Leksykon Pwn (1972) - A-m

a, pierwsza litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. a (alfa) od pół-nocnosemickiej (fenickiej) litery alef, która była znakiem spółgłoski laryngalnej. a, muz. nazwa dźwięku szóstego w podstawowym szeregu liczonym od c. a, symbol jednostki ar. a, skrót przedrostka atto-. á, po; używane w rachunkowości (np. 100 sztuk á 20 zł). a-, przedrostek oznaczający zaprzeczenie, brak czego, nieinteresowanie się czym, obojętność względem czego (np. alogicz-ny, amoralny, apolityczny, asymetria). A, symbol jednostki amper. Å, symbol jednostki angstrem. Aachen [a:chən] →Akwizgran. Aakjaer [ọćer] JEPPE, 1866-1930, pisarz duń.; liryka inspirowana krajobrazem i kulturą lud. Jutlandii; powieści, z pozycji socjalist., gł. z życia robotników rolnych. Aalen [ạ:lən], m. w NRF (Badenia-Wir-tembergia), w Jurze Szwabskiej; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., włókienniczy. Aalst (ạ:-], m. w Belgii (Flandria); 46 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. Aalto [ạ:-] AARWO, ur. 1932, fiń. działacz komunist.; od 1966 sekretarz gen. KP Finlandii. Aalto [ạ:-] ALVAR HUGO, ur. 1899, fiń. architekt, pedagog; funkcjonalne układy przestrzenne zespolone z krajobrazem; ratusz w Säynätsalo, sanatorium w Paimio. Aaltonen [ạ:-] AINO, ur. 1906, działacz fiń. ruchu robotn.; 1935-44 więziony za działalność rewol.; 1944-45 i 1948-66 prze-wodn. KP Finlandii; 1970 czł. KC partii. Aaltonen [ạ:-] WÄINÖ, 1894-1966, rzeźbiarz fiń.; rzeźby portretowe i dekoracyjne, liczne pomniki. „Aamulethi" [ạ:-], dziennik fiń.; organ Partii Koalicyjnej, wydawany od 1882. Aarau [ạ:-], m. w Szwajcarii, nad rz, Aare, stol. kantonu Argowia; 50 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł maszyn., włókienniczy. Aare [ạ:rə], rz. w Szwajcarii, l. dopływ Renu; dł. 295 km; żeglowna od m. Thun; elektrownie wodne; gł. m. Berno. Aargau [ạ:-] →Argowia. Aasen [ọsen] IVAR, 1813-96, norw. poeta i językoznawca; twórca lit. języka norw. landsmål (na podstawie gwar zach. Norwegii); autor gramatyki i słownika. Aba SÁMUEL, 990-1044, król węg. od 1041; opierał się na uboższych warstwach społ.; obalony przez feudałów węg., wspartych przez Niemców. Aba, m. w pd. Nigerii, k. Port Harcourt; 131 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł włók., chem., spożywczy. Abadan, m. w Iranie (Chuzestan), nad Szatt al-Arab; 271 tys. mieszk. (1967); jeden z największych w świecie ośr. rafinacji ropy naft. i portów naft.; przemysł petrochemiczny. Abaj, m. w Kazach.SRR (obw. karagan-dzki); 31 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł drzewny. Abaj Kunanbajew IBRAHIM, 1845-1904, poeta kazach.; działacz społ. i kult.; jeden z twórców nowej literatury kazach.; widoczne wpływy poezji ludowej. Abakan, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Jeniseju; dł. 517 km; spławna; wyzyskiwana do nawadniania. Abakan, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, ośr. adm. Chakaskie-go OA; 83 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, spoż., włók., maszynowy Abakanowicz BRUNO, 1852-1900, matematyk i elektryk; twórca nowego typu lampy elekr.; konstruktor mech. przyrządów do kreślenia krzywych matematycznych Abakanowicz MAGDALENA, ur. 1930, plastyczka; twórczość w dziedzinie gobelinu-ostatnic prace A. — komponowane przestrzennie — są prekursorskie w świat tkactwie. Abakańskie Góry, góry w ZSRR, między Ałtajem a Sajanem Zach.; dł. ok. 300 km, wys. do 1984 m.

abakus, arch, kwadratowa płyta-górna część głowicy kolumny doryckiej. d'Abancourt de Franqueville [dabãku:r döfrãköwil] KAROL., 1811-49, oficer pol. pochodzenia fr.; uczestnik rewolucji węg. 1848/49 w 12 pułku huzarów, adiutant H. Dembińskiego; stracony przez Austriaków. Abashiri [-śiri], m. w Japonii (Hokkai-do), port rybacki nad M. Ochockim; 44 tys. mieszk. (1965); przemysł rybny drzewny. abażur, osłona na lampę, z różnych materiałów (szkło, tkanina, porcelana, two-rzywa sztuczne itp.). często zdobiony. Abbaja (jezioro Małgorzaty), jez. w pd. Etiopii, na wys. 1285 m; pow. 1256 km2. Abbas FERHAT, ur. 1899, polityk alg.; 1958-61 pierwszy szef powstańczego Tymczasowego Rządu Rep. Algierskiej; 1962-63 przewodn. Zgromadzenia Nar. Niepodległej Algierrii. Abbas I Wielki, 1557-1682, szach pers. od 1587, z dyn. Safawidów; wybitny wład-ca; modernizacja armii, rozwój gosp. kraju, rozwój kontaktów dyplomatycznych i handl. z Europą. Abbasydzi,dynastia kalifów arab. panująca w Bagdadzie 750-1258; polit. osłabienie imperium arab.; rozkwit literatury, nauki i sztuki; najwybitniejsi władcy: Harun ar-Raszid i al-Mamun. Abbe ERNST, 1840-1905, fizyk niem.; prof. uniw. w Jenie; współwłaściciel zakładów optycznych Zeissa; konstruktor przyrządów ontycznych; rozwinął teorię mikroskopu. Abbego postulat (zasada Abbego), w metrologii warunek poprawnej konstrukcji przyrządu do pomiarów długości — mierzona długość i wzorzec powinny znajdować się w jednej osi. Abbeville [abwil], m. w pn. Francji (Pi-kardia), port nad Sommą; 24 tys. mieszk. (1968). Abbey Theatre [äby tịətə r ], nar. teatr irl. w Dublinie; zał. 1904, m.in. przez W. B. Yeatsa i lady A. Gregory; w pocz. XX w. placówka ruchu odrodzenia celtyckiego. Abbiategrasso, m. we Włoszech (Lombardia); [22 tys. mieszk. (1981); przemysł włók., snożywczy. Abbot [äbət] CHARLES GREELEY, ur. 1872, astrofizyk amer.; autor prac z zakresu ak-tynometiii, wyznaczył z dużą dokładnością wartość stałej słonecznej. Abbud IBRAHIM, ur. 1900, sudański generał i polityk; od 1958 nacz. dowódca sił zbrojnych; 1958 dokonał zamachu stanu (premier i min. obrony); wprowadził rządy dyktatorskie; 1964 obalony. „ABC", dziennik wydawany 1926-39 w Warszawie przez SN: od 1934 związany z ONR. „ABC", hiszp. niezależny dziennik monarchisty czny, katolicki, wydawany od 1906. Abchaska ASRR (Abchazja), republika autonomiczna w Gruz.SRR; 8,6 tys. km2, 487 tys. mieszk. (1970); stol. Suchumi; górzysta; ważny w ZSRR region uprawy wi norośli, herbaty, drzew cytrusowych, tytoniu; nad M. Czarnym liczne kąpieliska uzdrowiska. Abchazi (Apsua), kaukaska grupa etniczna, podstawowa ludność Abchaskiej ASRR i częściowo Adżarskiej ASRR; ok. 80 tys.; język abchaski. Abchazja, wczesnofeud. państwo na Za-kaukaziu. z ośr. w Kutatisi (obecnie Kuta-isi): od 975 w składzie zjednoczonej Gruzji. Abd al-Kadir Chattak, 1651-1704, poeta afgański; zbiory poezji lir.-rel.; przekłady na język pasztu (Gulistanu Saadiego oraz ind. Pańczatantry), Abd Allah ibn Husajn, 1882-1951, jeden z przywódców antytur. powstania Arabów 1916-18; od 1946 król Jordanii, z dyn. Haszymidów. Abd al-Wahhab MUHAMMAD, 1720-92, arab reformator rel.; twórca muzułm. doktryny rel., której zwolennicy zw. są wahhabitami. Abdank→Awdaniec.

a Abd ar-Rahman I. ok. 734-788, władca arab., założyciel dyn. Omajjadów w Hiszpanii; 756 utworzył niezależny emirat ze stolicą w Kordobie Abd ar-Rahman III,891-961władca omajjadzki w Hiszpanii; od 912 emir Kor-doby, od 929 - kalif; polit., gosp. i kult. rozkwit arab. Hiszpanii. Abd ar-Rachman Chan, 1844-1901, emir Afganistanu z rodu Barakzajów; przedsta-wiciel ideol. nar. dążył do uniezależnienia kraju od wpływów W.Brytanii. Abd ar- Rahman Momand, 1632-1707, po-eta afgański; autor popularnych wierszy lir. dzieł dydaktycznych i rel.; tworzył w języku pasztu Abd as-Samad, pers. miniaturzysta i kaligraf, pracujący w XVI.w. na dworze ces. w Indiach; założyciel dworskiej szkoły mi-niatorskiej, zw. mogolską Abd el-Krim, 1881 lub 1882-l963, przy-wódca marokański w walce o niepodle- głość przeciwko fr. i hiszp. kolonizatorom (1919-26); prezydent Rep.Rifenów l921-26. Abderyta, w starożytności mieszkaniec m. Abdery (na pd. wybrzeżu Tracji), któ-rego obywatelom przypisywano szczegól-ną ną głupotę; potocznie prostak, głupiec abdominalny., brzuszny, odwłokowy. Abdülhak Sinasi Hisar [a. Szinasi h.] 1888-1968 pisarz tur.; wspomnienia, powieści Abdülhamid II, 1842-1918, sułtan tur. 1876-1909; 1876 ogłoszenie konstytucji, 1878 nawrót rządów despotycznych; wojsk i ekon. współpraca z Niemcami; rzezie Ormian i Macedończyków; 1908 przywróce- nie konstytucj pod naciskiem rewolucji. Abdullah bin Abdulkadir Munsji, 1796-1854, pisarz malajski; prekursor współcz. literatury malajskiej i indonez., wydawca. zabytków literatury malajskiej, pamiętnikarz Abdullah Czelebi. (Lewni), XVIII w., muzyk, poeta, malarz miniaturzysta po-chodzenia tur. na dworze sułtana Musta-fy III; dzieła o bogatej tematyce, utrzy-mane w skrajnym realizmie; wpływy euro-pejskie Abdülmedżid, 1823-61, sułtan tur. od 1839; zapoczątkował politykę, reform; wzmocnił zależność Turcji od eur. mocarstw abdykacja, dobrowolne lub przymusowe zrzeczenie się przez panująccgo władzy i przysługujących mu z tego tytułu praw. Abe KOBO , ur. 1924, pisarz jap.; przed-stawiciel awangardy lit., w twórczości wpływy F. Kafki; powieści (Kobieta z wydm), scenariusze. Abebe BIKILA, ur. 1938. maratończyk etiopski: zwycięzca na olimpiadach 1960, 1964. Abel, wg Biblii młodszy syn Adama i Ewy; pasterz, zabity z zawiści przez brata Kaina. Abel NIELS HENBIK, 1802-29 matematyk norw. ; współodkrywca funkcji eliptycz- nych; autor prac z zakresu równań alge-braicznych i teorii szeregów. Abel OTHENIO, 1875-1946. paleozolog austr.; współtwórca nauki o życiu zwierząt kopalnych (paleobiologii); autor pierwszego podręcznika z tej dziedziny Abdelard [abelạ:r]PIERRE, 1079-1142, fr filozof i teolog, przedstawiciel wczesnego nominalizmu i tendencji racjonalist. w scholastyce; postulował postawienie wia-ry przed sądem rozumu; znana historia miłości A. do jego uczennicy Heloizy; Historia moich niedoli. Abell KIELD, 1901-61 dramatopisarz duń.; antynaturalistyczne dramaty o humanistycznej wymowie społ. (m.in. przeciw hitleryzmowi). Abenceragowie (Abencerrajes), możny mauretański ród grenadzki z XV w., które go rywalizacja z rodem Cegries przyczyniła się do upadku kró1cstwa Grenady; temat wielu utworów lit. hiszp. i francuskich.

2

Abendroth

Abendroth [äbəndro:t] HERMANN, 18831956, dyrygent niem. (orkiestra Gewandhausu, rozgłośni w Lipsku) ; znany interpre-tator dzieł niem. klasyków. Åbenrà [o:benro], m. w Danii na pd.- wsch. .wybrzeżu Jutlandii, ośr. adm. okrę-gu A.; 15 tys. mie (1968); kąpielisko, Abeokuta, m. w pd.-zach. Nigerii, nad. rz. Ogun; 187 tys. mieśzk.(1963); przemysł bawełn., spożywczy. Abercrombie [äbərkramby]SIR LESLIE PATRICK, 18791957,ang. urbanista i archi-tekt; plan rekonstrukcji centrum Londynu (wrsz z J.H. Foreshawem) i in. ang. miast; publikacje teoret. (Dublin of the Future). Aberdare [äbə r deə r ], m. w W. Brytanii (Walia); 39 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla (antracyt); przemysł elektrotechni-czny. Aberdeen [äbərdi:n] GEORGE HAMILTON 1784-1860, polityk bryt.; 1828-30 i 1841-46; min. spraw zagr., 185255 premier; prze-ciwnik wojny krymskiej. Aberdeen [äbərdi:n] ISHBEL MARIA, 1857-1939. ang. działaczjka społ. i publicys-tka: bojowniczka o prawa dla kobiet 1904-36 przewodn. Międzynar. Rady Kobiet. Aberdeen [äbərdi:n] m. w W. Brytanii (Szkocja), wielki port rybacki nad M. Pół-nocnym;-ośr. ,adm. hrabstwa A.; 182 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włók., spoż.; uniw. (zał. 1494). aberdeen angus [äbərdi:n ängəs] , jedna z czołowych ras bydła mięsnego, wyhodo-wana w Szkocji; bezrogie, maść czarna z odcieniem brun.; cięż. od 550 do 900 kg; wydajność rzeźna 65-70% Åberg [o:berg]. NILS, 1888-1957. archeolog szwedz.; prof. uniw.. w Sztokholmie: badacz- sztuki ii pradziejów Skandynawii; współtwórca i realizator metody typologicznej w archeologii. aberracja, odchylenie od normy, zboczenie aberrnacja, asir. .pozorne odchylenie położenia obserwowanego ciała niebieskiego od jego położenia rzeczywistego wskutek ruchu Ziemi. aberracja chromatyczna, wada soczewek przejawiająca się w powstawaniu na obrazie barwnych obwódek, wskutek rozszczepiania światła w materiale soczewek. aberracja sferyczna, wada układów op-tycznych (np, soczewek) przejawiająca się w vytwarzaniu przez nie nieostrych (roz-mytych) obrazów, spowodowana niesku-pianiem się w jednym punkcie promieni załamanych padających na soczewkę rów-nolegle do jej gł. osi optycznej. Abertillery [Iäbərrtyleəry], m. w W Bry-tanii (Walia); 24 tys. mieszk. (1966); wydo-bvcie węgla, hutnictwo żelaza. Aberystwyth [äbərystuyt], m. w W. Brytanii (Walia), nad M. Irlandzkim; ośr. adm. hrabstwa Cardiganshire; 10 tys. mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa; uniwersytet. Abesze (Abéeché), m. we wsch. Czadzie; 20 tys. mieszk. (1968); ośr. handlowy. Abha, m. w Arabii Saudyjskiej, ośrodek adm. prow. Asir; ok. 30 tys. mieszk.; rzemiosło; węzeł pustynnych szlaków kara-wan owych. ab hinc [łac], od zaraz, odtąd. ab hoc et ab hac [łac.], „o tym i o owym"; tak i siak, bez ładu i składu, ab hodierno [łac], od dnia dzisiejszeco Abicht HENRYK, 1835-63, emigr. działacz polit.; czł.TDP;1862 przybył do Króles- twa Pol. jako emisariusz Gromady Rewol. Londyn: aresztowany i stracony. Abicht JAN, 1762-1816, filozof pol., pochodzenia niem.; prof. filozofii w Erlan- gen i w Wilnie Abidżan [Abidjan] stol. i gł. port Wy- nrzeża Kości Słoniowej, nad Zat. Gwinej- ską; 500 tys, mieszk. (1968); rafineria ropy naft. produkcja telewizorów, samocho-

dów, cementownia, przemysł chem., włók., spoż., obuwn., drzewny; uniwersytet

abietynowy kwas C19H29COOH, kwas żywiczny, otrzymywany z kalafonii; żółtawy proszek; stosowany do otrzymywania la-kierów sykatyw, mydeł żywicznych. Abildgaard [äbildgo:rd] NICOLAI ABRA-HAM, 17431809, duń. malarz, rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel klasycyzmu; kompozycje hist. i alegor. o tematyce antycznej i związanej z sagami północnymi. Abilence [äbyli:n], m. w USA (Teksas); 88 tys. mieszk. (1970); ośrodek handl., przemysł spoż., precyzyjny, uniw.; w pobliżu pola naftowe. áb illo tempore [łac.], od tego czasu, do tej pory. ab incunabulis [łac.], „od kołyski"; od początku. ab initio [łac], od początku. ab intestato [łac.] →dziedziczenie usta-wowe. abiogeneza →samorództwo. abiotyczna strefa, obszar nie zasiedlony przez organizmy roślinne i zwierzęce, ze względu na warunki uniemożliwiające im życie; np. głębsze warstwy skorupy ziemskiej, wyższe warstwy atmosfery. abiotyczne czynniki, wszelkie elementy przyrody nieożywionej, działające na organizmy danego środowiska; np. czynniki klimat., glebowe. ab Iove principium [łac], „początek od Jowisza" (Wergiliusz); należy zaczynać od sprawy albo od osoby najważniejszej. abisal (abysal, głębinowa strefa), najgłębsza, bezświetlna strefa wód i dna mórz i oceanów (od ok. 1700 m w głąb); zamieszkała gł. przez zwierzęta trupożerne i drapieżne. abisalny (abysalny), denny, dotyczący głębin oceanu, jeziora. abisobionty, zwierzęta żyjące wyłącznie w abisalu, przystosowane do wysokich ciśnień, braku światła, chłodnych wód. Abisynia →Etiopia. abisynka → abisyńska studnia. Abisyńczycy → Etiopowie. abisyńska studnia (abisynka), studnia wykonana przez wbicie w grunt rury stal. z wycięciami u dołu, zakończonej ostrzem; wodę podnosi się za pomocą pompy. Abisyńska Wyżyna, rozległa wyżyna w Etiopii, pocięta dolinami rzek i rowami tektonicznymi; przeważają wys. 2000-3000 m; najwyższy szczyt Ras Daszan 4620 m; charakterystyczne piętra klimat.-roślinne: do 1700 m gł. wiecznie zielone lasy, do 2500 m sawanny, wyżej łąki. abiturient, osoba kończąca szkolę średnią. abiuracja, daw. publiczne odstąpienie od dotychczasowych przekonań, uroczyste wyrzeczenie się. Abkaik, m. w Arabii Saudyjskiej (Al-Hasa); ok. 15 tys. mieszk.; jeden z gł. w kraju ośr. wydobycia ropy naftowej. ablacja, techn. sposób zabezpieczenia ścian statków latających, poruszających się b. szybko w gęstych warstwach atmosfery od nadmiernego nagrzewania się, polegający na pokryciu ich warstwą materiału (np. litu) topiącego się i parującego przy wzroście temperatury. ablacja deszczowa, mech. działanie kropel deszczu na pow. Ziemi, połączone ze zmywaniem powierzchniowej warstwy zwietrzeliny lub gleby. ablacja lodowcowa, topnienie lodowca przy jego spływaniu w cieplejsze strefy. ablaktacja, połączenie przez szczepienie 2 zakorzenionych obok siebie roślin (ozdobne, drzewa owocowe, winorośl); po zrośnięciu się odcięcie zrazu od własnego systemu korzeniowego. ablativus [łac], gram. narzednik. Abnaki, związek plemienny Indian Al-gonkinów z okresu kolonialnego; obejmował plemiona obecnego stanu Maine (USA) i pd. N. Brunszwiku (Kanada). abnegacja, wyrzeczenie się czegoś; niedbanie o własne wygody, o swój wygląd.

abnegat, człowiek nie dbający o swoje wygody, przyjemności, korzyści, o swoją powierzchowność Åbo [ọbo] (obecnie Turku, m. w Finlandii), 1743 pokój po wojnie ros.-szwedz.: przyznanie Rosji pd. części Finlandii. abolicja, powszechny ustawowy akt łaski polegający na zakazie wszczęcia postępowania karnego lub nakazie umorzenia go. abolicjonizm, ruch społ.-polit. od końca XVIII w. na rzecz zniesienia niewolnictwa Murzynów; powstał w USA, gdzie w 1. 50-ych i na pocz. 60-ych XIX w. osiągnął największe nasilenie. Abomej, m. w pd. Dahomeju; 42 tys. mieszk. (1965); ośr. handlu i rzemiosła. abominacja, obrzydzenie, odraza, wstręt. abonament, opłata z góry za otrzymywanie lub użytkowanie czegoś, przedpłata. à bon chat bon rat [abąszạ bąrạ; fr.], ,,dla dobrego kota dobry szczur"; trafiła kosa na kamień. abonent, osoba korzystająca z abonamentu, abonująca coś. abonować, otrzymywać coś, korzystać z czegoś przez nabycie abonamentu; prenumerować. aboralny biegun, biol. jeden z 2 końców długiej osi ciała organizmów zwierzęcych, na którym znajduje się otwór odbytowy. abordaż, sposób walki na morzu stosowany do XIX w.; polegał na sczepieniu się 2 okrętów i walce wręcz obu załóg na pokładach. abordażowy oddział, dawniej część załogi statku wydzielona do walki wręcz podczas abordażu; obecnie grupa z załogi okrętu woj. przeznaczona do opanowania podczas wojny statków handl. nieprzyjaciela. Aborowicz ROBERT (pseud. Azja, Skar-żyński), 1918-43, działacz ruchu oporu; od 1941 w BCh; dowódca Oddziału Specjalnego BCh; 1943 zastępca komendanta BCh Obwodu Tomaszów Lubelski; ranny w czasie akcji, zmarł. abortus, med. →poronienie. Aborigenowie, prastary mityczny szczep zamieszkujący Italię; potocznie ludność pierwotna, rdzenna, tubylcy. About [abu] EDMOND, 1828-85, fr. pisarz i publicysta; czł. Akad. Fr.; republikanin, antyklerykał; szkice polit., powieści obyczajowe, dramaty. Abowian CHACZATUR, 1805-48(?), orm. pisarz, etnograf, pedagog, działacz społ.; pierwsza w literaturze orm. powieść świecka, sztuki teatr., opowiadania, baśnie. Abraham, wg Biblii patriarcha, przodek narodu izrael., w którego imieniu zawarł przymierze z Jahwe. Abraham ANTONI, 1869-1923, bojownik opolskość Kaszub i Pomorza; współzałożyciel jednej z pierwszych na Pomorzu organizacji— Tow. Lud. „Jedność". Abrahám [a:broha:m] PÁL, 1892-1960, kompozytor węg.; twórca operetek {Wiktoria i jej huzar, Kwiat Hawajów, Bal w Savoyu), musicali. Abraham ROMAN, ur. 1891, generał, pisarz wojsk.; od 1918 w WP; we wrześniu 1939 dowódca Wielkopol. Bryg. Kawalerii i grupy operac. kawalerii; 1939-45 w niewoli niem.; 1945 wrócił do kraju. Abraham WŁADYSŁAW, 1860-1941, historyk prawa pol. i kośc.; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; Organizacja kościoła w Polsce do poł. w. XII. Abrahamowicz DAWID, 1839-1926. konserwatywny polityk galic; jeden z przywódców Podolaków. Abrahams [ejbrəhämz] PETER HENRY, ur. 1919, pisarz południowoafryk., tworzący w jezyku ang.;powieści ukazujące ciężką dolę kolorowej ludności w Rep. Pd. Afryki. Abraham ze Zbąszynia, ?-1442, przywódca husytów wielkopolskich. abrakadabra, wyraz nieustalonego pochodzeniu i znaczenia; przypisywano mu

własności magiczne; potocznie coś nie- zrozumiałego, niejasnego. Abramcewo, w. w Ros.FSRR, k. Moskwy; w 70-90-ych latach XIX w. ośr. ros. życia artystycznego. Abramowicz (Abrahamowicz) MIKOŁAJ, ?1651,generał artylerii litew.; komisarz w rokowaniach z Rosją zakończonych po-kojem polanowskim. Abramowski EDWARD, 1868-1918, działacz polit., filozof, psycholog i socjolog; prof. uniw. w Warszawie; czł. II Prole- riatu, współzałożyciel PPS; twórca pod- staw poi. odmiany kooperatyzmu; Socja-lizm a państwo. Abranches [abranczes] (obecnie przedmieście Kurytyby), jedna z pierwszych pol. osad w Paranie (Brazylia),zał. 1873. Abrantes [-tesz], m. w Portugalii (Ri-, batejo), nad Tagiem; 11 tys. mieszk. (l962); przemysł maszyn., metal., ośr. turystyczny. à bras ouverts [abra(z)uwe:r; fr.], z otwartymi ramionami, serdecznie, szczerze. abrazja, geol. niszczenie brzegów mor. przez falowanie lub przez falowanie i przypływ. abrazja, med. →wyłyżeczkowanie jamy macicy. ab re [łac], od rzeczy. Abreu CAPISTRANO DE, 1853-1927, historyk brazyl.; pierwszy w Brazylii wydawca krytycznie opracowanych źródeł; badacz historii odkryć i kolonizacji kraju. abrewiacja, skrócenie wyrazu lub grupy wyrazów w piśmie, np.: a., itd., cdn. Abrikosow ALEKSIEJ I., 1875-1955, anatomopatolog ros.; prof. I Moskiewskiego Instytutu Med., czł. AN ZSRR i PAU; opisał gruźlicze zmiany pierwotne w płucach; badania m.in. nad alergią. abrogacja, odwołanie, zniesienie, uchylenie ustawy, przepisu prawnego, wyroku. Abruzja (Abruzzi), region w środk. Włoszech, nad M. Adriatyckim, w Apeninach i na pogórzu Apeninów; 10,8 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969); gł. m.: L'Aquila (stol.), Pescara. Abruzzów książę [k. abrucców] →Sa-voia Luigi Amedeo di. Abruzzy [-ucci], góry wapienne w środk. Włoszech, najwyższa część Apeninów; wys. do 2914 m (Monte Corno); turystyka. abrys: 1) rysunek, szkic, również projekt; 2) określenie planów arch. w XVIII i na pocz. XIX w. Absalon [ą-] AXEL, 1128-1201, biskup duń., od 1178 prymas Skandynawii; doradca Waldemara I i Kanuta IV (VI); bronił niezależności Danii od cesarstwa niemieckiego. absces, med. →ropień. absencja, nieobecność. absencja chorobowa, nieobecność w pracy (w szkole, uczelni) z powodu choroby, usprawiedliwiona świadectwem lekarskim. absens carens [łac], nieobecny sam sobie szkodzi. absolut, filoz. wg filozofii idealistycznej byt istniejący bez przyczyny, samoistnie, od niczego niezależny i niczym nie ograniczony; filozofia marksistowska neguje istnienie wszelkich a. absolutna geometria, geometria oparta na aksjomatach Euklidesa z wyjątkiem aksjomatu równoległości. absolutna muzyka, termin powstały w XIX w., oznaczający muzykę czysto instrumentalną, wolną od treści poet.-lit.; przeciwieństwo muzyki programowej. absolutna prawda, filoz. prawda bezwzględna i całkowita, odzwierciedlająca w pełni, adekwatnie dany fragment rzeczywistości; filozofia marksistowska ujmu- je poznanie jako proces zbliżania się do p.a. absolutny: 1) całkowity, zupełny; 2) bezwzględny, niczym nie uwarunkowany, niezależny; 3) samowładny, oparty na absolutyzmie.

absolutorium, pedag. ukończenie studiów wyższych bez uzyskania dyplomu. absolutorium, prawo: 1) akt parlamentu uznający na podstawie złożonego sprawozdania prawidłowość wykonania przez rząd budżetu oraz nar. planu gosp.; 2) stwierdzenie przez ciało ustawodawcze organizacji samorządnej prawidłowego prowadzenia przez organy wykonawcze gospodarki finansowej. absolutum dominium [łac], „nieograniczona władza"; określenie, którym szlachta pol. XVI-XVIII w. piętnowała dążenie króla do wzmocnienia władzy monarszej. absolutyzm, filoz. idealist. pogląd, wg którego wartości mają charakter absolutny; zależnie od rodzaju wartości uznawanych za absolutne, wyróżnia się a. poznawczy, etyczny (moralny), estet. itp. absolutyzm, prawo forma rządów mo-narchicznych, skupienie przez monarchę pełni władzy w państwie wykonywanej bez kontroli innych organów państw., polit. i społecznych. absolutyzm etyczny, stanowisko w filozofii idealist, wg którego normy i wartości moralne mają charakter absolutny, tj. są niezmienne i wieczne, obowiązujące niezależnie od warunków hist., społ. czy kulturowych. absolutyzm oświecony, określenie fazy absolutyzmu panującego w Europie w 2 poł. XVIII w.; wyrażał się m.in. w przeprowadzaniu pewnych reform likwidujących najbardziej przestarzałe instytucje okresu feudalizmu. absolwent, osoba, która ukończyła szkołę, kurs, uczelnię. absorbent →absorpcja. absorber (absorpcyjny aparat, absorpcyjna wieża), urządzenie przem. służące do absorpcji gazu lub jego składników przez ciecz (np. wodę). absorpcja, chem. wchłanianie gazu (ab-sorbatu) przez ciecz lub ciało stałe (absorbent) i równomierne rozpuszczanie go w całej masie absorbentu; a. często towarzyszą reakcje chem., np. pochłanianiu dwutlenku węgla CO2 przez roztwór wodorotlenku sodowego NaOH towarzyszy tworzenie się węglanu sodowego Na2ĆO3. absorpcja, fiz. całkowite lub częściowe pochłanianie energii fal elektromagnet. (np. światła), fal akustycznych lub promieniowania korpuskularnego (np. elektronów, neutronów) przez rozmaite ciała; towarzyszą jej różnorodne zjawiska fizyczne. absorpcja międzygwiazdowa →ekstynk-cja. absorpcja morfologiczna, wchłonięcie morfemu lub jego części przez morfem sąsiedni; np. weź z dawnego wez-m-i, prze-my-sk-i z dawnego prze-myś-sk-i. absorpcyjna chłodniarka, chłodziarka, w której czynnik chłodniczy (np. amoniak) krąży dzięki pochłanianiu go przez ciecz (np. wodę) w absorberze i wydzielaniu z roztworu w desorberze. absorpcyjna wieża →absorber. absorpcyjny aparat →absorber. absque sententia [łac], bez wyroku sądowego. Abstraction-Création [apstraksją krea-sją], międzynar. ugrupowanie malarzy i rzeźbiarzy abstrakcjonistów, zał. 1931 w Paryżu przez A. Pevsnera, N. Gabo, A. Herbina, G. Vantongerloo; 1932-36 wydawało rocznik „Abstraction-Création, Art Non-Figuratif", organizowało wystawy; okresowo liczyło ok. 400 członków. abstrahowanie, jedna z podstawowych operacji myślowych polegająca na pomijaniu pewnych składników, cech lub relacji danego przedmiotu, a wyodrębnianiu innych uznanych za istotne. abstrakcja, kategoria, pojęcie ogólne, pojęcie oderwane, będące rezultatem czynności abstrahowania (dokonywania a.); potocznie także pogląd, twierdzenie oderwane od rzeczywistości, nie oparte na faktach, lecz wyprowadzone z przyjętych z góry założeń.

Abu'l-Faradż 3

abstrakcja geometryczna, odmiana sztuki abstrakcyjnej, polegająca na operowaniu (w kompozycjach mai., rzeźb., graf.) różnorodnymi formami geometrycznymi. abstrakcja organiczna, odmiana sztuki abstrakcyjnej, polegająca na operowaniu (w rzeźbie, malarstwie i grafice) formami nieregularnymi, sugerującymi kształty organiczne. abstrakcjonizm →abstrakcyjna sztuka. abstrakcyjna sztuka (nieprzedstawiająca sztuka, abstrakcjonizm, bezprzedmiotowa sztuka), jeden z kierunków w.e współcz. szt. piast., którego podstawą jest świadoma rezygnacja z przedstawień mających bezpośrednie, odniesienie do form obserwowanych w naturze na rzecz wyłącznego ograniczenia się do środków formalnych (gra linii, koloru, brył, płaszczyzn). abstrakcyjny, niekonkretny, nie oparty na doświadczeniu, nie mający odpowiednika w rzeczywistości; cechujący wytwory czynności abstrakcji (abstrahowania). abstrakt: 1) pojęcie oderwane; 2) daw. człowiek roztargniony, nieuważny. abstynencja, ekon. powstrzymywanie się od konsumpcji. abstynencja, med. powstrzymywanie się od używek (kawa, herbata), alkoholu lub narkotyków, także od stosunków płciowych. abstynent, człowiek wstrzemięźliwy, powstrzymujący się od czegoś, zwł. od picia alkoholu. absurd, niedorzeczność, nonsens, jawny fałsz. absurd, log. wyrażenie wewnętrznie sprzeczne. absurdalny, niedorzeczny, pozbawiony sensu; bezsensowny. absyda, arch. →apsyda. absynt (piołunówka), gorzka wódka otrzymywana z nalewów na ziele bylicy piołunu, następnie destylowanych; dawniej rozpowszechniona gł. we Francji. Abu, najwyższy szczyt gór Arawalli (India); 1721 m; zespół świątyń dżinijskich (XI-XIII w.) o bogatej dekoracji wnętrz (marmurowe płaskorzeźby). Abubacer (Ibn Tufajl), ok. 1100-85, arab. lekarz, matematyk, filozof i poeta; autor powieści filoz. Hajj ibn Jakzan zawierającej podstawowe zagadnienia arab, filozofii. Abu Bakr, 573-634, teść Mahometa, po jego śmierci 632 — pierwszy kalif arab.; zapoczątkował zdobywcze wyprawy Arabów na Palestynę i Mezopotamię. Abu Gurob, miejscowość w Egipcie k. Kairu; część memfickiej nekropoli, ruiny hypetralnej świątyni solarnej faraona Niuserre (XXV w. p.n.e.); centralnym punktem świątyni był wielki obelisk. Abu Habba →Sippar. Abu Hanifa, 699-767, prawnik muzułm. działający w Iraku, założyciel ortodoksyjnej szkoły prawa muzułm. (hanafici). Abu Kebir, m. w Egipcie, w delcie Nilu; 42 tys. mieszk. (1966). Abu Kemal, m. we wsch. Syrii, port nad Eufratem, w pobliżu granicy z Irakiem; 6 tys. mieszk. (1957). Abukir (w. w pn.-wsch. Egipcie), 1798 rozbicie floty fr. przez admirała ang. H. Nelsona; 1799 pobicie armii tur. przez Napoleona I. Abu'l-Abbas, ?-754, kalif arab., założyciel (750) dyn. Abbasydów. Abuladze TENGIZ, ur. 1924, gruz. reżyser film.; odtwórca powszedniego życia Gruzji i jej folkloru (Cudze dzieci, Babcia, dziadkowie i ja). Abu'l-Ala al-Maarri, 973-1057, arab. poeta i prozaik z Syrii; traktaty filoz. rymowane i prozą, dywany poezji. Abu'l-Atahija, 748-825, arab. poeta be-duiński; poematy lir., elegie, poezje rei. i moralizatorskie. Abu'l-Faradż (zw. Barhebraeus), 1226 86, historyk syryjsko-arab.; biskup mono-fizyckiego kościoła jakobitów; autor dzieł hist., filoz. i literackich.

4 Abu'l-Faradż al-Isfahani

Abu'l-Faradż al-Isfahani, 897-967, pisarz arab.; autor 20-tomowej antologii literatury i kultury arab. (Kitab alAgani). Abu'l-Fida ISMAIL IBN ALI, 1273-1331, arab. historyk i geograf, książę z rodu Ajjubidów panujących w Syrii; autor historii świata i dzieła geograficznego. Abu'l-Hasan (Nadir az-Zaman), XVII w., malarzminiaturzysta pers. na dworze władcy ind. Dżehangira; porównywany z Behzadern. abulia, chorobliwe osłabienie lub brak woli, z obniżeniem energii i aktywności życiowej; objaw psychonerwic i psychoz. Abu Nuwas, 762(?)-814(?), poeta arab., pochodzenia pers.; przedstawiciel modernizmu, nowator treści i formy poet.; obszerny dywan poezji. ab urbe condita [łac], „od założenia miasta (Rzymu)"; określenie oznaczające początek ery rzym. (753 p.n.e.); przen. „od początku". Abusch [a:busz] ALEXANDER, ur. 1902, niem. publicysta, krytyk lit. i działacz polit.-kult.; na emigracji red. pism anty-faszyst., współred. Brunatnej księgi o podpaleniu Reichstagu; 1958 min. kultury, 1961 wicepremier NRD. Abu Simbel, miejscowość w Egipcie (Nubia) nad Nilem, obecnie zatopiona wodami zbiornika asuańskiego; świątynie skalne: wielka — Ramzesa II i mała — jego żony Nefertari; w wyniku międzynar. akcji pod patronatem UNESCO (prze-wodn. K. Michałowski) przeniesione 60 m wyżej. Abusir, w. 'w Egipcie, k. Kairu, część memfickiej nekropoli, ruiny piramid z XXV-XXIV w. p.n.e. i nekropole wielmożów. Abu Szadi AHMAD ŻAKI, 1892-1949, poeta arab. z Egiptu; autor poezji lir. i romant.; zbiory wierszy* sztuki dram.; założyciel grupy poet. Apollo. Abu Szahrajn →Eridu. Abu Tammam, 796 lub 804-ok. 842, poeta arab., przedstawiciel trąd. poezji beduińskiej i nowej dworskiej; autor antologii najpiękniejszej poezji arab.; dywan wierszy. Abu Zabi (Abu Dhabi), szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; ok. 47 tys. mieszk. (1968); stol. i port A.Z.; ważny region wydobycia ropy naftowej. Abu Żabi (Abu Dhabi), m. w Omanie Traktatowym, stoi. szejkatu A.Z., port mor. na przybrzeżnej wyspie A.Z.; 22 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu wydobycia ropy naft.; połów ryb i pereł. Abu Zenina, m. w pn.-wsch. Egipcie, na płw. Synaj, nad Zat. Sueską; w pobliżu wydobycie rud manganu i ropy naftowej. Abwehr [-wer], organ wywiadu i kontrwywiadu dowództwa niem. sił zbrojnych, utworzony 1925; odegrał wielką rolę w, przygotowaniu i realizacji zaborczych planów woj. III Rzeszy; wcielony do Wehrmachtu i RSHA 1944; szefem 1935-44 W. Canaris. abwilska kultura (dawniej zw. szelską), archeol. kultura starszego paleolitu w Europie; ok. 550-475 tys. lat temu; zbieractwo, łowiectwo; kam. tłuki pięściowe, noże, zgrzebła, skrobacze o nieustalonych formach; nazwa od m. Abbeville (Francja). Abydos, miejscowość w Górnym Egipcie; staroż. miasto k. Teb; ośr. kultu boga zmarłych Ozyrysa; resztki licznych nekropoli, świątyń grobowych i kultowych, cenotafów faraonów i osób prywatnych. abysal →abisal. abysalny →abisalny. Abżółtowski SERGIUSZ, 1890-1939, pułkownik, pilot, pisarz wojsk.; 1919 dowódca lotnictwa poi. we Francji; 1925-29 dowódca 3 pułku lotniczego. ac, symbol jednostki akr. a.c. (skrót łac. anni currentis), bieżą-cego roku. Ac, symbol pierwiastka chem. aktynu.

Academie Carriére [akademi karje:r], prywatna szkoła mai., zał. w Paryżu ok. 1898, przez E. Carriére; uczęszczali do niej m.in. fowiści. Académie Francaise [akademi frãsę:z], najstarsze fr. towarzystwo nauk., zał. w XVII w.; od 1795 w składzie Institut de France. Académie Julian [akademi żülję], prywatna szkoła mai., zał. w Paryżu 1860, przez Rodolpha Juliana; rozpoczęło w niej naukę wielu wybitnych malarzy francuskich. Académie Ranson [akademi rãsą], prywatna szkoła mai., zał. 1908 w Paryżu, przez Paula Ransona i jego żonę France, gł. w celu spopularyzowania estetyki na-bistów; wykładowcy m.in. M. Denis, P. Sérusier, E. Vuillard, M. Kissling, M. Gromaire. Académie Suisse [akademi suis], prywatna „szkoła" mai., zał. w Paryżu przez byłego modela nazwiskiem Suisse, słynna z dobrych modeli; ok. 1860 malowali w niej m.in. przyszli impresjoniści. Academy of Motion Picture Arts and Sciences [əkädəmy o w mouszn pykczər a: r ts and sąjənsyz] (Akademia Sztuki i Wiedzy Filmowej), stowarzyszenie amer. producentów i realizatorów film., zał. 1927 w Hollywood; przyznaje nagrody zw. Os-carami. Acaill (ang. Achill), wyspa u zach. wybrzeży Irlandii; 146 km2, ok. 5 tys. mieszkańców. Acajutla [akachutla], m. i port w Salwadorze, nad O. Spokojnym; 16 tys. mieszk. (1963); rafineria ropy naft., przemysł chem., cementowy. a capite [łac], od rozdziału, od (nowego) ustępu. a cappella [a ka-; wł.], określenie stylu muz. opartego na śpiewie wielogłosowym bez towarzyszenia instrumentów. Acapulco [akapulko] (Acapulco de Jua-rez), m. i port w Meksyku (Guerrero), nad O. Spokojnym; 49 tys. mieszk. (1960); kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy o świat, sławie. Accademia di San Luca [aka- di san luka] (Akademia Świętego Łukasza), jedna z najstarszych wł. akademii sztuki, zal. 1577 w Rzymie; obecnie p.n. Reale Accademia Romana di San Luca. accelerando [aczcze-; wł.], muz. przyśpieszając. Accrington [äkryrŋtən], m; w W. Brytanii (Anglia); 38 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., chem.; wydobycie węgla. Accursius [akku-] (właśc. Francesco Accursio), ok. 11851260, prawnik wł.; wykładowca na uniw. w Bolonii; Glossa ordinaria — zbiór glos do Corpus Iuris Cwilis. accusativus [łac], gram. biernik. acefalia, brak u płodu głowy, a także innych narządów; rzadka wada rozwojowa. Acerra [acze-], m. we Włoszech (Kampania); 27 tys. mieszk. (1961); ośr. turystyczny. acetaldehyd →octowy aldehyd. acetale, związki cnem. otrzymywane przez działanie alkoholi na aldehydy; ciecze o przyjemnym zapachu, odporne na działanie alkaliów; ulegają hydrolizie w obecności kwasów; stosowane jako środki zapachowe. acetamid (amid kwasu octowego) CH3CONH2, krystal. związek org. otrzymywany przez działanie amoniaku na np. chlorek acetylu. acetanilid C6H5NHOCCH3, związek org.; błyszczące blaszki; stosowany dawniej (pod nazwą antyfebryna) jako środek prze-ciwgorączkowy i przeciwbólowy.

acetofenon (metylofenyloketon) C6H5— OCH3, najprostszy keton alifatyczno-aro-matyczny; ciało stałe o zapachu siana; dawniej środek nasenny (hypnon). aceton (dwumetyloketon) CH3COCH3, najprostszy i najważniejszy keton alifatyczny; otrzymywany katalitycznie gł. z kwasu octowego i izopropanolu; ciecz;

stosowany do syntez chem. i jako uniwersalny rozpuszczalnik. acetonemia, obecność ciał acetonowych we krwi, gł. w przebiegu nieleczonej cukrzycy. acetonowe ciała, związki chem. powstające jako jeden z produktów metabolizmu tłuszczów; w prawidłowo funkcjonującym organizmie ich śladowe ilości występują we krwi i w moczu. acetyl (grupa acetylowa) —COCH3, jed-nowartościowy rodnik kwasowy wywodzą: cy się od kwasu octowego CH3COOH. acetylen (etyn) CH=CH, najprostszy węglowodór nienasycony o potrójnym wiązaniu; otrzymywany przez rozkład karbidu wodą l ub z me t anu: w ł uku e l e kt r. i przez półspalanie; gaz b. dobrze rozpuszczalny w acetonie; w mieszaninie z powietrzem, a także sprężony i skroplony b. gwałtownie wybucha; surowiec w chem. przemyśle org. (kwas octowy, kauczuk syntet., chlorek winylu, tri). acetylenki, związki otrzymywane przez zastąpienie atomów wodoru w acetylenie atomami metalu; w stanie suchym b. wybuchowe. acetyloaceton CH3COCH2COCH3, najprostszy pdwuketon, ciecz; wykazuje ta-utomerię ketoenolową; z jonami metali tworzy trwałe i odporne termicznie związki kompleksowe, tzw. acetyloacetoniany. acetyloceluloza (octan celulozy), bezbarwne, termoplast. tworzywo sztuczne (produkt acetylow^nia celulozy) stosowane do produkcji błon film., lakierów i sztucznego jedwabiu. acetylocholine, związek org., pełniący w organizmie zwierzęcym rolę neurohor-monu; pochodne a. są stosowane w lecznictwie. acetylodigitoksyna (acylanid), glikozyd stosowany w ostrej i przewlekłej niewydolności mięśnia sercowego, w trzepotaniu i migotaniu przedsionków itp. acetylo-koenzym A (czynny octan), b. reaktywne połączenie koenzymu A z grupą acetylowa —COCH3; bierze udział w biol. acetylowaniu, np. w syntezie acetylo-choliny. acetylooctan etylu CH3COCH2COOC2H5, ciecz otrzymywana z octanu etylu pod działaniem sodu; surowiec w produkcji m.in. leków. acetylooctowy kwas CH3COCH2COOH, nietrwały związek org., najprostszy.P-keto-kwas; trwałe są jego estry. acetylowanie, szczególny przypadek acy-lowania; polega na podstawianiu wodoru grup —CH, —OH lub —NH2 w związkach org. rodnikiem kwasu octowego —COCH3. Achai księstwo (księstwo Morei), 1205-1430, państewko krzyżowców utworzone po IV krucjacie w wyniku podboju Peloponezu przez Wilhelma z Champlitte i Ge-offroi z Villehardouin; od poł. XIII w. zależne od królów Sycylii, 1430 opanowane przez Bizancjum. Achaja, nazwa Grecji jako prowincji rzymskiej. Achaja, kraina hist, obecnie nomos, w Grecji, w pn.zach. części Peloponezu; 3,2 tys. km2, 239 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Patras; w starożytności zamieszkana przez Achajów; rola polit. (III-poł. II w. p.n.e.) pod egidą Związku Achajskiego. Achajowie, plemię gr., przybyło z północy ok. 2000 p.n.e.; twórcy kultury my-keńskiej; w XI w. zepchnięci przez Dorów do pn. części Peloponezu (Achaja). Achard [asza:r] FRANZ KARL, 1753-1821, niem. chemik i fizyk; opracował przem. metodę otrzymywania cukru z buraków. Achard [asza:r] MARCEL, ur. 1899, pisarz fr.; komedie bulwarowe (Idiotka) i dramaty psychologiczne. Achdar Dżabal, góry na pd.-wsch. wybrzeżu Płw. Arabskiego; wys. do 3019 m; roślinność półpustynna. acheiropita, szt. piast, obraz z przedstawieniem gł. Chrystusa, uważany za powstały w sposób cudowny; gł. typy a.: mandylion i veraikon

Acheloos →Aspropotamos. Achemenidów sztuka, rozwijała się w państwie Achemenidów, była harmonijnym zespoleniem różnych elementów; o-gromne założenia pałacowe z wielkimi apadanami: pł askorze ź ba naskal na i arch. — kompozycja pasowa, postacie hieratyczne; drobna plastyka, rzemiosło artystyczne. Achemenidzi, dynastia panująca w Persji ok. 550-330 p.n.e.; m.in. Cyrus St., Kam-byzes, Dariusz I W., Kserkses, Artakserk-ses I i II, Dariusz III Kodomanus. Acheron, mit. gr. jedna z rzek otaczających państwo zmarłych (Hades), stąd rzeka smutku. Acheson [äczysn] DEAN GOODERHAM, ur. 1893, polityk amer.; czł. Partii Demokr.; wysokie funkcje państw., 194953 sekretarz stanu; rzecznik „zimnej wojny". Achetaton, staroż. nazwa Tell el-Amarny. Achill [äkyl] →Acaill. Achilles, bohater Iliady; najdzielniejszy z Greków pod Troją; syn Peleusa (zw. stąd Pelidą) i Tetydy; można go było ranić tylko w piętę (stąd „pięta A."); zginął ugodzony w nią przez Parysa. Achillesa ścięgno (ścięgno piętowe), silne ścięgno łączące mięsień trójgłowy łydki z guzem kości piętowej. Áchim [achim] ANDRAS, 1871-1911, węg. radykalny przywódca chłopski; 1906 założyciel niezależnej socjalistycznej partii chłopskiej w Alföld; zamordowany. Achirama sarkofag, znaleziony w By-blos sarkofag króla Achirama (XI/X w. p.n.e.); zawiera najstarszą znaną inskrypcję fenicką. Achmadulina BEŁLA A., ur. 1937, poetka ros.; wiersze miłosne i refleksyjne (Struna). Achmatowa ANNA A. (właśc. A. Gorien-ko), 1889-1966, poetka ros.; w młodości czołowa przedstawicielka akmeizmu; subtelne liryki refleksyjne (Paciorki). Achmatowicz OSMAN, ur. 1899, chemik organik; prof. Polit. Łódzkiej i Uniw. Warsz., czł. PAN; prace m.in. z dziedziny chemii alkaloidów i terpenów. Achmim, m. w środk. części Egiptu, nad Nilem; 45 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spożywczy. achondryty, meteoryty kam. (aerolity) składające się gł. z minerałów z grupy pi-roksenów i plagioklazów; pod względem składu chem., miner, i struktury najbardziej ze wszystkich meteorytów zbliżone do niektórych skał ziemskich. a.Chr.n. (skrót łac. ante Christum na-tum), „przed narodzeniem Chrystusa"; o-kreślenie przyjęte w końcu XVIII w. na o-znaczenie lat przed początkiem ery chrześcijańskiej; współcześnie zastąpione w da-tacji laickiej przez: „p.n.e. — przed naszą erą". achromat, układ optyczny składający się z tak dobranych soczewek zbierającej i rozpraszającej, że usunięte zostają aberracje chromatyczna i sferyczna. achromatopsja, rzadko spotykana wrodzona wada wzroku polegająca na całkowitej lub częściowej niemożności rozróżniania barw; człowiek widzi wszystko w kolorze szarym. achromatyczny, bezbarwny, nie zabarwiony; nie dający rozszczepienia na barwy widmowe (o układzie optycznym). achromatyzacja, zmniejszanie aberracji chromatycznej przez łączenie odpowiednio dobranych soczewek AChRR (Assocyacyja chudożnikow rie-wolucyonnoj Rossii), od 1928 AChR (Assocyacyja chudożnikow riewolucyi), stow. artystów radz. działające 1922-32, nawiązujące do tradycji pieriedwiżników; w programie walka z formalizmem o sztukę re-alist., odzwierciedlanie rewol. przemian w ZSRR. Aċhtal, al- (właśc. Gijat ibn Gaut), ok. 640-715(?), arab. poeta beduiński; dywan poezji.

1 achtel (ósmak, ośmina), dawna jednostka miar, /8 1 część większych jednostek, gł, pojemności: 1 a. = /8 wozu = ok. 130 1 a. (antałek) = 1/8 beczki = ok. 2935 1 a. prus. = ok. 3,7 1; a. austr. = 7,7 1; a jako górn. jednostka długości = 0,2615 m. achterpik (afterpik, skrajnik rufowy), wodoszczelny przedział na rufie statku, oddzielony od reszty pomieszczeń grodzią wodoszczelną; w razie uszkodzenia rufy zabezpiecza przed zatopieniem reszty pomieszczeń statku. achtersztag (aftersztag), lina mocująca maszt; biegnie od górnej części masztu do rufy statku. Achtopoł, kąpielisko i miejscowość wypoczynkowa w Bułgarii, nad M. Czarnym; 1 tys. mieszk. (1965). Achtuba, rz. w ZSRR, 1. odnoga dolnej Wołgi: dł. 537 km. Achtyrka, m. w Ukr.SRR (obw. sum-ski); 39 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., spożywczy. Achundow MIRZA FATALI, 1812-78, azerb. pisarz i filozof, twórca teatru i alfabetu azerb.; realist. nowele, komedie, pisma filozoficzne. achylia, med. →bezsoczność. Acireale [aczi-], m. we Włoszech (Sycylia), u podnóża Etny; 44 tys. mieszk. (.1963); znane uzdrowisko (źródła miner.). Ackeret [akrẹ] JACOB, ur. 1898, aerodynamik szwajc; kierownik Instytutu Aerodynamiki w Zurychu; badania turbin, sprężarek, silników i śmigieł lotniczych. Ackermann [ạkər-] KONRAD ERNST, 1712-71, niem. aktor i dyr. teatru; role charak-terystyczno-komiczne, m.in. w sztukach Moliera; współtwórca pierwszego w Niemczech stałego teatru nar. w Hamburgu 1767-69. Aconcagua [äkoŋka:gua], najwyższy szczyt Ameryki Pd., w Andach Pd. (Argentyna); 6960 m; lodowce; zdobyty 1897. a conto [wł.], na poczet (należności), a contrario [łac.J, przeciwnie, à contrecoeur [akątrökör; fr.], niechętnie. Acosta [ako-] (da Costa) URIEL, ok. 1585-1640, żyd. filozof, myśliciel rei.; poddał krytyce podstawowe kategorie i tezy rei. judaizmu ze stanowiska deistycznego; wyklęty przez gminę żyd. popełnił samobójstwo. Acquart [akạ:r] ANDRÉ, ur. 1922, fr. malarz i scenograf; dekoracje i kostiumy gł. do sztuk współcz. (Murzyni i Parawany J. Geneta) i dramatów Szekspira. Acqui Terme [akui t.], m. we Włoszech (Piemont); 19 tyś. mieszk. (1963); uzdrowisko z gorącymi źródłami; katedra (XI w.), zamki (XIV i XV w.); w pobliżu ruiny budowli rzymskich. acre [ejkər; ang.] →akr. Acre [akre], stan w pn.-zach. Brazylii, na Niz. Amazonki; 152,6 tys. km2, 208 tys. mieszk. (1969); stol. Rio Branco. acrilan [äkrylän], ang. nazwa handl. ciętych lub ciągłych włókien poliakryloni-trylowych. act [äkt; ang.], nazwa ustawy w W. Brytanii, bill przyjęty przez Izbę Gmin i Izbę Lordów oraz zatwierdzony przez monarchę; od 1911 zgoda Izby Lordów nie jest konieczna. „Acta Arithmetica", poi. czasopismo mat. wychodzące od 1935 i poświęcone zagadnieniom arytmetyki teoret. i teorii liczb; organ Instytutu Mat. PAN. „Acta Astronomica", pol. astr. kwartalnik nauk., zał. 1925 przez T. Banachiewi-cza; organ Komitetu Astronomii PAN. „Acta Biologiae Experimentalis", kwartalnik Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego, zał. 1928, publikujący prace gł. z fizjologii wyższych czynności nerwowych; od 1970 p.n. „Acta Neurolo-biologiae Experimentalis". „Acta Physica Polonica", czasopismo nauk. wydawane od 1932, publikujące w języku ang., fr., niem., ros.; organ Pol. Tow. Fizycznego. „Acta Societalis Botanicorum Poloniae",

Ada 5

kwartalnik Polskiego Tow. Bot zał 1923 publikujący praco z różnych dziedzin bo-taniki, gł. eksperymentalnych. Acta Tomiciana, wydawnictwo źródłowe zainicjowano (1852) przez A.T Dzia łyńskiego, wydawane (13 t.) przez Bibliotekę Kórnicką (t. 14-16 przez W. Pocie-chę); zbiór aktów i listów z XVI w. związanych z działalnością P. Tomickiego. ACTH, biochem. →kortykotropina. actio [łac], w prawie rzym. czynność procesowa, za pomocą której powód występował na drogę sądową przeciw pozwanemu naruszającemu jego uprawnienia; powództwo, skarga. „Action Française" [aksją frãsẹ:z], dziennik fr. wydawany 1908-44; organ na-cjonalist., monarchistycznej i antysemickiej organizacji Lique d'action française; w okresie II wojny świat, współpracował z rządem Vichy. action painting [äkszn pejntyŋ; ang.], w malarstwie współcz. nurt abstrakcyjnego ekspresjonizmu; termin używany w odniesieniu do odmiany taszyzmu w USA. actio popularis [łac.], wniosek o wszczęcie postępowania (np. sądowego), który każdy obywatel ma prawo złożyć w każdej sprawie w interesie publicznym. activum [łac], gram. strona czynna (w odmianie czasowników). Act of Settlement [äkt ow setlmənt] (Akt o następstwie tronu), jeden, z ang. aktów konst. z 1701, zapewniający następstwo tronu spokrewnionej ze Stuartami dynastii hanowerskiej Welfów w razie bezpotomnej śmierci królowej Anny. Acton [äktən] JOHN EMERICH, 1834-1902. historyk ang.; prof. uniw. w Cambridge; reprezentant kierunku entdycyjno-krytycz-nego, twórca tzw. szkoły Cambridge; inicjator „Cambridge Modern History". Actors' Studio [äktərz stju:djou], szkoła aktorska w Nowym Jorku, zał. 1947; wykładowcy: m.in. E. Kazan, L. Strasberg: ćwiczenia oparte na realist. metodzie wg K.S. Stanisławskiego. a cunabulis [łac.]. od kołyski, od dzieciństwa. Acuña de Figueroa [akuńa de fige-] FRANCISCO, 17901862, pierwszy poeta urugwajski; poezje okolicznościowe, satyr., epigramaty. acu (rem) tetigisti [łac], „dotknąłeś (rzeczy) igłą"; trafiłeś w sedno. acydofile, organizmy, dla których optymalnym środowiskiem są zakwaszone wody i gleby; np. turzyce; żurawina. acydoliza, proces wymiany rodników kwasowych między estrem i kwasem org.; katalizowana jest przez kwasy. acydoza, med.→kwasica. acydymetria, objętościowa metoda analizy chem., służąca do ilościowego oznaczania kwasów przez miareczkowanie ich, aż do zobojętnienia, mianowanym roztworem zasad. acykliczne związki (związki alifatyczne, związki łańcuchowe), związki org. o nie-zamkniętym łańcuchu węglowym: najprostsze — węglowodory; do z.a. należą też pochodne węglowodorów (np. alkohole, aldehydy, kwasy, etery, aminy. acyl R—CO— , jednowartościowy, org. rodnik kwasowy wywodzący się od kwasów karboksylowych RCOOH (R — alkil lub aryl). acylanid, farm. →acetylodigitoksyna. acylowanie, proces wymiany atomu wodoru grup —CH, — OH lub —NH2 w związkach org. na rodniki kwasowe org. lub nieorg., np. a. węglowodorów aromatycznych prowadzi się za pomocą chlorków lub bezwodników kwasowych w obecności katalizatorów. Aczyńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, nad rz. Czułym; 85 tys. mieszk. (1969); fabryka tlenku glinu, przemysł skórz., drzewny, cementowy a.D. →anno Domini. Ada, m. w Ghanie, port nad Zat Gwinejska, u ujścia rz. Wolty; ok 10 tys. mieszk.; przemysł rybny.

6 ad absurdum ad absurdum [łac], do niedorzeczności (doprowadzić dowodzenie). ad acta [łac], „do akt"; złożyć do akt, odłożyć na bok (zwykle o jakiejś sprawie), uznać za załatwione. Adad (Hadad), mit. babil. bóg burzy i piorunów, urodzaju i bogactwa; atrybut: piorun, święte zwierzę: byk; gł. ośr. kultu: Babilon, Assur, Borsippa. adagia [adadżio; wł.], muz.: 1) powoli; 2) określenie tytułowe utworu lub jego części w tempie powolnym. Adalberg SAMUEL, 1868-1939, paremio-graf; wydał pierwszą nowoczesną Księgą przysłów... polskich. Adalbert →Wojciech. adalina, farm. →karbromal. Adam, wg Biblii praojciec ludzkości, stworzony przez Boga i (z żoną Ewą) osadzony w raju; wygnany za nieposłuszeństwo (chrzęśc, grzech pierworodny). Adam [ädam], rodzina architektów ang. XVIII w., gł. przedstawiciele: ROBERT (1728-92), twórca licznych budowli w Londynie i Edynburgu oraz rezydencji wiejskich; jego brat JAMES (1734-94); stworzyli odmianę klasycyzmu, zw. stylem Adamów. Adam [adã] ADOLPHE CHARLES, 1803-56, kompozytor fr.; autor oper hist, komicznych (Gdybym był królem), baletów (Gi-selle), dzieł kameralnych. Adam [adã] ANTOINE, ur. 1899, fr. historyk literatury; prof. Sorbony; 5-tomowa historia literatury fr. XVII w. Adama, m. w Etiopii, obecnie→Nazaret. Adama Most, łańcuch wysepek, raf i mielizn, między Płw. Indyjskim a wyspą Manar (Cejlon); dł. ok. 30 km; prom kolejowy. Adama Szczyt, masyw górski w pd. części Cejlonu; 2248 m. adamaszek, tkanina jedwabna lub ba-wełn., przeważnie jednobarwna, o wzorze (żakardowym) matowym na błyszczącym tle lub odwrotnie. Adama van Seheltema [ạ:- fan schel-] CARL STEVEN, 1877-1924, hol. poeta i dramaturg; przeciwnik kierunku „sztuka dla sztuki"; liryka, dramaty, rozprawy. Adamawa, wyżyna w Kamerunie i wsch. Nigerii; średnia wys. ok. 1000 m; miejscami pocięta na oddzielne masywy górskie o wys. ponad 2000 m; roślinność sawannowa. Adamczewski IGNACY, ur. 1907, fizyk; prof. Akad. Med. i polit. w Gdańsku; badania przewodnictwa ciekłych dielektryków. Adamczewski STANISŁAW, 1883-1952, historyk literatury; prof. uniw. w Łodzi; monografia o B. Zimorowicu, głośna książka Sztuka pisarska Żeromskiego (wyd. 1 pt. Serce nienasycone). Adam de la Halle [adã dö la ạl], ok. 123786/87(?),truwer fr.; pieśni, komedie o elementach satyry na ówczesny kler i bogate mieszczaństwo. Adamek JÓZEF, 1875-1947, działacz ruchu robotn., redaktor; działacz PPS zaboru prus. (od 1907 przewodn. ZG), organizator i prezes Centr. Związku Zaw. Pol. (191325). adamellit, magmowa skała głębinowa, odmiana granitu (inne stosunki ilościowe gł. składników). Adamello, granitowy masyw górski w Alpach Wsch. (Włochy), na pn. od jez. Garda; wys. do 3556 m (Presanella); lodowce. Adametz [ạ:da:mec] LEOPOLD, 1861-1941, zootechnik austr.; prof. Uniw. Jag. i wyższej szkoły roln. w Wiedniu; prace m.in. nad bydłem czerwonym pol.; podręcznik Hodowla ogólna zwierząt domowych. Adamiecki KAROL, 1866-1933, inżynier; prof. Polit. Warsz.; współtwórca nauki organizacji i kierownictwa. Adamov [-mo:w] ARTHUR, 1908-70, dra-matopisarz fr., pochodzenia ros.; związa-ny z awangardą teatr.; przedstawiciel teatru zaangażowanego, kontynuującego tra-dycje B. Brechta.

Adamowicz, lotnicy, bracia: JÓZEF (ur. 1893) i BOLESŁAW (ur. 1898), zamieszkali w USA; 1934 w 20 godz przelecieli Atlantyk na samolocie Bellanca „City of Warsaw". Adamowicz ADAM FERDYNAND, 1802-81, lekarz medycyny i wet., anatom; prof. Akad. MedykoChirurgicznej w Wilnie; pionier weterynarii pol., twórca pol. słownictwa wet.; autor podręczników. Adamowicz ALAKSANDR, ur. 1927, pisarz białorus.; powieść Wojna pod Kryszami o walce narodu białorus. z hitlerowską agresją; artykuły o białorus. prozie i poezji. Adamowicz BOGUSŁAW, 1870-1944(?), pisarz i malarz; modernistyczne poezje (Gra wyobraźni), powieści fantast., nowele. Adamów, kopalnia odkrywkowa węgla brun. k. Turka, w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; elektrownia „A" (625 MW). Adamów styl,styl w architekturze ang. 2 poł. XVIII w. będący odmianą klasycyzmu, o lżejszych proporcjach, starannie opracowanych wnętrzach, z dekoracją stiukową i malowidłami ściennymi wzorowanymi na pompejańskich, z pila-strami zamiast kolumn i płaskimi ornamentami z wici roślinnych, palmet i medalionów; wpływ na meblarstwo. Adampol (Polonezköy), osada pol. w Turcji, w pobliżu Stambułu; zał. 1835 przez ks. A. Czartoryskiego; ok. 150 mieszkańców. Adam Polak (Adam z Łowicza, Adam z Bochenia), ?1514, lekarz, myśliciel-hu-manista renesansowy; prof. wydziału lekarskiego Akad. Krakowskiej. Adams [ädəmz] HENRY BROOK, 1838-1918, amer. historyk i pisarz; historia Stanów Zjedn. oparta na zasadach hist. idealizmu i personalizmu; autobiografia krytykująca współcz. system kapitalist. z pozycji rel. tradycjonalizmu. Adams [ädəmz] JOHN, 1735-1826, amer. działacz niepodległościowy; współtwórca Deklaracji Niepodległości; 1797-1801 prezydent Stanów Zjednoczonych. Adams [ädəmz] JOHN COUCH, 1819-92, astronom ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; 1845 podał elementy orbity nie znanej wówczas planety Neptuna. Adams [ädəmz] JOHN QUINCY, 1767-1848, amer. dyplomata i polityk; 1825-29 prezydent Stanów Zjedn.; współudział w opracowaniu doktryny Monroego. Adams [ädəmz] MAUDE, 1872-1953, amer. aktorka teatr.; role szekspirowskie, romant. (Orlątko E. Rostanda); pedagog. Adams [ädəmz] ROGER, ur. 1889, chemik amer.; prof. uniw. w Illinois, czł. PAN; gł. prace dotyczą procesu katalitycznego uwodorniania, syntezy aldehydów aromatycznych. Adams [ädəmz] SAMUEL, 1722-1803, amer. działacz niepodległościowy; twórca organizacji Synowie Wolności, gł. przywódca bostońskiego „buntu herbacianego" 1773. Adams [ąädəmz] WALTER SYDNEY, 1876-1956, astrofizyk amer.; 1914 współtwórca metody pąralaks spektroskopowych. Adamski STANISŁAW, 1875-1967, biskup, działacz ChD na Śląsku i Naczelnej Rady Lud. (1918); Zadania Chrześcijańskiej Demokracji w Polsce. adamsyt, związek arsenoorg.; bojowy środek trujący o działaniu drażniącym. Adam Wacław, 1574-1617, książę cieszyński z rodu Piastów, syn Wacława III; pod koniec życia zarządca całego Śląska. Adam z Bochenia →Adam Polak. Adam z Bremy, ?-1081, kronikarz niem.; jego kronika zawiera cenne wiadomości dotyczące geografii środk.wsch. Europy oraz dziejów Słowian połabskich. Adam z Łowicza →Adam Polak. Adana, m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. A.; 290 tys. mieszk. (1965); przemysł gł. bawełn., tytoniowy; ośr. regionu uprawy bawełny; węzeł drogowy.

Adapazari [-ry], m. w pn.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. Sakarya; 86 tys. mieszk. (1965); ośr. przemysłu . środków transportu, papiern., spożywczego. adaptabilność (przystosowawczość), biol. zdolność do fizjol. reagowania przystosowawczego komórek, tkanek, narządów organizmu na zmiany warunków jego środowiska zewn. i wewnętrznego. adaptacja, lit. przetworzenie utworu lit. na utwór innego rodzaju lit. lub innej sztuki (np. powieści na film). adaptacja, psychol. przystosowanie się do nowego środowiska społ., sytuacji, warunków, funkcja inteligencji; również zmniejszenie odczuwania określonych bodźców wskutek ich długotrwałego działania. adaptacja organizmów (przystosowanie organizmów), dziedziczne zmiany budowy i funkcji organizmów, korzystne dla zachowania gatunku w danym środowisku, utrwalane w toku ewolucji. adaptacja społeczna →przystosowanie społeczne. adaptacyjne sterowanie, sterowanie w układzie adaptacyjnym. adaptacyjny układ, układ sterowania, w którym sposób działania części sterującej zmienia się samoczynnie w zależności od warunków pracy układu, tak aby w nowych warunkach spełniał on żądane wymagania. adaptator, osoba dokonująca adaptacji, przeróbki czegoś. adapter gramofonowy, urządzenie elek-tromech. do przetwarzania drgań mech. igły w drgania elektr.; bywają elektro-magnet., elektrodynamiczne, piezoelektryczne. Adare [ədeə], przylądek Antarktydy Wschodniej (Ziemia Wiktorii); 71°17/S, 170c18/E; miejsce pierwszego lądowania na Antarktydzie (23 I 1895), dokonanego przez załogę norw. statku wielorybniczego „Antarctic". Adaszew ALEKSIEJ F., P-1561, doradca Iwana Groźnego; przeciwnik wojny o Inflanty. ad augusta per angusta [łac], „do wzniosłych (celów) ciasnymi (drogami)" (hasło spiskowców w Hernani W. Hugo); triumf osiąga się przez przezwyciężenie trudności. ad calendas Graecas [łac], „do greckich kalend"; na czas nieokreślony, nigdy (bo kalendy gr. nie istniały). Adda, rz. we Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 313 km; przepływa jez. Como; elektrownie wodne. Addams [ädəmz] JANE, 1860-1935, amer. bojowniczka na rzecz ruchu pokoju i reform społ.; pokojowa nagr. Nobla. ad deliberandum [łac], do rozważenia, do namysłu. addenda [łac], dodatki uzupełniające tekst dzieła; także załączniki do urzędowego pisma. addendy →ligandy. ad depositum [łac], do przechowania, w depozyt. addio [addijo; wł.], żegnaj. Addis Abeba, stol. Etiopii, w środk. części kraju, na wys. 2400 m; 644 tys. mieszk. (1967); gł. ośr. gosp., nauk. i kult. kraju; przemysł spoż., mat. bud., maszyn., obuwn., drzewny; uniw.; pałace (gł. XIX w., m.in. cesarza), budowle sakralne; w pobliżu ruiny monolitycznych kościołów (przed XVI w.). Addison [ädysn] JOSEPH, 1672-1719, ang. publicysta, pisarz i polityk; współzałoży-ciel i red. „Spectatora" (1711-14); pionier nowoż. czasoniśmiennictwa. Addison [ädysn] THOMAS, 1793-1860, anatomopatolog ang.; dał m.in. opis cisawicy (choroba A.) oraz niedokrwistości złośliwej (choroba A.-Biermera). Addisona-Biermera choroba [ch. ädy-bir-] (niedokrwistość złośliwa), schorzenie wywołane brakiem w soku żołądkowym czynnika krwiotwórczego Castle'a; charakteryzuje ją spadek liczby krwinek czer-

wonych i nadmierne wysycenie ich hemoglobiną (niedokrwistość nadbarwliwa). Addisona choroba [ch. ädy-] (cisawica, niedoczynność nadnerczy), przewlekła niewydolność nadnerczy prowadząca do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i ogólnego wyniszczenia organizmu; charakterystyczne są brunatne przebarwienia skóry, gł. rąk i twarzy. addycja (reakcja przyłączania), łączenie się atomów lub cząsteczek z innymi cząsteczkami związków chem.; tworzy się nowy związek chem., bez wydzielenia produktów ubocznych. addytywny, będący wynikiem sumowania składników. adekwatna definicja, log. definicja trafnie ujmująca zakres pojęcia definiowanego. adekwatność poznania, filoz. prawdziwość, zgodność poznania z rzeczywistością. adekwatny, dostosowany, odpowiadający czemuś, zgodny z czymś. Adelaide [ädəlyd], m. i port na pd. wybrzeżu Australii, stoi. i gł. ośr. gosp. stanu Australia Pd.; 794,3 tys. mieszk., zespól miejski (1968); przemysł maszyn., samoch., elektrotechn., chem.; duży ośr. kult.-nauk.; węzeł komunik.; uniwersytet. Adelajdy Wyspa, antarktyczna wyspa u zach. wybrzeży Ziemi Grahama; 5 tys. km2; pokryta czaszą lodową; na wsch. góry (wys. do 2072 m); wybrzeże trudno dostępne. Adelardo López de Ayala [a. lopet de ajala] →López de Ayala Adelardo. Adeli Ziemia, część wybrzeża Antarktydy Wsch., między 136° a 142°E, wzdłuż wybrzeża O. Indyjskiego. Adémar de Chabannes [-mạ:r dö sza-ban], ok. 9881034, kronikarz fr.; autpr kroniki obejmującej dzieje Francji do 1028. Ademar z Monteil [a. z montęj], ?-1098, biskup Puy, legat papieski przy I krucjacie, jej ideologiczny i polit. przywódca. Aden, największe m. i ośr. gosp. Jemenu Pd., ważny port (wolnocłowy) i ośr. handlu tranzytowego, nad Zat. Adeńską; 250 tys. mieszk. (1968); duży ośr. rafinacji ropy naft.; stocznia remontowa; ważna stacja bunkrowa. Aden, dawna posiadłość bryt. powstała przez zawieranie 1888-1915 układów między W. Brytanią a lokalnymi władcami arab. i Turcją; obejmowało kolonię A. i protektorat A. (1963-67 Protektorat Arabii Południowej); niepodległy od 1967 — jako Jemen Południowy. Adenauer KONRAD, 1876-1967, polityk NRF; 1949-63 kanclerz, twórca koncepcji oparcia NRF o USA i hegemonii NRF w Europie Zach.; rzecznik remilitaryzacji NRF i rewizji granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej; 195066 przewodn., następnie honorowy przewodn. CDU. adenina, zasada purynowa; jeden z podstawowych składników kwasów nukleinowych i nukleotydów, np. ATP, a także składnik wielu układów enzymatycznych. adenoidalne wyrosła, przestarzała nazwa migdałka gardłowego. adenopatia, chorobowe powiększenie węzła chłonnego na tle zapalnym lub nowotworowym. adenotomia, zabieg operacyjny polegający na wycięciu migdałka gardłowego za pomocą specjalnego przyrządu zw. adeno-tomem. adenozyna, związek org. będący połączeniem adeniny z cukrem rybozą; składnik kwasów nukleinowych i nukleotydów, a także wielu koenzymów. adenozynodwufosforowy kwas (ADP), związek org.; bierze udział w przemianach energetycznych każdego żywego ustroju, dzięki zdolności przechodzenia w kwas adenozynotrójfosforowy— ATP (z pobraniem energii), z którego z kolei może się odtworzyć ADP (z wydzieleniem energii). adenozynomonofosforan (AMP, kwas adenilowy), związek org. zbudowany z

adenozyny i jednej reszty kwasu fosforowego. adenozynotrójfosforowy kwas (ATP), nukleotyd, związek makroergiczny, magazynujący i przenoszący energię powstającą w procesach metabolicznych; stosowany w lecznictwie. Adeńska Zatoka, zat. M. Arabskiego, między półwyspami Arabskim a Somalijskim; głęb. do 3328 m; port Aden. adept: 1) człowiek zaczynający uprawiać jakąś sztukę, naukę, zawód; 2) zwolennik, wyznawca pewnej doktryny, kierunku filoz., polit.; 3) osoba wtajemniczona. Ader [ade:r] CLEMENT, 1841-1925, fr. pionier lotnictwa; 1882-90 zbudował pierwszy latający samolot „fiole" z silnikiem parowym. adermina, biochem. →pirydoksyna. à deux mains [adömę; fr.], na dwie ręce. ad exemplum [łac], dla przykładu. ad extremum [łac], do ostateczności, do skrajności, do końca. ADF →Akcja Postępu Demokratycznead finem [łac], do końca. ad futuram rei memoriam [łac], na przyszłą rzeczy pamiątkę. adherencja, popieranie kogoś, solidaryzowanie się z kimś. adherent, stronnik, zwolennik, poplecznik. adhezja (przyczepność, przyleganie), zjawisko łączenia się powierzchniowych warstw dwóch różnych ciał zetkniętych ze sobą, wywołane działaniem sił międzycząsteczko wych. adhezyjna umowa, umowa dochodząca do skutku przez przystąpienie do warunków przedstawionych przez jedną ze stron, np. umowa o dostawę energii elektrycznej. adhezyjne wody, wody podziemne zatrzymane w porach i szczelinach skalnych (tzw. wilgoć skalna) wskutek zjawiska adhezji. ad hoc [łac], ,,do tego"; wyłącznie w tym celu, doraźnie. ad honores [łac], dla zaszczytu. adhortacja, daw. upomnienie, zachęta. adiabata, linia przedstawiająca na wykresie termodynamicznym przemianę adiabatyczną. adiabatyczna przemiana, proces termodynamiczny, podczas którego nie zachodzi wymiana ciepła między układem a otoczeniem. adiafora, to, co jest moralnie obojętne — ani dobre, ani złe; termin używany przez cyników i stoików. adiantyty (Adiantites), kopalne (karboń-skie) paprocie nasienne; znane z odcisków liści (tzw. pteridophylla); m.in. z nich powstały pokłady węgla kamiennego. adiectivum [łac], gram. przymiotnik. adiektywizacja, gram. przekształcanie się innych części mowy w przymiotniki. adieu [adjö; fr.], żegnaj, bądź zdrów. Adi-granth, księga uznawana za świętą przez sikhów, zawierająca pisma i poezje rel. głównych guru i mistyków sik-hijskich, przechowywana w Złotej Świątyni w Amritsarze. ad impossibilia nemo obligatur [łac], do rzeczy niemożliwych nikt nie jest zobowiązany. ad infinitum [łac], do nieskończoności, w nieskończoność. adinol, skała metamorficzna składająca się gł. z albitu i kwarcu; produkt przeobrażenia skał ilastych pod wpływem iniekcji magmy bogatej w sód. ad interim [łac], tymczasowo. Adirondack [adyręndak], góry w pn.-wsch. części USA, między rz. Hudson, Mohawk i Rz. Św. Wawrzyńca; wys. do 1629 m (Marcy). à discrétion [adiskresją; fr.], do woli, bez zastrzeżeń, wg własnego uznania. Aditi, mit. ind. nieskończoność, substancja ziemska, bogini-matka bogów Adi-tjów.

Admiralicji Wyspa 7

Aditjowie, bóstwa wedyjskie, o nie określonych bliżej funkcjach etycznych, synowie Aditi, początkowo w liczbie 6, później 12, m.in. Waruna, Mitra, Arja-man, Bhaga, Ansia, Daksza, Indra, Sa-witar, Agni. adiunkt: 1) tytuł pracownika nauk.; w Polsce najwyższy (po asystencie i starszym asystencie) tytuł pomocniczego pracownika nauk.; 2) tytuł służbowy w niektórych zawodach (np. w bibliotekarstwie). adiunktura, stanowisko, funkcja, tytuł adiunkta. adiustacja, przygotowanie tekstu do druku (opracowanie stylistyczne, ortograficzne i graf.). adiutant, oficer przydzielony do dyspozycji wyższych dowódców lub dowództw; dawniej oficer będący pomocnikiem dowódcy w regulowaniu wewn. służby oddziału. Adjud [adżud], m. we wsch. Rumunii; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; ważny węzeł kolejowy. Adler ALFRED, 1870-1937, austr. psychiatra i psycholog; twórca kierunku z w. psychologią indywidualną. Adler FRIEDRICH, 1879-1960, jeden z przywódców Socjaldemokr. Partii Austrii i teoretyków austromarksizmu; współorganizator i sekr. gen. 1 Międzynarodówki 2 /2 (1921), a 1923-40 — Socjalist. Międzynarodówki Robotniczej. Adler GuIDo, 1855-1941, wybitny muzykolog austr.; 1894-1938 red. serii dzieł dawnej muzyki austriackiej. Adler MAX, 1873-1937, austr. filozof i socjolog; teoretyk austromarksizmu, wydawca Marx-Studien; łączył marksizm z ne-okantyzmem; przedstawiciel rewizjonizmu w ruchu robotniczym. Adler VICTOR, 1852-1918, austr. polityk i działacz socjalist.; założyciel i przywódca Socjaldemokr. Partii Austrii; współorganizator i teoretyk II Międzynarodówki. ad limina apostolorum [łac], „do progów apostolskich"; pierwotnie pielgrzymka do grobów Piotra i Pawła; od 1585 obowiązkowa sprawozdawcza podróż biskupów do Watykanu; przen. wszelka pielgrzymka lub podróż do Rzymu. administracja: 1) ogół czynności zarządzania; 2) ogół organów zajmujących się zarządzaniem. administracja państwowa, jedna z podstawowych form działalności państwa, polegająca na organizowaniu bezpośredniej praktycznej realizacji jego zadań. administracyjny podział →terytorialny podział. administrator, osoba zarządzająca czymś, zarządca. administrator apostolski, zarządca diecezji specjalnie mianowany przez papieża; władza a.a. ma charakter tymczasowy; w Polsce Watykan wprowadził 1967 instytucję a.a. na Ziemiach Zach. i Północnych. admiracja, daw. podziw, zachwyt, uwielbienie. admiralicja, prawo sąd zajmujący się wszystkimi sprawami mor.: cyw. i kryminalnymi (zderzenia, spory finans. itp.); w Polsce — izba morska. admiralicja, wojsk, kierownictwo marynarki woj.; w niektórych państwach (Francja, W. Brytania) w randze ministerstwa. Admiralicja w Leningradzie, budynek dowództwa floty ros.; jedna z ważniejszych budowli eur. klasycyzmu; obecną formę istniejącej od pocz. XIX w. budowli nadał w pocz. XIX w. A. Zacharow; wieloskrzydłowy gmach z centr. wieżą zwieńczoną iglicą stanowi centr. akcent urbanist. Leningradu. Admiralicji Góry, pasmo górskie na Antarktydzie, w pn. części Ziemi Wiktorii wys. do 3850 m (Sabine); pierwsze bada-ne góry Antarktydy. Admiralicji Wyspa, wyspa w Archip.Aleksandra, u wybrzeży Alaski (USA); 4,3 tys. km2.

8 Admiralicji Wyspy Admiralicji Wyspy, grupa wysp w Ar-chip. Bismarcka (Nowa Gwinea Austral.); 2,1 tys. km2, 21 tys. mieszk. (1966); gł. wyspa Manus. admirał, wojsk, najwyższy stopień wojsk, w marynarce woj.; odpowiada stopniowi generała broni. admirał (rusałka admirał, Vanessa ata-lanta), dość duży motyl dzienny o czarnych skrzydłach w białe i czerwone przepaski; w Polsce pospolity. admirator, daw. wielbiciel. admonicja, daw. napomnienie, nagana, reprymenda. ad multos annos [łac], ,,do wielu lat"; sto lat!, życzenie długiego życia. adnotacja, notatka, uwaga, dopisek zawierający krótką informację. Ado, m. w pd.-zach. Nigerii; 158 tys. mieszk. (1963); ośr. handl. regionu uprawy kakaowca; przemysł spoż., włókienniczy. ad oculos [łac], naocznie. adolescencja, wiek młodzieńczy. adolescent, młodzieniec. Adolf, ok. 1255-98, król Niemiec od 1292, z hrabiów Nassau; próbując umocnić swą władzę, popadł w konflikt z książętami; zdetronizowany 1298. Adolf Fryderyk, 1710-71, król Szwecji od 1751, z dyn. Holstein-Gottorp; przy poparciu Rosji następca tronu od 1743; okres ograniczonej władzy królewskiej. Adoni, m. w Indii (Andhra-Pradesz); 70 tys. mieszk. (1961); ośr. handlu bawełną; przemysł bawełniany. adonis, bot. →miłek. Adonis, mit. gr. ukochany Afrodyty rozszarpany przez dzika; za zgodą Zeusa wracał co pół roku na ziemię; symbol rozkwitu i zamierania przyrody („ogródki A."). adopcja →przysposobienie. adoptować, przyswoić, zapożyczyć przystosowując do własnych potrzeb. Ador GUSTAV, 1845-1928, szwajc. polityk idziałacz społ.; od 1910 przewodn. Międzynar. Komitetu Czerwonego Krzyża, 1919 prezydent, 1919-24 reprezentant Szwajcarii w Lidze Narodów. adoracja, cześć, uwielbienie, zachwyt. adoracja, szt. piast. →proskyneza. adoracja świętego drzewa, wyobrażenie 2 istot (ludzie, zwierzęta, monstra) umieszczonych przeciwległe po obu stronach drzewa (często, przedstawianego schematycznie); motyw w sztuce staroż. Wschodu; z a.ś.d. wywodzi się popularny w sztuce islamu i chrześc, motyw drzewa życia. adorator, wielbiciel; mężczyzna ubiegający się o względy kobiety. Adoratski WŁADIMIR W., 1878-1945, radz. filozofmarksista i działacz partyjny; współpracownik Lenina; czł, AN ZSRR. Adorno THEODOR, 1903-69, niem. filozof i socjolog; zajmował się etnocentryzmem, zagadnieniami osobowości, muzyką; Aut-horitarian Persotiality. Adoula [adula] CYRILLE, ur. 1921, polityk kong.; od 1964 min. spraw wewn. i premier, od 1969 min. spraw zagr. centr. rządu niepodległej republiki Kongo (Kinszasa). Adour [adu:r], rz. w pd.-zach. Francji; dł. 335 km; uchodzi do Zat. Biskajskiej; wykorzystywana do nawadniania. ADP, biochem. →adenozynodwufosforo-wy kwas. ad patres [łac], „do ojców"; przenieść się na tamten świat (umrzeć). ad perpetuam rei memoriam [łac], na wieczną rzeczy pamiątkę. ad personam [łac], „do osoby"; w odniesieniu do (konkretnej) osoby. ad posteriora tempora [łac], do późniejszych czasów. Adrano, m. we Włoszech (Sycylia), na zach. zboczach Etny; 32 tys. mieszk. (1966). Adrar, oaza w Algierii, na Saharze, w grupie oaz Tuat, przy transsaharyjskiej drodze; uprawa palmy daktylowej, warzyw, tytoniu.

Adrar Ifogha (Adrar Iforas), masyw górski w pd. Saharze (na granicy Mali i Algierii); średnia wys. 600 m, maks. ponad 800 m. ad rem [łac], „do rzeczy"; do sprawy, do właściwego tematu (wrócić). adrenalina (suprarenina, epinefryna), jeden z hormonów nadnerczy kontrolujących przemianę cukrową; wydzielana także na zakończeniach włókien nerwowych poza-zwojowych, gdzie jest przenośnikiem bodźców ze współczulnego układu nerwowego do odpowiednich tkanek, stosowany w lecznictwie. adrenergiczny, fizjol. dotyczący przekazywania impulsu nerwowego z neuronu na neuron lub na efektor za pośrednictwem adrenaliny lub noradrenaliny. adrenokortykotropina →kortykotropina. adresant, osoba adresująca list lub przesyłkę pocztową; nadawca. adresat: 1) osoba, do której adresowany jest list lub przesyłka pocztowa; 2) osoba, do której się coś kieruje (słowa, wypowiedzi). adresować: 1) umieszczać adres na przesyłce; 2) kierować, zwracać, stosować, odnosić do kogoś. adria, tkanina wełn. z przędzy czesankowej, o splocie skośnym (bywa z osnową bawełn.); gładka z widocznymi skośnymi prążkami lub drapana. Adria, m. we Włoszech (Wenecja Euga-nejska), między dolnym Padem i Adygą; 24 tys. mieszk. (1963); staroż. ważny port mor., obecnie 25 km od M. Adriatyckiego. Adrian [ẹjdrjən] EDGAR DOUGLAS, ur. 1889, neurofizjolog ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; prace nad funkcjonowaniem układu nerwowego i narządów zmysłów; przyczynił się do rozwoju elektroencefalografii; nagr. Nobla. Adrianopol →Edirne. adrianopolski traktat 1829, zawarty w Adrianopolu (obecnie Edirne) po zwycięskiej dla Rosji wojnie z Turcją (1828-29); m.in. Grecja uzyskała niepodległość, a Serbia gwarancję autonomii wewnętrznej. Adrianowa-Peretc WARWARA P., ur. 1888, ros. historyk literatury; studia i rozprawy o literaturze starorus. i satyrze XVIIXVIII w. Adriatyckie Morze, pn. odgałęzienie M. Śródziemnego, między Płw. Apenińskim a Bałkańskim; pow. 132 tys. km2, głęb. do 1590 m, zasolenie ok. 38%o; złoża ropy naft. i gazu ziemnego. adsorbent, substancja stała, na powierzchni której zachodzi adsorpcja. adsorber (adsorpcyjny aparat), urządzenie przem. służące do wydzielania, wskutek adsorpcji, określonych składników z mieszaniny gazowej lub ciekłej. adsorpcja, gromadzenie się cząstek gazu, cieczy lub rozpuszczonego ciała stałego (także jonów) na powierzchni adsorbentu. adsorpcja chemiczna (chemisorpcja), proces zagęszczania substancji na powierzchni adsorbentu, któremu towarzyszy tworzenie się wiązań chem. między substancją a adsorbentem. adsorpcja fizyczna, zagęszczanie substancji na powierzchni adsorbentu pod działaniem sił międzycząsteczkowych, czyli sił Van der Waalsa. adsorpcja kondensacyjna (kondensacja kapilarna), adsorpcja polegająca na tak dużym zagęszczeniu par substancji w porach adsorbentu, że ulegają one kondensacji do stanu ciekłego. adsorpcyjne środki (adsorbentia), farm. substancje o dużej powierzchni chłonnej, wiążące bakterie i toksyny; stosowane w lecznictwie wewn. lub zewn. (na rany) w celu usunięcia czynnika toksycznego; np. węgiel leczn., glinka biała. adsorpcyjny aparat →adsorber. adstryngencja, w garbarstwie, zdolność wiązania się garbnika roślinnego lub syn-tanu z kolagenem skóry. Adua, m. w pn. Etiopii, na wys. 2100 m; 12 tys. mieszk. (1965); ośr. handlu i rzemiosła.

1896 bitwa między wojskami wł. a etiopskimi; zwycięstwo wojsk etiopskich przesądziło o losich wojny 1895-96. Adula, masyw górski w Alpach Zach. (Szwajcaria); wys. do 3402 m; obszar źródłowy Renu. adular, minerał, bezbarwna i przezroczysta odmiana ortoklazu; produkt procesów hydrotermalnych przebiegających w niskich temperaturach. ad unum (omnes) [łac], (wszyscy) co do jednego, bez wyjątku. ad usum [łac],do użytku, na użytek. ad usum Delphini [łac], „do użytku delfina" (tak nazywano specjalne opracowanie dzieł klasyków łac. dla delfina, syna Ludwika XIV); ironiczna nazwa tendencyjnych publikacji o specjalnym przeznaczeniu. adverbium [łac], gram. przysłówek. advocatus diaboli, w katolicyzmie kardynał, który z urzędu wysuwa zarzuty w procesie beatyfikacyjnym lub kanonizacyjnym; potocznie obrońca złej sprawy. ad vocem [łac], w sprawie; właściwie, stosownie, w porę. adwajta, niedualizm, zasada ind. filozofii monistycznej, przede wszystkim wedan-ty; jedynym bytem jest Brahman-Atman; wielość jaźni i świat materii jest złudą. adwekcja, napływ mas powietrza o innych właściwościach niż powietrze po-, przednio zalegające na danym obszarze (np. a. ciepła, a. chłodu). Adwentowicz KAROL, 1871-1958, aktor, reżyser; role w dramatach Ibsena i Strind-berga, Słowackiego i Szekspira oraz sztukach współcz.; dyr. teatrów, m.in. Teatru Kameralnego w Warszawie (1931-39). Adwentowicz LUCJAN, 1902-37, syn Karola, malarz; czł. Pryzmatu; kompozycje figuralne, pejzaże, kwiaty. adwentyści, protest, grupa wyznaniowa (zał. 1831) głosząca powtórne przyjście Chrystusa; gł. nurt — Adwentyści Dnia Siódmego (od 1844), święcą sobotę, propagują zdrowotny tryb życia.\ adwerbalny, przyczasownikowy. adwerbialny, przysłówkowy, mający znaczenie przysłówka. adwersarz, daw. przeciwnik. adwokacki przymus, obowiązek dokonania określonej czynności procesowej tylko przez adwokata. adwokacki samorząd, zakres uprawnień wybieralnych organów decydujących w sprawach związanych z wykonywaniem zawodu adwokata. adwokat, prawnik zajmujący się obroną i zastępstwem stron w postępowaniu karnym, cywilnym i administracyjnym. adwokatura, ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Ady [odi] ENDRE, 1877-1919, węg. poeta, publicysta i tłumacz; modernista; wywarł wpływ na współcz. mu poezję węg.; a-wangar. liryka o silnych akcentach społ.; Wybór poezji, Popiołem i płomieniem. Adyga, rz. w pn. Włoszech; dł. 410 km; uchodzi do Zat. Weneckiej; żeglowna od ujścia Isarco; elektrownie wodne; gł. m. Werona. Adygejski OA, obwód autonomiczny w eur. części Ros.RSRR, w Kraju Krasno-darskim; 7,6 tys. km2, 386 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Majkop; uprawa pszenicy, kukurydzy, słonecznika, tytoniu, konopi, drzew owocowych, warzyw; hodowla; przemysł spoż., drzewny. adygijskie języki, z pn.-zach. grupy języków kaukaskich; 2 języki: adygejski i kabardyjski; mówi nimi ok. 280 tys. ludzi. adypinowy kwas HOOC-(CH2)4-COOH, substancja krystal. otrzymywana np. przez utlenianie cykloheksanonu; surowiec w produkcji poliamidów, np. nylonu. Adżanta, miejscowość w Indii; słynny zespół 30 skalnych świątyń buddyjskich typu czajtja i wihara, z zachowanymi rzeźbami i najsłynniejszymi w Indii malowidłami ściennymi z ok. II w p.n.e.-VIII w. n.e.

Adżarowie, gruz. grupa etniczna w Adżarskiej ASRR; dk. 70 tys.; pozostałości z okresu wspólnoty rodowej; bogaty folklor i sztuka ludowa. Adżarska ASRR (Adżaria), republika autonomiczna w Gruz.SRR; 3,0 tys. km2, 310 tys. mieszk. (1970); stół. Batumi; górzysta; ważny w ZSRR region uprawy winorośli, herbaty, drzew cytrusowych, tytoniu; nad M. Czarnym liczne kąpieliska i uzdrowiska. Adżatasiatru, V w. p.n.e., król ind. z dyn. Sisiunagów, panujący 494-467 p.n.e.; zbudował stolicę w Pataliputrze, przyłączył do Magadhy Kosalę i Wajsiali. Adżman, szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 4,2 tys. mieszk. (1968); stol. A.; uprawa palmy daktylowej, połów ryb i pereł. Adżman, m. w Omanie Traktatowym, stoi. szejkatu A., nad Zat. Perską; 3,7 tys. mieszk. (1968). Adżmer (ang. Ajmer), m. w Indii (Ra-dżasthan); 261 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., środków transportu; węzeł komunik.; ośr. kultu rel. muzułmanów; zabytki arch. (XIII-XVII w.). Aecjusz, ok. 390-454, wódz rzym., „ostatni Rzymianin"; od 433 regent w imieniu Waleńtyniana III; 451 zwycięzca Attyli na Polach Katalaunijskich. aedicula (edykuł), miniaturowa budowla, model arch. lub motyw dekoracyjny w tej formie; w sztuce rzym. — arch. oprawa przedmiotów kultu, w nowoż. — oddzielny element budynku, np. a. w formie portalu. AEG →Allgemeine Elektricitäts-Gesell-schaft. Aegidius Romanus de Colonna, 1243-1316, filozof i pedagog, kardynał; podkreślał znaczenie kształcenia dzieci. Aehrental [e:rən-] ALOYS LEXA VON, 1854-1912, austr. dyplomata i polityk; 1906-12 min. spraw zagr.; przeprowadził 1908 aneksję Bośni i Hercegowiny. aeolipila →Herona bania. aeracji strefa, geol. strefa w obrębie skorupy ziemskiej, od pow. Ziemi do zwierciadła wód gruntowych, w której pory i szczeliny skał wypełnione są powietrzem; w s.a. najintensywniej zachodzą procesy wietrzenia. aerator, ręczne narzędzie w formie obrotowych gwiazd na stylisku, do spulchniania i przewietrzania zbitej powierzchni gleby w uprawach gł. roślin okopowych. Aerø [ärö], wyspa duń. na M. Bałtyckim; 88 kin2, 10 tys. mieszk. (1965). aerobionty (aeroby, oksybionty, tlenowce), drobnoustroje żyjące wyłącznie w o-becności wolnego tlenu; np. bakterie ni-tryfikacyjne, drożdże. aerobioza (oksybioza), życie w atmosferze zawierającej tlen; olbrzymia większość organizmów,, u których źródłem energii jest przyłączanie wodoru przez tlen w procesach oddychania komórkowego. aerobowy proces (oksybioza), proces biochemiczny zachodzący z udziałem tlenu pochodzącego z atmosfery, np. tlenowy rozkład kwasu pirogronowego w komórkach zwierzęcych i roślinnych. aeroby, biol. →aerobionty. aerocasco [-kasko; hiszp.], ubezpieczenie samolotów na wypadek rozbicia lub uszkodzenia. aerodyna, statek powietrzny cięższy od powietrza; unosi się wskutek dynamicznego oddziaływania powietrza na płaty nośne poruszające się względem niego; z napędem (samolot, wiropłat, skrzydłowiec) lub bez napędu (szybowiec, latawiec). Aerodynamiczna reakcja aerodynamiczna siła. aerodynamiczna siła (reakcja aerodynamiczna), siła, z jaką gaz (powietrze) działa na umieszczone w nim ciało, jeśli występuje ruch względny gazu i ciała; składowe s.a.: opór aerodynamiczny, siła nośna i siła boczna. aerodynamiczna waga, urządzenie do pomiaru sił i momentów aerodynamicz-

nych działających na ciało (samolot, pocisk itp. lub ich modele). aerodynamiczne podobieństwo, zbiór praw fiz. umożliwiających przenoszenie wyników badań aerodynamicznych laboratoryjnych lub na modelach do warunków rzeczywistych. aerodynamiczny cień, obszar zawirowań powstający za opływanym ciałem. aerodynamiczny hamulec, urządzenie do zwiększania oporu aerodynamicznego działającego na aerodynę (np. samolot) w celu zmniejszenia jej prędkości lotu; wysuwane klapy lub holowany spadochron. aerodynamiczny kształt →opływowy kształt. aerodynamiczny moment, moment sił aerodynamicznych działających na opływane przez gaz lub poruszające się w nim ciało; składowe m.a.: wzdłużny (pochylający) — w płaszczyźnie symetrii ciała, poprzeczny (przechylający) — wokół osi wzdłużnej ciała, boczny — wokół prostej prostopadłej do osi wzdłużnej i leżącej w płaszczyźnie symetrii ciała. aerodynamiczny opór, składowa siły aerodynamicznej hamująca ruch ciała. aerodynamiczny profil (profil lotniczy), obrys poprzecznego przekroju np. płata nośnego, zapewniający występowanie na płacie dużej siły nośnej i małego oporu aerodynamicznego; rodzaje p.a: zwykły, szybkościowy, naddźwiękowy. aerodynamiczny tunel, urządzenie laboratoryjne do badania zjawisk zachodzących przy opływie ciał stałych, np. modeli samolotów w strumieniu powietrza. aerodynamika, dział aeromechaniki zajmujący się zagadnieniami przepływu gazów (gł. powietrza) 1 sił występujących podczas ruchu względnego gazu i zanurzonego w nim ciała stałego; wykorzystywana w lotnictwie, budownictwie, technice strumieniowej itp. aeroelastyczność (aerosprężystość), dział mechaniki badający oddziaływanie strumienia powietrza na opływane przez nie odkształcalne ciało sprężyste; wyzyskiwana np. przy konstruowaniu szybkich samolotów. aeroenergetyka (energetyka wiatrowa), dział energetyki zajmujący się przetwarzaniem energii wiatrów w energię mech. za pomocą silników wiatrowych. aerofagia, med. łykanie powietrza w nadmiernej ilości podczas jedzenia. aerofony, instrumenty muz. zw. dętymi; źródło dźwięku: słup powietrza zawarty w piszczałce, pobudzony do drgań za pomocą, zadęcia; do a. należą instrumenty dęte drewn. (a. wargowe i stroikowe), dęte blaszane (a. ustnikowe), organy, głos ludzki. aerofotografia →fotografia lotnicza. aerofotogrametria, fotogrametria lotnicza, dział geodezji zajmujący się sporządzaniem map i planów geodezyjnych za pomocą fotograficznych zdjęć lotniczych. aerografia, metoda retuszu fot., polegająca na nanoszeniu farby za pomocą rozpylacza. aerografia ceramiczna, technika zdobienia ceramiki przez rozpylanie farb lub szkliwa; znana w Chinach od XIV w., w Europie od 1 poł. XVIII w. w wyrobach miśnieńskich. aeroklub, organizacja sportowa pilotów, skoczków spadochronowych i modelarzy lotn.; w Polsce od 1927 (p.n. A. Akademicki), od 1956 A. PRL. aerolity, meteoryty kam. zbudowane gł. z krzemianów magnezu i żelaza; dzielą się na chondryty i achondryty. aerologia, nauka o warstwie atmosfery ziemskiej do wys. ok. 30 km i metodach badań tej warstwy za pomocą przyrządów pomiarowych unoszonych przez balony i samoloty. aeromechanika, dział mechaniki płynów zajmujący się równowagą i ruchem gazów oraz znajdujących się w nich ciał stałych; dzieli się na aerostatykę i aerodynamikę.

afereza 9 aeronautyka, rzadko obecnie używana nazwa żeglugi powietrznej. aeronawigacja, nawigacja statku powietrznego. aeronomia, nauka o wyższych warstwach atmosfery ziemskiej (powyżej 30 km) i metodach ich badania za pomocą przyrządów pomiarowych unoszonych przez rakiety i sztuczne satelity ziemi. aeroplan, dawna, obecnie nie używana nazwa samolotu. aeroplankton, ogół organizmów unoszących się biernie w atmosferze, w prądach powietrza; np. drobne owady, pyłek kwiatowy, zarodniki. aeroport →port lotniczy. aeroskop, pierwsza ręczna kamera zdjęciowa, zbudowana 1910 przez K. Prószyń-skiego; prototyp film. kamery reporterskiej. aerosprężystość →aeroelastyczność. aerostat, statek powietrzny lżejszy od powietrza; unosi się wskutek działania wyporu hydrostatycznego, zgodnie z prawem Archimedesa; a. są balony i sterówce. aerostatyka, dział aeromechaniki badający prawa równowagi gazów i zanurzonych w nich nieruchomych ciał stałych. aerotermodynamika, dział mechaniki płynów badający zachowanie się gazów w pobliżu powierzchni ciał opływanych przez nie z prędkościami naddźwiękowy-mi oraz wzajemne oddziaływanie termiczne z uwzględnieniem zmian fiz.-chem. (reakcji chem., ablacji itp.). aerotriangulacja, metoda wyznaczania współrzędnych punktów w terenie za pomocą pomiaru kątów na fotogrametrycznych zdjęciach lotniczych; stosowana w fotogrametrii. aerozole, układy koloidowe, w których ośrodkiem dyspersyjnym jest gaz, a fazą rozproszoną ciało stałe (dymy) lub ciecz (mgły). aerozole, chem. jedna z form użytkowych pestycydów; otrzymywane w wytwornicach naziemnych lub lotniczych przez rozpylanie roztworu pestycydu w powietrzu. Aertsen [ert-] (Aertsz) PIĘTER, 1508 lub 1509-75, malarz niderl., przedstawiciel kie runku realist.; kompozycje rodzajowe i rel. często z elementami martwej natury na pierwszym planie. Aetowie, rdzenna ludność Filipin; ok. 25 tys.; zbieractwo i łowiectwo; podbici w III w. przez Malajów przejęli ich język. Afai świątynia, świątynia bogini Afai na w. Eginie, wzniesiona na pocz. V w. p.n.e., słynna z rzeźb przyczółkowych (egineckie marmury). Afanasjew ALEKSANDR N., 1826-71, historyk literatury ros.; znawca i badacz folkloru ros. (Narodnyje russkije skazki). Afar, zapadlisko tektoniczne w pn.-wsch. Etiopii; w pn. części — jez. Assale 116 m p.p.m. afazja, upośledzenie lub niemożność wyrażenia myśli słowami (a. ruchowa), mimo sprawności odpowiednich mięśni, lub niemożność zrozumienia mowy (a. czuciowa), niekiedy znalezienia odpowiedniego słowa (a. amnestyczna). afekcja, daw. skłonność ku komuś lub czemuś, upodobanie; afekt. afekt, psychol. gwałtowny i silny, zwykle krótkotrwały stan uczuciowy; towarzyszą mu wyraźne symptomy fizjol. oraz osłabienie kontroli rozumowej nad zachowaniem. afekt, prawo silne wzburzenie; za dokonanie zabójstwa pod wpływem a. prawo pol. przewiduje karę niższą. afektacja, przesadne, nienaturalne objawy uczuć. afektywny, uczuciowy, emocjonalny, podlegający afektom. afera: 1) nieuczciwe, oszukańcze przedsięwzięcie, podejrzana, nieczysta sprawa; 2) zajście, wydarzenie, awantura; 3) daw. sprawa, interes. afereza, językozn. zanik nagłosowej części wyrazu (głoski lub grupy głosek).

10 aferzysta aferzysta, człowiek szukający zysku w przedsięwzięciach nieuczciwych; spekulant, oszust. affettuoso [-ozo; wł.], muz. czule, namiętnie. Afgani, al- DŻAMAL AD-DIN, 1838-97, muzułm. reformator, polityk, publicysta, filozof i pisarz, pochodzenia pers.; rzecznik panislamizmu. Afganistan (Królestwo Afganistanu), państwo w pd.zach. Azji; 647,5 tys. km2, 16,5 mln mieszk. (1969), gł. Patanie, Tadżycy; stol. Kabul, inne gł. m.: Kandahar, Baghlan, Czarikar; dzieli się na 29 prow.; j.u. afgański (pasztu) i perski. Większość powierzchni zajmują góry Hindukusz; na pd.-zach. pustynie; klimat górski, suchy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa (sztuczne nawadnianie) pszenicy, bawełny; sadownictwo; hodowla (gł. koczownicza) owiec (m.in. karakułowych), kóz, bydła; wyrób dywanów. — Państwo utworzone w XVII-XVIII w.; wpływy ang. do końca XIX w.; proklamowanie niezależności 1919; monarchia konst.; 1919-29 postępowe reformy; układy o neutralności i nieagresji z ZSRR (1926, 1931, 1955, 1965). Afgańczycy, nazwa mieszkańców Afganistanu (ok. 5 min) i pogranicza Pakistanu (ok. 5 mln); pasterze nomadzi; język pasztu. afgański język (pasztu), z grupy irańskich; państw, (obok pers.) w Afganistanie; ok. 15 mln; literatura od XIII w. afiks (zrostek), morfem słowotwórczy, który występuje przed rdzeniem (prefiks), po nim (sufiks) lub wewnątrz rdzenia (in-fiks). afiliacja: 1) przyjęcie jakiejś osoby lub organizacji do działającego już stow.; przyjęcie do rodziny; 2) powiązanie, łączność przez pośrednie związki. afinacja, w cukrownictwie oczyszczanie przez wymywanie wodą żółto zabarwionych kryształków surowego cukru, w celu uzyskania białego cukru konsumpcyjnego. Afinogienow ALEKSANDR N., 1904-41, dramaturg ros.; dramaty o aktualnej problematyce społ. i polit. (Strach). afirmacja, potwierdzenie, wyrażenie zgody, aprobata. afisz, ogłoszenie (zwykle drukowane) umieszczane w miejscach publ., zawiadamiające o imprezie kult., sport. itp. lub pełniące rolę reklamy; w odróżnieniu od plakatu a. operuje gł. liternictwem. afiszować się, celowo zwracać na siebie uwagę zachowaniem, postępowaniem; popisywać się. aflaston, ozdobna (np. rzeźba) figura dziobowa dawnych żaglowców, niekiedy również statków współczesnych. Afognak [əfognäk], wyspa u wybrzeży Alaski (USA). afonia, med. →bezgłos. afoniczny, bezdźwięczny. a fortiori [łac], tym bardziej. aforystyczny, mający formę, cechy aforyzmu. aforyzm, maksyma, sentencja, „złota myśl"; zwięzła wypowiedź formułująca w błyskotliwej formie ogólne spostrzeżenie, myśl filoz., moralną. afotyczna strefa, warstwa wód, do której nie dociera światło słoneczne, w jeziorach od ok. 400 m w głąb, w morzach od ok. 1700 m w głąb — w związku z tym brak w niej roślin. Afragola, m. we Włoszech (Kampania); 51 tys. mieszk. (1968); przemysł winiarski. a friend to all is a friend to none [a frend tu o:l yz ə frend tə nan; ang.], przyjaciel wszystkich nie jest przyjacielem niczyim. Afrifa AKWASI AMANKWA, ur. 1936, polityk Ghany, generał; jeden z przywódców zamachu stanu 1966, przewodn. Rady Wyzwolenia Nar. i Rady Wykonawczej, od 1969 czł. Komisji Prezydenckiej. afrikaans, język Burów w Republice Pd. Afryki, gdzie a. jest językiem urzędowym obok ang.; powstał na podłożu XVII-

wiecznych dialektów hol.; piśmiennictwo od XIX w. Afro (właśc. Afro Basaldella), ur. 1912, malarz wł.; początkowo wpływy kubiz-mu i surrealizmu, później kompozycje abstrakcyjne; dekoracje w gmachu UNESCO w Paryżu. afro-chrześcijańskie religie, zespoły wierzeń powstałe w wyniku wpływu wyznań kat. i protest, na rodzime religie afryk.; w obrębie a.-ch.r. rozwijają się często nurty antykolonizatorskie. Afrodyta, mit. gr. bogini miłości i piękności, zrodzona z fal mor.; żona Hefajstosa, matka m.in. Erosa; poświęcono jej gołębia, róże, mirt; ośr.. kultu: Pafos (Cypr), Knidos (Azja Mn.), wyspa Kytera, Ko-rynt; mit. rzym. Wenus. afrodyta tęczowa, zool. →złotorunka. Afrodyta z Knidos, posąg bogini Afrodyty, dzieło Praksytelesa; znany tylko z kopii lub naśladownictw z okresu hellenistycznego. afront, zachowanie się wobec kogoś w sposób lekceważący, obraźliwy; uchybienie, ubliżenie, zniewaga. Afryka, kontynent na półkuli wsch.; 30,3 mln km2, 336 mln mieszk. (1968);-największa rozciągłość południkowa 8 tys. km, równoleżnikowa 7,5 tys. km. Wyżynny blok z rozległymi obniżeniami, obrzeżony od pn. i pd. górami fałdowymi (Atlas, G. Przylądkowe); ok. 75% pow. leży na wys. 300-2000 m; najwyższy punkt — masyw Kilimandżaro 5895 m, najniższy — depresja jez. Assal 150 m p.p.m.; we wsch. części wielkie rowy tektoniczne; największe rzeki: Nil, Kongo, Niger, Zam-bezi; liczne wodospady; na pustyniach (Sahara, Kalahari) rzeki okresowe; największe jeziora: Wiktorii, Tanganika, Nia-sa, Czad; pasowy układ stref klimat, i roślinnych; po obu stronach równika strefa gorącego, wilgotnego klimatu i bujnych, wiecznie zielonych lasów (dżungle); ku pn. i pd. przechodzi stopniowo w strefy klimatu gorącego, suchego (pas pustyń) o ubogiej roślinności; na pn. i pd. krańcach klimat i roślinność śródziemnomor.; bogata fauna. A. zamieszkuje ok. 10% ludności Ziemi; przeważają rasy odmiany czarnej; zaludnienie b. nierównomierne; najgęściej zaludnione obszary przybrzeżne i dolina Nilu (miejscami 500-1000 osób na km2), najrzadziej pustynie; ludność miejska ok. 10%. Afrykanerzy →Burowie. afrykanistyka, nauka zajmująca się badaniem języków, historii, kultury ludów Afryki. afrykańskie języki, grupa 573 różnorodnych typologicznie języków Afryki, zgrupowanych w rodzinach językowych: khoi-san (khoin), bantu, semito-chamickiej, w zespole sudańskim (wraz z nilotyckimi), o nie ustalonych ostatecznie związkach genet.; terytorialnie należą też: malgaski i afrikaans. Afrykańsko-Antarktyczny Basen, rozległe zagłębienie dna skrajnej, pd. części O. Atlantyckiego (częściowo O. Indyjskiego); głęb. do 6972 m. Afryka Południowo-Zachodnia →Namibia. afrykaty, spółgłoski zwarto-szczelinowe; w języku pol. spółgłoski: c, dz (przednio--językowo-zębowe); cz, dż (przednio--językowo-dziąsłowe), ć, dź (środkowojęzykowe). Afsluitdijk [afslöideik], tama w Holandii, oddzielająca zbiornik wodny Ijssel-meer od M. Północnego; dł. 32 km. „Aftenposten" [a-], norw. dziennik konserwatywny, wydawany od 1860. afterpik, żegl. →achterpik. aftersztag, żegl. →achtersztag. „Aftonbladet" [a-], szwedz. dziennik popołudniowy, organ socjaldemokr. związków zaw., wydawany od 1830. afty, małe płaskie owrzodzenia śluzówki jamy ustnej, o białawym dnie i żółtawej obwódce, bolesne, częste u dzieci z za-

paleniem jamy ustnej; gł. na tle wirusowym. Afyon [afjon], m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. A.; 44 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., mat. bud.; ośr. gł. w kraju regionu uprawy maku lekarskiego. Ag, symbol pierwiastka chem. srebra. aga, hist. tytuł oficerski w dawnej Turcji, również właściciel ziemski; obecnie w niektórych krajach muzułm. używany w znaczeniu ,,pan". aga (kururu, ropucha olbrzymia, Bufo marinus), zool. jedna z największych ropuch, do 25 cm dł.; w tyle głowy skórne gruczoły jadowe; Ameryka Pd. i Środkowa. Agada →Hagada. Agadés [-des], oaza w środk. Nigrze; 6,9 tys. mieszk. (1962); ośr. handl. na skrzyżowaniu dróg karawanowych; eksploatacja soli kamiennej. Agadir, m. w pd. Maroku, port handl. i rybacki nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. A.; 17 tys. mieszk. (1960); przemysł rybny, metal., cementowy; ośr. turyst.; 1960 zniszczone w wyniku trzęsienia ziemi, obecnie odbudowane. Aga Dżari, jeden z gł. ośr. wydobycia ropy naft. w Iranie (Chuzestan). Aga Khan III, 1877-1957, ind. książę, przywódca muzułm. sekty izmailitów w Azji i Afryce, polityk; 1937 przewodniczył sesji Ligi Narodów. agalmatolit (pagodyt), minerał, zbita odmiana pirofyllitu; używany do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych. Agamemnon, bohater Iliady; król Argos (lub Myken), syn Atreusza, nacz. wódz Achajów pod Troją; ojciec Ifigenii, Elek-try i Orestesa; zginął z rąk Klitajmestry i Egista. Agamemnona grób →Atreusza skarbiec. agamia (bezpłodność), niezdolność rozmnażania płciowego wskutek niedorozwoju narządów płciowych; np. robotnice pszczół, mrówek. Aga Mirak, XVI w., pers. malarz minia-turzysta, uczeń Behzada; portrety kobiet, iluminacje rękopisów. agamospermia, rozmnażanie się niektórych roślin kwiatowych przez nasiona powstające z niezapłodnionej komórki jajowej (partenogeneza) lub z innej komórki woreczka zalążkowego (apogamia). agamy (Agamidae), rodzina małych jaszczurek; ok. 300 gat.; ciało wydłużone, często kolczaste, nogi dobrze rozwinięte; okolice stepowo-pustynne Eurazji, Afryki i Azji Mniejszej; np. moloch kolczasty, smok latający. Agana, ośr. adm. związkowego terytorium zamorskiego USA — Guam; 2,3 tys. mieszk. (1968). agapant (lilia afrykańska, Agapanthus africanus), bylina ozdobna (doniczkowa), pochodząca z pd. Afryki; kwiaty białe lub niebieskie, zebrane w grona. agar-agar, wysuszony produkt otrzymywany z krasnorostów rosnących w morzach wzdłuż wsch. wybrzeży Azji; rozpuszczalny w wodzie w temp. ok. 100°, po ostygnięciu do ok. 42° daje galaretkę, używaną na pożywki bakteryjne, w przemyśle spoż. i farmaceutycznym. Agârbiceanu [agyrbiczianu] ION, 1892-1963, pisarz rum., ksiądz 'greckokat.; powieści i nowele psychol.obyczajowe z życia wsi rumuńskiej. Agartala, m. w Indii, ośr. adm. terytorium związkowego Tripura; 55 tys. mieszk. (1961); ośr. handlowy. Aga-Scope [a:gəskoup; ang.], jeden z systemów filmu panoramicznego o analogicznym rozwiązaniu jak Cinemascope. Agassiz [agasi] JEAN LUIS, 1807-73, szwajc. zoolog, paleozoolog i geolog (zwł. glacjolog); prof. w Neuchâtel i Cambridge (USA); w anatomii porównawczej rozwinął pojęcia homologii i anologii narządów. agat, minerał, odmiana chalcedonu o budowie wstęgowej (naprzemianległe warstewki o odmiennym zabarwieniu, najczęściej biało- lub szaro-brunatnym); ka-

Podział polityczny Afryki

Podział polityczny Afryki Państwo lub terytorium

Algieria Botswana Burundi Czad Dahomej Etiopia Gabcn Gambia Ghana Górna Wolta Gwinea Gwinea Równikowa Kamerun Kenia Kongo (Brazzaville) Kongo (Kinszasa) Lesoto

PowierzchLudność nia. w tys. km2 w tys. (1969)

111.4 1759,5 117.8 1240,0 446.6 1030,7 2,0 17,4

Niger Nigeria

1267,0 923,8

Republika Malgaska Republika Południowej Afryki Republika Środkowoafrykańska Rwanda Senegal Sierra Leone Somalia Sudan Tanzania Togo Tunezja Uganda Wybrzeże Kości Słoniowej Zambia Zjednoczona Republika Arabska (Egipt)

587,0 1221,0 623,0 26,3 196,2 71,7 637.7 2 505,8 938,0 56,0 164.2 236,0 322.5 752.5 1001,5d

Terytoria niesamodzielne i zależne Angola

1246,7

5 430

Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiegoe Francuskie Terytorium Afarów i Issów Gwinea Portugalska

0,078 22.0 36.1

81 530

Hiszpańska Afryka Północnaf

0,032

164

Hiszpańska Afryka Zachodnia

266,0

48g

Komory Mozambik

2,2 783,0

270 7 376

Namibia (Afryka Południowo-Zachodnia)

824.3

Reunion Rodezja Seszele Św. Helena Wyspy Św. Tomasza i Książęca Wyspy Zielonego Przylądka

Ustrój lub status polityczny

Stolica lub ośrodek administracyjny

Państwa niepodległe 2 381,7 13 349 Algier 600.4 629 Gaborone 27,8 3 475 Bujumbura 1284,0 3 510 Fort Lamy 112.6 2 640 Porto Novo 1221,9 24 769 Addis Abeba 267.7 485 Libreville 11.3 357 Bathurst 238.5 8 600 Akra 274,2 5 278 Wagadugu 245,9 3 890 Konakri 28,1 286 Santa Isabcl 475,4 5 680 Jaunde 582.6 10 506 Nairobi 342,0 880 Brazzaville 2 345,4 17 100a Kinszasa 30.4 930 Maseru

Liberia Libia Malawi Mali Maroko Mauretania Mauritius Ngwane (Suazi)

1 150 1869 4 398 4 881 15 050 1140 799

Monrovia Trypolis Zomba Bamako Rabat Nuakszott Port Louis

410 3 909 63 870

Mbabane Niamej Lagos

republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika monarchia konstytucyjna republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika republika związkowa republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika monarchia konstytucyjna, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika monarchia konstytucyjna republika państwo Wspólnoty Narodówb monarchia konstytucyjna, czł. Wspólnoty Narodów republika republika związkowa, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika republika republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika republika, czł. Wspólnoty Narodów republika

6 643 Tananariwa 19 618 Pretoriac 1518 Bangi 3 500a Kigali 3 780 Dakar 2 510 Freetown 2 730 Mogadiszu 15186 Chartum 12 926 Dar es-Salaam 1 815 Lome 4 800 Tunis 8 340 Kampala 4195 Abidżan 8 340 Lusaka 32 501 Kair

2

Luanda —

kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii

Dżibuti Bissau — El Ajun

Moroni Lourenco Marques

615

Windhuk

2,5 389.4 0,4 0,3i 1,0

436 5 090 51 6 66

Saint-Denis Salisbury Victoria Jamestown São Tomé

4,0

250

11

Praia

a tylko ludność afrykańska; btermin ,,państwo Wspólnoty dłącznie z półwyspem Synaj należącym do Azji Narodów" oznacza samodzielne państwo, należące do Wspólnoty, ewyspy: Czagos, Aldabra, Farquhar, Desroches monarcha bryt. które za głowę państwa uznaje monarchę bryt. fmiasta portowe Ceuta i Melilla oraz niewielkie wyspy przybrzeżne; reprezentowany jest przez gubernatora; cstolicą konstytucyjną jest g1968 Kapsztad

kolonia W. Brytanii terytorium zamorskie Francji kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii enklawy Hiszpanii na terenie Maroka, stanowiące formalnie integralną część metropolii kolonia, formalnie prowincja zamorska Hiszpanii terytorium zamorskie Francji kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii byłe terytorium mandatowe, bezprawnie anektowane przez Republikę Południowej Afryki departament zamorski Francji kolonia W. Brytaniih kolonia W. Brytanii kolonia W. Brytanii kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii mniejszość białych osadników ogłosiła jednostronnie niepodległość, której nie uznał rząd W. Brytanii ani rządy innych państw; i bez wysp nie zamieszkanych h

12 Agatias Scholastyk mień półszlachetny; stosowany w jubi-lerstwie i mechanice precyzyjnej. Agatias Scholastyk, 536-582, historyk bi-zant. i poeta z Myriny w Azji Mn.; autor 100 epigramów oraz dzieła O panowaniu Justyniana (kontynuacja dzieła Prokopiu-sza). agatowa ceramika, wyroby ceram. o dekoracji żyłkowanej, naśladującej agat; wprowadzona w XVII w. w Anglii. agatowe szkło, rodzaj szkła naśladujący agat, powstały z mieszania różnobarwnych mas szklanych; sz.a. wyrabiano w Egipcie (okres hellenistyczny), w Wenecji (XV w.), w Czechach i w Anglii (XIX w.). agawa (Agave), bylina (sukulent) pochodzenia meksyk., o grubych, kolczastych liściach w rozecie; uprawiana gł. w obszarze śródziemnomor. (też zdziczała) jako ozdobna lub włóknodajna (np. a. sizalska), a także w doniczkach; kwitnie tylko raz. Agee [ejdżi:] JAMES, 1909-55, amer. poeta i powieściopisarz (A Death in the Family). Agejla, El (w. w Libii, Cyrenajka, nad M. Śródziemnym), 1941-42 w rejonie A. toczyły się b. ciężkie walki wojsk wł., później niem.-wł. z bryt. wojskami. Agen [ażã], m. we Francji, port nad Garonną, ośrodek adm. dep. Lot-et-Ga-ronne; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł ceramiczny, włókienniczy. Agence Centrale Polonaise à Lausanne [ażãs sãtral polone:z alozan] →Centralna Agencja Polska w Lozannie. Agence Polonaise de Presse [ażãs polo-ne:z döpres], poi. agencje prasowe działające 1907-15 w Paryżu (K. Woźnicki) i Rzymie (M. Loret); zajmowały się pol. propagandą prasową na zach. Europy. Agencja, pol. organizacja emigr., zał. w Paryżu 1794 przez umiarkowanych działaczy powstania kościuszkowskiego (F. Barss i J. Wybicki); liczyła na pomoc dyplomatyczną i wojsk. Francji. Agencja Lozańska →Centralna Agencja Polska w Lozannie. Agencja Prasowo-Informacyjna (API), zał 1944 w Lublinie, następnie działająca w Warszawie; abonamentami biuletynów API jest prasa centr. i terenowa. Agencja Robotnicza (AR), zał. 1948 w Warszawie; gł. abonentem biuletynów AR jest prasa KW PZPR. agencja śledcza, w niektórych państwach kapitalist. prywatne biuro śledcze, zajmujące się zbieraniem informacji lub zapobieganiem przestępstwom na zlecenie instytucji lub osób prywatnych. Agencja Żydowska (Jewish Agency), organizacja syjonistyczna powstała 1929 jako organ wykonawczy Świat. Organizacji Syjonistycznej kierujący faktycznie wszystkimi jej czynnościami. agencyjna umowa, umowa, w której jedna strona (agent) podejmuje się — w zamian za prowizję — stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów na rzecz strony dającej zlecenie lub zawierania umów w jej imieniu. agenda: 1) placówka, oddział jakiegoś urzędu, instytucji; 2) notatnik, książka do wpisywania spraw wymagających załatwienia, terminarz. agent, ajent, przedstawiciel; osoba pośrednicząca w zawieraniu umów na rzecz dającego polecenie lub zawierająca je w jego imieniu — w zamian za prowizję. Agentia romină de presă [adżencija romynə de presə] (Agerpres), rum. agencja prasowa w Bukareszcie, zał. 1949. agent policyjny, wywiadowca, detektyw, tajny funkcjonariusz policji, wykonując} swoje zadania w sposób dyskretny. agentura: 1) handl. biuro pośrednictwa, agencja; 2) grupa szpiegów i dywersantów na usługach obcego państwa. Agenzia Giornalistica Italia [adżencija dżirnalistika italia] (Italia), oficjalna a-gencja informacyjna wł. Partii Chrześc. -Demokr. w Rzymie, zał. 1950; codzienny serwis krajowy i zagraniczny.

Agenzia Nazionale Stampa Associata [adżencija nacjonale stampa assoczita] (ANSA), wł. niezależna agencja prasowa, zał. 1945 w Rzymie; 15 oddziałów we Włoszech i 57 za granicą. Agerpres [adżer-] →Agentia romină de presă. ager publicus, w staroż. Rzymie ziemie państw, na terenach podbitych; od II w. p.n.e. walki o prawo użytkowania tych ziem przez bezrolnych (Grakchowie). Agfa (Aktiengesellschaft für Anilin-fabrikation), niem. wytwórnia chem., wyrabiająca materiały i chemikalia fotograficzne. Agfacolor |-ko-], system fotografii barwnej (także filmu barwnego), opracowany w wytwórni Agfa, oparty na subtraktyw-nym mieszaniu barw; materiały A. składają się z 3 warstw emulsji, czułych na trzy podstawowe barwy światła. aggiornamento [adżdżior-; wł.], tendencja w katolicyzmie postulująca jego odnowę i przystosowanie do wymogów współcz. świata; program reform kościoła od czasu II soboru watykańskiego. Agiadzi, w staroż. Sparcie drugi (obok Eurypontydów) ród król.; protoplastą — Eurystenes, eponimem — syn jego Agis; reprezentanci polityki mocarstwowej Spar-ty; gł. przedstawiciele: Kleomenes III, Leonidas, Pauzaniasz. Agientstwo pieczati „Nowosti" (APN), druga, obok TASS-a, centr. agencja prasowa w ZSRR, zał. 1961 w Moskwie; serwisy do 110 krajów. Aginskie, osiedle w azjat. części Ros. FSRR, ośr. adm. Agińskiego Buriackiego ON; 7 tys. mieszk. (1968). Agiński Buriacki ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w obw. czytyjskim; 19 tys. km2, 66 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Aginskie; hodowla owiec, bydła, koni, wielbłądów; wydobycie rud metali nieżelaznych. a giorno [a dżiorno; wł.], „jak w dzień"; jasno, rzęsiście (oświetlony). Agis IV, ok. 260-241 p.n.e., król Sparty od 244; w celu wzmocnienia wojsk, i gosp. Sparty dążył do przywrócenia Likurgowe-go ustroju państwa, zniesienia długów i przeprowadzenia nowych nadziałów ziemi (m.in. również dla periojków i metoj-ków). agitacja, działalność mająca na celu jednanie zwolenników dla jakiejś sprawy, idei, poglądu; propagowanie jakichś haseł lub ideologii. agitato [adżi-; wł.], muz. burzliwie, gwałtownie. Agjensia Telegrafike Shqipëtare (ATSH), alb. agencja prasowa w Tiranie, zał. 1944. Aglabidzi, arab. dynastia panująca 800-909 w pn. Afryce (na terenie dzisiejszej Tunezji i wsch. Algierii); A. zdobyli Sycylię, Sardynię i Maltę, patronowali piratom. aglikon (genina), niecukrowy składnik glikozydów. aglomeracja, hutn. proces spiekania miałkich, rud z odpowiednimi dodatkami, np. z miałem węglowym; ma na celu przygotowanie ich do dalszych procesów hutniczych. aglomeracja, urban. duże skupienie ludności i zabudowy na terenie zurbanizowanym; układ osadniczy o licznych zgrupowaniach miejsc pracy, z których jedno ma znaczenie dominujące (np. śródmieście wielkiego miasta). aglomerat, geol. skała piroklastyczna, składająca się z okruchów skał wulkanicznych, scementowanych popiołem wulkanicznym. aglutynacja, biol. zlepianie się rozproszonych w płynnym środowisku komórek, np. bakterii, krwinek, pod wpływem zawartych w osoczu krwi ciał białkowych — aglutynin. aglutynacja, językozn. zjawisko morfologiczne, polegające na tworzeniu form wyrazowych przez dołączanie do tematu jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych.

Aglutynacyjne języki, typ morfologiczny języków, w których podstawowym środkiem wyrażających kategorie i stosunki gram, jest aglutynacja; m.in. języki uralskie, ałtajskie, koreański, japoński. agnaci, w staroż. Rzymie członkowie rodziny, których pokrewieństwo oparte było wyłącznie na stosunku prawnym wynikającym z podporządkowania władzy ojca; potocznie krewni w linii męskiej. agnacja, pokrewieństwo w linii męskiej, obejmujące także osoby wchodzące do rodziny przez adopcję lub małżeństwo. Agni, wedyjski bóg ognia, odgrywający dużą rolę w rytuale ofiar, pośrednik między ludźmi i bogami. Agnieszka Akwitańska, ok. 1025-77, cesarzowa niem., żona Henryka III, regentka za małoletniości Henryka IV; córka Wilhelma, księcia Akwitanii. Agnita, m. w Rumunii (Siedmiogród); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Agnon SZMUEL JOSEF (właśc. SZ. J. Czacz-kes), 18881970, prozaik izrael., piszący w języku hebr.; twórca izrael. powieści nar.; nowele i powieści, m.in. o Żydach poi.; nagr. Nobla. agnostycyzm, filoz. sceptyczny kierunek negujący lub ograniczający możliwość poznania rzeczywistości, zwł. zachodzących w niej związków przyczynowych, prawidłowości i praw jej rozwoju; a. głosili m.in. D. Hume i I. Kant. agnozja, utrata możliwości rozpoznawania znaczenia bodźców zmysłowych: słuchowych, wzrokowych i in., zwykle wskutek uszkodzenia odpowiednich ośrodków mózgowych. Agnus Dei [łac, 'baranek boży'], szt. piast, symbol, przedstawienie Chrystusa jako baranka w nimbie krzyżowym, z krzyżem, chorągwią lub kielichem; gł. w sztuce starochrześc. (malowidła w katakum-bach, sarkofagi). agogika, muz. jeden z elementów muz. odnoszący się do tempa i ruchliwości przebiegu (małe wartości rytmiczne). agon, w staroż. Grecji zawody, popisy. agonia, stan przedśmiertny z osłabieniem krążenia krwi, niedotlenieniem tkanek, zamroczeniem świadomości, zanikaniem odruchów i pobudliwości narządów zmysłów. agonistyka, w staroż. Grecji współzawodnictwo w zawodach (agonach). agora, w staroż. Grecji: 1) centr. plac w miastach gr.; rynek; 2) zgromadzenie obywateli w miastach-państwach (polis), decydujące o sprawach polit. i sądowych. Agora ateńska, centr. plac-rynek staroż. Aten; obecnie zespół ruin budowli publ. (buleuterion, Stoa Attalosa — zrekonstruowana, mieści muzeum) i kultowych (tzw. Tezejon, ołtarz Zeusa), niezachowana Stoa Pojkile. agorafobia, chorobliwy lęk przed otwartą przestrzenią. Agorakritos z Paros, V w. p.n.e., rzeźbiarz gr., uczeń Fidiasza; działał w Atenach; posąg bogini Nemezis dla Ramnus, pomnik kultowy Matki bogów dla Aten. Agordat, m. w pn. Etiopii (Erytrea); 4 tys. mieszk. (1961); ośr. handlu i rzemiosła. Agoult [(d)agu] MARIE D' (pseud. Daniel Stern), 180576, fr. pisarka i publicystka; artykuły, prace filoz. i hist.; prowadziła słynny salon literacki. Agra, m. w Indii (Uttar-Pradesz), nad rz. Dżamna; 593 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. obuwn., bawełn., szklarski; ośr. Kandlu, rzemiosła i turystyki; węzeł komunik.; uniw.; zabytki architektury (XVI-XVII w.) zaliczane do najpiękniejszych dzieł sztuki islamu, m.in. Czerwony Zamek, Meczet Perłowy, świat, sławy mauzoleum Tadż Mahal. — Zał. w początkach n.e.; XVI-XVII w. stolica państwa Mo-gołów. agradacja, geol. nagromadzanie się osadów prowadzące do podnoszenia się dna basenu sedymentacyjnego; w węższym

znaczeniu — nagromadzanie się osadów rzecznych (aluwiów). agrafa, archeol. →fibula. agrafa, szt. plast.: 1) rodzaj ozdobnej zapinki przy staropol. strojach; 2) w architekturze podobny motyw dekoracyjny w punkcie spięcia elementów konstrukcyjnych lub kompozycji dekoracyjnej, występujący najczęściej w XVII i XVIII w. agrafia, utrata możności pisania, upośledzenie towarzyszące często afazji ruchowej. agramatyzm, błędne budowanie zdań lub mówienie stylem „telegraficznym"; objaw niektórych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego i niedorozwoju umysłowego. agranulocytoza, ostre schorzenie będące wynikiem uszkodzenia szpiku, polegające na zmniejszaniu się w krwi liczby krwinek białych, tzw. granulocytów. agranulocyty, krwinki białe (leukocyty) nie zawierające ziarnistości w cytoplazmie; wśród a. rozróżnia się limfocyty i mono-cyty. agrarna struktura, klasyfikacja gospodarstw rolnych na pewnym obszarze wg typów ekon., gł. na podstawie wielkości gospodarstw, stosunków własności itp. agrarne prawo, w krajach kapitalist. przepisy prawa dotyczące kształtowania ustroju rolnego przez odgórne działanie organów administracji. agrarny, rolny, rolniczy. agraryzm, doktryna społ. powstała w Niemczech w 2 poł. XIX w.; oparty na niej ruch rozwijał się w XX w. m.in. w Polsce; a. głosił, że podstawą gospodarki jest rolnictwo, a podstawową warstwą narodu chłopi; wysuwał utopijną koncepcję nowego ustroju, pośredniego między kapitalizmem a socjalizmem; umacniał solidaryzm, odrzucał sojusz robota.-chłopski; w państwach socjalist. po II wojnie świat. a. zwalczał program rewolucji socjalist. na wsi. agrawacja, przesadne wyolbrzymianie objawów chorobowych subiektywnych, podświadome (w chorobach nerwowych i psych.) lub świadome ~ dla uzyskania korzyści materialnych (renta, odszkodowanie). agregacja, sposób, stan skupienia elementów. agregat, zbiorowisko, nagromadzenie, całość łącząca niejednorodne części. agregat, techn. →maszynowy zespół. agregatowy wskaźnik, wskaźnik określający stosunki pomiędzy wielkościami zbiorowymi. agregaty krystaliczne, skupienia kryształów tego samego minerału; mogą być ziarniste (np. blaszkowe, włókniste) lub mieć postać nacieków, nalotów i wykwitów na powierzchniach innych minerałów i skał; do a.k. należą też konkrecje. agrégé [-ży], tytuł nauk. m.in. we Fran-cji, nadawany w wyniku egzaminów dla kandydatów na nauczycieli liceów, profesorów i wykładowców szkół wyższych; także tytuł stanowiska w szkole wyższej. Agrell PER SIGURD, 1881-1937, szwedz. językoznawca, slawista; prof. uniw. w Lund; prace z zakresu intonacji i akcentu w językach słow. (Przedrostki postaciowe czasowników polskich). agrément [-mą; fr.], uzyskane w drodze poufnej zapewnienie obcego państwa, że osoba przewidziana jako przedstawiciel dyplomatyczny będzie przez to państwo w tym charakterze przyjęta. agresja, prawo zbrojna napaść jednego państwa na drugie; zakaz a. wprowadził pakt Brianda-Kellogga (1928); został on potwierdzony w Farcie NZ i w Statucie Międzynar. Trybunału Wojsk, w Norymberdze (1945). agresja, psychol. wrogie, zwykle gwałtowne działanie fiz. lub słowne; jedno z następstw frustracji; niekiedy utrwalona cecha osobowości wyrażająca się agresywnymi postawami. agresor: 1) strona napadająca, napast-

nik; 2) państwo działające lub agrest (Grossularia), krzew owocowy o pędach kolczastych; uprawia się gł. odmiany a. zwyczajnego (G. reclinata) o owocach (jagodach) zielonych, żółtych, czerwonych; deserowe i na przetwory. agresywny: 1) napadający, zaborczy, posługujący się metodami agresji; 2) napastliwy, zaczepny. Agricola [-ikola] GEORGIUS (właśc. Georg Bauer), 14941555, niem. górnik, metalurg, mineralog i humanista, z zawodu lekarz; autor prac obejmujących całokształt ówczesnej wiedzy górn. i metalurgicznej. Agricola [-ikola] MIKAEL, 1494-1566, pisarz fiń., biskup protest.; twórca fiń. języka lit.; autor modlitewnika i elementarza; tłumacz N. Testamentu. Agricola [-ikola] RUDOLF (ZW. Starszym,- właśc. Huysman Roelof), 1443-85, filolog i filozof, jeden z pierwszych humanistów Holandii i Niemiec; propagator ojczystego języka w nauczaniu; poszukiwał metod nauczania głuchoniemych. Agricola [-ikola] RUDOLF (ZW. Młodszym, właśc. Hydroburgius Rhaetus), 1490-1521, prof. filozofii Akad. Krak.; wydał i przystosował do użytku w szkołach pol. dzieła staroż. autorów. Agrigento [-dżęnto] (gr. Akragas), m. we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. A.; 52 tys. mieszk. (1968); ośr. tu-ryst.; muzea; ruiny świątyń gr. (VII, gł. V w. p.n.e. — świątynia Zgody); romański kościół S. Biagio, katedra (XIII-XV w.). Agrinion, m. w Grecji (Etolia), w pobliżu jez. Trichonis; 20 tys. mieszk. (1961). agrobiologia, dziedzina badań biol. zajmująca się teoret. podstawami nauk roln. z zakresu uprawy i hodowli roślin oraz hodowli zwierząt, wyodrębniana gł. w ZSRR. agrochemia →chemia rolnicza. agroekologia, dział ekologii badający biocenozy upraw roln., warzywniczych i sadowniczych, pływ zabiegów uprawowych i ochrony roślin na agrocenozy oraz oddziaływanie na ich rozwój otaczających środowisk. agrogaz, roln. →biogaz. agrometeorologia, dział meteorologii; nauka badająca wpływ warunków meteo-rol. na rośliny uprawne. agrominium, w PRL określone przepisami prawa elementarne wymogi dotyczące zabiegów agrotechn. i hod. warunkujących racjonalną gospodarkę i należyte wykorzystanie ziemi w gospodarstwach chłopskicn; a. określa się dla całej gromady lub poszczególnych wsi. agronom gromadzki, zawodowo wykształcony rolnik; opracowuje roln. plany produkcyjne dla terenu gromady i kieruje ich realizacją. agronomia, termin niejednoznaczny, w najszerszym znaczeniu całość teoret. i prakt. „wiedzy o gospodarstwie wiejskim, w węższym — o uprawie roli i roślin. agronomówka, budynek na terenie gromady, zazwyczaj z działką ziemi, wyposażony w małe laboratorium i pomoce dydaktyczne; siedziba i mieszkanie agronoma gromadzkiego oraz miejsce zebrań i doszkalania rolników. agrotechnika, całokształt zabiegów stosowanych przy uprawie roli i roślin w celu uzyskania możliwie najlepszych plonów; też jedna z dyscyplin nauk rolniczych. Agrykola, ośrodek sport, młodzieży szkolnej w Warszawie, jeden z najstarszych w Polsce, działający od 1908. Agrypa, ok. I w., rzym. filozof-sceptyk; głosił zasadę wstrzymywania się od wypowiadania sądów pewnych. Agrypa MAREK, ok. 63-12 p.n.e., wódz rzym.; przyjaciel i zięć Oktawiana, doradca w przebudowie i rozbudowie Rzymu; wzniósł m.in. Panteon; opracował

Ahmadabad 13

podstawy do pierwszej mapy państwa rzymskiego. Agrypina Młodsza, 16-59, córka Agrypi-ny St., żona ces. Klaudiusza, którego otruła, aby wprowadzić na tron swego syna Nerona; zamordowana z jego rozkazu. Agrypina Starsza, ok. 14 p.n.e.-33 n.e., żona Germanika, córka Marka Agrypy, matka Kaliguli i Agrypiny Mł.; zesłana przez Tyberiusza na wygnanie. Agua [ą-], wygasły wulkan w Gwatemali; 3753 m. Aguascalientes [aguaska-], stan w środk. Meksyku, na Wyżynie Meksykańskiej; 5,5 tys. km2, 316 tys. mieszk. (1969); stol. A. Aguascalientes [aguaska-], m. w Meksyku, stol. stanu A.; 167 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., warsztaty kol.; uzdrowisko z gorącymi źródłami. Aguilas [agi-J, m. i port w Hiszpanii (Walencja), nad M. Śródziemnym; 12 tys. mieszk. (1960); kąpielisko. Aguinaldo [agi-] EMILIO, 1869-1964, polityk filipiński; przywódca powstania antyhiszp. 1896-97; od 1897 szef rządu, a od 1899 prezydent Rep. Filipin; w II wojnie świat, współpracował z Japończykami. Aguiyi-Ironsi JOHNSON, 1924-66, polityk nigeryjski, generał; 1966 przywódca zamachu stanu, przewodn. Najwyższej Rady Wojsk, i Federalnej Rady Wykonawczej; obalony i zamordowany. Agulhas →Igielny Przylądek. Agulhas, ciepły prąd mor. na O. Indyjskim; płynie wzdłuż pd.-wsch. wybrzeży Afryki na pd.-zach.; prędkość ponad 3 km/godz. Agulhas Negras [-lias n.] →Itatiaia. Agung (Gunung Api), czynny wulkan i najwyższy szczyt wyspy Bali (Indonezja); 3142 m; na pd. stokach kompleks świątyń Besakih. aguti (Dasyproctidae), rodzina gryzoni; dł. 40-62 cm; roślinożerne; lasy nizinne, sawanny i pola Ameryki Środk. i Pd.; najbardziej znany jest a. złocisty, Dasy-procta aguti, który bywa hodowany. A.h, symbol jednostki amperogodzina. aha, ukryta granica ogrodu, nie zasłaniająca widoku, lecz nieprzekraczalna, np. rów, kanał, uskok tarasowy na stoku wzniesienia. Ahaggar (Hoggar), masyw górski w środk. Saharze (pd. Algieria); najwyższy szczyt Tahat 2918 m. à haute voix [a ot wua; fr.], głośno, na głos. Ahenobarbusa ołtarz, rekonstruowany hipotetycznie monument, z którego pochodziłyby fryzy reliefowe o tematyce mit. (Muzeum w Monachium) i hist. (Luwr), z I w. p.n.e.(?). Ahidjo AHMADOU, ur. 1922, polityk ka-meruński; 195860 premier Kamerunu Fr.; od 1961 prezydent i szef rządu Kameruń-skiej Republiki Związkowej. ahinsa, zasada etyczna ind. kierunków rel. nieszkodzenia nikomu, niezabijania istot żywych, szczególnie silna w dżiniz-mie i buddyzmie; w praktyce — zakaz składania ofiar krwawych, spożywania mięsa. Ahlbeck [a:lbek], znane kąpielisko w NRD, nad M. Bałtyckim, na wyspie Uznam. Ahlen [a:lən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 45 tys. mieszk. (1968); górnictwo węgla kam., przemysł metalowy. Ahlgren [a:l-] ERNST (właśc. Victoria Benedictsson), 1850-88, pisarka szwedz.; powieści, nowele o tematyce wiejskiej. Ahlin [ą:lin] LARS, ur. 1915, pisarz szwedz.; powieści i nowele pod wpływem Hemingwaya; fantazja i zabarwiony groteską humor. Ahmadabad, m. w Indii, stol. stanu Gudżarat, nad rz. Sabarmati; 1,5 mln mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu ba-wełn.; 2 uniw.; liczne zabytki z XIV-XVI w.: brama triumfalna Tin Darwaza,

14 Ahmadi, Almeczety — Rani Sipri z mauzoleum, Sidi Said, studnia Dara Hari. Ahmadi, A1-, m. w pd.-wsch. Kuwejcie; 36 tys. mieszk. (1967); zbiorniki ropy naft.; zakłady odsalania wody morskiej. ahmadija, sekta muzułm., zał. 1889 przez Mirzę Gulama Ahmada z Pendżabu; ahmadi (zwolennicy Ahmada) żyją w Indii, Iranie, Afganistanie, Arabii, Egipcie; znaczna grupa a. w Anglii. Ahmadnagar, m. w Indii (Maha-rasztra); 130 tys. mieszk. (1968); przemysł cukr., włók., skórzany. Ahmad Szah Durrani, 1724-73, szach Afganistanu, poeta; twórca samodzielnego państwa afgańskiego; zbiory poezji, wiersze o wojnie. Ahmes, XVII w. p.n.e., pisarz królewski z Egiptu, sporządził jeden z najstarszych dokumentów mat. (papirus Rhinda) zawierający „przepisy" na rozwiązanie 85 zadań. Ahmet Hamdi Tanpinar [a. h. -pynar], 1901-62, tur. prozaik i poeta; zbiory nowel, powieści, historia literatury tur. XIX Ahmet Hasim [a. haszim], 1885(?)-1933, poeta tur.; twórczość pod wpływem symbolizmu; zbiory poezji, szkice literackie. "Ahram, al-" ['piramidy'], dziennik egip., wydawany od 1875. Ahuachapán [auuaczapan], m. w zach. Salwadorze; ośrodek adm. dep. A.; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Ahund Darwaze Ningrahari, XVI w., afgański pisarz i teolog, przedstawiciel kierunku konserwatywnego, przeciwnik sekty roszani; pisał w języku pers. i pasz-tu. Ahura Mazda →Ormuzd. Ahwaz, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Chuzestan, port nad rz. Karun; 206 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu wydobycia ropy naft.; walcownia żel., przemysł spoż., włók.; węzeł komunik.; uniwersytet. Aichinger [aiśyŋər] ILSE, ur. 1921, pisarka austr. (obecnie NRF); powieść anty rasistowska Die grössere Hoffnung, opowiadania, słuchowiska. aide-memoire [ed memua:r; fr.] (memorandum), pismo dyplomatyczne bez adresu, daty, podpisu i pieczęci, zawierające powtórzenie lub uzupełnienie ustnego oświadczenia, doręczone osobiście lub przesłane jako załącznik do noty. Aidit [ajdit] DIPA NUSANTARA, 1923-65, indonez. działacz ruchu robotn.; od 1943 czł., od 1951 przewodniczący KP Indonezji; zamordowany przez reakcję. Aigle [egl], miejscowość w Szwajcarii (Vaud), w dolinie Rodanu, u podnóża Alp Berneńskich; 5 tys. mieszk. (1966); ośr. turystyczny. Aigner CHRYSTIAN PIOTR, 1756-1841, architekt i teoretyk architektury; jeden z gł. przedstawicieli poi. klasycyzmu; prof. uniw. w Warszawie; Świątynia Sybilli i Domek Gotycki w Puławach, kościół św. Aleksandra i pałac Radziwiłłów (obecnie Rady Ministrów) w Warszawie. Aigues-Mortes [eg mort], m. w pd. Francji (Langwedocja), połączone kanałem z M. Śródziemnym; 4,2 tys. mieszk. (1968); rybołówstwo. Aiguille du Midi [egüij dü midi], masyw krystal. w grupie Mont Blanc (Alpy); wys. do 3843 m; końcowa stacja kolejki linowej z Chamonix. Aiguilles Rouges [egüij ru:ż], masyw krystal. w Alpach, w pobliżu Mont Blanc; wys. do 2965 m (iglica Belvedere). Aiken [ejkyn] CONRAD, ur. 1889, poeta amer., tworzący w kręgu wpływów ima-gizmu, gł. T.S. Eliota; wiersze o oryginalnej rytmice, powieści oparte na teorii freudyzmu. ailant, bot. →bożodrzew. Aimée [emy] ANOUK (właśc. Francoise Serya), ur. 1932, fr. aktorka film. (Osiem i pół, Kobieta i mężczyzna). Ain [ę], rz. we Francji, pr. dopływ Rodanu; dł. 200 km; elektrownie wodne. Aioi, m. w Japonii (pd. Honsiu), nad

Wewnętrznym M. Japońskim; 39 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczniowy. Air (Azbine, Azben), masyw górski w pd. Saharze (rep. Niger), pocięty licznymi uedami na oddzielne masywy; wys. do 1900 m. Airdox [eərdoks; ang.], urządzenie do urabiania węgla, zabezpieczające przed wybuchem metanu lub pyłu węglowego; rolę materiału wybuchowego spełnia sprężone powietrze (pod ciśn. do 800 at.). Airdrie [eərdry], m. w W. Brytanii (Szkocja), w zespole miejskim Glasgow; 35,6 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszyn., włók., papierniczy. Aire [e:r], rz. we Francji, pr. dopływ Aisne; dł. 131 km. Aire [ęər], rz. w W. Brytanii, pr. dopływ rz. Ouse; dł. 115 km. Aireborough [eərbərə], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 29 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. airedale terier [eərdejl terjər], ang. rasa psów o wszechstronnej użytkowości służbowej; wys. w kłębie 5561 cm; sierść szorstka, czarna lub szaroczarna z podpalaniem na głowie i nogach. Airego spirala [s. erego], obraz interferencyjny otrzymany przy przejściu światła spolaryzowanego liniowo przez dwie płytki kwarcowe umieszczone między skrzyżowanymi nikolami. air mail [eər mejl; ang.], poczta lotnicza. Airy [eəry] SIR GEORGE BIDDELL, 1801-92, astronom ang.; prof. uniw. w Cambridge; opracował metodę wyznaczania paralaksy i apeksu Słońca; odkrył astygmatyzm oka ludzkiego. ais, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku a. Aisne [en], rz. we Francji, 1. dopływ Oise; dł. 280 km; żeglowna. Aisza, ok. 613-678, żona Mahometa, córka Abu Bakra, pierwszego kalifa; do 656 wywierała znaczny wpływ na rel. i polit. życie państwa; odsunięta przez Alego. Aitken [ejtkyn] ROBERT GRANT, 1864-1951, astronom amer.; opracował katalog zawierający 17 180 gwiazd podwójnych. Aiud [ajud], m. w Rumunii (Siedmiogród), w dolinie rz. Muresz; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. Aix-en-Provence [eks ã -wã:s], m. w pd Francji (Prowansja); 90 tys. mieszk. (1968); ośr. przem.; uzdrowisko (wody miner.); uniw.; budowle średniow. (m.in. katedra'St. Sauveur XIII-XIV w.), barok, (kościół Ste Marie Madeleine, ratusz). Aix-les-Bains [eks le bę], m. w pd.-wsch. Francji (Sabaudia), w Alpach, nad jez. Bourget; 21 tys. mieszk. (1968); znane od czasów rzym. uzdrowisko (wody miner.); ośr. turyst. i sportów zimowych; muzea; zabytki rzym. (Łuk Campanusa III-IV w.), ratusz (XVI w.). Ajaccio [ażaksjo], m. i port na zach. wybrzeżu Korsyki, we Francji, ośrodek adm. dep. Corse; 41 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko klimat.; miejsce urodzenia Napoleona I. Ajaks (Ajas), bohater Iliady; po przyznaniu Odyseuszowi zbroi Achillesa wyrżnął stado baranów, biorąc je za Greków; oprzytomniawszy popełnił samobójstwo. Aja Sofia →Hagia Sophia. Aja Triada →Hagia Triada. Ajbek (właśc. Musa Taszmuhamedow), 1905-68, uzb. pisarz i poeta; czł. AN Uzb.SRR; wiersze i poematy, realist. powieści. Aj Cing, ur. 1910, poeta chin.; twórczość poświęcona walkom z najeźdźcą jap. i uciskiem kuomintangowskim oraz wyzwoleniu Chin. Ajdukiewicz KAZIMIERZ, 1890-1963, logik i filozof; prof. uniw. we Lwowie, w Poznaniu i Warszawie, czł. PAN; twórca tzw. radykalnego konwencjonalizmu oraz semantycznej teorii języka; autor

licznych prac z zakresu logiki i metodologii nauk; Język i poznanie, Logika pragmatyczna. Ajdukiewicz TADEUSZ, 1852-1916, malarz (m.in. dworu rum.), portrety, sceny rodzajowe i parady wojskowe. Ajdukiewicz ZYGMUNT, 1861-1917, malarz; portrety, sceny rodzajowe, ilustracje (do Potopu Sienkiewicza). ajguński traktat, 1858, traktat ros.-chiń. podpisany w Ajgun (Chiny); przyznawał Rosji lewy brzeg Amuru — od rz. Argun, oraz prawy — od rz. Ussuri do ujścia. Ajjubidzi, dynastia muzułm., pochodzenia kurdyjskiego, panująca 1171-1250 w Egipcie i Syrii; założyciel i najwybitniejszy władca — Salah ad-Din. Ajka [ojko], m. w zach. Węgrzech, u podnóża Lasu Bakońskiego; 21 tys. mieszk. (1967); wielka huta aluminium; wydobycie węgla brunatnego. a.j.m. →atomowa jednostka masy. ajmalina (gilurytmal), farm. alkaloid; hamuje lub tłumi patologiczne bodźce w mięśniu sercowym, zwiększa przepływ krwi przez naczynia wieńcowe; stosowany w częstoskurczu napadowym i in. Ajmarowie, Indianie Ameryki Pd., gł. w Boliwii i Chile; ok. 1400 tys.; II-V w. wysoka kultura, gł. ośrodek Tiahuanaco (okolice jez. Titicaca) — zabytki monumentalnej architektury kamiennej; w XIV w. podbici przez Inków; rodzina jęz. aj-mara. Ajn Bejda, m. w Algierii, na pd.-wsch od Konstantyny; 31 tys. mieszk. (1966). Ajni SADRIDDIN, 1878-1954, tadż. pisarz, historyk, językoznawca; twórca i gł. przedstawiciel tadż. i uzb. literatury radz.; prezes AN Tadż.SRR; prace hist, lit., językozn., powieści. Ajn Mlila, m. w pn.-wsch. Algierii; 45 tys. mieszk. (1966). Ajnowie, lud nie wyjaśnionego pochodzenia, mieszkańcy wyspy Hokkaido (Ja-ponia), Kurylskich i Sachalinu (ZSRR); ok. 20 tys.; rybołówstwo, myślistwo; język ainu. Ajn Sefra, m. w zach. Algierii, przy linii kol. OranBiszar; 17 tys. mieszk. (1966). Ajn Temuszent, m. w pn.-zach. Algierii; 33 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Ajon Oros, autonomiczny okręg w Grecji, na płw. Athos, rodzaj republiki mniszej pod administracją mnichów prawosławnych; 339 km2, 2,7 tys. mieszk. (1961); kult. i rei. ośrodek kościoła wschodniego. Ajos Andreas, najdalej na wsch. wysunięty przylądek Cypru; 35°40'N, 34°36/E. Aj Petri, szczyt w G. Krymskich (Ukr. SRR); 1233 m. Ajschylos (Eschyl), 525-456 p.n.e., tra-gediopisarz gr., uważany za twórcę klasycznej tragedii; z 90 sztuk zachowało się 7: Błagalnice, Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz skowany, Aga-memnon, Ofiarnice, Eumenidy. Ajtmatow CZYNGIS, ur. 1928, pisarz kirgis., tworzy również w języku ros.; powieści i opowiadania (Dżamila) o problematyce społ. i moralnej. Ajtos, m. we wsch. Bułgarii, na pogórzu Bałkanu; 19 tys. mieszk; (1965); przemysł spoż., drzewny. Ajudah, masyw górski na pd. wybrzeżu Płw. Krymskiego (Ukr.SRR); 572 m. Ajun, El, stol. Hiszp. Afryki Zach., nad uedem Sakija elHamra; 10 tys. mieszk. (1967); ośr. handlowy. Ajutthaja (Krung Kau), m. w Syjamie, port w delcie Menamu; ośrodek adm. prow. A.; 36 tys. mieszk. (1965); ośr. handl. regionu uprawy ryżu; muzeum; ruiny zabytkowych świątyń buddyjskich. — 1350-1767 stoi. królestwa Syjamu, zał. 1350 przez króla Ramę Thibodi I, zniszczona przez wojska birmańskie. Ajwazowski IWAN K., 1817-1900, malarz ros.; tematyka gł. marynistyczna (Dziewiąta fala).

Aj Wu, ur. 1904, pisarz chin.; autor powieści i zbiorów nowel z życia biedoty wiejskiej pd.-zach. Chin oraz miejskiej; Zajazd niewidomych. AK →Armia Krajowa. Akaba, zatoka w pn. części M. Czerwonego, między Płw. Arabskim a płw. Synaj; głęb. do 1828 m. Akaba, m. w pd.-zach. Jordanii, port nad zat. A.; 15 tys. mieszk. (1968). akacja (Acacia), kolczaste drzewo lub krzew rosnący w tropik. Afryce i Australii; z niektórych gat. środki leczn. (np. ka-techu), gumy (np. guma arab.) i garbniki; drewno użytkowe (meble, galanteria); potocznie a. nazywa się błędnie robinię i karaganę. „akacja biała" →robinia akacjowa. „akacja syberyjska" („akacja żółta") → karagana syberyjska. Akad, staroż. państwo semickie (ok. 2350-2150 p.n.e.) w środk. Mezopotamii; stol. A.; utworzone przez Sargona I, objęło także Sumer (stąd zw. państwem su-meroakadyjskim), Elam i ziemie aż po Azję Mn. i M. Śródziemne. Akad (akadyjskie Agade), staroż. m. w środk. Mezopotamii, stoi. państwa A., nie-zlokalizowane. akademia: 1) instytucja grupująca wybitnych uczonych lub artystów, utworzona dla popierania rozwoju nauki i sztuki; tradycją nawiązuje do staroż. Akad. Platońskiej; a. nauk kieruje ruchem nauk. w kraju; 2) nazwa niektórych uczelni. Akademia Bolońska →Carraccich Akademia. Akademia Florencka, szkoła filoz. zał. 1459 we Florencji przez Cosima de Medi-ci, głosząca filozofię platońską interpretowaną w duchu renes. i odnawiająca tradycje Akad. Platońskiej; istniała do 1521. Akademia Górniczo-Hutnicza (AGH), wyższa techn. uczelnia górn.-hutn. w Krakowie, zał. 1919; obecnie 10 wydziałów; AGH prowadzi liczne prace nauk.-badaw-cze i szkoli magistrów inżynierów dla przemysłu górn., metalurgicznego, ceram. i materiałów budowlanych. Akademia Krakowska →Uniwersytet Jagielloński. akademia muzyczna: 1) zrzeszenie uczonych i miłośników muzyki dla popierania jej rozwoju; 2) stow. dla uprawiania muzyki; 3) wyższa uczelnia muzyczna. Akademia Nauk Technicznych (ANT), zał. 1920 w celu popierania rozwoju w Polsce nauk techn. oraz związanych z nimi nauk mat.-fiz.; działała do II wojny światowej. Akademia Nauk ZSRR (AN ZSRR), najwyższa instytucja nauk. w ZSRR, zał. 1724 w Petersburgu jako Petersburska AN; od 1918 Ros. AN; od 1925 obecna nazwa; 1934 przeniesiona do Moskwy. Akademia Platońska, szkoła filoz. zał. ok. 387 p.n.e. przez Platona; nauczano w niej filozofii, matematyki, astronomii i przyrodoznawstwa; istniała ponad 900 lat (do 529 n.e.); próbę jej reaktywowania stanowiła Akad. Florencka. Akademia Prawa Międzynarodowego, instytucja międzynar. zał. 1923 w Hadze, organizująca corocznie w miesiącach letnich cykle wykładów z zakresu prawa międzynar. publ. i prywatnego. Akademia Rolnicza w Dublanach, zał. 1856 jako Wyższa Szkoła Dublańska; nazwa A.R. od 1901; od 1919 jako wydział rol-niczo-leśny Politechniki we Lwowie. Akademia Sztabu Generalnego im. gen. broni K, Świerczewskiego (ASG), wyższa uczelnia wojsk.r zał. 1947 w Warszawie; kształci oficerów zawodowych wszystkich specjalności. Akademia Sztuk Pięknych (ASP), w Krakowie, wyższa uczelnia artyst.; powstała 1818 jako SSP; od 1900, po reorganizacji J. Fałata, akademia; podczas okupacji zamknięta, 1945 reaktywowana; 1949 połączona z Instytutem Sztuk Pięknych.

Akademia Sztuk Pięknych (ASP), w Warszawie, wyższa uczelnia artyst.; powstała 1903 jako SSP; od 1932 akademia; podczas okupacji zamknięta, 1945 reaktywowana; 1950 połączona z Wyższą Szkołą Sztuk Piast. — dawną Miejską Szkołą Sztuk Zdobniczych. Akademia Świętego Łukasza →Accade-mia di San Luca. Akademia Umiejętności (AU), naczelna poi. instytucja nauk. w okresie zaborów; powstała 1871 w Krakowie z Tow. Nauk. Krakowskiego; 1919-51 PAU, później PAN. Akademia Wileńska, zał. 1578 przez Stefana Batorego, 1780 zreformowana i przemianowana na Szkołę Główną W. Księstwa Litewskiego; po rozbiorach przekształcona w Uniw. Wileński. Akademia Wychowania Fizycznego (AWF), w Warszawie, wyższa uczelnia kształcąca specjalistów w dziedzinie wychowania fiz. i sportu; prowadzi badania nauk. nad doskonaleniem metod dydaktycznych i badawczych w wychowaniu fiz. i naukach pokrewnych; powstała 1938 w wyniku przemianowania Centr. Instytutu Wychowania Fiz. (zał. 1929). Akademia Zamojska, zał. 1595 w Zamościu przez J. Zamoyskiego; szkoła pośrednia między średnią a wyższą; zamknięta 1784. akademicki: 1) studencki, dotyczący wyższej uczelni; 2) odnoszący się do akademii jako instytucji zrzeszającej wybitnych uczonych albo artystów; 3) teoretyczny, oderwany od rzeczywistości, jałowy; 4) trzymający się utartych wzorów, poprawny, szablonowy. Akademicki Teatr Dramatu im. A.S. Puszkina w Leningradzie (dawniej Teatr Aleksandryjski), zał. 1756 jako pierwszy państw, teatr publ., związany z rozwojem realizmu w sztuce scenicznej; repertuar klas. i współczesny. Akademicki Teatr Opery i Baletu im. S.M. Kirowa w Leningradzie (dawniej Teatr Maryjski), zał. 1860 (zespół od 1783),. jedna z wybitniejszych scen muz. ZSRR o bogatych tradycjach. Akademicki Związek Sportowy (AZS), organizacja zrzeszająca słuchaczy wyższych uczelni, zał. w Krakowie 1908; rozwija działalność w zakresie sportu wyczynowego i masowego oraz propaguje wychowanie fiz. wśród studentów. Akademicki Związek Walki Młodych „Życie" →Związek Walki Młodych. akademie medyczne, wyższe uczelnie kształcące lekarzy, a niektóre również farmaceutów, podległe Min. Zdrowia i Opieki Społ.; większość utworzona 1950 z odpowiednich wydziałów uniw.; znajdują się w Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu. akademie wojskowe, uczelnie przygotowujące specjalistów z wyższym wykształceniem dla potrzeb wojska; obecnie (1970) w Polsce istnieją: Akad. Sztabu Generalnego, Wojsk. Akad. Polityczna, Wojsk. Akad. Techniczna, Wojsk. Akad. Medyczna oraz Wyższa Szkoła Marynarki Wojennej (typu akademickiego). Akademii Nauk ZSRR Góry, góry w ZSRR, w Zach. Pamirze; wys. do 7495 m (Pik Komrnunizma); lodowce. akademik: 1) członek akademii — rzeczywisty (wyższy stopień), członek korespondent, członek tytularny lub członek zagraniczny; 2) rzadziej — słuchacz wyższej uczelni, student. akademizm, szt. plast, prąd w sztuce, zwł. XVIII i XIX w., oparty na regułach estetyki klasycystycznej i eklektycznym naśladowaniu artystów i dzieł uznanych za doskonałe; ograniczał swobodę twórczą, narzucając tematykę i środki formalne; źródłem i ostoją a. były akademie sztuki. Akadiemgorodok, dzielnica Nowosybirska, w Ros.FSRR, nad Zbiornikiem Ob-skim; ważny ośr. nauk. Syberii (uniw., liczne instytuty nauk.-badawcze).

akcelerometr 15 Akadowie, ludność semicka zamieszkująca Mezopotamię od III tysiąclecia p.n.e.; założyciele m.in. państwa Akad; pozostawali pod wpływem kultury Sumerów. akadyjski język, wschodniosemicki język Mezopotamii w okresie 3000-400 p.n.e.; 2 dialekty: babil. i asyr.; znaczny wpływ substratu sumeryjskiego; bogata literatura w piśmie klinowym. Akan, plemiona Afryki Zach.; gł. Wybrzeże Kości Słoniowej i Złote; ok. 3 min; grupa językowa akan. akanie, językozn. wymowa nie akcentowanego o jako samogłoski zbliżonej do a (występująca w języku ros. i białorus.). akant (Acanthus), bot. śródziemnomor. bylina lub krzew, o dużych, głęboko wyciętych liściach (motyw dekoracyjny); uprawiany od czasów staroż. jako ozdobny. akant, szt. plast, popularny od starożytności motyw dekoracyjny, najczęściej w formie stylizowanych liści rośliny tej nazwy, także gałązek i kwiatów; stosowany w architekturze, rzeźbie i rzemiośle artystycznym. akantocefaloza, choroba pasożytnicza wywoływana przez kolcogłowy bytujące w przewodzie pokarmowym świń, szczurów i in. zwierząt, wyjątkowo człowieka. akantody (Acanthoidei), kopalne ryby paleozoiczne, do 30 cm dł.; ciało wrzecionowate, pokryte łuskami i płytkami; wody słodkie Całej kuli ziemskiej. akapit, początek ustępu w tekście, wyróżniany zwykle przez wcięcie pierwszego wiersza. Akarkuf →Dur-Kurigalzu. Akarnania, kraina hist. w środk. Grecji, nad. M. Jońskim, między rz. Aspropota-mos i zat. Ambrakia; obecnie w granicach nomosu Etolia-Akarnania. Akaroa, znane kąpielisko mor. w Nowej Zelandii, na pd. wybrzeżu Płw. Banksa (W. Południowa). akarologia, dział zoologii zajmujący się badaniem roztoczy. akarycydy (roztoczobójcze środki), środki chem. niszczące jaja, larwy i stadia dorosłe roztoczy (gł. przędziorków); są to najczęściej org. połączenia fosforu, siarki. Akashi [-śi], m. w Japonii (pd. Hon-siu), k. Kobe, port rybacki nad Wewnętrznym M. Japońskim; 172 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., maszyn., metalowy. akaustobiolity, niepalne skały osadowe pochodzenia org., np. większość wapieni, kreda; należą do biolitów. Akbar (Dżelal ed-Din Muhammad), 1556-1605, władca ind. z dyn. Wielkich Mogołów; organizator państwa, reformator rel., budowniczy; mecenas nauki, sztuk, literatury. akceleracja, biol. w toku ewolucji organizmów lub w ich ontogenezie przyspieszenie rozwoju danego narządu w stosunku do innych narządów lub całego organizmu. akceleracja, pedag. przyśpieszenie fiz. i psych. rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach; zjawisko to przejawia się w szybszym dojrzewaniu i osiąganiu w tym samym wieku większych wymiarów ciała. akcelerator (przyśpiesznik), techn. urządzenie do przyspieszania i zwalniania ruchu silnika spalinowego w pojazdach drogowych; reguluje dopływ paliwa do silnika; w samochodach uruchamiany dźwignią nożną (tzw. pedałem gazu), w motocyklach — obrotową rękojeścią (tzw. rączką gazu). akceleratory cząstek naładowanych, urządzenia do nadawania cząstkom naładowanym (elektronom, protonom, cząstkom a i in.) wielkich energii; zależnie od sposobu przyspieszania cząstek dzielone na akceleratory: z generatorami wysokiego napięcia, cykliczne (m.in. cyklotron, be-tatron), liniowe; jedno z podstawowych narzędzi badawczych w fizyce jądrowej. akcelerometr →przyśpieszeniomierz.

16 akcent

akcent, wyróżnienie sylaby w wyrazie za pomocą przycisku, intonacji lub ilo-czasu; w języku pol. — a. przyciskowy, stały (na określonej sylabie, zwykle przedostatniej), w ros. i bułg. — swobodny, ruchomy; w serbochorw. — swobodny, nieruchomy. akcent nieliczny, lit. akcent padający w pieśni na sylaby wyznaczone rytmem melodii; może nie pokrywać się z akcentem językowym lub metrycznym. akcentologia, dział językoznawstwa zajmujący się prozodycznymi cechami języka: przyciskiem, intonacją, iloczasem. akcentuacja (akcentacja), system akcentowania w danym języku. akcept, zobowiązanie się do uiszczenia na zlecenie określonej sumy pieniężnej; ma zastosowanie przy wekslach i czekach. akceptacja, wyrażenie zgody, przyjęcie (warunków, rachunku, weksla). akceptant, gł. i bezpośredni dłużnik wekslowy w stosunku do każdego uprawnionego posiadacza weksla; a. staje się trasat z chwilą przyjęcia weksla trasowanego. akcept bankowy, weksel, na którym bank umieścił swój podpis zobowiązując się do wykupienia go w terminie płatności. akceptor, chem. atom, który uczestnicząc w wytworzeniu wiązania chem. z atomem innego pierwiastka (donorem) przejmuje od niego parę elektronów; utworzone wiązanie jest wiązaniem koordynacyjnym. akceptor, pierwiastek domieszkowy powodujący defekt strukturalny w sieci krystal. półprzewodnika, warunkujący przewodnictwo dziurowe — typu p; rolę a. odgrywają np. atomy pierwiastków o wartościowości mniejszej od wartościowości półprzewodnika zasadniczego (np. In w Ge). akceptować, zatwierdzać, zgadzać się, przyjmować, aprobować. akcept weksla, czynność polegająca na przyjęciu i uznaniu przez trasata polecenia wypłaty z weksla. akces, przystąpienie do czegoś, wzięcie udziału np. w jakiejś akcji. akcesja: 1) akces; 2) przyjmowanie i rejestrowanie książek i czasopism wpływających do biblioteki; także księga wpływów do biblioteki i sygnatura akcesyjna. akcesoria, dodatki, uzupełnienia, mniej istotne składniki czegoś, przybory, rekwizyty. akcesoryczne minerały (minerały dodatkowe), minerały występujące tylko czasa-, mi w niektórych skałach jednego typu, np. cyrkon, rutyl, apatyt; niekiedy jednak występując w dużych ilościach są b. cha-; rakterystycznymi składnikami pewnych odmian skał (np. granit turmalinowy). akcesyjny, przyłączający się, przystępujący do czegoś. akcja, działalność, zorganizowane działanie, postępowanie, czynność. akcja, ekon. papier wartościowy, dokument stwierdzający prawo do uczestnictwa w spółce akcyjnej; z posiadania a. wynika gł.: prawo do dywidendy, do uczestnictwa w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy, bierne prawo wyborcze; a. danej spółki mają równą wartość nominalną, są zbywalne i niepodzielne. akcja, lit. przebieg przedstawionych zdarzeń w utworze dram. lub epickim (fabuła). Akcja A-B, kryptonim jednej z więkr szych akcji wiosną-latem 1940 w GG mającej na celu likwidację inteligencji pol. przez okupanta hitlerowskiego; zginęło ok. 6 tys. osób, w tym 3,5 tys. działaczy społ.-polit. i intelektualistów. akcja aportowa, akcja wydawana na wkłady niepieniężne (aporty). akcja imienna, akcja wystawiona na nazwisko akcjonariusza, które jest równocześnie wpisane do księgi akcyjnej; zbywalność a.i. może być zastrzeżona do decyzji zarządu spółki.

Akcja Katolicka, organizacja katolików świeckich zał. 1876 w celu przeciwdziałania desakralizacji; zwalcza ruchy postępowe i lewicowe, dążąc do podporządkowania kościołowi wszystkich dziedzin życia społ.; w Polsce działała od 1930 do II wojny światowej. Akcja „N", dywersja psychol. wśród Niemców (czasopisma, plakaty, broszury w języku niem.), prowadzona 1940-44 przez wydział ,,N" BIP. Akcja Odra-Nysa (Aktion Oder-Neisse, AKON), skrajnie rewizjonistyczne stowarzyszenie zał. 1962 w NRF; w programie m.in. roszczenia do granic Rzeszy z 1914. Akcja Postępu Demokratycznego (Aktion Demokratischer Fortschritt, ADF), zachodnioniem. ugrupowanie polit. utworzone 1968; sojusz wyborczy DKP, DFU i in. antyfaszystowskich organizacji. akcja socjalna, działalność państwa, związków zaw. i zakładów pracy mająca na celu polepszenie warunków życia ludzi pracy; obejmuje m.in. wczasy pracownicze, stołówki, przedszkola i żłobki, świetlice, domy kultury. akcja uprzywilejowana, akcja pierwszeństwa, daje korzystniejsze uprawnienia niż akcja zwykła; może przyznawać prawo do większej dywidendy, prawo do większej liczby głosów (np. 3 głosy za 1 akcję), przywilej do pierwszeństwa spłaty przy podziale spółki. akcji i reakcji zasada, trzecia zasada dynamiki Newtona. akcji kontrolny pakiet, ilość akcji umożliwiająca faktyczne kontrolowanie działalności spółki akcyjnej; w praktyce, przy rozproszeniu akcji wśród drobnych akcjonariuszy, wystarcza do tego celu posiadanie poniżej 50% akcji. akcji kurs, cena giełdowa akcji, która z reguły jest różna od jej wartości nominalnej, a zależy gł. od wysokości wypłacanej dywidendy. akcjonariusz, posiadacz akcji; będąc współwłaścicielem spółki akcyjnej ma prawo do dywidendy, uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy oraz bierne prawo wyborcze do organów spółki (zarząd, rada nadzorcza, komisja rewizyjna). Akcjum (rzym. Actium, przylądek w zach. Grecji), 31 p.n.e. bitwa mor. pod A. zakończona zwycięstwem Oktawiana nad flotą Antoniusza i Kleopatry. akcydencja, dodatkowa opłata pobierana przy cleniu przywożonych towarów. akcydens, filoz. przypadkowa, nieistotna, zmienna i zależna cecha rzeczy. akcydensowy druk (akcydens), druk okolicznościowy (poza książką i czasopismem), np. formularz, etykietka, zaproszenie. akcydentalny, przypadkowy, przygodny, okolicznościowy. akcyjna turbina, turbina, w której czynnik pracujący (woda, para, spaliny) oddaje wirnikowi swoją energię kinetyczną, uzyskaną w wyniku rozprężenia w przyrządzie ekspansyjnym. akcyjny kapitał, wymieniona w statucie spółki suma pieniężna wpłacona przez akcjonariuszy; a.k. jest podstawą działalności spółki i podstawą jej materialnej odpowiedzialności wobec wierzycieli. akefaliczny, szt. plast, określenie bezgłowego stwora w przedstawieniach sztuk plastycznych. AKEL (Anorthotikon Koma tu Ergazo-menu Lau, Cypryjska Postępowa Partia ludu Pracującego), zał. 1941, kontynuatorka KP Cypru; zdelegalizowana 1955-59; 5 posłów na 50 czł. parlamentu; program: m.in. polit. i ekon. samodzielność Cypru, likwidacja obcych baz wojsk., reformy ekon. (m.in. reforma rolna). Akerman →Białogród nad Dniestrem. akermańska konwencja 1826, zawarta w Akermanie (obecnie Białogród nad Dniestrem), między Rosją a Turcją; potwierdzała warunki pokoju bukareszteńskiego 1812.

Akhisar, m. w zach. Turcji; 46 tys mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Akiba ben Josef, ok. 50-ok. 132, rabin; jeden z twórców doktryny talmudycznej; współorganizator powstania Bar Kochby. Akimow NIKOŁAJ P., 1901-68, ros. reżyser i scenograf; długoletni kierownik artyst. leningradzkiego Teatru Komedii; inscenizacje: Hamlet Szekspira, Sprawa A. Suchowo-Kobylina. akinakes, archeol. krótki, obosieczny miecz brązowy, od VII w p.n.e. używany przez Scytów. akinezja, zredukowanie lub brak ruchów wskutek uszkodzenia obwodowego narządu ruchu, bólu, zmian w układzie nerwowym, także wskutek zaburzeń czynności psych.; też bezruch zwierzęcia (np. dotkniętego owada) — reakcja obronna. Akita, m. w Japonii (pn. Honsiu), port nad. M. Japońskim, ośr. adm. prefektury A.; 230 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft., przemysł chem., papiern.; węzeł kol.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Akka (staroż. Ptolemais), m. w pn. Izraelu, port nad M. Śródziemnym; 33 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł mat. bud., włók., chemiczny. — 1191-1291 stol. i ostatni punkt oporu Królestwa Jerozolimskiego. Akkad, al- ABBAS MAHMUD, 1889-1964, arab. poeta i krytyk lit. z Egiptu; znawca kultury arab. i ang.; poezje, powieści, studia krytycznolit., monografie. aklamacja: 1) dziś tylko w wyrażeniu: przez a. — jednomyślnie, bez głosowania; 2) daw. obyczajowy okrzyk powitalny lub wyrażający zgodę na coś, uznanie czegoś. Ąk!avik [əkläwyk], osiedle w pn.-zach. Kanadzie, w delcie rz. Mackenzie; od 1954, w związku z osuwaniem się ziemi, budowa nowego osiedla — Inuvik (55 km na wsch. od A.). Aklilu HABTE UOLD, ur. 1912, premier cesarstwa Etiopii od 1961. aklimatyzacja, procesy przystosowywania się organizmów danego gat., rasy; odmiany do nowych warunków środowiskowych, gł. klimatycznych; następuje w wyniku naturalnych migracji lub przeniesienia przez człowieka. aklimatyzacyjny ogród, obszar, na którym prowadzi się prace hod. nad przystosowaniem do warunków miejscowych roślin pochodzących z różnych rejonów glebowych i klimatycznych. aklimatyzować (się), przystosowywać (się), przyzwyczajać (się) do nowego klimatu, do nowych warunków. akme: 1) szczyt, najwyższy punkt, rozkwit, dojrzałość; 2) wg staroż. Greków kres największego rozkwitu władz umysłowych człowieka, przypadający ok. 40 roku życia. akmeizm [z gr. akmẽ 'szczyt'], kierunek w poezji ros. 1910-20 zainicjowany przez N. Gumilowa, zmierzający do zmysłowego ukazywania piękna świata realnego i zwalczający mistyczną postawę symbolistów wobec rzeczywistości. Akmolińsk →Celinograd. Akola, m. w Indii (Maharasztra); 141 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełniany. Akolut (Acoluthus) ANDRZEJ, 1654-1704, orientalista śląski; znał hebr., arab., pers., tur., koptyjski; 1701 łac. przekład Koranu (wybór) z tekstem arab., tur., perskim. akomodacja (nastawność oka), przystosowanie się układu optycznego oka do wyraźnego widzenia z określonej odległości; polega gł. na zmianie krzywizny soczewki. akomodować, przystosowywać, dostosowywać; daw. odpowiadać, zadowalać. akompaniament, muz. partia instrumentalna (niekiedy wokalna) towarzysząca gł. partii solowej lub zespołowej. AKON →Akcja Odra-Nysa. a konto (a conto), zaliczka na poczet należności. Akopian AKOP, 1866-1937, ormiański poeta, rewolucjonista, inicjator literatury

proletariackiej w Armenii; liryki, poematy epickie. Akord CYRIAK, 1827-81, działacz niepodległościowy; uczestnik powstania 1863, agent Rządu Nar.; przeciwnik Hotel Lambert; emigrant w Turcji. akord, ekon. system płacy, w którym wysokość wynagrodzenia jest zależna od ilości wykonanej produkcji lub stopnia wykonania normy pracy. akord, muz. współbrzmienie 3 (lub więcej) dźwięków dobranych wg zasad harmonii, np. trójdźwięk akord czasowy, system płacy, w którym zarobek wynika z wykonania norm pracy. akord degresywny, system płacy, przy którym po przekroczeniu pewnej wielkości produkcji przez robotnika płaca za jednostkę zmniejsza się. akordeon, rodzaj harmonii ręcznej z klawiaturą klawiszową dla prawej ręki (melodia) i guzikową (basy) dla lewej ręki. akordowa nadwyżka, wynagrodzenie za produkcję wykonaną ponad normę. akordowa zachęta, często stosowana dopłata do płacy podstawowej zatrudnionych w akordowym systemie płacy w celu uzyskania właściwych proporcji w stosunku do płac zatrudnionych w systemie czasowym. akord pieniężny, system płacy, w którym zarobek wynika z ilości wykonanej produkcji i akordowej ceny za jednostkę. akord premiowy, system płacy, który przewiduje, poza płacą za wykonanie jednostki, premię za osiągnięcie określonych rezultatów, np. w zakresie jakości. akord progresywny, system płacy, przy którym po przekroczeniu pewnej wielkości produkcji przez robotnika płaca za jednostkę zwiększa się o dopłatę. akord zespołowy, system płacy, przy którym norma płacy j,est określona dla zespołu pracowników, np. brygady. Akosombo, węzeł hydroenergetyczny w Ghanie, na rz. Wolta, jeden z największych w Afryce; budowany 196166; obejmuje zaporę wys. 130 m, zbiornik wodny o pow. 8 tys. km2 oraz elektrownię wodną o mocy 500 MW (planowana rozbudowa do 900 MW). akr (acre), ac, jednostka powierzchni (gruntów) używana w krajach anglosaskich; 1 ac. = 4840 jardów kwadratowych = 4046, 86 m2. Akra (Accra), stol. i port Ghany, nad Zat Gwinejską; 616 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl.., nauk. i kult. kraju; przemysł spoż., drzewny, metal., stoczn. (remont); uniw.; muzeum; forty hol. (XVII w.). Akragas →Agrigento. akrania, wada rozwojowa polegająca na całkowitym lub częściowym braku kości czaszki. akredytowanie, ustanowienie danej osoby jako przedstawiciela dyplomatycznego przy głowie obcego państwa lub organizacji międzynarodowej. akredytywa, forma rozliczeń bezgotówkowych, krajowych i zagr.; także dokument określający ich warunki. akroamatyczna metoda nauczania, sposób nauczania polegający na słownym przekazywaniu uczniom wiedzy w postaci gotowej do przyswojenia. akrobacja lotnicza, sterowany lot statku latającego (samolotu, szybowca) po torze innym niż używany dla wykonania przelotu, połączony z dużymi pochyleniami i przechyleniami, gwałtowną zmianą położenia, kierunku lotu itp.; cel: wypróbowanie maszyny, pokaz; beczka, korkociąg, lot na plecach i in. akrobatyka cyrkowa, rodzaj pokazów cyrkowych, polegających na demonstrowaniu ćwiczeń gimnastycznych, które ukazują siłę i mistrzowskie opanowanie ciała. akrobatyka sportowa →gimnastyka akrobatyczna. Akrokorynt →Korynt. akroleina CH2=CH-CHO, aldehyd nienasycony; toksyczna ciecz otrzymywana

przez katalityczne utlenianie propylenu; surowiec m.in. w produkcji gliceryny. akromegalia, choroba będąca wynikiem nadczynności płata przedniego przysadki mózgowej; objawia się przerostem kości i części miękkich twarzy oraz dłoni i stóp. Akron [äkrən], m. w USA (Ohio); 273 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 660 tys. (1967); wielki ośr. przemysłu gumowego (gł. opony); uniwersytet. akronim, wyraz utworzony z pierwszych liter albo zgłosek innych wyrazów (np. CDT, Cedet od Centr. Dom Towarowy). Akropol ateński, wzgórze w centrum A-ten, zamieszkiwane od neolitu, następnie centrum kultowe Aten; zabudowa monumentalna od VI w. p.n.e.; w V w. p.n.e. wzniesiono: Propyleje, Partenon, Erchte-jon, świątynię Ateny Nike i in., posągi Ateny; dalsza rozbudowa w okresie rzymskim; obecnie muzealny zespół ruin. akropolis, w staroż. Grecji osiedle lub obronna część miasta położona na wzgórzu; początkowo warowny zamek (siedziba władcy), później często ośrodek kultu rei. (Akropol ateński). „Akropolis", niezależny, konserwatywny dziennik gr., wydawany od 1881 w Atenach; najstarsza gazeta grecka. akrostych, utwór wierszowany, w którym początkowe litery lub słowa wersów tworzą wyraz ewent. zdanie. akroterion, arch. dekoracyjny element rzeźb., gł. w formie palmety, akcentujący wierzchołki trójkątnego frontonu. akrybia, dokładność, staranność. akrydyna C13H9N, heterocykliczny związek org., bezbarwne kryształy; surowiec w produkcji barwników i leków. akrydynowe barwniki, grupa barwników syntet., będących pochodnymi (gł. aminowymi) akrydyny; są to przeważnie barwniki zasadowe stosowane do barwienia skór, bawełny (na zaprawie), wełny, jedwabiu, papieru; niektóre mają własności bakteriobójcze (rywanol, trypaflawina). akrylonitryl CH2=CHCN, związek org. otrzymywany z acetylenu i cyjanowodoru lub z propylenu (przez działanie tlenem i amoniakiem); trująca ciecz; łatwo polimeryzuje; ważny surowiec w produkcji włókien syntet. (anilana). akrylonitrylowe żywice, produkt kopoli-meryzacji akrylonitrylu gł. z chlorkiem winylu, rzadziej polimeryzacji akrylonitrylu; stosowane do wyrobu włókien syntet. (np. anilany) i tworzyw sztucznych. akrylowe żywice, polimery i kopolimery kwasów: akrylowego i metakrylowego, a zwł. ich estrów i nitrylów; rozróżnia się: poliakrylany, polimetakrylany; stosowane do wyrobu m.in. klejów, kauczuków, tworzyw sztucznych (szkła org., artykułów techn.). akrylowy kwas CH2=CHCOOH, łatwo polimeryzująca ciecz; stosowany do wyrobu żywic akrylowych. Aksa, el-, meczet w Jerozolimie, cenny zabytek architektury islamu (VII w.; przebudowywany) ; częściowo spalony w sierpniu 1969; okupacja izrael. Jerozolimy stworzyła warunki, w których możliwe było podpalenie meczetu. Aksakow IWAN S., 1823-86, syn Siergieja, ros. poeta i publicysta, słowianofil; poemat Brodiaga; pesymistyczne wiersze o motywach społecznych. Aksakow KONSTANTIN S., 1817-60, syn Siergieja, ros. krytyk lit. i poeta, słowiano-fil; wiersze, sztuki, prace językozn. i publicystyczne. Aksakow SIERGIEJ T., 1791-1859, pisarz ros.; mistrz opisu przyrody; powieści oby-czajowo-autobiogr. (Kronika rodzinna). aksamit, jednostronna tkanina jedno-barwna, rodzaj pluszu z okrywą włókienną do 3 mm. aksamitka (Tagetes), ozdobna roślina zielna z rodziny złożonych, pochodząca z Ameryki Pd.; kwiatostany żółte lub pomarańczowe; na kwietnikach uprawia się T. erectus i T. patulus.

akt 17 Aksamitowski WINCENTY, 1760-1828, generał; uczestnik wojny z Rosją 1792 i powstania 1794; organizator artylerii w Legionach i w Księstwie Warszawskim. akselbant, pleciony sznur naramienny noszony od XVII w. przez generałów, oficerów sztabu gen., adiutantów i żandarmerię. Akselrod LUBOW I. (pseud. Ortodoks), 1868-1946, ros. filozof, estetyk i literatu-rozriawca; działaczka mienszewików. Akselrod PAWIEŁ B., 1850-1928, ros. działacz rewol., narodnik; 1883 współorganizator Wyzwolenia Pracy; od 1903 jeden z przywódców mienszewickich; po 1917 na emigracji. akseroftol (witamina A, właśc. A1 i A2), dwa związki chem. o podobnej budowie i działaniu biol., rozpuszczalne w tłuszczach; występuje np. w tranie, w roślinach jego prowitaminy (karoteny); niedobór a. powoduje kurzą ślepotę, zmiany w nabłonkach. Aksionow WASILIJ P., ur. 1932, pisarz ros.; powieści i opowiadania (W pól drogi do księżyca) z życia młodzieży radzieckiej. aksis (czytal, Axis axis), ssak z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie do 95 cm; rudobrązowy z podłużnymi pasami białych cętek; Płw. Indyjski i Cejlon. aksjologia, nauka o wartościach, teoria wartości; zajmuje się badaniem natury wartości, ustaleniem norm i kryteriów wartościowania; też konkretny system wartości; naczelną wartością w a. marksistowskiej jest człowiek. aksjomat, twierdzenie bezspornie prawdziwe, nie wymagające dowodu. aksjomat (pewnik), log. naczelne założenie systemu dedukcyjnego, przesłanka dowodów. aksjomat równoległości →Euklidesa postulat równoległości. aksjomatyczny system, log. system obejmujący pewien układ aksjomatów oraz zbiór ich log. konsekwencji (twierdzeń wyprowadzonych z tych aksjomatów). aksjomatyka, log. układ aksjomatów, z którego można wyprowadzić wszystkie twierdzenia danej teorii (systemu). aksjomatyzacja, log. postępowanie zmierzające do przedstawienia danej teorii w postaci systemu aksjornatycznego. aksminster, rodzaj dywanów z okrywą w postaci stojących włókien, powstałych w wyniku zastosowania wątku szenilowego (tzw. szenila). aksoida, miejsce geom. chwilowych osi obrotu lub chwilowych osi śrubowych w ruchu ciała sztywnego. aksolotl, neoteniczna larwa płazów ogoniastych — amblistom, ponad 20 cm dł. (forma dorosła nieco mniejsza); Meksyk; pospolity w hodowlach amatorskich i laboratoryjnych. akson (neuryt, włókno osiowe), długa pojedyncza wypustka neuronu, czyli komórki nerwowej, przewodząca impulsy nerwowe i przekazująca je innym komórkom; zwykle otoczona osłonką. aksonometria →perspektywa równoległa. Aksu, m. w Chinach (Sinciang-Ujgur); 40 tys. mieszk. (1957); ośr. regionu uprawy ryżu, jedwabnictwa i artyst. rzemiosła. Aksum, I-VII w. n.e., pierwsze państwo na terenie Etiopii; w IV w. król A. — Ezana przyjął chrześcijaństwo. Aksum, m. w pn. Etiopii, na wys. 2300 m; 12 tys. mieszk. (1956); ośr. rzemiosła i handlu; ruiny budowli pałacowych, kam. trony, stele i nekropola (I-V w.), kościół Marii (XVI w.). aksynit, minerał, borokrzemian wapnia, manganu i żelaza; brun.szary, fioletowy lub oliwkowy, o szklistym połysku; tworzy się pod wpływem intruzji magmy w skały wapienne. akt, czyn, działanie. akt, filoz. urzeczywistnienie możliwości istnienia, wg tomizmu dokonuje się przez połączenie materii z formą; też proces psych. lub życiowy.

18 akt akt, lit., teatr, część utworu dram. lub przedstawienia teatr, stanowiąca całość kompozycyjną i uzasadniona konstrukcyjnie. akt, szt. plas. przedstawienie nagiej postaci ludzkiej, wchodzące w skład kompozycji lub jako samodzielny temat dzieła sztuki. akta, wszelkie pisma o charakterze urzędowym, stanowiące dowód czynności publ. i prywatnych oraz służące celom prawnym; wynik działalności kancelaryjnej urzędów i instytucji (protokoły, raporty, zarządzenia, inwentarze itp.). akt administracyjny, jednostronne wyrażenie woli państw, organu adm., regulujące konkretną sprawę i skierowane do konkretnego adresata. „Akta Grodzkie i Ziemskie", wydawnictwo źródłowe wydawane 1868-1935 (25 t.); archiwalia dotyczące Rusi Czerwonej w XIV-XVI w. i uchwały sejmików z XVIII w., zgromadzone w Archiwum Krajowym Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie. akta stanu cywilnego, rejestry prowadzone w PRL przez urzędy stanu cyw. w celu ewidencji urodzeń, małżeństw, zgonów\ obywateli. akta ziemskie, księgi sądowe prowadzone w Polsce od XIV w. przez sądy ziemskie, jak też przez sądy grodzkie (akta grodzkie); zawierały rejestry, a później protokoły czynności dokonywanych przez sąd lub przed sądem. Akt emancypacji katolików, ustawa bryt. 1829 przywracająca katolikom prawo sprawowania funkcji publ.; anulowała Test Act. Akteon, mit. gr. myśliwy beocki; ujrzał Artemidę w kąpieli, za co został rozszar pany przez własne psy. aktinidia (Actinidia), dwupienne pnącze pochodzenia azjat., uprawiane w ZSRR i Chinach dla jadalnych owoców, w Polsce jako roślina ozdobna. Aktiubińsk, m. obw. w pn.-zach. części Kazach.SRR; 150 tys. mieszk.. (1970); duży ośr. przem.; w pobliżu wydobycie fosforytów, rud chromu i niklu. Akt 5 listopada, proklamujący w imieniu cesarzy Niemiec i Austrii 5 XI 1916 utworzenie pseudoniezależnego państwa pol. z b. zaboru rosyjskiego. akt notarialny, dokument publ. sporządzony w PRL przez państw. biuro notarialne dla stwierdzenia czynności prawnej; sporządzenie a.n. nakazuje prawo lub wynika z woli stron. aktomiozyna, połączenie 2 białek mięśniowych: aktyny i miozyny. Akt o następstwie tronu →Act of Settle-ment. aktor, artysta, który tworzy postaci sceniczne (za pomocą gestu, ruchu, głosu, mimiki i charakteryzacji, zwykle na podstawie tekstu roli) i odtwarza je przed publicznością (w teatrze, filmie, telewizji). akt oskarżenia, żądanie uprawnionego o-skarżyciela (publ. lub prywatnego) domagające się od sądu rozpoznania sprawy o przestępstwo zarzucane oskarżonemu. akt prawny: 1) akt ustanawiający przepisy (akt prawodawczy); 2) działanie organu państwa lub innego podmiotu prawa zmierzające do wywołania skutków prawnych. akt prawodawczy, akt organu państwa lub innego uprawnionego organu, ustanawiający przepisy prawne (np. ustawa, dekret, rozporządzenie, zarządzenie). akt prawotwórczy, akt prawodawczy. aktualia, rzeczy aktualne, aktualności. aktualizacja, uwspółcześnienie; przystosowanie do obecnie istniejącej sytuacji. aktualizm, geol. jedna z podstawowych zasad w geologii, wg której czynniki działające na skorupę ziemską były w przeszłości takie same jak obecnie i wywoływały takie same procesy geologiczne. aktualności, aktualne wiadomości, rzeczy, sprawy itp. aktualny, teraźniejszy, obecny, bieżący, istniejący współcześnie, „na czasie".

„Aktuelt" [-ęlt], dziennik duń., organ socjaldemokratów, wydawany od 1872 jako „Dagens Nyheter"; od 1959 pod obecnym tytułem. aktyn Ac, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 89; zapoczątkowuje podgrupę aktynowców; metal. aktyna, białko kurczliwe włókienek mięśniowych, biorące udział w skurczu mięśni. aktyniczne światło, światło o zakresie długości fal (barw), odpowiadających bar-woczułości materiału fot. i powodujące dzięki temu naświetlenie. aktynograf, aktynometr z urządzeniem samopiszącym. aktynolit, minerał z grupy amfiboli, krzemian wapnia, magnezu i żelaza; tworzy m.in. skupienia włókniste (azbest); występuje w skałach metamorficznych; tworzy niekiedy twardą, zbitą skałę, zw. nefrytem. aktynometr, przyrząd do pomiaru bezpośredniego, rozproszonego i całkowitego promieniowania słonecznego. aktynometria, nauka o promieniowaniu Słońca, Ziemi i jej atmosfery; ściśle związana z fizyką Słońca i atmosfery ziemskiej. aktynoterapia →światłolecznictwo. aktynowce, grupa promieniotwórczych, najcięższych pierwiastków chem.: aktyn Ac, tor Th, protaktyn Pa, uran U i 12 otrzymanych sztucznie transuranowców; zwykle chemicznie aktywne; wartościowość od +2 do +6, gł. +3; izotopy niektórych a. (np. uranu, plutonu) stanowią materiał rozszczepialny w reaktorach i bombach jądrowych. aktyw, najbardziej czynni i wyrobieni politycznie i społecznie członkowie jakiejś grupy społ., organizacji zespołu itp. aktywa (stan czynny), ogół środków gosp. pozostających w danej chwili w dyspozycji jednostki gospodarującej. aktywacji energia, ilość energii, jaką należy doprowadzić do układu, aby wszystkie cząsteczki zmienić w cząsteczki aktywne, tzn. zdolnego wejścia w daną reakcję chemiczną. aktywator (promotor), substancja, która nie katalizuje danej reakcji, lecz dodana do katalizatora wybitnie wzmaga jego aktywność, często zwiększając także selektywność. aktywatory enzymatyczne, jony niektórych metali, związki o charakterze nie-białkowym, niezbędne dla pełnej aktywności określonych enzymów, np. kwas solny jest a.e. pepsynogenu, który przechodzi w aktywną pepsynę. aktywista, członek organizacji polit. albo społ. należący do jej aktywu, biorący czynny udział w jej pracach; działacz. Aktywiści, pol. ugrupowanie polit. w okresie I wojny świat, skupiające zwolenników związania polityki pol. z państwami centralnymi. aktywizacja, uczynienie aktywnym, wzmaganie (się) aktywności, uaktywnianie. aktywizacja nauczania, doskonalenie metod i form organizacyjnych nauczania polegające na wyrabianiu w uczniu aktywnego stosunku do nauki, wdrażaniu go do samodzielnej pracy. aktywności współczynnik →aktywność. aktywność, w termodynamice chem. pojęcie pozwalające na stosowanie dla układów rzeczywistych mat. sformułowań praw określających stan doskonały; a. związana jest z wartością rzeczywistą odpowiednim współczynnikiem aktywności /, który uwzględnia wszystkie wpływy środowiska; np. a. stężeniowa (efektywne stężenie substancji w danych warunkach) wiąże się z rzeczywistym stężeniem molowym c wyrażeniem a = f .c aktywność, psychol. cecha psych. przejawiająca się w częstym podejmowaniu inicjatywy i prowadzeniu intensywnej działalności.

aktywność optyczna, zdolność substancji do skręcania płaszczyzny polaryzacji światła. aktywny, czynny, działający. aktywny ster, ster wyposażony w zamontowany na nim silnik elektr. i śrubę; umożliwia sterowanie przy bardzo małych prędkościach. Akt Założenia TDP →Mały Manifest TDP. akumulacja, ekon. gromadzenie środków z części dochodu nar. nie przeznaczonej na spożycie (fundusz a.) w celu dokonywania inwestycji; jest podstawą reprodukcji rozszerzonej; źródłem a. kapitalistycznej jest wartość dodatkowa; a. socjalistyczna odbywa się w formie tworzenia i zwiększania ogólnonar. funduszy służących do rozszerzenia produkcji w interesie całego społeczeństwa. akumulacja, geol. nagromadzanie się osadów; zależnie od środowiska lub czynnika powodującego a. rozróżnia się np. morską, rzeczną, lodowcową. akumulacja, lit. nagromadzenie szeregu określeń bliskoznacznych w celu wzmocnienia ekspresji opisu. akumulacja finansowa (akumulacja pieniężna), różnica między dochodami pieniężnymi otrzymywanymi w wyniku sprzedaży produktów i usług a kosztami ich wytworzenia i zbytu w przedsiębiorstwach socjalistycznych. akumulacją pierwotna, hist. proces stwarzający warunki dalszego rozwoju systemu kapitalist., polegający na odrywaniu bezpośrednich producentów (chłopów, rzemieślników) od środków produkcji przez ich wywłaszczanie; a.p. sprzyjał podbój kolonii, wojny handl., łupiestwo; a.p. w postaci klas. wystąpiła w zach. Europie w XVI i XVII w., na ziemiach pol. gł. w 1 poł. XIX w. akumulator, w maszynie cyfrowej rejestr do magazynowania wyników operacji arytmetycznych i logicznych. akumulator, urządzenie do magazynowania energii elektr. w postaci energii chem.; jest typem odwracalnego ogniwa galwanicznego; ładowaniu a. towarzyszą odwracalne przemiany chem., które stają się źródłem energii elektr. podczas rozładowywania. akumulatora pojemność, wielkość (mierzona w amperogodzinach) określająca ładunek elektr., który można czerpać z akumulatora do chwili jego rozładowania. akumulator cieplny →cieplarka. akumulator hydrauliczny, urządzenie do magazynowania cieczy, np. wody, oleju, pod odpowiednio wysokim ciśnieniem w celu jej późniejszego wyzyskania w prasach lub podnośnikach hydraulicznych itp. akumulator ołowiany, akumulator, którego anodą jest dwutlenek ołowiu PbO2, a katodą ołów metaliczny Pb; elektrolitem jest 30-procentowy roztwór kwasu siarkowego H2SO4; siła elektromotoryczna naładowanego a.o. wynosi ok. 2,0 V, rozładowanego — ok. 1,8 V. akumulatory niklowe, akumulatory, w których anodą jest wodorotlenek niklowy Ni(OH)3, katodą metaliczne żelazo lub kadm, elektrolitem — 20-procentowy roztwór wodorotlenku potasowego KOH. akumulator zimna, urządzenie do magazynowania — za pomocą solanki lub lodu— zimna w okresach małego wykorzystania chłodziarki na okresy dłuższego obciążenia. akupunktura, wschodnioazjat. metoda leczenia, polegająca na nakłuwaniu złotymi lub srebrnymi igłami określonych punktów ciała. akurat: 1) właśnie, dokładnie tak, jak potrzeba, tak samo, tyle; 2) właśnie w tym czasie; 3) wykrzyknik wyrażający zaprzeczenie, niedowierzanie. akuratny, daw. punktualny, dokładny, porządny, staranny. Akure, m. w pd.-zach. Nigerii; 71 tys. mieszk. (1963); ośr. handl., przemysł spoż., drzewny.

Akureyri [akurejri], m. w pn. Islandii; 10 tys. mieszk. (1967); port rybacki i handl.; przemysł rybny, włókienniczy. akustyczna izolacja, warstwa materiału tłumiącego drgania akustyczne, zapobiegająca przenikaniu (przewodzeniu) dźwięków (zwykle hałasu) z rozdzielonych nią obszarów. akustyczne efekty (tło akustyczne), dźwięki stanowiące część składową audycji radiowej, odtwarzane z taśm, płyt lub wytwarzane sztucznie za pomocą rekwizytów. akustyka, dział fizyki i techniki obejmujący naukę o wytwarzaniu, odbiorze i propagacji fal sprężystych w ośrodku gazowym, ciekłym i stałym; dotyczy zarówno dźwięków słyszalnych, jak i ultradźwięków i infradźwięków. akustyka muzyczna, dział akustyki związany z muzyką (fizjologia i psychologia słyszenia, systemy dźwiękowe, instrumenty muz., akustyka pomieszczeń). akuszeria, dawna nazwa położnictwa. Akutagawa RYUNOSUKE, 1892-1927, nowelista jap.; tematyka gł. hist.; na podstawie opowiadania Rashomon zrealizowano film. akwaforta, technika graf., metal., wklęsła; polega na trawieniu kwasem azotowym rysunku wykonanego na pokrytej woskiem płycie miedzianej, wypełnieniu wytrawionych miejsc farbą i odbiciu na papierze. akwalung, samoczynny aparat tlenowy lub powietrzny umożliwiający swobodne nurkowanie. akwamanile, naczynie na wodę o kształcie zwierzęcia lub człowieka, służące do polewania rąk, zwykle srebrne lub brązowe, zdobione; znane w Persji i w krajach islamu w VII w.; w Europie w IX-XVI w. akwamaryn, minerał, niebieskawozielo-na, przezroczysta odmiana berylu; cenny kamień szlachetny. akwaplan →narty wodne. akwarela: 1) tzw. farba wodna, o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie; 2) technika mai., przy której stosuje się farby akwarelowe; 3) obraz wielobarwny malowany farbami akwarelowymi lub jednobarwny — tuszem, bistrem itp. akwarium, zbiornik na wodę, zwykle szklany, w którym warunki środowiskowe są odpowiednio dobrane do hodowli różnych gat. zwierząt i roślin wodnych. Akwarydy, dwa roje meteorów pochodzące prawdopodobnie z rozpadania się komety Halleya. akwarystyka, biol. wiedza z zakresu hodowli organizmów wodnych w sztucznych warunkach akwarium; także zajęcie amatorskie. akwatinta, technika graf., metal., wklęsła; polega na kilkakrotnym trawieniu kwasem kompozycji wykonanej na pokrytej pyłkiem żywicznym i alkoholem płycie miedzianej, wypełnieniu wytrawionych miejsc farbą i odbiciu na papierze. akwatorium →akwen. akwedukt, wodociąg (bezciśnieniowy) doprowadzający wodę, gł. ze źródeł, przy wykorzystaniu spadku terenu; stosowany już na terenie staroż. Wschodu, Grecji i w państwie rzym. (a. rzym. — odcinkami na arkadach); obecnie gł. w melioracjach. akwen (akwatorium), obszar wodny, odpowiednik terenu na lądzie. Akwileja (Aquileia), m. we Włoszech (Friuli-Wenecja Julijska); 3 tys. mieszk. (1963); dawny port mor., obecnie 9 km od M. Adriatyckiego; muzeum; romańsko-got. bazylika z kryptą (IX w.). akwilon, dato. poetyckie — porywisty wiatr pn. lub pn.wschodni. Akwilon, mit. rzym. bóg wiatru pn.; mit. gr. Boreasz. Akwitania, kraina hist. w pd.-zach. Francji; w starożytności prowincja rzym. w Galii, od 507 w państwie Franków, od VIII w., samodzielne księstwo; 1259-1453 posiadłość angielska.

Akwitański Basen, kraina geogr. w pd.-zach. Francji, w dorzeczu Garonny, nad O. Atlantyckim; nizinna, na zach. zalesione wydmy (Landy); wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., siarki; gł. m.: Bordeaux, Tuluza. Akwizgran (Aachen), m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), ośr. adm. okręgu A.; 176 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metal.; ośr. turyst., uzdrowisko; kościół katedralny (VIII-XIX w.) ze słynną kaplicą pałacową Karola W. (IX w.;, zabytkowe ratusze (XIII i XIV w.), fragmenty obwarowań miejskich. akwizgrański kongres, 1818, pierwszy kongres Świętego Przymierza; zakończył wojsk, okupację Francji, ponowił postanowienia przeciw ruchom rewolucyjnym. akwizgrański pokój 1668, pokój po wojnie fr.-hiszp.; dokonał podziału Flandrii między oba te państwa. akwizgrański pokój 1748, zakończył austr. wojnę sukcesyjną; uznał prawa Marii Teresy do posiadłości Habsburgów (poza Śląskiem i wł. księstwem Parmy i Piacenzy). akwizytor, pracownik przedsiębiorstwa pozyskujący nabywców lub zawierający umowy na rzecz przedsiębiorstwa. Akyab →Situe. akyn, lud. pieśniarz i poeta-improwiza-tor wykonujący swe utwory przy akompaniamencie instrumentu; twórczość a. szczególnie rozpowszechniona wśród tur. narodów ZSRR. akyndży, w średniowieczu nieregularna konnica tur. uzbrojona w łuki i szable. Akżużt (Akjoujt), miejscowość w zach. Mauretanii; 2,5 tys. mieszk. (1962); w pobliżu eksploatacja bogatych złóż rud miedzi. Al, symbol pierwiastka chem. glinu. AL →Armia Ludowa. à la [fr.], w rodzaju, na sposób, jak. ala, wojsk, w staroż. Rzymie „skrzydło" szyku bojowego; w okresie republiki oddział jazdy sprzymierzeńców w sile 300 ludzi, w okresie cesarstwa — 1000 (24 tur-my) i 500 (16 turm) ludzi. Alabama [äləbämə], rz. w pd. części USA; dl. 1154 km", dorzecze 58,5 tys. km2; uchodzi do Zat. Meksykańskiej; ważna droga wodna. Alabama [äləbämə], stan w pd.-wsch. USA, 134 tys. Km2, 3,4 min mieszk. (1970), w tym ok. 30% Murzynów; na pn.-wsch. góry Appalachy, pozostałe obszary nizinne; uprawa bawełny, kukurydzy, orzeszków ziemnych, soi; hodowla bydła; wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł włók., chem.; gł. m.: Birmingham, Mobile, Montgomery (stol.). alabandyn, minerał, siarczek manganu; żelazistoczarny, o połysku półmetalicz-nym; produkt procesów hydrotermalnych. alabaster, minerał, biała, drobnoziarnista odmiana gipsu; materiał rzeźbiarski i dekoracyjny. alabastron, nieduże naczynie z alabastru (staroż. Egipt) lub gliny (staroż. Grecja) o wydłużonym kształcie, do przechowywania olejków i pachnideł. alabastrowe szkło, szkło półprzejrzyste, szarawobiałe lub barwione na kolory pastelowe; wprowadzone ok. poł. XIX w. przez hutę „Józefina" w Szklarskiej Porębie do wyrobu ozdobnych naczyń. à la carte [a la kart; fr.], „według karty"; z jadłospisu (do wyboru). Aladağ [aładągh], pasmo górskie w Taurusie Środk. (Turcja), między Taurusem Cylicyjskim i Antytaurusem; wys. do 3726 m. Aladża Hüjük (Alaca Hüyük), miejscowość w środk. Turcji; bogate groby lokalnych władców z 2 poł. III tysiąclecia p.n.e. alafin, rel. w wierzeniach ludów afryk. o tendencjach państwowotwórczych — panujący król, uważany za potomka boga. Alagoas, stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 27,7 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. Maceió.

Alaska 19

à la grecque [a la grek; fr.], nazwa ubioru i uczesania kobiecego, wzorowanego na ubiorach antycznych, modnego we Francji, a potem w innych krajach eur. w końcu XVIII w. Alain [alę] (właśc. Émile Auguste Char-tier), 18681951, fr. filozof, pisarz i publicysta, kontynuator tradycji kartezjańskiego racjonalizmu; zbiór esejów Propos. Alajuela [alachuela], m. w środk. Kostaryce, ośrodek adm. prow. A.; 26 tys. mieszk. (1967). Alalach (obecnie Açana w Turcji) staroż. m., ośrodek handl.; resztki osiedli (ok. 3000-1194 p.n.e.), liczne świątynie, pałace, tabliczki z pismem klinowym. à la longue [alalą:g; fr.], po dłuższym czasie, z czasem, na dalszą metę. „Alam, al-" ['sztandar'], dziennik marokański, organ Partii Niepodległości, wydawany od 1946. Alamanowie →Alemanowie. Alameda [äləmi:də], m. w USA (Kalifornia), nad Zat. San Francisco, w zespole San Francisco; 66 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., stoczn., spożywczy. Alamejn, E1-, miejscowość w pn. Egipcie, nad M. Śródziemnym; ośr. eksploatacji ropy naft. (od 1968). 1942 zwycięskie walki wojsk bryt. nad wojskami niem. (Afrika Korps) i włoskimi. à la minute [alaminüt; fr.], zaraz, natychmiast, na poczekaniu. à la mode [a la mod; fr.], „według mody", nazwa określająca w poł. XVII w. w Niemczech i Niderlandach ubiory, gł. męskie, uszyte wg ówczesnej mody fr.; później każdy modny strój. „à la musette" [a la müzet; fr.], muz. tytuł utworu lub części opartej na basowym burdonie. Alandzkie Wyspy (fin. Ahvenanmaa, szwedz. Aland), grupa skalistych wysepek na M. Bałtyckim, autonomiczny okręg Finlandii; 1505 km2, 21 tys. mieszk. (1963), gł. Szwedzi; ośr. adm. Maarianhamina. alang-alang (Imperata cylindrica), wieloletnia trawa pastewna, gł. składnik stepów i sawann; pospolita zwł. na Archip. Malajskim. alanina, aminokwas występujący praktycznie w każdym białku, a także w stanie wolnym. Alanowie, irański lud stepowy, osiadły w I w. na pn. od Kaukazu; ok. 350 pokonani przez Hunów; potomkami A. są Ose-tyjczycy. à la polonaise [a la polone:z; fr.], nazwa fasonu sukni kobiecej, modnej we Francji 1778-85. Alarcón [-rkon] JUAN RUIZ DE →Ruiz de Alarcón y Mendoza Juan. Alarcón [-rkon] PEDRO ANTONIO DE, 1833-91, pisarz hiszp.; powieści gł. pod wpływem romantyzmu, nowele (Trójgra-niasty kapelusz), pamiętnik. Alaria, bot. →skrzydlica. alarm, sygnał, najczęściej akustyczny, ostrzegający przed niebezpieczeństwem; również stan gotowości w wypadkach powszechnego zagrożenia. alarm, wojsk, rozkaz lub umowny sygnał wzywający wojska do gotowości bojowej; także stan gotowości bojowej. alarmować: 1) zawiadamiać o grożącym niebezpieczeństwie lub sytuacji wymagającej działania, wzywać do gotowości bojowej; 2) szerzyć niepokój. alarmowe urządzenie, urządzenie do samoczynnego lub ręcznego wyzwalania sygnału alarmu; zawiera m.in. ostrzegacz, sygnalizator. Alaryk I, ok. 370-410, król Wizygotów od 395; spustoszył Trację i Grecję; od 401 najeżdżał Italię; 410 jako pierwszy z „barbarzyńców" zdobył Rzym. Alaska, zatoka O. Spokojnego, u pn.--zach. wybrzeży Ameryki Pn.; pow. ok. 1327 tys. km2, głęb. do 5659 m; wyspy: Kodiak, Archipelag Aleksandra, Królowej Charlotty. Alaska [əläskə], półwysep w pd.-zach. części stanu Alaska (USA), między M. Be-

20 Alaska ringa a O. Atlantyckim; wąski, dł. 804 km, wys. do 2505 m (Wulkan Pawiowa w G. Aleuckich); liczne jeziora. Alaska [əläskə], najwyższy łańcuch górski w Ameryce Pn., pn. część Kordylierów; w części pd.-zach. czynne wulkany (Mt. Redoubt); wys. do 6194 m (Mt. MacKinley, najwyższy szczyt Ameryki Pn.); lodowce. Alaska [əläskə], stan USA, na pn.-zach. krańcu Ameryki Pn.; 1519 tys. km2, 295 tys. mieszk. (1970), w tym ok. 35 tys. Eskimosów i Indian; pow. górzysta (Mt. MacKinley 6194 m); rybołówstwo (łososie), gospodarka leśna, hodowla; wielkie zasoby ropy naft., też złoto, srebro; gł. m.: Anchorage, Fairbanks, Juneau (stol.). Alaska-Highway [əläskə häjuej], szosa strategiczna (zbudowana 1942), łącząca m. Fairbanks (Alaska, USA) z m. Dawson Creek (Kanada). Alaski Prąd, ciepły prąd mor. na O. Spokojnym; płynie w zat. Alaska wzdłuż wybrzeży w kierunku pn., następnie wzdłuż płw. Alaska i Aleutów w kierunku zach.; prędkość 1-2 km/godz. Alàssio, m. we Włoszech (Liguria); 12 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy na Riwierze Włoskiej. Alas y Ureña LEOPOLDO [alas i ureńa] →Clarin. alasz, likier ze spirytusu, destylatu kminkowego, cukru i wody, mocy ok. 40%; nazwa od miejscowości Allasch k. Rygi, gdzie opracowano recepturę tego likieru. Alaungpaja, ok. 1711-60, król Birmy od 1752, założyciel dynastii panującej do 1885; zjednoczył kraj; reformy adm. i sądownictwa. Alawi BOZORG, ur. 1904, pisarz pers., więziony za postępowe przekonania; realist. zbiór autobiogr. wspomnień z więzienia, nowele, powieści; Kraj róż i słowików. alawici →nusajryci. Alawici →Alidzi. alax, lek ziołowy, stosowany gł. jako środek przeczyszczający. alba, lir. pieśń poranna, zwł. miłosna; w poezji prowansalskiej i dworskiej. Alba FERNANDO ALVAREZ DE TOLEDO, książę, ok. 150782, hiszp. wódz i polityk, 1567-73 namiestnik w Niderlandach; stłumił ruch antyhiszp.; 1580 podbił Portugalię. Alba, m. we Włoszech (Piemont), nad -Padem; 23 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Albacete [-tete], m. w Hiszpanii (Mur-cja), ośrodek adm. prow. A.; 83 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., skórz.--obuwniczy. Alba Iulia, m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Maruszą, ośr. adm. okręgu Alba; 29 tys. mieszk. (1968); muzeum; zabytki rzym.; romańska katedra św. Michała (XIII, XV w.), kościół jezuitów i twierdza (XVIII w.). Alba Longa, m. w staroż. Lacjum (Italia); gł. m. Związku Latyńskiego; z A.L. mieli pochodzić założyciele Rzymu. Albanesi [-nezi] LICIA; ur. 1913, śpiewaczka amer., pochodzenia wł., sopran lir. o świat, sławie; wybitna odtwórczyni partii w operach fr. i wł., zwł. G. Pucci-niego. Albani, ród rzymski, pochodzenia alb., osiadły we Włoszech w XVI w. Albania (Shqipëria, Albańska Republika Ludowa), republika socjalist. w Europie, na Płw. Bałkańskim, 28,8 tys. km2 , 2,1 mln mieszk. (1969), gł. Albańczycy; stol. Tirana; j.u. albański. Powierzchnia górzysta, na wybrzeżach niziny;klimat śródziemnomorski. Kraj roln.-przem.; uprawa kukurydzy, pszenicy, ryżu, drzew owocowych, tytoniu, bawełny; hodowla kóz i o-wiec; wydobycie ropy naft., rud chromu, miedzi i żel., asfaltu naturalnego; gł. port Durres. — Niezależne państewko od XII w.; w XVXIX w. pod panowaniem tur.; od 1913 księstwo pod kontrolą mocarstw

eur., od 1928 królestwo; od 1939 okupacja wł., od 1943 — niem.; po wyzwoleniu (od 1946) republika lud.-demokr.; czł. ONZ od 1955; czł. Układu Warsz. 1955-68; czł. RWPG, od 1961 nie bierze w niej udziału. Albania Kaukaska, jedno z najstarszych państw we wsch. Zakaukaziu; wspomniana po raz pierwszy w IV w. p.n.e.; wysoka cywilizacja; w VIII w. n.e. podbita przez Arabów. Albano Laziale [a. lacjale], m. we Włoszech (Lacjum), nad jez. Albano; 20 tys. mieszk. (1963). Albany [o:lbəny], rz. we wsch. Kanadzie; dł. ok. 980 km; uchodzi do Zat. Jamesa w pobliżu m. Fort Albany. Albany [o:lbəny], m. w USA, stol. stanu Nowy Jork, nad rz. Hudson; 114 tys. mieszk. (1970), zespół miejski A.-Schenec-tady-Troy 710 tys. (1967); różnorodny przemysł; uniw.; muzea; zabytkowe budowle (XVIII i XIX w.). Albany [o:lbəny], m. w USA (Georgia), nad rz. Flint; 68 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., spoż.; ośr. handl. regionu rolniczego. Albany [o:lbəny], m. i port na pd. wybrzeżu Australii, najstarsza osada Australii Zach. (zał. 1826); 11 tys. mieszk. (1966); baza wielorybnicza; kąpielisko. Albańska Partia Pracy (APP), 1941-48 Komunist. Partia Albanii, zał. 1941; w czasie II wojny świat, na czele walki narodowowyzwoleńczej; od 1944 kieruje przemianami ustrojowymi; po 1961 występuje przeciw generalnej linii w międzynar. ruchu komunist. (stanowisko zbieżne z KP Chin); I sekretarz KC — E. Hoxha. Albańskie Góry, grupa wygasłych wulkanów w środk. Włoszech; najwyższy — Faete 956 m; malownicze jeziora kraterowe; na stokach winnice. albański język, z rodziny indoeur., język Albańczyków w Albańskiej Rep. Lud. i na terenie Jugosławii, Grecji, Włoch; 2 gł. dialekty: gegejski (pn.) i toskijski (pd.); zabytki lit. od XV w.; współcz. języki lit. od XIX w.; pismo łac. od 1908. albański język, z grupy kaukaskich, język mieszkańców staroż. Albanii we wsch. Zakaukaziu, znany z napisów z VI i VII w.; współcześnie kontynuowany przez język udyjski w Azerbejdżanie i Gruzji. albatrosy (Diomedeidae), rodzina dużych ptaków oceanicznych z rzędu rurko-nosych; 14 gat.; silna budowa ciała, długie, wąskie skrzydła, wytrwały lot; O. Spokojny i O. Atlantycki. albedo, stosunek ilości promieniowania odbitego we wszystkich kierunkach do ilości promieniowania padającego. Albee [o:lbi:] EDWARD, ur. 1928, dramaturg amer.; awangardowe sztuki atakujące zmaterializowanie i dezintegrację współcz. społeczeństwa (Kto się boi Wirginii Woolf). Albenga, m. we Włoszech (Liguria); 17 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy na Riwierze Włoskiej. Albéniz [-nit] ISAAC, 1860-1909, hiszp. kompozytor i pianista; reprezentant stylu nar. (elementy muzyki lud., gł. anda-luzyjskiej); utwory fortepianowe (cykle Cantos de España, Iberia), opery, pieśni. Alberdingk Thijm KAREL JOAN LODEWIJK (pseud. Lodewijk van Deyssel), 1864-1952, hol. pisarz i krytyk lit.; zwolennik naturalizmu, później mistycyzmu; powieści, polemiki literackie. Alberobello, miejscowość we Włoszech (Apulia), w pobliżu Bari; unikalny zespół (ok. 1 tys.) domów mieszkalnych, tzw. trulli, gł. jednopiętrowych, zał. na planie koła ze stożkowatymi kam. dachami; kościół S. Antonio w formie trulli. Albers JOSEPH, ur. 1888, malarz amer., pochodzenia niem.; przedstawiciel ab-strakcjonizmu, współtwórca op artu. Albert, ?-ok. 1317, wójt krak. 1290-1312, zwolennik dyn. Luksemburgów; 1311 przywódca buntu niem. patrycjatu przeciw Władysławowi Łokietkowi.

Albert [-e:r] (właśc. Alexandre Martin), 1815-95, fr. działacz robotn.; uczestnik powstania lyońskiego 1834; czł. Rządu Tymczasowego 1848, wiceprzewodn. Komisji Luksemburskiej; 1848-59 więziony; 1870 w Komisji Barykad. Albert, 1819-61, książę z niem. rodu Sachsen-CoburgGotha, mąż ang. królowej Wiktorii; od 1875 z tytułem książę małżonek; wywierał duży wpływ na rządy królowej. Albert I, 1875-1934, król Belgów od 1909; w I wojnie świat, walczył na czele wojsk belg. u boku państw sprzymierzonych. Albert [(d')albe:r] EUGEN D', 1864-1932, niem. pianista i kompozytor, pochodzenia fr.; opery (Niziny), utwory fortepianowe, koncerty. Albert ZYGMUNT, ur. 1908, lekarz anatomopatolog; prof. uniw. we Wrocławiu i w Instytucie Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN tamże, czł. PAN; prace z onkologii, gł. doświadczalnej. Alberta [älbe:rtə], "prowincja w zach. Kanadzie; 661 tys. km2, 1,5 min mieszk. (1966); gł. miasta: Edmonton (stol.), Cal-gary; na pd. (prerie) rozwinięte rolnictwo — uprawa pszenicy, jęczmienia, hodowla bydła; bogate złoża ropy naft. (70% wydobycia Kanady), gazu ziemnego. Alberta Jezioro, jez. na granicy Ugandy i Konga (Kinszasa), na wys. 620 m; pow. 5460 km2, głęb. do 48 m; przez J.A. przepływa Nil; żegluga. Alberta Markhama Góra, szczyt na Antarktydzie Wsch., na pn. od G. Królowej Elżbiety, w pobliżu Szelfowego Lodowca Rossa; 3218 m. Alberta Park Narodowy →Kiwu Park Narodowy. Albertazzi [-tacci] GIORGIO, ur. 1923, wł. aktor teatr, i film.; Hamlet Szekspira, Książę Myszkin —- Idiota wg F. Dostojewskiego; także reżyser. Albert, brat →Chmielowski Adam. Albert I Grimaldi, książę Monako, 1848-1922, oceanolog, pionier biol. badań morskich; założył Muzeum Oceanograficzne w Monako oraz Instytut Oceanograficzny w Paryżu. Alberti KAZIMIERA, 1898-1962, poetka i powieściopisarka; od 1945 we Włoszech; liryka nastrojowa, powieści społ.-obycza-jowe. Alberti LEONE BATTISTA, 1404-72, wł. architekt i teoretyk sztuki epoki renesansu; kościół S. Maria Novella, pałac Rucellaich (oba we Florencji), kościół S. Andrea w Mantui; studia nad sztuką staroż.; traktaty, m.in. O sztuce budowania. Alberti RAFAEL, ur. 1902, hiszp. poeta i działacz komunist.; poezje łączące tradycje barok, z lud., później gł. o tematyce polit. i patriot., dramaty. Albertrandy (Albertrandi) JAN CHRZCICIEL, 1731-1808, biskup, historyk i numizmatyk; założyciel i red. „Monitora" i „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych..."; pierwszy prezes Tow. Przyjaciół Nauk. Albertus, postać z pol. komedii rybał-towskiej; bakałarz wiejski wysłany na wojnę (Wyprawa plebańska); także nazwa komedii („albertus") z tą postacią. Albertville [-rwil] →Kalima. Albert von Buxhövden [a. fon buks-höf-], 1160-1229, pierwszy biskup Infknł (od 1199); założył Rygę (1201), utworzył Zakon Kawalerów Mieczowych (1202). Albert Wielki (Albertus Magnus), 1193(?)-1280, niem. filozof i przyrodnik, teolog; wybitny uczony średniow. w zakresie nauk przyrodn.; badania przyrodn. A. należały do szczytowych osiągnięć średniowiecza; nauczyciel Tomasza z Ak-winu; uznany za świętego. albertyzm, filoz. kierunek średniow., nawiązujący do koncepcji Albert W.; w XV w. a. koloński, przeciwstawny tomiz-mowi; wpływy w Polsce (Jan z Głogowa, Michał Twaróg i in.). Albertz [-rc] HEINRICH, ur. 1915, polityk zachodnioberliński; od 1963 bur-

mistrz, 1966-67 nadburmistrz Berlina Zachodniego. Albert z Saksonii, 1316-90, średniow. filozof, komentator Arystotelesa; zwolennik log. koncepcji W. Ockhama i fizyki J. Bu-ridana. Albi, m. w pd. Francji, nad rz. Tarn, ośrodek adm. dep. Tarn; 43 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł włók., maszyn.; muzeum H. Toulouse-Lautreca; most (XI w.), got. katedra Ste Cecile, pałac arcybiskupi (XIII-XV w.), ratusz (XVI w.). albigensi, ruch społ.-rel. w katolicyzmie fr. XII-XIV w.; występowali przeciwko feudalizmowi i hierarchii kośc; zwalczani przez papiestwo i inkwizycję. Albiker [alby-] KARL, 1878-1961, rzeźbiarz niem. (NRF); klasycyzujące rzeźby figuralne (portrety, akty, figury dekoracyjne, pomniki). Albini FRANCO, ur. 1905, architekt wł.; budowle mieszkaniowe, biurowe i użyteczności publ. (m.in. magazyny Rino-scente w Rzymie); wystawiennictwo, wzornictwo przem. (meble). albinizm (bielactwo wrodzone), uwarunkowany genetycznie brak lub niedobór barwników melaninowych u człowieka i zwierząt; osobnik — albinos ma skórę, włosy, pióra białe, tęczówkę oka różową; a. częściowy daje białe plamy. albinos, człowiek, zwierzę lub roślina dotknięte albinizmem. Albion, najstarsza, zapewne celt. nazwa W. Brytyjskich; obecnie poet. nazwa Anglii. Albireo, ;βCyg, gwiazda podwójna, druga pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Łabędzia (Cygnus), o jasności 3m2. albit, minerał z grupy plagioklazów, gli-nokrzemian sodu. albityzacja, geol. proces przeobrażania innych skaleni w albit pod działaniem krążących w skorupie ziemskiej roztworów miner, bogatych w sód. Alboin (Albuin), ?-572, król Longobar-dów od ok. 565; w sojuszu z Awarami rozbił (567) Gepidów nad Dunajem; 568 podbił pn. i środk. część Italii. Alborg [ol-], m. i port w Danii, nad cieśn. Lim Fjord, ośr. adm. okręgu A.; 84 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., włók., chem., spoż., cementowy. Albrecht I, ok. 1255-1308, książę Austrii i Styrii, król niem. od 1298, syn Rudolfa I Habsburga; dążył do umocnienia potęgi Habsburgów. Albrecht II, 1397-1439, książę austr., król niem. od 1438, z dyn. Habsburgów; zięć Zygmunta Luksemburskiego, odziedziczył po nim 1437 koronę Węgier i Czech. Albrecht Fryderyk Hohenzollern [a. f. ho:ənco-], 1553-1618, książę prus. od 1568, syn Albrechta Hohenzollerna; 1569 złożył hołd w Lublinie Zygmuntowi Augustowi. Albrecht Hohenzollern [a. ho:ənco-], 1490-1568, ostatni w. mistrz krzyżacki; po sekularyzacji państwa zakonnego i złożeniu hołdu Zygmuntowi Staremu (1525) książę Prus, lennik Polski. Albrecht Kazimierz, 1738-1822, książę saski i cieszyński, syn Augusta III; 1765-80 namiestnik Węgier, 1780-92 gubernator Belgii; założyciel kolekcji rysunków Albertina. Albrecht Niedźwiedź, ok. 1100-70, pierwszy margrabia brandenburski; 1134 objął Marchię Pn. (od 1157 Marchia Brandenburska); prowadził zaborczą politykę wobec Słowian zachodnich. Albula, przełęcz w Alpach Retyckich (Szwajcaria); wys. 2312 m; łączy doliny Innu i Renu. Albulatunnel, tunel koi. w Szwajcarii, w Alpach Retyckich; pod przełęczą Albula; dł. 5,9 km. album: 1) publikacja zawierająca reprodukcje obrazów, rysunków, fotografii itp., także wybór utworów muz.; 2) książ-

ka lub zeszyt do zapisywania wierszy, u-mieszczania zdjęć, znaczków. album, hist. w staroż. Rzymie bielona tablica lub fragment muru, na których umieszczano informacje ważne dla ogółu ludności. albuminoidy, biochem. →skleroproteidy. albuminuria, med. →białkomocz. albuminy, grupa białek w zasadzie prostych, gł. zwierzęcych, np. a. osocza krwi; rozpuszczalne w wodzie. albuminy osocza ludzkiego, roztwór albumin otrzymywanych z surowicy krwi ludzkiej; środek krwiopochodny stosowany w leczeniu wstrząsów pourazowych i zapobieganiu im, w przypadku długotrwałych krwawień i in. Albuquerque [(d') albukerke] ALFON-so D', 1453-1515, admirał pbrtug.; wicekról Indii od 1510, twórca kolonialnej potęgi portug. w pd.-wsch. Azji. Albuquerque [älbəkə:rky], m. w USA (Nowy Meksyk), nad rz. Rio Grande del Norte; 242 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 288 tys. (1965); przemysł spoż., chem., metal., rzemiosło indiańskie; uniw.; zabytkowe stare miasto; barok, kościół (XVIII w.). Albury [o:lbəry], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), port nad rz. Murray; 25 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Alby [albü], osiedle przem. w pn. Szwecji; przemysł elektrochemiczny. Alcalà de Guadaira [alkala de gua-daira], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 31 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Alcalà de Henares [alkala de ena-], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), nad rz. Henares; 25 tys. mieszk. (1960); zabytki (XV-XVII w.), miejsce urodzenia Cervan-tesa. Alcamo [alkamo], m. we Włoszech (Sycylia); 42 tys. mieszk. (1961). Alcántara [alka-], zakon rycerski w Hiszpanii, utworzony ok. 1156 do walki z Maurami; rozwiązany 1873. Alcántara [alka-], m. w Hiszpanii (Es-tremadura), nad Tagiem; 4 tys. mieszk. (1960); ośrodek turyst.; most rzym. (194 m) ze świątynią. Alcázar de San Juan [alkatar de s. chuan], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia); 25 tys. mieszk. (1960). Alcazarquivir [alkatarkibir], dawna nazwa m. Kasr elKebir (Maroko). alcejska strofa, lit. strofa w poezji klas., spotykana też czasem w poezji pol.; składa się z 4 wersów: U │ — U — U│— U U —│ U U (x2) U │ — U — U │— U U — || —U U—U U | — U— U. Alcesta, mit. gr. →Alkestis. alchemia, uprawiane w Europie w VII-XVI w. dociekania spekulatywne, oparte jednak w pewnej mierze na próbach doświadczalnych, mające na celu otrzymanie „kamienia filozoficznego"; nie wnosząc istotnego postępu w nauce, a. wzbogaciła wiedzę odkryciem i zbadaniem wielu pierwiastków i związków chemicznych. Alchimowicz KAZIMIERZ, 1840-1916, malarz; romant. obrazy hist., rodzajowe, rei., portrety. Alchwarizmi (Muhammad ibn Musa al-Chwarizmi), IX w., arab. matematyk i astronom; rozpowszechnił w Europie cyfry arab.; od jego nazwiska pochodzi wyraz algorytm, od tytułu jego rozprawy o równaniach — algebra (al-dżabr). Alcira [altira], m. w Hiszpanii (Walencja), nad rz.jucar; 28 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., cementowy. Alcoa [älkOuə], m. w USA (Tennessee); 6,4 tys. mieszk. (1960); ośr. hutnictwa aluminium. ALCOA →Aluminium Company of America. Alcobaca [alkubasa], m. w Portugalii (Estremadura); 2,7 tys. mieszk. (1960); ośr. turyst.; got. klasztor cystersów (rozbudowany XIV i XVIII w.) z kościołem (grobowce panujących m.in. Piotra I i Inés de Castro z XIV w.).

Aldrićh 21

Alcock [o:lkok] SIR JOHN WILLIAM, 1892-1919, lotnik ang.; dokonał (1919) pierwszego w świecie przelotu przez Atlantyk (wraz z A.W. Brownem); zginął w katastrofie lotniczej. Alcoforado [alko-] MARIANA, 1640-1723, zakonnica portug.; domniemana autorka słynnych Listów miłosnych opublikowanych w języku francuskim. Alcoriza [alkorisa] Luis, ur. 1920, meksyk. reżyser film., aktor i scenarzysta pochodzenia hiszp.; filmy o problematyce społ. (Tarahumara, Łowcy rekinów). Alcoy [alkoj], m. w Hiszpanii (Walencja); 51 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., papierniczy. Alcyato JAN BAPTYSTA, 1809-55, działacz polit. i publicysta; uczestnik powstania 1830-31; czł. projektowanego Rządu Nar. 1846 z ramienia TDP. Alcybiades ->Alkibiades. Alcyone →Alkione. Aldabra, grupa wysp koralowych na O. Indyjskim, 350 km na pn.-zach. od Madagaskaru, część składowa Bryt. Terytorium Oceanu Indyjskiego. Aldeadávila de la Ribera [-dawila de la rri-], elektrownia wodna w Hiszpanii, na rz. Duero. Aldebaran, α Tau, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka (Taurus) o jasności 0,m8. Aldegrewer [al-] HEINRICH, 1502-po 1555, niem. grafik, złotnik, malarz; cykl sztychów ornamentalnych, obrazy rei., portrety. aldehyd benzoesowy →benzaldehyd. aldehydy, związki org. zawierające w cząsteczce grupę aldehydową —CHO; b. czynne chemicznie; redukowane przechodzą w alkohole, utleniane — w kwasy; najważniejsze: formaldehyd, a. octowy, benzaldehyd. Alder KURT, 1902-58, chemik niem.; prof. uniw. w Kolonii; odkrył i opracował tzw. syntezy dienowe (z O. Dielsem); nagr. Nobla. Alderamin, α Cep, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Cefeusza (Cepheus) o jasności 2,m6. alderman [o:ldərmən; ang., 'starszy'], w* średniow. Anglii urzędnik hrabstwa; obecnie radny miejski; w USA sędzia pokoju. Alderney [o:lderni] (fr. Aurigny), wyspa w kanale La Manche, w grupie W. Normandzkich (W. Brytania); 7,9 km2, 1,4 tys. mieszk. (1961); hodowla bydła typu mlecznego, uprawa ziemniaków. Aldington [o:ldyŋtən] RICHARD, 1892-1962, ang. poeta i prozaik; współtwórca (z E. Poundem) programu poet. imagiz-mu; antywoj. powieść Śmierć bohatera. aldoksymy RCH=N—OH, związki org. otrzymywane przez działanie hydroksylo-aminy na aldehydy. aldole, β-hydroksyaldehydy, związki org. otrzymywane przez kondensację 2 cząsteczek aldehydu w obecności alkaliów. aldolizacja →kondensacja aldolowa. Aldona Anna, ok. 1309-39, córka ks. Gie- . dymina, żona Kazimierza W. od 1325; małżeństwo to było wyrazem pierwszego zbliżenia pol.-litew. przeciw Krzyżakom. aldosteron, hormon kory nadnerczy; bierze udział w gospodarce elektrolitami, reguluje gospodarkę wodną organizmu, a także wpływa na przemianę cukrową. aldozy, cukry proste zawierające w cząsteczce grupę aldehydową (—CHO). aldrej (aldrey), stop aluminium z domieszkami krzemu, magnezu i manganu; odznacza się dobrą przewodnością elektr. i dość dobrą wytrzymałością; stosowany do wyrobu przewodów wysokiego napięcia. aldrey →aldrej. Aldrich [o:ldrycz] ROBERT, ur. 1918, amer. reżyser film.; twórca "westernów o ambicjach społ. (Vera Cruz, Ostatnia walka Apacza).

22 Aldridge

Aldridge [o:ldrydż] IRA, 1805-67, aktor amer., pochodzenia murzyńskiego; tragik, odtwórca ról szekspirowskich. Aldrin [o:ldryn] EDWIN EUGENE, ur. 1930, astronauta amer.; nawigator statku Apollo 11, z którego z N. Armstrongiem dokonał pierwszego w historii lądowania na Księżycu (20 VII 1969); udział w locie Gemini 12. Aldrovandi ULISSE, 1522-1605, wł. przyrodnik i lekarz; prof. uniw. w Bolonii i założyciel ogrodu bot. tamże; zgromadził bogate zbiory bot. i zool.; lekospis, dzieło o ptakach i o owadach. aldryna, środek owadobójczy (insektycyd), chlorowany węglowodór; stosowany m.in. przeciw drutowcom i pędrakom (długo zalega w glebie); trujący dla ssaków. Aldwych Theatre [o:lduycz tiətər], teatr w Londynie, zał. 1905; interesujące inscenizacje sztuk współcz. (Marat/Sade P. Weissa) w wykonaniu Royal Shakespeare Company. aldyny, nazwa weneckich druków A. Manutiusa i jego następców; gł. wydania klasyków gr. i łac, formatu kieszonkowego. Alea TOMAS GUTIERREZ, ur. 1928, kubański reżyser i organizator produkcji film.; twórca pierwszych filmów kubańskich (Kuba w ogniu) i teoret. studiów społ.psychologicznych. alea iacta est [łac], ,,kości zostały rzucone"; słowa Cezara przekraczającego (49 p.n.e.) rz. Rubikon; zwrot oznaczający powzięcie nieodwołalnej decyzji. aleatoryzm, muz. metoda komponowania zakładająca swobodę interpretacji zapisu muz., świadomie niedokładne wyznaczenie w partyturze obrazu dźwiękowego utworu. Alecsandri [aleksandri] VASILE, 1821-90, rum. poeta i dramaturg; romantyk; uczestnik rewolucji 1848; badacz folkloru; poezje lir., patriot., dramaty hist., komedie. alef zero (80)) moc zbioru wszystkich liczb naturalnych. alegat, dowód, dokument, załącznik. alegoria, w literaturze i sztuce rozbudowany obraz mający poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony sens umowny, symboliczny; wyobraża zwykle pojęcie oderwane, np. sprawiedliwość — kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. alegoryzm, tendencja w literaturze i sztuce, gł. średniow., uznająca alegorię za gł. środek wypowiedzi o określonym i utrwalonym społ. znaczeniu. alegować, dato. składać dowody, powoływać się na coś, przytaczać. Alegrete, m. w Brazylii (Rio Grande do Sul); 34 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Alegria CIRO, 1909-67, pisarz peruwiański; powieści w obronie praw ludności indiańskiej. Aleijadinho [alejżadinio] →Lisboa An-tonio Francisco. Aleixandre y Merlo [alejchandre i m.] VICENTE, ur. 1900, poeta hiszp.; poezje łączące fascynację światem konkretu z silnymi wpływami surrealizmu. aleja, ulica miejska, droga (gł. w parku) wysadzona po obu stronach drzewami. Alejandro Selkirk [alejąan- -kirk] (Mas Afuera), wyspa chilijska, pochodzenia wulkanicznego, na O. Spokojnym, w grupie Juan Fernandez; 85 km2. Aleksander I, 1777-1825, cesarz ros. od 1801, syn Pawła I; udział w koalicjach antynapoleońskich; inicjator Świętego Przymierza; 1815 nadał Królestwu Poi. liberalną konstytucję, z którą się jednak nie liczył; przyłączył do Rosji Finlandię, Gruzję, Besarabię i Azerbejdżan. Aleksander II, 1818-81, cesarz ros. od 1855, syn Mikołaja I; reformy, m.in. uwłaszczenie dokonane na warunkach b. uciążliwych dla chłopów (1861); stłumienie powstania 1863 w Polsce; wpływy na Bałkanach; zginął w wyniku zamachu.

Aleksander III, 1845-94, cesarz ros. od 1881, syn Aleksandra II; oparł się na skrajnej reakcji; wzmógł akcję rusyfika-cyjną wobec nierosyjskich narodów Rosji; początki rozwoju wielkiego przemysłu. Aleksander VI (Rodrigo Borgia), 1430-1503, papież od 1492; ojciec m.in. Lukrecji i Cezara Borgiów; został papieżem dzięki przekupstwu; nie przebierając w środkach dążył do podniesienia znaczenia własnej rodziny. Aleksander Dobry, ?-1432, książę Mołdawii od 1400; bronił skutecznie kraju przed Tatarami i Węgrami; lennik polski; wspomagał Jagiełłę w wojnie z Krzyżakami. Aleksander Jagiellończyk, 1461-1506, w. książę litew. od 1492, król pol. od 1501, syn Kazimierza Jagiellończyka; uprzywilejował magnaterię; 1505 sejm wymusił na nim konstytucję Nihil novi. Aleksander Karadziordziewicz, 1806-85, książę Serbii 1842-58; austrofil; unowocześnił administrację; obalony pod naciskiem Rosji. Aleksander I Karadziordziewicz, 1888-1934, król SHS od 1921, następnie Jugosławii, 1929 zniósł konstytucję, rządził absolutnie; zwolennik hegemonii serb.; zamordowany przez terrorystów chorwackich (ustasze). Aleksander Newski, 1220-63, w. książę włodzimierski od 1252, syn Jarosława Wsiewołodowicza; 1240 zadał klęskę Szwedom (nad Newą — stąd przydomek), a 1242 — Kawalerom Mieczowym. Aleksander I Obrenowicz, 1876-1903, król Serbii od 1889; despotyczne rządy; zamordowany. Aleksander Wielki, 356-323 p.n.e., król Macedonii od 336; uczeń Arystotelesa; w wyprawie 334-331 (zwycięstwa nad rz. Granik, pod Issos i Gaugamelą) podbił monarchię pers.; twórca rozległego i potężnego imperium; podboje A.W. dały początek epoce zw. hellenizmem. Aleksander z Afrodisias, ok. 200 n.e., filozof gr., komentator Arystotelesa, którego pracom nadał materialist. interpretację. Aleksander z Hales [a. z hejlz], 1175-1245, ang. filozof i teolog, przedstawiciel augustynizmu. Aleksandra, ?-1434, siostra Władysława Jagiełły, żona ks. płockiego Ziemowita od 1387, matka Aleksandra biskupa trydenckiego i Cymbarki, żony Ernesta HabsburgaAleksandra Archipelag, grupa ok. 1100 wysp u wybrzeży Alaski (USA); 36,8 tys. km2. Aleksandra Fiodorowna, 1872-1918, cesarzowa ros., żona Mikołaja II (od 1894), księżniczka heska; pod silnym wpływem Rasputina; podczas I wojny świat, dążyła do odrębnego pokoju z Niemcami. Aleksandra Newskiego Order, odznaczenie radz. przyznawane od 1942 za zasługi wojsk.; pierwotnie order Rosji carskiej (wprowadzone 1725); nadawane wysokim urzędnikom państw, oraz wojskowym od stopnia generałmajora. Aleksandra sarkofag, sarkofag z koń. IV w. p.n.e., znaleziony w Sydonie, reliefowy fryz polichromowany (polowanie i bitwa); błędnie łączony z Aleksandrem W.; muzeum w Stambule. Aleksandra Wielkiego mozaika, wielka mozaika przedstawiająca bitwę pod Issos (Aleksandra z Dariuszem), II w. p.n.e. (dom Fauna w Pompei); obecnie muzeum w Neapolu. Aleksandra I Wyspa (Ziemia Aleksandra I), największa wyspa antarktyczna u zach. wybrzeży Ziemi Grahama; górzysta, wys. do 2987 m; pokryta lodowcami. Aleksandretta →Iskenderun. Aleksandretty Zatoka →Iskend«run. Aleksandria, nazwa kilkudziesięciu miast zał. przez Aleksandra W. oraz władców hellenistycznych, m.in. w Egipcie, Syrii, Afganistanie.

Aleksandria, m. i główny port Egiptu, na zach. krańcu delty Nilu, nad M. Śródziemnym; 1,8 mln. mieszk. (1966); przemysł bawełn., chem., papiern., drzewny, metal., spoż., stoczn., rafineria ropy naft.; ośr. handl.; uniw.; muzea; meczety; zał. 332 lub 331 p.n.e. przez Aleksandra W.; od 311 stolica Egiptu Ptolemeuszów; największe miasto śródziemnomor., port handl. i hellenistyczny ośr. życia umysłowego i kult. (Muzeum i Biblioteka Aleksandryjska); w upadku od III w. n.e.; po podboju przez Arabów (641) miasto prowincjonalne; pol. wykopaliska (teatr, łaźnie). Aleksandria, m. w Ukr.SRR (obw. kiro-wogradzki); nad rz. Ingulec; 70 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., mat. bud., spoż.; wydobycie węgla brunatnego. Aleksandrow ALEKSANDR W., 1883-1946, radz. kompozytor i dyrygent; autor hymnu państw. ZSRR; 1928 założył Zespół Pieśni i Tańca Armii Czerwonej; utwory symf., kameralne, pieśni masowe. Aleksandrow DYMITR, ur. 1909, lekarz internista; prof. Akad. Med. w Warszawie, komendant Instytutu Kształcenia Podyplomowego WAM tamże, czł. PAN; prace dotyczące zwł. chorób serca. Aleksandrow GIEORGIJ F., ur. 1908, filozof radź., współautor Historii filozofii. Aleksandrow GRIGORIJ W., ur. 1903, ros. reżyser film.; współpracownik S. Eisen-steina, wybitny twórca komedii muz. (Świat się śmieje, Cyrk). Aleksandrow NIKOŁAJ G., ur. 1908, prawnik radz., specjalista w dziedzinie prawa pracy, a także teorii państwa i prawa; prof. uniw. w Moskwie; red. pracy zbiorowej Radzieckie prawo pracy. Aleksandrow PAWIEŁ S., ur. 1896, radz. matematyk topolog; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR i PAN; prezes Moskiewskiego Tow. Mat., założyciel moskiewskiej szkoły topologicznej. Aleksandrow, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. władymirski); 46 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., włókienniczy. Aleksandrowicz ANDREJ, ur. 1906, poeta białorus.: czł. AN Białorus.SRR; wiersze rewol. gł. z okresu wojny domowej. Aleksandrowicz JAKUB (pseud. Alek i in.), 1909-43 działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu; czł. KPP, u-czestnik walk w Hiszpanii; organizator PPR na Podlasiu; 1943 szef sztabu Okręgu GL Siedlce; zamordowany przez reakcyjne podziemie. Aleksandrowicz JERZY, 1819-94, botanik, zoolog, anatom i ogrodnik; prof. Szkoły Gł. i uniw. w Warszawie; założyciel pierwszej w Polsce Szkoły Ogrodniczej; jeden z pionierów jedwabnictwa. Aleksandrowicz KONSTANTY, 2 poł. XVIII w., malarz; portrety nawiązujące do portretu sarmackiego. Aleksandrowski, m. w Ros.FSRR (obw. permski); 19 tys. mieszk. (1959); przemysł maszyn, i metalowy. Aleksandrowski WASILIJ D., ur. 1897, poeta ros.; zaangażowane liryki z okresu wojny domowej i budownictwa socjalistycznego; czł. Kuźnicy. Aleksandrowsk Sachaliński, m. w azjat. części Ros.FSRR, port na zach. wybrzeżu Sachalinu; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, rybny; wydobycie węgla kamiennego. Aleksandrów Kujawski, m. pow. w woj. bydgoskim; 9,2 tys. mieszk. (1968); ośr. leczniczy (solanki); przemysł mat. bud. i wikliniarski; prawa miejskie 1880(?). — W 1939-45 hitlerowcy rozstrzelali w A.K. i w lasku odolańskim 1142 osoby z miasta i powiatu. Aleksandrów Łódzki, m. w pow. łódzkim; 14,5 tys. mieszk. (1970); zakłady pończosznicze. — Prawa miejskie 1822 (do 1870) i 1924; w okresie międzywoj. liczne strajki włókniarzy; 1939-45 prawie całkowicie zniszczony.

alfatron 23 Aleksandrupolis, m. i port w Grecji (Tra-cja), nad M. Egejskim, ośr. adm. nomosu Ewros; 19 tys. mieszk. (1961). aleksandryn, wiersz 12-zgłoskowy ze średniówką po 6 zgłosce; pojawił się w XII w. w starofr. pieśniach o Aleksandrze Wielkim (stąd nazwa). aleksandryt, minerał, przezroczysta odmiana chryzoberylu; zielony w świetle dziennym, czerwony w sztucznym; cenny kamień szlachetny. Aleksiejew FIODOR J., ok. 1754-1824, malarz ros.; widoki arch. gł. Petersburga i Moskwy, często ze sztafażem. Aleksiejew MICHAIŁ P., ur. 1896, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Irkucku i Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace o roli literatur słów. w dziejach kultury świat, i o związkach literatury ros. z literaturami zachodnioeuropejskimi. Aleksiejew MICHAIŁ W., 1857-1918, generał ros.; od III 1917 głównodowodzący armii ros., 1917-18 — kontrrewol. Armii Ochotniczej na pn. Kaukazie. Aleksiejew PIOTR A., 1849-91, rewolucjonista ros., robotnik; współtwórca ro-botn. kółek rewol. w Petersburgu; skazany na katorgę. Aleksiejew WASILIJ M., 1881-1951, sino-log ros.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; badacz literatury i etnografii Chin. Aleksiejew WASILIJ, ur. 1942, ciężarowiec radz.; dwukrotny mistrz i rekordzista świata w wadze superciężkiej (635,5 kg w trójboju — IX 1971). Aleksiej Piotrowicz, 1690-1718, carewicz ros., syn Piotra I; uczestnik bojarskiego spisku przeciw ojcu; stracony. aleksja, utrata możności czytania, towarzysząca często afazji ruchowej. Aleksy (Siergiej W. Simanski), 1877-1970, od 1913 biskup, od 1945 patriarcha kościoła prawosł. w Rosji; czł. Radź. Komitetu Obrońców Pokoju. Aleksy I Komnenos, 1048-1118, cesarz bi-zant. od 1081; walki z Normanami (Robert Guiscard), Pieczyngami i Seldżuka-mi; wykorzystał I krucjatę dla wzmocnienia pozycji cesarstwa w Azji Mniejszej. Aleksy Michajłowicz, 1629-76, car ros. od 1645, syn Michała Fiodorowicza Romano-wa; zatwierdzenie poddaństwa chłopów; stłumienie powstania S. Razina; połączenie Ukrainy z Rosją; 1654-67 wojna z Polską. aleksyna, biol. →dopełniacz. Aleman [-man] MATEO, 1547-po 1613, pisarz hiszp.; słynna powieść łotrzykowska Vida y hechos del picaro Guzmàn de Al-franche. Alemanowie (Alamanowie), lud germ. osiadły w III w. nad Menem; pokonani 357 przez Rzymian, zajęli tereny nad górnym Renem; od A. wywodzi się fr. nazwa Niemiec — Allemagne. Alembert [(d') alabę:r] JEAN LE ROND D', 1717-83, fr. filozof, matematyk i fizyk; przedstawiciel racjonalist. filozofii fr. oświecenia; prekursor pozytywizmu, postulował program nauki opartej na faktach; współtwórca Wielkiej Encyklopedii Fr.; zapoczątkował teorię równań różniczkowych cząstkowych, sformułował kryterium zbieżności szeregów. d'Alemberta paradoks [p. dalã-] (Eule-ra paradoks): ciało poruszające się ruchem jednostajnym i prostoliniowym w ośrodku płynnym nie doznaje żadnego oporu; słuszne dla płynu idealnego, natomiast niesłuszne dla rzeczywistego. d'Alemberta siła [s. dalã-] →bezwładności siła. d'Alemberta zasada [z. dalã-], jedno z podstawowych praw dynamiki układu punktów materialnych pozwalające sprowadzić problemy dynamiki do łatwiej rozwiązywalnych problemów statyki. alembik, chem. rodzaj retorty; aparat destylacyjny używany przez alchemików. alembik, wódka wytrawna (tzw. przepalanka). Alencar [-kar] JOSE MARTINIANO DE,

1829-77, brazyl. pisarz i polityk; przedstawiciel romantyzmu; dążył do oczyszczenia literatury nar. z obcych wpływów; powieści gł. z życia Indian brazylijskich. Alencon [alãsą], m. w zach. Francji, nad rz. Sarthe; ośrodek adm. dep. Orne; 32 tys. mieszk. (1968); od XVII w. słynie z produkcji koronek; muzeum koronek. Alentejo [alętężu], kraina hist. w pd. Portugalii; lasy dębu korkowego; gł. m.: Beja, Evora. Alepi (ang. Aleppey), m. w Indii (Kera-la), port nad O. Indyjskim; 159 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spożywczy. Aleppo →Haleb. Aleramo SIBILLA, 1876-1960, wł. powieściopisarka i poetka; przedstawicielka literatury sentymentalnej o charakterze auto-biogr. (Kobieta); rzeczniczka sprawy kobiecej. alergeny, ciała chem. o typie białek, gli-koproteidów lub wielocukrów, które, po wprowadzeniu do ustroju drogą pozajelitową lub przez uszkodzony nabłonek jelitowy względnie oddechowy, powodują swoiste odczyny uczuleniowe. alergia, stan uczulenia organizmu na działanie pewnych ciał, gł. białkowych (alergenów), zawartych w powietrzu (np. pyłki kwiatów), pokarmach (np. raki, poziomki), w bakteriach i wewnątrz organizmu (produkty przemiany materii); przyczyna wielu chorób, zw. alergicznymi (astma, pokrzywka, katar sienny i in.). alergometria, badanie stanu uczulenia organizmu na działanie alergenów (np. próby tuberkulinowe, reakcje na różne pyłki roślinne). alert, stan międzynarodowego pogotowia obserwacyjnego w okresie wzmożonej a-ktywności Słońca, zaburzeń magnet. itp. Alert [ələ:rt], baza meteorol. i radiowa w Kanadzie, na pn. wybrzeżu W. Ellesme-re'a; najdalej wysunięte na pn. (82°30'N) stale zamieszkane osiedle na świecie. alert harcerski, akcja harcerska, w ramach której harcerze poznają historię i teraźniejszość kraju, ludzi, którzy go bronili i budowali. Aleš MIKULÁŠ, 1852-1913, malarz czes.; wybitny przedstawiciel nar. szkoły malarstwa; tematyka hist., oparta na podaniach lud., malowidła ścienne, cykle rysunków. Alés [ales], m. w pd. Francji (Langwe-docja), w Sewennach; 43 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chem.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Alesja (obecnie Alise-Sainte-Reine, Francja), w starożytności m. w Galii; w czasie powstania Galów (52 p.n.e.; Wer-cyngetoryks) oblegane i zdobyte przez Cezara. Alessandri ARTURO, 1868-1950, polityk chilijski; działacz Partii Liberalnej; 1920-25 i 1932-38 prezydent. Alessandri JORGE, ur. 1896, prawicowy polityk chilijski; od 1925 deputowany do parlamentu; 1948-50 min. finansów, od 1957 senator; 1958-64 prezydent. Alessandria, m. we Włoszech (Piemont), ośrodek adm. prow. A.; 100 tys. mieszk. (1969); przemysł włókienniczy. Alessi GALEAZZO, 1512-ok. 1572, architekt wł., przedstawiciel manieryzmu w Genui i Mediolanie; kościoły (S. Maria di Carig-nano w Genui), liczne wille i pałace. Ålesund [o:ləsun], m. w zach. Norwegii, nad M. Norweskim; 39 tys. mieszk. (1969); port rybacki i handl., przemysł rybny. Aletsch [aletsz], największy lodowiec Alp (Szwajcaria), między masywami Jung-frau i Aletschhorn; pow. ok. 115 km2, dł. ok. 26 km. Aletschhorn [aletszh-], szczyt w Alpach Berneńskich (pd. Szwajcaria), ponad lodowcem Aletsch; 4195 m. Aleuci (Unangan), lud mongoloidalny; mieszkańcy W. Aleuckich, Admiralicji, części płw. Alaską (USA); ok. 6 tys., Ko-mondorów (ZSRR) ok. 1 tys.; myślistwo, rybołówstwo; język zbliżony do eskimoskiego, Aleucki Rów, rów oceaniczny w pn.

części O. Spokojnego; ciągnie się wzdłuż W. Aleuckich i płw. Alaska; głęb. do 7822 m. aleuronowe ziarna, bot. substancje zapasowe, gł. białkowe, gromadzące się w plazmie komórkowej dojrzałych nasion wielu roślin (np. grochu, w ziarniakach zbóż). aleuryt, bot. →kroplan. aleuryty, osadowe skały okruchowe o średnicy ziaren 0,01-0,1 mm; do a. należą lessy, mułki, mułowce. Aleuty, archipelag górzystych wysp na O: Spokojnym, część stanu Alaska (USA); 37,8 tys. km2, 8,1 tys. mieszk. (1970); czynne wulkany. Alexander [älygzändər] HAROLD RUPERT, 1891-1969, marszałek bryt.; wybitny dowódca w II wojnie świat, (opanowanie Tunezji, inwazja na Włochy). Alexander [älygzändər] SAMUEL, 1858-1938, filozof ang., przedstawiciel bryt. neorealizmu i teorii emergencji. Alexandrescu [-sku] GRIGORE, 1812-85, poeta rum.; romantyk; uczestnik ruchów rewol. 1848; poezje rewol. i patriot., bajki. Alexandria [älygzändrjə], m. w USA (Wirginia), w zespoie Waszyngtonu; 110 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. Alexandria, m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, ośr. adm. okręgu Teleorman; 22 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Alexandrowicz STEFAN, ur. 1904, zootechnik; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAN; prace hod. gł. nad trzodą chlewną (rasa złotnicka); Przemysłowy tucz trzody chlewnej. Alexis [-ksi] PAUL, 1847-1901, fr. pisarz, naturalista, uczeń É. Zoli; powieści, nowele, dramaty. Alexis WILLIBALD (właśc. Georg Wilhelm Haring), 1798-1871, pisarz niem.; powieści hist. z dziejów Brandenburgii i Pros; Die Hosen des Herrn von Bredov. Alexy JANKO, ur. 1894, słowac. malarz pisarz; stworzył podstawy nowoczesr sztuki nar.; związany z lud. tradycjam alfa, bot. →esparto. alfabet, ułożony w trad. porządku zes. liter w pismach, w których litery odd pojedyncze głoski; nazwa od dwu piei szych liter a. greckiego: alfa beta ( abecadło); a. polski to częściowo zmod kowany a. łaciński. alfabet flagowy →kod sygnałowy. alfabet muzyczny, litery łac. oznaczają-ce w obrębie oktawy kolejne dźwięki ska-li diatonicznej: c, d, e, f, g, a, h. alfabet semaforowy, żegl. zespół sygnałów oznaczających litery alfabetu, cyfry lub znaki umowne, przekazywanych za pomocą 2 chorągiewek trzymanych przez sygnalistę lub ruchomych skrzydeł urządzenia sygnalizacyjnego, ustawianych pod różnymi kątami w stosunku do pionu; używany w sygnalizacji morskiej. alfabet telegraficzny, zbiór znaków kodowych odpowiadających w danym kodzie telegr. znakom pisma, liczbom i czynnościom aparatów (odstęp, zmiana wiersza); np. a.t. Morse'a. alfabetyczne pismo, pismo posługujące się znakami dla cząstek dźwiękowych wyrazów; może być: sylabiczne (np. pisma ind.), spółgłoskowe (pisma semickie) iub głoskowe jak pismo gr. i łacińskie. alfa cząstka a, jądro atomu helu |He złożone z dwóch protonów i dwóch neutronów; stosowana do wywoływania reakcji jądrowych. Alfa i Omega, pierwsza i ostatnia litera alfabetu gr.; symbol początku i końca wszechrzeczy, znany już w hellenizmie; w Apokalipsie symbol Boga i Jezusa; przen. początek i koniec, absolutny autorytet, wyrocznia. alfa promienie, cząstki a wysyłane przez jądra atomowe, w wyniku rozpadu promieniotwórczego (np. uranu, radu). Alfarabi →Farabi, al-. alfatron, lampa jonizacyjna stosowana do pomiaru ciśnienia gazu w technice próżniowej; zakres pomiarów 10÷l0-4 Tr.

24 alfenole

alfenole, handlowa nazwa niejonowych substancji powierzchniowoczynnych produkcji poi., zawierających jako gł. składnik oksyetylowane alkilofenole. alfer, stop aluminium (ok. 12-13°/o) i żel., magnetycznie miękki, stosowany do wyrobu transformatorów, elektromagnesów Alfieri DINO, 1886-1966, wł. polityk faszyst.; 1929-38 wielokrotnie minister; 1943 przeciwnik Mussoliniego, zbiegł do Szwajcarii; 1944 zaocznie skazany na karę śmierci przez trybunał faszyst. w Weronie. Alfieri VITTORIO, 1749-1803, pisarz wł.; twórca wł. tragedii klasycyst. (Saul, Mirra); autobiografia (Vita), dzienniki, traktaty polemiczne. Alfios, rz. w pd. Grecji; dł. 111 km; uchodzi do M. Jońskiego. Alföld [olföld] →Węgierska Wielka Nizina. Alfons XIII, 1886-1941, król hiszp. 1902-31; emigrował 1931 po proklamowaniu republiki. Alfons V Afrykańczyk, 1432-81, król Portugalii od 1439; kontynuował zapoczątkowane przez Henryka Żeglarza wyprawy odkrywcze na zach. wybrzeża Afryki. Alfons X Mądry, 1226-84, król kastylij-ski; mecenas nauki i sztuki; autor zbioru pieśni lir. (Cantigas de Santa Maria). Alfons I Zdobywca, 1110-85, pierwszy król Portugalii (od 1139); uniezależnił Portugalię od Kastylii. Alfred Anglik (Alfred z Sareshol), XIII w., filozof ang.; łączył platonizm z zainteresowaniami przyrodniczymi. Alfred Wielki, ok. 849-899, król ang. od 871; odparł najazdy duń. i zjednoczył większość ziem ang.; popierał nauki; tłumacz Dziejów powszechnych Orosiusa (dodał m.in. wzmiankę o ziemiach pol.). al fresco [al fresko] →fresk. Algardi ALESSANDRO, 1602-54, wł. rzeźbiarz i architekt epoki baroku rzym.; grobowiec Leona XI, willa Bamphili w Rzymie. Algarve, kraina hist. w pd. Portugalii, między ujściem Gwadiany a O. Atlantyckim; słynie z uprawy fig, migdałowca i winorośli. — Do XII w. A. należała do Arabów; 1212-51 stopniowo wyzwalana; przyłączona przez Alfonsa III do Portugalii. algazel (Oryx tao), afryk. duża antylopa, zbliżona pokrojem i biologią do oryksa; obszary półpustynne i górskie. algebra, jeden z najstarszych i najobszerniejszych działów matematyki; początkowo była teorią rozwiązywania równań posługującą się symboliką literową; współcz. a. bada własności takich tworów abstrakc. jak grupy, pierścienie, ciała, struktury, algebry Boole'a, przestrzenie wektorowe. algebraiczna funkcja, każda funkcja y — f(x), która spełnia pewne równanie W(x, y) = 0, gdzie W jest wielomianem dwóch zmiennych (np. y = (l+x)/(l + x2)). algebraiczna krzywa, krzywa opisywana równaniem algebraicznym, np. x3+y3 = =3xy. algebraiczna liczba, każda liczba będąca pierwiastkiem pewnego równania algebraicznego o współczynnikach całkowitych (np. liczba 2+√7 jest la., gdyż jest pierwiastkiem równania algebraicznego x2-4x—3 = 0). algebraiczna nierówność, nierówność, w której z jednej strony znaku < (lub >, lub ≥, lub ≤) występuje wielomian algebraiczny stopnia n ≥ 1, a z drugiej zero (np. x2-4x-21 ≤ 0). algebraiczna powierzchnia, powierzchnia opisywana równaniem algebraicznym, np. z = x2+xy+y2. algebraiczna suma, wyrażenie złożone z pewnej ilości liczb lub funkcji połączonych znakami + i — (np. a— b+c—d). algebraiczne równanie, równość dwóch wyrażeń algebraicznych. algebraiczne wyrażenie, każde wyrażenie zbudowane ze zmiennych i stałych za pomocą dodawania, odejmowania, mno-

żenia, dzielenia i podnoszenia do potęg wymiernych (np. √x/(l+x2)). algebraiczny pierwiastek stopnia n z liczby a, każda taka liczba b, że bn = a [np. liczba 4 ma dwa p.a. stopnia 2, mianowicie +2 oraz —2, gdyż (±2)2 = 4]. algebra logiki, log. zbudowany przez G. Boole'a rachunek nazw (klas), w którym stosunki i działania log. (tzw. log. dodawanie, mnożenie i odejmowanie) były pojęte na wzór odpowiednich stosunków i działań algebraicznych. algebry twierdzenie podstawowe: każdy wielomian zespolony mą przynajmniej jeden pierwiastek. Algeciras [alcheti-], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad Cieśn. Gibraltarską; 75 tys. mieszk. (1967); port handl. i rybacki; przemysł spoż.; kąpielisko; ośr. turystyczny. 1906 konferencja międzynar. zwołana w celu złagodzenia konfliktu fr.-niem. w sprawie Maroka. „Algemeen Handelsblad" [alchəme:n han-], hol. dziennik liberalny, wydawany od 1828. Algenib, γ Peg, trzecia pod względem jasności gwiazda w gwiazdozbiorze Pegaza (Pegasus) o jasności 2m9. Alghero [algęro], m. we Włoszech (Sardynia), nad M. Śródziemnym; 27 tys. mieszk. (1961). algi →glony. Algier, stol. i ważny port Algierii, nad M. Śródziemnym; 904 tys. mieszk. (1966); gł. ośrodek przem., nauk. i kult. kraju; uniw.; muzea; liczne meczety (m.in. Wielki Meczet) i pałace (XVI-XIX w.). Algieria (Algierska Republika LudowoDemokratyczna), państwo w pn.-zach. Afryce; 2,4 mln km2, 13,3 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie i Berberowie; stol. Algier; inne gł. m.: Oran, Konstantyna, Annaba; dzieli się na 15 dep.; j.u. arabski. Powierzchnia wyżynnogórzysta; klimat na pn. — śródziemnomor.,na pd. — pustynny (Sahara); słone jeziora (szotty). Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; uprawa pszenicy, jęczmienia, winorośli, roślin cytrusowych, oliwek, warzyw, w oazach — palmy daktylowej; hodowla owiec, kóz, bydła, wielbłądów; zbiór korka i trawy alfa; wydobycie ropy naft. (70% eksportu), gazu ziemnego, rud żel. i fosforytów; przemysł spoż., włók., chem., cementowy; gł. porty mor.: Algier, Oran, Annaba, Bedżaja, Arzaw. - Od 1830 podbój i osadnictwo fr., od 1873 posiadłość fr.; po wojnie narodowowyzwoleńczej 1954-58 i rokowaniach (od 1960) proklamowanie 1962 niepodległości; republika, rządy jednopartyjne (FLN); ód 1965 głową państwa Rada Rewol., szefem państwa — jej przewodniczący. alginowy kwas, wielocukier, składnik błon komórkowych niektórych glonów mor., stosowany w przemyśle spoż., farm. i in. Algoa, zatoka O. Indyjskiego u pd. wybrzeża Afryki. Algol, β Per, gwiazda zmienna zaćmieniowa w gwiazdozbiorze Perseusza (Per-seus), o jasności 2m2-3,m5. ALGOL (Algorithmic language), uniwersalny międzynar. język automatycznego programowania maszyn cyfrowych. algologia, dział botaniki zajmujący się grupą roślin niższych zw. glonami. algonk, geol. →proterozoik. Algonkinowie, Indianie Ameryki Pn.; ok. 170 tys.; przeważnie w rezerwatach Kanady i USA; myślistwo, rolnictwo; al-gonkińska grupa językowa. algorytm, metoda rozwiązywania zagadnień, posługująca się językiem symbol., podająca zbiór przepisów postępowania wyznaczających kolejne czynności, które prowadzą do rozwiązania danego zagadnienia. algrafia (aluminografia), technika druku płaskiego; jako formy używa się folii aluminiowej powleczonej warstwą światło-

czułą; a. stosuje się m.in. do druków vvie-lobarwnych (plakaty, reprodukcje i *in.). Algren [o:lgrən] NELSON, ur. 1909, pisarz amer.; powieści ukazujące świat slumsów Chicago (The Man with the Golden Arm); reportaż z podróży szlakiem Hemingwaya. Alhadżi Abubakr Imam, ur. 1911, pisarz nigeryiski, tworzący w. języku hausa; traktaty filoz. i rei., powieści, opowiadania, bajki, utwory dla dzieci. Alhambra, warowny zespół pałacowy w Grenadzie (XIII-XIV w.) — jeden z najważniejszych zabytków arab. w Hiszpanii; dziedzińce Lwów i Mirtów, sale Ambasadorów, Trybunału (XIV w.); na miejscu dawnego meczetu — renes. pałac Karola V (XVI w., nieukończony). Alhambra [älhämbrə], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 55 tys. mieszk. (1960); przemysł lotn., petrochemiczny. Alhucemas [alute-] →Chuzama, El-. Ali (Ali ibn AbuTalib), ok. 600-661, kalif od 656, zięć Mahometa (mąż Fatimy), ostami z 4 wybieralnych jego następców; czczony przez szyitów. Aliakmon →Wistrica. alianci, sojusznicy, sprzymierzeni; w I wojnie świat. gł. przeciwnicy państw centr.; w II wojnie świat, koalicja antyhitlerowska. alians, przymierze, sojusz między państwami. aliant, sprzymierzeniec, sojusznik. alias, daw. czyli, inaczej. aliaż, dawna nazwa stopu. Ali Bajramły, m. w Azerb.SRR, nad Kurą; 25 tys. mieszk: (1967); wydobycie ropy naft.; wielka elektrownia cieplna. Ali-bej →Bobowski Wojciech. alibi [łac], przytoczenie faktów mających stwierdzić, że osoba podejrzana nie przebywała w miejscu przestępstwa, w czasie gdy je dokonano. Alicante [-kante], m. i port w Hiszpanii (Walencja), nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. prow. A.; 136 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem., spoż.; ośr. turystyczny. Alice Springs [älys spryŋz], m. w Australii (Terytorium Pn.), w G. Macdonnella; 6 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. i usługowy; węzeł komunik.; ośr. turystyki. Alichanjan ARTIEMIJ I., ur. 1908, fizyk radź.; czł. AN ZSRR; badania w dziedzinie fiz. jądrowej i promieniowania kosmicznego. Alichanow ABRAM I., ur. 1904, fizyk radź.; czł. AN ZSRR; badania w zakresie promieni X, fizyki jądrowej i promieniowania kosmicznego. alidada, część składowa instrumentów mierniczych służących do pomiarów kątowych; ma postać koła (lub listwy) z no-niuszami, które może się obracać wraz z lunetą celowniczą względem nieruchomej podstawy. Alidzi (Alawici), potomkowie kalifa Alego i córki Mahometa, Fatimy; domagali się wyłącznych praw do kalifatu; koncepcja ich boskiej predyspozycji do władzy stanowi jedną z zasad doktryny szyickiej. a lie has no legs [ə laj häz nou legz; ang.], „kłamstwo nie ma nóg"; kłamstwem daleko się nie zajdzie. alienacja, filoz. wyobcowanie; w filozofii marksistowskiej — proces, w którym pewne społ. wytwory działalności ludzkiej wyodrębniają się od swych twórców jako rzeczywistość obca im, przeciwstawna i nie poddająca się kontroli, tak dalece że panuje nad nimi i określa warunki ich życia; ideałom jawnej lub pośredniej akceptacji stosunków społ. opartych na a. marksizm przeciwstawia ideał stopniowej dezalienacji życia społ. w ustroju socjalistycznym. alienacja, prawo zbycie, przeniesienie prawa własności, utrata praw w drodze czynności prawnych.

alienacja ekonomiczna (alienacja pracy), alienacja związana z oddzieleniem bezpośrednich wytwórców od środków produkcji będących ich wytworem i wykorzystaniem tych środków przez klasy panujące dla eksploatacji siły roboczej bezpośrednich wytwórców. alienacja polityczna, alienacja związana z brakiem kontroli ogółu społeczeństwa nad instytucjami politycznymi. alienacja religijna, alienacja związana z wyabsolutyzowaniem i hipostazą dążeń, ideałów, cech i zalet ludzkich w jedno pojęcie boga. alifatyczne związki →acykliczne związki. Aligarh, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 227 tys. mieszk. (1968); przemysł baweln., spoż., szklarski, metal.; ośr. handl.; węzeł komunik.; uniwersytet. aligator (Alligator), rodzaj z rzędu krokodyli; kilka gat. do 6m dł.; drapieżne; Azja i Ameryka; hodowane dla cennej skóry (gł. w Arkansas i w Kalifornii). Aligier MARGARITA I., ur. 1915, poetka ros.; wiersze lir. i patriot.; poemat Zoja poświęcony życiu i bohaterskiej śmierci Z. Kosrnodiemjanskiej. Ali Kolen (Kolon), 1 poi.. XIV w., założyciel dyn. Sonni w Songhaju; zakładnik na dworze malijskim, ok. 1335 zbiegł do Gao, wokół którego utworzył niezależne państwo. alikwoty (tony harmoniczne, przytony), tony składowe dźwięku, których częstotliwości są wielokrotnościami częstotliwości tonu podstawowego; decydują o barwie dźwięku. alimentacyjny obszar, geol. obszar skorupy ziemskiej, z którego pochodzi materiał skalny gromadzący się w basenie sedymentacyjnym. alimentator, człowiek płacący alimenty. alimenty, świadczenia na utrzymanie osób niezdolnych do utrzymania się własnymi siłami; obowiązek alimentacji obciąża określone przez prawo osoby bliskie. a limine [łac], ,,od progu"; od razu, z miejsca, bez dyskusji. a linea [łac], „od linijki"; od nowego wiersza. Ali Pasza z Tepeleny, 1744-1822, od 1787 tur. namiestnik Albanii i części ziem gr.; 1788 uniezależnił się; 1822 pokonany przez Turków. aliteracja, lit. zgodność brzmienia początkowych głosek w kolejnych wersach lub w paru wyrazach wersu albo zdania. aliterowanie →aluminiowanie dyfuzyjne. ality (skały alitowe), skały osadowe, których gł. składnikami są wodorotlenki glinu, tj. hydrargilit, diaspor lub bemit: do a. należą: lateryt, boksyt, terra rossa; są cennymi surowcami glinu. Ali Wielki, ?-1492, władca afryk. państwa Songhaj 1465-92, twórca jego potęgi; zdobył m.in. Timbuktu (1469), Dżenne (1473); opierał się na armii. alizaryna, dwuhydroksyantrachinon, półprodukt do otrzymywania barwników zaprawowych (tworzy z glinem, żelazem, chromem barwne laki). alizarynowa czerwień →turecka czerwień. alizarynowe barwniki, nazwa obejmująca gł. barwniki antrachinonowe, rzadziej azowe i in., odznaczająca się wybarwie-niami o wysokiej trwałości użytkowej, dorównującej czerwieni tureckiej. Aljustrel [a(l)dż(i)ustręl], ośrodek wydobycia pirytów i rud miedzi w Portugalii (Alentejo). alkacymetria, w analizie chem. objętościowa metoda ilościowego oznaczania kwasów (acydymetria) i zasad (alkalime-tria); próbkę badanego roztworu miareczkuje się roztworami zasad (np. NaOH) lub kwasów (np. HC1) o znanym stężeniu aż do zobojętnienia, które stwierdza się np. na podstawie zmiany barwy wskaźnika. alkad, starszy urzędnik gminy w Hiszpanii, wójt, burmistrz. Alkajos, VII/VI w. p.n.e., liryk gr. z Mi-

tyleny na Lesbos; pieśni patriot., biesiadne i miłosne, epigramy, hymny; używał strofy zw. od niego alcejską. alkalia, wodorotlenki metali alkalicznych (potasowców); mocne zasady. alkaliceluloza, produkt reakcji między celulozą i wodorotlenkiem sodu; półprodukt w procesach wytwarzania jedwabiu sztucznego (wiskozowego). alkaliczność →zasadowość. alkalifie, organizmy, dla których optymalnym środowiskiem są wody lub gleby o odczynie zasadowym, np. okrzemki, podbiał. alkalimetria, objętościowa metoda analizy chem., służąca do ilościowego oznaczania zasad przez miareczkowanie ich, aż do zobojętnienia, mianowanym roztworem kwasów. alkaloidy, różnorodne, heterocykliczne związki org. pochodzenia roślinnego, zawierające przeważnie azot, odznaczające się słabszym lub silniejszym działaniem na układ nerwowy zwierząt wyższych i człowieka; różnorodne zastosowanie w lecznictwie. alkaloidy sporyszu, alkaloidy zawierające kwas lizergowy; wielkocząstkowe (ergotamina, ergokornina, ergokrystyna, er-gokryptyna i ergozyna) oraz małocząstecz-kowe (ergometryna); stosowane w położnictwie, ginekologii, w nerwicach wegetatywnych, migrenach itd. alkaloza, med. →zasadowica. Alkamenes z Lemnos, 2 poł. V w. p.n.e., rzeźbiarz gr., uczeń Fidiasza; działał w Atenach; domniemany twórca rzeźb zach. przyczółka świątyni Zeusa w Olimpii; Afrodyta w ogrodach, Hermes Propylajos. alkanina (anchusina), naturalny barwnik czerwony wydobywany z korzeni al-kanny i farbownika lekarskiego; dawniej stosowany jako barwnik zaprawowy, obecnie w przemyśle kosmetycznym, analizie chem. (wskaźnik). alkanna (Alcanna tinctoria), śródziem-nomor. bylina; z korzenia uzyskuje się barwnik. alkany →węglowodory nasycone. Alkar -→Kraushar Aleksander. alkazar, warowna rezydencja o charakterze reprezentacyjnym w Hiszpanii wywodząca się z tradycji architektury mu-zułm.; słynne a.: w Sewilli, Segowii, Toledo. Alkazar w Sewilli, najsłynniejszy alkazar muzułm. (ok. XII w., przebudowany ok. XIV w. w stylu mudejar); zachowany częściowo. alkeny →węglowodory nienasycone. Alkestis (Alcesta), mit. gr. córka Pelia-sa, króla Jolkos (w Tesalii), żona Adme-ta; zgodziła się umrzeć zamiast męża; uwolniona z Hadesu przez Heraklesa. alki (Alcidae), rodzina ptaków wodnych z rzędu mewsiewek; 22 gat.; czarno-bia-łe; gł. rybożerne; morza i oceany półkuli pn.; nielotna arktyczna a. olbrzymia wytępiona została w XIX w. Alkibiades (Alcybiades), ok. 450-404 p.n.e., wódz ateński; wychowanek Pery-klesa i Sokratesa; w czasie wojny pelopo-neskiej rzecznik walki ze Spartą; wódz wyprawy na Sycylię; oskarżony o sprofanowanie herm, uszedł do Sparty; wkrótce po powrocie do Aten wygnany. alkidale (żywice alkidowe), produkty polikondensacji alkoholi wielowodorotle-nowych z kwasami wielozasadowymi; stosowane gł. do wyrobu lakierów. alkierz, wysunięta narożna część budynku, kryta osobnym dachem lub wnętrze w chatach i dworach szlacheckich (sy pialnie, zwł. kobiece, pokoje gościnne). Alkiewicz STANISŁAW, 1859-1910, działacz i propagator spółdzielczości w Poznańskiem; współpracownik księdza P. Wa-wrzyniaka. alkile, jednowartościowe grupy wywodzące się od węglowodorów alifatycznych, uboższe od nich o 1 atom wodoru, np. metyl — CH3 odpowiada metanowi CH4.

alkoholomierz 25 alkiloarylosulfoniany, anionowe substancje powierzchniowoczynne; sole sodowe alkilowanych węglowodorów aromatycznych, np. dodecylobenzenosulfonian sodu; wykazują dobre własności piorące i myjące. alkilocelulozy →celulozy etery. alkilosiarczany, anionowe substancje powierzchniowoczynne; produkty siarczanowania olefin i alkoholi tłuszczowych, np. cetylowego lub laurynowego; wykazują bardzo dobre własności piorące i myjące. alkilosulfoniany, anionowe substancje powierzchniowoczynne; produkty sulfonowania węglowodorów alifatycznych; wykazują dobre własności piorące, myjące, zwilżające, emulgujące. alkilowanie, proces (zwykle katalityczny) wprowadzenia rodnika alkilowego (np. metylowego, etylowego) lub alkiloarylo-wego do związków org.; czynnikami alki-lującymi są m.in. alkeny, alkohole, halogenki alkili. Alkinoos, wg Odysei król Feaków; gościł wracającego spod Troi Odyseusza i ułatwił mu powrót do domu, na Itakę. alkiny →węglowodory acetylenowe. Alkio SANTERI, 1882-1930, fiń. pisarz polit. i przywódca ruchu młodzieżowego na wsi; czł. Unii Agrariuszy (obecnie Partia Centrum) od jej powstania. Alkione, mit. gr. żona Keyksa, syna Eos; za porównywanie swego małżeństwa ze związkiem Zeusa i Hery zmieniona przez bogów w zimorodka (mąż jej — w nurka). Alkione (Alcyone), η Tau, gwiazda w gwiazdozbiorze Byka (Taurus) o jasności 3m0. Alkmaar, m. w zach. Holandii; 52 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., metalowy. Alkman, VII w. p.n.e., poeta gr., przedstawiciel liryki chóralnej; działał w Sparcie; hymny, pieśni rel. dla chórów dziewczęcych (parthenia), pieśni biesiadne i miłosne. Alkmena, mit. gr. żona Amfitriona; za sprawą Zeusa matka Heraklesa. Alkmeonidzi, w staroż. Atenach ród arystokratyczny o dążeniach demokr.; reprezentantem — Klejstenes; spokrewniony z A. był Perykles. alkohol absolutny, bezwodny etanol; stosowany w syntezach chemicznych. alkoholany, pochodne alkoholi, w których atom wodoru grupy wodorotlenowej zastąpiony jest atomem metalu; łatwo hy-drolizują. alkohole, związki org, zawierające jedną lub więcej grup wodorotlenowych —OH (a. jednolub wielowodorotleno-we); najważniejszym a. jednowodorotlenowym jest etanol, dwuwodorotlenowym — glikol, trójwodorotlenowym — gliceryna; najprostsze a. są cieczami, wyższe ciałami stałymi; w reakcji z metalami a. tworzą alkoholany, z kwasami — estry. alkoholiza (przeestryfikowanie), reakcja chem. zachodząca między alkoholem i estrem, w wyniku której następuje wymiana reszt alkoholowych między tymi 2 związkami z wytworzeniem nowego estru i nowego alkoholu. alkoholizacja wina, dodanie spirytusu do niektórych win, w celu podniesienia ich mocy lub zatrzymania fermentacji, aby pozostawić nie odfermentowany cukier. alkoholizm, choroba powstająca wskutek nadużywania napojów alkoholowych; w szerszym znaczeniu — całokształt ujemnych następstw wynikających stąd dla jednostki i społeczeństwa; w Polsce zwalczaniem a. zajmuje się m.in. Społ. Komitet Przeciwalkoholowy. alkoholokwasy →hydroksykwasy. alkoholometr (alkoholomierz), przyrząd do pomiaru procentowej zawartości alkoholu etylowego w roztworach wodnych; rodzaj areometru. alkoholomierz →alkoholometr.

26 alkoholowa fermentacja alkoholowa fermentacja, beztlenowy, enzymatyczny rozkład cukrów na alkohol etylowy i dwutlenek węgla; katalizowana przez enzymy drobnoustrojów, np. drożdży. alkoholowe napoje, napoje o właściwościach odurzających, zawierające powyżej l,5°/o alkoholu; do n.a. zalicza się piwo, wina, wódki, likiery, koniaki itp. Alkor, 80 UMa, gwiazda w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy (Ursa Maior) o iasnośti 4,m0. alkowa, prostokątna wnęka bez okien, wyodrębniona z pokoju lub sali, stanowiąca gł. pomieszczenie na łoże; potocznie — mały pokój bez okien. Alkuin [älkuyn], ok. 735-804, mnich anglosaski, teolog i filozof; doradca i nauczyciel Karola W., organizator szkoły pałacowej, ważnego ośrodka nauk. i kult.; jeden z twórców tzw. renesansu karolińskiego. alla [wł.], na wzór, muz. a. marcia, na wzór marsza; a. polacca, na wzór poloneza; a. turca, na sposób turecki. Allah, w islamie Bóg, stwórca świata, najwyższy sędzia, jeden i jedyny byt samoistny. Allahabad →Ilahabad. allanit, miner. →ortyt. alla prima, technika malowania szybka, bezpośrednia, bez podmalowania i zwykle bez przygotowania rysunku. Allard Lake [älərd lejk], ośr. wydobycia rud tytanu w Kanadzie, na płw. Labra-dor (Quebec). Alle AUGUST, 1890-1952, est. poeta i publicysta; poezja o tematyce rewol., epi-gramaty, felietony satyr, mobilizujące do walki z hitleryzmem i est. faszyzmem. Allegheny [älygejny], góry w USA, wawn. strefa Appalachów; wys. 1600-2000 m; złoża węgla kam., rud żel., ropy naft., gazu ziemnego. allegretto [wł.], muz. dość żywo. allegro [wł.], muz.: 1) szybko; 2) określenie tytułowe utworu lub jego części o tempie szybkim. allegro sonatowe, muz. →sonatowa forma. allele (allelomorfy), para lub więcej genów, z których każdy wywołuje odmienne wykształcenie tej samej cechy; zajmują jednakowe położenie w chromosomach homologicznych; na ogół wykluczają się wzajemnie w gametach. allelomorfy, genet. →allele. allelopatia, wzajemne oddziaływanie roślin poprzez różnorodne związki chem. wydzielane przez żywy organizm roślinny lub pochodzące z rozkładu jego resztek. allemande [almã:d; fr.], taniec w metrum parzystym, tempie umiarkowanym; wszedł do suity barokowej. Allemane [alman] JEAN, 1843-1935, fr. działacz socjalist.; uczestnik Komuny Paryskiej 1871; 1890 utworzył grupę socjalistów (zw. allemanistami); 1901, 1906 i 1910 poseł do parlamentu. Allen CARL FERDINAND, 1811-71, historyk duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; autor dzieła De tre nordiska Rigers Historia 1497-1587. Allen [älyn] RALPH, 1694-1764, ang. przedsiębiorca pocztowy; 1720 wprowadził nowy system linii pocztowych w Anglii, zbudował drogę szynową dla pojazdów konnych. Allena reguła, biol. reguła, wg której zwierzęta stałocieplne klimatów ciepłych mają wystające części ciała (np. małżowiny uszne, kończyny, ogony, dzioby) dłuższe niż blisko spokrewnione z nimi zwierzęta regionów chłodnych. Allenby [älənby] EDMUND HENRY, 1861-1936, marszałek, nacz. dowódca wojsk bryt. w Egipcie i Palestynie w I wojnie świat.; doprowadził do klęski tur. imperium. Allentown [älyntaun], m. w USA (Pensylwania); 109 tys. mieszk. (1970), zespół miejski A.-Bethlehem-Easton 525 tys.

(1967); przemysł odzieżowy, chem., włók., elektrotechn., maszynowy. Aller [älər] LAWRENCE HUGH, ur. 1913, astrofizyk amer.; badacz składu chem. Słońca, gwiazd, mgławic planetarnych i in. Aller, rz. w NRD i NRF, pr. dopływ Wezery; dl. 260 km; żeglowna od m. Celle. Aller [aljer], m. w Hiszpanii (Asturia); 29 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia węgla kamiennego. allergan B, farm. →benzhydramina. allergasthmin, preparat złożony, stosowany w stanach skurczowych oskrzeli, w dychawicy oskrzelowej, przy nieżycie dróg oddechowych. Allerhand MAURYCY, 1868-1942, prawnik cywilista; prof. uniw. we Lwowie; współtwórca poi. procedury cyw.; zmarł w obozie hitlerowskim. Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft [algəmaine elektrycyte:tsgəzelszaft] (AEG), niem. koncern przemysłu elektrotechn., zał. 1883; aktywnie popierał rządy hitlerowskie; powiązany z amer. General Electric Company. Allgemeiner Deutscher Nachrichten-dienst [algəmaiar doitszer nachryśtan-di:nst] (ADN), agencja prasowa NRD, zał. 1946 w Berlinie. Allia, w starożytności mały dopływ Ty-bru (ok. 15 km od Rzymu); 390 lub 387 p.n.e. zwycięstwo Galów nad Rzymianami. Alliance College and Alliance Techni-cal Institute [əlajəns kolydż and əlajəns teknykl ynstytju:t] (Kolegium Związku Narodowego Polskiego), jedna z wyższych uczelni pol. w USA; zał. 1912 w Cambridge Springs (Pensylwania). Alliance Francaise [aljãs frãse:z], organizacja zał. 1883 przez geografa P. Fon-cin w celu popularyzowania języka i kultury fr. w posiadłościach fr. i in. krajach. Allier [aljy], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dł. 410 km; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Vichy. allil CH2=CHCH2-, rodnik wywodzący się od propenu (propylenu) CH2— =CHCH3. allilowy alkohol CH2=CHCH2OH, najprostszy alkohol nienasycony; toksyczna ciecz; surowiec w produkcji m.in. syntet. gliceryny. allilu chlorek CH2=CHCH2CL, łatwo-lotna ciecz o ostrym zapachu; otrzymuje się go przez chlorowanie propylenu w temp. 500°; stosowany szeroko w syntezie chemicznej. Allio [aljo] RENÉ, ur. 1921, fr. scenograf teatr., architekt i reżyser film.; współpracownik R. Planchona; dekoracje m.in. do Świętoszka Moliera. Allix [aliks] EDGAR, 1874-1938, prawnik fr.; prof. uniw. w Paryżu; założyciel i pierwszy prezes Międzynar. Instytutu Finansów Publicznych. Allobrogowie, w starożytności lud celt. między Rodanem, Izerą i Alpami; gł. m. Vienna (obecnie Vienne, Francja); 121 p.n.e. podbici przez Rzymian. allochromatyczne minerały (minerały zabarwione), minerały, których zabarwienie spowodowane jest domieszką innych substancji; np. ametyst, o barwie fioletowej wywołanej domieszką żelaza. allochton, człowiek nie należący do rdzennej ludności danego obszaru; przybysz, obcy. allochtoniczne organizmy, organizmy napływowe, gat. zwierząt i roślin pochodzące nie z tego terenu, gdzie obecnie występują. allogeniczne składniki, geol. podstawowe składniki okruchowych skał osadowych — minerały tworzące się poza basenem sedymentacyjnym i dostające się do niego w stanie stałym. allometria, biol. wyprzedzanie lub nienadążanie narządu za wzrostem reszty ciała, prowadzące w filogenezie szczepu lub

w rozwoju osobniczym do zmiany proporcji ciała. allonge [alą:ż; fr.] →alonżka. allonim, rodzaj pseudonimu, polegający na ukrywaniu się autora pod nazwiskiem innej, rzeczywistej osoby. allopatryczne gatunki, blisko spokrew- nione gat. powstałe ewolucyjnie z ras geogr. jednego gatunku, wskutek izolacji geogr. i rozrodczej; np. renifer i karibu. alloplastyka, metoda stosowana w chirurgii, polegająca na przeszczepianiu w miejsce chorobowo zmienionych lub zniszczonych tkanek, np. kości, elementów z metali szlachetnych lub tworzyw sztucznych. alloploidalność (allopoliploidalność), genet. występowanie w jądrze komórek somatycznych więcej niż dwóch różnych strukturalnie zespołów chromosomów. alloploidy, genet. organizmy, u których zachodzi zjawisko alloploidalności (gł.niektóre rośliny). allopoliploidalność, genet. →alloploidalność. allosomy, genet. →płciowe chromosomy. allotransplantacja, przeszczepianie narządów lub tkanek między osobnikami tego samego gatunku. allotriomorfizm →ksenomorfizm. allozaur (Allosaurus), drapieżny dinozaur jurajski; dl. ok. 7 m; znany z Ameryki Pn. all right [o:l rajt; ang.], „wszystko w porządku"; dobrze, doskonale, w porządku, zgoda. allure [alü:r; fr.]: 1) sposób zachowania się, wygląd; 2) chód konia. Almaden [-den], ośrodek wydobycia rud rtęci, w Hiszpanii (Nowa Kastylia). Almadi (fr. Pointe des Almadies), przylądek w Senegalu, na półwyspie Zielonego Przylądka, najdalej na zach. wysunięty punkt Afryki (14°45'N, 17°32'W). Almafuerte (właśc. Pedro B. Palacios), 1854-1918, poeta argent; w swej twórczości nawiązywał do romantyzmu. Almagest, dzieło Ptolemeusza, największy zabytek starogr. wiedzy astr., wykład teorii geocentrycznej budowy świata (ok. 140 n.e.); zawierał jeden z pierwszych katalogów gwiazd, podający położenia na sferze niebieskiej i jasności 1022 gwiazd oraz opis 48 gwiazdozbiorów. Almagià [-dżia] ROBERTO, 1884-1962, wł. geograf, historyk geografii i kartografii; prof. uniw. w Padwie i Rzymie; wydawca faksymilów dawnych map Włoch. Almagro DIEGO DE, 1475-1538, konkwistador hiszp.; 1531 brał udział w podboju Peru. Alma Mater [łac], uroczysta, średniow. nazwa nadawana szkołom wyższym, zwł. uniwersytetom; obecnie rzadko używana. almanach, rodzaj antologii; publikacja zawierająca utwory różnych pisarzy; dawniej rodzaj kalendarza mieszczącego wiadomości z różnych dziedzin, utwory lit., porady. almandyn, minerał z grupy granatów, krzemian żelaza i glinu; czerwony, brun. lub czarny; kamień szlachetny. Almanzor →Mansur, al-. Almanzor, najwyższy szczyt G. Kastylij-skich (Hiszpania), w paśmie Sierra de Gredos; 2592 m. Almara, m. w Portugalii, przy ujściu Tagu naprzeciw Lizbony; 31 tys. mieszk. (1960). almaria, szafa ścienna do przechowywania broni, kosztowności, książek itp.; znana od czasów staroż. Rzymu, używana w średniowieczu i w czasach nowożytnych. Almàsfüzitö [olma:szfüzi:tö:], osiedle przem. w pn.zach. Węgrzech; huta aluminium, rafineria ropy naftowej. Alma Tadema [älmə tädymə] S.IR LA-WRENCE, 18361912, malarz hol.; od 1870 przebywał stale w Anglii; neoromant. kompozycje hist. na tematy ze średniowiecza i świata antycznego.

almawiwa, rodzaj płaszcza męskiego bez rękawów; peleryna. Almeida [-ejda] ANTONIO JOSE DE, 1866-1929, polityk portug., lekarz; od 1906 czł. parlamentu; jeden z przywódców rewolucji 1910; 1911 premier, 1919-23 prezydent. Almeida Garret [-eida -ret] JOÃO BAP-TISTA DA SILVA LEITAO DE, 1799-1854, portug. pisarz i liberalny polityk, twórca portug. szkoły romant. i reformator dramatu nar.; dramaty (Un auto de Gil Vi-cente), powieści, poematy, pieśni i ro-mance. Almelo [ar-], m. w Holandii (Overijs-sel); 59 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., spożywczy. Almeriá [-ria], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. prow. A.; 100 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; chem.; port handl. i rybacki. almerska kultura, archeol. neolityczna kultura znana z wsch. wybrzeża Hiszpanii; rolnictwo, hodowla, myślistwo; narzędzia kam., drobne — miedziane; nazwa od m. Almeria. Almietjewsk, m. w eur. części Ros. FSRR, w Tatarskiej ASRR, nad rz. Zaj: 77 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. almiki, zool. →myszoryjki. Almohadzi, dynastia muzułm. pochodzenia berberyjskiego, panująca 1147-1269 w Maroku i 11491230 w arab. Hiszpanii. Almorawidzi, dynastia muzułm. pochodzenia berberyjskiego, panująca 1036-1147 w Maghrebie aż po Libię i 1090-1149 w arab. Hiszpanii. Almquist [almkwist] CARL JONAS, 1793-1866, najwybitniejszy prozaik szwedz. przed Strindbergiem, reprezentuje przejście od romantyzmu do realizmu; Tornrösens bok. almukantarat (almukantar). astr. koło równych wysokości; leży w płaszczyźnie równoległej do płaszczyzny horyzontu. alni, stop żelaza, aluminium i niklu, magnetycznie twardy, stosowany do produkcji magnesów trwałych. alniko (alnico), stop (lub spiek proszków) żelaza, aluminium, niklu, kobaltu z domieszkami miedzi lub tytanu; magnetycznie twardy; stosowany do wyrobu magnesów trwałych. Alnwick [änyk], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Aln; 8 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Alochin ALEKSANDR A., 1892-1946, szachista radz., wielokrotny mistrz świata (1927-35 i 1937-46). alodialny, dotyczący alodium; dziedziczny, rodowy, nie lenny. alodium, w średniowieczu ziemia stanowiąca, w odróżnieniu od lenna, własność wolną od zobowiązań i ciężarów o charakterze lennym. alodynowanie, proces chem. wytwarzania powłoki ochronnej (konwersyjnej) na aluminium, w celach antykorozyjnych, dekoracyjnych lub jako podkład pod lakier. aloes (Aloë), bylina (sukulent) pochodzenia afryk., doniczkowa oraz uprawiana gł. w obszarze śródziemnomor. dla silnie przeczyszczającego soku (aloealona); z grubych, kolczastych liści — włókno. Alofi, ośrodek adm. i gł. port terytorium zależnego Nowej Zelandii — Niue; 5,2 tys. mieszk. (1966). alofon, językozn. głoska różniąca się od innej głoski tylko cechą fonetyczną, nie funkcją. alogiczny, nielogiczny, sprzeczny z zasadami logiki, niedorzeczny. alokacja, uznanie dopisanej pozycji w rachunku. alokucja, uroczysta przemowa; zwrot rozpoczynający przemowę. alomorf, językozn. funkcjonalnie obojętny wariant morfemu (np. ręka, rąk, ręczyć). Alonso ALICIA, ur. 1921, kubańska tancerka, choreograf i pedagog; od 1948 kie-

rownik i primabalerina Nar. Baletu Kubańskiego; liczne tournées. Alonso DAMASO, ur. 1898, hiszp. poeta, filolog i krytyk lit.; poezje refleksyjne, studia o poezji hiszp., eseje. alonż, wkładka w tekście większa od kart książki, widoczna po rozłożeniu, przeznaczona zwykle na tablice, mapy, plany. alonżka (allonge), kawałek papieru przyklejony do zapisanego weksla umożliwiający dodatkowe adnotacje; przedłużka. Alor (Ombai), wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 2,1 tys. km2, 112 tys. mieszk. (1961); uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej; połów pereł; gł. m. Ka-labahi. Alor Setar, m. w Malajzji, stol. stanu Kedah; 82 tys. mieszk. (1965); łuszczarnie ryżu. alotropia, występowanie danego pierwiastka chem. w kilku odmianach (w tym samym stanie skupienia) różniących się właściwościami fiz. i chem.; np. diament i grafit są odmianami alotropowymi węgla C. alotropowa przemiana, przemiana jednej odmiany alotropowej w inną pod wpływem zmiany ciśnienia i temperatury. aloza (Alosa), ryba z rodziny śledziowa-tych, do 75 cm dł.; planktonożerna, pół-wędrowna; M. Bałtyckie, O. Atlantycki; znaczenie gosp. lokalne. alpaka, technol. →nowe srebro. alpaka, włók. tkanina o osnowie bawełn. i wątku wełn., barwiona w sztuce, gładka i błyszcząca; bywa w podłużne prążki lub drobne tkane wzory; także wełna lamy, zwł. alpaki. alpaka (Lama pacos), zool. ssak z pod-rodziny lam, o długiej i miękkiej, zwykle brązowej lub czarnej wełnie Qo. cenna); hodowana na zach. i pd. Ameryki Pd. alpaks →silumin. al pari, kurs walut i papierów wartościowych równy ich wartości nominalnej. alpejska fauna →górska fauna. alpejska gospodarka, system gospodarstwa hod. w wysokich górach (m. in. Alpach) o dwóch okresach: zimowej sadybie w dolinach i letnim wypasie na halach. alpejska kombinacja →kombinacja al pejska. alpejska orogeneza, potężne ruchy górotwórcze, które rozpoczęły się w triasie, a największe nasilenie osiągnęły w trzeciorzędzie; w wyniku o.a. zostały sfałdowane i wypiętrzone masy skalne nagromadzone w geosynklinie Tetydy, tworząc łańcuchy górskie zw. Alpidami. alpejska roślinność (roślinność wysokogórska, halna roślinność), zbiorowiska roślin zielnych i krzewinek w wysokich górach, ponad granicą lasu i zarośli (np. kosodrzewiny); w Polsce gł. w Tatrach (na wys. 1800-2300 m). alpejska rzeźba, wysokogórska rzeźba glacjalna, dla której typowe są ostre, rozczłonkowane granie oraz liczne przegłę-bienia i progi w dnach dolin. alpejskie konkurencje, narciarskie konkurencje szybkościowe: zjazd, slalom specjalny i slalom gigant, rozgrywane na trasach o dużym nachyleniu i różnej długości. alperm, stop żelaza i aluminium (ok. 14-16%) magnetycznie miękki; ma b. duży opór właściwy, dużą twardość i dosyć małą gęstość; stosowany gł. do budowy przekaźników. alphard, α Hya, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Węża Wodnego (Hydra), o jasności 2m0. Alphen aan den Rijn [alfə a:n dən rəin], m. w zach. Holandii; 31 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., spożywczy. Alpidy, łańcuchy górskie powstałe w wyniku orogenezy alpejskiej, np. Alpy, Karpaty, Himalaje. alpinarium (ogród skalny), ogród (lub jego część), w którym się uprawia rośliny wysokogórskie; w a. wykorzystuje się naturalną rzeźbę i właściwości terenu lub

alrauna 27 kształtuje się je sztucznie przy użyciu granitów, wapieni, dolomitów itp.; zakładane gł. dla celów nauk. i dydaktycznych. alpinizm, forma turystyki wysokogórskiej, której uprawianie wymaga opanowania techniki wspinaczkowej i stosowania specjalnego sprzętu (liny, czekanu, raków, haków i in.). Alpuhara (Las Alpujarras), górska kraina w Hiszpanii (Andaluzja), między górami Sierra Nevada i M. Śródziemnym; wypas kóz i owiec, winnice. — Ośrodek najdłużej trwającego oporu Maurów w walce z Hiszpanami (do 1570). Alpy, najwyższe góry Europy; dł. ok. 1200 km (od wybrzeży M. Śródziemnego do Dunaju); wys. do 4807 m (Mont Blanc); dzielą się na A. Zach. i A. Wsch.; sfałdowane w orogenezie alpejskiej; różnorodna rzeźba; dużo jezior; ok. 1200 lodowców; osadnictwo do 1500 m; uprawa zbóż, winorośli; hodowla bydła; wydobycie rud żel. i boksytu; turystyka; linie koi. i drogi przez przełęcze: Mt. Cenis, Św. Bernarda i in. Alpy Australijskie, góry w pd.-wsch. Australii, najwyższa część Wielkich Gór Wododziałowych; dł. ok. 320 km, wys. do 2230 m (Góra Kościuszki);gł pasma: Śnieżne Góry, Monaro; badania w A.A. prowadził P.E. Strzelecki. Alpy Berneńskie, część Alp Zach., w Szwajcarii; wys. do 4274 m (Finsteraar-horn); zlodowaćona (lodowiec Aletsch). Alpy Gailtalskie, część Alp Wsch., w pd. Austrii, między górną Drawą a jej prawym dopływem Gail; wys. do 2772 m (Sandspitze). Alpy Glarneńskie (Alpy Glaryjskie), część Alp Zach., we wsch. Szwajcarii; wys. do 3620 m (Tödi). Alpy Graickie, część Alp Zach., na granicy fr.-wł., między rzekami Dora Riparia i Dora Baltea; wys. do 4061 m (Grań Para-diso); przełęcze. Alpy Julijskie, część Alp Wsch., na pn, Jugosławii; wys. do 2863 m (Triglav). Alpy Kotyjskie, część Alp Zach., na granicy fr.-wł.; wys. do 3841 m (Monte Viso); obszar źródłowy Padu. Alpy Lechtalskie, część Alp Wsch., w zach. Austrii; wys. do 3038 m (Parseier Spitze). _ Alpy Lepontyjskie (Alpy Tessyńskie), część Alp Zach., na granicy szwajc.-wł.; wys. do 3553 m (Monte Leone). Alpy Liguryjskie, część Alp Zach., we Włoszech, nad Zat. Genueńską; wys. do 2649 m (Cima Marguareis). Alpy Nadmorskie, część Alp Zach., na granicy fr.-wł.; wys. do3297 m (Argentera). Alpy Noryckie, część Alp Wsch., w pd. Austrii; wys. do 2441 m (Eisenhul). Alpy Nowozelandzkie -→Alpy Południowe. Alpy Oetztalskie [a. öctal-], część Alp Wsch., w zach. Austrii; wys. do 3774 m (Wildspitze); zlodowacone. Alpy Pennińskie (Alpy Walijskie), część Alp Zach., na granicy szwajc.-wł., między przełęczami — Wielką Św. Bernarda a Simplon; wys. do 4634 m (Dufour); zlodowacone. Alpy Południowe (Alpy Nowozelandzkie), góry w zach. części W. Południowej (Nowa Zelandia); dł. ok. 320 km, wys. do 3764 m (Góra Cooka); rzeźba alpejska; liczne lodowce; lasy bukowe. Alpy Retyckie, część Alp Wsch., na granicy szwajc.austr.-wł.; wys. do 4049 m (Bernina). Alpy Sabaudzkie, część Alp Zach., we Francji; wys. do 2087 m (Grande Chartre-use); rozcięte dolinami rzek. Alpy Salzburskie [a. zalc-], część Alp Wsch., w Austrii i NRF; wys. do 2713 m (Watzmann); rozczłonkowane. Alpy Tessyńskie →Alpy Lepontyjskie. Alpy Transylwańskie, często używana nazwa Karpat Południowych. Alpy Walijskie →Alpy Pennińskie. alrauna, korzeń mandragory, przypominający postać ludzką; w mitach gerni. i w

28 Als średniow. wierzeniach lud. miał właściwości magiczne. Als, wyspa duń. w cieśn. Mały Bełt; 315 km2, 49 tys. mieszk. (1965); gł. m. Sonderborg. 1658, w wojnie pol.-szwedz., jazda poi. (S. Czarniecki) przebyła wpław cieśninę i zdobyła wyspę, wypierając Szwedów, dla sprzymierzonej z Polską Danii. Alsdorf, m. w NRF (Nadrenia Pn.-West-falia); 32 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł chemiczny. al secco [al sekko; wł.], technika malarstwa ściennego na suchym tynku barwnikami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, tempera, olej, klej, wosk, żywica. alsifer, stop żelaza, aluminium i krzemu, magnetycznie miękki; stosowany na elektromagnesy i w budowie elektr. maszyn. Alsop [o:lsəp] JOSEPH WRIGHT, ur. 1910, amer. dziennikarz i publicysta; współpracownik „New York Herald Tribune", „Life'u" i in. pism. alt, muz.: 1) niski głos kobiecy lub chłopięcy o skali e— e2; 2) głos środkowy między sopranem a tenorem w zespole chóralnym lub w instrumentalnym utworze polifonicznym; 3) nazwa niektórych instrumentów. Altair, α Aql, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Orła (Aguila), o jasności 0m8. Altamira, jaskinia w pd. Pirenejach (w Hiszpanii); wielobarwne malowidła ze scenami z życia zwierząt, gł. bizonów (kultury oryniacka i magdaleńska, od ok. 20 tys. lat p.n.e.). Altamirano IGNACIO MANUEL, 1834-93, meksyk. pisarz i polityk, pochodzenia indiańskiego, stronnik polityki B. Juareza; powieści utrzymane w tradycji kostumbry-zmu. Altamira y Crevea [a. i kre-] RAFAEL, 1866-1951, historyk hiszp.; prof. uniw. w Oviedo i Madrycie; od 1936 na emigracji; gł. praca: Historia de Espańa y de la civilización espanola. Altamura, m. we Włoszech (Apulia); 44 tys. mieszk. (1963); założone XIII w. na ruinach staroż. miasta. altana (chłodnik), budowla ogrodowa lekkiej konstrukcji, często z ażurowymi ścianami i obsadzona roślinami pnącymi; osłona przed słońcem, deszczem itp. altanniki (Ptilonorhynchidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; 17 gat.; w porze godów budują strojne altanki; Nowa Gwinea, Australia. altazymut →instrument uniwersalny. Altdorf, m. w Szwajcarii, nad rz. Reuss, stoi. kantonu Uri; 7,5 tys. mieszk. (1967); ośr. turystyczny. Altdorfer [alt-] ALBRECHT, ok. 1480-1538, niem. malarz, grafik i architekt epoki renesansu; gł. przedstawiciel tzw. szkoły naddunajskiej; obrazy rei. i alegor. {Bieda i bogactwo), pejzaże (jedne z pierwszych w malarstwie eur.). Altena, m. w NRF (Nadrenia Pn.-West-falia), nad rz. Lenne; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Altenberg ALFRED, 1878-1924, zasłużony księgarz i wydawca we Lwowie; wiele pięknych edycji dzieł historyków i pisarzy poi., cykle sztuki, serie popularnonauk. «Wiedza i Życie». Altenberg [al-] PETER (właśc. Richard Englander), 1859-1919, pisarz austr.; przedstawiciel tzw. wiedeńskiego impresjonizmu, mistrz małych form. Altenburg [al-], m. w pd. części NRD, na pd. od Lipska; 47 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, metal., poligraf, (m.in. wyrób kart do gry). Altenburg [al-], uzdrowisko (cieplice jo-dowosolankowe) w Austrii (Dolna Austria). alteracja, muz. w systemie tonalnym dur-moll obniżenie lub podwyższenie znakiem chromatycznym dźwięku skali diatonicznej lub składnika akordu.

alter ego [łac], drugie ja, zaufany zastępca; osoba o podobnych poglądach, sobowtór duchowy, bliski przyjaciel. ąlternacja, wymiana jakościowa lub ilościowa (zanik) głosek w tematach i rdzeniach wyrazów: np. stół: stole; biorę: bierz: brać; sen: snu. aternacja motywów, układ przemienny co najmniej 2 motywów w ornamentach ciągłych lub elementów arch., np. a. podpór — kolumn i filarów. alternacyjne języki, typ morfologiczny języków, w których kategorie gram. wiązane są z alternacja samogłoski pierwiastkowej wyrazu; języki semickie, zwł. a-rab. i hebrajski. alternant, jązykozn. człon odpowied-niości morfologicznej lub fonetycznej. alternariozy, choroby różnych roślin u-prawnych, wywoływane przez patogeniczne grzyby; objawy: współśrodkowo ułożone suche, nekrotyczne plamy; do a. należy sucha plamistość ziemniaka, czerń rzepakowa. alternator, prądnica prądu zmiennego 3 fazowego z wbudowanym układem prostowników, stosowana do ładowania akumulatorów i zasilania instalacji elektr. w samochodzie; zwykle uzwojenie prądotwórcze jest nieruchome, wiruje uzwojenie wzbudzenia. alternatywa, wybór jednej z dwu wykluczających się możliwości. alternatywa (suma logiczna), log. zdanie złożone ze zdań połączonych spójnikiem „lub"; a. jest prawdziwa, gdy co najmniej jedno z jej zdań składowych jest prawdziwe. alternatywa wyłączająca →dysjunkcja. alternatywny, dopuszczający jedną z dwóch możliwości; dający możność wyboru między dwiema możliwościami. alternować, językozn. występować obo-cznie (o morfemach lub głoskach etymologicznie pokrewnych, ale różniących się fo-netycznie); ogólnie — występować równolegle lub na przemian. alterocentryzm, kierowanie się w postępowaniu dobrem innych, gotowość do poświęceń; altruizm. alterować, daw.: 1) wprowadzać zmiany, zmieniać; 2) martwić, niepokoić. Alter schützt vor Torheit nicht [a- szüct fo:r torhait nyśt; niem.], „wiek nie chroni od głupoty"; broda mędrcem nie czyni. Alth ALOJZY, 1819-86, geolog i mineralog; prof. Uniw. Jag., czł. AU; badacz budowy geol. Galicji. Althing [altyŋ], dwuizbowy parlament w Islandii; ma 60 posłów, którzy na pierwszej sesji A. wybierają 20 ze swego grona do izby wyższej — Senatu; pozostali tworzą Izbę Reprezentantów (niższą); izby mają równe prawa; kadencja trwa 4 lata. Althusius (Althus, Althusen) JOHANNES, 1557-1638, prawnik niem.; zwolennik prawa natury, koncepcji umowy społ., teoretyk państwa i prawa. „Althydubladid" [ąlti: dübla:did], dziennik isl., organ Partii Socjaldemokr., wydawany od 1916. altimetr →wysókościomierz. Altiplano, wyżyna śródgórska w Andach Środk. (Boliwia, Peru); wys. 3600-3900 m; jez. Titicaca, Poopo; roślinność półpustyn-na typu puna; solniska (Salar de Uyuni). altmarski rozejm, 1629 zawarty na 6 lat między Szwecją a Polską; Szwecja zatrzymała większą część Inflant; przedłużony 1635 w Sztumskiej Wsi. Altocumulus Ac (chmura średnia kłę-biasta), biała lub szara ławica albo warstwa chmur złożona z płatów w kształcie zaokrąglonych brył, walców itp.; składa się prawie wyłącznie z kropelek wody; opadów nie daje. Altolaguirre [-girre] MANUEL, 1905-59, poeta hiszp.; tworzył pod wpływem neo-romantyzmu; poezje, antologia hiszp. poezji romantycznej. Altomonte MARTIN, 1657-1745, malarz (m.in. nadworny Jana III), przedstawiciel baroku; od ok. 1707 w Wiedniu; obrazy

batalistyczne, rei., portrety (Marii Kazimiery z dziećmi), malowidła ścienne. Altona, dzielnica Hamburga, w pn.-zach. części miasta, nad Łabą; port rybacki. Altoona [ältu:nə], m. w USA (Pensylwania); 62 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 137 tys. (1965); wydobycie węgla kam., różnorodny przemysł. Altostratus As (chmura średnia warstwowa), szara lub niebieska warstwa chmur, jednolita lub włóknista; często pokrywa całe niebo; składa się z kropelek wody i kryształków lodu; daje opad deszczu, śniegu i in. altowiolista, muz. grający na altówce. altówka, instrument muz., chordofon smyczkowy nieco większy od skrzypiec i strojony o kwintę niżej. Altranstädt [ąltransztet], (w. w Saksonii, NRD), 1706 w traktacie ze Szwedami August II zrzekł się tronu poi. na rzecz S. Leszczyńskiego. Altrincham [o:ltryŋəm], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 41 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., elektrotechniczny. altruista, osoba kierująca się w działaniu altruizmem; przeciwieństwo egoisty. altruizm, postawa wyrażająca się w bezinteresownej trosce o dobro innych ludzi, w postępowaniu nie kierującym się własnym interesem; przeciwieństwo egoizmu. alucol, farm.→alusal. alumel, stop niklu, manganu, aluminium, krzemu i żel.; stosowany do wyrobu termoogniw, przewodów kompensat cyjnych i oporników pracujących w wysokich temperaturach. aluminiowanie (glinowanie), pokrywanie przedmiotów warstwą aluminium, np. metodą metalizacji natryskowej, próżniowej itp., również nakładanie warstwy farby zawierającej sproszkowane aluminium. aluminiowanie dyfuzyjne (glinowanie dyfuzyjne, aliterowanie, kaloryzowanie), obróbka cieplno-chem. polegająca na nasycaniu dyfuzyjnym powierzchni stali lub żeliw . przez aluminium (w ośrodku stałym, ciekłym lub gazowym) w celu uodpornienia jej po utlenieniu na działanie wysokich temperatur. aluminium, synonim pierwiastka chem. glinu; w technice często używana nazwa glinu technicznie czystego; stosowany w postaci stopów (lekkich) z innymi metalami m.in. w przemyśle lotn., samoch. i elektrotechnicznym. Aluminium Company of America [älju-mynjəm kampəny ow əmeryka] (ALCOA), największy koncern aluminiowy USA, zał. 1888, podlegają mu kopalnie boksytów i produkcja aluminium w wielu krajach. Aluminium-Industrie-Aktien-Gesellschaft [aluminium industri:akcjən gazelszaft] (AIAG), holding szwajc, jeden z najstarszych i największych producentów aluminium, zał. 1887. aluminografia, druk., graf. →algrafia. aluminotermia: 1) otrzymywanie niektórych metali i stopów przez redukcję ich tlenków sproszkowanym aluminium; 2) wykorzystywanie dużych ilości ciepła powstającego podczas spalania glinu w obecności utleniacza do wytwarzania wysokich temperatur (np. przy spawaniu termitowym). alumn: 1) kleryk, uczeń kat. seminarium duchownego; 2) w Polsce w XVII-XVIII w. uczeń bezpłatnie kształcony i utrzymywany przez szkołę; 3) w wyższych szkołach anglosaskich — absolwent. alumnat, daw. zakład, w którym uczniowie otrzymywali bezpłatnie naukę i utrzymanie. alumożel Al2O3-nH2O (żel glinowy), uwodniony tlenek glinu; wyprażony stosowany jest m.in. jako katalizator odwodnienia alkoholi i jako nośnik innych katalizatorów. alusal (alucol), sproszkowany koloidalny wodorotlenek glinu; stosowany (jako

środek zobojętniający sok żołądkowy i przeciwzapalny) przy nadkwaśności soku żołądka i w chorobie wrzodowej. Aluta (Olt), rz. w Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dł. 670 km; tworzy Przełom Czerwonej Wieży. aluwia (napływy), nagromadzenie okru-chów skalnych transportowanych i osadzanych przez rzekę na dnie koryta lub tarasach rzecznych (w okresie powodzi). aluwialne gleby, powstałe z osadów rzecznych, jeziornych lub mor.; budowa warstwowa; w Polsce g.a. rzeczne noszą nazwę mad, morskie — marszów. aluwium, dawna nazwa holocenu — młodszej epoki czwartorzędu. Alvarado PEDRO DE, 1485 lub 1486-1541, konkwistador hiszp.; 1511 uczestnik podboju Kuby, 1519-21 Meksyku, 1523-27 podbił Gwatemalę; zginął podczas tłumienia powstania Indian w Meksyku. Alvarez [a:lwa:rejt] Luis WALTER, ur. 1911, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; badacz cząstek elementarnych; nagr. Nobla. Alvarez Quintero [alwaret kin-], bracia: SERAFIN (18711938) i JOAQUIN (1873-1944), dramatopisarze i publicyści hiszp. piszący wspólnie; liczne utwory teatr, przepojone elementami folkloru andalu-zyjskiego. Alvaro CORRADO, 1895-1956, wł. pisarz i dziennikarz; zbiory opowiadań (Ludzie z Aspromonte), powieści, reportaże. Alvenslebena konwencja, 1863, układ Rosji i Prus zawarty z inicjatywy Bis-marcka (przez gen. prus. G. Alvenslebena) zezwalający wojskom ros. na przekraczanie granicy prus. w operacjach przeciw pol. powstańcom. Alwaje, m. w Indii (Kerala); 21 tys. mieszk. (1961); hutnictwo cynku i aluminium, przemysł chem., spoż., włók.; ośr. wypoczynkowy. alwar, potoczna nazwa podręcznika gramatyki łac. autorstwa jezuity portug. E. Alvarasa; używany w szkołach jezuickich. Alwar, m. w Indii (Radżasthan); 73 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; rzemiosło. „Alweg", kolej jednoszynowa zbudowana przez Szweda A.L.W. Grena; ma szeroką szynę dolną, prowadzącą ogumione koła wagonów; prędkość do 150 km/godz, pierwsza próba 1952. alweograf, przyrząd do określania wartości wypiekowej mąki pszennej, rejestrujący ciśnienie powietrza, przy którym pęka cienka błona ciasta. Alzacja (Alsace), kraina hist. we wsch. Francji, między Wogezami a Renem; nizinna; region przem.-roln.; wydobycie soli potasowych; przemysł maszyn., bawełniany, chem.; uprawa zbóż, buraków cukr., warzyw, chmielu, winorośli, drzew owocowych; gł. m.: Strasburg, Miluza. — Od 870 część państwa wschodniofrankijskiego, następnie niem.; 1648 wcielona do Francji, po 1871 do Niemiec; 1918 wróciła do Francji. Ałajskie Góry, góry w Kirgis. i Tadż. SRR, między kotlinami Fergańską a Ałaj-ską; dł. ok. 400 km, wys. do 5539 m; wieczne śniegi j lodowce. Ała-köl, bezodpływowe słone jezioro w Kazach.SRR, u podnóża Dżungarskiego Ałatau, na wys. 343 m; pow. 2,2 tys. km2, głęb. do 45 m. Ałapajewsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 49 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., drzewny; wydobycie rudy żelaza. Ałaszan, pustynia w pn. Chinach; ok. 1 mln km2; piaszczysta i kamienista; roczna suma opadów 100-150 mm. Ała-szan, pasmo górskie w północnych Chinach; oddziela pustynię Ałaszan od doliny Huang-ho; dł. ok. 270 km, wys. do 3600 m. Ałatau Dżungarski, góry we wsch. części Kazach.SRR, wzdłuż granicy z Chinami; dł. ok. 450 km; wys. do 4464 m; lodowce.

Ałatau Kirgiski →Kirgiskie Góry. Ałatau Kuźniecki, góry w ZSRR, na pd. Syberii Zach.; dł. ok. 300 km, wys. do 2178 m; rudy żel., polimetali, złoto. Ałatau Zailijski, pasmo górskie w zach. Tien-szanie (ZSRR); dł. ok. 350 km, wys. do 4973 m (Tałgar). Ałatyr, m. w eur. części Ros.FSRR, w Czuwaskiej ASRR, port nad rz. Surą; 43 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, spoż., obuwniczy. Aławerdi, m. na pn. Arm.SRR; 21 tys. mieszk. (1967); hutnictwo miedzi, przs-mysł chemiczny. Ałazeja, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 1590 km, dorzecze 64,7 tys. km2; uchodzi do M. Wschodniosyberyjskiego. Ałazejska Wyżyna, wyż. w ZSRR (Syberia), między Kołymą a Indygirką; średnia wys. 350 m, maks. — 954 m, Ałbena, kąpielisko w Bułgarii, nad M. Czarnym, w pobliżu Warny. Ałczewsk →Komunarsk. Ałdan, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Leny; dł. 2273 km, dorzecze 729 tys. km2; żeglowna od m. Tommot. Ałdan, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Jakuckiej ASRR; 15 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji złota. Ałdańskie Góry, góry w azjat. części ZSRR, między górnym biegiem Ałdanu a G. Stanowymi; wys. do 2306 m; rudy żel., węgiel kamienny. Ałma Ata, stol. i gł. ośrodek przem. i kult.-nauk. Kazach.SRR; 730 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., włók., spoż.; uniw., Akad. Nauk Kazach. SRR; słynny tor łyżwiarski. Ałmałyk, m. w Uzb.SRR (obw. tasz-kencki); 76 tys. mieszk. (1969); hutnictwo metali nieżel. (miedź, molibden, cynk, ołów), przemysł spoż., mat. budowlanych. Ałp Arsłan, 1030(?)-73, od 1063 sułtan seldżucki w Azji Mn.; podboje i walki z Bizancjum. Ałpatow MICHAIŁ W., ur. 1902, radz. historyk sstuki; prace z zakresu sztuki rus., ros. i zach., gł. malarstwa; m.in. Historia sztuki. Ałtaj, system górski w Azji Środk.; dł. ok. 2000 km, wys. do 4506 m (Biełucha); sfałdowany w orogenezie hercyńskiej; dzieli się na A. właściwy (w ZSRR), A. Mongolski i A. Gobijski; pocięty głębokimi dolinami rzek (Katuń, Bija); liczne kotliny tektoniczne; granica wiecznego śniegu na wys. 2300 m (na pn.) — 3500 m (na pd.); lodowce; bogate złoża rud cynku, ołowiu, żel., węgla kamiennego. Ałtajczycy (Turcy ałtajscy), mieszkańcy Ałtaju i Kuźnieckiego Ałatau; ok. 70 tys.; myśliwi, przechodzą na osiadły tryb życia (kołchozy, przemysł); języki tureckie. Ałtaj Gobijski, wsch. część Ałtaju (Mongolia); dł. ok. 500 km, wys. do 3957 m; częste trzęsienia ziemi. Ałtaj Mongolski, środk. część Ałtaju (Chiny, Mongolia); ogranicza od pn. Kotlinę Dżungarską; dł. 1500 km, wys. do 4356 m (Najramdał). ałtajskie języki, rodzina językowa obejmująca języki: tur., mong. i tunguskie (z mandżurskim), rozmieszczone we wsch. Europie, Azji Centr. i Środk., w Mandżurii i Azji Mn.; ok. 69 mln ludzi. ałtajskie ludy, spokrewnione etnicznie i językowo tur., mong.. i tunguskie ludy, w Chinach, Mongolii, ZSRR, Turcji, Iranie; koczownicy, pasterze. Ałtajski Kraj, jednostka adm. w azjat. części Ros.FSRR, w dorzeczu górnego Obu; w skład A.K. wchodzi Gornoałtajski OA; 261,7 tys. km2, 2,7 mln mieszk. (1970); ośr. adm. Barnauł; uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukr., słoneczników; hodowla i myślistwo; wydobycie rud metali nieżel., złota, soli kam.; różnorodny przemysł przetwórczy. Ałtanbułag, m. w pn. Mongolii; 5 tys. mieszk. (1950); garbarstwo; stacja kol. na granicy z ZSRR. Ałtyn-tag, pn. odgałęzienie Kunlunu (Chiny), między kotlinami Kaszgarską

amalgamacja 29 i Cajdamską; dł. ok. 900 km, wys. do 6161 m; roślinność półpustynna; lodowce. ałun chromowo-potasowy KCr(SO4)2 •12H2O, ciemnofioletowe kryształy; stosowany w farbiarstwie (zaprawa) i w garbarstwie (garbowanie chromowe). ałun glinowo-potasowy KAL(SO4)2-•12H2O, bezbarwne kryształy; stosowane w farbiarstwie (zaprawa), garbarstwie (garbowanie glinowe), papiernictwie oraz. lecznictwie (tamowanie krwawień). ałunit (kamień ałunowy), minerał, zasadowy siarczan potasu i glinu; biały, szary lub żółtawy, o szklistym połysku; produkt procesów hydrotermalnych; używany do otrzymywania ałunu glinowo-po-tasowego. ałuny, uwodnione, podwójne siarczany metali jednowartościowych Me1 (np. potasu) i metali 1 trójwartościowych Me" (np. glinu, żelaza, chromu) o wzorze ogólnym MeIMeIII(SO4)2*12H2O; ciałakrystal., trwałe tylko w stanie stałym; wszystkie są izomorficzne. Ałupka, m. w Ukr.SRR (obw. krymski), nad M. Czarnym; 6,7 tys. mieszk. (1959);. znane uzdrowisko i kąpielisko morskie. Ałuszta, m. w Ukr.SRR (obw. krymski), nad M. Czarnym; 18 tys. mieszk. (1967); znane uzdrowisko i kąpielisko morskie. ałycza (Prunus cerasifera var. divarica-ta), cierniste drzewo lub krzew spokrewniony ze śliwą domową; uprawiana dla jadalnych owoców (gł. na przetwory), w Polsce gł. na podkładki, np. dla śliw, oraz na żywopłoty. Am, symbol pierwiastka chem. ameryku. Amadeo GIOVANNI ANTONIO, 1447-1522, wł. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel wczesnego renesansu w Lombardii; kaplica Colleonich przy kościele S. Maria Maggiore w Bergamo. Amadeus [ämədi:əs], słone, bezodpływowe jezioro w środk. Australii; pow. ok. 8000 km2; okresowo zamienia się w bagna. Amadeusz VIII, książę sabaudzki 1383-1451; na soborze w Bazylei 1439 wysunięty przeciw pap. Eugeniuszowi IV jako anty-papież, pod imieniem Feliksa V; 1449 ustąpił, uznając pap. Mikołaja V. Amadeusz V Wielki, 1249-1323, książę Sabaudii, założyciel dyn. sabaudzkiej, panującej w zjednoczonych Włoszech. amadiny, drobne ptaki o grubym dziobie, z rzędu wróblowatych; upierzenie barwne; Australia, Afryka, Indie i in. Amadis de Gaula (Amadys z Walii), pierwsza słynna powieść rycerska, wywodząca się z Kastylii lub Portugalii, znana już w XIV w.; wątek z kręgu legend ar-turiańskich. Amado JORGE, ur. 1912, pisarz brazyl.; czł. Świat. Rady Pokoju; powieści o problematyce społ. (Kakao), psychol. (Gabriela); międzynar. nagr. Leninowska. Amadora, m. w Portugalii, w zespole miejskim Lizbony; 36 tys. mieszk. (1960); funkcje gł. mieszkaniowe. Amador de los Rios [-dor de los rrios] →Rios Amador de los José. Amagasaki, m. i port w Japonii (Hon-siu), w zespole miejskim Osaki; 521 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. ciężki (hutnictwo żel., maszyn., chem.). Amager [a-], wyspa duń. w cieśn. Sund; 65 km2, 179tys. mieszk. (1965); pn. część wyspy stanowi przedmieście Kopenhagi; ważny region uprawy warzyw. a maiori ad minus [łac], z większego wnioskować o mniejszym. Amakusa, grupa (ok. 70) wysp jap., przeważnie górzystych, u zach wybrzeży Kiu-siu; 875 km2, 241 tys. mieszk. (1950). amalaka, element arch. w kształcie pierścieniowym, wieńczący część wieżową średniow. ind. świątyń stylu północnego. Amalfi, znane kąpielisko i ośr. wypoczynkowy we Włoszech (Kampania), nad M. Tyrreńskim; 7 tys. mieszk. (1963); katedra (XI-XIX w.), klasztory (XII-XIII w.). amalgamacja, proces tworzenia amalgamatu; dawniej stosowany do otrzymywa-

30 amalgamat nia metali szlachetnych z odpowiednich rud przy użyciu rtęci; w galwanotechnice stosuje się a. stopów miedzi, przed srebrzeniem, w roztworze soli rtęciowej. amalgamat (ortęć), stop metalu, np. złota lub srebra, z rtęcią; używa się m.in. w dentystyce. Amalryk I, 1135-74, król jerozolimski od 1162; prowadząc walki z wzrastającymi w potęgę Turkami, zawarł przeciwko nim przymierze z Manuelem I. Amalryk z Béne [a. z ben] (A. z Char-tres), ?-1206, filozof fr.; przedstawiciel materialist. panteizmu; zwolennicy Amal-ryka — amalrycjanie — występowali z kry-tyką hierarchii kośc; potępieni przez kościół. Amaltea, pierwszy wg oddalenia od planety satelita Jowisza, oznaczony numerem V. Amalteja, mit. gr.: 1) nimfa, wychowawczyni małego Zeusa; 2) imię kozy, karmicielki Zeusa; jej ułamany róg uczynił Zeus rogiem obfitości („róg A."). Amami, grupa wysp jap. w archip. Riu-kiu; 1290 km2 , 93 tys. mieszk. (1955). Aman THEODOR, 1831-91, rum. malarz i grafik; pierwszy wybitny przedstawiciel nar. malarstwa; realist., wzbogacone zdobyczami impresjonizmu, sceny hist., rodzajowe, portrety, motywy orientalne; działalność pedagogiczna. Amangeldy Imanow, 1873-1919, przywódca powstania Kazachów 1916 przeciwko władzy carskiej; po 1917 organizator oddziału czerwonych partyzantów; zamordowany przez kontrrewolucjonistów. amant: 1) kochanek, wielbiciel, adorator; 2) aktor grający role kochanków. Amanullah Chan, 1892-1960, władca Afganistanu 1919-29 (od 1926 król); uczestnik walk o niepodległość kraju (1919); inicjator reform typu burz.; 1921 zawarł umowę o przyjaźni z Ros.FSRR; 1929 zmuszony do abdykacji. Amapá [-pa], terytorium federalne w pn. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 140,3 tys. km2 , 112 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Macapa; wydobycie rud manganu. amarant, bot. →szarłat. Amara, A1-, m. we wsch. Iraku, ośrodek adm. prow. Al-A., port nad Tygrysem; 65 tys. mieszk. (1965); przemysł włók. i odzieżowy; rzemiosło. Amarapura, m. w Birmie, nad rz. Ira-wadi, na pd. od Mandalaj; ok. 30 tys. mieszk. (1958); przemysł jedwabn.; rzemiosło. Amarawati, miejscowość w pd.-wsch. Indii (Tamilnadu), nad Kriszną; dawna siedziba dyn. Andhra; centrum kultu buddyjskiego i ważny ośr. artyst.; fragmenty rzeźb pozostałe z wielkiej stupy (III w. p.n.e.-II w. n.e.). Amarillo [ämərylou ], m. w USA (Teksas); 124 tys. mieszk. (1970); eksploatacja ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł petrochem., spoż.; hutnictwo cynku. amarneńska maniera, naturalistyczny nurt w sztuce staroż. Egiptu za Amenho-tepa IV Echnatona; polegała na odrzuceniu zasad egip. kanonu w sztuce i wytworzeniu nowego — naturalistycznego. Amaru, ok. VII w., poeta ind.; autor słynnych stu sanskr. kunsztownych aforyzmów o treści erotycznej, przekładanych na wiele języków. amarylek (Amaryllis belladonna), cebulkowa bylina ozdobna (doniczkowa), pochodząca z pd. Afryki; kwiaty wonne, białe, różowe lub czerwone, w szczytowym baldachu. Amasisa malarz, 2 poł. VI w. p.n.e., gr. anonimowy malarz waz garncarza Amasisa, działał w Atenach; największy mistrz stylu czarnofigurowego. amastia, wada rozwojowa polegająca na braku gruczołów sutkowych. Amasya [-sja], m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. A.; 34 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók.; ośr. regionu uprawy maku lekarskiego. Amaterasu, mit. jap. bogini słońca, naj-

wyższe bóstwo kultu shinto, uznana za protoplastkę rodu cesarskiego; ośrodek kultu — Ise. Amati, rodzina słynnych lutników wł. wCremonie (XVI-XVII w.); m.in. ANDREA, ANTONIO , GIROLAMO , NICOLO . amatol, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina azotanu amonu i trotylu. amator: 1) miłośnik czegoś, osoba oddająca się czemuś z upodobaniem; 2) osoba zajmująca się czymś niezawodowo; 3) osoba reflektująca na coś. amatorski klub filmowy, stowarzyszenie filmowców bez fachowego przygotowania, realizujących różnego rodzaju filmy na wąskiej taśmie film. (8 lub 16 mm); zorganizowane w Federację Amatorskich Klubów Filmowych (1956), która jest czł. Międzynar. Federacji Filmu Amatorskiego (UNICA). amatorstwo: 1) zamiłowanie, upodobanie; 2) zajmowanie się czymś niezawodowo. Amazonas, stan w pn.-zach. Brazylii, na Niz. Amazonki; 1564 tys. km2 , 931 tys. mieszk. (1969); stoi. Manaus; lasy równikowe; niewielki zbiór kauczuku, hodowla bydła. Amazonas [-so-], terytorium federalne w pd. Wenezueli, na Wyż. Gujańskiej, nad górnym Orinoko; 175,8 tys. km2 , 13 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Puerto Ayacucho; lasy równikowe. Amazonek posągi, cztery posągi rannej Amazonki wykonane przez Polikleta, Fi-diasza, Kresilasa i Fradmona dla Artemi-zjonu w Efezie; znane z licznych rzym. kopii. amazonit (kamień amazoński), minerał, zielona odmiana mikroklinu; występuje gł. w pegmatytach; używany jako kamień ozdobny. amazonka: 1) kobieta jeżdżąca konno; 2) ubiór damski do konnej jazdy, złożony z kurtki o męskim kroju i długiej zapinanej spódnicy; pojawił się w XVII w. Amazonka (Amazonas), rz. w Amery-cs Pd.; dł. 6400 km (z Marañon), największa na Ziemi pod względem powierzchni dorzecza (7,2 mlin km2 ) i zasobności w wodę; uchodzi do O. Atlantyckiego; gł. dopływy: Ucayali, Madeira, Tapajos, Tocan-tins (pr.), Negro (1.); żeglowna; do Manaus dostępna dla statków oceanicznych. amazonki (papugi zielone, Amazona), rodzaj papug; ok. 100 gat.; upierzenie jaskrawe; lasy Ameryki Pd., Antyle; częste w hodowlach domowych, naśladują mowę ludzką. Amazonki, mit. gr. wojowniczki znad M. Czarnego, tworzące społeczeństwo wyłącznie kobiece. Amazonki Nizina, rozległa niz. w dorzeczu Amazonki (gł. w Brazylii); klimat gorący, b. wilgotny; lasy równikowe; słabo zaludniona; eksploatacja lasów (kauczuk, drewno, nasiona orzecha amer.), myślistwo, rybołówstwo; wydobycie ropy naftowej. Ambala, m. w Indii (Hariana); 88 tys. mieszk., zespół miejski 201 tys. (1967); przemysł spoż., papierniczy. ambaras, kłopot, trudności. Ambarcumian WIKTOR A., ur. 1908, astrofizyk radz.; prezes AN Arm:SRR, prezes Międzynar. Unii Astr.; podał teorię rozpraszania światła w atmosferach planet, odkrył asocjacje gwiazd, wysunął hipotezę o istnieniu niedostępnej do bezpośrednich obserwacji materii „przed-gwiazdowej", z której powstają gwiazdy. ambarkować (się), daw. załadowywać (się) na statek. ambasada, placówka dyplomatyczna najwyższego stopnia; także budynek lub lokal przez nią zajmowany; państwo pobytu ma obowiązek zapewnienia a. szczególnej ochrony przed wszelkimi zamachami ze strony osób postronnych. ambasador, przedstawiciel dyplomatyczny najwyższego stopnia reprezentujący państwo wobec władz innego państwa lub organizacji międzynarodowych.

ambasador nadzwyczajny i pełnomocny, oficjalny tytuł przedstawiciela dyplomatycznego najwyższego stopnia wg regulaminu wiedeńskiego z 1815 i konwencji o stosunkach dyplomatycznych z 1961. Ambato, m. w Ekwadorze, u stóp wulkanu Chimborazo; ośrodek adm. prow.Tungurahua; 54 tys. mieszk. (1962); przemysł włókienniczy. Ambeno (Ocussi), enklawa w indonez. części Timoru, należy do Timoru Portug.; 800 km2, ok. 16 tys. mieszk. (1968). Amberg, m. w NRF (Bawaria); 43 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud żel., hutnictwo żel., przemysł precyzyjny) Amberger [am-J CHRISTOPH, ok. 1500-61, malarz niem.; portrety (Portret mężczyzny, Wawel), obrazy religijne. Ambesser [am-] AXEL VON (właśc. Axel von Oesterreich), ur. 1910, austr. aktor i reżyser teatr, i film., działający w Monachium, Wiedniu i Berlinie; autor popularnych komedii. ambicja, dążność do rozwoju i pragnienie zwiększania własnej wartości, wyróż-nianiasię, osiągania sukcesów i uznania. ambicjonalny, podyktowany ambicją, wypływający z ambicji. ambilogia, wyrażenie dwuznaczne, dwu-znacznik. ambiofonia, elektroakustyczna metoda nagłaśniania pomieszczeń przy użyciu sztucznego pogłosu; zapewnia dobre warunki słyszalności w całym pomieszczeniu. ambit, arch. →obejście. ambitny, kierujący się ambicją, dążeniem do jakichś osiągnięć, poczuciem godności własnej; powodowany żądzą uznania, zaszczytów, sławy, mający ambicje. ambiwalencja, jednoczesne przeżywanie przeciwstawnych stanów uczuciowych i pragnień w stosunkp do tych samych osób, przedmiotów lub sytuacji. ambiwalentny, dwuwartościowy, zawierający elementy przeciwstawne. ambligonit, minerał, fluorofosforan litu i glinu; biały, szary lub żółtawy, o szklistym połysku; występuje gł. w pegmatytach; stosowany do otrzymywania litu. ambliopia, med. →niedowidzenie. amblipody (Amblypoda), rząd kopalnych ssaków kopytnych półkuli pn.; budową zbliżone do hipopotamów; kończyny krótkie, słupowate, 5-palczaste; eocen do oligocenu. amblistomy (Amblystoma), płazy ogoniaste, ok. 20 cm dl.; ciemne; mnożą się w stadium larwy (aksolotla); Meksyk. ambo, daw. kombinacja, zestawienie dwóch numerów w loteriach, grach liczbowych. amboceptor, biol. →dwuchwytnik. Amboise [ãbua:z], m. w środk. Francji, nad Loarą; 8,6 tys. mieszk. (1968); kościoły: St. Denis (XII-XVII w.), St. Floren-tin (XV w.), dwór Clos-Luce (XV w.) — miejsce pobytu Leonarda da Vinci, ratusz (XVI w.), średniow. zamek (w got. kaplicy pochowany Leonardo da Vinci). Ambon, wyspa indonez. w Molukach Pn.; 761 km2, 63 tys. mieszk. (1961); gł. m. Ambon. Ambon, m. i port w Indonezji, na wyspie A., ośrodek adm. prow. Moluki; 56 tys. mieszk. (1961); przemysł stoczniowy. ambona, arch. →kazalnica. ambona, łow. platforma na rusztowaniu lub na drzewie; służy za stanowisko myśliwskie w polowaniu z zasiadki lub do obserwowania zwierzyny. ambra, wydzielina kaszalota, tłusta, woskowata, popielatoszara substancja o charakterystycznym, trwałym zapachu; stosowana jako składnik kompozycji zapachowych i utrwalacz zapachu. ambrazura, otwór strzelniczy w umocnieniu, np. w schronie, murze, umożliwiający prowadzenie ognia i obserwacji. Ambrim, wulkaniczna wyspa w archip. Nowe Hebrydy; 595 km2, ok. 4,5 tys. mieszkańców.

ambrowiec (Liquidambar), drzewo do 50 m wys.; wilgotne lasy Ameryki i Azji Mn.; dostarcza balsamów i olejków; w zach. Polsce uprawiany jako ozdobny a. amerykański. ambrozja, mit. gr. pokarm bogów, dający im wieczną młodość i nieśmiertelność. ambrozja, biol. współżycie między larwami owadów (gł. chrząszcze i galasówki) żerującymi w tkankach roślin wyższych a grzybami niższymi. ambulakralne nóżki, narząd ruchu szkarłupni; ruchliwe cewki wypełnione wodą z układu ambulakralnego, każda zakończona przyssawką, poruszane ciśnieniem wody i własnymi mięśniami. ambulakralny układ (wodny układ), swoisty dla szkarłupni system kanałów, wypełniony gł. wodą morską; pierścień okołoprzełykowy i 5 kanałów promienistych oraz kanały boczne, opatrzone nóżkami ambulakralnymi lub czułkami. ambulans, ruchoma placówka otwartej pomocy leczniczo-profilaktycznej, zwykle w specjalnym samochodzie (a. dentystyczny, chirurgiczny i in.). ambulatorium, med. →przychodnia. amebocyty, komórki bezkręgowców zdolne do pełzakowatych ruchów; rola w trawieniu wewnątrzkomórkowym i obronna (pochłanianie obcych szkodliwych ciał). ameboza, med. →pełzakowica. ameby (pełzaki, Amoebina), pierwotniaki wykazujące zmienny kształt, uwarunkowany wysuwaniem nibynóżek; środowiska wodne i wilgotne; liczne pasożyty, np. entameby. Ameisenowa ZOFIA, 1897-1967, historyk sztuki; znawca rękopisów iluminowanych i dawnej grafiki. Ameland [a:məlant], wyspa hol., w grupie W. Zachodniofryzyjskich; 52 km2, 3 tys. mieszk. (1960). amelia, rzadka wada rozwojowa polegająca na braku kończyn. amelioracja, daw. doprowadzenie do lepszego stanu, ulepszenie. Amendola GIORGO, ur. 1907, działacz wł. ruchu robotn.; 1943-45 czł. Kom. Wyzwolenia Nar. i organizator ruchu oporu w pn. Włoszech; po wyzwoleniu czł. kierownictwa Wł. Partii Komunistycznej. Amendola GIOVANNI, 1882-1926, wł. polityk, liberał; 1924 na czele antyfaszystowskiej opozycji (awentyńskiej); zamordowany przez bojówkę faszystowską. Amenhotep III (gr. Amenofis), ?-ok. 1377 p.n.e., król Egiptu od ok. 1413, ojciec A. IV; długotrwałym okresem pokoju doprowadził kraj do rozkwitu; budował m.in. świątynie w Luksorze, Karnaku i Tebach. Amenhotep IV Echnaton (gr. Amenofis), ?-ok. 1358 p.n.e., król Egiptu od ok. 1377; dążąc do ograniczenia potęgi kapłanów Amona, wprowadził kult Atona, zniesiony po jego śmierci. Amenhotep syn Hapu, XV/XIV w. p.n.e., architekt w staroż. Egipcie, za Amenhotepa III; domniemany twórca kanonu świątyń egip.; po śmierci ubóstwiony. Amenofis →Amenhotep. a mensa et toro [łac], od stołu i łoża (rozłączenie). amentywny stan, med. →splątanie. American Company [əmerykəan kąmpa-ny], pierwszy zaw. amer. zespół teatr. (1763-1805), kierowany m.in. przez L. Hal-lama, W. Dunlapa, J. Jeffersona. American Cyanamid Company [əmerykən sajänəmajd kampəny], amer. koncern chem. zał. 1907 w Niagara Falls (USA); produkuje cyjanamidek wapnia, cyjanki, mocznik, środki lecznicze, tworzywa sztuczne, środki ochrony roślin i in. American Shakespeare Festival Theatre and Academy [əmerykən szejkspiər fe-stewl tiətər" and əkädəmy], doroczny (od 1955) amer. szekspirowski festiwal teatr.

w Stratford (stan Connecticut); połączony z kursami aktorskimi. Amerigo Vespucci [a. wespuczczi] → Vespucci Amerigo. Amerling KAREŁ SLAVOJ, 1807-84, czes. działacz oświatowy; przywódca nauczycielskich organizacji zawodowych, współorganizator ruchu samokształceniowego młodzieży robotniczej. Amerstoort [a:mersfo:rt], m. w środk. Holandii; 77 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., maszyn., chemiczny. Amery [ejməry] LEOPOLD CHARLES, 1873-1955, polityk bryt., działacz Partii Konserwatywnej; 1924-29 min. kolonii. ameryk Am, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 95, z podgrupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1944. Ameryka, część świata na półkuli zach., między O. Atlantyckim a O. Spokojnym; składa się z 2 kontynentów: A. Pn. (do której zalicza się A. Środk.) i A. Pd.; pow. 42 mln km2 489 mln mieszk. (1968); nazwa A. pochodzi od imienia Amerigo Vespucci; A. zw. jest również Nowym Światem. „Ameryka Echo", tygodnik polonijny w USA, ukazujący się 1886-1961 w Toledo, przejęty przez „Dziennik Chicago-ski". Ameryka Łacińska, nazwa którą określa się kraje Ameryki na pd. od USA; w większości dawne kolonie Hiszpanii i Portugalii; 20,5 mln km2, 260 mln mieszk. (1968); gł. kraje: Brazylia, Meksyk, Argentyna; j.u.: hiszp. (większość krajów), portug. (Brazylia), nadto ang., fr., hol.; ważny obszar wydobycia ropy naft., rud żel. i metali nieżel. oraz uprawy trzciny cukr., kawy, bawełny, bananów. amerykan, pojazd 4-kołowy na resorach, 1- lub 2konny, rodzaj faetonu; siedzenie przednie wyższe, z oparciem, tylne niższe, bez oparcia; powszechnie używany od początku XX w. amerykanizm, wyraz, zwrot, charakterystyczny dla języka ang. w USA. amerykanka, rozkładany fotel używany jako łóżko. amerykanka, sport walka zapaśnicza w stylu wolnoamerykańskim. amerykańska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie, rozwój kapitalizmu w rolnictwie, gdy nie ma stosunków feud. lub po ich radykalnej likwidacji; określenie wprowadzone przez Lenina. Amerykańska Federacja Pracy, najstarsza centrala związkowa USA, zał. 1881; 1955 połączyła się z Kongresem Przemysłowym Związków Zawodowych. Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych, największa centrala związków zaw. USA, zał. 1955; ok. 15 mln czł. (1968) w 145 związkach krajowych i międzynarodowych. Amerykańskie Trybunały Wojskowe, w Norymberdze, 6 trybunałów powołanych X 1946 przez gubernatora wojsk, amer. strefy okupacyjnej Niemiec; 1946-48 12 procesów przeciw kier. organizacji i instytucji hitlerowskich. Amerykańskie Wyspy Dziewicze, terytorium zależne USA, w Ameryce Środk.; 344 km2, 59 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; adm.. ośr. Charlotte Amalie (na wyspie Saint Thomas). Tzw. terytorium ,,nie wcielone" (rządy gubernatora amer.). Amerykańsko-Polski Komitet Pomocy, zał. w Paryżu 1831 w celu niesienia pomocy powstaniu listopadowemu w Polsce; przewodn. J.F. Cooper. Ameryka Południowa, kontynent na półkuli zach.; 17,8 mln km2, 180 mln mieszk. (1968), w tym ok. 11 mln Indian; rozciągłość południkowa 7,4 tys. km, równoleżnikowa 5,2 tys. km. Mało rozczłonkowany (półwyspy i wyspy — ok. l% pow.); średnia wys. 655 m, najwyższy punkt Aconcagua 6960 m, najniższy w solnisku Salinas Chicas 35 m p.p.m.;

amfibia 31 ponad 49% pow. leży do 300 m, ok. 8,5% powyżej 2000 m; w części wsch. wyżyny (Gujańska, Brazylijska, Patagońska) rozdzielone rozległymi nizinami (Orinoko, Amazonki, La Platy); wzdłuż wybrzeża O. Spokojnego — Andy; największe systemy rzeczne: Amazonka, Parana-Parag-waj, Sa"o Francisco, Orinoko; największe jeziora: Titicaca, Poopó; klimat od równikowego wybitnie wilgotnego i gorącego w części pn. do subpolarnego na skrajnym pd.; w dorzeczu Amazonki dżungla, na wyżynach kolczaste suche lasy i zarośla, sawanny, w środk. części Andów — roślinność półpustynna i pustynna; bogata i charakterystyczna fauna (szczerbaki, małpy szerokonose, świnie pekari, tapir amer., guanako, wikunia, kolibry, kondory). A.P. zamieszkuje 4,7% ludności Ziemi; średnia gęstość zaludnienia 10 mieszk. na km2; najgęściej zaludnione wybrzeże atlantyckie; Niz. Amazonki i Wyż. Patagońska — prawie nie zamieszkane; lud. ność miejska 43%; Polonia ok. 580 tys., gł. w Brazylii i Argentynie. Ameryka Północna, kontynent na półkuli zach., połączony Przesmykiem Pa-namskim z Ameryką Pd.; 24,2 mln km2 (z Archip. Arktycznym, Grenlandią i Ameryką Środk.), 309 mln mieszk. (1968); rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa 6,8 tys. km. Silnie rozczłonkowany (półwyspy 8,7% pow.; wyspy 16,7%); średnia wys. 677 m; najwyższy punkt — Mac Kinley 6194 m, najniższy w Dolinie Śmierci 85 m p.p.m.; ok. 64% pow. leży .powyżej 300 m, w tym ok. 7% powyżej 2000 m; w części zach. Kordyliery, we wsch. Appalachy; w części środk. Wielkie Równiny i Niziny Wewnętrzne, przechodzące ku pd. w Niz. Zatokową; klimat od polarnego na pn. do równikowego na pd., morski na .wybrzeżach zach. i wsch., kontynentalny suchy w części środk.; lasy (na pn. iglaste, na wsch. mieszane i liściaste, na pd. wiecznie zielone), na równinach środk. — stepy, w pd. (wewn,) części Kordylierów — pół-pustynie i pustynie, na pn. — tundra; największe systemy rzeczne; MissisipiMissouri, Rzeka Św. Wawrzyńca, Mac-kenzie, Jukon; największe jeziora: Górne, Huron, Michigan, Erie, Ontario, Winni-peg, Wielkie Niewolnicze, Wielkie Niedźwiedzie, Nikaragua; fauna zróżnicowana: wół piżmowy, renifer karibu, jeleń wir-giński, niedźwiedzie (baribal, grizzli), bizon (w rezerwatach); fauna Meksyku i A. Środk. zbliżona do fauny A.Pd.). A.P. zamieszkuje 9% ludności Ziemi (1968); rozmieszczenie ludności b. nierównomierne; najgęściej zaludnione wyspy Antyle i wsch. wybrzeża USA, najsłabiej — obszary arkt.; ludność miejska ok. 58%; liczna Polonia, gł. w USA (6,5 mln) i Kanadzie. Ameryka Środkowa, część kontynentu A.Pn. między przesmykami Tehuantepec a Panamskim, stanowiąca przejście do A.Pd.; obejmuje pd. Meksyk, Gwatemalę, Salwador, Honduras, Honduras Brytyjski, Nikaraguę, Kostarykę, Panamę oraz wyspy Wielkie i Małe Antyle. Ames [ejmz], m. w USA (Iowa); 27 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; uniwersytet. ameszaspenta, w mazdaizmie jedna z 6 zantropomorfizowanych istot abstrakcyjnych; duch dobra, pomocnik Ormuzda. ametropia, niemiarowość oka; wada wzroku (krótkowzroczność, nadwzroczność, niezborność)', której istotą jest nieprawidłowy stosunek zbierającej zdolności soczewki do długości gałki ocznej. ametyst, minerał, przezroczysta, fioletowa odmiana kwarcu; produkt procesów hydro termalnych; występuje zwykle w geodach; kamień szlachetny. amfetamina→psychedryna. amfibia: 1) pojazd mech. przystosowany do poruszania się na lądzie i w wodzie; 2) samolot zdolny do startu i lądowania na gruncie stałym i na powierzchni wody.

32 amfibiotyczne organizmy

amfibrach, lit. w wersyfikacji antycznej stopa złożona z trzech sylab: krótkiej, długiej i krótkiej ; w pol. — stopa lub zestrój akcentowy z 3 sylab ze środkową sylabą akcentowaną amfidiploidalność, genet. →amfiploidal-ność. amfijony (jony obojnaczne), jony tworzące się w wyniku dysocjacji elektrolitycznej związków zawierających grupy funkcyjne zarówno kwasowe, jak i zasadowe (amfolitów), np. z aminokwasów. amfiktionie, w staroż. Grecji związki państw skupionych wokół świątyni bóstwa, tworzone w celu jej obrony; najznaczniej-sze a. — A. Delficka, przy świątyni Apol-lina w Delfach, zrzeszała 12 plemion. amfilada, układ wnętrz połączonych wejściami na jednej osi; typowy dla pałaców XVII-XVIII w. Arnfion, mit. gr. muzyk, król Teb; brat Zetosa, mąż Niobe; pod wpływem jego gry na lirze głazy ułożyły się wokół Teb w mur o 7 bramach (=7 strun liry).

amfiploidalność (amfidiploidalność), genet. występowanie podwojonej liczby zespołów chromosomów w jądrach komórek somatycznych u mieszańców między dwoma gatunkami diploidalnymi. amfiploidy, genet. organizmy, u których występuje zjawisko amfiploidalności; w odróżnieniu od zwykłych mieszańców mię-dzygatunkowych, a, (np. rzepak, tytoń) są płodne. amfiprostylos, typ świątyni w staroż. Grecji; oparty na planie prostokąta, portyki kolumnowe w fasadzie gł. i tylnej (świątynia Ateny Nike). Amfisa, m. w Grecji, ośr. adm. nomosu Fokida; 6,1 tys. mieszk. (1961). amfisbeny, zool. →zwitniki. amfiteatr, w staroż. Grecji półkolista i schodkowa widownia teatr.; w staroż. Rzymie także budowla widowiskowa z areną pośrodku i schodkową widownią; współcześnie — część widowni wznosząca się półkoliście ku górze, także budowla widowiskowa z taką widownią.

Państwo lub terytorium

Powierzchnia Ludność Stolica lub ośrodek w tys km2 w tys. (1969) administracyjny

Ustrój lub status polityczny

Argentyna Barbados Boliwia Brazylia Chilec Dominikana Ekwador Gujana Gwatemala Haiti Honduras Jamajka Kanada Kolumbia Kostaryka Kuba Meksyk Nikaragua Panamad Paragwaj Peru Salwador Stany Zjednoczonee Trynidad i Tobago Urugwaj Wenezuela

Państwa niepodległe 2 776,7 23 983 Buenos Aires 0,4 254 Bridgetown 1098,6 4 804 Sucreb 8 512,0 90 840 Brasilia 756,9 9 566 Santiago 48.7 4 174 Santo Domingo 283,6 5 890 Quito 215.0 742 Georgetown 108,9 5 014 Gwatemala 27.8 4 768 Port-au-Prince 112.1 2 495 Tegucigalpa 11,0 1959 Kingston 9 976,1 21089 Ottawa 1138,9. 20463 Bogota 50,7 1 695 San José 114,5 8250 Hawana 1972,5 48933 Meksyk 130.0 Managua 75,7 1915 Panama 406.8 2 303 Asunción 1 285,2 13 172 Lima 21,4 3 390 San Salvador 9 363,4 203 216 Waszyngton 5,1 1040 Port of Spain 186.9 2 852 Montevideo 912.1 10 035 Caracas

republika związkowa państwo Wspólnoty Narodówa republika republika związkowa republika republika republika republika republika republika republika państwo Wspólnoty Narodówa państwo Wspólnoty Narodówa republika republika republika socjalistyczna republika związkowa republika republika republika republika republika republika związkowa państwo Wspólnoty Narodówa republika republika związkowa

Grenlandia

2 175,6f

integralna część Danii

Terytoria

niesamodzielne i zależne

Amerykańskie Wyspy Dziewicze Antigua Antyle Holenderskie Bahama Bermudy Brytyjskie Wyspy Dziewicze Dominika Falklandy Grenada Gujana Francuska Gwadelupa Honduras Brytyjski Kajmany Martynika Montserrat Puerto Rico Saint Christopher-Nevis-Anguilla Saint Lucia Saint-Pierre i Miquelon Saint Vincent Strefa Panamskiego Kanału Surinam (Gujana Holenderska) Turks i Caicos

0,3 0,4 1.0 11,4 0,05 0,2 0,8 12,0 0,3 91,0 1.8 23,0 0,3 1.1 0,1 8.9 0,4 0,6 0,2 0,4 1,4 163,3 0,4

amfibiotyczne organizmy, gat. zwierząt przystosowane do życia (oddychania) w wodzie w okresie larwalnym — np. żaby, ważki, a na lądzie jako postać dorosła; też żyjące zarówno w jednym, jak i w drugim środowisku, np. krokodyl, foka. amfibole, grupa minerałów skałotwór-czych, krzemiany magnezu, żelaza, glinu, wapnia i sodu, o zróżnicowanym składzie chem.; białe, szare, zielone, brun. lub czarne; rozpowszechnione w skałach magmowych i metamorficznych; do a. należy np. aktynolit, hornblenda. amfibolia, lit. wyrażenie dwuznaczne, dwuznaczność, pomieszanie pojęć. amfibolia, log. →amfibologia. amfibolit, skała metamorficzna, ciemno-Szarozielona; składa się gł. z amfibolu i plagioklazu; b. rozpowszechniony; materiał drogowy. amfibologia (amfibolia), log. błąd log. powodujący dwuznaczność wypowiedzi powstałą wskutek wadliwej budowy (składni) zdania. Podział polityczny Ameryki

47

59 62g 218 150 52 10 72g 2 103*? 40 323 120 9 332 15g 2 754 56g 108g 5 93g 56g 389 6

Godthab

Charlotte Amalie Saint John's Willemstad Nassau Hamilton Road Town Roseau Stanley Saint George's Cayenne Basse-Terre Belize Georgetown Fort-de-France Plymouth San Juan Basseterre Castries Saint-Pierre Kingstown Balboa Heights Paramaribo Grand Turk

terytorium zależne USA terytorium stowarzyszone z W. Brytanią terytorium stowarzyszone z Holandią kolonia W. Brytanii kolonia W. Brytanii kolonia W. Brytanii terytorium stowarzyszone z W. Brytanią kolonia W. Brytanii terytorium stowarzyszone z W. Brytanią departament zamorski Francji departament zamorski Francji kolonia W. Brytanii kolonia W. Brytanii departament zamorski Francji kolonia W. Brytanii terytorium stowarzyszone z USA terytorium stowarzyszone z W. Brytanią terytorium stowarzyszone z W. Brytanią terytorium zamorskie Francji terytorium stowarzyszone z W. Brytanią dzierżawa USAh terytorium stowarzyszone z Holandią kolonia W. Brytanii

a g termin „państwo Wspólnoty Narodów" oznacza d 1968;. bez Strefy Kanału Panamskiego; h samodzielne państwo, należące do Wspólnoty, które za e część terytorium Panamy oddana w wieczystą łącznie z Hawajami należącymi do Oceanii; głowę państwa uznaje monarchę bryt.; monarcha bryt. f w tym powierzchnia nie pokryta lodem —371,7 tys. dzierżawę Stanom Zjedn. na mocy nierównoprawnego reprezentowany jest przez gubernatora; 2 traktatu z 1903. km ; b stol. konstytucyjna; siedziba rządu — La Paz; c łącznie i z Wyspą Wielkanocną należącą do Oceanii:

amfiteatralny, wznoszący się stopniowo, kpliście lub półkoliście ku górze. Amfitrion, mit. gr. król Teb, mąż Alk-meny; Zeus, przybrawszy jego postać, stał się ojcem Heraklesa. Amfitryta, mit. gr. Nereida, małżonka Posejdona; wyobrażana w otoczeniu Ne-reid i trytonów, na wozie w kształcie muszli, unoszącym się na falach morskich. amfiuma (Amphiuma means), płaz ogoniasty o pierwotnych cechach, ok. lmdł.; węgorzowaty, nogi uwstecznione, oddycha skrzelami; płytkie wody pd.-wsch. Ameryki Pn. amfolity, związki zawierające w cząsteczce zarówno grupy kwasowe, jak i zasadowe; w środowisku obojętnym dysocjują tworząc amfijony, w kwaśnym — kationy, w zasadowym — aniony. amfora, w staroż. Grecji i Rzymie gliniane naczynie do przechowywania i transportu wina i oliwy, o wydłużonym brzu-ścu, z dwoma pionowymi uchwytami. amfor kulistych kultura, archeol. neolityczna kultura znana z Niemiec, Polski i Ukrainy; rolnictwo, hodowla (świń, krów). amfoterycyna B, antybiotyk przeciw-grzybicowy wytwarzany przez kilka gatunków rodzaju Streptomyces. amfoteryczne pierwiastki, pierwiastki, które tworzą odmiany alotropowe metaliczne i niemetaliczne lub których związki mają charakter amfoteryczny. amfoteryczne związki, związki, które w środowisku kwaśnym zachowują się jak zasady, w zasadowym jak kwasy; np. tlenki i wodorotlenki chromu, cynku, glinu. amfoteryczność, zdolność niektórych pierwiastków i związków chem. do wykazywania charakteru zarówno zasadowego, jak i kwasowego. Amga, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Ałdanu; dł. 1462 km, dorzecze 69,3 tys. km2. Amharowie, podstawowa ludność Etiopii; ok. 3 min; rolnictwo; język amharski. amharski język, południowosemicki język etiopski; od XIII w. język dworu król.; obecnie urzędowy w Etiopii. amia (miękławka, Amia calva), jedyny żyjący gat. licznej w trzeciorzędzie rodziny ryb Amiidae; ok. 60 cm dł.; może oddychać tlenem atm.; drapieżna; muliste rzeki amerykańskie. Amiata, wygasły wulkan w Preapeninie Tyrreńskim (Włochy); 1734 m; źródła siarkowe; eksploatacja cynobru. Amici [-czi] GIOVANNI BATTISTA, 1786-1863, wł. przyrodnik i astronom; prof. matematyki w Modenie, dyr. obserwatorium astr. we Florencji; zasługi w dziedzinie botaniki mikroskopowej. Amicis [-czis] EDMONDO DE, 1846-1908, pisarz wł.; utwory o tendencjach morali-zatorskich i postępowej tematyce społ.; popularna powieść dla młodzieży Serce. amicus certus in re incerta cernitur [łac], „pewnego przyjaciela poznaje się w niepewnym położeniu" (Cyceron z Enniusza); prawdziwego przyjaciela poznaje się w biedzie. Amida →Amitabha. amidazy (dezamidazy), enzymy z klasy hydrolaz, katalizujące odwracalną reakcję odszczepiania amoniaku lub mocznika od pewnych związków azotowych (gł. amidów), biorące zatem udział w metabolizmie białek; do a. należy np. arginaza. amid kwasu nikotynowego (witamina PP, przeciwpelagryczna, niacyna), związek org., składnik NAD i NADP; zapotrzebowanie na a.k.n. zaspokajane jest częściowo na drodze jego syntezy dokonywanej przez florę bakteryjną jelit, a także z przemiany tryptofanu. amidoxal, lek syntet. o silnym działaniu bakteriostatycznym, stosowany w zakażeniach dróg moczowych, w zapaleniu opon mózgowych i in. amidy, związki org. o wzorze RCONH2 lub RSO2NH2 (R —alkil lub aryl); rozpuszczalne w wodzie kryształy; stosowa-

ne m.in. do produkcji włókien syntet., leków i środków powierzchniowoezynnych. amidyzm, najpopularniejsza forma bud-dyzmu jap., kult Amidy; obecnie w Japonii 4 sekty: ji-shu, jodo-shu, shinshu, nem-butsu-shu. Amiel [amjel] HENRI FREDERIC, 1821-81, pisarz szwajc., tworzący w języku fr.; prof. filozofii uniw. w Genewie; wyd. pośmiertnie (we fragmentach) dziennik jest arcydziełem introspekcji. Amiens [amję], m. w pn. Francji (Pikar-dia), port nad Sommą, ośrodek adm. dep. Somme; 118 tys. mieszk. (1968); ośr. przem.; węzeł kol.; uniw.; katedra Notre Dame (XIII w.), jedna z najwspanialszych budowli got. we Francji (dekoracje rzeźb.); got. kościoły, beffroi (XVXVIII w.), cytadela (XVI w.). 1802 pokój fr.-ang. po wojnie Francji z II koalicją; 1918 w rejonie A. ciężkie walki aliantów z Niemcami. Amiet [amje] CUNO, 1868-1961, szwajc. malarz i grafik; związany ze szkołą w Pont-Aven; kompozycje figuralne, pejzaże, portrety; malarstwo ścienne. amikrony, cząstki w rozproszeniu koloidalnym, o promieniu poniżej 5 mu. amimia, utrata zdolności mimicznych, towarzysząca gł. uszkodzeniom pozapira-midowego ośrodkowego układu nerwowegoAmin ar-Rajhani, 1876-1940, arab. pisarz, publicysta, działacz społ.-polit. z Libanu; przedstawiciel tzw. syryjsko-amer. szkoły, która przyczyniła się do unowocześnienia i zbliżenia arab. literatury do Zachodu. Amindiwy, grupa wysp na M. Arabskim, pn. część Lakkadiwów. aminek (Ammi visnaga), śródziemno-mor. roślina zielna z rodziny baldaszko-watych; używana w lecznictwie. aminobenzen →anilina. aminobenzoesowe kwasy NH2—C6H4— —COOH, związki org., pochodne benzenu; odmiana para (PAB) jest witaminą, odmiana orto (kwas antranilowy) jest surowcem w produkcji indyga i substancji zapachowych. aminocukry, cukry, których cząsteczka zawiera grupę aminową (—NH2). aminofenole NH2—C6H4—OH, związki org. o własnościach amfoterycznych; są silnymi reduktorami; para-a. jest składnikiem wywoływaczy fot. (np. rodinalu). aminokwasy, szczególnie ważne związki org., mające w cząsteczce co najmniej 1 grupę aminową (NH2) i 1 grupę karboksy-lową (COOH); poznano ponad 40 a., z nich ok. połowa to składniki białek, nadto są substancjami macierzystymi pewnych hormonów, witamin i in.; rośliny mogą syntetyzować wszystkie a., człowiek i zwierzęta tylko niektóre. aminonaftaleny →naftyloaminy. aminopeptydazy, enzymy (egzopepty-dazy) katalizujące rozszczepienie wiązania peptydowego przy tym końcu łańcucha, przy którym znajduje się grupa aminowa. aminoplasty, produkty polikondensacji formaldehydu z aminami (np. melaminą, mocznikiem, aniliną), stosowane do produkcji tłoczyw, klejów, lakierów. aminotolueny →toluidyny. aminotransferazy, nazwa potoczna trans-aminazy, enzymy katalizujące przeniesienie grupy aminowej z jednego związku na drugi. aminowa grupa —NH2, grupa charakterystyczna dla amin i amidów; obecność g.a. nadaje związkowi org. charakter zasadowy. aminowanie, reakcja chem., w wyniku której do cząsteczki związku org. wprowadza się grupę aminową; w procesie a. o-trzymuje się aminy, imidy oraz iminy. aminy, związki org., pochodne amoniaku NHS, w którym jeden (a. 1-rzędowe), dwa (a. 2-rzędowe) lub trzy (a. 3-rzędowe) atomy wodoru zastąpione są alkilami (a. alifatyczne) lub arylami (a. aromatyczne); a. mają charakter zasadowy; a. alifatyczne stosowane są m.in. do otrzymywania środ-

Amona świątynia w Tebach 33 ków farm., sztucznych włókien; a. aromatyczne (np. anilina) są ważnymi surowcami w przemyśle barwników. Amiranty (Amirantes), grupa ok. 150 koralowych wysepek na O. Indyjskim, wchodzących w skład kolonii bryt. Seszele; uprawa palmy kokosowej; rybołówstwo. Amir Hamzah Tengku, 1911-46, poeta indonez.; zbiorki mistycznych poematów, zbiór przekładów z literatur wschodnich. Amis [ejmys] KINGSLEY, ur. 1922, pisarz ang.; debiutował jako „młody gniewny" powieścią satyr, o środowisku akademickim Jim szczęściarz; powieści, eseje, liryka. Amitabha (Amida), w buddyzmie maha-jany jedno z najpopularniejszych wyobrażeń Buddy; kult Amidy (amidyzm) rozpowszechniony w Japonii. amitoza, podział bezpośredni jądra komórkowego przez przewężenie; chromosomy są niewidoczne i nie tworzy się wrzeciono podziałowe; zjawisko rzadkie, niedokładnie poznane. Amiza (Ems), rz. w pn.-zach. części NRF; dł. 370 km; uchodzi do M. Północnego; połączona kanałami z Wezerą i Renem. Amman JOST, 1539-91, rytownik i malarz szwajc, portrecista, ilustrator obyczajów i strojów swojej epoki (Księga stanów Hansa Sachsa, Księga ubiorów kobiecych). Amman, stoi. Jordanii, ośr. adm. okręgu A.; 450 tys. mieszk. (1969); gł. ośr. gosp. i kult. kraju; przemysł spoż., włók., cementowy; uniw.; grobowce (ok. poł. VII w. p.n.e.); pozostałości budowli gr. i rzym.; kościół (VI-VII w.), grobowiec (VII-IX w.), pałace (XIX w.). Ammanati BARTOLOMEO, ok. 1511-92, wł. rzeźbiarz i architekt okresu manieryzmu; fontanna Neptuna we Florencji. Ammer (w dolnym biegu Amper), rz. w NRF, 1. dopływ Izary; dł. 170 km. Ammers-Küller Jo (JOHANNA), ur. 1884, pisarka hol.; powieści o problematyce kobiecej i hist.; cykl: Kobiety z rodu Coorn-veltów, Pochód krzyżowy kobiet, Jabłko i Ewa. amnestia, powszechny ustawowy akt łaski polegający na darowaniu (w całości lub w części) kar za określone przestępstwa; w PRL ogłoszono (do 1970) a. pięciokrotnie w odniesieniu do czynów popełnionych przed: 22 VII 1945, 5 II 1947, 20X1 1952, 15 IV 1956, 22 VII 1964, 15 VII 1969. amnezja, med. →niepamięć. Amnok-kang →Jalu-ciang. amofosy, sztuczne nawozy miner, zawierające łatwo przyswajalny dla roślin azot i fosfor; stosowane przed siewem. Amoj →Sianjen. amok, rodzaj szału występujący u tubylców na Malajach; po okresie depresji występuje gwałtowna żądza mordowania; przyczyny nie są znane. Amol, m. w Iranie (Mazandaran); 44 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud żelaza; doszczętnie zburzony przez Timura w XIV w.; w pobliżu miasta rozległe ruiny, m.in. dawnej fortecy. amon (amonowa grupa), kation NH4+, pod względem chem. zbliżony do kationów potasowców; tworzy się np. w reakcji amoniaku NH3 z wodą; sole amonowe stosowane są m.in. jako nawozy sztuczne, w metalurgii. Amon, mit. egip. bóg Teb; bóstwo powietrza i urodzaju; po utożsamieniu z Re (A.-Re) władca bogów i gł. bóstwo państw.; mąż Mut i ojciec Chonsu: wyobrażany z głową barana lub w czapce z 2 piórami; wyrocznia w oazie Siwa. amonal (alumatol), kruszący materiał wybuchowy; mieszanina azotanu amonu, trójnitrotoluenu i metalicznego glinu; stosowany do wybuchów podwodnych, np. w minach. Amona świątynia w Tebach (obecnie Karnak w Górnym Egipcie), największa świątynia staroż. Egiptu; poświęcona bogu Amonowi; rozbudowywana od XX w. p.n.e. do pocz. n.e.

34 among the blind a one-eyed man is king among the blind a one-eyed man is king [əmaŋ də blajnd ə uanajd män yz kyŋ; ang.], „pomiędzy ślepcami jednooki jest królem". amoniak NH3, gaz o przenikliwym zapachu, b. dobrze rozpuszczalny w wodzie; roztwory wodne a. (woda amoniakalna zw. potocznie a.) mają odczyn słabo alkaliczny; powstaje podczas gnicia ciał białkowych; otrzymywany gł. przez katalityczną syntezę z pierwiastków; stosowany do produkcji kwasu azotowego, nawozów sztucznych, mocznika, włókien syntet.; skroplony używany w chłodnictwie. amoniakalna metoda (Solvaya metoda), metoda otrzymywania węglanu sodu Na2CO3 z chlorku sodu NaCl; polega na działaniu wodnym roztworem amoniaku i CO2 na roztwór wodny chlorku sodu: NaCl+NH3+CO2+H2O → NaHCO3+ +NH4C1; słabo rozpuszczalny wodorowęglan sodu NaHCO3 oddziela się i praży (kalcynuje): 2NaHSO3 → Na2CO3+H2O+ +CO2; ma ogromne znaczenie przemysłowe. amoniakalna płuczka, aparat absorpcyjny stosowany w gazowniach i koksowniach. do wymywania amoniaku z gazu węglowego. amoniakalna woda, produkt rozpuszczenia amoniaku w wodzie; słaba zasada, zawiera obojętne cząsteczki amoniaku NH3 oraz nieznaczną ilość jonów NHj i OH~, powstałych w reakcji NH3+H2O↔NH++ +OH-; stosowana powszechnie w laboratoriach i przemyśle chem. i jako nawóz sztuczny (2O°/o N). amoniakaty, sole kompleksowe, w których kation skoordynowany jest z kilkoma cząsteczkami amoniaku, np. [Ag(NH8)2]+; a. powstające przy rozpuszczaniu np. azotanu amonu w ciekłym amoniaku stosowane są jako nawozy azotowe. amonifikacja, jedno z ogniw obiegu azotu w przyrodzie; uwolnienie amoniaku ze związków org. (szczątki roślin, zwierząt, wydaliny), wywoływane przez bakterie żyjące w glebie, wodzie, oborniku; wykorzystywana w nawożeniu organicznym. amoniowe związki, jonowe związki org., pochodne jonu amonowego NHj, w którym wszystkie cztery atomy wodoru zastąpione są alkilami; zasady amoniowe są mocnymi zasadami. amonit, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina azotanu amonu, nitrozwiązków aromatycznych i np. mączki drzewnej; stosowany w górnictwie niewęglowym. amonity (Ammonoidea), kopalne głowo-nogi (dewon do kredy); miały muszlę zwykle spiralną, śred. 1 cm do 2 m, podzieloną przegrodami na komory; w ostatniej znajdowało się ciało zwierzęcia; ważne skamieniałości przewodnie. amono-saletrzane materiały wybuchowe, kruszące materiały wybuchowe; mieszaniny, których gł. składnikiem jest azotan amonu (saletra amonowa); jedna z podstawowych grup górn. materiałów wybuchowych. amonowa grupa →amon. amonowy bromek, związek chem. stosowany w przemyśle fot. i litografii; w lecznictwie przy wzmożonej pobudliwości nerwowej, w podnieceniu ruchowym, w bezsenności, padaczce, nerwicach itd. amonu azotan NH4NO3 (saletra amonowa), higroskopijne kryształy; ogrzany powyżej 210° wybucha; składnik materiałów wybuchowych (amonit), nawóz sztuczny (35°/o N). amonu chlorek NH4C1 (salmiak), kryształy sublimujące po ogrzaniu; produkt uboczny w produkcji sody metodą amoniakalną; stosowany gł. jako nawóz sztuczny, do produkcji tzw. suchych ogniw galwanicznych, do oczyszczania powierzchni metali przed lutowaniem, w lecznictwie. amonu fosforany, nietrwałe sole kwasu fosforowego H3PO4; pierwszorzędowy f.a. NH4H2PO4 stosowany w przemyśle spoż. i do impregnacji zapałek.

amonu siarczan (NH4)2SO4, bezbarwne kryształy dobrze rozpuszczalne w wodzie; nawóz azotowy (ok. 21% N). amonu węglan (NH4)2CO3, bezbarwne kryształy rozpuszczalne w wodzie; nietrwały, już w zwykłej temperaturze przechodzi w wodorowęglan. amonu wodorowęglan NH4HCO3, nietrwały związek otrzymywany z amoniaku, dwutlenku węgla i wody; ogrzany powyżej 58° rozkłada się na produkty gazowe: NH3, CO2, H2O; używany do wypieku (spulchniania) ciast. Amor, mit. rzym. bóg miłości; mit. gr. Eros. amoralizm, filoz. pogląd etyczny negujący obowiązywanie jakichkolwiek norm i nakazów moralnych oraz słuszność oceny czynów ze względu na ich moralność. amoralny, pozbawiony zasad moralnych, niemoralny. amorek, szt. piast, motyw dekoracyjny w postaci małego nagiego chłopca ze skrzydłami; także określenie aniołka w sztuce religijnej. amorficzne ciało →bezpostaciowe ciało. amorficzne języki, języki, których cechą charakterystyczną jest słabo rozwinięty system afiksów, morfemów gram., np. starochiński. amorfizm, bezpostaciowość. amorfofalus (Amorphophallus),' bylina tropik. Azji; kwiaty, otoczone pochwą do 80 cm dl., mają zapach padliny; bulwy do 50 cm średnicy, jadalne. Amorgos, wyżynna wyspa gr. na M. E-gejskim (Cyklady); 135 km2, 3 tys. mieszk. (1961). Amorim ENRIQUE, 1900-60, pisarz urugwajski; powieści poruszające problemy społ., gł. wsi. amortyzacja (umorzenie), ekon. wartość zużytych w danym okresie środków trwałych. amortyzacyjna stawka, obliczone w pieniądzach zużycie obiektu trwałego (np. maszyny) przypadające na określoną jednostkę czasu, najczęściej rok. amortyzacyjna stopa, norma zużycia o-biektu trwałego ustalona na jednostkę czasu użytkowania (zazwyczaj rok), a wyrażona w procentach wartości inwentarzowej lego obiektu. amortyzacyjny odpis, ekon. zapis w księgowości — element kosztów produkcji, którego wartość jest równa wartości zużytych (fizycznie i moralnie) w danym okresie środków trwałych. amortyzator, element lub urządzenie do łagodzenia uderzeń i tłumienia drgań w obiektach techn. za pomocą sprężyny, tłoka poruszającego się w cylindrze z płynem itp. amor vincit omnia [łac], miłość zwycięża wszystko. Ampato (Nudo de Ampato), szczyt wulkaniczny w Andach Peruwiańskich, w Kor-dylierze Zach.; 6300 m. ampelografia, nauka zajmująca się opisem, klasyfikacją, a także gosp. charakterystyką gat. i odmian winorośli. Ampenan, port na zach. wybrzeżu wyspy Lombok (Indonezja). amper, A, podstawowa jednostka natężenia prądu elektr. w układzie SI; natężenie prądu elektr. stałego, który płynąc w 2 równoległych, prostoliniowych i nieskończenie długich przewodach o przekroju kołowym znikomo małym, umieszczonych w próżni w odległości 1 m od siebie wywołałby między nimi siłę 2.10-7 N (niutona) na każdy metr długości. Amper →Ammer. Ampera reguła kierunkowa (reguła prawej dłoni), reguła określająca zależność między kierunkiem prądu elektr. i kierunkiem pola magnet. wytworzonego przez ten prąd. amperaż, używana dawniej nazwa wartości natężenia prądu elektr., wyrażonej w 1 amperach. Ampére [ãpe:r] ANDRE MARIE, 1775-1836, fizyk fr.; prof. Ěcole Polytechnique i Ěcole

Normale w Paryżu; twórca podstaw współczesnej elektrodynamiki. amperogodzina, A.h, jednostka-ładunku elektr.; ładunek przenoszony przez prąd stały o natężeniu 1 A w ciągu jednej godziny (h); 1 A.h = 3600 C (kulombów). amperomierz, przyrząd do pomiaru natężenia prądu w obwodzie elektr., włączany szeregowo ze źródłem prądu i odbiornikiem; magnetoelektr., elektromagnet., elektrodynamiczny itp. amperosekunda, A.s, dawna nazwa jednostki kulomb. amperozwoje, A.z, iloczyn liczby zwojów uzwojenia elektr. (np. cewki) i natężenia przepływającego przez nie prądu elektrycznego. ampicylina (penbritin), antybiotyk z grupy penicylin półsyntet., o szerokim zakresie działania; stosowany w zakażeniach dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, dróg moczowych i in. ampla, rodzaj abażuru wiszącej lampy, w kształcie płytkiej misy, z alabastru, porcelany lub szkła; szczególnie popularna w XIX w. amplidyna, maszyna elektr. prądu stałego o specjalnej konstrukcji, rodzaj prądnicy, przeznaczona do wzmacniania wol-nozmiennych sygnałów elektr.; wzmocnienie mocy do 10 000 razy; używana szeroko w układach sterowania napędu maszyn roboczych. amplifikacja, lit. podniesienie lub obniżenie rangi opisywanego zjawiska za pomocą odpowiednich środków językowych (koń — rumak, szkapa). amplifikator, dawna nazwa wzmacniacza. amplifikować, przesadzać w opowiadaniu, wyolbrzymiać, rozszerzać opowiadaną treść. amplituda, fiz. największa wartość wielkości zmieniającej się okresowo (np. największe wychylenie wahadła, największa wartość natężenia prądu elektr. sinusoidalnie zmiennego). amplituda, meteorol. różnica między maksymalną a minimalną wartością zmieniającego się elementu meteorol. (np. temp. powietrza) w ciągu określonego czasu (np. doby — a. dobowa). ampula, małe naczynie z gliny, szkła lub metalu, w kształcie spłaszczonego dzbanuszka bez uchwytów. ampułka, małe naczynie do przechowywania płynów, z gliny, metalu lub szkła, często zdobione. amputacja, operacyjne usunięcie kończyny bądź jej części lub narządu (macica, sutek); może się również zdarzyć a. urazowa. Amrawati, m. w Indii (Maharasztra); 172 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełniany. Amr ibn al-As, 594-664, wódz arab.; dowódca wyprawy arab. na Palestynę i Syrię; 640-642 zdobył dla kalifatu Omajjadów Egipt i jako jego namiestnik założył nową stolicę, Al-Fustat. amrita, ind. nazwa napoju bogów zapewniającego im nieśmiertelność (podobnie jak gr. ambrozja). Amritsar, m. w Indii (Pendżab); 419 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż.; ośr. handl.; węzeł komunik.; święte miasto sik-hów, gdzie w Złotej Świątyni przechowują księgę Adi-granth. Amroha, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 69 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spożywczy. Amstelveen [amstəlwe:n], m. w zach. Holandii, w zespole miejskim Amsterdamu; 68 tys. mieszk. (1969). Amsterdam, konstytucyjna stol. Holandii, port połączony kanałem z M. Północnym; 1049 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); wielki ośr. przem., handl., kult., nauk. (2 uniw.) i turyst; Rijksmuseum; kościoły (XIVXVII w.), pałac król. (dawny ratusz, XVII w.), domy (XVII w.).

Amsterdam-Ren Kanał, śródlądowa droga wodna w Holandii, łączy Amsterdam z rz. Waal (odnoga ujścia Renu). Amstetten [amszte-], m. w Austrii (Dolna Austria); 12 tys.' mieszk. (1961); przemysł metal., drzewny. Amuay [amuaj], port naft. w Wenezueli, nad M. Karaibskim, na płw. Paranagua; wielka rafineria ropy naftowej. Amu-daria (w górnym biegu Piańdż), rz. w Afganistanie i ZSRR; dł. 2620 km, dorzecze 465 tys. km2; uchodzi do Jez. Aralskiego; żeglowna; zasila Kanał Karakumski. amulet (talizman), u ludów pierwotnych, w starożytności i średniowieczu przedmiot o znaczeniu magicznym — chroniący rzekomo przed niebezpieczeństwem, przynoszący szczęście. Amundsen [a-] ROALD, 1872-1928, norw. badacz polarny, zdobywca Bieguna Pd. (15XII 1911); 1903-06 po raz pierwszy przebył Przejście Pn.-Zach., 1926 przeleciał wraz z L. Ellsworthem i U. Nobilem, na sterowcu „Norge", nad Biegunem Pn.; zginął w Arktyce w wyprawie ratunkowej. Amundsena Lodowiec, jeden z lodowców spływających z biegunowego płaskowyżu Antarktydy, poprzez G. Królowej Maud w kierunku Lodowca Szelfowego Rossa. Amundsena Morze, przybrzeżne morze O. Spokojnego, u wybrzeży Antarktydy, między 100° a 123° W; zasolenie ok. 33,5%o; pokryte lodami. Amundsena Zatoka, zat. we wsch. części M. Beauforta, między W. Banksa i pn. wybrzeżem Kanady. Amundsen-Scott [a. skot], stacja nauk. na Biegunie Pd. (Antarktyda), na wys. 2800 m; zał. przez USA 1957 w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego. amunicja, pociski, granaty, bomby, miny, rakiety, torpedy i in.; służy do niszczenia, obezwładnienia, zapalania, zadymiania itp.; dzieli się na: bojową, ćwiczebną, ślepą i szkolną. amunicja myśliwska, śrutowe i kulowe naboje do myśliwskiej broni palnej: nabój śrutowy do broni o lufach gładkich (na zwierzynę drobną i drapieżniki), nabój kulowy do luf gładkich, nabój kulowy do luf gwintowanych, sztucerów (na grubą zwierzynę). amur (Ctenopharyngodon idella), ryba z rodziny karpiowatych, ponad 1 m dł.; roślinożerna; rzeki Chin i ZSRR; prowadzi się prace nad jej aklimatyzacją w Polsce; mięso smaczne. Amur (chin. Hejlung-ciang), rz. na Dalekim Wschodzie ZSRR (do Chabarowska na granicy z Chinami); powstaje z połączenia Szyłki i Argunu; dł. 2824 km (z Szyłką i Ononem 4440 km), dorzecze 1855 tys. km2; uchodzi do M. Ochockiego; gł. dopływy: Sungari, Ussuri (pr.), Zeja (1.); żeglowna. Amwrosijewka, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 22 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przemysłu cementowego. amylazy (diastazy), enzymy z klasy hy-drolaz katalizujące rozkład wielocukrów: skrobi i glikógenu, na cukry o mniejszych cząsteczkach. amylograf, przyrząd do określania wartości wypiekowej mąki żytniej, rejestrujący opór, jaki stawia ciasto żytnie przy mieszaniu w różnych temperaturach. amylopektyna, jeden z dwu składników skrobi, wielocukier zbudowany z glukozy, o cząsteczce zawierającej rozgałęzione łańcuchy. amyloplasty, bot. leukoplasty (bezbarwne plastydy) w komórkach organów za-pasonośnych, produkujące skrobię. amylowy alkohol C5H11OH, związek org. występujący w 8 odmianach izomerycznych; ciecz otrzymywana z fuzli i syntetycznie; stosowany gł. jako rozpuszczalnik. amyloza, składnik skrobi zbudowany z glukozy (250300 reszt), o cząsteczce

mającej postać nierozgałęzionego łańcucha. amylu azotyn C5H11ONO, ester kwasu azotawego i alkoholu amylowego; rozszerza naczynia krwionośne; stosowany w dusznicy bolesnej, astmie, migrenie. amylu octan C7H14O2, bezbarwna ciecz o zapachu owoców; stosowany jako składnik aromatów oraz niektórych kompozycji zapachowych. Amyot [amjo] JACQUES, 1513-93, erudyta fr.; wychowawca Karola IX i Henryka III; tłumacz Plutarcha. anabaptyści, protest, ruch rel.-społ., powstały w XVI w. w Niemczech; odrzucali chrzest niemowląt, głosili równość i wspólnotę dóbr (Th. Münzer); wywarli wpływ na braci poi. w początkowym okresie ich rozwoju. Anabar, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 939 km; uchodzi do M. Łaptiewów. anabatyczny ruch, meteorol. wstępujący ruch powietrza, np. wiatr wzdłuż zboczy ku szczytom górskim. Anabaza [gr., 'pochód w głąb kraju']: 1) tytuł dzieła Ksenofonta o wyprawie Cyrusa Mł. przeciw bratu Artakserkseso-wi; 2) gr. tytuł dzieła Arriana. anabena (Anabaena), kolonijny glon (sinica) mikroskopowej wielkości, gł. plan-ktonowy; powoduje tzw. zakwit wody. anabioza, odwracalny stan pozornej śmierci u niższych zwierząt i roślin, maks. ograniczenie funkcji życiowych organizmu w warunkach niedoboru wilgoci lub zbyt niskich temperatur. anaboliczne środki, leki wzmagające syntezę białek ustrojowych i ich odkładanie w narządach ciała; stosowane m.in. w schorzeniach wyniszczających, w chorobach wątroby, nerek, w starczym zaniku mięśni, w leczeniu schorzeń kości; diana-bol, durabolin. anabolizm, zachodzące w organizmie żywym procesy budowy składników ustrojowych, tj. biosyntezy. Anacapri [-kapri], mi. we Włoszech (Kampania), na wyspie Capri; 3,6 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst. o świat, sławie. anachoreci, rei. pustelnicy; znani wielu religiom. anachroniczny: 1) przestarzały, przeżytkowy, niewspółczesny; 2) błędnie oznaczający czas wydarzeń. anachronizm, niezgodność z czasem: 1) łączenie zjawisk lub faktów, które równocześnie nie mogły się zdarzyć; 2) przeżytek; przestarzałe poglądy lub zwyczaje. Anaconda [änəkondə], m. w USA (Mon-tana), w G. Skalistych; 9,6 tys. mieszk. (1970); hutnictwo miedzi, przemysł chemiczny. anadiploza, lit. zaczęcie zdania, członu 'lub wersu wyrazem, który znajdował się na końcu lub pod koniec poprzedniego. anadromiczne ryby, ryby wędrowne, które na tarło wpływają z mórz.do rzek; np. łososie, jesiotry. Anadyr, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 1150 km, dorzecze 191 tys. km2; uchodzi do Zat. Anadyrskiej. Anadyr, m. i port. w azjat. części Ros. FSRR, nad M. Beringa, ośr. adm. Czu-kockiego ON; 6 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun.; przemysł rybny. Anadyrska Nizina, niz. w azjat. części ZSRR, w dorzeczu Anadyru i rz. Wieli-ka, nad Zat. Anadyrska; tundra; liczne jeziora. Anadyrska Zatoka, zat. w pn.-zach. części M. Beringa, u wybrzeży Płw. Czukoc-kiego; głęb. do 105 m; uchodzi rz. Anadyr. anaerobionty (anaeroby, anoksybionty, beztlenowce), drobnoustroje żyjące bez dostępu wolnego tlenu; np. bakterie fermentacji masłowej, laseczki jadu kiełbasianego. anaerobioza (anoksybioza), życie w warunkach beztlenowych, bez dostępu powietrza; np. nieliczne bakterie, u których źródłem energii jest przyłączanie wodoru przez związki org. w procesach oddychania komórkowego.

Anaksymenes z Miletu 35 anaerobowy proces (anoksybioza), proces biochem. zachodzący bez udziału tlenu atm., np. fermentacja alkoholowa. anaeroby, biol. →anaerobionty. anaesthetica, farm. →anestetyki. anafaza, genet. faza podziału jądra komórkowego, w której następuje rozchodzenie się chromatyd (przy podziale zw. mitozą) lub chromosomów (w pierwszym podziale mejozy) do biegunów wrzeciona podziałowego. anafilaksja, stan uczulenia ustroju po wprowadzeniu pozajelitowym obcego gatunkowo białka, gł. surowicy leczn.; powtórne wprowadzenie tego białka po co najmniej 7-12 dniach powoduje ciężki wstrząs anafilaktyczny. anafora, lit. powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych wersów lub członów zdania. anaforeza, wędrówka ujemnie naładowanych cząstek w kierunku elektrody dodatniej. anageneza, biol. w procesach ewolucyjnych powolne zmiany przystosowawcze morfologiczne i fizjol. (B. Rensch 1947), prowadzące do różnicowania się szczepu. anaglif, fiz. dwa wydrukowane w różnych barwach i przesunięte względem siebie obrazy jednego przedmiotu; oglądane przez odpowiednie okulary dają wrażenie widzenia stereoskopowego. anaglif, szt. piast.: 1) płaskorzeźba (ryta, kuta lub odlewana) zdobiąca naczynia; 2) gra świateł i cieni (np. w malarstwie) dająca wrażenie reliefu. anagnoryzm (odpoznanie), lit. motyw polegający na rozpoznaniu, najczęściej ujawnieniu pokrewieństwa, służy rozwiązaniu konfliktu. anagogiczny, wzniosły, podnoszący na duchu. anagram, wyraz, często nazwisko, utworzone przez przestawienie głosek lub sylab innego wyrazu (Akyrema = Ameryka). Anaheim [änəhajm], m. w USA (Kalifornia), w zespole Los Angeles; 165 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu elektrotechnicznego. Anahita, staroirańska bogini, czczona jako władczyni wód i bóstwo płodności; bóstwo księżycowe, odpowiadające gr. Artemidzie; kult w Iranie, Azji Mniejszej, Armenii. Anajza, m. w Arabii Saudyjskiej (Nedżd); ok. 30 tys. mieszk; ośr. handl. regionu roln.; węzeł drogowy. anakolut, zniekształcenie konstrukcji składniowej powodujące zanik więzi między członami zdania. anakonda (Eunectes marinus), największy gat. węża z rodziny dusicieli, do 11 m dł.; poluje nocą na zdobycz do wielkości świni; nadwodna; Ameryka Pd. Anakreon(t), VI w. p.n.e.-, liryk gr. z Teos w Azji Mn.; pieśni miłosne, biesiadne (anakreontyki), elegie, epigramy, jamby. anakreontyk, pogodny utwór lir. opiewający uroki życia, zwykle o tematyce biesiadnej lub miłosnej; nazwa od gr. poety Anakreonta. anakruza (przedtakt, odbitka), lit. dodatkowa sylaba, krótka lub nieakcentówa-na występująca czasem na początku wersu; podział wersu na stopy zaczyna się wówczas po a. Anaksagoras z Kladzomen, ok. 500-ok. 428 p.n.e., filozof gr.; przedstawiciel żywiołowego materializmu, przyjmował istnienie nieskończenie wielu podzielnyćh, wiecznych cząsteczek materii, które wprawił w ruch rozum, duch (nous). Anaksymander z Miletu, 610-ok. 547 pn.e., gr. filozof z jońskiej szkoły filoz.; za tworzywo świata, z którego wziął on początek (arche), uważał tzw. apeiron —wieczną i nieskończoną, nieokreśloną materię. Anaksymenes z Miletu, ok. 585-ok. 525 p.n.e., gr. filozof z jońskiej szkoły filoz.; za pierwotną substancję świata (arche)

36 analcym

uważał powietrze — jako ilościowo nieskończoną i wiecznie ruchliwą materię. analcym, minerał z grupy skaleniowców, uwodniony glinokrzemian sodu; bezbarwny lub biały, różowawy, żółtawy, o szklistym połysku; występuje gł. w skałach magmowych, także w utworach hydro-termalnych. analekta, zbiór fragmentów z dzieł (także dzieła) lub dokumentów. analeptica, farm, →cucące środki. analfabeta, osoba nie umiejąca czytać ani pisać; przen. o kimś nie mającym elementarnych wiadomości w jakiejś dziedzinie. analfabetyzm, brak umiejętności czytania i pisania u osób powyżej określonego wieku (w statystyce pol. —10 lat, UNESCO — 14); przyczyną a. są braki szkolnictwa związane z ustrojem polit. i gosp. kraju; w Polsce 1931 była 235l°/0 analfabetów; po II wojnie świat, w latach 1949-51 dokonano w PRL likwidacji a. jako zjawiska masowego (1952 — 2,2°/0); 1949 wprowadzono bezpłatną naukę dla analfabetów i półanalfabetów, rozwinięto oświatę dorosłych i stworzono warunki do korzystania z nauki czytania na kursach wieczorowych. analgan, złożony środek przeciwbólowy i przeciwreumatyczny, stosowany w bólach różnego pochodzenia. analgezja, brak czucia bólu wskutek zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym lub uszkodzenia odpowiednich dróg nerwowych, niekiedy w histerii, stanach hipnotycznych; także po zastosowaniu środków farmakologicznych znoszących ból. analityczna chemia, dział chemii zajmujący się metodami określania chem. składu substancji i stosunków ilościowych wykrytych składników; nowocz. ch.a. posługuje się reakcjami związków nieorg. ze związkami org. oraz metodami instrumentalnymi, które odznaczają się b. dużą czułością, dokładnością i szybkością oznaczeń. analityczna funkcja, każda funkcja dająca się przedstawić w postaci szeregu potęgowego; f.a. znajdują szerokie zastosowania w naukach przyrodn. i technice. analityczna geometria, dział matematyki, w którym rozmaite twory (linie, powierzchnie) opisuje się za pomocą równań i nierówności i bada się ich własności metodami algebry. analityczna maszyna →licząco-analitycz-na maszyna. analityczna metoda nauczania, sposób nauczania, w którym uczniowie poznają najpierw całość (np. zdanie), następnie wyodrębniają części. analityczne grupy, chem. zespoły jonów, które tworzą trudno rozpuszczalne osady w wyniku reakcji chem. z tym samym odczynnikiem grupowym. analityczne języki, językozn. typ morfologiczny języków, które wyrażają stosunki gram. za pomocą luźnych morfemów w postaci przyimków, przysłówków oraz form czasownika posiłkowego; np. francuski. analityczne zdanie, filoz. u Kanta — zdanie, w którym treść orzecznika jest zawarta w treści podmiotu. analityczne zdanie, log. zdanie nie wymagające uzasadnienia w doświadczeniu, zdanie, któremu nie można zaprzeczyć bez naruszenia reguł znaczeniowych. analityka, log. dział logiki Arystotelesa, nauka o rozbiorze pojęć i sądów. analiza, metodol. metoda badawcza polegająca na rozłożeniu danej całości na jej części składowe; a. może być czynnością myślową lub fiz. (np. a. chemiczna). naliza aktywacyjna, metoda analizy chem. polegająca na przemianie atomów oznaczanego pierwiastka w atomy promieniotwórcze (np. przez napromieniowanie próbki neutronami) i oznaczenie ich zawartości metodami fizycznymi. analiza chemiczna, badania jakościowe-

go i ilościowego składu chem. substancji za pomocą przeprowadzania reakcji chem. (których wyniki pozwalają wnioskować o obecności i procentowej zawartości składników w badanym materiale) lub za pomocą metod instrumentalnych. analiza chromatograficzna, metoda analizy chem., gł. jakościowej, w której rozdział składników mieszaniny uzyskuje się za pomocą chromatografii, a wydzielone składniki identyfikuje chemicznie lub fi-zykochemicznie. analiza elektrolityczna, metoda ilościowego oznaczania zawartości metali w roztworze przez wydzielenie ich w wyniku odpowiednio przeprowadzonej elektrolizy. analiza elektrometryczna, instrumentalne metody analizy chem. (np. potencjo-metria) oparte na pomiarze zmian napięcia. analiza elementarna, metoda ilościowego oznaczania zawartości gł. węgla, wodoru i azotu w związkach org.; polega na spaleniu w tlenie odważonej próbki substancji i zważeniu powstałych tlenków. analiza fizykochemiczna, metody analizy chem. polegające na badaniu zależności między składem układu a jego własnościami fiz., np. gęstością, współczynnikiem załamania światła, temp. wrzenia itp. analiza fluorescencyjna →fluorymetria. analiza funkcjonalna, dział matematyki powstały w początkach XX w., poświęcony badaniu rozmaitych przestrzeni funkcyjnych metodami analizy mat. i topologii; jednym z twórców a.f. był S. Ba-nach. analiza gazów, jakościowa i ilościowa chem. analiza mieszanin gazowych, np. metodą selektywnego pochłaniania oznaczonego składnika (np. CO2 w roztworze KOH). analiza harmoniczna (analiza fourierowska), dział teorii szeregów ortogonalnych poświęcony rozwijaniu funkcyj na szeregi ortogonalne (w szczególności na szeregi trygonometryczne); ma doniosłe znaczenie w fizyce i technice. analiza ilościowa, oznaczanie procentowej zawartości składników w próbce w drodze analizy chemicznej. analiza instrumentalna, metody analizy chem. polegające na stosowaniu przyrządów pomiarowych umożliwiających dokładne określenie składu i stężenia badanej substancji; do najważniejszych metod a.i. należą: analiza widmowa, rentgeno-graficzna, kolorymetria, polarografia, chromatografia. analiza jakościowa, oznaczenie składu jakościowego chem. substancji w drodze analizy chemicznej. analiza kolorymetryczna (kolorymetria), fizykochem. metoda analizy ilościowej polegająca na oznaczaniu zawartości substancji w roztworze przez porównanie natężenia jego barwy z natężeniem barwy roztworu o znanym stężeniu; pomiaru dokonuje się wizualnie lub za pomocą kolo-rymetru. analiza kompleksometryczna (kom-pleksometria), metoda objętościowej analizy ilościowej oparta na zdolności tworzenia przez jony metali kompleksów z kwasami aminopolikarboksylowymi, np. kwasem wersenowym; punkt końcowy miareczkowania wyznacza się stosując odpowiednie metalowskaźniki. analiza kroplowa, metoda chem. analizy jakościowej; polega na przeprowadzeniu barwnej reakcji chem. między kroplą badanego roztworu i kroplą odczynnika. analiza matematyczna, zespół działów matematyki wyższej obejmujący rachunek różniczkowy i całkowy, równania różniczkowe i całkowe; uogólnieniem a.m. jest analiza funkcjonalna. analiza miareczkowa →analiza objętościowa. analiza myślowa, jedna z podstawowych Czynności umysłu ludzkiego polegająca na rozbijaniu całości zagadnienia na części składowe i wyodrębnianiu niektórych

z nich za pomocą abstrahowania; przeciwieństwo syntezy. analiza nakładów i wyników produkcji →przepływy międzygałęziowe. analiza numeryczna (metody numeryczne), dział matematyki stosowanej poświęcony przybliżonym metodom rozwiązywania skomplikowanych zagadnień matematycznych. analiza objętościowa (wolumetria, analiza miareczkowa), metoda chem. analizy ilościowej polegająca na dokładnym pomiarze objętości mianowanego roztworu odczynnika zużytego w reakcji chem. z określoną ilością badanej substancji; a.o. obejmuje: alkacymetrię, metody oksy-dacyjno-redukcyjne (np. manganometrię) i in. analiza oksydacyjno-redukcyjna →oksydymetria. analiza operacji →operacyjne badania. analiza radiochemiczna, ustalenie składu lub zawartości składników badanej substancji na podstawie pomiaru promieniowania emitowanego przez zawarte w próbce izotopy promieniotwórcze. analiza rentgenofluorescencyjna, metoda analizy, w której wnioski o składzie substancji wyciąga się analizując widmo fluorescencyjne uzyskane przez naświetlanie substancji promieniami gamma lub Roentgena. analiza rentgenospektralna, metoda jakościowej i ilościowej analizy chem. oparta na badaniu widma rentgenowskiego za pomocą spektrografu rentgenowskiego. analiza sekwencyjna, technika postępowania statyst. stosowana przy weryfikacji hipotez statyst. (np. przy badaniu wadliwości określonej partii towaru lub kontroli jakości produkcji przem.). analiza spektralna →analiza widmowa. analiza śladowa, wykrywanie i oznaczanie składników próbki, występujących w niej w b. małych ilościach; w a.ś. stosuje się zwł. metody instrumentalne. analiza techniczna, zespół szybkich i prostych metod chem., fizykochem. i fiz. stosowanych w laboratoriach przem. do analizy surowców, produktów i materiałów pomocniczych. analiza termograwimetryczna, metoda badania przemian związków, zwł. nieorg., podczas ogrzewania ich do wysokiej temp.; a.t. dokonuje się przy użyciu termowagi. analizator, fizjol. zespół elementów nerwowych (receptor, nerwowe drogi do-środkowe i odpowiedni ośrodek czuciowy w korze mózgowej), których zadaniem jest odbiór i analiza bodźców działających na organizm; także sam ośrodek czucia w korze mózgowej. analizator, fiz. przyrząd do badania stanu polaryzacji światła. analizator harmoniczny, przyrząd do wyznaczania przybliżonych wartości współczynników w rozwinięciu fourierowskim badanej funkcji. analizator matematyczny, maszyna mat. przystosowana eto rozwiązywania określonych zagadnień mat., np. analizator równań różniczkowych, analizator wielomianów (do znajdowania pierwiastków wielomianów). analiza wagowa, metoda chem. analizy ilościowej polegająca na strącaniu oznaczanego składnika roztworu w postaci praktycznie nierozpuszczalnego osadu, który po wysuszeniu waży się z dużą dokładnością. analiza wariancji, technika postępowania statyst. stosowana przy badaniu sy-stematycznego wpływu danych czynników na przypadkowe wyniki (np. rodzaju nawozu, sposobu uprawy itp. na wysokość plonów). analiza wektorowa, dział rachunku wektorowego poświęcony badaniu funkcji wektorowych metodami analizy mat.; ma szerokie zastosowanie w geometrii różniczkowej, fizyce, mechanice.

analiza widmowa (analiza spektralna), metoda oznaczania składu substancji na podstawie badania jej widma emisyjnego lub absorpcyjnego. analizująca lampa, lampa elektronopromieniowa stosowana w kamerach telewizyjnych do przetwarzania obrazu optycznego na sygnały elektr. (sygnały wizji); ikonoskop, ortikon, superortikon, widikon. analizy reakcja →reakcja rozkładu. analogia, językozn. wpływ upodabniający jednej jednostki językowej na inną, zwł. morfemów gram. (słowotwórczych, fleksyjnych). analogia, log.: 1) przenoszenie twierdzeń o danym przedmiocie na inny, na podstawie ich podobieństwa; 2) też podobieństwo. analogia, prawo ustalanie konsekwencji prawnych faktu nie uregulowanego przez prawo, na podstawie norm lub zasad prawnych określających konsekwencje faktów podobnych. analogiczne narządy, anat. narządy spełniające podobne funkcje, lecz różniące się pochodzeniem i planem budowy, np. skrzydła ptaków i skrzydła owadów. analogiczny, podobny, zbieżny z czymś. analogie elektro-mechano-akustyczne, analogie zachodzące między zjawiskami elektr., mech. i akustycznymi wynikające z podobieństw równań różniczkowych opisujących drgania elektr., mech. i akustyczne. analogie fizyczne, podobieństwo istniejące między zjawiskami fiz. opisywanymi przez identyczne lub podobne równania mat. (np. drgania wahadła i drgania prądu w układzie elektr.); wykorzystywane w maszynach analogowych. analogon, przypadek, przedmiot podobny, zbieżny, odpowiadający innemu. analogowa maszyna, maszyna mat. (licząca), w której zmienne, parametry i wyniki są odwzorowywane w postaci wielkości fiz. zmieniających się w sposób ciągły; w m.a. występuje wzajemna jednoznaczność między zmiennymi w rozwiązywanym problemie a wielkościami fiz. w maszynie. analysis situs, dawna łac. nazwa topologii. Anambas, grupa wysp indonez. na M. Południowochińskim; 673 km2, ok. 12 tys. mieszk.; gł. wyspy: Jemaja, Sian-tan, Matak; rybołówstwo. anamneza, filoz. u Platona — proces przypominania sobie wrodzonej wiedzy. anamneza (wywiad lekarski), med. zebranie od chorego danych o aktualnych dolegliwościach, chorobach, przebytych, ewent. kontaktach z zakaźnie chorymi i warunkach środowiskowych. anamorfot, układ optyczny złożony z pryzmatów, zwierciadeł lub soczewek cylindrycznych do rozszerzania lub zwężania obrazu w jednym kierunku. anamorfoza nomograficzna, mat. takie przekształcenie, które dany nomogram zamienia w równoważny nomogram zbudowany z samych linii prostych. anamorfoza optyczna, liniowe zwężanie lub rozszerzanie obrazu w jednym kierunku, np. poziomym; uzyskiwana za pomocą anamorfotu; współczynnik a.o. — liczba wskazująca, ile razy zwężono lub rozszerzono obraz. ananas (Ananas sativus), pd.amer. bylina z rozetą kolczastych liści; uprawiana w strefie tropik, (gł. na Hawajach) dla dużych, szyszkowatych, złocistożółtych, aromatycznych owocostanów, ważących 1-5 kg. Anand MULK RAJ, ur. 1905, ind. pisarz postępowy i działacz; tworzy w języku ang. i pendżabskim; powieści i nowele {Kulis); międzynar. nagr. Leninowska. ananda, błogostan, w ind. filozofii jedna z cech Brahmana-absolutu: wolność od cierpień. Ananda, VI/V w. p.n.e., krewny Buddy i jego ulubiony uczeń; po śmierci Buddy

Anczyc 37 stał na czele zgromadzeń buddyzmu; przypisuje mu się autorstwo Suttapitaki (kosza kazań Buddy). ananińska kultura, archeol. kultura wczesnej epoki żelaza w górnym dorzeczu Wołgi; rolnictwo, pasterstwo, myślistwo; wytwory z brązu i żelaza; nazwa od miejscowości Ananino nad Karną (Ros.FSRR). Ananke, mit. gr. bóstwo przeznaczenia, kierujące życiem ludzkim; mit. rzym. Fatum. anapest, lit. w wersyfikacji antycznej stopa złożona z 3 sylab — 2 krótkich i długiej ( —), w poi. — stopa lub zestrój akcentowy z 3 sylab, z trzecią sylabą akcentowaną (— — ). Anapolis [ana-], m. w Brazylii (Goias); 49 tys. mieszk.' (1960); ośr. handlowy. anarchia, stan chaosu i rozprzężenia społ., dezorganizacja istniejąca wskutek braku lub bezsilności organów władzy. anarchiczny, nacechowany anarchią, bezrządny, bezładny, chaotyczny. anarchista, zwolennik anarchizmu. anarchistyczny, opowiadający się za nieograniczoną wolnością i niezależnością jednostki w życiu społ.; niezdyscyplinowany, samowolny, wywrotowy. anarchizm, kierunek społ.-polit. XIX w. uznający władzę państw., bez względu na jej charakter, za źródło ucisku, postulujący zniesienie wszelkich jej form i zastąpienie jej ustrojem bezpaństw. opartym na wolnych związkach gmin; w XX w. występuje gł. w postaci anarchosyndyka-lizmu i neoanarchizmu. anarchoindywidualizm, doktryna społ.-polit. XIX w. postulująca stworzenie ustroju bezpaństwowego, w którym istnieje drobna własność prywatna równych właścicieli zrzeszonych w wolne gminy; twórca P. Proudhon. anarchokolektywizm, doktryna i ruch społ.-polit. w XIX w. postulujące stworzenie w drodze rewolucji ustroju bezpaństw. o społ. własności środków produkcji, rządzonego przez grupy wytwórcze; twórca M. Bakunin. anarchokomunizm, doktryna społ.-polit. XIX/XX w., łącząca zasadę pełnej wolności jednostki z zasadą komunizmu gosp.; zakładała proste przejście od kapitalist. do bezpaństw. ustroju komu-nist; twórca P. Kropotkin. anarchosyndykalizm, kierunek anarchizmu w związkowym ruchu robotn., postulujący stworzenie społeczeństwa, w którym własność środków produkcji przejmą związki zaw.; występował gł. w pocz. XX w. w zachodnioeur. związkach zawodowych; twórca G. Sorel. anastasis, ikon. scena zejścia Chrystusa do otchłani; w sztuce bizant. w VII-VIII w.; na Zachodzie od ok. X w. anastomoza, anat. →zespolenie. anastrofa (epanastrofa), lit. powtórzenie wyrazów w odwrotnym porządku lub rozpoczęcie zdania czy wersu wyrazem, którym kończyło się poprzednie zdanie czy wers; także szyk zdania przestawny, niezwykły. anastygmat, obiektyw, w którym usunięto wszystkie wady optyczne z anastyg-matyzmem włącznie. anastyloza, ponowne ustawienie elementów arch. ze zrujnowanej budowli antycznej. anataz, minerał, odmiana polimorficzna dwutlenku tytanu; ciemnożółty, brun. lub czarny, o diamentowym połysku; występuje gł. w skałach magmowych i metamorficznych. anateksis, geol. proces polegający na rozmiękczaniu i stopniowym upłynnianiu mas skalnych, które znalazły się w głębszych partiach skorupy ziemskiej, w warunkach wysokiej temp.; prowadzi do powstania wtórnej magmy.; anatema, rel. w katolicyzmie i prawosławiu klątwa kość; rodzaj ekskomuniki;

Często służyła jako środek realizacji polit. interesów papiestwa. Anat(h), mit. kananejska bogini płodności i wojny; siostra Baala, któremu pomagała w walce z Motem; wyobrażana z lilią lub wężem (symbole płodności) w ręce lub na koniu, z mieczem lub oszczepem. anatoksyna (toksoid), toksyna bakteryjna, której jadowitość jest zniszczona przez dodanie formaliny i ogrzewanie; z a. przygotowuje się szczepionki uodparniające, np. a. błonicza, a. tężcowa. Anatolijska Wyżyna, wyż. w Turcji, między G. Pontyjskimi i Zagros; wys. 900-1500 m (maks. 3916 m — Erciyas); liczne kotliny rozdzielone masywami górskimi; słone jeziora; roślinność półpustyn-na; na W.A. leży Ankara. anatolijskie języki, języki indoeur. w Azji Mn., 2000 p.n.e.-do pocz. n.e.; he-tycki, luwijski, palajski, licyjski, karyj-ski, lidyjski i in. anatomia, nauka o budowie organizmu człowieka, zwierząt lub roślin, w ich całym cyklu życiowym, w powiązaniu z czynnościami i uwzględnieniem przeszłości rozwojowej; dział biologii, a. człowieka — także medycyny. anatomia patologiczna, dział patologii zajmujący się badaniem budowy narządów zmienionych chorobowo lub wykazujących wady rozwojowe. Anawratha, ?-1077, pierwszy król zjednoczonej Birmy (od 1044), ze stolicą w Pagan; wprowadził buddyzm (hinajanę); rozwój gosp., „złoty wiek" sztuki. Anc BOLESŁAW, 1841-1909, uczestnik powstania 1863; komisarz żandarmerii nar. w woj. krak.; na emigracji inżynier kolejowy. Anc DOMINIK, 1844-1918, adwokat; uczestnik powstania 1863; obrońca w procesie I Proletariatu. Ančerl KAREŁ, ur. 1908, dyrygent czes.; ceniony interpretator muzyki współczesnej. ancestralny, właściwy przodkom, dotyczący przodków. Anchizes, mit. gr. ojciec Eneasza; syn wyniósł go na ramionach z płonącej Troi. anchois [ãszua; fr.] →anchovis. Anchorage [äŋkərydżl, m. w USA, największe w stanie Alaska, port rybacki i handl. nad O. Spokojnym; 46 tys. mieszk. (1970). anchovis (anchois), konserwa rybna z silnie solonych (10-15%) sardeli lub innych ryb, pozbawionych skóry, ości i płetw, z dodatkiem różnych przypraw korzennych. anchusina →alkanina. ancien régime [ãsj.ę reżim;,'dawny system rządów'], określenie ustroju Francji sprzed 1789; potocznie dawna, przestarzała forma rządów. Ancing, m. w Chinach (Anhuej), port nad Jangcy; 110 tys. mieszk. (1956); przemysł spoż., maszyn., chem. i szklarski. Ancud [anku], m. w pd. Chile, na wyspie Chiloe, ośrodek adm. prow. Chiloe; 7,4 tys. mieszk. (1960); port rybacki. ancylostomatoza (choroba górników), choroba pasożytnicza człowieka (też ssaków), wywoływana przez jelitowe tęgo-ryjce; zaburzenia trawienne, krwawienia, niedokrwistość; zarażenie przez skórę — kontakt z ziemią (pracownicy kopalń, tunelów), gdzie bytują larwy. Ancylusowe Jezioro, jezioro słodkowod-ne, jedno ze stadiów rozwoju M. Bałtyckiego; istniało od ok. 7900 do ok. 6800 p.n.e. Anczyc STANISŁAW, 1868-1927, syn Władysława Ludwika, metaloznawca; prof. Polit. Lwowskiej; prace metalograficzne, m.in. Żelazo, Techniczne stopy metali. Anczyc WACŁAW, 1866-1938, syn Władysława Ludwika, drukarz i introligator; odziedziczoną po ojcu drukarnię rozwinął w przodujący zakład typograficzny; przejął ją następnie jego syn WŁADYSŁAW (l894-1941), prowadził do 1939.

38 Anczyc

Anczyc WŁADYSŁAW LUDWIK, 1823-83, pisarz; popularne sztuki lud.-patriot. (Kościuszko pod Racławicami), poezje patriot. (Tyrteusz); założył w Krakowie drukarnię. andabata, gladiator rzym. walczący w hełmie zakrywającym oczy (dla wywoływania efektów komicznych). Andaluzja (Andalucia), region (kraina hist.) w pd. Hiszpanii, nad O. Atlantyckim i M. Śródziemnym, na Niz. Andalu-zyjskiej, w G. Betyckich i Sierra Morena; 87,3 tys. km2, 6,0 mln mieszk. (1968); uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, bawełny; turystyka; gł. m.: Sewilla, Malaga. — W starożytności rzym. prowincja; w V w. pod władzą Wandalów, następnie Wizygotów; 714 opanowana przez Arabów; od XIII w. w Królestwie Kastylii (bez Grenady). Andaluzyjska Nizina, niz. w pd.-zach. Hiszpanii, nad O. Atlantyckim, między górami Sierra Morena i Betyckimi; przez N.A. przepływa Gwadalkiwir. Andaluzyjskie Góry →Betyckie Góry. andaluzyt, minerał, odmiana polimor-ficzna krzemianu glinu; białawy, szary, czerwonawy, o szklistym połysku; typowy składnik skał metamorficznych; używany do wyrobu materiałów ogniotrwa-; łych i kwasoodpornych. Andamanie, wymierająca rdzenna ludność wysp Andamanów; ok. 1 tyś.; koczownicy; prymitywna kultura. Andamany, grupa wysp ind. na O. Indyjskim; wchodzą w skład terytorium związkowego Andamany i Nikobary; gł. wyspy: Andaman Pn., Andaman Środk., Andaman Pd., Andaman Mały; klimat monsunowy; lasy (eksploatacja); uprawa ryżu, palmy kokosowej; rybołówstwo. — Znane z relacji arab. od IX w.; 1789 zajęte przez Anglię. Andamany i Nikobary, terytorium związkowe Indii; obejmuje wyspy Andamany i Nikobary na O. Indyjskim; 8,3 tys. km2, 79 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Port Blair (Andamany). Andamańskie Morze, część O. Indyjskiego, między Płw. Indochińskim a Anda-manami, Nikobarami i Sumatrą; pow. 602 tys. km2, głęb. do 4198 m, zasolenie 2O-32,5°/oo; uchodzą rz.: Irawadi, Saluin; gh port Rangun. andante [wł.], muz.: 1) tempo umiarkowane; 2) określenie tytułowe utworu lub jego części, utrzymanych w tempie dość wolnym. andantino [wł.], muz. tempo nieco żywsze od andante. Andegaweni (Anjou), dynastia wywodząca się od hrabiów (od 1360 książąt) Andegawenii; panowali w Królestwie Jerozolimskim 1131-86, Anglii (Plantageneci) 1154-1485, Neapolu, Sycylii, na Węgrzech i w Polsce (Ludwik Węg. i Jadwiga). Andegawenia, kraina hist. w zach. Francji; w średniowieczu hrabstwo, później księstwo; 1154-1205 należała do Anglii; 1480 włączona do Korony francuskiej. Andernach [ąn-], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), nad Renem; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. budowlanych. Anders [ändərz] WILLIAM, ur. 1933, amer. pilot astronauta; członek załogi statku Apollo 8, w którym z F. Borma-nem i J. Lovellem 21-27 XII 1968 odbył pierwszy w historii załogowy lot dookoła Księżyca. Anders WŁADYSŁAW, 1892-1970, generał i polityk; we wrześniu 1939 dowódca Nowogródzkiej Bryg. Kawalerii; 1941-42 dowódca Armii Pol. w ZSRR, 1942-43 — Armii Poi. na Wschodzie, 1943-45 dowódca 2 Korpusu Poi.; jeden z przywódców reakcyjnych grup emigracji. Andersen [-rsz] ALFRED, ur. 1914, pisarz niem. (obecnie Szwajcaria); powieści, opowiadania, słuchowiska o antyfaszyst. wymowie. Andersen [a-] HANS CHRISTIAN, 1805-75, pisarz duń.; klasyk świat, literatury dzie-

cięcej; autor baśni, które w przenikniętej liryzmem i subtelną ironią formie przekazują głęboką treść filoz. i społeczną. Andersen [a-] TRYGGVE, 1866-1920, pisarz norw.; wybitny przedstawiciel i jeden z przywódców neoromantyzmu; powieści fantast., nowele w stylu E.T.A. Hoffmanna. Andersen-Nexø [a- neksö] MARTIN, 1869-1954, pisarz duń.; radykalne społ. powieści o życiu i walce duń. proletariatu (Ditta, Pelle zwycięzca); reportaże z ZSRR. Anderson [ändərsn] CARL DAWID, ur. 1905, fizyk amer.; prof. California Insti-tute of Technology; badacz promieniowania kosmicznego; odkrywca pozytonu i mezonu μ; nagr. Nobla. Anderson [ändərsn] JUDITH, ur. 1898, aktorka amer.; role w tragediach Szekspira, dramatach E. O'Neilla, w filmach. Anderson [ändərsn] LINDSAY, ur. 1923, ang. reżyser teatr, i film., krytyk; uczestnik postępowego ruchu dokumentalistów „Free Cinema", reżyser wybitnych filmów fabularnych (Sportowe życiet Jeżeli...). Anderson [ändərsn] MARIAN, ur. 1902, śpiewaczka amer., Murzynka, kontralt świat, sławy; ceniona interpretatorka pieśni klas., romant., repertuaru oratoryjno-kantatowego, także spirituals. Anderson [ändərsn] MARY, 1859-1940, aktorka amer.; role szekspirowskie; autorka pamiętników. Anderson [ändərsn] MAXWELL, 1888-1959, dramaturg amer.; antywoj. sztuka Rywale, wierszowane dramaty, m.in. Sceneria zimowa — o Sacco i Vanzettim. Anderson [ändərsn] SHERWOOD, 1876-1941, pisarz amer.; impresyjne nowele psychol.-obyczajowe (Miasteczko Wines-burg), powieści, refleksyjne wspomnienia, studia literackie. Andersson [andəszszon] BIBI, ur. 1935, szwedz. aktorka teatr, i film.; jedna z gł. odtwórczyń ról w filmach I. Bergmana (Tani, gdzie rosną poziomki, Persona). Andersson [andəszszon] DAN, 1888-1920, szwedz. poeta i prozaik; jeden z twórców tzw. literatury proletariackiej. Andersson [andəszszon] HARRIET, ur. 1932, szwedz. aktorka film.; dram. role kobiet współcz. (Wakacje z Moniką, Kochać). Andersz WOJCIECH, 1850-1907, działacz nar. i społ. w Poznańskiem, ksiądz; więziony przez władze pruskie. andezyn, minerał z grupy plagioklazów, glinokrzemian sodu i wapnia. andezyt, magmowa skała wylewna, jasno- lub ciemnoszara; składa się gł. z plagioklazu oraz amfibolu lub piroksenu; używany do celów bud. i drogowych oraz jako materiał kwasoodporny. Andhra-Pradesz, stan w pd. Indii, na wyż. Dekan; 275,2 tys. km2, 39,9 min mieszk. (1966); stoi. Hajdarabad; uprawa prosa, ryżu, trzciny cukr., orzeszków ziemnych, tytoniu, palmy kokosowej; wydobycie rud manganu, chromu, grafitu, węgla kamiennego. Andiżan, m. obw. w Uzb.SRR, w Kotlinie Fergańskiej; 188 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., spoż., chem., mat. budowlanych. Andokides, ok. 540-520 p.n.e., gr. garncarz stylu czarno- i czerwonofigurowego; działał w Attyce; domniemany wynalazca czerwonofigurowej techniki zdobienia waz. Andora (Valls d'Andorra, Dolina Andory), państwo w pd. Europie, w Pirenejach; 453 km*, 19 tys. mieszk. (1969); stol. Andorra la Vella; j.u. kataloński; region turyst. o świat, znaczeniu. — Republika półsuwerenna, pod podwójnym zwierzchnictwem (od XII w.) Francji i hiszp. biskupa w m. Urgel. Andorra la Vella, stoi. Andory; 5,5 tys. mieszk. (1968): ważny ośr. turyst.; kościół romański, pałac (XVI w.). Andrade OLEGARIO VICTOR, 1841-82,

argent. poeta i publicysta; liryki, poematy pod wpływem V. Hugo, artykuły polityczne. andradyt, minerał z grupy granatów, krzemian wapnia i żelaza; zielony, brun., żółty lub czarny; kamień szlachetny. andragogika, dział pedagogiki obejmujący wychowanie młodzieży pracującej i dorosłych w szkołach, świetlicach, domach kultury itp. Andrassy [ondra:rsz] GYULA, 1860-1929, prawicowy polityk węg.; 1906-10 min. spraw wewn.; 1918 ostatni min. spraw zagr. Austro-Węgier; 1921 uczestnik nieudanego puczu monarchistycznego. André [ãdry] ÉDOUARD, 1840-1911, fr. ogrodnik-artysta i botanik; naczelny ogrodnik Paryża; twórca projektów wielu parków we Francji i in. krajach. André [ãdry] GUSTAVE, 1856-1927, fr. chemik rolny; prof. Sorbony i Instytutu Agronomicznego w Paryżu, czł. Akad. Nauk tamże; Chimie agricole. Andrea del Castagno [a. d. kastańjo], 1423(?)-57, wł. malarz epoki renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; freski rel. (m.in. w klasztorze S. Apollonia we Florencji); portrety. Andrea del Sarto, 1486-1531, wł. malarz epoki renesansu; obrazy i freski rei. (m.in. w klasztorze S.Ś. Annunziata we Florencji); portrety. Andrée [-re] SALOMON AUGUST, 1854-97, szwedz. inżynier i badacz polarny; podczas próby dotarcia balonem „Ornen" do Bieguna Pn. zginął na W. Białej. Andreescu [andrejesku] ION, 1850-82, malarz rum., działał gł. we Francji; wpływ barbizończyków i impresjonizmu; realist. sceny rodzajowe, pejzaże, martwe natury, portrety. Andreini, rodzina aktorów wł. comme-dia dell'arte: FRANCESCO (1548-1624), twórca postaci Capitana Spavento; ISA-BELLA (1562-1604), żona Francesca, grała postać amantki nazwanej jej imieniem; GIOVANNI BATTISTA (1578-1654), syn Francesca. Andrejczin LUBOMIR, ur. 1910, językoznawca bułg.; prof. uniw. w Sofii, czł. Bułg. AN; liczne prace językoznawcze, m.in. Osnownata gramatika na byłgarski ezik. Andrejew IGOR, ur. 1915, prawnik; prof. prawa karnego Uniw. Warsz.; 1950-54 i 1962-68 kierownik Studium Zaocznego Wydziału Prawa tamże; dyr. Instytutu Prawa Karnego Uniw. Warszawskiego. Andres STEFAN, 1906-70, niem. pisarz kat. (NRF); antyfaszyst. powieści, opowiadania, słuchowiska, poezje. Andrespol, osiedle w pow. i woj. łódzkim, nad Miazgą; 12,4 tys. mieszk. (1970); zakład ceramiki bud.; ośr. wypoczynkowy. Andrews [ändru:z] THOMAS, 1813-85, irl. chemik i fizyk; prace dotyczące gł. stanu krytycznego materii. Andria, m. we Włoszech (Apulia); 76 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Andricu MIHAIL-JON, ur. 1894, rum. kompozytor i pedagog; 3 symfonie, balet Taina, muzyka kameralna, pieśni. Andrić Ivo, ur. 1892, pisarz serb.; powieści (Konsulowie ich cesarskich mości, Most na Drinie) i opowiadania (Wakacje na południu), gł. hist. z życia Bośni, o problematyce moralnej i egzystencjalnej; nagr. Nobla. Andriejew ANDRIEJ A., ur. 1895, radz. działacz partyjny i państw.; 1932-52 czł. Biura Polit. KCWKP(b); wielokrotny minister; 1938-45 przewodn. Rady Związku Rady Najwyższej ZSRR; 1946-53 wicepremier ZSRR. Andriejew BORIS F., ur. 1915, ros. aktor film.; wybitny odtwórca postaci prostych ludzi w filmach woj., komediowych i psychologicznych (Dwaj żołnierze, Żurbino-wie). Andriejew LEONID N., 1871-1919, ros. prozaik i dramaturg; początkowo opo-

wiadania o akcentach społ., później pesymistyczne dramaty (Ten, którego biją po twarzy). Andriejew NIKOŁAJ A., 1873-1932, ros. rzeźbiarz i rysownik; Leniniana (cykl rzeźb, i rysunkowych portretów Lenina). Andriejew NIKOŁAJ N., ur. 1880, fizyk radz.; twórca radz. szkoły akustycznej; przewodn. Komisji Akustyki AN ZSRR, czł. AN ZSRR oraz PAN; prace poświęcone gł. akustyce i teorii drgań. Andriolli MICHAŁ ELWIRO, 1836-95, rysownik, ilustrator (m.in. Pana Tadeusza Mickiewicza); twórczość o cechach romantyzmu; działacz powstania 1863. androgeny, męskie hormony płciowe; związki chem. pobudzające rozwój i utrzymujące czynności męskich narządów rozrodczych. androgynia, obojnactwo rzekome męskie; upodobnienie zewn. cech płciowych mężczyzny do cech kobiecych lub — u zwierząt — samczych do samiczych. android, ruchoma figura naśladująca ruchy człowieka. androkefalizm, szt. plast, przedstawienie postaci zwierzęcej z głową ludzką; m.in. w staroż. sztuce egip., asyryjskiej, Dalekiego Wschodu i średniow. sztuce europejskiej. Andromacha, mit. gr. żona Hektora. Andromeda, Andromeda (And), gwiazdozbiór nieba pn.; zawiera galaktykę spiralną o śred. 50 kiloparseków, zwaną Wielką Mgławicą A., będącą najodleglejszym zbiorowiskiem materii widocznym gołym okiem, a także jedną z najbliższych galaktyk. Andromeda, mit. gr. królewna etiopska, córka Kasjopei; z winy matki złożona smokowi mor. na ofiarę; uratowana i poślubiona przez Perseusza. Andromedydy, rój meteorów powstały 1846 z rozpadu komety Bieli. Andronik I Komnenos, 1122-85, cesarz bizant. od 1183; scentralizował aparat adm., ukrócił nadużycia podatkowe; sprawował rządy terroru. Andronikow IRAKLIJ Ł. (właśc. I.Ł. An-dronikaszwili), ur. 1908, ros. pisarz i historyk literatury; zajmował się gł. twórczością M. Lermontowa. andronowska kultura, archeol. kultura epoki brązu, poł. II-pocz. ,1 tysiąclecia p.n.e., w Syberii Zach. i Kazachstanie; rolnictwo, pasterstwo; nazwa od w. Andronowo k. Aczyńska (Ros.FSRR). androny, rzeczy niewiarygodne, brednie, banialuki. Andropow JURIJ W., ur. 1914, radz. działacz ruchu robotn.; 1962-67 sekr. KC KPZR, od 1967 kandydat na czł. Biura Polit. KC; od 1967 przewodn. Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Państw, przy Radzie Ministrów ZSRR. Andros [änd-], największa wyspa ar-chip. Bahama; 3,5 tys. km2, 7,5 tys. mieszk. (1967); turystyka. Andros, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 374 km2, 19 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek. androsteron, męski hormon płciowy o działaniu fizjol. testosteronu, lecz słabszym, uważany obecnie za produkt jego przemian. andrus, łobuz, ulicznik. Andrusikiewicz JAN KANTY, 1815-50, nauczyciel lud., przywódca (wraz z J. Kmie-towiczem) powstania Chochołowskiego 1846. andruszowski rozejm, 1667 zawarty w Andruszowie (koło Smoleńska) po wojnie pol.-ros. 1654-67; Rosja zatrzymała m.in. ziemię smoleńską i Kijów (na 2 lata). andrut (wafel), delikatne, wypiekane w specjalnych formach ciasto w kształcie cienkich, okrągłych lub kwadratowych płatów, niekiedy zwijanych w rurki. Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, w Andrychowie, odbudowane i rozbudowane 1952-58 z dawnych zakładów tkackich istniejących od 1907; produkują: bawełn. tkaniny bieliźniane, poś-

cielowe, wsypowe, odzieżowe i specjalne techniczne. Andrychów, m. w pow. wadowickim, woj. krak., w Beskidzie Małym; 13,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu bawełn. i maszyn.; muzeum tkactwa; prawa miejskie 1767. Andrycz NINA, ur. 1915, aktorka Teatru Polskiego w Warszawie; gł. role w dramatach klas. (Maria Stuart Słowackiego, Lady Milford — Intryga i miłość F. Schillera); występy w telewizji. Andrzej, wg N. Testamentu apostoł, brat Piotra; działał w Azji Mn. i Grecji; wg tradycji ukrzyżowany na krzyżu o kształcie litery X („krzyż św. A."). Andrzej, I poł. XV w., malarz rus. działający w Polsce; polichromia kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie. Andrzej I, ?-1060, król węg. od 1047, z dyn. Arpadów; przywrócenie ładu po długotrwałych walkach wewn. i reakcji pogańskiej; odparcie dwóch najazdów czes. Henryka III. Andrzej II, 1175-1235, król węg. od 1205, z dyn. Arpadów; sprowadził Krzyżaków na Węgry do walk z Połowcami 1211; organizator V wyprawy krzyżowej (1217-18); wydał Złotą Bullę (1222). Andrzej III, 1250-1301, król węg. od 1290, ostatni z dyn. Arpadów; ciężkie walki z pretendentami do tronu. Andrzej Bogolubski, ok. 1111-74, książę Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej od 1157, syn Jerzego Dołgorukiego; 1169 zdobył Kijów; zamordowany przez bojarów. Andrzej czak WŁADYSŁAW (pseud. Antek), 1920-43, działacz ruchu młodzieżowego; od 1938 w PPS; od III 1943 komendant Milicji Lud. RPPS; zamordowany przez hitlerowców. Andrzejewski ANTONI (pseud. Stary De-tiuk), 17851868, botanik florysta i literat; autor dzieł przyrodn.; pamiętnikarz i po-wieścjopisarz. Andrzejewski JERZY, ur. 1909, pisarz; powieść o problematyce moralnej Ład serca, zbiór opowiadań okupacyjnych Noc, powieść Popiół i diament o powoj, konfliktach polit.; metaforyczne opowieści hist. (Ciemności kryją ziemię, Bramy raju) i współcz. (Złoty lis, Idzie skacząc po górach). Andrzej Łaskarz, 1362-1426, biskup pozn. od 1414; posłował do Rzymu i Węgier; na soborze w Konstancji występował jako zwolennik koncyliaryzmu. Andrzej z Bnina, 1396-1479, biskup pozn. od 1438, zwolennik przyłączenia Śląska i Pomorza do Polski. Andrzej z Kokorzyna, ?-ok. 1435, teolog, rektor Akad. Krakowskiej. Andújar [-uchar], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad Gwadalkiwirem; 32 tys. mieszk. (1960); przemysł ceram., spożywczy. Andy, system górski w Ameryce Pd., wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego; dł. ok. 9000 km; wys. do 6960 m (Aconcagua); ukształtowane w czasie orogenezy alpejskiej; równoległe łańcuchy (Kordyliery), rozdzielone wysokimi wyżynami (altipla-no) i kotlinami; czynne wulkany, częste silne trzęsienia ziemi; lodowce; granica wiecznego śniegu na wys. 6300 m na pn., do 500-700 m na pd.; wydobycie rud miedzi, cyny, antymonu, cynku i ołowiu, srebra, złota, saletry chilijskiej. Andy Ekwadorskie, część Andów w Ekwadorze; obejmują 2 pasma górskie (Kordyliery Wschodnią i Zachodnią), rozdzielone tektonicznym obniżeniem; wulkany: Chimborazo, Cotopaxi, Sangay. andyjska kultura megalityczna, archeol. kultura neolitu; charakterystyczne budowle kam., gł. grobowe i sakralne, wznoszone bez zaprawy. Andy Patagońskie, pd. część Andów w Argentynie i Chile; wys. 2000-3000 m (maks. 4058); lodowce; liczne, duże jeziora; silnie sejsmiczne; lasy mieszane. Andy Peruwiańskie, część Andów w Peru; dzielą się na Kordyliery: Środkową,

anestezyna 39 Wschodnią i Zachodnią; głęboko rozcięte górnymi odcinkami rzek Marañón, Ucayali i Huallaga; trzęsienia ziemi; roślinność stepowo-pustynna. Andy Północno-Zachodnie, część Andów w Kolumbii i zach. Wenezueli; obejmują Kordyliery: Wschodnią, Środkową i Zachodnią; rozdzielone głębokimi i szerokimi dolinami rzek Magdaleny i Cauca; rzeźba alpejska; wulkany (Tolima, Pu-race). Andy Środkowe, część Andów między ok. 14-28°S; szer. do 700-800 km; rozległa pustynna wyżyna ograniczona od zach. wulkanami, od wsch. — Cordilierą Real; roślinność półpustynna (puna). Anécho [-szo], m. i port w Togo, nad Zat. Gwinejską; 13 tys. mieszk. (1968); w pobliżu wydobycie fosforytów. Anegada änəga:də], wyspa w Ameryce Środk. (Bryt. Wyspy Dziewicze); 34 km2, ok. 300 mieszk. (1960). anegdota, zwięzłe opowiadanie, często z życia znanej osobistości, zamknięte zaskakującą i zabawną puentą. anegdotyczny: 1) mający charakter anegdoty, zmyślpny, żartobliwy; 2) odnoszący się do treści; treściowy. aneks: 1) załącznik, pismo dodatkowe dołączone do gł. dokumentu; 2) luiny do-datek uzupełniający tekst książki. aneksja, przyłączenie przez państwo przy użyciu przymusu części lub całości terytorium innego państwa; a. jest zakazana przez współcz. prawo międzynarodowe. aneksjonizm, doktryna polit. uzasadniająca przyłączenie przez państwo całości lub części terytorium innego państwa w drodze aneksji. anemia →niedokrwistość. anemia zakaźna koni →niedokrwistość zakaźna koni. anemiczny, przen. wątły, słaby, niepozorny. anemochoria (wiatrosiewność), rozsiewanie diaspor (tzn. nasion i zarodników) za pośrednictwem wiatru; rośliny anemocho-ryczne (np. grzyby, storczyki, wierzby, graby) wytwarzają wielkie ilości diaspor, zwykle b. lekkich. anemogamia (wiatropylność), zapylanie kwiatów za pośrednictwem wiatru; rośliny anemogamiczne (np. trawy, większość naszych drzew leśnych) produkują wielkie ilości pyłku lekkiego i suchego. anemograf, anemometr z urządzeniem śamopiszącym. anemometr (wiatromierz), przyrząd do pomiaru prędkości, a niekiedy i kierunku wiatru lub ruchu gazów; np. a. mech. — , z wirującym wirnikiem, a. cieplny — z chłodzonym elementem pomiarowym (np. termometrem). anemon →zawilec. anemony, zawilce ozdobne o dużych, barwnych kwiatach, często spodem owłosionych; na rabatach uprawia się gł. Ane-mone coronaria, wys. do 30 cm, na kwiat cięty — Anemone japonica, wys. do 1 m. anepigraf, pismo lub dzieło sztuki nie mające tytułu. anergia, med.: 1) niezdolność organizmu do wytwarzania przeciwciał po wprowadzeniu doń czynnika chorobotwórczego; 2) zanik energii i inicjatywy życiowej, np. w depresji psych., w nerwicach. aneroid, barometr sprężynowy, którego gł. częścią jest szczelna puszka opróżniona z powietrza, odkształcana przez ciśnienie atm.; stosowany jako podstawa barografu. anestetyki (anaesthetica), środki miejscowo znieczulające (porażają zakończenia nerwów czuciowych), np. kokaina, anestezyna, pantokaina. anestezja →znieczulenie. anestezjologia, dział medycyny klinicznej i nauka zajmująca się znieczulaniem leczn., ożywianiem oraz profilaktyką wstrząsu i walką z nim. anestezyna, związek org., porażający zakończenia nerwów czuciowych; stosowany zewnętrznie, jako lek miejscowo znieczula-

40 anetol jacy, także wewnętrznie w chorobie wrzodowej, mor. i in. anetol C10H12O, nienasycony eter, biała, krystaliczna substancja o zapachu anyżu, otrzymywana z olejków eterycznych; stosowany do aromatyzowania produktów spoż., preparatów kosmetycznych, środków leczn. i napojów alkoholowych. Aneto, Pico de [piko de a.], najwyższy szczyt Pirenejów, w masywie Maladetta (Hiszpania); 3404 m. aneuploidalność, genet, występowanie w jądrze komórek somatycznych liczby chromosomów nie będącej wielokrotnością liczby haploidalnej (podstawowej). aneuploidy, genet. organizmy, u których zachodzi zjawisko aneuploidalności (gł. niektóre rośliny). aneuryna, biochem. →tiamina. anewryzm, med. →tętniak. anfelcja (Ahnfeltia plicata), glon (krasnorost) przybrzeżnej strefy M. Białego; dostarcza agaru. Angara, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Jeniseju; dl. 1779 km, dorzecze 1039 tys. km2; wypływa z jez. Bajkał; żeglowna; elektrownie: Irkucka, Bracka, Ust'Ilimska; gł. miasta: Irkuck, Brack. Angaretis ZIGMAS (właśc. Z. Aleksa), 1882-1940, litew. działacz ruchu robotn.; 1917 zastępca komisarza lud. do spraw litew., 1926-35 sekr. komisji kontroli Międzynarodówki Komunistycznej. angaria, rekwizycja obcych statków dla celów publ., stosowana gł. w czasie wojny; państwo stosujące a. jest zobowiązane do opłaty za korzystanie ze statków i do odszkodowania w razie ich zniszczenia. Angarsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki), nad Angarą; 204 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., cementowy, chem., rafineria ropy naftowej. Angaur, koralowa wyspa w grupie Palau (Karoliny); 7,8 km2. angażować: 1) przyjmować do pracy, zawierać z kimś umowę o pracę; 2) wciągać w coś, wplątywać, zobowiązywać. Angeles [aŋche-] VICTORIA DE LOS, ur, 1924, hiszp. śpiewaczka (sopran); laureatka I nagr. konkursu muz. w Genewie (1947); wszechstronny repertuar. Angeles [ąŋche-], m. w Filipinach, w środk. części Luzonu; 88 tys. mieszk. (1964). Angeles, Los [1. aŋche-], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. Bio-Bio; 41 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Angelico Fra [f. andżeliko], 1387-1455, malarz wł., przedstawiciel wczesnorenes. szkoły florenckiej, dominikanin; pogodne w nastroju, jasne w kolorycie rei. freski (m.in. w klasztorze S. Marco we Florencji) i obrazy (gł. tematyka maryjna). Angelosów dynastia, dynastia panująca 1185-1204 w cesarstwie bizant.; wywodziła się od Konstantyna Angelosa; m.in. Izaak II, Aleksy III. Angelus Silesius (właśc. Johannes Schef-fler), 1624-77, wybitny poeta niem. okresu baroku, mistyk; epigramaty ze zbioru Pątnik anielski parafrazował Mickiewicz w Zdaniach i uwagach. Ångerman [on-], rz. w środk. Szwecja; dł. 450 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; wodospady; spław drewna. Angermünde [aŋər-], m. w pn.-wsch. części NRD, 12 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metalowy. Angers [ãży] DAVID PIERRE ]EAN D' → David d'Angers. Angers [ãży], m. w zach. Francji, nad rz. Maine, ośrodek adm. dep. Maine-et-Loire; 129 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn.; got. katedra, kościoły i zamek średniow., pałac biskupi (XII-XVI w.). Anghel [angiel] GHEORGHE, 1904-66, rzeźbiarz rum.; tworzył gł. portrety i medale z brązu. angielska choroba →krzywica. angielska sól →magnezu siarczan. angielskie konie pełnej krwi (folbluty), ang. rasa gorącokrwistych koni wierzchowych, najszybszych w świecie (54-60 sek — 1 km); wys. w kłębie do 170 cm;

maść gł. gniada; cenny materiał hod. do uszlachetniania. angielskie ziele, wysuszone owoce (śred. 6-9 mm) drzewa pimentowego, przyprawa o pikantnym aromacie i smaku, używana podobnie jak pieprz. angielski haft, zwykle biały, o wypukłym i dziurkowanym ornamencie, którego brzegi są obrzucone gęstym ściegiem dzierganym. angielski język, z zachodniogerm. grupy języków indoeur.; język urzędowy państw Bryt. Wspólnoty Narodów i USA; 3 okresy: anglosaski, średnioang., nowoang.; język ogólny oparty na dialekcie Londynu. Angielski Kanał ->La Manche. angielski styl ogrodowy, kierunek w sztuce ogrodowej, którego istotą było kształtowanie przestrzeni na wzór naturalnego krajobrazu; dwa nurty: nastrójowo-sentymentalny (z licznymi akcesoriami, jak ruiny, obeliski, świątynie) oraz natu-ralistyczny (wzorujący się ściśle na przyrodzie); w XVIII w. w Anglii, w XIX —w całej Europie. angina, ostre zapalenie migdałków pod-niebiennych, wywołane zwykle przez paciorkowce hemolizujące; zakażenie — przez osobisty kontakt lub za pośrednictwem żywności. angina pectoris →wieńcowa choroba. angina zgorzelinowa (angina Plauta i Vincenta), ostre, bakteryjne, wrzodziejące zapalenie jamy ustnej; owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej i migdałków pokryte ściśle przylegającą błoną; niekiedy przebieg epidemiczny; leczenie antybiotykami i preparatami arsenowymi. angiochirurgia, chirurgia naczyniowa; zajmuje się leczeniem operacyjnym wad wrodzonych i nabytych oraz urazów naczyń krwionośnych; gł. metodą a', jest stosowanie przeszczepów i protez naczyniowych z tworzyw sztucznych. angioencefalografia, metoda rentgeno-diagnostyczna pozwalająca na uwidocznienie przy zastosowaniu środków kontrastu-jących przebiegu naczyń krwionośnych mózgowych na zdjęciu rentgenowskim. angiografia (wazografia), rentgenografi-czna metoda badania stanu anat. naczyń krwionośnych (tętnic i żył), polegająca na ich uwidocznieniu (na ekranie fluorescencyjnym lub rentgenogramie) przez wprowadzenie środka kontrastującego. angiokardiografia, rentgenograf iczna metoda badania stanu czynnościowego i anat. serca i dużych naczyń krwionośnych, polegająca na ich uwidocznieniu (na ekranie fluorescencyjnym lub rentgenogramie) przez wprowadzenie środka kontrastującego. Angioletti [andżo-] GIOVANNI BATTISTA, 1896-1961, wł. pisarz, krytyk lit. i eseista; twórca nowej estetyki, zw. aura poetica, wyrażającej się liryzmem i refleksyjnością; opowiadania. angiologia, nauka o układzie naczyniowym krwionośnym i limfatycznym; dział anatomii. angiotensyna (hipertensyna, angiotoni-na), hormon tkankowy będący peptydem złożonym z 10 aminokwasów; wpływa na skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych, powodując wzrost ciśnienia krwi. angiotonina →angiotensyna. Angkor, hist. miasto w Kambodży, na pn. brzegu jez. Tonie Sap; 802-1431 stolica państwa Khmerów, zburzona 1177, odbudowana przez Dżajawarmana VII p.n. Angkor Thom; obecnie ruiny rezydencji władców i wielkich świątyń, poddawane rekonstrukcji, m.in. słynna A. Wat z XII w.; 1970 bombardowane podczas walk w Kambodży. anglaise [agle:z; fr.], nazwa wielu tańców pochodzenia ang. (XVII-XIX w.); a. w formie stylizowanej w suicie barokowej. Anglesey [ąrjglsy], wyspa, hrabstwo w W. Brytanii, u wybrzeży Walii; 712 km2, 58 tvs. mieszk. (1968); rybołówstwo; hodowla owiec i bydła; przemysł włók.; elektrownia jądrowa Wylfa (1180 MW).

anglezowanie, rytmiczne unoszenie się jeźdźca w siodle podczas jazdy kłusem. anglezyt, minerał, siarczan ołowiu; bezbarwny lub szary, o połysku diamentowym; produkt utlenienia galeny; niekiedy stosowany do otrzymywania ołowiu. Anglia (England), największa część W. Brytanii, zajmująca pd. i środk. część wyspy W. Brytania; 130,3 tys. km2, 45,9 mln mieszk. (1968 — ponad 80% ludności W. Brytanii), stoi. Londyn. — Historycznie najstarszy obszar Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Pn. Irlandii; nazwa ,,A." często używana na oznaczenie całego państwa. anglicyzm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z języka ang. albo wzorowane na nim. anglikanizm, doktryna i liturgia ang. kościoła nar., zał. 1534 przez Henryka VIII; doktryna zbliżona do kalwinizmu; liturgia do katolicyzmu; władzą zwierzchnią kościoła jest król; od XIX w. 3 kierunki: High Church, Low Church, Broad Church, tworzące wspólnie tzw. Jednotę Anglikańską. anglistyka (filologia angielska), dział studiów uniwersyteckich poświęconych językowi i literaturze angielskiej. angloaraby, konie wyhodowane z krzyżowania dwóch ras: koni pełnej krwi angielskiej i koni czystej krwi arabskiej. anglofil, człowiek przychylnie ustosunkowany do wszystkiego, co angielskie; przyjaciel, zwolennik Anglików, Anglii. anglofob, człowiek wrogi, niechętny Anglikom, Anglii. Anglo-Iranian Oil Co [äŋgloyrejnjən ojl kämpəny] (AIOC), bryt. koncern naft., jeden z największych na świecie; zał. 1909 w celu eksploatacji złóż w Iranie, po ich nacjonalizacji 1951 zmienił nazwę na British Petroleum Company i wszedł w skład międzynar. konsorcjum w Iranie. Anglowie, lud germ. znad ujścia Łaby; w V-VI w. wraz z Sasami i Jutami podbili Brytanię; stąd nazwa Anglii. Angmagssalik, osiedle rybackie i myśliwskie w pd.wsch. Grenlandii; 2,4 tys. mieszk. (1967). angoba, polewa ze szlachetnej glinki, kładziona na naczynie z gliny gorszej i odmiennego koloru; znana od czasów przedhist., w sztuce lud. stosowana pod nazwą pobiałki. Angol [-gol], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. Malleco; 21 tys. mieszk. (1965). Angola, kolonia (formalnie prowincja zamor.) Portugalii, w pd.-zach. (Afryce; 1246,7 tys. km2, 5,4 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Luanda, inne gł. m.: Lo-bito, Benguela. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kawy, agawy si-zalskiej, prosa, sorga, manioku; wydobycie diamentów, ropy naft., rud żel., miedzi. — W średniowieczu w państwie Kongo; w XV-XVI w. opanowana przez Portugalczy-ków, początkowo kolonia, od 1955 formalnie prowincja zamorska (rządy gen. gubernatora); 1961 powstanie antyportug.; na emigracji działają: Lud. Ruch Wyzwolenia A. (od 1956) i Front Wyzwolenia Nar. A. (od 1962). Angolski Basen, rozległe zagłębienie dna w pd. części O. Atlantyckiego, na zach. od pd. Afryki; głęb. do 6013 m. angora, włók. rodzaj wełny (mohair). Angora →Ankara. angorski biały królik, albinotyczna rasa długowłosa hodowana dla wełny (dł. do 30 cm, rocznie do 500 g); cięż. 3-3,5 kg. angoryzm, wzmożony wzrost włosów — długich i miękkich, cecha rasowa niektórych gat. zwierząt domowych, np. królików, kotów, kóz, świnek morskich. Angostura, do 1846 nazwą wenezuelskiego miasta Ciudal Bolivar. Angouleme [ãgulem], m. w zach. Francji, nad rz. Charente, ośrodek adm. dep. Charente; 48 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., papierń.; romańska katedra

(nawa kryta kopułami, dekoracja rzeźb, fasady), średniow. kościół i zamek. Angra do Heroismo [a. do eroismo], m. i port na portug. wyspie Faial (Azory), ośr. adm. okręgu A. do H.; 14 tys. mieszk. (1966). Angra Manju →Aryman. Angren, m. w Uzb.SRR (obw. taszken-cki); 94 tys. mieszk. (1969); ośr. zagłębia węgla brun.; duża elektrownia cieplna; przemysł mat. budowlanych. „angry young men" [äŋgry jaŋ mən; ang.] →„młodzi gniewni". angstrem, A, jednostka długości; 1Å= = 10-10 m. Ångstrom [ong-] ANDERS JON AS, 1814-74, szwedz. fizyk i astronom; prof. uniw. w Uppsali; jeden z twórców astrofizyki. Ångstrom [ong-] ANDERS KNUTSON, ur. 1888, geofizyk szwedz.; prace dotyczące aktywności Słońca, zmian stałej słonecznej oraz bilansu cieplnego Ziemi i atmosfery ziemskiej. Ångstrom [ong-] KNUT JOHAN, 1857-1910, geofizyk szwedz.; prof. uniw. w Uppsali; badania absorpcji promieniowania podczerwonego przez parę wodną i CO2; konstruktor m.in. pyrheliometru. Anguilla [äŋguylə], wyspa w archip. Małych Antyli, wchodzi w skład terytorium Saint Christopher-Nevis-A.; 88 km2, 6 tys. mieszk. (1960). Anhuej, prowincja we wsch. Chinach; 140 tys. km2, 35 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Hofej; region przem. (węgiel kam., rudy żel. i miedzi, przemysł włók., spoż., maszyn., chem.) i roln. (ryż, pszenica, jed-wabnictwo). anhydraza węglanowa, enzym katalizujący rozpad lub syntezę kwasu węglowego (H2CO3↔H2O+CO2); występuje m.in. w e-rytrocytach. anhydron →magnezu nadchloran. anhydryt, minerał, siarczan wapnia; bezbarwny lub biały, szarawy, niebieskawy i in.; połysk szklisty lub perłowy; powstaje wskutek odparowywania wód mor.; używany w przemyśle chem. i do wyrobu cementu. anhydrytowy cement, cement otrzymywany z drobno zmielonego anhydrytu z dodatkiem katalizatorów; używany do tynków, sztukaterii. Ani, państwo ormiańskie w poł. IX w.-1045 na terytorium obecnej Arm.SRR i Turcji, ze stol. w Ani, pod rządami dyn. Bagratydów; podbite przez Bizancjum. Ani, ruiny twierdzy i staroż. miasta w Turcji; od 961 stolica królestwa A.; 1319 zniszczona przez trzęsienie ziemi. Aniche [anisz], m. w pn. Francji; 10 tys. mieszk. (1968); kopalnie węgla kamiennego. Aniczkow DMITRIJ S., 1733-88, ros. filozof i matematyk epoki oświecenia; zajmował się zagadnieniami poznania oraz genezy religii; deista; głosił postępowy, racjonalistyczny pogląd na świat. Anielewicz MORDECHAJ (pseud. Marian, Aniołek), 1919-43, od XI 1942 komendant ŻOB; dowódca powstania w getcie warsz., poległ. anihilacja par, zamiana pary cząstka-antycząstka na inne cząstki będące kwantami odpowiedniego pola fiz. (np. pary elektron-pozyton w dwa fotony). anilana, pol. nazwa handl. syntet. włókien poliakrylonitryl owych. „Anilana" →Zakłady Włókien Sztucznych „Anilana" w Łodzi. anilina (aminobenzen, fenyloamina) C6H5.NH2, najprostsza i najważniejsza pierwszorzędowa amina aromatyczna, otrzymywana przez redukcję nitrobenzenu; oleista, toksyczna ciecz; surowiec w otrzymywaniu środków farm i barwników. anilinowa czerń, barwnik syntet. do barwienia i drukowania tkanin bawełn.; daje wybarwienia o dużych trwałościach. anilinowe barwniki, dawna nazwa barwników syntet. wytwarzanych początkowo gł. z aniliny i jej pochodnych, jako naj-

ważniejszych dostępnych wówczas półfabrykatów. animacja, film. dokonywanie serii pojedynczych zdjęć rysunków, kukiełek, wycinanek itp. w różnych fazach ruchu; zdjęcia wyświetlane w sposób ciągły dają na ekranie efekt ożywienia martwych kształtów; stosowana w filmie animowanym. animalistyka, szt. plast, przedstawienie zwierząt lub scen ze zwierzętami. animalizm, ogół cech właściwych zwierzętom; zwierzęcość, zmysłowość. animalkuliści, biol. zwolennicy prefor-macji głoszący, że w plemniku zawarty jest miniaturowy osobnik dorosły. animalny biegun, biol. jeden z 2 biegunów komórki jajowej, przy którym mieści się jądro komórkowe, a po zapłodnieniu rozwija się część głowowa zarodka. animam debet [łac.], ,,winien jest swą duszę"; b. zadłużony, zadłużony po uszy. animator, w teatrze — specjalista poruszający lalkami w teatrze lalkowym; w fiknie — wykonawca serii rysunków do filmu animowanego. animizacja, lit. rodzaj metafory nadającej przedmiotom martwym lub abstrakc. właściwości żywych istot („dzień zamierał"). animizm, psychol. sposób myślenia charakterystyczny dla małych dzieci, polegający na przekonaniu, że wszystkie przedmioty posiadają właściwości istot żywych. animizm, rel. wiara w duszę i duchy; przypisywanie duszy ludziom, przyrodzie, rzeczom; typowy element wierzeń, zwł. w religiach pierwotnych (np. u ludów afryk.). animowany film, rodzaj filmu (rysunkowego, kukiełkowego, wycinankowego itp.) o specjalnej technice zdjęć, zw. trickową (wielokrotne filmowanie scen i obiektów w coraz to innej fazie ruchu). animozja, niechęć, odraza. animusz, werwa, zapał, odwaga. Anin, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie. Anina, m. w pd.-zach. Rumunii, u podnóża Gór Banackich; 14 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł drzewny. anioł morski (raszpla, Squatina squati-na), gat. rekina do 1,5 m dł.; grzbietobrzu-sznie spłaszczony, żyworodny; ciepłe i umiarkowane strefy Atlantyku i Pacyfiku. anion, jon o ładunku ujemnym. anionity, rodzaj jonitów, związki chem. o charakterze zasad, mające zdolność wymiany anionów wchodzących w ich skład na aniony znajdujące się w roztworze. Aniwa, najdalej na pd.-wsch. wysunięty przylądek Śachalinu (ZSRR); 46°01'N, 143°25'E. Aniza (Enns), rz. w Austrii, pr. dopływ Dunaju; dł. 320 km; żeglowna w dolnym biegu. anizogamia, biol. →heterogamia. anizokoria, nierówność średnicy źrenic, np. wskutek zaburzenia w unerwieniu mięśni źrenic. anizotropia, zależność niektórych własności fiz. (optycznych, elektr., twardości) ciał krystalicznych (z wyjątkiem kryształów regularnych) od kierunku, w którym ta własność jest badana. Anjang (m. w pn. Chinach), odkryto tu szczątki stolicy dyn. Szang-In oraz liczne inskrypcje na kościach zwierzęcych — najstarsze zabytki pisma chińskiego. Ankara (staroż. Angora, Ankyra), stoi., duży ośr. gosp. i kult. Turcji; 906 tys. mieszk. (1965); przemysł gł. spoż., maszyn.; 2 uniw.; bizant. cytadela Kale, rozbudowana przez Turków; słynna budowla Hadży Bajram (XV w.); meczety: Arslanhane Dżami (XIII w.), Ahi Elwan Dżami (XIV-XV w.), Imaret Dżami (XV w.), Zindżirli Dżami (XVII w.). Ankaratra, masyw wulkaniczny w środk. Madagaskarze; najwyższy szczyt Tsijafo-dzawona 2644 m. anker, dawna jednostka pojemności płynów; w Prusach do 1816 la. = ok. 37,9 1, po 1816 — ok. 34,36 1, w Rosji — ok. 36,9 1.

Anna Iwanowna 41 ankeryt, minerał, bogata w żelazo odmiana dolomitu. ankieta, zbiór pytań mający na celu zebranie opinii ludzkich w różnym zakresie. ankieta, socjol.: 1) kwestionariusz — formularz służący do notowania danych wg ustalonego schematu; 2) metoda badania zjawisk masowych oparta na stosowaniu a. ankieta, statyst. badanie statyst. zbliżone do metody reprezentacyjnej, służące do obserwacji statystycznej. ankieter, socjol. osoba przeprowadzająca rozmowy w badaniach ankietowych. Ankiewicz JULIAN, 1820-1903, architekt i teoretyk architektury; O piękności w sztuce ze szczególnym do praktyki zwrotem. Anklam, m. w pn.-wsch. części NRD; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., meblarski. Ankleszwar (ang. Anklesvar), m. w Indii (Gudżarat); 20 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia ropy naftowej. Ankona (Ancona), m. we Włoszech, nad M. Adriatyckim, stoi. Marche; 109 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., spoż.; port handl. i rybacki, muzea; rzym. łuk triumfalny i amfiteatr, romańska katedra i kościół, pałace (XII-XVI w.), renes. Loggia dei Mercanti; cmentarz żołnierzy poi. z okresu II wojny światowej. 1944 (18 VII) operacja zaczepna 2 Korpusu Pol., w wyniku której zdobyto miasto. Ankrah JOSEPH ARTUR, ur. 1915, polityk Ghany, generał; przywódca zamachu stanu 1966, przewodn. Rady Wyzwolenia Nar. (do 1969). Ankwicz JÓZEF, ok. 1750-94, kasztelan sądecki; 1793 przeszedł na pensję ros., pierwszy podpisał traktat II rozbioru; powieszony w czasie insurekcji 1794. ankylozaur (Ankylosaurus), pn.amer. czworonożny dinozaur opancerzony; ponad 5 m dł.; roślinożerny; dolna kreda. Ankyra →Ankara. An Lu-szan, ?—757 n.e., przywódca buntu chin. feudałów 755-63 przeciw dyn. Tang. Anna, 1204-65, córka Przemyśla Otto-kara I, żona Henryka Pobożnego od 1216, matka Bolesława Rogatki i Henryka III Białego. Anna, 1339-62, córka Henryka II świdnickiego, żona ces. Karola IV Luksembur-czyka od 1353, matka króla czes. Wacława. Anna, 1476-1503, córka Kazimierza Ja-giellończyka, żona księcia pomorskiego Bogusława X (od 1491). Anna, 1503-47, królowa Czech i Węgier, córka Władysława Jagiellończyka, żona Ferdynanda Habsburga. Anna Austriaczka, 1573-98, królowa pol. i szwedz., żona Zygmunta III Wazy, matka Władysława IV. Anna Austriaczka, 1601-66, królowa Francji, żona Ludwika XIII; regentka za małoletniości Ludwika XIV. Annaba (dawniej Bone), m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. dep. A.; 152 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók., chem., huta żel.; muzeum: zabytkowe meczety, cytadela i fragmenty murów miejskich; w pobliżu — ruiny rzym. miasta. Annaberg-Buchholz [a. -holc], m. w pd. części NRD, w Rudawach; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł papierń., maszyn., elek-trotechn.; ośr. turystyczny. annabergit (kwiat niklowy), minerał, u-wodniony arsenian niklu; jasno- lub ciemnozielony, o szklistym połysku; występuje w strefie utleniania złóż zawierających arsenki niklu. Anna Boleyn [änə bulyn]. 1507-36. królowa Anglii, druga żona Henryka VIII, matka Elżbiety I, oskarżona o wiarołom-stwo, ścięta. Anna Bretońska, 1477-1514, ostatnia księżna Bretanii, żona królów fr. Karola VIII i Ludwika XII. Anna Iwanowna, 1693-1740, cesarzowa ros. od 1730, bratanica Piotra I; poparła

42 Anna Jagiellonka Augusta III przeciw Stanisławowi Leszczyńskiemu. Anna Jagiellonka, 1523-96, królowa poi. od 1575, córka Zygmunta I i Bony; żona Stefana Batorego; przyczyniła się do wyboru Zygmunta Wazy na tron polski. Anna Leopoldowna, 1718-46, regentka ros. 1740-41, wnuczka Iwana V; po przewrocie pałacowym i objęciu tronu przez Elżbietę Piotrownę zesłana. Annales (szkoła syntezy historycznej), grupa uczonych skupiona wokół czasopisma „Annales d'Histoire Economique et So-ciale" (obecnie „Annales-ÉconomiesSo-cietés-Civilisations"), zał. 1929 przez M. Blocha i L. Febvre'a, głosząca postulat kompleksowego badania zjawisk hist. przy współpracy z innymi naukami społ. (socjologią, ekonomią i in.). „Annales Polonici Mathematici", pol. czasopismo mat. wydawane w Krakowie od 1954; red. nacz. F. Leja; jest kontynuacją „Roczników Polskiego Towarzystwa Matematycznego''. „Annales Zoologici", wydawnictwo seryjne Instytutu Zool., zał. 1921 (pod inną nazwą, „A.Z." od 1953), publikujące prace gł. z systematyki i morfologii zwierząt oraz z zoogeografii. annaliści, kronikarze, autorzy annałów. annały, roczniki, kroniki. Annam →Trung Bo. Annam Bhatta, XVII w., ind. filozof, autor zarysu logiki Tarka samgraha. Annamskie Góry, góry wzdłuż wsch. wybrzeży Płw. Indochińskiego (Wietnam, Laos); dł. ok. 1300 km, wys. do 2598 m; zrównane i rozbite uskokami; na wsch. stokach gęste lasy tropik., na zach. rzadkie lasy monsunowe i roślinność trawiasta. Annapolis [ənäpəlys], m. w USA, stol. stanu Maryland, nad O. Atlantyckim (zat. Chesapeake); 28 tys. mieszk. (1970); akademia mor.; budowle w stylu kolonialnym (XVIII w.). Annapurna, szczyt w Himalajach (Nepal); 8078 m; zdobyty 1950 przez fr. wyprawę. Ann Arbor [äna:rbər], m. w USA (Michigan); 98 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 187 tys. (1965); przemysł samoch., maszyn.; uniwersytet. Anna Samotrzeć, szt. plast, przedstawienie św. Anny z Marią i Dzieciątkiem, popularne zwł. w sztuce XV i XVI w.; znany obraz Leonarda da Vinci, Luwr. Anna Stuart [a. stjuərt], 1655-1714, królowa Anglii, Szkocji i Irlandii od 1702; za jej panowania unia Anglii i Szkocji 1707 (powstanie Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii) oraz pokój z Francją (Utrecht 1713). Annasz, najwyższy kapłan żyd. w Jerozolimie w I w.; wg N. Testamentu brał u-dział w procesie Jezusa. annaty, opłaty składane papieżowi przy nadaniu beneficjum kośc.; obecnie zanikły (poza Włochami). Anna Wazówna, 1568-1625, królewna szwedz., córka Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki; podsycała pretensje brata, Zygmunta III Wazy, do tronu szwedzkiegoAnnecy [ansi], jezioro we Francji, u podnóża Alp, na wys. 446 m; pow. 28 km2, średnia głęb. 64 m. Annecy [ansi], m. w pd.-wsch. Francji (Sabaudia), w Alpach, ośrodek adm. dep. Haute Savoie; 54 tys. mieszk. (1968); u-zdrowisko; przemysł gł. metalowy. Annienkow PAWIEŁ W., 1813 (?)-87, ros. krytyk i historyk literatury; ideolog liberalizmu w Rosji; badacz twórczości Puszkina, L. Tołstoja, Turgieniewa; artykuły krytycznolit., wspomnienia; korespondował z Marksem. Annienski INNOKIENTIJ F., 1856-1909, ros. poeta i dramaturg; przedstawiciel modernizmu; tragedie oparte na motywach klas.; impresjonist. poezje; tłumacz gł. Eurypidesa i poezji francuskiej. Annobón [-bon], wyspa pochodzenia wulkanicznego, w Zat. Gwinejskiej; wcho-

dzi w skład Gwinei Równikowej; 17 km2, 1,4 tys. mieszk. (1960); gł. miejscowość San Antonio; uprawa palmy kokosowej i oliwnej; rybołówstwo; eksploatacja lasów. anno currente [łac], w roku bieżącym. anno Domini [łac], skrót a.D. „w roku Pańskim"; w roku naszej ery; zwrot często używany w datacji źródeł średniowiecznych. annominacja →paronomazja. Annonay [-ne], m. w pd.-wsch. Francji, nad rz. Cance; 21 tys. mieszk. (1968); miejsce pierwszego startu balonem (bracia J. i E. Montgolfier — 1783). Annopol, w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim, nad Wisłą; kopalnia fosforytów; od 1761 do XIX w. miasto. — W 1943-44 rejon działania GL, AL i BCh; 1944 zniszczony w walkach o przyczółek n. Wisłą. Annuncjaty Order (Order Zwiastowania), najwyższe odznaczenie wł. z czasów monarchii, ustanowione 1362; od 1869 nadawane wyłącznie szlachcie. Annunzio [(d)annuncjo] GABRIELE D', 1863-1938, pisarz wł.; zwolennik faszyzmu; liryka (Laudi), powieści (Triumf śmierci, Ogień), dramaty (Córka Joria), wspomnienia (Notturno). Anny królowej styl, styl w architekturze i meblarstwie ang. pocz. XVIII w. (czasy panowania Anny Stuart); w architekturze — wiąże klasycy żujące formy późnego renesansu z barokową kompozycją przestrzenną; monumentalne założenia pałacowo-parkowe; w meblarstwie — drewno: najczęściej orzech, spokojne proste formy, lekkość, elegancja; często motywy orientalne (chinoiserie). anoa (Anoa depressicornis), przeżuwacz, najmniejszy z bawołów; wys. w kłębie do 1 m; lasy górzyste Celebesu. anoda, elektroda połączona z dodatnim biegunem źródła prądu elektrycznego. anodowanie →anodyzowanie. anodowo-mechaniczna obróbka (obróbka termoelektrolityczna), rodzaj obróbki elektrochem.; polega na roztwarzaniu elektrolitycznym nierówności powierzchni materiału obrabianego (anoda) oraz mi-krozwarciach (powodujących topienie) i ścieraniu tych nierówności przez narzędzie tarczę (katodę). anodyzacja →anodyzowanie. anodyzowanie (anodyzacja, anodowanie, anodowe oksydowanie, anodowe utlenianie, eloksalowanie), elektrolityczne wytwarzanie na powierzchni aluminium lub jego stopów powłoki tlenku aluminium; a. stosuje się w celach techn., ochrony przed korozją lub dekoracyjnych (powłoki anodyzowane dają się łatwo barwić). anoksemia, niedobór tlenu we krwi wskutek chorób (np. wady serca, niewydolność krążenia), zatruć (tlenkiem węgla, metanem, aniliną) lub przebywania w rozrzedzonym powietrzu (duże wysokości). anoksja (głód tlenowy), niedobór tlenu w tkankach wskutek zaburzeń krążenia krwi lub niedotlenienia krwi (np. w zatruciach czadem, cyjankiem). anoksybionty, biol. →anaerobionty. anoksybioza, biol. →anaerobioza. anolis (Anolis carolinensis), jaszczurka nadrzewna, do 22 cm dł.; zielona, spodem biała; owadożerna; lasy amer. od pd. Karoliny po pn. część Ameryki Pd. anomalia, nieprawidłowość, odchylenie od normy, od ogólnych reguł. anomalia magnetyczna, odstępstwo wartości deklinacji i inklinacji magnet. określających pole magnet. Ziemi w różnych jej punktach od wartości, jakie by się w tych punktach obserwowało w wypadku równomiernego namagnesowania Ziemi; a.m. wywołane są gł. obecnością w skorupie ziemskiej dużych kompleksów skał zawierających związki żelaza; mają duże znaczenie przy poszukiwaniach geologicznych. anomalia siły ciężkości, różnica między zmierzoną wartością siły ciężkości w da-

nym miejscu Ziemi a wartością obliczoną teoretycznie. anomalie astronomiczne, kąty określające położenie ciała niebieskiego na orbicie eliptycznej. anomalie optyczne, odstępstwa od prawidłowości zjawisk związanych z dwój-łomnością ciał krystal. (powstawanie tzw. dwójłomności wymuszonej). anomia, socjol. w socjologii niemarksi-stowskiej proces rozpadu więzi społ. zachodzący wskutek rozkładu norm społecznych. anonim: 1) pismo bez podpisu, bezimienne, często oszczercze; 2) autor, który zataił swoje nazwisko; także dzieło nieznanego autora. anonimat prasowy, ogłaszanie utworów w prasie, radiu, telewizji, kronice film., pod pseudonimem lub bez podania nazwiska. Anonim Gall, XI/XII w., autor najstarszej kroniki poi.; nie znany z imienia i narodowości zakonnik; pisał po łacinie; przedstawił dzieje Polski do 1113. anons: 1) ogłoszenie, zawiadomienie zamieszczone w prasie; 2) daw. zapowie-dzenie czyjegoś przybycia. anorchizm, wrodzony brak jednego lub obu jąder. anoreksja, brak lub utrata łaknienia z różnych przyczyn, np. w chorobach przewodu pokarmowego, psych., nerwowych. anorganiczny, nieorganiczny. anormalny, nienormalny, odbiegający od normy, nieprawidłowy. anorogeniczny okres, okres w historii Ziemi, w którym nie występowały ruchy górotwórcze (orogenezy). anortozyt, magmowa skała głębinowa, składająca się z bogatego w wapń plagio-klazu; szary, różowy, niebieski, często z piękną grą barw (labradoryt); materiał bud. o charakterze dekoracyjnym. anortyt, minerał z grupy plagioklazów, glinokrzemian wapnia. anosmia, utrata powonienia, niemożność rozróżnienia zapachów, wskutek uszkodzenia receptorów węchowych, dróg nerwowych lub odpowiednich ośrodków mózgowych. Anosow NIKOŁAJ P., 1900-62, radz. dyrygent i pedagog; występy w wielu krajach, m.in. w Polsce. Anosow PAWIEŁ P., 1797(?)-1851, metalurg ros.; 1831 zastosował do badań mikroskopowych metali próbki polerowane i trawione; zbadał i odtworzył sposób produkcji stali damasceńskiej. Anouilh [anuj] JEAN, ur. 1910, dramato-pisarz fr.; dramaty poruszające (często w kostiumie hist. — Skowronek, Antygo-na) problemy nurtujące współczesność, komedie bulwarowe. Anquetil-Duperron [ãktil düperą] ABRAHAM HYACINTHE, 1731-1805, orientalista fr.; pierwszy eur. iranista, odnalazł i wydał fragmenty Awesty: Zend-Avesta. ansa, uraza, niechęć, pretensja. ansambl (ensemble): 1) zespół artyst. złożony z muzyków (a. instrumentalny), śpiewalców (a. wokalny) lub aktorów; 2) scena zbiorowa w przedstawieniu teatr, lub operowym. Ansari ABDULLAH, 1006-89, pers. prozaik i poeta; mistyk; utwory prozą rymowaną, wiersze, żywoty świętych — przekłady z arabskiego. ansarowie, zwolennicy i poplecznicy Mahometa, których zyskał sobie w Medy-nie, po ucieczce z Mekki. Ansbach, m. w NRF (Bawaria), ośr. adm. okręgu Środk. Frankonia; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., spoż.; festiwale bachowskie. Anschluss [ansz-], polit. koncepcja nacjonalistów niem. (po 1918) włączenia Austrii do Niemiec; zrealizowana siłą przez Niemcy hitlerowskie 1938. Anschütz [ąnszüc] OTTOMAR, 1846-1907, niem. wynalazca w dziedzinie fotografii i techniki film. (m.in. urządzenia do od-

twarzania przebiegów ruchowych — pra-wzór aparatu projekcyjnego, migawki szczelinowej). Ansermet [ãserme] ERNEST, 1883-1969, dyrygent szwajc; wybitny wykonawca i propagator muzyki współcz.; 1918 założył Orchestre de la Suisse Romande w Genewie. Anszan, m. w Chinach (Liaoning); 805 tys. mieszk. (1957); weilki ośr. przemysłu ciężkiego (wydobycie i hutnictwo żel.). Anszun, m. w Chinach (Kuejczou); 100 tys. mieszk. (1957); przemysł spożywczy. An-szy Kao (Parthamasirys?), Irańczyk, propagator buddyzmu w Chinach, gdzie przybył 148 n.e.; autor przekładów tekstów buddyjskich na język chiński. „Ant" ['przysięga'], nieoficjalny organ Tur. Partii Robotn., zał. 1967. antaba, metal, uchwyt umieszczany na drzwiach, bramach itp.; ozdobne a. — zwykle w kształcie głowy lwa z obręczą w paszczy; a. znane od okresu cesarstwa rzym., charakterystyczne zwł. dla sztuki romańskiej i gotyckiej. antagonista, przeciwnik, rywal. antagonistyczny, stosunek między jednostkami lub grupami społ. charakteryzujący się wzajemną wrogością, przeciw-stawnością sił i celów. antagonizm, przeciwieństwo, wzajemna niechęć lub wrogość; zwalczanie się. antagonizm, fizjol. przeciwstawne działanie 2 elementów lub układów w organizmie, np. przyspieszanie lub zwalnianie automatycznej akcji serca przez 2 części autonomicznego układu nerwowego. antagonizm klasowy, sprzeczność interesów poszczególnych klas społ., zwł. klas podstawowych w społeczeństwach klasowych o prywatnej własności środków produkcji; prowadzi do walki klas. antagonizm leków, zniesienie lub osłabienie działania 2 lub więcej leków, gdy działają one przeciwkierunkowo na te same elementy tkanki lub jednokierunkowo, lecz na elementy tkanki funkcjonalnie antagonistyczne. antagonizm społeczny, stosunek niechęci, wrogości między pewnymi grupami społ. występujący masowo i przejawiający się w aktach wrogości. Antakya [-kja] (staroż. Antiochia), m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. Hatay, nad rz. Asi; 58 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spoż., włók.; wyrób dywanów. — Staroż. stoi. państwa Seleucydów, później jedno z największych m. w imperium rzym. (most rzym., cytadela bizant.); 1098-1268 stol. normańskiego księstwa A., utworzonego przez krzyżowców. Antall [ontol] JÓZSEF, ur. 1896, polityk węg.; w czasie II wojny świat, zasłużony w niesieniu pomocy dla uchodźców poi.; 1945-46 min. odbudowy. Antalya [-lja], zatoka M. Śródziemnego, u pd. wybrzeża Turcji. Antalya [-lja] (staroż. Adalia), m. w pd.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. A., port nad M. Śródziemnym; 72 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż.; zakłady żelazochromu. antał (ćwierćbeczek), dawna jednostka pojemności płynów; 1 a. = ¼ beczki = 2 antałki (achtle); wielkość od 35 do 90 1; w Polsce w XVI w. zwykle 56-70 1. Antałówka, wzniesienie na Podhalu, na pd.-wsch. od Zakopanego; 941 m. Antara ibn Szaddad, VI w., arab. poeta epoki przedmuzułm.; dywan poezji, autor jednej z muallak; bohater romansu rycerskiego Strat Antara. Antares, α Sco, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Niedźwiadka (Scorpius), o jasności l™0. Antarktyda, kontynent wokół Bieguna Pd.; ok. 13,2 min km2; 95,5% pow. pokrywają czasze lodowe o średniej miąższości 1720 m; pozostałą zajmują pasma górskie o wys. 3-5 tys. m (Vinson 5140 m) i tzw.

oazy; średnia wys. czaszy lodowej 2040 m (najbardziej wyniesiony kontynent), najwyższy punkt 4000 m; klimat polarny, najbardziej surowy na ziemi; najniższa zanotowana temp. powietrza —88,3° na stacji Wostok w centrum lądolodu; średnie roczne temp. w głębi A. — — 50 do —56,8°, w strefie przybrzeżnej —10 do —25°; silne wiatry, od środka kontynentu ku wybrzeżom; roślinność b. uboga; ze zwierząt nieliczne ptaki (pingwiny, mewy), kilka gat. fok. Od 1957 (Międzynar. Rok Geofizyczny) szereg państw prowadzi na A. systematyczne badania, zakładając stacje nauk.-badawcze. Antarktyka, obszar polarny i subpolarny na półkuli pd., obejmujący Antarktydę oraz otaczające ją oceany do 5550°S (zejście chłodnych wód antarktycznych pod, cieplejsze subantarktyczne). antazolina (antistina, fenazolina), szeroko stosowany lek przeciwhistaminowy. Antczak JERZY, ur. 1929, reżyser; autor wielu spektakli Teatru Telewizji i fabularnych filmów telewizyjnych (Wystrzał, Mistrz, Proces norymberski). antecedencje, zdarzenia, okoliczności wcześniejsze, poprzedzające jakiś fakt. antecedentny, poprzedzający stan obecny, uprzedni. antecesor, daw. poprzednik, przodek. ante Christum natum [łac] →a.Chr.n. antedatowanie (antydatowanie), umieszczenie na druku daty wyprzedzającej rzeczywistą datę publikacji. antefiks, szt. piast, w architekturze staroż. ozdobne terakotowe płytki, najczęściej w formie palmety, kryjące od frontu dachówki. antekliza, rozległe wygięcie skorupy ziemskiej (średnicy setek km), o łagodnie nachylonych zboczach; a. występują w obrębie platform. Antelami BENEDETTO, ok. 1150-ok. 1230, rzeźbiarz wł., gł. przedstawiciel romańskiej rzeźby w pn. Włoszech; ambona w katedrze i tympanon baptysterium w Parmie. antena, urządzenie promieniujące energię elektr. pod postacią fal radiowych (a. nadawcza) lub przetwarzające energię fal radiowych w drgania elektr. (a. odbiorcza); połączona z nadajnikiem lub odbiornikiem. antenaci, przodkowie, zw. też wstępnymi (ascendentami). Antenor, wg Iliady doradca króla Pria-ma; rzecznik zawarcia pokoju z Grekami oblegającymi Troję. Antenor z Aten, 2 poł. VI w. p.n.e., rzeźbiarz gr., twórca tzw. Kory Antenor a, starszego Pomnika Tyranobójców w Atenach, rzeźb przyczółkowych świątyni Apollina w Delfach i in. anteny, zool. czułki stawonogów. antepedium (antependium), szt. piast. osłona podstawy ołtarza chrześc, z ozdobnej tkaniny lub skóry, płyty metal., drewn. (malowanej, rzeźbionej). Antequera [-kera], m. w Hiszpanii (Andaluzja), u podnóża G. Betyckich; 43 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. anteriora, zdarzenia, wypadki poprzedzające coś. anterozoidy, bot. plemniki plechowców. anterydium, bot. →plemnia. Anteusz, mit. gr. olbrzym; syn Posej-dona i Gai (Ziemi); w czasie walki odzyskiwał siły w zetknięciu z ziemią; Hera-kles uniósł go w górę i zdusił w powietrzu. Antheil [äntejl] GEORGE, 1900-59, amer. kompozytor i pianista; utwory symf., koncerty, opery (Transatlantic), balety. anthem [äntəm; ang.], muz. nielitur-giczny utwór chóralny z tekstem ang., odpowiednik łac. motetu lub rodzaj kantaty; mistrzowie a.: H. Purcell, G.F. Haendel. Anthemios z Tralles, architekt gr.; współtwórca pierwszej w dziejach świata (352 n.e.) wielkiej kopuły opartej na założeniu kwadratowym (Hagia Sophia).

antologia 43 Anthony [äntəny] SUSAN BROWNELL, 1820-1906, amer. sufrażystka i abolicjo-nistka; w czasie wojny secesyjnej prowadziła agitację wśród kobiet na rzecz pn. stanów. Antibes [atib], znane kąpielisko mor. w pd. Francji, na Lazurowym Wybrzeżu; 48 tys. mieszki (1968); muzeum P. Picassa (majarstwo i ceramika) w zamku Grimaldi (XIVXVI w.). antidotum, farm. →odtrutka. antifouling farby [f. äntyfaulyŋ] →prze-ciwporostowe farby. Antigua [-gua], terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w Ameryce Środk. (Małe Antyle); 442 km2, 61 tys. mieszk. (1967), gł. Murzyni i Mulaci; obejmuje wyspy: A. (311 km2, 59 tys. mieszk.), Barbuda i Redonda; stol. Saint John's, na wyspie A.; j.u: angielski; uprawa trzciny cukrowej. — Odkryta przez Kolumba, skolonizowana w XVII w. przez Anglików; do 1966 kolonia bryt.; status terytorium stowarzyszonego od 1967. Antigua [-gua], m. w środk. Gwatemali; ośrodek adm. dep. Zacatepeques; 22 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. i turyst.; zał. 1543; muzeum; barok, kościoły i katedra z bogatą dekoracją rzeźb. (XVII i XVIII w.). Antinoupolis (Antinoe), staroż. m. w środk. Egipcie, nazwę nadał rzymski ces. Hadrian dla uczczenia Antinousa, swego ulubieńca. Antinous, ?-130, młody i piękny Grek, ulubieniec Hadriana; utonął w Nilu; ubóstwiony; wiele portretów w rzeźbie. Antioch IV Epifanes, ?-164 p.n.e., król syryjski od 175, z dyn. Seleucydów; 170 podbił Egipt i na żądanie Rzymu zrezygnował z korzyści swego zwycięstwa; próbą narzucenia Żydom kultu Zeusa wywołał powstanie Machabeuszy. Antiochia →Antakya. Antioch I Soter, 324-261 p.n.e., król syryjski od 280, z dyn. Seleucydów; syn Seleukosa I; utrzymał w zależności Ga-latów, lecz utracił Fenicję i Pergamon; wprowadził kult panujących. Antioch III Wielki, 242-187 p.n.e., król syryjski od 223, z dyn. Seleucydów; opanował wsch. Iran, Palestynę, Azję Mn. i część Tracji; 192 zaatakował załogi rzym. w Grecji — klęska (190) pod Magnezją. Antisana, szczyt wulkaniczny w Andach Ekwadorskich, w Kordylierze Wsch.; 5704 m. antiseptica, farm. →antyseptyczne środki. antistina, farm. →antazolina. antocyjaniny, chem. →antocyjany. antocyjany (antocyjaniny), grupa niebieskich, fioletowych i czerwonych barwników roślinnych, pochodnych glikozy-dów, występujących w soku komórkowym, gł. w kwiatach i owocach. Antofagasta, m. i port w pn. Chile, nad O. Spokojnym, ośrodek adm. prow. A.; 127 tys. mieszk. (1968); hutnictwo miedzi, przemysł chem.; uniwersytet. Antofalla, wulkaniczna grupa górska w Andach Środk. (pn. Argentyna); wys. do 6440 m; wieczne śniegi. antofyllit, minerał z grupy amfiboli, krzemian magnezu i żelaza; zielonawy lub brun.; składnik skał metamorficznych. Antoine [ãtuan] ANDRE, 1858-1943, fr. aktor i reżyser; twórca i dyr. Théatre Libre (1887-96) w Paryżu; dyr. Odeonu (1906-13); naturalistyczne inscenizacje autorów fr. i obcych (G. Hauptmann, H. Ibsen, A. Strindberg): Antokolski MARK M., 1843-1902, rzeźbiarz ros.; realist. rzeźby wybitnych postaci hist. (Piotr I); popiersia, nagrobki. Antokolski PAWIEŁ G., ur. 1896, poeta ros.; aktor i reżyser Teatru im. J. Wach-tangowa; neoklasycyst. wiersze, przekłady poezji. antologia, wybór utworów lit., zwł. poezji, różnych autorów.

44 „Antologia"

„Antologia", pismo lit. i nauk. wydawane 1921-33 we Florencji; wznowione 1966 jako „Nuova Antologia". Antologia Palatyńska, zbiór epigramów gr. sporządzony IX/X w. przez Konstantego Kefalasa; A.P. zawiera ok. 6 tys. utworów ok. 320 poetów (od V w. p.n.e.); jedyny rękopis dzieła zachował się w bibliotece Palatynatu w Heidelbergu. Antonello da Messina, ok. 1430-79, wł. malarz okresu renesansu; wpływy niderl.; obrazy rel. i portrety. Antonenko-Dawydowycz BORYS, ur. 1899, prozaik ukr.; opowiadania (Zaporo-szeni syłuety); powieści, reportaże o przemianach społ. radź. Ukrainy. Antonescu [-nesku] ION, 1882-1946, rum. marszałek i polityk; szef sztabu gen., doprowadził do abdykacji Karola II (1940); za Michała I faszystowski szef państwa; w sojuszu z hitlerowskimi Niemcami wszczął wojnę przeciwko ZSRR; 1944 sądzony przez Trybunał Lud. jako zbrodniarz woj., stracony. Antoniewicz FRANCISZEK, 1818-73, działacz nar., lekarz; przygotowywał wystąpienie zbrojne na Górnym Śląsku mające pomóc rewolucji krak. 1846; więziony przez Prusaków. Antoniewicz WŁODZIMIERZ, ur. 1893, archeolog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; inicjator i kierownik badań archeol. w Wiślicy; Archeologia Polski, Historia sztuki najdawniejszych społeczeństw pierwotnych. Antoniewicz Bołoz JAN, 1858-1922, historyk sztuki i literatury; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; znawca poi. sztuki XVI i XIX w. i wł. sztuki renesansowej. antonim, wyraz, który wraz z innym wyrazem stanowi parę pojęć przeciwstawnych (dobro — zło). Antonin, w. w pow. ostrowskim, woj. pozn.; neoromant. pałac drewn. (1 poł. XIX w., K.F. Schinkel). Antoninowie, dynastia cesarzy rzym. (96-192), którzy obejmowali władzę przez adopcję: Nerwa, Trajan, Hadrian, Anto-ninus Pius, Marek Aureliusz, Werus i Komodus; „złoty wiek" cesarstwa. António Enes [a. ines], m. i port w Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 12 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Antonioni MICHELANGELO, ur. 1912, wł. reżyser film.; jeden z najwybitniejszych twórców współcz. filmu; nowatorskie dzieła analizujące stany wewn. bohaterów i ich związki z otoczeniem {Przygoda, Noc, Zaćmienie, Czerwona pustynia). Antoniusz Marek, 82-32 p.n.e., wódz rzym., stronnik Cezara; czł. II triumwira-tu (43); związawszy się z Kleopatrą, doprowadził do wojny domowej z Oktawianem; pokonany 31 pod Akcjum. antonomazja, lit. zastępowanie nazwy osobowej przez nazwę pospolitą lub przeciwnie (Krezus — bogacz). Antonow OLEG K., ur. 1906, radź. konstruktor lotn.; skonstruował wiele typów szybowców i samolotów; pod jego kierunkiem powstały m.in. AN-10A. AN-24 i AN-22. Antonow SIERGIEJ P., ur. 1915, pisarz ros.; powieści i opowiadania gł. z życia współcz. wsi radz. (Drogami suną maszyny). Antonowicz MAKSIM A., 1835-1918, ros. filozof materialista i krytyk literacki; popularyzował teorię Darwina i poglądy Czernyszewskiego. Antonow-Owsiejenko WŁADIMIR A., 1884-1939, ros. działacz ruchu robotn.; kierował akcją zdobycia Pałacu Zimowego w Piotrogrodzie; od 1924 w służbie dyplomatycznej, m.in. 1930-34 poseł w Polsce. antonowszczyzna, 1920-21 zbrojny antyradziecki bunt chłopów gub. tambowskiej (Ros.FSRR), zorganizowany przez eserow-ców pod wodzą A. Antonowa; po wprowadzeniu NEP a. utraciła bazę społ.; zlikwidowana zbrojnie przez Armię Czerwoną.

Antonowycz WOŁODYMYR, 1834-1908, ukr. historyk, archeolog i etnograf, pochodzenia poi.; prof. uniw. w Kijowie; autor prac z historii kozaczyzny. Antonówka, ros. odmiana jabłoni, odporna na mróz i choroby; owoce jesienne, żółte, kwaskowate; gł. na przetwory. Antowie, nazwa nadawana przez pisarzy bizant. plemionom słów. osiadłym w IV-VI w. między Dniestrem i Dnieprem; w V/VI w. rozpoczęli wędrówkę na pd., najeżdżając granice Bizancjum. antracen C14H10, skondensowany trój-pierścieniowy węglowodór aromatyczny, otrzymywany ze smoły węglowej; bezbarwne blaszki; surowiec w produkcji barwników. antracenowy olej, frakcja otrzymywana podczas destylacji smoły węglowej, wrząca w temp. 270-360°; zawiera od 7-30% antracenu. antrachinon C14H8O2, pochodna antracenu powstająca przez jego utlenienie; żółtawozielone igły; półprodukt w syntezie barwników. antrachinonowe barwniki, liczne barwniki syntet., pochodne antrachinonu, odznaczające się dużą żywością i trwałością wybarwień. antracyt, węgiel kopalny zawierający do 96% pierwiastka węgla; wysokogat. paliwo, używany także do wyrobu elektrod. Antracyt, m. w Ukr.SRR (obw. woro-szyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 54 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam.; przemysł maszynowy. antraknoza, choroba roślin (np. fasoli, dyni, porzeczek), wywoływana przez pasożytnicze grzyby, porażające skórkę i miękisz; objawy: brunatne, płaskie lub wgłębione plamy, obumieranie. antrakt: 1) przerwa między aktami przedstawienia teatr., częściami koncertu itp.; 2) utwór muz. wykonywany podczas przerwy. antranilowy kwas →aminobenzoesowe kwasy. antrenyl, farm. →spasmophen. antreprener, w XVIII i na pocz. XIX w. przedsiębiorca teatr, (zwykle właściciel teatru lub cyrku, pełniący często funkcje dyrektora). antrepryza, w XVIII i na pocz. XIX w. przedsiębiorstwo teatr., cyrkowe itp. zorganizowane przez osobę prywatną. antresola, arch. niskie pomieszczenie mieszkalne lub użytkowe wydzielone z górnej części kondygnacji (gł. parteru). antrimidy, grupa barwników kadziowych należących do barwników antrachi-nowych (w cząsteczce a. znajdują się 2 do 3 szkieletów antrochinonowych); stosowane do barwienia i drukowania tkanin bawełnianych. antropocentryzm, filoz. pogląd, wg którego człowiek jest centrum i celem wszechświata; także ześrodkowanie badań filoz. na problematyce człowieka; filozofia marksistowska jest antropocentrycz-na, gdyż jej najwyższą wartością jest człowiek. antropodezoksycholowy kwas (kwas chenodezoksycholowy), jeden z kwasów występujących w żółci. antropofagia, ludożerstwo. antropofobia, chorobliwy lęk przed ludźmi. antropogeneza (filogeneza człowieka), rozwój rodowy człowieka od małp przed-ludzkich poprzez różne formy człowieko-watych do Homo sapiens; m.in. wytworzenie dwunożności, ok. 3-krotne powiększenie mózgu, powstanie mowy, podziału pracy, produkcji narzędzi. antropogeniczne formy, formy pow. Ziemi powstałe w wyniku niszczącej lub budującej działalności człowieka, np. kamieniołomy, glinianki, hałdy, nasypy kolejowe. antropogeografia (geografia człowieka), dział geografii zajmujący się rozmieszczeniem człowieka na Ziemi oraz jego działalnością osadniczą i społ.-gosp.; w Polsce

(dla tego działu) stosuje się nazwę geo« grafii ekon. (gospodarczej). antropoidy (małpy człekokształtne, Pongidae), rodzina małp wąskonosych, najbliżej spokrewniona z człowiekiem; obejmuje orangutana, goryla i szympansa. antropolatria, rel. oddawanie czci boskiej ludziom; np. kult władców w religiach staroż., do 1946 kult mikada w Japonii. antropologia, biologia porównawcza człowieka; nauka o zmienności jego cech anat. i fizjol. w czasie i przestrzeni; bada filogenezę i ontogenezę człowieka oraz rasy ludzkie. antropologia filozoficzna, dziedzina filozoficznych rozważań nad miejscem człowieka w rzeczywistości społ.hist. i przy-rodn. oraz społ. współżyciem i współdziałaniem ludzi; marksistowska a.f. oparta jest na materializmie historycznym. antropologia kulturowa (antropologia kulturalna), w krajach anglosaskich, gł. USA, nazwa nauki o kulturze różnych ludów, zwł. niecywilizowanych; w Europie badania te wchodzą w zakres etnografii, etnologii i socjologii. antropologia pedagogiki, nauka o uwarunkowaniach procesu wychowania człowieka od poczęcia aż do wieku dojrzałego. antropologia społeczna, używana w W. Brytanii nazwa antropologii kulturowej. antropologiczne ekspertyzy, w dochodzeniu ojcostwa oszacowanie prawdopodobieństwa ojcostwa, na podstawie podo bieństw i różnic między dzieckiem i domniemanym ojcem, np. w strukturze tęczówki oka, w układzie listewek skórnych na dłoniach i stopach. antropologiczne typy, osobnicy o określonej kombinacji cech (pigmentacia kształt głowy, nosa, włosów, oprawy oka i in.); wg niektórych badaczy stanowią wzorce ułatwiające badania składu rasowego populacji ludzkiej. antropologiczne wskaźniki, liczby określające w procentach stosunek 2 pomiarów antropometrycznych, np. szerokości głowy do jej długości, czyli w.a. głowy; charakteryzują kształty i proporcje ciała człowieka. antropologiczne zdjęcie, masowe pomiary antropometryczne ludności danego terenu lub jej części i statyst. opracowanie wyników; znaczenie w badaniach zmienności cech człowieka, też w produkcji przemysłowej. antropometr, przyrząd antropometryczny do mierzenia wysokości ciała człowieka lub punktów antropometrycznych; dwumetrowa rura zaopatrzona w podziałkę milimetrową i dwie iglice. antropometria, zespół technik dokonywania pomiarów ciała lub szkieletu człowieka współcz. i kopalnego, umożliwiających ściśle badanie zmienności jego cech. antropometryczne pomiary, w antropologii pomiary odległości między punktami antropometrycznymi, wielkości kątów między płaszczyznami lub liniami ciała oraz obwodów ciała lub szkieletu człowieka. antropometryczne przyrządy, przyrządy do oznaczenia wartości liczbowych poszczególnych cech osobnika; m.in. antropometr do mierzenia odcinków długościowych ciała, cyrkiel suwakowy, taśma. antropometryczne punkty, ściśle określone miejsca na kośćcu lub ciele człowieka, stanowiące podstawę pomiarów antropometrycznych. antropomorfizacja, lit. przypisywanie cech ludzkich przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym. antropomorfizm, przypisywanie cech i własności ludzkich przyrodzie żywej i martwej. antropomorfizm, rel. przypisywanie cech ludzkich bóstwom; składnik więk-

szóści religii (np. panteon gr., chrześc, bóg osobowy). antropomorfizm, szt. plast, przedstawienie pod postacią ludzką bóstw, przedmiotów i zjawisk przyrody. antroposkopia, metodyka opisu cech jakościowych człowieka, przy użyciu schematycznych rysunków (np. profile nosa) lub skal wzorcowych (np. barwy włosów od jasnych do ciemnych). Antropow ALEKSIEJ P., 1716-95, malarz ros.; gł. portrety oraz dekoracje malarskie wnętrz. antropozofia, odmiana teozofii, kierunek rel.-mistyczny nawiązujący do religii wsch. (gł. R. Steiner), głoszący możliwość poznania świata duchowego przy pomocy jasnowidztwa. antropozoonozy →odzwierzęce choroby. antrykot, gł. część przedniej ćwierci tuszy wołowej lub surowy półprodukt garmażeryjny w postaci płata mięsa; także kotlet z wymienionego mięsa. Antsirabe, m. w środk. części Rep. Mal-gaskiej; 27 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., włók., drzewny; uzdrowisko (cieplice) i ośr. turystyczny. Antsirane →Diégo Suarez. Antung →Tatung (prow. Liaoning). Antwerpia (flam. Antwerpen, fr. An-vers), m. w Belgii, nad Skalda, ośrodek adm. prow. A.; 675 tys. mieszk. — zespół miejski (1967); wielki ośr. przem., handl., kult. i nauk.; jeden z największych portów mor. świata; muzea, m.in. dom-mu-zeum Rubensa; got. katedra, renes. ratusz i giełda, kamienice (XVI-XVII w.). anty-, pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający przeciwieństwo czegoś, przeciwstawienie, przeciwdziałanie. anty, arch. część pronaos. antybiotyki, wytwarzane przez niektóre drobnoustroje (zwł. pewne bakterie i pleśnie) substancje hamujące wzrost innych drobnoustrojów, a nawet zabijające je; związki gł. małocząsteczkowe, o skomplikowanej budowie; tylko nieliczne otrzymuje się syntet.; szeroko stosowane w lecznictwie. antybioza, powszechne w przyrodzie zjawisko niemożności współżycia pewnych organizmów, wskutek wytwarzania przez jedne substancji szkodliwych dla drugich; na a. polega działanie antybiotyków. antycentrum, geol. miejsce na pow. Ziemi leżące symetrycznie względem epicentrum na przeciwnej półkuli. antycesarz, antagonista legalnego cesarza, uznany przez część książąt i koronowany na cesarza. antychlor →sodu tiosiarczan. Antychryst, wg wierzeń chrześc, przeciwnik Chrystusa, który ma się pojawić przed końcem świata; wiara w A. łączy się z tendencjami chiliastycznymi; przen. szatan, zły duch. antycyklon, wir atm. związany z wyżem barycznym, w którym ruch powietrza na półkuli pn. odbywa się zgodnie z ruchem wskazówek zegara, na półkuli pd. — w kierunku przeciwnym; pogoda latem upalna, niewielkie zachmurzenie, zimą mroźna, częste chmury warstwowe i mgły. antycypacja, językozn. przyczyna upodobnienia wstecznego, polegająca na przedwczesnym wykonaniu ruchu artyku-lacyjnego głoski poprzedzającej inną głoskę, np. liczba, z czasem — lidżba, scza-sem. antycypacja, metodol. pogląd, przypuszczenie słuszne, aktualnie nieuzasadnione, lecz znajdujące potwierdzenie w przyszłości. antycypacja, psychol., socjol. zakładanie czegoś, co jeszcze nie istnieje; przewidywanie mającego nastąpić zdarzenia i przygotowywanie się do jego przyjęcia; jedna z gł. technik prognozowania. antycząstki, pojęcie wprowadzone do fizyki w związku z odkryciem pozytonu, czyli dodatniego elektronu; każdej cząstce elementarnej odpowiada a. (np. proton —

antyproton), różniąca się od niej znakiem ładunku elektr., momentu magnet., dziwnością; a. oddziałując z cząstką ulega anihilacji. antyczna purpura →tyryjska purpura. antyczny, dotyczący kultury starogr. i rzym. (koniec III tysiąclecia p.n.e.-V w. n.e.), pochodzący z tego okresu, starożytny; potocznie przestarzały, staroświecki, zabytkowy. antydatowanie →antedatowanie. antydetonator, związek chem., np. czte-roetyloołów, dodawany do benzyny w celu podwyższenia jej liczby oktanowej, a więc zwiększenia odporności benzyny na spalanie detonacyjne. antydiuretyna, hormon powstający w podwzgórzu, gromadzony w tylnym płacie przysadki, powodujący zmniejszenie wydalania wody z ustroju przez nerki; a. jest identyczna z wazopresyną, dawniej uważana za odrębny hormon. antyenzymy, przeciwciała powstające w organizmie po wprowadzeniu dotkan-kowo enzymów obcogatunkowych. Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii (AVNOJ), organ powołany w XI 1942; stał na czele walki z okupantem; 1943 przekształcona w Nar. Komitet Wyzwolenia Jugosławii. antyfederaliści, przeciwnicy wzmocnienia władzy federalnej; organizacja polit. działająca 1787-1800 w Stanach Zjedn.; 1828 dali początek Partii Demokratycznej. antyfeminizm, nieuznawanie równouprawnienia kobiet, niechętny, wrogi stosunek do kobiet. antyferromagnetyki, ciała o uporządkowanej budowie magnet. wykazujące poniżej pewnej temperatury (tzw. punktu Neela) i przy braku zewn. pola magnet. wypadkowe namagnesowanie równe zeru; w zewn. polu magnet. przekształcają się w ciała namagnesowane. antyferromagnetyzm, zespół zjawisk magnet. występujących w ciałach krystal. zw. antyferromagnetykami. antyfonalny śpiew, sposób wykonywania niektórych śpiewów liturgicznych przez 2 recytujące lub śpiewające na przemian chóry. antyfraza, lit.: 1) →litota; 2) ironiczne użycie wyrazu w przeciwnym znaczeniu. antygeny, wielkocząsteczkowe substancje powodujące po wprowadzeniu do tkanek człowieka i wyższych zwierząt powstawanie przeciwciał. Antygona, mit. gr. córka Edypa i Jo-kasty; za pochowanie (wbrew woli Kreo-na) ciała brata, Polinika, zamurowana w podziemnym pomieszczeniu, popełniła samobójstwo. Antygon Gonatas, ok. 320-239 p.n.e., król maced. od 276, syn Demetriusza Po-liorketesa; restaurator potęgi Macedonii; protektor filozofów, poetów i uczonych. Antygonidzi, dynastia maced. 276-168 p.n.e., wywodząca się od Antygona Jednookiego: Demetriusz Poliorketes, Anty-gon Gonatas, Filip V; ostatni — Perseusz. pokonany przez Rzymian pod Pydną. Antygon Jednooki, 382-301 p.n.e., wódz Aleksandra W.; od 333 satrapa Frygii, następnie władca prawie całej Azji Zach.; założyciel dyn. Antygonidów. antygoryt, minerał, odmiana serpenty-nu o budowie blaszkowatej; składnik skał metamorficznych, zw. serpentynitami. antyhormony, związki działające anta-gonistycznie w stosunku do hormonów, np. antagonistą tyroksyny jest tiouracyl. antyk, antyczna kultura, określenie cywilizacji staroż. Grecji i Rzymu. antyk, hist. określenie antykomunist. działalności prawicowych organizacji konspiracyjnych 1939-45, m.in. Społ. Komitetu Antykomunistycznego. antyk, szt. plast, przedmiot sztuki dawnej, określenie odnoszące się gł. do obiektów rzemiosła artyst. (zwł. mebli). „Antyk", kryptonim organizacji Blok (zw. też Agencją ,,A."), zał. 1940, na polecenie Delegatury Rządu RP na Kraj,

Antyle Holenderskie 45

w celu prowadzenia antykomunist. wywiadu i propagandy. antykadencja, kierunek rosnący linii melodyjnej wymowy; w polszczyźnie typowy dla zdania pytajnego, wykrzyknikowego, występuje też w pierwszej części zdania oznajmującego. antykamera, arch. komnata dla dworzan i służby poprzedzająca sypialnię lub pokój paradny w pałacach król. i magnackich. antyklerykalizm, stanowisko postulujące uwolnienie życia społ. od wpływu kościoła; zwykle składnik ideologii ruchów społ.-polit. walczących z ustrojami i władzami państw. sankcjonowanymi przez kościół. antyklina (siodło), geol. wypukła część fałdu, której wnętrze zbudowane jest ze skał starszych, ku zewnątrz zaś występują skały coraz młodsze. antyklinorium, obszar zbudowany z fałdów i wypiętrzony w stosunku do otoczenia. antykodon, genet. trzy kolejne nukleo-tydy przenoszącego RNA, stanowiące pewną jednostkę czynną w procesie syntezy białka w komórce; zespala się specyficznie z odpowiednim kodonem w informacyjnym RNA. antykolizyjne światło, lotn. dość silne migające światło umieszczone na samolocie w celu ostrzeżenia pilotów innych samolotów i zapobiegania zderzeniu. antykominternowski pakt, 1936, między Niemcami a Japonią pod hasłem walki z Międzynarodówką Komunist. (Komin-ternem); faktycznym celem walka o hege^ monię świat.; 1937^-41 przystąpiły m.in. Włochy, Hiszpania' i państwa satelickie Niemiec. antykomunizm, ideologia i polityka współcz. imperialist. burżuazji mająca na celu zdyskredytowanie komunizmu, obalenie socjalizmu jako ustroju społ. i likwidację wpływów systemu państw socjalist. w świecie. antykoncepcyjne środki, mech., chem., hormonalne i wewnątrzmaciczne środki stosowane w celu zapobieżenia zapłodnieniu. antykorodal (anticorodal), stop aluminium z domieszką krzemu, magnezu, manganu i tytanu; odznacza się odpornością na korozję i daje się dobrze polerować; stosowany w przemyśle (np. okrętowym i samoch.) oraz do wyrobu galanterii zdobniczej. antykwa, druk. nazwa grupy pism wzorowanych na ręcznym piśmie łac; a. posiada zakończenia linii zaakcentowane zdobnikami (szeryfami); gł. odmiany a.: gotyko-a. oraz renes.. barok, i klasycy-styczna. antykwa polska, pol. czcionka druk. dostosowana do typowych w języku pol. zestawień liter, wprowadzona 1929 przez A. Półtawskiego. antykwariat, przedsiębiorstwo zajmujące się handlem używanymi książkami (zwykle wyczerpanymi w handlu księgarskim), także dziełami sztuki. Antyle, wyspy w Ameryce Środk., ciągną się łukiem od płw. Jukatan do wybrzeży Wenezueli; oddzielają M. Karaibskie od O. Atlantyckiego; ok. 220 tys. km2, 23 min mieszk. (1968); dzielą się na Wielkie A. (Kuba, Haiti, Puerto Rico, Jamajka) i Małe A. (W. Podwietrzne i Zawietrzne, Barbados, wyspy u wybrzeży Wenezueli). Antyle Holenderskie, terytorium stowarzyszone z Holandią, w Ameryce Środk.; 1,0 tys. km2, 218 tys. mieszk. (1969); gł. Murzyni i Mulaci; obejmują wyspy u wybrzeży Wenezueli (Curacao, Araba, Bo-naire) i w pn. części Małych Antyli (Saba, Sint Eustatius, pd. część Sint Maarten); adm. ośr. Willemstad (na wyspie Curacao). — Kolonia hol., od 1954 terytorium stowarzyszone (autonomia, gubernator hol.).

46 Antyliban Antyliban, masyw górski w Syrii i Libanie; dł. ok. 150 km, wys. do 2814 m; stromo opada na zach. do rowu Bekaa; silnie rozwinięty kras. antylogarytm →numerus logarithmi. antylogizm, log. układ trzech zdań taki, że z każdej pary zdań tego układu wynika zdanie sprzeczne z pozostałym, trzecim. antylopy, nazwa ok. 100 gat. ssaków z rodziny pustorożców; b. zróżnicowane pod względem wielkości i pokroju; przeżuwacze; żyją gł. na stepach i sawannach; większość gat. w Afryce; liczne łowne. Antylski Prąd, ciepły prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie wzdłuż wsch. brzegów Antyli w kierunku pn.-zach.; prędkość 1-1,5 km/godz. antymateria, hipotetyczna substancja zbudowana z „antyatomów", tj. układów fiz. zawierających zamiast cząstek odpowiednie antycząstki. antymetabolity, związki chem. uniemożliwiające normalny przebieg przemiany materii w komórce, na skutek zastępowania prawidłowych metabolitów; niektóre są stosowane w lecznictwie, np. sulfonamidy. antymon Sb, pierwiastek ehem. o liczbie atom. 51, z grupy azotowców; tworzy kilka odmian alotropowych, z których trwała jest srebrzystobiałym metalem; w związkach występuje na +3 i +5 stopniu utlenienia; amfoteryczny; składnik stopów. antymonit, minerał, siarczek antymonu; ołowianoszary, o silnym połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermal-nych; najbogatsza ruda antymonu. antymonowanie, pokrywanie metali powłoką antymonową, np. metodą elektrolityczną. antymonowodór SbH3 (antymoniak), połączenie antymonu z wodorem, analogiczne do amoniaku NHS; bezbarwny, trujący gaz o nieprzyjemnym zapachu. antymonu chlorki, trójchlorek antymonu SbCl3, białe kryształy; używany do czernienia luf broni palnej (pokrywanie warstewką metalicznego antymonu); pięciochlorek antymonu SbCl5, ciecz. antymonu siarczki Sb2S3'i Sb2S5, pomarańczowe ciała stałe; stosowane w produkcji zapałek (czerwone główki), do wulkanizacji i barwienia kauczuku oraz w pirotechnice. antymonu tlenki, ciała stałe, słabo rozpuszczalne w wodzie; trójtlenek Sb2O3, czterotlenek Sb2O4 (najtrwalszy), pięcio-tlenek Sb2O5; amfoteryczne. antyneutrino, antycząstka neutrino. antyneutron, antycząstka neutronu. antynomia, log.: 1) rozumowanie pozornie prawdziwe, lecz prowadzące do sprzeczności; 2) sprzeczność między dwoma twierdzeniami, które wydają się prawdziwe i równie dobrze uzasadnione. antypapież, papież wybrany za życia innego papieża jako jego przeciwnik; zjawisko a. odzwierciedlało kryzysy kościoła. antypasat, wiatr górny wiejący w odwrotnym kierunku niż pasat, na półkuli pn. — pd.-zach., na pd. — pn.zachodni. antypatia: 1) uczucie niechęci, wstrętu, odrazy do kogoś lub czegoś; 2) osoba, do której czuje się niechęć, odrazę. antypatyczny, budzący uczucie niechęci, wstrętu, odrazy. antyperystaltyka, robaczkowy ruch wsteczny w przewodach ciała, np. ku jamie ustnej w przewodzie pokarmowym (a. dwunastnicy sprzyja wymieszaniu treści pokarmowej). antyperz (TCA), sól sodowa kwasu trójchlorooctowego; środek chwastobójczy (herbicyd), stosowany gł. do zwalczania perzu i owsa głuchego. antypiryna (fenazon), syntet. środek przeciwbólowy, przeciwgorączkowy, przeciwzapalny.

antypka (wiśnia wonna, Cerasus maha-leb), krzew lub drzewo pochodzące z pd. Europy; uprawiana na żywopłoty i podkładki dla wiśni, czereśni; drewno służy do wyrobu fajek, lasek i in. antypody, przeciwstawne obszary na kuli ziemskiej, położone w jednakowych szerokościach geogr. obu półkul i na południkach oddalonych od siebie o 180°. Antypody, grupa wysp nowozelandzkich na O. Spokojnym, na wsch. od W. Południowej; 62 km2; nie zamieszkane. antypody optyczne (enancjomery), postacie izomeryczne substancji optycznie czynnych, pozostające wobec siebie pod względem budowy w takim stosunku, jak obraz do swego odbicia lustrzanego; różnią się między sobą kierunkiem skręcania płaszczyzny polaryzacji światła. antypowieść →,,nowa powieść". antyproton, antycząstka protonu. antyrost (MH), hydrazyd kwasu malei-nowego; regulator wzrostu roślin; stosowany w przechowalnictwie warzyw, ziemniaków, do hamowania wzrostu traw. antysemityzm, uprzedzenie, wrogość, nienawiść w stosunku do Żydów; wiąże się z nietolerancją, nacjonalizmem, rasizmem; rewol. ruch. robotn. i państwa socjalist. zwalczają zarówno a., jak i syjonizm jako przejawy nar. szowinizmu. antyseptyczne środki (antiseptica), substancje zapobiegające zakażeniu, stosowane do odkażania powłok ciała lub ran; niektóre stosowane do utrwalania kosmetyków i żywności, antyseptyka, wyjaławianie bakteriologiczne; postępowanie (tzw. przeciwgnil-ne), mające iia celu zniszczenie wszystkich drobnoustrojów, np. w pomieszczeniu, na narzędziach, rękach, w ranie. Antystenes z Aten, ok. 436-365 p.n.e., filozof gr., założyciel szkoły cyników; za jedyne dobro uważał cnotę, występował przeciwko trąd. religii, instytucjom i granicom państw, oraz społ. nierównościom. antystreptolizynowy odczyn, diagnostyczny test serologiczny, pozwalający na określenie poziomu antystreptolizyn w surowicy krwi; pomocny gł. w rozpoznawaniu choroby reumatycznej i kłębuszkowe-go zapalenia nerek. antystreptolizyny, przeciwciała swoiste pojawiające się w krwi człowieka pod wpływem zakażenia paciorkowcami he-molizującymi, hamujące działanie wytwarzanej przez nie streptolizyny, a tym samym hamujące rozpuszczanie się krwinek czerwonych; skrót ASO oznacza a. 0 (zero). antystrofa, lit. parzysta strofa w gr. liryce chóralnej lub w chóralnych partiach tragedii antycznej, odpowiadająca budową strofie poprzedzającej. Antytaurus, pasmo górskie w Taurusie Środk. (Turcja); dł. ok. 200 km, wys. do 3054 m; trudno dostępne. antytetyczny, przeciwstawny, będący antytezą. antytetyczny układ, szt. plast, dekoracyjny układ figuralny lub ornamentalny, o elementach przeciwstawiających się sobie po obu stronach osi symetrii. antyteza, lit zestawienie elementów znaczeniowo przeciwstawnych. antyteza, filoz. u Hegla — drugie stadium trójstopniowego rozwoju rzeczywistości ; przeciwieństwo tezy. antytoksyny, biol. →przeciwciała. antytradycjonalizm, postawa światopoglądowa polegająca na przeciwstawianiu się bezkrytycznemu posłuszeństwu tradycji. antytrynitaryzm, rel. ogólna nazwa doktryn odrzucających chrześc, dogmat Trójcy św. (np. monarchianie, arianie, unitarianie). antyutleniacze →przeciwutleniacze. antywirus, preparat bakteryjny (przesącz) zaproponowany przez A. Besredkę 1923 dla zapobiegania i leczenia niektórych chorób zakaźnych.

antywitaminy, związki chem., które dzięki budowie podobnej do witamin zdolne są do wchodzenia w ich miejsce, przy czym tak powstałe układy są biol. nieczynne. Anu (sumer. An), mit. babil. bóg nieba, ojciec i król bogów; imię A. stało się synonimem bóstwa w ogóle; atrybut: tiara wielorożna na tronie; gł. ośr. kultu — Uruk. Anubis, mit. egip. bóg zmarłych; dusze ich prowadził na sąd; opiekun grobów, patron balsamistów; wyobrażany z głową szakala lub jako szakal; po utożsamieniu z gr. Hermesem zwany Hermanubis. Anuczin DMITRIJ N., 1843-1923, ros. geograf, antropolog, etnograf i archeolog; prof. uniw. w Moskwie; przyczynił się do rozwoju ros. limnologii. anulować, unieważniać, odwoływać, kasować, znosić. Anuradhapuraja, m. w Cejlonie, ośrodek adm. Prow. Północno-Centralnej; 30. tys. mieszk. (1966); liczne zabytki: pałace, wihary, dagoby (III—I w. p.n.e.), niektóre otoczone kręgami wolno stojących kolumn. — Zał. 437, siedziba dynastii syngaleskiej, ważne centrum hist. buddyzmu. anuria, med. →bezmocz. Anuszkiewicz RICHARD, ur. 1930, malarz amer., przedstawiciel kierunku malarstwa abstrakc, zw. opartem. Anvers [ãwe:r], fr. nazwa Antwerpii. Anwari AUHADUDDIN, ok. 1126-ok. 1170, poeta pers.; kasydy panegiryczne, poezję krytykujące ówczesne stosunki społeczne. Anwille [(d')ãwil] JEAN BAPTISTE BOUR-GUIGŃON D', 1697-1782, fr. geograf i kartograf; współtwórca nowocz. kartografii. anyżek (anyż), wysuszone owoce biedrzeńca anyżu, o charakterystycznym smaku i zapachu (do 3% olejków eterycznych), używane w przemyśle spoż. i kosmetycznym. anyż gwiazdkowy, bot. →badian. anyżowy aldehyd CH3O—C6H4—CHO, aldehyd aromatyczny; ciecz o zapachu anyżu. anyżowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z owoców biedrzeńca anyżu. Anzelm Polak, ?-między 1519 a 1522, bernardyn, kaznodzieja; autor najstarszego pol. (w jęz. łac.) opisu Palestyny (Cho-rografia albo topografia... Ziemi Świętej). Anzelm z Canterbury [a. z käntərbəry], 1033-1109, wł. teolog i filozof, arcybiskup Canterbury; próby racjonalnego uzasadnienia praw wiary; działalność A. miała charakter programowy dla kościoła XII i XIII w. i zapoczątkowała scholastykę; kanonizowany 1228. Anzengruber [ancən-] LUDWIG, 1839-89, pisarz austr.; komedie, powieści i opowiadania z życia chłopów. Anzilotti [anci-] DIONISIO, 1869-1950, prawnik wł.; prof. uniw. w Rzymie, sędzia; 1928-30 przewodn. Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar.; zwolennik poglądu, że prawo wewn. i międzynar. stanowią niezależne od siebie systemy prawa. Anzin [ãzę], m. w pn. Francji, nad Skalda; 16 tys. mieszk. (1968); eksploatacja węgla kam., hutnictwo żelaza. Anzio [ancjo], m. we Włoszech (La-cjum), nad M. Tyrreńskim; 16 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko. 1944 (I) desant mor. aliantów na tyłach linii Gustawa. Anzoátegui [ansoategi], stan w pn.-wsch. Wenezueli, na Niz. Orinoko i nad M. Karaibskim; 43,3 tys. km2, 473 tys. mieszk. (1969); stoi. Barcelona; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, hodowla bydła. ANZUS, pakt polit.-wojsk. podpisany 1951 przez Australię, Nową Zelandię i USA, wymierzony przeciwko państwom socjalist., podstawa udziału wojsk austral. i nowozelandzkich w wojnie wietnamskiej; odpowiednik NATO w rejonie Pacyfiku.

anżelika, korzeń arcydzięgla Utworu, zawiera olejki eteryczne, stosowany do wyrobu wódek i likierów; także łodygi i ogonki liściowe . tej rośliny, wysycone cukrem, używane w cukiernictwie. Anżero-Sudżeńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski), w Zagłębiu Kuźnieckim; 106 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., chem., szklarski, spożywczy. Aodzi, m. w pn.-wsch. części KRL-D; 25 tys. mieszk. (1955); wydobycie węgla brun., przemysł chemiczny. aojda, w Grecji wczesnoarchaicznej śpiewak (dworski lub wędrowny), przy wtórze kitary lub formingi opiewający czyny bohaterów. Aomen →Makau. Aomori, m. i port w Japonii (pn. Hon-siu), ośr. adm. prefektury A.; 249 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, rybny; prom do Hakodate (Hokkaido). aorta (tętnica główna), najsilniejsza z tętnic, wiodąca utlenowaną krew z serca dla całego organizmu; u ptaków, ssaków i człowieka odchodzi z lewej komory serca. aoryst, gram. czas przeszły dokonany oznaczający czynność minioną bez względu na to, czy jej rezultat trwa w dalszym ciągu, czy nie (np. w sanskrycie, języku gr., staropolskim). Aosta AMADEO, 1898-1942, wł. generał i polityk; od 1937 wicekról Wł. Afryki Wsch.; od 1940 nacz. dowódca wojsk wł. w tym rejonie; 1941 skapitulował przed Anglikami pod Amba Alagi. Aosta EMMANUELE, 1869-1931, marszałek wł.; w I wojnie świat, dowódca 3 armii (1915-17); popierał faszyzm. Aosta, m. we Włoszech, stoi. regionu autonomicznego Valle d'A.; 35 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł maszyn.; muzeum; zabytki staroż.; katedra (rzeźby z XVI w., fasada z XIX w.), romańsko-got. kolegiata S. Orso. AP →Associated Press. Apacze, Indianie Ameryki Pn. z grupy Atapasków, w dorzeczu Rio Grande del Norte; ok. 10 tys.; koczownicy, myśliwi, obecnie rolnicy i hodowcy w rezerwatach Nowego Meksyku i Arizony (USA). apadana, w staroż. Persji monumentalna sala audiencyjna o stropie wspartym na smukłych kolumnach, integralna część zespołu pałacowego (a. w Perśepolis). Apafi [opofi] MIHALY, 1632-90, książę Siedmiogrodu od 1661, zależny od Turcji; 1687 uznał zwierzchnictwo Austrii. apanaże, część domeny król. przeznaczona na utrzymanie członków rodu panującego; zastąpiły system dzielenia państwa między członków dynastii. aparat, anat. zespół narządów organizmu (lub ich części) należących do różnych układów, lecz wspólnie spełniających pewną funkcję; np. a. ruchowy kręgowców, utworzony przez część układu mięśniowego, kostnego, nerwowego. aparat, techn. urządzenie spełniające określone zadania w wyniku zachodzących w nim procesów fiz. lub chem., np. a. telefoniczny, fot., destylacyjny. aparat reakcyjny, chem. →reaktor, aparatura, zespół aparatów stanowiących wyposażenie np. laboratorium, oddziału produkcyjnego. Aparri, m. w Filipinach, na pn. wybrzeżu Luzonu, przy ujściu rz. Cagayan do zat. Babuyan; 39 tys. mieszk. (1967); port drzewny. á part [apa:r; fr.], oddzielnie, osobno; z wyjątkiem, oprócz. apartament, zespół reprezentacyjnych wnętrz mieszkalnych; potocznie luksusowe mieszkanie. apartheid [a:partheid], doktryna i oparta na jniej polityka rasistowskiej dyskryminacji ludności niebiałej, stosowana w Republice Pd. Afryki; 1966 Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało a. za zbrodnię wobec ludzkości.

aparycja, wygląd zewn., powierzchowność, prezencja. apastron, punkt orbity okołogwiazdowej ciała niebieskiego najbardziej oddalony od gwiazdy obieganej. apasz, człowiek należący do świata przestępczego (we Francji). apaszka, chustka zwykle trójkątna, noszona na szyi, zwł. przez kobiety. apatia, stan obojętności, braku zainteresowania, przygnębienia. apatia, filoz. w stoicyzmie stan wyzwolenia od namiętności, stan równowagi wewn. i spokoju ducha, będący warunkiem szczęścia. apatia, med. chorobliwe zubożenie życia uczuciowego: zobojętnienie, obniżenie a-ktywności, zwężenie zakresu zainteresowań; objaw niektórych schorzeń psychicznych. Apatin, m. w Jugosławii (Wojwodina), port nad Dunajem; 17 tys. mieszk. (1965); stocznia rzeczna, przemysł spożywczy. apatyczny, niezdolny do odczuwania wzruszeń, niewrażliwy na podniety; obojętny, bierny. apatyt, minerał, fosforan wapnia zawierający fluor (a. fluorowy), chlor (a. chlorowy), grupę wodorotlenową (a. hydroksylowy) i in.; zwykle szarawozielony lub brun.; występuje gł. w skałach magmowych; podstawowe źródło fosforu w przyrodzie; używany do wyrobów nawozów miner, oraz do otrzymywania fosforu. apeks, punkt na sferze niebieskiej określający kierunek ruchu Słońca (wraz z Układem Słonecznym) względem wybranej grupy gwiazd; w przypadku najbliższych gwiazd leży w gwiazdozbiorze Herkulesa (tzw. a. standardowy), a prędkość ruchu Słońca wynosi ok. 20 km/sek. apel: 1) wezwanie; 2) zbiórka żomierzy, harcerzy itp. w celu sprawdzenia obecności i in.; a. poległych — uroczystość uczczenia pamięci poległych za ojczyznę. apelacja, środek odwoławczy od wyroku sądu I instancji do sądu II instancji; składany w celu kontroli trafności i zgodności z prawem danego wyroku; w PRL zastąpiona przez rewizję sądową. apelatywny, gram. mający charakter rzeczownika pospolitego. Apel Budapeszteński 1969, propozycja państw członkowskich Układu Warsz. zwołania ogólnoeur. konferencji dotyczącej bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Apeldoorn [a:pəl-], m. w Holandii (Gel-dria); 121 tys. mieszk. (1969); przemysł e-lektrotechn., papiern., włókienniczy. Apella, w staroż. Sparcie zgromadzenie spartiatów (powyżej 30 lat); przyjmowało lub odrzucało wnioski geruzji bez dyskusji, wybierało gerontów i eforów. Apelles z Kolofonu, 2 poł. IV w. p.n.e., malarz gr.; działał na dworach Aleksandra W. i Ptolomeusza I; mistrz perspektywy i koloru; twórczość znana z opisów; Portret Aleksandra W., Afrodyta Anadyome-ne, Potwarz. apelować, zwracać się z apelem, z odezwą, odwoływać się, wzywać do czegoś. Apel Sztokholmski, wezwanie do przeciwstawienia się próbom wywołania przez państwa imperialist. nowej wojny, wystosowane 1950 przez ruch obrońców pokoju do narodów świata; pod A.S. zebrano ponad 500 mln podpisów. apendyks. dodatek, załącznik, uzupełnienie. Apenin Emiliański (pasmo górskie w Apeninie Pn.), 1944 (X) - 1945 (I) teren walk 2 Korpusu Poi. z oddziałami niem. w czasie wł. kampanii. Apeniny, góry na Płw. Apenińskim; dł. ok. 1350 km, wys. do 2914 m (Monte Cor-no); zbudowane z wapieni, margli, piaskowców, granitów (na pd.); formy krasowe; na zach. przedgórzu czynne wulkany (Wezuwiusz); trzęsienia ziemi; kamieniołomy marmuru; gaje oliwne, winnice.

aplikant 47 Apeniński Półwysep, płw. w Europie Pd.; ok. 149 tys. km2; górzysty (Apeniny), niewielkie niziny nadbrzeżne; klimat śródziemnomor.; gł. rzeki: Tyber, Arno; na P.A. leżą Włochy i San Marino. Apeniński Tunel, tunel kol. we Włoszech, w Apeninach Pn., na linii Bolonia-Florencja; dł. 18,5 km. apercepcja, psychol. proces spostrzegania kierowany uwagą, wiązanie treści nowych spostrzeżeń z utrwaloną w pamięci wiedzą w celu ich zrozumienia. apéritif [-tif], napój zawierający 18-35% alkoholu", pobudzający apetyt; mieszanina różnych nalewów na zioła i korzenie z dodatkiem destylatów. apertometr, przyrząd do pomiaru, apertu-ry liczbowej obiektywów mikroskopowych. apertura, wielkość decydująca o zdolności rozdzielczej układów optycznych i jasności dawanych przez nie obrazów. apertyzacja, metoda konserwowania żywności w hermetycznych naczyniach przez długotrwałe ogrzewanie w wodzie wrzącej, wynaleziona przez N.F. Apperta. apetyt →łaknienie. aphelium, punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego (planety, komety itp.), najbardziej oddalony od Słońca. aphtin, lek złożony, dezynfekujący zakażoną błonę śluzową jamy ustnej. API →Agencja Prasowo-Informacyjna. Apia, stol. i gł. port Samoa Zach., na wyspie Upolu; 25 tys. mieszk. (1966). Apianus PETRUS (Bienewitz, Bennewitz), 1495-1552, niem. kartograf, astronom i matematyk; wynalazca kilku instrumentów astr., autor najlepszych ówczesnych map geogr., stwierdził odsłoneczny kierunek warkoczy komet. Apianus PHILIPP, 1531-89, bawarski geograf i matematyk; wykonał mapę Bawarii, 1:50 000, z dokładnością wyróżniającą ją wśród map XVI w. Apicius, nazwisko czterech słynnych gastronomów rzym.; jednemu z nich, Co-eliusowi A. z I w., przypisuje się autorstwo pierwszej rzym. księgi kucharskiej De re coquinaria. Apijska Droga (Via Appia), najstarsza bita droga rzym., zbudowana 312 p.n.e. przez Appiusza Klaudiusza; łączyła Rzym z Capuą, od 224 p.n.e. z Benewentem, później z Brundizjum; z w. Królową Dróg. Apis, mit. egip. święty byk, uważany za wcielenie boga Ptah; ośr. kultu — Memfis (wyrocznia). Apitz [a:pyc] BRUNO, ur. 1900, pisarz niem. (NRD); Nadzy wśród wilków, powieść o obozie hitlerowskim w Buchen-waldzie. Apizaco [-sako], m. w Meksyku (Tlaxca-la); 16 tys. mieszk. (1960); przemysł papiern.; ważny węzeł kolejowy. aplanat, obiektyw fot. złożony z dwóch symetrycznych achromatów, obarczony a-berracjami, astygmatyzmem i komatem. aplauz, ogólne uznanie, poklask; wyrazy zadowolenia, aprobaty. aplazja, wrodzony brak narządu, np. nerki, jajnika, zęba. aplika: 1) nazwa kinkietu z XVIII w. i z okresu empire'u; 2) małe lustro przyścienne oprawione w ramki, modne w o-kresie rokoka. aplikacja, prawo praktyka prawnika przygotowująca do wykonywania funkcji: adwokata, notariusza, prokuratora, radcy prawnego albo sędziego. aplikacja, rzem. artyst. technika haftu polegająca na naszywaniu na tkaninę wzorów z wyciętych kawałków innej tkaniny. Aplikacyjna Szkoła Wojskowa w Warszawie, wyższa uczelnia wojsk, utworzona 1820 w Królestwie Kongresowym po reorganizacji Szkoły Artylerii i Inżynierii. aplikant, absolwent uniwersyteckich studiów prawnych odbywający praktykę przygotowującą do wykonywania zawodu a-dwokata (3 lata), notariusza (2 lata), prokuratora (2 lata), sędziego (2 lata).

48 aplikatura aplikatura, muz. palcowanie, sposób notowania kolejności palców w grze na instrumencie. aplit, magmowa skała żyłowa, jasna, drobnoziarnista; składa się gł. z kwarcu, skalenia i muskowitu. APN →Agientstwo pieczati „Nowosti". Apo, czynny wulkan na wyspie Minda-nao, najwyższy szczyt Filipin; 2965 m. APO →Opozyćja Pozaparlamentarna. apodyktyczne zdanie, log. zdanie stwierdzające konieczność istnienia jakiegoś stanu rzeczy. apodyktyczny, stanowczy, nie znoszący sprzeciwu. apoenzym, białkowy składnik enzymu. apofiza, boczne odgałęzienie większej intruzji magmowej (np. batolitu), palcza-sto rozgałęziające się, klinowate i in. apofonia, oboczność samogłosek w mor-femach, zachodząca np. w językach indo-eur., odziedziczona z praindoeur., w którym pełniła funkcję słowotwórczą, np.: nieść — nosić, słuch — słuchać. apoftegmat, zwięzłe, trafne powiedzenie zbliżone do przysłowia (maksymy, aforyzmu, sentencji). apogamia, u roślin kwiatowych rozwój zarodka i nasienia z komórki woreczka zalążkowego o niezredukowanej liczbie chromosomów; u roślin zarodnikowych powstawanie sporofitu z niezredukowanego gametofitu, bez udziału gamet. apogeum, punkt orbity okołoziemskiej ciała niebieskiego (Księżyca, sztucznego satelity) najbardziej oddalony od Ziemi; potocznie punkt szczytowy, szczyt czegoś (np. rozwoju). ,,Apogewmatini", niezależny dziennik gr., wydawany od 1952 w Atenach. apokalipsa, utwór zawierający groźną wizję przyszłości, zwł. przepowiednię końca świata (najbardziej znana A. — ostatnia księga N. Testamentu — tzw. Objawienie św. Jana). Apokalipsa, szt. plast, znany cykl 14 drzeworytów A. Diirera, powstały 1498. apokaliptyczne sceny, szt. plast, sceny ilustrujące teksty Apokalipsy, popularne zwł. w sztuce średniow. (np. Sąd Ostateczny, czterej jeźdźcy Apokalipsy, cztery wiatry zniszczenia); miniatury, mozaika, rzeźba arch. (portale, tympanony). apokryf, utwór o wątpliwym pochodzeniu i autentyczności, uchodzący za świadectwo minionej epoki (np. a. biblijne — związane tematycznie z Pismem św., lecz nie zaliczane do ksiąg kanonicznych). Apoksyomenos, brązowy posąg atlety oczyszczającego ciało skrobaczką; dzieło Lizypa o postawie (kontrapost) i proporcjach uważanych w IV w. p.n.e. za kanoniczne dla postaci męskiej; znany z rzym. kopii. Apolda, m. w pd.-zach. części NRD; 29 tys. mieszk. (1968); przemysł dziewiarski, odlewnia i muzeum dzwonów. apolityczny, pozbawiony cech polit.; człowiek przejawiający brak zainteresowania polityką, obojętny wobec jej problemów i stroniący od nich. Apollinaire [-ne:r] GUILLAUME (właśc. Wilhelm Apolinary Kostrowicki), 1880-1918, poeta fr., pochodzenia poi.; jeden z przywódców fr. awangardy poet., związany z kubizmem i surrealizmem. apollo, zool. →niepylak apollo. Apollo, typ amer. statku kosmicznego przeznaczonego do lotów na Księżyc; 21-27 XII 1968 w A. 8 dokonano pierwszego załogowego lotu wokół Księżyca; w A. 11 N. Armstrong i E. Aldrin dotarli w pobliże Księżyca i 20 VII 1969 lądowali na nim w pojeździe LM; następne lądowania — loty A. 12, 14, 15 (A. 13 z powodu awarii powrócił na Ziemię po okrążeniu Księżyca). Tabela: Loty załogowe statków kosmicznych. Apollo, mit. gr. bóg światła słonecznego; wyroczni i nagłej śmierci; opiekun muzyki i poezji; przewodnik muz.; syn Zeusa i Latony, bliźni brat Artemidy; atrybuty: łuk, lira; święty ptak — łabędź,

drzewo — laur (wawrzyn); ośr. kultu m.in. Delfy i Delos (miejsce urodzenia). Apollo Belwederski, marmurowy posąg przedstawiający Apollina, rzym. kopia dzieła gr. z pocz. IV w. p.n.e. (Leochare-sa?); od pocz. XVI w. w Belwederze Watykańskim. Apollodoros z Damaszku, ok. 60-ok. 130, architekci urbanista działający w starożytnym flzymie; nadworny budowniczy ces. Trajana i Hadriana; Forum Trajana z kolumną Trajana, mosty na Dunaju i in Apollodor z Aten, 2 poł. V w. p.n.e., malarz gr., uczeń Polignota; wprowadził światłocień i grę półtonów, twórczość znana z opisów; Modlący się kapłan, Odyseusz. Apollo z Wejów, terakotowa rzeźba etruska przedstawiająca młodego mężczyznę w ruchu; część grupy naszczytni-kowej ze świątyni Minerwy w Wejach, VI w. p.n.e. (Villa Giulia, Rzym). apolog, odmiana bajki, krótki utwór dy-daktycznomoralizatorski o charakterze alegorycznym. apologeta, obrońca jakiejś doktryny, sprawy, idei, zwł. rel. (np. a. chrześc). apologetyka, dział teologii poświęcony obronie podstawowych tez danej religii. apologia, obrona sprawy, zasady, idei, zawierająca jej usprawiedliwienie i uzasadnienie; także utwór w formie sądowej mowy obrończej. Apoloniusza okrąg, miejsce geom. punktów C na płaszczyźnie, dla których stosunek odległości AC i BC od danych punktów A i B jest stały: AC/BC = const. Apoloniusza zagadnienie, jedno z najsłynniejszych klas. zagadnień konstrukcyjnych w geometrii polegające na wykreśleniu okręgu stycznego do 3 danych okręgów (wszystkie okręgi w tej samej płaszczyźnie). Apoloniusz z Pergi, III w. p.n.e., jeden z największych geometrów starożytności; rozwinął teorię przecięć stożkowych, wprowadził terminy: elipsa, parabola, hiperbola; badał ruch Księżyca. apomiksja, rozmnażanie się bez procesu zapłodnienia występujące u wielu roślin i niektórych zwierząt; obejmuje parteno-genezę, apogamię, aposporię, rozmnażanie wegetatywne. apomorfina, alkaloid otrzymywany z morfiny; środek wymiotny. apopleksja →udar mózgowy. apoplektyczny, skłonny do apopleksji; będący przejawem, następstwem apopleksji. aporema, kwestia sporna dopuszczająca dwa) przeciwne rozstrzygnięcia. aporia, log. trudność log. pozornie nie dająca się przezwyciężyć (np. paradoksy staroż. filozofów). aportowanie, przynoszenie przez wytresowanego psa (aportera) żądanego przedmiotu lub upolowanej zwierzyny. aposjopeza (zamilknięcie, niedomówienie), lit. wzmocnienie ekspresywności wypowiedzi przez urwanie jej przed domyślnym wyrazem o szczególnym znaczeniu. aposporia, bot. powstawanie woreczka zalążkowego z komórki zalążka o niezredukowanej liczbie chromosomów; także powstawanie gametofitu u roślin zarodnikowych z niezredukowanych komórek sporofitu. apostata, człowiek, który zerwał ze swoją religią, przekonaniami; odstępca. apostazja, rei. w terminologii kat. — całkowite odstępstwo od danej religii. Apostel HANS ERICH, ur. 1901, kompozytor austr.; stosuje gł. technikę dodeka-fonii; utwory kameralne, pieśni. a posteriori [łac.j, filoz. po doświadczeniu, na podstawie faktów doświadczenia (np. poznanie). aposterioryzm →empiryzm metodologiczny. apostilb (asb), wtórna jednostka luminancji: luminancja powierzchni, której

natężenie oświetlenia jest 1 lx (luks); 1 asb = 1/π cd/m2 = 1 nt (nit). apostolat, posłannictwo, misja krzewienia jakiejś doktryny, idei (zwł. rel.). Apostoł GHEORGHE, ur. 1913, działacz rum. ruchu robotn.; 1948-65 czł. Biura Polit. Rum. Partii Robotn., 1954-55 I sekr.; 1961-67 I wicepremier; 1965-69 czł. Kom. Wykonawczego i Stałego Prezydium RPK. apostołowie, w N. Testamencie 12 uczniów Jezusa: Piotr, Andrzej, Jakub St., Jan, Filip, Bartłomiej, Szymon, Jakub Mł., Tadeusz, Judasz (po jego śmierci Maciej); potem również Paweł i Barnaba. apostrof, znak graf. w postaci przecinka z prawej strony litery u góry; np. Wilde'a, d'Alembert, O'Neill. apostrofa, lit. bezpośrednie i uroczyste zwrócenie się do osoby, idei, pojęcia lub przedmiotu; odmianą a. jest inwokacja. apotema ostrosłupa prawidłowego, wysokość jego ściany bocznej. apotema wielokąta foremnego, promień okręgu wpisanego w ten wielokąt. apoteoza, reli. urzędowe uznanie człowieka za bóstwo (np. herosi, władcy hellenistyczni, cesarze rzym.); potocznie forma wychwalania kogoś lub czegoś. apoteoza, szt. plast, przedstawienie herosa lub władcy wynoszonego do rzędu bogów; temat częsty w sztuce cesarstwa rzym., następnie w sztuce barok, (cykl obrazów Rubensa przedstawiający a. szczęśliwych rządów Marii Medici). apozycja (dopowiedzenie), przydawka rzeczownika pozostająca w związku zgody z wyrazem określanym, np. miasto Kraków, za króla Stasia. Appalachy, góry we wsch. części USA; dł. ok. 2600 km, szer. 300-500 km, wys. do 2036 m (Mt. Mitchell); gł. pasma: G. Białe, G. Zielone, Pasmo Błękitne, Al-legheny; głęboko wcięte doliny rzek (Connecticut, Hudson, Tennessee); lasy; złoża węgla kam., rud żel., azbestu. appassionato [wł.], muz. namiętnie, po-rywczo. Appel KAREŁ, ur. 1921, hol. malarz i wi-trażysta, działający w Paryżu; współzało-życiel grupy Cobra; dekoracje ścienne w gmachu UNESCO w Paryżu. Appel OTTO, 1867-1952, niem. botanik i fitopatolog; dyr. Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa w Berlinie; prace z fitopa-tologii i hodowli roślin; wydał atlas chorób roślin. appendectomia, operacyjne usunięcie wyrostka robaczkowego jelita ślepego, gł. w przypadku ostrego lub przewlekłego zapalenia. appendicitis →wyrostka robaczkowego zapalenie. Appenzell [appencel], kanton w pn.-wsch. Szwajcarii, w Alpach; składa się z 2 półkantonów: A. Ausser-Rhoden — 243 km2, 56 tys. mieszk. (1968), stoi. Herisau i A. InnerRhoden — 172 km2, 14 tys. mieszk. (1968), stol. A.; j.u. niemiecki. Appenzell [ąppencel], m. w Szwajcarii, stoi. kantonu A. Inner-Rhoden; 5 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. Appert [ape:r] NICOLAS FRANCOIS, 1749 lub 1752-1841, wynalazca fr.; opracował metodę konserwacji żywności (tzw. aper-tyzacja). Appia ADOLPHE, 1862-1928, szwajc. scenograf, współtwórca reformy teatru; teorię A. cechuje koordynowanie ruchu postaci scenicznych z oryginalnym zastosowaniem światła; Die Musik und die In-szenierung. Appian, II w., historyk gr. z Aleksandrii; autor historii Rzymu i krajów podbitych (Historia Rzymska). Appi.a Via →Apijska Droga. Appleton [äpltən] SIR EDWARD VICTOR, 1892-1965, fizyk ang.; prof. uniw. w Londynie i Cambridge; prace dotyczące gł. własności górnych warstw atmosfery; nagr. Nobla. Appleton [äpltən], m. w USA (Wiscon-sin), nad rz. Fox; 48 tys. mieszk. (1960);

ośrodek handl. regionu roln.; przemysł maszyn., papierniczy. Ąpponyi [o:pponi] ALBERT, 1846-1933, polityk węg., monarchista; kilkakrotny minister, 1920 przewodn. delegacji pokojowej w Trianon, delegat Węgier w Lidze Narodów. Apponyi [o:pponi] GYORGY, 1808-99, konserwatywny polityk węg., jeden z twórców dualistycznej monarchii austro-węg. 1867. Apraksin FIODOR M., 1661-1728, admirał ros.; jeden z gł. twórców floty ros., odniósł szereg zwycięstw w wojnie północnej 1700-21. apraksja (nieporęczność), niemożność prawidłowego wykonywania ruchów, chaotyczne mieszanie części aktu ruchu, daleko posunięta utrata precyzji ruchu; występuje w rozlanych chorobach mózgu i w uszkodzeniach określonych jego części. apreturowanie, wykańczanie za pomocą odpowiednich środków (tzw. apretów) tkanin, dzianin, materiałów nietkanych, skór i papierów w celu nadania im gładkości, połysku, elastyczności czy sztywności bądź odporności (np. na działanie ciepła, wody). Apriłow WASIŁ, 1789-1847, bułg. działacz nar. i oświatowy; założył w Gabro-wie pierwszą w Bułgarii świecką szkołę (1835); autor prac pedagogicznych. a priori [łac], filoz. z góry, przed doświadczeniem, niezależnie od doświadczenia (np. poznanie). aprioryzm, filoz. pogląd, wg którego istnieje wiedza aprioryczna, niezależna od doświadczenia (a priori) i nie wymagająca uzasadnienia w nim; a. występuje w różnych idealist. kierunkach filoz., m.in. w kantyzmie. Apró [opro] ANTAL, ur. 1913, węg. działacz partyjny i państw.; podczas II wojny świat, jeden z przywódców ruchu oporu (1942 więziony); od 1944 we władzach partyjnych, od 1957 czł. Biura Polit. KC WSPR; przewodn. Zgrom. Nar. od 1971. aprobata, uznanie czegoś za właściwe, słuszne; przyzwolenie, zgoda na coś; pochwała. aproksymacja, zastąpienie we wzorach jednych wielkości przez inne prostsze lub bardziej dogodne z pewnych względów; ma szerokie zastosowanie w obliczeniach nauk. i technicznych. a propos [fr.], w związku z tym, przy sposobności; w samą porę, odpowiednio. aprosze, wojsk. →przykopy. aprowizacja, zaopatrywanie ludności w środki żywnościowe; obejmuje w pewnym zakresie produkcję surowców żywnościowych, ich przetwarzanie oraz obrót artykułami spożywczymi. apsarasa, mit. ind. nimfa, rusałka wodna, istota niebiańska, występująca w orszaku boga Indry. apsel, żegl. →bezansztaksel. apsyda (absyda), arch. pomieszczenie w kościele, najczęściej półkoliste lub wieloboczne, zamykające prezbiterium; a. boczne — często niższe. apsydiole, arch. szereg małych apsyd zwykle otwierających się na obejście. apsyd linia, linia łącząca dwa punkty orbity eliptycznej ciała niebieskiego, w których jest ono odpowiednio najbliżej i najdalej od ciała obieganego. Apsyrtos z Kladzomen, IV w., hipiatra w wojskach Konstantyna W.; autor 121 listów o chorobach koni, umieszczonych w bizant. zbiorze Hippiatrica z X w. Apszeron, półwysep w Azerb.SRR, wysunięty w M. Kaspijskie; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (Baku). Apte HARINARAYAN, 1864-1919, pisarz ind.; twórca powieści maratyjskiej; powieści obyczajowe i hist., nowele, publicystyka; pisał w języku marathi. apteria (bezpierzki), anat. nie upierzo - ne partie skóry ptaków. apterygoty, spolszczona nazwa podgromady owadów bezskrzydłych.

Aptheker [äptəkər] HERBERT, ur. 1915, amer. historyk i publicysta; red. postępowego pisma „Political Affairs"; autor pierwszej historii Murzynów w USA. Apuchtin ALEKSANDR L, 1822-1904, ros. kurator warsz. okręgu szkolnego 1879-97; zaciekły rusyfikator szkolnictwa w Królestwie Pol. (,,noc apuchtinowska"). Apuchtin ALEKSIEJ N., 1840-93, poeta ros.; utwory prozą z życia wyższych sfer; także popularne romanse ros. (z muzyką m.in. P. Czajkowskiego). Apulejusz, ok. 125-?, pisarz rzym. z Madaura w pn. Afryce; m.in. romans obyczajowy Metamorfozy albo złoty osioł, ze słynną opowieścią o Amorze i Psyche. Apure, rz. w Wenezueli, 1. dopływ Ori-noko; dł. 1580 km; żeglowna od San Fernando de Apure. Apure, stan w pn.-zach. Wenezueli, na Niz. Orinoko, pn. granicę stanowi rz. A.; 117,6 tys. km2, 169 tys. mieszk. (1969); stol. San Fernando de Apure. Apurimac [-mak], rz. w Peru; dŁ. ok. 1000 km; od ujścia Mantaro przyjmuje nazwę Ene, w dolnym odcinku — Tam-bo; po połączeniu z Urubambą tworzy Ucayali. Aqua [akua] ANDREA DELL', 1584-po 1654, wł. inżynier wojsk, i architekt; od ok. 1613 w Polsce; prace przy fortyfikacjach i kolegiacie w Zamościu; rozprawa o nauce artylerii. aqua vitae [łac], ,,woda życia"; alkohol, wódka. Aquila, L' [lakuila], m. we Włoszech, u podnóży Abruzzów, stol. Abruzji; 59 tys. mieszk. (1969); muzea; katedra (XIII-XIX w.), kościoły (XIII-XVI w.), zamek (XVI w.). Aquiles Serdán [akiles serdan], ośr. wydobycia srebra oraz rud cynku i ołowiu w Meksyku (Chihuahua); hutnictwo cynku i ołowiu. ar, a, jednostka pola powierzchni, używana w a gro technice; 1 a = 100 m2. Ar, symbol pierwiastka chem. argonu. AR →Agencja Robotnicza. a.r. (artyści rewolucyjni), awangardowa grupa lit.-artyst. działająca od 1930 do ok. 1935 w Łodzi; wydawała „Bibliotekę a.r." (poezje, prace teoret.) i czasopismo „Forma"; czł.: J. Brzękowski, J. Przyboś, K. Hiller, K. Kobro-Strze-mińska, H. Stażewski, W. Strzemiński, S. Wegner. ara →ary. Ara (ang. Arrah), m. w Indii (Bihar), w dolinie Gangesu; 77 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. arabeska, muz. utwór o charakterze miniatury instrumentalnej. arabeska, szt. piast, antyczny ornament ze stylizowanych wici roślinnych i motywów geom. o układzie symetrycznym, rozwinięty przez sztukę islamu; w Europie rozkwit a. wzbogaconej o motywy figuralne w okresie renesansu oraz XVII i XVIII w. arabi, czarna odmiana jagniąt rasy karakuł, siwiejących po 1-1½ roku życia. Arabia Felix [łac, 'Arabia szczęśliwa'], wprowadzona przez Rzymian nazwa żyznej pd.-zach. części Płw. Arabskiego. Arabian-American Oil Co [ərejbjən əmerykən ojl kąmpəny] (ARAMCÓ), amer. koncern naft., zał. 1933; prowadzi badania i eksploatację złóż naft. w Arabii Saudyjskiej. Arabia Saudyjska (Królestwo Arabii Saudyjskiej), państwo w pd.-zach. Azji (Płw. Arabski); 2150 tys. km2, 7,1 mln mieszk. (1968), gł. Arabowie; stol. Rijad; inne gł. m.: Dżidda, Mekka; dzieli się na 5 prow.; j.u. arabski. Większość powierzchni wyżynno-górzysta; pustynie (Nefud, Rub al-Chali); klimat gorący, b. suchy. Słabo rozwinięty kraj górn.-roln. z przeżytkarr\ feud.; jeden z gł. w świecie producentów ropy naft.; rafinacja ropy naft.; koczownicza hodowla owiec, wielbłądów, koni; w oazach uprawa zbóż, drzew owocowych (gł. palmy daktylowej),

Arachne 49

kawy, warzyw: rzemiosło; gł. porty mor.: Dammam, Dżidda, Ras Tannura (naft.). — Od XVIII w. państwo pod rządami dyn. saudyjskiej (w końcu XIX w. zależne od Turcji); od 1927 królestwo Hidżazu, Nedż-du i krajów zależnych, od 1932 królestwo A.S.; absolutna monarchia dziedziczna; czł. ONZ od 1945; czł. Ligi Państw Arab.; 1967 proklamowanie stanu wojny z Izraelem (po jego agresji na kraje arab.). Arabii Południowej Protektorat, protektorat bryt. 1963-67 (dawniej bryt. protektorat Aden); wszedł w skład niepodległego Jemenu Południowego. arabinoza, cukier prosty (aldopentoza) występujący (jako składnik wielocukrów) np. w śluzach i gumach roślinnych, a tak-że w hemicelulozach. arabistyka, nauka zajmująca się badaniem języka, dziejów i kultury Arabów. Arabowie, ludność państw Płw. Arabskiego, Afryki Pn. i częściowo Środkowej (Sudan); ok. 80 mln; język arabski; pierwsze państwa — w pd.-zach. części Płw. Arabskiego od XIV w. p.n.e.; w VII w. zjednoczeni przez islam; w VII-XVI w. świat, imperium arab.; od pocz. XIX w. pod panowaniem państw kolonialnych; po II wojnie świat, w wyniku rozpadu systemu kolonialnego i walk narodowowyzwoleńczych — powstało 14 państw arab. (zrzeszone w Ligę Państw Arab.); jedność państw arab. umocniła się po agresji Izraela 1967 na ZRA, Jordanię i Syrię. Arabska Pustynia (Pustynia Wschodnia), pn.-wsch. część Sahary we wsch. Egipcie, między Nilem a M. Czerwonym; gruzowo-żwirowa, częściowo kamienista; wydobycie ropy naft., fosforytów. Arabskich Emiratów Federacja, unia 7 szejkatów Omanu Traktatowego oraz Bahrajnu i Kataru, powstała 1968; zakłada współpracę polit., gosp. i kult. między krajami członkowskimi. arabskie konie czystej krwi (araby), rasa gorącokrwistych koni wierzchowych, wytworzona na Płw. Arabskim; hodowane w czystości rasy; wys. w kłębie do 150 cm, cięż. do 450 kg; maść siwa, gniada, kasztanowata. Arabskie Morze, część O. Indyjskiego, między półwyspami Arabskim a Indyjskim; pow. 3683 tys. km2, głęb. do 5203 m, zasolenie 35-36,5%o; uchodzi Indus; gł. porty: Bombaj, Karaczi, Aden. arabskie pismo, spółgłoskowe pismo alfabetyczne, rozwinięte z aramejskiej odmiany pisma północnosemickiego; najstarsza inskrypcja z 512 roku. arabski język, z grupy pd.-zach. języków semickich; odegrał ważną rolę cywilizacyjną jako język Koranu, literatury pięknej i nauk.; gł. dialekty: Płw. Arabskiego, iracki, syryjski, egipski, maghre-biński, maltański (ok. 85 mln). Arabski Półwysep, największy płw. Azji; pow. ok. 2,7 min km2; wyżynny, na zach. i pd. góry (wys. do 3760 m); klimat gorący, wybitnie i skrajnie suchy; rozległe pustynie piaszczyste i kamieniste; koczownicza hodowla; eksploatacja bogatych złóż ropy naft. i gazu ziemnego. araby →arabskie konie czystej krwi. Aracaju [-każu], m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim; stol. stanu Sergipe; 162 tys. mieszk. (1969). Aracatuba [-satuba], m. w Brazylii (stan S3o Paulo); 54 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., ceramiczny. arachidowy olej, wysokiej jakości olej, otrzymywany z nasion orzecha ziemnego, służący do wyrobu margaryny i kosmetyków. arachidy →orzeszki ziemne. arachne, produkowana w Czechosłowacji maszyna do wytwarzania włóknin przeszywanych, cienkorunowych, zbliżona do zespołu maliwatt. Arachne, mit. gr. tkaczka lidyjska, uczennica Ateny; we współzawodnictwie z boginią odniosła zwycięstwo, za co została zmieniona w pająka.

50 arachnologia arachnologia, dział zoologii zajmujący się badaniem pajęczaków. Arad, m. w zach. Rumunii, nad Ma-ruszą, ośr. adm. okręgu A.; 126 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., włók., spożywczy. aradzka egzekucja, 6 X 1849 egzekucja 13 generałów węg., uczestników walk 1848-49, w miejscowości Arad. Arafura Morze, część O. Spokojnego między Australią a Nową Gwineą; pow. ok. 1037 tys. km2, głęb. do 3680 m, zasolenie 34-35%o. Aragac (Ałagöz), wygasły wulkan w Arm.SRR, najwyższy szczyt w Zakauka-ziu; 4090 m. Arago [-go] DOMINIQE FRANCOIS, 1786-1853, fr. astronom, fizyk, matematyk i działacz polit; czł. Akad. Nauk; odkrył 1811 skręcenie płaszczyzny polaryzacji światła przez kryształ kwarcu, 1840 — chromosferę Słońca, związ.ek między zorzą polarną i burzami magnetycznymi. Aragon [-gą] Louis, ur. 1897, pisarz fr., jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu w poezji fr.; od 1930 związany z ruchem komunist.; wiersze patriot., poematy, powieści (Dzwony Bazylei, Wielki Tydzień); międzynar. nagr. Leninowska. Aragonia (Aragón), region (kraina hist.) w pn.-wsch. Hiszpanii, w Kotlinie Aragońskiej, Pirenejach i G. Iberyjskich; 47,7 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1968); region roln.-przem.; gł. m. Saragossa. — Od IX w. hrabstwo, od 1035 królestwo; 1479 złączona unią z Kastylią, 1516 utworzyła z nią królestwo Hiszpanii. aragonit, minerał, polimorficzna odmiana węglanu wapnia; bezbarwny, białawy lub żółtawy; tworzy skupienia wśród skał osadowych; pospolity składnik skorup i szkieletów organizmów żywych, pereł. Aragońska Kotlina, kotlina w pn.-wsch. części Hiszpanii, w dorzeczu środk. biegu rz. Ebro; uprawa pszenicy, oliwek, winorośli; hodowla bydła i owiec. Aragua [aragua], stan w pn. Wenezueli, nad M. Karaibskim; 7,0 tys. km2, 415 tys. mieszk. (1969); stoi. Maracay; uprawa trzciny cukrowej. Araguaia [-guaja], rz. w Brazylii, 1. dopływ rz. Tocantins; dł. 2200 km; żeglowna w środk. biegu. Araguari [-guari], m. w Brazylii (Minas Gerais); 36 tys. mieszk. (1960). Arai HAKUSEKI, 1657-1725, jap. pisarz, erudyta, polityk; autobiografia, zarys historii Japonii, prace geograficzne. Araisz, El- (dawniej Larache), m. i port w pn.-zach. Maroku, nad O. Atlantyckim; 31 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spoż., włók., skórzany. arak, napój zawierający ok. 60% alkoholu, otrzymywany przez destylację sfermentowanego zacieru ryżowego z, dodatkiem melasy z trzciny cukrowej. Arak (Erak, dawniej Sultanabad), m. w Iranie (prow. Teheran), u podnóży gór Zagros; 72 tys. mieszk. (1966); przemysł włók.; ważny ośr. wyrobu dywanów. Arakan Joma, łańcuch górski wzdłuż zach. wybrzeży Płw. Indochińskiego (Birma); dł. 800 km, wys. do 3053 m; pocięty głębokimi dol. rzek; tropik, lasy. Arakczejew ALEKSIEJ A., 1769-1834, ros. generał i polityk; skrajny reakcjonista; po zdobyciu zaufania Aleksandra I rządził 1815-25 wszechwładnie Rosją (arakczejewszczyzna). Araks (tur. Aras), rz. w Azji Pd.-Zach., pr. dopływ Kury; dł.1072 km, dorzecze 102 tys.km2; wykorzystywana do nawadniania. aralia (dzięgława, Aralia), kolczaste drzewo, krzew lub roślina zielna; Azja, Ameryka Pn., Australia; w Polsce jako krzewy ozdobne uprawia się a. amer. i a. japońską; A. racemosa, bylina rabatowa, Aralsk, m. w Kazach.SRR (obw. kyzy-łordyjski), port nad Jez. Aralskim; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł rybny; w pobliżu wydobycie soli kam. i glauberskiej.

Aralskie Jezioro, bezodpływowe jezioro w Kazach.SRR, na wys. 53 m; pow. 64,5 tys. km2, głęb. do 67 m; zasolenie 10-14%o; uchodzą Amu-daria i Syr-daria; gł. m. Aralsk. Aramburu PEDRO EUGENIO, 1903-70, ar-gent. generał i polityk; po II wojnie świat. pełnił wysokie funkcje w armii; 1955 na czele junty wojsk., która obaliła J. Perona; do 1958 tymczasowy prezydent; 1970 porwany przez peronistów ARAMCO →Arabian-American Oil Co. Aramejczycy, staroż. lud semićki w pd. Mezopotamii; w końcu II tysiąclecia założyciele szeregu państewek, zniszczonych w VIII w. p.n.e. przez Asyrię. aramejski język, z grupy pn.-zach.-se-mickich, najważniejszy z języków semic-kich w okresie 500 p.n.e.650 n.e.; gł. odmiany; biblijny, palestyński (chrzęść, i żyd.), nabatejski, palmyreński, talmudu, babil., syryjski, mandejski; współcz. dialekty nowoaramejskie w Syrii, Iraku, Gruzji. Aranda (Arunta), plemię austral., mieszkańcy pd. części Terytorium Pn.; ok. 2 tys. w poł. XIX w.; prawie całkowicie wyniszczeni przez kolonistów. aranjaki, teksty wedyjskie o treści mistycznej. Aranjuez [-chuet], m. w Hiszpanii (No wa Kastylia), nad Tagiem; 27 tys. mieszk. (1960); ważny węzeł koi.; znany ośr. turystyczny; pałac król. (XVI-XVIII w.). Árann, grupa wysp u zach. wybrzeży Irlandii; 47 km2, ok. 2 tys. mieszkańców. Arany [oroń] JÁNOS, 1817-82, poeta węg., uczestnik rewolucji 1848-49; mistrz realizmu; propagator idei patriot. i de-mokr.; poemat epicki Toldi, ballady, liryki. aranżacja (aranżowanie), muz.;. 1) opracowanie utworu na inny niż przewidziany w oryginale zespół, instrument, głos; 2) w jazzie układ przebiegu utworu (improwizacje solowe, opracowania tematu). aranżer, osoba aranżująca, organizująca coś. Ara Pacis, ołtarz wzniesiony w Rzymie przez ces. Augusta w 9 roku p.n.e. z okazji zakończenia długoletnich wojen; na planie kwadratu, mury zdobione reliefami, bez dachu, wewnątrz ołtarz; najcenniejszy zabytek sztuki tego okresu, zrekonstruowany 1939. arapaima (Arapaima gigas), ryba słodko-wodna, do 4,5 m dł.; Amazonka, Gujana; mięso smaczne. Araracuara [-kuara], m. w Brazylii (stan S3o Paulo); 35 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Ararat, wulkan na Wyż. Armeńskiej (Turcja), o 2 szczytach: A. Wielki (5156 m) i A. Mały (3925 ra); ostatni wybuch 1870. Ararat [ärərät], m. w Australii (Wiktoria), na pn.-zach. od Melbourne; 8,2 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; węzeł transportowy. Araszkiewicz FELIKS, 1895-1966, historyk literatury; prof. KUL; badacz epoki pozytywizmu (gł. twórczości B. Prusa) oraz historii szkolnictwa. Araszkiewicz STANISŁAW (pseud. Jastrzębiec), ur. 1901, działacz ruchu lud.; 1931-35 we władzach PSLWyzwolenie i SL; 1928-35 czł. ZGZMW RP „Wici"; 1939-44 czł. KG BCh. arat, hodowca bydła (w Mongolii). Arauca [-ka], rz. w Kolumbii i Wenezueli, 1. dopływ Orinoko; dł. 920 km. Araukanie, Indianie Ameryki Pd.; gł. w Chile, wsch. części Kolumbii i częściowo Argentynie; ok. 250 tys.; rolnictwo, hodowla bydła; rodzina językowa araukan, araukaria (igława, Araucaria), drzewo iglaste o charakterystycznym, okółkowym rozgałęzieniu; gł. Ameryka Pd. i Australia; a. brazylijska, do 50 m wys.; A. excelsa, doniczkowa (tzw. jodła pokojowa). Arawacy, Indianie Ameryki Pd., mieszkańcy dorzecza Orinoko i Amazonki; ok. 350 tys.; kopieniactwo, rybołówstwo, myślistwo.

Arawalli, góry w Indii, oddzielają wyż. Dekan od Niz. Indusu; dł. ok. 650 km, wys. do 1721 m (Abu). arba, pojazd zaprzęgowy 2-kołowy, bez resorów, z budą, używany przez ludy koczownicze Turcji i krajów sąsiednich; także pojazd 4-kołowy używany na Ukrainie i Kaukazie, gł. do przewozu ziarna. Arbanasi, miejscowość w Bułgarii, k. Tyrnowa; domy mieszkalne (XVI-XVII w.), 5 cerkwi z XVII w. (malowidła ścienne). Arbeau [arbo] THOINOT (właśc. Jean Ta-bourot), 151995, fr., teoretyk tańca; autor opisów tańców dworskich (Orchesogra-phie). „Arbeiderbladet" [arbeidəbladə], norweski dziennik socjaldemókr.; wydawany od 1884 pod innym tytułem, pod obecnym od 1924, z przerwą 1940-45 podczas okupacji hitlerowskiej. „Arbeiterzeitung" [arbaitərcaiuŋ], dziennik austr. zał. 1889; organ Socjalist. Partii Austrii; 1934-38 wychodził nielegalnie, wznowiony 1945. Arbela →Arbil. Arber (Grosser Arber), najwyższy szczyt Szumawy, na terytorium NRF (Bawaria); 1457 m. Arbes JAKUB, 1840-1914, czes. pisarz i dziennikarz; powieści i opowiadania o tematyce społ. i fantast.-filoz.; prace krytycznoliterackie. „Arbetet" [arbe:tət], szwedz. dziennik socjaldemókr., wydawany od 1887. Arbil (Erbil, staroż. Arbela), m. w pn. Iraku, ośrodek adm. prow. A.; 90 tys. mieszk. (1965); ośr. regionu upraw zbóż. arbiter, rozjemca powołany przez strony wiodące spór lub przez sąd do rozstrzygnięcia sporu pozasądownie. arbiter elegantiarum [łac], „znawca e-legancji"; wzór dobrego smaku, autorytet w dziedzinie strojów, mody. arbitralny, narzucający swoje zdanie, bezwzględny, apodyktyczny. arbitraż gospodarczy, niesądowy system rozstrzygania sporów majątkowych między jednostkami gospodarki uspołecznionej przez specjalnie powołane organy państw. (Gł. Komisja Arbitrażowa, okręgowe i resortowe komisje arbitrażowe). arbitraż międzynarodowy (rozjemstwo), rozstrzyganie przez wybranych arbitrów, na podstawie prawa, sporów między państwami; warunkiem zastosowania a.m. jest zawsze zgoda stron; zagadnienia a.m. reguluję I konwencja haska z 1907. arbitraż resortowy, niesądowy system rozstrzygania sporów majątkowych między jednostkami gospodarki uspołecznionej podległymi jednemu ministerstwu. Arbman HOLGER, 1904-68, archeolog szwedz., badacz wczesnego średniowiecza; prof. uniw. w Lund; Schweden und das Karolingische Reich, The Vikings. Arbon, m. w Szwajcarii (Turgowia), nad Jez. Bodeńskim; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., maszyn., włók.; ośr. turyst. i sportów wodnych. Arbore, miejscowość w pn.-wsch. Rumunii, w Karpatach Wsch.; cerkiew św. Jana z malowidłami na ścianach wewnątrz oraz zewnątrz (1 poł. XVI w.). arboretum, wydzielona powierzchnia przeznaczona do uprawy różnych gat. drzew i krzewów dla celów nauk.badawczych i hodowlanych. Arbuthnot [a:rbatnət] JOHN, 1657-1735, ang. pisarz satyr.; twórca postaci Johna Bulla, uosabiającej nar. cechy Anglików. arbuz →kawon. Arbuzow ALEKSIEJ N., ur. 1908, dramaturg ros.; dramaty (Tania, Irkucka historia) o życiu współcz. młodzieży radzieckiej. Arcachon [arkaszą], m. w zach. Francji (Landy), port rybacki nad O. Atlantyckim; 15 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor.; hodowla ostryg. Arcadia [-ka-] (Accademia dell' Arca-dia), wł. akademia lit., zał. 1690 w Rzymie z inicjatywy królowej szwedz. Kry-

styny; 1925 przeobrażona we Wł. Akad. Literatury. arccos (arkus kosinus), symbol funkcji kołowej arcus cosinus; jeśli x = cos y (0 ≤ ≤ π), to y = arccos x (—1 ≤ x ≤ +1). arcctg (arkus kotangens), symbol funkcji kołowej arkus cotangens: jeśli x = = ctg y (0 < y < π), to y = arcctg x (- oo <x< +oo). Arch [a:rcz] JOSEPH, 1826-1919, ang. działacz związkowy; 1872 założyciel Nar. Związku Robotników Rolnych. archaiczna era, geol. → archaik. archaiczny, właściwy odległym czasom, epokom; starożytny, dawny, przestarzały, staroświecki. archaiczny okres, okres w rozwoju sztuki staroż. Grecji; powstanie monumentalnej plastyki i uformowanie się porządków arch., od VII w. do 480 p.n.e. archaik (archaiczna era, archeozoik, azo-ik), najstarsza era w dziejach Ziemi (od ok. 4000 do ok. 2500 mln lat temu); potężne ruchy górotwórcze (powstały np. Marealbidy); nieliczne, jeszcze nie zidentyfikowane znaleziska śladów życia. archaizacja, nadawanie dziełu sztuki, językowi, form właściwych epoce minionej, dziś nie używanych. archaizm, wyraz, forma wyrazu, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia; stosowany w literaturze pięknej w celach stylizatorskich (archaizacja) lub ekspresywnych. Archangielsk, m. obw. w Ros.FSRR, ważny port przy ujściu Dwiny do M. Białego; 343 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, stoczn., rybny; rybołówstwo. Archangielski ALEKSANDR G., 1889-1938, poeta ros.; parodie lit. poświęcone współczesnym pisarzom; wiersze o wsi radź.; satyr, felietony. Archangielski ANDRIEJ D., 1879-1940, geolog radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; podał syntezę budowy geol. i historii geol. ZSRR. Archangielskoje, klasycyst. zespół pała-cowo-parHowy (XVIII-XIX w.) w Ros. FSRR, 20 km od Moskwy — obecnie muzeum. archanioł, rel. w chrześcijaństwie nazwa wyższej kategorii aniołów; wymienia się m.in. Michała, Gabriela; odpowiedniki w mazdaizmie i islamie. arche- (archeo-), pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek ze starożytnością, oznaczający: starodawny, pierwotny, początkowy (np. archeologia, archeopteryks). archegonium, bot. →rodnia. „Archeion", czasopismo Nacz. Dyrekcji Archiwów Państw., poświęcone archiwistyce; wydawany 1927-39, wznowiony 1947. archenteron, biol. →gastrocel. archeocjaty (Archaeocyatha), mor. bezkręgowce kopalne (kambr); ich wapienne szkielety (wys. do 10 cm) są ważnymi skamieniałościami przewodnimi. archeografia, nauka pomocnicza historii zajmująca się systematycznym opisem źródeł pisanych; nazwa dziś nie używana. archeologia, nauka badająca pozostałości materialne dawnych społeczeństw, gł.na podstawie prac wykopaliskowych. „Archeologia", czasopismo wydawane od 1947, poświęcone problemom archeologii śródziemnomor. i powszechnej; organ IHKM PAN. „Archeologia Polski", czasopismo wydawane od 1957, poświęcone problemom metodol. i archeologii ziem poi.; organ IHKM PAN. archeologiczna kultura, zespół wytworów i śladów działalności ludzkiej wyróżniających się charakterystycznymi cechami, występujących na określonym terenie w określonym czasie; świadczy o poziomie życia danej grupy ludzkiej. archeologiczne stanowisko, zwarty przestrzennie zespół materialnych pozostałości świadczących o działalności grupy

ludzkiej w czasach, dla których brak jest źródeł pisanych. archeologiczne znaleziska, wytwory i ślady .działalności ludzkiej pochodzące z epok, których proces hist. jest poznawany za pomocą metod archeol.; odkrywane przypadkowo lub w toku prac wykopaliskowych. archeologiczny zabytek, przedmiot^po-chodzący z dawnych epok, znaleziony w ziemi lub na jej powierzchni; zabytki nieruchome: osady, grodziska, kurhany, cmentarzyska, miejsca produkcji, jaskinie; ruchome: narzędzia, broń, ozdoby, naczynia. archeopteryks (praptak, Ąrchaeopteryx lithographica), kopalny ptak z górnej jury; łączył cechy ptasie (skrzydła, pióra) z gadzimi (zęby); znaleziska pod Solenhofen (1861, 1877, 1956). archeornis (Archeornis siemensi), dawna nazwa najlepiej zachowanego okazu archeopteryksa, znalezionego 1877 w Blu-menberg k. Solenhofen. archeozoik, geol. →archaik. Archer [a:rczər] FREDERICK SCOTT, 1813-57, ang. fotograf i rzeźbiarz; wynalazł proces kolodionowy. Archetti [-ke-] GIOVANNI ANDREA, 1731-1805, arcybiskup chalcedoński, nuncjusz papieski w Polsce 1776-83; przeciwnik reform społ.-politycznych. archetyp, pierwowzór, prawzór, prototyp. archidiakon, kat. dostojnik kościelny, w IV-IX w. przełożony diakonów, potem zwierzchnik części diecezji; od soboru trydenckiego tytuł honorowy. archidiecezja, w kościele kat. terytorium zarządzane przez arcybiskupa. Archiloch, VII w. p.n.e., liryk gr. i jam-bograf z Paros; wzbogacił metrykę o 3 strofy archilochijskie; Elegie, Hymny, Jamby. archimandryta, chrześc, dostojnik kośc; do IV w. biskup lub arcybiskup; obecnie — w kościele gr. i prawosł. opiekun kilku < klasztorów, przełożony większego klasztoru. Archimedes, ok. 287-ok. 212 p.n.e., najwybitniejszy fizyk, matematyk i wynalazca w starożytności; twórca statyki i hydro-statyki (zasada dźwigni, zasada A.), prekursor rachunku nieskończonościowego; podał oszacowanie liczby π. „Archimedes", nazwa pierwszego statku parowego napędzanego śrubą okrętową, zbudowanego 1839 przez ang. konstruktora Francisa Smitha; 237 BRT, prędkość ok. 10 węzłów; także pierwszy śrubowiec ros. (1848). Archimedesa aksjomat: każdy odcinek jest mniejszy od całkowitej wielokrotności dowolnego innego odcinka; lub: dla dowolnych dwóch liczb dodatnich a i b istnieje taka liczba naturalna n, że na > b. Archimedesa zasada: ciało zanurzone w płynie traci pozornie na ciężarze tyle, ile waży płyn przez nie wyparty; podstawowe prawo aero- i hydrostatyki. archipelag,, grupa sąsiadujących ze sobą wysp, zwykle o tej samej genezie (np. a. wulkaniczny, a. koralowy) i w przybliżeniu jednakowej budowie geologicznej. Archipenko ALEKSANDR P., 1887-1964, rzeźbiarz amer., pochodzenia ukr.; od 1910 w Paryżu, następnie w Berlinie, od 1923 w USA; rzeźby kubistyczne (Kobieta czesząca włosy), później ruchome, polichromowane, zestawiane z różnych materiałów (Medranos), Archipow ABRAM J., 1882-1930, malarz ros. 5 członek stów. pieriedwizników i AChRR; pejzaże, wiejskie sceny rodzajowe, portrety chłopów. archirej (archijerej), wyższy duchowny w kościele gr. i prawosł. (patriarcha). ,,Architekt", miesięcznik poświęcony teorii i praktyce arch,, wydawany 1900-14 i 1922-32 (z przerwami) w Krakowie, pod red, m.in. w. Ekielskiego; odegrał rolę

Archiwum Koronne 51 w kształtowaniu się pol. architektury nowoczesnej. architektura, sztuka projektowania i wznoszenia budowli; ze względu na funkcje dzielimy a. na sakralną i świecką (obronną, mieszkalną, m.in. pałacową); wg usytuowania — na miejską i wiejską; z uwagi na zastosowany materiał na kam., drewn. itp.; mogą istnieć też podziały wg stylów (a. got.), czy epok hist. (a. nowoż.). „Architektura", miesięcznik ilustrowany, wydawany od 1947 w Warszawie; organ ZG SARP; poświęcony zagadnieniom współcz. architektury. „Architektura i Budownictwo", miesięcznik poświęcony teorii i praktyce arch., wydawany 1925-39 w Warszawie; odegrał rolę w kształtowaniu się poi. architektury nowoczesnej. architektura ogrodowa, wszelkie budowle wchodzące w skład założenia ogrodowego, np. mieszkalne (wille, letnie pawilony), gosp. (pomarańczarnie, holendernie), usługowe (kawiarnie, kioski), rozrywkowe (estrady, teatry), dekoracyjne (altany, groty, pergole). architektura okrętów, dyscyplina nauk.-techn. o zewn. formach i wewn. rozplanowaniu funkcjonalnym pomieszczeń statku z punktu widzenia zasad estetyki i potrzeb bytowych człowieka. architektura wnętrz, sztuka kształtowania wnętrz arch.; obejmuje wystrój i wyposażenie ruchome z uwzględnieniem funkcji pomieszczenia. architraw (epistyl), arch. dolna część belkowania spoczywająca na głowicach kolumn i dźwigająca fryz z gzymsem wieńczącym. archiwalia, akta i dokumenty publ. lub prywatne, nie mające już bieżącej wartości użytkowej, lecz zasługujące na zachowanie w archiwach. archiwalny, dotyczący archiwum, przechowywany w archiwum, należący do archiwum; źródłowy. archiwa w Polsce, dzielą się na: państwowe, podległe Nacz. Dyrekcji Archiwów Państw. (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Dokumentacji Mech.) i ministrom (obrony nar., spraw wewn., spraw zagr.), wojew., terenowe i powiatowe; archiwa różnych instytucji i archiwa kościelne. archiwistyka, nauka pomocnicza historii ustalająca metody i zasady kwalifikowania, porządkowania i inwentaryzacji archiwaliów; bada zagadnienia prawno-organizacyjne i techn., związane z gromadzeniem, konserwacją i udostępnianiem akt. archiwolta, arch. łuk dekoracyjny obra-miający czoło arkady, portalu itp.; często profilowany i wsparty na małym gzymsie. archiwoznawstwo, dział archiwistyki obejmujący historię archiwów i wiado-mości o zespołach lub zbiorach archiwalnych. archiwum: 1) stały zbiór archiwaliów; 2) instytucja powołana do gromadzenia, przechowywania i udostępniania archiwaliów; istnieją a.: państw, i prywatne, ogólne i specjalne itp.; ponadto a. dźwiękowe (fonoteka), a. filmowe (filmoteka). Archiwum Akt Nowych, centr. archiwum państw, w Warszawie, utworzone 1918; gromadzi gł. archiwalia powstałe po 1918 oraz kartografię i dokumentacją techn. od 1910. Archiwum Główne Akt Dawnych, centr. archiwum państw, w Warszawie, utworzono 1918 z pozostałości po Archiwum Koronnym; w 94% spalone (1944) przez Niemców; gromadzi gł, archiwalia sprzed 1918; akta władz, rodowe, podworskie, plany i mapy z XVII-XX w. Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego →Muzeum Polskie w Ameryce, Archiwum Koronne, najstarsze pol. archiwum państw.; wydzielone w XIV w. ze skarbca król, na Wawelu; 1765, po

52 archonci przeniesieniu stolicy do Warszawy, połączone z istniejącym tu, osobnym A.K.; z jego pozostałości utworzono 1808 Archiwum Ogólne Krajowe, którego zasoby przejęło 1918 Archiwum Główne Akt Dawnych. archonci, w staroż. Atenach 9 najwyższych urzędników o szerokich kompetencjach prawnych, sądowych i kultowych; po rocznej kadencji wchodzili w skład areopagu; po reformach Klejstenesa utracili część kompetencji. archozaury, zool. →gady naczelne. Arcimboldi [arczim-] GIUSEPPE, ok. 1527-93, wł. malarz okresu manieryzmu; portrety, obrazy rodzajowe i alegor. komponowane z kwiatów, owoców, jarzyn, ptaków itp. Arciniegas [ars-i-] GERMAN, ur. 1900, pisarz kolumbijski; historyczne powieści i eseje. Arciszewski KRZYSZTOF, 1592-1656, generał artylerii; od 1623 przebywał w Holandii, 1629 uczestnik ekspedycji hol. do Brazylii (mianowany admirałem); od 1646 w Polsce, organizator artylerii, budowniczy arsenałów. Arciszewski TOMASZ, 1877-1955, działacz prawicy socjalist.; 1914-19 czł. CKR, od 1931 przewodn. CKW PPS, 1939-44 w kierownictwie WRN; 1944-45 premier emigr. rządu. arco [arko; wł.], muz. smyczkiem (w odróżnieniu od pizzicato). Arco [arko], przełęcz w Andach Pd., na granicy Chile i Argentyny; wys. 1377 m; łączy doliny rzek Bio-Bio i Alumine (dorzecze Negro). Arco [arko] GEORG, 1869-1940, radio-elektryk niem.; konstruktor m.in. nadajnika radiowego z przetwornicą częstotliwości; 1903-30 dyr. techn. firmy Telefun-ken. Arcole [ąrkole] (w. w pn. Włoszech), 1796 jedna z pierwszych bitew zwycięskiej kampanii gen. Bonaparte przeciw Austriakom (Napoleon poprowadził osobiście żołnierzy przez most na Adydze). arcosh (area-kosinus hiperboliczny), symbol funkcji odwrotnej do funkcji cosh, mianowicie: jeśli x = cosh y (y ≥ 0), to y= arcosh x = 1n(x+√x2-1) (x ≥1) arcsin (arkus sinus), symbol funkcji kołowej arcus sinus; jeśli x = sin y (—π/2 ≤ y ≤+π/2), to y = arcsin x (-1 ≤ x ≤ +1). Arct BOGDAN, ur. 1914, pisarz, lotnik: opowieści lotn. dla młodzieży (Rycerze biało-czerwonej szachownicy, Skrzydła nad Warszawą). Arct EUGENIUSZ, ur. 1899, malarz, grafik; czł. grupy Szkoła Warsz.; prof. ASP w Warszawie; pejzaże, martwe natury. arctg (arkus tangens), symbol funkcji kołowej arcus tangens; jeśli x = tg y (—π/2 < y < +π/2), to y= arctg x (- ∞ <x < +∞).

arctgh (area-kotangens hiperboliczny), symbol funkcji odwrotnej od funkcji ctgh, mianowicie: jeśli x = ctgh y, to y = = arctgh x = (½)1n [(x+l)/(x-l)], przy czym x < —1, y < 0 lub x > 1, y > 0. Arctowie, rodzina księgarzy i wydawców w Lublinie i Warszawie: STANISŁAW (1818-1900), założył księgarnię w Lublinie 1836; MICHAŁ (1840-1916, od 1887 firma w Warszawie, szeroka działalność wydawnicza (podręczniki szkolne, słowniki m.in. Słownik ilustrowany języka polskiego, książki dla dzieci i młodzieży, nuty); firma istniała do 1950. Arctowski HENRYK, 1871-1958, podróżnik, geofizyk i geograf; prof. uniw. we Lwowie; badacz Antarktyki i Spitsberge-nu; jeden z najwybitniejszych pol. znawców krain polarnych. arcuballista (espringola), machina miotająca, rodzaj kuszy; używana w średniowieczu podczas oblężenia zamku lub miasta, arcy-, w wyrazach złożonych oznacza: 1) bardzo; wybitnie, nadzwyczaj (np. ar-cyciekawy, arcydowcipnie), także — naj-

większy, szczególnie wyróżniający się (np. arcyłotr, arcydzieło); 2) pierwszeństwo, zwierzchnictwo (np. arcybiskup, arcyksią-żę). arcybiskup, kat. dostojnik kościelny; zwierzchnik archidiecezji. Arcychowski ARTIEMIJ W., ur. 1902, archeolog radź.; prof. uniw. w Moskwie, czł. ANZSRR; badacz Nowogrodu Wielkiego; Osnowy archieołogii. arcychrześcijański król, tytuł przysługujący władcom Francji; pojawił się w XII w.; używany przez królów fr. od czasów Karola V (1364-80). arcydzieło, dzieło znakomite, wyróżniające się doskonałością, wybitne. arcydzięgiel litwor (Archangelica offi-cinalis), roślina zielna z rodziny baldasz-kowatych, do 2 m wys.; w Polsce spotykana w Sudetach i Karpatach; z ogonków liściowych i łodyg wyrabia się tzw. an-żelikę, z korzeni i kłączy — leki i zaprawę do wódek. arcyksiążę, tytuł od 1453 książąt austr. z dyn. Habsburgów. Arcymowicz LEW A., ur. 1909, fizyk radź.; czł. ANZSRR; badania w dziedzinie fizyki jądrowej i atomowej. Arczyński FERDYNAND MAREK, ur. 1900, działacz polit.; 1939 założył SD w Krako-wie, 1943-44 jeden z przywódców Stronnictwa Poi. Demokracji, organizator akcji pomocy Żydom ,,Żegota". Arda, rz. w pd. części Płw. Bałkańskiego (Bułgaria, Grecja), pr. dopływ Maricy; dł. ok. 300 km; elektrownie wodne. Årdal [o:rda:l], osiedle w zach. Norwegii, nad odnogą Sognefiordu; 7 tys. mieszk. (1969); wielka huta aluminium, w pobliżu elektrownie wodne. Ardant du Picq [-dã dü pik] CHARLES, 1821-70, fr. pułkownik i pisarz wojsk.; autor pracy z psychologii walki Studium o walce. Ardebil, m. w Iranie (Azerbejdżan Wsch.); 84 tys. mieszk. (1966); gorące źródła; mauzoleum szejka Safi adDina, miejsce pielgrzymek muzułmanów w XVI i XVII w.; unikalna kolekcja chiń. i pers.porcelany. Ardéche [ardesz], rz. we Francji, pr. dopływ Rodanu; dł. 120 km. Arden [a:rdn] JOHN, ur. 1930, dramato-pisarz ang.; sztuki eksperymentalne m.in. o współcz. problematyce społ.-polit.;wpływ B. Brechta (Taniec czarnego sierżanta). Ardenne [arden] MANFRED VON, ur. 1907, fizyk niem. (NRD); prace w dziedzinie radiotechniki, optyki elektronowej, techniki izotopowej; wynalazł wzmacniacz szerokopasmowy, fotoelektrodę sterującą i in. ardeny, rasa zimnokrwistych koni pociągowych, wyhodowana w Ardenach; wys. w kłębie 150-158 cm, cięż. ok. 500 kg; maść gł. kasztanowata, gniada i dereszowata. Ardeny, masyw górski w zach. Europie; wys. do 692 m (Botrange); wydobycie węgla kam. i rud żelaza. 1914 (VIII) po bitwie na obszarze A. dwie armie fr. zmuszone przez Niemców do odwrotu za Mamę; 1940 (IV) przez A. gł. uderzenie niem. wojsk pancernych na Francję i 1944 (XII) nieudana niem. ofensywa. Ardeński Kanał (Canal des Ardennes), kanał żeglowny w pn. Francji, łączący Mozę i rz. Aisne; dł. 99 km; przewóz rudy żel. i węgla; czynny od 1883. Ardigo ROBERTO, 1828-1920, filozof wł.; głl. przedstawiciel wł. pozytywizmu, który łączył z mechanistycznie pojętym ewo-lucjonizmem. Ardisia, ozdobne (doniczkowe) drzewo lub krzew, pochodzące z obszarów zwrotnikowych; kwiaty różowe lub białe w bal-dachogronach, owoce czerwone. Ardżesz (Arges), rz. w Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dł. 335 km; spławna; elektrownia wodna.

area-funkcje, rzadko używana nazwa funkcji odwrotnych do funkcji hiperbolicznych. areał, biol. obszar występowania dane-go gat. (lub innej jednostki systematycznej) zwierząt i roślin, wyznaczony ich zasięgiem; w ekologii -— obszar występowania populacji. areał, roln. powierzchnia użytków rolnych, mierzona np. w hektarach. Arecibo [ares-ibo], m. w pn.-zach. części Puerto Rico, nad O. Atlantyckim; 29 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. Aref (Arif) ABD ar-RAHMAN, ur. 1916, brat Muhammada, iracki generał i polityk; uczestnik zamachu stanu 1963; prezydent 1966-68; obalony. Aref (Arif) MUHAMMAD ABD as-SALAM, 1921-66, iracki marszałek i polityk; współorganizator rewolucji 1958 i zamachu stanu 1963; prezydent 1963-66; zginął w katastrofie lotniczej. areka (pinang, palma kateszowa, palma betelowa, żuwipalma, Areca catechu), drzewo z Archip. Malajskiego; owoc dostarcza alkaloidu arekoliny, leku garbnikowego katechu i wchodzi w skład u-żywki zw. betelem. arena (maneż): 1) kolisty plac w staroż. cyrku lub teatrze, na którym odbywały się widowiska; 2) miejsce pokazów cyrkowych z amfiteatralną widownią; 3) przen. pole (działania), widownia (zdarzeń). arenal, piaski strefy brzegowej jezior i rzek, stanowiące swoiste, wilgotne lub zalane wodą środowisko życia organizmów psammonu. arenda, staropol. określenie dzierżawy nieruchomości (roli, młyna) lub praw (poboru podatków); też zapłata dzierżawna za używanie tego majątku. Arendal [a:rən-], m. w pd. Norwegii, nad Skagerrakiem, ośr. adm. okręgu A.; 12 tys. mieszk. (1969); port handl. i rybacki; hutnictwo aluminium. arendarz, dzierżawca; osoba, która przyjęła coś w arendę; potocznie karczmarz. arenga, jedna z formuł dokumentu średniow., wyjaśniająca ogólne motywy jego wystawienia lub dokonania czynności prawnej. arenga (palma cukrowa, słocza cukrowa, Arenga saccharifera), bot. drzewo o-zdobne z pd.-wsch. Azji; z pnia otrzymuje się wino palmowe, cukier i skrobię (sago). arenikola, zool. →nalepian. areometr, przyrząd do pomiaru gęstości cieczy lub stężenia roztworu; działanie oparte na prawie Archimedesa. areopag, w staroż. Atenach rada złożona z byłych archontów, urzędująca na Areopagu (wzgórzu Aresa), stąd jej nazwa; początkowo gł. organ ustawodawczy i sądowy, od poł. V w. p.n.e. — sądy w sprawach gardłowych; potocznie zebranie starszych, poważnych osób. Arequipa [-ki-], m. w pd. Peru, u podnóża wulkanu Misti, ośrodek adm. dep. A.; 180 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók.; uniw.; muzea; kościoły i klasztory (XVIII w.), neoklas. katedra. Ares, mit. gr. bóg wojny krwawej i okrutnej; syn Zeusa i Hery, kłótliwy i brutalny, niemiły bogom i ludziom; ojciec m.in. Erosa; poświęcono mu psa, wilka i sępa; mit. rzym. Mars. areszt: 1) kara pozbawienia wolności wymierzana w PRL przez sądy wojsk. (a. wojsk.) lub przez kolegia za wykroczenie; 2) pozbawienie wolności jako środek zapobiegający uchylaniu się od sądu (a. tymczasowy); 3) miejsce, w którym osadza się osoby tymczasowo aresztowane (a. śledczy); 4) wojsk! kara regulaminowa; 5) zajęcie rzeczy w celu zabezpieczenia roszczeń. aresztowanie tymczasowe, pozbawienie wolności jako środek zapobiegający uchy-

laniu się od sądu przez osobę podejrzaną lub oskarżoną o popełnienie przestępstwa; stosowany przez prokuratora lub sąd. areszt statku, tymczasowe zatrzymanie w porcie statku handl. dla zabezpieczenia roszczeń uprawnionego wierzyciela; w PRL a.s. państw, jest niedopuszczalny. Aretino PIETRO (właśc. P. Bacci), 1492-1556, wł. pisarz renesansu; listy (o problematyce gł. polit), poematy rei., dialogi, komedie, sonety. Aretuza, mit. gr. nimfa z orszaku Artemidy; uciekającą przed bogiem rzeki Al-fejos (Peloponez) zmieniła bogini w źródło, które pod morzem przepłynęło na wyspę Ortygię (obecnie część Syrakuz). aretyńska ceramika, odmiana rzym. ceramiki terra sigillata, produkowana w Ar-retium (Arezzo) gł. I w. p.n.e.-I w. n.e.; naśladowała naczynia metal.; reliefowa dekoracja, błyszcząca czerwona polewa. Arezzo [arecco], m. we Włoszech (Toskania), ośrodek adm. pro w. A.; 86 tys. mieszk. (1969); warsztaty kol., przemysł włók., spoż., ośr. turyst.; zabytki staroż.; got. katedra; kościoły (XII-XVI w., m.in. got. S. Francesco z freskami P. delia Francesca), pałace (XIV-XVII w.), arfa, roln. →przesiewacz. Arfe, rodzina hiszp. złotników XVI w.: E1NRIQUE D'A. (1 poł. XVI w.), przedstawiciel późnego gotyku; jego syn: ANTO-NIO D'A. (1510-78), wprowadził do złot-nictwa styl plateresko; JUAN D'A. Y VIL-LAFANE (1535-1603), syn A., najsłynniejszy renes. złotnik hiszpański. argala (Leptoptilos dubius), ptak ind., krewniak bociana; dł. ok. 1,5 m; gł. pad-linożerny; chroniony. argali (Ovis ammon), największa dzika owca zamieszkująca w wielu odmianach góry środk. i wsch. Azji; wys. w kłębie do 1,2 m; rogi masywne; łowny; jeden z przodków owcy domowej. Argand [argã] ÉMIL, 1879-1940. geolog szwajc, tektonik; prof. uniw. w Neucha-tel; ugruntował teorię budowy płaszczo-winowej Alp; podał syntezę tektoniki Azji. Argelander FRIEDRICH WILHELM, 1799-1875, astronom niem., pochodzenia fiń.; podał metodę obserwacji gwiazd zmiennych; opracował katalog gwiazd nieba północnego. Argensola [archen-] BARTOLOME LEONARDO JUAN, 1562-1631, brat Lupercia, hiszp. poeta i kronikarz; poezje moraliza-torskie, rel.; przeciwnik gongoryzmu. Argensola [archen-] LUPERCIO LEONARDO, 1559-1613, brat Bartolomego, pisarz hiszp.; przeciwnik gongoryzmu; poezje i dramaty klas., dzieła historyczne. argentan, dawna nazwa nowego srebra. Argenteuil [arżãtöj], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 90 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłowy. Argentino [-chenti-], jezioro w Argentynie, w Andach Patagońskich, na wys. 187 m; pow. 1,3 tys. km8, głęb. do 324 m; z Ą. wypływa rz. Santa Gruz. argentometria, metoda ilościowego oznaczania halogenków i rodanków przez miareczkowanie ich roztworów roztworem a-zotanu srebrowego. Argentyna (Argentina, Republika Argentyny), państwo związkowe w Ameryce Pd.; 2776,8 tys. km2, 24 mln mieszk. (1969), gł. biali; stoi. Buenos Aires, inne gł. m.: Ro-sario, Córdoba; obejmuje 22 prowincje, 1 terytorium i 1 dystrykt federalny; j.u. hiszpański. Większość powierzchni nizinna (Pampa, Gran Chaco), na zach. Andy i Pogórze Andów, na pd. Wyż. Patagonii; klimat od gorącego na pn. do chłodnego na pd., przeważnie suchy; gł. rzeki: Parana, Urugwaj. Kraj roln.-przem.; hodowla bydła, owiec, uprawa pszenicy, kukurydzy, trzciny cukr., bawełny, winorośli, słonecznika; zbiór matę; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, rud żel. i metali nieżel., przemysł spoż., chem., włók., maszyn.; gł. porty: Buenos Aires, Rosario, La Plata, BahiaBlanca.— Od XVI w. kolonia hiszp., początkowo w składzie wicekrólestwa Pe-

ru, od 1776 — wicekrólestwa La Plata; od pocz. XIX w. ruch narodowowyzwoleńczy, 1816 proklamowanie niezależności (Zjednoczone Prowincje La Plata); po oderwaniu się Paragwaju, Boliwii, Urugwaju od 1826 republika związkowa; w I wojnie świat, neutralna, w II— neutralność przychylna państwom „osi"; czł. ONZ od 1945; 1946-53- dyktatura J.D. Perona; zamachy stanu junt wojsk. 1962, 1966, 1970. Argentyński Basen, rozległe zagłębienie dna w pd. części O. Atlantyckiego, na wsch. od Ameryki Pd.; głęb. do 6202 m. argentyt, minerał, siarczek srebra; oło-wianoszary lub czarny, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; najważniejsza ruda srebra. Arghezi [argezi] TUDOR (właśc. łon Te-odorescu), 18801967, pisarz rum.; antyfa-szysta; opowiadania i wiersze krytykujące stosunki społ. i polit., pamflety, powieści. arginina, aminokwas endogenny o charakterze zasadowym; w organizmie bierze udział w przemianach azotowych. Argolida, kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, w pn.wsch. części Peloponezu; 2,2 tys. km2, 90 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Nafplion. — W epoce mykeńskiej (XVIXII w. p.n.e.) polit. i kulturalny ośr. Achajów; gł. m.: Argos, Tyryns, Mykeny. argon Ar, pierwiastek chem. o liczbie a-tom. 18, z grupy helowców; gaz szlachetny; używany gł. do napełniania żarówek o dużej mocy i lamp jarzeniowych oraz do wytwarzania obojętnej atmosfery ochronnej argona, poi. nazwa handl. ciętego włókna wiskozowego, przerabianego z wełną owczą na tkaniny wiskozowo-wełniane. Argonauci, mit. gr. 50 bohaterów gr. (m.in. Herakles, Tezeusz, Orfeusz, Kastor i Polluks), którzy na statku Argo pod wodzą Jazona wyprawili się do Kolchidy po ,,złote runo" cudownego barana, argonauta, zool. →żeglarek. Argonny, pagórkowaty region, zamykający od wsch. Basen Paryski (Francja); wys. do 357 m; lasy dębowe i łąki. Argos, m. w Grecji, na Peloponezie (Argolida); 13 tys. mieszk. (1961); akropolis, resztki świątyni Hery. argot [-go], nazwa języka specjalnego (grupy zaw. lub środowiska), o odrębnym zasobie słownictwa lub zaszyfrowanym znaczeniu: a. górników, żołnierzy, studentów; również gwara miejska. Argowia (Aargau), kanton w pn. Szwajcarii, na Wyż. Szwajcarskiej; 1,4 tys. km2, 417 tys. mieszk. (1968); stol. Aarau; j.u. niemiecki. Argüedas [argue-] ALCIDES, 1879-1946, boliwijski pisarz i socjolog; powieści poruszające problemy społ., często broniące praw Indian. argument, twierdzenie przytaczane w celu uzasadnienia lub obalenia danej tezy. argument, log. zmienna log. (a. funkcji logicznej). argumentacja, sposób dowodzenia, przytaczanie argumentów; też zespół argumentów. argument liczby zespolonej, kąt φ występujący w trygonometrycznym przedstawieniu liczby zespolonej z=r(cos φ+ +i sin φ); gł. a.l.z., φo> spełnia warunek; —π < <φ0 ≤+π. argument urn a contrario [łac, 'wnioskowanie z przeciwieństwa'], w prawie wnioskowanie oparte na zasadzie, że jeśli norma prawna wiąże konsekwencje tylko z faktami w niej wymienionymi, to konsekwencje te nie wiążą się z innymi faktami. argumentum a maiori ad minus [łac], wnioskowanie polegające na założeniu, że jeżeli norma pozwala czynić więcej, to dozwala także i mniej. argumentum a minori ad maius [łac], wnioskowanie polegające na założeniu, że jeżeli norma prawna zakazuje czynić mniej, to zakazuje także i więcej. „Argumenty", warszawski tygodnik społ.-kult.; wychodzi od 1957 iako organ SAiW, od 1969 jako organ TKKŚ.

Aristow 53 Argun (w górnym biegu Hajłar), rz. w Chinach i ZSRR, jedna ze źródłowych Amuru; dł. 1620 km, dorzecze 164 tys. km2. Argunow IWAN P., 1727-1802, malarz ros.; gł. portrety (Portret dziewczyny wiejskiej). argus (Argusianus argus), okazały ptak egzotyczny, krewniak pawia; u samca (dł. ok. Im) długie lotki z „okami", na głowie hełmowaty grzebień z piór; Płw. Indochiński, Sumatra. Argus (Argos), mit. gr. olbrzym o 100 wiecznie czuwających oczach („argusowe oczy"); z rozkazu Hery strażnik Io; zabity z woli Zeusa; oczy A. przeniosła Hera na ogon pawia. arhant, w buddyzmie hinajany termin używany w odniesieniu do ascetów; określa doskonałego, który osiągnął nirwanę. Arhus [oüs], m. i port w Danii (wsch. Jutlandia), ośrodek adm. okręgu A.; 84 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem,, handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzeum skansenowskie; romańsko-got. katedra (jeden z największych kościołów w Danii). aria: 1) rozbudowana forma wokalna z akompaniamentem, wchodząca w skład opery, oratorium, kantaty, złożona z 2 lub 3 części (a. da capo); 2) solowy utwór instrumentalny, np. w suicie. Ariadna, mit. gr. córka króla Krety, Mi-nosa i Pazyfae; przy jej pomocy („nitka A,") Tezeusz po zabiciu Minotaura wyszedł z Labiryntu. „Ariadny nitka", mit. gr. kłębek nici, którego koniec Tezeusz przywiązał u wejścia do Labiryntu; w drodze powrotnej zwijając go znalazł wyjście. arianie: 1) zwolennicy arianizmu; 2) w XVI-XVII w. nazwa braci polskich. arianizm, opozycyjny kierunek w teologii chrzęść, stworzony przez Ariusza w III/IV w., negujący dogmat Trójcy św,; zwalczany przez kościół (381); u ludów germ. przetrwał do VII w. Ariano Irpino, m. we Włoszech (Kampania); 26 tys. mieszk. (1961). Arica [-ka], m. i port w pn. Chile, nad O. Spokojnym; 59 tys. mieszk. (1965); wy wóz produktów górn. z Boliwii, Ariége [arje:ż], rz, we Francji, pr. dopływ Garonny; dł. 170 km. Ariel, drugi wg oddalenia od planety satelita Urana. ariergarda, straż tylna, oddział lub pododdział ubezpieczający maszerującą kolumnę od tyłu. Arihara NARIHIRA, 825-880, poeta jap., jeden z sześciu najwybitniejszych poetów swej epoki; zbiory poezji. arion (ślinik), ślimak płucodyszny o zredukowanej muszli; a. ogrodowy wyrządza niekiedy szkody; a. wielki — częsty w lasach. Arion, VII/VI w. p.n.e., gr. poeta i lutnista z Lesbos; uchodził za twórcę dytyrambu jako formy lit.; wg legendy tonącego A. uratował delfin, oczarowany jego muzyką. Ariosto LODOVICO, 1474-1533, wł. poeta ronesansu; związany z dworem w Ferra-rze; gł. dzieło — Orland szalony, poemat fantast, na motywach średniow. epiki rycerskiej, Ariowie, nazwa plemion staroż. Indów i Irańczyków; ok. 2000-1500 p.n.e. stopniowo opanowując dolinę Indu i Wyż. Irańską, odegrali tam doniosłą rolę cywilizacyjną. Arishima [ariśima] TAKEO, 1878-1923, pisarz jap.; w twórczości łączył lit. wpływy zach. z tradycjami literatury jap.; sztuki teatr., powieści, eseje. Aristarco [-ko] GUIDO, ur. 1918, wł. historyk i teoretyk kina; pionier metody marksist. w badaniach film,; autor dzieła omawiającego historię teorii filmowych. Aristow AWIERKIJ B., ur. 1903, radz. działacz partyjny i państw., dyplomata; 1952-53 i 1955-60 sekr. KPZR, 195261 czł. Prezydium KC KPZR, 1961-71 ambasador w Polsce.

54 Arisz, El-

Arisz, El-, m. w Egipcie, na płw. Synaj, w pobliżu M. Śródziemnego; 40 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Ariusz, ok. 256-335, aleksandryjski pisarz i filozof chrzęść, twórca arianizmu; negował koncepcję równości osób boskich w chrzęść. Trójcy św.; potępiony przez kościół. Arizona, stan na pd.-zach. USA; 295 tys. km2, 1,8 mln mieszk. (1970); powierzchnia wyżynna, na pd.-zach. pustynie; wydobycie gł. rudy miedzi i cynku, złota; hodowla bydła i owiec, w dolinach rzek uprawa pszenicy, bawełny, warzyw; gł. m.: Phoenix (stoi.), Tucson. Arja Samadż, ind. gmina rei. utworzona przez Dayananda Saraswatiego, głosząca program nawrotu do religii wedyjskiej oraz przeprowadzenia reform społecznych. Arjawarta, kraina Ariów, zajmująca obszar pn. Indii od Himalajów po góry Windhja i od M. Arabskiego do Zatoki Bengalskiej. arkada, łuk ze zwornikiem, wsparty na dwóch podporach (np. filary, kolumny). Arkadia, kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, w środk. części Peloponezu; 4,4 tys. km2, 135 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Tripolis; u staroż. poetów sielankowy kraj „arkadyjskich pasterzy"; stąd „pejzaż arkadyjski" w sztuce XVII i XVIII w. Arkadia, park między Nieborowem a Łowiczem, w stylu romantyczno-sentymen-talnym; budowle ogrodowe: m.in. świątynia Diany, Przybytek Arcykapłana, akwedukt, Domek Gotycki; lapidarium. arkadkowy fryz, arch. →arkatura. „Arkady", wydawnictwo państw, powstałe 1957 w Warszawie; publikacje z zakresu budownictwa, architektury i sztuki. „Arkady", miesięcznik poświęcony poi. współcz. sztuce użytkowej i architekturze, gł. wnętrz; wydawany 1935-39 w Warszawie, pod red. W. Filipowiczowej; bogato ilustrowany. arkan, sznur lub rzemień zakończony ruchomą pętlą, służący ludom pierwotnym i koczowniczym do chwytania zwierzyny i koni; w walce — do ściągania przeciwnika z siodła. arkana (arkany), tajemnice, tajniki, sekrety; skryte (nie znane postronnym) sposoby wykonywania, załatwiania czegoś. Arka Noego, wg Biblii statek, w którym Noe ocalił siebie, rodzinę i zwierzęta z potopu; wątek przejęty z eposu Gilga-mesz. Arkansas [a:rkənso], rz. w USA, pr. dopływ Missisipi; dł. 2410 km, dorzecze 470 tys. km2; żeglowna ok. 1000 km; wykorzystywana do nawadniania; gł. m.: Tulu-sa, Wichita. Arkansas [a:rkənso], stan na pd. USA; 138 tys. km2; 1,9 min mieszk. (1970), w tym 22% Murzynów; powierzchnia nizinna (dol. Missisipi), na pn.-zach. wyżynna; przewaga rolnictwa (bawełna, kukurydza, hodowla bydła); przemysł drzewny, wydobycie boksytów; gł. m.: Little Rock (stoi.), Fort Smith. Arka Przymierza, wg Biblii złocona skrzynia czczona przez Żydów jako przybytek Jahwe. Arka-tag (Góry Przewalskiego), najwyższe pasmo Kunlunu (Chiny); dł. ok. 660 km, wys. do 7723 m (Uług Muz-tag); lodowce. arkatura (arkadkowy fryz), ornament arch. ciągły, złożony z szeregu małych arkad; typowy dla budowli romańskich. arkebuz, jeden z pierwszych typów ręcz-cznej broni palnej; używany powszechnie w Europie w XVI w. arkebuzeria, w Polsce XV-XVII w. ciężka jazda uzbrojona w arkebuzy. Arkesilaos, poł. I w. p.n.e., rzeźbiarz działający w Rzymie, zbliżony do neoatty-ków, twórca nie zachowanej Wenus Gene-trix dla świątyni na Forum Iulium (Cezara). Arklow [a:rklou] →Inbhear Mór, An. Arkona, gród słów. na Rugii, ośr. kultu

Świętowita; 1168 zdobyta i zniszczona przez Duńczyków. „Arkona", miesięcznik poświęcony kulturze i sztuce, wydawany w Bydgoszczy 1945-48; zespół red.: S. Brzęczkowski, A. Dzienisiuk, A. Kowalkowski i in. arkosolium, arch. w katakumbach rzym. nisza grobowa o sklepieniu łukowym, często zdobionym malowidłem. arkoza, okruchowa skała osadowa, odmiana piaskowca bogata w skalenie lub produkty ich rozkładu. Arktogea, obszar zoogeogr. (królestwo, państwo) obejmujący krainy: palearktycz-ną, nearktyczną, etiopską i orientalną. Arktur, α Boo, najjaśniesza gwiazda w gwiazdozbiorze Wolarza (Bootis), o jasności -0,ml. arktyczna fauna, gat. zwierząt występujące w M. Arktycznym i w otaczającej je strefie tundry; np. wal biały i grenlandzki, foki, lemingi, niedźwiedź biały, pardwa. arktyczna roślinność, zbiorowiska roślin w strefie polarnej, poza granicą lasu (gł. tundra); rośliny zielne (gł. trawy i turzy-ce), krzewinki i karłowate krzewy, mchy, porosty. Arktyczne Morze (Lodowaty Ocean Północny), część O. Atlantyckiego wokół Bieguna Pn., między Eurazją a Ameryką Pn.; pow. ok. 14 min km2, głęb. do 5499 m, zasolenie 3O-32°/oo; liczne wyspy (ok. 3,8 mln km2); pokryte w większej części lodami (w zimie całkowicie); gł. porty: Murmańsk, Archangielsk. Arktyczny Archipelag, grupa wysp na M. Arktycznym, u pn. wybrzeży Ameryki Pn., część terytorium Kanady; 1370 tys. km2; gł. wyspy: Ziemia Baffina, W. Wiktorii, W. Ellesmere'a, W. Banksa. Arktyka, obszar polarny i subpolarny wokół Bieguna Pn.; ok. 26 mln km2; obejmuje M. Arktyczne (w większości pokryte lodem), wyspy: Grenlandię, Archipelag Arktyczny, Nową Ziemię, Spitsbergen iin., oraz skrajnie pn. części Europy, Ameryki Pn. i Azji; klimat polarny i subpolarny, najniższa notowana temp. w rejonie bieguna —58°, najwyższa 2°; silne wiatry; uboga roślinność; z fauny typowe: biały niedźwiedź, renifer, foki, liczne ptaki; ludność nieliczna, gł. Eskimosi, Lapończycy, Nieńcy, Czukcze. arkusz, cienki płat materiału (np. papieru, blachy) o określonych wymiarach. Arkusz JÓZEF, ur. 1921, reżyser, operator i scenarzysta filmów nauk. i populąr-nonauk. gł. o tematyce biologicznej. arkusz autorski, umowna jednostka miary tekstu dostarczonego przez autora; sta-nowi podstawę obliczenia honorarium; zawiera 40 tys. znaków druk. lub 700 linijek tekstu wierszem, bądź 3 tys. cm2 ilustracji. arkusz drukarski, liczba stron druku mieszcząca się na jednostronnie zadrukowanym arkuszu papieru; potocznie 16 kolejnych stronic złożonej książki. arkusz wydawniczy, jednostka miary o-bliczania objętości publikacji, równa arkuszowi autorskiemu, lecz obejmująca poza tekstem autorskim wszelkie uzupełnienia redakcji. Arkwright [a:rkrajt] RICHARD, 1732-92, przemysłowiec ang.; 1767 wynalazł przędzarkę do bawełny, do której 1775 zastosował napęd wodny. Arland [ariã] MARCEL, ur. 1899, pisarz fr.; powieści i nowele o charakterze psy-chol., szkice krytyczne. Arlberg, przełęcz w Alpach Lechtalskich (Austria); wys. 1793 m; pod przełęczą — tunel kolejowy A., dł. 10,2 km. arlekin, zootechn. →dog arlekin. Arlekin, postać-maska z commedia dell' arte (sprytny, zawsze zakochany sługa); także bohater baletów i teatru marionetek. arlekinada: 1) krótka pantomima, w której gł. postacią jest Arlekin; 2) figle błazeńskie, błazeństwo. Arles [arl], m. w pd. Francji, port nad Rodanem; 46 tys. mieszk. (1968); przemysł chęm., metal.; ośr. turyst.; muzea;

ruiny monumentalnych budowli rzym. (amfiteatr, teatr, kryptoportyk); romański kościół St. Trophime z krużgankami i rzeźbionym portalem; w pobliżu eksploatacja boksytów (Les Baux). Arlington [a:rlyŋtən], okręg (county) w USA (Wirginia), w zespole miejskim Waszyngtonu; 173 tys. mieszk. (1970); cmentarz wojskowy. Arlon [arlą], m. w pd.-wsch. Belgii, ośrodek adm. prow. Luksemburg; 14 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. Armada, hiszp. flota woj. (ok. 130 okrętów) wysłana 1588 na podbój Anglii; zniszczona przez burzę i flotę angielską. Armagh [a:rma:], m. w W. Brytanii (Irlandia Pn.), ośr. adm. hrabstwa A.; 11 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. Armand INESSA, 1878-1920, działaczka ros. i międzynar. ruchu robotn. i kobiecego; współorganizatorka w XI 1917 zbrojnego powstania w Moskwie. armaniak, napój alkoholowy wysokiej jakości, otrzymywany przez destylację wina, produkowany w pd. części Gaskonii, zw. Armagnac. armata, działo dłużące do strzelania pła-skotorowego do celów naziemnych, mor. i powietrznych; rozróżnia się polowe i specjalne; nazwa przyjęta w Polsce w XV w. armator, osoba fiz. lub prawna (przedsiębiorstwo) prowadząca eksploatację własnego lub cudzego statku. armatura, szt. plast.: 1) szkielet z drutu, z rurek metal, itp., na którym artysta modeluje rzeźbę (gł. z gliny); 2) konstrukcja metal, umacniająca i wiążąca poszczególne części witrażu. armatura, techn. →osprzęt. Armawir, m. w eur. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, nad rz. Kubań; 146 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszyn., drzewny; węzeł kolejowy. armco [ä:rmkou], żelazo technicznie czyste o zawartości do 0,01% węgla; używane gł. do wyrobu blach transformatorowych. Armenia (Armeńska SRR), republika związkowa w ZSRR, na Zakaukaziu; 29,8 tys. km2, 2,5 min mieszk. (1970), gł. Ormianie; stol. Erewan, inne gł. m.: Leninakan, Kirowakan. Powierzchnia górzysta (Mały Kaukaz). Wydobycie rud miedzi, molibdenu; hutnictwo aluminium, przemysł chem., maszyn., elektrotechn.; kaskada elektrowni wodnych na Razdanie; uprawa zbóż, bawełny, tytoniu, winorośli, drzew owocowych; hodowla bydła, jedwabników. — W IX-VII w. p.n.e. państwo Urartu, zależność od Persji, potem — Syrii; rozpad na A. Małą i A. Wielką; w średniowieczu pod panowaniem Seldżu-ków, potem Mongołów; w XIX w. wcielona do Rosji; od 1917 niepodległa, od 1920 władza radź.; od 1922 w ZSRR (1922--36 w składzie Federacji Zakaukaskiej). Armenia, m. w środk. Kolumbii, u podnóży Andów, ośrodek adm. dep. Quindio; 163 tys. mieszk. (1968). Armenia Wielka, państwo staroż. 220 p.n.e.-387 n.e. na terytorium obecnej Arm.SRR; podzielona między cesarstwo wschodniorzym. i Persję. Armentiéres [armãtje:r], m. w pn. Francji, przy granicy belg.; 27 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Armeńczycy ->Ormianie. Armeńska Wyżyna, wyż. w Turcji, ZSRR i Iranie; liczne wulkany (Ararat 5156) i tektoniczne kotliny (na wys. 700-2000 m); częste trzęsienia ziemi; roślinność stepowa i półpustynna; jez.: Van, Sewan; źródła mineralne. armeński kościół (kościół ormiański), nar. kościół Armenii; jeden z kościołów wsch. wyodrębniony z chrześcijaństwa w V w.; od 1316 część k.a. w unii z Rzymem; język liturgiczny staroorm.; siedziba katolikosa — Eczmiadzyn, patriarchy unitów — Konstantynopol. Armfelt CARL GUSTAF, 1666-1736, generał szwedz.; 1713, w okresie wojny północnej, nacz. wódz armii szwedz. w Finlandii.

armia: 1) związek operacyjny wojsk o zmiennej liczbie korpusów lub dywizji; a. pancerne, lotn., powietrznodesantowe, ogólnowojsk.; 2) siły zbrojne państwa lub ich część. Armia Czerwona, utworzona 15 (28) I 1918 na zasadzie ochotniczego zaciągu; 23 II 1918 pierwsze zwycięstwa nad niem. najeźdźcą — dzień faktycznych narodzin A.Cz.; wsławiła się zwycięstwem nad wojskami kontrrewolucji i obcej interwencji 1918-20 oraz pokonaniem agresora hitlerowskiego 1941-45; 1946 przemianowana na Armię Radziecką. Armia Krajowa (AK), kryptonim Siły Zbrojne w Kraju (SZK), konspiracyjna organizacja woj. podporządkowana rządowi emigr.; zalążkiem jej były SZP oraz ZWZ przemianowany 14 II 1942 rozkazem nacz. wodza gen. W. Sikorskiego na AK; 1942-44 AK prowadziła akcję scaleniową, w jej skład częściowo weszły: GL WRN, NOW, BCh i NSZ; kolejni komendanci gł. AK: gen. S. Rowecki („Grot"), gen. T. Komorowski („Bór"), gen. L. Okulicki („Niedźwiadek"); celem AK było prowadzenie tzw. walki bieżącej z okupantem hitlerowskim; gł. formy działalności: wywiad, kontrwywiad, dywersja, propaganda, a dopiero od 1943 walka partyzancka; 1944 oddziały AK podjęły okcję „Burza" i rozpoczęły powstanie warsz.; AK została rozwiązana 19 I 1945. Armia Ludowa (AL), konspiracyjna organizacja wojsk, powołana 1 I 1944 przez KRN i jej podległa; trzon tworzyła zał. 1942 GL, weszły do niej częściowo oddziały: Milicji Lud. RPPS, BCh, GL WRN . i AK; nacz. dowódca AL — gen. M. Żymierski („Rola"); celem AL była walka zbrojna z okupantem hitlerowskim o niepodległą Polskę o ustroju lud.-demokr., prowadzona w sojuszu z ZSRR; gł. formy działalności: walka partyzancka, wywiad, dywersja, sabotaż; działalności AL przeciwstawiała się prawica społ.; zbrojnie wystąpiły przeciw niej NSZ, zwalczała i starała się ją izolować politycznie KG AK; współdziałały z AL oddziały BCh; oddziały AL wzięły udział w powstaniu warsz.; 21 VII 1944 dekretem KRN z AL i I Armii Poi utworzono jednolite WP. „Armia Ludowa", organ prasowy Dowództwa Gł. AL; 11 II-22 VII 1944 (dwutygodnik) oraz w czasie powstania warsz. (dziennik). Armia Narodowa, organizacja wojsk, działająca 194042 w Wielkopolsce; podlegała Stronnictwu Narodowemu. „Armia Polska", tajna organizacja wojskowa, powstała w VII 1910 w Galicji z inicjatywy młodzieży „zarzewiackiej", zgrupowanej w Poi. Związku Wojsk.; 1914 większość członków „A.P." wstąpiła do Legionów Polskich. Armia Polska na Wschodzie (APW), 1942-43, związek operacyjny PSZ na Zachodzie w II wojnie świat., organizowany w Syrii, Palestynie i Iraku; w skład APW wchodziły 2 Korpus Poi., jednostki pomocnicze i urządzenia wojsk,; gł. zadaniem była osłona terenów naft. w Iraku. armia polska we Francji w I wojnie światowej, formacja wojsk, utworzona w VI 1917; składała się z poi. emigrantów i jeńców z armii austr. i niem.; dowódca od 4 X 1918 gen. J. Haller (potocznie — armia Hallera); IV-VI 1919 przewieziona do kraju, liczyła ok. 100 tys. armia polska we Francji w II wojnie światowej, jednostki PSZ na Zachodzie, sformowane na podstawie układu z 4 I 1940 między gen. W. Sikorskim a rządem fr.; zorganizowano 5 wielkich jednostek i oddziały zapasowe (85 tys. żołnierzy), które walczyły w kampanii niem.-fr. 1940; po kapitulacji Francji część armii ewakuowano do W. Brytanii. armia polska w W. Brytanii, część PSZ na Zachodzie w II wojnie świat., zorganizowanych 1940-45; wiosną 1945 posiadała kilka wielkich jednostek (ok. 80 tys. żołnierzy); 1946 zlikwidowano jednostki pol.

w W. Brytanii i powołano Pol. Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Armia Polska w ZSRR, armia pod dowództwem gen. W. Andersa, powstała na podstawie układu pol.-radz. z 30 VII 1941; 62 tys. żołnierzy; ewakuowana do Iraku w dwóch rzutach: III 1942 oraz VIII 1942 (w czasie bitwy stalingradzkiej); z połączenia z jednostkami poi. na środk. Wschodzie powstała Armia Polska na Wschodzie. Armia Polska w ZSRR (Polskie Siły Zbrojne w ZSRR), powstała z inicjatywy Związku Patriotów Pol.; dzięki pomocy ZSRR sformowano 1943 1 Dyw. Piechoty, 1944 1 Korpus Pol. (37 tys. żołnierzy), 1 A.P. w ZSRR (107 tys. żołnierzy). Armia Radziecka, od 1946 nazwa wojsk, lądowych, lotnictwa, wojsk obrony przeciwlotniczej, wojsk służby wewn. i personelu uczelni wojsk., wchodzących wraz z Wojenno-Morską Flotą w skład Sił Zbrojnych ZSRR; stanowi gł. siłę militarną układu warszawskiego. armia terytorialna, jeden z systemów obowiązkowej służby wojsk, w czasie pokoju. Armia Zbawienia, międzynar. organizacja chrześcijańska, rei.-charytatywna; zał. 1865 w Londynie; struktura organizacyjna wzorowana na wojskowej. Armidale [ą;rmydejl], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na wyż. New England; 15 tys. mieszk. (1966); uniwersytet. armilarna sfera, przyrząd astr. służący do wyznaczenia współrzędnych równikowych i ekliptycznych, używany od staro-żytności do XVI w. arminianie (remonstranci), protest, grupa wyznaniowa, umiarkowany odłam kal-winizmu w Holandii, zał. przez J. Armi-niusa; podkreślali zależność zbawienia od uczynków; potępieni przez kalwińską ortodoksję, 1795 oficjalnie uznani; wpływ na liberalny kierunek teol. w protestantyzmie hol. i niemieckim. Arminius JAKOB (właśc. J. Hermann), 1560-1609, teolog hol.; prof. uniw. w Lejdzie; twórca arminianizmu. Arminiusz, ok. 18 p.n.e.-po 19 n.e., wódz germ. Cherusków; przywódca powstania Germanów; w 9 r. n.e. zadał wodzowi rzym. Warusowi ciężką klęskę w Lesie Teutoburskim. Armiński FRANCISZEK, 1789-1848, astronom; założyciel i 1825-48 pierwszy dyrektor obserwatorium astr. w Warszawie. Armitage [a:rmytydż] KENNETH, ur. 1916, rzeźbiarz ang.; rzeźby figuralne o uproszczonej formie, bliskiej abstrakcji; Monitor. armoriał →herbarz. Armorykański Masyw, geol. nazwa starego, dziś już rozczłonkowanego i zdenu-dowanego masywu górskiego w pn.-zach. Francji (Płw. Bretoński, Normandia). Armstrong [a:rmstroŋ] EDWIN HOWARD, 1890-1954, radiotechnik amer.; prof. uniw. Columbia; prace dotyczące odbioru radiowego; konstruktor odbiorników radiowych, m.in. opracował zasady odbioru superheterodynowego. Armstrong [a:rmstroŋ] Louis (zw. Satchmo), 1900-71, murzyński kompozytor, trębacz i śpiewak jazzowy (USA), zw. królem jazzu; występy w wielu zespołach, także w filmach. Armstrong [a:rmstroŋ] NEIL, ur. 1930, astronauta amer.; dowódca statku Apollo 11, z którego z E. Aldrinem dokonał pierwszego w historii lądowania na Księżycu (20 VII 1969, pierwszy człowiek, który postawił stopę na Księżycu); udział w locie Gemini 8. Armstrong [a:rmstroŋ] WILLIAM GEORGE, 1810-1900, ang. wynalazca i przemysłowiec; wynalazł m,in. hydrauliczny podnośnik i akumulator; założył w Newcastle wytwórnię broni; skonstruował działo od-tylcowe z gwintowaną lufą. Arnauld [arno] ANTOINE, 1612-94, fr. filozof i teolog; przywódca jansenizmu

arogancja 55 (Apologie de M. Jansenius); zajmował się tez logiką (Logi/ca, czyli sztuka myślenia). Arnhem, m. w pd. Holandii, nad Lekiem, ośrodek adm. prow. Geldria; 262 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); hutnictwo metali nieżel., przemysł stoczn., chemiczny. 1944 (IX) aliancka operacja powietrzno-desantowa z udziałem Pol. Samodzielnej Brygady Spadochronowej pod dowództwem gen. W. Sosabowskiego. Arnhem Land [a:rn- länd], rezerwat ludności tubylczej w pn. części Terytorium Pn., największy w Australii; 95 tys. km2. Arniches y Barrera [-iczes i b.] CARLOS, 1866-1943, dramaturg hiszp.; sztuki teatr. z życia ludu madryckiego, zawierające elementy farsy i groteski. arnika górska (kupalnik górski, Arnica montana), bylina z rodziny złożonych; w Polsce gł. w Sudetach i Karpatach Wsch., pod ochroną; uprawiana (leczn. kwiaty). Arnim ACHIM VON (właśc. Ludwig Joachim von Arnim), 1781-1831, pisarz niem.; jeden z gł. przedstawicieli późnego romantyzmu; współwydawca zbioru pieśni lud. Des Knaben Wunderhorn; powieść, nowele, dramaty, poezje. Arnim BETTINA VON (właśc. Elisabeth von Arnim), 1785-1859, siostra C. Bren-tano, żona A. Arnima, pisarka niem.; pół-fikcyjne utwory wspomnieniowe; wystę-powała przeciw uciskowi Polaków. Arno, rz. w środk. Włoszech; dł. 241 km; uchodzi do M. Liguryjskiego; gł. m.: Florencja, Piza. Arnold [a:rnld] MATTHEW, 1822-88, ang. filozof kultury, pedagog, krytyk lit. i poeta; występował przeciw zmaterializowaniu życia społ. {Culture and Anarchy), domagając się intelektualizacji systemu wychowania. Arnold STANISŁAW, ur. 1895, historyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; specjalista w zakresie historii społ.gosp.; Geografia historyczna Polski. Arnold [a:rnld] THOMAS, 1795-1842, pedagog ang.; reformator szkoły w Rugby — wzorca dla reformy szkolnictwa średniego w W. Brytanii. Arnold WALTER, ur. 1909, rzeźbiarz niem. (NRD); czł. Niem. Akad. Sztuki; realist. popiersia współcz. niem. kompozytorów, pisarzy, przodowników pracy; plakiety, pomniki (Thalmanna, Weimar). Arnold de Villanova, 1235-1311, hiszp. lekarz i alchemik, wykładowca w Mont-pellier; autor dzieł z zakresu m.in. higieny, dietetyki; stosował chemię w medycynie; odkrywca lakmusu. Arnoldson [ar-] KLAS PONTUS, 1844-1916, szwedz. polityk i działacz na rzecz pokoju między narodami; pokojowa nagr. Nobla. Arnold z Brescii, ok. 1100-55, lombardz-ki reformator rei. i społ.; występował przeciwko świeckiej władzy papieży; spowodował 1155 powstanie lud.; stracony. Arnold z Lubeki, ?-1212, kronikarz niem.; autor Chronica Slavorum (7 ksiąg). Arnolfo di Cambio [a. di kam-], ok. 1245-ok. 1310, wł. rzeźbiarz i ' architekt epoki gotyku; nagrobki, tabernakula; Pa-lazzo Vecchio i budowa katedry (oba we Florencji). Arnoux [arnu] ALEXANDRE, ur. 1884, pisarz fr., wszechstronny erudyta; eseje, powieści fantast.-nauk. i historyczne. Arnsberg, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad Ruhrą, ośr. adm. okręgu A.; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i papierniczy. Arnstadt [-sztat], m. w pd.-zach. części NRD; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., maszyn., skórzany. Arnsztajnowa FRANCISZKA, 1865-1942, poetka, działaczka niepodległościowa; zbiory poezji, wiersze dla dzieci, dramaty, przekłady. arogancja, butna pewność siebie połączona z lekceważeniem innych: zuchwalstwo, hardość.

56 aromaty aromaty, substancje wydzielające przyjemny zapach; daw. przyprawy korzenne (jak imbir, pieprz itp.). aromaty, chem. roztwory alkoholowe i glicerynowe naturalnych wyciągów owocowych lub mieszaniny naturalnych i sztucznych substancji zapachowych; stosowane do aromatyzowania produktów spoż. i środków leczniczych. aromatyczne rośliny →olejkodajne rośliny. aromatyczne związki, cykliczne związki org. o składzie właściwym związkom nienasyconym; w przeciwieństwie do innych związków nienasyconych, łatwiej ulegają reakcjom podstawiania niż przyłączania; podstawowym z.a. jest benzen; gł. źród-. ła z.a.: smoła węglowa i ropa naft.; z.a. mają olbrzymie znaczenie w technologii org., np. w syntezie barwników, leków, tworzyw sztucznych. aromatyzacja benzyny →reforming. aromatyzacja produktów spożywczych, dodatek naturalnych lub syntet. środków (przypraw, olejków) do żywności w celu urozmaicenia smaku i zapachu. aromatyzacja win, dodawanie do niektórych win obcych substancji aromatycznych, np. kompozvcji ziołowych (do wermutów) lub olejków eterycznych (do win likierowych). Aron [arą] RAYMOND, ur. 1905, fr. socjolog, filozof i publicysta; zajmuje się społeczeństwem współcz. oraz historią socjologii; jeden z gł. przedstawicieli tzw. teorii konwergencji. Arosa [-za], słynne uzdrowisko klimat. i ośr." sportów zimowych, w Szwajcarii (Gryzonia), w Alpach, na wys. ok. 1800 m. Arp HANS (JEAN), 1887-1966, fr. rzeźbiarz, malarz, grafik, poeta, pochodzenia niem.; jeden z czołowych przedstawicieli abstrakcjonizmu; rzeźby, reliefy, collage, ilustracje, prace literackie. Arpad, ?-907, wódz Madziarów, od 889 książę węg.; założyciel dyn. Arpadów (do 1001 książąt, 1001-1301 królów Węgier). arpeggio [-dżdżio; wł.], muz. sposób wykonania akordu, polegający na szybkim następstwie jego dźwięków składowych. Arrabal [-bal] FERNANDO, ur, 1932, dra-matopisarz hiszp., tworzący w języku fr.; dramaty nawiązujące do teatru absurdu (Guernica), poruszające często problemy polityczne. Arran [ärən], wyspa u zach. wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 429 km2, ok. 4 tys. mieszk.; górzysta; turystyka. arras, nazwa tapiserii; pochodzi od fr. miasta Arras (ośr. wyrobu tego typu tkanin artyst. od średniowiecza do 2 poł. XVII w.). Arras [ara:s], m. w pn. Francji, ośrodek adm. dep. Pasde-Calais; 49 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., wydobycie węgla kam.; muzea; kamienice i katedra (XVII w.)5 słynny ośr. wyrobu arrasów (XIV-XV w.). arrasy wawelskie, wspaniały zbiór 136 tkanin (pierwotnie ok. 350) z poł. XVI w., projektu M. van Coxcie i W. Tonsa, zamówionych przez Zygmunta Augusta we Flandrii dla Wawelu; 1939 wywiezione z Polski i zdeponowane w Kanadzie, wróciły na Wawel 1961. Arrau CLAUDIO, ur. 1903, chilijski pianista świat, sławy, pedagog; wybitny wykonawca dzieł Bacha, Beethovena, Chopina. Arreola JUAN JOSE, ur. 1918, pisarz meksyk.; pełne fantazji i absurdalnego humoru opowiadania, dramat. Arrhenius SVANTE AUGUST, 1859-1927, szwedz. fizykochemik, astrofizyk; prof. uniw. w Sztokholmie; twórca teorii dy-socjacji elektrolitycznej; badał temperaturę planet, koronę Słońca; nagr. Nobla. Arrian, ok. 95-175, historyk gr.; uczeń Epikteta, którego filozofię przekazał w Diatrybach i Homiliach; Wyprawa Aleksandra Wielkiego (Anabaza). Arringatore, brązowy, portretowy posąg mówcy; dzieło etruskie, II—I w. p.n.e.,

przykład statua togata (Muzeum Archeol., Florencja). arrowroot [ärəru:t], jadalna mączka skrobiowa z korzeni, bulw lub owoców pewnych roślin tropik., zbliżona składem chem. i wartością odżywczą do skrobi ziemniaczanej. Arsacydzi, dynastia królów partyjskich panująca w Iranie ok. 250 p.n.e.-226 n.e. ars antiqua [łac], termin oznaczający muzykę XIII w.; rozkwit organum, motetu średniow., także twórczości świeckiej (trubadurzy, truwerzy); notacja modalna. arsen As, pierwiastek chem. o liczbie atom. 33, z grupy azotowców; półmetal; trwałą odmianą alotropową jest a. szary (zw. metalicznym); w związkach występuje na +3 i +5 stopniu utlenienia; związki silnie trujące. arsenał (cekhauz), zbrojownia, składnica broni; w Polsce pierwszy a. w Krakowie 1533. Arsenał warszawski, dawna składnica broni przy skrzyżowaniu ul. Bielańskiej i Długiej; opanowanie arsenału przez lud Warszawy i siły powstańcze decydowało o sukcesach pierwszych walk powstańczych w stolicy 1794 i 1830; w czasie II wojny świat. 26 III 1943 oddział Szarych Szeregów odbił pod arsenałem z rąk Niemców J. Bytnara i 24 innych więźniów politycznych. arseniany, sole kwasu arsenowego H3AsO4;; stosowane m.in. jako środki owadobójcze do zwalczania szkodników lasów i sadów. arseniny, sole kwasu ortoarsenawego H3AsO3 i metaarsenawego HAsO2; meta-arsenin sodowy NaAsO2 stosowany jako środek owado- i chwastobójczy; metaarsenin miedziowy Cu(AsO2)2 jest składnikiem zieleni paryskiej. arsenki, pochodne arsenowodoru AsH3, utworzone przez podstawienie wszystkich jego wodorów atomami metali, np. niklu; rudy arsenu. arsenoorganiczne związki, związki org. zawierające w cząsteczce atomy arsenu związane bezpośrednio z atomami węgla; pochodne arsenobenzenu są ważnymi środkami leczn. (np. salwarsan). arsenopiryt, minerał, arsenosiarczek żelaza; cynowobiały, o połysku metalicznym; produkt procesów hydro termalnych; najważniejsza ruda arsenu. arsenowodór AsH3 (arseniak), połączenie arsenu z wodorem, analogiczne do amoniaku NHS; bezbarwny, ciężki, b. silnie trujący gaz o zapachu czosnku; powstaje m.in. podczas działania wodoru in statu nascendi na związki arsenu. arsenu siarczki, m.in. As2S3 i As2S5, żółte ciała stałe; stosowane do wyrobu farb malarskich. arsenu trójtlenek As2O3 (arszenik), substancja krystal. (odmiana trwała) lub bezpostaciowa; b. silna trucizna; m.in. stosowany do wyrobu środków owado- i chwastobójczych, w lecznictwie i w analizie chemicznej. Arsienjew WŁADIMIR K., 1872-1930, ros. pisarz i etnograf ; reportaże z podróży po Dalekim Wschodzie. Arsienjew, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Nadmorskim; 41 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, mat. budowlanych. arsinh (area-sinus hiperboliczny); symbol funkcji odwrotnej do funkcji sinh, mianowicie: jeśli x = sinh y, vo y = arsinh x = 1n(x+ √x2+1) (—oo < x <+ oo). Arslantasz (obecnie Arslantas w Turcji), staroż. ruiny w pn. Mezopotamii, resztki obwarowanego miasta, świątyni i pałacu asyr. (VIII w. p.n.e.). Arslantepe (Meliddu, Melitene), ruiny staroż. miasta późnohetyckiego i asyr. k. Malatyi (Turcja); pałac z IX w. p.n.e. ars longa, vita brevis [łac], życie jest krótkie, sztuka długotrwała. Arsłan-pasza →Bystrzonowski Ludwik Tadeusz.

ars moriendi [łac, 'sztuka umierania'], szt. plast, jeden z tematów ikonografii śmierci; zwykle cykl obrazów (rycin) przedstawiających walkę nieba i piekła o duszę umierającego; także druk ksylo-graficzny zawierający cykl ilustracji z tekstem; w Polsce egzemplarz A.m. w Bibliotece Kórnickiej. ars nova [łac], termin oznaczający muzykę XIV w.; rozwój muzyki świeckiej, form instrumentalnych, wykształcenie notacji mensuralnej; gł. ośrodki: Francja (G. de Machault), Włochy (F. Landino). Arsonval [(d)arsąwal] JACQUES ARSE-NE D', 1851-1940, fr. lekarz i fizyk; prof. College de France, czł. Akad. Nauk; badał zjawiska elektr. i mech. w mięśniach, wprowadził do lecznictwa prądy Tesli (darsonwalizacja); wynalazca fiz. przyrządów. „Ars Polona" (Centrala Handlu Zagranicznego ,,Ars Polona"), przedsiębiorstwo zajmujące się (od 1953) eksportem i importem książki, także nut, płyt gramofonowych. arsyny, związki arsenoorg. (analogiczne do amin), alkilowe lub arylowe pochodne arsenowodoru AsH3, np. dwumetyloar-syna (CH3)2AsH; trujące ciecze. arszenik →arsenu trójtlenek. arszyn, jednostka długości używana w niektórych krajach jeszcze dziś; a. ros. = ok. 0,7112 m; w 1. 17781857 a. poi. (lwowski) = ok. 0,815 m; a. dzielił się na 16 werszków. Arta, m. w Grecji (Epir), ośrodek adm. nomosu A.; 17 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., włók.; fragmenty akropolu; cytadela, kościoły bizant. (XII, XIII-XIV w.). Artakserkses I Makrocheir, ?-424 p.n.e., król pers. od 464, syn Kserksesa I; stłumił powstanie w Baktrii i w Egipcie; 449 zawarł układ z Atenami (tzw. pokój Kalliasa) kończący wojny perskie. Artakserkses II Mnemon, ?-357 p.n.e., król pers. 404358, syn Dariusza II; 401 pokonał swego brata, Cyrusa, pod Kunak-są; pokojem Antalkidasa (387) odzyskał miasta gr. w Azji Mn. i Cypr. Artamonow MICHAIŁ I., ur. 1898, archeolog radź.; prof.uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR i PAN; badacz Scytów oraz pochodzenia Słowian. Artaszat, m. w Arm.SRR, w dolinie Araksu; ok. 7 tys. mieszkańców; przemysł spożywczy. — Stolica staroż. Armenii Wielkiej, zbudowana ok. 176 p.n.e.; wielki ośr. handlu (jedwabny szlak) i rzemiosł, rozwój hellenistycznej kultury. Artaud [arto] ANTONIN, 1896-1948, fr. poeta związany z surrealizmem, aktor i reżyser; propagował w licznych pracach teoretyczną odnowę teatru; Teatr i jego sobowtór. Arte Concreta [a. konkreta], ugrupowanie artystów reprezentujących kierunek abstrakc, zał. 1949 w Mediolanie. artefakty, biol. sztuczne struktury obserwowane w komórkach lub tkankach, powstałe w trakcie ich przygotowywania do badań, nie występujące w żywej tkance czy komórce. Artek, ośrodek wypoczynkowo-wycho-wawczy i sanatoryjny organizacji pionierskiej ZSRR na Krymie, nad M. Czarnym, zał. 1925; miejsce międzynar. obozów wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży. artel, nazwa różnych rodzajów spółdzielni zarobkowych początkowo w Rosji carskiej, a następnie w ZSRR; także nazwa spółdzielni rolniczej. Artemida, mit. gr. dziewicza bogini łowów i opiekunka zwierząt; bóstwo światła księżycowego i nagłej śmierci; patronka młodzieży; siostra Apollina; atrybuty: łuk i strzała w kołczanie; poświęcono jej łanię; ośr. kultu: Efez (Azja Mn.) i Tau-ryda (Krym); mit. rzym. Diana. Artemida z łanią, marmurowy posąg bogini prowadzącej łanię, rzym. kopia gr. oryginału (prawdopodobnie dłuta Leocha-resa); Luwr.

Artemisa, m. w zach. Kubie; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł tytoniowy. Artemizjon w Efezie, wielka świątynia Artemidy w Efezie; starszy A. w E. (joń-ski dipteros) z poł. VI w. p.n.e. spalił Herostratos 356 p.n.e., młodszy (z salą hypostylową) z IV w. p.n.e.; jeden z 7 cudów świata; obecnie ruiny. arterenol, farm. →levonor. arteria, ważna droga komunik. lądowa lub wodna, przystosowana do dużego nasilenia ruchu pojazdów; rozwiniętym typem a. samochodowej bezkolizyjnej jest autostrada. arterie, anat. →tętnice. arteriografia, rentgenograficzna metoda badania tętnic, rodzaj angiografii. arterioskleroza (ściślej ateroskleroza) -> miażdżyca. Artes (Zrzeszenie Plastyków „Artes"), awangardowa grupa artyst. działająca 1929-35 we Lwowie, związana z surrealizmem i kubizmem; czł.: O. Hahn, J. Ja-nisch, L. Lilie, M. Włodarski, S. Teis-seyre, L. Tyrowicz i in. artes liberales [łac], sztuki wyzwolone; nauki świeckie wykładane w szkołach staroż. Rzymu i średniow. Europy; dzieliły się na trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Artevelde [artəfeldə] JACOB VAN, 1290-1345, przywódca miast flandryjskich przeciw Francji (powstanie 1337-38). artezyjska studnia, studnia wykonana przez wywiercenie otworu do głęboko położonych pokładów wody, znajdującej się pod dużym ciśnieniem hydrostatycznym (woda artezyjska); woda wypływa samorzutnie. artezyjskie wody, wody gruntowe zamknięte między dwiema warstwami skał nieprzepuszczalnych i znajdujące się pod ciśnieniem hydrostatycznym; przewiercenie zewn. warstwy nieprzepuszczalnej powoduje samoczynny wypływ w.a.; występują najczęściej w synklinach. artgh (area-tangens hiperboliczny), symbol funkcji odwrotnej do funkcji tgh, mianowicie: jeśli x = tgh y, to y — artgh x = =(¼)ln [(l+x)/(l-x)] (-1< x < +1). arthasiastra, ind. gałąź wiedzy i piśmiennictwa, zajmująca się organizacją i gospodarką państwa, polityką; najcenniejszy staroż. tekst a. przypisywany jest Cza-nakji. Arthura Przełęcz, przełęcz w Alpach Południowych (Nowa Zelandia); wys. 925 m; pod P.A. przechodzi tunelem Otira linia kol. Christchurch-Greymouth. Artigas JosÉ GERVASIO D', 1774-1850, urugwajski bohater nar.; przywódca powstania antyhiszp. 1811-14, założyciel Republiki Urugwaju. Artigas, m. w pn. Urugwaju, przy granicy z Brazylią, ośrodek adm. dep. A.; 23 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. art informel [aręformel; fr.], w malarstwie współcz. odmiana abstrakcyjnego ekspresjonizmu; termin używany niekiedy równoznacznie z taszyzmem, zwł. w odniesieniu do Francji. Artiom (właśc. Fiodor A. Siergiejew), 1883-1921, ros. i ukr. działacz polit.; uczestnik rewolucji październikowej i wojny domowej; 1919 przewodn. Tymczasowego Rządu Ukrainy. Artiom, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Nadmorskim; 65 tys. mieszk. (1969); przemysł mat. bud., drzewny; wydobycie węgla brunatnego. Artiomowsk, m. w Ukr.SRR (obw. do-niecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 81 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia soli kam.; przemysł metal., spożywczy. Art Nouveau [arnuwo], ruch artyst. z ok. 1895-19/05; termin używany często równoznaczne z secesją, zwł. w odniesieniu do sztuki francuskiej. Artobolewski IWAN I., ur. 1905, radz. teoretyk budowy mechanizmów; prof.

uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; opraco-wał metody analizy mechanizmów. Artois [artua], kraina hist. w pn. Francji; w IX-XII w. hrabstwo; należało do Flandrii; od 1180 do korony fr., od 1384 do Burgundii, od 1493 do Habsburgów; 1678-79 ostatecznie włączone do Francji. artosklerol, lek (związek org.), który przez zahamowanie syntezy cholesterolu działa przeciwmiażdżycowo; stosowany m.in. w miażdżycy, nadciśnieniu tętniczym, chorobie wieńcowej. artretyzm →dna. artrologia, nauka o stawowych połączeniach kości; dział anatomii. artropatia, każde schorzenie stawu; dotyczy gł. zmian zwyrodnieniowych w wieku starczym, w cukrzycy, wiądzie rdzenia i.in Arts and Crafts [a:rts ənd kra:fts], określenie przyjęte dla zapoczątkowanego 1861 przez Williama Morrisa ruchu, stawiającego sobie za cel walkę z brzydotą produkcji przem. i odnowienie artyst. twórczości rzemieślniczej. Artur (Artus), V-VI w., legendarny król Celtów w pd.zach. Brytanii, centr. postać walijskiego cyklu opowieści rycerskich; występuje też we fr. i niem. epice średniowiecznej. Artusa Dwór w Gdańsku, got. budynek z 2 poł. XIV w., przebudowany w XV, XVI w. i 1616-17 (A. van den Blocke); w portalu popiersie Zygmunta III Wazy i królewicza Władysława; spalony 1945, zrekonstruowany 1946-57. Artvin, m. w pn.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. A.; 10 tys. mieszk. (1965). artykulacja, językozn. ruchy i układ narządów mowy (np. języka, warg, podniebienia miękkiego, wiązadeł głosowych) podczas wymawiania poszczególnych głosek; także wymawianie głoski. ' artykulacja, med. wzajemny stosunek zgryzowych powierzchni zębów szczęki górnej i dolnej lub protez dentystycznych — podczas ruchów żuchwy. artykulacja, muz. jeden z elementów muz. dotyczący sposobu wydobycia dźwięków, np. legato. artykuł: 1) niewielka praca publicystyczna, lit. lub nauk. umieszczona w czasopiśmie, zbiorze itp.; 2) wyodrębniona część ustawy, umowy, statutu itp., 3) przedmiot handlu, towar, wyrób, produkt; 4) daw. przepis, instrukcja, ustawa. artykułować, językozn. wykonywać za pomocą mowy ruchy przyczyniające się do wytwarzania głosek. artykuły grodzkie (artykuły starościńskie), określone 1423 przez statut warcki 4 przypadki przestępstw, za które szlachcica--posesjonata sądził sąd grodzki. artykuły henrykowskie, akt z 1573 określający zasady ustroju Rzeczypospolitej; zaprzysięgane przez królów pol., począwszy od Henryka Walezego. artykuły hetmańskie (artykuły wojenne), w dawnym wojsku pol. przepisy nacz. dowódcy (hetmana lub króla), m.in. dotyczące porządku marszu i obozowania, często z wykładem taktyki; skodyfikowane 1609. artykuły marszałkowskie, w dawnej Polsce przepisy o charakterze policyjnym, wydawane przez marszałka w. koronnego. artykuły puszkarskie, regulamin artylerii XV-XVIII w., obejmował gł. sprawy organizacji i dyscypliny. artykuły sądowe, spis prawa zwyczajowego sądowego ziemi krak. z 2 poł. XV w.; składa się z 39 artykułów; zachował się przekład pol. z 1. 1474-93. artyleria, jeden z podstawowych rodzajów wojsk; od starożytności do XIII w. a. przedogniowa (machiny miotające), od XIV w. a. ogniowa (działa); w I wojnie świat. a. przeciwpancerna i przeciwlotn., w II wojnie świat. a. rakietowa, obecnie a. atomowa. artysta, twórca albo odtwórca dzieła sztuki (potocznie o aktorze); przen. o człowieku odznaczającym się mistrzostwem w jakiejkolwiek dziedzinie; mistrz.

arystokracja 57 artysta-amator, szt. plast, termin stosowany na określenie artysty (zw. także malarzem niedzielnym lub naiwnym), którego twórczość zaliczana jest do prymitywizmu. artyści rewolucyjni →-a.r. artyzm, zdolność, umiejętność tworzenia rzeczy pięknych, mistrzowskie wykonanie dzieła sztuki; mistrzostwo, biegłość, talent. Aru, grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; 8,6 tys. Km2, ok. 30 tys. mieszk. (1961); gł. wyspy: Wokam, Kobroor, Trangan; lasy tropik, z małymi ośr. upraw; połów pereł. Aruba, wyspa w Ameryce Środk. (Antyle Hol.), u wybrzeży Wenezueli; 190 km2, 190 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft.; gł. m. Oranjestad. arui (owca grzywiasta, Ammotragus ler-via), dzika owca z gór pn.-wsch. Afryki; wys. w kłębie do 1 m, rogi do 76 cm dł., występują także u samicy; rzadka, chroniona. Arumuni (Rumuni macedońscy, Kuco-Wołosi, Cincarowie), mieszkańcy pd. Jugosławii, pn. Grecji, Albanii; ok. 500 tys.; pasterstwo górskie; język rumuński. Arusza (Arusha), m. w pn. Tanzanii; 32 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł spoż., włók., chem.; węzeł komunikacyjny. Arutunian ALEKSANDR, ur. 1920, kompozytor arm.; koncerty, utwory kameralne. Aruwimi (w górnym biegu Ituri), rz. w Kongu (Kinszasa), pr. dopływ Konga; dł. 1300 km, dorzecze 116 tys. km2; liczne progi; w dolnym biegu żeglowna. Arve [arw], rz. we Francji, 1. dopływ Rodanu; dł. 100 km; nad A. — Chamonix. Arvida [a:rwąjdə], m. w Kanadzie (Que-bec), nad rz. Śaguenay; 15 tys. mieszk. (1966); wielka huta aluminium. Arwernowie, w starożytności lud celt. na terenach obecnej Owernii (Francja); gł. m. Gergowia, później Augustonemetum (Cler-mont-Ferrand); 52 p.n.e. pokonani (pod wodzą Wercyngetoryksa) przez Cezara. Arx →Kapitol. ary, potoczna nazwa kilku gat. długo-ogonowych papug; dł. 86 cm; upierzenie jaskrawe, gruby dziób; Ameryka Pd. i Środk.; częste w zool. ogrodach. aryballos, w staroż. Grecji nieduże naczynie na olejki i pachnidła; gliniane, metal. lub szklane; kształt kulisty. aryjczycy, dawna nazwa ludów mówiących językami rodziny indoeur.; termin przejęty przez rasizm hitlerowski, w jego fałszywej koncepcji ras, na oznaczenie rzekomo wyższych rasowo ludów germańskich. aryle Ar-, jednowartościowe grupy wywodzące się od węglowodorów aromatycznych, uboższe od nich o 1 atom wodoru; np. fenyl C6H5 — odpowiada benzenowi C6H6. arylowanie, reakcja chem., w wyniku której do cząsteczki związku org. wprowadza się rodnik arylowy (np. fenylowy); czynnikiem arylującym jest najczęściej chlorek arylu. Aryman (Angra Manju), w mazdaizmie bóg zła, ciemności, kłamstwa i zniszczenia; wróg Ormuzda. Arystarch z Samos (Aristarchos), ok. 320-ok. 250 p.n.e., astronom gr.; uważał, że Słońce stanowi centrum świata, wokół którego obiega Ziemia, a pory dnia są wynikiem obrotu Ziemi dookoła swojej osi oraz że Słońce z Ziemią i planetami znajdują się w środku nieruchomej sfery gwiazd stałych. Arystofanes, ok. 446-ok. 386 p.n.e., komediopisarz gr., gł. przedstawiciel tzw. starej komedii attyckiej (satyra polit.); z 44 sztuk zachowało się 11, m.in.: Rycerze, Pokój, Lizystrata, Chmury, Ptaki, Tesmo-forie, Żaby, Plutos. arystokracja; 1) forma-rządów w staroż. Grecji; władzę sprawowała najwyższa warstwa właścicieli niewolników; 2) możnowładztwo — określenie najwyższej uprzywilejowanej warstwy klasy panującej w ustroju niewolniczym i feudalnym.

58 arystokracja robotnicza arystokracja robotnicza, nazwa wprowadzona przez F. Engelsa na określenie istniejącej w krajach kapitalist. uprzywilejowanej warstwy robotników wykwalifikowanych, szczególnie wysoko opłacanych przez kapitalistów kosztem podstawowej masy proletariatu. arystokratyzm: 1) pogląd o konieczności istnienia arystokracji oraz o doniosłości jej społ. funkcji; 2) przekonanie o wyższości wszystkiego, co pochodzi od arystokracji, wiążące się zazwyczaj z negatywną oceną tego, co jest związane z klasami niższymi. Arystoteles, 384-322 p.n.e., filozof gr., najwszechstronniejszy uczony staroż.; sys-tem A. obejmował wszystkie niemal dziedziny ówczesnej wiedzy, a zwł. filozofię (teoria materii i formy, klas. definicja prawdy), logikę (podstawy współcz. logiki), biologię, psychologię i politykę. arystotelizm, filoz. doktryna Arystotelesa lub nawiązujące do niej filoz. poglądy, kierunki; a. występował w różnych wersjach (np. naturalistycznej i, materialistycznej, neonlatońskiej); wywarł wpływ na filozofię arab., średniow., renes., a nawet znalazł wyraz w nowoż. filozofii tomizmu. Arystydes, ok. 540-467 p.n.e., polityk ateński, umiarkowany demokrata; skazany przez ostracyzm na wygnanie; jeden z wodzów w czasie wojen pers. i twórca Ateńskiego Związku Mor. (I); znany z prawości. Arystyp z Cyreny, ok. 435-ok. 366 p.n.e., filozof gr., założyciel szkoły cyrenaików; za jedyne dobro uważał przyjemność (he-donizm). arytmetyczna przestrzeń →euklidesowa przestrzeń. arytmetyczna średnia, suma n liczb podzielona przez ich ilość, czyli n (np. ś.a. liczb 3 i 5 jest 4 = (3+5)/2). arytmetyczne działania, działania dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia. arytmetyczny ciąg (lub postęp), ciąg, w którym każdy wyraz (oprócz wyrazu pierwszego a1) powstaje z wyrazu poprzedniego przez dodanie do niego stałej liczby r zwanej różnicą ca. (an = a1+(n—l)r); suma n wyrazów ca. sn = (a1+an)n/2. arytmetyczny pierwiastek stopnia n z liczby a ≥ 0, taka liczba b ≥ 0, że bn = a; oznaczenie b=√a (np. 3√ 64 = 4, gdyż 43 = 64). arytmetyka, nauka o liczbach oraz prawach działań nad nimi; stanowi pierwszy etap nauczania matematyki. arytmia, med. →niemiarowość. arytmiczny, nie mający rytmu, nieryt-miczny, nierównomierny. arytmogryf, łamigłówka cyfrowa, której rozwiązanie polega na wstawieniu odpowiednich liter na miejsce cyfr. arytmomania, natrętna, nieprzezwyciężona potrzeba liczenia lub wykonywania działań arytmetycznych; objaw nerwicy natręctw. arytmometr: 1) część funkcjonalna wie-loblokowej maszyny cyfrowej, w obrębie której wykonują się operacje arytmetyczne i log.; 2) jednoblokowa maszyna cyfrowa równoważna funkcjonalnie podręcznej biurowej maszynie kalkulacyjnej, np. mech. arytmometrowi; 3) najprostsza ręczna maszyna do liczenia (4 działania). arywizm, dążenie do zdobycia stanowiska, władzy, pieniędzy za wszelką cenę; karierowiczostwo. Arzamas, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. gorkowski); 62 tys. mieszk. (1969); przemysł obuwn., spożywczy. Arzaw, m. i port w pn.-zach. Algierii, nad M. Śródziemnym; 13 tys. mieszk. (1966); ośr. przem.. (zakłady skraplania gazu oraz petrochem.); rurociąg naft. z Hassi Mesaud i gazowy z Hassi Rmel. as, w staroż. Rzymie: 1) jednostka ciężaru równa początkowo ok. 273 g, później ok. 27 g; 2) moneta miedziana używana od IV w. p.n.e.

as, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku a. as: 1) karta do gry najwyższej wartości w danym kolorze; 2) przen. człowiek celujący w czymś (np. w zawodzie, umiejętności); mistrz, znakomitość. As, symbol pierwiastka chem. arsenu. A.s, symbol jednostki amperosekunda. Aš, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; ośr. turystyczny. ASA (American Standards Association): 1) instytucja powołana 1918 do koordynowania prac normalizacyjnych w USA; zatwierdza normy jako ogólnoamer.; 2) skala światłoczułości. Asachi [asaki] GHEORGHE, 1788-1869, pisarz rum.; poezje, nowele hist., o charakterze dydakt.-patriotycznym. Asadi z Tusu, XI w., poeta pers.; autor najstarszego słownika pers.; poemat bohaterski o tematyce staroirańskiej, tematycznie podobny do Szah-name. Asahigawa, m. w Japonii (środk. Hokka-ido); 268 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., włók., drzewny, papierń.; węzeł kolejowy. „Asahi Shimbun" [a. śim-], jap. dziennik liberalny, niezależny, wydawany od 1879. Asam [a:zam], niem. architekci i dekoratorzy, bracia: COSMAS DAMIAN (1686-1739), EGID QUIRIN (1692-1750), reprezentanci późnego baroku; architektura sakralna, dekoracje wnętrz kościołów i klasztorów. Asam, stan w pn.-wsch. Indii; 14 mln mieszk. (1966); stoi. Szilong; uprawa herbaty (gł. region w kraju), ryżu, juty, roślin oleistych; wydobycie ropy naft., węgla karni.; eksploatacja lasów. — Kraina znana od IV-V w. jako Kamarupa; do XI w. niepodległy, następnie zależny od Bengahi, w XIII w. od birmańskich Ahomów; od 1826 pod panowaniem brytyjskim. Asama, czynny wulkan w środk. części wyspy Honsiu (Japonia); 2542 m. asambl, daw. zebranie towarzyskie, bal, raut. asami, język indoaryjski, w prow. Asam w Indiach; ok. 6 min; pismo ind. — bengalskie. Asanga, IV lub V w., ind. filozof, mnich buddyjski, założyciel szkoły filoz. joga-czarów. Asansol, m. w Indii (Bengal Zach.), w dolinie rz. Damodar; 130 tys. mieszk., zespół miejski 265 tys. (1968); duży ośr. przem.; hutnictwo żel. i aluminium, przemysł chem., szklarski; ośr. wydobycia węgla kamiennego. asasyni, skrajna sekta muzułm. izmaili-tów o sprężystej organizacji polit.; zał. w Persji ok. 1090; wyniszczeni w XIII w; asb, symbol jednostki apostilb. Asbestos [äzbestəs], m. w Kanadzie (Quebec); 11 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia azbestu. Asbiest, m. w Ros.FSRR (obw. swierd-łowski), na Uralu; 76 tys. mieszk. (1969); ośr. eksploatacji bogatych złóż azbestu. Asbjørnsen [asbjörn-] PETER CHRISTEN, 1812-85, norw. pisarz i folklorysta; wydając podania i baśnie lud. odegrał ważną rolę w wyzwoleniu języka i literatury norw. spod duń. wpływów. ascendenci, wstępni; wspólni przodkowie w stosunku do osób, które od nich pochodzą. Ascension [asenszn] →Wniebowstąpienia Wyspa. asceta, człowiek praktykujący ascezę. asceza, rel. dobrowolne, stałe i metodyczne ograniczanie życiowych potrzeb w celu osiągnięcia doskonałości (np. w średniow. chrześcijaństwie, w jodze); potocznie wyrzekanie się, ograniczanie przyjemności życiowych, wstrzemięźliwość. Aschaffenburg [asza-], m. w NRF (Bawaria), port nad Menem; 55 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., odzieżowy.

Ascham [äskom] ROGER, 1515-68, ang. uczony i pedagog, humanista, nauczyciel królowej Elżbiety; zajmował się zagadnieniami wychowania patriotycznego. Aschersleben [aszə-], m. w zach. części NRD; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., odzieżowy, cukrowniczy. Aschoff [aszof] LUDWIG, 1866-1942, anatomopatolog niem.; prof. uniw. we Fryburgu, czł. PAU; prace nad automatyzmem serca (węzeł A.-Tavary), zmianami reumatycznymi (guzki A.), układem sia-teczkowośródbłonkowym. Ascoli-Piceno [askoli piczeno], m. we Włoszech (Marche), ośrodek' adm. prow. A.-P.; 55 tys. mieszk. (1969). asdic, żegl. →azdyk. asekuracja, ekon. →ubezpieczenie. asekuracja, sport zabezpieczenie sportowca przed nieszczęśliwym wypadkiem w czasie wykonywania ćwiczeń gimnastycznych lub w turystyce wysokogórskiej. asekuranctwo, postawa wyrażająca się unikaniem sytuacji konfliktowych w celu ucieczki od odpowiedzialności łączącej się z zajęciem sprecyzowanego stanowiska. asekurant: 1) potocznie osoba uprawiająca asekuranctwo; 2) osoba zapewniająca komuś bezpieczeństwo. asekurować: 1) zapewniać komuś bezpieczeństwo, ochraniać, zabezpieczać; 2) ubezpieczać, dokonywać asekuracji (zapewniając odszkodowanie). asenizacja, usuwanie płynnych nieczystości (fekalii) przez ich wywożenie na pola uprawne (tzw. asenizacyjne) albo wyzyskiwanie ich przez kompostowanie; coraz częściej zastępowana jest przez kanalizację. Asenowgrad, m. w Bułgarii, u podnóży Rodopów; 37 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy, włók., drzewny. aseptyczny, pozbawiony drobnoustrojów, wyjałowiony, odkażony, sterylny. aseptyka, bakteriologiczna jałowość pomieszczeń, narzędzi, materiałów opatrunkowych i in.; postępowanie zapobiegające zakażeniu (tzw. bezgnilne). asercja, log. jednoargumentowa funkcja zdaniowa stanowiąca potwierdzenie (,,zaiste, że") wartości log. zdania; przeciwieństwo negacji. asertoryczne zdanie, log. zdanie stwierdzające jedynie dany stan rzeczy bez wskazania na jego konieczność lub możliwość. asesor, w dawnej Polsce tytuł urzędnika towarzyszącego sędziemu, a także marszałkowi sejmiku; współcześnie tytuł urzędnika sądu, prokuratury lub notariatu, który odbył wymaganą aplikację, a nie uzyskał nominacji. asesoria, w dawnej Polsce sąd na dworze król. pod nieobecność króla; przewodniczył kanclerz; a. wywodziła się z sądu nadwornego; od XVI w. stała się gł. sądem apelacyjnym dla miast królewskich. asfalt, bud. →asfaltobeton. asfalt, geol. skała osadowa, produkt wietrzenia ropy naft.; składa się gł. z wielkocząsteczkowych węglowodorów; też produkt otrzymywany z ropy naft.; stosowany do budowy nawierzchni drogowych, w produkcji papy, lakierów oraz jako materiał izolacyjny. asfaltobeton (potocznie asfalt), masa złożona z asfaltu (jako spoiwa) i wypełniaczy w postaci piasku lub drobnego kruszywa, mączki kamiennej; służy do budowy nawierzchni drogowych. asfaltowanie, bud. wykonywanie nawierzchni drogowych z asfaltobetonu, podgrzanego i wymieszanego w kotłach. asfaltowanie, techn. powlekanie przedmiotów (np. rur) stal. lub żeliwnych lakierem asfaltowym (bitumicznym) dla zabezpieczenia ich przed korozją. asfaltowe lakiery →bitumiczne lakiery. Asfi (dawniej Safi), m. i duży fort w zach. Maroku, nad O. Atlantyckim; 120 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż..włók., mat. bud., stoczn.; rybołówstwo. asfiksja, med. →zamartwica.

asfiksja noworodków, med. →zamartwi-ca noworodków. asfodel, bot. →złotowłos. Asgård [a:sgo:rd], mit. germ. siedziba bogów Azów; miała się znajdować na ziemi, daleko od siedzib ludzkich. Asgeirsson [aus-] ASGEIR, ur. 1894, isl. polityk socjaldemokr.; 1932-34 premier; 1952-67 prezydent Islandii. Ashburton [äszbərtn], rz. w pn.-zach. Australii; dł. 644 km; uchodzi do O. Indyjskiego; w porze suchej częściowo wysycha. Ashby [äszby] WILLIAM ROSS, ur. 1903, ang. psychiatra, neurolog i cybernetyk; wprowadził pojęcie „ultrastabilności", twórca homeostatu (1948). Ashcroft [äszkroft] PEGGY, ur. 1907, aktorka ang.; role dram.: Porcja — Kupiec wenecki Szekspira, Hedda Gabler H. Ibsena. Asheville [äszwyl], m. w USA (Karolina Pn.); 55 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 130 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., drzewny; ośr. turystyczny. Ashikaga [aśi-], jap. ród magnacki; 1336-1573 shogunowie z rodu A. sprawowali rządy w imieniu cesarzy; okres ten z w. jest A. lub Muromachi. Ashikaga [aśi-], m. w Japonii (środk. Honsiu); 151 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., maszynowy. Ashington [äszyŋtn], m. w W. Brytanii (Anglia); 26 tys. mieszk. (1966); eksploatacja węgla kam.; przemysł metalowy. Ashland [äszlənd], m. w USA (Ken-tucky), nad rz. Ohio; 28 tys. mieszk. (1970); ośr. regionu górn. (węgiel kam.); hutnictwo żelaza. Ashlev [äszly] JAMES WILLIAM, 1860-1927, ang. historyk, ekonomista i polityk; piace z zakresu ekonomii IJhistorii gosp. Anglii. Ashtabula [äsztəbju:lə], m. w USA (Ohio), port nad jez. Erie (import rudy żel., eksport węgla kam.); 24 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., skórz., papierniczy. Ashton [äsztn] FREDERICK, ur. 1906, ang. choreograf, baletmistrz i tancerz; od 1935 w zespole The Royal Ballet (1963-69 jego dyrektor). Ashton-under-Lyne [äsztn andər lajn], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 49 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., chem., włók., skórzany. Asi (staroż. Orontes). rz. w Azji Pd.-Zach.; dł. 571 km; uchodzi do M. Śród-ziemnego; wykorzystywana do nawadniania. Asiejew NIXOŁAJ N., 1889-1963, poeta ros.; zaangażowane liryki, poematy o bohaterach wojny domowej; felietony poet. o aktualnej tematyce społ.-polit.; tłumacz poezji narodów słów., m.in. Mickiewicza. Asila (Arzila, Arcila), m. i port rybacki w pn. Maroku, nad O. Atlantyckim; 17 tys. mieszk. (1952). Asinara, wyspa wł. na M. Śródziemnym, u pn. wybrzeży Sardynii; 51 km2, ok. 600 mieszk. (1961). Asioka, władca Indii ok. 264-227 p.n.e., z dynastii Maurjów, słynny propagator buddyzmu (za jego panowania religia państw.); twórca edyktów na skałach i obeliskach, głoszących zasady etyki buddyjskiej. Asir, prowincja w Arabii Saudyjskiej, nad M. Czerwonym; ośr. adm. Abha; uprawa zbóż, kawy, drzew owocowych (m.in. palmy daktylowej), winorośli; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz, wielbłądów. Asjut, m, w środk. części Egiptu, port nad Nilem; 154 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełn., spoż., mat. bud.; uniw.; w pobliżu tama nawadniająca. Askania-Nowa, osiedle w pn. części Ukr.SRR (obw. chersoński); 3,9 tys. mieszk. (1959); rezerwat stepowy; ośr. doświadczalny instytutu nauk. hodowli i aklimatyzacji zwierząt.

Askańczycy, dynastia niem.; książęta sascy 1180-1423; panowali w Brandenburgii 1157-1320, w Lauenburgu 1180-1689, w Anhalcie od XII w. do 1918. Askari, al- ABU HILAL, ?-1005, arab. teoretyk literatury; traktaty o retoryce i stylistyce, zbiór przysłów. askarydozy, med., wet. →glistnice. Askenase STEFAN, ur. 1896, belg. pianista i pedagog, pochodzenia poi., o międzynarodowej sławie. Askenazy SZYMON, 1866-1935, historyk; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; badacz dziejów Polski XVIII-XIX w.; wychowawca wielu historyków („szkoła As-kenazego"); Napoleon a Polska. Askerc ANTON, 1856-1912, poeta słoweń.; ballady, poematy, satyry i wiersze o tematyce wolnościowej i społecznej. Askia, murzyńska dynastia panująca 1493-1591 w afryk. państwie Songhaju. Askia Daud, ?-1583, władca Songhaju 1549-83; wzmocnił władzę król., podniósł autorytet państwa. asklepiadejski wiersz, lit. w metryce klas. 2 rodzaje wersu; w.a. mniejszy: — ;w.a. większy:

―

―

.

Asklepiades, 120(?)-56 p.n.e., lekarz i filozof z Bitynii; rzecznik prostoty w leczeniu (ruch, dieta, masaż itd.) i indywidualnego traktowania chorego; zasada A.: „pewnie, szybko, przyjemnie". asklepiejon, w staroż. Grecji sanktuarium boga Asklepiosa; pierwotnie stud-nia-źródło i ołtarz w świętym gaju, potem zespół arch. o charakterze kultowym (Pergamon, Epidaur); a. spełniały rolę dzisiejszych szpitali i uzdrowisk. Asklepios, mit. gr. bóg sztuki lekarskiej; syn Apollina, ojciec Machaona, Podalejro-sa i Higiei; atrybuty: wąż (symbol odradzających się sił) oplatający laskę podróżną, czara z lekarstwem; poświęcono mu koguta i psa; ośr. kultu, zakłady lecznicze i szkoły: Epidaur (na Peloponezie) i wyspa Kos; mit. rzym. Eskulap. askochytoza, choroba różnych roślin (np. grochu), wywoływana przez pasożytnicze grzyby; objawy: okrągłe, jasno-brunatne, ciemno obrzeżone plamy. Askold i Dir, 2 poł. IX w., wg latopi-sów wodzowie pierwszej wyprawy Rusi na Bizancjum; 882 zabici przez księcia nowogrodzkiego Olega. askorbinowy kwas (witamina C), uczestniczy w różnych reakcjach oksydoreduk-cyjnych, jest aktywatorem wielu enzymów, chroni przed utlenianiem niektórych związków, jest niezbędny do wytwarzania kolagenu; niedobór powoduje objawy szkorbutu. Asmara, m. w pn. Etiopii, ośrodek adm. prow. Erytrea; 191 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., obuwn., cement.; uniwersytet. Asmus →Claudius Matthias. Asmus WALENTIN F., ur. 1894, radz. filozof i historyk filozofii; prof. uniw. w Moskwie; zajmuje się też estetyką i li-teraturoznawstwem. Asnam, El- (dawniej Orleansville), m. w Algierii, nad rz. Szelif, ośrodek adm. dep. El-A.; 65 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł włókienniczy. Asniéres-sur-Seine [anje:r sur sen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 80 tys. mieszk. (1968); ośr. wypoczynkowy mieszkańców Paryża. Asnyk ADAM (pseud. El...y), 1838-97, poeta; liryka refleksyjna łącząca elementy stylu romant. z problematyką filoz. i społ. pozytywizmu; erotyki, wiersze satyryczne, liryki poświęcone Tatrom. asocjacja, psychol. łączenie się, wiązanie ze sobą; kojarzenie wrażeń i wyobrażeń. asocjacja cząsteczek, łączenie się cząsteczek związków chem. w większe, nietrwałe zespoły; jest wynikiem elektrostatycznego przyciągania się dipoli. asocjacja roślinna →zespół roślinny.

aspiryna 59 asocjacjonizm, psychol. kierunek w psychologii XVIII i XIX w., wg którego cały mechanizm życia psych. jest oparty na kojarzeniu wrażeń stycznych ze sobą w czasie. asocjatywność →łączność działania. asonans, lit. rym niedokładny, polegający na współbrzmieniu jedynie samogłosek. asortyment, wybór towarów, usług. ASP →Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie i Warszawie. asparaginowy kwas, aminokwas endogenny o charakterze kwaśnym; w wyniku związania cząsteczki amoniaku z jedną z grup karboksylowych powstaje asparagi-na — w której ustrój magazynuje azot. asparagus, szparagi ozdobne doniczkowe i uprawiane na zieleń ciętą: A. spren-geri i A. plumosus; kwiaty drobne, niepozorne, długie pędy — gałęziaki. Aspazija (właśc. Elza Rozenberg-Pliek-šane), 18681943, łot. poetka i dramato-pisarka; przedstawicielka neoromantyzmu; dramaty romant.-rewol., liryka o akcentach społ. i osobista. Aspazja z Miletu, V w. p.n.e., druga żona Peryklesa, znana z urody, wykształcenia, inteligencji. Aspdin [äspdyn] JOSEPH, 1779-1855, wynalazca ang., z zawodu murarz; 1824 uzyskał patent na cement (portlandzki). aspekt, punkt widzenia, strona (sprawy), ujęcie, wzgląd; widok, wygląd, przejaw. aspekt, językozn. kategoria morfologiczna czasownika wyrażająca opozycję semantyczną dokonaności i niedokonaności, np. mówię, mówiłem, będę mówił — powiedziałem, powiem. aspekt, w astrologii — względne położenie Słońca, Księżyca i planet w stosunku do znaków Zodiaku oraz horyzontu, brane pod uwagę przy układaniu horoskopu. aspergiloza drobiu, pleśniawka drobiu, choroba grzybicza atakująca płuca i worki powietrzne. aspermia, brak nasienia lub niemożność jego wydalania wskutek wad rozwojowych lub chorób gruczołu krokowego, pęcherzyków nasiennych lub jąder; jedna z przyczyn niepłodności mężczyzny. Aspern (obecnie dzielnica Wiednia), 1809 porażka armii Napoleona I (przeprawiającej się przez Dunaj) w bitwie z Austriakami. aspidistra (Aspidistra elatior), bylina z rodziny liliowatych; liście duże, skórzaste; pochodzi z Japonii, uprawiana w doniczkach. aspiracja, językozn. przydech, dający w wyniku słaby dźwięk h, towarzyszący artykulacji niektórych głosek; właściwy wielu językom indoeur., np. gr.: ph, th, kh, w ind. też bh, dh, gh. aspiracja, psychol. dążenie do osiągnięcia wytkniętego celu; pragnienie realizacji ambitnych zamierzeń. aspiracja, technol. w przemyśle młynarskim przewietrzanie maszyn, rur i spadów w celu unieszkodliwienia pyłu, gł. mącz-nego, grożącego wybuchem. aspirant: 1) osoba ubiegająca się o coś; kandydat; 2) pracownik zakładu nauk., przygotowujący się zwł. do uzyskania stopnia kandydata nauk. aspirantura naukowa, studia wyższe w ZSRR i niektórych krajach demokracji lud. dla osób, które ukończyły szkołę wyższą; przygotowują do samodzielnej pracy nauk. i uzyskania stopnia kandydata nauk. aspirator, med. →ssak. aspiraty, spółgłoski przydech owe (aspi-rowane), np. ph, th, kh, dh, gh, w systemie danego języka przeciwstawiające się spółgłoskom czystym: p, t, k, b, d, g. aspirować, ubiegać się, starać się o coś, pretendować, kandydować; konkurować. aspirować, językozn. wymawiać głoski z przydechem. aspiryna, farm. →polopiryna.

60 Aspis

Aspis BOGUMIŁ, 1842-98, poeta; postro-mantyczna liryka refleksyjna; poematy (Sulamita). Asplund [asplünd] GUNNAR, 1885-1940, architekt szwedz., reprezentant kierunku funkcjonalnego; budynek krematorium w Sztokholmie. Aspromonte, masyw krysta.l. w Apeninie Kalabryjskim (Włochy); wys. do 1956 m (Montalto). 1862 potyczka garybaldczyków z wojskami sardyńskimi; Garibaldi został ranny i dostał się do niewoli. Aspropotamos (Acheloos), rz. w środk. Grecji; dł. ok. 200 km; uchodzi do M. Joń-skiego; elektrownie wodne. Asquith [äskuyt] HERBERT HENRY, 1852-1928, polityk bryt.; 1908-16 premier; przyczynił się do przyznania autonomii Irlandii. Assab, m. w pn.-wsch. Etiopii (Erytrea), porć nad M. Czerwonym; 10 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft.; wydobycie soli z wody morskiej. assagaj, rodzaj oszczepu, broń myśliwska i woj. w Afryce; czasami zatrute o-strze. Assarhaddon, VII w. p.n.e., król Asyrii 680-669 p.n.e., syn Sanheriba; zburzył Sy-dón; podbił Dolny Egipt i Fenicję; pokonał Manassesa, króla Judy; odbudował Babilon. assemblage [asãbla:ż; fr.J, szt. plast. kompozycje powstałe ze złączenia w trójwymiarową całość różnych elementów, m.in. gotowych przedmiotów lub dzieł piast.; a. wywodzi się z collage i ready made. Assen, m. w pn.-wsch. Holandii, ośrodek adm. prow. Drente; 38 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. Asser TOBIAS, 1838-1913, prawnik hol.; prof. uniw. w Amsterdamie; specjalista w dziedzinie prawa międzynar., publ. i prywatnego; nagr. pokojowa Nobla. Assiniboine [əsynybojn], rz. w środk. Kanadzie, 1. dopływ rz. Red; dł. ok. 960 km; gł. m. Winnipeg (przy ujściu). Assmann RICHARD, 1845-1918, meteorolog niem.; kier. Obserwatorium Aeronau-tycznego w Berlinie; 1902, wraz z L. Teis-serenc de Bort, odkrył istnienie stratosfery. Associated Press [əsouszyejtyd p.] (AP), jedna z największych amer. agencji prasowych, zał. 1848, z siedzibą w Nowym Jorku. Association des Vingts [asosjasją dew.ę] →Les XX. Association Internationale des Universi-tes [asosjasją .ęternasjonal dezüniwersity] (AIU), organizacja międzynar. powołana 1950 przy UNESCO, rozwijająca współpracę między uniwersytetami, wypracowująca koncepcje uniwersytetu odpowiadającego wymogom współczesności. Assorodobraj-Kula NINA, ur. 1908, socjolog i historyk myśli społ., uczennica S. Czarnowskiego; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się problemami narodu i świadomości społ. oraz historią poi. myśli filoz. i społecznej. Assunta, szt. plast, przedstawienie Marii wniebowziętej, w koronie z gwiazd, z księżycem u stóp; gł. w sztuce got.; w sztuce wł. także scena Wniebowzięcia Marii (np. znany obraz Tycjana w kościele S. Maria dei Frari w Wenecji). Assur (Aszur), mit. asyr. bóg słońca, stwórca świata, władca bogów i ludzi; atrybut: tiara z rogami i uskrzydlona tarcza słoneczna; od imienia A. pochodzi nazwa miasta i państwo Assur. Assur (Aszur), staroż. nazwa obszaru w Mezopotamii między W. Zabem a Tygrysem; od XIV w. p.n.e. nazwa polit. kraju; gł. m. Assur. Assur (Aszur, obecnie Kalaat Szirkat w Iraku), staroż. m. w pn. Mezopotamii, okresowo stol. Asyrii, jej centrum rel. (siedziba boga Assura) i kult., ruiny obwarowań, pałaców, świątyń (Assura, Anu i Ada-da), domów prywatnych.

Assurbanipal (gr. Sardanapal), król A-syrii 669-626 p.n.e.; wojownik i zdobywca, ostatni potężny władca Asyrii. Assurbanipala biblioteka, zbiór ok. 25 tys. tabliczek z napisami w językach sumeryjskim i akadyjskim (pismo klinowe), o różnorodnej treści; zgromadzona przez Assurbanipala w Niniwie, obecnie w British Museum. assyzy, zbiory średniow. prawa lennego i miejskiego w państwach' krzyżowców (Królestwa Jerozolimskiego i Cypru, księstwa Antiochii); powstały w XII/XIII w. Astaire [əsteər] FRED (właśc. Frederick Austerlitz), ur. 1900, amer. tancerz, śpiewak i aktor film.; gł. role w filmach muz., m.in. Karioka, Błękitna parada, Wszyscy na scenę (w 1. 30-ych najczęściej z G. Ro-gers). Astapienka ZMITROK, ur. 1910, poeta bia-łorus.; wiersze poświęcone rewol. walce narodu białorus. zach. Białorusi. Astarte →Asztarte. astat At, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 85, z grupy chlorowców; sztucznie otrzymany 1940. astenik, jeden z typów konstytucjonalnych wg klasyfikacji E. Kretschmera; chudy, wysoki, wątły, długa szyja, krótki tułów. astenopia, osłabienie wzroku spowodowane nie poprawioną okularami wadą wzroku, gł. nadwzrocznością; objawia się bólem i pieczeniem oczu przy pracy z bliska. astenosfera (falowód astenosferyczny), warstwa w górnym płaszczu Ziemi, na głęb. od ok. 100 do 200 km, w której prędkość fal sejsmicznych ulega zmniejszeniu. aster (Aster), kosmopolityczna, krzewiąca się bylina z rodziny złożonych; w Polsce 8 gat.; wiele gat. sadzi się na rabatach, np. a. karłowaty (tzw. Michałki) lub a. wysokie (tzw. Marcinki). Aster ERNST, 1880-1948, filozof niem.; prof. uniw. w Monachium, Giessen, Stambule; przedstawiciel neonominalizmu; Historia filozofii. Asterabad →Gorgan. aster chiński (Callistephus chinensis), jednoroczna roślina ozdobna z rodziny złożonych, pochodząca z Chin i Japonii; koszyczki kwiatowe duże, różnej barwy; uprawiany na kwietnikach i na kwiat cięty. astereognozja, niemożność rozpoznania przedmiotów trzymanych w ręku, mimo iż żaden z rodzajów czucia nie jest w znaczniejszym stopniu zakłócony; występuje w uszkodzeniach kory mózgowej płata ciemieniowego. asteroida, astr. →planetoida. asteroida, mat. hipocykloida o stosunku promieni równym 1/4. asteryzm (gwiazdkowatość), promieniste rozgałęzienia widoczne dookoła źródła światła obserwowanego przez przezroczyste płytki kryształów niektórych minerałów. Asti, m. we Włoszech (Piemont), ośrodek adm. prow. A.; 73 tys. mieszk. (1968); przemysł winiarski; muzea; brama rzym., got. katedra (XIV w.), baptysterium z kryptą (IX w.), kościoły (XIII-XV w.). astika, termin filozofii ind. oznaczający systemy filoz. i rei. uznające autorytet Wed. astma →dychawica. Aston [ästn] ANTHONY (ZW. MAT MED-LEY), ?-po 1749, pierwszy zaw. aktor (pochodzenia irl.) w teatrze amer.; występy w Nowym Jorku 1702-03. Aston [ästn] FRANCIS WILLIAM, 1877— 1945, fizyk ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society i AN ZSRR; odkrywca i badacz izotopów, wynalazca spektrografu masowego; nagr. Nobla. Astor [ästər] DAVID, ur. 1912, wydawca ang.; od 1948 red. nacz. pisma „Observer".

Astor [ästər] JOHN JACOB, OF HEVER, 1886-1971, ang. wydawca i finansista; 1923-59 właściciel „Timesa"; poseł do Izby Gmin. Astrachań, m. obw. i duży port w Ros. FSRR, w delcie Wołgi; 411 tys. mieszk. (1970); przemysł rybny, drzewny, celulo-zowo-papiern.; duży ośr. rybołówstwa. astrachański chanat, państwo tatar, w XIV W.-1556, ze stoi. w Astrachaniu; powstało w wyniku rozpadu Złotej Ordy; przyłączone do Rosji. astrachańskie powstanie 1705-06, anty-feud. wystąpienie zbrojne żołnierzy i mieszczan; po szeregu zwycięstw krwawo stłumione przez wojska carskie. astragal, szt. plast.: 1) dwuczłonowy wypukły profil dzielący w kolumnie trzon od głowicy; 2) ornament ciągły w formie występujących na przemian pałeczek i perełek lub krążków. astralny: 1) dotyczący gwiazd, gwiezdny; 2) zaświatowy, mistyczny, niematerialny (termin używany w astrologii, teozofii, spirytyzmie); przen. nierzeczywisty, nierealny. Astrea, mit. gr. bóstwo sprawiedliwości i prawości w stosunkach międzyludzkich; córka Zeusa i Temidy. astrobiologia, gałąź nauki na pograniczu astrofizyki i biologii, badająca możliwości istnienia życia poza Ziemią. astrofizyka, najobszerniejszy dział astronomii, obejmujący obserwacyjne i teoret. badania cech fiz. ciał niebieskich i materii, rozproszonej w przestrzeni kosmicznej. astrofotografia (fotografia astronomiczna), metoda obserwacyjna astronomii, stosowanie fotografii do wyznaczania położeń i jasności ciał niebieskich. astrofotometria, dział astrofizyki obejmujący metody wyznaczania blasku gwiazd i jasności powierzchniowej ciał niebieskich oraz ich barw. astrognozja, umiejętność rozpoznawania na niebie gwiazd i gwiazdozbiorów. astrograf, przyrząd do fotografowania nieba; składa się z kamery fot. (refraktor), prowadzonej w ślad za ruchem dziennym nieba za pomocą mechanizmu zegarowego, oraz lunety wizualnej, służącej do nastawiania kamery na wybrany obiekt. astrokompas, przyrząd wyznaczający geogr. kurs statku (latającego lub wodnego) na podstawie wizualnego namiaru na określone ciało niebieskie. astrolabium, przyrząd astr. do wyznaczania położenia ciał na sferze niebieskiej. astrolatria, rel. →kulty astralne. astrologia, pseudonauka badająca rzekomy wpływ ciał niebieskich i ich położeń na zjawiska ziemskie, związane zwł. z życiem człowieka; pozostałość dawnego (gł. staroż. Mezopotamia) rei. kultu gwiazd; potocznie wróżenie z gwiazd, stawianie horoskopów. astrometria (astronomia pozycyjna), najstarszy dział astronomii, obejmujący metody określania położeń i ruchów ciał niebieskich, wyznaczania współrzędnych geograficznych i kierunków na Ziemi oraz metody wyznaczania i rachuby czasu. astronautyczne prawo, dziedzina prawa międzynar. dotycząca zachowania się państw w związku z odbywaniem lotów w przestrzeni kosmicznej. astronautyka (kosmonautyka), zespół dyscyplin teoret., techn. i med., których przedmiotem jest realizacja podróży poza Ziemię i dotarcie do innych ciał Układu Planetarnego; gł. zagadnieniami są: badanie warunków fiz. w atmosferze Ziemi i przestrzeni kosmicznej towarzyszących lotom kosmicznym, poszukiwanie techn. środków ich realizacji, badanie zachowania się organizmu ludzkiego w warunkach podróży kosmicznej. „Astronautyka", kwartalnik popularnonaukowy Pol. Towarzystwa Astronautycz-nego, zał. 1958. astronawigacja, wyznaczanie położenia i kursu statku wodnego lub powietrznego

na podstawie pomiarów astr., tj. pomiarów współrzędnych ciał niebieskich. astronomia, nauka badająca ciała niebieskie, ich zbiorowiska oraz materię rozproszoną w przestrzeni kosmicznej w celu wyjaśnienia ich budowy, pochodzenia i e-wolucji; źródła informacji: badania promieniowania elektromagnet. obiektów astr., promieniowania kosmicznego, materii meteorytowej, bezpośrednie badania bliskich ciał niebieskich. „Astronomiczeskij żurnał", radz. astr. dwumiesięcznik nauk., zał. 1923. astronomiczna jednostka, jednostka długości stosowana do wyrażania odległości w obrębie Układu Słonecznego, zdefiniowana jako średnia odległość Ziemi od Słońca (149 600 000 km). astronomiczne współrzędne →współrzędne astronomiczne. astronomiczne znaki, stosowane w astronomii umowne oznaczenia planet, faz Księżyca, gwiazdozbiorów Zodiaku itp. astronomiczny rocznik, rodzaj wydawnictwa publikowanego przez różne obserwatoria astr.; zawiera dane dotyczące wschodów i zachodów Słońca i Księżyca, położeń planet, zaćmień i in. astr. zjawisk. astronomiczny zegar, zegar (najczęściej kwarcowy lub atomowy), stosowany jako wzorzec czasu w badaniach astr. i w służbie czasu. „Astronomy and Astrophysics" [əstrona-my ənd ästrofyzyks], astr. miesięcznik nauk, krajów zach. Europy (Belgia, Francja, Holandia, NRF, kraje skand.), zał. 1969. „Astrophysical Journal" [ästrofyzykal dżə:rnl], amer. astr. miesięcznik nauk., zał. 1895. astrospektroskopia (spektroskopia astronomiczna), dział astronomii zajmujący się badaniem widm ciał niebieskich. astrotaksja, przypadek fototaksji, reakcja ruchowa zwierząt na światło Słońca, Księżyca, gwiazd — optyczny element orientacyjny ich zachowania się, np. w locie ptaków, pszczół. Astruc [-rük] ALEXANDRE, ur. 1923, fr. reżyser film.; współtwórca nurtu i teorii zw. kamera-pióro; prekursor fr. „nowej fali" (Niedobre spotkania, Niedziela życia). Asturia, region (kraina hist.) w pn.-zach. Hiszpanii, nad Zat. Biskajską; 10,6 tys. km2, 1,0 min mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., rudy żel., rozwinięty przemysł ciężki; gł. m.: Ovideo, Gijón.— Średniow. hrabstwo, potem królestwo związane z Leonem; 1230 ostatecznie połączone z Kastylią; 1934 antyfaszyst. powstanie robotników; od 1964 masowe strajki górników. Asturias MIGUEL ANGEL, ur. 1899, pisarz gwatemalski; powieści łączące elementy folkloru indiańskiego z realist. opisem zjawisk polit.-społ.; nagr. Nobla, międzynar. nagr. Leninowska. Asturowie, w starożytności lud w pn. części Płw. Iberyjskiego (Asturia); 25-19 p.n.e. podbici przez Rzymian; gł. m. Astu-rica Augusta (Astorga). asturyjska kultura, archeol. przedneoli-tyczna kultura nadbrzeżnych terenów pn. Hiszpanii i Portugalii; olbrzymie śmietniska muszlowe, narzędzia — gł. rozłupce z kwarcytu. astygmatyzm, fiz. wada soczewek cylindrycznych, a także sferycznych pojawiająca się, gdy wiązka światła pada skośnie do ich osi optycznej; powoduje nieostrość i zniekształcenie obrazu. astygmatyzm, med. →niezborność. Asuan, m. w pd. Egipcie, port nad Nilem; 128 tys. mieszk. (1966); przemysł chem. (nawozy sztuczne), włók., mat. bud., spoż.; ośr. turyst.; w pobliżu wielki hydrowęzeł; muzeum sztuki staroż.; ruiny staroż. świątyń (III w. p.n.e.-IV w. n.e.); w pobliżu znana nekropola książąt Ele-fantyny (groby skalne) i kamieniołomy granitu. Asuański Hydrowęzeł, wielki hydrowę-zeł w pd. Egipcie, na Nilu, powyżej

Asuanu; obejmuje tamę wys. 111 m, zbiornik (Jez. Nasera) o pojemności 130 mld m2 oraz elektrownię o mocy 2400 MW; zbudowany 1960-70 przy pomocy ZSRR. asumpt, daw. pobudka, zachęta, bodziec, okazja do czegoś, pretekst. Asunción [-nsion], stol. Paragwaju, nad rz. Paragwaj; 412 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., skórz., drzewny; ośr. handl,, gł. port rzeczny kraju; uniw.; muzeum; zabytkowe budowle reprezentacyjne i użyteczności publ., katedra (XIX w.). Asunción, La [la -sion], m. w Wenezueli, na wyspie Margarita, stoi. stanu Nueva Espar-ta: 6,2 tys. mieszk. (1969). Asura [sanskr., 'potężny demon'], w Rigwedzie epitet przysługujący bogom; w późniejszej literaturze demon wrogi bóstwom, rzadziej ludziom. asygmatyczny, językozn. utworzony bez sufiksu s. asygnata, dokument będący dowodem przeprowadzenia operacji gotówkowej przez kasę. asygnaty, nazwa pieniędzy papierowych wypuszczonych 1769 w Rosji, 1789 we Francji. asygnować: 1) przeznaczać na coś pewną sumę pieniężną; 2) zlecić wypłatę. asymetria (asymetryczność), niesymetry-czność, brak lub naruszenie symetrii. asymetria, statyst, właściwość szeregów statyst.; polega na tym, że wartości rozkładają się niejednakowo po obu stronach wartości występującej najczęściej. asymetryczność →asymetria. asymetryczny, pozbawiony symetrii, niesymetryczny. asymilacja, biochem. proces zachodzący w żywym organizmie, polegający na przemianie substancji pobranych przez organizm z otoczenia na składniki własnego ciała. asymilacja, psychol. przyswajanie i poszerzanie posiadanego doświadczenia i wiedzy o nowe treści; również przejmowanie od innych członków danej grupy społ. nowych sposobów zachowań i nabywanie nowych psych. właściwości. asymilacja magmowa, geol. proces wchłaniania i roztapiania przez magmę skał otaczających, w które magma wtargnęła. asymptota krzywej, prosta o tej własności, że gdy punkt krzywej oddala się nie-ograniczenie po tej krzywej, to jego odległość od tej prostej maleje do zera. asymptotyczna równość, dwie funkcje f(x) i g(x) nazywają się asymptotycznie równe w punkcie x = a, jeżeli lim (f(x)f/ x→a /g(x)) = 1 (r.a. zapisuje się: f(x)~g(x)). asynchroniczna maszyna, maszyna elektr. prądu zmiennego, w której stosunek częstotliwości indukowanych sił elektromotorycznych do prędkości obrotowej nie jest stały; np. silnik indukcyjny. asynchroniczny, niejednoczesny, nie pokrywający się w czasie. asynchronizm, niezgodność (niepokry-wanie się) określonych przebiegów lub zjawisk w czasie, przeciwieństwo synchro-nizmu; w filmie (potocznie: asynchron) rozbieżność obrazu i dźwięku — zamierzony efekt artyst. lub błąd techniczny. asyndeton, lit. bezspójnikowe łączenie części zdania lub zdań wewnątrz zdania złożonego. asyndetyczny (bezspójnikowy), językozn. połączony bez użycia spójnika. asynergia, nieprawidłowe współdziałanie różnych odcinków ciała w czasie wykonywania złożonych ruchów, rozkładanie ruchu złożonego na kolejno realizowane fragmenty; występuje w uszkodzeniach móżdżku. Asyria, staroż. państwo semickie w pn. Mezopotamii, ze stolicą w Assurze; utworzona w XIX/XVIII w. p.n.e., już w 2 poł. XVIII w. rywalizowała z Babilonia; wielkie podboje (Tiglatpilesar I) w XII/XI w. oparły granice A. o M. Czarne, Śródziem-

aśwamedha 61 ne i Babilonię; IX-VII w. szczyt potęgi polit. oraz kultury i cywilizacji; 614--605 podbój przez Medów i Babilończyków. asyrologia, nauka filol. badająca piśmiennictwo klinowe oraz kulturę Asyryj-czyków, Babilończyków i Sumerów; powstała w 2 poł. XIX w. Asyryjczycy, ludność przeważnie semi-cka, zamieszkująca w starożytności kraj Assur; twórcy państwa asyryjskiego. asyryjska sztuka →babilońsko-asyryjska sztuka. asysta: 1) osoba lub osoby towarzyszące komuś; orszak, poczet, świta, eskorta; 2) towarzyszenie komuś; asystowanie. asystent: 1) najniższy tytuł pomocniczego pracownika nauk. mającego zwykle tytuł magistra, inżyniera lub lekarza; 2) tytuł służbowy w niektórych innych zawodach (np. na poczcie). asystentura: 1) stanowisko asystenta; 2) praktyka zawodowa absolwentów niektórych szkół. asystować: 1) być obecnym, towarzyszyć; 2) pomagać, współdziałać; 3) starać się o czyjeś względy, nadskakiwać. Asyż (Assisi), m. we Włoszech (Um-bria); 25 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.; romańska katedra, got. klasztor i kościół franciszkanów ze słynnymi freskami, kościoły (XIII i XVI w.), zamek (XIV w.). Asz SZALOM, 1880-1957, żyd. dramatopi-sarz i prozaik, tworzący w języku jidysz, hebr., ang., niem.; powieści, nowele, u-twory dram.; trylogia Przed potopem. Aszanti (Ashanti), kraina i region adm. w środk. Ghanie; 24 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1960); ośr. adm. i gosp. — Kuma-si; jeden z najważniejszych regionów gosp. Ghany; wydobycie boksytów, złota, diamentów; uprawa kakaowca; eksploatacja lasów. Aszanti, plemiona murzyńskie, mieszkańcy Ghany; ok. 1,5 mln; bogata sztuka ludowa; grupa językowa akan. Aszari, al-, 873-935, uczony bagdadzki, twórca ortodoksyjnego systemu teol. islamu, zw. aszaryzmem; pozostawił dzieła teol. systematyzujące doktrynę islamu. Aszchabad, stol. Turkm.SRR, w oazie, na pd. pustyni Kara-kum; 253 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., obuwn., mat. bud., spoż.; uniw., Akad. Nauk Turkm.SRR. Aszdod, m. w środk. Izraelu, port nad M. Śródziemnym; 29 tys. mieszk. (1967); wywóz owoców cytrusowych i surowców miner.; przemysł chem., spożywczy. aszelska kultura, archeol. kultura starszego paleolitu; ok. 435-100 tys. lat temu; ludność koczownicza, myślistwo; narzędzia podobne do abwilskich; nazwa od m. Sa-int-Acheul k. Amines (Francja). Aszkelon, m. w środk. Izraelu, w pobliżu M. Śródziemnego; 37 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metalowy. Aszkenazi WŁADIMIR, ur. 1937, pianista radź.; laureat międzynar. konkursów, m.in. konkursu im. F. Chopina (1955). Asztarte (Astarte), mit. fenicka postać bogini Isztar; bóstwo miłości i płodności, czczone jako bogini-matka; Grecy z A. utożsamili Afrodytę i przejęli również mit o Adonisie, ukochanym bogini. aszyk, lud. poeta w krajach Wschodu muzułm.; poezja a. w czystych formach lud., jak i klas. recytowana przy akompaniamencie muz. instrumentu; twórczość a. rozpowszechniona gł. w Turcji XVII-XVIII w. Aszyk Paszazade, ok. 1400-po 1495, tur. historykkronikarz; autor historii Osma-nów obejmuiacej dzieje imperium tur. do 80-ych lat XV w. aśrama, kady z czterech okresów życia rei. trzech wyższych kast ind. (okres nauki Wed, okres życia rodzinnego, okres pustel-nictwa, okres ascezy). Aśwaghosza, I/II w., poeta sanskr., teolog i filozof; autor dramatów oraz dwu epopei z życia Buddy i jego brata Nandy (Wybrane pieśni eplczne). aśwamedha, w hinduizmie ofiara konia, którą mógł złożyć niezależny władca.

62

Aświnowie

Aświnowie, w mitologii Wed synowie Surji (słońca) i bracia Uszas (jutrzenki), bliźnięta jeżdżący po niebie na rydwanie zaprzężonym w skrzydlate rumaki, boscy lekarze cudotwórcy. at, symbol jednostki atmosfera techniczna. At, symbol pierwiastka chem. astatu. at a, symbol jednostki atmosfera techniczna absolutna. atabeg: 1) opiekun seldżuckich następców tronu; 2) w XII-XIII w. przywódca książąt feud. w pd. Azerbejdżanie; 3) dowódca wojsk, w Egipcie za panowania Mameluków. Atahualpa, po 1500-33, ostatni władca Inków (od 1525); zgładzony przez F. Piz-zara. atak, med. nagłe wystąpienie ostrych objawów choroby (kolka, padaczka, dusznica, dychawica i in.). atak, wojsk.: 1) gwałtowne uderzenie; 2) fragment natarcia mający charakter taktyczny. Atak (ang. Attock), m. w pn. części Pakistanu Zach., nad Indusem; ok. 5 tys. mieszk.; przemysł cementowy; ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. Atakama (Atacama), pustynia w Ameryce Pd. (pn. Chile), wzdłuż wybrzeża O. Spokojnego; piaszczysta i kamienista; roczna suma opadów do 50 mm; wydobycie rud miedzi, saletry chilijskiej, srebra. atakamit, minerał, zasadowy chlorek miedzi; zielony lub szmaragdowy, o połysku diamentowym lub szklistym; powstaje w strefie utleniania złóż innych minerałów miedzi. Atakamski Rów, rów oceaniczny we wsch. części O. Spokojnego; ciągnie się równolegle do zach. wybrzeża Ameryki Pd.; głęb. do 8050 m. Atakpame [-my], m. w środk. Togo; 9,4 tys. mieszk. (1964); oczyszczalnie bawełny, zakłady bawełniane. ataksja, niezborność ruchów, brak harmonijnej współpracy grup mięśniowych występujący w uszkodzeniach tylnych powrózków rdzenia kręgowego (a. czuciowa) lub zaburzeniach czynności móżdżku (a. móżdżkowa). Atalanta, mit. gr. piękna uczestniczka łowów kalidońskich; w biegu o swą rękę dała się kandydatowi wyprzedzić, zbierając rzucane przez niego złote jabłka. atalia (palma brazylijska, „babassu", miąglina, Attalea funifera), drzewo bra-zyl.; z owoców olej jadalny babassu; u-prawiana w szklarniach jako ozdobna. ataman, wódz Kozaków; początkowo wybierany, od 1723 mianowany (przez carów ros.). Atapaskowie, grupa plemion Indian A-meryki Pn.; obecnie ok. 220 tys.; należą do nich Apacze i Nawahowie. Atar, m. w zach. Mauretanii; 9,5 tys. mieszk. (1962). ataraktyczne środki, farm. →trankwilizatory małe. atarax, farm. →hydroksyzyna. Atargatis, mit. gr. imię syryjskiej bogini płodności, utożsamianej z Asztarte, Isztar i Derketo. Atarow NIKOŁAJ S., ur. 1907, pisarz ros.; powieści lir. (Powiesi o pierwoj lubwi); opowiadania o problematyce moralnej. Atasi NUR ED-DIN, ur. 1929, wiceprze-wodn. Syryjskiej Rady Prezydenckiej 1965, po zamachu stanu 1966 prezydent, od 1968 także premier; od 1966 sekretarz gen. kierownictwa syryjskiej i ogólnoarab. partii al-Baas; XI 1970 pozbawiony wszystkich stanowisk. ataszat, specjalistyczna jednostka organizacyjna przedstawicielstwa dyplomatycznego, np. a. wojsk., prasowy, handlowy. Ataturk KEMAL (do 1934 Mustafa Kemal Pasza), 18811938, tur. generał i mąż stanu; uczestnik rewolucji młodotur. 1908; od 1923 prezydent; dążył do europeizacji Turcji, zainicjował rozwój przemysłu. atawizm, występowanie u osobnika cechy jego odległych przodków (np. nadlicz-

bowych sutków u człowieka), uwarunkowane genetycznie lub zaburzeniami rozwoju zarodkowego. Atbara, rz. w Sudanie, pr. dopływ Ni-lu; dł. 1050 km; źródła na Wyż. Abisyń-skiej; donływa do Nilu tylko w porze deszczowej (czerwiec-sierpień); wyzyskiwana do nawadniania. Atbara, m. w pn. Sudanie, nad Nilem; 48 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., cementowy. Ate, mit. gr. uosobienie i bogini nieszczęścia, przez zaślepienie prowadząca ludzi do winy i zguby; uważana za córkę Zeusa. atebryna, preparat syntet. o właściwościach toksycznych dla bezpłciowych postaci pełzaka zimnicy; stosowany jako lek przeciwmalaryczny i przeciwczerwiowy, też w przewlekłych chorobach reumatycznych. ateizm, pogląd odrzucający wiarę w boga jako sprzeczną z rozumem i nienaukową; tłumaczy zjawiska świata bez odwoływania się do przyczyn nadnaturalnych; jako składnik refleksji filoz. łączy się ze stanowiskiem racjonalist. i materialistycznym. atelia, med.: 1) niecałkowity lub niedoskonały rozwój; 2) wrodzony brak brodawki sutkowej. atelier [atöljy; fr.] (pracownia), pomieszczenie służące do wykonywania pracy artystycznej. atelier filmowe [f. atöljy], dział wytwórni film. zawierający hale zdjęciowe, garderoby aktorskie, charakteryzatornie, magazyny rekwizytów, kostiumów itp. Atena (Pallas Atena, Pallada), mit. gr. bogini mądrości, sztuki, nauki, rękodzieła i wojny o słuszną sprawę; córka Zeusa, z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi; opiekunka Aten; świętym ptakiem A. — sowa, drzewem — oliwka (symbol pokoju), największym świętem — Panatenaje. Atena Lemnia, brązowy posąg Ateny na Akropolu ateńskim, dzieło Fidiasza; rzym. kopia głowy posągu w muzeum w Bolonii. Atena Partenos, kolosalny posąg kultowy Ateny w Partenonie; wykonany w technice chryzelefantyny przez Fidiasza; znany z kopii i źródeł literackich. Atena Promachos, kolosalny brązowy posąg Ateny jako wojowniczki, ustawiony na Akropolu ateńskim; dzieło Fidiasza; nie zachowany. atencja, daw. szacunek, uszanowanie, poważanie, względy. ateneum, nazwa fr. szkół średnich w okresie rewolucji francuskiej. Ateneum, pierwsza państw, wyższa u-czelnia w Rzymie, zał. 135 przez ces. Ha-driana. Ateneum, teatr w Warszawie (na Powi-ślu), zał. 1928; 1930-33 i 1935-39 kierowany przez S. Jąracza, 1932-34 także przez L. Schillera; postępowy repertuar, próby zdobycia widzów robotn.; odbudowany 1951. „Ateneum", miesięcznik krytycznolit., wyd. 1876-1901 w Warszawie; zał. przez W. Spasowicza i A. Pawińskiego; 1881-97 red. P. Chmielowski. „Ateneum", miesięcznik lit., wydawany w Warszawie 1903-05, Poznaniu 1908; kier. lit.: C. Jellenta; współpracownicy: S. Brzozowski, P. Chmielowski, A. Lange. „Ateneum", dwumiesięcznik kult.-artystyczny, wydawany w Warszawie 1938-39; wydawca K. Wierzyński, red.: S. Napier-ski. Aten księstwo, 1205-1458, państewko utworzone po IV krucjacie, rządzone przez fr. rodzinę de La Roche; od 1311 pod władzą Katalończyków. od 1387 — wł. rodu Acciaiuoli; 1458 podbite przez Turków. Ateny (Athine), stol. Grecji; 628 tys. mieszk., 1,9 min zespół miejski (1961); największy ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.) kraju; ośr. turyst. o świat. znaczeniu; muzea; Akropol, teatr Dionizosa, pomnik Lizykratesa, Agora, Wieża Wiatrów, Keramejkos; kościoły bizant.

(XI-XIII w.); neoklas. gmachy reprezentacyjne (XIX w.). — W starożytności gł. m. Attyki, o zawiązkach (Akropol) z okresu kultury mykeńskiej (XVI-XVII w. p.n.e.); rozkwit w VI w. pod rządami Pizystraty-dów i w V w. — „złoty wiek" Peryklesa; gł. ośr. życia umysłowego i kult. Grecji, od III w. p.n.e.— świata hellenistycznego (obok Aleksandrii); utrzymało znaczenie do 529 n.e. (zamknięcie Akademii Platońskiej) . Ateny Nike świątynia, nieduży amfipros-tylos, w porządku jońskim, z pięknie rzeźbioną balustradą, 425 p.n.e., na Akropolu ateńskim; jedna z najpiękniejszych budowli gr.; częściowo odrestaurowana. Ateńczyków skarbiec, budynek w porządku doryckim, typu templum in antis; na jego ścianach staroż. hymn z zapisem nutowym; zrekonstruowany; Delfy, ok. 490 p.n.e. ateńskie wychowanie, stosowane w starożytnej Grecji; chłopcy 7-14-letni objęci byli wykształceniem „muzycznym" (czytanie, pisanie, recytacja, śpiew, gra na instrumentach, taniec), 15-16-letni — fiz.; wychowanie kontynuowano w gimnazjach, a następnie podczas 2letniego przysposobienia wojsk, i obywatelskiego; dziewczęta otrzymywały wykształcenie domowe. Ateński Związek Morski, w staroż. Grecji organizacja polit. (symmachia) skupiająca pod przewodnictwem Aten Greków gł. z wysp M. Egejskiego i z wybrzeży Azji Mn.: A.Z.M. I (477-404 p.n.e.); A.Z.M. II (378-355 p.n.e.). Aterno-Pescara [a.-peskąra], rz. w środk. Włoszech; dł. 145 km; uchodzi do M. Adriatyckiego. ateryny (Atherinidae), rodzina ryb gł. mórz tropik., do 14 cm dł.; planktono-żerne. atest, dokument określający własności gotowego wyrobu lub materiału, wystawiony przez wytwórcę (dział kontroli techn.) lub instytucję autorytatywną. atestat (atestacja), daw. świadectwo, poświadczenie. atetoza, mimowolne powolne ruchy kończyn lub wyprostowanych palców, nasilające się wskutek emocji, a ustające we śnie; następstwo uszkodzenia układu pozapiramidowego ośrodkowego układu nerwowego. Ath [at] (flam. Aat), m. w Belgii (Hainaut); 11 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., meblarski. Athabaska [ätəbäskə], jezioro w środk. Kanadzie; pow. 7,9 tys. km2, głęb. do 260 m; uchodzi rzeka A. i wypływa jako Rzeka Niewolnicza. Athabaska [ätəbäskə], rz. w zach. Kanadzie; dł. 1220 km, dorzecze 153 tys. km2; uchodzi do jez. A. i dalej płynie jako Rzeka Niewolnicza; w dolnym biegu żeglowna; uważana za górny bieg Mackenzie. Atharwaweda, wiedza zaklęć magicznych; jedna z Wed; oprócz hymnów do bóstw zawiera zaklęcia, przekleństwa, egzorcyzmy, kulty lud. i rytuał domowy staroż. Indów. „Athenaeum", dwumiesięcznik nauk.-lit., wydawany 1841-51 w Wilnie przez J.I. Kraszewskiego. Athens [ątynz], m. w USA (Georgia); 43 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł odzieżowy, elektrotechn.; uniwersytet. Áthlone [ätloun] →Áth Luain. Áth Luain (ang. Athlone), m. w środk. Irlandii, nad rz. Sionna i jez. Loch Ribh; 9,6 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Athos, górzysty półwysep w Grecji, wsch. odgałęzienie Płw. Chalcydyckiego; liczne kościoły i klasztory (X-XVI w.) o bogato zdobionych wnętrzach (mozaiki, freski); ważny ośr. bizant. malarstwa. Na plw. A. autonomiczny obwód Ajon Oros. Atiu, wulkaniczna wyspa w pd. części Wysp Cooka; 27 km2, 1,3 tys. mieszk. (1966).

Atjeh, autonomiczna prowincja Indonezji, w pn. części Sumatry; 55 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1961); ośr. adm. Banda Atjeh. atlant (gigant, atlas), posąg muskularnego mężczyzny używany jako podpora arch., gł. zamiast kolumny; stosowany od starożytności. Atlanta [ətläntə], m. w USA, stol. stanu Georgia; 489 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,3 min (1967); przemysł samoch., lotn., odzieżowy, włók., spoż.; ośr. handl.; węzeł komunik.; 2 uniw.; muzeum; kapi-tol (XIX w.), neogot. ratusz. Atlantic City [atlantyk syty], m. w USA (New Jersey); 45 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 179 tys. (1965); miejscowość wypoczynkowa nad O. Atlantyckim. atlantrop, jedna z form pitekantropa, afryk. praczłowiek ze środk. plejstocenu; znalezisko w Algierii. Atlantycka Karta, deklaracja podpisana 14 VIII 1941 przez USA i W. Brytanię, a 24 IX przez ZSRR, dotycząca zasad polityki zagr. i powoj, stosunków międzynar.; podstawowy dokument przy tworzeniu późniejszej ONZ. Atlantycka Nizina (Nizina Nadbrzeżna), niz. w USA, na wsch. od Appalachów, między ujściem rz. Hudson a płw. Floryda; szer. 30-350 km, wys. do 100 m; na pn. głęboko wcięte w ląd zatoki (Dela-ware, Chesapeake); gł. m.: Filadelfia, Waszyngton. Atlantycki Ocean (Atlantyk), drugi pod względem wielkości (po O. Spokojnym) obszar wodny Ziemi, między Europą i Afryką a Ameryką Pn. i Pd.; umowna granica z O. Indyjskim wzdłuż 20°E, z O. Spokojnym od przyl. Horn do Ziemi Grahama; pow. 106 463 tys. km2, średnia głęb. 3332 m, maks. 9219 m (rów Puerto Rico), średnie zasolenie 35,3%o; liczne wyspy (ok. 4,9 min km2), największa — Grenlandia; gł. prąd — Zatokowy. atlantycki wał, system niem. umocnień obronnych w II wojnie świat., wzdłuż wybrzeża O. Atlantyckiego; w VI 1944 przełamany przez aliantów w czasie bitwy o Normandię. Atlantyda, mit. wyspa na O. Atlantyckim, w pobliżu Gibraltaru; wg tradycji gr. zatopiona wskutek nieznanego kataklizmu. Atlantydy, mit. gr. córki Atlasa: Plejady, Hiady i Hesperydy. atlas, anat. →szczytowy kręg. atlas, zbiór map, plansz, ilustracji, tablic itp., wybranych tematycznie i jednolicie opracowanych; np. a. geogr., hist., anat. itp. atlas, szt. plast. →atlant. Atlas, mit. gr. tytan, brat Prometeusza; skazany na dźwiganie sklepienia nieba; za pomocą głowy Meduzy zmieniony przez Perseusza w kamień. Atlas, góry w pn.-zach. Afryce (Maroko, Algieria, Tunezja); dł. ponad 2 tys. km; najwyższy szczyt Tubkal 4165 m; składają się z kilku pasm (A. Wysoki, Średni, Tellski, Saharyjski, Antyatlas, Rif); na pn. roślinność podzwrotnikowa (makia, dęby korkowy i ostrolistny), na pd. pół-pustynna. atlas lingwistyczny, zbiór map jakiegoś obszaru językowego, ilustrujący zróżnicowanie cech językowych (Mały atlas gwar polskich pod red. K. Nitscha i M. Karasia). atleta (zapaśnik), zawodnik uprawiający zapasy. atletyczny: 1) dobrze rozwinięty fizycznie, silny, muskularny, barczysty; 2) zapaśniczy. atletyk, jeden z typów konstytucjonalnych wg klasyfikacji E. Kretschmera; muskularny, o szerokich ramionach, wąskich biodrach. atletyka terenowa, ćwiczenia ruchowe w postaci biegów, skoków, rzutów, pokonywania przeszkód, wspinania, utrzymywania równowagi itp., odbywane w tere-

nie; część składowa treningu w wielu dyscyplinach. atłas, miękka tkanina jedwabna lub bawełniana o splocie zw. atłasowym; prawa strona gładka, o silnym połysku, lewa matowa (tzw. satyna). Atłasow WŁADIMIR W., ?-1711, podróżnik ros.; stał na czele ekspedycji ros. na Kamczatkę; pierwszy opisał jej ludność i przyrodę. atm, symbol jednostki atmosfera fizyczna. atman, dusza, duch; w filozofii i religiach ind. jaźń jednostki, niezmienna w toku przemian sansary; wg innych tożsama z Brahmanem-Atmanem, który jest jedyną rzeczywistością. atmofilne pierwiastki, pierwiastki chem. występujące w stanie gazowym lub odznaczające się wielką lotnością; gromadzą się w atmosferze; do p.a. należą: gazy szlachetne, azot, wodór. atmosfera, astr. gazowa otoczka planety, księżyca lub zewnętrzne warstwy gwiazdy; posiadają ją wszystkie planety, z wyjątkiem Merkurego; na ogół są nieprzezroczyste dla promieniowania widzialnego (z wyjątkiem Ziemi i Marsa) i całkowicie przesłaniają stałą powierzchnię planety; do a. gwiazdy zalicza się warstwy leżące nad fotosferą, często też fotosferę. atmosfera, fiz. jednostka ciśnienia; a. fizyczna (atm), ciśnienie słupa rtęci (Hg) wys. 760 mm w temp. 0°C przy normalnym przyśpieszeniu ziemskim (gn — = 9,80665 m/s2), 1 atm = 101 325 N/m2; a. techn. (at) — ciśnienie 1 kilograma siły na pow. 1 cm2, określane w stosunku do próżni (a. techn. absolutna, at a) lub ciśnienia otoczenia (a. techn. nadciśnienia, at n), 1 at = 1 kG/cm2 = 98 066,5 N/m2. atmosfera ochronna, gaz lub mieszanina gazów doprowadzona z zewnątrz do komory grzejnej pieca w celu zabezpieczenia znajdującego się w nim wsadu gł. przed utlenieniem i odwęgleniem. atmosfera redukująca, gaz lub mieszanina gazów mająca własności chem. wiązania tlenu (np. redukująca tlenki metali do czystego metalu), wprowadzana do zbiornika lub pieca. atmosfera swobodna, część atmosfery ziemskiej rozciągająca się w górę od wys. 1-1,5 km nad pow. Ziemi, na którą podłoże nie wywiera bezpośredniego wpływu. atmosfera wzorcowa (atmosfera standardowa), umowny rozkład temperatury, ciśnienia i gęstości powietrza na różnych wysokościach n.p.m., przyjęty za wzorzec przy porównywaniu własności statków latających lub ich zespołów napędowych; własności pomierzone w danych warunkach przelicza się do warunków a.w. atmosfera ziemska, powłoka gazowa otaczająca Ziemię; składa się z mieszaniny gazów zw. powietrzem; wyróżnia się w niej szereg warstw o różnych właściwościach: troposferę, stratosferę, mezosferę, termosferę, egzosferę oraz homosferę, heterosferę, ozonosferę i jonosferę. atmosfery cyrkulacja ogólna, ruch mas powietrza w skali całego globu, związany z rozkładem średniego ciśnienia atm. na kuli ziemskiej. atmosferyczna sytuacja (sytuacja synoptyczna), zespół warunków, pod wpływem których kształtuje się pogoda na danym obszarze; zależy od aktualnego rozkładu mas powietrza, frontów atm. oraz wyżów i niżów barycznych; stanowi podstawę do opracowywania prognozy pogody. atmosferyczne ciśnienie, ciśnienie, jakie wywiera powietrze na wszystkie znajdujące się w nim przedmioty; pomiaru dokonuje się barometrem; jednostkami są: milibar ł mm słupa rtęci (mm Hg); średnia wartość na poziomie morza wynosi 760 mm Hg; ca. maleje wraz ze wzrostem wysokości. atmosferyczne pływy, cykliczne zmiany ciśnienia atm. wywołane siłami grawitacyjnymi Słońca i Księżyca.

atomowy zegar 63 atmosferyczne zmętnienie, zmniejszenie przezroczystości atmosfery ziemskiej wywołane przez zawieszone w niej liczne drobne cząstki pyłu, dymu itp. atmosferyki, fale elektromagnet. o dł. od 15 m do 1500 km, wywołane wyładowaniami atm.; źródło zakłócających trzasków w odbiornikach radiowych. at n, symbol jednostki atmosfera techniczna nadciśnienia. atol, wyspa koralowa, w kształcie ciągłego lub przerywanego pierścienia otaczającego fragment morza zwany laguną; a. występują tylko w strefie międzyzwrotnikowej, zwł. O. Spokojnego. atom, układ cząstek elementarnych złożony z dodatnio naładowanego jądra, zawierającego protony i neutrony, oraz z powłok ujemnie naładowanych elektronów o liczbie równej liczbie protonów w jądrze; rozmiary rzędu 10~10 m, masa w granicach 1027 ÷ 10-25 kg. atomal N-(2-hydroksyetylo)-o-aminofe-nol, substancja wywołująca, składnik drobnoziarnistych wywoływaczy; również nazwa wywoływacza drobnoziarnistego. atomistyka, nauka o ziarnistej, nieciąg-łej budowie materii (atomy), zapoczątkowana przez staroż. filozofów gr., w nowoczesnej postaci utworzona przez J. Dal-tona. atomizator, typ silnikowego opryskiwacza drobnokroplistego z pomocniczym strumieniem powietrza, do zwalczania szkodników i chorób roślin uprawnych. atomizm, filoz. pogląd, wg którego wszelkie całości (układy złożone) dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia dotyczące ich elementów składowych. atomizm logiczny, pogląd w teorii i metodologii nauk, wg którego całą prawdę o świecie można wyrazić w tzw. zdaniach elementarnych (najprostszych zdaniach log.) o prostych, jednostkowych (atomowych) faktach (L. Wittgenstein). atomizm psychologiczny, pogląd panujący w psychologii XVIII i XIX w., wg którego całe życie psych. składa się z prostych, nierozkładalnych elementów („atomów psych."). atomizm społeczny, XIX w. pogląd na społeczeństwo i życie społ. głoszący, że społeczeństwo stanowi luźny zbiór niepowiązanych ze sobą jednostek, oraz że całością życia społ. rządzi zasada autoregulacji; wiązał się z utylitaryzmem i liberalizmem; A. Smith, J. Bentham, J.S. Mill. atomowa bomba, rodzaj bomby jądrowej o wielkiej energii wybuchu, powstałej w procesie jądrowej reakcji łańcuchowej rozszczepienia jąder uranu 235, 233 lub plutonu 239; zrzucona przez Amerykanów podczas II wojny świat, na Hiro-simę i Nagasaki. atomowa jednostka masy (a.j.m.), w fiz. i chem. skali mas atomowych 1/12 masy izotopu węgla 12 (jednostka węglowa) lub (dawniej) 1/16 masy izotopu tlenu 16 (jednostka tlenowa). atomowa liczba (liczba porządkowa, Z), podstawowa wielkość charakteryzująca i definiująca pierwiastek chem.; oznacza liczbę protonów w jądrze atomu danego pierwiastka, co określa jego położenie (numer) w okresowym układzie pierwiastków. atomowa masa (ciężar atomowy), względna masa atomu danego pierwiastka chem., obliczana w stosunku do 1 /12 masy izotopu węgla 12C, przyjętej za atomową jednostkę masy (jednostka węglowa). atomowa objętość, objętość, którą zajmuje 1 gramatom danego pierwiastka. atomowe ciepło, ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1 gramatomu danego pierwiastka chem. o 1°C. atomowy promień, połowa średnicy atomu danego pierwiastka chem.; wyznaczany jest z danych krystalograficznych. atomowy statek →jądrowy statek. atomowy zegar, zegar, którego zasada działania oparta jest na wykorzystaniu

64 atomy znakowane

pewnych zjawisk wewnątrz atomów lub molekuł; uzyskiwana obecnie dokładność chodu z.a. — 1 sek na 3000 lat. atomy znakowane (atomy znaczone) → izotopowe wskaźniki. Aton, mit. egip. tarcza słoneczna, widzialny przejaw boga Re; jedyne bóstwo w religii Amenhotepa IV Echnatona; przedstawiany jako dysk słoneczny z promieniami zakończonymi dłońmi: ośr. kultu — Achetaton (obecnie Tell el-Amarna). atonalność, muz. zasada przeciwstawna tonalności, przyjmująca równoważność wszystkich 12 dźwięków skali chromatycznej i łączenie ich we współbrzmienia od siebie niezależne; a. odnosi sią do muzyki w latach ok. 1910-30. atonia, niedostateczny stan napięcia mięśniowego lub jego brak; występuje w uszkodzeniach rdzenia, móżdżku, nerwów obwodowych, a także niekiedy w pląsawicy. atopia, rodzaj alergii, który cechują: występowanie rodzinne, predyspozycje do dziedziczenia, znaczna eozynofilia; np. katar sienny, dychawica oskrzelowa. atotyda →strumieniowy silnik. ATP, biochem. →adenozynotrójfosforo-wy kwas. atrakcyjny, pociągający, nęcący, interesujący. atraklanty (przynęty), czynniki chem. (działające np. jak bodźce pokarmowe) lub fiz. (np. światło, dźwięk) wabiące owady, gryzonie i in.; stosowane w celu podniesienia wielkości zbiorów (np. przez zwiększenie stopnia zapylania), zwalczania szkodników. atrament, zazwyczaj wodny roztwór lub zawiesina barwnika, z dodatkiem składnika nadającego wymaganą konsystencję (np. gumy arab.) i środków konserwujących (np. formaliny). atrapa, imitacja sprzedawanych towarów lub puste opakowanie, ustawiane na wystawach sklepowych jako reklama. Atrato, rz. w pn.-zach. Kolumbii; dł. 670 km; uchodzi do M. Karaibskiego; żeglowna od m. Quibdo. atrepsja, stan skrajnego wyniszczenia organizmu dziecka, ze znacznym upośledzeniem wzrostu, występujący wskutek przewlekłych zaburzeń w odżywianiu (gł. niedobiałczenia) lub przewlekłych schorzeń. Atreusz, mit. gr. król Myken; goszcząc znienawidzonego brata, Tiestesa, podał mu pieczeń z jego własnych synów. Atreusza skarbiec (grób Agamemnona), grób kopułowy w Mykenach (ok. 1400 p.n.e.), nakryty pozorną kopułą (średnica 12 m); cenny zabytek sztuki mykeńskiej. atrezja, med. →zarośnięcie. atrium, arch. w rzym. domach centr. pomieszczenie oświetlane przez otwór w dachu (cornpluvium), pod którym był basen na wodę (impluvium); w bazylikach starochrześc. otwarty dziedziniec przed narteksem.. atrofia, med. →zanik. atromid S, farm. →clofibrat. atropina, alkaloid porażający zakończenia nerwów przywspółczulnyćh, a pobudzający ośrodki oddechowe; lek przeciw-skurczowy i przeciwbólowy w skurczach żołądka, astmie, okulistyce. atrybut, filoz. istotna i konieczna cecha przedmiotu, bez której nie mógłby on istnieć. atrybut, językozn. →przydawka. atrybut, szt. plast, przedmiot związany z życiem lub działaniem przedstawianej postaci, dodawany jako znak rozpoznawczy (np. a. Neptuna — trójząb); przejęty ze starożytności; miał szczególne znaczenie w sztuce średniowiecznej. atrybutywny, przydawkowy, określający. Atrydzi, mit. gr. potomkowie Atreusza (m.in. Agamemnon i Menelaos); haniebny czyn popełniony przez Atreusza zapoczątkował liczne zbrodnie w rodzinie.

Atsugi, m. w Japonii (Honsiu), k. Jo-kohamy; 61 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn.; amer. baza lotnicza. attaché [-szy; fr.J, najniższy stopniem urzędnik służby dyplomatycznej przydzielany jako specjalista w określonej dziedzinie, np. a. wojsk., prasowy, handlowy. Altalidzi, dynastia panująca 283-133 p.n.e. w państwie pergameńskim (Perga-mon); m.in. Attalos I Soter, Attalos III Filometor. Attalos III Filometor, 171-133 p.n.e., król pergameński od 139, syn Eumenesa II; przekazał w testamencie swe państwo Rzymowi. Attalos I Soter, 269-197 p.n.e., władca pergameński od 241, syn Eumenesa I; uniezależnił państwo od Syrii i przyjął tytuł króla; uczynił Pergamon jednym z ośr. kultury hellenistycznej; protektor nauki i sztuki; założyciel Biblioteki Per-gameńskiej. Attar FARID UD-DIN MUHAMMAD, ?-ok. 1220, poeta pers.; poematy mistyczne, alegor.; dywan poezji lir., żywoty sufich. Atter, jezioro w Austrii, w Alpach Salz-burskich, na wys. 465 m; pow. 46,7 km2, głęb. do 171 m. Atterbom [atəbo:m] PER DANIEL, 1790-1855, pisarz szwedz.; romantyk, przywódca tzw. fosforystów, tworzących pod wpływem romantyzmu niem.; poezje, baśń dram., eseje. Attis, mit. gr. frygijskie bóstwo wegetacji; ukochany bogini Kybele; symbol zamierania przyrody i budzenia się jej do nowego życia. Attlee [ätly] CLEMENT RICHARD, 1883-1967, polityk bryt.; czołowy działacz Partii Pracy; 1940-45 wicepremier, 1945-51 premier; współtwórca NATO. atto-, a, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (pod-wielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10-18 danej wielkości, np. 1 am = = 10-18 m. ,,attycka sól", dowcip cięty i złośliwy, ale wytworny; typowy dla kultury językowej złotego okresu retoryki ateńskiej (ok. poł. V w.-ok. poł. IV w. p.n.e.). attycyzm, kierunek w dziejach antycznej retoryki i kultury językowej; zasada prostoty, precyzji i czystości słownictwa; wzorowanie się na dialekcie attyckim i klas. okresie gr. retoryki. attyka, ścianka wieńcząca budynek, zasłaniająca dach, często o bogatej dekoracji arch.-rzeźb.; może być pełna, ażurowa, schodkowa; od renesansu powszechnie stosowana w architekturze nowożytnej. Attyka (Atiki), kraina hist., obecnie no-mos, w środk. Grecji, nad M. Egejskim; 2,9 tys. km2, 2,0 mln mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek; wydobycie marmurów (Pentelikon), boksytów; ośr. adm. Ateny. Attykus →Herodes Attykus z Maratonu. Attyla (zw. ,.biczem Bożym"), ?-453, władca Hunów od 433; twórca potężnego państwa, sięgającego od Kaukazu po Ren, z ośrodkiem w Panonii; 451 pobity przez Aecjusza na Polach Katalaunijskich. atu, w kartach — wybrany kolor, którego karty biją inne kolory bez względu na wartość kart; karta bijąca wszystkie inne w grze, atut. Atum, mit. egip. bóstwo słoneczne czczone w On; uosabiało zachodzące słońce; wyobrażany w postaci mężczyzny w podwójnej koronie. atut: 1) karta bijąca wszystkie inne w grze; 2) możliwość, której wyzyskanie da pomyślny rezultat; argument w jakiejś sprawie. atypia, brak typowych cech; nietypowy, nieprawidłowy przebieg choroby; nietypowość, nieprawidłowość. Atzcapotzalco [atskapotsalko], m. w Meksyku, w zespole miejskim m. Meksvk; 50 tys. mieszk. (1960); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny.

Au, symbol pierwiastka chem. złota. AU →Akademia Umiejętności. Au JULIUSZ, 1842-88, ekonomista rolny; 1870-77 dyr. wyższej szkoły roln. w Żabi-kowie k. Poznania; prof. wyższej szkoły roln. w Dublanach, red. m.in. jej „Roczników". Auasz (Awasz), rz. w Etiopii; dl. ok. 700 km; źródła na Wyż. Abisyńskiej, uchodzi do jez. Abbie. Aub MAX, ur. 1903, pisarz hiszp.; dramaty początkowo o tematyce miłosnej, później poruszające zagadnienia współczesności, powieści, eseje, Aubanel [obanel] THEODORE, 1829-86, prowansalski poeta i dramatopisarz; propagator odrodzenia prowansalskiej literatury narodowej. Auber [obę:r] DANIEL, 1782-1871, fr. kompozytor oper poważnych (Niema z Portici) i komicznych (Fra Diavolo). Aubervilliers [oberwiljy], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 74 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłowy. Aubigné [(d')obinjy] AGRIPPA D', 1552-1630, fr. poeta i historyk; zwolennik reformacji, uczestnik wojen rel.;'prace hist., poematy satyr, i polit. (Les Tragiques). Aubrac [obrak], masyw wulkaniczny w Masywie Centralnym (Francja); wys. do 1471 m (Truć de Mailhebiau); hodowla bydła. Aubusson [obüsą], m. w środk. Francji; 5,9 tys. mieszk. (1968); muzeum; od XV w. ośr. wyrobu dywanów (słynne gobeliny). Auch [o:sz], m. w pd. Francji, w Basenie Akwitańskim; ośrodek adm. dep. Gers; 21 tys. mieszk. (1968). Auchincloss [o:kynklos] Louis, ur. 1917, pisarz amer.; realist. powieści psycholo-giczno-społeczne (The House of Five Ta-lents — dzieje upadku rodzinnej fortuny). Auchinleck [o:kynlek] CLAUDE JOHN, ur. 1884, marszałek bryt.; 1941 głównodowodzący wojsk bryt. w Indiach, 1941-42 kierował operacjami wojsk, w Afryce Pn. Auckland [orkləndl, grupa wysp nowozelandzkich na O. Spokojnym, na pd. od W. Południowej; 606 km2; pochodzenia wulkanicznego; nie zamieszkane; połów fok. Auckland [orklənd], półwysep w Nowej Zelandii, na pn. W. Północnej; pagórkowaty, na wybrzeżach niziny; wygasłe wulkany; cieplice; hodowla bydła typu mlecznego; uprawa drzew cytrusowych; gł. m. Whangarei. Auckland [oiklənd], m. na W. Północnej, największy ośr. przem. i gł. port Nowej Zelandii; 152 tys. mieszk., zespół miejski 577 tys. (1968); przemysł stoczn.. metal., drzewny, spoż.; uniwersytet. au courant [okurã; fr.], obeznany, zaznajomiony z bieżącym stanem rzeczy w jakiejś dziedzinie. aucuba (mozaika aukuba), choroba wirusowa tytoniu, pomidorów, ziemniaków: objawy: na liściach jaskrawożółte plamy różnej wielkości. audaces fortuna iuvat [łac], „śmiałym szczęście sprzyja" (z Eneidy Wergiliusza). Aude [o:d], rz. w pd. Francji; dł. 220 km; uchodzi do Zat. Lwiej. Auden [o:dn] WYSTAN HUGH, ur. 1907, poeta angloamer.; organizator lewicowej grupy poet. w 1. 30-ych; ekspresjonist. dramaty (z Ch. Isherwoodem), zintelektualizowana liryka. Auderska HALINA, ur. 1904, pisarka: dramaty (Rzeczpospolita zapłaci) i słuchowiska radiowe; współautor Małego słow-nika języka polskiego. audiatur et altera pars [łac], należy wysłuchać także drugiej (przeciwnej) strony przed rozstrzygnięciem sprawy (wydaniem orzeczenia). Audiberti [odiberti] JACQUES, 1899-1965, pisarz fr., zbliżony do surrealizmu; zwolennik powrotu do retoryki; poezje, powieści, dramaty (Zło krąży). audiencja, posłuchanie udzielone przez osobę na wysokim stanowisku.

audiogram, krzywa przewodnictwa kostnego i powietrznego dźwięków nadawanych przez aparat zw. audiometrem, wykreślana osobno dla każdego ucha podczas badania narządu słuchu. audiologia, nauka o właściwościach i działaniu zmysłu słuchu oraz o jego zaburzeniach. audiometr, elektroakustyczny aparat do nadawania dźwięków o różnej częstotliwości (od 125 do 10 000 Hz), służący do badania narządu słuchu. audiometria, dział audiologii zajmujący się badaniem właściwości słuchu ludzkiego, w celu sprawdzenia prawidłowości działania narządu słuchu i ewent. wskazania rodzaju jego uszkodzenia; posługuje się aparatem elektr. — audiometrem. audion, nazwa nadana przez L. De Fo-resta wynalezionej przez niego triodzie. Audubon [o:dəbon] JOHN JAMES, 1785-1851, amer. ornitolog i podróżnik; badacz ptaków Ameryki Pn.; 5tomowe dzieło Ornitliological Biography sam zilustrował. audycja, jednostka programu radiowego lub telewizyjnego (a. słowna, muz., slow-no-muzyczna). audytorium: 1) sala, w której odbywają się wykłady, odczyty itp.; 2) ogół słuchaczy jakiegoś wykładu, odczytu, przemówienia, koncertu. audytywne środki w nauczaniu (środki słuchowe), audycje radiowe, nagrania na taśmach magnetofonowych, na płytach, dzięki którym uczeń przyswaja sobie wiadomości słuchowo. audytywny, przyswajany za pomocą słuchu; słuchowy. Auc [auə], m. w pd. części NRD, w Ru-dawach; 31 tys. mieszk. (1968); wydobycie rudy uranu; huta niklu, przemysł maszyn., metalowy. Auenbrugger LEOPOLD, 1722-1809, lekarz austr., twórca metody badania klatki piersiowej za pomocą opukiwania (perkusji). Auera koszulka, koszulka żarowa lampy gazowej, wykonana z mieszaniny tlenku toru i tlenku ceru; silne źródło światła. Auerbach, m. w pd. części NRD, w Ru-dawach; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., elektrotechn.; ośr. turystyczny. Auersperg [a-] ANTON ALEXANDER VON →Grün Anastasius. Auerstedt [auersztet] (w. w NRD, k. Jeny). 1806 zwycięstwo wojsk fr. pod dowództwem marszałka L.N. Davouta nad liczniejszą armią pruską. Auer von Welsbach [auər fon w.] CARL, 1858-1929; austr. chemik i wynalazca; rozdzielił dydym na pierwiastki: neodym i prazeodym, odkrył lutet, wynalazł tzw. siatkę Auera. Auezow MUCHTAR, 1897-1961, kazach. pisarz, znawca folkloru; prof. uniw. w Alma Acie, czł. AN Kazach.SRR; współautor historii literatury kazach.; monografia o eposie kazach.; powieści, opowiadania, dramaty. Auferstanden aus Ruinen und der Zu-kunft zugewandt [aufərsztandən a. r. u. d. cu:kunft cu-], hymn nar. NRD; powstał 1949, słowa J.R. Bechera, muzyka H. Eislera. Auger [oży] PIERRE VICTOR, ur. 1899, fizyk fr.; prof. Sorbony, dyr. Departamentu Nauk Przyrodn. UNESCO; prace gł. z fizyki neutronów i promieniowania kosmicznego. Augera zjawisko, przejście atomu ze stanu wzbudzonego do stanu o mniejszej energii połączone z emisją elektronu z jednej z powłok elektronowych tego atomu. Augereau [ożro] PIERRE FRANCOIS CHARLES, 17551816, marszałek Francji, wybitny dowódca w wojnach rewol. Francji i napoleońskich. Augezdecki ALEKSANDER, pocz. XVI w.~ 1577, drukarz czes.; 1550-56 w Królewcu, następnie w Szamotułach w drukarni Ł. Górki; druki polskie.

Augiasz, mit. gr. król Elidy (Peloponez); oczyszczenie jego od lat nie sprzątanych stajni było jedną z 12 prac Heraklesa. Augiasza stajnia, przen. sprawa zaniedbana, zapuszczona (tak w sensie fiz., jak i moralnym), której uporządkowanie wymaga nadludzkiego wysiłku. Augier [ożjy] EMILE, 1820-89, dramato-pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; komedie obyczajowe i społ.; Zięć pana Poirier. augit, minerał z grupy piroksenów, krzemian wapnia, magnezu, żelaza i glinu, o zmiennym składzie chem.; brun., czarny; pospolity składnik skał magmowych. augmentatyw (augmentativum), wyraz o znaczeniu zgrubiałym; zgrubienie. Augsburg [auks-], m. w NRF (Bawaria), nad rz. Lechi, na przedgórzu alpejskim, ośr. adm. okręgu Szwabii; 211 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. i turyst.; romańsko-got. katedra (X-XIV w.) ze słynną kaplicą Fuggerów (XVII w.), got. kościoły, renes. Ratusz i arsenał, barok, domy cechów piekarzy i tkaczy. augsburskie interim, próba kompromisu z katolicyzmem, narzuconego przez ces. Karola V protestantom niem. na sejmie w Augsburgu 1548. augsburskie wyznanie wiary, zbiór 28 artykułów wiary stanowiących podstawę lu-teranizmu; przedstawione 1530 na sejmie w Augsburgu jako podstawa niedoszłej ugody między protestantami i katolikami. augsburski pokój religijny, uchwalony 1555 przez sejm Rzeszy, który legalizując protestantyzm augsburski w Rzeszy, przyjął zasadę ,,cuius regio, eius religio". Augstein [auksztain] RUDoLF (pseud. Jens Dawid), ur. 1923, publicysta niem. (NRF), wydawca „Der Spiegel". augurowie, w staroż. Rzymie kolegium kapłanów przeprowadzających auspicje. August →Oktawian August. August II (zw. MOCNYM), 1670-1733, elektor saski, z dyn. Wettinów, król poi. 1697-1706 i od 1709; udział w wojnie północnej; w rywalizacji o tron ze S. Leszczyńskim uzyskał poparcie Rosji (Sejm Niemy). August III, 1696-1763, elektor saski, z dyn. Wettinów, król pol. od 1733, syn Augusta II; rządy faworytów, zwł. H. Briihla; szczyt dezorganizacji ustro-jowó-polit. państwa, rosnąca zależność od sąsiadów. Augusta [łac, 'dostojna'], w staroż. Rzymie tytuł nadawany żonom cesarzy. Augusta [o:gastə], m. w USA (Georgia), nad rz. Savannah; 58 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 237 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., chem., spoż., mat. bud.; ośr. handl.; kościoły (XVIII-XIX w.), arsenał i kolegium med. (XIX w.). Augusta, m. i port we Włoszech (Sycylia), nad M. Jońskim; 29 tys. mieszk. (1963); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Augusta [o:gastə], m. w USA, stol. stanu Maine; 22 tys. mieszk. (1970); ośr. handlowy. Augusta Mauzoleum, monumentalny grobowiec wzniesiony na Polu Marsowym w Rzymie przez Augusta dla siebie i swojej rodziny; forma tambura z ziemnym nasypem; częściowo odrestaurowany. Augustinčić ANTUN, ur. 1900, rzeźbiarz jugosł., przedstawiciel monumentalnego realizmu; pomniki (pomnik Pokoju w gmachu ONZ w Nowym Jorku), popiersia. Augustowska Puszcza, obszar leśny na Pojezierzu Suwalskim i Równinie Augustowskiej; pow. ok. 1000 km2; drzewostan tworzą gł. świerk, sosna i dąb na pn. oraz sosna w środk. i pd. części; jeziora. Augustowski Kanał, droga wodna łącząca Biebrzę z Niemnem; dł. 102 km (80 km w granicach Polski), 18 śluz; nośność statków — 100 t; prowadzi m.in. przez jeziora Augustowskie i częściowo Czarną Hańczę; otwarty 1839; szlak turystyczny.

auramina 65 Augustów, m. pow. w woj. białostockim, nad Nettą i jez. Necko oraz Białym; 19,8 tys. mieszk. (1970); przemysł skórz., drzewny, tytoniowy; osr. turyst.-wypoczynkowy; prawa miejskie 1557. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1400 mieszkańców; pod A. masowe egzekucje w Szczerbie (8 tys. osób) i Klonownicy (6 tys.); Puszcza Augustowska — rejon działania partyzantki radz. i AK; zniszczony w 70%, odbudowany. augustówka, szabla pol. używana w XVIII w. Augustus [łac, 'dostojny'], tytuł cesarzy rzym.; pierwszy raz nadany uchwalą senatu (27 p.n.e.) Oktawianowi. Augustyn (Aurelius Augustinus), 354-430, wczesnochrześc. filozof i teolog, gł. przedstawiciel patrystyki; przystosował neoplatonizm do potrzeb wiary chrześc; dzieje ludzkości ujmował jako walkę „państwa bożego" (wybranych) z „państwem ziemskim" (potępionych); uznany za świętego; Państwo Boże, Wyznania. augustynizm, kierunek filoz.-teol. nawiązujący do koncepcji Augustyna; był oficjalną filozofią kat. przed tomizmem; inspirował niektóre kierunki antykośc; współcześnie — wątki a. w chrześc egzy-stencjalizmie. Augustynowicz ALEKSANDER, 1865-1944, malarz; portrety, kwiaty, pejzaże; malowidła ścienne. August z Prima Porta, posąg rzymski ces. Augusta w pancerzu, z alegor. płaskorzeźbą; przykład oficjalnego portretu władcy rzym., I w. p.n.e. (Muzeum Watykańskie). aukcja, publiczna sprzedaż, w której nabywcą zostaje ofiarowujący najwyższą cenę; licytacja, przetarg. aukcja wojska: 1) powiększenie stanu liczebnego wojska; 2) w XVIII w. hasło obozu patriot. w Polsce. auksochromy, chem. w teorii barwników pewne ugrupowania atomów, np. —OH, —NH2, które wprowadzone do cząsteczki związku org., tzw. chromogenu, powodują nasilenie jego barwy i nadają mu właściwości barwnika użytkowego. auksyny, stymulatory wzrostu, hormony roślin (fitohormony), wytwarzane w stożkach wzrostu pędów i korzeni. Auksztota, nazwa (obecnie nie używana) Litwy właściwej, tzw. górnej (nad średnim biegiem Niemna i Wilii); kolebka państwa litewskiego. aukuba (Aucuba), niski krzew Dalekiego Wsch., o zimotrwałych liściach; a. japońska (i jej odmiany) uprawiana jako ozdobna, gł. doniczkowa. aula: 1) w staroż. Grecji — wewn. dziedziniec w domu mieszkalnym; 2) w Rzymie — pałac ces. lub sala przyjęć; 3) część bazyliki starochrześc; 4) w średniowieczu — mieszkanie władcy; 5) od XVI w. — reprezentacyjna sala wykładowa. Au Lac [au lak], państwo wietnamskie w III—II w. p.n.e. na terytorium Bac Bo. Aulard [ola:r] FRANCOIS ALPHONSE, 1849-1928, historyk fr.; prof. Sorbony; badacz rewolucji fr., wydawca źródeł, założyciel i red. „Revue de la Revolution Francaise". Auleitner ANTONI, 1801-98, leśnik; do 1867 działał w administracji lasów rządowych Królestwa Pol.; prace z zakresu leśnictwa; Gospodarstwo leśne. aulos, instrument muz., aerofon (dęty drewn.) ze stroikiem podwójnym; popu-larny w staroż. Grecji. auł, osada ludów Azji Środk. (Turkmeni, Karakałpacy); także osada górska na Kaukazie. au naturel [onatürel; fr.]: 1) w stanie naturalnym, przyrodzonym; 2) bez przypraw, sosów itp. (o potrawach, napojach). aura, pogoda, powietrze, stan pogody. aura, med. doznania zmysłowe, ruchowe lub psych., bezpośrednio przed napadem padaczki. auramina, żółty, syntet. barwnik zasadowy, z grupy barwników dwuarylometano-

66 Aurangabad wych, stosowany gł. do barwienia drewna, skór, papieru, także środek antyseptyczny. Aurangabad, m. w Indii (Maharasztra); 88 tys. mieszk. (1961); wyrób tkanin ba-wełn. i jedwabnych; uniwersytet. Aurangzeb, 1618-1717, władca ind., z dyn. Wielkich Mogołów; prowadził długotrwałe wojny (wskutek nietolerancji rel.); w walce o tron zabił trzech braci i uwięził ojca. Aurelian, ok. 213-275, cesarz rzym. od 270; odparł ataki Germanów i umocnił granice państwa; Rzym otoczył murem; odebrał Zenobii Azję Mn., Syrię i Egipt, uzurpatorowi Tetrykowi — Galię; wzmocnił system monetarny; przyjął tytuł Doini-nus et Deus ['pan i bóg']. Aureliana Mury, obwarowania m. Rzymu wzniesione w 2 poł. III w. przez ces. Aureliana; częściowo zachowane. aureola, szt. plast, świetlisty otok wokół postaci boskich lub świętych; motyw przejęty z buddyzmu, w sztuce chrześc, od IV w.; rodzaje a.: mandorola, gloria, nimb. aureomycyna (chlorotetracyklina), antybiotyk z grupy tetracyklin stosowany w licznych chorobach zakaźnych, także zewnętrznie jako środek odkażający. Aures, masyw górski we wsch. Algierii; najwyższy szczyt Dżebel Szelia 2329 m. Auric [orik] GEORGES, ur. 1899, kompozytor fr.; dyr. Grand Opera i Opéra Comi-que w Paryżu; balety, opera komiczna, muzyka do filmów. auriga, w staroż. Rzymie — woźnica, zwł. kierujący wozem podczas igrzysk. Auriga z Delf, oryginalny gr. brązowy posąg woźnicy, dar wotywny Polizalosa dla Apollina Delfickiego z 478 lub 474 p.n.e., typowy dla sztuki z pogranicza archaizmu i klasycyzmu; Muzeum w Delfach. Aurillac [orijak], m. we Francji (Ower-nia), w Masywie Centralnym, ośrodek adm. dep. Cantal; 28 tys. mieszk. (1968). Auriol [orjol] VINCENT, 1884-1966, fr. polityk, działacz socjalist., adwokat; kilka-kiotnie minister; w czasie okupacji w ruchu oporu; 1947-54 prezydent. Aurobindo (właśc. Arawinda Ghosh), 1872-1950, ind. filozof i mistyk, zwolennik wedanty i tantryzmu; twórca rei. podstaw działalności polit.; przywódca ruchu nar. w Bengalu 1905-07. Aurora, mit. rzym. bogini świtu; mit. gr. Eos. Aurora [o:ro:r3], m. w USA (Kolorado), w zespole miejskim Denver; 74 tys. mieszkańców (1970). Aurora [o:ro:ra], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago;"74 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. „Aurora", krążownik ros., wodowany 1903; 1917 opanowany przez rewol. marynarzy; wystrzał z „A." 7 XI (25 X) 1917 był sygnałem do szturmu na Pałac Zimowy w Piotrogrodzie, później uznany za symbol, początek rewolucji październikowej; od 1948 okręt-muzeum. „Aurore, L' " [(l)oro:r], fr. dziennik prawicowy, wydawany od 1942. Aury [ori] DOMINIQUE, ur. 1906, fr. pisarka, tłumaczka i dziennikarka. auryna (koralina, kwas rozolowy), syn-tet. barwnik trójarylometanowy; stosowany jako wskaźnik w analizie chem. (w środowisku kwaśnym — żółty, w zasadowym — czerwony). aurypigment, minerał, siarczek arsenu; cytrynowożółty, złocisty, o połysku diamentowym lub półmetalicznym; produkt procesów hydrotermalnych. Auschwitz-Birkenau [auszwyc byr-] →O-święcim. Auseklis (właśc. Krogzemis Mikelis), 1850-79, poeta łot.; przedstawiciel romantyzmu; wiersze wyrażające nastroje wolnościowe; liryki osobiste i patriot., satyry. auskultacja →osłuchiwanie. Auskulum (Ausculum, obecnie Ascoli Sa-triano, miejscowość we Włoszech, Apulia), 279 p.n.e. zwycięstwo Pyrrusa nad Rzymianami kosztem ogromnych strat (stąd ,,pyr-rusowe zwycięstwo").

auspicje, w religii rzym. odczytywanie woli bogów z lotu, krzyku i zachowania się ptaków oraz zjawisk na niebie (np. błyskawic); przeprowadzane przez augu-rów; wyniki a. uważano za wyraz opieki i życzliwości bóstw — stąd „działanie pod czyimiś a." znaczy pod czyimś patronatem. Aussee, Bad [b. ause:], uzdrowisko z gorącymi źródłami (solanki), w Austrii (Styria); wydobycie soli kamiennej. Austen [ostyn] JANE, 1775-1817, pisarka ang.; powieści z życia ziemiaństwa, wyróżniające się celną obserwacją psychol., kunsztem narracji, ironicznym humorem (Duma i uprzedzenie). austenit, składnik strukturalny stali i żeliw, roztwór stały węgla w żelazie γ; w stalach węglowych występuje w temp. powyżej 723°. austenityzowanie, część zabiegu obróbki cieplnej stali polegający na jej wygrzewaniu w temperaturze trwałości austenitu. austeria, dawna nazwa karczmy. Austin [ostyn] JOHN 1790-1859, prawnik ang., uczeń J.S. Milla, jeden z twórców pozytywizmu prawniczego; uważany na Zach. za twórcę nowoż. prawoznawstwa. Austin [ostyn], m. w USA, stol. stanu Teksas, nad rz. Colorado; 247 tys. mieszk, (1970); ośr. handl. przemysł spoż., poligraf.; uniwersytet. Australes [ostral] →Tubuai. Australia, najmniejszy kontynent Ziemi, na półkuli pd.; 7,7 mini km2, 12,2 mln mieszk. (1968); rozciągłość południkowa 3,2 tys. km, równoleżnikowa — 4 tys. km. Mało rozczłonkowany (półwyspy ok. 7,57o pow., wyspy ok. 1%); śr. wys. 292 m, powyżej 500 m leży 12,6°/o A. (najbardziej równinny kontynent Ziemi); najwyższy punkt Góra Kościuszki 2230 m, najniższy — poziom jez. Eyre, 12 m p.p.m.; 2/3 A. zajmuje Wyż. Zach. z rozległymi obniżeniami, wzdłuż wybrzeża wsch. Wielkie G. Wododziałowe, w części środk. — niecka Wielkiego Basenu Artezyjskiego; klimat gorący, w części środk. skrajnie suchy, na pn. i wsch. — wilgotny podrównikowy; sieć hydrograficzna w większości okreso-wa; gł, system rzeczny Murray-Darling; największe jeziora: Eyre, Torfensa; pustynie i półpustynie (ok. 1/3 pow.), lasy eukaliptusowe i akacjowe; endemiczna fauna (stekowce, torbacze, dingo, emu, bar-ramunda). A. zamieszkuje ok. O,3°/o ludności Ziemi; rozmieszczenie b. nierównomierne; najgęściej zaludnione wsch. i pd.-wśch. wybrzeże (ok. 7 mieszk. na km2); wielkie obszary zach. i pn. A. nie zamieszkane; ludność miejska 83°/o. Australia Południowa (South Australia), stan Związku Australijskiego; 984,4 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1968); stol. Adelaide, inne gł. m.: Whyalla, Port Pirie, Port Augusta; uprawa jęczmienia, pszenicy, winorośli, drzew cytrusowych; wydobycie rud żel., węgla kam., pirytów, soli kam.; prze-mysł środków transportu, maszyn., elektrotechn., chem.; rybołówstwo. Australia Zachodnia (Western Australia), stan Związku Australijskiego; 2,5 mln km2, 909,4 tys. mieszk. (1968), w tym ok. 20 tys. tubylców; stol. Perth, inne gł. m.: Fremantle, Kalgoorlie; wydobycie złota, rud żel. i niklu, boksytów, azbestu; ekstensywny wypas owiec i bydła; na pd.-zach. uprawa pszenicy; połów pereł, wielorybów, krewetek. Australijczycy, rdzenna, nie ustalonego pochodzenia ludność Australii; ok. 50 tys. (częściowo w rezerwatach), przed przybyciem Europejczyków ok. 300 tys.; łowiectwo, zbieractwo; liczne dialekty. australijska kraina, kraina zoogeogr. o-bejmująca Australię, Nową Gwineę i sąsiednie wyspy; fauna uboga, swoista; ze ssaków gł. torbacze i stekowce; rajskie ptaki, lirogony, papugi. australijskie języki, języki rdzennej ludności Australii; szereg odrębnych rodzin, m.in.: narrinyeri, paleoaustralijska, neo-australijska.

Australijski Związek →Związek Australijski. Australijsko-Antarktyczne Wzniesienie, podwodny grzbiet w pd.-wsch. części O. Indyjskiego. Australijsko-Antarktyczny Basen, zagłębienie dna w pd.-wsch. części O. Indyjskiego, między Antarktydą a Wzniesieniem Australijsko-Antarktycznym; głęb. do 6089 m. australopiteki („małpoludy", Australo-pithecinae), najstarsze znane formy czło-wiekowatych z wczesnego plejstocenu; łączą cechy ludzkie (m.in. dwunożność, niewystające kły, używanie narzędzi) i prymitywne (m.in. mózg obj. 450-600 cm3, silny prognatyzm); znaleziska w pd. i wsch. Afryce. Austrazja, wsch. część państwa Franków, w dorzeczu Renu, Menu i Mozeli, z gł. m. Metz; w VI-VII w. odrębne królestwo. Austria (Österreich, Republika Austrii); państwo związkowe w środk. Europie; 83,8 tys. km2, 7,4 mln mieszk. (1969), stol. Wiedeń; inne gł. m.: Graz, Linz, Salzburg, Innsbruck; obejmuje 9 krajów związkowych; j.u. niemiecki. Większość powierzchni górzysta (Alpy, Szumawa); gł. rz.: Dunaj, Inn, Drawa, Mura. Rozwinięty kraj przem.-roln.; wydobycie węgla bmn., ropy naft., rud żel., magnezytów; hutnictwo żelaza i metali nieżel., przemysł maszyn., włók., chem., spoż., drzewny; hodowla bydła typu mlecznego; uprawa roślin pastewnych, zbóż, winorośli; gospodarka leśna; rozwinięta turystyka. — W średniowieczu księstwo (przekształcone z karolińskiej Marchii Wsch.), potem arcyksięstwo; od 1276 we władaniu Habsburgów (od XV w. królów i cesarzy rzym.-niem.), przekształciła się z czasem w monarchię wielonar.; od 1804 cesarstwo austr., 1867-1918 dualistyczna monarchia Austro--Węgry; od 1918 republika; po 1930 rządy austro-faszyzmu, 1938 Anschluss; 1945 przywrócenie republiki, podział na 4 strefy o-kupacyjne, 1955 traktat państw., przywracający suwerenność i zobowiązujący do neutralności; czł. ONZ od 1955. Austriacka Partia Ludowa (Österreichi-sche Volkspartei), austr. partia chrześc.--demokr., zał. 1945; do 1966 w koalicji rządowej z Socjalist. Partią Austrii;przewodn. (od 1970) H. Withalm. austriacka szkoła w ekonomii politycznej (szkoła psychologiczna), szkoła w ekonomii burż., powstała w latach 70-ych XIX w.; jedna z gł. szkół kierunku subiektywis-tycznego; twórca C. Menger, gł. przedstawiciele: F. Wieser, E. Böhm-Bawerk. austriacka wojna sukcesyjna, 1740-48, wojna wywołana wystąpieniem Bawarii, Prus, Francji i Hiszpanii przeciwko sukcesji Marii Teresy w krajach habsburskich; pokój w Akwizgranie uznał jej dziedziczne prawa do tych krajów. austriacki traktat państwowy 1955, podpisany w Wiedniu między Austrią i 4 mocarstwami; przywrócił jej suwerenność po okresie podziału na 4 strefy okupacyjne po II wojnie świat.; zawiera zakaz zjednoczenia polit. i gosp. z Niemcami. austriacki zabór, ziemie pol. włączone do Austrii 1772 podczas I rozbioru: pd. część woj. krak. i sandomierskiego, woj. ruskie część bełskiego oraz wołyńskiego i podolskiego (Galicja), i 1795 podczas III rozbioru: Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę i Bug (Nowa Galicja); 1918 ziemie te wróciły do Polski. Austria Dolna (Niederosterreich), kraj związkowy w pn.-wsch. Austrii, w Alpach, na pogórzu Alp, w Kotlinie Wiedeńskiej i w Szumawie; 19,2 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1961); siedziba władz — Wiedeń; kraj przem. z rozwiniętym rolnictwem; wydobycie ropy naft.; turystyka. Austria Górna (Oberösterreich), kraj związkowy w pn. Austrii, w Alpach, na pogórzu Alp i w Szumawie; 12,0 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1961); stol. Linz; kraj przem.-roln.; turystyka.

austroazjatyckie języki, rodzina językowa w Indiach i na Płw. Indochińskim; grupy: munda, khasi, mon-khmer, niko-barska, staromalakijska. austromarksizm, kierunek teoret, i polit. ukształtowany w austr. partii socjaldemokr. na pocz. XX w. i stanowiący jedną z ideologicznych podstaw centryzmu w międzynarodowym ruchu robotniczym. austronezyjskie języki (języki malajopoli-nezyjskie), rodzina językowa na wyspach O. Indyjskiego i O. Spokojnego oraz w Malajzji; grupy: indonezyjska, melanezyjska, polinezyjska; ok. 136 min ludzi. Austro-Węgry, państwo 1867-1918, powstałe z przekształcenia cesarstwa austr. na zasadzie równouprawnienia Austrii i Węgier, połączonych unią realną pod dyn. Habsburgów; wspólny monarcha, polityka zagr., wojsko, finanse, waluta, obszar celny, odrębne — konstytucje, rządy i parlamenty; składały się z krajów: cesarstwa austr., Korony węg. oraz Bośni i Hercegowiny. auszpik, mięso lub ryba w galarecie. aut, w grach sport, wyjście piłki (krążka) poza pole gry. Autant-Lara [otã-lara] CLAUDE, ur. 1903, fr. reżyser film.; wybitne adaptacje dzieł lit. (Diabeł wcielony, Czerwone i czarne); Czerwona oberża. autarkia, samowystarczalność gosp. państwa lub grupy państw. aut Caesar aut nihil [łac], „być albo Cezarem albo niczym" (dewiza Cezara Borgii). autekologia, biol. dział ekologii badający zależności organizmu od jego środowiska oraz wpływ zmieniających się czynników ekologicznych środowiska na jego życie i rozwój. autentyczny, zgodny z rzeczywistością; stwierdzony na podstawie dowodów; będący oryginałem; prawdziwy, niewątpliwy, wiarogodny. autentyk, dzieło sztuki lub dokument o udowodnionej prawdziwości; to, co jest autentyczne, oryginał. autentyzm, kierunek poet. w poi. literaturze między woj. propagujący współcz. tematykę, zwł. wiejską; operowanie realiami (organ „Okolica Poetów"). Auteuil [otöj], dzielnica Paryża, między Laskiem Bulońskim i Sekwaną; w A. znany hipodrom przeznaczony wyłącznie do gonitw przeszkodowych i płotowych; najważniejszą gonitwą roku jest klas. Grand Steeple-Chase de Paris (6500 m). auto-, pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający: sam, własny; odpowiednik polskiego: samo- (np. autodyscyplina). auto, samochód. autoagresja, med. stan uszkodzenia własnych tkanek w przebiegu autoimmunizacji, w którym dochodzi do choroby; np. gościec przewlekły postępujący. autobiografia, opis własnego życia, niekiedy ujęty w formę fabularną. autobus, samochód przeznaczony do transportu większej liczby osób (wg przepisów pol. powyżej 7), zwykle obsługujący regularne linie komunik.; miejski, międzymiastowy lub turyst. (autokar). autocasco [-kasko], ubezpieczenie samochodów na wypadek uszkodzenia lub , kradzieży. autochrom, dawna metoda fotografii barwnej, oparta na addytywnym mieszaniu barw; warstwa światłoczuła była naświetlana poprzez raster, utworzony z ziarenek skrobi o trzech barwach zasadniczych. autochton, etnogr. →tubylec. autochton, geol. masy skalne niezdefor-mowane lub zdeformowane, ale nie przesunięte poziomo i pozostające na miejscu swego powstania. autochtoniczne organizmy (organizmy miejscowe), gat. zwierząt i roślin pochodzące z tego terenu, na którym występują. auto-da-fé [auto da fe; portug.), uroczyste publ. spalenia na stosie ksiąg lub od-stępców od ortodoksji kat., stosowane

przez inkwizycję gł. w Hiszpanii i Portugalii. autodrabina, drabina strażacka mech., na podwoziu samochodowym, składająca się z kilku przęseł, wysuwanych za pomocą specjalnego układu wyciągowego na wysokość 20-52 m. autodydaktyka (autodydaktyzm), kształcenie się bez nauczyciela; samokształcenie, samouctwo. autoedukacja, samokształcenie. autoemisja →polowa emisja. autoerotyzm →narcyzm. autogamia, u pierwotniaków połączenie się 2 — powstałych po podziale redukcyjnym — jąder tej samej komórki; u zwierząt tkankowych — samozapłodnienie. autogeniczne czynniki, biol. bliżej nieokreślone wewn. siły organizmów wpływające na ich ewolucję niezależnie od zewn. czynników środowiska. autogeniczne składniki, geol. podstawowe składniki osadowych skał chem. i spoiwa skał okruchowych — minerały tworzące się w basenie sedymentacyjnym w czasie kształtowania się skały lub później. autogiro →wiatrakowiec. autograf, własnoręczny podpis, pismo lub rękopis. autograf, geod. przyrząd stosowany w fotogrametrii do wykreślania map na podstawie zdjęć lotn., które dzięki a. są widoczne w postaci trójwymiarowego modelu terenu. autografia, dawny sposób ręcznego przenoszenia tekstu na kamień litograficzny, płytę aluminiową lub cynkową; obecnie zastąpiona metodą fotokopiowania. autohemoterapia, leczenie bodźcowe własną krwią chorego, polegające na domięśniowym wstrzyknięciu krwi natychmiast po jej pobraniu z żyły. autoimmunizacja, reakcja odpornościowa ustroju skierowana przeciw niektórym własnym komórkom i tkankom, które nabywają właściwości antygenowych; następuje też wskutek przekształcania układu produkującego przeciwciała, tak że organizm zaczyna rozpoznawać własne składniki jako obce. autointoksykacja →samozatrucie. autojonizacja, samorzutna jonizacja atomu zachodząca kosztem jego wewn. energii. autokar, autobus turyst. zapewniający wygodne warunki podróżowania. autokataliza, proces katalizowania reakcji chem. przez jej produkty; szybkość reakcji wzrasta wtedy w miarę gromadzenia się jej produktów. autokefalia [gr.], niezależność kościoła prawosł.. w danym kraju od zwierzchnictwa zagr. władz duchownych. autoklaw, ogrzewany, gł. parą, hermetycznie zamknięty kocioł służący do przeprowadzania różnych procesów chem. lub do wyjaławiania, np. środków spoż. i farm., narzędzi chirurgicznych — w podwyższonej temperaturze i zwiększonym ciśnieniu. autokod, język automatycznego programowania, np. ALGOL, COBOL, SAKO. autokorelacyjna funkcja, dla stacjonarnego procesu stochastycznego funkcja R(s) określona jako wartość oczekiwana iloczynu zmiennej losowej Y(t) (w chwili t) i zmiennej losowej Y(t+s) (przesuniętej o pewien odcinek czasu s): R(s) = E [Y(t) Y(t+s)], gdzie E [...] oznacza symbol wartości oczekiwanej; ma duże znaczenie w technice. autokracja (samowładztwo), sposób sprawowania rządów polegający na skupieniu w rękach jednostki pełni władzy wykonywanej bez kontroli i ograniczeń ze strony innych organów państwowych. autokrator, jedynowładca; w staroż. Atenach tytuł wodza nacz. (strateg-a.); w cesarstwie bizant. — od VII w. tytuł cesarza. autolitografia, graf. litografia, w której artysta sam wykonuje rysunek na płycie kam. oraz odbija ryciny.

autonomiczny układ nerwowy 67 autoliza (samorozpuszczanie), samotra-wienie, rozkład zamierających lub obumarłych komórek i tkanek pod wpływem własnych enzymów wewnątrzkomórkowych. automat: 1) maszyna wykonująca cały cykl swej pracy bez udziału człowieka; 2) potocznie pistolet maszynowy. automat kursu, lotn. urządzenie do samoczynnego utrzymywania żądanego kursu statku powietrznego, obecnie jeden z zespołów autopilota. automat obróbkowy, obrabiarka, która po odpowiednim ustawieniu mechanizmu sterującego wykonuje automatycznie cały cykl obróbkowy — wraz z zamocowaniem i odmocowaniem przedmiotu obrabianego. automatyczny: 1) wykonujący coś lub wykonywany bez udziału człowieka, za pomocą automatu, mechanicznie; 2) bezwiedny, machinalny. automatyka, dyscyplina zajmująca się podstawami teorii, i prakt. realizacją urządzeń sterujących procesami (gł. technologicznymi) bez udziału lub z ograniczonym udziałem człowieka; jest podstawą automatyzacji. automaty kontrolno-sortujące, urządzenia do automatycznej kontroli przedmiotów obrabianych przez porównanie ich wymiarów z zamierzonymi oraz sortowanie ich na grupy wymiarowe. automatyzacja, wprowadzenie do produkcji środków techn. w celu samoczynnego sterowania, regulowania i kontrolowania procesów i operacji bez udziału człowieka, którego rola ograniczałaby się do ogólnego nadzoru; a., uwarunkowana względami technol. (specyficzność produkcji), zapewnia obniżkę kosztów produkcji oraz odciążenie człowieka. automatyzm, fizjol. zdolność do samoczynnego funkcjonowania niektórych narządów i ośrodków nerwowych bez kontroli ośrodkowego układu nerwowego, np. praca serca. automatyzm, psychol. wykonywanie czynności dobrze wyćwiczonych (nawykowych) lub odruchowych bez udziału świadomości i koncentracji uwagi. autometamorfizm, geol. przemiany zachodzące w skale magmowej w wyniku oddziaływania na nią roztworów i gazów pochodzących z tej samej magmy, z której wcześniej wykrystalizowała skała. automobilizm →samochodowy sport. Automobilklub, organizacja prowadząca działalność w zakresie sportu motorowego, gł. samoch., oraz turystyki; w Polsce powstajła 1920. automorfizm, krystal. →idiomorfizm. automorfizm, mat. przekształcenie zbioru na siebie będące izomorfizmem. autonomia (niezależność, samostanowienie), określona przez prawo samodzielność jednostki terytorialnej, grupy nar. lub wyznaniowej. autonomiczna prowincja, jednostka terytorialna w Jugosławii; korzysta z określonej konstytucyjnie samodzielności w zakresie ustawodawstwa, administracji i sądownictwa; dwie a.p. w Serbii. autonomiczna republika, w Związku Radzieckim państwo nar. wchodzące w skład jednej z republik związkowych, korzystające ze względu na odrębność nar. mieszkańców z określonej w konstytucji ZSRR i konstytucji republiki związkowej samodzielności. autonomiczny obwód, w ZSRR jednostka adm.terytorialna, wyodrębniona ze względu na skład nar. mieszkańców; nauczanie w języku ojczystym, używanie języka ojczystego w organach państw., rozwijanie kultury narodowej. autonomiczny układ nerwowy (układ nerwowy wegetatywny, trzewny), część układu nerwowego kręgowców unerwiająca narządy wewn.; a.u.n. tworzą ośrodki autonomiczne w mózgu i rdzeniu kręgo- wym, zwoje nerwowe i włókna nerwowe; dzieli się na układ współczulny i przy-

68 autonomiści galicyjscy

współczulny, działające. na ogół antagoni-stycznie. autonomiści galicyjscy, politycy pol. w Galicji walczący 1860-73 o przebudowę Austrii w państwo federacyjne i uzyskanie autonomii dla Galicji. autooksydacja →samoutlenianie. autopilot →sternik samoczynny. autoploidalność (autopoliploidalność), genet. występowanie w jądrze komórek somatycznych więcej niż dwóch identycznych zespołów chromosomów. autoploidy, genet. organizmy, u których zachodzi zjawisko autoploidalności (gł. niektóre rośliny). autopoliploidalność, genet. →autoploidalność. autopompa, wodna pompa pożarnicza zainstalowana na stałe w samochodzie pożarniczym i napędzana jego silnikiem. autoportret, portret artysty wykonany przez niego samego. autoprotoliza, zjawisko dysocjacji elektrolitycznej ciekłych, czystych substancji z wytworzeniem jonów wodorowych. autopsja, stwierdzenie naoczne; oględziny, wizja. autopsja, med. →sekcja zwłok. autor, twórca dzieła lit., nauk., dzieła sztuki, techn. (wynalazku, projektu); także sprawca, inicjator. autoradiografia, jedna z metod radiografii, stosowana gł. do badania lokalizacji pierwiastków i związków chem. w komórkach i tkankach, a zwł. śledzenia przebiegających w nich reakcji, po uprzednim oznakowaniu radioizotopami substancji uczestniczących w tych reakcjach; w medycynie zw. też scyntygrafią. autorament, typ, rodzaj, pokrój, moda. autorament, wojsk, rodzaj zaciągu w dawnym wojsku poi.; a. narodowy i a. cudzoziemski. autoreferat, sprawozdanie autora z własnych prac. autorotacja, samoczynnie podtrzymujący się ruch obrotowy; 1) a. samolotu (lub szybowca) zachodzi przy dużych katach natarcia płatów, np. w korkociągu; 2) a. nie napędzanego wirnika wiropłatu występuje, gdy powietrze opływa wirnik od dołu, np. w wiatrakowcach. autorskie prawo, ogół przepisów zapewniających ochronę praw osobistych i majątkowych twórcom dzieł nauk., lit. i artystycznych; w PRL obowiązuje p.a. z 1952. autorski film, określenie filmu współcz. wyrażającego indywidualny, subiektywny punkt widzenia reżysera, będącego zazwyczaj także autorem scenariusza. autorytarna osobowość, osobowość wykazująca skłonność do uprzedzeń etnocen-trycznych (etnocentryzmu), konserwatyzmu, nietolerancji i agresywności oraz ulegania autorytetom; osobowość antydemokratyczna. autorytatywny, odznaczający się autorytetem; zasługujący na zaufanie; pewny, miarodajny, wiarogodny. autorytet: 1) uznanie, poważanie, jakim cieszą się dane instytucje, osoby, doktryny itp.; 2) osoby, instytucje itp. cieszące się uznaniem w danej dziedzinie. autoryzować, zatwierdzać lub dawać pozwolenie na publikację, przekład, przeróbkę, wystawienie, reprodukcję jakiegoś dzieła. autoserwis, obsługa samochodów (naprawy, konserwacja itp.). autosomy, wszystkie chromosomy danego jądra komórkowego, oprócz chromosomów płciowych. autos sacramentales [a- sakrament-], jednoaktowe, alegor., wierszowane sztuki teatr, o tematyce rel. w XVXVIII w. w Hiszpanii. autostop, bezpłatne podróżowanie, zwykle w celach turyst., przypadkowo napotkanymi w drodze pojazdami. autostrada, arteria kołowa o ulepszonej nawierzchni, z rozdzielonymi jezdniami dla przeciwnych kierunków ruchu oraz

bezkolizyjnymi skrzyżowaniami (jedno-lub wielopoziomowymi) i odgałęzieniami. Autostrada Słońca (Autostrada del Sole), słynna droga samoch. we Włoszech, łączy Mediolan, Rzym i Neapol; wielkie znaczenie turyst.; dł. 738 km. autosugestia, 'przyswojenie sobie jakiegoś przekonania, do przyjęcia którego brak wystarczających podstaw. autosyn, techn. →selsyn. autoszczepionka, szczepionka sporządza-na z bakterii wyhodowanych z wydzielin lub tkanek chorego i podawana leczniczo temu samemu choremu. autotomia, odruchowe, czynne odrzucenie przez zwierzę części ciała (np. ogona przez jaszczurki), zazwyczaj następnie regenerującej; fizjol. reakcja obronna. autotransformator, transformator, w którym uzwojenia pierwotne i wtórne mają część lub części wspólne. autotransplantacja, przeszczepianie tkanek w obrębie tego samego organizmu, np. skóry z okolicy uda w okolicę policzka tego samego osobnika. autotrofizm (samożywność), odżywianie się związkami nieorg. (CO2, H2O, sole miner.) w drodze ich asymilacji przy użytkowaniu energii świetlnej (rośliny zielone) lub chem. (niektóre bakterie). autotrofy, organizmy odżywiające się związkami nieorg.; olbrzymia większość roślin. autotypia, dawna nazwa fotochem. procesu przygotowania siatkowej formy druk. dla druku wypukłego z oryginałów wielo-tonalnych; obecnie używa się nazwy klisza siatkowa. autożyro →wiatrakowiec. autsajder (ang. outsider), pozostający na zewnątrz jakiejś grupy, poza nią. autsajder (outsider), ekon. kapitalista, zazwyczaj drobny, działający w przemyśle opanowanym przez monopole, lecz nie należący do nich. autsajder (outsider), sport drużyna lub zawodnik zajmujący ostatnie miejsce w tabeli, rozgrywkach, wyścigu itp. Autun [ote], m. w środk. Francji (Bur-gundia); 18 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; ruiny budowli rzym.; romańska katedra St. Lazare (portal gł. ze sceną Sądu Ostatecznego w tympanonie). autunit (otunit), minerał, uwodniony fosforan uranylowapniowy; żółty; powstaje w strefie utlenienia złóż innych minerałów uranu; źródło otrzymywania uranu i radu. autyzm, zamknięcie się w sobie i osłabienie kontaktu ze środowiskiem zewn., myślenie w oderwaniu od rzeczywistości; jeden z objawów schizofrenii. Auxerre [ose:r], m. w środk. Francji (Burgundia), nad rz. Yonne, ośrodek adm. dep. Yonne; 36 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn.; muzeum; katedra St. Étien-ne (XIII-XIV w.), opactwo benedyktyńskie St. Germain (VIXIV w.), kościół St. Eusébe (XII w.). Avalon, półwysep w pd.-wsch. części Nowej Fundlandii (Kanada); pow. ok. 9 tys. km2, wys. do 290 m; gł. m. St. John's. „Avante", organ Portug. Partii Komunistycznej wydawany od 1932; wychodzi we Francji (Marsylia). Avanti →Glass Grzegorz. „Avanti", dziennik wł., organ centr. Wł. Partii Socjalist., zał. 1896; zawieszony 1926, wychodził w Paryżu; wznowiony nielegalnie we Włoszech 1943; wydawany w Rzymie. Avarua, stol. i gł. port Wysp Cooka, na wyspie Rarotonga; 9,8 tys. mieszk. (1963). Aveiro [awejru], m. w Portugalii (Beira); nad laguną O. Atlantyckiego, ośr. adm. okręgu A.; 16 tys. mieszk. (1960); port rybacki, saliny. Aveling_[əjwlyŋ] EDWARD, 1851-98, socjalista ang., tłumacz prac Marksa i Engelsa; współzałożyciel 1893 Niezależnej Partii Pracy.

Avellaneda [awelja-], m. i port w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 330 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz., włók., chem., stoczn., rafinacja ropy naftowej. Avellino, m. we Włoszech (Kampania), vr Apeninach, ośrodek adm. prow. A.; 50 tys. mieszk. (1969); przemysł skórzany. Ayempace (Ibn Badżdża), koniec XI w.-1138, arab. filozof, lekarz, matematyk i astronom; komentator dzieł Arystotelesa, zwalczany przez muzułm. ortodoksję; kilka traktatów mat., dzieło filoz.-etyczne. Avenarius MICHAIŁ P., 1835-95, fizyk ros.; prof. uniw. w Kijowie, czł. Petersburskiej AN; prace gł. w zakresie elektryczności. Ayenarius RICHARD, 1843-96, filozof niem., działający w Szwajcarii; współtwórca (obok E. Macha) empiriokrytycyzmu. Averescu [-resku] ALEXANDRU, 1859-1946, rum. marszałek i polityk; szef sztabu gen.; 1920-21 i 1926-27 premier; założyciel Partii Ludowej. Aversa, m. we Włoszech (Kampania); 42 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Avesta, m. w środk. Szwecji (Bergsla-gen); 11 tys. mieszk. (1963); hutnictwo żel. i aluminium. Aveyron [awerą], rz. we Francji, pr. dopływ Tarn; dł.250 km. Avezzano [aweccano], m. we Włoszech (Abruzja); 30 tys. 'mieszk. (1961); przemysł cukrowniczy. Avila [a-], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), u podnóży G. Kastylijskich, ośrodek adm. prow. A.; 30 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; zachowany średniow. układ miasta z murami obronnymi, romańsko-gotycka katedra (XII-XIV w.), kościoły — gł. romańskie (m.in. S. Vicente). Avilés [-les], m. i port w Hiszpanii (As-turia), nad Zat. Biskajską; 73 tys. mieszk. (196G); hutnictwo żel., przemysł stoczn., ceram., spoż.; kąpielisko. a vista [wł.], muz. wykonanie utworu z nut bez przygotowania. Aviz, zakon rycerski w Portugalii, utworzony do walki z Maurami 1162; sekula-ryzowany 1789. Aviz, dynastia panująca w Portugalii 1385-1580; zał. przez w. mistrza zakonu A., Jana I. AVNOJ →Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii. Avogadra liczba, NA liczba cząsteczek zawarta w gramocząsteczce dowolnego ciała lub liczba atomów zawarta w gra-moatomie dowolnego pierwiastka NA = = 6,02 • 1023. Avogadra prawo: jednakowe objętości rozmaitych gazów (par) w tej samej temperaturze i ciśnieniu zawierają jednakowe liczby cząsteczek. Avogadro di Quaregna [a. di kuarenja] AMADEO, 17761856, fizyk wł.; jeden z twórców podstaw atomistycznej teorii materii. Avoine [awuan], gmina w środk. Francji, w pobliżu ujścia rz. Vienne do Loary; 1962 uruchomiono w A. pierwszą fr. elektrownię jądrową o mocy 62 MW. Avola [ạ-], m. we Włoszech (Sycylia); 25 tys. mieszk. (1961). Avon [ejwn] (Upper Avon), rz. w W. Brytanii, 1. dopływ Severn; dł. 155 km; żeglowna od m. Stratford(up) on-Avon. Avonmouth [ejwnmaut], awanport i dzielnica Bristolu (W. Brytania), nad es-tuarium rz. Severn; różnorodny przemysł. Avranches [awrã:sz], m. i port we Francji (Normandia), nad O. Atlantyckim; 9,8 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; rybołówstwo. Awa, nie istniejące dziś miasto w Birmie, zał. ok. 1365, do 1783 i 1823-37 stolica Górnej Birmy; 1839 zniszczone przez trzęsienie ziemi. Awadallah ABU BAKR, ur. 1917, polityk sudański, prawnik; uczestnik zamachu stanu 1969; min. spraw zagranicznych.

awadhutowie, członkowie ind. gminy rel. zał. przez Ramanandę, do której należeć mógł każdy, bez względu na kastę i wyznanie. Awaji [-dźi], wyspa jap. we wsch. części Wewnętrznego M. Japońskiego; 596 km2, 215 tys. mieszk. (1955). awal, poręczenie na wekslu lub czeku; poręczyciel (awalista) odpowiada za zapłatę poręczonej sumy w takich samych rozmiarach jak dłużnik, za którego poręczył. Awalokiteśwara, w buddyzmie jeden z najpopularniejszych bodhisattwów, symboliczne wcielenie miłosierdzia, życzliwości dla świata. Awanesow RUBEN I., ur. 1908, radź. rusycysta, fonetyk i dialektolog; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; liczne prace ięzykozn. (Fonietika sowriemiennogo russ-kogo litieraturnogo jazyka). awangarda, nowatorska działalność intelektualna, zwł. artystyczna. awangarda, wojsk, straż przednia, oddział lub pododdział ubezpieczający maszerującą kolumnę od" przodu. Awangarda Krakowska, grupa poetów i krytyków (T. Peiper, J. Przyboś, ]. Brzę-kowski, J. Kurek), związanych w okresie międzywoj. z pismami „Zwrotnica" i „Linia"; występowali z programem zbliżenia poezji do cywilizacji techn., w wierszu cenili log. konstrukcję i dynamizm stylu. awanport (przedporcie), obszerny basen przy wejściu do portu wodnego, objęty falochronami; umożliwia w okresach burzy oczekiwanie statków na zwolnienie miejsca przy nabrzeżu. awans, potocznie przejście na wyższe stanowisko, zwiększenie uposażenia pracownika. awans społeczny, proces przechodzenia jednostek, warstw, klas od niższych pozycji społ. do wyższych; jeden z gł. rodzajów ruchliwości społecznej. awantaż, daw. przewaga, wyższość nad kimś, pierwszeństwo, wyróżnienie; zaleta; korzyść, zysk. awanturyn, minerał, odmiana kwarcu iskrząca się wskutek zawartości wrostków łyszczyku; używany do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych. awaria, uszkodzenie urządzenia przem. lub transportowego, powodujące przerwę w jego użytkowaniu lub zakłócenia w procesie produkcyjnym. awaria wspólna, celowe, rozmyślne spowodowanie szkody lub nadzwyczajnych wydatków przez kapitana statku handl. dla uniknięcia większych strat grożących statkowi lub ładunkowi. Awaris →Tanis. Awarowie (słów. Obrzy), koczowniczy lud tur. lub mong., w VI w. przybyły z Azji nad Dunaj; założyciele silnego państwa w Panonii (chanat awarski); 796 rozbici przez Karola W., zniknęli w IX w. awarska kultura →kestelska kultura. awarski chanat, państwo w środk. części Dagestanu; od końca XII w. do 1864; podbite przez Rosję. awatara, w religii hind. zejście, wcielenie bóstwa, zwł. Wisznu, który podejmuje inkarnacje (zwierzęce, ludzkie), aby zbawiać ludzkość. Awdaniec (Abdank), szlachecki herb poi.; odwrócona litera M (łękawica) srebrna w polu czerwonym; w XIII w. herb Awdańców, później ponad 100 rodzin, m.in. Ankwiczów, Jazłowieckich, Skarbków. Awdańcy, wielkopol. ród rycerski w średniowieczu; wybitni przedstawiciele: Michał — fundator klasztoru w Lubieniu; Skarbimir — wojewoda Bolesława Krzywoustego. Awejde OSKAR, 1837-ok. 1890, działacz polit. z okresu powstania 1863; czł. Rządu Nar. (1863), reprezentant prawicy „czerwonych". Awentyn, wzgórze w staroż. Rzymie; w okresie wczesnej republiki dzielnica

plebejuszy, w okresie cesarstwa — arystokracji; liczne zabytki (ruiny term i pałaców, piramida Cestiusza). awentyńska opozycja, antyfaszystowska opozycja deputowanych komunistów, socjalistów, liberałów i katolików we Włoszech, którzy po zamordowaniu deputowanego socjalist. G. Matteotiego (10 VI 1924) postanowili nie uczestniczyć w pracy parlamentu; 1926 mandaty członków o.a. unieważnione. aweroa, bot. →oskomian. Awerroes (Ibn Ruszd), 1126-98, wszechstronny uczony, najwybitniejszy arab. filozof średniow.; komentator Arystotelesa, pozostawił wiele dzieł i traktatów, wywarł znaczny wpływ na chrzęść, scholastykę. awerroizm łaciński, kierunek w filozofii eur. XII w. nawiązujący do koncepcji Awerroesa; głosił rozdział nauki i polityki od teologii i kościoła (Siger z Brabancji, Marsyliusz z Padwy i in.). awers, strona przednia, zw. główną, monety lub medalu; przeciwieństwo rewersu. awersja, niechęć, obrzydzenie, odraza, wstręt. Awesta, święta księga mazdaizmu z ok. X-VI w. p.n.e. w języku staroirańskim (awestyjskim); najstarsza część — hymny Gatha; wg podania tekst pierwotny zniszczony w IV w. p.n.e.; obecnie 5 ksiąg, większość wierszowana; komentarze (zend) do tekstów awestyjskich w języku pahlawi. awestyjski język, staroirański język Awesty; najstarsza jej część, hymny Gatha, reprezentuje stan językowy z ok. VI w. p.n.e. AWF →Akademia Wychowania Fizycznego. awiacja, dawna nazwa lotnictwa. awicenia, bot. →rozcięża. Awicenna (Ibn Sina), 980-1037, arab. filozof i lekarz, pochodzenia tadż.; autor med. kanonu używanego w Europie przez kilka stuleci, komentator Arystotelesa; dzieła jego spalono; wpływ na chrześc, scholastykę. awidja, w ind. filozofii i religii niewiedza, podstawa maji; wg buddyzmu przyczyna cierpień w życiu. awifauna (ornitofauna), ogół gat. ptaków określonego obszaru lub środowiska; np. a. Afryki, a. Polski, a. łąki. Awinion (Avignon), m. w pd. Francji (Prowansja), nad Rodanem, ośrodek adm. dep. Vaucluse; 86 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. (owoce, warzywa), przem. i turyst.; muzeum; romańska katedra, got. kościoły, warowny zamek papieski (XIV w.), kościoły, pałace (XVII-XVIII w.). awiniońska niewola, okres rezydowania papieży w Awinionie 1309-77; spowodowana ich bezsilnością wobec antyfeudalnego ruchu komun wł. i zależnością polit. od Francji. awiofon, używane dawniej urządzenie do wzajemnego porozumiewania się załogi w samolocie, złożone z tuby, przewodu gumowego i słuchawek. awiomatka, potoczna nazwa lotniskowca. awionetka, nazwa małego samolotu sportowego.. awionika, wyodrębniany niekiedy dział elektroniki zajmujący się budową przyrządów i urządzeń elektronicznych dla potrzeb lotnictwa. awista, zwrot używany na zobowiązaniach płatniczych oznaczający ich płatność za okazaniem. awitaminozy, choroby powstające wskutek braku lub niedoboru witamin, np. B, — beri-beri, C — szkorbut, D — krzywica, K — skazy krwotoczne. awiważowanie, włók. →ożywianie. awizo, zawiadomienie o dokonaniu określonej transakcji handl., operacji bankowej itp.

Azay-le-Rideau 69 awizo, żegl. mały okręt woj. do służby patrolowej i pomocniczej, np. eskorty większych jednostek lub konwojów. awokado gruszka →smaczliwka. awunkulat, zwyczaj w matrylinearnym typie rodziny; brat kobiety, nie mąż, jest prawnym opiekunem jej dzieci; dziedziczą one po nim majątek, pozycję społeczną. Awwakum PIETROWICZ, 1621(?)-82, pro-topop, pisarz rel.; ideolog raskolników, przeciwnik reform nikoniańskich; spalony na stosie; głośna autobiografia Żytije pro-topopa Awwakuma. Axel [aksəl] (m. w pd.-zach. Holandii), 1944 (19 IX) podczas ofensywy aliantów po pięciodniowych walkach z wojskami niem. polska 1 Dyw. Pancerna zdobyła miasto. Axela Heiberga Lodowiec [1. akse- haj-], lodowiec na Antarktydzie, schodzący z pn. stoków G. Królowej Maud; u podnóża gór łączy się z Lodowcem Szelfowym Rossa. Axentowicz TEODOR, 1859-1938, malarz; czł. stow. Sztuka, przedstawiciel Młodej Polski; prof. SSP w Krakowie; obrazy rodzajowe {Pogrzeb huculski) i symbol. (Smutek), portrety kobiet i dzieci. Axer ERWIN, ur. 1917, reżyser, dyr. Teatru Współczesnego, prof. PWST w Warszawie; Kariera Artura Ui B. Brechta, Trzy siostry A. Czechowa; felietony o teatrze. Axer OTTO, ur. 1906, scenograf; dekoracje w teatrach dram. Lwowa, Łodzi i (od 1949) Warszawy {Igraszki z diabłem J, Drdy, Don Karlos F. Schillera), także w operze. Ax-les-Thermes [aks le term], m. we Francji, w Pirenejach, nad rz. Ariege; 1,7 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko (gorące źródła miner.) i ośr. turystyczny. Ayacucho [ajakuczo], m. w pd. Peru, w Andach; ośrodek adm. dep. A.; 24 tys. mieszk. (1961); uniwersytet. Ayamonte [aja-], m. w Hiszpanii (Andaluzja), przy ujściu Gwadiany; 13 tys. mieszk. (1960); port rybacki; ośr. turystyczny. Aydm [ajdyn], m. w pd.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. A., w dolinie rz. Men-deres; 43 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż.; ośr. regionu uprawy tytoniu. Ayer [eər] ALFRED, ur. 1910, filozof ang., zwolennik neopbzytywizmu; prof. uniw. w Londynie i Oxfordzie. Ayers Rock [eərz rok] (Oolra), olbrzymi monadnok w Australii (Terytorium Pn.), na pd.-zach. od m. Alice Springs; ok. 345 m; „święte miejsce" ludności tubylczej; turystyka. Aylesbury [ejlzbəry], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Buckingham-shire; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. ayllu [ailju], wspólnota wiejska Indian andyjskich. Aymé [emy] MARCEL, 1902-67, pisarz fr., powieści (Zielona kobyła), nowele, komedie o elementach satyry na współcz. społeczeństwo., Ayr [eər] m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad O. Atlantyckim; ośr. adm. hrabstwa A.; 46 tvs. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., obuwniczy. Ayrton [ę3rtn] WILLIAM EDWARD, 1847-1908, ang.' fizyk i elektrotechnik; prof. szkół inżynierskich i instytutów techn. (m.in. w Londynie, Tokio); konstruktor elektr. pojazdu drogowego oraz przyrządów pomiarowych. A.z →amperozwoje. Azad ABUL KALAM, 1888-1958, polityk ind.; działacz ruchu narodowowyzwoleńczego, współpracownik Gandhiego; 1923 i 1939-46 przewodn. Ind. Kongresu Narodowego. azalia, bot. →różanecznik. Azãa y Diaz [atanja i diat] MANUEL, 1880-1940, hiszp. polityk i pisarz, republikanin; 1931-33 i 1934-36 premier, 1936-39 prezydent. Azay-le-Rideau [aze 1ö rido], m. we Francji, nad rz. Indre; renes. zamek

70 Ažbé (XVI w., obecnie muzeum); kościół (XI, XVI w.). Ažbé ANTON, 1862-1905, malarz słoweń.; prowadził w Monachium prywatną szkołę mai. skupiającą m.in. malarzy krajów słów.; portrety i kompozycje rodzajowe, często o tematyce orientalnej. azbest, ogólna nazwa minerałów z grupy serpentynu lub amfiboli, występujących w postaci włóknistych skupień; włókna podatne są do tkania i spilśniania; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych i izolacyjnych. azbestocement (eternit), materiał bud. wyrabiany z azbestu i cementu portlandzkiego; płyty z a. są niepalne i służą do krycia dachów i okładania ścian budowli; rury z a. są używane do wykonywania przewodów. azbestoza, rodzaj pylicy płuc, powstającej wskutek wdychania pyłu azbestowego. azbolit, laminaty fenolowo-formaldehy-dowe na nośniku papierowym. azbotekstolit, laminaty fenolowo-formal-dehydowe na nośniku z tkaniny azbestowej; pol. odpowiednik: rezotekst a. azdyk (asdic), rodzaj hydrolokatora. Azef JEWNO F., 1869-1918, agent carskiej ochrany, m.in. działał w wydziale bojowym partii eserowców; po zdemaskowaniu zbiegł za granicę. Azeglio Taparelli [(d)adzeljo t.] MASSI-MO D', 17981866, pisarz wł.; bojownik o niepodległość Włoch; pisma polit., powieści hist., pamiętniki. azeotropia, występowanie mieszanin ciekłych (dwu- lub więcej składnikowych) o określonym składzie (azeotropów), które mają taki sam skład cieczy, jak i pary nad cieczą; azeotropów nie można rozdzielić w drodze destylacji, mogą one wrzeć w temperaturze niższej (a. dodatnia) lub wyższej (a. ujemna) niż czyste składniki. azeotropowa destylacja, metoda rozdzielania mieszanin blisko wrzących cieczy przez wprowadzanie do nich substancji tworzących z jednym lub kilkoma składnikami mieszaniny azeotrop wystarczająco różniący się temperaturą wrzenia od innych składników. Azerbejdżan (Azerbejdżańska SRR), republika związkowa w ZSRR, na Zakauka-ziu; 86,6 tys. km2, 5,1 mln mieszk. (1970); stoi. i gł. port Baku, inne gł. m.: Kirowa-bad, Sumgait; w skład A. wchodzą: Nachiczewańska ASRR i Nagorno-Karabachski OA. Na pn. i pd.-zach. góry, w części środk. Niz. Kurańska. Ważny w ZSRR region wydobycia ropy naft. i gazu ziemnego, rafinacji ropy naft. i uprawy roślin podzwrotnikowych (bawełna, herbata, winorośl). — W starożytności pd. A., od III w. także część pn. (tzw. Albania Kaukaska), podległe monarchii pers.; w VII w. podbity przez Arabów, w XI — przez Turków seldżuckich; od XV w. teren rywalizacji tur.-pers.; w XIX w. podzielony między Rosję i Persję; od 1920 republika radź., od 1922 w ZSRR (192236 w składzie Federacji Zakaukaskiej). Azerbejdżanie, lud tur. o kaukaskich elementach etnicznych; mieszkańcy Azerb. i Arm.SRR, ok. 3 mln, i Azerbejdżanu Irańskiego, ok. 2 mln; język azerbejdżański. Azerbejdżan Irański, górzysta kraina w pn.-zach. Iranie, zamieszkała gł. przez Azerbejdżan; obejmuje dwie prow.: A. Wsch. i A. Zach.; uprawa zbóż, bawełny, drzew owocowych, winorośli; pasterska hodowla owiec, kóz, bydła; wydobycie rud miedzi. Azerbejdżan Wschodni, prowincja w pn.-zach. Iranie; 73,7 tys. km2, 2,6 min mieszk. (1966); ośr. adm. Tebriz. Azerbejdżan Zachodni, prowincja w pn.-zach. Iranie; 35,4 tys. km2, 1,1 min mieszk. (1966); ośr. adm. Rezaije. azerbcjdżański język, z ogiizyjskiej grupy języków tur., bliski osmańskiemu; najstarsze zabytki z XIV w., w piśmie arab.; współcz. język lit. od XX w., na podstawie

dialektów Baku i Szemachy; alfabet rosyjski. Azevedo [azewedo] ALUIZIO, 1857-1913, pisarz brazyl.; naturalist. powieści o problematyce społ., dramaty. Azhar, al- (Dżami al-Azhar) najsłynniejsza uczelnia arab., w Kairze (Egipt); zał. przy meczecie al-A., zbudowanym 972 przez arab. wodza Dżauhara. Azikiwe NNANDI, ur. 1904, polityk nige-ryjski; 1960-63 gen. gubernator i nacz. dowódca sił zbrojnych, 1963-66 prezydent; obalony. Azincourt [azęku:r] (w. w pn.-zach. Francji), 1415, w czasie wojny stuletniej, zwycięstwo wojsk ang. nad liczniejszą armią francuską. Aziz Nesin (właśc. Mahmut Nusret), ur. 1915, tur. pisarz satyryk; zbiory opowiadań, powieści, sztuki teatralne. Azja, największa część świata, tworząca z Europą kontynent Eurazję; 44,4 min km2, 2,0 mld mieszk. (1968); rozciągłość południkowa 8,4 tys. km, równoleżnikowa 8,6 tys. km. Silnie rozczłonkowana (półwyspy 19,5% pow., wyspy 6,2°/o); najwyższy punkt Czomolungma 8848 m, najniższy — poziom Morza Martwego 394 m p.p.m.; średnia wys. 987 m; ok. 70% pow. zajmują góry (Himalaje, Tien-szan, Ałtaj, Kaukaz) i wyżyny (Tybetańska, Mongolska, Irańska) z rozległymi bezodpływowymi kotlinami (Kaszgarska, Dżungarska, Cajdam); w części pn.-zach. i wsch. olbrzymie niziny (Zachodniosyberyjska, Tu-rańska, Chińska); największe rzeki: Ob z Irtyszem, Jenisej, Angara, Lena, Amur, Huangho, Jangcy, Mekong, Ganges, Brahmaputra; największe jeziora: M. Kaspijskie (na granicy z Europą), Aralskie, Bajkał; klimat od polarnego na skrajnej pn. do równikowego, wybitnie wilgotnego na pd.-wsch. i zwrotnikowego skrajnie suchego na pd.-zach.; na większości obszaru — silnie kontynentalny; w części pn. tundra i tajga, w środk. i pd.-zach. stepy, półpustynie i pustynie, w pd.-wsch. — dżungla; do ok. 62°N wieczna marzłoć; b. różnorodna fauna. A. zamieszkuje 57% ludności Ziemi; przeważają rasy odmiany żółtej; zaludnienie b. nierównomierne; najgęściej zaludnione obszary w pd.-wsch. A., najsłabiej w środk. Azji. Azja Mniejsza, najdalej na zach. wysunięty półwysep Azji (Turcja); oddzielony od Europy cieśn. Bosfor i Dardanele; pow. ok. 500 tys. km2; w części środk. Wyż. Anatolijska obrzeżona G. Pontyjskimi i Taurusem; gł. rzeki: Kizilirmak, Sakarya; wydobycie rud chromu. azjanickie języki, nazwa umowna obejmująca szereg wymarłych języków nie-indoeuropejskich i niesemickich w Azji Pd.-Zach., w VI-IV tysiącleciu p.n.e.: protohetycki, hurycki, urartyjski, sumeryj-ski, elamicki i in. azjanizm, kierunek w retoryce antycznej rozwijający się na gruncie kultury hellenistycznej (III—I w. p.n.e.) w Azji Mniejszej; kwiecistość stylu, bogactwo, niezwykłość formalna. Aznavour [-wu:r] CHARLES, ur. 1924, fr. piosenkarz, kompozytor i aktor film., pochodzenia arm.; uprawia typ piosenki lit., wykonuje gł. własne utwory. azobenzen C6H5—N=N—Ć6H5, najprostszy związek azowy; żółte kryształy; pochodne a. są ważnymi barwnikami. azoik, geol.→archaik. azoospermia, brak plemników w nasieniu wskutek wrodzonego niedorozwoju jąder, uszkodzenia komórek plemniko-twórczych, zarośnięcia kanalików najądrzy (wskutek rzeżączki); jedna z przyczyn niepłodności mężczyzn. Azorin [atorin] →Ruiz Martinez José. Azory (Acores), archipelag wulkanicznych wysp portug. na O. Atlantyckim; 2,4 tys. km2, 327 tys. mieszk. (1961); największe wyspy: Śao Miguel, Terceira, Pico; częste trzęsienia ziemi; gorące źródła: uprawa ananasów, pomarańczy, winorośli; turystyka; gł. m. Ponta Delgada.

azot N, pierwiastek chem. o liczbie atom. 7, z grupy azotowców; bezwon-ny, niepalny gaz, bierny chemicznie; gł. składnik powietrza (75,5% wag.); wartościowość od — 3 do +5; otrzymywany przez destylację frakcjonującą ciekłego powietrza; stosowany m.in. do otrzymywania amoniaku; związki a. (np. białka) są niezbędne do życia. „Azot" →Zakłady Chemiczne „Azot". azotany, pochodne nieorg. (sole) lub org. (estry) kwasu azotowego HNO3; sole — substancje krystal., rozpuszczalne w wodzie, mają silne właściwości utleniające; stosowane jako nawozy miner., materiały wybuchowe oraz w lecznictwie. azotawy kwas HNO2, słaby kwas istniejący tylko w rozcieńczonych roztworach wodnych; łatwo rozkłada się na kwas azotowy, tlenek azotu i wodę; pochodnymi są azotyny. azotki, dwuskładnikowe połączenia azotu z metalami i niektórymi niemetalami; zwykle ciała stałe, odporne na wysoką temperaturę, niektóre b. twarde, np. azotek boru BN — twardszy od diamentu, stosowany m.in. do utwardzania stali. azotniak, sztuczny nawóz miner.; zawiera azot w postaci cyjanamidku wapnia; żrący i trujący; stosowany przed siewem; pylisty, granulowany lub olejowany. azotobakter, bakteria tlenowa zdolna do wiązania azotu z powietrza, żyjąca w glebach i wodach; a. wzbogaca glebę w związki azotu przyswajalne przez rośliny. azotobakteryna, preparat zawierający żywe kultury azotobaktera; wysiewany jako nawóz bakteryjny wraz z nasionami. azotowanie, obróbka cieplno-chem. polegająca na nasycaniu warstwy powierzch-niowej przedmiotów stal. lub żeliwnych azotem w temp. do 750°; a. utwardza powierzchnię, uodparnia na korozję itp. azotowce, pierwiastki chem. tworzące V grupę główną układu okresowego; azot N i fosfor P — niemetale, arsen As i antymon Sb — półmetale, oraz bizmut Bi — metal; wartościowość od —3 do +5; najważniejsze: azot i fosfor. azotowe nawozy, nawozy miner, zawierające azot konieczny do wytwarzania w roślinach gł. białek; powodują bujny wzrost roślin; n.a. saletrzane, amonowe, amidowe i in. azotowodorowy kwas HN3, ciecz trująca, silnie wybuchowa; słaby kwas; z metalami tworzy sole — azydki. azotowy kwas HNO3, mocny kwas nieorg.; żrąca ciecz — rozpuszcza większość metali; silny utleniacz; otrzymywany przez katalityczne utlenianie amoniaku (np. wobec siatki platynowej); tzw. k.a. dymiący zawiera rozpuszczone tlenki azotu; stosowany szeroko w produkcji nawozów sztucznych, barwników, materiałów wybuchowych, preparatów farm.; pochodne — azotany. azotox (DDT), dwuchlorodwufenylotrój-chioroetan; uniwersalny środek owadobójczy (insektycyd), stosowany do zwalczania stonki ziemniaczanej i iw. szkodników, nie zalecany w uprawach przeznaczonych na paszę lub do bezpośredniej konsumpcji. azotu dwutlenek NO2, trujący, czerwo-nobrunatny gaz; z wodą tworzy kwas azotawy i azotowy; b. silny utleniacz; stosowany do nitrowania i do napędu rakiet. azotu podtlenek N2O (gaz rozweselający), gaz o słodkawym zapachu; ma działanie oszałamiające; stosowany do krótkotrwałej narkozy, np. w dentystyce. azotu tlenek NO, bezbarwny gaz, b. łatwo utleniający się do dwutlenku azotu; produkt przejściowy w otrzymywaniu kwasu azotowego. azotu tlenki, dwuskładnikowe połączenia azotu z tlenem, w których azot występuje na +1, +2, +3, +4, +5 stopniu utlenienia; najważniejsze: tlenek NO i dwutlenek NO2.

azotyny, pochodne nieorg. (sole) lub org. (estry) kwasu azotawego HNO2; stosowane w przemyśle chem., gł. barwników (np. a. sodu NaNO2), oraz w lecznictwie (np. a. amylu C5H11ONO). Azow, m. w Ros.FSRR (obw. rostow-ski ) , port w pobl i ż u uj ścia D onu do M. Azowskiego; 56 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., rybny, stoczniowy. azowa grupa, chem. grupa funkcyjna składająca się z 2 atomów azotu połączonych podwójnym wiązeniem —N = N—,

AZS 71

charakterystyczna (jako chromofor) dla barwników azowych. azowe barwniki, najliczniejsza i jedna z najważniejszych technicznie grupa barwników syntet., zawierających w cząsteczce co najmniej jedną grupę azową; obejmują pełną paletę barw (z wyjątkiem zieleni), stosowane do barwienia wszystkich rodzajów włókien naturalnych i chemicznych. azowe związki Ar—N = N—Ar, aromatyczne związki org., w których 2 rodniki

arylowe połączone są z grupą azową —N=N—; barwne (ważna grupa barwników). Azowie, mit. germ. ród dobroczynnych bogów, po pokonaniu Wanów rządzący światem: Odyn, Thor, Tyr, Baldur, Hajm-dal; boginie z rodu A. — Azyny: Frija, Nanna, Sif; siedzibą A. był Asgård. Azowskie Morze, odgałęzienie M. Czarnego, połączone z nim Cieśn. Kerczeńską; pow. 38 tys. km2, głęb. do 14,5 m. AZS →Akademicki Związek Sportowy.

Powierzchnia Ludność Stolica lub ośrodek w tys. km2 w tys. 1969 administracyjny

Ustrój lub status polityczny

Podział polityczny Azji (bez ZSRR) Państwo lub terytorium

Państwa niepodległe 647,5 16 516 Kabul 2 149,7 7 100a Rijad 0,6 207 Manama a 47,0 750 Thimphu 678,0 26 980 Rangun 65,6 12 240 Kolombo 9 597,0 740 000 Pekin 1.0 8 988 Victoria 0,016 260 Makau 9,3 630 Nikozja 300,0 37 178 Quezond 3 268,1 536 983 Delhi

Afganistan Arabia Saudyjska Bahrajn Bhutan Birma Cejlon Chińska Republika Ludowae Hongkong Makau Cypr Filipiny India Indonezjae Irak Iran Izrael Japoniah Jemen Jemen Południowyi Jordania Kambodża Katar Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna Korea Południowa Kuwejt Laos Liban Malajzja Malediwy Mongolska Republika Ludowa Nepal Pakistan Singapur Syjam Syria Turcja1 Wietnamu Republika Demokratyczna Wietnamu Południowego Republikam Bożego Narodzenia Wyspa Brunei Kokosowe Wyspy Oman

1 904,3 434,9 1 648,0 20,7f 369,7 195,0 . 287.7 97,7 181,0 22,0

116 000 8 840 27 892 2 822 102 322 5 000 1220 2 160 6 701 100

Djakarta Bagdad Teheran Tel-Awiwg Tokio Sana Asz-Szaab Amman Phnom Penh Doha

120.5 98.5 16,0 236.8 10,4 332.6

13 300 31 130 570 2 893 2 645 10 583

Phenianj Seulk Kuwejt Vientiane Bejrut Kuala Lumpur

0,3 1565,0 140,8 946.7 0,6 514,0 185,2 780,6 158.8 170.9

108 1240 10 845 111830 2 017 34 738 5 866 34 375 20 700a 17 867

Malé Ułan Bator Katmandu Islamabad Singapur Bangkok Damaszek Ankara Hanoi —

Terytoria niesamodzielne i zależne 0,14 4a — 5,8 116 Brunei 0,014 la — 212,4 565a Maskat

Oman Traktatowy

83.6

180a

Dibaj

Riukiu Sikkim

2,2 7.1

974 191

Naha Gangtok

Timor Portugalski

14,9

590

Dili

0,4

480a

n

Gaza 1968; termin „państwo Wspólnoty Narodów" oznacza samodzielne państwo, należące do Wspólnoty i uznające monarchę bryt. za głowę państwa; monarcha bryt. reprezentowany jest przez gubernatora; c łącznie z wyspą Tajwan (pow. 36 tys. km2, 13,8 mln mieszk. — 1969), prowincją ChRL nie wyzwoloną jeszcze spod rządów Kuomintangu; d stolica konstytucyjna; siedziba rządu- Manila; e łacznie z Irianem Zachodnim należącym do Oceanii; .

—

a

b

f

powierzchnia po zakończeniu działań wojennych 194849 między Izraelem a państwami arabskimi; powierzchnia w granicach ustalonych przez ONZ 1947 - 14 tys. km2; g w wyniku decyzji rządu Izraela, podjętej 1950 wbrew rezolucji ONZ 1947 o umiędzynarodowieniu Jerozolimy, siedzibą centralnych władz tego państwa jest Jerozolima (część izraelska — Nowe Miasto); h łącznie z odzyskanymi 1968 wyspami Bonin; i łącznie z wyspą Sokotrą należącą do Afryki; j Siedziba rządu KRL-D;

monarchia konstytucyjna monarchia absolutna monarchia monarchia absolutna republika związkowa państwo Wspólnoty Narodówb republika socjalistyczna posiadłość bryt. na terytorium ChRL posiadłość portug. na terytorium ChRL republika, członek Wspólnoty Narodów republika republika związkowa, czł. Wspólnoty Narodów republika republika monarchia konstytucyjna republika monarchia konstytucyjna republika republika monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna republika socjalistyczna republika monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna republika związkowa monarchia konstytucyjna, czł. Wspólnoty Narodów republika republika socjalistyczna monarchia konstytucyjna republika, czł. Wspólnoty Narodów republika, czł. Wspólnoty Narodów monarchia konstytucyjna republika republika republika socjalistyczna republika

związkowe terytorium zamorskie Australii sułtanat pod protektoratem W. Brytanii związkowe terytorium zamorskie Australii formalnie niepodległy sułtanat, zależny od W. Brytanii 7 7 szejkatów pod protektoratem W. Brytanii terytorium pod administracją USA monarchia konstytucyjna pod protektoratem Indii kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii część Palestyny administrowana przez lokalne instytucje przy pomocy Egiptu k konstytucyjna stolica Korei (wg artykułu 103 konstytucji KRL-D) obecnie ośrodek adm. tzw. Republiki Koreańskiej; l łącznie z częścią europejską; m Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Republiki Wietnamu Południowego nie ustanowił jeszcze stolicy; ośrodkiem adm. tzw. Republiki Wietnamu utrzymującej się dzięki zbrojnemu poparciu Stanów Zjednoczonych jest Sajgon; n wyspy Okinawa i Sakishima

72 Aztekowie

Aztekowie, lud indiański w Meksyku; w XV w. utworzyli silne państwo (gł. ośr. Tenochtitlán) o wysokiej kulturze; rolnictwo i rzemiosło; liczne świątynie-pirami-dy, pałace, posągi bóstw, malarstwo ścienne, ilustracje rękopisów; pismo obrazkowe; państwo i kulturę A. zniszczyli w XVI w. Hiszpanie. Azuela [atu-] MARIANO, 1873-1952, pisarz meksyk.; uczestnik walk rewol.; powieści związane z rewolucją (Los de abajo), o tematyce społ.-obyczajowej. Azuga, m. w pd. Rumunii, w dolinie rz. Prahova; 5 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., szklarski; uzdrowisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy. Azul [asul], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 31 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., cementowy. azulan, farm. wyciąg spirytusowy z kwiatów rumianku pospolitego; działa przeciwzapalnie, przeciwalergicznie i słabo bakteriobójczo. azulejos, płytki z wypalonej gliny do wykładania ścian, pokryte barwnym szkliwem, gładkie (najstarsze) lub zdobione; wyrabiane w XIV-XVII w. w Hiszpanii i Portugalii.

azulen C10H8, nienasycony węglowodór dwupierścieniowy; niebieskie kryształy; pochodne a. występują w olejkach eterycznych. azuryt, minerał, zasadowy węglan miedzi; niebieski, o szklistym połysku; powstaje w strefie utlenienia złóż siarczków miedzi; ruda miedzi; używany też do produkcji farb oraz jako materiał dekoracyjny. azydki, sole kwasu azotowodorowego HN 3; a. metali ciężkich, łatwo ulegające wybuchowemu rozkładowi, stosowane są jalco detonatory, np. a. ołowiu. azyl, schronienie udzielane przez państwo cudzoziemcowi ściganemu lub prześladowanemu na tle polit., rasowym itp. — na terenie innego państwa. azyl dyplomatyczny, schronienie udzielone na terenie placówki dyplomatycznej osobie ściganej przez organy państwa, w którym znajduje się placówka; a.d. uznawany jest jedynie w krajach Ameryki Łacińskiej. azylska kultura, archeol. kultura wczesnego mezolitu, od ok. 8 tys. p.n.e., w zach. Europie; łowiectwo, rybołówstwo;

narzędzia gł. krzemienne; nazwa od jaskini Mas d'Azil w Pirenejach. azymut, kąt między kierunkiem północy a danym kierunkiem, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara. azymut, astr. kąt dwuścienny między płaszczyzną południka niebieskiego i płaszczyzną przechodzącą przez dany obiekt oraz bieguny niebieskie. azymut, mat. we współrzędnych sferycznych kąt φ pomiędzy rzutem promienia wodzącego r na płaszczyznę xy i dodatnią półosią (inaczej: długość geogr.). azynowe barwniki, grupa barwników syntet. o szkielecie fenazynowym; stosowane do barwienia wełny, jedwabiu, skóry, bawełny na zaprawie taninowej. Ażajew W AS I LI J N., 1915-68, pisarz ros.; głośna powieść Daleko od Moskwy poświęcona budowie rurociągu o ważnym znaczeniu strategicznym. ażur, ozdobny układ otworów stosowany w architekturze (przeźrocza, maswerki, balustrady) i rzemiośle artyst. (kraty, fi- , ligran, koronki itp.). ażur, techn. odpady blachy powstające przy wycinaniu (na prasie) przedmiotów.

„Baas, al-" ['odrodzenie'], dziennik syryjski; organ partii al-Baas, wydawany od 1962. Bab, 1820-50, pers. reformator rei., twórca babizmu; ogłosił się mahdim; autor św. księgi babistów — Bajan. Baba Burnu, najdalej na zach. wysuni ę t y prz yl ąde k Az j i M n. ( T urcj a) ; 39°29'N, 26°10'E. Baba CORNELIU, ur. 1906, malarz rum.; realist. portrety, martwe natury, kompozycje figuralne, pejzaże, ilustracje. Babadag, m. w Rumunii (Dobrudża); 8 tys. mieszk. (1968). B aba F i g ani ( z w. mał ym Hafi z e m) , 2 poł. XV W.-1519, poeta pers.; wiersze lir., miłosne. Baba Gurgur, ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft. w pn. Iraku, w pobliżu Kirkuku; rurociągi do portów nad M. Śródziemnym. Babajewski S IEMION P„ ur. 1909, pisarz ros.; powieści o tematyce kołchozowej (Kawaler Złotej Gwiazdy). babakoto, zool. →indris. Baba Nakkasz, XVI w., malarz tur. na dworze Sulejmana Wspaniałego; jego freski zdobiły pałac sułtana. Babanowa M ARIJA L, ur. 1900, aktorka ros.; 192027 w zespole Meyerholda, role gł. we współcz. dramacie radzieckim. Babar (Baber, właśc. Zahir ad-Din Mu-hammad), 1483-1530, założyciel ind. dyn. Wielkich Mogołów, potomek Timura i Czyngis-chana; zdobywca pn. Indii, organizator państwa, patron uczonych i artystów; autor pamiętników. Babar, grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; ok. 800 km 2 , 20 tys. mieszk.; gł. wyspa B. babassu olej, olej otrzymywany z nasion palmy babassu, używany do wyrobu margaryny, mydła oraz smarów. babassu palma →atalia. babbit, stop łożyskowy cyny z antymonem i miedzią; stosowany do wylewania panewek łożyskowych silnie obciążonych. Babbit [bäbytl IRVING, 1865-1933, amer. krytyk lit., współtwórca antyromant. i an-tynaturalistycznego kierunku badawczego zw. nowym humanizmem, postulującego nawrót literatury do idei klasycyzmu. Babel ISAAK E., 1894-1941, ros. pisarz nowelista, dramaturg; nowele (Opowiadania odeskie, Armia konna); dramat Zmierzch o tematyce odeskiej. Bab, E1-, m. w pn.-zach. Syrii; 32 tys. mieszk. (1967). Bab el-Mandeb, cieśnina między Afryką a Płw. Arabskim; łączy M. Czerwone

z Zat. Adeńską (O. Indyjski); najmniejsza szer. 26,5 km. Babelthuap, wulkaniczna wyspa w Karol i nach, naj wi ę ks z a w grupi e P al au; 396 km2; wydobycie boksytów. Babel wieża →wieża Babel. Babenbergowie, dynastia panująca w Austrii 9761246. Baber →Babar. Babes [babesz] VICTOR, 1854-1926, rum. mikrobiolog i histopatolog; założyciel Instytutu Bakteriologii i Patologii w Bukareszcie; prace nad wścieklizną, błonicą, dżumą, nosacizną; jeden z pionierów seróterapii i profilaktyki szczepieniami. babeszjoza, wet. →piroplazmoza bydła. Babeuf [baböf] FRANCOIS, 1760-97, fr. działacz rewol.; czołowy przedstawiciel komunizmu utopijnego; łączył idee komunizmu utopijnego z ideą walki klas; twórca koncepcji społ.-polit. zw. babuwiz-mem. Babia Góra, najwyższy szczyt Beskidów Zach., w Beskidzie Żywieckim, na granicy z Czechosłowacją; 1725 m; wchodzi w skład Babiogórskiego Parku Narodowego. Babice, w. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; na wzgórzu ruiny zamku Lipowiec (XIV-XVIII w.). Babick JULIUSZ MIKOŁAJ, 1820-po 1873(?), działacz Komuny Paryskiej, czł. Komitetu Centr. Gwardii Narodowej i Komisji Sprawiedliwości; działacz I Międzynarodówki. babie lato, meteorol. nazwa początkowego okresu jesieni (zwykle 2 poł. września, pocz. października), który cechuje duża liczba ciepłych, słonecznych dni; • średnia temp. dobowa od 15° do 5°. babie lato, zool. nitki pajęczyny wytwarzane jesienią gł. przez młode pająki; niesione wiatrem przenoszą pająki na zimo\ wiska i służą do rozprzestrzeniania gatunku. Babilée [-ly] JEAN (właśc. Jean Gutt-man), ur. 1923, fr. tancerz i choreograf; solista wielu zespołów baletowych fr. i amerykańskich. Babilon, staroż. m. w środk. Mezopotamii (obecnie Irak), nad Eufratem; od pocz. II tysiąclecia p.n.e. stol. państwa babil., centrum kult; Mezopotamii, ośr. kultu Marduka; ruiny miasta VII/VI w. p.n.e. — ogromne obwarowania, świątynia Esangila i zikkurat Etemenanki, ,,droga procesyjna" z bramą Isztar, pałac król. z wiszącymi ogrodami Semiramidy. Babilonia, staroż. państwo semickie w pd. Mezopotamii, ze stol. w Babilonie,

B b, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. (β (beta) od północno-cemickiej (fenickiej) litery beth. b (hes], muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku h. b, symbol jednostki baria. B, symbol jednostki bel. B, symbol pierwiastka chem. boru. ba, wg staroegip. wierzeń dusza ludzka, która ginęła wraz z ciałem; drugi, obok ka, składnik osobowości człowieka. Ba, symbol pierwiastka chem. baru. B.A. →Bachelor of Arts. Baabda, m. w środk. Libanie, ośrodek adm. prow. Liban Górski; 7 tys. mieszk. (1968). Baade WALTER, 1893-1960, astrofizyk amer., pochodzenia niem.; odkrywca populacji gwiazdowych, dokonał rewizji skali odległości galaktyk. Baader F RANZ VON, 1765-1841, niem. teozof i filozof społ.; przedstawiciel konserwatywnej myśli społ.-polit. w niem. romantyzmie. Baal, mit. kananejski bóg przyrody i płodności, czczony pod postacią byka; epitety B. określały jego funkcje, np. B.-Hadad był bogi e m burz y, de sz cz u i urodzaju, B.-Alijan — źródeł i pory deszczowej, B.-Melkart — opiekunem Tym. Baalbaki LAJLA, ur. ok. 1930, pisarka arab. z Libanu; w twórczości wpływy egzystencjalizmu; powieści i zbiory nowel krytykujące konserwatyzm i zacofanie. Baalbek (staroż. Heliopolis), m. w środk. Libanie; 28 tys. mieszk. (1968); rzemiosło; ośr. turyst., uzdrowisko; staroż. ośrodek kultu Jowisza Heliopolitańskiego, ruiny monumentalnego rzym. sanktuarium z 3 świątyniami o niezwykle bogatej dekoracji (I-III w.). baalizm, kult boga Baala; kult agrarny, związany z dorocznym cyklem przemian w przyrodzie; XII-VII w. p.n.e. wywierał silny wpływ na Izraelitów; w Syrii i Fe-nicji wyparty dopiero przez chrystianizm. Baalszemtow (właśc. Israel ben Eliezer), ok. 170061, mistyk żyd., twórca chasy-dyzmu. Baas, al- →Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego.

Bachmann 73 utworzone ok. 2000-1500 p.n.e. na, terenach Sumero-Akadu; 3 okresy rozkwitu: starobabil. (ok. 2000-ok. 1500, rządy Amorytów; Hammurabi); średniobabil. (ok. 1500-ok. 1000, rządy Kasytów); nowobabil. (ok. 1000-ok. 500, rządy Chaldejczyków — stąd B. często zw. Chaldeją); w VII/VI w. rozkwit kultury babil.; 539 p.n.e. podbój przez Persję. Babilończycy, staroż. mieszkańcy pd. Mezopotamii, przeważnie Semici, wśród nich Amoryci, twórcy państwa babilońskiego, i Aramejczycy. babilońska niewola, pobyt Żydów na wygnaniu w Babilonii (ok. 597-ok. 537 p.n.e.) po zdobyciu, a następnie zburzeniu Jerozolimy przez Nebokadnezara II. babilońsko-asyryjska sztuka, rozwijała się w Mezopotamii w II i I tysiącleciu p.n.e.; monumentalna architektura świecka (pałace) i sakralna (świątynie, zikku-rat); rzeźba, płaskorzeźba, malarstwo — przedstawienia ujęte hieratycznie, kompozycja pasowa; rzemiosło artyst.: brązow-nictwo, gliptyka (cylindryczne pieczęcie), wyroby z kości słoniowej. Babimojszczyzna, region obejmujący część obszaru woj. zielonogórskiego (pow. sulechowski, część międzyrzeckiego i wschowskiego) i pozn. (część pow. nowotomyskiego, wolsztyńskiego); dawne pogranicze wielkopolsko-brandenbursko-śląskie, zamieszkałe w większości przez ludność poi.; w okresie zaborów i po traktacie wersalskim (przyznającym część B. Niemcom) istniały tu liczne ośrodki walki z germanizacją. Babimost, m. w pow. sulechowsklm, woj. zielonogórskim, nad Obrzycą; 3,2 tys. mieszk. (1968); tradycje stroju i pieśni lud. (Izba Pamiątek Regionalnych). — Prawa miejskie 1397; miasto wielkopolskie, od 1793 pod panowaniem Prus; 1919 zdobyty przez powstańców wielkopolskich, traktatem wersalskim przyznany Niemcom; walka o zachowanie polskości (poi. organizacje, szkolnictwo). babimór (widłak goździsty, Lycopodium clavatum), gat. widłaka o łodygach płożących się, do 3 m dł.; rośnie w suchych lasach sosnowych; zarodniki (tzw. likopodium) stosowane w przemyśle farm. i odlewnictwie. Babinicz W ALDEMAR , 1901-69, pisarz i pedagog; kierownik Uniw. Lud. w Rożnicy; reportaże, powieści i opowiadania o wsi (Listy z parafii, Apostołowie). „Babińska Rzeczpospolita", nazwa pa rodii państewka, zał. w Babinie pod Lub linem w XVI w. przez sędziów lubelskich S. Pszonkę i P. Kaszowskiego. Babiński ANTONI (właśc. Alojzy Bogusławski), 1812-47, działacz patriot.; emisariusz TDP w Poznańskiem, 1847 aresztowany przez władze prus. i stracony. Babiński JAN, 1873-1921, chemik cukrownik; wykładowca w Tow. Kursów Nauk. i na Polit. Warsz.; kierownik Centr. La boratorium Cukrowniczego. Babiński JÓZEF, 1857-1932, lekarz neurolog; klinicysta w Paryżu, czł. tamtejszej Akad. Med.; opisał objawy neurologiczne, dał podwaliny neurochirurgii. Babiński LEON, ur. 1891, prawnik, specjalista prawa międzynar.; prof. uniw. w Poznaniu, w Wyższej Szkole Ekon. w Szczecinie i Polit. Szczecińskiej; od 1947 czł. Instytutu Prawa Międzynar. w Genewie. Babińskiego objaw, prostowanie (zamiast zgięcia) palucha i rozstawianie pozostałych palców stopy podczas mech. drażnienia podeszwy; świadczy o uszkodzeniu dróg piramidowych rdzenia. Babiogórski Park Narodowy, zał. 1954 (rezerwat od 1934); pow. 1709 ha; obejmuje pn. stronę masywu Babiej Góry; kocioł lodowcowy, bór mieszany z jaworem, bukiem, jodłą, bór świerkowy; liczne endemiczne gat. roślin piętra alpejskiego; jeleń karpacki, ryś, głuszec. babirussa (Babyroussa babirussa), ssak

z rodziny świń; wys. w kłębie do 80 cm; u samca górne kły przebijają wargę i sterczą na kształt rożków; bagniste lasy Celebesu i wysp sąsiednich; łowna. Babits [bobicz] MIHALY, 1883-1941, poeta węg.; reprezentant mieszcz. humanizmu; od 1919 red. czasopisma „Nyugat"; liryki refleksyjne, proza, historia literatury eur., przekład Boskiej Komedii Dantego. Babiuch EDWARD, ur. 1927, działacz ruchu robotn.; od 1949 w Zarządzie Woj. w Katowicach, a następnie w ZG ZMP; 195963 sekr. Warsz. Kom. Woj. PZPR; 1965-70 kier. Wydz. Organizacyjnego KC PZPR; od grudnia 1970 czł. Biura Polit. KC PZPR i sekretarz KC PZPR. babizm, doktryna rel. pers. sekty muzułmańskiej, stworzona ok. poł. XIX w. przez Baba; b. przeciwstawiał się fanatyzmowi rei., odrzucał obrzędowość; kontynuacją b. jest bahaizm. babka (Plantago), kosmopolityczna, rozetkowa roślina zielna; pospolity chwast; liście b. zwyczajnej i b. lancetowatej lecznicze. babki (Gobiidae), rodzina kosmopolitycznych ryb słodkowodnych i mor., do 12 cm dł.; ciało walcowate; b. filipińska (ok. 1 cm dł.) — najmniejszy kręgowiec. Baboczkin Boius A., ur. 1904, ros. aktor film. i teatr., reżyser teatr.; odtwórca postaci słynnego dowódcy radź. z lat wojny domowej (Czapajew). Babol (dawniej Barforusz), m. w Iranie (Mazandaran); 49 tys. mieszk. (1966). Baborów, m. w pow. głubczyckim, woj. opolskim, nad Psiną; 3,7 tys. mieszk. (1968); cukrownia; węzeł kol.; barok, kościół drewn. (XVIII w.); prawa miejskie w XIII w. i 1718. Babrios, 2 poł. II w., bajkopisarz gr.; naśladowca Ezopa; zbiór bajek pisanych w cholijambach (zachowanych ok. 130). Babski BOLESŁAW, 1900-39, działacz lud., publicysta, prawnik; jeden z założycieli i prezes (1921-24) Poi. Akademickiej Młodzieży Lud.; 1935-39 prezes ZMW RP „Wici". babuin (pawian masajski, Papio cynocephalus), małpa wąskonosa, dł. ok. 1 m; ploworudy; pożywienie mieszane; stepy i góry środk. i pd. Afryki. Babuszkin IWAN W., 1873-1906, rewolucjonista ros., bliski współpracownik Lenina, robotnik; 1895 czł. Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotn.; kilkakrotnie więziony i zsyłany; podczas rewolucji 1905-07 rozstrzelany za organizowanie robotników Irkucka do powstania zbrojnego. babuwizm, program komunizmu utopijnego z XVIII/XIX w. głoszony przez F.Ń. Babeufa i jego zwolenników; pierwsza synteza idei komunist. — równości i sprawiedliwości społ. — z ideą walki klas. Babuyan [babüjã], grupa wysp filipińskich na pn. od Luzonu; największa wyspa Camiguin — 165 km2; uprawa ryżu; rybołówstwo. baby kamienne, archeol. posągi kam., zwykle kobiet z pucharem lub rogiem w ręku, rzadziej mężczyzn z mieczem u pasa; najstarsze scytyjsko-sarmackie z III-I w. p.n.e. Bac STANISŁAW, 1887-1970, hydrotechnik, meliorant; prof. WSR we Wrocławiu, czł. PAN; prace dotyczące erozji gleb, gospodarki wodnej, melioracji, bioklimatologii. baca, starszy pasterz (zwierzchnik juhasów) u górali pol.; kieruje wypasem powierzonych jego opiece owiec i przetwórstwem mleka owczego. Bacău [bakə u], m. we wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu B.; .73 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók., papiern.; w pobliżu wydobycie ropv naftowej. Bac Bo [bak bo], pn. część Wietnamu (1.885-1945* protektorat fr. Tonkin);_ ważny region roln.; gł. m. Hanoi, Hajfong. Bacchelli [bakkẹ-] RICCARDO , ur. 1891, wł. poeta, powieściopisarz i krytyk lit.;

powieści hist., fantast.-alegor., opowiadania. Bacchiglione [bakkilione], rz. we Włoszech, pr. dopływ Brenty; dł. 118 km; gł m. — Padwa. Bacciarelli [baczczia-] MARCELLO, 17311818, malarz pochodzenia wł., od 1756 w Polsce; nadworny malarz i doradca artyst. Stanisława Augusta; dziekan honorowy uniw. w Warszawie; portrety (króla), obrazy hist., malowidła ścienne łączące cechy klasycyzmu, baroku i rokoka. Bacewicz GRAŻYNA, 1913-69, wybitna skrzypaczka i kompozytorka; utwory orkiestrowe, koncerty, kwartety smyczkowe, balet Z chłopa król, opera radiowa Przygoda króla Artura. Bach ALEXANDER VON, 1813-93, polityk austr.; premier 1852-59, realizował politykę konserwatywną, centralistyczną i germanizacyjną (tzw. era B.). Bach CARL PHILIPP EMANUEL, 1714-88, syn Johanna Sebastiana, kompozytor niem.; liczne koncerty, symfonie, utwory kameralne, oratoria, kantaty. Bach ERIcH VON DEM, ur. 1899, generał hitlerowski; 1941 dowódca SS i policji na okupowanych terenach ZSRR; od 1942 pe ł nomocni k do walki z part yz antką w okupowanej Europie; udział w licznych zbrodniach, m.in. 1944 w czasie tłumienia powstania warsz.; skazany w NRF — jedynie za zabójstwa w 1. 30-ych. Bach JOHANN CHRISTIAN, 1735-82, syn Johanna Sebastiana, kompozytor niem.; opery, symfonie, koncerty. Bach JOHANN SEBASTIAN, 1685-1750, kompozytor niem., jeden z najwybitniejszych twórców muz., organista-wirtuoz; Msza hmoll, 2 pasje — wg św. Mateusza i św. Jana, ponad 200 kantat kość. i świeckich, Magnificat; utwory orkiestrowe (6 Koncertów brandenburskich, suity), organowe i fortepianowe (Das wohltemperierte Klamer). Bach JULIUS CARL VCN, 1847-1931, inżynier niem.; prof. polit. w Stuttgarcie, gdzie założył pierwsze w świecie laboratorium badań wytrzymałościowych. Bach WILHELM F RIEDEMANN, 1710-84, syn Johanna Sebastiana, kompozytor niem.; symfonie, koncerty, sonaty, polonezy, kantatv. bachanalie (bakchanalie), w staroż. Rzymie obrzędy ku czci Dionizosa-Bakchosa, dostępne tylko dla wtajemniczonych. bachantki (bakchantki), mit. gr. towarzyszki Dionizosa lub uczestniczki orgiastycznych obchodów ku jego czci; przedstawiane w wieńcach na głowie; oplecione winoroślą lub bluszczem, z tyrsem, bębenkiem lub fletem w rękach. Bachczysaraj, m. w Ukr.SRR (obw. krymski); 11 tys. mieszk. (1959); pałac chanów (XVI, XVIII w., obecnie muzeum A. Suworowa). — Stolica chanatu krymskiego (XV w.-1783). Bachelard [basz(ö)lạ:rl GASTON, 18841962, fr. filozof, teoretyk nauki i krytyk lit.; prof. uniw. w Dijon i Sorbony; przedstawiciel fr. racjonalizmu; własne poglądy filoz. (racjonalizm dostosowywany do stanu i potrzeb przyrodoznawstwa) nazywał ,,racjonalnym materializmem". bachelor [bäczələr], najniższy stopień nauk. nadawany obecnie przez uniwersytety anglosaskie. Bachelor of Arts [bäczələ r ow a: rts] (B.A.), najniższy stopień nauk. nadawany w dziedzinie sztuki, obecnie gł. przez uniwersytety anglosaskie. Bachelor of Science [bäczələr ow sajəns] (B.Sc), najniższy stopień nauk. nadawany w dziedzinie nauk ścisłych, obecnie gł. przez uniwersytety anglosaskie. Bachleda KLIMEK (KLEMENS), 1849-1910, taternik, przewodnik tatrzański; jeden z założycieli i najaktywniejszych czł. TOPR; zginął w czasie akcji ratunkowej. Bachmann INGEBORG, ur. 1926, poetka austr.; liryka refleksyjna (wiersz wolny), lir. opowiadania, autobiogr. proza.

74. Bachmann Bachmann KURT , ur. 1909, działacz ruchu robotn. w NRF; czł. KPD; od 1969 przewodn. DKP. bachmaty, staropol. nazwa niedużych, krępych, b. wytrzymałych koni wierzchowych, używanych przez jazdę tatar, i polską. Bachmietjew WŁADIMIR M., 1885-1963, pisarz ros.; powieści o wojnie domowej; opowiadania sławiące odwagę i poświęcenie żołnierzy radź. w walce z hitlerowskim najeźdźcą. bachmistrz, w średniow. Polsce przełożony górników w kopalni soli, podlegający żupnikowi; urząd niekiedy dziedziczny. Bachofen [ba-] JOHANN JAKOB, 1815-87, szwajc. historyk prawa; badacz zagadnień kultury i jej rozwoju; wprowadził pojęcie matriarchatu; przyczynił się do rozwoju etnografii. Bachotek, w. w pow. brodnickim, woj. bydgoskim, nad Jez. B.; ośr. wypoczynkowy. Bachruszyn SIERGIEJ W., 1882-1950, historyk radź.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badacz historii Syberii; Oczerki po istorii kołonizacyi Sibiri w XVI i XVII ww. Bachus, łac. imię Bakchosa (Dionizosa). Baćka Palanka, m. w Jugosławii (Wojwodi na) , port nad Dunaj e m; 17 t ys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Baćka Topola, m. w Jugosławii (Wojwodina); 14 tys. mieszk, (1965). Backer [bakər] JACOB ADRIAENSZ, 160851, hol. malarz i grafik; uczeń Rembrandta; portrety, sceny bibl., mit., alegoryczne. backhand [bäkhänd; ang.] sport →bekhend. Backhaus [bak-] WILHELM, 1884-1969, pianista niem., osiadły w Szwajcarii; znany odtwórca dzieł niem. klasyków. Backlund [baklünd] HELGE GOETRIK, 1878-1958, szwedz. geolog i petrograf; prof. uniw. w Uppsali; prace poświęcone gł. Fennoskandii oraz procesom granityzacji. Backlund [baklünd] OSKAR, 1846-1916, astronom ros., pochodzenia szwedz.; czł. Petersburskiej AN; wyznaczył masę Merkurego, brał udział w pomiarach długości południka na Spitsbergenie. Backvis [bakwis] CLAUDE, ur. 1910, slawista belg.; prof. uniw. w Brukseli, czł. PAN; studia o literaturze poi. (Trembecki, Wyspiański); przekłady. Bacolod [bako-], m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu wyspy Negros; ok. 147 tys. mieszk. (1966); przemysł cukrowniczy. Bacon [bejkən] FRANCIS, 1561-1626, ang. mąż stanu i filozof; gł. przedstawiciel e m pi ryz m u me t o dol . i mat e r i al i z m u XVI w., prekursor teorii indukcji eliminacyjnej; Novum Organum. Bacon [bęjkən] FRANCIS , ur. 1910, malarz ang., gł. przedstawiciel powoj, nurtu sztuki figuratywno-ekspresyjnej; wpływ na dzisiejsze malarstwo eur. młodego pokolenia. Bacon [bejkən] ROGER, ok. 1214-ok. 1294, ang. filozof i uczony; prekursor nowoż. empiryzmu, krytyk metody scholastycznej. Bacovia [bakowja] GHEORGHE (właśc. G. Vasiliu), 1881-1957, poeta rum..; przedstawiciel symbolizmu. bacówka, drewn. szałas na halach służący bacy i juhasom w okresie wypasu owiec. bacytracyna, antybiotyk wytwarzany przez Bacillus subtilis; działa zwł. na bakterie Gram-dodatnie; stosowany gł. miejscowo na rany i błony śluzowe; działa synergicznie z penicylinami. Baczewski JAN, 1890-1958, działacz poi. w Niemczech; czł. Rady Nacz. Związku Polaków w Niemczech, współzałożyciel Związku Mniejszości Nar. w Niemczech. Baczka- (węg. Bácska, serb. Bačka), kraina hist. na Węgrzech i w Jugosławii,

między Dunajem a Cisą; gł. m.: Subotica, Sombor, Baja. Baczkowski monastyr, monastyr w Bułgari i , 11 km od m. Ase nowgrad, z ał . w XI w.; budowle sakralne i mieszkalne (XI, XVII, XIX w.); malowidła ścienne (XII-XIV, XVII w.). baczmegi (baczmagi), buty szyte z cholewkami ściętymi ku tyłowi, wzorowane na obuwiu tur., noszone w Polsce przez kobiety i mężczyzn w XVII w. Baczyński KRZYSZTOF KAMIL (pseud. Jan Bugaj), 1921-44, syn Stanisława, poeta; czołowy liryk pokolenia woj.; żołnierz AK, zginął w powstaniu warsz.; zbiory pośmiertne Śpiew z pożogi, Utwory zebrane. Baczyński STANISŁAW, 1890-1939, ojciec Krz ys z t ofa Kami l a, k ryt yk l i t . ; s t udi a o ekspresjonizmie, krytyce lit.; Losy romansu, Literatura w ZSRR. Baczyński WŁADYSŁAW, 1893-1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; od 1910 czł. SDKPiL; organizator wielu strajków; od 1923 czł. FPK; 1928 poseł z listy Jedności Robotniczo-Chłopskiej. Badacsonytomaj [bodoczońtomoj], znane kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy na Węgrzech, nad Balatonem; przemysł winiarski. badacze Pisma św., protest, grupa wyznaniowa zał. 1878 w USA; zwolennicy chiliazmu, praktykujący jedynie chrzest przez zanurzenie oraz czytanie Biblii. Badajew ALEKSIEJ J., 1883-1951, radź. działacz partyjny i państw.; 1912-14 poseł bolszewicki do Dumy Państw.; po rewolucji październikowej m.in. przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej Ros.FSRR 1938-43. Badajoz [-chot], m. w Hiszpanii (Estremadura), nad Gwadianą, ośrodek adm. prow. B.; 101 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Badalona, m. w Hiszpanii (Katalonia), nad M. Śródziemnym; 131 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chem., spoż.; port rybacki. Badami, miejscowość w Indii (Majsur), k. Bagalkot; w VI-VII w. stol. dyn. Czalukjów; zabytki: ruiny fortu, świątynie bramińskie (VII w.), świątynie skalne (VI-VII w.). badan, garbnik wyodrębniony z wieloletniej rośliny zielnej — bergenii. badania podstawowe, prace nauk.-badawcze zmierzające do osiągnięcia postępu wiedzy nauk. przez uzyskanie nowych prawd (twierdzeń nauk., uogólnień) o zależnościach przyrody lub faktach społ.; b.p. mogą być wolne (nie kierowane) lub kierowane konkretnym celem praktycznym. badania psychotechniczne, badania — za pomocą testów — zdolności i przydatności ludzi do różnych zawodów i czynności. badania rozwojowe, prace nauk.-badawcze zmierzające do wykorzystania w praktyce przem. rezultatów badań stosowanych (np. produkcja serii doświadczalnej pewnych wyrobów lub wdrożenie nowych metod wytwarzania). badania stosowane, prace nauk.-badawcze zmierzające do wykorzystania wynikóv badań podstawowych do unowocześnienia wyrobów i metod ich wytwarzania (tj. technologii i organizacji produkcji); wyniki b.s. sprawdza się w laboratoriach lub w postaci prototypów (np. ma-. szyn lub urządzeń). badanie trzeciego stopnia (third degree), termin.używany (zwł. w USA) na określenie brutalnych metod stosowanych przez policję w celu wymuszenia przyznania się do winy. Badarajana, I—II w., ind. filozof, przedstawiciel wedanty, autor Brahmasutry. Badari kultura, nazwa kultury prahist. w staroż. Egipcie (koniec V tysiąclecia p.n.e.); wyroby miedziane, ceramika, początki plastyki figuralnej (wyobrażenia człowieka). Badecki KAROL, 1888-1953, historyk lite-

ratury, bibliograf; odkrywca, badacz i wydawca zabytków pol. literatury mieszcz. XVI-XVII w. B ad e n, m. w Sz wajcari i ( Argowi a) ; 58 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł elektrotechn., włók.; uzdrowisko z gorącymi źródłami. Baden, m. w Austrii (Dolna Austria), u podnóży Lasu Wiedeńskiego; 22 tys. mieszk. (1961); słynne uzdrowisko z ciepłymi źródłami, znane od czasów rzymskich. Baden-Baden, m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), w pn.-zach. Schwarzwaldzie; 39 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko o świat, sławie (radioaktywne, ciepłe źródła solankowe); przemysł maszyn., spożywczy. Badeni KAZIMIERZ, 1846-1909, konserwatywny polityk galic. i austr.; od 1886 namiestnik Galicji, 1895-97 premier austriacki. Badeni M ARCIN, 1762-1824, działacz polit. i gosp.; poseł na Sejm Czteroletni; prezes Sądu Najwyższej Instancji, a od 1820 min. sprawiedliwości w Królestwie Polskim. Badeni STANISŁAW MARCIN, 1850-1912, konserwatywny polityk galic; czł. Rady Szkolnej Krajowej, poseł do sejmu krajowego; marszałek krajowy Galicji. Badeni WŁADYSŁAW, 1819-88, działacz galic; długoletni poseł do sejmu krajowego. Badenia, kraina hist. Niemiec (w NRF, B.-Wirtembergia); od 1112 margrabstwo, od 1771 księstwo, 1918-45 kraj związkowy Rzeszy. Badenia-Wirtembergia(BadenWiirttem-berg), kraj związkowy2 w pd.zach. części NRF; 35,8 tys. km , 8,6 mln mieszk. (1968); stol. Stuttgart, inne gł. m.: Mannheim, Karlsruhe; silnie uprzemysłowiony, z wysoko rozwiniętym rolnictwem. Baden-Powell [bejdn pouel] ROBERT STEPHENSON, 1857-1941, generał ang.; uczestnik wojny przeciw Burom; twórca skautingu. badeńskie powstanie, powstanie 184849 w Badenii; cel: wprowadzenie republiki, uchwalonej 21 IX 1848; nacz. wodzem (VIVII, 1849) gen. L. Mierosławski; stłumione przez wojska pruskie. Badgastein [ba:tgasztain], uzdrowisko (cieplice radioaktywne) i ośr. turyst.-wypoczynkowy o międzynar. sławie, w Austrii (Salzburg), w Wysokich Taurach; 5,6 tys. mieszk. (1961). badian (anyż gwiazdkowy, Illicium veru m ) , ni ski e , wi e cz ni e z i e lone drz e wo z rodziny magnoliowatych; rośnie dziko i uprawiany w Chinach; owoc użytkowany jak anyżek. Badi az-Zaman Hamadani, ?-1007, pisarz pers.; uważany za twórcę typowej makamy, którą w literaturze arab. doprowadził do szczytowej formy al-Hariri. Badings [bą:dyrjs] HENK, ur. 1907, kompozytor hol.; przedstawiciel awangardy; symfonie, koncerty, balety (Balet elektroniczny), opery, oratoria. Badische Anilin- und Soda-Fabrik AG. [ba: dyszə anili:n unt zo:da fabri:kl (BASF), niem. zakłady chem., zał. 1861 w Mannheim, przeniesione 1865 do Lud-wigshafen; 1925-45 wchodziły w skład.I.G. Farbenindustrie; obecnie w NRF; produkują gł. barwniki, tworzywa sztuczne, związki azotowe. badminton [bädmyntən; ang.] (kometka), gra zbliżona do tenisa, rozgrywana na punkty, pojedynczo lub parami, na polu gry dł. 13,4 m i szer. 6,1 m; przez siatkę (wys. 155 cm) przebija się rakietką małą lotkę. Badoglio [-doljo] PIĘTRO, 1871-1956, wł. marszałek i polityk; 1925-28 i 1937-40 szef sztabu gen.; 1943-44 na czele rządu, podpisał zawieszenie broni z aliantami. Badulla, m. w Cejlonie, ośrodek adm. prow. Uwa; 27 tys. mieszk. (1963). Badura JERZY. 1845-1911, działacz nar. na Śląsku, pastor; 1884-91 założyciel i red. ,.Nowin Śląskich" we Wrocławiu.

Bahama Wyspy 75 Badura JÓZEF, 1903-43, działacz ruchu robotn.; 1926-39 wykładowca w Pol. Gimnazjum Realnym w Orłowej; przewodn. ZG Pol. Stow. Robotn. Oświatowo-Gimnastycznego „Siła"; od 1929 sekr. Poi. Socjalist. Partii Robotn. w Czechosłowacji; zamordowany przez hitlerowców. Badurski JĘDRZEJ, 1740-89, lekarz; prof. Uniw. Jag.; założyciel pierwszego szpitala klinicznego, inicjator w Polsce nowocz. klinicystyki; działalność społ.-lekarska. badylarka (mysz badylarka, Micromys minutus), pospolity gryzoń z rodziny myszowatych; dł. ciała 6-7 cm; gniazdo wije na źdźbłach zbóż; pola i łąki Eurazji; szkodnik. badylarz, łow. byk łosia lub daniela, mający poroże w kształcie masywnych tyk (badyli) rozgałęzionych w grube palczaste wyrostki. badyle, łow. →biegi, też tyki łosia lub daniela badylarza. r baedeker [be:dəkə ; niem.], nazwa przewodni ków t uryst . wydawanych prz e z K. Baedekera; obecnie potoczna nazwa wszelkich książek-przewodników dla turystów. Baedeker [be:dəkə r] KARL, 1801-59, niem. księgarz i wydawca; znany z serii przewodników turyst. po krajach świata, zw. baedekerami. Bachr [be:r] WACŁAW, 1873-1939, zoolog i cytolog; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAU; przyczynił się do wyjaśnienia roli chromosomów w determinacji płci. Baekeland [beklönd] LEO HENDRIK, 1863-1944, belg. chemik i przemysłowiec; opracował technologię otrzymywania fenoplastów. Baer [bẹ:r] CARL ERNST VON, 1792-1876, ros. biolog i podróżnik, pochodzenia niem.; prof. uniw. w Królewcu i Akad. Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu; odkrył komórkę jajową ssaków; twórca embriologii porównawczej. Baera prawo rozwojowe [p.r. bera], uogólnienie (C.E. Baer 1828) z zakresu embriologii: zarodki zwierząt różnych grup systematycznych wykazują tym większe podobieństwo, im wcześniejsze jest ich stadium rozwojowe. Baeyer [baier] ADOLF VON, 1835-1917, niem. chemik organik; m.in. zsyntetyzował indygo, ogłosił hipotezę wiązań chem. w związkach org.; nagr. Nobla. Baffin [bäfyn] WILLIAM, 1584-1622, ang. żeglarz i odkrywca; poszukując Przejścia Pn.-Zach., opłynął zach. wybrzeża Grenlandii i Spitsbergen; dokonał licznych odkryć na terenie obecnej Arktyki Kanadyjskiej. Baffina Morze, część M. Arktycznego, między Grenlandią, Ziemią Baffina, Devon i W. Ellesmere'a; pow. 689 tys. km2, głęb. do 2377 m; góry lodowe. Baffina Ziemia, wyspa kanad., największa w Archip. Arktycznym; 512 tys. km2, ok. 2 tys. mieszk.; częściowo pokryta wiecznym lodem; złoża rudy żelaza. Bafia JERZY, ur. 1926, prawnik, specjalista w dziedzinie procesu karnego; prof. Uniw. Śląskiego, od 1968 dyr. Kancelarii Sejmu. Bafra, m. w pn. Turcji; 26 tys. mieszk. (1965); ośr. regionu uprawy tytoniu. B ag amoyo , m. w T anzanii , port nad O. Indyjskim; 5 tys. mieszk. (1952); ośr. handl.; saliny. B aganda ( Gandowi e ) , lud murz yński z grupy Bantu, w Ugandzie; ok. 1,5 min; rolnictwo, rybołówstwo, rzemiosło; język luganda. bagatela, rzecz bez znaczenia, drobiazg, drobnostka, głupstwo. bagatela, arch. pałacyk lub pawilon mieszkalny, otoczony ogrodem; nazwa pochodzi od pałacyku B. z XVIII w. w Lasku Bulońskim pod Paryżem. bagatela (fr. bagatelle), muz. utwór o charakterze miniatury instrumentalnej. bagaudowie, uczestnicy powstań (gł.

ludność wiejska) w Galii i Hiszpanii przeciwko uciskowi Rzymu (III-V w.). bagazja, wzorzysta tkanina bawełn. lub j e dwabna, i mportowana do Pol ski od XV w. ze Wschodu i Zachodu; używana na ubiory i do dekoracji wnętrz. bagaż, rzeczy zapakowane w paczki, walizki itp., przeznaczone do przewożenia, wysyłania itp. Bagdad, stol., gł. ośr. przem. i kult. Iraku, ośrodek adm. prow. B.; port nad Tygrysem; ok. 2 mln mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł gł. włók., spoż., rafinacja ropy naft., elektrotechn., metal.; ważny ośr. handl. na Bliskim Wschodzie; 3 uniw.; muzea; fragmenty murów miejskich (XIII w.), cytadela z pałacem Abbasydów (XII/XIII w.), medresy: al-Mustansirija (1233), Mirdżanija (XIV w.); mauzolea: Abu Hanifa, al-Gilani; meczety. bagdadzka kolej żelazna, linia kol. łącząca Turcję (m. Konya) przez Syrię (m. Haleb) z Irakiem (m. Bagdad i Basra). bagdadzki kalifat, państwo arab. 7501258, za panowania dyn. Abbasydów; początkowo terytorium od Turkiestanu po Hiszpanię, ale w wyniku tendencji separatystycznych ograniczone do Mezopotamii, Płw. Arabskiego i części Persji; rozkwit nauki, literatury i sztuki. bagdadzki pakt →pakt bagdadzki. Bagdasz CHALED, ur. 1912, arab. działacz ruchu robotn.; od 1933 sekretarz gen. KP Syrii i Libanu, od 1958 — KP Syrii. Bage [baże], m. w Brazylii (Rio Grandę do Sul); 50 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., wydobycie węgla kam.; ośr. handlowy. baggala, średniow. duży żaglowiec arab., handl. lub woj., dwumasztowy, o niskim wydłużonym dziobie i wysokiej rufie, o 2 trapezowych żaglach; b. wojenna mia ła do 50 dział. Bagge GÖSTA, 1882-1951, przywódca prawicy szwedz. 1935-44; prof. ekonomii polit. Wyższej Szkoły Handl. w Sztokholmie, 1939-45 min. wyznań i oświaty. Baggesen [ba-] J ENS I MMANUEL, 17641826, pisarz duń.; gł. przeciwnik romantyków; wiersze, opowiadania, eposy komiczne, wrażenia z podróży. Bagheria [-ge-], m. we Włoszech (Sycylia); 34 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Baghlan, m. w pn.-wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Baghlan i Pul-i Chumri; 96 tys. mieszk. (1966); przemysł cukrowniczy. bagienna ruda, osadowa skała żelazista, odmiana rudy darni owe j t worz ąca si ę w środowisku bagiennym. bagienne gleby (błotne gleby), typ gleb powstałych w warunkach nadmiernej wilgotności pod wpływem roślinności bagiennej; należą tu gleby zabagnione (glejowe), mułowo-torfowe, torfowe i murszowe. bagier →pogłębiarka. bagieta, ozdobna listwa drewn., rzeźbiona, malowana lub pozłacana itp., przeznaczona do wyrobu ram lub do dekoracji wnętrz. bagietka, szklany pręcik, spłaszczony na końcu, używany w laboratoriach. Bagiński HENRYK, ur. 1888, pułkownik, historyk wojskowości; 1911—12 komendant naczelny „Armii Polskiej" i Pol. Drużyn Strzeleckich; Polska i Bałtyk. Bagiński STEFAN, 1892-1969, histolog i histochemik; prof. uniw. i Akad. Med. w Łodzi; prace z dziedziny histochemii tłuszczowców, histofizjologii układu siateczkowo-śródbłonkowego i tkanki glejowej. Bagiński WALERY, 1893-1925, oficer, czł. KPP; 1925 sądzony z A. Wieczorkiewiczem pod zarzutem dokonania 'zamachu bombowego na Cytadelę warsz.; zamordowany w drodze do granicy ZSRR, gdzie miała nastąpić wymiana więźniów politycznych. Bagirmi, muzułm. państwo feud. w środk. Sudanie, utworzone w XVI w.; 1897-1900 opanowane przez Francuzów; obecnie w Republice Czadu.

Bagnéres-de-Bigorre [banje:r dö bigo:r], m. w pd. Francji, w Pirenejach, nad rz. Adour; 10 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (gorące źródła miner.). bagnet, broń biała, rodzaj sztyletu nakładanego na lufę broni palnej do walki wręcz; wprowadzony w XVII w. we Francji. Bagni di Lucca [bani di lukka], uzdrowisko z gorącymi źródłami we Włoszech (Toskania); 9 tys. mieszk. (1961). bagno, obszar trwale podmokły, porośnięty roślinnością przystosowaną do warunków środowiska; powstaje w wyniku utrudnionego odpływu wód opadowych lub gruntowych; w b. zachodzi proces tworzenia się torfu. bagno (Ledum palustre), bot. niski krzew z rodziny wrzosowatych; tundry, torfowiska i bory bagienne półkuli pn.; środek odstraszający mole (odurzająca woń). „bagno", burżuazyjne ugrupowanie parlamentarne w czasach rewolucji fr., centrum w Konwencie Nar. 1789-95. Bagno di Romagna [banjo di romanja], uzdrowisko z cieplicami we Włoszech (Emilia), w Apeninach; 9 tys. mieszk. (1961). Bagnoli [banjoli], osiedle przem. we Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską; 4,4 tys. mieszk. (1961); wielka huta żelaza. Bagramian IWAN CH., ur. 1897, marsza łek ZSRR; podczas II wojny świat. m.in. głównodowodzący I Frontu Bałtyckiego; 1954-56 wicemin. obrony ZSRR. Bagration P IOTR I., 1765-1812, generał ros., Gruzin; wsławił się w wojnach z Napoleonem I; śmiertelnie ranny pod Borodino. „Bagration", kryptonim białorus. operacji (lato 1944) wojsk radz. 1, 2 i 3 Frontu Białorus. i 1 Frontu Bałtyckiego, w której wyniku wyzwolono Białoruś, Litwę i pn.wsch. tereny Polski. Bagrationowsk (dawniej Iława Pruska), m. w Ros.FSRR (obw. kaliningradzki); 5 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. Bagratydzi gruzińscy, dynastia panująca w Gruzji IX-XIX w. Bagratydzi ormiańscy, dynastia panująca w Armenii 886-1045 (królestwo Ani). Bagriana ELISAWETA (właśc. E. Bełczcwa), ur. 1893, poetka bułg.; liryki miłosne; wiersze poświęcone budownictwu socjaiist. i walce o pokój; przekłady z literatury polskiej. Bagricki EDUARD G. (właśc. E.G. Dziubin), 1895-1934, poeta ros.; poemat Duma o Opanasie; zbiory: Pobieditieli, Posledniaja nocz; Poezje. bagrownica i→pogłębiarka. Baguio [bag o], m. w Filipinach, w pn. części Luzonu; 58 tys. mieszk. (1965); ośr. wydobycia złota; uzdrowisko klimatyczne. Baha Allah (Bahaulla), 1817-92, pers. reformator rei., twórca bahaizmu; autor św. księgi bahaistów — Kitab al-Akdas. Bahab Khar Abdul (Parej Abdul), 18451914, poeta ind. z Kaszmiru; zbiory wierszy; tworzył w języku urdu. Bahai, ?-ok. 1620, pers. pisarz i poeta; zbiór anegdot arab. i wierszy pers., opowieści w stylu Kalili i Dimny, masnawi. bahaizm, pers. sekta muzułm., zał. w XIX w. przez Baha Allaha, kontynuująca babizm; wyznawcy b. dążą do unifikacji wierzeń teistycznych; gł. centra rel. w Iranie i USA. Bahama (Bahamas), kolonia bryt. w Ameryce Środk., 2 obejmuje większość wysp B.; 11,4 tys. km , 150 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; adm. ośr. New Prodence; słynny region turystyczny. — Od 1718 (formalnie od 1783) kolonia bryt. (rządy gubernatora), od 1964 wewn. autonomia. Bahama Wyspy, archipelag koralowych wysp w Ameryce Środk., na O. Atlantyckim, na pn. od Wielkich Antyli i 2na pd.wsch. od płw. Floryda; 11,8 tys. km ,

76 Bahar 156 tys. mieszk. (1969); stanowią kolonie bryt.: B. oraz Turks i Caicos. Bahar (zw. Malek osz-Szoara, właśc. Mohammed Taki), 1886-1951, pers. historyk, teoretyk literatury, poeta, publicysta i działacz polit.; bojownik d konstytucyjno-parlamentarne rządy w Iranie. Baharija, grupa oaz w Egipcie, na Pustyni Libijskiej; główna miejscowość ElBawiti; uprawa palmy daktylowej, zbóż, drzew owocowych; w pobliżu eksploatacja rud żelaza. Bahawalpur, m. w środk. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu B., nad rz. Satledż; 137 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., chem., spoż.; ośr. handlowy. Bahdanowicz MAKSIM, 1891-1917, białoruski poeta i krytyk; pamflety antycarskie, wiersze patriot.-społ.; artykuły krytyczne i teoret.; tłumacz poezji polskiej. Bahia [baija], stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim2 i na Wyż. Brazylijskiej; 561,0 tys. km , 7,1 mln mieszk. (1969); stol. Salvador; ważny region uprawy kakao, trzciny cukr., tytoniu; wydobycie ropy naftowej. Bahia [baija], dawna nazwa brazylijskiego miasta Salvador. Bahia Blanca [bai:a -ŋka] (Zatoka Biała), zat. O. Atlantyckiego, u wybrzeży Argentyny. B ahi a B l anc a [bai: a -rj ka], m. i port w Argentynie (prow. Buenos Aires), nad O, Atlantyckim; 121 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł spoż., chem., włókienniczy. Bahia Grande [bai:a g.], zatoka O. Atlantyckiego, u pd. wybrzeża Argentyny. Bahima (Hima, Wahima), lud chamicki; Uganda; pasterstwo, rolnictwo. B ahmanidzi , i nd. dynasti a muz ul m. w Dekanie, 1347-1518, zał. przez Ala ud-Dina (Hasana); ważniejsi władcy: Muhammad S z ah I I , Fi ruz , Mahmud; w XV w. sułtanat rozpadł się na: Berar, Ahmadnagar, Bidżapur, Golkondę, Bidar. Bähr [be:r] (Baehr, Behr) GEORG, 16661738, architekt niem. działający w Saksonii; gł. barok, kościoły protestanckie. Bahr [ba:r] HERMANN, 1863-1934, pisarz austr.; dramaty (Koncert), powieści, krytyka teatr, i lit. — odbijające kolejno aktualne kierunki literackie. Bahr JAKUB →Parr Jakub. Bahrajn, wyspa w Zat. Perskiej, staroż. ośrodek handl.; identyfikowane z legendarnym rajem sumeryjskim — Dilmun. Bahrajn, państwo w pd.-zach. Azji, na wyspach2 (największa B.) w Zat. Perskiej; 598 km , 207 tys. mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. i gł. port Manama; j.u. arabski. Powierzchnia nizinna; klimat gorący, suchy. Kraj gospodarczo b. słabo rozwinięty; wydobycie i rafinacja ropy naft.; uprawa palmy daktylowej, zbóż; hodowla bydła; połów ryb i pereł. — Od XVI w. posiadłość portug., od XVII w. — pers.; od 1782 niezależny szejkat; na podstawie układów 1880 i 1892 — protektorat bryt. (w zakresie spraw zagr. i obrony — bryt. przedstawiciel polit. podlegający rezydentowi bryt. w Zat. Perskiej); od 1968 czł. Federacji Emiratów Arab.; od 1971 niepodległy (monarchia), czł. ONZ. Bahr al-Ulum M UHAMMAD S ALIH, ur. 1912, poeta arab. z Iraku; klas. w formie wiersze o radykalnej treści społ.-politycznej. Bahr el-Arab, rz. okresowa w Sudanie, dopływ Bahr el-Gazal; dł. ok. 800 km. Bahr el-Azrak →Nil Błękitny. Bahr el-Gazal, rz. w Sudanie, 1. dopływ Nilu Białego; dł. 240 km; wypływa z iez. Ambadi; żeglowna. Bahuszewicz FRANCISZAK (pseud. Maciej Buraczok, Symon Reuka spad Barysawa), 1840-90, poeta białorus.; demokrata, uczestnik powstania styczniowego; patriotyczne wiersze w obronie ludu białoruskiego. Baia Mare [baja m.], m. w pn.-zach. Rumunii, u podnóży Karpat, ośr. adm. ok.ręgu Maramures.; 71 tys. mieszk. (1968);

hutnictwo cynku, ołowiu, miedzi i srebra oparte na lokalnych złożach rud; uzdrowisko. Baia Sprie [baja -ije], m. w pn.-zach. Rumunii, k. Baia Marę; 15 tys. mieszk. (1.968); ośr. wydobycia rud cynku i ołowiu. Băicoi [bəjkoj], m. w pd. Rumunii, na przedgórzu Karpat; 16 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia ropy naftowej. Baie-Comeau [be komo], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Św. Wawrzyńca; 12 tys. mieszk. (1966); hutnictwo aluminium. Baile Atha Cliath →Dublin. Băile Govora [bəjle gowora], uzdrowisko ze źródłami miner.,,w pd. Rumunii, w Karpatach; 2,3 tys. mieszk. (1968). Băile Herculane [bəjle -kulane], znane uzdrowisko ze źródłami miner., w pd.zach. Rumunii, u podnóży Karpat; 2,6 tys. mieszk. (1968). Bailesti [bəjleszt i], m. w pd. Rumunii, na Niz. Wołoskiej; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Baileya most [m. bejleja], ang. składany most drogowy, używany w II wojnie światowej. Bailleul [bajöl], m. w pn. Francji (Flandria); 13 tys. mieszk. (1968); przemysł lniarski. Bailly [baji] JEAN SYLVAIN, 1736-93, fr. działacz polit. okresu W. Rewolucji Fr.; 1789 przewodn. Konstytuanty; stracony. Bailly [baji] ROSA, ur. 1890, fr. pisarka i działaczka kult.; współzałożycielka (1919) i sekretarz gen. towarzystwa Les Amis de la Pologne; liczne prace o Polsce; rzeczniczka powrotu Śląska do Polski. bainit, składnik strukturalny hartowanych stali i żeliw szarych; budowa iglasta. Baird [beərd] JOHN LOGIE, 1888-1946, wynalazca ang., jeden z twórców podstaw współcz. telewizji; 1924 zbudował telewizor. 1926 wynalazł noktowizor; 1928 przekazał obraz telewizyjny przez Atlantyk. Baird TADEUSZ, ur. 1928, wybitny kompozytor; 3 symfonie, utwory orkiestrowe (Cztery eseje), na skrzypce z orkiestrą (Ekspresje), wokalne (Erotyki), opera Jutro. baja, gruba, miękka tkanina bawełn. obustronnie drapana i strzyżona (rodzaj flaneli); gładka lub wzorzysta. Baja [bojo], m. w pd. Węgrzech, port nad Dunajem; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., drzewny; ośr. turystyczny. Baja California [bacha ka-], hiszp. nazwa Płw. Kalifornijskiego. bajadera, eur. nazwa dewadasi, hind. tancerki kultowej, pełniącej służbę przy świątyni. bajan, instrument muz.: aerofon stroikowy, rodzaj udoskonalonej harmonii ręcznej z klawiaturami guzikowymi dla obu rąk. Bajan JERZY, 1901-67, pułkownik, pilot; zwycięzca w locie gwiaździstym do Wiednia (1933) i w Challenge'u (1934); 1943-45 w lotnictwie pol. w W. Brytanii. Bajan Tumen →Czojbałsan. Bajazid Ansari, 1525-85, afgański pisarz i podróżnik; założyciel muzułm. sekty roszani o programie rel.-polit., głoszącej idee wyzwoleńcze; odegrał znaczną rolę w rozwoju afgańskiej literatury; prace teoret., poezje w językach: pasztu, pers., częściowo arab. i hindi. Bajazyt I, 1354-1403, sułtan tur. od 1389; zakończył podbój Azji Mn. i podbił część Płw. Bałkańskiego; pokonany 1402 przez Timura. Bajazyt II, 1448-1512, sułtan tur. od 1481; umocnił zwierzchnictwo tur. nad Mołdawią; walczył z Węgrami i Wenecją. Bajbars, 1233-77, sułtan Egiptu od 1260, z linii Mameluków bahryckich; wybitny wódz, ocalił Egipt przed najazdem Mongołów, odzyskał Antiochię (1268) i Jerozolimę (1270). bajbot, żegl. →bąk. Bajcsy-Zsjilinszky [bojczi żilinski] E NDRE, 1886-1944, działacz węg. ruchu oporu; od 1944 przywódca Węg. Nar. Kom. Pow-

stańczego; zamordowany przez hitlerowców. bajdak, duża bezpokładowa łódź rzeczna, żaglowo-wiosłowa, używana dawniej na rzekach Ukrainy i Białorusi. Bajdaracka Zatoka, zat. M. Karskiego, na zach. od płw. Jamał. Baje (Baiae), w starożytności kąpielisko (siarczany) w Zat. Neapolitańskiej, uczęszczane gł. przez rzym. arystokrację. Bajer FREDRIK, 1837-1922, duń. działacz społ.; 1882 założył Duń. Unię Pokoju; pokojowa nagr. Nobla. Bajio, El [el bachio], region w Meksyku, w dorzeczu rz. Lenna; ważny obszar roln.; uprawa kukurydzy, pszenicy; hodowla bydła. bajka, podstawowy gatunek ustnej twórczości lud., alegor. przypowieść, często z życia zwierząt, o charakterze satyr.-dydakt.; utwór narracyjny lub epigramatyczny głoszący naukę moralną. Bajkalskie Góry, góry w ZSRR, wzdłuż pn.-zach. wybrzeża Bajkału;dł. ok. 300 km; wys. do 2572 m (G. Czerskiego). Bajkał, jezioro pochodzenia tektonicznego w azjat. części ZSRR, najgłębsze na Ziemi, na wys. 456 m; pow, 31,5 tys. km2, głęb. do 1620 m; do B. uchodzi ok. 300 rzek, wypływa Angara; żegluga; endemiczna flora i fauna; badania B. prowadzili m.in. Polacy: A. Czekanowski, J. Czerski, B. Dybowski. Bajkonur, miejscowość w Kazach.SRR (obw. karagandzki); kosmodrom, z którego 1961 wystartował pierwszy w historii Ziemi statek kosmiczny z załogą ludzką (Wostok 1, pilotowany przez J. Gagarina). Bajonna (Bayonne), m. w pd.-zach. Francji, przy ujściu rz. Adour do Zat. Biskajskiej; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., metal.; port wywozu siarki z Lacq. bajończycy, żołnierze Legionu Bajońskiego. bajoński układ, umowa między rządem Księstwa Warsz. a Napoleonem I zawarta 1808 w Bajonnie; za 21 mln franków wypłaconych Napoleonowi I w gotówce, Księstwo przejęło 43 mln franków w zobowiązaniach, nigdy nie zrealizowanych; stąd bajońskie sumy — olbrzymie, nieosiągalne sumy pieniężne. bajorkowy haft, wzór na tkaninie powstający przez przymocowanie do tła nawleczonej na nitkę, cienkiej, metal, ozdobnej sprężynki. Bajraktar Mustafa, 1765-1808, polityk tur.; gen. gubernator Silistry; 1808 z grupą zwolenników reform, tzw. braci ruszczuckich, obalił sułtana Mustafę IV. bajram, nazwa dwu świąt muzułm.: duży b. — na zakończenie ramadanu, okres pielgrzymek do Mekki; mały b. — w 70 dni po dużym b. Bajram Ali, m. we wsch. części Turkm. SRR; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., oczyszczalnie bawełny; uzdrowisko; w pobliżu wydobycie gazu ziemnego. Bajuwarowie →Bawarowie. Bajza JÓZEF IGNAC, 1755-1836, pisarz słowac; podjął próbę wprowadzenia słowac. języka lit.; autor pierwszej słowac. powieści. Bajza [bojzo] JÓZSEF, 1804-58, węg. krytyk lit., poeta, red. pism lit., inicjator wielu polemik; dyr. teatru, twórca węg. krytyki teatr.; poezje patriotyczne. bak, żegl. górny pokład dziobowej części statku lub jego nadbudówki dziobowej. baka, daw. tylko w wyrażeniu: bakę komu świecić — nadskakiwać, schlebiać komuś. Baka JÓZEF. 1707-80, poeta, jezuita; moralizatorsko-dewocyjne Uwagi rzeczy ostatecznych; cz. 2 (Uwagi o śmierci niechybnej) zyskała humorystyczny rozgłos. bakalaureat: 1) dyplom bakafarza, najniższy stopień nauk., od XIII w. nadawany przez prawie wszystkie uniwersytety eur., obecnie gł. przez uniw. anglosaskie; 2) tytuł nadawany studentom niektórych kierunków po pierwszych latach studiów, m.in. w Szwajcarii; niższy od licencjatu;

Balanchine 77 3) dyplom nadawany przez władze uniwersyteckie we Francji, w Szwajcarii i in. krajach absolwentom szkół średnich po złożeniu specjalnych egzaminów, uprawniających do studiów w szkołach wyższych. bakalie, wysuszone owoce pd.: rodzynki, figi, daktyle, migdały, używane do ciast i do bezpośredniej konsumpcji. bakałarz: 1) osoba mająca bakalaureat; 2) dawna potoczna nazwa nauczyciela gl. szkoły elementarnej, mającego w zasadzie ukończone studia wyższe. Bakałowicz WŁADYSŁAW, 1833-1903, malarz; od 1863 w Paryżu; sceny hist., rodzajowe, portrety. Bakałowiczowa WIKTORYNA, 1835-74, aktorka scen warsz.; role amantek i subretek najczęściej w komediach, melodramatach i wodewilach; też role charakterystyczne. bakan (baken), żeglugowy znak nawigacyjny pływający, zakotwiczony, do oznaczania szlaku żeglownego na wodach śródlądowych; ma postać walca, stożka, kuli itp.; malowany, z okresowo zapalonym światłem barwnym. Bakar, m. i port w Jugosławii (Chorwacja), w pobliżu Rijeki; 12 tys. mieszk. (1965); wyładunek ropy naft.; kąpielisko. bakarat, hazardowa gra w karty. bakarat, rzem. artyst. wyroby ze szkła kryształowego pochodzące z wytwórni zał. w XVIII w. w Baccarat we Francji lub naśladujące jej produkcję. Bakarić V LADIMIR, ur. 1912, polityk jugosł., publicysta; czł. Prezydium i Biura Wykonawczego Związku Komunistów Jugosławii (od 1969). bakbort, żegl. →bakburta. bakburta (bakbort), lewa burta statku. Bakchiadzi, w staroż. Koryncie ród arystokratyczny, sprawujący władzę ok. 750ok. 657 p.n.e.; przyczynili się do kult. i gosp. rozkwitu miasta (rozwój budownictwa okrętowego, ceramika); założyciele m.in. Syrakuz; obaleni przez Kypselos'a. bakcyle, dawniejsza, potoczna nazwa bakterii. bakelit, tworzywo sztuczne, prasowany fenoplast napełniany najczęściej mączką drzewną; barwa ciemna; dobre własności mech. i dielektryczne. Bakema [ba-] JAKOB, ur. 1914, architekt hol.; od 1948 tworzy zespół arch. z J. Broekiem; zrealizowali wspólnie: centrum handl. „Lijnbaan", domy towarowe w Rotterdamie, pawilon hol. na Expo 58 w Brukseli. baken, żegl. →bakan. Baker [bejkər] GEORGE PIERCE, 1886-1935, amer. historyk dramatu; prof. literatury; uczniowie m.in.: E. 0'Neill, E. Sheldon; autor m.in. Dramatic Technique. Baker [bejkə r ] J OSEPHINE , ur. 1906, amer. tancerka i pieśniarka rewiowa, Mulatka; liczne występy, gł. we Francji. Baker [bejkə r ] S I R S AMUEL W HI TE , 1821-93, ang. podróżnik, badacz Afryki (Sudan, Etiopia, bieg Nilu i jego dopływy). Bakersfield [beikərzfi:ld], m. w USA (Kalifornia); 68 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 292 tys. (1960); ośr. regionu wydobycia ropy naft. oraz intensywnego rolnictwa. Bakewell [bejkuel] ROBERT, 1725-95, hodowca i agronom ang.; jeden z twórców zootechniki; wyhodował nowe rasy owiec i bydła; wprowadził nowe metody hodowlane. Bakfark (Greff) WALENTY, 1507-76, lutnista i kompozytor z Siedmiogrodu; działał w Polsce. baki, zarost po obu stronach twarzy; bokobrody. Baki MUŁŁA MUHAMMED, 1527-1600, poeta tur.; wybitny liryk epoki klas.; zreformował zasady prozodii tur.; gazele i kasydy lir., tłum. z arab. dzieł teol. i prawniczych. bakier, tylko w wyrażeniu: na b.—na bok, na ukos (o sposobie włożenia, noszenia nakrycia głowy).

„Bakinskij raboczij", dziennik, organ KĆ KP Azerbejdżanu, wydawany od 1906 w Baku, w języku rosyjskim. bakińska komuna, 1918, pierwsza radz. republika na Kaukazie (Baku i szereg rejonów Azerbejdżanu), istniała 31 X 19174 V 1918; zlikwidowana po zajęciu przez interwencyjne wojska bryt.; 26 komisarzy rozstrzelano. Bakłanow GRIGORIJ J., ur. 1923, pisarz ros.; powieści o tematyce woj. (Poległych hańba się nie ima, Ijul 41 goda). bakłażan → oberżyna. Bakoński Las, część Średniogórza Węgierskiego, na pn. od jez. Balaton; wys. do 704 m (Körishegy); winnice; złoża boksytu. Bakradze KONSTANTIN S., ur. 1898, radz. filozof i logik; prof. uniw. w Tbilisi; zajmuje się gł. historią filozofii, zwł. niem. (zagadnienia heglizmu). Bakr, al- AHMAD HASAN, ur. 1914, iracki polityk, generał; uczestnik rewolucji 1958; po zamachu stanu 1968 przewodn. Rady Dowództwa Rewolucji, prezydent i premier; od 1969 nacz. dowódca sił zbrojnych. Bakri, al-, 1040-94, geograf hiszp.-arab.; autor ogólnogeograficznego dzieła Księga dróg i Królestw, która zawiera m.in. re lację Ibrahima ibn Jakuba z podróży do Polski. Bakst LEW S. (właśc. L.S. Rozenberg), 1866-1924, ros. scenograf, malarz i grafik; przedstawiciel modernizmu i współtwórca Miru iskusstwa; dekoracje dla baletu S. Diagilewa, portrety, akty, pejzaże, plakaty, ilustracje. Bakst RYSZARD, ur. 1926, pianista; laureat Konkursu im. F. Chopina (1949); prof. PWSM w Warszawie. Bakszejew WASILIJ N., 1862-1958, malarz ros.; należał do stow. pieriedwiżników, Miru iskusstwa, AChRR; liryczne pejzaże. baksztag, żegl.: 1) lina biegnąca od górnej części (topu) masztu do tyłu, przymocowana do burty; wzmacnia maszt z boku; 2) trzy czwarte wiatru — wiatr wiejący z sektora 105-165° lub 195-255° określanego względem wzdłużnej osi żaglowca, skierowanej od rufy do dzioba. bakszysz, na Wschodzie napiwek, datek. baktericydy, chem. →bakteriocydy. bakterie, drobnoustroje zaliczane do świata roślinnego; organizmy przeważnie jednokomórkowe, wielkości od 1 do kilkudziesięciu mikronów; rozmnażają się zwykle przez podział; ogromne znaczenie w przyrodzie; na pracy b. opiera się przemysł fermentacyjny i częściowo farm.; liczne wywołują choroby roślin, zwierząt i człowieka. bakteriemia, obecność bakterii we krwi nie powodująca objawów chorobowych. bakteriobójcze środki →bakteriocydy. bakteriochlorofil, chlorofil bakteryjny pochłaniający światło z czerwonego, a nawet z podczerwonego obszaru widma; występuje w bakteriach siarkowych i purpurowych. bakteriocydy (baktericydy, bakteriobójcze środki), środki niszczące lub hamujące rozwój bakterii i drobnoustrojów; gł. antybiotyki, sulfonamidy, preparaty rtęciowe. bakteriofagi (fagi), wirusy bakteryjne mające zdolność niszczenia bakterii; wielkość od 40 do 100 mu; szeroko rozpowszechnione w przyrodzie; stosowane w lecznictwie. bakterioliza, rozpuszczanie bakterii, zjawisko zachodzące zarówno wewnątrz u-stroju, jak i poza nim; wewnątrz ustroju następuje na skutek działania przeciwciał (bakteriolizyn), a także bakteriofagów i enzymów. bakteriologia, nauka o budowie, żvciu i właściwościach bakterii oraz ich roli w świecie organicznym i nieorganicznym. bakterioryza, współżycie bakterii należących gł. do rodzaju Rhizobium (bakterie brodawkowe) z roślinami, zwł. z rodziny motylkowatych; dostarczają roślinom

związków azotowych, syntezowanych z azotu atmosferycznego. bakleriostatyczne środki, substancje hamujące rozwój drobnoustrojów; szczególnie silne działanie mają antybiotyki i sul-ionamidy. bakteriostatyczny, powstrzymujący rozwój bakterii; czynnik hamujący przemianę materii komórek bakteryjnych, blokujący działanie enzymów. bakteriozy, zakaźne choroby roślin, wywoływane przez bakterie; objawy: więdnięcie, narośla, zgnilizny, plamistości, nekroza i in. bakteriuria, obecność bakterii w moczu świeżym, pobranym jałowo; świadczy o rozwoju bakterii w drogach moczowych. bakteryjne nawozy (szczepionki), preparaty zawierające bakterie pożyteczne dla roślin uprawnych; używane do zakażania nasion lub wysiewane, np. nitragina. bakteryjne pożywki →podłoża bakteryjne. bakteryjny filtr →filtr bakteryjny. Baktria, staroż. kraina nad środk. i górnym Oksusem (Amu-darią), zamieszkana przez irańskich Baktrów; od poł. VI w. p.n.e. satrapia pers.; od poł. III w. — niezależne państwo (gr.-baktryjskie); w I w. p.n.e. podbita przez Scytów, w VIII w. n.e. — Arabów. baktrian (wielbłąd dwugarbny, Camelus bactrianus), ssak parzystokopytny, hodowany gł. w Azji; wys. w kłębie do 2,1 m; ogólnoużytkowy; dziko żyje jeszcze na Gobi. Baku, stol. Azerb.SRR, duży port nad M. Kaspijskim; 1,3 mln mieszk. (1970); gł. ośr. przem. i kult.-nauk. republiki; wydobycie i rafinacja ropy naft., przemysł maszyn., chem.; uniw., Akad. Nauk Azerb. SRR; metro. Bakuba, średniow. państwo afryk. w mię-dzyrzeczu Kasai-Sankuru; wg tradycji powstało ok. X w.; rozkwit w XVII w.; 1910 włączone do belg. kolonii Kongo. Bakuba, m. w środk. Iraku, ośrodek adm. prow. Dijala, nad rz. Dijala (dopływ Tygrysu); 35 tys. mieszk. (1965); węzeł drogowy. bakufu (shogunat), w dziejach Japonii wojsk, administracja feud. jako forma rządów shoguna; wyróżnia się 3 okresy b.: Kamakura lub Minamoto 1192-1333, Muromachi lub Ashikaga 1336-1573 i Edo lub Tokugawa 1603-1868. bakun, odmiana machorki uprawiana dawniej na Ukrainie i Wołyniu. Bakunin MICHAIŁ A., 1814-76, rewolucjonista ros.; twórca anarchokolektywizmu opartego na utopijnej wierze w możliwość żywiołowego rozwoju rewolucji po rozpoczęciu jej przez anarchistyczną organizację spiskową. Bakwanga, duży ośrodek eksploatacji diamentów w Kongu (Kinszasa), nad rz. Bushimaje; 39 tys. mieszk. (1960). bal, sortyment tarcicy o grubości co najmniej 50 mm i szerokości nie mniejszej niż dwukrotna grubość. Balaam, wg Biblii pogański wieszczek, którego powstrzymała od przeklęcia Izraelitów oślica przemawiająca ludzkim głosem. Balabac [-bak], wyspa filipińska między Palawan a Borneo; 323 km2, ok. 2 tys. mieszk.; lasy tropikalne. Balaghat, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 19 tys. mieszk. (1961); jeden z największych w świecie ośr. wydobycia rud manganu. Balaguer [-ger] V ICTOR, 1824-1901, hiszp. pisarz i polityk; czł. partii liberalnej; pisał w języku katalońskim, dążył do odrodzenia literatury katalońskiej; romant. dramaty hist., tragedie, poezje, prace historyczne. „balance of power" [bäləns ow pauə r; ang., 'równowaga sił'], zasada ang. polityki zagr., dążąca do utrzymania równowagi sił w stosunkach międzynarodowych. Balanchine [balãszin] GEORGE (właśc. Georgi Balancziwadze), ur. 1904, chore-

78 balans ograf gruz.; od 1934 w USA; twórca stylu neoklas. w choreografii. balans, regulator chodu zegarka w poslaci kółka wykonującego izochroniczne drgania obrotowe. balansjer, poprzeczny drążek, na którym wspierają się lub wiszą szale wagi. balansówka, techn. ręczna prasa śrubowa. Balard [bala:r] ANTOINE JERÓME, 180276, chemik fr.; prof. College de France; opracował przem. metodę otrzymywania z wody mor. siarczanu sodu, odkrył w wodzie mor. brom. balas, arch. →tralka. Balassagyarmat [boloszodiormot], m. w pn. Węgrzech, przy granicy z Czechosłowacją; 13 tys. mieszk. (1967). Balassi [boloszi] BALINT, 1554-94, najwybitniejszy poeta węg. okresu renesansu, twórca liryki świeckiej; wpływy poezji lud.; wiersze o tematyce polskiej. balast, specjalne obciążenie, nie będące ładunkiem, stosowane na statkach, szybowcach, balonach, w różnych przyrządach i maszynach, dla regulacji ich położenia i pracy; przen. zawada, przeszkoda. balast paszy, niestrawne i nieprzyswajane przez organizm zwierzęcia składniki paszy. balata, naturalne tworzywo termoplastyczne, szare lub czerwonobrunatne, otrzymywane z soku pewnych pd.amer. drzew podzwrotnikowych; własności podobne do gutaperki; stosowana do wyrobu pasów napędowych, gumy do żucia i in. Balaton (Błotne Jezioro), jez. w zach. Węgrzech, u podnóża Lasu Bakońskiego, na wys. 105 m; pow. 596 km 2 , głęb. do 11 m; liczne kąpieliska i uzdrowiska; żegluga. Balatonboglár [bolotonbogla:r], kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy na Węgrzech, nad Balatonem. Balatonföldvár [bolotonfö:ldwa:r], kąpielisko na Węgrzech, nad Balatonem. Balatonfüred [boloton-], międzynar. sławy uzdrowisko ze źródłami miner., na Węgrzech, nad Balatonem; przemysł winiarski. balatońska operacja, III 1945, ciężkie walki w rej oni e Balatonu woj sk radź . 3 Frontu Ukr., które odparły przeciwuderzenie niem. sił pancernych i przeszły do natarcia na Wiedeń. Balawat (staroż. Imgur-Enlil), miejscowość w pn. Mezopotamii (Irak), ruiny staroż. miasta asyr., miejsce znalezienia tzw. wrót z Balawat. Balázs [bolaż] BELA (właśc. Herbert Bauer), 1884-1949, węg. teoretyk i scenarzysta film.; rewolucjonista (1919) i emigrant polit,; wywarł istotny wpływ na świat, myśl film. i rozwój rodzimej kinematografii; Wybór pism. Balbi, czynny wulkan na wyspie Bóugainville, najwyższy szczyt Wysp Salomona: 3123 m. Balbo C ESARE, 1789-1853, wł. polityk i historyk; 1848 premier Królestwa Sardynii, rzecznik zjednoczenia Włoch; autor m.in. Speranze d'ltalia. Balbo ITALO, 1896-1940, wł. marszałek lotnictwa i polityk faszyst.; 1929-33 min. lotnictwa, organizator i uczestnik zespołowych rajdów lotn., m.in. przez Atlantyk. Balboa VASCO NUNEZ DE, ok. 1475-1517, konkwistador hiszp., pierwszy z eur. odkrywców O. Spokojnego (1513). Balboa, m. i port w Strefie Kanału Panamskiego, nad O. Spokojnym, przy wejściu do Kanału; 3,1 tys. mieszk. (1960); wojenna baza USA. Balboa Heights [bälbo u ə hajts], ośr. adm. Strefy Kanału Panamskiego, na pn.-wsch. od m. Balboa; 118 mieszk. (1960). Bălcescu [bəlczesku] NICOLAE, 1819-52, rum. polityk, historyk i pisarz; jeden z przywódców rewolucji 1848; autor historii Rumunii czasów Michała Walecznego.

Balchin [bo:lczyn] N IGEL (właśc. Mark Spade), ur. 1908, pisarz ang.; powieści z okresu II wojny świat. (Pokoik w oficynie) i historyczne. baldach, typ kwiatostanu groniastego; szypułki kwiatowe wyrastają na szczycie osi gł., a pojedyncze kwiaty (w b. prostym) lub ich skupienia zw. baldaszkami (w b. złożonym — w rodzinie baldaszkowatych) ułożone są w jednej płaszczyźnie. baldachim, szt. plast.: 1) przenośna osłona z tkaniny rozpiętej na drążkach, początkowo noszona nad władcami, od XIV w. w kościele chrześc, także nad przedmiotami kultu; 2) motyw arch.rzeźb., gł. drewniany lub kam. — osłona dla posągów (w kształcie wieżyczki lub aediculi) albo nagrobków (wsparty na kolumnach, filarach); 3) w XII-XIX w. górna część łóżka, wykonana z drewna lub tkaniny. baldachogrono (podbaldach), typ kwiatostanu groniastego; szypułki kwiatowe wyrastają z osi gł. na różnych poziomach, a kwiaty są na jednym poziomie (np. jarzębina). baldaszkowate (Umbelliferae), rodzina roślin zielnych z klasy dwuliściennych; kwiaty drobne, zebrane w baldachy, łodyga żeberkowana, pusta; wiele gat. uprawnych (jadalnych i leczn.); pietruszka, seler, arcydzięgiel i in. Baldensperger [-dãsperży] FERNAND, 1871-1958, fr. historyk literatury; prof. Sorbony; założyciel „Revue de Litterature Comparée"; prace historycznolit., porównawcze i monograficzne. Baldini ANTONIO, ur. 1889, wł. pisarz, dziennikarz i krytyk lit.; zbiory opowiadań o akcentach autobiograficznych. Baldung HANS ( ZW. Grien), ok. 14841545, niem. malarz i grafik okresu renesansu; portrety, obrazy rel. i alegor.; drzeworyty, projekty witraży. Baldur (Balder), mit. germ. bóg światła i młodości; mądry i szlachetny syn Odyna i Frigg; zabity, za sprawą Lokiego, gałęzią jemioły. Baldus de Ubaldis, ok. 1327-1400, prawnik wł.; prof. prawa rzym. i kanonicznego w Bolonii, Perugii, Florencji i Pawii; jeden z postglosatorów. Baldwin I, 1058-1118, brat Godfryda z Bouillon, uczestnik I krucjaty; założyciel hrabstwa Edessy (1098); od 1100 pierwszy koronowany król i twórca potęgi Królestwa Jerozolimskiego. Baldwin I, 1171-1206, hrabia Flandrii, pierwszy władca (od 1204) Cesarstwa Łac; 1205 pobity przez Bułgarów, zmarł w niewoli. Baldwin IV, 1160-85, król jerozolimski od 1174, chory na trąd („król trędowaty"); feud. anarchia wewn. i zagrożenie ze strony Turków.u Baldwin [bo:ld yn] JAMES , ur. 1924, pisarz amer., Murzyn; bojownik sprawy równouprawnienia ludności murzyńskiej w USA; powieści,u dramaty, publicystyka. Baldwin [bo:ld yn] STANLEY, 1867-1947, polityk bryt.; działacz Partii Konserwatywnej; 1923-24, 1924-29, 1935-37 premier. Baleary, grupa wysp hiszp. na M. Śródziemnym; 5,0 tys. km2, 856 tys. mieszk. (1968); uprawa oliwek, winorośli; ważny region turyst.; gł. m. Palma de Mallorca. balerina, tancerka, solistka zespołu baletowego. baleron, peklowana karkówka wieprzowa bez kości, w osłonce sztucznej lub naturalnej; uwędzona i ugotowana jest nietrwała, tylko uwędzona — półtrwała. balet: 1) rodzaj widowiska teatr., w którym gł. środkiem wyrazu jest taniec wykonywany przez tancerzy z towarzyszeniem muzyki i na tle scenografii; współcz. widowiska baletowe dzielą się na b. dram. (oparte na akcji i zawierające treści intelektualne) i b. abstrakcyjne (wyrażające emocjonalną treść muzyki); 2) utwór muz. stanowiący kanwę widowiska baletowego; 3) zespół tancerzy.

baletmistrz, reżyser i inscenizator baletu, kierownik zespołu baletowego. Balet XX wieku (Ballet du XXeme siecle), międzynar. zespół baletowy zał, 1960 w Brukseli, kierowany przez M. Béjarta; reprezentuje wysoki poziom nowocz. sztuki baletowej; liczne tournées. Baley STEFAN, 1885-1952, psycholog, lekarz i filozof; prof. Uniw. Warsz.; zajmował się gł. psychologią rozwojową, wychowawczą i społ.; Psychologia wychowawcza w zarysie.r Balfour [bälfuə ] ARTHUR JAMES, 18481930, polityk bryt.; przywódca Partii Konserwatywnej; 1902-06 premier; 1917 autor deklaracji o utworzeniu w Palestynie żyd. ogniska narodowego. bali, udomowiony banteng, użytkowany jako bydło robocze i mięsne na wyspie Bali; wys. w kłębie do 133 cm; maść gł. ciemnobrązowa. Bali, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 5,9 tys. km2, ok. 1,8 mln mieszk.; górzysta, czynny wulkan Agung; uprawa ryżu; hodowla bydła; turystyka; gł. m. Singaradja. Balice, w. w pow. i woj. krak.; pasażerski port lotn. Krakowa. Balicka DANUTA, ur. 1932, aktorka; występy w teatrze pozn. (od 1961); Bazylissa Teofanu — W mrokach złotego pałacu... T. Micińskiego, Idalia — Fantazy Słowackiego. Balicki STEFAN, 1899-1943, prozaik, nauczyciel; powieści społ. i psychol., opowiadania z życia szkoły; zmarł w więzieniu hitlerowskim. Balicki ZYGMUNT, 1858-1916, działacz polit., publicysta, socjolog; jeden z gł. przywódców i teoretyków Nar. Demokracji. Balicki ZYGMUNT (pseud. Pawlak), 18881959, działacz ruchu robotn., inżynier; działacz PPS, potem KPP (czł. KC), lewicy Związku Zaw. Kolejarzy; 1945-56 wicemin. komunikacji, 1948-50 w Centr. Komisji Rewizyjnej PZPR. Balikesir [bałykesir], m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. B.; 69 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naft., przemysł spoż., mat. bud.; wyrób dywanów. Balikpapan, m. w Indonezji, port na wsch. wybrzeżu Borneo; 92 tys. mieszk. (1961); duży ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. Balin JAKUB, XVII w., architekt; renesansowa przebudowa fary w Kazimierzu Dolnym, klasztor karmelitów bosych w Lublinie. Baliński I GNACY (pseud. Axel), 18621951, pisarz, działacz polit. i samorządowy, senator; red. „Wieczorów Rodzinnych"; poezje, wspomnienia o Warszawie. Baliński JAN, 1827-1901, lekarz psychiatra; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu; założyciel pierwszej ros. kliniki psychiatrycznej; projektował szpitale psychiatryczne, m.in. w Tworkach pod Warszawą. Baliński KAROL, 1817-64, poeta i działacz niepodległościowy; członek Stów. Ludu Pol., 1851-63 na emigracji; patriot.rewol. poezje (Farys-Wieszcz). Baliński MICHAŁ, 1794-1863, historyk, działacz oświatowy; współzałożyciel „Biblioteki Warszawskiej". Baliński STANISŁAW, ur. 1899, poeta; związany z grupą poet. Skamander; od 1940 w Anglii; liryka nastrojowo-refleksyjna, proza poetycka. balista, machina miotająca, płaskotorowa; w starożytności zw. katapultą, w średniowieczu — kuszą. balistokardiografia, metoda badania układu krążenia, polegająca na rejestrowaniu przesunięć ciała wywołanych mech. pracą serca. balistyczna krzywa, tor pocisku, na który działają tylko siły oporu powietrza atm. i ciężkości; w próżni jest parabolą. balistyczne wahadło, rodzaj wahadła fiz. używanego do pomiarów balistycz-

nych, np. prędkości pocisków, odrzutu działa. balistyczny wiatr, średni stały wiatr balistyt, bezdymny proch strzelniczy; przyjmowany do obliczeń toru pocisku; otrzymywany przez zżelatynowanie bawełpowoduje odchylenie punktu upadku po- ny strzelniczej, nitrogliceryny i nitrocisku takie jak wiatr rzeczywisty. związków aromatycznych bez udziału lotbalistyka, nauka o ruchu pocisków; sta- nego rozpuszczalnika; stosowany do wynowi podstawę przy projektowaniu broni, robu amunicji wojsk, i myśliwskiej. amunicji i pocisków, silników rakieto- Balkassar, ośr. regionu wydobycia ropy wych oraz sporządzaniu tablic strzelni- naft., w pn. części Pakistanu Zachodczych; dzieli się na b. wewn. i b. zew- niego. nętrzną. balkon, niewielkie, otwarte pomieszczebalistyka wewnętrzna, dział balistyki nie podwieszone na pewnej wysokości, pobadający prawa spalania się prochu i ru- łączone drzwiami z wnętrzem budynku, chu pocisku w lufie, a także zagadnie- złożone z płyty otoczonej balustradą. nia związane z pracą silników rakieto- balkonowe rośliny, rośliny ozdobne (np. wych. petunia, nagietek, pelargonia, begonia balistyka zewnętrzna, dział balistyki bulwiasta, nasturcja), stosowane do ukwiebadający ruch pocisków (bez własnego cania balkonów, parapetów, tarasów itp. napędu lub z napędem) w powietrzu. Balkuwara, obronny zamek abbasydzki z poł. IX w., w m. Samarra, nad rz. Tygrys; na planie czworoboku podzielonego Najbardziej znane balety Tytuł

Muzyka

Ballet comyque de la Royne Coppelia Córka źle strzeżona Cudowny mandaryn Czerwony mak Cztery temperamenty Dafnis i Chloe Don Juan Dziadek do orzechów Esmeralda Fontanna Bachczysaraju Gajane Giselle Jeniec kaukaski Jezioro łabędzie

L. de Beaulieu L. Delibes ? B. Bartok R. Glier P. Hindemith M. Ravel Ch.W. Gluck P. Czajkowski C. Pugni B. Asafjew A. Chaczaturian A. Adam B. Asafjew P. Czajkowski

Karnawał Kopciuszek Legenda 0 miłości Médée et Jason Młody człowiek i śmierć New York export opus Ognisty ptak Orfeusz Pietruszka Pillar of fire Płomienie Paryża

wg R. Schumanna S. Prokofjew A. Micelikow Rodolphe T.S. Bach R. Prince I. Strawiński I. Strawiński I. Strawiński A. Schönberg B. Asafjew wg Lully'ego i in. wg C. Debussy'ego I. Strawiński A. Głazunow S. Prokofjew A. Chaczaturian J. Schneitzhoeffer A. Głazunow wg F. Chopina

Popołudnie fauna Pulcinella Raymonda Romeo i Julia Spartakus Sylfida Sylfidy Symfonia samotnego człowieka Szeherezada

P. Henry, P. Schaeffer wg N. RimskiegoKorsakowa Święto wiosny I. Strawiński Trój graniasty kapelusz M. de Falla Weselisko I. Strawiński Zielony stół F. Cohen Balety polskie Esik w Ostendzie G. Bacewiczówna S. Moniuszko, Figle szatana A. Münchheimer K. Szymanowski Harnasie P. Perkowski Klementyna K. Kurpiński Mars i Flora T. Szeligowski Mazepa S. Moniuszko Na kwaterunku A. Sonnenfeld Pan Twardowski L. Różycki T. Szeligowski Paw i dziewczyna P. Perkowski Swantewit E. Morawski Świtezianka K. Kurpiński, J, DamWesele w Ojcowie se G. Bacewicz J.A. Maklakiewicz Z chłopa król Złota kaczka

Choreograf

Data premiery

B. de Beaujoyeux A. M. Saint-Leon D'Auberval H. Strohbach W. Tichomirow G. Balanchine M. Fokin G. Angiolini L. Iwanow J.J. Perrot R. Zacharow N. Anisimowa J. Coralli, J. Perrot L. Ławrowski T. Rejsinger L. Iwanow, M. Petipa M. Fokin R. Zacharow J. Grigorowicz J.G. Noverre R. Petit T. Robbins M. Fokin G. Balanchine M. Fokin A. Tudor

1581 1870 1789 1926 1927 1946 1912 1761 1892 1844 1954 1942 1841 1938 1877 1895 1910 1945 1961 1763 1946 1958 1910 1948 1911 1942

W. Wajnonen W. Niżynski L. Miasin M. Petipa L. Ławrowski N. Anisimowa Ph. Taglioni

1932 1912 1920 1898 1940 1956 1832

M. Fokin

1909

M. Bejart

1955

M. Fokin W. Niżynski L. Miasin B. Niżynska K. Jooss

1910 1913 1919 1923 1932

C. Drzewiecki

1964

W. Calori J. Nikolska M. Statkiewicz J. Gogół L. Thierry S. Miszczyk H. Meunier W. Calori P. Zajlich Z. Patkowski T. Kapliński P. Zajlich J. Mierzyńska, M. Pion S. Miszczyk J. Kapliński

1870 1935 1938 1969 1820 1958 1868 1874 1921 1949 1948 1931 1823 1954 1951

balon 79 na 3 części; kontynuacja stylu Mszatty; częściowo w ruinach. Ball [bo:l] ALBERT, 1896-1917, pilot ang.; podczas I wojny świat, zestrzelił 39 samolotów niem.; zginął w walce powietrznej. Ball [bo:l] JOHN, ?-1381, jeden z przywódców (wraz z W. Tylerem) powstania chłopskiego w Anglii 1381; stracony. Balla GIACOMO, 1871-1958, malarz wł,; obrazy futurystyczne, często zbliżone do abstrakcji, po I wojnie świat, zwrot do realizmu. ballada, lit. utwór epicko-lir,, niekiedy udramatyzowany, o fantast. tematyce, utrzymany w nastroju tajemniczym i posępnym; występuje w folklorze i literaturze artyst. (b.romantyczna). ballada, muz.: 1) utwór wokalny gł. o treści epickiej; 2) utwór instrumentalny (XIX w.) o swobodnej budowie. Ballana →Kustul i Ballana. Ballanche [balã:sz] P IERRE, 1776-1847, fr. filozof i historyk fr. romantyzmu; przedstawiciel tzw. tradycjonalistów, broniących feud. porządku społ. i upatrujących w tradycji źródło wartości moralnych, mających odnowić społeczeństwo. Ballarat, m. w Australii (Wiktoria), na pn.-zach. od Melbourne; 42 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu wełn.; węzeł kolejowy. Ballari (ang. Bellary), m. w Indii (Majsur); 86 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., włók.; węzeł kolejowy. Balleny, archipelag w pd.-zach. części O. Spokojnego, 300 km od Antarktydy; największe wyspy: Sturge, Young, Buckle; pokryte lodowcami. Ballesteros [balje-] ANTONIO, 1888-1949, hi st oryk hi sz p.; prof. uni w. w Se wi l l i i Madrycie; gł. praca: Historia de Espãna y su influencia en la hitsoria universal. Ballets Russes, Les [le bale rüs], międzynar. zespół baletowy o świat, sławie, zał. i prowadzony 1909-29 przez S. Diagilewa; dzięki wysokiemu poziomowi i nowatorstwu artyst. wywarł decydujący wpływ na współcz. sztukę baletową; występy w Europie i Ameryce. Ballin STANISŁAW, 1897-1937, działacz lud.; współorganizator NPCh, od 1926 na czele Centr. Kom. Międzypartyjnego do walki o amnestię dla więźniów polit.; od 1927 w ZSRR. Ballina [bälynə] →Béal Átha an Fheadha. Ballinga stopnie (stopnie Brixa, °Blg, °Bx), jednostki wskazujące stężenie cukru w roztworach wodnych; l°Blg = 1 g cukru w 100 g roztworu; pomiar areometrem Ballinga lub Brixa. Ballon d'Alsace [bala dalzas], szczyt granitowy w pd. Wogezach (Francja); 1250 m. Bally [baji] CHARLES, 1865-1947. językoznawca szwajc; prof. uniw. w Genewie; liczne prace (Traité de stylistique francaise). Balmer JOHANN JACOB, 1825-98, fizyk szwajc; podał wzór na długość fali promieniowania serii linii widmowych atomu wodoru. Balmera seria, seria linii widmowych wodoru, leżących w widzialnej i nadfioletowej części widma; opisana wzorem Balmera. Balmont KONSTANTIN D., 1867-1942, poeta ros.; przedstawiciel symbolizmu; zbiory wierszy (Goriaszczije zdanija), tłumacz poezji świat, (z pol. m.in. Słowackiego i Kasprowicza); od 1921 na emigracji. balneologia, dział wiedzy med. o właściwościach leczn. kąpieli i wód miner. z naturalnych zdrojów oraz działających łącznie z wodą czynników chem., fiz. i klimatycznych. balneoterapia, leczenie kąpielami, skojarzone często z leczeniem pitnymi wodami miner, i leczeniem klimat.; obejmuje wodolecznictwo słodkowodne i miner., kąpiele gazowe i borowinowe. balon, statek latający lżejszy od powietrza, bez własnego napędu; element nośny

80 balonet — gazoszczelna powłoka wypełniona lekkim gazem (wodorem, helem); b. na uw:ęzi (do obserwacji, badań meteorol., zaporowe itp.), b. wolne (do celów sport., badań meteorol., atmosfery lub stratosfery); załoga i przyrządy pomiarowe w koszu lub kabinie podwieszonych do powłoki. balonet, przestrzeń wewnątrz balonu na uwięzi lub sterowca, oddzielona płótnem gazoszczelnym, wypełniona powietrzem; w miarę uchodzenia z balonu gazu nośnego b. napełnia się powietrzem, aby zapobiec marszczeniu się zewn. powłoki balonu. balonfok, trójkątny, silnie wypukły żagiel podnoszony na statkach sport, zamiast foka; zwiększa prędkość statku przy słabym wietrze. balonkliwer, silnie wypukły żagiel podnoszony na statkach sport, zamiast kliwra dla zwiększenia prędkości statku przy słabym wietrze. balonowy sport, dziedzina lotnictwa sport.; zawody rozgrywane są w różnych klasach balonów, gł. w formie lotów odległościowych. balon pilotowy, meteorol. balon napełniony np. wodorem, wypuszczany w atmosferę ziemską i obserwowany przez teodolit z pow. Ziemi; służy do określenia kierunku i prędkości wiatru na różnych wysokościach. balon-sonda, balon unoszący w atmosferę ziemską meteorol. przyrządy pomiarowe (np. radiosondę). balot, szczelnie zapakowana paczka towarów jednego rodzaju, najczęściej przeznaczonych do wysyłki. balotaż; forma tajnego głosowania za pomocą kartek lub gałek białych (przyjęcie wniosku) i czarnych (odrzucenie). balsa (Ochroma), bot. potężne drzewo z Antyli i tropik. Ameryki Pd.; drewno lżejsze od korka, używane do budowy tratew (m.in. „Kon-Tiki"), łodzi, jachtów, szybowców i sprzętu ratunkowego. balsa, żegl.: 1) dawna tratew z drewna używana przez Inków; 2) mała łódź z wiązek trzciny w Ameryce Południowej. Balsad (ang. Bulsar), m. w Indii (Gudżarat), port nad M. Arabskim; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., włókienniczy. balsamina →niecierpek ogrodowy. Balsamo GIUSEPPE →Cagliostro Alessandro. balsamowanie zwłok, wstrzykiwanie do tętnic zwłok płynów konserwujących (formaliny ze spirytusem lub sublimątem i in.) w celu zahamowania rozkładu zwłok. balsam Szostakowskiego, farm. związek org., działający odkażająco i osłaniająco; stosowany w chorobach skóry i przewodu pokarmowego. balsamy, naturalne roztwory żywic w olejkach eterycznych; półpłynne, wonne substancje otrzymywane najczęściej z roślin podzwrotnikowych; stosowane w lecznictwie i kosmetyce (b. peruwiański, tolutański) oraz w technice (kanadyjski). Balsas, rz. w środk. Meksyku; dł. 680 km; uchodzi do O. Spokojnego. Balta, zabagniona dolina dolnego Dunaju (Rumunia), między miastami Silistra i Braiła; szer. 18-25 km. Baltazar, wg Biblii ostatni król Babilonii, syn Nebokadnezara II, czego historia nie potwierdza; postać dotychczas nie zidentyfikowana. Balthus [-tüs] (właśc. Balthasar Klossowski), ur. 1908, fr. malarz i scenograf, pochodzenia pol.; malarstwo figuralne zbliżone do surrealizmu; pejzaże miejskie, wnętrza. Baltimore [bo:ltymo: r], m. w USA (Maryland), port nad zat. Chesapeake; 895 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 2,0 min (1967); wielki port i ośr. przem.; hutnictwo żel. i miedzi, przemysł lotn., elektrotechniczny, spoż., chem.; uniw.; muzea; fort ( X I X w.) , kości oł y i domy ( X VI I I i XIX w.).

baltologia, nauka zajmująca się badaniem języków bałtyckich oraz kultury i literatury narodów bałtyckich. Baltoro, lodowiec w Karakorum; pow. 755 km2, dł. 62 km. Baltušis [-szys] JUOZAS (właśc. Albertas Juozćnas), ur. 1909, pisarz lite w.; dramaty ukazujące walkę klasową na wsi litew. (Pieją koguty). baluchiterium (Baluchitherium), azjat. wymarły nosorożec; największy ze ssaków lądowych: wys. w kłębie ok. 5 m; górny oligocen do dolnego miocenu. balustrada, obramienie balkonów, tarasów, schodów, dachów, w formie ażurowego (gł. z tralek połączonych poręczą) lub ślepego kam., drewn. albo metal, ogrodzenia. balwierz (cyrulik), fryzjer, który dawniej wykonywał również zabiegi leczn., jak puszczanie krwi, wyrywanie zębów, nastawianie złamań, opatrywanie ran. Balzac [-zak] HONORE DE, 1799-1850, pisarz fr., uważany za ojca powieści realist; Komedia ludzka — wielotomowy cykl (m.in. powieści Eugenia Grandet, Ojciec Goriot) obrazujący ówczesne życie społ., polit. i obyczajowe we Francji. Balzac [-ząk] JEAN LOUIS GUEZ DE, 1597-1654, pisarz fr.; listy i rozprawy gł. z dziedziny polityki i literatury stanowiące wzór ówczesnej prozy francuskiej. bal zakowski, z wykl e w wyraż e ni u: wiek b. — wiek kobiety od 30 do 40 lat. Balzer OSWALD, 1858-1933, wybitny historyk prawa; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; założyciel lwowskiego Tow. Nauk.; badacz dziejów ustroju pol.; wydawca źródeł; Królestwo Polskie 12951370, Historia porównawcza praw słowiańskich. Bałaban M AJER, 1877-1942, historyk; prof. uniw. w Warszawie; badania nad historią i kulturą Żydów. Bałachna, m. w Ros.FSRR (obw. gorkowski), port nad Wołgą; 33 tys. mieszk. (1967); ośr. przemysłu celulozowo-papierniczego. Bałakiriew MILIJ A., 1837-1910, kompozytor ros.; inicjator Potężnej Gromadki; poematy symf. (Tamara, Ruś), symfonie, suita Cnopiniana i in. Bałakowo, m. w Ros.FSRR (obw. saratowski), nad Wołgą; 92 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., stoczn.; w pobliżu Saratowska Elektrownia Wodna. bałałajka, ludowy ros. instrument muz., chordofon szarpany, o trójkątnym pudle rezonansowym i 3 strunach strojonych w kwartach. bałamut, łow. pies gończy, gubiący trop. Bałarew DIMITYR, ur. 18S5, chemik bułg.; prof. uniw. w Sofii; prace z dziedziny chemii analitycznej i chemii fizycznej. Bałaszow, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. saratowski); 76 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., mat. bud., maszynowy. Bałaszycha, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 78 tys. mieszk. (1969); przemysł bawełn., maszyn.; ośr. wypoczynkowy. Bałchasz, bezodpływowe jezioro w Kazach.SRR, na wys. ok. 340 m; pow. 22-17 tys. km*, głęb. do 26 m; część zach. zasolona, wsch. — słodka; uchodzi rz. Iii. Bałchasz, m. w Kazach.SRR (obw. karagandzki), port nad jeziorem B.; 77 tys. mieszk. (1969); hutnictwo miedzi; w pobliżu wydobycie 'rud miedzi i molibdenu. Bałczik, m. w Bułgarii, nad M. Czarnym; 9 tys. mieszk. (1965); ośr. turystyczny. Bałkan →Stara Płanina. Bałkańska Ententa, zgrupowanie 4 państw bałk.: Grecji, Jugosławii, Rumunii i Turcji, które 1934 zawarły układ gwarantujący granice oraz ustalający zasady współpracy wojsk.-polit.; cel: utrzymanie status quo na Bałkanach.

bałkańska liga językowa, grupa językowa, obe j muj ąca: alb., buł g., maced. , rum., gwary pd.-wsch.-serbskie oraz język nowogr., które w następstwie długotrwałych kontaktów rozwinęły wiele cech wspólnych w budowie gramatycznej. bałkański pakt, układ o przyjaźni i współpracy zawarty 28 II 1953 w Ankarze między Grecją, Jugosławią i Turcją; 9 III 1954 uzupełniony układem o sojuszu, współpracy polit. i wzajemnej pomocy, zawartym na 20 lat w Bled (Jugosławia). Bałkański Półwysep, płw. w Europie Pd.-Wsch.; ok. 500 tys. km 2 ; górzysty (G. Dynarskie, Bałkan, Rodopy, Pindos); linia brzegowa silnie rozwinięta; na P.B. leżą: Albania, Bułgaria, Grecja, Jugosławia oraz eur. część Turcji. Bałta, m. w Ukr.SRR (obw. odeski); 20 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. bałtyckie języki, grupa rodziny indoeur. obejmująca języki: litew., łot., prus. (wymarły w końcu XVII w.) oraz języki Kurów, Jaćwingów. Bałtyckie Morze (Bałtyk), śródziemne, s z e lfowe morz e w pn. E uropi e , cz ę ś ć O. Atlantyckiego; połączone z M. Północnym przez cieśniny: Sund, Wielki Bełt, Mały Bełt, 2Kattegat i Skagerrak; pow. 386 tys. km , średnia głęb. 55 m, maks. 459 m; największe zatoki: Botnicka, Fińska; zasolenie od 2,5‰ (na pn.) do 10‰ (na pd.-zach.); gł. porty: Szczecin, Leningrad, Sztokholm. Bałtyckie Pojezierze, obszar polodowcowy wzdłuż wybrzeży M. Bałtyckiego, od Finlandii po Płw. Jutlandzki; szer. do 200 km; moreny, liczne jeziora, lasy (gł. sosnowe), wrzosowiska, torfowiska. Bałtyjsk (dawniej Pilawa), m. i port w Ros.FSRR (obw. kaliningradzki), nad M. Bałtyckim; 17 tys. mieszk. (1959); stocznia. Bałucki MICHAŁ, 1837-1901, pisarz; pozytywista (powieści tendencyjne), potem tradycjonalista (b. popularne komedie, m.in. Grube ryby). Bałuty, dzielnica adm. Łodzi; funkcje mieszkaniowo-przemysłowe. bałwan, łow. wypchany cietrzew lub jego podobizna umieszczona w koronie drzewa w celu przywabienia cietrzewi na strzał. bałwanek, łow. umieszczona na wodzie podobizna dzikiej kaczki, której głos naśladuje myśliwy w celu przywabienia na strzał kaczorów. bałwochwalstwo →idolatria. Bam, m. w Iranie (Kerman); 22 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Bamako, stol. Mali, port nad Nigrem; 175 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., obuwn., metal.; ośr. handlowy. Bambara, Murzyni zachodniosudańscy, mieszkańcy Afryki Zach.; ok. 1,5 mln; rolnictwo, rybołówstwo; wyroby artyst., produkcja tkanin; język bambara. Bamberg, m. w NRF (Bawaria), w pobliżu Menu (początek Kanału Men-Dunaj); 70 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechniczny, włók., obuwn., spoż.; romańsko-gotycka katedra (XI, XIII w.) ze słynnym zespołem rzeźb (XIII w.), got. domy kanoników, zabytkowe kościoły, pałace. bambino, szt. plast. wł. nazwa dla przedstawienia Chrystusa w postaci małego dziecka. Bambrzy, nazwa mieszkańców kilku wsi pod Poznaniem pochodzących od osadników niem. przybyłych w poł. XVII w. z okolic Bamberga (Bawaria); zachowany dawny strój odświętny. bambus (Bambusa), drewniejąca trawa do 30 cm śred.; niekiedy tworzy lasy do 40 m wys,, gł. w tropik. Azji; zastosowanie wszechstronne (mat. bud., galanteryjny, muz., tkacki); młode pędy jadalne, z ziarna chleb. bambusowa palma→rafia. bametan (vasculat), farm. związek org. o działaniu hipotensyjnym; stosowany w nadciśnieniu, w chorobie Buergera i in.

Banga choroba 81 Bamijan, m. w środk. Afganistanie, ośrodek adm. prow. B.; 46 tys. mieszk. (i966); ośr. turystyczny. ban, od X w. zarządca okręgu wojsk, na Węgrzech; od XII w. namiestnik węg. w Chorwacji; w Jugosławii 1929-41 zarządca prowincji (banowiny). Ban F RI GYES , ur. 1902, węg. reżyser film.; fundamentalny dla współcz. węg. kinematografii film o wsi Piędź ziemi. Bana, ok. VII w., pisarz sanskr.; autor poet. biografii króla Harszy (w stylu kawja) oraz powieści Kadambari. Banach JERZY, ur. 1922, historyk sztuki, muzeolog; dyr. Muzeum Narodowego w Krakowie; zajmuje się zagadnieniami ikonografii świeckiej (gł. miast, a zwł. Krakowa); Tematy muzyczne w plastyce polskiej. Banach KAZIMIERZ, ur. 1904, działacz lud.; współorganizator ZMWRP „Wici"; podczas okupacji hitlerowskiej szef sztabu KG BCh; od 1949 sekretarz NK ZSL, 1969-71 wiceprezes; 1957-71 czł. Rady Państwa. Banach STEFAN, 1892-1945, matematyk; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU i AN Ukr.SRR; współtwórca analizy funkcjonalnej, współzałożyciel czasopism mat. „Studia Mathematica" i „Monografii Matematycznych"; monografia Theorie des operations lineaires. Banacha algebra, przestrzeń Banacha, w której dodatkowo określone jest mnożeni e e l e me nt ów w t e n sposób, ż e st aj e się ona pierścieniem; zwana też pierścieniem normowanym. Banacha przestrzeń, przestrzeń typu B, przestrzeń liniowa, normowana i zupełna, w której odległość dowolnych jej elementów x i y określa się jako ||x — y|| (symbol ||x|| oznacza normę elementu x); po raz pierwszy systematycznie badana przez S. Banacha. Banachiewicz TADEUSZ, 1882-1954, astronom geodeta i matematyk; prof. i dyr. obserwatorium astr. Uniw. Jag., czł. PAN; założyciel i red. nacz. „Acta Astronomica"; twórca teorii krakowianów; pomiary libracji Księżyca oraz położeń komet i planctoid; obserwacje gwiazd zmiennych; opracował i zastosował metodę chronokinematograficzną do obserwacji zaćmienia Słońca. Banackie Góry, pd.-zach. część Karpat Pd. (Rumunia); wys. do 1445 m (Piatra Goznei); węgiel kam., rudy żelaza. Banaczyk WŁADYSŁAW, ur. 1902, dział acz l ud., prawni k; 1930-35 prez e s WZMW; 1943-44 min. spraw wewn. rządu emigr.; od 1945 poseł do KRN i Sejmu Ustawodawczego. ban an ( Mu sa ) , byl i na do 15 m wys., z klasy jednoliściennych; pochodzi z tropikalnej Azji i Afryki oraz pn. Australii; b. pizang — szeroko uprawiany w strefie tropik, dla sierpowatych, b. pożywnych, aromatycznych owoców; z pochew liściowych b. manilskiego — włókno zw. manilą. Banana, m. i port w Kongu (Kinszasa), przy ujściu rz. Kongo do O. Atlantyckiego; ośr. handlowy. bananojady, zool. →szyszaki. Banaszek ANTONI, 1881-1932, adwokat; obrońca pol. działaczy polit. przed sądami niem. (do 1914). Banat, kraina hist. w pd.-wsch. Europie, między Dunajem, Cisą i Karpatami; w starożytności część Dacji; w średniowieczu należał kolejno do Węgier, Turcji, Austrii, Węgier; 1920 podzielony między Rumunię, Jugosławię i Węgry (9 i wsi). Banca d'Italia [baŋka dital a] →Bank Włoski. Banchs [banczs] ENRIQUE, ur. 1888, poeta argent.; w twórczości na\viązuje do dawnej hiszp. poezji ludowej. Bancila [bənczilə] OCTAV, 1872-1944, malarz rum'.; twórczość zabarwiona elementami krytyki społ.; sceny z życia i walki ludu rum., portrety, martwe natury, pejzaże.

Bancroft [bäŋjkroft] ANNE, ur. 1931, aktorka amer.; role teatr. (Cud w Alabamie W. Gibsona) i filmowe. band [bänd; ang.], nazwa określająca zespół rozrywkowy lub jazzowy (jazz-band); przewaga instrumentów dętych; rodzaje: big-b., combo. banda, prawo grupa ludzi tworząca związek mający na celu dokonywanie przestępstw; karze podlega sam fakt przynależności do związku; potocznie gromada, grupa, szajka. banda, sport ogrodzenie zabezpieczające, zwykle drewn., na zewn. krawędziach torów wyścigowych, saneczkowych lub lodowisk. Banda HASTINGS KAMUZU, ur. 1902, polityk Malawi; uczestnik ruchu narodowowyzwoleńczego; od 1960 przewodn, Partii Kongresu Malawi; od 1964 premier niepodległego państwa, od 1966 także prezydent republiki. Banda, wewn. morze Indonezji, część O. Spokojnego; pow. 695 tys. km2, głęb. do 7440 m, zasolenie ok. 34%o. Banda, grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; ok. 100 km2, 59 tys. mieszk. (1961); uprawa muszkatołowca. Banda Atjeh (dawniej Kutaradja), m, i port w Indonezji, na pn. wybrzeżu Sumatry; ośrodek adm. prow. Atjeh; 40 tys. mieszk. (1961). Bandar Abbas, m. w Iranie, ośr. adm. okręgu Wyspy i Porty Zat. Omańskiej, jeden z gł. portów mor. kraju, nad cieśn. Ormuz; 35 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., włók., spoż.; rybołówstwo. Bandaranaike S IRIMAVO , ur. 1916, polityk cejloński; premier 1960-65 i od 1970, kontynuatorka polityki zmarłego męża Solomona B. Bandaranaike SOLOMON, 1889-1959, polityk cejloński; twórca (1951) Cejlońskiej Partii Wolności, od 1956 premier, zwolennik polityki pokojowego współistnienia; zginął wskutek zamachu. Bandar Maszur, m. w Iranie (Chuzestan), port naft. nad Zat. Perską; 17 tys. mieszk. (1966); przemysł petrochemiczny. Bandar Szah, m. w Iranie (Mazandaran), port nad M. Kaspijskim; 13 tys. mieszk. (1966); pn. zakończenie kolei transirańskiej. Bandar Szahpur, m. w Iranie (Chuzestan), ważny port nad Zat. Perską; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; pd. zakończenie kolei transirańskiej. bandaż, med. pas płótna, gazy, muślinu lub innego materiału służący do umocowania opatrunku, unieruchomienia kończyny lub powstrzymania krwawienia. Bandeira [-ęjra], najwyższy szczyt Wyż. Brazylijskiej (wsch. Brazylia), w górach Serra do Caparaó; 2890 m. Bandello MATTEO, 1484-1561, nowelista \vł.; Novelle — zbiór 214 opowiadań odzwierciedlających życie i obyczaje epoki. bandera, flaga podnoszona na statku wodnym, określająca jego przynależność państw., czasem także rodzaj służby (b. wojenna, handlowa i in.). Bandera S TEPAN, 1908-59, nacjonalista ukr.; od 1940 przywódca terrorystycznych organizacji ukr.; współdziałał z hitlerowcami, m.in. organizował Legion Ukr.; przywódca band UPA; po wojnie na emigracji (działalność przeciw krajom socjalist.). B and e ra, w. w U SA ( T e ksas) , na pn.-zach. od m. San Antonio; zasiedlona przez pol. emigrantów w XIX w. banderia, oddział konny asystujący podczas uroczystości. banderilla [-lja; hiszp.], mała włócznia z chorągiewkami, zakończona haczykiem, używana w corridzie do rozdrażniania byka. banderola, szt. plast, motyw dekoracyjny w formie wstęgi o zwijających się końcach, z napisem związanym z treścią przedstawienia lub wyrażającym dewizę.

Bandinelli BACCIO, 1493(?)-1560, wł. rzeźbiarz epoki renesansu; reliefy o tematyce rel., nagrobki, popiersia. Bandirma [-dyrma] (staroż. Panormos), m. w zach. Turcji, port nad morzem Marmara; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł chemiczny. Bandjarmasin, m. w Indonezji, port na pd. wybrzeżu Borneo, w delcie Barito; 268 tys. mieszk. (1970); rafinacja ropy naft.; uniwersytet. bandolier, pas skórzany przewieszony przez ramię; używany przez piechotę w XVII w. do noszenia ładunków, prochownicy, broni bocznej lub sztandarów i chorągwi. bandos (bandoch), dawna nazwa sezonowego robotnika rolnego, poszukującego pracy poza miejscem stałego zamieszkania Bandrowska-Turska EWA, ur. 1899, śpiewaczka (sopran lir.-koloraturowy) w operze lwowskiej, pozn., warsz., pedagog. Bandrowski ALEKSANDER, 1860-1913, śpiewak (tenor) świat, sławy; gł. partie w dziełach Wagnera. Bandrowski ERNEST TYTUS, 1853-1920, chemik i działacz społ.; prof. Uniw. Jag., czł. AU; jeden z założycieli Tow. Szkoły Ludowej; badania gł. nad budową azotowych pochodnych benzenu. Bandrowski JERZY, 1883-1940, brat Juliusza Kadena Bandrowskiego, pisarz, dziennikarz; powieści psychol.-obyczajowe, utwory dla młodzieży, szkice hist., przekłady z literatury angielskiej. Bandrowski Kaden JULIUSZ →Kaden Bandrowski Juliusz. Bandtkie JAN WINCENTY, 1783-1846, historyk prawa; prof. prawa rzym. i pol. na uniw. w Warszawie; wydawca źródeł. Bandtkie JERZY SAMUEL, 1768-1835, historyk, bibliotekarz, językoznawca; nauczyciel języka pol. we Wrocławiu; wykładowca Uniw. Jag., kier. Biblioteki Jag.; Historia drukarń krakowskich, Historia biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego; Dzieje Królestwa Polskiego. Bandung, m. w Indonezji, ośrodek adm. prow. Jawa Zach.; 1,1 mln mieszk. (1970); ważny ośr. gosp., kult. i nauk.; przemysł włók., środków transportu, elektrotechn.; węzeł komunikacyjny. — W 1955 konferencja krajów Azji i Afryki opowiadająca się m.in. przeciw kolonializmowi i dyskryminacji rasowej i propagująca pokojowe współistnienie. bandura, ludowy ukr. instrument muz., chordofon szarpany, o owalnym korpusie rezonansowym, 2 grupach strun (melodyczne i basowe). Bandura JERZY, ur. 1915, rzeźbiarz i grafik; studiował u X. Dunikowskiego; prof. ASP w Krakowie; gł. rzeźba monumentalna (pomnik na Polu Grunwaldzkim, z W. Cęckiewiczem), drzeworytnictwo (ekslibrisy). bandy, hokej ros., popularna gra na lodzie prowadzona między 2 drużynami (po 11 z awodni ków) , uprawi ana w ZSRR i krajach skandynawskich. Banér [-ne:r] JOHAN, 1596-1641, feldmarszałek i wybitny wódz szwedz.; po śmierci Gustawa II Adolfa (1632) nacz. wódz wojsk szwedz. w Niemczech w okresie wojny trzydziestoletniej. Banes, m. we wsch. Kubie; 28 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł cukrowniczy. Bánffy [-fi] D EZS Ö, 184S-191L reakcyjny polityk węg., premier 1895-99. Bang [baŋ] BERNARD, 1848-1932, duń. lekarz wet. i bakteriolog; prof. wyższej szkoły, wet. i roln. w Kopenhadze; wykrył zarazek zakaźnego ronienia bydła (tzw. choroba B., bruceloza). Bang [baŋ] HERMAN, 1857-1912, duń. pisarz i krytyk; w impresjonist. powieściach (Tragedia bezdomnych) i nowelach wyrażał dekadentyzm przełomu wieków. Banga choroba, med. →brucelozy. Banga choroba (zakaźne ronienie bydła), wet. choroba bydła z grupy bruceloz;

82 Bangalur ronienie — zwykle w 5-8 mies. ciąży, po nim następuje często zatrzymanie łożyska i procesy zapalne łożyska powodujące jałowość. Bangalur (ang. Bangalore), m. w Indii, stol. stanu Majsur; 1 mln rnieszk., zespół miejski 1,7 mln (1968); duży ośr. przem. i kult.-nauk. kraju; przemysł gł. włók., środków transportu, maszyn., elektrotechniczny, spoż.; ośr. produkcji filmów; węzeł komunik.; uniw.; znany bot. ogród. Bange [bã:ż] CHARLES RAGON DE, 18331914, pułkownik fr.; twórca dział o udoskonalonej konstrukcji. Banggai, grupa wysp indonez. przy wsch, wybrzeżu Celebesu; 3,2 tys. km2, 145 tys. mieszk. (1961); gł. wyspy: Peleng, Banggai; uprawa ryżu, palmy kokosowej; połów ryb, żółwi, strzykw. Bangi (Bangui), stol. Republiki Środkowoafrykańskiej, port nad rz. Ubangi; 150 tys, mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł włók., obuwn., metal., spożywczy. Bangka (Banka), wyspa indonez. u pd.-wsch. wybrzeży Sumatry; 11,6 tys. km2, 311,9 tys. mieszk. (1961); największy w kraju ośr. wydobycia rud cyny; uprawa ryżu, pieprzu; gł. m. Pangkalpinang. Bangkok (Krung Thep), stol. i gł. port Syjamu, nad rz. Menam; 2,8 mln mieszk. — zespół miejski (1968); gł. ośr. gosp., kult. i nauk. kraju; uniw.; rezydencja król. (XIX w., zespół drewn. budynków), świątynie buddyjskie. Bangor [bäŋngə r], m. w USA (Maine), port nad rz. Penobscot; 32 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł papierń., obuwniczy. Bangor [bäŋgə r ], m. w W. Brytanii (Walia), nad M. Irlandzkim, naprzeciw wyspy Anglesey; 14 tys. mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa. Bangueulu, jezioro w Zambii, na wys. 1140 m; pow. 4-15 tys. km2 (w zależności od pory roku), głęb. do 5 m; otoczone bagnami. bania →dynia. banialuki, brednie, niedorzeczności, głupstwa, bzdury. banian (figowiec bengalski, Ficus hengalensis), potężne drzewo ind. o jadalnym owocu; pod okapem konarów i zwisających z nich kolumnowych korzeni przybyszowych, zakorzeniających się — osiedla tubylców. banicja, w dawnej Polsce kara wygnani a; b. wi e cz ys t a — wygnani e z kraj u i utrata wszelkich praw; b. czasowa — pozbawienie praw i wolności za niepoddanie się wyrokom, bez wygnania z kraju. Banijas, m. w zach. Syrii, nad M. Śródziemnym; 11 tys. mieszk. (1967); port naft.; punkt końcowy rurociągu z pól naft. w Iraku. baniopień (Nereocystis lütkeana), glon (brunatnica) przybrzeżnej strefy O. Spokojnego (od Alaski po Kalifornię); dostarcza jodu i kwasu alginowego. banita, osoba skazana na wygnanie z kraju, którego jest obywatelem. Banja Luka, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina); 57 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., papiern., chem.; uzdrowisko, ośr. turyst.; 1969 stare miasto zniszczone przez trzęsienie ziemi. banjo [bändżou; ang.], instrument muz. Murzynów amer., rodzaj gitary z długą szyjką, okrągłym pudłem rezonansowym krytym błoną, z różną liczbą strun. Banjuwangi, m. w Indonezji, port na wsch. wybrzeżu Jawy; 25 tys. mieszk. (1961). Bank Angielski (Bank of England), ang. bank emisyjny z siedzibą w Londynie, zał. 1694; 1946 upaństwowiony. Bank Francuski (Banque de France), fr. bank emisyjny z siedzibą w Paryżu, zał. 1800; 1945 upaństwowiony; Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), pol. bank państw, powstały 1924; w okresie międzywoj. gł. instytucja kredytu dłu-

goterminowego; 1949 funkcje BGK przejęły inne banki. Bank Handlowy, pol. bank akcyjny powstały 1870; do 1939 finansował gt. przemysł i handel; od 1945 zajmuje się gł. obsługą bankową obrotów przedsiębiorstw handlu zagr. z krajami kapitalistycznymi. banki, przedsiębiorstwa, których przedmiotem działania są operacje pieniężne, gł. kredytowe; do funkcji b. w socjalizmie należy: 1) gromadzenie czasowo wolnych środków w gospodarce nar. i ich redystrybucja w formie kredytów; 2) organizowanie obiegu pieniądza i rozliczeń pieniężnych w kraju i za granicą; 3) kontrola gospodarki pieniężnej i wielu ważnych procesów gosp. za pomocą pieniądza. banki emisyjne, banki, których gł. zadaniem jest emisja banknotów. bankier: 1) właściciel, dyrektor banku, poważniejszy akcjonariusz banku (w ustroju kapitalist); 2) gracz trzymający bank (w grze w karty). bankiet, wystawne przyjęcie dla większej liczby osób w celu uświetnienia jakiejś uroczystości. banki handlowe, banki, których przedmiotem działalności jest gł. przyjmowanie od klientów wkładów, zwrotnych na żądanie. banki hipoteczne, banki zajmujące się udzielaniem pożyczek zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. banki ludowe, spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe organizowane na ziemiach poi. pod zaborem prus.; pierwszy b.l. zał. 1861 w Poznaniu. Bank Inwestycyjny, pol. bank państw, działający 1948-69; finansował inwestycje w gospodarce uspoł . ( poz a rolni ctwem i leśnictwem); 1970 jego funkcje przejął NBP. bankiwa (kur bankiwa, Gallus gallus), ptak leśny, przodek kury domowej; kołnierz i grzbiet czerwonozłote, skrzydła czarne; Indie, Birma, Malaje. Bank Krajowy, centr. instytucja kredytowa Galicji, zał. 1883; 1924 wszedł w skład BGK. banknot, pieniądz papierowy, emitowany przez bank centralny. Bank of England [bäŋk ow yŋglənd] →Bank Angielski. bankokracja, panowanie banków. Banković ANDRA, 1857-1911, działacz serb. ruchu nar.; związany z pol. Proletariatem. bankowa kontrola funduszu płac, badanie przez bank prawidłowości wydatkowania w przedsiębiorstwie funduszu płac i utrzymania założonych w planie proporcji. bankowe wkłady →depozyt bankowy. Bank Państwowy ZSRR (Gosudarstwiennyj bank SSSR, Gosbank), radz. bank emisyjny, z siedzibą w Moskwie, zał. 1921. Bank Polska Kasa Opieki, bank zał. 1929, zajmuje się gł. pośredniczeniem przy przekazywaniu środków pieniężnych do kraju przez osoby zamieszkałe za granicą i obsługą tzw. eksportu wewnętrznego. Bank Polski, bank emisyjny zał. 1828, z siedzibą w Warszawie; rozwijał działalność w zakresie finansowania gospodarki w Królestwie Pol.; 1886 jego działalność przejął ros. Bank Państwa. Bank Polski, bank emisyjny zał. 1924, regulował obieg pieniężny i ułatwiał kredyty; 1945 nie wznowił działalności. Bankroft, kanad. odmiana jabłoni; owoce zimowe, z karminowym rumieńcem, deserowe. Bank Rolny, pol. bank zał. 1919; w okresie międzywoj. gł. instrument polityki rządu na wsi; reaktywowany 1945; przez B.R. państwo finansowało reformę rolną; B .R . kre d yt uj e i n we s t ycj e i produkcj ę w rolnictwie i leśnictwie. Bank Rozrachunków Międzynarodowych (ang. Bank for International Settlements, fr. Banque des Réglements Internation-

aux), zał. 1930, siedziba w Bazylei; akcjonariuszami B.R.M. są banki centr. większości państw eur.; B.R.M. przeprowadza operacje kredytowe, dewizowe i arbitrażowe z tymi bankami. bankructwo, prawo sądownie ogłoszona upadłość; też częściowa lub całkowita niewypłacalność. Banks [bäŋks] JOSEPH, 1743-1820, ang. podróżnik i przyrodnik; w czasie podróży dookoła świata (z J. Cookiem) zebrał wielką kolekcję roślin; imieniem B. nazwano liczne obiekty geogr. oraz gat. roślin. Banksa Półwysep, płw. w Nowej Zelandii, na wsch. wybrzeżu W. Południowej; górzysty, pochodzenia wulkanicznego; hodowla owiec, bydła; gł. miejscowość Akaroa. Banksa Wyspa, wyspa kanad. w Archip. Arktycznym; 73,3 tys. km2; tundra. Bank Słowiański (BS), centrala finans. spółdzielni pol. w Niemczech, działająca 1933-39; siedziba — Berlin. Bank Szwajcarski (fr. Banque Nationale Suisse, niem. Schweizerische Nationalbank, wł. Banca Nazionale Svizzera), szwajc. bank emisyjny, z siedzibą w Bernie i Zurychu; zał. 1907. Bankura, m. w Indii (Bengal Zach.); 63 tys. mieszk. (1961); warsztaty kol., przemysł spoż.; bawełniany. Bank Włoski (Banca d'Italia), wł. bank emisyjny, z siedzibą w Rzymie; zał. 1893. Bank Związku Spółek Zarobkowych, bank zał. 1886 jako centrala finans. spółdzielczych banków lud.; 1948 zlikwidowany. Bannu, m. w pn. części Pakistanu Zach.; 32 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; rzemiosło (tkaniny). Banque de France [bãk dö frã:s] →Bank Francuski. Bansko, m. w Bułgarii; 7,5 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. turyst. w górach Pirin. Bantam, muzułm. państwo na Jawie, zał. w XVI w.; stolica w Bantam; 1545 utraciło niepodległość; podległe kolejno Portugalii, Holandii, Anglii i ponownie Holandii (1682). banteng (Bos banteng), gat. dzikiego, bydła; wys. w kłębie ok. 1,5 m; ciemnobrunatny, prócz białych nóg i plam z tyłu na pośl adkach; górz yst e l asy I ndochin i Indonezji; na Bali udomowiony. Bantiego zespół, uszkodzenie miąższu wątroby i śledziony, niedokrwistość i leukopenia w następstwie różnych schorzeń, gł. zakaźnych, np. kiły, gruźlicy. Banting [bäntyŋ] FREDERICK GRANT, 1891-1941, fizjolog kanad.; współodkrywca insuliny (z Ch.H. Bestem i J.J.R. Macleodem); nagr. Nobla. Bantry Bay [bąntry bęj], baza przeładunkowa ropy naft. na wyspie Whiddy (Irlandia), w zat. Beanntraighe; dostępna dla największych zbiornikowców świata. Bantu, grupa ludów murzyńskich w Środk. i Pd. Afryce (najważniejsze: Baganda, Kikuju, Suahili); ok. 70 mln; znaczne różnice antropologiczne, językowe i kulturowe; języki bantu. bantu języki, rodzina 83 języków w Afryce Pd. i Środk.: suahili, lingala, zulu i in.; ok. 120 mln ludzi. bantustany, rezerwaty ludności murzyńskiej w Republice Pd. Afryki; w b. żyje ok. 40% Murzynów. banty, grube naszycia płócienne w poprzek i na rogach żagla w celu jego wzmocnienia. Bantysz-Kamienski NIKOŁAJ N., 17371814, historyk ros.; autor zbioru dokumentów o stosunkach Rosji z Polską i państwami zachodnioeur. 1481-1802. Banus [banusz] MARIA, ur. 1914, poetka rum.; liryka, poematy odzwierciedlające problemy nowej socjalist. rzeczywistości. Banville [bãwil] THEODORE DE, 1823-91, fr. poeta pamasista; poezje o wyszukanej formie, opowiadania, traktat o poezji. bańki, med. małe naczyńka szklane przysysające się do skóry (po rozrzedzeniu w nich powietrza płomieniem), przysta-

Barbara Radziwiłłówna 83 wiane np. w ostrym nieżycie dróg oddechowych, w celu wywołania miejscowego przekrwienia. bańki cięte, zabieg leczn., stawianie baniek na płytko nacięte miejsca skóry. Bańska Bystrzyca (Banská Bystrica), m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalistyczna), nad Hronem, ośr. adm. kraju środkowosłowackiego; 39 tys. mieszk. (1968); dawny ośr. wydobycia złota, srebra i rud miedzi; muzeum Powstania Słowackiego. Bańska Szczawnica (Banskã Štiavnica), m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalistyczna), w Rudawach Słowackich; 7,3 tys. mieszk. (1961); wydobycie rud cynku, ołowiu i miedzi, hutnictwo metali nieżelaznych. baobab (.Adansonia digitata), potężne, długowieczne drzewo o obwodzie pnia do 45 m; sawanny podzwrotnikowej Afryki, uprawiany w Indiach i Ameryce Pd.; owoce jadalne; drewno lekkie, miękkie, łyko używane na powrozy, maty. Bao Dai, ur. 1913, cesarz Annamu (pod protektoratem fr.) 1926-45 (abdykował), od 1949 ,,cesarz" marionetkowego Państwa Wietnamu; od 1955 we Francji. baptysterium, arch. zwykle wolno stojący budynek, przeznaczony do obrzędu chrz t u ; naj cz ę ś ci e j o z ał oż e n i u ce n t r. i jednoprzestrzennym wnętrzu z właściwą chrzcielnicą pośrodku. baptyści, protest, grupa wyznaniowa zał. w 1 poł. XVII w. w W. Brytanii; uznają jedynie autorytet Biblii, praktykują chrzest dorosłych; b. liczni w USA. bar Ba, pierwiastek chem. o liczbie atom. 56, z grupy wapniowców; miękki, srebrzystobiały metal, aktywny chemicznie; w związkach występuje na +2 stopniu utlenienia; związki barwią płomień na zielono. bar, jednostka ciśnienia używana w meteorologii; 1 bar = 105 N/m2. Bar ADAM, 1895-1955, historyk literatury, bibliograf; Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich; inicjator prac nad bibliografią poi. filozofii. Bar, m. w Ukr.SRR (obw. winnicki), w dorzeczu Bohu; 8,5 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. Bar, m. i port w Jugosławi (Czarnogóra), nad M. Adriatyckim; 4 tys. mieszk. (1965); znany ośr. turyst.-wypoczynkowy. baraban, wielki bęben tur. używany przez pułki janczarskie, później przez niektóre oddziały dawnych wojsk polskich. Barabas [boroba:sz] M IKLÓS , 1810-98, węg. malarz, grafik i teoretyk sztuki; portrety, mieszcz. i lud. sceny rodzajowe. Barabasz STANISŁAW, 1856-1949, pionier narciarstwa pol.; 1888 przeprowadzał pierwsze próby na skonstruowanych przez siebie nartach; współzałożyciel i pierwszy prezes Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy (zał. 1907). B arabiński S t e p, l asost e p w ZSRR, w pd. części Niżu Zachodniosyberyjskie-go, między Irtyszem a Obem; zabagnio-ny; liczne jeziora; region rolniczy. Barac ANTUN, 1894-1955, chorw. historyk literatury i krytyk; prof. uniw. w Zagrzebiu, czł. Jugosł. AN i Sztuk w Zagrzebiu; historia nowszej literatury chorwackiei. Baracaldo [-kaldo], m. w Hiszpanii (Baskonia); 107 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł metal., chem., wydobycie rud żelaza. Baracoa [-koa], m. we wsch. Kubie, nad O. Atlantyckim; 13 tys. mieszk. (1965); najstarsza osada eur. na Kubie, zał. 1511. Barada, rz. w pd.-zach. Syrii; dł. 84 km; uchodzi do bezodpływowego jez. El-Atejbe; nad B. — oaza Damaszku. Baradulin RYHAR, ur. 1935, poeta białorus.; wiersze refleksyjne o współcz. tematyce; tłumacz Mickiewicza, Broniewskiego. Barahona [baraona] (Santa Cruz cle Ba-rahona), m. i port w pd.-zach. Dominikanie, ośrodek adm. prow. B.; 24 tys. mieszk. (1969); przemysł cukrowniczy.

Barakirajan, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Logar; 47 tys. mieszk. (1966). Barakpur (ang. Barrackpore), m. w Indii (Bengal Zach.), w zespole miejskim Kalkuty, nad rz. Hugli; 64 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., jutowy, drzewny. baran, wojsk. →taran. baran, zootechn. →tryk. Baran, jeden z gwiazdozbiorów. Baran STANISŁAW, 1906-44, działacz ruchu robotn. i ruchu" oporu; 1942-44 współorganizator PPR, GL i AL na Śląsku; dowódca partyzanckiego oddziału GL i AL im. J. Dąbrowskiego; szef sztabu i zastępca dowódcy Obwodu Śląskiego GL i AL; poległ w walce z hitlerowcami. baran angielski, rasa królików mięsnych (cięż. 5-7 kg) o b. długich, zwisających uszach; wszystkie maści królicze. Baranauskas ANTANAS (Antoni Baranowski), 1835-1902, litew. poeta i językoznawca, biskup; romant. liryki w języku pol. i litewskim, poemat patriot. Borek Oniksztyński. baranek boży, szt. plast. →Agnus Dei. baran francuski, rasa królików mięsnych (cięż. 6-7 kg) o długich (35-45 cm), obwisłych uszach; maść szarobrązowa, szaroniebieskawa, biała (odmiana albinotyczna) i srokata (na białym tle ciemne cętki). Barania Góra, szczyt w Beskidzie Śląskim; 1220 m; na stokach źródła Wisły; lasy świerkowe z domieszką jodły i buka (rezerwat ,,Wisła"). baranica: 1) wyprawiona skóra barania, często pokryta suknem, używana do okrywania nóg w podróży; 2) czapka z futra baraniego; 3) długi kożuch barani. baraniec (muton), podłużny pagórek zbudowany z odpornych skał, wygładzony i porysowany przez lodowiec; b. występują na obszarach dziś i dawniej zlodowaconych. Baraniec, szczyt w zach. części Tatr Zach. (Czechosłowacja); 2184 m. Baranie Rogi, szczyt w gł. grani Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2526 m. Baranowicz JAN, ur. 1906, poeta i prozaik, związany ze Śląskiem; liryka (Mój krajobraz), opowiadania, powieści, zbiory baśni śląskich. Baranowicze, m. w Białorus.SRR (obw. brzeski); 102 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn,, mat. bud., włók., spoż.; węzeł kolejowy. Baranowska WIERA W., P-1935, ros. aktorka teatr, i film.; pierwsza wykonawczyni tytułowej roli w film. adaptacji powieści M. Gorkiego Matka. Baranowski FELIKS, ur. 1915, działacz ruchu robotn.; sekr. RPPS. 1945-48 — CK W PPS, 1948-54 czł. KC PZPR, 1950-57 sekr. KW PZPR w Poznaniu i Bydgoszczy; 1949-56 min. gosp. komunalnej i min. oświaty. Baranowski IGNACY TADEUSZ, 1879-1917, historyk, badacz dziejów społ.-gosp. Polski; docent Uniw. Jag.; wydawca źródeł; dvr. Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Baranowski JAN, 1800-79, astronom; 1848-69 dyr. obserwatorium astr. w Warszawie; opublikował pierwszy pol. przekład djzieła Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. Baranowski TADEUSZ, ur. 1910, biochemik; nrof. Akad. Med. we Wrocławiu, czł. PAN; orace gł. z biochemii enzymów i hormonów oraz immunochemii; Podręcznik biochemii. Baranowski WINCENTY, 1877-1957, działacz lud.; od 1916 w PSL-,,Wvzwolenie", od 1931 w SL; 1933 więziony; 1945-49 prezes SL, następnie wiceprezes NKW w ZSL. Baranowski WOJCIECH, 1548-1615, podkanclerzy 1585-90, prymas od 1608; w czasie rokoszu Zebrzydowskiego stronnik króla s rozpoczął budowę pałacu prymasowskiego w Warszawie, r baranowski przyczółek (nad Wisła, w pobliżu m. Baranów Sandomierski), 11 IX

1939 oddziały grupy operac. „Śląsk" toczyły zacięte walki o P.B. z niem. dyw. piechoty; w sierpniu 1944 zajęty przez jednostki radz. 1 Frontu Ukr., skąd m.in. w styczniu 1945 ruszyła ofensywa zimowa. Baranów, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim, nad Wieprzem; XVI w.-XIX/XX w. miasto (ośr. garncarstwa). Baranów Sandomierski, m. w pow. tarnobrzeskim, woj. rzeszowskim, nad Wisłą; 1,6 tys. mieszk. (1968); późnorenes. zamek (XVI/XVII w.), jedna z najpiękniejszych pol. budowli przełomu renesansu i manieryzmu, obecnie w części pałacu mieści się muzeum (m.in. stała wystawa o złożach i przemyśle siarkowym); prawa miejskie 1354. Baranski NIKOŁAJ N., 1881-1963, geograf radz., działacz rewol.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; reprezentant kierunku regionalnego w geografii. barany, zool. →owce. Bárány ROBERT, 1876-1936, lekarz otiatra austr.; prof. uniw. w Uppsali; prace nad rolą błędnika i móżdżku w utrzymaniu równowagi i kontroli ruchów dowolnych; nagr. Nobla. Baranya [borońo] (serbskochorw. Baranja), kraina hist. na Węgrzech i w Jugosławii, między Dunajem i dolną Drawą. Barański STANISŁAW, 1859-91, działacz socjalist, publicysta; więziony przez władze carskie; od 1884 w Paryżu, współpracował z B. Limanowskim, wydawał „Pobudkę". Barataszwili N IKOLOZ, 1817-45, poeta gruz., najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu w literaturze gruz.; liryki, poemat historyczny. Baratynski (Boratynski) JEWGIENIJ A., 1800-44, poeta ros.; elegie miłosne; poematy o tendencjach realist.; liryki refleksyjne rozwijające romant. wątki filozoficzne. Barauni, m. w Indii (Bihar), na wsch. od Patny; 40 tys. mieszk. (1961); rafinerią ropy naftowej. baraż (dogrywka), w szermierce walka dodatkowa między zawodnikami mającymi równą ilość wygranych walk, decydująca o kolejności miejsc. Barącz STANISŁAW, 1864-1936, poeta; zbiory wierszy modernist. (Impresje); przekłady (J.W. Goethe, H. Heine, H. Hoffmanstahl, Ch. Baudelaire, P. Verlaine). Barącz TADEUSZ, 1849-1905, rzeźbiarz; rzeźby portretowe, nagrobki, medale, pomniki (Jana III Sobieskiego w Gdańsku). Barba JACOB PORFIRIO (właśc. Miguel Angél Osario), 1883-1942, poeta kolumbijski, przedstawiciel późnego modernizmu; liryki o zabarwieniu symbolistycznym. Barbacena [-sena], m. w Brazylii (Minas Gerais); 42 tys.mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Barbacki STEFAN, ur. 1903, biolog, genetyk; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAN: prace z genetyki, hodowli roślin (gł. pastewnych), agrotechniki i nasiennictwa. Barbados, państwo Wspólnoty Narodów, w Ameryce Środk., na wyspie B. (Małe Antyle); 430 km2, 254 tys. mieszk. (1969); stol. i port Bridgetown; j.u. angielski. Powierzchnia w większości nizinna; zjawiska krasowe; klimat gorący, wilgotny; uprawa trzciny cukr.; turystyka. — Od XVII w. posiadłość bryt.; o'd 1966 niepodległe państwo bryt. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1966; czł. OPA. barbakan, element średniow. fortyfikacji stałej; okrągła budowla ze strzelnicami, wysunięta przed linię murów. Barbakan w Krakowie (zw. Rondlem), największy z zachowanych barbakanów; pó^nogot, z ok. 1498, pierwotnie otoczony fosą i połączony z Bramą Floriańską. barba non facit philosophum [łac], broda nie czyni filozofem. Barbara Radziwiłłówna, 1520-51. królowa poi, od 1550, córka Jerzego Radziwiłła, żona Zygmunta Augusta od 1547.

84 Barbara Zapolya Barbara Zapolya, 1495-1515, królowa pol. od 1512, córka Stefana, wojewody siedmiogrodzkiego, żona Zygmunta Starego. Barbari JACOPO DE, między 1440 i 1450przed 1516, wł. malarz i grafik okresu renesansu; obrazy rel., portrety, martwe natury. barbaria, dato.: 1) dzikość, okrucieństwo, barbarzyństwo; 2) ludzie o pierwotnych obyczajach, barbarzyńcy; o) kraj dziki, nie ucywilizowany, barbarzyński. Barbaro UMBERTO, 1902-58, wł. teoretyk filmu; współzałożyciel i prof. rzym. szkoły film. Centro Sperimentale; prace teoret. (1l Cinema e l'uomo moderno). Barbarossa →Chajr ad-Din. Barbarossa →Fryderyk I Barbarossa. Barbarossa plan, kryptonim niem. planu wojny przeciw ZSRR; opracowany 1940, zrealizowany 1941. Barbárus →Vares Johannes. barbaryty, górnicze materiały wybuchowe; zawierają nitroglicerynę, azotan amonu, chlorek sodowy i bawełnę kolodionową. barbaryzm, wyraz, sposób jego użycia, konstrukcja składniowa obca danemu językowi, przeniesiona z innego języka. barbarzyńca: 1) u staroż. Greków pierwotnie cudzoziemiec, później przedstawiciel innej kultury; 2) człowiek dziki, niecywilizowany, okrutny. barbarzyństwo, pierwszy okres rozwoju kultury społeczeństw następujący po okre sie dzikości; rozwinięte rolnictwo, hodo wla zwierząt, nieznajomość pisma; użycie terminu b. u poszczególnych uczonych-nie jest jednoznaczne. Barber [ba:rbər] SAMUEL, ur. 1910, kompozytor amer.; utwory symf., kameralne, koncerty, balety, opery (Antoniusz i Kleopatra), Adagio na smyczki. Barbés [-bes] ARMAND, 1809-70, fr. działacz rewol; czł. tajnych związków; kilkakrotnie aresztowany; ułaskawiony 1854, emigrował. barbet, rodzaj kołnierza, zakrywającego szyję i piersi, noszonego przez zakonnice; dawniej (XII-XV w.) także przez starsze kobiety i wdowy. Barbey D'Aurevilly [-be dorwij i] JULESAMEDEE, 1808-89, fr. pisarz i krytyk; powieści, prace krytyczne, artykuły polemiczne z pozycji katolickich. Barbier [-bjy] AUGUSTE, 1805-82, poeta fr.; poematy satyr., zbiory poezji, wiersz Varsovie poświęcony powstaniu listopadowemu. Barbieri FEDORA, ur. 1920, wł. śpiewaczka (mezzosopran) świat, sławy; solistka czołowych teatrów operowych (La Scala, Covent Garden, Metropolitan Opera). Barbirolli [ba:rbyroly] SIR JOHN, 18991970, ang. dyrygent i wiolonczelista, pochodzenia wł.-fr.; świat, rozgłos zyskał prowadząc orkiestry w N. Jorku i w Manchesterze. barbiturany, pochodne kwasu barbiturowego; w lecznictwie stosowane jako środki nasenne, np. weronal, dial, fanodorm, luminal; mieszaniny wielu b. ze środkami przeciwbólowymi (gł. z piramidonem) mają wzmożone działanie przeciwbólowe, a osłabione lub zniesione nasenne. barbiturowy kwas (malonylomocznik) C4H4N2O3, związek org., pochodna pirymidyny; ciało stałe; pochodne (barbiturany) stosuje się m.in. jako środki nasenne. barbizończycy (szkoła z Barbizon), grupa malarzy fr. (gł. pejzażystów), działających w poł. XIX w. w Barbizon k. Fontainebleau; założyciel Th. Rousseau; zerwali z akademickim klasycyzmem, wysuwali program odnowy malarstwa pejzażowego opartego na studium natury; pejzaże leśne, rozlewiska wodne; wpływ na rozwój realist. malarstwa pejzażowego. Barbosa [barboza] RUY, 1849-1923, polityk brazyl.; czł. Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynar. w Hadze; protektor pol. poczynań niepodległościowych. Barbosa du Bocage [barboza du bokaże]

MANUEL MARIA, 1765-1805, poeta portug.; prekursor romantyzmu; satyry, poezje miłosne. Barbórka (Barburka) →Dzień Górnika. Barbu E UGEN, ur. 1924, pisarz rum.; autor powieści hist. oraz obrazujących przemiany świadomości w nowych warunkach społecznych. Barbu ION (właśc. Dan Barbilian), 18951961, rum. poeta i matematyk; zwolennik „poezji czystej". Barbuda, wyspa koralowa w archip. Małych Antyli; 163 km2,1,5 tys. mieszk. (1960); należy do Antigui. Barbusse [-büs] HENRI, 1873-1935, fr. pisarz i dziennikarz; red. ,,L'Humanité"; poezje, nowele, powieści (słynna pacyfistyczna powieść Ogień). Barcelona, m. w Hiszpanii., port nad M. Śródziemnym, gł. m. Katalonii, ośrodek adm. prow. B.; 1,8 min mieszk. (1968); wielki ośr. przem. (gł. przemysł włók., maszyn., chem.), handl., kult., nauk. (2 uniw.) i turyst.; muzea; kościoły romańskie, got. i barok., katedra (XIII-XV w.), pałace (XIV-XVI w.), budowle A. Gaudiego. Barcelona, m. w Wenezueli, stol. stanu Anzoátegui; 53 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spożywczy. barcelońska konwencja, międzynar. umowa wielostronna podpisana 1920 w Barcelonie, regulująca sprawy żeglugi na rzekach o międzynar. znaczeniu. Barcewicz STANISŁAW, 1858-1929, skrzypek, pedagog; dyrygent opery i dyr. konserwatorium w Warszawie. barchan, geol. wydma w kształcie półksiężyca, wypukłym zboczem zwrócona ku kierunkowi wiatru. barchan, włók. tkanina bawełn. lewostronnie drapana, barwiona lub drukowana. barciak (Galleria mellonella), drobny motyl nocny o brunatnych skrzydłach; szkodnik w pasiekach — gąsienice żywią się woskiem pszczelim. barciel (Trichodes apiarius), drobny chrząszcz o czerwonych pokrywach w czarne przepaski; szkodnik w pasiekach — larwy żywią się czerwiem pszczół. Barcikowski KAZIMIERZ, ur. 1927, działacz ruchu robotn.; od 1956 sekr. ZG ZMP; od 1957 wiceprzewodn., a następnie przewodn. ZG ZMW; 1968-70 I sekr. KW PZPR w Poznaniu; od grudnia 1970 sekretarz KG PZPR. Barcikowski LEON, 1883-1939, działacz społ. i polonijny, dyplomata; 1914-20 współwydawca „Dziennika Berlińskiego"; prezydent Gniezna (1925-32) i Bydgoszczy (1933-39); zamordowany przez hitlerowców. Barcikowski WACŁAW, ur. 1887, polityk, prawnik; czł. SD, Zarządu Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; 1947-50 wicemarszałek Sejmu, 1952-56 zastępca przewodniczącego Rady Państwa. Barcin, m. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim, nad Notecią; 2,7 tys. mieszk. (1968); w budowie cementownia; prawa miejskie 1541; w okolicy bogate złoża wapienia.— W XVI w. szkoła braci czeskich. Barclay [ba:rkly] ALEXANDER, 1474-1552, ang. pisarz satyr.; gł. dzieło Ship oj Fools jest odbiciem obyczajów epoki; Argenida (przekład W. Potockiego). Barclay [ba :rkly] ROBERT, 1648-90, ang. teolog, teoretyk doktryny kwakrów. Barclay de Tolly (Barkłaj de Tolli) M I CHAIŁ B., 1761-1818, generał-feldmarszałek ros.; 1813-14 w kampanii przeciw Francji głównodowodzący armii ros. i pruskiej. Barcoo [ba: rku:] →Cooper Creek. Barcz FRANCISZEK, 1892-1939, działacz mazurski; 1920 współorganizator Związku Polaków w Prusach Wsch.; 1930-35 sekr. Oddziału ZPwN w Olsztynie; 1932-38 wiceprezes Pol.-Kat. Tow. Szkolnego na Warmii; zamordowany przez hitlerowców. barczatki (Lasiocampidae), rodzina dość dużych motyli nocnych; ok. 1 tys. gat.: gąsienice owłosione, żywią się liśćmi i pączkami drzew; szkodniki.

Barczewo, m. w pow. i woj, olsztyńskim; 5 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i spoż.; muzeum Feliksa Nowowiejskiego; got. kościół parafialny i klasztor franciszkanów (XIV-XVI w.); prawa miejskie 1364. Barczewski WALENTY, 1856-1928, działacz społ.-oświat., ksiądz; bojownik o polskość ziemi warmińskiej, badacz jej dziejów i folkloru (Kiermasy na Warmii); współzałożyciel Związku Polaków w Prusach Wschodnich. barć, odcinek pnia rosnącego drzewa z wydrążoną dziuplą — dzienią, w której pierwotnie hodowano pszczoły; ostatnie b. w Polsce w Puszczy Białowieskiej i Kurpiowskiej (zabytki). bard, celt. poeta i pieśniarz, często wędrowny, reprezentujący średniow. kulturę dworską; typowa forma poet. — ballada. Bardach JULIUSZ, ur. 1914, historyk prawa i ustroju Polski i Litwy; prof. Uniw. Warsz.; Historia państwa i prawa Polski (t. 1 do poł. XV w.). Bardeen [-di:n] J OHN, ur. 1908, fizyk amer.; prof. uniw. w Illinois, czł. National Academy of Sciences; współwynalazca tranzystora ostrzowego; nagr. Nobla. Bardejov, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist), w Beskidzie Niskim; 12 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczno-wypoczynkowy; kościół (XV w.), got. ratusz (XVI w.), got. i renes. kamienice; na pn. od B. uzdrowisko Bardejovské Kupele. Bardem [-dęm] JUAN ANTONIO, ur. 1922, hiszp. reżyser i scenarzysta film.; jeden z nielicznych postępowych twórców współcz. filmu hiszp. (Śmierć rowerzysty, Główna ulica). Bardija, m. i port w pn.-wsch. Libii, nad M. Śródziemnym; 3,7 tys. mieszk. (1954); przemysł rybny. 1941-42 krwawe walki o miasto między 8 armią bryt. a wojskami niem.; 1941/42 udział artylerii Samodzielnej Bryg. Strzelców Karpackich; B. pięciokrotnie przechodziła z rąk do rąk, ostatecznie zdobyta przez aliantów w XI 1942. Bardin I WAN P., 1883-1960, metalurg radz.; czł. AN ZSRR; kierował rozbudową hutnictwa na pd. ZSRR. Bardini ALEKSANDER, ur. 1913-95, reżyser teatrów warsz., aktor; prof. PWST w Warszawie; inscenizacje dramatów (Dziady Mickiewicza) i oper (Jutro T. Bairda). bardo, zespół nicielnic w krośnie lub strun w maszynie Żakarda. Bardo, m. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim, nad Nysą Kłodzką; 3,8 tys. mieszk. (1968); zakłady celulozowo-papiernicze; barok, kościół (XVII-XVIII w.). — Wczesnośredniow. gród nat pograniczu śląsko-czes.; prawa miejskie ok. 1300 (do 1945) i 1969. Bardossy [bą:rdoszi] LASZLÓ, 1890-1946, polityk węg.; 1941-42 premier i min. spraw zagr.; stracony jako zbrodniarz wojenny. Bardot [-do] B RIGITTE, ur. 1934, aktorka fr.; gwiazda film. uosabiająca w latach 50ych obyczajową emancypację kobiet (I Bóg stworzył kobietę, Paryżanka); role dram. (Prawda). Bardowski PIOTR W., 1846-86, rewolucjonista ros.; współpracował z kierownictwem I Proletariatu; stracony na stokach Cytadeli warszawskiej. „Bardsea" plan [p. ba:rdsi:], kryptonim operacji dywersyjnej, przygotowywanej w lecie 1944 przez POWN w pn. Francji, w celu udzielenia pomocy wojskom alianckim. Bardwan (ang. Burdwan), m. w Indii (Bengal Zach.), w dolinie rz. Damodar; 143 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, spoż.; ośr. handl.; uniwersytet. Bardzkie Góry, część Sudetów Środk., między G. Sowimi a G. Złotymi; najwyższy szczyt G. Kłodzka 765 m; przełom Nysy Kłodzkiej. Barejli (ang. Bareilly , m. w Indii (Ut-tarPradesz); 381 tys. mieszk. (1968); duży

Barnim III Wielki 85 ośr. przemysłu cukr.; ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. Barents W I LLEM (właśc. Barentzoon), ok. 1550-97, żeglarz hol.; w poszukiwaniu Przejścia Pn.-Wsch. uczestniczył w 3 wyprawach; 1596 odkrył Spitsbergen i W. Niedźwiedzią. Barentsa Morze, część M. Arktycznego, między pn. wybrzeżem Europy a Spitsbergenem, Ziemią Franciszka Józefa i Nową Ziemią; pow. 1405 tys. km2, głęb. do 600 m, zasolenie 32-35‰; rybołówstwo; port Murmańsk. Barentsburg [ba:rəntsbürg], osiedle i port na wyspi e Spi t sbe rge n Zach.; ok. 1 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam.; rybołówstwo. bareter, opornik drutowy, zwykle w ampułce szklanej z rozrzedzonym gazem, wykazujący wzrost oporności przy wzroście temperatury; stosowany do stabilizacji prądu elektr., w miernictwie. baretka, mała wstążka zastępująca właściwy order lub odznakę. Baretti GIUSEPPE, 1719-89, wł. pisarz i krytyk; reportaże z podróży, studia o Szekspirze i Wolterze. Barga, kraina wyżynna w Chinach (Mongolia Wewnętrzna); 86 tys. km2, ok. 150 tys. mieszk.; gł. m. Hajlar; stepy; hodowla bydła. bargiel, zool. →kowalik. Bar Giora S ZYMON, I w., przywódca skrajnej części zelotów w I wojnie żyd. (66-70); obrońca m.in. Jerozolimy. B ari , m. i port we Włosz e ch, nad M. Adriatyckim, stol. Apulii; 349 tys. mieszk. (1968); rafinacja ropy naft., przemysł chem., spoż.; muzeum; liczne kościoły romańskie (bazylika S. Nicolo) i got., zamek (XIII, XVI w.). baria, b, jednostka główna ciśnienia w układzie CGS; 1 b = l dyn/cm2 = 0,1 N/m2. baribal (Ursus americanus), niedźwiedź z lasów Ameryki Pn.; wys. w kłębie ok. 1 m; lśniącoczarny lub brunatny; łowny. bariera cieplna, lotn. trudności przy powiększaniu prędkości samolotu do zakresu ponaddżwiękowego z powodu silnego nagrzewania się jego powierzchni, wywołanego sprężaniem powietrza cisnącego na powierzchnię czołową samolotu (przy prędkości 2500 km/godz temp. wynosi ok. 150°). bariera dźwiękowa, lotn. trudności w osiągnięciu i przekroczeniu przez statki latające prędkości równej prędkości dźwięku, spowodowane gwałtownym wzrostem oporu powietrza przy zbliżaniu się do prędkości dźwięku oraz zachodzącymi zmianami w sterowności, stateczności itp.; obecnie została znacznie przekroczona. bariery wzrostu gospodarczego, obiektywne ograniczenia, które napotyka w praktyce wzrost gosp.; wyznaczają górne, możliwe do zrealizowania w danych warunkach, tempo wzrostu dochodu narodowego. Barinas, stan w pn.-zach. Wenezueli, na Niz. Orinoko i w Andach; 35,2 tys. km2, 211 tys. mieszk. (1969); stol. Barinas. Barinas, m. w Wenezueli, u wsch. podnóży Andów, stol. stanu B.; 47 tys. mieszk. (1969). bariony, termin stosowany na określenie nukleonów i hiperonów. Barisal, m. w Pakistanie Wsch., port rzeczny w delcie Gangesu-Brahmaputry; 70 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., drzewny. Barito, rz. na Borneo (Indonezja); dł. ok. 880 km; uchodzi rozległą deltą do M. Jawajskiego; żeglowna w środk. i dolnym biegu (w górnym — progi i wodospady) ; w delcie — m. Bandjarmasin, bark, anat. okolica ciała kręgowców obejmująca nasadę kończyny piersiowej; termin używany gł. w odniesieniu do człowieka. bark, żegl. żaglowiec o 3-5 masztach, z których ostatni ma ożaglowanie gaflo-we, a pozostałe — rejowe.

barka, statek wodny bez własnego napędu, przeznaczony do przewozu towarów na śródlądowych drogach wodnych i wodach osłoniętych; ciągniona lub pchana. Barka, m. w pn.-wsch. Libii, na wyż. Barka; 10 tys. mieszk. (1954). barka desantowa, mały okręt do przewożenia i wysadzania desantu mor. (piechoty, czołgów, artylerii) bezpośrednio na brzeg. barka motorowa, statek wodny z własnym napędem, służący do przewozu towarów na śródlądowych drogach wodnych i wodach osłoniętych; np. zbiornikowa — do przewozu ładunków płynnych, węglowa — do węgla, barkarola, lir. pieśń gondolierów weneckich w metrum 6/ 8; w formie stylizowanej w muzyce wokalnej, fortepianowej. barkas: 1) duża łódź okrętowa o mocnej budowie, wiosłowa (16-20 wioseł) lub żaglowa, do utrzymywania komunikacji z lądem i in. statkami oraz podnoszenia kotwic; 2) łódź rybacka z żaglem rejowym, do połowów za pomocą włoku; 3) mały statek bezpokładowy lub z częściowym pokładem, z własnym napędem, do celów przewozowych i różnych prac portowych. barkentyna (szkunerbark), żaglowiec o 3-5 masztach, z których przedni ma oża glowanie rejowe,r a pozostałe — gaflowe. Barking [ba: kyŋ], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, nad Tamizą; 170 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., elektrotechn.; filtry wodne. Barkla [-klə] CHARLES GLOVER, 18771944, fizyk ang.; prof. uniw. w Londynie i Edynburgu, czł. Royal Society; badacz fal elektromagnet. i promieni X; nagr. Nobla. Barkly Tableland [ba: rkly tejblländ], wyżyna w pn. Australii; średnia wys. ok. 300 m; hodowla bydła (Aleksandria — 28 tys. km 2 , największa austral. ferma hod.). Bar Kochba SZYMON, ?-135, wódz ostatniego powstania żyd. przeciw Rzymianom, tzw. II wojny żyd. (132-135). barkowa obręcz (pas barkowy), zespół kości tułowia kręgowców służący do umocowania kończyny piersiowej; u płazów, gadów i pt aków — ł opatka, oboj czyk i kość krucza; u ssaków — łopatka, niekiedy również obojczyk, kość krucza zwykle zredukowana do wyrostka kruczego zrośniętego z łopatką. barkowiec, typ statku przystosowany do przewozu towarów w pojemnikach pływających, będących rodzajem barek, barkowy staw (staw ramienny), ruchome połączenie między główką kości ramiennej a z agł ę bi e ni e m pane wkowym ł opatki ; u kręgowców mających kość kruczą bierze ona również udział w utworzeniu s.b. B arlaam i Ioasap h, powi e ść bi z ant . z poł. VII w., napisana przez mnicha Joannesa; przeróbka ind. żywota Buddy będąca apofogią ascezy chrześc.; od XII w. rozpowszechniona w Europie, Azji i pn. -Afryce. Barlach E RNST , 1870-1938, niem. rzeźbiarz, grafik i poeta; ekspresyjne kompozycje figuralne, gł. w drewnie; cykle drzeworytów i litografie; poezje, dramaty, proza. Bar-le-Duc [b. lö dük], m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad Kanałem Marna-Ren, ośrodek adm. dep. Meuse; 19 tys. mieszk. (1968). Barletta, m. i port we Włoszech (Apulia), nad M. Adriatyckim; 75 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż., saliny; kościoły (XII-XVII w., m.in. romańsko-got. katedra); zamek (XII, XVI w.), pałace (XIV-XVII w.). Barlicki NORBERT, 1880-1941, działacz ruchu robotn.; od 1902 czł. PPS, od 1919 poseł na sejm, wieloletni wiceprezes i prezes klubu poselskiego PPS (Związek Pol. Posłów Socjalist.); 1926-31 prezes Centr. Kom. Wykonawczego PPS; 1936-37 red. „Dziennika Popularnego"; zginął w Oświęcimiu.

Barlineckie Jezioro, jez. na Pojezierzu Myśliborskim (woj. szczecińskie); pow. 164 ha; wypływa Płonią. Barlinek, m. w pow. myśliborskira, woj. sz cze ciński m, nad Je z . Barl i ne ckim; 8,7 tys. mieszk. (1968); fabryka urządzeń okrętowych, zakłady drzewne; ośr. turyst.wypoczynkowy; r prawa miejskie 1278. Barlow [ba: lou] HAROLD EVERARD M ONTEAGLE, ur. 1899, radiotechnik bryt; prof. Uniw. Londyńskiego, czł. Royal Society oraz PAN; prace gł. dotyczące radiokomunikacji po"dwodnej, radiolokacji oraz mikrofal. Barlow [ba:rlou] JOEL, 1754-1812, amer. pisarz i polityk; uczestnik rewolucji fr. i amer.; przedstawiciel USA na dworze Napoleona I. r u Barlow [ba: lo ] WILLIAM, 1845-1934, krystalograf ang.; udowodnił (niezależnie od J. Fiodorowa i A.M. Schoenfliesa) istnienie 230 grup przestrzennych w kryształach. Barlowa koło [k. barlo u a], przyrząd do wykazywania istnienia sił działających na przewodnik elektr. znajdujący się w zewn. polu magnetycznym. barłóg, łow. dzienne legowisko niedźwiedzia (zimowe zw. gawrą) lub dzika; potocznie nędzne posłanie lub legowisko. Barmakidzi, możny ród pers., 750-803 wpływowi dygnitarze na dworze kalifów bagdadzkich (Abbasydów). barman, pracownik obsługujący bufet (w barze, restauracji), zwł. przygotowujący i nalewający trunki; dawniej właściciel baru. Barmen, dawne m., obecnie wsch. część m. Wuppertal (NRF); miejsce urodzenia F. Engelsa. barn, jednostka powierzchni stosowana w fizyce jądrowej gł. do wyrażania przekroju czynnego i elektr. momentu kwadrupolowego. Barnack [-nak] OSCAR, 1879-1936, wynalazca niem. z dziedziny fotografii; konstruktor aparatur Leica. Barnard [ba: nərd] CHRISTIAAN, ur. 1922, kardiochirurg pd.afryk.; kler. ośrodka badań i chirurgii serca w Kapsztadzie; 1967 dokonał pierwszej na świecie operacji przeszczepienia rserca u człowieka. Barnard [ba: nərd] EDWARD EMERSON, 1857-1923, astronom amer.; wykonał pierwszą fotografię Drogi Mlecznej, odkrył piąty księżyc Jowisza, gwiazdę o największym ruchu własnym, odkrył i skatalogował 182 mgławice ciemne. Barnauł, m. w azjat. części Ros.FSRR, port nad Obem, ośr. adm. Kraju Ałtajskiego; 429 tys. mieszk. (1970); przemysł maszynowy, środków transportu, włók., chemiczny. Barner JAKUB, 1641-1709, chemik i lekarz; autor Chymia Philosophica, uważanej wówczas za ieden z najlepszych podręczników chemii. Barnet BORIS W., 1902-65, ros. aktor (Burza nad Azją, Żywy trup) i reżyser film. (Romans Mańki Greszinej, As wywiadu). ' Barnet [ba: rnyt], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 316 tys. mieszk. (1968); funkcje mieszkaniowe; przemysł elektrotechn.. skórzany. Barneta zjawisko, magnesowanie się etat ferromagnet. wskutek obrotu dokoła przechodzącej przez nie osi; jedno ze zjawisk magnetomechanicznych. Barneveld [bar-],m. w Holandii (Geldria): 28 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy, Barnim I, 1209-78, książę szczeciński od 1220, syn Bogusława II, scalił Pomorze Zach.; 1250 uznał zwierzchnictwo Brandenburgii. Barnim III Wielki, 1300-68, książę szczeciński, od 1326 współrządził z ojcem Ottonem I, od 1345 samodzielnie; 1332 po zwycięskich wojnach uniezależnił się od Brandenburgii; 1343 zawarł przymierze z Kazimierzem Wielkim.

86 Barnsley Barnsley [ba: rnzly], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Sheffield, nad rz. Dearne; 75 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia węgla; przemysł włók., maszynowy, metal., chemiczny. Baroccio [-czczio] FEDERIGO, 1527-1612, wł. malarz przełomu manieryzmu i baroku; wpływy Rafaela i Correggia; obrazy rel., mit. i portrety. Baroda, m. w Indii (Gudżarat); 381 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu bawełn.; przemysł chem., metal., szklarski, ceram.; uniw.; muzeum. Baroghil, przełęcz we wsch. Hindukuszu, na granicy Pakistanu i Afganistanu; wys. 3798 m. barograf, barometr samopiszący — do ciągłego zapisu zmian ciśnienia atm.; zwykle w postaci aneroidu połączonego z pisakiem kreślącym po obracającym się bębnie. Baroja y Nessi [-ocha i n.] Pro, 18721956, powieściopisarz hiszp.; realist. powieści z elementami satyry na współcz. cywilizację (Przygody ... Sylwestra Paradoxa, Paradox królem). barok, kierunek w kulturze eur. XVII i 1 poł. XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w 2 poł. XVI w.; związki z dworską i mieszcz. kulturą oraz ideolo gią kontrreformacji. baroku literatura, w l.b. pojawiają się rozmaite formy: wł. marinizm, konceptyzm; hiszp. kultyzm, gongoryzm; w literaturze poi. obok reliktów kultury renes. cechy rodzime — tzw. barok sarmacki — połączone z tendencjami ogólnoeur. (synkretyzm, kwiecistość stylu, ostre kontrasty); gł. rozwój liryki. baroku muzyka, w m.b. powstają nowe fermy: opera, oratorium, kantata; rozkwit wirtuozerii wokalnej, samodzielnej muzyki instrumentalnej (fuga, suita, sonata). baroku sztuka, powstała w Rzymie, skąd rozpowszechniła się na całą Europę, później — Amerykę Łac; gł. cechy: monumentalizm, dynamizm, patos, malowniczość, bogactwo dekoracji, efekty światłocieniowe; wielkie osiowe założenia miejskie (place) i pałacowo-ogrodowe; wnętrza kośc. i świeckie zdobione sztukateriami i malowidłami iluzjonistycznymi; w rzeźbie i malarstwie różnorodna tematyka (zwł. rei., mit., alegor.); gł. nurty: realist., eklektyczny i mistyczny. barokowy ogród, typ regularnego założenia ogrodowego charakterystyczny dla 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w.; gł. cechy: jedność architektury i ogrodu, osiowość i symetria, przewaga elementów arch. nad roślinnymi, dynamika form terenowych i urządzeń wodnych. barometr, przyrząd do pomiaru ciśnienia atm. (cieczowy, sprężynowy — aneroid); niekiedy zaopatrzony w urządzenie samopiszące (barograf). barometryczny efekt (efekt wysokości), zjawisko występowania różnic natężenia promieni kosmicznych w atmosferze w zależności od wysokości. baron, w średniowieczu możnowładca, bezpośredni wasal król.; z czasem honorowy tytuł szlachecki, niższy od hrabiego; w XIX w. nadawany wybitnym przedstawicielom burżuazji. Baron [barą] (właśc. Boyron), rodzina aktorów fr.; -m.in.: M ICHEL (1653-1729), aktor w zespole Moliera, również komediopisarz. Baron HENRYK, 1887-1907, działacz PPS; uczestnik wielu akcji Organizacji Bojowej PPS; stracony na stokach warsz. Cytadeli. baronet, ang. dziedziczny tytuł szlachecki, ustalony 1611. Baronius CESARE, 1538-1607, wł. historyk kościoła, autor pracy Annales Ecclesiastici a Christo, tłumaczonej na język polski przez P. Skargę. Baronowa X.Y.Z. →Zaleski Antoni. baroreceptory (presoreceptory), fizjol. receptory reagujące na zmiany ciśnienia w organizmie, np. w naczyniach krwionośnych na ciśnienie krwi.

Barossa Valley [bärosə wäly], słynny region uprawy winorośli w Australii (Australia Pd.), na pn.-wsch. od Adelaide. barostat →presostat. Barozzi [-cci] GIACOMO →Vignola. Barquisimeto [-kuizi-], m. w Wenezueli, stoi. stanu Lara; 272 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók., cementowy; uniwersytet.. Barra [bärə], wyspa w grupie Hebrydów Zewnę t rz nych, u pn.-zach. wybrz e ż y W. Brytanii (Szkocja); ok. 2 tys. mieszk.; port rybacki Castlebar. barrakudy (Sphyraena), ryby mor. do 1,8 m dł.; smukłe, drapieżne; strefy ciepłe i gorące; mięso b. smaczne. Barra Mansa, m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), nad Paraibą; 47 tys. mieszk. (1960); przemysł metal., chemiczny. barramunda (rogoząb, Neoceratodus for-steri), słodkowodna ryba dwudyszna, do 1,25 m dł.; muliste rzeki Australii; mięso smaczne; chroniona (gat. reliktowy). Barrancabermeja [-kabermecha], m. w pn. Kolumbii, port nad rz. Magdalena; 78 tys. mieszk. (1963); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Barrande [barã:d] JOACHIM, 1797-1883, fr. geolog i paleontolog; badacz utworów syluru w Czechach (tzw. barrandienu). Barrandov, nazwa czes. wytwórni filmów fabularnych (od dzielnicy Pragi, w pd.-zach. części miasta), zbudowanej 1933; jedna z najnowocześniejszych wytwórni w Europie. Barranqueras [-ŋkę-], m. w Argentynie (Chaco), port nad Paraną; ok. 5 tys. mieszk.; huta ołowiu. Barranquilla [-kilja], m. i port w Kolumbii, nad rz. Magdalena, w pobliżu jej ujścia do M. Karaibskiego; 594 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. i handlowy. Barras [-ra:s] P AUL DE, wicehrabia, 1775-1829, polityk fr., jakobin; czł. Konwentu Nar.; 1795-99 czł. dyrektoriatu. Barrault [baro] JEAN LOUIS, ur. 1910, fr. aktor, reżyser, mim; uczeń Ch. Dullina; 1959-68 dyr. Theatre de .France (Odeon); inscenizacje dzieł klas. (Hamlet Szekspira) i współcz. (zwł. dramaty P. Claudela); role filmowe. Barreiro [-ejru], m. w Portugalii, nad estuarium Tagu; 30 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., spoż., przetwórstwo korka. Barrés [-res] MAURICE, 1862-1923, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; początkowo skrajny indywidualista, później zwolennik tradycjonalizmu i nacjonalizmu; powieści (Wyrwani z gruntu ojczystego), artykuły. Barretos, m. w Brazylii (stan Sao Paulo)j 40 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Barrett-Browning [bärət braunyŋ] E LIZABETH →Browning Elizabeth. Barrie [bäry] SIR JAMES MATTHEW, 18601937, pisarz szkoc; fantast.-sentymentalne i satyr, powieści i komedie (The Admirable Crichton); opowieść dla dzieci Przygody Piotrusia Pana. Barrientos Ortuño RENÉ, 1919-69, polityk boliwijski, generał; 1964-65 prezydent i współprezydent; od 1966 prezydent i szef rządu. barrigudo (małpa wełnista, Lagothrix lagotricha), największa z amer. kapucynek; dł. ok. 70 cm i tyleż chwytny ogon; sierść ciemna, miejscami b. długa; gł. owocożerna. Barrow [bärou] SIR JOHN, 1764-1848, ang. podróżnik i geograf; uczestniczył w wyprawach do Chin i pd. Afryki; stworzył podstawy geografii pd. Afryki; opracował historię wypraw arktycznych. Barrow [bärou], wyspa przy pn.-zach. wybrz e2 ż u Aus t ral i i ( Aus t ral i a Zach. ) ; 202 km ,; wydobycie ropy naftowej. Barrow [bärou], najdalej na pn. wysunięty przylądek Alaski (USA); 71°23'N, 156°30'W. Barrowa Cieśnina [c. bärona], cieśn. na M. Arktycznym, między wyspami: Corn-

wal l i s a, D e von i S o me r se t ; sz e r . do 112 km. Barrow-in-Furness [bärou yn fə: rnys], m. w W . Bryt ani i ( Angl i a) , p ort nad M. Irlandzkim; 64 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł stoczn.; wydobycie rud żelaza. Barry [bäry] SIR CHARLES, 1795-1860, architekt ang.; przedstawiciel eklektyzmu; gmach Parlamentu w Londynie (przy współudziale A.W.N. Pugina). Barry (du Barry) [(dii) bari] JEANNE BECU, hrabina, 1743-93, faworyta króla fr. Ludwika XV; ścięta. Barry [bäry] PHILIP, 1896-1949, komediopisarz amer.; jeden z twórców współcz. komedii amer.; sztuki o podłożu filoz.-mistycznym (Hotel Universe). Barry [bäry], m. w W. Brytanii (Walia), port nad Kanałem Bristolskim; 42 tys. mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa; przemysł gł. chemiczny. Barrymore [bärymo:r], rodzina aktorów amer.; m.in.: M AURICE, właśc. Herbert Blythe (1847-1905), partner H. Modrzejewskiej; jego dzieci: LIONEL (1878-1954); ETHEL (1879-1959); JOHN (1882-1942)— Hamlet i Ryszard III Szekspira. Barsacq [barsak] ANDRE, ur. 1909, fr. re ż yse r i sce nograf; współ pracowni k Ch. Dullina; dyr. teatru Atelier w Paryżu (od 1940); inscenizacje m.in. klasyków ros. i sztuk J. Anouilha. Barsanti E UGENIO , 1821-64, fizyk wł.; prof. uniw. we Florencji; 1849-61 zbudował wraz z F. Matteuccim silnik spalinowy z tłokiem swobodnym. Bârsescu [byrsesku] AGATHA, 1864-1939, rum. aktorka i pedagog; występy w Europie (Wiedeń) i Ameryce; Casilda — Ruy Blas V. Hugo. barska konfederacja, 1768, zbrojny związek szlachty zawiązany w Barze pod hasłem obrony wolności szlacheckich i niepodległości Polski, przeciw królowi, dysydentom i Rosji. Barss FRANCISZEK, 1760-1812, prawnik warsz.; w okresie Sejmu Wielkiego, wraz z J. Dekertem, walczył o prawa dla miast; uczestnik przygotowań do insurekcji 1794. Bar-sur-Aube [b. sür o:b], m. w pn.-wsch. Francji (Szampania), nad rz. Aube; 6 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. Barszaj RUDOLF B., ur. 1924, radz. dyrygent i altowiolista; założył Moskiewską Orkiestrę Kameralną. barszcz, zupa z pokrojonych, niekiedy zafermentowanych buraków ćwikłowych; też zupa z zafermentowanej mąki lub chleba. Barszczewska E LŻBIETA, ur. 1913, aktorka teatrów warsz.; gł. role w dramatach romant. (Lilia Weneda Słowackiego) i współcz. (Nora H. Ibsena); role filmowe. Barszczewski STEFAN, 1861-1937, pisarz; podróżniczo-przygodowe i fantast. powieści dla młodzieży (Czandu, Eliksir prof. Bohusza), szkice hist., publicystyka. barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium), rośłrrrar zielna z rodziny baldaszkowatych, do 1,20 m wys.; łąki, zarośla; dawniej użytkowany na kwaśną polewkę zw. barszczem. Bart ARNOŠT, 1870-1956, działacz serbołużycki; 1912-27 przewodn. Domowiny, 1918-21 Serbołużyckiego Komitetu Nar. i 1923-35 Związku Serbołużyczan. Bart [ba:r] JEAN, 1650-1702, admirał fr.; odznaczył się w wojnach z Holandią i walkach z piratami algierskimi. barta, berdysz o krótkim trzonku; szeroki topór. Barta [borto] ISTVAN, UT. 1910, elektrotechnik węg.; prof. Wyższej Szkoły Techn. w Budapeszcie, czł. Węg.AN oraz PAN; prace w zakresie teorii informacji i telekomunikacji oraz radiotechniki. Bartel KAZIMIERZ, 1882-1941, polityk, matematyk; 1919-20 min. kolei żel., 192630 trzykrotnie premier, 1926-27 min. wyznań rel. i oświecenia publ.; prof. Polit. Lwowskiej; zamordowany przez hitlerowców.

barwniki 87 Bartel OSKAR, ur. 1893, historyk religii, teolog; prof. Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie; znawca dziejów reformacji w Polsce. Bartel RYSZARD, ur. 1897, konstruktor samolotów BM i pilot. Bartels ARTUR, 1818-85, poeta i karykaturzysta; satyr, piosenki wykorzystujące elementy miejskiego folkloru warsz. („Niedowiarki, czcze umysły..."). B art e l ski L ES Ł A W , ur. 1920, proz ai k i publicysta; żołnierz AK; utwory o tematyce okupacyjnej i współcz.; powieści, szkice (Genealogia ocalonych), Powstanie warszawskie, monografia Mokotów 1944. Barth [bart] AUGUSTE, 1834-1916, indianista fr.; liczne prace z religioznawstwa ind., filologii (Quarante ans d'indianisme). Barth [bart] HEINRICH, 1821-65, niem. geograf i podróżnik; prof. uniw. w Berlinie; badacz rSahary i Sudanu. Barth [ba: t] J O HN , ur. 1930, pisarz amer.; powieści współcz. i hist. podejmujące problemy egzystencjalne, parodiujące wszelkie uznane mity intelektualne. Barth [bart] KARL, 1886-1968, szwajc. teolog protest.; twórca nowatorskiego nurtu w protestantyzmie — tzw. teologii dialektycznej, zrywającej z tradycyjną chrześc, dogmatyką. Barth [bart] PAUL, 1858-1922, niem. socjolog i filozof, zwolennik neoheglizmu. Barthel [-təl] KURT →Kuba. Barthélemy [-telmi] JEAN JACQUES, 171695, fr. pisarz, archeoiog i numizmatyk; czł. Akad. Fr.; Podróż młodego Anarchysa do Grecji. Barthes [bart] ROLAND, ur. 1915, fr. socjolog, krytyk i eseista; czołowy przedstawiciel strukturalizmu w lit. krytyce. Bartholdy GOTFRYD, 1778-1819, organizator rewol. antvprus. spisku studenckiego 1797 w Gdańsku. Bartholin [barto-] ERASMUS, 1625-98, przyrodnik duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; odkrywca zjawiska podwójnego załamania światła. Bartholin [barto-] KASPAR, 1655-1738, duń. anatom i lekarz; prof. uniw. w Kopenhadze; odkrył m.in. przewód ślinianki podjęzykowej, nazwany jego imieniem. Bartholin [barto-] THOMAS, 1616-80, duń. anatom, lekarz i matematyk; prof. uniw. w Kopenhadze; badał gł. układ limfatyczny; odkrył piersiowy przewód limfatyczny. Bartholomae [ba:rtolome:] CHRISTIAN, 1855-1925, iranista niem.; prof. uniw. w Halle i Heidelbergu; prace z zakresu językoznawstwa; Altiranisches Wörterbuch. Bartholome [-tolomy] ALBERT, 1848-1928, fr. rzeźbiarz i malarz; popiersia portretowe, nagrobki, rzeźby dekoracyjne; gł. dzieło Monument aux Morts na cmentarzu Pere Lachaise w Paryżu. Barthou [-tu] JEAN LOUIS, 1862-1934, fr. polityk prawicowy, adwokat; wielokrotnie minister; zwolennik współpracy z ZSRR i systemu zbiorowego bezpieczeństwa w środk.-wsch. Europie; zginął w zamachu w Marsylii. Bartica [ba: rti:kə], m. i port w Gujanie, przy ujściu rz. Esseąuibo; ośr. adm. okręgu Essequibo; ok. 3 tys. mieszk.; przemysł drzewny. Bartkiewicz ZYGMUNT, 1867-1944, nowelista; obraz Łodzi okresu rewolucji 1905 (Złe miasto), opowiadania o zwierzętach (Psie dusze), realist. obrazki o tematyce społ. i narodowej. Bartków, w. w pow. i woj. kieleckim; rośnie tu ok. 1200-letni dąb „Bartek" (jedno z najstarszych drzew w Polsce). Bartłomiejczyk EDMUND, 1885-1950, grafik; czł. Rytu; prof. SSP (później ASP) w Warszawie; drzeworyty i litografie (tematyka rodzajowa, rel., pejzaże); grafika użytkowa. Bartłomowicz FRANCISZEK (pseud. Siwy, Grzmot), 1891-1964, nauczyciel, działacz ruchu oporu; 1942 komendant Obwodu BCh Tomaszów Lubelski.

Barudi, al- MAHMUD SAMI, 1838-1904, Bartmański TOMASZ FRANCISZEK, 17971880, inżynier; oficer w powstaniu 1830-31; poeta arab. z Egiptu; utwory poruszające od 1832 w służbie fr., czł. wyprawy nauk. problemy polit. i społ.; poezja w formie klas., liryki, wiersze panegiryczne. do Gór Księżycowych i źródeł Nilu. baru nadtlenek BaO2, związek bartnictwo, pierwotna forma leśnego chowu pszczół w barciach; b. przetrwało powstający przez utlenienie tlenku BaO tlenem powietrza w temp. 600°; z kwasami do poł. XIX w. Bartning OTTO , 1883-1959, architekt powstaje nadtlenek wodoru H2O2. Barundi, lud murzyński z grupy Bantu, niem.; reprezentant funkcjonalizmu; architektura sakralna i przem., szpitale, o- mieszkańcy wybrzeża jez. Tanganika; ok. siedla; publikacje teoret. (Neues Bauen). 2 min; hodowla, rolnictwo; język kirunda. Bartók [borto:k] BELA, 1881-1945, kom- baru siarczan BaSO4 (biel barytowa), pozytor węg., jeden z czołowych twórców białe kryształy bardzo źle rozpuszczalne muz. XX w.; zbieracz lud. pieśni węg., w wodzie; występuje w przyrodzie jako słowac, serb., chorw., rum. i in.; opery minerał — baryt/stosowany m.in. w rea(Zamek Sinobrodego), balety (Cudowny ktorach jądrowych jako osłona przeciwko mandaryn), koncerty, utwory orkiestrowe, promieniom gamma i neutronom oraz w produkcji farb (np. litopon BaSO4+ZnS). fortepianowe, kameralne. Bartold WASILIJ W., 1869-1930, ros. baru tlenek BaO, ciało stałe; dobrze rozorientalista, historyk islamista; prof. uniw. puszcza się w wodzie, przy czym powstaje w Petersburgu; Turkiestan w epochu mon- wodorotlenek Ba(OH)2; otrzymywany przez prażenie węglanu lub azotanu baru. golskogo naszestwija. Bartolomeo Fra, 1472-1517, wł. malarz barwa, fiz. wrażenie wzrokowe wywołane okresu renesansu, przedstawiciel szkoły przez widzialną część promieniowania elektromagnet., b. prosta (monochromatyf lorenckiej; obrazy religijne. Bartolozzi [-locci] FRANCESCO, 1727-1815, czna) odpowiada promieniowaniu o ściśle wł. sztycharz i malarz; działał w Anglii określonej dł. fali; b. podstawowe: czer(od 1764) i Lizbonie (od 1802, dyr. Akad. wona (700 mu), zielona (564,1 mμ), nieKról.); wywierał duży wpływ na rozwój bieska (435,8 mμ,); b. dopełniające — b. dające po zmieszaniu b. białą. ang. miedziorytnictwa. barwa, szt. plast, ubiór określonego Bartolus de Sassoferrato (Bartolo de S.), i koloru, wyróżniający w 1314-57, prawnik wł.; prof. uniw. w Bo- kroju feud. grupy ludności lonii, Pizie, Perugii; wybitny postglosator; społeczeństwie odegrał ważną rolę w rozwoju zasad mię- pozostające w zależności od wielkich feudałów; w ubiorach tych stosowano b. dzynarodowego rprawa prywatnego. Barton [ba: tn] D EREK H ARO LD , ur. tarczy herbowej zwierzchnika; b. była 1918, chemik bryt; czł. Royal Society; prototypem munduru i liberii. prace m.in. z dziedziny biosyntezy, che- barwa dźwięku, subiektywna własność mii produktów naturalnych, chemii fiz.; dźwięku zależna od jego widma częstotliwspółtwórca metod analizy konformacyj- wości; wpływa na rodzaj brzmienia dźwięków o jednakowej wysokości i głośności. nej; nagr. Nobla. Barton [ba:rtn] EDMUND, 1849-1920, po- barwa nieba, zabarwienie nieba powstalityk austral., prawnik; przywódca ruchu jące w wyniku najsilniejszego rozpraszana rzecz utworzenia Związku Austral.; nia w atmosferze ziemskiej światła z krótkofalowej części widma (błękit, fiolet) i 1901-03 jego premier. czułości oka na fale krótkie. Bartos (Bartosz) WOJCIECH →Głowacki malenia barwa samogłoski, brzmienie właściwe Wojciech. danej samogłosce, różniące ją od innej; .Bartoszek F RANCISZEK (pseud. Jacek). zależy od charakterystycznych 1910-43, działacz ruchu oporu, podpułkow- nów składowych (formantów). dla niej tonik, malarz (współzałożyciel grupy Czapbarw czterech zagadnienie, ka Frygijska); kompozycje figuralne, pej- zagadnienie takiego pokolorowania map zaże; 1942 zastępca dowódcy Grupy Spe- geogr., by każde dwa kraje sąsiadujące cjalnej Sztabu Gł. GL; 1943 dowódca oraz miały różne barwy; empirycznie czł. Sztabu Gł. GL; poległ w walce z stwierdzonej że wystarczą w tym celu hitlerowcami. cztery barwy. Bartoszewicz JOACHIM, 1867-1938, dzia- jedynie barweny (Mullus), ryby z rzędu okoniołacz polit., publicysta; 1906-12 red. nacz. ksżtałtnych, do 40 cm dł.; czerwono prę,,Dziennika Kijowskiego"; 1918-19 czł. gowane; żywią się dennymi bezkręgowcaKom. Nar. Pol. w Paryżu; 1928-37 pre- mi; M. Śródziemne i Czarne; mięso smazes SN. Bartoszewicz JULIAN, 1821-70, czne. drewna →sinizna drewna. historyk i p ubl i cys t a; b adał gł . d z i e j e barwica m. w pow. szczecineckim, woj. Pol ski XVIII w. (Znakomici mężowie Barwice, koszalińskim; 3,1 tys. mieszk. (1968); przepolscy XVIII w.). mysł środków transportu. — Stara osada Bartoszewicz KAZIMIERZ, 1852-1930, syn słów.; prawa miejskie w XIII w. Juliana, pisarz i publicysta; prace hist. barwienie (farbowanie), nadawanie włóki historycznolit., satyra prasowa. skórze, drewnu itp. jednolitego, doBartoszewisz STEFAN, 1870-1934, chemik, nom, statecznie trwałego zabarwienia; b. polega > specjalista w dziedzinie przeróbki ropy gł. na działaniu na barwiony materiał roznaftowej. tworem lub zawiesiną barwników albo na Bartoszyce, m. pow. w woj. olsztyńskim, wytwarzaniu barwników bezpośrednio na nad Łyną; 15,5 tys. mieszk. (1970); prze- barwionym materiale. mysł dziewiarski, drzewny, mat. bud., barwierskie rośliny, rośliny zawierające spoż.; got. kościoły i mury miejskie (XIV- barwniki; do najdawniejszych r.b. należy XV w.); prawa miejskie 1326. — W 1944-45 m.in. indygowiec; obecnie wykorzystuje zniszczone w 50%, po wojnie odbudo- się nieliczne gat., gł. w przemyśle spoż., wane. i rękodzielnictwie (tkaniBartusówna MARIA, 1854-85, poetka; li- perfumeryjnym ny). ryka wyrażająca rozczarowanie do ideałów barwinek (Vinca), krzewinka o zimopozytywizmu i romant. konflikt artysty ze trwałych, skórzastych liściach; Eurazja; w światem. Polsce uprawia się jako roślinę ozdobną Bartynowski WŁADYSŁAW, 1832-1918, nu- b. pospolity o niebieskich kwiatach. mizmatyk, kolekcjoner, bibliofil; wynalazbarw koło, okrąg z uporządkowanymi na ca nowego sposobu reprodukcji numizma- nim poszczególnymi barwami prostymi, tów, nazwanego bartynotypią. ich odcieniami i purpurą w taki sposób, że Baruch [bəru:k] BERNARD MANNES, 1870- przejście między nimi jest ciągłe. 1965, amer. przemysłowiec i polityk; gł. barwne minerały →idiochromatyczne doradca i organizator przemysłu wojenne- minerały. go. barwniki, barwne substancje org. mające baru chlorek BaCl 2, kryształy dobrze zdolności trwałego barwienia różnego rorozpuszczalne w wodzie; używany w ana- dzaju materiałów; zdolność wiązania się lizie chemicznej. b. z barwionym materiałem, trwałość oraz barwa b. zależą od ich budowy chem.;

88 barwniki żywnościowe stosuje się wiele podziałów b., m.in. wg budowy, np. b. antrachinonowe, siarkowe, azowe. barwniki żywnościowe, substancje org., naturalne lub syntet., dodawane do żywności w celu uzyskania lepszego wyglądu; stosowanie b.ż. syntet. w Polsce jest ograniczone. barwny film, film, który daje obraz pozytywowy o barwach zbliżonych do naturalnych; wyzyskuje się gł. metodę subtraktywnego mieszania barw. barwoczułość, cecha materiałów fot. czarno-białych, określająca ich stopień reagowania na różne barwy. ,,Barwy", mazowiecki miesięcznik społ.kult., wydawany w Warszawie od 1968; zajmuje się problematyką społ.-gosp., kult. i lit. Mazowsza, Kurpiów i Podlasia. barwy państwowe, jeden z symbolów państwa, występujący na flagach i in. znakach państw.; poi. b.p. — biała i czerwona. Bary [bari] ANTON HEINRICH DE, 1831-88, niem. botanik, mikolog; prof. uniw. we Fryburgu, Halle i Strasburgu; dał podstawy współcz. mikologii i fitopatologii. barycentr (-um), nazwa środka ciężkości. Barycz HENRYK, ur. 1901, historyk oświaty i nauki; prof. Uniw. Jag.; Rozwój oświaty, wychowania i kultury w Polsce. Barycz, rz., pr. dopływ środk. Odry; dł. 138 km, dorzecze 5526 km2; dolina szeroka zabagniona; powyżej Milicza i Żmigrodu — dwa duże kompleksy stawów rybnych (hodowla karpia). Baryczkowie, warsz. rodzina kupiecka, znana w XVI i XVII w.: STANISŁAW (ok. 1581-1651), burmistrz Warszawy, sekretarz król.; WOJCIECH (ok. 1577-1641), sekretarz król., rajca warsz.; STANISŁAW (ok. 1615-82), syn Wojciecha, sekretarz król., nobilitowany. baryczna tendencja (tendencja ciśnienia atmosferycznego), charakter zmian i wielkości ciśnienia atm. w danym punkcie w ciągu określonego czasu; analiza t.b. pozwala w przybliżeniu określić kierunek i prędkość przemieszczania się wyżów i niżów barycznych. baryczna topografia, rozkład wysokości lub geopotencjału danej pow. izobarycznej n.p.m. lub nad poziomem innej pow. izobarycznej; mapy t.b. są podstawą analizy procesów atm. oraz prognozy pogody. baryczny stopień, różnica wysokości wyrażona w m, odpowiadająca zmianie ciśnienia atm. o 1 milibar lub o 1 mm Hg. Barye [bari] ANTOINE LOUIS, 1795-1875, fr. rzeźbiarz i malarz; rzeźby o tematyce animalistycznej; nauczyciel A. Rodina. Baryka P IOTR, 1 poł. XVII w., autor satyr, komedii rybałtowskiej Z chłopa król. barykada, zapora przeciwczołgowa i przeciwpiechotna, stosowana na ulicach miast i osiedli, budowana w walkach ulicznych. Barykada Wolności, organizacja konspiracyjna zał. 1940 przez b. działaczy lewicy PPS: IX 1941, wraz z innymi grupami socjalist., utworzyła organizację PS. „Barykada Wolności", pismo (VI 1940-IV 1942) organizacji Barykada Wolności, następnie PS i RPPS (dwutygodnik); kontynuacja — „Robotnik". baryła (baryłka), dawna jednostka pojemności płynów; 1 b. = 24 garnce; zależnie od epoki i kraju zawierała- 50-80 1; w Polsce w XVI w. wynosiła ok. 70 1; obecnie w krajach anglosaskich — barel = ok. 143.12 l. Baryła M ARIAN, 1899-1970, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1930-38 koleino sekr. Okręgu KPP: Slask, Łódź, Warszawa; od 1943 czł. KC PPR i oficer Sztabu Gł. GL i AL; 1944 sekr. Kom. Obw. PPR Kielce. baryłkarz bieliniak (Apanteles glomera-tus), drobna błónkówka; larwy pasożytują w gąsienicach motyli, często szkodników; pożyteczny. barysfera, geol. →jądro Ziemi. baryt, minerał, siarczan baru; bezbar-

wny lub biały, żółtawy, czerwonawy, o szklistym połysku; powstaje gł. wskutek procesów hydrotermalnych; używany w przemyśle ćhem., farbiarskim i in. baryton, muz.: 1) głos męski o skali pośredniej między basem a tenorem; typy b.: liryczny i dram. (bohaterski); 2) nazwa niektórych instrumentów. barytowa biel →baru siarczan. Barzani, al- M USTAFA , ur. ok. 1899 (1903?), kurdyjski przywódca walki o niepodległość; jeden z twórców Kurdyjskiej Partii Demokr.; 1943-45 i 1958 przywódca powstania Kurdów w Iraku. Barzel [-cəl] RAINER, ur. 1924, polityk NRF; przewodn. frakcji CDU/CSU w Bundestagu (od 1964), pierwszy federalny wiceprzewodn. CDU, przewodn. od 1971. Barzykowski STANISŁAW, 1792-1872, działacz polit.; 1830-31 czł. Rządu Nar.; na emigracji związany z Hotel Lambert; Historia powstania listopadowego. Barzyński JAN, 1848-86, działacz polonijny, dziennikarz; od 1871 w USA; wydawał m.in. tygodnik „Pielgrzym", „Gazetę Polską Katolicką" (Detroit, Chicago). Barzyński MICHAŁ WINCENTY, 1838-99, działacz polonijny w USA, ksiądz: założyciel m.in. kolegium św. Stanisława w Chicago (najstarsza pol. szkoła średnia w USA). bas, muz.: 1) najniższy głos męski o skali D — e 1 ; 2) głos najniższy w zespole chóralnym lub w instrumentalnym utworze polifonicznym; 3) nazwa niektórych instrumentów, np. kontrabasu; 4) najniższy rejestr w instrumentach. Basaldella [baza-] AFRO →Afro. Basaldella [baza-] MIRKO →Mirko. Basaraba, dynastia hospodarów wołoskich, panująca w XIV-XVII w. (z przerwami); zał. przez Basarabę I. Basaraba I, ?-1352, założyciel dyn. Basaraba; wyzwolenie Wołoszczyzny spod zależności od Węgier. Basawan, XVI w., malarz miniaturzysta ind., związany z dworem Akbara. baseball [bejsbo:l; ang.], amer. gra nar., prowadzona między 2 drużynami (każda po 9 graczy), atakującymi i broniącymi na przemian (w ciągu 9 zmian); gra się piłką o obwodzie 23 cm i wadze 145 g, odbijaną drewn. bijakiem dł. 106,7 cm. Basedow [bąrzado:] JOHANNES BERNHARD, 1723?—90, pedagog niem.; przedstawiciel filantropistów; założyciel wzorowej szkoły średniej Philanthropinum w Dessau. Basedow [barzədo:] KARL ADOLF VON, 1799-1854, lekarz niem.; opisał zespół nadczynności tarczycy (tzw. choroba B.-Gravesa). Basedowa-Gravesa choroba [ch. baze-g.] (nadczynność tarczycy), choroba wywołana nadmierną czynnością wydzielni-czą tarczycy; objawia się wytrzeszczem oczu, powiększeniem tarczycy, nadmierną potliwością i pobudliwością nerwową. basen, sztuczny zbiornik na wodę. basen modelowy (basen holowniczy, doświadczalny), kryty basen służący do przeprowadzania badań modeli okrętów w celu określenia ich oporu, dzielności mor. itp. basen oceaniczny (basen sztormowy), wydzielające się zagłębienie dna, na głęb. 3000-6000 m, ograniczone progami lub wałami podwodnymi, niekiedy wyspami. basen pływacki (pływalnia), obiekt przeznaczony do pływania wyczynowego, rekreacyjnego lub do nauki pływania; rozróżnia się baseny: otwarte, budowane na wodach naturalnych lub na lądzie (typowe wymiary: dł. 50 m, szer 20 m, głeb. 2 m), i kryte (dł. 25 m, szer. 12,5 m, głęb. 0,90-3,80 m). basen portowy, część obszaru wodnego portu, miejsce postoju statków; zwykle w kształcie wąskiego prostokąta z betonowymi nabrzeżami, uzbrojonymi w dźwigi, tory kol., magazyny itp. basen sedymentacyjny, geol. zagłębie-

nie w skorupie ziemskiej, w którym gromadzą się osady; np. morze. basetla (basy), instrument muz., chordofon smyczkowy, o niskiej skali, używany w kapelach lud.; obecnie zastępowany wiolonczelą lub kontrabasem. BASF →Badische Anilin- und Soda-Fabrik AG. Basic English [bejsyk yŋglysz], uproszczony język ang., składający się z 850 wyrazów, o nieskomplikowanej budowie gram.; utworzony 1930 przez CK. Ogdena; używany jako pomocniczy język międzynarodowy. Basie [bejsy] WILLIAM ( ZW. Count B.), ur. 1904, murzyński pianista i kompozytor jazzowy (USA); zespoły B. grają w stylu swing. Basilan, wyspa filipińska przy pd.-zach. wybrzeżu Mindanao; 1,3 tys. km2, ok. 250 tvs. mieszk. (1966); uprawa ryżu, palmy kokosowej; hodowla koni; gł. miasto B. Basilan, m. w Filipinach, na pn. wybrzeżu wyspy B~.; 194 tys. mieszk. (1966). Basildon [bazyldan], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; od 1949 miasto-ogród (New Town); 119 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Basile [bazile] ERNESTO, 1857-1932, architekt wł.; początkowo budowle (gł. mieszkalne) w duchu secesji, później zwrot do kierunku neoklasycznego. Basile [bazile] GIAMBATTISTA, 1575-1632, wł. pisarz okresu baroku; autor sławnego zbioru baśni Lo cunto de li Cunti, zw. też Pentameronem. basileus, w Grecji homerowej nazwa królów lub wodzów państewek gr., póź niej obcych władców (np. króla pers.); w okresie hellenizmu tytuł monarchów; w państwie bizant. — od VI w. oficjalny tytuł cesarza. [ Basilicata [-zilika-],2 region w pd. Włoszech; 10,0 tys. km , 629 tys. mieszk. (1969): gł. m.: Potenza (stol.), Matera. Basilios Digenis Akritas, nar. epopeja bizant. z ok. XII w.; w układzie i motywach stanowi paralelę do zachodnioeur. romansów rycerskich. Basiński ANTONI, ur. 1905, fizykochemik; prof. uniw. w Toruniu, czł. PAN; badania w dziedzinie chemii koloidów i związków wielkocząsteczkowych. basior, łow. dojrzały samiec wilka. Baskakow NIKOŁAJ A., ur. 1905, radz. orientalista turkolog; prof. Instytutu Językoznawstwa AN ZSRR; prace z językoznawstwa i etnografiir ludów tureckich. Baskerville [bäskə wyl] JOHN, 1706-75, ang. drukarz i odlewnik czcionek; drukarz uniw. w Cambridge; stworzył kilka krojów antykwy i kursvwy, pierwszy użył papieru welinowego (dzieła Wergiliusza). basket-ball [ba:skytbo:l; ang.] →piłka koszykowa, Baskhimi, alb. organizacja 1922-24; program demokr., m.in. reforma rolna: kierowała powstaniem VI 1924; zlikwidowana po przewrocie A. Zogu. baskijka, płaskie, okrągłe nakrycie głowy bez daszka; beret baskijski. Baskijskie Góry, wsch. część G. Kantabryjskich (Hiszpania); wys. do 1707 m; złoża rudy żelaza. baskijski język (euskera), język Basków w Pirenejach, o nie ustalonej przynależności genetycznej; 2 zespoły dialektów; literatura od XVI w. baskina: 1) rodzaj wydekoltowanego stanika bez rękawów, modny we Francji w 1 poł. XVI w.; 2) rozkloszowana lub rozcinana część stanika lub bluzki kobiece j , dos z yt a w t al i i , si ę gaj ąca bi ode r ; 3) ozdobna szeroka spódnica hiszpańska. Baskonia (Vascongadas), kraina hist. w pn. Hiszpanii, nad Zat. Biskajską; obejmuje prow.:2 Alava, Guipuzcoa i Vizcaya; 7,2 tys. km , 1,8 mln mieszk. (1968), Baskowie i Hiszpanie; wydobycie rud żel.; silnie rozwinięty przemysł ciężki; gł. m.: Bilbao, San Sebastian.

Batan 89 Baskowie, lud nie ustalonego pochodzenia; gł. w zach. Pirenejach; ok. 1 min; zachowane zwyczaje, strój, tańce, instrumenty muz., budownictwo, narzędzia; język baskijski. Baskunczak, bezodpływowe jezioro w Ros.FSRR, na Niz. Nadkaspijskiej; 19,5 m p.p.m.; pow. 105 km2; wydobycie soli kamiennej. basmacze, kontrrewol. zbrojny ruch nacjonalistyczny w Azji Środk. 1917-26; inspirowany przez feudałów i duchowieństwo muzułm.; zlikwidowany przez Armię Czerwoną. Basów NIKOŁAJ G., ur. 1922, fizyk radź.; czł. AN ZSRR; współtwórca pierwszego masera amoniakalnego; nagr. Nobla. Basów WŁADIMIR P.., ur. 1923, ros. reżyser film.; filmy gł. o tematyce współcz. (Bitwa w drodze, Cisza). Basra, m. w pd. Iraku, ośrodek adm. prow. B., port nad Szatt al-Arab; 420,5 tys. mieszk. (i969); ważny ośr. przemysłu (gł. włók., spoż., metal., rafinacja ropy naft., chem.) w regionie wydobycia ropy naft.; uniw.; meczety (m.in. Alego), w centrum starego miasta zachowane mury obronne. bas-relief [ba röljef; fr.], kompozycja rzeźb, o niewielkiej wypukłości (zw. też płaskorzeźbą lub reliefem płaskim) wydobyta z tła, wykonana w kamieniu, drewnie, metalu. Bass EDUARD (właśc. E. Schmidt), 18881946, pisarz czes.; humoreski, satyry, parodie; powieści z życia ludzi cyrku. Bassa Cieśnina, cieśn. między Australią a Tasmanią; dł. 317 km, szer. do 224 km, głęb. do 97 m. Bassalik KAZIMIERZ, 1879-1960, fizjolog roślin i mikrobiolog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; jeden z twórców polskiej mikrobiologii. Bassani GIORGIO , ur. 1916, pisarz wł.; utwory poet, powieści (Pięć opowieści ferraryjskich). Bassano JACOPO , 1510 lub 1518-92, malarz wł., przedstawiciel szkoły weneckiej; współpracował z synami: F RANCESCO (1549-92) i LEANDREM (1557-1622); obrazy mit. i rel. (często ujęte rodzajowo z pejzażem); Kuźnia Wulkana (Muzeum Nar. w Poznaniu). Bassano del Grappa, m. we Włoszech (Wenecja Euganejska); 32 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., maszyn., ceramiczny. Basse (Bassai), w pobliżu m. Figalei (Grecja), ruiny staroż. świątyni Apollina (hypetralna?), elementy różnych porządków arch. (najstarsza kolumna koryncka). Bassermann ALBERT , 1867-1952, aktor niem.; role gł. w sztukach H. Ibsena (Helmer — Nora) i niem. repertuarze klas.; również role film.; r1933-46 na emigracji. Basseterre [ba:steə ], stol. i gł. port terytorium Saint Christopher-Nevis-Anguilla, na wyspie Saint Christopher; 16 tys. mieszk. (1960). Basse-Terre [bastę:r], zach. część Gwadelupy (Małe Antyle), podczas przypływu morza stanowi odrębną wyspę; 848 km2, 122 tys. mieszk. (1966); pow. górzysta, uprawa trzciny cukr.; gł. m. Basse-Terre. Basse-Terre [baste:r], ośr. adm. Gwadelupy; 14 tys. mieszk. (1966); port nad M. Karaibskim. Bassini EDOARDO, 1847-1924, chirurg wł.; autor metody radykalnej operacji przepukliny pachwinowej. basso continuo [b. kon-; wł,] (generałbas, bas cyfrowany), w okresie baroku głos basowy; rodzaj skróconego zapisu struktury harmonicznej utworu dla instrumentów akompaniujących. bastard, biol ogólnie — każdy mieszaniec zwierzęcy; ściśle — mieszaniec ze skrzyżowania 2 gat., zwykle niepłodny, o jednych cechach ojca, innych matki lub pośrednich. bastard, etnogr. mieszaniec eur.-hotentocki; potocznie dziecko nieślubne, bękart. bastarda, druk. krój pisma druk., sto-

sowany do k. XVI w. (b. powstała z połączenia elementów szwabachy i fraktury). bastarda, wojsk,kolubryna. Bastarnowie, lud celt. lub germ., w II w. p.n.e. zamieszkujący tereny między Karpatami a M. Czarnym; w końcu III w. osadzeni w rzym. prow. Tracji, zmieszali się z miejscową ludnością. basteja, półokrągła budowla, wysunięta na zewnątrz linii umocnień; stosowana w fortyfikacji XV w. Bastet, mit. egip. bóstwo miasta Bubastis; bogini radości i zabawy; wyobrażana z głową kotki lub jako kotka. Bastia, m. we Francji, port na pn.-wsch. wybrzeżu Korsyki; 49 tys. mieszk. (1968); ośr handl. i turystyczny. Bastian ADOLF , 1826-1905, etnograf niem.; założyciel Museum für Völkerkunde w Berlinie i czasopisma „Zeitschrift für Ethnologie". Bastiat [-tją] F RŹDERIC, 1801-50, ekonomista fr.; przedstawiciel przedmarksowskiej ekonomii burz., zwolennik liberalizmu gospodarczego. Bastie [basti] MARYSE, 1898-1952, lotniczka fr.; 1936 przeleciała przez Atlantyk; pobiła wiele międzynar. rekordów. bastion (bulwar, beluarda), element fortyfikacji stałej (XV-XIX w.), w postaci pięciokątnego masywu ziemnego odzianego murem. bastyda, baszta wartownicza w średniow. fortyfikacjach miejskich. bastylia, w średniowieczu niewielki zamek budowany poza murami miasta. Bastylia, twierdza paryska z XIV w., później więzienie; symbol ucisku; 14 VII 1789 zdobyta i zburzona przez lud paryski. Basuto, lud murzyński z grupy Bantu; w Lesoto i części Rep. Pd. Afryki; ok. 500 tys.; charakterystyczna (w kształcie koła) zabudowa wsi; rolnictwo, hodowla, rzemiosło; język soto. Basuto →Lesoto. basza →pasza. Baszanowski WALDEMAR, ur. 1935, ciężarowiec, dwukrotny złoty medalista olimpijski (1964, 1968), wielokrotny rekordzista i mistrz (1961, 1965, 1969) świata w podnoszeniu ciężarów (waga lekka). Baszew I WAN, ur. 1916, działacz bułg. ruchu robotn.; czł. KC BPK, od 1967 min. spraw zagranicznych. Baszkirska ASRR (Baszkiria), republika autonomiczna w eur. części Ros.FSRR; 143,6 tys. km2, 3,8 mln mieszk. (1970); stol. Ufa; ważny w ZSRR region eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego; uprawa pszenicy, żyta, kukurydzy, słonecznika, buraków cukr.; hodowla. baszkirski język, z kigczackiej grupy języków tur., bliski tatar.: literatura od XX w., w dialekcie kuwakańskim; alfabet rosyjski. Baszkirzy, naród zamieszkujący Baszkirska ASRR i częściowo Tatarską ASRR; ok. 1,5 min; częściowo zachowany ubiór ludowy; język baszkirski. baszłyk, męski kaptur z filcu lub grubej tkaniny z wydłużonymi końcami do owini ę cia wokół sz yi l ub pasa; w poł . XVIII w. — nakrycie głowy w armii ros.; od pocz. XX w. — czapka dziecinna. Baszszar ibn Burd, ?-783, poeta arab., pochodzenia pers.; jeden z twórców poezji modernist., przedstawiciel poezji erotycznei. baszta, element staroż. i średniow. fortyfikacji stałych; b. czworokątne, okrągłe, budowane z kamienia, cegły lub drzewa; rozmieszczano je w linii murów lub osłaniano nimi bramy. „Baszta", pułk dyspozycyjny KG AK: powstał 1941 iako batalion sztabowy, od 1943 samodzielny pułk piechoty; dowódcv: kpt. E. Ladenberger (..Kazimierz"), ppłk S. Kamiński („Daniel"); w powstaniu warsz. walczył na Mokotowie. basztan, ogród na stepach czarnomorskich, w którym uprawia się gł. melony, kawony, ogórki, kukurydzę.

Baszty, boczna grań Tatr Wysokich (Czechosłowacja), między Dol. Mięguszowiecką i Młynicą; najwyższy szczyt Szatan 2429 m. baszybuzuki, tur. wojska nieregularne w XIX i na pocz. XX w.; niekarne i łupieżcze. baśń, fantast. opowieść lud. o nadnaturalnych postaciach i zjawiskach, zawierająca często naukę moralną; w literaturze upowszechniona gł. przez romantyków. bat: 1) bot — jednomasztowa łódź mor. do przewozów lub połowów; 2) duża łódź śródlądowa do przewożenia piasku, żwiru. Bata, m. i port w Gwinei Równikowej, nad Zat. Gwinejską, ośrodek adm. prow. Rio Muni; 27 tys. mieszk. (1965). Bataille [bata:j] GEORGES, 1897-1962, fr. pisarz, krytyk lit. i filozof związany z surrealizmem. Bataille [bata:j] HENRY, 1872-1922, pisarz fr.; poezje neosymbolist., sztuki sentymentalne i sensacyjne. Batajsk, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski); 91 tys. mieszk. (1969); przemysł taboru kol., spoż.; węzeł kolejowy. Batak, m. w pd. Bułgarii, w Rodopach; 10 tys. mieszk. (1965); ośr. turyst.-wypoczynkowy; w pobliżu wielka elektrownia wodna i sztuczny zbiornik. Batakowie, lud indonez. z wyżyny Batak na Sumatrze; ok. 1 mln; oryginalna architektura drewn. domów na palach; wysoko rozwinięte rzemiosło; uprawa ryżu, hodowla. Batala, m. w Indii (Pendżab); 51 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., metalowy. Batalha [batalia], miejscowość w Portugalii (Beira); ośr. turyst.; got. klasztor dominikanów (rozbudowany w XV i XVI w. w stylu manuelińskim). batalia, wojsk.: 1) w średniowieczu zwarty czworoboczny szyk bojowy piechoty, kawalerii; później część ogólnego ugrupowania wojska na polu bitwy; 2) w XVII-XVIII w. nazwa walnej bitwy. batalion, wojsk, jednostka taktyczna, największy pododdział różnych rodzajów wojsk, składający się z 3-4 kompanii. batalion, zool. →bojownik batalion. Batalion im. Jarosława Dąbrowskiego, pol. oddział w hiszp. armii republ., sformowany w październiku 1936; od VI 1937 w składzie Brygady im. T. Dąbrowskiego. Batalion (I) Podlaski BCh, powstał V 1944; dowódca Julian Czuba („Marian"); operował do VII 1944 w pow. bialskim, włodawskim, radzyńskim. Bataliony Chłopskie (BCh), konspiracyjna organizacja wojsk. SL-„ROCH"; powstała jesienią 1940 p.n. Chłopska Straż, wiosną 1941 przemianowana na BCh; trzon stanowili członkowie ZMW RP „Wici"; w wyniku akcji scaleniowej część oddziałów BCh podporządkowała się AK, część weszła w skład lub podporządkowała się AL, część zachowała samodzielność; komendant gł. F. Kamiński („Trawiński"); celem BĆh była walka zbrojna z okupantem hitlerowskim o niepodległą Polskę i ochrona wsi; gł. formy działalności: sabotaż, dywersja, walka partyzancka, propaganda; BCh zostały rozwiązane III 1945. batalistyka, w malarstwie, rzeźbie i grafice przedstawienie sceny bitewnej, pochodu woj., życia obozowego; w sztuce eur. rozkwit tematyki batalistycznej od odrodzenia. Batałow ALEKSIEJ W., ur. 1928, ros. aktor i reżyser film.; role w filmach o tematyce współcz. (Lecą żurawie, Dziewięć dni jednego roku) i w adaptacjach klasyki ros. (Dama z pieskiem). Batam, wyspa w grupie Riau (Indonezja); 466 km2. Batan, grupa wysp filipińskich na pn. od Luzonu; ok. 195 km2, ok. 10 tys. mieszk.; gł. wyspy: Itbayat, B., Sabtang; uprawa ryżu.

90 Batangas Batangas, m. w Filipinach, port na pd.-zach. wybrzeżu Luzonu; 102 tys. mieszk. (1966); rafineria ropy naft.; przemysł włókienniczy. batat (słodki ziemniak, Ipomoea batatas), płożąca się bylina z Ameryki Środk.: uprawiany w strefie międzyzwrotnikowej dla jadalnych bulw (do 5 kg). Batawia STANISŁAW, ur. 1898, lekarz psychiatra i prawnik; specjalista z zakresu kryminologii i psychiatrii sądowej; prof. Uniw. Łódzkiego i Warsz., czł. PAN; liczne publikacje z zakresu kryminologiiBatawia →Djakarta. Batawowie, lud germ. osiadły przy ujściu Renu; od końca I w. p.n.e. podporządkowani państwu rzym.; w IV w. ulegli Frankom salickim. Batawska Republika, państwo 1795-1806 utworzone przez Francję rewol. z podbitych przez nią Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Bateau-Lavoir [bato lawua:r], grupa pracowni mai. w domu przy ul. Ravignan na Montmartre w Paryżu; na pocz. XX w. mieszkali tu i spotykali się przedstawiciele ówczesnej awangardy artyst. (malarze, rzeźbiarze, artyści dram., pisarze, poeci); powstały tu pierwsze dzieła £owizmu i kubizmu. bateria, techn. zespół jednakowych lub tego samego typu urządzeń, źródeł energii itp., połączonych w jeden układ w celu zwiększenia wydajności, mocy itp.; np. b. ogniw elektr., b. grzejników. bateria, wojsk, pododdział artylerii składający się z 2-6 dział, wyrzutni rakietowych, karabinów maszyn., reflektorów. bateryjna instalacja zapłonowa (akumulatorowa instalacja zapłonowa), instalacja zapłonowa tłokowego silnika spalinowego z zapłonem iskrowym, zasilana z akumulatora. Bates [bejts] HERBERT ERNEST, ur. 1905, pisarz ang.; kontynuator prozy realizmu psychol., autor opowiadań lotn. z okresu II wojny światowej. Bateson [bejtsn] WILLIAM, 1861-1926, genetyk ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; jeden z gł. propagatorów mendelizmu; wprowadził terminy: allelomorf, homo- i heterozygota. Bath [ba:t], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Avon; 85 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (gorące źródła) znane od czasów staroż.; galeria sztuki; późnogot. kościół (XVI-XVII w.); fragmenty rzym. łaźni, zespół urbanist. (XVIII w.). Bathurst [bätərst], wyspa przy pn. wybrzeżu 2Australii (Terytorium Pn.); ok. 2600 km ; rezerwat ludności tubylczej. Bathurst [bätə rst], stol. i port Gambii, u ujścia rz. Gambii do O. Atlantyckiego; 32 tys. mieszk. (1967); gł. ośr. gosp. kraju. Bathurst [bätə rst] m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Mącquarie; 17 tys. mieszk. (1966); najstarszy (1813) ośr. osadnictwa na zach. od Wielkich Gór Wododziałowych; przemysł wełniany. batial, strefa dna mórz i warstwa wód między strefą przybrzeżną — litoralem, a otchłanną — abisalem; od ok. 200 m do ok. 1700 m w głąb. batik, sposób barwienia tkanin przez pokrycie woskiem (przed barwieniem) miejsc, które mają pozostać nie zabarwione; także tkanina zdobiona tą techniką. Batikaloa →Madakalapuwa. Batiniolska szkoła, liceum pol., zał. 1842 przez poi. emigrantów na przedmieściu Paryża Batignolles, przeniesione na Lamande; istniało (z przerwą) do 1965. Batista y Zaldivar [b. i sal-] FULGENCIO, ur. 1901, kubański polityk reakcyjny, generał; 1933-44 i od 1952 faktyczny dyktator Kuby; 1959 obalony przez rewolucję. Batiuszkow KONSTANTIN N., 1787-1855, poeta ros.; reprezentant neoklasycyzmu ros.; zwolennik reformy językowej N. Karamzina; intymne liryki epikurejskie; elegie o zabarwieniu pesymistycznym.

Bat-Jam, m. w środk. Izraelu, nad M. Śródziemnym; 62 tys. mieszk. (1967); kąpielisko mor.; przemysł spoż., metalowy. Batjan (Bachan), wyspa indonez. w Molukach Pn.; ok. 2,4 tys. km2, 8 tys. mieszk.; gł. miejscowość Labuha. Batley [bätly], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 41 tys. mieszk. (1966); jeden z najstarszych w W. Brytanii ośr. przemysłu włók.; wydobycie węgla, przemysł maszyn., chemiczny. Batman, m. w pd.-wsch. Turcji; 25 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naftowej. Batna, m. w pn.-wsch. Algierii, ośrodek adm. dep. B.; 55 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł mat. bud. i włók.; w pobliżu ruiny staroż. miejscowości Timgad i Lambessa. Batoh (w. w Ukr.SRR, nad rz. Boh), 1652 klęska wojsk pol. w bitwie z siłami kozacko-tatarskimi. batoks, żegl. →wzdłużnica. batolit, forma wielkiej intruzji magmowej rozszerzającej się ku dołowi i łączącej się ze strefą granitową skorupy ziemskiej; w postaci b. występują gł. granity i granodioryty. batometr (batymetr), przyrząd do pomiaru głębokości zanurzenia; linka z obciążnikiem, który zwykle ma postać naczynia do pobierania próbek wody z różnych głębokości. baton, podłużna, wąska tabliczka czekolady zwykle nadziewanej masą. Batoni POMPEO GIROLAMO, 1708-87, malarz wł.; nawiązywał do Rafaela, Correggia i antyku; obrazy rel., mit., alegor. i portrety (Szczęsnego Potockiego i jego żony). Baton Rouge [bätn ru:ż], m. w USA, stol. stami Luizjana, port nad Missisipi; 162 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 255 tys. (1965); przemysł petrochem., drzewny, produkcja tlenku glinu; uniwersytet. batorówka, szabla pol. z wyrytym na głowni popiersiem Stefana Batorego i jego nazwiskiem; używana w XVI/XVII w. Batory GABRIEL, 1589-1613, książę Siedmiogrodu od 1608; licząc na tron poi., popierał rokosz M. Zebrzydowskiego. Batory S TEFAN →Stefan Batory. Batory ZYGMUNT, 1572-1613, książę Siedmiogrodu 1581-1602; pogłębił nieład w kraju; stronnik Habsburgów, zerwał stosunki z Turcją; abdykował. „Batory", pol. motorowiec transatlantycki; 14 287 BRT, prędkość 18 węzłów, zabierał 816 pasażerów; pływał 1936-69, następnie hotel, 1971 oddany na złom; zastąpiony statkiem nazwanym „Stefan Batory". Batorz (w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim), 1863 potyczka powstańczego oddziału poi. (poległ płk M. Borelowski) z wojskami carskimi. Batow P AWI EŁ I., UT . 1897, generał radz., dwukrotny Bohater Związku Radz.; w czasie II wojny świat. m.in. dowódca 65 armii w bitwie pod Stalingradem, na Białorusi i pn. ziemiach pol., 1962-65 szef Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych państw układu warszawskiego. Batowski ALEKSANDER, 1760-1841, polityk, dyplomata; czł. Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej; od 1807 w służbie dyplomatycznej Napoleona. Batowski HENRYK, ur. 1907, historyk, slawi s t a i p ubl i cys t a; prof. U n i w. W ars z . i Jag.; badacz dziejów pd.-wsch. Europy; 1945-50 red. „Życia Słowiańskiego". Batowski ZYGMUNT, 1876-1944, historyk sztuki; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; znawca poi. sztuki i kultury baroku i klasy cyzmu. Batowski-Kaczor STANISŁAW, 1866-1946, malarz; obrazy batalist., portrety, pejzaże; malowidła ścienne. Batsanyi [boczani] I ANOS , 1763-1845, poeta węg.; jakobin, później zwolennik Napoleona; w klasycyst. utworach atakował króla i kler, bronił chłopstwa. Battaglia [-alja] ROBERTO, ur. 1913, wł. historyk i publicysta; podczas II wojny

świat, jeden z organizatorów ruchu oporu; gł. praca Storia delia resistenza italiana. Battaglia Forst OTTO DE, 1889-1965, pol. historyk literatury; prof. uniw. w Wiedniu; publicysta kat.; prace z zakresu literatury poi. i niem., historii, genealogii i heraldyki. Battambang, m. w pn.-zach. Kambodży, ośrodek adm. prow. B.; 40 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spoż., bawełniany, drzewny. Battani, al- (łac. Albategnius), ok. 854929, arab. astronom i matematyk; wprowadził funkcje trygonometryczne, wyznaczył stałą precesji i nachylenie płaszcz)zny ekliptyki do płaszczyzny równika. battement [bat(ö)mã], nożycowe ruchy nóg przy pływaniu kraulem i przy nauce pływania sposobem naturalnym. Battenberg, nazwisko niem. rodu hrabiowskiego, od 1858 książęcego: L UD WI K B., admirał ang., zmienił w czasie I wojny świat, nazwisko B. na Mountbatten. Batteux [batö] CHARLES, 1713-80, fr. filozof, estetyk i pedagog; czł. Akad. Fr.; w estetyce postulował racjonalistyczne naśladowanie natury, takiej, jak ją pojmuje umysł artysty. Batthyany [botia:ni] LAJÓS, 1806-49, polityk węg.; 184*8 na czele rządu tymczasowego; rozstrzelany przez Austriaków. Battipàglia [-palja], m. we Włoszech (Kampania); 26 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ważny węzeł kolejowy. Battistella ANTONIO, ur. 1912, aktor wł.; role Brighelli, Pantalona i Scapina w sztukach C. Goldoniego i C. Gozziego; role w repertuarze współczesnym. Battistini MATTIA, 1857-1928, wł. śpiewak (baryton), mistrz belcanta; częste występy w Warszawie. Battle Creek [bätl kri:k], m. w USA (Michigan); 38 tys. mieszk. (1970); prze mysł spoż., samoch., maszynowy. \

Batu, grupa wysp indonez. na O. Indyjskim, u wybrzeży Sumatry; ok. 1,2 tys. km2, 13 tys. mieszk.; gł. wyspy: Tanahmasa, Tanahbala, Pini. Batu-chan, ?-1255, chan mong., wnuk Czyngis-chana; 1227 otrzymał ziemie na zach. od Mongolii; 1235-42 dowódca wyprawy na Europę; założyciel Złotej Ordy, Batumi, m. w Gruz.SRR, stol. Adżarii, port naft. nad M. Czarnym; 101 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. (rafinacja ropy naft., przemysł maszyn., stoczn.); znany ogród botaniczny. Batu Pahat (Bandar Penggaram), m. w Malajzji (Johor), port nad cieśn. Malakka; 40 tys. mieszk. (1957). Baturin WŁADIMIR P., 1902-45, radź. petrograf i geolog; badacz skał i złóż osadowych, gł. serii roponośnych. batut, przyrząd gimnastyczny ze sprężystą siatką rozpiętą na wys. ok. 1 m; umożliwia skoki połączone z obrotami ciała. batuta (battuta), muz.: 1) rytmiczne zaznaczenie taktu; 2) pałeczka dyrygencka, wprowadzona na pocz. XIX w. Batu Tiga, m. w Malajzji (Selangor), w pobliżu Kuala Lumpur; ok. 10 tys. mieszk. (1965); nowy ośr. przemysłowy. Baty [bati] GASTON, 1885-1952, reżyser fr.; dyr. teatru Montparnasse 1930-43; inscenizacje odznaczające się przewagą elementów widowiskowych nad tekstem (utwory Szekspira, A. de Musseta, F. Dostojewskiego). batybionty, zwierzęta żyjące wyłącznie w głębinowej i otchłannej strefie mórz i głębokich jezior, przystosowane do wysokich ciśnień wody. batyfototnetr, przyrząd do pomiaru natężenia oświetlenia w wodzie na dużych głębokościach, używany do badań hydrograficznych i biol. (ekologicznych). batygraficzna krzywa, wykres obrazujący rozciągłości zbiornika wodnego na różnych jego głębokościach (morza, jeziora). batymetr →batometr.

bawoły 91 batymetria, część hydrometrii zajmująca się pomiarami głębokości jezior i mórz. batysfera, kulista stal. kabina obserwacyjna do badania głębin mor., bez własnego napędu, opuszczana na linie ze statku wodnego. batyskaf, statek głębinowy do badań podwodnych na b. dużych głębokościach, z własnym napędem; znanym b. jest „Triest". batyst, cienka, przezroczysta tkanina o splocie płóciennym; bielona lub barwiona; drukowana albo przetykana. batystat, stal. kabina w postaci pionowego cylindra do badania głębin wodnych oraz kierowania pracami podwodnymi, bez własnego napędu; wypływa po zwolnieniu balastu. batytermometr, termometr do mierzenia temp. wody na dużych głębokościach; np. rodzaj batometru z izolowanym cieplnie naczyniem do pobierania próbek wody. Batyżowiecka Dolina, dol. polodowcowa w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja). Batyżowiecki Staw, jezioro w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w Dol. Batyżowieckiej, na wys. 1898 m; pow. 3,8 ha. Batyżowiecki Szczyt, szczyt w gł. grani Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2451 m. baublis, mit. litew. nazwa starych, „świętych" dębów na Żmudzi; wspomniany przez A. Mickiewicza (Pan Tadeusz) 1000-letni dąb B. został (1812) ścięty. Bauchi [-czi], m. w środk. Nigerii, na wyżynie Dżos; 38 tys. mieszk. (1963); ośr. eksploatacji rud cyny. Bauczi (Bauchi), wyżyna w środk. Nigerii, opadająca stromymi stopniami we wszystkich kierunkach; średnia wys. 12001400 m, maks. — 1735 m; środk., najwyższą część stanowi wyż. Dżos; ważny region eksploatacji rud cyny i kolumbitu. Bauda, rz. na Pobrzeżu Warmińskim; dł. 56 km, dorzecze 361 km2; uchodzi do Zalewu Wiślanego. Baudarth PAWEŁ, XVI-XVII W., architekt i złotnik niderl., działający w Polsce; kontynuował budowę kościoła i klasztoru bernardynów i wzniósł stacje Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Baudelaire [bodlęrr] CHARLES, 1821-67, poeta fr.; prekursor symbolizmu łączący doskonałość formalna z bogactwem przemyśleń i gorzkim, pesymistycznym widzeniem ówczesnej rzeczywistości (Kwiaty zła). Baudot [bodo] ANATOLE DE, 1834-1915, fr. architekt, konserwator, historyk i teoretyk architektury; wprowadził konstrukcję żelbetową ukazując jej walory estetyczne. Baudot [bodę] JEAN MAURICE £MILE, 1845-1903, wynalazca fr.; 1874 zbudował telegr. aparat drukujący wielokrotny (tzw. bodot). Baudouin [bodue] GABRIEL PIOTR, 16891768, misjonarz fr.; od 1717 w Warszawie; założyciel domu dla podrzutków i Gen. Szpitala im. Dzieciątka Jezus w Warszawie. Baudouin I [boduę], ur. 1930, król Belgów od 1951, z dyn. sasko-koburskiej. Baudouin de Courtenay [boduę dö kurtönẹ] JAN, 1845-1929, językoznawca; prof. uniw. w Petersburgu, Kazaniu, Dorpacie, Krakowie, Warszawie; twórca kazańskiej szkoły językozn., czł. AU, Petersburskiej AN i in.; liczne prace z teorii języka, historii i dialektologii języków słów.; Próba teorii alternacyj fonetycznych. Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa [boduę dö kurtönę e:rənkroic j.] CEZARIA, 1885-1967. etnograf i historyk kultury, założycielka Zakładu Etnografii na uniw. w Wilnie I Warszawie; Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego. Bauer BRUNO, 1809-82, filozof niem., jeden z przywódców „lewicy heglowskiej". Bauer EDGAR, 1820-86, filozof niem.; zwolennik „lewicy heglowskiej".

Bauer GUSTAV, 1870-1944, polityk niem., prawicowy socjaldemokrata, działacz związkowy; 1919-20 kanclerz Rep. Weimarskiej. Bauer JEWGIENIJ F., 1865-1917, ros. plastyk, scenograf, reżyser film.; jeden z pierwszych twórców film. o ambicjach artyst.; Życie w śmierci, Marionetki losu. Bauer OTTO, 1882-1938, austr. polityk, ekonomista, socjolog, jeden z teoretyków austromarksizmu; po 1918 przywódca ideowy austr. socjaldemokracji. Bauer ROCH JAN, 1904-40, działacz nar. na Pomorzu, nauczyciel; 1928-31 kier. Związku Poi. Tow. Szkolnych w Niemczech na ziemi bytowskiej i sekr. oddziału ZPwN; organizator szkół pol. na Pomorzu Zach.; zginął w Sachsenhausen. Bauhaus, uczelnia artyst. zał. 1919 w Weimarze przez W. Gropiusa, od 1925 w Dessau; istniała do 1934; program B. zakładał dążenie do stworzenia nowocz. architektury, łączącej pod swą egidą sztuki plast, i rzemiosło artyst.; w B. wykładali m.in.: W. Kandinsky, L. MoholyNagy, P. Klee; odegrała doniosłą rolę w procesie kształtowania się współcz. sztuki. Bauhin [boę] CASPAR, 1560-1624, szwajc. botanik i anatom; prof. w Bazylei; wybit ny zielnikarz, jeden z pierwszych systematyków roślin. bauhütte [bau-], arch. → strzecha budo wlana. Baule, La [la bo:l], m. w zach Francji, nad O. Atlantyckim; 13 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Baulig [bolig] HENRI, 1877-1962, geograf fr.; prof. uniw. w Strasburgu, czł. AN w Paryżu; wybitny geomorfolog, znawca geografii Ameryki Północnej. Baum VICKI, 1888-1960, pisarka niem. (od 1931 w USA); poczytne powieści współcz. (Ludzie w hotelu), scenariusze filmowe. Bauman FRYDERYK, ok. 1765-1845, sztukator i architekt; klasycyst. dekoracje sztukatorskie budynków pałacowych i kościoła w Puławach oraz zamku w Łańcucie. Bauman NIKOŁAJ E., 1873-1905, rewolucjonista ros., działacz partii bolszewickiej; współpracownik Lenina na emigracji przy wydawaniu „Iskry"; podczas rewolucji 1905-07 zastrzelony przez czarnosecińca. Baumana próba, próba makroskopowa, przeprowadzana w celu określenia zawartości siarki w stali. Baumé [bomy] ANTOINE, 1728-1804, fr. chemik i farmaceuta; prace nad otrzymaniem amoniaku, porcelany; skonstruował areometr, opracował skalę areornetryczną (tzw. skala B.). Baumego skala [s. bo-], skala gęstości cieczy; punkt zerowy (0° Bé) odpowiada gęstości czystej wody, 10° Bé — gęstości 10-procentowego roztworu chlorku sodowego NaCl. Baumeister [baumai-] WILLI, 1889-1955, niem. malarz i grafik (NRF); reprezentant abstrakcjonizmu; członek grup Cercle et Carré i Abstraction-Création; Das Unbekannte in der Kunst. Baumgardten ALEKSANDER, ur. 1908, prozaik i poeta; utwory o tematyce śląskiej; zbiory wierszy (O tym, co najbliższe), powieści (Spotkanie z jutrem, Brzegi ciemności). Baumgart JAN, ur. 1904, historyk, bibliotekarz; od 1931 w służbie bibliotecznej (biblioteka uniw. w Poznaniu, Biblioteka Jag. — od 1955 jej dyrektor); funkcie społ. w SBP; prace z historii bibliotek, opracowania bibliografii historii polskiej. Baumgarten [baum-] ALEXANDER, 171462, niem. filozof i estetyk; teoretyk artyst. poznania, twórca pojęcia estetyki. Baumgarten KONRAD, ok. 1480-po 1514, drukarz wędrowny pochodzenia niem.; pierwszy w Gdańsku (1498-99), 1503-06 we Wrocławiu; druki związane z Polską. baumkuchen → sękacz.

Baunsgaard [bąunsgo:rd] HILMAR TORMOD INGOLF, ur. 1920, polityk duń., handlowiec; przewodn. Partii Radykałów; 1961-64 min. handlu, od 1968 premier Danii. Baur ERWIN, 1875-1933, niem, botanik i genetyk; prof. w Berlinie, założyciel instytutu hodowlanego w Miincheberg; twórca nowych odmian roślin użytkowych. Bauru [bauru], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 86 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włók.,u skórz., drzewny. Bauta [ba ta], m. w zach. Kubie, w pobliżu Hawany; 17 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu Włókienniczego. Bautzen [baucən] → Budziszyn. Bawaria (Bayern), kraj związkowy w pd.-wsch. części NRF; 70,6 tys. km2, 10,3 mln mieszk. (1968); stoi. Monachium, inne gł. m.: Norymberga, Augsburg; charakter przem.-roln.; wydobycie węgla brun., gazu ziemnego, ropy naft.; uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukr., hodowla; rozwinięta turystyka (Alpy Bawarskie). — Jedno z gł. księstw niem. od wczesnego średniowiecza; 1180-1918 pod panowaniem Wittelsbachów, od 1805 królestwo; 1919 przejściowo Bawarska Republika Rad; po II wojnie świat, w NRF. bawarka, osłodzona woda lub herbata z dodatkiem mleka. Bawarowie (Bajuwarowie), lud germ.; na pocz. n.e. w związku plemiennym Markomanów; w VI w. założyciele księstwa plemiennego (Bawaria), włączonego (788) przez Karola W. do państwa Franków. Bawarska Republika Rad, proklamowana w IV 1919 w Monachium w warunkach walk rewol. w Niemczech 191819; krwawo zlikwidowana w V 1919. Bawarski Las, góry w NRF, między Szumawą a Dunajem; wys. do 1121 m (Einödriegel). bawełna (bawełnica, Gossypium), bot. krzew (wys. 0,5-2 m) lub drzewo gorącej strefy klimat.; najważniejszą rośliną włóknistą uprawną jest b. zwyczajna (G. hirsutum); owoc — torebka, z nasionami pokrytymi jednokomórkowymi włoskami (surowiec włók.); z nasion — olej bawełniany. bawełna, włók. włókno (o dużej zawartośjci celulozy) zebrane z torebek nasiennych krzewów bawełn.; jeden z gł. surowców włók. do wyrobu nici, przędzy, dzianin tkanin, waty itp.); gorsze gatunki b. wyzyskuje się w produkcji celulozy. bawełna kolodionowa (koloksylina), azotany celulozy (nitroceluloza) zawierające 10-12% azotu; mniej wybuchowa niż bawełna strzelnicza; stosowana m.in. do wyrobu lakierów, celuloidu, mat. wybuchowych. bawełna strzelnicza (piroksylina), azotany celulozy o zawartości 12-14% azotu; silnie wybuchowa; stosowana do wyrobu materiałów kruszących i prochu bezdymnego. bawełniany olej, olej otrzymywany z nasion bawełny, używany jako tłuszcz kuchenny, do wyrobu margaryny oraz do celów technicznych. bawełnica, bot. → bawełna. bawełnica korówka (korówka wełnista, mszyca wełnista, Eriosoma lanigerum), amer. mszyca zawleczona na wszystkie kontynenty; groźny szkodnik jabłoni. bawet: 1) górna część damskiego fartucha; 2) daw. przybranie przyszyte lub nakładane na stanik od przodu; sztywne, spiczaste przedłużenie stanika. bawolec (Alcelaphus buselaphus), duża afryk. antylopa o wydatnych rogach w kształcie liry; żyje w gromadach z innymi zwierzętami stepowymi; b. rzadka. bawoły, duże przeżuwacze zbliżone pokrojem do bydła domowego; żyją w okolicach bagnistych pd.-wsch. Azii (b. indyjski, Bubalus bubalis, wys. w kłębie 1,8 m — przodek bydła domowego), pd. i wsch. Afryki (b. kafryjskie, Syncerus caffer, wielkości poprzedniego) oraz Celebesu (anoa).

92 bawół domowy bawół domowy (kerabau), udomowiona foima bawołu ind.; ogólnoużytkowy; szereg ras: czarne krótkorogie i szare o długich (do 150 cm) rogach; rocznie ok. 1500 Kg mleka (7-8% tłuszczu). Bay KAROL, ?-przed 1744, architekt; barokowy kościół Wizytek w Warszawie. Bayamo [bajamo], m. we wsch. Kubie; 45 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Bayar [bajarj CELAL, ur. 1884, polityk tur., współpracownik Atatürka w ruchu młodotur.; założyciel (1946) Partii Demokr.; skazany na dożywotnie więzienie. Bayard [baja:r] P IERRE DU T ERRAIL DE, ok. 1473-1524, zwycięski wódz fr. z okresu wojen wł.; zw. rycerzem bez trwogi i skazy. Bay City [bej syty], m. w USA (Michigan), nad jez. Michigan; 49 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 109 tys. (1965); przemysł samoch., chem., metal., spożywczy. Bayer [baje:r] JEAN PIEARE, 1776-1850, prezydent rep. Haiti 1818-43, Mulat; przeciwnik reform; obalony przez rewolucję. Bayer JOHANNAS, 1572-1625, astronom niem.; opracował atlas nieba, w którym wprowadził stosowane do dziś oznaczenia gwiazd. Bayeux [bajö], m. w zach. Francji (Normandia); 11 tys. mieszk. (1968); znane z wyrobu koronek; muzeum; got. katedra Notre Damę, pałac biskupi (XIII-XVI w.), ratusz (XVIII w.), domy (XV-XVI w.). Bayle [bel] P IERRE, 1647-1706, fr. filozof i pisarz; prekursor filozofii fr. oświecenia; przeciwnik dogmatów rel. i metafizyki, rzecznik tolerancji rel.; Dictionnaire historique et critique. Bayliss [bejlys] WILLIAM MADDOCK, 18601924, fizjolog ang.; prof. Univ. College w Londynie; zajmował się gł. pracą serca, krążeniem krwi, nerwową i humoralną regulacją czynności uorganów wewnętrznych. Bayonne [bejo n], m. w USA (New Jersey), port nad. O. Atlantyckim, w zespole miejskim Nowego Jorku; 70 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. (m.in. petrochem;, maszyn., stoczn.). i i Bayreuth [ba ro t],. m. w NRF (Bawaria); 64 tys. mieszk. (1968), ośr. adm. okręgu Frankonia Górna; przemysł włók., ce-ram., maszyn.; miejsce pobytu i twórczości R. Wagnera (festiwale wagnerowskie); muzeum R. Wagnera; późnorenes. Stary Zamek i barok. Nowy Zamek, gmach opery, kamienice (XVIII uw.). Baytown [bęjta n], m. w USA (Teksas), nad Zat. Meksykańską, w zespole miejskim Houston; 39 tys. mieszk. (1970); port wywozu ropy naft.; przemysł petrochemiczny. baza, arch. podstawa kolumny lub filaru, dźwigająca trzon, często profilowana. baza (baza ekonomiczna), ekon. całokształt stosunków produkcji tworzących ekon. strukturę (ustrój ekon.) społeczeństwa w danym okresie hist.; termin wprowadzony przez K. Marksa. baza, elektr. elektroda tranzystora doprowadzona do obszaru (zw. obszarem bazy) położonego między obszarami emitera i kolektora. baza (podstawa), techn. powierzchnia, linia, punkt lub ich układ, względem których wyznacza się położenie powierzchni danego przedmiotu podczas obróbki (b. obróbkowa), montażu (b. montażowa), pomiaru (b. pomiarowa) itp. baza ekonomiczna →baza. baza.erozyjna →podstawa erozyjna. Bazaine [baze:n] ACHILLE F RANCOIS , 1811-88, marszałek Francji; głównodowodzący w wojnie fr.-pruskiej. Bazaine [baze:n] JEAN, ur. 1904, fr. malarz i rzeźbiarz; abstrakcjonista; witraże (kościół w Assy), mozaiki (gmach UNESCO w Paryżu). bazalt, magmowa skała wylewna, czarna; składa się z plagioklazu, piroksenu i zwykle oliwinu; b. rozpowszechniony; materiał drogowy oraz surowiec leizny kamiennej. baza materialno-techniczna, ekon.: 1)

całokształt środków materiałowych i wyposażenia techn. stanowiących podstawę działalności danej instytucji, zakładu, przedsiębiorstwa itp.; 2) w szerszym znaczeniu — całokształt sił wytwórczych i środków produkcji stanowiących podstawę danej formacji społecznej. bazanit, magmowa skała wylewna, odmiana tefrytu; składa się z gł. z plagioklazu, nefelinu (lub leucytu), piroksenu i oliwinu. bazar, plac na którym się sprzedaje różnorodne towary; targ, targowisko, rynek. Bazard [baza:r] S AINT ARMAND, 17911832, fr. socjalista utopijny, jeden z gł. teoretyków saint-simonizmu. Bazar Düzi, szczyt we wsch. części Wielkiego Kaukazu (ZSRR); 4466 m; wieczne śniegi. baza społeczna, termin oznaczający zespół instytucji, zasobów materialnych i ludzkich spełniających określone społecznie ważne funkcje. baza triangulacyjna, bok sieci triangulacyjnej, którego długość jest mierzona. baza wojenna, teren ważny strategicznie, służący do zaopatrywania wojsk; często podstawa ich działań; b.w. lotn., mor., lądowe, kombinowane. bazia (kotka), typ kwiatostanu groniastego o wiotkiej, przeważnie zwisającej osi; np. u wierzby, topoli. Bazille [-zij] JEAN F REDERIC, 1841-70, malarz fr., jeden z prekursorów impresjonizmu. Bazin [bazẹ] ANDRE, 1918-58, fr. krytyk i teoretyk kina; założyciel miesięcznika „Cahiers du Cinéma", gł. teoretyk „nowej fali" w filmie fr.; Film i rzeczywisto ść. Bazin [bazẹ] ANTOINE PIERRE, 1807-78, dermatolog fr.; dał pierwsze opisy wielu chorób skórnych, autor prac o chorobach pasożytniczych i gruźlicy skóry; z chorobami narządów wewn. powiązał objawy skórne. Bazin [bazẹ] HENRY EMILE, 1829-1917, hydromechanik fr.; badał przepływy cieczy w przewodach otwartych, wyniki wyzyskał przy regulacji rzek i nawadnianiu. Bazin [bazę] HERVE, ur. 1911, pisarz fr.; powieści ostro krytykujące mieszczaństwo, często poruszające problemy rodziny. Bazin [bazę] RENĘ, 1853-1932, fr. pisarz i publicysta; czł. Akad. Fr.; powieści o problematyce moralnej i patriotycznej. bazofile (granulocyty zasadochłonne), rodzaj krwinek białych, czyli leukocytów; wytwarzają m.in. heparynę, obniżającą krzepliwość krwi. bazofilia, obecność we krwi nadmiernej liczby granulocytów zasadochłonnych. bazooka →pancerzownica. Bazylea (Basel), kanton w pn.-zach. Szwajcarii, składa się z 2 półkantonów: B.Miasto — 37 km2, 237 tys. mieszk. (1968) oraz B.-Okręg (Basel-Land) — 428 km2, 194 tys. mieszk. (1968), stol. Liestal; j.u. niemiecki. Bazylea (niem. Basel, fr. Bale), m. w Szwajcarii, przy granicy z Francją i NRF, port nad Renem; 359 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); wielki ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; stare miasto o zabytkowym układzie urbanist.; romańsko-got. katedra, renes. ratusz, kamienice (XVI, XVIII w.). — W 1795 traktat pokojowy Francji z Prusami i Hiszpanią, które uznały Republikę Fr. i wystąpiły z I koalicji antyfrancuskiej. Bazyli (właśc. Włodzimierz Doroszkiewicz), ur. 1914, prawosł. dostojnik kośc, od 1970 metropolita warsz. i całej Polski. bazylianie, męski zakon prawosł. oparty na re gul e B az yl e go W i e l ki e go; z ał . w IV w. bazylia wonna (Ocimum basilicum), aromatyczna roślina zielna z rodziny wargowych; pochodzi z pd.-wsch. Azji; doniczkowa roślina ozdobna, dawniej przyprawowa i lecznicza. Bazyli II Bułgarobójca, 958-1025, cesarz bizant. od 976, z dyn. macedońskiej; u-

gruntował polit., gosp. i wojsk, potęgę państwa; podbił Bułgarię; okrutny wobec jeńców (stąd przydomek). Bazylik CYPRIAN, ok. 1535-po 1591, pisarz, muzyk i drukarz; przełożył O poprawie Rzeczypospolitej A. Frycza Modrzewskiego; wiersze okolicznościowe; komponował pieśni. bazylika, arch.: 1) w staroż. Rzymie hala sądowo-targowa na forum lub duża sala w pałacu; 2) kościół chrześc, na planie prostokąta, wielonawowy, o nawie środk. wyższej i przeważnie szerszej, oświetlonej oknami ponad dachami kryjącymi niższe nawy. bazylika, rel. nazwa kościoła o specjalnych przywilejach papieskich. Bazylika św. Antoniego w Padwie (zw. Il San to), słynny romańsko-got. kościół z 7 kopułami (XIII-XV w.) i bogatym wyposażeniem wnętrz; przed kościołem renes. pomnik Gattamelaty — dłuta Donatella. Bazylika św. Marka w Wenecji, jeden z najsłynniejszych kościołów eur., IX-XI w., rozbudowany w XIII, XV, XVII w., na planie krzyża gr. z 5 kopułami; fasada zdobiona rzeźbami i mozaikami (pośrodku w arkadzie rzeźba gr. — konie); wewnątrz mozaiki z XIV-XVI w; przy bazylice skarbiec i Museo Marciano; malowniczy, gł. akcent arch. placu św. Marka. Bazylika św. Piotra w Rzymie, największa i najsłynniejsza świątynia chrześc, (pow. 15 160 m2, dł. 211,5 m, wys. kopuły 119 m), renes.-barok.; rozpoczęta 1506 wg planów Bramantego na miejscu bazyliki starochrześc, budowana w XVI i XVII w. przez wielu wybitnych architektów, m.in. kopuła wg projektu Michała Anioła, nawy, przedsionek i fasada (1607-26) — C. Maderny, plac z kolumnadą (1656-67) — G.L. Berniniego; bogato wyposażone wnętrze. Bazyliki [gr.], jedno z opracowań justyniańskiego zbioru prawa rzym. w języku gr., wyd. przez ces. Leona VI ok. 888. Bazyli I Macedończyk, ?-886, cesarz bizant. od 867, założyciel dyn. macedońskiej; okres świetności i potęgi państwa. bazyliszek, etnogr. legendarne zwierzę o postaci koguta lub indyka, z ogonem węża i oczami żaby, których spojrzenie zabijało; strażnik skarbów. bazyliszek (kapturnik, Basiliscus basiliscus), zool. nadrzewna jaszczurka, do 80 cm dł.; u samca na głowie i grzbiecie grzebień; Ameryka Pd. i Środk. Bazyli Wielki, ok. 330-379, ojciec kościoła wsch., biskup Cezarei; twórca reguły zakonnej przyjętej w kościele wsch, (każdy klasztor stanowi odrębną jednostkę, podległą bezpośrednio biskupowi). Bazylow LUDWIK, ur. 1915, historyk; prof. Uniw. Warsz.; kier. Zespołu Badawczego Historii Słowiańszczyzny; Historia Rosji. bazy wojskowe, tereny ważne pod względem strategicznym, wyposażone w instalacje wojsk, zabezpieczające zdolność operacyjną różnych rodzajów wojsk; status prawny b.w. na terytorium obcego państwa ogranicza wykonywanie suwerennych praw tego państwa na ich terenie. Bażan Mykoła, ur. 1904, poeta ukr.; działacz ruchu pokoju; zbiory poezji (Mickiewicz w Odessie), poematy hist.; impresje poet. z podróży. Bażanka KASPER, ok. 1680-przed 1726, architekt; barokowe kościoły (Imbramowice, Pijarów w Krakowie); ołtarze i nagrobki. bażantarnia (bażanciarnia), zamknięty teren, wyposażony w specjalne urządzenia, przeznaczony do hodowli bażantów. bażanty (Phasianinae), ptaki z rzędu kuraków; samce pięknie ubarwione, o długim dachówkowatym ogonie; Azja, aklimatyzowane w Europie; w Polsce od XVIII w., b. łowny. Bażenow WASILIJ I., 1737-99, architekt ros.; przedstawiciel wczesnego klasycyzmu; projekt przebudowy Kremla moskiewskiego, pałac Paszkowa w Moskwie.

Baccafumi 93 Bażow PAWIEŁ P., 1879-1950, pisarz ros.; stylizowane baśnie o życiu uralskich górników; Szkatułka z malachitu. bażyna (Empetrum), krzewinka półkuli pn.; w Polsce na torfowiskach i w góracli b. czarna, o zimozielonych liściach i czarnych, jadalnych jagodach. Bażyński FRANCISZEK, 1801-76, działacz społ. i oświat., ksiądz; 1863-73 prowadził w Poznaniu „Wydawnictwo Dobrych i Tanich Książek" (ok. 140 tys. egz. poi. publikacji); organizator lud. bibliotek. Bażyński GABRIEL, ?-1475, jeden z przywódców Związku Prus., zwolennik zjednoczenia Pomorza Wsch. z Polską; od 1455 wojewoda chełmiński. Bażyński JAN, 1390-1459, jeden z założycieli Związku Prus.; 1454 stał na czele poselstwa, które poddało Pomorze Wsch. Kazimierzowi Jagiellończykowi; od 1454 gubernator Prus Królewskich. Bażyński ŚCIBOR, ?-1480, czł. Związku Prus., 1459-67 gubernator, od 1472 starosta gen. Prus Królewskich. bąbel, wykwit skórny o charakterze ograniczonego obrzęku, nagle powstający i szybko ustępujący; objaw alergii lub wywołany np. ukłuciem komara, zetknięciem z pokrzywą. bąblowica (echinokokoza), choroba pasożytnicza człowieka, przeżuwaczy i in., często ciężka, wywoływana obecnością w różnych narządach (gł. wątrobie) bąblowców — larw tasiemców; zarażenie doustne jajami tasiemca, gł. od psa. bąblowiec, larwa tasiemca bąblowcowego i pokrewnych, mająca postać niekiedy potężnego pęcherza; wytwarza wypełnione skoleksami torebki lęgowe lub pęcherze potomne; wywołuje chorobę bąblowicę. bączek (Ixobrychus minutus), najmniejszy z eur. gat. czapli; dł. ok. 38 cm; zarośla nadwodne; Eurazja, Afryka; chroniony. bączek, żegl. →bąk. Bądkowski LECH, ur. 1920, pisarz; utwory o tematyce morskiej i woj.; opowiadania (Bitwa irwa), powieści (Połów nadziei, Żołnierze znad Bzury). Bądzyński STANISŁAW, 1862-1929, biochemik; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie, czł. PAU; badania m.in. nad produktami utleniania białek. „Bądź gotów", Ilustrowany Dwutygodnik dla Pionierów i Dzieci, czasopismo wydawane 1926-35 (do 1929 miesięcznik) w Moskwie, potem Charkowie; pol. organ Centr. Biura Komunist. Ruchu Dziecięcego przy KC Komsomołu Ukrainy i Lud. Komisariatu Oświaty Ukr.SRR. bąk (Botaurus stellaris), zool. gat. czapli, zw. też czaplą huk; dł. ok. 70 cm; w okresie godowym samiec wydaje buczący głos; Eurazja, Afryka; chroniony. bąk (bączek, bajbot), żegl. mała łódź 2- lub 4-wiosłowa używana jako łódź dodatkowa na statkach oraz jako łódź ratunkowa i pomocnicza na jachtach. Bąk HENRYK, ur. 1923, aktor; występy w teatrach warsz., filmach (Kwiecień) i telewizji; role dram. i charakterystyczne. Bąk WOJCIECH, 1907-61, poeta kat.; zbiory wierszy rel.-filoz. (Brzemię niebieskie), opowiadania, dramaty, eseje. bąki (ślepaki, Tabanidae), rodzina dużych muchówek; ok. 2500 gat.; napastują zwierzęta, których krwią żywią się samice; samce wysysają soki roślin; pospolity jest np. b. bydlęcy (Tabanus bovinus), jusznica. bąkojady (Buphagus), drobne ptaki afryk.; owadożerne, towarzyszą dużym ssakom, wyjadając im pasożyty skóry. Bąków, w. w pow. kluczborskim, woj. opolskim; got. kościół drewn. (XV/XVI w.), fragmenty polichromii i tryptyk z XIV w. bąk symetryczny, fiz. →giroskop. BBC [bi: bi: si:] →British Broadcasting Corporation. B.B.P.R., zespół współcz. architektów wł. (Lodovico Barbiano di Belgioso, Gian Luigi Banfi, Enrico Peressutti, Ernesto N. Rogers) projektujących budowle

mieszkalne, przem., użyteczności publ., pawilony wystawowe itp.; sanatorium w Legnano, wieżowiec Torre Velasca w Mediolanie. BBWR →Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. BCG [be se że; fr.], skrót nazwy Bacillus Calmette-Guérin, szczepu prątków gruźlicy bydlęcej, wyhodowanego 1921, pozbawionego zjadliwości; szczepionkę BCG podaje się niemowlętom w celu wywołania odporności na prątki gruźlicy. BCh →Bataliony Chłopskie. BDV →Przesiedleńców Związek. Be, symbol pierwiastka chem. berylu. Bé →Baumego skala. Beadle [bi:dl] GEORGE WELLS, ur. 1903, ge ne t yk ame r.; prof. uniw. w St anford i w Kalifornijskim Instytucie Technologii w Pasadenie; nagr. Nobla za badania nad genet. uwarunkowaniem reakcji biochem. w organizmie. Béal Átha an Fheadha (ang. Ballina), m. w pn.-zach. Irlandii, nad rz. Mheaidh; 6,1 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. bean (beanus), daw. nowo przyjęty na uczelnię student, żak; nowicjusz, fuks; przen. gamoń,r fujara, grubianin. Beard [biə d] CHARLES AUSTIN, 18741948, historyk amer.; prof. uniw. w New Haven i Nowym Jorku; w badaniach uwzględniał w szerokim zakresie rolę czynnika gosp. i społ.; Rozwój cywilizacji amerykańskiej. Beardmore'a Lodowiec [1. bierdmiora], jeden z lodowców schodzących z biegunowego płaskowyżu Antarktydy, poprzez G. Królowej Maud; dł. ok. 200 km, szer. 40 km; łączy się z Lodowcem Szelfowym Rossa. Beardsley [biərdzly] AUBREY VINCENT, 1872-98, ang. rysownik i ilustrator, przedstawiciel secesji; cykle ilustracji do dzieł E.A. Poe'go, Balzaca, O. Wilde'a oraz czasopism („The Yellow Book", „The Savoy"). Béarn [beąrn], hist. prowincja w pd.zach. Francji; do VIII w. hrabstwo w państwie Merowingów; 1290 w królestwie Nawarry, 1589 wróciło do Francji. Beatles, The [də bi:tlz], big-beatowy zespół wokalno-instrumentalny, zał. 1958 w Liverpooiu; zdobył świat, popularność; występy w filmach (Na pomoc); rozwiązany 1970. beatnicy [bi:t-], przedstawiciele młodzieżowego ruchu amer., który rozwinął się po II wojnie świat; b. wyrażali bunt przeciw burz. zasadom, ideałom i stylowi życia. Beatrice Portinari [-cze p.], ?-1290, ukochana Dantego; w Boskiej Komedii występuje jako przewodniczka po raju; imię Be-alrice stało się symbolem miłości duchowej. Beatty [bi:ty] DAVID, 1871-1936, admirał bryt.; w czasie I wojny świat, jeden z dowódców floty bryt. w największej bitwie mor. (tzw. bitwa jutlandzka 1916). Beaucaire [boke:r], m. w pd. Francji, nad Rodanem; 13 tys. mieszk. (1968); ośr. handlowy. Beauchamps [boszã] CHARLES LOUIS, 1636-1719(?), fr. tancerz i baletmistrz działający na dworze Ludwika XIV; twórca podstaw techniki baletu klasycznego. Beau de Rochas [bo drosza] ALPHONSE, 1815-93, fr. inżynier koi.; 1862 opracował teorię pracy 4-suwowego silnika spalinowego niskoprężnego, praktycznie wyzyskaną przez N.A. Otta. Beau de Rochas obieg [o. bo drosza] → Otta obieg. Beaudouin [boduę] EUGENE, ur. 1898, fr. architekt i urbanista; współinicjator (z M. Lodsem) budownictwa prefabrykowanego w 1. 30-ych XX w.; po II wojnie świat, zrealizował m.in. Cité Rotterdam w Strasburgu; zajmuje się planowaniem regionalnym. Beauforta Morze [m. bo u ferta], część M. Arktycznego, u pn. wybrzeży Kanady

i Alaski; pow. ok. 476 tys. km2, głęb. do 4684 m. Beauforta skala [s. bouferta], dwunastostopniowa skala do szacowania prędkości wiatru na podstawie obserwacji skutków jego działania na przedmioty naziemne lub na pow. morza; opracowana 1806 przez, F. Beauforta; obecnie rozszerzona do 17 stopni. beaujolais [bożolẹ], czerwone fr. wino gronowe z okręgu Beaujolais, między Loarą i Saoną, odznaczające się charakterystycznym, delikatnym bukietem. Beaujoyeux [bożuajö] BALTHAZAR DE (właśc. Baltazarini di Belgioioso), ?-ok. 1587, choreograf fr., pochodzenia wł.; twórca pierwszych fr. baletowych widowisk dworskich. Beaumarchais [bomarszẹ] PIERRE AUGUSTIN CARON DE, 1732-99, pisarz fr.; komedie Cyrulik sewilski, Wesele Figara zawierające krytykę społ.-polit. stosunków w ówczesnej Francji.u Beaumont [bo mənt] CYRIL WILLIAM, ur. 1891, ang. historyk baletu i publicysta; prace teóret., recenzje w „Sunday Times". _ Beaumont [boumant] FRANCIS, ok. 1584-~ 1616, ang. poeta i dramaturg; współautor (z J. Fletcherem) komedii o londyńskim mieszczaństwie Rycerz Ognistego Pieprzu. Beaumont [bomą] LÉONCE ÉLIE DE, 17981874, geolog fr.;prof. m.in. College de France, czł. Akad. Nauk; twórca teorii kontrakcji. Beaumont [boumənt], m. w USA (Teksas), port połączony kanałem z Zat. Meksykańską; 116 tys. mieszk. (1970), zespół B.-Port Arthur 316 tys. (1967); ośr. przemysłu petrochemicznego. Beaune [bo:n], m. w środk. Francji (Burgundia); 17 tys. mieszk. (1968); duży ośr. produkcji wina i handlu winem. Beauplan [boplã] GUILLAUME LE V AS SEUR DE, ok. 1600-73, fr. inżynier wojsk., architekt i kartograf, w służbie poi. (163048); autor pierwszych szczegółowych map ówczesnej Polski (gł. Ukrainy). Beaupré [bopry] ANTONI, 1860-1937, publicysta; 1920-37 red. nacz. „Nowej Reformy", „Głosu Narodu" i „Czasu"; przewodn. Komisji Plebiscytowej w Olsztynie. Beauvais [bowẹ], m. w pn. Francji, ośr. adm. dep. Oise;" 47 tys. mieszk. (1968); romańsko-got. kościół, katedra St. Pierre — najwyższa budowla got. Francji (witraże, tapiserie). Beauvoir [bowua:r] SIMONE DE, ur. 1908, żona J.P. Sartre'a, pisarka fr.; powieści (Cudza krew, Mandaryni), eseje (Druga płeć). beaver [bi:wə r] (castor), płaszczowa tkanina wełn. silnie drapana obustronnie; podobna do futra bobra.r Beaverbrook [bi:wə bruk] WILLIAM MAXWELL AITKEN, BARON OF, 1879-1964, polityk bryt., wielokrotnie minister; wydawca i właściciel koncernu prasowego. Beaverlodge Lake [bi:wə rlodż lejk], okręg wydobycia rudy uranu w Kanadzie ( Saskat che wan) , nad j e z . At habasca (ośr. — Uranium City). Bebel AUGUST , 1840-1913, przywódca i teoretyk socjaldemokracji niem.; współzałożyciel Socjaldemokr. Partii Robotn. i Socjalist. Partii Robotn. Niemiec; działacz I i II Międzynarodówki. Bebington [bębyŋtan], m. w W. Brytanii (Anglia), nad estuarium rz. Mersey, w zespole miejskim Liverpool; 55 tys. mieszk. (1966); przemysł chemiczny. be-bop [bi:bop; ang.], styl jazzowy lat 40-ych XX w., powstały na wsch. wy brzeżu Stanów Zjedn.; krótkie frazy melo dyczne, rozszerzenie improwizacji, ekspre sja gry; stanowi początek rozwoju modern ; jazzu. Becaud [beko] GILBERT, ur. 1927, fr. piosenkarz, kompozytor i aktor film.; zdobył wielką popularność wykonując gł. własne utwory (m.in. Warszawski pianista). Beccafumi [bekka-] DOMENICO, między 1480 a 1486-1551, wł. malarz, rzeźbiarz,

94 Beccaria architekt i grafik, przedstawiciel manieryzmu; obrazy religijne. Beccaria [bekkạ-] CESARE BONESANA DE, 1738-94, prawnik wł.; przedstawiciel kierunku postępowego, humanitarnego, w prawie karnym, żądał zniesienia tortur oraz kary śmierci; O przestępstwach i karach. Bečej, m. w Jugosławii (Wojwodina), port nad Cisą; 22 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Bechczyc-Rudnicka MARIA, ur. 1888, pisarka i krytyk teatr.; związana z lub. „Kameną"; opowiadania, opowieści hist.; zbiór recenzji Godziny osobliwe. Becher [bẹśər] ERICH, 1882-1929, filozof niem.j zwolennik tzw. krytycznego realizmu; głosił pogląd o metodol. jedności wszystkich nauk oraz tezę o niemożności poznania „istoty materii". Becher [bẹśər] JOHANN JOACHIM, 1635-82, niem. lekarz, alchemik i ekonomista; stworzył podstawy teorii flogistonowej, zwolennik merkantylizmu. Becher [bẹśər] JOHANNES ROBERT, 18911958, poeta niem.; na emigracji współzałożyciel Komitetu Nar. „Wolne Niemcy"; min. kultury NRD; ekspresjonist. poezje, powieść Pożegnanie, szkice teoretycznolit., dramaty; międzynar. nagr. Leninowska. Becher [bẹśər] U LRICH, ur. 1910, pisarz niem. (obecnie Szwajcaria); działacz antyhitlerowski na emigracji; powieści, nowele, dramaty (Samba). Bechet SIDNEY, 1897-1959, murzyński saksofonista, klarnecista i kompozytor jazzowy (USA); wirtuoz gry na saksofonie sopranowym. Bechi [bẹki] STANISLAO, 1828-63, oficer wł.; uczestnik poi. powstania 1863 (pułkownik); walczył w Kaliskiem; rozstrzelany. Bechon [böszą] KAROL, ok. 1732-1812, miniaturzysta; gł. portrety. Bechstein [bẹśsztain] F RIEDRICH WILHELM, 1826-1900, założyciel znanej fabryki fortepianów w Berlinie (1853); instrumenty o świat, sławie. bechter, pancerz wsch. używany w Polsce w XVI i XVII w. zamiast kolczugi. Bechterew (Biechtieriew) W ŁADIMIR M., 1857-1927, ros. neurolog, psychiatra i psycholog; prof. Akad. Wojenno-Med. w Petersburgu, twórca instytutu psychoneurologicznego tamże; prace z anatomii i fizjologii ośrodkowego układu nerwowego, odkrywca pewnych jąder podkorowych i szlaków mózgowych. Becić VLADIMIR, 1886-1954, malarz jugosłowiański; zerwał z akademizmem, wpływ m.in. impresjonizmu; pejzaże, sceny rodzajowe z życia ludu, portrety, martwe natury. Beck ADOLF, 1863-1942, fizjolog; prof. uniw. we Lwowie; wprowadził metodę elektrofizjol. do badań czynności mózgu; Fizjologia człowieka (z N. Cybulskim). Beck JÓZEF , 1894-1944, polityk sanacyjny, pułkownik; 1932-39 min. spraw zagr., realizował politykę wrogości do ZSRR i zbliżenia z Niemcami hitlerowskimi, kt óra doprowadzi ł a do iz ol acj i Pol ski i klęski wrześniowej 1939. Beck [bek] LUDWIG, 1880-1944, generał n i e m . ; w s p ó ł t w ó r c a W e h r m ac h t u w III Rzeszy; uczestnik nieudanego spisku (1944) przeciwko Hitlerowi; popełnił samobójstwo. Becka efekt [e. beka], zjawisko wystąpienia w łuku elektr., palącym się między elektrodami węglowymi, intensywnego białoniebieskiego świecenia; wyzyskiwane w łukowych projektorach filmowych. Becker [bekẹ:r] JACQUES, 1906-60, fr. reżyser film.; twórca realist. filmów psychol. i obyczajowych (Antoni i Antonina, Dziura).. Becket [bẹkyt] THOMAS, ok. 1118-70, arcybiskup Canterbury; kanclerz i doradca Henryka II Plantageneta, z którym następnie wszedł w konflikt na tle ograniczania swobód kościoła kat.; zamordowany.

Beckett [bẹkyt] SAMUEL, ur. 1906, pisarz pochodzenia irl., osiadły we Francji i tworzący gł. w języku fr.; przedstawiciel „teatru absurdu"; groteskowe, pesymistyczne dramaty (Czekając na Godota), powieści (Molloy) i eseje; nagr. Nobla. Beckmann [bẹk-] E RNST OTTO , 18531923, chemik niem.; odkrył przegrupowanie ketoksymów w amidy, ulepszył metody: ebulioskopową i krioskopową oznaczania ciężarów cząsteczkowych związków chemicznych. Beckmann [bẹk-] MAX, 1884-1950, niem. malarz i grafik; reprezentant kierunku ekspresjonistyczno-symbol.; portrety, pejzaże, akty, kompozycje mit., rel. i społ.obyczajowe. Beckum [bẹkum], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 22 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., maszynowy. Becque [bẹk] HENRY FRANCOIS, 1837-99, dramatopisarz fr.; sztuki nawiązujące do tradycji realist.; Kruki, Paryżanka. Becquer [bẹker] G USTAVO A DOLFO (właśc. G.A. Dominiguez Bastida), 183670, hiszp. pisarz romant.; poezje lir., legendy i opowiadania prozą nawiązujące do lud. tradycji. Becąuerel [bekrẹl] ANTOINE HENRI, 18521908, fizyk fr.; prof. École Polytechnique w Paryżu, prezes Akad. Nauk; odkrywca promieniotwórczości naturalnej; nagr. NoBecu [bekü] AUGUST LUDWIK, 1771-1824, l e k arz ; , prof. uni w. w W i l ni e ; o j cz ym J. Słowackiego; pierwowzór postaci Doktora z III części Dziadów. beczka: 1) dawna jednostka pojemności; 1 b. = ¼ wozu; wielkość była zależna od kraju, czasu i rodzaju artykułów; w Polsce w XVI w. b. zbożowa gdańska = 4 korce = 129-136 l, wileńska = 406,5 l; b. do płynów = 72 garnce = 270-271 l; w XIX w. b. krak. = 139 l , nowopol . = 100 1; b. ros. = ok. 490 1; 2) jednostka masy: b. okrętowa = 1000 kg, ang. = ok. 1016 kg, amer. = ok. 907 kg. beczka, lotn. figura akrobacji lotn.: pełny obrót samolotu (lub szybowca) wokół osi podłużnej w locie poziomym, wznoszącym lub ślizgowym. beczka, żegl. boja zakotwiczona na stałe do cumowania statków, bez świateł i znaków nawigacyjnych. beczkowa powierzchnia, powierzchnia obrotowa powstała przez obrót łuku okręgu dokoła prostej leżącej w jego płaszczyźnie. beczkowóz, specjalny samochód pożarniczy przeznaczony do przewozu wody gaśniczej. Beczuana, protektorat bryt. 1885-1966, obecnie niepodległa jako Botswana. Beczuana, plemiona murzyńskie z grupy Bantu, w Botswanie i części Rep, Pd. Afryki; ok. 300 tvs.; hodowla, kopieniactwo. Beda (zw. Venerabilis), ok. 673-735, kronikarz anglosaski, benedyktyn; łac. historia kościoła ang. (do 731); zapoczątkował badania związane z rachubą czasu. Bederski ANTONI, 1848-1930, dziennikarz, bibliotekarz; czł. Tow. Literacko-Słowiańskiego we Wrocławiu, red. „Nowin Śląskich"; od 1891 w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu (1919-28 jej dyrektor). Bedford [-fə rd], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Ouse; ośr. adm. hrabstwa Bedfordshire; 67 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł maszynowy. Bédier [bedjy] JOSEPH, 1864-1938, fr. historyk literatury, mediewista; prof. College de France, czl. Akad. Fr.; autor popularnej wersji Tristana i Izoldy i Pieśni o Rolandzie; gł. dzieło Les légendes épiques. Bedil Mirza Abd al-Kadir, 1644-1721, poeta afgański; reprezentant ind. stylu w poezji; tworzył w języku pers.; zbiory wierszy. bedliszki (grzybolubki, Fungivoridae), rodzina drobnych muchówek; ok. 1500 gat.; larwy żyją w grzybach; groźne szkodniki upraw pieczarek.

bedłkowate (bedłki, Agaricaceae), rodzina grzybów z klasy podstawczaków; na dolnej stronie kapelusza blaszki; gat. jadalne, np. pieczarka, opieńka, rydz, niejadalne — zw. psimi grzybami. Bednarczyk EMILIAN, 1812-88, uczestnik powstań 1830-31, 1848, 1863; działacz emigr. TDP; organizator legionu pol. w Turcji (1887). bednarka, taśma stal. (szer. 12-300 mm, giub. 1-5 mm) walcowana na gorąco. bednarstwo, rzemiosło lub przemysł zajmujące się wytwarzaniem drewn. zbiorników (beczek, kadzi) i naczyń (cebrzyków, balii). Bednawski ALEKSANDER, 1813-1901, działacz emigr.; po powstaniu 1830-31 wcielony do wojska ros.; uciekł do Turcji, dyr. Adampola; następnie we Francji, Kanadzie, Kalifornii; 1883 korespondent „Wędrowca". Bednorz ZBYSZKO, ur. 1913, pisarz i publicysta, związany z Opolszczyzną; zbiory szkiców (Śląsk wierny ojczyźnie, Urok mowy wyzwolonej), wiersze, opowiadania, antologia Ludowe żniwo literackie. Bedreddin Jawaszi, XII-XIII w., tur. architekt i malarz na dworze Seldżuków, sławny ze swych fresków. Bedreddin Tebrizi, XII w., malarz tur. na dworze Seldżuków. Beduini, koczownicze plemiona arab.; nazwa wprowadzona przez Arabów dla odróżnienia od arab. ludności miejskiej (hadari) i wiejskiej (fellahowie); hodowla wielbłądów, kóz, owiec, koni. Bedwellty [bẹdue-], m. w W. Brytanii (Walia), nad rz! Sirhowy; 27 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla. Bedża, grupa plemion murzyńskich w Sudanie (Amarar, Biszarowie, Hodendoa); koczownicy; język bedża. Bedża, m. w pn. Tunezji; 29 tys. mieszk. (1966); cukrownia. Bedżaja (dawniej Bougie), m. i port naft. w Algierii, nad M. Śródziemnym; 65 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; rurociąg naft. z Hassi Mesaud; muzeum; cyt ade l a hi sz p. ( X V I w. , z me cz e t e m XVIII w.), meczet (XVI w.). Beebe [bi:by] CHARLES WILLIAM, 18771962, zoolog amer.; pionier biol. badań mor. głębinowych; pierwszy osiągnął w batysferze głęb. 923 m; książki popularnonaukowe; W głębinach oceanu. Beecham [bi:czəm] SIR T HOMAS , 18791961, dyrygent ang.; 1932 założył Orkiestrę Filharmonii w Londynie; kierownik Opery Covent Garden (ponad 120 premier). Beecher-Stowe [bi:czə r stou] HARRIET →Stowe Harriet Elizabeth. Beel [be:l] Louis JOSEPH, ur. 1902, prawicowy polityk hol.; 1946-48 i 1958-59 premier. Beerberg, Grosser [g. be:rberk], najwyższy szczyt Lasu Turyńskiego (NRD); 982 m. Beerbohm [biə rboum] S IR M AX, 18721956, ang. pisarz satyr, i karykaturzysta; powieść fantast. (Zuleika Dobson), eseje, krytyki lit. i teatr., parodie. Beer-Szewa, m. w pd. Izraelu, ośr. adm. Okręgu Pd., gł. m. i ośr. gosp. Negewu; 70 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. chem., spoż.; doświadczalne stacje roln.; węzeł drogowy. Beeston and Stapleford [bi:stn ənd stẹj-plfə rd] (dawniej Beeston), m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Notting-ham; 61 tys. mieszk. (1966); przemysł farmaceutyczny. Beethoven [wan bẹ:tho:fən] L UDWI G VAN, 1770-1827, kompozytor niem., jeden z największych twórców muz., klasyk wiedeński; 9 symfonii (III Eroica, IX z kantatą wg Ody do radości F. Schillera), opera Fidelio, Missa Solemnis, uwertury (Coriolan, Egmont), koncerty i sonaty na fortepian (Patetyczna, tzw. Księżycowa, Appassionata) na skrzypce (Kreutzerowska), kwartety smyczkowe, pieśni. Beets N ICOLAAS (pseud. Hildebrand), 1814-1903, pisarz hol.; prof. teologii

bekoniak 95 ewang. uniw. w Utrechcie; w opowiadaniach i szkicach obraz mieszcz. społeczeństwa Holandii. Befama →Bielska Fabryka Maszyn Włókienniczych. u beffroi [-fr ạ], arch. wieża strażnicza przy ratuszu, wolno stojąca, z dzwonem miejskim; popularna gl. w średniow. Flandrii. befsztyk, potrawa z mięsa wołowego lub końskiego, ze środk. części polędwicy; b. tatar. — surowe mielone mięso z przyprawami, b. ang. — półsurowy kotlet smażony. beg →bej. begam, tytuł kobiet z książęcych rodów muzułm. w Indiach; obecnie w Pakistanie odpowiednik polskiego ,,pani". begardzi, ruch rel.-społ. w XIII-XIV w., opozycyjny wobec feudalizmu i hierarchii kośc; stowarzyszenie męskie na wzór beginek; gł. Niemcy, Francja,, Włochy; też Polska; zlikwidowany przez inkwizycję. Begas REINHOLD, 1831-1911, niem. rzeźbiarz i malarz; rzeźby portretowe, pomniki, kompozycje mit. i alegor. o charakterze eklektycznym. beginki, ruch rel.-społ. powstały we Flandrii w XII w.; grupował kobiety zajmujące się gł. akcją charytatywną; jako opozycyjny wobec hierarchii kość. zlikwidowany przez inkwizycję; w Polsce w XIV w. begonia (ukośnica), roślina zielna lub krzew, pochodzący ze zwrotnikowych obszarów leśnych; wiele gat. i odmian ozdobnych (kwiaty, liście) doniczkowych, kwietnikowych i balkonowych. Begović M I LAN , 1876-1948, pisarz chorw.; liryk modernista; dramaty, powieści i nowele. Begowat →Bekabad. Begram, m. w Afganistanie; odkopane w XX w. ruiny stolicy królów indogr. i indoscytyjskich (cenne zabytki sztuki greckorzym., chin., indyjskiej). Béguin [begę] ALBERT, 1901-57, szwajc. krytyk lit. i tłumacz, piszący w języku fr.; prace o G. de Nervalu, H. Balzaku, G. Bernanosie; gł. dzieło L'âme romantique et le reve. Behaim [bẹ:-] (Bohemus) MARTIN, ok. 1459-1507, geograf niem.; 1492 wykonał globus ziemski, przedstawiający obraz Ziemi znany przed odkryciem Ameryki. Behan [birən] BRENDAN, 1923-64, powieściopisarz i dramaturg irl.; tragikomedie Skazaniec, Zakładnik, osnute wokół współcz. problemów polit. Irlandii. behavioryzm [byhej-]: 1) kierunek w psychologii XX w., zapoczątkowany przez J.B. Watsona, wg którego przedmiotem badań psychol. mogą być tylko zachowania się ludzi oraz towarzyszące im reakcje fi z j o l .; odrz u cał me t o dę i nt ros pe k cj i ; 2) w zoopsychologii kierunek zajmujący się różnego rodzaju zachowaniem się zwierząt, tzn. zespołami reakcji na różnorodne bodźce otoczenia. Behbehan, m. w Iranie (Chuzestan); 65 tys. mieszk. (1966); ośr. turyst.; węzeł drogowy; w okolicy pola naftowe. Behem (Bem) BALTAZAR, P-1508, mieszczanin krak., pisarz i notariusz miejski; współtwórca tzw. Kodeksu B. Behema (iluminowany rękopis ustaw cechowych i przywilejów). Behistun (obecnie Bisutun), miejscowość w zach. Iranie; opodal na wysokiej skale trójjęzyczny napis i płaskorzeźba sławiąca Dariusza I (klucz do odczytania pisma klinowego przez H. Rawlinsona). Behrens [be:r-] PETER, 1868-1940, niem. architekt, malarz i grafik; jeden z twórców współcz. architektury przem., przedstawiciel funkcjonalizmu; zakłady AEG w Berlinie, budynki mieszkalne w Wiedniu. Behring [be:ryŋ] EMIL VON, 1854-1917, bakteriolog niem.; prof. uniw. w Halle i Instytutu Terapii Doświadczalnej w Marburgu; wynalazł surowicę przeciwbłoniczą i przeciwtężcową; nagr. Nobla.

Behrman [bẹərman] SAMUEL NATHANIEL, ur. 1893, dramaturg amer.; popularne w okresie między woj. komedie o akcentach społ. {Biografia). Behszahr, m. w Iranie (Mazandaran); 26 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu bawełnianego. Behzad KAMAL AD-DIN, XV/XVI w., jeden z najwybitniejszych malarzy muzułm., często kopiowany i naśladowany; twórca pers. sztuki mai.; doskonałość form, subtelność postaci, bogata tematyka, barwy ciepłe i wyraziste; B. stał na czele akad. mal. w Heracie; ilustracje do poezji Dżamiego. B e i de rb e c ke [bạ i de r be kə ] L EO N B I S MARCK (zw. Bix B.), 1903-31, amer. kornecista, pianista i kompozytor jazzowy; reprezentant stylu Chicago. Beijerinck [beiəryŋk] MARTINUS, 18511931, hol. botanik i mikrobiolog; prof. polit. w Delft; jeden z twórców mikrobiologii roln. i wirusologii; odkrywca azotobaktera, współodkrywca bakterii brodawkowych. Beilstein [bạilsztain] F RIEDRICH KONRAD, 1838-1906, ros. chemik organik, pochodzenia niem.; od 1866 prof. Instytutu Technol. w Petersburgu; badał pochodne benzenu, toluenu; gł. dzieło (wraz z in.) Beilsteins Handbuch der organischen Chemie. Beira [bęjra], kraina hist. w Portugalii, na pn. od Tagu, między O. Atlantyckim a granicą hiszp.; gł. m. Coimbra. Beira [bęjra], m. i ważny port Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 58 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. beisa (antylopa beisa, Oryx beisa), duża antylopa o prawie prostych rogach, dł. do 1 m; równiny wsch. Afryki. bej (beg), w dawnej Turcji tytuł wyższych urzędników; też tytuł władców Tunezji w okresie protektoratu tur. i francuskiego. Beja [beża], m. w Portugalii (Alentejo), ośr. adm. okręgu B.; 16 tys. mieszk. (1960); przetwórstwo korka; muzea; romański zamek (przebudowywany), klasztor klarysek (XV w.), liczne kościoły. Bejar [bechar], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), u podnóży Sierra de Gredos; 16 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Béjar [beżạ:r], rodzina aktorów fr., znanych z występów w teatrze Moliera; m.in.: MADELEINE (1618-72), kochanka Moliera (role subretek); ARMANDE (ok. 16421700), jego żona (Celimena — Mizantrop). Béjart [beżạ:r] M AURICE, ur. 1927, fr. tancerz, baletmistrz i choreograf; wybitny przedstawiciel nowocz. stylu tańca baletowego; założyciel i kierownik zespołu p.n. Balet XX wieku. bejce →zaprawy farbiarskie. bejcowanie, roln. →zaprawianie nasion. bejcowanie, technol. nasycanie powierzchni drewna roztworem barwników org. lub syntet. przed jej wykończeniem. Bejda, El-, m. w pn.-wsch. Libii, u pn. podnóży Dżebel Achdar; 35 tys. mieszk. (1964); planowane jako przyszła stolica Libii. bejdewind, żegl. wiatr wiejący z sektora 15-75° lub 285-345° określanego względem wzdłużnej osi żaglowca, skierowanej od rufy do dzioba. Bejdżesultan (Beycesultan), w. w Turcji,, opodal resztki staroż. osiedla z epoki brązu i miasta hetyckiego; liczne świątynie, pałace i domy prywatne. Bejła JAROSZ →Rzewuski Henryk. bejowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści drzewa pimentowego. bejra (Dorcatragus megalptis), niewielka antylopa o krótkich rogach; wys. w kłębie ok. 70 cm; góry Etiopii i Somali. Bejrut, stol., gł. ośrodek gosp. i kult. Libanu, ośrode k adm. prow. B., nad M. Śródziemnym; 700 tys. mieszk. (1964); ważny port tranzytowy oraz ośr. turyst. i finans.-handl.; przemysł gł. włók., spoż., metal.; 4 uniwersytety.

Bejsce, w. w po w. kazimierskim, woj. kieleckim; kościół got. (XV w.) z kaplicą nagrobną Firlejów (XVI w., wzniesiona zapewne przez krak. warsztat kamieniarski Świątkowiczów) zdobioną późnorenes. dekoracją rzeźbiarską. Bek ALEKSANDR A., ur. 1903, pisarz ros.; opowieści dokumentalne o pracy i życiu hutników radź.; powieść Szosa Wołokołamska związana tematycznie z walkami o Moskwę podczas II wojny światowej. Bekaa, rów tektoniczny w Libanie i Syrii, między Libanem a Antylibanem; szer. 8-14 km; dno na wys. 1100-700 m; częste trzęsienia ziemi; odwadniany przez rz. ElLitani i Asi. Bekabad (dawniej Begowat), m. w Uzb. SRR (obw. taszkencki), nad Syr-darią; 60 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł cementowy; w budowie wielka elektrownia cieplna; w pobliżu elektrownia wodna. bekadło, sygnalizator dźwiękowy w postaci tuby głosowej, zaopatrzonej w ustnik membranowy; bywa stosowane do ogłaszania alarmu przeciwpożarowego przez jednostki straży pożarnej małych osiedli wiejskich. bekasik (Lymnocryptes minimus), najmniejszy ptak z grupy bekasów; dł. ok. 20 cm; grzbiet prawie czarny, w rdzawe pręgi; Eurazja, Afryka. bekasy, nazwa kilkunastu gat. ptaków z rzędu mew-siewek; upierzenie ochronne; Eurazja, Afryka, Ameryka; w Polsce: kszyk, dubelt, bekasik; łowne. Beke Joos VAN DER →Cleve Joos van. Békés [be:ke:sz], m. w pd.-wsch. Węgrzech, nad Kereszem; 21 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Békéscsaba [bẹ:ke:szczobo], m. w pd.wsch. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Bekes; 53 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszyn.; uzdrowisko z gorącymi źródłami. Békésy [bẹ:ke:szy] GEORGE VON, ur. 1899, fizjolog węg., od 1947 w USA; prof. uniw. w Budapeszcie i w Harvard (USA); nagr. Nobla za osiągnięcia w zakresie fizjologii ucha (wyjaśnienie mechanizmu słyczenia). bekhend (backhand), w tenisie ziemnym, tenisie stołowym i badmintonie uderzenie piłki z lewej strony, rakietą trzymaną w prawej ręce; w hokeju strzał z lewej strony. Bekiesz KASPER (Gáspár Békés), 1520-79, polityk węg., dowódca wojsk.; w służbie Stefana Batorego bronił Elbląga przed flotą duń. 1577; dowodził artylerią węg. pod Połockiem w wojnie z Moskwą. bekiesza, męskie wełn. okrycie wierzchnie, podszyte futrem, szamerowane na piersiach; dawny ubiór podróżny i na polowanie; w Polsce — od czasów Stefana Batorego do poł. XIX w. Bekietow NIKOŁAJ N., 1827-1911, fizykochemik ros.; czł. Petersburskiej AN; wykazał, niezależnie od H. Goldschmidta, możliwość redukcji tlenków metali glinem, tworząc podstawy aluminotermii. Beklemiszew WŁADIMIR N., 1890-1962, zoolog radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. PAN; prace z anatomii, fizjologii i filogenezy bezkręgowców, badania nad zimnicą; "Podstawy anatomii porównawczej bezkręgowców. bekmania robaczkowata (Beckmannia eruciformis), wieloletnia (rozłogowa), wysoka trawa pastewna, pospolita na podmokłych łąkach wsch. Europy, zach. Syberii, na Kaukazie. Bek-Nazarow AMO , 1892-1965, arm. aktor, scenarzysta i reżyser film.; twórca nar. kinematografii Armenii (Żona za 1000 rubli, Dziewczyna u źródła). bekon, półtusza wieprzowa pochodząca z młodych (6-8-miesięcznych), właściwie żywionych tuczników mięsnych, odpowiednio obrobiona i peklowana; także b. wędzony. bekoniak, młoda świnia typu mięsnego rasy wielkiej białej, białej zwisłouchej lub

96 bekowisko mieszańca tych ras osiągająca w 6-8 mies. przy właściwym tuczu cięż. 84-95 kg. bekowisko, łow. okres godowy danieli, podczas którego samce wabią samice bekiem; też miejsce, gdzie się odbywają gody. bekwarek →słowik szary. bel, B, jednostka logarytmicznej miary stosunku energii lub mocy dwu sygnałów, używana gł. w akustyce i radiotechnice; w praktyce stosuje się jednostkę decybel (dB): ldB = 0,1 B. Bel, mit. wariant zach.semickiej formy baal ['pan']; w mitologii babil.-asyr. przydomek m.in. Marduka i Enlila. bela, zwój (tkaniny, papieru, papy itp.) lub sprasowany i opakowany prostopadłościan (np. z makulatury, torfu, siana). b e l a, t e ch n .: 1) miara il ości papie ru; 1 b. = 10 ryz po 20 libr; 2) dawna miara ilości tkanin = 10 postawów, skór = 2022 role; 3) jednostka ciężaru surowców włók. równa 75-250 kG (zależnie od kraju i rodzaju surowca). Béla I, 1016-63, król węg. od 1061; długoletnie wojny z Niemcami, wspomagany przez Bolesława Śmiałego. Bela III, 1148-96, król węg. od 1172; odzyskanie Dalmacji i Chorwacji; rozkwit kraju. Bela IV, 1206-70, król węg. od 1235, ojciec Kingi, żony Bolesława Wstydliwego; odparł najazd mong. 1261. Belafonte HARRY, ur. 1927, amer, piosenkarz i aktor film., Murzyn; znany wykonawca spirituals i lud. pieśni zachodnioindiańskich. Belalcàzar [-katar] (Benalcazar, właśc. Sebastian de Moyano), 1495^1551, konkwistador hiszp.; po 1519 przebywał w Nikaragui, Peru (wyprawa Pizarra); podbił obszary obecnego Ekwadoru i Kolumbii. Belanger [belãży] J EAN B APTI STE CHARLES , 1790-1871, hydromechanik fr.; prof. polit. w Paryżu; opracował teorię ruchu nierównomiernego cieczy rzeczywistych. Bela II Ślepy, 1108-41, król węg. od 1131; walki z pretendentem do tronu Borysem, popieranym przez Bolesława Krzywoustego. Belawan, m. w Indonezji, port na pn.wsch. wybrzeżu Sumatry; 34 tys. mieszk. (1961). belcanto [-kạ-], wł. technika wokalna wysuwająca na pierwszy plan piękno śpiewu, frazowanie, wirtuozerię; rozwinięta w onerze XVIJI-.XIX w. Belcredi [-krẹ-] RICHARD, 1823-1902, polityk austr.; 1865-67 premier, zwolennik przekształcenia monarchii habsburskiej w federację 5 królestw. Belem [belę], dzielnica Lizbony, w zaoh. części m., nad Tagiem; klasztor dos Jeronimos (1 poł. XVI w., jeden z najwybitniejszych zabytków stylu manuelińskiego), obronna wieża S. Vicente (pocz. X VI w) . Belém [belę] (Pará), m. i port w Brazylii, nad rz. Para, stoi. stanu Para; 598 tys. mieszk. (1969); gł. ośr. gosp. pn. Brazylii; uniw.; muzeum; zabytki architektury sakralnej (XVII-XVIII w.), neoklas. Colegio de Nazare (XVIII w.). belernnity (Belemnoidea), kopalne dziesięciornice (karbon do eocenu) do kilku m dł.; miały muszlę wewn., prostą, zakończoną rostrum (znana skamieniałość zw. potocznie strzałką piorunową). Belenus, mit. celt. bóg słońca; przedstawiany z kołem (znak słońca); 1 maja palono ku czci B. ognie. belerofon (Bellerophon), kopalny ślimak mor. (ordownik do permu), o muszli symetrycznej, zwiniętej w jednej płaszczyźnie. bel-étage [b. etạ:ż], arch. →piano nobile. beletrysta, autor utworów lit. (beletrystycznych). beletrystyka, potocznie literatura piękna; twórczość prozatorska przeważnie rozrywkowa, obejmująca powieść, nowelę, opowieść, reportaż literacki.

Belfast [-fa:st], m. w W. Brytanii, stoi. I rlandii Pn. , port nad M . I rlandz ki m; 399 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., wł ók., masz yn., s poż .; uni w., muz e um i galerie sztuki, średniow. katedry:Christ Church (XI w.) i st. Patrick (XIII w.), zamek (XIII-XVII w.), zabytkowe budowle (XVII w.). belfer, potocznie nauczyciel. Belfort [fo:r], m. we wsch. Francji, ośr, adm. okręgu B.; 53 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. maszyn., włók.; węzeł komunikacyjny. Belgaum, m. w Indii (Majsur); 153 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., spoż.; ośr. regionu wydobycia boksytów. belgi (brabansony), belg. rasa ciężkich, zimnokrwistych koni pociągowych; wys. w kłębie do 170 cm, cięż. 750-1200 kg; maść kasztanowata z jasną grzywą i ogonem lub gniada. Belgia (fr. Belgique, flam. Belgie, Królestwo Belgii), państwo w zach. Europie; 30,5 tys. km2, 9,6 mln mieszk. (1969), gł. Flamandowie i Walonowie; stol. Bruksela, inne gł. m.: Antwerpia, Liege; dzieli się na 9 prow.; j.u.: francuski, flamandzki. Większość powierzchni nizinna, na pd.wsch. góry Ardeny; gł. rz.: Moza, Skalda. Wysoko rozwinięty kraj przem.; wydobycie węgla kam., hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł maszyn., metal., elektrotechn., chem., włók., spoż., uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukr., lnu; hodowla bydła typu mlecznego; gł. port Antwerpia. — Od poł. XV w. stanowiła pd. część Niderlandów, po oderwaniu się 1581 części pn. (Holandii) — pod rządami Habsburgów hiszp., od 1714 — Austrii; 1815-30 połączona z Holandią w Królestwie Zjednoczonych Niderlandów; niepodległa od 1830; w I i II wojnie świat, okupowana przez Niemcy. Monarchia konstytucyjna; czł. ONZ od 1945; od 1948 unia celna, od 1958 — gosp. z Holandią i Luksemburgiem ( Be ne l ux) ; od 1949 w N AT O, od 1957 w EWG; jeden z gł. problemów wewn. — konflikt fłamandzko-waloński. „B elgica" [belgika], belg. statek, na którym pod dowództwem A. de Gerlache'a odbyła się 1897-99 międzynar. wyprawa antarktyczna; uczestniczyli w niej m.in. R. Amundsen, H. Arctowski i A.B. Dobrowolski. belgijka, inspekt o oknach dwuspadowych, zwróconych na wsch. i zachód. Belgioioso [beldżojozo] CRISTINA DI , 1808-71, wł. publicystka i działaczka społ., pisząca w języku fr.; bojowniczka o sprawę niepodległości Włoch; rzeczniczka emancypacji kobiet; reportaże, pisma historiograficzne. Belgrad (Beograd), stol. Jugosławii i Serbii, przy ujściu Sawy do Dunaju; 745 tys. mieszk. (1967); ważny ośr. przem., handl., kul t ., nauk. ( uni w., Se rb. Akad. N auk) i turyst.; muzea; meczet (XVII, XIX w,), cytadela Kalemegdan (w obecnej postaci z XVIII w.), eklektyczne budowle reprezentacyjne i sakralne. belgradzka bitwa, 1456 stoczona między wojskiem węg. (J. Hunyady) i tur. (Mehmed II); zwycięstwo Węgrów zatrzymało napór Turków na Węgry (do 1521). belgradzka operacja, jesień 1944, działania wojsk radź. (3 i 2 Front Ukr.) i jugosł., które wyzwoliły pn.-wsch. część Jugosławii i jej stolicę Belgrad. belgradzki paszałyk, jednostka adm. imperium tur. w XVIII w.; obejmował ziemie serb.; XVIII/XIX w. ośr. walki wyzwoleńczej Serbów; 1804 wybuch anty tur. powstania, które zapoczątkowało odrodzenie Serbii. Belić ALEKSANDAR, 1876-1960, językoznawca jugosł.; prof. uniw. w Belgradzie, czł. Serb. AN oraz PAN; liczne prace językozn. (Istorija srpskohrvatskog jezika). Bělič JAROMIR, ur. 1914, językoznawca czes.; prof. uniw. w Ołomuńcu i Pradze, czł. Czechosł. AN; prace językozn. (Dolská nařeči na Moravě).

Bélidor [-do:r] BERNARD FOREST DE, 1693-1761, fr. inżynier wojsk, i matematyk; autor pierwszych podstawowych podręczników m.in. z dziedziny budownictwa wodnego i wojskowego. Belitung (Billiton), wyspa indonez. na M. Jawajskim; ok. 5 tys. km2, 102,4 tys. mieszk. (1961); ważny region wydobycia rud cyny; lasy tropik, z małymi ośr. upraw; gł. m. Tandjungpandan. Belizariusz, ok. 500-565, wódz bizant.; walczył pomyślnie z Persami, zniszczył państwo Wandalów w Afryce; stłumił powstanie Nika w Konstantynopolu. Belize [beli:z], ośr. adm. i gł. port Hondurasu Bryt.; 46 tys. mieszk. (1964); przemysł drzewny. belka, techn.: 1) element konstrukcyjny budowli i maszyn o długości znacznie wi§kszej od jego wymiarów poprzecznych, zwykle poziomy, przenoszący obciążenia pionowe na podpory; 2) sortyment tarcicy o przekroju kwadratowym lub prostokątnym (przekrój poprzeczny od 12X20 do 22X28 cm). Belke GUSTAW, 1810-73, przyrodnik; badacz przyrody Podola; współautor przekładu G. Cuviera Historii nauk przyrodniczych, uzupełnionego historią nauk przyrodn. w Polsce. belkowanie, arch. górna część muru spoczywająca na podporach (np. kolumnach), złożona z architrawu, fryzu i gzymsu; jede n z gł . e l e me nt ów porz ądków arch. w budowlach klasycznych. belkowanie (entablatura), bud. zespół belek ułożonych w jednej płaszczyźnie zwykle równolegle do siebie, np. b. stropu. Bell ALEXANDER GRAHAM, 1847-1922, amer. fizyk i fizjolog; prof. uniw. w Bostonie; 1876 wynalazł telefon; prace dotyczące sposobu zapisywania i odtwarzania mowy. Bell ANDREW, 1753-1832, ang. pedagog, kapelan wojsk., opiekun szkoły dla sierot w Madrasie; wprowadził metodę wzajemnego nauczania, zw. systemem monitorialnym. Bell CHARLES, 1774-1842, ang. fizjolog, anatom i chirurg; prof. uniw. w Londynie i Edynburgu; dał opis czynności korzonków rdzenia kręgowego. Bella S TEFANO DELLA, 1610-64, wł. malarz i grafik; portrety, pejzaże, sceny rodzajowe i hist. (wjazdy poselstwa pol. do Rzymu i Paryża). bellacorn (bellergal, bellergot), farm. mieszanina alkaloidów z liści pokrzyku wilczej jagody z ergotaminą i luminalem; działa uspokajająco i przeciwbólowo. belladonna →pokrzyk wilcza jagoda. belladrinal, złożony preparat leczn.; rozszerza naczynia krwionośne i oskrzela, działa kardiotonicznie i słabo przeciwbólowo; stosowany w dusznicy bolesnej, dychawicy oskrzelowej itd. bellafolin, farm. →bellapan. Bella-Lancastra system [s. b. lãŋkəs-] (zw. systemem monitorialnym), organizacja masowego nauczania elementarnego s tos owana w X I X w. prz e z A. Be l l a, J. Lancastra, w Polsce J. Chreptowicza, polegająca na uczeniu przez nauczyciela pewnej grupy dzieci, które z kolei nauczały inne grupy. Bellamy [bẹləmy] E DWARD, 1850-98, amer. pisarz i publicysta o postępowych poglądach; utopijna powieść W roku 2000. bellapan (bellafolin), farm. zespół alkaloidów pokrzyku wilczej jagody; stosowany w skurczach żołądka i jelit, w kolce wątrobowej, nerkowej, w migrenach itd. Bellatrix, γ Ori, gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona o jasności 1 m 6. Bellay [-le] JOACHIM DU, 1522-60, poeta fr.; członek Plejady i autor jej manifestu Défense et illustration de la langue francaise; sonety. Bell Bay [b. bej], ośrodek przem. w Australii, na Tasmanii, port nad estuarium

Bembo 97 Tamar; hutnictwo aluminium, produkcja żelazostopów. Belle-Alliance, La [la bel aljã:s] → Waterloo. Bellechose [belszo:z] HENRI , ?-między 1440 a 1444, malarz fr.; reprezentant burgundzkiej szkoły malarskiej XV w. belle femme [bel fạm; fr.], „piękna kobieta"; kobieta efektowna, ładna, zgrabna. Belle-ile [bel il], wyspa fr. na O. Atlantyckim, u wybrzeży Bretonii; 90 km2, ok. 5 tys. mieszk.; rybołówstwo i turystyka; gł. m. Le Palais. Belle Isle [bel ajl], cieśnina na O. Atlantyckim, między Nową Fundlandią a Płw. Labradorskim; najmniejsza szer. 16 km. bellergal, farm. →bellacorn. Bellerofont, mit. gr. bohater koryncki, który jeździł na Pegazie, wnuk Syzyfa; pogromca Chimery. Belleville [bel(ö)wil], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Ontario; 33 tys. mieszk. (1966); węzeł kolejowy. Belli GIOACCHINO GIUSEPPE, 1791-1863, poeta wł.; autor zbioru dwu tysięcy sonetów (napisanych gwarą ludu rzym.). Bellingham [bęlyrjham], m. w USA (Waszyngton), port nad O. Spokojnym; 40 tys. mieszk. (1970); ośr. hahdl.; przemysł drzewny. Bellingshausen F ADDIEJ F., 1778-1852, ros. podróżnik, oficer marynarki; uczestnik pierwszej ros. wyprawy dookoła świata (1803-06) i na wody antarktyczne (1819-21), opłynął Antarktydę. Bellini ETTORE, 1876-1943, radiotechnik wł.; udoskonalił aparaturę radiową stosowaną na statkach; współwynalazca radiogoniometru. Bellini GENTILE, ok. 1429-1507, syn Jacopa. malarz wł., przedstawiciel wczesnego renesansu weneckiego; sceny z uroczystości kośc. na tle architektury weneckiej; Procesja Krzyża Św. na Placu św. Marka; portrety. Bellini GIOVANNI, ok. 1430-1516, syn Jacopa, malarz wł., przedstawiciel renesansu, pierwszy wybitny przedstawiciel nowoż. weneckiej szkoły malarskiej; obrazy rel. (zwł. Madonny), alegor. i portrety. Bellini JACOPO, ok. 1400-70, ojciec i nauczyciel Gentile i Giovanniego, malarz wł.; obrazy rei.; rozpowszechnił w Wenecji technikę olejną i płótno jako podłoże. Bellini VINCENZO, 1801-35, kompozytor wł.; opery w stylu belcanta; Lunatyczka, Norma, Purytanie. Bellinzona [-cona], m. w Szwajcarii, nad rz. Ticino, stoi. kantonu Ticino; 28 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); ośr. turyst.; muzeum; zabytki architektury sakralnej; 3 zamki połączone murem miejskim (2 poł. XV w.). Bellman CARL MICHAEL, 1740-95, poeta szwedz.; wiersze i pieśni bachiczne, zwł. cykl o pijaku Fredmanie. Bello [-ljo] ANDRES, 1781-1865, wenezuelski pisarz i działacz kult.; założyciel uniw. nar. w Chile; poezje patriot., prace z teorii literatury, eseje krytyczno-lit. i historyczne. Belloc [belok] HILAIRE, 1870-1953, ang. pisarz kat.; powieści satyr. (A Change in the Cabinet); eseistyka społ.-filoz., biografie hist., wiersze dla dzieci. Bellocchio [-okkio] MARCO, ur. 1939, wł. reżyser film.; przedstawiciel młodej, krytycznej i buntowniczej generacji (Pięści w kieszeni, Chiny są blisko). Bellona, mit. rzym. bogini wojny; przy jej świątyni na Polu Marsowym w Rzymie dokonywano aktu wypowiedzenia wojny ludom nie graniczącym z państwem rzymskim. „Bellona", czasopismo wojsk, wydawane w Polsce 1919-39 i 1945-50. „Bellona", czasopismo wojsk, wydawane w Londynie od 1940. Bellonci [-czi] M ARIA, ur. 1902, pisarka wł.; powieści o tematyce hist. (Lukrecja Borgia).

Bellori GIOVANNI P IĘTRO , ok. 1615-96, wł. teoretyk sztuki; konserwator zabytków rzym., kolekcjoner; napisał: Le vite de' pittori, scultori ed architecti... — zbiór biografii wybitnych artystów wł. i obcych działających w Rzymie w 1 poł. XVII w. Bellotti, rodzina architektów pochodzenia wł. działających w Polsce w XVIIXVIII w.; najwybitniejszy JÓZEF SZYMON (?1708) — barokowa przebudowa kościoła w Lądzie, kościół św. Krzyża i statua Matki Boskiej Passawskiej w Warszawie. Bellow [belou] SAUL,- ur. 1915, powieściopisarz amer.; powieści psychol. z życia amer. środowisk żyd. (Herzog, Korzystaj z dnia). Belluno, m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), w Alpach, ośrodek adm. prow. B.; 34 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyki. Belmondo [-mądo] J EAN P AUL, ur. 1933, fr. aktor film.; role w wielu filmach „nowej fali" (Do utraty tchu), także charakterystyczne (Życie złodzieja, Szalony Piotruś, Człowiek z Rio). Belmont LEO (właśc. Leopold Blumental), 1865-1941 (?), pisarz, publicysta; powieści (W wieku nerwowym), krytyka lit., przekłady (Eugeniusz Ohiegin Puszkina). Belo Horizonte [b. orizonte], m. w Brazylii, stol. stanu Minas Gerais; 1,3 mln mieszk. (1969); jeden z gł. ośr. przem. i handl. kraju; uniw.; muzeum; nowocz. zabudowa dzielnicy Pampulha (O. Niemeyer); rezydencja prezydenta (L. Costa). Belojannis NIKOS, 1916-52, gr. działacz robotn.; 1943-44 w ruchu oporu, 1946-49 jeden z przywódców walki zbrojnej przeciw monarchii; stracony. belona (Belone belone), ryba z rzędu belonokształtnych, do 90 cm dł.; smukła, szczęki dziobowate, kości zielone; żywi się fauną denną; morza eur., też Bałtyk. Belotto BERNARDO (ZW. CANALETTO), 1721-80, siostrzeniec i uczeń A. Canala, malarz wł.; jeden z gł. przedstawicieli eur. malarstwa wedutowego; od 1767 stale w Warszawie; nadworny malarz Stanisława Augusta; cykle widoków Drezna, Wiednia i Warszawy; obrazy B. stanowiły cenny dokument ikonograf. przy rekonstrukcji zniszczonych w II wojnie świat, zabytków Warszawy. Below [belo:] GEORG, 1858-1927, historyk niem.; badacz dziejów ustroju państw, i gospodarki miast niemieckich. Belthrandros i Chrysantza, anonimowy romans bizant. z XIII w. napisany pod wpływem fr. romansów rycerskich. Beltrami E UGENIO , 1835-1900, matematyk wł.; prof. uniw. w Bolonii i Rzymie; autor prac z geometrii różniczkowej, nieeuklidesowej oraz fizyki matematycznej. beluarda: 1) →bastion; 2) ruchoma wieża oblężnicza używana w dawnych wiekach. Beludżowie, lud pochodzenia irańskiego, mieszkańcy Beludżystanu pers. i pakistańskiego; ok. 1 min; pasterstwo osiadłe i półosiadłe; język beluczi. Beludżystan, kraina w pd.-zach. Azji (w Pakistanie Zach. i Iranie), zamieszkana gł. przez Beludżów; górzysta, częściowo pustynna; pasterska hodowla owiec, wielbłądów, kóz, bydła; w nawadnianych' dolinach uprawa zbóż, palmy daktylowej, bawełny. Beludżystan i Sistan, prowincja w pd.-wsch. Iranie, przy granicy z Afganistanem i Pakistanem Zach.; 177,9 tys. km2, 455 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Zahedan; uprawa zbóż, palmy daktylowej; pasterska hodowla. Belur, m. w Indii (Majsur); zespół świątyń hind., m.in. Czenna Kesiawa (pocz. XII w.), o bogatej rzeźb, dekoracji wnętrza. belweder, arch. budowla ogrodowa na wzniesieniu lub nadbudówka na budynku. belwederczycy, grupa spiskowców, która 29 XI 1830, pod wodzą L. Nabielaka, zaatakowała Belweder, siedzibę w. ks. Konstantego, rozpoczynając powstanie listopadowe.

belwederskie fajanse, fajansowe naczynia produkowane w zał. przez Stanisława Augusta manufakturze w Belwederze w Warszawie, czynnej ok. 1774-87; wysoki poziom artyst. i techniczny. Belweder w Warszawie, klasycyst. pałac z 1818-22 (J. Kubicki) w miejscu pałacu z 1659; od 1918 reprezentacyjna rezydencja państwowa. Belzebub, mit. bóstwo kananejskie; imię B. pochodzi prawdopodobnie od Baal-Zebul [semickie, 'pan podziemia'], związanego z Baalem-Alijanem jako bogiem źródeł; w N. Testamencie — wódz złych duchów. Bełchatów, m. pow. w woj. łódzkim; 8,8 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn.; w okolicy B. złoża węgla brunatnego. — Prawa miejskie 1737 (do 1870) i 1925; w okresie międzywoj. ośrodek ruchu robotn.; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 5 tys. mieszkańców miasta (50%). Bełchów, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim, nad Skierniewką; huta szkła. Bełcikowski ADAM, 1839-1909, pisarz i historyk literatury; dramaty hist. (Bolesław Śmiały); prace historycznolit. w duchu krytyki pozytywistycznej. Bełdany, jezioro na Pojezierzu Mazurskim, w Puszczy Piskiej (woj. olsztyńskie); pow. 802 ha, głęb. do 46 m; uchodzi Krutynia; na pn. łączy się z Jez. Mikołajskim, na pd. — z Jez. Nidzkim. bełkotka, urządzenie służące do wprowadzania gazu lub pary pod powierzchnię cieczy, np. w celu ogrzewania lub mieszania cieczy. bełt, strzała, pocisk do kuszy. Bełt Mały, cieśnina między Płw. Jutlandzkim a wyspą Fionią; najmniejsza szer. 0,6 km, najmniejsza głęb. 10 m. Bełt Wielki, cieśnina między duń. wyspami: Zelandią a Fionią; najmniejsza szer. 11 km, najmniejsza głęb. 12 m; prom kolejowy. Bełza I GOR F., ur. 1904, ros. muzykolog i kompozytor; historyk muzyki słow., zwł. pol.; F.F. Chopin, popularne monografie o M. Karłowiczu, M. Szymanowskiej, A. Dvoraku. Bełza JÓZEF, 1805-88, chemik; jeden z założycieli i prof. Szkoły Farmaceutycznej w Warszawie; badania w dziedzinie cukrownictwa i chemii rolnej. Bełza STANISŁAW, 1849-1929, publicysta; 1921 założyciel Tow. Nar.-Kult. Pracy dla Górnego Śląska. Bełza WŁADYSŁAW, 1847-1913, poeta i działacz kult.; postromant. poezje patriotyczne, m.in. dla dzieci (Katechizm polskiego dziecka); gawędy o romantykach, m.in. o Mickiewiczu; współinicjator Macierzy Szkolnej (1883). Bełzecki STANISŁAW, 1856-1932, mechanik; prof. polit. w Petersburgu i Warszawie, czł. ANT; prace z teorii sprężystości, mechaniki teoret. i stosowanej. Bełżec (w. w pow. tomaszowskim, woj. lubelskim), 1940 hitlerowski obóz pracy; 1942-43 ośrodek masowej zagłady, gł. dla obywateli pol. pochodzenia żyd.; zginęło ok. 800 tvs. więźniów. Bełżyce, m. pow. w woj. lubelskim; 5,4 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie 1417 (do 1869) i 1958; w XVI-XVII w. ośrodek ruchu reformacyjnego. W okresie okupacji hitlerowskiej wskutek terroru zginęło ok. 3,5 tys. mieszkańców (ok. 60%). Bem ANTONI GUSTAW, 1848-1902, krytyk lit.; reprezentant walczącej krytvki pozytywistycznej; nauczyciel Żeromskiego. Bem JÓZEF, 1794-1850, generał, wybitny oficer i teoretyk artylerii; bohater walk w powstaniu 1830-31, rewolucji 1848 w Wiedniu, dowódca rewol. wojsk węg. 1848-49. bemar, rodzaj łaźni wodnej ogrzewanej prądem lub gazem, z pojemnikami do utrzymywania potraw w wysokiej temperaturze bez obawy przypalenia. Bembo PIETRO, 1470-1547, poeta wł., humanista, kardynał; traktat w obronie języka nar., dialogi filoz., ballady, sonety.

98 bemit bemit, minerał, wodorotlenek glinu; biały lub żółtawy; składnik boksytów. bemol, w notacji muz. znak graf. (b) obniżenia wysokości dźwięku o półton, np. d na d es. benactizin, lek syntet. stosowany w leczeniu zaburzeń nerwicowych, nerwicowych etanów lękowych, nadpobudliwości psych. i schizofrenii. Benalla, m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Broken (dopływ Murray); 8,2 tys. mieszk. (1966); turystyka. Benardos NIKOŁAJ N., 1842-1905, elektrotechnik ros.; 1882 opracował metodę spawania metali za pomocą elektr. łuku. Benares →Waranasi. Benavente y Martinez [-wente i -net] JACINTO , 18661954, pisarz hiszp.; poezje, opowiadania; zasłynął jako autor utworów teatr, z elementami satyry na arystokrację i drobnomieszczaństwo (Krąg interesów); nagr. Nobla. Benawa Abdurrauf, ur. 1913, afgański poeta i uczony; współzałożyciel i prezes (1946-51) akad. afgańskiej; zbiory poezji, wiersze patriot., dramaty; pisze w języku pasztu. Ben Barka MAHDI, 1920-65(?), działacz polit. Maroka; współzałożyciel Partii Niepodległości, założyciel i przywódca Nar. Związku Sił Lud. Królestwa Maroka; zamordowany (?). Ben Bella A HMED , ur. 1909, polityk alg.; jeden z przywódców antyfr. powstania 1954 i Frontu Wyzwolenia Nar.; 196265 premier i 1963-65 prezydent. Benczúr [-cu:r] GYULA, 1844-1920, malarz węg.; prof. akad. w Monachium; kompozycje hist., reprezentacyjne portrety. Benda F ELIKS , 1833-75, aktor; występy gł. w teatrze krak.; role amantów i charakterystyczne; także reżyser. Benda F RANTI Š EK, 1709-86, brat Jiřigo czes. kompozytor i skrzypek; przedstawiciel szkoły berlińskiej; utwory gł. skrzypcowe oparte na melodiach czeskich. Benda JiŘi (GEORG), 1722-95, brat FrantiSka, kompozytor czes.; przedstawiciel szkoły berlińskiej; twórca melodramatów, singspielów (Drwal); symfonie, sonaty, koncerty. Benda [będạ] JULIEN, 1867-1956, pisarz fr.; rzecznik literatury odizolowanej od problemów społ.-polit.; powieści, eseje (La trahison des clercs). Bendery, m. w Mołd.SRR, nad Dniestrem; 68 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., obuwn., spożywczy. Bendigo [bẹndygou], m. w Australii (Wiktoria), na pn. od Melbourne; 31 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł wełn., włók.; węzeł kolejowy. Bene-Brak, m. w środk. Izraelu; 65 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. włók., maszynowy, spożywczy. Benedek LUDWIG VON, 1804-81, generał austr.; 1846 tłumił powstanie poi.; poniósł klęskę pod Sadową 1866. Beneden [-den] EDUARD VAN, 1846-1910, zoolog belg.; prof. uniw. w Liege; wykrył redukcję chromosomów w procesie powstawania komórek rozrodczych. Benedetti Michelangeli [b. mikeląndżeli] ARTURO, ur. 1920, wł. pianista i pedagog; jeden z najwybitniejszych współcz. wykonawców muzyki klasycznej. Benedict [bẹnədykt] RUTH, ,1887-1948, amer. etnolog i socjolog; przedstawicielka etnopsychologii w antropologii kult.;

Wzory kultury.

Benedictsson [bęnadikt-] VICTORIA → Ahlgren Ernst. Benediktow WŁADIMIR G., 1807-73, poeta ros.; epigon romantyzmu; liryki miłosne i refleksyjne. Benediktsson [bẹ-] BJARNI, 1908-70, polityk isl.; prof. prawa uniw. w Reykjaviku; 1947-61 min. różnych resortów (194753 spraw zagr.); 1961 i od 1963 premier, od 1961 przewodn. Partii Niepodległości (konserwatywnej).

Benediktsson [bẹ-] E INAR, 1864-1940, poeta isl.; przedstawiciel neoromantyzmu; liryka patriot., impresje z podróży. Benedykt (zw. Sandomierzaninem), XVI w., budowniczy Zygmunta I; m.in. kierował robotami murarskimi na Wawelu. Benedykt Polak (Benedictus Polonus), XIII w., franciszkanin z Wrocławia, pierwszy pol. podróżnik; 1245-47 brał udział w poselstwie papieskim G. Carpinego do chana mong. w Karakorum. benedyktyn, likier na nalewach i destylatach z ok. 40 różnych ziół i korzeni, o mocy około 35-40% alkoholu, wyrabiany dawniej przez benedyktynów. benedyktyni, najstarszy zakon kat., zał. w VI w.; odgrywali rolę w rozwoju kultury (przepisywanie rękopisów, szkoły, rozwój ogrodnictwa, budownictwo sakralne — opactwo w Cluny); w Polsce od 1006; najbardziej znany klasztor w Tyńcu; twórca zakonu b. — Benedykt z Nursji. beneficjum, we wczesnym średniowieczu warunkowe nadanie ziemi, urzędu itp.. połączone z obowiązkiem określonych powinności lub świadczeń; później nadawano je jako lenno. benefis, w XVIII i XIX w. przedstawienie teatr, lub koncert, z którego dochód przeznaczony był dla jednego z wykonawców. Beneke [be:-] F RIEDRICH, 1798-1854, niem. filozof i psycholog; jeden z gł. przedstawicieli psychologizmu XIX w. Benelli SEM, 1877-1949, wł. poeta i dramaturg; sztuki hist.-obyczajowe, antyfaszyst. autobiografia. Benelux, łączna nazwa trzech państw: Belgii, Holandii (Nederland) i Luksemburga (Luxembourg), związanych od 1948 unią celną, a od 1958 gosp.; siedziba gł. organów — Bruksela. bene meritus [łac], dobrze zasłużony. Beneg EDUARD, 1884-1948, czes. mąż stanu i polityk, współtwórca państwa czechosłowackiego; 1935-38 prezydent; 1939-45 prezydent i premier rządu emigr. w Londynie; 1945-48 prezydent Czechosłowacji. Benešić JULIJE, 1883-1957, pisarz chorw.; zasłużony tłumacz literatury pol.; działacz kult., dyr. teatru; słownik chorw.-pol., poezje, eseistyka. Benešov, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 10 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spożywczy. Benesz ANDRZEJ , ur. 1918, działacz społ. i polit.; od 1945 działacz SD, czł. Prezy dium CK od 1962, wiceprzewodn. CK od 1971; od 1957 przewodn. Klubu Poselskie go SD; od 1971 wicemarszałek Sejmu. Benét [benęj] STEPHEN V INCENT, 18981943, amer. poeta i nowelista; poematy i ballady b tematyce zaczerpniętej z folkloru Południa i wydarzeń wojny sececyjnej. benetyty (Bennettitinae), klasa wymarłych (mezozoicznych) roślin nagozalążkowych, o kwiatach obupłciowych; ogniwo przejściowe między nagozalążkowymi a okrytozalążkowymi. Benewent (Benevento), m. we Włoszech (Kampania), w Apeninach, ośrodek adm. prow. B.; 60 tys. mieszk. (1969); muzeum; zabytki staroż.; katedra (VII, XI, XII w.), kościół S. Sofia (XII w.), zamek (XIV w.). — W VI-XI w. księstwo lombardzkie; 1053 przekazane pap. Leonowi IX; 1860 włączone do Królestwa Włoch. 275 p.n.e. zwycięstwo Rzymian nad Pyrrusem, królemi Epiru. Benfey [-fa ] THEODOR, 1809-81, niem. historyk nauki; indianista i językoznawca; prof. uniw. w Getyndze; prace na temat dziejów bajki, tłumacz Pańczatantry; wydawca i tłumacz Samawedy. Bengal (Bangala), kraina w pd. Azji, w Indii i Pakistanie Wsch., gł. w delcie Gangesu-Brahmaputry; zamieszkana gł. przez Bengalczyków; uprawa ryżu, roślin strączkowych, juty, herbaty; hodowla bydła, bawołów. Bengalczycy, podstawowa ludność Ben-

galu Wsch. (Pakistan) i Zach. (India); ok. 60 mln; gł. ludność wiejska; rolnictwo, rybołówstwo; język bengali. bengali, ind. język ludności Bengalu; urzędowy (wraz z urdu) w Pakistanie Wsch.; ok. 87 mln; pismo ind. — bengalskie; literatura od X w. bengalina, tkanina półjedwabna o splocie płóciennym; podobna do rypsu poprzecznego; używana na suknie. B e ng al ska Zat oka, z at . w pn. cz ę ści O. Indyjskiego, między Płw. Indyjskim i Cejlonem a Płw. Indochińskim, W. An-damański mi 2i N i kobarami ; pow. ok. 2172 tys. km , głęb. do 5258 m; uchodzą rz.: Ganges z Brahmaputrą, Mahanadi, Godawari; gł. porty: Kalkuta, Madras. bengalskie ognie, rodzaj ogni sztucznych; tutki papierowe z mieszankami palnymi i dodatkami wywołującymi efekty akustyczne (świsty,, detonacje). Bengal Zachodni, stan w pn.-wsch. Indii, w dorzeczu Gangesu; 87,6 tys. km2, 40,3 mln mieszk. (1966), gł. Bengalczycy; stol. i gł. port mor. Kalkuta; gł. w kraju region uprawy ryżu i juty; hodowla bydła; ważny obszar wydobycia węgla kam.; przemysł jutowy, bawełn., hutnictwo żelaza. Bengazi, m. i port w pn.-wsch. Libii, nad zat. Wielka Syrta; 137 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., mat. bud., włók.; rybołówstwo; uniw.; kąpielisko mor.; muzeum; pozostałości staroż. budowli. Bengtsson [bẹŋt-] FRANS, 1894-1954, pisarz szwedz.; eseje hist., powieść Rudy Orm, wiersze. Benguela, m. w zach. Angoli, ważny port nad O. Atlantyckim; 35 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż.; węzeł komunik.; rybołówstwo. Benguelski Prąd, zimny prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z pd. na pn. wzdłuż zach. wybrzeży Afryki Pd.; prędkość 1-2 km/godz. Ben Gurion D AWI D (właśc. D. Griin), ur. 1886, polityk izrael., działacz syjonistyczny; 1948-63 premier Izraela. Benha, m. w Egipcie, port w delcie Nilu; 64 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełn., spoż.; ośr. handl.; węzeł kolejowy. Beni, rz. w pn.-wsch. Boliwii; wraz z rz. Mamore tworzy rz. Madeira; dł. 920 km; żeglowna ok. 800 km. beniaminek, dziecko ulubione, faworyzowane; ulubieniec, pupilek. Beniamin z Tudeli, XII w., podróżnik żyd., pochodzący z pn. Hiszpanii; 1165-75 przewędrował znaczną część Europy, Azji i Afryki; opis podróży przełożony z hebr. na kilka eur. języków. Beni Hasan, w. w środk. Egipcie; nekropola dostojników staroż. Egiptu (XXIXVIII w. p.n.e.); groby skalne, bogato zdobione malowidłami. Beni Mellal, m. w zach. Maroku, ośrodek adm. prow. B.M.; 29 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Benin, zatoka O. Atlantyckiego, u wybrzeży zach. Afryki, część Zat. Gwinejskiej. Benin, dawne państwo murzyńskie w Afryce Zach., na terenie dzisiejszej Niger i i ; r o z k wi t w X V - X V I I w . ; s ł yn ę ł o z artyst. wyrobów z brązu i kości słoniowej; w XIX w. centrum handlu niewolnikami; 1897 włączony do bryt. kolonii Nigerii. Benin, m. w pd.-zach. Nigerii: 101 tys. mieszk. (1963); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł włók., spożywczy. Beniowski BARTŁOMIEJ, ok. 1800-67, radykalny działacz emigr. w Anglii, jeden z przywódców czartystów. Beniowski MAURYCY AUGUST, ok. 174686, szlachcic pochodzenia węg. lub słowackiego, żołnierz, podróżnik; konfederat barski, zesłany na Kamczatkę, zbiegł 1771; 1773 dokonał podboju Madagaskaru (z ramienia Francji), obwołany władcą; 1784 organizator wyprawy z Ameryki na Madagaskar; autor pamiętników.

Berchtesgaden 99 Beni Saf, m. i port rybacki w Algierii, nad M. Śródziemnym; 23 tys. mieszk. (1966); przemysł rybny; kąpielisko mor.; wydobycie rud żelaza. Benisławska KONSTANCJA, 1747-1806, poetka; zbiór wierszy rel. Pieśni sobie śpiewane. Beni Suef, m. w pn. Egipcie, port nad Nilem; 90 tys. mieszk. (1966); przemysł baweln., spożywczy. Beniuc [beniuk] M IHAI , ur. 1907, rum. poe t a i d z i ał acz s poł . ; re al i s t . poe z j a o akcentach lirycznych. Benjamin [benja:min] LASZLÓ, ur. 1915, poeta węg.; twórczość gł. lir. związana z przemianami społ. zachodzącymi w kraju. Benkendorf ALEKSANDR CH., 1783-1844, generał ros.; skrajny reakcjonista, od 1826 szef żandarmerii i naczelnik III Oddziału w min. spraw wewnętrznych. Benn GOTTFHIED, 1886-1956, poeta niem. (NRF); początkowo ekspresjonista; po II wojnie świat, koncepcja sztuki jako ucieczki od bezsensu świata; liryka, proza. Bennet [bęnyt], zapora wodna w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), na rz. Peace; w budowie elektrownia wodna (2 100 MW). Bennett [-nyt] ARNOLD, 1867-1931, pisarz ang.; naturalist. powieści z życia mieszczaństwa (Opowieść o dwóch siostrach, Anna z Pięciu Miast). Bennett [-nyt] JAMES GORDON (st.), 17951872, amer. dziennikarz i wydawca prasowy, założyciel (1833) „New York Herald". Bennett [-nyt] JAMES GORDON (mł.), 1841-1918, amer. dziennikarz i wydawca; założyciel „New York Evening Telegram"; fundator międzynar. nagród sport.; inicjator międzynar. zawodów balonowych. Bennett [-nyt] RICHARD BEDFORD, 18701947, kanad. polityk konserwatywny; minister różnych resortów, 1930-35 premier. Ben Nevis [b. nẹwys], najwyższy szczyt W. Brytyjskich, w górach Grampian (Szkocja) ; 1343 m. Benni TYTUS, 1877-1935, językoznawca; prof. uniw. w Warszawie, zał. Instytutu Fonetycznego; twórca podstaw pol. fonetyki opisowej i eksperymentalnej (Fonetyka opisowa, Palatogramy polskie). Bennigsen LEONTIJ L., 1745-1826, generał ros., Niemiec; w wojnach z Napoleonem I — 1807 głównodowodzący, 1812 szef sztabu gł. armii. Benois [bönuạ] ALEKSANDR N., 18701960, ros. malarz, scenograf, reżyser teatr., historyk i krytyk sztuki; teoretyk i współzałożyciel Miru iskusstwa; kompozycje dekoracyjno-symbol., ilustracje; współpracował z baletem uS. Diagilewa. Benoit [ben ạ] LUDWIK, ur. 1920, aktor; występy w teatrach łódź., filmach, kabaretach i telewizji; role charakterystyczne. Benoit [bönuạ] PIERRE, 1886-1962, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści rozrywkowe łączące element dokumentalny z żywą intrygą (Słone jezioro). Benoni, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 127 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., elektrotechn., włók.; wydobycie złota. Bensberg, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 39 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud cynku i ołowiu, przemysł farm., maszyn., drzewny. Ben Sekka, przylądek w Tunezji, na pn.-zach. od Bizerty, najdalej na pn. wysunięty punkt Afryki (37°21'N, 9°45'E). Bensheim [-ha im], m. w NRF (Hesja), u podnóży Odenwaldu; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., spoż.; w okolicy uprawa winorośli. bental, całość dna zbiornika wodnego, obejmująca b. przybrzeżny (litoralny) i b. głębinowy (profundalny) — W jeziorach, batialny i abisalny — w morzach. Benthall [bẹnto:l] M ICHAEL, ur. 1919, ang. reżyser teatr.; gł. inscenizacje sztuk . Sz e kspi ra ( A n to n i u sz i Kl e o p a tra ) i G.B. Shawa (Cezar i Kleopatra). Bentham [bẹntam] JEREMY, 1748-1832, ang. prawnik —, prekursor pozytywizmu

prawniczego, filozof i ekonomista; współtwórca ang. utylitaryzmu, przedstawiciel liberalizmu. Bentham [bẹntəm] SAMUEL, 1757-1831, ang. konstruktor okrętów; pierwszy zastosował grodzie wodoszczelne w budowie stal. statków.

Bentkowski FELIKS, 1781-1852, bibliograf; prof. historii powsz. Uniw. Warsz.; autor pierwszej historii literatury pol. (ujętej w formę rozumowanej bibliografii). Bentkowski WŁADYSŁAW, 1817-87, publicysta; uczestnik powstań 1830-31, 1848 (na Węgrzech) i 1863; współpracownik Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda. bentonit, osadowa skała ilasta, biała lub żółta; składa się gł. z montmorylonitu; dzięki właściwościom absorpcyjnym używany jako środek oczyszczający i odbarwiający. bentos, biol. ogół organizmów zwierzęcych i roślinnych, zamieszkujących dno zbiorników wodnych (bental). Bemie, rz. w Kamerunie i Nigerii, 1. dopływ Nigru; dł. 1400 km; w porze deszczowej żeglowna od m. Garoua. Benveniste [bęwenist] ÉMILE, ur. 1902, językoznawca fr.; prof. Collége de France, czł. PAN; liczne prace (Origines de la formation des noms en indoeuropéen). Benz [bencl CARL FRIEDRICH, 1844-1929, konstruktor niem., przemysłowiec; zbudował 1885 pierwszy samochód (trójkołowy) z silnikiem benzynowym; założył fabrykę Benz & Cie. benzaldehyd (aldehyd benzoesowy) C6H5CHO, najprostszy aldehyd aromatyczny; ciecz o zapachu gorzkich migdałów; surowiec w syntezie środków farm., barwników itp. benzantron, policykloketon otrzymywany z antrachinonu, ważny półprodukt do wyrobu wielu barwników kadziowych. benzedrine, farm. →psychedryna. benzen C6H6, najprostszy, ciekły węglowodór aromatyczny; otrzymywany ze smoły węglowej i ropy naft,; bardzo trwały, łatwiej ulega reakcjom podstawiania niż przyłączania; ważny surowiec w przemyśle chem. i farm.; b. techniczny zw. jest benzolem. benzhydramina (allergan B), lek działający przeciwhistaminowo, spazmolitycznie i uspokajająco, przeciwbólowo i znieczulająco; stosowany w dychawicy oskrzelowej, uczuleniu polekowym, pokarmowym i in. benzochinony C6H4O2, najprostsze chi-nony; ważny w.przemyśle para-b. jest żółtym ciałem stałym, stosowanym do otrzymywania hydrochinonu i barwników. benzoesowy aldehyd →benzaldehyd. benzoesowy kwas C6H5COOH, najprostszy aromatyczny kwas karboksylowy; otrzymywany gł. przez utlenianie toluenu; kryształy; surowiec w syntezach organicznych. benzofenon C6H5COC6H5, najprostszy keton aromatyczny; kryształy; półprodukt w syntezie środków owadobójczych i leków. benzofuran →kumaron. benzoilu chlorek C6H5COC1, chlorek kwasu benzoesowego, dymiąca ciecz; wywołuje łzawienie; łatwo hydrolizuje; stosowany jako środek benzoilujący. benzoina C6H5COCH(OH)C6H5, krystal. związek org.; powstaje z benzaldehydu pod działaniem cyjanków metali alkalicznych. benzol →benzen. benzolowa płuczka, aparat absorpcyjny stosowany w gazowniach i koksowniach do wyodrębniania benzolu z gazu węglowego. benzopirol →indol. benzydyna (p,p/-dwuaminodwufenyl) (H2NC6H4)2., amina aromatyczna; szaro-czerwone kryształy; stosowana do produkcji barwników azowych. benzylowy alkohol C7H8O, alkohol aromatyczny, bezbarwna ciecz o b. słabym zapachu jaśminu, otrzymywana z olejków eterycznych oraz syntetycznie; stosowany

jako składnik kompozycji zapachowych aromatów. benzylu octan C9H10O2, bezbarwna ciecz o zapachu jaśminu; występuje w olejkach eterycznych; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych i aromatów. benzyna, mieszanina ciekłych węglowodorów o temp. wrz. 30-220°, otrzymywana przez destylację ropy naft. oraz syntetycznie (np. uwodornianie węgla); używana gł. jako paliwo, rozpuszczalnik (do ekstrakcji, w pralniach chem). benzyna ciężka →ligroina. benzyna etylizowana →etylina. benzynomierz, przyrząd do pomiaru ilości przepływającej przez niego benzyny, rodzaj przepływomierza; stosowany np. na stacjach benzynowych. Beocja (Wiotia), kraina hist, obecnie nomos w środk. Grecji; 3,2 tys. km 2 , 114 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Liwadia. Beowulf [bẹjə uulf], staroang. poemat epicki z VIII w. opiewający czyny bohaterskiego wikinga B.; łączy motywy mitologii, legendy i historii plemion północnogermańskich. Beppu, m. i port w Japonii (pn. Kiusiu); 143 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko (gorące źródła miner.) i kąpielisko morskie. ber (włośnica ber, czumiza, gomi, Setaria italica), jednoroczna roślina zbożowa, uprawiana na Dalekim Wschodzie gł. na kaszę; też pastewna. Ber KASPER, 1460-1543, kupiec krak., od 1496 rajca; mincerz i dostawca dworu król.; zasłużony przedsiębiorca górn. i hutn.; poszukiwacz kruszców w Ta trach i na Spiszu. Béranger [berãży] PIERRE JEAN DE, 17801857, poeta fr.; słynne piosenki głoszące kult Napoleona i idee rewolucyjne. Berar →Widarbha. Bérard [berạ:r] CHRISTIAN, 1902-49, fr. mal arz i sce nograf; współ pracowni k L. Jouveta, J. Cocteau; dekoracje do sztuk Moliera, J. Giraudoux, J. Cocteau. Berat (Berati), m. w środk. Albanii; 23 tys. mieszk. (1965); przemysł włók.; zabytki bizant. (twierdza, kościół) i islamu (meczet XV w.). Berber, m. w pn. Sudanie, nad Nilem; 17 tys. mieszk. (1962); ośr. handlowy. Berbera, m. i ważny port w pn. Somalii, nad Zat. Adeńską; 12 tys. mieszk. (1963); rybołówstwo. Berbérati, ośrodek regionu eksploatacji diamentów i złota w pd.-zach. części Republiki Środkowoafrykańskiej; 15 tys. mieszk. (1965). Berberowie, grupa ludów chamito-semickich w Afryce Pn. aż do zach. Sudanu; 5-10 mln; dialekty berberyjskie wypierane przez arabski. berberyjski język, z rodziny chamito-semickich, znany również jako libijski; współczesne dialekty: beraber, szlech, tuareg, zenaga, kabylski, zenet. berberys zwyczajny (Berberis vulgaris), krzew leśny, gł. półkuli pn.; owoce bogate w wit. C; na liściach b. pasożytuje stadium rozwojowe rdzy źdźbłowej; w parkach pokrewny b. japoński. Berceo [-tẹo] GONZALO DE, ok. 1198-ok. 1264, ksiądz," pierwszy znany z nazwiska poeta hiszp.; żywoty świętych, hymny w języku kastylijskim. berceuse [bersöz; fr.], muz. →kołysanka. Berchem NICOLAES, 1620-83, hol. malarz i rytownik; pejzażysta, przedstawiciel kierunku italianizującego; również obrazy rel. i mitologiczne. Berchem, m. w Belgii, w zespole miejskim Antwerpii; 50 tys. mieszk. (1968). Berchet [berszẹ] GIOVANNI, 1783-1851, poeta wł.; jeden z pierwszych teoretyków i propagatorów romantyzmu; poematy patriot., ballady, pieśni. Berchtesgaden [bẹrśtəs-] (m. i uzdrowisko w NRF, Bawaria), 1938 spotkanie Hitlera z A.N. Chamberlainem, poprzedzające układ monachijski.

100 Berchtold Berchtold LEOPOLD, 1863-1942, polityk austr.; 1912-15 min. spraw zagr. AustroWęgier; 1914 rzecznik wojny z Serbią. Berek [bẹrk], m. w pn. Francji, nad kanałem La Manche; 14 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko klimat, i kąpielisko morskie. berdanka, karabin jednostrzałowy odlylcowy, o gwintowanej lufie; skonstruowany ok. 1862 przez amer. płk. Berdana. Berdau F ELIKS , 1826-95, botanik florysta; prof. Instytutu Gospodarstwa Wiejski e go i Le śni ct wa w Pu ł awach; prace o florze okolic Krakowa i Karpat. Berdiańsk, m. w Ukr.SRR (obw. zaporoski), port nad M. Azowskim; 98 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrotechn., spoż., rafinacja ropy naft.; uzdrowisko. Berdyczów, m. w Ukr.SRR (obw. żytomierski); 61 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., skórz., spożywczy. berdysz, szeroki topór o zakrzywionym ostrzu i długim drzewcu; używany przez piechotę w XVI i XVII w. Berdyszak JAN, ur. 1934, rzeźbiarz, malarz, scenograf i pedagog; zajmuje się też rysunkiem i grafiką; uprawia sztukę bezprzedmiotową (cykl malarski Requiem; Rzeźba zwarta). bereginie, mit. słow. →beregirnie. beregirnie (bereginie), mit. słow. demony wodne czczone na Rusi; od ok. XI w. zw. rusałkami. Berehowo, m. w Ukr.SRR (obw. zakarpacki ) , w pobl i ż u grani cy z Wę grami; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., drzewny. Berek JOSELEWICZ, 1764-1809, kupiec żyd., pułkownik; w powstaniu 1794 sformował żyd. pułk kawalerii; 1807 w armii Księstwa Warsz., poległ pod Kockiem. Berende, miejscowość w zach. Bułgarii; cerkiew św. Piotra i Pawła (XIII, XIV w., cenne malowidła ścienne). Berengariusz I, ?-924, król Włoch od 888, margrabia Friulu; 915 koronowany na cesarza; zamordowany przez króla burgundzkiego Rudolfa II, Berengariusz II, ?-966, król Włoch 95061; uznał zwierzchnictwo lenne Ottona I; próby jego zrzucenia zakończyły się klęską i niewolą B. Berengar z Tours [b. z tu:r], ok. 100088, fr. filozof; jeden z pierwszych zwolenników nominalizmu; odrzucał tezy rei. niezgodne z rozumem. Berenika, ok. 258-220 p.n.e., żona Ptolomeusza III Euergetesa; wg legendy jej warkocz, złożony w ofierze Afrodycie, został przeniesiony między gwiazdy (konstelacja). Berenson [bẹrnsn] BERNHARD, 1865-1959, amer. historyk i .teoretyk sztuki, pochodzenia litew.; znawca wł. malarstwa renes., stworzył teorię artyst. ,,valori tattili" (wartości dotykowych), wg których historia sztuki wł. jest historią odkrywania jakości piast.; The Italian Painters oj the Renaissance. Berenson LEON, 1885-1943, adwokat, działacz polit. związany z PPS; literat; obrońca w procesach polit., m.in. w procesie brzeskim. Berenstein MIECZYSŁAW (pseud. Redens, Ort), 1889-1937, działacz ruchu robotn.; uczestnik rewolucji październikowej; działacz KPP (1927-30 czł. KC) i Czerwonej Międzynarodówki Związkpwej. Berent W ACŁAW , 1873-1940, prozaik i tłumacz; czł. PAL; powieści ekspresjonist.: Próchno — z życia cyganerii artyst., Ozimina — obraz społeczeństwa poi.; Żywe kamienie — poet. wizja średniowiecza; cykl biogr.-eseistyczny (Nurt, Diogenes w kontuszu, Zmierzch wodzów); studia, przekłady (F. Nietzsche, H. Ibsen). Beresteczko (m. w Ukr.SRR, obw. wołyński), 1651 zwycięstwo wojsk pol. pod wodzą Jana Kazimierza nad wojskami kozacko-tatar. B. Chmielnickiego. Bereś JERZY, ur. 1930, rzeźbiarz; dzieła z surowego drewna, kamieni polnych, rzemieni, w których twórczo nawiązuje do

tradycji sztuki rodzimej i lud.; pomnik Jagiełły w Nidzicy. Berettyó [bẹret io] (rum. Beretău), rz. w Rumunii i na Węgrzech, pr. dopływ Kereszu; dł. 160 km; połączona kanałem z Cisą. Bereza HENRYK, ur. 1926, krytyk lit.; recenzje, artykuły, eseje na temat poi. (Sztuka czytania) i obcej prozy XX w. Bereza Kartuska, miejscowość w Białorus.SRR, w obw. brzeskim; w okresie międzywojennym na terytorium Polski. — 1934-39 potoczna nazwa obozu zał. przez sanację dla przeciwników polit., gł. komunistów. Berezowska MARIA (MAJA), ur. 1898, malarka, rysowniczka; ilustracje (książki Reja, Krasickiego, Boccaccia); kwiaty, portrety. Berezowski ANTONI, 1847-1916, uczestnik powstania 1863; na emigracji w Paryżu dokonał nieudanego zamachu na cara Aleksandra II; deportowany do Nowej Kaledonii. Berezowski CEZARY, 1898-1970, prawnik, teoretyk prawa międzynar.; prof. Uniw. Warsz., 1957-61 dyr. Instytutu Nauk Prawnych PAN; Prawo międzynarodowe publiczne. Berezyna, rz. w Białorus.SRR, pr. dopływ Dniepru; dł. 613 km. 1812 przeprawa resztek Wielkiej Armii Napoleona I w odwrocie spod Moskwy; w wyniku ataków ros. poniosła ciężkie straty. Berg AKSIEL I., ur. 1893, radiotechnik radz.; czł. AN ZSRR; specjalista w dziedzinie teorii i metod obliczania lampowych generatorów drgań elektrycznych. Berg ALBAN, 1885-1935, kompozytor austr.; jeden z czołowych przedstawicieli techniki dodekafonii; opery: Wozzeck, Lulu; Koncert skrzypcowy, utwory kameralne. Berg L EW S., 1876-1950, radz. biolog i geograf; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR, honorowy czł. Pol. Tow. Geogr.; prace gł. z ichtiologii i z geografii fizycznej. Berg M AX, 1870-1947, architekt niem.; gł. budowle przem. i użyteczności publ. (Hala Lud., pawilony targowe we Wrocławiu). Berg NIKOŁAJ W., 1823-84, ros. publicysta i tłumacz; red. rządowego „Dziennika Warszawskiego"; opowiadania, poezje, Pamiętniki o polskich spiskach i powstaniach 1831-62; przekłady m.in. Pana Tadeusza. Berg TEODOR FRYDERYK, 1790-1874, generał ros., ostatni namiestnik w Królestwie Pol.; bezwzględny w tłumieniu powstania 1863. Bergaigne [bergẹń] ABEL, 1838-88, indianista fr.; prof. Sorbony; gł. praca na temat Rigwedy (La religion védique d'aprés les hymnes du Rig-Véda). Bergama (staroż. Pergamon), m. w zach. Turcji; 24 tys. mieszk. (1965); przemysł włók.; wyrób dywanów; w starożytności stoi. państwa pergameńskiego; liczne ruiny, gł. z okresu hellenistycznego: m.in. akropol z budowlami pałacowymi, Pergameńskim Ołtarzem, sanktuarium Ateny ze słynną biblioteką, liczne zabytki sztuki. Bergamin [-min] J OSE, ur. 1894, hiszp. pisarz i eseista, bliski neotomizmowi; eseje, zbiór aforyzmów, utwory teatralne. Bergamo, m. we Włoszech (Lombardia), u podnóży Alp, ośrodek adm. prow. B.; 125 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., elektro techn., ośr. turyst.; muzea; potrójne mury obronne (rzym., średniow. i nowoż.); romański kościół S. Maria Maggiore, got. baptysterium (XIV w.), renes.-barok, katedra, renes. domy i pałace. bergamota (Citrus bergamia), drzewo cytrusowe uprawiane na wybrzeżu śródziemnomor.; ze skórki niewielkich, żółtych owoców otrzymuje się cenny, aromatyczny olejek bergamotowy.

bergamotowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany ze skórki owocu bergamoty. bergamoty, grupa odmian grusz; owoce jesienne, kuliste, spłaszczone, o miąższu smacznym, rozpływającym się. Bergelson DAWID, 1884-1952, pisarz żyd. w ZSRR; powieści, opowiadania (wybór Dwie bestie), także sztuki teatralne. Bergen, m. w pd.-zach. Norwegii, nad M. Północnym, ośr. adm. okręgu Hordaland; 116 tys. mieszk. (1969); port handl.. największy port rybacki kraju; przemysł rybny, stoczn., włók.; uniwersytet. Bergen, m. w NRF, w środk. części wyspy Rugia; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż.; ośr. turystyczny. Bergen-Belsen [b.-bẹlzen] (dwie gminy w N RF , w Saksoni i D ol ne j ) , X 1940IV 1945 hitlerowski obóz koncentracyjny; przeszło przez niego 75 tys. więźniów różnej narodowości (gł. kobiety), zginęło 48 tys. Bergengruen [bẹrgəngrü:n] WERNER, 1892-1964, niem. pisarz kat. (NRF); po wieści i opowiadania gł. hist.; Władca i sąd. Bergen op Zoom [bẹrchən op z.], m. w Holandii (Brabancja Pn.); 38 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., maszyn., spożywczy. Bergenske Tidende [bẹr- ti:-], norw. dziennik liberalny, wydawany w Bergen od 1868. Berger HANS , ur. 1882, malarz szwajc; wpływ gł. fr. malarstwa postimpresjonist.; kompozycje figuralne, portrety, pejzaże. Berger KAROL, 1894-1953, dramatopisarz, związany ze Śląskiem Cieszyńskim; dramaty hist. (Wiosna ludu...) i współcz. (Nawrócony), komedie i farsy dla scen amatorskich. Bergerac [berżorạk], m. w pd.-zach,. Francji, nad rz. Dordogne; 27 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. i przemysłowy. Berghaus [bẹrk-] HEINRICH, 1797-1884, niem. geograf i kartograf; autor atlasów Physikalischer Atlas i Atlas von Asia. Bergholc OLGA F.,ur. 1910, poetka ros.; opowiadania i szkice o budowlach socjalizmu; wiersze o tematyce woj.; liczne utwory poświęcone obronie Leningradu. berginizacja, dawniej stosowana nazwa procesu upłynniania węgla (od nazwiska F. Bergiusa). Bergisch-Gladbach [-gysz glạ.t-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 49 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., maszynowy, włókienniczy. Bergius FRIEDRICH, 1884-1949, chemik niem.; .opracował metodę otrzymywania benzyny syntet. przez katalityczne uwodornienie węgla; nagr. Nobla. Bergkamen [berk-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w zagłębiu Ruhry; 44 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł chemiczny. Bergman [bẹrj-] Bo, 1869-1967, poeta szwedz.; pesymistyczna, przeniknięta melancholią liryka; krytyka przemocy, zwł. faszyzmu. Bergman [bẹrj-] HJALMAR, 1883-1931, pisarz szwedz., zw. szwedzkim Dickensem; cykl powieści powiązanych plastycznie scharakteryzowanymi postaciami, sztuki teatr., nowele. Bergman [bẹrj-] I NGMAR , ur. 1918, szwedz. reżyser film. i teatr.; twórca dzieł o wybitnych wartościach intelektualnych, gł. poświęconych samotności człowieka w otaczającym go świecie (Siódma pieczęć, Tam, gdzie rosną poziomki, Milczenie, Persona). Bergman [bẹrj-] I NGRI D , ur. 1917, szwedz. aktorka teatr, i film.; role w filmach eur. i amer. (Casablanka, Gasnący płomień). Bergman [bẹrj-] T ORBERN OLAF , 173584, szwedz. chemik i mineralog; jeden z twórców chemii analitycznej; prace nad klasyfikacją minerałów. bergmann, niem. pistolet samopowtarzalny i maszyn., konstrukcji Th. Befgmanna.

Bernadzikiewicz 101 Bergmann ANTON, 1835-74, pisarz belg., tworzący w języku flam.; badacz Kultury flam.; powieść autobiogr., nowele. Bergmann E RNST VON, 1836-1907, chirurg niem.; prof. uniw. w Berlinie; pionier aseptycznego leczenia ran; opracował metody chirurgii czaszki. Bergmanna reguła, biol. reguła, wg której zwierzęta stałocieplne klimatów ciepłych są stosunkowo mniejsze niż blisko spokrewnione z nimi zwierzęta obszarów ciiłodnych. Bergner [berkner] ELISABETH, ur. 1900, aktorka austr.; od 1919 występy w teatrach niem. (m.in. w Berlinie u M. rleinhardta), od 1933 w Anglii i USA; role filmowe. Bergonzoni MICHAŁ, 1748-1819, lekarz przyboczny Stanisława Augusta, sprowadzony z Włoch; lekarz naczelny wojsk Księstwa Warszawskiego; zorganizował wojsk, służbę zdrowia. Bergsiagen [bẹrjslạgən], region górn.przem. w środk. Szwecji; od XIII w. wydobycie rud żel. i miedzi; hutnictwo, przemysł metal.; gł. ośr.: Falun, Borlange, Karlskoga. Bergson [-są] HENRI, 1859-1941, filozof fr., czł. Akad. Fr.; twórca kierunku filoz. zw. intuicjonizmem, krytyk poznania rozumowego; filozofia B. w pocz. XX w. była jednym z najbardziej wpływowych prądów intelektualnych; Ewolucja twórcza; nagr. Nobla. Berhampur (ang. Berhampore), m. w Indii (Bengal Zach.), w delcie GangesuBrahmaputry; 62 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., włókienniczy. Berhampura, m. w Indii (Orisa); 77 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., włók.; ośr. handlowy. Beria ŁAWRIENTIJ P., 1899-1953, radz. działacz ruchu robotn.; od 1938 min. spraw wewn,, winien łamania praworządności; 1953 skazany, stracony jako wróg partii i narodu. beri-beri, choroba wywołana brakiem w poż ywi e n i u wi t . B t ; wys tę puj e gł . w krajach tropik, u ludzi odżywiających się polerowanym ryżem; obecnie rzadka. Bering [beriŋ] V ITUS , 1680-1741, żeglarz duń. w służbie ros.; 1725-30 opłynął pn.-wsch. wybrzeże Azji, przebywając cieśn. nazwaną później jego imieniem; 1741 odkrył brzegi Alaski i w. Aleuty. Beringa Cieśnina, cieśn. między Azją a A m e r yk ą P n . ; ł ą c z y M . C z u k o c k i e z M. Beringa; najmniejsza szer. 86 km, głęb. do 42 m; przechodzi linia zmiany dat. Beringa Morze, część O. Spokojnego mię dz y Pł w. Cz ukockim i Kamczatką a Alaską; przez cieśn. Beringa łączy się z M. Czukockim; pow. 2304 tys. km 2 , głęb. do 5139 m; łowiectwo; uchodzą rz.: Jukon, Anadyr. Berio LUCIANÓ, ur. 1925, kompozytor wł., reprezentant awangardy; kierownik studia muzyki elektronicznej w Mediolanie; utwory orkiestrowe, kameralne, elektroniczne. Beritaszwili (Beritow) IWAN S., ur. 1884, neurofizjolog gruz.; prof. uniw. w Tbilisi, dyr. Instytutu Fizjologii AN Gruz.SRR, czł. AN ZSRR; badania ośrodkowego układu nerwowego. Berkan WŁADYSŁAW, 1859-1941, działacz polonijny, publicysta; organizator i prezes m.in. Pol. Kom. Wyborczego (18931903) i Związku Tow. Poi. w Berlinie. berkel Bk, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 97, z grupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1949. Berkeley [ba:rkly] GEORGE, 1685-1753, filozof irl., biskup; twórca nowoż. idealizmu subiektywnego; autor słynnej tezy filoz. ,,istnieć to znaczy być postrzeganym" (esse estr percipi). Berkeley [bə kly], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Francisco; 113 tys. mieszk. (1970); znany uniwersytet. Berkesi [bẹrkeszi] ANDRAS, ur. 1904, pisarz węg.; działacz ruchu robotn.; powieści o współcz. tematyce obyczajowej

i społ.-polit.; Bunkier, Kocioł czarownic (współautor György Kardos). berlacz, daw. wojłokowy lub futrzany but zimowy nakładany na zwykłe obuwie. Berlage [bẹrla:chə] HENDRICK, 18561934, hol. architekt i urbanista, jeden z prekursorów nowocz. architektury; gmach giełdy w Amsterdamie, muzeum w Hadze. Berlanga Luis GARCIA, ur. 1921, hiszp. reżyser film.; obok f.A. Bardema wybitny, postępowy twórca filmów w swoim kraju (Aktorzy). Berlepsch [-lepsz] HANS VON, 1850-1915, ornitolog niem., pionier ochrony ptaków; współ pracował z W . T acz anowski m i J. Sztolcmanem. Berlicz Sas →Strutyński Juliusz. Berlin I RVING (właśc. Israel Baline), ur. 1888, kompozytor amer., jeden z czołowych przedstawicieli amer. muzyki rozrywkowej; musicale, muzyka do filmów, piosenki. Berlin, stol. NRD, nad Sprewą; 1,1 min mieszk. (1968); gł. ośr. przem. (przemysł elektrotechn., maszyn.), kult. i nauk. (uniw. Humboldta, Akad. Nauk); największy port śródlądowy kraju; ważny ośr. turyst.; muzea (m.in. słynne Pergamon Museum), barok. gmach Arsenału (XVII/XVIII w., obecnie Muzeum Historii Niemiec); klasycyst. Brama Brandenburska i gmach opery (XVIII w.); eklektyczna katedra (XIX w.); w parku Treptow — cmentarz-mauzoleum żołnierzy radz. z zespołem rzeźb (1947-49). 1945 (2 V) zdobycie B. przez wojska radz. i pol.; 8 V podpisanie bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. Berliner E MIL, 1851-1929, elektrotechnik amer., pochodzenia niem.; 1879 wynalazł gramofon, zastępując walce fonografu Edisona płytami woskowymi, a następnie (1895) szelakowymi. Berliner Ensemble [b. ãsãbl], teatr w Berlinie, zał. 1949 przez B. Brechta, ściśle związany z jego działalnością; teatr postępowy, zaangażowany polit.; inscenizacja m.in. Opery za trzy grosze. Berling ZYGMUNT , ur. 1896, generał; 1943-44 m.in. dowódca 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki, 1 Armii Pol. w ZSRR, 1 Armii WP; 1948-53 komendant Akad. Sztabu Gen. w Warszawie. berlinger, mały statek żaglowy używany w średniowieczu jako wielorybniczy, później także jako woj. i kaperski. „Berlingske Tidende" [-liŋskə ti:dənə], najstarszy dziennik duń., oipgan konserwatystów, wydawany od 1749. berlinka, techn. pojazd konny 4-kołowy, na pasach, o 4 lub 2 miejscach siedzących, umieszczonych w krytym, oszklonym nadwoziu; wprowadzony w XVIII w. w Berlinie. berlinka, żegl. →krypa. Berlin Zachodni (Westberlin), enklawa na terytorium NRD, pod wojsk, administracją USA, W. Brytanii i Francji; 480 km2, 2,2 mln mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turysty muzea; barok, zamek Charlottenburg (XVIII w.), klasycyst. zamek Glienicke, eklektyczny gmach Reichstagu (XIX w.). berlińska konferencja →poczdamska konferencja. berlińska operacja, 16 IV-8 V 1945, zespół końcowych działań wojsk radz. 1 i 2 Front u B i ał orus, i 1 F rontu Ukr. oraz w ich składzie 1 i 2 Armii WP na terenie między Odrą i Nysą Łużycką a Łabą. berlińska porcelana, wyroby użytkowe i dekoracyjne manufaktury berlińskiej czynnej w 2 poł. XVIII-XIX w. berlińska szkoła w muzyce, grupa kompozytorów działających w 2 poł. XVIII w., z wi ąz anych z dworem F ryde ryka W. ( m.in. F. i J. Benda, C.Ph.E. Bach); styl galant; formy instrumentalne, muzyka rel., opery i pieśni.

berliński błękit (błękit pruski, paryski), ciemnobłękitny pigment, produkt działania soli żelazowych na żelazocyjanki; sól kompleksowa o wzorze Fe4[Fe(CN)6]3; stosowany w produkcji farb mal. i drukarskich. berliński kongres 1878, kongres sygnatariuszy traktatu paryskiego 1856, zwołany po wojnie ros.-tur. 1877-78; m.in. uznanie niepodległości Rumunii, Serbii i Czarnogóry, utworzenie niezależnego księstwa Bułgarii (bez Rumelii Wsch.). berliński pakt (pakt trzech), 1940 układ Niemiec, Włoch, Japonii o podziale świa ta na sfery wpływów pomiędzy sygnata riuszy; 1940-41 przystąpiły m.in. Węgry, Bułgaria, Rumunia. Berliński proces, 1847 władze prus. 'wytoczyły proces 254 działaczom (m.in. Centralizacji Pozn. i Związku Plebejuszy) przygotowującym powstanie 1846 w Wielkopolsce; skazanych (8 wyroków śmierci, 97 więzienia) wyzwoliła berlińska rewolucja 1848. Berlioz [-rljo:z] HECTOR, 1803-69, wybitny kompozytor fr. okresu romantyzmu; twórca symfonii programowej (Symfonia f a n t a st y czn a , H a ro l d w I t a l i i , R o me o i Julia); nadto opery, legenda dram. Potępienie Fausta i in.; nowatorstwo w instrumentacji (traktat o instrumentacji i orkiestracji). Berlitz [-lyc] MAXIMILIAN, 1852-1921, pedagog amer.; twórca metody nauczania języków polegającej na pokazywaniu np. przedmiotów, omawianiu i nazywaniu ich w języku nauczanym. berło, godło najwyższej władzy (króla, rektora szkoły wyższej), zwykle w formie ozdobnej laski. berło, łow. w sokolnictwie drążek z poprzeczką, na którym umieszcza się ptaka łowczego. Bermejo, rz. w Argentynie, pr. dopływ rz. Paragwaj; dł. 1600 km, dorzecze 133 tys. km2. Bermejo, nazwa źródłowego odcinka rz. Salado w Argentynie. Bermeo, m. w Hiszpanii (Baskonia), nad Zat. Biskajską; 14 tys'. mieszk. (1960); kąpielisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy; port rybacki, przemysł rybny. Bermudy, archipelag ok. 300 wysepek na O. Atlantyckim, ok. 1000 km od wybrzeży USA; 53 km 2 , 52 tys. mieszk. (1969); stol. Hamilton; ważny region turyst.; uprawa warzyw, owoców i kwiatów. — Kolonia bryt. od 1684 (rządy gubernatora); od 1967 wewn. autonomia. bermudzkie ożaglowanie, typ ożaglowania, w którym duży trójkątny żagiel jest rozpięty między masztem i ruchomym poziomym bomem; stosowane na statkach sportowych. bermyca, wysoka czapka futrzana noszona w XVII i XIX w.; obecnie w Anglii używana przez reprezentacyjne oddziały gwardii. Bernacki LUDWIK, 1882-1939, historyk literatury i teatru, księgoznawca; dyr. Ossolineum (1918-39); Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta; edycje średniowiecznych zabytków literackich. Bernadotte [bẹrnadot], dynastia panująca w Szwecji od 1818, zał. przez Karola XIV Jana; obecnie królem z tej dynastii jest Gustaw VI Adolf. Bernadotte [bẹrnadot] F O LKE , 18951948, bratanek króla Szwecji Gustawa V, przewodn. Szwedz. Czerwonego Krzyża; pod koniec II wojny świat, uzyskał uwolnienie części więźniów z hitlerowskich obozów koncentracyjnych; 1948 mediator ONZ między Izraelem i Arabami; zamordowany przez żyd. nacjonalistę. Bernadotte [bẹrnadot] JEAN BAPTISTE → Karol XIV Jan. Bernadzikiewicz STEFAN, 1907-39, taternik, alpinista, polarysta; uczestnik poi. wypraw polarnych (Spitsbergen, Grenlandia) i alpinistycznych w Kaukaz i Himalaje (gdzie zginął pod lawiną).

102 Bernadzikowski Bernadzikowski SZYMON, 1856-1936, działacz lud., lekarz; 1895-1914 poseł do Sejmu Krajowego z ramienia PSL. Bernal [bə::rnl] JOHN DESMOND, 1901-71, ang. fizyk i historyk nauki; prof. uniw. w Londynie, czł. Royal Society oraz PAN; przewodn. Prezydium Świat. Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Bernanos [-nos] GEORGES, 1888-1948, fr. pisarz kat.; powieści Pod słońcem szatana, Pamiętnik wiejskiego proboszcza. Bernard, 1287-1326, książę świdnicki, syn Bolesława I świdnickiego, zięć i sojusznik Władysława Łokietka, ojciec Bolesława II świdnickiego. Bernard, 1377-1455, książę opolski, po podziale księstwa między braci 1400 — książę niemodliński i strzelecki. Bernard, 1604-39, książę sasko-weimarski, wódz protestantów niem. w wojnie trzydziestoletniej. Bernard [-nạ:r] CLAUDE, 1813-78, fr. fizjolog i patolog; prof. w Sorbonie, Collége de France i Jardin des Plantes, czł. Akad. Francuskiej; wykrył m.in. trawienne właściwości soku trzustki, odkrył glikogen i rolę wątroby w przemianie cukrów. Bernard [-nạ:r] É MILE, 1868-1941, fr. malarz, grafik i krytyk sztuki; postimpresjbnista związany ze szkołą z Pont Ave n i nabi s t ami ; pe j z aż e , port re t y, sceny figuralne. Bernard [-nạ:r] P AUL (pseud. Tristan Bernard), 1866-1947, fr. pisarz i dziennikarz; komedie, powieści, nowele psychol.obyczajowe. Bernard de Ventadour [-nạ:r dö wãtadu:r], XII w., trubadur prowansalski, autor pieśni miłosnych. Bernardes D IOGO , 1520 (1532?)-1596 (1605?), poeta hiszp.-portug.; kronikarz króla Sebastiana, jeden z najwybitniejszych poetów renesansu portug.; poezje rel., sielanki. Bernardin de Saint-Pierre [-dę. dö sę pjẹ:r] JACQUES, 1737-1814, pisarz fr., prekursor romantyzmu; słynna powieść sentymentalna Paweł i Wirginia. Bernardom JAN M ARIA, ok. 1540-1605, wł. architekt, jezuita; od ok. 1582 w Polsce; projekt kościoła i klasztoru bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej, kościół Jezuitów w Kaliszu. bernardyn (bernard), rasa wielkich (wys. w kłębie ok. 70 cm, cięż. do 80 kg), silnych psów z grupy dogów; dawniej ratownicze w górach, obecnie reprezentacyjne; sierść długa, brązowo-biała, ru-dobiała. bernardynek, roln. →drapacz lekarski. bernardyni, w Polsce nazwa franciszkanów surowszej reguły (obserwanci); pierwszy klasztor w Krakowie 1453. Bernard z Clairvaux [b. z klerwo], ok. 1091-1153, fr. teolog; od 1115 opat cystersów w Clairvaux; twórca mistyki kośc, przeciwnik racjonalizmu; organizator II krucjaty (1147-49); rzecznik krucjat przeciw Słowianom połabskim. Bernatowicz FELIKS, 1786-1836, pisarz; powieści sentymentalne (Nierozsądne śluby) i hist. w typie walterskotowskim (Pojata, córka Lizdejki). Bernau [-na u ], m. we wsch. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., skórzany. Bernburg, m. w środk. części NRD, nad Soławą; 45 tys. mieszk. (1968); kopalnia soli potasowych; przemysł chem., cementowy. Berneker E RICH, 1874-1937, slawista niem.; prof. uniw. w Pradze, Wrocławiu, Monachium, czł. PAU; liczne prace z zakresu składni i etymologii języków słów. (Slavisches etymologisches Wörterbuch). berneńska konwencja 1874, międzynar. umowa powołująca Świat. Związek Pocztowy. berneńska konwencja 1886, międzynar. umowa wielostronna dotycząca ochrony praw twórców dzieł lit., nauk. i artyst.; Polska przystąpiła do k.b. 1919.

berneńska konwencja 1890, międzynar. umowa wielostronna dotycząca międzynar. przewozów kolejowych. Bernes M ARK, 1911-69, radz. piosenkarz i aktor film.; debiut 1934 w filmie Człowiek z karabinem (piosenka Chmury się kłębią i płyną); najpopularniejsza piosen-wa Z czełowiekom czełowiek. Bernhard MARIA LUDWIKA, ur. 1910, archeolog; prof. Uniw. Jag., kierownik Pracowni Azji Przedniej Zakładu Archeologii Śródziemnomor. PAN; znawca gr. ceramiki. Bernhardi (de Bernitz) MARCIN, XVII w., botanik i lekarz; sekretarz i chirurg na dworze Michała Korybuta Wiśniowieckiego; ogłosił pierwszy spis roślin z terenu Warszawy. Bernhardt [-nạ:r] S ARAH (właśc. Henriette Rosine Bernard), 1844-1923, aktorka fr.; wielkie role tragiczne: Fedra J. Racine'a, Hamlet Szekspira, Orlątko E. Rostanda. Berni FRANCESCO, 1497(?)-1535, wł. poeta renesansu, ksiądz; słynna parodia Orlando innamorato Boiarda; groteski, gawędy tercyną. Bernier [-njy] F RANCOIS , ok. 1625-88, fr. antropolog, lekarz, filozof i podróżnik; zapoczątkował rozwój antropologii; autor pierwszej nauk. klasyfikacji człowieka. Bernik J ANEZ , ur. 1933, jugosł. malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli abstrakcjonizmu w sztuce słoweńskiej. bernikla (Branta), nazwa 3 gat. gęsi; upierzenie szaro-czarno-białe, dziób czarny; wybrzeża i morza pn. półkuli. Bernina, najwyższy masyw górski Alp Środk., na granicy szwajc.-wł.; wys. do 4049 m; lodowce. Bernini GIOVANNI LORENZO (GIANLORENzo), 1598-1680, słynny wł. rzeźbiarz i architekt, jeden z gł. przedstawicieli baroku; dynami czne rz e ź by mit . ( A p o l l o i Dafne), alegor., rel. (Ekstaza św. Teresy), portrety, nagrobki, fontanny; monumentalne budowle o klasycyzujących formach arch., plac przed bazyliką św. Piotra. Bernitz de [-nyc] →Bernhardi Marcin. Berno (niem. Bern, fr. Berne), kanton w zach. Szwajcarii, w Alpach, na Wyż. Szwajcarskiej i w górach Jura; 6,9 tys. km2, 1,0 mln mieszk. (1968); stoi. B.; j.u. niemiecki, francuski. Berno (niem. Bern, fr. Berne), stol. Szwajcarii i kantonu B., na przedgórzu Alp, nad rz. Aare; 255 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); duży ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; zabytkowe stare miasto, późnogot. katedra (XV/XVI w.), ratusz (XV w.), bramy miejskie (XIII-XVII w.), barok, podcieniowe kamienice i studnie (XVIII w.). Bernolak ANTON, 1762-1813, słowac. uczony, reformator języka lit.; autor ortografii, gramatyki i słownika języka słowackiego. Bernoulli [-nuli] D ANI EL , 1700-82, szwajc. fizyk i matematyk; zw. ojcem fizyki mat.; m.in. rozwiązał zagadnienie struny drgającej. Bernoulli [-nuli] JAKOB, 1654-1705, szwajc. matematyk i fizyk; z bratem Johannem zapoczątkował rachunek wariacyjny; stworzył podstawy rachunku prawdopodobieństwa; badał opór hydrodynamiczny ciał poruszających się w cieczy. Bernoulli [-nuli] JOHANN, 1667-1748, szwajc. matematyk i fizyk; z bratem Jakobem zapoczątkował rachunek wariacyjny; dał ścisłe określenie pracy, badał ruch ciał w ośrodku stawiającym opór. Bernoulliego liczby [l. -nuliego], współczynniki Bn w rozwinięciu funkcji t/(et — 1) na szereg Taylora (np. Ba = 1, B1 = —½, B 1=1/6,...)

rej liczba x > —1. zaś n oznacza dowolną liczbę naturalną (n = 1, 2, 3, . . .). Bernoulliego prawo [p. -nuliego]: przy dostatecznie dużej ilości prób frekwencja rozważanego zdarzenia losowego różni się dowolnie mało od jego prawdopodobieństwa. Bernoulliego twierdzenie [t. nuliego]: w ruchu ustalonym cieczy doskonałej całkowita energia (suma energii kinetycznej, potencjalnej i ciśn.) jednostki masy w każdym punkcie danej strugi jest stała. Bernoulliego wielomiany [w. -nuliego], współczynniki B n (x) w rozwinięciu funkcji xt te /(et-l) na szereg Taylora wg potęg zmiennej t. Bernstein [-sztain] EDUARD, 1850-1932, prawicowy socjaldemokrata niem.; wysuwał postulaty „rewizji" marksizmu, uchodzi za twórcę doktryny rewizjonizmu w ruchu robotniczym. Bernstein [-stajn] LEONARD, ur. 1918, amer. dyrygent, kompozytor i pianista; balety, symfonie, musicale (West Side Story). Bernstorff ANDREAS P ETER, 1735-97, 1773-80 min. spraw zagr. Danii, 1784-97 premier; popierał zniesienie poddaństwa chłopów. Bernstorff JOHANN HARTVIG ERNST, 171272, duń. mąż stanu, pochodzenia niem.; 1751-70 min. spraw zagr. Danii, usunięty wskutek intryg J.F. Struensee. berolase, farm. →cocarboxylasum. Béroul [berul], XII w., poeta normandzki; poemat o Tristanie i Izoldzie (zachowany we fragmentach), opracowany w XIX w. przez Ch. Bediera. Beroun, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Berounką; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszynowy. Berounka, rz. w Czechosłowacji, najdłuższy dopływ Wełtawy; dł. 247 km. Berr FERNAND HENRI, 1863-1954, fr. historyk i filozof; głosił potrzebę syntet. ujmowania całości procesu hist.; założyciel „Revue de Synthése Historique". Berre [be:r], jezioro lagunowe w pd. Francji; pow. 155 km2; nad. B. wielkie rafinerie ropy naftowej. Berrecci [-rẹczczi] BARTOLOMMEO, ok. 1480-1537, architekt i rzeźbiarz nadworny Zygmunta I, Włoch (od 1516 w Polsce); wybitny przedstawiciel renesansu w Polsce; kaplica Zygmuntowska na Wawelu; ukończenie zamku wawelskiego. B e rre - l' Ét ang [be rl e t ã], m. i port w pd. Francji, nad jez. Berre; 12 tys. mieszk. (1968); duży ośr. rafinacji ropy naft. i przemysłu petrochemicznego. Berruguete [-gẹte] A LONSO , między 1480 a 1490-1561, syn Pedra, hiszp. rzeźbiarz, malarz i architekt okresu manieryzmu; polichromowane rzeźby drewn., stalle w katedrze w Toledo. Berniguete [-gẹte] P EDRO , ?-1506, malarz hiszp., przedstawiciel wczesnego renesansu; obrazy i freski rel., portrety. Berry [beri], prowincja hist. we Francji (obecnie dep. Cher i Indre); od 1101 uposażenie młodszych synów król.; 1465 włączone do Korony. bersalierzy, lekka piechota wł.; po II wojnie świat, nazwę b. przyjęły oddziały piechoty zmotoryzowanej jednostek szybkich. bersekerzy [staroisl., 'niedźwiedzioskórzy'], w sagach nordyckich wojownicy walczący z siłą i dzikością niedźwiedzia; również mężczyźni mający rzekomo zdolność przeobrażania się w niedźwiedzie. berso →bindaż. Berson ARTHUR, 1859-1943, niem. aeronauta i fizyk, pochodzenia pol.; wybitny nawigator balonowy; 1901 wzniósł się na wys. 10 800 m. Bertels JEWGIENIJ E., 1890-1957, radz. orientalista, iranista i turkolog; prof. uniw. w Leningradzie i Moskwie, czł. AN ZSRR; prace z zakresu literatury pers., tadż., Bernoulliego nierówność [n. -nuliego], starouzbeckiej. nierówność postaci (l+x) n ≥1+nx, w któ-

Bethmann-Hollweg 103 Berthelot [-tölo] M ARCELIN P IERRE, 1827-1907, fr. chemik i polityk; badania ra.in. w dziedzinie termochemii, chemii acetylenu, tłuszczów, materiałów wybuchowych. Berthier [bertjy] Louis ALEXANDRE, 1753-1815, marszałek Francji, książę Neuchâtel i Wagram; od 1789 w rewol. armii fr., 1800-07 min. wojny; 1805-14 szef sztabu; 1814 poparł Burbonów. Berthollet [-tolẹ] CLAUDE LOUIS DE, 1748-1822, chemik fr.; prace dotyczące statyki chem., powinowactwa chem.; wyznaczył skład ilościowy wielu związków chemicznych. Bertholleta sól →potasu chloran. Berthoud [-tu] FERDINAND, 1727-1807, szwajc. mechanik i zegarmistrz; autor licznych prac z dziedziny chromometrii. Bertillon [-tiją] ALPHONSE, 1853-1914, fr. badacz i propagator metod nauk. w kryminalistyce; twórca obiektywnych metod identyfikacji człowieka; pionier fotografii śledczej. Bertin [-tę] Louis FRANCOIS, 1766-1841, dziennikarz' fr., właściciel „Le Journal des Débats"; zwolennik monarchii konstytucyjnej. Berto GIUSEPPE, ur. 1914, pisarz wł.; powieści, nowele o tematyce związanej gł. z II wojną światową. Bertold E DWARD, 1912-65, działacz ruchu lud.; czł. BCh; kier. resortu rolnictwa i reform roi. PKWN; 1947 współzałożyciel PSL-„Nowe Wyzwolenie", zastępca czł. NKZSL. bertolidy, związki chem. (krystal.) nie stosujące się do prawa stałości składu na skutek nieregularhóści ich sieci krystalicznych. Bertrand [-trã] ALOYSIUS, 1807-41, poeta fr.; prekursor symbolizmu i surrealizmu; poematy prozą. Bertrand [-trã] MARCEL, 1847-1907, geolog fr.; wybitny tektonik; prof. École des Mines w Paryżu, czł. Akad. Nauk; twórca teorii płaszczowinowej budowy Alp. Bertran de Born [-trã dö b.], ok 1140ok. 1215, trubadur prowansalski, żołnierz; poezje o tematyce woj. i politycznej. Berwick-upon-Tweed [bęryk apontui:d], m. w W. Brytanii (Anglia), port przy ujściu rz. Tweed do M. Północnego; 12 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo; przemysł metal., chemiczny. Berwiński RYSZARD, 1819-79, poeta i działacz demokr. (gł. 1846-48); poezje rewol. (Marsz tu przyszłość); poemat satyr. Don Juan poznański; zbierał wielkopol. folklor. bery (masłówki), grupa odmian gruszy; owoce wydłużone, o aromatycznym, rozpływającym się miąższu. beryl Be, pierwiastek chem. o liczbie atom. 4, z grupy wapniowców; srebrzystoszary, lekki metal; używany m.in. do utwardzania stopów miedzi (brąz berylowy), niklu; związki trujące. beryl, minerał, krzemian berylu i glinu; przezroczysty lub przeświecający, o szklistym połysku; występuje gł. w pegmatytach lub gejzenach; używany gł. do otrzymywania pierwiastka berylu; odmiany przezroczyste, pięknie zabarwione — cenne kamienie szlachetne, np. szmaragd, akwamaryn. berylowce →wapniowce. Berzelius [berszẹliüs] JONS JACOB, 17791848, szwedz. chemik i mineralog; wyznaczył ciężary atomowe wielu pierwiastków, odkrył selen, cyrkon, tor, opracował teorię polarnej budowy związków chem.; wprowadził obecnie stosowane symbole pierwiastków. Berzsenyi [bẹrżeni] DANIEL, 1776-1836, poeta węg. epoki oświecenia; patriot. ody, elegie, pieśni i listy filoz.; przyjaciel Kazinczyego, wydał jego wiersze. berżera, niski, szeroki fotel, całkowicie wyściełany, z luźną poduszką; wszedł w użycie we Francji w 1 poł. XVIII w. Bes, mit. egip. bóstwo patronujące życiu kobiety; dawca spokojnego snu; wyobrażany w postaci śmiejącego się karła ze skó-

rą lwa na plecach; wizerunki B. — amuletami; wyrocznia snów w Abydos. Besançon [bözãsą], m. we wsch. Francji, nad rz. Doubs, ośrodek adm. dep. Doubs; 113 tys. mieszk. (1968); ośrodek produkcji zegarków; uzdrowisko; uniw.; muzea; zabytki rzym.; got. katedra, renes. i barok, budowle. Besant [besnt] ANNIE, 1847-1933, ang. pisarka i teozofka, wieloletnia prezeska Tow. Teozoficznego; autorka wielu prac (Esoteric Christianity). Besarabia, kraina hist. między Dniestrem, Prutem i wybrzeżem M. Czarnego (obecnie w Mołd.SRR i Ukr.SRR); od XIV w. część Mołdawii, 1812 przyłączona do Rosji (1856-78 południowowsch. B. należała do Rumunii), następnie w ZSRR; 1918-40 i 1941-44 anektowana przez Rumunię Beseler HANS VON, 1850-1921, generał niem., gubernator warsz., 1915-18 — Królestwa Poi.; współtwórca Aktu 5 listopada. besemerowanie (proces Bessemera), otrzymywanie stali (z ciekłej surówki) w konwertorach o wyprawie kwaśnej (cegła krzemionkowa), przez utlenienie surówki powietrzem; również proces otrzymywania miedzi z kamienia hutniczego. Beskid, szczyt w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją, w pobliżu Kasprowego Wierchu; 2009 m. Beskidy, pn., zewn. część Karpat, między rz. Beczwą a Czeremoszem; Przełęcz Łupkowska dzieli je na B. Wschodnie (w Polsce tylko Bieszczady Zach.) i B. Zachodnie (Babia Góra 1725 m); lasy mieszane, świerkowe z domieszką jodły i buka oraz świerkowe; źródła miner.; eksploatacja ropy naftowej; turystyka. Besnard [benạ:r] P AUL ALBERT , 18491934, fr. malarz i grafik bliski impresjonizmowi; portrety, dekoracyjne kompozycje figuralne i rodzajowe, malowidła ścienne. Besredka ALEXANDRE, 1870-1940, bakteriolog i serolog pochodzenia ros.; dyr. Instytutu Pasteura w Paryżu; twórca metody zapobiegania wstrząsom anafilaktycznym po podaniu surowicy; prace nad odpornością i anafilaksją. bessa, spadek kursu papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. Bessel FRIEDRICH WILHELM, 1784-1846, niem. astronom i matematyk; wyznaczył orbitę komety Halleya, stałe refrakcji, precesji i nutacji, zastosował heliometr do wyznaczania paralaks gwiazd; wyznaczył masy planet i elementy orbit księżyców Saturna oraz elementy elipsoidy ziemskiej; wprowadził funkcje B. Bessemer [bẹsymər] SIR HENRY, 1813-98, ang. inżynier i wynalazca; opracował m.in. proces otrzymywania stali w konwertorze kwaśnym (tzw. besemerowanie). Bessenyei [bẹszeniei] GYORGY, ok. 17461811, pisarz węg.; pierwszy wybitny przedstawiciel węg. oświecenia, wolterianin, założyciel Węg. Tow. Patriot.; tragedie, komedie, powieść. Besser WILLIBALD, 1784-1842, pol. botanik florysta; pedagog w Liceum Krzemienieckim, prof. uniw. w Kijowie; badacz flory Wołynia, Podola i Ukrainy. Besson BENO , ur. 1922, szwajc. reżyser i aktor; asystent B. Brechta (od 1949); w Deutsches Theater (od 1961) oryginalne inscenizacje dramatów Sofoklesa, Szekspira i sztuk współczesnych. Besson [besą] JACQUES , ok. 1500-69(?), fr. matematyk i mechanik; skonstruował tokarkę do gwintów; opisał różne przyrządy mat., tokarki, silniki wodne, traki, dźwignice. Best CHARLES HERBERT, ur. 1899, kanad. fizjolog i lekarz; prof. uniw. w Toronto; znany gł. z wyizolowania (wraz z F.G. Bantingiem) hormonu trzustki — insuliny. bestiariusz (zw. fizjologus), rodzaj opowieści tłumaczącej zasady etyki chrześc, na przykładzie życia fantast. i realnych zwierząt; popularny w średniowieczu;

źródło symboli zwierzęcych, stosowanych w rzeźbie i malarstwie (zwł. średniow.). bestseller [ang.], książka, która w określonym czasie cieszy się nadzwyczajnym popytem, niezależnie od swych wartości lit. i artystycznych. Bestużew ALEKSANDR A. (pseud. Marlinski), 1797-1837, ros. pisarz, poeta i krytyk lit.; dekabcysta, teoretyk romantyzmu; liryka, powieści hist., opowieści o tematyce kaukaskiej, prace krytycznoliterackie. Bestużew NIKOŁAJ A., 1791-1855, ros. publicysta i pisarz, dekabrysta; autor manifestu do narodu, skazany na katorgę za udział w powstaniu 1825. Bestużew-Riumin MICHAIŁ P., 1803-26, czołowy dekabrysta; współautor programu organizacji; kontakty z poi. Nar. Tow. Patriotycznym z ramienia Związku Pd.; stracony. Bestużewskie Kursy, wyższa 4-letnia szkoła żeńska w Petersburgu, kierowana 1829-97 przez K. Bestużewa-Riumina; uprawniała do nauczania w żeńskich szkołach średnich i niższych' klasach szkół męskich. beszamel, biały sos z zasmażki, żółtek i śmietany lub mleka; od L. Bechamel, smakosza fr. z końca XVII wieku. Beszowa, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; got. klasztor paulinów (XV w.). Betab Abdalhak Sufi, ur. 1888, poeta afgański; prof. uniw. w Kabulu; zbiory wierszy o formach tradycyjnych (kasydy, gazele); tworzy w języku perskim. betainy, związki org. o charakterze soli wewn., będące metylowymi pochodnymi aminokwasów; występują w znacznej ilości w roślinach, zwł. w buraku cukrowym. Betancourt [betãku:r] RÓMULO, ur. 1908, wenezuelski polityk i dziennikarz; 1945-48 i 1959-64 prezydent. beta promienie, β, elektrony (negatony lub pozytony) wysyłane przez jądra atomowe w wyniku rozpadu promieniotwórczego. betatron, cykliczny akcelerator przyśpieszający elektrony do energii rzędu 102 MeV; stosowany jako źródło strumieni elektronów wykorzystywanych do badań w dziedzinie fizyki jądra atomowego. betel, środek podniecający używany do żucia gł. w Azji, przyrządzany ze świeżych liści pieprzu betelowego, nasion areki i in.; ma działanie orzeźwiające, lecz ujemnie wpływa na uzębienie. Betelgeuse (Betelgez), α On, gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona, o jasności ok. 0,m7. betelowa palma →areka. Bethe [bẹ:tə] HANS ALBRECHT, ur. 1906, fizyk amer.; prof. uniw. Cornell; dyr. departamentu w ośrodku badań jądrowych w Los Alamos; podał wyjaśnienie energii gwiazd; nagr. Nobla. Bethesda [betẹzdə], m. w USA (Maryland), w zespole miejskim Waszyngtonu; 76 tys. mieszk. (1970): kompleks szpitali i instytucji medycznych. Bethlehem [betiəm], m. w USA (Pensylwania), w zespole miejskim Allentown; 72 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., elektrotechn., włók.; uniwersytet. Bethlehem [betliəm], m. w Republice Pd. Afryki (Orania); 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Bethlehem Steel Corporation [bẹtliəm sti:l ko: rpərẹjszn], amer. holding przedsiębiorstw produkujących stal surową, zał. 1904; kontroluje 15% mocy produkcyjnej przemysłu stal. USA. Bethlen [bẹtlen] GÁBOR, 1580-1629. książę Siedmiogrodu od 1613, król Węgier 1620-21; okres panowania B. — „złoty wiek" Siedmiogrodu. Bethlen [betlen] ISTVAN, 1874-1946, prawicowy polityk węg.; premier 1921-31; od 1932 w opozycji; w czasie II wojny świat, rzecznik orientacji anglosaskiej. Bethmann-Hollweg [bẹ:tman h.] T HEO BALD, 1856-1921, polityk niem., reprezen-

104 Bethune tant kół junkierskich; 1909-17 kanclerz Rzeszy i premier Prus; kontynuator bismarckowskiej polityki ucisku Polaków. Bethune [bətju:n] NORMAN, 1890-1939, chirurg kanad., specjalista w dziedzinie torakochirurgii; lekarz i organizator służby zdrowia w hiszp. armii republ. i chin. armii lud.wyzwoleńczej. Béthune [betün], m. w pn. Francji (Flandria); 27 tys. mieszk., zespół miejski 145 tys. (1968); przemysł metal., chem.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Betlejem, m. w Jordanii, na pd. od Jerozolimy; 59 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; ośr. kultu rel. chrześcijan; ośr. turystyczny. BET metoda, metoda oznaczania powierzchni wewn. ciał stałych przy pomocy adsorpcji na niej gazów, np. azotu, argonu. betokson, kwas β-naftoksyoctowy, regulator wzrostu roślin stosowany w uprawie wczesnych odmian pomidorów w celu zwiększenia plonu. beton, stwardniała mieszanina spoiwa (najczęściej cementu), wody i kruszywa; jako kruszywo stosuje się piasek, żwir, gruz, żużel, kruszywa lekkie (np. gliniec, keramzyt); b. lekkie (np. piano- i gazobeton) wykonuje się bez kruszywa, spulchniając zaczyn cementowy chem. środkami. betoniarka, maszyna do wytwarzania masy betonowej przez zmieszanie składników betonu. Bet Pak Dała (Step Głodowy Północny), obszar pustynny w Kazach. SRR, na zach. od jez. Bałchasz; wys. 300-350 m; roczna suma opadów ok. 200 mm; wykorzystywany jako pastwiska. Betsabee, wg Biblii kochanka Dawida i — po śmierci męża Uriasza — jego żona; matka Salomona; częsty temat wr sztuce. better late than never [bẹtə lęjt dən nẹwə r ; ang.], lepiejr późno niż wcale. Betterton [bẹtə tn] T HO MAS 1635(?)1710, aktor ang.; role w tragediach i komediach Szekspira i autorów epoki restauracji; dyr. teatrów; adaptator wielu sztuk. Betti ENRICO, 1823-92, wł. matematyk i fizyk; 1872 sformułował tzw. twierdzenie B. stosowane w teorii sprężystości. Betti UGO, 1892-1953, wł. poeta i dramaturg; dramaty (Trąd w pałacu sprawiedliwości), poezje refleksyjne, scenariusze filmowe. Bettiego twierdzenie (zasada Bettiego, zasada wzajemności przemieszczeń), mech.: jeżeli na ciało sprężyste działają kolejno 2 układy sił, to prace sił każdego układu na przemieszczeniach wywołanych drugim układem są takie same; stosowane przy obliczaniu układów hiperstatycznych. Betyckie Góry (Andaluzyjskie Góry), góry w pd. Hiszpanii; dł. ok. 600 km, wys. do 3478 m (Mulhacen); powyżej 2500 m — wieczne śniegi. Beuel [boiəl], m. w NRF (Nadrenia Pn. Westfalia), nad Renem, naprzeciw Bonn; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., drzewny. Beust [boist] FRIEDRICH VON, 1809-86, polityk saski i austr.; premier austr. 186771, doprowadził do przekształcenia monarchii habsburskiej w Austro-Węgry. BeV, symbol stosowany gł. w krajach anglosaskich na 9 oznaczenie jednostki energii równej 10 eV; pol. odpowiednik — GeV. Bevan [bewn] ANEURIN, 1897-1960, polityk bryt.; przywódca lewicy w Partii Pracy, działacz związkowy; 1945-51 min. zdrowia, wprowadził państw, służbę zdrowia. Beveland [bẹ:felant], wyspy hol. przy ujściu Skaldy (B. Pn. i B. Pd.); w ramach Planu Delta połączone ze sobą i z wyspą Walcheren. Beveridge [bẹwərydż] S IR WILLIAM HENRY, 1879-1963, bryt. ekonomista i polityk, liberał; 1942 opracował tzw. plan B. Beveridge'a plan [p. bewərydża], opracowany 1942 przez W.H. Beveridge'a me-

moriał w sprawie ubezpieczeń i związanych z nimi zagadnień; stał się podstawą polityki socjalnej W. Brytanii. Beverly Hills [bẹwə rly hylz], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 33 tys. mieszk. (1970); ekskluzywne dzielnice mieszkaniowe.i Beverwijk [be:fərwe k], m. w zach. Holandii; 42 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chemiczny. Bevin [bewyn] ERNEST, 1881-1951, polityk bryt.; prawicowy przywódca Partii Pracy i związków zaw.; 1940-45 min. pracy, 1945-51 spraw zagranicznych. Bevk FRANCE, ur. 1890, pisarz słoweń.; powieści i opowiadania psychol. i hist., książki dla młodzieży. bewatron, akcelerator cząstek naładowanych, służący do przyśpieszania protonów do energii rzędu 10 9 eV = 1 GeV. Bewziuk WOJCIECH, ur. 1902, generał; współorganizator i dowódca 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki; 1947-55 dowódca artylerii WP i Warsz. Okręgu Wojskowego. Bex [be] (Bex-les-Bains), uzdrowisko ze źródłami miner, i ośr. turyst.-wypoczynkowy w Szwajcarii (Vaud); 5 tys. mieszk (1966). Bexhill [bẹkshyll], m. w W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad kanałem La Manche ; 32 tys. mieszk. (1966). Bexley [bẹksly], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 215 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn.; funkcje mieszkaniowe. Beyer HENRYKA, 1782-1855, malarka; prowadziła w Warszawie szkołę mal. dla kobiet; martwe natury z kwiatami, owocami. Beyer KAROL, 1818-77, numizmatyk, kolekcjoner, fotograf; twórca wielkiego zbioru monet pol.: inicjator „szkoły" fotografii w służbie społeczeństwa i nauki. Beyle [bel] HENRI →Stendhal. Beyoğlu [bejoghłu], część Stambułu, na pn. wybrzeżu zat. Złoty Róg. bez: 1) →bez dziki; 2) lilak. beza, suche ciastko z piany białek zmieszanej z gorącym syropem cukr.; spożywane często z kremem, lodami i zupami owocowymi. Beza (de Bése) [do bę:z] T HEODORE, 1519-1605, fr. teolog kalwiński; prace teol., historia reformacji we Francji, tłumaczenie i wydanie krytyczne Biblii. bezan, żegl.: 1) przedrostek określający części omasztowania, ożaglowania lub olinowania na bezanmaszcie; 2) trójkątny żagiel używany niekiedy na statku jednomasztowym, z tyłu za żaglem zamocowanym na maszcie; 3) bezanżagiel, żagiel gaflowy rozpięty między gaflem a bomem na bezanmaszcie lub stermaszcie. bezanmaszt, tylny maszt na wielomasztowym żaglowcu, z wyjątkiem statków o pełnym ożaglowaniu rejowym; na żaglowcu 2-masztowym b. jest maszt tylny, jeśli jest on niższy od przedniego. bezansztaksel (apsel), dolny żagiel biegnący skośnie między grotmasztem i bezanmasztem na statkach o ożaglowaniu mieszanym. bezczaszkowce (Acrania), podtyp zwierząt mor. z typu strunowców; ok. 30 gąt.; prymitywna budowa, szkielet osiowy w postaci struny grzbietowej; tryb życia denny; np. lancetnik. Bezdany (stacja kolejowa na pn.-wsch. od Wilna), 1908 zamach PPS-Frakcji Rewolucyjnej na ros. pociąg pocztowy. bezdech, zatrzymanie czynności oddechowej — świadome (próby czynnościowe) lub chorobowe (porażenie ośrodka oddechowego), a także wskutek spadku poziomu CO2 we krwi w wyniku nadmiernej czynności oddechowej. bezdętkowa opona, opona szczelnie osadzana na obręczy koła, pokryta wewnątrz warstwą lepkiej substancji uszczelniającej miejsca uszkodzenia i przebicia; nie wymaga dętki. bez dziki (Sambucus), wysoki krzew leśny; w Polsce rośnie dziko i uprawiany

w parkach bez czarny, zw. lekarskim, o leczn. kwiatach, owocach (czarnych), liściach i korze; potocznie nazwą b. okreś la się lilak. bezechowa komora, pomieszczenie wyłożone materiałem dźwiękochłonnym, umożliwiające wykonywanie pomiarów akustycznych w warunkach analogicznych do warunków istniejących w otwartej przestrzeni. bezgłos (afonia), utrata dźwięczności głosu wskutek upośledzenia czynności strun głosowych; chory mówi tylko szeptem; objaw chorób krtani lub zaburzeń nerwicowych (histeria). bezgotówkowy obrót, system wzajemnych rozliczeń między jednostkami gospodarki nar. polegający na regulowaniu zobowiązań przelewem z rachunku bankowego dłużnika na rachunek bankowy wierzyciela. bezgrzebieniowce (Ratitae), podgromada ptaków; nie latają, skrzydła uwsteczhione, silne nogi o 2 lub 3 palcach; przeciwstawiane grzebieniowcom; do b. należą: strusie, kazuary, nieloty. bezideowość, określenie postawy jednostek i grup społ. nie posiadających idei nadrzędnych (ideologii); stosowane gł. na określenie postawy programowo obojętnej wobec idei społ. i politycznych. Béziers [bezjy], m. w pd. Francji (Langwedocja), nad Kanałem Południowym; 80 tys. mieszk. (1968); ośr. produkcji wina i handlu winem. bezkręgowce (Evertebrata), potoczna nazwa wielokomórkowców nie mających kręgosłupa; obejmują liczne typy zwierząt, różne morfologicznie i filogenetycznie; przeciwstawiane kręgowcom. bezkrólewie (interregnum), w monarchiach elekcyjnych okres od śmierci lub abdykacji króla do koronacji jego następcy. „bezkrólewie wielkie", 1250-73, okres zaniku władzy ces. w Niemczech od upadku Hohenstaufów do elekcji Rudolfa I Habsburga. bezlotki →pingwiny. bezłożyskowce, nazwa 2 podgromad ssaków: stekowców i torbaczy; cechuje je brak lub b. pierwotny rozwój łożyska; przeciwstawiane 3 podgromadzie — łożyskowcom. Bezmaski HENRYK →Posner Stanisław. bezmocz (anuria), zatrzymanie wytwarzania moczu przez nerki (uszkodzenie miąższu, zatkanie kanalików nerkowych, zaburzenia czynnościowe); również niemożność wydalania moczu (porażenie mięśni pęcherza, zwężenie lub zatkanie cewki moczowej). bezogonowiec, samolot lub szybowiec bez wydzielonego usterzenia wysokości; funkcję sterów wysokości spełniają — obok funkcji lotek — ruchome częSci skrzydeł (sterlotki); kadłub krótki lub bez kadłuba (latające skrzydło). bezokolicznik, forma czasownika wyrażająca czynność, bez określenia osoby, czasu, trybu i liczby; często operuje formą strony i rodzaju czynności, np. palić, palić się, myć, umyć. Bezold [be:colt] CARL CHRISTIAN, 18591922, orientalista niem.; prof. filologii orientalnej uniw. w Heidelbergu; prace z dziedziny etiopistyki, asyrologii. Bezout [bezu] É TIENNE, 1730-83, matematyk fr.; autor prac z algebry wyższej (m.in. tzw. twierdzenie B.). Bézouta twierdzenie [t. bezuta]: na to, by liczba a była pierwiastkiem wielomianu W(x), potrzeba i wystarczy, żeby wielomian W(x) był podzielony przez x—a. bezowodniowce (Anamnia), kręgowce nie wytwarzające w rozwoju zarodkowym błon płodowych — krągłouste, ryby, płazy; skóra z licznymi gruczołami śluzowymi; przeciwstawiane owodniowcom. bezpaństwowiec, osoba, która nie posiada obywatelstwa żadnego kraju (nigdy nie posiadała obywatelstwa bądź utraciła je, nie nabywając innego).

Bhasa 105' Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), sanacyjna organizacja, zał. 1928 przez W. Sławka; skupiała zwolenników polityki J. Piłsudskiego; rozwiązana 1935, kontynuacją BBWR był zał. 1937 OZON. bezpieczeństwa współczynnik (stopień pewności), stosunek obciążenia niszczącego konstrukcję do obciążenia dopuszczalnego; określa zapas bezpieczeństwa konstrukcji. bezpieczeństwo i higiena pracy (bhp), zespół warunków zapewniających wyeliminowanie lub maksymalne ograniczenie ujemnego wpływu środowiska pracy na organizm pracujących; specjalne przepisy obejmują ogół środków z dziedziny techniki, organizacji pracy, pedagogiki i. psychologii pracy, higieny oraz prawa. bezpieczeństwo publiczne, całość porządku i urządzeń społ. chroniących państwo i obywateli przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego; w znaczeniu węższym ochrona ustroju przed zamachami na podstawowe instytucje polit. państwa. bezpieczeństwo zbiorowe, system polit.-prawny mający na celu utrwalenie pokoju poprzez ustanowienie zakazu agresji i zobowiązanie się sygnatariuszy układu o z.b. do pomocy państwusygnatariuszowi, które padnie ofiarą agresji. bezpiecznik, wojsk, urządzenie w broni ręcznej i maszyn, zabezpieczające przed mimowolnym strzałem. bezpiecznik elektryczny, przyrząd do przerywania obwodu elektr., gdy płynący w nim prąd przekroczy określoną wartość w ciągu określonego czasu; zabezpiecza odbiornik energii elektr. lub instalację elektr. przed zniszczeniem; najczęściej topikowy. bezpierzki, anat. →apteria. bezpłciowe rozmnażanie, rozmnażanie bez udziału komórek rozrodczych, dokonywane np. przez podział, pączkowanie, za pośrednictwem zarodników; powszechne u niższych zwierząt i roślin. bezpłodność, biol. →agamia. bezpłodność, med. →niepłodność. bezpodstawne wzbogacenie (niesłuszne wzbogacenie), prawo uzyskanie korzyści majątkowej cudzym kosztem bez podstawy prawnej (np. przelew kwoty na niewłaściwy rachunek bankowy); z reguły podlega zwrotowi. bezpopowcy, prawosł. grupa wyznaniowa powstała w Rosji w XVII w., nie uznająca zreformowanych przez Nikona święceń, głosząca radykalne społ.-polit. poglądy. bezpostaciowe ciało (ciało amorficzne), ciało w stałym stanie skupienia, nie mające prawidłowej wewn. budowy atomowej (tzn. niekrystaliczne) i wynikających z niej własności (np. anizotropii). bezpośrednie barwniki (barwniki substantywne), grupa barwników utrwalających się na włóknach roślinnych bezpośrednio z roztworu bez pomocy zapraw i innych środków; do b.b. należą gł. rozpuszczalne w wodzie barwniki azowe. bezprawność, prawo zachowanie adresata normy prawnej sprzeczne z tą normą. Bezprym, ok. 986-ok. 1032, najstarszy syn Bolesława Chrobrego; 1031 usunął Mieszka II i objął rządy w Polsce; zginął z rąk opozycji magnackiej. bezprzedmiotowa sztuka, szt. plast. → abstrakcyjna sztuka. bezrobocie, zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; występuje w skali masowej w kapitalizmie. bezrobocie sezonowe, bezrobocie powodowane periodyczną zmiennością warunków klimat, oraz cyklów produkcyjnych w niektórych dziedzinach działalności gosp., gł. w rolnictwie; w najsilniejszym stopniu występuje w słabo rozwiniętych krajach rolniczych. bezrobocie strukturalne, bezrobocie

związane ze strukturą gospodarki kapitalistycznej, która nie stwarza możliwości zatrudnienia wszystkich osób poszukujących pracy. Bezruč PETR (właśc. Vladirnir Vašek), 1867-1958, poeta czes.; liryka patriot. o mocnych akcentach społecznych. bezsenność, zaburzenie snu, utrudnione zasypianie lub trwałe przedwczesne budzenie się; przyczyny liczne, gł. pobudzenie kory mózgowej nadmierną pracą umysłową, używkami, niektórymi lekami. bezsoczność (achylia), brak soków żołądkowych, gł. brak w treści żołądka kwasu solnego i pepsyny; częsta w niedokrwistości złośliwej, raku żołądka, nieżycie zanikowym żołądka. bezstopniowa przekładnia, przekładnia, której przełożenie można zmieniać w sposób ciągł y; me ch., hydraul i czna lub elektr.; używana gł. w obrabiarkach i pojazdach. bezszczękowce (bezżuchwowce, Agnatha), grupa kręgowców obejmująca współczesne krągłouste i kopalne ostrakodermy. beztlenowce, biol. →anaerobionty. bezwarunkowa nierówność, nierówność prawdziwa dla każdej wartości zmiennej (lub zmiennych), która w niej występuje (np. 1+x2 + y2 >0). bezwiorowa obróbka, obróbka (np. kucie, odlewanie, tłoczenie) metali i tworzyw sztucznych, polegająca na nadawaniu materiałowi żądanego kształtu bez skrawania. bezwład, med. →porażenie. bezwładności koło, mech. wykres kołowy pozwalający wyznaczyć momenty bezwładności figury płaskiej względem osi układu współrzędnych przy jego obrocie. bezwładności moment, mech. wielkość charakteryzująca rozkład masy ciała (materialny m.b.) lub jego formę geom. (geom. m.b.); określany względem punktu (biegunowy m.b.) lub osi (osiowy m.b.): J =r2 im i, gdzie ri — odległość od punktu (lub osi) i-tego elementu ciała (lub figury), mi— masa (lub pole powierzchni) tego elementu. bezwładności siła (d'Alemberta siła), pozorna siła wprowadzana przy opisie ruchu ciał względem układów nieinercjalnych (np. siła Coriolisa, siła odśrodkowa). bezwładności zasada, pierwsza zasada dynamiki Newtona. bezwładność, fiz. zdolność wszystkich ciał do zachowania swego stanu ruchu (niezmienionej prędkości, stanu spoczynku) w przypadku równoważenia się sił działających na te ciała. bezwodniki kwasowe, tlenki, które łącząc się z wodą tworzą kwasy nieorg., np. trójtlenek siarki SO3 jest bezwodnikiem kwasu siarkowego H2SO4. bezwodniki kwasów organicznych, związki chem. otrzymywane przez odwodnienie kwasów karboksylowych; stosowane w syntezie org. do estryfikacji i wprowadzania grupy acylowej. bezwodniki zasadowe, tlenki, które łącząc się z wodą tworzą zasadowe wodorotlenki, np. tlenek sodu Na 2 O. bezwzględna (absolutna) wartość liczby a, sama ta liczba, jeżeli a ≥ 0, lub —a, jeżeli a < 0; oznacza się ją symbolem │a│; w przypadku liczb zespolonych b.w.l. z = a+bi, czyli ‌ z ‌ definiuje się jako √a2+b2. bezwzględny układ jednostek miar, układ jednostek miar oparty na jednostkach długości, masy i czasu (LMT) jako podstawowych; np. układy CGS, MKS. bezzębie, brak wszystkich zębów w żuchwie i szczęce górnej, gł. wskutek starzenia się organizmu, chorób dziąseł lub przewlekłych schorzeń wyniszczających. bęben (tambur), arch.: 1) cylindryczna lub wieloboczna podstawa kopuły; 2) cylindryczny blok kam. — część składowa trzonu kolumny.

bęben, muz. instrument, perkusyjny (membranofon), złożony z korpusu rezonansowego i 1 lub 2 membran; odmiany: tołumbas, werbel, tastiburyn, taraban. bębenek, małe (dł. do 1 m) pułapkowe narzędzie połowu ryb w płytkich wodach śródlądowych; tkanina sieciowa rozpięta na kilku drewn. obłąkach. bębenek baskijski (tamburyn), instrument muz. perkusyjny (membranofon), z błoną na jednej stronie obręczy zaopatrzonej w blaszki i niekiedy dzwonki. bębenkowa błona, anat. cienka, napięta błona zamykająca od zewnątrz jamę bębenkową (ucho środk.); u ssaków i człowieka połączona z pierwszą kostką słuchową — młoteczkiem, u płazów, gadów i ptaków — z końcem pojedynczej kostki słuchowej. bęben linowy, element dźwignic, wciągarek itp., zwykle w postaci metal, pustego wewnątrz walca, na który nawija się lina podnosząca lub przesuwająca transportowany przedmiot. bębnica, med. →wzdęcie. bębnowanie, oczyszczanie drobnych odlewów przez ich wzajemne ocieranie się podczas ruchu w wolno obracającym się bębnie; niekiedy do bębna wprowadza się dodatkowe środki ścierne. Będomin, w. w pow. kościerskim. woj. gdańskim; w dawnym dworku Wybickich — punkt muzealny Józefa Wybickiego. Będzin, m. pow. w woj. katowickim, nad Czarną Przemszą; 42,8 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. GOP; huta metali nieżel.; przemysł metal., skórz.; teatr; got. zamek fundacji Kazimierza W. (XIV w., przebudowany XIX w.) — obecnie muzeum; fragmenty murów miejskich (XIV w.), późnobarok. pałac (XVIII-pocz. XIX w.). — Prawa miejskie 1358; od pocz. XIX w. rozwój górnictwa i hutnictwa; udział mieszkańców w powstaniach nar.; w okresie międzywoj. ośr. ruchu robotn.; podczas okupacji hitlerowskiej w wyniku eksterminacji liczba mieszkańców zmniejszyła się o ok. 26 tys. osób (5Ou/o ogółu); filia obozu oświęcimskiego. BGK →Bank Gospodarstwa Krajowego. Bhadrawati, m. w Indii (Majsur); 66 tys. mieszk. (1961); huta żelaza. Bhadża, miejscowość w Indii (Maharasztra), ok. 50 km od Bombaju; zespół 18 jaskiniowych buddyjskich świątyń skalnych (II w. p.n.e.). Bhagalpur, m. w Indii (Bihar), nad Gangesem; 171 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., wełn., jedwabn.; uniwersytet. Bhagawadgita (Gita), poemat filoz. z Mahabharaty. odgrywający znaczną rolę w religii i filozofii ind.; zawiera zasadę bhakti, najstarszy system sankhii i jogi. Bhakkar, m. w środk. części Pakistanu Zach.; 22 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Bhakra Nangal, system budowli wodnych w Indii, na rz. Satledż, na granicy stanu Pendżab i terytorium związkowego Mimaczal-Pradesz; elektrownia wodna o mocy ok. 1200 MW. bhakti, termin używany w hinduizmie na określenie drogi miłości i oddania się bogu jako jednej z 4 dróg zbawienia (mokszy). Bharat (Bharatwarsza), ziemia potomków Bharatv, sanskr. nazwa Indii. Bharatendu HARIŚCZANDRA, 1850-85, ind pisarz i dramaturg: powieści, dramaty hist.; pisał w języku hindi. Bharocz (ang. Broach). m. w Indii (Gudżarat), port nad rz. Narbada; 74 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż., szklarski; rzemiosło. Bhartrihari. VII w., poeta ind.; autor cenionego zbioru 300 aforyzmów sanskr., o umiejętności życia, miłości oraz wyrzeczeniu się świata. Bhasa, ok. II w., dramaturg; ind.; 13 zachowanych dramatów, niektóre oparte na motywach eposów Mahabharaty i Ramajany.

106 Bhaskara Bhaskara, IX w., ind. filozof, teoretyk wedanty, autor komentarza do Brahmasutry. Bhaskara ACARYA, ok. 1114-ok. 1185, matematyk ind., autor popularnego zbioru zadań Lilawati ['czarująca']. Bhatgaon, m. w Nepalu, w kotlinie Katmandu; 37 tys. mieszk. (1961); biblioteka sanskr. rękopisów; liczne zabytki architektury świeckiej i sakralnej; świątynie Bhawani (XVIII w.), Kriszny i Ganesi. Bhatpara, m. w Indii (Bengal Zach.), na pn. od Kalkuty, nad rz. Hugli; 158 tys. mieszk. (1968); przemysł jutowy, bawełn., papiern.; rzemiosło (ceramika, tkaniny). Bhawabhuti, ok. VIII w., poeta sanskr.; autor cenionych dramatów, m.in. Malati i Madhawa. Bhawnagar, m. w Indii (Gudżarat), port mor. na płw. Kathijawar; 213 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., spożywczy. BHE →Przesiedleńców Partia. bhikszu, ind. wędrowny asceta utrzymujący się z jałmużny, najczęściej bramin praktykujący ascezę lub mnich buddyjski. Bhilaj, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 133 tys. mieszk. (1961); ośr. hutnictwa żel., przemysł mat. budowlanych. Bhilowie, lud w górach Indii Srodk. w pn.-wsch. części stanu Gudżarat; ok. 1,5 mln; łowiectwo i zbieractwo; przyjęli język gudżarati. Bhiwani, m. w Indii (Hariana); 58 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn.; ośr. handlowy. Bhopal, m. w Indii, stol. stanu MadhjaPradesz; 296 tys. mieszk., zespół miejski 416 tys. (1968); przemysł bawełn., maszyn., spoż.; rzemiosło; węzeł kolejowy. bhp →bezpieczeństwo i higiena pracy. Bhubaneszwar, m. w Indii, stoi. stanu Orisa, w delcie rz. Mahanadi; 38 tys. mieszk. (1961); ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu; liczne świątynie, m.in. słynna siwaicka Lingaradży z IX w. Bhusawal, m. w Indii (Maharasztra); 74 tys. mieszk. (1961); warsztaty kol.; przemysł bawełn.; rzemiosło; węzeł kolejowy. Bhutan, państwo w Azji, we wsch. Himalajach; 47 tys. km2, 750 tys. mieszk. (1968), gł. Bhotyjczycy; stol. letnia Thimphu, zimowa — Punakha; j.u. tybetański; jeden z najsłabiej rozwiniętych krajów świata; uprawa ryżu, pszenicy, jęczmienia; koczownicze pasterstwo; leśnictwo i zbieractwo. — Księstwo feud., od XVII w. w zależności od Tybetu; od XIX w. penetracja bryt.; monarchia absolutna (głową państwa i szefem rządu — maharadża); od 1949 polityką zagr. kieruje India; czł. ONZ od 1971. Bhutto ZULFIKAR ALI, ur. 1928, polityk pakistański, prawnik; wielokrotny minister: handlu (1958-60), do spraw Kaszmiru (1960), spraw zagr. (1963-66), energii atomowej (1964-66); założyciel i przywódca (od 1967) Partii Lud. Pakistanu. Bi, symbol pierwiastka chem. bizmutu. Biadula ZMITROK (właśc. Samuił Płaunik), 1886-1941, pisarz białorus.; wiersze i opowiadania ukazujące gł. przedrewol. wieś białoruską. Biafra, zatoka O. Atlantyckiego, u wybrzeży zach. Afryki, część Zat. Gwinejskiej. Biak, największa wyspa w archip. Schoutena (Indonezja); ok. 20 tys. mieszk.; międzynar. lotnisko (Mokmer); gł. m. Bosnek. „biali", obóz polit. pol. liberalnego ziemiaństwa, burżuazji, inteligencji (millenerzy) działający 1861-63 w Królestwie Pol., przeciwny „czerwonym"; walkę zbrojną odsuwali, propagując pracę org.; do powstania 1863 przystąpili licząc na interwencję mocarstw, dążyli do zdobycia władzy i ograniczenia radykalizmu społ. powstania; gł. działacze: A. Zamoyski. L. Kronenberg, K. Majewski i in. Bialskie Góry, pasmo górskie w Sudetach Wsch., częściowo w Czechosłowacji; najwyższy szczyt Postawna 1120 m.

Biała, rz., pr. dopływ Dunajca; dł. 94 km, dorzecze 984 km2; gwałtowne wezbrania. Biała, m. w pow. prudnickim, woj. opolskim, nad rz. B.; 2,7 tys. mieszk. (1968); zakłady dziewiarskie; got. mury (XV-XVI w.), renes.-barok. zamek (XVIXVII w.); prawa miejskie 1327. biała biegunka, wet. →biegunka piskląt. Biała Cerkiew, m. w Ukr.SRR (obw. kijowski), nad rz. Roś; 99 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., mat. bud., spoż., obuwniczy. białaczka (leukemia), choroba o charakterze nowotworowym; nadmierne wytwarzanie i nieprawidłowe dojrzewanie krwinek białych, których liczba może3 dochodzić do kilkudziesięciu tys. w 1 mm krwi. Białaczów, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim; tartak; neoklasycyst. pałac ( X V I I I w.) , park z romant. ruinami; XIII W.-1869 miasto. Biała Głuchołaska, rz., pr. dopływ Nysy Kłodzkiej; dł. 60 km, dorzecze 388 km 2 . „biała gorączka" →delirium tremens. Biała Góra (wzgórze w Czechosłowacji, na zach. od Pragi), 1620 klęska protestantów czes. zadana przez wojska cesarskie; odtąd Czechy stały się dziedzicznym krajem Habsburgów. biała gwardia, nazwa nadawana wojskom kontrrewol. i obcych interwentów podczas wojny domowej w Rosji oraz związkom polit. na emigracji występującym przeciw ZSRR. biała izba, izba bez paleniska w chacie chłopskiej; była sypialnią i izbą gościnną; mieściła najcenniejszy dobytek: do XX w. zachowana na Podhalu. Biała Lądecka, rz., pr. dopływ Nysy Kłodzkiej; dł. 53 km, dorzecze 310 km2; gwałtowne wezbrania. biała odmiana człowieka (europeidzi), jedna z 3 odmian człowieka współcz.; skóra jasna różnych odcieni; oczy i włosy (faliste lub proste) często jasne; brak fałdy mongolskiej; twarz ortognatyczna z rozwiniętą bródką; nos wąski, wystający; silne owłosienie ciała; pierwotne rozmieszczenie: Europa, pn. Afryka, pd.zach. Azja. Biała Piska, m. w pow. piskim, woj. olsztyńskim; 3,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewny; prawa miejskie 1722. biała plamistość, choroba grusz, porzeczek, pomidorów i in., powodowana przez grzyby pasożytnicze; objawy: na liściach białoszare plamki, z ciemnymi punktami, czasem z obwódką. Biała Podlaska, m. pow. w woj. lubelskim, nad Krzną; 26,2 tys. mieszk. (1970); przemysł wełn., drzewny i spoż.; późnorenes. kościół (XVI/XVII w.), barok, zespoły klasztorne (XVII-XVIII w.) i fragmenty pałacu (XVII w.). — Prawa miejskie w XV w.; w XVI-XVII w. ośrodek oświaty (własność Radziwiłłów); 1905-07 silny ośr. ruchu socjalist.; w okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje, m.in. IX 1942 hitlerowcy rozstrzelali ok. 3,5 tys. osób; duże obozy jeńców radz. w Sielczyku i Woskrzenicach oraz 1941-44 w B.P. — jeńców radz. i wł.; rejon działania pol. i radz. partyzantki. Biała Przemsza, jedna ze źródłowych rzek Przemszy; dł. 68 km, dorzecze 873 km2. Biała Puszcza, nazwa obszaru pd. części Pus z czy Kurpiowski e j , mi ę dz y N arwi ą i Bugiem. Biała Rawska, m. w pow. rawskim, woj. łódzkim; 2,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1498 (do 1870) i 1925. — W 1905 wielka manifestacja mieszkańców i okolicznych chłopów; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1800 mieszk. (ponad 50%). biała rdza, roln. →bielik. biała sapota (kazimira, Casimiroa edulis), wiecznie zielone drzewo pochodzące z Ameryki Środk., tam uprawiane dla smacznych, soczystych owoców o średn. do 10 cm.

Biała Słatina, m. w pn.-zach. Bułgarii; 14 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., odzieżowy. Białaszewicz KAZIMIERZ, 1882-1943, fizjolog, biochemik; prof. uniw. w Warszawie, czł, PAU; współzałożyciel i dyr. Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego; prace z biochemii rozwoju, fizjologii wchłaniania jelitowego i fizjologii pracy. biała uszlachetniona koza, krajowa rasa mlecznych kóz, wyhodowana z saaneńskiej i miejscowej śląskiej; bezroga; sierść krótka, biała; rocznie do 1000 kg mleka. Biała Wisełka, jedna ze źródłowych rzek Wisły. biała zwisłoucha polska rasa świń, rasa typu mięsnego (bekonowego) i ogólnoużytkowego; głowa duża, tułów długi; cięż. 300-350 kg; płodna. Białe, jezioro w Puszczy Augustowskiej (woj. białostockie); pow. 485 ha, głęb. do 30 m; na zach. łączy się z jez. Necko, na wsch. — z Jez. Studzienicznym; przechodzi Kanał Augustowski. białe ciałka krwi →leukocyty. Białecki ANTONI , 1836-1912, prawnik; prof. prawa międzynar. w Szkole Gł. w Warszawie, po jej likwidacji prof. Uniw. Warsz.; m.in. wydawca Volumina legum. Białego Dolina, niewielka dol. w Tatrach Zach., na pd. od Zakopanego; w dolnej części rezerwat przyrody (pierwotny las bukowo-jodłowy). Białego Orła Order, najwyższe poi. odznaczenie w 1. 1705-1939, ustanowione przez Augusta II; po 1945 nie nadawane. Białe Góry, grupa górska w pn. Appalachach (USA); wys. do 1917 m (G. Waszyngtona); lasy. Białe Jezioro, jez. w eur. części ZSRR; pow. 1125 km2, głęb. ok. 4 m; połączone z jez. Onega. Białej Wody Dolina, dol. w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja); płynąca Biała Woda stanowi górny bieg rz. Białki. Białe Morze, część M. Arktycznego, między2 Płw. Kolskim a Kanin; pow. 90 tys. km , głęb. do 340 m, zasolenie 30‰; gł. port Archangielsk; połączone z M. Bałtyckim Kanałem Białomorsko-Bałtyckim. białe złoto, stop złota z niklem (zazwyczaj z dodatkiem cynku) lub z palladem, platyną; stosowany na wyroby jubilerskie, w zdobnictwie oraz w dentystyce. białka, występujące w każdym organizmie wielkocząsteczkowe związki chem. zbudowane z aminokwasów; substancje nierozpuszczalne (b. włókniste) lub rozpuszczalne (b. globularne) w wodzie, z wytworzeniem roztworów koloidowych; łatwo ulegają denaturacji; b. proste zbudowane tylko z aminokwasów, b. złożone są połączeniami b. prostych z innymi związkami chem.; niezbędny składnik pożywienia. Białka, rz., pr. dopływ Dunajca; dł. 40 km, dorzecze 232 km2; odwadnia Morskie Oko i jeziora w Dol. Pięciu Stawów Polskich; stanowi granicę z Czechosłowacją (na dł. 12 km). Białka, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., na Podhalu, nad B.; miejscowość letniskowa; kościół drewn. (ok. 1700). białkomocz (albuminuria), obecność w moczu ciał białkowych, przesączonych z krwi; świadczy o przejściowym (np. w chorobach gorączkowych) lub trwałym uszkodzeniu nerek. białkowe włókna (włókna proteinowe); 1) naturalne włókna przem. pochodzenia zwierzęcego, zbudowane z białek prostych, np. jedwab naturalny, wełna; 2) sztuczne włókna przem. otrzymane ze zmodyfikowanych białek naturalnych: zwierzęcych (np. kazeiny) i roślinnych (np. zeiny); wełnopodobne; nazwy handl. lanital (wł.), wipolana (pol.). Białkowski ALFONS KLEMENS, 1814-63, działacz patriot. w Poznańskiem; emisariusz TDP; czł. Centralizacji Poznańskiej. białkówka, anat. →twardówka. Białobłocki BRONISŁAW, ok. 1861-88, krytyk lit.; zbliżony do kół socjalist., inter-

Bibiena 107 pretowal literaturę w duchu marksist. i postulował twórczość realist. o rewol. wymowie. Białobrzegi, m. pow. w woj. kieleckim, nad Pilicą; 3,4 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1540 (do 1869) i 1958. — Podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 1,5 tys. mieszkańców; rejon działania oddziałów partyzanckich. Białobrzegi, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Jez. Zegrzyńskim; ośr. wypoczynkowy. Białobrzeski CZESŁAW, 1878-1953, fizyk; prof. uniw. w Kijowie, Krakowie i Warszawie, czł. PAN; prace z różnych dziedzin fizyki i astrofizyki, a zwł. badania dotyczące roli ciśnienia promieniowania w równowadze wewn. gwiazd. białocerkiewska ugoda, 1651, po zwycięstwie pod Beresteczkiem narzucona przez Polskę Kozakom ugoda zmieniająca na ich niekorzyść warunki ugody zborowskiej. białodrzew (topola biała, Populus alba), gat. topoli, do 30 m wys.; doliny rzek, brzegi jezior; drzewo ozdobne (m.in. odmiana piramidalna) w parkach i w krajobrazie otwartym. Białogard, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Parsętą; 20,5 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, spoż., elektroniczny, skórz.; węzeł kol.; got. kościoły i mury obronne. — Stary gród słow., na pocz. XII w. ośr. książęcy; prawa miejskie w XIII w. białogłowa, daw. kobieta, zwł. zamężna. Białogon, dzielnica Kielc; fabryka pomp; w XVII i XIX w. ośr. hutnictwa metali. Białogród nad Dniestrem (do 1944 Akerman), m. w Ukr.SRR (obw. odeski); 29 tys. mieszk. (1967); przemysł rybny. białogrzbiety, odmiana bydła mlecznego z białym pasem na grzbiecie (boki czarne lub czerwone); głowa biała, duża, tułów długi, nogi krótkie; cięż. 480-700 kg; rocznie ok. 2800 kg mleka. Białomorsko-Bałtycki Kanał, kanał żeglowny w Ros.FSRR, łączy M. Białe z jez. Onega i M. Bałtyckim; dł. 227 km; zbudowany 1932-33; skraca drogę wodną między Leningradem a M. Białym o ok. 4 tys. km. Białopiotrowicz JERZY, 1740-1812, uczestnik powstania 1794 na Litwie, kierował wydziałem potrzeb wojsk, w Deputacji Centralnej W. Księstwa Litewskiego. białoruska operacja, 23 VI-29 VIII 1944, działania wojsk radz. 1 Frontu Bałtyckiego, 1, 2, 3 Frontu Białorus., które doprowadziły do wyzwolenia Białorusi, części Litwy, Łotwy i wsch. terenów Polski; w ramach 1 Frontu Białorus, walczyła 1 Armia WP. Białoruska Wyżyna, wyż. w pn.-zach. części Białoruś.SRR; wys. do 346 m. Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, organizacja ludności białorus. w Polsce, zał.1956; ok. 3500 członków (1961). białoruski język, z grupy wschodnios łow. ; o fi cj al ny w B i ał orus . SR R; ok. 10 mln; 2 zespoły dialektów: pd.-zach. i pn.-wsch.; język lit. oparty na gwarach przejściowych; zabytki z cechami białorus. od XIV w.; literatura od XIX w. Białoruś (Białoruska SRR), republika związkowa w zach. części ZSRR; 207,6 tys. km2, 9,0 mln mieszk. (1970); stol. Mińsk, inne gł. m.: Homel, Witebsk, Mohylew. Powierzchnia nizinna, gęsta sieć rzek (Dniepr, Niemen), jeziora. Wydobycie soli potasowych, ropy naft., torfu; przemysł gł. środków transportu, maszyn., chem. i elektrotechn.; uprawa zbóż, lnu, ziemniaków, konopi, buraków cukr.; hodowla bydła, trzody chlewnej. — Od końca IX w. w składzie Rusi Kijowskiej, następnie szereg księstw; w pocz. XIV w. przyłączona do W. Księstwa Litew.; po rozbiorach w składzie Rosji; od 1919 władza radz., proklamowanie Białorus.SRR, od 1922 w ZSRR; zach. B. 1919-39 w składzie Polski; 1941-44 okupacja hitlerowska, ruch oporu; czł. ONZ od 1945. białorybica (Stenodus leucichthys leuci-

chthys), ryba z rodziny łososiowatych, ok. 1,2 m dł.; drapieżna; wędrowna; M. Kaspijskie; ceniona w przetwórstwie. białorzytka (opocznik, podkamionka, Oenanthe oenanthe), ptak środowisk ruderalnych; dł. ok. 15 cm; popielato-rudobiały; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; chroniony. białosęp (ścierwnik biały, Neophron percnopterus), ptak drapieżny; dł. ok. 72 cm; biały, lotki czarne; wszystkożerny; Eurazja, Afryka; chroniony. białoskórnictwo, przemysł lub rzemiosło wytwarzające skóry miękkie na rękawiczki i odzież. Białostocki JAN, ur. 1921, historyk sztuki; prof. Uniw. Warsz.; znawca gł. sztuki renesansu i baroku, teorii sztuki i ikonografii; Sztuka cenniejsza niż złoto. Białostockie Towarzystwo Naukowe, zał. 1962, z siedzibą w Białymstoku; popiera i popularyzuje badania archeol., hist., językozn., antropologiczne. białostockie województwo, woj. w pn.wsch. Polsce; 23 153 km2, 1,2 mln mieszk. (1970); powierzchnia nizinna, na pn. pagórkowata (Pojezierze Suwalskie); puszcze: Białowieska, Augustowska, Knyszyńska; dużo łąk i pastwisk. Gosp. charakter — roln.; uprawa żyta, ziemniaków, owsa, lnu; hodowla bydła i owiec; przemysł włok., spoż., drzewny, metal.; eksploatacja torfu, kredy; gł. m. i ośr. przem.: Białystok, Ełk, Łomża, Zambrów, Hajnówka; turystyka (Pojezierze Suwalskie). Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Białymstoku →,,Fasty". białostocki obwód, podlaska część ziem III zaboru prus., nie włączona 1807 (Tylża) do Księstwa Warsz., lecz przekazana Rosji; 1842 włączony do guberni grodzieńskiej; 1918 wrócił do Polski. Białoszczyński TADEUSZ, ur. 1899, aktor; role w sztukach klas. (Hamlet Szekspira) i współcz.; role filmowe i telewizyjne. Białoszewski MIRON, ur. 1922, poeta; stworzył własny typ liryki opartej na zasadach eksperymentu językowo-poetyckiego (zbiory Obroty rzeczy, Było i było); utwory dram., Pamiętnik z powstania warszawskiego. Białowieska Puszcza, obszar leśny na Niz. Podlaskiej, największy na Niżu Środkowoeuropejskim;2 pow. 1250 km2 (w Pol-' sce ok. 580 km ); Białowieski Park Narodowy. Białowieski Park Narodowy, zał. 1932, pow. 5069 ha (rezerwat ścisły 4716 ha); graniczy z parkiem radz.; obejmuje część Puszczy Białowieskiej z drzewostanami o charakterze pierwotnym; rezerwat żubra; bogata fauna (łoś, ryś, jeleń, orzeł bielik i in.). Białowieża, w. w pow. hajnowskim, woj. białostockim, w Puszczy Białowieskiej; placówki badań nauk.; Muzeum Przyrodn.-Leśne. — W czasie okupacji hitlerowskiej w B. i na skraju Puszczy Białowieskiej hitlerowcy zamordowali ok. 1000 mieszk. B., Hajnówki i okolicznych wsi; 1941-42 masowe wysiedlenia z okolicy; 1941-44 ośr. partyzantki pol. i radzieckiej. białozór (sokół białozór, Falco rusticolus), ptak drapieżny; dł. ok. 60 cm; gł. ptakożerny; pn. Eurazja, Ameryka; dawniej używany w sokolnictwie. białucha (wal biały, Delphinopterus leucus), arkt. wieloryb z rodziny narwali; dł. ponad 4 m; dorosłe białe, młode czarne; poławiana ze względu na skórę i tłuszcz. Biały WIKTOR (pseud. Julian), 1890-1924, działacz KPP i Związku Zaw. Metalowców; zamordowany przez bojówkę PPS. Biały Bór, m. w pow. miasteckim, woj. koszalińskim, nad Jez. Bielsko; 1,7 tys. mieszk. (1968); stadnina koni; ośr. wypoczynkowy; prawa miejskie przed 1395. Biały Dom, nazwa oficjalna siedziby prezydenta USA w Waszyngtonie. Biały Dunajec, rz., jeden ze źródłowych potoków Dunajca; dł. 34,4 km, dorzecze 224 km2.

Biały Dunajec, w. w pow. nowotarskim, woj. krak.; na Podhalu, nad B.D.; ośr. wypoczynkowy; fabryka tektury; DomMuzeum Lenina. biały kruk, osobliwość, rzadkość, unikat; określenie używane gł. w odniesieriu do rzadkich i cennych książek. biały metal, stop łożyskowy zawierający ok. 88% cyny (np. babbit). Białynicki-Birula WITOLD K., 1872-1957, malarz radz.; realist. pejzaże. biały polski mały królik (karzełek polski, gronostajowy królik polski), rasa najmniejszych królików futerkowych; cięż. do 1,5 kg; skóry do wyrobu imitacji futra gronostajów. biały polski średni królik, albinotyczna rasa miejscowych królików futerkowo-mięsnyęh; cięż. 3-3,5 kg. Biały Przylądek (fr. Cap Blanc), przylądek w Tunezji, na pn. od Bizerty (27°20'N, 9°51'E). Białystok, m. woj., pow., nad Białą; 167,1 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu włók., metal., spoż., maszyn., mat. bud.; węzeł kol.; ośr. kult.; 2 wyższe uczelnie i 1 filia; 2 teatry; muzeum; barok, zespół pałacowo-parkowy (XVII-XVIII w.) — od 1944 siedziba Akad. Medycznej; kościoły barok, i neogot., kamienice klasycyst. (XVIII-XIX w.). — W 1665-1802 posiadłość Branickich; prawa miejskie 1749; od 1795 pod panowaniem prus., 1807-1919 ros.; w końcu XIX w. ośr. przemysłu włók.; ośr. rewol. ruchu robotn. (wielki strajk 1895, wystąpienia robotn. 1905-07, strajki 1933 i 1937); 1920 siedziba Tymczasowego Komitetu Rewol. Polski. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 59 tys. mieszk.; 1941-44 obóz jeńców radz.; w okolicy B. masowe egzekucje — Nowosiółki, Bacieczki (3 tys. osób), Grabówka (16 tys.), Pietrasze (6 tys.); w B. działały dwa Komitety Antyfaszyst. (kontakt z KC PPR) współpracujące z AK, w okolicy oddziały partyzanckie AK i radz.; 1943 powstanie w getcie; zniszczony w 75%, odbudowany. Biancolelli [bjanko-], rodzina aktorów wł. commedia dell'arte; D OMENICO GIUSEPPE, znany jako Dominique (1637-88), najsławniejszy Arlekin; jego dzieci: CATERINA (1665-1716), słynna Colombina; PIĘTRO FRANCESCO (1680-1734). Biandrata GIORGIO, ok. 1515-ok. 1588, wł. antytrynitarz; wywarł wpływ na kształtowanie się doktryny braci polskich. Biarritz [bjaric], m. i port rybacki w pd.-zach. Francji, nad Zat. Biskajską; 27 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Bias, rz. w Indii, pr. dopływ Satledżu; dł. 460 km; wykorzystywana do nawadniania. biathlon [bi-at-; łac.-gr.] →dwubój zimowy. Bibbiena (właśc. Bernardo Dovizi da), 1470-1520, pisarz wł.; dworzanin Medyceuszów, kardynał i legat papieski, dyplomata; autor komedii Calandria. bibeloty, różnego rodzaju artyst. drobiazgi porcelanowe, złotnicze, emaliowane itp. Biberach, m. w NRF (Badenia-Wirtembergia); 25 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., farm., włók., spożywczy. Bibiena ANTONIO (właśc. Galii da Bibiena), 1700-74, syn Ferdinanda, wł. architekt i scenograf; gmach Teatro Communale w Bolonii. Bibiena FERDINANDO (właśc. Galii da Bibiena), 1657-1743, brat Francesca, wł. architekt i scenograf epoki baroku; budowle teatr. (Teatro Ducale w Mantui); opracował zasady perspektywy skośnej w dekoracji teatr. (L'architettura civile). Bibiena FRANCESCO (właśc. Galii da Bibiena), 1659-1739, brat Ferdinanda, wł. architekt i scenograf okresu baroku; budowle (Teatro Filarmonico w Weronie) i dekoracje teatr., w których popularyzował osiągnięcia brata. Bibiena GIUSEPPE (właśc. Galii da Bibiena). 1696-1757, syn Ferdinanda, wł. ar-

108 Biblia chitekt i scenograf, nadworny artysta Sasów w Dreźnie: amfiteatr w Pradze na koronację Karola IV. Biblia, zbiór ksiąg uważanych za święte w judaizmie (St. Testament) i chrześcijaństwie (St. i N. Testament). Biblia brzeska (Biblia Radziwiłłowska), zbiorowy przekład kalwiński Biblii, wyd. 1563 w Brześciu nakładem M. Radziwiłła Czarnego. Biblia gdańska, przekład kalwiński Biblii dokonany przez Daniela Mikołajewskiego, oparty częściowo na Biblii brzeskiej, wyd. 1632 w Gdańsku. Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka), przekład St. Testamentu z poł. XV w. (dla żony Władysława Jagiełły), óparty na tłumaczeniu czes.; zachowany częściowo, znaleziony w Sarospatak (Węgry), wyd. 1871. Biblia Leopolity (Biblia Szarfenbergowska), pierwszy poi., kat., pełny przekład Biblii (z Wulgaty), oprac, przez Jana Leopolitę, zapewne wg starszego tekstu, wyd. 1561 w Krakowie, w drukarni Szarfenbergów. Biblia pauperum [łac, 'biblia ubogich'], rozpowszechniona w średniowieczu .książka, przeznaczona dla nieumiejących czytać; zawierała obrazki ze scenami z życia Chrystusa i ze St. Testamentu; źródło wielu przedstawień w późnośredniow. malarstwie, zwł. niemieckim. Biblia Radziwiłłowska →Biblia brzeska. Biblia Szarfenbergowska →Biblia Leopolity. Biblia szaroszpatacka →Biblia królowej Zofii. Biblia Tysiąclecia, zbiorowy przekład kat., dokonany z oryginałów pod redakcją benedyktynów tynieckich, wyd. 1965. bibliobus, autobus przystosowany do pełnienia funkcji biblioteki objazdowej. bibliofilstwo, miłośnictwo książek wyrażające się gł. w świadomym zbieractwie książek z punktu widzenia ich określonych wartości. bibliognozja, znawstwo książek. bibliografia, spis utworów uporządkowany chronologicznie lub alfabetycznie, sporządzony wg określonych kryteriów; także metodyka sporządzania takich spisów. bibliologia, nauka o książce; usystematyzowana wiedza o wytwarzaniu, obiegu

i konsumpcji książki od czasów najdawniejszych do chwili obecnej; przez niektórych badaczy utożsamiana z księgoznawstwem. bibliopola, dawna nazwa sprzedawcy ksiąg, księgarza. Biblioteca Laurenziana [-teka -ncjąna], dawna biblioteka Medyceuszów przy kościele S. Lorenzo we Florencji, wzniesiona w poł. XVI w. — słynne dzieło arch. Michała Anioła; mieści m.in. zbiory rękopisów, ksiąg iluminowanych, map. biblioteka: 1) instytucja powołana do gromadzenia, opracowywania i udostępniania określonych księgozbiorów; 2) lokal instytucji; 3) księgozbiór. Biblioteka Aleksandryjska, największa biblioteka staroż., zał. III w. p.n.e.; gromadziła piśmiennictwo gr., etiopskie, hcbr., ind., pers.; zbiory określano na 400-700 tys. zwojów; całkowicie zniszczona. Biblioteka im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina, w Leningradzie, druga obok Biblioteki im. W.I. Lenina biblioteka nar. ZSRR; najpełniejszy zbiór wydawnictw w języku ros., dotyczących Rosji i ZSRR, rękopisy starosłow. i ruskie. Biblioteka Jagiellońska, najstarsza pol. książnica zał. 1364; druga pol. biblioteka nar.; cenne zbiory m.in. rękopisów (np. autograf pracy Kopernika De revolutionibus...), inkunabułów, starych druków. Biblioteka Kórnicka, zał. 1817 przez A.T. Działyńskiego; od 1829 w Kórniku, od 1880 własność Zamoyskich; 1925 jako Zakłady Kórnickie; 1953 przejęta przez PAN; wydaje m.in. Acta Tomiciana. Biblioteka Narodowa, centr. poi. biblioteka państw., zał. 1928 w Warszawie; gromadzi i rejestruje całokształt pol. produkcji wydawniczej (od 1801, także polonica); gł. komórki: Książnica, Instytut Bibliograficzny, Instytut Książki i Czytelnictwa; Biuro Międzynar. Wymiany Wydawnictw i in. Biblioteka Ordynacji Krasińskich, w Warszawie, zał. 1844 przez gen. W. Krasińskiego, wzbogacona przez E. Krasińskiego (fundator gmachu 1930); zniszczona w II wojnie świat.; ocalałe druki w zbiorach Biblioteki Narodowej. Biblioteka Polska (The Polish Library), w Londynie, powstała 1943; gromadzi polonica, prowadzi prace bibliograficzne. Ważniejsze biblioteki polskie

Nazwa biblioteki

Biblioteka Narodowa Biblioteka Jagiellońska ,, Uniwersytecka " " " Uniw. M. Curie-Skłodowskiej ,, Kat. Uniw. Lubelskiego ,, PAN w Warszawie „ PAN w Gdańsku (dawna B. Miejska) ,, PAN w Krakowie (dawna PAU) ,, PAN w Kórniku (dawna B. Kórnicka) ,, Zakładu im. Ossolińskich ,, Publ. m.st. Warszawy Wojew. i Miejska Biblioteka im. E. Raczyńskiego Miejska Biblioteka im. Waryńskiego Książnica Miejska im. M. Kopernika Biblioteka Śląska Centralna Biblioteka Sejmowa Centralna Biblioteka Wojskowa Centralna Biblioteka Rolnicza Główna Biblioteka Lekarska ,,

Siedziba obecna

Rok zał.

Stan zbiorów w tys. jednostek bibliotecznych (1969)

Warszawa Kraków Warszawa Wrocław Poznań Toruń Łódź

1928 1364 1817 1945 1894 1945 1945

2 000 1300 1400 1 000 900 700 350

Lublin Warszawa

1944 1918 1958

200 260 100

Gdańsk

1596

400

Kraków

1856

260

Kórnik Wrocław Warszawa

1817 1817 1907

150 350 1400

Poznań Łódź Toruń Katowice Warszawa ,,

1829 1917 1923 1924 1919 1919 1955 1945

335 460 225 325 250 160 300 700

"

"

Biblioteka Polska, na Węgrzech, instytut wydawniczy i kult. 1940-44; powstał z iniV cjatywy pisarzy, artystów (m.in. Maria Jankowska i prof. S. Grzybowski) przy poparciu węg. Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Biblioteka Polska im. I. Domeyki, zał. 1960 w Buenos Aires przez Polonię jako pomnik Tysiąclecia Polski; zalążek muzeum pol.; jedyna tego typu biblioteka pol. w Ameryce Pd. Biblioteka Polska w Paryżu, najstarszy i największy za granicą ośr. dokumentacyjny historii Polski, zał. 1838; 1866 uznana przez rząd fr. za instytucję użyteczności publ.; od 1891 Stacja Nauk. AU (obecnie PAN)._ Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, powstała 1907; od 1928 pod zarządem m. Warszawy; prowadzi miejską sieć wypożyczalni, czytelni (także dla dzieci), poradnictwo, propagandę książki i czytelnictwa. bibliotekarstwo, ogół wiadomości praktycznych dotyczących organizowania i prowadzenia bibliotek; także nazwa zawodu. „Bibliotekarz", miesięcznik wyd. od 1929 przez SBP i Bibliotekę Publ. m.st. Warszawy; poświęcony sprawom bibliotek i czytelnictwa. Biblioteka Sejmowa, biblioteka Sejmu PRL stanowiąca jednostkę organizacyjną Kancelarii Sejmu; do zadań B.S. należy kompletowanie krajowych i zagr. wydawnictw parlamentarnych i urzędowych. Biblioteka Śląska, w Katowicach, powstała 1924 jako Biblioteka Sejmu Śląskiego (od 1936 Śląska Biblioteka Publiczna, obecna nazwa od 1952); zbiory uniwersalne, specjalizacja: sprawy śląskie. Biblioteka św. Marka (Libreria), w Wenecji, słynna budowla renes. na Piazzetcie, wzniesiona 1537-54 przez J. Sansovina; ukończona przez V. Scamozziego; mieści jeden z największych wł, zbiorów rękopisów i ksiąg. „Biblioteka . Warszawska", miesięcznik nauk.-lit. wyd. w Warszawie 1841-1914; wysoki poziom nauk, przy filoz. i estet. eklektyzmie; ważna rola kult. przed 1863. Biblioteka Załuskich, pierwsza pol. biblioteka publ., fundacja braci Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich; zał. 1747 w Warszawie; zbiory włączone do Biblioteki Nar. prawie doszczętnie zniszczone w II wojnie światowej. Biblioteka ZSRR im. W.I. Lenina, w Moskwie, biblioteka nar. ZSRR; jedna z największych bibliotek świata; całość produkcji wyd. ZSRR (w 80 językach); prace badawcze, publikacje bibliograficzne. bibliotekoznawstwo, nauka o teoret. podstawach bibliotekarstwa i dziejach bibliotek. Bibliotheca Apostolica Vaticana, biblioteka Watykańska, dostępna dla publiczności; zbiór rękopiśmiennych egzemplarzy Biblii, wiele cennych księgozbiorów prywatnych. Bibliothéque Nationale [-tek nasjonal], w Paryżu, fr. biblioteka nar.; jedna z większych bibliotek świata; publikacje bibliogr., katalogi specjalne. biblista, znawca, badacz Biblii; osoba zajmująca się biblistyką. biblistyka: 1) część teologii zajmująca się badaniem Biblii; 2) ogólna nazwa takich nauk jak m.in. archeologia bibl. i filologia biblijna. bibrety, skóry imitujące futro bobra; uszlachetnione i zabarwione na brązowo. bibuła, dawn. nielegalna prasa, także ulotki, broszury itp. bibuła, papier chłonący ciecze (nie zaklejany), używany do osuszania atramentu, filtrowania cieczy itp. bibuła filtracyjna, bibuła o odpowiednio dobranej wielkości porów, służąca do odsączania cieczy od osadów; w analizie chem. stosuje się b.f. pozbawioną popiołu. bibułka, cienki papier o gramaturze poniżej 30 g/m2; rozróżnia się b. elektro-

biedronki 109 techn., papierosowe, dekoracyjne, higieniczne. Bicaz [bikąz], m. w pn.-wsch. Rumunii; 10 tys. mieszk. (1968); wielka elektrownia wodna; przemysł cementowy. biceps, potoczna nazwa dwugłowego mięśnia ramienia u człowieka; tworzy przy skurczu wyraźne uwypuklenie na przedniej stronie ramienia. Bichat [-sza] MARIE FKANCOIS XAVIER, 1771-1802, fr.'anatom, fizjolog i chirurg; uznawany za twórcę histologii; wykazał znaczenie badań anat. w rozpoznawaniu chorób. Bickforda sznur [sz. bykforda], lont prochowy; sprasowany rdzeń z prochu czarnego opleciony nićmi i impregnowany; używany w górnictwie. bicorne [bikorn; fr.], męski dwurożny kapelusz, obszywany galonem, modny w XVIII w. gł.-we Francji; w Polsce używany w XIX w. do poł. XX w. jako część uroczystego stroju grabarzy. bicykl, dawny typ roweru bez przekładni , o dwu koł ach, prz e dni m wi ę ksz ym i tylnym mniejszym. biczownicy (flagellanci), ruch rel.-społ. w XIII-XV w.; b. wędrowali po Włoszech, Niemczech, Polsce, biczując się i nawołując do pokuty; zwalczani przez kościół. Bida, m. wśrodk. Nigerii; 25 tys. mieszk. (1953); znane z artyst. wyrobów ze szkła, miedzi, skóry, drewna. Bidault [bido] GEORGES, ur. 1899, fr. polityk prawicowy; podczas II wojny świat, na czele Krajowej Rady Ruchu Oporu; 1944-54 kilkakrotnie min. spraw zagr. i obrony; premier 1946 i 1949-50; od 1959 jeden z gł. działaczy OAS; 1962 zbiegł za granicę, postawiony w stan oskarżenia, po powrocie 1968, ułaskawiony.

bidet, naczynie lub muszla znajdujące się zwykle w łazience, służące do zabiegów higienicznych. Bidlo JAROSLAV, 1868-1937, historyk czes.; prof. uniw. w Pradze; badacz dziejów Europy Wsch., Bizancjum oraz stosunków pol.-czes.; czł. PAU. bidło, ruchoma część krosna służąca do dobijania wątku, prowadzenia czółenka oraz utrzymania stałej gęstości osnowy. bidon, bańka, blaszarika do przechowywania lub przewożenia płynów, zwł. manierka kolarska (też z tworzyw sztucznych). Bidziński STEFAN, ?-1704, wojewoda sandomierski; uczestnik wojen poi.-tur., walczył pod Chocimiem (1673), Wiedniem, Parkanami. Bidżapur (ang. Bijapur, dawniej Widżajapura), m. w Indii (Majsur); 79 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., chem., metal.; częściowo zachowane mury obronne, pałace, meczety, grobowce; mauzoleum Gol Gumbaz (XVII w.) — masywna budowla, z jedną z największych kopuł na świecie. Biebl KONSTANTIN, 1898-1951, poeta czes.; przedstawiciel awangardy i surrealizmu w poezji. Biebrza, rz., pr. dopływ Narwi; dł. 164 km, dorzecze 7062 km2; gł. dopływy: Netta, Ełk, Jegrznia; dolina zabagniona (bagna: Kuwasy, Czerwone Bagno); żeglowna od ujścia Netty. Biechoński WOJCIECH, 1839-1926, działacz lewicy powstańczej 1863; sekretarz wrześniowego Rządu Nar. 1863. Biecz, m. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim, nad Ropą; 4,1 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewny; późnogotycki szpital św. Ducha (XV w.) i koś-

ciół (XV-XVI w.), klasycystyczny ratusz z fragmentami z XV i XVI w., późnorenes. kamienica Kromera (XVII w., obecnie muzeum). — Prawa miejskie 1303; w XVIXVII w. ważny ośr. handlu; 1937 udział mieszkańców B. w strajkach chłopskich; w okresie okupacji hitlerowskiej w egze kucjach 1942—43 zginęło ok. 2 tys. osób. bieda →biedka. Bieda FRANCISZEK, ur. 1896, paleozoolog; prof. Uniw. Jag. i AGH w Krakowie; prace z mikropaleontologii i stratygrafii; podręcznik Paleozoologia. biedaszyby, popularna nazwa małych prymitywnych szybików, z których nielegalnie wydobywano węgiel gł. w okresie kryzysu gosp. 1929-33. biedermeier [bi:dərmai er], styl charakterystyczny dla meblarstwa i wyposażenia wnętrz typowy dla niem. kultury mieszcz. 1815-48, nawiązujący do empire'u i sztuki ang. XVIII w.; upodobanie do wygody i przytulności; meble gl. jasne o prostych funkcjonalnych formach, jasne tapety, suto drapowane firanki, wzorzyste dywany i bibeloty. biedka (bieda), lekki 2-kołowy pojazd 1- lub 2-konny, używany w Polsce od XVIII w. jako pojazd gospodarski oraz w .wojsku. Biedka WALENTY, 1874-1931, działacz polonijny; założyciel i prezes pol. organizacj i w W es t fal i i i N a d ren i i , m. i n . sekr. i prezes Dzielnicy III ZPwN. Biedny DIEMJAN (właśc. Jefim A. Pridworow), 1883-1945, poeta ros.; bajki polit., wiersze satyr, i agitacyjne z okresu rewolucji i wojny domowej. biedronki (Coccinellidae), rodzina drobnych, gł. plamisto ubarwionych chrząszczy; ok. 3 tys. gat.; większość żywi się

Ważniejsze biblioteki świata

Kraj Argentyna Australia Austria Belgia Brazylia Bułgaria Chile Czechosłowacja Dania Egipt (ZRA) Finlandia Francja Grecja Hiszpania tndia Japonia Jugosławia Kanada Kuba Meksyk NRD NRF Norwegia Portugalia Rumunia Stany Zjedn. Szwajcaria Szwecja Węgry W. Brytania Wiochy ZSRR

Siedziba Buenos Aires Melbourne Wiedeń Bruksela Rio de Taneiro Sofia Santiago Praga Brno Kopenhaga Kair Helsinki Paryż Ateny Madryt Kalkuta Tokio Belgrad Toronto Hawana Meksyk Berlin Lipsk Frankfurt n. M. Oslo Lizbona Bukareszt Waszyngton Cambridge Berno Sztokholm Uppsala Budapeszt Londyn Oxford Rzym Florencja Moskwa Leningrad

Nazwa

Rok. zał.

Biblioteca Nacional Public Library of Victoria Österreichische Nationalbibliothek Bibliotheąue Royale Biblioteca Nacional Dyrżawna Biblioteka im. W. Kolarowa Biblioteca Nacional Narodni a universitni knihovna Zemska a universitni knihovna Det Kongelige Bibliotek Egipska Biblioteka Biblioteka Uniwersytecka Bibliothéque Nationale Biblioteka Narodowa Biblioteca Nacional National Library Biblioteka Narodowa Narodna biblioteka University Library Biblioteca Nacionale Biblioteca Nacionale Deutsche Staatsbibliothek Deutsche Biicherei Stadt- und Universitatsbibliothek Universitetsbiblioteket Biblioteca Nacional Biblioteka Akademii Library of Congress Harvard University Library Bibliotheąue Nationale Suisse Biblioteka Królewska Biblioteka Uniwersytecka Biblioteka Narodowa British Museum Library Bodleian Library Biblioteca Nazionale Biblioteka ZSRR im. W.I. Lenina Biblioteka im. M.J. Sałtykowa-Szczedrina

* jednostka biblioteczna — odrębny obiekt biblioteczny, stanowiący podstawę obliczeń czasopismo).

1810 1853 1526 1837 1810 1878 1813 1348 1818 1661 1870 1640 1480 1828 1712 1902 1948 1832 1842 1901 1833 1661 1912 1668 1811 . 1796 1867 1802 1638 1895 XVI w. 1620 1802 1753 1602 1875 1847 1862 1795

Stan zbiorów w tys. jednostek bibliot.* (1969) 700 900 1800 2 250 1200 800 720 3 300 2 250 1300 800 1200 6 200 650 2100 1150 6 000 500 1900 800 500 2 400 3 200 780 1400 410 3 800 14 000 6 850 1000 900 1200 . 1560 6 100 2 250 2 000 4 000 22 000 14 000

statyst. (wolumen, teka z ulotkami,

110 biedrzeniec mszycami (pożyteczne), nieliczne są roślinożerne, np. owełnica lucernianka. biedrzeniec (Pimpinella), roślina zielna z rodziny baldaszkowatych; b. mniejszy i b. wielki mają leczn. korzenie; b. anyż, z Azji Mn., uprawia się dla aromatycznych owoców, zw. anyżem (anyżkiem). Biedrzycki STEFAN, 1876-1936, agronom, mechanik; prof. SGGW i Polit. Warsz.; badacz i konstruktor maszyn roln., popularyzator mechanizacji rolnictwa; Maszyny i narzędzia do uprawy roli. bieg, techn. ruch maszyny lub pojazdu, a także poszczególne przełożenie skrzyni biegów (np. samochodu). biegacze (Carabidae), rodzina dość dużych chrząszczy; ok. 30 tys. gat.; ciemne, często metalicznie lśniące, o długich nogach; drapieżne; pożyteczne; w Polsce ok. 30 gat., chronione. Biegański ŁUKASZ, 1755-1839, generał; uczestnik powstania 1794, adiutant T. Kościuszki; 1807 szef sztabu I legii poi.; 1809 walczył pod Raszynem. Biegański P IOTR, UT . 1905, architekt; prof. i dyr. Instytutu Podstaw Rozwoju Architektury Polit. Warsz.; podczas okupacji w ruchu oporu; 1945-54 kierował m.in. rekonstrukcją Starego Miasta w Warszawie; projekty gmachów użyteczności publ.; prace m.in. z zakresu konserwacji architektury. Biegański WIKTOR, ur. 1892, aktor teatr., reżyser film., pedagog; występy gł. w teatrach lwowskich i krak.; filmy fabularne lat międzywoj.; wspomnienia Remanent życia starego aktora. Biegański WŁADYSŁAW, 1857-1917, lekarz, filozof, logik; lekarz szpitalny i działacz społ. w Częstochowie; autor jednej z pierwszych prac z metodologii nauk med.; w teorii poznania był bliski pragmatyzmowi; zajmował się też badaniem podstaw logiki i genezą moralności. Biegas BOLESŁAW, 1878-1954, rzeźbiarz i malarz; studiował u K. Laszczki; czł. Secesji Wiedeńskiej; rzeźby portretowe (O. Boznańskiej), kompozycje symbol, i rodzajowe. Biegeleisen HENRYK, 1855-1934, historyk literatury poi., etnograf; studia i monografie o literaturze romant. (Pan Tadeusz), źródłowe prace etnograficzne. Biegeleisen-Żelaznowski BRONISŁAW, 1881-1963, psycholog; prof. Polit. Warsz. i Instytutu Pracy; zajmował się gł. psychologią pracy i przemysłu oraz poradnictwem zawodowym. biegi (bydyle), Iow. nogi łosia, jelenia, daniela, kozicy, muflona, dzika. biegi, sport ogólna nazwa konkurencji sport, w lekkiej atletyce, narciarstwie i in\ dyscyplinach, polegających na pokonywaniu określonego dystansu; w lekkiej atletyce dzielą się na b. krótkie, średnie, długie, przez płotki, z przeszkodami, na przełaj i b. maratoński. biegi narciarskie, konkurencja sport, polegająca na przebiegnięciu na nartach (tzw. biegówkach) określonego dystansu wytyczonego w terenie: dla kobiet 5 lub 10 km, sztafeta 3X5 km, dla mężczyzn 15, 30 lub 50 km, sztafeta 4X10 km. biegi narodowe, masowe biegi terenowe dla początkujących i zaawansowanych, rozgrywane w Polsce od 1926 w różnych kategoriach wieku i na różnych dystansach; obecnie Jcontynuowane w formie biegów przełajowych o mistrzostwo Polski. biegły →ekspert. biegły sądowy (ekspert sądowy), osoba powołana przez sąd do wydania opinii w zakresie posiadanych wiadomości fachowych; sąd może powołać też kilku biegłych. biegły księgowy dyplomowany, tytuł zawodowy uprawniający do badania i oceny sprawozdań finans. i przeprowadzania ekspertyz z zakresu rachunkowości na żądanie sądów i władz państwowych. bieg myśliwski konno: 1) dawniej polowanie na zwierzynę z psami gończymi, za którymi podążali myśliwi; 2) obecnie

rodzaj gry sport., odbywa się bez udziału psów za papierowym śladem (ang. paper hunt) lub tylko za prowadzącym jeźdźcem. Biegonice, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Popradem; fabryka elektrod węglowych. bieg rozstawny →sztafeta. biegunka (rozwolnienie), częste oddawanie płynnych lub półpłynnych stolców; objaw wielu chorób, gł. zatruć i zakażeń pokarmowych, zatruć chem., chorób przemiany materii. biegunka piskląt (biała biegunka), choroba gł. kurcząt, indycząt i bażantów, wywoływana przez bakterie z grupy Salmonella; biegunka, zasychające wokół odbytu odchody o białym nalocie; śmiertelność b. duża. biegunka tłuszczowa (sprue), schorzenie o nieznanych przyczynach, objawiające się obfitymi, papkowatymi stolcami, wyniszczeniem i niedokrwistością; dziecięca postać b.t. nosi nazwę coeliakii. biegunki niemowląt, ostre lub przewlekłe zaburzenia trawienia: częste wolne stolce z domieszką śluzu i krwi, prowadzące do wyniszczenia organizmu; przyczyny: zakażenia, choroby pasożytnicze, błędy dietetyczne. biegunowa, jedno z ogólnych pojęć geometrii analitycznej; b. punktu P względem danej stożkowej nazywa się miejsce geom. punktów M harmonicznie sprzężonych z punktem P (zw. biegunem) względem punktów A i B przecięcia się prostej PM ze stożkową; gdy punkt P leży na stożkowej, b. pokrywa się ze styczną do stożkowej w punkcie P. biegunowa odległość, dopełnienie deklinacji do kąta 90°. biegunowa oś →biegunowe współrzędne . biegunowe współrzędne, para liczb r i φ określająca położenie punktu P na płaszczyźnie; r — promień wodzący, który łączy punkt P z pewnym stałym punktem zw. biegunem współrzędnych, φ — kąt (zw. amplitudą lub fazą) pomiędzy promieniem wodzącym r i pewnym ustalonym promieniem o wierzchołku w biegunie, zw. osią biegunową. biegunowy moment, moment bezwładności względem punktu. biegun współrzędnych →biegunowe współrzędne. bieguny chłodu, obszar na kuli ziemskiej, gdzie występują najniższe temp. powietrza; na pn. półkuli wsch. Syberia (poniżej —70°C), na pd. półkuli — Antarktyda (poniżej —80°). bieguny elektryczne, zaciski źródła prądu umożliwiające podłączenie źródła do obwodu elektr.; b.e. dodatni — o potencjale dodatnim względem potencjału zerowego (ziemi), b.e. ujemny — o potencjale ujemnym. bieguny świata (bieguny niebieskie), punkty, w których oś świata przecina sferę niebieską. bieguny Ziemi: 1) bieguny geogr., punkty, w których oś obrotu Ziemi przebija pow. Ziemi; 2) bieguny magnet., punkty, w których wektor natężenia pola magnet. jest prostopadły do pow. Ziemi. biegusy, nazwa ok. 20 gat. ptaków z rzędu mew-siewek; z wyglądu i obyczajów podobne do brodźców; Europa, Ameryka; chronione. biegusy, jedyna rasa kaczek typowo nieśnych, pochodzenia ind.; rocznie ponad 200 jaj; upierzenie czarne, białe, biało-brązowe. bieg warstwy (rozciągłość warstwy), geol. linia przecięcia się płaszczyzny poziomej z płaszczyzną warstwy skalnej. bieg wody, w hydromechanice nazwa koryt naturalnych i sztucznych, a więc rzek, strumieni, potoków i kanałów. biel, zewn. część drewna w pniach drzew; w odróżnieniu od twardzieli przewodzi wodę i jest jaśniejszy, lecz mniej odporny mechanicznie i mniej trwały.

Biel [bi:l], jezioro w Szwajcarii, w Jurze Szwajcarskiej, na wys. 432 m; pow. 42 km2, głęb. do 75 m; przepływa Aare. Biel [bi:l] (fr. Bienne), m. w Szwajcarii (kanton Berno), nad jez. B.; 91 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., produkcja zegarków. bielactwo nabyte, schorzenie o nieznanych przyczynach, polegające na występowaniu odcinających się, odbarwionych plam na skórze, gł. twarzy i rąk. Bielajew NIKOŁAJ M., 1890-1944, radź. specjalista w dziedzinie wytrzymałości materiałów; prof. instytutów techn. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace z teorii sprężystości, plastyczności, badań mostów. Bielajew PAWIEŁ I., 1925-70, radź. pilot kosmonauta; kierował lotem (start 18 III 1965) statku kosmicznego Woschod 2 (w czasie lotu wyjście A. Leonowa z kabiny w przestrzeń kosmiczną). bielak (Lepus timidus), zając z lasów pn. Eurazji (też w Alpach) i Ameryki Pn.; mniejszy od szaraka; na zimę bieleje, prócz końców uszu; roślinożerny; łowny. Bielany, dzielnica Warszawy; duże nowe osiedle mieszkaniowe; Las Bielański. Bielany, dzielnica mieszkaniowa w Krakowie; erem kamedułów zał. 1604; barok, kościół z 1618-ok. 1630 (A. Spezza) z bogatym wyposażeniem wnętrz, zabudowania gosp., domki pustelnicze. Bielański ADAM, ur. 1912, chemik; prof. AGH, Uniw. Jag., czł. PAN; badania w dziedzinie fizykochemii ciała stałego i katalizy. Bielański WŁADYSŁAW, ur. 1911, lekarz wet., zootechnik; prof. WSR w Krakowie, czł. PAN; prace z fizjologii rozrodu, sztucznego unasienniania, zoohigieny. Bielaski (Bielawski) ALEKSANDER, 181161, inżynier topograf; uczestnik powstania 1830-31; kapitan armii Północy w wojnie secesyjnej USA; zginął pod Belmont. bielawa, lud. nazwa mało wydajnych, podmokłych łąk torfowych w kotlinach lub dolinach rzecznych, porośniętych obficie wełniankami o białym puchu owocowym. Bielawa, m. w pow. dzierżoniowskim, woj. wrocławskim, u podnóża G. Sowich; 31,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu bawełn., fabryka prostowników. — Stara pol. osada wzmiankowa w XIII w.; od XV w. rozwój tkactwa; 1844 powstanie tkaczy śląskich; prawa miejskie 1924. Bielawski JÓZEF, 1739-1809, komediopisarz; komedia Natręci, wystawiona 19X1 1765 na otwarcie publ. sceny narodowej. Bielawski JÓZEF, ur. 1910, arabista; prof. Uniw. Warsz.; prace z dziedziny filozofii i literatury; Historia literatury arabskiej. Bielawski TOMASZ, XVI w., pisarz; autor jednej z pierwszych pol. książek łow. — poematu dydaktycznego Myśliwiec (1595). Bielawy, w. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim; ośr. przemysłu wapienniczego. bielce, zool. →termity. Bielce, m. w pn. części Mołd.SRR, nad rz. Reut; 91 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. Mołdawii. Bielecki ADAM, ur. 1910, matematyk; prof. UMCS; autor prac z różnych działów geometrii i analizy matematycznej. Bielecki JAN, 1869-1926, chemik organik; prof. Polit. Warsz., jeden z założycieli Poi. Tow. Chemicznego; badania pochodnych dwufenylu, absorpcji promieniowania ultrafioletowego przez związki organiczne. Bielecki MARIAN (pseud. Zdzisław Kowieński i in.), 1876-1912, działacz socjalist., publicysta; od 1901 czł. PPS; współpracownik m.in. „Przedświtu"; przywódca i teoretyk lewicowego nurtu PPS, 1906-07 czł. Centr. Komitetu Robotn. PPS-Lewicy. Bielecki TADEUSZ, ur. 1901, działacz polit.; 1938-39 prezes Zarządu Gł. SN; od 1939 na emigracji, reprezentuje koła reakcyjne. Bielefeld [bi:lə-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Lesie Teutoburskim; 169

Bier 111 tys. mieszk. (1968); przemysł lniarski, maszyn., spoż., metal., chemiczny. Bielelubski NIKOŁAJ A., 1845-1922, ros. inżynier bud.; prof. instytutu w Petersburgu; prace z wytrzymałości materiałów; liczne projekty wielkich mostów kratownicowych (na Obie, Wołdze, Dnieprze i in.). bielenie: 1) nadawanie określonego stopnia białości różnym materiałom; polega na usuwaniu barwnych zanieczyszczeń z bielonej substancji przez ich wypranie, utlenienie lub redukcję odpowiednimi środkami chem. oraz za pomocą rozjaśniaczy optycznych; stosowane w przemyśle włók. i in.; 2) potoczna nazwa cynowania. bielenie drzew owocowych, pokrywanie zimą pni i konarów mlekiem wapiennym; zapobiega tworzeniu się ran zgorzelinowych. Bielewicz ANTON, ur. 1914, poeta białorus.; wiersze i poematy ukazujące walkę narodu białorus. z hitlerowskim okupantem; szkice o wsi kołchozowej. Bielfeldt [bi:lfelt] HANS HOLM, ur. 1907, niem. językoznawca, slawista; czł. Niem. AN (NRD); prace z leksykografii, historii języka (Einfuhrung in die slavischen Sprachen). Bieliauskas ALFONSAS , ur. 1923, litew. pisarz i krytyk lit.; powieści o problematyce etyczno-filoz. (Róże kwitną czerwono). bielicowe gleby, typ gleb powstałych z różnych skał macierzystych (np. piaski, gliny, iły) pod wpływem roślinności lasów iglastych w klimacie umiarkowanym wilgotnym; w Polsce ok. 70% gleb to g.b.; wymagają intensywnego nawożenia. bielidło →sodu węglan. bielik (biała rdza), roln. choroba roślin z rodziny krzyżowych, powodowana przez pasożytniczy grzyb; objawy: białe, błyszczące wzniesienia z wysypującymi się skupieniami zarodników. bielik (birkut, Haliaëtus albicilla), ptak drapieżny; dł. ok. 1 m; upierzenie brązowopłowe, ogon biały; pobrzeża wód Eurazji strefy pn. i umiarkowanej. Bieli kometa, kometa okresowa, odkryta 1826, 1846 rozpadła się na 2 części; dała początek rojowi meteorytów (Andromedydy). bielikrasa, bot. →cantedeskia. Bielinek, w. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim, nad Odrą; kopalnia żwiru; stara osada słowiańska. bielinki (Pieridae), rodzina motyli dziennych; ok. 1500 gat.; niektóre są groźnymi szkodnikami upraw, np. pospolity b. kapustnik (Pieris brassicae). Bielinski WISSARION G., 1811-48, ros. filozof, krytyk lit. i myśliciel społ.; gł. przedstawiciel ros. rewol. demokratów, przywódca lewicy okcydentalistów; inicjator szkoły hist.-krytycznej, społ. funkcje literatury widział w jej więzi z życiem społ. narodu. Bieliński FRANCISZEK, 1683-1766, marszałek w. kor.; organizator prac nad rozbudową i uporządkowaniem Warszawy; od jego urzędu pochodzi nazwa ul. Marszałkowskiej. Bieliński FRANCISZEK, ok. 1740-1809, pedagog; czł. Komisji Edukacji Nar.; autor memoriału, w którym postuluje (pierwszy w Polsce) powszechność nauczania. Bieliński JAN, 1870-1964, drukarz, księgarz; od 1903 drukarnia i księgarnia w Pelplinie, od 1922 w Kartuzach (założył tu pierwszą pol. księgarnię). Bieliński JÓZEF, 1848-1926, historyk medycyny, lekarz; prof. honorowy uniw. w Warszawie; Uniwersytet Wileński, Królewski Uniwersytet Warszawski. Bieliński JULIAN, 1787-1863, generał; uczestnik kampanii napoleońskich i powstania listopadowego. Bieliński PIOTR, 1754-1829, senator-wojewoda Królestwa Pol., prezes Sądu Sejmowego (do 1827); wydał wyrok uwalniający członków Nar. Tow. Patriot. od zarzutu zdrady stanu.

Bieliński S EWERYN (Nihad-pasza), 181595, inżynier, współorganizator Legionu Pol. na Węgrzech 1849; następnie w armii tur., szef sztabu armii Abdul Kerima Paszy; komisarz rządowy w Smyrnie i Sofii. bielistki, futro z brzuszków popielic. Bielkowo, w. w pow. i woj. gdańskim, nad Radunią; elektrownia wodna. Biella, m. we Włoszech (Piemont), na przedgórzu Alp; 54 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu wełnianego. bielmo (endosperm), bot. tkanka miękiszowa w nasionach roślin okrytonasiennych; zawiera substancje zapasowe (np. w ziarniakach zbóż — skrobię) dla rozwoju zarodka. bielmo, med. zmętnienie rogówki wskutek jej choroby lub urazu, powodujące znaczne upośledzenie widzenia. bielnica (moniliaza, pleśniawki soor), grzybica wywołana przez drożdżaki Can-dia albicans; pleśniawki w jamie ustnej i pochwie, drożdżyce wałów paznokcia i paznokci, wyprzenia, drożdżakowate, śródmiąższowe zapalenie płuc; zakażeniu sprzyja długotrwała terapia przeciwbakteryjna u osób szczególnie wyniszczonych. bielnik (Candia albicans), drożdżak saprofitujący na skórze i śluzówkach zwierząt i człowieka; wywołuje drożdżyce, zw. bielnicą, oraz płeśniawki w jamie ustnej. Bielowski AUGUST, 1806-76, historyk i pisarz; od 1869 dyr. Zakł. Nar. im. Ossolińskich; inicjator i wydawca «Monumenta Poloniae historica», wydawca noworocznika „Ziewonia"; poezje pod wpływem twórczości ludowej. Bielska Fabryka M aszyn Włókienniczych (Befama), w Bielsku-Białej, zał. 1851 pod firmą G. Josephy i Spadkobiercy, odbudowana 1946 pod obecną nazwą; producent gł. zgrzeblarek (do wełny zgrzebnej, czesankowej i włókien sztucznych). Bielska-Tworkowska LEOKADIA, ur. 1901, malarka, graficzka; pejzaże, kwiaty, martwe natury, portrety. Bielski JOACHIM, ok. 1550-99, syn Marcina, historyk; Kronika polska, przerobiona i uzupełniona do, 1586 część kroniki ojca. Bielski M ARCIN, ok. 1495-1575, pisarz i historyk; Kronika wszytkiego świata; Komedia Justyna i Konstancjej — pierwszy pol. moralitet; satyry. Bielskie Jaskinie, jaskinie w Tatrach Bielskich, w Czechosłowacji, nad uzdrowiskiem Tatrzańska Kotlina; dł. ok. 3200 m (największe ze znanych w Tatrach Słowackich); stalaktyty i stalagmity. Bielskie Tatry, wsch. część Tatr, w Czechosłowacji; ciągną się od Przełęczy pod Kopą do Przełęczy Zdziarskiej; dł. ok. 17 km; najwyższy szczyt Hawrań 2151 m; ścisły rezerwat. Bielsko-Bialskie Robotnicze Stowarzyszenie Oświatowe „Harmonia", 1868-72, pierwsza organizacja robotn, na terenie Bielska i Białej. Bielsko-Biała, m. pow. w woj. katowickim, u podnóża Beskidu Śląskiego; 105,7 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu włók. (wełn.), przemysł metal., maszyn., elektrotechn., skórz.; węzeł kol.; 2 teatry, muzeum; kościoły (XVIII w.), kamienice (XVII-XVIII w.). — Prawa miejskie: Biel-, sko — XIII w. (ośr. sukiennictwa), Biała 1723 (połączenie adm. Bielska i Białej 1951); w XIX/XX w. poi. szkoły i instytucje kult.-oświat.; 1939 liczne egzekucje powstańców śląskich; 1944 2 podobozy Oświęcimia; rejon działań partyzanckich (m.in. 1944 akcja AL na koszary wojsk. w B.-B.). Bielsk Podlaski, m. pow. w woj. białostockim, nad Białą; 14,1 tys. mieszk. (1970); roszarnia, przemysł metal.; klasycyst. kościół (XVIII w., Sz.B. Zug), późnobarok. ratusz (XVIII w.). — W średniowieczu gród obronny; prawa miejskie 1440; podczas II wojny świat. 1941-44 hitlerowcy zamordowali 7,5 tys. mieszkańców, wysiedlili ok. 10 tys. osób; rejon działalności oddziałów partyzanckich AK i radz.; zniszczony w 65%, odbudowany.

bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium), silnie trujący chwast do 1 m wys., z rodziny psiankowatych; owoc — kolczasta torebka; liście i nasiona używane w lecznictwie. Bieła, rz. w ZSRR, gł. dopływ Karny; dł. 1420 km, dorzecze 142 tys. km2; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Ufa. Biełgorod, m. obw. w eur. części Ros. FSRR, nad Dońcem; 151 tys. mieszk. (1970); przemysł mat. bud., maszyn.; wydobycie kredy. Biełgorodzki Pułk, rezerwowy pułk Dyw. Strzelców Pol. w armii ros., zorganizowany II-IV 1917, opowiedział się za władzą radz. i brał udział w walkach przeciwko kontrrewolucji; 1918 przemianowany na 1 Poi. Pułk Rewolucyjny. Biełogorsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. amurski), nad rz. Tom; 53 tys. mieszkańców (1969); przemysł spożywczy. Biełojarski, osiedle w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; elektrownia jądrowa o mocy 300 MW. Biełomorsk, m. i port w eur. części Ros. FSRR, w Karelskiej ASRR, nad M. Białym; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, drzewny, stoczniowy. Biełopolski ARYSTARCH A., 1854-1934, astronom ros.; czł. Petersburskiej AN; podał eksperymentalne potwierdzenie zjawiska Dopplera; prowadził pomiary prędkości radialnych ciał niebieskich; odkrył pulsację gwiazdy δ Cephei; wyznaczył prędkości obrotu Słońca. Biełorieck, m. w eur. części Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR, nad rz. Biełą; 66 tys. mieszk. (1969); duży ośrodek hutnictwa, jeden z najstarszych ośrodków hutnictwa żel. w pd. Uralu. Biełousow WŁADIMIR W., ur. 1907, geolog radz., tektonik; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; twórca radiomigracyjnej teorii powstawania gór. Biełowo, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski), w Zagłębiu Kuźnieckim; 108 tys. mieszk. (1970); kopalnie węgla kam., huta cynku, wielka elektrownia cieplna. Biełucha, najwyższy szczyt Ałtaju (ZSRR), w G. Katuńskich; 4506 m; wieczne śniegi i lodowce. bieługa (wyz, Huso huso), ryba wędrowna z rodziny jesiotrów, do 9 m dł.; waży do 400 kg; drapieżna; żyje ponad 100 lat; M. Kaspijskie, Czarne i Adriatyckie; cenne mięso i kawior. Bieły ANDRIEJ (właśc. Boris N. Bugajew), 1880-1934, ros. poeta i pisarz; przedstawiciel i teoretyk symbolizmu; powieści z czasów rewolucji 1905; zbiory wierszy. Bien Hoa, m. w Republice Wietnamu Pd., na pn.-wsch. od Sajgonu; 30 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., produkcja porcelany; baza wojsk. USA. Bienia JÓZEF, 1774-1811, przywódca antyfeud. buntu chłopskiego 1811 na Śląsku. Bieniewski STANISŁAW KAZIMIERZ, ?—1676, kasztelan wołyński, dyplomata; 1658 doprowadził do zawarcia ugody hadziackiej. biennale, nazwa imprezy (wystawy, festiwalu), zwykle międzynar., organizowanej co 2 lata lub trwającej 2 lata. biennium, dwulecie. Bieńkowska FLORA, ur. 1914, pisarka; w czasie okupacji hitlerowskiej w AL; trylogia współcz. Dalekie drogi z dziejów lewicowej inteligencji polskiej. Bieńkowski ZBIGNIEW, ur. 1913, poeta, krytyk lit., tłumacz; zbiory: Sprawa wyobraźni, Trzy poematy; szkice krytyczne Piekła i Orfeusze, Modelunki. Bieńkowski-Łada PIOTR, 1865-1925, archeolog; prof. Uniw. Jag., czł. AU; badacz rzeźby gr. i rzym.; Historia kształtów biustu starożytnego, Die Darstellungen der Gallier in der hellenistischen Kunst... Bier [bi:r] AUGUST, 1861-1949, chirurg niem.; prof. uniw. w Berlinie; autor leczenia zapaleń za pomocą przekrwienia miejscowego, twórca metody znieczulenia rdzeniowego i różnych metod operacyjnych.

112 Bierawka Bierawka, rz., pr. dopływ górnej Odry; dl. 53 km, dorzecze 381 km2. Bierbaum [bi:r-J OTTO JULIUS, 1865-1910, pisarz niem.; liryki, piosenki kabaretowe, powieści z życia berlińskiej cyganerii artystycznej. r Bierce [biə s] AMBROSE, 1842-1914, amer. nowelista, satyryk; nowele odsłaniające brutalizm wojny secesyjnej. Bierdiajew NIKOŁAJ A., 1874-1948, filozof TOS .; zwolennik „legalnego marksizmu", później chrzęść, mistyki i egzystencjalizmu; 1922 emigrował z ZSRR; Nowe średniowiecze. Bierdiajew WALERIAN, 1885-1956, dyrygent; zasłużony pedagog, dyr. opery w Poznaniu i Warszawie. Bierdsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. nowosybirski); 50 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., meblarski; ośr. wypoczynkowy. Bieriezniaki (w. w Ros.FSRR, obw. jarosławski), archeol. grodzisko z III-V w. zbudowane przez jedno z plemion ugrofińskich. Bieriezniki, m. w Ros.FSRR (obw. permski), na Uralu, port nad Kamą; 145 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu chem.; w pobliżu wydobycie soli potasowej, kam., magnezowej. Bieriezowo, osiedle w azjat. części Ros. FSRR, w Chanty-Mansyjskim ON; 6,8 tys. mieszk. (1959); eksploatacja gazu ziemnego ; przemysł rybny. Bieriozowski, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud.; wydobycie złota. bierka, figura lub pionek w szachach, w warcabach — figura zabrana. bierki, gra polegająca na usuwaniu, wybieraniu rozsypanych patyczków bez poruszenia innych; patyczki w tej grze. Bierkow PAWIEŁ N., 1896-1969, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Leningradzie; studia o literaturze XVIII w., jej związkach z in. literaturami (m.in. pol.). Bierkowski LUDWIK, 1801-60, lekarz, chirurg; prof. Uniw. Jag.; uczestnik powstania listopadowego; pierwszy w Polsce zast osował chloroform do narkoz y; j e de n z prekursorów wychowania fiz. w Polsce. Biermer [bi:rmər] ANTON, 1827-92, int e r ni s t a ni e m .; prof. uni w. w B e rni e i Wrocławiu; opisał, niezależnie od T. Addisona, niedokrwistość złośliwą (tzw. choroba Addisona-B.). Biernacki ALOJZY, 1778-1854, działacz gosp. i polit.; pionier postępu roln. w Królestwie Pol., autor poradników roln.; członek opozycji sejmowej kaliszan; podczas powstania 1830-31 min. skarbu. Biemacki ANDRZEJ, 1903-63, lekarz internista; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN ; prace dot yczące gł . chorób krwi i naczyń krwionośnych. Biernacki EDMUND, 1866-1911, lekarz patolog; prof. uniw. we Lwowie; pierwszy zaobserwował, że szybkość opadania krwinek jest przyspieszona w różnych chorobach (tzw. odczyn B.). Biernacki JAN ANTONI, 1879-1930, rzeźbiarz; popiersia, rzeźby monumentalne (fryzy na budynku Sejmu w Warszawie). Biemacki MIECZYSŁAW, 1891-1959, matematyk; prof. uniw. w Poznaniu, Lublinie, czł. PAU; ponad 80 prac nauk. z różnych działów geometrii i analizy matematycznej. Biernacki MIKOŁAJ (pseud. Rodoć), 18361901, satyryk; tłumacz i naśladowca PJ. Berangera; związany z lwowskimi demokratami; pamflety polit., piosenki. Biernacki WIKTOR, 1869-1918, fizyk; prot. Szkoły Techn. im. H. Wawelbergai S. Rotwanda, Polit. Warsz.; badacz fal radiowych. Biernacki-Dąb STEFAN →Dąb-Biernacki Stefan. Biernackiego odczyn (OB), pomiar szybkości opadania krwinek czerwonych w krwi umieszczonej w długiej, szklanej, kalibrowanej rurce; przyspieszone opadanie wy-

stępuje w gruźlicy, chorobach reumatycznych, nowotworach i in. Biernacki-Kostek WACŁAW, 1884-1957, działacz sanacyjny, pułkownik; 1930 komendant twierdzy brzeskiej; organizator obozu w Berezie Kartuskiej. Biernat z Lublina, ok. 1465-po 1529, pierwszy pol. pisarz świecki; mieszczanin o tendencjach plebejskich; zbiór bajek Żywot Ezopa Fryga; modlitewnik Raj duszny — pierwsza znana pol. książka drukowana (1513). Biernawski WITOLD, 1898-1957, inżynier mechanik, teoretyk obróbki skrawaniem; prof. AGH, organizator i kier. Instytutu Obrabiarek i Obróbki Skrawaniem w Krakowie, czł. PAN; Teoria obróbki metali skrawaniem. Bieruń Stary, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 6,3 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. — Prawa miejskie przed 1387. Udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21. Bierut BOLESŁAW (pseud. Bielak i in.), 1892-1956, działacz ruchu robotn.; działacz PPS-Lewicy i KPP; od 1943 czł. KC PPR; przewodn. KRN; 1947-52 prezydent, 195254 premier; od XII 1948 przewodn., od 1954 I sekr. PZPR. Bierutowice, ośr. turyst .-wypoczynkowy w obrębie m. Karpacza (woj. wrocławskie), u podnóża Śnieżki; późnoromański kościół drewn. (XIII w.), przeniesiony w poł. XIX w. z Vang (Norwegia). Bierutów, m. w pow. oleśnickim, woj. wrocławskim, nad Widawą; 4,9 tys. mieszk. (1968); przemysł elektroniczny, spoż., drzewny; got. kościół (XIV-XV w.); prawa miejskie 1266. Bierzanek REMIGIUSZ, ur. 1912, prawnik, specjalista z zakresu prawa międzynar.; prof. Uniw. Łódzkiego i Warsz.; dyr. Instytutu Nauk Polit. Uniw. Warszawskiego. bies, mit. słow. demon zła; pod wpływem religii chrześc, utożsamiony z diabłem (szatanem). Bieszczady, zach. część Beskidów Wsch., między Przełęczą Łupkowską a rz. Świcą; dzielą się na B. Zach. (w Polsce, najwyższy szczyt Tarnica 1346 m) i B. Wsch. (w ZSRR); podłużne grzbiety; lasy gł. bukowo-świerkowe, wyżej połoniny. Bieszczadzki Park Narodowy, zał. 1971, pow. 5900 ha, w Bieszczadach Zach.; gołoborza, połoniny, lasy z jaworem, bukiem karpackim; bogata fauna (niedźwiedź brunatny, żbik, ryś, dzik, jeleń) i flora ze wschodniokarpackimi gat; endemity. Biezymienski ALEKSANDR I., ur. 1898, poeta ros.; popularne poezje komsomolskie; utwory satyryczne. Bieżanko CZESŁAW MARIAN, ur. 1895, entomolog; od 1931 w Brazylii; prof. uniw. w Kurytybie i Wyższej Szkoły Agronomicznej w Pelotas. Bieżeck, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kaliniński), nad Mołogą; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włókienniczy. bieżnia, sport teren przygotowany i przeznaczony do biegów sport.; obecnie obok b. konwencjonalnych buduje się b. tartanowe i in. bieżnik, warstwa opony stykająca się z drogą, wykonana z gumy o dużej odporności na ścieranie, z rzeźbą przeciwślizgową. Bieżuńska-Małowist IZABELA, ur. 1917, historyk starożytności; prof. Uniw. Warsz.; prace dotyczące spraw społ., gosp. i ideologicznych okresu hellenistycznego i rzym.; Z zagadnień niewolnictwa... biffa, wojsk, machina miotająca barobalistyczna; w średniowieczu używana do wyrzucania pocisków kulistych. biforium, arch. dwudzielne okno lub przezrocze typowe dla średniow. budowli. bifurkacja, pedag. podział szkoły średniej ogólnokształcącej na zróżnicowane programowo 2 kierunki kształcenia, np. humanistyczny i mat.-przyrodniczy. bifurkacja rzeki, rozdzielenie się rzeki na dwa lub więcej ramion, które dalej pły-

ną w różnych, czasem zmiennych kierunkach i należą do różnych dorzeczy (np., Casiquiare w Ameryce Pd., Obra w Polsce). bigamia (dwużeństwo), zawarcie małżeństwa przez osoby, z których przynajmniej jedna pozostaje już w związku małżeńskim, wg prawa poi. b. jest przestępstwem. bigamista, mężczyzna, który popełnił bigamię, mający dwie żony. big-band [byg bänd], duża orkiestra jazzowa, złożona z sekcji trąbek i puzonów, saksofonów i klarnetów oraz sekcji rytmicznej; rozwój b.-b. wiąże się z powstaniem stylu swing. big-beat [byg bi:t; ang.], potoczna nazwa współcz. muzyki młodzieżowej; gł. nurtem jest rhythm and blues; b.-b. wywodzi się z bluesa, spirituals, amer. muzyki lud.; równomiernie zaznaczany rytm, efekty barwne (instrumenty elektr.); słynne zespoły: The Beatles, Rolling Stones, The Beach Boys; w Polsce m.in. No to Co, Skaldowie, Czerwone Gitary, Quorum. Bighorn [byg-], rz. w USA, pr. dopływ Yellowstone; dł. 737 km. Bighorn [byg-], wsch. pasmo G. Skalistych (USA); dł. ok. 190 km, wys. do 4015 m (Cloud Peak); lasy. Bigo TADEUSZ, ur. 1894, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa adm.; prof. Uniw. Wrocławskiego. bigos, trad. staropol. potrawa z kapusty kiszonej i słodkiej, duszonej z różnymi gatunkami mięsa i z przyprawami, niekiedy ż dodatkiem wytrawnego wina. bigoteria →dewocja. bigowanie, druk. →-rowkowanie. Big Sioux [byg su:], rz. w USA (Dakota Pd.), 1. dopływ Missouri; dł. ok. 480 km. Bihać, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina); 19 tys. mieszk. (1965). Bihar (Wihara), kraina hist. w Indiach, częściowo obejmująca dawną Magadhę (obecnie stan Bihar); od VIII w. rządy muzułm. dyn. Palów, następnie Anglii. Bihar (Wihara), stan w pn.-wsch. Indii; 174 tys. km2, 52,5 mln mieszk. (1966); gł. m.: Patna (stol.), Dżamszedpur; uprawa ryżu, roślin strączkowych, trzciny cukr.; hodowla bydła, bawołów, kóz; pd. B. — gł. region górn. Indii; wydobycie węgla kam., miki, boksytów, rud żel., miedzi, chromu, manganu; przemysł spoż.,, bawełn., hutnictwo żel., chemiczny. Bihar, m. w Indii (Bihar); 79 tys. mieszk. (1961); ośr. handl. regionu rolniczego. Bihorskie Góry, góry w zach. Rumunii; wys. do 1848 m (Cucurbetă); zalesione; wydobycie boksytu i rud żelaza. Bija, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 306 km; wypływa z Jez. Teleckiego; po połączeniu z Katuniem tworzy Ob. Bijagós [biżagosz], archipelag ok. 30 niewielkich wysp, u zach. wybrzeży Afryki, 2należący do Gwinei Portug.; OK. 1600 km , ok. 20 tys. mieszk. (1960); uprawa ryżu, orzeszków ziemnych, palmy oliwnej i kokosowej. bijak, sport kij używany do podbijania piłki w baseballu, palancie, kwadrancie. bijak, technol. część kafara, młota itp. bezpośrednio uderzająca. Bije, wyżyna w środk. Angoli; wys. do 2610 m (szczyt Moko); roślinność sawannowa; z B. wypływają rzeki Kubango, Kuanza, Kunene. Bijedić DŻEMAL, ur. 1917, polityk jugosł.; od 1945 na różnych stanowiskach w Bośni i Hercegowinie, m.in. przewodn. Zgromadzenia Bośni i Hercegowiny; od 1971 premier Jugosławii. Bijeljina, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina); 19 tys. mieszk. (1965). Bijsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Ałtajskim, nad Biją; 186 tys. mieszk. (197P); przemysł spoż., włók., drzewny. Bikaner, m. w Indii (Radżasthan), na pustyni Thar; 182 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem., warsztaty koi.; rzemiosło (tkaniny, dywany); koi. węzeł.

Binarowa 113 bikini, rodzaj damskiego, dwuczęściowego kostiumu plażowego. Bikini, atol w grupie Ralik (Wyspy Marslialla); 5,2 km2; anier. poligon broni jądrowej. bikwarc Soleila, płytka złożona z dwóch sklejonych płytek kwarcowych, stosowana do pomiarów małych kątów skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła. bila: 1) kula bilardowa; 2) uderzenie kulą o kulę (w bilardzie). bilamid, farm. →cholamid. bilanse finansowe, zestawienia ujmujące w skali gospodarki nar. powstawanie i wykorzystywanie zasobów pieniężnych w toku produkcji, podziału, wymiany i spożycia; system b.f. jest częścią bilansu gospodarki narodowej. bilanse materiałowe, zestawienia ujmujące zasoby materiałów i zapotrzebowanie na nie w skali gospodarki nar., poszczególnych zakładów produkcyjnych lub procesów technol.; całość b.m. wchodzi w skład bilansu gospodarki narodowej. bilanse siły roboczej, zestawienia wykazujące stań, strukturę i sposób wykorzystywania siły roboczej; b.s.r. zbiorczy obejmuje dane dotyczące całego kraju. bilans finansowy państwa →program finansowy państwa. bilans gospodarki narodowej, zestawienie danych liczbowych charakteryzujących podstawowe proporcje w gospodarce nar., sporządzane w postaci syntet. tablicy; opracowywane we wszystkich krajach socjalist.; w Polsce poszczególne elementy b.g.n. są opracowywane przez GUS i NBP. bilans handlowy, zestawienie wartości eksportu i importu sporządzane zwykle na okres 1 roku; stanowi zazwyczaj najpoważniejszą część bilansu płatniczego. bilans handlowy bierny, bilans handl., w którym wartość importu przewyższa wartość eksportu. bilans handlowy czynny, bilans handl., w którym wartość eksportu przewyższa wartość importu. bilans księgowy, dwustronne, wartościowe zestawienie środków jednostki gospodarującej; lewa strona b.k. grupuje aktywa, prawa — pasywa. bilansowa metoda, zestawienie badanych wielkości w dwóch powiązanych przekrojach; stanowi podstawę księgowości podwójnej i jest stosowana w planowaniu gospodarki narodowej. bilansowy rachunek, metoda planowania polegająca na sporządzaniu bilansów obejmujących zasoby środków oraz ich wykorzystanie lub zapotrzebowanie na nie. bilans pieniężnych dochodów i wydatków ludności, zestawienie podające rozmiary i strukturę dochodów pieniężnych ludności wg źródeł oraz wydatków pieniężnych wg przeznaczenia. bilans płatniczy, zestawienie wszelkich płatności kraju z tytułu obrotów z zagranicą (najczęściej za okres 1 roku). bilans rozrachunkowy, zestawienie należności i zobowiązań kraju, powstałych w danym okresie w wyniku wymiany dóbr i usług z zagranicą; sporządzane w krajach socjalistycznych. bilans wodny, ilościowe zestawienie przychodu i rozchodu wody, obliczone dla danej powierzchni, zwykle w okresie rocznym; b.w. dodatni — gdy opad przewyższa parowanie, spływ i wsiąkanie, b.w. ujemny — przy stosunku odwrotnym. bilard, gra prowadzona na prostokątnym stole (z otworami lub bez), pokrytym suknem i okolonym kauczukową bandą, kulami (bilami) uderzanymi drewn. kijem; popularną odmianą b. jest tzw. grzybek. Bilaspur, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 87 tys. mieszk. (1961); warsztaty koi., przemysł drzewny; węzeł kolejowy. Bilaspur, m. w Indii (Himaczal-Pradesz); 30 tys. mieszk. (1959); ośr. handlowy. bilateralizm, system rozliczeń międzynarodowych dokonywanych między 2 krajami.

bilateralny, dwustronny. Bilbao, m. w Hiszpanii (Baskonia), ośrodek adm. prow. Viscaya; 360 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud żel.; hutnictwo żel., przemysł metal., chem.; muzea; got. katedra (XIV w.), kościoły (XIV-XVII w.). Bilbeis, m. w Egipcie, na pn.-wsch. od Kairu; 58 tys. mieszk. (1966). Bilderdijk [byldərde ik] WILLEM, 17561831, poeta hol.; przywódca odrodzenia lit. w Niderlandach; liryka klasycyst., poematy dydakt., epos religijny. Bildungsroman (Entwicklungsroman), powieść obrazująca rozwój osobowości bohatera od dzieciństwa lub młodości; charakterystyczna dla literatury niem. od końca XVIII w. (np. powieści Goethego o Wilhelmie Meistrze). Bilek František, 1872-1941, czes. rzeźbiarz i grafik; przepojone mistycyzmem, nawiązujące do got. rzeźby o tematyce rel., nagrobki, portrety, ilustracje. bilety skarbowe: 1) pieniądze papierowe emitowane przez państwo jako jego bezterminowe nie oprocentowane zobowiązanie, którego nie dotyczą przepisy o pokryciu; 2) oprocentowane zobowiązania pieniężne państwa (zw. bonami skarbowymi) emitowane w celu uzyskania krótkoterminowej pożyczki. Bilharz [bylharc] THEODOR, 1825-62, lekarz niem.; prof. w Kairze; organizator egip. służby zdrowia; opisał przywrę wywołującą krwiomocz egzotyczny (bilharcjozę). Bilina, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko, ośr. turystyczny. bilingwizm, fakt posługiwania się przez grupę społ. lub jednostkę równorzędnie dwoma językami w mowie i w piśmie; dwujęzyczność. Bilińska-Bohdanowiczowa ANNA, 1857— 93, malarka; portrety (I.r Paderewskiego), pejzaże, sceny rodzajow e; Portret własny z paletą w ręku. Biliński BRONISŁAW, ur. 1913, filolog klasyczny, historyk kultury antycznej; prof. uniw. we Wrocławiu i Warszawie; od 1957 kierownik Stacji Nauk. PAN w Rzymie. Biliński LEON, 1846-1923, ekonomista, konserwatywny polityk galic; kilkakrotnie austr. min. finansów; 1919 poi. minister skarbu. bilion, nazwa liczby 1012; w USA i niektórych innych krajach = 109 i jest synonimem miliarda. bilirubina, czerwonopomarańczowy barwnik żółci, powstający w wyniku redukcji biliwerdyny. Biliúnas JONAS , 1879-1907, litew. pisarz i teoretyk literatury; przedstawiciel litew. realizmu krytycznego; opowiadania o tematyce proletariackiej (Smutna opowieść). biliwerdyna, niebieskozielony barwnik żółci, powstający z rozpadu hemoglobiny. Bilkas, m. w Egipcie, w delcie Nilu; 41 tvs. mieszk. (1966). bill [byl; ang.], w W. Brytanii i USA projekt ustawy przedłożony parlamentowi. Bill [byl] M AX, ur. 1908, szwajc. rzeźbiarz, architekt, rrialarz i teoretyk sztuki; jeden z gł. reprezentantów sztuki abstrakcyjnej, którą propaguje pod nazwą sztuki konkretnej (dynamiczne układy przestrzenne bezprzedmiotowych form). Billaud-Varenne [bijo waren] JEAN N I COLAS, 1756-1819, rewolucjonista fr., jakobin; komisarz Komuny Paryskiej 178995, czł. Komitetu Ocalenia Publ.; 1816 deportowany do Gujany. Bill-Biełocerkowski WŁADIMTR N., 18851970, ros. dramaturg i nowelista; dramaty o rewolucji październikowej (Sztorm); opowiadania z życia robotników i marynarzy. Billericay [byləryky], m. w W. Brytanii (Anglia); muzeum Mayflower Hall — dawna kantoria, w której 1620 zebrali się „bracia pielgrzymi" (Pilgrim Fathers) przed wyjazdem do Ameryki.

Billetdoux [bijedu] FRANCOIS , ur. 1927, fr. pisarz, aktor i reżyser; powieści, dramaty. Billingham [bylyŋəm], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tees; 35 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu chemicznego. Billings [bylyŋz], m. w USA (Montana), nad rz. Yellowstone; 60 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł spoż., petrochemiczny. Billitera metoda, metoda elektrolitycznego otrzymywania wodorotlenku sodu z roztworu chlorku sodu; mieszaniu się wytworzonego NaOH z solanką zapobiega azbestowa przepona. Billiton →Belitung. Bill of Rights [byl ow rąjts; ang.] (Deklaracja Praw), ustawa ang. z 1689 ograniczająca władzę król. na rzecz parlamentu; jeden z bryt. aktów konstytucyjnych. Billroth [bilrot] THEODOR, 1829-94, chirurg niem.; prof. uniw. w Zurychu i Wiedniu; twórca nowocz. chirurgii krtani, przełyku i jamy brzusznej, autor metod operacyjnych; stworzył ośr. życia muz. w Wiedniu. Billungowie, dynastia książąt saskich 961-1106; prowadzili ekspansję na ziemie zachsdniosłowiańskie. Billy [biji] ANDRÉ, 1882-1971, fr. pisarz i krytyk; powieści obyczajowo-psychol., monografie literackie. Bilma, oaza we wsch. Nigrze; ok. 1 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej; eksploatacja soli kamiennej. bilon, pieniądze metal, przeznaczone do regulowania drobnych płatności. Biloxi [byloksy], m. w USA (Missisipi), nad Zat. Meksykańską; 48 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.; przemysł stoczn., spoż., chemiczny. Biłecki OŁEKSANDR, 1884-1961, ukr. historyk literatury; prof. uniw. w Charkowie i Kijowie, czł. AN Ukr.SRR i AN ZSRR; studia o literaturze ukr., ros., antycznej, bizant. i zachodnioeuropejskiej. Biłgoraj, m. pow. w woj. lubelskim; 12,9 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., spoż., drzewny; prawa miejskie 1578. —• W okre si e mie dz ywoj . ośrode k KPP ; w czasie okupacji hitlerowskiej w B. i okolicy liczne wysiedlenia (1943 większość mieszk. B.), pacyfikacje, egzekucje; reion aktywnych działań GL, AL, AK i BCh; zniszczony w 80%, odbudowany. Biłodid I WAN, ur. 1906, językoznawca ukr.; czł. AN Ukr.SRR; prace dotyczące historii języka ukr. i radz. prozy. bimarchan →maristan. Bimbisara, VI w. p.n.e., ind. władca Magadhy z dyn. Sisiunagów, patron buddyst ów i dż i ni st ów ( wspól cz. Buddz i e i Mahawirze); budowniczy nowej stolicy w Radżagriha. Bim-Bom, studencki teatr satyr, w Gdańsku 1954-60, zał. m.in. przez Ź. Cybulskiego i B. Kobielę; występy za granicą. bimetal, układ warstwowy 2 spojonych (zgrzanych) ze sobą metali (najczęściej w postaci taśmy lub pręta); stosowany m.in. do budowy aparatów elektr. (termobimetal). bimetalizm, system pieniężny, w którym prawnym środkiem płatniczym są dwa metale (złoto i srebro). bimetalowy łącznik →termobimetalowy łącznik. bimorf, element piezoelektr. stosowany w przetwornikach elektroakustycznych jako gł. części mikrofonów, adapterów, słuchawek itp. bims, żegl. →pokładnik. binarny, dwójkowy. binarny zakład energetyczny, cieplny zakład energetyczny o dwóch czynnikach termodynamicznych, z których jeden (np: rtęć) po wykonaniu pracy oddaje swe ciepło odpadowe drugiemu (np. wodzie). Binarowa, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; późnogot. kościół drewn.

114 binaryzacja (ok. 1500, rozbudowany w XVII w.), polichromie (XVI-XVII w.). binaryzacja, przedstawienie dowolnej informacji w postaci ciągu informacji, z których każda przybiera tylko 2 wartości, np. „tak" i „nie" lub „1" i „0". binazin, lek syntet. o działaniu hipotensyjnym, stosowany w nadciśnieniu tętnicznym. binda: 1) ozdobna kobieca opaska na głowę; 2) fantazyjna riuszka z koronki zakładana na szyję przy wydekoltowanej sukni; 3) opaska służąca do kształtowania wąsów; 4) b. rycerska — w XVIII w. wstęgi orderowe i szarfa przepasująca zbroję. bindaż (berso), chodnik zasklepiony półkolistą kratownicą podtrzymującą pnącza lub gałęzie drzew; charakterystyczny dla ogrodów XVIXVIII w. bindra, dębowa klepka beczkowa w stanie surowym. binduga, miejsce na brzegu wód spław-nych przeznaczone do składowania drewna i wiązania tratw przed ich spławem. Binet [bine] ALFRED, 1857-1911, psycholog fr.; prof. Sorbony; przedstawiciel psychologii eksperymentalnej; twórca pierwszych testów do badania inteligencji. Bingen, m. w NRF (Nadrenia-Palaty-nat), nad Renem (początek przełomu przez Góry Łupkowe); 24 tys. mieszk. (1968); przemysł winiarski, maszyn.; ośr. turyst; w okolicy winnice. Bingham Canyon [byŋəm känjən], ośrodek wydobycia rud miedzi w USA (Utah). Binghamton [byŋəmtən], m. w USA (Nowy Jork); 63 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 301 tys. (1967); przemysł skórz., elektrotechniczny. Binh Dinh [biń diń], m. w Republice Wietnamu Pd., nad M. Południowochiń-skim; 150 tys. mieszk. (1960); przemysł jedwabniczy. Biniecki STANISŁAW, ur. 1907, chemik, farmaceuta, lekarz; prof. Akad. Med. w Warszawie; badania w dziedzinie technologii chem. środków leczniczych. Biniszkiewicz JÓZEF, 1875-1942, działacz socjalist., publicysta; od 1895 w PPS zaboru prus., od 1919 w PPS, działał na Śląsku; jeden z twórców prosanacyjnej PPS-dawnej Frakcji Rewol.; redl. „Gazety Robotniczej"; zamordowany przez hitlerowców. binokle →pince-nez. binokular, przyrząd optyczny do obserwacji obuocznych, również mikroskop binokularowy do stereoskopowych obserwacji przedmiotów. binominalna nomenklatura (dwuimienne nazewnictwo), wprowadzone przez K. Lin-neusza w systematyce organizmów dwuczłonowe łac. nazwy gat.; pierwszy wyraz jest nazwą rodzaju. Bintan, największa wyspa w grupie Riau (Indonezja); ok. 1,1 tys. km2; wydobycie boksytów; gł. m. Tandjungpi-nang. bio- [gr.], pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z życiem, procesami życiowymi; np. biologia, biografia, biosfera. Bio-Bio [bio bio], rz. w Chile; dł. 390 km; uchodzi do O. Spokojnego; w pobliżu ujścia m. Concepcion. biocenologia (biocenotyka, synekolo-gia), dział ekologii badający strukturę, funkcjonowanie i dynamikę zespołów organizmów, zamieszkujących określone środowiska, bada także zależności między zespołami. biocenotyka, biol. →biocenologia. biocenoza, biol. zespół populacji różnych gat.; zwierząt i roślin, żyjących w określonym środowisku — biotopie, stanowiący autonomiczną jednostkę ekologiczną. biochemia (chemia fizjologiczna), nauka o chem. budowie organizmów żywych i o przebiegających w nich procesach chemicznych.

biochora, biol. duży obszar jednolity pod względem klimat, i pokrycia roślinnością, np. tundry, lasy tropik., sawanny; składa się z poszczególnych biotopów. biodro, okolica ciała kręgowców obejmująca nasadę kończyny miednicznej; termin używany gł. w odniesieniu do człowieka. biodrowa kość, największa kość (parzysta) obręczy miednicznej, położona najbardziej grzbietowo; za jej pośrednictwem obręcz miedniczna łączy się z kręgosłupem. biodrowa obręcz, anat. →miedniczna obręcz. biodrowy staw, ruchome połączenie między główką kości udowej a panewkowym zagłębieniem kości miednicznej (złożonej z kości biodrowej, kulszowej i łonowej). biofacja, geol. zespół cech paleontologicznych odróżniających od siebie osady tego samego wieku; b. określa się na podstawie szczątków kopalnych organizmów zwierzęcych, np. b. otwornicowa, koralowa. biofilne pierwiastki, pierwiastki chem. wchodzące w skład organizmów żywych, niezbędne do budowy ich komórek oraz dla ich przemiany materii; najważniejsze p.b.: węgiel, wodór, azot, fosfor i siarka. biofizyka, nauka badająca zjawiska fiz. zachodzące w organizmach żywych. biogaz (agrogaz), gaz używany do celów energetycznych gł. w gospodarstwach rolnych, otrzymywany w drodze fermentacji beztlenowej np. obornika, odpadów roślinnych. biogenetyczne prawo (teoria rekapitula-cji), uogólnienie biol. (F. Miiller 1864, E. Haeckel 1866), wg którego osobniki danego gat. przechodzą w rozwoju zarodkowym takie same stadia, przez jakie przebiegała droga ewolucyjna prowadząca do tego gatunku. biogeneza, samorzutne powstanie ok. 3 mld lat temu, w warunkach odmiennych niż obecnie, najprymitywniejszych cząstek materii żywej z prostych związków org. i nieorg.; zapoczątkowało dalszą ewolucję organizmów. biogeniczne składniki, geol. składniki skał osadowych będące trwałymi szczątkami organizmów żywych lub minerałami powstałymi przy współudziale tych organizmów. biogeniczne złoża, złoża stanowiące nagromadzenie związków org., np. złoża węgli, ropy naft., gazu ziemnego. biogeochemia, dział geochemii badający krążenie poszczególnych pierwiastków chem. w przyrodzie pod wpływem procesów życiowych, odbywające się współcześnie lub w ubiegłych epokach geologicznych. biogeografia, nauka o rozmieszczeniu i rozprzestrzenieniu gat. zwierząt (zoogeografia) i roślin (fitogeografia) na Ziemi. Biograd, kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim. biografia, życiorys; przedstawienie życia wybitnej postaci. biografia, lit. gatunek znany w literaturze antycznej; nowoż. odmiana — powieść biogr., łączy fakty z fikcją fabularną. biogram, krótki życiorys umieszczany zwykle w encyklopediach, informatorach itp. biokatalizatory →enzymy. bioklimatologia, nauka badająca związki między procesami fizjol. roślin, zwierząt i człowieka i ich rozmieszczeniem na Ziemi a klimatem i poszczególnymi jego czynnikami. biokorozja (korozja biologiczna), korozja spowodowana przez mikroorganizmy. biolity, skały osadowe pochodzenia org.; mogą być palne (kaustobiolity) lub niepalne (akaustobiolity). biologia, nauka o organizmach żywych: ich budowie i czynnościach, rozwoju

osobniczym i rodowym, dziedziczności i zmienności, układzie systematycznym, rozmieszczeniu na Ziemi, wzajemnych stosunkach i in. biologiczne jednostki, jednostki służące do określenia stężenia substancji biol. czynnej, gł. hormonów, witamin, antybiotyków, wyznaczone na podstawie skutków działania na żywy organizm. biologiczne stacje, placówki nauk. badające faunę i florę określonych środowisk; np. stacje mor., hydrobiol., ornitologiczne. biologiczne zwalczanie, metoda zwalczania szkodliwych organizmów za pomocą innych drapieżnych lub pasożytniczych organizmów (np. bawełnicy korówki za pomocą ośca korówkowego), stosowana gł. w ochronie roślin przed szkodnikami. biologizm, psychol. tłumaczenie zachowania człowieka czynnikami biol. (dziedziczności) oraz sprowadzanie do nich różnic psych. między ludźmi. biologizm, socjol. pogląd tłumaczący przebieg zjawisk społ. działaniem praw biol.; w XIX w. kierunek rozpatrujący fakty społ. w analogii do faktów biol., sprowadzający zjawiska społ. do biol., a prawa rozwoju społ. do praw rozwoju biologicznego. bioluminescencja, „zimne" świecenie (luminescencja) niektórych gatunków ryb, owadów, pierwotniaków i in., wywołane utlenieniem się lucyferyny w organizmie lub w osiadłych w nim bakteriach. biom, biol. zbiorowisko zwierząt i roślin zasiedlających duże bioregiony, np. step, lasy iglaste, sawannę, jezioro. biomasa, biol. ilość wagowa materii org. zawartej w organizmie zwierzęcia lub rośliny; także ilość materii org. wytworzonej przez populację, zespół organizmów danego środowiska, na danej przestrzeni, w jednostce czasu; stanowi miarę produktywności biologicznej. biometeorologia, dział meteorologii stosowanej; bada oddziaływanie zjawisk i procesów atm. (np. termicznych, barycz-nych, elektr.) na organizmy roślin, zwierząt i człowieka. biometria, nauka zajmująca się ilościowym badaniem zmienności populacji organizmów przy użyciu metod i twierdzeń statystyki mat.; dawniej nauka o pomiarach organizmów, dokonywanych w obrębie populacji. bionika, dziedzina wiedzy z pogranicza techniki i biologii, zajmująca się badaniem praw rządzących działaniem organizmów żywych pod kątem ich wyzyskania w różnych działach techniki, gł. w automatyce, elektronice i mechanice. biopleograf, aparat do zdjęć i projekcji filmów zbudowany 1898 przez K. Prószyń-skiego; udoskonalony pleograf. biopsja, pobranie drobnej cząstki tkanki z żywego organizmu i badanie jej pod mikroskopem; wielkie znaczenie gł. w rozpoznawaniu nowotworów. bios, czynnik wzrostowy drożdży, jest mieszaniną substancji, zawierającą m.in. inozyt (b. I) oraz biotynę (b. II). biosfera (sfera biotyczna), strefa życia, przestrzeń zamieszkała przez organizmy; b. Ziemi: powierzchnia i cienka warstwa (do 3 m w głąb) skorupy ziemskiej, niemal całość wód. dolna część atmosfery. bioskop, przedkinematograficzny aparat do zdjęć film. zbudowany przez braci E i M. Skladanowskich (1892); także nazwa kina we wczesnym okresie filmu niemego. biosynteza, dokonywana przez żywą komórkę roślinną lub zwierzęcą synteza związków org., służących celom budulcowym i energetycznym. Biot [bjo] JEAN BAPTISTE, 1774-1862, fr. fizyk i astronom; prof. w Collége de France i uniw. w Paryżu; prace z mechaniki ciał niebieskich, polaryzacji światła, elektryczności i magnetyzmu. Biota i Savarta prawo, prawo określające wielkość siły wywieranej na biegun

Bismarcka Archipelag 115 magnet. przez pole magnet. wytworzone PAN; studia nad dziełami Kopernika, Birże (Biržai), m. w pn. części Litew. przez płynący w przewodniku prąd elek- Arystotelesa, z historii książki i księgo- SRR, nad jez. Szyrwena; 10 tys. mieszk. tryczny. zbiorów. (1969); przemysł Iniarski; w pobliżu uzdroBiota liczba, liczba podobieństwa chaBirkenmajer JÓZEF, 1897-1939, poeta; li- wisko Likenai. rakteryzująca zjawisko wymiany (prze- ryka rel., studium lit. Bogurodzica Dziebis, powtórnie, jeszcze raz, dodatkowo. nikania) ciepła przez ściankę; stosunek wica, utwory dla dzieci; przekłady z litebis: 1) okrzyk, którym publiczność spekoporności cieplnej ścianki do oporności ratury angielskiej. takli teatr., koncertów itp. domaga się poprzejmowania ciepła na jej powierzchni. Birkenmajer LUDWIK ANTONI, 1855-1929, biotop, naturalne środowisko o swoistym historyk nauk ścisłych, gł. astronomii, fi- wtórzenia jednego z utworów lub wykozespole czynników abiotycznych, stano- zyk i matematyk; prof. Uniw. Jag., czł. nania utworu dodatkowego; 2) utwór polub wykonany dodatkowo (utwór wiące podłoże życia danej biocenozy. PAU; badacz życia i twórczości M. Koper- wtórzony b.). biotyczna sfera →biosfera. nika; Marcin Bylica z Olkusza, Mikołaj naBisbee [byzby], m. w USA (Arizona); biotyczne czynniki, wszelkie elementy Kopernik. przyrody ożywionej (człowiek, zwierzęta, Birkowski FABIAN, 1566-1636, nadworny 8,2 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia rud rośliny), wpływające na siebie wzajemnie kaznodzieja Władysława IV, pisarz, domi- miedzi, cynku, ołowiu, srebra. Bisceglie [biszelie], m. we Włoszech i na środowisko abiotyczne. nikanin; wiersze łac. i gr.; kazania w (Apulia); 42 tys. mieszk. (1961); port rybiotyna ( wi t ami na H, koe nz ym R, barok, stylu oratorskim. backi; uzdrowisko. bios II), związek chem. rozpuszczalny, birkut →bielik. w wodzie; składnik pewnych enzymów; Bischofswerda [byszofswerda] (łużyckie Birlad [byr-], m. we wsch. Rumunii; aktywuje dwutlenek węgla biorący udział 41 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., Biskopicy), m. w pd.-wsch. części NRD; w licznych procesach karboksylacji. 11 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., odzieżowy, spożywczy. biotyp, biol.: 1) zespół osobników o taBirma (Związek Birmański), republika włók., ceramiczny. kim samym genotypie; 2) osobniki jed- związkowa w Azji Pd.-Wsch.; 678 tys. km2, bis dat qui cito dat [łac], dwa razy nego gat. o podobnych cechach morfolo- 27,0 mln mieszk. (1969), gł. Birmańczycy; daje, kto prędko daje. gicznych, różniące się od innych osobni- stol. Rangun, inne gł. m.: Mandalaj, Mo- biseksualizm, skierowanie popędu płcioków tego gat. właściwościami biol., np. lamiaing, Pasejn; administracyjnie dzieli wego zarówno do osobników płci przeciwdoborem pokarmu, sposobem budowania się na 7 prow., 4 stany i 1 okręg autono- nej, jak i własnej. gniazd, głosem. miczny; j.u. birmański. W części środk. —. bisior, jedwabiste nici z wydzieliny spebiotyt, minerał z grupy łyszczyków, gli- nizina Irawadi, na wsch. i zach. góry (wys. nokrzemian potasu, magnezu i żelaza, do 5000 m); klimat monsunowy. Słabo roz- cjalnego gruczołu niektórych małżów, gł. mor.; dawniej b., gł. przyszynki, służył na o zmiennym składzie chem.; czarny lub winięty kraj roln.; gł. uprawy: ryż (4 miejciemnobrun.; pospolity składnik skał mag- sce w świat, eksporcie), sezam, trzcina Płw. Apenińskim do wyrobu cennej tkaniny tejże nazwy. mowych i metamorficznych. cukr., bawełna, orzeszki ziemne, kauczuBiskajska Zatoka (fr. Golfe de Gascogbiozy →dwucukry. kowiec; eksploatacja lasów. — Państewka ne, hiszp. Golfo de Vizcaya), zat. O. ABIP →Biuro Informacji i Propagandy. od IX w., zjednoczone w XI w.; podbita bipan, nazwa specjalnej płyty wiórowej 1885 przez Anglików, włączona do Indii; tlantyckiego, między zach. wybrzeżem wykonanej z rozdrobnionych odpadów od 1937 odrębna kolonia; 1942-45 okupo- Francji a Płw. Iberyjskim; głęb. do 5120 fornirów, oklein itp. wana przez Japonię; od 1948 niepodległa m; liczne porty. Biskra, m.-oaza we wsch. Algierii, u pd. biplan, daw. samolot dwupłatowy. republika; czł. ONZ od 1948; od 1962 głową bipolarność biogeograficzna państwa — Rada Rewol., szefem rządu — podnóży Atlasu Saharyjskiego; 57 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; uzdrowisko. (dwubiegu-nowość biogeograficzna), jej przewodniczący. występowanie takich samych lub biskup, w chrześcijaństwie dostojnik Birmańska Droga, wysokogórska droga podobnych organizmów na obszarach arkt. samoch. między m. Laszo (Birma) a Kun- kośc, zwierzchnik diecezji; w kościele i antarktycznych, przy ich braku w ming (Chiny); zbudowana 1937-39; dł. ok. kat. b. mianuje papież, w innych jest wyoceanach oddzielających te obszary. 1200 km; w II wojnie świat, duże znacze- bierany przez kolegia. Birdżand, m. w Iranie (Chorasan), w nie strategiczne w walkach aliantów z JaBiskupia Kopa, najwyższy szczyt Gór oazie; 23 tys. mieszk. (1966); przemysł ponią. Opawskich (Sudety Wsch.), na granicy włók., cukr.; wyrób dywanów; ośr. hanbirmańskie języki, z rodziny chiń.- z Czechosłowacją; 890 m. dlowy. tybet.; gł. języki: birmański, państw, w Biskupiec, m. pow. w woj. olsztyńskim; birema, starorzym. okręt wojenny o Birmie; arakański, katsin oraz grupa kuki 7,0 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., 2 rzędach wioseł w każdej burcie. (w Asa-mie), lolo (na pograniczu Birmy i drzewny. — Prawa miejskie 1395; w XIX/ biret, nakrycie głowy różnych kształ Chin). /XX w. ośr. działalności ruchu polskiego_ tów i barwy; część kat. i protest, stroju Birmingham [bə: rmyŋəm], m. w W. BryBiskupiec, w. w pow. iławskim, woj. liturgicznego; także oznaka piastowanej tanii (Anglia); 1,1 min mieszk. (1968), ze- olsztyńskim; 1331-1945 miasto. godności lub urzędu (np. b. profesorskie, spół miejski (konurbacja West Midlands) Biskupin (w. w pow. żnińskim, woj. sędziowskie); w XVI w. bogato zdobione 2,4 mln (1967); ośr. wielkiego okręgu bydgoskim), archeol. osiedle obronne kulb. nosiły również kobiety. przem., tzw. Black Country („czarny tury łużyckiej zał. ok. 550 p.n.e., liczące Birgańdż, m. w Nepalu, w pobliżu kraj"); hutnictwo, przemysł samoch., granicy z Indią; 10,8 tys. mieszk. (1961); lotn., taboru kol., maszyn., elektrotechn., ponad 100 domostw, otoczone wałem ośr. handl.; przemysł cukrowniczy. chem.; wydobycie węgla kam.; uniw.; drewn.-ziemnym; liczne przedmioty z Birger JARL [birjgr jarl] (właśc. Jarl muzeum; galeria sztuki; kościół św. Mar- drewna, kości i metalu oraz ceramika; caBirger), P-1266, możnowładca szwedz. z cina (XIII w., XIX w.), katedra z XVIII w. łość stanowi rezerwat muzealny. Biskupski KAZIMIERZ, 1906-67, prawnik, rodu Folkungów; 1250-66 regent rządzący Birmingham [bə: rmyŋəm], m. w USA w imieniu syna, Waldemara, którego osa- (Alabama); 297 tys. mieszk. (1970), zespół specjalista w dziedzinie prawa państw.; prof. i re kt or uni w. w T oruniu; prace dził na tronie Szwecji. miejski 735 tys. (1967); hutnictwo żel., Biringuccio [-guczczio] VANNOCCIO, przemysł metal., środków transportu; w z teorii i metodologii prawa państwowego. 1480-1539, wł. metalurg, minerolog i che- pobliżu wydobycie węgla kam. i rud żebiskwit, lekkie, porowate, pieczone ciamik; jego dzieło De la pyrotechnia obej- laza. sto cukiernicze; również suchary wojsk, muje zagadnienia hutnictwa, odlewnictwa Birobidżan, m. w azjat. części Ros. sporządzane z mąki, wody, drożdży i soli. i obróbki metali. biskwit, rzem. artyst. dekoracyjny wyrób FSRR, w Kraju Chabarowskim, ośr. adm. Biriuzow S IERGIEJ S., 1904-64, marsza- Żydowskiego OA; 56 tys. mieszk. (1970); porcelanowy, nie pokryty szkliwem, przyłek ZSRR; podczas II wojny świat, w szta- przemysł drzewny, spoż., włók., obuwni- pominający wyroby z marmuru; gł. medabach frontów na pd. Rosji; 1952-62 wice- czy. liony, figurki, plakietki, świeczniki itp.; min. obrony, potem dowódca wojsk raBiron ERNST JOHANN, 1690-1772, szlach- wprowadzony we Francji w XVIII w. kietowych. Bismarck [bysmark] HERBERT VON, 1849— cic niem. z Kurlandii, faworyt Anny IwaBirka, archeol. ludne handl. miasto wirządził wszechwładnie (birono- 1904, syn Ottona, dyplomata niem., 1886— kingów na wyspie BjSrko na jez. Melar nowny; 90 min. spraw zagranicznych. (Szwecja) istniejące w IX w.-ok. 970; wszczyzna); 1737-40 książę Kurlandii. Bismarck [bysmark] OTTO VON, 1815-98, Birs Nimrud →Borsippa. m.in. szczątki grodu, ponad 2 tys. kurpremier prus. od 1862, pierwszy kanclerz biruang (niedźwiedź malajski, Helarctos hanów. 1871-90; doprowadził do zjednoBirkenfeld [byr], m. w NRF (Nadrenia- malayanus), czarny niedźwiedź z białawą Rzeszy Niemiec pod hegemonią Prus; uzyPalatynat); 6,4 tys. mieszk. (1968); prze- podkową na pie rsi ; wys. w kł ę bi e do czenia dla Niemiec kolonie; zawarł układy mysł maszyn., mat. bud.; w pobliżu wy- 70 cm; gł. roślino- i owadożerny; lasy Płw. skał z Austro-Węgrami, Włochami i Rosja; w Indochińskiego i W. Indonezji. dobycie rudy uranu.r Birkenhead [bə: knhed], m. w W. Bry- Biruni, al-, 973-1048, arab. encyklopedysta, polityce wewn. walczył z opozycją kat., tanii (Anglia), port nad estuarium rz. historyk, matematyk, astronom, filozof; socjalistami; wróg Polaków. Bismarck [byzma: r k], m. w USA, nad Mersey, w zespole miejskim Liverpool; jego poglądy i odkrycia wywarły wpływ 142 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., na rozwój średniow. filozofii arab. i rz. Missouri, stol. stanu Dakota Pn.; 34 metal., spożywczy. przyrodoznawstwa na arab. Wschodzie. tys. mieszk. (1970); ośr. handl, regionu Birkenmajer ALEKSANDER, 1890-1967, Birznieks-Upitis [bir-znieks upi:tis] rolniczego. Bismarcka Archipelag [a. byzmarka] syn Ludwika Antoniego, historyk kultury, E RNESTS , 1871-1960, pisarz łot; reprezenbibliotekarz; dyr. Biblioteki uniw. w Poz- tant realizmu krytycznego; opowiadania (Wyspy Nowej Brytanii), grupa wulkananiu i Jag., prof. Uniw. Warsz., czł. z życia biedoty wiejskiej; powieść auto- nicznych wysp na O. Spokojnym, w Melanezji (Nowa Gwinea Austral.); ok. 50 tys. biograficzna, bajki. km2, 130 tys, mieszk. (1960); gł. wyspy:

116 bismillah Nowa Brytania, Nowa Irlandia; gł. m. Rabaul. bismillah [arab., 'w imię Boga'], początek formuły rel., którą wierny muzułmanin rozpoczyna wszelką pracę. bissa, zool. →karetta. Bissau [-sau], stol. i gł. port Gwinei Portug., nad O. Atlantyckim; 26 tys. mieszk. (1967); ośr. handlu i rzemiosła. Bissiére [-sje:r] ROGER, 1888-1964, malarz fr.; początkowo przedstawiciel kubizmu, po 1945 abstrakc. koloryzmu. Bista KIRTINIDHI , ur. 1926, polityk nepalski; od 1969 premier, min. finansów i administracji dworu Królestwa Nepalu. Bistrita [bistrica], m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat, ośr. adm. okręgu B.-Nasaud; 26 tys. mieszk. (1968). bistro, trad. fr. typ małego baru-winiarni, gł. dla stałej klienteli; może być przystosowany do gry w karty. bisurman, staropol. nazwa muzułmanina. Bisutun →Behistun. Biszandas, XVII w., malarz-miniaturzysta pochodzenia ind., na dworze Dżehangira; twórca słynnych portretów; malarstwo podporządkowane tradycjom indyjskim. Biszar (dawniej Colomb-Bechar), m. w zach. Algierii, ośrodek adm. dep. Saura; 46 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla. biszkopt, lekkie, puszyste, słodkie ciasto pieczone, które przyrządza się z mąki pszennej, cukru i jaj. biszofit (bischofit), minerał, uwodniony chlorek magnezu; bezbarwny lub białawy, o szklistym połysku; występuje w złożach soli potasu i magnezu. Bisztynek, m. w pow. biskupieckim, woj. olsztyńskim; 2,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1385. — W działaniach woj. 1945 zniszczony w 75%, po wojnie odbudowany. bit, w cybernetyce i teorii informacji jednostka ilości informacji; sygnał zawiel a nn b. i nformacj i , j e ż e l i j e s t j e d nym z 2 możliwych różnych sygnałów. bit-hilani, typ budowli występującej na terenie staroż. Wschodu: 2 szerokie pomieszczenia leżące jedno za drugim, z przedsionkiem. bitles (bitels), wywodząca się z Anglii nazwa członka bigbitowego zespołu muz. odznaczającego się długowłosą fryzurą; potocznie chłopak o takiej fryzurze. Bitlis, m. we wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. B.; 19 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy. Bitner HENRYK (pseud. Henryk Bicz), 1587-1937, działacz ruchu robotn., historyk; od 1906 czł. PPS-Lewicy, potem KPP (1923-25 czł. KC); uczestnik rewolucji październikowej; 1928-29 poseł na sejm. Bitner WACŁAW, ur. 1893, działacz polit.; 1918 organizator chrześc, ruchu zawodowego; autor pierwszego programu ChD. Bitola, m. w Jugosławii (Macedonia); 55 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż.; ośr. turystyczny. B i t ont o, m. we Wł osz e ch ( Apul i a) ; 38 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Bitossi RENATO, 1899-1969, wł. działacz robotn.; czł. KP Włoch, więziony 192732; podczas II wojny świat, w ruchu oporu; przewodn. ŚFZZ od 1969. Bitterfeld [by-], m. w środk. części NRD nad Muldą; 30 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., przemysł metal., elektrochem., mat. bud., węzeł kolejowy. Bittner LUDWIK (pseud. Halka), 18921960, działacz ruchu oporu, generał; 1941-42 komendant Okręgu Lubelskiego ZWZ; 1942-43 inspektor KG AK; 1944 dowódca dyw. AK. Bittnerówna BARBARA, ur. 1924, tancerka; solistka zespołów baletowych oper w Poznaniu, Bytomiu i Warszawie; recitale taneczne (często w duecie z W. Grucą), także za granicą. bitumiczne lakiery (lakiery asfaltowe), lakiery, których składnikiem błonotwórczym są gł. niektóre bituminy (asfalty, pa-

ki); tworzą czarne powłoki, stosowane gł. do pokrywania wyrobów ze stali i żeliwa, m.in. rowerów, motocykli, podwozi wagonów. bitumiczne skały, skały osadowe, w których pory i szczeliny wypełnione są bituminami, np. piaskowce, łupki bitumiczne. bituminy, substancje naturalne pochodzenia org., stanowiące mieszaninę węglowodorów, gł. łańcuchowych i cyklicznych; należą do nich: ropa naft., gaz ziemny, asfalt, ozokeryt; b. otrzymywane sztucznie — smoła węglowa, pak. Biturygowie, w starożytności lud celt. w Gal i i ; B. Cubi — mi ę dz y rz . Cre use i Loarą, gł. m. Avaricum (Bourges, Francja); B. Vivisci — u ujścia Garonny, gł. m. Burdigala (Bordeaux, Francja); podbici przez Cezara. bitwa, szereg jednoczesnych lub kolejnych operacji prowadzonych siłami współpracujących ze sobą grup armii lub frontów, przy udziale lotnictwa, marynarki woj., mających decydujący wpływ na wynik kampanii; potocznie większe starcie zbrojne. „bitwa narodów" →Lipsk. bitwa o Atlantyk, w II wojnie świat, całokształt walk marynarki woj. i lotnictwa aliantów przeciwko niem. flocie woj. o panowanie na atlantyckich szlakach mor.; aktywny udział okrętów poi. marynarki woj. i statków handlowych. Bitwa o Wielką Brytanię (Battle of Brittain), całokształt zwycięskich walk lotnictwa bryt. (13 VIII-31 X 1940) przeciwko powietrznej ofensywie niem. skierowanej na W. Brytyjskie; wybitny udział poi. pilotów z RAF i dywizjonów myśliwskich 302 i 303 (ll,7°/o ogółu strat niem.). Bitwa pod Grunwaldem, słynny obraz J. Matejki z 1878 (Muzeum Nar. w Warszawie); olej, wymiary 423X987 cm; 1939 wywieziony z Warszawy i przechowywany (do 1944) w Lublinie (w dole wykopanym w ziemi); po wojnie konserwację przeprowadził B. Marconi. Bitynia, staroż. kraina w pn.-zach. części Azji Mn.; wchodziła w skład państwa pers.; 297-74 p.n.e.niezależne królestwo, potem pod władzą Rzymu. biuletyn, urzędowy komunikat, sprawozdanie o wydarzeniach bieżących interesujących ogół; powielany lub drukowany informator o działalności instytucji, towarzystw nauk. itp. „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", pismo nauk. poświęcone problematyce zbrodni hitlerowskich w Polsce, wydawane od 1946. „Biuletyn Historii Sztuki", kwartalnik poświęcony plastyce, zał. 1932 w Warszawie przez O. Sosnowskiego, p.n. „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury"; 1946 wznowiony, od 1949 wyd. pod obecną nazwą przez Instytut Sztuki PAN i SHS. „Biuletyn Informacyjny", centr. organ ZWZ i AK, wydawany 1939-45 (tygodnik). Biuletyn Radiowy →Grupa Akademicka. biureta, kalibrowana rurka szklana zaopatrzona w zamknięcie u dołu; służy do dokładnego odmierzania cieczy. biuretowa reakcja, reakcja charakterystyczna dla białek; białka ogrzewane z siarczanem miedzi i wodorotlenkiem potasu barwią się w wyniku r.b. na fioletowoczerwono. biuro: 1) jednostka organizacyjna, do zadań której należy techn.-kancelaryjna obsługa organu posiadającego uprawnienia władcze; 2) lokal, w którym wykonują swoje funkcje urzędnicy. Biuro do Spraw Indian, urząd w USA, zał. 1789 dla rozwiązania kwestii indiańskiej; jego dziełem były m.in. przesiedlenia i rezerwaty. biuro gromadzkie (biuro miejskie), terenowy organ administracji państw, wykonujący całokształt funkcji adm. należących do właściwej gromadzkiej (miejskiej) rady narodowej. Biuro Informacji i Propagandy (BIP), 1940-45 komórka organizacyjna (Oddział

VI) KG ZWZ i AK; zajmowało się wywiadem społ.-polit., propagandą; wydawało czasopisma (m.in. „Biuletyn Informacyjny"), broszury, komunikaty radiowe. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominforin), powołane 1947 jako stały organ wymiany doświadczeń i koordynacji, współpracy partii komunist. i robotn.: Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Jugosławii (do 1948), Polski, Rumunii, Węgier, Włoch i ZSRR; rozwiązane 1956. Biuro Korespondencyjne →Polskie Biuro Polityczne w Stambule. biurokracja: 1) system rządów, w którym decydującą rolę odgrywa adm. aparat urzędniczy; 2) grupa ludzi trudniąca się zawodowo zarządzaniem i administrowaniem; 3) władza oderwana od mas. biurokratyzm, przerost formalistyki w pracy urzędów. Biuro Odbudowy Stolicy (BOS), instytucja powołana dekretem Rządu Tymczasowego 24 V 1945; opracowała pierwszy plan odbudowy Warszawy; rozwiązana 1952. biuro parlamentu, w niektórych krajach nazwa kolegialnego organu kierowniczego parlamentu złożonego z przewodniczącego oraz zastępców przewodniczącego parlamentu. biuro polityczne, w partiach komunist. i robotn. (m.in. w PZPR) naczelna instancja kierująca pracą Komitetu Centralnego w okresie między posiedzeniami plenarnymi; w skład b.p. wchodzą członkowie i ich zastępcy wybrani przez Komitet Centralny. Biuro Sejmu, jednostka organizacyjna Kancelarii Sejmu, do której należą czynności organizacyjne i pomocnicze związane z obsługą prac parlamentarnych Sejmu i jego organów. biust, szt. plast. →popiersie. bivelin (hypacom), złożony preparat leczn. normalizujący krzepliwość krwi; stosowany m.in. w leczeniu zakrzepów żylnych i zapobieganiu im, w zawale serca. Biwa, jezioro w Japonii, na wyspie Honsiu; pow. 675 km2, głęb. do 95 m; odpływ do zat. Osaka; żegluga; turystyka biwak: 1) odpoczynek lub nocleg bez namiotów, szałasów itp., np. w turystyce, alpinizmie; 2) miejsce, na którym organizuje się taki odpoczynek. biwak, wojsk, tymczasowe rozlokowanie oddziałów wojskowych. biwalent, para chromosomów homologicznych koniugujących (złączonych) ze sobą w początkowej fazie pierwszego podziału mejozy; tworzenie się b. jest warunkiem procesu zw. crossing-over oraz redukcji liczby chromosomów w gametach lub sporach. Bizancjum, kolonia gr. zał. w VII w. p.n.e. nad Bosforem; 330 założono tu Konstantynopol; od 395 stol. cesarstwa bizantyjskiego. bizantyjska sztuka, pierwotnie gałąź sztuki starochrześc, potem (V-XV w.) sztuka kościoła ortodoksyjnego; tradycje sztuki późnego cesarstwa rzym. i sztuki małoazjat.; gł. ośr. Bizancjum; promieniowanie na kraje pobliskie i Ruś; architektura: bazyliki i kościoły centr. z kopułami i b. bogatymi wnętrzami (malarstwo monumentalne: mozaiki, freski); miniatury, ikony; rzeźba: gł. relief; rzemiosło artyst. (kość słoniowa, emalie); wpływ na średniow. sztukę eur. i sztukę islamu. bizantyjskie cesarstwo (Bizancjum), pierwotnie zw. wschodniorzym.; państwo wyodrębnione 393 w wyniku podziału imperium rzym. przez Teodozjusza W.; obejmowało prawie cały Płw. Bałkański. Azję Mn., Syrię i Egipt, przejściowo (VI-VII również Italię i pn. Afrykę; osłabiane m.in. najazdami Normanów, wyprawami krzyżowymi, uległo podbojowi Turków (1453 upadek Konstantynopola). bizantyjskie prawo, ogólna nazwa gr. przeróbek kodyfikacji justyniańskiej (Ekloga, Prochejron, Bazyliki. Heksabiblos).

Blasco Ibafiez 117 bizantynistyka (bizantynologia), dział nauk hist. zajmujący się badaniem dziejów i kultury cesarstwa bizantyjskiego. bizantynologia →bizantynistyka. Bizerta, m. w pn. Tunezji, ważny port handl. i rybacki nad M. Śródziemnym; 53 tys. mieszk. (1966); rafineria ropy naft., cementownia, odlewnia ołowiu, stocznia, przemysł spożywczy. Bizet [bizẹ] GEORGES, 1838-75, kompozytor fr.; opery (Poławiacze pereł, Carmen), muzyka do dramatu A. Daudeta Arlezjanka, utwory orkiestrowe, fortepianowe. bizmut Bi, pierwiastek chem. o liczbie atom. 83, z grupy azotowców; srebrzystoróżowy, kruchy metal; wartościowość +3 i +5; składnik stopów niskotopliwych. bizmutyn (bizmutynit), minerał, siarczek bizmutu; szarawobiały, o połysku metalicznym; występuje w złożach hydrotermalnych i kontaktowo-metasomatycznych; najważniejsza ruda bizmutu. biznes, interes(y), sprawy handlowe. biznesmen, człowiek prowadzący rozległe interesy; przedsiębiorca, przemysłowiec, handlowiec. bizon (Bison bison), przeżuwacz spokrewniony z eur. żubrem; wys. w kłębie do 2,8 m; zamieszkiwał stadami prerie Ameryki Pn., dziś w rezerwatach. Bizoń FRANCISZEK, 1857-1921, pedagog; nauczyciel filologii klas. w gimnazjach; autor wypisów z dzieł pedagogicznych. bizun, daw.: 1) bat, batog; 2) zwykle w l.mn. — chłosta, baty, razy; 3) łobuz, próżniak, wałkoń. Bizzozera płytki →płytki krwi. biżuteria, drobne wyroby złotnicze i jubilerskie, używane jako ozdoby; zwykle artystycznie wykonane, przede wszystkim z materiałów szlachetnych — złota, srebra, platyny, kamieni szlachetnych itp. Bjamhof KARL, ur. 1898, pisarz duń.; powieści na tle autobiogr. poświęcone problemom życia niewidomych; Łaskawe światło. Bjawar (ang. Beawar), m. w Indii (Radżasthan); 54 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Bjelovar, m. w Jugosławii (Chorwacja); 18 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż.; ośr. handl. i turystyczny. Bjerknes JAKOB AALL, ur. 1897, meteorolog norw.; prof. uniw. w Los Angeles; współtwórca (wraz z ojcem Vilhelmem) teorii frontu polarnego. Bjerknes VILHELM FRIMAN, 1862-1951, norw. fizyk i geofizyk; organizator (1917) współcz. służby pogody w Norwegii; prace nad genezą prądów mor. i atm., cyklonów; współtwórca (z synem Jakobem) teorii frontu polarnego. Bjerrum [bjerrüm] NIELS, 1879-1958, fizykochemik duń.; gł. prace dotyczyły roztworów elektrolitów, związków kompleksowych, teorii alkacymetrii. Bjørnbak [björn-] LARS, 1824-78, duń. działacz chłopski; propagator uniw. ludowych. Björneborg [bjö :rnəborj], szwedz. nazwa fiń. m. Pori. Bjørnson [björn-] BJGRNSTTERNE, 18321910, pisarz norw.; jeden z twórców teatru nar.; dramaty hist. i społ.; realist. opowiadania z życia wsi (Synnøve Solbakken); odegrał dużą rolę w norw. ruchu nar.; nagr. Nobla. Björnsson SVEINN, 1881-1952, od 1941 regent Islandii, następnie 1944-52 pierwszy jej prezydent. Bk, symbol pierwiastka chem. berkelu. blacha, metal, wyrób walcowany na gorąco lub na zimno; ma postać prostokątnych arkuszy. blacharstwo, dział technologii obejmujący prace nad wyrobami z cienkich metal, blach. Blacher BORIS , ur. 1903, kompozytor niem. (NRF); dyr. Musikhochschule w Berlinie; opery, balety, utwory orkiestrowe, kameralne.

Blachownia, m. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; 5,3 tys. mieszk. (1968); odl e wni a i e mal i e r ni a; p rawa mi e j skie 1967. Blachownia Śląska, w. w pow. kozielskim, woj. opolskim, nad Kanałem Gliwickim; wielkie zakłady chem., elektrownia; Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej blachownica (konstrukcja blachowa), konstrukcja w postaci belki, zwykle stal., wykonana z blachy, kształtowników (np. kątowników) i płaskowników połączonych nitami, śrubami, zespawanych itp.; używana w budowie mostów, dźwignic itp. blachówka, półwyrób walcowany, stosowany jako wsad do walcowania blach cienkich. Black [bläk] JOSEPH, 1728-99, chemik szkoc; czł. Royal Society; badał fermentację, wprowadził pojęcie ciepła właściwego i ciepła przemianr fazowych. Blackburn [bläkbə : n], m. w W. Brytanii (Anglia), nad kanałem Leeds-Liverpool; 100 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu bawełn.; wydobycie węgla kamiennego. Blackett [bläkyt] PATJRICK MAYNARD, ur. 1897, fizyk ang.; prof. uniw. w Londynie i Manchester, czł. Royal Society; odkrywca (niezależnie od CD. Andersona) pozytonu; nagr. Nobla. Black Hills [bläk hylz], wyspowa grupa górska, na wsch. od G. Skalistych (USA); wys. do 2207 m (Harney Peak); wydobycie złota, srebra, rud litu, ołowiu i cyny; turystyka. Blackpool [bläkpu:l], m. w W. Brytanii (Anglia), znane kąpielisko nad M. Irlandzkim; 148 tys. mieszk. (1968). Blackstone [bläkstən] WILLIAM, 1723-80, prawnik ang.; pierwszy prof. prawa ang. na uniw. w Oxfordzie; Commentaries in the Law of England — pierwsze systematyczne opracowanie prawa angielskiego. Blaeu [bla: u] (Blaeuw) WILLEM JANSZOON, 1571-1638, kartograf hol.; autor licznych map, atlasów i globusów. blaga, obliczone na efekt mówienie rzeczy nieprawdziwych, niepoważnych, kłamstwo; udawanie znawstwa czegoś, chełpienie się. Blaga L UCI AN , 1895-1961, rum. poeta i filozof; prof. uniw. w Cluj; liryka o zabarwieniu filoz., ekspresjonist. dramaty. Blahoslav JAN, 1523-71, pisarz czes.; działacz Jednoty braci czes.; pisma hist., teol., prace o języku czes., teorii muzyki i poetyki. Blainville [blęwil] HENRI M ARIE D UCRO TAY DE, 1778-1850, fr. zoolog i anatom; prof. uniw. w Paryżu; udoskonalił podział systematyczny świata zwierząt. Blaj [blaż], m. w Rumunii (Siedmiogród); 18 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spożywczy. Blake [blejk] N ICHOLAS →Lewis Cecil Day. Blake [blejk] ROBERT , 1599-1657, admirał ang.; w rewolucji 1640-60 dowódca sił morskich Cromwella; zwycięzca floty król., hol. i hiszpańskiej. Blake [blejk] WILLIAM, 1757-1827, ang. poeta romant., myśliciel, malarz-rytownik; wizyjno-symbpliczna liryka i proza poet., łącząca entuzjazm dla rewolucji z rel. mistycyzmem; miedzioryty, akwarele, cykle ilustracji nacechowane mistycyzmem i fantastyką. blamaż. kompromitacia, ośmieszanie się. Blanc [bla] Louis, 1811-82, fr. działacz polit., przedstawiciel socjalizmu drobnomieszczańskiego; 1848 ieden z przywódców rewolucji, czł. Rządu Tymczasowego, zwolennik solidaryzmu. Blanchard [blãsza:r] JEAN PIERRE, 1753?1809, fr. pionier aerońautyki; 1785 pokazał użycie spadochronu (opuścił psa) oraz przeleciał balonem (z T. Jeffriesem) nad kanałem La Manche; 1789 latał nad Warszawą. Blanchard [blãsza:r] RAOUL, 1877-1965, geograf fr.; prof. uniw. w Grenoble, czł.

AN w Paryżu; założyciel pisma „Revue de Ge ographi e Al pi ne "; wybi t ny badacz i autor monografii Alp. Blanchot [blãszo] MAURICE, ur. 1907, fr. pisarz i krytyk lit., prekursor ,,nouveau roman". Blanco Fombona [-nko f.] RUFINO, 18741944, wenezuelski pisarz i polityk; w czasie dyktatury Gomeza na wygnaniu; opowiadania, powieści z elementami satyry na stosunki społ. i polit. w Wenezueli. Blandowski WILLIAM, 1807-78, zoolog; 1849-59 w Australii, założyciel Muzeum Historii Naturalnej w Melbourne, Tow. Filoz. i Tow. Geol. w Victoria. blank (skóra blankowa), wyprawiona skóra bydlęca, garbowania roślinnego lub chromowo-roślinnego, dość sztywna, gładka, barwiona lub nie barwiona; stosowana na wyroby rymarskie. Blank ANTONI, 1785-1844, malarz; prof. uniw. w Warszawie; zasłużony pedagog i organizator życia artyst.; portrety, sceny mit. i rel.; freski. Blank PIOTR, 1742-97, bankier warsz., pochodzenia fr.; w okresie Sejmu Czteroletniego złożył 50 tys. złotych pol. na wojsko; nobilitowany. Blank THEODOR, ur. 1905, polityk NRF; 1955-56 min. obrony (organizator Bundeswehry), 1957-65 min. pracy i opieki społecznej. Blanka Kastylska, 1188-1252, królowa Francji, regentka 1226-36 w czasie małoletności syna (Ludwik IX Święty) i od 1248 (podczas krucjaty); zakończyła (1229) wojnę przeciw albigensom, Blankenberge [blan-], m. w Belgii (Flandria), nad M. Północnym; 10 tys. mieszk. (1967); kąpielisko; port rybacki. Blankenburg am Harz [blaŋ- am harc], m. w zach. części NRD, w górach Harz; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł metal, i drzewny; ośr. wypoczynkowy. Blankenburg, Bad [b. blaŋ-], m. w pd. części NRD, u podnóża Rudaw; 11 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko klimatyczne. Blankers-Koen [blankərs ku:n] FANNY, ur. 1918, lekkoatletka hol.; mistrzyni olimpijska na 100, 200 i 80 m przez płotki oraz w sztafecie 4X100 m (1948) i rekordzistka świata (1938-51 — 10 rekordów świata); obecnie trener. blanki (krenelaż), zębate zwieńczenie średniow. obronnych murów i baszt osłaniające obrońców. blankiet (formularz), druk do wypełnienia; arkusz papieru z wydrukowanym nagłówkiem. blankizm, XIX-wieczna utopijna doktryna komunist. uznająca działalność spiskową za właściwą, formę działalności rewol., w wyniku której uzbrojona mniejszość może zdobyć władzę i wprowadzić ustrój komunistyczny. Blanqui [blãki] JÉROME, 1798-1854, ekonomista fr.; zwolennik liberalizmu gosp.; Histoire de I'économie politique (pierwsze ogólne dzieło o historii ekonomii polit.). Blanqui [blãki] LOUIS , 1805-81, fr. działacz rewol., komunista utopijny, uczestnik rewolucji 1830 i jeden z przywódców rewolucji 1848; twórca doktryny zw. blankizmem. Blansko, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 11 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. blansz, daw. kosmetyk używany w celu nadawania białości cerze; rodzaj pudru, bielidło. blanszowanie (sparzenie), krótkie obgotowanie lub potraktowanie parą warzyw lub owoców w celu unieczynnienia enzymów wywołujących ciemnienie. Blantyre, m. w pd. Malawi; 109 tys. mieszk. (1966 — łącznie z m. Limbe włączonym do B. 1956); przemysł spoż., włók., cementowy; ośr. handl.; uniwersytet. Blasco Ibáñez [-sko -ńet] V INCENTE, 1867-1928, hiszp. powieściopisarz i lewicowy działacz polit.; łączył tendencje

118 Blasis kostumbryzmu z wpływem naturalistów li.; Czterech jeźdźców Apokalipsy. Blasis [-zis] CARLO, 1795(?)-1878, wł. tancerz, choreograf i baletmistrz; dyr. Akademii Tańca w Mediolanie; autor dzieł kodyfikujących zasady tańca klasycznego. Blasius [-zjus] PAUL RICHARD, ur. 1883, fizyk niem.; autor licznych prac z mechaniki płynów, gł. przepływu cieczy lepkich. Blasiusa-Czapłygina wzory [w. -z iusa cz.], w aeromechanice wzory mat. wyrażające silę nośną i moment aerodynamiczny działające na ciało opływane idealnym nieściśliwym płynem. blask, fiz. →luminancja. blask gwiazdy (jasność gwiazdy), oświetlenie spowodowane światłem gwiazdy; wyraża się w wielkościach gwiazdowych: blastema regeneracyjna (pączek regeneracyjny), skupienie niezróżnicowanych komórek w miejscu rany, utraconego narządu; czynnik odtwarzania tkanek. blastocel (jama blastuli, pierwotna jama ciała), biol. wnętrze blastuli wypełnione płynem wydzielanym przez blastomery. blastoderma, biol. warstwa komórek (blastomerów) tworzących ścianę blastuli. blastoidy, zool. →pączkowce. blastomery, komórki zarodka w stadium blastuli, powstałe w wyniku podziałów zapłodnionego jaja. blastomykozy, med. drożdżyce głębokie, atakują skóry właśc. i narządy wewn., b. rzadkie w Europie, częste w Ameryce. blastoporus, biol. →pragęba. blastula, wczesne stadium rozwojowe zarodka zwierząt i człowieka; przeważnie kulisty pęcherzyk o ściance z jednej lub kilku warstw komórek zw. blastomerami. blaszane instrumenty, muz. aerofony ustnikowe (rogi, trąbki, kornety, puzony, tuba) wyposażone w ustnik oraz wentyle lub suwak. blaszkodziobe (Anseriformes), rząd kosmopolitycznych ptaków wodnych; ok. 170 gat.; dziób szeroki, z poprzecznymi blaszkami, cedzący; 3 palce spięte błoną; wszystkożeme; tu należą m.in. kaczki, gęsi, łabędzie. blaszkoskrzelne, zool. →małże. Blaton JAN, 1907-48, fizyk; prof. UMCS i U ni w. J ag.; prace z opt yki at omowe j i mechaniki prądów powietrza. Blaumanis [blau-] RUDOLFS, 1863-1908, łot. pisarz, dramaturg i poeta; twórca noweli realist. Nezdle; dramaty z życia chłopów, komedie satyr., patriot. wiersze. Blaydon [blejdn], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle; 32 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla, hutnictwo żel., przemysł mat. bud., metal., chemiczny. Blechen [-śən] KARL, 1798-1840, niem. malarz i grafik; zaliczany do prekursorów impresjonizmu; pejzaże, dekoracje teatr., litografie. Bled, słynny ośr. turyst. i sportów zimowych w Jugosławii (Słowenia), w Alpach, nad jez. B.; 4 tys. mieszk. (1965). blednica (chloroza), postać ciężkiej niedokrwistości, występująca u dziewcząt w wieku pokwitania; obecnie się nie zdarza. blef →bluff. Bleicherode [blaiśe-], m. w pd.-zach. części NRD; 8,8 tys. mieszk. (1964); wydobycie soli potasowych, przemysł włókienniczy. Bleichert [blaiśərt] ADOI .F HERMANN, 1845-1901, niem. inżynier, fabrykant lin stal. i jeden z pierwszych konstruktorów kolei linowych. blejtram [niem.] →krosna malarskie. blekot (Aethusa cynapium), silnie trujący chwast z rodziny baldaszkowatych, podobny do pietruszki; w Polsce pospolity. blenda, arch. płytka wnęka w murze w kształcie okna lub arkady, stosowana w celach dekoracyjnych (jako element podziału elewacji), blenda cynkowa →sfaleryt. blenda smolista →blenda uranowa.

blenda uranowa (blenda smolista), minerał, odmiana uraninitu mająca postać naciekowych skupień. Blenkinsop [bleŋkyn-] JOHN, 1783-1831, wynalazca ang., jeden z pionierów kolei; 1811 (z M. Murrayem) zastosował lokomotywę z napędem zębatym na szynę. Blériot [blerjo] Louis, 1872-1936, fr. pionier lotnictwa, konstruktor i pilot; 1909 pierwszy przeleciał nad kanałem La Manche na samolocie własnej konstrukcji; współorganizator fr. przemysłu lotniczego. bleskotki (Chalcidoldea), drobne błonkówki z grupy owadziarek; kilka tys. gat.; larwy większości b. pasożytują w innych owadach, nieliczne niszczą nasiona. Blest Gana ALBERTO, 1830-1920, powieściopisarz chilijski; powieści realist. o problematyce społ., historyczne. Bleuler [bloilər] PAUL EUGEN, 1857-1939, psychiatra szwajc; prof. uniw. w Zurychu; wprowadził nowe pojęcia i metody do psychiatrii; prekursor psychoanalizy; prace nad schizofrenią. blezer, długi, luźny żakiet zwykle bez kołnierza. blich, miejsce, gdzie się bieli tkaniny, przędzę itp. \ Blicher [blikkör] STEEN STEENSEN; 17821848, pisarz duń.; realist. nowele z życia chłopów; liryka pod wpływem pieśni Osjana. blichować, bielić tkaniny, papier itp. na powietrzu lub środkami chemicznymi. blichtr, pozory bogactwa, świetności; zewn. polor, tani efekt. Blida, m. w pn. Algierii; 96 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. blik, grubo nałożona na obrazie jasna farba podkreślająca skupienie światła odbitego, np. na gałce ocznej, na przedmiotach szklanych, ceram., metalowych. Blin [blę] ROGER, ur. 1907, fr. aktor i reżyser; współpracownik A. Artauda; prapre mi e rowe i ns ce ni z acj e m. in. s z tuk S. Becketta (Czekając na Godota, Końcówka), J. Geneta (Murzyni). blind, pasażer nielegalny na statku wodnym. blindaź, element fortyfikacyjny chroniący żołnierzy przed pociskami. blindgafel (watersaling), rozpórka umocowana do bukszprytu, służąca do napinania lin łączących nok bukszprytu z burtami, a więc lepszego jego zamocowania. Blind River [bląjnd rywə r], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Huron; 3,6 tys. mieszk. (1966); wydobycie rudy uranu, ośr. badań jądrowych. Blinow BORIS W., 1909-43, ros. aktor film.; role ludzi silnych, aktywnych i prawych (Czapajew, Ziemia woła). bliny, potrawa (rodzaj naleśników), sporządzona z niesłodkiego, specjalnie fermentowanego drożdżowego ciasta z mąki gryczano-pszennej lub gryczano-żytniej. Bliski Wschód, nazwa obszaru obejmującego w szerokim znaczeniu kraje pd.zach. Azji i pn.-wsch. Afryki; najważniejszy w świecie region wydobycia ropy naftowej. blitzkrieg [blyckri:k] → „wojna błyskawiczna". Blixen-Finecke [b. fineke] KAREN CHRI STENCE, 1885-1962, pisarka duń,; powieści i opowiadania w języku duń. i ang., m.in. z życia w Afryce; Pożegnanie z Afryką. Bliziński JÓZEF, 1827-93, komediopisarz; realist. komedie ze środowiska ziemiańskiego, nawiązujące do tradycji A. Fredry; Pan Damazy, Rozbitki; humoreski. Bliziński WACŁAW, 1870-1944, działacz społ.-kult. i spółdzielczy, proboszcz w Liskowie k. Kalisza; organizował wzorowe instytucje spółdzielcze i kult.-oświatowe. Blizne, w. w pow. brzozowskim, woj. rzeszowskim; późnogot. kościół drewn. (XVI w.) z wieżą (XVII w.). bliznowiec, wałowate lub nieregularnego kształtu zgrubienie powstające niekiedy w miejscu blizny na skórze wskutek drażnienia lub rozciągania rany.

blizzard [blyzə rd], gwałtowny zimny wiatr pn.-zach., zwykle z opadem śnieżnym, występujący w Ameryce Pn. bliźniacze liczby, dwie kolejne nieparzyste liczby pierwsze, np. 5 i 7, 11 i 13. bliźniaczy silnik, parowy lub spalinowy silnik tłokowy, którego 2 jednakowe cyl i ndry są umie sz czone obok si e bi e , a korby lub wykorbienia wału przestawione o 90°. bliźnięta, dwa osobniki rozwijające się w tej samej ciąży z jednego jaja (b. jednojajowe — jednakowa płeć, b. duże podobieństwo) lub z dwóch jaj równocześnie zapłodnionych (b. dwujajowe). Bliźnięta, jeden z gwiazdozbiorów. bliższości prawo, w średniowieczu ograniczenie właściciela w swobodzie zbywania dóbr ziemskich dziedzicznych, przez krewnych warujących sobie prawo pierwokupu, a nawet odkupu od ewent. obcych nabywców. Bliżyn, w. w pow. i woj. kieleckim, nad Kamienną; zakłady chem., tartak; w XIX w. hutnictwo żelaza. — W 1941-42 hitlerowski obóz jeńców radz. (zginęło 10 tys.). Bloc [blok] ANDRÉ, 1896-1966, fr. rzeź- , biarz, malarz i krytyk sztuki; abstrakc. rzeźby dekoracyjne i monumentalne, projekty urbanist.; założyciel i red. czasopism, m.in. „Architecture d'Aujourd'hui", „Art d'Aujourd'hui". Bloch AUGUSTYN, ur. 1929, kompozytor, organista; Ekspresje na sopran i orkiestrą, balety (Oczekiwanie, Byk), opera-misterium Ajelet, córka Jeftego, koncert skrzypcowy. Bloch [blok] F ELI X , ur. 1905, fizyk amer.; prof. uniw. w Stanford; dyr. gen. rady CERN; odkrywca jednej z metod detekcji rezonansu jądrowego; nagr. Nobla. Bloch [blok] JEAN RICHARD, 1884-1947, pisarz fr.; nowele, powieści, dramaty, szkice polit. pisane z pozycji marksistowskich. Bloch KONRAD EMIL, ur. 1912, biochemik amer., pochodzenia niem.; prof. uniw. w Chicago i Harvard; badania B. nad metabolizmem aminokwasów i lipidów przyczyniły się do ulepszenia metod leczenia miażdżycy; nagr. Nobla. Bloch [blok] MARC, 1886-1944, historyk fr.; prof. uniw. w Strasburgu i Sorbony; współtwórca szkoły Annales (tzw. szkoły syntezy hist.); uczestnik ruchu oporu, zamordowany przez hitlerowców; La societi feodale, Pochwała historii. Blocke [blokə] ABRAHAM VAN DEN, 15721628, syn Wilhelma, architekt i rzeźbiarz; od 1584 w Gdańsku; dekoracje fasad Arsenału, Złota Brama, fasada Dworu Artusa; nagrobki. Blocke [blokə] ISAAK VAN DEN, XVII w., malarz; 1611-26 w Gdańsku; wczesnobarok, alegoryczna dekoracja ratusza ukazująca wielkość i bogactwo miasta. Blocke [blokə] WILHELM VAN DEN, ok. 1545-1628, rzeźbiarz i architekt niderl., od 1584 w Gdańsku; manierystyczno-barokowe nagrobki (Batorych w Barczewie); fasada Bramy Wyżynnej i Domu Opatów w Gdańsku. Bloemaert [blu:ma:rt] ABRAHAM, 15641651, hol. malarz i rytownik; przedstawiciel manieryzmu; obrazy rei., mit., rodzajowe, portrety, pejzaże. Bloemfontein [blumfonte in, m. w Republice Pd. Afryki, ośrodek adm. prow. Orania; 146 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., szklarski, spoż., węzeł koi.; uniwersytet. u Blois [bl ạ], m. w środk. Francji, nad Loarą, ośrodek adm. dep. Loir-et-Cher; 42 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; zamek (XIII-XVII w.), należy do słynnej grupy renes. zamków nad Loarą; kościół St. Nicolas (XII w.), kościoły z XVII-XVIII w., pałac biskupi (XVIII w.). blok, techn. →krążek linowy. Blok PETRUS JOHANNES, 1855-1929, historyk hol.; prof. uniw. w Groningen i Lej-

Błagowieszczeńsk 119 dzie; gł. dzieło: Geschiedeni van het Nederlandsche Volk. Blok, awangardowa grupa artyst. działająca 1923-26 w Warszawie; pierwsza w Polsce sformułowała zasady sztuki abstrakc; czł. H. Berlewi, K. KobroStrzemińska, A. Rafałowski, M. Szczuka, H. Stażewski, W. Strzemiński i in. „Blok", czasopismo, organ grupy Blok, wydawane 1924-26 w Warszawie; redakcja „B." (M. Szczuka, T. Żarnowerówna, H. Stażewski) utrzymywała kontakty z przedstawicielami awangardy eur., współpracowała z postępowym ruchem robotniczym. blokada, med. metoda znieczulania polegająca na wstrzykiwaniu do różnych odcinków obwodowego układu nerwowego roztworów leków znieczulających, gł. nowokainy; może mieć też na celu poprawienie ukrwienia obwodowej części kończyny. blokada, techn. uzależnienie przebiegu jednych procesów w układzie od spełnienia narzuconych warunków lub przebiegu innych procesów; także urządzenie lub zespół urządzeń służących do tego celu; zapobiega awariom (np. b. elektroenergetyczna) i wypadkom (np. b. kolejowa). blokada ekonomiczna, środki podjęte przez państwo lub grupę państw w celu zachwiania gospodarki innego państwa przez jego izolowanie. blokada kolejowa, zespół urządzeń do samoczynnego zamykania i zwalniania dróg przebiegu pociągów między posterunkami ruchu (b,k. liniowa) i na stacji (b.k. stacyjna); zwiększa bezpieczeństwo i sprawność ruchu kolejowego. blokada kontynentalna, akcja Napoleona przeciw W. Brytanii 1806 — zakaz wszelkich, gł. ekon., z nią stosunków obejmujący kontrolowaną przez Francję Europę; nie załamała bryt. gospodarki. blokada morska pokojowa, przecięcie przez flotę woj. komunikacji mor. innego państwa w celu zmuszenia go do przyjęcia stawianych żądań; -sprzeczna ze wspólcz. prawem międzynar., może być traktowana jako akt agresji. blokada morska wojenna, przecięcie komunikacji mor. w celu szkodzenia nieprzyjacielowi w wojnie mor.; naruszenie b.m.w. powoduje konfiskatę statku i ładunku. blok budowlany: 1) →prefabrykat; 2) potoczna nazwa bloku ściennego. blokdiagram, perspektywiczny rysunek wycinka skorupy ziemskiej, przedstawiający ukształtowanie powierzchni oraz budowę geol. terenu do określonej głębokości. blokhauz, ufortyfikowany budynek lub schron bojowy przystosowany do samodzielnej obrony. blok kontynentalny (cokół kontynentalny), część skorupy ziemskiej obejmująca kontynent, szelf i stok kontynentalny. blokować: 1) przeprowadzać blokadę; 2) zagradzać, tarasować drogę; 3) zajmować niepotrzebnie miejsce. blokowanie, druk. wstawianie dowolnych znaków w miejscach nieczytelnych w rękopisie lub takich, których tekst ma być później uzupełniony. blok sanitarny, węzeł instalacji sanitarnych obejmujący rury wodno-kanalizacyjne i urządzenia sanitarne (np. wanna, miska ustępowa) części pionu instalacyjnego odpowiadającej jednej kondygnacji. blok serca, upośledzenie lub zniesienie przewodnictwa bodźców powodujących skurcze mięśnia serca; tętno bardzo wolne. Blok .Stronnictw Demokratycznych, koalicja polit. powstała jesienią 1944 z inicjatywy PPR; realizowała program KRN i PKWN, ogłoszony w Manifeście Lipcowym; skupiała PPR, PPS, SL-„Wola Ludu" i SD; 1947 do B.S.D. przystąpiło zreorganizowane SP, PSL-,iNowe Wyzwolenie" i PSL-Lewica. blok ścienny, prefabrykowany element ścienny różnej wielkości przeznaczony do wykonywania ścian. Blomberg WERNEB VON, 1878-1946, feldmarszałek niem.; pierwszy hitlerowski min. Reichswehry (od 1933), 1935-38 min.

wojny; zmarł w amer. więzieniu w Norymberdze. blond, jasny, złotawy, płowy (o włosach). Blondel [blądẹl] JACOUES F RANCOIS , 1705-74, fr. teoretyk architektury i architekt; prace teoret.; przetłumaczył na język fr. Witruwiusza. Blondel [blądẹl] MAUBICE, 1861-1949, fr. filozof kat., przedstawiciel modernizmu. Blondel [blądel] NICOLAS FRANCOIS, ok. 1618-86, fr. architekt, urbanista i teoretyk architektury; dyr. Król. Akad. Architektury w Paryżu; bramy m.in. Porte St. Denis w Paryżu. Blondel de Nesle [blądel dö nel],XIIw., truwer fr., autor pieśni miłosnych. blondyna, jedwabna koronka klockowa najczęściej w kolorze kremowym; rozpowszechniona i wyrabiana od pocz. XVIII w. we Francji, potem także w Hiszpanii. Bloom [blu:m] HARRY, ur. 1918, pisarz południowoafryk., tworzący w języku ang.; powieści wyrażające protest przeciw rządowej polityce dyskryminacji rasowej w Republice Pd. Afryki. Bloomfield [blu:mfi:ld] LEONARD, 18871949, amer. językoznawca, germanista, badacz języków Indian; prof. uniw. w Ohio, Chicago, Yale; liczne prace (Language). Bloomfield [blu:mfi:ld], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 52 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Bloomington [blu:myŋtən], m. w USA (Minnesota), w zespole miejskim Minneapolis; 82 tys. mieszk. (1970). Bloomington [blu:myŋtən], m. w USA (Illinois); 39 tys. mieszk. (1970); ośr. handlowy regionu rolniczego. Bloomington [blu:myŋtən], m. w USA (Indiana); 43 tys. mieszk. (1970); ośr. nauk. (uniw.); eksploatacja wapieni. Bloy [blua] LEON, 1846-1917, fr. pisarz kat.; autobiogr. opowiadania i powieści, szkice teol.-hist., dzienniki. Blücher [-śər] GEBHABD LEBERECHT VON, 1742-1819, feldmarszałek prus.; od 1813 nacz. wódz armii prus., przyczynił się do zwycięstwa pod Lipskiem 1813 i pod Waterloo 1815. Blücher WASILIJ K., 1889-1938, marszałek ZSRR; uczestnik rewolucji październikowej i wojny domowej; 1921-22 dowódca wojsk radź. na Dalekim Wsch.; 1924-27 doradca rewol. Kuomintangu w Chinach; 1929-38 dowódca Specjalnej Armii Dalekiego Wschodu. Bludenz [-dənc], m. w Austrii (Vorarlberg), w Alpach; 11 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Bluefields [blu:fildz], m. i port w Nikaragui, nad M. karaibskim, ośrodek adm. dep. Zelaya; 18 tys. mieszk. (1965). Blue Mountains [blu: mauntynz], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), w Górach Błękitnych; 31 tys. mieszk. (1966); ośr. turyst.-wypoczynkowy. blues [blu:z; ang.], podstawowa forma muz. jazzu, wywodząca się z lud. pieśni Murzynów St. Zjedn., oparta na stałym schemacie harmonicznym, z charakterystycznymi interwałami; na bazie b. rytmicznego powstał rhythm and blues. bluetka, drobny, błahy utwór sceniczny o dowcipnym dialogu. bluff [blaf; ang.] (blef), postępowanie obliczone na wprowadzenie w błąd, onieśmielenie, zaskoczenie partnera, blaga; taktyka w niektórych grach karcianych. Bluff [blaf], m. w Nowej Zelandii, port na pd. wybrzeżu W. Południowej; 3,3 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł stoczn., huta aluminium. Blum HELENA, ur. 1904, historyk i krytyk sztuki; docent Uniw. Jag.; autorka prac gł. o sztuce XX w. (monografie artystów pol., m.in. Stanisław Wyspiański). Blum LEON, 1872-1950, fr. polityk i pisarz; przywódca SFIO, wielokrotnie premier; 1940 uwięziony przez rząd Vichy i wydany Niemcom; 1946-47 premier; twórca koncepcji tzw. socjalizmu humani stycznego.

Blum ROBERT , 1804-48, niem. działacz i pisarz polit., radykalny demokrata; uczestnik powstania październikowego 1848 w Wiedniu; stracony.u Blumenau [-nạ ], m. w Brazylii (Santa Catarina); 35 tys. mieszk. (1960); przemysł włókienniczy. Blumenbach JOHANN FRIEDRICH, 17521840, niem. antropolog, lekarz i zoolog; sprecyzował definicję antropologii; prekursor współczesnej antroposkopii. Blumental LEOPOLD →Belmont Leo. Blumer IGNACY, 1773-1830, generał; uczestnik wojny 1792, powstania 1794, walk Legionów; po 1815 zdrajca sprawy nar.; zginął z rąk powstańców (1830-31). bluming, zgniatacz kęsisk kwadratowych. Bliimlisalp [bly:m-], masyw górski w Alpach Berneńskich (Szwajcaria); wys. do 3664 m; lodowce. Blunden [blandən] E DMUND CHARLES , ur. 1896, ang. poeta i krytyk lit.; klasycyst. liryka, biografia lit., pacyfistyczna książka Undertones of War. Bluszcz PAWEŁ, 1881-1945, działacz KPP, górnik; czł. „Komitetu 21"; czł. Kom. Okr. PPR na Górnym Śląsku; zginął w Gross-Rosen. „Bluszcz", pismo kobiece (tygodnik), wydawane 1865-1939 w Warszawie; zał. przez M. Unicką (red. do 1897); cenny dział literacki. bluszcz pospolity (Hedera helix), pnącze lub płożący krzew o zimotrwałych liściach; cieniste, wilgotne lasy; w Polsce chroniony; uprawiany (liczne odmiany) jako ozdobny. bluszczyk (kurdybanek, Glechoma hederacea), płożąca się bylina z rodziny wargowych; Eurazja, Ameryka Pn.; w Polsce pospolity na przydrożach i w lasach liściastych. Blüth RAFAŁ MARCELI, 1891-1939, pol. historyk literatury; działacz kat. z kręgu „Verbum"; studia o Mickiewiczu, J. Conradzie i literaturze rosyjskiej. bluza, górna część ubrania sport., roboczego lub munduru mająca fason koszulowy lub wszyta w pasek i sięgająca do talii. Blyth [blajt], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Północnym; 36 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam.; przemysł stoczn., odzieżowy; rybołówstwo. Błachowski STEFAN, 1889-1962, psycholog; założyciel Pol. Tow. Psychol.; prof. i rektor uniw. w Poznaniu; zajmował się psychologią ogólną oraz psychologią spostrzegania. Błachut TADEUSZ JERZY, ur. 1918, fotogrametryk; prof. i kier. Wydziału Fotogrametrii National Research Council w Ottawie. Błagoj D MITRIJ D., ur. 1893, ros. historyk literatury; czł. AN ZSRR; badacz ros. klasycyzmu i romantyzmu; autor Historii literatury rosyjskiej XVIII wieku. Błagojew DIMITYR, 1856-1924, działacz bułg. i międzynar. ruchu robotn.; gł. twórca (1891) Bułg. Partii Sojaldemokr.; od 1919 przywódca Bułg. Partii Komunist., współorganizator Międzynarodówki Komunistycznej; liczne prace, tłumacz Marksa i Engelsa. Błagojewgrad (do 1950 Górna Dżumaja), m. w pd.-zach. Bułgarii, ośr. adm. okręgu B.; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy; cieplice. Błagonrawow ANATOLIJ A., ur. 1894, radź. specjalista z dziedziny mechaniki, generał artylerii; prof. nauk techn., czł. AN ZSRR ; prace z z akre su uz broje ni a i techniki rakietowej. Błagowieszczeńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, port nad Amurem, ośrodek adm. obw. amurskiego; 128 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., stoczn., spoż., drzewny. Błagowieszczeńsk, m. w eur. części Ros. FSRR, w Baszkirskiej ASRR, port nad Biełą; 13 tys. mieszk. (1959); przemysł maszyn., metalowy.

Błahuszewski MIECZYSŁAW, 1913-43, działacz ruchu lud., inżynier; komendant BCh Okręgu Białostockiego (1941-43) i działacz SL-„ROCH"; zamordowany przez hitlerowców. błam, zeszyte z sobą brzegami, wyprawione skóry futerkowe ze zwierząt jednego gat., rasy lub odmiany; do wyrobu konfekcji futrzarskiej (np. futra, pelisy). Błaszki, m. w pow. kaliskim, woj. pozn.; 2,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie przed 1722. — W okresie okupacji hitlerowcy wywieźli i wymordowali ok. 40% mieszkańców. Błaszkowicz KAROL, ok. 1750-ok. 1815, mierniczy, kartograf; od 1772 w armii ang., sporządził m.in. wiele map wybrzeża amer., od Nowej Fundlandii po Rhode Is-land. bławatek (tzw. modrak, Centaurea cy-anus), gat. chabru; chwast polny o szafirowych koszyczkach kwiatowych; leczniczy. bławatniki (Cotingidae), rodzina drobnych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 70 gat.; upierzenie barwne; gl. roślinożerne; lasy Ameryki Pd. Bławatska HELENA P., 1831-91, ros. spi-rytystka i teozofka; wraz z H. Olcotem założyła Tow. Teozoficzne; gł. praca: Isis Unveiled. bławy, bladoniebieski. błazen →clown. Błażowa, m. w pow. i woj. rzeszowskim; 4,0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1624. — W okresie okupacji hitlerowskiej rejon działalności AL, BCh i AK. błąd, mat. rozbieżność (różnica) między wynikiem pomiaru (lub obliczeń) a wartością dokładną. błąd, prawo niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka; może wyłączyć lub złagodzić odpowiedzialność karną; w prawie cyw. b. istotny co do treści oświadczenia woli, może być podstawą do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia. błąd bezwzględny, bezwzględna wartość różnicy wartości dokładnej x i wartości otrzymanej (np. z pomiaru) a (tzn. \x—a\). błąd drugiego rodzaju, statyst. błąd polegający na przyjęciu weryfikowanej hipotezy statyst., która jest fałszywa (niesłuszna). błąd formalny, log. błąd we wnioskowaniu, popełniany wówczas, gdy z przesłanek (nawet prawdziwych) nie wynika logicznie wniosek; zw. też błędem non se-quitur [łac, 'nie wynika']. błąd materialny, log. błąd we wnioskowaniu popełniany wówczas, gdy przynajmniej jedna z przesłanek jest fałszywa (co może być powodem fałszywości wniosku). błąd pierwszego rodzaju, statyst. błąd polegający na odrzuceniu weryfikowanej hipotezy statyst., która jest prawdziwa (słuszna). błąd procentowy, błąd względny wyrażony w procentach. błąd względny, stosunek błędu bezwzględnego do wartości bezwzględnej wartości otrzymanej (tzn. \x—a\/\a\); niekiedy przez b.w. rozumie się stosunek \x-a\/\x\. błądzenie przypadkowe, mat. szczególnego rodzaju proces stochastyczny będący dyskretnym odpowiednikiem procesu dyfuzji; jego analiza dostarcza m.in. informacji o takich ważnych zjawiskach, jak np. ruchy Browna, rozchodzenie się ciepła, obsługa masowa. Błeńska WANDA, ur. 1921, lekarz; od 1960 dyr. szpitala dla trędowatych w Dżindża w Ugandzie. błędne koło (circulus vitiosus, idem per idem), log. błąd polegający na zdefiniowaniu danego wyrażenia za pomocą niego samego lub na przyjęciu zdania dowodzonego za jedną z przesłanek dowodu. błędne ognie, niebieskie płomyki pojawiające się nad bagnami; powstanie ich tłumaczy się samozapłonem fosforowodoru

PH3, tworzącego się w wyniku rozkładu niektórych związków organicznych. błędnik, anat. ucho wewn., część ucha mieszcząca receptory zmysłu słuchu i równowagi; b. błoniasty zawierający receptory obudowany jest b. kostnym; u człowieka i ssaków składa się z 3 kanałów półkolistych, woreczka, łagiewki i ślimaka. błędnik, szt. ogrod. →labirynt. błędny nerw, nerw czaszkowy odchodzący z rdzenia przedłużonego, unerwiający trzewia, m.in. serce, wątrobę, nerki. Błędowska Pustynia, największy w Polsce obszar lotnych piasków, na pn.-zach. od Olkusza; pow. ok. 30 km2, dł. 8 km, szer. 4 km; przepływa Biała Przemsza. błędów teoria, dział matematyki stosowanej poświęcony problemom oceny dokładności rachunków przybliżonych lub pomiarów. błędy kształtu powierzchni, techn. odbieganie kształtu powierzchni przedmiotu od żądanego, spowodowane gł. błędami o-bróbki; rodzaj nierówności powierzchni. błędy logiczne, wynikające z naruszenia praw log. błędy w słownym formułowaniu myśli (np. używanie wyrażeń niezrozumiałych, wieloznacznych, nieostrych) lub we wnioskowaniu (niespełnienie warunków prawdziwości lub prawdopodobieństwa wniosku). błękit berliński →berliński błękit. błękit indygowy →indygo. Błękitna Dywizja, ochotnicza jednostka wojsk hiszp. utworzona w II wojnie świat, przez rząd gen. Franco; walczyła 1941-43 na froncie wsch. po stronie Niemiec. Błękitna Wstęga Atlantyku, nagroda przyznawana od 1838 statkom, które przebyły z największą średnią prędkością jedną z 5 wytypowanych tras na Atlantyku; od 1952 w posiadaniu statku amer. „United States" (36,24 węzła). Błękitne Góry (Blue Mountains), góry w Australii, na pn.-zach. od Sydney; Wys. do 1362 m. Błękitne Pasmo, wsch., najwyższe pasmo górskie pd. Appalachów (USA); dł. ok. 1000 km, wys. do 2036 m (Mt. Mitchell). Błękitne Źródła (Niebieskie Źródła), źródła krasowe pod Tomaszowem Mazowieckim, w Lasach Spalskich; rezerwat przyrody. Błękitni i Zieloni, w cesarstwie bizant. ostro zwalczające się stronnictwa cyrkowe, rekrutujące się w znacznym stopniu z szerokich mas lud.; kierownictwo: Błękitni — gr. i rzym. arystokracja senatorska, wierna Rzymowi; Zieloni — przedstawiciele przemysłu, handlu, administracji dworskiej. błękit paryski →berliński błękit. błękit pruski →berliński błękit. Błochincew DMITHIJ I., ur. 1908, radz. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; dyr. Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych. Blok ALEKSANDR A., 1880-1921, poeta ros.; czołowy przedstawiciel symbolizmu; we wczesnych lirykach nastroje mistyczne, w późniejszych przewaga motywów nar. i lud.; poematy (Dwunastu). błona, jot. materiał światłoczuły o podłożu z przezroczystej folii (trójoctan celulozy, tereftalan polietylenowy itp.). błona, techn. cienka, jednorodna i jednakowej grubości warstwa z materiału sprężystego podatnego (niesztywnego) na zginanie. błona komórkowa, cienka protoplazma-tyczna błona białkowo-lipidowa ogranir czająca cytoplazmę komórek roślinnych i zwierzęcych; odgrywa aktywną rolę w wymianie substancji między komórką a środowiskiem; u roślin pokryta tzw. ścianą komórkową (zw. też często b.k.). błona małoobrazkowa, fot. materiał światłoczuły na podłożu przezroczystym z folii, w formie wstęgi perforowanej, szer. 35 mm (format zdjęcia przeważnie 24X36 mm). błona płaska, fot. materiał światłoczuły na podłożu przezroczystym z folii, w po-

staci prostokątów formatu od 6X9 do 24X30 cm. błona zwojowa, fot. materiał światłoczuły na podłożu przezroczystym z folii, w postaci wstęgi szer. zwykle 61,5 mm (format zdjęcia 4,5X6 cm, 6X6 cm, 6X9 cm). błonica („sałata morska", Ulva lactuca), bot. przybrzeżny glon mor. (zielenica) do 1 m dł.; jadany w Szkocji i Japonii. błonica (dyfteria), med. ostra, epidemiczna choroba zakaźna wywołana przez maczugowca b.; szarawe błony rzekome w gardle; toksyny przedostając się do krwi powodują obrzmienie węzłów chłonnych, gorączkę, białkomocz, wyczerpanie, uszkodzenie narządów i tkanek; po przebyciu długotrwała odporność; leczenie ogólne, antytoksyną i antybiotykami. błonica krtani (dławiec, krup), rozszerzenie zakażenia błoniczego; rozwój błon rzekomych i obrzęk śluzówki krtani zagraża niedrożnością dróg oddechowych i uduszeniem; niekiedy konieczna intubacja lub tracheotomia. Błonie, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 12,4 tys. mieszk. (1970); przemysł precyzyjny (zegarki); prawa miejskie 1380. — W 1939 obóz jeńców i ludności cyw.; 1939-45 zginęło ok. 2,5 tys. mieszk. B.; rejon działalności GL, AL i AK. błonkówki (błonkoskrzydłe, Hymenopte-ra), rząd owadów; ok. 280 tys. gat., w Polsce ok. 10 tys.; mają 2 pary błoniastych skrzydeł, narządy gębowe gryząco-liżące lub ssące; przechodzą przeobrażenie zupełne; liczne gat. tworzą tzw. społeczeństwa (np. pszczoły, mrówki, termity). błonnik →celuloza. błonowa analogia (analogia Prandtla), techn. analogia fiz., identyczność zapisu mat. ugięcia (odkształcenia) błony i niektórych innych zjawisk fiz.; pozwala doświadczalnie wyznaczyć np. naprężenia w skręcanym pręcie, rozkład pola elektr. w układach elektronowooptycznych. Błoński PAWIEŁ P., 1884-1941, radź. pedagog i psycholog; twórca koncepcji wychowania w toku pracy produkcyjnej. Błoński FRANCISZEK, 1867-1910, botanik, lekarz; badał florę Puszczy Białowieskiej; monografia pol. mchów i wątrobowców. Błoński JAN, ur. 1931,' krytyk lit., tłumacz; zbiory esejów i studiów Poeci i inni, Zmiana warty; monografia o M. Sępie-Szarzyńskim; przekłady z fr. literatury. błotne gleby →bagienne gleby. Błotne Jezioro →Balaton. błotne rośliny →helofity. błotniaki (Circus), ptaki drapieżne; 9 gat.; brunatne lub szare; w Polsce 4 gat., np. b. stawowy; kosmopolityczne. błotniarka, technol. prasa do filtracji soków cukr. pod ciśnieniem, składająca się z szeregu szczelnie zestawionych płyt i ram; osad (błoto) pozostaje w ramach. błotniarka (szalanda), żegl. barka bez napędu do wywożenia urobku poglębiarki i in. ładunków. błotniarki (Lymnaeidae), rodzina ślimaków płucodysznych; muszla stożkowata, skręcona; słodkowodne; b. moczarowa (Galba truncatula) — żywiciel pośredni motylicy wątrobowej. błotny gaz →metan. błoto defeko-saturacyjne, w technologii cukr. osad powstający przy oczyszczaniu soku dyfuzyjnego za pomocą defekacji i saturacji. błyskawica, zjawisko świetlne towarzyszące gwałtownym Wyładowaniom elektr. w atmosferze ziemskiej; najczęściej występuje b. liniowa, rzadziej — w postaci szeregu świecących kul. „Błyskawica", pol. okręt, niszczyciel; podczas II wojny świat, brał udział w konwojach atlantyckich, w operacjach desantowych; 1947 powrócił do Polski. „Błyskawica" (Stacja Nadawcza Armii Krajowej „Błyskawica"), radiostacja działająca w czasie powstania warszawskiego. „Błyskawica", nazwa pistoletu maszynowego kaliber 9 mm, produkowanego kon-

Bochnia 121 Bobrza, w. w pow. i woj. kieleckim, nad spiracyjnie w Polsce w okresie okupacji Bobiński FRANCISZEK, 1793-1883, uczestnik hitlerowskiej. powstania 1830-31, emisariusz TDP; B.; tkalnia; niegdyś ośr. hutnictwa żel.; błyskowa lampa, źródło błyskowego współzałożyciel Stow. Ludu Pol.; uczestnik neoklasycyst. zespół osiedla i zakładu przem. (XIX w.). światła; l.b. wyładowcza lub l.b. płomienna. rewolucji krak. 1848. Bobrzanie, plemię śląskie osiadłe we błyskowe światło, intensywne, krótkotrwałe Bobiński STANISŁAW (pseud. Rafał, Neruda, Jan (1/300-1/50 000 s) impulsy świetlne, stosowane Kreczyński), 1882-1937, działacz ruchu robotn.; wczesnym średniowieczu nad górnym i środk. jako źródło światła w fotografii. czł. SDKPiL; 1917 dowódca pol. oddziałów Bobrem. Bobrzyński MICHAŁ, 1849-1935, historyk-, błystka (błyszczka, błyszcz), sztuczna przynęta rewol. w Rosji Radz., komisarz Zach. Dywizji z lśniącego metalu, imitująca rybę, do łowienia Strzelców; 1919-20 czł. Ogólnoros. Centr. Kom. konserwatywny polityk galic; prof. Uniw. Jag., na wędkę ryb, gł. drapieżnych, z haczykiem lub Wykonawczego oraz sekr. Biura Poi. przy KC czł. PAU; współtwórca tzw. krakowskiej szkoły hist.; Dzieje Polski w zarysie. RKP(b). kotwiczką. bobslej, podwójne metal, sanki sport, bobkowe liście (liście laurowe), suszone liście błyszcz, w garbarstwie wodny roztwór białkowych środków wiążących, zwykle z krzewu wawrzynu szlachetnego, zawierające ustawione jedne za drugimi i połączone ramą, ze dodatkiem zmiękczaczy, wosków, żywic olejki aromatyczne; przyprawa do potraw, sterem i hamulcem; dwumiejsco-we (165 kg, z załogą 375 kg) i czteromiejs-cowe (230 kg, z syntetycznych, niekiedy barwników, stosowany sosów, konserw i wódek. Bobo, grupa plemion zachodniosudań-skich w załogą 630 kg). do końcowego apreturowania skór. Bocaris MARKOS, 1788-1823, gr. bohater nar., Błyszcz, szczyt w Tatrach Zach., na granicy z Górnej Wolcie; ok. 400 tys.; rolnictwo. Bobo Dioulasso [b. diulaso], m. w zach. części jeden z przywódców walk o niepodległość Czechosłowacją; 2154 m. błyszcze, dawna nazwa minerałów będących Górnej Wolty; 68 tys. mieszki (1967); przemysł 1821-29;: obrońca Missolungi i zdobywca Lepanto (1823). spoż., drzewny, oczyszczalnie bawełny. gł. związkami metali z siarką. Bocas del Toro [bokas d. t.], m. i port w Bobola ANDRZEJ, 1540-1616, podkomorzy w. błyszczka (błyszcz) →błystka. błyszczka jarzynówka (Phytometra gamma), kor., sekretarz Zygmunta III Wazy; protektor zach. Panamie, nad M. Karaibskim, ośrodek adm. prow. B. del T.; 3 tys. mieszk. (1960). ciemnobrun. motyl nocny z jasnym znakiem jezuitów; przyjaciel P. Skargi. Boccacio [bokkaczczo] GIOVANNI, 1313-75, Bobolice, m. w pow. i woj. koszalińskim, nad gamma na skrzydłach przednich; gąsienica — Chocielą; 3,5 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., pisarz wł., humanista, twórca artyst. prozy wł.; szkodnik upraw buraków, lnu i in. błyszcz żelaza, minerał, grubokrystal., spoż.; prawa miejskie przed 1340 (do 1945) i dzieła łac. o charakterze encyklopedycznym, 1958. — W działaniach woj. 1945 zniszczone w poezje, powieści wierszem i prozą; gł. dzieło stalowoszara odmiana hematytu. Dekameron (zbiór 100 nowel) wywarło wielki B-metal, stop łożyskowy o osnowie ołowiowej, 75%, po wojnie odbudowane. Boborykin PIOTR D., 1836-1921, pisarz ros.; wpływ na literaturę europejską. zawierający nieznaczne ilości wa- pnia, sodu, Boccherini [bokke-] LUIGI, 1743-1805, czasem również litu i aluminium; stosowany do naturalista; powieści (Kitaj-gorod), dramaty, wylewania panewek, gł. w wagonach opowiadania, publicystyka histo-rycznolit. i kompozytor wł. okresu klasycyzmu; symfonie, ponad 300 utworów kameralnych, oratoria, teatralna. kolejowych. Bobowa, w. w pow. gorlickim, woj. rze- kantaty. Bnin, w., 1961 włączona do m. Kórnika; przed Boccioni [-czczo-] UMBERTO, 1882-1916, wł. szowskim, nad Białą; ośr. koronkarski; 1339-1934 1395 do 1934 miasto. malarz, rzeźbiarz, jeden z gł. przedstawicieli i Bo CARLO, ur. 1911, wł. krytyk i tłumacz; miasto. Bobowski WOJCIECH (Ali-bej), ok. 1600-72, teoretyk futuryzmu; poszukiwania plast, wyrazu współtwórca metody krytycznolit., zw. hermetyczną; antologie poezji wł., fr. i murzyńskiej, tłumacz i lektor sułtana Mehmeda IV (od 1625 ruchu; synteza formy i koloru; rzeźba — Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni. w Stambule); autor wielu prac. przekłady z literatury fr. i hiszpańskiej. Bochenek ADAM, 1875-1913, anatom i hi-stolog; bobówka, baryłkowaty „kokon pozorny" z boa, rzem. artyst. długi, wąski szal z puchu, prof. Uniw. Jag.; prace z dziedziny histologii poczwarką wolną wewn. — stadium rozwojowe strusich piór lub puszystego futra,, układu nerwowego zwierząt bezkręgowych; przypominający węża; noszony przez kobiety w niektórych muchówek. Anatomia człowieka. Bobrański BOGUSŁAW, ur. .1904, chemik końcu XIX i na pocz. XX w. Bochenek LEON, 1801-86, kupiec i bankier boa (Boa constrictor), zool. wąż z rodziny organik; prof. uniw., polit. i Akad. Med. we dusicieli, do 4,5 m dł.; żyworodny, poluje Wrocławiu, czł. PAN; badania w dziedzinie krak.; 1830-31 organizował przemyt broni dla nocą na ptaki i ssaki; lasy od Zat. syntezy środków leczn. i analizy związków powstańców; czł. krak. Komitetu Nar. 1848. Bochenek ZBIGNIEW, ur. 1923, reżyser film.; organicznych. Meksykańskiej do pn. Argentyny. Bobrek, dzielnica Bytomia; huta żel. ,,B." i filmy dokumentalne (Barwy Pienin) i o sztuce Boas FRANZ, 1858-1943, etnograf amer.; prof. (Passacaglia na Kaplicę Zyg-muntowską) kopalnia węgla kam. Bobrek. uniw. Columbia w Nowym Jorku; stworzył Bocheński ALEKSANDER, ur. 1904, publicysta; bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifo-liata), podstawy antropologii kult. w USA; Race, związany z ruchem kat.; Dzieje głupoty w niska, bagienna bylina o grubym kłączu; leczn. Language and Culture. Polsce. Pamflety dziejopisar-skie; Rzecz o Boa Vista, m. w Brazylii nad rz. Branco; stol. (gł. liście); w Polsce pospolita. Bobrikow NIKOŁAJ I., 1839-1904, pierwszy psychice narodu polskiego. stanu Roraima; 39 tys. mieszk. (1969). boazeria, Bocheński INNOCENTY, ur. 1902, logik i drewn. okładzina ścian wewn. będąca zarazem carski generał-gubernator Finlandii (od 1898), filozof, dominikanin; przeciwnik marksizmu i izolacją i elementem dekoracyjnym (przeważnie rusyfikator; zamordowany. Bobrowa JOANNA (właśc. J. Bóbr-Piotro-wicka), komunizmu, kier. ośrodka „sowie-tologicznego" zdobiona), znana od starożytności. bobak (Marmota bobac), gryzoń ze stepów 1807-89, bohaterka legendy lit. romantyzmu poi.; we Fryburgu Szwajcarskim. Bocheński JACEK, ur. 1926, prozaik; eseistyczne wsch. Europy i Azji; dł. ok. 40 cm; żyje miłość Słowackiego, romans z Krasińskim. Boski Juliusz, Nazo poeta, Bobrowiec (Hruby), szczyt w Tatrach Zach., opowieści gromadnie; na zimę zasypia; ceniony ze względu opowiadania psychol. Tabu, reportaże. na granicy z Czechosłowacją; 1665 m. na futro (płoworude) i sadło. Bocheński JAN IGNACY, 1755-1812, ksiądz, radca Bobrowiecka Przełęcz, przełęcz w Tatrach Bobczyński KONSTANTY, 1817-ok. 1887, działacz patriot.; uczestnik rewolucji 1848 na Węgrzech; Zach., na granicy z Czechosłowacją, między prefektury bydgoskiej, propagator szkolnictwa świeckiego i powszechnego w Księstwie od 1851 w Anglii, od 1855 czł. TDP; czł. I Bobrowcem a Koncistą; wys. 1351 m. Bobrownicki WŁODZIMIERZ, ur. 1892, chemik; Warszawskim. Międzynarodówki. Bocheński TADEUSZ, 1900-68, lektor, recytator; prof. Polit. Wrocł., czł. PAN; specjalista w Bobek PAWEŁ, 1883-1943, działacz lud., publicysta; 1918 prezes Rady Nar. na Śląsku dziedzinie technologii przemysłu azotowego, pierwszy (od 1926), długoletni spiker Pol. Radia; wspomnienia Znam tylko Twoje listy. Cieszyńskim; 1923-30 wiceprezes Zarządu Gł. fosforowego, potasowegoBochnak ADAM, ur. 1899, historyk sztuki, Bobrowski EMIL. 1876-1938, działacz ruchu PSL-„Piast", 1931-35 czł. Rady Naczelnej SL. Boberski EMERYK, 1831-1904, uczestnik robotn.; czł. PPSD, PPS; od 1929 w obozie muzeolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; dyr. rewolucji węg. 1848-49 i powstania 1863; sanacji; senator (od 1930) i prezes Muzeum Nar. w Krakowie; badacz gł. sztuki nowożytnej pol. i obcej. działacz emigr. w Australii, burmistrz m. Ararat Parlamentarnej Grupy Robotn. BBWR. Bochner MIKOŁAJ, 1363-1414, mincarz i Bobrowski JOHANNES, 1917-65, pisarz niem. (Victoria). zarządca mennicy król. w Krakowie i żup (NRD); w powieściach, opowiadaniach, poezjach Bobięcińskie Wielkie Jezioro, jez. na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. problematyka pogranicza narodowościowego w Olkuszu i Chęcinach, od 1396 dzierżawca żup soli w Wieliczce i Bochni. pol.-niem.-litew.; Młyn Lewina. 527 ha, głęb. do 40 m. Bochnia, m. pow. w woj. krak.; 14,5 tys. Bobrowski STEFAN, 1841-63, działacz lewicy bobik (bób koński, Vicia faba minor), jednoroczna roślina z rodziny motylkowa „czerwonych" w powstaniu 1863; czł. Centr. mieszk. (1970); kopalnia soli kamiennej, walcownia (filia Huty im. Lenina), przemysł tych, spokrewniona z bobem, uprawiana Komitetu Nar., faktyczny przywódca powstania do III 1863; zginął w pojedynku sprowokowanym maszyn., ceram.; muzeum; późnogot. kościół na paszę (nasiona, zielonka). (XV, XVII w., polichromia J. Matejki), późnogot. bobina, technol. rodzaj opakowania papieru przez „białych". Bobrujsk, m. w Białorus.SRR (obw. mo- dzwonnica drewn. z 1609. — Prawa miejskie w postaci wstęgi nawiniętej na tulei (lub bez) o hylewski), nad Berezyną; 138 tys. mieszk. (1970); 1253; od XIII w. kopalnie soli kam., w szer. nie przekraczającej ¼ średnicy. XVII/XVIII w. obok górnictwa wyrób sukna; przemysł drzewny, maszyn., chem., spożywczy. bobina, włók. rodzaj nawoju (na cewce). 1845-16 działalność pol. organiza-cji Bobińska HELENA, 1887-1968, pisarka; spiskowych; ośr. ruchu robotn. i lud.; związana z SDKPiL, siostra J. Bruna, żona S, Bobińskiego; 1920-45 w ZSRR; utwory dla młodzieży; Pamiętnik tamtych lat.

122 Bocholt 1937 strajki chłopskie i robotn.; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1800 mieszkańców; rejon działań partyzanckich. Bocholt, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 47 tys. mieszk, (1968); przemysł włók., metalowy. Bochotnica, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim, w pobliżu Wisły; kamieniołomy wapnia. Bochum, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 347 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.,' hutnictwo żel.; przemysł koksowniczy, metal., maszynowy. Bochwic FLORIAN, 1799-1856, filozof moralista,, adwokat; próbował dokonać integracji filozofii i objawienia; głosił pogląd, że filozofia przyszłości to „teologia wiary"Bochynek FRANCISZEK, 1890-1921, działacz poi. i niem. ruchu robotn., hutnik; organizator Komunist. Partii Górnego Śląska i kierownik jej Wydz. Organizacyjnego; red. nacz. „Czerwonego Sztandaru" (organ KP Górnego Śląska). bocian biały (Ciconia ciconia), najpospolitszy gat. bociana; dł. ok. 1 m; upierzenie białe, lotki czarne; nogi i dziób czerwone; żywi się gł. drobnymi kręgowcami; Eurazja, pn. Afryka; chroniony. bocian czarny →hajstra. bocianiec, żegl. →bocianie gniazdo. bocianie gniazdo (bocianiec), żegl. platforma lub kosz umieszczone wysoko na maszcie; posterunek obserwacyjny. bociany (Ciconidae), rodzina dużych, kosmopolitycznych ptaków błotnych; 17 gat.; żywią się gł. drobnymi zwierzętami wodnymi; w Polsce pospolity b. biały, rzadki b. czarny (hajstra); chronione. Bock [bok] (Buck) JERZY, P-1503, patrycjusz gdański; od 1484 burmistrz, od 1488 burgrabia król. w Gdańsku; czynny w rokowaniach dyplomatycznych i handl. Gdańska. Bock [bok] JERZY, 1621-90, kaznodzieja i pisarz rei. na Śląsku; pastor; przełożył ewang. księgę liturgiczną (Agenda). Böcklin [bök-] ARNOLD, 1827-1901, malarz szwajc.; neoromant. kompozycje figuralne o tematyce mit. (Polowanie Diany) i fantast. (Wyspa umarłych, Wojna), pejzaże, portrety. Bockshammer [boks-] JAN CHRYSTIAN, 1733-1804, pisarz rei. i wydawca na Śląsku; pastor; wydawał poi. druki protest.; opracował nową redakcję tzw. kancjonału brzeskiego. Bockum-Hövel [bokum hö:fəl], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 25 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł metal., elektrotechniczny. Bocsa [boksza], m. w pd.-zach. Rumunii: 19 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. Bocskai [boczkoi] I STVAN, 1557-1606, książę Siedmiogrodu od 1605; 1604 na czele powstania przeciw ces. Rudolfowi II. boczek, zewn., tłuszczowo-mięsna, dolna część półtuszy wieprzowej, nie zawierająca kości; z b. surowego produkuje się wędzonki, konserwy itp. Boczkowski P IOTR, 1855-1924, lefcarz wet., bakteriolog, ichtiolog; wykładowca w Petersburgu i Warszawie; organizator nauk wet. w Polsce. boczniaki (Pleurotus), grzyby z rodziny bedłkowatych; rosną na pniach drzew gł. liściastych; m.in. najbardziej wartościowe grzyby jadalne wsch. Azji. bocznica kolejowa, tor lub układ torowy łączący się ze stacją lub szlakiem, służący do obsługi zakładu przem., magazynu itp. bocznik, opornik elektr. łączony równolegle z przyrządem pomiarowym, np. amperomierzem, w celu zmniejszenia natężenia prądu płynącego przez przyrząd. bocznikowy silnik (silnik równoległy), silnik elektr. prądu stałego o równoległym połączeniu uzwojenia twornika z uz-

wojeniem elektromagnesu wzbudzającego pole magnet.; znaczna niezależność prędkości obrotowej od obciążenia. bocznościan, żegl. poduszkowiec ze ścianami bocznymi ograniczającymi poduszkę powietrzną. Boćki, w. w pow. bielskim, woj. białostockim, nad Nurcem; późnobarok. kościół Reformatów (XVIII w.); 1509(?)-1934 miasto. boćwina (botwina, burak liściowy, Beta vulgaris subsp. cicla), dwuletnia roślina warzywna, zw. niekiedy mangoldem, uprawiana dla jadalnych liści. Bodaczów, w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim; zakłady przemysłu tłuszczowego Bodaszewski ŁUKASZ JAN, 1849-1908, fizyk; wykładowca Szkoły Politechnicznej we Lwowie; prace z mechaniki cieczy; 1881 opisał i zinterpretował ruchy Browna zawiesin w gazach. Bode JOHANN E LERT , 1747-1826, astronom niem.; rozpowszechnił odkrytą przez J.D. Titiusa prawidłowość w odległościach kolejnych planet od Słońca (Titiusa-Bodego reguła); nadał nazwę planecie Uran. Bode WILHELM VON, 1845-1929, niem. muzeolog, znawca i historyk sztuki; opracowywał katalogi dzieł sztuki w zbiorach publ. i prywatnych w Niemczech; organizator Kaiser-Friedrich-Museum w Berlinie; Fünfzig Jahre Museumsarbeit. bodega, hiszp. nazwa piwnicy winiarskiej, winiarni; także portowy magazyn składowy; bodegas (l.mn.) — zakłady pielęgnacji i rozlewu wina. Bodele, bezodpływowa półpustynna kotlina w pd.-wsch. Saharze (Rep. Czad); koczownicza hodowla, nieliczne oazy z palmą daktylową. Bodeńskie Jezioro, jez. na granicy NRF, Austrii i Szwajcarii, u podnóża Alp, na wys. 395 m; pow. 538,5 km 2 , głęb. do 252 m; przepływa Ren; żegluga. bodhisattwa, w buddyzmie przyszły Budda; w odłamie mahajana b. zatrzymuje się w tym stadium na pewien czas, aby zbawiać ludzkość; najpopularniejsi b.: Awalokiteśwara i Mańdżuśri. Bodiansky V LADIMIR, ur. 1894, fr„ inżynier konstruktor i architekt, pochodzenia ros.; współpraca z Le Corbusierem przy budowie Unitę d'Habitation w Marsylii,- z zespołem projektantów gmachu ONZ w Nowym Jorku. bodiczek, rodzaj ataku ciałem stosowany w hokeju na lodzie w celu zatrzymania zawodnika drużyny przeciwnej. Bodin [bodę] (Bodinus) J EAN , 153096, fr. teoretyk państwa; ideolog absolutyzmu fr., twórca nowoż. pojęcia suwerenności, zwolennik władzy absolutnej; Sześć ksiąg o republice. Bodley [bodly] SIR THOMAS, 1545-1613, ang. dyplomata i bibliograf; 1602 rozbudował i oddał do użytku publ. bibliotekę uniw. w Oxfordzie (zw. Bodleian Library). Bodmer JOHANN GEORG, 1786-1864, wynalazca szwajc; przebywał gł. w Anglii i Wiedniu; wynalazki w zakresie produkcji uzbrojenia, maszyn włók., parowozów; 1839 opatentował tokarkę karuzelową. Bodmer JOHANN JAKOB, 1698-1783, szwajc. krytyk lit., estetyk i badacz niem. literatury średniow.; w głośnej polemice z J.Ch. Gottschedem występował przeciw poetyce klasycystycznej. Bodniak STANISŁAW, 1897-1952, historyk; 1930-39 i od 1945 dyr. Biblioteki Kórnickiej; prof. uniw. w Poznaniu; badacz dziejów Polski XVI w. (gł. polityki bałtyckiej). Bodo E UGENIUSZ, 1899-ok. 1941, aktor znany z licznych ról w filmach oraz z występów w warsz. teatrzykach rewiowych i w operetce; reżyser filmowy. Bodo, grupa plemion w prowincji Asam (India); ok. 550 tys.; myślistwo, rybołówstwo, rolnictwo. Bodø [bo:dö], m. w pn. Norwegii, nad

M. Norweskim, ośr. adm. okręgu Nordland; 28 tys. mieszk. (1969); port rybacki i handl.; przemysł rybny, stocznia rybacka. Bodoni, druk. krój pisma stworzony w XVIII w. przez G. Bodoniego; zaliczany do antykwy klasycyst.; duże zróżnicowanie linii pionowych i poziomych. Bodoni GIAMBATTISTA, 1740-1813, wł. grawer, odlewnik czcionek, drukarz; twórca ok. 260 krojów pism, m.in. klasycystycznej antykwy. bodor →oścień. bodot, telegr. aparat drukujący wielokrotny, zbudowany 1874 przez J. Baudota. Bodzanta (Bodzęta), 1290-1366, biskup krak. od 1348; związany z dworem Władysława Łokietka; niechętny Kazimierzowi Wielkiemu; założyciel Bodzentyna. Bodzanta (Bodzęta), ok. 1320-86, wielkorządca krak. 1350-82, arcybiskup gnieźnieński od 1382; współtwórca unii pol.litew.; poparł kandydaturę Władysława Jagiełły na tron polski. Bodzentyn, w. w pow. i woj. kieleckim, nad Psarką; przetwórnia owoców; zarząd Świętokrzyskiego Parku Nar.; kościół got. (XV w., z bogatym wyposażeniem wnętrz); ruiny zamku (XIV w.); w XIV W.-1870 miasto. bodziec (podnieta), fizjol. czynnik wywołujący pobudzenie receptorów; np. dla receptorów wzroku w siatkówce oka u człowieka b. są fale elektromagnet. dł. ok. 0,38-0,76 μ; w szerszym znaczeniu wszelkie czynniki zadrażniające tkanki; w szerokim znaczeniu — sytuacja (zewn. lub wewn.) pobudzająca ludzi do określonego (celowego) działania. bodziec, techn. w cybernetyce oddziaływanie otoczenia na wyodrębniony z otoczenia układ, zw. układem względnie odosobnionym. bodziszek (Geranium), roślina zielna umiarkowanej strefy półkuli pn.; w Polsce kilka gat., pospolitych na łąkach, w zaroślach i lasach; niektóre gat. rabatowe. bodźce ekonomiczne, środki zachęty materialnej pobudzające ludzi do realizacji określonego celu działalności gosp.; są to gł.: płaca uzależniona od ilości i jakości pracy, premie, nagrody. B odżnurd, m. w I rani e ( Chorasan) ; 31 tys. mieszk. (1966). Boecjusz, 480-ok. 525, rzym. filozof i mąż stanu; w poglądach łączył umiarkowany neoplatonizm ze stoicyzmem; tłumacz na język łac. i komentator prac uczonych i filozofów staroż.; jego pisma stanowiły gł. podstawę wiedzy średniow. w wielu dziedzinach nauki do XII w. Boehme. [bö:mə] JAKOB, 1575-1624, niem. teozof i mistyk, działający na Śląsku; wywarł duży wpływ na rozwój niem. mistyki oraz XIX-wiecznych romantyków. Boeing Airplane Co [bouyn eə rplejn kampəny], największe w USA zakłady przemysłu lotn., zał. 1934; specjalizują się w budowie bombowców (m.in. fortec latających), wielkich samolotów komunik., pocisków zdalnie kierowanych. Boemund, ok. 1065-1111, hrabia Tarentu, syn Roberta Guisgarda; jeden z wodzów I krucjaty; twórca księstwa Antiochii (1098). Boenik J AN , ur. 1903, działacz nar. i społ. na Warmii i Mazurach, publicysta, nauczyciel, organizator szkół pol. w okresie międzywoj.; kier. Uniw. Lud. w Jurkowym Młynie i Mikołajkach (1945-53); Minęły wieki, a myśmy ostali. Boerhaave [bu:rha:fə] HERMAN, 16681738, lekarz hol.; prof. uniw. w Lejdzie; wprowadził nauczanie medycyny przy łóżku chorego; wprowadził termometr do mierzenia gorączki. boeuf Strogonoff [böf -nof] (boeuf Stroganow), potrawa z polędwicy wołowej lub końskiej pokrajanej w paski, smażona na ostrym ogniu, spożywana z przyprawami i śmietaną.

Bohaterów Warszawy 1939-45 pomnik 123 Boffrand [-frã] GERMAIN, 1667-1754, architekt fr.; pałace, zamki, projekty dekoracji wnętrz (Hotel Soubise w Paryżu). Bofors [bu:fosz], przem. dzielnica szwedz. m. Karlskoga; przemysł zbrojeniowy. Boforsa działko, samoczynna armata przeciwlotn. (kaliber 40 mm), produkowana w okresie międzywojennym przez szwedz. koncern zbrojeniowy Boforsa. Bogart [bou-] HUMPHREY, 1899-1957, amer. aktor film.; twórca postaci bogatych wewn. „silnych mężczyzn" (Sokół maltański, Casablanka, Afrykańska króloiva).

bogatka (Parus major), gat. sikory; dł. ok. 14 cm; głowa czarno-biała, tułów oliwkowozłelony, spodem żółty, lotki błękitne; owadożerna; Eurazja, Afryka; chroniona. bogatki (Buprestidae), rodzina dużych chrząszczy; ok. 20 tys. gat.; barwne, metalicznie lśniące; larwy beznogie, żerują w drewnie drzew. Bogatynia, m. w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim, w Kotlinie Turoszow-skiej; 11,8 tys. mieszk. (1970); ośr. usługowy Turoszowskiego Zagłębia Węgla Brun.; zakłady bawełn., winiarskie; prawa miejskie 1945. — W XII w. Osada Serbów łużyckich. Boğazköy →Hattusas. Bogdan III (zw. Czarnym, 14781517, hospodar mołd. od 1504, "syn Stefana Wielkiego; wilązał się z Moskwą przeciw Polsce; 1513 uznał zwierzchnictwo Turcji. bogdanka, ukochana kobieta, wybranka serca (dziś zwykle z odcieniem żartobliwym) . Bogdanow ALEKSANDR A., 1873-1928, ros. filozof, socjolog i ekonomista, działacz polit., lekarz; 1905-07 głosił w filozofii empiriomonizm, krytykowany przez Leni na. . Bogdanow ANATOLIJ P., 1834-96, ros. antropolog i zoolog; prof. uniw. w Moskwie; pionier ros. antropologii; prace z zakresu kraniologii i etnografii ludności Rosji. Bogdanowicz EDMUND (pseud. Bożydar), ok. 1857-1911, pisarz; publicystyka społ.ekon. i popularnonauk.; wiersze, satyry, felietony, utwory dla dzieci (Sępie gniazdo). Bogdanowicz IPPOLIT F., 1744-1803, poeta ros.; utwory lir.; poemat Duszeńka — humoryst . t rawe st acj a mi t u o Amorze i Psyche. . Bogdány [bogda:ń] J ACO B, ok. 16601724, malarz węg.; od ok. 1690 malarz nadworny w Anglii i w Holandii; martwe natury, kwiaty, ptaki. Bogdo-uła, szczyt we wsch. Tien-szanie (Chiny); 5445 m. bogdychan, mong. tytuł chin. Cesarzy boghed, odmiana węgla kani. powstała gł. ze szczątków'glonów. boginki, mit. słow. demony wód, lasów i pól (m.in. wodnice, rusałki, beregirnie, dziwożony); piękne i uwodzicielskie lub odrażająco brzydkie, nieprzychylne ludziom. Bogolepow MICHAIŁ I., 1879-1945, ekonomista radz.; prof. nauki finansów na uniw. w Tomsku, Petersburgu i Moskwie, czł. AN ZSRR; uczestnik w pracach radz. organów gosp.; Radziecki system finansowy. Bogolubow NIKOŁAJ N., ur. 1909, radz. matematyk i fizyk teoretyk; prof. Instytutu Matematyki AN ZSRR, czł. AN ZSRR i PAN; prace z teorii równań różniczkowych, fizyki statyst. i teorii pola. bogomili, ruch rel.-społ. w kościele wsch., rozpowszechniony w X w. w Bułgarii, Macedonii, Serbii i Bośni; występowali przeciwko feudalizmowi i chrzęść, dogmatom; uprawiali ascezę. Bogor, m. w Indonezji, w zach. części Jawy, w pobliżu Djakarty; 154 tys. mieszk. (1961); ośr. nauk.; ogród botaniczny. Bogoraz-Tan WŁADIMIR G., 1865-1936, ros. etnograf, językoznawca; prof. uniw.

w Leningradzie; autor słownika i gramatyki języka czukockiego. B og oria, sz l ache cki he rb pol.; groty 2 strzał srebrnych odwróconych od siebie w polu czerwonym; występował gł. w Małopolsce; używało go ponad 200 rodzin, m.in. Górscy, Skotniccy. Bogoriowie, małopol. ród rycerski, największe znaczenie osiągnął w XIV wieku. Bogorodicki WASILIJ A., 1857-1941, językoznawca ros.; prof. uniw. w Kazaniu, czł.AN ZSRR; twórca ros. fonetyki eksperymentalnej; liczne prace z językoznawstwa słów. ogólnego i porównawczego. bogota, jeden z licznych gat. kawy kolumbijskiej; drobnoziarnista, koloru zielonego do niebieskiego; uprawiana na wyżynach. Bogota, stol. Kolumbii, w Andach, na wys. ok. 2700 m; 2,2 mln mieszk. — zespół miejski (1968); gł. ośrodek przem., handl., kult., nauk. (uniw. zał. 1573) i turystyczny kraju; muzea; katedra i kościoły (XVI-XVII w.), pałace (XVII-XVIII w.), teatr (XVIII w.). Boguchwał (Bogufał), ?-1253, biskup pozn. od 1242; świetny administrator diecezji, miłośnik ksiąg, autor zapisek rocznikarskich. Boguchwała, w. w pow. i woj. rzeszowskim; fabryka porcelany elektrotechn.; późnobarok; kościół (XVIII w.), barok.klasycyst. pałac (XVIII-XIX w.). Bogucki ANDRZEJ, ur. 1904, aktor, piosenkarz; występy gł. w Warszawie: w teatrach, na scenach estradowych i w radiu. Bogucki JÓZEF SYMEON, 1816-55, pisarz; popularne powieści z życia niższych warstw Warszawy, pod wpływem P. de Kocka i E. Sue'a; Klementyna, czyli życie sieroty. Bogucki MIECZYSŁAW, 1884-1965, fizjolog i zoolog; dyr. Stacji Mor. na Helu i w Gdyni oraz Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego, prof. tamże; prace m.in. z fizjologii zwierząt wodnych i biologii morza. Bogucki WACŁAW, 1884-1937, działacz ruchu robótn.; czł. SDKPiL, KPP, Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Bogumin →Nowy Bogumin. Bogurodzica, najstarsza pol. pieśń rei., zachowana z melodią, do k. XV w. hymn rycerski i kość; czas (X-XIV w.) i miejsce powstania dyskusyjne, autorstwo nie znane; najstarszych jest 9 wersów (2 zwrotki, zapis z pocz. XV w.); drukowana 1506. Boguski JÓZEF JERZY, 1853-1933, chemik; prof. Polit. Warsz.; pionierskie badania z kinetyki chem., podał tzw. regułę B., dotyczącą szybkości rozpuszczania się substancji stałych w cieczach. Bogusław I, ?-1187, książę Pomorza Zach. od 1156, syn Warcisława I, brat Kazimierza I; sojusznik Mieszka III Starego, po jego upadku uznał zwierzchnictwo Niemiec (1181), a potem Danii (1185). Bogusław IV, ?-1309, książę Pomorza Zach. od 1278, wołogojsko-słupski od 1295 (po podziale dzielnicy między braci); popierał Władysława Łokietka w walce o Pomorze Gdańskie. Bogusław V, 1318-73, książę wołogojskosłupski od 1326, książę słupsko-sławiński od 1368, syn Warcisława IV; 1343 zawarł sojusz z Kazimierzem W., umocniony małżeństwem z jego córką. Bogusław VIII, 1364-1418, książę słupski od 1377, syn Bogusława V; od 1390 lennik pol.; 1403 zjednoczył Pomorze słupskie. Bogusław IX, 1410-46, książę słupski od 1418, syn Bogusława VIII, sojusznik Polski, 1433 brał udział w wojnie z Krzyżakami. Bogusław X, 1454-1523, książę szczecin ski i słupski od 1474, wołogoski od 1478; 1479 zjednoczył Pomorze Zach.; od 1491 jako zięć Kazimierza Jagiellończyka dążył do zbliżenia z Polską; 1521 uznał zwierzchnictwo cesarskie. Bogusław XIV, 1580-1637, ostatni książę zachodniopomorski (od 1625); po jego

śmierci Pomorze Zach. przeszło pod władzę Szwedów. Bogusławski ALEKSANDER, 1887-1963, działacz lud. i publicysta; współorganizator PSL-,,Wyzwolenie", następnie w SL; po wyzwoleniu poseł do KRN (z PSL), od 1947 w Lewicy-PSL, następnie w ZSL. Bogusławski EDWARD ROMUALD, 18481917, historyk, publicysta i pedagog; badacz dziejów wczesnej Polski i Słowian. Bogusławski JAKUB FERDYNAND, 1759— 1812, pułkownik; uczestnik wojny 1792, powstania 1794; walczył w Legionach i armii Księstwa Warszawskiego. Bogusławski JAN, ur. 1910, architekt; prof. Polit. Warsz.; gł. budowle użyteczności publ. (projekty gmachów opery w Madrycie, teatru w Budapeszcie; Pałac Ślubów w Warszawie); osiedla „Grzybów", „Srebrna" w Warszawie (z B. Gniewiewskim); wnętrza. Bogusławski LUDWIK, 1773-1840, generał bryg. w Królestwie Pol.; uczestnik wojny 1792, powstania 1794; od 1806 w armii Księstwa Warsz.; od 1820 dowódca „czwartaków". Bogusławski WILHELM JÓZEF, 1825-1901, historyk; badacz kultury i dziejów zach. Słowiańszczyzny. Bogusławski WŁADYSŁAW, 1838-1909, wnuk Wojciecha, krytyk teatr, i lit.; 1876 reżyser WTR; Siły i środki naszej sceny. Bogusławski WOJCIECH, 1757-1829, dyr. teatru, aktor, dramatopisarz i pedagog, zw. ojcem sceny poi.; dyr. zespołu teatr, w Warszawie (1783-1814 z przerwami) i in. miastach; autor i tłumacz wielu utworów scenicznych (Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale); Dzieje teatru narodowego. Bogusz M ARIAN, ur. 1920, malarz, grafik; współorganizator Biennale Form Przestrzennych w Elblągu; uprawia sztukę abstrakcyjną. Bogusza, ?-ok. 1317/20, sędzia pomorski; za zgodą Łokietka prosił Krzyżaków o pomoc przeciw najazdowi Brandenburgii (1308), następnie bronił Gdańska przed Krzyżakami. Bogusze (w. w pow. grajewskim, woj. białostockim), 1941-42 hitlerowski obóz dla jeńców radz., wł., fr.; zginęło ok. 23 tys. jeńców. Boguszewska HELENA, ur. 1886, pisarka; współzałożycielka grupy lit. Przedmieście; powieści społ. i psychol. (Całe życie Sabiny); z mężem J. Kornackim: Jadą wozy z cegłą, cykl Polonez. Boguszewski KRZYSZTOF, ?-1635, malarz; . manierystyczne obrazy rel. (Sto. Marcin w katedrze pozn.). Boguszewski STEFAN, 1877-1938, działacz polit.; czł. Centr. Związku Kółek Roln.; współzałożyciel i przewodn. Pol. Komitetu Antyfaszystowskiego i Antywojennego. Boguszowice, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 15,5 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam. — Od XIII w. wieś; tradycje walki o polskość; liczny udział mieszkańców w powstaniach śląskich 191921; prawa miejskie 1962. Boguszów, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, 11,9 tys. mieszk. (1970); kopalni a baryt u, z akł ady odz i e ż owe . — W XIV w. osada górn.; prawa miejskie 1499. Boguszyce, w. w pow. rawskim, woj. łódzkim; drewniany późnogot. kościół (XVI w. z polichromią renes. XVI w.). Bogza GEO, ur. 1906, pisarz rum.; repor-. taże lit. (m.in. cykl z życia górników Kamienny kraj). Boh (Jużnyj Bug), rz. w Ukr.SRR; dł. 792 km; uchodzi do limanu Dniepru; żeglowna od m. Wozneseńsk; gł. m. Nikołajew. bohater, człowiek, który dokonał czynu wymagającego odwagi, siły woli, poświęcenia, nie dla siebie, lecz dla dobra społecznego. Bohaterów Warszawy 1939-45 pomnik (Warszawska Nike), pomnik na pl. Tea-

124 Bohater Pracy Socjalistycznej tralnym w Warszawie; odsłonięty 1964 (projekt M. Koniecznego z zespołem). Bohater Pracy Socjalistycznej, tytuł nadawany od 19361 w ZSRR za szczególne zasługi w dziedzinie gosp., nauk. i kulturalnej . bohaterszczyzna, postawa fałszywie pojętej odwagi i poświęcenia prowadząca do niepotrzebnego narażania życia ludzkiego. Bohater Związku Radzieckiego, najwyższy tytuł nadawany w ZSRR wraz z medalem „Złota Gwiazda" za szczególne zasługi dla państwa związane z indywidualnym lub zbiorowym czynem bohaterskim; ustanowiony 1934. Bohatkiewicz ALEKSANDER, 1798-1831, bibliotekarz i bibliograf; wykładowca bibliografii na uniw. w Wilnie (Rzecz o bibliografii powszechnej...). Bohdanowicz KAROL, 1864-1947, wybitny geolog, górnik, geograf i podróżnik; badacz Azji; prof. Instytutu Górn. w Petersburgu i AGH; prace dotyczące gł. złóż kopalin użytecznych. Bohdziewicz ANTONI , 1906-70, reżyser film. i radiowy; prof. PWSTFiT; filmy fabularne (Rzeczywistość) i dokumentalne; słuchowiska radiowe. Bohdziewicz P IOTR, ur. 1896, architekt i historyk sztuki; prof. KUL; znawca gł. architektury baroku i rokoka. bohema →cyganeria. Bohemia, łac. nazwa Czech (od Boiohae-mum — kraju celt. plemienia Bojów); 1516-1918 oficjalna nazwa Czech w składzie Austro-Węgier. bohemistyka, nauka zajmująca się językiem, historią i kulturą czeską. Böhm-Bawerk [bö:m b.] E UGEN, 18511914, ekonomista austr., polityk; przedstawiciel austr. szkoły w ekonomii. Bohol [bool], wyspa w Archip. Filipińskim; 3,9 tys. km2, 691 tys. mieszk. (1960); uprawa kukurydzy, palmy kokosowej; wydobycie rud manganu; gł. m. Tagbilaran. bohomaz, lichy, nieumiejętnie namalowany obraz; kicz. Bohomolec FRANCISZEK, 1720-84, komediopisarz i publicysta, jezuita; współzałożyciel „Monitora"; satyr.-dydakt. komedie dla sceny szkolnej i publ. (Małżeństwo z kalendarza); wydawca dawnych pisarzy. Bohorič ADAM, ok. 1520-98, słoweń. działacz reformacyjny, gramatyk i ortograf; autor pierwszej gramatyki języka słoweńskiego. Bohr [bo:r] AAGE NIELS, ur. 1922, duń. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Kopenhadze; współtwórca powłokowego modelu jądra. Bohr [bo:r] HARALD, 1887-1951, brat Nielsa, matematyk duń.; 1923 rozwinął t e orię funkcj i prawi e okre sowych; po II wojnie świat, kierował duń. komitetem pomocy Polsce. Bohr [bo:r] N IELS HENRIK, 1885-1962, fizyk duń.; prof. uniw. w Kopenhadze, czł. Royal Society i in. (m.in. PAN); jeden z twórców teorii kwantów; opracował teorię budowy atomu; nagr. Nobla. . Bohra teoria atomu, teoria, wg której elektrony mogą krążyć wokół jądra atomu jedynie po niektórych (tzw dozwolonych) orbitach, mając na każdej z nich ustaloną energię; „przeskokowi" elektronu z dalszej (od jądra) orbity na bliższą towarzyszy emisja, natomiast z bliższej na dalszą absorpcja kwantu energii promieniowania elektromagnet. (fotonu). Böhtlingk [bö:tlyŋk] OTTO VON, 18151904, indianista niem.; prof. uniw. w Jenie i Lipsku; wydawca i tłumacz gramatyki sanskr. Paniniego i poetyki Dandina; autor dwu słowników sanskr.-niemieckich. Bohun IWAN, ?-1664, dowódca kozacki, pułkownik winnicki; poparł Chmielnickiego; rozstrzelany przez Polaków pod zarzutem zdrady. Bohuslän [bo:hüsle:n], kraina hist. w pd.-zach. Szwecji, nad Skagerrakiem. Bohusz FRANCISZEK KSAWERY, 1746-1820, działacz spół., publicysta, ksiądz; uczestnik przygotowań do powstania 1794 na Litwie.

Bohusz I GNACY, 1720-78, prawnik, jeden z przywódców konfederacji barskiej; opracował akt detronizacji króla. Bohusz M ARIAN →Potocki Józef Karol. Bohuszewicz ZOFIA, 1884-1953, biolog; nauczycielka szkół warsz.; publikacje z dydaktyki biologii i popularnonauk.; tłumaczka J.H. Frabre'a i K. Timiriaziewa. Bohuszewiczówna MARIA, 1865-87, działaczka I Proletariatu, od 1884 kierowała jego działalnością; aresztowana 1885, zmarła w drodze na Syberię. Bohusz-Szyszko ZYGMUNT →SzyszkoBohusz Zygmunt. Boiardo MATTEO MARIA DI SCANDIANO, 1441-94, poeta wł.; eklogi, epigramaty (w języku łac), poezje miłosne (w języku wł.); gł. dzieło — niedokończony poemat Orlando innamorato. Boiken, niem. odmiana jabłoni; owoce zimowe, z lekkim rumieńcem. Boileau [bualo] NICOLAS, 1636-1711, fr. poeta i krytyk lit.; historiograf Ludwika XIV; czł. Akad. Fr.; Satyry, Listy, Sztuka rymotwórcza — kanon poet. klasycyzmu. Boise [bojsy], m. w USA, stol. stanu Idaho; 73 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. i górn. u(rudy metali, złoto). Boisguillebert [b agijbe:r] P IERRE, 16461714, ekonomista fr.; twórca fr. ekonomii klas., zwolennik liberalizmu gospodarczego. boisko, środk. część stodoły między dwoma sąsiekami, miejsce młócki zboża. boisko, sport plac gry. Boisserée [boasəre:], niem. kolekcjonerzy i historycy sztuki, bracia; S ULPIZ (1783-1854) i MELCHIOR (1786-1851), romant. odkrywcy malarstwa późnego średniowiecza i wczesnego renesansu; prace z zakresu średniow. malarstwa niem. i niderl. oraz średniow. architektury niem.; wpływ na poglądy Goethego. Boito [bo-] ARRIGO , 1842-1918, wł. poet a i kompoz yt or; ope ry ( M e f i s t o f e l e s ) i libretta operowe. boja →pława. Bojadła, w. w pow. sulechowskim, woj. zielonogórskim; późnobarok. pałac z oficynami i pawilonami (1734). Bojadzijew Z ŁATI O , ur. 1903, malarz bułg.; sceny z życia wsi, portrety, pejzaże. bojan, wędrowny pieśniarz słowiański. Bojana, miejscowość w Bułgarii, w pobliżu Sofii; cerkiew (XI-XIII w.) z cennymi malowidłami ściennymi (XI-XV w.) — sceny rel., portrety fundatorów. Bojanowo, m. w pow. rawickim, woj. pozn.; 3,4 tys. mieszk. (1968); browar. — Lokowane w XIV w.; w XVII w. rozwój tkactwa, ośr. ruchu reformacyjnego. Bojanus LUDWIK, 1776-1827, biolog pochodzenia niem.; prof. uniw. w Wilnie; zapoczątkował rozwój nowocz. weterynarii w Polsce, organizator studiów wet.; odkrywcze prace z anatomii opisowej i porównawczej. Bojanusa narząd, workowate lub cewko-wate nerki małżów; opisane 1819 przez L. Bojanusa. Bojarska Duma →Duma Bojarska. Bojarski WACŁAW, 1921-43, poeta; jeden z re d. 'konspi racyj ne go pi sma „Sz t uka i Naród", zamordowany przez hitlerowców; liryka prozą, opowiadania, wojsk, piosenki. bojarzy, wyższa warstwa feudałów na Rusi (i Litwie do 1413); członkowie dumy bojarskiej. bojarzy międzyrzeccy, grupa ludności w okolicach Międzyrzeca Podlaskiego pochodzenia szlacheckiego; zachowane odrębne tradycje. Bojemski ALEKSANDER, 1885-1944, architekt; prof. Polit. Warsz.; budowle mieszkalne (m.in. na Żoliborzu w Warszawie) i uż yt e czności publ . ( m.i n. dl a uni w. w Warszawie). bojer, sport →ślizg lodowy. bojer, zegl. mały, przybrzeżny hol. żagl owi e c handl . z ż agl e m rozprz owym i fokiem.

Bojer JOHAN, 1872-1959, pisarz norw.; realist. powieści z życia rybaków i chłopów (Ostatni wikingowie); także dramaty. Bojko JAKUB, 1857-1943, działacz lud., pisarz, publicysta; jeden z pionierów ruchu lud. w Galicji; od 1913 prezes PSL,,Piast", 1919-22 wicemarszałek sejmu i senatu (1922-28); 1928 przeszedł do BBWR; Pisma i mowy. bojkot, sposób walki ekon. lub polit., polegający na częściowym lub zupełnym zerwaniu stosunków z określoną organizacją, państwem czy osobą w celu wywarcia nacisku lub wyrażenia protestu. Bojkowie, grupa etniczna we wsch. Karpatach (Ukraina); do II wojny świat. trad. budownictwo i ubiór lud.; rolnictwp, hodowla. bojler →bulier. Bojowa Organizacja Ludowa (BOL), konspiracyjna organizacja młodzieży chłopskiej 1941-42 na pn. Lubelszczyźnie; weszła do PPR. bojowe środki promieniotwórcze →broń jądrowa. bojowe środki trujące (gazy bojowe), substancje, które celowo użyte w walce zbrojnej porażają żywe organizmy, powodując ich śmierć lub schorzenie; rozróżnia się b.ś.t.: duszące (fosgen), drażniące, czyli sternity (adamsyt), łzawiące, czyli lakrymatory (chloroacetofenon),' parzące (iperyt), trujące (cyjanowodór), gazy nerwów, porażające układ nerwowy (tabun); stosowanie ich jest napiętnowane przez prawo międzynarodowe. Bojowie, lud celt., w IV-I w. p.n.e. osiadły na terenach obecnych Czech; stąd łac. nazwa tego kraju — Bohemia. bojownik batalion (batalion, Philomachus pugnax), ptak z rzędu mew-siewek; dl. do 30 cm; samce w czasie godów mają wielobarwne kryzy; Eurazja; łowny. bojowniki (Betta), ryby z grupy labiryntowców; 14 gat.; ok. 8 cm dł.; barwne, samce w okresie tarła staczają walki; wody Płw. Malajskiego; akwariowe. bojrep, linka, za pomocą której do trzonu kotwicy przymocowana jest bójka kotwiczna wskazująca położenie rzuconej kotwicy. Bojsen F BEDERIK, 1841-1926, działacz duń. radykalnej lewicy chłopskiej; po rozłamie (1877) organizator jej umiarkowanego ugrupowania; zwolennik wychowania laickiego. Bok BART JAN, ur. 1906, astrofizyk amer., pochodzenia hol.; prof. Harvard University; prace dotyczące rozmieszczenia gwiazd i materii międzygwiazdowej w Galaktyce. Bokányi [boka:ni] D EZSO , 1871-1940, węg. działacz robotn.; 1919 komisarz pracy Węg. Rep. Rad; od 1922 na emigracji w ZSRR. Bokaro, m. w Indii (Bihar), w dolinie rz. Damodar; 5,4 tys. mieszk. (1961); huta żel.; ośr. wydobycia węgla kamiennego. Boké [-ky], m. w zach. części Gwinei, nad rz. Nunez; 7,1 tys. mieszk. (1958); W pobliżu eksploatacja bogatych złóż boksytów. bokówka, boczna mała izba przy większym pomieszczeniu, w dawnych dworach składzik lub pokój służbowy. boks (pięściarstwo), sport walka na pięści, w specjalnych rękawicach, prowadzona na ringu przez 2 zawodników należących do tej samej kategorii wagowej, oceniana przez sędziego ringowego oraz 3 lub 5 sę dz i ów punkt owych; w b. amat orskim — 11 wag, w zawodowym — 8. boks, zootechn. zamykane pomieszczenie w stajni lub oborze do trzymania w pojedynkę koni lub buhajów. Boksburg, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 83 tys. mieszk. (1967); rafineria ropy naft.; wydobycie złota, węgla kamiennego. bokser, techn. spalinowy silnik tłokowy o cylindrach przeciwległych, umieszczonych w 2 rzędach

Bolków 125 bokser, zootechn. niem. rasa psów bojowych; głowa kwadratowa, b. silna budowa ci ał a; wys . w kł ę bi e o k. 60 cm, ci ę ż . 35 kg; sierść krótka, gładka, maść jednolicie żółta lub pręgowana. Bokserów powstanie, 1898-1901, chiń. ruch antyfeud. i antyimperialist., stłumiony przez interwencyjne wojska mocarstw kapitalist. (Anglii, Francji, Japonii, Rosji, Austro-Węgier i Włoch). boksy, skóra cielęca, bydlęca lub świńska, garbowania chromowego, wykończona od strony lica, stosowana do wyrobu wierzchów obuwia. boksyt, skała osadowa czerwona lub brun.; składa się gł. z bemitu, hydrargilitu i diasporu; najważniejsza ruda glinu; stosowany także w hutnictwie (jako topnik). Boksytogorsk, m. w Ros.FSRR (obw. le-ningradzki); 22 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia boksytów; fabryka tlenku glinu. Bol FERDINAND, ok. 1616-80, malarz hol.; uczeń Rembrandta; portrety, sceny bibl.,mit., historyczne. bola, broń myśliwska Indian Ameryki Pd.; jeden lub parę rzemieni zakończone owiniętymi w skórę kamieniami; rzucona obezwładniała zwierzynę. Bolama [bulamö], m. i port mor. w Gwinei Portug., na wyspie B. (archip. Bijagós); 4 tys. mieszk. (1960). Bolan, przełęcz na pd.-wsch. skraju Wyż. Irańskiej, w Pakistanie Zach.; wys. 1792 m; linia koi. i szosa Kwetta-Sukkur Boldrewood [bouldəruud] ROLF (właśc. Thomas Alexander Browne), 1826-1915, pisarz austral.; powieści przygodowe obrazujące okres austral. „gorączki złota". Bolechowice, w. w pow. i woj. krak.; w pobliżu malownicza Dolina Bolechowska ze zjawiskami krasowymi. Bolechowska ALINA, ur. 1924, śpiewaczka (sopran) opery warsz.; występy za granicą. boleń (Aspius aspius), drapieżna ryba z rodziny karpiowatych, do 80 cm dł.; rzeki Europy Wsch., w Polsce rzadki; znaczenie gosp. w ZSRR. bolero, taniec hiszp. w tempie umiarkowanym, metrum ¾, wykonywany przy wtórze kastanietów, tamburyna; także w muzyce operowej i instrumentalnej XIX w bolero: 1) kapelusz o podniesionych brzegach; 2) krótka kamizelka męska w lud. ubiorach hiszp.; 3) sięgający talii żakiecik kobiecy bez kołnierza, z dużym wycięciem pod szyją, z połami nie zachodzącymi na siebie, często bez rękawów. Bolesław, ok. 1289-1329, syn Kazimierza II ks. bytowskiego, od 1309 na Węgrzech, arcybiskup ostrzyhomski, prymas Węgier. Bolesław, w. w pow. olkuskim, woj. krak.; kopalnia odkrywkowa rud cynkowo-ołowiowych „Ujków"; w budowie kopalnia rud cynkowo-ołowiow. „Pomorzany" Bolesław I, 1208-48, książę sandomierski 1230-33, sieradzki od 1233, mazow. od 1234, syn Konrada I Mazowieckiego; w sojuszu z książętami rus. walczył z Prusami, Jaćwingami i Krzyżakami. Bolesław I, ok. 1265-1313,- książę opolski od 1281; popierał Henryka IV Probusa w staraniach o tron krak.; później sojusznik Wacława II i Jana Luksemburczyka. Bolesław I (Bolko), ?-1301, książę jaworski od 1278, świdnicki od 1291, syn Bolesława Rogatki; bronił niezależności swej dzielnicy poddając ją pod opiekę, papieża (1296). Bolesław I (Bolko), ?-1431, książę cieszyński i głogowski od 1409; sojusznik Władysława Jagiełły w walce z Krzyżakami. Bolesław II, ok. 1251-1313, książę płocki od 1262, krak. 1288-89, mazow. od 1294, syn Ziemowita I; toczył walkę o tron krak. z Henrykiem IV; po jego śmierci synowie podzielili Mazowsze. Bolesław II (Bolko), 1298-1314, książę ziębicki od 1322, syn Bolesława I świdnickiego; od 1326 lennik Jana Luksemburskiego.

Bolesław II, 1312-68, książę świdnicki od 1326, jaworski od 1346, syn Bernarda świdnickiego; walczył z Janem Luksemburskim, współdziałał z Kazimierzem W., opanował prawie cały Śląsk Średni i Dolny; ostatni niezależny od królów .czes. książę śląski. Bolesław II (Bolko), ok. 1420-52, książę cieszyński od 1442 i frysztacki od 1447, syn Bolesława I cieszyńskiego; zwolennik powrotu Śląska do Polski. Bolesław III, 1323-29-1351, książę płocki, syn Wacława płockiego; sojusznik i lennik Kazimierza Wielkiego. Bolesław IV (Bolko), ok. 1370-1437, książę opolsko-niemodliński od 1389; 1416 zbliżył się do Zygmunta Luksemburskiego, spowodowało to najazdy husyckie na jego księstwo. Bolesław IV, 1421-54, książę warsz. od 1429, syn Bolesława mazow., lennik Polski od 1430; kandydat na tron pol. 1446; przyczynił się do rozwoju gosp. i ustrojowego swej dzielnicy. Bolesław V (Bolko), 1401-60, książę opolski od 1437, syn Bolesława IV; sympatyk husytów; najeżdżał na ziemię siewierską i pogranicze Polski. Bolesław Chrobry, 967-1025, książę pol. od 992, król od 1025, syn Mieszka I; twórca potęgi państwa poi.; zjazd gnieźnieński 1000; 1002-18 walczył z cesarstwem niem. zdobywając Milsko i Łużyce ' i utwierdzając swą niezależność; zorganizował wyprawy do Czech i na Ruś (Grody Czerwieńskie).. Bolesławiec, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Bobrem; 30,5 tys. mieszk. (1970); przemysł chem. (zakłady ,,Wizów"), cerarn., szklarski, spoż.; 2 muzea; got.-barok. kościół (XIV-XVIII w.) i ratusz (XVI-XVIII w.), barok, kamienice (XVII-XVIII w.). — Piastowski gród kasztelański; prawa miejskie w XIII w.; ważny ośrodek rzem.-handl.; w XIX w. produkcja szkła. Bolesławita →Kraszewski Józef Ignacy. Bolesław Jerzy, ?-1340, ostatni książę balicko-włodzimierski od 1323, syn Trojdena czerskiego; zawarł sojusz z Kazimierzem W., prawdopodobnie zapewniając mu następstwo tronu. Bolesław Kędzierzawy, ok. 1120-73, książę mazow. od 1138, prynceps od 1146, syn Bolesława Krzywoustego; 1157 złożył hołd ces. Fryderykowi Barbarossie w Krzyszkowie. Bolesław Krzywousty, 1085-1138, książę pol. od 1102, syn Władysława Hermana; 1169 odparł wyprawę ces. Henryka V (obrona Głogowa, Psie Pole); 1119-23 opanował Pomorze Gdańskie; ok. 1122 narzucił zwierzchnictwo Pomorzu Zach.; 1138 testamentem podzielił Polskę między synów. Bolesław I Okrutny, po 905-967, książę czes. od 935, ojciec Dobrawy, żony Mieszka I; sojusz z Polską przed ekspansją niemiecką. Bolesław Pobożny, 1221-79, książę wielkopolski od 1239 (współrządy z Przemysłem I), kalisko-gnieźnieński 1247-53, pozn. od 1257, syn Władysława Odonica; tocząc zwycięskie walki z Brandenburgią i Krzyżakami, wspomagał ks. Mściwoja gdańskiego. Bolesław II Pobożny, ?-999, książę czes. 967-999; zrzekł się Śląska i Małopolski na rzecz Mieszka I. Bolesław Rogatka (zw. Łysym), 1224-78, książę śląski od 1242, lęgnicko-głogowski od 1248, syn Henryka Pobożnego; 1249 sprzedał ziemię lubuską arcybiskupowi magdeburskiemu. Bolesławski RYSZARD, 1889-1937, reżyser i aktor teatr, i film., pedagog; pionier nowocz. reżyserii teatr, w Polsce (1919-22); działał gł. w Rosji i w Hollywood; wspomnienia. Bolesław Śmiały, 1039-81, książę pol. od 1058, król 1076-79, syn Kazimierza I Odnowiciela; uniezależnił się od cesarza niem.; interweniował w sprawy Węgier

i Rusi (1069, 1073); 1078 oskarżył o zdradę i ukarał śmiercią biskupa krak. Stanisława, wobec buntu możnych uszedł na Węgry. Bolesław Wstydliwy, 1226-79, książę sandomierski od 1233, krak. od 1243, syn Leszka Białego; walczył z Konradem Mazowieckim o dzielnicę krak.; 1273 stłumił bunt możnych; popierał kopalnictwo i lokacje miast. Bolesław Wysoki, 1127(?)-1201, książę śląski od 1163, syn Władysława Wygnańca; toczył walki o zachowanie i powiększanie dzielnicy i popierał jej gosp. rozwój. Boleszkowice, m. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim; 1,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1337. Bolewski ANDRZEJ , ur. 1906, mineralog i petrograf; prof. AGH, czł. PAN; prace dotyczące skał magmowych, złóż siarki, fosforytów i węgla. bolid, meteor o znacznych rozmiarach. Boliden [bu:li:dən], osiedle górn. w pn. Szwecji; ośr. wydobycia rud ołowiu, cynku i miedzi, pirytów, srebra, złota. Bolimów, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim, nad Rawką; wyroby ceramiki lud.; przed 1370-1867 miasto. bolimuszka (Stomoxys calcitrans), mucha nieco mniejsza od muchy domowej i do niej podobna; napastuje ssaki (kłuje b. boleśnie) i żywi się ich krwią. Boling [boulyŋ], ośrodek wydobycia siarki w USA (Teksas). Bolingbroke [bolyŋbruk] HENRY, 16781751, ang. polityk, przywódca torysów, pisarz; w filozofii jeden z gł. przedstawicieli ang. deizmu XVIII w. Bolingera choroba, wet. →posocznica krwotoczna bydła. Bolintineanu [-njanu] D IMITRIE (właśc. D. Cosmad), 1819-72, rum. pisarz i postępowy działacz społ. i polit.; liryka, poematy, powieści obyczajowe i dramaty. Bolivar S IMÓN, 1783-1830, bohater walk o wyzwolenie Ameryki Pd., przywódca powstania antyhiszp.; wyzwolił Wenezuelę, Ekwador, Kolumbię i (z J. San Martinem) Peru. Bolivar, szczyt w Andach Pn.-Zach. (Cordillera de Merida), najwyższy w Wenezueli; 5002 m. Bolivar, stan w pd. Wenezueli, na Wyż. Gujańskiej; 238,0 tys. km2, 326 tys. mieszk. (1969); stol. Ciudad Bolivar; gł. port i ośr. przem. — Santo Tomé de Guayana; lasy równikowe, sawanny; wydobycie rud żel., diamentów, złota; hodowla bydła. ' Boliwia (Bolivia, Republika Boliwii), państwo w Ameryce Pd.; 1098,6 tys. km2, 4,8 mln mieszk. (1969), gł. Indianie i Metysi; stol. konstytucyjna Sucre, siedziba rządu La Paz; dzieli się na 9 dep.; j.u. hiszpański. Na zach, i pd. wyżyny i góry (Andy), na wsch. i pn. niziny; klimat na wyżynach chłodny, na nizinach gorący. Słabo rozwinięty kraj górn.; wydobycie rud cyny, wolframu, bizmutu i antymonu, srebra, ropy naft.; uprawa jęczmienia, pszenicy, ziemniaków, trzciny cukr., hodowla owiec, lam, alpak i bydła. — Od 1538 kolonia hiszp., początkowo w składzie wicekrólestwa Peru, od-1776 — wicekrólestwa La Plata; od 1824 niezależna republika; w II wojnie świat, początkowo neutralna, 1943 wypowiedzenie wojny Niemcom; czł. ONZ od 1945; 1952-64 rewolucja demokr.; 1964, następnie 1969 zamachy stanu junt wojsk.; X 1970-VIII 1971 postępowe rządy gen. J. Torresa; 1971 prawicowy zamach stanu. Boliwijska Nizina (Llanos Mamoré), równina (gł. w Boliwii), w dorzeczu Beni, Mamore i Guaporé; obszar przejściowy między Niz. Amazonki i Niz. La Płaty; klimat gorący, wilgotny; lasy i sawanny; słabo zaludniona; eksploatacja lasów (chinina, drewno balsa); pasterska hodowla bydła, owiec. Bolków, m. w pow. jaworskim, woj. wrocławskim, nad Nysa Szalona; 5.3 tys. mieszk. (1968); przemysł lniarski, skórz.;

126 Böll got. zamek Piastów świdnicko-jaworskich (XIII, XIV w., częściowo zachowany, obecnie muzeum); wezesnogot. kościół (XIII w.), fragmenty murów miejskich (XIV i XVI w.); w pobliskim Bolkowie Zdroju źródła mineralne z zawartością soli glauberskiej; prawa miejskie w XIII w. Böll HEINRICH, ur. 1917, powieściopisarz niem.. (NRF); krytyczny obraz wspólcz. Niemiec, problem winy za zbrodnie hitleryzmu; Bilard o wpół do dziesiątej. Koniec podróży służbowej. Nobel 1972 Bolligen [bollygən], m. w Szwajcarii, w zespole miejskim Berna; 25 tys. mieszk. (1968). Bolognini [-onini] MAURO, ur. 1923, wł. reżyser film.; filmy obyczajowe i „gorzkie" komedie {Młodzi małżonkowie, Piękny Antonió). bolometr, czuły przyrząd do pomiaru energii promienistej, gł. w podczerwieni. BöIöni [bö-] GYÖRGY, 1882-1959, węg. pisarz i krytyk sztuki; ważny wkład w przygotowaniu rewolucji 1918-19; po 1919 na emigracji (Wiedeń, Paryż); przyjaciel E. Adyego i autor jego biografii. Bolonia (Bologna), m. we Włoszech, stol. Emilii-Romanii; 488 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw. założony w XII w.) i turyst.; muzea; ruiny rzym. budowli, romański kościół S. Sepolcro, got. S. Francesco, pałace (XIII-XVI w.). 1944 ciężkie walki w rejonie B., w wyniku których 21 IV miasto zostało zdobyte prz e z ali antów prz y udz i ale oddz i ał ów 2 Korpusu Polskiego. bolończyk →maltańczyk. Bolsche [-szə] WILHELM, 1861-1939, biolog niem.; popularyzator ewolucjonizmu, propagator ochrony przyrody; liczne artykuły i książki (Miłość w przyrodzie). Bolsena, kraterowe jezioro w środk. Włoszech, w górach Volsini, na wys. 305m;pow, 114,5 km2, głęb. do 146 m. Bolsón de Mapimi [-son de m.], bezodpływowa kotlina w pn. części Wyż. Meksykańskiej (Meksyk), na wys. 11001200 m; słone bagna i jeziora. bolszewicy, zwolennicy konsekwentnie rewol. kierunku socjaldemokracji ros., któremu przewodził Lenin; nazwa powstała na II ^jeździe SDPRR (1903) i oznaczała wyłonioną w wyborach do centr. organów partyjnych grupę większości („bolszynstwo"), w przeciwieństwie do oportunistycznej mniejszości („mienszynstwo"). Bolszeziemielska Tundra, obszar nizinny w ZSRR, między Peczorą a Uralem Polarnym; liczne jeziora; hodowla reniferów; wydobycie węgla kam.; łowiectwo. Bolt [boult] ROBERT, ur. 1924, dramatopisarz ang.; zdobył rozgłos zręcznie skonstruowaną sztuką o Th. Morusie Kanclerz i król. Bolton [boultn], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 154 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu włók.; hutnictwo żel., przemysł chem., skórz.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Boltraffio GIOVANNI ANTONIO, 1467-1516, wł. malarz epoki renesansu; wpływy Leonarda da Vinci (uczeń); obrazy i freski rei., portrety. Boltzmann [bolc-] LUDWIG E DUARD, 1844-1906, fizyk austr.; prof. uniw. w Wiedniu, Monachium, Lipsku; autor podstawowych prac z kinetycznej teorii gazów. Boltzmanna prawo rozkładu [p.r. bolc], statyst. prawo rozkładu prędkości cząsteczek gazu idealnego, poruszających się w polu sił; stanowi uogólnienie prawa rozkładu Maxwella. Boltzmanna stała [s. bolc-], k, stała fiz. równa stosunkowi stałej gazowej (R) do liczby Avogadra (NA. ): -23 . -1 k = 1,381 10 I °K . Boltzmanna-Stefana prawo [p. bolcs.], wyrażające zależność całkowitej zdolności emisyjnej E ciała doskonale czarnego od jego temperatury bezwzględnej T: E = oT 4 (o — tzw. stała Stefana).

bolus (pulment), glinka biała, czerwonobrązowa lub żółtawa, stosowana w spoiwie klejowym lub olejowym jako wykończeniowa zaprawa mal. obrazów olejnych. Bolyai [bojoi] JANOS, 1802-60 matematyk węg., współtwórca (obok N. Łobaczewskiego) geometrii nieeuklidesowej. Bolz [bolc] LOTHAR, ur. 1903, polityk NRD; od 1948 przewodn. Niem. Partii Nar.Demokr.; 1953-65 min. spraw zagr. NRD, 1950-67 wicepremier. Bolzano BERNARD, 1781-1848, czes. matematyk i logik; głosił antypsychologizm w logice, aprioryzm w metodologii nauk dedukcyjnych; Paradoksy nieskończoności. Bolzano [-cano] (niem. Bozen), m. we Włoszech (Trydent-Górna Adyga), ośrode k adm. prow. B.; 103 tys. mie sz k. (1968); huta aluminium, przemysł drzewny. Bołogoje, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kalimński); 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. Bołotnikow IWAN I., ?-1608, przywódca powstania chłopskiego w Rosji 1606/07; oślepiony i stracony. Bołotow ANDRIEJ T., 1738-1833, ros. agronom i pomolog; pionier nauk roln. w Rosji; prace z zakresu płodozmianów, nawożenia, zwalczania chwastów, sadownictwa. Bołtuć MIKOŁAJ, 1893-1939, generał; we wrześniu 1939 dowódca grupy operac. „Wschód" w armii „Pomorze"; poległ pod Łomiankami. bom (bum, gik), poziome ruchome drzewce do mocowania dolnego liku żagla, połączone przegubowo jednym końcem z masztem. boma, wieś obronna Murzynów Afryki Wsch. otoczona wbitymi w ziemię palami. Boma, m. w Kongu (Kinszasa), port nad rz. Kongo, w pobliżu jej ujścia do O. Atlantyckiego; 33 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spożywczy. bomba głębinowa, pocisk używany w marynarce woj. do niszczenia zanurzonych okrętów podwodnych; zrzucana z okrętu. Bombaj, m. w Indii, stol. stanu Maharasztra, nad M. Arabskim; największy port mor., wi e l ki ośr. prz e m., handl., kul t . i nauk. Indii; 5,4 min mieszk. (1968); jeden z największych w świecie ośr. przemysłu bawełn.; gł. w kraju ośr. kinematografii; uniw.; muzea; świątynie Atasz Behram (XVIII w.) i Mahalakszmi (XIX w.), kościolv oraz neogot. budowle użyteczności publ. (XIX w.); Wrota Indii (pocz. XX w.). bomba jądrowa, broń masowej zagłady, wytwarzająca olbrzymie ilości energii w łańcuchowej reakcji rozszczepienia (b. atomowa) lub reakcji syntezy jąder atomowych (b. wodorowa). bomba lotnicza, pocisk wypełniony materiałem wybuchowym lub innym ładunkiem; rodzaje: agitacyjna, atomowa, błyskowa, burząca, chem., ćwiczebna, dymna i in. bombarda, dz i ał o o duż ym kali brz e i krótkiej lufie, używane w XIV-XV w.; początkowo strzelano z b. kulami kam., później żelaznymi. bombardier: 1) żołnierz obsługujący bom-bardę; 2) w artylerii starszy szeregowiec. bombardiery (Brachynus), chrząszcze z rodziny biegaczy; ok. 250 gat.; drapieżne; w niebezpieczeństwie wystrzykują z odwłoka (z wyraźnym „hukiem") gryzącą ciecz. bombastyczny, pełen przesady; napuszo ny, górnolotny, pompatyczny (o języku, stylu). bomba wulkaniczna, bryła zastygłej lawy, zwykle zaokrąglona lub wrzecionowata, wyrzucona z krateru wulkanu podczas wybuchu. bombaż, wydęcie denka puszki konserwowej, wywołane jej przeładowaniem lub ciśnieniem gazów, wytworzonych przez drobnoustroje albo' w wyniku reakcji chemicznych.

bombonierka, ozdobne pudełko na słodycze. bombowiec (samolot bombowy), samolot wojsk, do przewożenia bomb i bombardowania, często także pocisków rakietowych klasy powietrze-ziemia; napęd odrzutowy, bogate wyposażenie w aparaturę elektroniczną, silne uzbrojenie obronne (działka, rakiety). Bomi Hills [boumy hylz], duży ośr. eksploatacji rud żel. w zach. Liberii. bomkliwer, pierwszy z trójkątnych żagli podnoszonych na sztagach łączących przedni maszt z bukszprytem. bom ładowniczy (bom ładunkowy, żuraw: przymasztowy), urządzenie przeładunkowe na statku — belka stal. lub drewn., jednym końcem połączona przegubowo z podstawą masztu, a drugim podwieszona za pomocą liny do górnej części masztu; zaopatrzony w krążki linowe, liny, wciągarkę. bomstenga (bukszpir, kliwerbom), belka umocowana piętą w bukszprycie, stanowiąca jego przedłużenie ku przodowi. Bomu, ośrodek eksploatacji ropy naft. w pd. Nigerii. bon: 1) dowód uprawniający do otrzymania wymienionej na nim wartości lub usługi; 2) papierowy znak zdawkowy z gwarantowaną wymianą na walutę obiegową. bon (bön), rel. starodawna religia tybet.; łączyła elementy animizmu, szamanizmu, kultu zmarłych i demonów; gminy b. w pn. i wsch. Tybecie. bona, daw. domowa wychowawczyni dzieci w wieku przedszkolnym. Bona (Bona Sforza d'Aragona), 14941557, królowa pol. od 1518, druga żona Zygmunta Starego; zwolenniczka wzmocnienia władzy król., protektorka wł. humanizmu. Bona, najwyższy szczyt G. Wrangla (USA); 5029 m. Bonacka E WA, ur. 1912, aktorka i reżyser, związana gł. z teatrami warsz.; Parady J. Potockiego. Bonadura KRZYSZTOF , ok. 1582-przed 1670, architekt wł. działający w Polsce; manierystyczno-barokowe kościoły i pałace w Wielkopolsce (Sieraków, Grodzisk Wlkp.). bona fide [łac], w dobrej wierze, w zaufaniu, szczerze. bona fides [lac.], prawo →dobra wiara. Bonaire [bone:r], wyspa w Ameryce Srodk. (Antyle Hol.), u wybrzeży Wenezueli; 281 km2, 8 tys. mieszk. (1967). Bonampak [-pak], ruiny miasta Majów w Meksyku (Chiapas); świątynia z figuralnymi malowidłami ściennymi (sceny o-brzędów rei. i bitewne); inskrypcje. bonanza, bogata żyła złota; przen. źródło wielkich korzyści, bogactw; szczęście, pomyślność. Bonaparte JERÓME (HIERONIM), 1784-1860, brat Napoleona I, król Westfalii 1807-13. Bonaparte JOSEPH (JÓZEF ), 1768-1844. brat Napoleona I, król Neapolu 1806-08, Hiszpanii 1808-13. Bonaparte Louis (LUDWIK), 1778-1846, brat Napoleona I, król Holandii 1806-19, ojciec Napoleona III. Bonaparte LUCIEN (LUCJAN), 1775-1840, brat Napoleona I, przewodn. Rady Pięciuset, uczestnik zamachu stanu 18 brumaire'a. bonapartyści, zwolennicy panowania dyn. napoleońskiej we Francji; aktywni gł. 1815-70. Bonar ROMAN, 1917-43, działacz ruchu oporu; m.in. czł. Kom. Okr. PPR Rzeszów, dowódca grupy wypadowej GL; zamordowany przez hitlerowców. Bonatti WALTER, 1926, wł. przewodnik alpejski i podróżnik; jeden z największych alpinistów świata (m.in. samotne wejścia na najtrudniejsze szczyty Alp); Moje góry. Bonatz [bo:nac] PAUL, 1877-1956, architekt niem. (NRF); łączył założenia funkcjonalne z dążeniem do monumentalizmu (biurowiec koncernu Stumm w Düssel-

Boole'a algebra 127 dorfie 1923-25 — pierwszy wieżowiec w Niemczech). Bonawentura (Johannes Fidanza), 1221-74, wł. te.olog franciszkański, filozof; dążył do syntezy scholastyki i mistyki kość. XIII w.; kanonizowany. Boncz-Brujewicz MICHAIŁ A., 1888-1940, radiotechnik radz..; czł. AN ZSRR; 191925 konstruktor lamp elektronowych wielkiej mocy; na polecenie Lenina zaprojektował pierwszą w ZSRR stację radiofoniczną (zbudowaną 1922 w Moskwie). Boncz-Brujewicz WŁADIMIR D., 18731955, ros. działacz partyjny, historyk; uczestnik rewolucji październikowej; od 1930 dyr. Państw. Muzeum Literatury, od 1945 dyr. Muzeum Historii Religii i Ateizmu AN ZSRR w Leningradzie. Bonczek ALOJZY, 1865-1937, działacz poi. ruchu robotn. w Czechosłowacji, górnik, publicysta; 1921 jeden z założycieli i czh kierownictwa Poi. Socjalist. Partii Robotn. w Czechosłowacji. Bond GEORGE PHILLIPS, 1825-65, astronom amer.; pionier stosowania fotografii w astronomii, odkrył ósmy księżyc Saturna— Hiperion;- badał mgławicę Oriona, Plejady i gwiazdy podwójne. Bondarczuk SIERGIEJ F., ur. 1920, radz. aktor i reżyser film.; wybitne role film. (Otello, Los człowieka); reżyser wieloseryjnej adaptacji dzieła L. Tołstoja Wojna i pokój. Bondariew JURIJ W., ur. 1924, pisarz ros.; powieści m.in. o bohaterstwie żołnierzy radź. w walce z hitlerowską agresją (Bataliony proszą o ogień). Bonder JULIAN,, ur. 1900, aerodynamik; prof. Polit. Śląskiej, Warszawskiej i Uniw. Warsz., czł. PAN; prace z zakresu tworzenia się fal uderzeniowych i teorii fal uogólnionych. bonderyzowanie, techn. nazwa jednego ze sposobów fosforanowania stali. Bône [bon] →Annaba. bonelia (Bonellia viridis), gat. szczetnicy; O. Atlantycki, M. Śródziemne; samicą do 30 cm dł. (bez ryjka), samiec ok. 2 mm, żyje w przewodzie nefrydialnym samicy; larwa osiadła na ryjku samicy roz wija się w samca, pływająca swobodnie — w samicę. Bonerowie, krak. rodzina kupiecka, nobilitowana; JAN (?-1523) i jego bratanek S EWERYN (1486-1549), gł. bankierzy król. i wielkorządcy krakowscy. bonet: 1) rodzaj czapki, bez ronda i daszka, pochodzenia wsch., używany powszechnie w Europie od XII w.; 2) ozdobne nakrycie głowy kobiet z koronki, gazy, tiulu, muślinu, używane od końca XVII w. Bong Hills [boŋ hylz], duży ośr. eksploatacji rud żel. w zach. Liberii. bongo (antylopa bongo, Boocercus euryceros), antylopa ze środkowoafryk. lasów górskich; wys. w kłębie do 1,4 m; rogi spiralnie skręcone, występują u obu płci. Bonhoeffer [bo:nhöfə r] D IETRICH, 190645, niem. teolog protest.; wysunął koncepcję „bezreligijnej" interpretacji pojęć bibl.; wpływ na tzw. ateistyczne chrześcijaństwo; od 1935 działacz antyhitlerowskiego odłamu Niem. Kościoła Ewang.; zamordowany przez hitlerowców. Bonhomme [bonom], przełęcz w Alpach Sabaudzkich (Francja); wys. 2329 m. Bonhomme [bonom], przełęcz w pd. Wogezach (Francja); wys. 949 m. Boniecki ADAM, 1842-1909, heraldyk i genealog; autor Pocztu rodów w W. Ks. Litewskim i wartościowego Herbarza polskiego (13 t.); kontynuacja (2 t. do litery M). ., Bonifacio [-fasio] ANDREAS, 1863-97, przywódca ruchu narodowowyzwoleńczego na Filipinach; współzałożyciel tajnego stowarzyszenia Katipunan; współprzywódca antyhiszp. powstania 1896-97. Bonifacio [-czio], cieśnina na M. Śródziemnym, między Korsyką a Sardynią; szer. 12-16 km, głęb. do 69 m. Bonifacjusz, ?-432 wódz rzym.; przeciwnik Aeojusza; namiestnik prow. rzym.

Afryka, którą utracił (429) na rzecz Wandalów. Bonifacy II, ok. 1155-1207, margrabia Monferratu; wódz IV krucjaty; 1204 zdobył Konstantynopol; twórca królestwa Tesaloniki i jego pierwszy król (1204-07); w poezji trubadurów ideał rycerza i władcy. Bonifacy VIII (Benedetto Gaetani),- ok. 1235-1303, papież od 1294; w sporze z Filipem Pięknym uzasadniał prymat władzy papieskiej nad świecką (Unam Sanctam); mecenas sztuki, zał. uniw. w Rzymie. bonifikata (opust), zniżka, ustępstwo od ustalonej ceny towaru na rzecz nabywcy. bonifratrzy, zakon kat. zał. 1540 przez Jana Bożego w celu opieki nad chorymi; prowadzą szpitale gł. dla umysłowo chorych; w Polsce od 1609. Bonin, rów oceaniczny w zach. części O. Spokojnego; ciągnie się w przedłużeniu Rowu Japońskiego na pd. do archip. Bonin; głęb. do 10 554 m. Bonin (Ogasawara-gunto), grupa wysp jap.2 w zach. części O. Spokojnego; 103 km , 7,4 tys. mieszk. (1944); 1946-68 pod zarządem wojsk. USA. Bonington [bonyŋtn] RICHARD PARKES, 1801-28, ang. malarz i grafik; wybitny pejzażysta: akwarele (krajobrazy z Normandii), obrazy olejne, litografie, także kompozycje hist. i rodzajowe. boniowanie, dekoracyjne opracowanie powierzchni muru przez ścięcie lub sprofilowanie krawędzi kam. ciosów okładzin muru, popularne od renesansu. bonitacja, leśn. ocena jakości i klasyfikacja drzewostanu (gł. pod względem zapasu drzewnego) lub siedliska (przydatność gleby i klimatu dla danego gat. drzewa). bonitacja, roln. w gleboznawstwie, oznaczenie klasy gleby określające jej wartość roln.; zw. też klasyfikacją użytkową gleb. bonito (pelamida, Sarda sarda), ryba z rzędu okoniokształtnych, ok. 75 cm dł.; drapieżna; Atlantyk, M. Śródziemne i Czarne; ceniony w przetwórstwie. Boniuszko ALICJA, ur. 1937, tancerka; solistka Opery i Filharmonii Bałtyckiej; występy za granicą. Bonivard [-wa:r] FRANCOIS DE, ok. 14931570, duchowny szwajc; obrońca Genewy 1528 przed księciem Sabaudii Karolem III; więziony 1530-36 (bohater poematu Byrona Więzień Chillonu); autor kronik genewskich. Bonjour [bążu:r] E DGAR CONRAD, ur. 1898, historyk szwajc; prof. uniw. w Bazylei; prezes Bazylejskiego Tow. Hist., czł. PAN. Bonkreta Wiliamsa (Bera Wiliamsa, Be-ra Świętomichalska), ang., stara odmiana gruszy; owoce wydłużone, b. smaczne; deserowe i na kompoty. bon mot [bąmo; fr.], „dobre słowo"; dowcipne, zręczne powiedzenie. Bonn, stol. NRF, nad Renem; 300 tys. mieszk. (1969); przemysł ceram., metal., chem.; ośr. kult. i nauk. (uniw.); miejsce urodzenia L. van Beethovena; muzea; romańska kolegiata (XI-XIII w.); barok, ratusz, zamek i kościół jezuitów (XVIII w.). Bonnard [-na:r] P IERRE, 1867-1947, fr. malarz i grafik, początkowo związany z nabistami; wybitny kolorysta; sceny rodzajowe, akty kobiece we wnętrzach, pejzaże, martwe natury; ilustracje, afisze, scenografia. Bonner Durchmusterung [b. durś-] (BD), katalog zawierający współrzędne 458 tys. gwiazd nieba północnego. Bonnet [bone] CHARLES, 1720-93, szwajc. przyrodnik i filozof; odkrywca partenogenezy (u mszyc) ^ badania nad regeneracją, przeobrażeniem owadów, ziawiskami wrażliwości u roślin; zwolennik teorii preformacji; bronił sensualistycznej teorii poznania. Bonnet [bone] GEORGES, ur. 1889, prawicowy polityk fr.; od 1925 min. różnych resortów; 1938-39 min. spraw zagr.; 1941

czł. tzw. Rady Nar., mianowany przez rząd Vichy; 1956-58 deputowany. Bonnier [bonjy] GASTON, 1853-1922, botanik fr.; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk w Paryżu; autor 10-tomowego dzieła Flore complete illustrée. Bonoldi JÓZEF ACHILLES, 1821-71, wł. śpiewak i literat; nauczyciel -w Wilnie, przyjaciel S. Moniuszki; czł. komitetu przygotowującego powstanie styczniowe na Litwie; zginął podczas Komuny Paryskiej. Bonomi IVANOE, 1873-1951, polityk wł.; prawicowy działacz socjalist., 1912 usunięty z partii; 1916-21 wielokrotnie minister, 1921-22 premier; po przewrocie faszyst. wycofał się z życia polit.; 1944-45 premier, od 1948 przewodn. senatu. Bonstetten [(dö) bąsteten] CHARLES V I CTO R DE, 1745-1832, szwajc. pisarz i uczony, tworzący gł. w języku fr.; zbliżony do kręgu pani de Staël; wrażenia z podróży; prace o kulturze. Bontempelli MASSIMO, 1878-1960, pisarz wł.; poezja, proza narracyjna, dziennikarstwo i publicystyka; wypracował styl lit.-filoz. zw. realizmem magicznym. Bontemps [bątã] ARNA WENDELL, ur. 1902, amer. prozaik i publicysta, Murzyn; powieści, prace hist. i socjol., antologie murzyńskiej poezji i folkloru. Bontemps [bątã] PIOTR KAROL, 17771840, fr. oficer artylerii, generał wojsk pol. od 1809; organizator artylerii i inżynierii wojsk, w Królestwie Polskim. bon ton [bątą; fr.], umiejętność zachowywania się wg przyjętych zwyczajów towarzyskich, nienaganny sposób bycia. bonum publicum [łac], dobro publiczne. bonum vinum laetificat cor hominis [łac], „dobre wino uwesela serce człowieka"; wino łagodne, dobrej myśli naczynie (tłum. J. Kochanowskiego). bon vivant [bą wiwã; fr.], człowiek umiejący i lubiący się bawić, używać ży cia. bon viveur [bą wiwö:r; fr.], człowiek lekkomyślny, myślący tylko o własnych przyjemnościach; hulaka. bony, żegl. zagroda pływająca złożona ze zbiorników, beczek, cystern itp. połączonych łańcuchami, często z sieciami przeciwko okrętom podwodnym, ustawiana u wejścia do portu w celu jego zabezpieczenia przed nagłym atakiem okrętów. bonza, rozpowszechniona w Europie nazwa buddyjskiego duchownego w Chinach i Japonii. bonżurka, męski poranny strój domowy, rodzaj marynarki z miękkiej tkaniny; używany od końca XIX w. także w Polsce. Bończyk NORBERT, 1837-93, górnośląski działacz nar., poeta, ksiądz; założyciel kasyna pol. i Tow. Młodzieży Pol. (1871) w Bytomiu; więziony w okresie Kulturkampfu. boogie-woogie [bu:gy u u:gy; amer.], styl gry fortepianowej, przeważnie w instrumentalnym bluesie, z charakterystycznymi figurami basowymi; rozkwit po 1920 (Chicago i St. Louis). bookmaker [bukmejkə r; ang.], osoba pośrednicząca przy zawieraniu zakładów w wyścigach konnych, meczach bokserów zaw. i ih. zawodach lub bezpośrednio je zawierająca. Boole [bu:l] GEORGE, 1815-64, ang. logik i matematyk; prof. matematyki w Qeen's College w Cork (Irlandia); twórca algebry logiki: An Investigation of the Laws of Thought, która dała początek współcz. logice matematycznej. Boole'a algebra [a. bula] (algebra buło wska), w najprostszym przypadku teoria działań nie wyprowadzających poza dwuelementowy zbiór argumentów, zaznaczanych symbol, „zero" (0) i „jeden" (1); zastosowania w teorii mnogości, rachunku prawdopodobieństwa, w konstrukcji automatów liczących i sieci przełączających (0 — stan nieprzewodzenia, 1 — stan przewodzenia sygnałów elektr., mech. itp.).

128 boom boom [bu:m], ekon. określenie wielkiej pomyślności gosp. (prosperity). Boone [bu:n] DANIEL, 1734-1820, pionier kolonizacji amer.; pierwowzór postaci lit., m.in. bohaterów powieści J.F. Coopera (symbol osadnictwa amer.). Boon EMANUEL DE, ur. 1912, pisarz belg., tworzący w języku flam.; powieści w konwencji naturalist, liryka. Booth [bu:d], rodzina aktorów amer., pochodzenia ang.; m.in.: JUNIUS BRUTUS (1796-1852), role szekspirowskie; EDWIN THOMAS (1833-93), syn Juniusa, zwł. role szekspirowskie, występy w Europie. Booth [bu:d] WILLIAM, 1829-1912, ang. działacz rei. i społ.; początkowo metodysta, 1865 założył Armię Zbawienia. Boothia [bu:tjə], zatoka M. Arktycznego, u pn. wybrzeży Kanady, między Ziemią Baffina i Płw. Melville'a a płw. Boothia; głęb. do 1000 m. Boothia [bu:tjə], najbardziej na pn. wysunięty półwysep Ameryki Pn. (Kanada); dl. ok. 300 km, szer. ok. 210 km; wyżynny, wys. do 573 m; tundra. Bootle [bu:tl], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad estuarium rz. Mersey, w zespole miejskim Liverpool; 80 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., skórz., spoż., drzewny. Bopp FRANZ, 1791-1867, językoznawca niem.; twórca gramatyki porównawczej języków indoeur.; prof. uniw. w Berlinie, czł. berlińskiej AN; autor fundamentalnej gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich. bor B, pierwiastek chem. o liczbie atom. 5, z grupy glinowców, niemetal; trudno topliwy, brunatny proszek; mało aktywny chemicznie; wartościowość +3. Bor, m. w Jugosławii (Serbia); 20 tys. mieszk. (1965); wydobycie rud miedzi, wielka huta miedzi. bora, zimny, suchy wiatr opadający, niezwykle gwałtowny; występuje gł. w zimie, wzdłuż wybrzeża dalmatyńskiego, nad M. Czarnym i in. Bora Bora [bora bora], wyspa w grupie Wysp Pod2 Wiatrem (Wyspy Towarzystwa); 39 km , 2,5 tys. mieszk. (1963). boracyt, minerał, chloroboran magnezu; bezbarwny, biały lub zielonawy, o szklistym połysku; występuje w złożach soli potasowych; używany do otrzymywania kwasu borowego. boraks, uwodniony czteroboran sodowy Na2B4O7.10H2O; stosowany gł. do wyrobu szkliw, emalii, niektórych gatunków szkła, kosmetyków, do oczyszczania powierzchni metali przed lutowaniem, w lecznictwie jako słaby środek antyseptyczny. boraksowa perła, kropla boraksu stopionego w pętli drucika platynowego; służy do chem. analizy jakościowej; tworzy ze związkami metali barwne stopy, np. niebieskie ze związkami kobaltu. boraks rodzimy (tynkal), minerał, uwod niony czteroboran sodowy; bezbarwny, białv lub szary, o tłustym połysku; wy stępuje w niektórych złożach solnych; używany do otrzymywania związków bo ru . borany, sole kwasów borowych; najważniejszy — boraks. Boras [boro:s], m. w pd.-zach. Szwecji; 71 tys. mieszk. (1969); gł. ośr. przemysłu włók. w kraju. Boratini (Burattini) TYTUS LIWIUSZ, 161781, pol. mechanik-wynalazca, mincerz i metrolog, pochodzenia wł.; od 1658 dzierżawca mennicy koronnej, wybijał tzw. boratynki; urządził obserwatorium astr. w Uiazdowie. boratynka (boratynek), potoczna nazwa miedzianych szelągów, wartości 1/3 grosza, bitych masowo w Polsce 1659-66 przez T.L. Boratiniego. Boratyński ANTONI, ur. 1930, grafik; grafika artyst., ilustracja książkowa (G. Morcinka Przedziwne śląskie powiastki). Boratyński KAZIMIERZ, ur. 1906, chemik rolny; prof. WSR we Wrocławiu i w UNG, czł. PAN; prace dotyczące nawo-

zów, próchnicy i metodyki analiz chem.rolniczych. borazol B3N3H6, związek nieorg. zawierający sześcioczłonowy pierścień; nieorg. analog benzenu; ciecz otrzymywana m.in. w reakcji dwuborowodoru B2H6 z amoniakiem. borazon →boru azotek. „Borba", dziennik jugosł., organ Socjalistycznego Związku Ludu Pracującego Jugosławii, wydawany w Belgradzie; zał. 1922 w Zagrzebiu jako organ KP Jugosławii, 1941-54 Organ ZKJ. Borborema, część Wyż. Brazylijskiej, w pn.-wsch. Brazylii; średnia wys. ok. 520 m; uprawa bawełny; hodowla bydła; eksploatacja lasów (woskowiec); wydobycie berylu. Borchert [-śert] WOLFGANG, 1921-47, pisarz niem.; w dramacie Pod drzwiami, opowiadaniach, poezjach wyraziciel „oszukanego pokolenia" niem. młodzieży. Borch ter GERARD →Terborch Gerard. Borda [-da] JEAN CHARLES, 1733-99, fr. fizyk i geodeta; czł. Akad. Nauk w Paryżu; uczestniczył przy opracowaniu metrycznego systemu miar; konstruktor przyrządów geod. (koło B.). B ordeaux [-do], m. w zach. Francji, duży port mor. nad Garonną, ośrodek adm. dep. Gironde; 267 tys. mieszk., zespół miejski 555 tys. (1968); gł. ośr. przem., handl. i kult. pd.-zach. Francji; węzeł komunik.; uniw.; resztki budowli rzym., kościoły romańskie, got. i barok., budowle użyteczności publ. i pałace (XVIII w.). Borden [bo:rdn] SIR ROBERT LAIRD, 1854-1937, polityk kanad.; 1911-20 premier, reprezentant Kanady na paryskiej konferencji pokojowej 1919. Bordet [bordẹ] JULES JAN, 1870-1961, belg. mikrobiolog i immunolog; dyr. Instytutu Pasteura w Brukseli i prof. uniw. tamże; twórca metody odchylania dopełniacza, wyzyskanej w odczynie Wassermanna; odkrył zarazki krztuśca; nagr. Nobla. Bordewijk [bordəueik] FERDINAND, 1884-1965, pisarz hol. uznawany za odnowiciela powieści; także poezje i dramaty. Bordiga AMADEO, 1889-1970, wł. działacz robotn.; 1921-24 współorganizator i czł. kierownictwa Wł. Partii Komunist., 1930 wykluczony za lewicowe odchylenia. bordiura, szt. plast, ozdobny pas obramiający tkaninę dekoracyjną lub obrzeżenie w kompozycjach mai., rzeźb, i graficznych. bordiurka (szlaczek), ozdobne obrzeżenie całego pasa kontuszowego. bordo, kolor ciemnoczerwony. Bordone PARIS, 1500-71, malarz wł., przedstawiciel szkoły weneckiej; uczeń Tycjana; obrazy, freski rel. (często ujęte rodzajowo), portrety. bordoska ciecz, wodna zawiesina zasadowego siarczanu miedziowo-wapniowego; środek grzybobójczy (fungicyd), stosowany dawniej w sadownictwie i uprawie ziemniaka. bordoskie wina, fr. wina z rejonu Bordeaux, przeważnie bardzo wysokiej jakości; wśród nich Château Yquem uchodzi za najlepsze wino świata. Bordziłowski JERZY, ur. 1900, generał; od 1944 dowódca wojsk inżynieryjno-saperskich 1 Armii WP; 1954-68 szef sztabu gen. i wicemin. obrony narodowej. Bordż bu Arreridż, m. w pn.-zach. Algierii; 43 tys. mieszk. (1966). Bordżomi, m. w Gruz.SRR, nad Kurą; 15 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko (wody miner.). borealno-alpejskie organizmy →północ-no-górskie organizmy. Boreasz, mit. gr. bóg wiatru pn.; mit. rzym. Akwilon. Borecka Puszcza (Boreckie Lasy), kompleks lasów (pow. ok. 200 km2) w pn.wsch. części Pojezierza Mazurskiego; rezerwat żubrów. boreczniki (Diprionidae), rodzina drob-

nych błonkówek; kilkadziesiąt gat.; larwy żerują na igłach drzew; np. b. sosnowy (Diprion pini) wyrządza poważne szkody. Borejsza JERZY, 1905-52, działacz ruchu robotn.; czł. KPP, założyciel Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik"; 1947 red. „Odrodzenia"; sekr. gen. Międzynar. Kongresu Intelektualistów, współorganizator ruchu obrońców pokoju. Borek KRZYSZTOF, ?-1557(?), kompozytor, muzyk; zachowane dwie msze. Borek STANISŁAW, 1474-1556, sekretarz król., dyplomata, ksiądz; wielokrotny poseł pol. do Rzymu, Czech, Rzeszy; prowadził przedsiębiorstwa kopalniane. Borek Fałęcki, dzielnica w Krakowie; zakłady sodowe. Borek Wielkopolski, m. w pow. gostyńskim, woj. pozn.; 1,9 tys. mieszk. (1968); wczesnobarok. kościół (XVII w7, wystrój wnętrz z XVIII w.). — Lokowany 1392; w XV-XVI w. ośr. sukiennictwa. Borel [borẹl] EMIL, 1871-1956, matematyk fr.; prof. kilku uniw., czł. Akad. Nauk; zapoczątkował kilka działów analizy mat., autor licznych prac z fizyki mat. i rachunku prawdopodobieństwa. Borelli GIOVANNI ALFONSO, 1608-79, wł. przyrodnik, matematyk, astronom i lekarz; prof. uniw. w Mesynie i Pizie; dał podstawy jatrofizyki; badał m.in. rozchodzenie się dźwięków, ruchy ciał niebieskich. Borelowski MARCIN (pseud. Lelewel), 1829-63, pułkownik w powstaniu 1863, z zawodu rzemieślnik; naczelnik wojenny na Podlasiu i Lubelszczyźnie; poległ. Boremel (obecnie Baremel, m. w Ukr. SRR, obw. rówieński), 1831 zwycięstwo wojsk poi. (gen. J. Dwernicki) nad korpusem ros. (F. Rüdiger). Borgen JOHAN, ur. 1902, norw. pisarz i krytyk lit.; powieści i nowele, w których obserwacja psychol. łączy się z krytyką społeczną. Borgerhout [-chərhout], m. w Belgii, w zespole miejskim Antwerpii; 49 tys. mieszk. (1968). Borges [-ches] JORGE LUIS, ur. 1900, pisarz argent.; poezje o bogatej metaforyce nawiązujące dó surrealizmu, opowiadania fantast., erudycyjne szkice krytycznolit., powieść. Borgese [bordżeze] GIUSEPPE ANTONIO , 1882-1952, pisarz wł.; po 1930 w Ameryce; powieści, nowele, poezje i dramaty: antyfaszystowskie dzieło polemiczne Golia, marcia del fascismo. borg is, druk. stopień czcionki, równy 9 punktom typograficznym. Borghese [-gẹze], ród rzymski, od końca XVIII w. książęcy; potęgę rodu ugruntował w XVII w. CAMILLO — jako pap. Paweł V. . Borgia [bordża], ród wł., pochodzenia hiszp.; największą rolę odgrywał w XIV i XV w. Borgia [bordża] CESARE, ok. 1475-1507, syn pap. Aleksandra VI, kardynał, książę Romanii; dążył do zjednoczenia środk. Włoch pod swoją władzą; pierwowzór postaci tytułowej Księcia N. Machiavellego. Borgia [bordża] LUCREZIA, 1480-1519, córka pap. Aleksandra VI; słynna z piękności; jako księżna Ferrary gromadziła na swym dworze uczonych i artystów. Borgund, miejscowość w zach. Norwegii, nad M. Norweskim, k. miasta Ålesund; drewn. kościół (XII w.). Borinage [-naż], region górn.-przem. w Belgii, w prow. Hainaut; wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł metal., chem.; gł. m. Mons. Borisow, oficerowie ros., bracia; ANDRIEJ I. (1798-1854) i PIOTR I. (1800-54), współzałożyciele Stow. Zjednoczonych Słowian; skazani na dożywotnią katorgę, zginęli w czasie próby ucieczki. Borisow-Musatow WIKTOR E., 1870-1905, malarz ros., jeden z gł. przedstawicieli modernizmu ros.; stylizowane, lir. sceny z życia dworskiego i ziemiańskiego XVIII/XIX w.

Borromini 129 Borkiewicz ADAM, 1896-1958, historyk wojskowości, pułkownik; w powstaniu warsz. red. dziennika „Barykada"; Powstanie Warszawskie. Bořkovec PAVEL, ur. 1894, czes. kompozytor i pedagog; opery, utwory symf. (poematy symf., Sinfonietta), koncerty, pieśni. Borkowski I GNACY (pseud. Wicek), ur. 1906, działacz poi. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu, pułkownik; czł. KZMP; uczestnik walk w Hiszpanii; 1944 dowódca Brygady (1) AL im. Ziemi Lubelskiej. Borkowski WIKTOR I., ur. 1900, rusycysta ros.; czł. AN ZSRR; badacz składni i dialektów ros., autor licznych prac. Borkowski WITOLD, ur. 1919, tancerz; solista zespołów baletowych oper w Bytomiu i Warszawie; występy zagr.; od 1967 kierownik baletu Teatru Wielkiego w Łodzi. Borkowski Dunin JERZY S EWER , 18561908, prawnik, heraldyk i genealog; autor prac: Rocznik szlachty polskiej, Almanach błękitny. Borkowski-Dunin JÓZEF, 1809-43, brat Leszka, poeta; jeden z inspiratorów życia kult. w Galicji; Sonety pełtewne — satyr, obrazki miejskie; ballady, wiersze o walce Greków. Borkowski-Dunin LESZEK (ALEKSANDER), 1811-96, brat Józefa, pisarz, publicysta, radykalny działacz polit. w Galicji; satyr, powieść Parafiańszczyzna i poemat Cymbalada; szkice. Borkowski-Dunin STANISŁAW, 1782-1850, geolog i mineralog; opisał np. bursztyn z okolic Lwowa; zajmował się też historią, pierwszy wydał Psałterz floriański. Borku, kraina w pd.-wsch. Saharze (Rep. Czad), na pd. od masywu Tibesti; pustynie i półpustynie; koczownicza hodowla, oazy z palmą daktylową. Borkum, wyspa na M. Północnym, w grupie 2 W. Wschodniofryzyjskich (NRF); 32 km , 5,7 tys. mieszk. (1967); kąpieliska. Borlänge [bo:rleŋə], m. w środk. Szwecji (Bergslagen), nad rz. Dal; 29 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł chem., drzewny; w okolicy wydobycie rud żelaza. Borma, El-, ośr. eksploatacji ropy naft. w pd. Tunezji, połączony rurociągiem z portem naft. Es-Sechira; eksploatacja od 1966. Borman [-mən] F RANK, ur. 1928, amer. pilot astronauta; kapitan statku kosmicznego Apollo 8, który 21-27 XII 1968 odbył pierwszy załogowy lot dookoła Księżyca; udział w locie Gemini 7. Bormann MARTIN, 1900-?, jeden z gł. przywódców Niemiec hitlerowskich i najbliższych współpracowników Hitlera, gen. SS; od 1941 szef kancelarii NSDAP; 1945 zaginął; w procesie norymberskim skazany zaocznie za zbrodnie woj. na karę śmierci. Born MAX, 1882-1970, niem. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Berlinie, Getyndze, Edynburgu, czł. Royal Society i AN ZSRR; j e de n z t wórców me chani ki kwantowej i teorii sieci krystal.; nagr. Nobla. Borna, m. w pd. części NRD; 22 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., brykietownia; przemysł muz. instrumentów. borna maść, maść składająca się z wazeliny żółtej i 10% kwasu borowego; łagodny środek antyseptyczny i przeciwgnilny. Börne LUDWIG (właśc, Löb Baruch), 1786-1837, publicysta niem.; twórca formy felietonu i nowocz. stylu dziennikarskiego. Borneo (indonez. Kalimantan), największa wyspa w Archip. Malajskim; należy do 2Indonezji, Malajzji i Brunei; 746 tys. km , ok. 5,2 mln mieszk. (1960); górzysta, na wybrzeżach niziny; lasy tropik.; gęsta sieć rzek; wydobycie ropy naft.; uprawa ryżu, kauczukowca, palmy kokosowej, tytoniu.

Bornholm, wyspa duń. na M. Bałtyckim; 587 km2, 48 tys. mieszk. (1968); kamieniołomy granitu, wydobycie węgla brun., kaolinu; rozwinięta turystyka; gł. m. Ranne. 1457 koło B. rozbicie przez gdańską eskadrę kaperską flotylli duń.-inflanckiej, wspomagającej Krzyżaków w wojnie z Polską (1454-66). bornit, minerał, siarczek żelaza i miedzi; miedzianoczerwony, o połysku metalicznym; występuje gł. w złożach hydrotermalnych; bogata ruda miedzi. Bornova, m. w zach. Turcji, na pn.wsch. od Izmiru; 30 tys. mieszk. (1965); miejscowość wypoczynkowa'; uniw. izmirski. Bornstein BENEDYKT, 1880-1948, filozof; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. i Uniw. Łódzkiego. Bornu, średniow. państwo w Sudanie Zach., w rejonie jez. Czad; istniało od XIV w. (kontynuacja państwa Kanem) do XIX w.; rozkwit w XVI-XVII w. Bornu, kraina w pn.-wsch. Nigerii; sawanny, uprawa prosa i sorgo; koczownicza hodowla; gł. m. Yerwa-Maiduguri. borny kwas →borowy kwas. Borobudur (Barabudur), świątynia buddyjska na środk. Jawie, na pn. od Djokjakarty, wzniesiona w VIII-IX w.; płaskorzeźby i 72 posągi Buddy; jeden z największych na świecie obiektów kultowych buddyzmu. Borodin ALEKSANDR P., 1833-87, kompozytor ros., z grupy Potężna Gromadka; opera Kniaź Igor, symfonie, pieśni, utwory kameralne. Borodino (w. w Ros.FSRR, na pd.-zach. od Moskwy), 1812 (17 IX) bitwa armii Napoleona z wojskami ros. pod wodzą M. Kutuzowa; nie przyniosła rozstrzygnięcia kampanii. borodziej (Ergates faber), duży, brun. chrząszcz z rodziny kózek; larwa żeruje w drewnie sosny i świerka; w Polsce rzadki. Boronów, w. w pow. lublinieckim, woj. katowickim, nad rz. Liswartą; drewri. kościół parafialny (1611) z późnorenes. wystrojem. boroorganiczne związki, związki metaloorganiczne zawierające atom boru połączony bezpośrednio z atomem węgla, np. trójmetylobor (CH3)3B. Bororowie, Indianie Ameryki Pd., w Mato Grosso (Brazylia); myślistwo i rybołówstwo, obecnie też rolnictwo. Borotra [-tra] JEAN, ur. 1898, tenisista fr.; mistrz Wirńbledonu (1924 i 1926 w singlu, 1932 i 1933 w deblu), wielokrotny mistrz Francji; 1927-33 przyczynił się do supremacji Francji w pucharze Davisa. Borovsky-Havliček KAREL →HavličekBorovsky Karel. borować, wiercić otwór; świdrować. Borowa Góra, wzgórze na Wysoczyźnie Piotrkowskiej, na pd.-zach. od Piotrkowa Trybunalskiego; 276 m. 1939 (4-5 IX) ciężkie walki o B.G. stanowiącą ryglową pozycję obrony poi., bronioną uporczywie przez 2 pułk piechoty armii „Łódź" przed jednostkami niem. 10 armii. borowce →glinowce. Borowczyk WALERIAN, ur. 1923, grafik, reżyser film.; plakaty, rysunki satyr.; eksperymentalne filmy animowane: Dom (z J- Lenicą), Teatr państwa Kabal; od 1959 we Francji. Borowec, ośrodek sportów zimowych i turystyki w Bułgarii, w górach Riła. borowe kwasy, produkty reakcji tlenku boru B2O3 z wodą; kwasy: metaborowy HBO2, borowy (ortoborowy) H2BO3, czteroborowy H2B4O7; nietrwałe; sole borany. borowe nawozy, mikronawozy zawierające związki boru; zapobiegają powstawaniu chorób roślin spowodowanych niedostatkiem boru w glebie; boraks, kwas borowy i in. borowiacy: 1) mieszkańcy obszarów leśnych tzw. Kujaw Borowych; 2) ludność

Puszczy Tucholskiej; 3) niewielka grupa ludności w okolicach Sandomierza. Borowicze, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. nowogrodzki); 56 tys. mieszk. (1969); przemysł mat. bud., maszynowy. borowiec wielki (Nyctalus noctula) jeden z największych krajowych nietoperzy; dł . do 8 cm i ogona do 6 cm; E uraz j a i Afryka; w Polsce chroniony. borowiki (Boletus), grzyby kapeluszowe z klasy podstawczaków; tworzą mikoryzę z drzewami leśnymi; najcenniejsze gat. jadalne: b. szlachetny, czyli prawdziwek i b. ceglastopory (w górach); b. niejadalne (gorzkie): b. ponury, b. szatański i in. borowikowate (Boletaceae), grzyby z klasy podstawczaków, tworzące mikoryzę z drzewami leśnymi; owocniki kapeluszowate, masywne, o centr. trzonie; tu należy większość grzybów jadalnych, np. borowik, maślak, koźlarz. Borowikowski WŁADIMIR Ł., 1757-1825, malarz ros.; portrety gł. kobiece (m.in. Portret M. Łopuchiny). borowina, nie odwodniony torf używany do kąpieli leczn., okładów i tamponów, stosowany w leczeniu gośćca, chorób kobiecych i niektórych chorób narządów wewnętrznych. borowiny, lud. nazwa gleb próchnicznych z typu rędzin. borowodory, połączenia boru z wodorem analogiczne do węglowodorów i silanów, np. B2H4; lotne, trujące substancje; stosowane m.in. jako paliwa rakietowe. Borowski JOE, ur. 1935, działacz związkowy w Kanadzie, górnik; 1969 min. transportu w rządzie stanowym Manitoby. Borowski HENRYK, ur. 1910, aktor Teatru Współczesnego w Warszawie; Kułygin — Trzy siostry A. Czechowa, Woźny — Dwa teatry J. Szaniawskiego; role w Teatrze Telewizji. Borowski KAROL, 1886-1968, reżyser, dyr. teatru; prof. PWSTFiT; inscenizacje sztuk klas. i współcz., gł. w Warszawie i Łodzi. Borowski LEON, 1784-1846, historyk literatury i krytyk; prof. uniw. w Wilnie (wśród uczniów — Mickiewicz); zajmował stanowisko pośrednie między klasycyzmem a romantyzmem. Borowski T ADEUSZ, 1922-51, prozaik, poeta, publicysta; więzień Oświęcimia i Dachau; w zbiorach opowiadań Byliśmy w Oświęcimiu, Kamienny świat, Pożegnanie z Marią dał obraz rozpadu wartości humanist. i deprawacji człowieka w hitlerowskim systemie masowej zagłady. Borowski WACŁAW, 1885-1954, malarz, grafik, scenograf; współzałożyciel Rytmu, czł. Rytu; malowidła ścienne; obrazy rodzajowe i symbol.; litografie. borowy, dawna nazwa gajowego. Borowy PIOTR, 1858-1932, pisarz lud. i działacz ruchu pol. na Orawie i Spiszu; bajki, utwory moralizatorskie (Sąd grzesznika nad samym sobą). Borowy WACŁAW, 1890-1950, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; analityczne portrety i studia lit.; prace porównawcze, badania nad przekładem i weryfikacją; Kamienne rękawiczki, Studia i rozprawy, O poezji polskiej w wieku XVIII; antologia liryki Od Kochanowskiego do Staffa. borowy kwas H3BO3, bardzo słaby kwas nieorg.; jedwabiste łuski rozpuszczalne w wodzie; stosowany m.in. w ' lecznictwie (tzw. kwas borny) jako środek dezynfekujący, w przemyśle szklarskim. Borów (w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim), 1943 (VIII) wymordowanie przez N SZ oddz i ał u part yz ancki e go GL i m. J. Kilińskiego (27 osób); 1944 (2-4 II) pacyfikacja ludności dokonana przez hitlerowców; zamordowano 162 osoby. borówki (Vaccinium), krzewinki, rzadziej drzewa półkuli pn., z rodziny wrzosowatych; widne lasy, wrzosowiska i bagna; w Polsce 3 gat.: b. brusznica^czernica i łochynia. Borromini FRANCESCO, 1599-1667, sławny

130 Borrow architekt wł., jeden z gl. przedstawicieli baroku; dynamiczne, malownicze budowle o skomplikowanych planach arch.; oratorium filipinów, kościoły: S. Carlo alle Quattro Fontane i S. Ivou— w Rzymie. Borrow [boro ] GEOHGE HENRY, 1803-81, pisarz ang. o zainteresowaniach etnogr. i językozn.; opowieści w stylu „łotrzykow-skim" z wędrówek po Hiszpanii, Anglii, Walii. Borsa [borsza], m. w pn.-zach. Rumunii, w Karpatach; 19 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia rud cynku, ołowiu i miedzi. borsalino, miękki kapelusz męski o szerokim rondzie. Borsig [-zyś] AUGUST, 1804-54, przemysłowiec niem.; założył zakłady budowy maszyn (produkcja lokomotyw i kotłów). Borsippa (obecnie Birs Nimrud w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, ważny ośrodek rel. gł. w okresie neobabil., resztki świątyni boga Nabu. Borski JAN MAURYCY, 1889-1940, publicysta, dziennikarz; red. „Robotnika" (1918-39) i „Kalendarza Robotniczego"; rozstrzelany przez hitlerowców w Palmirach; autor m.in. Socjalizm a faszyzm. Borsos [borszosz] JÓZSEF, 1821-83, malarz węg.; czynny w Wiedniu i Budapeszcie; portrety, mieszcz. i lud. sceny rodzajowe. borsuk (jaźwiec, Meles meles), największy gat. z krajowych łasicowatych; cięż. do 20 kg; kopie nory; zimę przesypia; wszystkożerny; z sierści b. — pędzle. Borsuk KAROL, ur. 1905, matematyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; specjalista z zakresu topologii. Borszczowoczne Córy, góry w ZSRR (Zabajkale), na granicy z Mongolią; dl. ok. 1000 km, wys. do 2508 m; wydobycie złota. Borszewo (w. w Ros.FSRR, obw. woro-neski), archeol. dwa słow. grodziska z podgrodziami i dwa cmentarzyska kurhanowe z VIII-X w. bort, minerał, skrytokrystal., zanieczyszczona domieszkami odmiana diamentu; szary lub czarny; materiał ścierny, stosowany też w wiertnictwie. r Borten [bo tən] PER, ur. 1913, polityk norw.; 1955-67 przewodn. Partii Centrum (dawnej Partii Chłopskiej); od 1965 premier. Bortkiewicz WŁADYSŁAW, 1868-1931, niem. statystyk i ekonomista, pochodzenia pol.; prof. uniw. w Berlinie; stosował metody statystyki mat., m.in. w demografii, fizyce, biologii. Bortnowski BRONISŁAW (pseud. Bronko-wski), 1894-1937, działacz poi. i międzynar. ruchu robotn.; od 1912 w SDKPiL, od 1929 w KPP; od 1933 czł. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Bortnowski WŁADYSŁAW, 1891-1966, generał; 1935-39 inspektor armii; we wrześniu 1939 dowódca armii „Pomorze"; po wojnie na emigracji. boru azotek (BN)x (borazon), b. twarde ciało stałe; otrzymywany m.in. przez działanie azotu (lub amoniaku) na bor w wysokiej temperaturze. Boruciński MICHAŁ, ur. 1885, malarz; piof. ASP w Warszawie; malarstwo sztalugowe i ścienne, rysunki, projekty witraży. Borudżerd (dawniej Chomursi), m. w zach. Iranie; 72 tys. mieszk. (1966). Borujsko (w. w pow. drawskim, woj. koszalińskim), 1945 (11-19 II i 1 III) ciężkie walki oddziałów 1 Armii WP w ramach bitwy o przełamanie Wału Pomorskiego. Boruta (Rokita), w lud. legendach diabeł przebywający w lasach i mokradłach; strażnik skarbów zamku łęczyckiego, ubrany w strój szlachecki. Boruta BOLESŁAW (pseud. Hanicz), ur. 1906, działacz ruchu oporu, pułkownik; dowódca Okręgu GL Częstochowa i 3 brygady AL im. gen. J. Bema. „Boruta" →Zakłady Przemysłu Barwni-tków „Boruta", w Zgierzu.

Boruta-Spiechowicz MIECZYSŁAW, ur. 1894, generał; we wrześniu 1939 dowódca grupy operac. ,,Bielsko" i „Boruta"; 1942-45 dowódca 1 Korpusu Pol. w PSZ na Zachodzie; 1945-46 w lud. WP. boru węglik B12C3, b. twarde, czarne kryształy; otrzymywany z boru i węgla w temp. 2500°; b. odporny chemicznie; stosowany do szlifowania (zamiast diamentu). Borys III, 1894-1943, król bułg. od 1918, z dyn. Koburgów, syn Ferdynanda I; sojusznik Niemiec w II wojnie świat.; zamordowany. Borys Godunow, ok. 1551-1605, car ros. od 1598; dążył do centralizacji władzy państw, (opierał się na szlachcie przeciw bojarom), utwierdził poddaństwo chłopów; umocnił niezależność ros. kościoła prawosławnego przez utworzenie 1589 Patriarchatu Moskiewskiego. Borys i Gleb, X/XI w., książęta kijowscy, synowie Włodzimierza Wielkiego; zamordowani w czasie walk o tron po śmierci ojca; 1072 kanonizowani jako pierwsi prawosł. święci. Borysław, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Tyśmienicą; 32 tys. mieszk. (1967); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Borysoglebsk, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. woroneski); 65 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., spoż., środków transportu. Borysowski STANISŁAW, ur. 1906, malarz, grafik; prof. UMK w Toruniu; gł. akwaforty i akwatinty (cykl Tematy muzyczne). Borysów, m. w Białorus.SRR (obw. miński), nad Berezyną; 77 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, chem., spożywczy. Borzęcki KONSTANTY (Mustafa Dżelaled-dinpasza), 1807-76, dziad Nazima Hikme-ta, generał, pisarz; po powstaniu 1830-31 — w Turcji, poległ w Czarnogórze. Borzęcki MARIAN, 1889-1942, działacz polit.; 1926 komisarz rządu na m. st. Warszawę, 192734 wiceprez. Warszawy; czł. SN i SP; 1939 przedstawiciel rządu emigr. na kraj. Borzja, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. czytyjski), w pobliżu granicy z Mongolią; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł mięsny. Borzobochaty WŁADYSŁAW, 1831-86, lekarz; uczestnik powstania 1863 i Komuny Paryskiej. borzoj →chart rosyjski. Borzow ALEKSANDR A., 1874-1939, radz. geograf i kartograf; prof. uniw. w Moskwie; specjalista w zakresie geomorfologii (liczne mapy geomorfologiczne ZSRR). Borzykowa (w. w pow. radomszczań-skim, woj. łódzkim), 1210 zjazd książąt pol., na którym duchowieństwo pol. otrzymało przywileje (m.in. wolny wybór biskupów przez kapituły, własne sądownictwo), 1215 potwierdzone i rozszerzone w Wolborzu. Borzymowski JAN, 1896-1941, lekarz, chirurg w Szpitalu Św. Ducha w Warszawie; pionier w Polsce operacji kardiochirurgi-cznych; organizator służby sanitarnej. Borzymowski MARCIN, poł. XVII w., poeta; poemat opisowy Morska nawigacja do Lubeka... Bos CHARLES LEON, 1882-1939, fr. pisarz, kat. krytyk lit.; studia o literaturze fr., ang., niem. (Approximations), wielotomowy dziennik. BOS →Biuro Odbudowy Stolicy. bosak, długie drzewce zakończone stal. hakiem i ostrzem; używany jako sprzęt pożarniczy, saperski, żeglarski itp. Bosanquet [bouznket] BERNARD, 1848-1923, filozof ang., przedstawiciel idealizmu absolutnego; nawiązywał do filozofii G.W. Hegla, głosił tezę o duchowej naturze bytu. Bosanski Brod, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), nad Sawą, naprzeciw m. Slavonski Brod; 6 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naftowej.

bosatsu, w buddyzmie jap. ten, który o-siągnie stan Buddy; odpowiednik sanskr. bodhisattwy. Bosboom-Toussaint [b. tusę] ANNA LOU-ISA GEERTRUIDA, 1812-86, pisarka hol.; autorka powieści hist. i współcz. w typie walterskotowskim, nowele. Boscamps Lasopolski [boskã I.] KAROL, ?1794, szambelan Stanisława Augusta, dyplomata; agent obcych mocarstw, 1794 powieszony za zdradę. Boscán [-kan] JUAN, ok. 1492-1542, poeta hiszp.; przeniósł na hiszp. grunt wł. formy poet.; liryka gł. pod wpływem Petrarki. Bosch [bosz] CARL, 1874-1940, chemik niem.; współtwórca metody syntezy amoniaku, prace nad uwodornianiem węgla; nagr. Nobla. Bosch [bos] HIERONYMUS, ok. 1450-1516, malarz niderl.; sceny rei., Obrazy symbol, i alegor. o wymowie satyr, i moralizator-skiej (Kuszenie św. Antoniego, Przysłowia, Ogród rozkoszy, Syn marnotrawny). Bosch [bosz] ROBERT, 1861-1942, przemysłowiec niem.; 1886 założył zakład elektromech., który się rozwinął w jedną z największych na świecie wytwórni sprzętu elektrotechn. i precyzyjnego. Boscoreale [bosko-], m. we Włoszech (Kampania), u podnóży Wezuwiusza; 17 tys. mieszk. (1961); przemysł winiarski. Bose SIR JAGADIS CHANDRA, 1858-1937, ind. fizyk i fizjolog roślin; założyciel, prof. i dyr. Bose Research Institute w Kalkucie; wynalazca czułych przyrządów do badań fizjol.; prace dotyczące statystyki cząstek elementarnych. Bose SUBHAS CHANDRA, 1897-1945, polityk ind.; działacz lewicy Ind. Kongresu Nar., 1943 utworzył w Singapurze Rząd Wolnych Indii. Bosfor (Karadeniz boğazi), cieśnina między Płw. Bałkańskim a Azją Mn., łącząca morze Marmara z M. Czarnym; dł. 30 km, szer. 0,7-4 km, najmniejsza głęb. 33 m. boskiet, kępa drzew, gaik, lasek — ujęte w ściany żywopłotów; typowy dla ogrodów XVII i XVIII w., otaczał partery i salony oraz mieścił place, gabinety, labirynty. Bošković RUDJER, 1711-87, chorw. matematyk, astronom i filozof; przedstawiciel dynamizmu, rozwinął atomistyczną teorię materii. bosman: 1) podoficer na statku handl., przełożony załogi pokładowej; 2) w marynarce woj. stopień podoficerski odpowiadający sierżantowi. bosmanat portu, organ administracji mor. wchodzący w skład urzędu mor., tworzony w mniejszych portach. bosmańskie narzędzia, narzędzia do prac pokładowych mających na celu konserwa-cję statku wodnego oraz utrzymanie w na-leżytym stanie jego osprzętu, np. dłutko do uszczelniania, owijak, skrobaczka. Bosna, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Sa-wy; dł. 273 km. Bosporańskie Królestwo, utworzone z kolonii gr. w pocz. V w. p.n.e. nad M. Azo-wskim; gł. m. Pantikapeum, Fanagoria; rozkwit w IV w. p.n.e.; ok. 870 n.e. zniszczone przez Hunów. Bosquet [-kẹ] ALAIN, ur. 1919, pisarz fr.; poezje, powieści, szkice literackie. boss, szef, zwierzchnik; w USA m.in. przywódca partii polit. lub organizacji związkowej. Boss LEWIS, 1846-1912, astronom amer.; opracował katalogi ruchów własnych gwiazd, np. Preliminary General Cata-logue zawierający 6188 gwiazd. Bossak JERZY, ur. 1910, reżyser film.; prof. PWSFTiT; filmy dokumentalne o II wojnie świat. (m.in. realizowane z W. Kaźmierczakiem Wrzesień i Requiem dla 500 000) i odbudowie kraju. bossa nova, kierunek muzyki jazzowej (lata 60. XX w.), wyzyskujący elementy lud. muzyki Ameryki Pd., gł. samby. Bossier City [boużər syty], m. w USA (Luizjana), nad rz. Red, w Zespole miejs-

Boulanger kim Shreveport; 43 tys. mieszk. (1970); przemysł petrochem., chem., drzewny. bossizm, system wewnętrznej organizacji partii polit., panujący w USA, oddający w ręce przywódców partyjnych sprawy wysuwania kandydatów w wyborach. Bossons [są], lodowiec w Alpach Zach. (Francja), w masywie Mont Blanc; dł. ok. 8 km. Bossowski FRANCISZEK, 1879-1940, prawnik; prof. prawa rzym. na uniw. w Wilnie; autor wielu prac z dziedziny prawa cyw., rzym. i historii prawa polskiego. Bossowski JÓZEF, 1882-1957, brat Franciszka, prawnik, specjalista w zakresie prawa karnego; prof. uniw. w Poznaniu; Prawo karne i proces karny wszystkich dzielnic. Bossuet [-süẹ] JACQUES BÉNIGNE, 16271704, fr. pisarz i historyk, biskup, czł. Akad. Fr.; ideolog monarchii kat.-absolutystycznej; autor znakomitych kazań i Uwag nad historią powszechną. boston, muz. taniec towarzyski pochodzenia amer. (nazwa od miasta B. w USA), rodzaj powolnego walca; w Europie po 1910. boston, włók. tkanina ubraniowa z wełny czesankowej o splocie skośnym; podobna do gabardyny. Boston [bostn], m. w USA, stol. stanu Massachusetts, port nad O. Atlantyckim; 628 tys. mieszk. (1970), zespół miejski B.Lawrence-Haverhill-Lowell 3,3 mln (1967); ośr. przem. (gł. przemysł elektrotechniczny, precyzyjny, skórz., odzieżowy), handl.-bankowy i nauk. (uniw.); muzea; budowle użyteczności publ. i kościoły (XVIII-XIX w.), domy (XVII-XIX w.). Boston [bostn], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Witham, w pobliżu jej ujścia do M. Północnego; 25 tys. mieszkańców (1966); w średniowieczu wielki port mor.; got. kościół św. Botolfa (XIV w.), Dom Gildii (XV w.), kamienica W. Fydella (XVIII w.). boston terier, amer. rasa psów obronnych, krępych, zwinnych; głowa okrągła, uszy nietoperzowate; sierść krótka, gładka, ciemno pręgowana, z białymi plamami; wys. w kłębie 30 cm, cięż. do 11 kg. bostońska masakra, 5 III 1770 w Bostonie, starcie amer. ludności z wojskiem ang. egzekwującym ustawę o cłach importowych (5 zabitych); wzmogła agitację patriotów przeciw kolonialnej polityce W. Brytanii. bostoński „bunt herbaciany", 16 XII 1773 w Bostonie (USA), zatopienie transportu herbaty przez Amerykanów jako wyraz protestu przeciw kolonialnej polityce W. Brytanii; stał się zarzewiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Bostrőm [bu:strö:m] GHRISTOPHER, 17971866, filozof szwedz.; zwolennik idealizmu subiektywnego w teorii poznania. Bostrőm [bu:strö:m] ERIK GUSTAF, 18421907, szwedz. polityk konserwatywny, jeden z przywódców agrariuszy (obecnie Partii Centrum); parokrotnie minister; 1891-1900 i 1902-05 premier. Boswell [bozuel] JAMES, 1740-95, pisarz szkoc.-ang.; głośna biografia Żywot doktora Samuela Johnsona. Bosworth [bozuərt] (miejscowość w W. Brytanii, środk. Anglia), 1485 zwycięstwo hr. Richmonda (późniejszego Henryka VII Tudora) w bitwie z Ryszardem III; koniec wojny Róży Białej i Czerwonej. Boszkowo, ośr. wypoczynkowy w pow. kościańskim, woj. pozn., nad jez. Dominickim. Bośnia, kraina hist. w środk. Jugosławii, na pd. od Sawy, w G. Dynarskich; gł. m.: Sarajewo, Bańja Luka. Bośnia i Hercegowina, republika związkowa w środk. Jugosławii, w G. Dynarskich; 51,1 tys. km2 , 3,8 mln mieszk. (1968); stoi. Sarajewo; j.u. serbsko-chorwacki; kraj roln.-przem.; wydobycie węgla brun., rud żel., uprawa ziemi w dolinach, hodowla owiec, — Od 2 poł. XV w. pod panowaniem tur., od 1878 pod

zarządem Austro-Węgier, 1908 anektowane; od 1918 w składzie Jugosławii, od 1945 — Socjalist. Federacyjnej Rep. Jugosławii. bot, żegl. →bat. Botalla przewód (przewód tętniczy), przewód między aortą i tętnicą płucną u płodu, umożliwiający ominięcie przez krew krążenia płucnego; po urodzeniu zarasta. botaniczny ogród, placówka nauk.-badawcza i dydaktyczna, związana zwykle z uczelnią; w o.b. uprawia się rośliny różnych stref klimat, i środowisk; najstarsze eur. o.b. powstały w XIV w.; w Polsce istnieje 5. botanika, dyscyplina biol., nauka O roślinach, obejmująca systematykę, geobotanikę, morfologię i fizjologię roślin, paleobotanikę i in. Botero GIOVANNI, 1533(?)-1617, wł. pisarz polit. i geograf, jezuita; zwiedził i opisał kraje Europy, wśród nich Polskę. Botew CHRISTO, 1848-76, bułg. poeta, publicysta i działacz rewol.; wiersze patriotyczne i felietony nawołujące do walki narodowowyzwoleńczej przeciw Turkom. Botew, najwyższy szczyt Starej Płaniny (Bułgaria); 2376 m. Botewgrad, m. w zach. Bułgarii, w górach Bałkanu; 12 tys. mieszk. (1965); przemysł drzewny, maszynowy. botforty, buty z wysokimi cholewami nieco wyższymi z przodu, używane do konnej jazdy.u Botha [bo tə] LOUIS, 1862-1919, burski generał i polityk; 1907 premier Transwalu, 1910-19 — Związku Pd. Afryki. Bothe [bo:tə] WALTER, 1891-1957, fizyk niem.; prof. uniw. w Heidelbergu; prace z dziedziny fizyki jądrowej i promieniowania kosmicznego; nagr. Nobla. Bothwell [botuel] JAMES HEPBURN, 153678, polityk szkoc; trzeci mąż Marii Stuart (po zabójstwie jej męża, H. Darnleya); zmuszony do ucieczki z kraju. Botkin WASILIJ P., 1812-69, ros. publicysta, tłumacz i krytyk lit.; okcydentalista; Pisma ob Ispanii; artykuły krytyczne o poezji, muzyce i malarstwie, Botkina choroba →nagminne zapalenie wątroby. Botlek, port naft. w Holandii, w zespole portowym Rotterdamu; rafinacja ropy naftowej. Botnicka Zatoka, część M. Bałtyckiego, na pn. od W. Alandzkich, między Szwecją a Finlandią; pow. 117 tys. km2, głęb. do 294 m. Botocatu [-katu], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 34 tys. mieszk. (1960); przemysł lotniczy. Botokudzi, Indianie Ameryki Pd. (Brazylia); koczujący myśliwi i zbieracze, obecnie na wymarciu. Bołoszany (Botosani), m. w pn.-wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu B.; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Botrange [botrã:ż], najwyższy szczyt Ardenów, na terytorium Belgii; 692 m. botriomykoza, przewlekła choroba grzybicza koni i świń, objawiająca się powstawaniem ropni otoczonych grubą warstwą tkanki łącznej. Botswana, państwo w pd. Afryce; 600,4 tys. km2, 629 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Gaberone; j.u. angielski. Powierzchnia wyżynna, klimat gorący, suchy (Kalahari); sawanny i półpustynie. Słabo rozwinięty kraj roln.; podstawą gospodarki — hodowla bydła (dostarcza ok. 90% eksportu). — Od 1885 protektorat bryt. Beczuana; od 1966 niepodległa republika, czł. brvt. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1966; zależność ekon. i polit. od Rep. Pd. Afryki. Botta PAUL ÉMILE, 1802-70, archeolog fr.; 1843 odsłonił w Chorsabad drugą z kolei stolicę Asyrii — Dur-Szarrukin. Böttger JOHANN FRIEDRICH, 1682-1719, alchemik niem.; pracował na dworze Augusta II w Dreźnie; 1709 wynalazł pierw-

szą w Europie białą, twardą porcelanę; kierował manufakturą porcelany w Miśni. Botticelli [-czelli] SANDRO, ok. 14451510, wł. malarz epoki renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; freski i obrazy rel., mit. (Narodziny Wenus), alegor. (Wiosna), portrety — odznaczające się chłodnym kolorytem i ekspresyjnym linearyzmem. Botto JAN, 1829-81, słowac. poeta romantyzmu; pieśni, ballady, lir.-epickie poematy w stylu poezji lud. (Smrt Janošikova); wiersze patriotyczne. Bottrop, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry, port nad Kanałem Ren-Herne; 110 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., rafinacja ropy naft., przemysł koksowniczy, metalowy. botulizm, med. →jadem kiełbasianym zatrucie. Botwin NAFTALI, 1905-25, działacz ruchu robotn.; współzałożyciel sekcji młodzieżowej przy Związku Robotników Przemysłu Skórzanego, działacz KZMP i KPZU; wykonawca wyroku partii na prowokatorze; stracony z wyroku sądu doraźnego, Botwinnik MICHAIŁ M., ur. 1911, szachista radz., mistrz świata 1948-57, 1958-60 i 1961-63. boty, damskie lub dziecinne obuwie nieprzemakalne, najczęściej gumowe, z wysoką cholewką; śniegowce. Bouaké [buaky], m. w środk. części Wybrzeża Kości Słoniowej; 140 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł włók., spożywczy. Boucher [buszy] FRANCOIS, 1703-70, fr. malarz, grafik i dekorator; wybitny przedstawiciel rokoka; sceny mit., pastoralne, rodzajowe, portrety, teatr, dekoracje. Boucher de Perthes [buszy dö pert] JAC QUES, 1788-1868, archeolog fr., samouk; badacz paleolitu; twórca poglądu o przed-dyluwialnym istnieniu człowieka i wytwarzanych przez niego narzędzi. bouclé [bukly; fr.], określenie tkanin wełn. (na suknie, płaszcze), dzianin oraz dywanów (bez okrywy włosowej) wytwarzanych z ozdobnej przędzy pętelkowej. Boudin [budę] EUGÉNE, 1824-98, malarz fr., prekursor impresjonizmu; pejzaże nadmorskie. Bouéa [bu ea], m. w pd. Kamerunie, na stokach masywu Kamerun; 9 tys. mieszk. (1966). Bougainville [bugęwil] Louis ANTOINE DE, 1729-1811, żeglarz fr.; 1766-69 opłynął dookoła Ziemię; dzięki sprawozdaniu B. poznano bliżej Polinezję. Bougainville [bu:gənwyl], największa wyspa w archip. Wysp Salomona (Nowa Gwinea Austral.); 10,6 tys. km2, 67 tys. mieszk. (1965); wydobycie rud miedzi; gł, m. Kieta. Bougainville'a Rów [r. bugənwyla], rów oceaniczny w zach. części O. Spokojnego; ciągnie się po pd.-zach. stronie W. Salomona, gł. wzdłuż wyspy Bougainville; głęb. do 9140 m. Bougie [bużi] →Bedżaja. Bouguer [buger] PIERRE, 1698-1758, fr. matematyk, fizyk i astronom; jeden z twórców teorii okrętu oraz fotometrii. Bouguera-Lamberta-Beera prawo [p. bu-gera 1. b.], prawo określające osłabienie natężenia wiązki światła przechodzącej przez ośrodek pochłaniający. Bouhélier [bueljy] GEORGES →Saint Georges de Bouhélier. bouillabaisse [bujabes], słynna zupa pro-wansalska sporządzana z różnych ryb, krabów i homarów śródziemnomor., z dodatkiem przypraw, zabarwiona szafranem. Boulanger [bulãży] GEORGES, 1837-91, fr. generał i polityk, nacjonalista; 1886-87 min. wojny; oskarżony o dążenia dyktatorskie. Boulanger [bulãży] NADIA, ur. 1887, fr. kompozytorka i prof. kompozycji; studio-, wało u niej wielu poi. kompozytorów. Boulanger [bulãży] NICOLAS, 1722-59, fr. filozof, inżynier; zajmował się gł. analizą działania i rozwoju religii; uzasadniał po-

132 Boulder wstanie wierzeń rel. strachem przed skutkami żywiołowych katastrof. Boulder [boulder], m. w USA (Kolorado), w zespole miejskim Denver; 66 tys. mieszk. (1970); miejscowość wypoczynkowa; uniwersytet. Boulder Dam [bouldər däm] →Hoover Dam. Boule [bul] PIEHRE, 1861-1942, fr. paleoantropolog, paleozoolog i geolog; organizator i dyr. Institut de Paleontologie Hu-maine w Paryżu; Les hommes fossiles. Boulez [buly] PIEBRE, ur. 1925, fr. kompozytor, dyrygent i pianista; przedstawiciel awangardy muz.; utwory orkiestrowa, kameralne, elektroniczne. boulingrin [bulęgrę] →wgiębnik. Boulle [bul] CHARLES ANDRE, 1642-1732, nadworny ebenista Ludwika XIV; udoskonalił technikę markieterii; od nazwiska B. nazwa stylu w meblarstwie — boulle; ebe-nistami byli też jego czterej synowie Boulogne-Billancourt [bulońbijaku:r], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad Sekwaną; 109 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu, gł. samochodowego. Boulogne-sur-Mer [buloń sür me:r], m. i największy port rybacki Francji, nad kanałem La Manche; 49 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, stoczniowy. u Bounty [ba -], grupa wysp nowozelandzkich na O. 2Spokojnym, na wsch. od W. Południowej; 1,3 km ; nie zamieszkane; połów fok. Bourbaki Nicolas [burbaki nikola], pseudonim grupy matematyków przeważnie fr., która od 1939 rozpoczęła cykl wydawniczy pt. „Élements de Mathématique", mający stanowić wzór nowocz. Wykładu matematyki. Bourbon [burbą] →Burbonowie. Bourboule, La [la burbul], m. w środk. Francji (Burbonia), w dolinie Loary; 6,2 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (ciepłe źródła miner.). Bourboule, La [la burbul], m. w środk. Francji, w Masywie Centralnym; 2,5 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko (wody miner.). Bourdelle [burdel] ÉMIL ANTOINE, 1861-1929, fr. rzeźbiarz i malarz; współpracował z A. Rodinem; rzeźby mit., pomniki (A. Mickiewicza w Paryżu), portrety, dekoracje arch.; wpływ na rozwój rzeźby współczesnej. Bourdet [burdẹ] CLAUDE, ur. 1909, fr. polityk i dziennikarz; w czasie okupacji czł Nar. Komitetu Ruchu Oporu, 1942 współzałożyciel pisma „Combat"; czł. Unii Lewicy Socjalistycznej. Bourdon [burdą] EUGENE, 1808-84, inżynier fr.; 1835 założył w Paryżu fabrykę silników parowych; m.in. skonstruował manometr metalowy. Bourgelat [burżöla] CLAUDE, 1712-79, fr. lekarz weterynarii i hipolog; twórca nowoczesnej weterynarii; 1761 założył pierw- szą w Europie wyższą szkołę wet. w Lyonie. Bourg-en-Bresse [burkabres], m. we wsch. Francji, ośrodek adm. dep. Ain; 38 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., obuwn.; węzeł komunik.; kościół Notre Dame (XV-XVI w.), późnogot. kościół w Brou (m.in. nagrobki książąt Bresse) i klasztor (obecnie muzeum — oba z XVI w.). bourgeois [burżua], początkowo określenie przedstawicieli bogatego mieszczaństwa, burżuazji; następnie określenie całej klasy kapitalistów. Bourges [burż] ÉLÉMIR, 1852-1925, pisarz fr.; alegor., erudycyjne powieści pisane wyszukanym stylem. Bourges [burż], m. w środk. Francji, nad kanałem Berry, ośrodek adm. dep. Cher; 71 tys. mieszk. (1968); przemysł me- talowy, lotn.; got. katedra St. Étienne (dekoracja rzeźb.) i kościoły, renes, pałace. Bourget [burżę] PAUL, 1852-1935, fr. pisarz i eseista; czł. Akad. Fr.; powieści; szkice psychologiczne.

Bourget, Le [1ö burże], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 9,6 tys. mieszk. (1968); do II wojny świat. gł. lotnisko paryskie; przemysł metal., lotn., chemiczny. Bourilly [buriji] JEAN, ur. 1911, fr. polonista i tłumacz literatury pol.; prof. języka i literatury pol. na Sorbonie. Bournemouth [bo:'nmət], m. w W. Brytanii (Anglia); 151 tys. mieszk. (1968); popularne kąpielisko nad kanałem La Manche; przemysł metalowy. Bournonville [burnonwil] AUGUST, 1805-79, duń. choreograf, pedagog i tancerz; 1829-77 dyr. Królewskiego Baletu w Kopenhadze; twórca metody kształcenia te-chniką tańca klas., nazwaną jego imieniem. bourrée [bury], taniec starofr. o szybkim tempie, metrum dwudzielnym, z przedtaktem; np. w suicie barokowej. Bourseiller [bursejy] ANTOINE, ur. 1930, fr. reżyser i aktor; dyr. Centre Dramati-que du Sud-Est (od 1966); inscenizacje m.in. sztuk E. Ionesco. Boussinesq [businesk] VALENTIN JOSEFH, 18421929, fr. matematyk i fizyk; prof. Sorbony i uniw. w Lilie, czł. Akad. Nauk; prace z optyki, teorii ciepła, teorii sprężystości, hydrodynamiki oraz mechaniki gruntów. Boussingault [busęgo] JEAN BAPTISTE, 1802-87, fr. chemik i fizjolog roślin; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk; wyjaśnił proces przyswajania przez rośliny węgla i substancji miner, (przed J. Liebigiem). u Boutens [bo -] PIĘTER CORNELIS, 1870-1943, poeta hol.; poezje w duchu panteis-tycznej mistyki; liryka, poematy; przekłady Homera. Boutroux [butru] ÉMILE, filozof fr., czł. Akad. Fr.; negował konieczność i pewność praw nauki, głosząc filoz.upogląd tzw. kontyngentyzmu. Bouts [bo ts] DIERICK (DIRK), ok. 1410-75, wybitny malarz niderl.; kontynuator R. van der Weydena; obrazy rel. (Ostatnia wieczerza), hist., portrety. Bouveta Wyspa [w. buweta], norw. wyspa wulkaniczna w pd. części O. Atlantyckiego; 58 km2; górzysta, do 935 m; pokryta lodem. Bouvines [buwin] (w. w pn. Francji), 1214 zwycięstwo Francji nad wojskami ang. i niem.; Anglia utraciła część posiadłości we Francji. Boveri THEODOR, 1862-1915, niem. zoolog i cytolog; prof. uniw. w Wurzbur-gu; prace nad zróżnicowaniem chromosomów, ich znaczeniem w dziedziczności, rolą centrosomów w zapłodnieniu. Bovet [bowe] DANIEL, ur. 1907, wł. farmakolog i fizjolog, pochodzenia szwajc; dyr. laboratorium chemii terapeutycznej w Wyższym Instytucie Zdrowia w Rzymie, czł. wł. Nar. Akad. Umiejętności; nagr. Nobla m.in. za prace nad środkami rozluźniającymi mięśnie. Bovet [bowę] PIERRE, 1878-1944, pedagog szwajc; prof. uniw. w Genewie; jeden z pionierów pedologii, współtwórca koncepcji szkoły aktywnej; założyciel i dyr. Bureau International d'Éducation. Bowdena cięgno, stal. linka lub drut umieszczony w giętkim pancerzu, którego końce mocuje się w odpowiednich uchwytach; używane np. do otwierania przepus-tnicy gaźnika — łączy przepustnicę zupedałem gazu. Bowen [bo yn] ELIZABETH, ur. 1899, pisarka ang.; pśychol. powieści i nowele z życia mieszczaństwa;u celne portrety kobiece. Bowen [bo yn] IRA SPRAGUE, ur. 1898, astrofizyk amer.; autor prac z astrospek-troskopii; rozwiązał problem nebuliurn. Bowen [bouyn] NORMAN, 1887-1956, pet-rograf amer.; prace doświadczalne nad przebiegiem krystalizacji magmy; twórca nauk. podstaw petrografii skał magmowych. Bowling Green [boulyŋ gri:n], m. w USA (Kentucky); 34 tys.' mieszk. (1970); ośr. handl.; turystyka.

Bowman [bouman] ISAIAH, 1878-1950, geograf amer.; prof. Yale University i rektor uniw. w Baltimore; prace o Andach i z geogr. politycznej. Boxberg [boksberk], miejscowość w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; wielka elektrownia cieplna. boy, chłopiec do posług (zwł. w hote lach). Boyd-Orr [bojd o:r] JOHN, 1880-1971,. lekarz bryt., specjalista w dziedzinie żywienia człowieka i zwierząt; organizator i pierwszy dyr. Organizacji do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO); pokojowa nagr. Nobla. Boyé EDWARD, 1897-1943, poeta, krytyk lit., tłumacz z literatury wł. (Dekameron Boccaccia) i hiszp. (Don Kichot Cervantesa). Boye [bojjə] KARIN, 1900-41, pisarka szwedz.; w poezji tendencje ekspresjoni-styczne, później surrealistyczne; powieść „przyszłościowa" Kallocain. u Boyer [b ajy] CHARLES, ur. 1897, fr. aktor film.; role wytwornych amantów w melodramatach i filmach kostiumowych (Mayerling, Pani Walewska, Madame de..., Gasnący płomień). Boyer [buajy] LUCIENNE, ur. 1903, pio-senkarka fr.; popularna w okresie międzywojennym; występy m.in; w Polsce.. Boyle [boji] ROBERT, 1627-91, ang. che-; mik, fizyk i filozof; współtwórca nowocz. chemii; podał m.in. definicję pierwiastka chem.; rozwinął jakościową analizę chem., badał zależność między ciśnieniem a objętością gazu (prawo B. i Mariotte'a). Boyle'a i Mariotte'a prawo lp. bojlamariotta]: w stałej temperaturze iloczyn ciśnienia p danej masy gazu doskonałego i jego objętości V jest wielkością stałą: pV = const; opisuje przemianę izotermiczną. Boylesve [buale:w] RENÉ, 1867-1926, pisarz fr.; powieści obyczajowe z życia prowincji. Boym MICHAŁ PIOTR, ok. 1614-59, jezuita, misjonarz w Chinach; przyrodnik, badacz Chin; autor atlasu i mapy Chin; swymi dziełami zaznajomił Europę z cywilizacją chiń.: Flora sinensis. Boy Żeleński TADEUSZ, 1874-1941 krytyk lit. i teatr., publicysta, tłumacz, poeta; prof. uniw. we Lwowie; zasłużony tłumacz klasyki fr.; szkice o literaturze fr., poi. i Młodej Polsce (Ludzie żywi,. Brązownicy, Znasz-li ten kraj?); recenzje teatr. (Flirt z Melpomeną), wiersze satyr. (Słówka); zamordowany przez hitlerowców. Bozca [bozdża] (staroż. Tenedos), wyspa tur. na 2M. Egejskim, w pobliżu cieśn. Dardanele; 42 km , 1,8 tys. mieszk. (1960). Božić MIRKO, ur. 1919, pisarz chorw.; dramaty o tematyce partyzanckiej i współczesnej; powieści (Ród Kurlanów), nowele. Boznańska OLGA, 1865-1940, malarka; od 1898 stale w Paryżu; przedstawicielka poi. impresjonizmu; wybitna portrecistka (Portret dwóch dziewczynek, Autoportret); kwiaty, pejzaże, wnętrza. bozony, fiz. cząstki podlegające statysty ce Bosego-Einsteina, tj. o spinie całko witym (jądra o parzystej liczbie masowej, mezony, fotony). bozzetto [bocce-], mały szkic lub model rzeźby, wykonany gł. w glinie, wosku lub gipsie. boża krówka (biedronka siedmiokropko-wa, Coccinella septempunctata), najpospolitsza w Polsce biedronka; skrzydła czerwone z 7 czarnymi kropkami; pożyteczna. boże drzewko (bylica boże drzewko, Artemisia abrotanum), krzew do 1,5 m wys., uprawiany jako roślina przyprawowa; w Polsce zdziczały. Bożego Narodzenia Wyspa (Christmas Island), największy atol na O. Spokojnym, w grupie Linę (Wyspy Gilberta i El-lice); 575 km2, 452 mieszk. (1967)

Braga 133 Bożego Narodzenia Wyspa (Christmas Island), wyspa na O. Indyjskim,2 terytorium zamorskie Australii; 135 km , 3,4 tys. mieszk. (1969); wydobycie fosforytów. bożek, mniej ważne bóstwo panteonu (np. Kupido); w terminologii chrześc, pogardliwa nazwa bogów politeistycznych i ich figur. Bożek ARKADIUSZ, 1899-1954, działacz polit.; uczestnik powstań śląskich, czł. Górnośląskiej Komisji Mieszanej (1920); w II wojnie świat. czl. Rady Nar. w Londynie; w Polsce Lud. wicewojewoda śląsko-dąbrowski. Bożek JÓZEF, 1782-1835, mechanik i wynalazca; skonstruował m.in. zegar dla praskiego instytutu astr. oraz wóz i łódź o napędzie parowym. Boże Narodzenie, jedno z gł. świąt chrześc, obchodzone 25 XII jako pamiątka narodzin Jezusa (w in. religiach, np. narodziny Ozyrysa); bogate obrzędy lud. i liturgiczne. bożodajnia (Alhagi), stepowe i pustynne półkrzewy cierniste z rodziny motylkowatych, jadane przez wielbłądy; w lecie wydzielają słodką, krzepnącą ciecz, zw. manną perską. bożodrzew (ailant, Ailanthus), drzewo rosnące we wsch. i pd. Azji oraz pn. Australii; niektóre gat. uprawiane w parkach jako ozdobne. bób (Vicia faba maior), jednoroczna roślina uprawna z rodziny motylkowatych, uprawiana gł. we Włoszech i USA dla dużych, jadalnych nasion. bóbr (Ćastor fiber), gryzoń z zalesionych pobrzeży wód Eurazji; żyje rodzinami; kopie nory, buduje nawodne domki — żeremia i tamy; ceniony ze względu na futro, mięso i siekacze, podobnie jak sprowadzony do Europy b. kanadyjski (C. canadensis); w Polsce chroniony. Bóbr (Bobra, Bober), rz., 1. dopływ środk. Odry; źródła w Karkonoszach na terenie Czechosłowacji; dł. 268 km, dorzecze 5938 km2; szereg zbiorników retencyjnych służących do wyrównywania przepływu oraz wykorzystywania energii wodnej (największe elektrownie w Pilchowicach i Dychowie). Bóbrka, w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim; zespół przem. dawnych kopalń naft. z zachowanymi szybami i kotłowniami (XIX w.) — obecnie muzeum. bóg (bóstwo), nazwa istot najwyższych będących przedmiotem kultu rel.; centr. pojęcie większości rozwiniętych religii; idea b. powstała na pewnym etapie rozwoju religii jako wynik splotu czynników społ. i poznawczych; następnie ulegała złożonej ewolucji (alienacja rel.), w wyniku której nastąpiło wyabsolutyzowanie niektórych cech ludzkich w pojęcie b. bójka, prawo starcie dwóch lub więcej osób, z których każda występuje jako napadnięta i jako napastnik. ból, wrażenie zmysłowe, reakcja na bodźce działające na receptory bólowe (nagie zakończenia nerwów czuciowych) w skórze, błonach śluzowych, okostnej., torebkach stawowych, mięśniach, trzewiach; duże znaczenie diagnostyczne. bóle piekące (kauzalgia), objaw podrażnienia nerwu obwodowego po niecałkowitym jego uszkodzeniu lub wskutek wciągnięcia go w bliznę (zwł. nerwu kulszowego lub pośrodkowego). bór, las iglasty lub z przewagą drzew iglastych; też nazwa kilku typów lasu, swoistych dla różnych siedlisk, np. b. świeży (sosnowy) i b. górski (świerkowy) — w siedliskach ubogich, b. mieszany — w żyźniejszych. Bór Komorowski TADEUSZ →Komorow-ski Tadeusz. bóżnica (synagoga), świątynia żyd., w średniowieczu także' siedziba kahału. Br, symbol pierwiastka chem. bromu. Bra, m. we Włoszech (Piemont); 19 tys. mieszk (1961); przemysł spożywczy.

Braak MENNO TER, 1902-40, hol. brachytelia, biol. powolne tempo ewopisarz i eseista; redaktor awangardowego lucji szczepów (linii filogenetycznych),np. czasopisma „Forum"; przeciwnik małżów, ryb trzonopłetwych. hitleryzmu. bracia czescy, ruch społ.-rel. w CzeBraaten [bro:tən] OSKAR, 1881-1939, pi- chach, powstał 1457; skupiał pozostasarz norw.; realist. powieści z życia wiel- łych po klęsce husytyzmu taborytów; komiejskiego proletariatu, pozbawione prześladowani, schronili się m.in. w Polstendencji społ.; sztuki sceniczne. ce (Leszno). Brabancja, kraina hist. w Europie Zach. bracia morawscy, umiarkowany odłam (obecnie w Belgii — prow. B., i w Ho- niem. anabaptystów osiadłych 1525 na Molandii — prow. B. Północna); okręg adm. rawach. w państwie Franków; 1106-1430 księstwo bracia polscy (zw. arianami), radykalny Rzeszy, następnie w posiadaniu książąt ruch społ.-rel. powstały w Polsce w Burgundii, od 1477 — Habsburgów; 1648 XVI w.; głosili unitaryzm, żądali reform część pn. weszła w skład Republiki Zjed- społ.; od XVII w. gł. nurt — socynianizm. noczonych Prowincji, pd. — pozostała uznający rozum ludzki na najwyższe kryterium prawdy rei.; b.p. przyczynili się w Niderlandach hiszpańskich. Brabancja (Brabant), prowincja (kraina do rozwoju języka, szkolnictwa i kultury 2 hist.) w środk. Belgii; 3,4 tys. km , 2,1 mln pol. XVI i XVII w.; gl. ośrodki — Raków". mieszk. (1965); ośr. adm. Bruksela. Pińczów; 1658 wygnani z kraju; wywarli Brabancja Północna (Noordbrabant), wpływ na kształtowanie się racjonalizmu 2 prowincja w pd. Holandii; 4,9 tys. km , rel. na Zachodzie Europy. Brack, m. w azjat. części Ros.FSRR 1,8 mln mieszk. (1969); ośr. adm. 's-Hertogenbosch; gł. m.: Eidhoven, Tilburg, (obw. irkucki), port nad Angarą; 155 tys. mieszk. (1970); huta aluminium, przemysł Breda. brabanckie koronki, koronki z nici lnia- drzewny, mat. bud.; w pobliżu wielka nych wykonywane w Bruges w XVII- elektrownia wodna. Bracka Elektrownia Wodna, jedna z XVIII w. techniką klockową, o wzorze największych elektrowni wodnych w świewijących się gałązek, na tiulowym tle. cie, na Angarze, w Ros.FSRR (Syberia); brabansony →belgi. Brač, górzysta wyspa jugosł. na M. 4,5 tys. MW; ukończona 1967. Bracke [brakə] WILHELM, 1842-80, dziaAdriatyckim, przy wybrzeżach Dalmacji; 395 km2, ok. 21 tys. mieszk.; turystyka, łacz niem. ruchu robotn.; jeden z przywódców SPD, współzałożyciel (1869) Soznane kąpieliska: Bol, Supetar. Bracciano [-czcza-], kraterowe jezioro cjaldemokratycznej Partii Robotników. Bracknell [bräk-], m. w W. Brytanii w środk, Włoszech, w górach2 Sabatini, na wys. 164 m; pow. 57,5 km , głęb. do (Anglia), w regionie Londynu; od 1949 miasto-ogród (New Town); 27 tys. mieszk. 160 m. Bracco [brakko] . ROBERTO, 1862-1943, (1966); różnorodny przemysł. Brackwede [brak-], m. w NRF (Nadwł. dramaturg, nowelista, krytyk teatr.; autor okJ 200 nowel, liczne dramaty, ko- renia Pn.-Westfalia), u podnóża Lasu Teutoburskiego; 26 tys. mieszk. (1968); fabrymedie. \ Brachet [-sze] JEAN LOUIS, ur. 1909, ka rowerów, przemysł włók., metalowy. Bractwo św. Łukasza, stowarzyszenie belg. cytochemik, cytolog i embriolog; prof. uniw. w Brukseli; badania nad biol. artyst. zał. 1925, z inicjatywy T. Pruszkowrolą kwasu rybonukleinowego w syntezie skiego; działało do 1939 w Warszawie; czł.: J. Gotard, T. Kubicki, A. Michalak, białek; Biochemia rozwoju. brachiacja, sposób lokomocji małp na- J. Podoski, T. Pruszkowski, J. Zamoyski drzewnych (gibbony, niektóre szerokono- i in.; malarstwo tematyczne (często ściense, częściowo szympans i orangutan) w ne). Brad, m. w Rumunii, u podnóża Rudaw pozycji zwisłej na rękach czepiających się Siedmiogrodzkich; 22 tys. mieszk. (1968); gałęzi. ośr. regionu wydobycia złota. brachiozaur (Brachiosaurus), afryk. diBradbury [brädbəry] RAY, ur. 1920, pinozaur czworonożny, dł. ok. 27 m; słodsarz amer.; czołowy przedstawiciel gakowodny; roślinożerny; jura. „science-fiction" we współcz. librachistochrona, krzywa najkrótszego tunku teraturze amer.; nowele i powieści (451° czasu, tzn. krzywa łącząca 2 stałe punkty Fahrenheita). A i B nie leżące na tym samym pionie, Bradford [brädfərd], m. w W. Brytanii wzdłuż której punkt materialny, porusza- (Anglia), w zespole miejskim Leeds; jąc się pod wpływem siły ciężkości, przej- 297 tys. mieszk. duży ośr. przedzie drogę AB w najkrótszym czasie (w mysłu włók., poza(1968); porównaniu z innymi podobnymi krzywy- wydobycie węgla. tym maszyn., chem.; mi). Bradford-on-Avon [bradfard on brachium saeculare [łac], ramię świecm w W. Brytanii (Anglia), nad rz. kie; wykonywanie przez władze świeckie ejwn], Avon; 7.2 tys. mieszk. (1966); kościoły wyroków władz kośc; datuje się od 379, (m.in. św. Wawrzyńca z X w.), ratusz wykorzystywane przez inkwizycję, zanika (XVI w.). z jej upadkiem. Bradley [brädly] FRANCIS, 1846-1924. fibrachyantyklina, geol. antyklina, której lozof ang.; głosił tzw. idealizm absolutszerokość w przybliżeniu odpowiada dłu- ny. gości. Bradley [brädly] TAMES, 1692-1762, astrobrachygrafia, nauka o skrótach, stoso- nom ang.; czł. Royal Society; odkrył wanych w dawnym, gł. średniow., piśmie aberrację światła, nutację osi Ziemi; wyze względu na szybkość pisania i oszczęd- znaczył stałe aberracji i nutacii. ność materiału piśmiennego; dział paleoBradley [brädly] OMAR NELSON, ur. grafii. 1893, generał amer.; jeden z gł. dowódców brachykefalia (krótkogłowość), zarys alianckich w czasie II wojny światowej. głowy ludzkiej widzianej z góry, zbliżony bradsot, ostra choroba przeżuwaczy, gł. do okrągłego; stosunek w procentach jej młodych owiec; zatrucie jadami wytwoszerokości do długości co najmniej 81; rzonymi w zepsutej paszy przez bakterie typowa zwł. dla ludności środk. i wsch. beztlenowe; padnięcia zwierząt (nagłe) Europy. poprzedzone sa napadem drgawek i objabrachykefalizacja, proces ewolucyjny wami duszności. skracania się długości głowy, wyraźny u bradykardia, med. →rzadkoskurcz. ludności Europy w późnym średniowieczu, Braga TEOFILO, 1843-1924, nortug. piteż w epoce brązu i mezolicie; przykład sarz i polityk, pierwszy prezydent republiki portug.; prof. uniw. w Lizbonie; mikroewolucji. brachykolon, wiersz składający się z prace krytycznolit., poematy, opowiadania, pierwsza systematyczna historia wyrazów jednosylabowych. brachysynklina, geol. synklina, której portug. literatury. Braga. m. w pn. Portugalii, ośr. adm. szerokość w przybliżeniu odpowiada dłuokręgu B.; 41 tvs. mieszk. (1960); przegości. mysł skórz., włók.; ośr. turystyczny.

134 Braganca Braganca [-gansa], dynastia panująca w Portugalii 1640-1853 i w Brazylii 1822-89. Braganca [-gansa], m. w pn. Portugalii, w pobliżu granicy hiszp., ośr. adm. okręgu B.; 9 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. Bragg [bräg] SIR WILLIAM HENRY, 1862-1942, fizyk ang.; prof. uniw. w Adelaide i Londynie, czl. Royal Society; badacz struktury kryształów; nagr. Nobla. Bragg [bräg] SIR WILLIAM LAWRENCE, 18901971, syn Williama Henry'ego, fizyk ang.; prof. uniw. w Cambridge i Royal Institution, czł. Royal Society; badacz struktury kryształów; sformułował tzw. warunek Wulfa-B.; nagr. Nobla. Braggów metoda [m. brägów], jedna z metod badania struktury kryształów za pomocą promieni rentgenowskich. Brahe [braə] PER, 1602-80, szwedz. mąż stanu; jeden z dowódców w wojnie z Polską 1626-29; 1637-41 i 1648-54 gen. gubernator Finlandii, założyciel szwedz. uniw. w Abo (obecnie Turku). Brahe [braə] TYCHO DE, 1546-1601, astronom duń.; 1572 zaobserwował gwiazdę supernową w gwiazdozbiorze Kasjopei; założył obserwatorium astr. Uraniborg, gdzie wykonał szereg obserwacji planet; podał teorię budowy Układu Słonecznego, wg której Ziemia była okrążana przez Księżyc, Merkurego, Wenus i Słońce, wokół Słońca miały krążyć pozostałe planety. Brahm [bra:m] OTTO (właśc. O. Abrahamsohn), 1856-1912, niem. krytyk teatr, i dyr. teatrów; współtwórca teatru Freie Biihne w Berlinie (1886) i pisma pod tą nazwą; inscenizacje naturalist., m.in. sztuk G. Hauptmanna i M. Maeterlincka. Brahma, w hinduizmie bóg, stwórca i opiekun świata, jedna z osób Trimurti, ind. trójcy; przedstawiany w postaci mężczyzny o 4 głowach i 4 ramionach. Brahmagupta, ok. 598-ok. 660, ind. matematyk i astronom; jego jedyne dzieło stanowiło dla ówczesnych rodzaj encyklopedii z zakresu nauk ścisłych. Brahman: 1) święta wiedza magiczna typu mana, tkwiąca w słowie lub formule; 2) ind. bóstwo bezosobowe, początek wszechrzeczy, dusza świata, absolut. Brahmanbaria, m. we wsch. części Pakistanu Wsch.; 45 tys. mieszk. (1961); przemysł mat. bud., chemiczny. brahmany, traktaty teol. wchodzące w skład Wed; wyjaśniają genezę, sens i cel ofiar, podają przepisy obrzędowe, zawierają koncepcje mistyczno-filoz. i kosmo-goniczne. Brahmaputra (w Tybecie Cang-po), rz. w Chinach, Indii i Pakistanie Wsch.; dł. 2900 km, dorzecze 935 tys. km2; źródła w paśmie Ladakh; wchodzi deltą, wspólną z Gangesem, do Zat. Bengalskiej; w porze letniej szeroko rozlewa; żeglowna ok. 1300 km. Brahma Samadż, ind. stowarzyszenie rei., zał. przez Rammohana Roya w celu przywrócenia religii Wed, uważanej za monoteistyczną; zwalczało kastowość, małżeństwa dzieci, palenie wdów na stosie. Brahmer MIECZYSŁAW, ur. 1899, romani-sta, historyk literatury i teatru, gł. '"wł.; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN, Akad. Padewskiej; prace lit.porównawcze i o życiu teatr. XVI-XVII w. Brahms [bra:ms] JOHANNES, 1833-97, wybitny kompozytor niem.; nawiązywał do muzyki Beethovena i form baroku; przeciwnik programowego kierunku Liszta, Wagnera; 4 symfonie, koncerty, utwory kameralne, fortepianowe, pieśni, Niemieckie Requiem. Braid [brejd] JAMES, 1795-1860, lekarz ang.; prekursor nowocz. psychoterapii, wprowadził do medycyny hipnozę i leczenie sugestią. Braille [braj] Louis, 1809-52, twórca pisma dla niewidomych do czytania za pomocą dotyku; nauczyciel w paryskim zakładzie dla ociemniałych. Braiła (Braila), m. w Rumunii, nad Du-

najem, ośr. adm. okręgu B.; 147 tys. mieszkańców (1968); przemysł spoż., chem., stoczn.; port dostępny dla statków morskich. Brairie [brein] JOHN, ur. 1922, powieściopisarz ang. z grupy „młodych gniewnych"; bestseller Wielka kariera (film pt. Miejsce na górze) brutalnie odsłaniający mecha nizm sukcesu. Braine l'Alleud [bren lalä] (flam. Eigenbrakel), m. w Belgii (Brabancja); 17 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. Braine-le-Comte [bren lö ką:t] ('s-Gravenbrakel), m. w Belgii (Hainaut); 11 tys. mieszk. (1967); przemysł metalowy. Brainer [brai-] BÉLA, 1896-1940, działacz rum. ruchu robotn.; od 1931 czł. KC nielegalnej KPR; 1939-40 współorganizator nielegalnej rozgłośni „Rominia Libera". brajl, alfabet dla niewidomych oparty na układzie sześciu wypukłych punktów, odczytywanych za pomocą dotyku. brajtszwanc, w futrzarstwie nazwa wy-porka z karakuła. Bräker ULRICH, 1735-98, pisarz szwajc; pierwsza w literaturze niemieckojęzycznej autobiografia plebejusza. Brakpan, m. w Republice Pd. Afryki (Transwąl), k. Johannesburga; 84 tys. mieszkańców (1967); przemysł metal., wydobycie złota, węgla kamiennego. brakteat, moneta z bardzo cienkiej blaszki, opatrzona stemplem odbitym tylko z jednej strony; b. srebrne były produkowane w Polsce i w innych krajach Europy środk. w XII-XIV w. Bralin, w. w pow. kępińskim, woj. pozn.; barok, kościół drewn. „na Pólku" (1711), z drewn. krużgankiem odpustowym; przed 1540ok. 1875 miasto. brama, wejście lub wjazd na ogrodzony teren albo do budynku, ujęty w ramy arch., niekiedy w formie budowli (b. warowna w murze obronnym). Brama Floriańska, got. brama (pocz. XIV, XV, XVII w.) w Krakowie w Baszcie Kuśnierzy, w obrębie murów miejskich; pierwotnie połączona z Barbakanem. Bramah [bra:mə] JOSEPH, 1748-1814, ang. mechanik i wynalazca; liczne wynalazki w dziedzinie budowy maszyn, nowy system zamka do drzwi, prasa hydrauliczna (1795). Bramante DONATO, ok. 1444-1514, wybitny wł. architekt i malarz epoki renesansu; prezbiterium i kopuła kościoła S. Maria delie Grazie w Mediolanie; w Rzymie: centralne Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio, rozbudowa pałacu Watykańskiego, pierwotny projekt bazyliki św. Piotra. bramin (brahman), ind. kapłan posiadający świętą wiedzę; członek najwyższej kasty kapłańskiej. braminizm, religia staroż. Indii, oparta na Wedach i podziale kastowym; stanowi następne po wedyzmie stadium religii hinduskiej; nazwa często używana wymiennie z hinduizmem. bramka, sport: 1) w grach zespołowych (piłce nożnej i ręcznej, hokeju i in.) dwa słupki połączone poprzeczką, od tyłu o-graniczone siatką; 2) punkt zdobyty w grach sport, przez umieszczenie piłki czy krążka w b.; 3) w narciarstwie, kajakarstwie — b. slalomu. bramować, otaczać, obszywać brzegi czegoś listwą, lamówką; lamować. bramownica (suwnica bramowa), suwnica, której konstrukcja nośna zw. mostem, jest wsparta na 2 wysokich podporach, jeżdżących po torze ułożonym na ziemi. bramreja, żegl. reja przymocowana do bramstengi masztu, czwarta — licząc od pokładu — reja na maszcie; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np. fokbramreja. bramsel (bramżagiel), żagiel prostokątny lub trapezowy podnoszony na bramrei, np. grotbramsel, fokbramsel. bramstenga, drugie, licząc od dołu, przedłużenie masztu złożonego z kilku części; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np.

na grotmaszcie nazywa się grotbramstengą. bramżagiel →bramsel. Branca [branka] GIOVANNI, 1571-1645, wł. budowniczy i konstruktor; 1629 podat projekt akcyjnej turbiny parowej. Brancati [-nkati] VITALIANO, 1907-54, pisarz wł.; zbiory opowiadań, powieści gt. o tematyce sycylijskiej. Branco [-ko], najdalej na wsch. wysunięty przylądek Ameryki Pd. (Brazylia); 34°46'E, 7°09'S. Branco [-ko], rz. w Brazylii, 1. dopływ rz. Negro; dt. 1300 km (z Uraricoera); w dolnym biegu żeglowna. Brâncusi [brynkuszi] CONSTANTIN, 1876-1957, rzeźbiarz rum., działał gł. w Paryżu; wybitny rzeźbiarz współcz. o znaczeniu świat., przedstawiciel (indywidualnie interpretowanego) kierunku abstrakcji organicznej; dążył do uzyskania maksymalnej syntezy przedstawienia; Pocałunek, Ma-demoiselle Pogany, Nie kończąca się kolumna. Brandel KONSTANTY, 1880-1970, malarz, grafik; od 1904 stale w Paryżu; twórczość o charakterze symbol, i fantast. (cykle: Witraże, Katedry gotyckie). Brandenburg, m. w środk. części NRD, port nad Hawelą; 92 tys. mieszk. (1968); huta żel., przemysł maszyn., metal,, włók., spoż.; romańsko-got. katedra (XII-XV w.), got. kościoły, bramy i baszty obronne, ratusze (XIV i XIVXV1II w.); muzeum. Brandenburgia, kraina hist. Niemiec (w środk. części NRD); powstała w poł. XII w. jako marchia na dawnych ziemiach słow.; od 1411 we władaniu Hohenzollernów; od 1618 unia personalna z Prusami Książęcymi; od XVIII w. prowincja Prus. brander, dawniej statek ładowany materiałami palnymi, podpalany i kierowany na statki wroga w celu wzniecenia pożarów. Brandes GEORG, 1842-1927, duń. krytyk i historyk literatury; propagował realizm i naturalizm, później poglądy Nietzschego; prace krytyczne, portrety lit.; B. cieszył się dużym autorytetem także w Polsce. Brandes HEINRICH WILHELM, 1777-1834, meteorolog niem.; prof. uniw. w Lipsku; badacz zjawisk optycznych w atmosferze, także meteorów. Brandl PETER, 1668-1735, malarz czes.; jeden z gł. przedstawicieli późnobarok. malarstwa czes.; obrazy ołtarzowe, portrety. Brando [brändou] MARLON, ur. 1925, amer. aktor film.; role m.in. w filmach Viva Zapata, Młode lwy; reżyser (Dwa oblicza zemsty); działacz społ. o postępowych poglądach. Brandon [brändən], m. w Kanadzie (Manitoba), nad rz. Assiniboine; 30 tys. mieszk. (1966); ośr. handl., węzeł kolejowy. Brandstaetter ROMAN, ur. 1906, pisarz kat.; dramaty hist. i współcz., liryka rel., powieści (cykl Jezus z Nazarethu); przykłady poezji bibl. (antologia Słowo nad słowami). Brandt JÓZEF, 1841-1915, malarz, gł. przedstawiciel tzw. monachijskiej szkoły malarstwa pol.; kompozycje batalist. (Bitwa husarii ze Szwedami), hist. i rodzajowe (Spotkanie na moście, Przed polowaniem). Brandt WILLY (właśc. Karl Herbert Frahm), ur. 1913, polityk NRF; od 1933 na emigracji, uczestnik norw. ruchu oporu; 1957-66 nadburmistrz Berlina Zach., od 1964 przewodn. SPD, od 1966 wicekanclerz i min. spraw zagr. NRF, od 1969 kanclerz. brandy [brändy], napój alkoholowy oddestylowany z wina lub zafermentowanej miazgi winogronowej; także każdy napój oddestylowany z przefermentowanego soku owocowego. Brandys JAN, ur. 1886, działacz nar. na Śląsku, ksiądz; uczestnik I i III powstania śląskiego; współorganizator Związku Powstańców Śląskich.

Braytona obieg 135

Brandys KAZIMIERZ, ur. 1916, brat Mariana, pisarz; utwory o problematyce społ.polit. i obyczajowej — powieści (Miasto niepokonane, cykl Między wojnami), opowiadania (Czerwona czapeczka, Obywatele), eseistyka (Listy do pani Z., Dżoker). Brandys MARIAN, ur. 1912, brat Kazimierza, prozaik i publicysta; reportaże lit., dokumentalne opowieści hist. (Oficer największych nadziei, Kozietulski i inni). Brandys nad Labem, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 15 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. brandzel, cienka skóra łącząca spód obuwia z jego wierzchem. Branicki FRANCISZEK KSAWERY, ok. 17301819, hetman w. kor. 1774-93; przywódca opozycji magnackiej; przeciwnik reform Sejmu Czteroletniego; współtwórca konfederacji targowickiej. Branicki JAN KLEMENS, 1689-1771, hetman w. kor. od 1752; przeciwnik Czartoryskich; 1763-64 kontrkandydat Stanisława Augusta do tronu; rozbudował Białystok. Branicki KONSTANTY, 1824-84, mecenas nauk, organizator wypraw przyrodn., których zbiory zasiliły warsz. Gabinet Zool. i zapoczątkowały Muzeum Zool. Branickich w Warszawie. Branicki KSAWERY, 1814-79, finansista, polityk, publicysta; od 1847 we Francji; wspierał finansowo polit. działalność emigracji (m.in. „Trybuny Ludów"); 1863 czł. paryskiego Kom. Polskiego. Braniewo, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Pasłęka; 12,2 tys. mieszk. (1970); garbarnie, browar, elektrownia wodna; węzeł koi.; kościoły: got. (XIV, XV w.), późnobarokowy (XVIII w.) i klasycyst. (XIX w!), fragmenty got. murów miejskich (XIV w.). — Prawa miejskie 1254(?), ponownie 1284; siedziba biskupów warmińskich; port hanzeatycki; w XVI w. ważna placówka oświat. — pierwsze w Polsce kolegium jezuickie, zał. przez S. Hozjusza; zniszczone w 85%, odbudowane. branka, pobór do wojska ros. wg specjalnie sporządzonych list (I 1863) w Królestwie Pol., z inspiracji A. Wielopolskiego, w celu rozbicia organizacji „czerwonych"; przyspieszyła wybuch powstania 1863. brankard, wagon koi. przeznaczony dlą drużyny konduktorskiej. Branković DJORDJE, 1645-1711, serb. polityk i historyk; usiłował wskrzesić państwo serb.; autor pierwszej historii Serbów. Brant SEBASTIAN, 1457 lub 1458-1521, poeta niem.; satyra alegor. Das Narrenschiff. Brantford [brfntfard], m. w Kanadzie (Ontario); 60 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłowy. Branting [ing] HJALMAR, 1860-1925, przywódca szwedz. socjaldemokracji (od 1889); 1917-25 parokrotnie premier; pokojowa nagroda Nobla. Branlóme [brato:m] PIERRE DE BOURDEILLE(S), 1540-1614, pisarz fr.; pamiętniki stanowiące dokument epoki; Żywoty pań swawolnych. branża, gałąź produkcji lub handlu. branżowe związki i zrzeszenia rolnicze, grupy kooperacji rolnej chłopów zajmujących się określonym działem produkcji rolnej (np. hodowców koni, pszczelarzy, plantatorów tytoniu). Brańsk, m. w pow. bielskim, woj. białostockim, nad Nurcem; 2,8 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1493. Braque [brak] GEORGES, 1882-1963, fr. malarz, grafik i rzeźbiarz; jeden z gl. przedstawicieli kubizmu; wprowadził do malarstwa collage, motyw liter, cyfr i instrumentów muz. (martwe natury); po 1939 syntet. rzeźby animalistyczne, profile twarzy, grafiki. bras, lina biegnąca od końca (noku) rei w dół ku rufie statku; służy do manewrowania żaglami w płaszczyźnie poziomej. Brasilia, od 1960 stoi. Brazylii, położona w środk. części kraju; 348 tys. mieszk. (1967); funkcje gł, adm.; uniw.; miasto

zbudowane wg nowocz. założeń arch. i urbanist. (projekt 1956-57 L. Costa, O. Niemeyer); gmachy rządowe (m.in. tzw. Pałac Jutrzenki). Brassens [-sęs] GEORGES, ur. 1921, fr. poeta, kompozytor i piosenkarz; wykonawca własnych piosenek nawiązujących często do lud. ballad francuskich. Brasseur [-ssö:r] PIERRE (właśc. P. Albert Espinasse), ur. 1905, fr. aktor film.; role amantów (Komedianci), później wybitne role dram. i charakterystyczne (Pierwszy po Bogu, Porte des Lilas, Zbro-_ dnia doskonała). Braszów (Brasov), m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat, ośrodek adm. okręgu B.; 163 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., samoch., włók., chem.; ważny węzeł koi.; ośr. turyst.; got. „czarny kościół" (XIV-XV w.). braszpil, żegl. wciągarka do podnoszenia kotwic. brat Albert →Chmielowski Adam. braterstwo, stopień pokrewieństwa między synami jednych rodziców; u ludów pierwotnych także inne powiązania: wszyscy członkowie klanu, rówieśnicy, członkowie tajnych związków. Brătescu-Voinesti [brətesku wojneszti] ION ALEXANDRU, 1868-1944, nowelista rum., prawnik; liczne nowele, opowiadania. Bratianu [bratianu] DMITRIE, 1818-92, polityk rum.; uczestnik rewolucji 1848; na emigracji kontakt z Mickiewiczem w okresie „Trybuny Ludów". Brătianu [brətianu] ION, 1821-91, polityk rum.; uczestnik rewolucji 1848, emigrant; po powrocie do kraju (1856) przywódca Partii Liberalnej; 1866 przyczynił się do obalenia AJ. Guzy; kilkakrotny premier. Brătianu [brətianu] ION, 1864-1927, polityk rum.; przywódca Partii Liberalnej od 1909; pięciokrotny premier (1908-10, 191418, 1918-19, 1922-26, 1927); pod koniec życia faktyczny dyktator Rumunii. Brătianu [brətianu] VINTILA, 1867-1930, polityk rum., finansista; 1927-28 przywódca Partii Liberalnej i premier. bratki, niektóre gat. fiołków dzikich; też ozdobna roślina dwuletnia — Viola vittrockiana, o różnobarwnych, aksamitnych kwiatach, otrzymana ze skrzyżowania dzikich gat. fiołka. Bratkowski JAN, ur. 1932, reżyser teatrów warsz., od 1968 dyr. Teatru Dramatycznego; inscenizacje sztuk współcz. (Skazaniec B. Behana); głośne inscenizacje telewizyjne. Bratnia Pomoc, organizacja studencka mająca na celu samopomoc materialną i kierowanie życiem studenckim; w Polsce pierwsza powstała 1889 przy uniw. w Warszawie; 1950 funkcje jej przejęło ZSP. Bratny ROMAN, ur. 1921, prozaik, poeta, publicysta; podczas okupaeji w AK; red. „Pokolenia"; powieść Kolumbowie — rocznik 20 o losach młodzieży z AK, opowiadania o współcz. tematyce pólit., wiersze, scenariusze filmowe. Brattain [brätən] WALTER HOUSER, ur. 1902, fizyk amer.; czł. Nationale Akademy of Sciences; współwynalazca tranzystora ostrzowego; nagr. Nobla. Bratysława (Bratislava), m. w Czechosłowacji, stol. Słowackiej Rep. Socjalist., port nad Dunajem; 286 tys. mieszk. (1968); największy ośr. przem., handl., kuit. i nauk. (uniw., Słowc. Akad. Nauk) Słowacji; muzea; got. katedra (XIII-XV w.) i kościoły; barok, kamienice i pałace, zamek (XII-XVIII w.). Brauchitsch [-chycz] WALTHER VON, 1881-1948, feldmarszałek niem.; 1938-41 dowódca wojsk lądowych, w II wojnie świat, kierował kampaniami przeciw Polsce, Francji, Jugosławii i Grecji. Braude [brodel] FERNAND PAUL, ur. 1902, historyk fr., specjalista nauk ekon.społ.; prof. kultury nowoż. w College de France; czołowy współcz. przedstawiciel szkoły Annales; współred. „Economic History Review"; czł. PAN.

Braun ANDRZEJ, ur. 1923, pisarz; podczas okupacji w AK; wiersze, reportaże z Dalekiego Wschodu, powieści społ.polit. (Lewanty, Zdobycie nieba, Próżnia), opowiadania. Braun FELIX, ur. 1885, pisarz austr.; ostatni przedstawiciel neoromantyzmu i tzw. impresjonizmu wiedeńskiego; powieś' ci, dramaty, poezje. Braun JERZY, ur. 1901, poeta i filozof red. pisma „Zet"; podczas okupacji w AK red. konspiracyjnej „Kultury jutra"; po wojnie red. kat. „Tygodnika Warszawskiego"; liryka filozoficzna. Braun KARL FERDINAND, 1850-1918, fizyk niem.; prace gł. z radiotelegrafii; wynalazca elektrometru, tzw. lampy B., detektora kryształkowego, anteny ramowej; nagr. Nobla. Braun MATTHIAS, 1684-1738, rzeźbiarz austr., od 1704 działający w Czechach; przedstawiciel baroku; rzeźby dekoracyjne, rel., nagrobki. Braun MIECZYSŁAW, 1900-41, poeta; uprawiał tzw. poezję pracy; zbiory Rzemiosła, Przemysły. Braun OTTO, 1872-1955, jeden z przywódców prawicy SPD; 1920-32 kilkakrotnie premier Prus; od 1933 na emigracji Braun VOLKER, ur. 1939, poeta, niem ; czołowy liryk młodej generacji NRD; zaangażowana politycznie poezja pod wpływem Majakowskiego i Brechta. Braun WERNHER VON, ur. 1912, niem. konstruktor pocisków rakietowych; odegrał gł. rolę przy budowie pocisków V-2; od 1948 w przemyśle rakietowym USA, m.in. konstruktor rakiety „Saturn". Brauna lampa, prototyp lamp oscylosko-powej i obrazowej; zbudowana 1897 przez K.F. Brauna. Braunau, m. w Austrii (Góma Austria); 14 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn.; elektrownia na rz. Inn. Braun-Blanquet [b. blakę] JOSIAS, ur. 1884, botanik fr.; założyciel i dyr. stacji geobot. w Montpellier, czł. PAN; twórca nowocz. fitosocjologii (opracował metodykę badań, systematykę zbiorowisk roślinnych). Brauner BOHUSLAV, 1855-1935, chemik czes.; prof. uniw. w Pradze, czł. PAU; prace dotyczące układu okresowego pierwiastków, lantanowców; przewidział istnienie prometu. brauning (browning), ręczna broń automatyczna; płaski szybkostrzelny pistolet automatyczny. braunit, minerał, krzemian manganu; czarny, kruchy; występuje m.in. w utworach hydrotermainych. braunsztyn →manganu dwutlenek. Brauwer [brauər] ADRIAEN →Brouwer Adriaen. Bravais [-we] AUGUSTE, 1811-63, fr. kryslalograf, fizyk i matematyk; prof. uniw. w Lyonie i Szkoły Polit. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; wyprowadził 14 rodzajów sieci przestrzennych, zw. sieciami B. Bravais'go sieci [s. brawego] (sieci translacyjne, grupy translacyjne), typy sieci przestrzennych występujące w kryształach. bravissimo [wł.], okrzyk wyrażający najwyższą pochwałę, największe uznanie; nadzwyczajnie! wybornie! Brawa, m. i port w zach. Somalii, nad O. Indyjskim; 6 tys. mieszk. (1967). brawada, daw. odwaga, brawura. brawo (bravo): 1) okrzyk wyrażający pochwałę, zaehwyt, zadowotenie, aprobatę; wspaniale! doskonale! wiwat!; 2) oklaski wyrażające uznanie, zachwyt. brawura, lekceważenie niebezpieczeństwa, skłonność do popisywania się wł. odwagą), ryzykanctwo; werwa, zacięcie. Bray [brej] JOHN FRANCIS, 1809-95, socjalista ang.; działacz ang. i amer. ruchu robotn.; uczeń i kontynuator R. Owena; rozwinął ekonomię polit. D. Ricarda. Bray [brej] →Bri Chualann. Braytona obieg [o. brejtona], teoret. abieg termodynamiczny zrealizowany w

przybliżeniu w spalinowym silniku turbinowym; doprowadzanie i odprowadzanie ciepła — przy stałym ciśnieniu, sprężanie i rozprężanie czynnika termodynamicznego — izentropowe. Brazi, osiedle przem. w Rumunii, w pobliżu m. Ploeszti; rafineria ropy naft., przemysł petrochemiczny. Brazos, rz. w USA (Teksas); dł. 1400 km; dorzecze ok. 115 tys. km2 ; uchodzi do Zat. Meksykańskiej w pobliżu portu Freeport; zmienny stan wód; żeglowna 64 km. Brazylia (Brasil), państwo związkowe w Ameryce Pd.; 8512 tys. km2, 90,8 mln mieszk. (1969), biali, Murzyni, Mulaci, Indianie; stol. Brasilia; gł. m.: Sao Paulo, Rio de Janeiro; obejmuje 23 stany, 3 terytoria i dystrykt federalny; j.u. portugalski. Większość powierzchni zajmuje Wyż. Brazylijska, na pn. i zach. niziny; klimat gorący; lasy równikowe, sawanny; gł. rzeki: Amazonka, Sao Francisco, Parana. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; uprawa kawy, kakao, tytoniu, bawełny, agawy sizalskiej, trzemy cukr., bananów, drzew cytrusowych, kururydzy, ryżu, manioku; hodowla bydła i trzody chlewnej; wydobycie rud żel., manganu i niklu, boksytów, ropy naft., złota, diamentów; gł. ośr. przem. Sao Paulo; gł. porty: Rio de Janeiro, Santos, Recife; liczna emigracja polska. — Od XVI w. kolonia portug.; od 1822 niezależne cesarstwo, od 1889 republika związkowa (do 1967 p.n. Stany Zjedn. B.); w I i II wojnie świat, udział po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; 1964 prawicowy zamach stanu; konstytucje 1967 i 1969 (2-miesięczne rządy triumwiratu wojsk.) — przyznające coraz szersze uprawnienia prezydentowi, a ograniczające kompetencje parlamentu. Brazylijska Wyżyna, rozległa wyż. w Ameryce Pd. (gł. Brazylia), między O. Atlantyckim, Niz. Amazonki i Niz. La Platy; wys. do 2890 m (Bandeira); roślinność gł. sawannowa; pasterska hodowla bydła; plantacje kawy, bawełny, trzciny cukr.; wydobycie rud żel., manganu, chromu, uranu, wolframu i niklu, diamentów, berylu, miki, złota. Brazylijski Basen, zagłębienie dna w pd.-zach. części O. Atlantyckiego, na wsch. od Ameryki Pd., od równika do ok. 30°S; głęb. do 6537 m. Brazylijski Prąd, ciepły prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z pn. na pd. wzdłuż wsch. wybrzeży Ameryki Pd.; prędkość 1-2 km/godz. Brazza [-za] PIERRE SAVORGNAN DE, 1852-1905, fr.' podróżnik i odkrywca; badacz Afryki Równikowej (gł. Gabonu). Brazzaville [-wil], stol. i gł. ośr. gosp. Konga, port nad rz. Kongo; 200 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., chem., drzewny; wyższa szkoła; węzeł komunikacyjny. brąz, stop miedzi z innymi metalami (z wyjątkiem cynku i niklu); odznacza się dobrą wytrzymałością i małą ścieralnością; rozróżnia się b. do przeróbki plast, oraz b. odlewnicze. brązal (brąz glinowy), stop miedzi i aluminium, często z dodatkami niklu, magnezu i żelaza; odporny na działanie wody mor. i wysokiej temperatury; używany np. do wyrobu śrub okrętowych, aparatury chem., gniazd zaworów. brązowanie, elektrolityczne pokrywanie wyrobów met. powłoką brązu dla ozdoby i ochrony przed korozją; również nakładanie warstwy farby zawierającej sproszkowany brąz. brązu epoka, archeol. epoka od ok. 2500 p.n.e. na Bliskim Wschodzie, od ok. 2000 w Europie, od ok. 1700 w Polsce — do 1000-700 p.n.e.; nazwa od gł. surowca, z którego wyrabiano narzędzia. brązy, pigmenty otrzymywane z metalicznego glinu, miedzi i jej stopów; używane gł. do wyrobu farb i emalii stosowanych do powlekania urządzeń przem. oraz w celach zdobniczych. brązyt, miner. →bronzyt.

Brčko, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), port nad Sawą; 19 tys. mieszk. (1965). Brda, rz., 1. dopływ dolnej Wisły; dl. 217 km, dorzecze 4718 km2; w Koronowie i Tryszczynie zbiorniki retencyjne i elektrownie wodne; od Bydgoszczy skanalizowana. Brdy, pasmo górskie w Masywie Czeskim (Czechosłowacja), na pd.-zach. od Pragi; wys. do 862 m; zalesione. Brdyujście, port rzeczny w Bydgoszczy, przy ujściu Brdy do Wisły. Brea, La, miejscowość na Trynidadzie; ośr wydobycia asfaltu naturalnego (słynne jez. asfaltowe), rafineria ropy naftowej. Breański FELIKS, 1794-1884, działacz emigr. związany z Hotel Lambert; uczestnik powstania 1830-31; w wojnie kryrnskiej organizator pol. oddziałów wojsk, w Turcji. Breański WALERIAN, 1805-66, demokr. działacz emigr., ksiądz; uczestnik powstania 1830-31; czł. Centralizacji TDP i Młodej Polski. Breaza [brjaza], m. w pd. Rumunii, w Karpatach, w dolinie rz. Prahova; 16 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy. Brecht [breśt] BERTOLT, 1898-1956, niem. pisarz, teoretyk teatru i inscenizator; najwybitniejszy niem. dramaturg współcz. (Matka Courage, Kariera Artura Ui); twórca teorii teatru epickiego podkreślającego fikcyjny charakter wydarzeń scenicznych (tzw. efekt obcości w grze aktorów, komentujące akcję songi); założyciel i dyr. Berliner Ensamble; międzynar. nagr. Leninowska. Břeclav, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 13 tys. mieszk. (1968); ważny węzeł kol. przy granicy z Austrią. Breda ERNESTO, 1852-1918, wł. konstruktor samolotów; założył zakłady w Mediolanie. Breda, m. w Holandii (Brabancja Pn.), port nad Kanałem Wilhelminy; 120 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., maszyn., spożywczy. 1944 (29 X) ciężkie walki pol. 1 Dyw. Pancernej z oddziałami niem., zakończone wyzwoleniem miasta. Bredel WILLI, 1901-64, pisarz niem. (NRD); na emigracji współzałożyciel Komitetu Nar. „Wolne Niemcy"; powieści i opowiadania z życia robotników; trylogia Krewni i znajomi. Bredero [bre-] GERBRAND ADRIAENSZ, 1585-1618, poeta hol.; twórca renes. komedii nar.; utwory dram., poezje zawierające motywy trad. pieśni lud.; piosenki. Bredichin FIODOR A., 1831-1904, astronom ros.; czł. Petersburskiej AN; autor prac z astrometrii, fizyki Słońca oraz planet, komet i meteorów; opracował klasyfikację i teorię budowy warkoczy komet. bredzenie, med. →majaczenie. Bregencja (Bregenz), m. w Austrii, nad Jez. Bodeńskim, stol. Vorarlbergu; 23 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., elektrotechniczny; ośr. turystyczny. Breguet [brege] Louis CHARLES, 18801955, fr. pionier lotnictwa, konstruktor samolotów; prace z dziedziny aerodynamiki śmigła i teorii lotu; założył zakłady lotn. w Villacoublay. Bréhier [brejy] EMILE, 1876-1952, fr. filozof i historyk filozofii; Histoire de la philosophie. Brehm [bre:m] ALFRED, 1829-84, niem. zoolog i podróżnik; dyr. muzeum zool. w Hamburgu; autor dzieła Życie zwierząt. Breitenfeld [bra i tən-] (wieś w NRD, w Saksonii), 1631 i 1642 w wojnie trzydziestoletniej zwycięstwa Szwedów nad wojskami cesarskimi. Breiter EMIL, 1886-1943, krytyk lit., związany z „Wiadomościami Literackimi"; artykuły i studia o S. Wyspiańskim, T. Micińskim, S. Brzozowskim.

Breithorn [brajt-], szczyt w Alpach Pennińskich (Szwajcaria), na zach. od Monte Rosa; 4165 m. Breitinger [braityŋər] JOHANN JAKOB, 1701-76, szwajc. estetyk i pisarz, tworzący w języku niem.; wraz z JJ. Bodmerem atakował, w sporze z J.Ch. Gottschedem, poetykę klasycyzmu. Breitkopf i Hartel [brajt- i h.], niem. wydawnictwo muz. o świat, sławie (obecnie Lipsk i Wiesbaden); działa od 1719; wydania klasyków muzyki. Breitscheid [braitszait] RUDOLF, 18741944, polityk niem., jeden z gł. przywódców frakcji SPD w Reichstagu; zginął w Buchenwaldzie. breja, gęsta półpłynna masa; maź. Brejchova JANA, ur. 1941, czes, aktorka film.; najpopularniejsza z młodego, powoj, pokolenia (Wilcza jama, Przygody Münchhausena). Brejski JAN, 1863-1934, dziennikarz, wydawca; działacz poi. na Pomorzu i w ośrodkach Polonii niem. i fr.; poseł do parlamentu niem. i Sejmu RP; red. „Gazety Toruńskiej" i „Wiarusa Polskiego" (w Westfalii i w Lilie); współzałożyciel Zjednoczenia Zawodowego Pol. (1902) i Nar. Stronnictwa Robotn. (1917). brek, sport, pojazd 4-kołowy na resorach, odkryty, 2- lub 4-konny, z kilkoma ławkami, na 6-10 osób; wprowadzony w W. Brytanii w XVIII w. do ujeżdżania koni. brekcja (druzgot), skała składająca się ze scementowanych, ostrokrawędzistych okruchów minerałów i skał, o śred. powyżej 2 mm. brekinia (brzęk, jarząb brekinia, Sorbus torminalis), drzewo do 30 m wys.; rośnie w lasach liściastych pd.-zach. Polski; chroniona. Brel JACQUES, ur. 1929, fr. pieśniarz, kompozytor i poeta; wykonuje własne ballady poet., lir. monologi i piosenki rodzajowe. brelok, ozdobny wisiorek wykonany ze szlachetnego metalu, półszlachetnych kamieni, kości, koralu itp., przyczepiony do bransoletki, zegarka, paska itp., popularny w XVIII i XIX w. Brema (Bremen), kraj związkowy w pn. części NRF, obejmuje miasta B. i Bremenhaven; 404 km2, 754 tys. mieszk. (1968), stol. B. Brema (Bremen), m. w NRF, stol. kraju związkowego B.; port mor. nad Wezerą (130 km od ujścia); 605 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przem., handl., kult. i nauk.; muzea; dzielnica staromiejska z zabytkowym zespołem rynkowym; katedra romańska (XI w.); got. kościoły, ratusz (XIV w., z renes. fasadą), kamienice (XVI-XVIII w.). „Bremen", nazwa kolejnych niem. parowców transatlantyckich; największy, zbudowany 1929, spłonął zbombardowany 1941, miał 51 656 BRT, dł. 274 m, prędkość ok. 27,9 węzła, zabierał 2000 pasażerów. Bremer FREDRIKA, 1801-65, pisarka szwedz., bojowniczka o prawa kobiet; powieści obyczajowe o tendencji społecznej. Bremerhaven [bremərha:fən], m. w NRF (kraj związkowy Brema), awanport Bremy u ujścia Wezery do M. Północnego; 149 tys. mieszk. (1968); ważny port rybacki, handl. i pasażerski; przemysł stoczn., rybny. Bremerton [bremərtn], m. w USA (Waszyngton), port nad O. Spokojnym; 32 tys. mieszk. (1970); przemysł stoczn., drzewny. Brémond [-mą] HENRI, 1865-1933, fr. teoretyk, krytyk i historyk, literatury skłaniający się ku irracjonalizmowi, rzecznik hasła „poezji czystej"; czł. Akad. Francuskiej. Brenna VINCENZO, 1747-1820, wł. architekt i malarz, dekorator; 1780-83 w Polsce, następnie w Rosji; dekoracje w pałacu w Natolinie, pałacu Krasińskich w Warszawie, zamku w Łańcucie.

Brig 137 Brenna, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim, nad Brennicą; ośr. wypoczynkowy. Brennan [-nən] CHRISTOPHER, 18701932, poeta austral.; liryka refleksyjna, utrzymana w tradycji niem. romantyzmu i fr. symbolizmu; poemat Wanderer. Brenner, przełęcz w Alpach Wsch., na granicy austr.-wł.; wys. 1371 m; linia kol. i autostrada Innsbruck-Bolzano. Brensztejn MICHAŁ EUSTACHY, 18741938, bibliotekarz i bibliograf; dr honoris causa u niw. w Wilnie; ba dacz życia k u lt. W. Księstwa Litew.; prace bibliograficzne. Brent, dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, obejmująca dawne miasta Wembley i Willesden; 294 tys. mieszk. (1966). Brenta, rz. w pn. Włoszech; dł. 160 km; uchodzi do Zat. Weneckiej; żeglowna w dolnym biegu. Brentano BETTINA →Arnim Bettina von. Brentano CLEMENS, 1778-1842, poeta niem.; najwybitniejszy przedstawiciel późnego romantyzmu; poezje, małe formy prozatorskie, powieść, dramaty; współwydawca zbioru pieśni lud. Des Knaben Wunderhotn. Brentano FRANZ, 1838-1917, niem. filozof i psycholog; stworzył teorię zw. psychologią aktów (psych.); zwolennik realizmu epistemologicznego i nominalizmu. Brentano HEINRICH VON, 1904-64, polityk NRF; przewodn. frakcji CDU/CSU w Bundestagu; od 1950 reprezentant NRF w Radzie Eur., 1955-61 min. spraw zagr. NRF. Brentano LUDWIG, 1844-1931, niem. ekonomista i polityk gosp.; prof. uniw. w Wiedniu, Monachium i in.; przedstawiciel tzw. socjalizmu z katedry i młodszej szkoły historycznej. Breń, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dł. 48 km, dorzecze 723 km2. Breń, w. w pow. dąbrowskim, woj. krak.; późnobarokowy geometr. park pałacowy, z parterami, szpalerami, labiryntem i kanałem (XVIII w.). Breowicz WOJCIECH, 1902-66, działacz polonijny, dziennikarz; od 1933 w Brazylii; w czasie II wojny świat, sekretarz Związku Ochotników Pol. z Ameryki Łac; 1948-58 red. polonijnego czasopisma „Siewca". Brescia [breszia], m. we Włoszech (Lombardia), u podnóży Alp, ośrodek adm. prow. B.; 204 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., elektrotechn., włók., spoż.; muzea; zabytki staroż.; bazylika S. Salvatore (VIII w.), katedry: romańska i barok.; kościoły i pałace (XIIXVIII w.). Breslauer CHRYSTIAN, 1802-82, malarz pol.; prof. warsz. SSP i Klasy Rysunkowej; krajobrazy. Bresse [bres] JACQUES ANTOINE CHARLES, 1822-83, inżynier fr.; prace z teorii układów statycznie niewyznaczalnych; podał wzory na obliczanie łuków. Bresson [-są] ROBERT, ur. 1911, fr. malarz, scenarzysta, reżyser film.; twórca filoz. i psychol., surowych w środkach wyrazu filmów (Dziennik wiejskiego proboszcza, Ucieczka skazańca, Kieszonkowiec). Brest, m. w pn.-zach. Francji (Bretania), nad O. Atlantyckim; 154 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., włók., stoczn.; ważny port wojenny, handl., rybacki; ośr. turystyczny. Breszko-Breszkowska JEKATIERINA K., 1844-1934, ros. działaczka partii eserowców; czterokrotnie zsyłana na Syberię (1874-1914); po rewolucji październikowej na emigracji. Bretania (Bretagne), kraina hist. w pn.zach. Francji, na Płw. Bretońskim; nizinna; hodowla bydia i rybołówstwo; ważny region turyst.; gł. m.: Rennes, Brest, Lorient. — Rzymska Armoryka, później jedno z lenn Korony fr.; od 1213 własność bocznej linii Kapetyngów, od 1297 księstwo; 1532 włączona przez Franciszka I

do Korony fr.; w czasie W. Rewolucji Fr. teren powstań rojalistycznych (szuani). Brétigny [-tini] (w. w środk. Francji), 1360 poKoj Kończący I etap wojny stuletniej; żr. ustępstwa terytorialne na rzecz Anglii (m.in. Akwitanię). bretnal, wielki gwóźdź ciesielski z dużym łebkiem. Breton [brötą] ANDRE, 1896-1966, pisarz fr.; czołowy przedstawiciel i teoretyk surrealizmu (trzy manifesty); poezje, powieści (Nadja), prace teoret.-literackie. Breton de Los Herreros [-ton de los erre-] MANUEL, 1796-1873, dramatopisarz hiszp., przeciwnik romantyzmu; komedie i dramaty związane z kóstumbryzmem, często z elementami satyry społecznej. bretony, fr. rasa koni zaprzęgowych do lżejszej pracy; wys. w kłębie 150-160 cm, cięż. 600-700 kg. Bretończycy, ludność pochodzenia celtyckiego, zamieszkująca Bretanię; zachowane tormy dawnej gospodarki, budownictwa, ubioru i folkloru. bretoński język, z grupy brytańskiej języków w dolnej Bretanii; bliski kornwalijskiemu; zabytki lit. od IX w. Bretoński Półwysep, płw. w pn.-zach. Francji, wysunięty w O. Atlantycki; wys. do 384 m; wybrzeże skaliste, riasowe; turystyka; gł. m. Brest. Bretsznajder STANISŁAW, 1907-67, chemik technolog; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; opracował m.in. nową metodę otrzymywania hutn. tlenku glinu z gliny i ekstrakcyjną metodę otrzymywania siarki z rud krajowych. Bretton Woods [bretn uudz] (miejscowość w USA, w stanie New Hampshire), 1944 miejsce międzynar. konferencji 44 państw, na której postanowiono utworzyć Międzynar. Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Międzynar. Fundusz Walutowy. Breuer [brojer] MARCEL LAJOS, ur. 1902, architekt amer., pochodzenia węg.; prof. w Bauhausie; od 1937 w USA; osiedla mieszkaniowe, gmachy użyteczności publ. (gmach Unesco w Paryżu, z B. Zehrfussem). Breuil [bröj] HENRI, 1877-1961, archeolog fr., ksiądz; prof. College de France; badacz pradziejów oraz sztuki paleolitu i neolitu; twórca systemu chronologicznego młodszego paleolitu. brewe, urzędowy dekret papieski dotyczący spraw mniejszej wagi. brewerie, niesforne, zwykle hałaśliwe zachowanie się; awantury, burdy. Brewster [bru:stər] SIR DAWID, 17811868, fizyk szkoc; prof. uniw. w Edynburgu, czł. Royal Society; badania dotyczące polaryzacji światła. Brewstera kąt [k. brustera], kąt pod jakim musi padać światło na granicę ośrodków, aby w wyniku odbicia ulec całkowitej polaryzacji. Brewstera prawo [p. brustera]: światło padające na granicę ośrodków pod kątem a, takim, że tg a = n (n — współczynnik załamania) w wyniku odbicia ulega całkowitej polaryzacji liniowej. Brewstera Przylądek [p. brustera], przyl. we wsch. Grenlandii; 70°09'N, 22°03'W. Breyer TADEUSZ, 1874-1952, rzeźbiarz i medalier; prof. ASP w Warszawie; członek ugrupowań Rzeźba i Rytm; kompozycje symbol, i rel., portrety, medale, projekty monet, pomniki (gen. Sowińskiego na Woli). Breyne (Breyn, Braine) JAN FILIP, 16801764, przyrodnik i lekarz gdański; czł. Royal Society w Londynie; wyjaśnił biologie i rozwój owada czerwca polskiego. Breza STANISŁAW, 1752-1847, działacz polit.; minister-sekretarz stanu w Księstwie Warszawskim. Breza TADEUSZ, 1906-70, powieściopisarz i eseista; powieści psychol. i społ.polit. Adam Grywałd, cykl Mury Jerycha i Niebo i ziemia (satyr, obraz elity władzy w Polsce przedwrześniowej); książki o współcz. Watykanie: eseje Spiżowa brama, powieść Urząd.

Brezan JURIJ, ur. 1916, górnołużycki poeta i powieściopisarz; pisze też w języku niem.; wiersze, opowiadania i powieści ukazujące zmiany we współcz. sytuacji Łużyczan. brezent, gruba, nieprzemakalna tkanina (bawełn., lniana), używana na plandeki, namioty itp. Březina OTOKAR (właśc. Václav Jebavy), 1868-1929, poeta czes.; mistyk; liryka symbolistyczna; tom wierszy (Ruce). brezylka (cezalpinia, Caesalpinia), drzewo lub pnący się krzew strefy międzyzwrotnikowej; cenne drewno meblarskie; dostarcza czerwonego barwnika i garbników (gł. ze strąków). Breżniew LEONID I., ur. 1906, radz. działacz partyjny i państw., mąż stanu, generał, inżynier; podczas II wojny świat, w aparacie polit. na froncie Ukrainy; 1950-52 I sekr. KC KP Mołdawii, 1954-56 — Kazachstanu; 1956-64 sekr. KC KPZR, od 1957 czł. Biura Polit. KC, od 1964 I sekr., od 1966 sekr. gen. KC KPZR; 1960-64 przewodn., a od 1966 czł. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Briancon [brijasą], m. w pd.-wsch. Francji, nad rz. Durance, w Alpach, na wys. 1204-1325 m; 8 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko, ośr. turystyki i sportów zimowych. Briand [brija] ARISTIDE, 1862-1932, polityk fr., socjalista; wielokrotnie minister, 10-krotnie premier; współtwórca układów w Locarno oraz paktu B.-Kellogga. Brianda-Kellogga pakt [p. brijada-k.], zawarty 1928 przez 15 państw, w tym Polskę (po przystąpieniu innych łącznie 63 państwa); potępiał wojnę jako środek regulowania międzynar. sporów. Brianka, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 77 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam.; przemysł maszyn., mat. budowlanych. Briańsk, m. obw. w eur. części Ros. FSRR, nad Desną; 318 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu, hutnictwo żel.; w pobliżu wydobycie fosforytów. Briare Kanał [k. brija :r], kanał żeglowny w środk. Francji, łączący Sekwanę z Loarą; dł. 56 km; zbudowany 1604-42. bric-à-brac [brikabrak; fr.], zbiór przedmiotów o charakterze antykwarycznym, rozmaitej wartości; rupiecie, starzyzna. Bri Chualann (ang. Bray), m. we wsch. Irlandii, kąpielisko nad M. Irlandzkim; 13 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., elektrotechniczny. Bridgeport [brydżpo:rt], m. w USA (Connecticut), port. nad O. Atlantyckim; 155 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 335 tys. (1960); przemysł maszyn., zbrojeniowy, lotn., elektrotechn.; uniwersytet. Bridges [brydżyz] ROBERT, 1844-1930, poeta ang.; autor liryków, poematu filoz.refleksyjnego The Testament of Beauty, przyjaciel G.M. Hopkinsa i wydawca jego spuścizny poetyckiej. Bridgetown [brydżtaun], stol. i port Barbadosu; 94 tys. mieszk., zespół miejski (1960); przemysł cukr.; ośr. turystyczny. Bridgman [brydżmən] PERCYWILLIAMS, 1882-1961, amer. fizyk i filozof, twórca operacjonizmu; prof. uniw. w Cambridge (USA); badania z fizyki wysokich ciśnień; The Logic of Modern Physics; nagr. Nobla. brie [bri], miękki ser podpuszczkowy z mleka krowiego, z powierzchniowym porostem pleśni, od dawna wyrabiany we Francji. Brienz [bryenc], jezioro polodowcowe w środk. Szwajcarii, w Alpach Berneńskich, na wys. 564 m; pow. 29 km2, głęb. dó 261 m; przepływa Aare. Briey [brije], m. w pn. Francji (Lotaryngia); 5 tys. mieszk. (1968); wydobycie rudv żel.; przemysł chemiczny. Brig (fr. Brigue), miejscowość w Szwajcarii (Valais), nad Rodanem; 5 tys. mieszk. (1965); znany ośr. turyst. u pn. wylotu

138 Brigadere Tunelu Simplońskiego; wczesnobarok. zamek Stockalper (XVII w.). Brigadere ANNA, 1861-1933, pisarka łot., łącząca romantyzm z realizmem; dramaty o podłożu baśniowym {SprldUis), wiersze, nowele, powieści o tematyce moralno-filozoficznej. Briggs [brygz] HENRY, 1561-1631, matematyk ang.; wprowadził logarytmy dziesiętne, autor wielocyfrowych tablic logarytmów i funkcji trygonometrycznych, jak też tablic astronomicznych. Brighella [-gella], typ służącego z commedia dell'arte (pierwszy zanni). Brighouse [bryghaus], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds, nad rz. Calder; 32 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., elektrotechn., chemiczny, Bright [brajt] JOHN, 1811-89, polityk ang.; zwolennik liberalizmu gosp.; 1838 współtwórca Ligi przeciw Ustawom Zbożowym; czł. gabinetów W.E. Gladstone'a. Bright [brajt] RICHARD, 1789-1858, lekarz ang.; opisał zespół objawów choroby nerek (tzw. choroba B.); dał początek nowoczesnej nefrologii. Brighton [brajtn], m. w W. Brytanii (Anglia), znane kąpielisko nad kanałem La Manche; 165 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; uniwersytet, Brihatkatha, sanskr. zbiór opowieści obyczajowych Gunadhji z ok. pocz. n.e.; znany dzięki streszczającym go utworom Budhaswamina, Kszemendry, Somadewy. Brill JULIUSZ, ur. 1901, lekarz weterynarii, mikrobiolog, epizootiolog; prof. SCGW, czł. PAN; prace gł. z epizootiologii zwierząt gospodarskich. brillant [brijã; fr.], błyskotliwy; muz. określenie wykonawcze, np. allegro b. Brillat-Savarin [brija sawarę] ANTHELME, 1755-1826, pisarz fr.; znany smakosz; autor książki Physiologie du gout. Briliouin [brijuę,] LEON NICOLAS, 18891969, fizyk fr.; prof. uniw. m.in. w Paryżu i Cambridge (USA); prace z mechaniki kwantowej i teorii ciała stałego. Brincken (Brinken) JULIUSZ, 1788-1846, leśnik; naczelny nadleśny lasów rządowych w Królestwie Poi.; prof. Szczególnej Szkołv Leśnictwa w Warszawie; red. ,,Sylwana". Brindisi [-zi], m. i port we Włoszech (Apulia), ośrodek adm. prow. B.; 80 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż.; romańskie i got. kościoły, zamek (XIII, XV, XVI w.), katedra (XVIII w.), pałace (XIV-XVIII w.). — Staroż. Brundisium, gł. port. rzym. na wsch. wybrzeżu Italii. Brinell [brinel] JOHANN AUGUST, 18491925, szwedz. metaloznawca i metalurg; opracował metodę badania twardości metali. Brinkmann [bryŋ-] THEODOR, 18771951, niem. ekonomista rolny; prof. i dyr. instytutu ekonomiki rolnej w Bonn; Duńskie rolnictwo. briofile (organizmy mcholubne), organizmy znajdujące optymalne warunki życia i rozwoju wśród mchów, np. niektóre wrotki, nicienie, bagno zwyczajne. briofilum (płodnolist, Bryophyllum), madagaskarska roślina zielna lub krzew z rodziny gruboszowatych; na brzegach liści tworzy rozmnóżki; kilka gat. w uprawie szklarniowej lub pokojowej. briologia, dział botaniki zajmujący się badaniem mszaków. Briońskie Wyspy, grupa 13 wysepek jugosł. na M. Adriatyckim, u pd. wybrzeży Istrii (należą do Chorwacji); słynny region turystyczny. Briquet [-ke] CHARLES, 1839-1918, szwajc. badacz historii papiernictwa i filigranów. Brisbane [bryzbən], m. i port na wsch. wybrzeżu Australii, stoi. stanu Queensland; 813 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł spoż., maszyn., stoczn., rafinacja ropy naft.; ośr. kult.-nauk.; węzeł komunik.; uniwersytet. Brissot de Werville [briso dö -wil] JACQUES PIERRE, 1754-93, fr. polityk i pu-

blicysta z okresu W. Rewolucji Fr., żyrondysta; stracony, Bristol [brystl], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. A von; 428 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., samoch., stoczn., taboru koi., papierń., szklarski, spoż.; uniw.; got. katedra (XIII-XIV w.), kościół St. Mary Redcliff (XIV~XV w.), domy (XV, XVI w.). Bristolska Zatoka, zat. M. Beringa, u pd.-zach. wybrzeży Alaski; głęb. do 65 m. Bristolski Kanał, wąska zatoka wcinająca się głęboko w ląd u zach. wybrzeża pd. Anglii (W. Brytania); szer. do 126 km, głęb. do 50 m; uchodzi rz. Severn. British Broadcasting Corporation [bry-tysz bro:dka:styŋ ko:rpərejszyn] (BBC, Brytyjska Korporacja Radiofoniczna), powołana 1920 do nadawania programów radiowych i telewizyjnych (od 1936). British Council [brytysz kaunsl], organizacja dla upowszechniania języka ang. i kultury bryh; zał. 1934; ma placówki w wielu krajach, również w Polsce. British Museum [brytysz mju:zyəm], w Londynie, największe muzeum i biblioteka nar. W. Brytanii; cenne zbiory m.in. sztuka staroż. — egip., asyr., gr. (słynne rzeźby z Partenonu) i rzym., orientalna (ind., chin., jap.), prekolumbijska; etnografia, numizmatyka; rękopisy (wsch., gr., rzym.); publikuje bibliografię nar. bieżącą; prowadzi stale wykopaliska. British Petroleum Company [brytysz pytrou ljəm kampəny] →Anglo-Iranian Oil Co. Britten [brytn] BENJAMIN, ur. 1913, czołowy współcz. kompozytor ang.; opery (Peter Grimes), War Requiem (ku czci poległych w II wojnie świat.), koncerty, utwory orkiestrowe, kameralne, chóralne, pieśni. Briułłow KARŁ P., 1799-1852, malarz ros.; obrazy o tematyce wł., orientalnej, portrety; słynna kompozycja hist. Ostatni dzień Pompei. Briusow ALEKSANDR J., ur. 1885, archeolog radz., badacz neolitu; prof. Muzeum Hist. w Moskwie. Briusow WALERIJ J., 1873-1924, ros. poeta i powieściopisarz; wybitny przedstawiciel symbolizmu ros.; inicjator nowych form poet.; twórca poezji urbanistycznej; zbiory wierszy (Me meum esse, Urbi et orbi); powieści hist., eseje. Brive-la-Gaillarde [bri:w la gajard], m. w pd.-zach. Francji, nad rz. Gorreze; 47 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn., włók., skórz.-obuwn.; węzeł komunikacyjny. Brixa stopnie →Ballinga stopnie. Brno, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), ośrodek adm. kraju południowomorawskiego; 337 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu maszyn., elektrotechn., chem.; międzynar. targi; uniw.; muzeum; ratusz i kościoły got., barok, kamienice i pałace, zamek (XVIXVIII w.). Brno, stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego z paleolitu młodszego, kultury oryniackiej; obok szczątki m.in. mamuta; koło m. Brna, Broad [bro:d] CHARLIE, ur. 1887, filozof ang., przedstawiciel neorealizmu; zwolennik teorii zdarzeń jako gł. składników świata (tzw. ewentyzmu). Broad Church [bro:d czə:r cz; ang.] (tzw. Kościół Szeroki), kierunek w kościele anglik. o liberalnej, modernistyczno-protestanckiej orientacji. Broad Peak [brod pi:k] →Falchan Kangri. Broadway [bro:duej], jedna z gł. arterii Nowego Jorku; przy jej przecznicach liczne teatry rozrywkowe (zwł. muz.) o charakterze komercjalnym. Broca [broka] PAUL, 1824-80, fr. antropolog i chirurg; twórca fr. szkoły antropologicznej; odkrywca ośrodka mowy artykułowanej w mózgu.

Broca [-ka] PHILIPPE DE, ur. 1933, fr. reżyser film.; realizator filmów rozrywkowych (Igraszki miłosne, Dowcipniś, Człowiek z Rio). brocalcin (calcibromat), lek o silnym działaniu uspokajającym i wzmacniającym; stosowany w stanach wyczerpania nerwowego i psych., w bezsenności, depresjach i in. Broch HERMAN, 1886-1951, pisarz austr.; jeden z odnowicieli prozy XX w., obrońca humanistycznych wartości przed faszyzmem; powieść Śmierć Wergiliusza. Broch [brok] OLAF, 1867-1961, norw. językoznawca slawista; prof. uniw. w Oslo; twórca fonetyki opisowej języków słow. (Oczerk fizjołogii słowianskoj rieczi). brochantyt, minerał, zasadowy siarczan miedzi; szmaragdowy, jasno- lub ciemnozielony, o połysku szklistym , lub perłowym; występuje w strefie utlenienia złóż rud miedzi; niekiedy stosowany do otrzymywania miedzi. broche [broszy], tkanina z wzorem wytwarzanym przez dodatkowy wątek, przetykany tylko w miejscach wzorów, wskutek czego wygląda jak haftowana. Brochów, w. w pow. sochaczewskim, woj. warsz., nad Bzurą; renes. kościół obronny (XVI, XVII w.) — pamiątki związane z F. Chopinem. Brockdorff-Rantzau [brok- rancau] ULRICH VON, 1869-1928, dyplomata niem.; 1918-19 min. spraw zagr. Rzeszy; 1922-28 ambasador w ZSRR. Brockelmann [brokəl-] CARL, 1868-1956, niem. arabista i turkolog; prof. uniw. m.in. w Berlinie; Geschichte der arabischen Literatur. Brocken [brokən], najwyższy szczyt Harzu, na terytorium NRD; 1142 m; wg podań lud. na B. zbierały się czarownice w noc Walpurgii. Brockenu zjawisko [z. brokenu] (widmo Brockenu), powiększony cień obserwatora widoczny na tle b. bliskiej mgły lub chmury; towarzyszy mu często zjawisko glorii. Brockhaus [brok-] FRIEDRICH ARNOLD, 1772-1823, niem. wydawca i księgarz; 1805 założył firmę, która zasłynęła z licznych encyklopedii, także serii, m.in. «Biblioteka Pisarzy Polskich» (81 t.). Brockton [broktn], m. w USA (Massachusetts); 87 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 296 tys. (1965); przemysł skórz., drzewny, odzieżowy. brodaczka (Usnea), krzaczkowaty porost, gł. nadrzewny; plecha różnej barwy, dł. do 8 m. brodawczak, nowotwór nie złośliwy z tkanki nabłonkowej, rosnący na powierzchni błon śluzowych (np. pęcherza moczowego); może ulec zrakowaceniu. brodawczaki, grupa ras gołębi domowych o silnie rozwiniętych woskówkach nosowych (nieraz w postaci narośli); upierzenie gładkie; tu należą: kariery, dragony, bagdety, gołębie pocztowe. brodawki, anat. różnego typu wyniosłości na powierzchni ciała, błon śluzowych lub wewnątrz narządu czy tkanki, np. b. sutkowe, b. językowe, b. włosa. brodawki, med. grudkowe wyrosła skórne, pojedyncze lub mnogie, wywołane przez wirusy; występują gł. na skórze rąk i twarzy. brodawkowe bakterie, bakterie z rodzaju Rhizobium współżyjące z roślinami motylkowatymi (bakterioryza); stosowane w bakteryjnych nawozach (np. nitraginie). brodawkowe szkło, naczynie szklane zdobione guzkami wyciąganymi na gorąco ze ścianek naczynia; znane od starożytności, popularne w Europie w XIV~XVIII w., szczególnie w Niemczech w XV-XVI w. brodawnik (dmuchawiec, Leontodon), eurazjat. bylina z rodziny złożonych; koszyczki żółte, owoce z puchem; w Polsce 3 gat. pospolite. broderia, przedmioty ozdobione haftami; hafty.

Broniewski 139 Broglie [broj] MAURICE DE, 1875-1960, Brodnica, m. pow. w woj. bydgoskim, Bromley [-ly], dzielnica (borough) nad Drwęcą; 17,4 tys. mieszk. (1970); fizyk fr.; prof. w College de France, czł. Wielkiego Londynu; 304 tys. przemysł mięsny, drzewny, zakłady sprzętu Akad. Fr.; badania w dziedzinie promie- mieszk. okrętowego; got. kościół (XIV-XVI w.), niotwórczości i fizyki molekularnej. (1968); funkcje mieszkaniowe; przemysł zamek (XIV w.), fragmenty murów miej- de Broglie'a fale (fale materii), fale m.in. elektrotechn., obuwniczy. skich (XIV, XV w.). — Prawa miejskie reprezentujące cząstki w ujęciu mechaniki Bromma [bruma], międzynar. port przed 1298; 1831 kapitulacja oddziałów kwantowej; 1924 de Broglie założył, że lotn. Sztokholmu. pol. po przekroczeniu kordonu prus.; swobodnej cząstce o energii kinetycznej E bromoetan →etylu bromek. bromoform w czasie okupacji hitlerowcy wymordo- towarzyszy zjawisko periodyczne (falowe) (trójbromometan)3 CHBr3, ciecz o cięż. wali ok. 1 tys. mieszkańców B. i powiatu. o częstotliwości v = E/h (h — sta ła właśc. 2,9 G/cm ; stosowany m.in. do Brodowski ANTONI, 1784-1832, malarz, Plancka ); dłu gość fa li ma terii λ = rozdzielania minerałów. gł. przedstawiciel poi. klasycyzmu; prof. h/p (p — pęd rozważanej cząstki). bromolej, dawna pozytywowa technika Broinowski JÓZEF GRACJAN, 1837-1913, fot., polegająca na naniesieniu farby olejuniw. w Warszawie; portrety współcz. osobistości (J.U. Niemcewicza), sceny ornitolog w Australii; autor 6-tomowego nej na zgarbowany obraz fotograficzny. dzieła Birds of Australia. bibl. i mitologiczne. bromotymolowy błękit, związek org., Brodowski EDMUND ZBIGNIEW, 1852- brojlery, młode, b. intensywnie tuczo- wskaźnik zmieniający barwę z żółtej na 1901, działacz polonijny w USA; redaktor ne kury (8-10-tygodniowe, cięż. 1-1,5 kg), niebieską w zakresie pH 6,0-7,6. „Gazety Chicagoskiej", ,,Zgody" i in., kaczki, indyki, gęsi, króliki. bromowodór HBr, związek nieorg., Bugu; gaz dymiący na powietrzu, bardzo dobrze prezes Związku Nar. Pol.; od 1898 konsul Brok, rz., pr. dopływ dolnego dł. 72 km, dorzecze 820 km2. USA w Niemczech. rozpuszczalny w wodzie; drażni błony Brok, m. w pow. ostrowskim, woj. śluzowe; wodny roztwór b. jest kwasem Brodowski FELIKS, 1864-1934, pisarz; nowele naturalist. (Chwile), krytyka lit., warsz., nad Bugiem; 1,8 tys. mieszk. bromowodorowym — mocnym kwasem (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy; renes. nieorganicznym. prace o tematyce agrarnej. Brodowski JÓZEF, 1775-1853, malarz; kościół (1560), ruiny zamku (XVII w.); Brömsebro [brömsəbru:] (m. w Szwecji), 1645 pokój po wojnie duń.-szwedz.; prof. SSP w Krakowie; klasycyst. obrazy prawa miejskie 1501 (do 1869) i 1922. brokat, ciężka tkanina jedwabna o wzo- przyznanie Szwecji Gotlandii, Olandii, rel., mit., hist., pejzaże. Brodowski JÓZEF, 1828-1900, syn Anto- rach z nitek metal, (używana np. na szaty Ozylii (Sarema); kres hegemonii duń. na niego, malarz; obrazy o tematyce hist., liturgiczne); obecnie również tkanina jed- Bałtyku. wabna z wielobarwnymi figuralnymi wzoBromski JÓZEF, 1872-1937, animalistycznej i rodzajowej. sumerolog i asyrolog, ksiądz; prof. uniw. Brodowski TADEUSZ, 1821-48, syn Anto- rami. Broken Hill [broukn hyl], m. w Aus- w Warszawie; opis tabliczek niego, malarz; obrazy batalistyczne. Brodski ISAAK I., 1884-1939, radz. tralii (Nowa Pd. Walia); 30 tys. mieszk. sumeryjskich z Muzeum Nar. w malarz i grafik; czł. AChRR; obrazy hist. (1966); gł. austral. ośr. wydobycia rud Warszawie; Historia Azji Przedniej. bromural, lek syntet. hamujący czynzwiązane z rewolucją, portrety działaczy cynku i ołowiu. u kory mózgowej; środek komu-nist., gł. Lenina (Lenin w Broken Hill [brou kn hyll →Kabwe. ność Broken Hill [bro kn hyl], stanowisko uspokajający i łagodnie nasenny. Smolnym). brona, roln. narzędzie roln. konne lub Brodski NIKOŁAJ L., 1881-1951, ros. his- antropologiczne człowieka neandertalskietoryk literatury; prof. uniw. w Moskwie; go (b. długa 8 czaszka, puszka mózgowa ciągnikowe do spulchniania i wyrównybadacz twórczości Turgieniewa; liczne obj. 1280 cm ) z górnego plejstocenu; pn. wania (po orce) gleby, niszczenia chwaRodezja (Afryka). stów, przykrywania nasion, nawozów miprace o literaturze ros. XVIII-XX w. Brokman HENRYK, ur. 1886, lekarz pe- ner, itp.; b. zębate, sprężynowe, talerzoBrodsky VLASTIMIL, ur. 1920, czes. aktor teatr, i film.; role dram. (Transport z ra- diatra; prof. Akad. Med. w Warszawie, we, kolczatki, chwastowniki i in. ju) i komediowe (Biała pani. Koniec pro- czł. PAN; prace dotyczące gł. alergii, im- brona, rzem. artyst. metal, lub drewn. munologii wieku dziecięcego i choroby krata zasłaniaiąca wejście średniow. boszcza). bramy obronnej, zawieszona na Bródy SANDOR, 1863-1924, węg. drama- reumatycznej dzieci. Brokof (Prokof) FERDINAND, 1688-1731, łańcuchach i unoszona przez dźwig. topisarz i prozaik; twórczość łączy elebrona parowa, urządzenie (rama z menty naturalizmu i realizmu krytycznego rzeźbiarz czes.; późnobarok. rzeźby dekoracyjne (na moście Karola w Pradze), rei. rur, na niej zęby z otworkami) do z sentymentalną nastrojowością. Brody, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski); (w kościele pocysterskim w Krzeszowie), przegrzewania ziemi parą (gł. w 12 tys. mieszk. (1959); przemysł spożyw- nagrobki (J.J. Wolffa w kościele św. El- szklarniach, inspektach), w celu jej żbiety we Wrocławiu). odkażenia. czy. Bronarski LUDWIK, ur. 1890, Brody, w. w pow. lubskim, woj. zielo- brokuł włoski (kapusta szparagowa, nogórskim; późnobarok. zespół pałacowo-- Brassica oleracea var. botrytis italica), muzykolog i pianista pol., osiadły w jednoroczna roślina warzywna, spokrewSzwajcarii; red. Dzieł wszystkich F. miejski (poł. XVIII w., J.K. Knöffel); niona z kalafiorem; jadalne — zielone Chopina. XVI W.-1945 miasto. bronchit, zarzucana nazwa nieżytu brodzące (Gressores), rząd kosmopoli- kwiatostany i pędy (do 25 cm dł.). brom Br, pierwiastek chem. o liczbie oskrzeli. tycznych ptaków wodno-błotnych; ok. 100 rentgenograficzna gat.; długi dziób i szyja, wysokie nogi; atom. 35, z grupy chlorowców; łatwolot- bronchografia, na, brunatnoczerwona ciecz o przykrej metoda badania stanu anat. oskrzeli i ich tu należą: ibisy, bociany, czaple. woni, działająca drażniąco na błony śluodgałęzień, polegająca na ich brodzik, płytki basen kąpielowy przezowe; rozpuszczalny w wodzie (woda uwidocznieniu (na ekranie znaczony dla dzieci. bromowa), b. aktywny chemicznie; warfluorescencyjnym lub rentgenogramie) Brodziński ANDRZEJ, 1786-1812, brat Ka-1 do +7; stosowany gł. w przez wprowadzenie środka zimierza, poeta; sentymentalne sielanki, tościowość barwników i leków. kontrastującego. liryki patriot. i in,, z wpływami poezji przemyśle bromatologia, nauka zajmująca się skłabronchoskopia, wziernikowanie lud.; tłumacz Schillera. strawnością, przyswajalnością, tchawicy i oskrzeli, oglądanie ich wewn. Brodziński KAZIMIERZ, 1791-1835, dem chem.,odżywczą, przechowalnictwem ściany za pomocą aparatu z układem poeta i krytyk lit.; prof. uniw. w wartością i przetwórstwem żywności. optycznym i źródłem światła, zw. Warszawie; prekursor romantyzmu; bromelia, bylina z rodziny ananasowa- bronchoskopern. rozprawy krytycznoliterackie (O tych; tropik. Ameryka, wyspy M. KaraibBrongniart [brąnja:r] ADOLPKE klasyczności i romantycz-ności...); liryka o skiego; z liści otrzymuje się włókno przęd- THEODO -RE, 1801-76, fr, botanik i lekarz; elementach lud., sielanka Wiesław. ne (tzw. pita); kilka gat. ozdobnych prof. botaniki w Paryżu, czł. i przewodn. Brodzki WIKTOR, 1817-1904, rzeźbiarz; Akad. Nauk; jeden z twórców akademickie popiersia (Mickiewicza, Koś- (szklarniowe). Bromfield [-fi:ld] Louis, 1896-1956, pipaleobotaniki. ciuszki), grobowce. sarz amer.; współcz. powieści psychol., Brongniart [brąnja:r] ALEXANDRE brodźce, nazwa kilkunastu gat. ptaków przeciwstawiające się konwencjom oby- THEO -DORE, 1739-1813, architekt fr.; terenów podmokłych Starego Świata, z czajowo-moralnym purytanizmu, oraz hi- klasycyst. budowle w Paryżu, m.in. rzędu mew-siewek; szarobrunatne, upstrzo- storyczne. gmach giełdy. ne; dziób długi, cienki; wysokie nogi; bromianometria, metoda oznaczania rebronia (broń), ogólna nazwa uzbrojenia w Polsce pospolity b. krwawodzioby. przez miareczkowanie ich roz- ochronnego i zaczepnego w Polsce w Broederlam [bru:dər-] MELCHIOR, XIV/ duktorów tworów mianowanym roztworem utleniaXIV-XV w. XV w.; późnogot. malarz niderl. czynny cza — bromianu potasowego KBrO3. Broniewska JANINA, ur. 1904, pisarka, na dworze hrabiów Flandrii i ks. Bur- bromiany, sole kwasu bromowego działaczka rewol.; korespondent gundii ok. 1400; obrazy ołtarzowe. HBrO3; kryształy rozpuszczalne w wodzie; woj. w armii pol. w ZSRR; utwory dla Broek [bru:kl JOHANES VAN DEN, ur. w roztworach kwaśnych działają silnie młodzieży (O człowieku, który się kulom 1898, architekt hol.; prof. polit. w Delf; utleniająco; stosowane w analizie che- nie kłaniał — o K. Świerczewskim), współpracował z J.A. Brinkmanem, od micznej. wspomnienia. 1948 tworzy zespół arch. z J. Bakemą (rea- bromki, sole kwasu brom o wodorowego Broniewski (Broniowski) MARCIN, ?-ok. lizacje wspólnie z Bakemą J.). HBr; stosowane m.in. jako środki uspoka- 1593, sekretarz król. i dyplomata; posłoBroglie [broj] Louis VICTOR DE , ur. jające i nasenne (n.n. brom); b. srebra wał na Krym; opis krajów wsch. Tartariae 1892, fr. fizyk teoretyk; prof. Sorbony, czł. AgBr — składnik światłoczułych emulsji Descriptio. Akad. Fr.; prace z teorii elektronu, bu- fot.; także nazwa związków org. zawieraBroniewski STANISŁAW (pseud. Stefan dowy jądra atomowego; 1924 sformułował jących brom. Orsza), ur. 1915, działacz ruchu oporu, falowe własności cząstek; nagr. Nobla. harcmistrz, podporucznik; 1943-44 Naczelnik Gł. Kwatery Szarych Szeregów; dowódca akcji pod Arsenałem warszawskim. Broniewski WITOLD, 1880-1939, metalo znawca i metalurg; prof. Polit. Lwowskiej i Warsz.; Zasady metalografii, Ćwiczenia i prace z metalografii.

140 Broniewski Broniewski WŁADYSŁAW, 1897-1962, czołowy poeta nurtu rewol., nawiązywał do pol. tradycji romant. i socjalist.; liryka społ. (Dymy nad miastem, poemat Komuna Paryska, Troska i pieśń, Krzyk ostateczny), patriot. (Bagnet na broń, Drzewo rozpaczające), osobista (Mazowsze, Anka); przekłady z ros. literatury. Bronikowski ALEKSANDER, 1787-1834, powieściopisarz; walterskotowskie powieści hist. z dziejów Polski w języku niem. (Mysza wieża). Bronikowski KSAWERY, 1796-1852, działacz polit.; w powstaniu 1830-31 wiceprezes Tow. Patriot.; na emigracji stronnik Hotel Lambert; Kronika Emigracji Polskiej. Broniszówna SEWERYNA, ur. 1891, aktorka; od 1913 w Teatrze Polskim w Warszawie; Matka K. Čapka, Wdowa — Balladyna Słowackiego. bronowanie, zabieg uprawowy wykonywany za pomocą brony; ma na celu m.in. zrównanie i spulchnianie powierzchni roli, kruszenie brył, przykrycie nasion i nawozów miner., niszczenie chwastów, przerwanie parowania wody z powierzchni roli. Bronowice, dzielnica mieszkaniowa w Krakowie. Brønsted [brön-] JOHANNES NICOLAUS, 1879-1947, fizykochemik duń.; gł. prace z dziedziny teorii wskaźników i ogólnej teorii kwasów i zasad. Brontë [-ty] ANNĘ, 1820-49, siostra Charlotte i Emily Jane, pisarka ang.; autobiogr. romanse sentymentalne (Agnes Gray). Brontë [-ty] CHARLOTTE, 1816-55, siostra Annę i Emily Jane, pisarka ang.; powieści obyczajowe o akcentach feministycznych (Dziwne losy Jane Eyre). Brontë [-ty] EMILY JANE, 1818-48, siostra Anne i Charlotte, pisarka i poetka ang.; romant. powieść Wichrowe wzgórza, wyrażająca apoteozę namiętnego uczucia, przesycona wizyjnym mistycyzmem. brontozaur (Brontosaurus), jurajski gad z grupy dinozaurów, do 22, m dł.; budowa masywna, szyja i ogon długie, nogi wysokie, słupowate; ziemno-wodny, roślinożerny; Ameryka Pn. Bronx, dzielnica (borough) Nowego Jorku. bronz, rasa indyków zbliżona pokrojem do indyków dzikich; upierzenie brunatno--biało-czarne z zielonkawym odcieniem; cięż. sztuk tuczonych do 15 kg; rocznie ok. 40 jaj. Bronzino [-cino] ANGELO, 1502-70, malarz wł., przedstawiciel manieryzmu; obrazy rel., mit., alegor., a zwł. portrety (Cosimo II Medici, Muzeum Nar., Poznań). bronzyt (brązyt), minerał z grupy piroksenów, krzemian żel. i magnezu; składnik niektórych skał magmowych (np. gabra). broń, ogół środków materialnych, które służą do obrony własnej lub niszczenia siły żywej, sprzętu i umocnień nieprzyjaciela. broń ABC, skrót oznaczający trzy rodzaje broni masowej zagłady: A — atomowej, B — bakteriologicznej, C — chemicznej. broń atomowa, rodzaj broni jądrowej. broń bakteriologiczna, zespół środków bakteriologicznych, wywołujących epidemie chorób zakaźnych; rozprzestrzeniana przez zrzucanie z samolotów bomb i pojemników z zakażonymi owadami, zakażania rzek, studni itp. broń chemiczna, broń masowego rażenia, czynnikiem rażącym jest biochem. oddziaływanie substancji chem. na organizm człowieka lub zwierzęcia. „Broń i Barwa", czasopismo poświęcone historii wojskowości w Polsce, wydawane w Warszawie 1934-39; red. W. Dzie-wanowski; od 194S w W. Brytanii, red. J.K. Domański.

broń jądrowa, broń, której działanie oparte jest na wykorzystaniu energii jądrowej lub promieniowania jonizującego; rodzaje: broń atomowa i broń termojądrowa, bojowe środki promieniotwórcze. broń masowej zagłady, ogólna nazwa nowocz. broni (ABC) o wielkiej sile niszczycielskiej, których skutków działania nie da się ograniczyć do ściśle określonych obiektów wojskowych. broń myśliwska, strzelba śrutowa, śrutowo-kulowa, sztucer kulowy; dawniej oszczep, łuk, kusza, kordelas i in. broń rakietowa, pociski kierowane i nie kierowane, napędzane silnikiem rakietowym na paliwa stałe, stało-ciekłe i ciekłe. broń strzelecka, sport broń używana w zawodach strzeleckich; jej poszczególne parametry, np. waga, kaliber, długość lufy, określają regulaminy; rozróżnia się: 1) broń wojsk, długą (karabin wojsk.) lub krótką (pistolety, rewolwery), 2) broń dowolną długą, 3) broń myśliwską kulową (sztucery) i śrutową, 4) broń małokalibrową, 5) broń pneumatyczną (wiatrówki). Brook [bruk] PETER, ur. 1925, reżyser ang.; wybitne inscenizacje sztuk współcz. i Szekspira (Król Lear), nawiązujące do współcz. problematyki ogólnoludzkiej; scenograf i kompozytor muzyki do własnych przedstawień; też reżyser filmowy. Brooke [bruk] SIR JAMES, 1803-68, oficer w służbie ang. Kompanii Wschodnioindyjskiej; od 1841 radża Sarawaku (pn.wsch. część Borneo), od 1846 gubernator wyspy Labuan. Brooke [bruk] RUPERT CHAWNER, 18871915, poeta ang.; liryka związana z żołnierskimi przeżyciami z I wojny światowej. Brooklyn [bruk-], dzielnica (borough) Nowego Jorku. Brooks [bruks] VAN WYCK, 1886-1963, amer. badacz literatury; psychoanalityczne monografie M. Twaina, H. Jamesa, R.W. Emersona, zbiór szkiców o literaturze amer. 1800-1915. Brooksa Góry [g. bruksa], pasmo górskie w pn. części stanu Alaska (USA); dł. ok. 1000 km, wys. do 2816 m (Mt. Michelson). Broom [bru:m] ROBERT, 1866-1951, szkoc. paleoantropolog i paleontolog; lekarz w pd. Afryce; badacz australopiteków, odkrywca parantropa i plezjantropa. Broome [bru:m], port wywozu mięsa na pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 1,6 tys. mieszk. (1966); ośr. połowu pereł. brosma (Brosmius brosme), ryba z rodziny dorszowatych, do 1 m dł.; żywi się gł. skorupiakami; głębiny pn. Atlantyku; ceniona w połowach. Bross WIKTOR, ur. 1903, chirurg; prof. Akad. Med. we Wrocławiu, czł. PAN; jeden z pionierów torako- i kardiochirurgii pol. i światowej; autor ok. 400 prac naukowych. brosza, artyst. ozdoba wykonana najczęściej ze szlachetnych metali, zdobiona różnymi technikami, przypinana do sukni, kołnierza, szala itp.; znana od średniowiecza, popularna w XVII-XVIII w. Broszkiewicz JERZY, ur. 1922, prozaik, dramaturg, publicysta; powieść okupacyjna Oczekiwanie, opowieść o Chopinie Kształt miłości, dramaty polit. (Skandal w Hellbergu), powieść współcz. Długo i szczęśliwie. Broszko MICHAŁ, 1880-1954, hydromechanik; prof. Polit. Warsz. i Gdańskiej, czł. PAN; 1921 podał teorię ruchu burzliwego cieczy rzeczywistych (tzw. teoria B). broszowanie, technika tkacka — wykonywanie wzorów na tkaninie przez wprowadzenie dodatkowego wątku na przestrzeni motywu dekoracyjnego; b. wygląda jak haft na gotowej tkaninie; przejęte ze Wschodu, znane w Europie od wczesnego średniowiecza. broszura, publikacja o małej objętości (do 4 ark. druk.); w księgarstwie i dru-

karstwie nazwa każdej publikacji w miękkiej, nietrwałej oprawie. broszurowanie, ręczny lub maszynowy proces introligatorski wykonywania broszur; w nowoczesnych zakładach poligraficznych całkowicie zmechanizowany. brougham [bru:m], pojazd parokonny 4-kołowy, na resorach, 2-osobowy, o niskim oszklonym nadwoziu; wprowadzony w W. Brytanii w XIX w. Brougham [bru:m] JOHN, 1810-80, aktor amer., pochodzenia irl.; role komediowe; autor fars, burlesek, przeróbek. Brouka PIATRUŚ, ur. 1905, poeta białoruski, tworzący pod wpływem Majakowskiego; poematy i wiersze o tematyce społ. i historycznej. Brousse [brus] PAUL LOUIS, 1844-1912, działacz fr. ruchu robotn., publicysta, lekarz; uczestnik walk Komuny Paryskiej 1871; 1881 utworzył grupę socjalist. posybilistów. Brouwer [brouər] ADRIAEN, ok. 1605-38, malarz flam.; sceny rodzajowe z życia chłopów, pejzaże; Śpiący gospodarz — Muzeum Nar., Warszawa. Brouwer [brouər] LUITZEN, ur. 1881, hol. matematyk i logik; prof. uniw. w Amsterdamie; twórca kierunku zw. intuicjonizmem w teorii podstaw matematyki i logiki. browar, zakład przem., w którym produkuje się różnego rodzaju piwa ze słodu, przy użyciu chmielu, z zastosowaniem drożdży piwowarskich; w b. może znajdować się też słodownia. Browicz TADEUSZ, 1847-1928, lekarz anatomopatolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; odkrywca (przed K.J. Eberthem) zarazka duru brzusznego. Brown [braun] CHARLES, 1827-1905, konstruktor ang., działający w Szwajcarii; 1862 zbudował szybkobieżny wysokoprężny tłokowy silnik parowy z przegrzewaczem. Brown [braun] CHARLES BROCKDEN, 1771-1810, powieściopisarz amer., kwakier; preromant. „romanse grozy" obrazujące m.in. współcz.ukonflikty społ.-religijne. Brown [bra n] ERNEST WILLIAM, 18661938, astronom amer.; prof. uniw. Yale w New Haven; opracował analityczną teorię ruchu Księżyca oraz oparte na niej tablice ruchu Księżyca. Brown [braun] FORD MADOX, 1821-93, malarz ang., jeden z prekursorów bractwa prerafaelitów; obrazy, freski, witraże o tematyce hist. i rel.; wzory dla rzemiosła artystycznego. u Brown [bra n] JOHN, 1800-59, rewol. abolicjonista amer.; stracony za próbę zorganizowania powstania niewolników murzyńskich. Brown [braun] ROBERT, 1773-1858, botanik ang.; czł. Royal Society; wyprawa nauk. do Australii (opis flory); odkrywca jądra komórkowego i tzw. ruchów B.; ugruntował podstawy naturalnego układu systematycznego roślin. Browna ruchy, nieuporządkowane ruchy drobnych cząsteczek zawieszonych w cieczy lub gazie; wg kinetycznej teorii materii — wynik przypadkowych zderzeń tych cząstek z drobinami cieczy (lub gazu). u Browne [bra n] CHARLES FARRAR (pseud. Artemus Ward), 1834-67, pisarz amer.; humorystyczne felietony i szkice obyczajowe. Browne [braun] SIR THOMAS, 1605-82, ang. pisarz i uczony, lekarz; w erudycyjnych łac. rozprawach rel.-filoz. dał wyraz sceptycyzmowi i poet. widzeniu świata. u Brown, Boveri & Cie (BBC) [bra n bowęri], szwajc. przedsiębiorstwo przem., zał. 1891; produkuje różnego rodzaju maszyny cieplne i elektr., urządzenia energetyczne, elektrotechn. i teletechniczne. Brown Ferry [braun fery], miejscowość w USA (Alabama); budowa elektrowni jądrowej o mocy 2200 MW browning →brauning.

Browning [braunyŋ] (Barret-Browning) ELIZABETH, 1806-61, żona Roberta, poetka ang.; sonety miłosne, wiersze społ. (Płacz dzieci), wierszowana powieść feministyczna Aurora Leigh.u Browning [bra nyŋ] JOHN MOSES, 18541926, amer. konstruktor broni automatycznej. Browning [braunyŋ] ROBERT, 1812-89, ang. poeta epoki wiktoriańskiej; poezja intelektualno-refleksyjna, psychol. portrety postaci hist.; poemat The Ring and the Book. Brown-Sequard [braun seka:r] CHARLES EDOUARD, 1817-94, fr. fizjolog i lekarz; prof. Collége de France; badaniami nad substancjami czynnymi w wyciągach z narządów stworzył podstawy endokrynologii i organoterapii. Brown-Séquarda zespół [z. braun sekara], zespół objawów w połowicznym uszkodzeniu rdzenia; poniżej poziomu uszkodzenia porażenia ruchowe, zniesienie czucia głębokiego po stronie uszkodzenia, a czucia bólu i temp. po stronie nieuszkodzonej. Brownsville [braunzwyl], m. w USA (Teksas), nad rz. Rio Grande; 51 tys. mieszk. (1970), zespół miejski B.-Harlingen-San Benito 151 tys. (1965); ośr. handl. regionu roln., przemysł spoż., odzieżowy. Brožik VÁCLAV, 1851-1901, malarz czes., od 1876 czynny gł. w Paryżu; wielkie kompozycje hist.; obrazy rodzajowe z życia wsi fr. i czes., pejzaże. brożek, pojazd konny 4-kołowy, z nadwoziem zawieszonym na łańcuchach lub pasach i osłonięty baldachimowym daszkiem; używany jako pojazd podróżny i reprezentacyjny XVI-XVII w. niemal w całej Europie. Brożek JAN, 1585-1652, matematyk, astronom; autor rozprawy z dziedziny teorii liczb; zasługi na polu geografii, geodezji, górnictwa; pierwszy w Polsce historyk nauki; zajmował się teorią muzyki, kartografią i medycyną. bród, płytki odcinek koryta rzeki. bródka, wysunięta ku przodowi, dolna, przednia część trzonu żuchwy ludzkiej; wytworzyła się w toku antropogenezy dopiero u Homo sapiens, prawdopodobnie w wyniku rozrostu czaszki. Bródno, dzielnica Warszawy; duże nowe osiedle mieszkaniowe; cmentarz. bróg, ruchomy daszek na czterech słupach stawiany na polu, pod którym przechowuje się zboże, siano, słomę. bróg, stóg, sterta. BRT, symbol pojemności brutto statku wodnego, wyrażonej w tonach rejestrowych. Bruay-en-Artois [brüe anartua], m. w pn. Francji; 29 tys. mieszk., zespół miejski 127 tys. (1968); kopalnie węgla kamiennego. Brubacher [bru:bäkər] JOHN SEILER, ur. 1898, pedagog amer.; prof. uniw. Yale; autor oryginalnego podręcznika historii wychowania i pedagogiki. Brubeck [-bek] DAVID (ZW. Dave B.), ur. 1920, amer. pianista i kompozytor jazzowy; założyciel kilku zespołów, obecnie gra w kwartecie; uprawia modern jazz. Bruce [bru:s] JAMES, 1730-94, szkoc. podróżnik, lekarz; badacz Afryki; 1762-66 badania w Etiopii; 1768-69 odkrycie jez. Tana jako źródła Nilu Błękitnego. Bruce [bru:s], szczyt w górach Hamersley, najwyższy w Australii Zach.; 1226 m. brucele (Brucella), pałeczkowate bakterie chorobotwórcze; pałeczka maltańska — zakaźnego ronienia owiec i kóz (Brucella melitensis), pałeczka Banga — zakaźnego ronienia bydła (B. abortus bovis), pałeczka zakaźnego ronienia świń (B. suis). brucelozy (choroba Banga, gorączka maltańska, gorączka falista), med., grupa chorób zakaźnych przenoszonych na ludzi przez zwierzęta (bydło i świnie) i produkty pochodzenia zwierzęcego (mleko), wywoływanych przez pałeczki Brucella; dłu-

Bruksela 141

gotrwałe osłabienie, poty, falista gorączka, bóle stawowe i mięśniowe; zakażenie przez bezpośredni kontakt. brucelozy, wet. grupa zakaźnych chorób zwierząt, wywoływanych przez brucele i ujawniających się przez poronienia: u krów (Banga choroba) w 5-8 mies., u kóz i owiec w 3-4 mies., u świń w 1-1,5 mies.; znane są też przypadki b. u koni. Bruch MAX, 1838-1920, niem. kompozytor i dyrygent; symfonie, koncerty skrzypcowe, utwory na chór z orkiestrą, opery, pieśni. Bruchnalski WILHELM, 1859-1938, historyk literatury; prof. uniw. we Lwowie, czł. AU; red. „Pamiętnika Literackiego"; studia o literaturze staropol. i romantycznej. Bruchsal [-za:l], m. w NRF (BadeniaWirtembergia); 26 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., spoż., włók.; ważny węzeł kolejowy. Bruck an der Leitha [bruk an d. laita], m. w Austrii (Dolna Austria), nad Litawą; 7 tys. mieszk. (1961); przemysł cukrowniczy. Bruck an der Mur [bruk an d. m.], m. w Austrii (Styria), w Alpach, nad Murą; 16 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., papierniczy. Brücke, Die [di: brüke], ugrupowanie niem. malarzy ekspresjonistów, zał. 1905 w Dreźnie, od 1910 w Berlinie; członkowie grupy (E. Noldei E.L. Kirchner, E. Heckel i in.) szukali inspiracji twórczej w późnogot. grafice niem., malarstwie postimpresjonistów, symbolistów i fowistów, silne wpływy Jugendstilu; grupa istniała do 1913; znaczenie dla rozwoju niem. sztuki nowoczesnej. Brückner ALEKSANDER, 1856-1939, pol. filolog, slawista i historyk kultury; prof. uniw. w Berlinie, czł. AU, czł. akademii nauk w Petersburgu, Pradze i Belgradzie; odkrywca zabytków piśmiennictwa pol. (m.in. Kazań świętokrzyskich); liczne prace (Słownik etymologiczny języka polskiego, Dzieje kultury polskiej). Bruckner [bruk-] ANTON, 1824-96, kompozytor austr.; w twórczości synteza barokowych i klas. tradycji ze stylem symf. Wagnera; 9 symfonii, msze, Te Deum. Brückner [brük-] EDUARD, 1862-1927, austr. geograf i klimatolog; prof. uniw. w Bernie, Halle i w Wiedniu; w klimatologii znany jest tzw. cykl briicknerowski. Bruckner [bruk-] FERDINAND (właśc. Theodor Tagger), 1891-1958, dramatopisarz austr.; 1933-51 na emigracji; dramaty o problemach współczesności i hist., powstałe pod wpływem psychoanalizy S. Freuda. Brücknerowski cykl, długoletnie wahania klimat., polegające na występowaniu okresów stosunkowo ciepłych i suchych przedzielanych okresami chłodnymi i wilgotnymi; długość cyklu średnio 35 lat; c.B. nie znajduje potwierdzenia w wynikach nowszych obserwacji naukowych. brucyt, minerał, wodorotlenek magnezu; bezbarwny, biały lub zielonawy, o szklistym połysku; występuje m.in. w serpentynitach. bruderszaft, ceremoniał nawiązujący do dawnego rytuału związków braterskich, poprzedzający wzajemne mówienie sobie po imieniu, polegający na wypiciu z daną osobą kieliszka trunku i pocałowaniu się. brudnice (Lymantriidae), rodzina motyli nocnych; ok. 1900 gat.; gąsienice (owłosione) żywią się liśćmi drzew i krzewów; groźne szkodniki, np. b. nieparka (Ly-mantria dispar) i b. mniszka (L. monacha). Brudzewski WOJCIECH →Wojciech z Brudzewa. Brudziński JÓZEF POLIKARP, 1874-1917, lekarz pediatra i neurolog; współorganizator Uniw. Warsz.; pierwszy prezes Rady Miejskiej stolicy (1916); prace z neurologii dziecięcej i patologii przewodu pokarmowego dzieci.

Bruegel [brö:chəl] (Brueghel) PIĘTER (st.), zw. Chłopskim, ok. 1525-69, jeden z najwybitniejszych malarzy niderl.; nowa koncepcja pejzażowa (cykl obrazów Kalendarza); kompozycje tiguralne o tematyce rel., alegor. {Ślepcy), chłopskiej {Wesele chłopskie) — pojmowane jako obrazy rodzajowe o wymowie moralizatorskiej; wpiyw na rozwój malarstwa pejzażowego i rodzajowego w XVII w. Brueghel [brö:chəl], malarze flam., bracia, synowie Pietra (st.); PIETER (mł.), zw. Piekielnym (1564-1638), kopie obrazów ojca i sceny fantast.; JAN, ZW. Aksamitnym (1568-1625), kwiaty, pejzaże manierystyczne. Brugghen ter [brüchə t.] HENDRIK → Terbrugghen Hendrik. Brugia (Brugge), m. w Belgii, port połączony kanałami z M. Północnym, ośrodek adm. prow. Flandria Zach.; 112 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł włók., spoż.; ośr. turyst.; muzea; got. katedra i ratusz, hale targowe (XIII, XVI w.), budynki (XVI i XVII w.). Brugmann FRIEDRICH KARL, 1849-1919, niemiecki językoznawca, indoeuropeista, współtwórca szkoły młodogramatyków; prof. uniw. w Lipsku; Grundriss der Vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. Brugsch [bruksz] THEODOR, 1878-1963, niem. lekarz internista; prof. i dyr. klinik uniw. w Halle i Berlinie; prace dotyczące chorób serca, naczyń krwionośnych, przemiany materii; działacz ruchu obrońców pokoju; Lehrbuch der inneren Medizin. Brühl [brü:l] ALOJZY FRYDERYK, 1739-93, starosta warsz. od 1750, generał artylerii kor., syn Heinricha. Brühl [brü:l] HEINRICH VON, 1700-63, polityk saski; min. i gł. doradca Augusta III w Polsce; hamował dzieło reform, zrywał sejmy, zrujnował finansowo Polskę i Saksonię. Brühl JULIUSZ WILHELM, 1850-1911, chemik; prof. Polit. Lwowskiej, uniw. w Heidelbergu, czł. AU; badania nad zależnością między budową chem. związków (gł. organicznych) a pochłanianiem i rozpraszaniem przez nie światła. Brühl [brü:l], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 41 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., metal., cukrowniczy. Bruhn [bru:n] ERiK,ur. 1928, duń. tancerz, choreograf i pedagog; pierwszy tancerz klas. wielu baletów eur. i amer.; od 1967 dyr. baletu w Sztokholmie. bruk, nawierzchnia drogowa twarda nie ulepszona, ułożona z kamienia polnego lub łamanego na podłożu z podsypki piaskowej. Brukalska BARBARA, ur. 1899, żona Stanisława, architekt; prof. Polit. Warsz.; gł. projekty budownictwa mieszkaniowego (osiedle WSM na Żoliborzu) i wnętrz; Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych. Brukalski STANISŁAW, 1894-1967, architekt; czł. Praesensu; prof. Polit. Warsz.; reprezentant funkcjonalizmu; projektował (z żoną Barbarą) osiedle WSM na Żoliborzu, także wnętrza statków („Batory", „Piłsudski", „Sobieski"); zajmował się wystawiennictwem. brukiew (karpiel, Brassica napus var. rapifera), dwuletnia roślina z rodziny krzyżowych, pochodząca z wybrzeży śródziemnomorskich; uprawiana dla łodygowo-korzeniowego zgrubienia spichrzowego, jadalnego i pastewnego. brukit, minerał, odmiana polimorficzna dwutlenku tytanu; ciemnożółty lub brunatny, o połysku diamentowym; wchodzi w skład żył w skałach magmowych i metamorficznych; nagromadza się w niektórych piaskach i żwirach. bruk morenowy, nagromadzenie żwirów i głazów pozostałych z moreny po wypłukaniu z niej materiału piaszczystego i ilastego. Bruksela (fr. Bruxelles, flam. Brussel), stol. Belgii; 1,1 mln mieszk. — zespól

142 brukselka

miejski (1968); ośr. handl. o międzynar. znaczeniu; gt. ośr. przem., kult., nauk. (uniw., Akad. Nauk) i turyst. kraju; muzea; kościoły (XIII-XyiI w.), zespół Grande Place z got. ratuszem (XV w.) i Domem Król. (XVI, XIX w.), kamienice (XVII w.), fontanna Manneken-Pis (XVII w.). brukselka (kapusta brukselska, Brassica oleracea var. gemmifera), dwuletnia roślina warzywna o wysokiej łodydze i jadalnych małych główkach, powstających z pączków bocznych. brukselskie koronki, koronki z białych lnianych nici, wykonywane techniką igło-woklockową (nazwa od Brukseli — miasta słynnego z ich wyrobu); znane od renesansu, rozpowszechnione w XVIII-XIX w. brukselski pakt, zawarty 1948 przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg i W. Brytanię, o współpracy wojsk., ekon. i kult.; zaczątek zachodnioeur. bloków polit.-wojskowych. ..brukselski program", pierwszy poi. program socjalist. opracowany 1878 w Warszawie przez działaczy robotn. (m.in. L. Waryńskiego); opublikowany 1879 w „Równości" genewskiej (nazwy „p.b." użyto dla zmylenia policji). brulion: 1) gruby zeszyt, często w sztywnej okładce; 2) tekst napisany na brudno; brudnopis. Bruller [brüle:r] JEAN →Vercors. brumaire [büme:r], drugi miesiąc w rewolucyjnym kalendarzu fr.; od 22-24 X do 20-22 XI. 18 brumaire'a [brümera] roku VIII (9 XI 1799), zamach stanu gen. N. Bonaparte (obalenie dyrektoriatu). Brumer WIKTOR, 1894-1942, krytyk i historyk teatru; 1923-27 red. „Życia Teatru", oiganizator i dyr. Pol. Instytutu Teatrolo-gicznego; Meiningeńczycy. Brun JULIAN (pseud. Bronowicz, Spis), 18861942, działacz ruchu robotn., publicysta; czł. SDKPiL, potem KPP (1923-25 czł. KC, 1930-38 zastępca czł.); współred. „Nowego Przeglądu". brunatna plamistość, choroba grusz, konopi, łubinu, pomidorów, wywoływana przez posożytnicze grzyby; na liściach brunatne plamy, zahamowanie wzrostu pędów; groźna w szkółkach grusz, uprawach szklarniowych pomidorów. brunatna zgnilizna owoców, choroba owoców jabłoni i grusz, wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: brunatne plamy ze współśrodkowo ułożonymi broda-weczkami, gnicie miąższu. brunatne gleby, typ gleb powstałych z zasadowych skał macierzystych pod wpływem roślinności lasów liściastych w klimacie umiarkowanym wilgotnym; żyzne; w Polsce na niewielkich obszarach. brunatnice (Phaeophyta), typ glonów, gł. mor.; ok. 1500 gat,; plecha brunatna, dł. od kilku mm do ponad 100 m; masowe w morzach pn. (np. gronorosty w pn. A-tlantyku); niektóre gatunki dostarczają jodu, sody i kwasu alginowego; w Azji Wsch. są także spożywane. Brundage [brandydż] AVERY, ur. 1889, przewodniczący Międzynar. Kom. Olimpijskiego od 1952, obrońca i rzecznik przestrzegania zasad amatorstwa w sporcie. Brundisium →Brindisi. Brunei, sułtanat pod protektoratem W. Brytanii, na pn.-zach. wybrzeżu wyspy Borneo; 5,8 tys. km2, 116 tys. mieszk. (1969), gł. Malajowie i Chińczycy; stoi. B.; j.u. malajski; wydobycie ropy naft.; uprawa kauczukowca; eksploatacja lasów; rybołówstwo. — Od XVI w. teren rywalizacji Portugalczyków, Anglików i Holendrów; od 1888 protektorat bryt. (w zakresie spraw zagr. i obrony — wysoki komisarz bryt.). Brunei, stol. sułtanatu B., port nad zat. B.; ok. 12 tys. mieszk. (1968). Brunel [brunel] ISAMBARD KINGDOM, 1806-59, ang. matematyk i konstruktor o-krętów; współtwórca (z S. Russelem) wielkich parowców; „Great Western", „Great Britain" i „Great Eastern"; inicjator bocz-

nego wodowania; budował także mosty, doki i in. Brunel [brunel] MARC ISAMBARD, 1769-1849, inżynier ang., pochodzenia lr.; czł. Royal Society; projektował mosty, budował (1825-43) tunel pod Tamizą. Brunelleschi [-leski] (Brunellesco) FILIP-PO„ 1377-1446, wybitny wł. architekt, rzeźbiarz i złotnik, jeden z gł. przedstawicieli renesansu; nowatorstwo form arch., twórcze nawiązanie do antyku; Ospedale degli Innocenti, kopuła katedry, kaplica Pazzich — we Florencji. Bruner LUDWIK (pseud. Jan Sten), 1871-1913, chemik, krytyk lit., poeta, nowelista; prof. Uniw. Jag.; badania z zakresu fotochemii, elektrochemii, kinetyki chem.; o-głosił m.in. Poezje, Szkice krytyczne; tłumacz powieści A. France'a. Brunet [brüne] JACQUES CHARLES, 1780-1867, fr. księgarz i bibliograf; autor 6-to-mowego katalogu fr. dzieł bibliofilskich z adnotacjami. Brunetiere [brüntje:r] FERDINAND DE, 18491906, fr. krytyk, prof. historii literatury; czł. Akad. Fr.; stosował zdobycze nauk przyrodn. do badań nad rozwojem literatury. Brunhes [brün] JEAN, 1869-1930, fr. geograf, antropogeograf, geomorfolog; prof. College de France w Paryżu; Geographie humaine. Brunhilda, 534-613, królowa Austrazji od 575, wdowa po Sigebercie I; próbowała zjednoczyć państwo Merowingów w walce z rywalizującą z nią Fredegondą; 613 pokonana przez opozycję możnych i Chlota-ra II. Brüni LEONARDO, 1369-1444, kronikarz wł.; humanista; autor biografii Dantego i Petrarki. Brünig [-nyś], przełęcz w Alpach Zach. (Szwajcaria), między doliną rz. Aare a Jez. Czterech Kantonów; wys. 1008 m. Brüning [-nyŋ] HEINRICH, 1885-1970, polityk niem.; 1930-32 kanclerz; niezdecydowaną polityką ułatwił Hitlerowi dojście do władzy; 1933-52 na emigracji w USA, następnie w NRF. Brunnera gruczoły →dwunastnicze gruczoły. Bruno GIORDANO, 1548-1600, filozof wł.; gł. przedstawiciel myśli materialist. i ateistycznej w filozofii wł. renesansu; obrońca teorii Kopernika; uwięziony 1592 przez inkwizycję, spalony na stosie; Dell' infi-nito, universo e mondi. Brunot [brüno] FERDINAND, 1860-1938, romanista fr.; prof. Sorbony, czł. Acadé-mie des Inscriptions et Belles Lettres; liczne prace (Histoire de la langue francaise des origines a 1900). Bruno z Kwerfurtu (św. Bonifacy), 974-1009, niem. misjonarz i hagiograf, arcybiskup; bliskie kontakty z dworem poi.; zginął podczas misji do Jaćwingów. Brunsberg (Braunsberg) HEINRICH, budowniczy niem. działający ok. 1395-1444; gł. dzieło: późnogot. kościół św. Katarzyny z kaplicą Mariacką w Brandenburgu. Brunsbüttelkoog [-təlko:k], m. w NRF (Szlezwik-Holsztyn), przy ujściu Kanału Kilońskiego do M. Północnego; 8,9 tys. mieszk. (1966); port naft.; przemysł chemiczny. Brunschvicg [bręszwik] LEON, 1869-1944, filozof fr., przedstawiciel tzw. krytycznego racjonalizmu i intelektualizmu; głosił, że tylko poznanie materialist. jest prawdziwe. Brunswick [-wik], najdalej na pd. wysunięty półwysep Ameryki Pd. (Chile); górzysty; hodowla owiec; gł. m. Punta Arenas. Brunszwik, kraina hist. Niemiec (w NRF, Saksonia Dolna); posiadłość Welfów; 12351918 księstwo (od 1871 w składzie Rzeszy). Brunszwik (Braunschweig), m. w NRF (Saksonia Dolna), na przedgórzu Harzu, ośr. adm. okręgu B.; 227 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem., handl., kult. i nauk.; romańsko-got. i got. kościoły, got. ratusz (XIVXV w.), sukiennice z renes.

fasadą (XIV-XVI w.); w pobliżu opactwo cystersów Riddagshausen (XII-XIII w.). Bruntál, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), u podnóża Jesioników; 11 tys. mieszk. (1968); wydobycie rud cynku i ołowiu. Brunton [brantn], rodzina aktorów ang.; JOHN (1741-1822); jego dzieci: ANN (1768-1808), JOHN (1775-1849), LOUISA (1779-1860). Brusiłow ALEKSIEJ A., 1853-1926, generał ros.; 1916 kierował ofensywą przeciw wojskom austr.węg.; 1920-24 w Armii Czerwonej. Brusy, w. w pow. Chojnickim, woj. bydgoskim, w Borach Tucholskich; przetwór-stwo owoców leśnych, tuczarnia drobiu. brusznica (borówka brusznica, Vacci-nium vitis-idaea), krzewinka pospolita (też w Polsce) w borach i na wrzosowiskach, typowa dla tundry; czerwone jagody używane w przetwórstwie (dżemy, soki). brutto: 1) ciężar b., ciężar towaru wraz z opakowaniem; 2) zysk b., różnica między ceną sprzedaży i zakupu bez uwzględnienia kosztów. Brutus, 85-42 p.n.e., rzym. polityk, filozof (stoik) i mówca; przeciwnik Cezara i jeden z jego zabójców; pokonany (42) pod Filippi. Bruun LAURIDS, 1864-1935, pisarz duń.; neoromant. powieści o tematyce hist., fantast. i egzotycznej; Podróż van Zantena poprzez cuda Dalekich Wód. bruzda, roln. podłużny rowek powstający podczas orki po odcięciu i odwróceniu skiby pługiem; po zakończeniu orki b. oddzielają składy lub zagony. bruzdkowanie, biol. kolejne podziały zapłodnionego jaja człowieka i zwierząt na coraz mniejsze komórki — blastomery; w wyniku b. powstaje stadium zarodka zw. blastulą. bruzdnice (Dinophyceae, Dinoflagella-ta), wiciowce typu roślinnego, otoczone przeważnie rodzajem celulozowego pan-cerzyka; w jego bruzdach 2 wici (organ ruchu); wodne (gł. planktonowe), niektóre pasożytnicze. bruzdobrzuchy (Solenogastres, Aplaco-phora), gromada mięczaków mor. (denne); ok. 120 gat.; ciało do 15 cm dł., okryte płaszczem z wapiennymi kolcami. bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobotrium latum), tasiemiec (do ponad 10 m dł.) pasożytujący w jelicie cienkim człowieka, czasem zwierząt mięsożernych; pierwszym żywicielem pośrednim są widłonogi, drugim ryby; wywołuje chorobę dyfilobotriozę. Brwinów, m. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; 10,8 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny; prawa miejskie 1950. brwiowe łuki →nadoczodołowe łuki. Bryaksis, 2 poł. IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; współtwórca dekoracji rzeźb, mauzo-leum w Halikarnasie; twórca posągu Sera-pisa w Aleksandrii. Bryan [brajən] WILLIAM JENNINGS, 1860-1925, polityk amei.; 1896-1912 przywódca Partii Demokr.; przyczynił się do uchwalenia prawa wyborczego dla kobiet. Bryant [brajənt] WILLIAM CULLEN, 1794-1878, amer. poeta romant., publicysta; opowiadał się za zniesieniem niewolnictwa. bryczesy, spodnie do konnej jazdy, poszerzane na bokach u góry, u dołu wąskie, sznurowane, przylegające do łydek. bryczka →bryka. Brydziński WOJCIECH, 1877-1966, aktor; występy gł. w Warszawie (zwł. w Teatrze Polskim); role bohaterów w repertuarze klas. (Hamlet Szekspira) i współcz., także role charakterystyczne. brydż, gra 4-osobowa rozgrywana przez 2 pary talią 52-kartową; po każdym rozdaniu i licytacji następuje rozgrywka, a jej wynik wyrażony w punktach tworzy tzw. zapis, podliczany po zrobieniu robra. brydż sportowy, gra w brydża systemem meczowym, prowadzona przez 32 kolejne rozdania między 4 parami (po 2 z każ-

bryza 143 dej drużyny); b.s. jest brydżem porównawczym (contract b.). bryfok, prostokątny lub trapezowy żagiel rejowy podnoszony na fokmaszcie szkunera. bryg, żaglowiec 2-masztowy z żaglami rejowymi i dodatkowym żaglem gaflowym na maszcie tylnym; używany był jako statek handl. lub pomocniczy okręt wojenny. brygada, wojsk, związek taktyczny składający się z kilku pułków lub batalionów; może być samodzielna lub wchodzić w skład dywizji; w marynarce woj. — jednostka organizacyjna złożona z 2 lub więcej dywizjonów. Brygada (3) AL im. J. Bema, działała VIII-XII1944 w Kieleckiem, Łódzkiem; dowódca kpt. B. Boru ta („Hanicz'); stan 600 ludzi; m.in. udział w bitwach pod Ewiną (12 IX), w lasach kotfińskich (22 XI). Brygada (1) AL im. Ziemi Kieleckiej, działała VII-X x944 na Kielecczyźnie; dowódca kpt. H. Połowiak („Zygmunt"), stan ponad 700 ludzi (1X 1944); m.in. udział w bitwach: pod Gruszką, w lasach suchedniowskich (16-19 IX). Brygada (1) AL Ziemi Krakowskiej im. B. Głowackiego, działała VII-VIII 1944 w Krakowskiem; dowódca kpt. J. Saturn („Bartek"); stan 450 ludzi; m.in. udział w walkach w obronie Republiki Pińczow-skiej. Brygada (1) AL im. Ziemi Lubelskiej, działała II-VII 1944 na Lubelszczyźnie; dowódcy: kpt. W. Skrzypek („Grzybowski"), por. F. Kozyra („Błyskawica"), kpt. A. Flis („Maksym"), kpt. I. Borkowski („Wicek"); stan 1000 ludzi (VI 1944); m.in. udział w bitwie w lasach janowskich, lipskich i Puszczy Solskiej (10-23 VI). Brygada AL „Synowie Ziemi Mazowieckiej", działała VI 1944-1 1945 na pn. Mazowszu; dowódca mjr W. Marchoł („Mazur"); stan 300 ludzi; m.in. walki w rejonie Pokrytek (20 VIII) i Parciaków (25 X). Brygada (2) AL „Świt", działała VIII-X 1944 na Kielecczyźnie; dowódcy: kpt. T. Maj („Łokietek"), por. T. Łęcki („Orkan"); stan 300 łudzi; wiele akcji dywersji kol., udział w bitwach pod Gruszką (29 IX), w lasach siekierzyńskich (6 X). Brygada „Grunwald", zorganizowana II 1944 na Wołyniu z Polaków walczących w radz. oddziałach partyzanckich; stan 800 ludzi; dowódca mjr J. Sobiesiak „Maks", „Bronicz"); VII-VIII 1944 działała na Kielecczyźnie; stan 500 ludzi, m.in. udział w bitwie pod Daleszycami (3 VIII), działania dywersyjne. Brygada im. Jarosława Dąbrowskiego (XIII), jedna z międzynar. brygad walczących w hiszp. wojnie domowej 1936-39 po stronie republiki; powstała w VI 1937 z pol batalionu im. J. Dąbrowskiego; dowódca J. Strzelczyk; od 1938 w składzie 35 Dywizji (dowódca gen. K. Świerczewski); jej żołnierzy zwano dąbrowszczakami. Brygada im. T. Kościuszki, V-VII1944 działała w rejonie lasów parczewskich; dowódca mjr Cz. Klim; podlegała Pol. Sztabowi Partyzanckiemu; stan ok. 1 tys. ludzi. Brygada im. W. Wasilewskiej, zorganizowana IX~XI 1943 na Wołyniu w ramach radz. zgrupowania partyzanckiego gen. A. Fiodorowa; od IV-VIII 1944 działała na Lubelszczyźnie; dowódca kpt. S. Szelest; stan 300 ludzi; m.in. udział w bitwie w lasach janowskich i Puszczy Solskiej. Brygada Robotnicza Obrony Warszawy →Robotnicza Brygada Obrony Warszawy 1939. Brygada Spadochronowa, jednostka PSZ na Zachodzie; powstała 1941 w Szkocji, dowódca gen. S. Sosabowski; brała udział w operacji pod Arnhem (1944); straty S.B. — 23% jej stanu; po kapitulacji Niemiec w składzie wojsk okupacyjnych. Brygada Strzelców Karpackich, jednostka Armii PoL na Wschodzie; powstała 1940, dowódca gen. S. Kopański; brała

udział w obronie Tobruku, w bitwie pod Ghazalą (1941); 1942 włączona do 2 Korpusu Polskiego. Brygada Strzelców Podhalańskich, jednostka armii pol. we Francji; utworzona 1940, dowódca gen. Z. Szyszko-Bohusz; brała udział w bitwie pod Narwikiem 1940 i kampanii fr.-niem. 1940. Brygada Strzelców Polskich, jednostka wojsk, sformowana 1915/16 w Bobrujsku z resztek Legionu Puławskiego; 1917 przekształcona w Dyw. Strzelców Polskich. Brygada Świętokrzyska, jednostka NSZ (VIII 1944-I 1945), współdziałała z okupantem hitlerowskim; uczestniczyła w mordach bratobójczych (gł. przeciw AL i partyzantce radź.); wraz z armią niem. przeszła do Niemiec. brygadier: 1) →brygadzista; 2) daw. stopień wojsk, (pośredni między pułkownikiem a generałem); oficer tego stopnia; dowódca brygady. brygady międzynarodowe, bojowe oddziały ochotników (ok. 35 tys.) z 54 krajów walczące po stronie republiki w hiszp. wojnie domowej 1936-39; jednym z czołowych dowódców — gen. K. Świerczewski. brygadzista (brygadier), kierownik brygady roboczej, produkcyjnej itp. brygantyna, wojsk, kurtka skórzana z naszytymi płytkami metal., wkładana na kolczugę; używana w XIII-XV w. brygantyna (szkunerbryk), żegl. żaglowiec handl. dwumasztowy; przednie ożaglowanie rejowe, tylne — skośne, Bryggman [brüg-] ERIK, 1891-1955, architekt fiń.; przeszedł ewolucję od form klasycystycznych do funkcjonalizmu; budowle użyteczności pub!., domy mieszkalne. Brygitta (Brigit), mit. celt. bóstwo z rodu Tuatha De Danann; córka Dagdy; opiekunka poetów, lekarzy i kowali, również druidów. Brygosa malarz, V w. p.n.e., gr. anonimowy malarz waz garncarza Brygosa, działał w Atenach; styl czerwonofigurowy, żywy rysunek. bryja, potrawa ze śruty zbożowej, gotowana na gęstą masę; w dawnej Polsce potrawa w wilię Nowego Roku. bryk, książeczka zawierająca streszczenia lektury szkolnej, rozwiązania zadań mat., tłumaczenia tekstów obcych itp., używana przez uczniów nielegalnie; klucz. bryka (bryczka), pojazd konny 4-kołowy, odkryty, w wielu odmianach, używany w Polsce od XVIII w. do czasów obecnych. Brykczyński JÓZEF (pseud. Bywalski), 1797-1823, dziennikarz, związany z pismami B. Kicińskiego; tłumacz literatury poi. na język francuski. brykiet, zwięzłe skupienie np. miału węglowego, rudy, o kształcie regularnej bryły (np. cegły, kuli). brykietowanie, formowanie luźnych, drobnych ziarn, np. miału węglowego, w brykiety, najczęściej z dodatkiem lepiszcza palnego (np. smoły); zachodzi pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury w specjalnych prasach zw. brykieciarkami. brykla (brykiel), daw. listewka stal. lub fiszbinowa w gorsecie. Bryl JAN, 1885-1945, działacz lud.; 1926 współorganizator SCh; od 1931 w SL. Bryl JANKA, ur. 1917, prozaik białorus.; 1939 obrońca Gdyni i Wybrzeża; powieść W Zabłociu świta o przemianach na wsi kołchozowej; szkice o Polsce; przekłady literatury polskiej. brylant: 1) specjalny sposób szlifowania diamentów i in. przezroczystych kamieni szlachetnych, opracowany w XVII w.: kamień otrzymuje kształt podwójnego ostrosłupa ze ściętymi wierzchołkami; 2) potocznie diament tak oszlifowany. brylant, druk. stopień czcionki, równy 3 punktom typograficznym. brylantowa zieleń, syntet. barwnik zasadowy z grupy barwników trójarylometa-

nowych; stosowany niekiedy w farbiarstwie, także do wyrobu barwnych lakierów, jako środek antyseptyczny. brylantyna, środek kosmetyczny używany w celu usztywnienia i natłuszczenia włosów oraz nadania im połysku. Bryll ERNEST, ur. 1935, poeta, prozaik, dramaturg; sarkastyczna poezja nawiązująca do tradycji liryki obywatelskiej (zbiory Sztuka stosowana, Mazowsze), dramat poet. Rzecz listopadowa, proza o tematyce wiejskiej; Na szkle malowane. brylować, być przedmiotem podziwu; wyróżniać się, błyszczeć; popisywać się. bryła, figura trójwymiarowa (np. kula, sześcian). Bryła STEFAN, 1886-1943, inżynier bud., pionier spawalnictwa; prof. Polit. Lwowskiej i Warsz.; projektant-wielu konstrukcji, m.in. pierwszego w świecie mostu drogowego spawanego na rz. Słudwi (1927) i wieżowca „Prudential" w Warszawie (1932); zamordowany przez hitlerowców. bryłowy kąt →kąt. bryndza, miękki ser z niekwaszonego mleka owczego (czasem z dodatkiem krowiego), wytwarzany przez odwodnienie skrzepu, mielenie, solenie, ubijanie i dojrzewanie. Brynica, rz., pr. dopływ Czarnej Przemszy; dł. 59 km, dorzecze 518 km2; zbiornik retencyjny w Kozłowej Górze. Brynów, dzielnica przem.-mieszkaniowa w Katowicach. brystol, rodzaj białego kartonu (wielowarstwowego), sklejany, sztywny, odporny na ścieranie; używany jako papier rysunkowy, do wyrobu kart itp. bryt: 1) pas płótna żaglowego; 2) pas albo klin tkaniny wszywany w spódnice, płaszcze itp. brytan, silny, duży pies bojowy, wyhodowany w W. Brytanii, pochodzący od doga tybetańskiego; potocznie każdy duży i silny pies bojowy lub podwórzowy. Brytania, celt. nazwa Anglii (od zamieszkujących ją Brytów), od XVII w. (od 1707 — Wielka B.) stosowana na określenie zjednoczonych królestw Anglii i Szkocji. Brytanik, 41-55, syn ces. Klaudiusza i Mesaliny; usunięty przez Agrypinę Mł. od władzy; otruty przez Nerona. brytfanna, płaskie metal, naczynie kuchenne do pieczenia ciasta, mięsa itp. Brytowie, dawna celt. ludność zamieszkująca od VIII w. p.n.e. W. Brytyjskie; od V w. n.e. wypierani przez najazdy germańskie. Brytyjska Wspólnota Narodów →Wspólnota Narodów. Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego (British Indian Ocean Territory), kolonia bryt.; 78 km2, 2 tys. mieszk. (1969); utworzona 1965 z kilku grup wysp (Czagos, Aldabra, Farquhar, Desroches) na O. Indyjskim, byłych dependencji Mauritiusa i Seszeli, w celu wyzyskania ich na bazy wojsk. W. Brytanii i USA. Brytyjskie Wyspy (British Isles), grupa wysp w pn.-zach. Europie; 314,9 tys. km2, 58,2 mln mieszk. (1968); największe wyspy: W. Brytania, Irlandia, poza tym Hebrydy, Orkadv, Szetlandy, Man i in.; wchodzą w skład terytorium 2 państw: Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Irlandii Pn. oraz Irlandii. Brytyjskie Wyspy Dziewicze, 2kolonia bryt. w Ameryce Środk.; 153 km , 9 tys. mieszk. (1967), gł. Murzyni i Mulaci; adm. ośr. Road Town (na wyspie Tortola), uprawa trzciny cukrowej. Brytyjskie Wyspy Salomona, protektorat bryt. na Wyspach Salomona; 29,8 tys. km2, 150 tys. mieszk. (1969); stoi. Honiara; gł. wyspy: Guadalcanal, Malaita, San Cristo-bal, Nowa Georgia, Santa Isabel, Choiseul: eksport kopry i orzechów kokosowych, drewna, szylkretu. bryza, lokalny wiatr wiejący prostopadle do linii granicznej dwóch podłoży znacznie różniących się właściwościami termicznymi (np. ciepły ląd, chłodne mo-

144 bryzantyczność rze), zmieniający kierunek 2 razy w ciągu doby. bryzantyczność, chem. →kruszność. Bryzejda, wg Iliady ulubiona branka Achillesa; spór o nią między Achillesem i Agamemnonem rozpoczyna akcję Iliady. bryzgi chromosferyczne (flokuły), strumienie materii wyrzucane z chromosfery słonecznej na wys. do 10 000 km. bryzol (brizol), potrawa z polędwicy wołowej lub końskiej, pokrojonej w poprzek włókien na skośne płaty, pobitej i usmażonej; często podawany z pieczarkami. brzanka, bot. →tymotka, brzanki, zool. nazwa ponad 50 gat. ryb z rodziny karpiowatych; ok. 6 cm dł.; barwne; wody słodkie gł. Azji i Afryki; niektóre gat. akwariowe; b. zwana jest też brzana południowa. brzany (Barbus), ryby z rodziny karpiowatych; rzeki eur., azjat. i afryk.; w Polsce: b. pospolita (do 85 cm dl.) i b. południowa (do 28 cm dł.), zw. brzanką. brzechwa, tylna część pocisku (strzały, bomby), zapewniająca mu stabilizację podczas lotu w powietrzu. Brzechwa JAN (właśc. J. Lesman), 190066, poeta i satyryk; popularne liryczno-groteskowe utwory dla dzieci; wiersze nastrojowo-refleksyjne; powieść wspomnieniowo-autobiogr. Gdy owoc dojrzewa brzeczka, wodny roztwór składników wyekstrahowanych ze słodu piwowarskiego, uzyskany w procesie produkcji piwa podczas zacierania słodu (z dodatkiem lub bez dodatku chmielu). brzeczka garbarska, wodny roztwór garbników, używany do garbowania skór Brzeg, m. pow. w woj. opolskim, nad Odrą; 30,9 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszyn, (siewniki), elektrotechn., skórz. (garbarnia); węzeł kol.; renes. zamek piastowski (XVI w. — obecnie muzeum) z budynkiem bramnym ozdobionym popiersiami Piastów, liczne zabytki świeckie i sakralne (XIV-XVIII w.). — Prawa miejskie ok. 1250; od XIV w. stolica księstwa piastowskiego, jeden z gł. ośrodków handlu na Śląsku (targi na bydło pol.); w XVI-XVII w. ośrodek oświaty, drukarnia (m.in. druki pol.); podczas II wojny świat, zniszczony w 80%, odbudowany i rozbudowany. 1945 (6 II) wojska radz. 1 Frontu Ukr. rozbiły niem. załogę twierdzy (jedno z ważnych ogniw niem. obrony nad Odrą). Brzega WOJCIECH, 1872-1941, podhalański rzeźbiarz, dekorator i pisarz lud.; współzałożyciel Związku Górali i stow. ,,Polska Sztuka Podhalańska" i „Kilim"; stylizowane rzeźby drewn. w manierze lud., sprzęty, kilimy; szkice, obrazki dram. i gawędy (wybór Żywot górala poczciwego). brzegarka, obrabiarka do zrównywania i wygładzania brzegów fornirów i płyt drzewnych złożonych w paczki. Brzeg Dolny, m. w pow. wołowskim, woj. wrocławskim, nad Odrą; 10,9 tys. mieszk. (1970); wielkie zakłady chem. ,.Rokita"; stopień wodny z elektrownią na Odrze; prawa miejskie 1663 (do 1945) i 1954. W czasie II wojny świat, filie obozu koncentracyjnego Gross-Rosen (więźniów zmuszano do wyniszczającej pracy w zakładach chem. przy produkcji bojowych środków trujących). brzegowa linia, granica między basenem wodnym a lądem. brzegowce, zool. →manaty. brzegowe zagadnienie, mat. problem znalezienia funkcji spełniającej dane równanie różniczkowe oraz pewne warunki na brzegu rozważanego obszaru (tzw. warunki brzegowe). brzegówka, zool. →pobrzeżek. brzegówka (Riparia riparia), gat. jaskółki; dł. ok. 13 cm; szarobrązowa i biała; gniazda w norkach w urwistych brzegach; chroniona. brzeg zbioru, mat. zbiór wszystkich pur.-któw brzegowych rozważanego zbioru.

brzeska unia, 1596 zawarta na synodzie w Brześciu, mająca na celu podporządkowanie kościoła prawosł. na wsch. obszarach Rzeczypospolitej papiestwu; u.b. rozbiła społeczność prawosławną na unitów i dyzunitów. brzeski traktat pokojowy, zawarty 3 III 1918 w Brześciu między państwami centr. a Rosją Radz. na niekorzystnych dla niej warunkach; anulowany przez Rosję Radz. 13 XI 1918. Brzesko, m. pow. w woj. krak., nad Uszwicą; 8,9 tys. mieszk. (1968); browar „Okocim", fabryka opakowań blaszanych; prawa miejskie 1385. — Podczas okupacji hitlerowskiej B. straciło 1800 mieszkańców (ok. 50%). brzesko-lubelska operacja, 18 VII-28 VIII 1944, działania zaczepne wojsk radz. 1 Frontu Białorus, i 1 Armii WP, w wyniku których wyzwolone zostały tereny Polski na wsch. od Wisły. Brzeszcze, m. w pow. oświęcimskim, woj. krak.; 10,7 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam.j prawa miejskie 1962. — Podczas okupacji hitlerowskiej w kopalni węgla 1942-45 podobóz Oświęcimia; ośrodek ruchu oporu (m.in. pomoc więźniom Oświęcimia). brzeszczot →głownia. Brześć, m. obw. w Białoruś.SRR, port nad Bugiem; 122 tys. mieszk. (1970); duży węzeł kol. na granicy z Polską; przemysł spoż., włók., mat. budowlanych. Brześć Kujawski, m. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim, nad Zgłowiączką; 4.6 tys. mieszk. (1968); cukrownia. — archeol. Ślady osadnictwa z okresu neolitu, brązu i żelaza; cmentarzysko szkieletowe i osada kultury prapol. (wczesne średnio wiecze). — Siedziba książąt kujawskich; prawa miejskie przed 1250; miejsce ukła dów z Krzyżakami, m.in. pokoju 1435. W 1939 hitlerowcy rozstrzelali 39 działa czy komunist. i robotn.; 1939-45 zginęło ok. 1400 mieszkańców. Brzetysław I, ok. 1012-55, książę czes. od 1035; 1038 łupieska wyprawa na Polskę, zajęcie Śląska (zwrócił za cenę trybutu). Brzezinka (Oświęcim-Brzezinka) →Oświęcim. Brzezinki, w. w pow. kluczborskim, woj. opolskim; późnogot. kościół drewn. (XVI, XVII w.), got. tryptyk, barok, polichromie (XVII, XVIII w.). Brzeziny, m. pow. w woj. łódzkim; 8.7 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu odzieżowego. — Prawa miejskie przed 1327; w XVI w. jeden z gł. ośrodków sukiennictwa pol., ośrodek ruchu reformacyjnego; podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 8,5 tys. mieszkańców B. (50%) i powiatu; zniszczone w 60%, od budowane. Brzeziny Śląskie, m. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 8,1 tys. mieszk. (1968); zakłady górn.-hutn. cynku i ołowiu; "prawa miejskie 1951. — W 1939 udział byłych powstańców śląskich i harcerzy w obronie kopalni. Brzeziny Wielkie, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; zakłady górn.-hutn. „Sabinów". Brzeziński FRANCISZEK, 1867-1944, kompozytor i krytyk muz.; utwory fortepianowe, kameralne. Brzeziński JÓZEF, 1862-1939, biolog, ogrodnik, działacz oświat.; prof. Uniw. Jag.; red. „Ogrodnictwa"; liczne prace nauk. i popularyzatorskie; Uprawa warzyw. Brzeziński MIECZYSŁAW, 1858-1911, przyrodnik, działacz społ.-oświat.; inicjator wydawania publikacji przyrodn. dla ludu, autor licznych artykułów i ok. 40 książek; czołowy działacz Pol. Macierzy Szkolnej; więziony przez władze carskie. Brzeziński STEFAN JULIAN, 1879-1963, działacz lud. i oświat.; organizator pierwszych tajnych kół oświat, w zaborze ros.; jeden z założycieli PZL; 1921-23 czł. Rady Nacz. PSL-„Piast".

Brzeziński WACŁAW, ur. 1900, prawnik; prof. uniw. w Toruniu, następnie Uniw. Jag.; prace z prawa administracyjnego. Brzeźnica Nowa, w. w pow. pajęczańskim, woj. łódzkim; w XIII w.-1870 miasto. Brzeżany, m. w Ukr.SRR (obw. tarnopolski); 9,3 tys. mieszk. (1959); przemysł mat. bud., spożywczy. Brzeżański AUGUSTYN, 1789-1855, pułkownik; uczestnik powstań 1830-31, 1848 (podpisał kapitulację oddziałów powstańczych) . brzęczak porzeczkowy (Nematus ribesii), pospolita w Polsce błonkówka z rodziny pilarzy; larwa objada liście porzeczki i agrestu; szkodnik. brzęczka (Locustella luscinioides), ptak nadwodny z rzędu wróblowatych; dł. ok. 13 cm; rdzawobrązowa, spód biały; owadożerna; Eurazja, Afryka; chroniona. brzęczyk, urządzenie używane gł. w telefonii do wytwarzania sygnałów kontrolnych; niekiedy stosowany również jako sygnalizator akustyczny zamiast dzwonka. brzęk, bot. →brekinia. Brzękowski JAN, ur. 1903, poeta, prozaik, teoretyk sztuki; współtwórca Awangardy Krak., od 1928 we Francji; zbiory wierszy, powieści; studia i szkice (Poezja integralna, Wyobraźnia wyzwolona), wspomnienia (W Krakowie i w Paryżu). Brzoska ZBIGNIEW, ur. 1916, mechanik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z wytrzymałości materiałów, zwł. kształtowania lekkich wytrzymałych ustrojów cienkościennych (lotn., samoch. itp.). brzoskwinia (Persica), niewysokie drzewo owocowe z rodziny różowatych, pochodzenia chin.; w cieplejszych strefach klimatu umiarkowanego uprawia się odmiany b. zwyczajnej (P. vulgaris); owoce żółte, omszone, z rumieńcem, soczyste; deserowe i na przetwory. brzost (wiąz górski, Ulmus montana), gat. wiązu, do 40 m wys.; rośnie w wilgotnych lasach mieszanych po regiel dolny; wiele odmian uprawianych jako ozdobne. Brzostowska JANINA, ur. 1907, poetka, tłumaczka; związana z grupą „Czartak"; zbiory wierszy (Erotyki, Zanim noc), powieść Bezrobotni Warszawy, przekłady z peezji antycznej (Safona). Brzostowski PAWEŁ KSAWERY, 1739-1827, kanonik wileński, pisarz w. litew.; inicjator zamiany pańszczyzny na czynsz (dobra jego zw. pawłowską rzeczpospolitą). brzoza (Betula), drzewo lub krzew strefy zimnej i umiarkowanej; w Polsce pospolite b. brodawkowata i b. omszona, o białej korze i drewnie cenionym w meblarstwie; z kory garbnik i dziegieć, sok z pnia oraz liście leczn.; b. ojcowska — chroniona; b. karpacka — w górach; b. karłowata — typowa dla tundry. Brzoza ANATOL, ur. 1917, ekonomista rolny; prof. SGGW i Instytutu Ekonomiki Rolnej w Warszawie, czł. PAN; 1965-66 przewodn. Kom. Rolnego Eur. Komisji Gosp. ONZ. Brzoza JAN (właśc. Józef Worobiec), ur. 1900, pisarz; związany z grupą „Przedmieście"; powieści społ. (Dzieci, Poniewierka), opowieści hist.-biogr., wspomnienia. brzoza brodawkowata (Betula verrucosa), drzewo do 20 m wys., o gałązkach z brodawkami; domieszka w borach i lasach na całym niżu i w reglu dolnym; w parkach sadzone odmiany ozdobne, np. zwisła, stożkowa. brzoza omszona (Betula pubescens), drzewo lub krzew o gałązkach za młodu omszonych; pospolita na wilgotnych siedliskach leśnych i torfowiskach. brzozowate (Betulaceae), rodzina drzew i krzewów jednopiennych z klasy dwuliściennych; kwiaty niepozorne, wiatro-pylne, kwiatostany w postaci kotek; drewno gat. z rodzaju grab, brzoza i olsza cenione w przemyśle.

Buczkowski 145 Brzozowiee-Kamień, m. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim, nad Brynicą; 7,6 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1962. Brzozowski JAROSŁAW, 1911-69, reżyser; filmy dokumentalne (Wieliczka), o sztuce (Tadeusz Kulisiewicz) i krajoznawcze. Brzozowski KAROL, 1821-1904, poeta; działacz emigr. w Turcji (1855-83); 1880 wicekonsul hiszp. w Syrii; romant. poematy, liryki i dramaty, z motywami i metaforyką orientalną; bibl. parafrazy. Brzozowski STANISŁAW (pseud. Adam Czepiel), 1878-1911, teoretyk kultury, krytyk lit., filozof, pisarz; rzecznik tezy o społ. charakterze dzieła sztuki; Legenda Młodej Polski, Kultura i życie, Idee; powieści Płomienie, Sam wśród ludzi. Brzozowski TADEUSZ, ur. 1918, malarz; czł. Grupy Krakowskiej II; docent PWSSP w Poznaniu; przedstawiciel abstrakcyjnego surrealizmu. Brzozowski Korab STANISŁAW, 1875(?)1901, brat Wincentego, poeta modernist.; tomik Nim serce ucichło; tłumacz fr. symbolistów. Brzozowski Korab WINCENTY, 18741941, brat Stanisława, poeta; symbolista; tom poezji Dusza mówiąca; pisał też w języku fr.; tłumacz (P. Verlaine, J. Moreas, M. Schwob). brzozowy grzyb (podbrzeźniak, koźlarz babka, Leccinum scabrum), grzyb jadalny, o trzonie białym, szorstkim, kapeluszu brązowym; pospolity w całej Polsce w wilgotnych zagajnikach brzozowych. Brzozów, m. pow. w woj. rzeszowskim, nadStobnicą; 4,6 tys. mieszk. (1968); przemysł chem.; barok, klasztor misjonarzy z kościołem (XVII/XVIII w., przebudowany XIX/XX w.); prawa miejskie przed 1413. — W okresie międzywoj. silny ośrodek ruchu chłopskiego (1937 — strajki); podczas okupacji hitlerowskiej straty mieszkańców wyniosły kilkaset osób. Brzozówka, rz., 1. dopływ Biebrzy; dł. 61 km, dorzecze 710 km2. Brzóska STANISŁAW, 1834-65, ksiądz, dowódca partyzancki w powstaniu 1863, mianowany generałem i naczelnym kapelanem; na czele oddziału złożonego w większości z chłopów walczył na Podlasiu do grudnia 1864; ujęty przez Rosjan i stracony. brzuchonogi →ślimaki. brzuchorzęski {Gastrotricha), gromada obleńców; ok. 200 gat. o ciele wydłużonym, do 1,5 mm dł.; na stronie brzusznej nabłonek rzęskowy (narząd ruchu); słodkowodne i morskie. brzydota, filoz. wartościująca ujemnie kategoria estet.; przeciwieństwo piękna; rezultat naruszenia przyjętych kanonów piękna. brzytwodzioby (Rynchopidae), rodzina ptaków z rzędu mew-siewek; 5 gat.; żywią się zwierzętami wodnymi; Ameryka, Afryka, Azja. BS (British Standard), bryt. norma przem., zatwierdzana przez Bryt. Komitet Normalizacyjny, publikowana w postaci krótkiego streszczenia. B.Sc.→Bachelor of Science. BTA →Byłgarska Telegrafna Agencija. B.T.U. [bi: ti: ju:] (British Thermal Unit), jednostka ilości ciepła stosowana w W. Brytanii; 1 B.T.U. = 1055 J (dżuli). bu., symbol jednostki buszel. Buache [büasz] PHILIPPE, 1700-73, fr. geograf i kartograf; pierwszy kartograf, który próbował wprowadzić na mapę izobaty (mapa kanału La Manche). Bu Arfa (Bou Arfa), ośr. eksploatacji rud manganu we wsch. Maroku; 8 tys. mieszk. (1960). Bubastis, w. w Dolnym Egipcie; staroż. ośr. kultu bogini Bastet; stol. Egiptu w X-VIII w. p.n.e.; ruiny świątyń i nekropoli. Buber MARTIN, 1878-1965, filozof izrael.; badacz dziejów chasydyzmu, publicysta syjonistyczny.

buble, potocznie towary (zwł. odzież) niepokupne, niemodne, wybrakowane, zalegające półki sklepowe. Bubnoff SERGE VON, 1888-1957, geolog niem., pochodzenia ros.; prof. m.in. uniw. w Berlinie; prace nad ogólnymi zagadnieniami geologii (zwł. tektoniki); autor syntet. dzieła o geologii Europy. Bubnow ALEKSANDR P„ 1908-64, malarz radź.; tematyka hist. (Ranek na Kulikowym polu) i rodzajowa, ilustracje. Bubnow ANDRIEJ S., 1883-1940, radz. działacz partyjny i państw.; 1917 czł. Biura Polit. KG SDPRR(b) i sztabu kierującego powstaniem zbrojnym; 1924-29 szef Zarządu Polit. Armii Czerwonej, 1929-37 komisarz lud. oświaty Ros.FSRR. Bubnow IWAN G., 1872-1919, ros. konstruktor okrętowy; prof. polit. w Petersburgu; współtwórca mechaniki konstrukcji okrętowych; zbudował pierwszy w Rosji bojowy okręt podwodny „Delfin" (190204); konstruktor okrętów podwodnych „Bars". Bubnowyj walet [ros., 'walet karowy'], ros. ugrupowanie artyst., zał. 1910 w Moskwie, skupiające awangardowych malarzy i rzeźbiarzy; organizowało wystawy, w których udział brali również wybitni artyści zagr. (m.in. F. Leger, P. Picasso). Bucaramanga [buka-], m. w pn. Kolumbii, u podnóży Andów, ośrodek adm. dep. Santander; 286 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., cementowy; ośr. handlowy. bucchero [bukke-]: 1) gliniane wazy o błyszczącej polewie, wyrabiane w Portugalii w XVII w.; 2) b. nero, naczynie z czarnej gliny produkowane w warsztatach etruskich w VII-V w. p.n.e. Bucefał, ulubiony koń Aleksandra W.; w miejscu, gdzie padł w Pendżabie, Aleksander zbudował m. Bukefala. Buch LEOPOLD VON, 1774-1853, niem. geolog i podróżnik; czł. Akad. Nauk w Petersburgu i fr. Akad. Nauk; jeden z gł. przedstawicieli plutonizmu i katastrofizmu. buchalteria, dawna nazwa księgowości. Buchanan [bjukąnan] GEORGE, 1506-82, humanista szkoc; pisarz rel. i polit., propagator protestantyzmu; traktat o władzy król. De jure regni. Buchanan [bjukänən] GEORGE WILLIAM, 1854-1924, dyplomata bryt.; 1910-17 ambasador w Rosji; zwolennik interwencji wojsk, przeciw Rosji Radzieckiej. Buchanan [bjuänən] JAMES, 1791-1868, prezydent Stanów Zjedn. 1857-61; polityk konserwatywnego odłamu Partii Demokr.; rzecznik utrzymania niewolnictwa, nie przeciwdziałał secesji. Buchanan [bjukänən] (dawniej Grand Bassa), m. i port w Liberii, nad O. Atlantyckim; 12 tys. mieszk. (1966); zakład wzbogacania rud żelaza. Buchara, m. obw. w Uzb.SRR, w dolinie rz. Zerawszan; 112 tys. mieszk. (1970); pizemysł futrzarski (karakuły), jedwabn., spoż.; cytadela (X w., odbudowana w XII i XIII w.), wewnątrz pałac emira Buchary i Meczet Piątkowy (XII w.); Wielki Meczet z minaretem (XI w.), medresa Mir Arab (XVI w.), mauzoleum Ismaila Samanidy; w pobliżu B. wydobycie gazu ziemnego. Buchari, al-, 810-870, teolog muzułm. pochodzenia irańskiego, znawca tradycji islamu, autor zbioru hadisów stanowiącego uzupełnienie Koranu. Bucharin NIKOŁAJ I., 1888-1938, działacz ros. i międzynar. ruchu robotn., ekonomista; 1917-26 czł. Biura Polit. KC WKP(h), 1926-29 przewodn. Międzynarodówki Komunistycznej, 1929 usunięty ze stanowisk państw, i partyjnych za działalność frakcyjną, 1938 osądzony za udział w tzw. bloku prawicowo-trockistowskim, stracony. Bucharska Ludowa Republika Radziecka, państwo w Azji Środk. powstałe 1920 w wyniku powstania lud., wspieranego przez Armię Czerwoną; stolica — Stara Buchara; od 1924 w granicach Uzb.SRR.

bucharski chanat, państwo w Azji Środk w XVI-pocz. XX w. (początkowo pod władzą Uzbeków, od XVIII w. dynastia miejscowa), ze stol. w Bucharze; 1920 obalenie emira i ogłoszenie Bucharskiej Lud. Republiki Radź. (obecnie w Uzb.SRR). Buchenwald (miejscowość w pd. części NRD, k. Weimaru), III 1937-IV 1945 hitlerowski obóz koncentracyjny; przeszło przez niego 240 tys. więźniów różnej narodowości, zginęło 55 tys. Bücher [büśər] KARL, 1847-1930, ekonomista niem.; prof. uniw. w Dorpacie, Bazylei i Lipsku; przedstawiciel młodszej szkoły historycznej. Buchholz EUGENIUSZ, 1865-1928, poi. księgarz wydawca, publicysta; księgarnia w Barczewie, potem w Olsztynie (też drukarnie); wydawca poi. kalendarzy, „Nowin Warmińskich", tłumacz dzieł poi. na język niem.; współpracownik „Gazety Olsztyńskiej". Buchholz [-holc] HEINRICH LUDWIG, 1740-?, dyplomata prus., poseł w Polsce; przeprowadził ratyfikację II rozbioru Polski. Buchner EDUARD, 1860-1917, chemik niem.; prace nad związkami cyklicznymi, fermentacją, odkrył zymazę; nagr. Nobla. Büchner [bürś-] GEORC!, 1813-37, niem. diamatopisarz i działacz rewol.-demokr.; wróg romant. idealizmu; prekursor dramatu XX w.; Woyzeck. Büchner [bü:ś-] LUDWIG, 1824-99, filozof niem., lekarz; zwolennik mechanistycznego materializmu i społ. darwinizmu. buchta, pieczywo ze słodkiego ciasta drożdżowego w kształcie kul wielkości jabłka, nadziewanego masą makową, serową itp., podawane z sosem waniliowym. buchta (buchtowisko), Iow. miejsce zryte przez dziki poszukujące żeru. Buchwitz [-wyc] OTTO, 1879-1964, działacz niem. ruchu robotn., polityk NRD; od 1898 czł. SPD, od 1933 na emigracji; od 1946 czł. KC SED; międzynar. nagr. Leninowska. Buck [bak] PEARL, ur. 1892, pisarka araer.; liczne powieści poświęcone Chinom (Błogosławiona ziemia, Synowie, Matka); nagr. Nobla. Buck [bak] TIMOTHY, ur. 1891, kanad. działacz robotn.; Anglik, od 1910 w Kanadzie; czł. KP Kanady; więziony 1931-34; 1943 reorganizator Postępowej Partii Pracy; od 1959 przewodn. KP Kanady. Buckle [bakl] HENRY THOMAS, 1821-62, ang. historyk kultury i cywilizacji; przedstawiciel kierunku pozytywistycznego; Historia cywilizacji w Anglii. buckskin [baksikyn], wełn. tkanina ubraniowa, najczęściej z przędzy zgrzebnej, spilśniana i lekko drapana. Bucov [bukow] EMILIAN, ur. 1909, pisarz rum.; poezje rewol. i opiewające przemiany społ.; sztuka teatralna. bucz →racznik. buczacki traktat, 1672 traktat zawarty w Buczaczu, w którym Polska odstępowała Turkom Podole i część Ukrainy oraz godziła się na płacenie haraczu; sejm odmówił ratyfikacji traktatu. Buczacz, m. w Ukr.SRR (obw. tarnopolski); 8,1 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., mat. budowlanych. buczek, sygnalizator akustyczny, w którym źródłem dźwięku jest membrana pobudzana do drgań przez elektromagnes. Buczek MARIAN, 1896-1939, działacz ruchu robotn.; od 1916 w PPS, potem czł. KPP; za działalność polit. więziony 16 lat; zginął w walce z hitlerowcami pod Ożarowem. Buczkowski LEONARD, 1900-67, reżyser film.; twórca pierwszego po II wojnie świat, filmu pol. Zakazane piosenki; komedie film. (Skarb, Marysia i Napoleon). Buczkowski LEOPOLD, ur. 1905, prozaik i grafik; powieści o losach ludności Podola i Wołynia w czasie okupacji hitlerowskiej (Czarny potok, Dorycki krużganek, Pierwsza świetność).

146 Buczkowski Buczkowski STEFAN, ur. 1903, prawnik, ekonomista, specjalista w dziedzinie prawa cyw.; prof. UMCS. Buczkowski-Ruth MARIAN, ur. 1910, brat Leopolda, pisarz; powieści psychol. i obyczajowe {Tragiczne pokolenie, Przypadki i dzieje), opowiadania. Buczkówna MIECZYSŁAWA, ur. 1924, poetka; liryka refleksyjna, utwory dla dzieci. Buczma AMWROSIJ, 1891-1957, ukr. aktor, reżyser; 1920 współorganizator Teatru im. I. Franki w Kijowie; kilkaset ról teatr, i film., gł. psychologicznych. buczyna, las bukowy; np. b. karpacka z domieszką jodły, czasem świerka i jaworu; b. pomorska zwykle bez domieszek; także nazwa drewna bukowego. Buczynowa Przełęcz, przełęcz w Tatrach Wysokich, między Buczynowymi Turniami: Wielką i Małą; wys. 2127 m. Buczynowe Turnie, grupa turni w Tatrach Wysokich, na pn.-wsch. od Swinicy; wys. do 2182 m (Wielka B.T.). Buczyński ŁADYSŁAW (pseud. Kazik Dębiak), 1919-43, działacz młodzieżowego ruchu socjalist.; 1942 czł. PPR i Grupy Specjalnej Sztabu Gł. GL; zginął w walce. Buda, zach. część Budapesztu, na prawym brzegu Dunaju. Budafok [budo-], dzielnica Budapesztu, na prawym brzegu Dunaju; przemysł winiarski, słynne piwnice win. Budai-Deleanu [-aj delja-] IOAN, ok. 1760-1820, pisarz rum.; twórca pierwszego rum. eposu heroikomicznego; utwory satyryczne. Budapeszt (Budapest), stoi. Węgier, port nad Dunajem; 2,0 min mieszk. (1968); największy ośr. przem. i handl. kraju; ośr. turyst. o znaczeniu międzynar., znane uzdrowisko (cieplice); ośr. kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk); muzea; zamek król. (XIII, XVIII, XIX w.), barok, kościoły, budowle z XIX w. (parlament). budapeszteńska operacja, 29 X 1944-17 II 1945, działania wojsk radź. 2 i 3 Frontu Ukr. przeciw silnemu zgrupowaniu wojsk niem. i węg., w wyniku których wyzwolono Budapeszt. Budavár [budowa :r], najstarsza dzielnica Budapesztu, na prawym brzegu Dunaju; Stare Miasto i Zamek Królewski. Budda (właśc. Siddhartha Gautama), ok. 560-480 p.n.e., książę Śiakjów, asceta i filozof, twórca buddyzmu; zasady swej nauki głosił na terenie Indii; liczne posągi w całej Azji Pd.-Wschodniej. Buddensieg [budənzi:k] HERMANN, ur. 1903, pisarz niem. (NRF); tłumacz (Pan Tadeusz) i propagator literatury poi. w krajach niemieckojęzycznych; red. pisma „Mickiewicz-Blätter". buddyzm, religia ind. pochodząca od Buddy; przez przestrzeganie cnoty, prawa moralnego zmierza do wyzwolenia ducha z więzów materii i przejścia w ostatecznym stadium oczyszczenia (wędrówka dusz) do nirwany; b. nie uznaje bóstw i systemu kast; największy zasięg b. w Indiach w III w. p.n.e.; obecnie ma najwięcej wyznawców na Cejlonie, w Tybecie, na Płw. Indochińskim i częściowo w Chinach. Budé [büdy], (Budaeus) GUILLAUME, 1467-1540. fr. humanista, filolog; sekretarz Ludwika XII. Budhaswamin, ok. VIII-IX w., pisarz sanskr.; autor częściowo zachowanego zbioru opowieści, opartego na sławnym zaginionym zbiorze Brihatkatha. Budionny SIEMION M., ur. 1883, marszałek Związku Radz.; 1919-21 dowódca 1 Armii Koinei: w czasie II wojny świat, m.in. dowódca kilku frontów. budka (kapotka), kobiece nakrycie głowy, z tyłu jak czepiec, z szerokim sterczącym rondem z przodu, przywiązane wstążkami pod brodą, noszone w XIX w. budleja (omżyn, Buddleia), ozdobna (gruntowa) roślina zielna, krzew lub drzewo; kwiaty drobne, pachnące, w dekoracyjnych kwiatostanach.

Budnikow PIOTR P., ur. 1885, chemik radź.; prof. m.in. Moskiewskiego Chemiczno-Technologicznego Instytutu, czł. AN ZSRR, PAN; gł. prace z termochemii, mat. ogniotrwałych, cementów. Budny SZYMON, ok. 1530-93, ideolog braci pol, ich przywódca na Litwie; w poglądach społ. umiarkowany, głosił radykalne tezy rel.; pol. przekłady Biblii. budowa okrętów, ogólna nazwa specjalności inżynierskiej zajmującej się teorią projektowania i wytwarzaniem statków wodnych. budowla, trwale połączone z gruntem dzieło rąk ludzkich, np. budynek (b. nadziemna), droga (b. naziemna), tunel (b. podziemna); b. dzielą się też na: wodne i lądowe. budowlana ceramika, materiały bud. otrzymane przez wypalanie masy, której gł. składnikiem jest glina; do c.b. należą: cegły, dachówki, kafle, klinkier, płytki okładzinowe, sączki (dreny) itp. budowlana inspekcja, państw, lub samorządowy organ wykonawczy nadzorujący działalność bud., wydający zezwolenia na roboty bud., zatwierdzający projekty bud. i kontrolujący przebieg robót. budowlana konstrukcja, nośne elementy lub ich zespoły tworzące budowlę; mogą to być np.: płyty, belki, ściany, słupy, ramy, szkielety; w zależności od rodzaju materiału — drewn., stal, itp. budowlane maszyny, maszyny służące do wykonywania robót bud. oraz do przygotowywania, produkcji i transportu materiałów budowlanych. budowlane materiały, materiały, z których się wykonuje budowle. budowlane prawo, przepisy regulujące projektowanie, wznoszenie, rozbiórkę i utrzymanie obiektów bud.; w PRL reguluje p.b. ustawa z 1961. budowlane roboty, całokształt robót składających się na wykonanie budowli. budowlane uprawnienie, decyzja organu nadzoru bud. stwierdzająca posiadanie przez daną osobę kwalifikacji wymaganych do prowadzenia robót budowlanych. „Budowlani", federacja klubów sport, przy Związku Zaw. Pracowników Budownictwa i Przemysłu Maszyn Budowlanych; powstała 1946. budowlany moduł, ustalona jednostka miary będąca podstawą określania wymiarów (jako jej wielokrotności) materiałów i elementów bud. oraz całych budowli; w Polsce m.b. wynosi 10 cm (dla budowli montowanych z prefabrykatów — 30 cm). budowlany nadzór, w PRL działalność odpowiednich organów terenowych rad nar. sprawujących funkcje inspekcji bud.; polega na: wydawaniu zezwoleń na roboty bud., zatwierdzaniu projektów, kontrolowaniu robót oraz czuwaniu nad przestrzeganiem innych przepisów prawa budowlanego. budowli montaż, składanie budowli np. budynków, z gotowych elementów prefabrykowanych, wykonanych w zakładzie przem. lub na placu budowy, przy użyciu dźwigów. budownictwo, dział gospodarki zajmujący się wznoszeniem budowli, a także technika ich wznoszenia i konserwacji oraz związane z nią umiejętności; rozróżnia się b. lądowe — nadziemne (np. budynki), naziemne (np. drogi) i podziemne (np. tunele), oraz wodne (np. porty, zapory). Budowniczych Polski Ludowej Order, najwyższe pol. odznaczenie państw., ustanowione 1949; nadawane wyłącznie obywatelom pol., także zespołom jednostek, miastom, zakładom pracy, za wybitne zasługi w budownictwie Polski Ludowej. Budrewicz OLGIERD, ur. 1923, dziennikarz, publicysta; reportaże z podróży po wielu krajach świata, publikowane gł. w „Przekroju"; Bedeker warszawski, Sagi warszawskie. Budryk WTTOLD, 1891-1958, specjalista

w dziedzinie górnictwa; prof. AGH, czł. PAN; prace poświęcone mechanice górotworu, technice bezpieczeństwa pracy w górnictwie, eksploatacji złóż, przewietrzaniu kopalni, wzbogacaniu węgla i rud. budrysówka, długa kurtka z kapturem na głowę, uszyta zwykle z grubego materiału, mająca charakter sportowy. buduar, niewielki, wytwornie urządzony pokój kobiecy służący do wypoczynku; poiawił się we Francji w pocz. XVIII w. Budva, słynne kąpielisko i ośr. turystwypoczynkowy w Jugosławii (Czarnogóra), nad M. Adriatyckim; 1 tys. mieszk. (1965). Budych JAN, 1885-1945, przywódca ludności pol. Babimojszczyzny; czł. Rady Naczelnej ZPwN; zginął w Sachsenhausen. budynek, budowla jedno- lub wielokondygnacjowa odgradzająca pewną przestrzeń, użytkowaną przez człowieka, od wpływów zewn., zwł. atmosferycznych. budynków przemieszczanie, przetaczanie całych budynów z miejsca ich pierwotnego posadowienia na inne, zaopatrzone w uprzednio wykonany fundament. budyń, deserowa, zazwyczaj słodka potrawa, sporządzana z różnego rodzaju mąki lub manny, ryżu, sago, z dodatkiem jaj, mleka, masła, cukru, czasem owoców. Budziński STANISŁAW (pseud. Bolesław Wiktor), 1824-95, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa karnego; krytyk lit. i tłumacz. Budziszyn (Bautzen, łużyckie Budyšin), m. w pd.-wsch. części NRD, nad Sprewą; 44 tys. mieszk. (1968);, przemysł metal., środków transportu, elektrotechn.; ośr. kult. Łużyczan; got. kościoły, m.in. katedra z XIII-XV w., fragmenty obwarowań miejskich (XV-XVII w.), zamek (XV w.), barok, ratusz (XVIII w.), stare domy. 1018 pokój między Bolesławem Chrobrym a ces. Henrykiem II, przyznający Polsce Milsko i Łużyce i potwierdzający jej niezależność; 1945 (21-27 IV) pod B. 2 Armia WP (dowódca gen. K. Swierczewski) toczyła b. ciężkie walki i 8 V zdobyła miasto. Budzyk KAZIMIERZ, 1911-64, historyk i teoretyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; prace z zakresu stylistyki, wersyfikacji oraz literatury staropolskiej. Budzyńska-Tylicka JUSTYNA, 1876-1936, działaczka PPS, lekarz; 1931-34 czł. Rady Nacz. PPS; czł. egzekutywy Socjalist. Międzynarodówki Kobiet. Budzyński MICHAŁ, 1811-64, publicysta, poeta, działacz emigr.; uczestnik powstania 1830-31; przedstawiciel A. Czartoryskiego w Turcji i Włoszech; autor pamiętników, tłumacz Byrona i Schillera. Budzyński STANISŁAW (pseud. Tradycja, Marian Ziemniak i in.)s 1894-1937, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL, potem KPP i KP(b) Białorusi; uczestnik rewolucji październikowej;, przewadn. Żołnierskiej Sekcji Moskiewskiej Rady Delegatów. Budzyński WINCENTY (pseud. Paul de Saint Vincent), 1815-66, pisarz; od 1836 na emigracji; powieści hist.; prace o literaturze pol. w prasie francuskiej. budżet, zestawienie dochodów i wydatków na przyszły okres. budżet państwowy, zestawienie planowanych dochodów i wydatków państwa, zatwierdzane przez organ władzy państw., z reguły organ przedstawicielski; w PRL podstawowy plan finans. państwa uchwalany w formie ustawy na 1 rok; składa się z budżetu centr. (dochody i wydatki nacz. organów władzy i administracji państw.) i budżetów terenowych (budżety rad nar.). budżet rodzinny, zestawienie pieniężnych oraz niepieniężnych przychodów i rozchodów rodziny. ue Buenaventura [b naben-], m. w zach. Kolumbii, nad O. Spokojnym; 112 tys. mieszk. (1968); przemysł chem.; port handl. i rybacki.

bukiew 147 Buenos Aires [buenos aires], jezioro w Chile i Argentynie, w Andach Patagońskich, na wys. 217 m; pow. 2,1 tys. km2. Buenos Aires [buenos aires], prowincja w środk.-wsch. Argentynie, nad O. Atlantyckim, we wsch. części Pampy; 307,6 tys. km2 , 7,9 min mieszk. (1968); stol. La Plata; gł. region roln. kraju; uprawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła, owiec; rozwinięty przemysł. Buenos Aires, stol. Argentyny, nad La Platą; 8,0 min mieszk. — zespół miejski (1968); największe m. w Ameryce Łac. i na pd. półkuli; gł. port kraju; jeden z gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.) Ameryki Łac; muzea; katedra, liczne zabytkowe budowle i kościoły (gł. z XVIII w.), teatr-opera (XIX w.). Buergera choroba, przewlekłe schorzenie głównie u mężczyzn, polegające na powstawaniu skrzeplin w żyłach i tętnicach gł. kończyn dolnych, co powoduje zaczo-powanie naczyń i zgorzel. Buero Vallejo [b. baljecho] ANTONIO, ur. 1916, dramatopisarz hiszp.; dramaty często o tematyce współcz., z widocznymi wpływami egzystencjalizmu. Bufarik, m. w pn. Algierii; 33 tys. mieszk. (1966); ośr. urodzajnego regionu roln.; przemysł spożywczy. bufet: 1) miejsce sprzedaży przekąsek, napojów, słodyczy itp. (np. w teatrach, na dworcach); 2) lada w restauracji, kawiarni itp.; 3) kredens; stół zastawiony przekąskami i napojami; pomieszczenie z takimi stołami na przyjęciu, raucie. Buffalo [bafəlou], m. w USA (Nowy Jork), port nad jez. Erie; 458 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,3 min (1966); duży ośr. przem. (gł. hutnictwo żel., przemysł lotn., samoch., elektrotechn., maszyn.); uniwersytet; duże skupisko Polonii; muzeum; kościoły (XIX w.), gmachy użyteczności publ. (XIX i XX w.). Buffet [büfe] BERNARD, ur. 1928, fr. malarz i grafik; kompozycje figuralne, pejzaże, martwe natury odznaczające się ekspresjonistyczną formą i nastrojem pesymizmu. buffeting [bafytynl, lotn. →trzepotanie. buffo [wł.], określenie męskich ról komicznych w operze, np. bas b. Buffon [büfą] GEORGES LECLERC DE, 1707-88, fr. przyrodnik i filozof; czł. fr. Akad. Nauk; jako współautor wielotomowego dzieła Histoire naturelle..., dokonał próby przedstawienia pełnego obrazu całej przyrody; autor hipotezy kosmogonicznej; przyjmował ograniczoną zmienność gatunków. bufon: 1) pretensjonalny blagier; zarozumialec, pyszałek; 2) daw. lichy komik; błazen, klown. bufonada (bufoneria), popisywanie się, przechwalanie się, zgrywanie się; efekciarstwo. bufor, przestarzała nazwa zderzaka pojazdu szynowego. buforowy roztwór (bufor), roztwór o stałym stężeniu jonów wodorowych (stałym pH), niezależnie od rozcieńczania i dodawania do niego niewielkich ilości mocnego kwasu lub zasady; r.b. są roztwory słabych kwasów i ich soli z mocnymi zasadami (np. kwas octowy z octanem sodowym). Bug, rz., 1. dopływ Narwi; źródła w Ukr. SRR; dł. 776 2km (w Polsce 587 km), dorzecze 3928 km ; gł. dopływy: Huczwa, Muchawiec, Krzna, Liwiec; żeglowny 587 km; łączy się z rz. Prypeć Kanałem DnieprBug; na odcinku Hołubie-Niemirów (364 km) stanowi granicę z ZSRR. Buga KAZIMIERAS, 1879-1924, językoznawca litew.; prof. uniw. w Permie, Tomsku, Kownie; badacz języków bałtyckich; autor słownika języka litewskiego. Buga, m. w środk. Kolumbii, w dolinie rz. Cauca; 85 tys. mieszk. (1963). Bugatti ETTORE, 1882-1947, wł. konstruktor i przemysłowiec, działający we Francji; zbudował pierwszy spalinowóz oraz

wiele typów silników lotn. i samoch.; założył fabryki samochodów, samolotów. buggi →buggy. buggy (buggi), lekki pojazd, odkryty, 1lub wielokonny na szeroko rozstawionych jednakowych kołach; wprowadzony w XVIII w. w W. Brytanii, popularny gł. w Ameryce; obecnie używany do zaprzęgów jednokonnych. bugry (pagóry mrozowe), pagórki o wysokości kilku metrów, tworzące się na płaskich i łagodnie pochylonych obszarach tundry w strefie występowania zmarzliny; powstają wskutek nierównomiernego pęcznienia utworów miner, lub org. w czasie zamarzania. Bugulma, m. w eur. części Ros.FSRR, w Tatarskiej ASRR; 76 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia ropy naft.; przemysł maszyn., mat. bud., drzewny. Bugurusłan, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. orenburski), nad rz. Wielki Kinel; 48 tys. mieszk. (1967); duży ośr. wydobycia ropy naft. i gazu ziemnego. Buhaczkowski WITOLD, 1864-1925, działacz polonijny, ksiądz; drugi z kolei rektor seminarium pol. w Detroit, które przeniósł 1909 do Orchard Lake. buhaj (stadnik), samiec rozpłodowy bydła domowego. Buhen, miejscowość w Sudanie (Nubia), obecnie zalana wodami zbiornika asuańskiego; fort faraona Senusereta I (XX w. p.n.e.) i liczne staroż. świątynie; jedna z nich, w wyniku nubijskiej akcji UNESCO, przeniesiona do Chartumu. Buhl VILHELM, 1881-1954, duń. polityk socjaldemokr.; 1937-42 min. finansów; 1942 i 1945 premier, 1947-50 min. koordynacji gospodarczej. Bühler [bü:lər] CHARLOTTE, ur. 1893, psycholog austr.; gł. prace z psychologii klinicznej i rozwoju dziecka. Bühler [bülər] GEORG, 1837-98, indianista niem.; prof. uniw. w Wiedniu; badacz, tłumacz i wydawca sanskr. tekstów (m.in. Księgi Manu). Bühler [bü:lər] JOSEF, 1904-48, funkcjonariusz hitlerowski; w II wojnie świat, szef rządu GG i zastępca H. Franka; sądzony w Polsce za zbrodnie hitlerowskie; stracony. Bühler [bü:lər] KARL LUDWIG, 1879-1963, psycholog austr.; przedstawiciel tzw. szkoły wiirzburskiej; gł. prace z teorii języka, procesów myślenia i psychologii klinicznej. Buhturi, al-, 821-97, poeta arab. z Syrii; nadworny poeta kalifów; autor antologii arab. poezji; dywan wierszy — cenny dokument historyczny. Buhusi [-huszi], m. we wsch. Rumunii; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Buir-nur, jezioro we wsch. części Mongolii, na granicy z Chinami; pow. 610 km8, głęb. do 11 m. Buisson [büisą] FERDINAND EDOUARD, 1841-1932, fr. pedagog i działacz polit.; prof. na Sorbonie; propagator m.in. laicyzacji nauczania; nagr. Nobla. Buj, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kostromski), nad Kostromą; 27 tys. mieszk. (1959); przemysł chem., drzewny. bujak, belka w środk. części wózka wagonu, wsparta na resorach i mająca panew umożliwiającą obrót wózka na czopie ostoi. Bujak FRANCISZEK, 1875-1953, historyk; prof. Uniw. Jag., uniw. we Lwowie i Warszawie, czł. PAN; red. „Roczników Dziejów Społecznych i Gospodarczych"; badacz dziejów społ.-gosp. Polski, zwł. zagadnień wsi; jego prace podjęło wielu historyków („szkoła Bujaka"). Bujak JAKUB, 1905-45, taternik, alpinista; uczestnik poi. wypraw w Kaukaz (1935) i Himalaje (1939, zdobył szczyt Nanda Dewi Wschodnia 7434 m); zginął w górach Kornwalii. Bujakowa MARIA, ur. 1901, plastyczka; dyr. Technikum Tkactwa Artyst. w Zakopanem; tkactwo artyst.: kilim, gobelin,

monumentalne tkaniny dekoracyjne z zastosowaniem haftu. bujanki (Bombylidae), rodzina muchówek; ok. 2 tys. gat.; żywią się nektarem kwiatów; larwy pasożytują w innych owadach. Bujidzi (Buwajidzi), ród pers., z którego wywodzili się najwyżsi dowódcy wojsk, w kalifacie bagdadzkim, wywierający przemożny wpływ na rządy. Bujnicki KAZIMIERZ, 1788-1878, pisarz i działacz kult.; organizator pol. życia kult. w Inflantach i na Białorusi; wydawca pisma „Rubon"; powieści, komedie. Bujnicki TEODOR, 1907-44, poeta; członek grupy poet, Żagary, związany z ruchem lewicowym; wiersze satyryczne. Bujumbura (do 1966 Usumbura), stoi. Burundi, port nad jez. Tanganika; 71 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. gosp. kraju; przemysł spoż., cementowy; rybołówstwo. Bujwid ODO, 1857-1942, lekarz bakteriolog i immunolog, działacz społ.; prof. Uniw. Jag.; pionier w Polsce szczepień przeciw wściekliźnie; założył w Krakowie instytut pasteurowski. buk (Fagus silvatica), drzewo do 40 m wys., rosnące w lasach półkuli pn.; kora gładka, szara, cienka, owoce, zw. bukwią, jadalne; w Polsce osiąga wsch. granicę zasięgu i tworzy drzewostany czyste lub mieszane; wiele odmian ozdobnych; drewno ciężkie, twarde, używane w przemyśle chem., meblarstwie, na parkiety, sklejki. Buk, m. w pow. nowotomyskim, woj. pozn.; 4,4 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., odzieżowy; prawa miejskie przed 1289. Buka, wyspa w archip. Wysp Salomona (Nowa Gwinea Austral.); 492 km2, 7,8 tys. mieszk. (1965). bukal, daw. puchar, kielich. Bukama, m. w Kongu (Kinszasa), w Katandze, nad Lualabą; ważny port przeładunkowy obsługujący region Katangi. Bukareszt (Bucuresti), stol. Rumunii, na niz. Wołoskiej; 1,4 mln mieszk. (1967); największy ośr. przem. (gł. przemysł maszynowy, włók., spoż., chem.), handl., kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk) kraju; muzea; pałace, cerkwie, klasztory (XVIIXVIII w.), budowle klasycyst. i eklektyczne. bukareszteński traktat 1812, między Rosją a Turcją; przyznał Rosji Besarabię. bukareszteński traktat 1886, po wojnie serb.-bułg.; przywracał granice serb.-bułg. sprzed wojny. bukareszteński traktat 1913, po II wojnie bałkańskiej; Bułgaria odstąpiła pd. Macedonię Grecji, prawie całą pn. Macedonię — Serbii, pd. Dobrudzę — Rumunii. bukareszteński traktat 1918, między państwami centralnymi a Rumunią; pozbawił ją pd. Dobrudży (na rzecz Bułgarii) i narzucił zobowiązania gospodarcze. bukaty, 6-12-miesięczne bydło rzeźne o cięż. ponad 90 kg; mięso z b. nie jest jeszcze wołowiną; skóry — miękkie, elastyczne, cenione w cholewkarstwie i kaletnictwie. Bukaty ANTONI, 1808-76, filozof i historyk, inżynier; popularyzator filozofii J. Hoene-Wrońskiego. Bukaty FRANCISZEK, 1747-97, dyplomata; ostatni poseł Polski przedrozbiorowej w W. Brytanii. Bukawu (dawniej Costermansville), m. we wsch. Kongu (Kinszasa), port nad jez. Kiwu; 61 tys. mieszk. (1960); malowniczo położony ośr. turystyczny. Bukh [buk] NIELS, 1880-1950, duń. reformator gimnastyki, rozwinął system ćwiczeń gibkościowych; Gimnastyka podstawowa. bukiet wina, cecha wina uwarunkowana zespołem aromatów, które pochodzą z owoców, a częściowo rozwijają się podczas fermentacji i dojrzewania; b.w. decyduje o indywidualności danego typu wina. bukiew, owoce buka: jadalne (zwł. po uprażeniu), zawierają dużo tłuszczu.

148 bukingowa umowa bukingowa umowa, rodzaj umowy o przewóz ładunku statkiem mor.; dotyczy z reguły przewozu poszczególnych partii towarów statkami liniowymi. bukinista, antykwariusz uliczny, handlujący starymi książkami. Bukittinggi, m. w Indonezji, w zach. części Sumatry; 51 tys. mieszk. (1961); ważny ośr. kult.; uniwersytet. bukłak, worek ze skóry przeznaczony do transportu płynów; rozpowszechniony wśród ludów stepowych; od nich przejęli go pd. Słowianie. bukoliczny, odnoszący się do bukoliki; idylliczny, sielankowy, pogodny. bukolika →sielanka. Bukovac VLAHO, 1855-1922, malarz chorwacki; akademickie portrety, kompozycje rodzajowe, akty. Bukowa, rz., pr. dopływ dolnego Sanu; dł 52 km, dorzecze 717 km2. Bukowa, w. w pow. włoszczowskim, woj. kieleckim; zakłady wapiennicze „Bukowa". Bukowa Knieja (Bukowa Puszcza), kompleks lasów bukowych i mieszanych na prawym brzegu Odry, między2 jez. Dąbie a jez. Miedwie; pow. ok. 70 km . Bukowe Góry, góry w pn. Węgrzech; wys. do 959 m (Istálloskö); zalesione. Bukowiecka ZOFIA, 1844-1920, pisarka i działaczka społ.-oświat.; utwory dla dzieci i młodzieży (powieść Historia o Janku górniku), przekłady. Bukowina, kraina hist. między Karpatami a środk. Dniestrem; w X-XI w. należała do Rusi Kijowskiej, następnie kolejno do Mołdawii, Austrii i Rumunii; pn. B. od 1940 w Ukr.SRR. Bukowina, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., na Podhalu; ośr. wypoczynkowy. bukowińska wyprawa, 1497 wyprawa Jana Olbrachta w celu odzyskania portów czarnomorskich Kilii i Białogrodu, zajętych przez Turków; w.b. przerodziła się w wojnę z hospodarem mołdawskim Stefanem III Wielkim i zakończyła się klęską wojsk pol. pod Koźminem na Bukowinie. Bukowiński WŁADYSŁAW, 1871-1927, pisarz; red. „Sfinksa"; zbiory wierszy, poematy, krytyka lit., publicystyka. bukowisko, łow. okres godowy łosi (wrzesień, październik); wabienie klępy przez byka (głosem podobnym do stękania), staczanie walk między rywalami; także miejsce, gdzie się odbywają gody. bukownik, maszyna do wydobywania (wycierania) nasion koniczyny z tzw. główek, złożonych z wielu torebek nasiennych; potocznie zw. tarką koniczynową. Bukowno, m. w pow. olkuskim, woj. krak.; 6,2 tys. mieszk. (1968); kopalnia rud cynkowo-ołowiowych „Bolesław" i huta cynku i ołowiu; ośr. wypoczynkowy; prawa miejskie 1962. Bukowo, jezioro przybrzeżne na. Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie); pow. 1746 ha, głęb. do 2 m. Bukowska HELENA, 1899-1954, plastyczka, tkactwo dekoracyjne; inicjatorka poi. żakardu artyst.; współpraca z „Ładem". Bukowski ANDRZEJ, ur. 1911, historyk literatury; prof. uniw. w Gdańsku; prace z dziejów i piśmiennictwa regionu kaszubsko-pomorskiego (Regionalizm kaszubski, Pomorze Gdańskie w powstaniu styczniowym) . Bukowski HENRYK, 1839-1900, działacz kult., antykwariusz; emigrant polit. po 1863, założył w Sztokholmie poi. antykwariat — sławny i pełniący rolę poi. stacji nauk. w Skandynawii. Bukowski JAN, 1873-1943, malarz; czł. slow. Sztuka i Poi. Sztuka Stosowana; typografia, ilustracja książkowa, polichromie kościołów, architektura wnętrz, witrażownictwo. Bukowski JERZY, ur. 1902, mechanik, konstruktor śmigieł; prof. Polit. Warsz., 1952-53 i 1959-65 jej rektor; jeden z organizatorów szkolnictwa techn. w Polsce.

bukranion, szt. piast, motyw dekoracyjny w kształcie czaszki byka, ozdobionej wstęgami i girlandami; gł. w rzeźbie i architekturze staroż. Rzymu (sarkofagi, me-topy), później w czasach nowożytnych. buksa (buks), dato. walec metal, podpierający w mechanizmach koniec osi. buksowanie, ślizganie się kół napędowych pojazdu po podłożu, np. kół lokomotywy po szynach w momencie ruszania. bukszpan (Buxus sempervireus), ozdobny (gł. żywopłotowy) krzew śródziemnomorski o zimotrwałych, skórzastych liściach. bukszpir, żegl. →bomstenga. bukszpryt (dziobak), żegl. belka drewn. lub metal, umocowana do dziobnicy żaglowca, wystająca nieco ukośnie ku górze przed dziób statku; służy do podnoszenia trójkątnych żagli na linach (sztagach) łączących b. z przednim masztem. buksztel, bud. →krążyna. bula (mulda), w terminologii narciarskiej fałda terenowa. bulaj, żegl. →iluminator. Bulajić VELJKO, ur. 1926, jugosł. scenarzysta i reżyser film.; twórca dramatów, filmów dokumentalnych i wielkich epickich obrazów woj. (Kozara, Bitwa nad Neretwą). Bulanda EDMUND, 1882-1951, historyk staroż. i archeolog; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu; Etruria i Etruskowie. Bulandra LUCIA STURDZA, 1873-1961, aktorka rum.; liczne role w repertuarze współcz. (Amelia —Wariatka z Chaillot J. Giraudoux). bulanżeryt, minerał, siarczek ołowiu i antymonu; ołowianoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; ruda ołowiu. Bulawayo, m. w pd.-zach. Rodezji; 246 tys mieszk. (1969); przemysł metal., maszynowy, spoż., włók., cementowy, elek» trotechniczny; węzeł komunikacyjny. bulbul, pers. nazwa słowika; w okresie romantyzmu i mody orientalnej w poezji weszła do słownictwa poetów eur. (Goethe, Mickiewicz, Puszkin) wraz ze wsch. wątkiem miłości słowika do róży. buldeneż (Viburnum opulus var. sterile), odmiana kaliny koralowej, ozdobny krzew parkowy, o dekoracyjnych białych lub różowych, kulistych kwiatostanach. buldog angielski, rasa psów niegdyś bojowych, obecnie pokojowych, masywnych (cięż. 22-25 kg); pysk krótki, zadarty, żuchwa wysunięta do przodu; sierść krótka, gładka; maść pręgowana, jednolicie płowa lub biała, albo łaciata; ogon krótki. buldożer, bud. →spycharka. bule, hist. rada; w staroż. Atenach najwyższy organ władzy państw.; od czasów Solona — Rada Czterystu, Klejstenesa — Rada Pięciuset. buleuterion, w staroż. Grecji budynek, w którym się odbywały posiedzenia rady miasta-państwa. Bulewski LUDWIK, 1824-83, działacz emigracyjny, publicysta; czł. TDP i wielu innych pol. i międzynar. organizacji rewol. w Szwajcarii, Anglii, Włoszech, Ameryce. Bulfinch [-fyncz] CHARLES, 1763-1844, architekt amer.; budowle użyteczności publ. i sakralne, gmachy rządowe (rozbudowa Kapitolu w Waszyngtonie). bulier (bojler), kocioł ogrzewany za pomocą stale krążącej gorącej wody. bulik, punkt na lodowisku, w którym następuje wznowienie gry w meczu hokejowym. bulimia →wilczy głód. bulion, mocny rosół, wywar otrzymywany z mięsa z dodatkiem warzyw; także koncentrat żywnościowy gł. z mięsa wołowego. bulionizm, wczesny merkantylizm; powstał w Europie w XV i XVI w.; charakterystyczne dla b. było utożsamienie bogactwa ze szlachetnymi kruszcami (złoto, srebro). bulionowe przyprawy, skoncentrowane produkty przem. hydrolizy surowców biał-

kowych, służące do wzbogacania wartości smakowej i odżywczej potraw. Bull [bul] EDVARD, 1881-1932, polityk norw.; prof. historii uniw. w Christianii (Oslo); działacz lewego skrzydła Norw. Partii Pracy; 1928 min. spraw zagr.; autor dzieł hist.-politycznych. bulla, hist. okrągła pieczęć metal., wyciskana zwykle dwustronnie, najczęściej w ołowiu, rzadziej w srebrze i złocie. bulla, dokument o dużym znaczeniu (zwykle zaopatrzony w pieczęć) dawniej wydawany przez panującego lub papieża; obecnie b. papieskie dotyczące ważnych spraw (np. dogmatycznych). bulla, rzem. artyst. w staroż. Rzymie rodzaj medalionu z amuletem, zawieszany na szyi dzieciom obywateli rzym.; noszony przez chłopców do pełnoletności, przez dziewczęta — do zamążpójścia. Bulletin de L'Académie Polonaise des Sciences [bültę dölakademi polone:z desjã:s], centralny organ nauk. PAN, wydawany od 1953; zawiera doniesienia pol. i zagr. pracowników nauki o nowych, nie publikowanych wynikach prac i badań. „Bulletin Polonais littéraire, scientifique et artistique" [bültę. polone litere:r sjãtifik eartistik], miesięcznik lit.społ., wydawany 1880-1922 w Paryżu przez stow. byłych uczniów szkoły batiniolskiej; red. W. Ga-sztowtt. Bullitt [bulyt] WILLIAM CHRISTIAN, 18911967, amer. dyplomata i publicysta; 193336 pierwszy ambasador w ZSRR, następnie we Francji; do 1945 we fr. armii. Bullock [-lək] WILLIAM, 1813-67, amer. wydawca i wynalazca; m.in. opatentował 1863 maszynę rotacyjną do wypukłego druku dwustronnego gazet. bullterier, ang. rasa psów obronnych z grupy terierów; silny, zwinny; cięż. ok. 20 kg (odmiana miniaturowa — do 8 kg); głowa jajowata, uszy stojące, ogon krótki; sierść krótka, biała lub pręgowana. Bully-les-Mines [büli le min], m. w pn. Francji; 14 tys. mieszk. (1968); kopalnie węgla kamiennego. Bülow BERNHARD VON, książę, 1849-1929, polityk niem.; kanclerz Rzeszy i premier Prus 1900-09, zaostrzył politykę antypol. w zaborze pruskim. Bülow HANS Gumo, 1830-94, niem. pianista, dyrygent i kompozytor; propagator dzieł Wagnera, R. Strauśsa. Bülow KARL VON, 1846-1921, feldmarszałek niem.; dowodził 2 armią w bitwie nad Marną 1914. Bulowice, w. w pow. oświęcimskim, woj. krak., w Beskidzie Małym; w neogot. zamku Larischa sanatorium przeciwgruźlicze. Bultmann RUDOLF, ur. 1884, niem. bibli-sta i teolog protest.; rzecznik teologii egzystencjalnej, twórca nurtu „demitologizacji" N. Testamentu i Biblii. bulwa, bot. zgrubiały pęd podziemny z paczkami (tzw. oczka), z których mogą rozwijać się młode pędy (np. u ziemniaka); zawiera substancje zapasowe (gł. skrobię). bulwa (topinambur, słonecznik bulwiasty, Helianthus tuberosus), amer. roślina wieloletnia z rodziny złożonych, warzywna i pastewna, uprawiana dla kłębów (bulw), wyrastających na podziemnych łodygach. bulwar, urban. ulica nadbrzeżna; szeroka zadrzewiona ulica miejska, o charakterze spacerowym lub komunikacyjnym. bulwar, wojsk, →bastion. bulwarowe teatry, teatry paryskie, które na pocz. XIX w. wprowadziły na scenę dramaty romant.; od 2 poł. XIX w. — teatry o repertuarze rozrywkowym (farsy, wodewile, melodramaty). Bulwer-Lytton [buluər lytn] EDWARD GEORGE LORD LYTTON, 1803-73, ang. mąż stanu i pisarz; powieści hist. (Ostatnie dni Pompei), obyczajowe, fantastyczne. bulwiaste rośliny, rośliny uprawne (np. ziemniak, bulwa, batat) o jadalnych, zgrubiałych, podziemnych organach spichrzowych: bulwach (kłębach) lub bulwkach.

Buonarroti 149 bulwka korzeniowa, zgrubiały korzeń; organ spichrzowy, np. dalii, szparaga. buła, geol. duża konkrecja o nieregularnym kształcie. bułana maść, żółtawobrązowa barwa sierści konia. bułanek, koń bułanej maści. bułany: 1) płowy, żółtawy (o koniu, jego maści); 2) bułanek. bułat, szabla wsch. o szerokiej głowni. buława, broń obuchowa w XV w.; w Polsce w XVI-XVIII w. symbol władzy hetmańskiej; obecnie oznaka stopnia marszałka. Buława ERNEST →Tarnowski Władysław. Buławin KONDRATIJ A., ok. 1660-1708, przywódca powstania chłopsko-kozackiego w Rosji 1707-08, kozak doński; po klęsce pod Azowem popełnił samobójstwo. buławinka czerwona (Claviceps purpurea), grzyb workowiec pasożytujący na słupkach kwiatów żyta; przetrwalnik grzyba (sklerota, zw. też sporyszem) używany w przemyśle farmaceutycznym. buławnik (Cephalanthera), leśny storczyk umiarkowanej strefy półkuli pn.; w Polsce chroniony. Bułgakow SIERGIEJ N., 1871-1944, ros. teolog prawosł.; działał gł. w ośrodku emigracyjnym yv Paryżu. Bułgan, m. w Mongolii, nad Orchonem; 5 tys. mieszik. (1959); przemysł spożywczy. Bułganin NIKOŁAJ A., ur. 1895, radź. działacz partyjny i państw., marszałek ZSRR; 1955-58 premier, 1948-58 czł. Biura Polit. KC KPZR. Bułgaria (Ludowa Republika Bułgarii), republika socjalistyczna w Europie, na Płw. Bałkańskim; 110,9 tys. km2, 8,5 mln mieszk. (1969); stol. — Sofia, inne gł. miasta: Płowdiw, Warna, Ruse, Burgas; j.u. bułgarski. Większość powierzchni górzysto-wyżynna (Bałkan, Rodopy, Dobrudza, Strandża), nad Dunajem i Maricą — niziny; klimat umiarkowany, ciepły; gł. rzeki: Dunaj, Marica, Iskyr, Struma. Kraj przem.-roln.; wydobycie węgla brun., ropy naft., rud cynku, ołowiu, żel., miedzi; przemysł maszyn., spoż., skórz., włók., środków transportu, hutnictwo żel. i metali nieżel.; uprawa pszenicy, kukurydzy, tytoniu, winorośli, warzyw, drzew owocowych, słonecznika, bawełny; hodowla owiec; rozwinięta turystyka; porty: Warna, Burgas. — W VII w. państwo Protobułgarów, tzw. I carstwo bułg. (do 1018); od 1185 tzw. II carstwo bułg.; w XIII w. rozpad na 2 państwa (ośrodki: Tyrnowo i Widyn); w XIV w. podbita przez Turków; od 1878 niezależne księstwo, od 1908 królestwo; udział w I wojnie świat, po stronie państw centr., w II — państw „osi", od IX 1944 przeciw Niemcom; od 1946 republika socjalist; czł.-założyciel RWPG (1949); czł. ONZ od 1955; czł. Układu Warszawskiego (1955). Bułgaria Wołgo-Kamska, państwo zał. w X w. przez Protobułgarów w dorzeczu środk. Wołgi i dolinie Karny; stol. Bułgar Wielki; 1241 podbita przez Tatarów; 1431 włączona do W. Księstwa Moskiewskiego. Bułgarska Partia Komunistyczna (BPK), zał. 1891 jako Bułg. Partia Socjaldemokr., 1903 rozłam; lewica utworzyła Bułg. Robotniczą Partię Socjaldemokr. („tesniaków"), od 1919 p.n. BPK; walka przeciw faszyzacji kraju; w czasie II wojny świat, na czele walki narodowowyzwoleńczej; 1944-48 jako Bułg. Partia Robotn. (komunistów); 1948 połączyła się z Bułg. Partią Socjaldemokr.; kierownicza siła polit. Frontu Nar. Bułg. Republiki Lud.; I sekr. KC — T. Żiwkow. bułgarski język, z grupy południowosłowiańskiej; państw, w Bułgarii; ok. 8,5 min; 3 zespoły dialektów: pn.-wsch., pn.zach. pd.: najsarsze zabytki lit. (średniobułg.) od XIV w.; współcz. język lit. od XIX w.,na podłożu gwar pn.-wschodnich. Bułgar Wielki, gród nad środk. Wołgą, zał. w VII w.; w X-pocz. XI w. stolica państwa Bułgarów wołgo-kamskich (Protobułgarzy); ważny ośrodek handl.-rzem.;

zniszczony 1431; zachowały sią liczne zabytki z XIV-XV w. Bułhak JAN, 1876-1950, fotografik; 191939 wykładowca uniw. w Wilnie; inicjator i organizator pol. związków fot.; twórca poł. fotografii artyst.; liczne prace. Bułhakow JAKOW I., 1743-1809, ambasador ros. w Polsce 1789-92; hamował reformy Sejmu Czteroletniego, popierał targowiczan. Bułhakow (Bułgakow) MICHAIŁ A., 18911940, ros. pisarz i dramaturg; utwór sceniczny Dni Turbinów adaptowany na podstawie powieści Biełaja gwardija; dramaty biogr.; głośna powieść Mistrz i Małgorzata; satyr, opowiadania. Bułharyn JAN TADEUSZ (Faddiej W. Bułgarin), 1789-1859, pisarz ros., pochodzenia pol.; agent policji carskiej; romanse hist. będące kontynuacją awanturniczej powieści XVIII w. Bułharyn JERZY, 1798-1885, oficer wojsk pol. i węg., działacz polit.; uczestnik powstania 1830-31; współdziałał w wyprawie J. Zaliwskiego; 1848 — w węg. armii. bum, sport →tram. bum, żegl. →bom. Bumedien HUARI, ur. 1927, polityk alg.; jeden z przywódców powstania antyfr. 1954; od 1962 min. obrony; od 1965 przewodniczący Rady Rewol. oraz premier i min. obrony. bumelanctwo, nie usprawiedliwiona nieobecność w pracy; marnowanie czasu przeznaczonego na pracę. bumerang, broń myśliwska w kształcie wygiętego kawałka drewna; znana w staroż. Egipcie, u Germanów, Ameryce Srodk. i Pd.; w Australii b. powracający — w wypadku nietrafienia celu zatacza łuk i wraca do rzucającego. buna, niem. nazwa handlowa syntet. kauczuków (m.in. butadienowego, styrenowego, nitrylowego). Bunakow NIKOŁAJ F., 1837-1904, ros. pedagog i działacz oświatowy; zajmował się dydaktyką języka rosyjskiego. Bunbury [banbəry], m. i port w Australii (Australia Zach.), nad Zat. Geografa; 15 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji piasków monacytowych; kąpielisko. Buncrana [bankranə] →Bun Crannaigh. Bun Crannaigh (ang. Buncrana), m. w pn. części Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 3,1 tys. mieszk. (1966). Bund, żyd. socjalist. partia robotn. o tendencjach oportunistycznych i nacjonalistycznych, zał. 1897; działał w Rosji (do 1921) i Królestwie Poi.; w Polsce od 1918 samodzielna partia; 1923 lewica wstąpiła do KPP; współpracował z PPS, rozwiązany 1948; organizacje B. działają w innych krajach. Bundaberg [bandəbə:rgl, m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland); 25 tys. mieszk. (1966); przemysł cukrowniczy. „Bund, Der", dziennik szwajc. o charakterze liberalno-demokr., wydawany od 1850 w Bernie, w języku niemieckim. Bund Deutscher Madels [b. doitszər m.] (BDM), hitlerowska organizacja niem. młodzieży żeńskiej 1926-43, związana instytucjonalnie z Hitler-Jugend. Bundesrat [bu-], izba wyższa parlamentu w NRF składająca się z przedstawicieli rządów krajów związkowych; w Austrii B. składa .się z członków wybieranych przez sejmy krajów związkowych; w Szwajcarii najwyższy organ wykonawczy (Rada Związkowa). Bundestag [bu-] od 1949 niższa izba parlamentu NRF wybierana na 4 lata w wyborach powszechnych; B. wybiera kanclerza. Bundeswehr [bundəswe:r], siły zbroine NRF, utworzone 1955 na mocy układów paryskich 1954. wbrew układowi poczdamskiemu; najsilniejsza armia NATO w Europie. bundz, masa serowa uzyskiwana z mleka owczego (czasem z dodatkiem krowiego) w postaci brył 5-15 kg; b. po obeschnięciu przerabiany jest na bryndzę.

bungalow [bąrjgalou; ang.], jednokondygnacjowy drewn. budynek mieszkalny, otoczony werandami, typowy dla budownictwa kolonialnego. Bungera Oaza, jedna z największych antarktycznych powierzchni nie pokrytych lodem, między Ziemią Królowej Mary a Wybrzeżem Knoxa; 1956-58 radz. stacja nauk. „Oazis", od 1959 przekazana Polsce i nazwana „Dobrowolski". Bunin IWAN A., 1870-1953, pisarz ros.; od 1920 na emigracji; mistrzowskie opowiadania ukazujące rozkład patriarchalno-feud. wsi ros.; autobiogr. powieść Życie Arsieniewa; poezje refleksyjne; przekłady literatury ang. i pol., m.in. Mickiewicza, Asnyka; nagr. Nobla. bunkier, bud. zbiornik materiałów sypkich (np. cementu) lub kawałkowych (np. rudy), ładowany od góry, opróżniany przez otwarcie zasuwy w dnie. bunkier, wojsk, żelbetonowy schron bojowy, także drewn., ziemny, betonowy. bunkierka, żegl. →bunkrowiec. bunkrowa stacja, żegl. przystań w porcie lub odrębny port do zaopatrywania statków wodnych w paliwo lub — rzadziej — w wodę słodką. bunkrowiec (bunkierka), niewielki statek wodny przeznaczony do zaopatrywania innych statków w paliwo stałe lub płynne w portach lub na redach. Bunsch KAROL, ur. 1898, pisarz; powieści hist. z czasów piastowskich (Dzikowy skarb, Ojciec i syn) i staroż. Grecji (Olimpias, Aleksander). Bunsen [-zən] ROBERT WILHELM, 1811— 99, fizykochemik niem.; opracował (z G. Kirchhoffem) metodę analizy widmowej oraz odkrył cez i rubid; zsyntezował związki arsenoorg., skonstruował palnik gazowy. Bunsena i Roscoe'a prawo [p. bunzena i roskoua]: masa produktu reakcji fotochemicznej jest proporcjonalna do iloczynu natężenia padającego światła i czasu naświetlania. Bunsena ogniwo [o. bunzena], ogniwo elektr., w którym zastosowano ciekły depolaryzator (kwas azotowy) utrzymujący stałość siły elektromotorycznej ogniwa (ok. 1,7 V). Bunsena prawo [p. bunzena]: prędkość wypływu gazu przez wąski otwór jest, w tych samych warunkach, odwrotnie proporcjonalna do jego masy cząsteczkowej. Bunshaft [banszäft] GORDON, ur. 1909, architekt amer.; od 1937 współpracuje ze spółką arch. SOM; gł. budynki użyteczności publ., m.in. wysokościowiec Lever House w Nowym Jorku. bunt, socjol. jedna z form masowego przejawiania niezadowolenia społ.; zwykle wyraża się — w przeciwieństwie do rewolucji — w spontanicznych, nie zorganizowanych wystąpieniach. Bunt, grupa lit.-artys. o tendencjach ekspresjonistycznych, działająca 1917-26 w Poznaniu; współpracowała z czasopismem „Zdrój"; czł.: J. Hulewicz, M. Kubicka, J. Kubicki, A.M. Swinarski, A. Zamoyski i in. „bunt łódzki", wystąpienie pierwszomajowe 1892 i 5-dniowy strajk powszechny ok. 70 tys. robotników; krwawo stłumiony przez władze carskie. Buñuel [buńuel] Luis, ur. 1900, hiszp. reżyser film.; tworzy w Europie, USA i Meksyku; w 1. 30-ych twórca nurtu surrealistycznego (Pies andaluzyjski); krytyka niesprawiedliwości społ. (Los Olvidados) i świata mieszcz. (Viridiana, Piękność dnia). Bunyan [banjən] JOHN, 1628-88, ang. pisarz i kaznodzieja puyytański; alegor.dydakt. opowieść Wędrówka pielgrzyma. buńczuk, w dawnej armii tur. oznaka wyższego dowódcy, w Polsce — władzy hetmańskiej; b. składa się z drzewca zakończonego kulą i chwastami z włosia końskiego. Buonarroti MICHELANGELO (ZW. młodszym), 1568-1642, bratanek Michała Anioła,

150 Buonarroti pisarz wł.; autor komedii, w których stosował słownictwo Toskanii. Buonarroti MICHELANGELO →Michał Anioł. buon fresco [buon fresko] →fresk. Buontalenti BERNARDO, 1536-1608, malarz i architekt wł.; dekorator i inscenizator teatr, na dworze Medyceuszów we Florencji. Buorchaja, zatoka M. Łaptiewów, na pd.-wsch. od delty rz. Leny. buraczany cukier →sacharoza. Burajda, m., oaza w Arabii Saudyjskiej (Nedżd); ok. 70 tys. mieszk.; ośr. handl. (zwierzęta hod., daktyle, zboża). Burajmi, oaza w Omanie Traktatowym, na terenie szejkatu Abu Żabi; ok. 20 tys. mieszk.; węzeł drogowy; uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw. Burak (Borak), w islamie zwierzę fantastyczne, klacz o głowie kobiety i pawim ogonie; wg tradycji muzułm., Mahomet odbył na B. podróż po niebie; temat poetów i miniaturzystów muzułmańskich. burak zwyczajny (Beta vulgaris subsp. esculenta), dwuletnia roślina uprawna umiarkowanych szer. geogr., wykształcająca w pierwszym roku wegetacji zgrubiały korzeń spichrzowy o różnym użytkowaniu: b. cukrowy (zawiera do 20% cukru trzcinowego) — w cukrownictwie, b. pastewny — na paszę, b. ćwikłowy — jako warzywo. buran, bardzo silny pn.-wsch. wiatr wiejący często w zimie, w środk. i pd. Syberii, zwykle z zamieciami śnieżnymi. burano, odmiana koronki igłowej, z białej cienkiej nici lnianej, o drobnym wzorze i tle naśladującym tiul; charakterystyczna dla XVIII w. Burbage [bə:rbydż] RICHAKD, 1567 lub 1573-1619, aktor ang.; kier. zespołu Globe, pierwszy wykonawca szekspirowskich ról, m.in. Hamleta,r Otella, Ryszarda III. Burbank [bə: bänk] LUTHER, 1849-1926, amer. przyrodnik, hodowca roślin; opracował nowe metody hod.; wyhodował liczne nowe odmiany roślin sadowniczych, warzywnych, polowych (gł. ziemniaka) i in. Burbank [bə:rbänk], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; S9 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu lotn. i produkcji filmów. burberry [bę:rbəry], impregnowana tkanina wełn. o skośnym splocie, podobna do gabardyny; także grube płótno bawełn. wodoszczelne (m.in. na odzież rybacką). Burbonowie (Bourbon), dynastia panująca we Francji: linia B.-Vendóme 15891792 i 1814-30; linia orleańska 1830-48, w Hiszpanii 1701-1931 oraz w Neapolu i na Sycylii 1735-1860 (z przerwą). Burcew WŁADIMIR L., 1862-1942, ros. działacz polit., historyk; uczestnik ruchu narodnickiego; od 1905 w partii eserowców; głośny przez zdemaskowanie prowokatora J. Azefa; po 1917 na emigracji. Burckhardt [burkhart] CARL, ur. 1891, szwajc. dyplomata i historyk; 1937-39 Wysoki Komisarz Ligi Narodów w Gdańsku; 1945 przewodn. Międzynar. Kom. Czerwonego Krzyża. Burckhardt [burkhart] JACOB, 1818-97, szwajc. historyk kultury i sztuki; w studiach o odrodzeniu akcentował odkrycie człowieka i natury, sekularyzację myśli i rozwój indywidualizmu, widząc w nich podstawy nowoż. kultury eur. zagrożone przez proces „barbaryzacji" i „umasowienia" społeczeństw zach.; Kultura Odrodzenia we Włoszech. Burckhardt [burkhart] JOHANN LUDWIG, 1784-1817, podróżnik szwajc, badacz Bliskiego Wsch.; pierwszy Europejczyk, który dotarł do Mekki i Medyny. burda: 1) kłótnia, awantura, bijatyka; 2) daw. człowiek skłonny do wywoływania awantur; kłótnik, warchoł. Burda ANDRZEJ, ur. 1913, prawnik; prof. UMCS; prace z prawa państw, i historii mvśli nolit.; Polskie prawo państwowe, Burdekin [bə:rdykyn], rz. we wsch. Australii; dl. 684 km; uchodzi do O. Spo-

kojnego; w delcie — jeden z gł. regionów uprawy trzciny cukr. w Australii. Burdienko NIKOŁAJ N., 1876-1946, chirurg radź., generał; prof. uniw. w Moskwie, prezes Akad. Nauk Med. ZSRR; pionier neurochirurgii w ZSRR; prace nad wstrząsem pourazowym, guzami mózgu. Burdin [bürdę.] CLAUDE, 1790-1873, fr. budowniczy maszyn, gł. turbin wodnych. burdon [fr.], muz.: 1) basowy długotrwały dźwięk spełniający rolę prymitywnego akompaniamentu (muzyka lud., orientalna); 2) najniższe struny tzw. burdonowe w niektórych instrumentach strunowych. Burdur, m. w pd.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. B.; 29 tys. mieszk. (1965); przemysł cukrowniczy. Bureau International d'Éducation [büro ęternasjonal dedükasją] (BIE, Międzynarodowe Biuro Wychowania), organizacja międzynar. rozwijająca pracę oświat, i wychowawczą, zał. 1925 w Genewie; współpracuje z UNESCO. Bureau International de l'Heure [büro ęternasjonal dö 1ö :r] →Międzynarodowe Biuro Czasu. Bureau International des Poids et Me-sures [büro ęternasjonal de puazemözü:r] →Międzynarodowe Biuro Miar i Wag. Bureja, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Amuru; dł. 630 km. Burejskie Góry, góry w ZSRR (Kraj Chabarowski); dł. ok. 700 km, wys. do 2295 m. Burek WINCENTY, ur. 1905, pisarz; zbiory opowiadań z życia wsi sandomierskiej Droga przez wieś, Siwy Kaźmirz i insi. bureta, przędza z jedwabiu naturalnego odpadkowego (wyczeski); także tkanina z tej przędzy, używana gł. na suknie. Burg, m. w zach. części NRD, port nad Kanałem Łaba-Hawela; 30 tys. mieszk. (1968); walcownia; przemysł maszyn., skórzany. Bur g as, m. i port w Bu łgarii, nad M. Czarnym, ośr. adm. okręgu B.; 106 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., chem., stoczn., rafineria ropy naft.; ośr. handl. i turyst. (kąpielisko, cieplice). Burgaska Zatoka, zat. M. Czarnego u wybrzeży Bułgarii; port Burgas. Burgdorf, m. w Szwajcarii (kanton Berno), na pogórzu Alp; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., włókienniczy. Burgenland [bur-], kraj związkowy we wsch. Austrii, na pogórzu Alp 2i na Małej Niz. Węgierskiej; 4,0 tys. km , 271 tys. mieszk. (1961); stoi. Eisenstadt. Bürger GOTTFRIED AUGUST, 1747-94, poeta niem.; twórca niem. ballady lit.; Leno-ra (wpływ na Ucieczkę Mickiewicza). Burgiba HABIB, ur. 1903, polityk tunezyjski; 1956-70 premier, od 1957 także prezydent. Burgkmair HANS, 1473-1531, niem. malarz i grafik; jeden z pierwszych reprezentantów renesansu w Niemczech; portrety, obrazy rei., cykle graficzne. Burgos, m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), ośrodek adm. prow. B.; 100 tys. mieszk. (1966): przemysł włók., chem.; muzea; got. katedra i kościoły, pałace (XVXVI w.): w pobliżu zabytkowe klasztory. burgrabia (burgraf), w średniow. Niemczech komendant wojsk, (z funkcją sądowniczą) ważniejszych zamków i miast król. i biskupich; w Polsce od XIV w. m.in. zastępca starosty lub kasztelana; od 1466 namiestnik król w prus. miastach. burgraf →burgrabia. Burgstadt [burksztat], m. w pd. części NRD, na pn.-zach. od Karl-Marx-Stadt; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł obuwn., włók., odzieżowy. Burgtheater [burkte-], teatr w Wiedniu, zał. 1741; w XIX w. słynny z występów najwybitniejszych aktorów eur.; obecnie teatr akademicki oparty na klas. repertuarze. Burgundia (Bourgogne), kraina hist. we wsch. Francji, w dorzeczu górnej Se-

kwany, Loary i Rodanu; ważny we Francji region uprawy winorośli; gł. m. Dijon. — W V w. królestwo germ. Burgundów, 534 podbite przez Franków; od 843 wsch. część w państwie wschodniofrankijskim, zach. — samodzielne księstwo, po 1477 włączone do Francji. Burgundowie, lud germ., przybyły wI w. z północy, w pocz. V w. osiadły nad Menem; pokonani przez Hunów, zajęli w poł. V w. tereny nad Rodanem; 534 podbici przez Franków. Burgundzka Brama, obniżenie między Wogezami a Jurą (Francja); ważny szlak komunik. łączący dorzecza Renu i Rodanu. burgundzka szkoła w muzyce, grupa kompozytorów gł. 1 poł. XV w. związanych z dworem burgundzkim (m.in. G. Binchois, G. Dufay); rozwój pieśni świeckiej (rondo, ballada), mszy, motetu; technika fauxbourdonu. burgundzkie wina, wina fr. białe lub czerwone, z rejonu winiarskiego Burgundii, należą do najlepszych win na świecie. Burgundzki Kanał (Canal de Bourgogne), kanał żeglowny we wsch. Francji, łączący Saonę z Sekwaną; dł. 242 km; zbudowa-ny 1775-1832. Burhanpur, m. w Indii (MadhjaPradesz); 82 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn.; rzemiosło; ośr. handlu zbożem i bawełną. Buriaci, lud mong. w Buriackiej ASRR; ok. 300 tys.; koczownicy, hodowcy, obecnie gł. rolnicy. Buriacka ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR (Syberia Wsch.); 351,3 tys. km2, 812 tys. mieszk. (1970); stol. Ułan Ude; górzysta; 70% pow. — lasy; wydobycie złota, rud metali, węgla; hodowla i myślistwo. buriacki język, z grupy mong., język Buriatów; dawny język ogólnomong., z pismem mong.; współcz. język lit. na podstawie dialektu chorińskiego; alfabet rosyjski. Burian EMIL FRANTISEK, 1904-59, czes. reżyser, dramatopisarz i kompozytor; inscenizacje sztuk klas. i współcz. wykorzystujące elementy muz., baletowe i film. (Suita ludowa); 1933 założył w Pradze teatr „D 34". Buridan [büridã] J EAN, ok. 1300-ok. 1358, fr. filozof i fizyk; zwolennik ockhamizmu; jego koncepcja „impetu", mająca wyjaśniać zjawiska ruchu ciał, stanowiła antycypację poglądów Galileusza i Newtona. burka, podróżne okrycie wierzchnie w formie peleryny, często z podszewką w odmiennym kolorze, spięte klamrą pod szyją; w Polsce od pocz. XVII w. Burkan, gł. ośr. wydobycia ropy naft. w Kuwejcie. Burke EDMUND, 1729-97, ang. polityk, publicysta, filozof; zwalczał W. Hastingsa za jego politykę okrucieństwa i korupcji w Indiach. Burkot ANTONI, 1871-1945, działacz II Proletariatu, Związku Zagr. Socjalistów Pol. i PPS; jeden z założycieli (1905) Związku Zaw. Drukarzy. Burle [-le] MARX ROBERTO, ur. 1909, brazyl. malarz i architekt; gł. architektura ogrodowa (plany założeń parkowych przy ambasadzie, kanad. w Rio de Janeiro) . burleska, lit. utwór łączący wzniosłą tematykę z pospolitym, niekiedy wulgarnym stylem; zwykle parodia znanego dzieła. burleska, muz. określenie tytułowe utworu instrumentalnego o charakterze żartobliwym, groteskowym. burley [bə:rly; ang.], odmiana tytoniu szlachetnego wchodząca w skład tytoniu papierosowego jasnego, używana do wyrobów aromatyzowanych. Burluk DAWID D., 1882-1967, ros. poeta i malarz; kubofuturysta; wraz z W. Chle-bnikowem i bratem Nikołajem ogłosił ma-

burzliwy przepływ 151 nifest ros. kubofuturyzmu; wiersze w zbiorze Poszczoczina obszczestwiennomu wkusu; od 1922 na emigracji. burłacy, robotnicy rzeczni w dawnej Rosji, pracujący przy wiosłach lub holujący statki i barki na linie. burmistrz, dawniej (od XIII w. w Niemczech, później w Polsce) wysoki urzędnik miejski pełniący funkcję głowy miasta. Burnaburiasz II, XIV w. p.n.e., król Babilonii 1367-46, z dyn. kasyckiej; 1887 odnaleziono w Tell el-Amarna jego korespondencję z królem egipskim. Burnacini [-czini], rodzina wł. scenografów: GIOVANNI (1610-55), twórca fantastycznych barok, dekoracji teatr.; LUDOVIco OTTAVIO (1636-1707), syn Giovanniego, architekt i dekorator działający w Wiedniu na dworze Leopolda I. Burne-Jones [bə:rn dżounz] EDWARD COLEY, 1833-98, ang. malarz i grafik z kręgu prerafaelitów; prekursor modernizmu; malowidła witrażowe i ilustracje książkowe, inspirowane mitologią i średniow. poezją. Burnett [bə:rnyt] FRANCES ELIZA, 18491924, pisarka ang.; powieści dla dzieci i młodzieży (Mała księżniczka, Tajemniczy ogród). r Burney [bə: ny] FRANCES (FANNY), 17521840, pisarka ang.; sentymentalna powieść cpistolarna Ewelina. Burnham [bə:r nəm] J AMES , ur. 1905, amer. socjolog, twórca manageryzmu; głosił, że rozwój społ. zmierza ku społeczeństwu kierowanemu przez nową, różną od klasy kapitalistów, klasę rządzącą — tzw. kierowników (managerów), którzy mieliby ich zastąpić; teoria B. została poddana krytyce ze strony marksistowskich i niemarksistowskich socjologów i ekonomistów; Managerial Revolution. Burnham [bə:rnəm] LINDEN FORBES, ur. 1923, polityk gujański; założyciel (1955) i przywódca Lud. Kongresu Nar.; od 1966 premier i min. spraw zagr., obrony i rozwoju Gujany. Burnie [bə:r ny], m, i port w Australii, na pn. wybrzeżu Tasmanii; 16 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny, papiern., spoż., chemiczny. Burnley [bə:rnly], m. w W. Brytanii (Anglia); 77 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włók., metal., chem., skórz.; w pobliżu eksploatacja węgla kamiennego. burnonit, minerał, siarczek miedzi, ołowiu i antymonu; stalawoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych. Burnouf [bürnuf] EUGENE, 1801-52, fr. iranista i indianista; badacz Awesty, dziejów buddyzmu w Indiach; wydawca i tłumacz Bhagawata-purany. Burns [bə:rnz] JOHN, 1858-1943, ang. działacz robotn.; pacyfista; 1889 przywódca wielkiego strajku dokerów; 1905-14 czł. rządu liberalnego. Burns [bə:rnz] ROBERT, 1759-96, poeta szkoc; wybitny przedstawiciel wczesnego romantyzmu, łączył fantastykę i ludowość z radykalizmem społecznym. Burnt Creek [bə:rnt kri:k], ośr. wydobycia rudy żel. w Kanadzie (Quebec), na płw. Labrador. burnus, obszerny wełn. płaszcz z kapturem noszony przez Arabów; we Francji w okresie II Cesarstwa szeroki wełn. płaszcz damski w kształcie peleryny z kapturem. Burowa płyn, farm. roztwór zasadowego octanu glinowego; środek ściągający i odkażający. Burowie (Afrykanerzy), potomkowie kolonistów hol. osiadłych w XVII w. w Afryce Pd.; w końcu XIX w. prowadzili bez powodzenia wojny z W. Brytanią nie chcąc uznać jej zwierzchnictwa; obecnie stanowią 60% białej ludności Rep. Pd. Afryki; język afrikaans. buroziemy (gleby bure), gleby powstałe w suchych stepach w klimacie kontynent, suchym; mało urodzajne, występują w pd.wsch. Europie, Azji i Ameryce.

Burr [bə:r] AARON, 1756-1836, wiceprezydent St. Zjedn. 1801-05; organizator nieudanej aneksji hiszp. Teksasu (1805). Burri ALBERTO, ur. 1915, malarz wł.; kompozycje abstrakc. o zróżnicowanej fakturze (gł. collage i assemblage). Burril [baryl] THOMAS, 1839-1916, amer. botanik, fitopatolog, pomolog; prof. uniw. w Urbanie; odkrywca bakterioz roślin uprawnych. Burroughs [barouz] EDGAR RICE, 18751950, pisarz amer.; poczytne powieści o przygodach Tarzana, chłopca wychowa nego w dżungli afryk. przez małpy. bursa, zakład, w którym ucząca się młodzież otrzymuje mieszkanie i zwykle utrzymanie; w Polsce najstarsza b. — B. Ubogich, zał. 1402 przy Akad. Krakowskiej; obecnie b. — internat. Bursa ANDRZEJ, 1932-57, poeta; pesymistyczna liryka osobista i moralist.; Utwory wierszem i prozą (wydane pośmiertnie). Bursa (dawniej Brusa), m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. B.; 212 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu (gł. włók., spoż.) i handlu w regionie hodowli jedwabników; uzdrowisko; znane z sadów; pałace: Bej Chane (XIV w.) i Murada II (XV w.); łaźnie; meczety, m.in. Ulu Dżami (XIV w.) i słynny Jeszil Dżami (XV w.); Jeszil Türbe — grobowiec Mehmeda I, wspaniale zdobiony mihrab i sarkofag. Bursche EDMUND, 1881-1940, pastor ewang.; prof. uniw. w Warszawie; aresztowany przez hitlerowców, zmarł w Mauthausen. Bursche JULIUSZ, 1862-1942, biskup ewang.-augsburski; bojownik o polskość Śląska, Warmii i Mazur; 1919 stał na czele Komitetu Mazurskiego w Warszawie; więziony przez hitlerowców w obozie w Oranienburgu, zmarł w szpitalu policyjnym w Berlinie. Burski ADAM, ok. 1560-1611, logik i filozof; wykładowca w Akad. Zamojskiej; jeden z gł. przedstawicieli filozofii poi. renesansu; zwolennik empiryzmu i metody indukcyjnej w nauce. burskie wojny, prowadzone przez W. Brytanię przeciw Burom (I wojna: 1880-81, II: 1899-1902) w celu aneksji republik burskich (Transwal i Orania); pokój 1902 zakończył wojnę na korzyść W. Brytanii. r Burslem [bə: z-], dzielnica m. Stoke-onTrent w W. Brytanii (Anglia); do 1910 samodzielne miasto; ośr. przemysłu ceramicznego. Bursow BORIS I., ur. 1905, ros. historyk i teoretyk literatury; badacz myśli społ. i estet. rewol. demokratów; studia o realizmie w literaturze ros. oraz o świat, znaczeniu ros. literatury klasycznej. bursz, student uniwersytetu niem., należący do korporacji studenckiej. burszenszafty, stowarzyszenia studentów niem. o charakterze samokształceniowym i polit.; pierwsze zał. 1815 w Jenie; do poł. XIX w. dominowały b. o dążeniach liberalno-demokr. i patriot., następnie przeważył kierunek nacjonalist. i konserwatywny. Burszta JÓZEF, ur. 1914, etnograf: prof. uniw. w Poznaniu; badania nad folkloryzmem i socjologią wsi; wydawca Dzieł O. Kolberga; Wieś i karczma. bursztyn (jantar), kopalna żywica drzew iglastych z trzeciorzędu; żółty, brun., czerwonawy, biały; niekiedy zawiera zatopione owady i szczątki roślin; używany (od czasów przedhist.) do wyrobu biżuterii i przedmiotów ozdobnych. bursztynka (Succinea), ziemnowodny ślimak płucodyszny, o cienkiej, żółtawej muszli, 5-20 mm dl.; b. pospolita, szkodnik upraw roślin motylkowatych. bursztynowy kwas HOOC—CH2—CH2— —COOH, kwas dwukarboksylowy, rozpowszechniony w przyrodzie; otrzymywany przez katalityczne uwodornienie kwasu maleinowego; kryształy.

burta, boczna ściana (bok) statku wodnego biegnąca od dziobnicy do tylnicy, ograniczona od dołu obłem; prawa b. nazywa się sterburtą, lewa — bakburtą. Burton [bə:rtn] SIR RICHARD FRANCIS, 1821-90, ang. podróżnik i badacz; 1858 wziął udział w wyprawie do Afryki; odk r y ł j e z . T a n g a n i k a ( w sp ó l n i e z J.H. Speke'm), 1861 zdobył gł. szczyt masywu Kamerunr (Fako, 4070 m). Burton [bə: tn] RICHARD, ur. 1925, ang. aktor teatr, i film.; kreacje na scenie Old Vic; gra przeważnie w filmach amer., gł. z żoną E. Taylor (Kleopatra, Becket, Poskromienie złośnicy). Burton [bə:rtn] ROBERT, 1577-1640, pisarz ang.; humanista; erudycyjny traktat The Anatomy oj Melancholy. Burton [bə:rtn] WILLIAM EVANS, 180460, aktor amer., pochodzenia ang., dyr. teatru; twórca pierwszego nowocz. teatru w USA (Nowy Jork 1848). Burton-(up)on-Trent [bə:rtn (ap)on t], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Trent; 51 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Buru, wyspa indonez. w Molukach Pn.; 10 tys. km2, 20,6 tys. mieszk. (1952); eks ploatacja lasów; gł. miejscowość Namlea. Burundi, państwo we wsch. Afryce; 27,8 tys. km2, 3,5 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol Bujumbura; j.u. rundi i francuski. Powierzchnia wyżynno-górzysta: klimat gorący, suchy; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; hodowla bydła, kóz. owiec; uprawa manioku, batatów, kawy, bawełny, - Na przełomie XIX i XX w. opanowane przez Niemców; od 1922 jako Urundi, wraz z Rwandą — belg. terytorium mandatowe, po 1945 terytorium powiernicze Ruanda-Urundi; od 1962 niepodległe królestwo, od 1966 republika: czł. ONZ od 1962. burunduk (Eutamias sibiricus), gryzoń z rodziny wiewiórek; lasy pn.wsch. Europy i Syberii; żywiciel pośredni wirusa, wywołującego kleszczowe zapalenie mózgu; skórki użyteczne. Bury [bery] JOHN, ur. 1925, ang. scenograf; nowocz. dekoracje i kostiumy do sztuk Szekspira i autorów współcz., zaskakujące formą i rodzajem użytych materiałów. Bury [bery] RICHARDUS DE, 1287-1345, ang. mąż stanu, bibliofil; sławny traktat Philobiblon (pol. przekład J. Kasprowicza o miłości do ksiąg). Bury [bery], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester, nad rz. Irwell; 66 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włók., maszyn., chem., skórz.; wydobycie węgla kamiennego. Bury Saint Edmunds [bery snt edməndz], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa West Suffolk; 24 tys. mieszk. (1966). burza, gwałtowne wyładowania elektr w atmosferze ziemskiej z chmury kłębiastej deszczowej, którym często towarzyszą silne wiatry i opady atmosferyczne. „Burza", poi. okręt, niszczyciel; w II wojnie świat, brał udział w operacji norw. (1940), w konwojach atlantyckich; 1951 powrócił do Polski, obecnie okręt-rauzeum. „Burza", akcja zbrojna AK 1944 przeciw wojskom hitlerowskim wypieranym przez Armię Radz., gł. na Wileńszczyźnie, Wołyniu i w Lwowskiem; cel — przejęcie władzy przez rząd emigr. (Delegatura); politycznie skierowana przeciw ZSRR i KRN; w jej ramach powstanie warszaw skie. burzan, wysokie kępy zwartej roślinności na stepie (gł. łopiany i osty). Burzenin, w. w pow. sieradzkim, woj. łódzkim, nad Wartą; miejscowość letniskowa; w XIV W.-1870 miasto. burzliwość, w mechanice płynów →turbulencja. burzliwy przepływ →turbulentny przepływ.

152

burzowiec

burzowiec (kanał burzowy), kanał odciążający sieć kanalizacyjną od nadmiaru wód opadowych, połączony z nią tzw. przelewem burzowym. burzyki (nawałniki, Procellariidae), rodzina ptaków oceanicznych; 13 gat.; podobne do mew; świetnie i wytrwale latają; np. nawałnik burzowy. Burzyński STANISŁAW (pseud. Bur, Gruszka), 1892-1937, działacz ruchu robotn.; od 1921 czł. KPP; 1927-30 zastępca czł., następnie czł. KG KPP; działacz związków zawodowych. Burzyński WŁODZIMIERZ, 1900-70, inżynier dróg i mostów; prof. Polit. Lwowskiej i Śląskiej; prace z teorii sprężystości. Burzyński ZBIGNIEW, ur. 1902, pilot balonowy; dwukrotny (1933, 1935) zdobywca pucharu Gordona Bennetta. burżuazja, jedna z dwóch podstawowych obok proletariatu klas społeczeństwa kapitalist., będąca gł. posiadaczem środków produkcji, co zapewnia jej bezpośrednie lub pośrednie panowanie ekon., polit. i ideologiczne; współcześnie decydującą rolę odgrywa b. wielka (kapitał monopolistyczny). burżuazja drobna, drobnomieszczaństwo. burżuazja kompradorska, w krajach kolonialnych i zależnych część rodzimej burżuazji powiązana interesami ekon. z obcym kapitałem, z kolonistami. burżuazja średnia, warstwa w łonie klasy kapitalistów obejmująca właścicieli średnich warsztatów pracy. burżuazja wielka, warstwa w łonie burżrazji, wielcy kapitaliści, bankierzy itp. Busch [busz] ERNST, ur. 1900, aktor niem.; role w sztukach B. Brechta (Kucharz — Matka Courage) na scenie Berliner Ensemble; wykonawca pieśni rewolucyjnych. Busch [busz] PAUL, 1850-1926, niem. treser koni, woltyżer; założyciel słynnego cyrku; twórca widowisk o wysokim poziomie artystycznym. Busch [busz] WILHELM, 1832-1908, niem. malarz, rysownik i poeta; współpracownik „Fliegende Blatter"; rysunki do własnych utworów satyr. (Max und Moritz). Busemann [bu:zə-] ADOLF HERMANN HEINRICH, ur. 1887, niem. psycholog i pedagog; prof. akad. pedag. we Wrocławiu i uniw. w Marburgu; zajmował się pedagogiką społ. i psychologią rozwojową. bushi [buśi] →samuraj. bushido [buśido], w średniow. Japonii rodzaj niepisanego kodeksu honorowego klasy -samurajów. Busko Zdrój, m. pow. w woj. kieleckim; 11,2 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko (wody siarczkowe, solanki, borowina); prawa miejskie od 1287 (do 1870) i 1916. — Od pocz. XIX w. rozwój miasta jako uzdrowiska; we wrześniu 1939 ciężkie walki obronne armii „Kraków"; 1944 rejon ożywionej działalności partyzantki w związku z opanowaniem przez wojska radz. przyczółka pod Baranowem Sandomierskim. Busłajew FIODOR I., 1818-97, ros. językoznawca, historyk literatury i sztuki, folklorysta; prof. uniw. w Moskwie, ezł. Petersburskiej AN; zwolennik szkoły kult.-hist.; gł. praca Russkij licewoj apokalipsis. busola magnetyczna (kompas magnetyczny), przyrząd do wyznaczania azymutu magnet, używany do orientowania się w nieznanym terenie. busola stycznych (galwanometr tangensowy), przyrząd używany dawniej do pomiaru natężenia słabego prądu elektr.; koliste uzwojenie, w środku którego umieszczona jest igła magnet.; natężenie prądu w uzwojeniu jest proporcjonalne do tangensa kąta wychylenia igły. Busoni FERRUCCIO, 1866-1924. wł. kompozytor i pianista-wirtuoz; propagator idei nawrotu do baroku i klasycyzmu; eksperymenty harmoniczne; utwory fortepianowe, chóralne, opery, pieśni. Bussum [büsüm], m. w środk. Holandii;

42 tys. mieszk. (1969); przemysł farm., spożywczy. Bustamante ANTONIO, 1865-1951, prawnik i dyplomata kubański; prof. uniw. w Hawanie; autor kodeksu prawa międzynarodowego prywatnego (Código Bustamante) przyjętego przez część państw Ameryki Łacińskiej. Bustani, al- BUTRUS, 1805-83, arab. publicysta i uczony humanista z Libanu; założyciel pierwszej szkoły świeckiej; autor słowników i encyklopedii. Busteni [buszteni], m. w pd. Rumunii, w dolinie rz. Prahova; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern.; uzdrowisko. Busto Arsizio [b. arsicjo], m. we Włoszech (Lombardia); 76 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., stalownie. Bustos HERMENEGILDO, 1832-1907, malarz meksyk.; gł. pejzaże i portrety o wnikliwej psychol. charakterystyce postaci. busz, zbiorowisko roślin (gł. kolczastych, suchoroślowych krzewów) zrzucających liście w okresie suszy; suche podzwrotnikowe obszary — gł. zarośla pd. Afryki i Australii (skrub), rzadziej pd. Ameryki. Buszek ANTONI, 1889-1954, malarz, technolog, pedagog; pracował w Warsztatach Krak.; wprowadził nowe metody produkcji batików oraz nauczania piast.; także ceramika. buszel (bushel), bu., jednostka objętości ciał sypkich (np. pszenicy) używana w krajach anglosaskich; 1 bu. bryt. = 8 galonów ang. ≈ 36,37 dm3 , 1 bu. amer. ≈ 35,24 dm3. Buszir, m. w Iranie, ośr. adm. okręgu Wyspy i Porty Zat. Perskiej, port nad Zat. Perską; 30 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Buszko HENRYK, ur. 1924, architekt, współtwórca eksperymentalnej państw, pracowni autorskiej w Katowicach; gł. realizacje: TORKAT i osiedle 1000-lecia w Katowicach, domy wczasowe w Mikuszowicach, Jaszowcu; pawilon ślubów w Chorzowie. Buszmeni, lud negroidalny w Afryce Pd. (pustynia Kalahari); ok. 70 tys.; niskorośli; prymitywna cywilizacja; zbieractwo i łowiectwo; kultura duchowa: mity, muzyka, taniec. Buta, m. w pn. Kongu (Kinszasa), port nad rz. Rubi; 12 tys. mieszk. (1957). butadien (dwuwinyl) CH2=CH—CH = =CH2, węglowodór nienasycony; otrzymywany gł. przez katalityczne odwodornienie butanu; palny gaz, łatwo polimeryzuje; podstawowy surowiec w produkcji syntet. kauczuku. butadienowy kauczuk, syntet. kauczuk, produkt polimeryzacji butadienu. butan C4H10, nasycony węglowodór łańcuchowy, otrzymywany z ropy naft.; palny gaz; surowiec w produkcji butadienu. butanol →butylowy alkohol. butapirazol (butazolidin), pochodna pirazolu, lek o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgośćcowym i przeciwbólowym; stosowany m.in. w gośćcu stawowym. Buteflika ABD EL-AZIZ, ur. 1935, polityk alg.; uczestnik powstania antyfr. 1954, jeden z organizatorów armii; od 1963 min. spraw zagranicznych. butelka lejdejska, najstarsza użytkowa postać kondensatora. buteny (butyleny) C4H8, węglowodory nienasycone otrzymywane przez odwodornienie butanów; palne gazy; znane są 3 izomery; najważniejszy jest izobuten, służący do produkcji kauczuków. butla acetylenowa, przenośne naczynie stal., przeznaczone do przechowywania i transportu acetylenu rozpuszczonego w acetonie pod ciśn. 15 atm. butla tlenowa, przenośne naczynie stal. przeznaczone do przechowywania i transportu tlenu sprężonego pod ciśn. 150 atm. Butler [batlər ] H ORACIO, ur. 1897, argent. malarz i ilustrator; obrazy o dekoracyjnej formie (gł. sceny z życia ludu

argent.), ilustracja książkowa, projekty scenograficzne. r Butler [batlə ] JOSEPHINE ELIZABETH, 1828-1906, ang. działaczka społ.; bojowniczka o oświatę i równouprawnienie kobiet. Butler [batlər] REGINALD, ur. 1913, rzeźbiarz ang.; rzeźby figuralne, gł. w metalu. Butler [batlər] RICHARD AUSTEN, ur. 1902, polityk bryt.; 1959-61 przewodn. Partii Konserwatywnej; jako min. oświaty przeprowadził gruntowną reorganizację szkolnictwa średniego (1941-45). Butler [battər] SAMUEL, 1612-80, ang. poeta satyr.; występował przeciw purytanom (Hudibras). Butler [batlar] SAMUEL, 1835-1902, ang. pisarz i myśliciel, także malarz; we wczesnych powieściach satyr, atakował tradycjonalizm społ. i propagował darwinizm; z czasem antyracjonalista bliski Bergsonowi (Droga człowiecza). Butlerow ALEKSANDR M., 1828-86, chemik ros.; prof. m.in. uniw. w Petersburgu; twórca teorii strukturalnej budowy związków org.; zsyntetyzował wiele związków organicznych. buton: 1) kolczyk z brylantem; 2) daw. ozdobny guzik. butonierka: 1) flakonik na kwiaty przypinany do sukni balowej w XVIII w. i XIX w.; 2) górna dziurka od guzika w klapie marynarki lub żakietu, w którą wkłada się kwiat. Butor [büto:r] MICHEL, ur. 1926, pisarz fr.; przedstawiciel ,,nouveau roman"; powieści (Przemiana), szkice literackie. Butrymowicz BOGUSŁAW, 1872-1965, poeta, tłumacz; przekłady Arystofanesa, Eurypidesa, Schillera, Sonetów Szekspira. Butrymowicz ZOFIA, ur. 1904, plastyczka; tkactwo dekoracyjne; tkaniny unikatowe — kilimy, dywany, gobeliny. Bulschli [-tszli] OTTO, 1848-1920, niem. cytolog i anatom porównawczy; prof. uniw. w Heidelbergu; pierwsze obserwacje podziału jądra komórkowego i zapłodnienia u zwierząt. Butt [bat] ISAAC, 1813-79, polityk irl.; przywódca home rule, ruchu na rzecz autonomii Irlandii w ramach imperium bryt.; przeciwnik ostrych środków w polit. walce. Butte [bju:t], m. w USA (Montana); 23 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia rud miedzi, ołowiu i cynku, srebra, złota. Butterworth [batəruərt] (obecnie Bagan Jaya), m. w Malajzji (Pinang), nad cieśn. Pinang; 42 tys. umieszk. (1961); huta cyny. Butuan [but an], m. w Filipinach, port na pn. wvbrzeżu Mindanao; 102 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Butung (Buton), wyspa indonez. u pd.-wsch. wybrzeży Celebesu; 3,8 tys. km2, 253 tys. mieszk. (1961); lasy tropik, z małymi ośr. upraw; gł. m.Baubau. butwar, nazwa handl. produktu kondensacji polialkoholu winylowego z aldehydem masłowym; stosowany jako klej (np. do szyb). butwina (surowa próchnica), słabo rozłożona ściółka leśna w postaci wojłokowatej brunatnej masy; występuje pod ściółką właściwą, gł. w lasach iglastych. butyl —C4H9, jednowartościowy rodnik alkilowy wywodzący się od butanu C4H10butyl →butylowy kauczuk. butyleny →buteny. butylowy alkohol (butanol) C4H9OH, alkohol alifatyczny otrzymywany gł. syntetycznie i z fuzli; występuje w 4 odmianach izomerycznych; ciecz; ważny rozpuszczalnik. butylowy kauczuk (butyl), syntet. kauczuk, kopolimer izobutylenu z izoprenem lub butadienem; stosowany m.in. do wyrobu dętek, izolacji, kabli. butyrometr, przyrząd do pomiaru zawartości tłuszczu w mleku i produktach mlecznych; zwykle naczynie z podziałką, w którym dokonuje się oddzielenia tłuszczu od reszty składników badanej próbki.

Bystrzyca 153

Buxtehude [bukstəhu:də] DIETRICH; zuje wiedzę o regionie, rozwija badania Bylica MARCIN (Marcin z Olkusza), 1637-1707, duń. kompozytor i organistę nauk. z historii i muzykologii. 1433(34?)-93(94?), astronom; wykładał działający w Niemczech; jeden z twórców astronomię w Padwie, Bolonii, na Wębydgoskie województwo, woj. w środk. organowej szkoły północnoniem.; utworj Polsce; wraz z Regiomontanusem opraco20 892 km2, 1,9 mln mieszk. (1970); grzech; organowe, klawesynowe, oratoria, kanta- powierzchnia wał tablice astr. (Tabulae directionum). pagórkowata (pojezierza), ty, msze, motety, pieśni. bylina, wieloletnia (trwała) roślina zielw pd. części równinne, żyzne Kujawy. Buxton [bakstn] THOMAS FOWELL, 1786charakter przem.-roln.; przemysł na; na zimę traci pędy nadziemne cał1845, ang. działacz społ. i polit.; czł. Iz- Gosp. środków transportu, maszyn., chem., kowicie (np. szparag) lub częściowo (np. by Gmin, przyczynił się 1833 do zniesie- spoż., trwałe złocienie); trwała jest tylko część elektrotechn., drzewny; eksploatacja soli nia niewolnictwa w bryt. koloniach. podziemna. kam., gipsu, wapienia; wysoka kultura Buxton [bakstn], m. w W. Brytanii (An- rolna; uprawa zbóż, ziemniaków, bura Bylina MICHAŁ, ur. 1904, malarz; czł. glia), nad rz. Wye; 20 tys. mieszk. (1966); ków cukr.; gł. m. i ośr. przem.: Byd grupy Szkoła Warsz.; prof. ASP w Waruzdrowisko (źródła miner.). szawie; malarstwo batalistyczne i hist. goszcz, Toruń, Grudziądz, Włocławek, Buyno-Arctowa MARIA, 1877-1952, pi- Inowrocław; 4 uzdrowiska (Ciechocinek). (Lenino, Nysa); ilustracja książkowa. sarka; autorka książek dla dzieci i młobyliny, ros. lud. pieśni epickie o treści Bydgoski Kanał, droga wodna łącząca dzieży; długoletni red. ,,Mojego Pisem- Wisłę (przez Brdę) z Odrą (przez Noteć); bohaterskiej lub społ.-obyczajowej. ka". Byłgarska Telegrafna Agencija (BTA). dł. 24,5 km, 6 śluz; nośność statków — Buysse [böysö] CYRIEL, 1859-1932, pibułg. państw, agencja prasowa w Sofii, sarz belg., tworzący w języku flam.; or- 400 t; otwarty 1774. zał. 1898. r bydgosko-welawskie traktaty →welawganizator życia kult. Flamandów; naturaByrd [bə: d], antarktyczna stacja basko-bydgoskie traktaty. listyczna twórczość o postępowych tenBydgoszcz, m. woj. i pow., nad dawcza USA, w Antarktydzie Zach., na dencjach; powieści i dramaty obrazujące Ziemi Marie Byrd, prawie w centrum ląBrdą i Kanałem Bydgoskim; 281,0 tys. społ. przemiany. Büyükkale →Hattusas. mieszk. (1970); duży ośr. przem. dolodu, na wys. 1553 m; zał. 1956 w raBüyük Menderes (staroż. Meander), rz. mach Międzynar. Roku Geofizycznego. (przemysł środków transportu, w pd.-zach. Turcji; dł. 529 km; uchodzi Byrd [bə:rd] RICHARD EVELYN, 1888elektrotechn., maszyn., chem., spoż., do M. Egejskiego; tworzy liczne meandry. metal., drzewny, skórz., odzieżowy); 1957, amer. admirał, lotnik i badacz pobuza, orzeźwiający napój (pochodzenia węzeł kol., lotnisko, port rzeczny; ośr. larny; 9 V 1926 dokonał pierwszego w hiwsch.), sporządzany zazwyczaj z mąki kult. i nauk. (teatr, opera i operetka, storii lotu nad Biegunem Pn.; 28-29 XI owsianej albo zu prosa. Muzeum im. Leona 1929 — nad Biegunem Pd.; badania na Buzău [buzə ], m. w Rumunii, na Niz. filharmonia, Wołoskiej, ośr. adm. okręgu B.; 66 tys. Wyczółkowskiego), kościoły got. (XV Antarktydzie. r mieszk. (1968); przemysł masz., chemicz- w.) i późnorenes. (XVI-XVII w.); barok.- Byrnes [bə: nz] JAMES FRANCIS, ur. 1879, klasycyst. biblioteka miejska (XVII polityk amer.; 1945-47 sekretarz stanu; ny. buzdygan, broń obuchowa, w XVI- w.), spichrze (XVIII/XIX w.); Pomnik popierał dążenia niem. sił odwetowych XVIII w. w Polsce oznaka godności do- Walki i Męczeństwa (1969, wg projektu F. do rewizji granicy na Odrze i Nysie. Masiaka) ku czci pomordowanych przez Byron [bajrən] GEORGE GORDON, lord, wódców, m.in. rotmistrza. Buzek JAN, 1874-1940, działacz ruchu hitlerowców mieszkańców B. — Warowny 1788-1824, poeta ang.; jeden z czołowych młodzieżowego i lud., publicysta; współ- gród kasztelański; prawa miejskie 1346; w twórców eur. romantyzmu; reprezentował organizator i prezes (od 1931) SL na Zaol- XVI w. ważny ośr. handlu zbożem; 1773- postawę indywidualistycznego buntu przeziu, wiceprezes Rady Naczelnej Polaków 74 budowa Kanału Bydgoskiego; od 1772 ciw wszelkim ograniczeniom praw i wol(od 1935) i przewodn. ZHP w Czechosło- (do 1920) w zaborze prus. (1807-15 w ności człowieka; liryki, powieści poet. Księstwie Warsz.); 3 IX 1939 zbrojna (Giaur, Korsarz), poemat dygresyjny Don wacji; zginął w Dachau. Niemców-hitlerowców, Juan, dramaty (Manfred). Buzek JERZY, 1874-1939, odlewnik i me- dywersja talurg; prof. AGH; wynalazca żeliwiaka; zlikwidowana przez władze pol.; po zaję- Byron [bajərn], najdalej na wsch. wyciu miasta przez wojska niem. krwawy sunięty przylądek Australii; 28°38'S, prace w zakresie procesu wielkopiecoterror — masowe aresztowania i egzekucje 153°39'E. wego. (m.in. 9-10 IX 1939 rozstrzelanie 1500 Byrranga, góry na płw. Tajmyr (ZSRR); Buzek JÓZEF, 1873-1936, działacz lud., ekonomista, prawnik; prof. uniw. we osób); ogółem w okresie okupacji hitle- dl. ok. 750 km, wys. do 1146 m; tundra. Lwowie, uniw. i SGH w Warszawie; rowskiej zginęło 36,3 tys. mieszk. B. Byrski TADEUSZ, ur. 1906, reżyser, dyr. współorganizator GUS; specjalista prawa (w tym 10,5 tys. rozstrzelanych) i 7 tys. teatrów i pedagog działający m.in. w mieszk. powiatu; podobóz Stutthofu, obóz Kielcach i Radomiu, od 1966 w Łodzi; zaadministracyjnego. Buzułuk, m. w eur. części Ros.FSRR w pobliskich Potulicach; w B. i okolicy służony reżyser radiowy. (obw. orenburski), nad Samarą; 65 tys. silny ruch oporu (m.in. Gryf Kaszubski) Bystra, najwyższy szczyt Tatr Zach. i partyzantka (w Borach Tucholskich); (Czechosłowacja); 2248 m. mieszk. (1969); przemysł maszyn., drzew1945 kilkudniowe walki o wyzwolenie Bystra, w. w pow. bielskim, woj. kany. miasta. towickim, u podnóża Beskidu Śląskiego; 1941 (IX)-1942 (I) w B. znajdowało się bydleń (Hypoderma), duże, owłosione dowództwo armii pol. w ZSRR (dowódca muchówki, z w. potocznie gzami; larwy ośr. sanatoryjnego leczenia gruźlicy. gen. W. Anders). pasożytują u przeżuwaczy (gł. pod skó- Bystrej Dolina, dol. w Tatrach Zach.; Buzzatti [bucca-] DINO, ur. 1906, wł. rą), powodują poważne zaburzenia i usz- w górnej części rozgałęzia się na dol.: Jaworzynkę, Kasprową, Goryczkową, Konpisarz i dziennikarz; fantast. i niesamowi- kadzają skórę. dratową; zjawiska krasowe (Wywierzysko te powieści, opowiadania. bydło domowe, przeżuwacze z rodziny Bystrej i Jaskinie Bystrej). Byblos (Gubal, obecnie Dżebel w Liba- pustorożców, pochodzące od tura, hodoBystrej Jaskinie, system jaskiń z nacienie), staroż. miasto fenickie, ośr. handl. wane dla mleka, mięsa, skór i siły pociąkami wapiennymi w Tatrach Zach., w (cedry) i rel. (sarkofag Achirama). wśród ras 3 gł. typy użytkowe: masywie Giewontu. Bychawa, m. pow. w woj. lubelskim; gowej; mięsny i roboczy oraz mieszane Bystroń JAN, 1860-1902, 3,7 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie mleczny, i ogólnoużytkowe); zdol- językoznawca 1537 (do 1869) i 1958. W XVII w. szkoła (mięsno-mleczne i filolog; czł. AU; autor ność rozpłodowa w wieku 18-20 mies., ciąariańska, miejsce synodów. W okresie ża ok. 280 dni; dł. życia ok. 20 lat. opracowań staropolskich zabytków międzywoj. silny lewicowy ruch lud. prace z zakresu składni, byk, zool. dorosły samiec bydła domo językowych; związany z KPP; w okresie okupacji hitledialektologii, etnografii. Bystroń JAN rowskiej w wyniku terroru ludność B. wego, bawołów, jaka, żubra, bizona, łosia, STANISŁAW, 1892-1964, etnolog i zmniejszyła się o ok. 1600 mieszkańców jelenia, daniela, renifera. socjolog; prof. uniw. w Poznaniu, Uniw. byk, żegl. jednomasztowy wiosłowo-żag- Jag. i Uniw. Warsz., czł. PAN; prace z (50%). Bychowiec JÓZEF, 1778-1845, filozof i lowy statek rzeczny, z rufą i dziobem historii kultury pol., obyczajów i tłumacz, zwolennik kantyzmu; za gł. za- ściętymi pionowo, używany do XIX w. twórczości lud.; Dzieje obyczajów w danie filozofii uważał studia nad powoła- w Polsce do spławu soli i zboża. dawnej Polsce, Komizm, Kultura ludowa. niem człowieka. Byk, jeden z gwiazdozbiorów. bystrotok, bud. →bystrze. byczki, sterylizowana konserwa rybna Bykau WASIL, ur. 1924, pisarz białorus.; bystrze (bystrotok), bud. odcinek w ostrej zalewie pomidorowej, produko- powieści o tematyce woj. (Trzecia kanału, o duży.n pochyleniu, prowadzący wana z drobnicy ryb słodkowodnych, prze- rakieta). wodę między znacznie różniącymi się ważnie z płoci, wzdręgi, okonia i jazgarza. Byk Farnezyjski, ogromna marmurowa z dużą prędkością. Byczyna, m. w pow. kluczborskim, woj. grupa rzeźbiarska przedstawiająca Dirko poziomami bystrze (szypot), w hydrologii płycizna opolskim; 2,4 tys. mieszk. (1969); prze- przywiązywaną do rogów byka; ok. 100 rzeki o stosunkowo szybkim prądzie, przy mysł drzewny; got. kościół i mury miej- p.n.e.; z dawnej kolekcji rodu Farnese; załamaniu spadku koryta, na progach lub skie.—Zał. przed 1268; ważny ośr. handl., obecnie w muzeum w Neapolu. ławicach rumowiska. w XVII w. ośr. kultury pol. na Śląsku. Bykowski Jaksa LUDWIK, 1881-1948, peBystrzonowski LUDWIK TADEUSZ (Ars-łan1588 zwycięstwo J. Zamoyskiego nad dagog; prof. uniw. w Poznaniu, rektor pasza), oficer poi., dyplomata; arcyksięciem austr. Maksymilianem, pre- Uniw. Ziem Zach.; jeden z pionierów działacz1797-1878, Hotel Lambert; uczestnik walk tendentem do tronu polskiego. pedagogiki eksperymentalnej w Polsce. węg. 1849; tur. attache wojsk, w Paryżu Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, zał. bylica (Artemisia), roślina zielna lub 1959, z siedzibą w Bydgoszczy; krzew z rodziny złożonych; gł. na pół- 1857-72. Bystrzyca, rz. w Rumunii, pr. dopływ popularykuli pn.; w Polsce na nieużytkach, po- Seretu; dł. 280 km; elektrownie wodne. lanach leśnych m.in. b. pospolita i piołun; jako leczn. lub przyprawową uprawia się b. estragon, rupnik, boże drzewko.

154 Bystrzyca Bystrzyca, rz., 1. dopływ środk. Odry; dł. 111 km, dorzecze 1786 km*; w Lubachowie zbiornik retencyjny i elektrownia wodna. Bystrzyca, rz., 1. dopływ Wieprza; dł. 72 km, dorzecze 1320 km2; w dolnym biegu zanieczyszczona ściekami; nad B. — Lublin. Bystrzyca, rż., pr. dopływ Tyśmienicy; dł. 52 km, dorzecze 678 km2. Bystrzyca Kłodzka, m. pow. w woj. Włocławskim, nad Nysą Kłodzką; 8,7 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny (fabryka mebli, zapałek), papiern.; Muzeum Filumenistyczne; mury miejskie (XIV-XVI w.), renes. i barok, kamienice. — Osada słow. (od XI w.?); prawa miejskie w XIII w.; w XVI w. ośr. sukiennictwa i płóciennictwa; w początkowym okresie reformacji ośr. ruchu anabaptystów. Bystrzycka ZOFIA, ur. 1922, pisarka; opowiadania i powieści obyczajowo-psychologiczne (Samotność, Oni, Gra bez asów). Bystrzyckie Góry, część Sudetów Srodk., między Przełęczą Międzyleską a rz. Bystrzycą Dusznicką; wys. 800-900 m; najwyższy szczyt Jagodna 977 m; dział wodny między Odrą a Łabą. bystrzyki (Hyphessobrycon), ryby z rodziny kąsaczowatych; ok. 20 gat.; wody słodkie Ameryki Pd.; drobne, pięknie ubarwione; niektóre gat. akwariowe. byt, filoz. „to, co jest", wszystko, cokolwiek istnieje; gł. przedmiot badań ontologii; wg filozofii marksistowskiej jedynym b. jest materia. Bytnar JAN (pseud. Rudy), 1921-43, harcmistrz, hufcowy Grup Szturmowych

c c, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca — wraz z literą g — poprzez gr. γ (gamma) od północnosemickiej (fenickiej) litery gimel. c, fiz. prędkość rozchodzenia się w próżni promieniowania elektromagnet. (światła) równa 299 792 km/s. c, muz. nazwa dźwięku rozpoczynającego podstawowy szereg 7 dźwięków: c, d, e , f, g , a , h .

c, skrót przedrostka centy-. C, symbol pierwiastka chem. węgla. C, symbol jednostki kulomb. °C, symbol temperatury wg skali Celsjusza. Ca, symbol pierwiastka chem. wapnia. cab, pojazd konny 2-kołowy, z pudłem obudowanym z 3 stron i wysokim kozłem z tyłu dla woźnicy; wprowadzony 1834 w W. Brytanii, używany jako dorożka do pocz. XX w. Cabaiguán [kabaiguan], m. w środk. Kubie; 21 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft., przemysł chem., spożywczy. caballero [kawalie-], we wczesnośredniowiecznej Hiszpanii wojownik konny; od w. XI c. tworzyli stan (szlachta hiszp.). Caballero [kawalie-] FRANCISCO LARGO, 1869-1946, hiszp. działacz socjalist.; 193637 premier i min. obrony w rządzie republiki; od 1939 na emigracji; 1943-45 w hitlerowskim obozie koncentracyjnym. Cabanatuan [kawanatuan], m. w Filipinach, w środk. części Luzonu; 80 tys. mieszk. (1964); wielkie łuszczarnie ryżu. Cabanis [kabanis] JOSE, ur. 1922, pisarz fr.; powieści nawiązujące do tradycji Prousta, Igranie z nocą, Bitwa o Tuluzę. Cabanis [kabanis] PIERRE, 1757-1808, filozof fr.; lekarz; jeden z gł. przedstawicieli materialistów fr. XVIII w., zwolennik materializmu mechanistycznego, później witalizmu.

Szarych Szeregów; aresztowany, odbity pod Arsenałem, zmarł na skutek obrażeń odniesionych w gestapo. Bytom, m., pow. miejski w woj. katowickim; 187,1 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. przem. GOP; 7 kopalń węgla kam., 2 kopalnie rud cynku i ołowiu, huta żel. „Bobrek", 2 elektrownie, przemysł maszynowy, mat. bud., odzieżowy, spoż.; opera; Muzeum Górnośląskie; kościoły: got. drewn. (XVI w.), got.-barok. parafialny (XHI-XVII, XIX w.) i franciszkanów (XV, XVIII w.). — Prawa miejskie 1254; w XIV w. kopalnie ołowiu i srebra; od poł. XIX w. gł. ośr. górnośląskiego okręgu przem.; rozwój pol. ruchu nar. i społ.; udział w powstaniach śląskich 1919-21, siedziba Pol. Komisariatu Plebiscytowego; po plebiscycie pozostał w Niemczech (do 1945); 1939 walki wojska poi., byłych powstańców śląskich i harcerzy z dywersantami hitlerowskimi; w okresie II wojny świat, kilka obozów pracy, w B.-Łagiewnikach filia Oświęcimia. Bytom Odrzański, m. w pow. nowosolskim, woj. zielonogórskim, nad Odrą; 3,1 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., przetwórstwo szczeciny i włosia; późnogot. kościół (XVI w.), barok, kamienice z bogatą dekoracją rzeźb. (XVII, XVIII w.). — Stary gród piastowski; 1109 bezskutecznie oblegany przez wojska niem. Henryka V; prawa miejskie przed 1289. Bytomska WŁADYSŁAWA, 1904-38, działaczka ruchu robotn., tkaczka; od 1927 w PPS-Lewicy, od 1931 w KPP; organizatorka wielu strajków; zginęła z rąk policji. bytownit, minerał z grupy plagioklazów, glinokrzemian wapnia i sodu.

bytowsko-lęborska ziemia, część Pomorza Gdańskiego, nad dolną i środk. Łebą; 1310 zagarnięta przez Krzyżaków; 141018 i 1455-1637 lenno poi. we władaniu książąt zachodniopomorskich; od 1657 w posiadaniu Brandenburgii, potem Prus; 1945 wróciła do Polski. Bytów, m. pow. w woj. koszalińskim, na Pojezierzu Bytowskim; 10,7 tys. mieszkańców (1970); przemysł drzewny, spoż.: got. zamek krzyżacki, następnie książąt pomorskich (XIV/XV w., rozbudowany XVI-XVII w.), obwarowania ziemne (XVI w.). — Prawa miejskie 1346; do XIX w. przewaga elementu kaszubskiego; 1919-39 działalność licznych organizacji poi.; w okresie II wojny świat, wysiedlenia i egzekucje dokonywane przez hitlerowców; ośrodek ruchu oporu (Gryf Kaszubski); powrócił do Polski 1945; zniszczony w 70%, odbudowany. Bytyń, jezioro na Pojezierzu Wałeckim (woj. koszalińskie); pow. 840 ha, głęb. do 41 m; w zarośniętej części B. torfowisko Trzęsacz (rezerwat flory). Bzura, rz., 1. dopływ Wisły; dl. 166 km, dorzecze 7644 km2; gł. dopływy: Rawka, Pisia, Utrata. 1939 (9-20 IX) bitwa nad B. w rejonie Łęczyca-Kutno-Łowicz-Sochaczew, największa z bitew w wojnie obronnej Polski 1939, stoczona przez wojska poi. armii „Poznań" i „Pomorze" (dowódca całości gen. T. Kutrzeba) z wojskami niemieckimi. bzygi (Syrphidae), rodzina dość dużych muchówek, podobnych do pszczół; ok. 4600 gat.; zapylają kwiaty; larwy drapieżne lub roślinożerne, niektóre szkodniki.

Cabell [käbəl] JAMES BRANCH, 18791958, pisarz amer.; fantast.-romant. powieści, ożywiające baśniowy świat przeszłości rycerskiej. Cabet [kabe] ÉTIENNE, 1788-1856, fr. komunista utopijny, historyk; łączył komunizm z utopijną wizją powrotu do pierwotnego chrześcijaństwa; odrzucał rewolucję jako środek walki polit. o ideały komunist.; uznawał jedynie moralne oddziaływanie na przekonania jednostek. Cabhán (ang. Cavan), m. w pn. części Irlandii, ośr. adm. hrabstwa C; 3,2 tys. mieszk. (1966); ośrodek handlowy. Cabimas [ka-], m. w Wenezueli (Zulia), port naft. nad jez. Maracaibo; 147 tys. mieszk. (1969); ważny ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. Cable [kejbl] GEORGE WASHINGTON, 1844-1925, pisarz amer.; aktywny przeciwnik niewolnictwa Murzynów; powieści i opowiadania o kolorowej ludności Nowego Orleanu. Caboche [kabosz] SIMON (właśc. S. Lecoustellier), XIV/XV w., rzeźnik paryski, przywódca powstania ludu paryskiego 1413. caboclo [kaboklo], portug. nazwa używana w Brazylii na określenie mieszańców Indian i białych eur. przybyszów. Cabota Cieśnina [c. ka-], cieśn. na O. Atlantyckim, między Nową Szkocją a Nową Fundlandią; szer. do 105 km, najmniejsza głęb. na torze wodnym — 477 m. Caboto [ka-] (Gaboto) GIOVANNI (ang. John Cabot), ok. 1450-98, żeglarz wł. w służbie ang.; odkrył wyspę Cape Breton (Nowa Szkocja) i Labrador. Caboto [ka-] (Gaboto) SEBASTIANO (ang. Sebastian Cabot), ok. 1472-ok. 1557, żeglarz wł. w służbie ang., kartograf; dotarł do Zat. Hudsona; badał ujście La Płaty; 1544 sporządził mapę świata. Cabral [kabral] PEDRO ALVAREZ, ok. 1460-ok. 1526, żeglarz portug.; 1500 w czasie wyprawy do Indii, zniesiony wiatrami na zach., odkrył wybrzeża Brazylii. Cabrera [kabre-] INFANTE GUILLERMO, ur. 1929, pisarz kubański, krytyk film.; nowele i opowiadania (Odpływająca fala).

Cabrera [ka-], wyspa hiszp. na M. Śródziemnym (Baleary); 17 km2, ok. 1 tys. mieszkańców. Čačak, m. w Jugosławii (Serbia), nad Morawą Zach.; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł papierń., metal., spożywczy. caccia [kaczczia; wł.], rodzaj kanonu 2głosowego ż towarzyszącym głosem instrumentalnym, z tekstem ilustrującym sceny gł. myśliwskie; popularna forma wł. ars nova. Caccia [kaczczia] (Cacci), rodzina wł. hutników działająca w Polsce w końcu XVI i na pocz. XVII w. (w Zagłębiu Staropolskim k. Kielc); JAN HIERONIM zbudował w Bobrzy nad Bobrzą kuźnicę, w której powstał prawdopodobnie pierwszy w Polsce wielki piec. Caceres [kate-], m. w Hiszpanii (Estremadura), ośrodek adm. prow. C; 50 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Cachin [kaszę] MARCEL, 1869-1958, działacz fr. i międzynar. ruchu robotn.; współzałożyciel FPK; długoletni red. nacz. ,,L' Humanité''. Cachoeira do Sul [kaszueijro do suł], m. w Brazylii (Rio Grande do Sul); 39 tys, mieszk. (1960). Cachoeiro de Itapemirim [kaszueijro de itapemiri], m. w Brazylii (Espirito San to); 40 tys. mieszk. (1960); przemysł cementowy, włókienniczy. Cacoyannis (Kakojanis) MICHAEL, ur. 1922, gr. reżyser film.; adaptacje klas. dramatów gr. i filmy współcz. (Elektra, Grek Zorba). Cadalso [kada-] JOSE DE, 1741-82, pisarz hiszp., rzecznik idei oświecenia; utwór satyr, w formie listów, poezje w stylu klas., proza zapowiadająca romantyzm. Ca'da Mosto [ka da m.] ALVISE, ok. 1426-ok. 1511, żeglarz wł. w służbie portugalskiej; 1455 opłynął Przyl. Zielony; zbadał dolny bieg rz. Gambii i odkrył Wyspy Zielonego Przylądka. Čadca, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 14 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny, maszyn., włókienniczy.

Cade [kejd] JACK (właśc. John Marti-mer), ?1450, przywódca ang. powstania chłopskiego 1450, Irlandczyk; zginął w bitwie. Cadet [ka-], żegl. klasa jachtu żaglowego, mieczowego, jednomasztowego, z ożaglowaniem typu slup, 6,3 m2 żagla. Cadogan [kədagən] SIR ALEXANDER GE-ORGE, 1884-1968. dyplomata bryt.; 1933-36 ambasador w Pekinie; 1936-46 podsekretarz stanu w min. spraw zagr.; 1946-50 stały przedstawiciel W. Brytanii w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Cadogana dokument, pismo podsekretarza stanu bryt. ministerstwa spraw zagr. z 1944 zawierające zobowiązania W. Brytanii poparcia dla granicy pol. na Odrze i integralności nowego terytorium Polski; zatajony przez S. Mikołajczyka. stał się jedną z przyczyn jego polit. kompromitacji. Cadorna [ka-] LUIGI, 1850-1928, marsza łek wł.; w I wojnie świat, szef sztabu ge neralnego. Cadorna [ka-] RAFFAELE, ur. 1889, generał wł.; 1944-45 dowódca oddziałów partyzanckich w pn. Włoszech; 1945-47 szef sztabu gen., od 1947 senator. Ca'd'Oro [ka doro], jeden z najpiękniejszych got. pałaców w Wenecji, wzniesiony przy Canal Grandę w 1 poł. XV w.; mieści galerię Franchetti. Cadoudal [kadudal] GEORGES, 1771-1804, rojalista fr.; przywódca szuanów w Bretanii; spiskował przeciw Napoleonowi I; ścięty. cadyk, w chasydyzmie człowiek sprawiedliwy, wzór wyznawcy; z czasem przywódca gminy chasydzkiej uważany za cudotwórcę; szerzył fanatyzm i ciemnotę. Caen [kã], m. wzach, Francji (Normandia), port mor. nad rz. Orne, ośrodek adm. dep. Calvados; 110 tys. mieszk. (1968): hutnictwo żel., przemysł samoch.., elektro--techniczny, włók.; uniw.; kościoły (XI-XVII w., m.in. romańskie la Trinite i St. Étienne, got. St. Pierre), pałace (XVXVII w.), ratusz (XVII-XIX); w pobliżu C. wydobycie rud żelaza. 1944 (VI-VII) rejon zaciętych walk wojsk alianckich z niemieckimi. Caernaryon [ka:rna:rwən], m. w W.Bry-tanii (Walia), port nad M. Irlandzkim, ośr. adm. hrabstwa Caernarvonshire; 9,2 tys. mieszk. (1966); ośr. turyst.; identyfikowane z rzym. twierdzą Segontium.r Caerphilly [ka; fyly], m. w W. Brytanii (Walia); 38 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kamiennego. Caetano [ka-] MARCELO JOSE, ur. 1906, konserwatywny polityk portug.; prof. prawa od 1940; min. kolonii 1944-47; prze-wodn. Izby Korporacyjnej (II Izba Parla-mentu) 1949-55; wicepremier 1955-58; od 1968 premier. caetera desunt [łac], ,.reszty brak"; formuła umieszczana na dziełach, egzemplarzach niekompletnych. caf [fr. cout, assurance et fret] →cif. CAF →Centralna Agencja Fotograficzna. cafe [kafy; fr.], kawiarnia. Cafe Club [kafy klub], lokal w Warszawie, w okresie okupacji hitlerowskiej przeznaczony dla Niemców; 24 X 1942 zamach bombowy grupy GL. caféteria [ka-], bar, restauracja samoobsługowa (najczęściej w krajach anglosaskich. Caffieri [kafjeri] JEAN JACQUES, 1725-92, rzeźbiarz fr.; rokokowe popiersia fr. pisarzy, kompozytorów, rzeźby rei. i alegoryczne. Cafiero [kafjero] CARLO, 1846-92, wł. działacz rewol.; czł. I Międzynarodówki we Włoszech, współpracownik Bakunina; 1876 przywódca partyzantki w Benewen-cie; 1882 aresztowany i skazany na wygnanie. Cagayan [kagajan], rz. w pn. części Lu-zonu, największa na Filipinach; dł. 350 km; uchodzi do Cieśn. Luzońskiej. Cagayan de Oro [kagajan de o.], m. w

Filipinach, port na pn. wybrzeżu Minda-nao; 78 tys. mieszk. (1964). Cage [kejdż] JOHN, ur. 1912, kompozytor amer.; przedstawiciel awangardy; eksperymenty dźwiękowe, technika aleatoryczna. Cagliari [kaliari], m. i port we Włoszech, nad M. Śródziemnym, stol. Sardynii; 222 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., chem., metalowy; uniwersytet. Cagliostro [kaljos-j ALESSANDRO (właśc. Giuseppe Balsamo), 1743-95, awanturnik wł., lekarz „cudotwórca", ścigany za oszustwa i fałszerstwa; zmarł w więzieniu; przygody C. tematem wielu lit. i muz. utworów. Cagniard de la Tour [kanja:r dö la tu:r] CHARLES, 1777-1859, fr. inżynier i fizyk; wynalazca syreny (1819) do określania częstotliwości drgań tonów. Gaguas [kaguas], m. we wsch. części Puerto Rico; 33 tys. mieszk. (1960). „Cahiers du Communisme, Les" [le kajy dükomünism], miesięcznik, organ teoretyczny FPK, wydawany od 1924. „Cahiers du Sud" [kajy düsüd], fr. dwumiesięcznik lit., zał. 1915, wydawany w Marsylii. Cahit Sitki Taranci [dżahit sytky taran-dży], 1910-56, poeta tur.; zbiory poezji lirycznych. Cahors [kao:r], m. w pd.-zach. Francji, nad rz. Lot, ośrodek adm, dep. Lot; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł; winiarski. Caibarién [kaiberien], m. i port w środk. Kubie, nad O. Atlantyckim; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., rybołówstwo. Caillavet [kajawe] GASTON ARMAN DE, 18691915, fr. dramatopisarz i dziennikarz; błyskotliwe komedie satyr, (najczęściej z R. Flersem). Cailletet [kajtẹ] Louis PAUL, 1832-1913, fr. fizyk i przemysłowiec; czł. Akad. Nauk; prace z metalurgii, otrzymywania niskich temperatur i mierzenie niskich ciśnień. Caillié [kajy] RENĘ, 1799-1838, podróżnik fr.; pierwszy dotarł od zach., poprzez środk. bieg rz. Niger, do legendarnego wówczas Timbuktu. Caillois [kajuą] ROGER, ur. 1913, fr. pisarz i krytyk; szkice lit., socjol. i estet.; Odpowiedzialność i styl. Caird [kẹərd] EDWARD, 1835-1908, filozof ang.; zwolennik klas. filozofii niem., zwł. Kanta i Hegla; zajmował się gł. filozofią religii. Cairns [kẹərnz], m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland); 27 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr.; ośr. turystyczny. Cairoli [kai-] BENEDETTO, 1825-89, polityk wł.; premier zjednoczonych Włoch 1878; 1879-81 uczestnik wyprawy Garibaldiego na Sycylię. Caisleán an Bharraigh (ang. Castlebar), m. w zach; Irlandii; 5,6 tys. mieszk. (1966); ośrodek handlowy. Cajal [kachal] →Ramón y Cajal Santiago. Cajamarca [kachamarka], m. w pn.-zach. Peru, w Andach, ośrodek adm. dep. C; 23 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., hutnictwo miedzi; uniw.; ruiny pałacu Inków, katedra i kościoły (XVIII w.). Cajdamska Kotlina (Cajdam). bezodpływowa kotlina w Chinach, między Kun-luńem a Nanszanem; średnia wys. 3000 m; roślinność pustynna i półpustynna; słone jeziora. cajg, bawełn., niekiedy bawełn.-lniana tkanina ubraniowa; jednobarwna, w barwne pasy lub w kratę. Caj Lun. ?-114, uczony chin., wynalazca papieru. Cajupi ANDON, 1866-1930, poeta alb. ży jący w Egipcie; twórczość patriot., liryki; komedie i tragedie zapoczątkowały dramat albański. cake-walk [kẹjkuo:k; ang.], taniec Murzynów amer. z 2 poł. XIX w., w metrum 2/4, w rytmie synkopowanym; wchłonięty przez ragtirne stał się jednym ze źródeł jazzu.

cakle, rasa owiec górskich, hodowanych gł. w Karpatach; maść biała, czarna, siwa; użytkowość wielokierunkowa: mleko, wełna (gruba, szorstka — 3-4,5 kg rocznie), skóry kożuchowe i mięso. cal, fiz. symbol jednostki ilości ciepła, kalorii. cal (ławka, palec), symbol: in. lub ", jednostka długości, dawniej powszechna, obecnie tylko w krajach anglosaskich; w Polsce 1 in. = 0,0230,024 m; w W. Bry-tanii i USA (inch), w Rosji (diujm), od XIX w. wynosi ok. 0,0254 m. w Niemczech (Zoll) —0,0262 m; cal dziesiętny = ok. 0,0377 m, górn. (łatrowy) = ok. 0,0202 m. Calabar [kälə-], m. i port w Nigerii, u ujścia rz. C. do.Zat. Gwinejskiej; 76 tys. mieszk. (1963); cementownia; rybołówstwo. Calafat [kalafat], m. w pd, Rumunii, port nad Dunajem; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Calais [kalẹ], m. w pn. Francji (Flandria), nad Cieśn. Kaletańską; 75 tys. mieszkańców (1968); największy port pasażerski Francji oraz port handl. i rybacki; znane z produkcji koronek i tiulu; przemysł maszyn., chem., papierniczy Calame [kala:m] ALEKANDRE, (1810-64), szwajc. malarz i grafik; nastrojowo-roman-tyczne pejzaże alpejskie, cykle litografii i miedziorytów. Calamian [kalamjan], grupa wysp filipińskich2 na pd.-zach. od wyspy Mindoro; ok. 1,7 tys. km , ok. 20 tys. mieszk.; gł. wyspy: Busuanga, Culion, Coron; lasy tropikalne; wydobycie rud manganu. Călan [kəlan], m. w Rumunii (Siedmiogród), k. Hunedoary; 13 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza. Călărasi [kələraszi] ,m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, port nad Dunajem; 36 tys. mieszk. (1966); przemysł papiern., spożywczy. Galatrava [ka-], zakon rycerski w Hiszpanii, utworzony 1158 do walki z Maurami. Calbayog [kalbajok]. m. w Filipinach, na wyspie Samar; 89 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu rolniczego. Calbe [ka-], m. w zach. części NRD, port nad Soławą; 17 tys. mieszk. (1968); huta żel., przemysł włókienniczy. calcibronat, farm. →brocalcin, Calder [ko:ldər] ALEXANDER, ur. 1898, rzeźbiarz amer.; metal, kompozycje abstrakcyjne, gł. ruchome (tzw. mobile); wpływ na współcz. plastykę. Galdera [kal-] RAFAEL, ur. 1916, polityk Wenezueli; prof. nauk społ. i ustawodawstwa pracy od 1943; deputowany do parlamentu 1947; 1968 wybrany prezydentem, urząd sprawuje od 1970. Calder Hall [ko:l- ho:l], miejscowość w W. Brytanii (Anglia); pierwsza w W. Brytanii elektrownia jądrowa, uruchomiona 1956. Calderón de la Barca [kalderon de la barka] PEDRO, 1600-81, dramatopisarz hiszpański, gł. przedstawiciel baroku; ok. 200 komedii i dramatów: hist.-społ. (Alkad z Zalamei), obyczajowych, filoz. (Życie snem), rel. (Książę niezłomny), autos usa-cramentales. Caldwell [ko:ld əl] ERSKINE, ur. 1903, pisarz amer.; opowiadania i powieści ukazujące prymitywną egzystencję mieszkańców Południa USA; łączy naturalizm z groteską i subtelną analizą psychol. (Droga tytoniowa, Poletko Pana Boga, Jenny). Cale [kal] (Caillet GUILLAUME (ZW. Jac-ques Bonhomme), ?-1358, przywódca powstania lud. we Francji 1358 (żakieria). Calgary [kälgary], m. w Kanadzie (Alberta); 331 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.górn. (ropa naft.); różnorodny przemysł. Calhoun [kälhu:n] JOHN CALDWELL, 17821850, wiceprezydent Stanów Zjedn. 1825-32; rzecznik autonomii stanów z prawem do wystąpienia z federacji. Cali [kali], m. w pd.-zach. Kolumbii, u podnóży Andów, ośrodek adm. dep Valle de Cauca; 816 tys. mieszk. (1968) jeden z gł. ośr. przem., handl., kult. i naukowych (uniw.) kraju.

Călimănesti [kəliməneszti], uzdrowisko (źródła miner.) w Rumunii, u podnóży Karpat. Călinescu [kəlinesku] ARMAND, 18931939, polityk rum.; 1939 premier; zamordowany przez członków Żelaznej Gwardii. Călinescu [kəlinesku] P AUL, ur. 1902, rum. reżyser film.; twórca pierwszego po II wojnie świat. rum. filmu fabularnego (Rozśpiewana dolina 1950); Europolis. Calisia (Kaliska Fabryka Fortepianów i Pianin „Calisia."), zał. 1878, wytwarza nowoczesne instrumenty o wysokiej sprawności technicznej. calizna, górn. skały górotworu nie naruszone robotami górniczymi. calizna, roln. nie zaorana, malejąca w czasie orki część pola; także warstwa gleby znajdująca się pod warstwą zaoraną, zw. podskibiem. Callao [kaljao], m. w środk.-zach. Peru, nad O. Spokojnym, w pobliżu Limy; 307 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., chem., maszyn.; gł. port handl. i rybacki kraju. Callas [ka-] MARIA (właśc. M. Kalojeropuło), ur. 1923, wł. śpiewaczka (sopran dram.), pochodzenia gr.; bogaty repertuar (także partie koloraturowe), m.in Medea L. Cherubiniego, Norma V. Belliniego. Calles [kalies] P LUTARCO E LIAS , 18771945, meksvk. polityk i generał; uczestnik rewolucji meksyk. 1910; prezydent 1924-28, przyczynił się do wzmocnienia roli związków zaw., które wykorzystał do zwalczania wpływów obcych kapitałów, posiadaczy ziemskich, kościoła; 1933-35 min. finansów. Callier [kaljy] E DMUND, 1833-93, historyk, publicysta; uczestnik powstania 1863, naczelnik sił zbrojnych woj. mazow.; autor prac o powstaniach 1830-31 i 1863. Calliera efekt [e. kaljera], zjawisko wykazywania przez obrazy fot. większej gęstości optycznej w świetle skierowanym niż w rozproszonym. Callisto, mit. gr. →Kalisto. Callisto, piąty wg oddalenia od planety satelita Jowisza, oznaczony numerem IV. Callot [kalo] CLAUDE, 1620-87, malarz fr.; od 1666 w Polsce, nadworny malarz król.; jeden z przedstawicieli tzw. szkoły malarskiej na dworze Jana III w Wilanowie. Callot [kalo] JACOUES, 1592-1635, wybitny fr. grafik i rysownik; sceny z wł. com-media dell'arte i wojny 30-letniej; widoki Paryża. Calmette [kalmẹt] ALBERT, 1863-1933, fr. bakteriolog i higienista; prof. w Lilie, założyciel i dyr. Instytutu Pasteura tamże, czł. fr. Akad. Nauk; opracował z A. Yersi-nem surowicę przeciw dżumie, a z A. Guerinem szczepionkę przeciwgruźliczą (BCG). Calmo [kalmo] ANDREA, 1509?-71, wł. komediopisarz i aktor; prekursor comme-dia dell'arte. Calonder [ka-] FELIX, 1863-1952, polityk szwajc, jeden z przywódców Partii Radykalno-Demokr.; 1918 prezydent; 1922-37 z ramienia Ligi Narodów przewodn. Górnośląskiej Komisji Mieszanej. Calonne [kalon] CHARLES ALEXANDRE, 1734-1802, polityk fr., adwokat; 1783-87 min. skarbu, wysunął projekt opodatkowania szlachty i duchowieństwa. Caloocan [kalookan], m. w Filipinach, na Luzonie, w pobliżu Manili; 181 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. calówka: 1) składana linijka z podziałką calową i centymetrową; 2) przedmiot (deska, lina, gwóźdź) długi, gruby itp. na cal. Caltagirone [kaltadżirone], m. we Włoszech (Sycylia); 44 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., ceramiczny. Caltanissetta [kal-], m. we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. C; 64 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. calvados [kalwados], fr. wódka o mocy ok. 40%, produkowana z określonych od-

mian jabłek; ma charakterystyczny smak i zapach. Calvin [kälwyn] M ELVIN, ur. 1911,, fizykochemik ainer.; badania dotyczące struktury cząsteczek, katalizy, wyjaśnienia reakcji chem. związanych z fotosyntezą; nań. Nobla. Calvino [kal-] I TALO , ur. 1923, wł. pisarz i dziennikarz; groteskowe i fantast. opowiadania, opowieści regionalne o akcentach społ. (Rycerz nieistniejący). Calvo [ka-] CARLOS, 1824-1906, argent. prawnik i dyplomata; współtwórca doktryny dotyczącej stosunków międzynar., zw. doktryną Drago-C. Calvo Sotelo [kalwo s.] JOAQUI N, ur. 1905, dramatopisarz hiszp.; dramaty poruszające etyczne i społ.-polit. problemy współczesności. cała nuta, w notacji muz. znak graf. (O) podstawowej wartości rytmicznej dźwięku, dzielonej na 2 półnuty, 4 ćwierćnuty, 8 ósemek, 16 szesnastek. całka, jedno z podstawowych pojęć rachunku całkowego; rozróżnia się c. nieoznaczoną i c. oznaczoną. całkowa krzywa, wykres funkcji będącej rozwiązaniem równania różniczkowego. całkowalna funkcja, funkcja, której całka istnieje. całkowanie, obliczanie całki. całkowe równanie, równanie funkcyjne, w którym niewiadoma funkcja występuje pod znakiem całki. całkowita część liczby rzeczywistej x, liczba całkowita k spełniająca warunek k ≤ x < k+1 (np. c.cz.l.rz. —13,31 jest -14) . całkowita liczba, każda liczba ze zbioru 0, ±1, ±2 itd. całkowo-różniczkowe równanie, równanie funkcyjne zawierające funkcję niewiadomą zarówno pod znakiem całki, jak i pod znakiem pochodnej. całkowy rachunek, dział analizy mat. poświęcony własnościom, technice obliczania i zastosowaniom całek. całopalenie, ofiara ze zwierząt praktykowana u staroż. Żydów, spalana na ołtarzu. całościowe nauczanie, systemy nauczania znoszące odrębność przedmiotów szkolnych i wprowadzające na ich miejsce zagadnienia o charakterze kompleksowym; b. popularne w 1 poł. XIX w. całość, filoz. zwarty układ, którego cechy i prawidłowości decydują o wszelkich właściwościach jego poszczególnych składników. całun, tkanina, zwykle czarna, którą przykrywa się trumnę, katafalk lub zwłoki; kir cały ton, odległość 2 dźwięków równa 2 półtonom, 1/6 część oktawy, np. c-d. Camagüey [kamaguej] (Archipielago de Camaguey), grupa wysp u pn. wybrzeży Kuby; największa wyspa Cayo Romano. Camaguey [kamaguej], m. w środk. Kubie, ośrodek adm. prow. C; 179 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; katedra (pocz. XVII w.), wieża (ok.poł. XVIIIu w.). Camajuani [kamach ani], m. w środk. Kubie; 14 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., spożywczy. Camargo [kamargo] MARIE ANNE DE, 1710-70, tancerka fr., pochodzenia bele.; solistka Opery w Paryżu; wzbogaciła technikę tańca klasycznego. Camargo [ka-], m. w Meksyku (Chihuahua); 19 tys. mieszk. (1960); przemysł chemiczny. Camargue [kamarg], częściowo zabagniony region w delcie Rodanu (Francja); liczne jeziora lagunowe; rezerwat zool. i bot.; uprawa winorośli, ryżu; hodowla koni i bydła. Cambon [kãbą] JULES M ARTIN, 18451935, dyplomata fr.; przewodn. podkomisji do spraw Polski na paryskiej konferencji pokojowej 1919, opracował projekt (odrzucony) przyłączenia do Polski Górnego Śląska (bez plebiscytu) i Gdańska.

Cambon [kãbą] PAUL PIERRE, 1843-1924, brat Jules'a Martina, dyplomata fr.; przed I wojną świat, przyczynił się do zawarcia trójporozumienia bryt.-fr.-rosyjskiego. Cambrai [kãbrę], m. w pn. Francji, port nad Skalda; 38 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. 1529 pokój po wojnach Francji z cesarstwem; Francja m.in. zrzekła się pretensji do Włoch i zwierzchnictwa nad Flandrią w zamian za zwrot Burgundii; 1917 pod C. ciężkie walki, masowe użycie czołgów przez wojska bryt. na tzw. pozycję Zygfryda. cambric [kejmbryk; ang.] (kambryk), cienkie przezroczyste płótno bawełn., rodzaj batystu; niekiedy każdy batyst. Cambridge [kejmbrydż], m. w W. Brytanii (Anglia); 100 tys. mieszk. (1968); słynny uniw., zał. XIII w.; przemysł poligraf., maszyn., elektrotechn.; muzea; go t . k o ś c i ó ł , p a ł a c s e n a t u ( 1 p o ł . XVIII w.), zabytkowe budynki uniw.: King's College z późnogot. kaplicą King's Chapel XV w., Trinity College XVI w., biblioteką XVII w. Cambridge [kejmibrydż], uniwersytet ang. zał. 1209 w m. Cambridge (W. Brytania); jeden z najstarszych uniw. świata. Cambridge [kęjmbrydż], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 99 tys. mieszk. (1970); ośr. nauk. (Harvard University, Massachusetts Insti-tut of Technology); muzea; zespół budowli uniw. (XVIII-XIX w.); domy (XVIII w.). r Cambridge-Oxford [kejmbrydż oksfə d], najsłynniejszy wyścig wioślarski rozgrywany corocznie (od 1829) na Tamizie między ósemkami uniwersytetów C. i O. (ok. 4 mil ang.). Camden [kämdən], m. w USA (New Jersey), w zespole Filadelfii, port nad rz. Delavare; 101 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Camden [kämdən], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), w pobliżu Sydney; 8,7 tys. mieszk. (1966); na miejscu obecnego C, 1805 zał. pierwszą austral. fermę owiec. Camelot [kämylot], nazwa legendarnego zamku króla Celtów, Artura (V-VI w.), w Kornwalii. camembert [kämãbe:r], miękki ser podpuszczkowy z mleka krowiego, w kształcie małych krążków (100-200 g) z porostem pleśni, o smaku i zapachu pieczarek. camera lucida, układ zwierciadeł lub pryzmatów umożliwiający odrysowywanie przedmiotów, dzięki wytwarzaniu ich pozornego obrazu na tle np. papieru rysunkowego. camera obscura [łac] (ciemnia optyczna), światłoszczelna skrzynka z niewielkim otworem pozwalająca uzyskać na jednej ze ścianek odwrócony obraz przedmiotu; wraz z soczewką umieszczoną w otworze stanowi część aparatu fotograficznego. Camerarius [ka-] RUDOLPH JACOB, 16651721, niem. botanik i lekarz; prof. uniw. w Tybindze; wykazał po raz pierwszy płciowość u roślin wyższych; stwierdził, że powstawanie nasion jest uwarunkowane zapyleniem. Camerata florencka [ka- f.; wł.], grupa poetów, uczonych i muzyków z końca XVI w. we Florencji; Stworzenie formy opery (J. Peri, G. Caccini) przez nawiązanie do antycznego dramatu gr.; styl mo-nodii akompaniowanej. Cameron [kämərən] CHARLES, po 17301812, architekt szkoc; przedstawiciel wczesnego klasycyzmu; od 1779 działał w R osj i ; pał ac i pawi l ony ogrodowe w Pawłowsku. Cameron [kämərən] JULIA MARGARET, 1815-79, fotograf ang.; wybitna portrecistka. Cameron [kämərən] VERNST LOVETT, 184494, podróżnik ang.; poszukując zaginionego Livingstone'a, 1874 dotarł do jez. Tanganika, odkrył rz. Lukugę. camina [ka-], wysokogatunkowa tkanina sukienkowa z wełny czesankowej, o wzorze przypominającym rybi grzbiet.

Camỡes [kamoińsz] LUIs V AZ DE, ok.1525-80, poeta portug.; Luzjady — pierwsza portug. epopeja nar. opisująca dzieje odkrycia drogi do Indii przez Vasco da Gamę; poezje lir., komedie, camorra [wł.] →kamorra. Campana [kam-] DINO, 1885-1932, poeta wł.; w twórczości widoczny wpływ dekadentyzmu fr., Nietzschego; zbiór wierszy Canti orfici. Campana [kam-], m. i port w Argentynie, nad dolną Paraną; 14 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł chem., spoż., maszynowy. Campanella [kampanella] TOMMASO, 1568-1639, wł. filozof renesansu, jeden z prekursorów komunizmu utopijnego; głosił materialist. panteizm; Miasto Słońca. Campbell [kämbl] DONALD MALCOLM, 1921-67, syn Malcolma, inżynier ang.; współkonstruktor łodzi i samochodów wyścigowych o napędzie odrzutowym, na których bił rekordy szybkości; zginął w jednej z prób. Campbell [kämbl] MALCOLM, 1885-1948, automobilista ang.; rekordzista świata (na pojazdach własnej konstrukcji) w sporcie samoch. i motorowodnym; zginął podczas próby bicia rekordu. Campbell [kämbl] ROT, 1901-57, poeta południowoafryk., piszący po ang.; romantyczna żywiołowa liryka, fantazje satyryczne. Campbell [kämbl] THOMAS, 1777-1844, szkoc. poeta i krytyk; przewodn. Stów. Przyjaciół Polski; powieści poet, ody, ballady. Campbell [kämbl], wyspa nowozelandzka na O. Spokojnym, na pd. od W. Południowej; 114 km2; wulkaniczna; stacja sejsmologiczna; baza połowu fok. Campbella mostek [m. kämbela], rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru indukcyjności wzajemnej (np. cewek elektr.). Campbell-Bannerman [kämbl bänərmən] HENRY, 1836-1908, polityk bryt., Szkot; 1S981905 przywódca Partii Liberalnej; od 1905 premier; popierał przyznanie autonomii Irlandii i byłym republikom burskim. Camp David [kämp dejwyd], miejscowość w USA (Maryland)", 1959 spotkanie N.Ś. Chruszczowa z D. Eisenhowerem. Campeche [kampecze], stan w Meksyku, nad Zat 2Meksykańską, na płw. Juka tan; 51,0 tys. km , 239 tys. mieszk. (1969); sotl. C; lasy tropik.; zbiór chicle. Campeche [kampecze], m. i port w Meksyku, nad Zat. Meksykańską, stol. stanu C; 48 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Camper [kam-] P ETRUS , 1722-89, hol. lekarz i anatom; prof. medycyny i filozo- fii w Amsterdamie i Groningen; twórca podstaw kraniologii. Campidoglio [kampidoljo] →Kapitoliński Plac. Campigli [kampili] MASSIMO, 1895-1971, malarz wł.; początkowo wpływy kubizmu i malarstwa metafizycznego; stylizowane kompozycje figuralne nawiązujące do sztuki kreteńskiej i etruskiej. Campin [kampyn] ROBERT (utożsamiany z Mistrzem z Flemalle), ok. 1380-1444, wybitny malarz niderl., jeden z twórców niderl. szkoły mal.; obrazy rel., m.in. Tryptyk Zwiastowania. Campina Grande [kam- g.], m. w Brazylii (Paraiba); 152 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. campinas [kam-], gat. kawy brazyl., pochodzącej z wyżej położonych terenów uprawnych. Campinas [kam-], m. w Brazylii (stan São Paulo); 242 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., włók., spożywczy, camping [kämpyn; ang.]: 1) obozowanie w namiotach, przyczepach samoch., małych domkach i in.; jedna z form rekreacji; 2) teren przygotowany do obozowania.

Campoamor y Campoosorio [kampoamor i kampo-] RAMÓN DE, 1817-1901, poeta hiszp.; poezje pod wpływem romantyków fr., poematy filozoficzne. Campobasso [kam-], m. we Włoszech, stoi. regionu Molise; 40 tys. mieszk. (1969). Campoformio [kam-] (miejscowość we Włoszech, Friuli-Wenecja Julijska), 1797 pokój fr.-austr. po wojnach rewol. Francji z I koalicją; Francja m.in. uzyskała posiadłości habsburskie w Niderlandach, lewy brzeg Renu, W. Jońskie, Austria — Dalmację i Istrię. Campo Grande [kampo g.], m. w Brazylii (Goias]; 65 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. campos [kam-], formacja roślinna wyżynnych obszarów Brazylii i Urugwaju, na pd. od catingi; typ sawanny z przewagą wysokich traw, z rozproszonymi niskimi drzewami. Campos [kam-], m. w Brazylii (stan Ri o de Jane i ro) , nad doln ą Parai bą; 372 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., cementowy. campo santo [ka- s.], typ cmentarza w fermie dziedzińca otoczonego krużgankiem, w ścianie którego są nagrobki i epitafia; występował we Włoszech do końca XIX w. Campus [kapüs] FERDINAND ALEKSIS, ur. 1894, belg. specjalista w zakresie budownictwa lądowego i wodnego; prof. uniw. w Liége, czł. PAN; prace poświęceone gł. konstrukcjom żelbetowym i konstrukcjom wstępnie sprężonym. Campus Martius→Pole Marsowe. Cam Ranh [kam żań], m. w Republice Wietnamu Pd., port nad M. Południowochińskim; 20 tys. mieszk. (1960); przemysł chem.; baza interwencyjnych wojsk USA Camrose [kämrouz] JOHN BERRT, ur. 1909, ang. wydawca i dziennikarz; przejął po ojcu WiHiarnie Berrym „Daily Telegraph". Camrose [kämrouz] WILLIAM BERRT, 18791954, ang. dziennikarz i wydawca; właściciel i red. „Daily Telegraph". Camus [kamü] ALBERT , 1913-60, pisarz fr. zbliżony do egzystencjalizmu; powieści (Obcy, Dżuma), dramaty (Kaligula), eseje (Mit Syzyfa); nagr. Nobla. Canadian [kənejdjən] (South C), rz. w pd. części USA, pr. dopływ Arkansas; dł. 1458 km, dorzecze ok. 77 tys. km2; gł. dopływ North Canadian. Canadian Press [kənejdjən p.], największa kanad. agencja prasowa, zał. 1917, z siedziba w Toronto. „Canadian Tribune" [kənejdjən trybju:n], tygodnik, organ KP Kanady, wydawany od 1940. Canakkale [czanakkale], m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. C., port nad cieśn. Dardanele; 23 tys. mieszk. (1965); garncarstwo. Canal [ka-] GIOVANNI ANTONIO (ZW. Canaletto), 1697-1768, wł. malarz i rytownik, wuj i nauczyciel Bernarda Bellotta; działał w Wenecji i Londynie; weduty. Canaletto [ka-] →Belotto Bernardo. Canaletto [ka-] →Canal Giovanni Antonio. Cananea [kananea], m. w Meksyku (Sonora); 20 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud miedzi, wielka huta miedzi. Canaris →Kanaris Konstandinos. Canaris [ka-] WILHELM, 1887-1945, admirał niem.; od 1935 szef wywiadu wojsk. (Abwehry); po zamachu na Hitlera 1944 aresztowany i stracony. Canarreos [ka-] (Archipielago de los Canarreos), grupa wysepek kubańskich na M. Karaibskim, na pn. i wsch. od wyspy Pinos. canasta [ka-; hiszp.] →kanasta. Canaveral, Cape [kənäwərəl kejp] →Kennedy'ego Przylądek. Canavesi [kanawezi] HIERONIM, ok. 1525-82, rzeźbiarz pochodzenia wł. działający w Polsce; renes. nagrobki (biskupa

A. Konarskiego i Górków w katedrze poznańskiej). Canberra [känbərə], stol. Związku Australijskiego, w Wielkich G. Wododziałowych, nad rz. Molonglo; 110 tys. mieszk. (1968); uniwersytet. Cancelleria, Palazzo delia [-acco d. kanczellerija], słynny renes. pałac w Rzymie, wzniesiony 1483-1511; arkadowy dziedziniec (przypisywany Bramantemu). cancioneiro [kantione:jru; portug.] (hiszp. cancionero), w średniow. literaturze portug. (od XII w.) i hiszp. (od XIV w.) zbiór poezji lir. różnych autorów, obejmujący poezje miłosne, rycersko-dworskie i satyryczne. caircionero [kantionero; hiszp.], hiszp. nazwa cancioneiro. Candela [kandela] FELIX, ur. 1910, meksyk. architekt i konstruktor, pochodzenia hiszp.; od 1939 w Meksyku; budowle użyteczności publ., mieszkalne, sakralne. Cander FRIDHICH A., 1887-1933, radz. teoretyk i wynalazca w dziedzinie techniki rakietowej; konstruktor silników rakietowych, pocisków i statków rakietowych. Candida [ka-], druk. współczesny krój pisma druk., z grupy pism "antykwowych, oparty na klas. wzorach pisma. Candilis [kãdiji] GEORGES, ur. 1913, architekt fr.; współpraca z Le Corbusierem; budynki szkolne, mieszkaniowe, gmachy użyteczności publicznej. Candolle [kãdol] ALPHONSE DE, 1806-93, syn Augustina Pyrame'a, kontynuator jego dzieła, botanik szwajc.; prof. botaniki w Genewie; badał pochodzenie roślin uprawnych; sformułował zasady bot. nazewnictwa. Candolle [kãdol] AUGUSTIN PYRAME DE, 1778-1841, botanik szwajc; prof. w Montpellier i Genewie; stworzył podstawy geografii bot. i rolnej Francji; zapoczątkował podstawowe dzieło bot. Prodromus systematis naturalis... Canelones [ka-], m. w pd. Urugwaju, w pobliżu Montevideo, ośrodek adm. dep. C.; 14 tys. mieszk. (1963); przemysł papierniczy, chemiczny. Cangpo, nazwa Brahmaputry w Tybecie. Canicatti [kanikatti], m. we Włoszech (Sycylia); 30 tys. mieszk. (1961). Cankar IVAN, 1876-1918, pisarz sloweń.; wybitny przedstawiciel modernizmu; nowele, powieści, dramaty z życia chłopów, inteligencji i burżuazji. Cankiri [czankyry], m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. C.; 21 tys. mieszk. (1965). Cankow ALEKSANDYR, 1879-1959, polityk bułg.; przywódca faszystowskiego zamachu stanu 9 VI 1923; 1923-26 premier; podczas II wojny świat, współpracował z Niemcami; od 1944 na emigracji. Canna [ka-] ION, ur. 1902, pisarz rum.; opowiadania o antyfaszyst. partyzantce mołd. oraz o przemianach spol. na wsi; powieści hist. z życia wsi. Cannes [kan], m. i port. w pd.-wsch. Francji, na Wybrzeżu Lazurowym; 67 tys. mieszk., zespół miejski 213 tys. (1968); znane kąpielisko i ośr. turyst.; międzynar. festiwale filmowe. Canning [känyŋ] GEORGE, 1770-1827, polityk ang.; 1822-27 min. spraw zagr.; przywódca torysów; rzecznik niepodległości Grecji i równouprawnienia Irlandczyków. Cannizzaro [kanniccaro] STANISLAO, 1826-1910, chemik wł.;" podał definicję gramoatpmu i gramorównoważnika; wyznaczył masy atomowe wielu pierwiastków; odkrył tzw. reakcję C. Cannizzaro reakcja [r. kanniccaro], reakcja dysproporcjonowania aldehydów gi. aromatycznych; w jej wyniku z 2 cząsteczek aldehydu powstaje cząsteckwasu i cząsteczka alkoholu. Cannock [känək], m. w W. Bryta (Anglia); 50 tys. mieszk. (1966); wydob cie węgla kam.; przemysł metalowy.

158 Cannon Cannon [känən] ANNIE JUMP, 1863-1941, astronom amer.; wyznaczyła typy widmowe ok. 250 tys. gwiazd, opublikowane w Henry DrapetCatalogue. Cano [kano] ALONSO, 1601-67, hisżp. malarz, rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel baroku; rei. obrazy i rzeźby (często polichromowane) pełne ekspresji i mistycyzmu. Cano [kano] JUAN SEBASTIAN DEL (ZW. Eleano), ok. 1460-1526, żeglarz hiszp.; zakończył wyprawę dookoła świata F. Magellana, doprowadzając 1522 do Europy statek ,,Victoria". Canoas [ka-], m. w Brazylii (Rio Grandę do Sul), w pobliżu Porto Alegre; 95 tys. mieszk. (1960). canoe [kənu:; ang.] →kanu. Canopus (Kanopus), α Car, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze m Kilu o jasno- ści -0 7. Canossa [ka-] (w. w pn. Włoszech, Emilia-Romania), ruiny zamku; 1077 wyklęty ces. Henryk IV ukorzył się tu przed pap. Grzegorzem VII; przenośnie: „pójść do C." — uznać Swój błąd. Canossa di Púglia [ka- di pulja], m. we Włoszech (Apulia); 34 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Canova [ka-] ANTONIO, 1757-1822, rzeźbiarz wł., jeden z gł. przedstawicieli klasycyzmu; posągi i grupy rzeźb, o tematyce mit. (Perseusz), nagrobki, portrety (Paulina Borghese, Henryk Lubomirski jako Amor). Cansado [kãsado], miejscowość w Mauretanii, nad O. Atlantyckim; port wywozu rudy żel. eksploatowanej w Fort Góu-raud. cantabile [kanta-; wł.], mus. śpiewnie; występuje też z innymi określeniami wykonawczymi, np. moderato c, andante c. Cantal [kãtal], wygasły wulkan w Masywie Centralnym (Francja); 1858 m. cantedeskia (bielikrasa, Zantedeschia), kłączowa bylina ozdobna (doniczkowa i na kwiat cięty), pochodząca z błotnistych obszarów pd. Afryki; liście strzałkowate; kwiatostan — niewielka kolba, otoczona białą lub żółtą pochwą. Cantemir [kan-] DIMITRIE, 1673(74)-1723, rum. pisarz i humanista; hospodar Mołdawii 1693 i 1710-11; znawca Wschodu; prace hist.-filoz. i językozn.; autor pierwszej krytycznej historii Rumunii; pisał w 11 językach. Canterbury [käntərbəry], obszar nizinny w Nowej Zelandii, na wsch. wybrzeżu W. Południowej; hodowla owiec; uprawa pszenicy; gł. m. Christchurch. Canterbury [käntərbəry], m. w W. Brytanii (Anglia); 33 tys. mieszk. (1968); siedziba prymasa Anglii; uniw.; słynna got. katedra (XI-XVI w.), romańsko-got. kościół św. Marcina (VIII-XIV w.), renes. pałac Tudorów (XVI w.). Canth [kant] MINNA (właśc. Ulrika Wilhelmina C), 1844-97, dramatopisarka fiń.; dramaty realist. o tematyce społ., później modernistyczne. Canton [käntən], atol w grupie Feniks; baza lotn.; wraz z pobliską wyspą Enderbury—ibryt.-amer. kondominium (70 km2, 320 mieszk.— 1969). Cantom [käntən], m. w USA (Ohio); 109 tys. mieszk., zespół miejski 360 tys. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metalowy. Cantor [kan-] GEORG, 1845-1918, matematyk niem.; twórca teorii mnogości. Cantora zbiór [z. kan-]: 1) zbiór liczb rzeczywistych, które w trójkowym systemie liczenia (tzn. o trzech cyfrach 0, 1, 2) można zapisać bez cyfry i; 2) zbiór punktów odcinka 0,1 jaki pozostanie, gdy wytniemy z niego część środkową (tzn. |, f), następnie z pozostałych dwóch znów wytniemy części środkowe itd. bez końca; z.C. jest zbiorem doskonałym i nieprzeliczalnym. cantus firmus [łac], melodia, do której dokomponowywano głosy kontrapunktują-

ce, pochodząca np. z chorału gregoriańskiego, protest., z pieśni świeckich. Canvey [känwy], wyspa w estuarium Tamizy (W. Brytania); rafineria ropy naftowej. canzona [wł.] →kancona. Cao [kau] DIEGO, ?-1486, żeglarz portugalski; 1482 pierwszy dotarł do ujścia rz. Kongo. Cao Bang [kao b.], m. w pn.-wsch. części DRW; 10 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia i hutnictwa metali nieżelaznych. Cao Cao, 155-220, chiń. dowódca wojsk. i poeta, założyciel państwa i dyn. Wej (220-265); utwory poet. opiewające pochody wojenne i piękno krajobrazu. Cao Czy, 192-232, syn Cao Cao; poeta chiń.; jeden z najwybitniejszych w swej epoce, doskonały stylista, liryk; poemat o bogini rzeki Lo. Cao Jü, ur. 1905, dramaturg chiń.; dążył do zreformowania teatru chiń. w duchu eur.v przy zachowaniu trad. form; Burza. Cao Pej, 186-226, syn Cao Cao, poeta chiń.; panował jako cesarz Wen-ti w państwie Wej (220-265); zbiór poezji, traktat krytycznoliteracki. cap, wytrzebiony samiec (kastrat) kozy domowej; także samiec kozicy. Capablanca y Graupera [kapablanka i g.] JOSE RATJL, 1881-1942, szachista' ku bański, mistrz świata 1921-27. „Cap Arcona" [kap arko:na], statek niem., zbombardowany IV 1945; zginęło na nim 12 tys. więźniów obozu hitlerow skiego Neuengamme; mimo ostrzeżeń aliantów załoga celowo nie skierowała go do portu. Cap-de-la-Medeleine [kap dö la mad(ö)-len], m. w Kanadzie (Quebec)5 nad Rz. Św. Wawrzyńca; 29 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewno-papierniczy. Cape Breton [kejp bretn], wyspa u wsch. wybrzeży Kanady (Nowa Szkocja); 10,3 tys. km2; gł. m. Sydney. Cape Coast [kejp koust], m. i port w Ghanie, nad Zat. Gwinejską, ośr. adm. Regionu Środk.; 71 tys. mieszk. (1965); przemysł rybny; uniwersytet. Čapek KAREL, 1890-1938, pisarz czes.; powieści (trylogia: Hordubal, Meteor, Zwyczajne życie) i dramaty psychol., fantast.-nauk. o wymowie humanistycznej i antywoj.; nowele, humoreski. Čapek-Chod KAREL MATEJ, 1860-1927, pisarz czes.; powieści naturalistyczne z życia Pragi; opowiadania. Capella, αAur, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Woźnicy o jasności 0m1. Capella MARTIANUS FELIX, V w., obrońca sądowy w Kartaginie, autor Satyricón, zawierającego prawie całą ówczesną wiedzę, stanowiącego podstawę nauczania w średnio w. szkołach. u Capetown [kejpta n] →Kapsztad. Cap Haitien [kap aisję], rn. i port w Haiti, ośrodek adm. dep. Północnego; 30 tys. mieszk. (1965). capina (skublica), leśn. rodzaj stal. haka na drewri. stylisku, do przesuwania, obracania i unoszenia dłużyc i kłód drewna. Capiscara [kapiskara] →Chili Manuel. Capitant [kapitã] HENRI, 1865-1937, prawnik fr.; jeden z najwybitniejszych cywilistów fr. 1 poł. XX w.; Wstęp do nauki prawa cywilnego: capitis deminutio [łac], w staroż. Rzymie utrata lub ograniczenie zdolności prawnej obywatela. capitis deminutio maxima [łac], w starożytnym Rzymie utrata zdolności prawnej obywatela spowodowana utratą wolności. capitis deminutio media [łac], w starożytnym Rzymie utrata zdolności prawnej obywatela spowodowana utratą rzym. obywatelstwa. capitis deminutio minima [łac], w starożytnym Rzymie ograniczenie zdolności

prawnej obywatela spowodowane zmianą stanowiska W rodzinie. Capitolium →Kapitol. Capodimonte [ka-], dawny pałac Burbonów na wzgórzu pod Neapolem, położony w pięknym krajobrazowym parku, wzniesiony 1738-1839; zabytkowe hist. wnętrza; cenna galeria malarstwa wł. i obcego; w XVIII w. na terenie parku znajdowała się słynna manufaktura porcelany. Capo d'Istria →Kapodistrias Joanis. Capogrossi [ka-] GIUSEPPE, ur. 1900, malarz wł.; początkowo obrazy figuralne,, pejzaże i martwe natury, później abstrakcyjne. Caporetto [ka-] (obecnie Kobarid, w. w Jugosławii, w Słowenii), 1917 (24 X) podczas I wojny świat w bitwie pod C. wojska niem.-austr. przełamały front włoski. Capote [kəpout] TRUMAN, ur. 1924, pisarz amer.; powieści i opowiadania, ukazujące sugestywnie portrety psychol. wykolejeńców, ekscentryków i dzieci (Inne głosy, inne ściany, Harfa traw), relacja o zbrodni Z zimną krwią. Capra [käpra] FRANK, ur. 1897, amer. reżyser film., pochodzenia wł.; twórca popularnych, komedii z lat między woj. (Pan z milionami, Mr. Smith jedzie do Waszyngtonu). Capraia [kapraja], wyspa wł. na M. Tyrreńskim (Archip. Toskański); 19 km2 ok. 500 mieszkańców. Caprarola [ka-], m. we Włoszech (Lacjuoi); 5,2 tys. mieszk. (1961); słynny późnorenes. warowny pałac Farnese z XVI w. (Vignola). Caprera [ka-], wyspa wł. na M. Tyrreństóm, u pn. wybrzeży Sardynii; 16 km2, 150 mieszk. (1961). Capri [ka-], przybrzeżna wyspa wł. na M. Tyrreńskim; 10,4 km2, 7,3 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli; świat, znaczenie turyst.; gł. m. Anacapri. capriccio [kapriczczio; wł.], muz. -*» kaprys. capriccio [kapriczczi o; wł.] (kaprys), w sztukach piast. (gł. w rysunku i grafice) różnego rodzaju przedstawienia fantastyczne, najczęściej na tematy społ. i polit. (cykl J. Callota, 1617, Caprichos F, Goyi, 1796). Caprivi [kapri:wi] LEO VON, 1831-99, generał niem., 1890-94 kanclerz Rzeszy; przejściowo złagodził kurs antypol.; oba lony przez opozycję junkrów. ; Caproni [kap-] GIOVANNI, 1886-1957, wł. konstruktor lotn., pilot i przemysłowiec; założył fabrykę i zbudował pierwszy samolot bombowy (1913-14); bombowce jego konstrukcji stosowano powszechnie w I wojnie świat.; później zakłady C. specja-lizowały się w budowie ciężkich samolotów. capstrzyk: 1) sygnał oznaczający koniec zajęć dziennych w wojsku, w obozach organizacji młodzieżowych itp.; 2) wieczorny przemarsz wojska lub organizacji cyw. ulicami miasta z orkiestrą. captan, chem. →kaptan. captatio benevolentiae [łac], zjednywanie sobie względów. Capua →Kapua. Capuana [ka-] LUIGI, 1839-1915, wł. pisarz i krytyk lit.; gł. teoretyk weryzmu; powieści (Margrabia di Roccaverdina), nowele, dramaty. Capus [kapü] ALFRED, 1858-1922, fr. publicysta i komediopisarz; czł. Akad. Francuskie). caput mortuum, czerwony pigment mineralny* tlenek żelazowy Fe2O3, otrzymywany przez prażenie siarczanu żelazawego. Caquetá [kaketa], rz. w Kolumbii, górny bieg rz. Japura; dł. 1200 km. car, tytuł dawnych władców bułg., serb. oraz rós., od 1547 do przybrania 1721 przez Piotra W. tytułu cesarza, nazwy c.

Caro 159 używano też później potocznie na określenie cesarzy rosyjskich. Car STANISŁAW, 1882-1938, polityk sanacyjny, prawnik; działacz BBWR; współtwórca konstytucji 1935; 1935-38 marszałek sejmu. Carabobo [ka-], stan w pn.-środk. Wenezueli, nad M. Karaibskim; 4,6 tys. km2, 483 tys. mieszk. (1969); stol. Valeneia; uprawa trzciny cukrowej. Caracal [karakal], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej"; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spożywczy. Caracas [karakas], stol. Wenezueli; 1,9 min mieszk. — zespół miejski (1969); największy ośr. przern., handl., kult., nauk. (3 uniw.) i turyst. kraju; muzea; zabytkowe budowle sakralne (m.in. kościół S. Francisco i katedra); pałac Mira-flores i Casa Amarilla (XIX w.). i Caragiale [karadż ale] ION LUCA, 18521912; pisarz rum.; czołowy przedstawiciel realizmu krytycznego; satyr, komedie, dramaty, krytyka teatr.;i szkice obyczajowe. Caragiale [karadż ale] MATEI, 1885-1936, pisarz mm.; surrealistyczna proza i poezja b dużych walorach formalnych. Caran d'Ache [kara dasz], 1858-1909, rysownik fr.; karykatury, ilustracje do czasopism. caraniści (właśc. Narodowa Partia Chłopska), gł. partia polit. (obok liberalnej) w Rumunii w okresie międzywoj.; zał. 1918; program wyrażał interesy zamożnego chłopstwa; u władzy 1928-30 i 1932-33; rozwiązana 1947. Caransebes [karansebesz], m. w pd.zach. Rumunii, u podnóża Karpat; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. carat, ustrój państwa monarchicznego z carem na czele; rządy, władza cara. Caravaggio [karawadżdżio] (właśc. Michelangelo Mefisi da C), 1573-1610, wybitny malarz wł., jeden z gł. przedstawicieli wczesnego baroku; obrazy o żywym kolorycie i kontrastowym światłocieniu — gł. realistycznie ujęte sceny o tematyce rel., także mit., rodzajowe i martwe natury; Powołanie św. Mateusza, Bachus, Śmierć Marii. caravaggionizm [karawadżdżio-], kierunek realist. w malarstwie barok., propagujący zdobycze sztuki Caravaggia, m.in. kontrastowy światłocień, intensywny koloryt, śmiałe skróty perspektywiczne; rozwinął się we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Holandii i Flandrii. Carbonia [kar-], m. we Włoszech (Sardynia); 35 tys. mieszk. (1963); ośr. wydobycia węgła kamiennego. Carcassonne [karkason], m. w pd. Francji, nad Kanałem Południowym, ośrodek adm. dep. Aude; 44 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., włók., obuwn.; muzeum; jedno z największych zachowanych średniow. miast warownych w Europie; mury (VI i XIII w.), zamek (XII w.), romańsko-got. kościół; w dolnym mieście got. kościoły. Carco [karko] FRANCIS, 1886-1958, pisarz fr.; poezje, powieści z życia paryskiej cyganerii, prace o współcz. malarstwie (Przyjaciel malarzy), pamiętniki. Cardana koła [k. kar-], dwa koła, ż których jedno toczy się wewnętrznie bez poślizgu po drugim o 2-krotnie większej średnicy; punkty zewn. i wewn. koła mniejszego opisują elipsy. Cardana przegub [p. kar-] (kardan, przegub krzyżowy), przegub umożliwiający połączenie wałów, których osie przecinają się pod kątem rozwartym; zawiera element łączony z każdym z wałów przegubami płaskimi o wzajemnie prostopadłych osiach. Cardana wzory [w. kar-], wzory na obliczanie pierwiastków równania sześciennego postaci x 3 +px+q = 0. Cardano [ka-] GEROLAMO, 1501-76, wł. matematyk i filozof, lekarz; przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody; ba-

dania nad równaniami algebraicznymi, teorią dźwigni i wagi. Cardarelli [kar-] VINCENZO (właśc. N.azareno C), 1887-1959, wł. poeta i eseista; postulował odnowienie klas. poezji; zbiór poezji i prozy, opowiadania. Cárdenas [kar-], m. i port w zach. Kubie, nad Cieśn. Florydzką; 67 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., spożywczy. Cárdenas y del Rio [kar- i del rrio] LAZARO, 1895-1970, polityk meksyk., generał; 1934-40 prezydent; 1943-46 min. obrony; od 1955 wiceprzewodn. Świat. Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. Cardiff [ka:r dyf], m. w W. Brytanii, stol. Walii, port,nad Kanałem Bristolskim; 287 tys. mieszk. (1968), zespół miejski (konurbacja South-East Wales) 1,9 mln (1966); hutnictwo żel., przemysł stoczn., maszyn., chem.; uniwersytet. Cardigan [ka:rdygən], zatoka u zach. wybrzeży Walii (W. Brytania), część Kanału Świętego Jerzego. Cardigan [ka:rdygən], m. w W. Brytanii (Walia), port'przy ujściu rz. Teifi do zatoki G., ośr. adm. hrabstwa Cardiganshire; 3,9 tys. mieszk. (1966). Cardinale [kar-] CLAUDIA, ur. 1939, wł. aktorka film.; gwiazda filmu wł. i eur. (Lampart, Błędne gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy). cardinalia, liczebniki główne. cardo [łac], gł. arteria pn.-pd. w staroż. miastach rzymskich. Cardox, urządzenie do urabiania węgla, zabezpieczające przed wybuchem metanu lub pyłu węglowego; rolę materiału wybuchowego spełnia ciekły dwutlenek węgla, który przechodząc gwałtownie w stan gazowy zwiększa swą objętość. Carducci [karduczczi] GIOSUE, 18351907, wł. poeta i krytyk lit.; prof. uniw. w Pizie i Bolonii; przeciwnik romantyzmu; nawiązywał do tradycji antycznej (Odi bar-bare); studia krytycznolit.; nagr. Nobla. Carei [karej], m. w pn.-zach. Rumunii; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Careme [karem] MARIE ANTOINĘ, 17841833, kuchmistrz fr.; autor dzieł z dziedziny sztuki kulinarnej; prowadził kuchnie m.in. cara Aleksandra I, ces. Franciszka II. Carew [kəru:] THOMAS, 1596-1640, poeta ang.; dworzanin Karola I, autor masek oraz wykwintnych zmysłowych liryków, wzorowanych na poezji J. Donne'a. cargo [ka-; hiszp.], ładunek statku mor.; ubezpieczenie c, ubezpieczenie ładunku. Carillo [kariljo] (Carrillo) JULIAN, 18751965, meksyk. kompozytor, skrzypek i dyrygent, pochodzenia indiańskiego; eksperymenty w zakresie muzyki mikro tonowej (do 1/16 całego tonu); symfonie, utwory kameralne. carillon [kariją; fr.], muz. →dzwony orkiestrowe. Caripito [ka-], m. i port naft. w Wenezueli (Monagas); 27 tys. mieszk. (1969); rafineria ropy naftowej. Carissimi [ka-] GIACOMO, 1605-74, kompozytor wł.; gł, oratoria o tematyce bibl., kantaty, msze. r Carleton [ka: ltn] SIR GUY, 1724-1808, ang. gubernator prow. Quebec 1766-78, całej Kanady 1786-96; współtwórca (1791) Aktu Konstytucyjnego dla Pn. Ameryki Brytyjskiej. CarletonviIIe [ka:rItənwyl], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), na zach. od Johannesburga; 103 tys. mieszk. (1967). Carlisle [karläjl], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Eden, ośr. adm. hrabstwa Cumberland; 71 tys. mieszk. (1968); przemysł gumowy (opony), maszyn., włók.; węzeł kolejowy. Carlow [ka:rlor u] →Ceatharlach. Carlsbad [ka: lzbäd], m. w USA (Nowy Meksyk), nad rz. Pecos; 11 tys. mieszk. (1970); wydobycie i przeróbka soli potasowych; ośr. handl. i turyst. (park nar.). Carlsen [ka:rI-] HENNING, ur. 1927, duń.

reżyser film.; twórca filmów krótkometrażowych i fabularnych (Głód). Carlyle [ka:rlajl] T HOMAS, 1795-1881, ang. historyk i pisarz; głosił tezę, że decydującą rolę w dziejach odgrywają wielkie jednostki. Carmarthen [kərma:rdən], m. w W. Brytanii (Walia), port przy ujściu rz. Towy do Kanału Bristolskiego, ośr. adm. hrabstwa Carmarthenshire; 13 tys. mieszk. (1966). Carmaux [karmo], m. we Francji, w pd. części Masywu Centralnego; 15 tys. mieszkańców (1968); przemysł-chem.; wydobycie węgla kamiennego. Carmen [kar-J (Ciudad del Carmen), m. w Meksyku (Campeche), na przybrzeżnej wyspie G.; 21 tys. mieszk. (1960); port handl. i rybacki; przemysł spożywczy. Carmen. Mauri (Pieśń Maurusa), łac. wiersz o Piotrze Właście, zachowany w streszczeniu w tzw. Kromce polsko-śląskiei z XIII/XIV w.; czas powstania sporny (2 poł. XII-XIII w.). Carmina Burana [łac.], najpełniejszy zbiór łac. i niem. poezji wagantów, spisany ok. 1225 w Bawarii; zawiera ok. 390 pieśni rel., hist., miłosnych, sentencje. Carmona [karmona] ANTÓNIO ÓSCAR DE FRAGOSO, 1869-1951, portug. polityk i marszałek; od 1928 czterokrotnie prezydent; 1932 powierzył stanowisko premiera A. Salazarowi. Carmona [kar-], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 28 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Carnac [karnąk], m. w zach. Francji, na pd. wybrzeżu Płw. Bretońskiego; 3,7 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor. i ośr. turyst.; w pobliżu wielkie zespoły megalitów. Carnap [ka:rnap] RUDOLF, 1891-1970, niem. filozof, logik i matematyk; współtwórca Koła Wiedeńskiego, jeden z gł. przedstawicieli neopozytywizmu. Camarvon [kəna:rwən], m. i port w Australii (Australia Zach.), przy ujściu rz. Gascoyne do O. Indyjskiego; 3 tys. mieszk. (1966); baza wielorybnicza. Carné [karny] MARCEL, ur. 1909, fr. reżyser film.; współtwórca realist. szkoły międzywoj. filmu fr.; głośne dzieła psychologiczne (Ludzie za mgłą, Komedianci, Wieczorni goście). Carnegie [ka:rnegy] ANDREW, 1835-1919, amer. przemysłowiec i filantrop; założył C. Steel Company; finansował m.in. budowę sali koncertowej G. Hali w Nowym Jorku. Carner [karnęr] JOSEP, 1884-1970, kataloński pisarz, dyplomata; poezje gł. pod wpływem symbolizmu, zbiory prozy, opowiadania dla dzieci. carnot, Crt, jednostka szybkości zmiany entropii, równa stosunkowi 1 wata do stopnia Celsjusza. Carnot [karno] LAZAHE (ZW. Wielkim), 1753-1823, fr. mąż stanu, matematyk, generał, teoretyk wojsk.; organizator armii rewoL 1793-95; współtwórca geometrii rzutowej. Carnot [karno] MARIE FRANCOIS SADI, 1837-94, prezydent Francji od 1887; zamordowany przez wł.- anarchistę. Carnot [karno] NICOLAS LEONARD SADI, 1796-1832, syn Lazare'a, fizyk fr.; współtwórca teorii maszyn cieplnych. Carnota obieg [o. kar-], najsprawniejszy obieg termodynamiczny silnika cieplnego; doprowadzanie i odprowadzanie ciepła — izotermiczne, sprężanie i rozprężanie czynnika — izentropowe. Carnota twierdzenie [t. kar-] →cosinusów twierdzenie. Carn Tuataii (Carrantuohill) [kärəntu:yl], najwyższy szczyt Irlandii, w górach Kerry; 1041 m. Caro FERDYNAND ->-KarG Ferdynand. Caro [karo] EMANUEL ANTONIO, 18351903, malarz chilijski, przedstawiciel r mantyzmu; gł. sceny rodzajowe.

160 Caro Caro [ka:ro] HEINRICH, 1834-1910, niem. chemik organik; badania w dziedzinie barwników, otrzymał m.in. tzw. kwas C. Caro [ka:ro] JAKOB, 1836-1904, historyk niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; badacz historii Polski i Rosji. Caro [karo] LEOPOLD, 1864-1939, ekonomista i prawnik; prof. polit. we Lwowie; zwolennik solidaryzmu; Solidaryzm. Caro [ka:ro] NIKODEM, 1871-1935, chemik niem.; opracował z A. Frankiem przem. metody otrzymywania kwasu azotowego i cyjanamidku wapniowego (azotniaku) caroa [karoua], włókno otrzymywane z niektórych roślin z rodziny ananasowatych, używane m.in. na wyroby powroźnicze, tkaniny opakunkowe. Carogród, słow. nazwa Konstantynopola (obecnie Stambuł). Carolina (Constitutio Criminalis Carolina — CCC), kodeks karny Rzeszy niem. z 1532; stosowany był w wielu krajach niem. do 1871; w Polsce stosowany (w przeróbce B. Groickiego) w sądach miejskich do rozbiorów. Caroni [ka-], rz. wewsch. Wenezueli, pr. dopływ Orinoko; dł. 690 km; liczne progi i wodospady. Carossa [karosa] HANS, 1878-1956, pisarz niem., lekarz (NRF); powieści (Doktor Gion); wspierał politykę kult. III Rzeszy. Carpaccio [karpaczczo] VITTORE, ok. 1456-1526, wł. malarz okresu renesansu, przedstawiciel szkoły weneckiej; narracyjne cykle obrazów z życia świętych, ujęte w sceny rodzajowe ze współcz. Wenecji. Carpeaux [karpo] JEAN BAPTISTE, 1827-75, fr. rzeźbiarz, malarz i rytownik; rzeźby dekoracyjne (Taniec — opera paryska), popiersia. Carpe diem [łac], „korzystaj z dnia"; cytat z ody Horacego; zachęta do korzystania nawet z małych przyjemności każdego dnia. Carpenter [ka:rpyntər] MARY, 1807-77, ang. działaczka społ.; krzewicielka oświaty i inicjatorka reform iwięziennictwa. Carpentier [karpen er] ALEJO, ur. 1904, kubański pisarz i działacz kult.; poezje, powieści o problematyce społ. z elementami folkloru murzyńskiego i indiańskiego (Królestwo z tego świata), hist. (Eksplozja w katedrze), historia muzyki kubańskiej. Carpentier [karpãtjy] G EORGES, ur. 1894, bokser fr.; mistrz świata 1920 (waga półciężka); jeden z najlepiej wyszkolonych technicznie bokserów. Carpi [ka-], m. we Włoszech (EmiliaRomania); 43 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; romański kościół S. Marią di Castello (freski z XIII w.), zamek (XIVXVI w., obecnie muzeum), katedra (XVIXVII w.). Carpini [kar-] GIOVANNI DE PIANO, 11821252, wł. podróżnik, franciszkanin; 1245-47 poseł papieski do chana mong.; od Wrocławia towarzyszył mu Benedykt Polak; pozostawił cenny opis podróży. Carra [karra] CARLO, 1881-1966, wł. malarz i krytyk sztuki; początkowo futurysta, później jeden z gł. reprezentantów malarstwa metafizycznego, po 1921 liryczne pejzaże morskie. Carracci [karraczczi], rodzina malarzy wł.; przedstawiciele eklektyzmu, założyli akademię; LODOVICO (1555-1619), obrazy rei. i freski; AGOSTINO (1557-1602), kuzyn Lodovico, teoretyk; obrazy i freski w Palazzo del Giardino w Bolonii; ANNIBALE (1560-1609), brat Agostino; obrazy i freski, zwł. mit. (m.in. w Palazzo Farnese w Rzymie). Carraccich Akademia [a. karraczczich] (Akademia Bolońska), uczelnia artyst. zał. 1585 przez Lodovica, Agostina i Annibalego Carraccich w Bolonii; program nauczania oparty na zasadach eklektyzmu; wpływ na malarstwo barok, i ukształtowanie się akademizmu.

Carranza [karrąnsa] VENUSTIANO, 18591920, polityk meksyk.; uczestnik rewolucji 1910; od 1913 przywódca ugrupowania Konstytucjonalistów; od 1917 prezydent; zamordowany przez przeciwników politycznych. Carrara [karrara], ród paduański; odgrywał dużą rolę polit. w XIV i XV w. Carrara [ka-], m. we Włoszech; 67 tys. mieszk. (1968); słynny ośr. wydobycia i obróbki marmurów; katedra (XI-XIV w.) pałac Cybo-Malaspina (XIII, XVI w.), kościoły (XVI-XVII w.). Carré [kary] FERDINAND PHILIPPE, 18241900, fr. konstruktor i wynalazca; 1857 zbudował chłodziarkę sprężarkową, 1860 — absorpcyjną. Carrel [karel] ALEXIS, 1873-1944, fr. biolog i lekarz; prof. Instytutu Rockefellera w Nowym Jorku; prace nad zszywaniem naczyń krwionośnych, przeszczepianiem narządów, hodowlą tkanek zwierzęcych; nagr. Nobla. Carrera Andrade [ka-a.] JORGE, ur. 1903, poeta ekwadorski; poezje nawiązujące do folkloru południowoamerykańskiego. Carretera Central [karretera sentral], droga na Kubie, od Pinar del Rio do Santiago de Cuba; zaliczana do systemu Drogi Panamerykańskiej. Carretera Panamericana [ka- -kana] → Panamerykańska Droga. Carrhae →Har(r)an. Carriera [ka-] ROSALBA, 1675-1757, malarka wł.; pastelowe portrety rokokowe. Carriere [karje:r] EUGENE, 1849-1906, fr. malarz i grafik; prowadził własną szkołę malarską (Academie Carriere); sceny rodzajowe, portrety. Carroll [kärəl] LEWIS (właśc. Charles Lutwidge Dodgson), 1832-98, ang. pisarz i matematyk; fantast. opowieść dla dzieci Alicja w krainie czarów. Carskie Sioło, dawna nazwa m. →Puszkin. carskie wrota, gł. drzwi ikonostasu, zwykle bogator zdobione. Carson [ka: sn] EDWARD HENRY, 18541935, irl. polityk konserwatywny; organizator zbrojnego oporu przeciw wprowadzeniu autonomii Irlandii; 1917 czł. rządu brytyjskiego. Carson City [ka:rsn syty], m. w USA, stol. stanu Nevada; 15 tys. mieszk. (1970); ośr. turyst.; dawniej wydobycie srebra. Carstens [kar-] ASMUS JACOB, 1754-98, malarz niem.; klasycyzujące kompozycje na tematy mit., rysunki do utworów literackich. Carstensz [ka:rstə-] →Djaja. Cartagena [kartachena], m. w Hiszpanii →Kartagena. Cartagena [kartachęna], m. i port w pn. Kolumbii, nad M. Karaibskim, ośrodek adm. dep. Bolivar; 283 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. i handl.; uniw.; katedra (XVI/XVII w.), budowle obronne (XVI w.), kościoły i klasztory (XVI-XVII W.). Cartago [kar-], m. w środk. Kostaryce, ośrodek adm. prow. C; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy. Cartago [kar-], m. w środk. Kolumbii, w dolinie rz. Cauca; 75 tys. mieszk. (1963); ośr. handlowy. carte blanche [kartö blã:sz; fr.], „biała karta"; nieograniczone pełnomocnictwo, swoboda działania. Carter [ką:r tər ] H ERBERT D TSON, ur. 1910, kanad. pisarz i postępowy działacz społ.; powieści (Synowie bez ojców). Cartier [kartjy] JACOUES, 1491-1557, żeglarz fr.; odkrywca Kanady; w poszukiwaniu drogi do Azji dotarł do Zat. Św. Wawrzyńca. Cartwright [ka:rtrajt] EDMUND, 17431823, wynalazca ang.; 1786 opatentował krosno mech., 1792 maszynę do wytwarzania przędzy czesankowej. Caruaru [karuaru], m. w Brazylii (Pernambuco); 65 tyś. mieszk. (1960); przemysł spożywczy.

Carupano [karu-], m. i port w Wenezueli (Sucre), nad M. Karaibskim; 45 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., drzewny. Caruso [karuzo] ENRICO, 1873-1921, wł. śpiewak świat, sławy, „król tenorów"; związany od 1903 z Metropolitan Opera, gdzie kreował 36 różnych partii. Carvalho [karwalio] JOSE LEANDRO, 1750-1831 lub 1834, malarz brazyl., portrecista; gł. portretr dworski. Carver [ka: wər] JOHN, ok. 1576-1621, Anglik, przywódca sekty purytańskiej; 1620 organizator wyprawy (na statku „Mayflower") pierwszych osadników ang. do Ameryki Pn.; założyciel kolonii Plymouth. Cary [keəry] JOYCE, 1888-1957, pisarz ang.; powieści społ.-obyczajowe i psychologiczne, tworzące obraz współcz. Anglii i stosunków kolonialnych w Afryce. Carycyn →Wołgograd. „Casabella" [kaza-], dwumiesięcznik wł. poświęcony zagadnieniom architektury współcz., wydawany od 1928 w Mediolanie. Casablanca [kasablanka] (Dar el-Bejda), największe m. i port Maroka, nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow C; 1250 tys. mieszk. (1968); gł. ośr. przem. i handl. kraju; przemysł stoczn., metal., chem., spoż., włók., cementowy; rybołówstwo; muzeum; wielki meczet (XVIII w.). Casadesus [kazadözüs] ROBERT, ur. 1899, pianista fr.; ceniony odtwórca muzyki fr. i Mozarta. Casal [kasal] JULIAN DEL, 1863-93, poeta kubański; jeden z prekursorów modernizmu; liryki pod wpływem Ch. Baudelaire'a. Casale Monferrato [kazale m.], m. we Włoszech (Piemont), nad Padem; 34 tys. mieszk. (1961); przemysł cementowy. Casals [kasals] PABLO, ur. 1876, wiolonczelista hiszpi; świat, sławy wirtuoz; także dyrygent i kompozytor. Casanova [kazanową] DANIELLE, 190943, żona Laurenta, działaczka fr. komunist. ruchu młodzieżowego; w okresie okupacji współorganizatorka FTPF; zmarła w Oświęcimiu. Casanova [kazanowa] LAURENT, ur. 1906, działacz fr. ruchu robota.; w okresie okupacji jeden z przywódców FTPF; 1947-61 czł. Biura Polit. FPK; międzynar. nagr. Leninowska. Casanova di Seingalt [kaza- di sejngalt] GIOVANNI GIACOMO, 1725-98, parniętnikarz wł.; głośny awanturnik; nazwisko jego stało się synonimem uwodziciela; sławne Pamiętniki, fantast. powieści (pisane w języku fr.). . Casarés [kazares] MARIA, ur. 1922, fr. aktorka teatr, i film.; role w repertuarze klas. (P. Marivaux, P. Merimée) i współczesnym; partnerka J. Vilara, J.L. Barraulta. Càscina [kaszina], m. we Włoszech (Toskania), nad Arno; 31 tys. mieszk. (1961). casco [kasko; hiszp.], ubezpieczenie środka transportu. Casella [kaze-] ALFREDO, 1883-1947, wł. pianista, kompbzytoT i dyrygent; propagator muzyki współcz. we Włoszech. Caselli [kazelli] GIOVANNI, 1815-91, wł. fizyk i wynalazca; badania nad elektrycznością i magnetyzmem, telegrafią kopiową. Casement [kejsmənt] ROGER DAVID, 1864-1916, rewolucjonista irl.; współorganizator i uczestnik powstania 1916; skazany przez władze bryt. pod zarzutem zdrady, powieszony. Caserta [kazerta], m. we Włoszech (Kampania), ośrodek adm. prow. C; 60 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż.; romańska katedra^pałac Burbonów (2 poł. XVIII w.) z parkiem i kaskadami. Casey [kejsy] RICHARD GARDINER, ur. 1890, polityk austral.; wielokrotny minister; 1965-69 gen. gubernator Australii.

. Casimir-Périer [kazimi:r perjy] JEAN, 1230 traktat pokojowy między ces. Fry1847-1907, polityk fr.; 1894-95 prezydent, derykiem II a pap. Grzegorzem IX. ustąpił pod naciskiem lewicy. Cassiodorus FLAVIUS MAGNUS AURELIUS Casino [kəsi:nou], m. w Australii (Nowa →Kasjodor. Pd. Walia), nad rz. Richmond; 8,5 tys. Cassirer [kasi:rər] ERNST, 1874-1945, mieszk. (1966); przemysł spożywczy. niem. filozof, teoretyk kultury; przedstaCasiguiare [kasikiare], rz. w Wenezueli; wiciel neokantyzmu, twórca teorii tzw. łączy systemy Orinoko i Amazonki (po- symbolizmu. przez rz. Negro); dł. 225 km; klas. przyCassola [ka-] CARLO, ur. 1917, wł. pokład bifurkacji. wieściopisarz i eseista; w utworach C. Casona [ka-] ALEJANDRO (właśc. A. Ro- widoczne dwa nurty: polit.-społ. (Starzy driguez Alvarez), 1903-65, dramatopisarz towarzysze) i lir.-psychol. (II taglio del hiszp.; dramaty łączące realizm z liryz- bosco). cassone [ka-], ozdobna skrzynia pomem i humorem (Drzewa umierają stojąc). Casorati [kazo-] FELICE, ur. 1886, ma- wszechnie używana we Włoszech w XVlarz wł.; początkowo wpływy secesji XVI w. do przechowywania odzieży i ceni malarstwa metafizycznego; kompozycje nych przedmiotów. Cassou [kasu] JEAN, ur. 1897, fr. pisarz, figuralne (zwł. akty), portrety, martwe tłumacz i krytyk; dyr. Musśe d'Art Monatury o walorach dekoracyjnych. Caspari (Kaspari) EMIL, 1877-1935, dzia- dernę w Paryżu; szkice o literaturze łacz ruchu robotn.; 1907-12 czł. kierowni- i sztuce, powieści. Castagno [kastanjo] ANDREA DEL →Anctwa PPS zaboru prus., od 1912 w niem. SPD i USDP; aktywny w okresie plebiscy- drea del Castagno. Castelar y Ripoll [kasteląr i ripol] tu na Śląsku 1920-21. Casper [käspər], m. w USA (Wyoming), EMILIO, 1832-99, hiszp. polityk i pisarz; nad rz. North Platte; 39 tys. mieszk. ,prof. uniw. w Madrycie; po proklamowa(1970); wydobycie ropy naft. i gazu ziem- (niu republiki 1873-74 min. spraw zagr., później premier. nego; ośr. handlowy. Castel Gandolfo [kastel g.]. m. we WłoCaspersson [kaspəszszon] TORBJOERN OSKAR, ur. 1915, cytochemik szwedz.; prof. szech (Lacjum), nad jez. Albano; 5 tys. mieszk. (1961); letnia rezydencja papieża; w Król. Karolińskim Instytucie Med.Chirurgicznym w Sztokholmie; prace nad pałac papieski i Villa Barberini (oba rolą kwasu rybonukleinowego (RNA) w z XVII w.). Castellammare di Stabia [ka- di s.] syntezie białek. Gassadó [kassado] GASPAR, 1897-1966, (Stabie), m. we Włoszech (Kampania), hiszp. wiolonczelista świat, sławy i kom- nad Zat. Neapolitańską; 70 tys. mieszk. pozytor; prof. Accademia Musicale Chi- (1968); zał. na ruinach staroż. miasta Stabie. giana w Sienie. Castelli [ka-] (Castello) MATEUSZ, ok. Cassagnac [kasanjak] BERNARD GRANIER DE, 1806-80, fr. publicysta i historyk; zwo- 1558-po 1633, architekt wł.; ok. 1614-33 lennik Napoleona III; red. „Le Globe" w Polsce, kierował budową Zamku Król. w Warszawie. i „L'Époque". Castellion [kastelją] (Chateillon) SEBACassagnac [kasanjak] PAUL GRANIER DE, 1843-1904, fr. publicysta i polityk; od 1870 STIEN, 1515-63, fr. myśliciel rel., humanista; rzecznik tolerancji i wolności sumiered. dziennika „Le Pays", 1886 założyciel nia; badania porównawcze nad religią. „L'Autorité"; bonapartysta. Castellón de la Plana [kasteljon de la cassapanca [kassapanka; wł.], ława przyścienna ze skrzynią, pełnym oparciem p.], m. i port w Hiszpanii (Walencja), nad i poręczami, zwykle bogato rzeźbiona; M Śródziemnym, ośrodek adm. prow. wytwór wł. renesansu, w Polsce znana C. de la P.; 70 rys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft.; przemysł włókienniczy. w XVI w. Castello Sforzesco [ka- sforceskoj, Cassat [kəsät] MARY, 1845-1926, malarka amer., działająca gł. we Francji; twór- w Mediolanie, renes. zamek Sforzów, czość zbliżona do impresjonizmu; kompo- wzniesiony w poł. XV w. na planie kwazycje (gł. pastele) poświęcone tematyce dratu, z cylindrycznymi wieżami w narożach i w fasadzie; mieści umuzeum sztuki. matki i dziecka. Castelnuovo [kasteln owo] ELIAS, ur. Cassavetes [ka-] JOHN, ur. 1929, amer. 1893, pisarz argent.; realist. powieści i draaktor i reżyser film.; reprezentant nie- maty, reportaże z ZSRR. zależnych twórców tzw. grupy nowojorCastelo Branco [kasztelu branku] CAskiej, podejmującej gł. tematy społ. (Cie- MILO , 1825-90, pisarz portug.; powieści, nie, Twarze). realist., nowele o tematyce regioCassel [kasəl] GUSTAW KARL, 1866-1945, poezje nalnej, utwory teatr., satyry, lit. parodie. ekonomista szwedz.; prof. uniw. w SztokBranco [kasztelu -nku], m. holmie; zwolennik liberalizmu gosp.; zaj- w Castelo Portugalii (Beira), ośr! adm. okręgu mował się gł. teorią cen, pieniądza. 15 tys. mieszk. (1960); przemysł Cassella Farbwerke Mainkur AG. C.B.; włók., spożywczy. [kasela farp- m.], zakłady chem. z siedzibą Castel Sant' Angelo [kastel we Frankfurcie n. Menem, zał. 1812; 1925- santandżelo] →Zamek św. Anioła. 45 wchodziły w skład I.G. Castelvetrano [ka-], m. we Włoszech Farbenindustrie; produkują barwniki oraz (Sycylia); 25 tys. mieszk. (1961). chemikalia m.in. dla przemysłu włók., twierdzenie [t. kastiliana] skórz., spoż., włókien chem., tworzyw (C.Castigliana zasada), mech. twierdzenie teorii spręsztucznych. żystości wiążące przemieszczenia puncassetone [ka-], skrzynia lub niska szafa obciążonego ciała sprężystego z jego z szufladami, zwykle bogato rzeźbiona; któw sprężystą. powszechna we Włoszech w XVI w.; pro- energią Castigliano [kastiljano] CARLO ALBERTO. totyp komody. 1847-84, wł. matematyk i inżynier; prof. Cassini [ka-] GIAN DOMENICO, 1625-1712, Techn. w Turynie; podstawowe fr. astronom i kartograf, pochodzenia wł.; Instytutu prace w teorii sprężystości, prof. uniw. w Bolonii, czł. AN w Paryżu; m.in. 1879dziedzinie podał jedno z tzw. twierdzeń odkrył 4 księżyce Saturna oraz budowę energetycznych (twierdzenie C). jego pierścieni, także obrót Jowisza; baCastiglione [kastiljone] BALDASSARE, dał światło zodiakalne. wł. pisarz i dyplomata okresu Cassini de Thury [kasini dö türi] 1478-1529, gł. dzieło — traktat II CorteCÉSAR FRANCOIS, 1714-84, fr. astronom i renesansu; giano (pol. przeróbka Ł. Górnickiego Dwokartograf; 1750 rozpoczął prace nad rzanin polski). pierwszą opartą na triangulacji mapą Castiglione [kastiljone] , ur. 1914. topograficzną Francji; ukończył ją jego architekt wł., specjalista EwNRICO zakresie konsyn, Jacques Dominique (1747-1845). strukcji łupinowych (dworzec centr. w Cassino [ka-], m. we Włoszech (Lącjum), u podnóża Monte C.; 21 tys. Neapolu). Castiglione [kastiljone] MIKOŁAJ DE, ?mieszk. (1961); ruiny średniow. twierdzy 1545, wł. architekt i rzeźbiarz; od ok. (X w.).

Castro Ruz 161 1519 w Polsce; po 1537 kierował odbudową Wawelu; przebudowa zamku w Pieskowej Skale. Castilho [kasztilju] ANTONIO FELICIANO DE, 1800-75, portug. poeta i pedagog; poezje lir. łączące elementy romantyzmu z klas. czystością formy. Castilla [kastilia] RAMON, 1797-1867; polityk peruwiański; uczestnik walk o niepodległość 1821-24; prezydent 1845-51 i 1855-62; zniósł niewolnictwo, nadał konstytucję: Castillejo [kastiliecho] CRISTÓBAL DE, ok. 1480-1550, poeta hiszp.; przeciwnik wpływów wł. w poezji; satyry, liryki miłosne i rel. wzorowane na poezji rzymskiej. Castle'a czynnik krwiotwórczy [cz.k. kasla], substancja wytwarzana przez błonę śluzową żołądka, warunkująca dojrzewanie krwinek czerwonych; jego brak powoduje chorobę Addisona-Biermera. Castlebar [ka:slbä:r] →Caisleán an Bharraigh. Castleford [ka:srlfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), w' zespole miejskim Leeds; 40 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam.; przemysł chem., metalowy. Castlereagh [ka:slrej] ROBERT STEWART, 1769-1822, ang. polityk konserwatywny; 1798-1801 min. do spraw Irlandii, stłumił powstanie iii. (1789) i doprowadził do unii z Anglią; organizator antyfr. koalicji. Castnera-Kellera metoda [m. ka- k.], jedna z metod otrzymywania wodorotlenku sodu NaOH przez elektrolizę chlorku sodowego NaCl z użyciem katody rtęciowej. Castnera metoda [m. ka-], metoda otrzymywania metalicznego sodu w drodze elektrolizy stopionego wodorotlenku sodu NaOH. castor, włók. →beaver. Castor, mit. gr. →Kastor i Polluks. Castor (Kastor), α Gem, najjaśniejsza gwiazdam w gwiazdozbiorze Bliźniąt, o jasności 1, 6. castra →rzymski obóz. Castren [kastre:n] MATHIAS ALEXANDER, 1813-52, językoznawca fiń.; prof. uniw. w Helsinkach; prace nad językami ludów Syberii. Castres [kastr], m. we Francji, nad rz. Agout, w pd. części Masywu Centralnego; 40 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., gł. wełn.; muzeum F. Goi; katedra (XVIIXVIII w.), ratusz i ogrody (XVII w.), kościół (XVIII w.). Castries [kz:stri:s], stol. i gł. port Saint Lucia; 18 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Castro [ka-] AMERICO, ur. 1885, hiszp. filolog i krytyk lit., od 1937 w USA; wybitny badacz twórczości Cervantesa; prace krytycznolit., monografie. Castro [ka-] EUGENIO DE, 1869-1944, pisarz portug.; prof. uniw. w Coimbrze; poezje lir. wzorowane na fr. symbolistach, poematy na motywach lud., poematy dram. prozą. Castro [ka-] INÉS DE, 1330-55, kochanka infanta portug. Pedra (1320-67), zamordowana z rozkazu jego ojca; bohaterka wielu lit. utworów portug. i francuskich. Castro Alves [ka- a.] ANTÓNIO, 1847-71, poeta brazyl; poezje pod wpływem V. Hugo, przeniknięte humanizmem, dramaty. Castro de Murguia [ka- de -gia] ROSALIA, 1837-85, poetka hiszp., pisząca gł. w dialekcie galic; pełne melancholii poezje nawiązujące do pieśni ludowych. Castrop-Rauxel [ka- r.], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 84 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł chem., mat. bud., metal.; port nad Kanałem Ren-Herne. Castro Ruz [ką- rus] FIDEL, ur. 1927, polityk kubański', prawnik; 1959 obalił dyktaturę prezydenta F. Batisty; od 1959 premier (jego rząd realizuje program reform społ.-gosp. oraz politykę niezależno-

162 Castro Ruz ści Kuby); od 1962 I sekr. kierownictwa Połączonych Organizacji Rewol., od 1965 KP Kuby; międzynar. nagr. Leninowska. Castro Ruz [ka- rut] RAUL, ur. 1931, brat Fidela, polityk kubański; uczestnik walk z dyktaturą Batisty; od 1959 min. rewol. sił zbrojnych; od 1962 wicepremier; od 1965 czł. Biura Polit. i sekretariatu KC KP Kuby. Castro y Bellvis [ka- i bęljwis] GUILLEN DE, 1569-1631, dramatopisarz hiszp.; autor m.in. dramatu Las mocedades del Cid, pierwowzoru Cyda P. Corneille'a. castrum doloris [łac], dekoracja katafalku (często o bogatej oprawie arch.--rzeźb.) na czas pogrzebu lub urządzana symbol, nieraz w wiele lat po śmierci; znana od starożytności, okazałe c.d. wznoszono zwł. w XVII i XVIII w. casum sentit dominus [łac], właściciel ponosi skutki przypadkowego zniszczenia rzeczy. casus [łac], przypadek, określone zdarzenie. casus a nullo praestatur [łac], za przypadek nikt nie odpowiada. casus belli [łac], powód rozpoczęcia działań wojennych. casus foederis [łac], przypadek, w którym umowa sojusznicza zobowiązuje strony do udzielenia pomocy w formie przewidzianej przez umowę. casus irreducibilis, przy rozwiązywaniu równania sześciennego wzorami Cardana przypadek, gdy trzy pierwiastki rzeczywiste tego równania wyrażone są za pomocą sum pierwiastków sześciennych z liczb zespolonych. Cat [kät], wyspa w archip. Bahama; 410 km2, 3,1 tys. mieszk. (1967). Catala [katala] VICTOR (właśc. Gatalina Albert y Paradis), 1873-1952, pisarka kata-lońska; przedstawicielka literatury regionalnej; nowele i powieści z życia rybaków i ludu katalońskiego. Catal Hüyük →Czatal Hüjük. Catamarca [katamarka], prowincja w pn.-zach. Argentynie, 2 w Andach i na pogórzu Andów; 99,8 tys. km , 172 tys. mieszk. (1960); stol. C. Catamarca [katamarka], m. w Argentynie, u podnóży Andów, stol. prow. C; 49 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz.; uzdrowisko z miner, źródłami. Catanduanes [ka-], wyspa filipińska przy pd.-wsch. wybrzeżu Luzonu; 1,4 tys. km2, ok. 127 tys. mieszk. (1960); uprawa ryżu, palmy kokosowej, konopi manilskich; gł..m. Virac Catanzaro [katancaro], rn. we Włoszech, stol. Kalabrii; 82 tys. mieszk. (1968); ośr.handl.; przemysł spożywczy. Catavi [ka-], ośr. wydobycia rud cyny, w Boliwii, w pobliżu m. Llallagua. catch-as-catch-can [käcz əz käcz kän; ang.], rodzaj walki wręcz, tzw. wolno-amerykanka, w której dozwolone jest stosowanie wobec przeciwnika dowolnych chwytów (z wyjątkiem niebezpiecznych dla życia). Cateau, Le [lö kato] (m. wpn. Francji), 1559 traktaty fr.-ang. i fr.-hiszp.; zakończyły rywalizację fr.-habsburską, przynosząc Hiszpanii hegemonię w Europie, catechu, chem. →katechu. Catenaci [katenaczi] JAN, XVII/XVIII w., brat Jerzego, architekt wł.; barokowy kościół Jezuitów w Poznaniu, kościół far-ny i ratusz w Lesznie Wlkp. Catenaci [katenaczi] JERZY, ?-ok. 1691, brat Jana, architekt wł.; barakowa przebudowa kościoła w Lądzie, kościół Fili-pinów w Gostyniu. Cathair na Mart (ang. Westport), m. w zach. Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 2,9 tys. mieszk. (1966). r Cather [kädə ] WILLA, 1876-1947, pisarka amer.; powieści z życia imigrantów osiadłych w Nebrąsce i Nowym Meksyku oraz hist. (Śmierć przychodzi po arcy-hiskupa). Cathkin Peak [kätkyn pi:k], najwyższy

szczyt w G. Smoczych, na granicy Republiki Pd. Afryki i Lesoto; 3650 m. catinga [katinga], suchy las Wyż. Brazylijskiej i Gujańskiej, złożony z niskich palm, sukulentów i kaktusów kolumnowych, z domieszką kolczastych krzewów. Catlin [kätlyn] GEORGE, 1796-1872, amer. malarz i podróżnik; początkowo portrecista, od 1832 badał życie i zwyczaje Indian; liczne rysunki i obrazy o tematyce indiańskiej; napisał m.in. Letters and Notes on the Mannęrs, Customs and Condition of the North American Indians, Cat-Mackiewicz STANISŁAW →Mackie-wicz Stanisław. Cats [kats] JACOB, 1577-1660, hol. poeta i prawnik, przedstawiciel złotego wieku literatury hol.; autor opowiadań i wierszowanych anegdot o treści rei., pisanych językiem ludowym. Cattolica [katolika], m. we Włoszech, (Emilia-Romania), nad M. Adriatyckim; 13 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko. Cauca [kauka], rz. w Kolumbii, 1. dopływ Magdaleny; dł. 965 km; żeglowna w dolnym biegu. Cauchy [koszi] AUGUSTIN LOUIS, 1789-1857, matematyk fr.; twórca współczesnego ścisłego wykładu analizy mat. opartego na pojęciu granicy i ciągłości funkcji. Cauchy'ego liczba [1. kosziego]. Ca, liczba podobieństwa dynamicznego charakteryzująca zjawisko mech.; stosunek sił bezwładności do sił sprężystości. Caudry [kodri], m. w pn. Francj i ; 13 tys. mieszk. (1968); ośr. produkcji koronek, haftów i tiulu. Caullery [kolri] MAURICE, 1868-1958, fr. biolog i parazytolog; prof. uniw. w Lyonie, Marsylii i Paryżu; czł. Akad. Nauk w Paryżu; prace dotyczące pasożytnictwa i symbiozy, dziedziczności i problemów ewolucji. Cauquenes [kaukenes], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. Maule; 19 tys. mieszk. (1960). Caus [ko:] (Cauls, Caux) SALOMON DE, ok. 1577-1635, fr. inżynier i wynalazca, działający w Anglii, Niemczech i Francji; 1615 opisał zjawiska rozprężania i skraplania pary. causeur [kozö:r; fr.], człowiek lubiący i umiejący interesująco, dowcipnie rozmawiać Causses [ko:s], wyżyna wapienna w pd. części Masywu Centralnego (Francja); wys. do 1300 m; ubogie pastwiska; hodowla owiec i bydła; wyrób serów roque-fort. Cauto .[.kautou], najdłuższa rz. Kuby; dł. 250 km; uchodzi do M. Karaibskiego. Cava dei Tirreni [kawa d. t.], m. we Włoszech (Kampania); 42 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Cavaignac [kawenjak] Louis , EUGENE, 180257, fr. generał i" polityk; jako min. wojny stłumi! 1848 czerwcowe powstanie robotników Paryża. Cavalcanti [kawalka-] ALBERTO (właśc A. de Almeida C.), ur. 1897, brazyl. reżyser film.; pionier kinematografii nar.; działa też w Europie (Pieśń morza, Fan Puntilla i jego sługa Matti, U progu tajemnicy). Cavalcanti [kawalka-] GUIDO. ok. 1255-1300, poeta wł.; przedstawiciel grupy dolce stil nuovo; kancony, ballady i sonety. Cavalieri [kawalje-] BONAVENTURA FRANCESCO, ok. 1598-1647, matematyk wł; jeden z prekursorów rachunku całkowego. Cavalieriego zasada [z. ka-], zasada pozwalająca stwierdzić, kiedy dane dwie figury płaskie (lub bryły) mają równe pola (objętości). Cavallini [ka-] P I E TRO , ok. 1250-ok. 1330, malarz wł.; rei. mozaiki (m.in. w kościele S. Maria in Trastevere w Rzymie) i freski. Cavan [käwən] →Cabhán. cavatina [ka-; wł.], muz. →kawatina. caveant consules [łac], ,,niech czuwają konsulowie"; pierwsze słowa formuły,

którą senat rzym. nadawał konsulom władzę dyktatorską w momentach krytycznych dla państwa; przen. wezwanie do czujności. Cavell [käwl] EDITH LOUISA, 1865-1915, pielęgniarka bryt.; w czasie I wojny świat, ułatwiała ucieczkę jeńcom woj.; rozstrzelana przez Niemców. Cavendish [käwndysz] HENRY, 1731-1810, ang. chemik i fizyk; czł. Royal Society; odkrył wodór, oznaczył skład wody i powietrza; badania z elektrosta-tyki. Caventou [kawãtu] JOSEPH BIENAIME, 17951877, fr. chemik i farmaceuta; prof. uniw. w Paryżu; z J. Pełletierem wyodrębnił strychninę i chininę; pierwszy opisał chlorofil i nadał mu nazwę. Cavite [kaw-], m. w Filipinach, na wyspie Luzon, na pd. od Manili; 63 tys. mieszk. (1964); przemysł tytoniowy. Cavour [kawu:r] CAMILLO, 1810-61, wł. mąż stanu; od 1852 premier w Królestwie Sardynii; w wojnie z Austrią 1859 i przy pomocy Francji doprowadził do zjednoczenia Włoch 1861; pierwszy premier. Cawnpore [ko:npo:r] →Kanpur. Caxias do Sul [kasz|jas do suł], m. w Brazylii (Rio Grandę do Sul); 61 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Caxton [käkstn] WILLIAM, 1422-91, pierwszy drukarz ang.; od 1476 w West-minster, wydania klas. dzieł literatury ang. i obcej. Cayambe [kajambe], szczyt wulkaniczny w Andach Ekwadorskich, w Kordylie-rze Wsch.; 5843 m. Cayatte [kajat] ANDRÉ, ur. 1909, fr. scenarzysta i reżyser filrn.; filmy poświęcone problemom sprawiedliwości, prawa i moralności społ. (Wszyscy jesteśmy mordercami, Przed potopem, Oko za oko). Cayenne [kajen], ośrodek adm. i gł. port Gujany Francuskiej, nad O. Atlantyckim; 19 tys. mieszk. (1963), Cayes, Les [le ke], m. i port w pd.-zach. Haiti, ośrodek adm. dep. Południowego; 14 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Cayeux [kajö] LUCIEN, 1864-1944, petro-graf fr.; prof. College de France, czł. Akad. Nauk; pionier petrografii skał osadowych. Cayey [kajej], m. w pd.-wsch. części Puerto Rico; 20 tys. mieszk. (1960). Cayley [kejly] ARTUR, 1821-95, matematyk ang.; twórca teorii niezmienników; badania nad teorią wyznaczników, równaniami różniczkowymi i funkcjami eliptycznymi. Cayley [kejly] SIR GEORGE, 1773-1857, bryt. pionier lotnictwa, nazywany ojcem lotnictwa bryt.; liczne prace teoret. dotyczące teorii lotu, konstrukcji statków latających i napędu; m.in. zbudował model śmigłowca (1792); Cayo Romano [ka- r.], przybrzeżna wyspa kubańska, największa w archip. Camaguey. Cayrol [kerol] JEAN, ur. 1911, pisarz fr.; poezje (Poemes de la nuit et du hrouil-lard — zbiór powstały w Mauthausen), powieści (Przeprowadzka). Cazin [kazę] PAUL, 1881-1963, pisarz fr., polonista; opowiadania, liczne przekłady z literatury pol. (m.in. Mickiewicza, Norwida) i prace o niej. Cazotte [kazot] JACQUES, 1719-92, pisarz fr.; poematy, powieści, opowiadania (Diabeł rozkochany). CBWA →Centralne Biuro Wystaw Artystycznych. C.C., znak umieszczany zwykle na samochodach, będący skrótem wyrażenia: corps consulaire — korpus konsularny. Cchakaja MICHAIŁ G., 1865-1950, działacz gruz. i międzynar. ruchu robotn.; od 1898 jeden z przywódców Kaukaskiego Kom. SDPRR(b); 1921, po wprowadzeniu władzy radz. w Gruzji, przewodn. Centr. Kom. Wykonawczego; od 1931 we władzach Międzynarodówki Komunistycznej.

cekhauz 163 Cchinwali (1934-61 Staliniri), m. w Gruz. cecha istotna, filoz. cecha przywódców KPP w Zagłębiu DąbrowSRR, ośr. adm. Południowoosetyjskiego decydująca o naturze danego przedmiotu skim; zamordowany przez hitlerowców. OA; 30 tys. mieszk. (1970); przemysł elek- (zjawiska, osoby), wyodrębniająca go cedować, przelewać swoje prawa do tiotechn., spoż,, drzewny. spośród innych (tj. mających inne i.c.).' czegoś na inną osobę; przekazywać kocd, symbol jednostki natężenia światła cecha przypadkowa, filoz. cecha ubocz- muś jakąś rzecz. kandeli. na, nieistotna, której obecność lub brak cedr (Ćedrus), długowieczne, wymieraCd, symbol pierwiastka ehem. kadmu. nie decyduje o zmianie natury danej rze- jące drzewo iglaste do 50 m wys., z roCD., znak umieszczany zwykle na sa- czy. dziny sosnowa tych; góry Libanu i Azji mochodach, będący skrótem wyrażenia: cecha psychiczna, względnie stała właś- Mn. (C. libani), Himalaje (C. deodara), corps diplomatiąue — korpus dyploma- ciwość psych., charakteryzująca pod ja- Atlas (C. atlantica); sadzony w parkach; tyczny. kimś względem Człowieka; przejawia się drewno b. cenne, odporne na szkodniki. CDU →Niemiecka Unia Chrześcijańsko- w zachowaniu i różni go od innych (np. cedrat, roln. →cytron. Demokratyczna. odwaga). cedrowy olejek, olejek eteryczny otrzyCDU →Unia Chrześcijańsko-DemokraCech Artystów Plastyków „Jednoróg" mywany z drewna drzewa cedrowego. tyczna. →Jednoróg. ceduła: 1) spis przedmiotów przesyłaCe, symbol pierwiastka chem. ceru. cechmistrz, osoba stojąca na czele ce- nych pocztą, statkiem itp.; 2) raport dzienCeara [seara], stan w pn.-wseh. Brazy- chu, starszy cechu. ny z odbytego kursu (tramwaju, pociąlii, nad O. Atlantyckim, na Wyż. Brazylijcechowa sztuka, twórczość artyst. zwiąskiej; 148 tys. km2, 3,9 min mieszk. (1969); zana z działalnością cechów; w średnio- gu). ceduła giełdowa, wykaz publikowany co stol. Fortałeza; ważny region uprawy ba- wieczu cechy skupiały prawie całą twór- dzień, zawierający ceny i kursy, wg któwełny. czość w dziedzinie sztuk piast.; od rene- rych zawierane były transakcje giełdowe. Ceatharlach (ang. Carlow), m. we.wsch. sansu, w związku z wyzwalaniem się arCedynia, m. w pow. chojeńskim, woj. Irlandii, nad rz. Ań Bhearbha, ośr. adm. tystów z cechów, rozpoczął się stopniowy szczecińskim, w dolinie Odry; 1,5 tys. hrabstwa C; 7,8 tys. mieszk. (1966); prze- upadek sz.c, która w XVII-XVIII w. stała mieszk. (1968); prawa miejskie w XIV w. mysł spoż., metalowy, się równoznaczna z rzemiosłem. 972 zwycięska bitwa Mieszka I i CzciCeauscescu [cziauszesku] NICOLAE. ur. cechowe wychowanie, forma wychowa1918, rum. działacz ruchu robotn.; od 1954 nia przygotowująca młodzież do wykony- bora z wojskami margrabiego Hodona. cedzidło (nucza), filtr o działaniu okresekr., od 1955 czł. Biura Polit; od 1965 wania rzemiosła, zapoczątkowana przez sekr. gen.RPK, od 1967 przewodn. Rady cechy; w Polsce stosowana od XIII do sowym; otwarty lub zamknięty zbiornik z dnem sitowym, pokrytym tkaniną filtraPaństwa. XIX w. Cebertowicz ROMUALD ADAM, ur. cechownik, urządzenie w automatycz- cyjną. 1897, hydrotechnik; prof. Polit. nych centralach telefonicznych systemu cefale (Mugilidae), rodzina ryb; ok. 160 Gdańskiej, czł. PAN; prace z hydrauliki, rejestrowego do sterowania procesem ze- gat.; do 0,5 m dł.; strefa przybrzeżna hydrodynamiki gruntów, stawiania drogi połączeniowej. mórz gorących i umiarkowanych; ważne fundamentowania i budowli wodnych; cechówka, leśn. rodzaj młotka do od- w rybołówstwie. twórca elektroiniekcyjnej metody bijania znaków (cech) kontrolnych na Cefalonia→Kefalinia. zeskalania gruntów. drzewach stojących lub ściętych (gł. na Cefalu [czefalu], m. we Włoszech (Sycebertyzacja →elektropetryfikacja. przekroju odziomkowym oraz na pnia- cylia), nad M. Tyrreńskim; 12 tys. mieszk. Cebu [sebu], m, w Filipinach, port na kach). (1961); znane kąpielisko, ośr. turyst.-wywsch. wybrzeżu wyspy C; 310 tys. mieszk. cechsztyn, geol. młodsza epoka permu. poczynkowy. (1966); przemysł spoż., maszynowy. cechy, organizacje zawodowe rzemieślcefeidy, typ gwiazd zmiennych fizyczCebu [sebu], wyspa w Archip. Filipiń- ników w miastach średniow. (od X w., nie, których zmiany jasności zachodzą 2 skim; 4,4 tys. km , 1,4 mln mieszk. (1960); w Polsce od XIII w.); w PRL zrzeszenia wskutek okresowych pulsacji. uprawa kukurydzys palmy kokosowej, ty- rzemieślników indywidualnych, grupujące Cefeusz, mit. gr. →Kefeus. toniu; wydobycie rud miedzi, węgla kam.. przedstawicieli jednej lub kilku pokrewCefeusz, jeden z gwiazdozbiorów. lignitów; gł. m. C. nych specjalności. Cegielski HIPOLIT, 1815-68, wielkopolski cebula, podziemny, skrócony pęd o mięcechy podobieństwa trójkątów, twier- przemysłowiec i działacz społ.-kult.; 1846 sistych liściach zw. łuskami (gromadzą dzenia pozwalające rozstrzygać, kiedy 2 założył fabrykę narzędzi i maszyn roln. substancje zapasowe, gł. cukry); organ dane trójkąty są podobne, np. 2 trójkąty wegetatywnego rozmnażania (np. c. tuli- są podobne, gdy boki jednego są propor- w Poznaniu (obecnie Zakłady Przemysłu H. Cegielski); wydawca „Gapana); występuje gł. u liliowatych. cjonalne do odpowiednich boków drugie- Metalowego zety Polskiej", następnie „Dziennika Pocebula morska (ckliwica, Urginea mari- go trójkąta. znańskiego". tima), śródziemnomor. bylina z rodziny cechy przystawania trójkątów, twierceglarka, bud. pasmowa prasa do forliliowatych; uprawiana (gł. w pd. Euro-pie) dzenia pozwalające rozstrzygać, kiedy 2 dla cebul, stosowanych w lecznictwie i dane trójkąty są przystające, np. 2 trój- mowania cegieł i pustaków. Cegléd [cegle :d], m. w środk. Węjakotrutka na gryzonie; też doniczkowa. kąty są przystające, gdy boki jednego cebula zwyczajna (Allium cepa), dwu- z nich są równe odpowiednim bokom dru- grzech; .37 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. letnia roślina warzywna, pochodząca z giego trójkąta. cegła, sztuczny kamień bud. uformowazach. i środk. Azji; jadalne rurkowate Cecil [sesyl] WILLIAM, LORD BURGHLEY, w kształcie prostopadłościanu, o dużej liście (szczypior) i skrócony pęd (cebula), 1520-98, ang. mąż stanu; doradca Elżbie- ny wytrzymałości i odporności na o dużej wartości biologicznej. ty I, 40 lat kierował polityką państwa; czynniki atm.; c.mech. ceramiczna — wytwacebulica (oszloch, Scilla), bylina, z ro organizator procesu i " skazania Marii rzana gł. z glin i piasku przez formowanie dziny liliowatych; Eurazja, Afryka; w Stuart. wypalanie; c. wapienno-piaskowa (syliPolsce w lasach liściastych; wiele gat. Cecil of Chelwood [sesyl ow czyluu:d] ikatowa) —wytwarzana z piasku i wapna ozdobnych (ogródkowe). EDWARD ALGERNON, 1864-1958, polityk cebulka włosa, cebulkowate rozszerzenie bryt.; współtwórca Ligi Narodów; pokojo- przez prasowanie i działanie ciśnienia pary wodnej. początkowej części korzenia, włosa, wa nagr. Nobla. CEI →Międzynarodowa Komisja Elekmiejsce jego wzrostu i regeneracji (odCecora (rum. Tutora), miejscowość w żywiane przez naczynia brodawki włosa, Rumunii, w pobliżu m. Jassy; 1620 klęska trotechniczna. Ceiba, La. [la seiba], m. i port w Honleżącej we wgłębieniu c.w.). wojsk pol. pod wodzą S. Żółkiewskiego w durasie, nad M. Karaibskim, ośrodek adm. cebulowe rośliny warzywne, uprawiane bitwie z wojskami tur.-tatarskimi. dep. Atlantica; 26 tys. mieszk. (1962). dla jadalnych (gł. przyprawowych) cebul cecydia, biol. →wyrośla. Cejlon (Sri Lanka), państwo Wspólnoty i liści (szczypior); np. cebula, czosnek, Cecylia Renata, 1611-44, królowa poi,, Narodów, w pd. Azji, na wyspie C; por. szalotka, siedmiolafka. żona Władysława IV od 1637, córka ces. 65,6 tys. km2, 12,2 min mieszk. (1969), gł. Cecchetti [czekketti] ENRICO, 1850-1928, Ferdynanda II. wł. tancerz, bałetmistrz I choreograf; Cecylii Metelli mauzoleum, monumen- Syngalezi i Tamilowie; stol. Kolombo, działał w wielu krajach eur.; wybitny talny grobowiec w Rzymie przy Via Appia inne gł. m.: Japanaja, Moratuwa, Maha Nuwara; administracyjnie dzieli się na pedagog w zakresie tańca klasycznego. w formie stojącego walca;r poł. I w. p.n.e. Cecchi [czekki] EMILIO, 1884-1966, wł. Cedar Rapids [si:də räpydz], m. w 9 prowincji; j.u. syngaleski. Powierzchnia pisarz i krytyk lit.; studia kryt., gł. z USA (Iowa), nad rz. Cedar; 109 tys. miesz- nizinna, w pd. części płaskowyż, wys, do zakresu literatur anglosaskich, eseje, fe- kańców (1970); ośr. handl. regionu roln.; 2524 m; klimat podrównikowy, monsunowy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa lietony. przemysł maszyn., spożywczy. (1 miejsce w świat, eksporcie), Cecchini [czekkini] PIER MARIA, 1563Cedenbał JUMDŻAGIJN, ur. 1916, mong. herbaty 1645, wł. aktor i teoretyk commedia działacz polit.; 1940-54 i od 1958 I sekr. kauczukowca, ryżu. — W I-XIII w. państwo Syngalezów; od XVI w. posiadłość dell'arte. KC Mong. Partii Lud.-Rewol.; od 1952 portug., od 1638 hol., od 1802 kolonia Cecerleg, m. w środk. Mongolii; 11 tys. premier. bryt.; od 1948 niepodległy, bryt. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. cedent, prawo wierzyciel przelewający Wspólnoty Narodów; czł. ONZpaństwo od 1955. cech →cechy. swoją wierzytelność lub inne prawo na Cejnowa FLORIAN STANISŁAW →Cenowa Čech SVATOPLUK, 1846-1908, poeta czes.; osobę trzecią drogą cesji. Florian Stanisław. słowianofil; epika i liryka patriot.; idylcedilanid, farm. →lanatozyd C. cek, rysy włoskowate w szkliwie le; humoreski, powieści satyryczne. Cedler EDMUND, 1878-1941, działacz rucecha, filoz. własność, właściwość danej chu robotn.; jeden z organizatorów i 1927 kafli i płytek ceram.; wada. cekhauz →arsenał. rzeczy, zjawiska lub osoby; wśród c. wyróżnia się c. istotne i przypadkowe.

164 cekin cekin, złota moneta wenecka bita od 1284, znana szerzej pod nazwą dukata. cekin, rzem. artyst. cienka, błyszcząca, kolorowa blaszka z dziurką do przewlekania nici, stosowana do ozdoby w kobiecym nar. stroju hiszp., w pol. stroju lud., w ubiorach wieczorowych itp. cekinowy ornament, szt. plast, motyw dekoracyjny w postaci rzędu płaskich krążków zachodzących na siebie, często jakby nawleczonych na sznur; powszechnie stosowany w renesansie i później, o nieco zmienionej formie. cekropka (drążnia, Cecropia), drzewo tropik. Afrykij, niektóre gat. dostarczają kauczuku, żywic, wosków, środków leczn., garbników. cel, założony rezultat dążeń, punkt dojścia, do którego osiągnięcia się zmierza. cel, proponowana dawniej nazwa jednostki prędkości liniowej w układzie CGS; 1 cel = 1 cm/s. Cela [tela] CAMILO JOSE, ur. 1916, powieściopisarz hiszp.; powieści łączące realizm z elementami groteski (Pascual Duarte). celadon (seledyn), szkliwo porcelanowe błękitnawozielone lub oliwkowe; stosowane w Chinach od IX w.; w Europie — w nowocz. ceramice artystycznej. Celadon [seladą], bohater fr. romansu z XVII w. — Asirea. Čelakovský FRANTIŚEK LADISLAV, 17991852, czes. poeta i slawista; badacz folkloru; prof. uniw. w Pradze i Wrocławiu; wiersze stylizowane na czes. i ros. poezję ludową. Čelakovský LADISLAV, 1834-1902, botanik czes.; prof. uniw. w Pradze; opisał czes. florę roślin kwiatowych; prace dotyczące filogenezy kwiatu. Celan PAUL (właśc. P. Antschel), 192070, poeta niem.; od 1948 w Paryżu; wpływy fr. symbolizmu i surrealizmu; autor scenariusza filmu Noc i mgła. Celaya [selaja], m. w Meksyku (Guanajuato); 59 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., włók., skórz.-obuwniczy. celbenin, farm. →metycylina. Celebes, morze, część O. Spokojnego, między archipelagiem Sulu a wyspami Mindanao, Celebes i Borneo; Cieśn. Makasarska łączy je z M. Jawajskim; pow. 435 tys. km2, głęb. do 8547, zasolenie ok. 34 ‰ Celebes (Sulawesi), wyspa indonez. w Wielkich W. Sundajskich; 189 tys. km2, ok. 6,9 min mieszk. (1961); silnie rozczłonkowana, górzysta; lasy tropik.; gł. uprawy: palma kokosowa, ryż, kawa, kauczukowiec, muszkatołowiec, goździkowiec; rybołówstwo; gł. m.: Manado, Makasar. celebracja, zachowanie się uroczyste, przesadnie poważne, wykonywanie czegoś w sposób uroczysty, z namaszczeniem, ceremonialnie. celestyn, minerał, siarczan strontu; niebieskawobiały, o połysku szklistym; występuje gł. w wapieniach, marglach, dolomitach; stosowany do otrzymywania soli strontu. Celestyna, powieść-dramat z XV w. łącząca brutalny realizm z idealizmem neoplatońskim; autorem jej był prawdopodobnie F. de Rojas. Celestynów, w. w pow. otwockim, woj. warsz.; ośr. wypoczynkowy. celibat, w niektórych religiach (np. katolicyzm, lamaizm) dobrowolna lub przymusowa bezżenność duchownych; we współcz. kościele kat. dążenie części kleru do zniesienia c. Celichowski ZYGMUNT, 1845-1923, wydawca źródeł hist., publicysta, działacz społ.; od 1870 dyr. Biblioteki Kórnickiej; czł. AU; wydał m.in. Acta Tomiclana. Celikowska LUDMIŁA W., ur. 1919, ros. aktorka film. i teatr.; role w komediach i filmach muz. (Cztery serca, Antoni Iwanowicz gniewa się); role dram. (Iwan Groźny). Céline [selin] Louis I^ERDINAND, 18941961, pisarz fr.; przeniknięte poczuciem

absurdu, nowatorskie językowo powieści celownik, językozn. trzeci przypadek w (Podróż do kresu nocy), dramaty, pam- deklinacji, odpowiadający na pytanie: koflety polit.; po wojnie oskarżony o kola- mu, czemu? borację z Niemcami. celownik strzelecki, przyrząd służący do Celinograd (do 1961 Akmolińsk), m. wycelowania broni palnej. obw. w Kazach.SRR, nad rz. Iszym; 180 celowość: 1) świadomy zamiar, planowe tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysło- zmierzanie do założonego lub spodziewawy. nego celu (c. postępowania, działania); Celje, m. w Jugosławii (Słowenia); 30 2) stosunek środków do celów, ich odpotys. mieszk. (1965); hutnictwo cynku, wiedniość (skuteczność) ze względu na przemysł chem., metalowy. pożądany cel; 3) cecha urządzenia, orcella, gł. część staroż. świątyni rzym., ganizacji, która polega na przystosowaniu mieszcząca posąg bóstwa. użytych środków do zamierzonych celów. Cellarius ANDREAS (właśc. A. Keller, celowość, filoz. wg teleologii — istotKehler), XVII w., rodem z Holandii, au- na cecha przebiegu zjawisk i zdarzeń tor wydanego 1659 w Amsterdamie opisu (też działań ludzkich), taka, że zmierzaPolski z mapą i planami miast. ją one do określonego celu. Celle, m. w NRF (Saksonia Dolna), Celsius (Celsjusz) ANDERS, 1701-44, nad rz. Aller; 56 tys. mieszk. (1968); prze- przyrodnik prof. uniw. w Uppsamysł metal., włók., skórz.; ważny węzeł li; twórca szwedz.; kol.; w okolicy wydobycie ropy naft., trycznej. stustopniowej skali termomegazu ziemnego i soli potasowych. celsjan, minerał z grupy skaleni, glinoCelliers [seljer-z] IAN, 1865-1940, poeta i dramaturg południowoafryk., piszący w krzemian. baru; bezbarwny lub żółtawy, o szklistym połysku; występuje gł. , w języku afrikaans; utwory o wojnie burskiej utworach kontakto wo-metasomatycznych. i współcz. życiu kraju. Cellini [cze-] BENVENUTO, 1500-71, wł. Celsjusza skala temperatur, skala (w °C) złotnik i rzeźbiarz, przedstawiciel manie- o punkcie 0° odpowiadającym temp. za ryzmu; rzeźby mit. (Perseusz z głową marzania chemicznie czystej wody i punk Meduzy) i wyroby złotnicze (złota sol- cie 100° odpowiadającym temp. jej wrze niczka Franciszka I); traktaty o sztuce; nia. pamiętniki. Celsus AULUS CORNELIUS , 53 p.n.e.cellografia, technika graf. wypukła, w 7 n.e., uczony rzym.; autor dzieła Artes, której kompozycję wyrysowaną na płycie w którym 8 ksiąg (De Medicina) mieści z celloplastu wygniata się rozgrzanym na- całą ówczesną wiedzę medyczną; podręczrzędziem, powleka się farbą i odbija na nik o aktualności do poł. XVIII w. papierze; wynaleziona przez pol. grafika Celsus, II w., filozof gr.-rzym.; ze staM. Malinę. nowiska filozofii platońsko-stoickiej krycellosolve, monoalkilowe etery glikolu tykował chrześc, antropocentryzm. etylenowego otrzymywane przez działanie celt, żegl. →poklat. alkoholi na tlenek etylenu; stosowane jaCeltes (Celtis) KONRAD (właśc. K. Bicko rozpuszczalniki. kel), 1459-1508, humanista niem.; współcelna bariera, poziom ceł założyciel Sodalitas Litteraria Vistulana wywozowych i przywozowych, w Krakowie; łac. poezje. ustanowionych przez dane państwo. Celtic Renaissance [keltyk rynejsns] → celna granica, granica terytorium, na celtyckie. którym obowiązują jednolite przepisy cel- odrodzenie Celtowie, lud indoeur. pierwotnie znad ne. Renu, Dunaju i Menu; w I tysiącleciu celna polityka, określanie przez p.n.e. rozprzestrzenili się po całej Europaństwo celów gosp. i polit., które chce pie., gł. na W. Brytyjskich, w Irlandii ono osiągnąć za pomocą ceł, oraz dobór i i Galii; I w. p.n.e. podbici przez Rzy stosowanie odpowiednich środków (gł. mian. ustalenie poziomu ceł i sposobu ich Celtyberowie, odłam Celtów z Płw. Ibepobierania). w II w. p.n.e. podbici przez celna taryfa, spis stawek celnych pobie- ryjskiego; ranych- przy przewożeniu towairu przez Rzymian. celtyckie języki, zach. gałąź języków granicę celną danego państwa. celna unia, połączenie — na podstawie indoeur.; trzy grupy: galijska, z wymarumowy — dwóch lub więcej państw w łym galijskim; goidelska, z językami: irl., szkoc, manx; brytańska, z walijskim, brejedno terytorium celne. celna wojna, stan, w którym państwa tońskim i kornwalijskim. celuloid, azotan celulozy z dodatkiem lub grupy państw podnoszą wobec siebie stawki celne w celu wywarcia nacisku plastyfikatora — kamfory; najstarsze tworzywo sztuczne, stosowane do wyrobu galub wzięcia odwetu. celny urząd, organ adm. zajmujący się lanterii, błon filmowych. kontrolą legalności obrotu towarowego z celuloza (C6H10O5)n (błonnik), najbardziej zagranicą, zwalczaniem przestępczości rozpowszechniony w przyrodzie składnik celnej oraz wymiarem i poborem należ- roślinnych błon komórkowych (drewno zawiera 40-60% c); ważny surowiec w ności celnych. celobioza, dwucukier zbudowany z 2 przemyśle włók., papierń, i tworzyw reszt glikozy, powiązanych wiązaniem ta- sztucznych. celulozownia, zakład przem. wytwarzakim jak w celulozie. celofan, przezroczysta folia z regenero- jący masę celulozową. celulozownictwo i papiernictwo, gałąź wanej celulozy (otrzymanej z wiskozy) z dodatkiem gliceryny; stosowana na opa- przemysłu oraz dział wiedzy techn. zajkowania. mujące się wytwarzaniem papieru, tekcelolit, rodzaj pianobetonu. tury, kartonu itd. oraz półproduktów paceloma (wtórna jama ciała), jama w pierniczych (masa celulozowa, ścier tkance zw. mezodermą u zarodka czło- drzewny itp.). wieka i wielu zwierząt; pochodne c: jacelulozy estry, związki org. otrzymywama osierdzia, otrzewnej, opłucnej. ne przez zestryfikowanie grup hydroksylocelostat, układ zwierciadeł płaskich, wych celulozy; służą do produkcji włóurządzenie umożliwiające obserwację do- kien i tworzyw syntet. (np. octany) oraz wolnego miejsca na obracającej się sfe- materiałów wybuchowych (nitroceluloza). rze niebieskiej przy użyciu nieruchomej celulozy etery (alkilocelulozy), pochodlunety. ne celulozy, w których atomy wodoru w Celowiec →Klagenfurt. grupach OH zastąpione są rodnikami alCelowiecka Kotlina →Klagenfurcka kilowymi, np. rodnikiem metylowym — Kotlina. metyloceluloza, etylowym — etylocelulocelownik, fot. w aparacie fot. urządze- za; stosowane m.in. do apreturowania nie służące do określenia pola widzenia tkanin, wyrobu klejów i lakierów. obiektywu aparatu fpt. i oceny kompocembrować, umacniać belkami, obmuzycji obrazu. rowywać ściany studni, brzegi rzek, mórz.

centralna budowla 165 cement, spoiwo do zapraw bud. i beto- cego przedmiotem handlu międzynar. wy- wa, działająca 1920-21 na Górnym Śląsku; nów twardniejące po zarobieniu wodą; rażona w pieniądzu świat, (złocie). propagując kulturę fiz. przygotowywała cena zbytu, cena sprzedaży przedsię- swych członków do walki z zaborcą niem. otrzymywany przez wypalenie surowców, a następnie zmielenie; rodzaje c: port- biorstw produkcyjnych; dla artykułów o wyzwolenie Górnego Śląska, ochraniała landzki, magnezjowy, hutn., glinowy, an- zaopatrzeniowych i inwestycyjnych kształ- poi. akcje plebiscytowe. tuje się w zasadzie na poziomie ceny fahydrytowy. Centrala Wynajmu Filmów, przedsięcementacja, geol. przemiana luźnych brycznej, a przy artykułach konsumpcyj- biorstwo państw, w Warszawie (oddziały osadów w zwięzłą skałę wskutek wypeł- nych zawiera również podatek obrotowy. we wszystkich woj.), wypożyczające kiCenci [czenczi] BEATRICE, 1577-99, nom kopie filmów fabularnych i krótkonienia przez spoiwo skalne wolnych przecórka patrycjusza rzym. Francesco, którego metrażowych do eksploatacji. strzeni między ziarnami osadu. cementacji strefa, geol. strefa w okrucieństwo i skłonności kazirodcze Central Intelligence Agency [sentrəl złożu leżąca poniżej strefy utlenienia, doprowadziły B.C., jej brata i macochę do yntelydżəns ejdżnsy] (CIA, Centralna Abezpośrednio pod zwierciadłem wód zamordowania go 1598; skazani i straceni; gencja Wywiadowcza), gł. urząd do spraw gruntowych; w strefie tej składniki bohaterka utworów lit. i muzycznych. wywiadu w USA, zał. 1947; subsydiuje proCendrars [sadra:r] BLAISE, 1887-1961, amerykańską politykę w wielu państwach. miner, pochodzące ze zwietrzałych, wyższych partii złoża wchodzą w pisarz fr., zamiłowany podróżnik; poezje centralizacja, proces skupiania uprawreakcje chem. z nie-zwietrzałymi zapowiadające surrealizm, powieści (Ra- nień do podejmowania decyzji w ręku orminerałami, prowadząc dó powstania żony gromem) oparte na elementach auto- ganów centr. przy jednoczesnym ogranibiograficznych. nowych, wtórnych minerałów. czaniu uprawnień organów lokalnych. cementować, spajać za pomocą Cenkier (Zancker) JAN DAWID, P-1727, centralizacja kapitału →koncentracja i cementu, zalewać, zaprawiać cementem. drukarz królewiecki od 1709 (Drukarnia centralizacja kapitału. cementowanie, technol. →nawęglanie. Polska); wydawał „Pocztę Królewiecką", Centralizacja Lwowska, ogólnopol. cementowe działko, bud. pierwsze regularne pismo poi. w Prusach. tajna organizacja niepodległościowa, Cennini [cze-] CENNINO, ok. 1370-1440, zał. 1796 we Lwowie; dążyła do powstania →torkretnica. Cementownia „Chełm", w wł. malarz i teoretyk; napisał Rzecz o ma- zbrojnego przy poparciu Francji; 1797 rozChełmie (woj. lubelskie), zbudowana larstwie — pierwszy wł. traktat 6 sztuce. bita. cenobici, zakonnicy prowadzący wspól1956-60, produkuje cement portlandzki i Centralizacja Poznańska, kierownicne życie; przeciwieństwo eremitów, ana- two pol. spisku demokr. 1844-46, przygohutniczy. Cementownia „Nowa Huta", w Krako- choretów. towujące powstanie ogólnopol., przeciwne cenocyt, biol. termin używany niekiedy rewolucji społ.; rozbita aresztowaniami tuż wie, zbudowana 1956-60, produkuje cena określenie komórczaka lub jego odmia- przed terminem wybuchu powstania (luty ment hutniczy. Cementownia „Pokój", w Rejowcu ny — plazmodium. 1846). cenogeneza, według E. Haedkla powsta(woj. lubelskie), zbudowana 1913-14, Centralizacja Stronnictw Demokranie u zarodka cechy przystosowawczej, tycznych, Socjalistycznych i Syndykaliprodukuje cement portlandzki i hutniczy. Cementownia „Przyjaźń", w mającej znaczenie tylko.w czasie jego roz- stycznych, porozumienie polit. (II 1944) Wierzbicy k. Radomia, zbudowana 1947- woju (np. błony płodowe, pępowina). KC RPPS, Poi. Stronnictwa Demokr., cenotaf, symboliczny grobowiec nie za- PLAN, ugrupowań syndykalistycznych i 53, produkuje cement portlandzki. Cementownia „Wiek", w Ogrodzieńcu wierający zwłok; w starożytności c. wysta' Bundu; organ wykonawczy CKL; (woj. katowickie), zbudowana 1913, znacz- wiano ku czci poległych w bitwach; w organizacja wojskowa PAL; IX 1944 czasach ńowoż. są to kommemoratywne nie rozbudowana 1950-57, produkuje ceCKL uznał KRN pomniki-grobowce, np. Grób Nieznanego i PKWN. ment portlandzki i klinkier. Centralizacja TDP, nadrzędna władza cementyt (węglik żelaza), składnik struk- Żołnierza. Cenowa (Cejnowa) FLORIAN STANISŁAW, TDP, od 1832 w Paryżu, a od 1848 w Lonturalny stali i żeliw. cement zęba (kostniwo), swoista tkanka 1817-81, badacz folkloru i dialektu kaszub- dynie. skiego, działacz społ., lekarz; uczestnik centralizm, zasada budowy aparatu pańkostna pokrywająca korzeń zęba. cena, ilość pieniędzy, za którą można przygotowań powstańczych 1846 na Po- stwowego oparta na koncentracji prawa decydowania o wszystkich sprawach pańnabyć jednostkę danego towaru; podsta- morzu; Skórb kaszebsko-słovjnskie mdvś cenoza, biol. każdy wielogatunkowy stwowych przez naczelne organy oraz na wą wszelkiego rodzaju c. jest wartość produktów; c. składa się zwykle z kosz- zespół organizmów, niezależnie od uprawnieniu organów zwierzchnich do jego struktury i związków między gat., wydawania wiążących zaleceń, kontrolotów produkcji i pewnej nadwyżki. wania oraz wkraczania w kompetencje cena detaliczna, cena sprzedaży w zamieszkujący biotop lub jego część. organów podległych. Centaur, jeden z gwiazdozbiorów. handlu detalicznym, obejmująca c. hurtocentralizm biurokratyczny, system centauromachia, mit. gr. walka wą zwiększoną o marżę detaliczną; c.d. funkcjonowania państwa oparty wyłącznie centaurów z tesalskim ludem Lapitów na ustala się na artykuły konsumpcyjne i na działaniu hierarchicznie te środki produkcji, które są sprzedawa- weselu ich króla Pejritoosa z Hippodamią. na ne ludności. centaurowie, mit. gr. dzikie, gwałtowne podporządkowanego aparatu złożonego z mianowanych urzędników państwowych. cena dumpingowa [c. dam-], cena za- istoty o torsie męskim na tułowiu konia. centezymalny, podzielony na sto stopni centralizm demokratyczny, zasada niżona, nie pokrywająca często kosztów działania partii marksistowskoprodukcji, stosowana przy eksporcie wy- (o skalach, miarach); setny. centi- →centy-. leninowskich łącząca dyscyplinę robów w celu zdystansowania konkurenCentkiewicz CZESŁAW, ur. 1904, pisarz; wewnątrzpartyjną z niezbędną swobodą tów i opanowania rynku. uczestnik wypraw polarnych; popularnodyskusji i krytyki, co prowadzi do jedności cena ewidencyjna, cena przyjęta za podstawę ewidencji zapisów w przedsiębior- naukowe i beletrystyczne książki dla mło- działania i ideowego zespolenia partii; w stwie; c.e. nie powinny ulegać zmianom dzieży (Biała foka); wespół z żoną ALINĄ państwach socjalist. także zasada budowy i (ur. 1907): Zdobywcy Bieguna Północne- funkcjonowania aparatu państw., w dłuższym okresie. polegająca na łączeniu scentralizowanego cena fabryczna, cena powstała z jed- go, Kierunek Antarktyda. centnar -→cetnar. kierownictwa z szerokimi uprawnieniami nostkowego, średniego w 'branży, kosztu Centnerszwer MIECZYSŁAW, 1874-1944, organów podległych oraz udziale mas w produkcji danego artykułu, po dodaniu zysku w określonej wysokości; c.f. stosuje fizykochemik; prof. uniw. w Rydze i War- rządzeniu. Centralna Agencja Fotograficzna się m.in. przy rozliczaniu w przedsiębior- szawie, czł. PAU; badania w dziedzinie kinetyki chem., równowagi w układach (CAF), zał. 1951, obsługuje prasę poi. w stwie podatku obrotowego. cena hurtowa, cena sprzedaży przedsię- wielofazowych, korozji metali; zamordo- zakresie fotografii. Centralna Agencja Polska w Lozannie biorstw handlu hurtowego, obejmująca wany przez hitlerowców. CENTO (Central Treaty Organization) (Agence Centrale Polonaise a Lausanne), c. zbytu powiększoną o marżę nurtową z w. Agencją Lozańską, gł. centrala poi. lub c. detaliczną pomniejszoną o marżę →pakt centralny. Cento [czento], m. we Włoszech (Emi- propagandy prasowej na zach. Europy; detaliczną. cena monopolowa, cena stosowana w lia-Romaniaj; 25 tys. mieszk. (1961); prze- 1915-19; kierownicy: E. Piltz i M. Seyda. Centralna Biblioteka Rolnicza warunkach kapitalist. dla wyrobów, któ- mysł spożywczy. centon, bigos lit., zestawienie fragmen- (CBR), zał. 1956 w Warszawie; zbiory z rych produkcja opanowana jest przez monopole; zawiera zazwyczaj wyższy zysk tów różnych utworów jednego lub kilku zakresu rolnictwa i nauk pokrewnych (ok. 200 tys. wolumenów); własne od przeciętnego, osiągany kosztem kon- autorów, zwykle w intonacji żartobliwej. centrala, instytucja nadrzędna mająca publikacje: przy CBR — Resortowy sumentów. cena porównywalna, cena fabryczna z pod swoim zarządem oddziały, filie; także Ośrodek Informacji; dwa oddziały terenowe. określonej daty, stanowiąca podstawę gł. gł. magazyn, gł. zbiornica. Centralna Biblioteka Wojskowa Centrala Rolnicza Spółdzielni do wartościowego porównywania wielkości (CBW), w Warszawie; największa w Polsce „Samopomoc Chłopska" (CRS), związek produkcji z różnych okresów czasu. nauk. biblioteka wojsk., zał. 1919; własne spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, zał. 1948; Cenar EDMUND, 1856-1913, pionier wychowania fiz. w okresie zaborów; reda- hist. osiągnięciem CRS było zbudowanie wydawnictwa bibliograficzne. centralna budowla, budynek zał. na pierwszej socjalist. organizacji handlu gował „Przewodnik Gimnastyczny" wiejskiego w Polsce. planie kwadratu, krzyża gr., koła lub regu(Lwów-Kraków). Centrala Wychowania Fizycznego larnego wieloboku (często ośmioboku), o cena skupu, cena płacona dostawcom przez przedsiębiorstwa skupu za płody (CWF), tajna organizacja niepodległościo- bryle skomponowanej na zasadzie idealnej symetrii, przykryty zwykle kopułą, znany roln.-hodowlane. od starożytności, typowy dla architektury cena sprawiedliwa →iustum pretium. bizant., renesansu i klasycyzmu. cena światowa, wartość towaru będą-

166

Centralna Komisja Kontroli Partyjnej

Centralna Komisja Kontroli Partyjnej (CKKP), w partiach marksistowsko-leninowskich (m.in. w PZPR) organ KC czuwający nad czystością szeregów partyjnych; kontroluje przestrzeganie dyscypliny partyjnej, pociąga do odpowiedzialności członków partii za wykroczenia przeciw zasadom ideowym i programowym partii; ma swoje odpowiedniki na szczeblu organizacji woj., pow. i" dzielnicowej. Centralna Komisja Porozumiewawcza Partii i Stronnictw Politycznych, platforma uzgadniania decyzji polit., zwł. przed wyborami do Sejmu i rad nar., przez przedstawicieli kierowniczych instancji PZPR, ZSL i SD. Centralna Poradnia Amatorskiego Ruchu Artystycznego (CPARA), zał. 1957, zajmuje się nauczaniem, poradnictwem, pracą wydawniczą i organizacyjną. Centralna Rada Białoruskich Organizacji, utworzona VII 1917 na zjeździe w Mińsku; II 1918 proklamowała burż. Radę Rep. Białoruś.; zlikwidowana 1919 po wyparciu Niemców i ustanowieniu Białoruś. SRR. Centralna Rada Związków Zawodowych (CRZZ), kolegialny organ kierowniczy związków zaw. w Polsce, utworzony 1949; reprezentuje pol. ruch zaw. w Świat. Federacji Związków Zawodowych. Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportów, szkoła działająca w Poznaniu 1921-29; w wyniku połączenia z Państw. Instytutem Wychowania Fiz. przekształcona 1929 w Centr. Instytut Wychowania Fizycznego. Centralna Technika PPR, aparat wydawniczy w okresie okupacji hitlerowskiej, zajmujący się drukiem i kolportażem pism (m.in. ,,Trybuny Wolności")? odezw, ulotek wydawanych przez KC PPR. Centralne Archiwum Filmowe →Filmoteka Polska. Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), utworzone 1945 w celu gromadzenia, zabezpieczania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych dotyczących jednostek wojsk. 1914-39, ruchu oporu, lud. WP. Centralne Biuro Komunistów Polskich, partyjny ośrodek komunistów poi. w ZSRR I-VII 1944; utrzymywał łączność z Kom. Centr. PPR i uznawał się za zagraniczną organizację PPR; był organem doradczym i pośrednikiem między KC PPR a KC WKP(b); sprawował kierownictwo polit. nad ZPP i Armią Pol. w ZSRR; przewodn. A. Zawadzki. Centralne Biuro Wystaw Artystycznych (CBWA), zał. 1949 w Warszawie; siedziba w ,,Zachęcie"; organizuje wystawy współczesnej sztuki poi. i obcej w kraju i sztuki poi. za granicą; działalność oświat, i popularyzatorska; dokumentacja poi. plastyki współcz.; do 1962 oddziały w większych miastach woj., obecnie samodzielne biura (BWA).

kształcona w Wielkopolskie Tow. Kółek bów, miar i probiernictwa; utworzony Roln.). 1966 w miejsce Gł. Urzędu Miar; podlegają Centralne Towarzystwo Organizacji i mu odpowiednie urzędy okręgowe i obKółek Rolniczych (CTOiKR), zał. 1929, wodowe oraz objazdowe. Centralny Urząd Planowania (CUP), najliczniejsze w okresie między woj. pol. zrzeszenie roln.; organizowało kółka roln., pierwszy centr. urząd planowania w Polsce; działał 1945-49. szerzyło oświatę roln. na wsi. Centralne Towarzystwo Rolnicze, zał. . Centralny Związek Kółek Rolniczych 1907 w Królestwie Pol. organizacja roln.; →kółka rolnicze. Centralny Związek Młodzieży prowadziła prace nauk., oświat., instruktażowe, wydawnicze i in.; 1929 weszła w Wiejskiej (CZMW „Siew"), organizacja powstała 1919 jako sekcja Centr. skład CTOiKR. centralny: 1) znajdujący się w centrum, Związku Kółek Roln. (CZKR); rozwijał działalność społ.-oświat. w byłym zaborze środk.; 2) główny, nadrzędny, naczelny. Centralny Instytut Informacji ros.; 1928 część działaczy CZMW Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej utworzyła ZMW RP „Wici"; 1934, pod (CIINTE), ośrodek prowadzący w swym naciskiem kierowniczych kół sanacji, zakresie działalność informacyjną w CZMW połączył się ze Związkiem Polsce; powstał 1950 w Warszawie; czł. Młodzieży Lud., tworząc Centr. Związek Młodei Wsi. FID. Centralny Związek Polskiego Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, w Warszawie, uczelnia Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów („Lewia-tan), naczelna powstała 1929 z połączenia Centr. Szkoły związków i zrzeszeń Wojsk. Gimnastyki i Sportów oraz Państw. organizacja Instytutu Wychowania Fiz.; 1938 branżowych wielkiego kapitału w Polsce w okresie międzywoj.; wywierała wielki przekształcona w AWF. Centralny Kanał (Canal du Centre), ka- wpływ na politykę państwa. Central Register of War Criminalsr nał żeglowny we Francji, łączący Loarę z Subjects [səntrəl redżystə Saoną; dł. 114 km; zbudowany 1784-90; and Suspected u o:r krymynlz ənd səspektyd obsługuje region przem. miasta Le Creu- ow sabdżykts; ang.] →CROWCASS. sot. centra organizacyjne, biol. Centralny Komitet, najwyższy organ partyjny Stronnictwa Demokratycznego w →organiza-tory. Centre National de la Recherche okresach między Kongresami Stronnictwa; Scien-tifique [sãtr nacjonal dö la członków CK wybiera Kongres. siã-tifik; 'narodowy ośrodek Centralny Komitet Ludowy (CKL), röszersz naukowych'] (CNRS), instytucja organ wykonawczy Centralizacji Stron- badań we Francji, zał. 1939, podlegająca nictw Demokr., Socjalist. i Syndykalistycz- nauk. oświaty; zadaniem jej jest nych; powstał II 1944 z przekształcenia ministerstwu inicjowanie i popieranie Naczelnego Kom. Lud. (poszerzony skład); koordynowanie, finans. badań nauk. we wszystkich dyscyIX 1944 uznał KRN i PKWN. plinach. Centre Polonais des Recherches Centralny Komitet Narodowy, tajne de Paris [sãtr(ö)polone de kierownictwo „czerwonych", wyłonione Scienti-fiques dö pari] →Stacje w maju 1862 z Komitetu Miejskiego; 22 I röszer-szösjãtifik 1863 jako Tymczasowy Rząd Nar. rzucił Naukowe PAN. centriole, organelle komórkowe biorące hasło powstania przeciw Rosji; Z. Padlewski, B. Szwarce, S. Bobrowski, A. udział w tworzeniu wrzeciona podziałowego w dzielących się komórkach oraz Giller i in. i wici; zwykle po 2 w komórce Centralny Komitet Narodowy (CKN), rzęsek (tzw. diplosom), kształtu cylindrycznego. organizacja polit. zał. 1915 przez Aktywi- centrodia →centroida. centroida stów; współdziałała z państwami centr.; dia, polhodia, polodia), miejsce (centrogeom. 1916 weszła do Rady Narodowej. środków obrotu ciała poruCentralny Komitet Obywatelski, chwilowych szającego się ruchem kulistym. organizacja zał. 1914 w Warszawie w celu Centrolew, 1929-30, blok centrum i leniesienia pomocy ofiarom wojny; 1915 roz- wicy (PPS, NPR, SCh, ChD, PSL-„Piast", wiązana. PSL-,,Wyzwolenie"), Centralny Komitet Organizacji Niepo- się dyktaturze sanacji;przeciwstawiający niektórzy przydległościowych (CKON), polit. ośrodek wódcy C. sądzeni w procesie brzeskim. konspiracyjny 1939-41, zorganizowany w polit. koalicja powstała kraju na polecenie gen. W. Sikorskiego; w centrolewica, wyniku porozumienia między partiami skupiał drobne antysanacyjne organizacje centrum i części lewicy w państwach burz. polit.-wojsk. i Stronnictwo Pracy. celu utworzenia wspólnego rządu, bloCentralny Masyw, obszar wyżynno-gór- w ku wyborczego lub wspólnej akcji w parlaski we Francji; wys. 400-700 m, maks. mencie. 1886 m (Puy de Sancy); silnie rozczłonkocentromer (kinetochor), część chromosowany (głębokie doliny rzeczne, depresje tektoniczne); wygasłe stożki wulkaniczne; mu łącząca się podczas podziału jądra komórkowego z włóknami wrzeciona podziahodowla owiec i bydła; kasztany jadalne, winorośli; eksploatacja węgla kam. łowego, które wywierają na nią siłę ciąCentralne Kierownictwo Ruchu Ludo- uprawa gnącą, powodującą rozchodzenie się chrouzdrowiska (Vichy); turystyka. wego „ROCH" (CKRL), konspiracyjne i kaolinu; Centralny Okręg Przemysłowy (COP), matyd lub chromosomów. kierownictwo skonsolidowanych organiza- okręg centrosom (śródciałko), struktura komórprzem., którego budowę rozpoczęto cji lud. (SL, ZMW RP „Wici" i części 1936 na obszarach woj. kieleckiego, lu- kowa złożona z obszaru cytoplazmy z „Siewu"), powstałe II 1940. promienistymi włókienkami — tzw. cenbelskiego i rzeszowskiego; miał być ośrodcentralne ogrzewanie, ogrzewanie potrosfera — oraz leżących pośrodku niej mieszczeń za pomocą grzejników, do któ- kiem przemysłu ciężkiego w centrum kra- centrioli. rych czynnik grzejny (np. para wodna) do- ju. Centralny Ośrodek Doskonalenia centrowanie →środkowanie. pływa przewodami z jednego centr. punKadr Laickich (CODKL), ośrodek centrowy: 1) będący centrum, ośrodktu: kotłowni lub ciepłowni. działalność szkoleniową kiem czegoś; 2) związany ze stronnictwacentralne państwa, podczas I wojny organizujący centrum, należący do jednego z tych świat, nazwa przyjęta dla państw: Nie- TKKŚ; powstał 1964 z połączenia mi miec, Austro-Węgier, Turcji i Bułgarii, Wolnego Studium Pedagogicznego TSŚ i stronnictw. centrówka →nakiełczarka. Ośrodka Informacji i Propagandy SAiW. przeciwników Ententy. Centralne Równiny →Wewnętrzne NiziCentralny Urząd Geologii, centr. organ centrum: 1) środkowa część, środek; 2) miejsce, w którym się coś koncentruje, ny. administracji państw, w zakresie służby Centralne Stowarzyszenie geologicznej, podległy Prezesowi Rady ośrodek. centrum, socjol., polit.: 1) pierwotnie — Spożywcze dla Śląska w Łazach,' pol. Ministrów. robotn. spółdzielnia na Śląsku Centralny Urząd Gospodarki Wodnej, stronnictwo (partia) zajmujące środkowe Cieszyńskim, zał. 1905. centr. organ administracji państw, w za- miejsce w parlamencie między lewicą a Centralne Towarzystwo Gospodarcze, kresie gospodarki wodnej, podległy preze- prawicą; 2) współcześnie — burż. partie polit. głoszące umiarkowany program organizacja roln. zał. 1861 w Wielkopol- sowi Rady Ministrów. sce; dążyła do podniesienia kultury rolCentralny Urząd Jakości i Miar (CUJiM), polit., kompromisowy w porównaniu z nej; organizowała (od 1866) pierwsze poi. centr. organ administracji państwowej w postulatami lewicy lub prawicy. kółka rolnicze; działała do 1919 (przePolsce do spraw jakości wyro-

ceremonialny 167 Centrum, partia kat. w Niemczech 1870/71-1933; opowiadała się za federacyjnym ustrojem Rzeszy, występowała w obronie praw kat. kościoła. Centrum Badań Naukowych w Województwie Katowickim, ośrodek nauk. PAN, zał. 1968 w Zabrzu; zajmuje się badaniami z zakresu fizyki, automatyki, inżynierii chem., karbochemii, petrochemii i in. Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, w Warszawie, ośrodek nauk. PAN zał. 1967, mający na celu rozwijanie badań gł. z zakresu chirurgii transplantacyjnej i neurobiologii. centrum czułości, srebro metaliczne lub siarczek srebra, wbudowany — w ilości submikroskopowej — w siatkę krystal. światłoczułego halogenku srebra; pod działaniem światła przechodzi w centrum obrazu utajonego. centrum miasta, część miasta (gł. centralna) położona na obszarze śródmieścia, o dużej koncentracji usług (handel, gastronomia, kultura, rozrywka) i administracji o zasięgu co najmniej ogólnomiejskim. centryfuga →wirówka. centryfugowanie →odwirowywanie. centrysta, zwolennik centryzmu. centryzm, kierunek polit. w partiach II Międzynarodówki, którego przedstawiciele usiłowali zajmować stanowisko pośrednie (centrowe) między oportunizmem a nurtem rewol., co w konsekwencji doprowadziło ich do odstępstwa od teorii marksizmu i porzucenia klasowych pozycji proletariatu. centumwirowie, w staroż. Rzymie kolegium sędziowskie rozpatrujące sprawy spadkowe; początkowo — 105, w okresie pryncypatu 180 członków; podział na trybunały. centuria (tysiącznik, Centaurium umbellatum), bot. lecznicza roślina zielna; gł. strefa umiarkowana półkuli pn.; w Polsce pospolita w zaroślach i na łąkach. centuria, w staroż. Rzymie jednostka pomiaru gruntu; 1 c. = 200 jugera = 50,364 ha. centuria, w staroż. Rzymie jednostka podziału obywateli, opartego na cenzusie majątkowym; część rzym. zgromadzenia lud. (193 c), zw. stąd comitia centuriata. centuria, wojsk, w staroż. Rzymie najmniejsza jednostka wojsk, (1/60 część legionu), dowodzona przez centuriona. centurion, w wojsku rzym. niższy (z reguły zaw.) oficer dowodzący centurią piechoty. centy- (centi-), c, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł., oznacza 0,01 (10-2) danej wielkości; np. 1 cm = 0,01 m. centylitr, skrót cl, setna część litra. centymetr; 1) skrót cm, setna część metra; 2) wąska taśma, zwykle długości półtora metra, z podziałką centymetrową. cenuroza (kołowacizna, kręciek), często śmiertelna choroba gł. owiec, powodowana przez znajdujące się w mózgu larwy (bąble śred. do 4 cm) tasiemca kręćkowego; objawy: niepokój, kręcenie się w miejscu. cenzor, w staroż. Rzymie (od 443 p.n.e.) urzędnik przeprowadzający spis ludności, szacowanie majątku poszczególnych rodzin, ustalający skład senatu i sprawujący kontrolę nad moralnością obywateli; wybierany na 5 lat. cenzura, hist. w staroż. Rzymie 5-letni okres kadencji cenzora. cenzura, pedag. →świadectwo. cenzura, prawo oficjalna kontrola pod względem polit., obyczajowym, moralnym nad wszelkimi drukami, widowiskami, audycjami radiowymi itp., dokonywana przez specjalny urząd lub organ państwowy. cenzura, psychol. mechanizm psych. będący obok funkcji krytycznych gł. skład-

nikiem super ego; funkcja c. polega na kontrolowaniu i uniemożliwianiu przejścia z podświadomości do świadomości pewnych nie akceptowanych i zagrażających osobowości treści iub nadawaniu im postaci symbolicznej. cenzura kościelna, w kościele kat. kontrola wydawnictw o treści rel.; kara pozbawiająca prawa udziału lub wykonywania rel. praktyk. cenzuralny, odnoszący się do cenzury — kontroli prasy, książek itp.; przen. przyzwoity, niewinny. cenzus, zespół warunków dopuszczających do korzystania z określonych praw polit. lub przywilejów (c. majątkowy, wykształcenia, wieku itp.)« cenzus wyborczy, ograniczenie powszechności prawa wyborczego polegające na przyznaniu prawa głosu w zależności np. od posiadanego majątku, wykształcenia lub od okresu zamieszkiwania w danym terenie. ceownik, kształtownik o przekroju poprzecznym zbliżony kształtem do litery C cep (cepy), ręczne narzędzie do omłotu zbóż złożone z dwu drążków (dzierżaka i bijaka) połączonych rzemiennym wiązaniem; c. żelazny — średniow. broń piechoty. Cepa HELIODOR, ur. 1895, generał; dowódca wojsk łączności od 1934, następnie we wrześniu 1939 oraz w poi. siłach zbrojnych na Zachodzie; 1946-50 w lud. WP. „Cepelia" (Związek Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Cepelia")., działa od 1949, ma zasięg ogólnopolski; rozwija i upowszechnia pol. artyst. twórczość lud.; własne sklepy w kraju i za granicą. Ceptowski KAROL, 1801-ok. 1847, rzeźbiarz; prof. SSP w Krakowie; klasycyst. rzeźby figuralne i arch. (Kórnik), sarkofag Marii Kazimiery na Wawelu. cepuchy, lud. nazwa gleb próchnicznych zaliczanych do ziem czarnych; zawierają storfiałą próchnicę; nadmiernie wilgotne, mało urodzajne. cer Ce, pierwiastek chem. o liczbie atom. 58. z podgrupy lantanowców; srebrzystobiały metal, rzadko występujący w przyrodzie; stosowany jako uszlachetniający dodatek do stopów (gł. aluminiowych). cera (płeć), barwa lub odcień skóry, zwł. twarzy; zależy od ilości zawartego w skórze barwnika — melaniny. cera, plecionka z nici na miejscu rozdarcia w tkaninie. Ceram →Seram. ceramiczne farby, pigmenty miner, (tlenki metali ciężkich, np. żelaza, kobaltu, niklu) odporne na działanie wysokich temperatur, stosowane do zdobienia wyrobów ceram. i szkła; f.c. naszkliwne składają się z pigmentu i topnika, f.c. podszkliwne — z pigmentu i szkliwa. ceramiczne nadruki, technika przenoszenia kompozycji graf. na fajanse, kamionki i porcelanę; w Europie n.e. stosowane od poł. XVIII w. w Anglii. ceramiczne piece, piece służące do wypalania wyrobów ceramicznych. ceramiczne wyroby (ceramika), wyroby otrzymywane przez formowanie, a następnie wypalanie naturalnych surowców, gł. gliny, kaolinu, skaleni i kwarcu (z dodatkiem tlenków, węglanów, krzemianów metali: sodu, potasu i in.); odznaczają się odpornością na działanie wys. temperatury i czynników chem., dobrą wytrzymałością mech., dobrymi własnościami dielektrycznymi; do c. zalicza Się m.in. porcelanę, fajans, kamionkę, materiały ogniotrwałe. ceramiczne wyroby odporne chemicznie, wyroby ceram. o czerepie spieczonym (mało nasiąkliwym), szkliwione lub nie, odporne na działanie kwasów i zasad; do najcenniejszych należą: porcelanowe i z kamionki kwasoodpornej. ceramiczno-metalowy spiek →cermetal. ceramika →ceramiczne wyroby.

ceramika architektoniczna, wyroby ceramiczne z gliny, terakoty, kamionki, klinkieru, czasem fajansu i porcelany, służące do zdobienia budowli, stosowane od starożytności. ceramika artystyczna, wyroby ceram. indywidualnie ukształtowane i zdobione. ceramika elektrotechniczna, ceramika używana do wyrobu elementów elektroizolacyjnych, np. izolatorów, korpusów cewek lub grzejników, elementów przełączników itp, ceramika metali →metalurgia proszków. ceramiki dołkowo-grzebykowej kultura, archeoL neolityczna kultura znana z ZSRR, Polski, Niemiec; plemiona koczownicze; nazwa od charakterystycznego ornamentu. ceramiki promienistej kultura, archeoL jedna z kręgu naddunajskich kultur neolitu w środk, Europie; nazwa od ornamentu: promieniście rozchodzących się żłobków ceramiki sznurowej kultura, archeoL kultura neolitu i wczesnej epoki brązu, występująca w Europie; ludność koczownicza; myślistwo, później rolnictwo; udomowienie konia(?); krzemienne groty strzał i czekany bojowe; naszyjniki z kłów zwierzęcych; nazwa od ornamentu wyciskanego sznurem w wilgotnej glinie. ceramiki wstęgowej kultura (rytej i kłutej), archeoL jedna z pierwszych neolitycznych kultur roln. w środk. Europie, z kręgu naddunajskiego; nazwa od ornamentu naczyń. Ceraski WITOLD K., 1849-1925, astronom ros'., pochodzenia pol.; prof. uniw. w Moskwie; jeden z twórców dokładnej astrofotometrii wizualnej, obserwator gwiazd zmiennych, stwierdził, że temperatura fotosfery Słońca jest wyższa od 3500°K. cerata, tkanina pokryta z jednej strony nieprzemakalną, najczęściej błyszczącą, powłoką (masą pokostową); jednobarwna lub z nadrukowanym wzorem; używana np. do nakrywania stołów, na ubrania rybackie. ceratka elektroizolacyjna, tkanina bawełniana, jedwabna lub szklana nasycona lakierem olejnym lub krzemoorg.; używana gł.. na izolacje maszyn elektrycznych. ccratoryt, technika graf. wklęsła; polega na wycięciu w warstwie gumowej ceraty rysunku, powleczeniu go farbą i odbiciu na papierze; wynaleziona przez poi. grafika F. Jabłczyńskiego. ceratozaur (Ceratosaurus), kopalny gad z. grupy dinozaurów, ok. 3 m wys.; duża głowa, długi ogon; drapieżny, chód dwunożny; górna kreda Ameryki Pd. ceratyty (Ceratitina), grupa głowonogów kopalnych — amonitów; pojawiły się w permie, rozkwit ich przypada na trias. Cerber, mit. gr. pies 3-głowy, stróż bram Hadesu; ujarzmienie i wyprowadzenie go na ziemię było jedną z 12 prac Heraklesa. cerceau [serso; fr.] .→serso. Cercle des Artistes Polonais à Parte [serki dezartist polonę a pari] →Koło Artystów Polskich w Paryżu. Cercle et Carré [serki e kary], międzynar. ugrupowanie, zał. 1930 w Paryżu przez Michela Seuphora i Joaquina Torresa G.arcię; skupiało artystów abstrakcjonistów oraz uprawiających malarstwo figuratywne; 1930 grupa wydała 3 numery pisma ,,C. et C." i urządziła wystawę. Cerdan [serdã] MARCEL, 1916-49, zawodowy bokser fr., mistrz świata (1948) w wadze półciężkiej. cerebralizacja, fizjol. →encefalizacja. cerebrozydy (galaktolipidy), związki chem. z grupy lipidów; występują np. w mózgu, we krwi. ceregiele, konwencjonalny sposób zachowania się; etykietalne wymawianie się, wysuwanie nieistotnych skrupułów, zastrzeżeń. ceremonialny: 1) odnoszący się do ceremonii — uroczystego obrzędu; 2) zgodny z formami towarzyskimi; przesadnie grzeczny, oficjalny

168 ceremoniał

ceremoniał, formy obowiązujące w czasie ceremonii; ceremonia wg ustalonych przepisów. ceremoniał dworski, w państwach monarchicznych kodeks postępowania, regulujący wzajemne stosunki między panującymi, ustalający formy uroczystości dworskich i tryb życia dworu. Cerera, mit. rzym. →Ceres. ceres, tłuszcz kuchenny z uwodornionych olejów roślinnych lub roślinnych i zwierzęcych, bezwonny, o stałej konsystencji, łatwo rozpuszczający się w ustach. Ceres (Cerera), mit. rzym. bóstwo opiekuńcze ziarna; utożsamione z gr. Demeter. Ceres, największa planetoida, odkryta 1801 jako pierwsza z planetoid przez G. Piazziego. ceresan, rtęcioorganiczny środek grzybobójczy (fungicyd), stosowany w sadownictwie i warzywnictwie, do zaprawiania nasion; toksyczny dla ssaków. Cereteli AKAKI, 1840-1915, gruz. poeta, prozaik, publicysta, działacz ruchu narodowowyzwoleńczego; jeden z twórców współcz. gruz. języka lit.; liryki, opowiadania, dramaty. Cereteli IRAKLIJ, 1882-1959, działacz gruz. i ros. socjaldemokracji, jeden z przywódców gruz. mienszewików; 1917 min. Rządu Tymczasowego, 1918-21 premier gruz. rządu kontrrewol., potem na emigracji. cereus, kaktus (często drzewiasty) pustyń Ameryki Śt. i Pd.; c. olbrzymi (z Kalifornii), wys. do 20 m, owoce jadalne; liczne gat. szklarniowe i doniczkowe, np. c. wielkokwiatowy (zw. królową nocy), c. starczy (zw. głową starca). cerezyna, dawniej nazwa rafinowanego wosku ziemnego (ozokerytu), obecnie nazwa złożonej mieszaniny węglowodorów otrzymywanej gł. z pozostałości po destylacji ropy naft.; używana w elektrotechnice (masy izolacyjne), do wyrobu smarów, w kosmetyce. Cerignola [czerinjola], m. we Włoszech (Apulia); 54 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. cerkiew, świątynia chrześc, obrządku prawosł. i greclcokat.; także organizacja rel. tych wyznań; c. jako budowla wywodzi się z późnobizant. świątyń krzyżowo-kopułowych; odmiany c. w różnych regionach (wpływy bizant., tradycji lud., sztuki romańskiej); gł. ośrodki: Płw. Bałkański, Rosja; we wnętrzach c. — ikonostas. cerkiewne szkoły, szkoły elementarne w Rosji prowadzone przez duchownych przy parafiach; zakładane od XI w., zniesione po rewolucji październikowej. Cerkwica (Cerekwica, w. w pow. sępoleńskim, woj. bydgoskim), 1454 przywilej Kazimierza Jagiellończyka dla szlachty wielkopol., na mocy którego król pozbawiony został prawa powoływania pospolitego ruszenia i nakładania podatków bez zgody sejmików. Čermák JAN NEPOMUK, 1828-73, fizjolog czes.; prof. uniw. w Krakowie, Budapeszcie, Jenie i Lipsku; jeden z wynalazców wziernika krtaniowego, dał podstawy rynoskópii. Čermák JAROSLAV, 1831-78, malarz czes.; kompozycje hist., romant., sceny z życia i walk narodów południowosłowiańskich. cermetal (cermet, spiek ceramiczno-metalowy), materiał otrzymywany przez spiekanie proszków ceram. i metal.; stosowany m.in. do wyrobu ostrzy narzędzi skrawających, elementów odpornych na ścieranie i wysokie temperatury. CERN (fr. Centre Européen pour la Recherche Nucléaire, Europejski Ośrodek Badań Jądrowych), organizacja 14 państw eur. z siedzibą w Genewie, zał. 1952 w celu wspólnego prowadzenia badań nauk. w dziedzinie fizyki jądrowej.

Cernavodă [czernawode], m. w Rumunii (Dobrudza), port nad Dunajem; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. budowlanych. Cernuda [ter-] Luis, ur. 1904, pisarz hiszp.; wywodzące się z surrealizmu poezje refleksyjne, proza poet., opowiadania, prace krytycznoliterackie. Černý ADOLF (pseud. Jan Rokyta, Jifi Rubin), 1864-1952, czes. poeta i publicysta; słowianofil; zasłużony tłumacz literatury polskiej. cerografia, sposób wykonania formy druk. wklęsłodrukowej, polegający na elektrolitycznym trawieniu płytki pokrytej woskiem (z wyżłobionym w nim rysunkiem) ; c. stosowana gł. w artyst. technikach graficznych. Ceroni KAROL, ok. 1647-1721, architekt; udział w budowie kościoła Kapucynów w Warszawie, kościół i klasztor Reformatów w Węgrowie. ceroplastyka, technika rzeźbienia w wosku; znana od starożytności, stosowana gł. w rzeźbie wotywnej i portretowej. Cërriku, m. w środk. Albanii; 6 tys. mieszk. (1967); rafineria ropy naftowej. Cerro Bolivar [se- b.], ośrodek eksploatacji rud żel. w Wenezueli (stan Bolivar), na Wyż. Gujańskiej. Cerro de Pasco [se- de -ko], m. w środk. Peru, w Andach, ośrodek adm. dep. Pasco; 21 tys. mieszk. (1961); ośr. ważnego regionu wydobycia srebra i rud metali nieżelaznych. certa (Vimba vimba), ryba z rodziny kaipiowatych, do 40 cm dł.; zalewiska mórz eur.; poławiana w dolnych biegach rzek i u wybrzeży M. Bałtyckiego; ważna w przetwórstwie. certacje, daw. nieszczere wymawianie się od czegoś, certowanie się. Certosa di Pavia [czertoza di pawija], miejscowość we Włoszech (Lambardiaj, w pobliżu Pawii; słynny klasztor kartuzów, zał. w końcu XIV w., z got.-renes. kościołem (XIV-XVI w., bogato zdobiona fasada i cenne wyposażenie wnętrza). certować się, wymawiać się od czegoś ceremonialnie; robić ceregiele. certyfikat, zaświadczenie, dowód. certyfikat okrętowy, najważniejszy dokument statku mor., określający jego przynależność państw.; wydawany statkom wpisanym do rejestru statków. Cerulariusz MICHAŁ, ?-ok. 1059, patriarcha konstantynopolitański; dokonał formalnego zerwania kościoła wsch. z łac. 1054 (tzw. schizma wsch.). cerusyt, minerał, węglan ołowiu; bezbarwny lub biały, żółtawy, brunatnawy, b. kruchy; występuje gł. w strefie utlenienia złóż siarczków ołowiu; ważna ruda ołowiu. Cervantes Saavedra [terwa- s.] MIGUEL DE, 1547-1616, pisarz hiszp.; arcydzieło literatury świat, i pierwsza eur. powieść nowoż. Don Kichot, romans pasterski Galatea, dramaty (Teatr cudów), intermedia,

realist. opowiadania (Nowele przykładne). Cervia [czer-], m. we Włoszech (EmiliaRomania), nad m. Adriatyckim; 20 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy. Cerveteri [czerwe-], miejscowość we Włoszech (Lacjum), staroż. miasto etruskie Caere; opodal nekropola etruska, wnętrza komór grobowych zdobione malowidłami. cerymetria, metoda oznaczania reduktorów przez miareczkowanie-ich roztworów mianowanym roztworem utleniacza — siarczanu cerowego Ce(SO4)2. ces, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku c. Césaire [seze:r] AIME, ur. 1913, fr. poeta i publicysta, Murzyn z Martyniki; poezje o elementach folkloru murzyńskiego i akcentach rewol. nawiązujące do surrealizmu. Cesalpino [czezal-] ANDREA, 1519-1603, wł. lekarz, botanik i filozof; dyr. ogrodu

bot. oraz prof. medycyny i botaniki w Pizie i w Rzymie; jeden z prekursorów Linneusza; przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody. Cesano Maderno [czeząno m.], m. we Włoszech (Lombardia); 25 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., włókienniczy. César [sezar] (właśc. Baldaccini Cesar), ur. 1921, rzeźbiarz fr.; gł. assamblages. Cesarec AUGUST, 1893-1941, pisarz chorwacki; działacz komunist. rozstrzelany przez faszystów chorw.; powieści psychol. (Zlatni mladić i njegove žrtve); nowele, dramaty. Cesarić DOBRIŠA, ur. 1902, poeta chorw.; kameralna liryka refleksyjna osnuta na tle przeżyć mieszkańca współcz. miasta. cesarskie cięcie, operacja położnicza wykonywana w przypadku pewnych powikłań porodu; polega na otwarciu jamy brzusznej i macicy i wyjęciu płodu drogą nadłonową. cesarstwa styl, szt. plast. →empire. cesarstwo, określenie przyjęte dla staroż. państwa rzym., średniow. państwa bizant., karolińskiego, potem niem. i niektórych państw nowożytnych. Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, potoczne określenie (używane od XV w.) Rzeszy niem., związane z noszonym 962-1806 przez monarchów niem. tytułem cesarza rzym. (nawiązującym do uniwersalistycznych tradycji cesarstwa rzym.). cesarz, władca cesarstwa; najwyższy tytuł monarszy, wywodzący się od rzym. tytułu Caesar (przydomek Juliusza Cezara). Cesena [czezena], m. we Włoszech (Emilia-Romania); 85 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszynowy. Cesenático [czezena-], m. we Włoszech (Emilia-Romania), nad M. Adriatyckim; 16 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko. Cesis →Kieś. cesja, przelanie praw na drugą osobę, ustąpienie, zrzeczenie się czegoś. cesja, prawo: 1) w prawie międzynar. odstąpienie przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu na mocy umowy międzynar.; 2) w prawie cyw. przelew; umowa, przez którą wierzyciel odstępuje osobie trzeciej swoją wierzytelność lub inne prawo, niezależnie od woli dłużnika. cesjonariusz, prawo nabywca wierzytelności lub innego prawa drogą cesji. Česká Lipa, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 16 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. České Budějovice →Czeskie Budziejowice. Československá Tisková Kancelář (CTK), czechosł. agencja prasowa w Pradze, zał. 1918. Český Krumlov, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Wełtawą; 10 tys. mieszk. (1968); muzeum; kościoły got., zamek (XIII-XVI w.), renes. ratusz, barok, kolegium jezuitów; w okolicy CK. wydobycie grafitu. Český Těšin →Cieszyn Czeski. Céspedes [tespe-] PABLO DE, 1538-1608, malarz hiszp., wybitny kolorysta okresu manieryzmu; obrazy i freski religijne. Cessnock [sesnok] (Greater C), m. w Australii (Nowa Pd. Walia), w dol. rz. Hunter; 35 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kamiennego. Cestiusza Piramida, rzym. pomnik nagrobny w kształcie piramidy, wzniesiony w Rzymie w końcu I w. p.n.e. dla Gajusza Cestiusza. c'est la vie! [se la wi; fr.], takie jest życie! c'est le commencement de la fin [sel(ö)-komãsmã d(ö)lafę,; fr.], to początek końca (słowa przypisywane hr. Ch.M. Talley-rand-Perigordowi w odniesieniu do tzw. Stu Dni Napoleona I). cestodozy, med., wet. →tasiemczyce.

cetanowa liczba, liczba charakteryzująca zdolność do samozapłonu paliwa używanego w silniku spalinowym o zapłonie samoczynnym (dawniej liczba cetenowa). ceteris paribus [łac], w tych samych (poza tym) niezmienionych warunkach, okolicznościach. ceterum censeo Carthaginem esse delen-dam [łac], „zresztą uważam, że Kartaginę należy zniszczyć" (słowa Katona, którymi kończył wszystkie swoje przemówienia w senacie); synonim poglądu wyrażanego z uporem przy każdej okazji. Cetinje, m. w Jugosławii (Czarnogóra); 12 tys. mieszk. (1965); przemysł elektrotechniczny; ośr. turystyczny; muzea; klasztor (XV w.); dawna stol. Czarnogóry. cetnar (centnar), symbol: c, jednostka masy; 1) w Polsce używany od ok. XII w., dzielił się na kamienie i funty; c. staropolski = 5 kamieni = 160 funtów = 60-66 kg; w XIX w. c. nowopol. = 4 kamienie — 100 funtów = 40,550 kg; obecnie 1 c. = 100 kg; 2) c. ang. (cwt) = 112 funtów handl. — ok. 50,802 kg; c. amer. (US.cwt) = 100 funtów handl. = ok. 45,3592 kg. cetyna (igliwie techniczne), leśn.: 1) gałązka z igliwiem, surowiec do produkcji olejków eterycznych, sztucznego włosia, ekstraktów, np. witaminowych; 2) obłamane pędy wydrążone przez cetyńce lub ścięte przez wiewiórkę. cetyniak (poproch cetyniak, Bupalus piniarius), motyl nocny z rodziny miernikowców; gąsienice żerują na igłach sosny; szkodnik. cetyniec (Blastophagus), drobny chrząszcz z rodziny korników; szkodnik wtórny lasów sosnowych — atakuje już uszkodzone drzewostany. Ceuta, m., port handl. i rybacki w pn. Afryce, naprzeciw Gibraltaru; należy do Hiszp. Afryki Pn.; 85 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn.; hiszp. woj. baza morska. cewienie, przewijanie przędzy, np. z motków, w celu uzyskania nawoju o kształcie, wielkości i rodzaju, wymaganych w procesie dziania lub tkania, względnie w celu poprawienia jakości przędzy. cewka, włók. stożkowy lub walcowy rdzeń z tworzywa sztucznego, drewna, tektury, metalu; służy do nawijania przędzy, względnie niedoprzędu, nici itp.; c. tkacką z nawojem wątkowym umieszcza się np. w czółenku tkackim. cewka elektryczna, zwinięty w postaci szeregu zwojów izolowany przewód elek- tryczny, często osadzony na korpusie, niekiedy z rdzeniem magnet. wewnątrz; słu- ży do wzajemnego przetwarzania prądu elektr. i pola magnet.; podstawowym parametrem c.e. jest jej indukcyjność. cewka moczowa, przewód wyprowadzajacy mocz z pęcherza moczowego u ssaków i człowieka, cewka męska — także nasienie (uchodzą do niej nasieniowody). cewka nerwowa, zawiązek układu nerwowego u zarodka strunowców, cewkowaty twór położony ponad struną grzbietową. cewka zapłonowa, rodzaj transformatora do przetwarzania przerywanego prądu elektr. z akumulatora, na impulsy o b. wysokim napięciu; element instalacji zapłonowej tłokowego silnika spalinowego o zapłonie iskrowym. cewki (tracheidy), bot. wydłużone, martwe komórki drewna (gł. roślin nagonasiennych); ściany zdrewniałe, z lejkowatymi otworkami (jamki); przewodzą wodę, pełnią też funkcje podporowe. cewki moczowej zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie cewki moczowej wywołane zakażeniem bakteryjnym, czynnikami fiz. lub chem.; objawia się pieczeniem i bólem w czasie oddawania moczu oraz wyciekiem z cewki; leczenie przyczynowe.

cewnik (kateter), med. wąska rurka z metalu, gumy, szkła lub tworzywa sztucznego służąca do cewnikowania, gł. opróżniania pęcherza moczowego. cewnikowanie (kateteryzacja), zabieg leczn. lub diagnostyczny polegający na wprowadzeniu cewnika naturalnymi drogami do jam i narządów ciała (np. przez cewkę moczową do pęcherza moczowego). cewnikowanie serca, wprowadzenie elastycznego cewnika przez żyłę łokciową i główną górną do prawego przedsionka i komory serca oraz do tętnicy płucnej w celu oznaczenia ciśnienia krwi, pobrania jej próbek oraz angiokardiografii. Ceyhan [dżejhan] (dawniej Hamidiye), m. w pd. Turcji; 41 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spożywczy. ceylon, jeden z ważniejszych gatunków kawy azjat., o ziarnach barwy zielonej do ciemnoniebieskiej. cez Cs, pierwiastek chem. o liczbie atom. 55, z grupy potasowców, miękki, lekki, srebrzystożółty metal, chemicznie b. aktywny; wodorotlenek c. jest najmocniejszą zasadą; służy gł. do produkcji komórek fotoelektrycznych. ceza, typ niewodu, narzędzie do połowu ryb dennych; w wodach przybrzeżnych Bałtyku — do połowu płastug. cezalpinia, bot. →brezylka. Cézanne [sezan] PAUL, 1839-1906, malarz fr.; jeden z twórców malarstwa współczesnego; indywidualny styl odznaczający się przejrzystą kompozycją, określeniem struktury przedmiotów przez geometryzację form, powiązanie koloru z formą; silnie oddziałał na kierunki artyst. XIX/XX w.; pejzaże, martwe natury, kompozycje figuralne (Grający w karty), portrety. Cezar JULIUSZ, 102 lub 100-44 p.n.e., wódz rzym., mąż stanu, pisarz; przywódca popularów; czł. I triumwiratu (60); 58-51 podbił Galię} po zwycięskiej wojnie domowej (49-45) z Pompęjuszem dyktator; przeprowadził m.in. reformę kalendarza (zw. stąd juliańskim); Commentarii de bello Gallico, O wojnie domowej. Cezareja Kappadocka →Kayseri. cezaropapizm, system polit., w którym władzę świecką i kośc. sprawował panujący; c. występował w późnym cesarstwie rzym., bizant., okresowo w średniow. Europie Zach. i Rosji. Cezary FRANCISZEK, 1583-1650, drukarz krak.; odkupił oficynę Marka Szarffenberga; wydał Tassa Goffred abo Jeruzalem tuyzwolona, G. Knapskiego Thesaurus, sielanki Szymonowicza; oficyna działała do ok. 1731. cezaryzm, jedynowładztwo uzasadniane zaufaniem mas; c. demokratycznym (z pozorami demokracji) zwano ustrój Francji za Napoleona I, a zwł. Napoleona III. cezura: 1) lit. przedział między stopami przypadający wewnątrz wyrazu, a także dział metryczny długiego wersu (średniówka); 2) granica, np. chronologiczna. Cęckiewicz WITOLD, ur. 1924, architekt, wykładowca Polit. Krak.; gł. realizacje: hotel Cracovia i kino Kijów w Krakowie; wraz z J. Bandurą — Pomnik Zwycięstwa na Polach Grunwaldu. Cękalski EUGENIUSZ, 1906-52, reżyser, teoretyk i działacz film.; organizator poi. kinematografii i szkolnictwa film.; filmy fabularne (Strachy) i dokumentalne (Trzy etiudy Chopina). Cf, symbol pierwiastka chem. kalifornu. CGS, oznaczenie skrótowe układu mechanicznego jednostek miar, w którym jednostkami podstawywymi są: centymetr, gram (masy) i sekunda. Chaban-Delmas [szabã -mas] JACQUES, ur. 1915, polityk fr., generał; w czasie II wojny świat, w ruchu oporu; 1954-58 min. różnych resortów, od 1969 premier. Chabarowsk, m. w azjat. części Ros. FSRR, port nad Amurem, ośr. adm. Kraju Chabarowskiego; 437 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. przem. i kult. radz. Dalekiego Wschodu; węzeł komunikacyjny.

Chafre 169 Chabarowski Kraj, jednostka adm. w azjatyckiej części Ros.FSRR, nad morzami Ochockim i Japońskim; w skład Ch.K. wchodzi Żydowski OA; 824,6 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1970); ośr. adm. Chabarowsk; przemysł maszyn., drzewny (ponad 50% pow. — lasy), papiern., spoż.; wydobycie rud cyny, węgla; rybołówstwo, myślistwo. chaber (Centaurea), roślina zielna z rodziny złożonych; gł. na półkuli pn.; w Polsce pospolity m.in. ch. bławatek; kilka gat. uprawia się jako ozdobne. Chaberski EMIL, 1891-1967, reżyser, dyr. teatrów, pedagog; inscenizacje w teatrach dram. (Don Juan J. Zorilli) i w operze. chablis [szabli], wytrawne białe wina burgundzkie z okręgu Chablis, lekko zielonkawe, o szczególnie harmonijnych cechach smaku i zapachu. Chablis [szabli], m. w środk. Francji (Burgundia); 2 tys. mieszk. (1968); ośr. produkcji wina. Chabot [szabo] JEAN BAPTISTE, 18601948. orientalista fr.; inicjator i wydawca Corpus scriptorum... orientalium; prace z historii początków kościoła, języka i literatury syryjskiej i aramejskiej. Chabówka, w. w pow. nowotarskim, woj. krak;, nad Rabą; węzeł kol.; barok, kościół drewn. (XVIII w.); letnisko. Chabrier [szabrijy] EMANUEL, 1841-94, kompozytor fr.; rapsodia Espana, operetki (Król mimo woli), opery, pieśni. Chabrol [szabrol] CLAUDE, ur. 1930, fr. reżyser film.; krytyk „Cahiers du Cinéma"; jeden z pionierów fr. „nowej fali" (Piękny Sergiusz, Kuzyni). cha-cha-cha [cza cza cza], taniec kubański w rytmie mamby, lecz w tempie wolniejszym; spopularyzowany po 1955. Chaciński JÓZEF, 1889-1954, działacz polityczny; 1919-39 sekr. gen. Stow. Robotników Chrzęść, prezes Ch.D., 1937-39 — SP. chaco [czako], formacja roślinna, złożona z kompleksu zbiorowisk sawannowych i leśnych; zajmuje znaczne przestrzenie pn.-zach. Argentyny, Paragwaju i pd. Boliwii. Chaco [czako], prowincja w pn. Argentynie, na obszarze Gran Chaco; 99,6 tys. km2, 625 tys. mieszk. (1968); stol. Resistencia; ważny region uprawy bawełny. chaconne [szakon; fr.], muz. forma wariacyjna pokrewna passacaglii, wykształcona w XVII w., w tempie powolnym, metrum trójdzielnym. chacun à son gout [szakę asągu; fr.], każdy wg swego gustu. Chaczaturian ARAM, ur. 1903, wybitny kompozytor i dyrygent arm.; w twórczości elementy muzyki arm., gruz., tur.; symfonie, koncerty, balety (Gajane, Spartakus). Chadaj PAWEŁ, 1896-1964, działacz lud. i oświat.; 1914-39 nauczyciel i kierownik szkoły roln. w Sokołówku; 194344 przewodniczący kierownictwa ruchu lud. okręgu lubelskiego; 1946-49 czł. Rady Nacz. PSL. chadecja, potoczna nazwa Chrześcijańskiej Demokracji w Polsce. chadek, potocznie członek lub zwolennik chadecji. Chadwick [czäduyk] SIR JAMES, ur. 1891, fizyk ang.; prof. uniw. w Manchester i Cambridge, czł. Royal Society; odkrywca neutronu; nagr. Nobla. Chadzopulos KOSTAS (pseud. Petros Wasilikos), 1868(?)-1920, gr. poeta i pisarz; zbiory poezji, powieści o tematyce społ.obyczaj owej. Chafadżi, miejscowość w pd. Mezopotamii (Irak), staroż. ośrodek sumeryjski; resztki okręgu kultowego z poł. III tysiąclecia p.n.e. (wewnątrz podwójnych murów świątynia na tarasie). Chafre (gr. Chefren), król Egiptu, 4-ty władca IV dynastii (ok. 2600-2480 p.n.e.); wzniósł w Gizie drugą co do wielkości (143 m) piramidę.

170

Chagall

Chagall [szagal] MARC, ur. 1887, ros. malarz i grafik, od 1922 osiadły we Francji; nawiązujący do symbolizmu, ekspresjonizmu, surrealizmu; osobisty styl pełen liryzmu, fantazji, poezji; tematyka miłosna, rel., bibl., pejzaże, portrety; rzeźby, ceramika, grafika, malowidła ścienne. Chagasa choroba [ch. szagasa], ciężka choroba pasożytnicza człowieka, gł. dzieci, w tropik. Ameryce, wywoływana przez świdrowce Trypanosoma cruzi; zarażenie podczas ukłucia przez pluskwiaki — żywicieli pośrednich świdrowców. Chain [czejn] ERNST BORIS, ur. 1906, biolog ang., pochodzenia ros.; prof, uniw. w Oxfordzie, dyr. Międzynar. Centrum Badań Chem. i Mikrobiol. w Rzymie; wyodrębnił (z H.W. Floreyem) penicylinę; prace z dziedziny antybiotyków; nagr. Nobla. Chairil ANWAR, 1922-49, poeta indonez.; twórca i przywódca grupy Angkatan 45, która głosząc odejście od tradycyjnych wzorów dokonała przełomu w indonez. literaturze; zbiory poezji. chaise [sze:ż]: 1) ch. de poste, lekka karetka pocztowa, używana XVII-XIX w. do szybkich podróży we Francji; 2) ch. a porteurs-→lektyka. Chajbari Gulam Gaus, ur. 1930, pisarz afgański; powieści, eseje o tematyce woj.; tworzy w językach pers. i pasztu. Chajber, przełęcz na wsch. skraju Wyż. Irańskiej, na granicy Afganistanu i Pakistanu Zach.; wys. 1030 m; szosa PeszawarKabul. Chajr ad-Din (zw. Barbarossa), ok. 1465-1546, korsarz algierski; od 1505 władał Algierią, 1518 uznał zwierzchnictwo Turcji, jako dowódca floty tur. 1536 zdobył wenecką Dalmację. Chajrpur (ang. Khairpur), m. w pd.wsch. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu Ch.; 34 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., chemiczny. Chajr Wasfi, XV w., malarzminiaturzy-sta tur.; jeden z najwybitniejszych reprezentantów osmańskiej szkoły mal. w Bursie. Chakani, ok. 1121-99, poeta pers.; mistrz ozdobnego, erudycyjnego stylu; utwory panegiryczne, pierwszy w literaturze pers. opis podróży w formie masnawi, satyry, elegie więzienne. Chakasi, ludność Chakaskiego OA, pochodzenia tur.; ok. 60 tys,; pasterstwo i myślistwo, obecnie rolnictwo; język chakaski z grupy języków tureckich. Chakaski OA, obwód autonomiczny w azjat. części Ros.FSRR,2 w Kraju Krasnojarskim; 61,9 tys. km , 446 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Abakan; wydobycie węgla kam., rudy żel.; przemysł drzewny; hodowla owiec, kóz, koni; uprawa zbóż, roślin pastewnych. chalcedon, minerał, zbita, skrytokrystal. odmiana kwarcu; zwykle ma postać nerko— watych lub naciekowych skupień; odmiany łacinie zabarwione stanowią kamienie półszlachetne, np. chryzopraz, agat; uży- wany w jubilerstwie i mechanice precyzyjnej. Chalcydycki Półwysep, płw. w Grecji, w pd. części Płw. Bałkańskiego; górzysty (wys. do 2033 m); silnie rozczłonkowany. chalcydyjskie wazy, rodzaj waz gr., produkowanych w m. Chalkis na w. Eubei (Grecja); żywy rysunek — charakterystyczne przedstawienia biegnących i tańczących postaci. Chaldeja, nazwa Babilonii w okresie no- wobabil. (1 poł. I tysiąclecia p.n.e.). Chaldejczycy, ludność zamieszkująca w I tysiącleciu p.n.e. środk. i pd. Babilonię; spokrewnieni z Aramejczykami. Chalecki DYMITR, ok. 1550-98, podskarbi w. litew. od 1590; położył zasługi przy organizacji skarbu W. Księstwa Litewskiego. Chalgrin [szalgrę] JEAN FRANCOIS, 1739-1811, architekt fr.; reprezentant klasycyz-

mu; Łuk Triumfalny na Place de l'Étoile w Paryżu. Chalid ibn al-Walid, 581-642, wódz arab.; doniosła rola w muzułm. podboju Syrii i Mezopotamii; zwycięskie walki z wojskami Bizancjum. chalikoteria (Chalicotheriidae), kopalne ssaki nieparzystokopytne; kończyny 3-palczaste, zakończone pazurami; przednie smukłe, tylne—b. masywne; wspinały się do koron drzew, gdyż żywiły się ich liśćmi; eocen do plejstocenu. Chalili Chalilullah (Chalili Afgan), ur. 1907, afgański poeta i historyk; prof. uniw. w Kabulu; prace hist., utwory prozą, zbiory poezji o tematyce pokojowej. chalkantyt, minerał, uwodniony siarczan miedzi; niebieski, niebieskozielony, a szkli stym połysku; produkt utlenienia siarcz ków miedzi; niekiedy stosowany jako rucla miedzi. Chalkis, m. w Grecji, nad cieśn. oddzielającą Eubeę od Płw. Bałkańskiego, ośr. adm. nomosu Eubęa; 25 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., cementowy; muzeum; kościół (XIV w.), meczet turecki. chalkofilne pierwiastki, pierwiastki chemiczne łatwo łączące się z siarką i występujące w skorupie ziemskiej gł. w postaci siarczków; do p.ch. należą gł. metale ciężkie,, np. miedź, srebro, cynk, ołów. chalkografia, sposób wykonania formy drukarskiej wklęsłodrukowej polegający na wyryciu reprodukowanego rysunku rylcem na wypolerowanej płycie miedzianej; formę pokrywa się następnie farbą i odbija pod prasą na papierze. Chalkokondilis DIMITRIOS, 1424-1511, bizant. humanista i filolog, jeden z prekursorów wł. renesansu; opracował 1488 pierwsze wydanie Iliady. chalkopiryt, minerał, siarczek miedzi i żelaza; mosiężnożółty, o silnym połysku metalicznym; b. rozpowszechniony, występuje gł. w złożach pneumatolitycznych, hydrotermalnych i metasomatycznych; ważna ruda miedzi. chalkozyn, minerał, siarczek miedzi; ołowianoszary, o połysku metalicznym; powstaje m.in. w strefie cementacji złóż zawierających minerały miedzi; ważna ruda miedzi. Chalk River [czo:k rywər], osiedle w Kanadzie (Ontario); gł. kanad. ośr. badań jądrowych. Challenge [czälyndż] (Challange International des Avions de Tourisme), międzynarodowe zawody samolotów sport, organizowane 1928-34; 2-krotnie zwyciężyli Polacy: 1932 (F. Żwirko i S. Wigura na RWD-6) i 1934 (J. Bajan i G. Pokrzywka na RWD-9). „Challenger" [czälyndżər], okręt marynarki bryt., na którym 1872-76 ekspedycja oceanograficzna przeprowadziła badania na O. Atlantyckim, Spokojnym i Indyjskim, rozpoczynające erę oceanografii współczesnej. Chalons-sur-Marne [szalą sür marn], m. w pn. Francji (Szampania), nad Marną, ośrodek adm. dep. Marne; 51 tys. mieszk. (1968); ośr. produkcji wina i handlu winem. Chalon-sur-Saone [szalą sür so:n], m. we wsch. Francji, port nad Saoną; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn., włók.; węzeł kolejowy. Chalupka JAN, 1791-1871, pisarz słowac; satyr, komedie, powieści, broszury polit.społ. budzące świadomość narodową. Chalupka SAMO, 1812-83, słowac. poeta romant.; uczestnik powstania po. 1830; zwolennik reformy językowej L. Štura; liryka patriot. wzorowana na lud. twórczości, poemat wolnościowy Mohro. chała: 1) pleciona bułka pszenna zwykle słodka; chałka; 2) potocznie bezwartościowa sztuka teatr., marny film itp. Chałasiński JÓZEF, ur. 1904, socjolog; uczeń F. Znanieckiego; prof. Uniw. Jag. i Uniw. Warsz., czł. PAN; zajmuje się so-

cjologią wsi, narodu i kultury; rozwinął metodę pamiętnikarską; Młode pokolenie chłopów, Rewolucja młodości, Kultura i naród. chałat: 1) szeroka wierzchnia odzież sięgająca stóp, noszona przez niektóre narody Wschodu; 2) kitel. Chałchasi (Mongołowie), podstawowa ludność MRL (ok. 75°/o), również zamieszkują Mongolię Wewn. (ChRL); należą do wsch, grupy ludów mongolskich. chałtura, potocznie dodatkowa praca po djęta tylko dla zarobku, często wykonywa na niedbale; produkt takiej pracy, twór czości. Chałturin STIEPAN N., 1856-82, rewolucjonista ros., współzałożyciel Północnego Związku Robotników Ros.; stracony. Chałubiński TYTUS, 1820-89, lekarz, przyrodnik; prof. Szkoły Gł. Warsz.; pionier klimat, leczenia gruźlicy w Polsce; odkrył walory Zakopanego; jeden z pionierów taternictwa; współzałożyciel Tow. Tatrzańskiego. chałupa, chłopski budynek mieszkalny; w różnych regionach Polski ch. różnią się konstrukcją, ozdobami. chałupnictwo, wytwarzanie produktów i wykonywanie innych czynności o charakterze produkcyjnym na zlecenie i rachunek nakładcy. Chałupy, w. w pow. puckim, woj. gdańskim, na Mierzei Helskiej; kąpielisko morskie. chałwa, wyrób cukierniczy o charakterystycznej strukturze włóknistej, mieszanina karmelu i miazgi nasion oleistych z dodatkiem substancji smakowo-zapachowych. Chamberlain [czejmbərlyn] ARTHUR NEVILLE, 1869-1940, konserwatywny polityk bryt.; 1937-40 premier; rzecznik ustępstw wobec hitlerowskich Niemiec, czołowy inicjator układu monachijskiego 1938. Chamberlain [czejmbərlyn] HOUSTON STEWART, 1855-1927, niem. filozof kultury i publicysta; twórca rasistowskiej teorii wyższości ,,rasy aryjskiej" wykorzystanej przez hitleryzm. Chamberlain [czejmbərlyn] JOSEPH, 18361914, polityk bryt.; jeden z twórców imperium; 1886-1903 min. kolonii, utworzył Związek Austral. i przeprowadził aneksję Transwalu. Chamberlain [czejmbərlyn] JOSEPH AUSTEN, 1863-1037, poiityk bryt.; kilkakrotny minister; 1925 współtwórca traktatów lokarneńskich; pokojowa nagr. Nobla. Chamberlain [czejmbərlyn] OWEN, ur. 1920, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; współodkrywca antyprotonu; nagr. Nobla. chambertin [szãbertę; fr.], czerwone wytrawne wino (10-14% alkoholu) burgundzkie (Francja), produkowane gł. z winogron odmiany Gamay noir. Chambéry [szãberi], m. we wsch. Francji, w Alpach, ośrodek adm. dep. Savoie; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem., szklarski; ośr. turystyczny. Chambord [szãbo:r], miejscowość w środkowej Francji; renes. zamek (XVI w.) — największy i jeden z najpiękniejszych w grupie zamków nad Loarą. chamedafne północna (rozmarynek, Cha-maedaphne calyculata), krzewinka z rodlziny wrzosowatych, o liściach skórzastych, zimotrwałych; w Polsce gł. na pn. —torfowiska wysokie; chroniona jako relikt po-łodowcowy. Chamfort [szãfo:r] NICOLAS SEBASTIEN ROCH, 1741-94, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; balety, komedie, tragedie, słynne aforyzmy i anegdoty. Chamiec Jaksa KSAWERY, 1848-1910, archeolog; autor cyklu rozpraw o pradziejach Wołynia, Podola, Ukrainy. Chamisso . [szamiso] ADELBERT VON, 1781-1838, niem. pisarz, przyrodnik i podróżnik; poezje, m.in. społ.-rewol., opowiadanie Przedziwna historia Piotra Schlemila, autobiogr. opis podróży naokoło świata.

charakteropatia chamito-semickie języki, rodzina językowa obejmująca języki semickie, kuszyckie, egipski z koptyjskim i berberyjsko-libijski. Chamonix-Mont-BIanc [szamoni mą blã], m. we wsch. Francji, u stóp Mont Blanc, na wys. 1037 m; 7,7 tys. mieszk. (1968); ośr. sportów zimowych o międzynar. znaczeniu; punkt wyjściowy wypraw alpinistycznych. Champagne Castle [szämpejn ka:sl], szczyt w G. Smoczych, na granicy Republiki Pd. Afryki i Lesoto; 3376 m. Champaign [szämpejn], m. w USA (Illinois); 56 tys. mieszk. (1970), zespół miejski Ch.-Urbana 133 tys. (1965); ośr. handl.; przemysł spoż., maszynowy. Champaigne [szãpań] PHILIPE DE, 160274, malarz fr.., pochodzenia flam.; psychol. portrety (m.in. portret Richelieugo — Muzeum Ńar., Warszawa), kompozycje rel., malowidła ścienne. Champfleury [szãflöri] JULES, 1821-89, pisarz fr., przedstawiciel realizmu; powieści obyczajowe, szkice o literaturze i sztuce, prace z historii sztuki. Champigneulles [szãpinjöl], m, w pn.wsch. Francji, nad rz. Meurthe, na pn. od Nancy; 5,5 tys. mieszk. (1968); przemysł piwowarski. Champigny-sur-Marne [szãpini sür marn] m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Marną; 70 tys. mieszk. (1968); funkcje mieszkaniowe. champion [czämpjən], aktualny mistrz w jakiejś dyscyplinie sportu, rekordzista. Champion [śzãpją] PIERRE, 1880-1942, fr. historyk i krytyk lit.; Ronsard et son temps, Francois Villon. Champlain [szãplę] SAMUEL DE, 15671635, podróżnik fr., jeden z pionierów kolonizacji fr.; badacz Kanady i jej pierwszy gubernator; założyciel m. Quebec (1608). Champlain [szämplejn], jezioro w USA (Vermont i Nowy Jork) i Kanadzie (Quebec); pow. ok. 1200 km2, głęb. do 183 m. champlevé [szãlöwy; fr.], emalia żłobkowa, kładziona w pola wyżłobione w metalu. Champmeslé [szãmely] (właśc. Marie Desmares), 1642-98, aktorka fr.; wielkie role tragiczne (Andromacha, Fedra) w sztukach J. Racine'a. Champollion [szãpolją] JEAN FRANCOIS, 1790-1832, egiptolog fr.; prof. College de France; pierwszy odczytał hieroglificzne pismo egipskie. chamsa, w literaturach wsch. ogólna nazwa dzieła poet. składającego się z 5 poematów o powtarzających się tematach. Chamse, górzysto-wyżynna kraina w Iranie, w prow. Gilan; uprawa zbóż, bawełny, winorośli; gł. m. Zendżan. chamsin, gorący, suchy wiatr pd., w Egipcie, występujący od kwietnia do czerwca; niesie dużo pyłów z pustyń. Chamson [szãsą] ANDRE, ur. 1900, pisarz fr.; początkowo powieści z życia górali w Sewennach, później o problematyce związanej z II wojną świat.; Studnia cudów. chan, arch. →karawanseraj. chan, hist. tytuł tur. i mong. władców feudalnych. Chanaan →Kanaan. Chanakin, m. we wsch. Iraku, w pobliżu granicy z Iranem; 39 tys. mieszk. (1968); rafinacja ropy naft.; cmentarz żołnierzy pol. z okresu II wojny światowej. Chananejczycy →Kananejczycy. chanat, rządzone przez chana państwo lub księstwo feud., gł. u ludów tur. i mongolskich. Chancelade [szãslad], stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego; szkielet skulony, pokryty ochrą, z paleolitu młodszego, kultury magdaleńskiej; k. Perignon (pd.-zach. Francja). Chancerel [szãs(e)rel] LEON, 1886-1965. fr. historyk teatru; czł.-założyciel Société d'Histoire du Théatre; red. kwartalnika ,,Revue d'Histoire dur Theatre". Chandler [cza:ndlə ] SETH CARLO, 1846-

1913, amer. astronom, geodeta i fizyk; odkrył okresowość wahań biegunów Ziemi. Chandr [czandr] KRISHAN, ur. 1912, ind. pisarz i działacz; sekretarz wszechind. Rady Pokoju; powieści, nowele, dramaty; pisze w języku urdu. chandra, stan przygnębienia, apatia; uezucie beznadziejności, depresja, splin. r Chandrasekhar [czandrəszejkə ] SUBRAH-MANYAN, ur. 1910, amer. astronom i fizyk; autor prac z astrofizyki teoret., podał teorię budowy białych karłów, teorię relaksacji układów gwiazdowych, rozbudował teorię rozchodzenia się promieniowania w atmosferach oraz teorię równowagi i stabilności układów ciekłych i gazowych. chanel [szanel; fr.], kompozycja zapachowa o zapachu fantazyjnym, w skład której wchodzą gł. olejek pomarańczowy, aldehyd undecylowy, aldehyd laurynowy, piżmo. Chanewal (ang. Khanewal), m. w środk. części Pakistanu Zach.; 49 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Changaj, góry w środk.. Mongolii; dł. ok. 700 km, wys. do 4031 m (Ench Tajwan); silnie zdenudowane, pocięte głębokimi dolinami dopływów Selengi. changeant [szãżã; fr.] ogólna nazwa tkanin wytwarzanych z przędzy błyszczącej, mieniących się w dwóch barwach (zwykle dopełniających się). Chania (Kanea), m. i port w Grecji (Kreta), ośr. adm. nomosu Ch.; 39 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Chaniewski STANISŁAW, 1859-1920, zootechnik; prof. Akąd. Roln. w Dublanach; współorganizator Centralnego Tow. Rolniczego. Chanka (chiń. Singkaj-hu), jezioro na granicy ZSRR i Chin; pow. 4000-4400 km2, głęb. do 10 m; brzegi zabagnione; wykorzystywane do nawadniania pól ryżowych; rybołówstwo. Chanlari PARWIZ NATEL, ur. 1913, pers. poeta i literaturoznawca; poezje filoz. i refleksyjne. Channel Islands [czänl ajləndz] →Normandzkie Wyspy. Chansa, al- (pseud. Tumadir), VI/VII w., arab. poetka, reprezentantka poezji staroarabskiej; elegie na śmierć braci, którzy polegli w walkach międzyplemiennych. chanson [szãsą; fr.], termin oznaczający różne typy fr. pieśni: piosenka z akompaniamentem fortepianu, gitary; ch. trubadurów i truwerów; ch. polifoniczna i ch. programowa (XVI w. — C. }annequin). chansons de geste [szãsą dö żest], fr. poematy epickie z XI-XIII w. opiewające bohaterskie czyny (Pieśń o Rolandzie). chanteclair [szãt(ö)kle:r; fr.], cukierek grylażowy. Chan-tengri, masyw górski w środk. części Tien-szanu (ZSRR); 6995 m; wieczne śniegi i lodowce (największy — Inylczek). Chantilly [szãtiji], m. w pn. Francji, nad rz. Nonette; 10 tys. mieszk. (1968); w XVIII w. ośr. produkcji słynnych koronek; przemysł "porcelanowy; hipodrom; renes. zamek i tzw. mały zamek (XVI w., Musee Conde); park z pawilonami (XVIII w.). chantilly [szãtiji], odmiana koronki klockowej z białej lub czarnej nici, wyrabiana w Chantilly, Paryżu, Arras; szczególnie modna w XVII1-XIX w. Chantowie (Ostiacy), lud ugrofiński, gł. w Chanty-Mansyjskim ON; ok. 30 tys.; myślistwo, rybołówstwo, hodowla renów; bogaty folklor. Chanty-Mansyjsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. tiumeński), port nad Irtyszem, ośr. adm. Chanty-Mansyjskiego ON; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, drzewny. Chanty-Mansyjski ON (do 1940 Ostiako-Wogulski ON), okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w obw. tiumeń-skim; 523,1 tys. km2, 272 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Chanty-Mansyjsk; nizin-

171

ny, zabagniony; ważny region eksploatacji ropy naft. i gazu ziemnego; rybołówstwo, leśnictwo, myślistwo, hodowla reniferów Chanute [fr, szanüt] OCTAVE, 1832-1910, amer. konstruktor i wynalazca, pochodzenia fr.; budował szybowce, pierwszy zastosował stery: wysokości i kierunku; teoretyk lotnictwa i konstruktor mostów. Chanżonkow ALEKSANDR A., 1877-1945, ros. producent film.; największy przedsiębiorca film. przed rewolucją październikową. Chaos, mit. gr. pierwotnie szeroko rozwarta pustka, później stan zamętu przed powstaniem świata uporządkowanego (kosmosu); potocznie ch. — zamieszanie, bezład. chaotyczny, wprowadzający chaos, bezplanowy; nieuporządkowany. Chapala [cza-], jezioro w zach. Meksyku, na wys. 1500 m; pow. 1600 km2, głęb. do 12 m; uchodzi rz. Lerma, wypływa Rio Grande de Santiago. chaparral [czaparral], formacja roślinna pacyficznych zboczy gór Kalifornii, złożona z wiecznie zielonych, twardolistnych, kolczastych zarośli; podobna do śródziemnomor. makii. chapeau bas! [szapo ba; fr.], „kapelusz z głowy"; czapki z głów!; schylmy głowę (na znak szacunku, uznania). Chapel Hill [czäpəl hyl], m. w USA (Karolina Pn.); 20 tys. mieszk. (1970); uniwersytet. Chapelle aux Saints, La [la szapel o sę], stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (kompletny szkielet); zlodowacenie Wiirm; dep. Charente (Francja). chapiteau [szapito; fr.], namiot cyrku wędrownego; także potoczne określenie całego cyrku wędrownego. Chaplin [czäplyn] CHARLES SPENCER, ur. 1889 amer. aktor, scenarzysta i reżyser film.; twórca wielu klas. komedii film.; grał w nich tę samą lir. postać szarego człowieka, wyrażającą gorzką prawdę o swojej epoce; Gorączka złota, Brzdąc, Dyktator, Światła wielkiego miasta. Chapman [czap-J FREDRIC HENRIC, 1721-1808, szwedz. konstruktor i teoretyk okrętowy, admirał; czł. Akad. Szwedz.; projektował i kierował budową okrętów woj.; autor podstawowego podręcznika budowy statków. Chapman [czäpman] GEORGE, 1559(?)1634, ang. poeta i dramaturg schyłku epoki elżbietańskiej, tłumacz Iliady i Odysei. Chapman [czäpman] WILLIAM, 17491832, inżynier ang.; budował kanały, doki i porty; 1812 skonstruował lokomotywę przechodzącą przez łuki torów. chappe [szap], włók. →szapa. Chappe [szap], bracia: CLAUDE (17631805) i IGNACE (1760-1829), fr. wynalazcy telegrafu optycznego (semaforowego); pierwsza linia Paryż-Lille, uruchomiona 1794, przekazywała za pośrednictwem 20 stacji wiadomości w ciągu 2 minut. Char [sza:r] RENÉ, ur. 1907, poeta fr.; pierwsze utwory nawiązujące do surrealizmu, późniejsze związane z doświadczeniami wojennymi. Chara, bot. →ramienica. charakter: 1) lit., teatr postać o silnie zindywidualizowanym zestawie cech psychicznych i zewn., przeciwieństwo typu; 2), lit. krótki utwór narracyjny zarysowujący portret charakterologiczny. charakter, psychol. właściwy dla danej jednostki zespół względnie stałych cech osobowości określający jej stosunek do własnych zadań (np. solidność), do innych ludzi (np. życzliwość) i samego siebie (np. zarozumiałość). charakterologia, dział psychologii zajmujący się badaniami nad kształtowaniem się, strukturą i zaburzeniami charakteru. charakteropatia, chorobowe zmiany charakteru wskutek organicznego uszkodzenia mózgu (po urazach, w padaczce, zatruciach, miażdżycy naczyń mózgowych i in.).

172 charakterystyczny charakterystyczny, właściwy komuś lub czemuś, typowy dla kogoś lub czegoś; wyróżniający indywidualnie, znamienny, szczególny. charakterystyka, lit. opis, analiza i interpretacja cech zewn. i wewn. postaci literackiej. charakterystyka, log. opis swoistych cech przedmiotu wyodrębniających go spośród innych; ch. jednoznaczna — wskazanie zespołu cech przysługujących łącznie tylko danemu przedmiotowi (lub danemu zbiorowi przedmiotów), zw. też definicją realną. charakterystyki, w statystyce mat. wartości liczbowe charakteryzujące rozkład prawdopodobieństwa, np. wartość oczekiwana, odchylenie standardowe, moda, mediana. charakteryzacja, nadawanie twarzy i sylwetce aktora cech wieku i osobowości odtwarzanej przez niego postaci (za pomocą peruki, szminek, sztucznego zarostu itp.). Charbin →Harbin. charcik włoski, rasa psów z grupy chartów; miniatura charta gładkowłosego; maść czarna, łupkowa lub izabelowata; wys. w kłębie 33-35 cm. Charcot [szarko] JEAN, 1867-1936, fr. podróżnik i oceanograf; badacz regionów antarktycznych. Charcot [szarko] JEAN MARTIN, 1825-93, neurolog fr.; prof. uniw. w Paryżu, czł. fr. Akad. Nauk i Akad. Med.; wybitny klinicysta i wykładowca; badania rń.in. nad padaczką, chorobą Parkinsona, pląsawicą, histerią (w leczeniu stosował sugestię i hipnozę). Charcota Wyspa [w. szarkota], antarkty-czna wyspa w pd. części O. Spokojnego, na zach. od W. Aleksandra I. Charcysk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 42 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metalowy. Chardin [szardę] JEAN BAPTISTE SIMEON, 1699-1779, malarz fr.; martwe natury, sceny rodzajowe we wnętrzach domów mieszczańskich, portrety. Chardonne [szardonl JACQUES, 18841968, pisarz fr.; powieści psychol. związane z problemami miłości i małżeństwa, eseje psychologiczne. Chardonnet [szardonę] HILAIRE DE BEENIGAUD, 1839-1924, fr. chemik i przemysłowiec; opracował przem. metodę otrzymywania sztucznego jedwabiu z nitrocelulozy. Charente [szarą:t], rz. w pd. Francji; dł. 360 km; uchodzi do Zat. Biskajskiej; nad Ch. — Cognac. Charewiczowa ŁUCJA, 1897-1943, historyk, docent uniw. we Lwowie; badała dzieje miast i kultury; zginęła w Oświęcimiu. Charga, grupa oaz w Egipcie, na Pustyni Libijskiej; gł. miejscowość El-Charga; uprawa palmy daktylowej, bawełny, winorośli, warzyw. chargé d'affaires [szarży dafe:r; fr.], przedstawiciel dyplomatyczny stojący na czele placówki dyplomatycznej, akredytowany nie przy głowie państwa (jak ambasador lub poseł), lecz przy ministrze spraw zagranicznych. charge d'affaires ad interim [szarży dafe:r ad -rim], przedstawiciel dyplomatyczny czasowo zastępujący ambasadora lub posła na stanowisku szefa stałej placówki dyplomatycznej. Chark, m. w Iranie (Ohuzestan), duży port naft. na wyspie Ch. (Zat. Perska); ośr. wydobycia ropy naft.; zakład produkcji siarki z gazu ziemnego. Charków, m. obw. w Ukr.SRR; 1,2 mln mieszk. (1970); jeden z największych ośr. przem. i kult.-nauk. ZSRR; przemysł gł. środków transportu (ciągniki), maszyn., elektrotechn., chem.; wielki węzeł komunikacyjny; uniw.; metro; do 1934 stoi. Ukr.SRR.

1941-43 ciężkie walki niem.-radz. o miasto; wyzwolony 23 VIII 1943 w trakcie bitwy pod Kurskiem.u Charleroi [szarlör a], m. w Belgii (Hainaut), nad Sambrą; 24 tys. mieszk., zespół miejski 218 tys. (1968); ośr. zagłębia węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., elektrotechniczny. Charles [szarl] JACQUES ALEXANDRE, 1746-1823, fr. fizyk i chemik; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk; sformułował tzw. prawo Ch. Charles [cza:rls], przylądek na płw. Delmarva (USA), między zat. Chesapeake a O. Atlantyckim; 87°07'N, 75°57/W. Charlesa prawo [p. szar-]: przy stałej objętości ciśnienie p danej masy gazu jest wprost proporcjonalne do jej temp. bezwzględnej T:p = p0T/T0 (p0 — ciśnienie gazu w temp. T0 = 273,15°K); opisuje przemianę izochoryczną. Charles D'Orleans [szarl dorlea] (Karol Orleański), książę, 1394-1465, poeta fr.; protektor poetów i artystów; ballady, pieśni i ronda o tematyce miłosnej i patriotycznej. charleston [cza:rlstən], taniec towarzyski (ok. 1924) w żywym tempie, w takcie 4 /4 i synkopowanym rytmie, wzorowany na tańcu Murzynów amer.; nazwa od miasta Charleston (USA, w stanie Karolina). Charleston [cza:r lstən], m. w USA, stoi. stanu Wirginia Zach., nad rz. Kanawha; 70 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 245 tys. (1965); ośr. przemysłu chemicznego. Charleston [cza:rlstən], m. w USA (Karolina Pd.), port nad O. Atlantyckim; 65 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 296 tys. (1965); przemysł stoczn., chem., włók.; ośr. turys-t.; muzeum; gmachy użyteczności publ. i kościoły (XVIII-XIX w.), domy w stylu kolonialnym (XVIII w.). Charlestown [cza:rlztaun], m. i port na wyspie Nevis (Małe Antyle); 1,4 tys. mieszk. (1960). Charleville [szarlöwil], m. w pn. Francji, nad Mozą; 56 tys. mieszk. (1968): przemysł metalowy.r Charleville [cza ləwil], m. w pn.-wsch. Australii (Queensland); 4,9 tys. mieszk. (1966); ośr. rozległego regionu hodowli owiec; lotnisko. Charlier [szarlje:] CARL WILHELM, 18621934, astronom szwedz.; prof. uniw. w Lund; prace z zakresu mechaniki nieba i kinematyki gwiazd. Charlotte [szarlot], ur. 1896, w. księżna Luksemburga 1919-64. Charlotte [sza:rlət], m. w USA (Karolina Pn.); 239 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 378 tys. (1967); przemysł włók., maszyn.; ośr. handl.-bankowy; uniwersytet. Charlotte Amalie [sza:rlət emäljə], ośr. adm. i gł. port Amerykańskich Wysp Dziewiczych, na wyspie Saint Thomas; 15 tys. mieszk. (1962); ośr. turystyczny. „Charlotte Dundes" [sza:rlət dandäs], pierwszy parowy statek wodny, zbudowany 1802 w W. Brytanii. Charlottenburg [szarlotən-], jedna z centr. dzielnic w Berlinie Zachodnim. Charlottesville [sza:rlətswyl], m. w USA (Wirginia); 38 tys. mieszk. (1970); ośr. handl., turyst.; uniwersytet, Charlottetown [sza:rlətaun], m. i port we wsch. Kanadzie, stol. prow. Wyspa Księcia Edwarda; 18 tys. mieszk. (1966). charłactwo, daleko posunięte wyniszczenie organizmu, gł. w przypadkach nowotworów złośliwych, w przebiegu nie leczonej zimnacy, długo trwałym głodowaniu (w obozach koncentracyjnych). Charmanli, m. w pd. Bułgarii, nad Maricą; 16 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. charmelaine [szarmölen], cienka i miękka tkanina wełn. z przędzy czesankowej, o splocie atłasowym i gładkiej powierzchni.

charmeuse [szarmö:z] →szarmeza. Char-nur, jezioro w zach. części Mongolii, na wys. 1104 m; pow. 530 km2; okresowo odpływ do rz. Dzawchan. charolais [szarole] →szarole. Charon, mit. gr. przewoźnik dusz (za 1 obola wkładanego zmarłym w usta) przez rz. Styks lub Acheron do Hadesu. Charondas [szarąda:s] (właśc. Loys de Caron), 1536-1617, fr.'prawnik i poeta; komentator Coutume de Faris, wydawca średniow. pomników prawa. Charpy [szarpi] AUGUSTIN GEORGES ALBERT, 1865-1945, fr. metaloznawca i chemik; czł. Akad. Nauk w Paryżu; wynalazca przyrządu do badania udarności materiałów (zw. młotem Ch.); badania struktury stali i mosiądzów. Charron [szarą] PIERRE, 1541-1603, fr. filozof, humanista; przedstawiciel renesansowego sceptycyzmu; głosił krytykę zabobonów, tolerancję rei. oraz postulat filozofii dostarczającej praktycznych reguł życia; De la sagesse. Charsznica, w. w pow. miechowskim, woj. krak.; drobny przemysł metal., spożywczy. chart afgański, rasa psów gończych o charakterystycznej sierści: na pysku i grzbiecie krótka, na bokach tułowia i nogach kosmata, jedwabista, różnej ma ści; wys. w kłębie 67-71 cm. Charta Leopoldina [łac], projekt konstytucji Galicji złożony 1790 ces. Leopoldowi II przez delegatów Sejmu stanowego galic; nie zatwierdzony przez cesarza. chart angielski (greyhound), gładkowłosy, różnej maści; wys. w kłębie 57-75 cm; obecnie służy do biegów sport, za sztucznym zającem. Charters Towers [cza:rtərz tauərz], m. w pn.-wsfch. Australii (Queensland); 7,6 tys. mieszk. (1966); węzeł komunikacyjny. Chartier [szartjy] ALAIN, ok. 1385-ok. 1429, fr. poeta i dyplomata, ksiądz; znakomity stylista; dzieła polit. pisane w języku fr. i łac, poezje o problematyce moralnej. chart perski (saluki), długowłosy, sierść lśniąca, tworzy grzywę, a na uszach, nogach i ogonie — frędzle; maść biała. Chartres [szartr], m. w środk. Francji, nad rz. Eure, ośrodek adm. dep. Eure-etLoir; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn., maszyn.; słynna katedra got. Notre Damę (XII-XIII w., dekoracja rzeźb, portali, witraże z XIII w.), kościoły (XI-XVII w.). chartreuse [szartrö:z], likier fr. z destylatów korzenno-ziołowych (43% alkoholu, 38% cukru), początkowo wyrabiany w klasztorze kartuzów la Grandę Chartreuse. chart rosyjski (borzoj), długowłosy, sierść sfalowana, tworzy kryzę na szyi; maść biała z szarymi, czarnymi lub brązowymi plamami; wys. w kłębie 71-75 cm. chartryjska szkoła, eur. ośrodek intelektualny w X-XII w., uprawiający filozofię i nauki przyrodn.; 3 nurty: realist. (Bernard z Chartres), naturalistyczny (Teodoryk z Chartres), materialist. (David z Dinant, Amalryk); głosiła autonomię nauki i filozofii od teologii. Chartum, stol. Sudanu, port przy połączeniu Nilu Białego i Błękitnego; 189 tys. mieszk. (1967), zespół miejski (łącznie z Omdurmanem i Chartumem Pn.) 312 tys. (1961); przemysł spoż., włók., skórz.obuwn.; ośr.. handl. i węzeł komunlk.; uniwersytet. charty, grupa ras psów gończych przystosowanych do szczucia (forsowania) zwierzyny, gł. zajęcy, lisów i wilków; bystry wzrok, słaby węch; budowa smukła, przystosowana do szybkiego biegu; głowa długa i wąska, nogi długie i cienkie. Char-us-nur, jezioro w zach. części Mongolii, na wys. 1153 m; pow. 1760 km2, głęb. do ok. 20 m; uchodzi rz. Kobdo. Charvat JOSEF, ur. 1897, czes. lekarz endokrynolog; prof. Uniw. Karola w Pradze, czł. Czechosł. Akad. Nauk i PAN; prace z endokrynologii i metabolizmu, dotyczące stressu, adaptacji i in.

Charybda, mit. gr. →Scylla i Charybda. charydżyci, najstarsza sekta muzułm., powstała w VII w., do dziś utrzymał się jej odłam — ibadyci. charytatywny, dobroczynny, filantropijny. Char yty, mit. gr, 3 boginie pięk na i wdzięku; córki Zeusa; opiekunki pracy umysłowej i artyst.; mit. rzym. Gracje. charyzma (charyzmat), szczególne właściwości przypisywane jednostce, rodzące i egzekwujące jej autorytet u innych; termin M. Webera. charyzmat →charyzma. Charzykowskie Jezioro (Łukomie), jez. na Pojezierzu Pomorskim, w Borach Tucholskich (woj. bydgoskie); pow. 1348 ha, głęb. do 30,5 m; przepływa Brda. Charzykowy, w. w pow. Chojnickim, woj. bydgoskim, nad Jez. Charzykowskim; ośr. sportów wodnych; letnisko. Charzyński STANISŁAW, 1890-1945, malarz; czł. Zwornika; pejzaże, kompozycje figuralne. Chaskowo, m. w Bułgarii, u stóp Rodopów, ośr. adm. okręgu Ch.; 58 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy, włók., chemiczny. Chassepot [szaspo] ANTOINE ALPHONSE, 1833-1905, wynalazca fr., konstruktor iglicznego karabinu odtylcowego. Chassériau [szaserjo] THEODORE, 181&56, malarz fr.; tematyka mit., bibl., orientalna, portrety, malowidła ścienne. Chasseron [szasrą], szczyt w Jurze Szwajcarskiej; 1611 m. chasydyzm, fanatyczny nurt rel.mistycz-ny w judaizmie, powstały w XVIII w. (Baalszemtow); stał się ostoją wstecznictwa w judaizmie; rozwijał się do okresu międzywoj.; gł. Litwa, Węgry, Polska, Rumunia. Chatanga, rz. w azjat. części ZSRR; dł. (z Kotuj) 1636 km, dorzecze 364 tys. km2; uchodzi do M. Łaptiewów; zamarza na ok. 9 miesięcy. Chateaubriand [szatobrijã] FRANCOIS RENĘ DE, 1768-1848, fr. pisarz i polityk konserwatywny; czołowy przedstawiciel wczesnego romantyzmu; Duch wiary chrześcijańskiej (zawierający fragmenty Atala i René) — poet. apologia chrześcijaństwa; Pamiętniki zza grobu. Chateaudun [szatodę.], m. we Francji, w dolinie Loary; 15,2 tys. mieszk. (1968); muzeum; kościoły (XI-XV w.), zamek XV-XVI w.) z donżonem (XII w.). Château-Renault [szato röno], m. w środk. Francji, w pobliżu m. Tours; 5,1 tys. mieszk. (1968); przemysł skórzany (garbarnie). Châteauroux [szatoru], m. w środk. Francji, nad rz. Indre, ośrodek adm. dep. Indre; 49 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., spoż., włókienniczy. château styl [s. szato], styl w architekturze kanad. pod koniec XIX i na pocz. XX w. nawiązujący gł. do fr. renesansu (hotel Chateau-Frontenac w Quebec). Châteaux-Thierry [szato tjeri], m. w pn. Francji, nad Mamą; 11 tys. mieszk. (1968); produkcja instrumentów muz., maszyn roln., mebli. Châtelet [szatle], m. w Belgii, w zespole miejskim Charleroi; 15 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł chemiczny. Châtelguyon [szatelgiją], m. w środk. Francji, w Masywie Centralnym; 3 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (wody miner.). Châtellerault [szatelro], m. w zach. Francji, nad rz. Vienne; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł zbrojeniowy, metalowy. Châtelperron [szatelperą] (w środk. Francji), archeol. stanowisko jaskiniowe starszego paleolitu; narzędzia krzemienne, m.in. tzw. ostrze szatelperrońskie. Chatham [czätəm], grupa wysp nowozelandzkich na O. Spokojnym, na wsch.

Chełmek 173 od W. Połu dniowej; 9 6 3 k m*, ok . 550 mieszk.; pochodzenia wulkanicznego; rybołówstwo. Chatham [czätəm], m. w W. Brytanii (Anglia), przy ujściu rz. Medawy do M. Północnego; 54 tys. mieszk. (1966); stocznia okrętów, zał. 1588; baza marynarki wojennej. Chatham [czätəm], m. w Kanadzie (Ontario); 32 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł. Chattahoochee [czätəhu:czy], rz. w pd.-wsch. części USA; dł. 660 km, dorzecze 49 tys. km2; po połączeniu z rz. Flint jako Apalachicola uchodzi do Zat. Meksykańskiej. Chattanooga [czätənu:gə], m. w USA (Tennessee), nad rz. Tennessee; 113 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 299 tys. (1967); hutnictwo żel., przemysł samoch., elektrotechn., chem., włók.; uniwersytet. Chatterji [czaterdżi] BANKIM CHANDRA, 1838-94, pisarz ind., tworzący w języku bengali; wywarł ogromny wpływ na rozwój ind. literatury; pieśń Wande Mataram z powieści Anandamath stała się hymnem nar. Indii. Chatterton [czätərtn] THOMAS, 1752-70, ang. poeta preromant.; autor popularnych ballad, które podawał za odkryte przez siebie utwory średniowieczne. Chattowie (Hattowie), lud germ., osiadły już w I w. p.n.e. nad środk. Renem; w walce z Rzymianami wyróżniali się dzielnością; w VI w. weszli w skład państwa Franków. Chaucer [czo:sər] GEOFFREY, ok. 13431400, poeta ang.; najwybitniejszy reprezentant późnego średniowiecza w literaturze ang.; poemat Opowieści kanterberyjskie — barwny, realist. obraz ówczesnej Anglii. Chaudet [szode] PAUL, ur. 1904, politylę szwajc; od 1946 czł. Rady Związkowej (rządu), min. różnych resortów, 1958 wiceprezydent, 1959 i 1962 prezydent. Chaumette [szomet] PIERRE GASPARD, 1763-64, działacz okresu W. Rewolucji Fr.; kordelier, od 1792 czł. Komuny Paryskiej, prokurator Trybunału Rewol.: zgilotynowany. Chaumont [szomą], m. we wsch. Francji, nad Marną, ośrodek adm. dep. HauteMarne; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., obuwn.; węzeł koi.; got.-renes. zamek (XV, XVI, XVIII w.). Chauviré [szowiry] YVETTE, ur. 1917, fr. tancerka i pedagog; związana z Operą w Paryżu: 1935-62 primabalerina, od 1963 kierownik szkoły baletowej i pedagog baletu; liczne tournées. Chaux-de-Fonds, La [la szodfą], m. w Szwajcarii (kanton Neuchatel), w górach Jura; 43 tys. mieszk. (1968); znany ośr. produkcji zegarków. Chavannes [szawąn] ÉDOUARD, 18651918, sinolog fr.; prof. College de France; badania archeol. w Chinach; prace z języka i literatury chińskiej. Chaves [szawisz], m. w pn. Portugalii; 15 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Chávez [czawes] CARLOS, ur. 1899, meksyk. kompozytor i dyrygent; 1928 założył Meksyk. Orkiestrę Symfoniczną; w twórczości wpływy folkloru; symfonie, koncerty, balety. Chazarowie, lud tur.; w VII w. założyli państwo między M. Kaspijskim a M. Czarnym (rozwinięty handel); 965 rozgromieni przez Ruś Kijowską. ChD →Chrześcijańska Demokracja w Polsce. Cheadle and Gatley [czi:dl ənd götly], m. w W. Brytanii (Anglia); 54 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., włók., skórzany. Cheb, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), w pobliżu granicy z NRF; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók.; ważny węzeł kol.; ośr. turystyczny. cheddar [czedər], twardy, dojrzewający ser podpuszczkowy, bez oczek, barwy żół-

topomarańczowej, o smaku orzechowym, lekko kwaskowatym, wyrabiany gł. w krajach anglosaskich. cheder, żyd. podstawowa szkoła rei.; nauka hebrajskiego, Biblii, Talmudu. Chedidża, najwyższy szczyt Atlasu Tell-skiego, w Algierii; 2308 m. Cheever [cz:wər] JOHN, UT. 1913, pisarz amer.; psychol.-obyczajowe opowiadania i powieści z współcz. życia amer. klasy średniej. chef d'oeuvre [sze dö:wr; fr.], arcydzieło. Chefren →Chafre. Chejfic IOSIF J., ur. 1905, ros. reżyser film.; współrealizacje z A. Zarchim w 1. 30-ych (Delegat floty, Ziemia woła); głośne filmy społ. i dramaty psychol. (Żurbinowie, Dama z pieskiem). chejroskopia, dział kryminalistyki zajmujący się badaniem linii papilarnych na dłoniach w celu ustalenia tożsamości. chelatowe kompleksy, związki kompleksowe, w których ligand jest związany z jonem centr. przynajmniej w 2 miejscach cząsteczki; k.ch. są b. trwałe, zwykle rozpuszczalne w rozpuszczalnikach org. i barwne. Chelčický PETR, ok. 1390-ok. 1467, czes. reformator rei.; ustrojowi feudalnemu przeciwstawiał utopijny ideał gminy rel.; wywarł wpływ na ideologię braci czeskich. Chelmsford [czelmsfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad rz. Chelmer, ośr. adm. hrabstwa Essex; 56 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., maszynowy. Chelsea [czelsy], m. w USA (Massachusets), w zespole miejskim Bostonu; 34 tys. mieszk. (1960); ośr. przemysłowy. Chelsea [czelsy], część dzielnicy Kensington and Chelsea (Wielki Londyn); słynna fabryka porcelany. Cheltenham [czeltnəm], m. w W. Brytanii (Anglia); 76 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko; różnorodny przemysł. chełbia modra (Aurelia aurita), krążkopław znany powszechnie pod postacią ' parasolowatej meduzy, śred. ok. 15 cm; polip b. mały; strefa przybrzeżna mórz, też M. Bałtyckiego. Chełchowski FORTUNAT, 1854-1933, lekarz wet.; 1883-91 szef służby wet. w Bułgarii; pionier sztucznego unasienniania; prace nauk. i podręczniki w wielu językach. Chełchowski HILARY (pseud. Długi Janek), ur. 1906, działacz ruchu robotn., pułkownik; 1942-44 współorganizator oddziałów GL, AL i konspiracyjnych rad nar.; m.in. 1948-56 czł. KC PZPR i zastępca czł. Biura Polit.; 1950-52 wicepremier. Chełchowski STANISŁAW, 1866-1907, agronom, działacz na polu oświaty roln. i gospodarki rolnej (gł. chłopskiej); współ-założyciel i prezes Centralnego Tow. Roln. (1907); czł. Ligi Narodowej. Chełm, wzgórze w zach. części Wyż. Śląskiej; 400 m; kulminację stanowi Góra Świętej Anny. Chełm, m. pow. w woj. lubelskim, nad Uherką; 38,9 tys. mieszk. (1970); przemysł mat. bud. (2 duże cementownie), spoż., maszyn., szklarski; późnobarok. kościół (XVIII w.), klasztory: pijarów (XVII w., obecnie muzeum) i reformatów. — W XIII w. stolica książąt halickich, potem ziemi chełmskiej; prawa miejskie 1392(?); 1830-31 i 1863 ważny ośr. spiskowy i powstańczy; 1941-44 hitlerowskie obozy dla jeńców radz., wł., jugosł., ang. (Stalag XIX A i XIX B); przeszło przez nie ok. 100 tys. jeńców, zginęło ok. 50 tys.; podczas okupacji, w lesie Bożek pod Ch., hitlerowcy wymordowali ok. 100 tys. jeńców radz.; teren działań GL i AL; 1944 w Ch. ogłoszono Manifest Lipcowy PKWN. Chełmek, m. w pow. chrzanowskim, woj. krak., nad Przemszą; 7,2 tys. mieszk. (1968); duża fabryka obuwia; prawa miejskie 1969.

174 Chełmek Chełmek →Południowe Zakłady Skórzane Chełmek. chełmiaki, zool. →szyszaki. Chełmicki ZYGMUNT, 1851-1922, działacz społ. i polit., ksiądz; 1917-18 sekretarz gen. Rady Regencyjnej. Chełmiec, najwyższy szczyt G. Wałbrzyskich (Sudety Środk.); 869 ni; eksploatacja barytu (Boguszów). Chełmiński JAN, 1851-1925, malarz, przedstawiciel szkoły monachijskiej; gł. kompozycje batalistyczne, sceny z polowań. chełmińskie prawo, prawo miejskie Chełmna, odmiana prawa magdeburskiego; na jego podstawie lokowano miasta i wsie głównie na Pomorzu Wsch. i na Mazowszu. Chełmińsko-Dobrzyńskie Pojezierze, część pasa pojezierzy między Wisłą a Skrwą; wys. 90-150 m, maks. 312 m (G. Dylewska); gł. rzeka Drwęca; liczne jeziora, największe Wieczno (pow. ok. 440 ha) i Chełmżyńskie (ok. 400 ha). chełmińsko-michałowska ziemia, hist. region Polski między Wisłą, Osą i Drwęcą; od 1138 we władaniu książąt mazow., którzy 1228 nadali Krzyżakom ziemię chełmińską, a 1303 zastawili u nich ziemię mi-chałowską; 1466 całość wróciła do Polski; 1772 wcielona do Prus (1807-15 w Księstwie Warsz.); 1918 wróciła do Polski. Chełmno, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Wisłą; 17,9 tys. mieszk. (1970); przemysł metal,; kościoły got. (XIII-XV w.), późnoreneś. ratusz (XVI w.), mury miejskie (XIV-XV w.), spichrze (XVIII/XIX w.). — Prawa miejskie 1233; ośrodek ziemi chełmińskiej; w XIV w. ważny ośrodek rzem.-handl.; w XIX w. jedno z ognisk odrodzenia nar. na Pomorzu. Chełmno (w. w pow. kolskim, woj. poznańskim, nad Nerem), 1941-45 ośrodek masowej zagłady; zginęło ok. 330 tys. więźniów; pomnik (1964, wg projektu J. Stasińskiego we współpracy z J. Buszkiewiczem) ku czci pomordowanych. Chełmoński ADAM, 1890-1959, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw. i handl.; prof. uniw. w Wilnie i we Wrocławiu; czł. Komisji Kodyfikacyjnej PRL. Chełmoński JÓZEF, 1849-1914, malarz, przedstawiciel kierunku realist.; nastrojowe pejzaże (Żurawie), przedstawienia pędzących zaprzęgów konnych (Czwórka), sceny rodzajowe (Bociany). Chełmowa Góra, wzniesienie na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, na pd. od Ojcowa; 478 m. Chełmowa Góra, wzniesienie w G. Świętokrzyskich, we wsch. przedłużeniu Pasma Klonowskiego, na pn.-wsch. od Nowej Słupi; 348 m; porośnięta naturalnym lasem modrzewiowym z domieszką buka (rezerwat). Chełmsko Śląskie, osiedle w pow. kamiennogórskim, woj. wrocławskim; 2,0 tys. mieszk. (1968); zakłady dziewiarskie; kościół (XVII w.), barok, i neoklas. kamienice (XVII-XIX w.), m.in. Domy Tkaczy. — Ok. 1275-1945 miasto; od XVI w. rozwój tkactwa; 1793 powstanie tkaczy, stłumione przez wojsko. Chełmszczyzna, pd.-wsch. część Królestwa Poi. wydzielona przez Rosję z guberni lubelskiej i siedleckiej w celach gł. rusyfikacyjnych; 1912 włączona administracyjnie do cesarstwa ros., 1918 (pokój brzeski) do Ukrainy, 1921 (traktat ryski) do Polski. Chełmża, m. w pow. toruńskim, woj. bydgoskim, nad Jez. Chełmżyńskim; 14,3 tys. mieszk. (1970); duża cukrownia (zbudowana 1881); przemysł galanteryjny i drzewny; węzeł koi.; got. kościół (XIIIXIV w.). — Prawa miejskie w XIII w.; siedziba biskupów chełmińskich. chemia, nauka przyrodn. zajmująca się otrzymywaniem, badaniem właściwości, składu i budowy substancji oraz ich prze-

mianami i warunkami wpływającymi na kierunek i szybkość tych przemian; gł. działy: ch. nieorganiczna, organiczna, fizyczna i stosowana (technologia chem.). „Chemia Analityczna", dwumiesięcznik wydawany od 1956 w Warszawie; organ Komisji Chemii Analitycznej PAN. chemia fizjologiczna →biochemia. chemia rolnicza (agrochemia), nauka zajmująca się badaniem żyzności gleby i zagadnieniami nawozów i nawożenia; jedna z dyscyplin nauk rolniczych. ,,Chemia Stosowana", kwartalnik wydawany od 1957 we Wrocławiu, poświęcony zagadnieniom technologii i inżynierii chem.; organ Komitetu Nauk Chem. PAN. chemiatria →jatrochemia. chemiczna obróbka metali, obróbka metali polegająca na chem. lub fizykochem. oddziaływaniu odpowiednimi czynnikami na powierzchnię metali w celu wytworzenia na niej powłoki ochronnej, usunięcia zgorzeliny, zwiększenia wytrzymałości itp. chemiczna reakcja wybuchowa →wybuch. chemiczne równanie, umowny zapis (za pomocą wzorów chem.) jakościowych i ilościowych przemian w trakcie reakcji chem. (np. NaOH+HCl → NaCl+H2O). chemiczne skały, skały osadowe powstałe przez wytrącanie się i osadzanie rozpuszczonych w wodzie związków chem., np. sól kamienna, wapienie. chemiczne symbole, umowne międzynar. oznaczenia pierwiastków chem. w formie skrótów ich nazw łac; np. tlen —O od Oxygenium, srebro — Ag od Argentum; s.ch. we wzorze związku lub w równaniu chem. oznacza 1 atom lub gramatom pierwiastka. chemiczne środki ochrony roślin, substancje chem. działające niszcząco, biostatycznie, nęcąco lub odstraszająco na szkodniki, organizmy chorobotwórcze, a także regulujące procesy fizjol. roślin; wyróżnia się m.in.: insektycydy, nematodycydy, fungicydy, herbicydy, regulatory wzrostu roślin; ch.ś.o.r. obecnie coraz częściej zwane są pestycydami. chemiczne wzory, sposób przedstawiania składu związku chem. za pomocą symboli chem.; np. H2SO4 — wzór sumaryczny kwasu siarkowego; indeksy cyfrowe oznaczają liczbę atomów pierwiastka w cząsteczce; budowę cząsteczki przedstawiają umowne wzory strukturalne. chemicznie aktywny, zdolny do łatwej i szybkiej przemiany chemicznej. chemiczno-ścierna obróbka, obróbka elektrochem., w której się wykorzystuje działanie procesów chem. (trawienie materiału obrobionego) i mechaniczno-ściernych (nacisk ściernicy). chemiczny przemysł, jedną z podstawowych gałęzi przemysłu obejmująca przetwarzanie metodami chem. bogactw naturalnych oraz surowców roślinnych i zwierzęcych na produkty przem. i konsumpcyjne; do p.ch. zalicza się np. przemysł nawozów sztucznych, tworzyw sztucznych, paliw syntet., barwników. chemigrafia (fotochemigrafia, cynkografia): 1) dział drukarni przygotowujący klisze druk.; 2) proces przygotowania klisz druk.; obejmuje: sfotografowanie oryginału, przekopiowanie negatywu na płytę metal, pokrytą warstwą światłoczułą i wytrawianie płyty w kwasie. „Chemik", miesięcznik wydawany od 1948 przez Naczelną Organizację Techn.; organ Ministerstwa Przemysłu Chem. i Stow. Naukowo-Techn. Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego. chemikalia, ogólna nazwa substancji chem. Stosowanych w laboratoriach i przemyśle. „Chemik Polski", pierwsze pol. czasopismo chem. (tygodnik), wydawane 190118 w Warszawie; początkowo pod redakcją B. Znatowicza, od 1907 — B. Miklaszewskiego; dwa ostatnie zeszyty wydali T. Miłóbędzki i E. Bekier.

chemiluminescencja, wytwarzanie się energii świetlnej bez wydzielania ciepła. chemin de fer [szmędfe:r], hazardowa gra w karty, odmiana bakaratu. chemioterapia →chemoterapia. chemisorpcja →adsorpcja chemiczna. chemizacja, wyzyskanie osiągnięć chemii w technice, przemyśle i rolnictwie; jedna z cech charakterystycznych rewolucji nau-kowotechnicznej XX w. chemizacja rolnictwa, metoda intensyfikacji produkcji gł. roślinnej przez zwiększenie zużycia nawozów miner., środków ochrony roślin, chwastobójczych i in. Chemnicer IWAN I., 1745-84, ros. poeta i bajkopisarz; piętnował korupcję aparatu adm. i sądowego, a także wady szlachty rosyjskiej. Chemnitz [kemnyc] →Karl-MarxStadt. chemogeniczne złoża, złoża osadowe powstałe przez nagromadzenie wytrąconych z wody (w wyniku zachodzących w niej reakcji chem.) substancji miner.; geneza większości tych złóż związana jest z procesami biol.; do z.ch. należą np. złoża fosforytów, dolomitów, kredy, siarki. chemoodporne farby, farby tworzące powłoki odporne na działanie określonych związków chem.; stosowane do ochrony konstrukcji bud. i nośnych w zakładach chem. oraz wnętrz reaktorów, zbiorników i in. urządzeń. chemoreceptory, fizjol. receptory reagujące na bodźce chemiczne. chemosterylanty, syntet. związki org. wywołujące bezpłodność u owadów; stosowane w ochronie roślin do ograniczania populacji szkodników. chemosynteza, wytwarzanie przez niektóre bakterie związków org. z wody i CO2, przy wykorzystaniu energii utleniania prostych substancji nieorganicznych. chemotaksja, rodzaj taksji, zwrot, ruch lokomocyjny niższych organizmów wolno żyjących (glony, wiciowce), plemników — ku źródłu bodźca chem. (ch. dodatnia) lub w stronę przeciwną (ch. ujemna). chemoterapia (chemioterapia), med. leczenie za pomocą związków chem., np. antybiotyków, sulfonamidów, wybiórczo niszczących drobnoustroje chorobotwórcze. chemoterapia, roln. w ochronie roślin: zapobieganie chorobom lub ich leczenie przez wprowadzenie do tkanek roślin substancji uodparniających, tzw. immunizatorów, lub substancji niszczących czynnik chorobotwórczy. chemotropizm, rodzaj tropizmu, wygięcie wzrostowe, np. korzenia, strzępka grzybni, ku źródłu bodźca chem. lub w stronę przeciwną. Chénier [szenjy] ANDRE MARIE DE, 176294, poeta fr.; uczestnik rewolucji fr., zgilotynowany jako przeciwnik terroru jakobinów; poezje wywodzące się z tradycji klas. (idylle, ody, jamby). Chénier [szenjy] MARIE JOSEPH DE, 17641811, brat Andre Marie de Ch., fr. pisarz i działacz polit.; czł. Akad. Fr.; tragedie hist., pisma polit. i historycznoliterackie. chenodezoksycholowy kwas →antropodezoksycholowy kwas. Chenonceaux [szönąso], miejscowość we Francji, nad rz. Cher; renes. zamek (XVI w.) z parkiem i donżonem (XV w.). Chenu [szönü] MARCEL D., ur. 1901, filozof fr.; przedstawiciel personalizmu kat., zwł. jego aspektów historiozoficznych, społ. i moralnych. Cheops →Chufu. Cher [sze:r], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dł. 320 km; żeglowna w dolnym biegu. Chérau [szero] GASTON, 1874-1937, pisarz fr.; powieści psychol.-obyczajowe z życia prowincji. Cherbourg [szerbu:r], m. we Francji (Normandia), nad kanałem La Manche; 38 tys. mieszk. (1968); ważny port pasażerski i woj.; przemysł stoczn., metal.; kąpielisko morskie.

Chihuahua 175 Cherbuliez [szerbüljy] VICTOR, 1829-99, fr. pisarz i publicysta; czł. Akad. Fr.; powieści, szikice o literaturze i sztuce, artykuły polityczne. cherchez la femme! [szerszylafam; fr.], „szukajcie kobiety" (słowa przypisywane J. Fouche); w tym tkwi kobieta — jeżeli nie widać jawnej przyczyny zawikłanej sprawy. Cheroneja, miejscowość w Grecji (Beocja); 338 p.n.e. klęska Greków w walce z Filipem II Maced. — utrata niezawisłości. cherry brandy [czery brändy], likier o mocy 35%, z nalewów wiśniowych oraz destylatu wiśniowego, z niewielkim dodatkiem przypraw i olejku migdałowego. Chersoń, m. obw. w Ukr.SRR, port mor. i rzeczny nad Dnieprem; 261 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., stoczn., spoż., rafinacja ropy naftowej. Cheruskowie, w starożytności plemię germ. między Wezerą i Łabą; podbici przez Rzymian, wzniecili powstanie i zadali im klęskę w Lesie Teutoburskim (9 n.e.). Chesapeake [czesəpi:k], zatoka O. Atlantyckiego, w środk. części wybrzeża USA; szer. 6,5-65 km, głęb. do 45 m; most-tunel łączy oba brzegi. Cheshire [czeszər], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 2,6 tys. km2 , 1,5 mln mieszk. (1968); powierzchnia nizinna; rozwinięty przemysł stoczn., maszyna, chem., włók., spoż.; hodowla bydła typu mlecznego; wydobycie węgla kam.; gł. m.: Chester (ośr. adm.), Birkenhead, Stockport, Wallasey, Crewe. chester [czester], twardy ser podpuszczkowy, dojrzewający od paru tygodni do 10 miesięcy; wyrób ch. zapoczątkowano w Anglii przed kilkuset laty. Chester [czestər], m. w USA (Pensylwania) w zespole miejskim Filadelfii, port nad rz. Delaware; 56 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. r Chester [czestə ], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Dee, ośr. adm. hrabstwa Cheshire; 61 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł maszyn., chemiczny. Chesterfield [czestərfi:ld] PHILIP DORMER STANHOPE, 1694-1773, ang. polityk i pisarz; 1745-46 wicekról Irlandii; 1746-48 sekretarz stanu; Leiłers to His Son, stanowiące dokument kultury oświeceniowej. Chesterfield [czestöfi :ld], grupa wysp koralowych na M. Koralowym (Nowa Kaledonia); 10 km2. Chesterfield [czestərfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia); 70 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł maszyn., włók.; wydobycie węgla kam. i rud żelaza. Chesterton [czestərtn] GILBERT KEITH, 1874-1936, ang. pisarz kat.; eseje społ., rel.filoz. i lit., pełne dowcipu i fantazji metaforyczne powieści (Napoleon z Notting Hill, Człowiek, który był czwartkiem), opowiadania detektywistyczne (Przygody księdza Browna). Chetumal [czetumal], m. i port w Meksyku, nad M. Karaibskim, ośr. adm. terytorium Ouintana Roo; 14 tys. mieszk. (1963). cheval de bataille [sz(ö)waldöbataj; fr.], „koń bojowy"; ulubiony temat, konik. Chevalier [szöwaljy] MAURICE, ur. 1888, fr. pieśniarz, tancerz i aktor estradowy i film.; słynny z paryskiego stylu piosenek; role w filmach muz. i komediach (Parada miłości, Wesoła Wdówka, Milczenie jest złotem). Cheverny [szöwerni], miejscowość we Francji, w dolinie Loary; zamek (XVII w.) z bogatym wyposażeniem wnętrz. Cheviot [czewjət], wzgórza na pograniczu Anglii i Szkocji (W. Brytania); wys. do 816 m; hodowla owiec (rasa cheviot). Chevreul [szewröl] MICHEL EUGENE, 1786-1889, fr. chemik organik; badał m.in. tłuszcze, wyjaśnił ich budowę oraz zasadę procesu zmydlania.

Cheyenne [szajen], rz. w USA, pr. dopływ Missouri; dł. 466 km. Cheyenne [szajen], m. w USA, stol. stanu Wyoming; 40 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł; węzeł komunikacyjny. Chézy [szezi] ANTOINE LEONARD, 171898, fr. matematyk i inżynier; zbudował wiele mostów, m.in. w Neuilly, Mantes i Tréport; badania w dziedzinie hydromechaniki (tzw. formuły Ch.). Chęciny, m. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich; 3,2 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud.; ruiny got! zamku (XIII-XIV w.), zespoły klasztorne, got. i barok, kościoły, domy (XVI-XIX w.); w okolicach Ch. eksploatacja wapienia (tzw. marmur Chęciński). — Prawa miejskie 1325; w poł. XV-XVII w. rozwój górnictwa; w czasie okupacji liczne zbrodnie hitlerowskie. Chęciński JAN KONSTANTY, 1826-74, poeta, aktor, reżyser WTR; libretta do oper S. Moniuszki: Verbum nobile, Straszny dwór, Paria; komedie. Chęciński zjazd, walny zjazd urzędników i dostojników państwa za panowania Łokietka (w maju 1331) w Chęcinach, zwołany w celu przygotowania wojny przeciw sprzymierzeńcowi Krzyżaków, królowi czes. Janowi Luksemburskiemu. Chętnik ADAM, 1885-1967, etnograf, znawca Kurpiowszczyzny; inicjator działu bursztyniarskiego w Muzeum Ziemi w Warszawie, twórca regionalnego muzeum w Łomży i Nowogrodzie. Chiabrera [kja-] GABRIELLO, 1552-1638, poeta wł.; ody, kancony, poematy epickie, dramat muzyczny. Chianciano Terme [kjancziano t.], znane uzdrowisko z gorącymi źródłami we Włoszech (Toskania); 5,5 tys. mieszk. (1961). chianti [kja-], wysokiej klasy wł. wina wytrawne (czerwone, różowe, białe), produkowane w Toskanii, sprzedawane w charakterystycznych, oplatanych butelkach. Chianti [kja-], góry we Włoszech (Toskania), w Preapeninie Tyrreńskim; wys. do 893 m; słynne winnice. Chiapas [-czia-], stan w pd.-wsch. Meksyku, nad O. Spokojnym; 74,4 tys. km2, 1,6 min mieszk. (1969); stol. Tuxtla Gutierrez; uprawa kakaowca, kawy, bananów; hodowla bydła. Chiarelli [kja-] LUIGI, 1884-1947, dramaturg wł.; sławny dramat Maska i twarz z elementami groteski, komedie, nowele, przekłady (m.in. Plauta, Szekspira), chiaroscuro [kjaroskuro; wł.] →światłocień. Chiasso [kjasso], miejscowość w Szwajcarii (Ticino), na granicy z Włochami; 8 tys. mieszk. (1965); przemysł tytoniowy, maszyn.; ośr. turyst.-wypoczynkowy. Chiàvari [kjawari], m. we Włoszech (Liguria); 24 tys. mieszk. (1961); słynny ośr. turyst.-wypoczynkowy i kąpielisko na Riwierze Włoskiej. Chiaveri [kjaw-] GAETANO, 1689-1770, architekt wł.; od 1728 w służbie Augusta II i Augusta III; projekt przebudowy wsch. skrzydła Zamku Król. w Warszawie w stylu rokoka; kościół dworski (Hofkirche) w Dreźnie. chiasm (krzyżownik), lit. symetryczny układ krzyżowy 2 paralelnych zdań, zestawionych tak, że kolejność części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności części zdania drugiego (wg wzoru AB BA). chiazma, genet. skrzyżowanie dwu z czterech chromatyd biwalentu, będące morfologicznym wyrazem wymiany ich odcinków (crossing-over), ' Chiba [ći-],.m. i port w Japonii (Honsiu), nad Zat. Tokijską, ośr. adm. prefektury Ch.; 378 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel. i aluminium, rafinacja ropy naft., przemysł stoczn., petrochem., maszyn., spoż.; węzeł koi.; uniwersytet. Chibiny, najwyższy masyw górski na

Płw. Kolskim (ZSRR); wys. do 1191 m; eksploatacja bogatych złóż apatytów. Chibougamau [szibugamo], m. w Kanadzie (Quebec); 8,9 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud metali nieżelaznych. Chicago [szyka :gou], m. w USA (Illinois), nad jez. Michigan; 3,3 mln mieszk., zespół miejski 6,9 min (1970); drugie pod względem wielkości (po Nowym Jorku) miasto kraju, wielki ośr. przem. i handl.bankowy; największy węzeł kol. USA; ośr. kult. i nauk. (kilka uniw.); największe w świecie skupisko Polonii; muzea; liczne wysokościowe budowle użyteczności publ. (XIX-XX w., m.in. L. Sullivana, W. Gropiusa, L. Mies van der Rohe). Chicago styl [szyka :gou s.], kierunek jazzu trąd. 1920-30 w Chicago; eksponowanie improwizacji solowych, wzbogacenie zestawu instrumentów (popularyzacja .saksofonu). „Chicago Tribune" [szyka: gou trybju: n], popularny dziennik amer., organ Partii Republ., wydawany od 1847. chicagowska szkoła [sz. szyka-], arch. grupa architektów działających gł. w Chicago w końcu XIX w. (W. Le Baron Jenney, L Sullivan, H.H. Richardson i in.); wprowadzili stal. konstrukcje szkieletowe do budownictwa wysokościowego. chicha [czicza], brazyl., musujący napój alkoholowy, otrzymywany przez fermentację kukurydzy, ryżu, manioku i owoców palm. Chichén Itzá [cziczen itsa], ruiny miasta Majów w Meksyku, na płw. Jukatan (zał. ok. IX w., jeden z gł. ośrodków Nowego Państwa, opuszczone w XV w.); w pd. i zach. części zabytki Majów, w pn. — Tolteków; świątynie-piramidy, pałace, place do rytualnej gry w piłkę, tzw. „święta studnia", rzeźby i malowidła ścienne. Chichester [czyczystər] SIR FRANCIS, ur. 1901, ang. lotnik i żeglarz; odbył samotną podróż dookoła świata na małym jachcie Gipsy Moth IV; Gipsy Moth okrąża świat. Chichester [czyczystər], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa West Sussex; 21 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; romańsko-got. katedra (XI-XIV w., jedna z największych w Anglii). Chiclayo [cziklajo], m. w pn.-zach. Peru, ośrodek adm. dep. Lambayeque; 141 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; uniwersytet. chicle [czikle], mleczko uzyskiwane przez nacięcie pnia saczyńca — drzewa pochodzącego z Antyli, po zgęszczeniu używane do wyrobu gumy do żucia. Chico [cziko], rz. w pd. Argentynie; dł. 420 km; uchodzi do O. Atlantyckiego wspólnym estuarium z rz. Santa Cruz. Chicopee [czykəpi:], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Connecticut, w zespole miejskim Springfield; 66 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., maszynowy. Chicoutimi [szyku: tymy], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Saguenay; 33 tys mieszk. (1966); różnorodny przemysł. Chiem [ki:m], jezioro w NRF, na Wyż Bawarskiej, na wys. 519 m; pow. 80 km2, głęb. do 74 m. Chieraskow MICHAIŁ M., 1733-1807, ros. pisarz i dramaturg; przedstawiciel późnego klasycyzmu; utwory sceniczne; poematy hisł.; sentymentalne powieści dydaktyczne. Chiesa [kjeza] FRANCESCO, ur. 1871, szwajc. poeta i powieściopisarz; najwybitniejszy przedstawiciel literatury szwajc. w języku włoskim. Chieti [kjeti], m. we Włoszech (Abruzja), ośrodek adm. prow. Ch.; 53 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., włókienniczy. Chigwell [czyguel], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 56 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe. Chihuahua [cziuaua], stan w pn. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 245,6 tvs. km2, 1,8 min mieszk. (1969); gł. m.: Ch. (stol.), Ciudad Juárez; uprawa bawełny, pszenicy, hodowla bydła; wydobycie srebra, rud cynku i ołowiu; hutnictwo cynku i ołowiu.

176 Chihuahuau u

Chihuahua [czi a a], m. w Meksyku, stol. stanu C; 247 tys. mieszk. (1969); hutnictwo metali nieżel., przemysł włók., spoż., papiern.; uniw.; barok, katedra (XVIII w.), kościół S. Francisco, liczne budowle świeckie (XVIII w.). Chikamatsu [ćikamatsu] MONZAEMON, 1653-1724, dramatopisarz jap.; zw. jap. Szekspirem; sztuki teatr. — hist. i obyczajowe. Chikuho [ćikuho], zagłębie węgla kam. w Japonii (pn. Kiusiu), między Fukuoką a Kitakiusiu; dostarcza ok. 30% krajowej produkcji węgla. Child [czajld] LYDIA MARIA, 1802-80, pisarka amer,, walcząca o równouprawnienie Murzynów; powieści. Childe [czajld] VERE GORDON, 18921957, archeolog ang., badacz neolitu i epoki brązu; prof. uniw. w Edynburgu i Londynie, dyr. Instytutu Archeol. w Londynie; popularyzator (Postęp a archeologia).

Chile [czile] (Republika Chile), państwo w Ameryce Pd.; 756,9 tys. km2 , 9,9 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i biali; stol. Santiago, inne gł. m.: Valparaiso, Concepción, Antofagasta; dzieli się na 25 prowincji; j.u. hiszpański. Większość powierzchni zajmują Andy, w części środk. niewielkie niziny; klimat na pn. gorący, suchy, na pd. chłodny, wilgotny. Kraj górn.-roln.; wydobycie rud miedzi, żel., manganu i molibdenu, saletry chilijskiej, węgla kam., ropy naft.; rozwinięte hutnictwo miedzi; uprawa pszenicy, winorośli; hodowla bydła; rybołówstwo; leśnictwo; gł. port Valparaiso. — W 1 poł. XVI w. część państwa Inków; 1535-50 podbite przez Hiszpanów; od 1818 niezależna republika; w I i II wojnie świat, neutralna (1943 zerwanie stosunków dyplomatycznych z państwami „osi"); czł. ONZ od 1945; 1970, w wyniku wyborów prezydentem Ch. został kandydat lewicy — bloku Jedności Nar., S. Allende. chilenizacja, program reform społ.-gosp. zainicjowany 1965 w Chile, postuluje częściową nacjonalizację przemysłu wydobywczego i przetwórczego, reformę rolną, reformy socjalne i modernizację systemu podatkowego. Chili [czili] MANUEL (ZW. Capiscara), XVIII w., rzeźbiarz peruwiański, przedstawiciel baroku; gł. drewn. rzeźba sakralna, m.in. w kościołach S. Francisco w Quito (Ekwador), Nuestra Seńora del Carmen w Trujillo. chiliazm, ogólna nazwa ruchów społ.rel. głoszących powtórne przyjście Jezusa i jego 1000-letnie panowanie na ziemi pojmowane jako panowanie równości i sprawiedliwości społ. (gł. ideologia średniow. ruchów plebejskich). Chillán [czilian], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. Nubie; 79 tys. mieszk. (1965); przemysł skórz.-obuwniczy. Chillida [cziljida] EDUARDO, ur. 1924, rzeźbiarz hiszp.; metalowe (gł. z żelaza) kompozycje abstrakc. o ostrych, ażurowych formach. Chillon [sziją], zamek w Szwajcarii, nad Jez. Genewskim, w pobliżu m. Vevey; wzniesiony w IX w., do XVI w. wielokrotnie przebudowywany; malowidła ścienne (XIII, XV, XVI w.); obecnie muzeum. Chiloé [cziloe], górzysta, przybrzeżna wyspa chilijska, na O. Spokojnym; 8,4 tys. km2, 80 tys. mieszk. (1960); gł. m. Ancud; z Ch. pochodzi odmiana ziemniaka, uprawiana w Europie. Chilpancingo [czilpans-iŋgo] (Chilpancingo de los Bravos), m. w Meksyku, stol. stanu Guerrero; 19 tys. mieszk. (1963). Chilperyk I, 539-584, król Neustrii od 561, z dyn. Merowingów, syn Chlotara I; rzecznik silnej władzy, walczył z opozycją możnych i kościoła.

Chilperyk II, 670-721, król Neustrii 715717, z dyn. Merowingów; 717 pobity przez Karola Młota, uznał jego zwierzchność. Chiltern Hills [czyltərn hylz], pasmo wzgórz w pd.-wsch. Anglii; wys. do 261 m (Coombe Hill); pastwiska, resztki lasów bukowych. Chiłok, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Selengi; dł. 874 km. Chimborazo [czimboraso], wygasły wulkan w Andach Pn. (Kordyliera Zach.), najwyższy szczyt Ekwadoru; 6272 m; wieczne śniegi, lodowce. Chimbote [czi-], m.w środk.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 60 tys. mieszk. (1961); wielki port rybacki; produkcja mączki rybnej, huta żelaza. chimera, biol. organizm składający się z tkanek o różnych genotypach, wskutek szczepienia różnych gat., mutacji lub zaburzeń rozwojowych; np. roślina mająca na różnych pędach kwiaty odmiennej barwy. chimera (przeraza, Chimaera monstrosa), zool. ryba chrzęstnoszkieletowa o dziwacznych kształtach; ok. 1 m dł.; Atlantyk, M. Śródziemne (na głęb. ok. 1000 m); niejadalna. Chimera, mit. gr. potwór ziejący ogniem, lew z głową kozy na grzbiecie i wężem zamiast ogona; pokonana przez Bellerofonta. „Chimera", czasopismo lit.-artyst., wydawane w Warszawie 1901-07 (nr 1-30); red. Z. Przesmycki; gł. organ modernizmu; pismo głosiło hasło „sztuka dla sztuki" i kult indywidualności twórczej; inedita Norwida; wysoki poziom graficzny. chimera z Arezzo [ch. z arecco], brązowy posąg chimery, anonimowe dzieło etruskie z 1 poł. IV w. p.n.e.; muzeum we Florencji. chimeryczny, nie dający się urzeczywistnić, nierealny, urojony; kapryśny, dziwaczny. Chimki, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Kanałem im. Moskwy; 75 tys. mieszk. (1969). Chimu, dawne państwo w pn. Peru, zał. ok. XIV w.; liczne miasta (m.in. stol. — Chanchan); wysoki poziom gospodarki i kultury; w XV w. podbite przez Inków. Chinandega [czinandega], m. w zach. Nikaragui, ośrodek adm! dep. Ch.; 36 tys. mieszk. (1963); przemysł cukrowniczy. Chincha [czincza], grupa wysepek peruwiańslćich, na O. Spokojnym; złoża guano. Chincha Alta [czincza a.], m. w środk.-zach. Peru; 21 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., chem., obuwniczy. chinchilla, zool. →szynszyla mała. chine [sziny], tkanina bawełn. lub jedwabna mieniąca się, z wzorami o zamazanych konturach (osnowa zadrukowana przed tkaniem). Chingan Mały, pasmo górskie w pn.wsch. Chinach; dł. ok. 400 km, wys. do 1221 m; silnie zdenudowane; lasy iglaste i mieszane. Chingan Wielki, pasmo górskie w pn,wsch. Chinach; dł. ok. 1200 km, wys. do 2034 m; silnie zdenudowane; w części pn. — tajga; w pd. — lasy liściaste i roślinność stepowa. chinhydron, związek org.; równomolowe, kompleksowe połączenie chinonu i hydrochinonu; czarnozielone blaszki. chinidyna, izomer chininy, alkaloid stosowany w zaburzeniach rytmu serca, np. w częstoskurczu napadowym, w migotaniu przedsionków. chinina, alkaloid wyodrębniany z kory chinowca; środek przeciwzimniczy i przeciwgorączkowy. u Chino [szi:no ], nazwa używana w Ameryce na określenie mieszanej indiańsko-murzyńskiej ludności. chinoiserie [szinuazri; fr. chińszczyzna], szt. plast, elementy kultury i sztuki Dalekiego Wsch. w sztuce eur., gł. w XVIII w.

chinoksyzol (chinozol), środek odkażający i odwadniający, stosowany w chorobach jamy ustnej i gardła, do odkażania skóry, ran itp. chinolina (benzopirydyna) C9H7N, heterocykliczna zasada azotowa; ciecz o przykrym zapachu, stosowana m.in. do otrzymywania środków farm., barwników. Chinon [sziną], m. we Francji, nad rz. Vienne; 8 tys. mieszk. (1968); pałac (XVXVI w.) — obecnie muzeum; średniow. kościoły, domy, pałace (XIV-XVII w.), pozostałości 3 zamków (m.in. pawilon Zegarowy XII-XIV w., wieże z XII, XIII w.); w pobliżu (Avoine) elektrownia jądrowa. chinony, cykliczne nienasycone dwuketony; żółte kryształy; najważniejsze: benzochinon i aratrachinon. chinook [czynuk]: 1) suchy, ciepły wiatr pd.-zach., typu fenowego, w Ameryce Pn., wzdłuż wsch. stoków G. Skalistych; 2) wiatr pd.-zach. na zach. wybrzeżu USA, ciepły w zimie, chłodny w lecie. chinowiec (chinowe drzewo, Cinchona), niskie, wiecznie zielone drzewo w Andach; uprawiane w strefie międzyzwrotnikowej, dla kory (zawiera chininę i in. alkaloidy). chinozol, farm. →chinoksyzol. Chin Północno-Wschodnich Nizina (Nizina Mandżurska), niż w pn.-wsch. części Chin, między Wielkim i Małym Chinga-nem i G. Wschodniomandżurskimi; ważny region gosp.; wielkie zagłębia węglowe, ośr. eksploatacji i hutnictwa żel.; gł. m.: Szenjang, Harbin. chintz [czynts], tkanina bawełn. drukowana (wzór jaskrawy i nietrwały) powlekana woskiem; sztywna i błyszcząca; używana gł. na abażury i zasłony. Chiny (Chińska Republika Ludowa, ChRL), republika socjalist. w Azji Środk. i Wsch.; 9597 tys. km2, 740 mln mieszk. (1969), gł. Chińczycy (Han); stol. — Pekin, inne gł. m.: Szanghaj, Tiencin, Szenjang, Wuhan; j.u. chiński. Powierzchnia górzysto-wyżynna (liczne wyżyny do wys. 4600 m i góry), na wsch. Niz. Chińska; klimat monsunowy (na wsch. i pd.) i kontynentalny suchy (na zach. i pn.-zach.). Kraj roln.-przem.; liczne bogactwa miner, (węgiel kam., ropa naft., łupki bitumiczne, rudy żelaza i metali nieżel.), przemysł włók., ciężki i spoż.; rzemiosło; uprawa zbóż (ryż, pszenica, gaolian), ziemniaków, warzyw, bawełny; hodowla trzody chlewnej, owiec, kóz, jaków; jedwabnictwo; rozwinięte rybołówstwo; gł. porty: Szanghaj, Talien, Tiencin, Cingtao, Kuangczou. — Wg tradycji pierwsze państwo chin. w III tysiącleciu p.n.e., potwierdzone historycznie — od ok. 1600 p.n.e.; w XI-III w. p.n.e. rozdrobnienie feud.; rozkwit zjednoczonego państwa w VIIX w.; 1280-1368 panowanie dyn. mongolskiej, 1644-1911 — dyn. mandżurskiej; od XIX w. penetracja gosp. mocarstw eur.; 1911 rewolucja burz.-demokr., republika; 1924-27 i 1927-37 rewol. wojny domowe; 1937-45 wojna z agresją jap.; po wojnie domowej 1946-49 utworzenie republiki lud.-demokr.; do 1971 miejsce ChRL w ONZ zajmował bezprawnie przedstawiciel Tajwanu; 1966 proklamowanie tzw. rewolucji kult., konflikty w kierownictwie KP Chin; tendencje nacjonalist. w polityce grupy Mao Ce-tunga (pd ok. 1960) doprowadziły do napięcia w stosunkach z ZSRR i in. państwami socjalist. obozu. Chińska Armia LudowoWyzwoleńcza, siły zbrojne ChRL; powstała 1927; do 1937 p.n. Chin. Robotn.-Chłopska Czerwona Armia, 193745 w składzie wojsk ogólnonar. jako 8 Armia i Nowa 4 Armia. Chińska Nizina (Wielka Nizina Chińska), niz. we wsch. części Chin; wys. do 150 m (u nasady płw. Szantung ostańcowe wzgórza do 1532 m); przepływa Huang-ho i Jangcy; klimat monsunowy; gł. obszar roln. kraju; wydobycie węgla kam., rud żel.; gł. m: Pekin, Szanghaj. chińska palma →trachykarpus.

chlorki 177 chińska porcelana, wyroby porcelanowe wytwarzane w Chinach od wynalezienia porcelany w VIII w.; p.ch. o wysokim poziomie techn. i artyst., w ciągu stuleci o różnorodnych kształtach i dekoracji; masowo eksportowana do Europy od XVII w. chińskie cienie, eur. nazwa teatru cieni, jednego z rodzajów klas. teatru chińskiego. chińskie pismo, ideograficzno-fonetyczne pismo, którym zapisywano od III tysiąclecia p.n.e. język chin.; najstarsze zabytki od XV w. p.n.e.; różne style. chiński język, z rodziny chiń.-tybet.; grupy dialektów: mandaryńskie (z ogólnonarodowym pekińskim oraz nankińskim), wu (z szanghajskim), min (z fucieńskim), jüe (z kantońskim); literatura od XV w. p.n.e.; pismo oryginalne, ideograficzno-fonetyczne; ok. 750 mln ludzi. chiński ogród, typ założenia ogrodowego charakterystyczny dla Chin; w ukształtowaniu— wielka rola tradycji filoz.-lit.; krajobrazowe scenerie o kontrastujących nastrojach, miniaturowe odbicie pejzażu danych okolic; urozmaicona rzeźba terenu (głazy, sztuczne skały, jeziora z wyspami, kaskady), bogate ugrupowania roślinne, liczne elementy arch. (groty, altany, pagody, mosty itp.); wpływ na sztukę eur. od poł. XVII w. chiński olej →drzewny olej. Chiński Wielki Mur, budowla w Chinach wzniesiona w VI-III w. p.n.e. dla obrony przed plemionami koczowniczymi; ok. 2400 km dł., 4-16 m wys., 4-8 m szer.; liczne bramy i wieże; obecny wygląd (po przebudowach) z XVI w. chińsko-tybetańskie języki, rodzina językowa w Chinach, Tybecie, na Płw. Indochińskim; gł. grupy: chiń., thai, tybet., birmańska, karyjska, kareńska; ok. 860 mln ludzi. Chioggia [kjodżdżia], m. i port rybacki we Włoszech, nad Laguną Wenecką; 47 tys. mieszk. (1963); cementownia. Chios, górzysta wyspa gr. na M. Egejskim, w pobliżu Azji Mniejszej; 806 km2, 60 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek, migdałów; słynne wyroby z mastyksu; gł. m. i port Chios. Chios, m. i port na gr. wyspie Ch., ośr. adm. nomosu Ch.; 24 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Chippendale [czypndejl] THOMAS, 171879, londyński ebenista, twórca stylu w meblarstwie ang. 2 poł. XVIII w.; autor dzieła The Gentleman and Gabinet Maker's Director (1754) — będącego rodzajem katalogu mebli. Chippendale'a meble [m. czypndejla], wykonywane gł. z mahoniu i zdobione intarsją, nie miały jednolitego charakteru stylowego, występowały w nich kolejno formy barok., rokokowe, motywy got. i chiń., a w ostatniej fazie klasycyst.; popularne w Anglii w 2 poł. XVIII w., skąd rozpowszechniły się w Europie i USA. Chiquimula [czikimula], m. we wsch. Gwatemali, ośrodek adm. dep. C; 36 tys. mieszk. (1964). Chirgis-nur, bezodpływowe jezioro w zach. części Mongolii, na wys. 1034 m; pow. 1360 km2; uchodzi rz. Dzawchan. Chirico [kiriko] GIORGIO DE, ur. 1888, malarz wł., twórca koncepcji malarstwa metafizycznego, następnie surrealista; po 1930 zwrócił się do realizmu; Tajemnica i melancholia ulicy, Wróżbita; powieść Hebdomeros. Chiriqui [cziriki] (Barú), wulkaniczny szczyt w zach. Panamie, najwyższy w kraju; 3477 m. chirograf, odmiana dokumentu średniow. sporządzanego w 2 jednobrzmiących tekstach, a następnie rozcinanego na 2 części; możliwość ich dokładnego dopasowania była dowodem wiarygodności dokumentu. chirologia: 1) chiromancja; 2) sposób porozumiewania się za pomocą ruchów palców rąk, mający zastosowanie wśród głuchoniemych.

chiromancja, wróżenie z rąk; rzekoma umiejętność odczytywania przeszłości i przyszłości człowieka z linii jego dłoni. Chiron, mit. gr. centaur, słynny z prawości, mądrości i wiedzy med. (mistrz Asklepiosa); wychowawca Achillesa, Jazona i ku bohaterów greckich. chironomia, sztuka i nauka wykonywania gestów rąk, gestykulowania przy wygłaszaniu mów lub tekstów scenicznych. chiroterium (Chirotherium), ślady stóp zachowane w triasowych piaskowcach; miał je pozostawić gad zaliczany do tekodontów; szkieletu jego nigdy nie znaleziono. Chirripó Grande [czirripo g.], najwyższy szczyt Kostaryki, w górach Cordille-ra Talamanca; 3920 m. chirurgia, jeden z najstarszych działów medycyny, w którym podstawowym sposobem leczenia jest zabieg operacyjny lub postępowanie za pomocą nie uzbrojonych rąk, np. nastawianie złamanej lub zwichniętej kończyny. chirurgia urazowa →traumatologia. Chisaria, uzdrowisko z gorącymi źródłami w Bułgarii, u podnóży Srednej Góry; 5,5 tys. mieszk.i (1967). Chiscani [kiskan ], osiedle przem. w Rumunii nad Dunajem, w pobliżu m. Braiła; 6 tys. mieszk. (1968); przemysł papierniczy. chiton, gr. szata bez rękawów, z dwóch prostokątnych kawałków materii, zeszyta z boków, spinana na ramionach, najczęściej przepasana w talii. chitony (wielotarczowce, Polyplacophora), gromada mięczaków mor.; ok. 500 gat.; ciało do 30 cm dł. (wyjątkowo), spłaszczone, na stronie grzbietowej muszla z 8 ruchomych płytek; przywierają do podłoża. Chittagong [czytəgoŋ] →Czattagam. Chitussi ANTONIN, 1847-91, malarz czes.; kompozycje rodzajowe, nastrojowe pejzaże. chityna, wielocukier zbliżony budową do celulozy; składnik pancerza stawonogów. Chivasso [ki-], m. we Włoszech (Piemont); 16 tys. mieszk. (1961); przemysł środków transportu, spożywczy. Chivilcoy [cziwilkoi], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Chiwa, m. w Uzb.SRR (obw. chorezmijski), nad Amu-darią; 22 tys. mieszk. (1967); rzemiosło artyst. (dywany, rzeźba w drewnie). chiwański chanat, państwo w Azji Środk. (obecnie w Uzb.SRR), zał. 1511, ze stol. w Chiwie (od 2 poł. XVI w.); 1873 ziemie na prawym brzegu Amu-darii przyłączone do Rosji; 1920-24 w składzie Chorezmijskiej Lud. Rep. Radzieckiej. Chjena, potoczna nazwa Chrzęść. Związku Jedności Nar., bloku klerykalno-endeckiego w wyborach do sejmu 1922. Chjeno-Piast, sojusz polit. PSL-„Piast" z Chjeną, oparcie dla rządu W. Witosa (1923). Chladniego figury, figury powstające na posypanej piaskiem płytce pobudzonej do drgań rezonansowych; rozkład figur świadczy o rodzaju drgań. chlajna, rodzaj płaszcza z prostokąta wełn. tkaniny, spinany na piersiach lub na ramieniu, noszony w staroż. Grecji. chlamida, w staroż. Grecji krótka szata wierzchnia z prostokąta wełn. tkaniny, o jednym rogu zaokrąglonym, spinana na prawym ramieniu lub pod brodą. chlamidomonas (Chlamydomonas), jednokomórkowy glon (zielenica) z 2 wiciami, pospolity gł. w zanieczyszczonych wodach; Ch. nivalis, zawierający czerwony barwnik, powoduje czerwone plamy na śniegu (m.in. w Tatrach). Chlastawa, w. w pow. międzyrzeckim, woj. zielonogórskim; barok, kościół drewniany (XVII w.), wieża (XX w.). chleb, pieczywo otrzymywane ź mąki pszennej, żytniej lub mieszanej, wody.

soli i czynników spulchniających (drożdże, zakwas), wypiekane w temp. ok. 250° chlebak, torba z nieprzemakalnego płótna lub ze skóry, umocowana na pasku, służąca do noszenia żywności i drobiazgów (w wojsku, na wycieczkach itp.). Chlebnikow WIELEMIR (WIKTOR) W., 1885-1922, poeta ros.; jeden z twórców futuryzmu ros.; wiersze lir. i poematy (Ładomir). chlebowiec (chlebowe drzewo, Artocarpus), azjat. drzewo z rodziny morwowatych, uprawiane w strefie międzyzwrotnikowej dla wielkich, kulistych owocostanów spożywanych na surowo lub po upieczeniu (smak chleba); cenne drewno budulcowe. Chlebowski BRONISŁAW, 1846-1918, historyk literatury, popularyzator i wydawca; przedstawiciel pozytywistycznej metody H. Taine'a; Literatura polska 17951905... Chlebowski STANISŁAW, 1835-84, malarz 1865-76 artysta nadworny sułtana Abd elAziza w Konstantynopolu; sceny batalistyczne, orientalne, portrety. chlebowy kwas, kwaśny napój otrzymywany z wysuszonego chleba żytniego zalewanego wodą z dodatkiem cukru, drożdży i kwasu cytrynowego. chleb świętojański, bot. →szarańczyn. Chlejfawi ABD ER-RAHMAN, ur. 1930, polityk syryjski, generał; 1964-67 przedstawiciel Syrii w sztabie połączonego dowództwa krajów arab. w Kairze; od 197071 min. spraw wewn.; od 1971 premier, chlewnia (chlew), budynek wraz z urządzeniami wewn. przeznaczony na pomieszczenie dla trzody chlewnej. chloantyt, minerał, arsenek niklu; srebrzystobiały, o połysku metalicznym; produikt procesów hydrotermalnych. Chlodwig (Klodwig), 465-511, król Franków salickich od 481; twórca państwa Merowingów; opanował prawie całą Galię; 496(?) przyjął chrzest z rąk kat. biskupa; 511 podzielił państwo między 4 synów. chlor Cl, pierwiastek chem. o liczbie atom. 17, z grupy chlorowców; zielonożółty gaz o drażniącym zapachu, trujący, rozpuszczalny w wodzie (woda chlorowa); b. aktywny chemicznie, łączy się prawie ze wszystkimi pierwiastkami; wartościowość od —1 do+7; otrzymywany przez elektrolizę chlorku sodu; stosowany do dezynfekcji wody, jako środek bielący, w syntezach związków organicznych. chloral (trójchloroetanal) CC13CHO, aldehyd otrzymywany przez chlorowanie etanolu; stosowany do syntezy DDT (azotoxu). chloralu wodzian, związek chem. o silnym działaniu nasennym; stosowany w bezsenności, histerii, w ostrych stanach upojenia alkoholowego i in. chloramfenikol (chloromycetyna, detreo-mycyna), syntetycznie otrzymywany antybiotyk o szerokim zakresie działania; stosowany w durze brzusznym, durze plamistym i in. chlorany, sole kwasu chlorowego HC1O3; silne utleniacze; stosowane do produkcji zapałek, materiałów wybuchowych, ogni sztucznych, np. ch. potasu KC1O3. chlorargiryt, miner. →kerargiryt. chlorek bielący →wapno bielące. Chlorella, jednokomórkowy lub kolonijny glon (zielenica); żyje w planktonie słodkowodnym i miejscach wilgotnych; Ch. vulgaris, gat. kosmopolityczny, produkuje wartościowe substancje org. (próby wykorzystania na pokarm). chlorki, sole kwasu chlorowodorowego HC1 (solnego); ciała stałe o budowie jonowej; stopione są elektrolitami; b. szeroko stosowane, np. ch. sodu NaCl (sól kuchenna), ch. potasu KC1 (nawóz sztuczny), ch. srebra AgCl — składnik światłoczułych emulsji fot.; także nazwa związków org. zawierających chlor.

178

chioroaminy

chloroaminy, związki org., silne utleniacze i czynniki chlorujące i przez to działające niszcząco na drobnoustroje i ich toksyny oraz na bojowe środki trujące. chlorobenzen C6H5C1, związek otrzymywany przez chlorowanie benzenu; ciecz; ważny surowiec w produkcji m.in. fenolu i DDT. chlorocyjan C1CN, bojowy środek trujący o działaniu podobnym do cyjanowodoru. chloroetan →etylu chlorek. chlorofil, zielony barwnik, gł. składnik ciałek zieleni (chloroplaistów) roślin; umożliwia przemianę energii światła słonecznego w energię chem. wykorzystywaną w fotosyntezie. chlorofitum (zielistka, Chlorophytum), doniczkowa bylina ozdobna; pochodzi z obszarów międzyzwrotnikowych. chloroform (trójchlorometan) GHC13, niepalna, lotna ciecz o słodkawym zapachu; pod wpływem światła i wilgoci przechodzi w trujący fosgen; stosowany jako rozpuszczalnik, dawniej do narkozy. chlorohydryny, związki org. zawierające w cząsteczce jednocześnie grupę wodorotlenową i chlor (każde przy innym atomie węgla); stosowane w syntezie chem. i jako rozpuszczalniki. chlorokauczuk (kauczuk chlorowany), produkt chlorowania kauczuku naturalnego, odporny na działanie czynników chem.; surowiec do wyrobu farb antykorozyjnych, przeciwporostowyćh. chlorometan →metylu chlorek. chloromycetyna, farm. →chloramfenikol. chloronaftaleny, pochodne naftalenu, w którym 1 lub więcej atomów wodoru zastąpiono atomami chloru; stosowane jako środki owada- i grzybobójcze. chlorooctowe kwasy, związki org. otrzymywane np. przez chlorowanie kwasu octowego; istnieje kwas jedno-, dwui trójchlorooctowy; mocne kwasy organiczne. chloropikryna (trójchloronitromętan) C1 3 CNO 2 , ciecz o działaniu łzawiącym i duszącym, użyta podczas I wojny świat. jako gaz bojowy; obecnie środek owadobójczy. chloroplasty, zielone ciałka komórek roślinnych, zawierające gł. barwnik zielony (chlorofil); w cn., w wyniku asymilacji dwutlenku węgla, wytwarzają się węglowodany. chloroplatyniany, sole kompleksowego kwasu chloropłaitynowego H2PtCl6; barwne kryształy; stosowane min. do wyodrębniania platyny z jej stopów, do otrzymywania gąbki i czerni platynowej. chloroplatynowy kwas H2[PtCl6].6H2O, brunatne, higroskopijne kryształy; otrzymywany m.in. przez rozpuszczenie platyny w wodzie król.; k.ch. (i jego sole) silnie ogrzewany ulega rozkładowi z wydzieleniem platyny. chloropren CH2=CH-CCI==CH2, chlo-ropochodna butadienu; łatwo polimeryzuje tworząc syntet. kauczuk chloroprenowy. chloroprenowy kauczuk (polichloropren), kauczuk syntet., produkt polimeryzacji chloroprenu; stosowany do wyrobu węży, uszczelek, artykułów technicznych. chloropromazyna, farm. →fenactil chloropropamid (diabinese), lek powodujący powolny, lecz długotrwały spadek poziomu cukru we krwi; stosowany w cukrzycy o łagodnym lub średnio ostrym przebiegu. . chlorosulfonowy kwas HSO3C1, bezbarwna ciecz, o ostrym drażniącym zapachu, na powietrzu silnie dymiąca; otrzymywany przez działanie suchym chlorowodorem HC1 na trójtlenek siarki SO3; stosowany gł. jako środek sulfonujący w produkcji barwników i środków leczniczych. chlorotetracyklina, farm. →aureomycy na, chlorowce (halogeny, fluorowce), pierwiastki chem. stanowiące VII grupę główną układu okresowego: fluor F, chlor Cl,

brom Br, jod J, astat At; wartościowość od -1 do +7; typowe niemetale, b. aktywne chemicznie; z wodorem tworzą chlorowcowodory, których wodne roztwory są mocnymi kwasami; w przyrodzie występują w postaci związków; najważniejsze: chlor, brom. chlorowcopochodne, związki org. zawierające w cząsteczce atomy chlorowca (F, Cl, Br, J); stosowane jako rozpuszczalniki oraz półprodukty w wielu syntezach; ch. alifatyczne są bardziej reaktywne niż aromatyczne. chlorowcowanie, reakcja .chem.-, w wyniku której do cząsteczki związku org. wprowadza się jeden lub kilka atomów chlorowca (F, Cl, Br, J); w procesie ch. otrzymuje się chlorowcopochodne związków organicznych. chlorowcowodory, połączenia pierwiastków z grupy chlorowców z wodorem, związki nieorg. o ogólnym wzorze HX (gdzie X — chlorowiec): fluorowodór H2F2, chlorowodór HC1, bromowodór HBr, jodowodór. HJ; w zwykłych warunkach gazy o silnym, drażniącym zapachu, dymiące na powietrzu; ich wodne roztwory są b„ mocnymi kwasami; największe znaczenie techn. ma chlorowodór i fluorowodór. chlorowodorokauczuk (hydrochlorokauczuk), produkt przyłączenia chlorowodoru do kauczuku; odporny na działanie wielu czynników chem., stosowany do wyrobu folii, lakierów itp. chlorowodór HC1, bezbarwny gaz o duszącej woni; dobrze rozpuszcza się w wodzie, dając mocny kwas zw. chlorowodorowym lub solnym; otrzymywany przez syntezę z pierwiastków, działaniem kwasu siarkowego na chlorek sodu, jako produkt uboczny podczas chlorowania związków organicznych. chloroza, med. →blednica. chloroza, roln. bledniecie lub żółknięcie liści wskutek zahamowania tworzenia się chlorofilu; przyczyną jest m.in. niedostatek w glebie żelaza, magnezu, azotu. chlorozłotowy kwas H[AuCl4].4H2O, jasnożółte, higroskopijne kryształy; powstaje m.in. w wyniku działania wody król.. na złoto; służy do galwanicznego złocenia oraz elektrolitycznej rafinacji złota. chloru tlenki, nietrwałe, zwykle gazowe połączenia chloru z tlenem; b. łatwo wybuchają; silne utleniacze; z wodą tworzą kwasy, np. siedmiotlenek Cl2O7 — kwas nadchlorowy HC1O4. chloryny, sole nietrwałego, słabego kwasu chlorawego HC1O2; krystal, dobrze rozpuszczalne w wodzie, nietrwałe; mają własności utleniające; ch. sodu NaClO2 jest używany jako środek bielący w przemyśle papiern, i włókienniczym. chloryty, grupy minerałów, glinokrzemiany magnezu, żelaza i glinu; zielone lub prawie czarne; stanowią często produkty przeobrażenia innych minerałów; występują gł. w łupkach krystaL (np. klinochlor) oraz w niektórych typach skat osadowych (szamozyt, turyngit). chlorytyzacja, geol. proces przeobrażania minerałów zawierających żelazo i magnez (np. piroksenów, biotytu) w chloryty; zachodzi w skorupie ziemskiej pod wpływem procesów hydrotermalnych. Chlotar II, 584-628, król Neustrii od 584: objął rządy po śmierci matki — Frede-gondy; 613 pokonał Brunhildę i zjednoczył państwo Franków. Chluski JERZY, ur. 1914, operator film.; zdjęcia do filmów dokumentalnych o różnorodnej tematyce (To jest jajko, Nowy pracownik). Chłaniów, w. w pow. krasnostawskim, woj. lubelskim; barok, kościół drewn. (1746). Chłapowski DEZYDERY, 1788-1879, generał, działacz gosp. i kult.; uczestnik kampanii napoleońskich i powstania 1830-31; pionier postępowej gospodarki rolnej;

autor, podręcznika O rolnictwie i Pamiętników. Chłędowski ADAM, 1790-1855, publicysta, bibliograf; współzałożyciel "Pamiętnika Lwowskiego"; wykładowca Król. Uniw. Warsz.; uczestnik powstania 1830-31. Chłędowski KAZIMIERZ, 1843-1920, historyk, pamiętnikarz; szkice historycznoobyczajowe, gł. z wł. renesansu i baroku; pamiętniki i satyr, sylwetki z Galicji 2 poł. XIX w. chłodnia, pomieszczenie wyposażone w chłodziarkę, przeznaczone do przechowywania wychłodzonych substancji nietrwałych, np. żywności; ch. szafkowa — używana w gospodarstwach domowych i sklepach. chłodnia kominowa, urządzenie do chłodzenia wody krążącej w obiegu chłodzenia turbiny parowej. chłodnica, techn. rodzaj wymiennika ciepła do chłodzenia cieczy lub gazów, np. wody chłodzącej blok silnika samochodu. chłodnictwo, dział techniki zajmujący się procesami chłodzenia oraz wytwarzaniem — za pomocą chłodziarek — i stosowaniem temp. niższych ód temp. otoczenia. chłodnicze urządzenie →chłodziarka. chłodniczy czynnik, substancja przenosząca ciepło w obiegu chłodniczym ehłodziarki: amoniak, freon, chlorek metylu, dwutlenek węgla, etan, propan itp, chłodniczy obieg, obieg termodynamiczny realizowany przez czynnik chłodniczy w chłodziarce, przeciwny do obiegu w silniku cieplnym. chłodniczy transport, transport łatwo psujących się produktów, gł. żywności, w warunkach regulowanej stałej temp. otoczenia; za pomocą pojazdów z izolowanymi cieplnie pojeninikami, ewent. z zasobnikami lodu lub chłodziarkami. c hło dnik, zimna zu pa na wywa rze z mięsa, zabielana, zakwaszana, "z dodatkiem przypraw, mięsa i gotowanych jaj; także zimna zupa owocowa, chłodnik, szt. ogród, →altana. chłodniowiec, statek z chłodzonymi ładowniami do przewozu łatwo psujących się ładunków, gł. artykułów żywnościowych. chłodząca mieszanina, mieszanina substancji tworzących roztwory o niskiej temp. krzepnięcia; ciepło potrzebne do rozpuszczania składników m.ch. w składniku rozpuszczającym pobierane jest od otoczenia; zwykle mieszaniny wody lub lodu, soli i kwasów. chłodzący czynnik → chłodziwo. chłodzenie, odbieranie ciepła ciału, urządzeniu itp. przez bezpośrednie zetknięcie go z ośrodkiem chłodzącym, za pomocą wymienników ciepła (np. chłodnicy, skraplacza) lub chłodziarki. chłodziarka (urządzenie chłodnicze), urządzenie sprężarkowe, absorpcyjne, strumieniowe, termoelektryczne, do obniżania temp. ciała lub ośrodka poniżej temp. otoczenia; krążący w ch. czynnik chłodniczy (np. amoniak, freon) przenosi ciepło z miejsca zimniejszego do cieplejszego. chłodziwo (czynnik chłodzący), ciecz lub gaz pośredniczące w odbieraniu ciepła ciałom chłodzonym, np. powietrze, woda, solanka. chłonka, fizjol. →limfa, chłonne węzły, anat. →limfatyczne węzły. chłonny układ, anat. → limfatyczny układ. chłopi, drobni wytwórcy rolni prowadzący samodzielną gospodarkę; w feudalizmie jedna z dwóch podstawowych klas społ., uzależniona od feudałów; w kapitalizmie klasa niepodstawowa, rozwarstwiona wewnętrznie na burżuazję wiejską, średniaków i proletariat wiejski; w socjalizmie jedna z dwóch podstawowych klas, składająca się gł. ż ch. indywidualnych i ch. spółdzielców.

Chocón-Cerros-Colorados Chłopicki JÓZEF, 1771-1854, generał; uczestnik wojny 1792, powstania 1794 i walk Legionów; 1830-31 naczelnik siły zbrojnej, dyktator; prowadził rokowania z carem; faktyczny dowódca bitwy pod Grochowem. chłopi-robotnicy (chłopo-robotnicy), rolnicy łączący pracę we własnym, zwykle niewielkim gospodarstwie rolnym ze stałą pracą w zawodach pozaroln., gł. w przemyśle. chłopi-spółdzielcy, właściwa dla socjalistycznych przemian wsi grupa chłopów, członkowie roln. zrzeszeń spółdzielczych, prowadzący wspólne gospodarstwo rolne. chłopo-robotnicy →chłopi-robotnicy. Chłopska Organizacja Wolności „Racławice", organizacja konspiracyjna 1939-45; zał. przez b. działaczy „Siewu"; 1941 oddziały zbrojne weszły do Pol. Organizacji Zbrojnej. „Chłopska Sprawa", organ nacz. Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego, wydawany w Warszawie 1920-27; red. i wyd. ksiądz E. Okoń. Chłopska Straż (kryptonim „Chłostra"), konspiracyjna organizacja wojsk, ruchu lud.; powstała na jesieni 1940, od wiosny 1941 p.n. BCh. „Chłopskie Życie Gospodarcze", dwutygodnik wydawany 1935-37 w Poznaniu, następnie w Łodzi; organ łódzkiego ZMW RP „Wici"; red. S. Ignar. Chłopskie Stronnictwo Radykalne (ChSR), stronnictwo lud. 1918-28, powstałe na terenie Republiki Tarnobrzeskiej; przywódca ksiądz E. Okoń; organ: „Chłopska Sprawa". Chłopy, w. rybacka w pow. i woj. koszalińskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. „Chłostra", kryptonim Chłopskiej Straży, potem BCh. Chmaj LUDWIK, 1888-1959, historyk filozofii i teoretyk pedagogiki; prof. uniw. w Wilnie i PAN w Warszawie; Bracia Polacy — ludzie, idee, wpływy. chmara, łow. stado jeleni, łosi lub danieli, też żubrów. Chmarzyński GWIDO, ur. 1905, historyk sztuki; prof. uniw. w Poznaniu i Toruniu; badacz gł. sztuki średniowiecznej. chmiel {Humulus lupulus), dwupienna, pnąca się bylina, uprawiana w cieplejszych rejonach klimatu umiarkowanego'; żeńskie kwiatostany (tzw. szyszki) używane w piwo warstwie, też w lecznictwie. Chmielecki KAZIMIERZ, 1880-1921, archeolog, ksiądz; badacz pradziejów Pomorza. Chmieleński IGNACY, ok. 1840-70, działacz lewicy „czerwonych" w powstaniu 1863; objął kierownictwo wrześniowego Rządu Nar. 1863. Chmieleński ZYGMUNT, 1835-63, dowódca w powstaniu 1863; naczelnik wojenny w Krakowskiem; rozstrzelany. Chmielewska IRENA, ur. 1905, biochemik; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; badania. gł. nad zależnością między strukturą a aktywnością biol związków naturalnych. Chmielewski ALFONS, 1849-1934, działacz nar. na Kaszubach i Pomorzu, prawnik; założyciel (1912) i prezes Tow. Przyjaciół Kaszub. Chmielewski J AN, ur. 1895, architekt i urbanista; prof. Polit. Warsz.; projekt zagospodarowania Tatr i Podtatrza, koncepcje układu przestrzennego regionu Warszawy, publikacje z metodologii i problematyki planowań wielkoobszarowych. Chmielewski JAN BOHDAN, ur. 1927, rzeźbiarz, wykładowca ASP w Warszawie; rzeźba portretowa (portrety działaczy ruchu rewol.), pomniki, medale. Chmielewski JANUSZ, ur. 1916, sinolog, językoznawca; prof. Uniw. Warsz.; prace z językoznawstwa chiń. i ogólnego oraz z logiki starochińskiej, Chmielewski MICHAŁ, 1877-1941, działacz polonijny, gł. oświatowy, w Brazylii (Farroupilha).

Chmielewski ROBERT, 1803-48, działacz demokr.; uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP, potem — Centralizacji; emisariusz; więziony w Spielbergu 1841-48. Chmielewski TADEUSZ, ur. 1927, reżyser i scenarzysta filmów fabularnych, gł. komediowych; Ewa chce spać, Gdzie jest generał. Chmielewski WALDEMAR, ur. 1929, archeolog; badacz paleolitur w Polsce, Sudanie, Indii; Civilisation de Jerzmanowice, Pradzieje Polski. Chmielińska STEFANIA, 1866-1939, założycielka (1892) i pierwsza prezeska Związku Polek w Ameryce. Chmielnicki BOHDAN, ok. 1595-1657, hetman kozacki, przywódca walki narodowowyzwoleńczej ludu ukr.; 1648 zwycięstwa nad wojskami poi.; 1651 klęska pod Beresteczkiem; 1654 połączenie Ukrainy z Rosją. Chmielnicki, m. obw. w Ukr.SRR, nad rz. Boh; 113 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., mat. bud., spożywczy. chmielnik, plantacja chmielu pnącego się na rusztowaniach z drutu opartych na słupach, użytkowana do kilkudziesięciu łat. Chmielnik, m. w Ukr.SRR (obw. winnićki), nad rzeką Boh; 15 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko (wody miner.). Chmielnik, m. w pow. buskim, woj. kieleckim; 4,2 tys. mieszk. (1968); przemysł metal. — W 1241 miejsce klęski Polaków w bitwie z Tatarami; prawa miejskie 1551; w XVII w. jeden z ośrodków kalwinizmu i arianizmu; w okresie okupacji hitlerowskiej masowe zbrodnie, w których zginęło 2 /3 mieszkańców; teren działań partyzanckich AL, BCh, AK. Chmielno, w. w pow. kartuskim, woj. gdańskim, na Pojezierzu Kaszubskim; miejscowość letniskowa; wyrób ceramiki kaszubskiej. Chmielow NIKOŁAJ P., 1901-45, ros. aktor, reżyser; od 1924 w MChAT; 1932 założył własne studio; rola Pieklewano-wa — Pociąg pancerny Nr 14-69 W. Iwa-nowa. Chmielowski ADAM (brat Albert), 18461916, malarz, zakonnik; uczestnik powstania styczniowego; kompozycje rel., symbol.; portrety, pejzaże; założyciel zgromadzeń albertynów i albertynek. Chmielowski BENEDYKT, 1700-63, pisarz; ksiądz; autor kompilacji encyklopedycznej Nowe Ateny, uznanej za symbol upadku kultury pol. w czasach saskich. Chmielowski JANUSZ, 1878-1968, taternik, alpinista; pierwszy zdobywca wielu szczytów tatrzańskich; współzałożyciel pierwszej organizacji taternickiej (włączonej do Klubu Wysokogórskiego); autor pierwszego nowocz. Przewodnika po Tatrach. Chmielowski PIOTR, 1848-1904, historyk literatury i krytyk; zwolennik metody pozytywistycznej; prace gł, z 1 poł. XIX w.; próby charaktery styki literatury współczesnej. chmiel piwowarski, wysuszone i siarkowane (w celu utrwalenia) kwiatostany żeńskie chmielu (tzw. szyszki), zawierające lupulinę (3-17%); podstawowy surowiec do wyrobu piwa, nadający mu gorzkawy smak. chmura, zawieszony w atmosferze ziemskiej widzialny zbiór b. małych kropelek wody, kryształków lodu lub mieszaniny jednych i drugich; produkt kondensacji pary wodnej. ^ chmura kłęhiasta →Cumulus. chmura kłębiasta deszczowa →Cumulo-nimbus. chmura kłęhiasto-pierzasta →Cirrocumulus. chmura kłębiasto-warstwowa →Strato-cumulus. chmura niska warstwowa →Stratus. chmura pierzasta →Cirrus. chmura średnia kłębiasta →Altocumu-lus.

179

chmura, średnia warstwowa →Altostra-tus. chmura warstwowa deszczowa →Nimbo-stratus. chmura warstwowo-pierzasta →Cirrostratus. chmurnik, mit. słow. →płanetnik. Chnum, mit. egip. bóg wyspy Elefantyny; opiekun wylewów nilowych, czczony jako bóg-stwórca; przedstawiany w postaci barana lub mężczyzny z jego głową, kształtującego na kole garncarskim istotę ludzką. Chobot EMANUEL, 1881-1944, działacz PPSD Śląska i Moraw; 1921 współzałożyciel Pol. Socjalist. Partii Robotn., 1918-38 przewodn. Związku PoL Stow. Spożywczych w Czechosłowacji. Chocano [czokano] JOSE SANTOS, 18751934, poeta peruwiański; liryki, sonety pod wpływem parnasizmu, poezje sławiące piękno przyrody tropik, i dzieje Inków. Chöch Choto, m. w Chinach, ośr. adm. Mongolii Wewnętrznej; 390 tys. mieszk. (1959); hutnictwo żel., przemysł spoż. i włók.; węzeł drogowy; uniwersytet. Chocha BOLESŁAW, ur. 1923, generał; współorganizator i pierwszy dowódca Pomorskiej Dywizji Powietrzno-Desantowej; od 1968 szef Sztabu Gen. i wicemin. Obrony Narodowej, chochlik, w podaniach lud.: istota nadprzyrodzona, duch złośliwy albo psotny; skrzat, duszek. Chochlik →Zagórski Włodzimierz. chochoł, zimowe słomiane okrycie krzewów ogrodowych; snopek okrywający kopę zboża, ul. Chochołowska Dolina, najdłuższa z pol. dolin tatrzańskich, w Tatrach Zach.; w środk. części zwężenia — bramy skalne; boczne dol.: Starorobociańska, Jarząbcza; w XVIII w. wydobywano tu rudę żelaza. Chochołowskie powstanie, zbrojne wystąpienie górali tatrzańskich 21-23 II 1846 w Chochołowie i okolicy przeciw uciskowi feud. i Austriakom; przywódcy: J.K. Andruszkiewicz, J.L. Kmietowicz. Chochołów, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Czarnym Dunajcem; tradycje folkloru góralskiego; drewn. zabudowa wsi podhalańskiej XVIII-XIX w. — Podczas okupacji hitlerowskiej jeden z gł. ośrodków służby kurierskiej przez granicę ze Słowacją. chochoły, zool. →desmany. Chocianów, m. w pow. lubińskim, woj. wrocławskim; 5,4 tys. mieszk. (1968); fabryka urządzeń mech.; późnobarok. pałac i oficyny (XVIII w.), park geom. i krajobrazowy z klasycyst. pawilonem; prawa miejskie 1713. Chociebuż (Cottbus, łużyckie Chotěbuz), m. w pd.-wsch. części NRD, nad Sprewą, ośr. adm. okręgu Ch.; gł. m; Dolnych Łużyc; 80 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., elektrotechn., odzieżowy, spożywczy. Chocim, m. w Ukr.SRR (obw. czerniowieeki), nad Dniestrem; 10 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż.; ruiny warownej twierdzy (XV-XVI w.), ufortyfikowanej przez Turków (XVIII w.). 1621 zwycięska obrona wojsk pol.kozackich pod wodzą J.K. Chodkiewicza przed kilkakrotnie silniejszą armią tur ; 1673 zwycięstwo J. Sobieskiego nad Turkami. Chociszewski JÓZEF, 1837-1914, wydawca; założyciel księgarni poł. w Chełmnie (1868); red. m.in. „Gwiazdki Cieszyńskiej", „Nadwiślanina", „Przyjaciela Ludu", wydawca wielu czasopism, m.in. „Katolika", „Dzwonu Wielkopolskiego". Chociwel, m. w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim, nad rz. Krępiel; 2,4 tys. mieszk. (1968); tartak; got. kościół (XV w.)'; prawa miejsfkie 1338. Chocón-Cerros-Colorados [czokon seko-], kompleks hydroenergetyczny w Argentynie, w dorzeczu rz. Negro; elektrownie wodne: El Chocón i CerrosColorados, 2 sztuczne zbiorniki, kanały nawadniające.

180 Chocón, El

Chocón, El [el czokon], elektrownia wodna (1200 2 MW) i sztuczny zbiornik (pow. 825 km ) w Argentynie, w dolnym biegu rz. Limay. Chocz, w. w pow. pleszewskim, woj. pozn., nad Prosną; wczesnobarok. kościół (XVII w.), z barok.-kalsycyst. dekoracją stiukową (XVIII w.); w XIV W.-1870 miasto. Chodakowski Dołęga ZORIAN →Czarno-cki Adam. Chodaków, m. w pow. sochaczewskim, woj. warsz., nad Bzurą; 6,0 tys. mieszk. (1968); zakłady włókien sztucznych; prawa miejskie 1967. Chodasiewicz ROBERT ALBERT, 1832-96, inżynier, podpułkownik; uczestnik wojny secesyjnej USA po stronie Północy; pionier lotnictwa balonowego w Argentynie. Chodasiewicz WŁADYSŁAW F., 1886-1939, ros. poeta i tłumacz, pochodzenia pol.; miłośnik poezji klas. i twórczości Puszkina; tłumacz utworów W. Reymonta i K. Przerwy-Tetmajera; od 1922 na emigracji. Chodecki STANISŁAW, ?-1529, marszałek w. kor. od 1505; zwycięzca w bitwie z Tatarami pod Wiśniowcem 1512; poseł do Mołdawii i na Węgry; zwolennik sekularyzacji zakonu krzyżackiego. Chodecz, m. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim; 1,4 tys. mieszk. (1968); późnobarokowa kaplica cmentarna (XVIII w.); prawa miejskie 1442 (do XIX w.) i 1921. Chodel, w. w pow. bełżyckim, woj. lubelskim, n. Chodelką; późnogot.-renes. kościół (XVI w., przebudowany w XIX, XX w.) z późnorenes. polichromią; 14401866 miasto. Chodkiewicz ALEKSANDER, 1776-1838, generał, dramatopisarz, chemik; uczestnik powstania 1794; czł. Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie; opracował m.in. nowe metody otrzymywania potasu i sodu, wytwarzania piroforów; autor dramatów, podręcznika Chemia (7 t.). Chodkiewicz HIERONIM, ?-1617, kasztelan wileński i marszałek trybunału litew.; podczas rokoszu Zebrzydowskiego poparł Zygmunta III; przeciwnik Radziwiłłów. Chodkiewicz IWAN, ?-1484, wojewoda kijowski od 1480, marszałek litew. od 1470; 1466 na czele oddziałów litew. walczył z Krzyżakami; zmarł w niewoli tatarskiej. Chodkiewicz JAN KAROL, 1560-1621, hetman w. litew. od 1605, wybitny wódz; uczestnik wojen ze Szwecją (Kircholm 1605) i z Moskwą; zmarł w czasie obrony obozu chocimskiego przed Turkami. Chodlik (w. w pow. opolsko-lubelskim, woj. lubelskim), archeol. ośrodek grodowy z zespołem osad z VII-IX w. chodnik, górn. wyrobisko korytarzowe, poziome lub lekko nachylone, o znacznej długości i małym przekroju poprzecznym, np. ch. eksploatacyjny (wybierkowy), transportowy. Chodorów, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski); 8,8 tys. mieszk. (1959); przemysł cukrowniczy. Chodowiecki DANIEL, 1726-1801, malarz i grafik; od 1743 w Berlinie; ilustracje do utworów lit., portrety; rysunki i akwaforty o tematyce rodzajowej; Podróż gdańska, Konstytucja 3 Maja. Chodowiecki J AN SERENIUS , XVIIXVIII w., pastor braci czes., rektor gimnazjum w Lesznie i Gdańsku, autor podręcznika do nauki języka łac. Paedia grammaticae. Chodynicki KAZIMIERZ, 1890-1942, historyk; prof. uniw. w Wilnie i Poznaniu; założyciel „Ateneum Wileńskiego". Chodzież, m. pow. w woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 14,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu ceram. (fabryki porcelany i porcelitu); ośr. turystwypoczynkowy. — Prawa miejskie 1434;

w XVIII w. rozwój sukiennictwa; 1919 walki powstańców z Niemcami; 1928-34 teren licznych strajków. Chodziński KAZIMIERZ, 1861-1921, rzeźbiarz i medalier; pomniki T. Kościuszki w Chicago i K. Pułaskiego w Waszyngtonie. chodzony, pol. taniec lud. w tempie powolnym, metrum ¾, tańczony parami korowodowo; poprzednik poloneza. Chodźko ALEKSANDER, 1804-91, orientalista, slawista, poeta; filareta; prof. języków i literatur słow. w Collége de France; prace z iranistyki i turkologii. Chodźko IGNACY, 1794-1861, pisarz; gawędy z przeszłości idealizujące tradycję szlachecką; Pamiętniki kwestarza. Chodźko JAN BOREJKO, 1777-1851, pisarz i działacz niepodległościowy; książka dla ludu Pan Jan ze Świsłoczy; komedio-opery. Chodźko JÓZEF, 1800-81, topograf i geodeta w ros. służbie wojsk.; 1847-65 kierował triangulacją Kaukazu; 1850 wejście na Ararat. Chodźko LEONARD, 1800-71, historyk, publicysta, działacz emigr. (Francja); wydawca dokumentów; jego dorobek stał się podstawą zbiorów Muzeum Nar. Pol. w Rapperswilu. Chodźko MICHAŁ, 1808-79, działacz nar. i pisarz; od 1832 na emigracji, współtwórca legionu Mickiewicza (Mickiewicz i legion polski...); patriot. poematy. Chodźko WITOLD, 1875-1954, lekarz higienista, psychiatra; dyr. Państw. Szkoły Higieny w Warszawie, prof. UMCS, czł. PAU; dał w Polsce międzywoj. podstawy medycyny społ. (jako min. zdrowia 1918-23). Chodżejli, m. w Uzb.SRR, w Karakałpackiej ASRR, nad Amu-darią; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; wyrób dywanów, stocznia remontowa. choina kanadyjska (Tsuga canadensis), pn.amer. drzewo iglaste z rodziny sosnowatych; ma delikatną, nieregularną, malowniczą koronę; sadzona w parkach. choinka, leśn. drzewko świerkowe lub jodłowe do przystrajania mieszkań w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku; w nowocz. gospodarce leśnej pozyskiwane gł. z plantacji; wykonywane też z tworzyw sztucznych. Choiński Jeske TEODOR →Jeske-Choiński Teodor. Choiseul [szuazöl] ETIENNE FRANCOIS DE, książę, 1719-85, fr. mąż stanu; 1758-70 min. spraw zagr.; 1761-70 min. wojny, zreorganizował armię i marynarkę wojenną. Choiseul [szuazöl], bryt. wyspa w archipelagu Wysp Salomona; 2,6 tys. km8, ok. 4 rys. mieszk. (1960). u Choisy-le-Roi [sz azi lö rua], m. w pn. Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad Sekwaną; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., fajansowy, szklarski, odlewnie aluminium. Choj, m. w Iranie (Azerbejdżan Zach.); 48 tys. miesrzk. (1966); wyrób dywanów. Chojecki EDMUND (pseud. Charles Edmond), 1822-99, pisarz i publicysta; krytyczny obraz Galicji w powieści Alkhadar; powieści i dramaty; publicystyka we fr. prasie. Chojeński JAN, 1486-1538, biskup krak , kanclerz w. kor. od 1537; przeciwnik ruchu egzekucyjnego; przedstawiciel humanizmu w Polsce, protektor pisarzy i uczonych. Chojna, m. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim; 4,8 tys. mieszk. (1968); got. kościoły, mury miejskie z basztami, bramy i ratusz (XV w.); prawa miejskie 1255. Chojnacka JADWIGA, ur. 1905, aktorka, reżyser; prof. PWSTFiT; występy od 1925 w Warszawie i Łodzi; wybitne role dram. (Celestyna wg F.Rojasa), role w filmie. Chojnice, m. pow. w woj. bydgoskim; 23,5 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż.,

drzewny, wytwórnia sprzętu sport.; węzeł kol.; got. kościół i fragmenty murów miejskich (XIV w.), późnobarok. kolegium jezuitów (XVIII w.). — Prawa miejskie przed 1326; 1454 klęska pospolitego ruszenia w bitwie z Krzyżakami; od XVI w. produkcja sukna. W 1939 hitlerowcy zamordowali w pobliskiej tzw. Dolinie Śmierci ponad 2 tys. mieszkańców Ch. i okolic; II 1945 w walkach wyzwoleńczych zginęło 3 tys. żołnierzy radzieckich. Chojnik, wzgórze na Pogórzu Karkonoskim (Sudety Zach.), koło Sobieszowa; 620 m; ruiny got. zamku książąt świdnicko-jaworskich (XIV, XVI w.). Chojnów, m. w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim; 11,1 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., papiern., skórz., spoż.; got. kościół (XIV-XV w.) i mury miejskie, zamek książąt legnickich (XV w.) — obecnie muzeum; prawa miejskie przed 1288. Chojny, dzielnica mieszkaniowa Łodzi. cholamid (bilamid), lek syntet. działający żółciopędnie i odkażająco na drogi żółciowe, znosi ich skurcze oraz hamuje napady kolki. cholangiografia, rentgenograficzna metoda badania stanu czynnościowego i anat. dróg żółciowych po zastosowaniu środka kontrastującego wprowadzonego dożylnie lub bezpośrednio do dróg żółciowych — zwykle podczas operacji. cholecystografia, rentgenograficzna metoda badania stanu czynnościowego i anat. pęcherzyka żółciowego po wprowadzeniu dożylnie lub doustnie środka kontrastującego. cholecystokinina, hormon przewodu pokarmowego, wydzielany przez błonę śluzową jelit; powoduje skurcze woreczka żółciowego i jego opróżnianie. cholegran, lek ziołowy stosowany w kamicy żółciowej, w stanach zapalnych dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego, w przewlekłych schorzeniach wątroby i in. choleinowe kwasy, rozpuszczalne połączenia kwasów żółciowych z kwasami tłuszczowymi oraz innymi nierozpuszczalnymi w wodzie substancjami. cholekalcyferol (witamina D3), związek chem. z grupy wit. D, o budowie i właściwościach b. zbliżonych do kalcyferolu; jej działanie jest silniejsze, jest też mniej toksyczna; otrzymywana przez naświetlenie 7-dehydrocholesterolu promieniami nadfioletowymi. cholemia, obecność żółci lub barwników żółciowych we krwi, gł. wskutek zamknięcia przewodu żółciowego przez kamień lub nowotwór. cholera, ostra epidemiczna choroba o dużej zakaźności, wywoływana przez przecinkowce ch.; biegunka i wymioty prowadzące do szybkiego odwodnienia i wyniszczenia chorego; zakażenie przez przewód pokarmowy; przebieg gwałtowny; przebycie daje odporność; leczenie ogólne (nawadnianie) i antybiotykami. cholera drobiu, zakaźna choroba ptactwa domowego i dzikiego należąca do grupy pastereloz, przeważnie śmiertelna; przebiega krótko i gwałtownie; objawy: m.in. granatowa barwa grzebienia, biegunka. choleryk, człowiek wybuchowy, o silnych i szybko powstających reakcjach uczuciowych; jeden z temperamentów. choleryna, złośliwa, gwałtowna postać ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego, wywołanego masowym zakażeniem pałeczkami z grupy Salmonella; wymioty i biegunka powodują znaczne odwodnienie i spadek ciśnienia krwi; leczenie ogólne (nawadnianie) i antybiotykami. cholesterol, związek org. z grupy steroli, syntetyzowany w ustroju człowieka i zwierząt; zaburzenia w gospodarce ch. prowadzą do powstawania kamieni żółciowych i sklerozy. Cholet [szole], m. w zach. Francji; 42 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszynowy, metalowy.

Cholewicka HELENA, 1848-83, tancerka chondriom, biol. zespół mitochondriów hed; pustynna; w dolinach i oazach uprabaletu warsz.; pierwsza w dziejach WTR jednej komórki. wa zbóż, tytoniu, palmy daktylowej; kochondroblasty (komórki chrząstkotwór- czownicza hodowla owiec karakułowych, prima ballerina assoluta. Cholewicki TADEUSZ JAN, ur. 1907, elek- cze), komórki wytwarzające tkankę kóz. trotechnik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; chrzęstną, czynne w okresie budowy i rechorągiew (sztandar), znak państwa, prace z elektrotechniki teoret. i matema- generacji chrząstki. ziemi, miasta, organizacji, oddziału wojsk., tyki stosowanej, gł. w zastosowaniu do chondrocyty (komórki chrzęstne), ko- złożony z płata materii o określonych analizy układów elektrycznych. mórki tkanki chrzestnej, leżące w jamkach barwach i godła osadzonych na drzewcu. cholina, organiczna zasada azotowa; wśród substancji międzykomórkowej; pochorągiew, wojsk, w średniowieczu podskładnik lecytyn i acetylocholiny; Zole ch. wstają z chondroblastów. jednostka organizacyjno-taktyczchondroityna, mukopolisacharyd wyo- stawowa stosowane w leczeniu niektórych schorzeń na (odpowiadająca obecnej kompanii), w drębniony z rogówki oka. wątroby i naczyń krwionośnych. XVI-XVIII w. — wszystkich typów kachondrotropina →somatotropina. cholinergiczny, fizjol. dotyczący przechondryty, meteoryty kam. (aerolity) walerii. kazywania impulsu nerwowego z neuronu chorągiewny haft, równoległe ułożenie na neuron lub na efektor za pośrednic- składające się gł. z bliwinu i piroksenów; nici jedwabnych lub metal., przytwiercechuje je obecność drobnych, kulistych twem acetylocholiny. dzonych od brzegu do brzegu ornamentu chologen (dehydrocholowy kwas), skupień krystal., tzw. chondr (nie spotyszeregiem grubszych nici, ułożonych w farm. otrzymywany przez utlenianie kwasu kanych w skałach ziemskich). przeciwnym kierunku, w jednakowych odcholowego środek żółciotwórczy i żółChonos [czo-], grupa górzystych przyciopędny. brzeżnych wysp chilijskich, na O. Spokoj- stępach i przytwierdzonych tzw. stębnówką do podłoża. cholowy kwas, jeden z gł. kwasów żół- nym, na pn. od płw. Taitao. chorąży, w dawnej Polsce i na Litwie Chonsu, mit. egip. bóg księżyca; syn ciowych. Choluteca [czoluteka], m. w pd. Hon- Amona i Mut, wyobrażany m.in. z głową urzędnik (ch. wielki i ch. nadworny) niodurasie, ośrodek adm. dep. Ch.; 31 tys. zwieńczoną tarczą księżyca lub jako dziec- sący chorągiew podczas uroczystości państw.; także ziemski tytuł honorowy. ko z warkoczem. mieszk. (1961). Chooz [szo:z], miejscowość w pn. FranChołmsk, m. w azjat. części Ros.FSRR chorąży, stopień w Wojsku Poi.: w (obw. sachaliński), port nad M. Japoń- cji, na granicy z Belgią; elektrownia ją- okresie między woj. i w lud. WP od 1963 skim; 39 tys. mieszk. (1967); przemysł drawa o mocy 266 MW, uruchomiona 1967. stopień pośredni między oficerem i podpapiern., rybny. Chopin (Szopen) FRYDERYK FRANCISZEK, oficerem; 1944-57 najniższy stopień oficerChołodna WIERA W., ?-1918, ros. aktor- 1810-49, najwybitniejszy kompozytor pol., ski. ka film.; gwiazda początkowego okresu słynny pianista; urodzony w Żelazowej chorda, anat. →struna grzbietowa. ros. kinematografii; bohaterka salono- Woli, zmarł w Paryżu; wysoce indywiduchordofony, instrumenty muz. strunoalny styl łączący nar. i lud. tradycje we; źródło dźwięku: napięta struna powych dramatów (Życie za życie). Chołoniewski ANTONI, 1872-1924, publi- muzyki pol. ze zdobyczami muzyki roman- budzona do drgań; ch. smyczkowe (np. cysta; obrońca praw poi. do Śląska i Po- tyzmu; kompozycje fortepianowe: 2 kon- skrzypce); ch. szarpane (np. harfa, gitamorza; autor apologetycznej syntezy poi. certy, 58 mazurków, 17 polonezów, 21 nok- ra, klawesyn); ch. uderzane (np. forteturnów, preludia, ballady, scherza, sonaty; pian, cymbały). historii Duch dziejów Polski. Chołoniewski STANISŁAW, 1791-1846, pi- pieśni. chordotonalny aparat (strunowy sarz rel. i filozof, ksiądz; głosił poglądy aparat), narząd czucia mięśniowego i konserwaty wno-religijne; fantast.-alegor. równowagi, niekiedy też słuchu, Konkursy im. Fryderyka Chopina powieść Sen w Podhorcach. chołopi, w IX-XVH w. ludność półwol-na na Rusi, zatrudniona na roli lub jako Nr kol. Rok Laureaci Kraj czeladź na dworach bojarów. chomątko, techn. →sercówka. chomąto, część uprzęży konia opasująca nasadę, jego szyi. I 1927 I Lew Oborin ZSRR Chomętowski MICHAŁ, ?-1794, oficer; uczestnik kampanii 1792; jeden z gł. orII Stanisław Szpinalski Polska ganizatorów insurekcji warsz. 1794, dziaIII Róża Etkin Polska łacz klubu jakobinów poi., poległ pod II 1932 I Alexandre Uninski Francja Chełmem. I I I mre Ungar Węgry Chomętowski STANISŁAW, 1673-1728, III Bolesław Kon Polska hetman polny kor. od 1726; stronnik Au- III 1937 I Jakow Zak ZSRR gusta II, marszałek konfederacji sandoII Roza Tamarkina ZSRR mierskiej. III Witold Małcużvński Polska Chomętowski WŁADYSŁAW, 1829-76, piI Halina Czerny-Stefańska Polska sarz i wydawca; wiersze i opowieści hist; IV 1949 I Bella Dawidowicz ZSRR prace hist. i historycznolit.; wydawca źróII Barbara Hesse-Bukowska Polska deł. III Waldemar Maciszewski Polska Chomiakow ALEKSIEJ S., 1804-60, ros. V 1955 I Adam Harasiewicz Polska myśliciel, publicysta i poeta; teoretyk, ideII Władimir Aszkenazy ZSRR olog i propagator wczesnego słowianofilI I I Fu C ung Chiny stwa; liryki filoz., romantyczne tragedie; VI 1960 I Maurizio Pollini Włochy artykuły o tematyce społ.-politycznej. II Irina Zaricka ZSRR Chomicz WITOLD, ur. 1910, malarz, graIII Tania Aszot-Harutunian Iran fik; prof. ASP w Krakowie; grafika artyst. VII 1965 I Martha Argerich Argentyna i użytkowa (plakaty, ilustracje, druki biII Arturo Moreira-Lima Brazylia bliofilskie). III Marta Sosińska Polska chomik (Cricetus cricetus), gryzoń o VIII 1970 I Garrick Ohlsson USA zwykle pstrym futerku; dł. do 30 cm i ogona II Mitsuko Uchida Japonia do 6 cm; ryje nory, gromadzi zapasy III Piotr Paleczny Polska ziarna na zimę, którą przesypia; stepy i pola znacznej części Europy i zach. Chopior, rz. w ZSRR, 1. dopływ Donu; dł. 1008 występujący u wielu owadów w różnych Syberii; szkodnik. 2 miejscach ciała. chomik syryjski (Mesocricetus auratus), km, dorzecze 61 tys. km ; żeglowna od m. Nowochoreg, jeden z organizatorów widowisk gryzoń hodowany powszechnie jako zwie- chopiorsk. dram. w Grecji staroż., zobowiązany m.in. rzę laboratoryjne; roślinożerny; pochodzi chorał, lit. utwór poet. o poważnym, podnio- do finansowania prób i występów. z Bliskiego Wschodu. nastroju. chorej →trochej. Chomiński FRANCISZEK KSAWERY, ?-1809, słym choreografia: 1) sztuka komponowania chorał, muz. śpiew kościelny. wojewoda mścisławski, pisarz; zwolennik tańców i baletów; 2) zapisywanie ruchów chorał gregoriański, jednogłosowe Konstytucji 3 maja, rzecznik polityki śpiewy liturgiczne kościoła rzymskokat., tanecznych za pomocą specjalnych znaA.J. Czartoryskiego. ków (obecnie kinetografia), także opis sko-dyfikowane przez pap. Grzegorza I. Chomiński JÓZEF MICHAŁ, ur. 1906, mu- chorał protestancki, śpiewy kościoła tańców i ich wykonania. zykolog; prof. Uniw. Warsz.; prace z ewang. wprowadzone przez M. Lutra, choreologia, nauka o tańcu; bada hiteorii i historii muzyki; Muzyka Polski jedno- lub wielogłosowe homofoniczne do storię, teorię i technikę tańca oraz meLudowej. tody jego nauczania. w językach narodowych. Chomutov, m. w Czechosłowacji (Czes- tekstów choreuta, członek chóru w staroż. teaChorasan, prowincja w pn.-wsch. Iraka Rep. Socjalist.), u podnóża Rudaw; nie; 314,3 tys. km2, 2,5 mln mieszk. (1966), trze greckim. 39 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla gł. Kurdowie, Persowie; ośr. adm. MeszChorezm, kraina hist. w Azji środk. brun.; przemysł chem., spoż., wielka elek(obecnie w Uzb.SRR i Turkm.SRR); od trownia cieplna. ok. V w. p.n.e. wysoka cywilizacja; w Chon Buri, m. w Syjamie, nad zat. Bangkok, ośrodek adm. prow. Ch.B.; 32 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż. (cukrowniczy) .

182 Chorezmijska Ludowa Republika Radziecka VII w. podbój arab.; od poł. XVI w. pod władzą chanatu chiwańskiego; 1920-24 Chorezmijska Lud. Republika Radziecka. Chorezmijska Ludowa Republika Radziecka, republika utworzona 1920 na terytorium chanatu chiwańskiego; od 1924 w składzie Uzb.SRR. chorion, anat. →kosmówka. choro, narodowy taniec bułgarski. choroba, dynamiczna reakcja ustroju na działanie czynnika chorobotwórczego, prowadząca do zaburzeń naturalnego współdziałania narządów i tkanek, a w następstwie — do zaburzeń czynnościowych i zmian organicznych w narządach i całym ustroju; klasyfikacja wg czynnika wywołującego (ch. zakaźne, urazowe i in.), zaatakowanych układów (ch. nerwowe, płuc i in.), wieku (ch. dziecięce) itp. chorobowość, liczba chorych na określoną chorobę, którzy zachorowali w roku sprawozdawczym i w latach ubiegłych, przypadająca na 1 tys., 10 tys. lub na 100 tys. ludności. Chorog, m. w Tadż.SRR, w Pamirze, ośr. adm. Gornobadachszańskiego OA; 12 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. budowlanych. chorologia, dział zoogeografii; bada rozmieszczenie faun na poszczególnych obszarach kuli ziemskiej, wyodrębnia na tej podstawie regiony zoogeograficzne. Choromański LEON, 1873-1953, pisarz; poematy prozą (Zuzanna), utwory estradowe Firleje Momusowe, poezja, krytyka lit., przekłady (O. Wilde, Ch. Baudelaire). Choromański MICHAŁ, ur. 1904, pisarz; 1938-57 w Kanadzie; powieści psychol.fantast. i groteskowe (Zazdrość i medycyna, W rzecz wstąpić, Kotły Beethowenowskie), opowiadania, dramaty. Choroszcz, m. w pow. i woj. białostockim; 4,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1507. Choroszewski WINCENTY IGNACY JERZY, 1845-1901, górnik, naczelnik Rządowych Zakładów Górn. w Królestwie Pol.; m.in. uruchomił zakład wielkopiecowy w Mostkach k. Iłży. Choróbski JERZY, ur. 1902, lekarz neurochirurg; prof. Akad. Med. w Warszawie; pionier neurochirurgii w Polsce. Chors, mit. słow. bóstwo (być może solarne) czczone na Rusi Kijowskiej przed jej chrystianizacją. Chorsabad →Dur-Szarrukin. Chorwacja (Hrvatska), republika związkowa w zach. Jugosławii, nad M. Adriatyckim (Dalmacja, Istria), w G. Dynarskich i na Niz. Węgierskiej; 56,5 tys. km2, 4,4 mln mieszk. (1968), gł. Chorwaci; stoi. Zagrzeb; j.u. chorwackoserbski (serbskochorwacki); kraj przem.-roln.; uprawa zbóż, winorośli, drzew owocowych; turystyka. — W X-XI w. niezależne królestwo, od XII w. pod rządami dyn. węgierskiej (początkowo unia personalna), następnie — Habsburgów (z przerwą 1809-14); od 1918 w składzie państwa SHS (od 1929 — Jugosławii); w czasie II wojny świat, część okupowana (od 1941) przez wojska niem., wł., węg., z części — tzw. Niezależne Państwo Chorwatów; od 1945 w składzie Socjałist. Federacyjnej Republiki Jugosławii. Chorzele, m. w pow. przasnyskim, woj. warsz,, nad rz. Orzyc; 2,6 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1542 (do 1869) i 1919. Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych, w Chorzowie, zbudowana 1871, wytwarza m.in. silnikowe wagony tramwajowe i koi., stal. konstrukcje mostowe i przemysłowe. Chorzów (do 1934 Królewska Huta), m., pow. miejski w woj. katowickim; 151,3 tys. mieszk, (1970); wielki ośr. przem. GOP: 3 kopalnie węgla kam., 2 huty żel., wytwórnia konstrukcji stal. i taboru szynowego, zakłady azotowe; Woj. Park Kultury i Wypoczynku, planetarium, muzeum;

późnogot. kościół drewn. (XVII w.). — Prawa miejskie 1868; ośr. ruchu robotn, i nar. (m.in. strajki górników 1871); udział w powstaniach śląskich 1919-21; 1922 powrócił do Polski; 1939 udział w obronie miasta byłych powstańców śląskich i harcerzy, w odwet — masowe egzekucje; 1944 dwa podobozy Oświęcimia. Chosroes I, ?-579, szach pers. od 531, z dyn. Sasanidów; walczył z Bizancjum; rozszerzył i zreformował państwo; stłumił ruch rel.-społ. Mazdaka; bohater legend i pieśni. Choszczno, m. pow. w woj. szczecińskim; 9,1 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., włók.; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie 1284; ośr. rzem.-handl. na szlaku z Wielkopolski do Szczecina. W czasie II wojny świat, hitlerowski obóz jeniecki; miasto zniszczone w 80%, po wojnie odbudowane. Chotan, m. w Chinach (Sinciang-Ujgur); 50 tys. mieszk. (1958); przemysł jedwabn., wyrób dywanów. Chotan-daria, rz. w Chinach, w Kotlinie Kaszgarskiej; dł. (od źródeł Karakasz) ok. 1100 km; ginie w pustyni Takla Ma-kan (okresowo dopływa do Tarymu). Chotel Czerwony, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; w okolicy skały gipsowe ze zjawiskami krasowymi; późnogot. kościół (XV w.). Chotomski FERDYNAND, 1797-1880, pisarz i lekarz; uczestnik wojen napoleońskich, powstania 1830-31 i wyprawy Garibaldiego; broszury polit., satyr, trawestacja Eneidy. Choynowski PIOTR, 1885-1935, pisarz; kontynuator tradycji sienkiewiczowskiej; powieści (Kuźnia, W młodych oczach), nowele, stylizowane gawędy historyczne. chowacze (Ceutorrhynchus), drobne chrząszcze z rodziny ryjkowców; ok. 100 gat.; larwy wielu są szkodnikami upraw, np. roślin krzyżowych, cebuli, maku. „Chowanna", pismo ogólnonauk. o charakterze pedag., zał. 1929 w Katowicach; 1934-39 miesięcznik poświęcony współcz. prądom w wychowaniu i nauczaniu; wznowiony 1957 jako kwartalnik. chow-chow [czau czau], chiń. rasa psów x grupy szpiców; wys. w kłębie do 50 cm; sierść długa, gęsta, czarna, ruda, płowa, rzadziej biała; język i śluzówka jamy ustnej pigmentowana. chód sportowy, konkurencja lekkoatletyczna: stopa nogi wykrocznej zawodnika musi dotknąć ziemi zanim oderwie się od niej stopa nogi zakrocznej; na igrzyskach olimpijskich — 20 i 50 km. chór, w staroż. Grecji wykonawcy recytacji, pieśni i tańców zbiorowych w czasie uroczystości ku czci Dionizosa, następnie w przedstawieniach teatr.; stały element tragedii antycznej. chór, drch. →prezbiterium. chór, muz.: 1) zespół śpiewaków wykonujący utwór a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów; ch. męski, żeński, chłopięcy i mieszany — 1-4 głosowy; 2) grupa instrumentów tej samej rodziny (np. puzonów). chów zwierząt, utrzymywanie zwierząt zapewniające im wzrost, rozwój, rozród i wydajność w celu wyzyskania ich cech użytkowych. chrabąszcze (Melolontha), dość duże, brun. chrząszcze; larwy (pędraki) podgryzają korzenie roślin, dorosłe żywią się liśćmi drzew; szkodniki; w Polsce pospolity np. ch. majowy (M. melolontha). Chrapowicki JÓZEF, 1731-1801, kasztelan mścisławski; współzałożyciel Kompanii Manufaktur Wełn. 1766; na Sejmie Czteroletnim autor projektów reformy sejmików. chrapy, anat. część wargi górnej u niektórych ssaków (np. konia, łosia), okalająca nozdrza zewn., podbudowana zrębem cnrzęstno-mięśniowym. Chrapy, roln. lud. nazwa gleb występujących gł. na Roztoczu, podobnych do rę-

dzin, lecz powstałych ze skał nie zawierających wapnia; mało urodzajne. chrapy, żegl. urządzenie do odprowadzania spalin z silników zanurzonego okrętu podwodnego i pobierania powietrza; wystają ponad pow. wody, mogą być chowane. Chreptowicz ADAM, 1768-1844, działacz oświat., filantrop; w czasie insurekcji 1794 adiutant gen. S. Mokrónowskiego; po 1795 wizytator szkół litew.; prezes Tow. Dobroczynności. Chreptowicz JOACHIM, 1729-1812, podkanclerzy od 1773 i kanclerz w. litew. od 1793; współtwórca Komisji Edukacji Nar.; w czasie Sejmu Czteroletniego min. spraw zagr.; przedstawiciel fizjokratyzmu w Polsce. Chreptowicz KAROL, ?-1794, uczestnik konfederacji barskiej; stronnik K. Radziwiłła; 1767 ogłosił manifest przeciw gwałtom N. Repnina. chrestomatia, wypisy, wybór wyjątków z dzieł różnych autorów przeznaczony dla celów nauczania. u Chrétien De Troyes [kretję, dö tr a], ok. 1150-ok. 1190, fr. poeta truwer; przekłady Owidiusza, romanse rycerskie nawiązujące do epiki celt. (Lancelot, Parsifal). Christchurch [krajstczə:rcz], in. w Nowej Zelandii, na W. Południowej; 165 tys. mieszk., zespół miejski 256 tys. (1968); duży ośr. przem. i handl.; uniw.; portem Ch. jest Lyttelton. Christensen [krisdənsən] JENS CHRISTIAN, 1856-1930, przywódca duń. radykalnej lewicy chłopskiej; 1901-22 min. różnych resortów; 1905-09 premier. Christiania, do 1924 nazwa Oslo. Christian-Jaque [kristjã żak] (właśc. Ch. Maudet), ur. 1904, fr. scenarzysta i reżyser film.; adaptacje dzieł lit. (Pustelnia parmeńska), filmy o przygodach lud. bohatera fr. (Fanfan Tulipan). Christianowicz SIERGIEJ A., ur. 1908, mechanik radz.; czł. AN ZSRR; prace z dziedziny dynamiki cieczy, teorii filtracji, aerodynamiki i teorii plastyczności. „Christian Science Monitor, The" [də krystjən sajəns monytər], dziennik amer. wydawany od 1908; specjalizuje się w szczegółowych wiadomościach zagranicznych. Christiansen [kri-j SIGURD, 1891-1947, pisarz norw.; powieści poruszające problemy moralne na realist. tle środowiska małego miasteczka (Dwaj żywi i umarły); dramaty. Christie [krysty] AGATHA, ur. 1891, pisarka ang.; powieści i sztuki kryminalne, których gł. bohaterem jest najczęściej detektyw Hercule Poirot. Christie [krysty] JULIE, ur. 1941, ang. aktorka film.; role psychol., gł. postaci współcz. kobiet (Billy kłamca, Darling). Christophe [kristof] HENRI, 1767-1820, prezydent Haiti 1807-11, później król (Henryk I); wyzwolony Murzyn; nie zdołał opanować całego kraju; popełnił samobójstwo. Christow BORIS, ur. 1914, bułg. śpiewak (bas); wszechstronny repertuar; sukcesy gł. w operach ros. i włoskich. Christow DOBRI, 1875-1941, bułg. kompozytor, pedagog i dyrygent; twórca pierwszych bułg. kompozycji orkiestrowych; dwie Suity bałkańskie, uwertury. Christus [krystəs] PETRUS , ok. 141072 lub 1473, malarz niderl.; obrazy rel. (Św. Eligiusz Złotnik), portrety; wpływ J. van Eycka i R. van der Weydena. ChRL →Chiny. Chrobak LUDWIK, ur. 1896, krystalograf; prof. uniw. we Lwowie, Wrocławiu i Warszawie; zajmuje się gł. rentgenografią. Chroboczek EMIL, ur. 1902, agrobiolog; prof. uprawy i hodowli warzyw w SGGW, dyr. Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach, czł. PAN; podręcznik Ogólna uprawa roślin warzywnych. chrobotek (Cladonia), pałeczkowaty lub krzaczasty porost, gł. naziemny; najpo-

chronologia historyczna 183 spolitszy jest ch. reniferowy, tworzący szare darnie (m.in. w naszych lasach sosnowych); niektóre gat. są w okolicach podbiegunowych paszą reniferów. „Chrobry", pol. motorowiec pasażerski zbudowany 1939; 11 442 BRT, zabierał 1098 pasażerów; podczas II wojny świat, pełnił służbę jako transportowiec, zatopiony przez niem. bombowce 1940 pod Bodoe (Norwegia). chrom Cr, pierwiastek chem, o liczbie atom. 24, z podgrupy chromowców; srebrzystoniebieski, twardy, trudno topliwy metal; wartościowość +2 do +6; aktywny chemicznie, ale łatwo ulega pasywacji; używany do uszlachetniania stali oraz do chromowania; związki ch. są barwne. chromal, stop żelaza, chromu i aluminium odporny na działanie siarki i jej związków oraz wysokiej temp.; stosowany do wyrobu elementów grzejnych elektr. pieców. chromanie przestankowe, chodzenie z przystawaniem wskutek bólu nóg; następstwo niedokrwienia mięśni kończyn dolnych w wyniku zwężenia tętnic, np. w miażdżycy. chromatofory, zool. komórki zawierające barwniki, od których zależy ubarwienie i rysunek powłok skórnych. chromatografia, metoda rozdzielania mieszanin płynów, w której wykorzystuje się m.in. różną zdolność adsorbowania się, osadzania się, różną prędkość migracji składników mieszaniny podczas przepływu przez ośrodek porowaty. chromatografia bibułowa, metoda analizy chromatograficznej wykorzystująca różnice w prędkości migracji składników mieszaniny na pasku bibuły, które powodują jej rozdział na oddzielne plamy. chromatografia cienkowarstwowa, chromatografia, w której adsorbentem jest cienka warstwa np. tlenku glinu. chromatografia gazowa, szybka i łatwa metoda rozdziału i ilościowego oznaczania mieszanin gazów lub par cieczy przez przepuszczenie ich w strumieniu gazu nośnego (np. azotu) przez kolumnę wypełnioną adsorbentem lub nośnikiem z osadzoną na jego powierzchni odpowiednio dobraną nielotną cieczą; rozdział składników następuje na skutek różnic w ich szybkościach migracji. chromatografia kolumnowa, metoda rozdzielania mieszaniny substancji (np. roztworu) przez przepuszczenie jej przez rurę (kolumnę) wypełnioną adsorbentem, np. węglem aktywnym, tlenkiem glinu; rozdział następuje na skutek różnic w szybkości migracji składników. chromatopolarografia, metoda analizy chem.; połączenie chromatografii i polarografii. chromatyczne znaki, znaki notacji muz.: krzyżyk, bemol, kasownik. chromatyczny, mający jakąś barwę; barwny. chromatyda, każda z połówek podzielonego podłużnie chromosomu; po rozejściu się ch. pod koniec podziału jądra komórkowego stają się one nowymi chromosomami. chromatyka, muz. zasada podwyższania i obniżania skali diatonicznej za pomocą znaków chromatycznych; przeciwieństwo diatoniki. chromatyna, podstawowy składnik chromosomów zbudowany gł. z DNA i białek zasadowych (histony, protaminy), decydujący o roli chromosomów w dziedziczeniu. chromel, stop niklu i chromu (czasem z dodatkiem żel.) stosowany jako materiał oporowy i do wyrobu termoelektr. ogniw. chromianometria, jedna z metod oksydymetrii polegająca na miareczkowaniu roztworu reduktora mianowanym roztworem utleniacza — dwuchromianu potasu K2Cr2O7. chromianowanie, wytwarzanie ochron-

nej powłoki tlenków i chromianów (warstewki pasywnej) na pow. metali (gł. cynku i kadmu) przez zanurzenie przedmiotów w roztworze kwasu chromowego i chromianów. chromiany, sole kwasu chromowego H2CrO4, żółte kryształy; silne utleniacze; ch. ołowiawy PbCrO4 (tzw. żółcień chromowa) i ch. baru BaCrO4 stosowane w produkcji farb. chrominy, związki chromu na 4-3 stopniu utlenienia powstające np. przez rozpuszczenie wodorotlenku chromu w roztworach mocnych zasad. chromit, minerał z grupy spineli, tlenek żelaza i chromu; czarny, o połysku metalicznym; występuje gł. w zasadowych skałach magmowych (np. w perydotytach); jedyna ruda chromu o znaczeniu przem.; stosowany też do wyrobu stali chromowej i materiałów ogniotrwałych. chromitowe wyroby ogniotrwałe, wyroby cerarn. o ogniotrwałości ok. 2100°, których gł. składnikiem jest chromit; stosowane do budowy pieców martenowskich. chromoaluminiowanie (chromoglinowa-nie), obróbka cieplnochem. polegająca na nasycaniu jednocześnie chromem i glinem powierzchniowej warstwy przedmiotów stal. lub żeliwnych (w temp. ok. 1100°C) w celu zwiększenia jej żaroodporności. chromofory, chem. w teorii barwników określone ugrupowania atomów, np. —NO, -N= N-, -CH= CH -, k tórych obecność w cząsteczce związku org. określa jego barwę. chromofototypia, dawne określenie wielobarwnego światłodruku, jednej z technik druku płaskiego. chromogen, chem. w teorii barwników związek chem. (lub jego fragment) zawierający w cząsteczce jeden lub więcej chromoforów. chromoglinowanie →chromoaluminiowanie. chromolitografia, technika wielobarwnego druku litograf.; obecnie całkowicie wyparta przez fotolitografię. chromomery, silnie barwiące się zgrubienia chromosomów (w profazie lub interfazie) w miejscach zwiększonej kondensacji DNA. chromonakrzemowanie, obróbka cieplno-chemiczna polegająca na wprowadzeniu chromu i krzemu do warstwy powierzchniowej przedmiotu stal. (w temp. 950-1050°C), w celu zwiększenia jej odporności na korozję. chromonemy, włókniste składniki chromosomu, których budowa wyznacza jego podłużną organizację; liczba ch. w chromosomie nie jest ustalona. chromonikielina (chromonikiel), stop niklu z chromem, często z dodatkiem żelaza, stosowany do wyrobu oporników oraz elementów grzejnych pieców elektr. pracujących do temp. 1000°C. chromoplasty, ciałka komórek roślinnych zawierające barwniki pomarańczowe (ka-rotenoidy) i żółte (ksantofile); nadają zabarwienie np. kwiatom, owocom. chromoproteidy, białka posiadające barwne grupy prostetyczne, np. hemoglobina. chromosfera, warstwa atmosfery Słońca o grubości ok. 15 000 km położona ponad fotosferą, a poniżej korony, widoczna pod czas całkowitych zaćmień Słońca jako czerwona otoczka tarczy słonecznej. chromosomowa teoria dziedziczności, teoria, wg której czynniki dziedziczne — geny są jednostkami materialnymi i znajdują się w chromosomach, stałych składnikach jądra komórkowego. chromosomy, samoodtwarzające się, stałe składniki jądra komórkowego roślin i zwierząt (widoczne podczas jego po działu), będące nosicielami czynników dziedzicznych — genów; zbudowane gł. z DNA, białek zasadowych i RNA; ich licz ba, kształty i wielkość są charakterystycz ne dla danego gatunku.

chromotaksja, rodzaj taksji, ruch lokomocyjny wywołany kierunkowym bodźcem barwnym, np. u owadów. chromotypia, dawna nazwa wypukłego druku wielobarwnego. chromowa mieszanina (chromianka), roztwór 15 g dwuchromianu potasu K2Cr2O7 w 500 ml kwasu siarkowego; silny utleniacz; używana do mycia szklanych naczyń chemicznych. chromowanie, elektrolityczne pokrywanie przedmiotów metal, warstwą chromu w celach dekoracyjnych, antykorozyjnych i technicznych. chromowa zieleń, pigment nieorg.; tlenek chromowy Cr2O3. chromowa żółcień →ołowiawy chromian. chromowce, pierwiastki chem. stanowiące podgrupę w VI grupie układu okresowego: chrom Cr, molibden Mo, wolfram W; wartościowość od +2 do +6; twarde metale o wysokiej temperaturze topnienia; stosowane gł. do uszlachetniania stali; ich związki są katalizatorami np. uwodornienia. chromowe kwasy, związki powstałe przez połączenie 1 lub więcej cząsteczek trójtlenku chromu CrO3 z 1 cząsteczką wody, np. kwas chromowy H2CrO4 i dwuchromowy H2Cr2O7; trwałe tylko w roztworach; utleniacze; sole: chromiany i dwuchromiany. chromowy tlenek Cr2O3, zielony proszek; ma własności amfoteryczne; stosowany gł. jako pigment (zieleń chromowa), w. produkcji polew ceram. i jako katalizator np. w otrzymywaniu butadienu. chromu trójtlenek CrO3, czerwone, higroskopijne kryształy; bezwodnik kwasów chromowych; silny utleniacz (chrom z +6 stopnia utlenienia przechodzi na +3). Chromy BRONISŁAW, ur. 1925, rzeźbiarz; ekspresyjne rzeźby w metalu, drewnie, kamieniu, często o tematyce związanej z II wojną świat.; Warszawski powstaniec, Ściana śmierci. Chromy EDWARD, ur. 1922, pilot, pułkownik; od 1943 w lud. WP, m.in. w 1 pułku lotnictwa myśliwskiego ,,Warszawa". chronaksja, fizjol. miara pobudliwości tkanek: najkrótszy czas działania prądu elektr. o natężeniu dwukrotnie większym od wartości progowej (najmniejszej), wystarczający do wywołania reakcji tkanki, np. skurczu mięśnia. Chronegk .[kro:nek] LUDWIG, 1837-91, niem. aktor i reżyser; role gł. w komediach Szekspira; reżyser zespołu Meiningeńczyków. chroniczny, med. →przewlekły. chronofotografia, fot. rejestracja ruchu za pomocą zdjęć kolejnych jego faz w równomiernych odstępach czasu. chronograf, przyrząd rejestrujący w sposób ciągły przebieg zjawisk lub procesów w funkcji czasu (np.. prędkość jazdy, czas reakcji organizmów na bodźce zewn.). chronogram (chronostych), wyraz albo zwrot, w którym pewne litery odpowiadają liczbom rzym. oznaczającym datę zdarzenia. chronokinematograf, kamera film. sprzężona z chronografem, który rejestruje momenty zdjęć; do obserwacji całkowitych zaćmień Słońca służy ch. konstrukcji T. Banachiewicza. chronologia: 1) nauka o mierzeniu czasu; 2) kolejność następowania po sobie wydarzeń, zjawisk; 3) oznaczanie wydarzenia, zjawiska wg przyjętego podziału czasu. chronologia, archeol.: w z g 1 ę d n a, wiek zjawiska oznaczany w stosunku do wieku innego zjawiska, tzn. wg kolejności następowania po sobie zjawisk, bez dat absolutnych; b e z w z g l ę d n a , wiek zjawiska oznaczany w datach absolutnych. chronologia historyczna, nauka pomocnicza historii badająca podziały czasu w ich rozwoju hist. oraz pozwalająca określać wg obecnej rachuby czasu daty, oznaczone w sposób odmienny.

184 chronologiczne tablice chronologiczne tablice: 1) pomoce naukowe do rozwiązywania i sprawdzania dat, tablice typu kalendarzowego lub wykazy różnych elementów chronologicznych; 2) wykazy dat historycznych. chronologizacja, określanie chronologii zdarzeń i zjawisk, wyznaczanie stosunków chronologicznych między nimi. chronometr, zegar przenośny o wysokiej dokładności pomiaru, używany w astronomii, geodezji, nawigacji itp. chronometraż, badanie czasu przebiegu określonej pracy za pomocą obserwacji i pomiarów. chronometria, nauka o pomiarach czasu (metrologia czasu), ze względu na niektóre metody badań blisko związana z astronomią. chronopotencjometria, metoda oznaczania stężenia jonu ulegającego reakcji elek-trochem.; polega na rejestrowaniu zmian potencjału między elektrodami w zależności od czasu przepływu prądu o stałym natężeniu. Chronos, mit. gr. uosobienie czasu, który wszystko widzi, ujawnia i wyrównuje, budowniczy wszystkiego, bóstwo greckie. chronoskop, rodzaj czasomierza, przyrząd wyposażony w urządzenie elektr. do uruchamiania i zatrzymywania, sterowany pośrednio przez zjawisko, którego czas trwania ma być mierzony. chronostych →chronogram. chropowatość, w mechanice płynów jedna z cech powierzchni opływanych przez płyn lub wytyczających trasę jego przepływu. chropowatość powierzchni, techn. występowanie na powierzchni przedmiotu nieregularnych wzniesień i wgłębień w b. małych odstępach; rodzaj nierówności powierzchni; miara ch.p.: średnia wysokość nierówności. Chrostowska-Piotrowicz HALINA, ur. 1929, córka S. Ostoi-Chrostowskiego, graficzka; docent ASP w Warszawie; twórczość (gł. akwaforty) o charakterze metaforycznym. Chrostowski-Ostoja STANISŁAW, 18971947, grafik; czł. Rytu; prof. ASP w Warszawie; dekoracyjne, stylizowane drzeworyty (ilustracje — Na tropach Smętka M. Wańkowicza), grafika użytkowa (ekslibrisy, programy). Chrościński WOJCIECH STANISŁAW, ok. 1665-po 1722, poeta; poezje rei. i panegiryki; przekład Farsalii Lukana. Chróścikowski SAMUEL, 1730-99, filozof i fizyk; prof. w Collegium Nobilium; autor pierwszego podręcznika fizyki w języku polskim. Chrucki JAN, 1810-85, malarz; pejzaże, portrety, obrazy religijne. Chrudim, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 17 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. Chrunow JEWGIENIJ W., ur. 1933, kosmonauta radz.; uczestnik zespołowego lotu Sojuza 5 i Sojuza 4; 16 I 1969 przesiadł się w kosmosie wraz z A. Jelisiejewem ze statku kosmicznego Sojuz 5 do Sojuza 4. chrust, leśn. sortyment drewna; drzewka, gałęzie i wierzchołki drzew, przeznaczone do wyrobu faszyny, mioteł lub na opał. chrust (faworki), trad. pol. karnawałowe ciasto kruche, smażone w dużej ilości tłuszczu, posypywane cukrem pudrem. Chruszczewski JÓZEF, 1837-1914, wielko-pol. pisarz i działacz lud.; działalność patriot. i oświat; popularyzacja historii i historii literatury polskiej. Chruszczow NIKITA S., 1894-1971, radz. działacz ruchu robota.; 1939-64 czł. Biura Polit. KC; 1938-49 I sekr. KC KP Ukrainy; 1953-64 I sekr. KC KPZR; 1958-64 premier ZSRR; międzynar. nagr. Leninowska. Chruściel ANTONI (pseud. Monter, Nurt), 1895-1960, działacz ruchu oporu, generał; podczas II wojny świat, komendant Warsz.

Okręgu ZWZ i AK; dowódca powstania warsz.; następnie na emigracji. chruściele (Ralliformes), rząd kosmopolitycznych ptaków wodno-błotnych; 132 gat.; latają słabo lub wcale; w Polsce m.in.: łyska, derkacz, kurka wodna. chruściki (Trichoptera), rząd owadów; ok. 3 tys. gat., w Polsce ok. 250; mają 2 pary skrzydeł z włoskami lub łuskami; narządy gębowe ssące lub liżące; przechodzą przeobrażenie zupełne; larwy żyją w wodach słodkich (często w domkach). chruścina →poziomkowe drzewo. Chruślin, w. w pow. łowickim, woj. łódz-kim; późnogot.-renes. kościół (XVI w.). chryja, w starożytności zbiór dowcipnych powiedzeń sławnych ludzi, później rodzaj szkolnego ćwiczenia retorycznego; dziś potocznie awantura, skandal. Chrysler [krajzlər] WALTER PERCY, 18751940, amer. przemysłowiec, producent samochodów; 1923 utworzył Chryslerr Corp. Chrysler Corporation [krajzlə ko:rpəręjszn], zakłady budowy samochodów w USA, zał. 1923; obecnie jeden z największych koncernów samochodowych świata. Chrystian, ok. 1180-ok. 1244(45?), pierwszy biskup misyjny Prus od 1216; zorganizował 2 wyprawy krzyżowe do Prus; 123339 w niewoli prus.; po powrocie z niej popadł w konflikt z Krzyżakami. Chrystian I, 1426-81, król Danii od 1448, Norwegii od 1450, Szwecji 1457-64; założyciel dyn. Oldenburgów; jako ks. Szlezwiku i Holsztynu połączył je unią personalną z Danią. Chrystian II, 1481-1559, król Danii i Norwegii 1513-23, Szwecji 1520-23, wnuk Chrystiana I; zdetronizowany, 1531 usiłował objąć władzę w Norwegii. Chrystian III, 1503-59, król Danii i Norwegii od 1534, z dyn. Oldenburgów; 1536 wprowadził luteranizm i ogłosił się głową kościoła w Danii; 1537 zniósł odrębność Norwegii. Chrystian IV, 1577-1648, król Danii i Norwegii od 1588 (rządy osobiste od 1596), syn Fryderyka II; reformy gosp.; udział Danii w wojnie 30-letniej po stronie protestantów i przegrana wojna ze Szwecją (1643-45) kresem hegemonii duń. nad Bałtykiem. Chrystian VIII, 1786-1848, król Norwegii od maja do października 1814, bratanek Fryderyka VI; usunięty wobec przyznania tego kraju Szwecji; król Danii od 1839. Chrystian IX, 1818-1906, król Danii od 1863, założyciel dyn. Sonderburg-Gliicksburg; 1864, po wojnie z Prusami i Austrią, utracił Szlezwik, Holsztyn i Lauenburg. Chrystian X, 1870-1947, król Danii od 1912, z dyn. Sonderburg-Glücksburg; 194045 okupacja Danii przez wojska hitlerowskie; 1944 oderwanie się Islandii. chrystianizacja, szerzenie, wprowadzanie chrześcijaństwa; współcześnie również programowo prowadzone przez czynniki kośc. ożywianie, umacnianie zasad wiary chrześc, w społeczeństwie (rechrystianizacja), mające przeciwdziałać postępom laicyzacji. chrystianizm, inna, zwł. dawniejsza nazwa chrześcijaństwa, doktryny chrześcijańskiej. Chrystus, początkowo pomazaniec; następnie tytuł nadawany Jezusowi przez pierwszych chrześcijan, który z czasem stał się jego drugim imieniem. Chrystus Frasobliwy, szt. plast, przedstawienie Chrystusa siedzącego, z głową pochyloną i opartą na dłoni; temat powszechny od końca XV w., popularny w poi. rzeźbie ludowej. chryzantema ogrodowa (złocień ogrodowy. Chrysanthemum indicum), ozdobny podkrzew (wys. do 2,5 m) z rodziny złożonych, pochodzący z Chin i Japonii, uprawiany na kwietnikach i na kwiat cięty (ok. 5 tys. odmian, zw. chryzantemami); kwiatostany dekoracyjne, często wielobarwne. Chryzejda, wg Iliady córka Chryzesa, kapłana Apollina; branka Agamemnona;

za niezwrócenie jej Chryzesowi Apollo dotknął Greków zarazą. chryzoberyl, minerał, glinian berylu; zielony lub żółty, o szklistym połysku; występuje w pegmatytach; częsty w niektórych piaskach i żwirach; niektóre odmiany (np. aleksandryt) stanowią cenne kamienie szlachetne. chryzografia, technika pisania i malowania płynnym złotem, stosowana w starożytności i wczesnym średniowieczu do wykonywania ozdobnych rękopisów. chryzoidyny, zasadowe barwniki monoazowe, stosowane gł. do barwienia skór, papieru, drewna. chryzokola, minerał, uwodniony krzemian miedzi; niebieski, niebieskozielony lub granatowy; produkt przeobrażenia innych minerałów miedzi; używany jako ruda miedzi, także jako kamień ozdobny. chryzolit, minerał z grupy oliwinów; zielonawożółty, żółty lub oliwkowozielony; przezroczysty; ceniony kamień szlachetny. chryzopraz, minerał, jasnozielona odmiana chalcedonu; kamień półszlachetny. chryzotyl, minerał, odmiana serpentynu; występuje w postaci równoległych, włóknistych skupień, znanych pod nazwą azbestu: używany do wyrobu materiałów o-gniotrwałych i izolacyjnych. Chryzyp, ok. 280-ok. 205 p.n.e., filozof gr., jeden z gł. przedstawicieli stoicyzmu; twórca systemu logiki stoickiej. Chrzanowska ANNA DOROTA, XVII w., żona Jana Samuela; wsławiła się odwagą w obronie Trembowli przed Turkami (1675). Chrzanowski BERNARD, 1861-1944, publicysta, prawnik, działacz niepodległościowy w Poznańskiem; propagator poi. Wybrzeża (Na kaszubskim brzegu). Chrzanowski IGNACY, 1866-1940, historyk literatury; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace o literaturze staropol. i romant. (o Fredrze); Historia literatury niepodległej Polski; zginął w hitlerowskim obozie w Oranienburgu. Chrzanowski JAN SAMUEL, P-1688, pułkownik; obrońca Trembowli w czasie najazdu tur. 1675; nobilitowany 1676. Chrzanowski WIESŁAW, 1880-1940, inżynier, konstruktor silników cieplnych; prof. Polit. Lwowskiej i Warsz.; opracował wiele konstrukcji silników parowych. Chrzanowski WOJCIECH 1793-1861, generał, topograf wojsk.; brał udział w pracach nad mapą Królestwa Poi.; w powstaniu 1830-31 szef Sztabu Gł.; 1849 nacz. wódz armii piemonckiej; kierował końcowymi pracami nad wydaniem wielkiej mapy Polski 1:300 000 (Paryż, 1859). Chrzanów, m. pow. w woj. krak.; 28,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryka lokomotyw, kopalnia rud cynku i ołowiu, przemysł mat. bud., spoż.; Muzeum Ziemi Chrzanowskiej; prawa miejskie w XIV w.(?). — Podczas okupacji hitlerowskiej wskutek eksterminacji ludność miasta zmniejszyła się o 50%; ośrodek działań partyzanckich GL i AL. chrzan pospolity (Armoriaca lapathifolia), bylina warzywna pochodząca z pd. Europy i Azji; rośnie dziko, też uprawiana jako jednoroczna dla grubych białawych korzeni przyprawowych. chrząstka, anat. →chrzęstna tkanka. chrząstkotwórcze komórki →chondroblasty. chrząstkowo-małżowinowy ornament, szt. plast, motyw dekoracyjny wzorowany na kształcie chrząstki i małżowiny usznej, w dowolnie stylizowanym układzie, lub każdy z tych elementów osobno: o. małżowinowy lub o. chrząstkowy. chrząstkozrost, chrzęstne połączenie kości, np. chrząstki międzykręgowe. chrząstnica (chrząścica, Chondrus crispus), glon (krasnorost) mórz pn.; dostarcza karagenu. Chrząszcz TADEUSZ, 1877-1943, biochemik, technolog rolny; prof. uniw. w Po-

chwała 185 znaniu; prace z technologii rolno-spoż. i enzymologii; aresztowany przez gestapo, popełnił samobójstwo. chrząszcze (tęgopokrywe, Coleoptera), rząd kosmopolitycznych owadów; ok. 500 tys. gat, w Polsce ok. 7 tys.; mają 2 pary skrzydeł, pierwsza przekształcona w silnie stwardniałe pokrywy, druga — błoniasta; narządy gębowe gryzące; przechodzą przeobrażenie zupełne; liczne drapieżne i pożyteczne, gat. roślinożerne są szkodnikami. Chrząszczewska ANNA, ur. 1892, chemik; prof. Wolnej Wszechnicy Poi. w Warszawie, Uniw. Łódzkiego; prace gł. z dzie-dziny syntezy związków fizjologicznie czynnych, barwników odpornych na działanie światła. chrzcielnica, szt. plast, zbiornik na wodę święconą do sakramentu chrztu; złożony z czaszy, trzonu i bazy, zwykle bogato zdobiony ornamentami geom., roślinnymi oraz motywami figuralnymi. chrzest, akt kultowy o charakterze inicj acj i i ocz ysz cz e ni a ( w chrz e ści j aństwie — sakrament); formy ch.: polewanie wodą lub zanurzenie, znane wielu religiom; potocznie także nadanie imienia, nazwy. chrzest Polski, proces chrystianizacji ziem pol., zapoczątkowany 966 chrztem osobistym Mieszka I i budową poi. organizacji kośc. 968-1000; wzmocnił autorytet Piastów i ich władzę oraz pozycję poi. państwa wczesnofeudalnego. chrześcijańska demokracja, kat. ruch polit.-społ. powstały w niektórych krajach eur. w 2 poł. XIX w., którego program opiera się na społ. doktrynie kościoła; głosi solidaryzm społ., dąży do objęcia swym wpływem robotników przez organizowanie chrześc, związków zaw., opiera się na drobnomieszczaństwie; obecnie program ten realizuje w NRF — CDU/CSU, we Włoszech — Wł. Partia Chrześc.-Demokratyczna. Chrześcijańska Demokracja w Polsce (ChD, potocznie zw. chadecją), stronnictwo klerykalno-drobnomieszczańskie, działające pod różnymi nazwami, od 1902 w zaborze prus., od 1905 w ros., od 1908 w Galicji; w okresie międzywoj. — Pol. Stronnictwo Chrześc. Demokracji, które 1937 weszło w skład SP. Chrześcijańska Partia Ludowa, norw. partia drobnej burżuazji, zał. 1933; wchodzi do obecnej koalicji rządowej; na pocz. 1970 miała 14 posłów. Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne, pol. stowarzyszenie kat. z siedzibą w Warszawie; powstało 1957; głosi program katolicyzmu otwartego, tendencje reformy kościoła; działa w FJN; wydaje tygodnik „Za i Przeciw". Chrześcijańsko-Społeczna Partia (Christlichsoziale Partei), partia drobnomieszczańska o silnym zabarwieniu antysemickim 1878-1933, zał. w Berlinie; do 1880 p.n. Chrześc.-Społ. Partia Robotników, zbojkotowana przez robotników. chrześcijaństwo, największa ze świat, religii monoteistycznych, uznająca Jezusa za syna bożego i odkupiciela, a Biblię za źródło wiary; dzieli się na kilkaset wyznań. Chrzęsne, w. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; wczesnobarok. pałac z późnorenes. dekoracją (1635, wnętrze częściowo przebudowane w XVIII w.). chrzęstna tkanka (chrząstka), sztywna i równocześnie elastyczna tkanka tworząca niektóre części szkieletu kręgowców (u ryb chrzęstnoszkieletowych — cały); zbudowana z substancji międzykomórkowej, której gł. składnikiem są wielocukry związane z grupami siarkowymi, zawierającej włókna, oraz z komórek chrzęstnych — chondrocytów, leżących w jam-kach tej substancji. chrzęstne komórki →chondrocyty. chrzęstniak, nowotwór łagodny powstający w chrząstce lub kości; ma postać

twardej narośli pojedynczej lub mnogiej; leczenie operacyjne. chrzęstnoszkieletowe (Chondrichthyes), grupa obejmująca najpierwotniejsze ryby współcz. i gat. kopalne (wymarłe z końcem permu); chrzestny szkielet wewn., łuski plakoidalne; żyjące ch.: rekiny, płaszczki i chimery. ChSR →Chłopskie Stronnictwo Radykalne. chtoniczne bóstwa, mit. gr.-rzym. bóstwa świata podziemnego: zmarłych (m.in. Hades-Pluton, Persefona-Proserpina, Tanatos) i wegetacji roślinnej (np. Demę-terCeres). C.H.U. [sj: ejcz ju:] (Centigrade Heat Unit), jednostka ilości ciepła stosowana w W. Brytanii; 1 C.H.U. ≈ 1,800 B.T.U. ≈ 1898,5 J. Chubb [czab] THOMAS, 1679-1747, ang, moralista, przedstawiciel deizmu. Chubut [czubut], prowincja w pd. Argentynie, nad Ó. Atlantyckim, na obszarze Patagonii; 224,7 tys. km2, 168 tys. mieszk. (1968); stoi. Rawson, gł. m. Como-doro Rivadavia; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, hodowla owiec. Chubut [czubut], rz. w pd. Argentynie; dł. 800 km; uchodzi do O. Atlantyckiego. Chucyjew M ARLEN M., ur. 1925, ros. reżyser film.; nowatorskie filmy o współczesnym pokoleniu określającym swe miejsce w życiu społ. (Mam 20 lat. Letni

deszcz).

Chudoba S TANISŁAW (pseud. Stefan), 1913-43, działacz socjalist.; od 1932 czł. PPS; podczas okupacji hitlerowskiej czł. KC PS, następnie wiceprzewodn. RPPS; zamordowany przez hitlerowców. Chudziński TEOFIL, 1840-97, lekarz, antropolog; uczestnik powstania 1863, emigrował do Francji; stworzył podstawy antropologii części miękkich (mięśnie, mózg, trzewia). Chufu (gr. Cheops), król Egiptu, drugi władca IV dynastii (ok. 2600-2480 p.n.e.); wzniósł w Gizie największą (146,5 m) ze znanych piramid. Chula Vista [czu:lə wystə], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim San Diego; 64 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., spożywczy. chuligan, człowiek naruszający z pobudek antyspoł. obowiązujące normy współżycia; łobuz, awanturnik, ulicznik. chuligaństwo, zachowanie (często przestępcze) polegające na okazywaniu rażącego lekceważenia podstawowych zasad porządku prawnego. Chulna (ang. Khulna), m. w Pakistanie Wsch., ośr. adm. okręgu Ch., port rzeczny w de l cie Gange su-Brahmaput ry; 286 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. jutowy, papierń., stoczniowy. Chuquicamata [czukika-], m. w pn. Chile, na pustyni Atakama; 28 tys. mieszk. (1965); wydobycie rud miedzi, wielka huta miedzi. Chur [ku:r] (retoromańskie Cuera), m. w Szwajcarii, nad Renem, stoi. kantonu Gryzonia; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., chem.; ośr. turyst.; romań-skogot. katedra, ratusz (XV w.), kamienice mieszczańskie (XV-XVII w.). Church [czə: r cz] A LO NZO , ur. 1903, ame r . mat e m at yk i l ogi k; p rof. uni w. w Princeton; red. „The Journal of Sym-bolic Logic" od 1936; zajmuje się gł. logiką mat., semantyką (teorią znaczenia) i historią logiki. Churchill [czə:rczyl] SIR WINSTON LEONARD SPENCER, 18/4-1965, bryt. mąż stanu; przeciwnik ugodowej polityki wobec Hitlera; 1940-45 i 1951-55 premier; współtwórca koalicji antyhitlerowskiej w II wojnie świat.; uczestnik konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie; po 1946 uprawiał politykę zimnowojenną; autor pamiętników (Druga Wojna Światowa); lit. nagr. Nobla.

Churchill [czə:rczyl], jezioro w pd, Kanadzie, część systemu komunikacyjnego rzeki Ch. Churchill [czə: rczyl], rz. W pd. Kanadzie; dł. 2 ok. 1600 km, dorzecze ok. 410 tys. km ; uchodzi do Zat. Hudsona; ważna droga wodna. Churchill [czə: rczyl], m. w Kanadzie (Manitoba), port nad Zat. Hudsona; ok. 2 tys. mieszk.; eksport pszenicy. Churchill Falls [czə: rczyl fo:lz], elektrownia wodna w Kanadzie, na rz. Hamil-ton, poniżej wodospadu Churchill Falls; budowana od 1966; projektowana moc ponad 5 tys. MW. Churibga, m. w zach. Maroku; 41 tys. mieszk. (1960); największy w kraju ośr. eksploatacji fosforytów; produkcja superfosfatu. Churramabad, m. w zach. Iranie, ośr. adm. okręgu Lurestan; 59 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Churramszahr, m. w Iranie (Chuzestan), jeden z gł. portów mor. kraju, przy ujściu rz. Karun do Szatt al-Arab; 87 tys. mieszk. (1966). Churriguera [czurrigera], rodzina hiszp. architektów i rzeźbiarzy, reprezentujących dekoracyjną odmianę baroku (churrigueryzm); JOSE SIMON (?-1679) i jego synowie: JOSE BENITO (1665-1725), najwybitniejszy przedstawiciel rodziny, ołtarz gł. w kościele S. Esteban w Salamance — wspólnie z bratem JOAQUINEM (1674-1724); ALBERTO (1676-ok. 1750), zabudowa Plaza Mayor w Salamance. churrigueryzm [czurrige-]. kierunek w architekturze hiszp. baroku, odznaczający się wielkim bogactwem dekoracji zwł. detali rzeźb, (wnętrza, okazałe portale); rozkwit w 1 poł. XVIII w.; nazwa od inicjatorów — rodziny Churriguera. Chushingura [ćiuśingura], tytuł jap. dramatu opisującego krwawą zemstę roninów 1702 w Kioto, pióra Takedy Izu-mo i i n. Chust, m. w Ukr.SRR (obw. zakarpac-ki); 21 tys. mieszk. (1959); przemysł drzewny, obuwniczy. Chuszhal Chan Chattak, 1613-89, największy poeta afgański, wojownik; wódz plemienia Chattaków, walczył z ind. Mogołami; zbiory poezji, popularne wiersze patriot.; wywarł znaczny wpływ na rozwój poezji afgańskiej, także współczesnej. chutor (futor), jednozagrodowa posiadłość wiejska w dawnej Rosji (XVI-XVII w.). chutuktu, tytuł wyższych dostojników lamajskich w Mongolii, czczonych jako wcielenia buddów i bodhisattwów. Chuzama, El- (Alhucemas), m. i port w pn. Maroku, nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. prow. El-Ch.; 11 tys. mieszk. (1960); przemysł rybny, włók.; ośr. turystyczny. Chuzestan, prowincja w pd.-zach. Iranie; 117,7 tys. km2, 2,4 min mieszk. (1966), gł. Arabowie; gł. m.: Abadan, Ahwaz (ośr. adm.); jeden z ważniejszych w świecie regionów wydobycia ropy naftowej. Chvostek FRANZ, 1835-84, lekarz austr.; prof. Wojsk. Akad. Med. w Wiedniu; opisał objaw diagnostyczny tężyczki (objaw Ch.). Chwalewik E DWARD, 1873-1956, historyk książki, bibliotekarz; wybitny znawca ekslibrisu poi.; czł. SDKPiL; założyciel i czł. Tow. Bibliofilów Polskich i Tow. Miłośników Exlibrisu; Zbiory polskie..., Exlibrisy polskie XVI i XVII wieku. Chwalibóg ZBIGNIEW, 1910-67, architekt, wykładowca Polit. Warsz.; realizacje, m.in. gmach Wyższej Szkoły Handlu Zagr. we Lwowie, typowa zagroda rolnika, kościół w Jabłonnie k. Warszawy, siedziba GRN w Łącku (woj. krak.); prace nauk. z zakresu planowania wsi i problemów struktury sieci osadniczej. chwała: 1) powszechne uznanie, cześć, sława; 2) chluba, zaszczyt, ozdoba.

186

Chwałczyk

Chwałczyk „JAN, ur. 1924, malarz, grafik, rysownik; uprawia sztukę bezprzedmiotową. Chwałowice, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 8,0 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. chwast leśny, rośliny runa leśnego lub krzewy i młode drzewka gatunków niepożądanych, występujące gromadnie i utrudniające wzrost cennych drzew leśnych. chwastnica zbożowa →pajza. chwastobójcze środki →herbicydy. chwastoks (MCPA), kwas 2-metylo-4-chlorofenoksyoctowy; środek chwastobójczy (herbicyd) i regulator wzrostu roślin; stosowany gł. w uprawach zbóż i lnu. chwastownik, zw. zgrzebłem, rodzaj brony w formie drucianych ogniw, tworzących siatkę z zębami; służy do niszczenia chwastów w zasiewach. chwast rybny, gatunki ryb o małej lub żadnej wartości użytkowej (np. jazgarz, ciernik, kiełb, okoń), niepożądane w prawidłowej gospodarce rybackiej. chwasty, rośliny niepożądane, występujące wśród upraw roślin polowych, łąk i pastwisk, ogrodów oraz lasów; ch. utrudniają uprawę i hamują rozwój roślin użytkowych oraz zmniejszają ich plony, chwiejba, żegl. silne kołysanie statku wodnego wymuszone działaniem fali; ch. zmniejszają urządzenia stabilizujące. chwiejnica, lotn. urządzenie obrotowe umożliwiające ustawienie pod wiatr szybowca zawieszonego przegubowo w środku ciężkości; ruchy sterów wywołują ruchy szybowca podobne jak w czasie lotu; służy do wstępnego szkolenia pilotów. chwiejność uczuciowa, szybkie i łatwe przechodzenie do uczuć przeciwstawnych, np. od rozpaczy do radości. chwilówka, potocznie krótkoterminowa pożyczka z kasy zapomogowo-pożyczkowej zakładu pracy. Chwistek LEON, 1884-1944, logik, matematyk, filozof i teoretyk sztuki, malarz; prof. uniw. we Lwowie; twórca tzw. prostej teorii typów log., filoz. koncepcji wielości rzeczywistości oraz teorii formizmu w sztuce. Chwostow WŁADIMIR M., ur. 1905, historyk radź.; czł. AN ZSRR; autor prac z dziedziny stosunków międzynar.; współautor Istorii dipłomatii. chwostyzm (od fos. słowa chwost), zostawanie w tyle, nienadążanie, wleczenie się w ogonie; określenie stosowane w roś. ruchu robotn. w pocz. XX w. na oznaczenie oportunistycznego skrzydła tego ruchu. chwościk burakowy, pasożytniczy grzyb wywołujący u buraka chorobę o tej samej nazwie; objawy: na liściach okrągłe, szare plamki z czerwoną obwódką, zasychanie; znacznie obniża plony. chwytak, element koparki, suwnicy, żurawia itp., zawieszony na linie nośnej, służący do chwytania i przenoszenia materiałów sypkich lub kawałkowych; ch. mech. i ch. elektromagnet. (z elektromagnesem). chwytakowy mechanizm, mechanizm do nadawania taśmie film. posuwu skokowego; używany gł. w kamerach zdjęciowych. chwytnik, urządzenie do zatrzymywania lub ograniczania prędkości kabiny wyciągu szybowego; uruchamiany np. w wypadku zerwania liny zakleszcza kabinę na prowadnicach. chwytniki (ryzoidy), nitkowate wyrostki roślin zarodnikowych, przytwierdzające roślinę do podłoża. chwytność kończyn, cecha Naczelnych; przeciwstawność kciuka lub palucha, lub obu tych palców, przy znacznej ruchomości pozostałych palców, obrotności ręki i ramienia; u człowieka zanikła ch.k. dolnych w związku z dwunożnym chodem. chwyt powietrza, lotn. przednie zakoń-

czenie kanału doprowadzającego powietrze do silnika lub do przewietrzania, chłodzenia itp. Chybiński ADOLF, 1880-1952, muzykolog, badacz muzyki poi., gł. XVI i XVII w., także ludowej; prof. uniw. we Lwowie, w Poznaniu. Chychła ZYGMUNT, ur. 1929, bokser; mistrz olimpijski (1952), dwukrotny mistrz Europy (1951, 1953) w wadze półśredniej. Chylonia, dzielnica mieszkaniowa w Gdyni. chylus, fiżjol. →mlecz. chyłomierz (poziomnica torowa), w kolejnictwie przyrząd do sprawdzania wzajemnych wysokości szyn toru; rodzaj poziomnicy (zaopatrzonej na jednym końcu w wysuwaną pionową opórkę ze skalą). chyłomierz, lotn. przyrząd pokładowy wskazujący pilotowi pochylenie wzdłużnej (ch. wzdłużny) lub poprzecznej (ćh. poprzeczny) osi samolotu względem płaszczyzny poziomej w locie prostoliniowym, a w locie po krzywiźnie względem płaczczyzny prostopadłej do wypadkowej sił ciężkości i sił masowych (bezwładności). chymotrypsyna, enzym z grupy hydrólaz peptydowych, występuje w soku trzustkowym. chymozyna →podpuszczka. chymus, fizjol. →mlecz, chypre [szipr; fr.J, kompozycja zapachowa o zapachu fantazyjnym, w skład której wchodzą gł. kumaryna, rezynoid mchu dębowego, olejki eteryczne, piżmo, ambra. Chytilová VERA, ur. 1929, czes. reżyserka film.; wybitna przedstawicielka tzw. nowej fali czes. z lat 60-ych (O czymś innym. Stokrotki). Chyżanie, jedna z 4 gł. organizacji plemienno-terytorialnych Związku Wieleckiego (Lutyków), od 1057 pod władzą Obodrzyców. ci, termin neokonfucjańskiej filozofii chiń. oznaczający materię jako tworzywo wszechrzeczy. Ci →kiur.' Ci, państwo w staroż. Chinach, w epoce Królestw Walczących, podbite przez Cin 221 p.n.e. CIA [si: aj ej] →Central Intelligence Agency. Cia-cing; 1) 1522-67, okres panowania w Chinach dyn. Ming, w którym nastąpił rozkwit literatury i sztuki; 2) 1796-1821, okres panowania w Chinach dyn. Cing, czasy wielkiego rozkwitu kult. i politycznego. ciała niebieskie, ogólna nazwa obiektów znajdujących się poza Ziemią. ciała zapasowe, bot. →zapasowe substancje. ciałka kierunkowe, dwie b. małe komórki oddzielające się od komórki jajowej zwierząt i człowieka w czasie jej podziałów- dojrzewania. ciałko nerkowe (ciałko nerkowe Malpighiego), początkowa część nefronu w nerce, kłębek naczyń włosowatych otoczonych tzw. torebką Bowmana, przechodzącą w kanalik; w c.n. następuje filtracja krwi — powstaje mocz pierwotny. ciałko żółte, gruczoł dokrewny powstający okresowo w jajniku ssaków' z pęcherzyka Graafa po wydaleniu jaja (jajeczkowaniu); wydziela hormon progesteron, wpływający na przygotowanie macicy do wszczepienia zapłodnionego jaja; jeśli nie nastąpi zapłodnienie, c.ż. ulega uwstecznieniu. ciało algebraiczne, dowolny zbiór co najmniej dwuelementowy, w którym określone są i wykonalne działania dodawania i mnożenia spełniające określone aksjomaty; ca. są np.: zbiór liczb zespolonych, zbiór funkcji wymiernych. ciało doskonale czarne, wyidealizowano ciało fiz. pochłaniające całkowicie niezależnie od długości fali padające nań promieniowanie świetlne. ciało doskonale sztywne, wyidealizowane ciało fiz. nie ulegające odkształceniu

pod wpływem działających na nie dowolnie dużych sił; wprowadzenie pojęcia „c.d.sz." pozwala wyprowadzić prawa ruchu brył na podstawie praw prawdziwych dla punktu materialnego. ciało liczbowe, ciało algebraiczne, elementami którego są liczby (wymierne, rzeczywiste, zespolone). ciałopalenie, obrządek pogrzebowy polegający na paleniu zwłok; najstarsze ślady w neolicie. ciało rzęskowe (ciałko rzęskowe), pierścieniowate zgrubienie błony naczyniowej oka (za tęczówką), połączone więzadełkami rzęskowymi Zinna z soczewką; czynne w akomodacji oka; bierze udział w tworzeniu płynu wypełniającego komory oka. ciało stałe, ciało wyróżniające się uporządkowanym układem atomów (cząsteczek), tworzących trwałą strukturę, zw. siecią krystal.; własności mech., optyczne, elektr., magnet. i in., zależne od rodzaju atomów wchodzących w skład ciała, ich rozmieszczenia i wzajemnego oddziaływania; zakres badań fizyki c.s. ciało szare, ciało o zdolności absorpcyjnej, niezależnej od długości fali padającego nań światła, lecz mniejszej od zdolności absorpcyjnej ciała doskonale czarnego. ciało szkliste (ciałko szkliste), przejrzystagalaretowata substancja wypełniająca tylną część gałki ocznej, za soczewką; reguluje ciśnienie śródgałkowc. CIAM (Les Congrés Internationaux de l'Architecture Moderne, Międzynarodowe Kongresy Architektury Nowoczesnej), międzynar. organizacja architektów, zał 1928 w La Sarraz (Szwajcaria) przez architektów: A. Aalto, Le Corbusiera. S. Giediona, W. Gropiusa i in., w celu szerzenia idei architektury i urbanistyki powiązanych z najnowszymi osiągnięciami techniki i postępowym programem społ.; kongresy, zjazdy (m.in. 1933 w Atenach, którego podsumowaniem była tzw. Karta Ateńska). Ciamusy, m. w Chinach (Hejlungciang), port nad rz. Sungari; 250 tys. mieszk. (1957); przemysł papierń., drzewny i maszynowy. Ciangmen, m. w Chinach (Kuangtung), port w delcie rz. Czu-ciang; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż. i papierniczy. Ciangsi, prowincja w pd.-wsch. Chinach; 165 tys. km2, 22 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Nanczang; wydobycie rud wolframu (1 miejsce w ChRL); region roln. (ryż, herbata, soja, rośliny cytrusowe). Ciangsu, prowincja we wsch. Chinach; 102,2 tys. km 2, 47 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Nankin; region roln. (ryż, pszenica, bawełna, rami); przemysł włók., spoż., maszyn, i chem.; jedwabnictwo. Ciano [czano] GALEAZZO, 1903-44, wł. polityk faszyst., zięć Mussoliniego; 193648 min. spraw zagr.; stracony przez faszystów za udział w obaleniu 1943 Mussoliniego. Ciaoczou, terytorium w Chinach, w prow. Szantung; 1897 zajęte przez wojska niem.; 1898, na mocy traktatu, oddane w dzierżawę Niemcom na 99 lat; 1914 okupowane przez Japonię; w wyniku po stanowień konferencji waszyngtońskiej, 1921-22 wróciło do Chin. ciasta, pieczywo cukiernicze wypiekane z ciasta sporządzonego z mąki. tłuszczu, cukru, wody lub mleka, dodatków sma-kowych i zapachowych oraz niekiedy jaj; c. trwałe, np. herbatniki, c. nietrwałe, np. ciastka. ciasto, jednorodna, piast, masa powstająca przez wymieszanie mąki z wodą; konsystencja c. zależy od ilości wytworzonego w nim glutenu. ciasto skalne (tło skalne), w skałach magmowych drobnokrystaliczna lub szklista masa skalna, w której tkwią duże. wcześniej wykrystalizowane kryształy. ciąg, lotn. siła naoędzająca statek latający lub pocisk rakietowy, wytwarzana

ciecz łzowa 187 przez silnik napędowy — bezpośrednio (przy napędzie odrzutowym) lub za pośrednictwem śmigła albo wirnika nośnego. ciąg, mat. zbiór elementów (zw. wyrazami c.) ponumerowanych kolejnymi liczbami naturalnymi; oznacza się a 1 , a 2 , a 3 ,..,a n ,...(an — wyraz n-ty, czyli ogólny). ciąg, techn. różnica ciśnienia na początku i końcu przewodu gazowego, potrzebna do pokonania oporów przepływu, np. powietrza i spalin, przez ruszt, palenisko i kanały dymowe; naturalny — za pomocą komina, sztuczny — za pomocą np. wentylatora. ciąg, żegl. część liny przeciągniętej przez blok i obciążonej siłą potrzebną do podniesienia ciężaru, zawieszonego na końcu drugiej części. ciągadło, narzędzie z 1 lub więcej otworami roboczymi, służące do ciągnienia drutów, prętów, rur na ciągarkach. ciągarka, maszyna do wytwarzania metal, drutów, prętów, rur przez ciągnienie na zimno; zależnie od liczby kolejnych ciągadeł rozróżnia się c. jedno- i wielostopniowe. ciągarnia, zakład lub wydział wyposażony w ciągarki. ciągarstwo, dział obróbki plast, metali obejmujący procesy ciągnienia np. drutów oraz procesy pomocnicze. ciąg funkcyjny →funkcyjny ciąg. ciąg główny, zbiór gwiazd na diagramie Hertzsprunga-Russella; w jądrach tych gwiazd nie dokonała się jeszcze w pełni przemiana wodoru w hel; Słońce jest gwiazdą c.g. ciągi, łow. gromadne przeloty ptaków łownych na zimowiska lub z powrotem; także loty na żerowiska; loty tokowe słonek. ciąg liczbowy →liczbowy ciąg. Ciągliński JAN, 1858-1913, malarz; od ok. 1879 w Petersburgu, organizator wystaw Niezależnych, współtwórca Miru Iskusstwa; portrety, pejzaże, kompozycje figuralne bliskie impresjonizmowi. ciągła funkcja, funkcja, której wykresem jest linia ciągła (bez przerw), np. y = sinx. ciągła zmienna losowa, zmienna losowa, która może przybierać wszystkie wartości z danego przedziału liczbowego, np. przypadkowa temperatura. ciągłe odwzorowanie, odwzorowanie dane za pomocą ciągłej funkcji odwzorowującej. ciągłe przekształcenie, odwzorowanie y = f(x) zbioru D punktów x w zbiór W punktów y, przy czym f oznacza funkcję ciągłą. ciągłości ruchu warunek, w mechanice płynów warunek kinematycznej spójności płynu przepływającego np. przez przewód; uzupełnia równania hydrodynamiczne ruchu; przy ustalonym przepływie zgodnie z w.c.r. przez każdy przekrój przewodu przepływa w tym samym czasie taka sama masa płynu. ciągłość pracy, uznanie zatrudnienia za nieprzerwane mimo zmiany miejsca pracy, przerwy w zatrudnieniu, pod warunkiem, że nastąpiły one w trybie przewidzianym przez prawo. ciągnienie, techn.: 1) sposób obróbki piast, metali stosowany do wyrobu drutów, prętów, rur; polega na przeciąganiu materiału wyjściowego (np. pręta przy c. drutu) przez otwór ciągadła; 2) kształtowanie na prasie naczyń z blachy lub z arkuszy tworzyw sztucznych. ciągnik (traktor), pojazd mech. do ciągnienia lub pchania (nośnik narzędzi) pojazdów lub urządzeń (gł. roln.) nie mających własnego napędu; także do napędzania maszyn (np. młocarni); kołowy, gąsienicowy lub kołowo-gąsienicowy; zwykle napędzany tłokowym silnikiem Diesla. ciągomierz, przyrząd do pomiaru ciągu w przewodach gazowych, np. kominach.

ciągomierz klapowy →klapa miernicza. ciąża, okres i całokształt zmian zachodzących w organizmie kobiety (też samicy ssaków) od zapłodnienia do wydania na świat płodu; c. kobiety trwa ok. 280 dni. ciąża pozamaciczna, ciąża rozwijająca się w jajowodzie, jajniku lub wolnej jamie otrzewnowej; wymaga natychmiastowego leczenia operacyjnego. ciążenia prawo →Newtona prawo ciążenia. ciążenie powszechne → grawitacja. Ciążeń, w. w pow. słupeckim, woj. pozn., nad Wartą; późnobarok. pałac biskupów pozn. (XVIII, XIX w., wnętrza rokoko), park geom. z tarasami (XVIII w.) i krajobrazowy (XIX w.), późnobarok. kościół i plebania (XVIII w.); przed 1718XIX w. miasto. ciążowa próba, próba biol. mająca na celu wczesne stwierdzenie ciąży; polega na badaniu moczu przez wprowadzenie go do organizmu zwierzęcia doświadczalnego. ciąży przerwanie, opróżnienie (nie później niż w 12 tygodniu ciąży) jamy macicy z rozwijającego się jaja płodowego na drodze wyłyżeczkowania jamy macicy; dopuszczalne przez prawo pol. z przyczyn zdrowotnych, społ.-ekon. lub gdy ciąża jest wynikiem przestępstwa (np. zgwałcenia). Ciba AG. (Gesellschaft für Chemische Industrie AG.), szwajc. koncern chem. z siedzibą w Bazylei, powstał 1884; wytwarza gł. barwniki, produkty farm., kosmetyczne, tworzywa sztuczne. cibalgin, farm. →pabialgina. cibazol, farm. →sulfatiazol. Cibber [sybər], rodzina ang. aktorów, autorów dram. i impresariów teatr.: COLLEY (1671-1757); THEOPHILIUS (1703-57); CHARLOTTE (1715-60); SUSANNA MARIA (1714-66). cibora (Cyperus), roślina zielna z rodziny turzycowatych; bagienne tereny strefy umiarkowanej i gorącej; w Polsce c. brunatna i c. żółta; w doniczkach (ozdobna) C. alternifolius; śródziemnomorska c. papierowa (tzw. papirus, C. papyrus), do 4 m wys., dostarczała papirusu. Ciborowski ADOLF, ur. 1919, architekt i urbanista; naczelny architekt Warszawy (1957-65), zastępca dyr. Centrum Budownictwa i Planowania Przestrzennego ONZ; publikacje: Urbanistyka polska 1945-55, Warszawa, o zniszczeniu i odbudowie miasta. Ciborowski JANUSZ, ur. 1918, chemik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z inżynierii chem. (z fluidyzacji, suszarnictwa, kinetyki przenoszenia ciepła i masy). Cicer cum caule [łac], tytuł zbioru anegdot hist.-obyczajowych J. Tuwima, będący tłumaczeniem poi. idiomu: groch z kapustą. Cicéri [siseri] PIERRE, 1782-1868, fr. dekorator operowy i teatr, okresu romantyzmu. Cicero [sysərou], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago; 67 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. (m.in. przemysł elektrotechn., maszyn.). cicerone [czicze-; wł.], człowiek zajmujący się oprowadzaniem i zapoznawaniem turystów z dziełami sztuki, zabytkami itp.; przewodnik (zwł. we Włoszech). Cicha Dolina, najdłuższa dolina w Tatrach, na granicy Tatr Zach. i Wysokich, w Czechosłowacji; górne piętro stanowi Dol. Wierchcicha; boczne doliny: Tomanowa, Hlina; przepływa Cicha Woda. Cichociemni (CC), żołnierze PSZ na Zachodzie, wyszkoleni w W. Brytanii w czasie II wojny świat.; przerzucani drogą lotn. do kraju do dyspozycji ZWZ i AK (dla zadań specjalnych). Cichocki EDWARD, 1833-99, architekt; neobarokowa Resursa Obywatelska i kościół św. Piotra i Pawła w Warszawie.

Cichocki STANISŁAW, 1842-93, uczestnik walk niepodległościowych: w powstaniu 1863, 1864 w armii tur., 1865 w armii Juareza, 1866-67 w walkach serbskich, 1867 w szeregach Garibaldiego, 1868 w powstaniu karlistów w Hiszpanii, 1870 w wojnie fr.-pruskiej. Cichocki TEOFIL, 1829-1900, chemik rolny, pionier chemii rolnej w Polsce; prof. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie i w Puławach; założyciel roln. stacji doświadczalnej w So-bieszynie. Cichowski KAZIMIERZ (pseud. Hrabia, Anatol i in.), 1887-1940, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; od 1907 w SDKPiL, potem KPP (1925-29 w KC); uczestnik rewolucji październikowej, wojny domowej w Hiszpanii (współorganizator brygad międzynar.). CIE →Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa. Ciechanowiec, m. w pow. siemiatyckim, woj. białostockim, nad Nurcem; 3,8 tys. mieszk. (1968); Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka; późnobarok. kościół (1 poł. XVIII w.). — Prawa miejskie w XV w. (do 1870) i 1915; w XVII w. zbór ariański, drukarnia; podczas okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 7 tys. mieszkańców (50%); zniszczony w 65%, odbudowany. Ciechanowska ZOFIA, ur. 1896, germanistka, polonistka, bibliotekarka; prace o pol.-niem. związkach lit. i twórczości K. Brodzińskiego. Ciechanowski STANISŁAW, 1869-1945, lekarz anatomopatolog; prof. Uniw. jag., czł. PAU; zasłużony w krzewieniu kultury fiz.; prace dotyczące nowotworów i in. Ciechanów, m. pow. w woj. warsz.; 23,2 tys. mieszk. (1970); przemysł, spoż. (cukrownia, browar); ruiny późnogot. zamku książąt mazow. (XV w.), późnogot. kościół (XV-XVI w.), neogot. ratusz (XIX w.). — Gród kasztelański w XIII w.; siedziba książąt mazow.; prawa miejskie w XIV(?) w. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło kilka tysięcy mieszkańców C. i okolic (m.in. liczne egzekucje w lesie ościsłowskim); 1944 zwycięska bitwa AL pod Pokrytkami. Ciechocinek, m. w pow. aleksandrowskim, woj. bydgoskim, w dolinie Wisły; 7,8 tys. mieszk. (1968); duże uzdrowisko (ciepłe solanki do 38°, borowina), czynne od 1836; produkcja soli z solanki stężanej na 3 tężniach (jedyne w Polsce, projektowane przez S. Staszica); prawa miejskie 1919. Ciecierski JAN, ur. 1899, aktor; występy w teatrach warsz., w filmie (gł. rola w Pierwszych dniach) i w radiu. ciecierzyca (Cicer arietinum), jednoroczna roślina z rodziny motylkowatych, uprawiana w krajach o klimacie gorącym dla bogatych w białko nasion, jadalnych i pastewnych. cieciorka (Coronilla), bot. eurazjat. bylina z rodziny motylkowatych; w Polsce pospolita c. pstra, ścieląca się; też niewłaściwa nazwa ciecierzycy. cieciorka, łow. samica cietrzewia. ciecz, ciało o określonej objętości, lecz bez określonej postaci; własności zależne od temperatury, zwykle izotropowe; w temperaturach niskich — krzepnie, w wysokich — wrze; stan ciekły — jeden ze stanów skupienia materii; c przechłodzona — c.o temperaturze niższej od jej temp. krzepnięcia, c. przegrzana — c.o temperaturze wyższej od jej temp. wrzenia, c. doskonała — c. pozbawiona lepkości. cieczka, okres popędu płciowego, ruja samic psów, wilków, lisów, borsuków i in. ciecz krystaliczna, ciecz optycznie anizotropowa, o wydłużonych cząsteczkach ułożonych równolegle do siebie dłuższy mi osiami (stopione substancje org. lub ich roztwory). ciecz łzowa →łzy.

188

Ciego de Avila

Ciego de Àvila (siego de ąwila]. m. w środk. Kubie; 55 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. ciek, ogólne określenie wód płynących (rzeki, potoku, strugi, kanału); rozróżnia się c: stałe, okresowe, epizodyczne. Ciekliński PIOTR, 1558-1604, poeta; przeróbka Potrójnego Plauta, uważana za pierwszą komedię pol.; bajki polit., wiersze religijne. Ciekoty, w. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich, u podnóża G. Radostowej; uwieczniona jako Gawronki w Syzyfowych pracach S. Żeromskiego. Cieksyn, w. w pow. płońskim, woj. warsz.; późnogot.-renes. kościół (XVI w.), got. i późnogot. rzeźby (ok. 1560). cielec złoty, wg Biblii złoty posąg bóstwa w postaci byka, czczony przez Izraelitów pod nieobecność Mojżesza (przejaw kultu zwierząt); przen. pieniądz, majątek, bogactwo. cielę, młody potomek bydła domowego (do 6 mies.), także niektórych innych przeżuwaczy, np. jelenia, łosia, sarny, żubra. cielność, ciąża krowy bydła domowego (także niektórych innych przeżuwaczy). ciemiączka, miękkie, błoniaste połączenia kości czaszki u płodu oraz noworodka człowieka i ssaków (później stopniowo zanikają); umożliwiają przy porodzie dostosowanie się czaszki płodu do kanału kostnego miednicy. ciemieniowa kość, parzysta kość mózgoczaszki, u człowieka b. duża, okrywająca mózg od góry i z boków. ciemieniowy narząd (ciemieniowe oko), narząd położony w otworze ciemieniowym czaszki minoga i niektórych gadów (występował też u kopalnych płazów i gadów), przypominający budową oko; odgrywa pewną rolę w rozróżnianiu natężenia światła. ciemieniucha, łojotokowe, miękkie strupy na owłosionej skórze głowy niemowląt, gł. w okolicy ciemiączek, będące wczesnym objawem skazy wysiękowej. ciemiernik (Helleborus), trująca i leczn. bylina z rodziny jaskrowa tych; obszar śródziemnomor., góry Europy; w lasach sudeckich c. zielony; kilka gat. ozdobnych (rabatowe). ciemię, część głowy wyznaczona zasięgiem kości ciemieniowych; termin używany gł. w odniesieniu do człowieka i ssaków. ciemiężyca (ciemierzyca, Veratrum), trująca bylina z rodziny liliowa tych; w Polsce (góry) m.in. c. biała i c. zielona (dostarczają leczn. alkaloidów, np. weratryny). ciemna liczba przestępstw, liczba przestępstw faktycznie popełnionych, lecz nie objętych przez statystykę kryminalną wskutek nieujawnienia ich przez organy ścigania. ciemnia fotograficzna, pomieszczenie, w którym poddaje się obróbce materiały fot.; oświetlenie ciemni jest dostosowane do barwoczułości danych materiałów. Ciemniak, szczyt w Tatrach Zach., w masywie Czerwonych Wierchów; 2096 mciemnogród, potocznie miejscowość, do której nie dociera kultura i postęp; zacofane środowisko. Ciemnosmreczyńskie Stawy, dwa jeziora w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w Dol. Piarżystej: C.S. Niżni, na wys. 1674 m, pow. 13,2 ha, głęb. do 40,5 m; C.S. Wyżni na wys. 1723 m, pow. 4,5 ha, głęb. do 20 m. Ciénaga [si e-], m. i port w pn. Kolumbii, nad M. Karaibskim; 136 tys. mieszk. (1968); wywóz bananów. Cienciała JERZY, 1834-1913, działacz nar.; pierwszy poseł pol. Śląska Cieszyńskiego do Rady Państwa w Wiedniu; działacz Poi. Tow. Ludowego, Tow. Roln., Czytelni Ludowej. Cienfuegos [si emfu e-], m. i port w środk. Kubie, nad M. Karaibskim; 92 tys.

mieszk. (1967); przemysł spoż., skórz., rybołówstwo. cieniujące środki, med. →kontrastujące środki. cienkowarstwowy układ miniaturowy, miniaturowy układ elektr. wykonany na płytce izolacyjnej przez nakładanie (zwykle naparowywanie) cienkich warstw oporowych, przewodzących itp. Cienkowski LEON, 1822-87, botanik, protozoolog, bakteriolog, podróżnik; prof. uniw. w Petersburgu, Odessie, Charkowie; opisał liczne gat. pierwotniaków, badał cykle rozwojowe glonów i śluzowców. cienkusz, potocznie lekki, słaby trunek, np. miód, wino lub piwo. Cien-lung, 1736-96, okres panowania w Chinach dyn. Cing; rozkwit literatury, nauki i sztuki. cień, obszar, do którego światło nie dochodzi zupełnie (c. pełny) lub dochodzi częściowo (półcień). cień akustyczny, obszar ciszy za przeszkodą znajdującą się na drodze fal głosowych. Cieński TADEUSZ, 1856-1925, polityk; 1902-18 poseł do sejmu galic; 1908-18 przewodń. Rady Nar.; 1914 czł. NKN. Ciepielewska ANNA, ur. 1936, aktorka; występy m.in. w teatrach Katowic i (od 1963) Warszawy; role w repertuarze klas. i współcz.; role film. {Pasażerka). cieplak, bud. konstrukcja ogrzewana osłaniająca robotników i wznoszone budowle; umożliwia prowadzenie prac w niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Cieplak ZYGMUNT, 1890-1941, działacz ruchu robotn., nauczyciel; 1922-39 czł. Egzekutywy Okr. PPS w Zagłębiu Dąbrowskim; 1925-28 prezydent Dąbrowy Górniczej; zginął w obozie hitlerowskim. cieplarka (zasobnik ciepła, akumulator cieplny), urządzenie do magazynowania energii cieplnej, oddawanej następnie w razie zapotrzebowania na nią; np. zasobnik Ruthsa. cieplarnia →szklarnia. cieplica (terma), źródło o temperaturze wody wyższej od średniej temperatury rocznej danego obszaru; powstaje m.in. ze skroplonej pary wodnej pochodzenia wulkanicznego; szczególny typ — gejzer. Cieplice (Teplice), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), u podnóży Rudaw; 52 tys. mieszk. (1968); ośr. przem.; znane uzdrowisko z gorącymi źródłami. Cieplice Śląskie Zdrój, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim; 15,5 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko (cieplice fluorkowo-krzemowe) i ośr. wypoczynkowy; fabryka maszyn papierń.; Muzeum Przyrodnicze; barok, kościół (XVIII w.), pałace (XVIII, XIX w.); prawa miejskie 1935. cieplna analiza →termiczna analiza. cieplna elektrownia, elektrownia, w której energię cieplną, wytworzoną gł. w kotłach parowych z chem. energii paliw, przetwarza się w turbinach parowych w energię mech., a tę — w prądnicach elektrycznych w energię elektryczną. cieplna energetyka (termoenergetyka), dział energetyki zajmujący się wytwarzaniem i przetwarzaniem energii cieplnej gł. w energię elektryczną. cieplna izolacja, warstwa materiału o małej przewodności cieplnej, zapobiegająca przepływowi ciepła między rozdzielonymi nią obszarami. cieplna maszyna, urządzenie do przetwarzania energii cieplnej w energię mech. lub odwrotnie; do m.c. należą silniki cieplne, pompy cieplne i chłodziarki. cieplna obróbka (termiczna obróbka), zabieg lub zabiegi cieplne, pod wpływem których zmienia się w stanie stałym struktura metalu lub stopu osiągając żądane własności fiz., chem. i mechaniczne. cieplna pompa (pompa ciepła), urządzenie do przenoszenia ciepła z obszaru o niższej temperaturze do obszaru o temperaturze wyższej, za pomocą krążącego między nimi czynnika termodynamicznego.

cieplne naprężenia, techn. naprężenia w , ciele lub konstrukcji wywołane nierównomiernym nagrzaniem lub ochłodzeniem różnych jego części w przypadku ograniczenia swobody rozszerzania lub kurczenia się nagrzanych (chłodzonych) części. cieplno-chemiczna obróbka (dyfuzyjna obróbka), obróbka cieplna przedmiotów stal. lub żeliwnych zmieniająca skład chemiczny i własności warstwy powierzchniowej, przeprowadzana w odpowiednim, aktywnym chemicznie ośrodku (np. nawęglania). cieplno-elektryczna analogia, analogia fiz. zachodząca między wymianą ciepła a przepływem prądu elektr., wynikająca z jednakowej struktury równań mat. opisujących oba zjawiska; pozwala badać procesy wymiany ciepła za pomocą elektr. modeli. cieplno-hydrodynamiczna analogia, analogia fiz. zachodząca między wymianą ciepła a przepływem płynu lepkiego w odpowiednio ukształtowanych układach hydraulicznych; pozwala badać np. procesy przewodzenia ciepła za pomocą modeli hydraulicznych. cieplny bilans, bilans energetyczny sporządzany dla energii cieplnej, np. dostarczanej do silnika cieplnego. cieplny silnik, urządzenie do przetwarzania energii cieplnej (np. pary wodnej, spalin) w energię mech.; s.c są m.in. parowe i spalinowe silniki tłokowe, turbiny parowe i turbiny gazowe. cieplny zakład energetyczny (zakład ter-moenergetyczny), zakład energetyczny przetwarzający energię cieplną otrzymywaną najczęściej z chem. energii paliwa; siłownia cieplna, elektrownia cieplna, ciepłownia lub elektrociepłownia. ciepła nośniki, substancje pośredniczące w wymianie ciepła między układem a otoczeniem; dzielą się na: chłodzące (np. solanka, woda) i ogrzewcze (np. woda, para wodna). ciepła wykres, wykres termodynamiczny we współrzędnych T — temperatura i s — entropia właściwa. ciepło, druga obok pracy forma przekazywania energii, zwykle związana z procesami ogrzewania lub chłodzenia; w kalorymetrii — ilość ciepła; jednostka — dżul (1 J), kaloria (1 cal). ciepło absorpcji, ciepło rozpuszczania się gazu w cieczy. ciepło adsorpcji, ilość ciepła wydzielona w trakcie zaadsorbowania się 1 mola substancji na powierzchni adsorbentu. ciepło atomowe →atomowe ciepło. ciepłochronne materiały (termoizolacyj-ne materiały), materiały o małym współczynniku przewodności cieplnej, stosowane do wykonywania izolacji cieplnej, np. w sieci ogrzewniczej, budynkach. ciepło Joule'a-Lenza [c. dżula lenca], ciepło Q wydzielone w przewodniku, przez który płynie prąd elektr.: Q = Uit [J] =. = 0,24 Uit [cal], gdzie U — napięcie elektr. (w woltach), i — natężenie prądu elektr. (w amperach), t — czas (w sekundach). ciepło kondensacji, ilość ciepła oddawana w stałej temperaturze przez 1 g substancji przy przejściu jej ze stanu gazowego w ciekły (lub stały). ciepłokrwiste zwierzęta, termin używany dawniej (nieściśle) na określenie zwierząt stałocieplnych. ciepłolecznictwo (termoterapia), leczenie schorzeń różnych narządów, polegające na miejscowym lub ogólnym stosowaniu ciepła; nagrzewanie za pomocą ciepłych okładów, kąpieli, promieniowania podczerwonego (sollux) lub prądów o różnej częstotliwości (diatermia). ciepło molowe →cząsteczkowe ciepło. ciepło odpadowe, ciepło nie wykorzystane w urządzeniu energetycznym, np. ciepło spalin odlotowych w piecu hutn. lub silniku spalinowym.

ciepło parowania, ilość ciepła potrzebna do przeprowadzenia (w stałej temperaturze) 1 mola substancji ciekłej w stan pary (nasyconej). ciepło przemiany, ilość ciepła pobierana lub oddawana przez 1 g substancji przy przejściu fazowym, np. przy zmianie stanu skupienia (ciepło topnienia, parowania). ciepło reakcji chemicznej, efekt cieplny towarzyszący reakcji chem. (ciepło oddawane lub pobierane przez układ). ciepło rozpuszczania, efekt cieplny towarzyszący procesowi powstawania jednofazowej mieszaniny ciekłej. ciepło spalania, ciepło reakcji całkowitego spalenia jednostki masy związku org. w temp. 25° i pod ciśn. 1 Atm, przy założeniu, że powstały dwutlenek węgla jest w stanie gazowym, a woda w ciekłym. ciepło sublimacji, ilość ciepła potrzebna do przeprowadzenia 1 mola substancji ze stanu stałego w gazowy (w stałej temp. i pod ciśnieniem pary nasyconej). ciepło topnienia, ilość ciepła potrzebna do przeprowadzenia 1 mola substancji stałej w stan ciekły. ciepło tworzenia, efekt cieplny towarzyszący syntezie (w temp. 25° i pod ciśn. 1 Atm) 1 mola związku chem. z pierwiastków w ich trwałej w danych warunkach postaci. ciepło właściwe, ilość ciepła pobierana lub wydzielana przez 1 g substancji przy zmianie jej temperatury o 1°; wielkość zależna od rodzaju substancji, jej fazy, temperatury i sposobu ogrzewania. ciepłownia, zakład energetyczny wytwarzający energię cieplną w postaci np. pary wodnej, gorącej wody, przydatnej do celów technol. lub ogrzewniczych. ciepłownictwo, dział energetyki zajmujący się przem. wytwarzaniem energii cieplnej, zwykle w postaci gorącej wody lub pary wodnej, jej przesyłaniem przewodami sieci ciepłowniczej do punktów odbioru oraz wykorzystaniem do celów przem. i ogrzewniczych. cierlica, przyrząd o układzie nożycowym służący do międlenia lnu i konopi. cierlik (Emberiza cirlus), ptak z rzędu wróblowatych; podobny do trznadla, u samca czoło i podgardle — czarne; dl. ok. 18 cm; Eurazja, Afryka. cierna przekładnia, przekładnia przenosząca ruch z wału czynnego na bierny wskutek tarcia między kołami — dociskanymi do siebie lub do elementu pośredniczącego; ma stałe lub zmienne przełożenie; używana w obrabiarkach, magnetofonach itp. Cierniak JĘDRZEJ, 1886-1942, działacz oświatowy, organizator amatorskiego ruchu teatr., autor i inscenizator lud. widowisk; założyciel Instytutu Teatrów Ludowych, red. nacz. „Teatru Ludowego" (1923-39); zamordowany przez hitlerowców. cierniczek (Pungitius pungitius), gat. ciernika, 5-6 cm dł.; płetwa grzbietowa z 7-12 kolcami; eur. wody słodkie i słone. ciernik (Gasterosteus aculeatus), pospolita ryba słodkowodna i bałtycka, do 6 cm dł.; buduje gniazdo z roślin, opiekuje się ikrą i narybkiem; żywi się m.in. narybkiem innych ryb; szkodnik. cierniki (Gasterosteidae), rodzina ryb mor. 4 słodko wodnych; kilkanaście gat., 5-25 cm dł.; płetwa grzbietowa z kolcami; Eurazja, Afryka Pn. i Ameryka Pn. cierniogłowy, zool. →kolcogłowy. cierniopląt (Paullinia), pnącze tropik.; z P. cururu otrzymuje się truciznę kurarę, z owoców P. cupana — używki, środki lecznicze, garbniki. ciemiopłetwe (Acanthopterygii), dawna nazwa ryb o płetwach z promieniami częściowo zrośniętymi w kolce; obecnie — rząd okoniokształtnych. cierń, przekształcona, często zdrewniała, część pędu; ma znaczenie obronne; może być pochodzenia łodygowego (np. c. tarniny) lub liściowego (c. berberysu).

Cierva [tierwal] JUAN DE LA, 1893-1936, hiszp. konstruktor lotn. i pilot; współtwórca pierwszego wiatrakowca (1919); zginął w katastrofie lotniczej. Ciesielczuk STANISŁAW, 1906-45, poeta; członek grupy poet. Kwadryga; liryka osobista i refleksyjna (zbiór Teatr Natury). Ciesielski ANDRZEJ, 2 poł. XVI w., pisarz polit.-gosp., przedstawiciel wczesnego merkantylizmu (bulionizmu). Ciesielski TEOFIL, 1846-1916, botanik, pszczelarz; prof. uniw. we Lwowie; red. „Bartnika Postępowego"; Bartnictwo... Ciesielski WŁADYSŁAW, 1845-1901, malarz, fotograf; działał w Paryżu; pejzaże, sceny hist., portrety, miniatury. ciesielstwo, rzem. wykonywanie drewn. konstrukcji bud. (ścian, więźb dachowych itp.). Cieszanów, m. w pow. lubaczowskim, woj. rzeszowskim; 1,4 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1665. Cieszkowski AUGUST, 1814-94, filozof i ekonomista, działacz społ. i polit; współtwórca Ligi Pol. i Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk; jeden z gł. przedstawicieli filozofii nar., twórca tzw. filozofii czynu. Cieszkowski KAJETAN (pseud. Ćwiek), 1826-77, dowódca w powstaniu 1863; organizator oddziałów partyzanckich (zw. ćwiekami), złożonych gł. z chłopów. Cieszyn, m. pow. w woj. katowickim, nad Olzą; 25,3 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., metal., spoż.; przejście graniczne między Polską a Czechosłowacją; ślady osadnictwa późnolateńskiego i rzym.; gród z X/XI w.; ruiny zamku got. (XIV w., zachowana wieża Piastowska) z kaplicą romańską (poł. XI w.); kościoły got. (XIII-XVI w.), barok. (XVII-XVIII w.), mennica późnobarok. (XVIII w.), barok.-klasycyst. pałac Larischów (XVIII w.) — obecnie muzeum, kamienice (XV-XVIII w.). — Gród śląski; 1290-1653 stolica księstwa piastowskiego; prawa miejskie 1364; w XVI w. ośr. rzem.-handl.; centrum reformacji; w XIX w. ośr. polskości (liczne towarzystwa i organizacje pol., czasopisma, gimnazjum pol.); w okresie okupacji hitlerowskiej liczne fakty eksterminacji ludności pol.; 1941-45 hitlerowski obóz dla jeńców (Stalag VIII D, potem VIII B). Cieszyn Czeski (Český Těšin), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist), nad Olzą, naprzeciw poi. Cieszyna; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., papierniczy. cieszynit, magmowa skała głębinowa lub żyłowa, składająca się gł. z plagioklazu, piroksenu i analcymu. cieszyńska choroba (cieszyńska zaraza świń), wirusowa, zaraźliwa choroba świń po raz pierwszy wykryta w okolicach Cieszyna; ogólne podniecenie nerwowe i skurcze mięśni; śmiertelność duża; zwalczanie ustawowe. Cieszyńska Fabryka Farb i Lakierów, w Marklowicach, zbudowana 1962-68, produkuje m.in. farby i lakiery nitro, emulsyjne, żywice ftalowe. cieszyńska zaraza świń →cieszyńska choroba. Cieszyński ANTONI, 1882-1941, lekarz stomatolog; prof. i dyr. Inst. Dentystycznego uniw. we Lwowie; prace m.in. dotyczące radiologii stomatologicznej; zamordowany przez hitlerowców. Cieślak RYSZARD, ur. 1937, aktor Teatru Laboratorium J. Grotowskiego; gł. role w Księciu Niezłomnym wg Calderona-Słowackiego i w Apocalypsis cum figuris. Cieślak TADEUSZ, ur. 1917, historyk; prof. i kierownik Zakładu Historii Stosunków Pol.-Radz. PAN; Prasa polska na Warmii i Mazurach 1718-1939, Bismarkowska ustawa antysocjalistyczna 1878. cieśla okrętowy, podoficer na statku wodnym, do którego obowiązków należą wszystkie naprawy poza maszynownią. Cieślewicz ROMAN, ur.-1930, grafik; czł. AGI (Alliance Graphique Internationale);

ciężar cząsteczkowy 189 grafika użytkowa (plakat, ilustracja, grafika reklamowa), wystawiennictwo. Cieślewski TADEUSZ (st.), 1870-1956, malarz; akwarelowe widoki starej Warszawy. Cieślewski TADEUSZ (ml.), 1895-1944, syn Tadeusza (st.), grafik, krytyk sztuki; czł. Rytu; drzeworyty o tematyce arch. (Warszawa fantastyczna) i symbol., ilustracje, portrety. cieślica, żegl. siekiera ciesielska używana na statkach wodnych. Cieślik GERARD, ur. 1923, piłkarz, napastnik Ruchu Chorzów; wielokrotny reprezentant Polski, uznany za najlepszego pol. piłkarza 50-lecia (1919-69). cieśnina, zwężenie powierzchni wodnej łączące dwa rozleglejsze baseny; stanowią często ważne węzły szlaków komunikacji morskiej. cieśniny tureckie, cieśniny Bosfor i Dardanele — jedyne połączenie M. Czarnego z M. Śródziemnym; w XIX-XX w. przedmiot rywalizacji między mocarstwami; konwencja w Montreux 1936, uznając specjalne prawa państw czarnomorskich, ograniczyła dostęp okrętów innych państw. cietrzew (Lyrurus tetrix), leśny ptak łowny z rzędu kuraków; dł. ok. 60 cm; u samca (koguta) liro waty ogon; urozmaicone, charakterystyczne toki; Eurazja. cięcie, leśn. wycinanie wyznaczonych drzew w celu pielęgnowania (c. pielęgnacyjne) lub użytkowania lasu (c. rębne), i a także usuwanie drzew chorych, uszkodzonych i zaatakowanych przez szkodniki (c. sanitarne). cięcie gazowe, wypalanie wąskiej szczeliny strumieniem czystego tlenu w metalu podgrzanym na linii cięcia płomieniem gazowym. cięcie łukowe, wytapianie w metalu wąskiej szczeliny łukiem elektr. przy użyciu elektrody grafitowej lub metalowej. cięcie plazmowe, wytapianie w materiale wąskiej szczeliny za pomocą strumienia plazmy; stosowane gł. do cięcia aluminium, miedzi, stali nierdzewnych, kwasoi żaroodpornych oraz materiałów ceramicznych. cięcie termiczne, cięcie metali przez wytapianie lub wypalanie wąskiej szczeliny na całej grubości ciętego przedmiotu; np. cięcie gazowe, łukowe, lancą. cięciwa, mat. odcinek łączący dwa dowolne punkty krzywej lub powierzchni. cięciwa okręgu, odcinek prostoliniowy łączący dowolne dwa punkty okręgu. cięgło, element sztywny przenoszący gł. siły rozciągające. cięgłowe urządzenie, urządzenie do przenoszenia siły pociągowej lokomotywy z jednego wagonu na następne i łagodze-nia uderzeń; zakończone obustronnie hakami. cięgnik, dźwignica podnosząca lub przesuwająca ciężar za pomocą liny albo łańcucha nawijanych bądź przewijanych na bębnach, tarczach, krążkach; wciągarka, wciągnik, przyciągarka, wodzarka lub wyciąg. cięgno, element giętki o wymiarach poprzecznych małych w porównaniu z długością, przenoszący jedynie siły rozciągające, np. pas napędowy, lina, łańcuch; używane w przekładniach cięgnowych, kolejach linowych, wciągarkach itp. cięgnowa przekładnia, przekładnia, w której ruch i moment obrotowy między kołami jest przenoszony za pośrednictwem cięgna — pasa, liny lub łańcucha. cięgnowy przenośnik, rodzaj przenośnika, w którym materiał jest przenoszony za pośrednictwem cięgna — taśmy, liny lub łańcucha — bezpośrednio (np. transporter) albo pośrednio (np. przenośnik kubełkowy). ciężar, siła, z jaką Ziemia przyciąga dane ciało, równa iloczynowi masy ciała m przez przyspieszenie ziemskie g : P = mg. ciężar atomowy →atomowa masa. ciężar cząsteczkowy →cząsteczkowa masa.

190

ciężar pozorny

ciężar pozorny, ciężar ciała zanurzonego w płynie, zmniejszony o ciężar wypartego przez to ciało płynu. ciężar realny, obowiązek powtarzających się pozytywnych świadczeń na rzecz oznaczonej osoby ze strony każdorazowego właściciela danej nieruchomości. ciężar właściwy, γ, ciężar jednostki objętości danego ciała jednorodnego, równy iloczynowi gęstości Q przez przyspieszenie ziemskie g:γ — Qg. ciężka atletyka, nazwa obejmująca 2 dyscypliny sport.: podnoszenie ciężarów i zapaśnictwo. ciężkości środek, punkt przyłożenia wypadkowej ciężarów wszystkich cząsteczek ciała, bez względu na orientację ciała w przestrzeni. Ciężkowice, w. w pow. tarnowskim, woj. krak., nad Białą; miejscowość letniskowa; 1348-1934 miasto. cif [ang. cost, insurance, /reight — koszty, ubezpieczenia, fracht] (caf), umowne warunki dostawy w handlu mor., zawierające w cenie całość kosztów do momentu dowiezienia ładunku do portu przeznaczenia (bez wyładunku). Cigacice, w. w pow. sulechowskim, woj zielonogórskim, nad Odrą; port rzeczny. CIGRE →Międzynarodowa Konferencja Wielkich Sieci Elektrycznych. CIINTE →Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej. Cikker JAN, ur. 1911, słowac. kompozytor i pedagog; opery, Symfonia wiosenna, Suita słowacka, kwartety smyczkowe. Čikoš-Sesija BELA, 1864-1931, malarz jugosł., przedstawiciel modernizmu; twórczość często inspirowana dziełami lit.; tematy mit., bibl., hist., portrety, pejzaże. Cilin, prowincja w pn.-wsch. Chinach; 187 tys. km2, 17 min mieszk. (1967); ośr. adm. Czangczun; region przem. (węgiel, łupki bitumiczne, rudy żel., przemysł maszynowy, środków transportu) i roln. (kukurydza, proso, gaolian). Cilin, m. w Chinach (Cilin), port nad rz. Sungari; 568 tys. mieszk. (1957); huta stali, przemysł chem., drzewny; węzeł kolejowy. Cill Airne (ang. Killarney), m. w pd.zach. Irlandii; 6,9 tys. mieszk. (1966); ośrodek turyst.; przemysł odzieżowy. Cill Choinnigh (ang. Kilkenny), m. w pd.-wsch. Irlandii, nad rz. An Fheoir, ośr. adm. hrabstwa C.Ch.; 10 tys. mieszk. (1966); przemysł odzieżowy, spożywczy. Cilung, m. w Chinach, gł. port Tajwanu; 296 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczniowy, chem. i maszynowy. Cim ALBERT (właśc. A. Cimochowski), 1845-1924, literat i bibliofil, działający we Francji; syn emigranta z 1830-31; prace z bibliografii, bibliofilstwa (Le livre). Cima [czima] GIOVANNI BATTISTA (ZW. C. da Conegliano), ok. 1459-ok. 1517, malarz wł., przedstawiciel renesansu; obrazy rel. o czystym, nasyconym kolorycie. Cimabue [czi-] (właśc. Cenni di Pepo), ok. 1240-przed 1303, malarz wł.; obrazy, freski i mozaiki o tematyce rel.; dążył do przełamania schematów bizant.; Tronująca Madonna z aniołami. Cimarron [syməroun], rz. w środk. części USA, pr. dopływ Arkansas; dł. ok. 1100 km. cimelia (cymelia), cenne i rzadkie obiekty w zbiorze muzealnym lub bibliotecznym; niekiedy nazwa osobnego działu. Cimpia Turzii [kympija t.], m. w Rumunii (Siedmiogród); 19 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chemiczny. Cimpina [kympina], m. w pd. Rumunii, u podnóża Karpat; 24 tys. mieszk. (1960); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Cimpulung [kympulung], m. w pd. Rumunii, u podnóża Karpat; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn.; uzdrowisko. Cimpulung Moldovenesc [kympulung wenesk], m. w pn.-wsch. Rumunii," w Karpatach, nad Mołdawą; 16 tys. mieszk.

(1968); uzdrowisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy. Cin: 1) państwo w staroż. Chinach, którego władca Szy-huang-ti zjednoczył Chiny 221 p.n.e.; 2) dynastia chiń. panująca 221-207 p.n.e.; 3) dynastia chiń. panująca 265-420. Cin, chiń. nazwa państwa i dyn. Dżurdżenów panujących w pn. Chinach 11151234. „Cina", dziennik łot., organ KC KP Łotwy, Rady Najwyższej i Rady Ministrów Łotew.SRR, zał. 1904, wydawany w Rydze. Cinan, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Szantung, nad rz. Huang-ho; 862 tys. mieszk. (1957); przemysł maszyn., włók., spożywczy. Cincadze JASE, ur. 1903, historyk gruz.; prof. uniw. w Tbilisi; badacz stosunków pol.-gruz.; autor historii Polski. Cinciała ANDRZEJ, 1825-98, działacz śląski, etnograf; wydawca pierwszego poi. pisma na Śląsku Cieszyńskim — „Tygodnika Cieszyńskiego"; autor prac z językoznawstwa i etnografii. Cincinnati [synsynäty] (Society of the Cincinnati), amer. elitarne stow. weteranów wojny o niepodległość, zał. 1783 (jego członkiem był m.in. T. Kościuszko). Cincinnati [synsynäty], m. w USA (Ohio), port nad rz. Ohio; 448 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,4 mln (1967); duży ośr. przemysłu maszyn, (obrabiarki), sam och., elektrotechn., chem., poligraf. ; ośr. nauk. i kulturalny. Cinczou, m. w Chinach (Liaoning); 350 tys. mieszk. (1957); przemysł maszyn., elektrotechn., chem. i włók.; węzeł kolejowy. Cinecitta [czineczitta], wytwórnia-miasteczko film. w pobliżu Rzymu; zbudowane 1938; jedno z największych w Europie. cinema-novo [si-], nazwa współcz. postępowego nurtu w kinematografii brazyl., nawiązującego do lud. wyobraźni i kultury. Cinemascope [synemaskoup], jeden z systemów filmu panoramicznego oparty na zastosowaniu anamorfozy optycznej; taśma film. 35 mm, stosunek szer. do wysokości obrazu 2,55 : 1, współczynnik anamorfozy 2; używany także w przypadku taśmy szerokiej. cinéma-vérité [sinema werity; fr. 'kinoprawda'], nurt we współcz. filmie dokumentalnym zapoczątkowany w 1. 50-yeh we Francji; rodzaj film. ankiety; powstał jako efekt oddziaływania TV na środki film. wyrazu. Ciné-Miracle [sinemirakl; fr.], jeden z systemów filmu panoramicznego oparty na jednoczesnej projekcji z 3 taśm film.; stosunek szerokości do wysokości obrazu na ekranie 3X1,13:1. Cinepanoramic [synypänərämyk; ang.], jeden z systemów filmu panoramicznego o analogicznym rozwiązaniu jak CinemaScope. Cinerama [sy-], jeden z systemów filmu panoramicznego oparty na jednoczesnej projekcji z 3 taśm film.; stosunek szer. do wysokości obrazu na ekranie 3X1,12:1. Cing, chin. nazwa dynastii mandżurskiej 1644-1911; największy rozkwit nastąpił w epokach Kang, Cia-cing i Cien-lung. Cingciang →Huaj-in. Cinghaj, prowincja w pn.-zach. Chinach; 721 tys. km2, 2 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Sining; najsłabiej rozwinięta gospodarczo prow. Chin; hodowla jaków, koni, owiec. Cingtao, m. w Chinach (Szantung), port nad M. Żółtym; 1,1 mln mieszk. (1958); przemysł gł. włók.; uniwersytet. Cingteczen, m. w Chinach (Ciangsi); 150 tys. mieszk. (1957); największy w świecie ośrodek rzem. produkcji porcelany. cing-tu ['czysta ziemia'], chiń. sekta buddyjska zał. przez Huej Jiiana, oparta na wierze w nieskończoną łaskawość Buddy; przeniesiona do Japonii.

Cini [czini] JAN, między 1490 a 14951565, architekt i dekorator pochodzenia wł., działający w Polsce; współpraca przy dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu; nagrobki (Szydłowieckich w Opatowie). Ciniselli [czinizelli], rodzina wł. artystów i właścicieli cyrków; GAETANO (181581), działał w Rosji; ALESSANDRO (?-1938), syn Gaetana, założył stały cyrk w Warszawie (1883). Cinisello Balsamo [czinizello bal-], m. we Włoszech (Lombardia); 69 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Cinling-szan, góry w środk. części Chin; dł. ok. 1000 km, wys. do 4107; pocięte głębokimi dolinami rzek; dział wodny między dorzeczami Jangcy i Huang-ho. Cinmen (Quemoy), wyspa chiń. w Cieśn. Tajwańskiej; 124 km2, ok. 50 tys. mieszk.; uprawa ryżu. Cinning, m. w Chinach (Szantung), port nad Wielkim Kanałem; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł gł. spożywczy. Cin-ping-mej, chiń. anonimowa powieść erotyczno-obyczajowa przypisywana Wang Szy-cingowi (XVI-XVII w.); obraz stosunków społ. tego okresu. u cinquecento [czink eczę-; wł.], nazwa określająca epokę dojrzałego renesansu i manieryzmu we Włoszech (XVI w.). Cinto [czinto], najwyższy szczyt Korsyki; 2710 m. Ciołek, szlachecki herb pol.; wół czerwony w polu srebrnym; występował gł. w Małopolsce i na Mazowszu; używali go in.in. Poniatowscy. Ciołek ERAZM, 1474-1522, biskup płocki od 1503, dyplomata, bibliofil; uczestnik poselstwa na sejm Rzeszy 1518; protektor artystów i uczonych. Ciołek GERARD, 1909-66, architekt, historyk i planista ogrodów; prof. Polit. Krak.; Zarys historii kompozycji ogrodowej w Polsce, Zasady ochrony i kształtowania krajobrazu. Ciołek STANISŁAW, ok. 1382-1437, podkanclerzy od 1423, biskup pozn. od 1428, poeta pol.-łac; 1434 poseł na sobór w Bazylei. Ciołkosz ADAM, ur. 1901, działacz PPS; 1931-39 czł. Rady Nacz. PPS i 1937 Centr. Kom. Wykonawczego; jeden z przywódców Centrolewu; od II wojny świat, jeden z przywódców prawicowych organizacji socjaldemokr. na emigracji. Ciołkosz ZBYSŁAW, 1902-60, konstruktor samolotów (PWS-1, PWS-20, PWS-52, PZL-30); po II wojnie świat, w przemyśle lotn. USA. Ciołkowski KONSTANTIN E., 1857-1935, ros. uczony i wynalazca, twórca podstaw astronautyki; syn pol. zesłańca; 1894 opisał jednopłat o konstrukcji zrealizowanej 15 lat później; 1897 zbudował pierwszy w Rosji tunel aerodynamiczny; 1903 ogłosił teorię lotu rakiety z uwzględnieniem zmiany masy, 1929 — rakiety wielostopniowej w polu grawitacyjnym. ciompi [czompi], nazwa robotników tekstylnych we Florencji w XIV w.; 1387 wzniecili powstanie. Cioran [cziran] EMIL, ur. 1911, fr. filozof i eseista, pochodzenia rum.; głosiciel upadku współcz. cywilizacji; Précis de décomposition. cios (kamień ciosany), foremny blok kamienia naturalnego otrzymany przez obróbkę kamieniarską lub przecieranie; używany na filary mostowe, cokoły budynków. cios, geol. system regularnych spękań i szczelin w skałach powodujący podzielność skał (np. pod wpływem uderzenia) na regularne bloki; powstaje m.in. wskutek kurczenia się stygnącej magmy (skały magmowe) lub wysychającego osadu (skały osadowe); ma duże znaczenie przy obróbce kamieni budowlanych. ciosa (Pelecus cultratus), ryba z rodziny karpiowatych, do 40 cm dł.; zlewiska mórz Bałtyckiego, Czarnego i Kaspijskiego; mięso niezbyt smaczne.

CKRL 191 ciosła, dawne narzędzia do obróbki drewna; najstarsze znane w kulturze łużyckiej; w Polsce używane dotychczas do żłobienia niecek i koryt. ciosowy mur, konstrukcja ścienna z bloków kam. (tzw. ciosów), o układzie regularnym, nieregularnym lub mieszanym. ciosy, anat. silnie rozwinięte siekacze szczęki górnej słoni, często zw. niewłaściwie kłami; używane do różnych wyrobów jako tzw. kość słoniowa. Ciotat, La [la sjota], m. i port rybacki we Francji, nad M. Śródziemnym; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., włók.; kąpielisko morskie. Ci Paj-szy, 1863-1957, malarz chiń., jeden z największych współcz. malarzy chin., przetwarzający trąd. wzory; tusze i akwarele (kwiaty, zwierzęta, pejzaże). Cipriani [cziprjani] AMILCARE, 18441918, wł. działacz rewol.; walczył w szeregach Komuny Paryskiej i wojnie Grecji z Turcją o niepodległość („czerwony rycerz"). circa [łac], skrót ca, około, mniej więcej. Circarama, system filmu panoramicznego oparty na jednoczesnej projekcji z 11 taśm film.; obraz dokoła widowni, circulus vitiosus →błędne koło. Circus Maximus, najstarszy i największy cyrk rzym.; zbudowany w IV w. p.n.e. w Rzymie, wielokrotnie rozbudowywany; zostały nikłe ślady. Cirkas STRATIS, ur. 1911, gr. poeta, prozaik i krytyk lit. z Egiptu; powieści o aktualnej tematyce społ. i politycznej. Cirrocumulus Cc (chmura kłębiasto-pierzasta), chmura w postaci cienkiej, białej ławicy utworzonej z małych członów w kształcie ziaren, zmarszczek itp.; składa się z kryształków lodu, nie daje opadów. Cirrostratus Cs (chmura warstwowo-pierzasta), chmura w postaci przejrzystej, białawej zasłony, gładkiej lub włóknistej; składa się gł. z kryształków lodu; nie daje opadów. Cirrus Ci (chmura pierzasta), chmura w postaci białych delikatnych włókien lub wąskich pasemek; składa się z kryształków lodu, nie daje opadów. cis (Taxus baccata); długowieczny, iglasty krzew lub drzewo; Europa, pn. Afryka, pd.-zach. Azja; gat. ginący; w Polsce b. rzadki, chroniony; sadzony w parkach; drewno czerwonawe, b. trwałe. cis, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku c. Cisa, rz. w ZSRR, na Węgrzech i w Jugosławii, najdłuższy dopływ Dunaju; dł. 977 km, dorzecze 157,2 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna; gł. m. Szeged. cisalpejski (cisalpiński), położony na południe od Alp; przedalpejski. Cisalpińska Republika, utworzona 1797 przez Francuzów w pn. Włoszech z Rep. Transpadańskiej i Cispadańskiej; 1802 przekształcona w Rep. Włoską. cisawa maść →kasztanowata maść. cisawica →Addisona choroba. cisawy koń, koń maści kasztanowatej. Cisi, m. w Chinach (Hejlungciang); 262 tys. mieszk. (1957); duży ośr. eksploatacji węgla kamiennego. Čišinski JAKUB (właśc. J. Bart), 18561909, najwybitniejszy poeta górnołużycki; liryki patriot. i osobiste, ballady w duchu lud.; twórca nowocz. języka poet.; pierwszy dramat hist. Na hrodźišću. Cisna, w. w pow. leskim, woj. rzeszowskim, w Bieszczadach, nad Solinką; ośr. turystyczny. Cisnădie [czisnədije], m. w Rumunii (Siedmiogród); 16 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Cispadańska Republika, utworzona 1796 przez Francuzów w pn. Włoszech w księstwie Modeny i Reggio oraz Bolonii i Ferrary; 1797 weszła w skład Rep. Cisalpiń-skiej.

Cissus, pnącze obszarów zwrotnikowych; pospolite rośliny doniczkowe: C. antarctica, o liściach jajowatych, piłkowanych, C. gongyloides, o liściach trójdzielnych. cista, brązowe naczynie w formie cylindrycznej, z pokrywką, używane gł. w staroż. Etrurii do przechowywania przyborów toaletowych, zwojów rękopisów itp.; często zdobione. cis-trans izomeria →izomeria geometryczna. cistron, gen (czynnik dziedziczny) ujmowany jako jednostka funkcjonalna. Ciszak ANTONI, 1881-1933, działacz polit.; 1905-17 czł. PPS zaboru prus., od 1920 NPR; 1926 dokonał w niej rozłamu tworząc NPR-Lewicę (prosanacyjną). Ciszek JAN, 1847-1922, podhalański pisarz lud.; pamiętnik Wspomnienia powstańca z 1863 roku. Ciszewski JÓZEP (pseud. Felek), 18771937, działacz ruchu robotn.; od 1906 czł. PPS-Lewicy, potem KPP (1918 czł. KC); 1916-18 red. i wydawca „Głosu Robotniczego". Ciszewski STANISŁAW BRONISŁAW, 18651930, etnograf; kierownik pierwszej poi. katedry etnologii na uniw. we Lwowie; Prace etnologiczne. ciśnienie, wielkość fiz. równa stosunkowi siły działającej prostopadle do danej powierzchni do wielkości tej powierzchni. ciśnienie cząsteczkowe (ciśnienie parcjalne), ciśnienie jednego z gazów w mieszaninie gazów idealnych. ciśnienie górotworu, górn. stan naprężenia w górotworze wywołany naciskiem warstw nadległych; objawia się dążeniem do zaciskania wyrobisk; skutkom działania c.g. zapobiega się stosując obudowę kopalnianą oraz podsadzkę. ciśnienie krwi, ciśnienie w układzie krwionośnym warunkujące krążenie krwi; w układzie tętniczym — wyższe, w żylnym — niższe; w tętnicach c.k. ulega rytmicznym wahaniom; zależy m.in. od wieku i płci, u człowieka ok. 30-letniego przeciętnie 125/80 mm Hg (125 c.k. skurczowe, 80 rozkurczowe). ciśnienie promieniowania, ciśnienie wywierane na ciała przez promieniowanie elektromagnet. (np. światło) lub fale akustyczne, zauważalne np. przy powstawaniu warkocza komet. ciśnieniomierz →manometr. ciśnieniowe aparaty, urządzenia do prowadzenia procesów fiz. lub chem. pod ciśnieniem znacznie większym od atm., np. autoklawy, kotły. ciśnieniowe naczynie, naczynie zamknięte, w którym ciśn. znajdującego się płynu znacznie różni się od ciśn. zewnętrznego. Cité [sity]: 1) we Francji najstarsza dzielnica miasta; 2) wyspa na Sekwanie (Ile de la C); miejsce najstarszej osady, z której rozwinął się Paryż; Notre Dame (XII w.), Sainte Chapelle (XIII w.), Conciergerie (XIV w.). Citlaltépetl →Orizaba. Citroën [sitroen] ANDRE GUSTAVE, 18781935, fr. inżynier i przemysłowiec; 1919 założył fabrykę samochodów; 1934 zbudował pierwszy samochód z przednim napędem. Citroën [sitroen] (Société Anonyme Andre Citroen), wielkie fr. przedsiębiorstwo budowy samochodów, zał. 1919. Città di Castello [czitta di ka-], m. we Włoszech (Umbria), nad Tybrem; 37 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy. city [syty], centrum handl.-finans. wielkich miast, zwł. anglosaskich. City [syty], centrum Londynu, mieszczą się w nim banki, giełda, wiele budynków biurowych. Ciuciang, m. w Chinach (Ciangsi), port nad Jangcy; 80 tys. mieszk. (1957); przemysł włók. i spoż.; na pd.-wsch. region uzdrowiskowy Luszan.

Ciucurencu [czikurenku], ALEXANDRU, ur. 1903, malarz rum.; pejzaże, kwiaty, sceny hist., portrety. i Ciudad Bolivar [s uda b.], m. w Wenezueli, port nad Orinoko, stol. stanu Bolivar; 104 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., skórz.; miasto zał. 1764 p.n. Angostura. Ciudad Guzmán [siuda gusman], m. w Meksyku (Jalisco); 31i tys. mieszk. (1960). Ciudad Juárez [s da chuares], m. w Meksyku (Chihuahua), nad Rio Bravo (Rio Grande), naprzeciw amer. miasta El Paso; 522 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włókienniczy. Ciudad Madero [siuda m.], m. w Meksyku (Tamaulipas), przy ujściu rz. Panuco; 54 tys. mieszk. (1960); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. i Ciudad Obregón [s uda -gon], m. w Meksyku (Sonora); 68 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Ciudad Ojeda [siuda ocheda] (Lagunillas), m. i port w Wenezueli (Zulia), nad jez. Maracaibo; 84 tys. mieszk. (1969); wielki ośr. wydobycia ropy naftowej. Ciudad Real [tiuda real], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), ośrodek adm. prów. C.R.; 39 tys. mieszk. (1968). Ciudad Sahagún [siuda saagun], m. w Meksyku (Hidalgo); 5 tys. mieszk. (1960); przemysł maszyn., samoch., fabryka wagonów. Ciudad Trujillo [siuda truchilio], 1936-61 nazwa miasta Santo Domingo w Dominikanie. Ciudad Victoria [siuda wik-], m. w Meksyku, stoi. stanu Tamaulipas; 55 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., włók., skórzany. Ciulei [cziulej] LIVIU, ur. 1923, rum. aktor, reżyser teatr, i film.; jeden z czołowych twórców powoj. rum. kinematografii (Statek z dynamitem. Las powieszonych). ciupaga, góralska laska z toporkiem, o zdobionym trzonku; używana również jako broń w walce wręcz. ciura, w dawnym wojsku pol. pachołek obozowy, nie zaliczany do stanu bojowego wojska. Čiurlionis MYKOLAS KONSTANTAS, 18751911, litew. malarz i kompozytor; kształcił się w Warszawie; przedstawiciel symbolizmu. Civitanova Marche [czi- marke], m. we Włoszech (Marche), nad M. Adriatyckim; 26 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., obuwn., szklarski; kąpielisko. ciyitas, w staroż. cesarstwie rzym. jednostka adm. obejmująca miasto z okręgiem; we wczesnym średniowieczu podstawa podziału adm. państwa Franków (hrabstwa) i organizacji kość. (biskupstwa). Civitavecchia [cziwitawekkja], m. i port we Włoszech (Lacjum); 40 tys. mieszk. (1963); przemysł chem., maszyn.; muzeum; fort (XVI w.), arsenał (XVII w.). cizjojanus (cizjojan), rodzaj wierszowanego kalendarza kośc. podającego w kolejności dni początkowe zgłoski najważniejszych świąt w danym miesiącu; używany w późnym średniowieczu w Polsce, Niemczech i Czechach. ciżmy (ciżemki), obuwie pochodzenia wsch., z miękkiej skórki, o wydłużonym nosie, noszone w Europie w XH-XV w.; od ok. 1870 nazwa kobiecego obuwia z wysokimi cholewkami w lud. stroju opoczyńskim. c.k. (cesarsko-królewski), skrót przy nazwach instytucji części austr. Austro-Węgier (związany tytułami cesarz Austrii, król Czech itd.); c. i k. (ces. i król.) — skrót przy nazwach wspólnych dla całej monarchii. CKL →Centralny Komitet Ludowy. ckliwica →cebula morska. CKN →Centralny Komitet Narodowy. CKRL →Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego „ROCH".

192 CI Cl, symbol pierwiastka chem. chloru. cladus, biol. →typ. Claes [kla:s] ERNEST, ur. 1885, pisarz belg., tworzący w języku flam.; znawca folkloru; realist. nowele i powieści z życia prowincji. Clair [kle :r] RENÉ (właśc. R. Chomette), ur. 1898, fr. scenarzysta i reżyser film.; czołowy przedstawiciel tzw. populistycznej k omedii obycza jowej i mu z. w 1. 80-ych (Pod dachami Paryża, Milion, Niech żyje wolność). Clairon [klerą] (właśc. Claire Leris de la Tude), 1723-1803, aktorka fr.; role w tragediach Voltaire'a; reformatorka kostiumu teatr.; autorka pamiętników. Clairvaux [klerwo], miejscowość w pn.-wsch. Francji (Szampania), nad rz. Aube; kościół opacki (XII w., przebudowany w XVIII w.) — .prototyp budowli cysterskich. Claparéde [klapared] EDOUARD, 18731940, szwajc. lekarz, psycholog i pedagog; reprezentant pedagogiki naturalistycznej i funkcjonalnego wychowania, współtwórca Instytutu J.J. Rouseau. Clapeyron [klaperą] BENOIT PIERRE, 1799-1864, fr. fizyk "i inżynier; projektant lokomotyw i budowniczy linii koi.; prace z termodynamiki; sformułował tzw. równanie C. Clapeyrona-CIausiusa równanie [r. kla-perona klauzjusa], równanie opisujące przemianę fazową pierwszego rodzaju; związek między ciśnieniem p, temperaturą T, ciepłem przemiany r i przyrostem objętości właśc. ΔV : dp/dT = r/TΔV. Clapeyrona równanie [r. klaperona], równanie stanu — związek między objętością V, ciśnieniem p i temperaturą bezwzględną T 1 gramocząsteczki gazu: pV = RT (R — stała gazowa). Clapeyrona twierdzenie [t. klaperona] (C. zasada), mech. energia sprężysta V zawarta w ciele sprężystym obciążonym siłą P, równa się połowie iloczynu tej siły i przemieszczenia w punktu przyłożenia siły w kierunku jej działania: V = 1/2 Pw. Clapeyrona układ [u. klaperona], układ mech., w którym występujące odkształcenia są proporcjonalne do odpowiadających im sił. Clapperton [kläpərtn] HUGH, 1788-1827, podróżnik szkoc; badacz Sudanu i Afryki Zach. (zbadał m.in. bieg rz. Niger). Clarence [klärns], rz. we wsch. Australii (Nowa Pd. Walia); dł. 394 km; uchodzi do O. Spokojnego; żeglowna ok. 100 km. Clarendon [klärəndən] EDWARD HYDE, 1609-74, ang. polityk i historyk; zwolennik Stuartów, kanclerz Karola II; jego gł. prace hist. stanowią pamflet na ang. rewolucję 1640-60. Clarin [klarin] (właśc. Leopoldo Alas y Ureña), 1852-1901, hiszp. pisarz i krytyk lit.; prof. prawa na uniw. w Salamance i Oviedo; nowele, powieści psychol.--obyczajowe pod wpływem naturalizmu. clarino [kla-; wł.], wysoki rejestr trąbki; do gry c. służył specjalny ustnik (XVII-XVIII w.); także nazwa rejestru w organach. r Clark [kla: k] JOHN, ur. 1907, archeolog ang.; badacz pradziejów Europy i Anglii; prof. uniw. w Cambridge; Europa przedhistoryczna...r Clark [kla: k] JOSIAH LATIMER, 1822-98, elektrotechnik ang.; 1854 opatentował system poczty pneumatycznej; wynalazł rtęciowo-cynkowe ogniwo galwaniczne (ogniwo C.); prace z miernictwa elektrycznego. Clark [kla:rk] MARK WAYNE, ur. 1896, generał amer.; 1943-44 dowódca 5 armii amer. w inwazji na Sycylię; 1952, podczas wojny koreańskiej, dowódca wojsk amer. na Dalekim Wschodzie i sił ONZ w Korei. Clarka ogniwo normalne, ogniwo elektryczne, którego elektrodę ujemną stanowi 10-procentowy amalgamat cynku, dodatnią — rtęć pokryta pastą z Hg2SO4 roztartego z ZnSO 4 , a elektrolitem jest na-

sycony roztwór ZnSO4; o.n.C. ma w temp, 15° stałą siłę elektromotoryczną 1,4328 V. Clarke [kla:rk] FRANK WIGGLESWORTH, 1847-1931, geochemik amer.; prof. uniw. w Cincinnati; jeden z twórców geochemii; od jego nazwiska wprowadzono termin klark pierwiastków. Clarke [kla:rk] MARCUS, 1846-81, pisarz austrah; wiersze, komedie, opowiadania, powieść Dożywotnie zesłanie o ang. koloniach karnychr w Australii. Clarke [kla: k] RONALD, ur. 1937, lekkoatleta austral.; rekordzista świata w biegach na 5 i 10 km oraz na 2, 3 i 6 mil; brązowy medalista olimpijski na 10 km (1964). Clarke [kla:rk] SHIRLEY, ur. 1925, amer. reżyserka film.; przedstawicielka tzw. szkoły nowojorskiej — krytycznego nurtu w kinematografii amer. lat 50-tych (Łącznik, Zimny świat). r Clark Fork [kla: k fo:r k], rz. w pn.zach. części USA; dł. ok. 580 km; uchodzi do jez. Pend Oreille. Clarksburg [kla:rksbə:rg], m. w USA (Wirginia Zach.); 24 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam., przemysł szklarski. classis, biol. →gromada. Claude [klo:d] GEORGES, 1870-1960, fr. fizyk, chemik i wynalazca; czł. Akad. Nauk w Paryżu; m.in. opracował sposób skraplania powietrza, ulepszył metodę syntezy amoniaku; 1945-49 więziony za kolaborację z hitlerowcami. Claudel [klodel] PAUL, 1868-1955, fr. pisarz kat.; dyplomata; poezje, dramaty (Punkt przecięcia) podejmujące problematykę rel.-moralną. Claudius [k la u -] E DUAR D (wła śc. E. Schmidt), ur. 1911, pisarz niem. (NRD); powieści, nowele o wojnie domowej w Hiszpanii, w której uczestniczył, i budowie socjalizmu w NRD. Claudius [klau-] MATTHIAS (pseud. Asmus), 1740-1815, poeta niem.; wydawca pisma „Der Wandsbecker Bote" (utwory Goethego, Herdera i Biirgera); popularna liryka (pieśni). Claus (Klaus) KARL K., 1796-1864, ros. chemik, farmaceuta i botanik; odkrył pierwiastek ruten; badał florę stepów zawołżańskich. Claus de Wenre [klaus de uerwö], 13801439, rzeźbiarz burgundzki; pracował z C. Sluterem w Dijon i kontynuował jego styl. Clausewitz [klauzəwyc] KARL VON, 17801831, prus. generał i teoretyk wojsk.; słynne dzieło O wojnie. clausius (Cls), jednostka entropii, równa dżulowi na stopień Celsjusza, Clausius [klauzius] RUDOLF EMANUEL, 1822-88, fizyk niem.; prof. uniw. w Zurychu i Bonn; prace gł. z termodynamiki i kinetycznej teorii gazów; wprowadził pojęcie entropii. Clausiusa-Mossottiego wzór [w. klauzjusa m.], wzór wyrażający zależność stałej dielektrycznej s ciała od polaryzowalności 3 jego cząsteczek a i ich liczby N w 1 cm : (ε-1) (ε+2) = Na/3ε0 (ε0 — stała dielektryczna próżni). Clausiusa-Rankina obieg [o. klauzjusa ränkyna] →Rankina obieg. Claussen [klau-] SOPHUS, 1865-1931, poeta duń,; najwybitniejszy przedstawiciel duń. symbolizmu; liryka, poezja satyr., nowele, wrażenia z podróży. u Clausthal-Zellerfeld [kla sta:l ce-], m. w NRF (Saksonia Dolna), w górach Harz; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, drzewny; ośr. wypoczynkowy i sportów zimowych. CIavijo [klawicho] RUY GONCALES DE, ?1412, podróżnik hiszp.; jako poseł króla hiszp. odbył podróż do Samarkandy na dwór Tamerlana, pozostawił jej opis. Clay [klej] HENRY, 1777-1852, polityk amer.; od 1806 czł. Kongresu; rzecznik wojny z Anglią 1812; 1824-29 sekretarz stanu; mediator w sporach Północy z Południem.

Clay [klej] Lucius DU BIGNON, ur. 1897, generał amer.; 1947-49 dowódca amer. strefy okupacyjnej w Niemczech; rzecznik utworzenia państwa zachodnioniemieckiego. Clayton [klejtn] JACK, ur. 1921, ang. reżyser film.; przedstawiciel postępowej grupy filmowców, tzw. młodych gniewnych (Miejsce na górze, Zjadacz dyń). clearing [kliəryn; ang.], system rozrachunków polegający na wyrównywaniu wierzytelności i długów bez użycia środków płatniczych. Clemenceau [klemãso] GEORGES, 18411929, fr. mąż stanu; 1906-09 i 1917-20 premier; jeden z autorów traktatu wersalskiego; jeden z organizatorów interwencji przeciw Rosji Radź. i Węg. Republice Rad. Clemens [klemənz] SAMUEL LANGHORNE →Twain Mark. Clément [klemã] RENÉ, ur. 1913, fr. reżyser film.; twórca wybitnych filmów o problematyce społ. (Bitwa o szyny, Za kazane zabawy, Gervaise). Clementi [kle-] Muzio, 1752-1832, wł. kompozytor i pianista; gł. utwory fortepianowe (Gradus ad Parnassum). clerc [kle:r; fr.] →klerk. clerk [kla:rk;r ang.] →klerk. Clerke [kla: k] CHARLES, 1741-79, żeglarz ang.; towarzysz wszystkich wypraw J. Cooka. „Clermont" [kleər-], pierwszy eksploatowany parowy statek wodny, kołowiec, zbudowany 1807 przez amer. konstruktora R. Fultona; dł. ok. 40 m, prędkość ok. 4,7 węzła. Clermont-Ferrand [klermą ferã], m. we Francji (Owernia), w Masywie Centralnym, ośrodek adm. dep. Puy-de-Dóme; 149 tys. mieszk., zespół miejski 205 tys. (1968); duży ośr. produkcji opon samoch.; węzeł komunik.; uniw.; muzea; romański kościół Notre Dame du Port, katedra Notre Dame (XIII, XIV, XIX w., witraże z XIII w.), barok, pałace. Clerq [klerk] RENÉ DE, 1877-1932, belg. poeta i pisarz, tworzący w języku flam.; ballady i pieśni oraz wiersze patriot. z 1. 1914-18. Cleve [kle:fə] Joos VAN (właśc. Beke Joos van der), ok. 1485-1540 lub 1541, malarz niderl., łączący elementy wł. renesansu z tradycją sztuki rodzimej; portrety i kompozycje rel. (Tryptyk św. Reinholda, Muzeum Nar. w Warszawie). Cleve [kle:wə] PER TEODOR, 1840-1905, szwedz. chemik i geolog; badał pierwiastki ziem rzadkich, odkrył pierwiastki: tul i holm oraz — niezależnie od W. Ramsaya — hel. Cleveland [kli:wlənd] STEPHEN GROVER, 1837-1908, polityk amer.; działacz Partii Demokr.; prezydent Stanów Zjedn. 188589 i 1893-97; w ostrych walkach klasowych tego okresu występował przeciw robotnikom. Cleveland [kli:wlənd], m. w USA (Ohio), port nad jez. Erie; 739 tys. mieszk., zespół miejski 2,0 min (1970); wielki ośr. hutnictwa żel.; przemysł środków transportu (gł. samoch.), maszyn., metal., chem.; ośr. kult. i nauk. (2 uniw.); duże skupisko Polonii. r Cliburn [klajbə n] VAN (właśc. Harvey Lavan C.), ur. 1934, pianista amer.; I nagr. na Konkursie im. P. Czajkowskiego w Moskwie (1958). Clichy [kliszi], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad Sekwaną; 52 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., samochodowy, chemiczny. Clifton [klyftn], m. w USA (New Jersy), w zespole miejskim Nowego Jorku; 82 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Climax [klajmäks], wielki ośr. wydobycia rudy molibdenu w USA (Kolorado). Clinton [klyntən], m. w USA (Iowa), nad Missisipi; 34 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., maszynowy.

Codex Iuris Canonici 193 Clipperton [klipertą], niezamieszkały atol w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Francuska); 1,6 km2. Clive [klajw] ROBERT, 1725-74, generał ang.; 1764-72 gubernator Indii; współtwórca bryt. kolonializmu w Indiach. Cloaca Maxima, w staroż. Rzymie gł. kolektor wód kanałowych spływających do Tybru, przekopany w VI w. p.n.e., rozbudowany w I w. p.n.e. clochard [klosza:r; fr.], bezdomny żebrak, nędzarz. Clodt von Jürgensburg [klo:t fon jü-] PIOTR K., 1805-67, rzeźbiarz ros.; rzeźby pomnikowe, animalistyczne, dekoracyjne (na moście Aniczkowskim w Leningradzie), portrety. clofibrat (atromid S), lek o działaniu przeciwmiażdżycowym. cloisonizm [kluazo~], metoda twórcza zainicjowana przez malarzy ze szkoły z Pont-Aven, polegająca na operowaniu płaską, jednobarwną, nasyconą plamą, obwiedzioną wyrazistym, ciemnym konturem, co daje efekty zbliżone do emalii i witrażu. cloisonne [kluazony; fr.] (emalia komórkowa), technika rzemiosła artyst.; polega na wypełnianiu emalią komórek uformowanych z pasków metalu lub drutu; znana od I tysiąclecia p.n.e.; w Europie rozkwit w XI-XIVw. Clonmel [klonmel] →Cluain Meala. Clontarf [klon-] (przedmieście Dublinu, stolicy Rep. Irlandii), 1014 klęska Norwegów zadana przez władcę irl. Briana Boru; kres podboju Irlandii przez Norwegów. cloqué [kloky], tkaniny dwuwarstwowe, przeważnie sukienkowe, o wzorach plast, otrzymanych specjalną techniką tkania lub wytłaczanych w gotowej tkaninie (mniej trwałe). Closca [kloszka] (właśc. Ivan Oarga), ok. 1748-85, Rumun, jeden z przywódców powstania w Siedmiogrodzie 1784; stracony przez łamanie kołem. Clostridium, bakterie beztlenowe żyjące w glebie, w mułach dennych, treści jelitowej zwierząt; wykorzystywane w roszar-nictwie itp.; nieliczne gat. chorobotwórcze. clou [klu; fr.], „gwóźdź"; gł. punkt, największa atrakcja (zabawy, widowiska itp.). Clouet [klue], malarze fr., pochodzenia niderl., przedstawiciele renesansu; JEAN, zw. Janet (ok. 1485-ok. 1540), portrety rysunkowe i olejne (Portret Franciszka I), obrazy rei.; FRANCOIS (przed 1522-72), syn Jeana, portrety rysunkowe, olejne, często miniaturowe. Clough [klaf] ARTHUR HUGH, 1819-61, poeta ang.; mistyk; sympatyk ruchów wolnościowo-rewolucyjnych. Clouzot [kluzo] HENRI-GEORGES, ur. 1907, fr. reżyser film.; twórca głośnych filmów sensacyjnych o podtekście społ. (Kto zabił, Cena strachu, Prawda). u

clown [kla n; ang.] (klown, błazen), komik cyrkowy bawiący widzów popisami słowno-mimicznymi i akrobatycznymi; dawniej postać z farsy lub pantomimy. Cls →clausius. Cluain Meala (ang. Clonmel), m. w pd. Irlandii, ośr. adm. hrabstwa Tiobraid Arann; 11 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spoż., metal., odzieżowy. Cluj →Kluż. Cluny [klüni], m. we wsch. Francji; 4 tys. mieszk. (1968); kościoły średniow., pałace i domy (XV-XVIII w.), resztki budowli opactwa benedyktyńskiego (XIIXVIII w.) z romańską bazyliką wzniesioną X-XII w. (niegdyś największa obok bazyliki św. Piotra w Rzymie świątynia chrześc, której architektura wywarła wpływ na kształtowanie się form sakralnych budowli romańskich). Cluseret [klüzre] GUSTAVE PAUL, 18231900, fr. działacz"polit. i wojsk.; 1860 uczestnik wyprawy Garibaldiego na Sycylię; 1862 generał w amer. wojnie secesyjnej; 1870 organizator powstania robotn. w

Lyonie; 1871 nacz. wódz Komuny Paryskiej, za nieudolność pozbawiony funkcji. Clusius→Lecluse Charles. Clutha [klu:də], rz. w Nowej Zelandii, największa na W. Południowej; dł. 338 km; uchodzi do O. Spokojnego; elektrownie wodne; żeglowna w dolnym biegu. Cluytens [kluitę:s] ANDRÉ, 1905-67, dyrygent fr. w Grand Opera i Opera Comique w Paryżu. Clyde [klajd], rz. w W. Brytanii (Szkocja); dł. 170 km; uchodzi do zat. Firth of C. estuarium dł. 100 km; nad C. — Glasgow. Clydebank [kląjdbäŋk], m. w W. Brytanii (Szkocja), w zespole miejskim Glasgow, nad rz. Clyde; 51 tys. mieszk. (1966); wielki ośr. przemysłu stoczniowego. clydesdale [klajdzdejl] →klajdesdale. Clydesdale [klajdzdejl], gł. region przemysłowy Szkocji (W. Brytania), w dolinie rz. Clyde; wydobycie węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł stoczn.; gł. ośrodek Glasgow. cło, opłata pobierana przez państwo od przywozu, wywozu i przewozu towarów przez jego granice. cło fiskalne, cło zapewniające dochody skarbu państwa, nakładane na towary konsumpcyjne nie produkowane w kraju. cło gospodarcze, cło nakładane w celu realizacji określonej polityki gosp. (zwiększenia lub zmniejszenia importu czy eksportu danej grupy towarów). cło preferencyjne, cło niższe od ogólnie stosowanego; c.p. bywają często zapewniane przez wzajemne traktaty celne i stosowane w ramach unii gospodarczych. cło protekcyjne, cło przywozowe stosowane w celu ochrony produkcji krajowej przed konkurencją towarów zagranicznych. cło retorsyjne (cło odwetowe), cło wyższe od stosowanego ogólnie, stanowi odwet na kraju, który podjął akcję uznaną za niekorzystną (np. podwyżkę ceł). Cm, symbol pierwiastka chem. kiuru. cmentarz, miejsce grzebania zwłok lub przechowywania prochów po kremacji. cmentarzysko, archeol. obszar, na którym znajduje się większe skupienie grobów prahistorycznych. cnota, przestrzeganie zasad obowiązującej etyki; zespół dodatnich cech moralnych (prawość, szlachetność) i stała dyspozycja do ich praktykowania. CNRS →Centre National de la Recherche Scientifiąue. Co, symbol pierwiastka chem. kobaltu. CO, skrót oznaczający →ogrzewanie centralne. CoA, biochem. →koenzym A. coach [koucz], rodzaj nadwozia samochodu osobowego; ma dwoje drzwi, 2 stałe siedzenia po 2 lub 3 miejsca, przednie dzielone lub z dzielonym oparciem, okna boczne rozdzielone stałymi słupkami, opuszczane szyby w drzwiach. Coahuila [koauila], stan w pn. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 150,4 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969); gł. m.: Saltillo (stol.), Torreón; uprawa bawełny, hodowla bydła; wydobycie węgla kam., rud żel., rozwinięty przemysł. Coatbridge [koutbrydż], m. w W. Brytanii (Szkocja), w zespole miejskim Glasgow; 53 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł chemiczny, taboru kol., mat. budowlanych. Coatsów Ziemia [z. koutsów], obszar przybrzeżny Antarktydy nad M. Weddella; pokryty lądolodem. Coatzacoalcos [koatsakoąlkos], m. i port w Meksyku (Veracruz); 37 tys. mieszk. (1960); przemysł chem., wywóz ropy naft. i produktów naft., siarki. Cobán [koban], m. w środk. Gwatemali, ośrodek adm. dep. Alta Verapaz; 38 tys. mieszk. (1964); zał. 1538. Cobbett [kobyt] WILLIAM, 1762-1835, ang. radykalny działacz społ.-polit., pisarz, publicysta; domagał się reform eko-

nomicznych i prawa wyborczego; prace hist., opisy podróży. Cóbh, m. w pd. Irlandii, nad O. Atlantyckim, awanport portu Corcaigh; 5,6 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., środków transportu. COBOL, jeden z języków automatycznego programowania, używany do programowania problemów ekonomicznych. Cobra [kobra], awangardowa grupa artystyczna (nazwa powstała z pierwszych liter nazw stolic — Copenhague, Bruxelles, Amsterdam), zał. 1948 w Paryżu; początkowo skupiała tylko artystów Danii, Belgii i Holandii, reprezentujących surrealizm i abstrakcję typu informel. Coburg →Koburg. coca-cola →koka kola. cocarboxylasum (berolase), dwufosforan tiaminy (koenzym karboksylazy); lek stosowany m.in. w zaburzeniach przemiany węglowodanowej i tłuszczowej. Coccioli [koczczioli] CARLO, ur. 1920, pisarz wł.; w twórczości widoczna inspiracja kat.; powieści (Niebo i Ziemia). Cochabamba [kocza-], m. w środk. Boliwii, w Andach, ośrodek adm. dep. C.; 93 tys. mieszk. (1964); huta cyny, rafineria ropy naft.; ośr. turyst.; uniwersytet. Cochise kultura [k. kouszi:z], archeol. kultura końca paleolitu (od ok. 10 tys. p.n.e.) w zach. części USA; uprawa kukurydzy; kamienie żarnowe i rozcieracze; nazwa od miejsca odkrycia. Cochran [kokrən] JACQUELINE, ur. 1912, pilotka amer.; kierowała amer. kobiecą służbą lotn. w II wojnie świat.; pierwsza kobieta pilotująca bombowce i odrzutowce. cocido [kotido; hiszp.]. posiłek jednodaniowy składający się z mięsa, jarzyn, grochu itp.; hiszp. potrawa narodowa. Cockatoo [kokətu:], wyspa przy pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); wydobycie rud żel.; port wywozu Yampi. Cockcroft [koukkroft] SIR JOHN DOUGLAS, 1897-1967, fizyk ang.; prof. uniw. w Cambridge, dyr. Bryt. Instytutu Badań Jądrowych; autor pionierskich prac w dziedzinie reakcji jądrowych; współtwórca pierwszego akceleratora; nagr. Nobla. cocker-spaniel [kokər spänjəl; ang.], ang. rasa psów do płoszenia i aportowania ptactwa wodnego; wys. w kłębie ok. 40 cm; uszy b. długie, sierść średnio, długa, miękka, czarno- lub brązowo-biała, czarna, brązowa, złocista. Cockle Creek [kokl kri:k], osiedle przemysłowe w Australii (Nowa Pd. Walia), k. Newcastle, przemysł chem.; huta cynku. cockney [kokny; ang.]: 1) rodowity londyńczyk o wymowie charakterystycznej dla warstw niewykształconych (zwł. wsch. Londynu); 2) gwara londyńska. cocktail →koktajl. Cocteau [kokto] JEAN, 1889-1963, fr. pisarz, scenarzysta i reżyser film., malarz; czł. Akad. Fr.; poezje, dramaty (Orfeusz), powieści poet. (Les enfants terribles), szkice lit., libretta operowe. Cod [kod], półwysep w pn.-wsch. części USA (Massachusetts); pow. ok. 1,5 tys. km2; nizinny, piaszczysty. coda [koda; wł.], muz. →koda. coden [kouden], system kodowania tytułów czasopism i wydawnictw seryjnych, dostosowany do maszyn, wyszukiwania informacji; także 4-literowy skrót kodowy w tym systemie, utworzony z liter wchodzących w skład tytułu — ustalony w skali międzynarodowej. codex [łac] →kodeks. Codex Diplomaticus Poloniae, zbiór dokumentów dotyczących dziejów Polski XI w.-1506; wydawnictwo zainicjowane przez L. Rzyszczewskiego i A. Muczkow-skiego, 4 t., 1847-87. Codex Epistolaris Saeculi Decimi Quin-ti, zbiór dokumentów i listów dotyczących dziejów Polski XV w., 3 t., 1876-94. Codex Iuris Canonici [łac], urzędowy zbiór praw kościoła rzymskokat. z 1918; wszedł w miejsce Corpus Iuris Canonici

194 CODKL CODKL →Centralny Ośrodek Doskonalenia Kadr Laickich. Codlea [kodlja], m. w Rumunii (Siedmiogród); 14 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., drzewny. Codoyilla [ko-] VICTORIO, 1894-1970, argent. działacz komunist., pochodzenia wł.; od 1912 na emigracji w Argentynie; od 1920 sekr. KG KP Argentyny, 1963-70 jej przewodniczący. Codreanu [kodrjanu] CORNELIU ZELEA, 1899-1938, faszyst. polityk rum., prawnik; 1931 założyciel i przywódca Żelaznej Gwardii. Codreanu [kodrjanu] NICOLAE, 1850-78, organizator pierwszych rum. kółek socjaldemokr., współzałożyciel pisma „Socialistul". Coducci [koduczczi] MAURO, ok. 14401504, architekt wł., przedstawiciel wczesnego renesansu w Wenecji; Palazzo Vendramin-Calergi w Wenecji. Coëhoorn [koeho:rn] MENNO VAN, 16411704, hol. inżynier wojsk., generał; twórca nowohol. szkoły fortyfikacyjnej, budowniczy oraz zdobywca i obrońca szeregu twierdz. Coelho Netto [koęlio n.] ENRIQUE MAXIMILIANO, 1864-1934, pisarz brazyl. o tendencjach neoromant.; realist. dramaty, powieści psychol.-obyczajowe. Coetquidan [koetkidã], fr. wojsk, obóz ćwiczebny w Bretanii; 1939-40 ośr. organizacji i szkolenia pol. jednostek wojsk, tworzonych we Francji.r Coeur d'Alene [kuə dəlejn], m. w USA (Idaho), nad jez. C.d'A.; 16 tys. mieszk. (1970); ośr. górnictwa srebra, rud ołowiu i cynku. cofedon, farm. →kofedon. coffecorn, farm. →koffekorn.r r Coff's Harbour [kofs ha: bə ], m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Nowa Pd. Walia); 7,7 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. cofka, obszar, na którym nastąpiło podniesienie się poziomu cieczy wskutek wystąpienia przeszkody w przepływie, np. zapory wodnej. cogitationis poenam nemo patitur [łac], zamysł nie podlega karze. cogito, ergo sum [łac], „myślę, więc jestem"; słynna teza filoz. Kartezjusza. Cognac [koniak], m. w zach. Francji, nad rz. Charente; 22 tys. mieszk. (1968); ośr. produkcji koniaku. cognomen [łac], przydomek. cognosce te ipsum [łac], poznaj samego siebie. Cohen [koen] GUSTAVE, 1879-1958, pisarz fr.; prof. literatury fr.; prace historycznolit., adaptacje średniow. tekstów. Cohen [ko:ən] HERMANN, 1842-1918, filozof niem.; twórca marburskiej szkoły neokantyzmu; głosił koncepcję tzw. etycznego socjalizmu, zastępującego rewolucję społ. rewolucją moralną. Cohn [ko:n] JONAS, 1869-1947, niem. filozof i estetyk; zwolennik neokantyzmu: Coimbra [kojm-], m. w Portugalii (Beira), ośrodek adm. okręgu C.; 46 tys. mieszk. (1960); uniw. (za!. 1290); ośr. turyst; muzeum; katedry: romańska tzw. stara (XII w.) i nowa (XVI-XVIII w.), kościoły i klasztory (XII-XVII w., m.in. Santa Cruz z XV w.), budynki uniw. (XVI-XVIII w.). Cointrin [kuętrę], międzynar. port lotn. Genewy (Szwajcaria). coitus [łac] →kopulacja. Cojedes [koche-], stan w pn.-zach. Wenezueli; 14,8 tys. km2, 96 tys. mieszk. (1969); stol. San Carlos. Coj Jen-gen, ur 1900, koreański działacz polit.; uczestnik walk z Japonią i walk rewol. w Chinach; 1948-57 min. obrony nar.; od 1955 czł. KC Koreańskiej Partii Pracy i zastępca przewodn., od 1957 przewodn. Prezydium Najwyższego Zgromadzenia Lud. KRL-D. Coke [kuk] EDWARD, 1552-1634, ang. polityk i prawnik; współautor Petycji o prawa (1628); autor dzieł, które mają

duże znaczenie dla poznania prawa ang. oraz dla współcz. praktyki sądowej; prowadził proces przeciw uczestnikom spisku prochowego 1605. Cokew CHRISTO, 1847-83, malarz bułg.; współtwórca świeckiego realist. malarstwa bułg.; tworzył gł. portrety. cokół, arch.: 1) najniższa, nadziemna część budowli wysunięta przed lico muru; 2) podstawa rzeźby lub pomnika; 3) podmurówka ogrodzenia. cokół, w elektronice — zewn. część lampy elektronowej, zawierająca końcówki elektrod; np. c. oktal — 8-nóżkowy. cokół erozyjny, powierzchnia rozmytych przez rzekę skał starszych, stanowiąca podłoże osadów rzecznych tarasu rzecznego. Colac [koläk], m. w Australii (Wiktoria), na pd.-zach. od Melbourne, nad jez. C.; 9,5 tys. mieszk. (1966); ośr. usługowy. Colbeck [kolbek], przylądek na Płw. Edwarda VII (Antarktyda Zach.), nad M. Rossa; 77°5'S, 158°10'W. Colbert [kolber] JEAN BAPTISTE DE, 1619-83, fr. mąż stanu, jeden z najbliższych współpracowników Ludwika XIV; zwolennik merkantylizmu; rozwijał przemysł i handel; dokonał centralizacji gospodarki Francji. u Colchester [ko lczys-], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Colne; 70 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., chem.; uniwersytet.u Cole [ko ] NATHANIEL (ZW. King), 191765, murzyński pianista i piosenkarz jazzowy (USA); popularny także jako aktor film. (St. Louis Blues). Colebrooke [koulbruk] HENRY THOMAS,, 1765-1837, indianista ang.; prof. sanskrytu w Fort William; autor prac o Wedach, gramatyki sanskrytu. coleopter →pierścieniopłat. Coleridge [koulrydż] SAMUEL TAYLOR, 1772-1834, poeta ang.; wraz z W. Wordsworthem otwierający epokę romantyzmu w Anglii; ballady, poematy, eseje. Colette [kolet] SIDONIE GABRIELLE, 1873-1954, pisarka fr.; powieści analizujące psychikę kobiecą (cykl Klaudyna...). Colibasi [kolibaszi], osiedle przem. w pd. Rumunii, u podnóża Karpat, w pobliżu Pitesti; przemysł samochodoiwy. colienne [koljen; fr.], półjedwabna tkanina sukienkowa o splocie płóciennym (przędza wełn. czesankowa w wątku); miękka i układająca się, Coligny [kolini] GASPARD DE, 1519-72, admirał fr., przywódca wojsk, hugonotów; 1562-70 wódz w domowej wojnie rel.; zamordowany w noc św. Bartłomieja. Colima [ko-], stan w pd. Meksyku, nad O. Spokojnym; 5,2 tys. km2 , 238 tys. mieszk. (1969); stol. C. Colima [ko-], m. i port w Meksyku, stol. stanu C; 50 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., skórzany. Colines [kolin] SIMON DE, ok. 1475-1546, jeden z najwybitniejszych typografów fr. XVI w.; publikacje małego formatu tłoczone kursywą. collage [kola:ż; fr.], szt. plast, kompozycje z rożnych materiałów i tworzyw (m.in. papier, gazety, fotografie, piasek, słoma) naklejanych na podłożu (gł. płótnie), łączone często z rysunkiem i malarstwem; wprowadzone przez G. Braque'a i P. Picassa. collectanea →kolektanea. collectivum [łac], gram. forma rzeczownika, liczebnika lub zaimka wyrażająca pojęcie zbiorowości. college [kolydż; ang.]: 1) autonomiczna jednostka organizacyjno-pedag. na niektórych uniwersytetach ang.; 2) nazwa niektórych szkół średnich w Anglii oraz pośrednich między szkołą średnią i wyższą; 3) rodzaj amer. szkoły wyższej. collège [kole:ż; fr.], municypalna 7letnia szkoła średnia ogólnokształcąca we Francji; są też c. techniczne. Collège de France [kole:ż dö frä:s], wyższa uczelnia w Paryżu, zał. 1530 jako

przeciwwaga scholastycznej Sorbony; obecna nazwa od 1795. Collegium Maius w Krakowie, najstarszy z zachowanych budynków uniw. w Polsce; got. z 1 poł. XV w., rozbudowany w XV, XVI, XIX w. (K. Kremer) i XX w.; od 1400 siedziba Uniw. Jag.; obecnie Muzeum Hist. Uniw. Jag. Collegium Nobilium, szkoła i internat dla młodzieży szlacheckiej, zał. 1740 w Warszawie przez S. Konarskiego; C.N. zapoczątkowało reformę szkolnictwa pol.; istniało do 1832. Colleoniego posąg [p. kolleo-], słynny brązowy pomnik konny kondotiera weneckiego Bartolomeo Colleoniego, na Campo S.S. Giovanni e Paolo w Wenecji, wykonany 1479-88 przez A. del Verrocchio. Collett [ko-] CAMILLA, 1813-95, pisarka norw.; tendencyjne powieści C, działaczki ruchu kobiecego, stanowią ważny etap w rozwoju realist. prozy norweskiej, collie [koly; ang.] →szkocki owczarek. Colling [kolyn], ang. hodowcy zwierząt gospodarskich, bracia: ROBERT (1749-1820) i CHARLES (1751-1836); wyhodowali m.in. słynną rasę bydła — szorthorny; obok R. Bakewella współtwórcy zootechniki. Collingwood [kolynuud] ROBIN, 18891943, ang. historyk i filozof; zwolennik historyzmu i prezentyzmu, negował możliwość przewidywania hist. rozwoju. Collins [kolynz] ANTHONY, 1676-1729, ang. wolnomyśliciel, jeden z gł, przedstawicieli deizmu. Collins [kolynz] MICHAEL, 1890-1922, irl. działacz niepodległościowy; jeden z przywódców organizacji Sinn Fein; 1922 przewodn. Rady Wykonawczej; zginął w czasie wojny domowej 1922. Collins [kolynz] MICHAEL, ur. 1930, astronauta anier.; członek załogi statku kosmicznego Apollo 11, pozostawał w kabinie statku w czasie pierwszego lądowania N. Armstronga i E. Aldrina w pojeździe LM na powierzchni Księżyca (20-21 VII 1969); udział w locie Gemini 10. Collins [kolynz] T OM (właśc. Thomas Furphy), 1843-1912, austral. prozaik i poeta; robotnik i farmer; powieść Such is Life, łącząca realizm obserwacji ze społ. radykalizmem. Collins [kolynz] WILLIAM, 1721-59, ang. poeta; prekursor romantyzmu; melancholijne ody oparte na motywach ludowych. Collins [kolynz] WILLIAM WILKIE, 182589, pisarz ang.; popularne powieści melodramatyczno-sensacyjne (Kobieta w bieli, Kamień księżycowy). Collodi [ko-] CARLO (właśc. C. Lorenzini), 1826-90, wł. pisarz i publicysta; autor wielu opowieści dla dzieci, m.in. popularnej książki Pinokio... colloquium [łac] →kolokwium. colloquium charitativum [łac, 'rozmowa przyjacielska'], zjazd katolików i protestantów (bez arian) w Toruniu 1645 w celu przywrócenia jedności i zgody między wyznaniami w Polsce; nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Colmar [kolma:r], m. we wsch. Francji (Alzacja), ośrodek adm. dep. Haut-Rhin; 60 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu bawełn.; got. kościół dominikanów, katedra St. Martin (XIII, XVI w.). colog, oznaczenie cologarytmu. cologarytm liczby dodatniej x, liczba przeciwna do jej logarytmu oznaczana symbolem colog x (a zatem colog x — = - log). Colomb-Béchar [kolą besza:r] →Biszar. Colombe [kolą:b] MICHEL, ok. 1430-po 1512, rzeźbiarz fr.; przedstawiciel późnego gotyku. Colombes [kolą:b], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 80 tys. mieszk. (1963); przemysł maszyn., metal., gumowy. Colombina [kolom-], jedno z imion sprytnej służącej w commedia del'arte. Colombo [ko-] EMILIO, ur. 1920, polityk wł., prawnik; czł. Wł. Partii Chrześc-Demokr. (1952-53 czł. KC); wielokrotnie wi-

Conciergerie 195 cemin. i min.; od 1970 premier, od 1971 ponadto min. sprawiedliwości. Colón [kolon] →Galapagos. Colón [kolon], m. w Panamie nad M. Karaibskim, przy wejściu do Kanału Panamskiego, ośrodek adm. prow. C; 60 tys. mieszk. (1960); ośr. handl., przem. i turyst.; obsługa Kanału Panamskiego. C o ló n [k olon], m. w zach. Ku bie; 23 tys. mieszk. (1965); przemysł włókienniczy. Colonia del Sacramento [ko- d. sak], m. w pd. Urugwaju, nad La Platą, ośrodek adm. dep. Colonia; 13 tys. mieszk. (1963); przemysł włókienniczy. Colonna [ko-], arystokratyczny ród rzymski w XIII-XVI w.; należeli do antypapieskiego obozu gibelinów. Colonna [ko-] MARCANTONIO, ?-1584, dowódca wojsk papieskich w bitwie z Turkami pod Lepanto 1571. Colonna [ko-] VITTORIA (ZW. La Divina), 1492-1547, poetka wł.; sonety, kancony rel., wiersze. Colorado [kolara:dou], rz. w pd. części USA; dł. 1560 km, dorzecze ok. 100 tys. km2; uchodzi do Zat. Meksykańskiej; żeglowna od m. Austin; wykorzystywana do nawadniania. Colorado [ko-], rz. w Argentynie; powstaje z połączenia rz. Rio Grande i Barrancas; dł. 1142 km (od źródeł Rio Grandę); uchodzi do O. Atlantyckiego. Colorado →Kolorado. Colorado Springs [koləra :dou spryŋz], m. w USA (Kolorado); 125 tys. mieszk. (1970), zespól miejski 176 tys. (1965); ośr. handl.; różnorodny przemysł; produkcja filmów; słynne uzdrowisko i ośr. sportów zimowych. Colosseum →Koloseum. Colquiri [kolkiri], ośr. wydobycia rud cyny, w Boliwii, w pobliżu m. Oruro. Colt [koult] SAMUEL, 1814-62, amer. konstruktor broni, wynalazca rewolweru bębenkowego. Colum [koləm] PADRAIC MCCORMAC, ur. 1881, irl. poeta i dramaturg, działacz ruchu odrodzenia celt., badacz folkloru; oparte na motywach lud. dramaty i poezje. Columbia [kəlambjə], przylądek na W. Ellesmere'a (Kanada); 83°07'N, 70°28/W. Columbia [kalambja], szczyt w G. Skalistych, w Kanadzie; 3747 m; obszar źródłowy rz. Athabaska. Columbia [kəlambjə], m. w USA, stol. stanu Karolina Pd.; 112 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 289 tys. (1965); przemysł gł. włók., chem.; uniwersytet. Columbia [kəlambjə], m. w USA (Missouri); 54 tys. mieszk. (1960); uniwersytet. Columbia University [kəląmbjə ju :nywə:r syty], prywatny uniw. w Nowym Jorku, zał. 1754; jeden z najstarszych w USA; do 1912 King's College. Columbus [kəlambəs], m. w USA, stol. stanu Ohio; 533 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 860 tys. (1967); przemysł lotn., samoch., maszyn., elektrotechn.; ośr. kult. i nauk. (3 uniw.). Columbus [kəlambəs], m. w USA (Georgia), nad rz. Chattahoochee; 152 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 260 tys. (1965); przemysł włók., maszynowy. Columella (Kolumella), I w., agronom rzym.; autor dzieła De re rustica, cennego źródła do dziejów rzym. rolnictwa, ogrodnictwa, leśnictwa itp. w okresie przejścia od niewolnictwa do kolonatu. Columnae Herculis [łac] →Heraklesa słupy. Comacchio [komakkjo], m. we Włoszech (Emilia-Romania), na wysepkach w lagunie Valli di C.; 16 tys. mieszk. (1961); saliny mor.; port rybacki. Comănesti [koməneszti], m. we wsch. Rumunii, w Karpatach; 16 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia węgla brun.; wielka elektrownia. Comarnic [komarnik], m. w pd. Rumu-

nii, u podnóży Karpat, nad rz. Prahova; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł cementowy. „Combat" [kąba], fr. dziennik republ., wydawany od 1940. Combe Capelle [kąb kapel], stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (szkielet pokryty ochrą) z paleolitu młodszego i narzędzia kultury oryniackiej; k. Montferrand (pd.-zach. Francja). comber, mięso z kością z części lędźwiowej grzbietu zwierząt rzeźnych (gł. owiec) i łownych, także królików. comber, etnogr. zabawa lud. organizowana w niektórych regionach Polski w tłusty czwartek; pochód z muzyką, śpiewem, tańcami. combo [kombou; ang.], nazwa małego zespołu jazzowego (3-8 osób); c. powstały w okresie swingu. Comédie Francaise [komedi frãse:z] (Théâtre Francais), teatr subwencjonowany w Paryżu, zał. 1680; w repertuarze gł. wielka klasyka fr. (Molier, P. Marivaux). comédie larmoyante [komedi larmuajãt] (łzawa komedia), rodzaj komedii powstały we Francji 1 poł. XVIII w., w którym sentymentalizm góruje nad komizmem. „comedy of menace" [komydy ow menəs] →„komedia zagrożenia". comes (komes), u schyłku cesarstwa rzym. i we wczesnym średniowieczu wyższy urzędnik dworu lub administracji lokalnej; do poł. XIV w. powszechny tytuł feud., odpowiadający germ. tytułowi „hrabia"; w Polsce (XI-XII w.) tytuł zarządcy prowincji. comics [komyks; ang.] →komiks. Comino [ko-] →Kemmuna. comme ci, comme ca [komsi komsa; fr.], tak sobie; od biedy ujdzie. commedia dell'arte [kom-; wł.], typ improwizowanego widowiska teatr, operujący stałymi postaciami i sytuacjami dram.; powstały we Włoszech w poł. XVI w., rozpowszechniony w wielu krajach Europy. commedia erudita, nazwa komedii opartej na wzorach literatury staroż., powstałej w okresie odrodzenia. comme il faut [komilfo; fr.], jak się należy, jak trzeba, jak wypada; przyzwoity, elegancki; wytworny (o człowieku). Commentry [komãtri], m. we Francji, w pn. części Masywu Centralnego; 10 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chem.; wydobycie węgla kamiennego. common law [komənlo:; ang.], termin występujący w prawie ang. w kilku znaczeniach, przede wszystkim na określenie powszechnego prawa niepisanego (zwyczajowego), w odróżnieniu od prawa stanowego (statute law). Commont [komą] VICTOR, 1866-1918, fr. archeolog i geolog; badacz stratygrafii i chronologii młodszego paleolitu, zwł. kultury aszelskiej. Como [koumou] PERRY, ur. 1912, piosenkarz amer. pochodzenia wł.; znany z występów w radiu i telewizji; nagrał wiele płyt. Como [ko-], jezioro we Włoszech, najgłębsze 2w Alpach, na wys. 198 m; pow. 146 km , głęb. do 410 m; przepływa Adda; liczne kąpieliska. Como [komo], m. we Włoszech (Lombardia), nad jez. G., ośrodek adm. prow. C.; 93 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., elektrotechn., chem., cementowy; muzeum; kościoły romańskie: S. Abbondio i S. Fidele, got, katedra. Comodoro Rivadavia [ko- riwadawia], m. i port w Argentynie (Chubut), nad O. Atlantyckim; 34 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., hutnictwo cynku; ośr. wydobycia ropy naft. i gazu ziemnego. Compagnie Nationale des Matières Colorantes et Manufactures de Produits Chi-miques du Nord Réunis Établissement Kuhlmann [kąpani nasjonal de matje:r kolorã:t e manüfaktü:r dö prodüi szimikdü nor reüni etablismã kü:lman] →Kuhlman-na koncern.

Compagnie Universelle du Canal Mari-time de Suez [kąpani üniwersel dü kanal -tim dö sües] →Sueski Kanał. comparaison n'est pas raison [kąparezą neparezą; fr.], porównywanie niczego nie udowadnia. comparativus [łac], gram. stopień wyższy przymiotnika lub przysłówka. Compiègne [kąpjeń], m. w pn. Francji, nad rz. Oise; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chemiczny. 1918 (11 XI) kapitulacja Niemiec i zakończenie I wojny świat.; 1940 (22 VI) kapitulacja Francji w II wojnie światowej. comphmum, w domach etruskich i rzym. otwór w dachu nad atrium, przez który woda deszczowa wpadała do basenu (impluvium). compound [kompaund; ang.], parowy silnik tłokowy o 2-stopniowym rozprężaniu pary w umieszczonych obok siebie cylindrach, w mniejszym — wysokoprężnym i większym — niskoprężnym. comprehensive school [kompryhensyw sku:l], ang. szkoła średnia obejmująca program zarówno z zakresu przedmiotów ogólnych, jak i specjalistycznych przygotowujących do określonego zawodu. Compton [komptən] ARTHUR HOLLY, 1892-1962, fizyk amer.; prof. uniw w St. Louis i Chicago; prace w dziedzinie fizyki jądrowej i atomowej (odkrył tzw. zjawisko C.); nagr. Nobla. Compton [komptən], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 73 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Comptona zjawisko [z. komp-] (efekt Comptona), zwiększanie się długości fali promieniowania X rozproszonego na swobodnych elektronach będące wynikiem przekazywania przez fotony części energii elektronom. Compton-Burnett [komptən bə:r nyt] IVY, 1892-1969, pisarka ang.; powieści obyczajowe z życia mieszczaństwa, cenione za konstrukcję dialogu i ironiczny dystans. Comte [ką:t] AUGUSTE, 1798-1857, fr. filozof, socjolog i pisarz polit., twórca pozytywizmu, twórca nazwy „socjologia" i pierwszego socjol. systemu; Cours de philosophie positive. comuneros [ko-], mieszkańcy miast hiszp. podejmujący na pocz. XVI w. walkę przeciw feudałom; największe powstanie 1520-21 w Kastylii. con [kon; wł.], z; muz.: c. brio, z werwą; c. moto, ruchliwie; c. sordino, z tłumikiem. Concarneau [kąkarno], m. w zach. Francji (Bretania), ważny port rybacki nad O. Atlantyckim; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny; ośr. turystyczny. Concepcion [konsepsion], m. w środk. Chile, przy ujściu rz. Bio-Bio, ośrodek adm. prow. C.; 187 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.). Concepción [konsepsion], m. w Paragwaju, port nad rz. Paragwaj, ośrodek adm. dep. C.; 18 tys. mieszk. (1962); przemysł drzewny. Concepción del Oro [konsepsi on d. oro], m. w Meksyku (Zacatecas); 8 tys. mieszk. (1960); wydobycie srebra, rud cynku, ołowiu i miedzi, huta miedzi. Concepción del Uruguay [konsepsion d. -guaj], m. w Argentynie (Entre Rios), port nad rz. Urugwaj; 40 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny. u Concertgebouw [konsertchəba ; hol.], instytucja koncertowa w Amsterdamie; orkiestra C. (zał. 1888) cieszy się międzynarodową sławą. concerto [konczerto; wł.], muz. →koncert. concerto grosso [konczerto g.; wł.], typ koncertu w okresie baroku na grupę instrumentów solowych (zw. concertino) i orkiestrę (zw. tutti, concerto, ripieni). Conciergerie [kąsjerżöri], część got. zamku król. z XIV w., położonego w najstarszej dzielnicy Paryża; od 1392 więzie-

196

concilia plebis

nie polit.; jeden z ważniejszych zabytków Paryża. concilia plebis [łac], w staroż. Rzymie zgromadzenia plebejskie, na których wybierano trybunów i edylów plebejskich oraz podejmowano uchwały (plebiscita). Concord [koŋko:rd], m. w USA, stol. stanu New Hampshire, nad rz. Merrimack; 30 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Concorde, Place de la [plas do la kąkord] →Zgody Plac. Concordia [konkor-], m. w Argentynie (Entre Rios), port nad rz. Urugwaj; 56 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny. Condamine [kądamin], okręg miejski Monako; 11 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., chem., spoż., włókienniczy. Condé [kądy] →Kondeusze. Condillac [kądijak] ÉTIENNE, 1715-80, filozof fr., przedstawiciel filozofii fr. oświecenia; klasyczny reprezentant sensualizmu, wywodził całą wiedzę oraz wszelkie czynności umysłu z wrażeń zmysłowych; Traktat o wrażeniach. conditio sine qua non [łac], log. warunek konieczny, niezbędny. Condon [kondən] ALBERT (ZW. Eddie C), ur. 1904, amer. kier. orkiestry i gitarzysta jazzowy; zespoły w stylu Chicago. Condorcet [kądorse] JEAN, 1743-94, fr. myśliciel społ., matematyk i ekonomista, działacz polit.; czł. Akad. Fr.; czł. i przewodn. Konstytuanty; autor projektu reformy szkolnej; twórca teorii postępu. confessio est regina probationum [łac], przyznanie się jest królową dowodów; zasada stosowana w dawnym procesie karnym. confetti [kon-] →konfetti. Congreve [koŋgri:w] WILLIAM, 16701729, dramaturg ang. epoki restauracji; błyskotliwe, ironiczne komedie obyczajowe (Światowe sposoby). Congreve [koŋgri:w] Sra WILLIAM, 17721828, bryt. generał; konstruktor pocisków rakietowych i propagator techniki rakietowej. coniunctis viribus [łac], wspólnymi siłami. coniunctivus [łac], gram. tryb czasownika przedstawiający daną czynność jako niepewną, oczekiwaną, przypuszczoną, lub też uwarunkowaną (pol. tryb przypuszczający, warunkowy). Connachta (ang. Connaught), prowincja w pn.-zach. Irlandii; 17,1 tys. 2 km , 402 tys. mieszk. (1966); hodowla bydła i owiec Connaught [kono:t] →Connachta. Connaught Tunnel [kono:t tanl], tunel kol. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), w górach Selkirk; dł. 9,3 km. Connecticut [kənetykət], rz. w pn.-wsch. części USA; dł. ok. 560 km, dorzecze ok. 28,5 tys. km2; uchodzi do cieśn. Long Island (O. Atlantycki). Connecticut [kənetykət], stan na pn.wsch. USA, nad O." Atlantyckim; 13 tys. km2, 3,0 min mieszk. (1970); silnie zurbanizowany i uprzemysłowiony (przemysł maszyn., zbrojeniowy, elektrotechn.); hodowla bydła typu mlecznego, uprawa warzyw; gł. m.: Hartford (stol.), New Haven, Bridgeport. Connolly [konəly] JAMES, 1870-1916, irl. działacz robotn. i niepodległościowy; współtwórca Irl. Partii Socjalist.-Republ.; kierował powstaniem dublińskim 1916; stracony. conquista [koŋki-], określenie stosowane do podbojów hiszp. lub portug. w Ameryce Srodk. i Pd. po 1492. Conrad [kon-], pseudonim nieznanego autora pierwszego w języku pol. dziełka z wet. Sprawa a lekarstua konskie... Conrad [kon-] JOSEPH (właśc Teodor Józef Konrad Korzeniowski), 1857-1924, pisarz ang., Polak; kapitan ang. marynarki handl.; powieści i opowiadania, gł. marynist., o problematyce psychol.-moralnej (heroizm wierności nakazom obowiązku i honoru); Lord Jim, Jądro ciemności, Smuga cienia.

Conradi [kon-] HERMANN, 1862-90, pisarz niem.; wczesny przedstawiciel naturalizmu; powieści, małe formy prozy, poezje. Conrad von Hötzendorf [kon- fon höcən-] FRANZ, 1852-1925, feldmarszałek aiistro-węg.; 1906-17 szef sztabu generalnego. Consagra [ko-] PIETRO, ur. 1920, rzeźbiarz wł.; metal, lub drewn. rzeźby abstrakcyjne o formach płaskich i horyzontalnych, zbliżone do reliefu; Rozmowa. Conscience [kasjã:s] HENDRIK, 1812-83, pisarz belg.; wprowadził do literatury język flam.; autor ok. 100 powieści, gł. hist. (Lew Flandrii, Pamiętny rok) oraz historii Belgii. consecutio temporum [łac], gram. następstwo czasów; zasada określająca, jakiego czasu należy użyć w zdaniu podrzędnym w zależności od danego czasu zdania nadrzędnego. Conseil International de la Philosophie et des Sciences Humaines [kąsej ęterna-sjonal dö la filozofi e de sjãs-zümęn] (CIPSH, Międzynar. Rada Filozofii i Nauk Humanistycznych), zał. 1949 pod auspicjami UNESCO, z siedzibą w Paryżu. Conseil International des Unions Scien-tifiques [kąsej ęternasjonal dezünją sjãtifik] (CIUS, Międzynar. Rada Unii Naukowych), zał. 1919 w Brukseli dla koordynowania działań w dziedzinie nauk ścisłych i przyrodniczych. consensus facit legem [łac], zgoda tworzy prawo. Consett [kon-], m. w W. Brytanii (Anglia); 38 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam.; hutnictwo; przemysł metalowy. Considérant [kąsiderã] VICTOR, 1808-93, fr. socjalista utopijny; teoretyk i praktyk fourieryzmu, głosił program reform społ. opartych na zasadzie falansterów. CONSOL, jeden z tzw. biegunowych hiperbolicznych systemów radionawigacyjnych, długofalowy system średniego i dalekiego zasięgu, szeroko wykorzystywany w żegludze morskiej. Constable [kąnstəbl] JOHN, 1776-1837, malarz ang., wybitny pejzażysta; malował w plenerze studiując współzależność koloru i światła; zapoczątkował rozwój nowoczesnego pejzażu realist. (Katedra w Salisbury, Wóz siana). constans [łac], skrót const, wielkość stała, np. liczba π; również wielkość, którą w trakcie rozważań uważa się za niezmienną, w odróżnieniu od innych, zmiennych wielkości. Constant de Rebecque [kąstã dö röbek] BENJAMIN, 1767-1830, fr. pisarz i polityk liberalny; psychol. powieść Adolf, liczne publikacje polit. i historyczne. Constantinescu [konstantinesku] IASI, ur. 1892, rum. historyk i polityk; czł. Prezydium Rum. AN; specjalista w zakresie historii rum. ruchu robotn. i stosunków rum.-rosyjskich. Constantinescu [konstantinesku] PAUL, 1909-63, kompozytor rum.; opera, balet, utwory orkiestrowe, kameralne. Constitutio Criminalis Carolina [łac] →Carolina. Constitutio Criminalis Theresiana [łac] →Terezjana. „Constitution" [konstytju: szn], amer. okręt woj. (fregata trójmasztowa), wodowany 1797; wsławił się podczas wojny USA z Anglią 1812; wzór budowanych później fregat bryt. i amer.; pamiątka nar. USA. consuetudo (quasi) altera natura [łac], przyzwyczajenie to (jakby) druga natura (z Cicerona). Contarini [kon-], arystokratyczny ród wenecki, z którego pochodzili dożowie, mężowie stanu i uczeni. conte [konte], rodowy tytuł hrabiowski we Włoszech; uznany przez prawo wł.; przetrwał do 1949. „Contemporanul" [kontę-], rum. postępowe czasopismo społ.-lit. wyd. 1881-91 w

Jassach, propagujące sztukę zaangażowaną; duża rola w rozwoju życia lit. w Rumunii. „Contemporanul" [konti-]. awangardowe rum. czasopismo i ugrupowanie artyst. zał. 1922 w Bukareszcie, które zorganizowało rum. Salon Niezależnych. Conti [kąti] Louis ARMAND DE BOURBON, książę, i62$-66, jeden z przywódców Frondy. Conti [ko-] NICCOLO DEI, ok. 1395-1469-, podróżnik i kupiec wenecki; 1428-53 odbył podróż do krajów arab., Indii, Cejlonu i Indii Wsch., której opis był jednym z gł. źródeł wiadomości o Azji Pd. w Europie XVI w. continuandum, wydawnictwo ukazujące się częściami (np. tomami lub zeszytami), zwykle w nieregularnych odstępach czasu, którego zakończenie i objętość są z góry przewidziane. continuum (kontinuum), pojęcie z zakresu teorii mnogości; mówi się, że dany zbiór ma moc c, jeżeli jest równoliczny ze zbiorem wszystkich liczb rzeczywistych. continuum materialne, kinematycznie spójny zbiór cząsteczek działających na siebie siłami międzycząsteczkowymi; cm. złożone z cząsteczek cieczy lub gazu nazywa się ośrodkiem ciągłym płynnym. contra [łac], przeciw. contra legem [łac], niezgodnie z obowiązującym prawem, wbrew prawu. contra naturam [łac], przeciw naturze. contraria contrariis (curantur) [łac], przeciwne (leczy się) przeciwnym. conubium [łac], w staroż. Rzymie zdolność prawna do zawarcia związku małżeńskiego uznanego za prawne rzym. małżeństwo. „Convorbiri literare" [konworbiri I.], rum. czasopismo lit. wyd. 1867-85 w Jassach, 1885-1944 w Bukareszcie, propagujące ideę „sztuki dla sztuki". Conwentz [konwenc] HUGO, 1855-1922. paleobotanik niem.; jeden z twórców i popularyzator ruchu ochrony przyrody; dyr. pierwszego państw, biura ochrony przyrody w Berlinie. Cook [kuk] JAMES, 1728-79, ang. żeglarz i jeden z największych odkrywców; odbył trzy podróże dookoła świata (176871, 1772-75 i 1776-79); zbadał Nową Zelandię, wsch. wybrzeże Australii, odkrył liczne wyspy na O. Atlantyckim i Spokojnym, m.in. Nową Kaledonię, wyspy, które otrzymały jego imię, oraz Hawaje, na których zginął w starciu z krajowcami. Cook [kuk] THOMAS, 1808-92, założyciel pierwszego biura podróży, Anglik; zorganizował 1841 pierwszą publ. wycieczkę; do 1865 założył biura podróży w większości państw Europy. Cooka Cieśnina [c. kuka], cieśn. między wyspami Nowej Zelandii (Północną i Południową); łączy M. Tasmana z O. Spokojnym; szer. 25-150 km, głęb. do 365 m; nad CC. — Wellington. Cooka Góra [g. kuka] (Aorangi), najwyższy szczyt Nowej Zelandii, w Alpach Południowych; 3764 m; wieczne śniegi i lodowce. Cooka Wyspy [w. kuka], grupa wysp wulkanicznych i koralowych w środk. części O. Spokojnego, terytorium stowarzyszone z Nową Zelandią; 241 km 2 , 20 tys. mieszk. (1969), stol. Avarua; gł. wyspy: Rarotonga, Mangaia, Atiu (W.C.Pd.), Penrhyn, Manihiki (W.C.Pn.); częste tajfuny; uprawa drzew cytrusowych, palmy kokosowej; połów ryb, pereł. Cooke [kuk] GEORGE FREDERICK, 17561811, aktor ang.; jeden z najsławniejszych odtwórców postaci w tragediach Szekspira. Cooktown [kuktaun], miejscowość na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland); ok. 450 mieszk.; 1770 na miejscu C. wylądował J. Cook.

Cornforth 197 Coolidge [ku:lydż] CALVIN, 1872-1933, konserwatywny polityk amer., działacz Partii Republ.; 1923-29 prezydent USA. cool jazz [ku:l dżaz], styl modern jazzu, powstały pod koniec lat 40-ych XX w.: szerokie linie melodyczne, linearne prowadzenie głosów, innowacje harmoniczne. Cooma [ku:mə], m, w Australii (Nowa Pd. Walia), na pd. od Canberry; 9,1 tys. mieszk. (1966); ośr. turystyczny. Cooper [ku:pər] ALFRED DUFF, 18901954, bryt. polityk i pisarz; kilkakrotny minister; przeciwnik monachijskiej polityki rządu; Talleyrand. Cooper [ku:pər] GARY, 1901-61, amer. aktor film.; gwiazdor lat 30-ych; role w komediach, westernach, melodramatach (Pożegnanie z bronią, Komu bije dzwon, W samo południe). Cooper [ku:pər] JAMES FENIMORE, 17891851, pisarz amer,; romant. powieści hist. (Szpieg), mor. (Pilot), przygodowe z życia traperów, kolonistów, Indian (Ostatni Mohikanin). Cooper [ku:pər] THOMAS, 1759-1839, amer. filozof i chemik, działacz polit. oświecenia, zwolennik T. Jeffersona; krytyk religii. Cooper [ku:pər] THOMAS ABTHORPE, 1776-1849, aktor ang.; występy w Anglii i Ameryce, gł. w rolach szekspirowskich (Hamlet, Makbet). Cooper's Creek [ku:pərz kri:k] (Barcoo), rz. we wsch. Australii; okresowo uchodzi do jez. Eyre. Coornhert [ko:rn-] DIRCK VOLKERTSZ, 1522-90, hol. poeta i dramaturg; utwory poet. pod wpływem hol. meistersingerów; przekłady z literatury łac. i Boccaccia; obrońca czystości języka. Cootamundra [ku:təmandrə], m. w Australii (Nowa Pd. Walia) j na pn.-zach. od Canberry; 6,2 tys. mieszk. (1966); węzeł kolejowy. COP →Centralny Okręg Przemysłowy. Copacabana [kopaka-], luksusowa dzielnica Rio de Janeiro, nad O. Atlantyckim; kąpielisko o świat, sławie (słynna plaża). Copán [kopan], ruiny miasta w zach. części Hondurasu; m.in.' świątynia-pira-mida, bogato rzeźbione stele, wielki zegar słoneczny; jeden z gł. ośr. cywilizacji Majów. Cope [koup] EDWARD DRINKER, 1840-97, paleozoolog amer.; prof. uniw. w Pensylwanii; badacz kręgowców kopalnych. Copeau [kopo] JACOUES, 1879-1949, fr. reżyser, krytyk, pedagog, aktor; twórca studia teatr. Vieux Colombier (1913-24); inscenizacje klasyków nawiązujące do tradycji commedia dell'arte i elżbietańskiej; oszczędność dekoracji (tzw. naga estrada); uczniowie: L. Jouvet, Ch.i Dullin. Copiapó [kop apo] szczyt wulkaniczny w Andach Środk. (Chile); 6080 m; 1937 zdobyty przez pol. wyprawę. Copiapó [kopiapo], m. w pn. Chile, ośrodek adm. prow. Atacama; 36 tys. mieszk. (1965). Ćopić BRANKO, ur. 1915, pisarz serb.; powieści o tematyce partyzanckiej (Płomienne lato), opowiadania, humoreski. Copland [koplənd] AARON, ur. 1900, jeden ż najwybitniejszych kompozytorów amer.; wpływy jazzu; utwory symf., balety (Rodeo, Time Table), opera, muzyka film.; publikacje. Copley [koply] JOHN SINGLETON, 17381815, malarz amer.; od 1775 w Anglii; portrety, sceny hist., bibl., mitologiczne. Coppée [kopy] FRANCOIS, 1842-1907, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; początkowo poezje pod wpływem parnasizmu, później komedie wierszem, dramaty, opowiadania związane z życiem codziennym. Copper Cliff [kopər klyf], m. w Kanadzie (Ontario), w pobliżu Sudbury; 3,5 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rudy miedzi i niklu oraz hutnictwa metali nieżelaznych. Coppermine [kopərmajn], rz. w pn.

Córdoba [kordowa], m. w Argentynie, Kanadzie; dł. ok. 840 km; uchodzi do stol. prow. C; 587 tys. mieszk. (1960); M. Beauforta. Copsa Mică [kopsza mikə], m. w Ru- duży ośr. przem. (gł. przemysł spoż., mamunii (Siedmiogród); 6,6 tys. mieszk. szynowy, samoch., włók.), handl., kult. (1968); ośr. wydobycia gazu ziemnego; i nauk.; uniw. (XVII w.); katedra (XVIXVIII w.), liczne kościoły, ratusz i domy przemysł chemiczny. Copyright Act [kopyrajt äkt; ang.], (XVIII w.). Córdoba [kordowa], m. w Meksyku ustawa z 1909 o prawie autorskim w USA, które nie przystąpiły do berneńskiej kon- (Veracruz), u podnóży Sierra Madre wencji o międzynar. ochronie praw autor- Wsch.; 48 tys. mieszk. (1960); przemysł włókienniczy. skich. Corelli [ko-] ARCANGELO, 1653-1713, Copyright by [kopyrajt baj; ang.], formułka gwarantująca zachowanie praw au- kompozytor wł.; twórca staroklas. contorskich na terenie USA; otrzymują ją certo grosso; sonaty triowe i solowe na edycje, które zostały zarejestrowane przez skrzypce, La Folia. corfam [ko-] nazwa handl. sztucznej Copyright Office przy Bibliotece Kongreskóry składającej się z podłoża z włókniny su w Waszyngtonie. Coquelin [koklę] BENOIT CONSTANT (ZW. poliestrowej łączonej spoiwem, warstwy Starszym), 1841-1909, aktor fr.; role he- spienionego poliuretanu i powłoki najroikomiczne (Cyrano de Bergerac E. Ro- częściej poliamidowej; stosowany zamiast skóry na wierzchy obuwia. standa) i molierowskie. Corinth [korynt] Lovis, 1858-1925, niem. Coquilhatville [kokijatwil] malarz i grafik; ewolucja od impresjo→Mbandaka. Coquimbo [koki-], m. w pn. nizmu do ekspresjonizmu; obrazy rei. Chile, nad O. Spokojnym"; 39 tys. mieszk. i mit., portrety, pejzaże, martwe natury; (1965); przemysł cementowy, chem., ilustracje do utworów literackich. spoż.; port handl. i rybacki. Corinto [korjnto], m. i port w NikaraCorabia [korabja], m. w Rumunii, na gui, nad O. Spokojnym; 6 tys. mieszk. Niz. Wołoskiej,port nad Dunajem; 21 tys. (1960); przemysł cukrowniczy. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Coriolis [korjolis] GASPARD CUSTAVE Coral Gables [ko:rəl gejblz], m. w USA DE, 1792-1843, fr. inżynier i matematyk; (Floryda), kąpielisko nad O. Atlantyc- czł. Akad. Nauk; podał teorię ruchu kim, w zespole miejskim Miami; 42 tys. względnego (złożonego), wprowadzając mieszk. (1970). m.in. pojęcia tzw. obecnie siły i przyspiecoram publico [łac], publicznie, jaw- szenia C. nie; przed całym światem. Coriolisa przyspieszenie [p. ko-], doCorato [ko-], m. we Włoszech (Apulia); datkowe przyspieszenie poruszającego się 39 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., ciała będące wynikiem ruchu obrotowego maszynowy. układu odniesienia (np. Ziemi). Corazzi [koracci] ANTONIO, 1792-1877, Coriolisa siła [s. ko-], dodatkowa siła architekt wł.; 1818-47 w Polsce; wybitny bezwładności uwzględniająca wpływ ruprzedstawiciel klasycyzmu; pałace: Staszi- chu obrotowego układu odniesienia na ca, Mostowskich i Komisji Przychodów ruch względny tego ciała. i Skarbu, Teatr Wielki; regulacja placów Corish [korysz] BRENDAN, ur. 1918, poliTeatralnego i Bankowego w Warszawie. tyk irl.; po 1945 w parlamencie, 1949-53 Corbeil-Essonnes [korbej eson], m. w przywódca Irl. Partii Pracy, kilkakrotny pn. Francji, nad Sekwaną; 32 tys. mieszk. minister. r (1968); przemysł młynarski, elektrotechCork [ko: k]r →Corcaigh. niczny. Corliss [ko: lys] GEORGE HENRY, 1817Corbière [korbje:r] TRISTAN, 1845-75, 88, mechanik amer.; 1849 ulepszył parowy poeta fr., prekursor symbolizmu; poezje silnik tłokowy, zbudował maszynę do o oryginalnej wersyfikacji, poświęcone gł. nacinania kół zębatych. morzu. Cornaro Katarzyna [ko- k.], 1454-1510, Corbières. [korbje:r], wyżynny region królowa Cypru (1474-89), z rodziny dożów na przedgórzu Pirenejów (Francja); weneckich; wdowa po Jakubie II Lusiuprawa winorośli (wino C); hodowla gnan; zmuszona do abdykacji na rzecz owiec i bydła. Wenecji; protektorka artystów i poetów. Corbusier [korbüzjy] →Le Corbusier. Corn Belt [ko:rn b.], ,,pas kukurydzy", Corby [ko:-], m. w W. Brytanii najważniejszy region roln. w USA (gł. (Anglia); od 1950 miasto-ogród (New stany: Iowa, Illinois, Indiana); uprawa Town); 46 tys. mieszk. (1966); ośr. kukurydzy, soi, hodowla bydła i trzody wydobycia rud żel. i hutnictwa żelaza. chlewnej. Corcaigh (ang. Cork), m. w pd. Irlandii, Corneanu [kornianu] LEONID, 1909-57, port nad O. Atlantyckim, ośr. adm. hrab- pisarz rum.; proza opisująca przemiany stwa C; 122 tys. mieszk. (1966); przemysł społ. w Mołdawii; sztuki teatr.; elementy stoczn., samoch., chem., elektrotechn., folkloru. włók., gumowy, spoż.; uniwersytet. Corneille [kornej] (właśc. Cornélis van Corday D'Armont [korde darmą] Beverloo), ur. 1922, malarz hol., działaCHAR-LOTTE, 1768-93, żyrondystka; jący w Paryżu; założyciel awangardowej przeciwniczka rządów terroru, grupy Reflex, współzałożyciel grupy Cozasztyletowała J. Ma-rata; ścięta. bra; rozwój od form org. ku abstrakcji. Cordillera Blanca [kordiljera -ka], najCorneille [kornej] PIERRE, 1606-84, drawyższa część Kordyliery Zach. Andów Pe- matopisarz fr.; twórca tragedii klasycyst; ruwiańskich; wys. do 6768 m (Huascaran); początkowo komedie; zasłynął jako autor suche stepy i zarośla. tragikomedyj (Cyd) i tragedyj (HoracjuCordillera de Mérida [kordiljera de sze, Cynna). me-], pasmo górskie w Andach Pn.-Zach. Corneille [kornej] THOMAS, 1625-1709, (Wenezuela); dł. ok. 400 km, wys. do brat Pierre'a, dramatopisarz fr.; czł. 5002 m (Bolivar). Akad. Fr.; komedie wzorowane na teatrze Cordillera Real [kordiljera rreal], pas- hiszp., tragedie, opery. mo górskie w Andach Środk. (Boliwia), Cornelius [kor-] HANS, 1863-1947, filona wsch. od jez. Titicaca; wys. do 6550 m zof niem.; w poglądach swych łączył tezy (Illampu); rzeźba alpejska; lodowce. pozytywizmu z elementami kantyzmu. Córdoba [kordowa] GONZALO FERNANCornelius [kor-] PETER VON, 1783-1867, DEZ DE, 1453-1515, dowódca hiszp.; 1492 malarz niem. z grupy nazareńczyków; freodzyskał Grenadę, 1495-98 i 1502-03 wy- ski, obrazy rel., portrety. pari Francuzów z Neapolu. Corner Brook [ko:rnər bruk], m. w KaCórdoba [kordowa], m. w Hiszpanii → nadzie (Nowa Fundlandia); 27 tys. mieszk. Kordowa. (1966); ośr. przemysłu papierniczego. Córdoba [kordowa], prowincja w środk. Cornforth [ko:rnfərt] MAURICE, ur. 1909, Argentynie; 168,8 tys. km2, 2,1 mln miesz- ang. filozof i działacz społ.; publicysta — kańców (1969); stol. C; uprawa pszenicy, popularyzator filozofii marksistowskiej. kukurydzy, hodowla bydła i owiec; wydobycie rud wolframu i berylu.

198 Cornigliano Cornigliano [kornilijano], przemysłowa dzielnica Genui (Włochy); huta żel., przemysł stoczn., maszyn., chemiczny. cornish [ko:rnysz; ang.], kornwalijska rasa kur mięsnych; rozpowszechniona gł. odmiana biała, używana do krzyżowania z kurami ras ogólnoużytkowych; mieszance nadają się na brojlery. Corno Monte [m. korno], najwyższy szczyt masywu Grań Sasso d'Italia w Abruzzach (Włochy); 2914 m. Cornu [kornü] AUGUSTE, ur. 1888, fr. historyk filozofii; prof. Sorbony, uniw. w Lipsku i Berlinie; Próba krytyki marksistowskiej; wydawca wielotomowej monografii Karol Marks ir Fryderyk Engels. Cornwall [ko : nuəl], m. w Kanadzie (Ontario), port nad Rz. Św. Wawrzyńca; 46 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł, gł. chemiczny. Coro [koro], m. w Wenezueli, stol. stanu Falcón; 55 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. Coronation [korənejszn], zatoka M. Arktycznego, między wybrzeżem Kanady a W. Wiktorii. Coronel [koronel], m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 42 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla kamiennego. 1914 (1 XI) koło C. zwycięstwo eskadry niem. okrętów nad eskadrą brytyjską. Coronelli [ko-] VINCENZO MARIA, 16501718, wł. geograf i kartograf; autor globusów, map i atlasów; założyciel pierwszego na świecie tow. geograficznego. Coronel Oviedo [koronęl o.], m. w Paragwaju, ośrodek adm. dep. Caaguazu; 9,5 tys. mieszk. (1963). corontin (segontin), związek org., pochodna kwasu nikotynowego; lek silnie rozszerzający naczynia wieńcowe; stosowany w stanach pozawałowych i w leczeniu dusznicy bolesnej. Coropuna [ko-], wygasły wulkan w Andach Peruwiańskich, w Kordylierze Zach.; 6425 m; wieczne śniegi. Corot [koro] JEAN BAPTISTE CAMILLE, 1796-1875, malarz fr.; srebrzyste, pełne światła pejzaże plenerowe, nastrojowe studia kobiet; wywarł wpływ na impresjonistów. corps consulaire [korkąsüle:r; fr.] →kon-sularny korpus. corps de ballet [kordöbale], zespół tancerek i tancerzy wykonujących w balecie tańce zbiorowe. corps diplomatique [kordiplomatik; fr.] →dyplomatyczny korpus. Corpus Christi [ko:rpəs krysty], m. w USA (Teksas), port nad Zat. Meksykańską; 202 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 292 tys. (1967); przemysł petrochem., spoż., hutnictwo aluminium; wywóz ropy naft., bawełny; uniwersytet. corpus delicti [łac], „przedmiot przestępstwa"; ślad lub przedmiot związany z przestępstwem, podstawa wniosków dotyczących czynu i sprawcy; potocznie dowód przestępstwa. Corpus Iuris Canonici [łac], od 1580 nazwa 6 zbiorów (prywatnych i urzędowych) ujmujących całokształt obowiązującego prawa kanonicznego z XII-XV w. Corpus Iuris Civilis [łac] (C.I.C.), nazwa zbioru prawa rzym.; obejmuje kodyfikację dokonaną 528-534 za ces. Justyniana (Kodeks, Digesta, Instytucje) oraz Nowele; nazwa C.I.C. powstała w XVI w. corral [korral] (podwórze), rodzaj hiszp. teatru renes., teatr miejski na wolnym powietrzu. Corral [korral], m. i port w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 10 tys. mieszk. (1960); huta żelaza. correct [korekt; fr.], poprawny, właściwy; zgodny z przyjętymi formami zachowania się. Correctura iurium (Korektura Taszyckiego), projekt kodyfikacji poi. prawa ziemskiego sporządzony 1532, odrzucony przez sejm 1534. Correggio [korredżdżio] (właśc. Antonio Allergi), ok. 1489-1534, wł. malarz przeło-

mu renesansu i manieryzmu; obrazy i freski (m.in. w katedrze w Pannie) o tematyce rei. i mit. (Leda z łabędziem). Correns [korəns] C ARL ERICH, 18641933, niem. botanik i genetyk; prof. uniw. w Lipsku i Minister, dyr. Kaiser-WilhelmInstitut fiir Biologie w Berlinie; równocześnie z E. Tschermakiem i H. de Vriesem powtórnie odkrył prawa Mendla. Corrente [ko-], grupa wł. malarzy antyfaszystowskich skupionych wokół czasopisma „Corrente", działająca w Mediolanie 1938-40. corrida [ko-; hiszp.] (korrida), walka człowieka z bykiem widowisko popularne gł. w Hiszpanii; odbywa się w amfiteatrze, przy udziale matadora i zespołu toreadorów. Corrientes [korrien-], m. w Argentynie, port nad Paraną, przy ujściu Paragwaju; stoi. prow. C.; 106 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz.; uniwersytet. Corrientes [korrien-], prowincja w pn.wsch. Argentynie, między rz. Parana i Urugwaj; 88,2 tys. km2, 625 tys. mieszk. (1968); stoi. C; hodowla bydła. „Corriere delia Sera" [korrje- d. s.], wł. dziennik niezależny, zał. 1876, wydawany w Mediolanie. corrigenda →errata. corso [wł.] →korso. Cort [ko:rt] HENRY, 1740-1800, ang. hutnik-wynalazca i przemysłowiec; m.in. 1784 uzyskał patent na pudlarski sposób przerobu surówki na żelazo (pudlingowanie). Cortaillod [kortajo] (w Szwajcarii, nad jez. Neuchatel), archeol. neolityczna osada palowa. Cortázar [kortasar] JULIO, ur. 1914, pisarz argent; współcz. powieści (Gra w klasy) i opowiadania (Tajemna broń) wykazujące tendencje do lit. eksperymentów. Cortemaggiore [kortemadżdżiore], ośr. wydobycia gazu ziemnego i ropy naft. we Włoszech (Emilia-Romania). Cortereal [kortereal] GASPAR, 1450-ok. 1501, żeglarz portug.; 1500 dotarł do zach. wybrzeży Grenlandii, 1501 — do Labradoru. Cortes [-tes] HERMAN, 1485-1547, konkwistador hiszp.; zdobywca Meksyku 1519-21, jego namiestnik i dowódca wojsk.; 1535 dotarł do Kalifornii. Cortiego narząd [n, kor-], właściwy receptor zmysłu słuchu ssaków, także i człowieka, położony w ślimaku ucha wewn.; zaczątki n.C. występują już u płazów. Cortina d'Ampezzo [kor- dampecco], uzdrowisko i ośr. sportów zimowych o świat, sławie, we Włoszech, w Alpach (Dolomity); 7 tys. mieszk. (1963). Cortona [ko-] PIETRO DA (właśc. Berettini), 1596-1669, wł. malarz i architekt, jeden z gł. przedstawicieli baroku rzym., twórca malarstwa iluzjonistycznego (plafon w Palazzo Barberini w Rzymie): malownicze budowle o zróżnicowanej bryle (kościół S. Maria delia Pace w Rzymie). Cortona [kor-], m. we Włoszech (Toskania); 27 tys. mieszk. (1981); przemysł spoż.; ośr. turyst.; muzea; zabytki etruskie, katedra romańsko-renes., ratusz (XIII, XVI w.), kościoły i pałace (XIIIXVI w.). Cortot [korto] ALFRED, 1877-1962, pianista fr.; wybitny odtwórca muzyki romantycznej. Corum [czorum], m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. C.; 42 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., mat. bud., spożywczy. Corumbá [korumba], m. w Brazylii (Mato Grosso), port nad rz. Paragwaj; 25 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż., metal.; w pobliżu wydobycie rud żel. i manganu. Coruña, La [la koruńa], m. i port w Hiszpanii (Galicja), nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. La C; 188 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł maszyn., chem., spożywczy.

Corvalán [kor-] LÓPEZ LUIS, ur. 1916; chilijski działacz komunist; 1956-58 sekr. KC KP Chile do spraw propagandy i oświaty; od 1958 sekretarz generalny KC. Corvisart [korwiza:r] JEAN NICOLAS, 1755-1821, lekarz fr.'j prof. College de France, lekarz przyboczny Napoleona I, czł. fr. Akad. Nauk; wybitny klinicysta, upowszechnił metodę opukiwania. cos, symbol funkcji trygonometrycznej cosinus. cos φ, współczynnik mocy elektr. prądu sinusoidalnie zmiennego, cosinus kąta przesunięcia fazowego między przebiegami napięcia i prądu w obwodzie elektrycznym. Cosa [kosa] JUAN DE LA, ok. 1460-1510, żeglarz hiszp.; uczestnik wypraw Kolumba; autor mapy odkryć Kolumba. Cosbuc [koszbuk] GEORGE, 1866-1918, poeta rum.; poezje o akcentach buntu społ., wiersze lir., poematy inspirowane lud. baśniami. cosec, symbol funkcji trygonometrycznej cosecans. cosecans (cosec), nazwa jednej z funkcji trygonometrycznych; c. kąta a nazywa się odwrotność sinusa kąta a (cosec a = = l/sin a); c. jest funkcją okresową o okresie 360° (= 2Π radianów). Cosel [ko:zəl] ANNA KONSTANZE, hrabina, 1680-1765, faworyta Augusta II; 1716 aresztowana, więziona do końca życia w zamku Stolpen. Cosenza [kozenca] LUIGI, ur. 1905, architekt wł.; budowle przem. (fabryka Olivetti w Pozzuoli) i mieszkaniowe, odznaczające się funkcjonalnością, nowocz. bryłą arch. i konstrukcją oraz powiązaniem z krajobrazem. Cosenza [kozenca], m. we Włoszech (Kalabria), ośrodek adm. prow. C; 95 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.,,maszynowy. Cosgrave [kozgrejw] WILLIAM THOMAS, 1880-1965, irl. działacz niepodległościowy; jeden z przywódców Sinn Fein; 1922-32 szef rządu Wolnego Państwa Irlandzkiego. cosh (kosinus hiperboliczny), symbol jednej z funkcji hiperbolicznych, mianowicie cosh x = ½(ex; + e-x),gdzie e — podstawa logarytmów naturalnych. Ćosić DOBRICA, ur. 1921, pisarz serb.; powieści o tematyce woj. (Daleko jest słońce) i o przeszłości serb. wsi (Korzenie). Cosimo [kozimo] PIERO DI, ok. 1462ok. 1521, wł. malarz okresu renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; obrazy i freski o tematyce mit. i religijnej. cosinus (cos), nazwa jednej z funkcji trygonometrycznych; cos a jest liczbą będącą miarą rzutu prostokątnego na oś odciętych (kartezjańskiego układu współrzędnych prostokątnych) wersora wodzącego tworzącego z dodatnim zwrotem osi odciętych kąt a; jeśli zwrot tego rzutu jest zgodny ze zwrotem osi odciętych, to cos a jest liczbą dodatnią, w przeciwnym przypadku — ujemną; c. jest funkcją okresową o okresie 360° = 2π radianów; c. kąta a w trójkącie prostokątnym jest stosunek przyprostokątnej przyległej do tego kąta, do przeciwprostokątnej. cosinusoida, linia będąca wykresem funkcji cosinus. cosinusów twierdzenie (twierdzenie Car-nota): kwadrat boku trójkąta równa się sumie kwadratów boków pozostałych minus podwojony ich iloczyn2 razy cosinus kąta między nimi, np. c = a2+b2— 2abcosγ. cosinusy kierunkowe, cosinusy kątów między wektorem i wersorami osi współrzędnych. Cosmati [ko-] (Marmorarii Romani), grupa artystów wł. działających w Rzymie w XH-XIV w. (m.in. rodziny Mellini, Vasalletti, Oderisi), zw. C. od częstego wśród nich imienia Cosma; ambony, ołtarze, stalle, cyboria, posadzki itp. o płaskiej, wielobarwnej, geom. dekoracji kam. (gł. z marmuru).

Coventry 199 COSPAR (Committee for Space Re- wieczne śniegi; ostatni wielki wybuch search), międzynar. Komitet do Badań 1904. Przestrzeni Kosmicznej, utworzony 1958-59 Cotswold Hills [kotsuould hylz], pasmo w celu koordynacji świat, badań prze- wzniesień w pd.-zach. Anglii; dł. 96 km, strzeni kosmicznej. wys. do 330 m; kamieniołomy. Cossa [ko-] FRANCESCO, ok. 1435-po Cotta [ko-] HEINRICH, 1763-1844, leśnik 1477, wł. malarz okresu wczesnego rene- niem.; założył 1795 pierwszą niem. szkołę sansu; obrazy i freski o tematyce rei., mit. leśnictwa (1816 przekształcona w akad. w i alegor. (m.in. w Palazzo Schifanoia Tharandt); współtwórca nauk. leśnictwa. w Ferrarze). Cottage style [kotydż stajl], styl w arCosta [ko-] Lucio, ur. 1902, brazyl. ar- chitekturze ang. XIX w. występujący chitekt i urbanista; jeden z twórców w budownictwie mieszkalnym (gł. wille, nowocz. architektury południowoaraer.; domy wiejskie), charakteryzujący się tenwspółpracował przy budowie gmachu dencją do romantycznej malowniczości, UNESCO w Paryżu; plan urbanist. miasta szczególnie w dekoracji wnętrz. Brasilia (z O. Niemeyerem). Cottbus [kot-] →Chociebuż. Costa Brava [ko- b.], część wybrzeży Cotte [kot] ROBERT DE, 1656-1735, archiM. Śródziemnego, w Hiszpanii (Katalo- tekt fr.; przedstawiciel regencji; projekty nia), przy granicy z Francją; region turyst.- dekoracji wnętrz pałacowych, mebli i gowypoczynkowy o świat, sławie, liczne belinów. kąpieliska. Cotton [kotą] AIME, 1869-1951, fizyk fr.; Costa del Sol [ko- d. s.], część wybrze- odkrył (z H. Moutonem) powstawanie ży M. Śródziemnego, w Hiszpanii (Anda- anizotropii optycznej cieczy pod wpłyluzja), między Algeciras i Malagą; słynny wem pola magnet. (tzw. zjawisko C.-Mouregion turyst.-wypoczynkowy; liczne ką- tona). pieliska. Cotton [kotn] CHARLES ANDREW, ur. Costa Mesa [koustə mejsə], m. w USA 1885, nowozelandzki geolog i geograf; (Kalifornia), w zespole miejskim Los An- prof. uniw. Victoria w Wellington; badacz geles; 72 tys. mieszk. (1970); różnorodny form rzeźby N. Zelandii, Australii i Oceaprzemysł. nii. Costa Rica [kosta rika] →Kostaryka. Cotton [kotą] EUGENIE, 1881-1967, dziau Costello [kostəlo ] JOHN ALOYSIUS, ur. łaczka fr. i międzynar. ruchu kobiecego; 1891, polityk irL; 1948-51 i 1954-57 pre- w II wojnie świat, w ruchu oporu; od 1945 mier; spowodował wystąpienie Irlandii przewodn. Świat. Demokr. Federacji Koz bryt. Wspólnoty i utworzenie 1949 Re- biet; międzynar. nagr. Leninowska. publiki Irl.; przywódca partii Fine Gael. Cottona-Moutona zjawisko [z. ko- muCoster [koste:r] CHARLES DE, 1827-79, ], powstawanie dwójłomności cieczy pisarz belg., tworzący w języku fr.; orygi- normalnie izotropowej pod wpływem nalna, oparta na wątkach lud, powieść zewn. pola magnetycznego. Dyl Sowizdrzał — epopeja walk ludu Cotton Belt [kotn b.], „pas bawełny", flam. o wolność w XVI w.; nowele. region roln. w pd.-wsch. USA; w XIX w. Coster [ko-] LAURENS JANSZOON, 1405-84, monokultura bawełny, obecnie rolnictwo drukarz hol., uważany przez niektórych silniej zróżnicowane. badaczy za twórcę (przed J. GutenberCoty [koti] RENÉ, 1882-1962, polityk fr.; giem) czcionek ruchomych. 1953-59 ostatni prezydent IV Republiki. Costes [kost] DIEUDONNE, ur. 1892, Coubertin [kubertę] PIERRE DE, 1863lotnik fr.; wykonał kilkanaście wielkich 1937, fr. pedagog i historyk, inicjator rajdów, m.in. 1928 lot dookoła świata, (1894) nowoż. igrzysk olimpijskich; prezes 1930 przelot z Paryża do Nowego Jorku. Międzynar. Kom. Igrzysk Olimpijskich Costin [kostin] MIRON →Kostyn 1896-1925. Miron. Coubine [kubin] OTOKAR →Kubin Otou Cosway [koz ej] RICHARD, 1742-1821, kar. malarz ang., portrecista; akwarelowe miCoudenhove-Kalergi [ku:dənho:fə k.] niatury, szkice ołówkowe. RICHARD, ur. 1894, polityk austr.; organiCoswig [koswyś], m. w pd.-wsch. części zator ruchu paneuropejskiego. NRD, nad Łabą, w pobliżu Drezna; 19 tys. Coudreau [kudro] HENRI ANATOLE, mieszk. (1968); przemysł chem., maszy- 1859-99, fr. geograf i podróżnik; badacz nowy. dorzecza Amazonki. Cot [kot] PIERRE, ur. 1895, polityk fr., couler locale [kulörlokal; fr.], koloryt prawnik; wielokrotnie min. różnych resor- miejscowy; nastrój, charakter, swoistość tów; od 1950 czł. Świat. Rady Pokoju; jakiejś epoki, okolicy (oddane w dziele międzynar. nagr. Leninowska. sztuki). cotangens (ctg), nazwa jednej z funkcji Coulomb [kulą] CHARLES AUGUSTIN DE, trygonometrycznych; c. kąta α nazywa się 1736-1806, fizyk fr.; czł. Akad. Nauk; prace stosunek cosinusa kąta a do sinusa kąta α w dziedzinie elektryczności i magnetyzmu (ctg α = cos α/sin oα); c. jest funkcją okre- (tzw. prawo C). sową o okresie 180 (= π radianów). Coulomba prawo [p. ku-], podstawowe cotangensoida, krzywa będąca wykre- prawo elektrostatyki określające siłę F sem funkcji cotangens. wzajemnego oddziaływania 2 punktowych Côte d'Azur [kot dazü:r] →Lazurowe ładunków elektr. e1 i e2 odległych od siebie Wybrzeże. o r: F — e e /εr2 (ε — stała dielektryczna Côte d'Ivoire [kot diwua:r] ośrodka). 1 2 →Wybrzeże Kości Słoniowej. CounciI Bluffs [kaunsl blafs], m. w USA Côte d'Or [kot do:r], płaskowyż w pn.nad rz. Missouri, w zespole miejwsch. części Masywu Centr. (Francja); (Iowa), Omaha; 60 tys. mieszk. (1970); przeuprawa winorośli (znane winnice Burgun- skim mysł spoż., maszyn.; ośr. handlowy. dii). count [kaunt], ang. tłumaczenie tytułu cotelé [kotly], tkanina bawełn., jedwab- hrabia; w Anglii przyjęła się jedynie forna lub półwełn., podłużnie prążkowana; ma żeńska countess. używana gł. na sukienki. coupé [kupy], rodzaj nadwozia samoCotentin [kotãtę] (Półwysep Normanosobowego; dwoje drzwi, 1 lub 2 dzki), płw. w pn. Francji, wysunięty chodu siedzenia po 2 miejsca (przednie zwykle w kanał La Manche; pagórkowaty; wy- b. wygodne). brzeże skaliste; gł. m. Cherbourg. Couperin [kuprę] FRANCOIS, 1668Cotman [kotmən] JOHN SELL, 1782-1842, 1733, fr. kompozytor, organista, ang. malarz i grafik, reprezentant szkoły klawesynista; klawesynowe (230 z Norwich; akwarelowe i olejne pejzaże. miniatur o utwory tytułach programowych), Cotonou [kotonu], m. i gł. port Daho- kameralne; traktat o grze na klawesynie. meju, nad Zat. Gwinejską; 120 tys. Couperus [kupe:rüs] 1863-1923, mieszk. (1966); ośr. handlu i rzemiosła; pisarz hol.; powieści Louis, współcz. z życia przemysł spoż., drzewny. Hagi, fantast.-symbol. i hist., nowele. Cotopaxi [kotopaksi], najwyższy czyncourante [kurą:t; fr.], muz. ->kurant. ny wulkan Ziemi, w Andach Ekwadorskich, w Kordylierze Wsch.; 5896 m;

Courbet [kurbę] GUSTAVE, 1819-77, malarz fr., gł. twórca programowego realizmu w sztuce eur.; tematyka społ., rodzajowa, martwe natury, krajobrazy; Kamieniarze, Dziewczęta znadu brzegu Sekwany. Courbevoie [kurböw a], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad Sekwaną; 58 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, maszyn., elektrotechn., chemiczny. cour d'honneur [kur donö:r; fr.], arch. dziedziniec reprezentacyjny (honorowy) przed pałacem, często poprzedzony przeddziedzińcem (avant cour) — gł. trzon barokowego założenia entre cour et jardin. Courier De Méré [kurjy dö mery] PAUL, 1772-1825, fr» pisarz, hellenista, uczestnik kampanii napoleońskich; przekłady literatury gr., pamflety polityczne. Cournand [kurnã] ANDRE FREDERIC, ur. 1895, lekarz fr.; prof. uniw. Columbia (USA) i Instytutu Rockefellera; prace z fizjopatologii układu krążenia; nagr. Nobla. Courteline [kurtölin] GEORGES, 18581929, pisarz fr.; opowiadania satyr., krótkie komedie obyczajowe. Courtenay [ko:rtny] TOM, ur. 1937, ang. aktor teatr, i film.; Samotność długodystansowca, Zaukróla i ojczyznę. Courtois [kurt a] BERNARD, 1777-1838, fr. chemik i farmaceuta; odkrył jod w popiele z glonów morskich. Courtrai [kurtre], fr. nazwa belg. miasta Kortrijk. Cousin [kuzę], fr. malarze i graficy, przedstawiciele manieryzmu; JEAN (st.) (ok. 1490-ok. 1561), kartony do tkanin, kompozycje alegor., mit., rel.; JEAN (ml.) (ok. 1522-ok. 1594), syn Jeana (st.), przedstawiciel szkoły Fontainebleau, obrazy rel., mitologiczne. Cousin [kuzę] VICTOR, 1792-1867, fr. filozof i polityk; czł. Akad. Fr.; liberał, przeciwnik Restauracji; gł. przedstawiciel filoz. eklektyzmu XIX w. Coustou [kustu], rodzina rzeźbiarzy fr. XVII-XVIII w.; przedstawiciele sztuki dworskiej przełomu baroku i rokoka; gł. rzeźby dekoracyjne i portretowe: NICOLAS (1658-1733); GUILLAUME (st.) (1677-1746), brat Nicolasa; GUILLAUME (ml.) (1716-77), syn Guillaume'a (st.); rzeźba sakralna i sepulkralna. Coutaud [kuto] LUCIEN, ur. 1904, fr. malarz i scenograf; współpracownik Ch. Dullina, J. Copeau, J.-L. Barraulta. coutumes [kutüm; fr.], lokalne prawa zwyczajowe we Francji, spisywane oficjalnie w XIV-XVI w.; do najważniejszych należą: C. d'Orléans (1509) i C. de Paris (1510). Couturat [kutüra] LOUIS, 1868-1914, fr. filozof, logik i matematyk; zajmował się g?. filozofią matematyki oraz badał zastosowania matematyki w logice. Couture [kutü:r] THOMAS, 1815-79, malarz fr.; kompozycje hist., malowidła ścienne, łączące elementy klasycyzmu i romantyzmu, portrety. Couve de Murville [kuw dö mürwil] MAURICE, ur. 1907, polityk fr.; w czasie okupacji w ruchu oporu; 1958-68 min. spraw zagr., 1968-69 premier; realizator polityki Ch. de Gaulle'a. Covasna [kowa-], m, w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. Covenant [kawynənt; ang.], nazwa związków prezbiteriańskich w Szkocji walczących o zjednoczenie protestantów (1557) i przeciw wprowadzeniu kościoła episkopalnego (1638). Coveñas [kobeńas], port naft. w Kolumbii, nad M. Karaibskim. Covent Garden Theatre [kownt ga:rdn tiətər ], teatr w Londynie zał. 1732; od 1842 scena operowa, jedna z najsłynniejszych w świecie. Coventry [kown-], m. w W. Brytanii (Anglia); 335 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu lotn., samoch., maszyn.; uniw.; got. kościoły, ruiny got. katedry;

200 covertcoat silnie zniszczone przez lotnictwo niem. metodę otrzymywania złożonych węglowo- dna macicy w celu przyspieszenia wydaw czasie II wojny świat. (m.in. katedra). dorów aromatycznych (tzw. reakcja Frie- lenia łożyska; 2) przemywanie oczu nowocovertcoat [kąwərkout], włók. →kowerdela-C). rodka 1% roztworem azotanu srebra w celu kot. Craig [krejg] EDWARD GORDON (właśc. zapobieżenia wystąpieniu rzeżączkowe-go Covilhã [kowiliã], m. w Portugalii (Bei- Henry E.G. Godwin Wardell), 1872-1966, zapalenia spojówek. ra), u podnóży Serra da Estrela; 23 tys. ang. reżyser, teoretyk teatru, scenograf Credi [krẹdi] LORENZO DI, ok. 1459-1537, mieszk. (1960); ważny ośr. przemysłu włó- i aktor; gł. twórca reformy teatru, wł. malarz i złotnik okresu renesansu; kienniczego. nowocz. rozumienia roli inscenizatora obrazy rel. i mit. (Wenus). Covilhão [kowiljã] PEDRO DA, między i pojęcia autonomicznej sztuki teatr.; red. credit →winien i ma. 1450 a 1460-po 1520, podróżnik portug.; pisma „The Mask"; Sztuka teatru. credo [łac], w katolicyzmie wyznanie 1487 odbył podróż kupiecką do Indii; w Craiova →Krajowa. wiary; zbiór gł. zasad wiary (zw. Składem drodze powrotnej (ok. 1493) zatrzymany, Cramer [kra:mər] GABRIEL, 1704-52, ma- Apostolskim); przen. sformułowanie zapozostał w Etiopii. tematyk szwajc; podał ogólny wzór na sad, przekonań, poglądów (np. c. polit.). Covington [kawyŋtən], m. w USA (Ken- rozwiązanie układu n równań algebraicz- credo quia absurdum [łac], „wierzę, tucky), nad rz. Ohio, w zespole miejskim nych liniowych z n niewiadomymi, zapo- bo to niedorzeczne"; we wczesnej Cincinnati; 52 tys. mieszk. (1970); hut- czątkowując tym teorię wyznaczników. filozofii chrzęść, zasada uznająca prymat nictwo żel., przemysł metal., elektrotechn., Ćramera wzory [w. kra-], wzory dające wiary w jej nieuchronnym konflikcie z spoż.; węzeł komunik.; neogot. katedra. rozwiązanie układu n równań liniowych rozumem. Coward [kauərd] NOEL, ur. 1899, ang. o n niewiadomych za pomocą wyznacznicredo ut intelligam [łac], „wierzę, aby dramatopisarz, reżyser, aktor, pieśniarz ków. zrozumieć"; w średniow. filozofii kat. zai kompozytor; popularne w okresie mięCrampton [krämptən] THOMAS RUSSEL, sada, wg której wiara musi wyprzedzać dzywojennym komedie obyczajowe, filmy 1816-88, ang. inżynier bud. i kól.; budo- i warunkować rozumowanie. (Nasz okręt). u wał koleje, ulepszył parowóz, autor wielu Creil [krẹj], m. w pn. Francji, nad rz. cowboy [ka uboj; ang.] →kowboj. wynalazków. Oise; 33 tys. mieszk. (1968); duży ośr. Cowes [ka z], m. w W. Brytanii (AnCranach [kra:-] LUCAS (st), 1472-1553, przem. (przemysł metal., środków tranglia), na wyspie Wight; 18 tys. mieszk. wybitny niem. malarz i grafik epoki rene- sportu, chem., duża elektrownia cieplna). (1966); kąpielisko mor.; budowa jachtów; sansu; malarstwo olejne, drzeworyty, mieCrell [krel] JAN, 1590-1633, teolog posłynne regaty żeglarskie. dzioryty o tematyce rei. i mit., portrety, chodzenia niem. osiadły w Polsce, teoreCowley [kauly] ABRAHAM, 1618(?)-67, akty (Adam i Ewa, Muzeum Nar., War- tyk socynianizmu; rektor Akad. Rakow poeta ang., reprezentant szkoły „poetów szawa). skiej, minister zboru w Rakowie. metafizycznych", rojalista; liryki miłosne, Cranach [kra:-] LUCAS (ml.), 1515-86, Crema [krema], m. we Włoszech (Lomanakreontyki, ody, eseje. syn Lucasa (st.), niem. malarz i grafik; bardia); 30 tys. mieszk. (1961); przemysł Cowley [kauly] MALCOLM, ur. 1898, prowadził warsztat ojca, kontynuując jego maszyn., metal., chem., włókienniczy. amer. krytyk lit. i poeta; zarys twórczo- tradycje artystyczne. Cremer [krẹ:-] FRITZ, ur. 1906, ści pisarzy amer. „straconego pokolenia", Crane [krejn] HART, 1899-1932, poeta rzeźbiarz i grafik niem. (NRD), czł. Niem. szkice lit.-socjol. (O sytuacji to literatu- amer.; liryka awangardowa, ukazująca Akad. Sztuki; pomniki (rzeźby mauzoleum rze). swoistą romantykę wielkich miast i dyna- w Bu-chenwaldzie), popiersia portretowe Cowper [kaupər], rodzina wynalazców mizm cywilizacji urbanistycznej; symbo- (B. Brechta). ang.; EDWARD (1790-1852), drukarz, udo- liczno-narracyjny poemat The Bridge. Cremer [kri:mər] WILLIAM RANDAL, skonalił maszynę druk.; jego syn EDWARD Crane [krejn] STEPHEN, 1871-1900, pi- 1838-1908, ang. działacz robotn.; pacyfista, ALFRED (1819-93) opatentował m.in. na- sarz amer., tworzący pod wpływem natu- założyciel i sekretarz Robotn. Stów. Pokogrzewnicę dmuchu wielkopiecowego i sa- ralizmu; Szkarłatne godło odwagi, po- ju; pokojowa nagr. Nobla. mopiszący tetegrafr elektryczny. wieść o bezsensie wojny, rewidująca pojęCremona [kre-], m. we Włoszech (LomCowper [ku:pə ] WILLIAM, 1731-1800, cie bohaterstwa. bardia), ośrodek adm. prow. C; 81 tys. ang. poeta lir.; opisy przyrody, hymny Crane [krẹjn] WALTER, 1845-1915, ang. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem.; rel., żartobliwe gawędy. malarz i grafik, związany z prerafaelita- znany ośr. wyrobu instrumentów lutniCoxcie [ko:ksiə] (Coxie) MICHIEL, 1499- mi; jeden z twórców nowocz. sztuki sto- czycn; muzea; katedra (XII-XV w.), ratusz 1592, malarz niderl.; tworzył pod wpły- sowanej (projekty tkanin, tapet i in.). i loggia (XIII w.), liczne kościoły (XIIwem Rafaela portrety, kompozycje rel., Cranmer [kränmər] THOMAS, 1489-1556, XVI w.) i pałace (XIII-XVIII w.). mit.; kartony do tkanin (m.in. arrasy wa- prymas Anglii; współtwórca kościoła cremor tartari (kamień winny) welskie ze scenami figuralnymi). anglik.; stracony za panowania Marii →potasu winian. Coypel [kuapel], rodzina malarzy fr., Tudor. crêpe [krep; fr.] →krepa. przedstawiciele oficjalnej sztuki dworcrannogi [krän-], archeol. sztuczne wycrepida, sandały męskie i kobiece w skiej XVII-XVIII w.; dekoracyjne malar- spy o charakterze obronnym wznoszone starożytnej Grecji, złożone z podeszwy stwo ścienne, projekty gobelinów; NOEL w pobliżu brzegów jezior w Irlandii i obszytej pasem miękkiej skóry, (1628-1707), ANTOINE (1661-1772), CHARLES Szkocji, od okresu lateńskiego do wczes- osłaniającej boki stopy i pięty, ANTOINE (1694-1752), NOEL NICOLAS (1690- nego średniowiecza; budowane z faszyny, przymocowane do nogi krzyżującymi się 1734). belek, ziemi. rzemykami. u Coysevox [k azwoks] CHARLES ANTOINE, Cranston [kränstn], m. w USA (Rhode crepuscolari [krepusko-] (zmierzchow1640-1720, rzeźbiarz fr.; nadworny artysta Island), w zespole miejskim Providence; cy), grupa wł. poetów pocz. XX w.; naLudwika XIV; przedstawiciel baroku; 74 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., wiązywali do doświadczeń poet. D'Annunrzeźby dekoracyjne (m.in. do ogrodu wer- włók., metal., chemiczny. zia; poezję ich cechuje ton melancholii, salskiego),- portrety, grobowce. Crashaw [kröszo:] RICHARD, 1612(?)- czasem dyskretnej ironii. Cozia [kozja], monastyr w pd. Rumunii, 49, poeta ang. z kręgu „poetów Cres, wyżynna wyspa jugosł. na M. Anad Olutą, na pn. od miasta Călimănsti, z metafizycznych" ; ornamentacyjne wiersze driatyckim (należy do Chorwacji); 404 km2, XIV w., z cerkwią (XIV, XVI, XVIII mistyczne. crawl [kro:l; ang.] →kraul. ok. 5 tys. mieszk.; hodowla owiec, uprawa w.) zdobioną wewnątrz freskami (XIV, Crawley [kro:ly], m. w W. winorośli, oliwek; turystyka. XVIII w.); cerkiew szpitalna (XVI w.). Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; crescendo [kreszẹndo; wł.], muz. coraz Cozumel [kosumel], nizinna wyspa od 1947 miasto-ogród (New Town); 61 głośniej. meksyk., na M. Karaibskim, 2w pobliżu tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., Crescenzi [kreszẹnci] (Krescentyn) PIEwybrzeży płw. Juka tan; 495 km , ok. 3 tys. elektrotechn., chemiczny. TRO DE, 1230-1320(?), wł. agronom, przymieszkańców. crayon maniére [kreją manjẹ:r; fr.], rodnik i lekarz; autor podręcznika gospoCozzens [kaznz] JAMES GOULD, ur. 1903, graf. →kredkowy sposób. darstwa wiejskiego, sztuki lekarskiej i wet. pisarz amer.; powieści psychol. o współCreangă [krjange] ION (właśc. I. Stefa- Opus ruralium commodorum libri XII. czesnej problematyce moralnej, rozwija- nescu), 1837-89, pisarz rum.; nauczyciel; Crêt de la Neige [kre dö la nẹ:ż], najjące poglądy egzystencjalistyczne. bajki i opowiadania dydaktyczne, powie- wyższy szczyt gór Jura (Francja); 1723 m. CPARA →Centralna Poradnia ści autobiogr. z życia mołd. wsi. Créteil [kretẹj], m. we Francji, w zesAmatorskiego Ruchu Artystycznego. Crébillon [krebiją] CLAUDE PROSPER pole miejskim Paryża, nad Marną, ośrodek Cr, symbol pierwiastka chem. chromu. JOLYOT (zw. Crebillon-syn), 1707-77, pisarz adm. dep. Val-de-Marne; 49 tys. mieszk. Crabbe [kräb] GEORGE, 1754-1835, fr.; pikantne opowiadania i powieści z ży- (1968); produkcja ołówków. ang. poeta klasycyst.; przeciwstawiał się cia środowisk libertyńskich. Creus [krẹus], przylądek w Hiszpanii, konwencji sielanki; realist. opisy wsi. Crébillon [krebiją] PROSPER JOLYOT. najdalej na wsch. wysunięty punkt Płw. „Cracovia", najstarszy klub sport. Kra- 1674-1762, dramatopisarz fr.; tragedie Iberyjskiego; 42°19'N, 3°19/E. kowa, zał. 1908 jako Akademicki Klub związane z tradycją klas. zapowiadające Creuse [krö:z], rz. we Francji, pr. doFootballowy ,,C"; zdobyła m.in. tytuł melodramat romantyczny. Vienne; dł. 255 km; elektrownie wopierwszego mistrza Polski (1921) w piłce Crécy-en-Ponthieu [kresi ãpatjö] (m. w pływ nożnej. pn. Francji), 1346, w czasie wojny stulet- dne. Creusot, Le [lö krö:zo], m. we wsch. r Crafoord [kra:fo: d] CLARENCE, ur. niej zwycięstwo wojsk angielskich. (Burgundia); 34 tys. mieszk. (1968); 1899, chirurg szwedz.; prof. uniw. w Credé [krede:], KARL 1819-92, niem. Francji żel., przemysł zbrojeniowy, maSztokholmie; pionier chirurgii klatki lekarz położnik; prof. uniw. w Lipsku; hutnictwo taboru kol. (lokomotywy); wydobypiersiowej i serca, twórca metod autor metod stosowanych w położnictwie szyn., cie węgla kamiennego. operacyjnych. do dziś. Creutz [krojc] GUSTAF PHILIP, 1731-85, Crafts [krarfts] JAMES MASON, 1839-1917, Credego zabieg [z. kre-]; 1) uciskanie szwedz. poeta i dyplomata; rokokowa pochemik amer.; opracował z Ch. Friedelem ezja pasterska, liryka krajobrazowa.

cucim

Crevaux [kröwo] JULES NICOLAS, 184782, fr. badacz Ameryki Pd., lekarz; zbadał rzeki Gujany Fr. i liczne dopływy Amazonki; dotarł do rz. Orinoko (od zach.). Crewe [kru:], m. w W. Brytanii (Anglia); 53 tys. mieszk. (1966); przemysł samoch. (zakłady „Rolls Royce"), taboru kol., chemiczny. Crick [kryk] FRANCIS HARRY COMPTON, ur. 1916, biochemik ang.; prof. w Cambridge; współodkrywca struktury kwasów nukleinowych i kodu genetycznego; nagr. Nobla. cricket [krykyt; ang.] →krykiet. Cricot [kriko], teatr w Krakowie 193339, zał. przez postępową młodzież artyst. (gł. plastyków); repertuar satyr, i poetycki. Crikvenica, kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 6 tys. mieszk. (1965). crimen laesae maiestatis [łac], w dawnym prawie zbrodnia obrazy majestatu (osoby panującego). Crimmitschau [krymyczau], m. w pd. części NRD, na przedgórzu Rudaw; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Cripps [kryps] RICHARD STAFFORD, 18891952, polityk bryt.; działacz lewego odłamu Partii Pracy; min. produkcji lotn. 1942-45, handlu 1945-47, skarbu 1947-50. Crisan [kriszan] GHEORGHE, ?-1785, przywódca powstania chłopskiego w Siedmiogrodzie 1785. Crispi [kri-] FRANCESCO, 1818-1901, polityk wł., Sycylijczyk; dwukrotnie premier; rozpoczął podbój Etiopii, wciągnął Włochy do trójprzymierza z Niemcami i Austrią. Cristea [kristia] NICOLAE, 1906-43, działacz rum. ruchu robotn.; uczestnik wojny domowej w Hiszpanii; w II wojnie świat, we fr. ruchu oporu; rozstrzelany przez gestapo. Cristobal [kristowal], port w Strefie Kanału Panamskiego, nad M. Karaibskim, przy wejściu do Kanału, koło m. Colon. Cristóbal Colón [kristowal kolon], szczyt w Andach Pn., w górach Sierra Nevada de Santa Marta; najwyższy w Kolumbii; 5800 m. Crivelli [kri-] CARLO, między 1430 a 1435-ok. 1495, wł. malarz okresu renesansu; obrazy rel. o dużych walorach kolorystycznych i dekoracyjnych; Zwiastowanie. Crkvice, miejscowość w Jugosławii (Czarnogóra); najwyższe opady w kontynentalnej części Europy (5300 mm rocznie). Crnjanski MILOS, ur. 1893, pisarz serb.; poeta i prozaik; liryka anty woj.; powieść hist.-filoz. Seobe. Croce [krocze] BENEDETTO, 1866-1952, wł. filozof i krytyk lit., polityk antyfaszysta; jeden z gł. przedstawicieli wł. idealizmu i tzw. absolutnego historyzmu XX w. oraz estetyki ekspresjonizmu. Croix de Guerre [krua dö gẹ:r]: 1) fr. odznaczenie wojsk., ustanowione 1915 za zasługi w wojnie 1914-18; 2) belg. odznaczenie wojsk., ustanowione 1915. Cro-Magnon [kro manją], stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (szczątki 5 osobników) z paleolitu młodszego, kultury oryniackiej; w pd.-zach. Francji. Crome [kroum] JOHN, 1768-1821, ang. malarz i rysownik, jeden z pierwszych realist. pejzażystów ang.; założyciel tzw. szkoły z Norwich — stów. artystów propagujących malarstwo krajobrazowe. Cromer [kroumər] EVELYN BARLIG, lord, 1841-1917, bryt. mąż stanu; od 1883 konsul w Egipcie i faktyczny rządca tego kraju. Crommelynck [kromlę,:k] FERNAND, 1888-1970, dramatopisarz belg., tworzący w języku fr.; realist. komedie i dramaty; Rogacz wspaniały. Crompton [krąmptən] SAMUEL, 17531827, włókniarz ang.; skonstruował przędzarkę do przędzenia bawełny, o 48 wrzecionach z mech. formowaniem i naciągiem nici (1779).

Cromwell [kromuel] OLIVER, 1599-1658, przywódca rewolucji ang. 1640-60; nacz. wódz armii parlamentu, pobił wojska król. pod Naseby 1645; zajął Londyn, doprowadził do ścięcia Karola I i 1649 ogłosił republikę; od 1653 lord protektor; przyłączył Irlandię i Szkocję. Cromwell [kromuəl] RICHARD, 1626-1712, syn Olivera, 1658-59 lord protektor republiki angielskiej. u Cromwell [krom əl] THOMAS, ok. 14851540, kanclerz Anglii; przeprowadził zerwanie kościoła w Anglii z Rzymem i uznanie króla za głowę kościoła anglik.; oskarżony o zdradę, stracony. Cromwella Prąd [p. kromuela], stały podpowierzchniowy prąd mor. na O. Spokojnym; płynie z zach. na wsch. między 2°N a 2°S po obu stronach równika; prędkość do ok. 5,4 km/godz. Cronaca Il [il kronaka] →Pollaiuolo Simone. Cronin [krounyn] ARCHIBALD JOSEPH, ur. 1896, pisarz szkoc.-ang., lekarz; powieści o problematyce społ.-moralnej (Cytadela, Klucze królestwa). Crookes [kruks] SIR WILLIAM, 1832-1919, ang. fizyk i chemik; odkrywca talu i toru 234; prace nad przepływem prądu elektr. przez rozrzedzone gazy. Crookesa ciemnia [c. kraksa], obszar słabo świecący w wyładowaniu jarzeniowym w rozrzedzonym gazie, położony w pobliżu katody lampy wyładowczej. croquis [kroki; fr.] →szkic polowy. Cros [kro] CHARLES, 1842-88, fr. poeta 1 uczony, autor wynalazków techn.; mono logi komiczne, poezje o wyszukanej for mie, poematy prozą. Crosby [krozby] BING (właśc.Harry Lillis), ur. 1904, amer. piosenkarz i aktor; występy w filmach (Going My Way). Crosby [krozby], m. w W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad M. Irlandzkim, w zespole miejskim Liverpool; 60 tys. mieszkańców (1966). Cross [kros] HARDY, 1885-1959, inżynier amer.; prof. uniw. Illinois i Yale; 1930 podał sposób obliczania układów bud. niewyznaczalnych statycznie metodą kolejnych przybliżeń (tzw. metoda C). cross-country [kros kantry; ang.], bieg na przełaj; konkurencja lekkoatletyczna, wchodzi również w skład pięcioboju nowoczesnego. Cross Fell [kros fel], najwyższy szczyt G. Pennińskich (W. Brytania); u893r m. crossing-over [krosyŋ] o wə ; ang.], genet. wymiana odpowiadających sobie odcinków między chromatydami złączonych w parę chromosomów homologicznych w początkowej fazie mejozy; prowadzi do rekombinacji genów, a tym samym do powstania nowych kombinacji cech organizmów. Crotone [kro-], m. i port we Włoszech (Kalabria); 43 tys. mieszk. (1961); huta cynku, przemysł chemiczny. CROWCASS [kroukäs] (Central Register of War Criminals and Suspected Subiects), rejestr przestępców woj. i osób podejrzanych o przestępstwa woj., zał. 1945 przy Naczelnym Dowództwie Alianckich Sił Zbrojnych. Crowfoot-Hodgkin [kroufut hodżkyn] DOROTHY, ur. 1910, biochemik ang.; prof. uniw. w Oxfordzie; wyjaśniła strukturę penicyliny i wit. B12; nagr. Nobla. crown [kraun; ang.] (kron), szkło krzemowo-potasowe o małym współczynniku załamania światła, stosowane do wyrobu achromatycznych układów optycznych. Croydon [krojdn], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; przemysł lotn., elektrotechn., maszyn., farm.; duże lotnisko. Crozeta Wyspy [w. kro-], fr. grupa wulkanicznych wysp2 w pd. części O. Indyjskiego; 476 km , 15 mieszk. (1966); górzyste, do 1987 m; odkryte 1772. Crt, symbol jednostki carnot. Cruikshank [krükszaŋk] GEORGE, 17921878, ang. rysownik i grafik; ilustracje do powieści W. Scotta i Ch. Dickensa, społ.-

«vi

polit. karykatury; wydawał „Punch's Almanach". Cruz [krus] SOR JUANA INES DE LA (pseudonim Julia), 1651-95, poetka meksyk., dama dworu, następnie zakonnica; liryki pod wpływem gongoryzmu, autos sacramentales. Cruz [krut] RAMÓN DE LA, 1731-94, dramatopisarz hiszp.; realist. jednoaktówki o tematyce społ.-obyczajowej nawiązujące do tradycji dawnych fars i intermediów. cruzado [kru-]: 1) moneta portug. złota lub srebrna, mająca na rewersie znak krzyża, bita XV-XIX w.; c. złoty (XV w.) o ciężarze 3,99 g, później (XVI w.)—3,3 g; 2) w XVII w. nazwa portug. talara srebrnego. Cruz Alta [kruz a.], m. w Brazylii (Rio Grandę do Sul); 33 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Crvenkovski KRSTE, ur. 1921, działacz jugosł. ruchu robotn.; czł. Prezydium i Biura Wykonawczego Związku Komunistów Jugosławii (od 1969). CRZZ →Centralna Rada Związków Zawodowych. Cs, symbol pierwiastka chem. cezu. Csaky [czą:ki] ISTYAN, 1895-1941, węg. min. spraw zagr. 1938-41. Csató [czato] EDWARD, 1915-68, krytyk 1 historyk teatru; red. nacz. dwutygodnika „Teatr" (1952-68); Leon Schiller. Csepel [czẹ-], wyspa na Dunaju, w środk. Węgrzech; pn. część stanowi przem. dzielnicę Budapesztu; przemysł maszyn., środków transportu, elektrotechn., chemiczny. Cseres [czẹresz] TIBOR, ur. 1915, pisarz węg.; debiutował jako poeta; proza o współcz. problematyce społ. i polit.; Zimne dni. Csezmicei [czẹz-] JANOS (pseud. Janus Pannonius), 1434-72, poeta węg.; biskup Peczu, kanclerz; epigramaty, panegiryki i elegie w języku łacińskim. Csiki [czi:ki] GERGELY, 1842-91, dramatopisarz węg.; realist. twórczość o społecznej problematyce. Csók [czok] ISTVAN, 1865-1961, malarz węg.; wpływ postimpresjonizmu fr.; kompozycje rodzajowe; hist.-bibl. pejzaże. Csokonai [czokonoi] VITEZ MIHALY, 1773-1805, najwybitniejszy poeta węg. oświecenia, przeciwnik klasycyzmu; łączył elementy liryzmu z realizmem; epos komiczny, utwory dram., liryki miłosne, ody. Csokor [czo-] FRANZ THEODOR, 18851969, pisarz austr.; czołowy dramatopisarz austr. ekspresjonizmu; wspomnienia (m.in. z pobytu na emigracji w Polsce), poezje. Csongrád [czongra:d], m. w pd.-wsch. Węgrzech, nad Cisą, przy ujściu Kereszu; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, spożywczy. Csontváry [czontwa:ri] (właśc. Koszta Mihaly), 1853-19*19, malarz węg.; przedstawiciel malarstwa „naiwnego"; pejzaże, weduty. CSRS →Czechosłowacja. CSU →Unia Chrześcijańsko-Społeczna. ctg, symbol funkcji trygonometrycznej cotangens. ČTK →Československá Tisková Kancelář. CTOiKR →Centralne Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych. Cu, symbol pierwiastka chem. miedzi. Cubatao [kubatã], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 10 tys. mieszk. (1960); elektrownia na rz. Tiete, rafineria ropy naft., przemysł chem., stalownia. Cubryna, szczyt w Tatrach Wysokich, na zach. od Szczytów Mięguszowieckich, na granicy z Czechosłowacją; 2376 m. cucące środki (analeptica), leki pochodzenia naturalnego (np. kofeina) lub syntet. (np. psychedryna), pobudzające ośrodkowy układ nerwowy, gł. korę mózgową; stosowane w stanach depresji, wyczerpania, a także w zatruciach. cucha (czucha) →gunia.

202

cuchnice

cuchnice (Scatophaga), żółtobrunatne muchówki średniej wielkości; pospolite na odchodach ludzkich i nawozie, gdzie odbywa się ich rozwój. Cu Chullin (Cuchulainn), legendarny bohater irl., postać z celt. mitologii i staroirl. epiki średniowiecznej. Cucuta [kukuta] (San Jose de Cucuta), m. w pn. Kolumbii, u podnóży Andów, ośrodek adm. dep. Norte de Santander; 204 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chemiczny. Cucuteni kultura [k. kukuteni], archeol. neolityczna kultura rolna; nazwa od osiedla obronnego w miejscowości Cucuteni (Rumunia). cudnowskie szkło, wyroby szklane, gł. naczynia i świeczniki, wyrabiane w manufakturze w Cudnowie na Wołyniu w 2 poł. XVIII-XIX w. Cudnów (osiedle w Ukr.SRR, obw. żytomierski), 1660 zwycięstwo wojsk poi. nad armią moskiewską. Cudowna →Mira Ceti. Cudworth [kąduə:t] RALPH, 1617-88, filozof ang.; jeden z gł. przedstawicieli schrystianizowanego platonizmu XVII w.; w etyce głosił ponadczasowość norm moralnych. cudzoziemiec, osoba nie posiadająca obywatelstwa państwa, na terenie którego przebywa. cudzożywność, biol. →heterotrofizm. Cuenca [kuẹŋka], m. w Ekwadorze, w Andach, ośrodek adm. prow. Azuay; 61 tys. mieszk. (1962); przemysł włók., spoż.; uniw.; muzeum; ruiny budowli Inków; kościoły (XVI-XVII w.), budowle świeckie (XVIII w.). Cuenca [kuẹŋka], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), nad rz. Jucar, ośrodek adm. prow. C; 29 tys. mieszk. (1968); got. katedra, kościoły i klasztory (XII-XVIII w.), barok, ratusz.u Cuénot [k eno] LUCIEN CLAUDE JULES, 1866-1951, fr. genetyk i zoolog; prof. uniw. w Nancy; potwierdził na materiale zwierzęcym słuszność praw Mendla; odkrył geny letalne. u Cuernavaca [k ernabaka], m. w Meksyku, stol. stanu Morelos; 38 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż.; ośr. turyst.; katedra (XVI w.), pałac H. Cortesa (ok. poł. XVI w.);_ w pobliżu ruiny miasta Tolteków —u Xochicalco. Cueva [k ewa] JUAN DE LA, ok. 15501609, hiszp. poeta i dramatopisarz; poezje, dramaty nawiązujące do hiszp. historii i tradycji lud.; poetyka przeciwstawiająca się regułom klasycznym. cug: 1) zaprząg złożony z koni cugowych; 2) w 1. mn. — para koni cugowych, wyjazdowych. Cugir [kudżir], m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. cugle: 1) pasy rzemienne połączone z wędzidłem, za pomocą których jeździec kieruje koniem; lejce, wodze; 2) sznury do ściągania sieci rybackich. Cugnot [künjo] NICOLAS JOSEPH, 17251804, inżynier fr.; zbudował (1765-70) parowy pojazd drogowy — jeden z prototypów samochodu; prace z dziedziny fortyfikacji. Cuiabá [kujaba] m. w Brazylii, stol. stanu Mato Grosso; 92 tys. mieszk. (1969). cui bono [łac], na czyją korzyść?, po co? cuius regio eius religio, „czyj kraj, tego religia"; zasada, że religia panującego obowiązuje także jego poddanych, będąca wyrazem nietolerancji w okresie walk rel. (przyjęta np. przez pokój augsburski 1555). Cuixart [kuichart] MODESTO, ur. 1925, malarz hiszp.; czł. Gruppo Taül; obrazy abstrakc. o bogatej fakturze zbliżonej do reliefu. CUJiM →Centralny Urząd Jakości i Miar. Cü Jüan, 340-278 p.n.e., pierwszy nieanonimowy chiń. poeta i mąż stanu; za-

początkował nową epokę w literaturze wiążąc poezję z literaturą lud.; K'ü Jüana pieśni z Czu. cukier, produkt otrzymywany z trzciny cukr. lub buraka cukr.; zawiera ponad 99,5% sacharozy; łatwo przyswajalny, o wysokiej wartości kalorycznej; rozróżnia się c. biały konsumpcyjny, biały przem. i rafinowany. cukier buraczany →sacharoza. cukier gronowy →glukoza. cukier mleczny →laktoza. cukiernictwo, gałąź przemysłu spoż. obejmująca wytwarzanie wyrobów cukierniczych trwałych (np. czekolady, cukierki) i nietrwałych (np. ciasta, ciastka). cukier ołowiany →ołowiawy octan. cukier owocowy → fruktoza. cukier słodowy →maltoza. cukier trzcinowy →sacharoza. cukromierz →sacharymetr. cukromocz (glikozuria), obecność cukru w moczu, typowa dla cukrzycy; może być również pochodzenia nerkowego lub wynikiem spożycia nadmiernej ilości słodyczy. cukrowa palma →arenga. cukrownia, zakład przem. produkujący cukier z buraków cukr. lub trzciny cukr.; produkcja sezonowa w okresie tzw. kampanii cukr.; ważniejsze etapy produkcji to wydobywanie soku (w dyfuzorach), oczyszczanie (w defekatorach, saturatorach, błotniarkach i in), koncentracja (w wyparkach), krystalizacja, afinacja. cukrownictwo, jedna z ważniejszych gałęzi przemysłu rolno-spoż., obejmująca produkcję cukru z buraków cukr. i trzciny cukr.; wartościowymi produktami ubocznymi c. buraczanego są wysłodki i melas. cukry (węglowodany, sacharydy, cukrowce), najobficiej występująca w przyrodzie grupa związków, pochodzenia gł. roślinnego; stanowią gł. część pożywienia; dzielą się na proste (monosacharydy) i złożone (oligo- i polisacharydy); stanowią gł. źródło energii. cukrzyca (moczówka cukrowa), med. choroba, w której niedobór, insuliny powoduje nieprawidłową przemianę węglowodanową; gł. objawy: wzmożone pragnienie i łaknienie oraz cukromocz; leczenie gł. przez odpowiednią dietę i podawanie insuliny lub doustnych środków przeciwcukrzycowych. cukrzyca, w technologii cukr. przejściowy produkt otrzymywany z soku buraczanego przez odparowanie wody i wykrystalizowanie cukru. cukrzyki, zool. →nektarniki. Culbertson [kalbərtsən] ELY, 1891-1958, amer. teoretyk i mistrz brydżowy; autor podręczników. i Culiacán [kul akan], m, w Meksyku, stol. stanu Sinaloa; 140 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., skórz., włók.; uniwersytet. Culmann [kul-] KARL, 1821-81, inżynier niem.; prof. polit. w Zurychu; 1864-66 podał graf. metody wyznaczania sił w konstrukcjach kratowych (tzw. metoda C). culpa [łac], wina; w prawie karnym — wina nieumyślna. Culver City [kalwər syty], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 35 tys. mieszk. (1970); studia film.; przemysł elektrotechn., lotniczy. cuma, lina, przeważnie z okiem na końcu, do cumowania statków. Cumaná [kumana], m. w Wenezueli, nad M. Karaibskim, stol. stanu Sucre; 97 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spożywczy; uniwersytet. Cumbal [kumbal], szczyt w Andach Pn. (Kolumbia), w Kordylierze Zach.; 4764 m. cumberland [kąmbərlənd], sos z galaretki porzeczkowej wymieszanej z tartym chrzanem, z dodatkiem skórki pomarańczowej, musztardy, wina, przypraw, podawany gł. do dziczyzny.

Cumberland [kambərlənd] RJCHARD, 1631-1718, ang. filozof moralista, biskup; jeden z prekursorów utylitaryzmu, w etyce głosił zasadę powszechnego dążenia do szczęścia ogółu. Cumberland [kambər lənd], zatoka, część Cieśn. Davisa wcinająca się w głąb Ziemi Baffina. Cumberland [kambərlənd], rz. w pd.wsch. części USA, 1. dopływ Ohio; dł. 1115 km (od 2źródeł Poor Fork), dorzecze ok. 47 tys. km . Cumberland [kambərlənd], wyżyna w pd.-wsch. części USA, pd.-zach. przedgórza Appalachów; wys. do 1265 m (Big Black Mountain); głęboko wcięte doliny rzek; lasy; wydobycie węgla kam.; gł. m.: Nashville, Chattanooga, Louisville. Cumberland [kambələnd], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 3,9 tys. km2, 297 tys. mieszk. (1968); ośr. adm. Carlisle; powierzchnia górzysta, liczne jeziora; hutnictwo, przemysł chem.; eksploatacja węgla kam., rud żel.; hodowla bydła i owiec; turystyka. Cumbernauld [kambərno:ld], m. w W. Brytanii (Szkocja), w zespole miejskim Glasgow; od 1955 miasto-ogród (New Town); 26 tys. mieszk. (1968); przemysł maszynowy. Cumbre [kumbre] (Uspallata, Bermejo), przełęcz w Andach Pd., na granicy Chile i Argentyny; wys. 3842 m; przechodzi szosa i tunelem linia kol. Valparaiso-Mendo-za. cum gais, boris et graniciebus [łac], „z gajami, borami i granicami" (makaronizm łac.-pol.); dawna pol. formuła prawnicza przy kupnie i sprzedaży posiadłości ziemskich. cum grano salis [łac], „z ziarnkiem soli"; z odrobiną rezerwy, z zastrzeżeniem, ostrożnie. cum laude [łac], „z pochwałą"; dawna forma oceny wyróżniającej na dyplomach. Cummings [kamyŋz] EDWARD ESTLIN, 1894r-1962, amer. poeta i prozaik, malarz; jeden z gł. przedstawicieli amer. awangardy poet. po I wojnie świat.; antywoj. powieść The Enormous Room. cumowanie, przymocowanie statku do przystani, nabrzeża, dalby, innego statku, zwykle za pomocą lin zw. cumami; także przymocowywanie balonu lub sterowca do pomostu, wieży itp. cumownik, robotnik portowy pracujący przy cumowaniu statków wodnych. cum tacent clamant [łac], „milcząc wołają"; ich milczenie jest wymowne (z Cicerona). Cumulonimbus Cb (chmura kłębiasta deszczowa), ciemna, potężna chmura w kształcie góry, wieży lub olbrzymiego kowadła; składa się z kropelek wody i kryształków lodu; daje gwałtowne opady przelotne, którym towarzyszą porywiste wiatry oraz burze. Cumulus Cu (chmura kłębiasta), oddzielna, gruba, biała chmura, której górna powierzchnia ma kształt wież lub kopuł, podstawa zaś jest prawie pozioma; składa się gł. z kropelek wody; często daje obfite, przelotne deszcze. Cuneo [ku-], m. we Włoszech (Piemont), ośrodek adm. prow. C; 52 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., metalowy. — Ód 1862 poi. szkoła wojsk, (przeniesiona z Genui), przygotowująca kadry dowódców dla przyszłego powstania (styczniowego). Cunha [kunja] EUCLIDES DA, 1866-1909, pisarz brazyl.; dzieło Os Serłóes — wszechstronny opis wsi brazyl. w czasie walk rewol. 1896-97. Cunha [kunja] TRISTAO DA, ok. 1460ok. 1540, żeglarz portug.; zbadał wsch. wybrzeże Afryki; odkrył kilka wysp na Atlantyku Pd. Cunninghame [kanyŋəm] GRAHAM ROBERT BONTINE, 1852-1936, szkoc. pisarz i polityk; anarchizujący socjalista; opowiadania, biografie, opisy podróży.

Cybichowski 203 Cunow [ku:nou] HEINRICH, 1862-1936, niem. teoretyk socjaldemokracji niem., socjolog, etnograf i historyk; zwolennik reformizmu w ruchu robotniczym. CUP →Centralny Urząd Planowania. cupal →kupal. curacao [küra:sa:o], likier pomarańczowy o mocy ok. 40%; c. orange — produkowany z nalewów na skórki pomarańczowe; c. blanc — z nalewów destylowanych. Curacao [kü:ra:sa:o], wyspa w Ameryce Środk. (Antyle Hol.), u wybrzeży Wenezueli,2 odkryta 1493 przez Kolumba; 493 km , 153 tys. mieszk. (1967); rafinacja ropy naft., uprawa gorzkich pomarańcz; turystyka; gł. m. Willemstad. cura posterior [łac.], późniejsze (a przeto mniej ważne) zmartwienie. Curel [kürel] FRANCOIS DE, 1854-1928, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści, dramaty psychol.-obyczajowe i społeczne. curia →kuria. Curicó [kuriko], m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. C; 38 tys. mieszk. (1968). Curie [küri] EVE , ur. 1904, fr. pisarka i dziennikarka, córka Pierre'a i Marii Skłodowskiej; powieść biogr. Maria Curie. Curie [küri] PIERRE, 1859-1906, fizyk fr.; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk; jeden z pionierów nauki o promieniotwórczości; współodkrywca z żoną Marią Skłodowską-Curie polonu i radu; odkrywca zjawiska piezoelektr.; nagr. Nobla. Curie prawo [p. küri]: podatność magnetyczna ciał paramagnetycznych jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury bezwzględnej. Curie punkt [p. küri] (temperatura Curie), temperatura, powyżej której ciała ferromagnetyczne przechodzą w paramagnetyczne (np. dla żelaza 1043°K). curieterapia [kürite-], metoda leczenia, gł. schorzeń nowotworowych, polegająca na stosowaniu promieni gamma radu lub innych pierwiastków promieniotwórczych i ich izotopów. Curione [ku-] CELIO, 1501-69, humanista wł., znawca kultury antycznej; prof. uniw. w Bazylei; utrzymywał żywe stosunki z Polską. curiosum →kuriozum. curling [kə:rlyŋ], szkoc. gra sport. 2 drużyny po 4 graczy, polega na prze suwaniu po lodzie do celu (koła) cięż kich rzutków o kształcie bochenkowatym. curriculum vitae [łac], przebieg życia, życiorys. curry [kary; ang.], mieszanina zmielonych przypraw korzennych (pieprz czarny, imbir, kardamon, cynamon i in.), używana gł. w krajach Azji. i Curtea-de-Arges [kurt a de ardżes], m. w Rumunii, nad rz. Ardżesz; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., drzewny; ośr. turyst.; ruiny pałacu wojewodów, cerkwie: książęca (XIIIXIV w.) i katedralna (XVI w.) z bogatą dekoracją rzeźb, i malarską. Curtin [kə:r tyn] J OHN J OSEPH, 18851945, polityk austral.; od 1928 w parlamencie; przywódca Partii Nar.; 1941-45 premier. Curtis [kə:rtys] CHARLES GORDON, 18601935, amer. wynalazca i przemysłowiec; założył fabrykę silników elektr.; 1896 opatentował i zbudował turbinę parową akcyjną, zw. turbiną C. Curtis [kə:rtys] HEBER DOUST, 18721942, astronom amer.; prace z heliofizyki, obserwacje mgławic i galaktyk; pierwszy wykazał, że mgławice pozagalaktyczne leżą poza granicami Galaktyki. Curtisa turbina [t. kə:rtysa], turbina parowa akcyjna, w której rozprężona przed wirnikiem para przepływa przez 2-4 kolejne wieńce łopatkowe wirnika, zmniejszając stopniowo prędkość. Curtiss [kə:rtys] GLENN HAMMOND, 18781930, amer. konstruktor lotn. i przemysłowiec; 1905 zbudował sterowiec, 1908 sa-

molot, 1911 pierwszy wodnosamolot; założył fabrykę samolotów. Curtius [kurcjus] JULIUS, 1877-1948, polityk niem.; 1929-31 min. spraw zagr. Rzeszy, przyczynił się do przyjęcia planu Younga. Curtius [kurcjus] THEODOR, 1857-1928, chemik niem.; gł. prace dotyczyły syntezy aminokwasów; opracował metodę otrzymywania amin, odkrył związki dwuazowe, hydrazynę. ru Curwood [kə: ud] JAMES OLIYER, 1878-1927, pisarz amer.; popularne powieści o życiu zwierząt, Indian i traperów w puszczach północnoamer. {Szara wilczyca). Curzon [kə:rzn] GEORGE NATHANIEL, 1859-1925, polityk bryt.; 1899-1905 wicekról Indii; 1919-24 min. spraw zagr.; uczestnik międzynar. konferencji w Lozannie 1922-23. Curzona linia [1. ker-zona], projekt wsch. granicy Polski, wysunięty 1920 przez bryt. ministra spraw zagr. G.N. Curzona. Cusack [kju:säk] DYMPHNA ELLEN, ur. 1902, pisarka austral.; realist. powieści i dramaty o tendencji anty woj., antyfaszyst. i antyrasistowskiej {Czarna błyskawica). Cusco [kusko], m. w pd. Peru, w Andach, na wys. ok. 3500 m, ośrodek adm. dep. C; 102 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; uniw.; dawna stolica Inków; muzea; pozostałości budowli Inków; katedra (XVI w.), barok, klasztory i kościoły; w pobliżu C. ruiny fortyfikacji i obserwatorium astr. Inków. Cushing [kuszyŋ] HARVEY, 1869-1939, neurochirurg amer.; prof. uniw. Harvard i Yale; pionier neurochirurgii, stworzył nowe metody operacyjne. Cushinga choroba [ch. kuszynga], schorzenie wywołane gruczolakiem przedniego płata przysadki mózgowej, co wtórnie powoduje wzmożone wydzielanie hormonów nadnerczy regulujących przemianę tłuszczową i węglowodanową. Custozza [kustocca] (Custoza, w. w pn. Włoszech), 1848 i 1866 zwycięstwa Austriaków nad Włochami, walczącymi o niepodległość i zjednoczenie. Cuszima (Tsushima), wyspa jap. między wyspą Kiusiu a Koreą; 761 km2, 67 tys. mieszk. (1955); rybołówstwo. 1905 bitwa koło C. między flotą ros. a flotą jap., zakończona rozbiciem floty ros.; zadecydowała o klęsce Rosji w wojnie ros.-jap. 1904-05. Cuszimska Cieśnina, cieśn. między jap. wyspami Cuszima i Iki; łączy M. Japońskie z M. Wschodniochińskim; szer. ok. 40 km. Cuttack [katäk] →Kataka. „Cutty Sark" [kąty sa:rk], jedyny zachowany kliper herbaciany; 921 BRT; zbudowany 1869, ustawiony 1954 w suchym doku w Greenwich jako muzeum. Cuvier [küwjy] GEORGES, 1769-1832, fr. zoolog, paleontolog i anatom; wykładowca w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, w École Centrale i w College de France, czł. Akad. Nauk; jeden z twórców współcz. anatomii porównawczej i paleontologii; wysunął zasadę korelacji narządów; przeciwnik koncepcji ewolucyjnych; twórca teorii katastrof. Cuvilliés [küwiljy] FRANCOIS DE, 16951768, architekt fr. działający w Niemczech, przedstawiciel rokoka; wzory graf. ornamentów rokokowych. Cuxhaven [kuksha:fən], m. w NRF (Saksonia Dolna), awanport Hamburga, przy ujściu Łaby do M. Północnego; 46 tys. mieszk. (1968); port handl. i rybacki; przemysł rybny, stoczn., chem.; kąpielisko. Cuyp [köup] AELBERT, 1620-91, malarz hol.; gł. pejzaże mor. i nadrzeczne, w których w oryginalny sposób rozwiązywał problemy luministyczne (światło księżyca). Cuza [kuza] ALEXANDRU IOAN, 1820-73, pierwszy książę zjednoczonej Rumunii jako Aleksander Jan I (1859-66); reformy:

konstytucja, sekularyzacja dóbr klasztornych, częściowe uwłaszczenie chłopów; obalony przez bojarów i duchowieństwo. CV, symbol jednostki mocy, koń mech.,^ stosowany we fr. literaturze technicznej^ Cvetković DRAGIŠA, ur. 1893, polityk jugosł.; 1934-41 premier; obalony po podpisaniu aktu o przystąpieniu Jugosławii do paktu berlińskiego. Cvijić JOVAN, 1865-1927, geograf jugosł.; badacz zjawisk krasowych, autor dzieła o Płw. Bałkańskim. Cvirka PETRAS, 1909-47, pisarz litew.; nowele i opowieści o rewol. walce chłopów i proletariatu miejskiego {Ziemia żywicielka). cwał, najszybszy galop. Cwenarski WALDEMAR, 1926-53, malarz; obrazy i rysunki poświęcone gł. okupacyjnej martyrologii (cykl Etiudy). cwibak, słodkie pieczywo cukiernicze, przygotowane z uprzednio wypieczonego ciasta, przełożone warstwowo bakaliami, poddane powtórnemu wypiekowi. Cwietajewa MARINA I., 1894-1941, poetka ros.; zaliczana do przedstawicielek akmeizmu; w twórczości wpływy futuryzmu; zbiory poezji (Wołszebnyj fonar', Z wierszy do Bloka); 1922-38 na emigracji. cwikier(y), daw. binokle. Cwmbran [ku:mbran], m. w W. Brytanii (Walia), w zespole miejskim Cardiff; od 1949 miasto-ogród (New Town); 44 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., mat. bud., chem.; wydobycie węgla kamiennego. Cwojdziński ANTONI, ur. 1896, dramaturg i aktor, z wykształcenia fizyk; od 1941 w USA; komedie osnute wokół aktualnych osiągnięć nauk. {Freuda teoria snów). cy, chiń. forma poet. o nierównomiernej budowie wiersza; podstawę stanowiła melodia lud., do której wiersz był napisany. Cyankiewicz ANDRZEJ, P-1803, filozof; prof. Akad. Krak.; zajmował się gł. logiką i etyką, łączył sensualizm z filozofią chrześc; tłumacz wielu dzieł filoz. (m.in. J. Locke'a, A. Pope'a). cybeby, gatunek rodzynek; ciemnobrązowe, o wydłużonym kształcie, z nasionami. cybernetyczna maszyna, maszyna samo-sterowana do przetwarzania informacji, np. do przetwarzania pisma w dźwięki mowy lub odwrotnie; m.c. może być odpowiednio programowana maszyna mat. (cyfrowa). cybernetyczna sieć, układ odosobniony o wysokim zwykle stopniu komplikacji, np. przedsiębiorstwo, organizm ludzki, elektroniczna maszyna cyfrowa. cybernetyczny model, maszyna cybernetyczna do odtwarzania niektórych właściwości żywego organizmu, np. homeostat Ashby'ego, „mysz Shannona". cybernetyka, ogólnie dział wiedzy o sterowaniu; w węższym znaczeniu dział wiedzy o układach mających znaczny stopień samosterowności, jak np. maszyny cybernetyczne, organizmy, społeczności; u podstaw c. leży podobieństwo między procesami sterowniczymi w maszynach i organizmach. cybet, wydzielina gruczołów przyodbytowych cywety; żółtobrązowa substancja, w dużym stężeniu odznacza się nieprzyjemnym zapachem; alkoholowa nalewka c. używana jest w perfumerii do utrwalania zapachów. cybeta, zool. →cyweta. cybeton C17H30O, nienasycony keton cykliczny, biała, krystal. substancja o zapachu piżma, gł. składnik cybetu; stosowany jako utrwalacz zapachów i składnik luksusowych kompozycji zapachowych. cybety, futro ze skórek cywet. Cybichowski ZYGMUNT, 1879-1946, prawnik; znawca prawa państw, i międzynar.; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie;

204 Cybina wykładowca Akad. Prawa Międzynar. w Hadze. Cybina, rz., pr. dopływ Warty; dł. 41 km, dorzecze 213 km2. Cybinka, m. w pow. słubickim, woj. zielonogórskim, na Pojezierzu Lubuskim; 2,8 tys. mieszk. (1968); tartak; prawa miejskie 1945. Cybis JAN, ur. 1897, malarz; kapista; prof. ASP w Warszawie; przedstawiciel koloryzmu; obrazy olejne i akwarele (pejzaże — Młyn w Suffczynie, martwe natury, kwiaty). cyborium, szt. plast.: 1) obudowa ołtarza w formie baldachimu, zwykle na 4 kolumnach, często ze sklepieniem od wewnątrz, symbol Grobu Chrystusa w Jerozolimie; 2) ozdobna puszka na komunikanty. cybuch, drewn. lub metal, rurka mająca u jednego końca ustnik, u drugiego nasadzoną fajkę. cybuch →piszczela. Cybulski NAPOLEON, 1854-1919, fizjolog, założyciel krak. szkoły fizjol.; prof. Uniw. Jag., czł. AU; badania krążenia krwi i zjawisk elektrofizjol., m.in. (z A. Beckiem) jeden z pierwszych otrzymał zapis bioelektr. czynności kory mózgowej. Cybulski WACŁAW, ur. 1901, specjalista w dziedzinie górnictwa; prof. Polit. Śląskiej, czł. PAN; badacz wybuchów pyłu węglowego i metanu w kopalniach (oraz metod zapobiegania), gazowości kopalń i in. Cybulski WOJCIECH, 1808-67, slawista; wykładał na uniw. w Berlinie i Wrocławiu (kurator Tow. Lit.-Słow.); prace, gł. o pol. literaturze romant., pod wpływem Hegla. Cybulski ZBIGNIEW, 1927-67, najpopularniejszy aktor poi. kinematografii powojennej; gł. role w filmach poi. (Popiół i diament, Salto) i zagr.; role teatr, i tele wizyjne; współtwórca Bim-Bomu. Cybulski Łada ADAM, 1878-1957, krytyk lit., tłumacz, historyk sztuki, poeta; prace o S. Wyspiańskim, tłumaczył jego drama ty na język francuski. cyc, cienka tkanina bawełn., drukowana w barwne wzory, rodzaj perkalu, pochodząca ze Wschodu, powszechnie używana na ubiory w Polsce w XVIIXVIII w. cycero: 1) jednostka miary druk., równa 12 punktom typograficznym; 2) stopień czcionki, wielkości 12 punktów typograficznych. Cyceron, 106-43 p.n.e., rzym. mówca, filozof i mąż stanu; konsul w 63, stłumił spisek Kąty liny; mowy sądowe i polit., m.in. Przeciw Werresowi, Przeciw Katylinie. Przeciw Antoniuszowi (Filipiki); pisma retoryczne: Orator, Brutus, O mówcy; rozprawy filoz.: O powinnościach. Rozmowy tuskulańskie; listy m.in. Do Attyka. Cycyhar, m. w Chinach (Hejlungciang), port nad rz. Nonni; 668 tys. mieszk. (1957); przemysł maszyn., środków transportu i spoż.; węzeł kolejowy. Cyd (właśc. Rodrigo Diaz de Bivar), ok. 1030-99, rycerz kastylijski, zwycięzca Maurów; uosobienie odwagi i lojalności wobec władcy; bohater wielu dzieł literatury hiszp. (anonimowy epos Cantar del mio Cid) i Cyda P. Corneille'a. cydr (jabłecznik), rodzaj słabego (2-8% alkoholu) wytrawnego wina, otrzymywanego z jabłek, gł. we Francji. cyfronika, dział techniki zajmujący się konstruowaniem elementów układów i urządzeń cytrowej techniki obliczeniowej i przetwarzania informacji. cyfrować: 1) stawiać, pisać swoje inicja ły; podpisywać dokument inicjałami; 2) ozdabiać ornamentem, haftem. cyfrowa informacja, informacja zapisana w postaci skończonego ciągu pewnych symboli; cyfr, liter lub innych umownych znaków (+, %, § itp.).

cyfrowa maszyna, maszyna do przyjmowania informacji cyfrowych, ich przetwarzania i wyd|wania wyników przekształceń; najczęściej elektroniczna automatycznie programowana. cyfry [arab.], znaki służące do zapisywania liczb; c. a r a b s k i e , znaki 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; stanowią podstawę dziesiątkowego systemu liczenia; c. rzymskie, używane przez staroż. Rzymian (a niekiedy i obecnie) znaki do zapisywania liczb: I = 1, V = 5, X = 10, L = 50, C = 100, D = 500, M = 1000; np. MCMLXIX = 1969. cygaje, rasa owiec ogólnoużytkowych: mleko, mięso, wełna (ok. 3 kg rocznie), kożuchy; maść biała (niekiedy głowa czarna lub ruda). cyganeria (bohema), luźna grupa artystów, których swobodny i ekscentryczny styl życia kontrastuje z panującymi konwencjami społecznymi. Cyganeria warszawska, luźna grupa romantycznych poetów i malarzy 1838-43, o tendencjach demokr. i lud., głosząca bunt przeciw „światu salonów"; m.in.: J.B. Dziekoński, R. Zmorski, A. Niewiarowski, W. Wolski, S. Filleborn. Cyganie, lud koczowniczy w Europie, Azji Zach., Afryce, Ameryce i Australii, pochodzący z Indii; ok. 1 min, w Polsce ok. 15 tys.; bogaty folklor ustny; język cygański. Cyganiewicz STANISŁAW JAN (pseud. Zbyszko I), 1880-1967, zapaśnik zawodowy; mistrz świata w walce francuskiej (1906) i wolnoamerykańskiej (1921 i 1925). Cygański MATEUSZ, XVI w., myśliwy ptasznik, autor pierwszej poi. książki ornitologicznej, jednocześnie jednej z pierwszych z łowiectwa: Myślistwo ptaszę..., wyd. 1584. cygański język (romani), język Cyganów, z grupy centralnej języków ind., dialekty znacznie zróżnicowane; w Polsce np.: kelderari, lowari, Cyganów górskich, nizinnych. cygaro, wyrób tytoniowy z niekrojonego liścia tytoniu specjalnych odmian, zwiniętego w rurkę i oklejonego drugim liściem; zapalany koniec c. jest ucięty. Cygnaeus UNO, 1810-88, fiń. pedagog i działacz oświat., zw. ojcem fiń. szkoły lud.; propagator slojdu. cyjan CN, połączenie węgla z azotem, występujące jako dwucyjan (CN)2; trujący gaz o woni gorzkich migdałów; dawniej stosowany jako gaz bojowy. cyjaniany, sole kwasu cyjanowego N≡C—OH. cyjanit, miner. →dysten. cyjankali, potoczna nazwa cyjanku potasu. cyjanki, sole kwasu cyjanowodorowego HCN; silnie trujące; stosowane do złocenia, srebrzenia, wydobywania złota i srebra ze złóż (wodne roztwory c. rozpuszczają złoto i srebro), w syntezach org., do tępienia szkodników; najważniejsze c: sodu NaCN, potasu KCN, wapnia Ca(CN)2. cyjanki organiczne →nitryle. cyjanohydryny, związki org. zawierające w cząsteczce jednocześnie grupy wodorotlenowe i cyjanowe; powstają z cyjanowodoru i związków karbonylowych oraz z chlorohydryn i cyjanków potasowców. cyjanokobalamina (witamina B12), związek chem. o b. złożonej budowie, koenzym niektórych reakcji enzymatycznych; lek w niedokrwistości złośliwej; jej brak powoduje zmniejszenie ilości erytrocytów. cyjanoplatynin barowy Ba[Pt(CN)] • •4H2O, kryształy wykazujące wielobarwność; fluoryzuje pod wpływem promieni Roentgena oraz katodowych; stosowany do powlekania ekranów w aparatach rentgenowskich. cyjanotypia, technika reprodukcji kreskowej, w której materiałem światłoczułym jest papier nasycony roztworem żelazicyjanku potasowego i cytrynianu amo-

nowo-żelazowego; na kopii są białe linie na niebieskim tle. cyjanowanie, obróbka cieplno-chem. polegająca na jednoczesnym nasycaniu warstwy powierzchniowej przedmiotów stal. węglem i azotem w temp. 500-900°C; c. utwardza pow. i zwiększa odporność na ścieranie. cyjanowodór HCN (kwas pruski), silnie trująca, łatwo lotna ciecz o zapachu gorzkich migdałów, b. słaby kwas; otrzymywany katalitycznie z tlenku węgla i amoniaku; pochodne nieorg. — cyjanki, org. — nitryle; stosowany (dawniej) jako gaz bojowy, do syntezy metakrylanu metylu, do dezynfekcji i dezynsekcji. cyjanowy kwas HNCO, lotna, bezbarwna ciecz; słaby kwas; w wodzie ulega hydrolizie z utworzeniem amoniaku i dwutlenku węgla; sole — cyjaniany. cyjanoza, med. →sinica. cyjanożelaziany →żelazicyjanki. cyjanożelaziny →żelazocyjanki. cyjanurowe barwniki, grupa barwników, pochodnych chlorku cyjanurowego, należących gł. do barwników reaktywnych, bezpośrednich i kadziowych; dają wy-barwienia trwałe na światło. cykady, zool. →piewiki. cykasy, bot. →sagowce. cykata (cukata), kandyzowane skórki owoców cy tronu, produkowane gł. we Włoszech, używane do ciast; namiastki c. — z dyni, melonów, arbuzów. cykl, w chronologii hist. okres, po którym dane zjawiska przypadają ponownie na te same daty; w średniowieczu przy sporządzaniu kalendarza posługiwano się c.: słonecznym, księżycowym i wielkanocnym. cykl, lit. zespół utworów łączących się w całość tematyczną lub kompozycyjną. cykl, mech. w zjawisku okresowym ciąg następujących po sobie w określonej kolejności stanów, procesów itp., po którym osiągany jest stan początkowy lub sekwencja procesów powtarza się; także jednostka miary liczby takich powtarzających się przebiegów, np. drgań. Cyklady (Kiklades), archipelag wysp gr. w pd. części M. Egejskiego; 2,6 tys. km2, 100 tys. mieszk. (1961); największe wyspy: Naksos, Andros. cykladzka kultura, kultura rozwijająca się w III i II tysiącleciu p.n.e. na Cykla-dach, wyspach M. Egejskiego. cykladzka sztuka, rozwijała się na w. M Egejskiego (Cyklady), gł. w 2 poł. III tys. p.n.e.; marmurowe idole o uproszczonych i stylizowanych formach; okrągłe domy mieszkalne, malowana ceramika. cyklamen (fiołek alpejski, Cyclamen persicum), ozdobna (doniczkowa) bylina bulwiasta, pochodząca z górzystych obszarów śródziemnomor.; liście sercowate, kwiaty białe, różowe lub czerwone. cyklamenowy aldehyd C13H18O, bezbarwna ciecz o zapachu cyklamenu, konwalii i bzu; otrzymywany syntetycznie; składnik kwiatowych kompozycji zapachowych. cykl cieplny →termodynamiczny obieg. cyklicy →cykliczni poeci. cykliczna forma, muz. forma złożona z kilku (2-7) ustępów, skontrastowanych wyrazowo lecz organicznie ze sobą zespolonych, np. sonata, symfonia, koncert, suita. cykliczne związki, związki org., w których atomy pierwiastków połączone są w pieścienie; z.c. dzielą się na: 1) karbocykliczne —. pierścienie zbudowane są tylko z atomów węgla; 2) heterocykliczne — pierścienie oprócz atomów węgla zawierają inne pierwiastki (najczęściej tlen, azot, siarkę); z.c. mogą składać się z 1 lub wielu pierścieni. cykliczni poeci (cyklicy), epicy gr. z VII w. p.n.e., twórcy poematów związanych treścią z jednym wybranym mitem; np. cykl trojański uzupełniał i rozwijał treść Iliady i Odysei, cykl tebański dotyczył tragedii Edypa i jego rodu.

cynia 205 cyklopentan C5H10, węglowodór nasy- czętne w kształcie walca do pieczętowania cyklina →gładzica. cony, łatwo parująca ciecz. m.in. glinianych tabliczek; odcisk — cykliniarka →wygładzarka. cyklopi, mit. gr. olbrzymy o jednym oku w formie ciągłego pasma — przez toczecyklinowanie, potoczna nazwa pośrodku czoła; synowie Uranosa i Gai: nie tłoka; charakterystyczne dla Mezopowygładzania powierzchni drewnianych. pomocnicy Zeusa w walce z tytanami tamii od pocz. III tysiąclecia p.n.e. cyklista, daw. kolarz, rowerzysta. cyklistyka cyrkowa, pokaz akrobatycz- i współpracownicy Hefajsta. cylindryczny, mający kształt cylindra, cyklopie mury, mury z wielkich, nie walca; walcowaty. nej jazdy na specjalnie skonstruowanym obrobionych, ale dopasowanych do siebie rowerze, np. jednokołowym. Cylma, rz. w ZSRR, 1. dopływ Peczory; cyklizacja, chem. przemiana związków bloków kam. nie łączonych zaprawą; zna- dł. 363 km. org. o budowie łańcuchowej (acyklicz- ne z wczesnych okresów budownictwa, cymbały, instrument muz., chordofon nych) w związki o budowie pierścieniowej wznoszone rzekomo przez cyklopów. uderzany, pochodzenia arab., stosowany cyklopy, zool. →oczliki. (cykliczne). w kapelach lud. i cygańskich. cyklorama, horyzont sceniczny w cykl koniunkturalny, powtarzaCymbarka, ok. 1394(97)-1429, nie się w gospodarce kapitalist. ilo- formie panoramy namalowanej na księżniczka mazow., córka Ziemowita IV ściowych zmian gł. wielkości gosp.: za- płótnie nawiniętym na obracające się płockiego, żona Ernesta Żelaznego trudnienia, dochodu nar. i cen; wyodręb- walce. Habsburga, matka ces. Fryderyka III. cykloseryna, antybiotyk o szerokim zania się 4 fazy c.k.: kryzys, depresję, Cymbrowie, lud germ.; z Jutlandii przykresie działania; szczególne znaczenie byli w końcu II w. p.n.e. na południe, ożywienie i rozkwit. cykl księżycowy, okres 19 lat; po ich ma działanie c. na prątki gruźlicy oporne gdzie wraz z Teutonami odnieśli kilka upływie fazy Księżyca przypadają na te na streptomycynę lub tuberkulostatyki. zwycięstw nad Rzymianami; 101 p.n.e. cyklotron, cykliczny akcelerator jonów; rozbici przez Mariusza pod Vercellae. same dni miesiąca; obliczony już w dla protonów maksymalna uzyskiwana staroż. Egipcie (V w. p.n.e.). cymen C10H14, węglowodór, pochodna cykloalkany (cykloparafiny), jedno- lub energia ok. 25 MeV. benzenu; związek macierzysty licznych cyklotymia, naprzemienne występowawielopierścieniowe węglowodory nasyconaturalnych terpenów. ne, np. cyklobutan, cykloheksan, dekalina. nie stanów wzmożonego i osłabionego saCymlański Zbiornik Wodny, sztuczne mopoczucia, chwiejność nastrojów; uwa- jezioro w Ros.FSRR, w dolnym biegu cyklodrom →welodrom. cykloforaza, zespół enzymów katalizu- żana za lekką postać psychozy maniakal- Donu, część Kanału Wołga-Don; 2700 jących reakcje cyklu Krebsa (cykl kwasów no-depresyjnej. km2; wyzyskiwane do nawadniania; elekcyklotymik, człowiek o skłonnościach trójkarboksylowych), umiejscowiony w trownia wodna. do okresowych zmian nastroju (przejście mitochondriach. cymofan, minerał, zielona, opalizująca cyklofrenia, med. →psychoza maniakal- od pogodnego nastroju do smutnego); je- odmiana chryzoberylu; kamień szlachetny. den z typów osobowości wyróżnionych no-depresyjna. Cyms PAWEŁ, 1894-1949, działacz nar.; cyklogiro, teoret. układ statku powietrz- przez E. Kretschmera. jeden z organizatorów i dowódców pocykl produkcyjny, okres od rozpoczęcia wstania wielkopol. 1918-19 i III powstania nego, w którym siłę nośną i ciąg wytwarzają 2 napędzane wirniki, wirujące wokół procesu produkcyjnego do jego zakończe- śląskiego. osi poziomej, prostopadłej do płaszczyzny nia; długość c.p. zależy gł. od specyfiki cyna Sn, pierwiastek chem. o liczbie poszczególnych gałęzi produkcji, a także atom. 50, z grupy węglowców; odmiany symetrii statku. cykloheksan C6H12, węglowodór nasy- od poziomu techniki, stopnia koncentracji alotropowe: c. biała (c. β) — miękki, koprodukcji, od organizacji pracy. cony; ciecz; występuje w ropie naftowej. walny, srebrzystobiały metal, (c. γ) — krucykl słoneczny, okres 28 lat; po ich chy metal i c. szara (c. α) — niemetal; cykloheksanol (heksalina) C6H11OH, alkohol, pochodna cykloheksanu; otrzymy- upływie dni tygodnia przypadają na te wartościowość +2 i +4; amfoteryczna; wany przez uwodornienie fenolu; suro- same dni miesiąca. stosowana gł. do pobielania blachy (cynocykl wielkanocny, okres 532 lat; po ich wanie) oraz jako składnik stopów (np. wiec w produkcji kaprolaktamu i kwasu upływie powtarzają się daty Wielkanocy brązów). adypinowego. cykloheksanon CeHjoO, keton, pochodna i świąt ruchomych. cynadra, nerka zwierzęca. cynadry, cykoria, domieszka do kawy, otrzymy- potrawa z duszonych w tłuszczu nerek cykloheksanu; gęsta ciecz o zapachu mięty; surowiec w produkcji m.in. kapro- wana przez sprasowanie w tabletki zmie- wieprzowych, wołowych lub cielęcych; lonych na mączkę i uprzednio uprażonych cynaderki. laktamu. cykloida, linia płaska, jaką zakreśla korzeni cykorii korzeniowej i buraka cucynamon, przyprawa aromatyczna otrzypunkt okręgu toczącego się bez ślizgania krowego. mywana przez wysuszenie młodej kory cykoria podróżnik (Cichorum intybus), cynamonowca; kolor rdzawobrązowy; zapo linii prostej. cykloidalne wahadło, wahadło, którego bylina z rodziny złożonych, rozpowszech- wiera olejek cynamonowy. okres drgań nie zależy od wielkości po- niona w Europie; ziele i korzenie leczn.; cynamonowy aldehyd C9H8O, żółta ciecz w uprawie dwuletnia cykoria korzeniowa o zapachu cynamonu; występuje w czątkowego wychylenia. cykloidograf, przyrząd (także mecha- (o korzeniu spichrzowym, używanym do cynamonie; stosowany do produkcji nizm), którego określony punkt opisuje wyrobu kawy zbożowej i cykorii palonej) sztucznego olejku cynamonowego, jako składnik olejków smakowych i kompozyjedną z krzywych cyklicznych, np. cy- i sałatowa (młode liście — warzywo). Cykung, m. w Chinach (Syczuan); cji zapachowych. kloidę. 330 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia cynamonowy alkohol C9H10O, biała, cyklometryczne funkcje, funkcje kołokrystal. substancja o zapachu hiacyntu; we, funkcje odwrotne względem funkcji soli kamiennej. cykuta, bot. →szalej jadowity. Cylicja, występuje w wielu olejkach eterycznych trygonometrycznych. cyklomorfoza (polimorfizm sezonowy), kraina hist. w pd.-wsch. części Azji Mn. i balsamach; otrzymywany z olejków etezmiana postaci osobników jednego gat. (Turcja), przecięta ważnym szlakiem rycznych i syntetycznie; stosowany w w kolejnych pokoleniach, w związku ze handl.; siedziba piratów; od XIV w. kompozycjach zapachowych i olejkach p.n.e. pod władzą kolejno Hetytów, smakowych. zmianami sezonowymi w środowisku. cynamonowy kwas C6H5CH=CH— — cyklon, chem. cyjanowodór zaadsorbo- Asyrii, Persji, Syrii, Rzymu i Bizancjum. Cylicyjskie Wrota, przełomowa dolina COOH, kryształy; estry stosowane w wany na ziemi okrzemkowej; stosowany do dezynsekcji zamkniętych pomieszczeń, rz. Tarsus w Taurusie Cylicyjskim (Tur- perfumerii. cynamonowy olejek, olejek eteryczny np. magazynów; używany przez hitlerow- cja); głęb. do 1800 m; przechodzi linia otrzymywany z kory i liści cynamonowca. ców do masowego zabijania ludzi w ko- kol. i szosa Ankara-Adana. cylinder, sztywny męski kapelusz, z wyCynarski JAN (pseud. Krzesławski), 1882morach gazowych. cyklon, meteorol. potężny wir atm. soką walcowatą główką, niewielkim, lekko 1943, działacz polit., historyk; od 1912 czł. związany z niżem barycznym, w którym odgiętym do góry rondem, pokryty ma- Komisji Centr. PPS-Opozycji; zastępca czł. ruch powietrza na półkuli pn. odbywa się teriałem jedwabnym; rozpowszechnił się ZG TUR; współred. „Kroniki Ruchu Rew kierunku przeciwnym do ruchu wska- w Europie w końcu XVIII w., modny wolucyjnego"; zginął w obozie koncenzówek zegara, na półkuli pd. — w kie- również w XIX w.; odmianą c. — szapo- tracyjnym. cynawy chlorek SnCl2, kryształy łatwo runku zgodnym; w c. przeważa pogoda klak. cylinder, techn. część maszyny tłokowej rozpuszczalne w wodzie oraz w rozpuszo dużym zachmurzeniu, z opadami. cyklon, techn. rodzaj odpylacza, aparat (silnika, pompy, sprężarki itp.) z walco- czalnikach org.; silny reduktor, używany w którym oczyszcza się gaz z pyłu lub wym otworem, w którym porusza się tłok. w przemyśle barwników, w farbiarstwie i w analizie chemicznej. kropelek cieczy w wyniku wykorzystania cylinder miarowy (menzurka), naczynie cylindryczne z podziałką (w ml lub cm8); cyneraria (popielnik, Senecio cruentus), działania siły odśrodkowej. służy do niezbyt dokładnego odmierzania ozdobna (doniczkowa) roślina z rodziny cyklonit →heksogen. złożonych, pochodząca z W. Kanaryjskich; cyklon tropikalny, cyklon o niewielkich objętości cieczy. cylinder suszący, w maszynie papierń, liście duże, kwiaty różnobarwne, w baldarozmiarach (śred. 50-1000 km), występują- walec ogrzewany parą, służący do odpachogronach. cy na obszarach małych szerokości geogr.; rowania wody z wilgotnej wstęgi papieru. cynfolia (staniol), folia cynowa o grucharakteryzują go: duże wartości gradientu cylindryczna powierzchnia (powierzchbości setnych części milimetra, używana ciśnienia atm. i huraganowe wiatry. nia walcowa), powierzchnia utworzona niekiedy na opakowania. cykloparafiny →cykloalkany. przez linię prostą (tzw. tworzącą) przesu- cynia (cynka, jakobinka, Zinnia), roślina cyklopentadien C5H6, cykliczny węglo- wającą się bez zmiany kierunku wzdłuż roczna lub podkrzew z rodziny złożonych, wodór z dwoma wiązaniami podwójnymi; pewnej krzywej (zw. kierującą). pochodzenia amer.; koszyczki kwiatowe otrzymywany ze smoły węglowej; ciecz. cylindryczne pieczęcie, kam. tłoki pie-

206 cynicy różnobarwne; na kwietnikach i na kwiat cięty uprawia się gł. Z. elegans. cynicy, gr. szkoła filoz. (V/IV w. p.n.e. IV w. n.e.), głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą, ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw ani autorytetów; gł. przedstawiciele: Antystenes z Aten, Diogenes z Synopy. cynicyzm, filoz. nazwa całokształtu poglądów i koncepcji filoz. głoszonych przez gr. szkołę cyników. cynik, zwolennik cynizmu. cynizm: 1) filozofia cyników, cynicyzm; 2) postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie; 3) brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm. cynk Zn, pierwiastek chem. o liczbie atom. 30, z podgrupy cynkowców; srebrzystoniebieski metal, odporny na czynniki atm. (pasywacja); amfoteryczny; wartościowość +2; blacha cynkowa lub żelazna powlekana c, (tzw. cynkowanie) używana jest do wyrobu np. wiader; stosowany na elektrody w ogniwach galwanicznych; składnik stopów (np. mosiądz). cynk, muz. dawny instrument muz., aerofon, z drewna, kości słoniowej, metalu; ustnik kociołkowaty, 7 otworów bocznych. Cynk FLORIAN STANISŁAW, 1838-1912. malarz; obrazy rel. i hist.-rodzajowe. cynkany, związki otrzymywane przez rozpuszczenie amfoterycznego wodorotlenku cynku Zn(OH)2 w roztworach wodorotlenków metali alkalicznych, np. c. sodu NaZn(OH)3, cynki, kostki ze stopów cynku, magnezu lub innych metali umieszczone w podwodnej części statku wodnego dla ofihrony przed korozją. Salman cynkit, minerał, tlenek cynKu; pomarańczowożółty lub ciemnoczerwony, o połysku diamentowym; występuje w złożach kontaktowo-metasomatycznych. cynkografia →chemigrafia. cynkoorganiczne związki, związki metaloorganiczne zawierające atom cynku związany bezpośrednio z atomem węgla; samozapalne; stosowane do syntez chemicznych. cynkoryt, technika graf. wypukła, pochodna drzeworytu, w której zamiast klocka drewn. stosuje się płytę cynkową. cynkotox →zineb. cynkowa biel →cynku tlenek. cynkowa maść, farm. tlenek cynku (10%) zmieszany ze smalcem wieprzowym; stosowana w chorobach skórnych, działa wysuszająco i lekko ściągające cynkowanie, nakładanie na powierzchnię przedmiotów metal. (gł. stalowych) powłoki z cynku dla ochrony przed korozją; c. wykonuje się metodą metalizacji natryskowej, dyfuzyjną, elektrolityczną lub przez zanurzenie w roztopionym cynku. cynkowa zieleń, żółto- lub niebieskozielony pigment, mieszanina błękitu berlińskiego i żółcieni cynkowej, stosowana do wyrobu farb, emalii odpornych na działanie kwasów i alkaliów. cynkowa żółcień, grupa pigmentów o barwie jasnożółtej; związki zawierające cynk i chrom; używana gł. do wyrobu farb antykorozyjnych. cynkowce, pierwiastki chem. stanowiące podgrupę w II grupie układu okresowego: cynk Zn, kadm Cd i rtęć Hg; wartościowość +2 (rtęć także +1); kadm i cynk szeroko stosowane np. dla ochrony żelaza przed korozją. cynkowe nawozy, mikronawozy zawierające cynk, który zapobiega powstawaniu chorób roślin (np. korkowaceniu jabłek), wywołanych niedostatkiem jego w glebie. cynku chlorek ZnCl2, higroskopijne kryształy rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalnikach org.; w roztworze wodnym ulega hydrolizie; stosowany m.in. do impregnowania drewna, oczyszczania metali

przed lutowaniem, produkcji farb, w lecznictwie. cynku siarczan ZnSO4.7H2O, kryształy dobrze rozpuszczalne w wodzie; służy m.in. do impregnowania drewna, w produkcji białego pigmentu — litoponu. cynku siarczek ZnS, biała substancja, nierozpuszczalna w wodzie i słabych kwasach; występuje w przyrodzie jako minerał cynku (sfaleryt i wurcyt); składnik białego pigmentu — litoponu; stosowany do powlekania aparatów rentgenowskich. cynku tlenek ZnO, białe ciało stałe; ma charakter amfoteryczny; stosowany m.in. jako biały pigment (biel cynkowa), napełniacz w produkcji gumy, katalizator w syntezie metanolu, w lecznictwie. cynober →rtęci siarczek. cynognatus, kopalny gad afryk. zaliczany do terapsidów; dł. ok. 2 m; drapieżny; miał zróżnicowane uzębienie, podniebienie twarde i kostną przegrodę zaoczodołową; trias. cynoorganiczne związki, związki metaloorg. zawierające atom cyny połączony bezpośrednio z atomem węgla; stosowane m.in. do stabilizowania polimerów. cynowa dżuma (cynowa zaraza, trąd cynowy), powstawanie ogniskowych, wykruszających się wybrzuszeń na wyrobach z cyny w wyniku przemiany alotropowej cyny białej w szarą; następuje pod wpływem silnego ochłodzenia. cynowanie (bielenie, pobielanie), pokrywanie przedmiotów, gł. stalowych i miedzianych, cyną przez natryskiwanie, elektrolizę, zanurzenie w roztopionej cynie itp.; c. chroni przedmioty przed korozją. cynowy chlorek SnCl4, bezbarwna ciecz, rozpuszczalna w rozpuszczalnikach org.; dobry rozpuszczalnik siarki, fosforu i jodu; w wodzie ulega hydrolizie; katalizator w syntezie organicznej. Cynozura, mit. gr. →Kynosura. Cynozura (Kynosoura) →Gwiazda Polarna. cynwaldyt, minerał z grupy łyszczyków, glinokrzemian potasu, litu i żelaza; czarny, brun. lub ciemnozielony; występuje gł. w skałach zw. grejzenami. cyny dwutlenek SnO2, białe, nietopliwe ciało stałe, w wysokiej temp. sublimuje; gł. minerał cyny (kasyteryt); odporny na działanie kwasów i zasad, stosowany m.in. do emaliowania naczyń żelaznych. cypel, najbardziej wysunięta w morze część półwyspu; przylądek, występ. Cypo, m. w Chinach (Szantung); 806 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia węgla kam., boksytu i pirytów. Cypr (Republika Cypru), państwo w pd.-zach. Azji, na wyspie C. (M. Śródziemne); 9,3 tys. km2, 630 tys. mieszk. (1969), gł. Grecy (ok. 80%) i Turcy; stol. Nikozja, inne gł. m. i porty mor.: Limassol, Famagusta, Larnaka; dzieli się na 6 okręgów; j.u. grecki, turecki. Większość powierzchni górzysta; klimat śródziemnomorski. Kraj roln.; uprawa zbóż, drzew cytrusowych, oliwek, winorośli, chleba świętojańskiego, ziemniaków; hodowla owiec, kóz, bydła; wydobycie pirytów, rud miedzi, umbry; rzemiosło; turystyka; połów gąbek. — Od 2 poł. XVI w. pod panowaniem Turcji; od 1878 pod zarządem W. Brytanii, 1913 włączony do jej imperium, od 1925 status kolonii; od 1960 niepodległa republika, od 1961 czł. bryt. Wspólnoty Narodów; konflikty między ludnością grecką a turecką 1955-59, następnie 1963, 1965, 1967. Cyprian TADEUSZ, ur. 1898, prawnik i fotografik; prof. prawa karnego uniw. w Poznaniu; czł. delegacji pol. na proces norymberski; autor artykułów i książek dotyczących fotografii. cyprys (Cupressus), drzewo iglaste do 40 m wys.; Azja Mn., obszar śródziemnomorski, Ameryka Pn.; c. włoski, z Azii Mn., ozdobny, powszechnie sadzony w pd. Europie. cypryśnik (Taxodium), pn.amer. długowieczne drzewo iglaste do 50 m wys.; w

parkach sadzony c. błotny, o nadziemnych korzeniach oddechowych. cyprzyn („śliwka syryjska", Cordia), drzewo lub krzewy strefy ciepłej; drewno cenne w budownictwie i przemyśle meblowym; dostarcza też środków leczniczych. Cyran EMIL, 1886-1966, działacz nar., lekarz; podkomisarz PCK na Górnym Śląsku i szef sanitarny w II i III powstaniu śląskim; red. nacz. „Gońca Polskiego". cyraneczka (Anas crecca), najmniejsza z krajowych kaczek; dł. do 37 cm; na skrzydłach zielono-czarne lusterko; Eurazja, Ameryka Pn.; łowna. cyranka (Anas querquedula)t gat. kaczki; dł. do 40 cm; na skrzydłach blado-zielone lusterko; Eurazja; łowna. Cyrankiewicz JÓZEF, ur. 1911, polityk, działacz ruchu róbotn.; czł. ZNMS i PPS w Krakowie, uczestnik akcji jednolitofrontowych; 1941-45 więzień Oświęcimia; 1946-48 sekr. gen. PPS, 1947-52 i 1954-70 premier; 1948-71 czł. Biura Polit. KC PZPR; 1970-72 przewodn. Rady Państwa; przewodu. Rady Nacz. ZBoWiD. Cyrano de Bergerac [sirano dö berżörak] SAVINIEN, 1619-55, pisarz fr., zwolennik materialist. filozofii P. Gassendiego; listy satyr., dramaty, powieść filoz.-fantast. Tamten świat. Cyrce, mit. gr. →Kirke. Cyrena (gr. Kyrene, obecnie Shahhat, miejscowość w pn. Libii), staroż. kolonia gr. (od VII w. p.n.e., gł. m. Cyrenajki); ruiny agory, akropolis, świątyń, budowli publ.; nekropola (malowidła ścienne). cyrenaicy, gr. szkoła filoz. (IV w.-l poł. III w. p.n.e.), głosząca hedonizm w etyce, względność wiedzy i subiektywizm w teorii poznania, sprowadzająca całą filozofię do etyki; gł. przedstawiciele: Arystyp, Antypater, Hegezjasz. Cyrenajka, kraina hist. we wsch. Libii; obszar w większości pustynny; koczownicza hodowla owiec, kóz, wielbłądów; na wybrzeżu i w oazach (Kufra, Dżalo) uprawa ziemi (zboża, warzywa, palma daktylowa); eksploatacja bogatych złóż ropy naft. (Zelten, Raguba, Serir), gazu ziemnego; gł. m. i porty: Bengazi, Tobruk, Marsa el-Burajka. Cyrhla Toporowa, płaskie wzgórze na wsch. od Zakopanego; 1003 m. cyrk, w staroż. Rzymie amfiteatralna budowla widowiskowa; obecnie rodzaj widowiska rozrywkowego złożonego z pokazów ćwiczeń akrobatycznych i tresury zwierząt; także przedsiębiorstwo organizujące to widowisko. cyrkiel, przyrząd do kreślenia okręgów i ich łuków (c. rysunkowy) albo do przenoszenia na rysunek określonych długości, np. z przymiaru rysunkowego (c. podziałowy, przenośnik). Cyrkiel, jeden z gwiazdozbiorów. cyrkiel warsztatowy, przyrząd pomocniczy do pomiarów pośrednich (przez „przenoszenie" wymiaru przedmiotu na odpowiedni przymiar kreskowy) lub do kreślenia okręgów i łuków (przy trasowaniu). cyrkiel zerowy (nulka, zerownik), cyrkiel do kreślenia okręgów o małym promieniu (do 5 mm). cyrk lodowcowy (kar), półkoliste zagłębienie (dawne pole firnowe), powstałe najczęściej w górnych odcinkach dolin lub u podnóża szczytów górskich gł. w wyniku niszczącej działalności lodowca; c.l. obecnie są często zajęte przez jeziora (np. Morskie Oko w Tatrach). cyrkon Zr, pierwiastek chem. o liczbie atom. 40, z podgrupy tytanowców; srebrzystoszary, twardy, trudno topliwy metal, odporny chemicznie; stosowany jako dodatek utwardzający stal, w reaktorach jądrowych — na osłony prętów paliwowych. cyrkon, minerał, krzemian cyrkonu; bezbarwny lub żółty, czerwonawy i in., o połysku szklistym; akcesoryczny składnik

cytryniec chiński 207 wielu skał magmowych i metamorficznych; częsty w piaskach i żwirach; używany do wyrobu mat. ogniotrwałych; odmiany przezroczyste — kamienie szlachetne, np. hiacynt. cyrkonowe wyroby ogniotrwałe, wyroby ceram. o ogniotrwałości powyżej 2000°, których gł. składnikami są tlenek lub krzemian cyrkonu (minerał cyrkon); stosowane gł. do wyrobu tygli do topienia metali i szkieł. cyrkonu dwutlenek ZrO2, substancja krystaliczna; ma charakter amfoteryczny; stapiany z wodorotlenkami potasowców tworzy sole — cyrkoniany; używany gł. do wyrobu naczyń ogniotrwałych. cyrkonu węglik ZrC, związek nieorg. o własnościach metalicznych; dobrze przewodzi prąd elektr.; ma b. dużą twardość oraz b. wysoką temp. topn. (ponad 3500°). cyrkowe stronnictwa (cyrkowe fakcje), w cesarstwie bizant. stronnictwa raczej polit. niż sport., które od trad. barw woźniców, biorących udział w zawodach, przyjęły nazwę: Błękitnych, Zielonych, Białych i Czerwonych; 2 pierwsze miały największe znaczenie; mimo różnicy w poglądach polit.-rel. walczyły wspólnie w obronie swych interesów (np. powstanie Nika). cyrkulacja, ekon. ogół aktów kupna- sprzedaży dokonywanych w społeczeństwie; jedna z form wymiany produktów pracy; polega na wymianie za pośrednictwem pieniądza i jest właściwa rozwiniętej gospodarce towarowej. cyrkulacja (krążenie), żegl. zwrot okrętu o pełne 360° przy nie zmienianym położeniu steru na burtę. cyrkulacja płynu, krążenie płynu (np. powietrza, wody) — naturalne lub wymuszone (np. za pomocą pompy). cyrkulacja wód, ruch wód w basenach wodnych, wywołany czynnikami atm. i różnicą gęstości wody; obejmuje krążenie wód, przemieszczanie i ich wymianę w warstwach powierzchniowych i głębinowych. cyrkulacyjny aparat farbiarski, urządzenie o działaniu okresowym, z krążącą kąpielą farbiarską i nieruchomym materiałem barwionym, stosowane w farbiarstwie do barwienia przędzy lub włókien w stanie luźnym. cyrkularz, daw. zarządzenie, okólnik, pismo okólne. cyrkulować: 1) krążyć, obiegać; 2) daw. być w obiegu, kursować (o pieniądzach). cyrkuł: 1) w okresie Sejmu Czteroletniego część miasta; 2) w Galicji (do 1850), jednostka podziału adm. ze starostą na czele; 3) w Królestwie Poi. obwód policyjny w większych miastach. cyrkumfleks, językozn. akcent samogło ski długiej o tonacji opadającej od tonu wyższego do niższego; znak nad literą oznaczający ten akcent. cyrkumwalacja, zewn. linia umocnień otaczająca obleganą twierdzę; stosowana od starożytności aż do wojny fr.-prus. 1870-71. cyrograf, dowód zobowiązania stwierdzony własnoręcznym podpisem. cyrulik →balwierz. „Cyrulik Warszawski", tygodnik poświęcony satyrze polit., wydawany w Warszawie 1926-34; red.: J. Lechoń, J. Paczkowski; współpracownicy: poeci grupy ,.Skamandra", K. Grus, J. Zaruba i in. Cyrusa grobowiec, monumentalny grobowiec Cyrusa II Starszego w Pasargade, w formie wolno stojącego mauzoleum na siedmiostopniowym podwyższeniu. Cyrus Młodszy, 424-401 p.n.e., królewicz pers., z dyn. Achemenidów, syn Dariusza II, brat Artakserksesa II; wystąpił przeciw bratu; 401 pokonany pod Kunaksą. Cyrus II Starszy, ?~529 p.n.e., król pers. od 550, z dyn. Achemenidów; twórca mo narchii pers.; podbił Medię, Azję Mn., Babilonię; podział państwa na satrapie. Cyryl, ok. 827-ok. 869, brat Metodego, misjonarz; prowadził wraz z bratem pracę

misyjną i kult. na Morawach; stworzył najstarsze pismo słów. głagolicę, przełożył na język staro-cerkiewno-słow. Pismo św. Cyryla i Metodego Stowarzyszenie, tajna organizacja 1846-47 w Kijowie; program utworzenia słów. demokr. federacji; T. Szewczenko, M. Kostomarow i in.; 1847 wykryta, członkowie aresztowani. cyrylica, alfabetyczne pismo słow., utworzone w IX-X w. przez jednego z uczniów Cyryla, oparte na majuskule gr. IX w.; najstarsze zabytki z XI w. (Kodeks supraski); rozpowszechnione wśród pd. i wsch. Słowian oraz Rumunów; pochodne pismo ros. grażdanka. Cy-si, 1834-1909, cesarzowa chiń., regentka od 1861; zniosła reformy Kang Ju-weja. cysta, med. →torbiel. cysteina, aminokwas zawierający siarkę; składnik wielu białek, m.in. enzymów katalizujących reakcje oksydoredukcyjne. cysterna, zbiornik, duże naczynie do przechowywania lub przewozu cieczy albo gazów. cystersi, zakon kat. zał. 1098, wywodzący się od benedyktynów; drugi najstarszy zakon w Polsce (od 1143); najbardziej znany klasztor w Oliwie. cysticerk, zool. →wągier. cysticerkoza →wągrzyca. cystografia, rentgenograficzna metoda badania stanu czynnościowego i anat. pęcherza moczowego, polegająca na jego uwidocznieniu (na ekranie fluorescencyjnym lub rentgenogramie) po wprowadzeniu przez cewkę moczową lub dożylnie środka kontrastującego. cystoidy, zool. →pęcherzowce. cystoskopia, metoda badania pęcherza moczowego — oglądanie jego wewn. ściany za pomocą aparatu z układem optycznym i źródłem światła (cystoskop); w toku c. można też wykonywać zabiegi lecznicze. cystozyra, bot. →paciorkowiec. cytacja, daw.: 1) cytat, cytowanie; 2) wezwanie do stawienia się przed władzą sądową lub adm.; pozew. cytadela, dawniej samodzielna twierdza panująca nad miastem dla jego ochrony lub utrzymania w posłuszeństwie mieszkańców. Cytadela warszawska, twierdza zbudowana 1832-34 na rozkaz Mikołaja I, więzienie polit.; od 1963 — muzeum w X Pawilonie. cytat (cytata), słowa przytoczone dosłownie z tekstu pisanego lub z czyjejś wypowiedzi. cyto-, pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z komórką (np. cytoplazma). cytochemia, nauka z pogranicza cytologii i biochemii, zajmująca się gł. badaniem lokalizacji poszczególnych substancji wewnątrz komórki roślinnej i zwierzęcej. cytochrom C, farm. hemoproteid stosowany w przypadku, gdy procesy utleniania tkankowego ulegają upośledzeniu, np. w zatruciu tlenkiem węgla, dusznicy bolesnej, rozedmie płuc. cytochromy, hemoproteidy niezbędne w procesach utleniania komórkowego; mają zdolność przenoszenia elektronów dzięki odwracalnej zmianie stopnia utlenienia żelaza w ich grupie hemowej. cytodiagnostyka, metoda rozpoznawania chorób przez badanie pod mikroskopem komórek złuszczonych z błon śluzowych (np. pochwy, dróg oddechowych) lub z płynów wysiękowych; ważna w diagnostyce wczesnych postaci raka, zaburzeń hormonalnych i przemiany materii. cytogenetyka, nauka zajmująca się powiązaniem wyników badań genet. i cytologicznych, gł. dotyczących chromosomów. cytokineza, podział cytoplazmy następujący zwykle w procesie podziału komórki po podziale jądra komórkowego.

cytologia, nauka o budowie i czynnościach komórek roślinnych i zwierzęcych, dział histologii. cytomembrany, biol. b. cienkie błony białkowo-lipidowe w cytoplazmie (widoczne pod mikroskopem elektronowym); tworzą skomplikowaną sieć śródkomórkową (retikulum endoplazmatyczne), wchodzą w skład szeregu organelli komórkowych; do c. zalicza się też błonę komórkową. cytoplazma, zawartość roślinnej i zwierzęcej komórki, z wyjątkiem jądra komórkowego; substancja o właściwościach koloidowych i skomplikowanej budowie, ograniczona błoną komórkową; jej poszczególne struktury (organelle komórkowe) i obszary pełnią określoną rolę w przemianie materii. cytostom, miejsce na powierzchni ciała pierwotniaków, gł. orzęsków, przez które odbywa się wchłanianie pokarmu. cytować: 1) podawać dosłownie czyjeś powiedzenie, fragment utworu; przytaczać; 2) wymieniać, wyliczać. cytozyna, zasada pirymidynowa; składnik kwasów nukleinowych. cytra, lud. instrument muz., chordofon szarpany, o płaskim pudle rezonansowym; używany przez górali alpejskich. cytral C10H16O, nienasycony aldehyd, bezbarwna ciecz (zapach cytryny); otrzymywany z olejku cytrynowego i lemongrasowego oraz syntetycznie; stosowany w kompozycjach zapachowych i olejkach smakowych. cytrok, naczynie w kształcie wanny, zaopatrzone w umieszczone poziomo mieszadło skrzydłowe; stosowany w garbarni. cytron (cedrat, Citrus medica), krzew lub drzewo cytrusowe, pochodzenia ind. lub chiń., uprawiane od ok. 4 tys. lat p.n.e.; z grubej skórki owoców — olejek eteryczny i cykata (przez kandyzowanie). cytronelal C10H18O, nienasycony aldehyd terpenowy, bezbarwna ciecz o przyjemnym zapachu; występuje w olejku cytronelowym i eukaliptusowym; ważny półprodukt w syntezie substancji zapachowych. cytronelol C10H20O, nienasycony alkohol terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu róży; optycznie czynny, występuje w dwóch odmianach: prawoskrętnej i lewoskrętnej (tzw. rodinol); składnik olejków: różanego i geraniowego; stosowany powszechnie jako składnik kompozycji zapachowych i olejków smakowych. cytronelowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z palczatki szczepnej (trawa). cytrusowe rośliny (cytrusy), wiecznie zielone drzewa lub krzewy strefy klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych ciepłych (np. pomarańcza słodka, mandarynka, cytryna, grapefruit); owoce bogate w witaminy, zwł. C, deserowe lub na przetwory; ze skórki — olejki eteryczne. cytrusy →cytrusowe rośliny. cytryn, minerał, żółta pdmiana kwarcu; stosowany w jubilerstwie jako kamień półszlachetny. cytryna (Citrus limon), drzewo cytrusowe pochodzenia chin., o pędach kolczastych; uprawiana w krajach śródziemnomorskich i Ameryce; owoce jadalne, o kwaśnym miąższu, zawierają m.in. dużo wit. C; ze skórki olejek cytrynowy. cytrynek (listkowiec cytrynek, Gonepteryx rhamni), żółty motyl dzienny; zwiastun wiosny; zimuje w stadium imago i pojawia się już od marca. cytryniec (Schizandra chinensis), pnącze lasów Azji Wsch., uprawiane jako ozdobne i dla owoców jadalnych (czerwone jagody o smaku cytryny) bogatych w wit. C. cytryniec chiński (Schizandra chinensis), pnącze pochodzące z pd. i wsch. Azji; kwiaty różowawe, pachnące; owoce czerwone, bogate w wit. C; uprawiany gł. jako roślina ozdobna i lecznicza.

208

cytrynowy kwas

cytrynowy kwas, hydroksykwas z 3 grupami karboksylowymi; kryształy o kwaśnym smaku; występuje gł. w roślinach; stosowany w przemyśle farm., spożywczym. cytrynowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany ze skórki owocu cytryny. cytwar, bot. →rupnik. cyweta (cybeta, Civettictis civetta), afryk. drapieżnik z rodziny wiwer; wielkość lisa; ceniona ze względu na puszyste futro oraz cybet (ma zastosowanie w medycynie lud.). Cywilis, I w., członek germ. plemienia Batawów, dowódca kohorty w wojsku rzym.; inicjator i wódz powstania przeciw Rzymowi w pn. Galii (69-70); zmuszony do kapitulacji. cywilista, specjalista w zakresie prawa cyw., tj. odnoszącego się do stosunków osobistych, rodzinnych i majątkowych obywateli. cywilistyka, nazwa działu prawa, którego przedmiotem jest prawo cywilne. cywilizacja: 1) poziom rozwoju społeczeństwa w danym okresie hist., mierzony poziomem jego kultury materialnej, stopniem opanowania przyrody, stopniem rozwoju sił wytwórczych i ogółem nagromadzonych dóbr, instytucji itp.; 2) dorobek kultury materialnej osiągnięty przez określone społeczeństwa w określonych epokach hist. — np. c. Azteków, c. grecka itp. cywilizacja naukowo-techniczna, typ cywilizacji tworzący się współcześnie, zwł. od II wojny świat., w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo; gł. cechy: decydująca rola wiedzy teoret. jako bazy rozwoju techniki; rezultat zachodzącej współcześnie rewolucji naukowotechnicznej. cywilizacja przemysłowa, typ cywilizacji kształtujący się od poł. XVIII w., w którym centr. rolę odgrywa przemysł fabryczny oparty na 3 gł. wynalazkach rewolucji przem.: maszynie parowej, elektryczności i nowej metodzie wytopu żelaza; obejmuje większość istniejących współcześnie społeczeństw rozwiniętych oraz społeczeństwa wchodzące w okres intensywnego rozwoju gospodarczego. cywilizacyjne choroby, schorzenia szczególnie częste w krajach wysoko cywilizowanych, gdzie nadmierna technicyzacja życia codziennego, ustawiczny pośpiech, napięcie nerwowe i hałas uszkadzają układ nerwowy człowieka, a nadmierna chemizacja rolnictwa i przetwórstwa produktów rolnych prowadzi do przewlekłych zatruć pokarmowych: są to gł.: nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa i wrzodowa, schorzenia alergiczne, otyłość. Cywilna Obrona Śląska, VIII-IX 1939, oddziały samoobrony społ. ludności Śląska do walki z dywersją piątej kolumny, a następnie oddziałami Wehrmachtu. cywilny: 1) nie odnoszący się do wojska, niewojskowy; 2) odnoszący się do strony prawnej stosunków osobistych, rodzinnych i majątkowych obywateli; 3) daw.: a) obywatelski, osobisty (dziś tylko w wyrażeniach: śmierć c, odwaga c); b) świecki, niekościelny. Cywiński STANISŁAW, 1884-1939, konstruktor lotn.; 1910-11 zbudował z Cz. Zbierańskim pierwszy w Królestwie Pol. latający samolot; konstruktor samolotów PWS-3 i PWS-24. Cywiński STANISŁAW, 1887-1941, historyk literatury; badacz twórczości Norwida, Słowackiego i Wyspiańskiego; publicysta nar.-kat., niechętny Piłsudskiemu. cyzelator (cyzeler), rzemieślnik lub artysta zajmujący się cyzelowaniem; przen. człowiek starannie wykonujący swoją pracę, zwł. artystyczną. cyzelowanie, technika gładzenia i wykańczania przedmiotów metal., gł. odlewów rzeźb., w celu zatarcia nierówności, wydobycia konturów, nadania ostatecznej faktury itp. Czaadajew PIOTR J., 1794-1856. myśliciel ros.; autor Listów filozoficznych, w któ-

rych m.in. głosił pesymistyczny pogląd na dzieje Rosji; skrajny okcydentalista, postulował uzgodnienie filozofii z religią. czaban, pasterz bydła lub owiec przebywający stale ze swym stadem w stepach. Czachorowski SWEN STANISŁAW, ur. 1920, poeta; zbiory wierszy (Echo przez siebie, Czas do człowieka, Planeta cykuty), opowiadania Pejzaż Gnojnej Góry. Czachowski DIONIZY, 1810-63, dowódca w powstaniu l863; walczył w bitwach pod Małogoszczą, Pieskową Skałą, Chrobrzem, Grochowiskami; naczelnik wojenny woj. sandomierskiego; poległ w bitwie pod Krempą. Czachowski KAZIMIERZ, 1890-1948, krytyk i historyk literatury; Obraz współczesnej literatury polskiej 1884-1933 wraz z uzupełnieniem Najnowsza polska twórczość literacka 1935-1937. Czachórski WITOLD, ur. 1915, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw. i porównawczego; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; Prawo zobowiązań w zarysie. Czachórski WŁADYSŁAW, 1850-1911, malarz; prof. honorowy akad. w Monachium; portrety kobiece; obrazy hist.-rodzajowe, sceny salonowe (Przy fortepianie). Czacka RÓŻA, 1876-1961, franciszkanka, organizatorka opieki nad niewidomymi, specjalnych dla nich szkół i warsztatów pracy w Laskach, założycielka Tow. Opieki nad Ociemniałymi w Warszawie. Czacki TADEUSZ, 1765-1813, działacz gosp. i oświat., historyk; współzałożyciel Tow. Przyjaciół Nauk (1800); wizytator szkół, założyciel Liceum Krzemienieckiego 1805; autor prac z historii prawa. czad, tlenek węgla CO. Czad, jezioro w środk. Afryce, na wys. 243 m; pow. 11-22 tys. km2 (w zależności od pory roku), głęb. 4-12 m; brzegi płaskie, zabagnione; do Cz. uchodzi rz. Szari. Czad (Tchad, Republika Czadu), państwo w środk. Afryce; 1,3 mln km2, 3,5 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie i Hausa; stol. Fort Lamy; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna, na zach. kotlina jeziora Cz.; klimat gorący, suchy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa gł. bawełny oraz prosa, sorga, ryżu, orzeszków ziemnych; hodowla bydła, kóz, owiec; rybołówstwo. — Od IX w. państwo Kanem, następnie — Wadaj (XIV w.) i Bagirmi (XVI w.); w końcu XIX w. opanowany przez Francuzów, 1910 włączony do Fr. Afryki Równikowej; od 1958 autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Fr., od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960. czadra, ubranie kobiet muzułm. osłaniające całą postać, z otworami na oczy. Czagataj (Dżagataj), P-1242, syn Czyngis-chana, uczestnik jego wypraw wojsk.; od 1227 władca obszarów od Turkiestanu Wsch. do Samarkandy i Buchary. Czagos (Chagos), grupa wysp koralowych na O. Indyjskim, część składowa Bryt. Terytorium Oceanu Indyjskiego; 46 km2, ok. 900 mieszk.; uprawa kakaowca, palmy kokosowej; rybołówstwo. Czahar, dawna prowincja w pn. Chinach; podzielona 1952 między Mongolię Wewnętrzną, prow. Hopej i prow. Szansi. Czaja MIECZYSŁAW, 1903-58, zootechnik; prof. Uniw. Jag. i SGGW, czł. PAN i Niem. Akad. Nauk Roln.; organizator Instytutu Zootechniki; prace hod. gł. nad owcami, czajka (Vanellus vanellus), ptak błotnołą k owy z rzędu mew-siewek; dł. do 34 cm; czarno-biała, na głowie czubek; Eurazja; chroniona. czajka szponiasta (Hoplopterus spinosus), ptak łąkowy, dł. do 32 cm; biało-czarno-brunatna, na głowie czubek; kraje śródziemnomor., gł. nad Nilem. Czajkowski ANTONI, 1816-73, poeta i prawnik; prof. dawnego prawa poi. w Petersburgu; poezje osnute często na motywach lud.; tłumacz Byrona i Goethego; przyjaciel Norwida.

Czajkowski JÓZEF, 1872-1947, malarz, architekt; prof. ASP w Krakowie i Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie; współzałożyciel tow. Polska Sztuka Stosowana; malarstwo dekoracyjne i sztalugowe; sztuka stosowana, projekty arch. (dwór w Opinogórze); wystawiennictwo. Czajkowski MICHAŁ (Sadyk Pasza), 180486, emigr. działacz polit., powieściopisarz; uczestnik powstania 1830-31; związany z Hotel Lambert; 1850 w armii tur., przyjął islam; organizator tzw. pułku kozaków ottomańskich w wojnie krymskiej; autor romant. powieści idealizujących Kozaczyznę. Czajkowski NIKOŁAJ W., 1850-1926, rewolucjonista ros.; 1871-74 organizator tajnych kółek narodnickich; w czasie rewolucji lutowej 1917 czł. Komitetu Wykonawczego Rady Delegatów Chłopskich. Czajkowski PIOTR I., 1840-93, wybitny kompozytor ros.; w twórczości elementy nar., liryzm melodii; opery (Eugeniusz Oniegin, Dama Pikowa), balety (Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów), 6 symfonii (VI-Patetyczna), utwory orkiestrowe, kameralne, fortepianowe, koncerty, pieśni. Czajkowski STANISŁAW, 1878-1954, malarz; prof. ASP w Warszawie; pejzaże (Roztopy, Jesień w "Żmigrodzie). Czajtanja (właśc. Wiśwambharamiśra), 1485-1533, ind. poeta i mistyk, reformator wisznuizmu w Bengalu, twórca sekty Czajtanji. czajtja, typ świątyni ind., gł. buddyjskiej, w formie wydłużonej sali, podzielonej rzędami filarów na nawę gł. (wewnątrz relikwiarz — stupa) i niższe nawy boczne. Czaka, ok. 1787-1828, syn wodza jednego z plemion Zulusów; twórca tzw. Imperium Zulusów w Natalu (obecnie w Republice Pd. Afryki); organizator jednej z silniejszych armii w pd. Afryce. Czakczaran, m. w środk. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Ghor; 58 tys. mieszk. (1966). Czaki (Csaki) JADWIGA, 1860-1921, aktorka WTR (do 1903), popularna zwł. wśród młodzieży; role naiwnych (Klara — Zemsta A. Fredry). Czakkri, dynastia w Syjamie, zał. 1782 przez Czao Phya Czakkri, panuje do czasów obecnych. czakma (pawian czakma, Papio ursinus), duża, naziemna małpa wąskonosa; szaroczamawa z zielonym odcieniem, na twarzy czarna, powieki jasne; roślinożerna; pd. i wsch. Afryka. czako, wojsk, nakrycie głowy w kształcie ściętego stożka, we Francji ok. 1805; w Polsce zw. kaszkietem lub giwerem, noszone było ok. 1807-30. Czalna (ang. Chalna), m. w Pakistanie Wsch., port wywozu juty, w delcie Gangesu-Brahmaputry; 4 tys. mieszk. (1961). Czalukjowie, dynastia ind. w Watapi 543-757 (założyciel — Pulakesin), zach. gałąź panująca w Wengi, 973-1200 (założyciel Tajlapa II); słynny władca Wikramaditja (1076-1126). Czalus, m. w Iranie (Mazandaran), port nad M. Kaspijskim; 15 tys. mieszk. (1966); przemysł jedwabniczy. czamara, wierzchni ubiór męski z długimi rękawami i szalowym kołnierzem, dopasowany do figury, ku dołowi poszerzany, z przodu szamerowany; noszona w Polsce od XVII w.; uważana za strój nar., modna zwł. w okresie Sejmu Czteroletniego. Czambal (ang. Chambal), rz. w Indii, gł. dopływ Dżamny; dł. 885 km; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. czambuł, oddział Tatarów przeprowadzających zagon. Czamdo, okręg adm. w Tybecie (Chiny); ok. 300 tys. km2, 300 tys. mieszk. (1957); ośr. adm. Czangtu; hodowla jaków, owiec i koni; szosa Syczuan-Tybet.

Czarna Białostocka 209 Czamowie, lud zamieszkujący pd. WietCzantoria Wielka, szczyt w Beskidzie nam i Kambodżę; ok. 100 tys.; w II w. Śląskim, na granicy z Czechosłowacją; utworzyli państwo Czampa; uprawa ryżu; 997 m; wyciąg krzesełkowy. język czam. Czany, bezodpływowe jezioro w azjat. Czampa, państwo Czamów zał. w II w. części ZSRR, na Stepie Barabińskim, na na wybrzeżu obecnego środk. Wietnamu; wys. 105 m; pow. 5,0-2,5 tys. km2, głęb. „złoty wiek" za rządów Cze Bong Nga; do 12 m. ok. 1470 rozbite przez Wietnamczyków. Czańda (ang. Chanda), m. w Indii czan, jedna z ważniejszych chiń. sekt (Maharasztra); 52 tys. mieszk. (1961); ośr. buddyjskich, zał. w poł. VI w., propa- wydobycia węgla kam. i rud manganu. gująca medytację; przeniesiona do JaCzao, państwo w staroż. Chinach, w ponii. epoce Królestw Walczących. Czanakja (Kautilja), IV-III w. p.n.e., Czao Phya Czakkri (Rama I), 1737ind. minister króla Czandragupty Maurji, 1809, syjamski dowódca, od 1782 król, przypuszczalnie autor Arthasiastry, słyn- założyciel dyn. Czakkri; skonsolidował nego podręcznika polityki; z w. ind. Ma- państwo. chiavellim. Czao Szu-li, ur. 1905, pisarz chiń.; Czanciang, m. w Chinach (Kuangtung), mistrz nowocz. prozy; powieści ukazujące duży port nad M. Południowochińskim; realistycznie i wszechstronnie proble188 tys. mieszk. (1957); przemysł spożyw- matykę wsi; Przemiany w Liciaczuangu. czy. czapa, geol. górna część złoża znajduCzandigarh (ang. Chandigarh), tery- jąca się w strefie wietrzenia, przeobrażona torium związkowe w pn. Indii; obejmuje wskutek utlenienia minerałów (np. cz. 2 m. Cz. i przyległy obszar; 115 km , 140 żelazna w złożach, siarczkowych, składatys. mieszk. (1966); ośr; adm. Cz. jąca się z limonitu) lub wyługowania Czandigarh (ang. Chandigarh), m. w przez krążące wody minerałów łatwiej Indii, stoi. stanów Pendżab i Hariana, ośr. rozpuszczalnych (cz. gipsowa nad złożaadm. terytorium związkowego Cz.; 89 tys. mi solnymi). mieszk. (1967); przemysł farm.; uniw.; Czapajew WASILIJ J., 1887-1919, radz. zespół arch.-urbanistyczny (od 1950) wg bohater wojny domowej; 1917 uczestnik projektu Le Corbusiera i in. rewolucji październikowej; zasłynął jako Czandpur (ang. Chandpur), m. w Pa- znakomity dowódca, zginął w nurtach rz. kistanie Wsch.j port rzeczny w delcie Ural w walce z kontrrewolucjonistami. Gangesu-Brahmaputry; 35 tys. mieszk. Czapajewsk, m. w eur. części Ros.FSRR (1961); przemysł jutowy, drzewny. (obw. kujbyszewski); 87 tys. mieszk. Czandraghona (ang. Chandraghona), (1969); przemysł chem., mat. budowlamiejscowość w Pakistanie Wsch., nad rz. nych. Karnaphuli; największy w Pakistanie ośr. Czapiński KAZIMIERZ, 1882-1941, dziaprzemysłu papierniczego. łacz socjalist.; 1908-19 w PPSD, 1920-39 Czandragupta Maurja, IV w. p.n.e., ind. czł. CKW i Rady Nacz. PPS, 1924-34 władca Magadhy 322-301; zawładnął wiceprzewodn., 1934 przewodn. TUR; zgiimperium Nandów; założyciel dyn. Maur- nął w Oświęcimiu. jów. Czapka Frygijska (właśc. Grupa PlastyCzandranagar (ang. Chandernagore), m. ków Warszawskich), grupa artyst. działaw Indii (Bengal Zach.), w zespole miej- jąca 1934-37 w Warszawie, zał. z inicjaskim Kalkuty; 67 tys. mieszk. (1961); tywy KPP; czł.: F. Bartoszek, Z. Bobowprzemysł bawełn., jutowy. ski, J. Krajewski, E. Lipiński, H. MalareCzang Caj, 1021-77, filozof chin., pre- wicz (Krajewska) i in. kursor neokonfucjanizmu; głosił moni„czapki" („czepki"), stronnictwo styczną interpretację powstania świata. szwedz. w XVIII w. sprzyjające Anglii Czangciakou (Kałgan), m. w Chinach i Rosji; powstało ok. 1739; u władzy (Hopej); 380 tys. mieszk. (1957); ośr. 1765-69; przeciwnicy stronnictwa „kapeprzem.; dawniej ważny ośr. handlowy. luszy". Czang Cien, ?-114 p.n.e., wybitny chin. Czapla KAZIMIERZ, 1869-1930, działacz dowódca i dyplomata; 139-114 p.n.e. pod- lud., adwokat; obrońca poi. organizacji bił wiele państw w obecnym Turkiestanie i działaczy przed sądami prus.; 1918-21 chińskim. kier. Podkomisariatu Nacz. Rady Lud. Czangczou, m. w Chinach (Ciangsu); w Bytomiu i Komisariatu Rad Lud. 280 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu Śląskich w Sosnowcu. środków transportu, spoż. i lniarskiego. czapla siwa (Ardea cinerea), pospolity Czangczou, m. w Chinach (Fucien), gat. czapli; dł. 110 cm; upierzenie sinoport nad rz. Lung-ciang; 100 tys. mieszk. popielate; rybożerna; gniazda zakłada ko(1957); przemysł gł. spożywczy. lonijni e w tzw. czaplińcach; Eurazja, Czangczun, m. w Chinach, ośrodek Afryka. adm. prow. Cilin; 975 tys. mieszk. (1957); czaple (Ardeidae), rodzina dużych ptaduży ośr. przemysłu środków transportu; ków żyjących nad brzegami wód całego węzeł kol.; uniwersytet. świata; 58 gat.; w tyle głowy 3 ozdobne Czang Heng, I w. n.e., uczony chiń.; pióra, szyja esowato wygięta; gł. rybom.in. skonstruował sejsmoskop, najdaw- żerne; w Polsce pospolita cz. siwa. niejszy przyrząd do wykrywania trzęsień Czaplic CELESTYN, 1723-1804, działacz Ziemi. polit., poeta; stronnik Cżartoryskich; marCzang Kaj-szek, ur. 1887, polityk chin., szałek sejmu 1766, na którym Rosja i Prugeneralissimus, przywódca reakcyjnego sy obaliły większość reform Cżartorysodłamu Kuomintangu; po dokonaniu re- kich. akcyjnego przewrotu (1927) prezydent Czaplicka MARIA ANTONINA, 1886-1921, 1928-31, 1943-49; po zwycięstwie rewolucji etnolog i geograf; 1912-21 wykładowca w Chinach 1949 sprawuje władzę na Taj- na uniw. w Oxfordzie, Londynie i Briwanie pod opieką USA, stolu; badaczka ludów Syberii. Czangsza, m. w Chinach, ośrodek adm. Czaplinek, m. w pow. szczecineckim, prow. Hunan; 703 tys. mieszk. (1957); ośr. woj. koszalińskim, nad jez. Drawsko; przemysłu włók., spoż. i maszyn.; rze- 5,7 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, miosło artyst.; węzeł kolejowy. elektroniczny; ośr. turyst.; prawa miejskie Czangte, m. w Chinach (Hunan), port w XIII/XIV w. nad rz. Jiian-ciang; 100 tys. mieszk. 1945 (3 III) jednostki 1 Armii WP (1957); gł. port wywozu produktów roln. zlikwidowały w Cz. silny węzeł oporu z dorzecza Jiian-ciang; przemysł spożyw- niem. 10 korpusu SS. czy. Czapliński (Czaplicki) DANIEL, XVII w., Czangtu, m. w Chinach, ośr. adm. podstarości czehryński; zarządca dóbr Czamdo, nad rz. Mekong; 50 tys. mieszk. A. Koniecpolskiego na Ukrainie; osobisty (1957). wróg B. Chmielnickiego. Czaniec, w. w pow. żywieckim, woj. Czapliński WŁADYSŁAW, ur. 1905, histokrak., nad Soła; zbiornik wodny; barok, ryk; prof. uniw. we Wrocławiu; specjapałac (XVII-XVIII w.). lista historii Polski XVII i XIX/XX w. Czapłygin SIERGIEJ A., 1869-1942, mecha-

nik radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; prace z matematyki, mechaniki teoret. i mechaniki płynów; twórca podstaw aerodynamiki dużych prędkości; badania opływów — podał wzory na siłę nośną i współrzędne środka parcia. Czapłygin, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. lipiecki); 11 tys. mieszk. (1959); przemysł metalowy. czaprak, nakrycie (z filcu, skóry lub płótna) potnika końskiego lub filcowa podkładka umieszczona bezpośrednio pod siodłem. Czapski ANDRZEJ, 1891-1939, działacz lud., 1936-38 członek NKW SL, 1938-39 wiceprezes NKW SL. Czapski JÓZEF, 1806-1900, uczestnik powstań 1830-31, 1848, 1863; od 1860 wykładowca na kursach wojsk, w Paryżu i Cuneo; żołnierz fr. gwardii nar. w wojnie 1870. Czapski JÓZEF NAPOLEON, 1797-1852, działacz patriot.; 1819 zreorganizował we Wrocławiu kółka studentów pol. Polonia w zwarty Związek Pol. „Polonia". Czapski MARIAN, 1816-75, agronom, hodowca; autor dzieła o świat, znaczeniu Historia powszechna konia oraz poradnika Pszczelarz Polski. Czapski-Hutten EMERYK, 1828-96, numizmatyk; twórca jednego z największych zbiorów poi. monet (szereg unikatów) i medali; autor ich katalogu (w języku fr.). Czapygin ALEKSIEJ P., 1870-1937, pisarz ros.; powieści hist. (Stiepan Riazin); opowiadania z życia biedoty miejskiej i rzemieślników. czara: 1) naczynie o kształcie półkolistym, walcowatym itp., zwykle bez uchwytów; 2) czasza, część kielicha, pucharu. czara włocławska, romańskie srebrne naczynie wykopane 1909 we Włocławku; kielich mszalny, jeden z typów kielichów używanych w I tysiącleciu chrześcijaństwa; bogato dekorowana; Muzeum Nar. w Krakowie. czarcie koło (pierścień czarownic), bot. skupienie grzybów jednego gat. (zwł. z rodziny bedłkowatych) w linii kolistej, na obwodzie promienisto rozrastającej się grzybni. czarcie miotły, gęste skupienia nienormalnie rozwiniętych pędów drzew i krzewów, powstające gł. wskutek porażenia pasożytniczymi grzybami. czarczaf, część ubioru kobiet muzułm., długa zasłona okrywająca głowę wraz z twarzą, z otworami na oczy. czardasz, węg. taniec lud. w metrum 2 /4, złożony z powolnego wstępu (lassu) i b. szybkiego tańca (friska); w formie stylizowanej u F. Liszta. Czardżou, m. we wsch. części Turkm. SRR, port nad Amu-darią; 93 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., chem.; węzeł kolejowy. czareczka (czaszołka, Patella), mor. ślimak przodoskrzelny, o czapeczkowatej muszli; silnie przylega nogą do przybrzeżnych skał; gat. P. vulgata jest jadalny. czarecznica, bot. →kustrzebka. Czarenc EHISZE (właśc. E. Sohomonian), 1897-1937, poeta orm.; poematy poświęcone Leninowi, ballady, powieść poet.; Poezje wybrane. Czarikar, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Parwan; 90 tys. mieszk. (1966); przemysł metal.; ośr. regionu uprawy bawełny i winorośli. Czarliński LEON, 1835-1918, działacz poi. na Pomorzu; w powstaniu 1863 naczelnik woj. chełmińskiego; od 1889 prezes Koła Pol. w sejmie pruskim. Czarna, rz., pr. dopływ Pilicy; dł. 82 km, dorzecze 953 km2. Czarna, rz., 1. dopływ górnej Wisły; dł. 56 km, dorzecze 1378 km2; gł. dopływ Wschodnia. Czarna Białostocka, m. w pow. i woj. białostockim, w obrębie Puszczy Knyszyńskiej; 6,7 tys. mieszk. (1968); wytwórnia

210

czarna choroba noworodków

wyrobów precyzyjnych, tartak; prawa miejskie 1962. czarna choroba noworodków, skaza krwotoczna objawiająca się w 2-6 dniu życia gł. krwawymi wymiotami i czarnymi (smolistymi) stolcami; następstwo zaburzeń w mechanizmie krzepnięcia krwi noworodka. Czarna Hańcza, rz., 1. dopływ Niemna; dł. 145 km (w Polsce 108 km), dorzecze 1916 km2 ; przepływa przez jez. Hańcza i Wigry; w dolnym biegu włączona do Kanału Augustowskiego; nad Cz.H. — Suwałki. czarna izba, pomieszczenie w chacie wiejskiej z umieszczonym pośrodku otwartym paleniskiem, z którego dym rozchodził się po izbie. czarna jagoda →czernica. Czarna Jaskinia, jaskinia w Tatrach Zach., w masywie Organów; dł. 7 km (najdłuższa w Polsce), głęb. ok. 150 m. czarna krosta, med. →wąglik. Czarna Nida, rz., 1. dopływ Nidy; dł. 65 km, dorzecze 1226 km2; gł. dopływ Bobrza. czarna nóżka, bakteryjna choroba ziemniaków; objawy: czernienie i gnicie podziemnej części łodygi, zwijanie się liści, słabe zawiązywanie się lub brak bulw. czarna odmiana człowieka (negroidzi), jedna z 3 odmian człowieka współcz.; skóra i oczy b. ciemne, w różnych odcieniach; włosy ciemne, fil-fil lub wełniste; twarz prognatyczna, o słabo rozwiniętej bródce; nos szeroki, płaski; wargi grube, wywinięte; słabe owłosienie ciała; pierwotne rozmieszczenie: Afryka na pd. od Sahary. czarna plamistość, choroba koniczyny, maku, róż i in., wywoływana przez pasożytniczne grzyby; objawy: na liściach czarne, wypukłe plamy, żółknięcie, zasychanie. „czarna procesja", manifestacja w Warszawie podczas Sejmu Czteroletniego (1789), czarno ubranych delegatów 141 miast król. w celu poparcia obozu reform w walce o prawa dla miast. Czarna Przemsza, rz., jedna z źródłowych rzek2 Przemszy; dł. 64 km, dorzecze 1056 km ; gł. dopływ Brynica; zbiornik retencyjny w Przeczycach. Czarna Ręka, nazwa nadawana serb. uczestnikom zamachu na Aleksandra I, zamordowanego 1903, następnie członkom patriot. organizacji oficerów serb., zał. 1911. czarna sotnia, nazwa nadawana skrajnie reakcyjnym, monarchistycznym organizacjom i kierunkom w Rosji 1905-07 i w okresie reakcji 1907-12. czarna śmierć, największa w średniowieczu epidemia dżumy w Europie 1348-50; pochłonęła 1/3 jej mieszkańców. Czarna Wisełka, jedna z źródłowych rzek Wisły. Czarna Woda →Wda. Czarna Woda, osiedle w pow. starogardzkim, woj. gdańskim, nad Wdą; 2,2 tys. mieszk. (1968); duże zakłady płyt pilśniowych. „Czarna Woda" (Zakłady Płyt Pilśniowych „Czarna Woda"), w Czarnej Wodzie, pierwsza i największa w Polsce wytwórnia płyt pilśniowych, budowana 1947-51, 1957-61; produkuje również na eksport. czarna zgnilizna, choroba wielu roślin wywoływana przez bakterie (np. cz.z. warzyw kapustnych) lub pasożytnicze grzyby (np. cz.z. korzeni tytoniu i marchwi oraz owoców jabłoni, grusz); objawy: czernienie nerwacji na liściach i owocach, zgnilizna i zanik korzeni. Czarne, m. w pow. człuchowskim, woj. koszalińskim, nad Czernicą; 4,1 tys. mieszk. (1968). — Stara osada słow.; prawa miejskie przed 1395. Od 1934 hitlerowski obóz koncentracyjny, gł. dla komunistów niem.; 1939-45 obóz dla jeńców poi., radz., fr., jugosł., belg., wł., amer. (Stalag II B); zginęło 40 tys: jeńców.

Czarnecki EDWARD, 1774-1831, pedagog, pijar; współorganizator szkolnictwa w Księstwie Warsz., czł. Tow. do Ksiąg Elementarnych, sekretarz Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie. Czarnecki WŁADYSŁAW, ur. 1895, architekt i u rbanista ; prof. Polit. Wa rsz. i Pozn.; oraz Pol. Szkoły Architektury w Liverpool (1942-46); kolonia mieszkaniowa na Wildzie (Poznań); studia nad planem ogólnym Poznania; Planowanie miast i osiedli (6 tomów). Czarnego Orła Order, najwyższe odznaczenie prus. w 1. 1701-1918; nadawane tylko wysoko urodzonej szlachcie. czarne korzonki →wężymord czarny korzeń. „czarne koszule", potoczna nazwa (od 1919) wszystkich członków ruchu faszyst. we Włoszech, następnie ograniczona do milicji faszyst.; wywodzi się od czarnego koloru umundurowania faszystów. Czarne Morze, śródlądowe morze między Europą a Azją; przez cieśn. Bosfor, morze Marmara i cieśn. Dardanele łączy się 2 z M. Śródziemnym; pow. 413,5 tys. km , głęb. do 2211 m, zasolenie 15-22,5‰; gł. porty: Odessa, Sewastopol. czarne ziemie, typ gleb powstałych z różnych skał macierzystych w warunkach dużej wilgotności przy udziale roślin łąkowych; żyzne, w Polsce niewielkie obszary. czarniak (Pollachius virens), ryba mor. z lodziny dorszowatych, ok. 60 cm dł.; O. Atlantycki, morza północne; ceniony w przetwórstwie. Czarniecki STEFAN, 1599-1665, wojewoda ruski od 1657, hetman polny kor. 1665; uczestnik wojen z Kozakami, Tatarami i Moskwą; wódź w okresie najazdu szwedz. 1655-60, prowadził wojnę partyzancko-podjazdową, zwyciężył m.in. pod Warką, Warszawą, uwolnił Kraków, zdobył wyspę Als. Czarniecki STEFAN STANISŁAW, ?-1703, pułkownik; 1672 marszałek konfederacji gołąbskiej; uczestnik odsieczy wiedeńskiej 1683; przeciwnik Jana III Sobieskiego. Czarnkowski STANISŁAW SEDZIWOJ, 15261602, referendarz kor. 1567-76, sekretarz ostatnich Jagiellonów; popierał kandydaturę arcyksięcia austr. Maksymiliana na tron polski. Czarnków, m. pow. w woj. pozn., nad Notecią; 7,1 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny (płyty pilśniowe), spoż.; kościół (XVI-XVIII w.). — Gród pograniczny; przedmiot walk poi.-pomorskich za Krzywoustego; prawa miejskie w XIV w.; 1848 ośr. ruchu nar.; 1918-19 walki powstańców wielkopol. z niem. wojskami. czarnobil (kajeputowe drzewo, Melaleuca leucadendron), drzewo lasów Archipelagu Malajskiego i pn.-zach. Australii, podobne do brzozy; z liści i gałązek olejek eteryczny (kajeputowy). Czarnocki ADAM (pseud. Zorian Dołęga Chodakowski), 1784-1825, archeolog i etnograf; badacz grodzisk i kurhanów na Wołyniu, Podolu i w Galicji; głosił idee wspólnoty kultury prasłow.; O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem. Czarnocki JAN, 1889-1951, geolog; dyr. Państw. Instytutu Geol. w Warszawie, czł. PAU; wszechstronny badacz stratygrafii, paleogeografii i tektoniki G. Świętokrzyskich; po 1945 współorganizator służby geol. i badań geol. w Polsce. Czarnocki STEFAN, 1878-1947, geolog; prof. AGH; prace poświęcone gł. badaniom złóż kopalin użytecznych (gł. węgla i ropy naft.). czarnofigurowy styl, technika gr. malarstwa wazowego, czarne sylwety na tle czerwonej gliny, gł. VI w. p.n.e., w Attyce; przedstawienia figuralne (Sofilos, Eksekias, Amasisa malarz i in.). czarnogłówki, owce typu mięsno-wełnistego, pochodzące od ang. owiec mięsnych; wełna biała (rocznie 4-5 kg), głowa i dolne części nóg czarne. Czarnogóra (Crna Góra)., republika

zwią zk owa w pd. Ju gosła wii, na d M. Adriatyckim, w G. Dynarskich; 13,8 tys. km2, 535 tys. mieszk. (1968), gł. Czarnogórcy; stoi. Titograd; j.u. serbsko-chorwacki; kraj roln.; hodowla owiec, uprawa ziemi w dolinach. — Od XI w. niezależne księstwo Zeta; od 1170 pod panowaniem Serbii, od końca XV w. — Turcji; od poł. XIX w. niepodległe księstwo, od 1910 — królestwo; od 1918 w SHS (od 1929 — Jugosławii); od 1945 w składzie Socjalist. Federacyjnej Republiki Jugosławii. Czarnogórcy, odłam Serbów, mieszkańcy Czarnogóry (Jugosławia); ok. 500 tys.; język serbsko-chorwacki. Czarnohora, pasmo górskie w Karpatach Wsch. (Ukr.SRR); wys. do 2058 m (Howerla); lasy, płaskie grzbiety porośnięte trawą (połoniny). Czarnolas, w. w pow. zwoleńskim, woj. kieleckim; w Cz. mieszkał J. Kochanowski; dwór (XIX w.) — mieści Muzeum Jana Kochanowskiego. Czarnomorska Nizina, niz. w eur. części ZSRR, nad M. Czarnym i M. Azowskim, w dorzeczu dolnego biegu Dniepru, Bohu, Dniestru; wys. 10-150 m; ważny region uprawy zbóż, słonecznika, winorośli; hodowla. „Czarno na Białem", tyg. społ.polit. o charakterze demokr., wydawany w Warszawie 1937-39. Czarnowąsy, w. w pow. i woj. opolskim, nad rz. Mała Panew; barok, opactwo norbertanek, kościół (XVII w. pozostałości wczesnogot. z XIII w.), klasztor (1682), prałatura (XVIII w.). czarnowron (Corvus corone corone), podgatunek wrony; dł. do 50 cm; upierzenie czarne; wszystkożerny; zach. Europa, czasem zalatuje do Polski. Czarnowski (Czarnomski) ROMAN, ok. 1800-74, major w powstaniu 1830-31; generał Komuny Paryskiej. Czarnowski STANISŁAW JAN, 1847-1929, archeolog, literat i historyk prasy; badacz jaskiń w dolinie Prądnika; autor mapy jaskiń w okolicy Ojcowa i Krakowa oraz bibliografii literatury archeologicznej. Czarnowski STEFAN, 1879-1937, socjolog, historyk i teoretyk kultury; w poglądach nauk. przeszedł od durkheimizmu do poglądów bliskich marksizmowi w zakresie metodologii nauk społ.; zajmował się kulturą celt, historią myśli i ruchów społ., a także metodologią; Dzieła. czarnoziemy, typ gleb powstałych w klimacie kontynent., przy udziale roślinności łąkowo-stepowej; zawierają dużo próchnicy nadającej im czarną barwę; najżyźniejsze gleby świata. czarnuchowate (mączniki, Tenebrionidae), rodzina chrząszczy; ok. 12 tys. gat.; larwy podgryzają korzenie roślin, niektóre ' są szkodnikami w magazynach (mącznik młynarek). czarnuszka siewna (Nigella sativa), jednoroczna roślina przyprawowa (też lecznicza), pochodzenia śródziemnomor.; rośnie dziko, także uprawiana dla aromatycznych czarnych nasion o korzennym smaku. Czarny MARCIN, XV-XVI W., malarz; domniemany twórca ołtarza Zaśnięcie Matki Boskiej w Bodzentynie (ok. 1508). „czarny Chrystus", centralne pojęcie ruchów narodowo-rel. w tzw. czarnej Afryce; łącząc idee rel. z narodowościowymi, oczekują i upatrują „wybawiciela", „mesjasza" w określonym plemieniu, sekcie rel., bądź w przywódcy rel. czy plemiennym. Czarny Dunajec, rz., jeden ze źródłowych potoków Dunajca; dł. 52 km, dorzecze 474 km2. Czarny Dunajec, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Cz.D.; miejscowość letniskowa; XIX W.-1934 miasto. czarny islam, odmiana islamu wyznawana przez ludy afryk.; stanowi połączenie islamu z elementami wierzeń rodzimych

Czasznicka 211 Czarny obelisk, szt. asyr. obelisk z czarnego alabastru upamiętniający wydarzenia z okresu Salmanassara III (858-824 p.n.e.); sceny figuralne i napisy (British Museum). Czarny Staw Gąsienicowy (Czarny Staw pod Kościelcem), jezioro w Tatrach Wysokich, we wsch. odgałęzieniu Dol. Gąsienicowej, na wys. 1620 m; pow. 17,8 ha, głęb. do 51 m. Czarny Staw nad Morskim Okiem (Czarny Staw pod Rysami), jezioro w Tatrach Wysokich, w Dol. Rybiego Potoku, na wys. 1580 m; pow. 20,5 ha, głęb. do 76,4 m. Czarny Staw Polski, jezioro w Tatrach Wysokich, w Dol. Pięciu Stawów Polskich, na wys. 1722 m; pow. 12,7 ha, głęb. do 50,4 m. Czarot MICHAŚ (właśc. Michaił Kudzielka), 1896-1938, białorus. poeta i nowelista; wiersze, poematy i opowiadania nawiązujące do wydarzeń rewol. i zmian zachodzących na Białorusi. czarownik, w religiach pierwotnych osoba zajmująca się urzędowo spełnianiem zabiegów magicznych; od cz. wywodzi się niekiedy instytucję kapłana i władcy; w wierzeniach lud. i baśniach — człowiek posiadający władzę magiczną, czarnoksiężnik. czarszy, szt. plast. →suk. „Czartak", czasopismo lit.-artyst., wydawne w Wadowicach 1922, w Warszawie 1925, w Krakowie 1928; wydawca i red.: E. Zegadłowicz; także nazwa grupy lit. (E. Kozikowski, J. Wiktor i in.). czarter, umowa pomiędzy armatorem (przewoźnik) a frachtującym (najemca) o najem całego statku lub jego części na rejs lub określony czas; ma zastosowanie przy przewozie węgla, ropy itp. czarterować, wynajmować statki (samoloty) do przewożenia towarów lub ludzi. Czartkowski ADAM, 1881-1958, botanik i literat; prof. botaniki farm. na uniw. w Łodzi; tłumacz literatury popularno naukowej; Chopin żywy... Czartoryska IZABELA, Z FLEMINGÓW, 1746-1835, żona Adama Kazimierza, pisarka; stworzyła w Puławach ośrodek kult.; książki dla ludu (Pielgrzym w Dobromilu). Czartoryski ADAM JERZY, książę, 17701861, syn Adama Kazimierza, mąż stanu, polityk konserwatywny; doradca Aleksandra I, 1804-06 min. spraw zagr. Rosji; twórca planu puławskiego; w powstaniu 1830-31 prezes Rządu Nar.; na emigracji przywódca obozu Hotel Lambert; mecenas nauki i sztuki. Czartoryski ADAM KAZIMIERZ, książę, 1734-1823, syn Augusta, generał ziem podolskich, komendant Szkoły Rycerskiej; czł. Komisji Edukacji Nar.; rzecznik reform; krytyk lit. i teatralny, twórca ośrodka kult. w Puławach. Czartoryski AUGUST, książę, 1697-1782, syn Kazimierza, wojewoda ruski od 1731; twórca potęgi majątkowej i polit. Familii; rzecznik reform ustrojowych. Czartoryski KAZIMIERZ, książę, 16741741, syn Michała Jerzego, podkanclerzy litew. od 1712; założyciel Familii. Czartoryski KONSTANTY, książę, 17731860, syn Adama Kazimierza, generał; uczestnik kampanii 1809 przeciw Austrii i wyprawy moskiewskiej 1812; mecenas sztuki i muzyki. Czartoryski MICHAŁ FFYDERYK, książę, 1696-1775, syn Kazimierza, kanclerz w. litew. od 1752; jeden z przywódców polit. Familii w W. Księstwie Litewskim. Czartoryski MICHAŁ JERZY, książę, 162192, wojewoda bracławski od 1658, sandomierski od 1680; uczestnik wojen z Tatarami i Kozakami oraz konfederacji gołąbskiej. Czartoryski WŁADYSŁAW, książę, 182894, syn Adama Jerzego, emigr. działacz polit.; od 1861 przywódca obozu Hotel Lambert; 1876 zał. Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

czartyści, uczestnicy i zwolennicy ruchu robotników ang. — czartyzmu. czartyzm, ruch robotn. w W. Brytanii 1836-54; program przedstawiony w dokumencie People's Charter (stąd nazwa ruchu) 1838 żądał demokr. reform polit. (m.in. powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn) i poprawy bytu robotników; działalność czartystów utorowała drogę późniejszym reformom. Czarwaka, ind. filozof, twórca (ok. 600 p.n.e.) systemu materializmu zw. lokaj a ta lub czarwaka. czas, filoz., fiz. jedna z podstawowych (obok przestrzeni) form bytu materii, atrybut materii; w mechanice relatywistycznej czwarta współrzędna czasoprzestrzeni; termin „cz." jest rozumiany jako: 1) chwila, moment, punkt czasowy; 2) okres, odcinek czasowy; 3) trwanie; 4) zbiór wszystkich chwil i okresów czasowych; w historii nauki i filozofii znany jest spór o absolutny (lub obiektywny) czy też względny (lub subiektywny) charakter cz. czas, językozn. kategoria gram. czasownika, wyrażająca następstwo czynności lub stanu w stosunku do chwili mówienia lub w stosunku do innej czynności; np. cz. teraźniejszy, przyszły, przeszły. „Czas", dziennik informacyjno-polit. wydawany 1848-1934 w Krakowie, następnie do 1939 w Warszawie; organ konserwatystów. czas absolutny, jedno z pojęć newtonowskiej koncepcji czasu i przestrzeni, związane z założeniem, że zdarzenia obserwowane jako jednoczesne przez jednego obserwatora są jednoczesne dla dowolnego innego obserwatora. czas gwiazdowy, kąt godzinny punktu Barana. czasomierz, przyrząd do pomiaru przedziałów czasu; w odróżnieniu od zegara cz. działa tylko podczas wykonywania pomiaru, a jego wskazania mogą być kasowane. czasopismo, publikacja wydawana okresowo, w stałych terminach (od tygodnika do półrocznika). „Czasopismo Geograficzne", czasopismo nauk.-dydaktyczne wydawane od 1923 w Łodzi, następnie we Lwowie; do 1939 organ Zrzeszenia Pol. Nauczycieli Geografii; od 1945 we Wrocławiu jako kwartalnik Pol. Tow. Geograficznego. czasoprzestrzeń, rozpatrywana w teorii względności czterowymiarowa rozciągłość powstała w wyniku zespolenia czasu i przestrzeni (każdemu zdarzeniu odpowiada określona punktochwila). Czasow Jar, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 24 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud.; wydobycie glin ogniotrwałych. czasowniki, klasa wyrazów wyrażających czynności lub stany; łączy się z nią szereg kategorii gram.: czas, osoba, aspekt, tryb, strona. czasowo-premiowy system płacy, system pracy, przy którym poza płacą wynikającą z przepracowanych godzin przysługuje premia regulaminowa. czasowy system płacy, system pracy, przy którym zarobek zależny jest od czasu pracy (np. płaca miesięczna), a w przypadku godzinowej płacy — od iloczynu przepracowanych godzin przez stawkę osobistego zaszeregowania. czas połowicznego zaniku, okres, po którym początkowa liczba jąder atomowych danej substancji promieniotwórczej zmniejszy się o połowę. czas pracy, liczba godzin, w ciągu których pracownik obowiązany jest świadczyć pracą na rzecz zakładu, w którym jest zatrudniony; w PRL ogólnie obowiązującym cz.p. jest 46-godzinny tydzień pracy (8godzinnv dzień pracy, a w sobotę 6 godzin); odrębny wymiar cz.p. obowiązuje w jednostkach budżetowych, rolnictwie, w warunkach szkodliwych dla zdrowia itp. czas pracy nienormowany, czas pracy, którym objęci są pracownicy zajmujący

kierownicze stanowiska; polega na obowiązku — w razie potrzeby — wykonywania pracy poza normalnym czasem pracy bez dodatkowego wynagrodzenia. czas pracy normalny, ustawowy czas pracy — maksymalna norma godzin pracy w dniu lub tygodniu ustalona ustawą, zbiorowym układem pracy lub innym aktem prawnym; w Polsce n.cz.p. w przemyśle i handlu wynosi 8 godz na dobę i 6 godz w sobotę, tj. 46 godz tygodniowo. czas pracy równoważny, czas pracy, w którym pracownik w poszczególne dni lub tygodnie pracuje ponad 8 godz na dobę, w inne natomiast krócej, tak że ogólna liczba godzin przepracowanych w dłuższym okresie nie przekracza normalnego czasu pracy. czas pracy rzeczywisty (czas pracy efek tywny), czas faktycznie przepracowany; jest to normalny czas pracy zwiększony o godziny nadliczbowe, a zmniejszony o okres nieobecności w pracy (urlopy, absencja chorobowa i in.). czas pracy skrócony, czas pracy krótszy od normalnego, stosowany w Polsce przy pracy uciążliwej lub wykonywanej w warunkach szkodliwych dla zdrowia i wynoszący 36, 42 lub 45 godz tygodniowo — z zachowaniem zarobków na takim poziomie jak przy pracy w czasie normalnym. czas słoneczny, czas mierzony położeniem Słońca: cz.s. prawdziwy — kąt godzinny środka tarczy słonecznej + 12 godzin; cz.s. średni — kąt godzinny punktu mat. poruszającego się po równiku ze średnią prędkością Słońca + 12 godz. czas strefowy, czas obowiązujący w strefach o szerokości 15° długości geogr., równy czasowi słonecznemu średniemu środkowego południka strefy, różniący się o całkowitą liczbę godzin od czasu uni wersalnego (na ogół granice stref uwzględ niają kształt granic państwowych). czastuszka, lud. żartobliwa piosenka ros. z akompaniamentem, najczęściej 4wier-szowa, o tematyce społ.obyczajowej. czas uniwersalny, czas słoneczny średni na południku zerowym (przechodzącym przez Greenwich). czasu rachuba, systemy mierzenia czasu na podstawie okresowych zjawisk astr. i fiz.; podstawowe jednostki czasu: doba i rok związane są z ruchem obrotowym i obiegowym Ziemi; dla wyznaczania i przekazywania czasu zorganizowano międzvnar. sieć obserwatoriów astr., laboratoriów fiz. i urządzeń nadawczych (tzw. służba czasu). czas własny, fiz. czas upływający w danym układzie odniesienia, wskazywany przez zegar związany z tym układem. czas wolny, socjol. ta część czasu, która pozostaje poza czasem pracy; wykorzystywana na odpoczynek, rozrywkę, samokształcenie, pracę społ. i in.; badania nauk. nad problematyką spędzania cz.w. stanowią ważny dział współczesnej socjologii, ekonomii, psychologii i in. czasza (kalota), arch. podstawowa część sklepienia kopulastego (kulistego), w kształcie odcinka ściętej kuli, mniejszego niż półkula (bania). czasza, rzem. artyst. →czara (2). czasza kulista, każda z dwóch części sfery powstałych z przecięcia tej sfery płaszczyzną. czaszka, szkielet głowy kręgowców połączony stawowo z kręgosłupem; mózgoczaszka obejmuje mózg i narządy zmysłów, trzewioczaszka tworzy rusztowanie dla przedniej części układu pokarmowego i oddechowego. czaszkowe nerwy (nerwy mózgowe), zespół obwodowych nerwów kręgowców (u człowieka 12 par) powiązany anatomicznie i czynnościowo z mózgiem; unerwiają gł. głowę, z wyjątkiem nerwu błędnego. Czasznicka ZOFIA, ur. 1899, plastyczka; tkactwo artyst., gł. żakardy, tkaniny jedwabne.

212 czaszołka czaszołka, zool. →czareczka. czata, wojsk, pododdział w sile plutonu (kompanii), wysłany z oddziału czat w celu ubezpieczenia wojsk na postoju. „Czata 49" 1942-44 batalion kurierskoprzerzutowy AK; dowódca — mjr Tadeusz Runge („Witold"); w powstaniu warsz. batalion liniowy, walczył na Starym Mieście i Czerniakowie. Czatal Hüjük (Catal Hüyük), miejscowość w Turcji; resztki jednej z najstarszych osad ludzkich (od VII tysiąclecia p.n.e.); uprawa roli, liczne budowle kultowe z bogatym wyposażeniem (freski, posążki bogini płodności), najstarsze tkaniny. Czatkowice, w. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; wielkie kamieniołomy wapienia. czatownia, łow. obudowane stanowisko myśliwskie w rodzaju ziemianki, przystosowane do polowań (zw. czatami) na drapieżniki. Czattagam (ang. Chittagong), m. w Pakistanie Wsch., ośr. adm. okręgu Cz., gł. port mor. Pakistanu Wsch., nad rz. Karnaphuli; 779 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu (gł. włók., metal., chem., spoż., rafineria ropy naft., stalownia). czaty, śledzenie, pilnowanie, czatowanie. Czatyrdah, masyw górski w G. Krym-

skich (Ukr.SRR), w pobliżu Ałuszty; wys. do 1525 m (Eklizi-burun). Czauk, m. w pn. Birmie, nad rz. Irawadi; 20 tys. mieszk. (1968); ośr. największego w kraju regionu wydobycia ropy naft.; rafineria ropy naftowej. Czauńska Zatoka, część M. Wschodniosyberyjskiego, u pn. wybrzeża Azji. Czawczawadze ALEKSANDRE, 1786-1846, poeta gruz.; inicjator romantyzmu w Gruzji; liryki, tłumaczenia z rosyjskiego, francuskiego. Czawczawadze ILJA, 1837-1907, gruz. poeta, prozaik, dramaturg i działacz społ.; założyciel i red. gazety „Iweria"; poematy, opowiadania, liryki. czawycza (Oncorhynchus tschawytscha), gatunek łososia pacyficznego, ważącego do 50 kg; zach. wybrzeża Ameryki Pn,; mięso czerwone, wysoko cenione. cząber ogrodowy (Satureja hortensis), roślina zielna z rodziny wargowych; pochodzi z pd. Europy, uprawiana (gł. w zach. i pd. Europie) jako przyprawowa. cząsteczka (drobina, molekuła), najmniejsza cząstka pierwiastka lub związku chem. zachowująca wszelkie jego fiz. i chem. własności; cz. pierwiastków mogą być jednoatomowe (gazów szlachetnych) lub wieloatomowe; cz. związków chem. zawsze składają się z kilku atomów różnych pierwiastków.

cząsteczka biegunowa (dipol), cząsteczka związku chem. wykazująca asymetryczne rozmieszczenie ładunków elektr.; jako całość cz.b. jest elektrycznie obojętna. cząsteczki aktywne, cząsteczki mające wystarczający zapas energii, aby w danych warunkach wejść W reakcję chemiczną. cząsteczkowa masa (cząsteczkowy ciężar), względna masa (ciężar) cząsteczki pierwiastka lub łzwiązku chem. obliczona w stosunku do /12 ciężaru atomu węgla (tzn. atomowej jednostki masy). cząsteczkowa objętość (molowa objętość), objętość, jaką zajmuje w temp. 0° i pod ciśn. 1 Atm 1 gramocząsteczka (mol) gazu doskonałego: 22,407 litra; gazy rzeczywiste wykazują odchylenia od tej liczby. cząsteczkowe ciepło (molowe ciepło) ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1 gramocząsteczki (mola) danego związku chemicznego o 1°C. cząstki elementarne, cząstki stanowiące najprostsze elementy budowy materii; mogą się przemieniać w wyniku oddziaływania jedne w drugie; występują w postaci cząstek i antycząstek; odkryte najwcześniej: elektrony, protony, neutrony cząstkowa pochodna, pochodna funkcji zależnej od wielu zmiennych; oznacza się za pomocą symbolu ∂ np. ∂f/∂x.

Cząstki elementarne

Leptony

(trwałe ze względu na rozpady przez oddziaływania silne) Nazwa Symbol

Foton

γ

Neutrino (elektronowe, mionowe) Elektron

V (ve, vμ e

±

μ±

Mion Pion K±

mezony

krótkożyciowy

trwałe

0

trwały

0,51

2,2·10-6

105,7

Nukleony

—

1/2

493,8

0

1/2

±1

497,8

0

1/2

+1

548,8

0

0

00

0

p

trwały

938,3

1/2

1/ 2

0

n

0,93·103

939,6

1/2

1/2

0

1115,6

1/2

1189,4

1/2 1/2

0 1 1 1 1/2 1/2 0

Σ0

ΣΞ0

—

1,2·10-8

2,5 ·10 -19

Δo

Ω-

1/2

— —

1 1

5,4-10-8

Ξ0

1/2

— —

0 0

k0L

Σ+

Hadrony

1

Izospin Dziwność I S

139,6 135,0

0,86-10-10

proton neutron

Spin J

2,6·10 0,89 ·10-16

K0 S

η

Eta

Bariony

0

K0

długożyciowy

Masa spoczynkowa MeV

trwały

-8

π± π0

Kaon

Hadrony

Czas życia τ s

2,5·10 -10 0,80·10-10 < 1,0 ·10 -14 ~ 1,5·10 -1 0 3,0·10-10 1,7·10-10 1,3·10-10

1192,5 1197,3 1314,7 1321,3 1672,5

1/2 1/2 1/2 3/2

-1 -1 -1 -1 -2 -2 -3

Czelin 213 Czcheidze NIKOŁAJ S., 1864-1926, gruz. działacz polit., jeden z przywódców i teoretyków mienszewickich; poseł do III i IV Dumy (1907-17); 1918-1921 przewodn. kontrrewol. Zgromadzenia Ustawodawczego Gruzji; od 1921 na emigracji. Czchów, w. w pow. brzeskim, woj. krak., nad Dunajcem; ośr. turyst.; przy zaporze na Dunajcu — elektrownia; zamek z XVI/XVII w., got. kościół z XIV/ XV w., domy drewn., podcieniowe z XVHI-XX w.; 1355(?)-1928 miasto. Czcibór, X w., brat Mieszka I; 972 zwyciężył margrabiego Hodona pod Cedynią. czcionka, materiał zecerski do składania, odlany z metalu lub tworzywa sztucznego w kształcie prostopadłościanu; górna część cz. zawiera tzw. oczko, dające w druku odbitkę litery, cyfry, znaku itp. cze →czi. Czeboksary, m. w Ros.FSRR, nad Wołgą, ośr. adm. Czuwaskiej ASRR; 216 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., środków transportu, włók.; uniwersytet. Cze Bong Nga, XIV w., najwybitniejszy władca Czampy 1360-90; prowadził wojny zaborcze przeciw Wietnamczykom. Czebyszew PAFNUTIJ L., 1821-94, ros. matematyk i mechanik teoretyk; autor prac z zakresu analizy mat., teorii liczb, rachunku prawdopodobieństwa, teorii mechanizmów. Czech, legendarny protoplasta Czechów, brat Lecha i Rusa. Czech BRONISŁAW, 1908-44, narciarz, taternik; 1928-37 jeden z najwszechstronniejszych narciarzy świata; zamordowany przez hitlerowców; dla uczczenia jego pamięci rozgrywane są corocznie Międzynar. Zawody o Memoriał B. Czecha i H. Marusarzówny w Zakopanem. Czech JÓZEF, 1806-76, księgarz i drukarz w Krakowie; wydawca m.in. pism J.S. Bandtkiego, J. Muczkowskiego, popularnego Kalendarza krakowskiego; księgarnia Cz. odgrywała rolę lit. salonu, czechło →giezło. czechman, ubiór męski pochodzenia wsch., nakładany na żupan, krojem zbliżony do kontusza, w odróżnieniu od niego zapinany pod szyją i z nie rozciętymi rękawami; w Polsce noszony w XVIII w. Czechosłowacja (Československo, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, CSRS), socjalistyczna republika związkowa w Europie; stanowi federację Czeskiej Rep. Socjalist. 2i Słowackiej Rep. Socjalist.; 127,9 tys. km , 14,4 mln mieszk. (1969); stol. Praga, inne gł. m.: Bratysława, Brno, Ostrawa; j.u. czeski i słowacki. Większość powierzchni górzysta i wyżynna; na zach. Masyw Czeski, na wsch. Karpaty, w części środk. i pd. niziny; gł. rzeki: Dunaj, Łaba z Wełtawą. Wysoko rozwinięty kraj przemy słowy; wydobycie węgla kam. i brun.. rud żel. i metali nieżel., grafitu; hutnictwo żel., przemysł maszyn., samoch., chem., skórz.-obuwn., włók., spoż. (piwowarski, cukr.), szklarski, wyrób sztucznej biżuterii; uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukr., chmielu; hodowla; rozwinięta turystyka. — Państwo utworzone 1918 (po rozpadzie Austro-Węgier), obejmujące ziemie dawnego państwa czes. oraz Słowację — republika; w czasie II wojny świat, okupacja hitlerowska (tzw. Protektorat Czech i Moraw i „niepodległe" państwo słowac), ruch oporu, powstanie słowac. 1944; po wojnie republika socjalst., od 1969 — federacyjna; od 1945 czł. ONZ; czł. założyciel RWPG (1949): czł. Układu Warszawskiego (1955). Czechosłowacki Korpus w Rosji, formacja wojsk, utworzona w czasie I wojny świat, z jeńców armii austr.-węg. (Czechów i Słowaków); 1917 brał udział w walce z Niemcami, 1918-20 walczył przeciwko Armii Czerwonej. Czechosłowacki Korpus w ZSRR, jednostki wojsk, powstałe 1942 w Buzułuku w ZSRR (dowódca — L. Svoboda); 1943-44 udział w walkach z Niemcami na Ukrainie, forsowanie Przełęczy Dukielskiej.

Czechow ANTON P., 1860-1904, wybitny ros. pisarz i dramaturg, lekarz; reprezentant realizmu psychol.; nowele satyr. (Śmierć urzędnika) i dramaty (Trzy siostry. Wiśniowy sad), łączące wnikliwość psychol. z humorem, ironią i liryzmem, ukazujące tragizm codziennej egzystencji w warunkach społ.-ekon. ówczesnej Rosji; wywarł znaczny wpływ na eur. dramaturgię. Czechowic MARCIN, 1532-1613, jeden z gł. przywódców braci pol. przed Socynem; reprezentował nurt plebejski pol. antytrynitaryzmu; rozprawy polemiczne, poezje. Czechowice-Dziedzice, m. w pow. bielskim, woj. katowickim, nad Wisłą; 25,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; rafineria ropy naft., kopalnia węgla kam., walcownia metali nieżel., zakłady elektrotechn., fabryka zapałek, węzeł koi.; prawa miejskie 1951. — W okresie okupacji hitlerowskiej podobóz Oświęcimia; ośrodek działań partyzanckich GL i AL. Czechowicz GABRIEL, 1876-1938, polityk sanacyjny; 1926-28 min. skarbu; 1934 współzałożyciel Poi. Partii Radykalnej; 1937 czł. Zarządu Gł. SP. Czechowicz JAKUB, ok. 1680-1747, prawnik, sędzia; autor Praktyki kryminalnej, pierwszego w języku poi. kompendium prawa karnego. Czechowicz JÓZEF, 1903-39, poeta; wzbogacił poetykę Awangardy wizjonerską wyobraźnią i nastrojowym liryzmem; zbiory: dzień jak codzień, nic więcej, nuta człowiecza; próby dramat., szkice o poezji; współzał. czasopisma „Pióro"; zginął w czasie bombardowania Lublina. Czechowicz MIECZYSŁAW, ur. 1930, aktor; role komediowe gł. w sztukach współczesnych; występy w warsz. Teatrze Współczesnym, w kabaretach, filmach, radiu i telewizji. Czechowicz SZYMON, 1689-1775, malarz, przedstawiciel baroku; prowadził w Warszawie szkołę malarską; obrazy rel., portrety. Czechowski LEON, 1797-1887, uczestnik powstań 1830-31, 1846, 1848 (na Węgrzech) ; 1863 dowódca niefortunnej wyprawy galic. do Królestwa Polskiego. Czechy (Cechy), kraina hist. w Czechosłowacji (Czes. Republika Socjalist.), na obszarze Masywu Czeskiego; silnie uprzemysłowiona; wydobycie węgla kam. i brun.; uprawa pszenicy, jęczmienia, chmielu; gł. m.: Praga, Pilzno. — W starożytności ziemie Cz. zamieszkałe przez Bojów, następnie — Markomanów, od V w. przez plemiona słów.; 626-658 w składzie państwa Samona, w IX w. — państwa wielkomorawskiego; w IX/X w. zjednoczenie przez książąt praskich sąsiednich plemion i utworzenie państwa czes.; od 1526 pod władzą Habsburgów, po klęsce pod Białą Górą 1620 włączone do Austrii; od 1918 w składzie Czechosłowacji. Czechy, w. w pow. garwolińskim, woj. warsz.; huta szkła. Czeciang, prowincja we wsch. Chinach; 101,8 tys. km2, 31 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Hangczou; ważny region roln. (ryż, pszenica, kukurydza, herbata, bawełna, rami; jedwabnictwo). Czeczeni, najliczniejszy lud pn. Kaukazu (ZSRR); ok. 500 tys.; górskie pasterstwo, rolnictwo i hodowla; język czeczeński. Czeczeńsko-Inguska ASRR, republika autonomiczna 2 w Ros.FSRR (pn. Kaukaz); 19,3 tys. km , 1,1 mln mieszk. (1970); stol. Grozny; jeden z najstarszych w ZSRR regionów wydobycia ropy naft.; rozwinięte rolnictwo. Czeczot JAN, 1796-1847, poeta; współzałożyciel Tow. Filomatów; zbierał i tłumaczył lud. poezję białorus.; wiersze filomackie, anakreontyki, ballady. czeczota, drewno brzozy, topoli, rzadziej jaworu lub wiązu, o charakterystycz-

nym rysunku spowodowanym przez splątany układ włókien przy skupieniach pączków śpiących. czeczotka (Corduelis flammea), ptak z rzędu wróblowatych; dł. 12,5 cm; brunatnoczarna, wierzch głowy karminowy; pn. Eurazja i Ameryka; chroniona. Czeczott ALBERT, 1873-1955, konstruktor i teoretyk budowy parowozów; prof. Instytutu Komunikacji w Petersburgu i Polit. Warsz.; 1936-38 budował kolej transirańską. Czeczott HENRYK, 1875-1928, specjalista w dziedzinie górnictwa; prof. Instytutu Górn. w Petersburgu i AGH; badacz Azji; prace gł. z zakresu przeróbki mech. kopalin, eksploatacji złóż. czeczuga, zool. →sterlet. Czejenowie, Indianie Ameryki Pn., koczowniczy łowcy bizonów, mieszkający obecnie w rezerwatach w stanach Montana i Oklahoma (USA); ok. 6 tysięcy. czek, udzielone bankowi pisemne zlecenie wypłacania okazicielowi (lub określonej osobie) podanej w nim sumy pieniężnej z rachunku wystawcy. Cze-ka →WCzK. czekan, sport rodzaj laski ze stal. głowicą i kolcem, używanej przez alpinistów do rąbania stopni. czekan (nadziak, obuch), wojsk, broń obuchowo-sieczna w postaci siekierki, osadzona na długim trzonie; używany w Polsce i na Węgrzech; do XVIII w. wchodził w skład uzbrojenia jazdy polskiej. Czekanowski ALEKSANDER, 1833-76, geolog i geograf; zesłany za udział w powstaniu 1863 na Syberię, gdzie prowadził badania nauk.; wybitny badacz pn.-wsch. obszarów Azji; jego imieniem nazwano pasmo gór w Syberii Wschodniej. Czekanowski JAN, 1882-1965, antropolog i etnolog; prof. uniw. we Lwowie, Lublinie, Poznaniu, czł. PAN; twórca lwowskiej szkoły antropologicznej (zastosowanie statystyki mat.); badania etnogr. w środk. Afryce, prace z zakresu etnogenezy Słowian. Czekanowskiego Góry, góry w ZSRR (Syberia Wsch.), między dolnym biegiem rz. Oleniok a deltą Leny; dł. 320 km, wys. do 529 m. czekolada, wyrób cukierniczy, masa z miazgi kakaowej, tłuszczu kakaowego (otrzymywanych z upalonego i zmielonego ziarna kakaowca), cukru pudru i dodatków, formowana w tabliczki, bloki lub rozcierana na proszek; produkt wysokokaloryczny; także napój sporządzony z proszku lub granulek cz. czekowe prawo, przepisy regulujące zobowiązania czekowe; poi. p.cz. z 1936 jest oparte na konwencji genewskiej z 1931. Czelabińsk, m. obw. w Ros.FSRR, nad rz. Miass, na Uralu; 874 tys. mieszk. (1970); jeden z najważniejszych ośr. przemysłowych ZSRR; przemysł gł. ciężki (hutnictwo żel., produkcja ciągników, rur); węzeł kolejowy. Czeladź, m., pow. miejski w woj. katowickim; 32,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. GOP; 2 kopalnie węgla kam., wyrób ceramiki; domy z XVII-XIX w.—Prawa miejskie przed XV w. (do 1867) i 1919; od XIX w. ośr. górniczy; ośr. ruchu robotn., w okresie międzywoj. strajki. Czeleken, półwysep w Turkm.SRR, utworzony w wyniku obniżania poziomu M. Kaspijskiego; wydobycie ropy naftowej, gazu ziemnego. Czeleken, m. w zach. części Turkm.SRR, nad M. Kaspijskim; 10 tys. mieszk. (1963); przemysł chem.; w pobliżu wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. czelesta, instrument muz. perkusyjny (idiofon uderzany, z klawiaturą), skonstruowany 1886, w kształcie małej fisharmonii. Czelin, w. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim; w lutym 1945, po sforsowaniu Odry w rejonie Cz. przez oddziały

214 Czeluskin armii radz. i WP, żołnierze pol. ustawili w Cz. pierwszy słup graniczny nad Odrą (miejsce upamiętnione 1968 pomnikiem). Czeluskin SIEMION I., XVIII w., ros. badacz polarny; w wyprawie zimą 1741/42 dotarł na płw. Tajmyr do przyl. nazwanego później jego imieniem. Czeluskin, przylądek na płw. Tajmyr (ZSRR), najdalej na / pn. wysunięty punkt Azji; 77°43'N, 104°18 E. „Czeluskin", radz. statek lodołamacz; 1933 przebyto na nim w jednym rejsie Przejście Pn.-Wsch., z Murmańska do Cieśn. Beringa; 1934 zniszczony przez kry lodowe na M. Ochockim. Czełkar, m. w Kazach.SRR (obw. aktiubiński); 22 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu. Czełkar-tengiz, okresowe jezioro w Kazach.SRR, zasilane przez rzeki Irgiz i Turgaj. Czema ACHACY, ok. 1485-1565, wojewoda malborski od 1546, doradca ostatnich Jagiellonów; rzecznik odrębności Prus Królewskich. Czemierniki, w. w pow. radzyńskim, woj. lubelskim; późnorenes. kościół i pałac (XVII w.), obwarowania bastionowe (XVII w.). Czempiń, m. w pow. kościańskim, woj. pozn.; 3,5 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; pałac barok. (XVIII w.); prawa miejskie w XIV/XV w. czempion (champion), mistrz sportowy. Czemulpo →Inczhon. Czenab, rz. w Indii i Pakistanie Z ach., pr. dopływ Satledżu; dł. 1200 km, dorzecze 138 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna w środk. i dolnym biegu. Czeng Czeng-kung (w literaturze eur.: Koksinga), 1623-62, chiń. przywódca walk w okresie najazdu Mandżurów; założył państwo na Tajwanie, które przetrwało do 1683. Czengczou, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Honan; 766 tys. mieszk. (1957); ośrodek przemysłu włók., spoż. i maszyn.; węzeł koi.; uniwersytet. Czeng Hao, 1032-86, brat Czeng I, filozof chin.; prekursor neokonfucjanizmu, w którym reprezentował kierunek dualizmu idealistycznego. Czeng Ho, ok. 1360-ok. 1433, podróżnik chin.; dowódca siedmiu wypraw mor. (1405-33) do Azji Pd.-Wsch., Indii, Iranu, Arabii i wsch. wybrzeża Afryki. Czeng I, 1033-1107, brat Czeng Hao, filozof chin.; prekursor neokonfucjanizmu, w którym reprezentował kierunek dualizmu idealistycznego. Czengte, m. w Chinach (Hopej), nad rz. Żo-ho; 120 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia węgla kam. i rud metali nieżelaznych; przemysł włók. i maszynowy. Czengtu, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Syczuan; 1,1 min mieszk. (1957); duży ośr. przem. (hutnictwo, przemysł maszyn, i włók.) i kult.-nauk. (uniw.); węzeł kolejowy. Czen I, ur. 1901, chiń. działacz wojsk, i polityk; 1927-55 na kierowniczych stanowiskach w armii; od 1945 czł. KC KPCh, 1956-69 Biura Polit.; od 1958 min. spraw zagr. ChRL. Czenpiński PAWEŁ, 1755-93, lekarz i przyrodnik; członek Tow. do Ksiąg Elementarnych, współorganizator Szkoły Anatomii i Chirurgii w Warszawie; w podręczniku Zoologia... zastosował po raz pierwszy naturalny układ systematyczny. Czen Po-ta, ur. 1904, działacz chin. ruchu robotn., historyk, socjolog; od 1949 zastępca przewodn. Chin. Akad. Nauk; od 1958 red. nacz. „Hung Ci"; od 1966 czł. Stałego Kom. Biura Polit. KC KPCh, przewodn. Grupy do Spraw Rewolucji Kult. KC. Czen Szeng, III w. p.n.e., przywódca lud. powstania w Chinach 209-207 p.n.e. przeciw dyn. Cin; walczył wraz z Wu Kuangiem.

czepek, obcisłe nakrycie głowy, stanowiące od średniowiecza do XIX w. uzupełnienie codziennego ubioru mężatek. czepiaki (Ateles), pd.amer., niewielkie małpy szerokonose; smukłe, okryte długim, twardym włosem; kończyny długie, bez kciuka; ogon b. długi, chwytny. czepiec, anat. jeden z 3 przedżołądków czterokomorowego żołądka przeżuwaczy. czepiec, szt. plast, kobiece ozdobne nakrycie głowy; od XV do XIX w. najczęściej usztywnione, zdobione haftem i przybierające różne kształty. czepiec ścięgnisty, anat. mocna ścięgnista błona okrywająca sklepienie czaszki, zrośnięta luźno z jej okostną, a ściśle ze skórą i wraz z nią przesuwalna w stosunku do okostnej. czepigi (Colli), rząd ptaków afryk., wielkości szpaka; 6 gat.; czarnobrunatne; z zachowania podobne do sikor; pożywienie roślinne. czepiny →oczepiny. czepne organy, bot. twory, za pomocą których pędy roślin przyczepiają się do podpór; są to np. przekształcone pędy (np. wąsy winorośli), liście (np. wyki), korzenie przybyszowe (np. bluszczu). Czerapuńdżi (ang. Cherrapunji), miejscowość w Indii (Asam), w górach Garo-Khasi-Dżajantija; miejsce o największych na Ziemi średnich opadach rocznych (ok. 11 tys. mm). Czerczen-daria, rz. w Chinach, w Kotlinie Kaszgarskiej; dł. 800 km; płynie przez pustynię Takla Makan; w dolnym biegu okresowo wysycha; wykorzystywana do nawadniania. czerdak, daw. rodzaj werandy lub krużganku w domach budowanych na Wschodzie, zwł. w Turcji. czerechy, naturalne mieszańce czereśni i wiśni; owoce o wyglądzie pośrednim, smaku wiśni, cenione w przetwórstwie. czeremcha (Padus racemosa), krzew lub drzewo (do 15 m) półkuli pn.; grona białych kwiatów o odurzającym zapachu; w Polsce w lasach liściastych, parkach, często nad wodami. Czeremcha, w. w pow. hajnowskim, woj. białostockim; węzeł kolejowy. Czeremchowo, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki); 104 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam. (Czeremchowskie Zagłębie Węglowe); przemysł maszynowy. Czeremisi →Maryjczycy. czeremiski język (maryjski), z grupy ugrofiń., język Czeremisów; język lit. od XVIII w. Czeremosz, rz. w Ukr.SRR, pr. dopływ Prutu; dł. 167 km (od źródeł Białego Cz. w Rumunii). Czeremszyna MARKO (właśc. Iwan Semaniuk), 1874-1927, ukr. nowelista i działacz społ.; rzecznik interesów chłopów galic; zbiory opowiadań (Karby). Czerenkow PAWIEŁ A., ur. 1904, fizyk radź.; odkrywca tzw. promieniowania Cz.; nagr. Nobla. Czerenkowa promieniowanie, promieniowanie optyczne emitowane przez cząstki naładowane elektrycznie poruszające się z prędkością większą niż prędkość światła w danym ośrodku; wykorzystywane do rejestracji cząstek w licznikach scyntylacyjnych. czerep, masa wypalonego wyrobu ceram. z wyłączeniem angody i szkliwa; może być porowaty lub spieczony. Czerepowiec, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. wołogdziański), port nad Rybińskim Zbiornikiem Wodnym; 189 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł stoczniowy. czereśnia (trześnia dzika, Cerasus avium), drzewo owocowe pokrewne wiśni; powszechnie uprawiana w strefie klimatów umiarkowanych dla owoców (żółte, różowe, czerwone) deserowych i na przetwory.

Czeriepanow, ojciec: JEFIM A. (17741842) i syn: MIRON J. (1803-49), wynalazcy ros.; 1833-34 zbudowali pierwszy w Rosji parowóz z kotłem płomienicowym, ulepszyli procesy wytopu metali, wydobycia metali szlachetnych itp. Czerkasow NIKOŁAJ K., 1903-66, ros. aktor teatr, i film.; role w komediach, groteskach i dramatach; wybitne kreacje w monumentalnych filmach hist. (Aleksander Newski, Iwan Groźny). Czerkasy, m. obw. w Ukr.SRR, port nad Dnieprem; 159 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., spożywczy. Czerkawska MARIA, ur. 1881, poetka; liryka nastrojowo-krajobrazowa, utwory dla dzieci (Wiersze wybrane, U starej wierzby). Czerkiesi, narodowość w Karaczajsko-Czerkieskim OA; ok. 40 tys.; uprawa ziemi, hodowla koni; rozwinięte rzemiosła (gł. złotnictwo); różnorodne formy folkloru; język z grupy kaukaskich. Czerkiesk, m. w eur. części Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, nad Kubaniem, ośr. adm. KaraczajskoCzerkieskiego OA; 67 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., chemiczny. Czermański ZDZISŁAW, ur. 1896, rysownik, karykaturzysta; mieszka w USA; współpraca z czasopismami satyr. („Cyrulik Warszawski"); ilustracje książkowe. czermień błotna (kalla, Calla palustris), trująca bylina z rodziny obrazkowatych; leśne bagna Eurazji i Ameryki Pn.; z cz. b. jest spokrewniona podobna do niej cantedeskia, niesłusznie zw. kalią. Czermna, miejscowość w obrębie m. Kudowa-Zdrój; kaplica (1776) wyłożona czaszkami i piszczelami ludzi zmarłych w XVII i XVIII w. wskutek zarazy i wojen. Czerna, w. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; miejscowość letniskowa; wczesnobarok. klasztor karmelitów bosych (XVII w.), pozostałości eremów oraz tzw. Most Diabelski (XVII w.). Czerna Wielka, rz., 1. dopływ Bobru; dł. 72 km, dorzecze 948 km2. Czerniachowsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kaliningradzki); 29 tys. mieszk. (1959); przemysł drzewny. czerniachowska kultura, archeol, kultura z III-V w. na Ukrainie; rolnictwo, pasterstwo, myślistwo, rybołówstwo; ceramika, ozdoby; nazwa od cmentarzyska w Czerniachowie. Czerniachowski IWAN D., 1906-45, generał radź,, dwukrotny Bohater Związku Radź.; od 1944 dowódca 3 Frontu Białoruś.; zginął w czasie działań woj. pod Pieniężnem. czerniaczka (melanoza), wet, czarne plamy w wątrobie, śledzionie, oponach mózgowych i in. narządach cieląt, powstałe wskutek zaburzenia w gospodarce barwnikami i ich nagromadzenia w melanoforach. czerniak, nowotwór złośliwy rozwijający się gł. w skórze ze znamion macierzystych, niekiedy w oku; szybko daje przerzuty i prowadzi do wyniszczenia organizmu. Czerniaków, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie. Czerniawa Zdrój, w. w pow. lubańskim, woj. wrocławskim, w G. Izerskich; uzdrowisko (szczawy żelaziste, borowina). czernica (czarna jagoda, borówka czernica, Vaccinium myrtillus), krzewinka leśna, pospolita w Polsce; owoc, czarna jagoda, jadany na surowo i w przetworach, eksportowany. czernica (Aythya fuligula), gatunek kaczki nurkującej (grążycy); dł. do 45 cm; czarno-biała, na głowie czub; Eurazja; łowna. Czernica, rz., 1. dopływ Gwdy; dł. 56 km, dorzecze 500 km2. Czernichowski NICEFOR, ok. 1611-ok. 1674, zesłaniec, założyciel państewka Ałbazin na Syberii nad Amurem.

Czerwona Róża 215 Czernichów, w. w pow. i woj. krak., nad Wisłą; technikum rolnicze. czernidlak (Coprinus), rodzaj z rodziny bedłkowatych; liczne gat. o smukłych, kruchych owocnikach; rozwijają się zwykle na nawozie lub silnie nawożonej ziemi; cz. kołpakowaty i cz. pospolity spotykane na łąkach. czernidło, zawiesina pyłu grafitowego i materiałów ogniotrwałych w wodzie; stosowane do wykonywania powłok ochronnych na formach piaskowych, rdzeniach i kokilach. Czerniejewo, m. w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn., nad rz. Wrześnicą; 2,0 tys. mieszk. (1968); barok.-klasycyst. pałac (XVIII w.), zabytkowe domy (XVIIIXIX w.); prawa miejskie w XV w, czernienie, chem. utlenianie (oksydowanie) stali; także pokrywanie rdzenia lub form odlewniczych czernidłem. Czernihów, m. obw. w Ukr.SRR, nad Desną; 159 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., włók., spoż., produkcja pianin; sobory: Spaso-Preobrażeński (XI w.), Borisoglebski, Błagowieszczeński, Uspieński (wszystkie z XII w.), cerkwie (XIXIII w.). Czernik STANISŁAW, 1899-1969, poeta, prozaik, badacz folkloru lit.; red. pisma „Okolica Poetów'; zbiory wierszy i opowiadań (Ręka), powieści, wspomnienia, szkice, antologie poi. twórczości ludowej. Czernin OTTOKAR VON UND ZU CHUDENITZ, 1872-1932, polityk austro-węg.; 191618 min. spraw zagr., współtwórca traktatu brzeskiego 1918. czernina, zupa sporządzana na wywarze z tłustego drobiu i włoszczyzny, zaprawiana krwią wieprzową, kaczki lub gęsi, z dodatkiem podróbek, suszonych owoców i przypraw. Czerniowce, m. obw. w Ukr.SRR, nad Prutem; 187 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. bud., włók.; uniwersytet. Czernogorsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, w Chakaskim OA; 63 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kamiennego. Czernow DMITRIJ K., 1839-1921, ros. metaloznawca i metalurg; prof. Akademii Artyleryjskiej w Petersburgu; czł. wielu towarzystw nauk.; opracował m.in. zagadnienie przemian fazowych stali, hartowania stali oraz wpływu obróbki cieplnej na strukturę stali. Czernow WIKTOR M., 1876-1952, ros. działacz polit, przywódca i teoretyk partii eserowców; min. rolnictwa w Rządzie Tymczasowym; z poglądami Cz. (zbliżonymi do koncepcji narodników) polemizował m.in. Lenin; od 1920 na emigracji. Czernowa linie, mech.→Lüdersa-Hartmanna linie. Czerny ADALBERT, 1863-1941, pediatra; prof. uniw. w Berlinie; twórca pojęcia skazy wysiękowej, autor prac z patologii przemiany materii u dzieci. Czerny CARL, 1791-1857, austr. pianista i pedagog, pochodzenia czes.; liczne zbiory etiud o wartości dydaktycznej. Czerny WŁADYSŁAW, ur. 1899, urbanista i architekt; prof. polit. w Gdańsku i Wrocławiu; autor planu rekonstrukcji i odbudowy zabytkowych obiektów Gdańska; liczne publikacje z dziedziny teorii urbanistyki i architektury. Czerny ZYGMUNT, ur. 1888, romanista; prof. uniw. we Lwowie, Toruniu i Krakowie, czł. PAN, doktor h.c. Sorbony; studia i prace językowo-lit., podręczniki. Czerny-Stefańska HALINA, ur. 1922, pianistka; laureatka Konkursu im. F. Chopina (1949); liczne tournćes zagraniczne. Czernyszewski NIKOŁAJ G., 1828-89, ros. filozof, estetyk, działacz polit., pisarz; ideowy przywódca rewol. demokracji ros., autor proklamacji wzywającej do rewolucji; głosił antropologiczny materializm w filozofii, realizm i naturalizm w sztuce i literaturze.

czerń rzepakowa, choroba roślin z rodziny krzyżowych, wywoływana przez grzyb; objawy: drobne, okrągłe lub podłużne plamki, niedokształcenie nasion. czerń uranowa, minerał, odmiana urani-nitu mająca postać czarnych, matowych nalotów. czerń zbożowa, choroba wywoływana przez grzyb; objawy: na kłosach lub źdźbłach zbóż czarnooliwkowy nalot; niedorozwój ziarna. czerpaczka →pogłębiarka. czerpak, naczynie drewn. służące do czerpania cieczy lub ciał sypkich; bogato rzeźbione są cz. góralskie. czerpak, techn. element przenośników kubełkowych, koparek i ładowarek, w postaci naczynia do czerpania i przenoszenia materiałów sypkich i kawałkowych. czerparka, bud. →pogłębiarka. czerparka, górn. koparka wielonaczyniowa służąca do urabiania skał miękkich, sypkich i zawodnionych oraz do ładowania urobku na środki transportu. Czersk, m. w pow. Chojnickim, woj. bydgoskim; 8,5 tys. mieszk, (1968); tartaki, fabryka mebli; ruiny późnogot. zamku książąt mazow. (XV w.); prawa miejskie 1382 (do XVIII w.) i 1926. Czersk, w. w pow. piaseczyńskim, woj. warsz., nad Wisłą; ruiny zamku książąt mazow. (XIII-XIV w.). — XIII-XV w. stolica księstwa; 1350(?)-1869 miasto. Czerski JAN, 1845-92, geolog, paleontolog i geograf; zesłany za udział w powstaniu 1863 na Syberię; wybitny badacz pn.-wsch. Azji; jego imieniem nazwano 2 pasma górskie (w Syberii Wsch. i na Zabajkalu). Czerskiego Góry, góry w ZSRR (Syberia Wsch.), między dolnym biegiem Jany a górnym Kołymy; dł. ok. 1500 km; wys. do 3147 m (Pobieda); kamienista tundra. Czerskiego Góry, góry w ZSRR (Zaba jkale); dł. ok. 800 km; wys. do 2119 m; tajga. czert, skała osadowa pochodzenia chem., składająca się gł. z chalcedonu; jasny, twardy; tworzy (np. w wapieniach) konkrecje lub warstwy o nieostrych konturach. czerw, beznoga, mało ruchliwa larwa wielu muchówek i błonkówek; w pszczelarstwie nazwa wszystkich stadiów rozwojowych pszczoły miodnej. czerwce (Coccoidea), pluskwiaki równoskrzydłe (ok. 4 tys. gat.) o wyraźnym dymorfizmie płciowym; samice bezskrzydłe (np. w postaci nieruchomych tarczek), samce z reguły uskrzydlone; szkodniki — wysysają soki roślin; niektóre dostarczają barwników, szelaku, wosku, manny tamaryszkowej. czerwczyk, zool. →guniak czerwczyk. Czerwen Briag, m. w pn.-zach. Bułgarii, nad rz. Iskyr; 13 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Czerwenkow WYŁKO, ur. 1900, działacz bułg. ruchu robotn.; 1950-54 I sekretarz KC Bułg. Partii Komunist.; 1950-56 premier; za łamanie praworządności socjalist. 1961 usunięty z władz partyjnych i rządu, 1962 — z partii. Czerwiakowski NAPOLEON IGNACY RAFAŁ, 1808-82, botanik i lekarz; prof. i rektor Uniw. Jag.; autor pierwszego uniwersyteckiego podręcznika botaniki. Czerwiakowski RAFAŁ JÓZEF, 1743-1816, chirurg; prof. Uniw. Jag., nadworny konsyliarz Stanisława Augusta; wynalazł pewne narzędzia chirurgiczne, opracował nowe metody operacyjne; prekursor ortopedii w Polsce. czerwiec (Scleranthus), roślina zielna z rodziny goździkowatych; w Polsce (na piaskach) cz. roczny oraz cz. trwały, na którego korzeniach pasożytuje owad — cz. polski. czerwiec polski (Porphyrophora polonica), pluskwiak równoskrzydły żyjący na korzeniach roślin, gł. czerwca trwałego; zawiera czerwony barwnik, w średniowieczu używany do barwienia tkanin.

czerwienica, schorzenie, którego istotą jest przerost i nadmierna czynność elementów szpiku produkujących krwinki czerwone (erytrocyty). Czerwieńsk, m. w pow. i woj. zielonogórskim; 2,5 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; prawa miejskie 1690 (do 1945) i 1969. Czerwieński BOLESŁAW, 1851-88, działacz socjalist. i poeta; jeden z pionierów ruchu socjalist. w Galicji; wiersze rewol. (Czerwony sztandar), poematy, dramat Niewolnik. czerwień tioindygowa B →tioindygo. czerwień żelazowa, pigment czerwony lub ciemnobrun., którego gł. składnikiem jest tlenek żelazowy; stosowana do wyrobu farb i emalii. Czerwijowski FAUSTYN, 1873-1944, działacz społ., bibliotekarz, organizator i pierwszy dyr. (1912-38) Biblioteki Publ. m. st. Warszawy; zginął w powstaniu warszawskim. Czerwiński STEFAN, ur. 1913, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; działacz PPR, 1943-44 dowódca Okręgu GL Łódź Podmiejska i Obwodu GL Łódź. Czerwiński WACŁAW, ur. 1900, konstruktor wielu szybowców; obecnie w Kanadzie. czerwiński przywilej, wydany 1422 przez Władysława Jagiełłę; gwarantował szlachcie nietykalność majątkową (tzn. zakaz konfiskaty lub zajmowania majątków bez wyroku sądowego), zakazywał łączenia w jednym ręku stanowiska sędziego i starosty. Czerwińsk nad Wisłą, w. w pow. płońskim, woj. warsz., nad Wisłą; opactwo kanoników regularnych z zespołem romańskich, got. i renes. malowideł. — W czasie II wojny świat, rejon działania oddziałów partyzanckich GL i AL. czerwioch, zool. →skoleks. Czerwionka, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim: 10,2 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam., koksownia; prawa miejskie 1962. „Czerwona Gazeta", organ grupy KPRP w czasie rewolucji węg. 1919; pierwsze od 1872 pismo pol. na Węgrzech. Czerwona Góra (Jarzmaniec), wzgórze w G. Świętokrzyskich, w Grzbiecie Bole-chowickim, na pn.wsch. od Chęcin; 326 m; na zboczu — kopalnia „Zygmun-tówka" (zlepieniec cechsztyński, po wypolerowaniu ,,marmur"). Czerwona Gwardia, rewol. ochotnicze oddziały uzbrojonych robotników tworzone w Rosji w czasie rewolucji 1905-07 i 1917, trzon Armii Czerwonej. Czerwona Gwardia, organizacja zbrojna działająca w XI 1918—III 1919, utworzona przez Radę Delegatów Robotn. Zagłębia Dąbrowskiego z inicjatywy SDKPiL i PPS-Lewicy; ochraniała dzielnice robotn., lokale i zebrania, uczestniczyła w strajkach i demonstracjach; powstała również m.in. w Zamościu, Kraśniku, Płocku i Lublinie. czerwonaki →flamingi. Czerwona Kotlina →Syczuańska Kotlina. Czerwona Międzynarodówka Związków Zawodowych (Profintern), międzynar. organizacja 1921-37 jednocząca rewol. związki zaw.; należały do niej radź. związki zaw. oraz centrale rewol. związków zaw., które podjęły walkę z kierunkiem refor-mistycznym, reprezentowanym przez Międzynarodową Federację Związków Zaw.; współdziałała ściśle z Międzynarodówką Komunistyczną. czerwona polska rasa bydła, rodzima rasa mleczno-mięsna w 4 odmianach: podgórska, dolinowa, śląska, rawicka; maść jednolicie czerwona; cięż. 400-475 kg; rocznie 2400-2900 kg mleka (3,5-4% tłuszczu). Czerwona Pomoc w Polsce →Międzyna-rodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom. Czerwona Róża →Pet.

216

Czerwona Rzeka

Czerwona Rzeka →Song Koi. Czerwone Bagno, bagno w Kotlinie Biebrzańskiej, nad Biebrzą i Netta (woj. białostockie); pow. 2172 ha; rezerwat (bór sosnowy na wysokim torfowisku) — naturalne stanowisko łosia. czerwone ciałka krwi →erytrocyty. czerwone gleby, gleby zaliczane do laterytowych, powstałe pod wysokimi trawami sawann w klimacie zwrotnikowym; dość urodzajne. Czerwonego Orła Order, odznaczenie prus., nadawane 1792-1918; miało 4 klasy. Czerwonego Sztandaru Order, odznaczenie wojsk, w ZSRR, ustanowione 1918; nadawane za bohaterskie czyny bojowe. Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, organizacja wychowawcza w Polsce 1926-39, zrzeszająca gł. dzieci i młodzież robota.; ideowe kierownictwo PPS; organ „Gromada". Czerwonej Gwiazdy Order, odznaczenie wojsk, w ZSRR, ustanowione 1930; nadawane za wybitne zasługi dla obrony kraju. Czerwonej Wieży Przełom, dolina rz. Aluty, w Karpatach Pd. (Rumunia), między górami Cybińskimi a Fogaraskimi; przez P.Cz.W. biegnie linia kolejowa i szosa łącząca Niz. Wołoską z Siedmiogrodem. „czerwone koszule", nazwa nadawana ochotnikom Garibaldiego (noszącym czerwone koszule). Czerwone Morze, śródlądowe morze między Afryką a Płw. Arabskim; połączone Kanałem Sueskim z M. Śródziemnym; pow. 450 tys. km2, głęb. do 2604 m; jedno z najcieplejszych (do 32°) i najbardziej słonych (do 79‰) na kuli ziemskiej; ważna droga morska. Czerwone Wierchy, masyw górski w Tatrach Zach., na granicy z Czechosłowacją; najwyższy szczyt Krzesanica 2122 m. „czerwoni", obóz polit. działaczy rewol.-demokr. działający 1861-63 w Królestwie Poi., przeciwny „białym"; wśród „cz." wyodrębniło się lewe i prawe skrzydło, różniące się m.in. w poglądach na społ. charakter przygotowywanego powstania 1863; kierownictwo: Komitet Miejski, następnie Centr. Komitet Nar.; J. Dąbrowski, I. Chmielewski, K. Kalinowski, Z. Padlewski, S. Bobrowski i in. czerwoniec: 1) ros. nazwa (od XVII w.) złotych monet; 2) 1922-47 nazwa raz. jednostki pieniężnej o wartości 10 rubli. Czerwoni Kosynierzy, ochotnicze oddziały sformowane we wrześniu 1939 z gdyńskich robotników; gł. organizator K. Rusinek; uzbrojeni początkowo w piki i kosy, stąd nazwa; walczyły do 19 IX 1939 i złożyły broń jako jedne z ostatnich oddziałów Lądowej Obrony Wybrzeża. czerwonka (dyzenteria), epidemiczna choroba zakaźna wywołana przez pałeczkę Shigella; ropne zmiany zapalne jelita grubego, biegunka, bolesne skurcze jelit, w stolcu śluz i ropa, niekiedy krew; rozprzestrzenianie przez kał chorych; leczenie sulfonamidami, antybiotykami, nawadnianiem. czerwonka pełzakowa, med. →pełzakowica. czerwonofigurowy styl, technika gr. malarstwa wazowego, dekoracja pozostawiona w czerwonej barwie gliny, obwiedziona czarnym tłem, wzbogacona rysunkiem wewn.; od poł. VI w. p.n.e. przedstawienia figuralne (Andokides, Eufronios, Du ris, Brygosa malarz, Mejdias i in.). Czerwonograd, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Bugiem; 35 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji węgla w Lwowsko-Wołyńskim Zagłębiu Węglowym. czerwonoskórzy, przezwisko nadane Indianom przez białych kolonistów, związane ze zwyczajem malowania twarzy i ciała czerwonymi barwnikami; nie ma związku z naturalnym kolorem skóry. czerwonoziemy, gleby zaliczane do laterytowych, powstałe pod zdegradowaną

dżunglą i wiecznie zielonymi lasami w wilgotnym klimacie subtropikalnym. Czerwonych Brwi powstanie, 18-27 n.e., lud. ruch w Chinach u schyłku dyn. Sin i w początkach Późniejszej dyn. Han. Czerwonych Turbanów powstanie, 1351-68, antymong. ruch lud. w Chinach pod wodzą Czu Jüan-czanga; doprowadził do upadku dyn. Jüan i założenia dyn. Ming. czerwony grzyb (podosiniak, koźlarz czerwony, Leccinum aurantiacum), grzyb jadalny o kapeluszu pomarańczowym, w Polsce dość pospolity. Czerwony Kościół, kierunek lamaizmu w Tybecie; jego twórcą był w VIII w. mnich Padmasambhawa. Czerwony Krzyż, organizacja społ. o charakterze międzynar. i nar., zał. 1864 z inicjatywy Szwajcara H. Dunanta, opierająca się na kolejnych konwencjach genewskich; gł. zadania: w czasie wojny opieka nad rannymi, chorymi i jeńcami, w okresie pokoju pomoc ofiarom klęsk żywiołowych, wypadków i epidemii, szerzenie oświaty zdrowotnej, organizowanie krwiodawstwa itp. Czerwony Pułk Rewolucyjny Warszawy, utworzony wiosną 1918 (od sierpnia — Warsz. Pułk Zach. Dyw. Strzelców), jedna z pierwszych jednostek Armii Czerwonej; trzon stanowili Polacy z SDKPiL i PPS-Lewicy w Rosji. Czerwony sztandar, rewol. pieśń proletariatu pol. (Krew naszą długo leją katy...), do słów B. Czerwieńskiego (1881). „Czerwony Sztandar", nacz. organ SDKPiL, wydawany nielegalnie 1902-13 i 1917-18; drukowany w kraju, później na emigracji (Zurych, Berlin) lub w Galicji (Kraków). „Czerwony Sztandar", centr. organ KPP, wydawany nielegalnie 1919-38 w Warszawie. „Czerwony Sztandar", dziennik, organ KC KP Litwy, wydawany w Wilnie w języku polskim. Czerwony Sztandar Pracy, order w ZSRR, ustanowiony 1920; nadawany za zasługi w działalności gosp., społ., nauk. i kulturalnej. czerwony złoty, staropol. określenie dukata, używane od XV w. czerwończyki (Heodes), drobne motyle z rodziny modraszków; ubarwienie miedzianoczerwone; w Polsce pospolite. czerw pszczeli, wszystkie postacie rozwojowe pszczoły miodnej — od jaja do poczwarki. czesanie, włók. oczyszczanie, równomierne układanie surowców włók. oraz usuwanie z nich krótkich włókien za pomocą szczotek metal., grzebieni lub maszyn (czesarek). czesanie, w maszynach mat. — wymazywanie niektórych bitów słowa za pomocą innego słowa (tzw. grzebienia) zgodnie z regułami iloczynu log. dla odpowiadających sobie bitów lub cyfr obu słów. czesanka, taśma włókien wełn. uzyskana w procesie przędzenia przez wyczesanie włókien krótkich; także wysokogatunkowa tkanina wełn. z przędzy czesankowej. Czeska Republika Socjalistyczna, republika związkowa Czechosłowacji, obejmująca hist. krainy: Czechy2 i Morawy oraz część Śląska; 78,9 tys. km , 9,9 min mieszk. (1969); stol. Praga, inne gł. m.: Brno, Ostrawa, Pilzno; dzieli się na 7 krajów i 1 miasto wydzielone; j.u. czeski; silnie uprzemysłowiona; wydobycie węgla kam. (Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) i brun. (Zagłębie Mosteckie); przemysł ciężki. — Utworzona 1969 iako jedna z 2 republik federacyjnej CSRS. Czeskie Budziejowice (České Budějovice), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist), ośr. adm. kraju południowoczeskiego; 76 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., papierń., spoż., chemiczny. czeskie szkło (półkryształ), nazwa szkieł o dużym współczynniku załamania świa-

tła, w skład których obok tlenków krzemu, sodu i wapnia wchodzą gł. tlenki: baru i potasu; używane do wyrobu luksusowego szkła gospodarczego. czeski język, z grupy zachodniosłow.; język Czechów i Morawian, oficjalny (obok słowac.) w CSRS; ok. 9 mln; 3 zespoły dialektów: czes. właściwe, hanackie, laskie; zabytki lit. od XII w.; współcz. język lit. od XIX w. Czeski Las, góry na granicy Czechosłowacji i NRF; wys. do 1042 m (Čerchov); lasy świerkowo-jodłowe; hodowla bydła. Czeski Masyw, stary, silnie zniszczony masyw wyżynno-górski w zach. części Czechosłowacji; obejmuje rozległą kotlinę (ok. 800 m) i obrzeżające ją góry: Sudety, Rudawy, Las Czeski, Szumawę; liczne rzeki; źródła miner.; węgiel kam. i brun., rudy żel. i polimetali, grafit, kaolin; gł. m. Praga. Czeski Szczyt (Ciężki Szczyt), szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-wsch. od Rysów; 2520 m. Czesko-Morawska Wyżyna, pd.-wsch. część Masywu Czeskiego (Czechosłowacja) ; wys. do 836 m (Dziewięć Skał); we wsch. części Kras Morawski. czesucza, tkanina z surowego jedwabiu naturalnego, w barwach od kremowej do brązowej, o niejednolitej powierzchni (ze zgrubieniami i supełkami). Czeszko BOHDAN, ur. 1923, prozaik i publicysta; żołnierz GL, uczestnik powstania warsz.; powieści o problematyce ideowo-moralnej okresu wojny i okupacji (Pokolenie, Tren), opowiadania. cześć: 1) uznanie, szacunek, poważanie, kult, uwielbienie; 2) godność osobista, honor; 3) tylko w mianowniku 1. poj : witaj, czołem — rodzaj pozdrowienia używanego w wojsku lub w stosunku do kolegów. cześnik, do XIV w. w Polsce urzędnik nadworny opiekujący się piwnicą panującego, później tytuł honorowy. czeta, daw. oddział wojska złożony ze stu ludzi (na Węgrzech lub w Serbii). czetnicy: 1) w końcu XIX w. uczestnicy walki narodowowyzwoleńczej przeciwko Turcji na Bałkanach; 2) 1918-45 członkowie nacjonalist. organizacji monarchistycznych w Jugosławii; 1941-44 współpracowali z faszystowskim okupantem. Czetwertyński EDWARD, ur. 1901, hydromechanik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z mechaniki płynów, hydrauliki i hydrologii. Czetwertyński SEWERYN, 1873-1945, polityk; działacz ND, 1914-15 prezes Centr. Komitetu Obywatelskiego i Centr. Tow. Rolniczego. Czeżowski TADEUSZ, ur. 1889, logik i filozof; prof. uniw. w Wilnie i Toruniu; gł. prace z zakresu logiki formalnej, historii logiki i metodologii nauk. Częstochowa, m. pow. w woj. katowickim, nad Wartą; 187,8 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu włók. (lniarski, bawełn.), wielka huta żel. im. B. Bieruta, przemysł metal., mat. bud., spoż.; węzeł kol.; 2 wyższe uczelnie; filharmonia, teatr; muzeum; zespół klasztoru Paulinów: got. kościół (XV w.) z kaplicą i obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, bogaty skarbiec, obwarowania bastionowe (XVIIXVIII w.). — Miasto wzmiankowane 1377; 1655 (XI-XII) w czasie wojny pol.szwedz. bezskuteczne oblężenie klasztoru na Jasnej Górze przez wojska szwedzkie. W 1939 hitlerowcy zamordowali w Cz. 3380 osób („krwawy poniedziałek"); obóz jeńców radz. (zginęło ok. 60 tys.); jedno z większych gett; ośrodek ruchu oporu GL, AL, AK. częstokół →palisada. częstomocz, częste oddawanie moczu poprzedzone parciem; objaw chorób pęcherza moczowego, gł. zapalenia; niekiedy ma tło nerwowe. częstoskurcz (tachykardia), znaczne przyspieszenie akcji serca (tętno ponad 100 na min); objaw wielu chorób serca,

czołówka filmu 217 chorób gorączkowych i in.; może być też następstwem nadmiernej pobudliwości. częstościomierz (częstotliwościomierz), przyrząd do pomiaru częstotliwości drgań elektromagnet. lub sprężystych; najczęściej oparty na zjawisku rezonansu (mech. lub elektr.) lub prądu ładowania kondensatora (w wypadku drgań elektrycznych). częstość zdarzenia, liczba kn będąca ilorazem liczby k interesujących nas zdarzeń do liczby n wszystkich zdarzeń, jakie zaszły w danej serii doświadczeń. częstotliwościomierz →częstościomierz. częstotliwości wielkiej technika, dział techniki zajmujący się wytwarzaniem, przetwarzaniem, przekazywaniem oraz wyzyskiwaniem drgań wielkiej częstotliwości (powyżej 10 kHz), gł. elektr., elektromagnet., ultradźwiękowych. częstotliwość, liczba pełnych cykli drgań okresowych w czasie 1 sek, określana w hercach (Hz); liczbowo równa odwrotności okresu drgań. częstotliwość kołowa →pulsacja. części maszyn: 1) nieodłączne części elementu maszyny, np. piasta, ramiona i zęby koła zębatego; 2) wyodrębnione elementy lub zespoły elementów wchodzące w skład maszyny; 3) → elementy maszyn. części mowy, klasy wyrazów, z którymi się łączą określone funkcje składniowe; w języku pol.: rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki. części świata, części powierzchni Ziemi wydzielane stopniowo od starożytności w miarę jej poznawania: Europa, Azja i Afryka, później Ameryka, Australia z Oceanią i Antarktyda. część wspólna zbiorów →iloczyn zbiorów. Czhapra (ang. Chapra), m. w Indii (Bihar), w pobliżu ujścia rz. Ghaghra do Gangesu; 76 tys. mieszk. (1961); przemysł olejarski. Czhatak (ang. Chhatak), miejscowość we wsch. części Pakistanu Wsch.; przemysł cementowy, papierniczy. Czhongdzin, m. w KRL-D, port nad M. Japońskim; 200 tys. mieszk. (1963); duży ośrodek przem. (gł. hutnictwo żelaza). Czhota Nagpur, wyżyna w pn.-zach. Indii; wys. 500-1000 m (maks. 1225 m); najbogatszy region górn. kraju (węgiel kam., rudy żel., miedzi i manganu, mika, boksyty); gł. m.: Dżamszedpur, Rańczi. czi (cze), podstawowa jednostka długości chin. systemu miar; 1 czi = 0,32 m. Cziang Maj (Tsziengmaj), m. w pn. Syjamie, nad rz. Me Ping; ośrodek adm. prow. Cz.M.; 66 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu drewnem tekowym i laką; rzemiosło. Cziatura, m. w środk. części Gruz.SRR; 27 tys. mieszk. (1967); ośr. jednego z największych w ZSRR regionów wydobycia rud manganu. Cziaureli MIKAEL, ur. 1894, gruz. reżyser film.; przedstawiciel tendencji dominujących w kinematografii radz. końca lat 40-ych (Wielka łuna, Upadek Berlina). Czibczowie, Indianie Ameryki Pd. i Srodk.; ok. 300 tys.; twórcy jednej z wyż szych kultur andyjskich; bogate rzemiosło, obróbki metali; kult słońca, ofiary z lu dzi; obecnie plemiona roln.; język czibcza.

Czibinda, wg tradycji myśliwy z ludu Baluba; twórca państwa Lunda w Afryce w pocz. XVII w. Cziczerin GIEORGIJ W., 1872-1936, radź. działacz ruchu robotn., dyplomata; 19181930 zastępca, a potem komisarz lud. spraw zagr. ZSRR (umowy ZSRR z Niemcami, Turcją, Iranem, Afganistanem). Cziczinadze ALEKSIEJ, ur. 1921, gruz. tancerz i choreograf; związany z Teatrem Muzycznym im. Stanisławskiego i Nie-

mirowicza-Danczenki w Moskwie; 1966-70 choreograf Teatru Wielkiego w Warszawie. Czidambaram (ang. Chidambaram), m. w Indii (Tamilnadu); 41 tys. mieszk. (1961); ośr. kultu rei. wyznawców hinduizmu; świątynie, m.in. Siwy (XIIIXVII w.), Subrahmanji (XVII-XVIII w.). Cziffra [cifro] GYÖRGY, ur. 1921, pianista węg., o znakomitej technice pianistycznej; od 1956 w Paryżu. Czikapa (Chicapa), duży ośrodek wydobycia diamentów w pd. Kongu (Kinszasa), nad rz. Kasai. czikari (Tamiasciurus), pn.amer. wiewiórki; 2 gat.; pokrojem i biologią zbliżone do gatunku eurazjat.; roślinożerne. czikos [węg. csikós], pasterz koni na stepach (pusztach) węgierskich. Czikowani SIMON, 1903-66, gruz. poeta i działacz społ.; poematy hist. i patriot., cykle poezji, m.in. o Polsce; W cieniu gór. Czilka, jezioro lagunowe w Indii, w stanie Orisa; pow. zmienna, ok. 500-1000 km2, głęb. do 1,8 m. Czin, okręg autonomiczny w Birmie, przy granicy z Indią; 33 tys. km2, 271 tys. mieszk. (1962), gł. plemiona górskie Czinów; ośr. adm. Phalan. czinczila, zool. →szynszyla mała. Czinduin (ang. Chindwin), rz. w Birmie, gł. dopływ Irawadi; dł. ok. 800 km; żeglowna ok. 380 km (podczas wysokiego stanu wód — ok. 600 km). Cziniot (ang. Chiniot), m. w pn. części Pakistanu Zach.; 47 tys. mieszk. (1961); rzemiosło (rzeźba w drewnie i kości słoniowej). Czinsura (ang. Chinsura), m. w Indii (Bengal Zach,), w zespole miejskim Kalkuty, nad rz. Hugli; 83 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., bawełniany. Czipewejowie (Odżibuejowie), Indianie Ameryki Pn., obecnie w rezerwatach USA i Kanady; ok. 70 tys.; myślistwo, rybołówstwo, zbieractwo; mieszkali w wigwamach z kory. Czirkow BORIS P., ur. 1901, ros. aktor teatr, i film.; odtwórca postaci robotnika i dróg jego edukacji rewol. (Trylogia o Maksymie). Czirokezi, Indianie Ameryki Pn., obecnie w rezerwatach stanu Oklahoma i Karoliny Pn. (USA); ok. 50 tys.; mają własny alfabet sylabiczny. Czirpan, m. w pd. Bułgarii; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszynowy. Czittarańdżan (ang. Chittaranjan), miejscowość w Indii (Bengal Zach.), na pn.-zach. od Asansol; 29 tys. mieszk. (1961); fabryka lokomotyw. Cziżewski NIKOŁAJ P., 1873-1952, radz. metalurg i metaloznawca; prof. Instytutu Paliw Kopalnych, czł. AN ZSRR; opracował proces wytopu stali w próżni (1914) oraz metodę wytwarzania koksu hutniczego. Czkałow WALERIJ P., 1904-38, pilot radz.; oblatał ponad 70 typów samolotów; 1937 dokonał z G. Bajdukowem i A. Bielakowem przelotu Moskwa-Portland (USA) nad Biegunem Pn.; zginął w wypadku lotniczym. Czkałow →Orenburg. czkawka, urywane odgłosy wydawane przez głośnię w następstwie ostrych wdechów (przy zwierających się strunach głosowych), spowodowanych okresowymi, nagłymi, krótkimi skurczami przepony; m.in. na tle chorobowym, w stanach nerwicowych. członkonogi, zool. →stawonogi. członowce (skorupiaki niższe, Entomostraca), podgromada drobnych skorupiaków; w rozwoju występuje larwa nauplius; liczne wolno żyjące (np. liścionogi, widłonogi), inne osiadłe (np. pąkle) i pasożytnicze (np. sakulina). Człopa, m. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim; 2.1 tys. mieszk. (1968);

przemysł drzewny; prawa miejskie w XIV w.(?). człowiek (Homo sapiens), gatunek człowiekowatych żyjący od schyłku plejstocenu; mózg obj. 1200-1500 cm3, czoło bez wałów nadoczodołowych, żuchwa z bródką, silnie zróżnicowany rasowo; spośród innvch gat. człowiekowatych wyróżniający się najwyższym rozwojem psychiki i życia społ., jedyny posiadający kulturę i zdolny do jej tworzenia. ,,Człowiek i Światopogląd", miesięcznik religioznawczy wydawany, w Warszawie od 1968 jako kontynuacja dwumiesięcznika ,,Zeszyty Argumentów" (wyd. od 1959). człowiekowate (Hominidae), jedna z rodzin rzędu naczelnych; obejmuje formy kopalne: australopiteka, pitekantropa i człowieka neandertalskiego, oraz żyjący dziś gatunek — człowieka (Homo sapiens). Człuchów, m. pow. w woj. koszalińskim, na Pojezierzu Krajeńskim; 7,9 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny i spoż.; ośr. turyst.; prawa miejskie 1348. CZMW →Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew". Czochralski JAN, 1885-1953, metaloznawca samouk; prof. Polit. Warsz.; prace gł. dotyczące otrzymywania monokryształów i rekrystalizacji metali. Czochralskiego metoda, metoda hodowania monokryształów metali (np. Zn, Cd, Pb, Bi) i półprzewodników (Si, Ge) z materiału stopionego. Czochron SEBASTIAN, 1750-1819, prawnik; prof. i sekretarz Szkoły Gł. w Krakowie; autor prac z historii prawa kość, procesu karnego i ekonomii politycznej. Czoga Zanbil (staroż. Dur Untasz), ruiny elamickiego miasta w zach. Iranie; okręg kultowy z 5 świątyniami i zikkurat (XIII w. p.n.e.). Czogori (Dapsang, K2, Godwin Austen), najwyższy szczyt Karakorum w paśmie Baltoro Mustagh, drugi pod względem wysokości na Ziemi; 8611 m; zdobyty 1954 przez wł. wyprawę. Czojbałsan CHORŁOGIJN, 1895-1952, mong. działacz polit., marszałek, jeden z przywódców rewolucji lud.; od 1921 czł. KC Mong. Partii Lud.-Rewol.; od 1939 premier. Czojbałsan (do 1946 Bajan Tiimen), m. we wsch. Mongolii, nad rz. Kerulen; 14 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., włók., maszyn, i skórz.; węzeł dróg i stacja kolejowa. Czolowie, kilka dynastii panujących w pd. Indiach, ok. II w. p.n.e.-1310 n.e.; najważniejsza w okresie imperium 8461070; w X w. supremacja nad krajami ind. południa; kontrola przy pomocy floty Zat. Bengalskiej; ważne prace nawadniające (delta Kaweri); zabytki architektury. czołdar, daw. ozdobne przykrycie na konia, czaprak. czołg, opancerzony, gąsienicowy wóz bojowy, o napędzie mech. z silnym uzbrojeniem; po raz pierwszy użyty przez Anglików w bitwie nad Sommą 1916. czoło, anat. okolica głowy wyznaczona zasięgiem kości czołowych; termin używany gł. w odniesieniu do człowieka i ssaków. czołowa kość, parzysta kość mózgoczaszki, u człowieka silnie rozwinięta, tworząca przednio-górną część sklepienia czaszki; wewnątrz k.cz. ssaków i człowieka znajduje się jama powietrzna — zatoka czołowa, należąca do zespołu zatok przynosowych. czołowy opór, opór stawiany przez płyn poruszającemu się w nim ciału. Czołówka Filmowa Wojska Polskiego, służba film. powstała 1943 w ZSRR przy I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki; 1944-47 Wytwórnia Filmowa WP; ponownie powołana 1958 jako Wytwórnia Filmowa WP „Czołówka"; od 1965 w gestii Nacz. Zarządu Kinematografii. czołówka filmu, napisy i inne elementy informujące o realizatorach filmu i jego

218 Czombe treści, umieszczane na ogół na początku taśmy filmowej. Czombe MOISE KAPENDA, 1919-69, polityk kong.; 1960-63 prezydent Katangi; 1964-65 premier; zdymisjonowany, opuścił kraj; 1967 skazany zaocznie na karę śmierci; zmarł w więzieniu w Algierii. Czomolhari, szczyt w Himalajach, na granicy Bhutanu i Chin; 7314 m. Czomolungma (Mount Everest, nepalskie Sagarmatha), najwyższy szczyt na Ziemi, w Himalajach, na granicy Nepalu i Chin; 8848 m; zdobyty 29 V 1953 przez E. Hillarego i N.B. Tenzinga. Czo Oju, szczyt w Himalajach, na pn.zach. od Czomolungmy; 8189 m; zdobyty 1954 przez austr. wyprawę. czop, część przedmiotu, która przez włożenie do odpowiadającego jej kształtem wgłębienia w in. przedmiocie umożliwia ich połączenie; połączenie czopowe może być spoczynkowe lub ruchowe. czopek, postać leku w kształcie stożka; służy do wprowadzenia leków przez odbytnicę; składa się ze środka leczn. i podstawy (m.in. tłuszcze). czopiarka, wielowrzecionowa obrabiarka do drewna, służąca do wykonywania czopów i widlic lub wpustów i wypustów na końcach elementów podłużnych lub bokach elementów płytowych. czopki siatkówki, receptory wzroku wrażliwe na barwy; wypustki nerwowych komórek czopkowych siatkówki oka. czopowe, XV-XIX w. podatek akcyzowy od piwa, miodu i wódki; nazwa od czopa, którym zamykano beczki. Czopowski HENRYK, 1863-1935, mechanik; prof. Polit. Warsz., czł. ANT; prace z mechaniki teoret., wytrzymałości materiałów i termodynamiki. Czornyj Pieriedieł, rewol. organizacja narodników, powstała 1879 po rozłamie w Ziemli i Woli, obejmująca przeciwników taktyki indywidualnego terroru; od 1880 niektórzy członkowie (m.in. G. Plechanow) w Szwajcarii; kontakty z grupą pol. socjalistów „Równość". Czorsztyn, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Dunajcem; ośr. turyst.-wypoczynkowy; ruiny got. zamku (XIV w.). 1651 ośrodek powstania A. Kostki Napierskiego. czort, diabeł, szatan, czart (zwykle w wyrażeniach o charakterze przekleństw). Czortków, m. w Ukr.SRR (obw. tarnopolski), nad Seretem; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Czoska Zatoka, zat. u pn. wybrzeża ZSRR, część M. Barentsa na wsch. od płw. Kanin. czosnaczek (Alliaria officinalis), eurazjat. roślina zielna z rodziny krzyżowych, o zapachu czosnku; w Polsce rośnie w lasach i zaroślach; na Kaukazie używany jako przyprawa. czosnek pospolity (Allium sativum), dwuletnia roślina warzywna, pochodząca z Azji Mn.; jadalna cebula, złożona z tzw. ząbków, o charakterystycznym smaku i zapachu; ma właściwości leczn. i bakteriobójcze. Czou, 1122-256 p.n.e., trzecia dynastia chin., zał. przez Wu-wanga; okres Zach. dyn. Czou (1122-770) i Wsch. dyn. Czou (770-256), który rozpada się na epokę Wiosen i Jesieni (do 480) i epokę Królestw Walczących (do 221); panowanie Cz. — to późny okres brązu i początki epoki żelaza. Czou En-laj, ur. 1898, polityk chiń., działacz chin. ruehu robotn.; od 1923 jeden z czołowych przywódców KPCh, od 1928 czł. Biura Polit.; od 1949 premier ChRL. Czoukoutien (osiedle w Chinach, na pd.-zach. od Pekinu), stanowisko antropologiczne z wczesnego czwartorzędu (podczas badań 1921-39 odkryto tu m.in. szczątki sinantropa). Czouszan, archipelag ok. 300 wysp u wsch. wybrzeży Chin (Czeciang); pow.

1554 km2, ok. 400 tys. mieszk.; ważny region połowów morskich. Czou Tun-i, 1017-77, filozof chiń.; prekursor neokonfucjanizmu; głosił monistyczną koncepcję powstania świata. czółenko tkackie, element krosna, zwykle w kształcie łódeczki; zawiera nawój wątkowy, przerzuca go i przeciąga przez przesmyk między nitkami osnowy, tworząc wątek tkaniny. czółko, ozdobna opaska na głowę; element świątecznego stroju panien; zachowane w stroju lud.; szczególnie okazałe na Kurpiach. czółno, łódź wykonana z jednego pnia drzewa; wypalona lub wydłubana, płaskodenna, bezsterowa, poruszana wiosłami lub drągiem. Czrezpienianie, jedna z 4 gł. organizacji plemienno-terytorialnych Związku Wieleckiego (Lutyków); od 2 poł. XI w. pod władzą Obodrzyców; w XII w. część ich terytorium w obrębie księstwa zachodniopomorskiego. Czterech Kantonów Jezioro (Vierwalds-tatter See), jez. w Szwajcarii, u podnóża Alp, na wys. 434 m; pow. 113,8 km2, głęb. do 214 m; liczne kąpieliska; żegluga; gł m. Lucerna. czterochlorometan →węgla czterochlorek. czteroczłon przegubowy →czworobok przegubowy. czteroetyloołów Pb(C2H5)4, związek metaloorganiczny, ciecz silnie trująca; dodawany do benzyn jako środek przeciwstukowy. czterohydrofuran C4H8O, cykliczny eter; łatwo lotna ciecz; uniwersalny rozpuszczalnik. czterohydronaftalen →tetralina. czteronitrometan C(NO2)4, związek org.; silny utleniacz; w mieszaninie (np. z toluenem) tworzy b. silne mieszaniny wybuchowe; używany m.in. do napędu rakiet. czteropolówka, system roln. wprowadzony w Europie w XVIII/XIX w., będący ulepszeniem trójpolówki, do której włączono czwarte pole roślin okopowych lub motylkowych. czteroróg rozłożysty →szpinak nowozelandzki. czterosiekaczowce (Duplicidentata), używana niekiedy nazwa zajęczaków, ze względu na obecność u nich 4 siekaczy w szczęce górnej. czterotakt (czterosuw), spalinowy silnik tłokowy o 4 wyróżnionych fazach w 1 cyklu pracy: suwach tłoka — w silniku suwowym, taktach — w silniku rotacyjnym (obrotowym). czterowektor, wektor w czterowymiarowej czasoprzestrzeni, łączący dwie punktochwile. Czu, rz. w Kirgis. i Kazach.SRR; dł. 1030 km, dorzecze 27 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania; ginie w piaskach Mujun-kum. Czu, państwo w staroż. Chinach w okresie dyn. Czou, w środk. biegu rz. Jangcy; podbite przez Cin 223 p.n.e. Czu, m. w Kazach.SRR (obw. dżambulski), nad rz. Czu; 36 tys. mieszk. (1967). Czuang-cy (właśc. Czuang Czou), 396286 p.n.e., filozof chiń., najwybitniejszy przedstawiciel taoizmu filoz.; przeciwnik konfucjanizmu; jego dzieło Prawdziwa księga południowego kwiatu (Czuang-cy) należy do arcydzieł literatury chińskiej. czubacz (Crax), duży amer. ptak leśny z rzędu kuraków; gł. owocożerny; łowny. czubajka kania (kania, Lepiota procera), jadalny grzyb z rodziny bedłkowatych; kapelusz parasolowaty, pokryty brązowymi łuskami; pospolita gł. na porębach. Czubalski FRANCISZEK, 1885-1965, lekarz, fizjolog; prof. Uniw. Warsz. (rektor) i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; prace dotyczące m.in. krwi, wydzielania, prądów czynnościowych. czubatka (Parus cristatus), gatunek sikory; dł. ok. 12 cm; brunatnoszara, na gło-

wie czubek; lasy iglaste Eurazji; chroCzubek JAN, 1849-1932, filolog klas., badacz literatury poi.; czł. AU; przekłady poezji gr. i rzym.; edycje tekstów literatury XVI-XVII w. i romantycznej. Czubiński ZYGMUNT, 1912-67, botanik; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; znawca szaty roślinnej zach. Polski; prace dotyczące mszaków, ekologii roślin, ochrony przyrody. czuch, łow. węch u psa. czucha →cucha. Czuchnowski MARIAN, ur. 1909, poeta i prozaik; zbiory wierszy (Poranek goryczy), poematy (Trudny życiorys), powieści społ.; po wojnie w Anglii, odszedł od dawnych radykalno-społ. przekonań. Czuchraj GRIGORIJ N., ur. 1920, ros. reżyser film.; jeden z wybitnych przedstawicieli pokolenia dokonującego przemian w kinematografii radź. lat 50-ych (Czterdziesty pierwszy, Ballada o żołnierzu, Czyste niebo). Czu-ciang (Rzeka Perłowa), deltowe ujście rzek Si-ciang, Pej-ciang i Tung-ciang do M. Południowochińskiego (Chiny); niekiedy nazwa rz. Si-ciang. czucie, fizjol. odbiór bodźców przez receptory; także subiektywne, świadome przeżywanie wrażeń. Czudakow JEWGIENIJ A., 1890-1953, radz. teoretyk budowy maszyn; czł. AN ZSRR; przyczynił się do rozwinięcia teorii samochodu; prace z dziedziny teorii tarcia i zużycia elementów maszyn. Czudzkie Jezioro →Pejpus., Czu Fa-lan (Dharmaratna?), jeden z pierwszych misjonarzy buddyjskich w Chinach, dokąd przybył w 2 poł. I w. n.e. wraz z Sze Mo-tengiem. Czuguczak (Tarbagataj), m. w Chinach (Sinciang-Ujgur); 30 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia złota. Czuj JAN, 1886-1957, kat. działacz społ., ksiądz; prof. Akad. Teologii Kat. w Warszawie; działacz ruchu Obrońców Pokoju; przewodn. Komisji Krajowej Duchownych i Świeckich Działaczy Kat. Frontu Narodowego. czujka, w pożarnictwie czujnik do wykrywania powstania pożaru i uruchamiania układu sygnalizacji pożarniczej lub urządzeń gaśniczych, np. tryskaczy lub zraszaczy wodnych. czujka, wojsk, element ubezpieczenia wojsk na postoju; złożony w zasadzie z 2 żołnierzy. Czujkow SIEMION A., ur. 1902, malarz radz.; obrazy poświęcone radź. Kirgizji; pejzaże i obrazy rodzajowe z Indii. Czujkow WASILIJ I., ur. 1900, marszałek ZSRR; podczas II wojny świat, jeden z dowódców w obronie Stalingradu; 1949-53 dowódca wojsk radz. stacjonujących w NRD; od 1960 dowódca wojsk lądowych i wicemin. obrony ZSRR; Początek drogi. czujnik, w automatyce prosty przyrząd przetwarzający fiz. wielkość, która ma być zmierzona, w inną wielkość, łatwiejszą do mierzenia; rodzaj przetwornika pomiarowego. Czu Jüan-czang, 1328-98, chiń. przywódca powstania Czerwonych Turbanów, cesarz Chin od 1368, założyciel dyn. Ming. Czukczowie, lud w ZSRR (Czukocki ON, częściowo Jakucka ASRR i Koriacki ON); ok. 15 tys.; koczownicza hodowla i myślistwo; przechodzą do życia osiadłego; bogaty folklor; rzeźba w kości. Czukockie Morze, część M. Arktycznego, między pn.-zach. wybrzeżem Ameryki Pn. a pn.-wsch. wybrzeżem Azji; pow. 582 tys. km2, głęb. do 160 m, zasolenie 2633‰. Czukocki ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w obw. magadańskim; 737,7 tys. km2, 101 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Anadyr; hodowla reniferów, rybołówstwo, myślistwo; wydobycie węgla i rud metali nieżelaznych.

czyrak 219 Czukocki Półwysep, płw. w ZSRR, między M. Beringa a M. Czukockim; górzysty (wys. do 1158 m); tundra; rybołówstwo. Czuko Liang, 181-234, chiń. strateg, polityk, dowódca wojsk Liu Peja; przyczynił się do utworzenia państwa Szu; bohater lud. literatury. Czukowski KORNIEJ I. (właśc. Nikołaj I. Korniejczuk), 1882-1969, ros. poeta, krytyk, historyk i teoretyk literatury; bajki poet. i wiersze dla dzieci. Czulalongkorn (Rama V), 1853-1910, król Syjamu od 1868; unowocześnił organizację państwa na wzór państw europejskich. czułek, bot. →mimoza. czułki, nitkowate lub palczaste ruchome wyrostki, zwykle bogato unerwione, pełniące gł. rolę narządów zmysłów; występują u wielu zwierząt, gł. na głowie w okolicy otworu gębowego; u stawonogów zw. antenami. Czułkow MICHAIŁ D., 1743-92, pisarz ros.; opowiadania obyczajowe i awanturnicze; wiersze satyr., zbiór pieśni ludowych. czułkowce (Tentaculata), grupa bezkręgowców wodnych; dookoła otworu gębowego aparat czułkowy (lofofor), napędzający cząstki pokarmowe; do cz. należą mszywioły i ramienionogi. czułkowy gruczoł (zielony gruczoł), narząd wydalniczy skorupiaków mieszczący się u nasady czułków drugiej pary. czułość, techn.: 1) cz. układu (np. pomiarowego) — stosunek przyrostu danej wielkości (np. mierzonej), powodujący możliwie małą, ale dobrze dostrzegalną zmianę w układzie (np. wskazania przyrządu pomiarowego), do samej wielkości; 2) cz. miernika — stosunek przyrostu wskazania przyrządu (np. w mm) do wywołującego go przyrostu wielkości mierzonej. Czułym, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ 2rz. Ob; dł. 1799 km, dorzecze 134 tys. km ; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Aczyńsk. czum, przenośny, stożkowy namiot ze skóry lub płótna o okrągłej podstawie; używany przez koczownicze ludy pn. Azji. Czuma WALERIAN, 1890-1962, generał; 1918-20 dowódca Dyw. Syberyjskiej, 193839 komendant gł. Straży Granicznej; we wrześniu 1939 dowodził obroną Warszawy; 1939-45 w niewoli, następnie na emigracji. czumiza →ber. Czuna (w górnym biegu Uda), rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ rz. Tasiejewa; dł. 1203 km, dorzecze 56,8 tys. km2. Czun-ciu →Wiosny i jesienie. Czungcing, m. w Chinach (Syczuan), port nad Jangcy; 2,1 mln mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu ciężkiego; uniwersytet. Czungming, wyspa chin. u ujścia Jangcy do M. Wschodniochińskiego; 1440 km2; region roln. (ryż, pszenica, warzywa). czuringa, płaski kamień zdobiony rytem lub rysunkiem; przedmiot kultowy u plemion austral., stanowi drugie ,,ja" posiadacza; skupiona jest w nim siła posiadacza i jego totemicznego przodka. Czu Si, 1130-1200, filozof chiń., właściwy twórca i najwybitniejszy przedstawiciel neokonfucjanizmu; filozofię Konfucjusza rozszerzył, uzupełnił ją metafizyką; dokonał syntezy poglądów Czou Tun-i i Czang Caja oraz Czeng I i Czeng Hao. Czusowoj, m. w Ros.FSRR (obw. permski), na Uralu, nad rz. Czusowa; 62 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żelaza. Czu Te, ur. 1886, polityk chiń.; 1930-54 nacz. dowódca Chin. Armii Czerwonej; od 1956 czł. Stałego Kom. Biura Polit.; od 1959 przewodn. Stałego Kom. Ogólnochiń. Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. czuwak, techn. przycisk w główce korby nastawnika pojazdów szynowych o trakcji elektr. dociskany ręką maszynisty; po zwolnieniu, np. w razie zasłabnięcia maszynisty, uruchamia hamulec. Czuwaska ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR, 2w dorzeczu środk. Wołgi; 18,3 tys. km , 1,2 mln mieszk. (1970); stol.

Czeboksary; uprawa zbóż, ziemniaków, konopi, chmielu; hodowla bydła; przemysł maszyn., drzewny, spożywczy. czuwaski język, z grupy tur., język Czuwaszów (ok. 1,5 min); prawdopodobnie spokrewniony z wymarłym językiem ałtajskich Bułgarów, którzy w VIII w. najechali Trację. Czuwasze, podstawowa ludność Czuwaskiej ASRR; ok. 1,5 mln; rolnictwo, hodowla, przetwórstwo drzewa; bogaty folklor; język czuwaski. czwartacy, żołnierze 4 pułku piechoty Królestwa Pol.; wsławili się obroną Olszynki Grochowskiej 1831. Czwartacy, potoczna nazwa Batalionu Szturmowego AL im. Czwartaków; powstał 1943-44 w Warszawie; dowódca L. Kobyliński („Konrad"); w powstaniu warsz. walczyli na Starym Mieście i Żoliborzu, część od lata 1944 działała na Lubelszczyźnie. czwartaczka, postać zimnicy w krajach tropik, i subtropik., w których napady gorączki następują co 72 godz; wywoływana przez Plasmodium malariae. czwartak (rumb), kąt ostry między danym kierunkiem a linią południka, liczony od 0° do 90°; dodatkowo oznacza się go symbolem ćwiartki, w której się znajduje, np. NO (północno-wschodnia). czwartorzęd, młodszy okres kenozoiku trwający od ok. 1 mln lat temu do dziś; dzieli się na dwie epoki: plejstocen i holocen; wielkie zlodowacenie obejmujące ogromne obszary kuli ziemskiej; w plejstocenie pojawiły się formy ludzkie i w końcu cz. — człowiek rozumny; z fauny charakterystyczne były m.in. mamuty, niedźwiedzie jaskiniowe; w holocenie — człowiek współcz.; roślinność podobna już do dzisiejszej. czwarty grosz, w Polsce od 1590 do rozbiorów — podatek na rzecz państwa — płacony na granicy przez kupców od wywożonych i przywożonych towarów; wynosił 1/3 cła królewskiego. czwarty wymiar, w teorii względności wymiar określony współrzędną czasową w czterowymiarowej czasoprzestrzeni. czworak, dawny folwarczny budynek z czterema mieszkaniami dla służby dworskiej. czworobok →czworokąt. czworobok, wojsk.: 1) od starożytności do poł. XIX w. szyk bojowy oddziałów piechoty umożliwiający atak lub obronę we wszystkich kierunkach; wyparty przez szyk tyraliery; 2) ugrupowanie obozujących oddziałów wojskowych. czworobok przegubowy (czteroczłon przegubowy), czworobok utworzony z 4 sztywnych prętów połączonych przegubowo; prosty mechanizm dźwigniowy. czworokąt (czworobok), wielokąt płaski o czterech bokach; cz. dzielą się na rów-noległoboki, trapezy i trapezoidy. czworokąt rysunkowy, przybór rysunkowy stanowiący trwałe połączenie 2 trójkątów rysunkowych. czworolist (Paris quadrifolia), eurazjat., trująca bylina z rodziny liliowatych; w Polsce rośnie w lasach liściastych. czworonogi (Tetrapoda), dawna nazwa kręgowców lądowych (płazów, gadów, ptaków i ssaków), nawiązująca do budowy ich kończyn. czworościan, wielościan ograniczony czterema ścianami trójkątnymi; inaczej: ostrosłup o podstawie trójkątnej; cz. foremny — gdy wszystkie trójkąty są równoboczne (wszystkie krawędzie równe). czworościan zasadniczy, czworościan u-tworzony przez ściany kryształu, zamykający całkowicie część przestrzeni; jest charakterystyczny dla kryształów danej substancji. czwórka, kajak lub łódź dla 4 wiosłujących; cz. wioślarskie: ze sternikiem, bez sternika (obie na 4 wiosła długie) i cz. podwójna (na 8 wioseł krótkich). czwórniak, miód pitny o mocy 9-12%

alkoholu, wyprodukowany z jednej części objętościowej miodu i trzech części wody. czwórnik elektryczny, układ elektr. z 4 zaciskami (końcówkami), wydzielonymi w 2 pary, przy czym w każdej z par prąd wpływający jednym zaciskiem jest równy wypływającemu drugim; bierny lub czynny, liniowy lub nieliniowy. Czyfeng, m. w Chinach (Mongolia Wewnętrzna); 100 tys. mieszk. (1957); ośr. handlu produktami hodowli. Czyfu →Jentaj. Czymbaj, m. w Uzb.SRR, w Karakałpackiej ASRR; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Czymkent, m. obw. w Kazach.SRR; 247 tys. mieszk. (1970); hutnictwo ołowiu, przemysł chem., maszyn., cementowy, bawełniany. czyn, prawo zachowanie pociągające za sobą skutki prawne; może polegać na działaniu lub zaniechaniu; potocznie wykonanie jakiegoś zadania, postępek, dzieło. Czyn Chłopsko-Robotniczy, konspiracyjna grupa lewicowa 1940-42 na Rzeszowsz-czyźnie; weszła w skład PPR. czynele, muz. →talerze. Czyngis-chan (błędnie Dżyngis-chan, właśc. Temudżyn), ok. 1155-1227, wybitny zdobywca i władca mong.; zjednoczył koczownicze plemiona mong. i tur.; podbijając i niszcząc państwa, stworzył potężne imperium mong. na terenach od O. Spokojnego po M. Czarne. czyn niedozwolony, prawo bezprawne zawinione działanie ludzkie wyrządzające drugiej osobie szkodę majątkową lub niemajątkową; powoduje obowiązek odszkodowania. czynnik, w mechanice płynów — płyn. czynnik iloczynu, każdy z wyrazów występujących w iloczynie (np. iloczyn a-b-c ma trzy czynniki). czynniki pierwsze, liczby pierwsze, za pomocą których można zapisać daną liczbę naturalną (np. 42 = 2.3.7; liczby 2, 3, 7 są tu cz.p.). czynniki produkcji, łączne określenie pracy, kapitału i ziemi, wprowadzone przez J.B. Saya; koncepcja cz.p. jest jednym z gł. założeń teoret. ekonomii burżuazyjnej. czynnik kwadratowy, czynnik będący wielomianem stopnia drugiego. czynnik liniowy, czynnik będący wielomianem stopnia pierwszego. czynności procesowe, przewidziane przez prawo czynności podejmowane przez sąd, strony lub innych uczestników postępowania w celu wywołania określonych skutków procesowych. czynność, psychol. złożona reakcja organizmu stanowiąca pewną całość; charakteryzuje się ją ze względu na wynik, do którego ma doprowadzić. czynność prawna, czynność zmierzająca świadomie do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego (np. zawarcie umowy, zapłata długu). czynownik, urzędnik państw, w carskiej Rosji. czynsz: 1) prawo świadczenia z tytułu najmu rzeczy, lokali lub dzierżawy; 2) hist. jedna z form renty gruntowej — stałe świadczenie w pieniądzach lub produktach składane przez chłopów właścicielom gruntów; w Polsce występowała w XIIXV w., później wyparta przez pańszczyznę, ponownie rozwinęła się w XVIII i 1 poł. XIX w. Czyński JAN, 1801-67, radykalny działacz społ., publicysta, pisarz polit.; uczestnik powstania 1830-31, wiceprezes Tow. Patriotycznego, współzałożyciel TDP; propagator idei Ch. Fouriera. czyraczność (furunkuloza), mnogie czyraki lub rozsianie się czyraka na większej powierzchni ciała, do czego usposabia brak higieny lub osłabiona odporność organizmu. czyrak (furunkuł), zapalenie ropne torebki włosa i przyległego gruczołu łojowego.

220 Czyrczyk Czyrczyk, rz. w Uzb.SRR, pr. dopływ Syr-darii; dł. 173 km (z Czatkał 413 km); kaskada 16 elektrowni. Czyrczyk, m. w Uzb.SRR (obw. taszkencki), nad rz. Cz.; 108 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., spoż.; w pobliżu kaskada elektrowni wodnych. Czyrmiański EMILIAN, 1824-88, chemik; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania substancji chem. pochodzenia roślinnego i wód miner.; opracował zasady poi. terminologii chemicznej. czysta krew, zootechn. określenie przyjęte dla zwierząt hodowanych od wielu pokoleń w czystości rasowej lub odmianowej, np. konie czystej krwi arabskiej. czysta linia, zespół osobników homozygotycznych w stosunku do pewnych genów (czynników dziedzicznych) powstały w wyniku trwającego przez szereg pokoleń samozapylania lub samozapłodnienia. Czystiakowo →Thorez. Czystopol, m. w eur. części Ros.FSRR, w Tatarskiej ASRR, port nad Kamą; 63 tys. mieszk. (1969); produkcja zegarków, przemysł drzewny. czyszczalnia nasion, maszyna roln. do usuwania zanieczyszczeń z ziarna (gł. zbóż) i segregowania go; czyszczenie przebiega w strumieniu powietrza z wentylatora, na sitach oraz na tryjerze. czyszczenie lasu, usuwanie (gł. w uprawach i młodnikach) roślin przeszkadzających w rozwoju pożądanego drzewostanu; także usuwanie odpadów zrębowych. czyściec, w eschatologii wielu religii (np. ind., germ., chrzęść.) kraina pośrednia między niebem a piekłem, miejsce kary pośmiertnej, zwykle czasowej.

ć ćmielowska ceramika, wyroby ceram. produkowane w Ćmielowie (woj. kieleckie) od pocz. XIX w.; najstarsze fajanse — del i katne wazy, wazony z dobi one rel i e fe m i ażurowe koszyczki; porcelana ćmielowska produkowana do dziś. Ćmielów, m. w pow. opatowskim, woj. kieleckim, nad Kamienną; 4,0 tys. mieszk. ( 1968) ; fabryka porcel any st oł owe j i techn. — archeol. Osada neolitycznej kultury pucharów lejkowatych (kilkaset ziemianek); ceramika, narzędzia krzemienne, rogowe, kościane. — Prawa miejskie 1505 (do 1870) i 1962; w okresie okupacji hitlerowskiej ośrodek działalności PPR, GL, AL, AK. ćmy (motyle nocne), potoczna nazwa motyli latających nocą. ćwiartkowe odchylenie zmiennej losowej X, różnica kwantyli górnego i dolnego: X0,75—Xo,25.

d d, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. δ (delta) od północnosemickiej (fenickiej) litery daleth. d, skrót przedrostka decy-. d, muz. nazwa dźwięku drugiego w podstawowym szeregu liczonym od c. D, symbol jednostki dioptria. D, symbol deuteru, ciężkiego izotopu wodoru. D-, symbol umieszczany przed nazwą (np. D-glikoza) lub wzorem związku

czyściec (Stachys), bot. roślina zielna z rodziny wargowych; w Polsce, w miejscach wilgotnych, cz. leśny i cz. błotny; jest lud. lekiem przeciw biegunce. Czyta, m. obw. w Ros.FSRR (Syberia Wsch.); 242 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu, drzewny; wydobycie węgla brunatnego. czytal, zool. →aksis. czytelnia: 1) sala przeznaczona do czytania książek, czasopism; 2) wypożyczalnia książek. czytelnictwo, czytanie publikacji drukowanych ujmowane jako zjawisko społeczne. „Czytelnik" (Spółdzielnia Wydawnicza ,,Cz."), wydawnictwo zał. przez J. Borejszę w Lublinie 1 X 1944 (od 1945 w Warszawie); specjalizacja: literatura piękna. czytnik (lektor), aparat do odczytywania mikroreprodukcji (mikrofilmów, mikrodruków). czytnik, urządzenie wejściowe elektronicznej maszyny cyfrowej wprowadzające do maszyny dane i programy zapisane na taśmie perforowanej. czyż, zool. → czyżyk. Czyż HENRYK, ur. 1923, dyrygent, kompozytor; liczne tournees zagr.; utwory symf., kameralne, muzyka filmowa. Czyżewicz ADAM, 1841-1910, ginekolog i położnik; prof. Szkoły Medyko-Chirurgicznej we Lwowie, działacz społ.; jeden z organizatorów szpitalnictwa. Czyżewicz ADAM FERDYNAND, 1877-1962, syn Adama, ginekolog i położnik; prof. Uniw. Warsz. i Akad. Med. w Warszawie; twórca pewnych nowych metod operacyjnych.

Czyżewski JÓZEF, 1875-1935, działacz nar. i społ. w Gdańsku i na Pomorzu, redaktor, drukarz; współzałożyciel i działacz m.in. Tow. Lud. „Jedność" (1884), Pol. Zjednoczenia Zaw. (1906), Tow. Odrodzenia Pol. w Gdańsku (1912); współzałożyciel „Gazety Gdańskiej". Czyżewski JULIAN, 1890-1968, geograf; prof. Akad. Handlu Zagr. we Lwowie i uniw. we Wrocławiu; red. „Czasopisma Geograficznego". Czyżewski MIKOŁAJ, 1890-1954, odlewnik i koksochemik; prof. AGH; przyczynił się do modernizacji pol. odlewni; Skład, i własności koksów górnośląskich. Czyżewski TYTUS, 1880-1945, malarz, poeta, krytyk sztuki; współzałożyciel grupy formistów; kolorystyczne portrety, martwe natury, pejzaże; kompozycje nawiązujące do sztuki podhalańskiej; początkowo wiersze futurystyczne, potem stylizowane na lud. prymityw (zbiór Pastorałki); groteskowe dramaty. Czyżewski WACŁAW (pseud. Im, Kora), ur. 1917, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu, generał; czł. KPP; od 1942 czł. PPR i GL; do wiosny 1944 sekr. Kom. Okr. PPR Kraśnik, następnie w sztabie Obwodu AL Lublin. Czyżów Szlachecki, w. w pow. sandomierskim, woj. kieleckim; późnobarok. pałac (XVIII w.). czyżyk (czyż, Carduelis spinus), drobny ptak leśny z rzędu wróblowatych; zielonawożółty w czarne smugi; ziarnojad; Eurazja; chroniony. Czyżyny, dzielnica w Krakowie; zakłady tytoniowe.

ćwiczenie, pedag. końcowe stadium procesu nauczania polegające na zwiększaniu stopnia sprawności w posługiwaniu się wiadomościami, umiejętnościami lub nawykami. Ćwierczakiewicz (Ćwierciakiewicz) JÓZEF (pseud. J. Card), 1822-69, działacz spiskowy i emigr.; przedstawiciel Centr. Komitetu Nar. w Prusach Zach., Francji, Anglii; współorganizator i sekretarz I Kongresu I Międzynarodówki (1866). Ćwierczakiewiczowa (Ćwierciakiewiczowa) LUCYNA, 1829-1901, autorka popularnych książek z zakresu gospodarstwa domowego (zwł. kucharskich) i mody; 365

wany do zmiany polaryzacji światła (liniowej w kołową lub odwrotnie); wykorzystywany do badania wytwarzania światła spolaryzowanego. ćwierćnuta, w notacji muz. znak graf. (J) wartości rytmicznej dźwięku równej czwartej części całej nuty. ćwiertnia, dawna pol. jednostka pojemności ciał sypkich, od XVIII w. identyfikowana z korcem; początkowo 1 ć. = 36 garncy = 78-80 1, w XVIII w. — ok. 136 1. Ćwiklińska MIECZYSŁAWA, Z TRAPSZÓW, ur. 1880, aktorka; role komediowe (Szambelanowa — Pan Jowialski A. Fredry) i dram. (Babka — Drzewa umierają stojąc A. Casony); występy gł. w teatrach warsz. i w objeździe; także w filmach. Ćwikliński LUDWIK, 1852-1942, filolog klas.; prof. uniw. we Lwowie; założyciel Pol. Tow. Filologicznego i jego organu ,,Eos"; ustalił chronologię dzieł Tukidydesa; krytyczne wydanie dzieł K. Janickiego. ćwikła, produkt otrzymywany przez zmieszanie obranych, ugotowanych i pokrojonych buraków ćwikłowych z utartym chrzanem, z dodatkiem octu.

obiadów...

ćwierć, czwarta część całości. ćwierć, dawna jednostka miar równa 1/4 większych jednostek: 1) jednostka długości w Polsce równa 1/4 łokcia, w Rosji — 1/4 arszyna; 2) jednostka powierzchni gruntów w Polsce (wiertel) równa 1/4 staja (morga frankońskiego), w Rosji — ok. 2 7283,6 m (0,72836 ha), a także 3641,8 m2 i 2731 m2; 3) jednostka pojemności w Polsce →wiertel. ćwierćfalówka, fiz. element, zwykle w postaci b. cienkiej płytki krystal., stosochem. w celu oznaczenia jego konfiguracji. da, skrót przedrostka deka-. Dabit [dabi] EUGENE, 1898-1936, pisarz fr., robotnik; realist. powieści z życia środowisk robotniczych. Dabod, miejscowość w Egipcie, k. Asuanu; staroż. świątynia bogini Izydy (IV/III w. p.n.e.-I w. n.e.), w wyniku nubijskiej akcji UNESCO zdemontowana przy udziale pol. specjalistów i przekazana przez rząd egip. Stanom Zjednoczonym. Dabola, m. w środk. Gwinei, nad rz. Tinkiso; ok. 6 tys. mieszk.; w pobliżu złoża boksytów. da capo [da kapo; wł.] (skrót d.c), określenie na końcu utworu muz. lub jego części nakazujące powtórzenie od począt-

ku do końca części (al fine) lub do określonego miejsca (al segno). dach, konstrukcja osłaniająca od góry budowlę lub teren przed opadami atm.; składa się z części nośnej (zespół wiązarów, kratownic itp.) i pokrycia dachowego (dachówki, papa, blacha itp.). Dachau, m. w NRF (Bawaria), na pn. od Monachium; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., elektrotechn., włókienniczy. 1933-1945 hitlerowski obóz koncentracyjny (ponad 130 podobozów); przeszło przez niego 160 tys. więźniów różnej narodowości, zginęło 66 tysięcy. Dachla, grupa oaz w Egipcie, na Pustyni Libijskiej; gł. miejscowość El-Kasr; uprawa palmy daktylowej, oliwek, zbóż, drzew owocowych.

dachowe pokrycie, część składowa dachu stanowiąca warstwę izolacyjną, odporną na działanie czynników atm.; ogniotrwałe p.d. wykonuje się z dachówek, blachy, eternitu, nieogniotrwałe — z desek, papy, słomy. dachowe połacie, górne powierzchnie pokrycia dachowego. dachówczarka, maszyna do formowania dachówek, rodzaj prasy. dachówka, wyrób z wypalonej gliny (d. ceram.), z mieszaniny cementu i piasku (d. cementowa) lub ze szkła (d. szklana), używany do krycia dachów; rodzaje: karpiówka, holenderka (esówka), zakładkowa, marsylska, mnich-mniszka, gąsior. Dachstein [-sztain], wapienna grupa górska w Alpach Salzburskich (Austria); wys. do 2996 m (Hoher D.); pn. stoki zlodowacone. Dacja, prowincja rzym. utworzona w 106 n.e. po podboju Daków (znaczna część obecnej Rumunii); 271 opuszczona przez Rzymian. dacron [dejkron], amer. nazwa handl. ciętych i ciągłych włókien poliestrowych. dacyt, magmowa skała wylewna; składa się gł. z plagioklazu, kwarcu i biotytu lub amfibolu; występuje często w postaci szkliwa. dacza, ros. nazwa podmiejskiej willi, domku letniego, zwykle drewnianego, mieszkańców miast. dadaizm, awangardowy ruch lit.-artyst. w okresie 1916 do ok. 1923 (twórca i gł. teoretyk T. Tzara), wyrosły na podłożu buntu przeciw wojnie i współcz. cywilizacji mieszcz., nihilistyczna negacja wszelkich tradycji i norm estet., log. i moralnych; sztuka pojmowana jako improwizowana zabawa pełna fantazji i absurdalnego dowcipu. Dadaj, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 1051 ha, głęb. do 39,8 m. Daddi BERNARDO, malarz wł. działający we Florencji w 2 ćwierci XV w., kontynuator Giotta; freski rel. i ołtarzyki domowe. Dadra i Nagar Aweli (ang. Dadra and Nagar Haveli), terytorium związkowe w zach. Indii; 489 km2 , 70 tys. mieszk. (1967); ośr. adm. Silwasa; do 1961 część portug. kolonii Daman. Dadźbog (Dażbog), mit. słow. bóstwo solarne, wymieniane w rus. źródłach średniow.; być może „dawca bogactw"; niekiedy utożsamiany ze Swarożycem. Daendels [da:n-] HERMAN WILLEM, 1762-1818, generał hol.; 1807-11 gubernator Hol. Indii Wsch. (Indonezja). Dafne, mit. gr. nimfa; w ucieczce przed Apollinem błagającą o ratunek Zeus zmienił w drzewo laurowe (wawrzyn), poświęcone odtąd Apollinowi. Dafni (Daphne), miejscowość w Grecji, k. Aten; klasztor (V-VI, XIII-XVI w.) z refektarzem (koniec XI w.) i kościołem ozdobionym cennymi mozaikami bizant. (Pantokrator). dafnia, zool. →rozwielitka. Dafnis i Chloe, tytuł romansu pasterskiego Longosa; tłumaczony m.in. na język pol. (J. Parandowski). daga, broń sieczna, rodzaj sztyletu; używany w Europie Zach. od średniowiecza do poł. XVII w. „Dagbladet" [da:gbla:də], dziennik norw. reprezentujący lewicę Partii Liberalnej (Venstre), wydawany od 1869. Dagda, mit. celt. bóg obfitości z rodu Tuatha De Danann; atrybut: kociołek obfitości i młot, którym przecinał nić życia. „Dagens Nyheter" [da:gəns ni:he:tər], szwedz. dziennik liberalny, wydawany od 1864. Dagerman [da:-] STIG, 1923-54, pisarz szwedz.; powieści, nowele, sztuki teatr., pod wpływem F. Kafki i W. Faulknera. dagerotypia, pierwsza technika fot. (1839), w której materiałem światłoczułym był jodek srebra, utworzony na powierzchni płytki srebrnej działaniem par

jodu; wynaleziona przez L.J. Daguerre'a i J.N. Niepce'a. Dagestańska ASRR (Dagestan), republik a a u tonomiczna w Ros.FSRR , na d M. Kaspijskim; 50,3 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1970); stol. Machaczkała; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł gł. śpoż.; rozwinięta hodowla owiec i bydła; uprawa pszenicy, kukurydzy, słonecznika, winorośli. dagestańskie języki, należące do pn.wsch. grupy języków kaukaskich, m.in.: awarski, andyjski, lakijski, dargwijski, lezgiński, tabasarański. daglezja (jedlica zielona, Pseudotsuga douglasii), pn.amer. drzewo iglaste do 100 m wys., z rodziny sosnowatych; podobna do jodły; w Polsce sadzoną w parkach i lasach (szybki wzrost, cenne drewno). dagoba, typ budowli kultowej, monumentalnego relikwiarza buddyjskiego, występujący na Cejlonie; odpowiednik ind. stupy; gł. z cegły, z bogatą rzeźb, dekoracją. Dagobert I, ok. 600-639, król Austrazji od 625, syn Chlotara II; 632 zjednoczył państwo Franków; ostatni wybitny władca z dyn. Merowingów. Dagomba, Murzyni pn. Ghany; ok. 300 tys.; uprawa roli, hodowla, rzemiosła. Dagomba, państwo afryk. ludu D. powstałe w XV w. między rzekami Białą Woltą i Oti; w XVIII w. pod zwierzchnictwem państwa Aszanti; 1896 podbite przez Anglików. Dagome iudex [łac], pierwsze wyrazy znanego ze streszczenia poi. dokumentu prawno-państw., pochodzącego z końca X w., w którym Mieszko I oddawał Polskę pod zwierzchnictwo papieża. Daguerre [dage:r] Louis JACQUES, 17891851, fr. malarz, dekorator; wynalazca (wraz z J. Niepce'em) dagerotypii. Dagupan, m. w Filipinach, port na zach. wybrzeżu Luzonu; 73 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu rolniczego. Dagurowie, ludność mong. pn. części Mongolii Wewn. (ChRL); ok. 300 tys.; rolnictwo, hodowla, myślistwo. dagusa, bot. →korakan. Dahl [da:l] JOHAN CHRISTIAN, 17881857, norw. malarz i grafik; nastrojowe pejzaże, obrazy rel. i portrety. Dahlak, archipelag ponad 100 wysp (gł. koralowych), na M. Czerwonym, u wybrzeży Etiopii; większość wysp nie zamieszkała; połów ryb, żółwi, gąbek, pereł; największe wyspy: D. (750 km2) i Nora (130 km2). Dahlberg [da.lberj] ERYK, hrabia, 16251703, szwedz. generał i inżynier, specjalista budowy fortyfikacji; szkice bitew i fortyfikacji z wojny poi.-szwedz. 1655-60. Dahlmann [da:l-] FRIEDRICH CHRISTOPH, 1785-1860, historyk niem.; prof. uniw. w Kilonii i Getyndze; autor prac m.in. o rewolucji francuskiej. Dahna (Mały Nefud), pustynia na Płw. Arabskim (Arabia Saudyjska), między Nefud i Rub al-Chali; piaszczysta i żwirowa; droga Manama-Mekka. Dahomej (Republika Dahomeju), państwo w Afryce, nad Zat. Gwinejską; 112,6 tys. km2, 2,6 mln mieszk. (1969); gł. ludy Ewe; stol. Porto Novo; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna, wzdłuż wybrzeża nizinna; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa palmy oliwnej i kokosowej, kawy, bawełny, orzeszków ziemnych, kukurydzy, prosa, manioku; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, kóz; rybołówstwo. — Od XVII w. drobne państewka na tzw. Wybrzeżu Niewolniczym (od XIX w. hegemonia najsilniejszego); w końcu XIX w. opanowany przez Francuzów, od 1904 prowincja Fr. Afryki Zach.; od 1958 autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Fr.; od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960; zamachy stanu 1963 i 1965 (rozwiązanie parlamentu),, następnie 1969; od 1970 3-osobowa Rada Prezydencka.

Dakowski 221 Dahra, ośrodek eksploatacji ropy naft. w Libii, połączony rurociągiem z portem naft. Ras Lanuf. Daicoviciu [dajkowicziu] CONSTANTIN, ur. 1898, rum. archeolog i historyk; badacz Daków; prof. uniw. w Cluj, czł. Akad. Nauk RRS; Twierdze Daków w Piotra Rasie; Twierdze i osadnictwa Dakow w Górach Orastie. Dail [dajl], izba niższa parlamentu w Republice Irl., wybierana na okres 7 lat. „Daily Express" [dejly ykspres], ang. dziennik konserwatywny wydawany od 1900. „Daily Herald" [dejly herəld], ang. dziennik, organ Partii Pracy, zał, 1912; od 1964 wydawany p.n. „The Sun". „Daily Mail" [dejly mejl], ang. dziennik konserwatywny, zał. 1896; 1960 połączony z „News Chronicie", ukazuje się p.n „Daily Mail and News Chronicie". „Daily Mirror" [dejly myrər], ang. dziennik, wydawany od 1903; specjalizuje się w sensacjach kryminalnych. „Daily Telegraph" [dejly tęlygra:f], ang. dziennik, wydawany od 1855; pismo bryt. kół oficjalnych. „Daily Worker" [dejly uə:rkər], organ prasowy KP W. Brytanii ukazujący się 1930-66; od 1966 rolę tę spełnia „Morning Star". „Daily World" [dejly uə:rld], dziennik amer., organ KP USA, zał. 1958, jako kontynuacja tyg. „The Worker". Daimler GOTTLIEB, 1834-1900, niem. konstruktor i przemysłowiec; 1883 zbudował (z M. Maybachem) szybkobieżny silnik spalinowy, 1885 — motocykl z takim silnikiem, następnie (niezależnie od C.F. Benza) — pierwszy samochód. daimyo [-mio], tytuł książąt feud. w Japonii, używany od XIV w. dainy, litew. pieśni lud. o tematyce związanej gł. z przyrodą i życiem ludu, jego historią i obyczajami, o charakterze epickim, lir., satyr, i humorystycznym. Dajakowie, ludność indonez. na Borneo; ok. 1,5 tys.; uprawa roli, łowiectwo, rozwinięte rzemiosła; charakterystyczne domy palowe; sporadyczne wypadki polowania na głowy. dajka, żyła skał magmowych przecinająca skały starsze niezgodnie z ich warstwowaniem. Dakar, stol. Senegalu, ważny port nad O. Atlantyckim; 500 tys. mieszk. (1968); gł. ośr. handl., przem., nauk. i kult. kraju; przemysł spoż., włók., chem., środków transportu; węzeł komunik.; uniw.; baza rybołówstwa. Dakiki, ?-ok. 977, poeta pers.; zwolennik tradycji nar. w literaturze; wiersze lir., fragmenty Szah-name, które później wyzyskał Firdausi. dakka (dikka), podium w meczecie dla czytającego głośno Koran; umieszczone zwykle na kolumnach, na znacznej wysokości (czasem 2-3 m); bogato dekorowane. Dakota, Indianie Ameryki Pn., obecnie w rezerwatach USA i Kanady; ok. 50 tys.; do poł. XIX w. myśliwi prerii. Dakota (James River), rz. w USA, 1. dopływ Missouri; dł. 1142 km, dorzecze 57,2 tys. km2. Dakota Południowa (South2 Dakota), stan na pn. USA; 199 tys. km , 661 tys. mieszk. (1970); powierzchnia wyżynna (prerie); ekstensywne rolnictwo, gł. uprawa pszenicy, hodowla bydła; wydobycie złota, litu, berylu; gł. m.: Sioux Falls, Rapid City, Pierre (stol.). Dakota Północna (North Dakota), stan na pn. USA; 183 tys. km2, 611 tys. mieszk. (1970); powierzchnia wyżynna (prerie); ekstensywne rolnictwo, gł. uprawa pszenicy, jęczmienia, lnu, hodowla bydła; gł. m.: Fargo, Bismarck (stol.). Dakowie, w starożytności plemiona trackie zamieszkujące tereny obecnej Rumunii; 101-106 podbici przez Rzymian (prow. Dacja). Dakowski DAKO, 1919-62, bułg. reżyser film.; twórca filmów o przemianach społ.

222 daktyl na wsi bułg. po II wojnie świat. (Prawo zezwala, Stublenskie lipy). daktyl, bot. jadalny owoc (jagoda jednosienna) palmy daktylowej; d. szkliste deserowe, słodkie, eksportowane; z d. mączystych potrawy i pasza. daktyl, lit. w wersyfikacji antycznej stopa złożona z 3 sylab — długiej i 2 krótkich w pol. — stopa lub strój akcentowy z 3 sylab, z pierwszą akcentowaną daktylioteka, kolekcja pierścieni, rżniętych kamieni lub gipsowych czy woskowych odlewów gemm i kamei. daktylografia, sposób porozumiewania się głuchoniemych na migi, miganie. daktylogram, odcisk utrwalający na papierze linie papilarne palca. daktyloskopia, dział kryminalistyki zajmujący się badaniem linii papilarnych na opuszkach palców rąk w celu ustalenia tożsamości. daktylowa palma (daktylowiec, Phoenix dactylifera), drzewo uprawiane w krajach tropik, dla owoców zw. daktylami; drewno — materiał budowlany; z liści — plecionki i pokrycia dachów; z soku pnia sporządza się słodki napój. Dal (Dahl) WŁADIMIR I. (pseud. Kazak Ługanskij), 1801-72, ros. leksykograf, etnograf, pisarz; czł. Petersburskiej AN; zbiory przysłów ros., bajek lud., słownik języka rosyjskiego. Dal, rz. w środk. Szwecji; dł. 520 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; elektrownie wodne. Daladier [-djy] ÉDOUARD, 1884-1970, polityk fr.; jeden z przywódców Partii Radykalnej; 1924-40 wielokrotnie minister i premier, 1938 podpisał układ monachijski; po wojnie przeciwnik de Gaulle'a. dalajlama, zwierzchnik kościoła lamaickiego w Tybecie, uważany za wcielenie Awalokiteśwary; jego hist. siedzibą jest zamek Potala w Lhasie; ostatni d. emigrował do Indii. dalapon, kwas 2,2-dwuchloropropionowy; środek chwastobójczy (herbicyd), używany- gł. do zwalczania chwastów jednoliściennych. Dalarna [dạlarna], kraina w środk. Szwecji, nad rz. Dal; hist. ośr. — Falun. dalba, żegl. zespół pali drewn., stal., żelbetowych wbitych w dno, wystających z wody i u góry połączonych w głowicę, do cumowania statków z dala od nabrzeży Dalbor EDMUND, 1869-1926, arcybiskup gnieźnieński i pozn.; od 1910 kardynał, pierwszy prymas poi. w okresie międzywojennym. Dalby [do:-], m. w Australii (Queensland), na zach. od Brisbane; 8,9 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu bydłem. Dalcroze [-kro:z] EMILE ->Jaques-Dalcroze fimile. Dale [dejl] SIR HENRY HALLETT, 18751968, ang. fizjolog i biochemik; prof. Instytutu Król. W. Brytanii, prezes Royal Society; badania nad chem. mechanizmami przekazywania bodźców nerwowych; nagroda Nobla. Daleki Wschód, region w Azji, nad O. Spokojnym; obejmuje: wsch. część ZSRR, wsch. Chiny, Koreę i Japonię. dalekopis, aparat telegr. drukujący, o działaniu arytmicznym (start-stop); zasadnicze części: nadajnik z klawiaturą i odbiornik z drukarką. dalekowzroczność →nadzwroczność. Dalemińcy →Głomacze. Dalén [da:le:n] NILS, 1869-1937, mechanik szwedz.; wynalazca urządzenia do automatycznej regulacji dopływu gazu w latarniach mor.; nagr. Nobla. Daleszyce. w. w pow. i woj. kieleckim, nad Belnianką; 1569-1869 miasto. Dalewski FRANCISZEK, 1825-1904, działacz polit.; współtwórca (1846) z bratem Aleksandrem tajnego patriot. Związku Bratniego młodzieży pol. w Wilnie; po powrocie z zesłania (1859) kierował organizacją „białych" na Litwie.

Dalewski TYTUS, 1841-63, jeden z przywódców organizacji cywilnej Rządu Nar. w powstaniu 1863 na Litwie; rozstrzelany. dalgaz, gaz opałowy (gł. koksowniczy, ziemny) rozprowadzany rurociągiem na duże odległości. Dalhousie [dälhauzy] JAMES ANDREW, 1812-60, polityk bryt.; gen. gubernator Indii 1848-56; jego polityka kolonialna (nieliczenie się m.in. z tradycją i instytucjami hind.) wywołała powstanie sipajów. Dali SALVADORE, ur. 1904, hiszp. malarz i grafik, jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu; Trwałość pamięci, Płonąca żyrafa, Przeczucie wojny domowej; zajmuje się też scenografią, ilustracją książkową i filmem (m.in. Pies andaluzyjski — wraz z L. Buñuelem). dalia (georginia, Dahlia), bylina z rodziny złożonych, pochodząca z Meksyku; koszyczki kwiatowe okazałe, różnej barwy; na kwietnikach i na kwiat cięty uprawia się d. ogrodowe — odmiany ozdobne D. pinnata. Dalida (właśc. Yolande Gigliotti), ur. 1933, piosenkarka fr., pochodzenia wł.; znana z wielu nagrań płytowych i filmów. da liegt der Hund begraben [da: li:kt d. hunt b.; niem.], „tu jest pies pogrzebany"; o to właśnie idzie, w tym rzecz, w tym sęk. Dalila, wg Biblii Filistynka, kochanka Samsona; obcięła mu włosy, w których tkwiła jego siła, wydając go Filistynom; częsty motyw w sztuce. Dalin [da:li:n] OLOF, 1708-63, pisarz szwedz.; promotor oświecenia, wydawca pierwszego szwedz. czasopisma „moralnego"; poezje, sztuki teatr., popularna historia Szwecji. Dalkowskie Wzgórza, zach. część Wału Trzebnickiego, między Odrą i Bobrem; wys. do 230 m. Dallapiccola [-pikkola] LUIGI, ur. 1904, kompozytor wł.; najwybitniejszy przedstawiciel dodekafonii we Włoszech; utwory orkiestrowe, kameralne, opery (Więzień), Canłi di Liberazione na chór i orkiestrę. Dallas [däləs], m. w USA (Teksas), nad rz. Trinity; 836 tys. mieszk., zespół miejski 1,5 min (1970); ośr. handl.-bankowy; przemysł elektrotechn., lotn., maszyn., odzieżowy, spoż.; węzeł komunikacyjny; uniw.; 22 XI 1963 zginął tu w wyniku zamachu prez. J;F. Kennedy. Dalmacja, kraina hist. w Jugosławii (pd. Chorwacja), nad M. Adriatyckim; uprawa winorośli, oliwek, fig, wydobycie boksytów, ważny region turyst.; gł. m.: Split, Dubrownik. — W starożytności prowincja rzym.; w VI-VII w. zasiedlona przez Chorwatów i Serbów; do XVIII w. obiekt walk między Wenecją, Węgrami i Turcją; od 1797 w monarchii Habsburgów; od 1918 w Jugosławii. dalmatyka: 1) szata wierzchnia w rodzaju tuniki, zdobiona dwoma pionowymi pasami purpury, noszona w okresie rzym. i bizant.; 2) krótka szata liturgiczna noszona przez diakona i biskupa podczas czynności pontyfikalnych. dalmatyńczyk, jugosł. rasa psów gończych (obecnie reprezentacyjnych); sierść krótka, gładka; na białym tle czarne lub czekoladowe cętki; wys. w kłębie 5060 cm, cięż. 20-25 kg. dalmatyński język, z grupy romańskich, używany w średniowieczu w Dalmacji; na w. Veglia (chorw. Krk) przetrwał do końca XIX w. dalmierz (odległościomierz), przyrząd do pomiarów odległości na zasadzie optycznej, elektrooptycznej lub elektronicznej. Dalmijanagar, m. w Indii (Bihar); 38 tys. mieszk. (1961); przemysł cementowy, chem., papierń., cukrowniczy. Dàlmine [dal-], m. we Włoszech (Lombardia); 12 tyś. mieszk. (1961); hutnictwo żelaza. Dálnoki [da:l-] MIKLÓS BELA, 18901948, generał węg.; 1944 dowódca I armii,

przeszedł przez linię frontu na stronę radz.; 1944-45 premier Tymczasowego Rządu Narodowego. Daloa, m. w zach. części Wybrzeża Kości Słoniowej; 26 tys. mieszk. (1963); ośr. regionu uprawy kawy. Dal Pane LUIGI, ur. 1903, historyk wł.; prof. uniw. w Bolonii; badacz historii gosp. Włoch. Dalton [do:ltn] HUGH, 1887-1962, ang. ekonomista i polityk; działacz Partii Pracy; wykładowca ekonomii na uniw. w Londynie i wielokrotny minister; Zasady skarbowości. Dalton [do:ltn] JOHN, 1766-1844, ang. fizyk i chemik; sformułował atomistyczną teorię materii, odkrył prawo ciśnień cząstkowych (prawo D.), prawo stosunków wielokrotnych; opisał daltonizm, na który sam cierpiał. Daltona prawo ciśnień cząstkowych [p. c.cz.do:ltona]: ciśnienie całkowite wywierane przez mieszaninę gazów jest równe sumie ciśnień cząstkowych poszczególnych składników, jakie by wywierały oddzielnie zajmując daną objętość. Daltona prawo stosunków wielokrotnych [p.s.w. do:ltona]: jeśli 2 pierwiastki chem. tworzą ze sobą więcej niż 1 związek chem. (np. CO i CO2), to ilości wagowe jednego pierwiastka (np. tlenu) przypadające na stałą ilość wagową drugiego mają się do siebie jak niewielkie liczby całkowite (np. 1:2). daltonidy, związki chem. stosujące się całkowicie do prawa stałości składu; są nimi wszystkie ciecze i gazy. daltonizm, nierozpoznawanie barw, gł. czerwonej i zielonej, zwykle wrodzone i przekazywane dziedzicznie; osoby dotknięte d. (daltoniści) nie mogą wykonywać pewnych zawodów. daltoński plan laboratoryjny, sposób organizacji indywidualnego nauczania opracowany przez H. Parkhurst, polegający na przydzielaniu uczniowi (i kontrolowaniu) miesięcznych partii materiału do nauczenia się. Daty [dejly] ARNOLD, 1875-1927, amer. aktor i reżyser; wprowadził na scenę amer. sztuki G.B. Shawa (m.in. Kandydę 1903). Dałaj-nur, jezioro w pn.-wsch. Chinach, na wys. 539 m; pow. ok. 1100 km2, głęb. do 15 m; uchodzi rz. Kerulen. Dałandzadgad, m. w pd. Mongolii, na Gobi; 2,7; tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. Daman, część składowa terytorium związkowego Goa, Daman i Diu, w8 zach. Indii, nad M. Arabskim; 60 km , ok. 25 tys. mieszk.; uprawa ryżu, tytoniu, palmy kokosowej; rybołówstwo. — Zdobyty 1558 przez Portugalczyków; do 1962 część portug. kolonii. Damanhur, m. w Egipcie, w delcie Nilu; 146 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż.; ośr. handl.; węzeł kolejowy. Damar, m. w środk. Jemenie; 10 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. w regionie uprawy zbóż; wyrób dywanów. damara, żywica naturalna współczesna (bezbarwna do jasnożółtej) i kopalna (ciemnobrunatna); obecnie otrzymywana z wielu roślin egzotycznych, stosowana gł. do produkcji lakierów. Damaraland [dəma:rəländ], wyżyna w pd. Afryce (Namibia), wzniesiona średnio 1000-1500 m; oddzielne masywy ostańcowe przekraczają 2000 m (Brandberg 2607 m); roślinność stepowa. damascenka, szabla p głowni z damasceńskiej stali. damasceńska robota →damaskinaż. damasceńskie fajanse, nazwa tur. wyrobów półfajansowych z XVI w.: talerzy, półmisków, dzbanów, wazonów i płytek o barwnych motywach kwiatowych. damasceński kalifat, kalifat arab. 661750, za panowania Omajjadów; stolica — Damaszek; podbój Afryki Pn., Hiszpanii, Transoksanii; rozkwit gosp. i kulturalny. damaskinaż (damasceńska robota), zdobienie wyrobów metal, przez inkrustowa-

nie złotem lub srebrem (gł. broni i zbroi); d. szczególnie rozpowszechniony w średniowieczu w kręgu kultury islamu. Damaskinos , (właśc. Dimitrios Papandreu), 1891-1949, arcybiskup i prymas Grecji; przeciwnik rządów I. Metaksasa, internowany 1938-40; w czasie II wojny świat, w opozycji wobec niem. okupanta; 1944-46 regent w imieniu Jerzego II. Damaszek, stol., gł. ośr. gosp. i kult. Syrii, ośrodek adm. prow. D., nad rz. Barada; 584 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. włók., spoż., chem., mat. bud.; rzemiosło (tkaniny, wyroby z metalu); uniw.; sady; muzeum; fragmenty budowli rzym., meczety (m.in. Omajjadów, VIII w. i as-Sakifa, XIV w.), mauzolea grobowe (Saladyna, XII w.), budowle użyteczności publ. (medresa, XVIII w.). — W 661-750 stolica kalifatu Omajjadów. Dama z łasic zką, obra z Leona rda da Vinci z ok. 1483, w Muzeum Czartoryskich w Krakowie; olej. dama z Uruk (głowa bogini z Uruk), alabastrowa maska przedstawiająca twarz bogini(?), z Uruk; ok. 2800 p.n.e.; przeznaczenie nie znane; muzeum w Bagdadzie. Dambek JÓZEF, 1903-44, działacz ruchu oporu, nauczyciel; współtwórca (1939-40) organizacji Gryf Kaszubski (wiceprezes Rady Nacz.), 1942-44 prezes Rady Nacz. Gryfa Pomorskiego; zamordowany przez hitlerowców. Damdinsüren CENDIJN, ur. 1908, mong. pisarz i poeta; 1953-55 przewodn. związku pisarzy mong., wiersze, opowiadania. Damel JAN, 1780-1840, malarz; obrazy rei., hist. i współcz., pejzaże, portrety. Damer, Ed-, m. w pn. Sudanie, nad Nilem, ośrodek adm. prow. Północnej; 6,3 tys. mieszk. (1961); ośr. handlowy. Damiani DAMIANO, ur. 1922, wł. reżyser film.; utwory o tematyce psychol.-obyczajowej (Szminka do ust, Wyspa Artura). Damiani ENRICO, 1892-1953, slawista wł.; przekłady literatury pol. (m.in. Kochanowski, Mickiewicz, Prus); rozprawy nauk. na temat literatur słow., m.in. bułgarskiej. Damiani PETRUS, 1007-72, teolog wł.; rzecznik kośc. racji stanu i prymatu władzy papieskiej; twórca tezy o filozofii (nauce) jako „służebnicy teologii". Damianow GEORGI, 1892-1958, bułg. działacz ruchu robotn.; 1923 jeden z przywódców antyfaszystowskiego powstania; od 1950 przewodn. Prezydium Zgromadzenia Ludowego. Damietta, m. w Egipcie, port w delcie Nilu; 86 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spoż., obuwn., drzewny; rybołówstwo. — W czasie wypraw krzyżowych ważny punkt strategiczny sułtana egip.; 1219 i 1249 zdobyte przez krzyżowców. Damięcki DOBIESŁAW, 1899-1951, aktor, reżyser; działacz teatr., m.in. czł. Tajnej Rady Teatralnej (1940-45), prezes ZASP (1945-48). Damjanich [domionicz] JANOS, 1804-49 generał węg.; jeden z dowódców w rewolucji 1848-49; stracony przez Austriaków. Dammam, m. w Arabii Saudyjskiej, ośrodek adm. prow. Al-Hasa, port nad Zat. Perską; ok. 50 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. wydobycia ropy naft.; przemysł chemiczny. Dammastock [damasztok], szczyt w Alpach Berneńskich (Szwajcaria), najwyższy w grupie Damma; 3630 m; zach. stoki zlodowacone. damnum emergens [łac], rzeczywisty ubytek, szkoda powstała w istniejącym majątku. Damodar, rz. w Indii, pr. dopływ Hugli (ramię Gangesu); dł. 547 km; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. Damokles (IV w. p.n.e.), dworak Dionizjusza St., któremu zazdrościł bogactw i potęgi; podczas uczty zawieszono mu nad głową miecz na włosiu końskim; stąd „miecz D." — grożące stale niebezpieczeństwo.

Damowie, Murzyni zamieszkujący niedostępne tereny górskie na pn.-zach. od Kalahari; zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo. Dampier [dämpjər] WILLIAM, 1652-1715, ang. żeglarz i pirat; dokonał wielu odkryć na wybrzeżach Australii i Nowej Gwinei. Dampier [dämpjər] SIR WILLIAM CECIL, ur. 1867, ang. historyk nauki; prof. uniw. w Cambridge; autor wielu dzieł z historii nauki. Dampier [dämpjər], największy port wywozu rud żel. na pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 1,1 tys. mieszk. (1966); zakład wzbogacania rud. Damrot KONSTANTY, 1841-95, działacz nar. na Górnym Śląsku, pisarz, ksiądz; 1863 współtwórca Tow. Polskich Górnoślązaków. Dana [dejnə] JAMES DWIGHT, 1813-95, amer. geolog i mineralog; prof. uniw. w Yale; twórca chem. systematyki minerałów oraz terminów: geosynklina i geoantyklina. Danae, mit. gr. córka króla Argos; za sprawą Zeusa, który przybrał postać złotego deszczu, matka Perseusza. danaida, techn. urządzenie do pomiaru natężenia przepływu cieczy; otwarty zbiornik, do którego ciecz dopływa od góry, a wypływa przez zwężkę w dnie; miarą natężenia przepływu jest wysokość, cieczy w zbiorniku. „Danaid beczka", mit. gr. dziurawa beczka, którą w Tartarze Danaidy napełniały wodą, noszoną w sitach; stąd „h.D." symbolem bezowocnego trudu. Danaidy, mit. gr. 50 córek Danaosa; za zgładzenie narzuconych im mężów poniosły karę w Tartarze („beczka D."). Da Nang, m. w Republice Wietnamu Pd., port nad M. Południowochińskim; 269 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; lotnisko; baza interwencyjnych wojsk lądowych i mor. USA. dancing (dansing), tańce, zabawa w lokalu publ.; także lokal (kawiarnia, restauracja) z parkietem i muzyką do i tańca. Danckers de Rij [dankərs də re ] PEETER, 1605-61, malarz hoL; nadworny artysta Władysława IV; barok., reprezentacyjne portrety. Dandenong, m. w Australii, w zespole miejskim Melbourne; 32 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł samoch., spożywczy. Dandin, VI lub VII w., poeta sanskr.; autor zachowanej częściowo powieści obyczajowej Dasiakumaraczarita oraz podręcznika poetyki. Dandolo ENRICO, ok. 1108-1205, doża wenecki, jeden z twórców potęgi Wenecji; dowódca IV wyprawy krzyżowej 1202-04. dandys, mężczyzna przesadnie elegancki; elegant, modniś (dziś żartobliwie). dane empiryczne, metodol. dane pochodzące z doświadczenia, wiedza o faktach uzyskana przez postrzeganie zmysłowe, obserwację, eksperyment; d.e. zw. są też danymi obserwacyjnymi lub eksperymentalnymi. Danek WINCENTY, ur. 1907, historyk literatury; prof. PWSP w Krakowie; studia o A. Dygasińskim i J.I. Kraszewskim; prace edytorskie. Danew STOJAN, 1858-1944, prawicowy polityk bułg., prof. prawa międzynar. na uniw. w Sofii; 1900-03 i 1913 premier. Dange SHRIPAD AMRIT, ur. 1899, ind. działacz ruchu robotn. i komunist.; założyciel i red. „Socialist" i „Kranti"; organizator strajków, wielokrotnie więziony; współzałożyciel (1945) SFZZ; od 1962 przewodn. KP Indii. D'Angelo [dandżelo] CARLO, ur. 1919, wł. aktor teatr, i film., reżyser; gł. role w tragediach Szekspira (m.in. Henryk IV) i dramatach antycznych. Dangiel TOMASZ MICHAŁ, 1742-1808, przemysłowiec warsz.; założyciel największej w Europie manufaktury powozów.

Dania (Danmark, Królestwo Danii), państwo w pn. Europie, na Płw. Jutlandzkim i ok. 480 wyspach (Zelandia, Fionia, Loland); 43,1 tys. km2 , 4,9 mln mieszk. (1969); stol. i gł. port Kopenhaga; dzieli się na 22 okręgi i 1 miasto wydzielone; j.u. duński. Powierzchnia nizinna. Kraj przem.-roln.; przemysł gł. spoż., maszyn., stoczn.; hodowla bydła mlecznego, trzody chlewnej, drobiu; uprawa roślin pastewnych, zbóż; rozwinięte rybołówstwo. — Od IX w. królestwo; od 1397 w unii ze Szwecją (do 1523) i Norwegią (do 1814); w I wojnie świat, neutralna, w II — okupowana przez Niemcy hitlerowskie; monarchia konstytucyjna; czł. ONZ od 1945; od 1949 w NATO. Daničić DJURA, 1825-82, filolog serb.; prof. Wyższej Szkoły w Belgradzie; liczne prace z językoznawstwa słow., wielki słownik języka serbo-chorwackiego. daniel (Dama dama), ssak z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie do 120 cm; brązowawy w białe cętki; u samca łopatowate poroże; pochodzi z Azji Mn.; zaaklimatyzowany w Europie i Afryce; łowny. Daniel, 1261-1303, młodszy syn Aleksandra Newskiego; pierwszy książę moskiewski. Daniel [dänjəl] SAMUEL, 1562-1619, ang. poeta renes.; sonety, utwory epickie, maski, rozprawa Defense of Rhyme broniąca nar. form wiersza. Daniele da Volterra→Volterra Daniele da. Danielewski IGNACY, 1829-1907, działacz oświat, i nar. na Pomorzu, pisarz i dziennikarz; red. czasopism (m.in. „Nadwiślanina", „Przyjaciela Ludu"); broszury aktualne i książki dla ludu; pieśń Wisło moja. Daniel Halicki, 1201-64, książę halicki (od 1229) i wołyński (od 1238), syn Romana Mścisławowicza; zjednoczył na nowo ziemie Rusi Halicko-Wołyńskiej; koronowany 1255. Daniell [dänjəl] JOHN FREDERIC, 17901845, ang. chemik, fizyk i meteorolog; wynalazł m.in. higrometr, pirometr, zbudował ogniwo galwaniczne D. Daniella ogniwo [o. danjela], ogniwo elektr., którego elektrody (cynkowa i miedziana) zanurzone są w roztworach — odpowiednio: soli cynku i miedzi; roztwory oddzielone są porowatą przegrodą ceramiczną. Daniel-Rops [danjęl r.] (właśc. Henri Petiot), 1901-65, fr. pisarz kat.; czł. Akad. Fr.; powieści, eseje o problemach współcz. cywilizacji, prace z historii chrześcijaństwa. Danielson-Kalmari JOHAN RICHARD, 1853-1933, fiń. historyk i polityk; prof. uniw. w Helsinkach. Danieluk ALEKSANDER (pseud. Alek, Edmund Stefański i in.), 1897-1937, działacz ruchu robotn.; od 1915 czł. SDRR; uczestnik rewolucji październikowej; od 1919 w KPP (1923 czł. KC); od 1925 w KC KPZU, następnie KPZB. Daniel z Łęczycy, ok. 1530-1600(?), drukarz pol. w Pińczowie, Nieświeżu, Łosku i Wilnie; druki łac. i polskie. Danilewiczowa MARIA, ur. 1907, pisarka; od 1939 na emigracji, od 1942 dyr. Biblioteki Pol. w Londynie; opowiadania, powieść wspomnieniowa Dom, prace bibliograficzne. Danilewski NIKOŁAJ J., 1822-85, ros. myśliciel, przedstawiciel słowianofilów; głosił teorię „hist.-kulturalnych" typów cywilizacji, twierdząc, że przyszłość należy do typu słow. reprezentowanego w Rosji. Daniłowski GUSTAW, 1872-1927, syn Władysława, pisarz, działacz PPS; poezje, zbiory nowel (Nad urwiskiem), powieści o tematyce niepodległościowej i rewol. (Z minionych dni, Jaskółka), szkic wspomnieniowy, życiorysy działaczy. Daniłowski WŁADYSŁAW, 1841-78, działacz powstańczy 1863; czł. Centr. Kom.

224 daniny Narodowego; zesłany; pozostawił pamiętnik. daniny, obowiązkowe świadczenia w naturze lub pieniądzach na rzecz panującego, państwa, gminy, a w okresie feudalizmu także na rzecz pana feud.; najstarsze w Polsce: narzaz, poradlne oraz dziesięcina (na rzecz kościoła). danio (Danio), kilkanaście gat. ryb z rodziny karpiowatych; barwne; żyją gromadnie; wody słodkie pd.-wsch. Azji; akwariowe. Daniszewski WITOLD, 1844-1916, uczestnik powstania 1863, działacz emigr.; porucznik w ochotniczym oddziale Garibaldiego w wojnie fr.-prus. 1870, kapitan w sztabie J. Dąbrowskiego w Komunie Paryskiej. Danjon [dãżą] ANDRE, 1890-1967, astronom fr.; prof. uniw. w Paryżu; 1955-58 prezes Międzynar. Unii Astr.; prowadził obserwacje gwiazd podwójnych, zaprojektował astrolabium pryzmatyczne D. Danko KONSTANTY, ur. 1911, plastyk, architekt; czł. Ładu; architektura wnętrz, meblarstwo, grafika reklamowa. Dankowski WOJCIECH, między 1760-65-?, kompozytor pochodzenia czes. działający w Polsce; symfonie, utwory kościelne. Dankwart, nazwisko znanej pol. rodziny lutników: BALTAZAR I (?-1622?); JAN, syn Baltazara I (ok. 1600-?); BALTAZAR II (ok. 1625-po 1682), syn Jana; skrzypce zachowały się. „Danmark", duń. statek, na którym 1906 ekspedycja polarna L. MyliusErichsena wyruszyła na Grenlandię (stwierdzono wyspowy charakter Grenlandii). Dannecker [danekər] JOHANN HEINRICH VON, 1758-1841, rzeźbiarz niem.; klasycyst. rzeźby o tematyce mit., rel. i portretowej. D'Annunzio [-ncjo] GABRIELE →Annunzio Gabriele D'. danse macabre [dã:s makabr], szt. plast. →taniec śmierci. dansing →dancing. dansker, arch. wykusz lub baszta wysunięta przed linię murów i połączona krytym mostem z zamkiem; d. występował w obronnych zamkach krzyżackich, gdzie pełnił funkcję ustępu. Dantas [dantasz] JULIO, 1876-1962, pisarz portug.; poezje, nowele, dramaty hist, komedie, adaptacje sztuk autorów obcych. Dante Alighieri, 1265-1321, wybitny poeta wł.; brał udział w życiu polit. Florencji; gł. dzieło Boska komedia — uczony poemat oparty na całym dorobku myśli i sztuki średniow., uznany za jedno z najwyższych osiągnięć poetyckich. dantejski, budzący grozę, wstrząsający, straszny (o zdarzeniu, scenie). Danton [dãtą] GEORGES, 1759-94, jeden z przywódców rewolucji fr.; założyciel klubu kordelierów; czł. Konwentu Nar., organizator obrony nar., trybunału rewol. i Komitetu Ocalenia Publ.; od 1793 przeciwny polityce terroru; za sprawą M. Ro-bespierre'a stracony. Dantyszek JAN, 1485-1548, biskup warmiński od 1537, dyplomata, poeta pol.-łac; doradca Zygmunta Starego, bronił praw pol. do Bałtyku. Danysz ANTONI, 1853-1925, pedagog: pierwszy prof. pedagogiki i organizator studiów pędag. na uniw. w Poznaniu. Danysz JAN, 1860-1928, mikrobiolog; pracował w Instytucie Pasteura w Paryżu; jeden z pionierów biol. zwalczania szkodników; prace dotyczące m.in. drobnoustrojów jelitowych, nowotworów doświadczalnych. Danysz JAN KAZIMIERZ, 1884-1914, fizyk, asystent M. Skłodowskiej-Curie; w jej zastępstwie kierował pracownią radiologiczną przy warsz. Tow. Przyjaciół Nauk; twórca pierwszego spektrometru 0. Danysz MARIAN, ur. 1909, fizyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; dyr. Instytutu Badań Jądrowych w Warszawie; współodkrywca hiperfragmentów. Dapsang →Czogori.

Daranyi [dora:ńi] KÁLMÁN, 1886-1939, prawicowy polityk węg.; premier 1936 i 1938. Darasz PAWEŁ, 1811-72, działacz patriot, lekarz; uczestnik powstania 1830; na emigracji czł. TDP; emisariusz w Galicji (1846); pod koniec życia przebywał w Algierze. Darasz WOJCIECH, 1808-52, demokr. działacz emigr.; czł. Młodej Polski i TDP; red. „Demokraty Pol."; reprezentant Polski w Centr. Komitecie Demokracji Eur. w Londynie. Darbhanga, m. w Indii (Bihar); 119 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., jutowy; węzeł drogowy; uniwersytet. Darby [da:rby], rodzina ang. pionierów hutnictwa; ABRAHAM I (1677-1717) zastosował w hutnictwie węgiel kam. (1713); jego syn ABRAHAM II (1711-63) po raz pierwszy przetopił rudę żelaza przy użyciu koksu bez węgla drzewnego (1735); ABRAHAM III (1750-91) wnuk Abrahama I zbudował 1769-79 (wraz z J. Wilkinsonem) pierwszy most żeliwny (przez rz. Severn w Coalbrookdale). darbyści, protest, grupa wyznaniowa zał. 1858 w W. Brytanii; pietystyczny odłam kościoła anglik.; głoszą rychłe przyjście Jezusa oraz surowy ascetyzm, odrzucają obrzędy i organizację kościelną. Darchan, m. w pn, Mongolii; 25 tys. mieszk. (1966); drugi pod względem wielkości ośr. gosp. MRL; wydobycie węgla kam. i rud żel., przemysł mat. bud., drzewny, mięsny, metal., elektrownia. Darcy [darsi] HENRI PHILIBERT, 1803-58, hydromechanik fr.; prace dotyczące ruchu wód wgłębnych, ruchu wody w przewodach wodociągowych i korytach otwartych. darda, broń drzewcowa, początkowo używana do rzucania; od XII w. broń kłująca piechoty; w Polsce w XVI-XVII w. używana przez podoficerów piechoty. Dardanele (Canakkale Bogazi), cieśnina między Płw. Bałkańskim a Azją Mn., łącząca morze Marmara z M. Egejskim; dł. 120,5 km, szer. 1,3-18,5 km, głęb. do 106 m. 1915 nieudane próby sforsowania D. przez bryt.-fr. flotę ekspedycyjną. dardyjskie języki z grupy indoirańskiej; w Dardystanie i Kaszmirze; ok. 5,5 min; kaszmirski, khowar, szina, gilgiti, paszai, aszkun i in. Dardziński BRONISŁAW, 1901-71, reżyser, lektor i aktor radiowy; związany z Pol. Radiem od 1937, reżyser ponad 150 słuchowisk i audycji literackich. Dardżyling (ang. Darjeeling, Darjiling), m. w Indii (Bengal Zach.), w Himalajach; 41 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko i ośr. turyst.; punkt wyjściowy wypraw alpinistycznych; ośr. regionu uprawy i przetwórstwa herbaty. darejek, złota moneta pers. o wadze ok. 8,4 g, bita od czasu rządów Dariusza I (VI/V w. p.n.e.); rozpowszechniona na Wschodzie do IV w. p.n.e. daremszczyzna (darmocha), w dawnej Polsce świadczenia doraźne i bezpłatne chłopów na rzecz pana feud., wymagane dodatkowo oprócz pańszczyzny. Dar es-Salaam, stol. i gł port Tanzanii, nad O. Indyjskim; 273 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., obuwn., włók., drzewny, cementowy, chem., stoczn.; węzeł komunikacyjny; uniw.; rybołówstwo. Dar Fur, wyżyna w zach. Sudanie, w środk. części prow. D.F., wzniesiona średnio 1000-1500 m; liczne masywy ostańcowe (Dżebel Marra 3088 m); roślinność sawannowa i stepowa. Dar Fur, prow. w zach. części Sudanu; 496 tys. km2, 1,6 mln mieszk. (1963), ośr. adm. El-Faszer; uprawa prosa, sorga, tytoniu; koczownicza hodowla; zbiór gumy arabskiej. Dargin, część jez. Mamry; pow. 2957 ha, głęb. do 38 m. Dargomyżski ALEXSANDR S., 1813-69, kompozytor ros.; jeden z twórców nar.

stylu w muzyce ros.; opery (Rusałka, Kamienny gość), utwory orkiestrowe, pieśni. Dargun LOTAR, 1853-93, historyk prawa; prof. Uniw. Jag., autor szeregu prac z historii prawa, prawa porównawczego, ekonomii polit. i socjologii. Darien, zatoka M. Karaibskiego, u wybrzeży Kolumbii i Panamy; głęb. ponad 2 tys. m. Darier [darjy] FERDINAND JEAN, 18561938, fr. dermatolog i histolog; opisał szereg chorób, m.in. raka skóry i gruźlicę skóry; klasyczny podręcznik Precis de dermatologie. Dario [dario] RUBEN (właśc. Félix R. Garcia Sarmiento), 1867-1916, pisarz nikaraguański: wprowadził modernizm do literatury Ameryki Łac; poezje, eseje zapoczątkowujące krytykę lit. w Ameryce Łacińskiej. Dariusz I Wielki, ok. 550-486 p.n.e., król pers. od 522, z dyn. Achemenidów; reor-ganizator państwa pers.; 494 stłumił powstanie miast gr. w Azji Mn. i rozpoczął tzw. wojny perskie (500-449). Dariusz III Kodomanus, ok. 380-330 p.n.e., ostatni król pers. z dyn. Achemenidów (od 336); zwyciężony przez Aleksandra W. pod Issos (333) i Gaugamelą (331). Dark ELEANOR, ur. 1901, pisarka austral.; powieści psychol.-społ., ukazujące środowiska miejskie i wczesne lata osadnictwa. Darlan [-lã] JEAN FRANCOIS, 1881-1942, fr. admirał i polityk; 1940-42 w rządzie Vichy; 1942 przeszedł na stronę aliantów; zamordowany przez antyfaszystę. Darling [da:rlyn)], rz. w Australii, najdłuższy dopływ Murray; dł. (od źródeł Severn) 2735 km, dorzecze 650 tys.km2; okresowo wysycha; żeglowna od m. Bourke (podczas wysokiego stanu wód); zaopatruje w wodę Brokenr Hill. Darling [da: lyn], góry w pd.-zach. Australii; dł. ok.' 320 km, wys. do 582 rn (Mt. Cook); wydobycie rboksytów. Darlington [da: lyntən], m. w W. Brytanii (Anglia); 85 tys. mieszk. (1968): hutnictwo żel., przemysł maszyn., włók., taboru kol.; 1825 pierwsza w świecie pasażerska linia kol. Stockton-D. darlingtonia (Darlingtonia californica), owadożerna bylina z gór Sierra Nevada (pn. Kalifornia); organami chwytającymi owady są liście, zrośnięte w rurkę i zakończone kapturkowatym wieczkiem. Darłowo, m. w pow. sławieńskim, woj. koszalińskim; 11,3 tys. mieszk. (1970); port rybacki, kąpielisko mor.; przemysł spoż., maszyn.; got. zamek książąt pomorskich (XIV w.) — obecnie muzeum; got. kościoły (XIV-XV w.), fragmenty murów miejskich (XIV-XVI w.), barok, ratusz (XVIII w.); prawa miejskie 1312. Darłówko, port rybacki i kąpielisko mor. w Darłowie. darmocha →daremszczyzna. Darmstadt [-sztat], m. w NRF (Hesja), w dolinie Renu, ośr. adm. okręgu D.; 140 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., włók., elektrotechn.; węzeł kol.; muzea; kościół (XV w.); renes. zamek (XVI-XVIII w.) z kościołem (XVI w.), ratusz (XVI w.). Darnica (dzielnica Kijowa, na 1. brzegu Dniepru), 1944 (27/28 IV) odparcie silnego nalotu lotnictwa niem. przez 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotn. 1 Armii WP. darniowanie, układanie na powierzchni skarp budowli ziemnych (wałów, rowów) wycinków darni; ukorzeniona darń zabezpiecza skarpy przed erozją wodną itp. darniowa ruda (łąkowa ruda), osadowa skała żelazista, brun. lub czerwonobrun.; składa się gł. z limonitu z domieszkami iłu, szczątków roślinnych, syderytu i in.; powstaje przez wytrącenie się związków żelaza w glebie podmokłych łąk, w bagnach (ruda bagienna) i jeziorach (ruda jeziorna). darniowe rośliny, trwałe rośliny zielne (trawy, mchy, widłaki i in.) tworzące niskie, zwarte kobierce.

David 225 darniówka zwyczajna (Pitymys subterra-neus), drobny gryzoń z rodziny norników; łąki i pola uprawne Europy i zach. Azji; w Polsce pospolita; w Tatrach pokrewna d. tatrzańska (P. tatricus). Darnley [da:rnly] HENRY STEWART (Stuart), lord, 1545-67, drugi mąż Marii Stuart; zginął na skutek spisku zorganizowanego przez J.H. Bothwella. darń, zwarta okrywa trawiasta łąk i pastwisk trwałych; gęste korzenie związane są silnie z wierzchnią warstwą gleby; pocięte płaty d., zw. darniną, służą do darniowania. darowizna, prawo umowa, przez którą darczyńca kosztem swego majątku dokonuje nieodpłatnie powiększenia majątku obdarowanego. „Dar Pomorza", żaglowiec szkolny (fregata trójmasztowa), zbudowany 1909, zakupiony 1929; 1561 BRT, dł. 91 m; 150 miejsc dla uczniów. Darrieux [darjö] DANIELLE, ur. 1917, fr. aktorka film.; doskonała odtwórczyni psychologicznych ról dram., a także ról komediowych (Mayerlingy Madame de..., Czerwone i czarne). darsiana, termin ind. filozofii oznaczający metodę poznania rzeczywistości, demonstrację systemu, wykład, przegląd, światopogląd; również ind. systemy filozoficzne. Darsonval [-sąwal] LYCETTE (właśc. Alice Perron), ur. 1912, fr. tancerka i pedagog; 1940-53 primabalerina Opery w Paryżu, 1957-59 dyr. jej szkoły baletowej; liczne tournees. Dart RAYMOND, ur. 1893, austral. lekarz i. antropolog; prof. anatomii na uniw. w Johannesburgu; odkrywca i badacz austra-lopiteków. Dartford [-fərd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 47 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., papiern., skórz.; w pobliżu kamieniołomy skał kredowych. Dartmouth [da:rtmət], m. w Kanadzie (Nowa Szkocja), w zespole miejskim Halifax; 59 tys. mieszk. (1966). Darvas [dorwosz] JÓZSEF, ur. 1912, węg. pisarz, działacz polit. publicysta; min. różnych resortów, od 1959 prezes Zw. Literatów Węg.; powieści hist. i współcz. o tematyce wiejskiej (Czarny chleb), dra maty. Darwin [da:ruyn] CHARLES ROBERT, 1809-82, przyrodnik ang.; twórca pierwszej, nowoczesnej teorii ewolucji, która odegrała ogromną rolę w rozwoju myśli nauk. w biologii i in. naukach; wysunął koncepcję zmienności gatunków, doboru naturalnego i walki o byt; O powstawaniu gatunków..., O pochodzeniu człowieka. Darwin [da:ruyn] ERASMUS, 17311802, ang. lekarz i poeta; bronił tezy o zmienności gatunków wywołanej warunkami zewn. i o dziedziczeniu cech nabytych. Darwin [da:ruyn] GEORGE HOWARD, 1845-1912, ang. matematyk i astronom; prof. uniw. w Cambridge; opracował teorię przypływów, zajmował się także geologią i geofizyką. Darwin [da:ruyn], m. i gł. port na pn. wybrzeżu Australii, stoi. Terytorium Pn.; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł mięsny; międzynar. port lotniczy. Darwina Góra, najwyższy szczyt Ziemi Ognistej (Chile); 2469 m; wieczne śniegi i lodowce. darwinizm, teoria ewolucji organizmów (Ch. Darwin 1859); wyjaśnia powstawanie gat. doborem naturalnym i walką o byt w populacjach jednego gat., o bezkierunkowej zmienności. darwinizm społeczny, kierunek socjol. XIX w. przenoszący do badań nad społeczeństwem teorię walki o byt i doboru naturalnego Ch. Darwina i usiłujący za jej pomocą wyjaśnić życie społ., jego przemiany i rozwój; skrajna postać naturalizmu i ewolucjonizmu w socjologii; L. Gumplowicz.

darzbór, zawołanie myśliwych i leśników, którym się witają lub życzą sobie powodzenia. Das, wyspa w Zat. Perskiej; wchodzi w skład Omanu Traktatowego (szejkat Abu Zabi); ośr. rejonu wydobycia ropy naft. z dna morskiego. Daskałow CHRISTO, ur. 1903, bułg. agrobiolog i genetyk; prof. uniw. w Płowdiw, czł. Bułg. AN i PAN; badania m.in. heterozji u roślin; wyhodował ok. 20 nowych odmian warzyw. Daskałow STOJAN, ur. 1909, pisarz bułg.; powieści i opowiadania z życia chłopów bułg. w przededniu i w okresie II wojny świat.; utwory powojenne (Droga, Wielkie święto Gjosżki) poświęcone socjalist. przeobrażeniom na wsi bułgarskiej. Dasté [-ty] JEAN, ur. 1904, fr. aktor i reżyser; dyr. teatru St. Etienne (od 1947); uczeń J. Copeau; role komediowe (Szelmostwa Skapena Moliera); inicjator teatr, decentralizacji; inscenizacje utworów B. Brechta. Daswanth, XVI w., ind. malarz miniaturzysta; związany z dworem Akbara. Daszawa, osiedle w Ukr.SRR (obw. lwowski); 4 tys. mieszk. (1959); duży ośr. wydobycia gazu ziemnego (liczne gazociągi, m.in. do Polski). Daszewski WŁADYSŁAW, 1902-71, scenograf; prof. ASP w Warszawie; twórca kierunku neorealistycznego w scenografii pol.; projekty dekoracji gł. dla teatrów warsz. (Klub Pickwicka wg Ch. Dickensa, Czekając na Godota S. Becketta). Daszkesan, m. na zach. Azerb.SRR; 9,6 tys. mieszk. (1959); wydobycie rudy żelaza. Daszkowa JEKATIERINA R., 1744-1810, uczona ros.; 1783-96 prezes Petersburskiej Akad. Nauk; zasłużona dla nauki i kultury rosyjskiej; Zapiski. Daszur, miejscowość w Egipcie, k. Kairu; część memfickiej nekropoli; ruiny 2 piramid faraona Snofru (XXVII w. p.n.e.) i 3 piramid faraonów z XX-XIX w. p.n.e. Daszyńska-Golińska ZOFIA, 1866-1934, ekonomistka, socjolog i działaczka społ.; zwolenniczka kooperatyzmu. Daszyński FELIKS (pseud. Ślaz), 186390, działacz socjalist., publicysta; od 1880 w poi. młodzieżowym ruchu niepodległościowym i socjalist. w Galicji, 1886-90 na emigracji w Szwajcarii, współpracownik „Przedświtu", „Walki Klas". Daszyński IGNACY, 1886-1936, działacz socjalist.; przywódca PPSD i PPS; działacz II Międzynarodówki; od 1914 wiceprzewodniczący Nącz. Kom. Nar.; 1918 premier i min. spraw zagr. rządu w Lublinie, 1920-21 wicepremier; 1923-36 prezes TUR; 1919-23 i 1925-28 czł. i 1922-23 przewodn. Centr. Koni. Wykonawczego PPS; 1928-30 marszałek sejmu. data: 1) oznaczenie dnia, miesiąca, roku dotyczące jakiegoś wydarzenia, czynności itp.; termin kalendarzowy; 2) daw. okres, czas, epoka. datacja, w dyplomatyce formuła określająca miejsce i czas powstania dokumentu. Datija, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 29 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; zamek z poł. XVII w. (malowidła ścienne). dativus [łac], gram. celownik. Datteln, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 34 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Dau al Set, awangardowe hiszp. ugrupowanie artyst., zał. 1948 w Barcelonie, reprezentujące kierunek malarski zbliżony do abstrakcji magicznej (m.in. malarze: A. Tapies, M. Cuixart i J. Tharrats); wydawało czasopismo „D. al S." Daubenton [dobãtą] (d'Aubenton) Louis JEAN MARIE, 1716-1800, przyrodnik fr.; prof. Szkoły Weterynarii w Paryżu i College de France; czł. fr. Akad. Nauk; prace z zakresu anatomii porównawczej, aklimatyzacji i fizjologii roślin oraz mineralogii.

Daubigny [dobini] CHARLES FRANCOIS, 1817-78, fr. malarz i grafik; pejzażysta szkoły barbizońskiej. Daubler [doiblər] THEODOR, 1876-1934, pisarz austr.; rzecznik ekspresjonizmu w malarstwie; epos Das Nordlicht, zbiory liryków, eseje, powieści. Daubmann JAN, ?-1573, drukarz i księgarz królewiecki (od 1554); przybył z Norymbergi; 34 druki poi., m.in. tzw. katechizm większy Seklucjana, słownik łac-pol. J. Mączyńskiego. Daubrée [dobry] GABRIEL. AUGUSTE, 1814-96, fr. geolog i mineralog; czł. Akad. Nauk; prace dotyczące gł. syntezy minerałów i skał. Daudet [dodę] ALPHONSE, 1840-97, pisarz fr.; poezje, powieści i opowiadania związane z Prowansją (Listy z mojego młyna, cykl o Tartarenie z Taraskonu), obyczajowe (Jack). Daudet [dodę] LEON, 1868-1942, syn Alphonse'a, fr. pisarz i polityk; jeden z przywódców rojalistów; współzałożyciel „Action Francaise"; autor esejów, powieści, prac psychol., estet., pamfletów polit., pamiętników. Daugavpils (dawniej Dyneburg, Dźwińsk), m. w Łot.SRR, port nad Dźwiną; 94 tys. mieszk. (1969); przemysł chem. (włókna syntet.), metal., mat. bud., skórz.-obuwniczy. Daũkantas SIMONAS, 1793-1864, litew. historyk i pisarz okresu oświecenia; leksykograf i folklorysta. Daumier [domjy] HONORE, 1808-79, fr. grafik, rytownik, malarz i rzeźbiarz; wybitny przedstawiciel realizmu; cykle satyr, (obyczaje, życie polit.), sceny rodzajowe (m.in. wydarzenia rewol.); Ulica Transnonain 15 kwietnia 1834, Wagon trzeciej klasy. daumont [domą], reprezentacyjny pojazd 4-kołowy, zwykle 4-konny, powożony z siodła przez 2 forysiów; wprowadzony w XIX w. we Francji. Daun ALFRED, 1854-1922, rzeźbiarz, pedagog; rzeźby portretowe i dekoracyjne (na Plantach i na gmachu teatru im. Słowackiego w Krakowie). Daura, przedmieście Bagdadu (Irak); ośr. rafinacji ropy naft.; przemysł chemiczny. Dauthendey [dautəndai] MAX, 1867-1918, pisarz niem.; powieści, nowele, wspomnienia, poezje — inspirowane podróżami po Azji i Ameryce. Dauzat [doza] ALBERT, 1877-1955, językoznawca fr.; prof. École Pratique des Hautes Études w Paryżu; gł. prace z zakresu dialektologii romańskiej, geografii lingwistycznej, onomastyki. Davao, m. w Filipinach, port na pd. wybrzeżu Mindanao; 279 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy; przemysł włók., spoż., drzewny. D'Avenant [däwynənt] SIR WILLIAM, 1606-1668, ang. poeta barok., dramatopisarz, organizator teatr, widowisk muz., twórca ang. opery; tragedie, komedie, poematy, eseje prozą. r Davenport [däwnpo: t], m. w USA (Iowa), nad rz. Missisipi; 98 tys. mieszk. (1970), zespół miejski D.-Rock Island-Moline 358 tys. (1967); przemysł maszyn, (maszyny roln.), spoż., hutnictwo. Daves [dejwz] DELMER, ur. 1904, amer. reżyser film.; realizator głośnych westernów (Złamana strzała, 1510 do Yumy). Davičo OSKAR, ur. 1909, serb. poeta i powieściopisarz; działacz komunist; początkowo surrealista; powieść zaangażowana (Pieśń jego życia). David EDUARD, 1863-1930, niem. ekonomista i polityk; jeden z przywódców prawicy socjaldemokracji niem., ideolog rewizjonizmu w teorii agrarnej. David GERARD, ok. 1460-1523, malarz niderl., kontynuował tradycyjny styl mistrzów XV w., zwł. Memlinga; lir. kompozycje rel., miniatury.

226 David David [-wid] J ACQUES LOUIS, 17481825, malarz fr.; gł. przedstawiciel klasy cyzmu; uczestnik Wielkiej Rewolucji Fr., nadworny malarz Napoleona I, od 1816 na wygnaniu w Brukseli; tematy antyczne (Przysięga Horacjusza) i związane z okresem rewolucji i cesarstwa (Śmierć Marata), portrety (Stanisław Kostka Potocki na koniu — Muzeum Nar., Warszawa). David [-wit], m. w zach. Panamie, ośrodek adm. prow. Chiriaui; 23 tys. mieszk. (1960). David D'Angers [dawid dãży] PIERRE JEAN, 1788-1856, rzeźbiarz fr. okresu romantyzmu; rzeźby portretowe (medale, pomniki, popiersia) i dekoracyjne. Davidović LJUBOMIR, 1863-1940, serb. i jugosł. działacz polit.; 1919 założyciel Partii Demokr.; 1924 premier; wielokrotny minister. Davies [dejwys] JOSEPH EDWARD, 18761958, dyplomata amer.; 1936-38 ambasador w ZSRR, 1938-39 w Belgii; rzecznik przyjaznych stosunków z ZSRR, Davis [dejwys] BETTE (właśc. Ruth Elizabeth D.), ur. 1908, amer. aktorka film.; wybitny talent dram. (Kusicielka, Wszystko o Ewie, Co się zdarzyło Baby Jane). Davis [dejwys] JEFFERSON, 1808-89, prezydent Skonfederowanych Stanów Ameryki 1862-65 w okresie wojny secesyjnej. Davis [dejwys] JOHN, ok. 1550-1605, żeglarz ang.; badał wybrzeża Ameryki Pn. i Grenlandii. Davis [dejwys] STUART, 1894-1964, amer. malarz i ilustrator; początkowo kubista, następnie jeden z gł. przedstawicieli abstrakcji geom. w USA. Davis [dejwys] WILLIAM MORRIS, 18501934, amer. geograf i geolog; prof. uniw. Harvard; twórca kierunku genetycznego w geomorfologii; The Geographical Cycle. Davis [dejwys], austral. stacja badawcza w Antarktydzie Wsch.; 68°34'S, 77° 50'E; zał. 1957 w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego. Davisa Cieśnina [c. dejwysa], cieśn. na O. Atlantyckim, między Grenlandią a Ziemią Baffina; najmniejsza szer. 330 km, głęb. do 446 m. Davisa Morze [m. dejwysa], część O. Indyjskiego, u wybrzeży Antarktydy, między 87° a 98°E; głęb. do 1300 m; pokryte lodami. Davisa puchar [p. dejwysa], nagroda przechodnia (srebrna patera) w corocznych międzynar. drużynowych rozgrywkach tenisowych amatorów; ufundowana 1900 przez amer. zawodnika Dwighta F. Dayisa. Davison [dejwysn] FRANK DALBY, ur. 1893, pisarz austral.; nowele i powieści opisujące austral. świat zwierzęcy i przyrodę. Davisson [dejwysn] CLINTON JOSEPH, 1881-1958, fizyk amer.; prof. uniw. w Richmond, czł. National Academy of Sciences; współodkrywca dyfrakcji elektronów; nagr. Nobla. davit [däwyt; ang.], →żurawik. Davitt [däwyt] MICHAEL, 1846-1906, rewolucjonista irl.; czł. ruchu fenianów; współzałożyciel (1879) Ligi Rolnej. Davos [dawo:s], m. w Szwajcarii (Gryzonia), w Alpach Retyckich; 12 tys. mieszkańców (1968); uzdrowisko klimat, i ośr. turyst.-wypoczynkowy o świat, sławie. Davout [-wu] Louis NICOLAS, 1770-1823, marszałek Francji, uczestnik kampanii napoleońskich; dowódca wojsk fr. i poi. w Księstwie Warszawskim; od 1807 gub. Księstwa Warszawskiego. Davy [dejwy] SIR HUMPHRY BARTHOLOMEW, 1778^-1829, ang. chemik i fizyk; otrzymał elektrolitycznie m.in. metaliczny sód, potas; stwierdził, że chlor jest pierwiastkiem chem., skonstruował bezpieczną lampę górn., odkrył łuk elektryczny. Davy'ego lampa [1. dejwiego], górnicza lampa benzynowa o płomieniu zabezpieczonym podwójną siatką metalową; uży-

wana do wykrywania i określania zawartości metanu w kopalni. Dawes [do:z] CHARLES GATES, 18651951, amer. polityk i finansista; 1924 autor planu spłat niem. reparacji woj. (plan D.); pokojowa nagr. Nobla. Dawesa plan [p. doza], plan spłat reparacji woj. przez Niemcy po I wojnie świat, (opracowany 1924 pod przewodnictwem Ch.G. Dawesa); realizowany do 1929. Dawid, ?-ok. 972 p.n.e., drugi król izrael.; w walce z Filistynami, Edomitami i Moabitami stworzył silne państwo; pfzypisywano mu autorstwo Psalmów. Dawid JAN WŁADYSŁAW, 1859-1914, psycholog i pedagog, radykalny działacz polit. i publicystyczny; pionier psychologii i pedagogiki eksperymentalnej w Polsce. Dawid II Budowniczy, ?-1125, król Gruzji od 1089; twórca scentralizowanego państwa gruz.; rozszerzył jego granice od .M. Czarnego po Dagestan. Dawidenkow NIKOŁAJ N., 1879-1962, mechanik radz.; prof. politechniki w Leningradzie; prace z wytrzymałości materiałów. Dawidenkowa-Friedmana hipoteza, mech. hipoteza, wg której wytrzymałość materiału określają: wytrzymałość na ścinanie i wytrzymałość rozdzielcza; rodzaj zniszczenia materiału zależy od tego, która z wielkości jest przekroczona przy danym sposobie obciążenia. Dawidgródek, m. w Białorus.SRR (obw. brzeski), nad Horyniem; 9 tys. mieszk. (1959). Dawidowicz BELLA, ur. 1928, pianistka radz.; laureatka konkursu im. F. Chopina (1949). Dawidowski MACIEJ ALEKSY (pseud. Alek, Kopernicki), 1920-43, podharcmistrz, czł. Grup Szturmowych Szarych Szeregów; ranny w akcji pod Arsenałem, zmarł. Dawid z Dinant [d. z dinã], ?-ok. 1210, średniow. filozof i przyrodnik, przedstawiciel materialist. panteizmu uznającego materię za osnowę bytu. Dawison BOGUMIŁ, 1818-72, aktor; występy na scenach pol., od 1842 na niem. i austr.; role bohaterów tragicznych. Dawitaszwili LEO S., ur. 1895, radz. paleontolog, ewolucjonista; prof. Instytutu Naftowego i uniw. w Moskwie; prace nad kopalnymi mięczakami, dotyczące zagadnień filogenezy i ekologii. dawka (doza), porcja leku określona wagowo lub objętościowo; d. jednorazowa, dzienna, maksymalna, minimalna, śmiertelna. Dawski STANISŁAW, ur. 1905, grafik, malarz; prof. PWSSP we Wrocławiu; malarstwo sztalugowe (figuralne i abstrakcyjne) i ścienne; rzeźba; szkło artystyczne. Dawson [do:sn], rz. we wsch. Australii (Queensland); dł. 644 km; po połączeniu z rz. Mackenzie tworzy rz. Fitzroy; wykorzystywana do nawadniania. Dawson [do:sn], osiedle w Kanadzie (Jukon), nad rz. Klondike, na przeł. XIX i XX w. wielki ośr. eksploatacji złota. Dawson Creek [do:sn kri:k], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.); 12 tys. mieszk. (1966); punkt początkowy szosy Alaska Highway. Dawydow DENIS W., 1784-1839, poeta ros.; wiersze lir. i pieśni gł. o tematyce woj.; prace hist., bajki polit., epigramaty i elegie. Dawydow WŁADIMIR N., 1849-1925, aktor ros.; wybitny komik obdarzony talentem mimicznym; gł. role w dramatach A. Ostrowskiego, A. Czechowa, M. Gogola. Dax, m. w pd.-zach. Francji, nad rz. Adour; 19 tys. mieszk. (1968); znane uzdrowisko (ciepłe źródła miner.). Day [dej] DORIS, ur. 1924, arner. aktorka film. i piosenkarka; role typowych kobiet amer. w komediach (Telefon towarzyski, Nie jedzcie stokrotek). Dayanand SARASWATI (właśc. Mulsiankar), 1824-83, ind. reformator rei., założy-

ciel zgromadzenia Arja Samadż, propagującego nawrót do religii Wed. Dayton [dejtn], m. w USA (Ohio); 240 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 820 tys. (1967); przemysł maszyn., elektrotechn., lotn., gumowy, poligraf.; uniwersytet. Daytona Beach [dejtou nə bi:cz], m. w USA (Floryda), nad O. Atlantyckim; 44 tys. mieszk. (1960); ośr. wypoczynkowy; tor wyścigów samochodowych. Dazai [dadzai] OSAMU, 1909-48, prozaik jap.; zbiór nowel, powieści. D'Azeglio [(d)adzeljo] MASSIMO →Azeglio Taparelli Massimo d'. Dażbog, mit. słow. →Dadźbog. dąb (Quercus), drzewo lub krzew strefy umiarkowanej i subtropikalnej; owoc zw. żołędziem; w Polsce pospolite gł. w borach i lasach mieszanych oraz dąbrowach: — d. szypułkowy i d. bezszypułkowy; drewno ciężkie, twarde, b. trwałe, cenne w stolarstwie, bednarstwie i meblarstwie. Dąbal TOMASZ, 1890-1938, działacz lud. i robotn.; 1918 współtwórca Republiki Tarnobrzeskiej, od 1920 w KPP, 1921, wraz z S. Łańcuckim, utworzył Frakcję Sejmową Posłów Komunist.; od 1923 w ZSRR, organizator Międzynarodówki Chłopskiej. dąb bezszypułkowy (Quercus sessilis), drzewo do 35 m wys.; w Polsce pospolity na niżu, rzadszy w górach; wsch. zasięg występowania w Puszczy Białowieskiej. Dąb-Biernacki STEFAN, 1890-1962, generał; 1930-39 inspektor armii; we wrześniu 1939 dowódca armii „Prusy" i Frontu Pn.; od 1939 na emigracji. dąb czerwony (Quercus rubra, Q. borea-lis), drzewo do 40 m wys., pochodzenia amer.; ozdobne liście, czerwieniejące jesienią; w Polsce w lasach na uboższych siedliskach, też uprawiany jako ozdobny. Dąbek PAWEŁ, ur. 1908, działacz ruchu robotn.; 1942 dowódca okręgu lubelskiego GL, 1956-69 przewodn. Prezydium WRN w Lublinie. Dąbek STANISŁAW, 1892-1939, pułkownik; we wrześniu 1939 dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża; po wyczerpaniu możliwości walki, chcąc uniknąć kapitulacji, popełnił samobójstwo. Dąbie, jezioro w Dolinie Dolnej Odry (woj. szczecińskie), dawna zatoka Zalewu Szczecińskiego; pow. 6989 ha, dł. 15 km, szer. 7 km, głęb. do 4,2 m; duże wyspy; uchodzi wsch. odnoga Odry — Regalica; w pobliżu — Szczecin. Dąbie, dzielnica adm. w Szczecinie, na prawym brzegu Odry; funkcje mieszkaniowe i rekreacyjne; dawne miasto, 1948 włączone do Szczecina. Dąbie, m. w pow. kolskim, woj. pozn., nad Nerem; 2,4 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1423. Dąbki, ośr. wypoczynkowy w pow. sławieńskim, woj. koszalińskim, nad Bałtykiem i jez. Bukowo. Dąb-Kocioł JAN, ur. 1898, działacz ruchu lud.; w okresie okupacji w BCh; 1947-52 min. rolnictwa, 1953-61 leśnictwa i przemysłu drzewnego; 1961-65 czł. Rady Państwa. dąb korkowy (Quercus suber), drzewo obszaru śródziemnomor., do 20 m wys., o liściach zimotrwałych; uprawiane dla cennego surowca — korka. Dąbkowski KONSTANTY, 1888-1925, działacz nar. na Warmii i Pomorzu, redaktor; szef propagandy Warmińskiego Kom. Plebiscytowego; 1922-25 prezes Syndykatu Dziennikarzy Pomorskich. Dąbkowski PRZEMYSŁAW, 1877-1950, historyk prawa pol.; prof. uniw. we Lwowie, autor wielu monografii z historii prawa pol.; Prawo prywatne polskie. dąb omszony (Quercus pubescens), drzewo lub krzew o pędach i liściach owłosionych; w Polsce występuje tylko w Bie linku nad Odrą (rezerwat). dąbrowa (dębniak), las złożony gł. z dębów, często z domieszką grabu.

Debierne 227 Dąbrowa Białostocka, m. pow. w woj. białostockim; 3,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1774 (do 1950) i 1965. Dąbrowa Górnicza, m., pow. miejski w woj. katowickim; 61,7 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. GOP; kopalnia węgla kam., huta żel., przemysł maszyn.; wyższa uczelnia (filia Polit. Śląskiej); Muzeum Aleksandra Zawadzkiego. — Od XIX w. ośrodek górn.-hutn.; w pocz. XX w. ośrodek walki rewol.; prawa miej skie 1916; 1918-19 działalność rad dele gatów robotn.; 1919-39 ośrodek ruchu robotn.; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 5,5 tys. mieszk. 1943-45 3 obozy jeńców (wł., ang., fr.); ośr. lewicowego ruchu oporu w Zagłębiu Dąbrowskim. Dąbrowa Tarnowska, m. pow. w woj. krak., nad rz. Breń; 6,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; barok, kościół drewn. (XVIII w.); prawa miejskie w XVII w. — W czasie okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje, w których zginęło ponad 800 osób. Dąbrowolska HALINA MARIA, 1894-1962, pisarka; nowele i powieści psychol.-obyczajowe (Praca i miłość), wspomnienia. Dąbrowska MARIA, 1889-1965, pisarka; czołowa przedstawicielka realist. prozy społeczno-obyczajowej i psychol.; epicki cykl powieściowy Noce i dnie z życia środowisk szlach. i inteligencji w Polsce 1864-1914; opowiadania (Ludzie stamtąd, Gwiazda zaranna), dramaty hist., szkice lit., publicystyka, nie ukończona powieść Przygody człowieka myślącego. Dąbrowska WANDA, ur. 1884, bibliotekarka; zasłużona organizatorka bibliotekarstwa powsz.; m.in. 1929-39 kierowała Poradnią Biblioteczną ZBP; prace bibliotekoznawcze. Dąbrowski ADAM, 1857-1914, działacz ruchu robotn,, drukarz; współpracownik L. Waryńskiego w Galicji; od 1890 w Argentynie, współorganizator pol. towarzystwa socjalist. „Równość" i Instytutu Argent. Sztuki Graficznej. Dąbrowski BONAWENTURA, 1807-61, malarz; portrety mieszczan (Portret Pawła Pelizzaro), obrazy hist., rel., rodzajowe. Dąbrowski BRONISŁAW, 1815-80, syn Jana Henryka, dowódca w powstaniu 1846. uczestnik walk 1848 w Wielkopolsce. Dąbrowski BRONISŁAW, ur. 1903, aktor, reżyser, dyr. teatrów we Lwowie, Katowicach, Warszawie i Krakowie; prof. PWST w Krakowie; Wieczór Trzech Króli Szekspira, Trzy siostry A. Czechowa. Dąbrowski EUGENIUSZ, 1901-70, ksiądz, biblista i religioznawca kat.; prof. KUL; Prolegomena do N. Testamentu. Dąbrowski FLORIAN, 1798-1848, działacz emigr.; od 1830 na emigracji we Francji, czł. Zjednoczenia Emigracji Poi.; uczestnik wielkopol. powstania 1848, zginął pod Książem. Dąbrowski IGNACY, 1869-1932, powieściopisarz i nowelista naturalist.; gł. powieści: Śmierć, Felka; zbiór wrażeń z podróży, nowele. Dąbrowski JAN HENRYK, 1755-1818, generał; 1794 uczestnik obrony Warszawy i dowódca wyprawy do Wielkopolski; 1797twórca Legionów; 1806 organizator powstania w Wielkopolsce; uczestnik kampanii napoleońskich 1806-07, 1809, 1812. Dąbrowski JAN KONSTANTY, 1890-1965, historyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; m.in. Ostatnie lata Ludwika Wielkiego, Władysław I Jagiellończyk na Węgrzech. Dąbrowski JAROSŁAW (pseud. Łokietek), 1836-71, generał, działacz rewol.-demokr.; przywódca oficerskiego koła spiskowego w Petersburgu i lewicy „czerwonych" (1863), organizator i czł. Centr. Kom. Nar.; 1871 naczelny wódz sił zbrojnych Komuny Paryskiej; zginął na Montmartre. Dąbrowski JERZY, ur. 1899, konstruktor samolotów, m.in. PZL-19, PZL-26 i bombowca „Łoś"; od 1939 na emigracji. Dąbrowski JÓZEF (pseud. Grabieć), 1876-1926, działacz polit. PPS, historyk

(gł. Polski XIX w.) i publicysta; inicjator założenia Ligi Państwowości Pol.; sędzia Sądu Najwyższego. Dąbrowski JÓZEF, 1907-37, działacz lud. i publicysta; przewodn. Pol. Akademickiej Młodzieży Lud.; aktywny organizator strajków chłopskich w Kieleckiem; red. nacz. „Znicza". Dąbrowski JULIUSZ, 1909-40, lewicowy działacz harcerski; 1931 współzałożyciel i kierownik ideowy Koła Instruktorów im. Mieczysława Bema (KIMB); współzałożyciel Klubu Demokr., jeden z gł. organizatorów Poi. Lud. Akcji Niepodległościowej (PLAN); zamordowany przez hitlerowców. Dąbrowski KONSTANTY, ur. 1906, ekonomista, działacz polit.; 1945-52 min. skarbu (później finansów), 1952-56 min. handlu zagr., 1957-69 prezes NIK; 1969-72 czł. Rady Państwa. Dąbrowski STANISŁAW, 1889-1969, aktor, reżyser, historyk teatru; prace nauk. gł. o teatrach prowincjonalnych; zbiory ma teriałów do historii teatru pol., zwł. bio grafii aktorów i reżyserów. Dąbrowski TADEUSZ, 1887-1919, krytyk i badacz literatury, publicysta; zwalczał program „sztuki dla sztuki" i impresjo nizm w krytyce; rozprawy o Słowackim. Dąbrowski TEOFIL, 1842-?, brat Jarosława, oficer powstania 1863; dowódca oddziałów Komuny Paryskiej; 1872-78 w Londynie, działacz I Międzynarodówki, sekretarz Zarządu Związku Ludu Polskiego. Dąbrowski WACŁAW, 1876-1962, mikrobiolog, technolog przemysłu rolno-spoż.; 1911 organizator Instytutu Fermentacyjnego w Warszawie; prof. SGGW; założyciel i red. pisma „Przemysł Rolny". Dąbrowski WŁODZIMIERZ (pseud. Wujek), 1881-1958, działacz ruchu robotn.; działacz PPS, PPS-Lewicy, 1903-38 SDKPiL, KPRP, KPP, czł. kierownictwa ZWW, współorganizator PPR i GL, sekr. Kom. Obw. PPR Lublin (1942). Dąbrowski WŁODZIMIERZ, 1892-1942, działacz nar. na Śląsku, adwokat, publicysta; działacz Poi. Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu i Nacz. Rady Lud. na Górnym Śląsku; zamordowany przez hitlerowców. Dąbrowski ZYGMUNT, ur. 1896, tancerz, pedagog; solista baletu w operach w Warszawie, Katowicach i Poznaniu; występy za granicą. Dąbrowskie Zagłębie Węglowe, pn.-wsch. część Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. dąbrowszczacy, żołnierze Brygady im. J. Dąbrowskiego, walczącej po stronie republiki w wojnie domowej w Hiszpanii (1936-39). „Dąbrowszczak" (od I 1938 „Ochotnik Wolności"), organ Brygady im. J. Dąbrowskiego i wszystkich poi. ochotników w Hiszpanii, wydawany II 1937-XII 1938 przez Komisariat Polit. Brygad Międzynarodowych. „Dąbrowszczyk", gazeta Batalionu im. J. Dąbrowskiego w Hiszpanii, wydawana XII 1936-11 1937, przekształcona następnie w „Dąbrowszczaka". dąbrówka (Ajuga), roślina zielna z rodziny wargowych: w Polsce (lasy, zarośla, łąki) d. rozłogowa i d. kosmata, uprawiane też w ogrodach (kobiercowe). Dąbrówka →Dobrawa. Dąbrówka Polska, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak.; późnogot. kościół drewn. (XV w.), wczesnobarok. polichromia (XVII w.). Dąbrówka Wielka, osiedle w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 5,8 tys. mieszk. (1968). Dąbrówno, w. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim, między jez. Dąbrowa Wielka i Dąbrowa Mała; ruiny zamku krzyżackiego; 1326-1945 miasto. Dąbski JAN, 1881-1930, działacz lud., polityk; 1921 podpisał traktat ryski. 1926 współorganizator i prezes SCh, 1929 Centrolewu; 1928-30 wicemarszałek sejmu.

dąb szypułkowy (Quercus robur, Q. pedunculała), drzewo do 40 m wys.; żołędzie na długiej szypułce; w Polsce pospolity na całym niżu, w górach do 700 m; wiele form dekoracyjnych. Dąmbska IZYDORA, ur. 1904, filozof; prof. w IFiS PAN; autorka prac z Zakresu metodologii nauk ścisłych i teorii nauki. dB →decybel. DBD →Niemiecka Demokratyczna Partia Chłopska. DDT →azotox. De Aar, fn. w środk. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 17 tys. mieszk. (1967); ośr. handl. regionu hodowli bydła; przemysł taboru kol.; węzeł kolejowy. deadweight [deduejt], żegl. →nośność statku. Deak [dea:k] FERENC, 1803-76, polityk węg.; zwolennik szerokiej autonomii Węgier, umiarkowanych reform społ. i porozumienia z Habsburgami. Deakin [di:kyn] ALFRED, 1856-1919, polityk austral.; rzecznik federacji kolonii austral.; 1903-10 (z przerwami) premier Związku Australijskiego. Deal [di:l], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad cieśn. Dover; 26 tys. mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa; przemysł stoczn., metal., chem.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. dealkilacja (odalkilowanie), chem. proces technol., podczas którego następuje rozszczepienie węglowodoru aromatycznego zawierającego łańcuch boczny (np. toluenu) na węglowodór aromatyczny i węglowodór parafinowy; d. prowadzi się w atmosferze wodoru. Dean [di:n] JAMES, 1931-55, amer. aktor film.; absolwent Actors' Studio; ideał młodzieży amer. lat 50-tych uosabiający niepokoje i problemy młodego pokolenia (Na wschód od Edenu, Olbrzym). Dearborn [diərbərn], m. w USA (Michigan), w zespole miejskim Detroit; 104 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu samochodowego. Dease [di:s], cieśnina u pn. wybrzeży Kanady, między W. Wiktorii a płw. Kent; szer. 19-48 km. Deauville [dowil], m. w pn. Francji (Normandia), przy ujściu rz. Touques do kanału La Manche; 5,2 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Debalcewo, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy. debata, dysputa, dyskusja, zwł. odbywająca się publicznie na zebraniach, posiedzeniach, obradach (np. w sejmie, parlamencie). debata parlamentarna, dyskusja na posiedzeniu plenarnym nad projektem ustawy, budżetu, nar. planu gosp. lub oświadczeniem rządowym przedłożonym parlamentowi. debecylina (penicylina benzatynowa), penicylina o przedłużonym działaniu, stosowana w leczeniu i profilaktyce przewlekłych stanów zapalnych. debel (double), w tenisie ziemnym i stołowym, badmintonie, gra podwójna (mężczyzn, kobiet, mieszana). Debelanow DIMCZO, 1887-1916, poeta bułg.; liryka o charakterze elegijnym pod wpływem symbolizmu fr. i rosyjskiego. debellacja, zawojowanie, podbój i zawładnięcie terytorium w wyniku zwycięskiej wojny; współcz. prawo międzynarodowe zakazuje d. Debenjak RIKO , ur. 1908, jugosł, grafik i malarz; po fazie realizmu i impresjonizmu wykształcił własny styl zbliżony do abstrakcji. debet →winien i ma. Debierne [döbjern] ANDRE LOUIS, 18741949, chemik fr.; prof. Sorbony; współpracownik M. Skłodowskiej-Curie; odkrył aktyn, brał udział w pracach nad wyodrębnieniem polonu.

228 debil debil, osobnik niedorozwinięty umysłowo. debilizm, najlżejsza postać niedorozwoju umysłowego; osoby dotknięte d. — debile — mogą uzyskać wykształcenie podstawowe i, mimo braków w log. rozumowaniu, wykonywać prostsze zawody. debit komunikacyjny (debit pocztowy), prawo rozpowszechniania określonego druku lub czasopisma na terenie danego państwa; odebranie d.k. dotyczy najczęściej druków zagranicznych. debiut: 1) pierwszy występ publ. (zwł. aktora na scenie, w filmie lub w danej roli); pierwszy wydany utwór, pierwsze dzieło; 2) w szachach — pierwszy ruch rozpoczynający grę. De Bono EMILIO, 1886-1944, wł. marszałek i polityk faszystowski; kierował wojskami wł. w początkowym okresie agresji na Etiopię; stracony przez faszystów za udział w obaleniu (1943) Mussoliniego. Debré [döbry] MICHEL, ur. 1919, polityk fr.; jeden z przywódców UNR; Współtwórca konstytucji V Republiki; 1959-62 premier; 1966-68 min. gospodarki i finansów, 1968-69 spraw zagranicznych. Debré [döbry] ROBERT, ur. 1882, fr. lekarz pediatra; prof. Sorbony i Kliniki Dziecięcej w Paryżu; czł. Akad. Nauk. w Paryżu i PAN; prace z pediatrii, immunologii, higieny; pierwszy opisał pewne zespoły chorobowe. Debreczyn (Debrecen), m. w pn.-wsch. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Hajdu-Bihar; 150 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszyn., włók.; ośr. kult.-nauk. (uniw.) i turystyczny. Debrosse [döbros] SALOMON, ok. 15621626, fr. architekt okresu późnego renesansu; Pałac Luksemburski w Paryżu. debrze, sucha dolina o przekroju poprzecznym w kształcie litery V; powstaje i rozwija się gł. w lasach, na obszarach zbudowanych z utworów mało spoistych (np. piaski gliniaste) wskutek erozji wód okresowych oraz innych procesów denudacyjnych (np. spełzywania). Debrzno, m. w pow. człuchowskim, woj. koszalińskim; 4,4 tys. mieszk. (1968); przemysł elektroniczny; prawa miejskie 1354. Debs [debz] EUGENE VICTOR, 1855-1926, amer. działacz socjalist. i związkowy; przywódca strajku pullmanowskiego; 1901 współtwórca Partii Socjalistycznej. Deburau [döbüro] JEAN GASPARD (ZW. też Baptiste), 1796-1846, mim fr.; twórca słynnej postaci Pierrota wywodzącej się z tradycji commedia delFarte. Debussy [döbüsi] CLAUDE, 1862-1918, kompozytor fr.; czołowy przedstawiciel impresjonizm muz.; wskazał muzyce eur. nowe drogi rozwoju w zakresie kształtowania materiału dźwiękowego; utwory orkiestrowe (Popołudnie fauna, Morze, Images), opera Peleas i Melizanda, utwory fortepianowe o tytułach programowych, kwartet smyczkowy, pieśni. debuszować, wojsk, atakować nieprzyjaciela nagle, w miejscu nieoczekiwanym. Debye [dəbai] PETER JOSEPH, 1884-1966, hol. fizyk i chemik; prace dotyczące termodynamiki (teoria ciepła właściwego), teorii struktury molekularnej, uzyskiwania niskich temperatur; nagr. Nobla. Debye'a prawo [p. debaja]: w temperaturach bliskich zera bezwzględnego ciepło właśc. ciał stałych jest proporcjonalne do trzeciej potęgi temperatury bezwzględnej. Debye'a-Scherrera metoda [m. debaja, i szerera] (metoda proszkowa), metoda badania ciał polikrystal. za pomocą promieni rentgenowskich. Dec WŁADYSŁAW, 1898-1965, pułkownik; dowódca 2 batalionu Bryg. Strzelców Podhalańskich w bitwie pod Narwikiem; 194445 zastępca dowódcy i dowódca 3 brygady strzelców w 1 dyw. pancernej; od 1957 w lud. WP. Dečani, miejscowość w Jugosławii (Kosowo), w pobliżu m. Peć; ośr. turyst.; klasztor mnichów ortodoksyjnych z ćer-

kwią (XIV w., jeden z najcenniejszych zabytków arch. Jugosławii); bogata dekoracja rzeźb, i zespół fresków (XIV w.). Decatur [dykejtər], m. w USA (Illinois); 89 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł budowy taboru koi., maszyn., spoż.; uniwersytet. Decazeville [dökazwil], m. we Francji, w Masywie Centralnym; 11 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chem.; wydobycie węgla kamiennego. Decca [deka], jeden z tzw. hiperbolicznych systemów radionawigacyjnych, długofalowy system bliskiego i średniego zasięgu, pracujący na fali ciągłej, stosowany w radionawigacji mor. i lotniczej. Decebal, ?-106, król Daków od 87; organizator silnego państwa (na terenach obecnej Rumunii), podbitego przez Trajana i zmienionego (106) w rzym. prow. Dację. decemwirowie, w staroż. Rzymie kolegium 10 (łac. decemj obywateli, wybrane 451 p.n.e. w celu spisania prawa zwyczajowego, zw. później Prawem XII tablic. decennium [łac], dziesięciolecie, okres dziesięciu lat. decentralizacja, przekazywanie prawa do podejmowania decyzji przez organy centr. organom niższych szczebli. Déchelette [desz(ö)let] JOSEPH, 18621914, archeolog fr.; badacz celt. i rzym. Galii. Dechoti ABDUSALOM PIRMUHAMMAD-ZADE, 1911-62, tadż. poeta i prozaik; wyd. utworów Rudakiego, Saadiego i Nizamiego; wiersze, opowiadania satyr., sztuki teatralne. dechrystianizacja, całokształt procesów desakralizacji dokonujących się w obrębie wpływów chrześcijaństwa; procesy d., związane z postępem nauki, racjonalizmu i światopoglądu materialist. są szczególnie charakterystyczne dla współcz. kultury. Déchy [de:czi] MÓR, 1851-1917, węg. podróżnik, alpinista i geolog; prowadził badania w Sikkim, w Alpach, Karpatach i na Kaukazie. Dečin, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Łabą; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., elektrotechn., chem.; port rzeczny; ośr. turystyczny, Decjusz JOST LUDWIK, ok. 1485-1545, pol. ekonomista i historyk pochodzenia niem.; zarządca mennic, sekretarz Zygmunta Idecorated style [dekərejtyd stajl], ozdobny styl, druga faza gotyku ang. (2 poł. XIII i 1 poł. XIV w.) charakteryzująca się dekoracyjnością i bogactwem ornamentyki, zwł. w portalach, maswerkach i żebrowaniach. decort (DOCA, percorten), octan dezoksykortykosteronu; otrzymywany syntet. hormon kory nadnerczy, stosowany w niewydolności kory nadnerczy. De Coster [dö koste:r] CHARLES →COSter Charles de. decrescendo [dekreszendo; wł.], muz. coraz ciszej. Decroly [dökroli] OVIDE, 1871-1932, belg. pedagog i lekarz psychiatra; przedstawiciel kierunku naturalistycznego i ruchu szkoły aktywnej w wychowaniu, twórca metody nauczania początkowego wg „ośrodków zainteresowań"; założyciel Instytutu Nauczania Specjalnego w Brukseli i szkoły opartej na własnej koncepcji wychowawczej. Dectra [dektra], system radionawigacji hiperbolicznej dużego zasięgu. decumanus [łac], gł. arteria wsch.-zach. w staroż. miastach rzymskich. decy-, d, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 0,1 (10-1) danej wielkości, 1 dm (decymetr) = 0,1 m, 1 dB (decybel) = 0,1 B. decybel, dB, jednostka logarytmiczna poziomu ciśnienia akustycznego; ciśnienie akustyczna p w dB określa się wzorem: 20 lg p , gdzie P0 = 2·10-5 N/m2. Po

decygram, skrót dg, jednostka wagi równa 1/10 grama. decylion, nazwa liczby 1060. decylitr, skrót dl, jednostka pojemności równa 1/10 litra. decyma, muz. interwał złożony (oktawa + tercja), odległość dziesięciu stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c 1 — es .

decymalny, dziesiętny. decymetr, skrót dm (dawniej dcm), jednostka miary długości równa 1/10 metra. decyzja administracyjna, orzeczenie organu administracji państw, wydane poprzeprowadzeniu postępowania adm. i kończące postępowanie w danej instancji. Deczyński KAZIMIERZ, 1800-38, nauczyciel wiejski i obrońca chłopów w Królestwie Pol.; uczestnik powstania 1830-31; autor Pamiętnika chłopa-nauczyciela, na którym L. Kruczkowski oparł powieść Kordian i cham. Dedal, mit gr. budowniczy, rzeźbiarz i mechanik ateński; obciążony zbrodnią, uszedł na Kretę, gdzie m.in. zbudował Minosowi Labirynt; więziony, uleciał wraz z synem Ikarem na skonstruowanych przez siebie skrzydłach; uważany za wynalazcę wielu narzędzi (siekiery i in.) oraz nowego stylu w rzeźbie (postacie w ruchu i z otwartymi oczami). Dedecius KARL, ur. 1921, tłumacz literatury pol. na język niem.; wydał w NRF kilka antologii współcz. literatury pol. we własnych przekładach. Dedekind RICHARD, 1831-1916, matematyk niem.; stworzył ścisłe podstawy teorii liczb niewymiernych. Dedekinda aksjomat: jeżeli wszystkie punkty prostej podzieli się na dwie klasy, przy czym wszystkie punkty pierwszej klasy leżą na lewo od punktów drogiej klasy, to istnieje albo punkt ostatni w pierwszej klasie, albo pierwszy w drugiej. Dederko MARIAN, ur. 1880, fotografik, z zawodu inżynier elektryk; jeden z twórców nowoczesnego portretu w fotografice pol., wynalazca techniki fonit; autor prac z sensytometrii, astrofotografii, mikrofotografii i in. dederon, nazwa handl. syntet. włókien poliamidowych produkowanych w NRD. Dedinac MILAN, 1902-66, poeta serb.; przedstawiciel surrealizmu; poemat Javna ptica.

dedukcja, log. wyprowadzanie ze zdań uznanych ich log. następstw; potocznie wnioskowanie. dedukcyjne nauki (nauki formalne), nauki, w których uznaje się twierdzenia jedynie wówczas, gdy się je wyprowadzi metodą dedukcji z twierdzeń już uznanych; n.d. są nauki mat. i logika formalna. dedukcyjne wnioskowanie, log. wnioskowanie niezawodne, w którym zawsze z przesłanek prawdziwych logicznie wynika prawdziwy wniosek. dedukcyjny system, log. zbiór zdań złożony z pewnego zbioru zdań A (aksjomatów danego s.d.) oraz ze zbioru zdań T stanowiących log. konsekwencje zdań A. dedykacja, formuła, często w postaci samodzielnego utworu, w której autor informuje o poświęceniu komuś swojego dzieła. Dee [di:], rz. w W. Brytanii (Szkocja); dł. 145 km; uchodzi do M. Północnego; przy ujściu m. Aberdeen. deelektronizacja →utlenianie. Deeping [di:pyn] GEORGE WARWICK, 1877-1950, ang. powieściopisarz; lekarz; powieść psychol. na tle przeżyć z I wojny świat. Kapitan Sorrell i syn. de facto [łac], istotnie, rzeczywiście, w rzeczywistości. defekacja, fizjol. oddawanie kału. defekacja, w technologii cukr. wytrącanie w defekatorze zanieczyszczeń z surowego soku buraczanego, za pomocą wapna niegaszonego lub mleka wapiennego.

degras 229 defekt, wada, uszkodzenie, usterka; ułomność, wada fizyczna. defektologia, dział psychologii i pedagogiki specjalnej zajmujący się problemami rozwoju, wychowania i nauczania dzieci kalekich, upośledzonych fiz. lub umysłowo. defektoskop, przyrząd do wykrywania wad materiałów (pęknięć, pęcherzy, zanieczyszczeń itp.) metodą rentgenowską, magnet. i in. defektoskopia, nieniszczące badania, gł. rnetali, zmierzające do wykrycia wewn. wad materiału; zależnie od stosowanej metody rozróżnia się m.in. d. rentgenowską, magnet. i ultradźwiękową. defenestracja praska, 1618 w Pradze, wyrzucenie przez okno dwóch namiestników ces. zwolenników katolicyzmu i absolutyzmu, przez protestantów czes.; akt protestu przeciw pogwałceniu przez ces. Macieja Habsburga swobód rel.; bezpośrednia przyczyna wojny trzydziestoletniej. Défense [defã:s], Pałac Wystaw Państw. Ośrodka Przemysłu i Techniki (CNIT), w Paryżu, przy placu Rond Point de la Défense; monumentalna budowla na planie trójkąta, przekryta betonowym sklepieniem (projekt 1958, R. Camelot, J. Mailly, B. Zehrfuss). defensorzy, przedstawiciele stanów czes., którzy, powołani 1531, mieli stać na straży swobód rel.; 1618 d. zwołali zjazd protestacyjny stanów, na którym doszło do defenestracji praskiej. defensywa: 1) obrona; 2) w okresie międzywojennym w Polsce potoczna nazwa kontrwywiadu lub policji politycznej. deferent, okrąg, po którym — wg teorii geocentrycznej Ptolemeusza — poruszał się środek epicykla. defetyzm, postawa zwątpienia, utrata wiary w powodzenie danej sprawy, przewidywanie porażki. Deffand [-fã] MARIE DU, margrabina, 1697-1780, prowadziła salon lit. w Paryżu, pozostawiła interesującą korespondencję. defibrator, urządzenie termomechaniczne do rozdrabniania drewna na masę, z której wyrabia się tekturę lub płyty spilśnione. defibrylacja, med. zabieg leczn. wykonywany w przypadku zatrzymania czynności serca lub migotania komór serca, polegający na krótkotrwałym (0,15-0,2 sek) zadziałaniu na organizm chorego prądem stałym, przepływającym przez odpowiednio przystawione do ciała (d. zewn.) lub do serca (d. bezpośrednia) elektrody defibrylatora. defibrylator, med. aparat wytwarzający prąd elektr. o wysokim napięciu, którego krótkotrwałe impulsy doprowadzane przez elektrody do ustroju chorego mogą umiarowić lub przywrócić czynność serca. deficjencja, zmiana w budowie chromosomu polegająca na wypadnięciu jego odcinka, pociągająca za sobą zmiany (dziedziczne) cech organizmu; w stanie homozygoty najczęściej letalna. deficyt, nadwyżka rozchodów nad przychodami. deficyt masy →masy ubytek. defiguracja, zniekształcenie. defilada, przemarsz zorganizowanej grupy (wojska, sportowców, ludności cyw. itp.) w szyku paradnym przed przedstawicielami władz, dla oddania honorów, dla pokazu (zwł. z okazji jakieś uroczystości). definicja, log. zdanie wyjaśniające, złożone z dwu członów: definiowanego (definiendum) i definiującego (definiens), połączonych tzw. spójnikiem definicyjnym (np. „jest"). definicja analityczna →definicja sprawozdawcza. definicja legalna, prawo ustalenie przez prawodawcę znaczenia niektórych słów użytych w akcie normatywnym; np. wyjaśnienie wyrażeń ustawowych zawarte w art. 120 Kodeksu karnego z 1969.

definicja nominalna, log. wyjaśnienie znaczenia wyrazu przez podanie wyrazów z nim równoznacznych. definicja operacyjna, log. definicja wyjaśniająca sens danego terminu (pojęcie) przez podanie operacji wiodących do jego utworzenia. definicja perswazyjna, mełodol. wypowiedź słowna o postaci definicji, w której dobór wyrażeń wyznaczony jest przez intencję wywołania (lub zmiany) określonej postawy emocjonalnej (przekonania, decyzji). definicja projektująca (definicja syntetyczna), log. definicja wprowadzająca do języka nowe znaczenia wyrazów na zasadzie konwencji terminologicznej. definicja realna, log. jednoznaczna charakterystyka przedmiotu (zjawiska itp.) przez podanie zespołu cech wyłącznie jemu właściwych. definicja regulująca, log. definicja przekształcająca ustalony już w danym języku zakres pojęć w celu ich uściślenia (a zarazem zmniejszenia nieostrości owych pojęć). definicja sprawozdawcza (definicja analityczna), log. definicja zdająca sprawę z przyjętego w danym języku sposobu rozumienia znaczeń wyrazów. definicja syntetyczna →definicja projek tująca. definiendum, log. człon definiowany; ta część definicji, której znaczenje ma być określone. definiens, log. człon definiujący; ta część definicji, za pomocą której określa się znaczenie definiendum (członu definiowanego). definitywny, ostateczny, decydujący, rozstrzygający. deflacja, geol. wywiewanie przez wiatr luźnego, drobnego materiału skalnego (piasku, pyłu); zachodzi gł. na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach mórz. deflacja, ekon. zmniejszenie ilości pieniędzy w obiegu, które 'prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży rynkowej nad efektywnym popytem; powoduje spadek cen i zatrudnienia. deflagracja, spalanie wybuchowe, np. prochu strzelniczego; polega na przekazywaniu ciepła od warstwy spalającej się do reszty materiału dzięki przewodnictwu i promieniowaniu. deflegmacja, proces częściowego skraplania jpar powstałych w procesie destylacji; skroplona para (tzw. flegma) jest bogatsza w składnik mniej lotny, nieskroplone pary — w bardziej lotny. deflegmator →wykraplacz. deflektometr (deflektor), żegl. przyrząd używany przy kompensacji dewiacji kompasu magnet. statku, wyznaczający wielkość natężenia pola magnet. odchylającego igłę kompasu od kierunku południka. deflektor (wywietrznik), bud. nasada (np. blaszana) u wylotu komina lub kanału wentylacyjnego, służąca do wzmożenia ciągu. deflektor, techn. odpowiednio ukształtowany element z blachy zmieniający kierunek przepływu płynu (zwykle gazu), np. w celu wytrącenia cząstek stałych w kanałach wyczystkowych w przewodach kominowych. deflektor, żegl. →deflektometr. defloracja, pozbawienie dziewictwa, rozerwanie błony dziewiczej w czasie pierwszego stosunku płciowego lub na drodze zabieguu lekarskiego. Defoe [dəfo ] DANIEL, 1660-1731, ang. pisarz i publicysta; wybitny przedstawiciel oświecenia; rzecznik racjonalizmu; przygodowo-dydakt. powieści Przypadki Robinsona Cruzoe, romanse obyczajowo-społ. (Dole i niedole sławnej Moll Flanders), reportażowy Dziennik roku zarazy. defoliacja, usuwanie liści roślin uprawnych (np. bawełny) przez ich opylanie lub opryskiwanie środkami chem. (tżw.

defolianty) w celu przyspieszenia dojrzewania i ułatwienia sprzętu. defolianty, org. i nieorg. środki chem. stosowane do usuwania zbędnych liści przy mech. zbiorze, np. bawełny. deformacja, mech. →odkształcenie. deformacja, szt. plast, zmiana kształtu postaci lub form przedmiotów w stosunku do ich pierwowzorów istniejących w rzeczywistości, dokonana zgodnie z założeniami danego kierunku artyst. (np. ekspresjonizmu) lub nieświadomie (jak np. w sztuce dziecięcej, ludów prymitywnych). deformacja ciała, celowe zniekształcenie ciała związane z wierzeniami, stosunkami społ., modą; najczęściej spotykana deformacja czaszki, zębów, nosa, uszu, warg i narządów płciowych. deformacja wyborcza, dysproporcja pomiędzy ilością uzyskanych przez partie w wyborach głosów a liczbą zdobytych przez nią mandatów w organie przedstawicielskim. defraudacja →sprzeniewierzenie. deg, w układzie SI oznaczenie dla różnicy temperatur termodynamicznych; I deg = 1°K. Dega WIKTOR, ur. 1896, chirurg ortopeda; prof. Akad. Med. w Poznaniu, czł. PAN; autor nowych metod operacyjnych i leczn.; pionier w Polsce rehabilitacji leczniczej. Degas [döga] (De Gas) EDGAR HILAIRE, 1834-1917, fr. malarz, grafik i rzeźbiarz; początkowa pod wpływem klasycyzmu, później zbliżony do impresjonizmu; cykle scen z życia miejskiego, wyścigów, teatru, baletu (Różowe tancerki, Przed startem). De Gasperi [de gas-] ALCIDE, 1881-1954, polityk wł.; współzałożyciel i sekr. gen. Partii Chrześc.-Demokr. we Włoszech; w II wojnie świat, w ruchu oporu; 1945-53 wielokrotny minister i premier. degazator, środek używany do niszczenia bojowych substancji trujących (np. wapno chlorowane). De Geer [də je:r] Louis (st), 15871652, działacz gosp. w Szwecji (od 1627), Holender; unowocześnił metodę wydobycia i obróbki żelaza, stworzył podstawy przemysłu zbrojeniowego. De Geer [də je:r] LOUIS (ml.), 1818-96, szwedz. polityk liberalny, prawnik; 185870 i 1875-80 premier; przekształcił Riksdag z przedstawicielstwa 4 stanów na parlament dwuizbowy. degeneracja (wyradzanie się), biol. nieodwracalny, nieprawidłowy rozwój komórek, tkanek, narządów, hamujący funkcje życiowe osobnika, rasy, gatunku. degeneracja, med. →zwyrodnienie. deglomeracja, planowa akcja mająca na celu przeciwdziałanie wzrostowi wielkich aglomeracji miejskich, polegająca na: przenoszeniu zakładów przem. i innych instytucji poza obszar aglomeracji (deglomeracja czynna), ograniczeniu do niezbędnego minimum powstania nowych (deglomeracja bierna). degradacja, karne przeniesienie ze sta nowiska wyższego na niższe lub pozba wienie albo obniżenie stopnia służbowe go. degradacja, chem. proces rozpadu cząsteczki związku chem., w wyniku którego ze związku o większym ciężarze cząsteczkowym powstają związki o mniejszym ciężarze cząsteczkowym. degradacja, geol. obniżanie powierzchni Ziemi przez procesy erozyjne, gł. przez erozję wód płynących. degradacja gleby, obniżenie żyzności gleby wywołane np. tzw. stepowieniem, rabunkową gospodarką rolną; zabiegi agrotechn., fitomelioracja i in. mogą częściowo naprawić szkody (regradacja gleby). degras (moellon), produkt utleniania tranu; stosowany gł. jako środek do natłuszczania skór.

230 Degrelle Degrelle [dögrel] LEON, ur. 1906, polityk belg.; założyciel (1935) organizacji faszystowskiej i (1942) legionu „Wallonie", który walczył u boku Niemiec; skazany zaocznie na karę śmierci. degrengolada, obniżenie się poziomu moralnego albo estet.; upadek moralny lub materialny. degustacja, ocena organoleptyczna artykułów spoż. stosowana jako jeden z podstawowych czynników kontroli jakości w przemyśle spożywczym. de gustibus non (est) disputandum [łac], „w sprawach gustu nie ma dyskusji"; o upodobania nie należy się spierać. dehelmintyzacja, med., wet. →odrobaczanie. Dehio [-hio] GEORG, 1850-1932, niem. historyk sztuki; prace z zakresu architektury eur. (Die kirchliche Baukunst des Abendlandes) i sztuki niem. (Geschichte des deutschen Kunst). Dehlawi CHOSROU, 1235-1325, poeta pers.; autor mistrzowskich romant. gazelów i poematów epickich; reprezentant tzw. stylu ind. — kwiecistego i górnolotnego, niekiedy celowo niezrozumiałego. Dehler [de: tər] THOMAS, 1897-1967, polityk NRF, jeden z przywódców FDP; 1949-53 min. sprawiedliwości, od 1961 wiceprzewodn. Bundestagu. Dehmel [de:məl] RICHARD, 1863-1920, poeta niem.; ewolucja od naturalizmu do impresjonizmu i zapowiedzi ekspresjonizmu; liryka filoz. (wpływ Nietzschego), cykl romanc Zwei Menschen. Dehnel AUGUST (Gustaw), 1903-62, zoolog; prof. UMCS, organizator i kier. Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży; czł. PAN; prace z teratologii i teriologii (ssaki owadożerne, ich biologia i zmienność). Dehradun, m. w Indii (Uttar-Pradesz), na przedgórzu Himalajów; 135 tys. mieszkańców (1968); przemysł herbaciany; uzdrowisko klimatyczne. dehumanizacja, odczłowieczenie, ogół procesów i zjawisk składających się na układ stosunków społ., stosunków w zakładzie pracy, stosunków międzyludzkich itp. charakteryzujący się zatraceniem wartości humanistycznych czy wręcz humanitarnych; zjawisko towarzyszące nieodłącznie alienacji. dehydratacja →odwodnienie. dehydrogenezy, potoczna nazwa niektórych enzymów należących do klasy oksydoreduktaz; d. katalizuje odszczepianie atomów wodoru lub elektronów od pewnych substancji i przeniesienie ich na inne. dehydrogenizacja →odwodornienie. deifikacja, wyniesienie istot żywych lub rzeczy do godności bóstwa, ubóstwienie. deiktyczny, poglądowy, pokazowy. Deimos, mit. gr. uosobienie trwogi; syn Afrodyty i Aresa, brat Fobosa; stały towarzysz ojca. Deimos, drugi wg oddalenia od planety satelita Marsa. deisis, szt. plast, scena popularna gł. w sztuce bizant. (mozaiki w apsydach) jako temat samodzielny: tronujący Chrystus w otoczeniu Marii i św. Jana jako orantów; w sztuce zach. od XI w. gł. w przedstawieniach Sądu Ostatecznego (tympanony). de iure [łac], z mocy prawa. deizm, kierunek filoz.-teol. odrzucający bezpośrednie kierownictwo światem przez boga, uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę; typowy składnik światopoglądu oświeceniowego, był wyrazem sceptycyzmu rel. i racjonalizmu, wiązał się z wolnomyślicielstwem. dej, tytuł oficerów w dawnym tur. wojsku janczarskim, także — tur. namiestników Algierii i Tunezji. Dej [deż], m. w Rumunii (Siedmiogród), przy połączeniu Wielkiego i Małego Samoszu; 20 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny.

Dejanira, mit. gr. żona Heraklesa; nieświadoma podstępu ze strony centaura Nessosa, szatę nasyconą jego Krwią przesłała mężowi; szata, wżerając się w ciało Heraklesa, stała się przyczyną jego śmierci; przen. „szata D." synonim cierpienia, od którego nie ma ucieczki. Dejazet [deżaze] PAULINE VIRGINIE, 1798-1875, aktorka'fr.; role subretek, występy w wodewilach. dejman, marynarz dorywczo zatrudniony na statku w czasie postoju w porcie, zastępujący członka załogi. Dejmek KAZIMIERZ, ur. 1924, reżyser, aktor, dyr. teatrów; inscenizacje dramatów współcz. (Łaźnia W. Maj akowskiego) i klas., zwł. staropol. (Żywot Józefa M. Reja) w teatrach Łodzi i Warszawy. Dejna KAROL, ur. 1911, językoznawca polonista i slawista; prof. uniw. w Łodzi; prace z dialektologii pol., ukr. i porównawczej słow. (Atlas gwarowy województwa kieleckiego}. Dejneka ALEKSANDR A., 1899-1969, radz. malarz, grafik i rzeźbiarz; przedstawiciel monumentalnego realizmu; tematyka rewol. z życia i pracy w ZSRR, sport., pejzaże, martwe natury, plakaty, ilustracje. Dejr el-Bahari, dolina w Tebach Zach. (Górny Egipt);- ruiny świątyń grobowych królów^ staroż. Egiptu: Mentuhotepa I (XXI w. p.n.e.), |Hatszepsut (rekonstruowana przez pol. specjalistów) i Totmesa III (odkryta przez pol. ekspedycję). Dejr el-Medina, dolina w Tebach Zach. (Górny Egipt); ruiny staroż. osiedla i nekropoli rzemieślników budujących groby w Dolinie Królów. Dejr ez-Zor, m. we wsch. Syrii, ośrodek adm. prow. D. ez-Z., nad Eufratem; 72 tys. mieszk. (1967); węzeł drogowy. dejwud, żegl. podwodna rufowa część statku, obecnie konstrukcja obejmująca pochwę wału śruby okrętowej. deka-, da, w metrologii przedrostek do twojzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10, np. 1 dag (dekagram) = 10 g. „dekabrystki" żony skazanych na katorgę dekabrystów przebywające z mężami na Syberii; opisane w poemacie N. Niekrasowa Russkije żenszcziny. dekabryści, ros. rewolucjoniści szlacheccy z 1 ćwierćwiecza XIX w.; dążyli do obalenia samowładztwa i zniesienia poddaństwa chłopów; kontakty z pol. Nar. Tow. Patriotycznym; 14 XJI 1825 (proklamowali powstanie wojsk.; przywódcy (P. Pestel, K. Rylejew, P. Kachowski, M. Bestużew-Riumin, S. Murawjow-Apostoł) 1826 powieszeni. dekada, okres 10 lat, miesięcy, tygodni lub dni; w staroż. kalendarzu egip. i w rewol. kalendarzu fr. części miesiąca (10 dni), odpowiednik naszego tygodnia. dekada, fiz., techn. przedział obejmujący w zbiorze wartości danej wielkości fiz. (np. częstotliwości) wartości od a do 10a (np. 10-100 Hz); także element mający 10 stanów, którym odpowiadają kolejne wartości z tego przedziału (np. dekady w oporniku dekadowym). dekadencja, chylenie się ku upadkowi, schyłek (np. literatury, sztuki), rozkład jakichś wartości kult., społ. itp. dekadentyzm, termin określający tendencje w literaturze i sztuce eur. 2 poł. XIX w. i pocz. XX w. oraz w obyczajowoartyst. stylu epoki; wyraz anarchicznego buntu artysty przeciw cywilizacji urbanist.-przem. i filisterskiej moralności. dekagon [gr.], dziesięciokąt. dekagram, skrót dag (dawniej dkg), jednostka wagi równa dziesięciu gramom. dekalina (dziesięciowodoronaftalen), nasycony węglowodór alicykliczny, ciecz stosowana jako rozpuszczalnik i paliwo do silników. dekalkomania, metoda zdobienia wyrobów porcelanowych i fajansowych przez nakładanie gotowych odbitek litograf.; stosowana od 1 poł. XIX w. w produkcji masowej.

dekalog, rel. (dziesięć przykazań) zbiór dyrektów rei. stanowiących podstawę moralności żyd. i chrześc; wg tradycji przekazany przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj. dekametr, skrót dam (dawniej dkm), jednostka miary długości równa dziesięciu metrom. Dekan, wyżyna na Płw. Indyjskim (India); obrzeżona krawędziowymi górami (Ghaty Zach. i Wsch.); średnia wys. ok. 900 m na zach. i 600 m na wsch.; rozcięta szerokimi dolinami rzek; eksploatacja bogatych złóż węgla kam., rud żel., miedzi, manganu; gł. uprawy: proso, bawełna. dekanat, jednostka adm. w kościele kat., składająca się z kilku parafii; zarządzana przez dziekana. dekantacja, sposób oddzielania cieczy od osadu polegający na ostrożnym usunięciu jej (np. przez zlanie) znad osadu. dekapilator, aparat lub preparat służący do usuwania zbędnego owłosienia. dekapitacja, med. rzadko wykonywany zabieg położniczy w przypadkach powikłań porodu, polegający na odcięciu główki płodu i jego wydobyciu, w celu ratowania życia matki. dekapitacja, prawo kara śmierci przez ścięcie. dekapowanie (dotrawianie), chem. usuwanie z powierzchni metalu lub stopu warstewki tlenków, ewent. z jednoczesnym jej aktywowaniem; ma na celu przygotowanie powierzchni przedmiotu przed nanoszeniem na nią powłok galwanicznych, lakierowaniem itp. dekarboksylacja, chem. proces usuwania grupy karboksylowej z kwasu org.; polega na wydzielaniu dwutlenku węgla, najczęściej pod wpływem ogrzewania. dekarboksylazy, rozpowszechnione enzymy należące do klasy liaz, katalizują odszczepienie dwutlenku węgla z grupy karboksylowej kwasów organicznych. dekarstwo, rzemiosło, wykonywanie pokryć dachowych. dekartelizacja, proces podziału karteli na mniejsze jednostki gosp.; w Układzie Poczdamskim (1945) została postanowiona d. gospodarki niem. dla zapobieżenia odrodzeniu się potęgi ekon. wielkich przemysłowców, współodpowiedzialnych za poparcie udzielone faszyzmowi w Niemczech. dekarz, rzemieślnik zajmujący się pokrywaniem i naprawą dachów. dekatron, lampa elektronowa gazowana do zliczania w systemie dziesiętnym impulsów elektr.; kolejne impulsy powodują przeskakiwanie plamki świetlnej wzdłuż obwodu d. z 10 katodami głównymi. dekatyzowanie, poddawanie tkaniny, gł. wełn. i półwełn., kolejnemu działaniu gorącej wody, pary i zimnej wody; zapobiega jej odkształceniom w czasie użytkowania. Dekert JAN, 1738-90, prezydent Starej Warszawy, mieszczanin warsz.; obrońca praw mieszczan w okresie Sejmu Czteroletniego; 1789 organizator zjazdu delegatów miast i „czarnej procesji". dekiel: 1) przykrywka, nakrycie szczelnie dopasowane; 2) daw. kolorowa, haftowana czapka z małym daszkiem noszona w Polsce i w Niemczech 1919-39 przez członków korporacji studenckich. Dekker EDUARD DOUWES →Multatuli. Dekker THOMAS, 1572(?)-1632(?), dramaturg ang.; mieszczanin; komedie obyczajowe o tendencjach demokr.; satyry, pamflety. deklamacja, artyst. wygłaszanie utworu lit. z pamięci. deklamatoryka, teoria, reguły deklamacji. deklaracja: 1) publiczne obwieszczenie, ogłoszenie czegoś, manifest; 2) przyrzeczenie, zobowiązanie o mocy prawnej; także formularz służący do podpisywania zobowiązań, oświadczeń; 3) daw. a) prośba o rękę, oświadczyny; b) oficjalne wyrażenie zgody.

Delbrück 231 Deklaracja Narodów Zjednoczonych (Deklaracja waszyngtońska), dokument podpisany 1942 przez 26 państw (w tym Polska); potwierdzał cele proklamowane w Karcie Atlantyckiej, zobowiązywał do walki z państwami faszyst. i niezawierania odrębnego pokoju; w D.N.Z. państwa koalicji antyfaszyst. przybrały nazwę „Narody Zjednoczone". Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych, akt polit. uchwalony 1776 przez 11 Kongres Kontynentalny, złożony z przedstawicieli 13 kolonii ang. w Ameryce Pn., ogłaszający je wolnymi Stanami, czyli państwami. Deklaracja Praw (1689) →Bill of Rights. Deklaracja Praw Człowieka, dokument uchwalony 1948 przez ONZ dotyczący podstawowych praw człowieka: człowiek rodzi się wolny i równy, ma prawo do życia, wolności, pracy i wypoczynku. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, programowy dokument W. Rewolucji Fr., uchwalony 1789 przez Konstytuantę; wy warła duży wpływ na rozwój walki antyfeudalnej w innych krajach, a jej zasady stałv się wzorem dla konstytucji wielu państw. Deklaracja Praw Dziecka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 XI 1959; zbiór postulatów w sprawie równości wszystkich dzieci i zapewnienia im właściwych warunków życia i rozwoju. Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego, podstawowy dokument uchwalony w Rosji radz. 25 I 1918 przez III Ogólnoros. Zjazd Rad; sformułowała podstawowe zadania władzy radz.: zniesienie wyzysku, podziału społeczeństwa na klasy i zbudowanie socjalizmu. Deklaracja Praw Młodego Pokolenia Polski, ogłoszona 20 III 1936, z inicjatywy KZMP, jako program antyfaszystowskiego Frontu Młodego Pokolenia. Deklaracja Praw Narodów Rosji, uchwalona 15 XI 1917 przez Radę Komisarzy Lud.; proklamowała równość i suwerenność wszystkich narodów Rosji oraz prawo do samostanowienia. deklasacja, socjol. utrata przez jednostkę lub klasę jej pozycji w strukturze klasowo-warstwowej społeczeństwa; przeciwieństwo awansu społ.; zjawisko towarzyszące konfliktom społ. społeczeństwa kapitalistycznego. deklinacja (zboczenie) δ, astr. kątowa odległość punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego. deklinacja, językozn. odmiana imion (rzeczowników, przymiotników, liczebników) i zaimków przez przypadki; w języku pol.: d. rzeczownikowa, przymiotnikowa, liczebnikowa. deklinacja magnetyczna (odchylenie magnetyczne), odchylenie kątowe między południkiem geogr. i południkiem magnet. w danym punkcie powierzchni Ziemi. deklinometr, przyrząd do pomiaru deklinacji magnetycznej. deklomycyna, antybiotyk z grupy teracyklin, otrzymywany na drodze częściowej syntezy. dekoder →deszyfrator. dekodowanie, odtwarzanie przekazywanej wiadomości na podstawie odebranego sygnału; proces odwrotny do kodowania. dekokt, świeżo przyrządzony (na zimno lub na gorąco) wodny wyciąg z leczn. surowców roślinnych; odwar. dekolonizacja, proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodległych państw w dawnych terytoriach zależnych; szczególne nasilenie d. po uchwaleniu 1960 Deklaracji ONZ w snrawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym. dekolt, wycięcie u sukni, bluzki, swetra itp. odsłaniające szyję, czasem ramiona, plecy; ciało odsłonięte przez to wycięcie. dekompresator, urządzenie w tłokowym silniku spalinowym do zmniejszania ciśnienia ostatniej fazy sprężania w celu ułatwienia rozruchu.

dekompresja, zmniejszenie się ciśnienia w cylindrze silnika spalinowego, zbiorniku, pomieszczeniu itp. wywołane celowo lub spowodowane uszkodzeniem. dekoncentracja, rozpraszanie, rozprowadzenie czegoś co jest skupione, skoncentrowane. dekonspiracja, wykrycie, ujawnienie czegoś zakonspirowanego. dekoracja, teatr, plast, tło sceny powstałe z elementów mal., arch. i świetlnych, tworzące obraz miejsca akcji dramatu. dekoracyjne rośliny → ozdobne rośliny. dekoracyjno-ochronna powłoka, powłoka nałożona zarówno w celu nadania przedmiotowi ładnego wyglądu, jak i zabezpieczenia go przed korozją. dekortykacja, mech. czyszczenie (do celów przędzalniczych) włókien lnu, konopi, juty itp. ze zdrewniałych części łodyg; przeprowadzana bez operacji wstępnych, bezpośrednio po odziarnieniu. dekrement tłumienia, wielkość charakteryzująca zanikanie drgań swobodnych układu drgającego (mech., elektr.); w praktyce stosowany jest logarytmiczny d.t. dekrescent, utwór wierszowany, w którym każdy kolejny wers jest krótszy od poprzedniego o jedną sylabę. dekret, akt prawny mający moc ustawy, wydawany przez organ inny niż parlament; w PRL d. może wydać Rada Państwa w przerwie między sesjami Sejmu i nie w sprawach zastrzeżonych tylko dla Sejmu. dekretaliści, średniow. znawcy prawa kanonicznego, które opierało się na Dekretum Gratiani i na dekretałach papieskich. dekretarz, w dawnej Polsce księga sądowa, w której zapisywano wyroki wraz z ich uzasadnieniami. Dekret o pokoju, uchwalony 8 XI 1917 przez II Ogólnoros. Zjazd Rad, wg projektu Lenina; wzywał narody i rządy wojujących stron do zawarcia sprawiedliwego, demokr. pokoju, bez aneksji i kontrybucji. Dekret o ziemi, pierwszy radź. akt prawny dotyczący ziemi, napisany przez Lenina; uchwalony 8 XI 1917 przez II Ogólnoros. Zjazd Rad; m.in. znosił własność prywatną ziemi, ustanawiał konfiskatę ziemi obszarniczej, klasztornej, cerkiewnej itp. dekrety egzekucyjne, tytuły wykonawcze wydawane w dawnej Polsce przez trybunały, nakazujące egzekucję prawomocnych wyroków sądowych starostom, a od poł. XVIII w. także wojsku. dekrety kondyktowe, w Polsce od 1768 specjalne umowy przedstawione przez strony sądowi dwukrotnie do zatwierdzenia i wpisane do ksiąg sądowych, co nadawało im moc wyroku sądu. dekrety królewskie, w Polsce XVXVI w. akty normatywne wydawane przez króla bez udziału sejmu; dotyczyły gł. ceł, handlu. dekrety sądowe, nazwa używana w dawnym prawie pol. na określenie wyroku sądu. dekstran, roztwór wielocząsteczkowego polimeru glukozy, stosowany jako płyn krwiozastępczy w przypadkach skrwawień, wstrząsu pourazowego i w oparzeniach. dekstroza → glukoz a. dekstryny, produkty niezupełnego rozkładu skrobi lub glikogenu, wykorzystywane w przemyśle. dekurion, w staroż. Rzymie: 1) dowódca 10-osobowego oddziału jazdy; 2) członek rady miejskiej municipium (lub kolonii), kierujący życiem polit. i ekon. miasta. delacja, w dawnym prawie poi. oskarżenie, akt proceduralny, w którym delator wykazywał przed sądem winę oskarżonego; także tajne oskarżenie, denuncjacja. Delacroix [dölakrua] EUGENE, 1798-1863. malarz fr.; najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu w malarstwie eur.; tematy hist., rewol. (Wolność wiodąca lud na ba-

rykady), orientalne, portrety (Chopina), pejzaże; artykuły krytyczne; Dziennik zawiera m.in. jego poglądy na sztukę. De la Gardie [dö la gardi] JACOB PONTUS, 1585-1652, szwedz. marszałek kor.; wysłany przez Karola IX Sudermańskiego z pomocą zbrojną Wasylowi IV Szujskiemu, 1610 walczył z Polakami pod Kłuszynem i pod Moskwą. De la Gardie [dö la gardi] MAGNUS GABRIEL, 1622-86, marszałek i w. kanclerz Szwecji od 1660; faworyt królowej Krystyny; w wojnie z Polską 1654-60 dowódca armii szwedz. w Inflantach i na Litwie. De la Mare [deləmer] WALTER, 18731956, ang. poeta i prozaik; neoromant. liryka, przesycona baśniową fantastyką wyobrażeń dziecięcych. Delambre [dölã:br] JEAN BAPTISTE, 17491822, fr. astronom, matematyk, geodeta i metrolog; prof. Collége de France; dokonał (razem z P.F.A. Méchainem) pomiarów dla wyznaczenia elementów elipsoidy ziemskiej. Delambre'a analogie [a. dölã:bra] (wzory Gaussa), zależności między bokami a, b, c (w mierze łukowej) i kątami a, β, γ trójkąta sferycznego. Delaney [dəlejny] SHELAGH, ur. 1939, dramatopisarka ang.; zaliczana do grupy ,,młodych gniewnych"; sztuki z życia ludzi z marginesu społ., silnie osadzone w realiach pn. Anglii (Smak miodu). De la Roche [dö la rosz] MAZO →Roche Mazo de la. Delaroche [dölarosz] PAUL, 1797-1856, malarz fr.; akademickie obrazy hist., portrety, malowidła ścienne. delator, w dawnej Polsce oskarżyciel w karnych sprawach; otrzymywał nagrodę z majątku oskarżonego za udowodnienie mu winy; także tajny oskarżyciel, denuncjator. Delaunay [dölone] ROBERT, 1885-1941, malarz fr.; twórca orfizmu; abstrakc. kompozycje z barwnych kręgów w układzie rytmicznym (Dysk słoneczny); malarstwo figuratywne (portrety), malowidła ścienne; współpracował z baletem S. Diagilewa. Delaunay-Terk [dölonẹ t.] SONIA, ur. 1885, malarka fr., pochodzenia ros., żona R. Delaunay'a, wraz z którym ugrunto^ wała zasady orfizmu; kompozycje abstrakcyjne, projekty ceramiki, tkanin; wpływ na modę lat 1920-30. Delavigne [dölawiń] CASIMIR, 1794-1843, pisarz fr.; poezje patriot. i rewol., sztuki hist., komedie i libretta operowe, autor Warszawianki. Delavrancea [-wranczia] BARBU (właśc. B. Stefanescu), 1858-1918, rum. pisarz i publicysta; realist. nowele, poematy prozą, dramaty (trylogia hist.). Delaware [deləueər], rz. we wsch. częś ci USA; dł. 476 km, dorzecze ok. 32 tys. km2; uchodzi do zatoki D. (O. Atlantyc ki); żeglowna od m. Trenton; gł. m.: Fi ladelfia, Chester. Delaware [deləueər], stan na wsch. USA, nad O. ' Atlantyckim; 5328 km2 , 543 tys. mieszk. (1970); intensywne rolnictwo (hodowla drobiu, warzywnictwo); przemysł chem., lotn.; turystyka; gł. m.: Wilmington, Dover (stoi.). Delawarowie, Indianie Ameryki Pn., obecnie niewielkie grupy w rezerwatach USA i Kanady; myślistwo, rybołówstwo, uprawa ziemi. Delbrück [-brük] BERTHOLD, 1842-1922, językoznawca niem.; twórca indoeur. składni porównawczej, prof. uniw. w Jenie (Vergleichende Syntax der indogermanischen Sprachen). Delbrück [-brük] HANS, 1848-1929, niem. historyk wojskowości i polityk; wywarł wpływ na kształtowanie się niem. doktryny wojsk, w pocz. XX w.; występował przeciw antypol. polityce Prus. Delbrück [-brük] MAX, ur. 1906, amer. mikrobiolog i genetyk, pochodzenia niem.; prof. w Pasadena; prace z biologii

232

Delbrücka stopnie

molekularnej; współodkrywca zjawiska rekombinacji u wirusów; nagr. Nobla. Delbrücka stopnie [s. -brüka] (°D), jednostki służące do określania kwasowości zacierów gorzelniczych; 1°D odpowiada kwasowości oznaczonej w 20 ml zacieru przez zobojętnienie 1 mililitrem In NaOH. Deleanu [delianu] LIVIU, ur. 1911, poeta rum.; liryka początkowo dekadencka, następnie zaangażowana; afirmacja nowego ustroju społecznego. Deledda GRAZIA, 1871-1936, pisarka wł.; nowele i powieści o życiu rodzinnej Sardynii (Sprawiedliwość, Trzcina na wietrze) ; nagr. Nobla. delegacja, przeniesienie przez jeden organ całości lub części swoich uprawnień na inny organ. delegacja miejska, komitet działający w okresie manifestacji patriot. 27 II-4 IV 1861 w Warszawie, złożony z przedstawicieli bogatych warstw społeczeństwa; dążył do uspokojenia ludności, kierując ruch na drogę legalizmu. delegacja służbowa, upoważnienie do wykonania określonej czynności służbowej poza siedzibą organu delegującego. Delegacje, w monarchii austro-węg. organ powołany 1867 do rozstrzygania tzw. spraw wspólnych (spraw zagr., wojny i finansów); liczyły po 60 członków, wybieranych corocznie przez parlamenty Austrii i Węgier. delegacje sejmowe (deputacje), w Polsce XVIII w. organy sejmowe wybierane spośród posłów dla przygotowania projektów ustaw. delegalizacja, uznanie danej instytucji organizacji, partii, za nielegalną. delegatura: 1) przedstawicielstwo, placówka reprezentujące czyjeś interesy, działające z czyjegoś ramienia; 2) delegowanie Kogoś; funkcja, urząd delegata. Delegatura Rządu RP na Kraj, podziemny aparat adm., stanowiący najwyższe przedstawicielstwo poi. rządu emigr.; działała na terenie całego kraju od jesieni 1940 do poł. 1945; przygotowywała warunki do objęcia władzy w kraju przez rząd emigr.; zwalczała obóz lewicy, skupiony wokół PPR. de lege ferenda [łac], określenie przyszłych ewentualnych zmian w obowiązującym ustawodawstwie. de lege lata [łac], zwrot określający obowiązujące prawo. -delektować się, zachwycać się, rozkoszować się czymś. Delemont [dölemą] (niem. Delsberg), m. w Szwajcarii (kanton Berno), w górach Jura; 12 tys. mieszk. (1968); produkcja zegarków. De Leon [dy li:ən] DANIEL, 1852-1914, socjalista amer.; działacz II Międzynarodówki; przywódca Socjalist. Partii Pracy. Delescluze [döleklü:z] Louis CHARLES, 1809-71, fr. rewolucjonista, publicysta; jeden z przywódców Komuny Paryskiej 1871; zginął na barykadzie. delfin (fr. dauphin), tytuł, następnie przydomek hrabiów Albon (władców Delfinatu); 1349-1830 tytuł następców tronu francuskiego. delfin, styl w pływaniu zbliżony do motylka, jedna z konkurencji pływackich. Delfin, jeden z gwiazdozbiorów. Delfinat (Dauphiné), kraina hist. w pd.-wsch. Francji, w dorzeczu Izery; górzysta (Alpy); liczne elektrownie wodne; gł. m.: Grenoble. — Od XII w. we władaniu hrabiów Albon; od 1349 w posiadaniu korony francuskiej. delfiniak, żegl. drewniana lub metal, rozporka, pionowa, do napinania watersztagu w celu lepszego zamocowania bukszprytu w płaszczyźnie pionowej. delfiny (Delphinidae), rodzina waleni zębowców; 37 gat.; ciało wrzecionowate, 2-3 m dł.; drapieżne; żyją gromadnie; w M. Bałtyckim spotykane sporadycznie 4 gat., w tym d. pospolity (Delphinus delphis) i morświn.

delfiny słodkowodne (Platanistidae), rodzina waleni uzębionych; 3 gat.; ciało do 3 m dł.; drapieżne; rzeki pn. części Ameryki Pd. oraz Ganges i Brahmaputra. delft, hol. wyroby fajansowe produkowane od ok. 1600 w Delft; rozkwit poł. XVII-poł. XVIII w.; motywy dekoracyjne, kobaltowe na białym tle, gł. pseudohinduskie kwiaty, ptaki, pejzaże i sceny rodzajowe. Delft J AN→Vermeer van Delft Jan. Delft, m. w Holandii, w zespole miejskim Hagi; 82 tys. mieszk. (1969); przemysł ceram.; ośr. nauk.; muzeum; zabytki (XIII-XVII w.); słynny ośrodek wyrobu fajansów (XVII w.). Delfy, staroż. m. w Grecji (Fokida); ośr. kultu Apollina (wyrocznia); centrum Amfiktionii Delfickiej; ruiny okręgu Apollina (świątyni i licznych pomników, skarbców Sykiończyków, Syfnijczyków i in., fundowanych przez miasta gr.), okręgu Ateny Marmaria (m.in. słynny tolos), stadionu; muzeum — cenne zbiory sztuki antycznej, m.in. Auriga z Delf). Delfzijl [-zeil], m. i port w pn.-wsch. Holandii, nad M. Północnym; 40 tys. mieszk. (1968); huta aluminium, przemysł stoczn.; w pobliżu wydobycie gazu ziemnego. Delhi (Dilli), terytorium związkowe w pn. Indii; obejmuje m. D. i przyległy obszar; 1,5 tys. km2, 3,5 mln mieszk. (1966); ośr. adm. D. Delhi (Dilli), stol. Indii, ośr. adm. terytorium związkowego D., nad rz. Dżamna; 2,5 mln mieszk., zespół miejski 2,9 min (1967); jeden z największych w kraju ośr. przemysłu (gł. bawełn., chem., metal., spoż.); ośr. kult. i nauk.; uniw.; muzea; liczne zabytki, gł. z XII-XVII w., m.in. meczety (Kuwwat al-Islam, Kalan Masdżid i in.), mauzolea grobowe, twierdze, pałace, stare domy mieszkalne. delia, długi, lekko dopasowany wierzchni ubiór męski, często podszyty futrem, z szerokimi nie zszytymi rękawami i futrzanym kołnierzem; noszony w Polsce gł. w XVI-XVIII w. deliberacja, rozważanie, zastanawianie się nad czymś; naradzanie się, debatowanie. Delibes [dölib] LEO, 1836-91, kompozytor fr.; opery (Lakmé), balety (Coppélia, Sylvia), operetki, pieśni solowe. Delibes [delib] MIGUEL, ur. 1920, powieściopisarz hiszp.; powieści psychol.obyczajowe z życia wsi i prowincji. Delicias [-si as] (Ciudad Delicias), m. w Meksyku (Chihuahua); 50 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Delicious [dylyszəs], obecnie rzadko uprawiana odmiana jabłoni, wyjściowa dla licznych mutantów, otrzymanych w Ameryce, o intensywnie zabarwionych owocach. delicje, rzeczy b. smaczne, specjały, smakołyki, przysmaki. delictum iuris gentium [łac], →przestępstwo prawa narodów. delijski problem, podwojenie sześcianu, problem konstrukcji (za pomocą linijki i cyrkla) sześcianu o dwukrotnie większej objętości od objętości danego sześcianu o boku a; sprowadza się do konstrukcji odcinka o dł. 3 √a; jest niewykonalny. delikatesy, wyszukane artykuły kolonialnospoż.; towary luksusowe, zwł. importowane, smakołyki, specjały; także sklep sprzedający takie artykuły. delikt (delictum), czyn zakazany przez prawo, niedozwolony, bezprawny. delikwent, człowiek skazany za jakieś przestępstwo; skazaniec, winowajca. Delille [dölil] JACQUES, 1738-1813, pisarz fr.; prof. College de France, czł. Akad. Fr.; poematy dydakt. (Ogrody) i opisowe; przekłady poezji łac i angielskiej. delimitacja: 1) szczegółowe określenie i wyznaczenie granicy państwa dokony wane zwykle zgodnie z umową między-

nar. przez specjalną komisję; 2) czynność oznaczania granicy specjalnymi znakami. delirium, med. →majaczenie. delirium tremens („biała gorączka"), majaczenie alkoholowe, ostra psychoza u nałogowych alkoholików, wyzwalana przez różne czynniki, jak upicie się, zakażenie, uraz; charakterystyczne są urojenia wzrokowe, dotykowe i słuchowe, drżenia mięśniowe. Delisle [dölil] GUILLAUME, 1675-1726, fr. kartograf i geograf; jeden z twórców, kartografii nowożytnej. Delisle [dölil] LEOPOLD VICTOR, 18261910, fr. paleograf i historyk; dyr. Bibliothéque Nationale w Paryżu; czł. Institut de France. Delitzsch [de:lytsz] FRIEDRICH, 18501922, asyrolog riiem.; prof. uniw. w Lipsku, Wrocławiu, Berlinie; Assyrische Grammatik. Delitzsch [de:lytsz], m. w pd. części NRD, k. Lipska; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., chemiczny. Delius [di:ljəs] FREDERICK, 1862-1934, kompozytor ang.; utwory symf., kameralne, dramaty muz., Requiem. dellenit, magmowa skała wylewna; składa się z plagioklazu, ortoklazu, kwarcu i biotytu lub amfibolu; występuje często w postaci szkliwa. Delluc [delük] LOUIS, 1890-1924, fr. teoretyk, reżyser i scenarzysta film.; jeden z twórców impresjonist. awangardy film. we Francji (Milczenie, Kobieta znikąd). Dellys, m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym; 23 tys. mieszk. (1966). Delmenhorst [del-], m. w NRF (Saksonia Dolna), k. Bremy; 62 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., maszynowy. Del Monaco [d. monako] MARIO, ur. 1915, wł. śpiewak (tenor bohaterski) o świat, sławie; sukcesy zwł. w operach Bizeta, Verdiego i Pucciniego. Delon [dölą] ALAIN, ur. 1935, fr. aktor film.; wiele gł. ról w filmach współcz., kostiumowych, kryminalnych i komediach (Rocco i jego bracia, Lampart). Deloney [dölouny] THOMAS, 1543(?)1600 lub 1607, pisarz ang., z zawodu tkacz; opowieści prozą z życia rzemieślników, ballady reprezentujące folklor miejski. De Long [dəloŋ] GEORGE WASHINGTON, 1844-81, amer. badacz Arktyki; 1879-81 kierował wyprawą polarną na statku „Jeanette", podczas której odkryto wyspy nazwane później imieniem De Longa. De Longa Cieśnina, cieśn. na M. Arktycznym, między wybrzeżem Syberii a W. Wrangla; szer. ok. 137 km. Delorme [dölorm] (de 1'Orme) PHILIBERT, ok. 1510-70, fr. architekt okresu renesansu; budowle w Paryżu (pałac Tuileries, nie istniejący), zamki; prace z teorii architektury. Delos, wysepka gr. na M. Egejskim (Cyklady); 4 km2; ośrodek kultu Apollina i Artemidy; ruiny świątyń Apollina (IV w. p.n.e.), terasa lwów (VI w. p.n.e.), domy mieszkalne z mozaikami i malowidłami (III—I w. p.n.e.), rzeźby portretowe. Delrac [-rak], system radionawigacji hiperbolicznej b. dużego zasięgu. delta, geol. płaski stożek napływowy leżący u ujścia rzeki; powstaje wskutek akumulacji osadów rzecznych (np. piasku, mułu) w miejscach, gdzie działalność budująca rzeki jest silniejsza niż niszcząca działalność wód zbiornika, do którego rzeka wpada. delta, lotn. samolot, którego płat w widoku z góry ma kształt zbliżony do trójkąta równoramiennego, zwróconego wierzchołkiem do przodu. delta, mat. nazwa symbolu Δ, którym oznacza się wyróżnik trójmianu kwadratowego, jak również laplasjan. Delta Amacuro [d. -ku-], terytorium federalne w pn.-wsch. Wenezueli, nad O. Atlantyckim; 40,2 tys. km2, 34 tys.

demokraci bezprzymiotnikowi 233 mieszk. (1969); ośr. adm. Tucupita; pn. część zajmuje delta Orinoko. Delta Plan, inwestycje mające na celu powiększenie powierzchni ziem uprawnych Holandii, obejmują: połączenie groblami wysp pomiędzy ujściami Renu i Skaldy, utworzenie jeziora wody słodkiej, następnie osuszenie jeziora i utworzenie nowych polderów. deltoid, czworokąt płaski, którego jedna z wzajemnie prostopadłych przekątnych dzieli drugą na połowy. deluwialne gleby, powstałe z osadów deluwialnych przeniesionych ze zboczy wzniesień wskutek działania erozji; zaliczane do różnych typów gleb. deluwium, geol. osad najdrobniejszych cząstek miner, nagromadzonych u podnóża wzgórz, pochodzących z wypłukania przez wody opadowe gleb, glin i lessów pokrywających zbocza. Delvaux [delwo] PAUL, ur. 1897, malarz belg.; przedstawiciel surrealizmu; nastrojowe kompozycje figuralne (Ogród nocny). Delwig ANTON A.; baron, 1798-1831, poeta ros.; liryka kameralna oparta gł. na wzorach poezji antycznej; stylizowane pieśni lud. (z muzyką m.in. M. Glinki). Dełczew GOCE, 1872-1903, ideolog i organizator ruchu narodowowyzwoleńczego w Macedonii; współzałożyciel Wewn. Macedońskiej Organizacji Rewol.; poległ w walce z Turkami. dem, w staroż. Attyce (Grecja) jednostka podziału terytorialnego, ponadto polit., adm., wojsk., gosp. i kultowego. Dema, rz. w ZSRR, 1. dopływ rz. Bieła; dł 545 km. demagog: 1) polityk posługujący się w działalności polit. hasłami pustymi, dbający bardziej o własny interes niż o rzeczywiste interesy mas rządzonych; 2) w staroż. Atenach przywódca ludu w okresie nasilenia walk społecznych. demagogia, sposób wpływania na opinię publ. stosowany w działalności polit., sprowadzający się do efektownych, ale zazwyczaj niespełnianych obietnic. Demangeon [dömãżą] ALBERT, 18721940, geograf fr.; prof. Sorbony; prace regionalne dotyczące zach. Europy oraz z zakresu geografii człowieka. demantoid, minerał z grupy granatów, zielona odmiana andradytu; kamień szlachetny. démarche [-arsz; fr.], oświadczenie lub wystąpienie jednego państwa wobec drugiego w konkretnej sprawie zwracające uwagę na określoną sytuację, zawierające propozycje lub oficjalny protest wobec innego państwa. Demarczyk EWA, ur. 1941, piosenkarka; doskonała interpretatorka piosenek lit.; występy w wielu krajach eur., m.in. w Rumunii, ZSRR, także w USA, Kanadzie i na Kubie. demarkacyjna linia, linia odgraniczająca (podczas zawieszenia broni lub rozejmu) walczące z sobą armie i terytoria przez nie zajmowane; może stanowić tymczasową granicę państwa. De Martino ERNESTO, 1908-65, religioznawca wł.; w badaniach nauk. stosował metodol. zasady materializmu historycznego; Magia e civilita. demaskować, odkrywać, ujawniać coś, przedstawiać, ukazywać kogoś lub coś w prawdziwym świetle. Demawend, wygasły wulkan, najwyższy szczyt gór Elburs (Iran); 5604 m. Dembera efekt, powstawanie siły elektromotorycznej w półprzewodniku podczas jego oświetlania; wynik różnicy prędkości dyfuzji elektronów i dziur. Dembiński BRONISŁAW, 1858-1939, historyk (dzieje powsz. XIX w.), polityk i dyplomata; prof. uniw. we Lwowie i Poznaniu; 1919-30 podsekretarz stanu w Ministerstwie Wyznań Rei. i Oświecenia Publ.; Źródła do dziejów drugiego i trzeciego rozbioru Polski. Dembiński FELICJAN, ur. 1901, agrotechnik, ekonomista; prof. WSR w Poznaniu,

czł. PAN; prace nauk. i popularnonauk. z zakresu uprawy roślin, gł. oleistych. Dembiński HENRYK, 1791-1864, generał w powstaniu 1830-31; odznaczył się pod Dębem Wielkim i Ostrołęką; związany z obozem konserwatywnym, VIII 1831 mianowany zastępcą nacz. wodza; 1848-49 jeden z dowódców rewol. armii węg.; Pamiętniki o powstaniu w Polsce 1830-31. Dembiński HENRYK, 1908-41, działacz polit.; publicysta; czł. wileńskiej młodzieżowej grupy antyfaszystowskiej, od 1934 w KZMP; rozstrzelany przez hitlerowców. Dembowski EDWARD, 1822-46, rewol.demokr. działacz polit., filozof, publicysta; od 1843 w konspiracji w Poznańskiem i Galicji; poległ w rewolucji krak 1846 jako jeden z jej przywódców; założyciel ,,Przeglądu Nauk.", autor rozpraw filoz. i krytyczno-lit. (Piśmiennictwo poi. w zarysie); nawiązywał do Hegla i socjalistów utopijnych; w swej historiozofii łączył idee dialektycznego rozwoju z teorią o zasadniczej roli mas w dziejach; Pisma. Dembowski HERKULES, 1812-81, astronom, oficer marynarki wł.; prowadził w Gallarete pomiary względnej odległości gwiazd podwójnych (planetoida D.). Dembowski JAN, ok. 1770-1823, działacz Kuźnicy Kołłątajowskiej, jakobin poi.; sekretarz I. Potockiego, uczestnik powstania 1794; oficer Legionów. Dembowski JAN, 1889-1963, biolog, polityk, działacz społ.; prof. uniw. w Wilnie, Łodzi, Warszawie; dyr. Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego w Warszawie; czł. PAN i jej prezes (1952-57), czł. AN ZSRR; prace z zoologii i psychologii zwierząt; marszałek sejmu (1952-56). Dembowski LEON, 1789-1878, ojciec Edwarda, senator, kasztelan Królestwa Poi.; współpracownik ks. A.J. Czartoryskiego; 1830 czł. Rady Adm., 1861-67 czł. Rady Stanu. Dembowski TADEUSZ, 1738-1809, uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794, min. skarbu Księstwa Warszawskiego. Demby STEFAN, 1862-1939, bibliotekarz; czynny w bibliotekarstwie powsz.; założyciel i red. „Przeglądu Bibliotecznego"; inicjator i realizator idei Biblioteki Nar. w Polsce, 1934-37 jej dyrektor; prace bibliograficzne. Demel KAZIMIERZ, ur. 1889, zoolog, oceanograf; prof. WSR w Olsztynie; współorganizator hydrobiol. i mor. placówek nauk.; prace z hydrografii, hydrobiologii, oceanografii Bałtyku, biologii morza; Życie morza, Zwierzą i jego środowisko. demencja, med. →otępienie dementi [fr.], oficjalne zaprzeczenie lub sprostowanie jakiejś wiadomości, najczęściej o charakterze polit.; przeważnie składane w imieniu rządu. Demeter, mit. gr. bogini zboża, zasiewów i ziemi uprawnej; matka Persefony i Plutosa; z kultu D., związanego z odradzaniem się ziarna, wyłoniła się idea nieśmiertelności duszy i życia pozagrobowego — myśl przewodnia misteriów eleuzyńskich; ośr. kultu: Eleusis; mit. rzym. Ceres. Demetrius LUCIA, ur. 1910, pisarka rum.; autorka nowel, powieści oraz sztuk teatr, odzwierciedlających przeobrażenia społ. w Rumunii. Demetriusz Poliorketes, 337-283 p.n.e., wódz maced., syn Antygona Jednookiego; król 294-288; pokonany 285 przez Seleukosa I. Demetriusz z Faleronu, ok. 350-283 p.n.e., ateński polityk, mówca, pisarz i filozof; 317-307 zarządca Aten z ramienia Macedonii; miał się przyczynić do założenia Biblioteki Aleksandryjskiej. Demetrykiewicz WŁODZIMIERZ, 18591937, archeolog; prof. UnM. Jag., czł. PAU; organizator nauki archeol., prac konserwatorskich i muzealnych w Polsce; autor pierwszej syntezy pradziejów Galicji. Demiczew PIOTR N., ur. 1918, radź. działacz ruchu robotn.; od J939 w KPZR,

od 1961 sekretarz KC, od 1966 zastępca czł. Biura Polit. KC KPZR. demielinizacja, uszkodzenie lub zanik osłonki mielinowej włókna nerwowego; może nastąpić po jego przecięciu lub w przebiegu zwyrodniających chorób układu nerwowego. demilitaryzacja, ograniczenie potencjału militarnego określonego terytorium na mocy porozumień między państwami; może polegać na zakazie utrzymywania wojsk na danym terytorium, ograniczeniu w poziomie sił zbrojnych oraz produkcji wojskowej. De Mille [də myl] CECIL BLOUNT, 18811959, amer. aktor, reżyser i producent filmowy; twórca głośnych melodramatów i bibl. widowisk film. (Król królów, Samson i Dalila, Największe widowisko świata). deminutyw (deminutivum), wyraz o znaczeniu zdrobniałym, zdrobnienie. Demirczian DERENIK, 1877-1956, orm. poeta, dramatopisarz, prozaik; czł. AN Arm.SRR; realist. i patriot. powieści, komedie satyr., dramat hist., wiersze. Demirel SÜLEYMAN, ur. 1924, polityk tur.; od 1964 przewodn. Partii Sprawiedliwości; od 1965 wicepremier, 1966-71 premier. demistyfikacja, wykrycie, ujawnienie mistyfikacji. demitologizacja, uwolnienie od mitów; w teologii protest, postulat nurtu poszukującego treści N. Testamentu wolnej od mitów (R. Bultmann). Demkowska ZOFIA, ur. 1919, rzeźbiarka, pedagog (ASP w Warszawie); medalierstwo, drobne formy rzeźb., cykl plakiet Ludzie pracy, płaskorzeźby w Teatrze Wielkim w Warszawie. Demmin [dęmyn], m. w pn. części NRD; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. demobil, sprzęt wojsk., który wyszedł już z użycia lub pozostał po demobilizacji wojska. demobilizacja: 1) rozbrojenie, przejście sił zbrojnych państwa ze stanu woj. do stanu pokojowego, także przestawienie gospodarki z produkcji wojsk, na produkcję dla potrzeb cyw.; 2) zwalnianie odbywających czynną służbę wojsk, do rezerwy. demodekoza, wet. →nużyca. demodulacja (detekcja), radiotechn. wyodrębnianie przebiegu modulującego z odebranego przebiegu zmodulowanego; proces odwrotny do modulacji. demodulator (detektor), w telekomunikacji układ, w którym się przeprowadza demodulację przebiegu elektrycznego. demografia, nauka o ludności; zajmuje się jakościowym i ilościowym badaniem ludności, jej struktury i rozwoju w określonych warunkach hist., na podstawie danych statyst.; d. bada wszystkie fakty zachodzące w zbiorowościach ludzkich i zmieniające ich rozmiary i strukturę (urodzenia, zgony, migracje, zmiany stanu cyw.), a także ludność wg rasy, narodowości, języka, wyznania, stanowiska społecznego. demografia historyczna, dział demografii zajmujący się rozwojem ludności w przebiegu historycznym. demografia opisowa, dział demografii badający stan i strukturę populacji ludzkich z punktu widzenia cech objętych zakresem demografii oraz ruch tych populacji. demografia porównawcza, dział demografii badający różnice w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różnicujących je czynników — geogr., ekon., społ., rasowych itp. demografia potencjalna (potencjałowa), dział demografii ustalający różne potencjały dla poszczególnych osób lub populacji (potencjał życiowy, potencjał okresu pracy zawodowej i in.). demokraci bezprzymiotnikowi →Polskie Stronnictwo Demokratyczne.

234

Demokraci Bratni

Demokraci Bratni (Fraternal Democrats), międzynar. organizacja demokr. 1845-53, powstała ze skrajnego odłamu czartyzmu w celu przekształcenia go w ruch jednoczący proletariat eur.; kontakty z K. Marksem. demokraci galicyjscy →Polskie Stronnictwo Demokratyczne. demokracja: 1) władza ludu, społeczeństwa; 2) forma ustroju państwa, w którym oficjalnie uznaje się wolę większości obywateli jako źródło władzy i przyznaje się wszystkim obywatelom swobody i prawa polit. zapewniające im udział w sprawowaniu władzy; 3) synonim samych swobód i praw obywatelskich. demokracja antyczna, ustrój polit. niektórych miast staroż. Grecji (V w. p.n.e.) oraz republ. Rzymu, pozwalający wolnym obywatelom na: udział w podejmowaniu ważnych decyzji państw., zajmowanie stanowisk państw., krytykę osób sprawujących funkcje publiczne. demokracja bezpośrednia, forma rządów polegająca na wykonywaniu władzy państwowej przez ogół obywateli; instytucjami d.b. są: referendum (głosowanie ludowe), veto lud., inicjatywa ludowa, publ. dyskusja nad projektem ustawy. demokracja burżuazyjna (demokracja parlamentarna), jedna z form klasowego panowania burżuazji, ukształtowana w okresie burż. rewolucji; najwyższym organem władzy państw, jest parlament, a obywatele mają konstytucyjnie zagwarantowane wolności demokr. i równość wobec prawa; z uwagi na klasowy charakter d.b. swobody i prawa obywatelskie mają często wyłącznie formalny charakter. demokracja ludowa, określenie państw dyktatury proletariatu powstałych po II wojnie świat, wyróżniających się genezą i przebiegiem rewolucji socjalist., w której cele klasowe splatały się z walką narodowowyzwoleńczą. demokracja pośrednia (demokracja przedstawicielska), forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy państw, przez organy przedstawicielskie. demokracja socjalistyczna, najwyższy historycznie typ demokracji ukształtowany w państwach socjalist.; istota d.s. polega na zespoleniu demokracji społ.ekon., której podstawę tworzy uspołecznienie środków produkcji, z rzeczywistym ludowładz-twern, realizowanym przez system samorządów i organów przedstawicielskich. demokracja społeczno-ekonomiczna, forma stosunków społ. panująca w państwach socjalist., znosząca możliwość wyzysku człowieka przez człowieka dzięki zniesieniu prywatnej własności środków produkcji i będąca podstawą likwidacji nierówności społ. i politycznej. demokracja szlachecka, rodzaj demokracji w okresie feudalizmu panujący w Polsce od poł. XV do końca XVI w., będący formą panowania klasowego szlachty, charakteryzujący się wpływem średniej szlachty na rządy; polegała na szerokich uprawnieniach Sejmu, wybieranego przez ogół szlachty; w okresie d.sz. szlachta korzystała z przywilejów i swobód polit.; w pocz. XVII w. przerodziła się w oligarchię magnacką. demokracja wewnątrzpartyjna, zasada działania partii komunist., jeden z gł. elementów centralizmu demokr., polegający m.in. na tym, że: każdy członek partii ma prawo do dyskusji przed podjęciem obowiązującej uchwały; wszystkie uchwały zapadają większością głosów; wszystkie władze partii są wybierane w sposób demokratyczny. demokracja wojenna, ustrój społ. w okresie przejścia od wspólnoty pierwotnej do ustroju klasowego, oparty na organizacji wojsk.-polit. wolnych mężczyzn-wojowników (termin wprowadzony przez L.Morgana i używany przez F. Engelsa). „Demokrata Polski", pismo polit.-społ. wydawane 1837-49 we Francji, 1851-63 w w Londynie; organ TDP.

Demokratyczna Partia, jedna z 2 gł. partii USA, zał. 1828 jako kontynuatorka anty-federalistów; do 1860 reprezentowała interesy plantatorów z Południa; w XX w. napływ warstw średnich; partia rządząca 1933-52 i 1960-68; od Partii Republ. różni się taktyką i metodami działania. Demokratyczna Republika Wietnamu →Wietnam. Demokratyczny Związek Narodu Fińskiego, partia fiń. obejmująca lewicowe organizacje polit.; kierowana przez KP Finlandii; zapoczątkowana 1944 jako lewicowy blok wyborczy; po wyborach 1970 miała 36 posłów na 200. demokratyzacja, proces przeobrażeń systemu polit. w kierunku rozszerzenia uczestnictwa politycznego obywateli danego państwa. Demokryt z Abdery, ok. 460-ok. 370 p.n.e., filozof gr.; jeden z czołowych przedstawicieli staroż. myśli materialist., stworzył atomistyczną koncepcję budowy świata. demolować, niszczyć, burzyć, rozwalać. demon, w wierzeniach rel. początkowo bezosobowa moc nadnaturalna, potem — duch dobry lub zły; następnie (gł. w chrześcijaństwie) — zły duch, szatan. demoniczny, przypominający demona, niesamowity, upiorny, szatański, piekielny. demonstracja: 1) wystąpienie zbiorowe, zwykle pochód, zgromadzenie mające na celu wyrażenie protestującej przeciw czemuś opinii publ.; manifestacja; 2) publ. okazywanie uczuć, postawy wobec czegoś przez jednostkę, grupę. demonstracja, wojsk.: 1) działania bojowe na drugorzędnym kierunku w celu wprowadzenia w błąd nieprzyjaciela; 2) działania wojsk, wobec innego państwa w celu stworzenia stanu zagrożenia, wywarcia presji. demonstracyjny, obliczony na efekt, ostentacyjny, manifestacyjny. demontaż, całkowite lub częściowe rozłożenie urządzenia na pojedyncze elementyDemontowicz JÓZEF, 1823-76, działacz powstania 1863, organizator wyprawy mor. z Londynu na Żmudź, komisarz Rządu Nar. na kraje skandynawskie. demoralizacja: 1) proces odchodzenia od obowiązujących wartości moralnych, przejawiający się w przestępczości, korupcji, wykolejeniu jednostek; 2) skutek tego procesu. De Morgan [da mo:rgən] AUGUST, 180678, ang. matematyk i logik; zapoczątkował badania nad teorią relacji; twórca praw log. zw. prawami De M. de mortuis aut bene aut nihil [łac], o zmarłych należy mówić tylko dobrze, albo nie mówić nic. demos, w staroż. Grecji część ludności nie mająca praw polit., później (gł. w Atenach) lud suwerenny, sprawujący władzę (demokracja). Demostenes, 384-322 p.n.e., mówca gr.; przywódca stronnictwa antymaced., mobilizował Greków do obrony wolności; mowy, m.in.: Filipiki (przeciw Filipowi II Maced.), O pokoju, Mowa pogrzebowa (ku czci poległych pod Cheroneją), O wieńcu (w obronie własnej). demotyczne pismo, pismo egip. powstałe ok. 650 n.e. z uproszczonego pisma hieratycznego. Dempo, wulkan w górach Barisan, drugi pod względem wysokości szczyt Sumatry (Indonezja); 3159 m. Dempsey [-sy] JACK (właśc. William Harrison), ur. 1895, bokser amer.; mistrz świata wszechwag 1919-26. Dempster [-stər] ARTHUR JEFFREY, 1886-1950, fizyk kanad.; prof. uniw. w Chicago; jeden z pionierów spektroskopii masowej. Demuyter [dömöjte:r] E RNEST , ur. 1893, belg. aeronauta, polityk i działacz społ.; przewodn. Tow. Przyjaźni Belg.-

Pol.; zwyciężył w balonowych zawodach Gordon Bennetta 1920, 1922, 1923, 1924, 1936 i 1937. demy, w cesarstwie bizant. miejskie organizacje samorządowe; kierowane przez demarchów, pełniły gł. funkcje adm., gosp. i wojsk.; na terenie cyrku (hipodromu) — ośr. życia polit. miasta — tworzyły stronnictwa cyrkowe. denacjonalizacja, przywrócenie własności prywatnej obiektu uprzednio znacjonalizowanego. (uspołecznionego, upaństwowionego). Denain [dönę], m. w pn. Francji, nad Skalda; 28 tys:—mieszk., zespół miejski 127 tys. (1968); hutnictwo żel., wydobycie węgla kam., przemysł maszynowy. denar: 1) srebrna moneta staroż. o wadze 4,55 g (później mniejszej), bita w Rzymie od III w. p.n.e.; wartość 4 sestercji lub 10 asów; 2) podstawowa srebrna jednostka monetarna w Europie średniowiecznej; w Polsce bita od schyłku X do końca XIII w.; ciężar ok. 1,5 g. denat, osoba zmarła śmiercią gwałtowną lub nienaturalną. denaturacja białka, nieodwracalna zmiana struktury cząsteczki białka, przy której giną jego właściwości biol., np. pod wpływem podwyższonej temp., kwasów, zasad. denaturalizacja, pozbawienie obywatelstwa danego państwa. denaturat (spirytus skażony), alkohol etylowy (92%) skażony substancjami trującymi; spożycie d. jest groźne dla zdrowia; używany jako paliwo i rozpuszczalnik. Denau, m. w pd. części Uzb.SRR (obw. surchandaryjski); 22 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., oczyszczalnia bawełny. denazalizacja, przejście głoski nosowej w ustną, np. sławetny ze staropol. sławetny. denazyfikacja, oczyszczanie życia społ. i pol|t. Niemiec z wpływów ideologii nazistowskiej, postanowione w układzie poczdamskim 1945. Dender, rz. w Belgii, pr. dopływ Skaldy; dł. 65 km; skanalizowana. Dendera, miejscowość w Egipcie, k. Teb; staroż. ośr. kultu bogini Hathor; dobrze zachowana wielka świątynia Hathor (I w. p.n.e.) i ruiny in. budowli kultowych. dendrarium, ogród, w którym zgromadzono w celach nauk. różne gatunki krzewów i drzew. dendrochronologia, archeol. metoda datowania zabytków drewn. na podstawie zauważalnych w słojach drzew zmian klimatycznych. dendrologia (drzewoznawstwo), gałąź botaniki, nauka o drzewach i krzewach, ich morfologii, anatomii, systematyce, fizjologii, ekologii, geografii, aklimatyzacji, genetyce i hodowli. dendrometria, leśn. nauka zajmująca się sposobami określania miąższości, przyrostu i wieku drzew i drzewostanów oraz metodami pomiaru drewna. dendryt (kryształ dendrytyczny), agregat drobnych kryształów przypominający kształtem rozgałęzione drzewo, krzew lub paproć (np. kwiaty lodowe zimą na szybach). dendryty, liczne, krótkie wypustki neuronu, czyli komórki nerwowej, odbierające impulsy nerwowe od innych neuronów. Deneb, a Cyg, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Łabędzia (Cygnus) o jasności 1m3. Denebola, β Leo, gwiazda w gwiazdozbiorze Lwa (Leo) o jasności 2m2. Deneuve [dönö:w] CATHERINE (właśc. C. Dorléac), ur.' 1943, aktorka fr.; wybitne role w nowocz. filmach psychol. (Wstręt, Piękność dnia, Tristana). denga, ostra epidemiczna choroba zakaźna, wywoływana przez wirusy przeno-

Deraa 235 szone przez komary Aedes; występuje w krajach gł. tropik, i subtropik.; gorączka, bóle mięśniowe i brzucha, wysypka, obrzęk węzłów chłonnych, leukopenia. Denhoff ERNEST, ?-1693, wojewoda malborski od 1685, generał lejtnant od 1683; dowódca bryg. piechoty w odsieczy wiedeńskiej; doradca Jana III Sobieskiego. Denhoff GERARD, 1589-1648, wojewoda pomorski od 1643; doradca Władysława IV Wazy w sprawach polityki bałtyckiej; 1635 czł. Komisji Okrętów Królewskich. Denhoff STANISŁAW ERNEST, 1673-1728, syn Władysława, hetman polny litew. od 1709; stronnik Augusta II; współtwórca konfederacji sandomierskiej. Denhoff WŁADYSŁAW, ?-1683, pułkownik, wojewoda pomorski od 1677; doradca Jana III Sobieskiego w sprawach polityki bałtyckiej; poległ pod Parkanami. Deni WIKTOR N. (właśc. W.N. Denisow), 1893-1946, grafik radz.; ilustracje, karykatury polit. (m.in. w „Prawdzie"); plakaty. denier, den, włók. jednostka ciężaru w miarze ciężarowej służąca do oznaczania titru (numeru ciężarowego) włókna lub przędzy; 1 den równa się 0,05 G. Deniker JOSEPH, 1852-1918, fr. przyrodnik i antropolog; prace stanowiące punkt wyjścia dla typologii antropologicznej. Denikin ANTON I., 1872-1947, generał ros.; 1918-20 dowódca wojsk kontrrewol. na pd. Rosji; po klęsce zadanej przez Armię Czerwoną (1919) na emigracji. Denis [doni] MAURICE, 1870-1943, fr. malarz, grafik i teoretyk sztuki; gł. teoretyk grupy nabistów; stylizowane kompozycje figuralne o treści symbol. (Muzy); kompozycje real., portrety, pejzaże, malowidła ścienne, ilustracje, scenografia; publikacje. Denis MICHAEL, 1729-1800, austr. bibliograf, historyk książki; znawca inkunabułów; rozprawy teoret., prace bibliograficzne. Denisko JOACHIM, 1756-1812, uczestnik powstania 1794; organizator i dowódca oddziału pol. na pogranicznych terenach" tur. do walki z Austrią (1795-97); nieudana próba wywołania powstania w Galicji (1797). denitracja, w technologii chem. proces hydrolizy estrów kwasu azotowego. denitrifikacja, redukcja azotanów do amoniaku (d. częściowa) lub azotu (d. całkowita) wywoływana przez bakterie glebowe i wodne; d. całkowita zuboża glebę, d. częściowa — wzbogaca ją. Denizli, m. w pd.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. D.; 64 tys. mieszk. (1965); przemysł włók.; znane z sadów. denkarka, obrabiarka do drewna używana w bednarstwie do wycinania z kwadratowych płyt den do beczek. Denków, dzielnica Ostrowca Świętokrzyskiego; niegdyś miasto (do 1869) znane z wyrobów garncarskich. Denner BALTHASAR, 1685-1749, malarz niem.; nadworny portrecista książąt niem.; malował też dla dworu ros. i duńskiego. dennik (Liparis liparis), ryba z rzędu okoniokształtnych, ok. 15 cm dł.; głębiny M. Arktycznego; w Bałtyku — reliktowa. dennik, żegl. poprzeczne wiązanie dennej części statku, łączące wręgi obu burt; ma postać np. stal. płyty. Dennis [denys] EUGENE, 1904-61, działacz amer. ruchu robotn.; 1946-57 sekretarz, gen. KP USA, 1959-61 przewodn. jej Kom. Krajowego; kilkakrotnie więziony. denominacja, rodzaj organizacji rei.; w zach. Europie (gł. W. Brytania) grupa wyznaniowa powstała na gruncie zróżnicowania większego odłamu danej religii (np. d. kalwińska); w USA również odpowiednik kościoła. denotacja, log. zakres nazwy, zbiór wszystkich jej desygnatów. Densusianu [-szianu] NICOLAE, 18461911, rum. historyk, archeolog i archiwista; wydawca źródeł (39 t.), autor mono-

grafii o powstaniu chłopskim w Siedmiogrodzie pod wodzą N. Horii. densymetr, areometr do pomiaru gęstości cieczy, wyskalowany 3w jednostkach gęstości cieczy (np. w g/cm ). densytometr, urządzenie służące do pomiaru gęstości optycznej obrazów fotograficznych. densytometria, dział sensytometrii zajmujący się pomiarem gęstości optycznej obrazów fotograficznych. dentalny, zębowy. Dent Blanche [dã blã:szl, szczyt w Alpach Pennińskich (Szwajcaria); 4357 m. Dent du Midi [dãdü midi], szczyt w Alpach Sabaudzkich (Szwajcaria), na pn. od Mont Blanc; 3257 m. dentystyczny stop, każdy stop używany w dentystyce zachowawczej do wyrobu mostków, koron itp.; jako d.s. stosuje się amalgamaty srebra, stopy złota i platynowców, a także stal kwasoodporną. dentystyka, dawna nazwa nauki o zębach i ich schorzeniach oraz o zabiegach wykonywanych na zębach. denudacja, procesy wietrzenia, erozji i ruchów masowych, prowadzące do niszczenia wyniosłości na powierzchni Ziemi. denuncjacja (delacja, donos), tajne oskarżenie przed władzą. Denver [denwər], m. w USA, nad rz. South Platte,"stoi. stanu Kolorado; 513 tys. mieszk., zespół miejski 1,1 mln (1970); przemysł maszyn., spoż., poligraf., chem.; węzeł komunik.; siedziba wielu urzędów federalnych; uniwersytet. Deny [d(ö)ni] JEAN, 1879-1963, fr. turkolog językoznawca; prof. École nationale des langues orientales w Paryżu; Grammaire de la langue turque. deontologia lekarska, nauka o powinnościach zawodowych lekarza i o etyce lekarskiej. Deotyma →Łuszczewska Jadwiga. depalatalizacja (dyspalatalizacja), zatrata miękkości spółgłoski (np. gwarowe łamę, sedzec, zamiast łamię, siedzieć); także zamiana przedniej artykulacji samogłoski na artykulację tylną (w przegłosie, np. kwiet w kwiat). departament: 1) w PRL wewn. jednostka organizacyjna w centr. organach administracji; 2) w USA i niektórych innych krajach nazwa ministerstwa; 3) we Francji i niektórych innych krajach nazwa jednostki adm. terytorialnej. dependencja, daw.: 1) zależność, zawisłość; 2) kraj, państwo, miasto, majątek, instytucja itp. podległe drugiemu państwu, miastu itp.; 3) praktyka prawnicza. dependent, urzędnik pracujący u adwokata albo notariusza; praktykant u adwokata lub notariusza. Depereta prawo, biol. zasada głosząca, że w rozwoju ewolucyjnym szczepów rozmiary kolejnych form powiększają się, np. w ewolucji koniowatych. depersonalizacja, poczucie zatracenia własnej osobowości, występujące niekiedy w histerii i w zamroczeniach epileptycznych. depersonifikacja, pozbawienie, zatrata osobowości. depesza: 1) tekst przesłany telegraficznie; blankiet z tym tekstem, telegram; 2) telegr. wiadomość prasowa; 3) daw. pilny list urzędowy dotyczący spraw państwowych. depilacja (epilacja), usuwanie owłosienia w celach leczn. lub kosmetycznych za pomocą środków mech. (np. pinceta), fiz. (np. elektrokoagulacja) lub chemicznych. depo →lokomotywownia. depolaryzatory, związki chem. przeciwdziałające polaryzacji elektrod w ogniwach galwanicznych, np. braunsztyn. depolirneryzacja, proces rozkładu polimeru na wyjściowe monomery lub produkty o mniejszym stopniu polimeryzacji od polimeru wyjściowego. depopulacja (wyludnienie), zmniejszenie się stanu zaludnienia. depopularyzacja, utrata popularności,

deportacja (zesłanie), kara polegająca na skierowaniu skazanego do odległej miejscowości na przymusowy pobyt; nie występuje w prawie polskim. depozyt, umowa, na mocy której przyjmuje się na przechowanie cudzą rzecz ruchomą; również przedmioty złożone do przechowania. depozyt bankowy, wkłady na rachunku bieżącym w banku, także kruszce, papiery wartościowe, deprawacja, pozbawianie zasad moralnych, demoralizacja, upadek obyczajów. deprecjacja, obniżanie wartości czegoś. deprecjacja pieniądza, spadek wartości pieniądza, zwykle wskutek inflacji. deprekacja (błaganie), lit. rodzaj wykrzyknienia wyrażającego prośbę. depresja, ekon. jedna z faz cyklu koniunkturalnego; utrzymuje się w niej niski poziom cen i ogólnej aktywności gospodarczej. depresja, geogr. obszar lądowy leżący p.p.m. (np. część Holandii, rów Jordanu) depresja, mat. kąt płaski między płaszczyzną poziomą przechodzącą przez oko obserwatora i promieniem łączącym oko z obserwowanym punktem leżącym pod tą płaszczyzną. depresja, med. chorobliwe przygnębienie i zahamowanie czynności psych. (dawna nazwa — melancholia); częsty objaw wielu psychoz; d. cykliczna — z zahamowaniem czynności ruchowych, d. inwolucyjna — zdarza się w okresach przekwitania, d. reaktywna — wskutek urazów psychicznych. Depretis AGOSTINO, 1813-87, polityk wł.; przywódca tzw. Lewicy (odłam liberałów); 1876-87 (z przerwami) premier; inicjator ekspansji kolonialnej Włoch w Afryce. Déprez [-ry] MARCEL, 1843-1918, fr. fizyk i elektrotechnik; czł. Akad. Nauk; pionierskie prace nad przesyłaniem energii elektr. na duże odległości. deprymogeniczny organ, w hydromechanice element lub urządzenie powodujące spadek ciśnienia przepływającej przezeń cieczy; o.d. są zwężki, zawory, wodomierze itp. deprymować, wprawiać w stan zniechęcenia, depresji, przygnębiać, zniechęcać. deptak, ulica, miejsce spacerowe (zwł. w miejscowościach letniskowych i kuracyjnych) najbardziej uczęszczane. deputaci, w dawnej Polsce przedstawiciele szlachty wybierani na sejmikach (tzw. deputackich), zasiadający w Trybunałach Koronnym i Litewskim. deputacja: 1) delegacja, grupa przedstawicieli, pełnomocników jakiejś zbiorowości, wysłana w celu przedstawienia życzeń albo załatwienia spraw; 2) daw. grupa osób wyznaczonych do spełnienia jakiejś określonej czynności, zadania; komisja. Deputacja Polska, organizacja emigr. zał. 1795 w Paryżu przez radykalnych działaczy powstania kościuszkowskiego (m.in. F.K. Dmochowski, J. Dembowski); dążyła do wywołania powstania w kraju, domagała się zrównania stanów i wolności osobistej dla chłopów. deputacja poznańska, 1848, delegacja wysłana przez Komitet Nar. Pozn. do Berlina z postulatem niepodlegości Polski; złożona w większości z działaczy prawicy poszła na ustępstwa, uzyskując jedynie zapewnienie reorganizacji W. Księstwa Poznańskiego. deputat, świadczenie w naturze na rzecz pracownika. deputowany, członek parlamentu. De Quincey [dəkuynsyl THOMAS, 17851859, ang. myśliciel i krytyk epoki romantyzmu; eseje filoz. pisane prozą poetycką*. Deraa, m. w pd.-zach. Syrii, ośrodek adm. prow. D., w pobliżu granicy z Jordanią; 24 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy.

236 Dera-Ghazi-Chan Dera-Ghazi-Chan, m. w środk. części Pakistanu Zach., w dolinie Indusu; 47 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spoż.; rzemiosło (dywany). Derain [dörę] ANDRE, 1880-1954, malarz fr., jeden z gł. przedstawicieli fowizmu (pejzaże miejskie), później zbliżony do kubizmu, po 1912 nawiązywał do malarstwa XIV w. i sztuki lud.; grafika, ceramika, rzeźba, scenografia dla baletów S. Diagilewa. Dera-Ismail-Chan, m. w środk. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu D.I.-Ch., nad Indusem; 4.6 tys. mieszk. (1961); rzemiosło (tkaniny). deratyzacja (odszczurzanie), planowe tępienie szczurów i myszy środkami chem., fiz. lub biologicznymi. Derbent, m. w Ros.FSRR, w Dagestańskiej ASRR, port nad M. Kaspijskim; 61 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., włók.; w pobliżu wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. Der Blaue Reiter [d. b. raitər], awangardowe ugrupowanie artyst, zał. 1911 w Monachium; skupiało malarzy o różnych postawach artyst., nawiązujących zarówno do ekspresjonizmu, jak fowizmu i kubizmu; gł. przedstawiciele: W. Kandinsky, F. Marc, A. Kubin i in.; istniało do I wojny światowej. derby, wyścig płaski dla 3-letnich koni na dystansie 2400 m; nazwa gonitwy od jej inicjatora (1780) lorda E. Derby. derby, sport mecz 2 lokalnych drużyn o pierwszeństwo w danej miejscowości. Derby [da:rby] EDWARD GEOFFREY, 1799-1869, polityk bryt.; premier 1852, 1858-59, 1866-68; zniósł niewolnictwo w bryt. koloniach 1833; krwawe stłumienie powstania sipajów. Derby [dą:rby], port wywozu mięsa na pn. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 1,4 tys. mieszk. (1966). Derby [da:rby], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Derwent, ośr. adm. hrabstwa D.; 128 tys. mieszk. (1966); przemysł lotn., samoch., taboru koi., elektrotechn., chem., włók., ceram.; węzeł koi.; galeria sztuki; katedra (XVI, XVIII w.), manufaktura porcelany (XVIII w.). Derdowski HIERONIM (Jarosz), 18521902, kaszubski poeta i publicysta; bojownik o polskość Kaszub; od 1885 działał na emigracji w USA; poemat epicki o ziemi kaszubskiej O panu Czorlińscim... dereń (Cornus), ozdobny krzew strefy umiarkowanej półkuli pn.; w Polsce rośnie dziko d. świdwa, często uprawiany d. właściwy o jadalnych, czerwonych owocach (pestkowce). dereń świdwa, bot. →świdwa. deresz, koń maści dereszowatej. dereszowata maść, maść konia, u którego wśród włosów gniadych, kasztanowatych, karych lub in. — są włosy białe. De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), główne dzieło M. Kopernika, wyd. 1543, w którym jest zawarta istota teorii heliocen-trycznej. derka (dera), gruby, kosmaty koc używany jako okrycie na konia; okrycie na nogi, zwł. w podróży. derkacz (Crex crex), ptak łowny z rzędu chruścieli; dł. 28 cm; rdzawobrunatny, pstry; skryty; wydaje terkocący głos; łąki Eurazji, pn. Ameryki. Derkovits [derkowicz] GYULA, 18941934, węg. malarz i grafik; twórczość ekspres jonistyczna o tematyce społ. i historycznej. derma, dawna nazwa sztucznej skóry. dermatofitydy, wykwity skórne w postaci pęcherzyków i grudek, stanowiące reakcję alergiczną organizmu i występujące w przebiegu grzybic skóry w miejscach odległych od ognisk zakażenia. dermatoglify, urzeźbienie skóry właściwej i naskórka na dolnych powierzchniach rąk i stóp, wywołane liniami papilarnymi; wzory d. indywidualne u każde-

go człowieka, typy d. różne u różnych ras. dermatoid, tworzywo imitujące skórę, używane do pokrywania mebli, oprawiania książek itp. dermatol, związek org. bizmutu, o właściwościach odkażających i ściągających; stosowany gł. zewn. (maść, przysypka) na rany i w chorobach skóry. dermatologia, dział medycyny klinicznej i nauka zajmująca się chorobami skóry i ich leczeniem. dermatom, specjalny nóż do ścinania różnej wielkości i grubości płatów naskórka i skóry przeznaczonych do przeszczepiania. dermatomy, zawiązki tkanki łącznej skóry u zarodka kręgowców (części somitów). dermatoza, każda choroba skóry, zwł. skóry właściwej, z wyjątkiem chorób nowotworowych. dermograf, tłusty ołówek do rysowania na skórze i szkle, stosowany np. w diagnostyce lekarskiej. dermografizm, występowanie wypukłych linii (białych lub czerwonych) na skórze, w wyniku „rysowania" na niej paznokciem, pręcikiem itp.; mogą świadczyć o zaburzeniach regulacji neurowegetatywnej naczyń. dermoplastyka (dermotoplastyka), dział chirurgii zajmujący się operacyjnym pokrywaniem ubytków skóry oraz usuwaniem wrodzonych i nabytych jej zniekształceń. dermosan, maść złożona z lanoliny, wazeliny i wit. A; stosowany w zmianach skóry wywołanych awitaminozą, w oparzeniach, odmrożeniach. Derna, m. i port w pn.-wsch. Libii, nad M. Śródziemnym; 21 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Dernburg HEINRICH, 1829-1907, niem. prawnik cywilista; jego prace z prawa rzym. i prus. uznane są za klasyczne. „Dernière Heure, La" [la dernjerö:r], dziennik belg. związany z Partią Wolności i Postępu, wydawany od 1904. derogacja, pozbawienie normy prawnej jej mocy obowiązującej przez inną normę. Derôme [-ro:m] NICOLAS, 1731-88, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli fr. rodziny introligatorów-artystów. derrik (żuraw masztowy), żuraw mający wysięgnik osadzony przegubowo u podstawy pionowego masztu (kratowego); górne końce masztu i wysięgnika są połączone za pomocą układu lin i wielokrążków, umożliwiających zmianę nachylenia wysięgnika. derris (derrys, rotenon), roślinny środek owadobójczy (insektycyd), którego składnikiem aktywnym jest trujący glikozyd — rotenon; mało szkodliwy dla organizmów stałocieplnych. derrys →derris. Derwan, VII w., książę Serbów połabskich, początkowo pod zwierzchnością Franków, od ok. 633 — Samona. Derwent [də:ru ənt], rz. na Tasmanii (Australia); dł. 193 km; uchodzi estuarium do zat. Storm (M. Tasmana); elektrownie wodne; nad D. — Hobart. Derwent [də:ruənt], rz. w W. Brytanii, 1. dopływ Trent; dł. 113 km; gł. m. Derby. derwisz, żebrzący mnich muzułm., przeważnie członek mistycznego bractwa, zwolennik sufizmu. Déry [de:ri] T IBOR , ur. 1894, pisarz węg.; proza współcz. o tematyce społ. i polit.; powieści (Odpowiedź), opowiadania (Miłość). Deryng EMIL, 1819(?)-95, aktor, reżyser, pedagog; występy gł. w Wilnie, Lwowie i zespołach objazdowych; kierownik szkoły dram. w Warszawie (1878-83). Deryng MARIA, 1857-1918, córka i uczennica Emila, aktorka teatrów lwowskich i warsz.; role amantek. derywacja, w balistyce odchylenie toru wirującego pocisku od płaszczyzny piono-

wej, w prawo lub lewo, zależnie od kierunku (prawego lub lewego) gwintu lufy. derywacja, językozn. tworzenie wyrazów pochodnych od innych, podstawowych, np. starość od stary; d. dokonuje się zwykle za pomocą sufiksów i prefiksów lub przez odrzucenie części wyrazu, np. dźwig od dźwigać. derywacja, lotn. znoszenie statku powietrznego (np. samolotu) pod wpływem bocznego wiatru, mierzone kątem znoszenia zawartym między kierunkiem ruchu statku względem otaczającego powietrza i względem Ziemi. derywat, językozn. wyraz pochodny. derywometr, lotn. przyrząd pokładowy do wyznaczania derywacji samolotu. des, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku d. ,,Desa" (Dzieła Sztuki i Antyki), przedsiębiorstwo państw, zał. 1950; kupnosprzedaż dzieł sztuki, ich konserwacja, eksport i import w zakresie sztuki współczesnej; Zakłady Wytwórcze Mebli Artystycznych Warszawa-Henryków. Desaguadero, rz. w Boliwii; dł. 322 km; wypływa z jez. Titicaca; uchodzi do jez. Poopó; wykorzystywana do nawadniania. Desai MORARJI RANCHHODJI, ur. 1896, polityk ind.; członek Ind. Kongresu Nar. (przywódca prawicowo-nacjonalist. skrzydła), od 1967 wicepremier i min. finansów. desakralizacja, proces przyjmowania świeckiego charakteru przez zjawiska gł. społ. (np. moralność, władza) uważane uprzednio za święte; wynik narastania procesów laicyzacyjnych. De Sanctis [de sank-] FRANCESCO, 181783, wł. krytyk lit. i działacz polit.; prof. uniw. w Neapolu; studia o Dantem, Petrarce i in.; Storia delia letteratura italiana. desant, operacja wojsk, polegająca na przerzuceniu, wysadzeniu wojsk na terytorium opanowanym przez nieprzyjaciela; d.: strategiczny, operacyjny, taktyczny; d. dywersyjny i dywersyjno-rozpożnawczy d. powietrzny, mór., czołgowy. De Santis GIUSEPPE, ur. 1917, wł. scenarzysta, reżyser i krytyk film.; współtwórca neorealizmu wł.; filmy o wymowie społ. (Gorzki ryż, Rzym godzina 11). desantowiec, żegl. →okręt desantowy. Desbordes-Valmore [debord walmo:r] MARCELINĘ, 1786-1859, pisarka fr., przedstawicielka romantyzmu; poezje, opowiadania dla młodzieży. Descartes [dekart] RENÉ (Kartezjusz), 1596-1650, fr. filozof i matematyk; przed-, stawiciel racjonalizmu i sceptycyzmu poznawczego; postulował metodę myślenia opartą na wzorach mat. rozumowań; w ontologii głosił mechanistyczny determinizm; odkrył metodę geometrii analitycznej, jak też wiele praw mat. i fiz.; Rozprawa o metodzie, La geometrie. Descaves [deka:w] LUCIEN, 1861-1949, pisarz fr.; powieści antymilitarystyczne (La caserne), dramaty, pamiętniki. descendenci, zstępni; potomkowie w stosunku do wspólnych rodziców i dalszych przodków. descendencja, daw. pochodzenie, rodowód. descendencji teoria, biol. dawne określenie teorii ewolucji organizmów; bliskoznacznik ewolucjonizmu. Deschamps [deszã] EUSTACHĘ, 13461406, poeta fr.; dyplomata; ballady, ronda, pieśni, poematy okolicznościowe, traktat o poezji. Deschamps [deszã] LEGER MARIE, 171674, filozof fr., benedyktyn; autor metafizyczno-moralnej utopii, opartej na klasztorno-humanist. ideale społeczeństwa. deseczka tkacka, prymitywne narzędzie tkackie; do końca XIX w. zastosowanie w tkaniu krajek, pasów; znana u wszystkich ludów słow., germ., ugrofiń., także u niektórych azjat. oraz u amer. Indian. desegregacja, proces zmierzający do likwidacji przejawów segregacji Tasowej w życiu społ. i politycznym.

Detaille 237 desensybilizacja, biol. →odczulenie. desensybilizacja, zmniejszenie światło czułości warstw fot. działaniem odpowiednich związków chem. (np. zieleń pinakryptolowa), umożliwiające ich obróbkę przy stosounkowo jasnym oświetleniu. deseń: 1) ozdobny wzór, rysunek na tkaninie, tapecie, posadzce itp.; układ elementów dający wrażenie wzoru, rysunku; 2) rysunek będący wzorem do odbicia, wycięcia, haftu itp. deser, ostatnie danie przy posiłku, składające się z owoców, słodyczy, leguminy itp. De Sica [de sika] VITTORIO, ur. 1902, wł. aktor i reżyser teatr, i film.; jeden z twórców neorealizmu film. we Włoszech (Złodzieje rowerów, Umberto D.); role komediowe, charakterystyczne i dram. (Generał delia Rovere). Desiderio da Settignano [dezi- da -ttinjano], ok. 1428-64, wł. rzeźbiarz okresu renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; rzeźby rel., nagrobki, popiersia portretowe. désintéressement [dezęteres(ö)mã; fr.j, obojętność, brak zainteresowania. Desio [dezjo], m. we Włoszech (Lombardia); 24 tys. mieszk. (1961); przemysł środków transportu, włókienniczy. Desje, m. w pn.-wsch. Etiopii, ośrodek adm. prow. Uollo; 39 tys. mieszk. (1965); ośr. handlu i rzemiosła. deska, sortyment tarcicy o grub. od 13 mm (poniżej 50 mm), o szer. od 10 cm i dł. od 2,5 m; wyróżnia się d. obrzynane i nieobrzynane. deskowanie (szalowanie): 1) warstwa desek stanowiąca pokrycie drewn. konstrukcji szkieletowej, np. ściany stropu; 2) płyty z desek tworzące formę konstrukcji betonowych i żelbetowych, wypełniane betonem. deskowisko, skład tarcicy na terenie tartaku. deskrypcja, opis, opisanie. deskwamacja, geol. →eksfoliacja. deskwamacja, med. złuszczanie się powierzchownej warstwy naskórka, w normie niewidoczne; w przebiegu niektórych chorób (nD. płonicy) b. intensywne. Deslandres [delã:dr] HENRI, 1853-1948, astronom fr.; autor prac z heliofizyki; skonstruował (równocześnie z G. Hale'm) spektroheliograf. desmany (chochoły, wychuchole, Desmaninae), eur., niewielkie, ziemnowodne ssaki owadożerne; 2 gat; d. pirenejski, Desmana pyrenaica, i d. piżmowy, D. moschata; żywią się bezkręgowcami i roślinami wodnymi; cenne zwierzęta futerkowe. Desmarets de Saint-Sorlin [demare dö sę sorlę.] JEAN, 1595-1676, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści, komedie (Les visionnaires), tragedie, poematy religijne. Des Marez [de mary] GUILLAUME, 18701931, historyk belg.; prof. uniw. w Brukseli; badacz gosp. historii średniow. Belgiidesmidie (Desmidiales), kosmopolityczne glony słodkowodne (grupa zielenic); przeważnie jednokomórkowe, o różnych kształtach. desmin (stylbit), minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian wapnia; biały lub żółtawy, o szklistym połysku. Des Moines [dy mojnz], m. w USA, stol. stanu Iowa; 198 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł maszynowy, spoż.; uniwersytet. desmotropia (tautomeria), występowanie stanu równowagi chem. między różnymi indywiduami chem., które w wyniku wędrówki protonu przechodzą nawzajem w siebie; izomery strukturalne będące w równowadze noszą nazwę odmian tautomerycznych (można je wyodrębnić np. w estrach kwasu acetylooctowego). Desmoulins [demule] CAMILLE, 1760-94, działacz W. Rewolucji Fr., mówca i publicysta; sekretarz Dantona, współtwórca Kłubu Kordelierów; brał czynny udział w

tzw. rewolcie paryskiej (22 VI-15 VIII 1792), która doprowadziła do obalenia monarchii; przeciwnik terroru; ścięty wraz z Dantonem; autor broszur rewol. m.in. Philosophie de peuple. desmurgia, nauka o opatrunkach, sposobach bandażowania i materiale opatrunkowym. Desna, rz. w ZSRR, gł. dopływ Dniepru; dł. 1130 km, dorzecze 89 tys. km2; żeglowna 535 km; gł. m. Czernihów. Desnica VLADAN, 1905-67, pisarz chorw.; opowiadania i powieści o tematyce współczesnej (Niespokojne wiosny). Desnos [desno] ROBERT, 1900-45, fr. pisarz i dziennikarz; poezje surrealist., w późniejszym okresie poezje i powieści o problematyce humanistycznej. Desnoyer [denuajy] FRANCOIS, ur. 1894, malarz fr.; łączy elementy kubizmu i fowizmu; pejzaże, widoki portów, martwe natury, akty; malowidła ścienne, rzeźby. Desolación [-sion], górzysta wyspa chilijska, na O. Spokojnym, w archip. Ziemi Ognistej, przy wejściu do Cieśn. Magellana. desorber (warnik), ogrzewany zbiornik chłodziarki absorpcyjnej do odparowywania czynnika chłodniczego z jego stężonego roztworu. desorpcja, uwalnianie substancji zaadsorbowanej z powierzchni adsorbentu lub wydzielanie gazu rozpuszczonego w cieczy; despekt, daw. uchybienie komuś, ubliżenie, afront, obraza. desperacja, daw. utrata nadziei, rozpacz, zmartwienie. Despiau [depjo] CHARLES, 1874-1946, fr. rzeźbiarz i rysownik; współpracował z A. Rodinem; realist. portrety kobiece i akty. Desportes [deport] FRANCOIS, 1661-1743, malarz fr.; sceny myśliwskie, martwe natury, pejzaże, projekty gobelinów, malowidła dekoracyjne, portrety (portrecista na. dworze Jana Sobieskiego). despot, tytuł cesarzy bizant., później także ich krewnych; w XV w. tytuł władców serbskich. despota: 1) panujący o nieograniczonej władzy, rządzący krajem samowładnie; autokrata, tyran; 2) człowiek bezwzględny, narzucający wszystkim swoją wolę. despotyzm, czyjeś samowolne, bezwzględne postępowanie naginające wszystko do swojej woli; tyranizowanie. despotyzm, prawo skrajna forma rządów absolutnych (jednostki lub grupy); d. charakteryzuje nieprzestrzeganie prawa, terror, likwidacja praw i wolności obywatelskich. Desroches [dejrosz], wyspa koralowa na O. Indyjskim (Amiranty), część składowa Bryt. Terytorium Oceanu Indyjskiego. Dessalines [-lin] JEAN JACQUES, 17581806, cesarz Haiti (Jakub I) od 1804; Murzyn, uczestnik powstania niewolników 1791-94; rządził despotycznie; zamordowany. Dessau PAUL, ur. 1894, niem. kompozytor i dyrygent (NRD); opera, utwory orkiestrowe, kameralne, chóralne, muzyka filmowa. Dessau, m. w środk. części NRD, port nad Łabą; 97 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu (wagony), maszynowy, precyzyjny, elektrotechniczny. Dessi GIUSEPPE, ur. 1909, pisarz wł.; twórczość D. związana z rodzinną Sardynią; nowele,upowieści. Dessoir [dəs ar] MAX, 1867-1947, niem. filozof, estetyk i psycholog; jeden z gł. przedstawicieli poglądu na estetykę jako tzw. ogólną naukę o sztuce. dessous [d(ö)su; fr.], bielizna damska. destan, forma poezji lud. rozpowszechniona wśród wsch. narodów ZSRR, epos; dowolna ilość czterowierszy kończących się tym samym słowem. Destinn EMMY (właśc. Ema Kittl), 18781930, czesi śpiewaczka (sopran), o .świat, sławie.

Destouches [detusz] PHILIPPE (właśc. Ph. Nericault), 1680-1754, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; komedie moralistyczne, Marnotrawca. destrukcja, rozkład, rozpad, zniszczenie, rozprzężenie. Destutt de Tracy [destüt dö trasi] ANTOINE, 1754-1836, fr. filozof i ekonomista, działacz polit.; prekursor liberalizmu XIX w.; przedstawiciel tzw. szkoły ideologów. destylacja, rozdzielenie składników mieszaniny ciekłej; polega na ogrzaniu cieczy i odparowaniu najniżej wrzącego składnika, który następnie ulega skropleniu (d. prosta); rozdział cieczy o zbliżonej temperaturze wrzenia uzyskuje się stosując d. frakcjonującą (rektyfikację). destylacja frakcjonowana →rektyfikacja. destylacja ropy naftowej, proces technologiczny polegający na ogrzewaniu ropy naft. pod ciśnieniem atm. lub zmniejszonym (destylacja próżniowa) i skraplaniu powstałych par na frakcje: lekkie (benzyny, olej napędowy), średnie (oleje silnikowe, maszynowe, smarowe) i ciężkie (oleje opałowe, asfalty). destylacja sucha drewna, proces tech-nol. polegający na ogrzewaniu drewna bez dostępu powietrza, w temp. do 400°; gł. produkty: węgiel drzewny, ocet drzewny, terpentyna, smoła drzewna, gazy. destylacja sucha węgla →odgazowanie węgla. destylacyjny aparat, urządzenie do prowadzenia destylacji; składa się z ogrzewanego zbiornika cieczy, skraplacza (chłodnicy) i zbiornika destylatu. destylat, produkt destylacji, skroplone pary destylującego składnika. desygnat, językozn. przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi. desygnat nazwy, log. każdy przedmiot oznaczany przez daną nazwę; zbiór wszystkich d. danej nazwy nazywa się jej denotacją. desygnować, wyznaczać, mianować, naznaczać. deszcz, opad atm. składający się z kropel wody o średnicach większych od 0,5 mm; pada z chmur kłębiastych i warstwowych. deszcz lodowy, opad atm. złożony z zamarzniętych kropel deszczu. deszczomierz (ombrometr, pluwiometr), przyrząd do pomiaru ilości opadów atm., wyrażonej w mm słupa wody. deszczownia, urządzenie mech. do nawadniania sztucznym deszczem warzywników, sadów, winnic i pól; d. składa się z pompy wodnej, przenośnych rurociągów i zraszaczy. deszczułka posadzkowa, deszczułka z drewna twardego o grub. 16, 19, 22 mm, o szer. 3-10 cm i dł. 20-100 cm, przeznaczona do układania posadzek. deszczułkarka, obrabiarka wielowrzecionowa z posuwem zmechanizowanym do obróbki fryzów na deszpzułki posadzkowe. Deszner SALOMEA, 1759-1806, aktorka, śpiewaczka; występy m.in. w Warszawie, Lwowie i Wilnie; dyr. teatru w Grodnie; role subretek, amantek i charakterystyczne. Deszt-e Kewir (Wielka Słona Pustynia), pustynia w pn. Iranie; gliniasta i piaszczysta; roczna suma opadów do 100 mm; na pn. duże oazy. Deszt-e Lut (Wielka Pustynia Lota), pustynia we wsch. Iranie; gliniasta i żwirowa; roczna suma opadów do 100 mm. deszyfrator (dekoder), urządzenie do odtwarzania (dekodowania) przekazywanej wiadomości na podstawie odebranego sygnału. Detaille [detaj] JEAN BAPTISTE ÉDOUARD, 1848-1912,'malarz fr.; obrazy o tematyce batalist., związane z wojną 187071 i wojnami napoleońskimi; m.in. malowidła w Panteonie i gmachu ratusza paryskiego.

238 detal detal: 1) szczegół dotyczący jakiejś rzeczy, sprawy; część składowa czegoś; przen. drobiazg, drobnostka; 2) sprzedaż towarów bezpośrednio konsumentowi, handel detaliczny. detaliczny: 1) związany ze sprzedażą towarów w małych ilościach, niehurtowy; 2) daw. szczegółowy, drobiazgowy. detekcja: 1) wykrywanie dowolnych sygnałów, np. elektr., promieniowania jonizującego; 2)→demodulacja. detektor: 1) przyrząd lub urządzenie do dokonywania detekcji; 2) →demodulator. detektyw (wywiadowca), tajny agent policji wykonujący swoje zadania w sposób dyskretny; w krajach kapitalist. działają również d. prywatni. Deterding [de:tərdyn] HENRY, 18661939, finansista hol., zał. koncernu Royal Dutch Petroleum Company. detergenty, ogólna nazwa substancji piorących, myjących i czyszczących działających w postaci rozpuszczonej; zmniejszają napięcie powierzchniowe; wszystkie detergenty, poza mydłem, są nazywane syntetycznymi. deterioracja, pogorszenie stanu czegoś, zniszczenie, zrujnowanie. deterlon, nazwa handl. substancji powierzchniowoczynnej, produkcji poi., zawierającej jako gł. składnik dodecylobenzenosulfonian sodu. determinacja, niezłomne postanowienie, zdecydowanie. determinacja, filoz. wyznaczenie, ostateczne ustalenie; określenie, określoność (związana z koniecznością). determinacja, log. uszczegółowienie, zwężenie zakresu nazwy ogólnej (np. „trójkąt") przez dołączenie (koniunkcję) innej nazwy ogólnej (np. „równoboczny"). determinant, element, którego funkcja polega na wyznaczaniu (determinowaniu) czegoś. determinizm filoz. pogląd, wg którego każde zjawisko (zdarzenie) jest jednoznacznie i nieuchronnie wyznaczone przez ogól warunków, w jakich występuje; też twierdzenie, że wszelkie zjawiska podlegają prawidłowościom (np. przyczynowym), ogólnym prawom rozwoju; d. łączy się zwykle z materializmem; na stanowisku d. stoi filozofia marksistowska. determinizm demograficzny, socjol. kierunek żywy zwł. do XIX w., przypisujący czynnikom ludnościowym gł. lub wyłączną rolę w kształtowaniu rzeczywistości społecznej. determinizm geograficzny, socjol. kierunek rozwijający się zwł. od końca XVIII w., przypisujący środowisku geogr. gł. lub wyłączną rolę w kształtowaniu rzeczywistości społ.; wywarł wpływ m.in. na rozwój ekologii społecznej. determinizm środowiskowy, socjol. pogląd przypisujący środowisku (społ., geogr. itp.) decydującą rolę w kształtowaniu rzeczywistości społ. i charakteru człowieka. determinizm techniczny, socjol. kierunek przypisujący technice i zachodzącym w niej zmianom zasadniczą rolę w kształtowaniu rzeczywistości społ.; prowadzi do technokratyzmu. Detloff SZCZĘSNY, 1878-1961, historyk sztuki, ksiądz, prof. uniw. w Poznaniu; znawca sztuki średniow., gł. rzeźby; monografia Wit Stwosz. Detmold, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), u stóp Lasu Teutoburskiego, ośr. adm. okręgu D.; 29 tys. mieszkańców (1968); przemysł włók., meblowy, samochodowy; ośr. turystyczny. detonacja, chem. reakcja wybuchowa przebiegająca z b. dużą prędkością liniową; spalanie detonacyjne może wystąpić w cylindrach silników spalinowych w wypadku np. zbyt małej liczby oktanowej benzyny (szkodliwa dla silnika). detonator, urządzenie mające na celu przeniesienie detonacji inicjującego ma-

teriału wybuchowego na materiał kruszący. detreomycyna, farm. →chloramfenikol. Detroit [detrojt], m. w USA (Michigan), nad rz. D.; 1,5 min mieszk., zespół miejski 4,2 mini (1970); największy w świecie ośr. przemysłu samoch.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem.; ośr. kult. i naukowy; duże skupisko Polonii; muzea; neorenes. gmach Instytutu Sztuki, kościoły (XIX w.). detronizacja, usunięcie panującego z tronu przez poddanych lub przez innego pretendenta do władzy. detrytus →trypton. Deulino (Dywilino, w. w Ros.FSRR, obw. moskiewski); 1619 rozejm zawarty między Polską a Rosją; m.in. Smoleńsk pozostał przy Polsce. Deurne [dörnə], m. w Belgii, w zespole miejskim Antwerpii; 50 tys. mieszk. (1965). deus ex machina [łac], „bóg z (teatral nej) maszyny"; nieoczekiwany wybawi ciel; sztuczne rozwiązanie splątanej intry gi (w sztuce teatr, lub powieści) przez na głe wprowadzenie nowej osoby lub oko liczności. Deus Ramos [deusz rąmosz] JOÃO DE, 1830-96, poeta portug.; łączył trąd. formy liryki portug. z tendencją do uproszczenia języka. Deussen [doisən] PAUL, 1845-1919, niem. filozof i indianista; badacz i tłumacz tekstów filoz. sanskryckich; Allgemeine Geschichte der2 Philosophie. deuter D, 1H (ciężki wodór), trwały izotop wodoru o liczbie masowej 2; jest mniej lotny, ma mniejszą przewodność cieplną i wolniej reaguje niż wodór, któremu zawsze towarzyszy w ilości ok. 0,01%; otrzymywany z tlenku d. D2O (ciężka woda). deuteron, jądro atomowe ciężkiego wodoru 21H (deuteru), składające się z protonu i neutronu; przyspieszany w akceleratorze jest stosowany do wywoływania reakcji jądrowych. deutoplazma, biol. →żółtko. Deutsch [doitsz] JULIUS, 1884-1968, austr. działacz socjaldemokr.; założyciel Schutzbundu; 1934-45 na emigracji; autor prac z historii austr. ruchu robotniczego. Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin [doitszə -mi d. wysənsza- cu b.] (Niemiecka Akademia Nauk w Berlinie), zał. 1700; najwyższa instytucja nauk. NRD; obecna nazwa od 1946. Deutsche Bücherei [doi tsze büśəra i ], w Lipsku, biblioteka gromadząca wydawnictwa krajowe we wszystkich językach oraz wydawnictwa w języku niem. z całego świata; centrala bibliografii niem., publikuje m.in. bieżącą bibliografię nar.; zbiory dostępne tylko na miejscu; zał. 1912, mieści też od 1946 muzeum książki i pisma (powstało 1884). Deutsche Forschungsgemeinschaft [doi-tszəforszunsgəmainszaft], centr. instytucja inicjująca i finansująca badania nauk. w NRF; zał. 19201 Deutsche Presse-Agentur [doitszə p. tu:r] (DPA), agencja prasowa NRF, jedna z największych w zach. Europie, zał. 1949 w Hamburgu. Deutsches Theater [doi tszəs te-], teatr w Berlinie zał. 1883; działalność reformatorska O. Brahma i M. Reinhardta; inscenizacje dramatów modernistycznych; występy wybitnych aktorów pocz. XX wieku. Deva, m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Maruszą, ośr. adm. okręgu Hunedoara; 33 tys. mieszk. (1968); wydobycie md miedzi, przemysł spożywczy. devaginol, preparat leczn. o działaniu bakteriobójczym, stosowany w stanach zapalnych i ropnych pochwy. De Valera [de walęara] EAMON →Valera Eamon de. Deventer [de:fən-] HENDRIK, 1651-1724, hol. lekarz położnik; wprowadził doskonalsze metody badań i zabiegów położni-

czych, jego pomiary miednicy kobiecej zmodernizowały ówczesne położnictwo. Deventer [de:fən-], m. w Holandii (Geldria), nad rz. ijssel; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., spożywczy. Devine [dəwajn] GEORGE, 1910-66, ang. reżyser i aktor; od 1956 dyr. New English Stage Company; wybitne role we własnych inscenizacjach dramatów klas. i współczesnych. Devinska Nová Ves (w. w Czechosłowacji, k. Bratysławy), archeol. duże słow.awarskie cmentarzysko z VI-VIII w. (875 grobów). Devlin [dewlyn] BERNADETTE, ur. 1947, bryt. działaczka polit., Irlandka; bojowniczka o prawa mniejszości kat. w Irlandii Pn.; najmłodszy wiekiem czł. Izby Gmin. Devolli, rz. w środk. Albanii; dł. ok. 160 km; po połączeniu z rz. Osumi tworzy rz. Semani. Devon [dewn], wyspa w Archip. Arktycznym (Kanada); 57 tys. km2. Devonport [dewnpo:rt], m. i port w Australii, na pn. wybrzeżu Tasmanii; 15 tys. mieszk. (1966); przemysł papierń., włók., spożywczy. Devonshire [dęwnsziər], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia), na Płw. Kornwalijskim; 6,8 tys. km*, 877 tys. mieszk. (1968); powierzchnia gł. wyżynna; hodowla bydła, sadownictwo; turystyka; gł. m.: Plymouth (ośr. przem.), Exeter (ośr. adm.), Torquay (kąpielisko). Devrient [dewriã] (właśc. De Vrient), rodzina aktorów niem. (XVIII-XX w.); m.in.: LUDWIG (1784-1832), znany ż roli Franciszka Moora — Zbójcy F. Schillera; EDUARD PHILIPP (1801-77), aktor, reżyser i historyk teatru. dewa, ind. nazwa bogów wedyjskich, uosabiających głównie siły przyrody; w mazdaizmie duchy złe. dewaluacja, ustawowe obniżenie wartości waluty danego kraju w stosunku do złota lub walut zagranicznych. dewanagari, pn.ind. pismo sylabiczne, odmiana pisma brahmi; najstarsze inskrypcje z VII w.; składa się z 47 znaków oraz ligatur. Dewar [dju:ər] Sra JAMES, 1842-1913, szkoc. chemik i fizyk; badania w dziedzinie techniki niskich temperatur (skroplił m.in. wodór), promieniotwórczości. Dewaraja II, 1425-47 ind. władca Widżajanagary z dyn. Sangamów; odpierał ataki muzułm., utwierdził panowanie nad Keralą, przyłączył Kalikat. Dewara naczynie [n. dju:era], naczynie o podwójnych posrebrzanych od wewnątrz ściankach, stosowane w termosach, krio-statach. Dewas, m. w Indii (Madhja-Pradesz), w górach Windhja; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. dewastacja, zniszczenie, spustoszenie, ruina. dewastacja, med., wet. całkowite zniszczenie danego pasożyta w organizmie żywicieli i w ich środowisku. dewerbalny, odczasownikowy. Dewey [dju:y] JOHN, 1859-1952, amer. filozof, psycholog i pedagog; jeden z gł. przedstawicieli pragmatyzmu, twórca jego odmiany zw. instrumentalizmem; w psychologii głosił funkcjonalną koncepcję myślenia; w pedagogice zainicjował tzw. szkołę pracy. Dewey [dju:y] MELVIL, 1851-1931, amer. twórca systemu klasyfikacji bibliotecznej zw. dziesiętną; dyr. Biblioteki uniw. Columbia w Nowym Jorku. dewiacja, zboczenie z drogi, odchylenie od właściwego kierunku (np. w żeglarstwie); błądzenie. dewiacja magnetyczna (zboczenie magnetyczne), odchylenie kątowe między południkiem magnet. a kierunkiem wskazywanym przez igłę magnet. (np. busoli), wywołane przez duże masy stalowe. dewitryfikacja (odszklenie), geol. proces rekrystalizacji szkliwa wulkanicznego w agregaty krystaliczne.

Dharawada 239 dewiza, zasada postępowania; zwięźle wyrażona myśl ogólna w formie hasła, sentencji, godła. dewiza heraldyczna, hasło napisowe, umieszczone zwykle na wstędze pod tarczą herbową; wywodziła się najczęściej z zawołania. dewiza orderowa, hasło traktowane programowo jako zasada przyświecająca orderowi, umieszczane na jego insygniach. dewizka, łańcuszek do zegarka kieszonkowego. dewizy, należności zagr. (czeki, weksle, przekazy bankowe, waluty wymienialne), które mogą być środkiem płatniczym w obrocie międzynarodowym. dewocja (bigoteria), przesadna, powierzchowna pobożność; nadgorliwość w praktykach zewn. przy braku wewn. religijności. Dewodi Munda, masyw górski w pn. części Ghatów Wsch. (India); wys. do 1680 m. dewolucja, zasada obowiązująca w niektórych organach państw, (np. w prokuraturze), polegająca na tym, że organ nadrzędny ma prawo do dokonania czynności należącej do organu podległego. dewon, czwarty okres paleozoiku, od ok. 400 do ok. 350 min lat temu; d. dolny — przewaga lądów, d. środk. — wielka transgresja morza; typowe skały: czerwone piaskowce, łupki ilaste, wapienie; szybki rozwój fauny lądowej (powstanie pierwszych kręgowców); pojawiły się paprotniki. Dewsbury [dju:zbry], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds, nad rz. Calder; 53 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., chem., skórz.; wydobycie węgla kamiennego. Dewundara (ang. Dondra), najdalej na pd. wysunięty przylądek Cejlonu; 5°55'N, 80°35'E. Deybel [dai-] JAN ZYGMUNT, zm. 1752, architekt niem.; od 1726 architekt król. w Polsce; przebudowa pałaców w Białymstoku i Puławach; prace w Wilanowie. Deyssel LODEWIJK VAN -^Alberdingk Thijm Kareł Joan Lodewijk. dezabil, daw. →negliż. dezaktualizacja, utrata aktualności, stanie się nieaktualnym. dezaprobata, brak aprobaty, ujemna ocena czegoś, potępienie, przygana. dezawuować, nie uznać czyjegoś prawa do jakichś działań, do występowania w czyimś imieniu; cofać aprobatę, kwestionować upoważnienie. dezazotacja →odazotowywanie. dezercja, w prawie poi. przestępstwo wojsk, polegające na samowolnym opuszczeniu przez żołnierza swojej jednostki (miejsca służby) z zamiarem dłuższego lub trwałego uchylania się od służby wojskowej. dezetka, żegl. →dziesiątka. Dezful, m. w Iranie (Chuzestan); 80 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. dezinformacja, wprowadzenie w błąd przez podanie fałszywych informacji; niekiedy d. jest niepodanie informacji. dezintegracja, filoz. rozproszenie, rozbicie, rozprzężenie pewnej całości (zespołu), naruszenie jej zwartości; proces rozpadu określonej całości na elementy cząstkowe. dezintegracja, geol. proces wietrzenia mech. polegający na rozpadzie skał pod wpływem zmian temperatury na bloki i płyty (d. blokowa) lub poszczególne ziarna (d. granulama). dezintegracja psychiczna, osłabienie lub rozpad wewn. organizacji psychiki (osobowości); może wystąpić okresowo po silnych wstrząsach psych., towarzyszy niektórym chorobom psychicznym. dezintegracja społeczna, proces rozkładu więzi społ., zachodzący m.in. wskutek rozpadu wspólnej dla ogółu społeczeństwa hierarchii wartości; prowadzi do anarchii. dezodoryzacja (odwanianie), usuwanie niepożądanej woni; zabieg stosowany w

przemyśle tłuszczowym podczas przerobu tłuszczów jadalnych. dezodoryzator →odwaniacz. dezoksycholowy kwas, jeden z gł. kwasów żółciowych, o budowie i właściwościach b. zbliżonych do kwasu cholowego. dezoksykortykosteron, jeden z hormonów kory nadnerczy; łącznie z aldosteronem reguluje gospodarkę elektrolitami i wodną; stosowany w lecznictwie. dezoksyrybonukleinowe kwasy (DNA), kwasy nukleinowe charakteryzujące się obecnością dezoksyrybozy; występują gł. w jądrach komórkowych i biorą udział w podziałach komórkowych i przenoszeniu cech dziedzicznych. dezoksyryboza, cukier prosty, w porównaniu z rybozą uboższy o 1 atom tlenu. dezorganizacja, rozprzężenie, nieład, rozkład. dezorientacja, brak orientacji, mylny, błędny pogląd; wprowadzanie w błąd. dezorientacja, psychol. utrata lub zaburzenie orientacji dotyczącej czasu, miejsca, sytuacji lub własnej osoby; występuje w zaburzeniach przytomności (choroby psych., upojenie alkoholowe). dezurbanizacja, zjawisko zanikania miej skich form osadnictwa; kierunek ideowy w urbanistyce, powstały w początkach XX w., jako protest przeciw niefunkcjo nalnym i zbyt zgęszczonym formom zabu dowy miejskiej. dezyderat, wyraźnie określone żądanie, życzenie, postulat. dezyderat komisji sejmowej, stanowisko komisji kierowane do rządu, ministrów, Rady Państwa, Prokuratora Gen., wyrażające opinię komisji w danej sprawie i nie wiążące adresata, ale zobowiązujące do udzielenia odpowiedzi. Dezyderiusz, ?-774, ostatni król Longobardów (od 757); pokonany 774 przez Karola W. pod Pawią. dezynfekcja (odkażanie), niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych i ich form przetrwalnikowych środkami chem. lub fizycznymi. dezynfekujące środki →odkażające środki. dezynsekcja, tępienie stawonogów szkodliwych ze względów sanitarnych lub gosp. — środkami chem., fiz. lub biologicznymi. dezynwoltura, zbyt swobodne, lekceważące zachowanie się. Dębe, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Narwią; zapora i elektrownia wodna (20 MW). Dębe Wielkie (w. w pow. mińskim, woj. warsz.), 1831 zwycięstwo wojsk. pol. (gen. J. Skrzynecki) nad korpusem ros. (gen. G. Rosen). Dębica, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Wisłoka; 23,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu gumowego (fabryka opon), środków transportu, spoż., chem.; węzeł kol.; prawa miejskie 1358. — W XIX w. wystąpienia chłopskie; podczas okupacji w pobliskim Pustkowie obozy hitlerowskie, w których zginęło ok. 15 tys. osób (m.in. jeńcy radz., fr.); więźniowie pracowali m.in. przy budowie wyrzutni pocisków V 2 (tzw. Kommando Blizna). Dębicki HENRYK, 30-1906, grafik i malarz, działacz rewol., od 1863 działający w Rumunii i Bułgarii; sceny z historii bułg. i rura., karykatury. Dębicki LUDWIK, 1843-1908, publicysta; red. ,,Czasu", reprezentował skrajne poglądy konserwatywno-katolickie. Dębicki STANISŁAW, 1866-1924, malarz, grafik, docent ASP w Krakowie; portrety, obrazy o tematyce żyd. i huculskiej, pejzaże; grafika użytkowa. Dębicki ZDZISŁAW, 1871-1931, pisarz; publicystyka (Kryzys inteligencji polskiej), szkice lit., wspomnienia (Iskry w popiołach), wiersze; red. „Tygodnika Ilustrowanego"; związany z nar. demokracją. Dębickie Zakłady Opon Samochodowych „Stomil", w Dębicy, powstały 1937-39, po

II wojnie świat, uruchomione 1950; produkują opony i dętki samoch., motocyklowe, ogumienie rowerowe i in. dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), zimozielona krzewinka półkuli pn., o czołgających się łodygach; w Polsce rośnie dziko w Karpatach, też uprawiany w ogródkach skalnych. Dęblin, m. w pow. ryckim, woj. warsz., przy ujściu Wieprza do Wisły; 14,7 tys. mieszk. (1970); węzeł koi.; oficerska szkoła lotn. (zał. 1925). — W 2 poł. XIX w. budowa twierdzy; prawa miejskie 1954. W czasie okupacji hitlerowskiej rejon działalności GL i AL; 1939-44 hitlerowski obóz Stalag 307 dla jeńców poi., radź., wł. (zginęło ok. 100 tys. jeńców); 1944 (28 VII8 VIII) walki w rejonie D. o przyczółki nad Wisłą 1 Dyw. Piechoty im. T. Kościuszki. dębniak, leśn. →dąbrowa. dębniak, cierpko-aromatyczny miód pitny, czwórniak, z dodatkiem cynamonu, jagód jałowca i korzenia waleriany; także wytrawny miód pitny wysokiej jakości. Dębno, szlachecki herb pol.; w tarczy czteropolowej czerwonej, w polu 4-ym odwrócona litera M (łękawica) srebrna; używali go m.in. Dębowie, Krzyżanowscy, Oleśniccy, Potworowscy. Dębno, m., siedziba władz pow. chojeńskiego, w woj. szczecińskim; 10,8 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., drzewny, włók., metal.; prawa miejskie ok. 1562. Dębno, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., w widłach Dunajca i Białki; późnogotycki kościół drewn. (XV w.) z bogatą polichromią (XVI w.). Dębno, w. w pow. brzeskim, woj. krak.; późnogot. zamek o 2 pałacach (XV w.); renes. sgraffita (XVI w., Jan de Simon). Dębowska-Tarasin ZOFIA, ur. 1924, malarka; uprawia też grafikę (litografia, monotypia) i rysunek. Dębska ANNA, ur. 1929, rzeźbiarka, graficzka; rzeźby w Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, opracowanie kompleksowe przestrzenno-plast. dla Kołobrzegu; także małe formy rzeźbiarskie. Dębski ALEKSANDER (pseud. Gustaw Bobrowski), 1857-1935, działacz ruchu robotniczego; współorganizator I Proletariatu, następnie PPS; 1899-1919 działacz Związku Socjalistów Poi. w USA; propagator koncepcji polit. J. Piłsudskiego; od 1930 senator z ramienia PPS. Dębski JAN, ur. 1889, działacz lud.; czł. PSL-,,Piast", 1925-27 wicemarszałek sejmu; po wojnie w PSL, a następnie w Lewicy-PSL, od 1949 czł. władz nacz. ZSL. Dębski KAZIMIERZ, 1895-1968, hydrolog, hydrotechnik; prof. SGGW; prace z zakresu hydrologii i gospodarki wodnej; Regulacja rzek, Hydrologia kontynentalna.0 dętka, element ogumienia pojazdów, w postaci cienkościennego pierścienia gumowego, umieszczany wewnątrz opony, zaopatrzony w zawór umożliwiający tłoczenie powietrza do jej wnętrza. DFP, związek fosforoorg., ciecz bez zapachu; wchłaniany przez skórę i śluzówki; zaliczany do gazów nerwów. DFU →Niemiecka Unia Pokoju. DGB →Federacja Niemieckich Związków Zawodowych. Dhahran →Zahran. Dhaka (ang. Dacca), m., ośr. adm. Pakistanu Wsch. i okręgu D., w delcie Gangesu-Brahmaputry; 789 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem. (gł. włók., spoż., metal.); stary ośr. rzemiosła (muśliny); uniwersytet. Dhammapada, buddyjski zbiór aforyzmów w języku palijskim, ujmujący w kunsztownych strofach poet. zasady etyki buddyzmu. Dhanabad, m. w Indii (Bihar), w dolinie rz. Damodar; 47 tys. mieszk. (1961); huta cynku i ołowiu, przemysł metal., elektrotechn., chemiczny, Dharawada (ang. Dharwar), m. w Indii (Majsur); 77 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż.; rzemiosło (odzież); uniwersytet.

240 dharma dharma, ind. termin oznaczający prawo moralne, obyczaj, religię; w buddyzmie — prawo przyczynowości, w hinduizmie — postępowanie wg norm moralnych, w dżinizmie — medium ruchu.! Dharmakirti, ok. VII w., bramin, filozof buddyjski, autor wielu dzieł z zakresu logiki i teorii poznania. Dhaulagiri, szczyt w Himalajach (Nepal); 8171 m; zdobyty 1960 przez szwajc. wyprawę z udziałem Polaków (J. Hajdukiewicz i A. Skoczylas). Dhawangere (ang. Davangere), m. w Indii (Majsur); 78 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż.; rzemiosło. dhjanamarga, w hinduizmie droga rozmyślania, jedna z 4 dróg zbawienia. Dhorme [dorm] EDOUARD, ur. 1881, asyrolog fr.; prof. College de France; prace z asyrologii i biblistyki; Religions de Babylonie et d'Assyrie. Dhrangadhra, m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 32 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., włókienniczy. Dhulija, m. w Indii (Maharasztra); 99 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż.; rzemiosło. Dhu'n-Nun AJJUB, ur. 1908, pisarz arab. z Iraku; powieści i nowele obrazujące sytuację społ.-polit. lat trzydziestych. Dia (Za), wg tradycji dynastia pochodzenia berberyjskiego — panująca w VIIXIV w. w Songhaju. diabaz, magmowa skała żyłowa, ciemnozielona lub czarna; składa się gł. z plagioklazu, piroksenu, epidotu i chlory tu. diabeł morski (Manta birostris), gat. płaszczki, do 6 m szer. i 500 kg wagi; płetwy głowowe podobne do rogów; żyworodna; amer. tropik, morza. diabeł tasmański (Sarcophilus harrisii),

drapieżny torbacz Tasmanii; dł. ok. 70 cm i ogona ok. 30 cm; żywi się padliną i kręgowcami (np. napada na owce); rzadki. diabetol (tolbutamid), lek o działaniu hipoglikemicznym, z grupy związków sulfonamidowych; stosowany doustnie. diabetologia, gałąź wiedzy med. wyodrębniona z nauki o chorobach wewn., zajmująca się badaniem przyczyn powstawania, rozwojem i powikłaniami cukrzycy oraz sposobami leczenia ludzi chorych na cukrzycę. diabetyk, człowiek chory na cukrzycę. diabinese, farm. →chloropropamid. Diablerets [-löre] (Teufelshörner), masyw górski w Alpach Fryburskich (Szwajcaria); wys. do 3210 m; u podnóża — uzdrowisko i ośr. turyst. D. diablotka, kruche ciasteczko w kształcie krążka lub pałeczki; grzanka podawana do zup takich jak bulion, barszcz czerwony itp. diachronia, następstwo procesów w czaie, niewspółczesność zjawisk. diadem, ozdobna opaska na głowę z tkaniny lub szlachetnego metalu, naszywana lub wysadzana drogimi kamieniami; oznaka władzy król. lub kapłańskiej; znany od starożytności, od średniowiecza używany jako ozdoba. diadochia, zjawisko wzajemnego zastępowania się atomów (jonów) w kryształach wykazujących izomorfizm. diadochowie, wodzowie maced., którzy po okresie walk (323-280 p.n.e.) po śmierci Aleksandra W. podzielili między siebie jego państwo; protoplasci dynastii hellenistycznych: Ptolemeuszy, Seleucydów, Antygonidów i Attalidów. Diadumenos, brązowy posąg młodzieńca zawiązującego sobie opaskę na czole, dzieło Polikleta z Argos, znane z rzym. kopii. „Dia, El", honduraski dziennik, skrajnie prawicowy, antykomunist.; wydawany od 1948. diafonometr, przyrząd do określania tłumięnności przesłuchowej. diafora, lit. zestawienie 2 jednakowych lub podobnych wyrazów o różnym znaczeniu stanowiących swoistą grę słów; cza-

sem rodzaj powtórzenia retorycznego w celu wzmocnienia ekspresywności wypowiedzi. diafragma, anat. →przepona. diafragma, termin stosowany niekiedy w optyce na określenie przysłony. diaftoreza (metamorfizm wsteczny), geol. proces powtórnego metamorfizmu skał metamorficznych, które pod wpływem ruchów górotwórczych wydźwignięte zostały ku powierzchni Ziemi i po raz wtóry znalazły się w zmienionych warunkach ciśnienia i temperatury. diageneza, zespół procesów fiz. i chem. (m.in. odwodnienie koloidów, ciśnienie skał nadległych, rekrystalizacja) prowadzących do przeobrażenia luźnego osadu w zwięzłą skałę, np. iłu w iłowiec. Diagilew SIERGIEJ P., 1872-1929, Rosjanin, twórca i kierownik międzynar. zespołu Les Ballets Russes (1909-29). diagnostyczne barwniki, barwniki stosowane w lecznictwie do badania sprawności fizjol. nerek i wątroby oraz do wykrywania różnych uszkodzeń tkanek. diagnostyka, med. nauka o rozpoznawaniu chorób na podstawie wywiadów, badania lekarskiego, analizy objawów i wyników badań laboratoryjnych. diagnoza, stwierdzenie istniejącego stanu rzeczy w danym zakresie. diagnoza, med. rozpoznanie choroby. diagnoza psychologiczna, rozpoznawanie za pomocą technik i metod psychol. cech osobowości, właściwości psych., odchyleń od normy w zakresie intelektualnym i emocjonalnym. diagnoza społeczna, określenie cech współcześnie zachodzących zjawisk społ. na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych i ich analizy; stanowi m.in. materiał dla prognoz społecznych. diagonal, tkanina bawełn., półwełn. lub wełn. o splocie skośnym, w ukośne prążki o dużym nachyleniu: używana gł. na pod szewki. diagonalizm, szt. plast, zasada komponowania obrazu lub rzeźby z akcentowaniem osi ukośnych; typowa dla malarstwa barokowego. diagram, wykres. diak: 1) psalmista lub sługa cerkiewny w kościele prawosł. i grecko-unickim; 2) na Rusi (do XV w.) pisarz kancelarii książęcej, w Rosji carskiej XVI-XVII w. urzędnik stojący na czele resortu. diakaustyka, fiz. powierzchnia utworzona przez punkty przecięcia promieni wiązki światła załamanej przez soczewkę; przejaw aberracji sferycznej. diakon, rel. w kościele kat. i prawosł. duchowny bez pełnych święceń mający określone uprawnienia kultowe (np. udzielania chrztu); w protestantyzmie — pastor prowadzący akcje charytatywne. diakonikon, arch. →pastoforia. diakrytyczne znaki, znaki graficzne nad lub pod literą, wskazujące na różnicę brzmienia, np. pol. s — ś, e — ę, czes. r — ř. dial, związek org. z grupy barbituranów, o działaniu uspokajającym i nasennym, czterokrotnie silniejszy od weronalu; wchodzi w skład pabialginy. dialekt, odmiana języka ogólnonar., odznaczająca się swoistymi cechami mowa ludności (często wiejskiej) zamieszkującej region, który pod względem kult.-polit. nie zajmuje stanowiska dominującego w państwie. dialektologia, dział językoznawstwa badający regionalne odmiany języków nar. oraz ich zasięgi; d. historyczna rekonstruuje zróżnicowanie dialektyczne języka w minionych wiekach. dialektyka, filoz.: 1) w starożytności — sztuka dyskutowania, zwł. umiejętność dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przezwyciężanie sprzeczności w rozu mowaniu przeciwnika; 2) w średniowie czu — inna nazwa logiki; 3) w filozofii nowoż., od czasów G.W. Hegla — teoria rzeczywistości i metoda jej poznawania,

polegająca na rozpatrywaniu zjawisk w powiązaniu, ruchu i rozwoju; przeciwieństwo metafizyki. dialektyka heglowska, stworzona przez G.W. Hegla idealistyczna teoria rzeczywistości, wg której rzeczywistość jest procesem rozwoju ducha przez powstawanie i znoszenie przeciwieństw; także heglowska metoda rozumowania, polegająca na przechodzeniu od danego pojęcia (teza) do jego przeciwieństwa (antyteza) i łączeniu ich następnie w wyższą jakość (synteza). dialektyka marksistowska, stworzona przez K. Marksa i F. Engelsa, rozwinięta przez W.I. Lenina teoria rozwoju rzeczywistości oraz rewol. metoda poznawania i przekształcania świata; d.m. jako teoria i jako metoda polega na ujmowaniu wszystkich zjawisk w ich uwarunkowaniu wzajemnym i rozwoju oraz na wykrywaniu wewn. przeciwieństw jako podstawy przemian i rozwoju rozpatrywanych zjawisk; stanowi wraz z konsekwentnym materializmem filoz. podstawę marksizmu. dialektyki prawa, najogólniejsze prawa dialektycznego rozwoju przyrody, społeczeństwa ludzkiego i myślenia, dające się w istocie sprowadzić do trzech praw: przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe, wzajemnego przenikania się (jedności i walki) przeciwieństw oraz zaprzeczenia zaprzeczenia (negacji negacji). dialektyzm, wyraz lub forma gram. przejęta z jakiegoś dialektu (narzecza) do języka ogólnonar. (kierpce, perć). dializa, metoda usuwania z roztworu koloidowego elektrolitów przez użycie błony półprzepuszczalnej, przez którą łatwo przenikają małe cząsteczki elektrolitu, a trudno — duże koloidu; elektrodializa polega na przyspieszeniu wędrówki jonów przez zastosowanie pola elektrycznego. dializa otrzewnowa, zabieg leczn. polegający na płukaniu jamy otrzewnowej specjalnym płynem absorbującym mocznik i sole potasowe, stosowany w zatruciach lub mocznicy. dializa zewnątrzustrojowa, zabieg leczn. mający na celu usunięcie z krwiobiegu substancji toksycznych, z jednoczesnym uzupełnieniem brakujących składników krwi, dokonywany poza ustrojem za pomocą aparatury zw. sztuczną nerką. dialog, lit.: 1) rozmowa między 2 lub kilkoma postaciami w utworze lit.; 2) utwór lit., filoz., publicyst. itp. napisany w formie rozmowy. „Dialog", miesięcznik wydawany od 1956 w Warszawie, poświęcony współcz. dramaturgii. Dialogi konfucjańskie (Lun-jü), najbardziej autentyczne i autorytatywne źródło do poznania nauki Konfucjusza; spisane przez jego uczniów wg tradycji ustnej (prawdopodobnie V w. p.n.e.). dialogit, miner. →rodochrozyt. diamagnetyki, ciała o przenikalności magnet. mniejszej niż przenikalność magnetyczna próżni (gazy szlachetne, cynk, złoto, srebro, miedź); podatność magnet. ujemna, niezależna od temperatury. diamagnetyzm, właściwość magnet. wszystkich ciał umieszczonych w polu magnet. polegająca na magnesowaniu się przeciwnie do kierunku pola magnesującego, w niektórych ciałach maskowana silniejszym para- lub ferromagnetyzmem. Diamand HERMAN, 1860-1931, działacz PPSD, PPS, ekonomista, prawnik, publicysta; 1919-31 czł., wiceprzewodn. i przewodn. Rady Nacz. PPS, 1919-26 czł. Centr. Kom. Wykonawczego PPS; 1923-31 w Kom. Wykonawczym II Międzynarodówki; 1919-30 aktywny parlamentarzysta PPS. Diamantina [diəma:nti:nə], rzeka okresowa we wsch. Australii; dł. ok. 900 km; po połączeniu z rz. Georgina tworzy rz. Warburton, uchodzącą do jez. Eyre. Diamãntina, m. w Brazylii (Minas Gerais); 25 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., metal.; w okolicy wydobycie diamentów, rud żelaza.

Diégo Suarez 241 diament, minerał, polimorficzna odmiana pierwiastka węgla; bezbarwny lub zabarwiony na różne odcienie; przezroczysty, o b. silnym połysku i b. wysokim współczynniku załamania światła; najtwardszy minerał; krystalizuje z magmy, nagromadza się w niektórych piaskach i żwirach; otrzymywany też syntetycznie; najcenniejszy kamień szlachetny; używany w jubilerstwie, także w przemyśle. diament, druk. stopień czcionki, równy 4 punktom typograficznym. diamentowanie, toczenie lub wytaczanie gładkościowe nożami z ostrzami diamentowymi. diametralny, przechodzący przez średnicę, średnicowy; przen. krańcowo różny, przeciwstawny. diamox, farm. →diuramid. Diana, mit. rzym. bogini lasów i zwierząt, księżyca i płodności; opiekunka kobiet; utożsamiona z gr. Artemidą; ośr. kultu: gaj k. Arycji nad jez. Nemi. dianabol, farm. →metanabol. Diano Marina, znane kąpielisko na Riwierze Włoskiej; 4,5 tys. mieszk. (1961). diapauza, okresowe zwolnienie procesów rozwojowych organizmu (np. wzrostu) u stawonogów, gł. owadów; forma przystosowania do przetrwania niekorzystnych warunków środowiska, np. suszy, chłodów. diapazon, muz.: 1) zasięg, skala dźwięków danego instrumentu muz. lub głosu danego śpiewaka; 2) kamerton, widełki stroikowe. diapedeza, czynne przenikanie białych ciałek krwi — leukocytów — poprzez ścianki naczyń włosowatych do otaczających tkanek zakażonych lub uszkodzonych; zgromadzone leukocyty umożliwiają intensywne usuwanie bakterii i obumarłych tkanek. diapir, geol. forma wysadu o skomplikowanej budowie wewn., powstająca w skałach piast. (np. sól) otoczonych skałami mniej plastycznymi. diapozytyw, pozytywowy obraz fot. na materiale przezroczystym; przezrocze. i i „Diário de Centro America" [d ar o de sentro amerika], gwatemalski prawicowy dziennik rządowy, wydawany od 1880. „Diário da Manha" [diarijo de mania], dziennik portug., organ Unii Nar., wydawany od 1931. „Diário de Noticias" [d. de -sjas], portug. niezależny dziennik konserwatywny, zał. 1864. diariusz, dzienne zapisy wydarzeń życia prywatnego i publ. (d. domowe, sejmowe, wojen, zjazdów, podróży itd.); w Polsce znany od końca XVI w.; ważne źródło historyczne. diariusz parlamentarny, księga protokołów podająca w porządku chronologicznym przebieg obrad, wypowiedzi posłów oraz treść uchwał parlamentu. Dias Goncalves [diəsz gąsalwisz] ANTÓNIO →Goncalves Dias António. diaskop (rzutnik), aparat do rzutowania na ekran nieruchomych obrazów (z diapozytywów) w świetle przechodzącym. diaspor, minerał, wodorotlenek glinu; biały lub zielonawoszary, żółtawobrun.; ważny składnik boksytów. diaspora, rozproszenie jakiejś narodowości wśród innych lub wyznawców jakiejś religii wśród innowierców; także teren zamieszkały przez rozproszonych. diaspory, twory roślin (np. zarodniki, rozmnóżki, nasiona) służące do rozmnażania się. diastazy, biochem. →amylazy. diastem (diastema), geol. stosunkowo krótka przerwa w sedymentacji osadu spowodowana rozmyciem osadu gł. przez prądy denne. diastema (krawędź bezzębna), anat. symetryczna obustronna przerwa w szeregu zębowym u niektórych ssaków, np. koni (zw. wędzidłową), mięsożernych, gryzoni. diastereoizomery, izomery optyczne związku chem. zawierające w cząsteczce

co najmniej 2 centra asymetrii, nie będące odbiciami lustrzanymi; różnią się temp. topn. i kątem skręcenia płaszczyzny polaryzacji światła. diastole, faza rozkurczu serca, w czasie której mięsień sercowy odpoczywa, a komory i przedsionki napełniają się krwią. diastroficzne osady, osady powstające z niszczenia świeżo wypiętrzonych łańcuchów górskich; należą do nich m.in. flisz i molasa. diastrofizm, zespół procesów (np. orogeneza, epejrogeneza, trzęsienie ziemi) powodujących deformacje skorupy ziemskiej w jej geol. ewolucji. diatermia, metoda leczenia za pomocą prądów o wysokiej częstotliwości i wysokim napięciu, wytwarzanych przez aparaturę zw. też d.; prąd przechodząc przez tkanki zamienia się w ciepło; rodzaje d.: długo- i krótkofalowa, ultrakrótkofalowa i mikrofalowa. diateza, med. →skaza. Diatkowo, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. briański); 24 tys. mieszk. (1967); przemysł szklarski (kryształy), drzewny. diatomit, skała osadowa pochodzenia org.; składa się z krzemionkowych szczątków okrzemek; żółtawobiały, lekki, porowaty; materiał absorpcyjny i termoizolacyjny, używany także do wyrobu betonów, materiałów ogniotrwałych i in. diatonika, muz. zasada oparcia przebiegu muz. wyłącznie na dźwiękach składowych jednej gamy; przeciwieństwo chromatyki. diatrema, komin erupcyjny wulkanu wytworzony przez jego jednorazowy wybuch; wypełniona jest skałami piroklastycznymi. diatryba, szkolna rozprawa retoryczna w formie swobodnego dialogu, np. na tematy etyczne; napastliwy utwór lit. wyrażający krytykę lub protest. diatryma, pn.amer. kopalny ptak nielotny, spokrewniony z żurawiami; eocen; pokrewne formy znane z Francji i W. Brytanii. Diaz [diac] ARMANDO, 1861-1928, marszałek wł.; w I wojnie świat. nacz. dowódca (od 1917); 1922-24 min. wojny w pierwszym faszystowskim rządzie Mussoliniego. Diaz [diəsz] BARTOLOMEU, ok. 14501500, żeglarz portug.; 1488 odkrył Przyl. Dobrej Nadziei. Diaz [diat] JosÉ RAMOS, 1894-1942, działacz hiszp. i międzynar. ruchu robota.; od 1932 gen. sekretarz KF Hiszpanii; od 1935 czł. Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunist.; od 1939 w ZSRR. Diaz [dias] PORFIRIO, 1830-1915, polityk meksyk.; 1877-80 i 1884-1911 prezydent (faktycznie dyktator); obalony przez rewolucję 1911. Diaz del Castillo [diat del kastilio] BERNAL, ok. 1492-ok. 1581, kronikarz hiszp.; autor wspomnień z podboju Meksyku przez H. Cortesa. Diaz Mirón [dias -on] SALVADOR, 18531928, poeta meksyk.; przedstawiciel modernizmu; poezje gł. pod wpływem parnasizmu. diazotypia (dwuazotypia), technika reprodukcji kreskowej, w której substancją światłoczułą są związki dwuazoniowe. Dibaj (Dubaj), szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 59 tys. mieszk. (1968); stol. i port D.; wydobycie ropy naft.; połów ryb i pereł. Dibaj (Dubaj), największe m. w Omanie Traktatowym, stol. szejkatu D., port nad Zat. Perską; 58 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; połów ryb i pereł. Dibrugarh, m. w Indii (Asam), port nad Brahmaputrą; 58 tys. mieszk. (1961); ośr. handl. w regionie uprawy herbaty; przemysł spoż.; uniwersytet. Dicenta [dite-] JOAQUIN, 1863-1917, hiszp. pisarz i publicysta; poezje, powieści, dramaty (Juan José) o problematyce społ. -politycznej.

Dicey [dajsy] ALBERT, 1835-1922, prawnik ang.; prof. uniw. w Oxfordzie; przedstawiciel ang. nauki prawa konst.; zwolennik poglądu o suwerenności parlamentu. dichroizm, niejednakowe pochłanianie przez niektóre kryształy promieni: zwyczajnego i nadzwyczajnego, powstałych w wyniku podwójnego załamania światła. Dickens [dykynz] CHARLES, 1812-70, pisarz ang.; najwybitniejszy twórca ang. powieści realist. XIX w.; łączył krytycyzm społ. z liryzmem i humorem (Klub Pickwicka, Dawid Copperfield, Wielkie nadzieje). Dickinson [dykynsn] EMILY, 1830-86, poetka amer.; epigramatyczna liryka, rozważająca dramatyzm codzienności w kategoriach metafiz.; wywarła wpływ na awangardę poet. XX w. Dickmann AREND, ?-1627, admirał floty pol., rodem z Holandii; w bitwie pod Oliwą (1627) zniszczył eskadrę szwedz. i tam zginął. Dickstein SAMUEL, 1851-1939, matematyk, pedagog i historyk nauki; współzałożyciel „Biblioteki Matematyczno-Fizycznej". Dickstein (Diksztajn) SZYMON (pseud. Jan Młot), 1858-84, pol. działacz socjalist, ekonomista, przyrodnik, popularyzator marksizmu; związany z I Proletariatem; Kto z czego żyje. Didache, wczesnochrześc. utwór z poł. II w. (wyd. 1883), zawierający opis doktryny i praktyk rei. tzw. okresu poapostolskiego. didaskalia, wskazówki autora dramatu dotyczące wystawienia jego utworu na scenie (tzw. tekst poboczny). Didelot [didlo] CHARLES LOUIS, 17691837, fr. tancerz, baletmistrz i pedagog; zasłużony zwł. dla ros. sztuki baletowej; od 1801 w Petersburgu. Diderot [didro] DENIS, 1713-84, fr. pisarz, krytyk, filozof materialista, czołowy przedstawiciel oświecenia; współtwórca Wielkiej Encyklopedii Francuskiej; inicjator i teoretyk dramatu mieszcz., Myśli filozoficzne. Kubuś fatalista i jego pan. Didot [-do], rodzina fr. księgarzy i drukarzy; FRANCOIS (1686-1757), założyciel firmy; jego syn AMBROISE (1730-1804), ustalił wielkość punktu druk., opracował nowy typ pisma, wynalazł papier welinowy; FIRMIN (1764-1836), syn Ambroise'a, udoskonalił stereotypię. Didur ADAM, 1874-1946, śpiewak (bas) świat, sławy; zasłużony pedagog; 1945 zorganizował Operę Śląską. Didyma, staroż. m. w pd.-zach. Turcji na wybrzeżu M. Egejskiego; słynna wyrocznia Apollina; ruiny świątyni Apollina (III w. p.n.e.), jednej z największych w owych czasach (w V w. zamieniona na chrześc, bazylikę). diecezja, w kościołach chrześc, jednostka adm. zarządzana prz,ez biskupa; dzieli się na dekanaty i parafie. Dieckmann [di:k-] JOHANNES, 1893-1969, polityk NRD; współzałożyciel Niem. Partii Liberalno-Demokr.; od 1949 przewodn. Izby Lud., od 1960 wiceprzewodn. Rady Państwa NRD. Diefenbaker [di:fənbejkər] JOHN GEORGE, ur. 1895, polityk kanad.; jeden z przywódców konserwatystów, 1957-63 premier. Dieffenbach [di:fən-] JOHANN FRIEDRICH, 1792-1847, chirurg niem.; prof. uniw. w Berlinie, nacz. chirurg Szpitala Charite tamże; twórca nowych metod operacyjnych, zwł. w chirurgii piast.; Die operative chirurgie. dieffenbachia [di:f-], ozdobna (doniczkowa) roślina zielna, pochodząca z obszarów zwrotnikowych Ameryki; liście dekoracyjne, nakrapiane. Diego GERARDO, ur. 1896, hiszp. poeta, muzyk, historyk literatury i krytyk muz.; poezje nawiązujące często do gongoryzmu. Diego Suarez [djego süare:s] (dawniej Antsirane), m. i port w pn. części Rep.

242

Diegtiariow

Malgaskiej, nad O. Indyjskim; 38 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Diegtiariow WASILIJ A., 1880-1949, generał radz.; konstruktor licznych typów broni maszyn, i rusznicy przeciwpancernej. dieldryna, epoksydowana aldryna; środek owadobójczy (insektycyd), stosowany gł. do zwalczania szkodników glebowych (długo zalega w glebie); szkodliwy dla organizmów stałocieplnych. dielektryczna stała, ε, wielkość określająca własności dielektryczne danego ośrodka. dielektryki, ciała b. słabo przewodzące prąd elektr. (o przewodności elektr. właściwej 10-17-10-14 om-1cm-1), w polu elektr. ulegające polaryzacji elektrycznej. Diels [di:ls] LUDWIG, 1874-1945, botanik niem.; prof. botaniki i dyr. ogrodu bot, w Berlinie-Dahlem; autor prac z systematyki i geografii roślin. Diels [di:ls] OTTO PAUL, 1876-1954, chemik niem.; badania w dziedzinie chemii org., biochemii; opracował (wraz z K. Alderem) syntezy dienowe; nagr. Nobla. Diels [di:ls] PAUL, 1882-1963, slawista niem. (NRF); prof. wielu uniw., czł. Bawarskiej AN; liczne prace językozn., gramatyka staro-cerkiewno-słow., kryt. wydanie Kazań świętokrzyskich. Diemel [dimel], rz. w NRF, 1. dopływ Wezery; dł. 80 km. Diemientjew ALEKSANDR G., ur. 1904, ros. krytyk, teoretyk i historyk literatury; historia literatury radz. dla szkoły średniej (wraz z J. Naumowem i L Płotkinem). Diemjanienko ALEKSANDR S., ur. 1937, ros. aktor film.; role o nastawieniu refleksyjnym (Pokój przychodzącemu na świat). Diem Ngo Dinh →Ngo Dinh Diem. Dien Bien Phu [d. b. fu], miejscowość w pn.-zach. części DRW, na granicy z Laosem; lotnisko. 1954 (7 V) zdobycie twierdzy przez wietn. siły wyzwoleńcze (po 2 miesiącach walki) — symbol klęski Francji w Wietnamie. Dientzenhofer [di:ncən-], niem. architekci epoki baroku, bracia: CHRISTOPH (1655-1722), JOHANN (1663-1726), JOHANN LEONHARD (1660-1707); działali w Bawarii, Czechach, Frankonii; kościoły, klasztory, pałace. Dientzenhofer [di:ncən-] KILIAN IGNAZ, 1689-1751, syn Christopha, wybitny architekt baroku czes.; kościoły (m.in. św. Mikołaja na Starym Mieście i św. Tomasza na Malej Stranie w Pradze), pałace. dieny, węglowodory alifatyczne zawierające w cząsteczce 2 wiązania podwójne; najważniejsze są d. zawierające wiązania podwójne przedzielone jednym pojedynczym, np. butadien CH2=CH—CH=CH2. Dieppe [djep], m. i port we Francji (Normandia), nad kanałem La Manche; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., rybny; kąpielisko morskie. 1942 (19 VIII) pierwsza próba lądowania aliantów (wojska bryt.-kanad.) w Europie diera, starogr. okręt woj. o 2 rzędach wioseł w każdej burcie. diereza, lit. zgodność granic stóp z granicami wyrazów, także wewn. dział metryczny w wierszach dłuższych. Dieri, plemię austral. nad jez. Eyre; zbieractwo, łowiectwo, matrylinearny system pokrewieństwa, grupy totemiczne. Dierżawin GAWRIŁA R., 1743-1816, poeta ros.; przedstawiciel klasycyzmu; ody heroiczne, satyr, i panegiryczne (Felica). Diesel [di:zəl] RUDOLF, 1858-1913, konstruktor niem.; 1897 zbudował wysokoprężny silnik spalinowy z samoczynnym zapłonem (silnik D.). Diesla obieg [o. dizla], teoret. obieg termodynamiczny realizowany w przybliżeniu w spalinowym silniku tłokowym wysokoprężnym; doprowadzanie ciepła — izobaryczne, odprowadzanie — izochoryczne, sprężanie i rozprężanie czynnika — izentropowe.

Diesla silnik [s. dizla] (silnik wysokoprężny), spalinowy silnik tłokowy o zapłonie samoczynnym. dieslowy indeks [i. diz-] →zapłonności wskaźnik. Diesterweg [di:s-] FRIEDRICH ADOLF WILHELM, 1790-1866, pedagog niem.; popularyzator idei J. Pestalozziego, rzecznik zawodowego kształcenia nauczycieli. dieta: 1) należność pieniężna przysługująca pracownikowi na pokrycie kosztów utrzymania w podróży służbowej; 2) wynagrodzenie dzienne z tytułu pełnienia szczególnych obowiązków. dieta, specjalny system odżywiania z ustaleniem jakości i ilości pokarmów, dostosowany do potrzeb organizmu, np. d. bezsolna, d. odchudzająca. dietetyka, nauka i praktyczna działalność dotycząca racjonalnego żywienia człowieka zdrowego (zależnie od wieku, płci, wykonywanej pracy i in.) lub chorego (zależnie od dolegliwości). dietiniec, nazwa stosowana do XVII w. dla Warowni w obrębie miast rus. (później kreml). Dietl JÓZEF, 1804-78, lekarz, działacz społ.; prof. Uniw. Jag.; poseł na sejm galic, prezydent Krakowa (zasłużony dla jego rozwoju); pionier balneologii w Polsce, spopularyzował galic. uzdrowiska (zwł. Krynicę). Dietrich ADOLF FRYDERYK, 1817-60, grafik: pejzaże, widoki Warszawy (litografie). Dietrich FRYDERYK KRZYSZTOF, 17791847, grafik pol., pochodzenia niem.; widoki Warszawy (akwatinty), portrety, ilustracje. Dietrich [di:t-] MARLENE (właśc. Maria Magdalena von Losch), ur. 1904, amer. aktorka film. pochodzenia niem.; w latach 30-tych jedna z najsłynniejszych gwiazd ekranu, reprezentująca typ kobiety-wampa (Niebieski Anioł, Blond Venus); aktywna przeciwniczka nazizmu. Dietskoje Sieło, dawna nazwa m. → Puszkin. diety poselskie, wynagrodzenie z tytułu sprawowania mandatu poselskiego. Dietzgen [di:cgən] JOSEF, 1828-88, niem. filozof samouk, robotnik, działacz socjaldemokr.; twórca swoistej „filozofii proletariackiej", zbieżnej pod wieloma względami z filozofią marksowską. Dieuze [djö:z] (m. we wsch. Francji), 1940 w kampanii fr.-niem. pod D. ciężkie walki Pierwszej Dyw. Grenadierów Polskich. Dieżniew SIEMION L, ok. 1605-ok. 1672, żeglarz ros.; 1648 pierwszy opłynął pn.wsch. wybrzeża Azji od Kołymy do Zat. Anadyrskiej. Dieżniewa Przylądek, przyl. na Płw. Czukockim (ZSRR), najdalej na wsch. wysunięty punkt Azji; 66°05/N, 169°40/W. Differdange [-dã:ż], m. w pd. części Luksemburga; 19 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud żel., hutnictwo żelaza. differentia specifica [łac], „różnica swoista"; cecha wyróżniająca jakiś gatunek od innych tego samego rodzaju. digambarowie, zwolennicy kierunku dżinizmu; tworzą zakon ascetów o surowej regule; nie posiadają ksiąg (uważają kanon religii za zaginiony). Digboj, m. w Indii (Asam), w dolinie Brahmaputry; 18 tys. mieszk. (1961); gł. w kraju ośr. wydobycia i rafinacji ropy naftowej. Digesta, część (najobszerniejsza) kodyfikacji ces. Justyniana (Corpus Iuris Civilis), obejmująca fragmenty z pism prawników rzymskich. diggerzy (kopacze), skrajny odłam lewellerów; ruch średnio- i małorolnego chłopstwa ang. 1649-53; hasła utopijnego komunizmu; stłumiony przez O. Cromwella. Digitalis, bot. →naparstnica. digitoksyna, glikozyd nasercowy otrzymywany z liści naparstnicy purpurowej, podawany przy schorzeniach serca i niedomogach krążenia.

Dignaga, V w., ind. filozofj autor wybitnych traktatów logicznych. Digne [diń], m. w pd. Francji, w Alpach Prowansalskich, ośrodek adm. dep. Basses-Alpes; 15 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (cieplice). digoxin, glikozyd nasercowy otrzymywany z naparstnicy, działający bezpośrednio na mięsień sercowy, wzmacniając jego skurcze; stosowany m.in. w przewlekłej niewydolności mięśnia sercowego. Digul, rz. na Nowej Gwinei (Irian Zach.); dł. 644 km; uchodzi do morza Arafura. dihydergot,farm. dwuhydroergotamina. Dijon [diżą], m. we wsch. Francji (Burgundia), port nad Kanałem Burgundzkim, ośrodek adm. dep. Cóte-d'Or; 145 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, chem., elektrotechn.; węzeł kol.; uniw.; muzea (w budowlach zabytkowych); kościoły średniow. (romańskogot. St. Philibert), got. katedra z kryptą z X w., zamek (XIV, XVII w.), Pałac Sprawiedliwości (XV, XVI w.). Dike, mit. gr. jedna z hor; uosobienie prawa. dikka →dakka. dikumarol, pochodna kumaryny; środek przeciwzakrzepowy, stosowany w leczeniu zakrzepów i zatorów w układzie krążenia. Dikuszyn WŁADIMIR I., ur. 1902, radz. konstruktor obrabiarek; czł. AN ZSRR; opracował szereg zagadnień z teorii budowy obrabiarek; projekty m.in. obrabiarek zespołowych i linii automatycznych. Dili, ośrodek adm. i gł. port Timoru Portug.; ok. 19 tys. mieszk. (1967); rzemiosło. Diliżan, m. na pn. Arm.SRR; 15 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko (wody miner.). Dilke [dylk] CHARLES WENTWORTH, 1843-1911, ang. polityk i pisarz; początkowo liberał, następnie rzecznik bryt. imperializmu. Dillingen [dylynən], m. w NRF (Saara); 18 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metalowy. Dillon [dylən] JOHN, 1851-1927, irl. działacz niepodległościowy, jeden z gł. rzeczników walki o ziemię dla irl. chłopów; poseł do Izby Gmin. Dilmann [dyl-] AUGUST, 1823-94, niem. crientalista i teolog; prof. uniw. w Kilonii, Giessen, Berlinie; prace z etiopistyki i hebraistyki; Lexicon linguae aethiopicae. Dilmun, legendarny raj sumeryjski, identyfikowany z Bahrajn, gdzie odkryto ruiny sumeryjskich budowli. Dilthey [dyltai] WILHELM, 1833-1911, niem. filozof i teoretyk kultury; twórca tzw. filozofii życia; postulował „interpretację rozumiejącą" wytworów kulturowych, intuicyjne rozumienie sensu (wartości) zjawisk kultury oraz relatywistyczny historyzm. Dimini, miejscowość w Tesalii (Grecja); w okresie neolitu gród otoczony kilkoma pierścieniami murów; stanowisko archeol.; z charakterystyczną ceramiką, odkrytą w D., wiąże się nazwa kultury Dimini. Dimini kultura, archeol. neolityczna kultura znana w Tesalii (Grecja); gliniane bóstwa macierzyńskie; domy z megaronem; ceramika trójbarwna z ornamentem spiralno-meandrowym; narzędzia krzemienne i miedziane; nazwa od stanowiska w miejscowości Dimini. diminuendo [wł.], muz. coraz ciszej. Dimitrijević DRAGUTIN, 1877-1917, serb. oficer, działacz organizacji patriot. Czarna Ręka, gł. organizator zamachu sarajewskiego (28 VI 1914). Dimitrow STANKE, 1889-1944,, działacz bu łg. r u chu r obotn.; 1 9 3 6 -3 7 sek r . KC BPK; w czasie II wojny świat, współpracownik tajnej radiostacji „Christo Botew". Dimitrowgrad, m. w Bułgarii, nad Mari-cą; 42 tys. mieszk. (1965); ośr. dimitrow-

dipolowy moment 243 gradżkiego zagłębia węgla brun.; przemysł chem., cementowy. Dimitrow-Majstora WŁADYMIR, 18821960, malarz bułg.; realist. portrety, sceny rodzajowe z życia chłopów bułg., pejzaże. Dimitrowo →Pernik. Dimona, m. w pd. Izraelu; 19 tys. mieszkańców (1967); przemysł włók., mat. bud.; ośr. badań jądrowych. Dimow DIMITYR, 1909-66, pisarz bułg.; prof. instytutu roln. w Sofii; powieść Tytoń, ukazująca rewol. środowisko robotników w przededniu II wojny świat.; satyryczne sztuki teatr, z życia mieszczaństwa i współcz. inteligencji. DIN, symbol norm przem. lub znaków firmowych i towarowych, wydawanych przez Komitet Normalizacyjny NRF. Dinadżpur (ang. Dinajpur), m. w pn. części Pakistanu Wsch.; 38 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Dinan [dinã], m. we Francji (Bretania), nad rz. Rance, w pobliżu jej ujścia do zat. Saint-Malo; 13 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. Dinant [dinã], m. w pd. Belgii, nad Mozą; 10 tys. mieszk. (1967); ośr. turystyczny. dinar, złota moneta arab. o wadze ok. 4,25 g, bita do końca VII w. na Bliskim Wschodzie, potem też w innych krajach muzułm. w Azji, w pn. Afryce i w Hiszpanii (tablica: monetarne jednostki). dinara, złota moneta początkowo o wadze ok. 8 g, bita od III w. w pn. Indiach. Dinard [dina:r], m. we Francji (Bretania), nad zat. Śaint-Malo, u ujścia rz. Rance; 9,1 tys. mieszk. (1968); słynne kąpielisko morskie. Dindukkal (ang. Dindigul), m. w Indii (Tamilnadu); 93 tys. mieszk. (1961); przemysł tytoniowy. Dingaan, ?-1843, wódz Zulusów 1828-40, następca Czaki; 1838 pobity przez Burów; wygnany. Dingelstedt [dynəlsztet] FRANZ VON, 1814-81, niem. pisarz, publicysta, dyr. teatrów; w stylu inscenizacji prekursor Meiningeńczyków; felietony i wiersze rewolucyjne. dingi (dinghy), żegl.: 1) gumowa pneumatyczna tratwa ratunkowa zawierająca butlę gazową (do napełniania komór), sprzęt ratunkowy i zapasy żywności;2 2) mały jacht mieczowy o pow. żagla 8,34 m . Dingler [dynlər] HUGO, 1881-1954, filozof niem.; zajmował się gł. metodologią nauk ścisłych. dingo (Canis dingo), pomarańczowożółty pies przewieziony przez człowieka do Australii, gdzie wtórnie zdziczał. Dinis [dinisz] JULIO (właśc. Joaquim Guilherme Gomes Coelho), 1839-71, pisarz portug.; prof. medycyny w Oporto; przedstawiciel realizmu; powieści psychol.-obyczajowe z życia prowincji. Dinnik ALEKSANDR N., 1876-1950, mechanik radz.; prof. uniw. w Kijowie, czł. AN ZSRR; prace z dziedziny teorii sprężystości i wytrzymałości materiałów. dinoceraty (Dinocerata), pn.amer. i azjat. kopalne ssaki kopytne; wielkie, masywne, o 5-palczastych kończynach; na czaszce często 3 pary kostnych wyrostków; paleocen i eocen; np. uintaterium. dinornis, jeden z wymarłych rodzajów ptaków z rzędu moa. dinoseb (DNBP), 2-butylo-4,6-dwunitrofenol; środek chwastobójczy (herbicyd) niszczący selektywnie chwasty w uprawach roślin motylkowych; trujący dla ssaków. dinoterium (Dinotherium), kopalny wielki ssak z rzędu trąbowców; wys. w kłębie ok. 5 m; miocen i pliocen Eurazji oraz Afryki. Dinow TODOR, ur. 1918, bułg. malarz, grafik, karykaturzysta i reżyser film.; twórca i najwybitniejszy przedstawiciel bułg. filmu rysunkowego (Piorunochron, Stokrotka). dinozaury (Dinosauria), grupa mezozoicznych gadów; niektóre ważyły do 50 t —

największe lądowe zwierzęta świata; u wielu kończyny przednie uwstecznione (chód dwunożny); Eurazja, Afryka, Ameryka Pn. Dinslaken [dyn-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 53 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł obuwn., rafinacja ropy naftowej. dintojra, sąd zwyczajowy; krwawa rozprawa wyrównująca porachunki (zwykle w środowisku złodziejskim). dioda, przyrząd elektroniczny, dwuelektrodowy, działający jak zawór jednokierunkowy; łatwo przewodzi prąd elektr. w jednym kierunku, nie przewodzi go (lub w niewielkim stopniu) w kierunku przeciwnym; lampowa lub półprzewodnikowa. diodon (jeżówka, najeżka, Diodon hystrix), tropik, ryba mor. z rzędu zrosłoszczękich, do 60 cm dł.; łuski przekształcone w kolce; po nadęciu worków jelitowych — kulista. Diofantos, 2 poł. III w., matematyk gr.; w średniowieczu nazywany „ojcem algebry"; zajmował się równaniami algebraicznymi; Arithmetika. diofantyczne aproksymacje, dział teorii liczb traktujących o rozwiązywaniu nierówności algebraicznych w liczbach całkowitych; nazwa pochodzi od imienia matematyka gr. Diofantosa. diofantyczne równanie, w teorii liczb problem znalezienia rozwiązań w liczbach naturalnych (lub całkowitych, lub wymiernych) pewnego równania; nazwa d.r., pochodzi od imienia matematyka gr. Diofantosa. Diogenes Laertios, III w., gr. filozof i doksograf; autor dzieła Żywoty i poglądy słynnych filozofów — jednego z najpoważniejszych źródeł wiedzy o gr. filozofii. Diogenes z Synopy, ok. 413-323 p.n.e.. filozof gr., jeden z gł. przedstawicieli szkoły cyników; głosił ideał życia zgodnego z naturą, który sam praktycznie realizował. Dioklecjan, 245-313(?), cesarz rzym. 284305; wyniesiony przez wojsko; wprowadził tetrarchię i rządy absolutne (dominat); zreformował system monetarny, podatkowy i wojsko. Dioklecjana obóz w Palmyrze, ruiny monumentalnego obozu wojsk rzym., wybudowanego za ces. Dioklecjana na terenie zach. dzielnicy Palmyry; ulice z kolumnadami, forum, tzw. Świątynia Sztandarów (pretorium?), resztki starych budowli (wykopaliska pol.). Dioklecjana pałac w Splicie, kompleks obwarowanych budowli stanowiących rezydencję ces. Dioklecjana; m.in. mauzoleum ces. (obecnie katedra), świątynia Jupitera, tzw. perystyl, mury i bramy obronne. Dioklecjana termy, największe (na 3300 osób) i jedne z najokazalszych łaźni starożytnego Rzymu; wzniesione przez ces. Dioklecjana; później w ich części kościół, obecnie w pozostałej części muzeum. dioksan (eter dwuetylenowy) C4H8O2, palna i toksyczna ciecz; ważny rozpuszczalnik. Diomedes, mit. gr. syn Tydeusa, bohater Iliady. Diomedes, mit. gr. król tracki; właściciel wspaniałych koni (lub klaczy), które żywił ludzkim mięsem; zdobył je Herakles. Dione, astr. piąty wg oddalenia od planety satelita Saturna. Dione, mit. gr. jedna z tytanid lub Okeanid; uchodziła za matkę Afrodyty. Dionizje, w staroż. Atenach święta ku czci Dionizosa, na których rozwinął się (VI/V w. p.n.e.) dramat gr.: Małe D. — obchodzone w grudniu, Wielkie D. — w marcu. Dionizjusz Starszy, ok. 430-367 p.n.e., tyran Syrakuz od 405; utrwalił hegemonię Syrakuz na M. Jońskim i M. Adriatyckim; dwór swój uczynił gł. ośrodkiem kult.; protektor uczonych i poetów.

Dionizos (Bakchos), mit. gr. bóg ekstazy i wina; syn Zeusa i Semele; z obrzędów ku czci D. — Dionizji, wyłonił się dramat gr.; jako bóstwo odradzającej się przyrody D., zw. lakchosem, występował w kulcie Demeter i Persefony (Eieuzynie); mit. rzym. Bachus. Dionizosa teatr, jeden z najstarszych gr. teatrów, wzniesiony na pd. stoku Akropolu ateńskiego, V w. p.n.e.; wielokrotnie przebudowywany, obecnie w ruinie. Dionizy, ok. 1440-po 1502, malarz rus.; przedstawiciel moskiewskiej szkoły mai.; kontynuował twórczo styl A. Rublowa; freski w soborze Monastyru Terapontowskiego. diopsyd, minerał z grupy piroksenów, krzemian wapnia i magnezu; blado- lub butelkowozielony, o szklistym połysku; występuje w skałach metamorficznych. dioptria, D, jednostka zdolności zbierającej soczewek, dla soczewek skupiających mająca wartość dodatnią, dla rozpraszających — ujemną; 1 D — zdolność zbierająca soczewki o ogniskowej 1 metra. dioptryka, dział optyki geom. obejmujący zjawiska związane z załamaniem światła. „Diora" →Zakłady Radiowe „Diora" w Dzierżoniowie. diorama, obraz, którego pewne części (malowane zwykłą farbą klejową) są nieprzezroczyste, inne (techniką laserunkową) przezroczyste; odpowiednio oświetlony daje wrażenie trójwymiarowości. dioryt, magmowa skała głębinowa, szara, ciemnoszara; składa się gł. z plagioklazu i amfibolu; materiał bud. i drogowy. Diósgyör [dio:szdie:r], przem. przedmieście Miszkolca (Węgry); huta żelaza. Dioskurides Pedanios, I w. n.e., lekarz gr. w służbie cesarzy rzym.; opisał działanie leczn. roślin, wprowadził ziołolecznictwo do medycyny. Dioskurides z Samos, II w. p.n.e., gr. artysta pracujący w technice mozaikowej (mozaiki z willi Cycerona w Pompei). Dioskurowie, mit. gr. nazwa Kastora i Polluksa jako synów Zeusa. Dipawansa ('kronika wyspy'), najstarsza zachowana kronika buddyjska Cejlonu (anonimowa), spisana w IV-V w.; uzupełnieniem jest Mahawansa z V w. dipisi →displaced persons. diplodok (Diplodocus), gad kopalny z grupy dinozaurów, do 24 m dł.; szyja i ogon długie; zapewne wodny, roślinożerny; górna jura Ameryki Pn. diplofaza, stadium w cyklu rozwojowym roślin i zwierząt, w którym w jądrach komórkowych występuje diploidalna liczba chromosomów; u roślin — sporofit, u zwierząt — cały organizm z wyjątkiem gamet. diploidalność, występowanie w jądrach komórek somatycznych dwóch homologicznych zespołów chromosomów, czyli diploidalnej liczby chromosomów. diplokoki, biol. →dwoinki. diplopia, widzenie zdwojone wskutek niesprawności mięśni zewn. gałki ocznej lub pasmowatego zmętnienia soczewki. dipol →cząsteczka biegunowa. dipol (antena dipolowa), radiotechn. antena krótkofalowa kierunkowa w postaci prostego pręta o długości równei połowie długości fali emitowanej lub odbieranej; używana powszechnie jako a. telewizyjna (odbiorcza); często z direktorem (direktorami) i reflektorem. dipol elektryczny, dwa jednakowe co do wielkości, lecz przeciwnego znaku ładunki elektr. znajdujące się w pewnej odległości od siebie; w przypadku periodycznych zmian odległości — źródło fal elektromagnetycznych. dipol magnetyczny, dwa różnego znaku bieguny magnet.; najprostszy multipol. Dipolog, m. w Filipinach, na pn. wybrzeżu Mindanao; 32 tys. mieszk. (1960). dipolowy moment, wielkość charakteryzująca dipol (elektr. lub magnet.) równa

244

Dipo Negoro

iloczynowi ładunku elektr. (lub masy magnet.) i odległości między tymi ładunkami (masami magnetycznymi). Dipo Negoro (właśc. Pangeran Anto Wirjo), 1785-1855, syn jawajskiego sułtana Hamengku Buwono III, przywódca powstania antyhol., zw. wojną jawajską (1825-30). diprophylline, syntet. pochodna teofiliny; środek moczopędny, gł. w obrzękach pochodzenia sercowego, także lek w schorzeniach naczyń wieńcowych i zaburzeniach krążenia. dipteros, typ świątyni w staroż. Grecji; oparta na planie prostokąta: naos otoczony dwurzędową kolumnadą (Artemizjon w Efezie). Dipylon, brama miejska w Atenach; za nią, wzdłuż drogi do Eleusis, nekropola ze stelarni nagrobnymi (V i IV w. p.n.e.); liczne wazy ceram., z w. dipylońskimi. dipylońskie wazy, ceram. naczynia gr. z Aten z IX-VIII w. p.n.e., zdobione na całej powierzchni ornamentami geom., wśród których pojawiają się niekiedy zgeometryzowane sceny figuralne; nazwa od Dipylonu w Atenach. Dirac [dyräk] PAUL ADRIEN, ur. 1902, ang. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Cambridge i Oxford, czł. Royal Society; współtwórca mechniki kwantowej i elektrodynamiki kwantowej; nagr. Nobla. Dire Daua, m. we wsch. Etiopii; 49 tys. mieszk. (1965); duży ośr. handl.; przemysł spoż., bawełn., cementowy. direktor, pręt ustawiany równolegle przed dipolem dla zwiększenia jego czułości. dirhem, srebrna moneta arab. początkowo o wadze 2,97 g i wartości 1/10 dinara, bita od końca VII w. w różnych krajach muzułm.; IX-X w. d. napływały masowo do Europy Pn. i Wsch., m.in. również do Polski. Dirichlet [diriklę] PETER GUSTAW LEJEUNE, 1805-59, matematyk niem., pochodzenia fr.; autor prac z zakresu teorii liczb,' teorii szeregów Fouriera, teorii potencjału., rachunku wariacyjnego. Dirichleta funkcja [f. dirikleta], funkcja f(x) przyjmująca wartość 1 dla wymiernych wartości argumentu x oraz wartość 0 dla x niewymiernych. dirka, żegl. lina podtrzymująca bom żagla gaflowego; biegnie od noku bomu na ukos do górnej części masztu; są zawsze 2 d.; element olinowania ruchomego. Dirke, mit. gr. żona króla Teb, Likosa; za dręczenie Antiopy ukarana przez jej synów, Amfiona i Zetosa, stratowaniem przez byka (Byk Farnezyjski). Dirk Hartog [də:rk ha:rtog], wyspa przy zach. Wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 619 km*; odkryta 1616. dis, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku d. disacharydy →dwucukry. disazowe barwniki, barwniki azowe zawierające w cząsteczce dwie grupy azowe. Discoverer [dyskąwra1"], typ amer. sztucznego satelity, obiegającego Ziemię po orbitach południkowych. „Discovery" [dyskawry], bryt. statek badawczy, na którym 1931-33 i 1935-37 prowadzono badania na wodach antarktycznych, dwukrotnie opływając Antarktydę. Disko [dy-], wyspa u zach. wybrzeży Grenlandii; 8,6 tys. km2; osiedle Godhavn. Disko Zatoka [z. dys-], zat. M. Baffina, u zach. wybrzeża Grenlandii, na pd. od wyspy Disko. Disney [dyzny] WALT, 1901-66, amer. reżyser i producent filmów rysunkowych z Mickey Mouse, Kaczorem Donaldem i Psem Pluto; filmy dziecięce (Królewna Śnieżka), dokumentalne i przyrodn. (Żyjąca pustynia). displaced persons [dysplejst pə:rsnz] (poi. potocznie: dipisi), ang. określenie osób, które wywiezione na przymusowe roboty przez hitlerowskie Niemcy (gł. z Europy Wsch.) nie wróciły do kraju po

zakończeniu II wojny świat, i korzystały z opieki organizacji międzynar. (umieszczane w specjalnych obozach dla przesiedleńców). Disraeli [dyzręjly] BENJAMIN, 1804-81, bryt. mąż stanu, współtwórca bryt. imperium; przywódca konserwatystów; wielokrotny minister, premier 1868, 1874-80; rzecznik bryt. kolonializmu, uzyskał dla Anglii Cypr, ustanowił ang. kontrolę nad Egiptem; autor poezji postromant. oraz powieści politycznych. Disuk, m. w Egipcie, w delcie Nilu; 46 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. disy, mit. germ. →idisy. ditizon, związek org., dwufenylotiokarbazon; tworzy barwne związki kompleksowe z jonami metali; stosowany w analizie chemicznej. ditox, mieszanina DDT i lindanu; środek owadobójczy (insektycyd) stosowany w postaci proszku do opylania, gł. przeciwko stonce ziemniaczanej. ditto [wł.], to samo, jak wyżej. Diu, część składowa terytorium związkowego Goa, Daman i Diu w zach. Indii; obejmuje dwie enklawy na płw. Kathijawar oraz przybrzeżne wyspy D. i Panikota na M. Arabskim; uprawa ryżu, palmy kokosowej; rybołówstwo; do 1962 kolonia portug. Diu. diugoń (dugoń, Dugong dugon), roślinożerny ssak mor. z rzędu syren; dł. 3-5 m; tropik, wybrzeża O. Indyjskiego. Diula, grupa kupiecka (pochodzenia Mandingo), zajmująca się handlem dalekosiężnym na szlaku między doliną górnego i średniego Nigru a strefą lasów tropikalnych; znana od XI w. pod nazwą Wangara; do dziś pełni ważną rolę w handlu wewn. państw w łuku Nigru. diuramid (diamox), lek z grupy sulfamidów, stosowany w leczeniu obrzęków pochodzenia sercowego, wątrobowego i nerkowego. diureza, wydzielanie moczu; zachodzi w nefronach, mikroskopowych anat. i czynnościowych jednostkach nerki. Diveky [diwe:ki] ADORJAN, 1880-1965, historyk węg.; prof. uniw. w Warszawie (1922-38). następnie w Debreczynie, czł. Węg. AN i PAU; m.in. Węgrzy i Polacy w XIX stuleciu. divertimento [wł.l, divertissement [fr.], muz.: 1) utwór cykliczny (4-10 części) na różny zespół instrumentów; ulubiona forma muzyki rozrywkowej w 2 poł. XVIII w.; zw. też serenadą; 2) wstawka baletowa w operze. divide et impera [łac], „dziel i rządź"; stąrorzym. zasada waśnienia innych, by nimi rządzić. divi-divi, garbnik otrzymywany z owoców brezylki. Divinópolis [-nopolis], m. w Brazylii (Minas Gerais); 42 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., cementowy. Di Vittorio GIUSEPPE, 1892-1957, działacz wł. i międzynar. ruchu związkowego, komunista; od 1949 przewodn. Świat. Federacji Związków Zawodowych. Divrigi [diwriji], m. w środk. Turcji; 8,8 tys. mieszk. (1960); gł. w kraju ośr. wydobycia rud żelaza. diwa, daw. pierwsza śpiewaczka opery lub operetki; ulubiona, słynna aktorka, tancerka; gwiazda. diwali, w hinduizmie październikowe święto ognia, obchodzone ku czci bogini Lakszmi. diwani, styl ozdobny pisma arab., stosowany w administracji do sporządzania dokumentów panującego, przymierzy, traktatów itp. Diwanija, Ad-, m. w środk. Iraku, ośrodek adm. prow. Ad-D., nad Eufratem; 61 tys. mieszk. (1965); ośr. handlowy. Dix [dyks] OTTO, 1891-1969, niem. malarz i grafik (NRD); przedstawiciel sztuki o werystycznych tendencjach, zaangażowanej społecznie i politycznie; Dwie ofiary kapitalizmu, cykl Wojna.

dixi [łac], „powiedziałem"; skończyłem mówić, takie jest moje zdanie. dixieland [dyksyländ], trąd. styl jazzu białych muzyków (1910-25), powstały jako naśladownictwo murzyńskiego stylu nowoorleańskiego; wskrzeszony po 1940. Dixon [dyksn] RICHARD, ur. 1905, austral. działacz komunist.; 1937-48 zastępca sekretarza gen. KG KP Australii, od 1948 jej przewodniczący. Diyarbakir [dijarbakyr], m. w pd.wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. D., nad Tygrysem; 103 tys. mieszk. (1965); przemysł gł. włók., spoż.; gł. ośrodek regionu wydobycia rud chromu, miedzi, żelaza. Djailolo →Halmahera. Djaja (Carstensz), najwyższy szczyt Nowej Gwinei (Irian Zach.), w paśmie Nassau; 5030 m. Djajapura (dawniej Hollandia, Kotabaru, Sukarnpura), m. i port w Indonezji, na pn. wybrzeżu Nowej Gwinei; ośrodek adm. prow. Irian Zach.; 15 tys. mieszk. (1961). Djakarta (do 1949 Batawia), stol. Indonezji, na pn.-zach. wybrzeżu Jawy; 3,8 mln mieszk. (1970); gł. ośr. gosp. i kult.nauk. kraju; uniw.; portem D. jest Tandjungperiuk; muzeum; kościoły (koniec XVII w.), ratusz i pałac (XVIII w.). Djakovica, m. w Tugosławii (Kosowo); 23 tys. mieszk. (1965). Djalski KSAVER SANDOR (właśc. Ljubo Babić), 1854-1935, pisarz chorw.; realist. opowiadania o podupadających dworach szlacheckich, powieści z życia inteligencji. Djambi →Telanaipura. Djaus Pitar, indoeur. bóg nieba; stanowi z żoną Prithiwi parę bogów — rodziców świata i bóstw. Djohor, kraj w pd. części Płw. Malajskiego (obecnie Johor w granicach Malajzji); sułtanat, w XIII w. podlegał królestwu Palembang, potem — Madjapahit, od 1722 Bugisom z Celebesu, od końca XIX w. — W. Brytanii; od 1948 w Federacji Malajskiej. Djokjakarta, m. w Indonezji, w środk. części Jawy; 371 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók.; ośr. handl., kult. i nauk.; węzeł komunikacyjny. Djordjević PURIŠA, ur. 1926, jugosł. reżyser film.; autor wielu krótkometrażówek i awangardowych, fabularnych filmów poet. (Sen, Ranek, Bieg na przełaj). DKP →Niemiecka Partia Komunistyczna. „Dla Ciebie Polsko", polit.-wojsk. organizacja konspiracyjna działająca 193942 w Wielkopolsce; po masowych aresztowaniach przekształcona w Wielkopol. Organizację Powstańczą. dławica piersiowa →wieńcowa choroba. dławiec →błonica krtani. dławiec rzekomy →podgłośniowe zapalenie krtani. dławienie, zjawisko zmniejszenia się ciśnienia płynu przy przepływie przez zmniejszony przekrój; wykorzystywane w reduktorach ciśnienia, zwężkach mierniczych, do pomiaru wilgotności pary itp. dławik, tulejka, która ściska szczeliwo w otworze w celu uszczelnienia przechodzącego przez otwór trzpienia. dławik elektryczny, cewka elektr. o dużej indukcyjności, często z rdzeniem magnet.; stosowany w obwodach elektr. do tłumienia wyższych częstotliwości prądu zmiennego lub rozdzielania prądów o różnych częstotliwościach. dławisz (Celastrus), pnącze o małych, pomarańczowych, ozdobnych owocach; d. amer., parkowy (C. scandens), dł. do 10 m. dławnica, rodzaj uszczelnienia ruchomego trzpienia, przechodzącego przez otwór w korpusie; gniazdo ze szczeliwem ściskanym przez tzw. dławik. dłoniaki, nazwa leszczy w wieku 2 i więcej lat, dł. 15-20 cm (przeciętna długość dłoni), którymi zarybia się jeziora i rzeki. dłoń (palm), jednostka długości w ang. i amer. układzie miar; 1 d. = 3 cale — 7,62 cm.

dno podwójne 245 dłubanka, najstarsza forma łodzi, wykonana z pnia jednego drzewa. dług, prawo obowiązek dłużnika do spełnienia oznaczonego świadczenia. długie mury, mury łączące w starożytności Ateny z portami Pireus i Faleron; część fortyfikacji Aten; ukończone ok. 445 p.n.e., zburzone 404, odbudowane 394, zniszczone ostatecznie 86 p.n.e.; ruiny. długogłowość →dolichokefalia. długopęd (pęd wydłużony), drzewny pęd, którego przyrost roczny jest nie mniejszy niż 20 cm; tworzy liście, rzadziej także pączki kwiatowe. długopłetwiec (humbak, Megaptera novaeangliae), wieloryb zaliczany do fiszbinowców; dł. do 18 rn; płetwy piersiowe b. długie; odbywa wędrówki godowe z mórz arkt. do strefy umiark.; ceniony w połowach. Długopole Zdrój, w. w pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, nad Nysą Kłodzką; uzdrowisko (szczawy alkaliczne) i ośr. wypoczynkowy. Długoraj WOJCIECH, 1550(?)-po 1619, lutnista i kompozytor; muzyk na dworze Stefana Batorego. długoskrzydłe (Macrochires, Macropodiformes), rząd drobnych ptaków; ok. 400 gat.; tu należą: kolibry, jerzyki. Długosz JAN, 1415-80, historyk; sekretarz Z. Oleśnickiego, kanonik krak., wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka; autor m.in. Historia Polonica (zw. też. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego) — pierwszej wybitnej syntezy w historiografii polskiej. Długosz STANISŁAW (pseud. Jerzy Tetera), 1891-1915, działacz niepodległościowy, poeta, historyk; oficer Legionów; monografia o D. Czachowskim, wiersze legionowe. długosz królewski (Osmunda regalis), paproć podmokłych lasów i torfowisk; liście pierzaste, do 1,5 m dł.; w Polsce chroniona. Długoszowski-Wieniawa BOLESŁAW, 1881-1942, generał, legionista; związany z J. Piłsudskim; od 1938 w służbie dyplomatycznej; poeta i tłumacz wierszy; popełnił samobójstwo. długoszpony (Jacanae), ptaki (7 gat.) o wysokich nogach, długich palcach i pa zurach; zręcznie biegają po liściach roś lin wodnych; zjadają nasiona i owoce; stojące wody tropikalne. długościomierz Abbego, przyrząd optyczny do pomiarów długości zewn. (d.A. pionowy) oraz do pomiarów zewn., wewn. i gwintów (d.A. poziomy). długość geograficzna, jedna ze współrzędnych geograficznych. długość łuku krzywej y = f(x) różniczkowalnej w przedziale [a, b], liczba rzeczywista równa całce oznaczonej b ∫√1+[f '+(x)]2 dx (f '(x) — pochodna funka cji f(x)). długość wektora, długość odcinka łączącego punkt początkowy i punkt końcowy wektora; inaczej: pierwiastek kwadratowy z sumy kwadratów składowych wektora. długowełniste owce polskie, grupa odmian (np. łowicka, leszczyńska, pomorska) uzyskanych przez uszlachetnianie owiec miejscowych; cięż. 50-80 kg; rocznie 4-5 kg wełny (odrost roczny 12-14 cm). długowieczność, teoretycznie osiągany maks. wiek danego gatunku w optymalnych warunkach — d. fizjol., lub osiągany w rzeczywistości w warunkach naturalnych — d. ekologiczna. Długowski GERARD, 1883-1959, balistyk; prof. Polit. Warsz.; podał analityczne rozwiązanie gł. problemu balistyki wewn. broni zwykłej i bezodrzutowej. Dłuska MARIA, ur. 1900, językoznawca, badacz wersyfikacji poi.; prof. KUL i Uniw. Jag.; Próba teorii wiersza polskiego. Dłuski BOLESŁAW, 1826-1905, uczestnik

powstania 1863 na Litwie i Żmudzi, lekarz; dowodząc własnym oddziałem stoczył wiele zwycięskich potyczek; działacz emigracyjny. Dłuski KAZIMIERZ, 1855-1930, działacz socjalist., lekarz, publicysta; współorganizator kółek socjalist. w Królestwie Pol.; delegat pol. na konferencję pokojową w Paryżu (1919); współpracownik m.in. „Równości", „Przedświtu", „Pobudki", „Walki Klas"; jeden z pionierów w Polsce klimat, leczenia gruźlicy. Dłuski OSTAP (właśc. Adolf Langer), 1892-1964, działacz polit.; od 1911 w PPSD, od 1918 w KPP i KP Galicji Wsch.; czł. KC PPR, od 1948 PZPR; od 1956 czł. Świat. Rady Pokoju; międzynar. nagr. Leninowska. dłutarka, obrabiarka do drewna stosowana do wykonywania gniazd i wgłębień o przekroju prostokątnym, za pomocą róż nych dłut maszynowych; rozróżnia się d. zwykłe i łańcuszkowe. dłuto, narzędzie jednoostrzowe do obróbki płaszczyzn, rowków, otworów, do rzeźbienia i przecinania; rozróżnia się d.: ślusarskie, stolarskie, rzeźbiarskie, ciesielskie itp. dłutowanie, obróbka skrawaniem na dłutownicach; narzędzie (nóż dłutowniczy) wykonuje ruch prostoliniowy zwrotny w kierunku pionowym; obróbka wewn. powierzchni nieobrotowych i kół zębatych. dłutownica, obrabiarka skrawająca do obróbki kół zębatych i otworów wielokątnych, rowków wpustowych itp.; odmiana strugarki; suwak z nożem wykonuje w płaszczyźnie pionowej ruch prostoliniowy zwrotny. dłużyca, leśn. obrobiona część strzały drzewnej długości ponad 9 m u iglastych, ponad 6 m u liściastych. Dmitriewski IWAN A., 1734-1821, ros. aktor, reżyser, pedagog; czł. Petersburskiej AN; zasłużony dla rozwoju nar. szkoły sztuki aktorskiej; prace o historii teatru. Dmitrijew IWAN I., 1760-1837, poeta ros.; przedstawiciel sentymentalizmu; bajki, satyry, ballady i epigramaty. Dmitrijewa JELIZAWIETA (właśc. J.Ł. Kuszelowa), 1851-98, rewolucjonistka ros.; uczestniczka Komuny Paryskiej; 1870 działaczka ros. sekcji I Międzynarodówki. Dmitrow, m. w Ros.FSRR (obw.. moskiewski), nad Kanałem im. Moskwy; 38 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy. Dmochowski FRANCISZEK KSAWERY, 17621808, działacz polit., publicysta i poeta; jakobin poi., działacz Kuźnicy Kołłątajowskiej; czł. Najwyższej Rady Nar. w powstaniu 1794, współautor O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja; Sztuka rymotwórcza (przeróbka z N. Boileau); przekład Iliady. Dmochowski FRANCISZEK SALEZY, 180171, wydawca, dziennikarz, pisarz; red. czasopism warsz.; liczne powieści tłumaczone i oryginalne; polemika z Mickiewiczem o Sonety krymskie. Dmochowski H ENRYK (pseud. Henry D. Sanders), 1810-63, rzeźbiarz; działacz konspiracyjny, uczestnik powstań; gł. pomniki (K. Pułaskiego w Savannah, Barbary Radziwiłłówny w Wilnie). Dmochowski .MARIUSZ, ur. 1930, aktor teatrów warsz.; występy w filmie, radiu i telewizji; Wokulski — Lalka wg powieści B. Prusa (w adaptacji teatr, i film.). Dmowski ROMAN, 1864-1939, polityk; jeden z założycieli ND, jej ideolog; przewodn. KNP w Paryżu i delegacji poi. na konferencji pokojowej 1919; 1926 założyciel OWP. dmuch, powietrze lub tlen doprowadzane pod ciśnieniem do wielkiego pieca, żeliwiaka itp. dmuchawa, roln. urządzenie mech. do pneumatycznego przenoszenia materiałów sypkich (ziarno) lub objętościowych (słoma itp.) prądem powietrza z wentylatora. dmuchawa, techn. sprężarka wyporowa lub wirowa sprężająca gaz do ciśnienia nie większego od 3 atm; używana do do-

prowadzania powietrza do turbin gazowych, pieców hutn., doładowywania silników spalinowych itp. dmuchawiec, bot. →brodawnik. dmuchawka, broń myśliwska, rzadziej wojenna, rura bambusowa dł. 2-4 m; wydmuchuje się z niej małą zatrutą strzałę; znana w Azji Pd., Ameryce Srodk. i Pd. dmuchawka parowa, urządzenie do wytwarzania ciągu w kotle parowozowym przy wyłączonym silniku parowym; przewód doprowadzający parę z kotła do komina. Dmuszewski LUDWIK ADAM, 1777-1847, aktor, reżyser, dramatopisarz; od 1827 dyr. Teatru Nar. w Warszawie; autor i tłumacz ok. 150 utworów scenicznych; długoletni red. „Kuriera Warszawskiego". Dmyterko LUBOMYR, ur. 1911, pisarz ukr.; liryka patriot.; utwory dram. i powieści o tematyce współcz.; poezje o Polsce. Dmytryck [-ryk] EDWARD, ur. 1908, amer. reżyser film.; autor dzieł o problematyce społ. i polit. (Krzyżowy ogień, Młode lwy). dna (artretyzm), przewlekła, obecnie rzadka choroba przemiany materii, polegająca na odkładaniu się (w postaci tzw. guzków artretycznych), gł. w stawach, soli kwasu moczowego i związków purynowych; występują ostre napady bólu w stawach. DNA →dezoksyrybonukleinowe kwasy. DNA →Norweska Partia Pracy. DNBP, chem. →dinoseb. Dniepr, rz. w eur. części ZSRR; dł. 2201 km, dorzecze 504 tys. km2; uchodzi do M. Czarnego; gł. dopływy Desna, Prypeć; żeglowna; elektrownie: Dnieproges, Krzemieńczucka; gł. m. Kijów. Dniepr-Bug, Kanał (dawniej Kanał Królewski), kanał żeglowny w Białorus.SRR, łączący Dniepr (przez rz. Pinę, dopływ Prypeci) z Bugiem (przez Muchawiec); dł. 92,8 km; otwarty 1848. Dniepr-Niemen, Kanał (dawniej Kanał Ogińskiego), kanał żeglowny w Białorus. SRR, łączący Niemen (przez Szczarę) z Dnieprem (przez Jasiołdę); dł. 52,8 km; zbudowany 1767-83. Dnieprodzierżyńsk, m.w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), port nad Dnieprem; 227 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł taboru koi., chem., mat. bud.; w pobliżu elektrownia wodna. Dnieproges im. W.I. Lenina, jedna z elektrowni wodnych kaskady Dniepru w Ukr.SRR, w pobliżu Zaporoża; uruchomiona 1933; moc 653 MW; zbudowana wg arch. projektu W.A. Wiesnina z zespołem. Dniepropetrowsk, m. obw. w Ukr.SRR, port nad Dnieprem; 863 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu ciężkiego (m.in. hutnictwo żel., produkcja rur); węzeł kol.; uniw.; w pobliżu wielka elektrownia cieplna. Dniestr, rz. w eur. części ZSRR; dł. 1352 km, dorzecze 72 tys. km2; uchodzi do M. Czarnego; żeglowna od m. Halicz. dniówka, czasowy system płacy, przy którym zarobek wynika z iloczynu przepracowanych godzin przez stawkę osobistego zaszeregowania. dniówka obrachunkowa, miernik nakładu pracy stosowany w kołchozach i spółdzielniach produkcyjnych; roczny dochód spółdzielni dzielony jest proporcjonalnie do d.o. zaliczonych członkom spółdzielni. Dno, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. pskowski); 13 tys. mieszk. (1959); przemysł środków transportu, lniarski. DNOC, chem. →dwunitroortokrezol. DNOK, chem. →dwunitroortokrezol. dno oceaniczne, część skorupy ziemskiej pokryta masą wodną; rozróżnia się: szelf, stok kontynentalny, baseny oceaniczne, rowy oceaniczne i grzbiety podwodne. dno podwójne, wodoszczelna przestrzeń między zewn. poszyciami dna a dnem wewn., przy skrzyniowej konstrukcji dna statku wodnego.

246 do do (ut), muz. sylabowa nazwa dźwięku c stosowana w solmizacji. Doab, żyzny region roin. w Indii (UttarPradesz), między Gangesem i Dżamną; uprawa (sztuczne nawadnianie) zbóż, trzciny cukr., bawełny. doba, astr. okres obrotu Ziemi wokół osi; d. słoneczna — okres między kolejnymi górowaniami Słońca, d. gwiazdowa — punktu Barana. doba, geol. jednostka czasu w dziejach Ziemi; jest częścią wieku; w podziale utworów geol. odpowiada poziomowi. Dobb MAURICE, ur. 1900, ekonomista ang.; zwolennik marksizmu, zajmuje się teorią gospodarki planowej; Teoria ekonomii a socjalizm. Dobbiaco [-ko], znany ośr. turyst. i sportów zimowych, we Włoszech (TrydentGórna Adyga); stacja kol. przy granicy z Austrią. Dobczyce, m. w pow. myślenickim, woj. krak., nad Rabą; 3,1 tys. mieszk. (1968); zakłady garbarskie; w got. zamku z XIV w. Muzeum Regionalne; prawa miejskie 1362. Döbeln, m. w pd. części NRD, na zach. od Drezna; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., spoż., chemiczny. Doberan, Bad [ba:t do-], m. w pn.zach. części NRD, w pobliżu M. Bałtyckiego; 13 tys. mieszk, (1968); na wybrzeżu mor. znane kąpielisko Heiligendamm. Döbereiner [dö:berainər] JOHANN WOLFGANG, 1780-1849, chemik niem.; prace m.in. nad systematyką pierwiastków chem., katalitycznym działaniem rozdrobnionej platyny. doberman (doberman-pinczer), niem. rasa psów obronnych; wys. w kłębie 58-68 cm; głowa wydłużona w formie klina; sierść krótka, gładka, czarna, czekoladowa lub podpalana. doberman-pinczer →doberman. Dobi ISTVAN, 1898-1968, działacz węg. ruchu lud.; 1947-49 przewodn. Partii Drobnych Rolników; 1948-52 premier, 1952-67 przewodn. Rady Prezydialnej WRL; od 1959 czł. KG WSPR; międzynar. nagr. Leninowska. Dobiáš VÁCLAV, ur. 1909, kompozytor czes.; symfonie, kantaty (Stalingrad); utwory kameralne, pieśni masowe. Dobiasz-Rożdiestwienska OLGA A., 18741939, radź. paleograf i historyk; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace z paleograf ii i historii średniow. kultury. dobieg, lotn. końcowa faza lądowania (lub wodowania) statku powietrznego: od zetknięcia z ziemią (wodą) do zatrzymania lub rozpoczęcia kołowania; także długość drogi przebytej przez statek w tej fazie ruchu. Dobiegniew, m. w pow. strzeleckim, woj zielonogórskim, na Pojezierzu Myśliborskim; 3,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1298 (?). 1939-45 hitlerowski obóz dla jeńców pol. (7 tys. oficerów) Oflag II C Woldenberg-Neumark. dobijaki (Ammodytes), drobne ryby mor.; kilkanaście gat.; smukłe; żyją w piasku; żywią się bezkręgowcami i roślinami; w Bałtyku 2 gat.; służą za przynętę. Döblin [-lyn] ALFRED, 1878-1957, powieściopisarz niem. (NRF); przedstawiciel ekspresjonizmu, stosował nowatorskie środki w technice powieściowej; BerlinAlexanderplatz. Dobó [dobo:] ISTVÁN, ok. 1500-72, bohater obrony twierdzy Eger przed Turkami 1552. Doboj, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), nad Bosną; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł metal., drzewny. Dobosz ADAM, 1885-1952, śpiewak (tenor) opery warsz., pedagog; prof. PWSM w Katowicach, Warszawie. Doboszyński ADAM, 1904-49, prawicowy działacz polit.; czł. SN i OWP; propagator faszystowskiej ideologii, organizator tzw. wyprawy myślenickiej; po wojnie prowadził działalność antypaństwową.

Dobozy [doboz-i] IMRE, ur. 1917, pisarz węg.; dramaty, reaiist. powieści, opowiadania o tematyce wiejskiej. dobór naturalny, główny czynnik ewolucji organizmów (Gh. Darwin); pozostawia przy życiu osobniki o cechach korzystnych, eliminuje gorzej przystosowane. dobór płciowy, według Ch. Darwina kojarzenie się przez wybór par silniejszych, zdolniejszych do rozpłodu, atrakcyjniejszych; uzupełnia rolę doboru naturalnego. dobór sztuczny, w hodowli wybieranie do rozpłodu osobników o cechach pożądanych; jest odpowiednikiem doboru naturalnego; pojęcie wprowadzone przez Ch. Darwina. Dobra, m. w pow. nowogardzkim, woj. szczecińskim; 2,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie ok. 1331. Dobra, m. w pow. tureckim, woj. pozn.; 1,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1511 (do 1867) i 1919. Dobracki-Gutthäter MACIEJ, ?-1681, nauczyciel języka pol. we Wrocławiu, autor niem. gramatyki języka poi., zaopatrzonej w liczne cytaty z dzieł J. Kochanowskiego, S. TwardówsWiego, A. Fredry i in. Dobraczyński JAN, ur. 1910, powieściopisarz i publicysta kat.; związany z grupą ,,Pax"; powieści o tematyce okupacyjnej (Najeźdźcy) i bibl. (Listy Nikodema), szkice, wspomnienia. dobra ekonomiczne, produkty lub usługi służące do zaspokajania potrzeb ludzkich. dobra komplementarne, dobra zaspokajające potrzeby tylko łącznie z innymi dobrami. dobra konsumpcyjne, środki zaspokajające bezpośrednio potrzeby człowieka. dobra majątkowe, rzeczy ruchome i nieruchome oraz wytwory umysłu ludzkiego, które można ocenić w pieniądzach; mają postać dóbr materialnych i niematerialnych. dobra martwej ręki, majątki kośc. (niezbywalne) nie uczestniczące w obrocie, uzyskiwane , gł. drogą zapisów na łożu śmierci; w Polsce zostały zniesione ustawą 1950. dobra materialne, rzeczy ruchome, nieruchome, pieniądze i znaki wartościowe. dobra niematerialne, wytwory umysłu ludzkiego mające wartość majątkową nie zależną od rzeczy, w których się przeja wiają (np. wynalazki). dobra osobiste, dobra nie dające się ocenić w pieniądzach, stanowiące przedmiot stosunków prawnych i przedmiot ochrony (np. życie, zdrowie, wolność). dobra produkcyjne, środki zaspokajające potrzeby ludzkie pośrednio przez umożliwianie produkcji dóbr konsumpcyjnych. dobra substytucyjne, różne dobra, które zaspokajają tę samą potrzebę. Dobrawa (Dąbrówka), ?-977, córka Bolesława I czes.; żona Mieszka I od 965, matka Bolesława Chrobrego. dobra wiara (bona fides), prawo przekonanie o zgodności własnego postępowania z prawem lub zasadami współżycia społ.; ma wpływ na skutki czynności prawnych; wg prawa pol. domniemywa się istnienia d.w. Dobre (w. w pow. mińskim, woj. warsz.), 1831 zwycięstwo wojsk pol. (gen. J. Skrzynecki) nad korpusem ros. (gen. G. Rosen). Dobrej Nadziei Przylądek (Cape of Good Hope), przylądek na pd. Republiki Pd. Afryki; 34°21/S, 18°29'E. Dobre Miasto, m. w pow. lidzbarskim, woj. olsztyńskim, nad Łyną; 6,4 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn roln., zakłady drzewne, spoż.; got. kolegiata (XIV. XVI w.), fragmenty murów obronnych (XIV w.); prawa miejskie 1329. dobre obyczaje, korzystanie ze swoich praw zgodnie z zasadami współżycia społecznego. dobre usługi, forma pokojowego załatwiania sporów międzynar.; polega na

podjęciu przez państwo lub grupę państw niezaangażowanych w sporze kroków zmierzających do nawiązania przez zainteresowane strony bezpośrednich rokowań. dobro, wszystko to, co jest oceniane dodatnio; przedmiot i cel ludzkich pragnień i dążeń; d. moralne —wg określonego systemu etycznego — cel i miernik właściwego moralnie postępowania. dobrobytu ekonomia, kierunek współcz. ekonomii burz. głoszący, że w kapitalizmie konieczna jest ingerencja państwa, która tak kształtuje stosunki podziału, że każda jednostka osiągnie odpowiedni udział w społ. dobrobycie; gł. przedstawiciele: A. Lerner, T. Scitowsky, M. Reder. Dobroch WŁADYSŁAW, 1891-1962, działacz lud.; od 1926 w SCh, następnie w SL; 1935 wykluczony z SL, reaktywował SCh; zwolennik współpracy ruchu lud. z ruchem robotn. w ramach Frontu Ludowego. dobroć układu drganiowego, wielkość charakteryzująca własności rezonansowe układu rezonansowego; proporcjonalna do stosunku energii magazynowanej w układzie przy rezonansie do energii traconej w ciągu 1 okresu drgań. dobrodziejstwo: 1) dobro wyświadczone komuś; dobry uczynek, przysługa, pomoc; 2) daw. tytuł grzecznościowy wobec małżeństwa. dobrodziejstwo inwentarza, prawo rodzaj przyjęcia spadku; spadkobierca przyjmujący spadek z d.i. odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem, ale tylko do wysokości aktywów spadku. Dobrodzień, m. w pow. lublinieckim, woj. katowickim; 4,3 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. — Prawa miejskie 1374; za czasów prus. ośrodek organizacji poi.; w III powstaniu śląskim 1921 D. opanowany przez powstańców; 1922 pozostał w granicach Niemiec, działalność organizacji pol.; 1945 powrócił do Polski. Dobrogeanu-Gherea [-dżianu gerja] CONSTANTIN (właśc. Salomon Katz), 18851920, przywódca i teoretyk oportunistycznego skrzydła w rum. socjaldemokracji, krytyk lit.; popularyzator marksizmu. Dobrolubow NIKOŁAJ A., 1836-61, ros. myśliciel, publicysta i krytyk lit.; jeden z czołowych rewol. demokratów ros.; walczył przeciwko ustrojowi feud. w Rosji, głosił zasady realizmu i związku literatury z życiem narodu. dobro prawne, przedmiot konkretnego stosunku prawnego doznający ochrony na podstawie przepisów prawa. Dobroszyce, w. w pow. oleśnickim, woj. wrocławskim; przemysł drzewny, roszarnia; 1663-1928 miasto. Dobrovský JOSEF, 1753-1829, filolog czes., ksiądz; twórca slawistyki; prace z wielu dziedzin slawistyki, języka i literatury czes., pierwsza gramatyka staro-cerkiewno-słow.; wydawca tekstów czasopism nauk., recenzent słownika S.B. Lindego. Dobrowolski ADAM, 1884-1912, poeta, krytyk; poezje Nastroje, sceny dram. Jak smutna ballada...; recenzje lit. i teatralne. Dobrowolski ANDRZEJ, ur. 1921, kompozytor; pedagog w PWSM w Warszawie; utwory symf., kameralne, pieśni, muzyka elektroniczna. Dobrowolski ANTONI BOLESŁAW, 18721954, geofizyk, podróżnik polarny, pedagog; prof. pedagogiki Uniw. Warsz., czł. PAN; organizator poi. służby meteorol.; Historia naturalna lodu, Wyprawy polarne. Dobrowolski GEORGIJ T., 1928-71, radz. lotnik kosmonauta, podpułkownik; 6-29 VI 1971 odbył lot kosmiczny jako dowódca Sojuza 11, przy czym od 7 do 29 VI 1971 przebywał w stacji satelitarnej Salut wraz z W. Wołkowem i W. Pacajewem; zginął podczas lądowania Sojuza 11. Dobrowolski KAZIMIERZ, ur. 1894, historyk kultury, etnograf, socjolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; Studia nad życiem społecznym i kulturą.

Dobrowolski STANISŁAW RYSZARD, ur. 1907, poeta i prozaik; członek grupy poet. Kwadryga, związany z lewicą społ.; wiersze, poematy (Powrót na Powiśle), powieść polit. Głupia sprawa. Dobrowolski TADEUSZ, ur. 1899, historyk sztuki, muzeolog; prof. Uniw. Jag.; znawca pol. sztuki średniow., malarstwa XIX i XX w. i sztuki śląskiej. „Dobrowolski", pol. stacja nauk. na Antarktydzie, w Oazie Bungera, nad Jez. Figurowym; poprzednio radz. stacja „Oazis" (zał. 1956 w ramach Międzynar. Roku Geofiz.), 1959 przekazana Polsce; nazwana na część A.B. Dobrowolskiego. Dobrski JULIAN, 1811-86, śpiewak (tenor); pierwszy odtwórca partii Jontka w Halce. Dobrski KONSTANTY, 1890-1944, inżynier łączności; prace i patenty z zakresu telefonii; zamordowany przez hitlerowców. Dobrudza, kraina hist. między dolnym Dunajem i M. Czarnym (obecnie w granicach Rumunii i Bułgarii); powierzchnia wyżynna. Należała kolejno do Bizancjum, Bułgarii, Wołoszczyzny, Turcji; 1878 podzielona między Bułgarię i Rumunię; 1919 cala włączona do Rumunii, 1940 pd. część do Bułgarii. Dobrusz, m. w Białorus.SRR (obw. homelski); 16 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papierniczy. Dobry Pasterz, szt. plast, symbol, przedstawienie Chrystusa jako pasterza wśród trzody lub z owcą na ramieniu (motyw przejęty ze starożytności); gł. w sztuce starochrześc. (mozaika z mauzoleum Galii Placydii w Rawennie, rzeźba z muzeum laterańskiego w Rzymie). Dobrzany, m. w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim, nad Jez. Szadzkim; 2,0 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., wyrób zabawek; prawa miejskie przed 1336. Dobrzański BOGDAN, ur. 1909, gleboznawca; prof. UMCS i WSR w Lublinie, czł. PAN; prace dotyczące m.in. erozji wodnej i kartografii gleb. Dobrzański HENRYK (pseud. Hubal), 1896-1940, major; uczestnik wojny obronnej Polski 1939; organizator i dowódca Hubalczyków; poległ w walce z hitlerowcami. Dobrzański JAN, 1820-86, publicysta, działacz społ.-kult.; red. „Dziennika Literackiego" i „Gazety Narodowej"; dyr. teatru lwowskiego. Dobrzeń Wielki, w. w pow. i woj. opolskim, nad Odrą; zakłady dziewiarskie, stocznia. Dobrzyca, w. w pow. pleszewskim, woj. pozn.; przemysł skórz.; neoklas. zespół pałacowy, w parku krajobrazowym loża masońska i pawilon (XVIII w.) — obecnie muzeum; ok. 1440-1934 miasto. Dobrzycki STANISŁAW, 1875-1931, historyk literatury; prof. uniw. we Fryburgu i Poznaniu, czł. PAU; studia z zakresu literatury staropol. (m.in. o J. Kochanowskim) i języka literackiego. Dobrzyń nad Wisłą, m. w pow. lipnowskim, woj. bydgoskim; 2,4 tys. mieszk. (1968). — Gród kasztelański, stolica ziemi dobrzyńskiej; prawa miejskie w XIII w. dobrzyńska ziemia, tereny między Wisłą, Skrwą i Drwęcą; 1228-33 stanowiła uposażanie zakonu dobrzyńskiego; 123335 i 1329-43 zagarnięta przez Krzyżaków wracała do Polski; 1392-1404 oddana w zastaw Krzyżakom przez Władysława Opolczyka; 1466 wcielona do Polski; 1793 zagarnięta przez Prusy; 1807-15 w składzie Księstwa Warsz., 1815-1918 Królestwa Pol.: od 1918 w granicach Polski. Dobrzyński IGNACY FELIKS, 1807-67, kompozytor; utwory orkiestrowe, kameralne, opera, pieśni. dobrzyński zakon (Pruscy Rycerze Chrystusowi), pol. zakon rycerski, zał. ok. 1209; 1228 osadzony w ziemi dobrzyńskiej przez Konrada Mazowieckiego; 1233 część d.z. połączyła się z Krzyżakami.

dogmatyzm w ruchu robotniczym 247 Dobšiná, m. w Czechosłowacji (Słowa- i środków myjących; stosowany też w cka Rep. Socjalist.), w Rudawach Sło- przemyśle skórz. i papierniczym. wackich; 4,5 tys. mieszk. (1961); wydoby- dodekaedr, dwunastościan foremny. cie azbestu i rud żel.; ośr. turystyczny. dodekafonia, muz. technika kompozyDobskie Jezioro, część jez. Mamry; pow. torska polegająca na wariacyjnych odmia1720 ha, głęb. do 22,5 m. nach tzw. serii, stworzona ok. 1908 Dobużynski MSTISŁAW W., 1875-1957, (J.M. Hauer) i skrystalizowana ok. 1920 ros. malarz, grafik, scenograf; czł. Miru (A. Schönberg). iskusstwa, przedstawiciel modernizmu; Dodekanez →Sporady Południowe. pejzaże, portrety, ilustracje, plakaty, sce- Doderer [do:-] HEIMITO VON, 1896-1966, nografie dla baletu S. Diagilewa. pisarz austr.; powieści — m.in. w Die Dobzhansky [-żan-] THEODOSIUS, ur. Strudlhofstiege i Die Dömonen wielowąt1900, genetyk amer., pochodzenia ros.; kowy epicki obraz Austrii schyłku cesarprof. w Columbia University w Nowym stwa i początku republiki; poezje, eseje. Jorku; prace z genetyki populacyjnej; dodo, wymarły gat. dronta; jeszcze w Dziedziczność a natura człowieka. XVII w. żył na W. Mauritius. DOCA, farm. →decort. Dodoma, m. w środk. Tanzanii; 24 tys. Doce [dose], rz. w pd.-wsch. Brazylii; mieszk. (1967); ośr. handl.; węzeł komudł. 580 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; nikacyjny. liczne progi; żeglowna w środk. i dolnym Dodona, miejscowość w pn.-zach. Grecji; w starożytności ośr. kultu Zeusa — biegu. docendo discimus [łac], „nauczając wyrocznia, gdzie m.in. wróżono z szumu sami się uczymy" (Seneka ML); ucząc ko- świętego dębu; obecnie ruiny sanktuarium goś, ugruntowujemy własną wiedzę. Zeusa, gr. teatru i wczesnochrześc. bazyliki. docent (doc), stopień nauk. nadawany Doesburg [du:sbürch] THEO VAN (właśc. przez wyższe uczelnie i instytuty nauk.; Christian Kiipper), 1883-1931, hol. malarz, w Polsce tytuł stanowiska pracownika architekt, rzeźbiarz, teoretyk sztuki i pinauk. nadawany osobie mającej stopień sarz; współtwórca i gł. propagator neodoktora. plastycyzmu, współzałożyciel grupy De dochładzacz czynnika, techn. wymien- Stijl; prace teoret.; wpływ na rozwój sztuki nik ciepła w chłodziarce do dodatkowego nowoczesnej. chłodzenia czynnika chłodniczego skroplo- Doetinchem [du:tyn-], m. w Holandii nego w skraplaczu. (Geldria); 30 tys. mieszk. (1966); przemysł dochna (sorgo cukrowe, Sorghum gumowy, metalowy. saccha-ratum, S. dochna), trawa wys. do dog arlekin (arlekin), odmiana doga 2,5 m, uprawiana na obszarach tropik., niem., maść biała z czarnymi łatami i wielostronnie użytkowana. plamkami o nieregularnych kształtach. dochody państwowe, środki materialne dogger, geol. środkowa epoka jury. pobierane przez państwo na pokrycie wy- Dogger Bank [-gər bäŋk], ławica w datków związanych z realizacją jego za- środk. części M. Północnego; dł. ok. dań; gł. źródłem d.p. jest dochód nar., 260 km, szer. ok. 30 km, głęb. 14,6-36,5 m; podstawową ich formą — podatki. jeden z ważniejszych obszarów połowów dochodzenie, postępowanie przygoto- ryb (gł. dorsz, śledź). wawcze w sprawie karnej mniejszej wagi, 1915 (24 I) klęska floty niem. w bitwie prowadzone przez MO (lub inny upraw- mor. między bryt. a niem. eskadrą krąniony organ) pod nadzorem prokuratora. żowników. dochód narodowy, wartość nowo wy- dogi, grupa ras dużych (wys. w kłębie 70tworzona przez społeczeństwo w pewnym 80 cm) i silnych psów bojowych; sierść okresie (zwykle w okresie roku kalenda- krótka i gładka (d. niem., ang., z Borrzowego); wysokość d.n. na głowę lud- deaux i in.), tylko u d. tybetańskiego — ności jest najbardziej syntet. wskaźnikiem średnio długa. rozwoju gospodarki nar.; ostatecznym po- Dogiel MACIEJ, 1715-60, historyk, pijar; działem d.n. jest jego podział na fundusz rektor kolegium pijarów w Wilnie; wyakumulacji i fundusz spożycia. dawca 3 t. (1, 4 i 5) Kodeksu dyplomadocieranie, wykończeniowa obróbka tycznego Polski i Littoy. ścierna dokonywana docierakiem przy Dogiel WALENTIN A., 1882-1955, radź. użyciu luźnego ścierniwa (pasty); ziarna zoolog, protozoolog, parazytolog; prof. w ścierne, pociągane przez dócierak, odgry- Instytucie Zool. AN ZSRR, czł. AN ZSRR; wają rolę ostrzy skrawających. twórca radz. szkoły parazytologiczno-ekodocieranie bębnowe, obróbka logicznej; Zoologia bezkręgowców. ścierna, w której się wykorzystuje energię dogładzanie oscylacyjne, wykańczająca ruchu ziarn, uzyskiwaną dzięki obrotom obróbka ścierna pilnikami ściernymi, które zbiornika (w zbiorniku znajdują się wykonują jednocześnie ruch prostolinio-woprzedmioty obrabiane, ścierniwo i ciecz). zwrotny (o małym skoku i dużej czędoctor honoris causa (dr h.c), i ruch posuwowy wzdłużny. honorowy stopień nauk. nadawany przez stotliwości) dogmat, twierdzenie uznawane za pewnik wyższe uczelnie osobom szczególnie jedynie na mocy autorytetu. zasłużonym w nauce i kulturze. r dogmat, rel. w religiach o rozwiniętej Doctor of Philosophy [doktə ow fylo- doktrynie niepodważalna, obowiązująca səfy] (D.Ph.), najwyższy stopień nauk. na- zasada wiary; najwyższy etap ewolucji dawany na uniwersytetach anglosaskich. doktryny religijnej. doczesna, anat. część błony śluzowej dogmatyzm, bezkrytyczne przyjmowanie macicy współtworząca łożysko u człowieka i niektórych ssaków, ulegająca uszko- pewnych poglądów, uznawanie ich za dzeniu przy porodzie (silne krwawienie); prawdy ostateczne jedynie na zasadzie autorytetu lub ślepej wiary, bez liczenia w czasie połogu regeneruje się. Dodabetta, najwyższy szczyt gór Nilgiri się z doświadczeniem i praktyką społeczną oraz zdobyczami nauki. (India); 2633 m. dodajna, składnik a w sumie a+b dogmatyzm prawniczy, stosowanie metody formalno-dogmatycznej; ograniczenie (składnik b — dodajnik). dodajnik, składnik b w sumie a+b się do formalnej analizy obowiązującego ustawodawstwa („trzymanie się litery (składnik a — dodajna). z Wyłączeniem analizy dodatnia liczba, liczba rzeczywista prawa") istniejących warunków społ.-polit. itp. większa od zera. dogmatyzm w ruchu robotniczym, spododawanie, działanie przyporządkowujące (w przepisany sposób) dwóm obie- sób myślenia polegający na niedocenianiu ktom (liczbom, macierzom, wektorom) nowych zjawisk w procesie rozwoju, kurczowe trzymanie się starych poglądów i jeden, zw. ich sumą. dodecylobenzenosulfonian sodu, sub- tez, traktowanie marksizmu jako dogmatu, a stancja powierzchniowoczynna z grupy nie jako wytycznej działania; w praktyce alkiloarylosulfonianów; ma b. dobre wła- łączy się z reguły z postawą sek-ciarską. sności myjące i zwilżające; podstawowy składnik większości proszków do prania

248

dogniatanie

dogniatanie (nagniatanie, krążkowanie), obróbka przez zgniot powierzchniowy (rolkami, kulkami, przetłocznikami), dla zwiększenia gładkości i własności wytrzymałościowych obrabianej powierzchni. dog niemiecki, rasa najwyższych psów na kontynencie eur.; wys. w kłębie 80 cm, cięż. 55 kg; maść złocista, popielata, czarna, pręgowana, czarno nakrapiana itp. Dogoni, Murzyni sudańscy; ok. 250 tys.; rozwinięta sztuka, szczególnie abstrakcyjna rzeźba w drzewie. dogrywka, przedłużenie meczu, gdy w przewidzianym czasie gra nie została rozstrzygnięta. Doha, stol. Kataru, port nad Zat. Perską; 50 tys. mieszk. (1968); połów ryb i pereł. Dohnányi [dohna:ni] ERNO, 1877-1960, węg. pianista i kompozytor; od 1948 w Argentynie; utwory fortepianowe, koncerty, symfonie, balet. Dohrn [do:rn] ANTON, 1840-1909, zoolog niem.; założyciel Mor. Stacji Zool. w Neapolu (1870); prace gł. z anatomii porównawczej i embriologii. dojarka mechaniczna, urządzenie do mech. doju krów; gł. części: kubki udojowe zakładane na strzyki, przewody, pulsator, kolektor oraz silnik elektryczny. Dojlidy, dzielnica Białegostoku; przemysł spoż. (browar). Dojrańskie Jezioro, jez. na granicy Jugosławii i Grecji; pow. 42,7 km2, głęb. do 10 m. dojrzałość płciowa, etap rozwojowy człowieka i zwierząt, w którym organizm osiąga zdolność do rozmnażania się; równolegle pojawiają się zazwyczaj cechy płciowe drugo- i trzeciorzędowe, np. swoiste owłosienie, ubarwienie. dojrzałość płodów rolnych, gotowość roślin do sprzętu, osiągnięcie najbardziej pożądanego stopnia rozwoju dla ich dalszego użytkowania. dojrzałość psychiczna, osiągnięcie stopnia rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społ. charakterystycznego dla człowieka dorosłego, dobrze wywiązującego się ze swych obowiązków i przystosowanego do własnej roli życiowej. dojrzałość szkolna (gotowość szkolna), osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, społ. i fiz., który umożliwia mu opanowanie treści określonych przez program klasy pierwszej oraz pełny udział w życiu szkolnym. dojrzewanie produktów spożywczych (maturacja), samoistne przemiany, gł. enzymatyczne, prowadzące do powstania w produkcie korzystnych cech organoleptycznych (np. dojrzewanie wina, serów). dok, budowla lub pływające urządzenie w stoczni do budowy lub remontu statków wodnych; d. s u c h y — szczelnie zamykany basen z urządzeniem do wypompowywania wody; d. p ł y w a j ą c y — jednostka pływająca z pływakami, podnosząca statek ponad powierzchnię wody; budowlany lub remontowy. doker, robotnik portowy pracujący przy przeładunku towarów i ich transporcie. dokodonty (Docodonta), mezozoiczne ssaki, u których funkcjonowały równocześnie podwójne połączenia stawowe między czaszką a szczęką dolną; górny trias — górna jura Ameryki Pn. i Europy. dokowanie, operacja ustawiania statku wodnego w doku. dokrewne gruczoły →wewnątrzwydzielnicze gruczoły. dokrewny układ → wewnątrzwydzielniczy układ. doksografowie, pisarze gr. referujący w przystępnej formie poglądy różnych filozofów (np. Diogenes Laertios). Dokszukino →Nartkała. doktor (dr): 1) stopień nauk. nadawany przez wyższe uczelnie i instytuty nauk. na podstawie złożenia rozprawy nauk. i egzaminów; w Polsce niższy od d. habilitowa-

nego; 2) tytuł zwyczajowy stosowany do lekarzy. doktorant, osoba zdobywająca stopień doktora; doktoranckie studia — dla magistrów, magistrów inżynierów, lekarzy, chcących zdobyć stopień doktora. doktorat, stopień nauk. uprawniający do używania tytułu doktora; egzamin na ten stopień. doktor habilitowany, stopień nauk. nadawany w drodze przewodu habilitacyjnego osobie, która uzyskała stopień doktora i ma znaczny dorobek naukowy. doktor kościoła, w kościele kat. tytuł nadawany przez papieża lub sobór pisarzom teol. za specjalne zasługi w rozwoju doktryny (m.in. Ambroży, Augustyn, Tomasz). doktor nauk, wyższy stopień nauk. (niższy — kandydat nauk) nadawany w ZSRR i niektórych krajach demokracji lud. (w Polsce —1951-58). Doktorowicz-Hrebnicki STANISŁAW, ur. 1888, geolog; prof. Instytutu Geol. w Warszawie, czł. PAN; badacz Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. doktoryzować się, uzyskiwać stopień dcktora; zdawać egzamin i bronić rozprawy dla uzyskania stopnia doktora. doktryna, ogół twierdzeń, założeń lub przekonań z pewnej dziedziny wiedzy, właściwy danemu myślicielowi lub szkole; niekiedy też teoria, nauka, system. doktryna pokojowego zaangażowania [ang. peaceful engagement], amer. koncepcja polit. określająca nową strategię walki z komunizmem, zapoczątkowana w okresie prezydentury F.J. Kennedy'ego, obejjąca m.in. politykę „selektywnego współistnienia" oraz „przerzucania (budowania) mostów" do Europy Wsch., „zmiękczania socjalizmu"; znalazła wyraz we wzmożonej dywersji ideologicznej i polit. przeciwko krajom socjalistycznym. doktryna powstrzymania [ang. contain-ment], amer. koncepcja antykomunist. z 1947-52, mająca na celu zahamowanie procesów rewol. w krajach kapitalist. i powstrzymanie rozszerzających się wpływów komunizmu w świecie przez tworzenie systemu baz i bloków wojsk, wokół państw socjalist. oraz za pomocą planu Marshalla. doktryna religijna, zespół wierzeń rel., obejmujący gł. teorię bogów, rel. kosmologię (teorię świata) i antropologię (teorię człowieka); w d.r. wyraża się teoret. strona religii. doktryna wojenna, system poglądów na sposób prowadzenia działań wojennych. doktryna wyzwalania i odpychania [ang. liberation and roli back], amer. koncepcja polit. wcielana w życie zwł. 1952-56, stanowiąca kontynuację tzw. doktryny powstrzymania i jedną z gł. podstaw polityki z pozycji siły; polegała na próbach polit. ingerencji USA w wewn. sprawy państw socjalist., groźbach „wyzwalania" tych krajów, gł. w drodze interwencji militarnej i dążeniu do „odepchnięcia" wpływów socjalizmu do granic ZSRR. Dokuczajew WASILIJ W., 1846-1903, ros. geolog i gleboznawca; sformułował podstawy nowoczesnego gleboznawstwa; stworzył pierwszą klasyfikację genetyczną gleb i opisał naturalne strefy glebowe. Dokuczajewsk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki); 20 tys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji wapienia (dla hut Donbasu). dokument, każdy przedmiot materialny wyrażający myśl ludzką, służący do udowodnienia jakiegoś twierdzenia; d. graficzne (druki, rękopisy itp.), oglądowe (m.in. fotografie, filmy i słuchowe (taśmy dźwiękowe, płyty). dokument, prawo każdy przedmiot stanowiący dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mogących mieć znaczenie prawne. dokumentacja naukowa, zespół czynności polegających na gromadzeniu, opracowywaniu i rozpowszechnianiu dokumentów dla potrzeb określonej gałęzi nauki.

dokumentacja techniczna, zestaw materiałów obejmujących dokumentację konstrukcyjną (rysunki, warunki techn. itp.), dokumentację technol. (karty: technol., instrukcyjne operacji, kalkulacyjne itp.) oraz paszporty maszyn i instrukcje ich obsługi. dokumentalny film, rodzaj filmu zrealizowanego w trakcie rzeczywistych wydarzeń, w miejscu ich akcji i z udziałem autentycznych bohaterów; istnieje wiele odmian f.d. (reportaż, film montażowy, publicystyczny, plakat film. i in.). dokumentarny (dokumentalny), oparty na dokumentach, materiałach źródłowych; mający wartość dokumentu, będący dokumentem. dokumentaryzm (dokumentalizm), opieranie się w twórczości artyst. na dokumentach, materiałach źródłowych, faktach wziętych z życia. dokumenty osobiste, socjol. pamiętniki, listy itp. źródła zawierające pogląd autora na daną sytuację społ.; gł. materiał badawczy w metodzie d.o. stworzonej przez socjologa pol. F. Znanieckiego. dola, mit. słoto, uosobienie doli ludzkiej; opiekunka domu i jego spraw; przychylna lub nieżyczliwa towarzyszka człowieka od urodzenia do śmierci. Dolabella TOMASZ, ok. 1570-1650, malarz wł.; nadworny artysta królów poi., współtwórca pol. malarstwa barok.; obrazy hist. i rel., malowidła o tematyce wspóicz. (pałac biskupi w Kielcach). dolantyna, farm. →dolargan. dolargan (dolantyna), syntet. lek przeciwbólowy i przeciwskurczowy o działaniu podobnym do morfiny; stosowany przy silnych bólach różnego pochodzenia. dolarowa strefa, ugrupowanie walutowe krajów ściśle związanych gospodarczo z USA (grupa krajów Ameryki Pn., Środk. i Pd.); utrzymują one kurs swych walut w stosunku do dolara, a rozliczenia zagr. przeprowadzają w dolarze. dolce far niente [dolcze f. n.; wł.], „słodka bezczynność"; miłe nieróbstwo. dolce stil nuovo [dolcze s. n.], grupa poetów wł. w XIII/XIV w. we Florencji; wypowiadali oni w formach lit. (sonet, ballada, kancona) uczucie wysublimowanej miłości, która wcielenie najwyższe znalazła w postaci Beatrice w Boskiej Komedii Dantego. dolce vita [dolcze w.; wł.], „słodkie życie"; określenie stylu życia najbogatszych warstw społ., cechującego się bezczynnością i brakiem wartości twórczych, a wypełnionego ciągłą rozrywką i zabawą prowadzącą do rozkładu moralnego; ironiczny obraz d.v. przedstawił F. Fellini w filmie pod tym samym tytułem. Dolci [-czi] CARLO, 1616-86, wł. malarz okresu baroku; obrazy rei. (Św. Paweł, Muzeum Nar. w Warszawie) i portrety. Dolci [dolczi] DANILO, ur. 1924, wł. pisarz kat. i postępowy działacz społ.; międzynar. nagr. Leninowska. Dolcino [dolczino], ?-1307, mnich franciszkański, przywódca powstania chłopskiego 1303-07 w pn. Włoszech; spalony na stosie. dole, norw. rasa koni pociągowych; wytrzymałe, silne; wys. w kłębie 150-154 cm, cięż. 550-620 kg; maść gł. kara i gniada. Dôle [dol], m. we wsch. Francji (Burgundia), nad. rz. Doubs; 27 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., środków transportu, drzewny. Doleńcy, jedna z 4 gł. organizacji plemienno-terytorialnych Związku Wieleckiego (Lutyków); od 1127 pod władzą księstwa zachodniopomorskiego. doleryt, magmowa skała żyłowa o składzie miner, bazaltu, lecz o grubszym ziarnie. dolichocefalia (długogłowość), zarys głowy ludzkiej widzianej z góry, wydłużony ku tyłowi; stosunek w procentach jej szerokości do długości najwyżej 77. Dolidze SIKO, ur. 1903, gruz. reżyser film.; twórca filmów hist., obyczajowych

domeny 249 i lir. komedii (Konik polny, Dzień ostatni, dzień pierwszy). Dolin [doulyn] ANTON (właśc. Patrick Healy-Kay), ur. 1904, tancerz ang.; solista i kierownik wielu zespołów baletowych. dolina, podłużne obniżenie powierzchni Ziemi, o jednokierunkowym nachyleniu, powstałe wskutek erozji wód płynących stale (d. rzeczna) lub okresowo (d. sucha); w kształtowaniu d., poza erozją i akumulacją, odgrywają rolę również procesy denudacyjne (np. osuwanie). Dolina, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. iwano-frankowski); 9 tys. mieszk. (1959); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Dolina Grobów w Palmyrze, w starożytności zach. nekropola Palmyry; monumentalne grobowce wieżowe i hypogea, liczne rzeźby portretowe (wykopaliska poi.). Dolina Królowych, skalny wąwóz w Tebach Zach. (Egipt), nekropola rodzin faraonów; grobowce skalne. Dolina Królów, skalny wąwóz w Tebach Zach. (Egipt), nekropola faraonów w okresie XVI-XII w. p.n.e.; bogato zdobione grobowce skalne (grób Tutenchamona). dolina lodowcowa (żłób lodowcowy), dolina rzeczna przekształcona przez niszczącą działalność lodowca górskiego; profil poprzeczny w kształcie litery U; w profilu podłużnym — liczne progi i przegłębienia. Dolinowski JAN, 1814-75, pszczelarz, ksiądz; twórca pol. ula ramowego zw. leżakiem; Zasady pszczelnictwa. Dolińsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. sachaliński); 15 tys. mieszk. (1967); przemysł celulozowo-papierniczy. Dolisie [dolizi], m. w pd.-zach. Kongu (Brazzaville); ok. 10 tys. mieszk.; ośr. handl.; przemysł drzewny; węzeł kolejowy Doliwo-Dobrowolski MICHAŁ, 1862-1919, elektrotechnik pochodzenia pol., działający w Niemczech; pionier techniki prądu trójfazowego; 1888 zbudował indukcyjną maszynę trójfazową, 1891 przem. linię elektroenergetyczną trójfazową wysokiego napięcia. Dolla prawo (prawo nieodwracalności ewolucji), uogólnienie biol. (L. Dollo 1893): budowa organizmu (jego narządu) nie może nawrócić w rozwoju ewolucyjnym do postaci z uprzedniego stopnia rozwoju, u przodków. Dollard [dolərd] JOHN, ur. 1900, psycholog amer.; zajmuje się psychologią społ. oraz zagadnieniami mechanizmów obronnych osobowości; rozwinął teorię frustracji i agresji; Osobowość i psychoterapia (wspólnie z N. Millerem). Dollfuss ENGELBERT, 1892-1934, polityk austr.; 1932-34 kanclerz, przeciwnik przyłączenia Austrii do hitlerowskich Niemiec, równocześnie rzecznik tzw. austrofaszyzmu; zamordowany przez hitlerowców. Dollo [dolo] Louis, 1857-1931, paleontolog belg.; prof. uniw. i kustosz Muzeum Przyrodniczego w Brukseli; sformułował prawo nieodwracalności ewolucji, zw. później prawem Dolla. Dollond [-lənd] JOHN, 1706-61, ang. optyk i przemysłowiec; czł. Royal Society; konstruktor przyrządów optycznych (obiektywy achromatyczne). dolman (dolman): 1) długi, tur. ubiór męski z obcisłymi rękawami, noszony pod futrem; 2) węg. strój nar. — szamerowana kurtka, na którą na lewe ramię zarzucano drugą (tzw. mentyk), podszytą barankiem. dolmen, archeol. grobowiec z okresu neolitu, zbudowany z wielkich głazów przykrytych płaskim kam. blokiem. Dolni Vestonice (miejscowość w Czechosłowacji, Morawy), archeol. pozostałości obozowiska łowców mamutów z okresu oryniackiego. dolnopłat, samolot lub szybowiec 1-pła towy (jednopłat), o płacie nośnym umocowanym w dolnej części kadłuba lub pod nim.

Dolnośląskie Bory, obszar leśny w zach. części Niz. Śląskiej; pow. ok. 3000 km2; drzewostan gł. sosnowy; bogata ornitofauna. Dolnośląskie Zagłębie Węglowe, zagłębie w pd. części woj. wrocławskiego, wokół Wałbrzycha i Nowej Rudy; ok. 520 km*; zasoby węgla kam. — 1,2 mld t (5 kopalń, w większości węgiel koksujący). Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektrycznych M-5 im. F. Dzierżyńskiego, we Wrocławiu, powstały 1946, produkują urządzenia elektroenergetyczne i elektr. dużej mocy, m.in. turbogeneratory, silniki elektr. trakcyjne. dolnozaworowy silnik, czterosuwowy silnik spalinowy z zaworami i gniazdami zaworowymi umieszczonymi w kadłubie silnika. dolomit, skała osadowa pochodzenia chem., składająca się gł. z minerału dolomitu; używany m.in. do wyrobu materiałów ogniotrwałych, cementu, szkła, w hutnictwie (jako topnik). dolomit, miner, minerał, węglan wapnia i magnezu; zwykle bezbarwny, biały lub szary, o szklistym połysku; pospolity składnik skał osadowych. dolomitowe wyroby ogniotrwałe, wyroby ceram. o ogniotrwałości ok. 2000°, których gł. składnikami są tlenek wapnia i tlenek magnezu (otrzymane przez wypalanie dolomitu); stosowane m.in do wykładania pieców. Dolomity, pasmo górskie w Alpach Wsch. (pn. Włochy); wys. do 3342 m (Marmolada); uzdrowiska i ośr. sportów zimowych (Cortina d'Ampezzo); lodowce. Dolsk, m. w pow. śremskim, woj. pozn., na Pojezierzu Leszczyńskim; 1,6 tys. mieszkańców (1968); późnogot. kościoły (XV i XVII w.), późnobarok. plebania (XVIII w.); prawa miejskie 1359. dolus [łac], w prawie karnym wina umyślna; występuje w formie zamiaru bezpośredniego (d. directus) lub zamiaru ewentualnego (d. eventualis). doładowanie, techn. w tłokowym silniku spalinowym doprowadzanie do cylindrów większej ilości powietrza lub mieszanki pod ciśnieniem wyższym od atm. w celu zwiększenia mocy silnika. Dołęga, szlachecki herb pol.; podkowa srebrna zwrócona barkiem do góry i zwieńczona krzyżem złotym; w podkowie strzała grotem w dół; używało go ponad 100 rodzin, m.in. Dołęgowie, Lasoccy, Mostowscy, Mycielscy. Dołęga-Mostowicz TADEUSZ, 1898-1939, pisarz; powieści sensacyjne i obyczajowosatyryczne (Kariera Nikodema Dyzmy). Dołganie, tunguscy mieszkańcy płw. Tajmyr; ok. 4 tys.; koczownicy, obecnie hodowla i myślistwo; specyficzny haft i aplikacja ubrań. Dołguszyn ALEKSANDR W., 1848-85, rewolucjonista ros., narodnik; wysunął hasło propagandy wśród ludu („pójście w lud"); skazany na 25 lat katorgi. Dołmatowski JEWGIENIJ A., ur. 1915, poeta ros.; poezje poświęcone sprawom młodzieży i budownictwa socjalist.; wiersze woj., teksty popularnych pieśni. dołowanie roślin, sposób przechowywania przez .zimę gł. warzyw kapustnych i korzeniowych w płytkich dołach przykrywanych ziemią, słomą lub liśćmi, ułożonymi niekiedy na daszku. dołownik, konne narzędzie roln. z obrotowymi łopatkami do robienia dołków, w które wrzuca się ziemniaki (sadzeniaki). Dołuchanowa ZARA, ur. 1918, arm. śpiewaczka (mezzosopran); od 1944 solistka Ogólnozwiązkowego Radia w Moskwie. doły, kadzie, najczęściej betonowe, wpuszczane w podłogę, stosowane w garbarni, np. do garbowania roślinnego skór. Dołżycki LEON, 1888-1965, malarz, grafik, scenograf; związany z formistami; czł. grupy Plastyka; prof. ASP w Krakowie; portrety, pejzaże, martwe natury.

Dom, szczyt w Alpach Pennińskich (Szwajcaria); 4545 m. D.O.M. (Deo Optimo Maximo) [łac], „Bogu najlepszemu, najwyższemu"; napis na nagrobkach i budynkach, zwł. kościołach chrześc, na wzór rzym. I.O.M. (Iovi Optimo Maximo). Dom Affonso I, ?-1543, król Konga ok. 1506-43; popierał chrystianizację, utrzymywał kontakty z Portugalczykami na zasadzie równorzędnych partnerów. Domagalski MICHAŁ HIERONIM, 1816-63, działacz emigr.; czł. TDP; uczestnik powstania 1848 i 1863; poległ w bitwie pod Radziwiłłowem. Domagk [do:mak] GERHARD, 1895-1944, niem. patolog i mikrobiolog; prof. uniw. w Minister; odkrył przeciwbakteryjne działanie sulfonamidów (prontosil); badania nad chemoterapią gruźlicy; nagr. Nobla. Domaniewski JANUSZ, 1891-1954, zoolog, ornitolog; prof. UMCS; prace gł. z systematyki i zoogeografii ptaków; działacz ochrony przyrody; podręczniki szkolne i akademickie, książki popularnonaukowe. Domanović RADOJE, 1873-1908, pisarz serb.; radykalny demokrata; satyry polityczne. Domanovszky [domonowski] ENDRE, ur. 1907. malarz węg.; monumentalne, realist. malowidła ścienne (m.in. w kombinacie Dunaujvaros). Domanovszky [domanowski] SANDOR, 1877-1933, historyk węg.; badacz historii gosp. Węgier; prof. uniw. w Budapeszcie; 1913-42 red. „Szazodok"; red. wielotomowego wydawnictwa o historii węg. kultury. Domańska ANTONINA, 1853-1917, pisarka; powieści hist. dla młodzieży (Historia żółtej ciżemki), bajki, opowiadania. Domański BOLESŁAW, 1872-1939, pol. działacz społ.-polit. w Niemczech (ziemia złotowska), ksiądz; założył i kierował wieloma pol. organizacjami 1931-39; prezes ZPwN, patron (prezes) Związku Spółdzielni Pol. i kurator Związku Poi. Tow. Szkolnych w Niemczech. Domański JAN, ur. 1898, działacz młodzieżowy i lud.; współorganizator i prezes (1935-39) ZMW RP „Wici"; 1945 prezes Zarządu Gł. ZMW RP „Wici"; 1956-57 czł. Rady Państwa. Domar EVSEY, ur. 1914, ekonomista amer.; jeden z twórców nowocz. teorii wzrostu gosp. w ekonomii burżuazyjnej. domator, człowiek lubiący dom, życie rodzinne, dużo przebywający w domu. Dom Augusta →Dom Liwii. Domažlice, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), u podnóży Lasu Czeskiego; 8 tys. mieszk. (1968); ośrodek turystyczny. 1431 decydujące zwycięstwo wojsk husyckich (z udziałem ochotników poi.) nad siłami krucjaty. Dombasle [dąbą:l] MATHIEU DE, 17771843, agronom fr.; czł. Akad. Nauk w Paryżu; 1822 założył wyższą szkołę roln. w Roville; skonstruował nowy typ pługa. Dombasle-sur-Meurthe [dąbal sür mört], m. we wsch. Francji (Lotaryngia), nad rz. Meurthe; 9,5 tys. mieszk. (1968); eksploatacja soli kam., przemysł chemiczny. dom dziecka, internatowy zakład wychowawczy dla dzieci osieroconych oraz dzieci, którym rodzina nie zapewnia normalnych warunków rozwoju. Domenichino [-kino] (właśc. Domenico Zampieri), 1581-1641, malarz wł.; reprezentant nurtu klasycyzującego baroku rzym.; obrazy i freski rel., portrety, sceny mit. i alegor.; Komunia Św. Hieronima. domeny, fiz. niewielkie obszary w ferromagnetykach (d. ferromagnetyczne) lub ferroelektrykach (d. ferroelektr.) odznaczające się samorzutną (bez udziału pola magnet. lub elektr.) polaryzacją. domeny, hist. w staroż. Rzymie dobra ziemskie należące do cesarza; w średniowieczu dobra podlegające bezpośrednio

250 Domesday Book władcy oraz opłaty i świadczenia ludności na rzecz króla; z pocz. XIX w. d. król. zostały przekształcone w dobra państwowe. Domesday Book [du:mzdej buk], kataster gruntowy do celów podatkowych, sporządzony w Anglii (1085-86); ważne źródło hist. o stanie gospodarki i strukturze społ. ówczesnej Anglii. domestykacja →udomowienie. domestykalny, daw. domowy; miejscowy, stanowy. Domett [domyt] ALFRED, 1811-87, nowozelandzki poeta i polityk; 1862-63 premier; poemat Ranolf and Amohia, opisujący rodzimą przyrodę i życie Maorysów. Domeyki Góry (Cordillera Domeyko), wulkaniczne pasmo górskie w Andach Środk. (pn. Chile), między pustynią Atakama a solniskiem Salar de Atacama; dł. ok. 350 km, wys. do 5070 m. domeykit, minerał, arsenek miedzi; cynowobiały lub stalowoszary, o połysku metalicznym; występuje w niektórych złożach hydrotermalnych. Domeyko (Domejko) IGNACY, 1802-89, mineralog i geolog; filomata; prof. uniw. w Santiago; czł. AU; od 1838 w Chile, gdzie stworzył nauk. podstawy eksploatacji bogactw naturalnych; założył sieć meteorol.; jego imieniem nazwano pasmo górskie w Andach (Góry D.). Domeyko, miejscowość w pn. Chile, u podnóża Gór D. domiar, dodatkowy podatek wymierzony przez urząd skarbowy podatnikowi po ujawnieniu wyższych, niż podał, dochodów. Domicjan, 51-96, cesarz rzym. od 81, syn Wespazjana; rozszerzył panowanie Rzymu w Brytanii; rozpoczął budowę fortyfikacji wzdłuż Dunaju i Renu; tendencje absolutystyczne. domicyl: 1) miejsce stałego zamieszkania, stała siedziba; 2) oznaczone na wekslu miejsce jego płatności. dominacja, przewaga, panowanie danych jednostek, grup, krajów itp. nad innymi. dominacja społeczna, wg socjologii marksistowskiej przejaw panowania danej klasy w danej formacji społ., wyrażający się uprzywilejowaną pozycją tej klasy w stosunku do pozycji innych klas. dominanta, cecha główna, przeważająca. dominanta, statys. ta wartość cechy, która w danej próbie występuje największą liczbę razy; także najbardziej prawdopodobna wartość zmiennej losowej. dominanta, szt. plast. gł. akcent kompozycyjny obrazu lub grafiki; d. kolorystyczna — plama barwna dominująca w kompozycji kolorystycznej obrazu. dominanta dolna (subdominanta), muz. czwarty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim zbudowany (np. d-f-a w a moll). dominanta górna, muz. piąty dźwięk skali durowej lub molowej, akord na nim zbudowany (np. g-h-d w Ć-dur). dominanty, biol.: 1) gat. przeważające ilościowo nad innymi gat. w zespole organizmów; np. świerk w reglu; 2) osobniki stojące na najwyższym szczeblu hierarchii socjalnej w stadzie. dominat, w staroż. Rzymie forma rządów od czasów ces. Dioklecjana: absolutna władza panującego, któremu przydano cechy boskości (wprowadzenie m.in. proskynezy). Dominik TADEUSZ, ur. .1928, malarz, grafik, pedagog (ASP w Warszawie) ; kolorysta; obrazy abstrakcyjne inspirowane pejzażem; drzeworyty, monotypie. Dominik WALENTY, 1891-1944, chemik; prof. SGGW; badania w dziedzinie chem. przeróbki drewna, preparatów do zwalczania szkodników roślin. Dominika (Dominica), terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w Ameryce Środk. (Małe Antyle), na wyspie D.; 751 km2; 72 tys. mieszk. (1968), gł. Murzyni i Mulaci; stol. Roseau; j.u. angielski, w

powszechnym użyciu dialekt języka fr.; powierzchnia górzysta; rolnictwo plantacyjne. — Odkryta 1492; od 1783 kolonia W. Brytanii; status terytorium stowarzyszonego od 1967 (gubernator). Dominikana (Dominicana, Republika Dominikańska), państwo w Ameryce Środkowej, 2we wsch. części wyspy Haiti; 48,7 tys. km , 4,2 mln mieszk. (1969), gł. Mulaci; stol. i gł. port Santo Domingo; j.u. hiszpański. Powierzchnia wyżynna i górzysta, klimat gorący, wilgotny. Kraj roln.; uprawa trzciny cukr., kawy, bananów, tytoniu, ryżu; hodowla bydła; wydobycie boksytów, rud żelaza. — Od końca XV w. kolonia hiszp.; 1795-1808 pod rządami fr.; 1822-44 włączona do rep. Haiti; od 1844 niezależna republika; od ok. 1870 zależność gosp. od USA (od 1904 kontrola finansowa, 1916-24 okupacja wojsk.); w II wojnie świat, od 1941 po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; stałe wpływy USA w okresie dyktatury rodziny Trujillo 1930-61 (układ wojsk, z USA 1952), interwencja zbrojna w czasie wojny domowej po zamachu stanu junty wojsk. 1963. dominikanie, kat. zakon (męski i żeński), zał. 1215 przez Dominika Guzmana w celu zwalczania albigensów; kierowali inkwizycją. dominium, w średniow. prawie feudalnym własność podzielona, zawierająca prawo własności zwierzchniej pana feud. i prawo własności podległej chłopa; w dawnej Polsce wielka posiadłość króla lub możnych rodów; obecnie nazwa używana na określenie dawnych posiadłości bryt., które po uzyskaniu niepodległości uznają za głowę państwa bryt. monarchę (na ich określenie używa się także nazwy: państwo Wspólnoty Narodów). dominium maris Baltici (władztwo M. Bałtyckiego), od ostatnich Jagiellonów program zmierzający do panowania Polski nad częścią M. Bałtyckiego (m.in. udział Polski w północnej wojnie siedmioletniej 1563-70, budowa floty wojennej). domino, gra 28 kostkami (kamieniami) w kształcie małych tabliczek, przedzielonych linią na 2 pola, z których każde może być puste lub też oznaczone punktami (od 1 do 6), zestawianych przez graczy identycznymi polami. domino, długi, luźny płaszcz z szerokimi rękawami i kapturem; od XVI w. używany jako strój maskaradowy. dominowanie (panowanie cech), genet. przewaga cechy jednego z rodziców u mieszańca nad odpowiadającą jej cechą drugiego; jest skutkiem przewagi oddziaływania jednego z pary genów warunkujących te cechy. Domjanić DRAGUTIN, 1875-1933, poeta chorw.; modernistyczna liryka nastrojowa. domknięty przedział, zbiór liczb rzeczywistych x zawartych między liczbami a i b (a . domknięty zbiór, zbiór zawierający wszystkie swoje punkty skupienia; „Dom Książki" (Centrala Księgarstwa ,,D. K."), przedsiębiorstwo państw, (od 1950); prowadzi sprzedaż wydawnictw (książki, nuty, czasopisma), także płyt i niektórych przyborów szkolnych; rozprowadza je gł. przez sieć księgarń. Dom Liwii (Dom Augusta), rezydencja mówcy Hortensjusza na Palatynie w Rzymie, później zamieszkiwana przez ces. Augusta i jego żonę Liwie; w ruinie. domniemanie, przypuszczenie, domysł. domniemanie (presumpcja), prawo uznanie istnienia nie stwierdzonego faktu na podstawie innych faktów, których istnienie jest stwierdzone. domniemanie niewinności → praesumptio boni viri. Domodiedowo, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 33 tys. mieszk. (1967); nowoczesny port lotniczy Moskwy, otwarty dla ruchu pasażerskiego 1964. Domodossola. m. we Włoszech (Piemont), w Alpach Pennińskich; 17 tys. mie-

szkańców (1961); przemysł chem.; ośr. turystyczny. domofon, aparat telefoniczny o uproszczonej budowie, zasilany z małej baterii (np. 3 V), do prowadzenia rozmów na nieduże odległości bez pośrednictwa centrali telefonicznej. domokrążca, handlarz sprzedający po domach noszone ze sobą towary; wędrowny sprzedawca, rzemieślnik. Domostroj, anonimowy zabytek literatury starorus. z pocz. XVI w., stanowiący zbiór przepisów obyczajowo-prawnych regulujących życie rodziny bojarskiej oraz jej stosunek do cara i religii. dom. poprawczy→zakład poprawczy. Dom Prasy S.A., koncern prasowy zał. 1922 przez spółdzielnię dziennikarzy w Warszawie, związany z sanacją; zlikwidowany 1939. Dom Słowa Polskiego, w Warszawie, największy zakład poligraficzny w Polsce, uruchomiony 1950; drukuje (technikami druku wypukłego,, płaskiego i wklęsłego) dzienniki, czasopisma, książki. „Domus", miesięcznik wł. poświęcony zagadnieniom architektury współcz. i sztuki użytkowej, wydawany od 1928 w Mediolanie. Domus Aurea →Złoty Dom Nerona. domy, części nieba lub gwiazdozbiory służące w astrologii do określenia położeń Słońca, Księżyca i planet. dom życia, ośrodek życia umysłowego w staroż. Egipcie, istniejący przy świątyniach; znajdowały się tu biblioteki, archiwa, szkoły; działali lekarze, farmaceuci, znawcy świętych ksiąg, wróżbici, architekci. don, tytuł grzecznościowy używany w Hiszpanii, Portugalii (jako dom) i we Włoszech; forma żeńska (odpowiednio) — dona, dona, donna. Don, rz. w eur. części ZSRR; dł. 1870 km, dorzecze 422 tys. km2; uchodzi do M. Azowskiego; żeglowna 1355 km; połączona z Wołgą Kanałem im. W.I. .Lenina; Zbiornik Cymlański; gł.m. Rostów nad D. Don, rz. w W. Brytanii (wsch. Szkocja); dł. 132 km; uchodzi do M. Północnego. donacja, daw:.: 1) darowizna (pieniądze, majątek ziemski) nadana za zasługi, w nagrodę; dotacja na rzecz instytucji kość; 2) akt darowizny. Donar, mit. germ. u pd. Germanów imię Thora; D. poświęcony był czwarty dzień tygodnia (niem. Donnerstag). donaryty, kruszące materiały wybuchowe; mieszaniny azotanów nieorg., nitrozwiązków, koloksyliny, nitrogliceryny i mączki drzewnej; używane gł. w górnictwie. donat, dawna potoczna nazwa podręcznika gramatyki; pochodzi od gramatyka rzym. Donata. Donat, IV w., gramatyk i retor rzym.; autor gramatyki łac. oraz komentarzy do dzieł Terencjusza i Wergiliusza. Donatello (właśc. Donato di Betto Bardi), 1386-1466, rzeźbiarz wł.; jeden z najwybitniejszych artystów wczesnego renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; rzeźby rel., mit., popiersia; twórcze nawiązanie do antyku, realist. obserwacja natury i perfekcja form rzeźb.; posągi dla Orsanmichele we Florencji; Dawid, pomnik Gattamelaty w Padwie. Donati GIANBATTISTA, 1826-73, astronom wł.; autor pionierskich prac z astrospektroskopii. donator, ofiarodawca, dobroczyńca klasztoru lub kościoła; często przedstawiany (zwł. w średniowieczu) na malowidłach lub rzeźbach. donatyści, wczesnochrześc. ruch społ.rel. w Afryce (311-VII w.); występowali w obronie niewolników i plebsu przeciwko wpływom arystokracji w chrześć, gminach. donatywa, moneta, przeważnie złota, o ozdobnych stemplach; bita specjalnie, jako dar dla władcy lub innej znakomitoś-

Dora-Mittelbau 251 ci; w Polsce d. były produkowane przez Donimirski EDWARD, 1844-1907, działacz Doolittle [du:lytl] HILDA (kryptonim niektóre miasta w XVI i XVII w.; war- społ. i oświat., rolnik; wydawca i red. H.D.), 1886-1961, poetka amer.; reprezentość 5-10 dukatów. „Gospodarza"; od 1906 patron Kółek Roln. tantka imagizmu; liryka klasycyzująca, Donaueschingen [do:na u əszyŋen], m. Prus Zachodnich. często o tematyce antycznej. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad górDonimirski TEODOR, 1809-84, działacz dopalacz, w silniku turboodrzutowym nym Dunajem; 11 tys. mieszk. (1968); róż- społ. i oświat., rolnik-ekonomista; poseł urządzenie (umieszczone za wylotem turnorodny przemysł; ośr. turyst.-wypoęzyn- pol. do parlamentu północnoniem.; współ- biny) do spalania dodatkowego paliwa kowy; festiwale muzyki współczesnej. założyciel i czł. licznych poi. towarzystw w celu zwiększenia siły ciągu silnika. Donawitz [do:nawyc], przem. dzielnica gosp. i oświat, w Prusach Zachodnich. dopalanie, w silnikach cieplnych spam. Leoben w Austrii; wielka huta żelaza. Donini AMBROGIO, ur. 1903, wł. religio- lanie dodatkowego paliwa za turbiną silDonbas →Donieckie Zagłębie Węgloznawca, działacz polit.; badacz historii nika turboodrzutowego w celu zwiększewe. religii i chrześcijaństwa; czł. Wł. Partii nia ciągu; przeprowadzane za pomocą doDon Benito, m. w Hiszpanii (Estrema- Komunistycznej. palacza. dura); 26 tys. mieszk. (1960); przemysł Donisz AHMAD (pseud. Kalia), 1827-97, Dopatka JAN, ur. 1894, poeta mazurski; spożywczy. tadż. pisarz i myśliciel; ideolog oświece- działacz Związku Polaków w Niemczech; Doncaster [donkəs-], m. w W. Brytanii niowego kierunku w tadż. literaturze, liryka rel.-refleksyjna w języku niem. i (Anglia), nad rz. Don; 84 tys. mieszk. propagator idei demokr. i postępu kultu- polskim. (1968); ośr. regionu wydobycia węgla ralnego. dopełniacz (komplement, aleksyna), ciakam.; przemysł maszyn., chem., włók.; Dönitz [-nyc] KARL, ur. 1891, admirał odpornościowe, substancja białkowa w węzeł kolejowy. niem.; od 1943 nacz. dowódca marynarki ło krwi ludzi i zwierząt; połączenie Donczenko OŁEŚ (OŁEKSANDR), 1902-54, woj.; IV 1945 wyznaczony przez Hitlera świeżej d. z i antygenem propisarz ukr.; powieści z życia robotników; prezydentem Rzeszy; 1946 skazany za wadzidwuchwytnikiem do rozpuszczania antygenu (np. popularne utwory dla dzieci i młodzieży, zbrodnie woj. na 10 lat więzienia. donegal, tkanina wełn. z przędzy Donizetti [-ice-] GAETANO, 1797-1848, bakterii). dopełniające kąty → kąty zgrzebnej, w osnowie zwykle jasnej, w kompozytor wł.; opery w stylu belcanta dopełniające. wątku ciemno barwionej, często ozdobnej (Łucja z Lammermoor), komiczne (Napój dopełnienie (obiekt), gram. część zda(z pęczkami); używana gł. na płaszcze, miłosny, Don Pasquale); pieśni. u ubrania sportowe. Don Juan [d. ch ąn], legendarny boha- nia, imię lub grupa wyrazowa imienna, nazywająca przedmiot (pojęcie), związaDonelaitis KRISTIJONAS, 1714-80, poeta ter hiszp.; lekkomyślny i cyniczny uwolitew.; bajki o treści społ.-obyczajowej dziciel, ukarany przez siły nadprzyrodzo- na związkiem rzędu z formą osobową czasownika. w stylu klasycyst., poemat Metai, ukazu- ne; wprowadzony do literatury przez Tirdopełnienie zbioru A, zbiór A' wszystjący litew. przyrodę i życie chłopów. so de Molinę; bohater licznych utworów kich elementów pewnego stałego zbioru Dong Hoi, m. w DRW, nad Zat. Ton- lit. i muz. (Molier, Byron, Mozart). kińską; 20 tys. mieszk. (1960); przemysł Don Kichot (hiszp. Don Quijote), ty- X (zawierającego zbiór A), które nie naspoż. (rybny). tułowy bohater powieści M. Cervantesa, leżą do A. . Dongola, m. w pn. Sudanie, nad Nilem; błędny rycerz podejmujący w imię szla- doping: 1) bodziec wzmagający wydol3,3 tys. mieszk. (1956); ośr. handlowy. chetnych ideałów samotną walkę z całym ność organizmu przez zastosowanie środDongola Stara, miejscowość w Sudanie światem. ków chem.; w sporcie zabroniony; 2) po(Nubia) w pobliżu Dongoli; stoi. Zjednodonkiszot, człowiek kierujący się prag- budzanie zawodnika do zwiększonego wyczonego Chrześc. Królestwa Nubii w VIII- nieniem walki o szlachetne cele, pozba- siłku przez skandowanie jego nazwiska XIV w.; ruiny bazyliki z kolumnami wiony jednak poczucia realności swoich lub specjalnych haseł. (VIII w.), zabytkowy kościół, zamieniony zamierzeń; utopista, marzyciel, fantasta. dopisany kąt →kąt dopisany. na meczet na pocz. XIV w. — wykopaliska donkiszoteria (donkiszotyzm), postawa polskie. życiowa, sposób postępowania właściwy dopowiedzenie, gram. →apozycja. Doppler CHRISTIAN, 1803-53, fizyk Doniambo [donjãbo], przylądek na pd. donkiszotowi. wybrzeżu Nowej Kaledonii, w pobliżu Donnan [denən] FREDERIC GEORGE, austr.; prof. uniw. w Wiedniu; prace z Numea; huta niklu. 1870-1956, fizykochemik ang.; prowadził zakresu aberracji światła; uzasadnił donica szklarska, tygiel (zbiornik) wy- (z J. van't Hoffem) badania dotyczące teoretycznie tzw zjawisko D. konany z materiału ogniotrwałego, stoso- osmozy; wyjaśnił proces emulgowania Dopplera zjawisko, pozorna zmiana częwany do topienia surowców szklarskich cieczy. stotliwości fali (elektromagnet., akustycz(otrzymania masy szklanej), do wyrobu Donne [dan] JOHN, 1573-1631, poeta nej), stwierdzana przez obserwatora przy szkieł kolorowych, kryształowych, optycz- ang., twórca i czołowy przedstawiciel tzw. występowaniu ruchu względnego obsernych itp. szkoły poetów metafizycznych; erotyki, watora i źródła fal. doniczki torfowo-ziemne, specjalnie liryka rel.-filozoficzna. dopplerowski radar, radar do uformowane bryłki ziemi zmieszanej z Donner GEORG RAPHAEL, 1693-1741, wykrywania i określania prędkości nawozem i torfem, z otworem do sadze- rzeźbiarz austr. okresu późnego, baroku; poruszających się obiektów (np. nia roślin; używane w warzywnictwie. św. Marcin na koniu w katedrze w Bra- samochodów); wyzyskuje zjawisko doniczkowce, zool. →wazonkowce. tysławie, fontanna na Neuer Markt w Dopplera zmiany częstotliwości sygnałów doniczkowe rośliny, pokojowe rośliny o Wiedniu. odbitych. ozdobnych liściach, kwiatach lub pędach, Donner JORN, ur. 1933, fiń. pisarz, krydoprowadzalnik, kanał (rów) otwarty uprawiane w celu dekoracji wnętrz. tyk i reżyser film.; jeden z gł. przedsta- lub rurociąg do przeprowadzania grawitaDoniec (Doniec Siewierski), rz. w wicieli szwedz. ,,nowej fali" w filmie cyjnego wody od jej ujęcia do urządzeń ZSRR, pr. gł. dopływ 2 Donu; dł. 1053 km, (Niedziela wrześniowa, Kochać); ostatnio melioracyjnych, roln., przem. i in. dorzecze 99 tys. km ; żeglowna od Do- w Norwegii (Białe i czarne). Dopsch [do:psz] ALFONS, 1868-1953, niecka. Donon [doną], przełęcz w pn. Woge- historyk austr., mediewista; prof. uniw. Donieck (1924-61 Stalino), m. obw. w zach (Francja); wys. 739 m. w Wiedniu; specjalista w zakresie historii Ukr.SRR; 879 tys. mieszk. (1970); naj- donor, pierwiastek domieszkowy powo- gosp. i historii kultury. większy ośr. przem. w Donieckim Za- dujący defekt strukturalny w sieci krystal. Dora Baltea [d. bal-] rz. w pn.-zach. głębiu Węglowym (gł. wydobycie węgla półprzewodnika, warunkujący przewod- Włoszech, 1. dopływ Padu; dł. 160 km; kam.); hutnictwo żel., przemysł chem., nictwo elektronowe typu n; rolę d. spełniają np. atomy pierwiastków o wartoś- elektrownie wodne. maszyn.; uniwersytet. Dorabialska ALICJA, ur. 1897, fizyDonieck, m. w eur. części Ros.FSRR ciowości większej od wartościowości półkochemik; prof. Polit. Lwowskiej i (obw. rostowski), port nad Dońcem; 49 przewodnika zasadniczego (np. As w Ge). donor, chem. atom dysponujący wolną Łódzkiej; badania gł. ciepła promieniotys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kaparą elektronów (dubletem), zdolny do wania radioizotopów, przemian alotropomiennego. Doniecka Wyżyna, wyż. w Ukr.SRR, na przekazania jej akceptorowi i utworzenia wych, korozji metali. Dora Biparia, rz. w pn.-zach. Włopn. od M. Azowskiego; wys. do 367 m; wiązania koordynacyjnego. szech, 1. dopływ Padu; dł. 125 km; elekdonos →denuncjacja. wydobycie węgla kamiennego. Don Schollander [d. szoləndər"] ARTHUR, trownie wodne. Donieckie Zagłębie Węglowe (Donbas), dorada, potoczna nazwa handlowa ryby największe pod względem wydobycia za- ur. 1948, pływak amer., zdobywca 4 złogłównie Chrysophrus aurata, do 40 cm głębie węgla kam. w ZSRR (gł. w tych medali olimpijskich (1964). Ukr.SRR); zasoby ok. 240 mld t; hutnicDoński (Donskoj) MARK S., ur. 1901, ros. dł.; barwna, obojnacza; żywi się m.in. two żel., przemysł chem., maszyn.; gł. reżyser film.; twórca wybitnych film. a- małżami; M. Śródziemne i afryk. wybrzem.: Donieck, Woroszyłowgrad, Gorłowka, daptacji dzieł M. Gorkiego (Dzieciństwo, ża O. Atlantyckiego. Makiejewka. Wśród ludzi, Moje uniwersytety, Matka). dorady (Doradidae), rodzina ryb z rzędonżon (stołp), obronna wieża lub basz- du sumów; oddychanie jelitowe umożlidoniesienie →zawiadomienie o przeta, budowana w średniowieczu wewnątrz wia im wędrówki lądem; bagniste wody stępstwie. Donimirski ANTONI, 1846-1912, działacz zamku; skarbiec i ostatni punkt oporu. słodkie Ameryki Pd. polit. i społ., publicysta, dziennikarz; dońskie konie, rasa stepowa typu wierzDora-Mittelbau (m. w NRD, w pobliżu poseł pol. do parlamentu niem.; prezes chowo-poeiągowego; silne i b. wytrzyma- m. Nordhausen, na pd. przedgórzu HarZwiązku Tow. Spółdzielczych w Króle- łe; wys. w kłębie średnio 158 cm; maść cu), 1943-45 obóz hitlerowski, początkowo stwie Pol.; red. „Niwy" i ,,Słowa". gł. kasztanowata. filia obozu Buchenwald, następnie samodzielny obóz koncentracyjny; przeszło przez niego 60 tys. więźniów różnej narodowości, zginęło 13 tysięcy.

252 Dorawski Dorawski JAN, ur. 1899, taternik, alpinista; 1921-35 jeden z czołowych taterników; uczestnik poi. wypraw w Alpy (1931), Andy (1934), Atlas (1934, jako kierownik); liczne artykuły i książki poświęcone alpinistyce. Dordogne [dordoń], rz. w pd.-zach. Francji; dł. 490 km; przy ujściu do Zat. Biskajskiej tworzy z Garonną estuarium (Żyronda); żeglowna w dolnym biegu. Dordrecht [dort-], m. i port w pd.-zach. Holandii, w delcie Renu i Mozy; 88 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chem., stoczn.; ośr. turyst.; muzea; got. kościół Groote Kerk (XIV-XVII w.) i ratusz; domy (XVI-XVII w.). Doré [dory] GUSTAVE, 1832-83, fr. grafik, rysownik, malarz; sceny rodzajowe z życia Paryża; ilustracje do dzieł lit.; nastrój fantastyki, grozy i groteski. doręczenie, prawo czynność polegająca na przekazaniu adresatowi, w sposób przewidziany przez prawo, pisma organu państwowego. Dorgelés [dorżöles] R OLAND (właśc. R. Lecave), ur. 1886, pisarz fr.; powieści o tematyce woj. (Krzyże drewniane), po dróżnicze. Doria ANDREA, 1466-1560, doża Genui od 1528; początkowo kondotier w służbie Neapolu i papieża, króla fr., ces. Karola V; wyzwolił Genuę spod wpływów fr. i ustanowił tam republikę. doriden, farm. →glimid. dorkas (gazela dorkas, Gazella dorcas), niewielka antylopa zaliczana do gazel; Afryka, Arabia, Syria. dormeza, kryty pojazd konny, zazwyczaj na 2 osoby, przystosowany do spania w czasie podróży; wprowadzony w XIX w. we Francji. dormitorium, arch. sypialnia zakonników w klasztorze, zwykle nad kapitularzem. Dornbirn [-bym], m. w Austrii (Vorarlberg); 28 tys. mieszk. (1961); duży ośr. przemysłu włókienniczego. Dornier [dornie:] CLAUDE, 1884-1969, niem. konstruktor lotn. i przemysłowiec; współpracował z F. Zeppelinem przy budowie sterowców; 1914 zbudował pierwszy samolot metal.; założył zakłady budowy samolotów. dorobek wspólny, prawo przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub jednego z nich; są one ich wspólną własnością. dorobkiewicz, człowiek, który dorobił się majątku, wyzyskując koniunkturę; parweniusz, nowobogacki. Dorog, m. w pn.-zach. Węgrzech; 10 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla brun., przemysł chemiczny. Dorohoi [-hoj], m. w pn.-wsch. Rumunii; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., ceramiczny. Dorohostajski KRZYSZTOF MONWID, 15621615, marszałek w. litew.; autor pierwszego pol. dzieła o hodowli, ujeżdżaniu i leczeniu koni Hippica... (z drzeworytami T. Majewskiego). Dorosz JEFIM J. (właśc. J.J. Goldberg), ur. 1908, pisarz ros.; utwory sceniczne, opowiadania o wojnie domowej i budowniczych socjalizmu na wsi. Doroszenko PIOTR D. (ZW. Doroszem), 1627-98, hetman kozacki od 1665; dążył do uniezależnienia Ukrainy od Polski i Rosji w oparciu o sojusz z Turcją i Tatarami. Doroszewska JANINA, ur. 1900, pedagog; prof. Uniw. Warsz. i Instytutu Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej; zajmuje się pedagogiką specjalną. Doroszewski WITOLD JAN, ur. 1899, językoznawca; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU i PAN; liczne prace z językoznawstwa pol., słowotwórstwa, dialektologii, semantyki (Elementy leksykologii i semiotyki); red. nacz. Słownika języka polskiego. Dorowie, plemię gr., przybyłe ok. 1100 p.n.e. na tereny późniejszej Grecji („wę-

drówka Dorów", „powrót Heraklidów"); podbój prawie całego Peloponezu (założenie m.in. Sparty), Krety, pd. Cyklad, pd.-zach. wybrzeży Azji Mn.; zniszczenie ośrodków kultury mykeńskiej; spowodowanie ruchów ludności w całej Grecji. dorożka, lekki, 4-kołowy pojazd konny do przewozu 1-4 pasażerów za opłatą; wprowadzona w Rosji na pocz. XIX w. do komunikacji miejskiej; początkowo odkryta, później ze składanym daszkiem. Dorpat →Tartu. Dorpfeld WILHELM, 1853-1940, niem. archeolog i architekt; prof. uniw. w Jenie; 1887-1911 dyr. Niem. Instytutu Archeol. w Atenach; kierownik licznych prac wykopaliskowych w Grecji; Troja und llion, Die Heimkehr des Odysseos. Dorra ługownik →Dorra mieszalnik. Dorra mieszalnik (Dorra ługownik), aparat do przeprowadzania procesów fizykochem. przebiegających w układzie dwufazowym (ciecz-rozdrobnione ciało stałe). Dorra odstojnik, aparat do przeprowadzania procesów sedymentacji i dekantacji. dorsalny, językozn. przydziąsłowy; wymawiany z udziałem grzbietu języka (o spółgłoskach, artykulacji). Dorsch [dorsz] KATHE, 1890-1957, niem. aktorka teatr, i film.; role gł. w klas. repertuarze niem., w sztukach H. Ibsena (Nora) i G.B. Shawa. Dorset kultura, archeol. neolityczna kultura w Ameryce Pn.; związek z kulturami wczesnoeskimoskimi; przedmioty z kości i kości słoniowej; figurki ludzi i zwierząt; nazwa od przylądka na Ziem Baffina. Dorsetshire [do:rsytsziər], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia),2 nad kanałem La Manche; 2,5 tys. km , 343 tys. mieszk. (1968); nizina, poprzecinana pasmami wzgórz; hodowla bydła typu mlecznego, rybołówstwo; turystyka; przemysł włók., papiern.; gł. m.: Poole, Dorchester (ośrodek adm.). Dorsten, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 39 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł metalowy. dorsz (Gadus morhua), drapieżna ryba mor., do 170 cm dł.; pn. O. Atlantycki i O. Spokojny, w M. Bałtyckim 2 rasy: pomuchel i forma skarlała; duże znaczenie gospodarcze. Dorticos Torrado [dortikos t.] OSVALDO, ur. 1919, polityk kubański, prawnik; jeden z przywódców w walce przeciwko dyktaturze F. Batisty; od 1959 prezydent. Dortmund, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), w Zagłębiu Ruhry, port nad Kanałem Dortmund-Ems; 646 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., wydobycie węgla kam.; przemysł maszyn., chem.; ośr. handl., kult. i nauk. (uniw.); muzea; zabytkowe kościoły (XII, XIV w.), ratusz (XIII w.). Dortmund-Ems, Kanał, kanał śródlądowy w NRF, dł. 269 km; łączy Zagłębie Ruhry z rz. Ems i M. Północnym. Dorval, Mme [madam -wal] (właśc. Marie Delaunay), 1798-1849, aktorka fr.; role w dramatach romant. (Kitty Bell — Chatterton A. de Vigny). dorycki porządek, arch. jeden z gł. porządków klas.; cechuje go surowość, monumentalność i ciężkie proporcje; kolumny (bez bazy) o trzonie ostro żłobkowanym, zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis) wieńczy głowica, złożona z echinusa i abakusa; belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu (z tryglifami i metopami) oraz gzymsu. Doryda, w starożytności kraina: 1) w Grecji Środk.; wg legendy początkowa siedziba Dorów; 2) w Azji Mn. (wybrzeża pd.-zach., Rodos i Kos), podbita przez. Dorów; gł. m.: Knidos, Halikarnas. Doryforos, brązowy posąg młodzieńca niosącego włócznię; dzieło Polikleta z

Argos; artysta zrealizował w nim swoje zasady kontrapostu i kanonu proporcji postaci męskiej; znany z rzym. kopii. Doryleum (obecnie Eskisehir, m. w zach. Turcji), 1097 zwycięstwo wojsk I krucjaty nad Seldżukami — otwarcie drogi w głąb Azji Mniejszej. dorzecze, obszar, z którego wody spływają do rzeki gł. i jej dopływów; granicą d. jest dział wodny. Dos Hermanas [d. er-], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 28 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. doskonała liczba, liczba naturalna równa sumie wszystkich swych dzielników właściwych (np. 6 = 1+2+3). doskonałość aerodynamiczna, stosunek siły nośnej do sił oporu działających na ciało poruszające się w powietrzu, np. lecący samolot; równa się stosunkowi odległości, jaką może przelecieć statek powietrzny bez lub z nieczynnym silnikiem w nieruchomym powietrzu, do wysokości, którą utraci w tym locie. doskonały zbiór, zbiór domknięty, którego wszystkie punkty są jego punktami skupienia. Dosoftei [-tej] (właśc. Dumitru Barila), 1624-93, pisarz rum.; metropolita Mołdawii, tłumacz psalmów (wg J. Kochanowskiego). Dos Passos [dos päsous] JOHN, 1896-1970, pisarz amer.; reprezentant „straconego pokolenia", twórca symultanicznej konstrukcji powieści (Manhattan Transfer), obrazujących życie środowisk wielkomiejskich. Dospewski STANISŁAW (właśc. Zafir Dimitrow), 1823-77, malarz bułg.; ikony i freski (klasztor Rylski); realist. portrety. Dössel (w. w pn. części NRF, Nadrenia Pn .-Westfalia), 1939-45 w czasie II wojny świat. niem. obóz dla jeńców woj. — oficerów (Oflag VI B); przebywali w nim m.in. Polacy. dossier [dosjy]: 1) teczka z aktami, dokumentami; 2) komplet papierów, akt dotyczących jakiejś osoby, sprawy. Dosso Dossi, ok. 1479-1542, wł. malarz okresu renesansu; obrazy i freski o tematyce rei. i mit., z rozległym tłem pejzażowym. dostatecznej racji zasada, log. postulat uznawania za prawdziwe tylko twierdzeń należycie uzasadnionych, związany ze stanowiskiem krytycyzmu. dostateczny warunek, warunek wystarczający; odnośnie pewnego faktu mat. każdy warunek, z którego ten fakt wynika, np. w.d. podzielności danej liczby naturalnej przez 3 jest jej podzielność przez 9. dostawa, prawo w PRL umowa sprzedaży między jednostkami gospodarki uspoł., na mocy której dostawca zobowiązuie się odpłatnie wytworzyć i dostarczyć odbiorcy oznaczone co do gatunku rzeczy ruchome. dostawy obowiązkowe, obowiązek sprzedaży państwu określonych ilości niektórych produktów rolnych; w PRL zniesione od 1 I 1972. Dost Mohammad Chan, 1793-1863, emir Afganistanu, założyciel dyn. Barakzajów; uniezależnił od Persów Kabul i Herat, po I wojnie afgańskiej — cały Afganistan. dostojeństwo: 1) powaga, znaczenie nakazujące szacunek; majestat; 2) wysokie stanowisko społ., zaszczytny urząd; godność. Dostojewski FIODOR M., 1821-81, wybitny pisarz ros.; przedstawiciel powieści psychoL, wyróżniającej się głębią analizy charakteru i bogactwem problematyki moralnej (Zbrodnia i kara. Idiota, Bracia Karamazow): wywarł wielki wpływ na literaturę światową. dostojność: 1) dostojeństwo; 2) daw. tylko w wyrażeniu: wasza (jego, jej) d. — tytuł, forma zwracania się do osób zajmujących wysokie stanowiska.

doża, 253 dosulfin, mieszanina 2 sulfonamidów; działa bakteriostatycznie na paciorkowce, gronkowce i in.; stosowany w zapaleniu opon mózgowych, zapaleniu oskrzeli i in. doszczelnianie, zabieg wykonywany w celu uzyskania szczelności połączeń nitowych w kotłach i zbiornikach ciśnieniowych; polega na niewielkim spiętrzeniu metalu i dociśnięciu go do powierzchni styku elementów połączenia. „Do szeregu", pismo konspiracyjne Organizacji Wojsk. Pogotowia Pol. Socjalistów, kontynuacja „Gwardii Ludowej". doświadczalne zwierzęta →laboratoryjne zwierzęta. doświadczenie: 1) ogół wiadomości zdobytych na podstawie obserwacji i przeżyć; znajomość życia, rzeczy i ludzi; zasób umiejętności, praktyka, wprawa; 2) wywoływanie lub odtwarzanie zjawiska w sztucznych warunkach; próba, eksperyment. doświadczenie, filoz. jedno z gł. pojęć teorii poznania — całokształt procesu postrzegania rzeczywistości lub ogół postrzeżonych faktów; w filozofii wyróżnia się zwykle d. zmysłowe i d. rozumowe. doświadczenie rozumowe, filoz. doświadczenie wewn., zespół przeżyć i wrażeń psych. podmiotu poznającego; pojęcie d.r. obejmuje zwł. procesy myślenia i rozumowania. doświadczenie zmysłowe, filoz. doświadczenie zewn., zespół wrażeń, danych zmysłowych, uzyskiwanych przez podmiot poznający rzeczywistość za pośrednictwem zmysłów, dotacja (subwencja, subsydium), ekon. bezzwrotna pomoc finans. udzielana w celu popierania jakiejś działalności. dotłaczanie, w tłocznictwie wykończające kształtowanie na prasie przedmiotu metal, wykonanego uprzednio przez tłoczenie. dotrawianie →dekapowanie. Dottore, postać-maska z commedia dell' arte, najczęściej prawnik rodem z Bolonii. Dottrens [-trã] ROBERT, ur. 1893, pedagog szwajc; prof. uniw. w Genewie; współzałożyciel Bureau International d'Éducation w Genewie. dotyk (zmysł dotyku), odczuwanie mech. odkształceń skóry i niektórych błon śluzowych za pośrednictwem różnorodnych receptorów d. (u człowieka największe zagęszczenie na końcu języka-i opuszkach palców). u Dou [do ] GERRIT, 1613-75, malarz hol.; uczeń Rembrandta; sceny rodzajowe, rei., portrety i martwe natury. Douai [due], m. w pn. Francji; 49 tys. mieszk., zespół miejski 205 tys. (1968); przemysł metal., chem.; wydobycie węgla kamiennego. Douala [duala], m. i gł. port Kamerunu, nad Zat. Gwinejską; 200 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., bawełn., obuwn., drzewny, mat. bud., produkcja tranzystorów; rybołówstwo. double [dabl; ang.] →debel. double face [dabl fęjs], tkaniny dwuwarstwowe mające z obu stron ten sam wzór, lecz w dwu różnych kolorach; używane gł. na płaszcze. Doubs [du], rz. w Szwajcarii i Francji, 1. dopływ Saony; dł. 430 km; połączona z Renem (Kanał Rodan-Ren); gł. m. Besancon. Douglas [dagləs] DONALD WILLS, ur. 1892, amer. konstuktor lotn., przemysłowiec; 1920 założył zakłady lotn., przekształcone w koncern wytwarzający samoloty komunikacyjne. Douglas [dagləs] KIRK, ur. 1916, amer. aktor teatr, i film.; role silnych mężczyzn, gł. w westernach (Ostatni cowboy, Ostatni zachód słońca). Douglas [dagləs] NORMAN, 1868-1952, ang. pisarz i przyrodnik; przyjaciel J. Conrada, miłośnik klas. tradycji kultury włoskiej.

Douglas [dagləs], m. w W. Brytanii, ośr. adm. wyspy Man, port nad M. Irlandzkim; 19 tys. mieszk. (1965); popularne kąpielisko; przemysł precyzyjny, farm., włókienniczy. Douglas [dagləs],, m. w USA (Arizona); 12 tvs. mieszk. (1970); hutnictwo miedzi. Douglass [dagləs] FREDERICK (właśc. F. Bailey), 1817-95, abolicjonista amer., Mulat; wydawca pism abolicjonistów (,,North Star"). Douhet [due] GIULIO, 1869-1930, wł. generał lotnictwa i teoretyk wojsk.; twórca teorii wojny powietrznej. Doumer [dume:r] PAUL, 1857-1932, polityk fr.; działacz Partii Radykalnej; 1931-32 prezydent; zginął w zamachu. Doumergue [dumerg] GASTON, 18631937, polityk fr.; działacz Partii Radykalnej, 1924-31 prezydent; 1934 wycofał się z życia politycznego. Dove HEINRICH WILHELM, 1803-79, meteorolog niem.; prof. m.iń. uniw. w Berlinie, czł. Akad. Nauk; pierwszy opracował miesięczne mapy izoterm dla całej kuli ziemskiej, sformułował regułę (zw. regułą D.) o ruchach wiatrów w cyklonach. Dover [douwər], m. w W. Brytanii (Anglia), port pasażerski nad kanałem La Manche (połączenie z Calais, Boulogne, Ostendą); 36 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczniowy. u r Dover [do wə ], m. w USA, stol. stanu Delaware; 17 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Dovrefjell (Dovre), płaskowyż w G. Skandynawskich, w pd. Norwegii; wys. do 2286 m (Srfthetta). Dovydaitis JON AS, ur. 1914, pisarz litew.; opowiadania, powieści, eseje przedstawiające życie klasy robotniczej. Dowator LEW M., 1903-41, generał radź.; podczas II wojny świat, dowodził słynnym rajdem dywizji kawalerii na tyły wojsk hitlerowskich w rejonie Smoleńska; zginął na froncie. Dowbór-Muśnicki JÓZEF, 1867-1937, generał; przeciwnik J. Piłsudskiego; 191718 dowódca 1 Korpusu Pol. w Rosji; od I 1919 współorganizator i nacz. dowódca wojsk w powstaniu wielkopol.; Moje wspomnienia. Dowgielewicz IRENA, ur. 1920, pisarka; opowiadania i powieści o tematyce psychologicznej (Przyjadę do ciebie na pięknym koniu, Krajobraz z topolą). Dowgird TADEUSZ, 1852-1919, archeolog; badania wykopaliskowe na Mazowszu i Litwie; kier. Muzeum Miejskiego w Kownie. dowierzchnia, górn. pochyłe wyrobisko korytarzowe, dzielące pole eksploatacyjne na filary; służy np. do przewietrzania kopalni. Downar-Zapolski MITROFAN W., 18671934, historyk ros.; prof. uniw. w Kijowie; Gosudarstwiennoje choziajstwo wielikogo kniażestwa Litowskogou pri Jagiellonach. Dowing Street [da nyn stri:t], ulica w Londynie, przy której znajduje się siedziba premiera; przen. rząd bryt. lub bryt. polityka zagraniczna. Downs [daunz], dwa pasma wzgórz wapiennych na pd. od Tamizy (W. Brytania); North D., dł. 153 km, wys. do 294 m; South D., dł. 105 km, wys. do 271 m; hodowla owiec. dowodów legalna teoria, w dawnym procesie zasada nakazująca sędziemu podporządkowanie się ustalonym w ustawie regułom oceny dowodów. dowodów swobodna ocena, zasada procesowa, wg której sąd ocenia dowody na podstawie swojego uznania, uwzględniając wskazania wiedzy i doświadczenia życiowego, nie będąc skrępowanym żadnymi sztywnymi regułami. dowodzenie, log.. rozumowanie uzasadniające dane twierdzenie przez wnioskowanie na podstawie twierdzeń już dowiedzionych.

dowód, log. skończony ciąg zdań uzasadniający prawdziwość danego twierdzenia. dowód, prawo w postępowaniu przed sądem (lub innym organem) środek służący do wykazania prawdziwości okoliczności ważnych dla rozstrzygnięcia sprawy. dowód apagogiczny (dowód nie wprost), dowód przez sprowadzenie do niedorzeczności (łac. reductio ad absurdum), polegający na wykazaniu, że zaprzeczenie tezy prowadzi do wniosku sprzecznego z założeniem, bądź też z jakimś twierdzeniem prawdziwym. dowód osobisty, urzędowy dokument stwierdzający tożsamość danej osoby; w PRL każdy obywatel po ukończeniu 18 lat ma obowiązek posiadania d.o. dowód tożsamości, dokument stwierdzający tożsamość danej osoby: paszport, dowód osobisty itp. dowód wprost, dowód polegający na wykazaniu prawdziwości danego twierdzenia przez wyciąganie wniosków zx innych twierdzeń, prawdziwych lub ; tych bez dowodu. Dowództwo Obrony Plebiscytu, taji organizacja wojsk, działająca 1921 na Górnym Śląsku; dążyło do wzniecenia powstania zbrojnego mającego na celu przywrócenie Polsce Śląska; tworzyło dowództwo i sztaby oddziałów powstańczych. Dowżenko OŁEKSANDR, 1894-1956, ukr. reżyser film. i pedagog; jeden z twórców radź. i nar. ukr. kinematografii; najwybitniejszy przedstawiciel nurtu lud. i poet. (Zwienigora, Arsenał, Ziemia). Doyle [dojl] SIR ARTUR CONAN, 18591930, pisarz ang.; autor powieści kryminalnych, twórca postaci detektywa Sherłocka Holmesa. doza, med. →dawka. dozorcy, urzędnicy państw. — pierwsi w Polsce, którzy nie reprezentowali władzy dominalnej panów — ustanowieni Uniwersałem połanieckim 1794. dozorowiec, żegl. okręt woj. do służby dozorowej, ochrony innych okrętów oraz konwojowania transportowców; odpowiednio uzbrojony. dozownica, urządzenie do odmierzania określonych ilości produktów spoż. (np. soku, mąki) i wprowadzania ich do opakowań. dozór Milicji Obywatelskiej, w prawie pol. środek zapobiegający uchyleniu się od sądu przez osobę podejrzaną lub oskarżoną o przestępstwo; stosowany przez sąd lub prokuratora; może polegać m.in. na zakazie Oddalania się, nakazie zgłaszania się w określonych terminach. dozór nad skazanym, w prawie poi. orzekany i wykonywany, jako kontrola sądu, nad sprawowaniem osoby skazanej za przestępstwo, a przebywającej na wolności (np. przedterminowo zwolnionej lub skazanej z zawieszeniem wykonania kary). dozór policyjny, poddanie osób lub rzeczy szczególnej kontroli organów policyjnych. Dózsa [do:żo] (Doja) GYÖRGY, 14751514, węg. dowódca krucjaty przeciw Turkom 1514, którą przekształcił w antyfeud. powstanie chłopów węg. i rum.; po klęsce stracony. dozymetr, przyrząd stosowany gł. do pomiaru energii promieniowania jonizującego (np. licznik cząstek naładowanych). dozymetria, dział fizyki techn. obejmujący metody pomiaru i obliczania dawek promieniowania jonizującego oraz metody pomiaru aktywności promieniotwórczej preparatów. doża, tytuł naczelnika państwa w dwóch republikach wł.; Wenecji od 697 i Genui od 1339, wybieranych przez Wielką Radę; zniesiony 1797, po zajęciu Wenecji i Genui przez Francuzów.

254 dożynki dożynki, u ludów słów. uroczystość na Draguignan [draginja], m. w pd. Franzakończenie zbioru zbóż; gł. momentem cji (Prowansja), ośrodek adm. dep. Var; jest wręczenie gospodarzowi wieńca sym- 18 tys. mieszk. (1968); przemysł jedwabn., bolizującego roczny plon; w Polsce Lud. obuwniczy. corocznie odbywają się d. centralne o Drahomanow MYCHAJŁO, 1841-95, ukr. bogatym programie artystycznym. historyk, etnograf i publicysta; od 1876 dożywalność (dożycie), przewidywane na emigracji (m.in. w Genewie); prof. przeciętne dalsze trwanie życia osób w uniw. w Sofii; autor m.in. Istoriczeskaja określonym wieku; oblicza się na podsta- Polsza i wielikorusskaja diemokratija. wie tablic wymieralności dla danego Drais KARL FRIEDRICH VON, 1785-1851, kraju. konstruktor niem.; 1813 zbudował drezydożywocie, umowa, na mocy której na- nę 4-kołową, 1817 2-kołową (prototyp robywca w zamian za przyjęcie na własność weru). nieruchomości zobowiązuje się do dożydrajw (drive), mocne ścięcie piłki rawotniego utrzymania zbywcy. kietą, kijem lub palantem, stosowane w DP →Niemiecka Partia. tenisie, badmintonie, golfie, krykiecie. DPA →Deutsche Presse-Agentur. Drake [drejk] FRANCIS, ok. 1540-96, D.Ph. →Doctor of Philosophy. korsarz ang., wiceadmirał; odbył liczne Dra (Ued Dra), rz. w pd. Maroku; dl. łupieżcze wyprawy mor. (Ameryka Środok. 1000 km; w środk. i dolnym biegu kowa, Indie); 1578 przepłynął Cieśn. Maokresowa; źródła w Wysokim Atlasie; w gellana (pierwsza po wyprawie Magellaokresie topnienia śniegów dociera do na podróż dookoła Ziemi w kierunku O. Atlantyckiego. zach.); brał udział w pokonaniu hiszp. drab, w wojsku pol. XV i XVI w. sze- „niezwyciężonej armady". regowiec piechoty. Drake'a Cieśnina [c. drejka], cieśn. Drabik WINCENTY, 1881-1933, sceno- między Ameryką Pd. a Antarktydą, łącząca O. Atlantycki z O. Spokojnym; graf, malarz; prof. ASP w Warszawie; dekoracje gł. w warsz. Teatrze Polskim; szer. 900-950 km, głęb. do 5248 m. drakkar, żaglowiosłowiec wikingów z współtwórca nowocz. scenografii poi. (Książę niezłomny Calderóna — Słowac- III-XI w.; miał wysmukły drewniany kiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskie- kadłub z rzeźbą (np. smoka) na dziobie, 1 maszt z prostokątnym żaglem na rei; go). drabina jestestw, biol. dawny, liniowy dl. do 45 m, do 34 par wioseł. Drakon, VII w. p.n.e., prawodawca układ systematyczny organizmów wg kolejnych szczebli od organizmów naj- ateński; kodyfikator prawa zwyczajoweprostszych do coraz bardziej skompliko- go, gł. karnego (ok. 621 p.n.e.); prawa D. odznaczały się wyjątkową surowanych. dracena (smokowiec, smocze drzewo, wością (np. kara śmierci za drobną kraDracaena), drzewo lub krzew podzwrot- dzież), stąd „drakońskie prawo". Drakonidy, szczególnie obfity (maksinikowej Azji i Afryki, o liściach skórzastych, zimozielonych; niektóre gat. upra- mum 10 października) rój meteorów. wiane w doniczkach; D. draco wydziela drakoński, zbyt surowy, ostry; okrutny, czerwoną żywicę, zw. smoczą krwią. bezwzględny. drachma, moneta, przeważnie drakunkuloza, choroba pasożytnicza srebrna, o wadze ok. 4 g, bita w sta- wywoływana przez risztę, endemiczna w roż. Grecji, w Azji Zach. i Kartaginie; niektórych krajach tropik.; tworzą się 1 d. = 6 obolom; były również gr. mo- wrzody wskutek pasożytowania samic w nety o wartości 4 d. (tetradrachmy), tkance podskórnej kończyn dolnych. rzadziej 10 d. (dekadrachmy); także drakunkulus medyński, zool. współcz. moneta w Grecji (tablica: →riszta. monetarne jednostki). dralon, nazwa handl. syntet. włókien drachma (dram), jednostka masy lub poliakrylonitrylowych, produkowanych w objętości w ang. i amer. układach miar; NRF. dram →drachma. d. masy w handlu ≈ 1,77 g, d. jubilerska drania, w 1 poł. XIX w. utwór scenicz≈ 3,89 g; d. objętości cieczy — ang. ny obfitujący w jaskrawe efekty senty≈ 3,55 ml, amer. ≈ 3,70 ml. ment.-patetyczne, odbiegający od reguł Drachmami HOLGER HENRIK, 1846- klas. dramaturgii. 1908, poeta duń.; odnowił i wzbogacił Drama, m. w Grecji (Macedonia), ośr. tematykę i artyst. środki liryki; baśnie adm. nomosu D.; 39 tys. mieszk. (1961); sceniczne, dramaty, opowiadania. przemysł tytoniowy, włók., skórzany. Dracz I WAN, ur. 1936, poeta ukr.; lidramat, jeden z gł. rodzajów lit. (obok ryki refleksyjne o tematyce współcz.; epiki i liryki) prezentujący działania i scenariusze filmowe. wypowiedzi (dialogi i monologi) przeddraga →pogłębiarka. stawionych postaci, bez pośrednictwa draga, rodzaj włoku bez skrzydeł, do wypowiedzi autorskiej; utwór lit. przezpołowów dennych; worek z tkaniny sie- naczony do realizacji scenicznej. ciowej rozpięty na półkolistej lub prodramatis personae [łac], „osoby drastokątnej stal. ramie, zakończony szpicem. matu"; w dramacie łac. — spis osób; Dragalewski monastyr, monastyr w przen. uczestnicy jakiegoś ważnego wydaBułgarii na zboczu góry Witosza w gra- rzenia. nicach m. Sofia, zał. w XIV w. (resztki dramat muzyczny, forma sceniczna z XV w.). stworzona przez R. Wagnera; muzyka Dragan [dra-] MIRCEA, ur. 1932, rum. podporządkowana akcji dram.; rezygnareżyser film.; twórca ekspresyjnych obra- cja z arii, ansambli, baletu; oparcie jedzów epickich {Pragnienie, Lupeni 29). ności dzieła na tzw. motywach przewodDrăgăsani [drəgəszani], m. w Rumunii, nich. dramaturg (dramatopisarz), pisarz zajna Niz. Wołoskiej, nad Alutą; 14 tys. mujący się twórczością sceniczną; autor mieszk. (1968); przemysł obuwniczy. Drago Luis, 1859-1921, argent. polityk sztuk teatr, (dramatów). dramaturgia, twórczość dram.; teoria i prawnik; współtwórca doktryny doty dramatu określająca strukturę budowy czącej stosunków międzynar., zw. dok tryną Drago-Calvo. utworów scenicznych. dragoman, tłumacz przy poselstwach i dramatyczny: 1) dotyczący sztuki teatr, konsulatach na Wschodzie; przewodnik (dramatu); sceniczny; 2) pełen patosu, turystów, władający językami obcymi. wzruszający; tragiczny, wstrząsający. dragon, patka z tyłu płaszcza. dramatyzacja, nadanie formy dram. dragonia, początkowo piechota używają- utworowi niescenicznemu, przystosowaca koni do przemarszu, od połowy XVIII nie go do wystawienia w teatrze. dramatyzować: 1) przystosowywać w. przekształcona w kawalerię; w Polsce (utwór) do wystawienia na scenie; 2) ujw XVII-XVIII w. Dragović RADOVAN, 1878-1906, działacz mować w sposób tragiczny, dram., teatr, serb. ruchu robotn.; 1903 współzałożyciel (o przeżyciach, zdarzeniach). partii socjaldemokr., jej sekretarz.

Drammen, m. i port w pd.-wsch. Norwegii, nad odgałęzieniem Oslofjordu, ośr. adm. okręgu Buskerud; 49 tys. mieszk. (1969); przemysł papien., drzewny. Drancy [dãsi], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 69 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Drang nach Osten [niem.], ,,napór na wschód", termin (od XIX w.) określający niem. ekspansję na ziemie Słowian i ludów bałtyckich. dranica (dranka), deseczka wyrobiona ręcznie z wyrzynków drewna iglastego, v przeznaczona do krycia dachów; bez wpustu i wypustu na powierzchniach bocznych, nakładana na styk. dranka →dranica. drapacz (kot), żegl. kotwica o 4 wygiętych łapach używana do zakotwiczania małych łodzi oraz poszukiwania i wyławiania zatopionych przedmiotów. drapacz chmur, potocznie nazwa wysokiego gmachu, wieżowca. drapacz lekarski (bernardynek, Cnicus henedictus), jednoroczna roślina podobna do ostu, uprawiana w Europie dla ziela leczn.. też przyprawowa i do wyrobu likierów; z nasion (do 28% tłuszczu) otrzymuje się olej używany do pokostów. drapaczowanie, roln. →kultywatorowanie. drapanie tkanin, ręczne lub mech. wydobywanie na powierzchnię tkaniny części włókien wątku w celu wytworzenia puszystej okrywy; polepsza ich wygląd i zwiększa izolacyjność cieplną. „Drapeau Rouge, Le" [1ö draporu:ż], tygodnik, organ KP Belgii, wydawany od 1921; ukazuje się w języku fr. i flamandzkim. Draper [drejpər] HENRY, 1837-82, amer. astronom i przyrodnik; prof. uniw. w Nowym Jorku; autor pionierskich prac z astrospektroskopii; imieniem D. nazwano katalog typów widmowych gwiazd. draperia, tkanina ułożona dekoracyjnie w fałdy; stosowana jako ozdobne uzupełnienie reprezentacyjnych wnętrz mieszkalnych od czasów baroku do XIX w.; także imitowana w stiuku, tynku lub drewnie. drapieżne ptaki (Accipiłres, Falconiformes), rząd kosmopolitycznych ptaków; ok. 270 gat.; dziób hakowaty, szpony ostre; zwykle mięsożerne lub padlinożerne; np. ścierwniki, sekretarze, sokoły, jastrzębie, orły, sępy. drapieżne ssaki (mięsożerne, Carnivora), rząd ssaków; ok. 270 gat.; mają duże i ostre kły oraz silne łamacze; pazury mocne, niekiedy wciągane; tu należą wiwery, hieny, koty, łasicowate, niedźwiedzie, psy i szopy. drapieżnictwo, jedna z form stosunków między zwierzętami; doprowadza do przystosowań ewol., u ofiary — obronnych, u drapieżcy — napastniczych. drastyczny: 1) obrażający poczucie moralności; nieprzyzwoity, dosadny; 2) ostry, gwałtowny, zdecydowany; silnie działający (o leku). dr Atl (właśc. Gerardo Murillo), 18871964, meksyk. malarz i teoretyk sztuki; pejzażysta; jeden z inicjatorów programu nar. sztuki meksykańskiej. Dravić MILENA, ur. 1943, jugosł. aktorka film.; czołowa odtwórczyni ról w filmach woj. i współcz. (O jedną więcej, Kozara).

Drawa, rz. w Austrii i Jugosławii, częściowo na granicy jugosł.-węg., pr. dopływ Dunaju; źródła we Włoszech; dł. 749 km, dorzecze 40,4 tys. km2; żeglowna 150 km; elektrownie wodne. Drawa, rz., pr. dopływ Noteci; dł. 199 km, dorzecze 3198 km2; przepływa przez liczne jeziora (m.in. Drawsko i Lubie). Drawidowie, ludy mówiące językami drawidyjskimi, w pd. Indiach i pn. Cejlonie; ok. 120 min; ważniejsze narodowoś-

ci: Tamilowie, Telugowie, Malajalamowie, Kannarowie, Oraonowie (Kurukhowie). drawidyjskie języki, rodzina językowa w Indiach występująca prawdopodobnie przed przybyciem Ariów; gł. języki: te-lugu, tamil, kannara, malajalam, tota, tulu; kolami, kui, gondi; kurukh, malto, brahui (w Beludżystanie); pisma pd.in-dyjskie; kurukh i gondi — dewanagari; ok. 120 mln. Drawno, m. w pow. choszczeńskim, woj. szczecińskim, nad jez. Dubie; 2,2 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; prawa miejskie ok. 1315. Drawska Puszcza, obszar leśny na Pojezierzu Pomorskim, między jez. Lubie a ujściem2 Drawy do Noteci; pow. ok. 1000 km ; resztki lasów dębowo-bukowych i lasy sosnowe. Drawskie Pojezierze, środk. część Pojezierza Pomorskiego, między górną Drawą a Gwdą; wys. do 238 m (Szybskie Góry); jeziora: Drawsko, Wielimie; moreny czołowe, sandry. Drawsko, jezioro na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. 1777 ha, głęb. do 83 m (drugie po Hańczy, pod względem głęb. w Polsce); przepływa Drawa; nad D. — Czaplinek. Drawsko Pomorskie, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Drawą; 8,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż., odzieżowy; ośr. turyst.; got. kościół (XV w.); prawa miejskie 1297. drażetka, farm. tabletka powleczona twardą, ścisłą otoczką, zabezpieczającą nietrwałe składniki leczn. przed wpływem powietrza, wilgoci, światła; w postaci d. produkuje się też leki o nieprzyjemnym smaku. drażetki (draże, drażety), rodzaj cukierków o kształcie kulistym, soczewkowym lub owalnym; składają się z korpusu i otoczki cukrowej lub czekoladowej. drażliwość, przesadnie silne i gwałtowne reagowanie na pewnego typu bodźce i sytuacje. drągowina (żerdziowina), drzewostan równego wieku, w którym większość drzew ma na wysokości piersi człowieka średnicę (pierśnicę) 12-14 cm. drążarka (obrabiarka elektroerozyjna), obrabiarka do drążenia otworów i wgłębień o złożonych kształtach; wg metody obróbki erozyjnej: d. elektrochemiczna, d. elektroiskrowa, d. ultradźwiękowa. drążek sterowy (knypel), lotn. rodzaj sterownicy ręcznej samolotu, w postaci wychylnego, pionowego drążka z uchwytem; wychylenia podłużne uruchamiają ster wysokości, poprzeczne — lotki. Drążkiewicz PIOTR (pseud. Paweł), 191243, działacz ruchu robotn.; 1935-38 sekr. Kom. Obw. KPP w Krakowie, Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku; 1942 pełnomocnik KC PPR i organizator PPR i GL w Zagłębiu Dąbrowskim i na śląsku; zamordowany przez hitlerowców. drażnia, bot. →cekropka. Drda JAN, 1915-70, pisarz czes.; powieści psychol.; dramaty i powieść (Miasteczko na dłoni) osnuta na wątkach baśni ludowej. „Dreadnought" [dredno:t]: 1) bryt. okręt woj. opancerzony, zbudowany 1906, o wyporności 22 500 t, prędkości 21,5 węzłów, silnie uzbrojony, pierwowzór okrętów liniowych; 2) pierwszy bryt. okręt podwodny o napędzie jądrowym, zbudowany 1962. drebel, rodzaj łodzi do przewożenia żywych ryb bezpośrednio po ich wyłowieniu. drednot, żegl. →okręt liniowy. Dregowicze, plemię wschodniosłow. zamieszkujące w X/XI w. ziemie na pn. od Prypeci i dorzecza górnej Dźwiny; od X w. pod władzą Rusi Kijowskiej. Dreiser [drajsər] THEODORE, 1871-1945, pisarz amer.; wybitny reprezentant naturalizmu; powieści ukazujące krytycznie społ. rzeczywistość Ameryki (Tragedia amerykańska).

drelich, gęsta i mocna tkanina bawełn., półlniana lub lniana; bywa barwiona lub barwnie tkana; używana na odzież roboczą, pokrycia materaców itp. dren, med. →sączek. dren (sączek), techn. przewód z rurek, zwykle ceram. (także betonowych, z drewna), ułożony w ziemi w celu odprowadzania nadmiaru wód gruntowych; też pojedyncza rurka drenarska. drenowanie, med. →sączkowanie. drenowanie (drenaż), odwadnianie grawitacyjne gruntów podmokłych siecią drenów podziemnych uchodzących do rowów, rzek itp.; stosowane w melioracji oraz do osuszania lotnisk, dróg, budynków. Drente, prowincja we wsch. Holandii; 2,6 tys. km2, 360 tys. mieszk. (1969); ośr. adm, Assen. drepanocyty, krwinki czerwone o kształcie sierpowatym, występujące w swoistej postaci niedokrwistości. dres, ciepły ubiór (długie spodnie i bluza), używany zwł. przez sportowców (gł. do treningu) i turystów. Dresch [dresz] JEAN, ur. 1905, fr. geograf i geomorfolog; prof. Sorbony; czł. honorowy Poi. Tow. Geogr.; znawca obszarów strefy suchej, szczególnie Afryki Północnej. Dreszer-Orlicz GUSTAW, 1889-1936, generał, działacz polit., zwolennik J. Piłsudskiego; 1930-36 inspektor armii i od 1936 także inspektor obrony powietrznej państwa; zginął w katastrofie lotniczej. Dretler-Flin STEFANIA, ur. 1909, graficzka; gł. grafika artyst. (drzeworyt); uprawia także ceramikę. Drew [dru:J, rodzina aktorów amer.; m.in.: JOHN (1827-62); jego żona MRS. JOHN D. (1820-97), role charakterystyczne; ich syn JOHN (1853-1927), role komediowe (w sztukach Szekspira). Drewlanie, plemię wschodniosłow. zamieszkujące w 2 poł. I-pocz. II tysiąclecia ziemie na pd. od Prypeci; od 945 pod władzą Rusi Kijowskiej. drewniak (Lithobius forficatus), parecznik, dł. do 3 cm; żyje pod kamieniami, korą drzew; drapieżny; w Polsce pospolity. drewniak, druk. duża czcionka drewniana do składów afiszowych. drewniane budownictwo, dział budownictwa obejmujący budynki i konstrukcje z drewna, wyróżniający się odrębną technologią, formą artyst. i systemami konstrukcyjnymi. drewniane instrumenty, muz. aerofony (wykonane nieraz z metalu, ebonitu) wargowe (flety) i stroikowe: ze stroikiem pojedynczym (klarnety, saksofony), podwójnym (oboje, fagoty). drewno (ksylem), tkanka roślin naczyniowych, zbudowana gł. z elementów przewodzących wodę (naczynia i cewki), wzmacniających (włókna drzewne) i spichrzowych (miękisz); d. wtórne, wytwarzane przez miazgę roślin drzewiastych w postaci słojów rocznych, jest d. technicznym (materiał bud., surowiec przemysłu papiern, i chem.). drewno, techn. surowiec otrzymany ze ściętych drzew i formowany przez obróbkę w różnego rodzaju sortymenty. drewno iglaste, drewno otrzymane z drzew iglastych; jego wytrzymałość, twardość i cięż. właśc. są przeważnie mniejsze niż drewna liściastego; szeroko stosowane w górnictwie, budownictwie i przemyśle chem. (celuloza, papier). drewno liściaste, drewno otrzymane z drzew liściastych: d.l. miękkie (lipa, wierzba, topola, osika, brzoza itd.) — o twardości i wytrzymałości mniejszej niż drewno iglaste; d.l. twarde (dąb, grab, buk, wiąz, jesion, klon, orzech, grusza, akacja, jawor, mahoń, heban itp.) — o dużej twardości i wytrzymałości. drewno prasowe (lignoston), tworzywo uzyskane przez sprasowanie litego drewna pod wysokim ciśnieniem, przy

drgania elektryczne 255 podwyższonej temperaturze; odznacza się dużą twardością i wytrzymałością. drewno szerokosłoiste, drewno, w którym przeciętna szer. słoja rocznego przekracza 3 mm. drewno warstwowe (lignofol), tworzywo z cienkich fornirów sklejonych klejem syntet.; produkowane w postaci płyt o grub. do 200 mm. drewno wąskosłoiste, drewno o przeciętnej szer. słoja do 3 mm. drewnowiec, żegl. statek do przewozu drewna. Drewnowski KAZIMIERZ, 1881-1952, elektrotechnik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny miernictwa elektr. i techniki wysokich napięć; współtwórca poi. słownictwa elektrotechnicznego. Dreyer [dra!er] CARL THEODOR, 18891968, duń. reżyser film.; klasyk filmu świat. (Prezydent, Męczeństwo Joanny d' Arc, Słowo). Dreyfus [drefüs] ALFRED, 1859-1935, fr. kapitan sztabu gen., z pochodzenia Żyd; 1894 oskarżony o szpiegostwo; 1906 zrehabilitowany pod naciskiem opinii publicznej. Dreyse [dra i zə] J OHANN VON, 17871867, niem. konstruktor broni; skonstruował igliczny karabin odprzodowy i odtylcowy. Drezdenko, m. w pow. strzeleckim, woj. zielonogórskim, nad Notecią; 7,6 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., papiern., spoż., drzewny. — Dawny pol. gród pograniczny; w XIII-XV w. przedmiot walk z Brandenburgią i Krzyżakami; prawa miejskie przed 1317. drezdeńskie konferencje, 1850-51, pod naciskiem Austrii Prusy wyrzekły się polityki zjednoczeniowej i powróciły do Związku Niem. pod prymatem Austrii, drezdeńskie powstanie, 1849, powstanie proletariatu i drobnomieszczaństwa w obronie konstytucji frankfurckiej. drezdeński pokój, 1745, między Prusami, Austrią i Saksonią po II wojnie śląskiej; pozostawił Śląsk Prusom. Drezner TOMASZ, 1560-1616, prawnik; prof. prawa pol. i rzym., rektor Akad. Zamojskiej; autor opracowań prawa pol., m.in. popularnego podręcznika Processus iudiciarius Regni Poloniae. Drezno (Dresden), m. w pd.-wsch. części NRD, port nad Łabą, ośr. adm. okręgu D.j 500 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem., kult., nauk. i turyst.; sławna galeria malarstwa; zamek (XIIIXV w., rozbudowa renes.); budynek Albertinum (XVI w.); barok, pałace (Zwinger, XVIII w., pałac w Wielkim Ogrodzie XVII w.); kościoły (kościół Dworski). 1813 zwycięska bitwa Napoleona z wojskami sprzymierzonymi. drezyna, lekki pojazd szynowy bez napędu, z napędem ręcznym lub silnikiem spalinowym; używany do robót torowych. drętwica karku, sztywność karku, charakterystyczny objaw występujący w przebiegu nagminnego zapalenia opon mózgowych; też synonimiczna nazwa tej choroby. drętwy (Torpedinidae), rodzina płaszczek; kilka gat., do 2 m dł.; żyworodńe; ich narządy elektr. dają wyładowania do 300 V; morza podzwrotnikowe. drgalnica (oscylatoria, Oscillatoria), nitkowaty, słodko wodny glon (sinica). drgania, zmiany pewnych wielkości fiz. w czasie (np. wychylenia, natężenia prądu, ciśnienia akustycznego) wykazujące^ okresowe lub nieokresowe zmiany kierunku (d. periodyczne i nieperiodyczne); d. swobodne — d. układu wychylonego z położenia równowagi bez dodatkowego pobudzenia, d. wymuszone — zachodzące pod wpływem działania sił zewnętrznych. drgania elektryczne, drgania, w których występują ruchy ładunków elektr.; do ich wytwarzania służą generatory d.c.

256 drgawki drgawki, niezależne od woli skurcze mięśni występujące w niektórych chorobach (padaczka, zatrucie ciążowe, uszkodzenia czaszki, niektóre zakażenia i zatrucia). drgawki kloniczne, mimowolne, wielokrotne skurcze mięśni lub grupy mięśni z naprzemiennym występowaniem stanu napięcia i zwiotczenia; wskazuje na uszkodzenie piramidowych dróg nerwowych. dr h.c. →doctor honoris causa. driady, mit. gr. nimfy drzew. driakiew (skabioza, Scabiosa), śródziemnomorska roślina zielna lub półkrzew; w Polsce (zarośla, przydroża) 2 gat.; w ogrodach Uprawia się gł. d. ozdobną. Driesch [dri:szl HANS, 1867-1941, niem. biolog i filozof; prof. uniw. w Heidelbergu, Kolonii i Lipsku; odkrył zjawisko regulacji embrionalnej w rozwoju jeżowców i żachw; jeden z przedstawicieli witalizmu w biologii. Drieu La Rochelle [drijö la roszel] PIERRE, 1893-1945, fr. pisarz i publicysta; zwolennik ideologii faszystowskiej; poezje, powieści (Gilles), eseje. Driffield [dryfi:ld] VERO CHARLES, 1848-1915, ang. chemik i fotograf; stworzył podstawy sensytometrii (z F. Hurterem). Dr in, najwięk sza rz. Alba nii; dł. 280 km (od źródeł Czarnego D. wypływającego z Jez. Ochrydzkiego w Jugosławii); uchodzi do M. Adriatyckiego. Drina, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Sawy; dł. 346 km. driopiteki (Dryopithecidae), grupa kopalnych małp z miocenu i wczesnego pliocenu; przodkowie antropoidów, być może i człowiekowatych; znaleziska we wsch. Afryce, środk. i pd. Europie, Indiach. drive, sport →drajw. drive-in [drajwyn; ang.] (kinoparking), odmiana kina pod gołym niebem, w którym widzowie oglądają film siedząc w swych samochodach; rozpowszechniona gł. w USA. drobiarstwo, gałąź zootechniki zajmująca się chowem i hodowlą drobiu. drobina →cząsteczka. Drobner BOLESŁAW (pseud. Jan Okoński, Doktor i in.), 1883-1968, działacz ruchu robotn.; od 1898 w PPSD, potem przywódca lewicy PPS, 1924 twórca Niezależnej Socjalist. Partii Pracy; 1928-36 czł. Rady Nacz. PPS; podczas II wojny świat, w ZG ZPP w ZSRR; od 1948 w PZPR. drobnica, ładunek w postaci różnych oddzielnych przedmiotów, np. skrzyń, worków, beczek, samochodów, maszyn. drobnica, leśn. drewno okrągłe użytkowe lub opałowe o średnicy w grubszym końcu do 7 cm. drobnica burakowa, zool. →krytojad burakowy. drobnicowiec, statek wodny do przewozu drobnicy (gł. w opakowaniu), mający znaczną prędkość ruchu, ładownie z międzypokładami, dużą liczbę wind oraz kabiny pasażerskie. drobnomieszczaństwo: 1) warstwa społ. obejmująca właścicieli drobnych warsztatów pracy i wymiany — rzemieślników, kupców itp., ukształtowana w okresie formowania się kapitalizmu; 2) sposób życia i myślenia przypisywany drobnomieszczaństwu. drobnoustroje (mikroorganizmy), niższe organizmy roślinne i zwierzęce, gł. jednokomórkowe, widoczne zasadniczo tylko pod mikroskopem; znaczną część d. stanowią bakterie, ponadto do d. należą liczne glony i niektóre grzyby, pierwotniaki, riketsje i najmniejsze ze znanych d. — wirusy. drobnoziarnistość, cecha materiałów fot. negatywowych, warunkująca możliwość uzyskiwania dużych powiększeń bez widocznej struktury ziarna.

drobny inwentarz, małe zwierzęta hodowane w gospodarstwie rolnym, np. kozy, króliki, zwierzęta futerkowe, drób. droga, fiz. długość linii przebytej przez poruszający się punkt materialny. droga, techn. wydzielona trasa komunik. przeznaczona dla ruchu pojazdów bezszynowych (d. kołowa), szynowych (d. kolei żel.), samolotów (d. lotn.), statków wodnych (d. wodna, np. mor.) lub dla pieszych. „Droga", miesięcznik lit.-polit. wydawany w Warszawie 1922-37; red.: A. Skwarczyński, S. Vincenz, W. Horzyca i in.; pismo o orientacji propiłsudczykowskiej. „Droga", konspiracyjny miesięcznik lit.-społ. wydawany w Warszawie 194344; pismo grupy młodzieży akademickiej (S. Marczak-Oborski, J. Garztecki, A. Jakimowicz, K.K. Baczyński, E. Pohoska i in.). Droga Mleczna, jasny pas na niebie rozciągający się wzdłuż płaszczyzny równika Galaktyki, wywołany świeceniem setek miliardów gwiazd znajdujących się w obrębie dysku galaktycznego. Droga Mleczna, mit. gr. struga mleka, która popłynęła z piersi Hery po gwałtownym odsunięciu małego, niemiłego jej Heraklesa. droga odruchowa, fizjol.→ łuk odruchowy. Drogheda [drojydə] →Droichead Atha. drogi handlowe, drogi służące wielkiemu handlowi międzynar.; najstarsze wiodące przez Polskę: tzw. szlak bursztynowy, łączył Adriatyk przez bramę Morawską z ujściem Wisły; szlak wsch. z Kijowa przez Przemyśl do Krakowa, przez Czechy do Bawarii i zach. Europy; 3 zasadnicze szlaki z Krymu (i Konstantynopola) do Polski. drogomierz→licznik kilometrów. Drogoszewski AURELI, 1863-1943, badacz literatury i krytyk; wydawca dzieł E. Orzeszkowej; rozprawy i artykuły o literaturze pol. pozytywizmu. drogowe prawo, przepisy odnoszące się do budowy i konserwacji dróg oraz ruchu na drogach publ.; w PRL gł. aktami są ustawy z 1961 i 1962. drogowe znaki, znaki umieszczone na poboczu, na lub nad drogą kołową w celu regulacji ruchu; z.d. ostrzegawcze umieszcza się na tablicach trójkątnych, zakazu i nakazu — na tablicach okrągłych, informacyjne— na tablicach prostokątnych; znaki na jezdni wyznaczają np. pasy ruchu, przejścia. drogownictwo, dział budownictwa zajmujący się projektowaniem, budową i konserwacją dróg kołowych. drogowy kodeks, nazwa używana na określenie całokształtu przepisów regulujących poruszanie się po drogach publicznych. Drohiczyn, m. w pow. siemiatyckim, woj. białostockim, nad Bugiem; 2,0 tys. mieszk. (1968); barok, klasztory: benedyktynek (XVIII w.), jezuitów (kościół i budynki kolegiów XVII, XVIII w.), franciszkanów (XVII w.). - W XI w. gród rus. i osada handl. na szlaku z Rusi do Polski; prawa miejskie 1498. W okresie okupacji hitlerowskiej w pobliskiej miejscowości Tonkiele wymordowano ok. 25 tys. jeńców radz. i obywateli polskich. Drohobycz, m. w Ukr.SRR (obw. lwowski), nad Tyśmienicą; 58 tys. mieszk. (1969); wydobycie i rafinacja ropy naft., przemysł metal., drzewny. Droichead Atha (ang. Drogheda), m. w pn.-wsch. Irlandii, port przy ujściu rz. An Bóinn do M. Irlandzkiego; 18 tys. mieszk. (1966); przemysł mat. bud., odzieżowy, włókienniczy. drôlerie [-lri], śzt. piast, motyw dekoracyjny w postaci małych scenek figuralnych mb animalistycznych, ujętych z fantazją, humorem, groteskową deformacją. dromader (dromedar, wielbłąd jedno-

garbny, Camelus dromedarius), afryk. wielbłąd; wys. w kłębie do 2,25 m; sierść wełnista, ceniona; hodowany, w stanie dzikim już nie występuje.. Drôme [dro:m], rz. we Francji, 1. dopływ Rodami; dł. 110 km. dromedar, zool. →dromader. dromona, bizant. okręt woj. wiosłowy, początkowo (V w.) o jednym, później (X w.) 2 rzędach wioseł z każdej burty; uzbrojona w taran, później w tuby .do wyrzucania ognia gr.; załoga do 300 osób, dł. ok. 40 m. dromos, długi, wąski korytarz prowadzący do wnętrza grobowców mykeńskich (skarbiec Atreusza), etruskich i in. dronty (Raphidae), rodzina wymarłych ptaków nielotnych; pokrewne gołębiom; wys. do 75 cm; skrzydła i ogon uwstecznione; do XVIII w. na W. Maskarenach. drop (Otis tarda), najcięższy ptak latający, krewniak strepeta; w czasie godów samiec barwnie upierzony; stepy Eurazji; w Polsce rzadki; łowny. dropiaty koń, koń maści białej z czarnymi plamkami wielkości grochu. Droste-Hülshoff ANNETTE VON, 17971848, najwybitniejsza poetka niem. XIX w.; „poezja przyrody", liryka rei., nowele. drozd skalny, zool. →nagórnik. Drozdowski BOHDAN, ur. 1931, poeta, dramaturg, publicysta; liryka społ. (Moja Polska, Piołun), dramaty psychol.-obyczajowe (Kondukt), powieści, reportaże. Drozdowski JAN, 1759-1810, komediopisarz; komedie obyczajowe, wiersze okolicznościowe, przekłady Woltera. drozofile (muszki owocowe, Drosophila), maleńkie muchówki (ok. 30 gat.); larwy żyją w fermentujących produktach żywnościowych; klas. materiał dla badań genetycznych. droździk (Turdus musicus), ptak leśny, czasem parkowy; dł. 21 cm; upierzenie gł. brązowe; owadożerny; Eurazja, Afryka; chroniony. drożdżaki (drożdżowce), używana w technice i medycynie nazwa drożdży oraz innych grzybów o podobnej do nich budowie; np. gat. występujące na serze, niektóre gat. wywołujące schorzenia skóry — drożdżyce. 'drożdże (Saccharomyces), grzyby saprofityczne jednokomórkowe (1-10 μ dł.), wywołujące fermentację alkoholową; rozmnażają się gł. przez pączkowanie, tworzą kolonie; d. szlachetne stosuje się w przemyśle piwowarskim, winiarskim, gorzelniczym i piekarniczym. drożdżowy przemysł, gałąź przemysłu spoż., produkcja drożdży piekarniczych (żywe komórki) i paszowych (martwe komórki) w zakładach zw. drożdżowniami; gł. surowcem jest melas. drożdżyce, choroby z grupy grzybic, wywoływane gł. przez drożdżaki Candida albicans; zmiany gł. w jamie ustnej, sromie, fałdach skórnych, między palcami; szerzeniu się d. sprzyja rozpowszechnienie antybiotyków. drób, ptaki hodowane gł. dla jaj, mięsa i pierza: kury, indyki, gęsi, kaczki, perlice. Drucki-Lubecki FRANCISZEK →Lubecki-Drucki Franciszek. Drade PAUL, 1863-1906, fizyk niem.; prof. uniw. w Lipsku i Berlinie; rozwinął elektronową teorię metali i teorię dyspersji światła. Druga Armia Wojska Polskiego (2 AWP), związek operacyjny lud. WP, sformowany jesienią 1944; dowódca gen. K. Świerczewski; składała się z kilkunastu jednostek (72 tys, żołnierzy); 16 IV 1945 2 AWP sforsowała Nysę Łużycką i nacierając na Drezno stoczyła ciężkie walki pod Budziszynem, od 6 V uczestniczyła w operacji praskiej, przyczyniając się do wyzwolenia Czechosłowacji. Druga Brygada Legionów Polskich (zw. Brygadą Karpacką), jednostka wojsk, u-tworzona w III 1915 ze sformowanych IX 1914 w Krakowie 2 i 3 pułku piechoty;

dry farming 257 dowódca (od 1916) gen. J. Haller; 1916 w składzie Pol. Korpusu Posiłkowego; 1918 przebiła się pod Rarańczą i połączyła się z 2 Korpusem Polskim w Rosji. Druga Dywizja Strzelców Pieszych, jednostka armii poi., organizowana 1939/40 we Francji; dowódca gen. B. Prugar-Ket-ling; 16 tys. żołnierzy; walczyła w wojnie fr.-niem. 1940; 20 VI 1940 przeszła do Szwajcarii, internowana. Drugie Baku →Wołżańsko-Uralskie Zagłębie Naftowe. Drugi Front, w czasie II wojny świat, umowna nazwa działań woj. w zach. Europie, zapoczątkowanych lądowaniem aliantów w Normandii 6 VI 1944. Drugi Korpus Polski, jednostka wojsk, formowana 1917 w Rosji; kolejni dowódcy: gen. Stankiewicz, gen. Glass, gen. J. Haller; w III 1918 połączyła się z oddziałami Pol. Korpusu Posiłkowego; 11 V 1918 otoczony pod Kaniowem przez wojska niem., po walce rozbrojony. Drugi Korpus Polski, jednostka wojsk, formowana w Palestynie, od wiosny 1942 w składzie Armii Pol. na Wschodzie, 1942-43 zreorganizowana w Iraku przez gen. W. Andersa; 1944-45 udział w kampanii wł.; 1946 rozwiązany. druidzi, celt. kapłani, sędziowie, lekarze, mędrcy i wróżbiarze; stanowiąc stowarzyszenie o charakterze międzyplerniennym, odgrywali dużą rolę w życiu społ. i polit.; IV-V w. utracili znaczenie. druk: 1) wytwór poligraficzny (np. książka, czasopismo, akcydens); 2) proces sporządzania dużej liczby odbitek tekstu lub ilustracji z formy druk., wykonany zwykle na maszynie druk.; rozróżnia się d.: wypukły, płaski i wklęsły; jedno- lub wielobarwny. drukarka wierszowa, urządzenie wyjściowe elektronicznej maszyny cyfrowej do wyprowadzania wyników, drukujące jednocześnie na arkuszu cały wiersz. drukarnia, zakład przem., w którym wykonuje się druki; podstawowe działy d.: przygotowalnie form druk., skład ręczny i maszyn., chemigrafia, przygotowalnia (offsetowa i wklęsłodrukowa), działy maszyn drukujących oraz introligatomia przemysłowa. Drukarnia im. Rewolucji Październikowej, w Warszawie, zakład poligraficzny, uruchomiony 1950; specjalizuje się w druku (techniką druku płaskiego i wypukłego) książek i czasopism nauk.-techn. (także obcojęzycznych) oraz słowników i encyklopedii. Drukarnia Narodowa, w Krakowie, zakład poligraficzny, powstały z niewielkiej drukarni zał. 1858 w Samborze, 1895 przeniesiony do Krakowa; specjalizuje się w produkcji dzieł i czasopism ilustrowanych, gł. wielobarwnych (wydawnictwa albumowe, zwł. eksportowe). drukarska forma, element drukujący, służący do otrzymywania odbitek tekstu lub ilustracji; f.d. może być ze składu lub stereotypowego odlewu (druk wypukły), może być płytą np. cynkową, aluminiową (druk offsetowy) lub cylindrem (druk wklęsły). drukarska klisza, płyta metal, z wygrawerowanym lub wytrawionym rysunkiem lub obrazem reprodukowanym następnie w tekście; k.d. kreskowe wykonuje się np. z rysunku w tuszu, k.d. siatkowe — z oryginałów wielotonalnych (np. fotografii). drukarska maszyna, maszyna do masowej reprodukcji poligraficznej tekstu, ł u-stracji itp.; w poszczególnych technikach druk. rozróżnia się m.d. dociskowe, płaskie, rotacyjne, zależnie od postaci zadrukowanego papieru — arkuszowe i rolowe. drukarska prasa, dawniej maszyna ręczna do odbijania na papierze przez nacisk na formę druk., obecnie urządzenie ręczne lub mech. do wykonywania odbitek korektorskica lub próbnych. drukarskich miar system, system miar, w którym podstawową jednostką jest

punkt typograficzny, równy w przybliżeniu 0,37594 mm (1/72 cala); większymi jednostkami są: cycero oraz kwadrat. drukarskie farby, farby używane do przenoszenia tekstu lub obrazu z formy druk. na papier lub inny materiał, w różnych technikach druk.; rozróżnia się f.d.: do druku wypukłego, płaskiego i wklęsłego, do druku wielobarwnego używa się kompletów farb (trioda). drukarskie pismo, komplet czcionek (lub matryc) o jednakowym stylu oczka (kroju pisma); gł. rodzaje p.d.: orientalne, gr., łac, cyrylica; każde p.d. występuje w kilku odmianach jako proste, pochyłe (kursywa), półgrube oraz grube w kilku lub kilkunastu stopniach. drukarski stop, stop ołowiu, cyny i antymonu do odlewania materiału zecerskiego (czcionek, linii i justunku) oraz całych form drukarskich. drukarstwo, dawniej rzemiosło, obecnie poligraficzny przemysł obejmujący wszystkie rodzaje technik i prac związanych z wykonywaniem druku. Ruchomą czcionkę zastosował po raz pierwszy (ok. 1450) J. Gutenberg. druk filmowy →sitodruk. druki sejmowe, odbite i doręczone po-, słom przed posiedzeniem Sejmu projekty aktów i zgłoszonych doń poprawek, które mają być przedmiotem obrad Sejmu. druki ścisłego zarachowania, formularze i blankiety opatrzone numeracją i objęte ewidencją. drukowanie tkanin, jedno- lub obustronne, miejscowe barwienie tkanin przez nanoszenie farby druk. na ściśle określone miejsca w celu uzyskania wzoru; rozróżnia się druk jedno- lub wielokolorowy; drukować można również: przędzę, dzianiny, włókniny, filce itp. drukowany obwód, układ połączeń elektrycznych, niekiedy razem z podzespołami, wykonany za pomocą trawienia cienkiej warstwy przewodzącej, najczęściej miedzianej, naklejonej na płytce z dielektryka. druk stemplowy, włók. drukowanie tkanin za pomocą stempli z wypukłym wzorem, który, po zwilżeniu farbą, odciskany jest na tkaninie. druk wałowy, włók. sposób maszyn, drukowania tkanin za pomocą wałów z wyrytymi wgłębnie wzorami, w które wprowadzana jest farba; dociśnięcie tkaniny do wału przez odpowiedni podkład powoduje przenoszenie się farby na tkaninę w miejscach określonych wzorem. Drumaux [drümo] MARC, ur. 1922, belg. działacz komunist.; w okresie II wojny świat, w ruchu oporu; od 1968 przewodn. KP Belgii; wieloletni przewodn. komunist. frakcji parlamentarnej. drumlin, podłużny, niewysoki pagórek pochodzenia lodowcowego, zbudowany z gliny zwałowej, piasku i żwiru; d. występują zwykle gromadnie, tworząc charakterystyczny krajobraz. Drummonda światło, światło emitowane przez rozżarzone do białości ciała (gł. kredę). Drummondville [drümąwil], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Et. Francois; 29 tys. mieszk. (1966). Drury Lane [druəry lejn], teatr król. w Londynie zał. 1662; użytkowana do dziś sala teatr., w której wystenowały największe sławy aktorskie XVIII i XIX w. Druskienniki (Druskininkai), m. w pd. części Litew.SRR, nad Niemnem; 8,7 tys. mieszk. (1969); uzdrowisko (borowina, wody miner.). drutowce, silnie wydłużone, żółtopomarańczowe larwy chrząszczy z rodziny sprężyków; żyją w próchnie i glebie (ogryzają korzenie roślin — szkodniki). druza (szczotka krystaliczna), skupienie kryształów narosłych na ścianach szczeliny w skale, np. d. kalcytu w wapieniach. Druz, Dżebel, masyw wulkaniczny w pd. Syrii, na zach. skraju Pustyni Syryjskiej; wys. do 1798 m.

druzgot →brekcja. Druzno, płytkie, zarastające jezioro na Pobrzeżu Warmińskim (woj. gdańskie), część Zalewu Wiślanego odcięta aluwiami; pow. 1109 ha, głęb. do 2,5 m; rezerwat przyrody (ptaki wodne); przechodzi tor wodny — przedłużenie Kanału Elbląskiego. druzowie, arab. sekta rel. na Bliskim Wschodzie, utworzona w X/XI w.; doktryna d. zawiera elementy islamu, chrześcijaństwa i dawnych religii Bliskiego Wschodu. drużba: 1) młodzieniec towarzyszący panu młodemu do ślubu; 2) daw.: a) towarzysz, przyjaciel; b) grono przyjaciół, weselnicy; c) życzliwość, przyjaźń. Drużba, znane kąpielisko w Bułgarii, nad M. Czarnym, w pobliżu Warny. Drużbacka ELŻBIETA, ok. 1695-1765, poetka; wiersze rel., opisowe, refleksyjne i satyr.; przerabiane z fr. wierszowane romanse (Fabuła o książęciu Adolfie). Drużkowka, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 51 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn, (maszyny dla górnictwa). drużyna, hist. w okresie demokracji wojennej oddział przyboczny wodzów plemiennych, później trzon adm. aparatu państwa i jego sił zbrojnych; w Polscedo XII w. podstawa sił zbrojnych. drużyna, wojsk, najmniejszy pododdział piechoty (ok. 10 żołnierzy), część plutonu. Drużynin ALEKSANDR W., 1824-64, ros. pisarz i publicysta; występował przeciw rewol.-demokr. ideom W. Bielinskiego propagując hasło „czystej sztuki"; tłumacz literatury ang. i francuskiej. Drużynin NIKOŁAJ M., ur. 1886, historyk radz., prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; m.in. badacz historii ros. ruchu rewol. w XIX w. Drużyny Bartoszowe, organizacje paramilitarne, utworzone 1908 we Lwowie pod patronatem Stronnictwa Nar.-Demokr.; działały gł. na wsi; komendant S. Pasławski; weszły w skład Legionu WschodniegoDrużyny Podhalańskie, organizacje paramilitarne, utworzone 1913 w Nowym Targu pod patronatem Stronnictwa Nar.Demokr.; 21 VI 1914 połączone z Poi. Drużynami Strzeleckimi. DRW, skrót nazwy Demokratyczna Republika Wietnamu. drwal, robotnik leśny zajmujący się ścinaniem drzew, okrzesywaniem i korowaniem drewna oraz wyrobem sortymentów drzewnych. drwalniki (Trypodendron), drobne chrząszcze z rodziny korników; w Polsce 3 gat.; szkodniki drewna. Drwęca, rz., pr. dopływ dolnej Wisły; dł. 250 km, dorzecze 5536 km2; przepływa przez Jez. Drwęckie; stanowi rezerwat przyrody ,,Rzeka Drwęca" (ocłuona środowiska pstrąga, łososia, troci i certy). Drwęckie Jezioro, jezioro na Pojezierzu Iławskim (woj. olsztyńskie); pow. 686,7 ha, głęb. do 22 m; przepływa Drwęca; początek Kanału Elbląskiego; część rezerwatu „Rzeka Drwęca"; nad J.D. — Ostróda. Drwęski JAROGNIEW, 1875-1921, działacz nar. i społ., prawnik, ekonomista; 191821 organizator poi. administracji; pierwszy prezydent Poznania; organizator i pierwszy prezes Związku Miast Polskich. drybling (dryblowanie), w niektórych grach zespołowych prowadzenie piłki ze zwodami dla zmylenia i wyminięcia zagradzającego drogę przeciwnika. Dryden [drajdn] JOHN, 1631-1700. ang. poeta i dramaturg; teoretyk klasycyzmu; poematy, satyry, bajki, patetyczne tragedie i komedie obyczajowe. dryf, żegl.→znos. dry farming [draj -myn], system roln., stosowany w rejonach stepowych gł. USA, Turcji; częste spulchnianie ugoru w celu zmagazynowania wody dla kolejno uprawianych roślin.

258 dryfkotwa dryfkotwa, długi stożkowy worek, wleczony za statkiem wodnym na linie w celu hamowania jego biegu, np. podczas sztormowania. dryft, bioL czynnik ewolucji organizmów; wahania częstości genu korzystnego lub ujemnego dla organizmu w małych, izolowanych populacjach; eliminując dany gen lub zwiększając jego częstość hamuje lub przyspiesza procesy selekcji (S. Wright 1932). dryfter, żegl. →lugier (2). dryga →drygawica. Drygalski E RICH VON, 1865-1949, geograf niem.; kierował niem. wyprawą antarktycz ną na s t at ku „Gaus s". Drygalskiego Wyspa, lodowa wyspa na M. Davisa, ok. 100 km od wybrzeży Antarktydy Wsch.; jest wielką bryłą lodową l e ż ącą na dni e morza na gł ę b. ok. 100150 m; wys. do 286 m. Drygas I GNACY, ok. 1840-?, pamiętnikarz lud.; wspomnienia z powstania 1863. drygawica (dryga), sieć rybacka do połowów rzecznych i jeziorowych, wykonana z 3 płatów tkaniny sieciowej osadzonych na 2 wspólnych linach — górnej (z pławami) i dolnej (z grzęzami). drygawka, żegl. →paczyna. drykowanie, niepoprawna nazwa wyoblania. dryl {Mandrillus leucophaeus), zach. afryk. małpa wąskonosa; wys. w kłębie ok. 55 cm; oliwkowobrązowy, brzuch i bokobrody białawe, twarz czarna, modzele czerwone. dryl, metoda wychowania i wyszkolenia wojsk w celu wyrobienia ślepego i bezwzględnego posłuszeństwa; pierwszy raz stosowana w XVIII w. w Prusach. dryling, lotu. →trójlufka. drylować, wyjmować pestki z owoców. Drymmer KAROL, 1851-1937, botanik florysta; opracował florę Puszczy Białowieskiej, Mazowsza i Wielkopolski. drzemlik (Falco columbarius), ptak drapieżny; dł. do 32 cm; bojowy; dawniej ceniony w sokolnictwie; Eurazja, Ameryka Pn.; chroniony. drzewce, każda część omasztowania statku w postaci belki, służąca do podnoszenia żagli, świateł nawigacyjnych, ant e n, bande ry, ni e z al e ż ni e od te go, cz y j e st wykonana z dre wna cz y me t alu. D rze wi an i e , l ud s ł ow. zamie sz kuj ący od ok. 700 lewy brzeg Łaby; od 811 pod władzą Niemców. drzewiaste rośliny, rośliny naczyniowe o wieloletnich, zdrewniałych pędach; drzewa, krzewy, krzewinki, liany. D rze wi c a, w. w pow., opocz yński m, woj. kieleckim, nad Drzewiczką; wytwórnia noży i sztućców „Gerlach"; późno-got.renes. zamek regularny z narożnymi wieżami (XVI w.), częściowa ruina, park krajobrazowy; 1429-1869 miasto. — W czasie II wojny świat, rejon działań partyzanckich (VIII 1942 opanowana przez oddział GL „Wilka"). Drzewice, miejscowość w pow. gorzowskim, woj. zielonogórskim (obecnie dzielnica Kostrzyna); w czasie II wojny świat. 1939-45 obóz jeńców (Stalag III C) pol., fr., ang., radz., jugosł., gr., amer., wł.; znaczna część jeńców zginęła (jeńców radz. — 12 tys.). Drzewicki M ACIEJ , 1467-1535, kanclerz w. kor. 1511-15, arcybiskup gnieźnieński od 1531, dyplomata; zwolennik wzmocnienia władzy król., działał na rzecz połączenia Pomorza z Polską. Drzewiczka, rz., pr. dopływ Pilicy; dł. 78 km, dorzecze 1090 km2. Drzewiecki BRONISŁAW, ur. 1907, działacz ruchu lud.; wiceprzewodn. konspiracyjnej rady nar. woj. warsz.; 1944 wiceprezes ZG SL-„Wola Ludu", 1946 prezes PSL-„Nowe Wyzwolenie", od 1957 czł. NK ZSL. Drzewiecki CONRAD, ur. 1926, tancerz, choreograf; 1951-58 solista Opery w Poz-

naniu, od 1963 kierownik jej baletu; występy w zespołach francuskich. Drzewiecki HENRYK (właśc. H. Rosenbaum), 1905-37, prozaik i krytyk lit.; czł. KPP, po 1934 w ZSRR; powieść z życia proletariatu Kwaśniacy, opowiadania. Drzewiecki JERZY, ur. 1902, konstruktor lotn. i pilot sport.; od 1927 z S. Rogalskim i S. Wigurą budował samoloty RWD; od 1939 na emigracji. Drzewiecki P IOTR, 1865-1944, działacz społ.; 1899-1919 prezes Stów. Techników; 1917-21 prezydent Warszawy, 1919 założyciel Ligi Pracy, 1924 przewodn. Państw. Komisji Normalizacyjnej. Drzewiecki S TEFAN , 1844-1938, uczony i wynalazca, gł. w dziedzinie lotnictwa i budowy okrętów; budował łodzie podwodne, badał lot ptaków, opracował teorię lotu ślizgowego; 1892 opracował metodę obliczania śrub okrętowych i śmigła; 1920 podał ogólną teorię pędnika śrubowego. Drzewiecki ZBIGNIEW, 1890-1971, pianista i zasłużony pedagog; rektor PWSM w Krakowie, Warszawie. drzewipest (Caryocar), tropik, drzewo, rzadziej krzew; drewno używane do wyrobu ce nnych me bl i ; owoce nie kt órych gat. jadalne. drzewna wełna, materiał drzewny składający się z cienkich, wąskich i długich wi órów, prz e z nacz ony do wyrobu pł yt bud. l ub na ce l e opakunkowe . drzewne tworzywa, materiały, których podstawowym składnikiem jest drewno o niezmienionym składzie chem. w postaci cienkich warstw, wiórów, trocin itp., powiązane naturalnym lepiszczem lub klejem; mają szerokie zastosowanie w budownictwie, meblarstwie itp. drzewnictwo, wiedza teoret. i prakt. o drewnie jako surowcu, jego obróbce i przetwarzaniu oraz zastosowaniu w życiu gospodarczym. drzewnik →lignina (1). drzewny olej (olej tungowy, olej chiński), olej otrzymywany z nasion drzewa tungowego, gęsta jasnożółta ciecz o nieprzetwarzaniu oraz zastosowaniu w życiu przyjemnym zapachu; szybkoschnący, stosowany w przemyśle farb i lakierów. drzewo, roślina trwała o silnie zdrewniałym pędzie głównym (pień); pędy boczne tworzą koronę, której pokrój jest cechą gatunku, zależy jednak od warunków wzrostu; d. są gł. rośliny iglaste i dwuliścienne; gł. częścią masy d. jest drewno wtórne. drzewojad, zool.→trociniarka czerwica. drzewo Jessego, szt. plast. →Jessego drzewo. drzewo kakaowe →kakaowiec. drzewo oliwne →oliwka europejska. drzewo pamiątkowe, drzewo osobliwe ze względu na wiek, wielkość lub kształt albo zachowane lub posadzone dla upamiętnienia hist. postaci lub zdarzeń (tzw. drzewa wolności z okresu walk nar. lub społ. w XIX i XX w.). drzeworyt, technika graf. wypukła; polega na wykonaniu rysunku w drewn. klocku, wyżłobieniu tła wokół rysunku, pokryciu farbą części wypukłych i odbiciu ich na papierze; d. może być wzdłużny (cięty wzdłuż słojów) i sztorcowy (cięty w poprzek słojów); nazwa samej odbitki. drzewostan, leśn. zespół drzew wzajemnie na siebie oddziałujących, o charakterystycznym składzie gatunkowym, budowi e i z wi ąz k u z s i e d l i ski e m . Držić M ARIN, 1508-67, chorw. komediopisarz renes.; ujęcia realist. i satyr. (Dundo Maroje); przemieszanie realizmu i fantastyki w dramatach pasterskich (Tirena). Drzymała M ICHAŁ , 1857-1937, chłop wielkopol.; po odmowie zezwolenia władz prus. na budowę domu zamieszkał w wozie cyrkowym; „wóz D." stał się symbolem walki chłopów pol. z polityką germanizacyjną. Drzymała S TANISŁAW, 1889-1942, działacz pol. i niem. ruchu robotn.; czł. kie-

rowni ctwa KP Górne go Śl ąska, se kr. KPN w Bytomiu; działacz ZPwN; zamordowany przez hitlerowców. drzymy (Capitonidae), rodzina ptaków z rzędu dzięciołowatych; upierzenie barwne; owado- i owocożerne; strefa tropik, oprócz Australii. drżączka poraźna, med. →Parkinsona choroba. drżenie (tremor), mimowolne, rytmiczne , drobne ruchy mi ę śni t warz y i kończyn spotykane w zatruciach (np. arszenikiem), w narkomaniach (opium), w chorobie Parkinsona (d. trwałe), w porażeniu postępującym i uszkodzeniach móżdżku (d. zamiarowe). Duala, Murzyni grupy Bantu, w Kame runie ; ok. 27 t ys. ; uprawa rol i . dualis, gram. liczba podwójna w deklinacji i koniugacji (zachowana w języku pol. w szczątkowych formach, np. oczyma, rękoma). dualizm, dwoistość, istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, nurtów, pierwiastków, zasad działania lub poznania; w filozofii pogląd zakładający istnienie w rzeczywistości 2 odrębnych i niezal e ż nych od sie bi e pi e rwi astków: mat e ri i i ducha, dobra i zła, ciała i duszy. dualizm, prawo unia dwóch państw na zasadzie równorzędności, np. monarchia austr.-węg. 1867-1918. dualizm falowo-korpuskularny, właściwość mat e ri i pol e gaj ąca na uj awni ani u się w pewnych doświadczeniach jej natury falowej, w innych zaś — korpusku-larnej. duanty, elektrody w kształcie litery D, st osowane np. do prz yspi e sz ania j onów w cyklotronie. Dubanowicz E DWARD, 1881-1943, działacz polit.; prof. uniw. we Lwowie, działacz ND, od 1922 przywódca Nar. Zjednoczenia Lud. i Klubu Chrzęść.-Narodowego. dubas, staropol. rzeczny statek wiosłowo-zaglowy, jedńomasztowy, z żaglem na rei; używany do przewozu towarów Sane m lub B ugi e m oraz Wi sł ą. Dubawnt [du:bo:nt], jezioro w pn. Kanadzie; pow. 4144 km2; odpływ przez rzeki D . i T he l on do Zat . Hudsona. dubbing [dabyn] opracowanie fi l mu w innej niż oryginalna wersji językowej; polega na nagraniu metodą postsynchronizacji przetłumaczonych dialogów, piosenek itp. oraz uzupełnieniu efektów dźwiękowych. u Dubbo [dabo ], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Macquarie; 16 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł mięsny; węzeł komunikacyjny. dubeit (Capella media), ptak łowny z grupy be kasów; dł . 29 cm; t undry E urazji. dubeltówka (dwururka, dwulufka), śrutowa strzelba myśliwska o dwu lufach gładkich; broń najczęściej używana w łowiectwie. Dubhe , a U Ma , naj j aśni e j s z a gwiaz da w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy o jasności l, m 8. dubia, rzeczy wątpliwe; materiały budzące wątpliwości (wyrazy, formy wyrazów, miejsca tekstu itp.). Dubicki BOLESŁAW, ur. 1906, elektryk; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny teorii i konstrukcji maszyn elektrycznych. Dubicze (w. w Litew.SRR, nad Kotrą), 1863 bitwa między oddziałem powstańców pol. a wojskiem ros., zakończona klęską Polaków. Dubiecki M ARIAN, 1838-1926, historyk; uczestnik powstania 1863, czł. Rządu Nar., bliski współpracownik R. Traugutta; autor m.in. książki o Traugucie. Dubiel G ABRI EL , 1880-1943, działacz ruchu lud.; założyciel uniw. lud. w Tarnowie; współzałożyciel PSL-„Piast"; 1918 min. oświaty w rządzie lubelskim; 1919 red. „Sztandaru Polskiego".

Dudley 259 Dubiel PAWEŁ, 1879-1941, działacz nar. i społ. na Śląsku, publicysta; do 1911 jeden z organizatorów i prezes Tow. „Kasyno" w Chorzowie, 1919-29 przewodn. Nar. Partii Robotn, na Górnym Śląsku; 1927-39 wiceprezydent Chorzowa; zginął w Dachau. Dubiel PAWEŁ, ur. 1902, działacz polit.; 1923 założyciel i prezes Zw. Młodzieży Pracującej „Jedność"; od 1946 czł. Rady Nacz. ZBoWiD, od 1957 TRZZ, 1962-69 czł. Prezydium CK SD. Dubienka, w. w pow. hrubieszowskim, woj. lubelskim, 1588-1945 miasto; 1792 bitwa T. Kościuszki z wojskami ros. (zwycięstwo wojsk pol.); podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 2 tys. mieszkańców (50%); miasto zniszczone w 50%; ośr. działań partyzanckich AL, AK. Dubiska IRENA, ur. 1899, skrzypaczka-wirtuoz; prof. PWSM w Warszawie. Dublany, w. na Ukrainie, na pn. od Lwowa; 1856 otwarto tu poi. wyższą szkołę roln., przekształconą 1900 w Akademię Roln., a 1919 w wydział roln.-lasowy Polit. Lwowskiej. dubler, film. osoba zastępująca aktora w niektórych ujęciach, zwł. wymagających specjalnych umiejętności. dublet, drugi identyczny egzemplarz jakiegoś przedmiotu, np. książki. dublet, łow. dwa celne strzały oddane przez myśliwego raz za razem z jednej broni. dublet, rzym. artyst.: 1) kielich w formie dwu czarek połączonych dnami; dolna stanowi podstawę; 2) dwa sklejone diamenty imitujące jeden kamień. dublet widmowy, w widmie atomu dwie b. blisko siebie położone linie, obserwowane przy użyciu przyrządów spektralnych o małej zdolności rozdzielczej jako jedna linia, np. żółta linia sodu. Dublin [dablyn] (irl. Baile Atha Cliath), stoi. Irlandii, nad M. Irlandzkim; 569 tys. mieszk. (1966); gł. port, ośr. handl., przem., nauk. i kult. kraju; przemysł samoch., stoczn., spoż., odzież., poligraf., chem., włók., metal.; muzea; galerie sztuki, katedry: Christ Church (XI w.) i St. Patrick (XIII w.), zamek (XIII-XVII w.), budowle (XVII w.). dublińskie powstanie (tzw. wielkanocne), akcja zbrojna Ochotników Irl. 24-30 IV 1916 w celu proklamowania niepodległego państwa; krwawo stłumione przez władze brytyjskie. dublon, złota moneta hiszp., o ciężarze ok. 12-13,5 g, wartości dwóch (stąd nazwa) pistoli; bita w XVI-XIX w. dublować: 1) podwajać; 2) robić to samo, co ktoś inny; powtarzać. dublowanie, w konserwacji obrazów malowanych na płótnie wzmocnienie starego płótna przez podklejenie nowego oraz przesycenie obrazu masą klejącą. Dubna, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad Wołgą; 39 tys. mieszk. (1967); Zjednoczony Instytut Badań Jądrowych. Dubnica nad Váhom, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 10 tys. mieszk. (1963); przemysł maszyn.; elektrownia na Wagu. Dubno, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. rówieński); 22 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.,u włókienniczy. Dubois [düb a] EUGENE, 1858-1940, hol. lekarz, geolog i antropolog; prof. uniw. w Amsterdamie; odkrywca szczątków pitekantropa w Trinil na Jawie. Dubois [dübua] PIERRE, ok. 1255-po 1321, legista fr., doradca Filipa IV Pięknego, inspirator jego polityki antypapieskiej. Dubois [dübu a] STANISŁAW, 1901-42, działacz ruchu robotn.; od 1918 w PPS, od 1926 w KC OM TUR i przewodn. Rady Gł. Czerwonego Harcerstwa; działacz Centrolewu; 1940 związany z grupą „Barykady Wolności"; zamordowany przez hitlerowców.

Du Bois [dəbois] WILLIAM EDWARD BURGHARDT, 1868-1963, amer. pisarz, historyk, publicysta, Murzyn; jeden z przywódców walki o prawa ludności murz. i twórców ruchu panafryk.; międzynar. nagr. Leninowska. Du Bois-Reymond [dü buaremą] EMIL, 1818-96, niem. fizjolog i filozof; prof. uniw. w Berlinie; czł. berlińskiej Akad. Nauk; jeden z twórców elektrofizjologii; wykrył skurcz tężcowy mięśni szkieletowych; przedstawiciel filoz. agnostycyzmu. Dubossary, m. w Mołd.SRR, nad Dniestrem; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud.; największa w Mołdawii elektrownia wodna. Dubrownik, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 26 tys. mieszk. (1965); największy ośr. turyst. Dalmacji; kąpielisko; muzea; mury miejskie (XXI w.), got.-renes. pałace, got. klasztory, kościoły renes. i barok., katedra (XVIIXVIII w.). Du Buat [dü bua] (Dubuat) PIERRE LOUIS, 1734-1809, fr." inżynier bud. i hydromechanik; budował fortyfikacje, badał opływy cieczy. Du Buata paradoks [p. dü buata]: siła, jaką wywiera strumień cieczy na nieruchome ciało stałe, jest większa od oporu, jakiego doznaje ciało poruszające się z tą samą prędkością w nieruchomej cieczy; ogranicza zasadę względności opływów. Dubuffet [dübüę] JEAN, ur. 1901, malarz fr.; wykonywał assemblage's, często wprowadzając materiały org.; od ok. 1964 rzeźb.-mal. kompozycje przestrzenne tzw. Hourloupe. Dubugue [dəbju:k], m. w USA (Iowa), nad Missisipi; 61 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł maszyn., chem.; uniwersytet. Duca [duka] ION, 1879-1933, polityk rum.; jeden z przywódców Partii Liberalnej, wielokrotny minister, 1933 premier, zamordowany przez członków Żelaznej Gwardii. Du Cange [dü kã:ż] CHARLES DU FRESNE, 1610-88, fr. historyk i leksykograf; autor słowników łaciny i greki średniow.; inicjator edycji źródeł do dziejów Bizancjum. Duccio di Buoninsegna [duczczjo di buoninsenja], między 1255 a'1260-1319, malarz wł., jeden z gł. przedstawicieli szkoły sieneńskiej; obrazy rei. o jasnym kolorycie wzbogacone elementami obserwacji natury; poliptyk Maestd. duce [ducze], tytuł przyjęty przez B. Mussoliniego, jako wodza wł. faszyzmu. ducento [duczę-; wł.], termin stosowany na określenie wł. sztuki średniow. XIII w. Ducerceau [düserso] (Du Cerceau), rodzina architektów fr.: JACQUES ANDROUET, ok. 1510-ok. 1585, ryciny (zabytki antyczne, budowle współcz.), wzory ornamentów, prace teoret., projekty zamków; JEAN BAPTISTE, ok. 1547-90, syn Jacques'a Androueta, most Pont Neuf w Paryżu; JACQUES II, 1550-1614, syn Jacques'a Androueta, prace przy budowie pałaców, gł. w Paryżu. duch, filoz. kategoria ontologiczna, będąca podstawowym pojęciem idealizmu obiektywnego (Platon, G.W. Hegel), zwykle używana na oznaczenie pierwiastka bytu (substancji, rzeczywistości) przeciwstawnego materii, ciału; przen. energia psych., umysł, świadomość. Duch BRONISŁAW, ur. 1896, generał; w kampanii niem.-fr. 1940 dowódca 1 Dyw. Grenadierów Pol.; 1943-45 dowódca 3 Dyw. Strzelców Karpackich w bitwach pod Monte Cassino, Ankoną i Bolonią; po wojnie na emigracji. Duchamp [düszã] MARCEL, 1887-1968, brat R. Duchamp-Villona i J. Villona, malarz fr.; związany z kubizmem, dadaizmem, surrealizmem; od ok. 1914 kompozycje przestrzenne zestawiane z konkret-

nych przedmiotów (tzw. ready madę); wpływ na twórczość współcz. artystów. Duchamp-Villon [düszã wiją] RAYMOND, 1876-1918, brat M. Duchampa i J. Villona, rzeźbiarz fr.; przedstawiciel tendencji kubistyczno-futurystycznych, w ostatnim okresie zbliżony do abstrakcji; Głowa konia. Duchan, gł. ośr. wydobycia ropy naft. w Katarze. Ducha św. Order, najwyższe odznaczenie fr. w czasach monarchii; nadawane 1578-1791, 1815-30 wyłącznie wysoko urodzonej szlachcie. duchesse [düszes], atłas jedwabny sukienkowy z b. gęstą osnową; także podszewka półjedwabna, o splocie atłasowym. Duchińska SEWERYNA (1 voto Pruszakowa), 1816-1905, pisarka; od 1863 w Paryżu; Kroniki paryskie dla prasy warsz.; popularne obrazki, gawędy, powieści. duchoborcy, prawosł. grupa wyznaniowa powstała w XVIII w.; odrzucają hierarchię kośc. i sakramenty, a wszelką władzę uważają za dzieło szatana. Duchonin NIKOŁAJ N., 1876-1917, generał ros.; szef sztabu Naczelnego Dowództwa przy Rządzie Tymczasowym, po rewolucji październikowej usunięty ze stanowiska przez Radę Komisarzy Lud. za odmowę przerwania działań woj.; zastrzelony przez zrewolucjonizowanych żołnierzy. Duchowicz JULIAN, ur. 1912, architekt; prof. Polit. we Wrocławiu; gł. realizacje: Pałac Młodzieży w Katowicach, Hala Ludowa w Zabrzu, teatr w Opolu (we współpracy z Z. Majerskim). duchowieństwo, funkcjonariusze kultu rei.; w okresie ścisłego powiązania organizacji kultowej z państwem tworzyli odrębny stan społ.; największe znaczenie w średniowieczu, jako warstwa w łonie klasy feudałów o rozległych dobrach, przywilejach i dużej roli politycznej. duchy, w wierzeniach pierwotnych wyobrażenia istot niematerialnych, rządzących zjawiskami przyrody i psychiką ludzką (demony, d. zmarłych). Dučić JOVAN, 1871-1943, poeta serb.; modernistyczna liryka nastrojowa; wiersze symbolistyczne. Duclos [düklo] JACQUES, ur. 1896, działacz fr. i międzynar. ruchu robotn.; jeden z założycieli FPK, od 1931 czł. Biura Polit.; 1935-43 czł. KW kominternu; od 1950 sekr. KC FPK; podczas II wojny świat, jeden z organizatorów ruchu oporu; 1946-58 deputowany, od 1959 senator. Ducommun [dükomę] ELIE, 1833-1906, szwajc. działacz polit., publicysta; współorganizator Międzynar. Ligi Pokoju i Wolności (1867); pokojowa nagr. Nobla. dudek (Upupa epops), ptak z rzędu kraskowatych; dł. ok. 30 cm; upierzenie pomarańczowo-czarno-białe, na głowie czubek, długi, cienki dziób; dziuplak; Eurazja, Afryka; chroniony. Dudelange [düdlã:ż], m. w pd. części Luksemburga; 15 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud żel., hutnictwo żelaza. Dudin MICHAIŁ A., ur. 1916, poeta ros.; liryki patriot. o tematyce woj.; poezje poświęcone walce o pokój. Dudincew WŁADIMIR D., ur. 1918, pisarz ros.; opowiadania o tematyce produkcyjnej; głośna powieść Nie samym chlebem o stosunkach w środowisku naukowym. Dudinka, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, port nad Jenisejem, ośr. adm. Tajmyrskiego ON; 20 tys. mieszk. (1968). Dudinska NATALJA M., ur. 1912, tancerka ros.; solistka baletu w Teatrze im. Kirowa w Leningradzie. Dudley [dadly] JOHN, książę, ok. 150253, regent za małoletniości Edwarda VI; po jego śmierci ogłosił Joannę Grey królową; stracony po dojściu do władzy Marii I.

260 Dudley Dudley [dadly], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 180 tys. mieszk. (1968); hutnictwo, przemysł maszyn., metal., mat. budowlanych. dudnienie, okresowe zmiany amplitudy drgania wypadkowego, powstałego w wyniku nakładania się 2 drgań o mało różniących się częstotliwościach; wykorzystywane w strojeniu instrumentów muzycznych. Dudok [dy:-] WILLEM, ur. 1884, architekt hol., jeden z pionierów architektury nowocz. w Holandii; budowle w Hilversum, m.in. ratusz, dom studentów hol. w Paryżu. Dudow SLATAN, 1903-63, niem. reżyser film. (NRD), pochodzenia bułg.; twórca realist. i postępowych filmów społ. o Niemczech po I wojnie świat. (Silniejsi od nocy, Kühle Wampe). Dudweiler [du:twai-], m. w NRF (Saara); 30 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., metalowy. dudy, dęty instrument muz., aerofon stroikowy; powietrze z miecha skórzanego wtłaczane jest do 2 piszczałek: burdonowej (bąk, bas) i tzw. przebierki do grania melodii; odmiana d. — kozioł; w Polsce gł. wuWielkopolsce i na Podhalu. Duero [d ero], rz. w Hiszpanii i Portugalii; dł. 938 km, dorzecze 94,5 tys. km2; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna ok. 200 km; elektrownie wodne. duet, kobiecy ubiór głowy, rodzaj kapturka wiązanego pod brodą, zakładanego na kornet; wprowadzony do Polski za Augusta III. duet (duo), muz. utwór na 2 głosy lub instrumenty; także zespół 2 śpiewaków bądź instrumentalistów. Dufay [düfę] GUILLAUME, ok. 1400-74, kompozytor franko-flam.; gł. przedstawiciel szkoły burgundzkiej; msze, motety, chansons. Duffy [dafy] CHARLES GAVAN, 18161903, irl. działacz radykalny; 1846 czł. Młodej Irlandii; organizator ruchu chłopów irl.; 1857-80 działalność polit. w ang. kolonii w Australii. Dufour [düfu:r] GUILLAUME HENRI, 1787-1875, szwajc. generał, polityk i kartograf; 1847 wódz nacz. armii federalnej; 1833-65 kierował zdjęciami topograficznymi Szwajcarii; współorganizator Czerwonego Krzyża. Dufour [düfu:r] PIOTR, 1729-97, drukarz poi., pochodzenia fr.; od 1775 drukarnia i księgarnia w Warszawie; zasłynął jako wydawca sztuk teatr.; druki też w języku fr., niem., hebr. i greckim. Dufour [düfu:r], najwyższy szczyt masywu Monte Rosa, drugi pod względem wysokości w Alpach (Szwajcaria); 4634 m; lodowce. Dufresne [diifren] CHARLES, 1876-1938, fr. malarz i grafik; kompozycje figuralne o tematyce mit., rel., orientalnej, portrety, pejzaże afryk., malowidła ścienne; łączył wpływy fowizmu i kubizmu. Dufy [düfi] RAOUL, 1877-1953, fr. malarz i grafik; początkowo fowista, później dekoracyjne kompozycje (krajobrazy nadmor., jachty, wyścigi konne, orkiestry, wnętrza) o świetlistym kolorycie i finezyjnym rysunku; grafika, ilustracje, malowidła ścienne, tkaniny, projekty wnętrz. duga (duha), drewn. pałąk nad chomątem łączący hołoble (np. w podlaskim zaprzęgu jednokonnym). Dugi Otok, wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, 2 w pobliżu wybrzeży Dalmacji; 117 km , ok. 6 tys. mieszk.; uprawa winorośli, oliwek. dugoń, zool. → diugoń. Du Guesclin [dü geklę] BERTRAND, ok. 1320-80, jeden z najwybitniejszych dowódców fr. w wojnie stuletniej. Duguit [dügi] LEON, 1859-1928, prawnik fr., teoretyk państwa i prawa, znawca prawa adm. i konst.; współtwórca teorii solidaryzmu. duha → duga.

Duhamel [düamel] GEORGES, 1884-1966, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; poezje, powieści (Żywoty męczenników 1914-1916, 10-tomowy cykl Kronika rodu Pasquier), szkice lit., dramaty. Duhamel du Monceau [düamel dü mąso] HENRI LOUIS, 1700-82, fr. botanik i agronom; czł. Akad. Nauk w Paryżu; autor dzieł z zakresu leśnictwa, drzewnictwa, sadownictwa i rolnictwa; Dzieło o rolnictwie. Duhem [düem] PIERRE, 1861-1916, fr. fizyk, historyk nauki i metodolog; przedstawiciel filoz. konwencjonalizmu. Dühring [dü:ryn] EUGEN, 1833-1921, niem. filozof i ekonomista; zwolennik materializmu mechanistycznego, kantyzmu i pozytywizmu, przeciwnik socjalizmu nauk.; Engels w pracy Anty-Duhring poddał poglądy D. ostrej krytyce. Duisburg [dü:s-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), przy ujściu Ruhry do Renu; 465 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel. i metali nieżel. (gł. miedzi i cynku), przemysł maszyn., chem., spoż.; wydobycie węgla kam.; największy port śródląwy w zach. Europie. Duiveland [döi wəlant], wyspa hol. w delcie Renu i Mozy; objęta Planem Delta. Dujardin [düżardę] EDOUARD, 18611949, pisarz fr.; jeden z inspiratorów ruchu symbolist.; zał. „Revue vagnerienne"; eseje, dramaty, powieści. Dujardin [düżardę] FELIX, 1801-60, zoolog fr.; prof. w Tours, Tuluzie i Rennes; badacz pierwotniaków; odkrycia dotyczące m.in. cyklów rozwojowych u tasiemców. dujkery (Cephalophus), afryk. drobne antylopy; ok. 10 gat.; rogi krótkie, występują u obu płci; lasy i łąki górskie. Dukas [düka:s] PAUL, 1865-1935, kompozytor fr.; scherzo symf. Uczeń czarnoksiężnika, symfonie, utwory fortepianowe. dukat, złota moneta o ciężarze ok. 3,5 g, bita od 1284 w Wenecji, później (do XIX w.) także w różnych krajach eur.; w Polsce za Władysława Łokietka, później 15281831. Dukielska Przełęcz, najniższa przełęcz w gł. grzbiecie Karpat, w Beskidzie Niskim, na pd. od Krosna; wys. 500 m; przejście graniczne. 1944 (30 IX-6 X) b. ciężkie i zaciekłe walki wojsk radz. 38 armii (w skład której wchodził 1 Korpus Czechosł.) o sforsowanie przełęczy w celu przyjścia z pomocą powstaniu słowackiemu. Dukla, m. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim, nad Jasiołką; 1,1 tys. mieszkańców (1968); ośr. ruchu turyst. na szlaku wiodącym przez Przełęcz Dukielską; barok, klasztor i kościół (XVIII w.), rokokowy kościół (XVIII w.), pałac (XVII/ XVIII w., obecnie muzeum), z geom.krajobrazowym parkiem. — Prawa miejskie przed 1403; 1937 miejsce strajku chłopskiego i jego pacyfikacji. dukt, leśn. → linia (ostępowa). duktor, wałek metal, wchodzący w skład zespołu farbowego maszyny druk.; umieszczony w kałamarzu farbowym, służy do dozowania ilości farby, przekazywanej na walce rozcierające i nadające. dukt widokowy, prostoliniowa przecinka w gąszczu drzew parkowych lub w lesie, otwierająca widok na wybrany fragment ogrodu lub na dalszy krajobraz. dulce et decorum est pro patria mori [łac], „słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę" (Horacy). dulcyna, syntet. środek słodzący, ok. 250 razy słodszy od cukru konsumpcyjnego, używany gł. przez diabetyków. Dulebowie, plemię wschodniosłow. zamieszkałe na Wołyniu w 2 poł. I tysiąclecia; od pocz. X w. pod zwierzchnością Rusi Kijowskiej.

Dulęba HENRYK, 1848-1913, działacz ruchu robotn.; współzałożyciel I Proletariatu. Dulęba MARIA, 1881-1959, aktorka; występy gł. w teatrach warsż.; najczęściej role psychol. w repertuarze współcz. (Maria — W małym domku T. Rittnera, Aurelia — Wariatka z Chaillot J. Giraudoux). dulka, żegl. pierścień lub widełki, w których opiera się wiosło podczas wio: słowania. Dulles [daləs] ALLEN WELSH, 1893-1969, polityk amer.; szef Centr. Agencji Wywiadowczej (CIA). Dulles [daləs] JOHN FOSTER, 1888-1959, polityk amer.; działacz Partii Republ.; 1953-459 sekretarz stanu, rzecznik „zimnej wojny". Dullin [dülę] CHARLES, 1885-1949, fr. aktor, reżyser, pedagog; współpracownik J. Copeau; założyciel i dyr. teatru Atelier (1922-40); inscenizacje i role w dramatach klas. (Calderóna, Arystofanesa, Moliera) i współcz. (L. Pirandella); uczniowie: J. Vilar, J.-L. Barrault, M. Marceau. Dulong [dülą] PIERRE LOUIS, 1785-1838, fr. chemik i fizyk; odkrył trójchlorek azotu, badał kwasy fosforu; współodkrywca tzw. reguły D. i Petita. Dulo ng a i Pe tita r e g uła [r. dü lą ga i pötita]: ciepło atomowe większości pierwiastków stałych (z wyjątkiem np. węgla) jest wielkością stałą i wynosi 6,4 cal/°C-mol. dulszczyzna, obłuda drobnomieszczańska, zakłamana moralność; kołtuneria. Duluth [du:lu:t], m. w USA (Minnesota), nad Jez. Górnym; 100 tys. mieszk. (1970), zespół miejski D.-Superior x273 tys. (1966); wielki port wywozu rudy żel. (wydobywanej w pobliżu); hutnictwo żel., przemysł maszyn., spożywczy. Duma, m. w pd.-zach. Syrii, w pobliżu Damaszku; 36 tys. mieszk, (1967). duma, lud. pieśń lir.-epicka, zwykle o tematyce hist., popularna zwłaszcza na Ukrainie w XVI-XVII w., wykonywana przy wtórze kobzy, liry, bandury; na śladowana przez romantyków. Duma Bojarska, od XV w. rada feudałów w. księcia moskiewskiego, od 1547 — cara ros.; rozwiązana przez Piotra Wielkiego. Duma Bułyginowska, nazwa Dumy Państw, w Rosji wg wysoce niedemokratycznego projektu 1905 min. A. Bułygina; nie została zwołana. Dumaguete [-gete], m. w Filipinach, port na pd. wybrzeżu wyspy Negros; 40 tys. mieszk. (1964); uniwersytet. Dumai, największy port naft. w Indonezji, na pn.-wsch. wybrzeżu Sumatry. Duma Państwowa, parlament w Rosji 1906-17, powołany na podstawie manifestu carskiego z 30 X1905; kompetencje ograniczone; wybory kurialne i wielostopniowe. Dumas [düma] ALEXANDRE, ojciec, 1802-70, pisarz fr.; dramaty (Aniony), barwne powieści hist.-awanturnicze (Trzej muszkieterowie. Hrabia Monte Christo). Dumas [düma] ALEXANDRE, syn, 182495, pisarz fr.; poezje, powieści obyczajowe (Dama kameliowa), dramaty moralistyczne. Dumas [düma] JEAN BAPTISTE, 1800-84, fr. chemik i polityk; m.in. opracował metody: oznaczania ciężaru cząsteczkowego substancji oraz oznaczania azotu w związkach organicznych. Dumasa metoda [m. dümasa], metoda oznaczania azotu w związkach org. przez prażenie ich z tlenkiem miedziowym CuO i pomiarze objętości wydzielonego azotu. Du Maurier [dju: mo:rjej] DAPHNE, ur, 1907, powieściopisarka ang.; powieści melodramatyczno-sensacyjne (Rebeka). Dumbarton [damba:rtn], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad zat. Firth of Clyde;

duplikacja 261 ośr. adm. hrabstwa Dumbartonshire; 26 tys. mieszk. (1961); różnorodny przemysł. Dumbarton Oaks [damba:rtn ouks], rezydencja w Waszyngtonie; 1944 miejsce konferencji Chin, USA, W. Brytanii i ZSRR w sprawie utworzenia ONZ. dum-dum, pocisk grzybkujący do broni strzeleckiej z odsłoniętym ołowianym wierzchołkiem ściętym lub wydrążonym, powoduje rany większe od średnicy pocisku; zakazane konwencją haską 1899. Dum Dum, m. w Indii (Bengal Zach.), w zespole miejskim Kalkuty; ok. 40 tys. mieszk.; przemysł metal., jutowy; międzynar. port lotniczy. Dumesnil [dümenil] (właśc. Marie Francoise Marchand), 1713-1802, fr. aktorka tragiczna; role w sztukach Voltaire'a, Crébillona. Dumfries [damfri-.s], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad rz. Nith, ośr. adm. hrabstwa Dumfriesshire; 27 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., metal.; ośr. handlowy. dumka, liryczna, smętna pieśń lud. związana z krajobrazem Ukrainy. Du Mond [dümond] J ESSE WILLIAM, ur. 1892, fizyk amer.; prof. uniw. w Pało Alto; prace w zakresie spektroskopii jądrowej i dyfrakcji promieni X. Dumont d'Urville [dümą dürwil], fr. stacja badawcza w Antarktydzie Wsch., na jednej z wysp u wybrzeża Ziemi Adeli; zał. 1956 w ramach przygotowań do Międzynarodowego Roku Geofizycznego. Dumont d'Urville [dümą dürwil] JULES, 1790-1842, żeglarz fr.; odkrywca wielu wysp Polinezji; 1839 dotarł do Antarktydy, dokonując odkryć na jej wybrzeżach. Dumoulin [dümulę] CHARLES, 1500-66, prawnik fr.; prace gł. z zakresu prawa zwyczajowego, które przyczyniły się do ujednolicenia fr. prawa cywilnego. Dumouriez [dümurjy] (właśc. Charles Francois du Perier), 1739-1823, generał fr.; działał w Polsce na rzecz konfederacji barskiej; w czasie rewolucji fr. naczelny dowódca armii fr., zwyciężył pod Valmy 1792; 1793 przeszedł do Austriaków. dumping [dampyn], sprzedaż towarów za granicę po cenach niższych od pobieranych w kraju. Dunafőldvár [dunofö:ldwa:r], m. w pd. Węgrzech, port nad Dunajem; 10 tys. mieszk. (1965). Dunaj, druga pod względem dł. rzeka w Europie; dł. 2850 km, dorzecze 817 tys. km2; powstaje z połączenia Brege i Brigach (źródła w Schwarzwaldzie); przy ujściu do M. Czarnego tworzy rozległą deltę (gł. ramiona: Kilia, Sulina i Św. Jerzy); gł. dopływy: Inn, Drawa, Sawa, Morawa (pr.), Cisa, Aluta, Seret, Prut (1.); ważna droga wodna; duża elektrownia wodna w Żelaznej Bramie; nad D. leżą: Wiedeń, Bratysława, Budapeszt, Belgrad. Dunajec, rz., pr. dopływ górnej Wisły; powstaje koło Nowego Targu z połączenia Białego i Czarnego D.; dł. (od źródeł Czarnego D.) 251 km, dorzecze 6798 km2; gł. dopływ Poprad; w Pieninach malowniczy przełom; zbiorniki retencyjne i elektrownie wodne w Rożnowie i Czchowie. Dunajewski ALBIN, 1817-94, biskup krakowski; uczestnik spisków niepodległościowych w Galicji; więziony w Szpilbergu. Dunajewski ISAAK O., 1900-55, kompozytor radz.; pieśni masowe, operetki (Swobodny wiatr), muzyka do wielu filmów. Dunajewski JULIAN, 1824-1907, polityk galic, ekonomista; autor m.in. Wykładu ekonomii politycznej; 1880-91 min. skarbu Austrii. Dunajewski ZBIGNIEW, 1907-66, rzeźbiarz; pomniki (F. Dzierżyńskiego w Warszawie, J. Kilińskiego w Trzemesznie), portrety (A. Didura), medale. Dunajská Streda, m. w pd. Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968).

Dunant [diiną] JEAN HENRI, 1828-1910, pacyfista szwajc, współtwórca Czerwonego Krzyża; pierwsza pokojowa nagr, Nobla. Dunarowski WŁADYSŁAW, ur. 1903, pisarz; red. dwutygodnika społ.-kult. „Pomorze"; opowiadania, powieści z życia wsi podkarpackiej (Ludzie spod miedzy. Niepotrzebni) i Ziem Zachodnich. Dunaújváros [dunoujwa:rosz], m. w środk. Węgrzech, port nad Dunajem; 45 tys. mieszk. (1967); wielka huta żel., przemysł chem., cementowy. Dunbar [da-] PAUL LAWRENCE, 18721906, amer. poeta i prozaik, pierwszy uznany przedstawiciel literatury murzyńskiei w USA (Lyricsr of a Lowly Life). Dunbar [danba: ] WILLIAM, ok. 1460ok. 1520, poeta szkoc; alegor. poematy satyr, i okolicznościowe, przechodzące od groteskowego humoru do elegijnej melancholii. Duncan I [daŋkən], ?-1040, król Szkocji od 1034; zginął z rąk swego wodza, Makbeta; temat ten podjął Szekspir w Makbecie. Duncan [dankən] ISADORA, 1878-1927, tancerka amer., pochodzenia irl.; propagatorka tzw. tańca wyzwolonego, opartego na muzyce poważnej i artystycznie przetworzonych naturalnych ruchach ciała ludzkiego. Duncansby [daŋkənzby], przylądek w W. Brytanii, najdalej na pn.-wsch. wysunięty punkt Szkocji; 58°39'N, 3c02'W. Dundalk [dando:k] → Dún Dealgan. Dún Dealgan (ang. Dundalk), m. w pn.-wsch. Irlandii, port nad M. Irlandzkim; 20 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., odzieżowy, tytoniowy; ośrodek handlowy. Dundee [dandi:], m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad M. Północnym; 182 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók. (gł. jutowy), stoczn., elektrotechn., chem., spoż.; rybołówstwo; uniwersytet. Dundee [dandi:], m. we wsch. części Republiki Pd. Afryki (Natal); 17 tys. mieszkańców (1967); przemysł mat. bud., szklarski, spoż.; wydobycie węgla kam. i rud żelaza. Dunedin [dani:dyn], m, w Nowej Zelandii, na wsch. wybrzeżu W. Południowej; 78 tys. mieszk., zespół miejski 110 tys. (1968); duży ośr. przem.; uniw.; portem D. jest Otago. Dunfermline [danfə:rmlyn], m. w W. Brytanii (Szkocja); 52 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu wydobycia węgla kam.; przemysł włók., maszyn., metal., chemiczny. Dunganie (Huej), mniejszość nar. w Chinach w prow. Kansu i Cinghaj oraz w Kazach, i Kirgis.SRR; ok. 4 mln; wg własnej tradycji pochodzą od Arabów lub Persów; w sztuce wpływy buddyjskie; rolnictwo i hodowla. Dún Garbháin (ang. Dungarvan), m. w pd. Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 5,4 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spożywczy. Dungarvan [danga:rwən] → Dún Garbháin. dungija, jednomasztowy statek wodny z 1 trójkątnym żaglem, o rozszerzonej i nadbudowanej rufie, używany od czasów staroż. w Indiach. Dunikowski XAWERY, 1875-1964, rzeźbiarz i malarz; prof. SSP, potem ASP w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu; jeden z najwybitniejszych twórców rzeźby pol.; rzeźby portretowe, rel., arch., monumentalne pomniki (Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej w Olsztynie; Czynu Powstańczego na górze św. Anny), cykle głów wawelskich. Dunin PIOTR Z PRAWKOWIC, 1415-84, marszałek nadworny od 1460, wojewoda brzesko-kujawski od 1480; wybitny dowódca pol. w wojnie 13-letniei (1462 zwycięstwo pod Świecinem, 1464 zdobycie Gniewa i Chojnic).

Dunin Borkowski STANISŁAW, 1864-1934, filozof i pedagog, ksiądz; znany gł. z badań nad filozofią Spinozy; Spinoza. Dunin-Marcinkiewicz WINCENTY (pseud. Naum Pryhaworka), 1807-84, białorus. komediopisarz i poeta; sentymentalne poematy; komedie (Pinskaja szlachta) o tendencjach realist.; przełożył 2 księgi Pana Tadeusza. dunit, magmowa skała głębinowa, b. ciemna; składa się gł. z oliwinu i niewielkich ilości chromitu; niekiedy zawiera platynę. Dunkierka (Dunkerque), m. i ważny port w pn. Francji, nad M. Północnym; 28 tys. mieszk., zespół miejski 143 tys. (1968); hutnictwo żel., rafinacja ropy naft., przemysł stoczn., chemiczny. 1914-18 i 1939-45 ważna baza floty woj.; 1940 (V/VI) ciężkie walki i ewakuacja bryt. korpusu ekspedycyjnego i wojsk fr. (338 tys. żołnierzy) do W. Brytanii. Dún Laoghaire (ang. Kingstown), m. we wsch. Irlandii, nad M. Irlandzkim; 52 tys. mieszk. (1966); gł. port pasażerski Dublina; kąpielisko; przemysł spoż., stoczn., chem., włók.; rybołówstwo. Dunlap [danləp] WILLIAM, 1766-1839, amer. dramatopisarz, historyk i dyr. teatrów związany z American Company; A History of the American Theatre. Dunlop [dan-1 JOHN BOYD, 1840-1921, wynalazca szkoc, z zawodu weterynarz; 1887 wynalazł oponę pneumatyczną (patent 1888). Dunois [dünua] JEAN D'ORLÉANS (ZW. Bastardem z Orleanu), hrabia, ok. 1403-68, wódz Karola VII w wojnie stuletniej. Dunoyer de Segonzac [diinuajy do sogązak] ANDRE, ur. 1884, fr. malarz i grafik; reprezentował kierunek neorealist.; pejzaże, akty, martwe natury. Dunsany [dansęjny] EDWARD, lord, 1878-1957, irl. dramaturg, poeta i prozaik; działacz nar. ruchu odrodzenia celt.; sztuki baśniowo-fantast. dla Abbey Theatre. Duns Scotus (Duns Szkot) JOHANNES, ok. 1266-1308, szkoc. filozof, teolog franciszkański; twórca skotyzmu. Dunstable [danstobl] JOHN, ok. 13801453, kompozytor ang.; czołowy przedstawiciel muzyki ang. w 1 poł. XV w.; utwory gł. religijne. Duńczewski STANISŁAW, 1701-67, heraldyk, prof. Akademii Zamojskiej; autor Kalendarzy i Herbarza wielu domów Korony Polskiej i W. Ks. Litewskiego. duńska agencja prasowa → ->Ritzaus Bu-reau. Duńska Cieśnina (Danmark Straede), cieśn. na O. Atlantyckim, między Grenlandią a Islandią; szer. ok. 260 km. Duńska-Krzesińska ELŻBIETA, ur. 1934, lekkoatletka; złota (1956) i srebrna (1960) medalistka olimpijska w skoku w dal. Duńska Partia Socjaldemokratyczna, zał. 1871; nie weszła do rządu koalicyjnego 1968; 1969 najliczniejsza w parlamencie — 62 posłów na 179. duński język z grupy skand, języków germ., język ludności Danii i SzlezwikuHolsztyna; najstarsze zabytki runiczne od IX w. n.e.; dialekty: jutlandzki, zelandzki, fioński. duński parlament → Folketing. duo [łac.], muz. → duet. duodecylion, nazwa liczby 1072. duodioda, podwójna dioda lampowa o katodzie wspólnej dla obu anod. duopol, działanie na rynku dwóch konkurujących ze sobą niezależnych producentów (sprzedawców). Du Parc [dü park] R ENÉ B ERTHELOT (zw. Gros Renę), ?-1664, fr. aktor komiczny; role w sztukach Moliera. dupleks (duplex), system łączności telegr., w którym sygnały mogą być przekazywane jednocześnie w obu kierunkach. duplikacja, zmiana w budowie chromosomu polegająca na występowaniu w nim

262 duplikacja DNA dwóch identycznych odcinków, zazwyczaj leżących obok siebie, pociągająca za sobri zmiany (dziedziczne) cech organizmu. duplikacja DNA, genet. → replikacja DNA. duplikat, drugi egzemplarz dokumentu, pisma; odpis, kopia. dupnegatywowa kopia, kopia negatywowa filmu wykonywana z kopii duppozy-tywowej, służąca do wytwarzania kopii pozytywowych (wyświetlanych). Dupont [dju:-] CLIFFORD WALTER, ur. 1905, polityk rodezyjski; 1962-64 min. sprawiedliwości i bezpieczeństwa publ. Rodezji Pd.; 1964-65 wicepremier i min. spraw zagr.; od 1970 prezydent. Du Pont E.I. de Nemours and Co. Incorporated [dju:r pont j:aj dənəmuər z ənd kampəny ynko: pərejtyd], największy w świecie koncern chem. (barwniki, włókna chem., tworzywa sztuczne i in.) oraz zbrojeniowy (m.in. od 1942 materiały do broni jądrowej i reaktorów jądrowych), z siedzibą w Wilmington (Delaware, USA); powstał z małej fabryki prochu zał. 1802. duppozytywowa kopia, kopia pozytywowa filmu wykonywana z negatywu filmu, służąca do wytwarzania kopii dupnegatywowych. Dupre [düpry] JULES, 1811-39, malarz fr.; pejzażysta szkoły barbizońskiej; m.in. studia drzew. Dupuit [düpüi] ARSENE JULES, 1804-66, fr. inżynier i ekonomista; prace z dziedziny gospodarki drogami publ. oraz hydrauliki. Dupuy de Lóme [düpüi do lo:m] STANISLAS HENRI LAURENT, 1816-85, fr. konstruktor statków; pierwszy budował we Francji statki stal. (m.in. pancernik „La Gloire"). Dupuytren [düpüitrę] GUILLAUME, 1777-1835, chirurg fr.; prof. uniw. w Paryżu, naczelny chirurg szpitala Hotel Dieu; wprowadził nowe metody operacyjne, opisał typowe złamania i schorzenia chirurgiczne. Duque de Caxias [duke de kaszijas], m. w Brazylii (stan Rio de Janeiro), nad zat. Guanabara; 310 tys. mieszk. (1967); przemysł samoch., maszyn., chemiczny. Duquesnoy [dükenua] (du Quesnoy) FRANCOIS (ZW. II Fiammingo), 1594-1643, rzeźbiarz flam.; przedstawiciel klasycyzującego baroku; działał gł. w Rzymie; rzeźby o tematyce religijnej. dur (tyfus), ogólna nazwa kilku chorób zakaźnych o różnej etiologii, przebiegających z objawami odurzenia. dur (major), muz. w harmonice tonalnej rodzaj (tryb) skali, tonacji (np. C-dur) t z wielką tercją między stopniami I a III; także rodzaj trójdźwięku. durabolin, farm. → nerobolil. Dura Europos, obecnie w. Salihija (wsch. Syria), staroż. m. nad Eufratem, ruiny budowli hellenistycznych, partyjskich i rzym.; zabytki epigraficzne, rzeźby; słynne malowidła ścienne w świąiyni Bogów Palmirskich, wczesnochrześc. kaplicy i synagodze (1 poł. III w.). Duracz TEODOR, 1883-1943, działacz ruchu robotn., prawnik; od 1906 w PPS-Lewicy; uczestnik rewolucji październikowej; od 1918 ściśle współpracował z KPP; 1919-39 adwokat w procesach działaczy rewol.; 1933-37 wiceprzewodn. Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; jeden z organizatorów MOPR; czł. KC PPR; zamordowany przez hitlerowców. dural → duraluminium. dura Iex sed lex [łac], twarde (surowe) prawo, ale prawo. duraluminium (duralumin, dural), stop aluminium, miedzi, magnezu i manganu z domieszkami krzemu i żelaza; ma dobre własności mech., mały ciężar właściwy; materiał konstrukcyjny w przemyśle lotn., samoch. i chemicznym. Durance [dürã:s], rz. we Francji, 1. dopływ dolnego Rodami; dł. 304 km; liczne wodospady; elektrownie wodne.

Durand [dürã] PAUL, 1908-60, prawnik fr., specjalista w zakresie prawa pracy; prof. uniw. w Poitiers, Nancy i Paryżu; Traite de droit du travail. dura necessitas [łac], twarda konieczność. Durango, stan w Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej i w górach Sierra Madre Zach.; 123,5 tys. km2, 1,0 min mieszk. (1969); stol. D.; uprawa kukurydzy, hodowla bydła; wydobycie rud żelaza. Durango, m. w Meksyku, stol. stanu D.; 152 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż.; w pobliżu wydobycie rudy żelaza. Duras [düra] CLAIRE DE KERSAINT, księżna de D., 1778-1828, pisarka fr.; w okresie restauracji prowadziła salon lit.; powieści Uryka, Edward. Duras [düra] MARGUERITE, ur. 1914, pisarka fr.; powieści (Tama nad Pacyfikiem), scenariusze film. (Hiroszima, mo\a miłość), dramaty; zajmuje się też reżyserią filmową. r Durban [də: bən], m. i gł. port Republiki Pd. Afryki (Natal), nad O. Indyjskim; 663 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przem.; rafineria ropy naft., przemysł maszyn., środków transportu, mat. bud., chem., włók., spoż.; węzeł komunik.; uniwersytet. dur brzuszny, ciężka choroba zakaźna wywołana przez pałeczkę Salmonella typni; objawy zatrucia i typowe zmiany w jelicie cienkim, długotrwała gorączka, wysypka, powolne tętno; rozprzestrzenianie za pośrednictwem kału i moczu chorych, zakażenie pokarmowe; liczne powikłania; zapobieganie — szczepienia ochronne; leczenie antybiotykami i ogólne. Durczewski ZDZISŁAW, 1908-44, archeolog; badania wykopaliskowe w Spicymierzu i Grodnie; Grupa górnośląsko-malopolska kultury łużyckiej w Polsce. Durdieniewski WSIEWOŁOD N., 18891963, radź. prawnik i dyplomata; prof. uniw. w Permie i w Moskwie; autor wielu prac z zakresu prawa międzynarodowego. Düren, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad rz. Ruhr; 54 tys. mieszk. (1968); przemysł papierń., metal.; węzeł kolejowy. Dürer ALBRECHT, 1471-1528, najwybitniejszy niem. malarz, grafik i teoretyk sztuki epoki renesansu; drzeworyty (Apokalipsa), miedzioryty (Melancholia), portrety, kompozycje rel. (Czterej apostołowie)', traktaty o perspektywie i proporcjach ciała ludzkiego. Dürer HANS, 1490-1534, malarz i grafik niem.; ok. 1527 w Krakowie, w służbie Zygmunta Starego; portrety, malowidła ścienne (fryz w Sali Poselskiej na Wawelu). Duret [düre] THEODORE, 1838-1927, fr. krytyk i pisarz; jeden z pierwszych obrońców impresjonizmu, kolekcjoner obrazów impresjonistów; Peintres impressionnistes. Durga → Kali. Durgapur, m. w Indii (Bengal Zach.), nad rz. Damodar; 42 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chemiczny. Durham [darəm] JOHN GEORGE, 17921840, polityk ang.; 1838 gen. gubernator Kanady, autor projektu połączenia obu jej części, by zapobiec wchłonięciu ich przez USA. Durham [də:rəm], m. w USA (Karolina Pn.); 94 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu tytoniowego; uniwersytet. Durham [darəm], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Wear, ośr. adm. hrabstwa Durhamshire; 24 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kam.; przemysł maszyn., chem.; słynna katedra romańskogot. (XI-XIII w.), zamek (XI-XII w.), obecnie siedziba uniwersytetu. durian (rościan, Durio), tropik, drzewo pd.-wsch. Azji i Indonezji; D. zibethinus uprawia się dla jadalnych owoców. Durink STANISŁAW, ?-ok. 1496, malarz nadworny Kazimierza Jagiellończyka; mi-

niatury w Banderia Prutenorum J. Długosza. Duris, VI/V w. p.n.e., gr. malarz waz stylu czerwonofigurowego; działał w Attyce (Eos unosząca Memnona). Durkheim [dürkem] EMILE, 1858-1917, fr. socjolog i filozof; twórca fr. szkoły socjol.; założyciel „L'Année Sociologique", twórca socjologizmu; Zasady metody socjologicznej. Dur-Kurigalzu (obecnie Akarkuf w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, okresowo stoi. państwa Kasytów; ruiny zik*kuratu, świątyń, pałacu (freski). Dúrlas Éile (ang. Thurles), m. w pd. Irlandii; 6,7 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy; przemysł spożywczy. Durmitor, wapienny masyw górski w G. Dynarskich (Jugosławia); wys. do 2522 m (Bobotov Kuk); rozczłonkowany. Durnowo IWAN N., 1830-1903, polityk ros.; premier od 1895, przeprowadził reakcyjne kontrreformy. Durny Szczyt (Pyšny Štit), szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pn.zach. od Łomnicy; 2625 m. durometr, techn. przyrząd do badania twardości metali. duroplasty (tworzywa utwardzalne), grupa tworzyw sztucznych, które pod wpływem ogrzewania lub działania czynników chem. tracą plastyczność i utwardzają się; dzielą się na tworzywa termoutwardzalne i chemoutwardzalne. dur osutkowy (dur plamisty), ostra epidemiczna choroba zakaźna wywołana przez Rickettsia prowazeki, przenoszona przez wszy; początek nagły, gorączka ciągła ok. 2 tygodnie, bóle głowy i odurzenie, wyczerpanie i wysypka wybroczynowa; liczne powikłania; szczepienia ochronne; leczenie antybiotykami i ogólne. Durow, bracia, ros. artyści cyrkowi: ANATOLIJ, 1865-1916, stworzył typ clowna satyryka; WŁADIMIR, 1863-1934, treser, twórca pantomim z udziałem zwierząt. dur powrotny (gorączka powrotna), ostra, groźna choroba zakaźna wywołana przez krętki Borelia recurrentis, przenoszone przez wszy lub kleszcze; nawracające okresy gorączki i toksemia z przerwami, wymioty, żółtaczka, osutka plamista, uszkodzenie nerek; liczne powikłania; leczenie związkami arsenowymi i antybiotykami. durra (sorgo murzyńskie, Sorghum durra), roślina zbożowa uprawiana gł. na mąkę w Afryce, Indiach, Afganistanie, Japonii. Dürr-Durski JAN, 1902-69, historyk literatury; prof. uniw. w Łodzi; badacz i wydawca pol. literatury barokowej. Durrell [darl] LAWRENCE (pseud. Charles Norden), ur. 1912, ang. poeta i prozaik, pochodzenia irl.; liryki, dramaty poet., powieści (tetralogia Alexandria Quarlet). Dürrenberg, Bad [ba:t dü-], m. w pd.zach. części NRD, nad Soławą; 16 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (solanki). Dürrenmatt [dü-] FRIEDRICH, ur. 1921, pisarz szwajc, tworzący w języku niem,; dramaty operujące tragizmem, ironią, groteską w przedstawieniu problemów moralnych współczesności (Fizycy); powieści i nowele (Kraksa). Durres (Durrësi), m. w Albanii; 41 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., skórz., metal.; gł. port handl. kraju; obwarowania (XIV w.), meczety. dur rzekomy (paratyfus), ostra choroba zakaźna wywołana przez pałeczki Salmonella; zakażenie pokarmowe lub odzwierzęce; przebieg podobny jak w durze brzusznym, lecz krótszy, łagodniejszy i mniej powikłań; leczenie ogólne i objawowe. Durski HIERONIM, ok. 1817-1905, nauczyciel, działacz emigr.; od 1851 w Brazylii; pionier szkolnictwa polonijnego; Elementarz dla Polskich Szkół w Brazylii w języku polskim i portugalskim.

dwubenzantron 263 Dur-Szarrukin (obecnie Chorsabad w Centr. Zw. Zaw.; od 1929 pracownik dwoinki (Diplococcus), bakterie fasoli, Iraku), staroż. m. w pn. Mezopotamii, Czerwonej Międzynarodówki Związkowej. kształtu ziarenek kawy lub Dutreuil de Rhins [dütröj dö rę] J ULES , układające się po dwie spłaszczonymi stol. Asyrii za Sargona II; ruiny obwaroGram-ujemne; wiele wanego miasta z cytadelą mieszczącą pa- 1846-94, podróżnik fr.; odbył podróże w powierzchniami; chorobotwórczych, jak meningokoki, łac król. i świątynie; zachowane liczne trudno dostępne części Azji i Afryki. Dutrochet [dütroszę] RENÉ JOACHIM gonokoki. płaskorzeźby i rzeźby. dwojak, łow. → nadlufka. H E NRI , 1776-1847, fr. fizjolog i fizyk; Durych JAROSLAV, 1886-1962, pisarz dworak: 1) dworzanin, zwł. czes.; przedstawiciel kat. nurtu ekspres- czł. Akad. Nauk w Paryżu; prace z układny, schlebiający dla kariery; 2) jonizmu; kult baroku i mistycyzm w opo- anatomii i fizjologii roślin i zwierząt. Dutt [dat] RAJANI PALMĘ, ur. 1896, bryt. służący dworski, robotnik folwarczny. wiadaniach, powieściach hist., liryce. Dwory, dzielnica m. Oświęcim; wielkie Du Ryer [dü rjy] PIERRE, ok. 1605-58, działacz robotn. i dziennikarz, pochodze- Zakłady Chem. „Oświęcim". nia ind.; 1943-61 wiceprzewodn. Komitetu dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; tragikoDworzaczek WŁODZIMIERZ, ur. 1906, hisWykonawczego KP W. Brytanii; 1936-38 medie. toryk, specjalista w zakresie nauk pomocred. nacz. „Daily Worker"; autor India duryt (węgiel matowy), jeden ze składniczych historii, gł. genealogii; wydawca ników węgla kam.; szary lub ciemnosza- Today and Tomorrow. źródeł; Szlichtyngowie w Polsce, GeneaDutton [datn] CLARENCE EDUARD, 1841ry, bez połysku, b. twardy i zwarty. Duse [duze] ELEONORA, 1858-1924, ak- 1912, geolog amer.; ugruntował pojęcie logia. dworzanin, mężczyzna zajmujący jakieś torka wł.; gł. role w dramatach Szekspira, izostazji; autor klasycznego opisu denuda- stanowisko na dworze panującego lub H. Ibsena (Nora, Hedda Gabler) i G. cji obszarów płytowych. magnata, należący do jego świty (w ustroduumwirat, w staroż. Rzymie 2-osobod'Annunzia, którego twórczość popierała. monarchicznym). dusiciele (Boidae), rodzina węży; ok. we kolegium powoływane do ściśle okre- ju dworzec, budynek lub zespół budynków 70 gat., do 11 m dł.; polują gł. na ptaki i ślonych zadań. duumwirowie, w staroż. Rzymie: 1) na stacji kol. albo w porcie lotn. przeznassaki, które duszą splotami ciała; wilgotne czony gł. do obsługi pasażerów; także członkowie duumwiratu; 2) urzędnicy stolasy tropik, wszystkich kontynentów. duża stacja koi. lub jej część z zespołem Dusik JAN LADISLAV, 1760-1812, czes. jący na czele miast w Italii. kompozytor i pianista; koncertował w Eu- Duun [dü:n] OLAV, 1876-1939, pisarz budynków, peronów (często krytych), turopie jako pianista i wirtuoz harmoniki norw.; realist. powieści gł. z życia chło- neli itp. dwójka, sport kajak lub łódź dla 2 wiopów (saga rodu chłopskiego Juvikfolke)3 szklanej; utwory fortepianowe, kameralne. słujących; d. wioślarskie: ze sternikiem, Dussaud [düso] RENÉ, 1868-1958, arche- pisane językiem zbliżonym do gwary. bez sternika (obie na 2 wiosła długie) i d. Duval [düwal] E MILE V ICTOR , 1841-71, olog fr., orientalista; wydawca „Syrie". Düsseldorf [düsəl-], m. w NRF, port generał Komuny Paryskiej, rozstrzelany podwójna (na 4 wiosła krótkie). dwójkowy system liczbowy, pozycyjny nad Renem, stoi. Nadrenii Pn.-Westfalii; przez wojska wersalskie. Duyalier [düwaljy] FRANCOIS, 1907-71, system liczbowy o podstawie = 2 (zamiast 686 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., maszyn., chem., elektro- polityk Haiti; 1932-56 sekretarz' stanu do 10 jak w systemie dziesiętnym), mający np. w d.s.l. 1001 = techn.; ośr. handl., kult. i nauk.; muzea, spraw pracy i zdrowia; 1957-71 prezydent tylko 3dwie 2cyfry:1 0 i 1; = 1·2 +0·2 +0·2 +1·20, czyli 9. zabytkowe kościoły, renes. ratusz (XVI- i szef rządu (faktycznie dyktator). Duverger [düwerży] MAURICE, ur. 1917, dwójłomność, różnica współczynników XIX w.). dusza, psych. w trad. psychologii cało- prawnik fr.; prof. prawa konst. i nauk załamania światła promienia nadzwyczajnego i zwyczajnego w ciele optycznie kształt procesów i właściwości psych. polit. na uniw. w Paryżu. Duvernois [düwernua] HENRI (właśc. H. anizotropowym (np. w krysztale kalcytu). człowieka — psychika. dwójłomność wymuszona, dwójłomność Simon Schwabacher), 1875-1937, fr. pisarz dusza, rel. w większości wierzeń rei. i koncepcji filozofii idealist. niematerialny i dziennikarz; krytyka lit. i teatr,; po- ciał, w normalnych warunkach izotropopierwiastek ożywiający ciało ludzkie, opu- wieści psychol.-obyczajowe (Bestia, Mak- wych, pod wpływem zewn. pola elektr., pola magnetycznego, odkształceń mechasym), dramaty. szczający je w chwili śmierci. Duveyrier [düwerjy] HENRI, 1840-92, nicznych. Dusza JAN, ur. 1912, działacz lud.; 1936dwójnik elektryczny, układ elektr. z 2 podróżnik fr.; badacz zach. Sahary i jej 39 czł. ZMW RP „Wici", 1946-47 prezes wyróżnionymi zaciskami, np. opornik, Zarządu Gł.; 1946-49 czł. Rady Nacz. PSL, ludności. Duvivier [düwiwjy] JULIEN, 1896-1967, odbiornik energii; bierny lub czynny (ze Lewicy-PSL, od 1959 NK ZSL; od 1957 podsekretarz stanu w ministerstwie fr. reżyser film.; tworzył w Europie i źródłami energii), liniowy lub nieliniowy. USA; filmy o tematyce obyczajowej (Ru- dwór: 1) d. królewski (curia) lub książęcy; finansów. w średniowieczu zespół urzędników przy dzielec, U schyłku dnia). Duszan → Stefan Duszan. Duszanbe (1929-61 Stalinabad), stol. Dvořák ANTONIN, 1841-1904, kompozy- boku władcy, pełniących również urzędy Tadż.SRR, w Dolinie Hisarskiej; 374 tys. tor czes.; czołowy przedstawiciel czes. państw, (urzędy dworskie); 2) rezydencja mieszk. (1970); gł. ośr. przem. i kult.- szkoły nar., łączący tradycje klas.-romant. panującego lub możnowładcy; 3) w nauk. republiki; przemysł maszyn., włók., z elementami folkloru czes.; opery (Ru- dawnej Polsce siedziba ziemiańska wraz z skórz., spoż., mat. bud.; uniw., Akad. sałka), 9 symfonii (IX — Z nowego świata, z zabudowaniami gosp. i mieszkalnymi; 4) elementami folkloru amer.), poematy szlachecki dom mieszkalny na wsi lub w Nauk Tadż.SRR. Duszatyńskie Jeziora, jez. w Bieszcza- symf., koncerty, Tańce słowiańskie, utwo- mieście, skromny w skali i wystroju, typowy dla architektury pol. aż po XX w. dach Zach., na wsch. od Komańczy (woj. ry kameralne, pieśni. DWT (TDW), symbol nośności statku Dvořák KAREL, 1863-1950, rzeźbiarz rzeszowskie); rezerwat przyrody. Duszenko FRANCISZEK, ur. 1925, rzeź- czes.; realist. rzeźby portretowe i pomniki. wodnego wyrażonej w tonach ang. lub metrycznych. Dvořak M AX , 1874-1921, austr. historyk i biarz; docent ASP w Gdańsku; pomnikdwuacetyl (dwumetyloglioksal) mauzoleum ofiar obozu hitlerowskiego w teoretyk sztuki, pochodzenia czes.; rozTreblince (z A. Hauptem i F. Strynkie- winął teorię historii sztuki jako historii CH3COCOCH3, żółta ciecz o zapachu świeżego masła; stosowany do produkcji ducha; Kunstgeschichte als Geistesgeschiwiczem), pomnik Obrońców Wybrzeża na spoż. substancji zapachowych. chte. Westerplatte (z A. Hauptem). dwuallyl, pochodna kwasu barbituroweDvůr Králové nad Labem, m. w Czedusznica bolesna → wieńcowa, choroba. Duszniki Zdrój, m. w pow. kłodzkim, chosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad go, lek o działaniu uspokajającym i nawoj. wrocławskim, u podnóża G. Bystrzy- Łabą; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł sennym. dwuarylometanowe barwniki, grupa ckich; 5,4 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko włók.; ośr. turystyczny. Dwarka, m. w Indii (Gudżarat), na płw. barwników syntet., pochodnych dwuary(szczawy) i ośr. turyst.; zakłady elektrotechn., szklarskie; drewn. papiernia (XVII Kathijawar; 12 tys. mieszk. (1961); prze- lometanu; spośród b.d. tylko auramina ma znaczenie techniczne. w.) — obecnie muzeum papiernictwa; mysł chem., cementowy. Dwernicki JÓZEF, 1779-1857, generał w dwuazoniowe związki, nietrwałe związprawa miejskie przed 1324. duszność, uczucie braku powietrza powstaniu 1830-31; zwycięzca spod Stocz- ki org. o charakterze soli otrzymywane ka, dowódca wyprawy na Wołyń; prezes przez działanie kwasu azotawego na sole wskutek nadmiaru CO2 we krwi (w niewydolności krążenia, astmie, zapaleniu Kom. Nar. Emigracji Pol., rzecznik kom- pierwszorzędowych amin aromatycznych promisu i jedności Wielkiej Emigracji, (tzw. dwuazowanie); stosowane gł. do opłuc, górskiej chorobie i in.). trzymywania barwników ażowych. Dutkiewicz JÓZEF, 1903-68, malarz, his- przeciwnik A.J. Czartoryskiego. Dwikozy, w. w pow. sandomierskim, dwuazotan dwuglikolu etylenowego → toryk sztuki i konserwator; prof. ASP w woj. kieleckim; duża przetwórnia owoco- dwunitrodwuglikol. Krakowie; prace z dziedziny sztuki śred- wo-warzywna, chłodnia. — W okresie dwuazowanie, reakcja chem., w wyniniow., nowoż. i konserwacji zabytków. hitlerowskiej rejon działań par- ku której z amin pierwszorzędowych, pod Dutkiewicz JÓZEF, ur. 1903, historyk; okupacji tyzanckich GL, AL, AK. wpływem azotynu sodu w środowisku prof. Uniw. Łódzkiego; działacz TON; (Siewiernaja D.), rz. w eur. częś- kwasów nieorg., otrzymywane są związki dyr. Instytutu Hist. Uniw. Łódzkiego; ci Dwina dwuazoniowe. ZSRR; dł. 1302 km (z Suchoną), dorzeFrancja a Polska w 1831, Szymon Askena- cze 357 tys. km2; uchodzi do M. Białego; dwuazowe związki ArN=NOH, nietrwazy i jego szkoła. spław drewna; przy ujściu m. łe związki org., istniejące tylko w środoDutlinger JAKUB (pseud. Mariański, Du- żeglowna; Archangielsk. wisku obojętnym lub zasadowym; powdek), 1885-1937, działacz ruchu robotn.; Dwińska Zatoka, zat. w pd.-wsch. stają przez izomeryzację związków dwuczł. PPS-Lewicy, potem KPP; 1922 sekr. części M. Białego; głęb. do 120 m; azoniowych. Centr. Kom. Wyborczego Związku Proledwubenzantron → wiolantron. tariatu Miast i Wsi; 1922-24 czł. Komisji uchodzi Dwina.

264

dwubiegunowość biogeograficzna

dwubiegunowość biogeograficzna → bipolarność biogeograficzna. dwubiegunowość morfofizjologiczna, zróżnicowanie budowy i funkcji organizmu wzdłuż osi ciała i wyodrębnienie się 2 biegunów (oralny — aboralny, animalny — wegetatywny). dwubój zimowy (biathlon), konkurencja sport, złożona z 20 km biegu na nartach i strzelania z karabinu do 4 tarcz. dwuchloroetan → tylenu chlorek. dwuchlorometan → metylenu chlorek. dwuchromiany, sole kwasu dwuchromowego H2Cr2O7, kryształy o barwie pomarańczowej; utleniacze; stosowane m.in. w garbarstwie, fotografii, analizie chem.; najważniejszy d. potasowy K2Cr2O7. dwuchwytnik (amboceptor), rodzaj przeciwciał w surowicy krwi zwierząt i ludzi, pojawiający się po uodpornieniu odpowiednimi antygenami; łączy się z antygenem i dopełniaczem. dwucukry (disacharydy, biozy), związki chem. złożone z 2 cząsteczek cukru prostego, np'. sacharoza. dwuczuby (Cariamidae), rodzina dużych ptaków z rzędu chruścieli; spokrewnione z gruchaczami; 2 gat.; upierzenie niepozorne, na głowie okazały czub; gł. gadożerne; Ameryka Pd. dwudyszne ryby (Dipnoi), podgromada obejmująca dziś 5 gat.; pęcherz pławny spełnia rolę płuc; wody słodkie Australii, Afryki i Ameryki Pd.; znane od dewonu; spokrewnione z trzonopłetwymi. dwufenyl C6H5—C6H5, węglowodór aromatyczny; kryształy; pochodne stosowane są w produkcji barwników (np. benzydyna). dwufenyloamina (C6H5)2NH, drugorzędowa amina aromatyczna; rozpuszczalne w kwasach kryształy; w analizie nieorg. odczynnik do wykrywania kwasu azotowego i azotanów. dwufosfat, roln. → precypitat. dwufosforany (pirofosforany), sole kwasu dwufosforowego H4P2O7. dwufosfotiamina (pirofosforan tiaminy, DPT), koenzym zawierający tiaminę (wit. B1); składnik wielu enzymów. dwufosgen C1COOCC13, związek org., ciecz; gaz bojowy o działaniu duszącym. dwugarmont, druk. stopień czcionki równy 20 punktom typograficznym. dwuhydroergotarnina (dihydergot), lek otrzymywany przez redukcję ergotaminy; środek sympatykolityczny stosowany m.in. w migrenach, w różnych postaciach skurczów naczyniowych. dwuhydroksyfluoresceina → galeina. dwuhydrostreptomycyna, antybiotyk otrzymywany przez uwodornienie streptomycyny, jest od niej mniej toksyczny. dwuimienne nazewnictwo → binominal-na nomenklatura. dwujodotyrozyna (jodogorgon), aminokwas o charakterze hormonu, zawierający jod w cząsteczce; występuje w tarczycy; hamuje wytwarzanie hormonu tyreotropowego w przysadce; lek stosowany w nadczynności tarczycy. dwukąt sferyczny, każda z czterech części powierzchni kuli, na jakie dzielą ją dwa jej wielkie koła. dwuketony, związki org. zawierające w cząsteczce 2 grupy ketonowe; w zależności od ich wzajemnego położenia rozróżnia się: a-d. (np. dwuacetyl), 3-d. (np. acetyloaceton) i in. dwuklapkowce (Tamanovalvacea), grupa mor. ślimaków tyłoskrzelnych, o muszli dwudzielnej jak u małżów (dlatego były do nich zaliczane). dwukwadratowe równanie, równanie postaci x4+ax2+b =0. dwuliniowa forma (biliniowa forma), jednorodny wielomian stopnia drugiego zależny od dwóch grup zmiennych, np.

liścieniach; wiązki przewodzące ułożone w pierścień, mogą się rozrastać na grubość; pędy bogato rozgałęzione; obejmują znaczną większość roślin nasiennych. dwulufka, łow. → dubeltówka. dwumetyloamina (CH3)2NH, najprostsza drugorzędowa amina alifatyczna; gaz o zapachu zgniłych ryb; stosowana w syntezie chem. i jako przyspieszacz wulkanizacji. dwumetyloanilina C6H5N(CH3)2, amina trzeciorzędowa; ciecz o nieprzyjemnym zapachu, stosowana w syntezie barwników. dwumetylobutadien CH2 = C (CH3) —C(CH3)=CH2, węglowodór nienasycony; ciecz; surowiec w produkcji kauczuku metylobutadienowego. dwumetyloglioksal → dwuacetyl. dwumetyloglioksym CH3C (=NOH)— —C(=NOH)CH3, dwuoksym dwuacetylu; kryształy; odczynnik do ilościowego oznaczania niklu. dwumetyloketon → aceton. dwumian, suma algebraiczna dwóch jednomianów (np. 3x2—2y, xy+yz, a+b itp.). dwumianowy szereg, szereg potęgowy o postaci l+(a1)x+(a2)x2+..., gdzie a — dowolna liczba rzeczywista; symbol (ak) = = a(a-l) (a-2) ... (a-k+1)/k!;, sz;d. dla —1 < x < 1 ajest zbieżny i jego suma równa jest (l+x) . dwumienne równanie, równanie postaci x n = a, gdzie a — liczba dana. dwunastnica, pierwszy, łączący się z żołądkiem, odcinek jelita cienkiego; uchodzą doń przewody trzustki i wątroby. dwunastnicze gruczoły (gruczoły Brunnera), gruczoły podśluzowej błony dwunastnicy wydzielające gł. śluz. dwunastościan foremny (dodekaedr), wielościan foremny ograniczony 12 pięciokątami foremnymi; ma 20 wierzchołków i 30 krawędzi. dwunitrobenzeny C6H4(NO2)2, pochodne benzenu, w którym 2 atomy wodoru zostały podstawione grupami nitrowymi; żółte kryształy; istnieją 3 izomeryczne d.; najważniejszy — para-d. jest półproduktem gł. w syntezie barwników. dwunitrodwuglikol (dwuazotan dwuglikolu etylenowego) O(CH2CH2ONO2)2, rriateriał wybuchowy stosowany do wyrobu materiałów miotających (artyleryjskich). dwunitroortokrezol (DNOC, DNOK), środek chwastobójczy (herbicyd) i owadobójczy (insektycyd), którego podstawowym składnikiem są sole: amonowa lub sodowa 2,4-dwunitro-o-krezolu. dwunożność, chód na tylnych kończynach przy spionizowanej postawie ciała, właściwy tylko człowiekowi i kopalnym człowiekowatym; wpłynął na ewolucyjne zmiany budowy stopy, kręgosłupa, miednicy. dwunukleotyd flawinoadeninowy (FAD), koenzym wielu enzymów oksydoredukcyj-nych, zawierający ryboflawinę (wit. B2). dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy (NAD), koenzym wielu enzymów oksy-doredukcyjnych; w jego skład wchodzi amid kwasu nikotynowego (wit. PP); podobnym koenzymem jest fosforan d.n.-a. (NADP). dwuparce (krocionogi, Diplopoda); stawonogi zaliczane do wijów; ok. 2300 gat.; ciało wydłużone, na każdym segmencie po 2 pary odnóży; roślinożerne; częste np. w ściółce leśnej. dwupartyjny system, zasada działania systemu polit., w którym władzę sprawują dwie silne konkurencyjne partie polit.; ax1y1+bx1y2+cx2y1+dx2y2. istnieje w niektórych państwach burz., np. dwuliścienne (Dicotyledoneae), klasa w Wielkiej Brytanii. roślin zielnych i drzewiastych okrytoza- dwupienne rośliny, rośliny mające na lążkowych; zarodek nasienia zwykle o 2 jednych okazach kwiaty pręcikowe, na innych słupkowe; np. konopie, wierzba.

dwupłat (dwupłatowiec), samolot z 2 parami skrzydeł (2 płatami) umieszczonymi jedna nad drugą. dwupolówka, prymitywny system roln., oparty na przemiennej uprawie dwóch pól; jedno obsiewano zbożem (jarym lub ozimym), a drugie pozostawiano odłogiem. dwupostaciowość, biol. → dymorfizm. dwuprzepływowy silnik, silnik przelotowy, w którym przepływ czynnika roboczego odbywa się w 2 współosiowych kanałach; głównym (wewn.) i roboczym (zewn.); spalanie paliwa tylko w kanale gł. lub w obu. dwururka, łow. → dubeltówka. dwusieczna kąta, półprosta dzieląca dany kąt na połowy. dwusiekaczowce, zool. → gryzonie. dwuskrzydłe, zool. → muchówki. dwuster, lotn. układ sterowania płatowca z 2 sprzężonymi sterownicami dla dwóch pilotów, np. w samolotach szkolnych i komunik.; także statek powietrzny mający taki układ sterowania. dwustosunek czwórki liczb a, b, c, d, liczba będąca ilorazem stosunku (a—c)/(a—d) przez stosunek (b—c)/(b—d); oznacza się (a, b; c, d). dwuścian, powierzchnia składająca się z dwóch półpłaszczyzn o wspólnej krawędzi; dzieli przestrzeń na dwa tzw. kąty dwuścienne. dwuścienny kąt → kąt dwuścienny. dwutakt (dwusuw), spalinowy silnik tłokowy o 2 wyróżnionych fazach w 1 cyklu pracy: suwach tłoka — w silniku suwowym, taktach — w silniku rotacyjnym (obrotowym). dwuteownik, kształtownik o przekroju poprzecznym zbliżonym kształtem do 2 liter T zestawionych podstawami. dwuwartościowa logika, system logiki, w której występują dwie wartości log. wyrażeń: prawda i fałsz. dwuwartościowości zasada, log,, zasada wyróżniania (uznawania) dwu tylko wartości log.: prawdy i fałszu. dwuwęglany → wodorowęglany. dwuwinyl → butadien. dwuznacznik, wyraz, zwrot, który można dwojako rozumieć (zawierający często aluzję do treści nieprzyzwoitej). dwużeństwo → bigamia. dy (muł jeziorny), odmiana sapropelu zawierająca produkty humusowe pochodzące z rozkładu materii roślinnej. Dy, symbol pierwiastka chem. dysprozu. Dyakowski BOHDAN, 1864-1940, biolog, nauczyciel i dydaktyk; współzałożyciel Ligi Ochrony Przyrody; podręczniki szkolne (Historia naturalna), artykuły i książki popularnonauk. (Nasz las i jego mieszkańcy). dybel: 1) kołek metal., obustronnie zaostrzony, którym łączy się elementy drewniane; 2) świder stolarski. Dybicz IWAN I., 1785-1831, feldmarszałek ros.; wsławiony zwycięską kampanią na Bałkanach przeciw Turkom 1828; dowódca armii ros. wysłanej do stłumienia pol. powstania 1830-31. Dybienko PAWIEŁ J., 1889-1938, radz. dowódca wojsk.; II 1917 przewodn. Kom. Centr. Floty Bałtyckiej; podczas rewolucji październikowej udaremnił kontrrewolucyjne wystąpienie gen. P. Krasnowa, następnie walczył na Ukrainie; 191920 na czele Dyw. Zadnieprzańskiej, wyzwolił Krym i Kaukaz. Dyboski ROMAN, 1883-1945, historyk literatury ang., publicysta; prof. Uniw. Jag.; prace ang. o Polsce, studia o kulturze ang. i amer.; Sto lat literatury angielskiej, Wielcy pisarze amerykańscy. Dybowski ALEKSANDER NAPOLEON, 181162, działacz emigr. po powstaniu 1830-31, założyciel „Republikanina" w Anglii. Dybowski BENEDYKT, 1833-1930, zoolog, ewolucjonista; prof. uniw. we Lwowie.

dyktatura proletariatu 265 czł. PAN i AN ZSRR; współpracował z Rządem Nar., zesłany na Syberię; badacz wsch. Syberii, odkrywca i badacz endemicznej fauny jez. Bajkał. Dybowski JAN, 1855-1928, podróżnik i agronom; znawca rolnictwa tropik. (Afryki Pn. i Równikowej). Dybowski WŁADYSŁAW, 1838-1910, zoolog, paleontolog; prace dotyczące kopalnych koralowców, gąbek i in. oraz flory styczne. dyby, żegl. element statku do łączenia ze sobą 2 części masztu. dyby (w Polsce zw. też kłodą), rodzaj pręgierza; dwie drewniane kłody z wycięciami na nogi lub ręce; stosowane w średniowieczu jako narzędzie kary, gł. wobec chłopów i mieszczan. dychawica (astma), napady duszności. dychawica oskrzelowa (astma oskrzelowa), schorzenie polegające na występowaniu napadów silnej duszności, zwł. wydechowej, wskutek zwężenia oskrzeli, zwykle pod wpływem uczulenia. dychawica sercowa (astma sercowa), schorzenie polegające na występowaniu napadów duszności, wskutek osłabienia lewej komory serca i wynikającego stąd zastoju krwi w płucach. dychawica świszcząca, wet. choroba gł. koni, rzadziej bydła i psów —. porażenie lewego nerwu krtaniowego powodujące u zwierzęcia duszność wdechową i świszczący oddech; d.ś. należy do wad zwrotnych. dychotomia, dwudzielność, dwuczłonowość. dychotomia, biol. dawny sposób podziału systematycznego organizmów, przez wyróżnienie w danej grupie 2 podgrup na podstawie występowania jakiejś cechy u jednych osobników, a jej braku u reszty. dychotomiczny podział, log. podział na dwie części (grupy, kategorie, klasy), zwłaszcza przeciwstawne sobie lub wzajemnie się wyłączające. Dychów, w. w pow. krośnieńskim, woj. zielonogórskim, nad Bobrem; elektrownia wodna (75 MW). Dychsu, lodowiec w środk. części Wielkiego Kaukazu (ZSRR); spływa ze stoków Dych-tau i Szchary; pow. 46,7 km2, dł. 13,8 km. Dych-tau, szczyt w środk. części Wielkiego Kaukazu (ZSRR); 5203 m; lodowiec Dychsu. Dyck [(fan) daik] ANTON VAN, 15991641, wybitny malarz flam.; współpracownik Rubensa; poza krajem rodzinnym działał we Włoszech i w Anglii (nadworny malarz Karola I ang.); reprezentacyjne portrety, obrazy rei. i mit.; wywarł wpływ na malarstwo ang.; Portret Karola I w stroju myśliwskim. dydaktyka, dział pedagogiki zajmujący się doborem i układem treści, organizacji i przebiegiem procesu nauczania i uczenia się w szkole i poza szkołą; dzieli się na d. ogólną i d. szczegółową. dydaktyka ogólna, zajmuje się zagadnieniami ogólnymi odnoszącymi się do podstaw nauczania wszystkich przedmiotów. dydaktyka szczegółowa (metodyka), zajmuje się specyficznymi zagadnieniami nauczania jakiegoś wybranego przedmiotu lub grupy przedmiotów. dydaktyzm, dominowanie tendencji wychowawczej, moralizatorskiej nad funkcją estet. dzieła sztuki. dydelfy (Didelphidae), rodzina drapieżnych torbaczy, w większości pd.amer.; 65 gat.; gł. nadrzewne; futro niektórych cenne. Dydona, mit. rzym. córka króla Tyru; założycielka Kartaginy na kawałku ziemi objętym paskami z pociętej skóry wołu; stąd nazwa zawiązka Kartaginy — Byrsa [gr. 'skóra']. dyfamacja, daw. zniesławienie, oszczerstwo, potwarz.

dyferencja, daw.: 1) różnica; 2) sprawa sporna; spór, nieporozumienie. dyferencjacja, wyodrębnianie się z całości zróżnicowanych składników; różnicowanie (się). dyferencjacja magmy, geol. proces rozdzielania się magmy na stopy o różnym składzie miner.; zachodzi gł. wskutek frakcyjnej krystalizacji magmy, tj. kolejnego krystalizowania różnych minerałów w miarę stopniowego spadku temp.; minerały cięższe od magmy opadają na dno zbiornika magmowego, lżejsze — unoszą się ku jego powierzchni; d.m. prowadzi do powstania różnych gatunków skał magmowych. dyferencjacja społeczna, proces postępującego komplikowania się podziału pracy i struktury społ., wiążący się z postępem wiedzy i narastaniem przekształceń społ.--polit, techn. i ekonomicznych. dyferencjalny, wykazujący jakąś różnicę między dwoma przedmiotami, zjawiskami; zróżnicowany. dyferencjał → różnicowa przekładnia. dyfilobotrioza, choroba pasożytnicza człowieka, psa i in., wywoływana przez tasiemca bruzdogłowca szerokiego; może prowadzić do niedokrwistości złośliwej; zakażenie przez spożycie ryby z larwami tasiemca. dyfrakcja cząstek, anizotropowe rozproszenie cząstek zachodzące w wyniku interferencji fal de Broglie'a rozproszonych na różnych centrach, prowadzące do powstania charakterystycznych maksimów i minimów natężenia. dyfrakcja fali (ugięcie fali), odchylenie się biegu promienia fali od prostoliniowego zachodzące na krawędziach wąskich (w porównaniu z długością fali) szczelin lub przesłon; zjawisko charakterystyczne dla ruchu falowego. dyfrakcja światła, dyfrakcja fal świetlnych występująca na brzegu przesłon i wyraźnych niejednorodnościach ośrodka; powoduje powstanie na ekranie charakterystycznych figur dyfrakcyjnych; wykorzystywana w niektórych przyrządach spektralnych oraz do pomiarów długości fali światła; jedna z przyczyn nieostrości obrazów dawanych przez przyrządy optyczne. dyfrakcyjna siatka, przezroczysta płytka (bądź zwierciadło metaliczne) z gęsto naciętymi (do ponad 1000 na 1 nim) równoległymi rysami; stosowana gł. do analizy widmowej. dyfteria, med. → błonica. dyftong (dwugłoska), zespół dwóch elementów samogłoskowych, z których tylko jeden jest podstawą sylaby, np. autor, Eugeniusz. dyftongizacja, językozn. proces przekształcania się samogłoski w dyftong. dyfuzja, przenikanie cząsteczek jednej substancji w obręb drugiej (przy bezpośrednim ich zetknięciu), spowodowane bezładnym ruchem cieplnym cząsteczek. dyfuzja kulturowa, proces mieszania się różnych kultur, przejmowania cech jednej przez drugą, zachodzące wskutek kontaktu tych kultur, np. podboju, wymiany handl. itp.; prowadzi m.in. do akulturacji. dyfuzja pędu, w hydromechanice zjawisko wymiany pędu między cząsteczkami cieczy, zachodzące przy burzliwych przepływach cieczy rzeczywistych dzięki istnieniu składowej ruchu pobocznego. dyfuzjonizm, kierunek w etnografii i etnologii, uznający zapożyczenia i przenikanie wytworów kulturowych z jednej grupy do drugiej za gł. czynnik postępu kultury; ostro krytykowany przez przedstawicieli szkoły funkcjonalnej. dyfuzor, przewód lub jego odcinek, w którym ciśnienie przepływającego płynu rośnie kosztem spadku prędkości; dla poddźwiękowych prędkości przepływu przekrój d. rośnie w kierunku przepływu, dla naddźwiękowych — maleje; zastoso-

wanie: w lotn. silnikach przepływowych, turbinach parowych itp. dyfuzor, w technologii cukr. aparat do wydobywania soku komórkowego z buraków cukr., przy użyciu gorącej wody. dyfuzyjna obróbka → cieplno-chemiczna obróbka. dyfuzyjna pompa, pompa próżniowa służąca do usuwania gazów ze zbiorników; cząsteczki gazu dyfundują do roboczego strumienia przepływającej pary, np.9 r tęci; osią ga ne ciśnienia rzędu 10- Tr. dyfuzyjne metody fotograficzne, metody szybkiego otrzymywania pozytywowych obrazów fot.: produkty utrwalenia obrazu negatywowego dyfundują do znajdującego się w styku materiału negatywowego (koloidalne srebro w żelatynie), gdzie ulegają wywołaniu, tworząc obraz pozytywowy. Dygas IGNACY, 1881-1947, śpiewak (tenor) świat, sławy; repertuar operowy, pieśniarski. Dygasiński ADOLF, 1839-1902, powieściopisarz; realista pod silnym wpływem naturalizmu; mistrz w odtwarzaniu świata zwierzęcego (As, Zając); powieści obyczajowe (Beldonek). Dygat ANTONI, 1886-1949, architekt; przedstawiciel architektury funkcjonalnej; gł. prace: gmachy Państw. Wytwórni Papierów Wartościowych, Wojsk. Instytutu Geograficznego, domy Min. Spraw Wojsk. — w Warszawie; radiostacje w Raszynie i we Lwowie. Dygat STANISŁAW, ur. 1914, syn Antoniego, prozaik; powieści ukazujące ironicznie współcz. konwencje psychol. i obyczajowe: Jezioro Bodeńskie, Pożegnania, Podróż, Disneyland; felietony. dygestorium → wyciąg. dygitacja, geol. drugorzędny fałd w płaszczowinie. dygnitarz, człowiek piastujący wysoki urząd lub godność; dostojnik, dygresja, lit. odejście od gł. tematu, zasadniczego przedmiotu opowiadania lub wątku myśli, jeden z istotnych elementów narracji romant. (zwł. w poemacie dygresyjnym). Dyje (niem. Thaya), rz. w Austrii i Czechosłowacji, pr. dopływ Morawy; dł. 284 km (od źródeł Morawskiej D.). Dyk VIKTOR, 1877-1931, pisarz czes.; przedstawiciel modernizmu; ironista; liryka osobista i patriot.; powieść polit. o zabarwieniu satyrycznym. dykcja, wymowa, sposób wymawiania wyrazów; istnieją dwie normy poprawności d. — szkolna i sceniczna. dykcjonarz, dawna nazwa słownika. dykta, popularna nazwa sklejki. dyktafon, przenośny magnetofon o uproszczonej konstrukcji, służący do zapisywania i odtwarzania wyłącznie mowy; używany np. w biurach do dyktowania korespondencji. dyktando: 1) dyktowanie; 2) tekst dyktowany; 3) ćwiczenie ortograficzne polegające na zapisywaniu dyktowanego tekstu. dyktat: 1) nakaz, rozkaz; 2) daw. dyktowanie, dyktando. dyktator, jednostka sprawująca nieograniczoną władzę polit. w państwie. dyktator, hist. w staroż. Rzymie urzędnik nadzwyczajny, o nieograniczonej władzy wojsk, i cyw., wyznaczany przez urzędującego konsula na wniosek senatu w momentach ciężkich dla państwa. dyktatura, skupienie pełni władzy w ręku jednostki, grupy lub klasy. dyktatura proletariatu, sprawowanie przez klasę robotn. władzy państw, zdobytej w wyniku rewolucji socjalist.; podstawową funkcją hist. d.p. jest przezwyciężenie oporu klas posiadających, a następnie stworzenie podstaw ogólnonarodowego państwa demokracji socjalistycz nej.

266 dykteryjka dykteryjka, krótkie, dowcipne opowiadanie, anegdotka. dyktować: 1) mówić lub czytać tekst, który ktoś zapisuje; przen. radzić, podsuwać, wskazywać; 2) narzucać co komuś; rozkazywać. dyl, bud. gruba deska, a także element betonowy, żelbetowy lub gipsowy w kształcie deski; używany jako element ścienny lub stropowy. dylacja (w Polsce zw. odkładem), w dawnym prawie procesowym odroczenie rozprawy sądowej z uzasadnionych powodów. dylatacja cieplna →rozszerzalność cieplna. dylatacja czasu, zjawisko polegające na tym, że odstęp czasu między dwoma zdarzeniami mierzony w układzie poruszającym się jest dłuższy niż odstęp czasu między tymi zdarzeniami mierzony w układzie będącym w spoczynku; jest wnioskiem szczególnej teorii względności, potwierdzonym doświadczalnie. dylatacyjne szczeliny, bud. szczeliny dzielące dużą budowlę na sekcje; zapobiegają uszkodzeniu budowli wskutek jej odkształceń termicznych i nierównomiernego osiadania. dylatometr, przyrząd do pomiaru rozszerzalności cieplnej ciał stałych i cieczy; budowa zależna od rodzaju mierzonego współczynnika rozszerzalności (liniowy, objętościowy). dylatometria, dział fizyki techn. zajmujący się pomiarami rozszerzalności cieplnej ciał. dyląż (Prionus), duży chrząszcz z rodziny kózek; w Polsce tylko d. garbarz, P. coriarius; larwa żeruje w zmurszałych pniakach; szkodnik. dylemat, konieczność trudnego wyboru jednej z dwu (równie przykrych) możliwości. dylemat, log. wnioskowanie, którego konkluzja (wniosek) ma postać alternatywy. dyletant, człowiek zajmujący się jakąś dziedziną (gł. nauki lub sztuki) bez należytego przygotowania, powierzchownie; amator. dyletantyzm, amatorstwo w jakiejś dziedzinie (gł. sztuki lub nauki); powierzchowna znajomość wielu rzeczy. Dylewska Góra, najwyższe wzniesienie na Pojezierzu Mazurskim, na pd. od Ostrocty; 312 m. Dylik J AN, ur. 1905, geograf; prof. uniw. w Łodzi, czł. PAN; przewodn. Komisji Geomorfologii Peryglacjalnej Międzynar. Unii Geogr.; red. „Biuletynu Peryglacjalnego"; badania na Spitsbergenie; znawca geomorfologii peryglacjalnej. dyliżans, pojazd 4-kołowy, zwykle 4konny, kryty, na kilkanaście osób, używany do czasu wprowadzenia kolei do przewozu ludzi i przesyłek pocztowych na stałych trasach krajowych i międzynar., wg określonego rozkładu przejazdów; wprowadzony we Francji w XVI w., w i n n y c h k r a j a c h E u r o p y w XV I I i XVIII w. dylogia, powieść lub dramat składający się z dwóch części o odrębnych akcjach. dyluwium, dawna nazwa plejstocenu, starszej epoki czwartorzędu. dym, układ koloidowy (aerozol), w którym fazą rozpraszającą jest gaz, a fazą rozproszoną — ciało stałe. dymarka, urządzenie do wytapiania (przy użyciu węgla drzewnego) żelaza z rud; stosowane przed wprowadzeniem procesu wielkopiecowego. dymienica, zapalenie ropne węzłów chłonnych pachwiny lub pachy w następstwie zakażeń skóry lub chorób zakaźnych, np. dżumy. dymisja, zwolnienie kogoś z zajmowanego stanowiska; ustąpienie z urzędu. Dymitr, 1581-91, syn Iwana IV Groźnego; po śmierci ojca zesłany do Uglicza i zamordowany; za cudem ocalonego D.

podawał się Dymitr Samozwaniec I i Dymitr Samozwaniec II. Dymitr Doński, 1350-89, książę moskiewski od 1359, w. książę włodzimierski od 1362, wnuk Iwana I Kality; kontynuował jednoczenie ziem rus. wokół Moskwy; 1380 zwycięstwo nad Tatarami na Kulikowym Polu nad Donem; rozbudowa Moskwy. Dymitrow (Dimitrow) GEORGI, 18821949, działacz bułg. i międzynar. ruchu robotn.; 1935-43 sekretarz gen. Międzynarodówki Komunist.; 1933 oskarżony przez hitlerowców o podpalenie Reichstagu, zdemaskował prowokację; uniewinniony; w czasie II wojny świat, jeden z przywódców bułg. ruchu antyfaszystowskiego; od 1945 premier i sekretarz gen. Dymitr Samozwaniec I (właśc. Grigorij Otriepjew), ?-1606, car ros. od 1605, rzekomy syn Iwana IV; poparty przez magnatów poi. zajął tron carski; zabity. Dymitr Samozwaniec II, ?-1610, pretendent do tronu moskiewskiego jako rzekomy syn Iwana IV; zabity. dymka, drobne cebule cebuli zwyczajnej, uzyskiwane z wiosennego siewu nasion, użytkowane jako sadzonki (po przechowaniu zimą), też konsumpcyjnie. dymka, tkanina bawełn. lub bawełn.-lniana, zwykle biała. dymnica (Fumaria), roślina jednoroczna z rodziny makowatych; sinozielony chwast, gł. śródziemnomorski; w Polsce d. pospplita, zw. polną rutką, lecznicza. dymnica, techn. część kotła parowozowego, przez którą spaliny uchodzą do komina; służy do wyrównywania ciągu i zbierania tzw. leszu (składającego się z cząstek popiołu i węgla). dymnik, okienko w dachu do wentylacji i oświetlenia poddasza. dymorfizm (dwupostaciowość), biol. występowanie dwu różnych postaci osobników jednego gatunku; d- płciowy — odmienność samca i samicy; d. sezonowy — pod wpływem sezonowych zmian warunków środowiska. dymowy kanał, pionowy kana! w ścianie lub trzonie kominowym do odprowadzania spalin z palenisk pieców, kuchni itp.; w k.d. wyzyskuje się naturalny ciąg kominowy. dymówka (Hirundo rustica), gat. jaskółki; dł. 21 cm; upierzenie czarnogranatowe, gardziel czerwonobrązowa, ogon silnie rozwidlony; gniazda lepi wewnątrz budynków; chroniona. Dymsza ADOLF (właśc. A. Bagiński), ur. 1900, aktor; występy w teatrach i kabaretach warsz. oraz w wielu filmach; role komediowe, m.in. popularna postać Dodka. dymy bojowe, substancje w postaci aerozoli używane w walce zbrojnej; służą jako d.b. napastliwe, maskujące (zasłony dymne) i do sygnalizacji. dyn, symbol jednostki dyna. dyna (dyn), jednostka gł. siły w układzie GGS; siła , k tóra ma 2sie 1 g na daje przyspieszenie 1 cm/s ; 1 dyn = = 1 g·cm/s2 — 10-5 N; dawniej używana w fizyce. dynamiczny: 1) polegający na ruchu, działaniu; pełen życia; ruchliwy; 2) powstający, poruszany, występujący wskutek działania sił. dynamiczny stan składników organizmu, nieustanne odnawianie się wszystkicn składników chem. ustroju, przez wymianę ze składnikami pokarmowymi i między sobą. dynamika, dział mechaniki, traktujący o związkach między siłami i wywołanymi przez nie ruchami ciał. dynamika, jeden z elementów muz. odnoszący się do siły brzmienia zależnej od stopnia pobudzenia dźwięku (iorte, piano) i od budowy instrumentu, od rejestru. dynamika gazów →gazodynamika.

dynamika mechanizmów i maszyn, dział teorii mechanizmów i maszyn, badający ich ruch z uwzględnieniem występujących sił i momentów sił. dynamity, grupa kruszących materiałów wybuchowych; otrzymywane przez przepojenie absorbentu (ziemia okrzemkowa, węgiel aktywny, mączka drzewna) nitrogliceryną z dodatkiem azotanów org. (np. koloksyliny); wrażliwe na uderzenie, tarcie i podwyższoną temperaturę; eksplozję wywołuje się za pomocą spłonki; stosowane obecnie wyłącznie w technice cywilnej; pierwszy d. otrzymał A. Nobel 1866. dynamizm, filoz. pogląd, wg którego przyroda (materia) jest z natury swej aktywna i zmienna, podlega ciągłemu ruchowi i rozwojowi, a jej obiekty oddziałują na siebie wzajemnie. „Dynamo" (Zakłady im. S.M. Kirowa), zakłady przemysłu elektrotechn., zał. w Moskwie 1897.; po rozbudowie, w latach władzy radź., stały się jedną z największych w ZSRR wytwórni sprzętu elektrotechn. (gł. środków transportu) i maszyn ciężkich. dynamomaszyna, dawna nazwa prądnicy elektrycznej. dynamometr (siłomierz), przyrząd służący do pomiaru siły (np. nacisku prasy); stosowany w technice oraz w fizjologii lub medycynie sport, do pomiarów siły mięśni. dynamony, górnicze materiały wybuchowe otrzymywane z azotanu amonowego i węgla drzewnego; obecnie nie stosowane. dynamostarter, rozrusznik silnika spalinowego, który następnie pracuje jako prądnica elektryczna. Dynarskie Góry, góry w pn.-zach. części Płw. Bałkańskiego (Jugosławia); dł. 650 km, wys. do 2522 m (Bobotov Kuk); zbudowane z wapieni, łupków i piaskowców; liczne formy krasowe (poija); wydobycie rud żel., cynku i ołowiu, boksytu; turystyka. dynasowe wyroby (krzemionkowe wyroby ogniotrwałe), wyroby ceram. o ogniotrwałości ok. 1700°, których gł. składnikiem jest krzemionka; stosowane do budowy pieców szklarskich martenowskich i in. dynastia, rodzina panująca w państwie monarchicznym; następujący po sobie monarchowie z tego samego rodu, dziedziczący kolejno władzę. Dynasy, obiekt kolarski w Warszawie (1891-1935), z torem betonowym dł. 385 m; nazwa od dawnych właścicieli terenu, hrabiów de Nassaux. dynatron (generator dynatronowy), generator drgań elektr., którego działanie opiera się na wyzyskaniu oporności ujemnej tetrody. dynatronowy generator →dynatron. Dyneburg →Daugavpils. dynel, amer. nazwa handl. włókien syntet. otrzymywanych przez kopolimeryzację chlorku winylu i akrylonitrylu. dyngus (śmigus), lud. zwyczaj oblewania się wodą w okresie świąt wielkanocnych. dynia (bania, Cucurbita), roczna lub wieloletnia roślina warzywna o łodygach płożących się, z wąsami czepnymi; owoc duży (do 50 kg), jadalny i pastewny; w uprawie liczne odmiany gł. d. olbrzymiej (C. maxima) i d. zwyczajnej (Ć. pepó), dostarczającej też oleju z nasion (tzw. d. oleista). Dyniewicz WŁADYSŁAW, 1843-1928, działacz polonijny w USA, drukarz, wydawca, ślusarz; założyciel pierwszej poi. księgarni i drukarni w Chicago. dynoda (katoda wtórna), katoda, z której emisja elektronów zachodzi pod wpływem padających na nią elektronów; zwykJe 1 elektron wyzwala 2-4 wtórne. Dynów, m.. w pow. brzozowskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; 3,5 tys. mieszk.

dyskusyjne kluby filmowe 267 (1968); drobny przemysł; późnorenes. kościół (XVII w.); prawa miejskie 1436 (do pocz. XX w.) i 1946. -— W okresie okupacji hitlerowskiej masowe zbrodnie, w których zginęło ok. 3 tys. mieszk. (1939 — 500 osób); 1944-46 terror band UPA. dyplom: 1) średniow. nazwa dokumentu; 2) dokument stwierdzający czyjeś kwalifikacje (np. nauk.), uprawnienia; 3) wyróżnienie, odznaczenie (np. w konkursie). dyplomacja: 1) działalność organów państwa realizująca politykę zagr. państwa; 2) sztuka właściwego prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami; przen. zręczność, giętkość w postępowaniu. dyplomant, absolwent wyższej uczelni przystępujący do składania egzaminu dyplomowego. dyplomata, osoba upoważniona do prowadzenia spraw z dziedziny polityki zagr. swego państwa i reprezentowania państwa w stosunkach międzynar.; przen. człowiek osiągający cel dzięki zręcznemu postępowaniu. dyplomatka, płaszcz bez paska, z długimi wąskimi klapami, noszony przez mężczyzn. dyplomatyczna droga, łączność między państwami utrzymywana za pośrednictwem stałych przedstawicieli dyplomatycznych. dyplomatyczna placówka, usytuowana za granicą jednostka organizacyjna wykonująca funkcje związane ze sprawami z dziedziny polityki zagr. swojego państwa. dyplomatyczna służba, określenie pracy w aparacie przedstawicielstwa dyplomatycznego. dyplomatyczne prawo, dziedzina prawa międzynar. regulująca stosunki między państwami w związku z działalnością ich przedstawicieli dyplomatycznych oraz uprawnienia i obowiązki tych przedstawicieli; podstawowym źródłem d.p. jest konwencja podpisana 1961 w Wiedniu. dyplomatyczny: 1) dotyczący dyplomacji, dyplomatów; 2) zręczny, wymijający; taktowny, układny; 3) związany z "dyplomatyką. dyplomatyczny korpus (corpus diplomatique, CD), ogół przedstawicieli dyplomatycznych akredytowanych w danym państwie. dyplomatyczny kurier, osoba przewożąca korespondencję wymienianą między organami państw, a jego przedstawicielstwami dyplomatycznymi. dyplomatyczny przedstawiciel, przedstawiciel państwa uwierzytelniany za granicą przy głowie państwa lub ministrze spraw zagr.; reprezentuje państwo wysyłające w jego stosunkach z państwem pobytu. dyplomatyka, nauka pomocnicza historii, badająca autentyczność, stanowisko prawne i warunki powstania dawnych, gł. iredniow., dokumentów. dypodia, lit. miara wierszowa złożona z dwu identycznych stóp, np. d. jambiczna zbudowana z 2 jambów (u—u—). dypsomania (opilstwo okresowe), niepohamowany pęd do picia alkoholu, pojawiający się nagle i trwający od kilku dni do kilku tygodni. dyptam jesionolistny (Dictamnus albus), eurazjat. bylina pokryta włoskami wydzielającymi parzące, palne olejki eteryczne (tzw. gorejący krzak); w Polsce rzadki, uprawiany na rabatach. dyptyk, szt. plast.: 1) dwuskrzydłowy ołtarzyk przenośny z kości słoniowej lub szlachetnego metalu zdobiony wewnątrz scenami ze St. i N. Testamentu; 2) dwuskrzydłowa nastawa ołtarzowa. dyrekcja: 1) kierownictwo, zarząd instytucji, przedsiębiorstwa; 2) zarząd okręgu adm., podległego ministerstwu; 3) sprawowanie funkcji dyrektora; 4) dato. kierowanie, dyrygowanie; kierunek. Dyrekcja Edukacji Narodowej, zał. 1812,

naczelna państw, władza oświat, w Księstwie Warsz.; zajmowała się gł. rozwojem szkolnictwa oraz kształceniem nauczycieli. dyrektor: 1) kierownik instytucji, zakładu itp.; 2) daw. dyrygent; nauczyciel domowy lub opiekun uczniów. dyrektoriat, hist. 5-osobowy rząd I Republiki Fr. 1795-99; w szerszym znaczeniu ustrój i okres w dziejach Francji od obalenia Robespierre'a do zamachu stanu gen. Bonapartego. dyrektoriat, szt. plast, faza rozwojowa gł. fr. rzemiosła artyst. (gł. meblarstwa) i kostiumologii związana hist. z okresem d.; kontynuacja stylu Ludwika XVI; ornamentacja, ubiory wzorowane na strojach gr. i rzym.; formy d. były podstawą sztuki Cesarstwa. dyrektoriatu system, model stosunków między władzą wykonawczą i ustawodawczą polegający na prawie parlamentu do wybierania i odwoływania rządu, który poza kierowaniem administracją, spełnia również funkcje głowy państwa; s.d. funkcjonuje obecnie w Szwajcarii. dyrektywa, wskazówka dotycząca postępowania, działania; wytyczna, zalecenie, zarządzenie. dyrygent, muzyk kierujący orkiestrą, chórem, zespołem. dyrygentura: 1) sztuka, umiejętność dyrygowania; 2) klasa w szkole muz., wydział konserwatorium. dyrygować: 1) kierować zespołowym wykonaniem utworu muz.; 2) potocznie kierować, zarządzać. dyscyplina: 1) podporządkowanie się przepisom; ustalony porządek, karność, rygor; 2) dziedzina wiedzy, nauka; 3) narzędzie chłosty; bat; 4) daw. chłosta, biczowanie. dyscyplinarka, potocznie dochodzenie przeciw urzędnikowi prowadzone przez władze zwierzchnie za wykroczenia służbowe; postępowanie dyscyplinarne. dysektor, rodzaj lampy analizującej stosowanej w kamerach telewizyjnych; nadawany obraz jest rzutowany na fotokatodę, z której emitowane elektrony są kierowane w odpowiedniej kolejności do anody, wywołując sygnały wizji. dysertacja, rozprawa nauk. napisana w celu uzyskania stopnia nauk., np. praca doktorska, praca habilitacyjna. dysfagia, zaburzenie w połykaniu na tle nerwowym (histeria) lub z powodu org. zmian gardła i przełyku (porażenia mięśni, zwężenia bliznowate, ucisk np. nowotworu). dysfazja, zaburzenie mowy polegające na braku koordynacji słów i trudności ułożenia ich w zdania mimo sprawności odpowiednich mięśni. dysfotyczna strefa, dolna warstwa fotycznej strefy mórz i jezior — strefa półmroku; występują gł. brunatnice i krasnorosty. dysharmonia, brak harmonii, zgody między poszczególnymi elementami; sprzeczność; przen. nieporozumienie, niezgoda. dysharmonijny, pozbawiony harmonii (w liniach, tonach, barwach itp.); nieharmonijny, nie skoordynowany. dyshonor, obraza honoru; zniewaga, obelga, hańba. dysjunkcja, biol. przerwa między obszarami występowania gat. zwierząt lub roślin; np. d. dzieląca występowanie bielaka, pardwy, limby, świerka w pn. Europie i w górach środk. Europy. dysjunkcja (alternatywa wyłączająca), log. zdanie złożone ze zdań połączonych spójnikiem „albo"; d. jest prawdziwa, gdy jedno i tylko jedno z jej zdań składowych jest prawdziwe. dysk, drewn. krążek okuty metal, pierścieniem, używany do rzutów w lekkiej atletyce; dla mężczyzn — wagi 2 kg, dla kobiet 1 kg, juniorzy 1,5 kg. dyskeratoza, nieprawidłowe, przedwcze-

sne lub niezupełne rogowacenie warstwy powierzchownej naskórka, występujące w niektórych chorobach skóry, np. mięczak zakaźny. dyskineza, upośledzenie, ubóstwo ruchów automatycznych i mimicznych występujące w uszkodzeniach nerwowych dróg pozapiramidowych, w przebiegu niektórych chorób, niekiedy wskutek stosowania pewnych leków. Dyskobol, brązowy posąg młodzieńca rzucającego dyskiem; wspaniałe oddanie ruchu; dzieło Myrona, znane z rzym. kopii. „Dysk Olimpijski", miesięcznik Pol. Komitetu Olimpijskiego, wydawany od 1968 w Warszawie. dyskonto, potrącenie przez bank części sumy nominalnej weksli, czeków, papierów wartościowych w razie ich skupu przed terminem płatności. dyskontować, przen. wyzyskiwać, wykorzystywać. dyskontowa polityka, ustalanie wysoko ści stopy dyskontowej przez centr. banki kapitalist.; jej podniesienie utrudnia eks pansję gosp. (zmniejsza zapotrzebowanie na kredyt), obniżenie — zachęca do pod jęcia inicjatywy gospodarczej. A dyskontowa stopa, wskaźnik procentowy będący podstawą do obliczania dyskonta. dyskordancja (niezgodność), geol. zaburzenie we wzajemnym układzie warstw skalnych, zwykle leżących poziomo, kolejno na sobie; np. d. tektoniczna (kątowa), d. sedymentacyjna. dyskoteka, zbiór płyt z nagranymi dziełami muz.; płytoteka. dyskrazyt, minerał, antymonek srebra; srebrzystobiały lub kremowy, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych. dyskrecja: 1) umiejętność milczenia w pewnych sprawach, dochowania tajemnicy; delikatność, takt; 2) prostota, umiar; 3) daw. względy, łaska; samowola. dyskrecjonalna władza, sfera działania, w której organ państw, może rozstrzygać wg swojego przekonania, w granicach tzw. swobodnego uznania. dyskrecjonalny: 1) poufny; 2) pozostawiony do swobodnej oceny, uznania; nie ograniczony przepisami. dyskredytować, podważać zaufanie, pomniejszać autorytet, wartość; kompromitować. dyskretny: 1) umiejący dochować tajemnicy, nie wtrącający się do cudzych spraw; delikatny, taktowny; 2) nie rzucający się w oczy, ledwo zauważalny (słyszalny); cichy, umiarkowany. dyskryminacja, upośledzenie lub prześladowanie danych jednostek lub grup społ. ze względu na pochodzenie etniczne, przynależność klasową, nar., -asową lub wyznaniową. dyskryminacja etniczna, prześladowanie przedstawicieli określonycn grup etnicznych ze względu na ich pochodzenie. dyskryminacja rasowa, prześladowanie przedstawicieli określonych ras ze względu na ich pochodzenie rasowe. dyskryminator, radiotechn. układ elektroniczny, w którym się przekształca sygnały elektr. zmodulowane częstotliwościowo lub fazowo na sygnały zmodulowane amplitudowo. dyskurs, daw. rozmowa, dyskusja; przemówienie. dyskursywne myślenie, myślenie log., oparte na rozumowaniu, rzeczowej argumentacji, log. wyjaśnianiu i uzasadnianiu. dyskusja, ustna (pisemna) wymiana zdań na jakiś temat, wspólne rozpatrywanie określonego zagadnienia; dysputa. dyskusyjne kluby filmowe, stowarzyszenia miłośników filmu; w Polsce należą dp Federacji DKF (od 1956), która jest czł. Fédération Internationale Ciné Clubs (FICC).

268 dyskwalifikacja dyskwalifikacja, stwierdzenie braku odpowiednich kwalifikacji, niezdatności; stwierdzenie bezwartościowości albo zmniejszonej wartości czegoś. dyslokacja, wojsk, rozmieszczenie wojsk na danym terytorium państwa. dyslokacje w kryształach, pewien rodzaj wad (defektów) w budowie sieci przestrzennej kryształu; istnieją dyslokacje krawędziowe i śrubowe. dysocjacja elektrolityczna, zachodzący w roztworach samorzutny rozpad cząsteczek elektrolitów na jony; roztwory, w których nastąpiła d.e., przewodzą prąd elektryczny. dysocjacja termiczna, odwracalny rozpad cząsteczek związków chem. na prostsze wskutek działania wysokiej temperatury. dysocjacji elektrolitycznej stała, liczba stała (wynikająca z prawa działania mas) określająca stan równowagi dynamicznej w roztworach elektrolitów słabych. dysocjacji elektrolitycznej stopień, stosunek liczby cząsteczek zdysocjowanych do całkowitej liczby cząsteczek elektrolitu w roztworze. Dyson [dajsn] FREEMAN JOHN, ur. 1923, fizyk amer.; prof. Institute for Advanced Study w Princeton; prace z zakresu kwantowej teorii pól. dysonans: 1) lit. rym niedokładny półtorazgłoskowy, w którym współdźwięczność nie obejmuje przedostatniej akcentowanej samogłoski wersu; 2) rozdźwięk, zakłócenie harmonii. dysonans, muz. współbrzmienie (d. harmoniczny) lub następstwo (d. melodyczny) co najmniej 2 dźwięków sprawiające wrażenie niezgodności. dysonans poznawczy, zjawisko polegające na przeżywaniu sprzeczności zawartych w informacjach i treściach odbieranych z zewnątrz; pobudza do usuwania tych sprzeczności. dyspalatalizacja →depalatalizacja. dyspareunia, niejednoczesne występowanie orgazmu u mężczyzny i kobiety podczas stosunku płciowego. dyspeczer →dyspozytor. dyspensa, w kościele kat. zwolnienie od zachowania przepisów kościelnych (np. d, od postu). dyspepsja, med. →niestrawność. dyspergatory, substancje powierzchniowoczynne zapobiegające wytrącaniu się osadów substancji stałej rozdrobnionej w fazie ciekłej oraz przeprowadzające w stan rozdrobnienia osady już wytrącone. dyspersja, mat. jeden z parametrów opisujących rozkład zmiennej losowej; równa się pierwiastkowi kwadratowemu z średniej wartości kwadratu odchylenia od wartości przeciętnej. dyspersja (rozproszenie) statyst., właściwość zbiorowości statyst.; polega na tym, że wartości poszczególnych elementów różnią się między sobą. dyspersja światła (rozszczepienie światła), rozkład światła niejednobarwnego (np. białego) na proste barwy składowe za pomocą soczewek lub pryzmatów; wynik zależności współczynnika załamania od długości fali światła. dyspersji stopień, w układach dyspersyjnych stosunek powierzchni międzyfazowej do objętości fazv rozproszonej. dyspersyjny układ (układ rozproszony), niejednorodny układ fiz. składający się z 2 lub więcej faz: ciągłej (ośrodek dyspersyjny) i rozproszonych (zdyspergowanych); u.d. są m.in. koloidy. dysplastyczny, mający nieharmonijną budowę ciała, niekształtny. dysplastyk, jeden z typów konstytucjonalnych klasyfikacji E. Kretschmera; nieharmonijną budowa, odbiegająca od typu astenika, atletyka lub piknika. dysponent: 1) jednostka prawna dysponująca, zarządzająca czymś; 2) dato. kierownik przedsiębiorstwa prywatnego. dysponować: 1) zarządzać, rozporzą-

dzać czymś wg uznania; 2) wydawać polecenia, rozkazy; 3) daw. segregować, układać. dyspozycja (predyspozycja), psychol. ogół cech psych. i fiz. człowieka wywołujących skłonność lub warunkujących zdolności do pewnego typu czynności (np. do twórczości artystycznej). dyspozycja, prawo część normy prawnej (wg jej klasycznej definicji) określająca wymagane zachowanie się adresata normy. dyspozytor: 1) (dyspeczer) osoba wydająca dyspozycje, zarządzająca czymś; 2) daw. rządca folwarku. dyspozytornia, odpowiednio wyposażone pomieszczenie lub budynek, z którego centralnie kieruje się ruchem pojazdów (np. pociągów, samochodów) pracą zakładu (np. kopalni), rozdziałem energii elektr. itp. dyspozytura, ośrodek dyspozycyjny wydający polecenia podległym sobie placówkom, ludziom. dysproporcja, brak proporcji, symetrii, równowagi; niewspółmierność. dysproporcjonacja, reakcja ehem., w wyniku której następuje równoczesne utlenianie jednych i redukcja innych cząsteczek tego samego związku chemicznego. dysproz Dy, pierwiastek chem. o liczbie atom. 66, z podgrupy lantanowców; metal. dysputa, słowna wymiana poglądów; polemika, dyskusja, rozmowa. dyssypatywny układ (dyssypacyjny układ), układ mech. lub elektr., którego całkowita energia (mech., elektr.) zmniejsza się w wyniku rozpraszania na zewnątrz i zamiany w inne postacie energii (np. energię cieplną). dystans, odległość, oddalenie (w przestrzeni albo w czasie). dystansować, prześcigać, wyprzedzać. dystans społeczny, w socjologii niemarksistowskiej określenie miary niechęci społ. między grupami, narodami itp.; d.s. daje się przedstawić na specjalnej skali. dystans ucieczki, swoista dla danego gat. zwierzęcia najmniejsza odległość utrzymywana przez niego od wroga. dysten (cyjanit), minerał, odmiana polimorficzna krzemianu glinu; zwykle niebieski, o szklistym połysku; typowy składnik skał metamorficznych; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych i kwasoodpornych. dystonia, zaburzenia postawy ciała z powodu nadmiernego napięcia mięśniowego, wywołane uszkodzeniem układu pozapiramidowegó. dystorsja, fiz. jedna z wad soczewek; niejednakowe powiększanie (zmiejszanie) różnych części wytworzonego obrazu. dystorsja, fot. →przerysowanie. dystorsja, med. →skręcenie kończyny. dystrakcja, daw.: 1) brak uwagi, roztargnienie; przeszkoda w skupieniu się; 2) rozrywka, przyjemność. dystrepsja, zaburzenie prawidłowego rozwoju fiz. dziecka wskutek niewłaściwego odżywiania; nadmierna waga, obfita tkanka tłuszczowa i wiotka w fałdach skóra. dystrofia, zaburzenie w odżywianiu tkanki, narządu, układu lub całego ustroju; prowadzi do zmian zanikowych, zwyrodnieniowych lub przerostowych. dystrofia mięśniowa postępująca, postępujący zanik mięśni bez uszkodzenia rdzenia kręgowego; choroba dziedziczna, na tle wrodzonych zaburzeń enzymatycznych. dystrofia przysadkowa (zespół tłuszczowo-płciowy), schorzenie występujące wskutek niedoczynności przedniego płata przysadki; gł. objawy: niedorozwój płciowy, otyłość, karłowatość. dystrofizm, stan biol. jeziora: duża zawartość związków humusowych, zakwaszenie wody, często niedobór tlenu i substancji pokarmowych; uboga fauna i flora; prowadzi do zarastania jezior i powstawania torfowisk wysokich.

dystrybuanta, funkcja F(x) wyznaczająca rozkład prawdopodobieństwa zmiennej losowej X równa prawdopodobieństwu, że zmienna losowa X przyjmie wartość mniejszą od x. dystrybucja, podział dóbr materialnych między członków społeczeństwa; także rozprowadzanie towarów przez handel detaliczny. dystrybucja, mat. uogólnienie pojęcia funkcji, funkcjonał liniowy określony na pewnej przestrzeni liniowej; d. odgrywają dużą rolę w mechanice kwantowej. dystrybutor lotniskowy, cysterna samochodowa z urządzeniem do tankowania statków latających. dystrybutywność →rozdzielność. dystrykt, okręg adm., wyborczy lub sądowy w niektórych krajach; obwód, powiat, dzielnica (w Polsce w okresie zaborów i okupacji hitlerowskiej). dystych, lit. strofa dwuwierszowa, w poezji klas. często o różnej strukturze wersów, np. d. elegijny składa się z heksametru i pentametru. dystyngowany: 1) elegancki, wytworny; mający dobre maniery; 2) daw. będący wyrazem wyróżnienia, szacunku. dystynkcja: 1) dobre maniery; elegancja, wytworność; 2) daw. różnica, cecha odróżniająca; wyróżnienie, zaszczyt, honor. dystynkcje, oznaki wyróżniające stopnie wojsk., rodzaje wojsk, służb i in. dysydenci (różnowiercy), ogólne określenie wyznawców religii innej niż panująca; w Polsce XVI-XVIII w. — członków kościołów niekatolickich, gł. protestantów. dysymilacja, biol. zachodzące w organizmie żywym procesy fizjol. prowadzące do rozkładu związków org. i wydalania poza ustrój powstałych produktów; przeciwstawienie asymilacji; jej chem. odpowiednikiem jest katabolizm. dysymilacja, językozn. zjawisko polegające na przekształceniu jednej z dwóch spółgłosek, identycznych lub mających cechy wspólne, w inną, np. forwark — folwark.

dysymulacja, świadome zatajenie objawów choroby lub kalectwa. dysza, odcinek przewodu o zmiennym przekroju poprzecznym, zapewniającym przemianę energii wewn. przepływającego płynu w energię kinetyczną; np. jako przyrząd ekspansyjny w turbinie. dysza Korta (napędowa dysza), pierścień oprofilowany otaczający śrubę okrętową, zwiększający sprawność; stosowana na holownikach i statkach rybackich. dysza miernicza, rodzaj zwężki mierniczej stosowanej do pomiaru natężenia przepływu płynów; miarą natężenia jest różnica ciśnień statycznych w kanale przepływowym przed i za d.m. dyszkancista, chłopiec o skali głosu sopranu, śpiewający w kość. chórach. dyszkant: 1) nazwa górnego głosu w utworach muz. (do końca XVI w.); 2) wysoki głos chłopięcy odpowiadający skalą sopranowi. dyszlowe, w średniow. Polsce opłata za korzystanie z dróg, pobierana od przejeżdżających pojazdów na rogatkach. dytyramb, hymn ku czci Dionizosa; pieśń pochwalna utrzymana w podniosłym nastroju. dywagacja, mówienie (pisanie) bezładne, rozwlekłe, odbiegające od tematu. dywan →kobierzec. dywan, lit. na Wschodzie muzułm. zbiór lir. utworów jednego poety; obejmuje kasydy, gazele, rubajjaty i inne krótkie wiersze. dywan, hist. nazwa wielu urzęilów dworskich w krajach muzułm.; w Turcji osmańskiej (do XIX w.) naczelny organ władzy państw, złożony z wezyrów i najwyższych dostojników. dywan kwiatowy (kobierzec kwiatowy), płaszczyznowa dekoracja kwiatowa w ogrodach, naśladująca ornamentykę dywanów, typowa dla fr. stylu ogrodowego.

Dziedzic 269 dywergencja rozwoju, rozbieżność rozwoju ewolucyjnego; różnokierunkowe kształtowanie się narządu lub postaci osobników jakiegoś szczepu, żyjącego w różnych warunkach środowiskowych; np. d.r. kończyn ssaków. dywergentna ewolucja, jedna z dróg ewolucji organizmów (G.G. Simpson), przez rozpad populacji na izolowane rozrodczo podpopulacje w wyniku wędrówek i zasiedlenia przez nie różnych biotopów. dywersja: 1) działanie z ukrycia, mające na celu podważanie siły i obronności atakowanego; 2) w czasie wojny — działanie na terytorium nieprzyjaciela dążące do dezorganizacji systemu dowodzenia w celu uniemożliwienia jego zamiarów; 3) sabotaż. dywersja ideologiczna, inspirowana przez obce ośrodki działalność ideologiczno-propagandowa, mająca na celu wprowadzenie rozkładu ideologicznego w państwie, przeciwko któremu jest skierowana; współcześnie gł. formą d.i. jest imperialistyczna d.i. przeciwko krajom socjalistycznym. dywetyna, imitacja aksamitu, tkanina, której prawa strona pokryta jest delikatnym, gęstym meszkiem wytworzonym przez drapanie nitek wątkowych szapowych. dywidenda, dochód z akcji, udział akcjonariuszy w zysku rocznym spółki akcyjnej. dywiz, druk. znak (krótka pozioma kreska) odpowiadający łącznikowi lub znakowi dzielenia wyrazu. dywizja, związek taktyczny, złożony z kilku pułków lub brygad, zwykle w składzie korpusu lub armii; stan liczebny 5-15 tys. ludzi. Dywizja im. Tadeusza Kościuszki → Pierwsza Warszawska Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki. Dywizja Strzelców Polskich, jednostka wojsk, w Rosji, sformowana 11 IV 1917 na Ukrainie; dowódca gen. T. Bylewski; przerzucona na front galic; w VIII 1917 weszła w skład 1 Korpusu Polskiego. dywizjon, pododdział, gł. w artylerii (2-6 baterii), w lotnictwie (2-3 eskadry), w marynarce woj. (3-5 okrętów). dywizjonizm, szt. plast, metoda podziału plamy barwnej polegająca na rozbiciu jej na niewielkie punkty (przy użyciu zasadniczych kolorów widma), które przy patrzeniu na obraz z pewnej odległości mieszczą się w siatkówce oka, dając wrażenie jednolitej plamy barwnej; zainicjowana przez impresjonistów, rozwinięta przez neoimpresjonistów. dyzartria, upośledzenie tworzenia artykułowanych dźwięków, spowodowane uszkodzeniami jąder nerwów czaszkowych w opuszce lub połączeń opuszki z korą mózgu; mowa dyzartryczna jest powolna, zamazana i bezgłośna. dyzenteria →czerwonka. dyzunici, prawosławni, którzy nie uznali unii brzeskiej z 1596 (gł. na Białorusi i Ukrainie). dyżur, pełnienie określonego obowiązku zawodowego lub społ. w oznaczonym czasie, wg ustalonego trybu; okres pełnienia tego obowiązku. Dzaudzi (Dzaoudzi), m. i port na wysepce D. w archip. Komory, na O. Indyjskim; ok. 5 tys. mieszk,; ośr. handlowy. Dzawchan, rz. w zach. Mongolii; dł. 800 km; uchodzi do jez. Chirgis-nur. dzban, rzem. artyst. →kruża. dzbanecznik (Nepenthes), owadożerny, pnący się półkrzew; dżungle Archip. Malajskiego, Filipin i Madagaskaru; organami chwytnymi są dzbankowate liście dł. do 50 cm. Dzedzu-do (Quelpart), największa wyspa koreańska (Korea Pd.), u 2 pd. wybrzeży Płw. Koreańskiego; 1850 km , ok. .255 tys. mieszk.; uprawa ryżu, soi, tytoniu; hodowla jedwabników; gł. m. Dz.Dziadoszanie, plemię śląskie osiadłe k. Głogowa, po obu stronach dolnego Bobru; na ich ziemiach tzw. Wały Śląskie.

Dziadulewicz STANISŁAW, 1872-1943, he- Czteroletni; zwolennik Konstytucji 3 Maraldyk; autor Herbarza rodzin tatarskich ja, czł. sprzysiężenia 1793 w Warszawie. Działyński JAN KANTY, 1829-80, bibliofil, w Polsce. dziady, dawna uroczystość ku czci zmar- wydawca; uczestnik powstań 1848 i 1863; łych na Białorusi i Litwie, prawdopodob- wzbogacił zbiory Biblioteki Kórnickiej. Działyński KSAWERY SZYMON, 1756-1819, nie z czasów pogańskich; uczta obrzędosenator-wojewoda Księstwa Warsz. i Krówa i wywoływanie dusz zmarłych. dział: 1) pewien odcinek nauki, sztuki, lestwa Pol.; w czasie insurekcji 1794 czł. gospodarki itp.; specjalna część czasopi- Rady Zastępczej Tymczasowej. Działyński TYTUS, 1796-1861, założyciel sma, książki, wydawnictwa; 2) jednostka organizacyjna instytucji; 3) dzielenie, po- Biblioteki Kórnickiej, współzałożyciel dział (zwł. majątku); część przypadająca Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk; wydawca z podziału własności ruchomej i nierucho- źródeł hist. (Acta Tomiciana), mecenas sztuki. mej (zwł. ziemi). dzianety, rasowe konie pochodzenia działacz: 1) człowiek aktywny w jakiejś dziedzinie życia polit. lub społ.; akty- hiszp., używane dawniej gł. do wystąpień wista; 2) dato. wykonawca, sprawca; czyn- paradnych; potocznie piękne konie wierzchowe. nik, motor czegoś. dzianie, wytwarzanie dzianin (ręcznie działania i przeciwdziałania zasada, lub maszynowo) przez formowanie tzw. trzecia zasada dynamiki Newtona. działanie, fiz. wielkość fiz. o wymiarze oczek; najogólniej rozróżnia się: dz. rządiloczynu energii i czasu, odgrywająca is- kowe — oczka powstają przez zginanie totną rolę w mechanice, elektrodynamice, jednej nitki, oraz dz. kolumnienkowe — oczka tworzy się przez jednoczesne zgitermodynamice i teorii kwantów. działanie, mat. funkcja, która (jednemu, nanie szeregu równolegle ułożonych nitek. dwóm lub więcej) elementom zbioru Z dzianina, wyrób włók. powstający z przyporządkowuje ściśle określony ele- nitek przędzy przez tworzenie tzw. oczek ment (wynik dz.) tegoż zbioru, np. doda- i łączenie z sąsiednimi (pionowo i powanie, odejmowanie w zbiorze Z liczb cał- ziomo); jest rozciągliwa i przewiewna; rozróżnia się m.in. dz. falowane (rządkokowitych. Działdowo, m. pow. w woj. olsztyń- we) i osnowowe (kolumienkowe). Dziarkowski HIACYNT, 1747-1828, lekarz; skim, nad Działdówką; 10,2 tys. mieszk. (1970); przemysł szklarski, drzewny, spoż., prof. uniw. w Warszawie; założyciel szkoodzieżowy; węzeł kol.; got. zamek krzy- ły med. w Warszawie; rozpowszechnił żacki (XIV w.). — Prawa miejskie 1344; szczepienia przeciw ospie. Dziarnowska JANINA, ur. 1903, pisarka; w okresie międzywoj. ważny ośr. akcji czł. KPP; powieści o tematyce okupacyjpol. prowadzonej wśród Mazurów. 1939-45, w czasie okupacji obóz hitle- nej i współcz., reportaże, utwory dla młorowski, przez który przeszło ok. 20 tys. dzieży, przekłady z ros. literatury. Dziatzko [dzjacko] KARL, 1842-1903, więźniów; zginęło kilka tysięcy. działka, techn. przedział między 2 do- niem. bibliotekarz i historyk książki; kiewolnymi wskaźnikami (kreskami, wręba- rownik pierwszej w dziejach uniw. katemi itp.) danej podziałki, ograniczającymi dry bibliotekoznawstwa (Getynga). miary reprezentowane przez narzędzie dziąsła, zgrubiała błona śluzowa osłamiernicze; dz. elementarna — przedział niająca wyrostki zębodołowe szczęki, szyjki zębów i wypełniająca przestrzenie między wskaźnikami sąsiednimi. działka, nieruchomość lub wydzielona międzyzębowe; silnie unaczyniona i unerczęść nieruchomości odznaczająca się jed- wiona; nie zawiera gruczołów. dziczka, młode drzewko owocowe lub norodnym użytkowaniem (dz. ogrodnicza, budowlana) i stanowiąca jednostkę ewi- ozdobne wyrosłe z nasienia, używane do szczepienia odmian szlachetnych. dencyjną. działka przyzagrodowa, w roln. spół- dziczyzna, mięso ubitej zwierzyny łowdzielniach produkcyjnych i PGR działka nej; ma dużą wartość dietetyczną (mało przeznaczona do indywidualnego użytku tłuszczu, dużo białka) i smakową. dzida, broń drzewcowa, odmiana włóczspółdzielcy lub pracownika. działkowe ogrody →pracownicze ogro- ni lub piki. dziecięca sztuka, twórczość artyst. dzieci dy działkowe. działo, rodzaj broni palnej, miotającej (3-14 lat), obejmująca gł. rysunek i malarpociski (kaliber ponad 20 mm) na znaczne stwo, często o wysokich walorach artyodległości; do dz. zalicza się: armaty, stycznych. dziecięce choroby, schorzenia, wady haubice i moździerze. działobitnia, w Polsce od 2 poł. XVIII wrodzone i nabyte noworodków, niemowląt, dzieci; z uwagi na toczące się w ordo XIX w. stanowisko ogniowe baterii ganizmie dziecka procesy rozwojowe mają wraz ze schronami dla obsługi i amunicji. działolejnia, dawna nazwa zakładu zwykle inny przebieg niż u ludzi dorosłych rzem. odlewającego lufy działowe w XV- i inne znaczenie. dzieciobójstwo, prawo przestępstwo poXIX w. działomiar, przyrząd artyleryjski, słu- legające na zabiciu dziecka przez matkę żący do określania średnicy kul działo- w czasie porodu, pod wpływem jego wych w zależności od ich ciężaru i od- przebiegu. dzieci pozamałżeńskie, prawo dzieci, wrotnie; wynaleziony 1540. działon, najmniejszy pododdział arty- które nie pochodzą od męża matki; w PRL nie ma dyskryminacji dz.p.; po ustalerii, składający się z działa i obsługi. Działoszyce, m. w pow. kazimierskim, leniu ojcostwa ustawa nadaje im prawa i woj. kieleckim, nad Nidzicą; 1,7 tys. obowiązki dzieci z małżeństwa. Dzieduszycki JÓZEF KALASANTY, 1772mieszk. (1968); prawa miejskie 1409. — Podczas okupacji hitlerowskiej m.in. 1942 1847, bibliograf, kolekcjoner, działacz egzekucja 1200 osób; VII 1944 opanowane gosp.; ok. 1812 założył Bibliotekę Dz. w Poturzycy (połączona później z Muzeprzejściowo (kilkanaście dni) przez BCh. Działoszyn, w. w pow. pajęczyńskim, um Dz.). Dzieduszycki WALERIAN, 1754-1832, woj. łódzkim, nad Wartą; duża cementodziałacz polit.; 1794 agent Kościuszki We wnia „Warta"; przed 1412-1870 miasto. dział spadku, prawo podział majątku Lwowie, przywódca Centralizacji Lwowspadku drogą umowy między spadkobier- skiej. Dzieduszycki WŁODZIMIERZ, 1825-99, kocami albo na mocy orzeczenia sądu wskutek żądania któregokolwiek ze spadko- lekcjoner, ornitolog, działacz społ.; czł. AU; założyciel Muzeum im. Dzieduszycbierców. dział wodny, linia oddzielająca dorze- kich we Lwowie. Dzieduszycki WOJCIECH, 1848-1909, pocza, wyznaczana na podstawie rozdziału spływu powierzchniowego wód do dwu lityk galic, pisarz, filozof, konserwatysta; 1906-07 austr. min. do spraw. Galicji. różnych rzek. Dziedzic EMIL, 1914-43, pisarz i publiDziałyński IGNACY, 1754-97, szef 10 regicysta lud.; członek GL; pamiętnik Robotmentu pieszego wojsk kor., poseł na Sejm

270 Dziedzice nik wiejski, potem drzewny, obecnie literat ludowy. Dziedzice →Czechowice-Dziedzice. dziedzictwo: 1) majątek ruchomy albo nieruchomy przejęty jako spadek; scheda, spuścizna, sukcesja; 2) prawo do dziedziczenia, dziedziczenie. dziedziczenia niegodność, orzeczony przez sąd brak zdolności dziedziczenia, gdy spadkobierca umyślnie dopuścił się przestępstwa wobec spadkodawcy lub bezprawnie naruszył porządek spadkobrania. dziedziczenie, przejście spadku na jedną lub więcej osób; podstawę dz. stanowi testament lub ustawa. dziedziczenie gospodarstwa rolnego, w PRL spadkobiercą gospodarstwa rolnego można ustanowić osobę należącą, jak i nie należącą, do kręgu osób powołanych do dziedziczenia z ustawy, pod warunkiem, że osoba ta ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego i obszar dziedziczony (wraz z posiadanym już majątkiem) nie może przekraczać górnej granicy 15 ha. dziedziczenie testamentowe, rodzaj dziedziczenia; polega na przejściu spadku w wyniku powołania w testamencie jednej lub więcej osób jako spadkobierców. dziedziczenie tronu, przejście władzy król. z jednej osoby na drugą wynikające z pokrewieństwa; w krajach eur. od XIII w. z zasady dziedziczy tron najstarszy syn. dziedziczenie ustawowe (ab intestato), rodzaj dziedziczenia; dochodzi do skutku z braku testamentu; wg poi. prawa do dz. u. powołani są: zstępni spadkobiercy, przysposobieni, małżonek, rodzice, rodzeństwo i ich zstępni oraz państwo. dziedziczność, zdolność przekazywania cech potomstwu przez organizmy rodzicielskie, właściwa wszystkim organizmom żywym; jednostki dz. — geny, pod względem chem. fragmenty łańcucha DNA, znajdują się w chromosomach jąder komórkowych; informacja dziedziczna jest zaszyfrowana w DNA pod postacią sekwencji (kolejności) nukleotydów. dziedziczność, psychol. przekazywanie potomstwu cech psych. rodziców w postaci dyspozycji, których dalszy rozwój zależny jest ód procesu uczenia się i oddziaływania otoczenia. Dziedzilia, mit. słow. rzekoma bogini, wg J. Długosza odpowiednik rzym. Wenus; imię utworzone prawdopodobnie od kołysankowego ,,dzidzi-leli", mylnie uznanego za inwokację do bóstwa D. dziedzina: 1) dział, gałąź wiedzy, nauki, gospodarki, techniki, kultury itp.; zakres, sfera (zwł. działania); 2) daw.: a) dziedziczna posiadłość, majątek, siedziba rodzinna; b) kraina, ziemia. dziedzina funkcji, zbiór wszystkich wartości zmiennej niezależnej (argumentu) x, dla których funkcja f(x) jest określona. dziedziniec, wydzielona, nie przykryta przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu arch., spełniająca funkcje użytkowo-reprezentacyjne: dz. zamknięte, otoczone zewsząd zabudową (często z krużgankami), oraz otwarte, przynajmniej z jednej strony bez zabudowań (cour d'honneur). dzieje, zdarzenia, fakty z życia społeczeństwa, ludzkości, przyrody; historia, koleje czyjegoś losu, przebieg czegoś. Dzieje Apostolskie, księga N. Testamentu, omawiająca gł. działalność Piotra i Pawła jako historię powstania i początków chrześcijaństwa. "Dzieje Najnowsze" →„Najnowsze Dzieje Polski". dziekan, pedag. profesor lub docent kierujący wydziałem szkoły wyższej przy współudziale rady wydziału; wchodzi w skład senatu szkoły. dziekanat, biuro adm.-nauk. wydziału wyższej uczelni. dziekan korpusu dyplomatycznego, przedstawiciel dyplomatyczny, stojący na czele korpusu dyplomatycznego; repre-

zentuje interesy dyplomatów wobec władz przyjmującego państwa. dziekan rady adwokackiej, przewodn. rady adwokackiej, przez nią wybierany; kieruje pracą rady i ją reprezentuje. Dziekoński BARTŁOMIEJ, XVIII w., nauczyciel szkół białostockich; autor podręczników roln.-ekon. dla szkół Komisji Edukacji Nar.; Przepisy rolnictwa... Dziekoński JÓZEF BOHDAN, 1816-55, pisarz; jeden z przywódców Cyganerii warszawskiej, od 1846 na emigracji; proza w stylu fantastyki romant. (powieść Sędziwój). Dziekoński JÓZEF PIUS, 1844-1927, architekt; jeden z gł. reprezentantów historyzmu w architekturze poi.; współzałożyciel Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości; głównie projekty kościołów. dzielenie, działanie przyporządkowujące (w przepisany sposób) dwóm obiektom jeden, zw. ich ilorazem. dzielnica, w PRL jednostka podziału terytorialnego w miastach; podziałowi na dz. mogą ulegać miasta liczące powyżej 200 tys. mieszkańców. dzielnica, urban. część dużego miasta, o określonych, wyróżniających ją cechach funkcjonalnych, charakteru zabudowy, położenia, zamieszkujących ją grup społ. lub etnicznych (np. dzielnica przem., mieszkaniowa, zabytkowa). dzielnica mieszkaniowa, część miasta o wyłącznej lub dominującej funkcji mieszkaniowej, jednostka struktury przestrzennej terenów mieszkaniowych, składająca się z osiedli mieszkaniowych i posiadająca własny ośrodek usługowy. dzielnica przyrodniczo-leśna, część krainy przyrodn.-leśniej wyodrębniona z niej na podstawie ilościowych różnic ekon., fizjograficznych i przyrodn.-leśnych. dzielnica zabytkowa, dzielnica miasta, na której terenie znajduje się duże skupisko budowli zabytkowych, o zachowanym hist. założeniu urbanistycznym. dzielnik napięcia, urządzenie lub układ elektr. do dzielenia napięcia zasilania na 2 lub więcej napięć składowych; stały lub regulowany; szeregowo połączone oporniki (lub kondensatory) z odczepami, opornik lub autotransformator ze stykiem ślizgowym itp. dzielność: 1) odwaga, waleczność; 2) energia, sprawność w działaniu; 3) daw. zdolność, siła oddziaływania; skuteczność. dzielność morska, zespół cech konstrukcyjnych statku wodnego zapewniający jego dobre zachowanie się na wzburzonym morzu (nienabieranie fali na pokład, łagodne kołysanie się, możność utrzymania kursu w każdych warunkach atm. itp.). dzieło: 1) czyn, praca, działanie; 2) wynik działania, owoc pracy; wytwór; 3) utwór lit., nauk., muz., artyst. (zwł. o dużej wartości). dziennica, bot. →liliowiec. dziennik: 1) gazeta wychodząca codziennie lub kilka razy w tygodniu; informacje, wiadomości bieżące nadawane przez radio, telewizję itp.; 2) księga urzędowa, w której dokonuje się określonych zapisów (dz. okrętowy, lekcyjny); 3) pamiętnik (prowadzony codziennie). „Dziennik Berliński", gazeta wydawana 1897-1939 przez emigrację pol. w Berlinie; organ Koła Poi. w parlamencie niem.; po 1918 organ Związku Polaków w Niemczech. dziennik budowy, gł. dokument publ. na budowie zawierający dane dotyczące przebiegu i warunków budowy, autora projektu, zarządzenia organu nadzoru bud. itp. ,. Dziennik Chicagoski" [dz. szyka-], codzienne pismo polonijne w USA, 18901971, red. m.in. H. Nagiel, K. Wachtl. ,.Dziennik Górnośląski", czasopismo społ. i nar.-polit. wydawane 1848-49 w Bytomiu ; red. m.in. J. Łepk owsk i, E. Smółka, J. Lompa.

dzienniki urzędowe, organy publikacji urzędowych, w których organy adm. ogłaszają wydane przez siebie akty prawne. dzienniki wojewódzkich rad narodowych, zawierają akty prawne- wydawane przez rady nar. i ich organy oraz informacyjne publikacje urzędowe. dziennik literacki, zbiór datowanych zapisków pisarza lub fikcyjnego bohatera, dotyczących bieżących zdarzeń, przemyśleń, refleksji. „Dziennik Literacki", tygodnik lit. o liberalnej tendencji polit., wyd. we Lwowie 1852-54 i 1856-70. „Dziennik Ludowy", wydawany 1945-49, organ SL; wznowiony 1957 jako organ ZSL; nakład 140 tys. egz. (1969). „Dziennik Ludowy", pol. organ socjalist. w USA, ukazujący się w Chicago, następnie w Detroit, 1907-27. „Dziennik Mód Paryskich", tygodnik, później dwutygodnik lit. o tendencjach, patriot. i liberalnych, wyd. we Lwowie 1840-48. „Dziennik Polski", organ sanacji wydawany 1935-39 we Lwowie. „Dziennik Polski", pismo wydawane w Cieszynie Czeskim 1934-38 (zawieszone 1935-36) dla ludności poi. w Czechosłowacji. „Dziennik Polski", codzienne pismo polonijne w USA, zał. 1884 w Detroit przez A. Januszewskiego. „Dziennik Popularny", pismo informacyjno-polit. wydawane 1936-37 w Warszawie, z inicjatywy KPP i lewicowych działaczy PPS. „Dziennik Poznański", dziennik informacyjno-polit. wydawany 1859-1939, zał. przez H. Cegielskiego; początkowo burż.postępowy, w okresie między woj. konserwatywny organ kół obszarniczych. Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, organ publikacji urzędowych wydawany przez Prezesa Rady Ministrów, w którym ogłaszane są m.in. ustawy, dekrety, rozporządzenia, ratyfikacje umów międzynarodowych. „Dziennik Warszawski", pismo informacyjno-kult., zał. 1851 przez H. Rzewuskiego; skrajnie konserwatywne i lojalistyczne; od 1856 p.n. „Kronika Wiadomośpi Krajowych i Zagranicznych". „Dziennik Wileński", pismo polit.społ. i lit., zał. 1906, organ wileńskiej endecji; 1911 nastąpiła fuzja z „Kurierem Litewskim" (nazwa ,,KL"). „Dziennik Zachodni", wydawany od 6 II 1945 w Katowicach, pierwsze pismo pol. na ziemiach zachodnich; nakład 139 533 egz. (1969). „Dziennik Związkowy", codzienne pismo polonijne w USA, zał. 1908 w Chicago; organ Związku Nar. Polskiego. dzień, okres, w którym Słońce znajduje się nad horyzontem. Dzień Dziecka →Międzynarodowy Dzień Dziecka. Dzień Górnika (Barburka, Barbórka), doroczne święto pracowników wszystkich gałęzi przemysłu górn.; obchodzone w Polsce w dniu 4 XII. Dzień Kobiet →Międzynarodowy Dzień Kobiet. dzień polarny, dzień o czasie trwania ponad 24h; występuje jedynie na obszarach podbiegunowych. dzierganie: 1) wytwarzanie koronek, siatek itp.; 2) zabezpieczanie brzegów tkaniny przed pruciem przez obszywanie specjalnym gęstym ściegiem. dzierlatka (pośmieciuszka, śmieciuszka, Galerida cristata), gat. skowronka; dł. ok. 17 cm; szara, na głowie czubek; Eurazia, p.n. Afryka; chroniona. Dzierzbicki STANISŁAW, 1854-1919, działacz społ., związany z kołami obszarniczymi; w czasie I wojny świat, prezes Rady Gł. Opiekuńczej; 1918 min. rolnictwa. Dzierzbicki TADEUSZ, 1881-1905, działacz PPS, inżynier; organizator laboratorium bombowego dla OB PPS; zginął w

dziobacze 271 zamachu na warsz. generał-gubernatora K.K. Maksymowicza. dzierzby (Laniidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych; 72 gat.; dziób hakowaty; zdobycz często nabijają na ciernie; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; chronione. Dzierzgoń, m. w pow. sztumskim, woj. gdańskim; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., mat. bud.; prawa miejskie w XIII w. Dzierzkowski JÓZEF, 1807-65, pisarz i jeden z czołowych publicystów demokr. we Lwowie; twórca pol. felietonu; powieści obyczajowe: Kuglarze, Salon i ulica. Dzierżanowski ALEKSANDER ADAM (Wa Lbengbej), 1795-1870, organizator szkolnictwa i nadinspektor zakładów nauk. w Egipcie. dzierżawa, prawo umowa, na mocy której dzierżawca użytkuje cudzą rzecz lub prawo i pobiera z nich dochody za zapłatą określonego czynszu. dzierżawa wieczysta, umowa, przez którą wydzierżawiaj ący zobowiązuje się dać dzierżawcy w użytkowanie nieruchomość na okres kilkudziesięciu lat; w PRL grunty wieczystodzierżawne przeszły (1947) na własność dotychczasowych użytkowników. dzierżawca, osoba, która na mocy umowy dzierżawy użytkuje cudzą rzecz; dz. ma obowiązek dbać o należyty stan rzeczy i wydać ją w stanie nie pogorszonym. dzierżenie, prawo faktyczne władanie rzeczą w cudzym interesie (np. przechowanie). Dzierżno, ośr. wypoczynkowy w Pyskowicach, nad zbiornikiem wodnym na Kłodnicy. Dzierżoniów, m. pow. w woj. wrocławskim, u podnóża G. Sowich; 32,9 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu elektrotechn. (zakłady radiowe „Diora"), bawełn. i maszyn.; got. mury miejskie, kościoły: późnogot. parafialny (XV-XVI w.), klasycyst. ewang. (XVIII w.). Prawa miej skie przed 1289; w XV-XVII w. ośr. tka ctwa. W czasie okupacji hitlerowskiej podobozy Gross-Rosen. Dzierżoń (Dzierżon) JAN, 1811-1906, ksiądz, największy pszczelarz eur. XIX w., odkrywca dzieworództwa pszczół, wynalazca ula o ruchomej zabudowie wewn.; liczne prace z zakresu hodowli pszczół. dzierżyciel, osoba władająca faktycznie rzeczą w nie swoim interesie (np. przechowawca, przewoźnik, posłaniec). Dzierżyńsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. gorkowski), port nad Oką; 221 tys. mieszk. (1970); przemysł gł. chemiczny. Dzierżyńsk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 47 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł chemiczny. Dzierżyński FELIKS, 1877-1926, działacz pol. i ros. ruchu robotn.;. czołowy przywódca i czł. ZG SDKPiL; czł. SDPRR (1917 w KC), RKP(b); współorganizator rewolucji październikowej; 1917 przewodniczący Ogólnoros. Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem; 1921-24 komisarz lud. komunikacji, następnie przewodn. Najwyższej Rady Gospodarki Nar. ZSRR. Dzierżysław, w. w pow. głubczyckim, woj. opolskim; wydobycie gipsu. Dziesiąta Muza, nazwa nadawana sztuce film. nawiązująca do liczby muz gr. — opiekunek poszczególnych gałęzi sztuki; tytuł książki (1924) K. Irzykowskiego, pierwszego pol. teoretyka filmu. dziesiątka (dezetka), żegl. łódź okrętowa żaglowo-wiosłowa, o 10 wiosłach i 2 masztach, do przewożenia ludzi i ła dunków. dziesiątkowy (dziesiętny) system liczbowy, pozycyjny system liczbowy o podstawie — 10; 2składa się z cyfr arabskich (np. 213 = 2·10 +l·101+3·100). Dziesiąty Pawilon (X Pawilon) →Cytadela warszawska.

dziesięcina, ros. jednostka powierzchni gruntów;2 1 dz. = 10 925 m22 (skarbowa), 14 567 m (większa), 18 209 m (setna). dziesięcina, stała danina ludności na rzecz kościoła, początkowo w wysokości 1/10 części plonów lub dochodów, później ryczałtem; w Polsce od XI do 2 poł. XIX w. dziesięciobój, wielobój lekkoatletyczny dla mężczyzn, rozgrywany w ciągu 2 dni; 100 m, 400 m, 1500 m, 110 m przez płotki, skok w dal, wzwyż, o tyczce, pchnięcie kulą, rzut dyskiem, oszczepem. dziesięcionogi (Decapoda) t rząd gł. wodnych skorupiaków pancerzowców, potocznie zw. rakami; ok. 6 tys. gat.; mają 5 par nóg krocznych; do dz. należą: homary, langusty, krewetki, rak rzeczny i stawowy, pustelniki i kraby; liczne spożywane. dziesięciornice (Decapoda), rząd głowonogów, do 17 m dł. (kałamarnice); otwór gębowy otoczony 10 ramionami, z nich 2 dłuższe (do chwytania zdobyczy); należą tu: kałamarnice, mątwy, kopalne belemnity. dziesiętne miejsce, w ułamku dziesiętnym miejsce (po przecinku), na którym stoi dana cyfra. dziesiętny logarytm, logarytm, którego podstawą jest liczba 10. dziesiętny ułamek →ułamek dziesiętny. dziewanna (Verbascum), wysoka roślina zielna, gł. śródziemnomor.; w Polsce (wzgórza, zarośla, nieużytki) pospolite 3 gat., o kwiatach żółtych, miododajnych, leczniczych. Dziewanna, mit. słow. wg Długosza bogini łowów, opiekunka lasów i zwierząt, utożsamiana przez niego z rzym. Dianą. Dziewczyna o białych włosach, najpopularniejszy w ChRL dramat muz.; dwóch autorów; prapremiera 1944; dzieje wiejskiej dziewczyny, którą ojciec oddaje obszarnikowi za zaległe podatki. dziewiarka, maszyna włók. do wytwarzania dzianin; rozróżnia się m.in. falowarki, osnowarki i szydełkarki. dziewiarskie sploty, porządek tworzenia oczek w dzianinie; w dzianinach falowanych rozróżnia się m.in. dz.s. gładki, dwuprawy i dwulewy, w osnowowych — łańcuszek, trykot i atłas. dziewiarstwo, dział przemysłu włók. (albo rękodzielnictwo) zajmujący się przerobem przędzy na dzianiny (skarpety, swetry itp.). Dziewicki KASPER, 1810-33, działacz patriot.; uczestnik powstania 1830-31, na emigracji czł. TDP; 1833 współorganizator i uczestnik wyprawy J. Zaliwskiego. Dziewicki SEWERYN, 1811-63, uczestnik powstania 1830-31, działacz emigr.; współzałożyciel Gromad Ludu Poi. w Portsmouth i na wyspie Jersey (1835). dziewicza błona (hymen), fałd błony śluzowej, zwykle półksiężycowaty lub pierścieniowaty, osłaniający ujście pochwy u dziewiczych kobiet i samic niektórych ssaków. Dziewicze Wyspy (Virgin Islands), grupa wysp w Ameryce Środk. (Antyle), na wsch. od Puerto Rico; 498 km2, 71 tys. mieszk. (1969); należą do USA (Amer. W.D.) i W. Brytanii (Bryt. W.D.); uprawa trzciny cukrowej. dziewięciornik błotny (Parnassia palustris), bylina leczn. półkuli pn. (mokre łąki, bagna, wilgotne skały); w kwiatach, prócz pręcików, prątniczki przywabiające owady. dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), bylina z rodziny złożonych; tworzy przyziemną rozetę pierzastosiecznych liści; koszyczek kwiatowy lśniącobiałv: gł. górski (chroniony); motyw zdobniczy sztuki Podhala. Dziewoński KAROL, 1876-1943, chemik organik; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania wielopierścieniowych węglowodorów i związków heterocyklicznych (zwł. pochodnych chinoliny). Dziewoński KAZIMIERZ, ur. 1910, urba-

nista, geograf; prof. Instytutu Geografii PAN; prace z geografii miast pol. oraz teorii regionu ekonomicznego. dzieworództwo, biol. → partenogeneza. dziewosłęb →swat. Dziewulski STANISŁAW, ur. 1906, architekt i urbanista; kierownik Pracowni Planu Ogólnego Warszawy; współautor Planu Generalnego Warsz. Zespołu Miejskiego (1945-60); liczne artykuły z zakresu urbanistyki i zagadnień komunikacyjnych. Dziewulski WACŁAW MICHAŁ, 1882-1938, fizyk; prof. uniw. w Wilnie; badacz zjawisk magnetooptycznych. Dziewulski WŁADYSŁAW, 1878-1962, astronom; prof. i dyr. obserwatorium astr. uniw. w Wilnie, następnie — w Toruniu (współzałożyciel uniw.); czł. PAU i PAN; współpracował z K. Schwarzschildem w pionierskich pomiarach jasności gwiazd; prace z mechaniki nieba, astrofotometrii, kinematyki gwiazd oraz obserwacji gwiazd zmiennych. dzieża: 1) duże, drewniane naczynie do rozczyniania ciasta na chleb; 2) gliniany garnek na mleko. dzięcielina, dawna regionalna nazwa koniczyny białej (na Litwie), lucerny sieipowatej, esparcety siewnej i in. dzięcioły (Picidae), rodzina ptaków nadrzewnych; 208 gat; upierzenie barwne, dziób dłutowaty; owadożerne; z reguły dziuplaki; wszędzie poza Australią, Madagaskarem; chronione. Dzięgielewski JÓZEF, 1895-1952, działacz socjalist.; 1921-39 w PPS, czł. egzekutywy i sekr. Warsz. Okr. Kom. Robotn,, potem zastępca czł. Rady Nacz.; poseł na sejm 1922-27 i 1928-30; w czasie okupacji hitlerowskiej działacz WRN. dzięgiel leśny (Angelica silvestris), bylina z rodziny baldaszkowatych, do 1,5 m wys.; w Polsce pospolity (wilgotne zarośla i lasy, mokre łąki); korzeń stosowany w lecznictwie i do zaprawiania wódek. dzik (Sus scrofa), ssak z rodziny świń; wys. w kłębie do 1 m, cięż. nawet do 250 kg; lasy Europy, środk. Azji i pn. Afryki; łowny; przodek świni domowej. „Dzik", pol. okręt podwodny; podczas II wojny świat., do III 1943 w służbie patrolowej na trasie konwojów do ZSRR, następnie na M. Śródziemnym; zatopił 18 jednostek nieprzyjaciela. dzikarze, psy myśliwskie, gł. bezrasowe (kundle), ułożone do polowania na dziki; do zadań ich należą: wytropienie, osaczenie i oszczekiwanie dzików do nadejścia myśliwych. Dzikie Pola, używana w dawnej Polsce nazwa Zaporoża. dzikość, termin użyty przez L.H. Morgana i F. Engelsa na określenie najstarszego okresu w rozwoju społeczeństwa ludzkiego, do wynalezienia koła garncarskiego. dzikowska konfederacja, 1734 zawiązana w Dzikowie przez zwolenników S. Leszczyńskiego (A. Tarło); hasłem k.dz. była walka o niezależność polit. Rzeczypospolitej. Dzikowskie Porozumienie, konferencja grup konserwatywnych 1927 w Dzikowie w sprawie współpracy obozu konserwatywnego z rządem. Dzików, dawna wieś, obecnie w obrębie Tarnobrzega; 1734 miejsce konfederacji dzikowskiej. Dzindzu, m. w pd. części Korei Pd.; 107 tys. mieszk. (1966); przemysł włók. i metalowy. Dzinhe, m. w Korei Pd., port nad Cieśn. Koreańską; 40 tys. mieszk. (1960); przemysł rybny i ceramiczny. Dzinnampho, do 1945 nazwa m. Nampho. dziobacze (wale dziobogłowe, Ziphiidae), rodzina mor. waleni zębowców; kilkanaście gat.; czoło wypukłe, szczęki wyciągnięte na kształt dziobu; poławiane dla mięsa i tłuszczu, gł. dogling (Hyperoodon ampullatus).

272 dziobak dziobak, żegl. →bukszpryt. dziobak (Ornithorhynchus anatinus), ziemnowodny ssak jajorodny, zaliczany do stekowców; dl. do 60 cm; szczęki zakończone rogowym płaskim dziobem; wsch. Australia i Tasmania; rzadki, chroniony. dziobnica (stewa dziobowa), żegl. wiązanie dziobu łączące obie burty statku, przedłużenie stępki; z drewna, stali itp. dzioborożce (Bucerotidae), rodzina dużych ptaków z rzędu kraskowatych; ok. 40 gat.; dziób duży, z rogowymi naroślami; dziuplaki; samiec zamurowuje samicę w dziupli w okresie wysiadywania jaj; Afryka, Azja, Filipiny. dziobówka, nadbudówka w części dziobowej statku wodnego, sięgająca od burty do burty. dziób, wydłużona przednia część głowy ptaków obejmująca otwór gębowy: dwie zgrubiałe, różnorodnie ukształtowane pochwy rogowe, górna i dolna, wsparte na zrębie kostnym. dziób, żegl. przednia część statku. dziryt, broń myśliwska i wojenna do walki wręcz lub na odległość; rodzaj włóczni o krótkim drzewcu; pochodzenia wschodniego. Dziubałtowski SEWERYN, 1883-1944, botanik, fitosocjolog; prof. SGGW; badania fltosocjologiczne w G. Świętokrzyskich i na Ziemi Sandomierskiej; współautor „Flory Polskiej"; zginął w powstaniu warszawskim. Dziubińska JADWIGA, 1874-1937, działaczka lud.; zasłużona w dziedzinie oświaty roln.; kierowniczka szkół roln. w Pszczelinie, Kruszynku i Sokołówku. Dziumbier (Dumbier), najwyższy szczyt Ńiżnych Tatr (Czechosłowacja); 2043 m. dziupla, wypróchniały otwór w pniu drzewa. dziurawiec („świętojańskie ziele", Hypericum perforatum), bylina leczn. do 60 cm wys.; liście ze zbiorniczkami olejków eterycznych (przeświecające kropki); w Polsce pospolity w lasach i na łąkach. dziurawka, cegła z otworami przelotowymi podłużnymi (d. podłużna) lub poprzecznymi (d. poprzeczna); mniejszy ciężar i przewodność cieplna niż cegły pełnej. dziurkarka (perforator), aparat do przygotowywania taśmy dziurkowanej, na której kombinacje kodowe są przedstawione w postaci układu otworów. dziurkarka, włók. maszyna szwalnicza do wykonywania i obszywania dziurek do guzików w odzieży (dz. bieliźniana, dz. odzieżowa). dziurkowatość liści drzew pestkowych, choroba czereśni, śliw, brzoskwini, migdała i in., wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: na liściach czerwonobrunatne, okrągłe, wykruszające się plamki i dziurki, na pędach również wyciek gumy, narośla; powszechna zwł. na Podhalu. dziury, nośniki prądu elektr. (obok elektronów) w półprzewodnikach; wolny stan energetyczny w paśmie podstawowym, powstały przez przeniesienie elektronu do pasma przewodnictwa, zachowujący sie fak elementarny ładunek dodatni. dziwaczek

jalapa

(Mirabilis

jalapa),

meksyk. roślina zielna o kwiatach otwierających się na noc; ogródkowa roślina ozdobna; korzeń był używany jako środek przeczyszczający (tzw. fałszywa jalapa). dziwak, człowiek o osobliwych upodobaniach, przyzwyczajeniach; oryginał, ekscentryk. Dziwlik STEFAN (pseud. Łobzowski), ur. 1903, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; od 1936 czł. KPP; w okresie okupacji hitlerowskiej m.in. sekr. Kom. Okr. PPR Kraków. Dziwna, cieśnina między wyspą Wolin a Wybrzeżem Słowińskim, łącząca Zalew Szczeciński z Zat. Pomorską; dł. 36,5 km, szer. 200 m.

dziwność (ang. strangeness, S), liczba kwantowa wprowadzona w teorii cząstek elementarnych w celu wytłumaczenia procesów powstawania i rozpadów mezonów K i hiperonów. Dziwnów, osiedle w pow. kamieńskim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem; 2,3 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor. i port rybacki; przetwórstwo rybne. dziwonia (Carpodacus erythrinus), ptak zaroślowy z rzędu wróblowatych; dł. 15 cm; starszy samiec różowoczerwony, samica oliwkowobrunatna; w Polsce granica zasięgu; roślinożerna; Eurazja; chroniona. dziwożony, mit. słow. rodzaj boginek. Dzo Gi-czhon, 1913-51, poeta koreański; poematy o walkach partyzanckich, wiersze rewol.-patriotyczne. Dzoson, koreańska nazwa Korei; Ko Dzoson — Korea staroż. (prawdopodobne daty istnienia 1122 p.n.e.-193 p.n.e.); Li Dzoson — Korea pod rządami dyn. Li 1392-1910. Dzünbajan, ośrodek wydobycia i rafinacji ropy naft. w Mongolii (w pobliżu Sajnszand). Dzünbułag, m. we wsch. Mongolii; 5 tys. mieszk. (1959); wydobycie węgla kamiennego. Dzunmod, m. w Mongolii, na pd. od Ułan Bator; 5,3 tys. mieszk. (1959); przemysł spożywczy. dzwon, sygnalizator dźwiękowy zwykle o kształcie kielichowatym, odlewany ze spiżu, brązu, złota, srebra, wykonywany z porcelany, szkła; dz. używane w Europie od VII w. dzwon (klosz), klosz grafitowy lub metalowy osadzony na trzonku, stosowany w odlewnictwie metali nieżel. w celu wprowadzenia do ciekłej kąpieli dodatków stopowych, rafinatorów lub modyfikatorów. dzwonek (kampanula, Campanula), roślina zielna pn. strefy umiarkowanej; kwiaty duże, dzwonkowate, zwykle niebieskie; w Polsce 17 gat.; wiele gat. (gł. śródziemnomor.) uprawia się jako ozdobne. dzwonek, techn. sygnalizator akustyczny wytwarzający dźwięki przerywane za pomocą młoteczka uderzającego o czaszę (lub czasze) metal.; najczęściej elektr.— młoteczek jest przyciągany okresowa przez elektromagnes. dzwoniec (Chloris chloris), ptak z rzędu wróblowatych; dł. 15,5 cm; oliwkowozielony; śpiew miły, lecz monotonny; ziarno jad; Eurazja; chroniony. dzwonki, instrument muz. perkusyjny (idiofon uderzany), złożony z płytek metalowych na drewn. ramie lub w płaskim pudle; udoskonalona forma z klawiaturą. Dzwonkowski ALEKSANDER, ur. 1907, aktor teatrów warsz.; role charakterystyczne, zwł. komiczne (Szwejk B. Brechta). Dzwonkowski WŁADYSŁAW, ok. 1818-80, działacz polit.. towiańczyk; ok. 1840 czł. Związku Narodu Poi., 1843 — Kom. Pozn., uczestnik powstania wielkopol. 1848. Dzwonkowski WŁODZIMIERZ, 1880-1954, historyk (gł. okres wolnej elekcji w Polsce); prof. Uniw. Łódzkiego; wydawca źródeł, autor podręczników. dzwonnica, arch. budynek lub jego część przeznaczona do zawieszenia dzwonów; d. bywają wolno stojące w formie wieży, wieży bramnej lub ściany z otworami na dzwony, albo stanowią część budynku w formie wieży, sygnaturki, latarni. dzwon okrętowy, niewielki dzwon przeważnie na śródokręciu do wybijania sygnałów czasu (tzw. szklanki), mgłowych itp. dzwon podwodny, umieszczony pod wodą nadajnik dźwiękowy, stosowany w sygnalizacji mor. do nadawania sygnałów mgłowych, odbieranych przez odbiorniki okrętowe; pozwala ustalić pozycję i czas. dzwon ratowniczy, urządzenie w postaci grubościennego naczynia do ratowania załogi okrętu podwodnego, który

wskutek awarii nie może się wynurzyć; opuszczany i łączony przez nurków z włazem okrętu. dzwony orkiestrowe (carillon), instrument muz. perkusyjny (idiofon), złożony z metal, półkul lub rur, uderzanych drewn. młotkiem; naśladują dźwięk prawdziwych dzwonów. Dźbów, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; kopalnia rudy żelaza. dźwięk, fale sprężyste zdolne do wywołania wrażenia słuchowego (zawarte w paśmie częstotliwości słyszalnych 16 Hz-20 000 Hz) bądź wrażenie słuchowe wywołane działaniem fal akustycznych. dźwiękowa kamera: 1) urządzenie do zapisywania dźwięku na taśmie film. perforowanej, światłoczułej (k.dź. optyczna) lub magnet. (k.dź. magnet.); 2) zdjęcio-wodźwiękowa kamera, kamera kombinowana — urządzenie do jednoczesnego wykonywania zdjęć film. i zapisywania dźwięku na wspólnej lub oddzielnych taśmach. dźwiękowy film, film, w którym obrazowi towarzyszy zsynchronizowany z nim dźwięk; w procesie produkcji filmu otrzymuje się zwykle oddzielnie filmy negatywowe obrazu i dźwięku; służą one do wykonania na wspólnej taśmie film. kopii pozytywowej (w kopiarce film.). dźwięku analiza, rozkład dźwięku na sumę dźwięków harmonicznych, tj. wydzielanie z danego dźwięku tonów o różnych częstotliwościach. dźwięku nośnik, materiał, w którym czasowe przebiegi akustyczne zostają utrwalone w postaci przestrzennych zmian jego właściwości mech. (np. płyta gramofonowa), magnet. (np. taśma magnet,) lub optycznych (np. taśma film.). dźwięku odtwarzanie, przetwarzanie informacji zmagazynowanej w trwałych nośnikach dźwięku w fale dźwiękowe. dźwięku synteza, sumowanie dźwięków harmonicznych o różnych częstotliwościach, amplitudach i fazach; stosowana do otrzymywania sztucznej mowy i muzyki. dźwięku zapisywanie (dawniej: fonografia), utrwalanie przebiegów akustycznych w postaci tzw. ścieżek dźwiękowych na mech., magnet. lub optycznych nośnikach dźwięku. dźwig: 1) →dźwignica; 2) potoczna nazwa wyciągu lub żurawia. dźwigar, poziomy element konstrukcyjny przenoszący gł. obciążenia konstrukcji lub budowli, rodzaj belki; ma postać pręta, blachownicy, kratownicy itp.; drewniany, stal. lub żelbetowy. dźwigarka, niekiedy używana, zwłaszcza w budowie okrętów, nazwa wciągarki. „Dźwigary", miesięcznik kult.-lit., wydawany w Lublinie 1934; wydawca i red.: K. Wójcik; pismo poświęcone kulturze proletariackiej. „Dźwigary'", konspiracyjny miesięcznik lit.-społ., wydawany w Warszawie 194344 przez organizację: Ruch „Miecz i Pług"; red.: R. Bratny; także nazwa grupy lit. (J. Radzymińska, J. Żwirska, Z. Stolarek, W. Zalewski). dźwig latający, potoczna nazwa śmigłowca używanego do prac przeładunkowych lub montażowych, np. w miejscach niedostępnych dla dźwignic. dźwignia, element sztywny podparty w przegubie; maszyna prosta pozwalająca mniejszą siłą wykonać określoną pracę na proporcjonalnie większej drodze (lub odwrotnie), jedno- lub dwuramienna; warunek równowagi dź.: równoważenie się momentów sił względem jej osi obrotu; występuje w wagach, mechanizmach dźwigowych itp. „Dźwignia", miesięcznik artyst.-lit., wydawany w Warszawie 1927-28; red.: M. Szczuka, T. Żarnowerówna i W. Wandurski; organ awangardy artyst. i inteligencji związanej z KPP.

dżentelmen 273 dźwignia nastawcza, w kolejnictwie dźwignia do zdalnego przestawiania z nastawni — za pośrednictwem pędni nastawczej — semaforów, zwrotnic, wykolejnic, tarcz ostrzegawczych itp. dźwignica (dźwig), maszyna robocza do przenoszenia ciał, stałych na małą odległość w sposób przerywany; dźwignik, ciągnik, wózek, suwnica, żuraw, przesuwnica, obrotnica lub wywrotnica. dźwignik (podnośnik), prosta dźwignica do podnoszenia przedmiotów na małą wysokość za pomocą wysuwanej śruby (dź. śrubowy), tłoka (dź. tłokowy) lub zębatki. dźwigniowy mechanizm (mechanizm przegubowy), mechanizm, którego człony w postaci sztywnych prętów są połączone przegubami płaskimi; m.dź. prosty ma 4 człony — podstawę, 2 dźwignie i łącznik — tworzące czworobok; b. rozpowszechniony. Dźwina (ros. Zapadnaja Dwina, łot. Daugava), rz. w eur. części ZSRR; dł. 1020 km, dorzecze 88 tys. km2; uchodzi do Zat. Ryskiej; żeglowna; elektrownia Plawińska; przy ujściu m. Ryga. Dźwińsk →Daugavpils. Dźwirzyno, ośr. wypoczynkowy w pow. kołobrzeskim, woj. koszalińskim, nad Bałtykiem i jez. Resko Przymorskie. Dżabalpur (ang. Jabalpur), m. w Indii (Madhja-Pradesz); 93 tys. mieszk., zespół miejski 482 tys. (1968); przemysł metal., szklarski, ceram., bawełn.; 2 uniwersytety. Dżabal us-Siradż, m. we wsch. Afganistanie; ok. 20 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., cementowy. Dżabal Zamna, m. w Omanie Traktatowym, w szejkacie Abu Zabi, nad Zat. Perską; ok. 2 tys. mieszk.; port naftowy. Dżabarły DŻAFAR, 1899-1934, azerb. pisarz i dramaturg; dramaty hist., obyczajowe. Dżabran Chalil Dżabran, 1883-1931, arab. poeta i pisarz z Libanu; przedstawiciel tzw. syryjsko-amer. szkoły, która przyczyniła się do zmodernizowania i zbliżenia arab. literatury do Zachodu. Dżadida, El- (dawniej Mazagan), m.. port handl. i rybacki w Maroku, nad O Atlantyckim; 40 tys. mieszk. (1960); przemysł rybny; kąpielisko morskie. Dżafna →Japanaja. Dżaghbub, oaza w pn.-wsch. Libii, w pobliżu granicy z Egiptem; uprawa palmy daktylowej; ośr. religijny muzułmańskiej sekty sanusija. Dżahiz, al-, ok. 776-ok. 868, arab. pisarz i uczony; przedstawiciel literatury dydakt.-rozrywkowej (adabowej); pierwsze arab. dzieło o retoryce, pisma społ.polityczne. Dżahrom, m. w Iranie (Fars); 38 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu sadownictwa. Dżajadewa, ok. XII w., poeta sanskr. z Bengalu; autor poematu Gitagowinda, o miłości pasterki Radhy i boga-pasterza Kriszny; liczne przekłady. Dżajawarman II, IX w., król Kambodży 802-850; założyciel dynastii angkorskiej (panowała do 1080). Dżajawarman VII, XII/XIII w., król Kambodży ok. 1181-ok. 1219; za jego rządów okres potęgi państwa, które rozciągnęło swą władzę na cały Płw. Malajski. Dżajmini, IV w. p.n.e., ind. filozof, teoretyk mimansy, autor Mimansa-sutry. Dżajpur (ang. Jaipur), m. w Indii, stol. stanu Radżasthan; 518 tys. mieszk. (1968); ośr. rzemiosła (tkaniny, wyroby z metalu) i turystyki; warsztaty koi.; węzeł koi.; uniw.; Stare Miasto z zachowanym pier wotnym układam urbanist. z XVIII w.. Pałac Wiatrów; ważny ośrodek artyst. (XVIII-XIX w.). Dżalal ad-Din Rumi, 1207-73, najwybitniejszy pers. poeta mistyczny; założyciel zakonu derwiszów tańczących; suficki poemat alegor., dywan wierszy lirycznych. Dżalandhar (ang. Julhmdur, Jalandhar), m w Indii (Pendżab); 275 tys. mieszk.

(1968); przemysł włók., skórz., metal., spoż.; ośr. handlu i rzemiosła. Dżalgańw (ang. Jalgaon), m. w Indii (Maharasztra); 80 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn.; węzeł komunikacyjny. Dżalil MUSA, 1906-44, poeta tatar.; patriot. wiersze, cykl poezji napisanych w hitlerowskim więzieniu; stracony w Berlinie. Dżalil RAHIM, ur. 1909, tadż. poeta, prozaik, dramatopisarz; powieści, sztuki teatr., zbiory humoryst. opowiadań, poezje. Dżalna (ang. Jalna), m. w Indii (Maharasztra); 67 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spożywczy. Dżalo, grupa oaz we wsch. Libii, w pn. części Pustyni Libijskiej; ok. 5 tys. mieszk.; gł. miejscowość Audżila; uprawa palmy daktylowej, fig, zbóż; w pobliżu eksploatacja ropy naftowej. Dżałajnur, m. w Chinach (Mongolia Wewnętrzna); 30 tys. mieszk. (1957); ośr. dużego zagłębia węgla. Dżałał Abad, m. w Kirgis.SRR (obw. oski), w Kotlinie Fergańskiej; 42 tys. mieszk. (1967); oczyszczalnie bawełny; w pobliżu gorące źródła mineralne. Dżamalzade MUHAMMAD ALI, ur. 1895, satyryk pers.; zbiory satyr, opowiadań obyczajowych, na których wzorowało się wielu pisarzy perskich. Dżambuł, m. obw. w Kazach.SRR, nad rz. Tałas; 188 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., maszyn., spoż.; wielka elektrownia cieplna. Dżambut Dżabajew, 1846-1945, kazach. pieśniarz lud. — akyn, wybitny przedstawiciel ustnej twórczości lud.; poematy, liryki, baśnie prozą. dżami →meczet. Dżami, 1414-92, pers. poeta i uczony; wywarł wpływ na rozwój poezji w Turcji i środk. Azji; poemat dydakt., dywany wierszy, prace teoret. z różnych dziedzin, Dżammu (ang. Jammu), m. w Indii, zimowa stoi. stanu D. i Kaszmir, na przedgórzu Himalajów; 130 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; ośr. handlu i rzemiosła; istniała tu w XVII-XVIII w. szkoła malarstwa miniaturowego. Dżammu i Kaszmir (ang, Jammu and Kashmir), stan w pn. Indii, w 2Karakorum i Himalajach; 222,9 tys. km , 3,8 mln mieszk. (1966); stol. Szrinagar (letnia), Dżammu (zimowa); uprawa ryżu, kukurydzy, pszenicy, roślin oleistych; ogrodnictwo; hodowla bydła, owiec, jedwabników; rzemiosło. — Terytorium będące przedmiotem sporu między Indią i Pakistanem; od 1962 podzielony wojsk, linią demarkacyjną na część pn, i południową. Dżamna (Jamuna), rz. w Indii, pr. dopływ Gangesu; dł. 1384 km, dorzecze 300 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od Delhi. Dżamnagar (ang. Jamnagar), m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 176 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł bawełn.; rzemiosło; uniwersytet. Dżamszedpur (ang. Jamshedpur), m, w Indii (Bihar), na wyż. Czhota Nagpur; 391 tys. mieszk., zespół miejski 449 tys. (1968); wielki ośr. hutnictwa żel.; przemysł chem., maszyn., taboru kolejowego. Dżanaszija SIMON, 1900-47, historyk gruz.; czł. AN ZSRR; badacz historii i ludów Kaukazu. Dżanga, murzyńskie plemię Bantu na stokach Kilimandżaro; ok. 200 tys.; kopieniacza uprawa roli. Dżankoj, m. w Ukr.SRR (obw. krymski); 39 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; węzeł kolejowy. Dżaparidze PROKOPI, 1880-1918, gruz. działacz ruchu robotn.; II 1917 przewodn. Kom. Wykonawczego Rady Delegatów w Baku, 1918 czł. Rady Komisarzy Lud. w Baku; w IX 1918 rozstrzelany przez żołnierzy ang. wojsk interwencyjnych. Dżargałant (dawniej Kobdo), m. w zach. Mongolii; 11 tys. mieszk. (1963); wytwór-

nia szczepionek, przemysł spoż.; węzeł dróg. Dżarir, al-, ?-ok. 732, poeta arab.; przedstawiciel poezji beduińskiej; dywan poezji satyr, i panegirycznych. dżataki, sanskr. i palijskie opowieści o poprzednich wcieleniach Buddy; zbiór, opowiadań, będący skarbnicą ind. folkloru i obyczajowości; włączone strofy poet. stanowią część kanonu buddyzmu; Dżauf, m., oaza w Arabii Saudyjskiej (Hidżaz); ok. 10 tys. mieszk.; ośr. regionu uprawy zbóż, drzew owocowych i warzyw; węzeł szlaków karawanowych. Dżawachiszwili IWAN, 1876-1940, historyk gruz.; współzałożyciel i prof. uniw. w Tbilisi, czł. AN ZSRR; zapoczątkował wszechstronne badanie źródeł do historii Kaukazu. Dżawachiszwili MIKAEL, 1880-1937, prozaik gruz.; opowiadania, powieści hist. i społ.-obyczajowe. Dżawahiri, al- MUHAMMAD MAHDI, ur. 1900, poeta arab. z Iraku; klasyk nowej poezji; dywan wierszy o społ.-polit. tematyce. Dżawchłant (dawniej Uliasutaj), m. w zach. Mongolii, w górach Changaj; 6 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., wełniany. Dżazira, Al- (Górna Mezopotamia), pn część Mezopotamii (gł. w pn. Iraku i pn.wsch. Syrii); wyżynna, stepowo-pustynna; w dolinach rzek uprawa (sztuczne nawadnianie) pszenicy, jęczmienia, bawełny; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz i wielbłądów; wydobycie ropy naftowej. dżdżownica (Lumbricus), pospolity skąposzczet glebowy, do ok. 35 cm dł.; odżywia się szczątkami org.; spulchnia glebę i miesza, podnosząc żyzność. Dżebel →Byblos. Dżebel Aulija, zapora na Białym Nilu, w Sudanie, na pd. od Chartumu; zbudowana 1937; zbiornik (3,6 mld m3) utworzony przez tamę służy do nawadniania. Dżebel Barkal, miejscowość w Sudanie, koło IV katarakty na Nilu; staroż. ośr. kultu boga Amona; ruiny świątyni Amona z XVI-XIV w. p.n.e. i in. budowli kultowych. Dżeble, m. w zach. Syrii, port nad M. Śródziemnym; 19 tys. mieszk. (1967). Dżehangir (właśc. Selim), 1569-1627, syn Akbara, władca ind. z dyn- Wielkich Mogołów; znawca malarstwa i literatury; budowniczy; autor pamiętników. dżejran (Gazella subgutturosa), antylopa z zach. i środk. Azji; wys. w kłębie do 70 cm; samce mają lirowate rogi; łowny; ceniony dla mięsa, skóry i rogów. dżelada (Theropithecus gelada), duża afryk. małpa wąskonosa; brązoworada, z przodu b. długie włosy tworzą jakby płaszcz; skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona. Dżelalabad, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Nangarhar, nad rz. Kabul; 47 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr.; uniwersytet. dżem (jam), produkt o galaretowatej konsystencji, otrzymywany przez gotowa-, nie świeżych lub utrwalonych owoców z cukrem i dodatkiem pektyny. Dżemal Pasza AHMED, 1872-1922, tur. generał i polityk; jeden z przywódców re-wolucji młodotur. 1908, czł. rządzącego 1913-18 triumwiratu; zamordowany. Dżemdet Nasr, ostatnia faza epoki przeddynasłycznej Sumerów (2800-2700 p.n.e.); archaiczne pismo, sztuka o wysokim poziomie artyst., charakterystyczna ceramika; nazwa od miejsca wykopalisk — wsi Dż.N. w pd. Iraku, staroż. Kidnun. dżemper (jumper), trykotowa bluza, zwykle wełn., wkładana przez głowę. dżemsonit, minerał, siarczek ołowiu, żelaza i antymonu; ołowianoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych. dżentelmen (gentleman): 1) człowiek dobrze wychowany, taktowny, umiejący się zachować w każdej sytuacji; 2) wy-

274 Dżerada tworny, elegancko ubrany mężczyzna (żartobliwie). Dżerada, m. w pn.-wsch. Maroku; 19 tys. mieszk. (1960); eksploatacja węgla kamiennego. Dżerba, wyspa tunezyjska na M. Śródziemnym, u wsch. wybrzeży kraju; 640 km2, 66 tys. mieszk. (1966); gł. m. Humt es-Suk; uprawa palmy daktylowej, oliwek, winorośli; rzemiosło (dywany, ceramika); rybołówstwo. Dżerid, Szott, bezodpływowa kotlina w środk. Tunezji, na wys. 16 m; dł. 120 km, szer. 60 km; w porze deszczowej (zima) wypełnia się wodą, tworząc płytkie, zasolone jezioro. Dżerisa, ośr. eksploatacji bogatych złóż rud żel. w zach. Tunezji; wydobycie ok. 1 mln t rudy rocznie. dżerseje (Jersey), typowo mleczna ang. rasa bydła; maść od żółtej do brunatnej; wys. w kłębie do 124 cm, cięż. krów ok. 400 kg; mleko o b. wysokiej zawartości (5-7%) tłuszczu. Dżessaur (ang. Jessore), m. w Pakistanie Wsch., w delcie Gangesu-Brahmapu-try; 46 tys. mieszk. (1961); przemysł skórzany, spożywczy. dżety, czarne, błyszczące paciorki wyrabiane z polerowanego lignitu, używane do przybrania stroju kobiecego. Dżewdet Pasza AHMED, 1822-85, tur. polityk i historyk; reformator tur. szkolnictwa; autor 12tomowej historii Turcji w okresie 1774-1826. Dżezira, kraina w Sudanie, między Nilem Białym a Błękitnym, na pd. od Chartumu; ważny region uprawy bawełny (sztuczne nawadnianie). Dżezkazgan, m. w Kazach.SRR (obw. karagandzki); 61 tys. mieszk. (1969); ośr. eksploatacji rud miedzi, cynku i ołowiu, manganu; hutnictwo miedzi; elektrownia cieplna. Dżhang Maghijana (ang. Jhang Maghia-na), m. w środk. części Pakistanu Zach.; 95 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy Dżhansi (ang. Jhansi), m. w Indii (Ut-tarPradesz); 173 tys. mieszk. (1968); warsztaty kol.; duży węzeł komunikacyjny. Dżharija (ang. Jharia), m. w Indii (Bi-har), w dolinie rz. Damodar; 34 tys. mieszk. (1961); przemysł mat. bud.; ośr. wydobycia węgla kamiennego. Dżibuti (Djibouti), stoi. Franc. Terytorium Afarów i Isów, nad Zat. Adeńska: 41 tys. mieszk. (1963); ważny port mor. obsługuje Etiopię). Dżidda, m. w Arabii Saudyjskiej (Hi-dżaz), gł. port kraju nad M. Czerwonym; ok. 308 tys. mieszk. (1970); rafineria ropy naft, walcownia żel., przemysł chem., cementowy; rybołówstwo; punkt tranzytowy pielgrzymek do Mekki; uniwersytet. Dżidżelli, m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym; 35 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo. dżigetaj, zool. →kułan. dżihad („wojna święta"), szerzenie islamu za pomocą oręża, w średniowieczu — rel. obowiązek muzułmanów. Dżihlam (ang. Jhelum), rz. w Pakistanie Zach., pr. dopływ Czenabu; dł. 772 km; wykorzystywana do nawadniania.

e e, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. e (epsilon) od pn.se-mickiej (fenickiej) litery he> która była znakiem spółgłoski laryngalnej. e, muz. nazwa dźwięku trzeciego w dstawowym szeregu liczonym od c.

Dżihlam (ang. Jhelum), m. w pn. części Pakistanu Zach., nad rz. D.; 53 tys. mieszkańców (1961); przemysł drzewny. Dżimma, m. w pd.-zach. Etiopii, ośrodek adm. prow. Kaffa; 29 tys. mieszk. (1965); ośr. handlu i rzemiosła. Dżina →Mahawira Wardhamana. Dżindża (Jinja), m. w pd. Ugandzie, port nad Jez. Wiktorii; 30 tys. mieszk. (1959); przemysł spoż., włók., drzewny, metal., huta miedzi; rybołówstwo; w pobliżu elektrownia wodna (150 MW). dżinizm, ateistyczny system rei. utworzony w Indiach ok. VI w. p.n.e. przez Mahawirę; cechuje go wiara w karman, przestrzeganie prawa ahinsy i dyscypliny moralnej. dżinn, wg wierzeń staroarab. (przejętych przez islam) nieuchwytna istota, przybierająca różne postaci; występuje często w arab. bajkach. dżinsy, płócienne lub drelichowe wąskie spodnie, sport, albo robocze, ze stęb-nowaniami, nabijane zwykle metal, nitami. dżiu-dżitsu (jujitsu), starojap. system walki wręcz; sztuka samoobrony, z szeregiem niebezpiecznych dla zdrowia chwytów i ciosów. Dżizak, m. w pd.-wsch. części Uzb.SRR (obw. syrdaryjski); 23 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., oczyszczalnia bawełny. dżizja (dżizje), w krajach islamu podatek pogłówny płacony przez niemuzułm. ludność. dżnianamarga, w hinduizmie droga wiedzy, jedna z 4 dróg prowadzących do zbawienia. Dżocha →Umma. Dżodhpur (ang. Jodhpur), m. w Indii (Radżasthan), na pustyni Thar; 265 tys. mieszk. (1968); rzemiosło; przemysł elek-trotechn., szklarski; ośr. turyst.; uniw.; mury obronne, fort i pałac (XVI-XVII w.), ośrodek dworskiego malarstwa miniaturowego (XVII-XVIII w.). — Od 1459 stolica największego państwa radżputów (zwanego Dż. lub Marwar), 1561 podbitego przez Akbara; 1818 opanowane przez W. Brytanię. Dżofra, grupa oaz w środk. Libii; ok. 8 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, drzew owocowych, zbóż. dżokej (jockey), jeździec zawodowy dosiadający koni w gonitwach na torach wyścigowych. dżokejka, półkolista, lekka czapeczka jeździecka z długim daszkiem. dżokejska kurtka → kasak dżoker →joker. Dżolof, państwo ludu Wolof między rz. Senegal a Salum; powstało w XIII w. ze zjednoczenia 6 państw przez N'Diadiane N'Diaye; rozpadło się w XVI w. dżonka, drewniany statek o pękatym kadłubie, z żaglami prostokątnymi, przystosowany do żeglugi zarówno po rzece, jak i po morzu, używany gł. w Chinach i Japonii do przewozów i połowu. Dżos (Jos), wyżyna w środk. Nigerii, najwyższa część wyż. Bauczi; do wys. 1735 m. Dżuba (Juba), rz. w Somalii i Etiopii; powstaje z połączenia kilku rzek (m.in. Ganale Doria) wypływających z Wyż. So-

malijskiej; dł. 1600 km; uchodzi do O. Indyjskiego; żeglowna w porze deszczowej od m. Bardera. Dżuba, m. w pd. Sudanie, port nad rz. Nil Górski; ośrodek adm. Prow. Równikowej; 15 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. Dżuczi, ?-1227, mong. dowódca, syn Czyngischana; uczestnik wypraw azjat.; 1224 — z rozdziału ziem ojca — otrzymał ziemie w dolinie Amu-darii, pn. Chorezm i Kaukaz. dżudo (judo), sport, odmiana dżiu-dżitsu, opracowana przez jap. prof. Jigoro Kano; wyklucza chwyty i ciosy zagrażające zdrowiu-lub życiu. Dżuf, E1-, rozległa kotlina w zach. Saharze (Mauretania, Mali); jeden z najgorętszych obszarów w Afryce. dżugara (sorgo zwisłe, Sorghum cer-nuum), jednoroczna roślina zbożowa (też pastewna), uprawiana gł. w Azji, Egipcie, USA. Dżugaszwili IOSIF →Stalin Iosif W. dżul (watosekunda), J, jednostka pracy, energii lub ciepła w układzie SI; praca siły 1N na drodze 1 m; 1 J = 1N·1 m. dżuma (czarna śmierć, morowa zaraza, mór), ostra epidemiczna choroba zakaźna, często śmiertelna, wywoływana przez pałeczki Pasteurella pestis, przenoszona gł. przez pchły pasożytujące na szczurach i in. gryzoniach; dż. dymienicza — z za-paleniem węzłów chłonnych (guzy dy-mienicze), dż. płucna oraz dż. posocznicowa — z gorączką, zamroczeniem, wymiotami i śpiączką. Dżunagadh (ang. Junagadh), m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 74 tys. mieszk. (1961); rzemiosło (tkaniny); ośr. handlowy. Dżungaria →Sinciang-Ujgur. Dżungarska Brama, obniżenie w Środk. Azji, między Ałatau Dżungarskim a górami Barłyk i Majli, na granicy ZSRR i Chin; szer. 10-40 km. Dżungarska Kotlina, kotlina w Chinach, między Tien-szanem a Ałtajem; wys. 250-750 m; pustynna i półpustynna; koczownicza hodowla owiec; ojczyzna dzikiego wielbłąda i dzikiego konia (tarpana). dżungla, wielowarstwowy (piętrowy), wiecznie zielony, bujny las tropik, (gł. Archip. Malajski, Indie, dorzecze Konga i Amazonki); bogactwo gat., ogromne drzewa, liczne liany i epifity. Dżurdżani, al- ABD AL-KAHIR, ?-1078, przedstawiciel retoryki arab.; autor podstawowych dzieł w tej dziedzinie; gramatyki. Dżuwajni, 1226-83, pers. historyk; namiestnik Hulagidów w Bagdadzie; autor 3-tomowej historii Mongołów, Azji Środk. i Persji w XIII w. dżygier, techn. urządzenie o działaniu okresowym, stosowane do barwienia tkanin, gł. bawełnianych; materiał barwiony — ruchomy, kąpiel farbiarska — nieruchoma. dżygitówka, popisy akrobatyczne w jeździe na koniu. dżyn (gin, jałowcówka), wódka o mocy 38-40% alkoholu, produkowana gł. w Anglii z zacierów z dodatkiem jagód jałowca. Dżyngis-chan →Czyngis-chan.

e, mat. liczba Nepera, liczba niewymierna i przestępna będąca granicą rosnącego ciągu (l +1 n )n; e ≈ 2,718281: jest podstawą logarytmów naturalnych. °E, symbol jednostki Englera, stopień. Ea (sumer. Enki), mit. babil.-asyr. bóg słodkiej wody, mądrości i rzemiosł; z Anu i Enlilem tworzył triadę najwyższych bogów; ojciec Marduka; atrybut: laska z głową kozy; gł. ośr. kultu: Eridu i Babilon.

Eak, mit. gr. król Eginy, słynny z prawości; po śmierci jeden (obok Minosa i Radamantysa) z sędziów zmarłych — w Hadesie. Eakins [ejkynz] THOMAS, 1844-1916, malarz amer.; realist. portrety i sceny rodzajowe. Ealing [j:lyŋ], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 304 tys. mieszk. (1966); przemysł m.in. chem., szklarski, włókienniczy. EAM (Elinikon Apeleftherotikon Meto-pon, Grecki Front Wyzwolenia Narodo-

Eckermann 275 wego), organizacja konspiracyjna, zał. 1941 z inicjatywy komunistów do walki przeciwko okupantom; powołała armię wyzwoleńczą (ELAS); po wojnie na czele walki przeciwko rządowi monarchicznemu; 1947 zakazana. Eannatum, III tysiąclecie p.n.e., władca sumeryjskiego m. Lagasz; podbił pd. część Mezopotamii; budował kanały nawadniające, wznosił świątynie i pałace; rządy E. i jego zwycięstwo nad m. Um-ma sławi tzw. Stela Sępów. r r Earhart [eə ha: t] AMELIA, 1898-1937, lotniczka araer.; międzynar. rekord kobiecy długości przelotu. r earl [ə: l], ang. średniow. tytuł feud., później tytuł arystokratyczny niższy od markiza. Early Bird [ə:rly bə:rd], satelita tele-komunik. aktywny, stacjonarny, przeznaczony do utrzymywania łączności radiowej między Ameryką Pn. i Europą. Early English [ə:rly yŋglysz], styl wczesnego gotyku ang. 2 poł. XII i 1 poł. XIII w., charakteryzujący się romańskim układem brył z zastosowaniem łuku ostrego i sklepień krzyżowożebrowych. East Anglia [i:st a.], wczesnośredniow. królestwo ang., 870 podbite przez Duńczyków; od 920 hrabstwo ang.; obecnie obejmuje hrabstwa Norfolk i Suffolk. Eastbourne [i:stbo:rn], m. w W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad kanałem La Manche; 68 tys. mieszk. (1968). East Chicago [i:st szyka:gou], m. w USA (Indiana), w zespole miejskim Chicago; port nad jez. Michigan; 46 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. East Kilbride [i:st kylbrajd], m. w W. Brytanii (Szkocja), w regionie Glasgow; od 1947 miastoogród (New Town); 62 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. East London [i:st landən], m. i ważny port Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), nad O. Indyjskim; 134 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., skór z., metal., środków transportu; rybołówstwo. Eastman [istmən] GEORGE, 1854-1932, amer. wynalazca i przemysłowiec; 1884 wprowadził film zwojowy na podłożu papierowym (1888 — celuloidowym) oraz zbudował aparat fot. „Kodak"; założyciel firmy Kodak. East Orange [e:st oryndż], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 75 tys. mieszk. (1970); ośr. prze-' myślowy. East River [i:st rywər], cieśnina w Nowym Jorku, między wyspą Long Island na pd. a Wyspą Manhattan i dzielnicą Bronx na pn.; dl. 25 km, szer. 180-1220 m; droga wodna portu Nowy Jork. East Saint Louis [i:st sntluys], m. w USA (Illinois), nad Missisipi,' w zespole miejskim Saint Louis; 68 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.: hutnictwo żelaza, przemysł chem., maszynowy. Eau Claire [oukleər], m. w USA (Wis-consin); 42 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; uniwersytet. Eban ABBA, ur. 1915, polityk izrael.; 1950-59 ambasador w USA; 1960-63 min. oświaty i kultury; 1963-66 wicepremier; od 1966 min. spraw zagr.; rzecznik im-perialistycznej polityki Izraela. Ebbinghaus [ebyŋ-] HERMAN, 1850-1909, psycholog niem.; wybitny badacz procesów pamięci, twórca pierwszych testów z tego zakresu. Ebbw Vale [ebu:wejl], m. w W. Brytanii (Walia); 28 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł mat. bud.; eksploatacja węgla kamiennego. ebenista, stolarz-artysta wyrabiający artyst. meble fornirowane, inkrustowane itp. Ebensee [e:bənze:], m. w Austrii (Górna Austria), nad jez. Traun; 10 tys. mieszkańców (1961); przemysł chem.; uzdrowisko (solanki). Eberhard FILIP, 1797-1871, hipolog i lekarz zwierząt, wybitny hodowca działa-

jący w stadninie rządowej koni w Janowie Podlaskim; O chowie i ulepszaniu ras koni... Eberharda efekt (zjawisko E.), stosunkowo silniejsze wywoływanie fragmentów obrazu fot. o małej powierzchni w porównaniu z fragmentami większymi. Eberhardt KONRAD, ur. 1931, krytyk filmowy, literat; eseje o sztuce film.; Podróż do granic filmu. Eberman LUDWIK TADEUSZ, 1885-1945, konstruktor silników spalinowych; prof. Polit. Lwowskiej; 1910-18 konstruował silniki wysokoprężne do łodzi podwodnych. Ebers GEORG, 1837-98, powieściopisarz niem.; twórca tzw. Professorenromane, powieści hist. przeładowanych erudycją, przy braku szerszego hist. spojrzenia. Eberswalde [e:bərs-], m. we wsch. części NRD, w pobliżu Kanału Odra-Ha-wela; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy, drzewny. Ebert FRIEDRICH (st.), 1871-1925, jeden z przywódców prawicy SPD; 1918/19 przewodniczący Rady Pełnomocników Lud.; 1919-25 prezydent Rzeszy; za jego kadencji zdławiono Bawarską Rep. Rad (1919). Ebert FRIEDRICH (mł.), ur. 1894, polityk NRD; 1948-67 nadburmistrz Berlina; czł. Biura Polit. KC SED; od 1960 czł. Rady Państwa NRD. Ebert MAX, 1879-1929, archeolog niem., badacz prahistorii wsch. Europy; prof. uniw. w Rydze, Królewcu, Berlinie; wydawca Reallexikon der Vorgeschichte. Eberth KARL JOSEPH, 1835-1926, anatomopatolog niem.; prof. uniw. w Halle; odkrył (niezależnie od T. Browicza) pałeczkę duru brzusznego. Ebner-Eschenbach [e. eszən-] MARIE VON, 1830-1916, powieściopisarka austr.; powieści i opowiadania psychol.-społ., m.in. na tle powstania chłopskiego w Galicji 1846. Éboli [e-], m, we Włoszech (Kampania); 26 tys. mieszk. (1961),, ebonit, produkt wulkanizacji kauczuku zawierający 25-30% wagowych siarki; twardy, kruchy, wytrzymały na rozciąganie; stosowany m.in. w przemyśle elektrotechnicznym, w radiotechnice, na wykładziny aparatury chemicznej. Ebro, rz. w pn.-wsch. Hiszpanii; dł. 927 km, dorzecze 83,5 tys. km2; uchodzi do M. Śródziemnego; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne; gł. m. Saragossa. ebuliometr, przyrząd do oznaczania ciężaru cząsteczkowego związków chem.; rodzaj aparatu do dokładnego oznaczania temperatury wrzenia cieczy. ebuliometria, metoda oznaczania ciężaru cząsteczkowego związków chem. na podstawie b. dokładnych pomiarów temperatur wrzenia ich roztworów. ebuliometryczna stała, wartość charakterystyczna dla rozpuszczalnika, zależna jedynie od jego temperatury wrzenia i ciepła parowania; w ebuliometrii stosuje się rozpuszczalniki o dużej s.e. Eca de Queiros [esə dö keirosz] JOSE MARIA, 1845-1900, pisarz portug.; realist. nowele i powieści (Zbrodnia księdza Ama-ro)t często krytykujące stosunki społ. w Portugalii. Eccarius [eka:-] JOHANN GEORG, 1818-89, działacz niem. ruchu robótn.; czł. Związku Komunistów; 1867-71 sekretarz gen. I Międzynarodówki. Ecce Homo [łac, 'oto człowiek'], szt. plast, przedstawienie Chrystusa w koronie cierniowej i płaszczu, samotnego lub wśród szydzących z niego ludzi; gł. od końca XV i w XVI w.; temat podejmowany przez R. van der Weydena, A. Diirera, Tycjana i in. Eccles [eklz] SIR JOHN CAREW, ur. 1903, neurofizjolog austral.; prof. uniw. w Du-nędin, Canberra i Buffalo, czł. Royal So-ciety; prace z dziedziny fizjologii układu nerwowego; Fizjologia synaps nerwowych; nagr. Nobla.

Eccles [eklz], m. w W. Brytanii (Anglia) nad Kanałem Manchesterskim, w zespole miejskim Manchester; 42 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., włók., chemiczny. éccossaise [ekose:z], lud. taniec ang. w metrum 2 /4, spopularyzowany w XIX w. Echave Ibia [eczawe ibia] BALTASAR DE, 15831640, malarz meksyk.; przedstawiciel manieryzmu; m.in. idylliczne pejzaże. Echegaray y Eizaguirre [eczegarai i eitagirre] JOSE, 1832-1916, hiszp. dramato-pisarz i polityk konserwatywny; dramaty nawiązujące do tradycji dawnego teatru hiszp., tragedia neoromant. wierszem Wielki Galateo; nagr. Nobla. Echeverria [eczewerria] ESTEBAN, 1805-51, poeta argent.; rzecznik romantyzmu, zwolennik socjalizmu utopijnego; poezje, powieść fantast. wierszem, esej polityczny. Echeverria [eczewerria] Luis, ur. 1922, polityk meksyk.; 1958-64 wicemin., 1964-69 min. spraw wewn.; od 1970 prezydent i szef rządu. echinokaktus (Echinocactus), kaktus Ameryki Pd. i Środk.; łodyga zwykle kulista, żebrowana, z pęczkami kolców; kwiaty rurkowate, barwne; owoce jadalne, też miękisz łodyg i sok; wiele gat. uprawia się jako ozdobne; w Meksyku z gat. bez kolców — peyotl. echinokokoza, med., wet. →bąblowica. echinus, arch. dolna część głowicy do-ryckiej i toskańskiej o kształcie podobnym do spłaszczonej poduszki. echo, fala akustyczna odbita od przeszkody, powracająca do obserwatora z opóźnieniem większym od 0,1 sek względem fali bezpośredniej, w wyniku czego słyszana jest jako osobny sygnał akustyczny. Echo, mit. gr. nimfa gór, uosobienie echa; odtrącona przez Narcyza nikiięła z miłości; pozostał z niej tylko głos. Echo, typ amer. sztucznego satelity, będącego plastikowym balonem o średnicy ok. 30 m, wykorzystywanego do odbicia sygnałów radiowych. echolalia, automatyczne, natrętne powtarzanie usłyszanych słów i dźwięków; objaw niektórych chorób psych. i nerwic. „Echo Literacko-Artystyczne", miesięcznik (potem dwutygodnik), wydawany w Warszawie 1912-15; kier. lit.: L. Pikuła (L. Piwiński). echolokacja, biol. zdolność niektórych zwierząt (m.in. większość nietoperzy, delfiny) do ustalania położenia przedmiotów w otoczeniu za pomocą echa specjalnych „dźwięków orientacyjnych" wydawanych przez te zwierzęta (zasada echosondy). echomimia, chorobliwe naśladowanie czyjejś mimiki, „małpowanie", spotykane w chorobach psych. i niedorozwoju umysłowym. „Echo Polskie", pismo polonijne w Argentynie, wydawane 1913-15 (dwa razy w tygodniu) w Buenos Aires. echopraksja, automatyczne naśladowanie czyichś ruchów; występuje w chorobach psych. lub nerwowych. echosonda, urządzenie do wyznaczania głębokości wód mor. lub śródlądowych albo położenia w nich skał, wraków itp.; działanie oparte na obserwacji echa wysyłanej fali ultradźwiękowej. „Echo z Polski" („Echo Polski"), pierwsze pol. pismo w Ameryce w języku pol., poruszające gł. sprawy powstania 1863, wydawane 1863-65 w Nowym Jorku. Echuca [yczu:kə], m. w Australii (Wiktoria), port przy ujściu rz. Campaspe do Murray; 7 tys. mieszk. (1966). Écija [eticha], m. w Hiszpanii (Anda-. luzja); 51 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włók., skórzany. Eckener [ekənər] HUGO, 1868-1954, niem. konstruktor lotn. i pilot sterowćów; m.in. 1929 odbył lot dookoła świata, 1931 nad Arktyką. Eckermann [ekər-] JOHANN PETER, 1792-1854, pisarz niem.; autor Rozmów z Goe-them, którego był domownikiem od 1823.

276

Eckernförde

Eckernförde [ekərn-] m. w NRF (Szlez-wigHolsztyn), nad Zat. Kilońską; 22 tys. mieszk. (1968); port rybacki; przemysł rybny, precyzyjny; kąpielisko. Eckersberg [eker-] CHRISTOFFER WILHELM, 1783-1853, malarz duń., przedstawiciel klasycyzmu; portrety, pejzaże, sceny hist., rel., rodzajowe. Eckhardt [ekhort] TIBOR, ur. 1888, polityk węg.; od 1932 przewodn. Partii Drobnych Rolników; rzecznik orientacji anglosaskiej; po wojnie na emigracji. Eckhart [ek-] JOHANNES, ok. 1260-ok. 1327, niem. teolog i filozof, przedstawiciel antykośc. mistycyzmu panteistyczne-go; odrzucał organizacje kośc, głosił „religię serca". „Economist" [ykonəmyst], ang. tygodnik polit.gosp., wydawany od 1843; popiera Partię Konserwatywną. Eczmiadzyn, m. w Arm.SRR, k. Erewanu; 26 tys. mieszk. (1967); muzeum; od IV w. centrum kultury chrześc. Armenii; katedra (V, VII, XVII w.), świątynie Ripsime i Gajane (VII w.). edaficzne czynniki, czynniki fiz., chem. i biotyczne gleby, warunkujące życie, rozwój i rozmieszczenie organizmów glebowych. edafon, biol. ogół organizmów (drobnoustroje, pierścienice, larwy owadów i in.) żyjących stale (geobionty) lub przejściowo (geofile) w glebie, wpływających na strukturę i żyzność gleby. Edam, m. w zach. Holandii; 5 tys. mieszkańców (1960); wyrób słynnego sera edamskiego; port rybacki. edamski ser, twardy lub półtwardy dojrzewający ser podpuszczkowy typu hol.; produkcję s.e. zapoczątkowano w XVI w. w mieście Edam w Holandii. edan, syntet. środek znieczulający miejscowo; wykazuje także ośrodkowe działanie przeciwbólowe. Edda, dwa zabytki literatury staroskandynawskiej; E. starsza, zbiór pieśni epickich z IXXI w. o bogach i bohaterach, spisanych XII/XIII w.; E. młodsza Snor-riego Sturlusona, rodzaj podręcznika dla skaldów z pocz. XIII w. Eddington [edyŋtən] SIR ARTHUR STANLEY, 1882-1944, ang. fizyk i astronom; prof. uniw. i dyr. obserwatorium astr. w Cambridge, czł. Royal Society; twórca modeli kosmologicznych oraz podstaw teorii budowy wewn. gwiazd; prace z teorii kwantów. Ede, m. w pd.-zach. Nigerii; 135 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., spoż.; w okolicy wydobycie złota. Ede, m. w Holandii (Geldria); 70 tys. mieszk. (1969); przemysł chemiczny. Édéa [-a], m. w pd.-zach. Kamerunie, nad rz. Sanaga; 15 tys. mieszk. (1962); huta aluminium, przemysł drzewny, spoż.; elektrownia wodna (150 MW). eden, rel. →raj. Eden [i:dn] ANTHONY ROBERT, ur. 1897, polityk bryt.; przywódca Partii Konserwatywnej; min. spraw zagr. 1935-38 (przeciwnik ustępstw wobec Niemiec hitlerowskich), 1940-45 i 1951-55; premier 1955-57. Eden [ede:n] NILS, 1871-1945, szwedz. polityk i historyk; prof. historii uniw. w Uppsali; od 1915 przewodn. Partii Liberalnej; premier 1917-20. Eder JOSEF MARIA, 1855-1944, fotoche-mik austr.; prof. wyższej szkoły techn. w Wiedniu; wynalazca papierów fot. chlo-rosrebrowych; red. i współautor 13-tomo-wej monografii fotografii. Eder, rz. w NRF, 1. dopływ Fuldy; dł. 177 km. , Edesa, m. w Grecji (Macedonia), ośr. adm. nomosu Pela; 16 tys. mieszk. (1961); zabytkowe świątynie bizant. (freski, mozaiki). Edessa →Urfa. Edessy hrabstwo, państewko w pn. Mezopotamii, ze stolicą w Edessie (obecnie Urfa, m. w Turcji), utworzone 1098 (po I

krucjacie) przez Baldwina z Boulogne; 1144 podbite przez Turków. Edfelt JOHANNES, ur. 1904, poeta szwedzki; wyraziciel pesymizmu pocz. XX w.; tendencje antyfaszyst., nastroje rozczarowania po II wojnie światowej. Edfu →Idfu. Edge'a Wyspa [w. edż] (Edgeøya), wyspa norw. w archip. Spitsbergen; 5,0 tys. km2, bezludna; lodowce. Edgeworth [edżuə:rt] MARIA, 1767-1849, pisarka irl. pisząca w języku ang.; satyr.-obyczajowe powieści z życia irl.uziemiań-slwa. Edgeworth [edż ə:rt] RICHARD LOVELL, 17441817, konstruktor irl.; uruchomił w W. Brytanii pierwszy telegraf elektr.; twórczość literacka. Edip Cansever [e. dżan-], ur. 1928, poeta tur.; początkowo utwory opisujące życie włóczęgów miejskich, następnie poezje abstrakc, eseje. Edirne (Adrianopol), m. w eur. części Turcji, ośrodek adm. prow. E.; 46 tys. mieszk. (1965); przemysł cukr., mat. bud.; ruiny pałacu XV/XVI w.; meczety, m.in. Kupeli Dżami (VIII w.), Eski Dżami (XV) i Esze Kadyn Dżami (XV w.), Selimije (XVI w. — najcenniejszy zabytek E.); bazar Ali Pasza (XVI w.). Edison [edysn] THOMAS ALVA, 1847-1931, wynalazca amer., samouk; twórca wielu wynalazków, m.in. 1877 fonografu, 1879 żarówki elektr., 1889 kinetoskopu, 1891 ki-netografu; 1882 uruchomił w Nowym Jorku pierwszą w świecie dużą elektrownię publ.; właściciel wielu przedsiębiorstw oraz ponad 1000 patentów. editio castigata (editio expurgata) [łac], wydanie (książki) ocenzurowane (z opuszczonymi ustępami tekstu), okrojone ze względów polit., rel. lub obyczajowych. editio princeps [łac] →pierwodruk. Edmonton [edməntən], m. w Kanadzie, stol. prow. Alberta; 377 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.-górn. (ropa naft.); różnorodny przemysł; uniwersytet. Edo, siedziba jap. rodu magnackiego Tokugawa, stolica Japonii, od 1868 zw. Tokio; także okres rządów tego rodu w Japonii (1603-1868). Edomici →Idumejczycy. edredon (Somateria mollissima), kaczka, ceniona dla puchu, którym wyścieła gniazdo; dł. ok. 60 cm; brzegi mórz arktycz-nych. Edschmid [etszmyt] KASIMIR (właśc. Eduard Schmid), 1890-1966, pisarz niem. (NRF); teoretyk ekspresjonizmu; wrażenia z podróży, powieści, nowele. EDTA (wersenian dwusodowy)→ kompleksony. Educational Theatres [edjukejszənl tiətərz], amer. teatry uniwersyteckie o ambicjach artyst.; gł. repertuar współczesny. edukacja, wychowanie, gł. pod względem umysłowym; (wy)kształcenie, nauka. edukacjonizm, przekonanie o dużych możliwościach planowego wychowania człowieka za pomocą właściwie zracjonalizowanych metod. Eduowie, w starożytności lud celt. w Galii (między Loarą i Saoną); sprzymierzeńcy Rzymu; gł. m. Bibrakte, od 12 p.n.e. Augustodunum (Autun, we Francji). Eduskunta [edus-], fiń. parlament jednoizbowy, wybierany na 4 lata; 200 posłów; ustawy E. podlegają zatwierdzeniu przez prezydenta. Edward (zw. Czarnym Księciem), 1330-76, syn E. III, książę Walii od 1343; wsławił się w wojnie stuletniej, zwł. w bitwie pod Poitiers (1356). Edward II, 1284-1327, król ang. od 1307, syn E. I; ożeniony z Izabelą, córką Filipa IV Pięknego; zdetronizowany przez możnych i zamordowany. Edward III, 1312-77, król ang. od 1327, syn E. II; 1337 rozpoczął wojnę stuletnią zgłaszając pretensje do tronu fr. po wygaśnięciu gł. linii Kapetyngów.

Edward IV, 1442-83, król ang. od 1461, syn Ryszarda, księcia Yorku; przywódca Yorków w wojnie Dwóch Róż; obrany królem, uwięził i stracił Henryka VI Lanca-stera; dążył do absolutyzmu. Edward VII, 1841-1910, król W. Brytanii i Irlandii od 1901, cesarz Indii, syn królowej Wiktorii; niechętny Niemcom, przyczynił się do zawarcia entente cordiale. Edward VIII, ur. 1894, król W. Brytanii 1936, syn Jerzego V; abdykował z związku z zamierzonym małżeństwem z Amerykanką W. Simpson; przyjął tytuł ks. Win-dsoru. Edwarda Jezioro, jez. na granicy Ugandy i Konga (Kinszasa), na wys. 915 m; pow. 2.1 tys. km2, głęb. do 111 m; połączone z Jez. Alberta rz. Semliki. Edwarda VII Półwysep, płw. w Antarktydzie Zach., między zatokami Sulzber-gera a Okuma (M. Rossa); wyżynny, pokryty lodem. Edward I Plantagenet, 1239-1307, król ang. od 1272, syn Henryka III; uporządkował prawodawstwo i administrację; powołał do parlamentu przedstawicieli miast i prowincji; 1283 anektował Walię. Edwardsa Wyżyna, wyż. w USA (Teksas), pd. część Wielkich Równin; wys. 600-800 m; obszar źródłowy rz. Kolorado i jej prawych dopływów. Edward VI Tudor, 1537-55, król Anglii i Irlandii od 1547, syn Henryka VIII; umocnienie się protestantyzmu, próby przyłączenia Szkocji, 1549 powstanie ludowe. Edward Wyznawca, św., ok. 1002-66, król anglosaski od 1042; 1013-41 przebywał na wygnaniu w Normandii; krzewił kulturę fr. w Anglii. edycja →wydanie. edykt, w staroż. Rzymie rozporządzenie niektórych urzędników (np. pretora), potem również cesarza; we Francji do 1789 ustawa królewska. edykt mediolański (edykt Konstantyna), proklamacja zapewniająca wolność rel., zwł. chrześcijanom, ogłoszona 313 w Mediolanie przez ces. Konstantyna W. (i Li-cyniusza). edykuł, arch. →aedicula. edylowie, w staroż. Rzymie urzędnicy, pomocnicy trybunów do spraw m.in. bezpieczeństwa publ., porządku w mieście, jego aprowizacji i handlu oraz igrzysk: e. plebejscy i kurulni (od 367 p.n.e.) — pierwotnie zróżnicowane kompetencje uległy ujednoliceniu; kadencja jednoroczna. Edynburg (Edinburgh), m. w W. Brytanii, stol. Szkocji, nad M. Północnym; 468 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., poligraficzny, elektrotechn.; ośrodek kult. i nauk. (uniw., zał. 1582); ośr. turyst.; muzea i galerie sztuki; środniow. zamek z kaplicą z XII w., katedra (XIV w.), domy (XVI w.), pałac król. (XVI-XVII w.), neoklas. i neogot. budowle. Edyp, mit. gr. syn króla Teb, Lajosa, i Jokasty; zabójca nie znanego sobie ojca; po uwolnieniu Teb od Sfinksa władca miasta i mąż własnej matki; odkrywszy swe pochodzenie, sam się oślepił i skazał na wygnanie. Edypa kompleks, skierowanie przez kilkuletnich chłopców pragnień seksualnych w stronę matki, przy jednoczesnym uczuciu wrogości do ojca, poczuciu winy i oba-wy przed karą. edytorstwo, publikowanie dzieł drukiem; obejmuje przygotowanie redakcyjne tekstów do składu, współdziałanie z autorem w tworzeniu najwłaściwszej dla dzieła formy wydawniczej. Edżele, ośrodek eksploatacji ropy naft. na Saharze, we wsch. Algierii; rurociąg do portu naft. Es-Sechira (Tunezja). Eeckhout [e:k-] GERBRAND VAN DEN, 1621-74, hol. malarz i grafik; uczeń i naśladowca Rerribrandta; sceny bibl., hist., mit., rodzajowe, portrety. Eeden [e:-] FREDERIK WILLEM VAN, 1860-1932, hol. poeta i prozaik; twórca gminy socjalist.komunist. w Walden, wyznawca mistycyzmu rel.; liryki, powieści, sztuki teatralne.

Egipt 277 Eekhoud [e:khout] GEORGES, 1854-1927, pisarz belg. piszący w języku fr.; czł. Belg. Król. Akad. Nauk; założyciel (z E. Ver-haerenem) lit. grupy poet. Le Coq Rouge; powieści obyczajowe. Eeklo [eklo], m. w Belgii (Flandria); 19 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. Efate (Vate, Sandwich Island), wulkaniczna wyspa w archip. Nowe Hebrydy; 1,1 tys. km2; gł. m. Vila. efeb, w staroż. Grecji młodzieniec w wieku 18-20 lat, będący elewem efebii; potocznie urodziwy młodzieniec. efebia, w Grecji klasycznej forma przysposobienia wojsk, dla synów pełnoprawnych obywateli; program wychowawczy: ćwiczenia wojsk, i fiz., nauka poezji i muzyki; w okresie hellenizmu (III—I w. p.n.e.) — charakter elitarny; nacisk na wykształcenie intelektualne. efedra, bot. →przęśl. efedryna, alkaloid występujący w roślinach z rodzaju przęśl; otrzymywana gł. syntet.; środek sympatykotoniczny, stosowany np. w kolce jelitowej, dychawicy oskrzelowej. efekciarstwo, pogoń za efektami, posługiwanie się środkami obliczonymi wyłącznie na wywarcie wrażenia. efekt: 1) skutek jakiejś przyczyny; rezultat, wynik; 2) wrażenie wywierane przez kogoś (lub przez coś), wywołanie wrażenia; 3) środki, sposoby wywoływania wrażenia. efekta, daw.: 1) papiery wartościowe, długoterminowe; 2) wszelkie ruchomości, przedmioty użytkowe (zwł. podróżne i wojsk.); zapasy. efektor, w teorii sterowania każdy organ sterowniczy (element wykonawczy), za pomocą którego układ sterujący (układ odosobniony) oddziaływa na proces sterowany (otoczenie). efektor, fizjol. narząd wykonawczy organizmu wykonujący lub zmieniający swą czynność pod wpływem pobudzeń nerwowych; np. mięśnie i gruczoły. efektowny, zwracający na siebie uwagę oryginalnością, pięknem; obliczony na wywołanie wrażenia. efektywne promieniowanie Ziemi, różnica między natężeniem strumienia promieniowania pow. Ziemi a natężeniem przeciwnie skierowanego promieniowania atmosfery ziemskiej. efektywność, skuteczność, produktywność, cecha działania dającego realne wyniki. efektywność badań naukowych, ogólna sprawność badań, stosunek rezultatów pracy nauk.badawczej do potencjału badawczego (np. kadry, bazy laboratoryjnej) i do zużytych nakładów (np. pracy, materiałów, narzędzi). efektywność ekonomiczna, ekon. rezultat działalności gosp., określony przez stosunek osiągniętego wyniku do nakładów. efektywny: 1) dający pozytywne wyniki; skuteczny, wydajny; 2) rzeczywisty, istot-tny. efemeryczny, krótkotrwały, przemijający; złudny. efemerydy, obliczone dane dotyczące przebiegu przyszłego zjawiska astronomicznego. efemerydy, rośliny odbywające cały cykl rozwojowy w krótkim okresie sprzyjających warunków, np. na pustyni po opadach; w Europie gł. wśród roślinności stepowej. efemerydy, zool. →jętki. efendi, tytuł tur. pierwotnie sułtana, potem — wysokich dostojników, później — osób piśmiennych; obecnie potocznie — „pan". Efez, staroż. m. gr. w Azji Mn. (pd.-zaćh. Turcja), zał. w XI w. p.n.e.; w czasach rzym. — stol. prow. Azji; ruinv świą-

tyni Artemidy (Artemizjonu — jednego z 7 cudów świata), liczne zabytki z I—II w. (teatr, agora), wczesnochrześc. bazylika (miejsce soboru powszechnego 431). Effel [efel] JEAN, ur. 1908, fr. rysownik i akwarelista; satyra polit. i społ., filmy animowane, humorystyczne cykle: Stworzenie świata, Stworzenie człowieka; międzynar. nagr. Leninowska. Effner (Oeffner) JOSEPH, 1687-1745, niem. architekt i dekorator wnętrz; wprowadził rokoko fr. do Bawarii; pawilony, rokokowe wnętrza pałacowe w Monachium i Bawarii. effortil, lek podwyższający ciśnienie krwi, polepszający wydolność mięśnia sercowego; stosowany w niedociśnieniu, w zatruciach itd. Efialtes, ?-461 p.n.e., ateński mąż stanu; wraz z Peryklesem kierował radykalnym stronnictwem demokratów; ograniczył prawa Areopagu. Eforie, kąpielisko i uzdrowisko o międzynar. sławie, w Rumunii, nad M. Czarnym; 8 tys. mieszk. (1968). eforowie, w staroż. Sparcie 5 najwyższych urzędników („nadzorców"), wybieranych na 1 rok przez Apellę; decydowali o polityce wewn. i zagr., nie odpowie dzialni przed nikim. efronteria, daw. buta, bezczelność, arogancja, zuchwałość. Efros ANATOLIJ W., ur. 1925, reżyser ros.; związany z teatrami moskiewskimi; inscenizacje gł. sztuk współcz. (W. Rozo-wa, A. Arbuzowa), także dramatów klasycznych. EFTA →Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu. Eftaliotis ARJIRIS (właśc. Kleanthis Michailidis), 1848-1923, gr. poeta i nowelista; propagator języka nowogr.; nowele z życia rolników i rybakówi gr. wysp. Eftimiu [jeftim u] VICTOR, ur. 1889, rum. dramaturg i publicysta; baśnie dram. pod wpływem Maeterlincka, komedie. Egady,. grupa wysp wł. na M. Śródziemnym, w pobliżu zach. wybrzeży Sycylii; 44 km2, 6,1 tys. mieszk. (1961). egalitarny, dążący do zrównania, na zasadach egalitaryzmu; wyrównany, jednakowy. egalitaryzm, pogląd społ.-polit. głoszący, że podstawą sprawiedliwego ustroju społ. winna być zasada równouprawnienia obywateli pod względem ekon., społ. i politycznym; jedno z gł. założeń ustroju socjalistycznego. egejska kultura, zespół kultur rozwijających się w epoce neolitu i brązu (III i II tysiąclecie p.n.e.) w basenie M. Egejskiego; obejmuje kultury: kreteńską (mi-nojską), helladzką (w późniejszym okresie zw. mykeńską), cykladzką. egejska sztuka →cykladzka sztuka, kre-teńska (minojska) sztuka, helladzka sztuka. Egejskie Morze, część M. Śródziemnego, między Płw. Bałkańskim, Azją Mniejszą oraz wyspami Kretą i Rodos; głęb. do 2530 m, zasolenie 39°/oo; liczne wyspy; gł. porty: Pireus, Saloniki. Egejskie Wyspy, gr. wyspy na M. Egejskim: Cyklady,2 Dodekanez, Lesbos, Sa-mos, Ghios; 9,1 tys. km , 477 tys. mieszk. (1961); gł. m. Mitilini (na wyspie Lesbos). Eger, m. w pn.-wsch. Węgrzech, na przedgórzu G. Bukowych, ośr. adm. komi-tatu Heves; 45 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; ośr. turyst.; barok, budowle z XVIII w. (pałac arcybiskupi, kościół minorytów). Egeria, mit. rzym. nimfa wód, wieszczka; doradczyni króla rzym. Numy Pom-piliusza; ośrodkiem kultu — m.in. źródło przy Porta Capena w Rzymie (miejsce spotkań z Numą). Egeusz, mit. gr. król Aten, ojciec Te-zeusza; uwierzywszy (niesłusznie) w śmierć syna, rzucił się do morza, zw. odtąd Egejskim. Egge PETER, 1869-1959, pisarz norw.; powieści i nowele, gł. z życia chłopów

(Hanzyna) i ludzi z marginesu społ.; komedie i in. utwory sceniczne. egida, mit. gr. atrybut Zeusa i Ateny; rodzaj osłony lub tarczy z koźlej skóry; przen. opieka, patronat. Egina, wyżynna wyspa gr. w Zat. Sa-rońskiej, między Attyką i Peloponezem; 85 km2, 9 tys. mieszk. (1961); ruiny świątyni Afai z VI/V w. p.n.e. (E. stanowiła wówczas ważny ośr. rzeźb.). egineckie marmury, rzeźby z przyczółków świątyni Afai na Eginie (VI/V w. p.n.e.); sceny walk z wojny trojańskiej; należą do okresu przejściowego między gr. sztuką archaiczną i klasyczną. egipskie pismo, pismo ideograficzno-spółgłoskowe, stworzone przez staroż. Egipcjan; zaświadczone od ok. 3000 p.n.e.; 3 rodzaje: hieroglificzne, hieratyczne, de-motyczne. egipskie pismo drukarskie, pismo druk. z grupy pism łac, o niemal jednakowej grubości kresek i grubych szeryfach; współcz. kroje e.p.d.: Cario, Karnak, Nil, Suez. egipskie zapalenie oczu →jaglica. egipski język, z rodziny chamito-semic-kich; kilka okresów: staroegipski (od 3000 p.n.e.), średnioegipski, klas. (XXIXVII w. p.n.e.); nowoegipski (XVIXVIII w. p.n.e.), demotyczny (od VIII w. p.n.e.), koptyjski (III-XVII w. n.e.); wy party przez język arabski. egipski kanon w sztuce, zespół wypracowanych prawideł, wg których w staroż. Egipcie przedstawiano rzeczywistość w sztukach plast.: odrzutowanie przedmiotów, kompozycja pasowa, zróżnicowany sposób przedstawiania człowieka w zależności od jego pozycji społ. (bóstwo i władca ukazani jako wiecznie młodzi). egipski trójkąt (trójkąt pitagorejski), trójkąt prostokątny, którego długości boków są liczbami naturalnymi (np. trójkąt o bokach, 7, 24, 25). Egipt (Misr, Zjednoczona Republika Arabska, ZRA), państwo w pn.-wsch. Afryce; ok. 1 mln km2, 32,5 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. Kair, staroż.stol.-Memfis;inne gł. m.: Aleksandria, Giza, Port Said, Suez, Tanta; j.u. arabski. Obszar pustynny (wsch. część Sahary i płw. Synaj), przecięty doliną Nilu; klimat gorący, suchy. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; w dolinie i delcie Nilu intensywne, nawadniane rolnictwo (bawełna, zboża, trzcina cukr.); wydobycie ropy naft,, fosforytów, rud żel., manganu; przemysł gł. bawełn., spoż.; coraz większa rola przemysłu ciężkiego; na Nilu hydrowęzeł asuański; we wsch. E. — Kanał Sueski. — Po podziale cesarstwa rzym. 395 — w składzie cesarstwa wsch.; podbity przez Arabów 641, stanowił część kalifatu; od X w. ośrodek krajów arab.; od 1517 prowincja Turcji; od XVIII w. penetracja eur.; od pocz. XIX w. zmniejszenie się zależności od Turcji, wzrost kontroli fr.-bryt.; od ok. 1880 faktyczny, od 1914 oficjalny protektorat bryt.; 1922 formalna niepodległość, 1936 układ kończący okupację wojsk., ale sankcjonujący pozostanie wojsk bryt. w strefie Kanału Sueskie-go i kontrolę nad polityką zagr.; w czasie II wojny świat, baza wojsk alianckich; 1952 rewolucja republ., dyktatura wojsk.; 1954 umowa o wycofaniu wojsk bryt. ze strefy Kanału, proklamowanie republiki; 1956 nacjonalizacja Kanału (nieudana agresja bryt.-fr.izrael.); 1958 utworzenie ZRA (z Syrią do 1961); czł. Ligi Państw Arab. od 1945; czł. ONZ od 1958; konstytucja 1964, dająca szerokie uprawnienia prezydentowi; 1967 agresja Izraela (okupowanie płw. Synaj i strefy Gazy); 1968-70 polityka E. koncentrowała się na sprawie wyzwolenia okupowanych przez Izrael ziem arab., dążyła do wykonania uchwały Rady Bezpieczeństwa z 1967 w sprawie rozwiązania kryzysu bliskowschodniego; VIII 1970 wszedł w życie rozejm na egip.izrael. linii przerwania ognia (misja mediacyjna G. Jarringa); 1971 proklamowanie federacji z Syrią i Libią.

278

egiptologia

egiptologia, nauka filol. badająca język, dzieje i kulturę staroż. Egiptu; roz-wói od końca XVIII w. Egipt starożytny, państwo starożytne; pierwsze państwa powstały tu ok. 3G00 p.n.e.; następnie połączyły się w Egipt Górny i Dolny, zjednoczone ok. 2850; historię E;S. dzieli się na okresy: Stare Państwo (ok. 2850-2052), Średnie (ok. 2052-1570), Nowe (ok. 1570-1085), Epoka Późna (ok. 1085332), Epoka Grecka (332-30 p.n.e.), Epoka Rzymska (30 p.n.e.-395 n.e.) i Egipt pod władzą cesarstwa bizant. (395-641); największy rozkwit w okresie Nowego Państwa; 671-332 podbijany przez Asyrię, Persję i Aleksandra W.; od 305 ponownie niezależny; od 30 p.n.e. rzymska prowincja. Egiptu starożytnego sztuka, sztuka rozwijająca się na terenach obecnego Egiptu i Nubii od V tysiąclecia p.n.e. do IV w. n.e.; architektura — występowanie wielkich zespołów sepulkralnych (mastaby, piramidy), później sakralnych (świątynie) i świeckich (pałace król.); sztuki plastyczne — wytworzenie kanonu, wg którego przedstawiano rzeczywistość; bujny rozwój rzemiosła artyst.; wpływy obce dopiero od I tysiąclecia p.n.e. egiryn, minerał z grupy piroksenów, krzemian sodu i żelaza; ciemnozielony lub czarny, o połysku szklistym; występuje w skałach magmowych. Egist, mit. gr. syn Tiestesa, kochanek żony Agamemnona, Klitajmestry, i jej wspólnik w podstępnym zgładzeniu męża. eglomizowanie, technika ozdobnego złocenia wyrobów szklanych na zimno; znana od średniowiecza, popularna od końca XVIII w. Egmont JUSTUS VAN, 1601-74, malarz flam.; portrecista, m.in. na dworze fr.; Portret Marii Ludwiki Gonzagi królowej polskiej — Muzeum Nar. w Warszawie. Egmont LAMORAL, hrabia, 1522-68, przywódca szlacheckiej opozycji w Niderlandach przeciw rządom hiszp.; stracony. Egmont, wulkan na zach. wybrzeżu W. Północnej (Nowa Zelandia); 2518 m; park nar.; turystyka. ego, świadoma część osobowości obejmująca funkcje poznawcze i regulacyjne; pojęcie z zakresu psychoanalizy. egocentryczny, przejawiający egocentryzm, ujmujący wszystko z punktu widzenia własnej osoby. egocentryk, człowiek objawiający egocentryzm, mający postawę egocentrycz-ną. egocentryzm, postawa, sposób myślenia, dla którego charakterystyczna jest tendencja do ujmowania rzeczywistości z punktu widzenia własnej osoby. egofuturyzm, odmiana futuryzmu ros. luźno związana z gł. nurtem; znalazł odbicie w poezji kabaretowej adresowanej do mieszcz. społeczności. egoista, człowiek objawiający egoizm, nieuczynny; samolub, sobek. egoizm, postawa wyrażająca się postępowaniem mającym na celu realizację jedynie własnego dobra w wypadku konfliktu interesu własnego z interesem cudzym. egotyczny, nacechowany egotyzmem. egotyzm, tendencja do nadmiernego zajmowania się własną osobą, własnymi przeżyciami, kierowania uwagi otoczenia na siebie. egreta: 1) ozdobne pióra barkowe niektórych czapli (dł. do 45 cm); 2) czapla biała (Egretta alba), kosmopolityczny gat. czapli; dł. 100 cm; upierzenie śnieżnobiałe; w Polsce rzadka. egreta, pęk piór lub jego imitacja z metalu i drogich kamieni, ułożony wa-chlarzowato, zdobiący wysokie fryzury lub nakrycie głowy kobiet; popularna w końcu XVIII w. eguter, walec maszyny papierń, służący

do wyrównywania powierzchni i struktury papieru oraz do odciskania tzw. znaków wodnych. egzaltacja, skłonność do przesadnego, teatr, wyrażania swoich myśli i uczuć; przewrażliwienie, zbytnia uczuciowość. egzaltolid C15H28O2, lakton cykliczny, bezbarwna, krystal. substancja o zapachu piżma; występuje w olejku arcydzięglo-wym; stosowany jako cenny utrwalacz i składnik kompozycji zapachowych. egzalton C15H28O, keton cykliczny, bezbarwna, krystal. substancja o zapachu piżma; występuje w wydzielinie gruczołowej piżmaka; otrzymywany również syntetycznie; stosowany jako cenny utrwalacz i składnik kompozycji zapachowych. egzamin, sprawdzenie przez osoby kompetentne czyichś wiadomości nauk. lub fachowych przed rozpoczęciem lub po zakończeniu pewnego etapu nauki. egzaminator: 1) osoba, która egzaminuje; 2) maszyna ucząca stosowana w nauczaniu programowym do egzaminowania. egzamin dojrzałości (matura), ostateczny egzamin w szkole średniej. egzaminy wstępne, egzaminy zdawane przez kandydata na ucznia, studenta, decydujące o przyjęciu do szkoły, na wyższą uczelnię. egzaracja, niszcząca działalność lodowca — żłobienie, rysowanie i wygładzanie skał podłoża przez przesuwający się lodowiec. egzarcha, rel. w IV-VI w. biskup metropolita eparchii w kościele wsch.; współcześnie w kościele prawosł. nazwa zarządców prowincji kośc. (egzarchatów) poza ZSRR (np. w zach. Europie) podległych patriarsze w Moskwie. egzarcha, hist. w cesarstwie bizant. zarządca prowincji zw. egzarchatem. egzarchat bułgarski, organizacja kościoła bułg. przyznana dekretem sułtańskim 1870 (wyłączenie spod jurysdykcji patriarchatu gr. w Konstantynopolu); 1953 podniesiony do godności patriarchatu. Egzarchat Raweński, posiadłość bizant. w Italii 565-751, obejmująca Rawennę i okoliczne terytoria; 751 podbity przez Longobardów, 756 wszedł w skład Państwa Kościelnego. egzegeza, wyjaśnianie i komentowanie tekstów rel.; w szerszym znaczeniu — objaśnianie, interpretacja, krytyczna analiza tekstów. egzekucja, prawo wykonanie wyroku sądowego. egzekucja administracyjna, zastosowanie środków przymusu (np. kara pieniężna w celu przymuszenia, przymus bezpośredni) w celu zapewnienia wykonania obowiązków wynikających z przepisów prawa lub adm. decyzji. egzekucja dóbr, hist. rewindykacja zastawionych (rozdanych) dóbr król.; w Polsce XVI w. jedno z gł. haseł tzw. ruchu, egzekucyjnego, skierowanych przeciw magnaterii. egzekucja praw, zespół postulatów wysuwanych w Rzeczypospolitej przez tzw. ruch egzekucyjny średniej szlachty w XVI w., zwrócony gł. przeciw magnaterii i kościołowi; zmierzała m.in. do egzekucji dóbr, do reformy: skarbu, sądownictwa, wojska i kościoła. egzekucja sądowa, postępowanie prowadzone przez organy sądowe w celu wykonania prawomocnego wyroku. egzekutor: 1) urzędnik stosujący środki przymusu w celu ściągnięcia należności lub kary, komornik; 2) wykonawca wyroku sądowego, zarządzeń władz; 3) daw. kat. egzekutywa: 1) władza wykonawcza, system państw, organów wykonawczych; 2) nazwa organu wykonawczego podstawowych organizacji PZPR. egzekwie, całość ceremonii pogrzebowych; w kościele kat. również część nabożeństwa przed mszą żałobną. egzema, med. →wyprysk.

egzemplarz: 1) jedna sztuka z grupy jednorodnych przedmiotów; 2) okaz (zwykle o przedmiocie, roślinie lub zwierzęciu). egzemplarz obowiązkowy, publikacja dostarczana wg ustalonego rozdzielnika, na podstawie przepisu prawnego, określonym instytucjom dla celów urzędowych, nauk. i archiwalnych. egzemplifikacja, wyjaśnienie, udowodnienie czegoś metodą przykładową; posługiwanie się, ilustrowanie przykładami; przykłady ilustrujące. egzerga, dolna część monety lub medalu, oddzielona od reliefu, gdzie umieszcza się napis (datę, cyfrę, dewizę itp.). egzergetyczna analiza, dział termodynamiki zajmujący się wykrywaniem przyczyn i oceną ilościową niedoskonałości procesów energetycznych na podstawie wyznaczanych strat egzergii w poszczególnych ogniwach procesu. egzergia, wielkość termodynamiczna określająca zdolność czynnika termodynamicznego (ogólnie materii) do wykonania pracy w takim procesie odwracalnym, którego stan końcowy jest w równowadze termodynamicznej z otoczeniem; w procesach nieodwracalnych, np. energetycznych procesach przem., występują zawsze straty egzergii. egzobiologia →kosmobiologia. egzoenergetyczna reakcja, reakcja chemiczna, w trakcie której reagujący układ oddaje do otoczenia energię w postaci np. energii elektr., promieniowania, ciepła. egzogamia, zakaz obyczajowy zawierania małżeństw we własnej grupie społ. lub z osobami spokrewnionymi; przeciwieństwo endogamii. egzogeniczne procesy, procesy geol. zachodzące na powierzchni Ziemi (np. wietrzenie, erozja), wywołane przez czynniki działające na skorupę ziemską od zewnątrz (np. wodę, wiatr). egzogeniczny (egzogenny), biol. zewnętrzny, pochodzący z zewnątrz, wywołany zewn. przyczyną. egzogenne aminokwasy, aminokwasy, których organizm człowieka i zwierząt nie potrafi syntetyzować, a które jako niezbędne muszą być dostarczone z pożywieniem; np. tryptofan. egzopeptydazy, enzymy (peptydazy) katalizujące rozszczepienie skrajnych wiązań peptydowych, gł. niższych peptydów, z uwolnieniem pojedynczych aminokwasów; karboksypeptydazy, aminopeptydazy.

egzorbitancje, w dawnej Polsce nadużycia władzy, gł. przez króla; spisywane w czasie bezkrólewia i przedstawiane na sejmach; miały zapobiec powtarzaniu ich w przyszłości. egzorcyzm, rel. rodzaj zaklęcia mającego przezwyciężać wpływ groźnych sił nadprzyrodzonych (np. złych duchów); w katolicyzmie stał się formą liturgiczną. egzosfera, zewn. warstwa atmosfery ziemskiej, powyżej 600-1000 km; odznacza się b. małą gęstością. egzotermiczna reakcja, reakcja chem., podczas której zostaje wydzielone ciepło z układu do otoczenia (np. spalanie). egzoteryczna wiedza, wiedza popularna, powszechnie dostępna, przeznaczona do publicznego wykładania; przeciwieństwo wiedzy ezoterycznej. egzotoksyna, jad bakteryjny produkowany przez żywe bakterie, wydalany na zewnątrz ich organizmu do otoczenia; e. są ciałkami białkowymi silnie jadowitymi dla zaatakowanego organizmu. egzotyczny: 1) związany z egzotyką, pełen egzotyki, zwł. podzwrotnikowej; cudzoziemski, obcy, zamorski; 2) niezwykły, niecodzienny, niebanalny. egzotyk, geol. otoczak lub okruch skalny nie związany genetycznie z osadem, w którym występuje.

Eisler egzotyka, ogół cech właściwych krajom o całkowicie odmiennym klimacie i cywilizacji. egzul, daw. wygnaniec, banita. egzystencja, istnienie, byt, bytowanie, życie, warunki życia; w filozofii przeciwieństwo esencji (istoty); termin odgrywający dużą rolę w filozofii średniow., w filozofii współcz. podstawowe pojęcie egzystencjalizmu, który zawęża je, rozumiejąc przez e. swoisty sposób istnienia właściwy jedynie człowiekowi. egzystencjalizm, współcz. kierunek filoz. (znajdujący wyraz także w literaturze), wg którego przedmiotem badań filozofii są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie „lęku i beznadziejności istnienia" (pesymizm); gł. przedstawiciele: M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre. egzystencjalne zdanie, log. zdanie log. proste, zawierające wyraz „istnieje" (np. „istnieje Warszawa"). Ehrenberg [e:rən-] CHRISTIAN GOTT-FRIED, 1795-1876, biolog i lekarz niem., podróżnik; prof. uniw. w Berlinie; badacz pierwotniaków; twórca mikropaleon-tologii. Ehrenberg GUSTAW, 1818-95, działacz Stów. Ludu Pol., poeta, publicysta; 1838-58 na Syberii; poezje patriot. i rewoL-dcmokr. (Szlachta w roku 1831). Ehrenberg KAZIMIERZ, 1870-1932, dziennikarz; współred. „Czasu", „Kuriera Porannego", red. „Dziennika Polskiego", „Gazety Polskiej"; po 1926 rzecznik polityki J. Piłsudskiego. Ehrenfest [e:rən-] PAUL, 1880-1933, fizyk austr.; prof. uniw. w Petersburgu i Lejdzie; autor prac gł. z termodynamiki. Ehrhardt [e:rhart] HEINRICH, 1840-1928, niem. mechanik, wynalazca i przemysłowiec; m.in. wynalazł sposób produkcji rur bez szwu; założyciel kilku fabryk (obrabiarek, ciężkiego uzbrojenia itd.). Ehringsdorf (w NRD, k. Weimaru), stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (m.in. czaszka o ludzkim czole), narzędzia kultury mustierskiej, nadpalone kości zwierząt; interglacjał Riss-Wiirm. Ehrlich [e:rlyś] EUGEN, 1862-1922, prawnik austr.; współtwórca socjol. kierunku teorii państwa i prawa; krytyk pozytywizmu prawniczego. Ehrlich LUDWIK, 1889-1968, prawnik, teoretyk prawa międzynar.; prof. Uniw. Jag.; Prawo narodów, Interpretacja traktatów. Ehrlich MIECZYSŁAW →Oskierko Zygmunt. Ehrlich STANISŁAW, ur. 1907, prawnik, teoretyk państwa i prawa; prof. Uniw. Warsz.; 1951-66 red. nacz. „Państwa i Prawa". Eibar [eiwar], m. w Hiszpanii (Basko-nia); 32 "tys. mieszk. (1960); przemysł maszyn., metalowy. Eibisch EUGENIUSZ, ur. 1896, malarz; prof. ASP w Warszawie; postimpresjonist. pejzaże, martwe natury, portrety {Portret żony). Eich [aiś] GUNTER, ur. 1907, poeta niem. (NRF); liryk, twórca formy poetyckiego słuchowiska radiowego (Die Mädchen aus Viterbo). Eichendorff [aiśən-] JOSEPH VON, 1788-1857, pisarz niem.; inspirowana lud. poezją liryka, spopularyzowana w formie pieśni; powieści, nowele, sztuki sceniczne. Eichhornia („hiacynt wodny"), pływająca roślina zielna wód tropik. Ameryki; liczne gat. (o różnobarwnych, kłosowa-tych kwiatostanach) uprawia się w cieplarniach. Eichlerówna IRENA, ur. 1908, aktorka; występy gł. w Warszawie; gra aktorska.; o silnej ekspresji dram.; gł. role w repertuarze klas. i współcz. (Fedra T- Racine'a, Maria Tudor W. Hugo, Matka Courage B. Brechta).

Eichmanna sprawa [s. aiś-], proces (1961, w izrael. części Jerozolimy) hitlerowskiego zbrodniarza woj. A. Eichmanna, jednego z gł. organizatorów zagłady Żydów w okresie II wojny świat.; poprzedzony jego porwaniem z Argentyny; zakończony skazaniem i straceniem Eichmanna. Eichwald KAROL EDWARD, 1795-1876, zoolog i paleontolog; prof. w Wilnie i w Petersburgu; prace fizjograficzne, podręcznik Zoologia specialis. Eiermann [aiər-] EGON, 1904-70, architekt niem. (NRF); budowle użyteczności publ., przem., sakralne (Kościół Pamięci w Berlinie Zach.). Eifel [aifəl], pn.-zach. część Reńskich G. Łupkowych (NRF); wys. do 747 m (Hohe Acht); jeziora kraterowe. Eiffel [efel] GUSTAVE ALEXANDRE, 1832-1923, architekt fr., specjalista od konstrukcji żel.; mosty, śluzy (Kanał Panamski), dworce, konstrukcja posągu Wolności w Nowym Jorku; gł. dzieło — tzw. wieża E.; prowadził badania aerodynamiczne. Eiffla wieża, wieża na Polu Marsowym w Paryżu, zbudowana 1887-89 przez G.A. Eiffla; wys. 300,5 m, ciężar ok. 7000 T; stal. konstrukcja kratowa wsparta na 4 podstawach, 3 tarasy; wzniesiona zi okazji wystawy światowej. Eigen [a -] MANFRED, ur. 1927, chemik niem. (NRF); badania w dziedzinie kinetyki bardzo szybkich reakcji chem.; nagr. Nobla. Eiger [aigər], wapienny szczyt w Alpach Berneńskich (Szwajcaria); 3970 m; zdobyty 1938 (1961 przez Polaków). Eightsa Wybrzeże [w. ejtsa], część wybrzeża Antarktydy Zach., nad M. Bellings-hausena. Eijkman CHRISTIAAN, 1858-1930, lekarz hol.; prof. higieny i medycyny sądowej w Utrechcie; prace nad chorobą beri-beri; prekursor badań nad witaminami i awi-taminozami; nagr. Nobla. Eike von Repkow [aikə fon repko:], 1 poł. XIII w., prawnik niem.; autor Zwierciadła Saskiego, spisu prawa pół-nocnoniem., który był powszechnie stosowany w sądach. Eilenburg [ailən-], m. w pd. części NRD, nad Muldą; 22 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., maszyn., drzewny. Eimert [ai-] HERBERT, ur. 1897, niem, teoretyk muz. i kompozytor (NRF); przedstawiciel muz. awangardy; 1951 założył Studio Muzyki Elektronicznej w Kolonii. Einaudi LUIGI, 1874-1961, wł. ekonomista i polityk, zwolennik liberalizmu gosp.; prof. uniw. w Turynie; 1948-55 prezydent Włoch. Eindhoven [eintho:fən], m. w Holandii (Brabancja Pn.), nad rz. Dommel; 322 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł elektrotechn., samoch., włókienniczy. Einem [ainəm] GOTTFRIED VON, ur. 1918, kompozytor austr.; gł. opery, balety, utwory symf., pieśni. Einhard (Eginhard), ok. 770-840, uczony frankijski, doradca i biograf Karola W.; jego Życie Karola Wielkiego zawiera wzmianki o plemionach zachodniosłow. w VIII/IXi w. Einsatzgruppen [a nzac-], grupy operac. hitlerowskiej policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa; działały przy Wehrmachcie, w Polsce IX-XI 1939 oraz w ZSRR 1941-43; stosowały terror i masową eksterminację ludności cyw. i jeńców wojennych. Einsiedeln [ainzi:], ośrodek turyst.-wypoczynkowy i sportów zimowych w Szwajcarii (Schwyz); 9 tys. mieszk. (1965); opactwo benedyktynów — na miejscu pierwotnego klasztoru średniow. — cenny zespół budowli późnobarok. (XVIII w.); ratusz (XVII w.). einstein [ainsztain] Es, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 99, z podgrupy aktynowców; odkryty 1952 w

279

produktach wybuchu termojądrowego; sztucznie otrzymany 1954. einstein [ainsztain], jednostka energii świetlnej używana w fotochemii; energia, jaką niesie strumień 6,023i • 10i23 (1 mol) fotonów. Einstein [a nszta n] ALBERT, 1879-1955, jeden z największych fizyków wszystkich czasów, twórca szczególnej i ogólnej teorii względności; wykazał równoważność masy i energii, rozwinął podstawowe idee teorii kwantowej światła, sformułował teorię ruchów Browna; nagr. Nobla. Einsteina-de Haasa doświadczenie [d. ainsztaina de ha:sa], doświadczenie ukazujące zjawisko magnetomech. obrotu swobodnie zawieszonego cylindra z substancji ferro- lub paramagnet. wokół osi pod wpływem nagłego przemagnesowa-nia. Einsteina prawo równoważności fotochemicznej [p.r.f. ainsztaina]: liczba cząsteczek ulegających przemianie foto-chem. jest równa liczbie kwantów promieniowania pochłoniętego przez reagujący układ. Einsteina świat [ś. ainsztaina], jeden z kosmologicznych modeli Wszechświata, opierający się na założeniu stałego promienia krzywizny czasoprzestrzeni; wprowadzony, a następnie odrzucony przez A. Einsteina. i Einsteina wzór [w. a nsztaina], w teorii względności wzór wyrażający związek między masą m i odpowiadającą jej energią E; E = mc2 (c — prędkość światła w próżni). Einthoven [-fən] WILLEM, 1860-1927, hol. fizjolog i histolog; prof. uniw. w Lejdzie; badaniami prądów czynnościowych serca stworzył podstawy elektrokardiografii; nagr. Nobla. Éire →Irlandia. eis, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku e. Eisenach [aizə-], m. w pd.-zach. części NRD, u podnóża Lasu Turyńskiego; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., elektrotechn., włók., chem.; ośr. turyst.; miejsce urodzin J.S. Bacha; muzeum, budowle zabytkowe, gł. późnogot. i barok.; w pobliżu zamek Wartburg. eisenachczycy [aize-] ->Socjaldemokra-tyczna Partia Robotników. Eisenberg FILIP, 1876-1942(?), mikrobiolog; dyr. Państw. Stacji Bakteriologicznej w Krakowie; czł. PAU; opisał zjawisko dysocjacji bakterii; badania nad związkami bakteriostatycznymi. Eisenberg [aizən-], m. w pd.-zach. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł ceram., metal., maszynowy. i Eisenerz [a zənerc], m. w Austrii (Styria), w Alpach; 12 tys. mieszk. (1961); wydobycie rud żel.; ośr. turyst. i sportów zimowych; muzeum górnicze. Eisenhower [ajzənhauər] DWIGHT DA-VID, 18901969, generał amer., 1952-61 prezydent USA; 1943-45 nacz. dowódca Sojuszniczych Sił Ekspedycyjnych w W. Brytanii (operacje inwazyjne w Europie Zach.). Eisenhüttenstadt [aizənhütənsztat], m. we wsch. części NRD, port nad Odrą; 42 tys. mieszk. (1968); wielki kombinat hutnictwa żel., przemysł stoczniowy. Eisenstadt [aizənsztat], m. w Austrii, stol. Burgenlaridu; 7 tys. mieszk. (1961). Eisenstein SIERGIEJ M., 1898-1948, ros. reżyser, scenarzysta, teoretyk i pedagog film.; klasyk kina radz. i świat.; twórca wybitnych dzieł film. poświęconych wydarzeniom rewolucji w Rosji (Pancernik Potiomkin, Październik) i filmów hist. (Aleksander Newski); autor formuły kina intelektualnego i przedstawiciel tzw. ros. szkoły montażu. Eisleben [ais-], m. w pd. części NRD, na przedgórzu gór Harz; 31 tys. mieszk. (1968); wydobycie i hutnictwo miedzi. Eisler [ais-] HANNS, 1898-1962, jeden z czołowych kompozytorów niem. (NRD);

280

Eisler

początkowo dodekafonista; twórca wielu pieśni, songów (współpraca z B. Brechtem), utworów orkiestrowych, kameralnych, fortepianowych oraz muzyki do hymnu państw. NRD. Eisler [ais-] RUDOLF, 1873-1926, filozof niem.; autor kilku znanych filoz. słowników encyklopedycznych. Eismond JÓZEF, 1862-1937, zoolog; prof. uniw. w Rostowie i Warszawie, czł. PAU; czł. Tow. Nauk. Warsz.; prace z proto-zoologii oraz z cytologii, embriologii i anatomii porównawczej ptaków i in. Eisner JAN, 1885-1967, archeolog cze-chosł., specjalista w zakresie archeologii słow.; prof. uniw. w Bratysławie i Pradze, czł. Czechosł. AN. Eisner [ais-] KURT, 1867-1919, niem. polityk, działacz ruchu robotn. (SPD), publicysta; 18891905 red. organu SPD „Vor-wärts"; w czasie I wojny świat, jeden z przywódców USPD; 1918 premier re-publ. rządu bawarskiego; zamordowany. ejakulacja, fizjol. czynność odruchowa obejmująca kolejno: wyciśnięcie nasienia (spermy) do cewki moczowej i następnie wytrysk z prącia porcji nasienia (ejaku-latu). Ejche ROBERT I., 1890-1940, działacz łot i ros. ruchu robotn.; przywódca bolszewickiego skrzydła w łot. socjaldemokracji; komisarz lud. w okresie ustanowienia na Łotwie władzy radź.; od 1930 czł. KC KPZR. ejdetyzm, zdolność do przeżywania niezwykle żywych, obrazowych wyobrażeń. ejektor (eżektor), przyrząd (rodzaj stru-mienicy) do zasysania płynu z obszaru o ciśnieniu niższym i tłoczenia do obszaru o ciśnieniu wyższym (atm.); działa na zasadzie zwężki Venturiego. ejektywne spółgłoski, spółgłoski bezdźwięczne zwarte, którym towarzyszy artykulacja krtani (zwarcie); występują np. w językach germ., kaukaskich. Ejlat, m. w pd. Izraelu, port nad zat. Akaba; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., mat. bud., rafinacja ropy naft.; rybołówstwo. Ejrene, mit. gr. jedna z hor; uosobienie pokoju; wyobrażana z małym Plutosem na ręku i rogiem obfitości. Ejsmond FRANCISZEK, 1859-1931, malarz; sceny rodzajowe, obrazy rel., typy wsch., pastelowe portrety. Ejsmond JULIAN, 1892-1930, poeta i tłumacz; bajki i liryka nastrojowa, wspomnienia łow., przekłady z literatury łacińskiej. eka-pierwiastki, pierwiastki chem., których istnienie i właściwości przewidział 1871 D. Mendelejew na podstawie prawa okresowości i dla których pozostawił nie-zapełnione miejsca w swym układzie okresowym pierwiastków. Ekbatana →Hamadan. Ekelund [e-] VILHELM, 1880-1949, poeta szwedz.; wprowadził wiersz wolny; wybitny stylista w esejach głoszących nietzscheański kult mocy. ekg →elektrokardiografia, elektrokardio-gram. Ekhof (Eckhof) HANS KONRAD DIETE-RICH, 1720-78, aktor niem.; przedstawiciel aktorstwa realist.; role charaktery-styczno-komiczne; założyciel pierwszej niem. szkoły aktorskiej 1753. Ekibastuskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla kam. we wsch. części Kazach. SRR; rozwój wydobycia węgla po II wojnie światowej. Ekibastuz, m. w Kazach. SRR (obw. pawłodarski); 40 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. Ekielski WŁADYSŁAW, 1855-1927, architekt; prof. ASP w Krakowie; współpracował z T. Stryjeńskim i S-. Wyspiańskim; propagował formy rodzime. Ekier JAN, ur. 1913, pianista; prof. PWSM w Warszawie; red. nacz. wydania nar. dzieł F. Chopina. ekierka →trójkąt rysunkowy.

ekipa, zespół ludzi mający do wykonania określone zadanie; drużyna. Ekk NIKOŁAJ W., ur. 1902, ros. reżyser film.; autor filmu niemego świat, sławy o dzieciach pozbawionych rodzin w latach wojny domowej w ZSRR (Bezdomni). Ekkehart [e-], 909-973, poeta szwajc, benedyktyn; przypuszczalny autor łac. poematu o Waltariuszu z Akwitanii. Ekklezja, w staroż. Atenach zgromadzenie pełnoprawnych obywateli; najwyższy organ państw, decydujący o polityce wewn. i zagranicznej. eklektyk, człowiek łączący w swych poglądach elementy różnych koncepcji, często niezgodnych ze sobą; zwolennik eklek-tyzmu. eklektyzm, filoz. łączenie w jedną, często niespójną całość (system) różnych teorii, poglądów, tez i pojęć filozoficznych. eklektyzm, szt. plast, tendencja polegająca na łączeniu różnych elementów stylowych zapożyczonych z innych epok i środowisk artyst., nie dająca jednak nowej syntezy formy; była m.in. podstawą akademizmu, występowała w różnych epokach, charakterystyczna zwł. dla 2 pol. XIX w. ekler: 1) zamek błyskawiczny; 2) rodzaj ciastka z kremem. eklezja, w terminologii chrześc, odpowiednik kościoła. Eklezjastes, księga St. Testamentu, złożona z pesymistycznych i sceptycznych rozważań, nauk i sentencji. eklezjologia, teoria kościoła, część teologii kat. zajmująca się interpretowaniem Pisma Św., tradycji, pism tzw. ojców kościoła i orzeczeń dogmatycznych dotyczących kościoła. eklimetr →pochyłomierz. ekliptyczne współrzędne, współrzędne podające położenie ciała niebieskiego względem ekliptyki: długość ekliptyczna (X) — kąt dwuścienny między płaszczyznami prostopadłymi do ekliptyki: jedną przechodzącą przez punkt Barana, drugą — przez dane ciało; szerokość ekliptyczna O) — kąt między kierunkiem na ciało i płaszczyzną ekliptyki. ekliptyka, wielkie koło na sferze niebieskiej, wzdłuż którego obserwuje się roczny ruch Słońca, będący odbiciem ruchu rocznego Ziemi. ekloga, lit. →sielanka. Ekloga [gr.], jedno z opracowań justy-niańskiego zbioru prawa rzym. w języku gr.; wyd. 726 przez ces. Leona III, eklogit, skała metamorficzna składająca się z czerwonego granatu, bogatego w magnez (pirop), i zielonego piroksenu, bogatego w sód (omfacyt). eklonia (Ecklonia), mor. glon (brunatni-ca); niektóre gat. dostarczają jodu. Ekman CARL GUSTAF, 1872-1945, szwedz. polityk i publicysta; 1913-18 wydawca „Aftontidningen"; od 1923 przywódca liberalnej Partii Lud.; 1926-28 i 1930-32 premier. ekoklimat, całość czynników klimat, działających na organizmy zamieszkujące dany obszar (np. łąkę, las); w obrębie e. rozróżnia się makro- i mikroklimat. ekologia, nauka badająca organizmy w ich środowiskach (autekologia), populacje zwierzęce i roślinne (populacjologia) oraz różnego typu zespoły organizmów (bio-cenologia), ich strukturę, funkcjonowanie, zmienność i wzajemne zależności na tle środowiska abiotycznego. ekologia społeczna, dyscyplina nauk. z pogranicza socjologii i geografii, badająca związki między przestrzennym układem danych zjawisk społ. a ich charakterem. ekologiczne czynniki, wszelkie elementy przyrody ożywionej i nieożywionej charakterystyczne dla danego środowiska, oddziałujące zespołowo na życie i rozwój poszczególnych osobników, populacji, biocenoz. ekonom, nadzorca prac roln. wykony-

wanych na folwarku; znany w Polsce od końca XVI w. ekonometria, nauka zajmująca się ustalaniem za pomocą metod mat.-statyst. ilościowych prawidłowości zachodzących w życiu gospodarczym. ekonomia polityczna, nauka o społ. prawach rządzących produkcją i podziałem materialnych środków zaspokajania potrzeb ludzkich; jej badania koncentrują się gł. na stosunkach produkcji i ich powiązaniu z siłami wytwórczymi; zajmuje się więc badaniem sposobów produkcji. ekonomia wulgarna, kierunek w ekonomii burz. ograniczający się do opisu zjawisk z powierzchni życia gosp. i apologi-zujący system kapitalist.; gł. przedstawiciele: F. Bastiat, J.B. Say, T.R. Malthus. ekonomiczne stosunki, stosunki społ. powstające między ludźmi w procesie produkcji (stosunki produkcji) i w procesie podziału (stosunki podziału). ekonomie (dobra stołowe), hist. dobra król. (wydzielone 1590 w związku z ostatecznym 'oddzieleniem skarbu publicznego od nadwornego), z których dochód przeznaczony był na potrzeby dworu. ekonomii zasada, filoz. zasada oszczędności, prostoty myślenia, formułowana jako postulat metodol. („najlepszy sposób wyjaśniania — to sposób najprostszy") lub jako teza teoriopoznawcza („myślenie ludzkie zmierza do maksymalnej prostoty"); z.e. głosili pozytywiści, a zwł. empiriokrytycy. ekonomika, określenie używane jako synonim gospodarki, niekiedy jako synonim ekonomii politycznej. ekonomika handlu, przemysłu, rolnictwa, transportu, dyscypliny ekon, badające zjawiska i prawidłowości ekon. występujące w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki nar., oraz ustalające najbardziej efektywne instrumenty polityki ekon. w danej dziedzinie. ekonomika oświaty, dziedzina badań z pogranicza ekonomii i pedagogiki, zajmująca się wykrywaniem związków i zależności ekon., które zachodzą między infrastrukturą, strukturą, organizacją i sposobami funkcjonowania oświaty a rozwojem gosp., oraz opracowywaniem metod i środków, które umożliwiłyby maksymalne dostosowanie systemu oświat, do określonych warunków społ.-ekon. i zwiększenie jego efektywności stymulujące rozwój gospodarczy. „Ekonomista", teoret. czasopismo ekon., dwumiesięcznik, wydawany od 1929 w Warszawie. „ekonomiści", oportunistyczny odłam ros. socjaldemokracji w XIX/XX w.; kładł nacisk gł. na ekon. walkę proletariatu, negując potrzebę walki politycznej. ekonomizer, techn. →podgrzewacz wody. ekonomizm (materializm ekonomiczny), pogląd społ. XIX/XX w., sprowadzający całokształt zjawisk i przemian społ. do ich podłoża ekon., jako jedynego aktywnego czynnika rozwoju; w ruchu robotn. stał się teoretyczną podstawą reformizmu. ekosfera, biol. każda strefa, której warunki fiz. i chem. umożliwiają życie i rozwój organizmów; e. Ziemi odpowiada w zasadzie jej biosferze. ekosystem, biol. układ ekologiczny obejmujący żywe organizmy i środowisko nieożywione (bioceneza i jej biotop), w którym zachodzi obieg materii i przepływ energii; np. łąka, staw, las. ekoton, biol. strefa przejściowa między dwoma środowiskami (np. lasem i łąka); biocenoza e. składa się z organizmów obu sąsiednich biocenoz oraz charakterystycznych tylko dla niego. ekotyp, biol. ekologiczna forma w obrę-bie jednego gat. roślin lub zwierząt; po-pulacja przystosowana do danych warunków środowiska; np. odmienne e. tego samego gat. w górach i na nizinach. . ekran, mebel złożony z ramy na stojaku, z rozpiętą zasłoną z tkaniny lub inne-

eksplikacja go materiału, ustawiany przed kominkiem; używany w Europie od średniowiecza, zwł. w XVIII-XIX w. ekran, elektrotechn. osłona chroniąca urządzenie elektr. lub jego elementy przed oddziaływaniem postronnych pól elektromagnet. albo osłaniająca urządzenie będące źródłem takich zakłóceń. „Ekran", barwny magazyn telewizyjno--film., tygodnik, wydawany od 1957 w Warszawie. ekran fluorescencyjny, rodzaj ekranu luminescencyjnego, o świeceniu zanikającym bezpośrednio po napromieniowaniu go; stosowany jako ekran rentgenowski w lampach obrazowych (kineskopach). ekran fosforescencyjny, rodzaj ekranu luminescencyjnego o poświacie zanikającej niekiedy po upływie wielu godzin; wykorzystywany m.in. w specjalnych lampach oscyloskopowych. ekranizacja, opracowywanie czegoś w wersji film., przerobienie na film (zwykle o sztuce teatr., powieści). ekran luminescencyjny, ekran pokryty cienką warstwą luminoforu, przetwarzającego energię niewidzialnego promieniowania elektromagnet. (np. rentgenowskiego) lub korpuskularnego (np. strumień elektronów) w energię promieniowania widzialnego (ekran fosforescencyjny, ekran fluorescencyjny). ekranopis, urządzenie elektroniczne do bezpośredniej łączności człowieka z maszyną cyfrową; umożliwia np. wyprowadzenie danych na ekran lampy elektronopromieniowej oraz wprowadzanie do maszyny informacji graficznych. ekranoplan, żegl. statek, którego kadłub ma kształt profilu lotn., poruszający się nisko ponad powierzchnią wody unoszony siłą aerodynamiczną działającą na kadłub. ekranowanie, elektrotechn. osłanianie ekranami urządzeń elektr., zwł. tele-komunik., elektronicznych, pomiarowych. ekran wodny, rząd rur stal. z przepływającą wodą, umieszczony wzdłuż ścian paleniska w celu ochrony obmurza kotła parowego przed działaniem wysokiej temperatury. ekrazyt, kruszący materiał wybuchowy zawierający kwas pikrynowy; obecnie bez znaczenia technicznego. eks- (ex-), przedrostek występujący zwykle w wyrazach oznaczających tytuł, zawód itp., znaczący: były, dawny (np. eks-prezes, eksurzędnik). ekscelencja, tytuł nadawany wysokim urzędnikom państw, i biskupom; osoba nosząca ten tytuł. ekscenter, mech. →mimośród. ekscentryczny: 1) postępujący niezgodnie z przyjętymi zwyczajami, przesadnie oryginalny; dziwaczny, ekstrawagancki; 2) oddalony od środka; odśrodkowy; 3) daw. zewnętrzny. ekscepcja, daw. to, co nie daje się objąć ogólnym prawidłem, regułą, co jest pominięte lub wyłączone z jakiegoś uogólnienia; wyjątek. ekscepcjonalizm, geol. przestarzały pogląd, w myśl którego w historii Ziemi istniały inne warunki i występowały inne procesy geol. niż obecnie; przeciwieństwem e. jest przyjmowany dziś powszechnie aktualizm. ekscept, daw. wyłączne prawo; przywi-lej ekscepta mazowieckie, zespół 46 artykułów prawa zwyczajowego mazow., utrzymanych w mocy — pomimo przyjęcia przez Mazowsze 1576 prawa koronnego. ekscerpcja, sporządzanie wyciągów z pism, dzieł; wybieranie fragmentów tekstu. eksces, naruszenie porządku publ., wy-bryk, wyskok; również przekroczenie granic uprawnienia. ekscesywne narządy, narządy wielkich wymiarów w stosunku do całości organi-

zmu; np. ciosy mamuta, rogi megacero-sa, kły tygrysa szablastozębnego. ekscyton, związana oddziaływaniem elektrostatycznym para elektron-dziura w półorzewoćlniku lub dielektryku. ekscytować: 1) wprowadzać w stan podniecenia; ożywiać; 2) daw. pobudzać do wykonania czegoś, zalecać coś; przypominać, przynaglać. ekscytron (ekscitron), lampa prostownicza gazowana o katodzie rtęciowej i pomocniczej anodzie do podtrzymywania łuku w lampie; stosowana w układach dużej mocy. eksedra, arch. w starożytności zakończenie perystylu w formie półokrągłej niszy z ławą (w gr. gimnazjach, palestrach, domach mieszkalnych); w staroż. Rzymie samodzielna budowla, także pomieszczenie dla sędziego w budynkach użyteczności publ.; w kościołach starochrześc. miejsce na tron biskupi (przekształcone później w apsydę); w architekturze nowoż pawilon ogrodowy o podobnym kształcie. Eksekias, VI w. p.n.e., gr. malarz waz stylu czarnofigurowego; działał w Attyce; przejrzysta kompozycja ze skłonnością do stylizacji (Podróż Dionizosa). eksfoliacja (deskwamacja), proces wietrzenia mech. polegający na łuszczeniu się powierzchniowej części skał, gł. pod wpływem zmian temperatury. ekshalacja wulkaniczna, wydobywanie się gazów i par z głębi Ziemi w czasie wybuchów wulkanu i w długi czas po wybuchach; wśród e.w. wyróżnia się: fuma-role, solfatary, mofety. ekshaustor (ssawa), urządzenie do wyciągania gazu z zamkniętej przestrzeni, sprężania go i wytłaczania na zewnątrz; rodzaj sprężarki. ekshibicjonista, człowiek uprawiający ekshibicjonizm. ekshibicjonizm, zboczenie płciowe objawiające się popędem do publicznego obnażania się w obecności osób innej płci w celu osiągnięcia zadowolenia płciowego. ekshumacja, wydobycie pochowanych zwłok w celu przeniesienia w inne miejsce lub dla dokonania badania sądowo--lekarskiego. ekskawacja, zabieg stomatologiczny, u-sunięcie zniszczonej (najczęściej procesem próchnicznym) zębiny oraz oczyszczenie ubytku i przygotowanie go do plombowania. ekskawator, przyrząd stosowany w stomatologii do usuwania zniszczonej zębiny. eksklamacja (wykrzyknienie), lit. krótkie i zawierające "ważną treść zdanie wykrzyknikowe lub równoważnik zdania, będące wyrazem gwałtownej emocji. ekskluzywny, odgradzający się od otoczenia, nie dopuszczający do siebie osób spoza określonego kręgu, żądający dla siebie wyłączności; elitarny. ekskomunika, w kościele kat. kara pozbawiająca praw uczestniczenia w życiu kościoła (nabożeństwach, urzędach itp.); dawniej, zwł. w średniowieczu, środek polit. władzy kat. kościoła. ekskrecja, fizjol. →wydalanie. ekskrementy→odchody. ekskursja, daw. wycieczka, wyprawa, podróż, zwł. w celach naukowych. ekslibris (księgoznak), znak własnościowy; artyst. wykonana nalepka z wkomponowanym nazwiskiem właściciela, umieszczona na wewn. stronie okładki książki. eksmisja, przymusowe wysiedlenie z pomieszczenia lub nieruchomości, dokonane przez uprawniony organ na podstawie określonego prawa. ekspandować, rozszerzać się, rozprzestrzeniać się; zajmować nowe terytoria. ekspansja, techn. zwiększanie objętości czynnika termodynamicznego. ekspansji teoria, teoria geotektoniczna (J. Joly, 1925), w myśl której przyczyną ruchów górotwórczych jest wzrost obję-

281

tości skorupy ziemskiej wskutek wzrostu jej temperatury, spowodowanego rozpadem pierwiastków promieniotwórczych. ekspansjonizm, dążenia państw imperialistycznych do ekspansji — zajmowania nowych terytoriów i opanowywania nowych rynków zbytu, a także do ekon. i polit. podporządkowania sobie innych państw. ekspansyjny przyrząd (rozprężnica), element konstrukcyjny turbiny, w którym zachodzi rozprężanie płynu i zamiana jego energii wewn. w kinetyczną; dysza lub kierownica. ekspansywny: 1) zdolny lub dążący do ekspansji; 2) nieopanowany w objawianiu uczuć; wybuchowy, gwałtowny. ekspedient: 1) sprzedawca sklepowy, osoba władająca towarem w zastępstwie właściciela; 2) daw. ekspedytor. ekspediować: 1) wysyłać, wyprawiać kogoś lub coś; 2) obsługiwać klientów w sklepie. ekspedite →expedite. ekspedytor: 1) urzędnik zajmujący się wysyłaniem towarów (w instytucji handl., na stacji kol. itp.); 2) daw. właściciel biura ekspedycyjnego. ekspens (dawniej ekspensa), wydatek, koszt, nakład. eksperiencja, daw. doświadczenie, znajomość rzeczy, biegłość w czymś; rozeznanie. ekspert (biegły, rzeczoznawca), specjalista w danym zakresie; niekiedy pełni swe funkcje stale jako głos doradczy przy podejmowaniu społecznie ważnych decyzji. ekspert sądowy →biegły sądowy. ekspertyza, badanie przez rzeczoznawców (ekspertów) dowodów rzeczowych lub faktów w celu wydania orzeczenia; stosowana np. w sądownictwie, medycynie, technice. ekspertyza kryminalistyczna, badanie przeprowadzone na zlecenie organu śledczego lub sądowego, wykonane metodami kryminalistyki, np. graficzna ekspertyza pisma. ekspertyza sądowo-lekarska, badanie lekarskie osób, zwłok lub dowodów rzeczowych na polecenie i dla potrzeb sądu. ekspertyza w procesie, sporządzenie opinii wymagającej specjalistycznych wiadomości; sąd lub prokurator zwraca się o wydanie opinii do biegłego lub do odpowiedniej instytucji. eksperyment, metodol. próba, doświadczenie nauk.; celowe wywoływanie określonego zjawiska (lub jego zmiany) w warunkach sztucznie stworzonych (laboratoryjnych), w celu zbadania i wyjaśnienia jego przebiegu. eksperymentalizm, metodol. pogląd, wg którego właściwą metodą ustalania pewności wiedzy, zasadności twierdzeń nauk. jest ich eksperymentalne sprawdzenie. eksperymentalne szkoły, szkoły, w których organizowany jest eksperyment w celu sprawdzenia nowych koncepcji dydaktycznych lub wychowawczych. eksperymentalny: 1) dotyczący eksperymentu, próby; wprowadzający po raz pierwszy coś nowego; 2) oparty na eksperymencie (doświadczeniu); posługujący się nim; doświadczalny. eksperymentator, człowiek dokonujący eksperymentów, realizujący nowe pomysły w jakiejś dziedzinie, przeprowadzający doświadczenia naukowe. ekspiacja, rel. przebłaganie. ekspiracja: 1) wydech powietrza z płuc; 2) daw. upływ terminu, wygaśnięcie kontraktu, umowy itp. eksplantacja, wyizolowanie z organizmu części tkanki lub narządu — eksplan-tatu — i przeniesienie w środowisko odżywcze hodowli tkanek lub na miejsce wszczepienia. eksplikacja, daw. szukanie, przytaczanie motywów, przyczyn; wyjaśnianie, tłumaczenie, usprawiedliwianie (się).

282 eksploatacja eksploatacja: 1) wykorzystywanie, np. bogactw naturalnych; 2) całość operacji, których celem jest użytkowanie urządzeń w zakładach pracy; 3) wyzysk. eksploatacyjna kopia, film →pozytywowa kopia. eksplodować, gwałtownie wybuchać; rozrywać się, pękać. eksploracja, badanie, dociekanie, poszukiwanie, odkrywanie czegoś. eksplorator, badacz, poszukiwacz. eksplozja, wybuchowa reakcja chem. przebiegająca ze znaczną (kilkaset m/sek), ale zmienną prędkością liniową. eksplozywny (eksplozyjny), mający cechy eksplozji, jej dotyczący; wybuchowy. eksponat, przedmiot wystawiony na pokaz (w muzeum, na wystawie itp.); okaz. eksponent, osoba wystawiająca eksponaty na wystawie; wystawca. eksponować: 1) wystawiać na pokaz; prezentować; 2) wysuwać kogoś lub coś na pierwszy plan, na miejsce odpowiedzialne, niebezpieczne; narażać. eksport (wywóz), wywożenie za granicę towarów, usług, myśli nauk.-techn.; w krajach kapitalist. także kapitałów. eksportacja: 1) wyprowadzenie zwłok do kościoła, kaplicy itp. przed właściwym pogrzebem; 2) daw. eksport towarów. ekspozycja, wystawa, także sposób wystawienia eksponatów. ekspozycja, fot. wartość świetlna, określenie warunków naświetlania materiału fot. obejmujące wielkość otworu przysłony i czas otwarcia migawki. ekspozycja, lit. sytuacja w punkcie wyjścia fabuły zawierająca informacje zasadnicze dla jej dalszego rozwoju. ekspozycja, muz. współczynnik formy w fudze (pierwsze przeprowadzenie tematu przez poszczególne głosy), w formie sonatowej (prezentacja tematów, łączników). ekspozytura, placówka, przedstawicielstwo jakiejś instytucji (handl., polit), przedsiębiorstwa, organizacji itp., znajdujące się poza siedzibą centrali; oddział, filia, agentura. ekspres: 1) pociąg dalekobieżny ekspresowy; 2) pośpieszna przesyłka pocztowa. ekspres do kawy, aparat elektr. do parzenia kawy przez wyługowanie jej w na-parzaczu wrzącą wodą i parą pod ciśnieniem 1,1-1,5 at. ekspresja, wyrażenie przeżyć i uczuć; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć w dziele sztuki (min. za pośrednictwem odpowiednich środków języ-kowo-stylistycznych). Ekspresjoniści Polscy →Formiści Polscy. ekspresjonizm, kierunek w literaturze i sztuce w pierwszym 30-leciu XX w., gł. w Niemczech; opozycja gł. wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu; twórczość pojmowana jako subiektywny wyraz przeżyć wewn. artysty, krytyka współcz. cywilizacji, tendencje mistyczne, pacyfistyczne; deformacja zewn. obrazu świata, posługiwanie się brutalnym kontrastem, karykaturą i groteską. ekspresjonizm abstrakcyjny, nurt w nie-geom. sztuce abstrakc, rozwijający się po 1945; gł. cechy: nieograniczona swoboda twórcza (różnorodność tworzyw i technik), niczym nie skrępowana, spontaniczna ekspresja w swobodnym traktowaniu materii mal. i rzeźb.; dynamizm form i kolorów. ekspresywność, biol. stopień przejawiania się u różnych osobników o tym samym genotypie cechy warunkowanej przez określony gen. ekspresywny (ekspresyjny), odnoszący się do ekspresji, odznaczający się siłą wyrazu; sugestywny, wyrazisty. ekspropriacja, przymusowe pozbawienie własności; wywłaszczenie. ekspulsja, daw. rugowanie z posiadłości przy użyciu gwałtownych środków. ekstabulacja, prawo wpis w księdze hi-

potecznej anulujący wpis uprzednio dokonany; dokument stwierdzający dokonanie tego wpisu. ekstatyzm, wpadanie w ekstazę, w zachwyt graniczący z ekstazą. ekstaza, psychol. stan zachwytu, niezwykłego uniesienia połączony z utratą rzeczowego i krytycznego stosunku do swoich przeżyć i sytuacji. ekstemporale, daw. ćwiczenia klasowe polegające na tłumaczeniu z jednego języka na drugi, zwł. bez przygotowania. ekstensja, rozciągłość, zasięg. ekstensja, log. zakres funkcji zdaniowej wyznaczony przez zbiór wszystkich przedmiotów, których nazwy podstawione za zmienne przekształcają tę funkcję w zdanie prawdziwe. ekstensjonalna funkcja, log. funkcja zdaniowa, której przekształcenie w zdanie prawdziwe czy fałszywe zależy od wartości zdań lub denotacji nazw podstawionych w niej za zmienne. ekstensyfikacja, zwiększanie ekstensyw-ności czegoś, rozszerzanie zakresu, zasięgu czegoś. ekstensywna gospodarka rolna, gospodarka rolna, którą charakteryzują niskie nakłady pracy i środków na jednostkę powierzchni gruntu. ekstensywny, rozciągły, obszerny; obfity ilościowo. eksterier →pokrój. eksterminacja, zbrodnia przeciwko ludzkości zmierzająca do wytępienia określonych grup ludności z powodu ich rasy, narodowości, religii; wyniszczenie, zagłada. ekstern (eksternista): 1) osoba, która zdaje egzamin przy jakiejś szkole, nie ucząc się w niej; 2) daw. uczeń mieszkający poza internatem. eksternistyczne studia, studia odbywane poza szkołą metodą samokształcenia; w szkole ekstern zdaje egzaminy, w wyniku których otrzymuje świadectwo ukończenia szkoły. eksteroreceptory, fizjol. receptory znajdujące się na powierzchni ciała (np. receptory dotyku), informujące o bezpośrednim otoczeniu. eksterytorialność, wyłączenie spod jurysdykcji danego państwa osób reprezentujących inne państwa (np. przedstawiciel dyplomatyczny) lub rzeczy (np. pomieszczeń dyplomatycznych, okrętów woj.). ekstra-, pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na niezwykłość, wyjątkowość tego, co oznacza drugi człon złożenia (np. ekstraklasa). ekstra, dodatkowo, osobno, specjalnie; ponadto, ponad normę; bardzo, nadzwyczaj. „Ekstrabladet" [e-], duń. dziennik popularny; organ liberałów, wydawany od 1904 przez wyd. „Politiken". ekstradycja, wydanie przez władze danego państwa przestępcy lub zbiega władzom tego państwa, którego prawo zostało naruszone. ekstrakcja, chem. metoda wyodrębniania określonych składników z ich mieszanin przy użyciu selektywnych rozpuszczalników. ekstrakcja, med. wyciągnięcie lub wyrwanie, np. zęba, ciała obcego, usunięcie soczewki oka w leczeniu zaćmy. ekstrakt (wyciąg), roztwór otrzymany w wyniku ekstrakcji, m.in. postać leku. ekstraktor, med. narzędzie dentystyczne służące do usuwania zębów. ekstraktor, wojsk, przyrząd wyrzucający automatycznie łuski z komory strzelby. ekstrakty spożywcze, rodzaj koncentratu spoż. w postaci zagęszczonego wyciągu (gł. wodnego) z surowców roślinnych lub zwierzęcych, np. przyprawy bulionowe. ekstraordynaryjny, daw. odbiegający od zwykłej normy; nadzwyczajny, wyjątkowy.

ekstrapolacja, wyznaczanie wartości funkcji f(x) na zewnątrz przedziału, w którym funkcja ta jest znana. ekstrapolacja statystyczna; wnioskowanie o własnościach statystycznych całego zbioru na podstawie wyników badań odnoszących się jedynie do pewnej części tego zbioru. ekstraspekcja, obserwacja zewn.; przeciwieństwo introspekcji. ekstrasystole, dodatkowy, nieprawidłowy skurcz serca, wskutek zaburzeń pobudliwości mięśnia sercowego, często w następstwie nadużywania kawy, tytoniu, alkoholu. ekstrawagancja, zachowanie, postępowanie, wygląd nacechowane dziwaczno-ścią, oryginalnością; dziwactwo, wybryk. ekstrawersja, skłonność do kierowania uwagi i zainteresowań na świat zewn. oraz łatwego nawiązywania kontaktu z ludźmi; ekstrawertyk — jeden z typów osobowości wyróżnionych przez CC. Junga. ekstremalna regulacja, regulacja, w której wartość wielkości regulowanej obiektu nie jest dana z zewnątrz, żąda się natomiast, aby osiągała ona ekstremum (maksimum lub minimum) możliwe do osiągnięcia w danych warunkach. ekstremalny regulator, regulator przystosowany do regulacji ekstremalnej obiektów (z ekstremum). ekstremista, człowiek wyznający ekstre-mizm, skrajne poglądy; zwolennik radykalnych, ostatecznych środków. ekstremizm, hołdowanie skrajnym poglądom w danej kwestii, stosowanie krańcowych, ostatecznych środków dla osiągnięcia danego celu polit, ideologicznego itp. (np. przemocy). ekstremum funkcji, maksimum lub minimum funkcji; e.f. znajduje się m.in. metodami rachunku różniczkowego. ekstynkcja, osłabienie wiązki światła przechodzącej przez ośrodek (np. powietrze, absorpcja międzygwiazdowa, szkło), zachodzące wskutek rozpraszania i pochłaniania. ekstyrpacja, zabieg chirurgiczny polegający na całkowitym usunięciu jakiegoś narządu, np. macicy łącznie z jej szyjką. eksudacja, wydzielanie wodnistego soku, zw. eksudatem, z przekroju korzenia po odcięciu łodygi; e. powoduje ciśnienie zw. parciem korzeniowym. eksykator, szczelnie zamykane naczynie szklane, zawierające środek silnie chłonący parę wodną; używany do ochrony substancji przed wilgocią. ektoblast, anat. →ektoderma. ektoderma (ektoblast, zewn. listek zarodkowy), zewn. warstwa komórek zarodka zwierząt i człowieka w stadium ga-struli. ektoderma, zool. zewn. warstwa ciała jamochłonów. eklogeniczne czynniki, biol. wszelkie zewn. czynniki środowiska, ożywione i nieożywione, wpływające na ewolucję organizmów. ektokarpus, bot. →kłosek. ektomorfia, jeden z 3 składników (W.H. Sheldon) określających typ konstytucjonalny ludzi; dominacja e. oznacza smukłość budowy. ektopasożyty (pasożyty zewnętrzne), organizmy pasożytujące stale lub czasowo na ciele żywiciela; np. wszy, pluskwy, kleszcze, niektóre gat. grzybów. ektropion (odwinięcie powieki), wynicowanie na zewnątrz wewn. krawędzi powieki pokrytej spojówką, wskutek np. obrzęku spojówki lub bliznowatego skrócenia skóry powieki. ekumena, obszar zamieszkany; pojęcie wprowadzone przez staroż. Greków. ekumeniczny, powszechny, ogólny. ekumeniczny ruch, ruch zjednoczeniowy kościołów chrześc, (poza rzym.kat.); datuje się od XIX w.; współcześnie, poza kwestiami teol., podejmuje zagadnienia

polit. i społ.; od 1948 r.e. reprezentuje Świat. Rada Kościołów. ekumenizm, tendencja w obrębie chrześcijaństwa do zjednoczenia wszystkich wyznań, do wzajemnej współpracy oraz jedności doktrynalnej i organizacyjnej. Ekwador (Ecuador, Republika Ekwadoru), państwo w Ameryce Pd.; 283,6 tys. km2, 5,9 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i Indianie; stol. Quito; dzieli się na 18 prow. i 1 terytorium; j.u. hiszpański. Część środk. zajmują Andy, na zach. i wsch. niziny; klimat w Andach chłodny, "na nizinach gorący. Słabo rozwinięty kraj roln., uprawa bananów, kakao, kawy; hodowla bydła, owiec; wydobycie ropy naft.; gł. port Guayaquil. — Od 1532-34 kolonia hiszp. (od ok. 1563 w składzie wicekrólestwa Peru, potem — Nowej Grenady); 1822 wyzwolony, od 1830 samodzielna republika; w I wojnie świat, neutralny, w II — wypowiedzenie wojny państwom „osi" 1942; czł. ONZ od 1945; częste zamachy stanu, 1963-66 rządy junty wojsk., następnie rządy cyw.; od 1970 dyktatura wojskowa. ekwans, w teorii geocentrycznej koło, z którego środka ruch epicykla wydawać ię miał jednostajny. ekwatoriał, luneta astr. umieszczona na montażu paralaktycznym umożliwiającym jej poruszanie się w ślad za ruchem dziennym nieba. ekwici, w staroż. Rzymie najbogatsi obywatele, którzy służyli w jeździe; od It w. p.n.e. grupa społ. rywalizująca z senatorami o wpływy w państwie; w okresie cesarstwa zatrudniani w administracji cesarskiej. ekwidensytometria, oparte na wyzyskaniu zjawiska Sabattier otrzymywanie fot. obrazów konturowych, przy czym linie obrazu odpowiadają miejscom geom. punktów o jednakowej gęstości optycznej; zastosowanie w fotografii nauk, i technicznej. ekwidystanta, geod. linia łącząca na mapie punkty o jednakowych odległościach od danego punktu lub od danej krzywej. ekwidystanta, mat. krzywa równoległa, miejsce geom. końców równych odcinków odłożonych w określonym kierunku na prostopadłych do danej krzywej; np. e. okręgu jest okrąg. ekwilibrysta, gimnastyk, artysta cyrkowy uprawiający ekwilibrystykę; akrobata, linoskoczek. ekwilibrystyka, cyrkowe ćwiczenie gimnastyczne, polegające na zachowywaniu równowagi w utrudnionych warunkach, np. na linie; przen. zręczność, umiejętność lawirowania. ekwinokcjum →równonoc. ekwipartycji energii zasada: w stanie równowagi termodynamicznej na każdy stopień swobody cząsteczki gazu doskonałego przypada średnio ta sama energia (równa 1/2 kT, k — stała Boltzmanna, T — temperatura bezwzględna). ekwipaż, dawna nazwa wszelkich lekkich, luksusowych pojazdów konnych. ekwipotencjalna powierzchnia, po w. w polu sił, której każdy punkt ma ten sam potencjał (elektr. grawitacyjny). ekwipować, zaopatrywać w coś, wyposażać, uzupełniać zaopatrzenie. ekwipunek, przedmioty konieczne do wyposażenia kogoś; wyposażenie. ekwiwalencja →równoważność. ekwiwalent, równowartościowy odpowiednik, równoważnik, rzecz zastępująca inną rzecz o równej z nią wartości. ekwiwalent (równowartość), ekon. towar, w którym wyrażana jest wartość innych towarów. ekwiwokacja, log. błąd log. polegający na użyciu terminu w jednej wypowiedzi w dwu różnych znaczeniach, podczas gdy poprawność wypowiedzi wymaga użycia go za każdym razem w tym samym znaczeniu.

El, mit.: 1) semicka, ogólna nazwa bóstwa; 2) najwyższy bóg w panteonie ka-nanejskim; stwórca świata, ojciec bogów i ludzi, sprawiedliwy, mądry i dobry; synami jego mieli być m.in. Baal i Jaw (Jahwe); wyobrażany w postaci starca stojącego na byku (symbol siły). elaborat, systematyczne opracowanie na piśmie jakiegoś tematu, zagadnienia (zwykle ironicznie); przen. długi, nudny referat, odczyt. Elagabal (Heliogabal), mit. bóstwo słoneczne, czczone pod postacią czarnego, stożkowatego kamienia w syryjskim m, Emesa (obecnie Homs); po utożsamieniu z gr. Heliosem — Heliogabal. elagowy kwas, barwnik naturalny występujący np. w galasach, w wielu garbnikach (np. divi-divi); stosowany dawniej do barwienia wełny na zaprawie chromowej. elajoplasty, bezbarwne ciałka komórek roślinnych (leukoplasty), wytwarzające tłuszcze zapasowe; występują gł. u wątrobowców i roślin jednoliściennych. elajosom, zewn. warstwa nasion roślin z rodziny fiołkowatych, zawierająca ciała tłuszczowe; jest pożywieniem mrówek. Elam, w starożytności obszary w pd.-zach. Iranie, zamieszkane przez azjanic-kich Elamitów; od poł. III tysiąclecia p.n.e. liczne księstwa, toczące wojny z Sumerem, Akadem, Babilonią i Asyrią; ostatecznie podbity w VI w. p.n.e. przez Persję. elamicki język, z grupy azjanickich; język ludności Elamu; zabytki 2300-640 p.n.e., w piśmie obrazkowym i klinowym, elana, pol. nazwa handl. włókna poliestrowego; także tkanina z tego włókna lub jego mieszanki z wełną (niegniotliwa). eland (kanna, Taurotragus oryx), największa z antylop; wys. w kłębie do 1,8 m; rogi śrubowate (do 85 cm dł.) u obu płci; stepy i sawanny środk. i pd. Afryki; akli-matyzowany w Askanii-Nowej (ZSRR). elan vital [elãwital; fr.], filoz. „pęd życiowy"; wg filozofii H. Bergsona Wewn. siła cechująca rzeczywistość, będąca źródłem i motorem jej rozwoju, twórczej ewolucji. ELAS (Elinikos Laikos Apeleftherotikos Stratos, Grecka Armia Ludowo-Wyzwo-leńcza), utworzona 1941 przez EAM, prowadziła walkę z niem. okupantem; rozwiązana 1945. elasmoterium (Elasmotherium), plejsto-ceński nosorożec; wys. w kłębie ok. 1,5 m; zamieszkiwał doliny rzek i bagna w Eurazji. elastil, pol. nazwa handl. przędzy z włókna poliamidowego, teksturowanej metodą niby skrętu, stosowanej w produkcji dzianin. elastomery, grupa tworzyw naturalnych i sztucznych o własnościach kauczuku; do e. należą polidieny naturalne (kauczuk) i syntet. (np. poliizopren, polichloropren) oraz polimery o strukturze odmiennej od kauczuku, lecz odznaczające się dużą elastycznością, np. kauczuk silikonowy. elastooptyka (fotosprężystość), metoda wyznaczania rozkładu naprężeń w ciałach normalnie izotropowych (np. modelach części maszyn) wykazujących pod wpływem obciążenia dwójłomność wymuszoną. elastoplastyczne ciało, mech. →spręży-stoplastyczne ciało. elastoplastyczne odkształcenie, mech. odkształcenie ciała, przy którym część ciała jest w stanie sprężystym, a część — w stanie plastycznym. elastyczność, mech. →sprężystość. elastyczny: 1) sprężysty, giętki, rozciągliwy; 2) przen. łatwo przystosowujący się do nowych warunków, zmieniający się zależnie od sytuacji. elativus, językozn. nazwa nadawana niekiedy stopniowi najwyższemu przymiotników i przysłówków, Który oznacza b. intensywny stopień cechy, nie uwzględniając porównywania.

Eldjárn 283 Elazig [elazygh], m. we wsch. Turcji, ośt. adm. prow. E.; 79 tys. mieszk. (1965); hutnictwo miedzi, cynku i ołowiu; przemysł włók., cukr., cementowy; źródła mineralne. Elba, dawna pol. nazwa rz. Łaby. Elba, górzysta wyspa wł. na M. Tyrreń-skim, największa w Archipelagu Toskań-skim; 224 km2, 24 tys. mieszk. (1961); wydobycie rud żel., pirytów; gł. m. i port Porto Ferraio; 1814-15 miejsce przymusowego pobytu Napoleona I po ąbdykacji. Elbasan (Elbasani), m. w środk. Albanii; 41 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł drzewny, spoż.; muzeum; klasztor św. Jana i meczet (XIV w.), twierdza (XV w.). Elberfeld [el-], dawne m., obecnie zach. część m. Wuppertal (NRF). Elbert, najwyższy szczyt G. Skalistych, w górach Sawatch (USA); 4399 m. Elbeuf [elböf], m. w zach. Francji (Normandia), nad Sekwaną; 19 tys. mieszk, (1968); przemysł gł. włókienniczy. Elbląg, m. pow. w woj. gdańskim, nad rz. E.; 90,0 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu maszyn, (turbiny), drzewnego, o-dzieżowego, spoż.; port rzeczny; ośr. kult. (teatr, muzeum); got. kościół parafialny (XIII-XV w.), kościół i klasztor dominikanów (XHI-XVI w.), fragmenty got. murów miejskich (XIII-XV w.). — W pobliżu dawnego prus. ośrodka handl. Truso 1237 zamek krzyżacki; prawa miejskie 1246; ośr. handlu, czł. Hanzy; 1454 czynny udział w obaleniu panowania krzyżackiego; upadek portu w XVI w.; rozwój przemysłu w XIX w.; w czasie II wojny świat. 5 podobozów Stutthofu; hitlerowcy wymordowali miejscową ludność pol.; II 1945 wyzwolony po ciężkich walkach; zniszczony w 60%, odbudowany. Elbląska Księga, najstarszy zbiór dawnego prawa pol. zwyczajowego, napisany dla władz krzyżackich na przełomie XIII i XIV w.; rękopis znaleziono w XIX w. w Elblągu. Elbląskie Wzniesienie, wysoczyzna morenowa na Pobrzeżu Wschodniopomors-kim, na pn.-wsch. od Elbląga; wys. do 197 m. Elbląski Kanał, droga wodna łącząca Jez. Drwęckie z jez. Druzno i Zalewem Wiślanym; dł. 159,0 km, 5 pochylni, 2 ślu zy: nośność statków — 50 t; prowadzi przez malownicze jeziora; szlak turysty czny. Elbrus, wygasły wulkan, najwyższy szczyt Kaukazu (ZSRR); 5642 m; lodowce. Elburs (Elborz), góry w Iranie, wzdłuż pd. wybrzeża M. Kaspijskiego; dł. ok. 900 km, wys. do 5604 m (Demawend); strome grzbiety; silnie pocięte dolinami rzek; na stokach pn. — lasy bukowe, na pd. — roślinność półpustynna. Elcano [-ka-] →Cano Juan Sebastian del. El Centro [el sentrou], m. w USA (Kalifornia); 19 tys. mieszk. (1970); handl. ośr. rolniczej dol. Imperial Valley. Elche [elcze], m. w Hiszpanii (Murcja); 101 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., skórz.-obuwn.; muzeum archeol.; kościoły (XVI-XVIII w.). Elda, m. w Hiszpanii (Walencja); 28 tys. mieszk. (1960); przemysł skórz.-obuwniczy. Eldad ha-Dani, IX w., hebr. pisarz i podróżnik; opisy podróży po Hiszpanii, Egipcie, Persji, zawierające wiadomości o tych krajach. Elde, rz. w pn. części NRD, pr. dopływ Łaby; dł. 220 km. El Distintivo del Valor (Order za Waleczność), najwyższe odznaczenie wojsk. Republiki Hiszp.; m.in. we wrześniu 1938 otrzymała go Brygada im. J. Dąbrowskiego i Batalion im. A. Mickiewicza za bitwę nad Ebro. Eldjárn [eltjautn] KRISTJAN, ur. 1916, polityk isl., archeolog; prezydent Islandii od 1968; 1947-68 dyr. Muzeum Nar. w Reykjaviku.

284

eldorado

eldorado, legendarna kraina złota, poszukiwana (w XVI-XVIII w.) przez konkwistadorów hiszp. i portug., gł. na terenie obecnego Peru i Kolumbii; przen. kraina złotodajna, u ziemia obiecana, raj. El Dorado [el dora:do ], m. w USA (Arkansas); 24 tys. mieszk. (1970); eksploatacja ropy naft. i gazu ziemnego, przemysł chemiczny. Eldoret, m. w zach. Kenii; 20 tys. mieszkańców (1962); przemysł spożywczy. eleaci, gr. szkoła filoz. (VI-V w. p.n.e.), wg której byt jest jeden, niezmienny, nieruchomy i wieczny, zaś ruch nie istnieje; Zenon z Elei. elear, w XVI-XVII w. ochotnik, harco-wnik; w XVII w. w Polsce e. nazywano oddziały nieregularnej lekkiej jazdy, m.in. lisowczyków. Elefanta, wyspa u zach. wybrzeży Indii, w Zat. Bombajskiej; zespół skalnych świątyń hinduskich z VIII w. (najważniejsza Ganesia-gumpha, z bogatą dekoracją rzeźb.). elefantiaza →słoniowacizna. Elefantyna, wyspa na Nilu w Asuanie (Egipt); ruiny staroż. miasta, w tym wielu świątyń. Elefsis →Eleusis. elegancja, dobry, wyszukany smak w ubiorze, wytworność w zachowaniu się; gustowność, wykwintność. elegia, lit. utwór lir. o tematyce żałobnej, w tonie skargi; w poezji antycznej ujęty w formę dystychu elegijnego, odznaczał się dużą różnorodnością tematu i nastroju. elegia, muz. tytuł utworów instrumentalnych i wokalnych o charakterze smutnym, żałobnym. elegijny, właściwy elegii; smutny, żałosny, rzewny. elekcja, wybory, wybór na wysokie stanowisko lub urząd. elekcja, hist. powoływanie dostojników świeckich, duchownych i monarchów w drodze obioru; w Polsce utrwalenie e. królów w XIV/XV w.; zasada e. vivente rege — wybór następcy za życia panującego; e. viritim (wolna e.) — e. z udziałem całej szlachty (od okresu bezkrólewia 1572-73). elektor, wyborca; ten, który obiera. elektor (wyborca), prawo w systemie wyborów pośrednich członek ciała powołanego dla dokonania wyboru organu państwowego; np. w USA wyboru prezydenta dokonują e. wybrani uprzednio w wyborach powszechnych. elektor, hist. w Niemczech od XIII w. tytuł książąt upoważnionych do udziału w wyborze króla (cesarza) ; terytoria im podległe zw. elektoratami. Elektorowicz LESZEK, ur. 1929, krytyk lit., poeta; współred. krak. „Życia Literackiego"; szkice o współcz. powieści ang. i amer. Zwierciadło w okruchach. Elektra, mit. gr. córka Agamemnona i Klitajmestry; pomściła śmierć ojca, pomagając bratu, Orestesowi, w zgładzeniu-matki i Egista. Elektrenai, osiedle w Litew.SRR, na zach. od Wilna; powstało w związku z budową Litew. Elektrowni Cieplnej (1200 MW). elektret, dielektryk o trwałej polaryzacji elektr., mający ujemny i dodatni biegun elektr.; elektr. odpowiednik trwałego magnesu. elektroakustyka, dziedzina techniki zajmująca się zagadnieniami przetwarzania energii akustycznej w elektr. (np. w mikrofonach) i odwrotnie (np. w głośnikach) oraz przenoszeniem przebiegów akustycznych w czasie i przestrzeni. elektroautomatyka, automatyka oparta na elementach elektrycznych. elektrochemia, dział chemii fiz., nauka o współzależności zjawisk elektr. i chem.; bada zjawiska zachodzące na granicy faz, gł. między elektrolitem a elektrodą oraz przemiany energii elektr. w chem. (elektroliza) i chem. w elektr. (ogniwa).

elektrochemiczna obróbka, sposób o-bióbki metali oparty na zjawisku erozji chem. powstałej w wyniku reakcji chem. w warunkach elektrolizy; przedmiot obrabiany (anoda) i narzędzie (katoda) zanurzone są w elektrolicie. elektrochemiczny równoważnik, ilość substancji wydzielonej na elektrodzie (lub przeprowadzonej do roztworu) w procesie elektrolizy, podczas przepływu ładunku elektr. równego 1 kulombowi. elektrochirurgia, metoda postępowania operacyjnego, której istotą jest koagulacja lub powierzchowne przyżeganie, a także cięcie tkanek za pomocą elektr. noża lub żegadła. elektrociepłownia, zakład energetyczny wytwarzający jednocześnie energię elektr. i cieplną; stanowi połączenie elektrowni i ciepłowni, przy czym do celów ciepłowniczych wykorzystuje się ciepło odpadowe. Elektrociepłownia „Siekierki", w Warszawie (w dzielnicy Siekierki), elektrociepłownia parowa, uruchomiona 1962, moc ok. 200 MW. Elektrociepłownia „Żerań", w Warszawie (w dzielnicy Żerań), elektrociepłownia parowa, zbudowana 1954-60, moc ok. 280 MW. elektroda, element urządzenia doprowadzający lub odprowadzający prąd elektr.; w elektrochemii kształtka metalowa zanurzona w roztworze zawierającym jony tego metalu. elektroda gazowa, blaszka platynowa omywana gazem (wodorem, tlenem, chlorem), zanurzona w roztworze zawierającym jony odpowiadające temu gazowi (np. jony H+ w wypadku elektrody wodorowej). elektroda kroplowa, zbiornik rtęci (podłączony do ujemnego bieguna źródła prądu) zakończony kapilarą, z której wypływają krople rtęci o stale odnawiającej się powierzchni; stosowana w Polarografii. elektroda otulona, elektroda spawalnicza topliwa, pokryta warstwą topnika. elektroda rdzeniowa, elektroda spawalnicza topliwa, z kanałem wzdłuż osi wypełnionym topnikiem. elektroda spawalnicza, pręt metal, albo węglowy (grafitowy) do zajarzania, utrzymania i prowadzenia łuku elektr. w procesach spawania; e.s. metal, może być nie-topliwa (wolframowa) lub topliwa, pełniąca rolę spoiwa. elektroda szklana, elektroda chlorosreb-rowa umieszczona w cienkościennej bańce szklanej; służy do wyznaczania stężenia jonów wodorowych (pH) roztworów. elektroda wzorcowa, elektroda (półogni-wo) o niezmiennym w danych warunkach i znanym potencjale; stosowana jako elektroda porównawcza; np. elektroda wodorowa. elektrodiagnostyka, badanie pobudliwości nerwów i mięśni za pomocą elektr. prądu galwanicznego i faradycznego, w celach diagnostycznych. elektrodializa →dializa. elektrododatniość, chem. przeciwieństwo elektroujemności. elektrodynamika, dział nauki o elektryczności, zajmujący się ruchem i oddziaływaniem ładunków elektr., prądów elektr. i dipoli magnetycznych. elektrodynamika kwantowa, dział kwantowej teorii pól zajmujący się badaniem i opisem oddziaływań między elektronami i polem elektromagnetycznym. elektrodynamometr (amperomierz elektrodynamiczny), przyrząd do pomiaru natężenia prądu elektr.; miarą natężenia jest kąt obrotu cewki ruchomej względem cewki nieruchomej, przez które płynie ten sam prąd mierzony. elektrody polaryzacja, powstawanie na elektrodach podczas pracy ogniwa galwanicznego lub w czasie elektrolizy potencjału skierowanego przeciwnie do SEM

ogniwa lub siły elektromotorycznej zewnętrznej. elektrody potencjał, różnica potencjałów elektr. na granicy zetknięcia się elektrody z elektrolitem; p.e. wyznacza się mierząc SEM ogniwa złożonego z elektrody badanej i wzorcowej. elektrody potencjał normalny, potencjał elektrody zanurzonej w roztworze własnych jonów o stężeniu (aktywności) 1 mola w litrze. elektroencefalografia, metoda badania, czynności mózgu za pomocą aparatu elektronicznego (elektroencefalografii), oparta na rejestracji graf. prądów czynnościowych mózgu i interpretacji zapisu (elek-troencef alogramu). elektroenergetyczna linia, zespół przewodów do przesyłania energii elektr. prądu, zazwyczaj 3fazowego, na znaczne odległości; napowietrzna lub kablowa. elektroenergetyczna sieć, ogół odpowiednio powiązanych urządzeń i przewodów przeznaczonych do doprowadzenia energii elektr. z elektrowni do punktów odbioru. elektroenergetyka, dział energetyki zajmujący się przem. wytwarzaniem energii elektr. oraz jej przetwarzaniem, przesyłaniem i użytkowaniem. elektroerozja, proces odrywania się cząstek przewodnika pod wpływem wyładowań elektr. (iskrowych, łukowych); wykorzystywany w obróbce metali. elektroerozyjna obróbka, sposób obróbki metali polegający na wyzyskaniu erozji elektr. wyładowań zachodzących pod wpływem impulsów elektrycznych. elektrofiltr (filtr elektrostatyczny, odpy-lacz Cottrella), rodzaj odpylacza, aparat do oczyszczania gazu z pyłu lub z kropelek cieczy za pomocą sił przyciągania elektrostatycznego. elektrofony, instrumenty muz.; dźwięk wytwarzany za pośrednictwem drgań elektrycznych; elektromechaniczne (np. gitara elektr.), elektroniczne (Martenota fale, trautonium). elektrofor, rodzaj maszyny elektrostyty-cznej. elektroforeza, ruch (względem ośrodka dyspersyjnego) jednoimiennie naładowanych cząstek fazy zdyspergowanej pod wpływem zewn. pola elektrycznego. elektrograf, przyrząd do wypalania za pomocą iskry elektr. oznaczeń lub napisów na metal, przedmiotach. elektrografia, dział fizyki techn. zajmujący się elektrostatycznymi, elektromagnetycznymi i elektrolitycznymi metodami wytwarzania obrazów. elektrografit, grafit sztuczny, wytwarzany z surowców o dużej zawartości węgla pierwiastkowego, którym przez obróbkę cieplną nadano strukturę grafitu; stosowany do wyrobu szczotek do maszyn elektrycznych. elektroimpulsowa obróbka, rodzaj o-bróbki elektroerozyjnej metali; polega na erozji elektr., która zachodzi wskutek wyzyskania generatorów impulsowych do wyładowań elektr. między przedmiotem obrabianym i narzędziem. elektroiniekcja →elektropetryfikacja. elektroiskrowa obróbka, rodzaj obróbki elektroerozyjnej metali; wyzyskuje się w niej erozję elektr. zachodzącą wskutek okresowych iskrowych wyładowań między elektrodami (przedmiotem i narzędziem) umieszczonymi w dielektryku. elektroizolacyjne materiały, substancje mające zdolność oddzielania punktów pola elektr. o różnych potencjałach przy minimalnym tylko przepływie prądu; gazowe — np. powietrze, ciekłe — oleje (np. transformatorowy), stałe — np. ceramika, szkło, mika, lakiery, tworzywa sztuczne, papier. elektrokardiograf, aparat elektroniczny rejestrujący prądy czynnościowe serca, odbierane przez dwie elektrody, przykładane do ciała wg 3 sposobów.

elektrostatyczna maszyna 285 elektrokardiografia (ekg), metoda badania czynności serca za pomocą elektrokardiografu, polegająca na rejestrowaniu w formie wykresu prądów czynnościowych powstających podczas pracy serca. elektrokardiogram (ekg), zapis prądów czynnościowych pracy serca w postaci charakterystycznej krzywej, zapisywanej przez specjalny aparat — elektrokardiograf. elektrokaustyka (galwanokaustyka), jedna z metod w elektrochirargii, powierzchowne przyżeganie tkanek za pomocą elektrokautera, którego platynowe zakończenie, rozgrzane do wysokiej temp., powoduje koagulację białek. elektrokauter (galwanokauter), przyrząd służący w elektrochirurgii do bezkrwawego przyżegania i przecinania tkanek; rozgrzane prądem elektr. zakończenie e. ko-aguluje białka tkanek. elektrokinetyczne zjawiska, wędrówki faz — rozproszonej i rozpraszającej — względem siebie pod wpływem przyłożonego zewn. pola elektrycznego. elektrokinetyka, dział fizyki zajmujący się zjawiskami elektryczności w ruchu, z wyłączeniem zjawisk magnetycznych. elektrokoagulacja, med. koagulowanie, czyli ścinanie (denaturacja) białka tkanek ustroju, np. tkanek nowotworowych, przy użyciu diatermii (noża lub żegadła elektr.). elektrokorund →korund syntetyczny. elektrolit, układ ciekły zdolny do przewodzenia prądu elektr. dzięki obecności swobodnie poruszających się jonów; e. są m.in. roztwory kwasów, zasad i soli. elektrolityczna obróbka, rodzaj obróbki elektrochem. metali; wyzyskuje się w niej jedynie energię reakcji chem., zachodzących wskutek zasilania energią elektryczną. elektroliza, procesy chem. zachodzące na elektrodach podczas przepływu prądu stałego przez elektrolit; pod wpływem pola elektr. kationy dążą do katody, gdzie pobierają elektrony i wydzielają się w postaci zredukowanej; utlenione aniony wydzielają się na anodzie; stosowana szeroko do oczyszczania i otrzymywania metali i gazów, np. wodoru, chloru. elektrolizer, aparat służący do przeprowadzania procesu elektrolizy; zamknięty lub otwarty zbiornik wypełniony elektrolitem, z którym stykają się co najmniej dwie elektrody. elektroluks, używana nazwa odkurzacza elektr., pochodząca od szwedz. firmy Elektrolux. elektroluminescencja, luminescencja ciał powstająca kosztem energii pola elektr., np. świecenie gazów rozrzedzonych pod wpływem wysokich napięć, świecenie luminoforów. elektroluminofory, luminofory świecące promieniowaniem widzialnym pod wpływem bombardowania elektronami. elektromagnes, cewka elektr. z rdzeniem magnet. z miękkiej stali do wytwarzania — po zasileniu prądem elektr. — pola magnetycznego. elektromagnetyczna pompa, urządzenie do przetłaczania ciekłych metali, działające na zasadzie oddziaływania pola magnet. na przewodnik z prądem elektr., doprowadzanym lub indukowanym w ciekłym metalu. elektromagnetyczny hamulec, hamulec, w którym elementy ruchome i nieruchome nie stykają się, a hamowanie zachodzi dzięki współoddziaływaniu pól elektro-magnet.; stosowane w maszynach sterowanych elektrycznych. elektromagnetyczny układ jednostek miar, em CGS. układ oparty na iednost-kąch układu CGS oraz założeniu, że prze-nikalność magnet. próżni równa się 1; u-żywany dawniej w miernictwie elektrycznym. elektromagnetyzm, dział nauki o elektryczności obejmujący zagadnienia współzależności zjawisk magnet. i elektr., np.

wytwarzanie pola magnet. za pomocą prądu elektrycznego. elektromechanika, nauka o budowie, działaniu i zastosowaniu maszyn i urządzeń elektrycznych. elektrometalurgia, dział metalurgii obejmujący stapianie i rafinację metali v piecach elektr. oraz otrzymywanie metali (np. aluminium) za pomocą elektrolizy ze stopionych soli. elektrometeory, zjawiska optyczne lub akustyczne związane z elektrycznością atm., np. błyskawice i grzmoty, ognie św. Elma. elektrometr, przyrząd elektrostatyczny do pomiaru małych napięć i ładunków elektr.; w e. mechanicznym wykorzystuje się odkształcenia lub zmiany położenia jego elementów ruchomych (cienkich listków, nici metal., igły) pod wpływem sił wzajemnego oddziaływania ładunków e-lektr. (siły Coulomba); e. elektroniczne są wzmacniaczami prądu stałego. elektrometryczna lampa, lampa elektronowa próżniowa (np. trioda) odznaczająca się b. małym prądem wejściowym siatki sterującej; używana w przyrządach do mierzenia b. małych prądów lub napięć stałych. elektromiografia, metoda rejestracji i a-nalizy bioelektr. czynności mięśniowej i nerwowej w celu oceny skurczu i stanu sprawności komórek mięśnia i całych mięśni oraz rozpoznawania stopnia uszkodzenia, względnie regeneracji nerwów ruchowych. elektromotorowiec, statek wodny napędzany silnikiem spalinowym z elektr. przenoszeniem mocy na pędnik; silnik spalinowy napędza prądnicę elektr., która zasila silnik elektr., napędzający z kolei wał pędnika (np. śrubę okrętową). elektromotoryczna siła (SEM), czynnik powodujący przepływ prądu w obwodzie elektr., równy różnicy potencjałów na końcówkach otwartego źródła prądu; mierzona w woltach. elektron, e, trwała cząstka -19 elementarna o ładunku elektr. 1,602·10 C (kulomba) i masie spoczynkowej 9,109 ·10-31 kg; jeden z podstawowych składników atomu. elektron, techn. stop magnezu z aluminium i cynkiem; mały ciężar właściwy, znaczna wytrzymałość; używany gł. w budowie samolotów, samochodów i maszyn włókienniczych. elektronegatywność →elektroujemność. elektroniczna muzyka, kierunek w muzyce 2 poł. XX w.; materiał dźwiękowy wytwarzany jest przez urządzenia elektroniczne i utrwalany na taśmie magnetycznej. elektroniczny przemysł, gałąź przemysłu elektrotechn. zajmująca się produkcją sprzętu elektronicznego. elektronika, nauka o zjawiskach wywołanych w różnych ośrodkach przez dający się sterować ruch elektronów; także technika wyzyskania tych zjawisk w praktyce. elektronografia, metoda badania substancji oparta na wykorzystaniu dyfrakcji elektronów. elektronopromieniowa lampa, lampa elektronowa, w której za pomocą układów elektrooptycznych wytwarzana jest wąska elektronowa wiązka (tzw. promień elektronowy); praca l.e. polega na oddziaływaniu na położenie i natężenie prądu elektr. w wiązce, co powoduje zapisywanie śladów widzialnych albo magazynowanie lub odtwarzanie informacji. elektronowa lampa, przyrząd w postaci szczelnego naczynia z umieszczonymi w nim elektrodami (anodą, katodą i ewent. siatkami), między którymi może zachodzić sterowane wyładowanie elektr., polegające na przepływie strumienia swobodnych elektronów (oraz ewent. jonów) w próżni (lampa próżniowa) lub gazie (lampa gazowana). elektronowa obróbka, rodzaj obróbki strumieniowo-erozyjnej; polega na erozji

materiału przez odparowanie wskutek działania strumienia elektronów, emitowanych przez odpowiednio podgrzaną e-lcktrodę (katodę) w warunkach próżni. elektronowa teoria metali, teoria oparta na modelu przedstawiającym metal jako obszar potencjału wytworzonego przez jony sieci krystal., w którym poruszają się swobodne elektrony walencyjne atomów metalu. elektronowe działo (wyrzutnia elektronów), urządzenie do wytwarzania zogniskowanej wiązki elektronowej, stosowane m.in. w lampach elektronopromieniowych, mikroskopach elektronowych oraz akceleratorach elektronów. elektronowe powinowactwo, ilość energii uzyskiwana w wyniku przyłączenia 1 mola elektronów do 1 gramoatomu danego pierwiastka, np. w reakcji Cl+e- → Cl-. elektronowolt, eV, jednostka energii równa energii uzyskiwanej przez elektron w polu elektr.-19o różnicy potencjałów 1 wolta: 1 eV = 1,602·10 J(dżula). elektronowy promień, zogniskowana wiązka elektronowa. elektronowy wskaźnik („oko magiczne"), lampa elektronowa o budowie zbliżonej do triody, z dodatkową elektrodą pokrytą luminoforem, który świeci pod wpływem padających nań elektronów; wielkość powierzchni świecenia zależy od potencjału siatki. elektronów emisja, przepływ prądu z ciała (np. metalu) do otaczającej przestrzeni pod wpływem nagrzania (termoe-misja), pochłaniania światła (fotoemisja), bombardowania cząstkami naładowanymi (emisja wtórna) lub silnego pola elektr. (emisja polowa); wyzyskiwana w lampach elektronowych, komórkach fotoelektr. i in. elektronów wyrzutnia →elektronowe działo. elektronystagmografia, metoda badania oczopląsu za pomocą aparatu-—elektronystagmografu, rejestrującego w postaci wykresu zmiany potencjałów elektr. na elektrodach przyłożonych do zewn. kąta oka i czoła, zachodzące wskutek ruchu osi elektr. oka podczas oczopląsu. elektrooporowa obróbka, sposób obróbki elektroerozyjnej oparty na wyzyskaniu ciepła, które powstaje wskutek oporu na styku tarczy roboczej z przedmiotem obrabianym, przy jednoczesnym mech. działaniu tarczy. elektrooptyka, dział optyki obejmujący badanie wpływu pola elektr. na zjawiska optyczne (np. zjawisko Kerra). elektroosmoza, ruch ciekłego ośrodka dyspersyjnego układu koloidowego, znajdującego się w polu elektr., względem występującej w stanie stałym fazy rozproszonej; wyzyskiwana m.in. do wzmacniania gruntów (przez usuwanie wilgoci). elektropetryfikacja (cebertyzacja, elektroiniekcja), metoda zeskalania (petryfikacji) gruntu, w której środki zeskalające (szkło wodne i chlorek wapnia) kolejno przenikają między cząstki gruntu pod wpływem wytworzonego pola elektr.; powstający żel krzemionkowy wiąże cząstki gruntu w skałę. elektropolerowanie →polerowanie elektrolityczne. „Elektrosiła" (Zawod „Elektrosiła" im. S.M. Kirowa), jeden z najstarszych i największych w ZSRR zakładów produkcyjnych przemysłu elektrotechn., z siedzibą w Leningradzie; zał. 1898, wytwarza gł. wielkie maszyny elektr. (prądnice, silniki). elektroskop, przyrząd do wykrywania ładunków elektr.; zwykle zawiera 2 listki metal., które po doprowadzeniu ładunku elektr. rozchylają się wskutek odpychania się ładunków siłami Coulomba. elektrostal, stal wytapiana w piecach elektr. łukowych lub indukcyjnych. Elektrostal, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 123 tys. mieszk. (1970); wielka stalownia, przemysł maszynowy. elektrostatyczna maszyna, urządzenie do

286 elektrostatyczny układ jednost

ek miar

otrzymywania ładunków elektr., także napięcia, np. elektrofor, generator van der Graaffa. elektrostatyczny układ jednostek miar, es CGS, układ oparty na jednostkach układu CGS oraz założeniu, że przenikalność elektr. próżni równa się 1; używany dawniej w miernictwie elektrycznym. elektrostatyka, dział nauki o elektryczności zajmujący się badaniem zjawisk fiz. wywołanych przez nieruchome ładunki elektryczne i stałe w czasie pola elektryczne. elektrostrykcja, odkształcanie się dielektryków pod wpływem pola elektrycznego. elektrotechniczny przemysł, gałąź przemysłu produkująca urządzenia do wytwarzania, przesyłania, rozdzielania i użytkowania energii elektrycznej. elektrotechnika, dział nauki i techniki zajmujący się teorią zjawisk z dziedziny elektryczności oraz wykorzystaniem ich w elektroenergetyce i telekomunikacji. elektroterapia, leczenie za pontocą prądu elektr., stałego lub zmiennego, o różnym napięciu, wytwarzanego przez aparaty elektroterapeutyczne. elektrotermia, dział elektrotechniki, dziedzina nauki i techniki zajmująca się bezpośrednimi przemianami energii elektrycznej w cieplną. elektrotermometria, dział elektrotechniki obejmujący pomiary i regulację temperatury metodami elektrycznymi. elektrotinia, graf. odmiana akwatinty, w której do trawienia płyty metal, stosuje się prąd elektr.; wynaleziona przez pol. grafika S. Rzepę. elektroujemność (elektronegaty wność), suma arytmetyczna energii jonizacji i powinowactwa elektronowego danego pierwiastka; miara skłonności pierwiastków do przyłączania elektronów; pierwiastki o małej e. są elektrododatnie. elektrowiert, górn. urządzenie do wiercenia otworów wiertniczych, w którym świder wiertniczy napędzany jest silnikiem elektr. znajdującym się bezpośrednio nad świdrem. elektrownia, zakład energetyczny przetwarzający różne rodzaje energii na energię elektr.; e. cieplna, wodna, słoneczna, wiatrowa lub jądrowa; największe w Polsce: cieplne — Turów 1800 MW, Pątnów 1200 MW, Łagisza 840 MW, Siersza 740 MW, Łaziska 619 MW, Adamów 600 MW, Konin 583 MW, Skawina 550 MW, Stalowa Wola 435 MW, Blachownia 421 MW, Taworzno II 350 MW; wodne — Włocławek 160 MW, Żydowo 150 MW, Solina 136 MW. Elektrownia Pątnów, w Pątnowie k. Konina, elektrownia cieplna na węgiel brunatny, w budowie (od 1963), moc 1200 MW. Elektrownia Solina (Zespół Elektrowni Wodnych Solina, Myczkowce w Solinie), w Solinie (woj. rzeszowskie), elektrownia wodna, zbudowana 1960-68, moc 136 MW. Elektrownia Turów, w Turoszowie (woj. wrocławskie), elektrownia cieplna na węgiel brun., w budowie (od 1958), moc 1800 MW. Elektrownia Wodna Włocławek, we Włocławku (woj. bydgoskie), elektrownia wodna na Wiśle, zbudowana 1962-70, moc 160 MW. Elektrownia Wodna Żydowo, w pow. sławieńskim (woi. koszalińskie), elektrownia wodna szczvtowo-pompowa, zbudowana 1966-70, moc 150 MW. elektrowozownia, lokomotywownia, której zadaniem jest utrzymanie w gotowości ruchowej przydzielonych elektrowozów i elektr. wagonów silnikowych. elektrowóz (lokomotywa elektr.), lokomotywa napędzana silnikiem elektr. zasilanym prądem elektr. (zwykle stałym). elektrum, minerał, roztwór stały złota i srebra rodzimego; jasnożółty lub sre-brzystobiały, o połysku metalicznym; wy-stępuje w utworach hydrotermalnych. elektryczna instalacja, układ przewo-

dów elektr., gniazd wtykowych, wyłączników doprowadzających energię elektr. do odbiorników (i.e. silnoprądowa) lub przenoszących sygnały elektr. (i.e. słabo-prądowa, np. telefoniczna). elektryczna izolacja, warstwa materiału o małej przewodności elektr.; zapobiega przepływaniu prądu elektr. między rozdzielonymi nią przewodnikami. elektryczna jednostka, w kolejnictwie jednostka pociągowa złożona z 2-4 stale ze sobą sprzęgniętych wagonów, z których co najmniej jeden jest wagonem silnikowym z silnikiem elektr.; pociąg o trakcji elektr. składa się z 1-3 lub więcej j.e. elektryczna maszyna, urządzenie do przetwarzania energii elektr. na energię mech. lub odwrotnie, albo prądu zmiennego na stały lub odwrotnie; rodzaje m.e.: silnik, prądnica, przetwornica elektr.; asynchroniczna lub synchroniczna. elektryczna warstwa podwójna, układ 2 warstw ładunków elektr. o przeciwnych znakach; tworzy się na granicy faz, np. metal-roztwór jego jonów. elektryczne narządy, narządy niektórych ryb (np. węgorz ełektr., sum elektr., drętwa) wytwarzające prąd elektr. o znacznym niekiedy napięciu (do kilkuset V); rola obronna i w porażaniu zdobyczy. elektryczne pomiary, pomiary wielkości elektr. (np. prądu elektr., napięcia, mocy, ładunku, oporności, pojemności, induk-cyjności) lub in. wielkości (np. temperatury, przesunięcia, ciśnienia), przetwarzanych za pomocą przetworników (np. czujników) w wielkości elektryczne. elektryczne sterowanie, sterowanie za pomocą elementów i układów elektrycznych. elektryczność, dział fizyki obejmujący m.in. badania ładunków elektr. i związanych z nimi pól elektr. i magnet.; potocz-nie prąd elektr. lub energia elektryczna. elektryczność atmosferyczna, ogół zjawisk elektr. w atmosferze ziemskiej: jonizacja i przewodnictwo elektr. powietrza, pole elektr. atmosfery, prądy elektr. w atmosferze, ładunki elektr. chmur i opadów oraz wyładowania atmosferyczne. elektryczność ziemska (geoelektryka), całość zjawisk i właściwości elektrycznych wnętrza Ziemi. elektryczny fotel, urządzenie w postaci fotela do wykonywania wyroków śmierci za pomocą prądu ełektr. przepuszczanego przez ciało skazańca; stosowany w USA. elektryczny grzejnik, urządzenie do nagrzewania lub ogrzewania w wyniku przetwarzania energii elektr. w energię cieplną; oporowy, indukcyjny, promiennikowy itp. elektryczny licznik, przyrząd do pomiaru ładunku elektr. lub energii elektr. pobranej (lub oddanej) przez odbiornik (lub źródło) w pewnym przedziale czasu; najczęściej stosowanym licznikiem energii elektr. jest licznik indukcyjny, mający obracający się wirnik, który napędza liczydło; pomiar w kW-h (kilowatogodzi-nach). elektryczny napęd, napęd, w którym źródłem energii mech. jest silnik elektr.; zwykle składa się z silnika, sprzęgła, przekładni i urządzeń sterujących. elektryczny obwód, połączenie różnego rodzaju oporów elektr, oraz źródeł prądu elektr., w którym może płynąć prąd elektryczny. elektryczny pilot, żegl. →kabel prowadzący. elektryczny silnik, maszyna elektr. przetwarzająca energię elektr. na energię mech., zwykle ruchu obrotowego; działanie oparte na występowaniu siły działającej na przewodnik z prądem, umieszczony w prostopadłym polu magnet.; indukcyjny, komutatorowy itp. elektryfikacja, wprowadzanie do różnych dziedzin działalności ludzkiej energii elektr. i zastępowanie nią innych źródeł energii, np. e kolejnictwa, rolnictwa.

elektryfikacja rolnictwa, doprowadzenie energii elektr. do gospodarstw rolnych i wykorzystanie jej do napędu różnych maszyn i urządzeń roln. oraz do oświetlenia; wpływa na wzrost produkcji rolnej i przemiany kult. wsi. Elektry kompleks, skierowanie przez małe dziewczynki pragnień seksualnych w kierunku ojca, z jednoczesną wrogością do matki; odwrotność kompleksu Edypa. elektryzacja →elektryzowanie. elektryzowanie (elektryzacja), wytwarzanie w ciałach pierwotnie elektrycznie obojętnych nadmiaru ładunków elektr. jednego znaku (np. przez pocieranie lub indukcję elektrostatyczną). elementarna geometria, dział matematyki poświęcony badaniu elementarnych własności figur geom.; obejmuje m.in. elementy geometrii sferycznej, teorię konstrukcji geom., teorię mierzenia długości, pól, objętości niektórych figur; elementy g.e. wykładane są w szkole średniej. elementarne funkcje, klasa funkcyj, obejmująca funkcje wymierne, wykładnicze, logarytmiczne, trygonometryczne, kołowe oraz te funkcje, które powstają z poprzednich w wyniku działań arytmetycznych nad nimi oraz ich złożeń, zastosowanych skończoną ilość razy. elementarny: 1) podstawowy, zasadniczy, najprostszy; 2) wywołany przez żywioł, żywiołowy (np. klęska e.). elementarz, książka do początkowej nauki czytania i pisania; pierwszy e. wprowadzono w XV w. w Anglii, pierwszy pol. e. wydano 1570. „Elementy" Euklidesa →Euklidesa E-lementy. elementy maszyn, elementy składowe maszyn w postaci jednolitych brył, wytworzone tylko przez kształtowanie (np. odlewanie, skrawanie); e.m. są np. nity, śruby, sworznie, tłoki; łączy się je w zespoły konstrukcyjne; niekiedy nazywane częściami maszyn. elemi, żywica naturalna otrzymywana gł. z kanarecznika; jasnożółta lub jasnozielona, zapach podobny do terpentyny; stosowana w lakiernictwie i do produkcji balsamów. elenium (librium), środek psychotropowy, stosowany w stanach lękowych i w stanach napięcia psychicznego. Eleonora Akwitańska, ok. 1133-1204, żona Ludwika VII fr., następnie Henryka II Plantageneta; jej wiano z ziem fr. stało się źródłem długotrwałego konfliktu Ka-petyngów i Plantagenetów. Eleonora Maria Józefa, 1653-97, królowa pol., żona Michała Korybuta Wiśniowiec-kiego, córka ces. Ferdynanda III. Elert PIOTR, ?-1653, muzyk i drukarz z Fromborka; od ok. 1630 w kapeli król. w Warszawie; od 1643 prowadził drukarnię (gł. druki urzędowe). Eleusis (Elefsis), m. w Grecji (Attyka), nad Zat. Ełeuzyjską; 11 tys. mieszk. (1961); huta żel., cementownia; w starożytności ośr. kultu Demeter i Persefony; ruiny świętego okręgu (m.in. świątynia Demeter), w którym odbywały się słynne misteria. Eleuthera [ylu:tərə], wyspa w archip. Bahama; 425 km2, 7,3 tys. mieszk. (1967); stacja kontroli lotów kosmicznych. Ełeuzynie (eleuzyńskie misteria), w sta-roż. Grecji misteria związane z kultem Demeter, obchodzone w Eleusis k. Aten. elew: 1) uczeń szkoły wojsk.; 2) daw. uczeń, wychowanek. elewacja (wzniesienie), mat. kąt wzniesienia, kąt płaski między płaszczyzną poziomą przechodzącą przez oko obserwatora i promieniem łączącym oko z obserwowanym punktem leżącym nad tą płaszczyzną. elewacja, arch. zewn. ściana budynku wraz z występującymi na niej elementami arch. i wystrojem; określana wg stron świata lub otoczenia (np. e. ogrodowa). elewacja, astr. →wysokość.

Eluard 287 elewator, techn. pionowy przenośnik kubełkowy. elewator zbożowy →spichrz zbożowy. elewon, lotn. →sterolotka. elfy, mit. germ. istoty pośrednie między ludźmi i bogami, przebywające w powietrzu, na ziemi i w wodzie; e. świetlane — przychylne, e. czarne — nieprzychylne ludziom. Elgar [elgər] SIR EDWARD, 1857-1934, kompozytor ang.; oratoria, kantaty, utwory orkiestrowe (studium symf. Falstaff, uwertura

Polonia).

Elgin [elgyn], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad rz. Lossie; ośr. adm. hrabstwa Morayshire; 12 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., włók., drzewny, spożywczy. Elgon, wygasły wulkan na granicy Kenii i Ugandy, na pn. od Jez. Wiktorii; wys. 4321 m, średnica krateru ok. 8 km, głęb. do 600 m. Eliade MIRCEA, ur. 1907, rum. indolog i religioznawca, gł. przedstawiciel ahis-torycznego strukturalizmu; od 1956 prof. uniw: w Chicago; Traktat o historii religii. Eliade-Rădulescu [e. radulęsku] ION, 1802-72, rum. działacz polit. i oświat., pisarz; założył pierwsze rum. pismo „Curie-rul Romanese"; uczestnik rewolucji 1848. Eliasz Radzikowski WALERY, 1841-1905, malarz; tatrzańskie pejzaże i sceny rodzajowe; pionier pol. artyst. fotografii krajobrazowej; opublikował liczne prace poświęcone górom, turystyce, etnografii. Elida, kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, w pn.-zach. części Peloponezu; 2,7 tys. km2, 189 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Pirgos. eliksir, farm. słodki roztwór o aromatycznym zapachu, przeważnie z niewielKą domieszką alkoholu, zawierający rozpuszczone środki lecznicze. eliksir życia, „cudowny" napój poszukiwany przez alchemików, mający przedłużać życie i zapewniać wieczną młodość. eliminacja, wyłączenie, usuwanie pewnych elementów spośród innych; selekcja. eliminacja, chem. reakcja odrywania od cząsteczki związku org. atomów, np. wodoru (odwodornienie) lub cząsteczek, np. wody (odwodnienie). eliminacja (rugowanie), mat. postępowanie, którego celem jest zmniejszenie ilości zmiennych lub niewiadomych występujących w danym układzie równań. Elin Pelin (właśc. Dimityr Iwanow), 1877-1949, pisarz bułg.; realist. opowiadania (Orle pióro...) i powieści (Ziemia) z życia patriarchalnej wsi bułg. w okresie kapitalizmu; opowiadania dla dzieci. elinwar, stal stopowa chromowo-niklo-wa, odznaczająca się stałym współczynnikiem sprężystości w szerokim zakresie temperatur; używana do wyrobu sprężyn zegarków i chronometrów, przyrządów fiz. itp. Eliot [eljət] GEORGE (właśc. Mary Ann Evans), 1819-80, pisarka ang., zwolenniczka pozytywizmu; powieści społ.-psychol. (Adam Bede, Młyn nad Flossą). Eliot [eljət] T HOMAS STEAHNS, 1888-1965, anglo-amer. poeta, dramaturg, krytyk lit.; współtwórca nowoż. neoklasycyz-mu; liryki, poematy filoz.-refleksyjne (Jałowa ziemia), dramaty poet. o problematyce moralnej (Morderstwo w katedrze), prace kryt. i teoret.; nagr. Nobla. elipsa (wyrzutnia), lit. opuszczenie domyślnego w szerszym kontekście składnika zdania; w mowie potocznej w funkcji skrótu myślowego; w języku artyst. służy zdynamizowaniu wypowiedzi. elipsa, mat. miejsce geom. punktów płaszczyzny, których suma odległości od dwóch ustalonych punktów Fx i F2 (zw. ogniskami e.) jest stała; ma dwie osie symetrii i jeden środek symetrii. elipsograf, mechanizm, także przyrząd (zw. cyrklem eliptycznym), którego określony punkt opisuje elipsę; np. z kołami Cardana.

elipsoida, powierzchnia zamknięta, której każdy przekrój płaszczyzną jest elipsą, (w szczególnym przypadku — okręgiem); ma trzy wzajemnie prostopadłe osie symetrii i jeden środek symetrii. elipsoida ziemska, elipsoida obrotowa spłaszczona, kształtem i rozmiarami (w miarę możności jak najbardziej) zbliżona do rzeczywistego kształtu Ziemi; stosowana jako mat. powierzchnia odniesienia przy sporządzaniu map wielkich obszarów. eliptyczna geometria →Riemanna geometria. eliptyczna rufa, rufa statku wodnego z pionową tylnicą i nawisem rufowym ponad powierzchnią wody. eliptyczne zdanie, log. zdanie pozbawione określeń dotyczących warunków, w których zachodzi opisywane w tym zdaniu zdarzenie (np. „słońce wschodzi" — bez podania miejsca i czasu). eliptyczny cyrkiel →elipsograf. eliptyczny walec, walec o podstawie eliptycznej; powierzchnia utworzona przez prostą (zw. tworzącą) przesuwającą się równolegle wzdłuż elipsy. Élisabethville [-zabetwil] →Lubum-bashi. Elista, m. w eur. części Ros.FSRR, w Kraju Stawropoiskim, stol. Kahnuckiej ASRR; 50 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż.; uniwersytet. elita, roln. kwalifikowany materiał nasienny roślin uprawnych, otrzymanych z rozmnażania zbioru nasion wyższego stopnia odsiewu (tzw. superelity). elita, socjol wąska grupa ludzi wyróżniająca się lub uprzywilejowana w stosunku do reszty społeczeństwa ze względu na posiadanie pewnych cech lub dóbr cenionych społecznie. elitarny, przeznaczony dla elity, uprzywilejowany, ekskluzywny. elitaryzm: 1) niemarksistowska koncepcja socjol. głosząca tezę, iż tworzenie się elit jest konieczną cechą rzeczywistości społ.; 2) ideologia głosząca potrzebę wyłaniania elit; przeciwieństwo egalitaryz-mu. elita władzy, wg socjologii niemarksi-stowskiej grupa polityków, wojskowych, ekspertów oraz przedstawicieli wielkiego kapitału, posiadająca największy udział w społecznie ważnych decyzjach; termin stworzony przez socjologa amer. C.W. Millsa. Elitis ODYSEAS, ur. 1912, poeta gr.; zbiory surreałist. poezji, tłumaczenia z fr. i hiszpańskiego. Elizabeth [ylyzəbət], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku, port nad O. Atlantyckim; 111 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Elizabeth [ylyzəbət], m. w Australii (Australia Pd.), w zespole miejskim Ade-laide; 33 tys. mieszk. (196S); przemysł samochodowy. Elizjum (Pola Elizejskie), mit. gr. część Hadesu, siedziba dusz ludzir Drawych. Elkhart [elkha: t], m. w USA (Indiana); 42 tys. mieszk. (1970); produkcja instrumentów muz., przemysł maszyn., elektro-techn., chemiczny. elki, skóry z tchórza, fretki lub tchórzofretki; także gotowe wyroby futrzane z tvch skór. Elkin [elkynl ADOLF PETER, ur. 1891, etnolog ang.; prof. uniw. w Sydney; organizator prac etnogr. i archeol. w Australii; The Australian Ahorigines. Ellesmere'a Wyspa [w. elzmiəra], wyspa kanad. w Archip. Arktycznym; 198 tys. km2. Ellesmere Port [p. elzmiər], m. w W. Brytanii (Anglia), nad estuarium rz. Mersey, w zespole miejskim Liverpool; 51 tys. mieszk. (1966); przemysł petro-chem., papiern., spożywczy. Ellice Wyspy [w. elys] (Wyspy Lagunowe), grupa atoli na O. Spokojnym, w

Polinezji (Wyspy Gilberta i Ellice); 25 km2, ok. 5 tys. mieszk.; gł. atol Fu-nafuti. Elliczpur (ang. Ellichpur), m. w Indii (Maharasztra); ok. 50 tys. mieszk.; przemysł bawełniany. Ellington [elyntən] EDWARD KENNEDY (zw. Duke E.), ur. 1899, murzyński pianista, kompozytor i aranżer jazzowy (USA); kierownik orkiestry nowocz. swingu. Ellison [elysn] RALPH, ur. 1914, pisarz amer., Murzyn; wybitna powieść The In-visible Mant wyrażająca społ. i moralny protest wobec losu Murzynów w USA. Ellsworth [elzuə:rt] LINCOLN, 1880-1951, amer. podróżnik polarny; 1926 wraz z R. Amundsenem i U. Nobilem przeleciał na sterowcu „Norge" nad Biegunem Pn.; od 1934 odbywał loty nad Antarktydą. Ellswortha Jamesa Ziemia [z. dżejmza elzuə:rta], wielka wyżyna lodowa w Antarktydzie Zach.; w środk. części G. Ellsworth a, wys. do 5410 m (Vinson), w zach. wyżyna lodowa Hollick Kenyon. Elmira [elmajrə], m. w USA (stan Nowy Jork); 40 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Elmshorn, m. w NRF (Szlezwik-Holsz-tyn), w pobliżu Hamburga; 39 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., drzewny. El Mulato→Gil de Castro José. elogium, napis pochwalny na wizerunkach i pomnikach przodków; mowa pochwalna. eloksalowanie →anodyzowanie. elongacja: 1) odległość kątowa planety od Słońca, mierzona wzdłuż ekliptyki; 2) odległość kątowa satelity od planety. El Paso, hiszp. ugrupowanie artyst., zał. 1957 w Madrycie, skupiające gł. malarzy abstrakcjonistów (m.in. L. Feito, A. Saura) tworzących pod wpływem action painting (zwł. J. Pollocka). El Paso [el päsou], m. w USA (Teksas), nad Rio Grandę; 317 tys. mieszk. (1970); rafinerie ropy naft., hutnictwo miedzi, przemysł odzieżowy, spoż.; węzeł komu-nik.; ośr. handlowy. Elsheimer [elshai-] ADAM, 1578-1610, niem. malarz i grafik; tworzył pod wpływem Tintoretta i Caravaggia; idylliczne pejzaże, obrazy o tematyce mit. i bibl., także rysunek i miedzioryty; znaczenie dla rozwoju eur. malarstwa pejzażowego. Elskamp [-kamp] MAX, 1862-1931, poeta belg. piszący w języku fr.; syrnbolista; poezje zawierające elementy folkloru. Elsner JÓZEF, 1769-1854, kompozytor, pedagog (m.in. nauczyciel Chopina); założyciel (1821) Instytutu Muzyki i Deklamacji (od 1826 Szkoła Gł. Muzyki); opery o tematyce pol., symfonie, dzieła kameralne, fortepianowe; rozprawy o muzyce, o pro-zodii języka polskiego. Elssler FANNY (Franziska), 1810-84, tancerka austr.; znakomita primabalerina romant, utalentowana wykonawczyni tańców charakterystycznych i nar.; rywalka M. Taglioni. Elster JULIUS, 1854-1920, fizyk niem.; badacz przewodnictwa elektr. gazów i elektr. własności atmosfery. Elstera Biała, rz. w NRD, pr. dopływ Soławy; dł. 247 km; nad B.E. — Lipsk. 1813 zginął w jej nurtach ks. J. Po-niatowski, osłaniając odwrót wojsk Napoleona I spod Lipska. Elstera Czarna, rz. w NRD, pr. dopływ Łaby; dł. 188 km. El Tajin [el tachinl, ruiny miasta To-tonaków na pn. od Papantla (Meksyk); budowle sakralne (piramida z niszami), place do rytualnej gry w piłkę, rzeźby i reliefy kamienne. Elton, jezioro w ZSRR, na Niz. Nad-kaspijskiejy 14,7 m p.p.m.; pow. 152-200 km2; wydobycie soli. Eltona piramida, biol. →piramida ekologiczna. Eluard [elüa:r] PAUL (właśc. Eugene Grindel), 1895-1952, poeta fr.; początkowo

288 elukubracja związany z surrealizmem, w późniejszej twórczości zwrócony ku tematyce społ. i polit.; zbiory poezji, artykuły o sztuce. elukubracja, mierny utwór lit. opracowany z mozołem, lecz bez talentu. Elura, w. w zach. Indii, stan Maharasz-tra, na pn.-zach. od Aurangabadu; jeden z najbogatszych zespołów architektury skalnej (V-XI w.); m.in. monolitowa dwu-kondygnacjowa świątynia SiwyKajlasa-nathy (VIII-IX w.), o bogatej rzeźb, i mal. dekoracji. Eluru (Ellore), m. w Indii (Andhra-Pra-desz); 128 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., bawełn., skórz.; ośr. handlowy. eluwialne złoża, złoża wietrzeniowe powstałe w wyniku wietrzenia fiz., dzięki nagromadzeniu składników skał odpornych na działanie czynników chem.; występują w nich np.: platyna, diamenty, złoto, kasyteryt, wolframit, chromit, cyrkon. eluwium, nierozpuszczalna część zwie-trzeliny pozostająca na miejscu wietrzenia skały macierzystej, z której reszta składników została rozpuszczona, wypłukana i usunięta przez wody. „ELWRO" →Wrocławskie Zakłady Elektroniczne „ELWRO". El...y →Asnyk Adam. Ely [i:ly], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Ouse; 10 tys. mieszk. (1966); katedra romańskogot. (XI-XIII, XIV, XV w.), pałac biskupi (XVIII w.). Elyan (Elian) KASPER, 1435(?)-86(?), drukarz, założyciel pierwszego warsztatu druk. we Wrocławiu 1475; najwcześniejsze druki pol. (pol. modlitwy w edycji łac. Statuta synodalia). Elyot [eljət] SIR THOMAS, 1490?-1546, ang. pisarz i dyplomata, humanista; autor dzieł o wychowaniu, sztuce rządzenia, medycynie; przekłady z literatury antycznej. Elyria [ylyrjə], m. w USA (Ohio), w zespole miejskim Lorain; 53 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., odzieżowy. Elzenberg HENRYK, 1887-1967, filozof i historyk filozofii; prof. uniw. w Wilnie i Toruniu; zajmował się etyką i estetyką, a zwł. aksjologią; Wartość i człowiek. Elzevier [el-] (Elzewir), hol. rodzina księgarzy, wydawców i drukarzy działających 1538-1712 w Lejdzie i Amsterdamie; słynne wydania klasyków gr., seria tzw. małych republik (35 pozycji hist.geogr. o różnych krajach); twórcy tzw. elzewirow. elzewir, nazwa wydań staroż. klasyków, wykonywanych w XVI i XVII w. przez hol. drukarzy Elzevierów; charakterystyczny mały format (12°, 24°) i piękna czcionka. Elżanowski SEWERYN, 1821-74, emigr. działacz polit. związany z TDP; jeden z oskarżonych w procesie berlińskim 1847; uczestnik powstania wielkopol. 1848; komisarz Rządu Nar. 1863 na zach. Galicję. Elżbieta, 1709-62, cesarzowa ros. od 1741, córka Piotra I; założyła uniw. w Moskwie (1755). Elżbieta, 1876-1965, królowa Belgów 1909-34; w czasie I wojny świat, zdobyła uznanie za patriotyzm i działalność charytatywną. Elżbieta I, 1533-1603, królowa Anglii i Irlandii od 1558, córka Henryka VIII; pokonanie floty hiszp. (1588) i początek ang. panowania na morzu; gosp. i kult. rozwój kraju; stracenie Marii Stuart. Elżbieta II, ur. 1926, królowa od 1952 W. Brytanii i Irlandii Pn. oraz niektórych terytoriów należących do Wspólnoty Bryt.; córka Terzego VI; 1947 poślubiła ks. Phi-lipa Mountbattena. Elżbieta Habsburżanka, 1526-45, królowa pol. od 1543, pierwsza żona Zygmunta Elżbieta Łokietkówna, 1305-80, królowa węg. 1320-42. regentka Polski 1360-75, matka Ludwika Węgierskiego. elżbietanki, nazwa kilku żeńskich kat.

zgromadzeń zakonnych mających za patronkę Elżbietę z Turyngii; prowadzą szpitale, sierocińce, pielęgnację chorych itp.; najstarsze z XIV w. elżbietański styl, styl wczesnego renesansu ang. związany z okresem panowania Elżbiety I, wykształcił się w architekturze świeckiej; łączenie rodzimych tradycji got. z renes. formami arch. i ornamentalnymi przenikającymi z Włoch, Flandrii i Niemiec; w dekoracji wnętrz — boazerie, sztukaterie, różnorodność motywów ornamentalnych; w meblarstwie — ma-sywność i architektonizacja form, bogata dekoracja rzeźbiarska. Elżbieta Rakuszanka, 1436-1505, królowa pol. od 1454, córka ces. Albrechta II Habsburga, żona Kazimierza Jagielloń-czyka; zw. matką Jagiellonów. Elżbieta-Ryksa, 1288-1335, królowa czes. i pol. 1303-05, żona Wacława II, córka króla pol. Przemysława II i Ryksy. Elżbiety Przylądek, najdalej na pn. wysunięty przylądek Sachalinu (ZSRR); 54°25/N, 142°45'E. Ełk, rz., pr. dopływ Biebrzy; dł. 118 km, dorzecze 1624 km2; w dolnym biegu nazywana rz. Łęk. Ełk, m. pow. w woj. białostockim, nad Jez. Ełckim; 27,3 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., drzewny, spoż., roszarnia; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie w XV w.; w XIX w. ośrodek ruchu mazurskiego, działalność H.M. Gizewiusza. emablować, otaczać szczególnymi względami, zabawiać, nadskakiwać (o mężczyźnie w stosunku do kobiet). emalia, szkliwo otrzymywane z łatwo topliwych szkieł (gł. borowo-ołowiowych), stosowane do pokrywania wyrobów ce-ram., szklanych i metal, w celach zdob-nicznych i ochrony przed korozją: także technika zdobienia i samo dzieło nią wykonane. emalia komórkowa, rzem. artyst. →cloi-sonne. emalie lakiernicze (farby emaliowe), zawiesiny odpowiednio rozdrobnionych pigmentów i wypełniaczy w spoiwach nitrocelulozowych, olejnych i in.; różnią się od farb mniejszym stosunkiem ilościowym pigmentu do spoiwa, na ogół bardziej odpornym na wpływy zewn. spoiwem i większą rozlewnością; stosowane do celów dekoracyjnych i dla ochrony przed korozją. emalierstwo, sztuka zdobienia emalią, jedna z najstarszych technik rzemiosła artyst.; znana od I tysiąclecia p.n.e., w Europie rozpowszechniona od średniowiecza do XIX w. emanacja, wydzielanie (się), promieniowanie; także to, co wydziela się, promieniuje. emanacja, promieniotwórczy gaz szlachetny o liczbie atom. 86; istnieją 3 naturalne izotopy e.: aktynowa (aktynon), torowa (toron) i radowa (radon); ulega rozpadowi a. emancypacja, uwolnienie od zależności, uzyskanie równouprawnienia. emancynacja kobiet, ruch społ., który rozpoczął się w wielu krajach pod koniec XIX w. dążący do prawnego i społ. zrównania kobiet z mężczyznami, m.in. w zakresie prawa wyborczego, dostępu do wyższych studiów; dokonana formalnie ok. 1918. Emants MARCELLUS, 1848-1923, pisarz hol., prekursor hol. naturalizmu; powieści psychol., liryki, poematy. emaus, zabawa lud. w poniedziałek wielkanocny w niektórych miejscowościach Polski i Czechosłowacji; najbardziej znana w Krakowie. Emba, rz. w Kazach.SRR; dł. 647 km; uchodzi (okresowo) do M. Kaspijskiego; wyzyskiwana do nawadniania. embargo: 1) zakaz wywozu lub przywozu określonych towarów; 2) rekwizycja w czasie wojny statków państwa neutralnego; 3) zakaz opuszczania przez ob-

ce statki handl. portów lub wód terytorialnych danego państwa; 4) zatrzymanie w czasie pokoju statków handl. w celu zmuszenia państwa, do którego należą, do postępowania zgodnego z prawem międzynarodowym. emblema (wstawka, inkrustacja), w starożytności obraz mozaikowy w centrum posadzki lub srebrne i złote ozdoby wtapiane w powierzchnię kosztownych (gł. srebrnych) waz dekoracyjnych. emblemat, przedmiot lub jego przedstawienie symbolizujące jakieś pojęcie, ideę, czynność (np. e. pracy — młot, władzy — berło); w sztukach plast, stosowany od starożytności jako element uzupełniający treść wyobrażenia lub motyw dekoracyjny. embolia, med. →zator. embriologia, nauka o rozwoju zarodkowym człowieka i zwierząt lub o budowie i rozwoju zarodka roślin w okresie jego życia w osłonie tkanek rośliny macierzystej. embrion →zarodek. embrionalny rozwój →zarodkowy rozwój. embriotomia, rzadko wykonywany zabieg położniczy polegający na rozkawale-niu płodu w łonie matki w celu ratowania jej życia w przypadkach szczególnych powikłań porodu. embriotrof, fizjol. →mleczko maciczne. Emden, m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad M. Północnym, u ujścia rz. Ems (połączenie Kanałem Dortmund-Ems z Zagłębiem Ruhry); 48 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., samoch., metal., spożywczy. emendacja, zmiana, poprawka tekstu lit. nieżyjącego pisarza przez wydawcę na podstawie badań filologicznych. ementalski ser (emmentaler, ser szwajcarski), ser podpuszczkowy dojrzewający, twardy, b. wysokiej jakości, w postaci kręgów 50-120 kg, wyrabiany od ok. 500 lat w Szwajcarii, obecnie w wielu krajach. E. Merck AG →Merck. Emerson [emərsn] RALPH, 1803-82, amer. filozof moralista i pisarz; gł. ideolog amer. XIXwiecznej wiary w postęp społ. i moralny na gruncie kapitalizmu; głosił transcendentalizm i autonomię moralną jednostek. emerytura, dożywotnie zaopatrzenie pieniężne przysługujące pracownikom po przepracowaniu określonej liczby lat lub po osiągnięciu określonego wieku. emetropia, miarowość oka; taki stosunek zdolności zbierającej soczewki do długości gałki ocznej, że załamane w układzie optycznym oka promienie światła padają na siatkówkę oka. emfatyczne spółgłoski, występujące w językach semickich spółgłoski zwarte, artykułowane przy lekkim zaciśnięciu mięśni krtani, np. t, d, k (q). emfatyczny, wypowiedziany z emfazą, przesadnie uczuciowy; nadęty, górnolotny. emfatyczny, językozn. mający uwydatniać wartość uczuciową jakiegoś elementu językowego; wyrazisty. emfaza, lit. nacisk emocjonalny na pewne zdania, wyrazy; przesadna uczuciowość wypowiedzi. emfiteuza, dziedziczna i pozbywalna dzierżawa gruntu, nie prowadząca jednak do nabycia jego własności. emigracja (wychodźstwo), opuszczenie ojczystego kraju na stałe z przyczyn materialnych, rel., polit.; także zbiorowość ludzi opuszczająca swój kraj. emigracja polityczna, wychodźstwo spowodowane przyczynami politycznymi. emigracja polska po powstaniach narodowych, emigracja polit. zapoczątkowana w XVIII w. w okresie rozbiorów Polski, trwała do 1. 70-ych XIX w.; gł. do krajów zach. Europy i Turcji; pierwsza fala emigracji po 1792 (wojna z Rosją i konfederacja targowicka), następne: po powstaniu 1794, po powstaniu 1830-31 (Wielka Emigracja), po rewolucji 1848-49, po powstaniu 1863 („młoda emigracja").

emigracja postyczniowa (zw. „młodą emigracją"), pol. emigracja polit. po powstaniu 1863; Uczyła ok. 7 tys. osób, gł. we Francji i Anglii; włączyła się w nurt życia Wielkiej Emigracji; część jej działaczy związanych było z międzynar. ruchem robotniczym. emigracja sezonowa, okresowe wychodźstwo w celach zarobkowych. emigracja zarobkowa, wychodźstwo spowodowane dążeniem do poprawy warunków materialnych. emigracja zarobkowa z Polski, rozpoczęła się w 2 pol. XIX w. w następstwie zahamowania rozwoju gosp. kraju pod zaborami; gł. do zach. Europy i Ameryki Pn. i Pd.; proces ten trwał także po I wojnie światowej. emigrant, człowiek, który wyemigrował z własnego kraju; wychodźca. Emi Kussi, wygasły wulkan, najwyższy szczyt masywu Tibesti, w rep. Czad, na Saharze; 3415 m; średnica krateru 14 km. Emilia-Romania (Emilia-Romagna), region (kraina hist.) w pn.-wsch. 2 Włoszech, nad M. Adriatyckim; 22,1 tys. km , 3,8 mln mieszk. (1969); charakter przem.-roln.; rozwinięta turystyka; stol. Bolonia; inne gł. m.: Panna, Ferrara, Rawenna. Emin FIODOR A., 1753-70, pisarz ros.; pierwszy ros. romans epistolarny w stylu sentymentalnym (Pisma Ernesta i Do-rawry); powieści awanturnicze i dydaktyczne. eminencja, w kościele kat. tytuł honorowy przysługujący od 1644 kardynałom. eminentny, wybitny, znakomity, przodujący, czołowy. Eminescu [-sku] MIHAIL (właśc. M. Eminovici), 1850-89, najwybitniejszy poeta rum.; wyraziciel idei odrodzenia nar.; poezje lir. i satyr., poematy filoz.; elementy folkloru. Eminowicz LUDWIK, 1881-1946, poeta, krytyk, tłumacz; ekspresjonist. poematy (Ekspresjonista na „odcinku Bema"), rozprawy, przekłady (Eurypides, E.T.A. Hoffmann). Emin Pasza MEHMED (Edward Schnit-zer), 1840-92, niem. lekarz i podróżnik; od 1865 w służbie tur., później egipskiej; badacz Sudanu i Afryki Wsch. emir, do VII w. tytuł dowódców wojsk, w krajach arab., potem władcy mu-zułm. sprawującego władzę wojsk, i cyw. na podległych im terytoriach (emiraty). emisariusz, tajny wysłaniec polityczny. emisja głosu, proces wydobycia głosu w śpiewie; nauka e.g. obejmuje oddychanie, artykulację, przejścia z jednego rejestru do drugiego, zmiany dynamiki i barwy. emisja pieniądza, puszczanie w obieg przez skarb państwa lub bank emisyjny pieniądza gotówkowego (banknotów, bilonu); w Polsce e.p. dokonuje Nar. Bank Polski. emisja promieniowania, wysyłanie przez ciała promieniowania elektromagnet. (np. światła, promieni rentgenowskich) lub korpuskularnego (np. elektronów). emisja spontaniczna, samorzutna emisja fotonów przez wzbudzony atom bez oddziaływania zewnętrznego. emisja wymuszona (emisja stymulowana) emisja fotonów przez wzbudzony atom wywołana padającym na ten atom promieniowaniem elektromagnet. o odpowiedniej częstotliwości, wykorzystywana w laserach i maserach. emiter, elektroda tranzystora doprowadzona do tzw. obszaru emitora. emitron →superikonoskop. Emmanuel [-nüel] PIERRE, ur. 1916, fr. poeta i eseista kat.; wiersze lir., poematy, eseje. Emmen, m. w Holandii (Drenthe); 78 tys. mieszk. H969); przemysł chetn., elektrotechn., metalowy.

Enarek 289 Emmen, m. w Szwajcarii, w zespole miejskim Lucerny; 22 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., włók., chemiczny. Emmental [ę-], kraina w Szwajcarii, we wsch. części kantonu Berno, w dolinie rz. Emme; hodowla bydła typu mlecznego, wyrób słynnego sera emmentaler. Emmerich [eməryś], m. w NRF (Nadrenia Pn .Westfalia), port nad Renem, przy granicy hol.; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włókienniczy. Emmet [emyt] ROBERT, 1778-1803, irl. bohater nar.; zabiegał o pomoc Napoleona dla Irlandii; stracony po nieudanej próbie wzniecenia antyang. powstania 1803. emocja, silne przejęcie się czymś, podniecenie, wzruszenie; silne przeżycie uczuciowe, np. gniewu, obawy, radości, tremy itp. emocjonalny, skłonny do wzruszeń, łatwo podlegający wzruszeniom; uczuciowy. empatia, wczuwanie się w przeżycia innej osoby; wywoływanie u siebie podobnych uczuć. Empedokles z Akragas, ok. 483-423 p.n.e., gr. filozof, lekarz, poeta; kontynuator tradycji jońskiej szkoły filoz.; twórca teorii czterech elementów rzeczywistości (ognia, powietrza, ziemi i wody). empire [ãpi:r], styl cesarstwa, późna odmiana klasycyzmu powstała we Francji 1800-15, związana z panowaniem Napoleona I; silne wpływy sztuki staroż., monumentalne, surowe budowle, symetria kompozycji, liczne elementy dekoracyjne (m.in. symbole władzy), ornamentyka o motywach gr., rzym., egip.; ciężkie mahoniowe meble; moda nawiązująca do antyku; w 1 pol. XIX w. formy e. przyjęły się w całej Europie. Empire State Building [empajər stejt byldyn)], biurowiec wysokościowy w Nowym Jorku, jeden z najwyższych budynków świata (102 piętra, 381 m wys., z masztem telewizyjnym 448 m); stal. konstrukcja szkieletowa; zbudowany 1929-31. empiriokrytycyzm, filoz. pozytywistyczny kierunek z XIX/XX w., stworzony przez E. Macha i (niezależnie) R. Avena-riusa, wg którego cała rzeczywistość jest zespołem psychofiz. wrażeń ludzkich; w konsekwencji przedstawiciele e. dochodzili do subiektywnego idealizmu; ich poglądy krytykował W. Lenin (Materializm a empiriokrytycyzm). empiriomonizm, filoz. odmiana empiriokrytycyzmu, głoszona przez A. Bogdano-wa, stanowiąca rewizjonistyczną próbę połączenia empiriokrytycyzmu z marksizmem. empiryczny, filoz. doświadczalny, oparty na doświadczeniu. empiryczny wzór, wzór przedstawiający zależność funkcyjną otrzymaną na podstawie danych doświadczalnych (obserwacji) w postaci tabeli albo wykresu. empiryzm, filoz. datujący się od starożytności kierunek w teori poznania, który głosi, że źródłem poznania (metodą zdobywania wiedzy) jest doświadczenie: zmysłowe, zewn. (e. materialist. — R. Bacon, filozofia marksist.) lub wewn. (e. subiektywnoidealist. — G. Berkeley, D. Hume, empiriokrytycyzm); zwykle wyróżnia się e. genetyczny (dotyczący pochodzenia wiedzy) i e. metodologiczny (dotyczący sposobów jej osiągania). empiryzm genetyczny, filoz. przeciwstawny natywizmowi pogląd, wg którego treści poznawcze sa umysłowi dostarczane (pośrednio lub bezpośrednio) przez doświadczenie; e.g. głosili m.in. f. Locke, uczeni przyrodoznawcy; na stanowisku e.g. stoi filozofia marksistowska; współcześnie e.g. jest poglądem powszechnie przyjętym w nauce. empiryzm metodologiczny (aposterio-ryzm), filoz. przeciwstawny aprioryzmowi pogląd, wg którego poznanie "jest zależne od poprzedzającego je doświadczenia i w

nim tylko znajduje uzasadnienie; gł. przedstawiciele: F. Bacon, J.St. Mill, filozofia marksistowska.u emploi [ãpl a; fr.], teatr specjalność aktora; zakres ról, do których predysponują go warunki psych. i zewn., np. bohater, amant, subretka (przestrzegane do ok. pocz. XX w.). Émpoli [em-], m. we Włoszech (Toskania), nad Arno; 37 tys. mieszk. (1961); przemysł szklarski. empora, arch. rodzaj galerii jedno- lub kilkukondygnaćjowej, w kościołach nad nawami bocznymi, obejściem, czasem nad nawą gł. lub częściami wnętrza. emporium, w staroż. Grecji i Rzymie targ, ośr. handl.; później zwykle część handlowa miasta związana z portem. Empson [empsn] WILLIAM, ur. 1906, ang. poeta i krytyk lit.; intelektualna liryka, studia teoret. o języku poet. (Seven Types oj Ambiguity). Ems →Amiza. Ems, Bad, m. w NRF (Nadrenia-Pala-tynat), nad rz. Lahn; 10 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (źródła solankowe, produkcja soli emskiej). Emscher [emszer], rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 98 km. Emsdetten [ems-], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia)| nad rz. Ems; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. (gł. jutowy). Ems-Hunte, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRF, dł. 70 km; łączy rz. Ems z ujściem Wezery k. Bremy. Ems-Jade, Kanał, śródlądowa droga wodna w NRF, dł. 72 km; łączy porty Emden i Wilhelmshaven. emska depesza, wysłana 1870 przez Wilhelma I (po rozmowie z posłem fr.) do Bismarcka i' ogłoszona przez niego w formie obraźliwej dla Napoleona III; spowodowała wypowiedzenie wojny przez Francję. emska sól, mieszanina soli (siarczanów, węglanów, chlorków) sodu, potasu, magnezu, wapnia itd., stosowana przy schorzeniach dróg oddechowych. emu (Dromiceius novaehollandiae), ptak nielatający z rzędu kazuarowatych; wys. do 2 m; pióra nitkowate, płowobru-natne; Australia, Tasmania. emulacja, współzawodnictwo, rywalizacja — czynnik pobudzający moralną, intelektualną lub fiz. wydajność ucznia. emulgatory, substancje powierzchniowo czvnne, ułatwiające przejście dwu nie-mieszających się cieczy w trwały stan rozproszony, zw. emulsją; emulgatorami są m.in. guma arabska, mydła, detergenty syntetyczne. emulsja, układ koloidowy, w którym zarówno fazę rozproszoną, jak i rozpraszającą stanowią ciecze; np. mleko jest e. tłuszczu w wodzie. emulsja fotograficzna, zawiesina substancji światłoczułej (np. bromku srebra) w żelatynie. emulsja jądrowa, rodzaj emulsji fot. używanej do rejestrowania torów i badania cząstek naładowanych (elektronów, protonów, mezonów i in.) np. w promieniowaniu kosmicznym; duża zawartość srebra, drobne ziarno. emulsja Lippmanna, emulsja fot. o ziarnie tak drobnym, że jest ona przezroczysta, używana w fotografii nauk., gdy konieczna jest b. wysoka rozdzielczość. enacje, patologiczne wytwory (w kształcie liści) powstające niekiedy na dolnej stronie liści u roślin porażonych przez wirusy. enancjomery →antypody optyczne. enancjomorfizm, występowanie kryształów tej samej substancji w postaciach pozostających do siebie w takim stosunku, jak przedmiot do swego odbicia w płaskim zwierciadle. Enarek, miejscowość w Iranie (Isfa-han); ośr. regionu wydobycia rud miedzi, antymonu, ołowiu, niklu.

290 enargit enargit, minerał, siarczek miedzi i arsenu; stalowoszary lub czarny, o połysku półmetalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; ruda miedzi. en camaieu [ã kamajö], odmiana malarstwa monochromatycznego polegająca na stosowaniu kilku odcieni jasnych brązów; daje imitację płaskorzeźby na kamei. Encarnación [eŋkarnasjon],m. w Paragwaju, port nad Paraną, ośrodek adm. dep. Itapua; 18 tys. mieszk. (1962); przemysł drzewny. encefalizacja (cerebralizacja), proces ewolucyjny prowadzący do centralizacji u-kładu nerwowego, aż do powstania mózgu i rdzenia kręgowego — u kręgowców; w znaczeniu używanym w antropologii c. — szybki w toku antropogenezy rozrost masy mózgu (od obj. 500 cm5 do 1400 cm8 u człowieka) i zmiany jego budowy, przy jednoczesnym zwiększaniu się i wysklepia-niu mózgoczaszki. encefalografia, rentgenograficzna metoda badania mózgu, polegająca na wykonywaniu serii zdjęć rentgenowskich mózgu po wprowadzeniu do komór i prze-strzeni podpajęczynówkowej powietrza lub środka kontrastującego. encefalogram, zdjęcie rentgenowskie mózgu wykonane po wprowadzeniu przez nakłucie, zwykle lędźwiowe, powietrza lub rzadziej środka kontrastującego, pozwalające na dokładną ocenę komór mózgu i przestrzeni podpajęczynówkowej. encefalomalacja, med. →rozmiękanie mózgu. encefalopatia, wspólne określenie zwyradniających chorób mózgu, jak ostre toksyczne zapalenie mózgu, choroby demieli-zujące (ze zwyrodnieniem istoty białej mózgu), zmiany mózgowe po zatruciu ołowiem, ciężkie awitaminozy B1. Enceladus, trzeci wg oddalenia od planety satelita Saturna. Encina [entina] JUAN DEL, 1468-1529, hiszp. kompozytor i dramatopisarz renes. uważany za twórcę hiszp. teatru świeckiego; udramatyzowane sielanki realist., pieśni. Encke [eŋkə] JOHANN FRANZ, 1791-1865, astronom niem.; badał ruchy komet, wyznaczył odległość Ziemia-Słońce. Enckell [eŋkəl] CARL, 1876-1959, fiń. polityk i dyplomata; 1918-19 i 1944-50 min. spraw zagr.; 1919-27 poseł w Paryżu; negocjator rozejmu 1940 i traktatu pokojowego 1944 (oba z ZSRR). encorton (prednizon), syntet. dehydro-kortyzon działający przeciwzapalnie i przeciwalergicznie, 35 razy silniej i dłużej od kortyzonu. encyklika, pismo papieskie do duchowieństwa i wiernych całego świata lub kraju; dotyczy zwykle ważnych spraw doktrynalnych lub organizacyjnych. encyklopedia, dzieło obejmujące zbiór wiadomości ze wszystkich dziedzin, wie-dzy (e. ogólna, uniwersalna) lub jednej dyscypliny (e. specjalistyczna); układ alfabetyczny lub systematyczny. encyklopedyści, grupa fr. naukowców, filozofów i literatów, współpracowników Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, największego kult. i nauk. przedsięwzięcia epoki oświecenia; gł. przedstawiciele: D. Diderot, d'Alambert, Voltaire, Ch.L. Montesquieu. encyklopedyzm w nauczaniu, dążność do przekazywania w nauczaniu jak największej ilości wiedzy o wszystkim; konsekwencją jest powierzchowność i wer-balizm w przyswajaniu wiedzy. endecja →narodowa demokracja. Endell AUGUST, 1871-1925,. architekt niem., przedstawiciel secesji; atelier fot. „Elwira" w Monachium. Endel-Ragis LEOPOLD (pseud. Lipiński, Leszczyński), 1894-1943* działacz ruchu oporu, pułkownik; 1939 komendant Kie-leckoRadomskiego Okręgu SZP, następnie ZWZ; od końca 1941 w KG AK.

endemia, stałe występowanie wśród ludności danego terenu określonej choroby zakaźnej lub niezakaźnej (np. wole endemiczne). endemity, gatunki roślin i zwierząt występujące na ograniczonym obszarze, stanowiącym fragment dawnego ich areału w minionym czasie geol., także wskutek niemożności rozprzestrzeniania się (np. na wyspach); np. świstak, brzoza ojcowska. Enderbury [endərbəry], niezamieszkała wyspa w grupie Feniks; 5,7 km2; z pobliskim atolem Canton — bryt.-amer. kon-dominium. r Enderby Ziemia [z. endə by], część wybrzeża Antarktydy Wsch., między 45° a 55°E. endoenergetyczna reakcja, reakcja chem., w trakcie której reagujący układ pobiera z otoczenia energię (elektr., cieplną). endogamia, nakaz zawierania małżeństw we własnej grupie społ.; szczególnie wyraźnie występuje w ind. kastach; przeciwieństwo egzogamii. endogeneza, powstawanie zjawisk psych. pod wpływem bodźców wewn., org. lub dziedzicznych. endogeniczne procesy, procesy geol. mające swe źródło we wnętrzu Ziemi, np. orogeneza, magmatyzm, metamorfizm. endogeniczny (endogenny), biol. wewnętrzny, pochodzący z wewnątrz, wywołany wewn. przyczyną. endogenne aminokwasy, aminokwasy, które organizm człowieka lub zwierzęcy może syntetyzować, np. alaninę z kwasu pirogronowego. endoikia, biol. forma współżycia dwu organizmów różnych gat., osiedlenie się jednego z nich wewnątrz drugiego, korzystne dla obu stron; np. bakterie i wymoczki w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy. endokrynologia, nauka o gruczołach wydzielania wewn., o hormonach przez nie wydzielanych i chorobach spowodowanych zaburzeniami czynności tych gruczołów. endokryptne pierwiastki →kryptomor-ficzne pierwiastki. endolimfa (śródchłonka), płyn wypełniający błędnik błoniasty ucha. endomitoza, podział chromosomów całych lub tylko ich ramion, zachodzący w jądrze i bez jego podziału oraz bez wytworzenia wrzeciona podziałowego; gł. w komórkach wydzielniczych. endomorfia, jeden z 3 składników (W.H. Sheldon) określających typ konstytucjonalny ludzi; dominacja e. oznacza silny rozwój tkanki tłuszczowej i narządów wewnętrznych. endomorfizm, szczególny rodzaj homomorfizmu; jednoznaczne odwzorowanie systemu algebraicznego (np. grupy, pierścienia) w jego podsystem, np. odwzorowanie grupy liczb całkowitych x w podgrupę liczb parzystych 2x (x → 2x). endopasożyty (pasożyty wewnętrzne), organizmy pasożytujące w narządach wewn. żywiciela stale lub czasowo, we wszystkich lub niektórych stadiach rozwoju; np. liczne gat. wiciowców, sporb-wce, tasiemce, przywry, liczne nicienie. endopeptydazy, enzymy (peptydązy), które katalizują rozbicie cząsteczki 1 białka i peptydu w określonych miejscach we- wnątrz łańcucha peptydowego, np. enzymy trawienne: pepsyna, trypsyna, chymo-trypsyna. endopoliploidalność, rodzaj poliploidal-ności komórek — zwielokrotnienie liczby chromosomów w jądrze komórkowym w wyniku endomitoz (w stopniu zależnym od liczby zaszłych endomitoz). endoskop, rodzaj wziernika z własnym źródłem światła i odpowiednio skonstruowanym układem optycznym, służący do oglądania wewn. ścian narządów lub jam ciała, np. cysioskop, bronchoskop. endoskopia (wziernikowanie), metoda badania lekarskiego, oglądanie od we-

wnątrz narządów i jam ciała za pomocą aparatów (endoskopów), wyposażonych w źródło światła i odpowiedni układ optyczny; np. e. oskrzeli — bronchosko-pia. endosperm, bot.→bielmo. endotermiczna reakcja, reakcja chem., podczas której układ reagujący pobiera ciepło z otoczenia (np. synteza acetylenu). endotoksyna, jad bakteryjny zawarty w ciele bakterii; uwalnia się z bakterii po ich rozpadzie i dopiero wtedy działa toksycznie. Endymion, mit. gr. piękny młodzieniec, ukochany Selene; obdarzony przez Zeusa wiecznym snem i nieprzemijającą młodością. endywia (Cichorium endivia), dwuletnia roślina warzywna, uprawiana gł. w zach. Europie, dla gorzkawych liści, spożywanych jako sałata. Endzelins (Endzelin) JANIS, 1873-1961, językoznawca łot.; prof. uniw. w Charkowie i Rydze, czł. AN ZSRR; prace z gramatyki porównawczej języków bałtyckich. Eneasz, mit. gr.-rzym. obrońca Troi; syn Anchizesa i Afrodyty; po upadku Troi i latach tułaczki osiadł w Lacjum (Italia); bohater Eneidy; protoplasta Rzymian. Eneida, rzym. epopeja nar„ dzieło Wer-giliusza; dzieje wędrówki Eneasza od wyjścia z płonącej Troi do osiedlenia się w Italii. eneolit (miedzi epoka), archeol. okres przejściowy między neolitem i epoką brązu. energetyczny bilans, zestawienie strat i zysków energetycznych dla określonego układu lub procesu, np. procesu chem. silnika. energetyczny kanał, bud. kanał wodny doprowadzający (lub odprowadzający) wodę do zakładów hydroenergetycznych. energetyczny zakład, zakład przem. przetwarzający jeden rodzaj energii w inny — dogodny do przesyłania i użytkowania. energetyka, dział gospodarki i techniki zajmujący się przetwarzaniem, przesyłaniem i użytkowaniem różnych rodzajów energii; obejmuje: aeroenergetykę, elektroenergetykę, geoenergetykę, helioener-getykę, hydroenergetykę, e. cieplną i e. jądrową. energia, skalarna wielkość fiz. określająca zdolność ciała lub układu ciał do wykonywania pracy przy przejściu z jed-nogo stanu do drugiego; jest wyrażana w jednostkach pracy. energia atomowa →jądrowa energia. energia elektryczna, energia układu ładunków elektr. nieruchomych (energia elektrostatyczna) lub ruchomych (energia elektrodynamiczna); może być zamieniona na ciepło lub pracę mech. (energia prądu elektr.). energia jonizacji, energia potrzebna do oderwania elektronu od obojętnego atomu lub cząsteczki; wyrażana zwykle w elektr onowoltach. energia mechaniczna, energia związana z ruchem ciał, a więc ze zmianami położenia ciała (e. kinetyczna) i z samym położeniem ciała względem innych ciał (e. potencjalna). energia swobodna, część energii wewn. układu fiz. mogąca przemienić się w inne formy energii (a więc i w pracę). energia wewnętrzna układu, wielkość termodynamiczna równa sumie energii ruchu i energii wzajemnego działania makrocząsteczek (cząsteczek, atomów, elektronów) układu fizycznego. energii rozpraszania zasada, zasada degradacji energii: w układzie izolowanym nie znajdującym się w stanie równowagi procesy zachodzą w kierunku wzrostu entropii i zmniejszenia energii swobodnej. energii zachowania zasada: energia całkowita układu izolowanego jest niezmienna.

Ententa 291 Enescu [-sku] GEORGE, 1881-1955, rum. kompozytor, dyrygent i skrzypek; twórca nar. stylu w muzyce rum.; utwory symf., kameralne, opera Edyp. en face [ã fas; fr.], szt. plast, sposób przedstawienia postaci: na wprost. Enfantin [ãfãtę] BARTHELEMY, 1796-1864, fr. socjalista utopijny, jeden z gł. teoretyków saintsimonizmu. enfant terrible [ãfãteribl; fr.], dziecko nieznośne, źle wychowane, stawiające kłopotliwe pytania; osoba niedyskretna, nietaktowna. Enfield [ęnfirld], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 268 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., chemiczny. Engadyna (niem. Engadin, retoromań-skie Engiadina), kraina w Szwajcarii (Gryzonia), w dolinie górnego Innu; znany region turyst.; gł. m.: Sankt Moritz, Schuls. Engadyna Park Narodowy, w Szwajcarii, zał. 1914, pow. 16 870 ha, w Alpach Rety ckich; pierwotny krajobraz górski. engagement [ãgaż(ö)mã; fr.]: 1) umowa o pracę z aktorem film., teatr, itp.; zaproszenie na występy teatr.; 2) daw. przyjęcie do pracy w ogóle. Engel ANTONIN, 1879-1958, architekt czes., jeden z twórców nowocz. architektury czes.; budowle użyteczności publ., projekty urbanistyczne. Engel JOHANN CARL LUDWIG, 1778-1840, niem. architekt i malarz, przedstawiciel klasycyzmu; monumentalne gmachy użyteczności publ. w Helsinkach. Engel SAMUEL (pseud. Samek), 1904-22, działacz ruchu robotn.; uczestnik III powstania śląskiego; czł. ZMK; wykonawca wyroku partii na prowokatorze; stracony z wyroku sądu doraźnego. Engelberg [e-], ośr. sportów zimowych i turystyki, w Szwajcarii (Nidwalden). Engelbrecht Engelbrechtsson [enəl- eŋəlbrechtson], ok. 1400-36, szwedz. bohater nar.; przywódca powstania lud. 1434-36 przeciw rządom duń. w Szwecji; 1435 obrany regentem; zamordowany. Engelen [eŋchə-] FRED, ur. 1912, belg. reżyser teatr., aktor i pedagog; inscenizacje o walorach widowiskowych. Engels FRYDERYK, 1820-95, niem. myśliciel i działacz rewol.; najbliższy współpracownik K. Marksa, współtwórca socjalizmu nauk. i rewol. ruchu robotn,, jeden z przywódców I Międzynarodówki; wspólnie z Marksem napisał Manifest Komunistyczny (1848) i stworzył podstawy rewol. materialist.-dialektycznego światopoglądu (marksizmu); gł. prace: Położenie klasy robotniczej w Anglii, Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Anty-Dühring; po śmierci Marksa wydał II i III t. Kapitału. Engels, m. w Ros.FSRR (obw. saratow-ski), nad Wołgą; 130 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, chem., drzewny. Engeström [eŋəström] WAWRZYNIEC, 17511826, dyplomata szwedz.; od 1787 w Polsce; od 1790 poseł, popierał stronnictwo patriot, przygotowywał przymierze pol.-prus. przeciw Rosji. Enghien [(d')ãgę] HENRI IULES D', książę, 16431709, syn W. Kondeusza; 1660 wysunięty na kandydata do pol. tronu. Enghien [(d')ãgę] Louis ANTOINE HENRI D', książę, 1772-1804, ostatni z rodu Kondeuszów; 1789 emigrował i walczył przeciw rewol. Francji; porwany z Bade-nii i rozstrzelany. Engler [eŋlər] ADOLF, 1844-1930, niem. botanik, fitogeograf; prof. i dyr. ogrodu bot. w Kilonii i Berlinie; twórca jednega z nowocz. naturalnych układów systematycznych roślin. Engler KARL OSWALD, 1842-1925, chemik niem.; specjalista w dziedzinie technologii ropy naft., ogłosił teorię o jej org. pochodzeniu; opracował metodę oznaczania lepkości (w tzw. stopniach E).

Englera stopień, °E, jednostka lepkości względnej (cieczy) mierzonej wiskozymetrem Englera; stosunek czasu wypływu w temp. 20°C ze znormalizowanego naczynia z otworem 200 ml badanej cieczy do czasu wypływu 200 ml wody destylowanej. English Stage Company [yŋgglysz stejdż kampəny], ang. zespół teatr. zał. 1956 przez G. Devine'a; współcz. sztuki ang. i obce, m.in. S. Becketta, M. Frischa, E. Ionesco. engram, fizjol. ślad pamięciowy, zmiana pozostawiona w układzie nerwowym przez określone przeżycie (działanie określonych bodźców), stanowiąca podstawę późniejszego odtwarzania. en grisaille [ã griza:j; fr.], odmiana malarstwa monochromatycznego polegająca na stosowaniu kilku odcieni koloru szarego; daje malowidło podobne do płaskorzeźby. en gros [ãgro; fr.], hurtem, w całości (zwykle w odniesieniu do kuuna i sprzedaży). Engström [eŋströ:m] ALBERT, 1869-1940, szwedz. rysownik, malarz i pisarz; współpracował z tygodnikiem „Strix", gdzie zamieszczał karykatury i rysunki; nowele z życia chłopów, marynarzy. Enguri (Inguri), rz. w Gruz.SRR; dł. 213 km; uchodzi do M. Czarnego; Elektrownia Enguryjska (1300 MW, największa w Zakaukaziu). enharmonia, muz. różne nazywanie i zapis tego samego dźwięku, możliwe w stroju równomiernie temperowanym, np. gis = as. ENIAC, pierwsza na świecie (budowa w latach 1943-47, USA) elektroniczna cyfrowa maszyna matematyczna. Enid [i:nyd], m. w USA (Oklahoma); 44 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., petrochem.; ośr. handl.; uniwersytet. enigmat (enigma), coś tajemniczego, zagadkowego; zagadka. enigmatyczny, zagadkowy, niejasny, tajemniczy. Eniwetok, atol w grupie Ralik (Wyspy Marshalla); pow. wysp — 27 km2; amer. poligon broni jądrowej. enjambement [ãżãbmã] →przerzutnia. enkaustyka, antyczna technika mai. polegająca na stosowaniu jako spoiwa wosku pszczelego i nakładaniu farb na gorąco. Enki, mit. sumer. bóstwo przejęte do panteonu babil.-asyr. jako bóg Ea. enklawa, terytorium państwa lub jego część otoczone ze wszystkich stron terytorium lądowym innego państwa. enklityczny, nie mający własnego akcentu i łączący się pod względem akcentowym z wyrazem poprzedzającym. enklityki, wyrazy, zwykle jednosylabo-we, nie mające samodzielnego akcentu i łączące się z wyrazami poprzedzającymi w jedną całość, np. idź no, znaszli, podaj mi. enkolpion, kapsułka w kształcie krzyża lub okrągłym zawierająca relikwie lub inskrypcje z Pisma św.; w kościele prawosł. zw. panagią. Enköping [enśö:piŋ], m. w środk. Szwecji; 16 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy. Enlil, mit. sumer. i bjabil.-asyr. bóg ziemi i atmosfery, władca ludzi nie zawsze im przychylny (zesłanie potopu); z Anu i Ea tworzył triadę najwyższych bogów; atrybut: tiara wielorożna na tronie i pierścień; gł. ośr. kultu: Nippur i Borsippa. Enna, m. we Włoszech (Sycylia), ośrodek adm. prow. E.; 29 tys. mieszk. (1968)"; przemysł spoż.; wydobycie siarki. Ennedi [-di], wyżyna w pd.-wsch. części Sahary (rep. Czad); wys. do 1450 m; bogata fauna. Ennepetal [ene-], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 36 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włókienniczy. Ennis [enys] -→Inis.

Enniscorthy [enysko:rty] ->Inis Coirthe. Enniusz, 239-169 p.n.e., poeta rzym.; epopeja hist. Annales (dzieje Rzymu od założenia miasta), tragedie, komedie, drobne wiersze (Saturae). Enns →Aniza. Enns, m. w Austrii (Górna Austria); 9 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. turystyczny. Enoch JULIUSZ, 1822-80, działacz polit.; doradca M. Gorczakowa, autor memoriału (1861) o planie reform w Królestwie. enole, tautomery ketonów; zawierają grupę wodorotlenową usytuowaną bezpośrednio przy jednym z atomów węgla połączonych wiązaniem podwójnym: -CH=C(OH)-. enologia, nauka o produkcji, pielęgnacji i rodzajach wina; obejmuje również zagadnienia chemii, mikrobiologii oraz analizy tego napoju. énosis [gr., 'zjednoczenie'], hasło ruchu zjednoczeniowego na rzecz przyłączenia do Grecji terytoriów historycznie i etnicznie z nią związanych; w okresie konfliktu cypryjskiego (od 1964) aktualne hasło przyłączenia Cypru do Grecji. enotanina, zbiorowa nazwa różnych składników wina, pochodzących z nasion, skórki i szypułek owoców winorośli; nadaje winom cierpkawy smak. en pied [ã pjy; fr.], szt. plast, sposób przedstawienia postaci: w całej postaci. Enriquillo [-kiljo], słone jezioro w pd.-zach. Dominikanie, 45 m p.p.m.; pow. 422 km2. Enschede [en-], m. w Holandii (Ove-rijssel), przy granicy z NRF; 224 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł włók., chem., maszynowy. ensemble [ãsã:bl; fr.], teatr, muz. →ansambl. Ensenada, m. w Meksyku (Dolna Kalifornia), nad O. Spokojnym; 43 tys. mieszk. (1960); port handl. i rybacki; przemysł papiern., cementowy, spoż.; kąpielisko. Ensenada, m. w Argentynie, w zespole miejskim La Płaty, port nad La Platą; 35 tys. mieszk. (1960); rafinacja ropy naft., przemysł chemiczny. ensi →patesi. Ensor [enso:] JAMES, 1860-1949, belg. malarz i grafik; przedstawiciel symbolizmu, prekursor ekspresjonizmu; tematyka fantast., tragicznogroteskowa (Maski i śmierć) i religijna. enstatyt, minerał z grupy piroksenów, krzemian magnezu i żelaza; szary lub zie-lonawy; występuje w skałach magmowych. entalpia, wielkość termodynamiczna równa sumie energii wewn. układu oraz iloczynu jego objętości i ciśnienia. entameby (Entamoeba), pasożytnicze pierwotniaki zaliczane do ameb; żyją gł. w przewodzie pokarmowym m.in. ssaków; u człowieka np. pełzak czerwonki, p. okrężni cy. entazis, arch. lekkie wybrzuszenie ttzo-nu kolumny doryckiej, przeważnie w ok. 1/3 wys., stosowane w celu optycznego odciążenia belkowania i usunięcia pozornej wklęsłości kolumn. Entebbe, m. w Ugandzie, port nad Jez. Wiktorii; 8,5 tys. mieszk. (1959); uniw.; do 1962 stolica Ugandy. entelechia, filoz. u Arystotelesa siła (forma) działająca celowo w przyrodzie, powodująca rozwój roślin i zwierząt, będąca duszą ciała ludzkiego; w nowoż. wita-lizmie — „vis vitalis", siła życiowa kierująca przebiegiem zjawisk w świecie organicznym. Entemena, ok. 2400 p.n.e., władca sumeryjskiego m. Lagasz; kontynuator polityki Eannatum; dbał o rolnictwo, rozwijał budownictwo; zachowane inskrypcje i ,,srebrna waza" z insygniami m. Lagasz. Ententa [ãtãta], nazwa trójporozumie-nia Francji, Rosji i W. Brytanii utworzonego 1904-07 jako przeciwwaga trój przymierza; w czasie I wojny świat, rozsze-

292

Ententa Mała

rzona na koalicję 25 państw walczących przeciwko państwom centralnym. Układ fr.-bryt. 1904 nazwano entente cordiale. Ententa Mała, sojusz polit.-wojsk, u-tworzony 1920-21 w wyniku układów zawartych między Czechosłowacją, Jugosławią i Rumunią, skierowany przeciwko Węgrom i próbie restauracji na Węgrzech monarchii Habsburgów; popierana przez Francję; przestała istnieć po zajęciu Czechosłowacji przez Niemcy 1938-39. entente cordiale [ãtãt kordjal], porozumienie fr.bryt. zawarte 1904; ustalała strefy wpływów sygnatariuszy, gł. w Afryce. enteramina, biochem. →serotonina. enterobioza, med. →owsica. enterogastron, hormon (o budowie pe-ptydowej) przewodu pokarmowego, powstający w błonie śluzowej jelita cienkiego, prawdopodobnie pod wpływem nie-strawionych tłuszczów lub cukrów; wpływa hamująco na wydzielenie soku żołądkowego (gł. kwasu solnego) i na perystal-tykę żołądka. enteromorfa, bot. →taśma. enteroskop, wziernik posiadający własne źródło światła i układ optyczny, służący do oglądania i badania wewn. ścian jelit. enteroskopia, metoda badania, oglądanie wewn. ściany jelit (zwykle grubego) za pomocą aparatu zw. enteroskopem, enterotoksyna, jad bakteryjny atakujący komórki nabłonka jelit zwierząt i człowieka, wydalany przez bakterie pasożytujące w przewodzie pokarmowym. „Enterprise" [entərprajz], pierwszy lotniskowiec o napędzie jądrowym, amer.; wyporność 85 350 t, dł. 335,6 m, szer. pokładu startowego dla samolotów 76,8 m, prędkość ponad 30 węzłów, 8 reaktorów i turbiny o mocy 200 tys. KM; oddany do eksploatacji 1962. entoblast, anat. →entoderma. entoderma (entoblast, wewn. listek zarodkowy), wewn. warstwa komórek zarodka zwierząt i człowieka w stadium ga-struli. entoderma, zool. wewn. warstwa ciała jamochłonów. entomofagi, zwierzęta drapieżne i pasożytnicze odżywiające się owadami; np. sikory, nietoperze, mrówkojady, rączyce, owadożerne. rośliny. entomofauna, ogół gat. owadów określonego obszaru lub środowiska; np. e. Europy, e. Polski, e. Tatr, e. lasu sosnowego. entomogamia →owadopylność. entomologia, dział zoologii zajmujący się badaniem owadów. Entrecasteaux [ãtrökasto] ANTOINE RAYMONDE JOSEPH DE BRUNI D\ 1737-93, fr. oficer marynarki i podróżnik; dokonał wielu odkryć na O. Spokojnym. Entrecasteaux [ãtrökasto], grupa wulkanicznych wysp przy pd. wybrzeżu Nowej Gwinei (Papua); ok. 3,1 tys. km2, ok. 40 tys. mieszk.; gł. wyspa Fergusson. entre cour et jardin [ãtröku:r eżardę; fr., 'między dziedzińcem i ogrodem'], typ barok, założenia pałacowego o osiowym, symetrycznym układzie, w którym korpus gł. pałacu i skrzydła ujmują z 3 stron dziedziniec reprezentacyjny (cour d'hon-neur), za pałacem zaś rozciąga się regularny ogród; powstał we Francji i rozpowszechnił się w całej Europie. Entre Rios [e. rrios], prowincja w pn.-wsch. Argentynie, między dolną Paraną i dolnym Urugwajem; 76,2 tys. km2, 923 tys. mieszk. (1968); stol. Parana; hodowla bydła. en trois-quarts [ã trua ka:r; fr.], szt. plast, sposób przedstawienia postaci: w pozycji zwróconej w trzech czwartych. entropia, miara nieokreśloności, chao-tyczności; w termodynamice — wielkość równa sumie ilorazów porcji ciepła pobranych przez układ w procesie odwracal-

nym, przez odpowiednie temperatury;, wszystkie zjawiska zachodzą w przyrodzie w takim kierunku, że e. układu wzrasta. entropion (podwinięcie powieki), zawinięcie powieki jej brzegiem skórnym (z rzęsami) ku powierzchni oka wskutek blizn spojówki lub nadmiernej wiotkości powiek; może powodować stany zapalne oka. entuzjasta, człowiek pełen entuzjazmu; zapalony wielbiciel kogoś lub czegoś. „Entuzjastki", nazwa nadana grupie kobiet z inteligencji warsz. 1840-50 (N. Żmichowska i in.), dążących do podniesienia społ. pozycji kobiety; bliskie związki ideowe z kręgiem „Przeglądu Naukowego". entuzjazm, uniesienie, zapał, zachwyt. Entwicklungsroman [-wyklunsro: ma: n] →Bildungsroman. entymemat (entymematyczne wnioskowanie), log. wnioskowanie, w którym nie wymieniono wszystkich przesłanek koniecznych dla jego log. poprawności. entymematyczne wnioskowanie →enty-memat. Enugu, m. w pd.-wsch. Nigerii, stol. stanu Centralnowschodniego; 138 tys. mieszk. (1963); ośr. wydobycia węgla kam.; przemysł drzewny, spoż., włók.; w pobliżu (Emene) — stalownia. enukleacja, med. →wyłuszczenie. enumeracja, wyliczenie, wyszczególnienie, kolejne wymienienie. enumeracja (wyliczenie), lit. paralelizm polegający na wymienieniu w szeregu analogicznie zbudowanych zdań coraz to nowych elementów tej samej kategorii. enuncjacja, wypowiedź, oświadczenie, deklaracja, uzwł. rządowa. envoi [ã:w a; fr.] →przesłanie. Enwer Pasza, 1881-1922, tur. generał i polityk; jeden z przywódców rewolucji młodotur. 1908; odegrał gł. rolę w rządzącym 1913-18 triumwiracie; przywódca antyradz. ruchu basmaczów w Azji Środkowej. Enzensberger [encəns-] HANS MAGNUS, ur. 1929, poeta niem. (Berlin Zach.); zaangażowana liryka atakująca źródła niem. nacjonalizmu i militaryzmu. enzootia, choroba zakaźna zwierząt utrzymująca się na danym terenie z roku na rok, w ciągu dłuższego czasu, w podobnym nasileniu; np. gruźlica bydła może występować enzootycznie. enzymatyczna aktywność, swoista zdolność enzymu do zwiększania szybkości określonej reakcji chem.; a.e. cząsteczkową określa się liczbą gramocząsteczek substratu przekształconych w ciągu 1 min przez 1 gramocząstećzkę enzymu, przy optymalnym stężeniu substratu. enzymatyczne inhibitory, substancje chem. hamujące działanie enzymów (nie niszcząc ich) przez połączenie się z centrami katalitycznymi enzymów; są one org. truciznami. enzymologia, nauka o enzymach; zajmuje się wszelkimi procesami chem. przebiegającymi z udziałem enzymów, wyodrębnianiem enzymów, ich budową i właściwościami, a także biosyntezą. enzymy (biokatalizatory, fermenty), białka proste lub złożone o właściwościach katalitycznych, wytwarzane przez każdy żywy organizm, regulujące przebieg procesów życiowych; składają się z części białkowej (apoenzym) i niebiałkowej (prostetyczna grupa, koenzym); na podstawie katalizowanej reakcji rozróżnia się: oksydoreduktazy, ligazy, transferazy, hydro-lazy, liazy, izomerazy. eocen, geol. epoka starszego trzeciorzędu (paleogenu) trwająca ok. 55 do ok. 35 mln lat temu. Eochaill (ang. Youghal), m. w pd. Irlandii, port przy ujściu rz. An Abha Mhór do O. Atlantyckiego; 5,1 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. eohippus, eoceński protoplasta rodziny koniowatych; dl. ciała ok. 45 cm; kończy-

ny przednie 4-, tylne 3-palczaste; żywił się miękką roślinnością; lasy Ameryki Pn. eo ipso [łac], tym samym, z tego wynika. EOKA (Ethniki Organosis Kipriotikis Apeleftheroseos, Cypryjska Organizacja Wyzwolenia Narodowego), podziemna organizacja wojsk. Greków na Cyprze 1955-59; zał. przez J. Griwasa, m.in. w celu połączenia Cypru ż Grecją (enosis); rozwiązana po utworzeniu Rep. Cypru. Eol, mit. gr. władca wiatrów; podlegały mu m.in. Notos (wiatr pd.), Boreasz (pn.), Zefir (zach.), Euros (wsch.j; w mit. rzym. odpowiadali im kolejno: Auster, Akwilon, Fawonius, Wulturnus. eoliczne formy, formy pow. Ziemi powstałe w wyniku niszczącej lub budującej działalności wiatru (np. wydmy). eolit, najbardziej prymitywne narzędzie człowieka (kamień ze śladami najprostszej obróbki), domniemane narzędzie z wczesnego paleolitu (zw. epoką eolityczną). Eolowie, w starożytności plemię gr., zamieszkujące gł. Tesalię; wyparci ok. 1100 p.n.e. przez Dorów, osiedlili się w części wybrzeża Azji Mn., zw. odtąd Eolią (Eo-lidą). Eolskie Wyspy →Liparyjskie Wyspy. Eos, mit. gr. „różanopalca" bogini świtu; siostra Selene i Heliosa, matka m.in. wiatrów: Zefira, Boreasza i Eurosa; mit. rzym. Aurora. „Eos" czasopismo poświęcone filologii klas.; organ Pol. Tow. Filol.; zał. 1894 we Lwowie przez L. Ćwiklińskiego; wychodziło we Wrocławiu, obecnie w Poznaniu. Eosander [eoza-] JOHANN FRIEDRICH VON (zw. E. von Gothe), ok. 1669-1728, architekt niem., pochodzenia szwedz.; pracował gł. w Berlinie, później także dla króla Augusta Mocnego; rozbudowa zamku król. (Berlin), zamek Ubigau k. Drezna i in. Eötvös [ötwösz] JÓZSEF, baron, 1813-71, węg. pisarz i polityk liberalny; min. oświaty; autor jednej z pierwszych powieści hist. w literaturze węg.; Notariusz. Eötvös [ötwösz] ROLAND, 1848-1919, geofizyk węg.; prof. uniw. w Budapeszcie, prezes Węg. Akad. Nauk; 1894-95 min. wyznań i oświaty; badacz zagadnień grawitacji i pola grawitacyjnego Ziemi. eozoik, geol. →proterozoik. eozyna, bromowa pochodna fluoresce-iny, czerwony barwnik syntet. z grupy barwników ksantenowych; stosowany gł. do barwienia papieru, kosmetyków, folii metal., wyrobu czerwonego atramentu. eozynofile (granulocyty kwasochłonne), rodzaj krwinek białych, czyli leukocytów; ilość e. we krwi zwiększa się w chorobach pasożytniczych i alergicznych. eozynofilia, nadmiar we krwi lub w płynach ustrojowych białych ciałek kwa-sochłonnych; występuje gł. w chorobach alergicznych i pasożytniczych. Epaminondas, ok. 420-362 p.n.e., wódz tebański w okresie walk o hegemonię Teb w Grecji; przyjaciel Pelopidasa; twórca tzw. szyku ukośnego; zwyciężył Spartan pod Leuktrami i Mantineją, gdzie zginął. epanastrofa →anastrofa. eparchia: 1) u staroż. Greków nazwa kolonii lub prowincji gr.-rzym., stąd w chrześcijaństwie pierwotnym nazwa metropolii; 2) w kościele gr.wsch. prowincja kośc, odpowiednik diecezji w kościele rzym.katolickim. Epe, m. w Holandii (Geldria); 25 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., maszyn., chemiczny. Epée [epy] CHARLES MICHEL DE L\ 1712-89, fr. pedagog, ksiądz; twórca pierwszej szkoły specjalnej dla głuchych dzieci w Paryżu; nauczano w niej metodą migową. epejroforeza, teoria geotektoniczna (A. Snider, 1858) zakładająca poziome rozsuwanie się obecnych kontynentów, które pierwotnie stanowiły jeden zwarty konty-

epoda 293 nent; rozwinięta 1912 przez A. Wegnera; pogląd przeciwny — teoria permanencji. epejrogeneza (lądotwórczość, ruchy lądotwórcze), powolne, pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące podnoszenie się lub zapadanie znacznych jej obszarów (bez zmiany ich budowy geol.) i wywołujące transgresje i regres je mórz; odbywają się też współcześnie (np. podnoszenie się Skandynawii). epejsodion, lit. człon tragedii antycznej zawierającej dialogi i monologi postaci dramatu; e. rozdzielone były wystąpieniami chóru (stasimon); stanowiły zaczątek aktu w utworze dramatycznym. ependyma, tkanka glejowa w formie nabłonka wyścielająca komory mózgowe i kanał kręgowy. epenteza, językozn. wtórne wytworzenie się elementu głoskowego wewnątrz wyrazu, np. I w

kropla, grobla.

Épernay [eperne], m. w pn. Francji (Szampania), nad Marną; 27 tys. mieszk. (1968); duży ośr. produkcji win szampańskich i handlu winem. epicedium, poemat lub mowa na cześć zmarłego. ^ epicentrum, miejsce na powierzchni^ Ziemi leżące bezpośrednio nad ogniskiem trzęsienia Ziemi (hipocentrum). epicki (epiczny), właściwy, charakterystyczny dla epiki; opisowy, opowiadający, traktujący temat rozlegle. epicykl, w teorii geocentrycznej koło, po którym poruszać się miała planeta, a którego środek poruszał się po deferencie. epicykloida, linia płaska, jaką zakreśla punkt okręgu o promieniu r toczącego się bez poślizgu po zewnętrznej stronie drugiego okręgu o promieniu R. Epidaur(os), staroż. m. w pd. Grecji (Argolida), ośrodek kultu Asklepiosa; ruiny okręgu Asklepiosa (słynnego wówczas zakładu leczn.) i wielkiego teatru gr. o wspaniałej akustyce (czynny do dziś — doroczne festiwale sztuk antycznych). epidemia, pojawienie się równocześnie lub w krótkich odstępach czasu dużej liczby zachorowań na określoną chorobę (najczęściej zakaźną) wśród ludności danego terenu. epidemiologia, dział medycyny, nauka badająca przyczyny, rozwój i szerzenie się chorób zakaźnych, a także innych chorób (np. nowotworów, choroby wieńcowej) występujących masowo w zbiorowiskach ludzkich; opracowuje też sposoby zapobiegania i zwalczania tych chorób. epiderma, bot. →skórka. epidemia, zool. nabłonek pokrywający ciało bezkręgowców; naskórek. epidiaskop, aparat do rzutowania na e-kran nieruchomych obrazów zarówno w świetle przechodzącym — z diapozytywów, jak i odbitym — np. rysunków, fotografii; połączenie diaskopu i episkopu. epidot, minerał, krzemian wapnia, glinu i żelaza; zielony, żółto- lub oliwkowozie-lony, o połysku szklistym; typowy składnik skał metamorficznych. epifenomen, zjawisko wtórne towarzyszące jakiemuś innemu zjawisku, występujące wraz ze zjawiskiem podstawowym, lecz nie mające wpływu na jego przebieg. epifilum (Epiphyllum), nadrzewny kaktus z lasów Ameryki Środk. i Pd.; liczne gat. uprawia się w szklarniach i doniczkach ze względu ha okazałe, różnobarwne kwiaty. epifitia, roln. →epifitoza. epifitoza (epifitia), roln. masowe występowanie czynnika chorobotwórczego roślin na określonym terenie i w określonym czasie; odpowiednik epidemii. epifity (porośla), rośliny samożywne rosnące na drzewach, gł. w lasach tropik, (porosty, mchy, wiele storczyków); sole miner, czerpią z rozkładających sią tkanek roślinnych. epifonem, lit. zakończenie wypowiedzi sentencjonalnym lub intencjonalnym wy-

krzyknieniem streszczającym sens wywodu. epifora, lit. powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów, zdań lub członów zdania. epigeneza, biol. rozwój zarodka przez różnicowanie się komórek i tworzenie nowych struktur — tkanek, narządów, ich układów (G.F. Wolff). epigeneza, geol. powstanie utworu geol. (np. konkrecji) w późniejszym czasie niż powstanie skały, w której ten utwór występuje. epigon, naśladowca przeżywających się tendencji lub indywidualności w sztuce, filozofii, literaturze. epigoni, mit. gr. 7 synów 7 wodzów po ległych w wyprawie przeciw Tebom; w 10 lat później, chcąc pomścić swych ojców, zniszczyli miasto. — epigraf, napis na pomnikach, nagrobkach, rzeźbach; godło, dewiza, motto. epigrafika, nauka pomocnicza historii badająca inskrypcje. epigramat (epigram), krótki utwór poet. o zaskakującej puencie, zazwyczaj oparty na dowcipnym koncepcie, często satyryczny. epika, jeden z gł. rodzajów lit. (obok liryki i dramatu) obejmujący utwory, których formą językową jest narracja o zdarzeniach i zjawiskach ujętych w postać fabuły i przedstawionych z obiektywnym (epickim) dystansem. epikontynentalne morze, geol. płytkie morze okresowo zalewające niższe obszary lądów; m.e. jest np. dzisiejsze M. Bałtyckie i M. Północne. epikryza, med.: 1) analityczne omówienie choroby po jej zakończeniu; 2) powtórny przełom (kryzys) lub incydent w przebiegu choroby. Epiktet, ok. 50-ok. 130, rzym. filozof stoicki; zajmował się gł. etyką. Epikur, 341-270 p.n.e., filozof gr., przedstawiciel staroż. materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta; stworzył system filoz. zw. epikureizmem, założył filoz. szkołę epikurejczyków; zajmował się gł. etyką (teoria szczęścia tożsamego z dobrem). epikureizm, filoz. stworzona przez Epikura filozofia życia szczęśliwego (jako tożsamego z życiem moralnym), wg której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksja). epikurejczycy, uczniowie ze szkoły Epikura lub zwolennicy epikureizmu, np. Me-trodor z Lampsakos, Hermachos z Mityle-ny, Polistrates, Zenon z Sydonu, Filode-mos. epikurejczyk, potocznie człowiek ceniący najwyżej przyjemności zmysłowe, lubujący się w życiu wygodnym, beztroskim. epilacja, med. →depilacja. epilepsja →padaczka. epilimnion (warstwa nadskokowa), górna, w lecie najlepiej ogrzana warstwa wód w jeziorze, w strefie umiarkowanej. epilog, lit. końcowa część utworu fabularnego informującego o dalszych losach bohaterów po zamknięciu właściwej fabuły. epimorfoza, regeneracja narządu w miejscu utraconego, np. ramienia rozgwiazdy,, odnóża kijanki. Épinal [epinal], m. w pn. Francji, nad Mozelą, ośrodek adm. dep. Vosges; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metalowy. Épinay-sur-Seine [epinę sür sen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 42 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. epinicjon, pieśń lub oda triumfalna na cześć zwycięzców (np. w liryce antycznej — triumfatorów igrzysk olimpijskich). epioikia, biol forma współżycia dwu organizmów różnych gat., osiedlenie się jednego z nich na drugim, korzystne dla obu stron; np. ukwiały na muszlach zamieszkałych przez pustelniki.

Epir (Ipiros), kraina hist., obecnie prow. w pn.zach. Grecji, nad M. Egejskim; 9,1 tys. km2, 353 tys. mieszk. (1901); gó-rzysta (Pindos), pocięta dolinami rzek; rolnicza; gł. m. Janina. episjer, daw. właściciel sklepu kolonial-no-spoż., kupiec korzenny; przen. dorobkiewicz, ciułacz, drobnomieszczanin. episkop, aparat do rzutowania na ekran obrazów nieruchomych w świetle odbitym, np. rysunków, fotografii, płaskich przedmiotów. episkopalizm, forma organizacji kośc. oparta na władzy ogółu biskupów (np. katolicyzm, anglikanizm), przeciwstawna kongregacjonalizmowi. episkopat, ogół biskupów w danym kraju (np. e. polski, fr.); również godność, władza biskupa. episomy, różnorodne elementy genet. (zbudowane zDŃA) zdolne do powielania się zarówno w stanie wolnym w cytoplaz-mie komórki bakteryjnej, jak i po Wbudowaniu w DNA bakterii. epistaza, tłumienie przejawiania się cechy warunkowanej przez odpowiedni gen (hipostatyczny) wskutek działania genu (zw. epistatycznym lub supresorem) należącego do innej pary alleli. epistemologia, filoz. w ogólnym znaczeniu — teoria poznania; w ścisłym znaczeniu — teoria wiedzy naukowej. Epistolae obscurorum virorum →Listy ciemnych mężów. epistolografia, sztuka pisania listów wg zasad przyjętych w kulturze danej epoki; dziedzina piśmiennictwa. epistyl, arch. →architraw. epitafium, napis nagrobkowy lub wiersz poświęcony osobie zmarłej. epitafium, szt. plast, ozdobna tablica z napisem ku czci zmarłego, umieszczana gł. w kościołach. epitaksja (proces epitaksjalny), osadzanie monokrystal. warstw półprzewodnika na monokrystal. podłożu o tych samych lub podobnych parametrach fiz. i chem. (np. przez naparowywanie). epitaksjalna warstwa, warstwa wytworzona na powierzchni półprzewodnika przez epitaksję jego pary zmieszanej w określonym stosunku z parą substancji domieszkowej. epitaksjalny proces → epitaksja. epitalamium, pieśń weselna; okolicznościowy utwór poet. o cechach panegiryku. epitet, lit. wyraz określający, przydawka uwydatniająca cechę opisywanego przedmiotu; potocznie wyzwisko. epitrochoida, krzywa płaska, jaką zakreśla punkt wewn. koła o promieniu r toczącego się bez poślizgu po zewn. stronie drugiego koła o promieniu R. epizod, wydarzenie, wypadek, zwykle małej wagi. epizod, drobny fragment dzieła lit., teatralnego lub film. stanowiący całość samodzielną w stosunku do gł. akcji utworu. epizod, teatr, film niewielka, podrzędna rola. epizodyczne nauczanie (propedeutyczne nauczanie), pierwszy szczebel nauczania w klasach I-IV; zdobywane wiadomości mają charakter konkretny i dotyczą zjawisk występujących w najbliższym otoczeniu; są one podstawą szczebla klas V-VTII, zw. szczeblem wstępnej systematyki. epizodyczny: 1) przygodny, okolicznościowy, występujący nieregularnie, mający małe znaczenie; 2) występujący w epizodach, nie związany z akcją gł., uboczny. epizootia, masowe występowanie choroby zakaźnej zwierząt, jednocześnie rozprzestrzeniającej się na określonym terenie w stopniu przekraczającym liczbę zachorowań w poprzednich latach. epoda,, lit.: 1) w starogr. liryce chóral-nej-trzeci człon stroficzny po strofie i an-tystrofie; 2) strofa w poezji starogr. — dy-stych ze stóp jambicznych lub cały utwór z takich dvstvchów.

294 epoka epoka, w chronologii — początek ery; w periodyzacji dziejów — okres obejmujący pewne stadium rozwoju; w historiografii marksistowskiej — czas trwania danej formacji społ. (np. e. feudalizmu) lub jej części (e. kapitalizmu wolnokonkuren-cyjnego). epoka, astr. moment stanowiący punkt odniesienia w rachubie czasu lub przy opisie liczbowym zjawiska astronomicznego. epoka, geol. jednostka czasu w dziejach Ziemi; jest częścią okresu, dzieli się na wieki; w podziale utworów geol. odpowiada oddziałowi. „Epoka", pismo społ.-polit. wydawane w Warszawie 1932-33 (tygodnik) i 1936-39 (dwutygodnik); głosiło zasady demokr. w życiu polit. i kult; 1936 przeszło na pozycje frontu ludowego. epoksydowanie, wytwarzanie w cząsteczce związku org. ugrupowania charakterystycznego dla epoksypochodnych; dokonywane często przez utlenianie olefin nadkwasami organicznymi. epoksydowe żywice, produkty polireak-cji fenoli wielowodorotlenowych gł. z epi-chlorohydryną lub innymi związkami epoksydowymi; stosowane m.in. jako kleje do metali, do zalewania elementów elektrotechn., wyrobu lakierów. epoksypochodne, związki org. zawierające w cząsteczce pierścień trójczłonowy zbudowany z 2 atomów węgla i atomu tlenu. epolety (szlify), wojsk, naramienniki z taśmy srebrnej, złotej lub sukna, niekiedy zdobione frędzlami; nosi się na nich oznaki stopni wojskowych. Epona, mit. celt. bogini rolnictwa, gł. bóstwo żeńskie Galów; przedstawiana na koniu, z rogiem obfitości i owocami. eponge [epąż; fr.], bawełn. tkanina z przędzy pęczkowatej, o strukturze gąbczastej; jednobarwna albo w barwne pasy lub kratę (używana m.in. na płaszcze kąpielowe). eponim, osoba (także zwierzę lub przedmiot), której imieniem (lub nazwą) coś nazwano (np. miejscowość, grupę etniczną, okres czasu). eponim, hist. w staroż. Grecji urzędnik, którego imieniem oznaczano rok jego u-rzędowania, np. w Atenach — archont-e. epopeja (epos), wielki poemat epicki (hist., legendarny, lud.) opiewający w podniosłej, uroczystej formie czyny bohaterów lub życie całej zbiorowości w przełomowych chwilach dziejowych (e. narodowa) ; także rozległy cykl powieściowy. epos →epopeja. eppur si muove, „a jednak się porusza"; słowa przypisywane Galileuszowi, który wypowiedział je rzekomo przed trybunałem inkwizycji, bezpośrednio po zmuszeniu go do odstąpienia od teorii Kopernika. Epsom and Ewell [epsəm ənd ju:əl], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 72 tys. mieszk. (1966); znany tor wyścigów konnych. epsomit (sól gorzka rodzima), minerał, uwodniony siarczan magnezu; bezbarwny lub białawy, o szklistym połysku; występuje w złożach solnych; używany w przemyśle chemicznym. Epstein [-tajn] ALVIN, ur. 1925, amer. aktor, mim, reżyser teatr.; role w repertuarze współcz. (m.in. w sztukach S. Bec-ketta). Epstein [-tajn] SIR JACOB, 1880-1951, ang. rzeźbiarz, grafik, malarz pochodzenia pol.; rzeźby rel., nagrobkowe, portrety (J. Conrada), popiersia kobiece. Epstein [-ten] JEAN, 1897-1953, fr. reżyser i teoretyk tzw. pierwszej awangardy film.; prace teoret (Uesprit de cinema) i nowatorskie filmy (Upadek domu Ushe-rów). epuzer, daw. kandydat do stanu małżeńskiego, konkurent. epylion, krótki, wierszowany utwór epicki o charakterze dygresyjnym; nazwa uży-

wana w odniesieniu do powieści poet. w epoce romantyzmu. Er, symbol pierwiastka chem. erbu. era, sposób liczenia lat, którego punktem wyjścia jest ważne wydarzenie, rzeczywiste lub legendarne (np. urodzenie Chrystusa w e. chrześc, hidżra w e. ma-homet); potocznie okres rozpoczynający się w momencie ważnego wydarzenia. era, geol. największa jednostka czasu w dziejach Ziemi; dzieli się na okresy; w podziale utworów geol. odpowiada grupie; w historii Ziemi wyróżniono 5 e.: archaik, proterozoik, paleozoik, mezozoik i kenozoik. era chrześcijańska, rozpoczynająca się od narodzenia Chrystusa; zaprojektowana w VI w., powszechnie używana od X w. w Europie Zach. i Środk., od 1700 w Rosji; skróty: łac. — a. Chr. n., A. D.; pol. — przed Chr., po Chr.; w datacji laickiej — p.n.e., n.e. era mahometańska, rozpoczynająca się od ucieczki (hidżry) Mahometa (622); rozpowszechniona od VII w. wśród narodów wyznających islam i przez niektóre z nich stosowana do chwili obecnej. Erasistratos z Keos, ok. 305-ok. 245 p.n.e., gr. lekarz i anatom, uczeń Teofra-sta; na podstawie sekcji dokonał wielu odkryć anat.; w leczeniu dużą rolę przypisywał diecie. Erato, mit. gr. muza, opiekunka poezji miłosnej; atrybut — gitara. Eratostenesa sito, mat. metoda wyznaczania wszystkich liczb pierwszych nie większych od dowolnej zadanej liczby naturalnej n; podał ją matematyk gr. Era-tostenes z Cyreny. Eratostenes z Cyreny, ok. 275-ok. 194 p.n.e., gr. filozof, astronom, matematyk i geograf; pierwszy dokonał pomiaru południka ziemskiego; wyznaczył kąt nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego; zarządzał Biblioteką Aleksandryjską. eratyk →głaz narzutowy. Erazm z Rotterdamu, 1467-1536, hol. filolog i filozof, jeden z czołowych humanistów odrodzenia; domagał się reformy obyczajów i religii, zwalczał scholastykę; autor wielu pism polemicznych i satyr, (m.in. Pochwała głupoty). Erazm z Zakroczymia, XVI w., Włoch z pochodzenia, budowniczy pierwszego stałego mostu drewnianego na Wiśle w Warszawie (156782); most przetrwał do 1603. era żydowska, rozpoczynająca się od rzekomego stworzenia świata (3761 p.n.e.); używana od XI w. w judaizmie. erb Er, pierwiastek chem. o liczbie atom. 68, z rodziny lantanowców; srebrzysty metal. Erben KAREL JAROMIR, 1811-70, czes. poeta; badacz folkloru i wydawca zabytków dawnego piśmiennictwa; ballady osnute na poezji ludowej. Ercilla y Zúñiga [ertilja i tu-] ALONSO DE, 153394, poeta hiszp.; poemat epicki La Araucana opisujący walki Hiszpanów z Indianami w Chile. Erciyas [erdżijas], wygasły wulkan w Turcji, najwyższy szczyt Azji Mniejszej; 3916 m. Erckmann-Chatrian [erkman szatrijã], spółka autorska dwóch pisarzy fr.: fimile Erckmann (1822-99) i Alexandre Chatrian, (1826-90); powieści hist. o wymowie antywojennej (Historia rekruta z 1813 r.). Ercolani [erko-] GIOVANNI BATTTSTA, 1817-83, wł. lekarz weterynarii; prof. i dyr. szkoły wet. w Turynie, prof. uniw. w Bolonii; dzieła wet. i o historii weterynarii. Ercolano [erkolano] (do 1967 Resina), m. we Włoszech (Kampania), nad Zat. Neapolitańską, u podnóży Wezuwiusza; 51 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; ruiny staroż. miasta Hereulanum. Érd [e:rd], m. na Węgrzech, na pd. od Budapesztu; 30 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy.

Erdmann BENNO, 1851-1921, niem. filozof i psycholog; głosił fizjol.-psychol. koncepcję poznania; badacz filozofii Kanta. Ereb, mit. gr. ogólne określenie państwa zmarłych, siedziby Hadesa. Erebus, czynny wulkan na antarktycznej W. Rossa; 3794 m. Erechim [eresziń], m. w Brazylii (Rio Grande do Sul); 25 tys. mieszk. (1960); wraz z okolicznymi miejscowościami (Gra-mado, Cacador, Balisa, Tres Vendas i in.) jedno z większych skupisk (ok. 50 tys.) pol. emigracji. Erechtejon, świątynia kilku bóstw na Akropolu w Atenach, zbudowana 420-400 p.n.e. w porządku jońskim; w pd. portyku kariatydy zamiast kolumn; od VI w. kościół, później harem, od XVIII w. w ruinie. Erechteusz, mit. gr. król Aten; początkowo zapewne identyczny z Erichtonio-scm. Ereğli [erejli], m. w pd. Turcji; 38 tys. mieszk. (1965); przemysł bawełniany. Ereğli [erejli] (staroż. Herakleja Pon-tyjska), m. w pn. Turcji, port nad M. Czarnym; 8,8 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia węgla kam. i hutnictwa żelaza. erekcja, wzniesienie jakiejś budowli; ufundowanie, założenie czegoś; akt założycielski, dokument fundacyjny. erekcja, fizjol. usztywnienie i powiększenie objętości pewnych narządów pod wpływem, zwiększonego dopływu krwi; termin określający gł. wzwód prącia. erekcyjny, dotyczący wybudowania, założenia czegoś; fundacyjny, założycielski. erem, daw. klasztor zakonów prowadzących życie pustelnicze^ pustelnia. Erenburg ILJA G., 1891-1967, ros. pisarz i publicysta; współcz. powieści satyr. (Trzynaście fajek); trylogia ukazująca grozę faszyzmu, lata II wojny świat, i walkę o pokój (Upadek Paryża, Burza, Dziewiąta fala); powieść Odwilż; wspomnienia, reportaże z podróży, eseje; mię-dzynar. nagr. Leninowska. Erewan, stol. Armenii, nad Razdanem; 767 tys. mieszk. (1970); gł. ośrodek przem. i kult.-nauk. republiki; przemysł chem., maszyn., elektrotechn., huta aluminium; uniw., Akad. Nauk Arm.SRR. erfurcki program, program niem. socjaldemokracji (1891); w zasadzie opierał się na założeniach marksistowskich; doceniając znaczenie p.e., F. Engels poddał krytyce pewne jego elementy, gł. niewysu-wanie postulatu republiki demokr. w Niemczech. erfurcki zjazd, 1808, spotkanie Napoleona I z carem Aleksandrem I (porażka dyplomatyczna Napoleona I). Erfurt, m. w pd.-zach. części NRD, nad rz. Gera, ośr. adm. okręgu E.; 194 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., precy-zyjny, skór z.; ośr. kult., nauk. i turyst.; ro-mańsko-got. katedra (XII-XIII i XV w.) i kolegiata St. Severi (XIII, XIV w.), ponad 20 średniow. kościołów; kamienice mieszczańskie (XV-XVIII w.), gmach dawnego uniw. (XVI w.). erg, jednostka pracy i energii w układzie CGS; praca siły 1 dyny na drodze 1 cm; 1 erg = 1 dyna·l cm = 1-7 J. erg, geol. nazwa pustyni piaszczystej na Saharze. Ergani, m. w pd.-wsch. Turcji; 10,5 tys. mieszk. (1965); hutnictwo miedzi; ośr. wydobycia rud miedzi i chromu. ergasteria, w staroż. Grecji warsztaty rzemieślnicze oparte na pracy niewolników. ergastoplazma, biol. zasadochłonna cy-toplazma wykazująca w mikroskopie elektronowym nagromadzenie cytomembran, pokrytych ziarnistościami (rybosomami), związana z syntezą białka. Erg Igidi, pustynia piaszczysta w pn.-zach. Saharze (Algieria, Mauretania). ergo [łac), a więc, zatem. ergograf, przyrząd do graf. rejestracji pracy mięśni, używany w fizjologii i psychologii do badania zmęczenia mięśni.

erupeja 295 ergonomia, dyscyplina zajmująca się zasadami i metodami dostosowania urządzeń techn. i narzędzi pracy do cech fiz. i psych. człowieka. ergosterol, związek chem. będący pro-witaminą wit. D2; występuje gł. w drożdżach i w grzybach. ergotamina, wielkocząsteczkowy alkaloid sporyszu; stosowany w położnictwie i ginekologii, w chorobie Basedowa-Gra-vesa i niektórych migrenach. Erg Szesz, pustynia piaszczysta w zach. Saharze (Algieria, Mali). Erhard LUDWIG, ur. 1897, polityk NRF; 1949-63 min. gospodarki NRF, 1963-66 kanclerz; 1966-67 przewodn. CDU, kontynuator polityki K. Adenauera. Erichsena próba, technol. próba tłocz-ności blachy, polegająca na wtłaczaniu w próbkę, aż do jej pęknięcia, kulisto zakończonego stempla. Erichtonios, mit. gr. król Aten, syn He-fajsta; półwąż — półczłowiek, wychowanek Ateny; miął ustanowić Panatenaje. Ericsson [e:rikson] JOHAN, 1803-89, amer. wynalazca, pochodzenia szwedz.; czł. Akad. Szwedz.; 1862 zbudował pancernik z wieżą obrotową, 1870 zaprojektował okręt podwodny z działem. „Ericsson" [e:rikson] (Telefonaktiebola-get L.M. Ericsson), szwedz. koncern e-lektrotechn., zał. 1918; wytwarza sprzęt telefoniczny i telegraf., urządzenia sygnalizacji kol., aparaturę elektroniczną itp. Eridan, mit. gr. rzeka związana z mitami o Heraklesie i o Argonautach; utożsamiana z rz. Pad lub Rodan. Eridu (obecnie Abu Szahrajn w Iraku), staroż. m. sumeryjskie w pd. Mezopotamii, ośrodek kult. i rel. (centrum kultu Enki-Ea), resztki nekropoli i zikkurat (IV-III tysiąclecie p.n.e.). Erie [iəry], jezioro w Kanadzie i USA w grupie Wielkich Jezior, na wys. 172 m; pow. 25,7 tys. km2, głęb. do 64 m; połączone z jez. Huron i Ontario oraz z rz. Hudson; żegluga. Erie [iəry], m. w USA (Pensylwania), port nad jez. E.; 126 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 255 tys. (1965); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chemiczny. Erie-Hudson Kanał [k. jəry hadsn], kanał śródlądowy w USA (stan Nowy Jork), łączący jez. Erie (m. Buffalo) z rz. Hudson (m. Albany); dł. 548 km. Erikson [e-.riksən] ERIK, ur. 1902, polityk duń.; 1945-47 min. rolnictwa, 1950-53 premier; rzecznik współpracy państw skandynawskich. Eriksson [e:riksən] NILS EINAR, ur. 1889, architekt szwedz.; m.in, sala koncertowa w Goteborgu. Erikub [erykab], nie zamieszkały atol grupie Ratak (Wyspy Marshalla); dł. ok. 32km. Eris, mit. gr. uosobienie niezgody; nieodstępna towarzyszka Aresa; wg Hezjoda matka Głodu, Oszustwa i Zbrodni; na weselu Peleusa i Tetydy (rodziców Achillesa) rzuciła między boginie złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej", wywołując spór (stąd „jabłko niezgody") między Herą, Ateną i Afrodytą; rozstrzygnął go Parys; mit. rzym. Diskordia. Eristawi GEORGI, 1811-64, gruz. poeta, dramaturg; twórca teatru gruz., zał. czasopisma lit. „Ciskari"; komedie obyczajowe; tłumacz A. Mickiewicza. Eriugena JAN SZKOT, ok. 810-ok. 877, średniow. filozof, uczony renesansu karolińskiego; próba racjonalist. interpretacji prawd wiary za pomocą panteizmu. erkaem, utworzona ze skrótu (rkm) nazwa ręcznego karabinu maszynowego. Erkel FERENC, 1810-93, węg. kompozytor, dyrygent i pianista; twórca węg. opery nar. i węg. hymnu nar.; 1853 zapoczątkował koncerty filharmoniczne w Budapeszcie. Erkko JUHO ELJAS, ur. 1895, fiń. publicysta i dyplomata; do 1927 na placówkach

zagr.; 1927-38 wydawca „Helsingin Sano-mat"; 1938-39 min. spraw zagranicznych. erlan, skała metamorficzna składająca się gł. z piroksenu i plagioklazu. Erlander TAGE FRITJOF, ur. 1901, polityk szwedz.; 1939-46 min. opieki, ncstępnie oświaty; 1946-69 przewodn. Szwedz. So-cjaldemokr. Partii Robotn. i równocześnie premier. Erlangen [erlaŋən], m. w NRF (Bawaria); 83 tys. mieszk. (1968); przemysł elek-trotechn., metal., włók., papierniczy. erlangeński program, tezy wygłoszone w 1872 na uniw. w Erlangen przez F. Kle-ina, które stały się podstawą nowoczesnej klasyfikacji pojęć i twierdzeń geometrii; za podstawę klasyfikacji przyjmuje się rozmaite grupy przekształceń, jak np. grupę przekształceń rzutowych, grupę izometrii itp. Erlanger [ə:rläŋər] JOSEPH, 1874-1965, fizjolog amer.; prof. uniw. w Baltimore, Madison, na Washington University w Saint Louis; nagr. Nobla za badania nad czynnościąi nerwów. Erlenmeyer [erənma ər] EMIL, 1825-1909, chemik niem.; badał budowę związków org., wysunął m.in. koncepcję istnienia wiązań podwójnych w węglowodorach nienasyconych. Erler FRITZ, 1913-67, polityk NRF, działacz SPD; 1939-45 więziony; od 1949 czł. Bundestagu; od 1964 zastępca przewodn. SPD i przewodn. frakcji SPD w Bundestagu. u Erlichshausen [erlyśsha zən] LUDWIG VON, 1410-67, w. mistrz krzyżacki od 1450; 1466 zawarł z Polską pokój toruński, kończący wojnę trzynastoletnią. Ermelo [erməlo:], m. w Holandii (Gel-dria); 33 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., maszynowy. Ermelo [e:rməlou], m. we wsch. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 23 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; wydobycife węgla kam., złota. ermitaż (pustelnia), arch. pawilon parkowy w formie małego domku, zwykle na uboczu, typowy dla ogrodów baroku i rokoka. Ermitaż (Gosudarstwiennyj Ermitaż), muzeum sztuki i kultury materialnej w Leningradzie, największe w ZSRR i jedno z największych na świecie; nazwa pochodzi od pawilonu wzniesionego w 2 pol: XVIII w. dla pomieszczenia carskich zbiorów artyst.: obecnie muzeum zajmuje kompleks gmachów zbudowanych w 2 pol. XVIII1 poł. XIX w. i Pałac Zimowy; zbiory malarstwa eur. (m.in. nowoczesne malarstwo fr.), grafiki, rzeźby, rzemiosła artyst., sztuki staroż., krajów wsch. (m.in. sztuka scytyjska), dział historii kultury rosyjskiej. Ermler FRIDRICH M., 1898-1967, ros. reżyser film.; wybitne dzieła o budownictwie socjalist. w ZSRR (Turbina 50 000 — wraz z S. Jutkiewiczem, Wielki obywatel). Ermupolis (Hermupolis), m. i port w Grecji, na wyspie Siros, ośr. adm. nomosu Cyklady; 14 tys. mieszk. (1961); przemysł stoczniowy. Ernakulam, m. w Indii (Kerala), nad M. Arabskim; 135 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chemiczny. Ernesti JAN, 1632-1709, nauczyciel; od 1670 kierownik szkoły pol. we Wrocławiu; autor podręczników języka polskiego. Ernst MARCIN, 1869-1930, astronom; prof. uniw. we Lwowie; popularyzator astronomii, autor podręczników i książek popularnonaukowych. Ernst MAX, ur. 1891, malarz, rzeźbiarz, grafik, pochodzenia niem.; od 1921 w Paryżu; przedstawiciel dadaizmu, później twórca i czołowy reprezentant surrealiz-mu; malarstwo sztalugowe i ścienne, scenografia, film. Ernst OTTO (właśc. O.E. Schmidp, 1862-1926, pisarz niem.; autobiogr. trylogia po-

wieściowa, sztuki sceniczne o tendencji liberalnej, książki dla młodzieży. Eros, mit. gr. bóstwo miłości; syn Afrodyty i Aresa; przedstawiany w postaci uskrzydlonego młodzieńca, od III w. p.n.e. — małego chłopca ze skrzydełkami, pochodnią lub łukiem i kołczanem ze strzałami; mit. rzym. Amor. Eros, planetoida, której najmniejsza odległość od Ziemi wynosi tylko 22 mln km. erotematyezna metoda nauczania, polega na rozbiciu tematu lekcji na szereg pytań stawianych uczniom; formami jej realizacji są pogadanka i dyskusja. erotomania, chorobliwe wzmożenie pobudliwości płciowej. erotyk, liryczny wiersz miłosny. erotyka, tematyka miłosna, sprawy miłości zmysłowej, kunszt miłości. erotyzm, miłość zmysłowa, wybujała pobudliwość płciowa; zmysłowość. erozja, żłobienie powierzchni Ziemi przez czynniki zewn.: deszcz (ablacja), wody płynące (e. rzeczna), lodowce (e. lodowcowa), wiatr (e. eoliczna), wody morskie — falowanie, pływy i prądy przybrzeżne (e. morska), denne prądy morskie (e. podmorska). erozja elektryczna, częściowe stopienie i wyrzucenie do dielektryka metalu przedmiotu obrabianego (anody), spowodowane wyładowaniem, które następuje pod wpływem napięcia granicznego przyłożonego do narzędzia (katody). erozja gleby, niszczenie uprawnej warstwy gleby w wyniku zmywania i wywie-wanie jej przez wody opadowe lub wiatr; najgroźniejsza na wylesionych terenach górzystych i obszarach lessowych. erozja metali, powierzchniowe niszczenie metali spowodowane przez oddziaływania mech. (np. tarcie, uderzenia); praktyczne zastosowanie znajduje m.in. przy piaskowaniu, docieraniu części maszyn itp. erozyjna obróbka, metoda kształtowania wyrobów za pomocą energii elektr., chem,, cieplnej — w wyniku erozji materiału w postaci cząstek trudnych do rozróżnienia nie uzbrojonym okiem. errata (corrigenda), błędy druk.; także spis i sprostowanie ich załączone do publikacji. Erromanga, wulkaniczna wyspa w ar-chip. Nowe Hebrydy;r 1,1 tys. km2. Erskine [ə: skyn] RALPH, ur. 1914, architekt ang., działający w Szwecji; budownictwo przem., mieszkalne, sakralne; osiedla górn. na obszarach podarkt. (Ki-runa i Svappavaara). ersted, Oe, jednostka natężenia pola magnet. w elektromagnet. układzie jednostek miar; natężenie pola magnet.,"które na umieszczoną w nim jednostkową masę magnet. działa siłą 1 dyny; 1 Oe =

= 14π.103 A/m,

erteböllska kultura, archeol. kultura późnego mezolitu i wczesnego neolitu, znana z Danii, pd. Szwecji i Norwegii; pozostałości — tzw. śmietniska muszlowe; nazwa od stanowiska Ertebolle (Dania). Ertel ALEKSANDR I., 1855-1908, pisarz ros.; opowiadania i powieści ukazujące społeczeństwo ros. w okresie przemian kapitalistycznych. Ertli (Ertly) JERZY, ?-ok. 1696, budowniczy; kierował m.in. budową krużganków w Świętej Lipce. erudycja, rozległa wiedza w jakiejś dziedzinie nauk. (lub wielu); wszechstronna znajomość przedmiotu; oczytanie, wiedza książkowa. erudyta, człowiek o wielkiej erudycji, mający rozległą wiedzę książkową w jakiejś dziedzinie. erupcja, wybuch wulkanu, wydobywanie się na pow. Ziemi produktów wulkanicznych: lawy, materiałów piroklastycz-nych (popiołów i bomb wulkanicznych, lapilli) oraz gazów i par wulkanicznych.

296 Ervi Ervi AARNE, ur. 1910, architekt f iń.; autor m.in. projektu i realizacji miasta-ogrodu, satelity Helsinek — Tapioli. Erwad (Arwad), miejscowość w zach. Syrii, port rybacki nad M. Śródziemnym. Erydan, jeden z gwiazdozbiorów. erygować: 1) wznieść, ufundować, założyć coś; 2) daw. uformować, utworzyć coś. Eryk II, 1425-74, książę wołogojsko--słupski, syn Warcisława IX; sprzymierzeniec Polski w wojnie 13-letniej; 1464 opanował księstwo szczecińskie, nad którym uznał zwierzchnictwo lenne Brandenburgii (1472). Eryk XIV, 1533-77, król Szwecji 1560-68, syn Gustawa I Wazy; walczył z Polską i Danią; obalony przez brata, Jana III. Erykidzi, dynastia szwedz., której członkowie panowali 1155-1250 na przemian z królami z dyn. Swerkerydów; pierwszym królem z dyn. E. był Eryk IX Święty. Eryk Pomorski, 1382-1459, król Danii (jako E. VII) i Szwecji (E. XIII) 1397-1439, Norwegii (E. III) 1397-1442 (do 1412 współrządca z Małgorzatą), syn księcia słupskiego Warcisława VII; zdetronizowany; od 1446 książę słupski. erynie, mit. gr. bóstwa chtoniczne, mści-cielki przelanej krwi; jako opiekunki ziemi uprawnej i owocującej zw. eumenida-mi; mit. rzym. furie. erystyka, sztuka prowadzenia sporów, dyskusji, rozwijana zwł. przez gr. sofistów. Erytrea, prowincja (1952-62 autonomiczna) w pn.-wsch. Etiopii, nad M. Czerwonym; 118 tys. km2, 1,5 mln mięszk. (1966); ośr. adm. Asmara; hodowla bydła, kóz, owiec, wielbłądów. erytrocyty (krwinki czerwone, czerwone ciałka krwi), komórki krwi zawierające czerwony barwnik krwi — hemoglobinę; przenoszą za jej pośrednictwem tlen z narządów oddechowych do wszystkich tkanek, a CO2 z tkanek do narządów oddechowych; u człowieka bezjądrowe (podobnie jak u wszystkich ssaków), 4,5-5 mln w 1 mm3 krwi. erytromelalgia, nerwica naczyniowo-ru-chowa objawiająca się napadowymi bólami kończyn dolnych, ich zaczerwienieniem i obrzękiem wskutek nagłego rozszerzenia tętniczek. erytromycyna, antybiotyk o zakresie działania podobnym do penicyliny, dlatego jej gł. znaczenie polega na leczeniu zakażeń szczepami penicylinoopornymi. erytrotoksyna, jad wytwarzany przez bakterie chorobotwórcze, niszczący krwinki czerwone. erytryn (kwiat kobaltowy), minerał, uwodniony arsenian kobaltu; różowoczer-wony; produkt utlenienia arsenków kobaltu. Erywań, dawna nazwa m. Erewan. erywański chanat, państwo zał. 1604 przez szacha pers. Abbasa I we wsch. Armenii ze stol. w Erywaniu; 1828 przyłączony do Rosji. erzac [er-zac], potocznie namiastka, su-rogat. Erzberger [erc-] MATTHIAS, 1875-1921, polityk niem., jeden z przywódców Centrum; 1918 podpisał w imieniu Niemiec zawieszenie broni; zamordowany przez nacjonalistów. Erzepki BOLESŁAW, 1852-1932, filolog i historyk kultury; czł. AU; badacz pradziejów Wielkopolski. Erzincan [er-zindżan], m. we wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. E., w dolinie rz. Kara-su; 45 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., cukr.; w pobliżu źródła mineralne. Erzurum [er-zurum] (staroż. Teodozjo-polis), m. we wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. E.; 105 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., metal., włók.; uniwersytet. es, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku e. Es, symbol pierwiastka chem. einsteinu.

Esad Pasza (właśc. E.P. Toptani), 1863-1920, alb. generał i polityk; 1914 obalił księcia Wilhelma; do 1916 szef tymczasowego rządu i nacz. wódz armii alb.; rządy despotyczne; zamordowany. Esakiego dioda →tunelowa dioda. Esangila, gł. świątynia Marduka w Babilonie; ogromny zespół budowli kultowych i gosp. z górującą zikkurat Etemenanki; obecnie w ruinie. esauł, stopień oficerski w wojskach kozackich carskiej Rosji. Esbjærg [-bjerg], m. w Danii (Jutlan-dia), nad M. Północnym; 57 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem.; największy port rybacki kraju. Escande [eskã:d] LEOPOLD, ur. 1902, fr. hydrotechnik; prof. uniw. w Tuluzie; czł. wielu akad. nauk, m.in. PAN; liczne prace z mechaniki płynów, projektowania zapór, badań modelowych wielkich inwestycji wodnych. escarbo →eskarbo. eschatologia, część doktryny rel. (również teoria filoz.) dotycząca pośmiertnych losów człowieka, ludzkości i świata; powtarzające się motywy: sąd pośmiertny, przejście do ,,krainy zmarłych" (nagroda lub kara), reinkarnacja. Escherich [eszəryś] KARL, 1871-1951, entomolog niem.; prof. uniw. w Monachium; prace dotyczące szkodników leśnych i metod ich zwalczania; badacz mrówek i termitów. Escherich [eszəryś] THEODOR, 1857-1911, austr. lekarz pediatra; prof. uniw. w Grazu i Wiedniu; odkrył pałeczki okrężnicy i ich rolę w zakażeniach dróg moczowych i pokarmowych; organizator ochrony zdrowia niemowląt. Escher-Wyss A.G. [eszər wys a.g.], szwajc. fabryka maszyn i aparatury techn., zał. 1805; wytwarza turbiny parowe i wodne, kotły parowe, lokomotywy, maszyny okrętowe i in. Esch-sur-Alzette [esz sür alzet], m. w pd. części Luksemburga; 28 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., wydobycie rud żelaza. Eschwege [esz-], m. w NRF (Hesja), nad rz. Werrą; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, chemiczny. Eschweiler [eszwai-], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 40 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem., wydobycie węgla brunatnego. Eschyl →Ajschylos. Escorial [eskor1al] →Eskurial. Escuintla [eskuin-], m. w pd. Gwatemali, ośrodek adm. dep. E.; 54 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., papierń.; uzdrowisko, ośr. turystyczny. eseista, autor esejów. esej (essay), szkic lit.; krótka rozprawa ujmująca określony temat w sposób subiektywny, zespalająca elementy prozy artyst., nauk. i publicystycznej. esencja, filoz. →istota. esencja, farm. wyciąg z roślin aromatycznych z dodatkiem olejków lotnych; stosowany jako dodatek do leków płynnych w celu poprawienia smaku. esencja octowa, stężony, 80% roztwór kwasu octowego, o silnie kwaśnym smaku; po ok. 10krotnym rozcieńczeniu wodą używany do celów spożywczych. esencjonalny: 1) złożony z najistotniejszych składników, nierozcieńczony, mocny; 2) przen. treściwy, zwięzły. eserowcy →socjaliści-rewolucjoniści. eseryna (fizostygmina), silnie trujący alkaloid; hamuje działanie esterazy cho-linowej; w odpowiedniej dawce znalazła zastosowanie w leczeniu jaskry oraz w atonii jelit i pęcherza moczowego i in.r Esher [i:szə ], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; 63 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., samochodowy. esica, anat. esowato wygięty, końcowy odcinek okrężnicy (najdłuższej części jelita grubego) człowieka i małp człekokształtnych, przechodzący w odbytnicę.

eskadra, lotn. wojsk, jednostka organizacyjna składająca się z kilku lub kilkunastu statków latających. eskadra, żegl. duża jednostka organizacyjna marynarki woj., zdolna do samodzielnego działania, złożona np. z 2 lub więcej brygad. eskalacja, stopniowanie, potęgowanie, zwiększanie, np. wysiłków, środków; wzmaganie, np. działań wojennych; termin rozpowszechniony na oznaczenie systemu prowadzenia wojny zastosowanego przez USA 1965-68 w Wietnamie, polegającego na stopniowym zwiększaniu procesu niszczenia narodu wietnamskiego. eskalada, dawniej — sposób zdobywania twierdz przy pomocy drabin szturmowych. eskalator, techn. →schody ruchome. eskapada, ryzykowna, lekkomyślna wycieczka, wyprawa; wypad. eskapizm, określenie powstałe w krytyce film., używane również w krytyce lit., ucieczka od rzeczywistości, np. od tematyki życia codziennego w sferę fantazji. eskarbo (escarbo), pol. nazwa handlowa półsyntet. kationitów węglowych (węgli sulfonowanych). eskariol, odmiana endywii o dużych, podłużnych liściach. Eskilstuna [eskilstü:na], m. w środk. Szwecji; 66 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł metalowy. eskimo-aleuckie języki, rodzina językowa obejmująca grupy: eskimoską — z językami: eskimoskim właściwym (Grenlandia, pn. Alaska, Płw. Czukocki, W. Wrangla) i eskimoskim z pd. Alaski oraz aleucką — z językami: unalaska i atka (zach. Alaska i Aleuty). Eskimosi, lud arktycznych obszarów Ameryki Pn., również (nieliczni) na Syberii (Płw. Czukocki); ok. 80 tys.; polowanie na ssaki morskie, rybołówstwo; języki eskimoskie. eskimoska sztuka, rozwija się od pocz. n.e., obejmuje gł. przedmioty użytku codziennego z kości (m.in. harpuny, noże, skrobaczki) i drewna, zdobione dekoracją rytą i reliefową, maski kultowe (często polichromowane), wyroby ze skór oraz drobną rzeźbę (gł. figurki ludzi i zwierząt). eskimoski pies, rasa z grupy szpiców; wys. w kłębie do 65 cm; maść szara lub łaciata; szybki i wytrwały. Eskisehir [-kiszehir] (staroż. Doryleum), m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. E.; 174 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu (gł. środków transportu, cukr., skórz. i obuwn., włók.); gł. w kraju ośr. wydobycia pianki morskiej. Eskola PENTTI, 1883-1964, petrograf fiń.; prof. uniw. w Helsinkach; twórca nowoczesnej petrografii skał metamorficznych. eskorta, straż zbrojna, asysta honorowa, osłona, również konwój morski. eskortowiec, okręt specjalnie przystosowany do ochrony konwojów statków wodnych przed atakami okrętów podwodnych i lotnictwa nieprzyjaciela. Eskulap, mit. rzym. imię →Asklepiosa; potocznie żartobliwa nazwa lekarza. Eskurial (Escorial), miejscowość w Hiszpanii (Nowa Kastylia) w pobliżu Madrytu; monumentalny, późnorenes. zespół arch. (2 poł. XVI w.) zał. na planie czworoboku z 4 wieżami w narożach; obejmuje pałac król. (wzniesiony przez Filipa II), kościół i klasztor augustianów; bogate wyposażenie wnętrz i zbiory sztuki. Eskwilin, wzgórze w staroż. Rzymie; początkowo dzielnica cmentarzy, później ubogich, w okresie cesarstwa — ogrodów prywatnych i okazałych budowli. Esmain [esmę] JEAN P., 1848-1913, prawnik fr.; teoretyk prawa państw, i historyk prawa; prof. uniw. w Caen i w Paryżu. Esman (Essmann) JÓZEF, 1815-73, działacz demokr.; czł. Związku Plebejuszy; uczestnik zamachu na Cytadelę pozn.1846; jeden z oskarżonych w procesie berlińskim 1847; uczestnik powstania wielkopol. 1848.

Esmarch FRIEDRICH, 1823-1908, chirurg niem.; prof. uniw. w Kolonii; jeden z twórców nowocz. chirurgii wojennej; opracował metodę operacji kończyn na bezkrwawym polu przez założenie elastycznej opaski (opaska E.). Esmarcha opaska, med. →opaska uciskowa. Esmeraldas, m. i port w Ekwadorze, nad O. Spokojnym, ośrodek adm. prow. E.; 33 tys. mieszk. (1962). esownica, szt. plast, motyw ornamentalny w formie faliście wygiętej linii, przypominający kształtem literę S. esówka, bud. →holenderka. Espace [-as], ugrupowanie rzeźbiarzy, architektów i malarzy reprezentujących gł. kierunki abstrakcji geom., zał. 1951 w Paryżu przez A. Bloca; dążyli oni (przez współpracę twórców różnych dziedzin) do syntezy sztuk plast.; w różnych krajach eur. powstały filie E. espada [hiszp.] →matador. espadon, wielki dwuręczny miecz; używany przez piechotę szwajc. i lancknech-tów niem. w XV/XVI w. espadryle, lekkie, miękkie pantofle płócienne na sznurkowej podeszwie, wiązane tasiemkami na kostce. espagnolette [-ańolet], szt. plast, reliefowy motyw dekoracyjny w formie u-śmiechniętej główki kobiecej z diademem, muszlą, draperią; charakterystyczny dla sztuki XVII i 1 poł. XVIII w. Española, La [-niola] →Haiti. esparceta siewna (dzięcielina, rzęśnia, sparceta, Onobrychis viciaefolia ssp. sa-tiva), długowieczna bylina (krzewinka) z rodziny motylkowatych, uprawiana w Europie (na glebach wapiennych) na paszę. Espartero BALDOMERO, 1792-1879, hiszp. generał i polityk; 1833-39 pokonał kar-listów, 1841-43 regent; obalony przez R.M. Narvaezs; 1854-56 premier. esparto (alfa, halfa, Stipa tenacissima), śródziemnomor. gatunek ostnicy; dostarcza .włókna (zwanego ,,e." na plecionki i powrozy oraz do wyrobu papieru. esparto, nazwa handl. włókna otrzymanego z liści ostnicy e. espelecja (trzemięta, Espeletia), rośliny zielne, rzadziej krzewy lub drzewa występujące w Andach; E. grandiflora dostarcza żółtej żywicy używanej w drukarstwie. Esperance [espərəns], m. i port na pd. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 2,7 tys. mieszk. (1966); połączone linią kol. z Kalgoorlie. esperancja -→średnia wartość. esperanto, najbardziej rozpowszechniony sztuczny język międzynar., utworzony 1887 przez L. Zamenhofa, oparty na materiale języków eur., gł. romańskich. Espina CONCHA, 1879-1955, pisarka hiszp.; poezje, powieści związane najczęściej z tematyką regionalną, zawierające subtelną analizę psychiki kobiecej. Espinel [-nel] VINCENTE, 1550-1624, hiszp. pisarz i muzyk; poezje, powieść łotrzykowska oparta na motywach autobiograficznych. éspinglé [epegly], tkanina najczęściej wełn., poprzecznie prążkowana, podobna do rypsu; używana na suknie oraz do celów dekoracyjnych (np. obicia). espingola: 1) ręczna broń palna ó małej donośności; używana w XVI w. w Hiszpanii i we Włoszech; 2) także działo okrętowe o małym kalibrze, używane do poł. XIX w. we fr. marynarce. Espinoza [-nosa] JULIO GARCIA, ur. 1926, kubański reżyser film.; autor filmów dokumentalnych (Patria o Muerte) i fabularnych (Przygody Juana Quin-Quina). Espirito Santo [-pi- s.], stan w środk.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim; 45,6 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1969); stol. Vitória.

estrada Espiritu Santo [-pi- s.], największa wyspa w archip. Nowe Hebrydy; 4,9 tys. km2. esplanada, nie zabudowana przestrzeń przed fortyfikacjami. Espoo [espo:], m. w Finlandii, w zespole miejskim Helsinek; 88 tys. mieszk. (1969); osiedla mieszkaniowe o luźnej zabudowie, wkomponowane w krajobraz lesisto-skalisty. espressivo [wł.], muz. z uczuciem, wyrazem. espresso, kawa przyrządzana na poczekaniu. espringola →arcuballista. esprit [espri; fr.], bystrość, polot, dowcip. „Esprit Nouveau" [-ri nuwo], czasopismo wychodzące w Paryżu 1920-25 pod red. A. Ozenfanta i Le Gorbusiera; program „E.N." stanowił kontynuację puryzmu, postulował współdziałanie czynników nauk., filozof., arch. i plast.; „E.N.'* oddziałało na kształtowanie się teorii sztuki współczesnej. Espronceda y Delgado [-teda i d.] JOSE DE, 1808-42, poeta hiszp.; jeden z gł. przedstawicieli hiszp. romantyzmu; uczestnik ruchów rewol. w Hiszpanii i we Francji; liryki, powieści poet. El estu-diante de Salamanca, epopeja alegoryczna. esquire [yskuajər], pierwotnie giermek, potem ang. szlachecki tytuł grzecznościowy; skrót Esq. używany w korespondencji. essay →esej. esseksyt, magmowa skała głębinowa, składająca się gł. z plagioklazu i pirokse-nu; czasami zawiera amfibol, biotyt i oli-win. Essen esən], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), port nad Kanałem Ren-Herne; 702 tys. mieszk. (1968); ośr. przem., handl. i nauk. Zagłębia Ruhry; wydobycie węgla kam., koksownie, hutnictwo żel., przemysł maszyn., środków transportu, elektrotechniczny. Essequibo [esək;:bou], rz. w Gujanie; dł. 965 km; uchodzi szerokim estuarium do O. Atlantyckiego; w górnym i środk. biegu liczne wodospady; żeglowna 80 km. Essex [esyks] ROBERT DEVEREUX, 1566-1601, faworyt królowej ang. Elżbiety I; zwalczany przez W. Cecila, wywołał przeciw niemu powstanie lud.; oskarżony o zdradę, ścięty. Essex [esyks], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 3,7 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1968); powierzchnia nizinna; intensywne rolnictwo (strefa podmiejska Londynu); gł. m.: Colchester, Southend-on-Sea, Ghelmsford (ośr. adm.). — Wczesnośred-niow. królestwo anglosaskie, w IX w. podbite przez Duńczyków; od X w. hrabstwo angielskie. Esslingen [eslyŋən], m. w NRF (Ba-deniaWirtembergia), nad Neckarem, k. Stuttgartu; 83 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włók., skórz.; w okolicy winnice. estakada, pomost lub wiadukt do przeprowadzania trasy komunik., rurociągu itp. ponad poziomem terenu. Estaunié [estonjy] EDOUARD, 1862-1942, pisarz fr., z zawodu inżynier; powieści nawiązujące do naturalizmu (Rozbitek); publikacje z zakresu techniki. Este, arystokratyczny ród wł.; panował w Ferrarze 1240-1597, Modenie 1288-1797 i 181559; w okresie renesansu zasłynął z mecenatu artystycznego. Este, m. we Włoszech (Wenecja Euga-nejska); 16 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., ceramiczny. Estébañez Calderón [estewaniet kalde-ron] SERAFIN (pseud. El Solitario), 1799-1867, pisarz hiszp., przedstawiciel kostum-bryzmu; folklorystyczne obrazki z życia Andaluzji, powieść hist., poezję. Esteli [-li], m. w zach. Nikaragui, ośrodek adm. dep. E.; 27 tys. mieszk. (1963).

297

esterazy, enzymy z klasy hydrolaz, katalizujące hydrolityczny rozkład wiązania estrowego. Esteren [ẹ-] COR VAN, ur. 1897, urbanista hol.; członek grupy De Stijl, współ-założyciel i wieloletni przewodniczący CIAM; projekty urbanist. dla Berlina i Amsterdamu. Esterhazy [ẹsterha:zi] PAL ANTAL, 1786-1866, węg. poiityk i dyplomata; 1848 min. spraw zagr. w rządzie L. Batthyaniego. esteta, człowiek wrażliwy na piękno, znawca piękna. estetyczny: 1) odpowiadający wymaganiom estetyki, związany z poczuciem piękna; gustowny; 2) wchodzący w zakres estetyki jako nauki. estetyka: 1) nauka o pięknie zajmująca się badaniem wartości artyst. oraz ocen estet, dociekająca przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i ocen; 2) ogólna teoria sztuki, badająca treści i formy dzieł artystycznych. estetyzm, pogląd preferujący wartości estet. w ocenie postawy życiowej i twórczości artyst.; charakterystyczny gł. dla kierunków post- i neoromant.; hasło „sztuka dla sztuki". Esteve [-ẹ:w] MAURICE, ur. 1904, malarz fr.; początkowo uprawiał malarstwo figuratywne pod wpływem fowizmu; od ok. 1940 reprezentuje malarstwo abstrakcyjne. estezjologia, nauka o budowie i czynnościach narządów zmysłów oraz o odbieranych za ich pośrednictwem wrażeniach; dział anatomii i fizjologii. estezjometr, przyrząd do badania czucia dotyku; e. jednokolcowy (włosowy) do pomiaru wrażliwości na pojedynczy dotyk, e. dwukolcowy (cyrkiel Webera) — zdolności rozróżniania dwu jednoczesnych dotknięć. Estienne [etjẹn], rodzina wybitnych fr. drukarzy z XV i XVI w.; HENRI I (zw. Ste-phanus) (14601520), protoplasta rodu; od 1502 drukarnia w Paryżu; ROBERT I (1503-59), syn H., drukarz król., wydał m.in. Thesaurus linguae latinae; HENRI II (1531-98), syn R., jeden z najznakomitszych drukarzy-hellenistów (Thesaurus linguae graecae). Estienne [etjẹn] CHARLES (ZW. Stepha-nus Carolus), 1504-64, syn Henri I, lekarz; autor dzieła anat. oraz Praedium rusticum — encyklopedycznego podręcznika rolnictwa, hodowli i in. Estkowski EWARYST, 1820-56, pedagog i działacz oświat.; założyciel pierwszego pol. Tow. Pedagogicznego; wydawał pierwszy pol. miesięcznik pedag. „Szkoła Polska". est modus in rebus [łac], „mają rzeczy swą miarę" (aforyzm Horacego); wszystko winno mieć swe granice. Estonia (Estońska SRR), republika związkowa w ZSRR, nad M. Bałtyckim; 45,1 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1970); stol. i gł. port Tallinn, inne gł. m.: Tartu, Kohtla-Jarve, Narwa, Parnawa. Powierzchnia nizinna; dużo jezior (Pejpus). Wydobycie łupków bitumicznych (1 miejsce w ZSRR), torfu, fosforytów; różnorodny przemysł przetwórczy; hodowla bydła typu mlecznego i trzody chlewnej; uprawa roślin pastewnych, zbóż, lnu. — Ziemie dzisiejszej E. początkowo w składzie Inflant, w 2 poł. XVI w. opanowane przez Szwecję (ostatecznie od 1629), 1721 włączone do Rosji; od 1918 niepodległa, od 1919 republika; od 1934 (prawicowy przewrót) rządy dyktatorskie; 1940 proklamowanie władzy radz. i wejście w skład ZSRR na prawach republiki związkowej; 1941-44 okupacja hitlerowska. estoński język, z grupy ugrofiń.; język lit. na podstawie dialektu pn.; zabytki lit. od XVI w. estrada, podwyższenie w sali lub na wolnym powietrzu przeznaczone na występy artyst.; podium.

298

Estrada

Estrada JOSE MARIA, ?-1873, malarz meksyk.; portrecista. Estrada Cabrera [e. ka-] MANUEL, 1859-1924, polityk gwatemalski, adwokat; 1898-20 prezydent (faktycznie dyktator); obalony. Estrada Palma TOMAS, 1835-1908, prezydent Kuby 1875 i 1902-06; jeden z przywódców powstań antyhiszp. 1868-78 i 1895. estradiol, sterydowy żeński hormon płciowy, wytwarzany gł. w jajnikach; pobudza wzrost i utrzymuje czynności żeńskich narządów rozrodczych, wpływa na powstawanie drugorzędnych cech płciowych; powoduje u samic ruję, u kobiet menstruację; stosowany w lecznictwie. estragon (bylica estragon, Artemisia dracunculus), bylina do 1,5 m wys., uprawiana jako roślina przyprawowa. estragon, przyprawa z ziela bylicy estra-gonu, używana w przemyśle spoż. i gospodarstwie domowym przy kiszeniu ogórków, kapusty oraz do wyrobu innych produktów. Estreicher ALOJZY RAFAŁ, 1786-1852, botanik; prof. Uniw. Jag. i dyr. ogrodu bot. w Krakowie; doprowadził do jego rozkwitu. Estreicher (Oesterreicher) DOMINIK, 1750-1809, malarz pochodzenia austr.; od 1779 w Polsce; klasycyst. sceny antyczne i bibl., portrety; polichromie, mozaiki. Estreicher KAROL (st.), 1827-1908, bibliotekarz, bibliograf, historyk literatury i teatru, publicysta; prof. Warsz. Szkoły Głównej, dyr. Biblioteki Jag.; twórca Bibliografii Polskiej rejestrującej całe pol. piśmiennictwo (od XV do XIX w.); Teatr a w Polsce. Estreicher KAROL (mł.), ur. 1906, syn Stanisława, historyk sztuki, bibliograf; prof. i dyr. muzeum Uniw. Jag.; zasłużony w akcji rewindykacji dzieł sztuki po II wojnie świat.; dokończył Bibliografie Polską, podjął reedycję serii I obejmują-" cej XIX w.; utwory lit., rozprawy z historii sztuki średniowiecznej. Estreicher STANISŁAW, 1869-1939, syn Karola (st.), historyk prawa, bibliograf, publicysta; prof. Uniw. Jag.; kontynuator Bibliografii Polskiej (t. 2233); zamordowany w Sachsenhausen. Estreicher TADEUSZ, 1871-1952, chemik; piof. uniw. we Fryburgu, Uniw. Jag.; prace w dziedzinie niskich temperatur, z historii chemii, także z zakresu językoznawstwa. Estrela [isztrelə] (Serra da E.), najwyższe góry Portugalii; wys. do 1991 m (Mal-hao); hodowla owiec i bydła. Estremadura (Extremadura), region (kraina hist.) w Hiszpanii, w zach. części Me-sety; 41,6 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1968); region roln.; uprawa pszenicy, winorośli; hodowla owiec; gł. m.: Badajoz, Caceres. Estremadura, kraina hist. w zach. Portugalii, nad O. Atlantyckim; gł. m. Lizbona. estrichgips (gips jastrychowy), spoiwo bud. otrzymywane przez wypalenie naturalnego gipsu z domieszką wapieni i zmielenie; stosowany na posadzki i do zapraw. Estridowie, dynastia panująca w Danii 10471448; zał. przez Swena II, syna Estri-dy (siostry Kanuta I Wielkiego). estriol, żeński hormon płciowy o działaniu i strukturze chem. podobnej do estradiolu; wyizolowany z tkanek łożyska oraz z moczu ciężarnych. estrogeny, żeńskie hormony płciowe (sterydowe): estron, estradiol, estriol; synt. e. (np. stilbestrol) stosuje się w lecznictwie. estron (folikulina), żeński hormon płciowy o działaniu i budowie chem. podobnej do estradiolu. estrowa liczba, miara zawartości estrów w tłuszczach; liczba mg wodorotlenku potasowego KOH niezbędna dla zmydle-nia estrów zawartych w 1 g tłuszczu. Estrup [ẹsdrob] JACOB, 1825-1913, duń.

polityk konserwatywny; 1875-94 premier rządu ziemian i zamożnego mieszczaństwa. estrus, fizjol. →ruja. estry R'COOR, pochodne kwasów i alkoholi zawierające charakterystyczną grupę —COOR; otrzymywane najczęściej w wyniku bezpośredniej reakcji kwasu z alkoholem (reakcja estryfikacji); e. gliceryny i kwasów tłuszczowych są tłuszczami; stosowane m.in. jako rozpuszczalniki oraz do produkcji tworzyw sztucznych. estryfikacja, reakcje chem., w wyniku których otrzymywane są estry kwasów org. i nieorg.; najprostszym przykładem e. jest reakcja między kwasem i alkoholem. estuarium, rozszerzone, lejkowate ujście rzeki do morza lub oceanu: powstaje wskutek erozyjnego działania pływów mor. i oceanicznych. estyma, daw. poważanie, szacunek, cześć, uszanowanie. estymacji teoria, dział statystyki mat. poświęcony zagadnieniom szacowania (estymowania, ocenie) nieznanych parametrów (np. wartości oczekiwanej) badanej populacji generalnej. estymator, w statystyce mat. funkcja służąca do oceny (szacowania) nieznanego parametru badanej populacji (np. średnia arytmetyczna wartości pomiarowych). estywacja, okresowe obniżenie intensywności procesów życiowych u niektórych zwierząt podczas lata — adaptacja do niekorzystnych warunków (m.in. suszy); np. okresowe zasychanie ślimaków slodkowodnych. Esus, mit. celt. galijskie bóstwo lasów; z Teutatesem i Taranisem E. tworzył triadę stanowiącą jedną postać — boga śmierci i ojca rodzaju ludzkiego; składano mu ofiary z ludzi. eszelon, wojsk, nazwa jednostki przewozowej, m.in. pociągu, autokołumny. eszeweria („kamienna róża", Echeve-ria), amer. ozdobne drzewo lub półkrzew; uprawiana w Polsce jako roślina doniczkowa, w krajach cieplejszych też w gruncie. Eszkol LEWI, 1895-1969, polityk izrael.; jeden z przywódców syjonistycznej partii Mapai; 1963-69 premier; reprezentant agresywnej polityki Izraela wobec państw arabskich. Esznuna (obecnie TclI Asmar w Iraku), staroż. m. sumeryjskie w pd. Mezopotamii, ruiny pałacu i świątyń, miejsce znalezienia tzw. Esznuńskiego kodeksu. Esztergom [ester-] (Ostrzyhom), m. w pn.-zach. Węgrzech, port nad Dunajem; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn.; uzdrowisko, ośr. turyst.; muzea, zamek Arpadów (X w., wielokrotnie przebudowany), katedra (XIX w.), z kaplicą Bakocza (XVI w.). 1945 (III) w rejonie E. wojska radź. 2 Frontu Ukr. okrążyły i zniszczyły zgrupowanie wojsk niemieckich. eta, w dawnej Japonii grupa społ. o charakterze kasty, której członkowie wykonywali czynności uważane za nieczyste; podlegali izolacji społ., a do 1871 — też prawnej. Etaix [eteks] PIERRE, ur. 1928, fr. scenarzysta, reżyser i aktor film.; filmy prezentujące tzw. humor intelektualny (Jo-jo, Grunt to zdrowie). etalaż: 1) wystawa; 2) przen. popisywanie się swymi uczuciami. etamina, przezroczysta tkanina, najczęściej bawełn., o splocie płóciennym z prześwitami; bielona, barwiona lub drob-nowzorzysta. etan C2H6, węglowodór nasycony; bez-wonny palny gaz; występuje gł. w gazie ziemnym. etanol (alkohol etylowy) C2H5OH, bezbarwna, palna ciecz otrzymywana przez alkoholową fermentację cukrów lub syntetycznie (gł. z etylenu); wchodzi w skład napojów alkoholowych; e. bezwodny zw.

jest alkoholem absolutnym, mieszanina z wodą zawierająca 95,57% e. — spirytusem. etanoloamina →kolamina. etap: 1) część, odcinek przebywanej drogi, trasy, odległość między dwoma postojami; 2) pewien odcinek życia, historii, dziejów; okres rozwoju, stadium, faza, stopień. etat, stała posada, stanowisko służbowe z płacą przewidzianą w budżecie danej instytucji. État Francais [eta frãse], nazwa przyjęta w czasie II wojny świat, dla tzw. wolnej strefy Francji. etat rębny, leśn. ilość drewna do wyrębu w określonym czasie, zgodna z planem urządzenia danego gospodarstwa leśnego. etatyzm, rozszerzanie gosp. działalności państwa kapitalist.; polega na zakładaniu przedsiębiorstw państw., na udziałach państwa w przedsiębiorstwach prywatnych, na regulowaniu życia gosp. za pomocą środków administracyjnych. etażerka, mebel składający się z kilku otwartych półek na książki, ozdobne drobiazgi itp. Etbaj, góry we wsch. części Egiptu, wzdłuż M. Czerwonego; najwyższy szczyt Szab el-Banasz 2187 m. et cetera [łac], skrót etc, i tak dalej. Etemadi NUR AHMED, ur. 1921, polityk afgański; prawnik, dyplomata; od 1967 premier i min. spraw zagranicznych. Etemenanki, zikkurat w zespole budowli kultowych Esangila w Babilonie, rozbudowywany do VI w. p.n.e.; obecnie w ruinie; domniemany pierwowzór bibl. wieży Babel. etenoidy (żywice winylowe), produkty polimeryzacji monomerów zawierających jedno wiązanie podwójne; do e. należą m.in. polietylen, polichlorek winylu, polistyren. Eteokles, mit. gr. syn Edypa i Jokasty; starszy brat Polinika; zginął w pojedynku z bratem. eter C2H5OC2H5, potoczna nazwa eteru dwuetylowego; łatwopalna ciecz; pary e. tworzą z powietrzem mieszaninę wybuchową; stosowany m.in. jako rozpuszczalnik substancji org. i do narkozy. eter etylowy celulozy →etyloceluloza. eter kosmiczny, wg poglądów XIX-wiecznych hipotetyczny ośrodek wypełniający Wszechświat, w którym rozchodzą się fale świetlne; pogląd obalony m.in. w wyniku doświadczenia Michelsona-Morleya. eter metylowy celulozy →metylocelu-loza. eter naftowy, mieszanina niższych węglowodorów alifatycznych, otrzymywana z ropy naft.; b. lotna ciecz o zapachu benzyny; nieczynny chemicznie; stosowany jako rozpuszczalnik. eternit, bud. →azbestocement. eteromania, nałóg wąchania lub picia eteru dla uzyskania stanu upojenia, podobnego do alkoholowego. etery, pochodne alkoholi, związki org. o wzorze R—O—R' (R i R' alkile lub ary-le); bierne chemicznie; stosowane jako rozpuszczalniki w produkcji leków, tworzyw sztucznych i in.; najważniejszy jest e. etylowy. eteryczny, dotyczący eteru, lotny; przen. lekki, delikatny, subtelny; wiotki. Etesami PARWIN, 1910-41, poetka pers.; twórczość o tendencjach społ., poezje poświęcone gł. ciężkiej doli kobiety perskiej. etezje, wiatry pn., pn.-zach. i zach., w cieplejszej porze roku, gł. nad M. Egejskim. Etheredge [ẹtərydż] SIR GEORGE, 1634-91, ang. komediopisarz okresu restauracji; komedie obyczajowe (Możność chamom niedostała, The Man of Modę). ethisteron (lutocyclin), lek z grupy ge-stagenów, o pełnym działaniu progeste-

etyka świecka 299 ; ronu przy podaniu doustnym; stosowany w zaburzeniach miesiączkowania i in, Etiemble [etjã:bl] RENÉ, ur. 1909, fr. pisarz i krytyk lit.; prof. literatury porównawczej na Sorbonie; powieści obyczajowe, prace historycznolit., szkice krytyczne. etiolacja, bot. →wypłonienie. etiologia, med. nauka o przyczynach wywołujących choroby. etiologia, roln. dział fitopatologii zajmujący się badaniem przyczyn chorób roślin, określaniem natury wykrytego czynnika chorobotwórczego oraz jego infekcyj-ności. etionamid (trecator), lek o wybitnym działaniu przeciwgruźliczym, stosowany w przypadkach oporności na leczenie klasyczne. Etiopia (Abisynia, Cesarstwo Etiopii), państwo w pn.-wsch. Afryce; 1221,9 tys. km2, 24,8 mln mieszk. (1969), gł. Amharo-wie i Galia; stol. Addis Abeba, inne gł. m.: Asmara, Dire Daua, Harar, Desje; j.u. amharski. Powierzchnia wyżynnogórzy-sta; charakterystyczna piętrowość klimatyczno-roślinna. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kawy, zbóż, roślin strączkowych, bawełny, trzciny cukr.; rozwinięta hodowla (bydło, owce, kozy). — W pn. części kraju w I-VII w. państwo Aksum, rozprzestrzeniające się następnie na południe (rozkwit w XV w.); w XIX w. podział na księstwa; zjednoczenie i ustalenie' obecnych granic 1855; penetracja wł.; od 1931 monarchia konstytucyjna; 1935-36 najazd Włoch faszyst. i okupacja do 1941; czł. ONZ od 1945; aktywna polityka zagr. (częste mediacje w konfliktach między-nar.); czł. Organizacji Jedności Afryk, od 1963. etiopistyka, nauka o języku, historii i kulturze Etiopów. Etiopowie, w starożytności nazwa ciemnoskórych ludów Azji i Afryki; obecnie ogólna nazwa mieszkańców Etiopii, zw. też Abisyńczykami. etiopska kraina, kraina zoogeogr. obejmująca Afrykę na pd. od Sahary; fauna b. bogata; goryl, szympans, zebry, hipopotam, żyrafa, struś, wiele gat. antylop. etiopskie języki, południowosemickie języki Etiopii; 2 grupy; pn. z etiopskim klas., zw. ge'ez, tigre i tigrinia; pd. z am-harskim, argobba, adare (harari), gurage i wymarłym gafat. etiopskie pismo, pochodzące od spółgłoskowego pisma południowoarab., przy-slosowane do zestawu dźwięków języka ge'ez (od IV w.), następnie amharskiego (od XIV w.). etiuda, utwór muz. mający na celu opanowanie gry na danym instrumencie; e. koncertową zapoczątkował F. Chopin. etmolit, forma intruzji magmowej, lej-kowato zwężająca się ku dołowi i skośnie przecinająca warstwy skał starszych. Etna, najwyższy czynny wulkan Europy, na Sycylii (Włochy); 3263 m; boczne kratery; ok. 130 wybuchów (ostatni 1970); obserwatorium wulkanologiczne. etnarcha, w starożytności tytuł (pośredni między tetrarchą a królem) nadawany przywódcom gmin żyd. oraz władcom uzależnionym od Rzymu. etniczna grupa, grupa społ. mająca odrębny język lub gwarę, swoistą kulturę, nazwę, poczucie więzi grupowej; termin używany niekiedy zamiennie z terminem „grupa etnograficzna", zwł. w odniesieniu do grup regionalnych wchodzących w skład danego narodu lub ludu. etnocentryzm, zespół postaw właściwy członkom danej grupy społ., wyrażający się w skłonności do uważania tej grupy za „lepszą" lub ,,wyższą" od innych. etnogeneza, proces kształtowania się grup etnicznych; przedmiot badań historii, etnografii i językoznawstwa. etnogeneza Słowian, proces dziejowy wyodrębniania się i różnicowania Słowian; dział nauki oparty na badaniach

lingwistycznych, antropologicznych, ar-cheol., etnogr. i florystycznych. etnografia, nauka o początkach i rozwoju kultury; powstała w XIX w.; przedmiotem zadań są: społeczeństwa niecywilizowane, odrębności kulturowe społeczności hist., kultura lud., folklor, tworzenie się nowej kultury na podłożu nar. i zaw.; podstawowe metody badawcze: obserwacja badanych społeczeństw i metoda hist.porównawcza. etnografia muzyczna, dział muzykologii zajmujący się badaniem muzyki lud. różnych narodów; zadaniem e.m. jest zbiera-nie przekazywanych ustną tradycją melodii lud., ich nagrywanie (magnetofon), zapis nutowy oraz nauk. opracowanie (etnologia muz.). etnograficzna grupa, termin używany niekiedy zamiennie z terminem „grupa etniczna". etnograficzny park, muzeum pod otwartym niebem, teren poświęcony ekspozycji zabytków lud. kultury materialnej: budynki mieszkalne, gosp., sakralne, zagrody wraz z wyposażeniem. etnolingwistyka, dział lingwistyki zajmujący się badaniem związków między językiem i kulturą. etnologia, termin używany, zamiennie z etnografią lub na oznaczenie nauki zajmującej się studiami porównawczo-teoret. nad kulturami różnych ludów. etnonim, nazwa nar., plemienna (np. Włoch, Kurp). etnonimia, dział onomastyki obejmujący badanie nazw nar., plemiennych. etnopsychologia, nauka zajmująca się psychol. charakterystyką różnych ludów, zwłaszcza niecywilizowanych, ich mowy, wierzeń, obyczajów i instytucji społ. oraz zależnością między osobowością a kulturą danego ludu. etogram, opis systemu czynności zwierząt jednego gat., ujmujący typowy dla niego sposób zachowania się, np. poruszania, obrony, poszukiwania pokarmu. etola, okrycie damskie w formie krótkiej pelerynki lub szala z futra, narzucane na suknię wieczorową. Etolia, kraina hist. w środk. Grecji, nad M. Jońskim; obecnie w granicach nomosu E .Akarnania. Etolia-Akarnania, nomos w środk. Grecji, nad M. Jońskim, obejmuje2 hist. krainy: Etolia i Akarnania; 5,4 tys. km , 248 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Misso-lungi. etologia, biol. nauka o zachowaniu się zwierząt; jeden z kierunków badań w zoo-psychologii, w zakresie wrodzonych reakcji zwierząt w warunkach naturalnych. Eton [i:tnj, m. w W. Brytanii (Anglia), nad Tamizą, w regionie Londynu; 5,3 tys. mieszk. (1966); Eton College. Eton College [i:tn kolydż], internatowa, elitarna szkoła dla chłopców, zał. 1440 w m. Eton; jedna z największych ang. szkół średnich. etos, socjol. obyczaje, normy, wartości, wzory postępowania składające się na styl życia i charakter danej grupy określający jej odrębność. Etosza, bezodpływowa kotlina w pd. Afryce (Namibia), na wys. 1065 m; pow. ok. 4 tys. km2; obszar zabagniony i zasolony, na miejscu dawnego jeziora. etranżer, daw. cudzoziemiec. Etruria, w starożytności kraina w środk. Italii (obecnie teren Toskanii); zasiedlona przez Etrusków, 272 p.n.e. ostatecznie podbita przez Rzymian. Etruria, królestwo utworzone 1801 przez Napoleona I z W. Księstwa Toskańskie-go; 1807 wcielona do cesarstwa fr.; od 1809 W. Księstwo Toskańskie, od 1815 pod panowaniem Habsburgów; od 1860 w składzie Królestwa Włoch. etruska sztuka, rozwijała się na terenie Etrurii od VIII-I w. p.n.e.; urbanistyka, architektura sakralna (etruska - świątynia) i świecka, rzeźba figuralna i dekoracyjna

w glinie i brązie o cechach naturalistycz-nych; malarstwo wazowe (typu gr.) i ścienne (komory grobów), ceramika plast, i reliefowa (bucchero), brązy. etruskie lustra, płaskie wypolerowane dyski z brązu, bogato zdobione na odwrocie rytymi przedstawieniami figuralnymi (gł. sceny mit.); ozdobne uchwyty plastyczne. etruskie pismo, odmiana pisma gr. używana przez Etrusków od VII w. p.n.e. do I w. n.e.; przejęte przez ludy Italii, m.in. Latynów. etruskie świątynie, poświęcone zwykle trójcy bóstw, drewniane, na planie prostokąta, na cokole, nakryte dwuspadowym dachem o silnie wysuniętym okapie wspartym na kolumnach; znane z opisów, modeli i wykopalisk. etruskie wazy, dawne, błędne określenie waz gr. znajdowanych w grobach etruskich. etruski język, język Etrusków w środk. Italii z okresu VII w. p.n.e.-I w. n.e., znany z pozostawionych tekstów; stosunki pokrewieństwa z innymi językami nie ustalone. Etruskowie, lud o nie ustalonym pochodzeniu, zamieszkujący w starożytności środk. Italię (Etruria); okres potęgi VI w. p.n.e. — zajęcie pn. Italii, Umbrii, La-cjum i Kampanii; wysoka kultura, m.in. kanały odwadniające, metalurgia, rzemiosło, sztuka; duży wpływ na kulturę Rzymu, który w VI w. był pod ich panowaniem; podbici przez Rzym 396-272 p.n.e. Etter PHILIPP, ur. 1891, polityk szwajc, działacz Partii Konserwatywno-Kat.; od 1934 czł. Rady Związkowej (rządu), min. różnych resortów; 1939, 1942, 1947 i 1953 prezydent. Ettingshausena zjawisko [z. etyŋgshauze-na], powstanie strumienia ciepła w płytce metal, lub półprzewodnikowej włączonej w obwód prądu stałego i umieszczonej w prostopadłym do płytki i kierunku przepływu prądu polu magnetycznym. Ettlingen [etlyŋən], m. w NRF (Bade-niaWirtembergia), k. Karlsruhe; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók., elektrotechn.; w okolicy winnice. et tu, Brute, contra me! [łac], ,,i ty, Brutusie, przeciwko mnie"! (słowa umierającego Cezara skierowane do jego przyjaciela Brutusa, którego zobaczył wśród spiskowców). etui [etui], pudełeczko służące do przechowywania drobnych lub kosztownych . przedmiotów; futerał. etyka: 1) ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społ. lub konkretny ich system — tj. tyle, co moralność; 2) nauka o moralności, u-stalająca (na podstawie przyjętych ocen i norm) dyrektywy moralnego postępowania — w aspekcie normatywnym, podejmująca opis, analizę i wyjaśnianie rzeczywiście istniejącej moralności — w aspekcie opisowym. etyka marksistowska, etyka oparta na założeniach marksizmu-leninizmu, zmierzająca do realizacji założeń humanizmu socjalist.; podkreśla konieczność stworzenia spol.-ekón. warunków szczęścia ludzkiego i przesuwa realizację postulatów -moralnych w sferę stosunków społecznych. etyka niezależna, system etyczny sformułowany przez T. Kotarbińskiego, zawierający program etyki laickiej, niezależnej od wskazań rel., oparty na zespole tzw. elementarnych norm moralnych. etyka normatywna, nauka wyznaczająca dyrektywy postępowania, zgodnie z przyjętymi normami i ocenami moralnymi. etyka opisowa, nauka badająca źródła istniejących poglądów moralnych (norm i ocen), ich funkcje społ. i prawa rozwoju. etyka świecka, etyka, w której normy moralne są niezależne od wskazań jakiejkolwiek religii, a jako prawodawca moralny występuje bądź jednostka, bądź spo-

300 etyka zawodowa leczeństwo (e. odrodzenia, e. oświecenia, e. marksistowska i in.). etyka zawodowa, całokształt norm wyznaczających określone obowiązki moralne, dotyczące zarówno czynności wynikających bezpośrednio z wykonywania danego zawodu, jak i związanych z nim społ. stosunków zawodowych. etyl —C2H5, rodnik alkilowy wywodzący się od etanu C2H6. etylen (eten) CH2=CH2, najprostszy węglowodór nienasycony; otrzymywany gł. przez kraking (pirolizę), np. benzyn; gaz o lekkim działaniu narkotycznym; ważny surowiec chem. do produkcji np. poliety lenu, etanolu, aldehydu octowego, tlen ku e. etylenizacja roślin, traktowanie roślin, gł. owoców (np. banany, cytryny) w przechowalniach, gazowym etylenem w celu przyspieszenia ich dojrzewania. etylenodwuaminą H2NCH2CH2NH2, zasada org.; lotna ciecz o zapachu amoniaku; stosowana jako przyspieszacz do wulkanizacji kauczuku, do syntezy środków farm. i powierzchniowoczynnych. etylenowy glikol HOCH2CH2OH, najprostszy alkohol dwuwodorotlenowy, otrzymywany z tlenku etylenu; lepka, hi-groskopijna ciecz o słodkim smaku; stosowany jako składnik płynu hamulcowego (hydrol), rozpuszczalnik, surowiec w produkcji materiałów wybuchowych, włókien syntetycznych (elana). etylenu chlorek (1,2-dwuchloroetan) CH2C1CH2C1, ciecz o zapachu chloroformu; stosowany m.in. jako rozpuszczalnik, do produkcji chlorku winylu. etylenu tlenek C2H4O, gaz o eterycznym zapachu; otrzymywany przez katalityczne utlenianie etylenu; stosowany do syntezy m.in. glikolu etylenowego, środków piorących i zwilżających, emulgatorów. etylina (benzyna etylizowana), benzyna zmieszana z płynem etylowym, stosowana jako paliwo do silników gaźniko-wych. etylobenzen C6H5C2H5, węglowodór aromatyczny; otrzymywany z benzenu i etylenu; ciecz; surowiec w produkcji styrenu. etyloceluloza (eter etylowy celulozy), bezbarwne ciało stałe, rozpuszczające się w większości rozpuszczalników org., stosowane m.in. do wyrobu lakierów, klejów, tłoczyw, folii. etylowanie, proces alkilowania związków org. rodnikiem etylowym —C2H5. etylowy alkohol →etanol. etylowy płyn, silnie trująca mieszanina, gł. czteroetyloołowiu z bromkiem etylenu; dodawana do benzyny w celu podwyższenia jej liczby oktanowej. etylu bromek (bromoetan) C2H5Br, łatwo lotna ciecz; dawniej środek miejscowo znieczulający; stosowany w syntezie chemicznej. etylu chlorek (chloroetan) C2H5C1, gaz stosowany po skropleniu do znieczuleń miejscowych i narkozy; surowiec w produkcji m.in. czteroetyloołowiu. etylu octan CH3COOC2H5, ester; ciecz o zapachu owocowym; stosowany jako uniwersalny rozpuszczalnik, składnik sztucznych esencji spoż, i do syntezy ace-tylooctanu etylu. etylu siarczan (C2H5)2SO4, ester dwu-etylowy kwasu siarkowego; trująca ciecz; stosowany w syntezie org. jako środek etylujący. etymologia, pochodzenie wyrazu, źró-dłosłów; dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem i pierwotnym znaczeniem wyrazów. Eu, symbol pierwiastka chem. europu. Eubea (Ewwia), górzysta gr. wyspa na M. Egejskim, oddzielona od Płw. Bałkańskiego wąską cieśniną; 3,6 tys. km2, 165 tys. mieszk. (1961); uprawa pszenicy, oliwek, winorośli, wydobycie węgla brun., boksytów; gł. m. Chalkis. Eubulides z Miletu, IV w. p.n.e., filo-

zof gr. ze szkoły megarejskiej; wg tradycji słynny jako twórca znanych staroż. paradoksów. eucardin, preparat leczn. rozszerzający naczynia wieńcowe serca i nieznacznie obniżający ciśnienie tętnicze krwi. eucharystia, składnik (lub forma) uczty sakralnej; właściwy chrześcijaństwu sakrament, symbolizującyi ciało i krew Jezusa; komunia. Eucken [o kən] RUDOLF, 1846-1926, filozof niem.; stworzył idealist. koncepcję filoz. tzw. etycznego aktywizmu; zajmował się też filozofią religii; nagr. Nobla. Euclid [ju:klyd], m. w USA (Ohio), nad jez. Erie, w zespole miejskim Cleve-land; 72 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., lotniczy. eudajmonia, filoz. stan posiadania najwyższej miary dóbr (szczęścia); jedno z gł. pojęć staroż. etyki greckiej. eudajmonizm, pogląd w etyce, wg którego najwyższą wartością i celem oraz motywem postępowania ludzi powinno być szczęście osobiste lub społeczne. eudialit, minerał, krzemian cyrkonu, o zmiennym i skomplikowanym składzie chem.; różowy, czerwony, brun. lub żół ty; występuje w niektórych skałach mag mowych. eufemiczny (eufemistyczny), zastępujący wyrażenie drażliwe, dosadne — innym, delikatniejszym, wymijającym. eufemizm, lit. słowo lub zwrot używane zastępczo, w intencji złagodzenia wyrażeń drastycznych, nieprzyzwoitych, wulgarnych. eufilina, pochodne alkaloidu teofiliny; lek stosowany w schorzeniach naczyń wieńcowych serca oraz środek moczopędny. eufonia, instrumentacja głoskowa, mająca na celu wywoływanie przyjemnych doznań akustycznych; dział poetyki, badający instrumentację głoskową. euforbia, bot. →wilczomlecz. euforia, stan nienaturalnie wzmożonego, dobrego samopoczucia; może występować w niektórych chorobach psych., w zatruciach narkotykami, we wczesnym okresie wstrząsu. eufotyczna strefa, górna warstwa fo-tycznej strefy mórz i jezior, b. dobrze prześwietlona światłem słonecznym; skupia rośliny zielone. Eufranor z Koryntu, IV w. p.n.e., gr. rzeźbiarz i malarz; malowidło z portyku Zeusa Eleuteriosa na Agorze ateńskiej, posąg Apollina Patroosa (?). Eufrat, rz. w Turcji, Syrii i Iraku; dł. (od źródeł Muratu) 2700 km, dorzecze 673 tys. km2; w AlKurna łączy się z Tygrysem tworząc Szatt al-Arab; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od m. Hit; międzyrzecze E. i Tygrysu (Me zopotamia) było kolebką kultury sumeryj-skiej i babilońskoasyryjskiej. Eufronios, VI/V w. p.n.e., gr. malarz waz stylu czerwonofigurowego, działał w Atenach; dzieła E. cechuje realizm i siła ekspresji (Walka Heraklesa z Anteuszem). eufuizm, kunsztowny, metaforyczny i rytmizowany styl w literaturze ang. (nazwa od romansu J. Lyly'ego Euphues 1578-80). Eugene [ju:dzi:n], m. w USA (Ore-gon), nad rz. Willamette; 77 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 194 tys. (1965); przemysł spoż.; ośr. handl., nauk. (uniw.). Eugenia (Eugenia Maria de Montijo), 18261920, cesarzowa Francji 1853-70, żona Napoleona III, regentka w czasie jego nieobecności. eugenika, system poglądów głoszący możliwość doskonalenia pod względem fiz. i umysłowym człowieka jako gatunku, na podstawie założeń genetyki; w praktyce stosowana w poradnictwie przedślubnym (zapobieganie chorobom dziedzicznym u potomstwa). Eugeniusz Sabaudzki, książę, 1663-

1736, feldmarszałek austr.; wódz w zwycięskich wojnach z Turkami i Francją. eugenka, bot. →goździkowiec. eugenol C10H12O2, fenol, lekko żółta ciecz o zapachu goździków; otrzymywany z olejku goździkowego, cynamonowego i bejowego; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych, olejków smakowych oraz półprodukt w syntezie substancji zapachowych. eugleny (klejnotki, Euglena), gł. słodko-wodne pierwotniaki (do 0,5 mm dł.) zaliczane do wiciowców; ok. 150 gat.; produktem asymilacji zbliżony do skrobi pa-ramylon. Euhemer, IV/III w. p.n.e., filozof gr.; twórca ateistycznej teorii powstania bogów. „Euhemer. Przegląd Religioznawczy", pierwsze pol. nauk. czasopismo religioznawcze wydawane od 1957 w Warszawie, od 1968 jako kwartalnik; od 1960 organ PTR. euhemeryzm, rel. teoria głosząca, iż wyobrażenia bogów powstały w wyniku ubóstwienia wielkich ludzi — bohaterów, wodzów itp. (Euhemer, następnie gł. ewo-lucjoniści). eukaliptol C10H18O, eter, bezbarwna ciecz o zapachu kamfory, występuje gł. w olejku eukaliptusowym; związek anty-septyczny; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych, środków do pielęgnacji jamy ustnej i środków leczniczych. eukaliptus (Eucalyptus), wiecznie zielone drzewo (do 120 m wys.) lub krzew Australii i Polinezji; ze względu na silną transpirację niektóre gat. służą do osuszania bagien; drewno cenne, z liści olejki eteryczne. eukaliptusowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści eukaliptusa; gł. składnik — eukaliptol; stosowany w lecznictwie, w kosmetyce, w perfumerii. Euklides, ok. 365-ok. 300 p.n.e., gr. matematyk i fizyk, autor słynnych Elementów, w których usystematyzował całość ówczesnej wiedzy mat. w postaci aksjo-matycznego wykładu; dzieło to prawie przez 2 tys. lat było wzorem ścisłości w matematyce. Euklidesa algorytm, postępowanie pozwalające wyznaczyć wspólną miarę dwóch odcinków, lub największy wspólny dzielnik dwóch liczb. Euklidesa „Elementy", dzieło Euklidesa, w którym zawarty jest pierwszy systematyczny i aksjomatycznie ujęty wykład planimetrii, stereometrii i niektórych zagadnień z zakresu teorii liczb. Euklidesa postulat rówoległości (aksjomat równoległości): przez punkt nie leżący na prostej przechodzi dokładnie jedna prosta nie przecinająca danej prostej; postulat ten, zw. też V postulatem (pewnikiem) Euklidesa, równoważny jest m.in. stwierdzeniu, że suma kątów trójkąta płaskiego równa się 180°. euklidesowa geometria, rodzaj geometrii oparty na określonym układzie pojęć pierwotnych i aksjomatów, z których najistotniejszy i wyróżniający g.e. jest Euklidesa aksjomat równoległości. euklidesowa przestrzeń (przestrzeń kartezjańska), przestrzeń, której własności można opisać aksjomatami geometrii absolutnej oraz Euklidesa postulatem równoległości; p.e. jest np. zwykła przestrzeń trójwymiarowa, której każdy punkt scharakteryzowany jest trzema współrzędnymi kartezjańskimi x, y, z; zw. też niekiedy przestrzenią arytmetyczną. Euklides z Megary, ok. 450-ok. 380 p.n.e., filozof gr.; założyciel szkoły megarejskiej, w której gł. przedmiotami były dialektyka (logika) i erystyka. eukodal, lek otrzymywany z tebainy; środek przeciwbólowy silniejszy od morfiny. Eulenberg [oilən-] HERBERT, 1876-1949, pisarz niem.; autor wielu popularnych

Europa 301 dramatów; antyfaszystowska powieść Der Zusammensturz. Euler [oilər] LEONHARD, 1707-83, szwajć. matematyk, fizyk i astronom; autor blisko 900 prac nauk., obejmujących prawie wszystkie gałęzie ówczesnej matematyki ii fizyki. Eulera ciąg [c. o -], ciąg o wyrazie ogólnym a n —n 2 —n+41; 40 początkowych jego wyrazów to liczby pierwsze, dopiero wvraz a iX jest liczbą złożoną. Eulera kąty [k. oi-], kąty określające położenie poruszającego się układu odniesienia względem nieruchomego układu odniesienia; stosowane w mechanice przy badaniu ruchu obrotowego ciała sztywnego. Eulera koła [k. oi-], log. wykresy dotyczące wnioskowania bezpośredniego i sy-logistyki, obrazujące stosunki zakresowe między podmiotem a orzecznikiem (nazwami) za ipomocą kół. Eulera liczby [1. o -], liczby całkowite En występujące w rozwinięciu funkcji l/coshx na szereg Maclaurina; kilka początkowych I.E.: Eo — 1, E1 = 0, E2 = —1, E 3 = 0, iE 4 = 5. Eulera paradoks [p. o -]i →d'Alemberta paradoks. Eulera prawo [p. o -]: ciśnienie działające w dowolnym punkcie nieruchomego płynu nie zależy od orientacji elementu powierzchni przechodzącej przez ten punkt. E u le ra t wi e rd ze n i e o wi e lo ś c i an ac h [t. oi- o w.]: jeżeli W oznacza ilość wierzchołków wielościanu, K — ilość jego krawędzi, a S — liczbę jego ścian, to W-K+S = 2. Eulera wzór [w. oi-], mat. wzór wiążący funkcję wykładniczą o wykładniku uro-

jonym z funkcjami trygonometrycznymi: elx = cosx+isinx. Eulera wzór [w. oi-], mech. wzór na wartość siły krytycznej, przy której prostoliniowy, smukły pręt, ściskany wzdłuż swej osi geom. ulegnie wyboczeniu pod wpływem minimalnej siły bocznej. Euler-Chelpin [oilər kelpyn] HANS KARL VON, 1873-1964, szwedz. chemik i biochemik, pochodzenia niem.; badał enzymy, witaminy, fermentację cukrów; nagr. Nobla. Eumenes II, ?-159 p.n.e., król Perga-monu od 197, syn Attalosa I; sojusznik Rzymu w walce z Antiochem III i Per-seuszem, królem maced.; okres rozkwitu gosp. i kult. państwa. eumenidy, mit. gr. erynie jako bóstwa ziemi owocującej. eunuch (rzezaniec, kastrat), mężczyzna pozbawiony jąder; u ludów poligamicznych e. powierzano strzeżenie haremu. eunuchoidyzm, stan organizmu powstały w wyniku uszkodzenia jąder lub części przysadki wytwarzającej hormony gona-dotropowe; wysoki wzrost, długie kończyny, słabo zróżnicowane wtórne cechy płciowe, niedorozwój narządów płciowych. Eunus, II w. p.n.e., niewolnik syryjski; przywódca powstania niewolników na Sycylii przeciw Rzymowi (138 lub 136-132); po zdobyciu Henny (Enna) ogłosił s i ę król em; obl ężony w T aur omeni on i pokonany. Eupatoria, m. w Ukr.SRR (obw. krym-ski), port nad M. Czarnym; 75 tys. mieszk. (1969); jedno z największych uzdrowisk i kąpielisk mor. ZSRR. eupatrydzi, w staroż. Atenach arysto-

kracja rodowa; do reform Solona (594 p.n.e.) warstwa społ. sprawująca władzę. Éupen [oipən], m. we wsch. Belgii, w Ardenach; 15 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. Euratom →Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Eurazja, największy kontynent na kuli ziemskiej; w skład E. wchodzą dwie części świata: Europa i Azja; 54,6 mln km2, 2,6 mld mieszk. (1968). Eure [ö:r], rz. we Francji, 1. dopływ Sekwany; dł. 225 km. eureka!, poprawnie →heureka! Eureka [juri:kə], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym; 24 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny; port rybacki, ośr. turystyczny. europ Eu, pierwiastek chem. o liczbie atom. 63, z rodziny lantanowców; srebrzysty metal. Europa, mit. gr. córka króla Tyru; za sprawą Zeusa, który pod postacią byka uniósł ją na Kretę, matka Minosa i Rada-mantysa. Europa, trzeci wg oddalenia od planety satelita Jowisza, oznaczony numerem II. Europa, część świata na półkuli pn.; stanowi z Azją kontynent Eurazję; 10,2 mln km2, 639 mln mieszk. (1968); rozciągłość południkowa 4,3 tys. km, równoleżnikowa 5 tys. km. Najbardziej rozczłonkowana część świata (półwyspy 22,8% pow., wyspy— 7,6%); średnia wys. 292 m, najwyższy punkt Mont Blanc 4807 m, najniższy — nad M. Kaspijskim — 28 m p.p.m.; ponad 70% pow. leży poniżej 300 m, 5,1% powyżej 1000 m; rozległe niziny (Wschodnioeuropejska, Polska, Niemiecka, Holenderska); 3 strefy wyżyn i średniej wysokości gór: najstarsza pn. (góry Kaledoń-

Podział polityczny Europy

Państwa i terytoria Albania Andora Austria Belgia Bułgaria Czechosłowacja Daniaa Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Jugosławia Liechtenstein Luksemburg Malta Monako NRD NRF Norwegiad Polska Portugalia Rumunia San Marino Szwajcaria Szwecja Watykan Węgry Wielka Brytaniae Włochy ZSRR w tym część europejska

Powierzch-Ludność ma w w tys. 28,8 0,5 83,8 30,5 110,9 127,9 43,1 337,0 547,0 131,9 504,7 36,2 70,3 103,0 255,8 0,2 2,6 0,3 0,091 108,3 248,0 324,2 312,7 92,0 237,5 0,061 41,3 449,8 0,004 93,0 244,0 301,2 22402,2f 5571,1

2 075 19 7 371 9 646 8 440 14 418 4 910 4 703 50 330 8 850 32 949 12 873 2 921 203 20 351 21 337 323 23 17 096 58 707 3 851 32 555 9 560 20 010 18 6 230 7 978 1 10 295 55 534 53170 240 333 181210

Stolica Tirana Andorra la Vella Wiedeń Bruksela Sofia Praga Kopenhaga Helsinki Paryż Ateny Madryt Amsterdam Dublin Reykjavik Belgrad Vaduz Luksemburg La Valletta Monako Berlin Bonn Oslo Warszawa Lizbona Bukareszt San Marino Berno Sztokholm Budapeszt Londyn Rzym Moskwa

Ustrój lub status polityczny republika socjalistyczna republika republika związkowa monarchia konstytucyjna republika socjalistyczna socjalistyczna republika związkowa monarchia konstytucyjna republika republika monarchia konstytucyjnacb monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna republika republika socjalistyczna republika związkowa monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna republika monarchia konstytucyjna republika socjalistyczna republika związkowa monarchia konstytucyjna republika socjalistyczna republika republika socjalistyczna republika republika związkowa monarchia konstytucyjna państwo kościelne republika socjalistyczna monarchia konstytucyjna republika socjalistyczna republika związkowa

Terytoria niesamodzielne i zależne Berlin Zachodni Gibraltar

0,5

2135

—

0,006

25

—

enklawa na terytorium NRD pod admini stracją wojsk. USA, W. Brytanii i Francji kolonia W. Brytanii

a bez W. Owczych i Grenlandii; b 21 IV 1967 faszystowska junta wojsk, dokonała zamachu stanu, król wyemigrował; c faktycznie reżim Franco; d bez Svalbardu; e bez wysp: Man i Normandzkich; f łącznie z powierzchnią M. Białego i M. Azowskiego.

302 European Broadcasting Union skie, Skandynawskie), wsch. (Ural), starych gór i wyżyn (Meseta Iberyjska, Masyw Centralny, Harz, Masyw Czeski, G. Świętokrzyskie); na pd. strefa młodych gór (Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkan), rozdzielona tektonicznymi zapadliskami (niz. Padańska, Węgierska); największe rzeki: Wołga, Dunaj, Dniepr, Łaba, Ren; największe jeziora: M. Kaspijskie (na granicy z Azją), Łado-ga, Onega, Wener; klimat umiarkowany, na zach. morski, na wsch. kontynentalny; na skrajnej pn. — subpolarny, na pd. — śródziemnomor.; równoleżnikowy układ stref roślinnych: tundra, tajga, lasy liściaste, stepy; szata roślinna — silnie zmieniona przez człowieka. E. zamieszkuje ok. 20% ludności Ziemi; śr. gęstość zaludnienia 59 mieszk. na 1 km2 (bez eur. części ZSRR — 89); najgęściej zaludniona E. Zach. (Holandia, Belgia, NRF, W. Brytania), najsłabiej obszary na pn. od 60°N (1-3 mieszk. na km2) i pd.wsch. E.; ludność miejska — ok. 60%. European Broadcasting Union [juərə-pi: ən bro: dka: styn ju: njən] (EBU), ang., równouprawniona nazwa Union Europeen-ne de Radiodiffusion (UER). europeidzi →biała odmiana człowieka. europeizm, językozn. wyraz pochodzenia najczęściej łac. albo gr., występujący w podobnej lub identycznej postaci w kilku językach europejskich. Europejska Rada, separatystyczna organizacja polit. państw zachodnio-eur., której zadaniem jest koordynowanie współpracy między sygnatariuszami w dziedzinie polit., społ. i kult., zgodnie z kierunkiem polit. reprezentowanym przez NATO; siedziba — Strassburg. Europejska Unia Płatnicza (fr. I'Union Européenne des Paiements, ang. European Payments Union), organizacja kredy-toworozrachunkowa powstała 1950; obecnie agencja Organizacji Współpracy Gosp. i Rozwoju. Europejska Wspólnota Energii Atomowej (fr. Communauté Européenne de I'E-nergie Atomique, zw. Euratom), powstała 1958, siedziba w Brukseli; czł.: Francja, NRF, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg; cel: wspólne wykorzystywanie energii atomowej. Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG, fr. Communauté Economique Européenne, tzw. Wspólny Rynek), powstała 1958, siedziba w Brukseli; czł.: Francja, NRF, Wiochy, Belgia, Holandia, Luksemburg; gł. cel: zniesienie ograniczeń we wzajemnych obrotach oraz prowadzenie wspólnej polityki handl. i rolnej. Europejska Wspólnota Węgla i Stali (fr. Communaute Européenne du Charbon et de I'Acier), powstała 1952, siedziba w Brukseli; czł.: Francja, NRF, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg; cel: prowadzenie wspólnej polityki w zakresie przemysłu węglowego i hutnictwa. Europejski Bank Inwestycyjny, agencja Eur. Wspólnoty Gosp. powstała 1957, siedziba w Brukseli. Europejskie Stowarzyszenie Kultury (Societé Européenne de Culture, SEC), zał. 1950 w Wenecji, grupuje humanistów, pisarzy, artystów; cel: współpraca między narodami w zakresie upowszechniania kultury; zrzesza 46 państw (w tym Polska); czasopismo „Comprendre". Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (ang. European Free Trade Asso-ciation, EFTA), organizacja typu unii celnej działająca od 1960, zawarta przez: W. Brytanię, Szwajcarię, Austrię, Portugalię, Szwecję, Danię, Norwegię. Europejski Układ Walutowy (fr. I'Ac-cord Monetaire Européen, ang. European Monetary Agreement), zawarty 1955 między członkami Eur. Unii Płatniczej; przewiduje wielostronność rozrachunków między krajami zach. Europy; siedziba w Brukseli. europocentryzm, postawy i przekonania

[

Europejczyków polegające na ocenianiu innych niż eur. kultur, wyłącznie z eur. punktu widzenia i zaprzeczaniu swoistej wartości tych kultur. Europort, część zespołu portowego Rotterdamu, u ujścia kanału Nieuwe Water-weg do M. Północnego; wyładunek ropy naft, rud żel., rafinacja ropy naft. i hutnictwo żelaza. Eurowizja, instytucja wymieniająca (od 1954) programy telewizyjne krajów zrzeszonych w Eur. Unii Radiofonii; współpraca z Interwizją. Eurydyka, mit. gr. żona Orfeusza, zmarła od ukąszenia żmii; Orfeusz wybłagal u Hadesa powrót jej na ziemię, lecz wbrew zakazowi obejrzał się i stracił żonę. euryfagi, organizmy o szerokim zakresie możliwości pokarmowych, korzystające z różnorodnych pokarmów; do e. zalicza się pantofagi i polifagi. Euryk, ?-484, król Wizygotów od 466; twórca potęgi państwa tuluzańskiego; u-niezależnił się od Rzymu; rozszerzył granicę w Galii i Hiszpanii; skodyfikował prawo wizygockie (tzw. Codex Euricia-nus). Eurypides, ok. 480-407/406 p.n.e., tragediopisarz gr., twórca tragedii psychol.; z ok. 90 sztuk zachowało się 17 tragedii, m.in.: Medea, Hipolit, Ion, Ifigenia iv Taurydzie, Elektra, Orestes, Ifigenia w Aulidzie i dramat satyrowy Cyklop. Eurypontydzi, w staroż. Sparcie drugi (obok Agiadów) ród król.; protoplastą Prokles, eponimem — syn jego Eurypon; pizedstawiciele: m.in. Agesilaos, Agis IV. Eurysakesa grobowiec, monumentalny grób piekarza w kształcie pieca chlebowego, wzniesiony w Rzymie w 2 pol. I w. p.n.e.; płaskorzeźbiony fryz przedstawiający wypiek chleba. eurytmia, lit.: 1) rytm w poezji lub prozie traktowany z punktu widzenia estetyki; 2) dział poetyki badający rytm w poezji i prozie. eurytopy, organizmy znoszące bez szkody duże wahania czynników środowiska; np. zmiany temp. — organizmy euryter-miczne, zasolenia — euryhaliczne, ciśnienia — eurybatyczne; właściwości biol. e. sprzyjają ich szerokiemu rozprzestrzenieniu. Eustachi [-ki] BARTOLOMEO, 1500 lub 1510-74, wł. anatom i lekarz; prof. Col-legio delia Sapienza w Rzymie; dał dokładne opisy wielu narządów ciała ludzkiego, m.in. trąbki słuchowej, nadnerczy, pęcherza moczowego i nerek. Eustachiusza trąbka, anat. →słuchowa trąbka. eustatyczne ruchy, podnoszenie się (transgresja) lub obniżanie (regresja) poziomu morza na całej kuli ziemskiej lub na znacznych jej obszarach; spowodowane są ruchami tektonicznymi, zmianami klimat, lub zapełnianiem osadami basenów morskich. eutanazja, zabójstwo człowieka na jego żądanie lub pod wpływem współczucia dla niego; w okresie II wojny świat, pod pretekstem e. hitlerowcy mordowali umysłowo chorych, niedorozwiniętych i kaleki, w szpitalach (ok. 70-80 tys. osób) i dziesiątki tysięcy w obozach koncentracyjnych. eutektoid, mieszanina składników strukturalnych stopu o stałym składzie chem.; powstaje podczas rozpadu roztworu stałego, w określonej temperaturze, zw. temperaturą eutektoidalną. eutektyka (eutektyk), mieszanina składników strukturalnych stopu (o stałym składzie chem.), powstająca z jednoczesnym wydzielaniem się ich z krzepnącego roztworu ciekłego (stopu) w określonej temp., zw. temperaturą eutektyczną. Euterpe, mit. gr. muza, opiekunka poezji lirycznej i gry na aulosie (flecie); a-tiybut — aulos. eutrofizm, stan biol. jeziora: bogactwo substancji pokarmowych, często duże zu-

życie tlenu; bogata fauna i flora; prowadzi do zarastania jezior (płytkich) i powstawania torfowisk niskich. eutymia, pogoda ducha, wesołość. Euwe [ö:wə] MAX, ur. 1901, szachista hol., mistrz świata 1935-37; teoretyk szachowy. Euzebiusz z Cezarei, ok. 263-ok. 340, teolog uznawany za twórcę dziejopisarstwa kośc. {Historia kościelna); biskup Cezarei; na soborze nicejskim usiłował załagodzić spór z Ariuszem. eV →elektronowolt. Evans [ewanz] SIR ARTHUR, 1851-1941, archeolog ang.; badacz Knossos na Krecie. Evans [ewanz] MARY ANN →Eliot George. Evans [ewnz] OLIVER, 1755-1819, amer. mechanik i wynalazca; 1801 zbudował wysokoprężny parowy silnik tłokowy, zastosował go w zbudowanej przez siebie koparce i lokomobili. Evanston [ẹwnstən], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago; 80 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; ośr. nauk. (uniw.). Evansville [ewnzwyl], m. w USA (Indiana), port nad rz. Ohio; 138 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam.; przemysł maszyn., elektrotechn., hutnictwo aluminium. Evatt [ẹwət] HERBERT VERE, 1894-1965, polityk austral.; 1930-40 sędzia Sądu Najwyższego; 194149 min. spraw zagr.; 1946-49 wicepremier. Eve [i:w] PAUL FITZSIMON, 1806-77, chirurg amer.; uczestnik rewolucji lipcowej 1830; lekarz powstańców pol. 1830-31. Evelyn [i:wlyn] JOHN, 1620-1706, pa-miętnikarz ang.; dziennik z 1641-1706, opisujący podróże po Europie i epokę ostatnich Stuartów w Anglii. Everest [ẹwəryst] GEORGE, 1790-1866, ang. matematyk i geodeta; 1830-43 kierował zdjęciami topograf. Indii; na jego cześć nazwano najwyższy szczyt świata — Mount Everest (Czomolungma). Everest, Mount [mąunt ẹwəryst] →Czomolungma. Everett [ęwəryt], m. w USA (stan Waszyngton), w zespole miejskim Seattle, port nad O. Spokojnym; 52 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., drzewny. Everyman [ẹwrymän], najwybitniejszy ang. moralitet z końca XV w.; przekład S. Helsztyńskiego pt. Każdy. Évian-Ies-Bains [ewjã le bę], m. we wsch. Francji (Sabaudia), w Alpach, nad Jez. Genewskim; 5,9 tys. mieszk. (1968); słynne uzdrowisko (źródła miner.). evipan, farm. →narkozan. Évora [ẹwora], m. w Portugalii (Alen-tejo), ośr. adm. okręgu E.; 24 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spoż., obróbka korka. Evreux [ewrö], m. w pn.-zach. Francji, ośrodek adm. dep. Eure; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechn., włók., chem., muzeum; got. katedra No-tre Damę (XII-XVII w.), pałac biskupi (XV w.), kościół St. Taurin (XI-XV w.). Ewa, wg Biblii pramatka ludzkości, stworzona przez Boga z żebra Adama; wraz z nim wypędzona z raju za nieposłuszeństwo. ewakuacja, usuwanie ludności cyw. lub wojska, wywożenie majątku z terenów zagrożonych przez nieprzyjaciela lub klęski żywiołowe, czy też przeznaczonych pod jakąś wielką inwestycję. Ewald JOHANNES, 1743-81, poeta duń.; jako liryk kontynuator tradycji klas., a zarazem prekursor poezji XIX w.; w dramatach hist. wprowadził do literatury duń. tematykę staroskandynawską. ewaluacja, ustalanie wartości i ceny czegoś; ocenianie, oszacowanie. ewangelia [gr.], pierwotnie termin świecki oznaczający dobrą nowinę; w chrześcijaństwie nazwa utworów z I-II w. zawierających opis życia i nauk Jezusa

ex tempore 303 (4 e. tzw. kanoniczne wchodzą w skład N. Testamentu). ewangelickie kościoły (kościoły protestanckie), ugrupowania rel. przyjmujące doktrynę Lutra lub Kalwina. ewangelik, pol. nazwa wyznawcy protestantyzmu (luteranizm, kalwinizm). ewangelistów symbole, szt. plast, symbol, przedstawienia 4 autorów Ewangelii; symbol Mateusza — anioł, Marka — lew, Łukasza — wół, Jana — orzeł; częste w średniow. miniaturach i płaskorzeźbie (tympanony). ewangeliści, początkowo nazwa głosicieli ewangelii; od III w. — określenie rzekomych autorów 4 ewangelii — Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. ewangelizacja, rel. głoszenie, szerzenie Ewangelii; propagowanie zasad wiary, apostolstwo, działalność misyjna. ewaporacyjne złoża, złoża osadowe powstałe przez wytrącanie się substancji mineralnych wskutek odparowywania mórz lub słonych jezior, np. złoża gipsu, anhydrytu, soli kamiennej. ewaporaty, skały osadowe pochodzenia chem., powstałe przez wytrącanie się i osadzanie związków miner, wskutek odparowywania mórz (laguny, zatoki) i słonych jezior; do e. należą np. sole. ewaporograf, ewaporometr z urządzeniem samopiszącym. ewaporometr, przyrząd do pomiaru parowania wody z jej powierzchni, powierzchni gleby lub z powierzchni specjalnie dobranych ciał (np. bibuła). Ewe, grupa plemion Murzynów sudań-skich; wchodzą w skład ludności Ghany, Togo, Dahomeju; ok. 2,5 mln; uprawa ziemi, hodowla; język ewe. ewekcja, największa z nieregularności ruchu Księżyca, wywołana działaniem perturbacyjnym Słońca. ewenement, niezwykłe zdarzenie, osobliwy wypadek; sensacja. Eweni, lud tunguski w Jakuckiej ASRR; ok. 15 tys.; koczownicza hodowla reniferów, rybołówstwo, myślistwo; obecnie prowadzą życie osiadłe, zajmują się uprawa roli i pracą w przemyśle. Ewenkijski ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Kras-nojarskim; 767,6 tys. km2, 13 tys. mieszk (1970); ośr. adm. Tura; hodowla zwierząt futerkowych i reniferów, myślistwo, rybołówstwo. Ewenkowie (Tunguzi), lud zamieszkujący Syberię oraz Mongolię Wewn. (ChRL); ok. 30 tys.; koczownicza hodowla, myślistwo; obecnie prowadzą życie osiadłe; bogaty folklor i sztuka lud.; język ewenkijski. EWG →Europejska Wspólnota Gospodarcza. ewidencja, wykaz, spis zawierający dane dotyczące liczby i ruchu ludności, rzeczy lub spraw; sporządzanie takich wykazów. ewidencja gruntów i budynków, zbiór dokumentów zawierających dane faktyczne oraz dotyczące uregulowania prawnego własności gruntów i budynków; w PRL prowadzona przez prezydia rad narodowych. ewidencja ruchu ludności, prowadzenie przez organa adm. dokumentacji dotyczącej miejsca pobytu osób zamieszkujących na danym terenie. ewidencji teoria, filoz. niezgodna z klasyczną teorią prawdy koncepcja w teorii prawdy, wg której kryterium prawdziwości sądów jest ich oczywistość. ewidentny, oczywisty, widoczny, wyraźny. ewikcja, prawo sądowe pozbawienie kogoś prawa własności rzeczy nabytej prawnie, na rzecz kogoś innego; daw. zabezpieczenie, poręka. Ewina (w. w pow. radomszczańskim, woj. łódzkim), 1944 (12 IX) bitwa Brygady (3) AL im. gen. J. Bema z hitlerowcami. Ewingi, jezioro na Pojezierzu Iławskim

(woj. olsztyńskie); pow. 525 ha, głęb. do 4 m; na pd. łączy się z jez. Jeziorak. Ewlija Czelebi, 1611-83(?), podróżnik tur.; opis podróży po Europie, Azji, Afryce, zawierający również wiadomości o Polsce; Księga podróży... (wybór). ewokacja, wywołanie wspomnienia, wizji czegoś. ewolucja, filoz. forma rozwoju, proces ciągłych, stopniowych, drobnych prze-mian (ilościowych), sukcesywnego (nie skokowego) przechodzenia w wyższe stadia rozwojowe; także synonim rozwoju. ewolucja organizmów, procesy przekształcania się organizmów w zmiennych warunkach środowiska; polega na powstawaniu i utrwalaniu się w ciągu pokoleń nowych, dziedzicznych cech przystosowawczych, różnicowaniu się populacji i wyodrębnieniu nowych gatunków, coraz liczniejszych, wyżej zorganizowanych i wyspecjalizowanych. ewolucja społeczna, proces polegający na rozwoju społeczeństwa od form prostszych do bardziej doskonałych i złożonych, zachodzący stopniowo i powoli; przeciwieństwo rewolucji społ., dla której charakterystyczna jest przemiana gwałtowna i szybka. ewolucjonizm, biol. nauka o ewolucji organizmów; bada jej mechanizmy, przebieg, kierunki, tempo — na podstawie danych paleontologii, genetyki populacyjnej, anatomii porównawczej, biogeografii i in. ewolucjonizm, filoz. kierunek w filozofii i naukach społ., zwł. w 2 poł. XIX w. (H. Spencer, Ch. Darwin), wyjaśniający formy istnienia i strukturę rzeczywistości przyrodn. i społ. jako rezultat działania praw ewolucji. ewolucjonizm, socjol. kierunek XIX w. głoszący stopniową, powolną zmienność życia społ. od form niższych do wyższych; głosi, że wcześniejsze formy wyznaczają późniejsze, które z nich nieodwracalnie wypływają; utożsamia postęp z rozwojem, ewolucjonizm syntetyczny, biol. współczesna teoria ewolucji organizmów tłumacząca jej istotę zmianą częstości genów (cech) w populacjach, wywołaną współdziałaniem mutacji i rekombinacji, selekcji naturalnej i dryfu oraz izolacji. ewoluta krzywej (rozwinięta krzywej), krzywa l będąca miejscem geom. środków krzywizny danej krzywej m; krzywa tn nazywa się przy tym ewolwentą (rozwijającą) krzywej l. ewolwenta krzywej (rozwijająca krzywej), krzywa m przecinająca styczne do danej krzywej l pod kątem prostym; krzywa l nazywa się przy tym ewolutą (rozwiniętą) krzywej m. eworsja, drążenie skał przez okruchy skalne obracane wirującą wodą. eworsyjny kocioł, zagłębienie w dnie potoku, często u podnóża wodospadu, powstałe w wyniku eworsji. Eworth [juərt] HANS, działał 1540-73, malarz ang., pochodzenia niderl.(?); nadworny portrecista Marii Tudor i Elżbiety I. Ewy ZYGMUNT, ur. 1913, fizjolog; prof. WSR w Krakowie, czł. PAN; badania dotyczące przemiany materii, wydzielania wewn. i chemizmu krwi; Zarys fizjologii zwierząt. ex- →eks-. ex abrupto [łac], nagle, niespodzianie, od razu. ex aequo [łac], na równi, jednakowo. ex aequo et bono [łac], według tego, co słuszne i dobre (zasad słuszności i sprawiedliwości). ex cathedra [łac], w kościele kat. orzeczenie papieża w sprawach wiary lub moralności obowiązujące jako nieomylna prawda; po soborze watykańskim II w praktyce nie wykorzystywane; potocznie autorytatywnie, bezapelacyjnie, bez dyskusji. Excelsior, krój pisma druk., oparty na

wzorach klas.; pol. odmiana E. — p.n. Silesia. „Excelsior" [ekselsior], meksyk, dziennik konserwatywny, wydawany od 1917. excelso, wysoko ceniony gatunek kawy brazylijskiej. exceptio [łac.J, wywodzący się z prawa rzym. zarzut procesowy, środek prawny Przeciwstawiony przez pozwanego roszczeniu powoda w procesie. exceptio confirmat regulam [łac], wyjątek potwierdza regułę. exceptio plurium concumbentium [łac], zarzut pozwanego o ojcostwo, że w okresie poczęcia dziecka matka obcowała także z kim innym; wg pol. prawa zarzut ten wyłącza pochodzenie dziecka od pozwanego tylko wtedy, gdy jeszcze z innych okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Éxchequer [yksczekər], najwyższy bryt. organ skarbowy. exclusive [łac], z wyjątkiem, wyłączając (co). excudit [łac], „wyrył, wyrzeźbił" (napis na dawnych sztychach). ex definitione [łac], na mocy definicji (termin log.). exegi monumentum aere perennius [łac], „wzniosłem pomnik trwalszy od spiżu" (słowa z ody Horacego, odnoszące się do jego poezji). exempli causa [łac], dla przykładu. exemplum [łac], przykład, wzór. exequatur [łac], uznanie konsula w jego oficjalnym charakterze przez państwo przyjmujące; także sam dokument stwierdzający udzielenie takiego uznania. r Exeter [ẹksətə ], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Exe; ośr. adm. hrabstwa Devonshire; 93 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., skórz., chem., spoż.; uniw.; romańsko-got. katedra i ratusz (XIIXVI w.), kamienice (XVI i XVII w.). ex iure [łac], na mocy (wg) prawa. ex lege, według prawa. ex more [łac], z obyczaju, wg obyczaju. ex nihilo nihil (fit) [łac], nic (nie powstaje, nie wynika) z niczego. exodos, lit.: 1) ostatni występ chóru w tragedii antycznej zawierający podsumowanie akcji i jej komentarz; 2) końcowa część dramatu zawierająca rozwiązanie akcji. exodus, masowe wyjście, wyjazd, masowa emigracja. ex officio [łac], z urzędu, z obowiązku. expedite (ekspedite) [łac], biegle, sprawnie, doskonale. experimentum crucis [łac], „próba krzyża"; eksperyment rozstrzygający, o-stateczny, decydujący o przyjęciu jednej z dwu równouprawnionych dotąd hipotez, a obaleniu drugiej. explicit [łac], „kończy się"; formuła lub końcowe zdanie tekstu. explicite [łac], wyraźnie, jasno, bez ogródek. Explorer [yksplo:rər], typ amer. sztucznego satelity przeznaczonego gł. do badań fiz. atmosfery i otoczenia Ziemi. exposé, wypowiedź programowa szefa lub innego członka rządu w parlamencie przedstawiająca ogólną linię polit. rządu lub jego zamierzenia w określonej dziedzinie; jest wygłaszana z reguły po powołaniu nowego rządu. ex post (facto) [łac], po fakcie, później. „Expressen", szwedz. wieczorny dziennik liberalny, wydawany od 1944. expressis verbis [łac], wyraźnie, dosłownie, dobitnymi słowami. Express Wieczorny, popularny dziennik popołudniowy wydawany od 1946 w Warszawie; nakład ok. 444 870 (1969). ex professo [łac], z urzędu, zawodowo; ze znajomością przedmiotu. ex tempore [łac], „wnet, natychmiast"; bez przygotowania, na poczekaniu, naprędce; znienacka.

304 extra ordinem extra ordinem [łac], poza porządkiem. ex ungue leonem (pingere) [łac], „poznać lwa po pazurach" (z Plutarcha); z części wnioskować o całości (rzeczy, zagadnienia). ex uno disce omnes [łac], według jednego sądź, jacy są wszyscy. ex voto [łac. (pochodzące) ze ślubowania'], pierwotnie napis umieszczany na przedmiocie składanym w darze bóstwu w wyniku realizacji uczynionego ślubowania (votum); później nazwa samego daru. Eyck [eik] JAN VAN, ok. 1390-1441, malarz niderl., jeden z twórców malarstwa nowoż.; nowatorskie rozwiązywanie problemów świata, perspektywy, ujmowania i powiązania postaci z otoczeniem; udoskonalił technikę olejną; obrazy rel. (Ołtarz gandawski), wspólnie z bratem Hubertem (ok. 1370-1426), portrety (Portret małżonków

Arnolfini), miniatury.

f f, litera alfabetu łac. (i pol.) pochodząca poprzez starogr. F (digamma) od pół-nocnosemickiej (fenickiej) litery waw. f, muz. nazwa dźwięku czwartego w podstawowym szeregu liczonym od c. f, skrót przedrostka femto-. F, symbol pierwiastka chem. fluoru. F, symbol jednostki farad. °F, symbol stopnia temperatury wg skali Fahrenheita. F1, F2..., symbole genet. oznaczające pierwsze, drugie i następne pokolenia mieszańców powstałych ze skrzyżowania określonych form rodzicielskich. fa, muz. sylabowa nazwa dźwięku / stosowana w solmizacji. Faber FRANCISZEK (właśc. F. Kockritz), 14971565, humanista śląski; satyr.-epicka poezja łac, wyrażająca sympatie dla reformacji i patriotyzm śląski. Faber Stapulensis JACOBUS (właśc. Jac-ques Lefévre d'Étaples), 1455-1536, filozof fr., humanista; komentator pism Arystotelesa. fabianie →Fabian Society. Fabian Society [fejbjən səsajəty] (fabianie), ang. organizacja reformistyczna zał. 1884 przez grupę intelektualistów; jej członkowie byli zwolennikami stopniowych reform społ.; 1900 weszła do Partii Pracy. Fabierkiewicz ZBIGNIEW (pseud. T. Gnie-wicz), 1882-1919, działacz ruchu robotn.; od 1905 w SDKPiL; uczestnik rewolucji październikowej; 1918 zastępca czł. Centr. Kom. Wykonawczego grup SDKPiL w Rosji; zamordowany w drodze do kraju przez pol. żandarmów. Fabijański ERAZM, 1820-92, malarz; widoki zabytków arch. Krakowa, sceny rodzajowe. Fabijański STANISŁAW, 1865-1929, malarz; widoki zabytków arch., pejzaże, sceny rodzajowe. Fabiusz Kunktator, ?-203 p.n.e., wódz rzym. i dyktator w czasie II wojny pu-nickiej; stosował taktykę wojny podjazdowej (stąd przydomek „Zwlekający"). Fabiusz Piktor, III w. p.n.e., pierwszy historyk rzym.; autor historii Rzymu w języku gr. (przeznaczonej dla ludów hellenistycznego Wschodu). fable convenue [fablökąw(ö)nü; fr.], bajka przyjęta za prawdę (z Woltera). fabliaux [-lijo], gatunek mieszcz. poezji fr. XIIXIV w. o treści obyczajowej i zabarwieniu satyrycznym. FABLOK→Fabryka Lokomotyw im. F. Dzierżyńskiego.

Eyre [ẹər] EDWARD JOHN, 1815-1901, aną. podróżnik po Australii; odkrywca Jez: Torrensa, Gór Flindersa i jeziora nazwanego później jego imieniem. Eyre [ẹər], półwysep w Australii Pd., między Wielką Zat. Australijską a Zat. Spancera; uprawa pszenicy; wydobycie rud żel. (Middleback Ranges); gł.r m. Whyalla. Eyre [ẹə ], największe jezioro Australii; 12 m p.p.m.; pow. zmienna, ok. 8,8 tys. km2; słone, płytkie; okresowo zasilane przez rzeki Cooper Creek i Warburton. Eysenck [aizənk] HANS, ur. 1916, psycholog ang.; zajmuje się psychologią osobowości i psychoterapią opartą na teorii uczenia się. Eyskenes [ẹisköns] GASTON, ur. 1905, belg. polityk i ekonomista; chrześc demokrata; 1949-50 oraz 1958-61 premier.

Fabre [fabr] FERDINAND, 1827-98, pisarz fr.; poezje, powieści z życia wieśniaków i kleru prowincjonalnego, powieść auto-biogr. Ma vocation. Fabre [fabr] JEAN HENRI, 1823-1915, entomolog fr.; badacz życia, instynktów i rozwoju owadów; popularyzator, autor licznych książek (Z życia owadów). Fabre [fabr] JEAN MARCEL, ur. 1904, fr. historyk literatury, polonista; prof. Uniw. Warsz. i Sorbony; prace z literatury fr. XVIII w. i pol. (Mickiewicz a romantyzm europejski). Fabre d'Églantine [fabr deglãtin] (właśc. Philippe Francois Nazaire Fabre), 1750-94, fr. komediopisarz, działacz re-wol.; komedie społ.polityczne. Fábri ZOLTAN, ur. 1917, węg. reżyser film.; jeden z czołowych twórców po II wojnie świat.; filmy o wymowie społ. i polit. (Karuzela miłości, 20 godzin). Fabriano, m. we Włoszech (Marche), w Apeninach; 27 tys. mieszk. (1961); przemysł papierniczy. Fabriano Gentile da [f. dżen- da] → Gentile da Fabriano. Fabricius DAVID, 1564-1617, hol. astronom i teolog; odkrył pierwszą gwiazdę zmienną Mira Ceti. Fabricius JOHANNES, 1587-1616, astronom hol.; niezależnie od Galileusza i Ch. Scheinera odkrył plamy słoneczne. Fabricius ab Aquapendente HIERONYMUS (Fabrizi d'Acquapendente Girolamo), 1533-1619, wł. anatom i chirurg; prof. uniw. w Padwie; w badaniach anat. i em-briologicznych jako jeden z pierwszych zastosował metodę porównawczą; odkrył m.in. zastawki żylne. Fabritius CAREL, 1622-54, malarz hol.; uczeń Rembrandta; portrety, sceny rodzajowe i rel.; Wskrzeszenie Łazarza (Muzeum Nar., Warszawa). Fabry RUDOLF, ur. 1915, poeta słowac, surrealista; liryka, reportaże. Fabrycy KAZIMIERZ, 1888-1958, generał, inżynier; 1927-34 wicemin. spraw wojsk., 1934-39 inspektor armii; 11 VII-12 IX 1939 dowódca armii „Karpaty"; po wojnie na emigracji. fabryka, zakład przem. wytwarzający maszynowo na wielką skalę środki spożycia i produkcji. Fabryka Kosmetyków „Pollena-Lechia", w Poznaniu, zał. 1925; produkuje obecnie kosmetyki, w tym np. kremy „Nivea", pasty do zębów. Fabryka Kotłów w Raciborzu, zbudowana 1950-52; wytwarza m.in. kotły parowe, zbiorniki owijane, rurociągi wysokociśnieniowe, wymienniki ciepła. Fabryka Lokomotyw im. F. Dzierżyń-skiego (FABLOK), w Chorzowie, zbudowana 1920-24 (do 1951 p.n. Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce); produkuje gł. parowozy i lokomotywy spalinowe. Fabryka Maszyn Budowlanych (Fadro-

Ezaw, wg Biblii syn Izaaka, starszy brat Jakuba; miał mu oddać prawo pierwo-rództwa za miskę soczewicy; częsty motyw w sztuce. Ezdrelon →Jezreel. ezofagoskopia, wziernikowanie przełyku, oglądanie jego wewn. ściany za pomocą aparatu z układem optycznym i źródłem światła, zw. ezofagoskopem. Ezop, VI w. p.n.e., bajkopisarz gr. z Frygii (Azja Mn.), uważany za twórcę bajki gr. (gł. zwierzęcej) o charakterze moralizującym i satyrycznym. ezoteryczna wiedza, wiedza tajemnaT tajna, przeznaczona tylko dla grona wtajemniczonych, wybrańców; przeciwieństwo wiedzy egzoterycznej. ezoteryczny, przeznaczony, dostępny tylko dla wybranych, wtajemniczonych (o wiedzy, nauce); tajemny, tajemniczy. eżektor →ejektor.

ma), we Wrocławiu, uruchomiona 1954; produkuje ładowarki hydrauliczne dla budownictwa i ładowarki górnicze. Fabryka Maszyn Elektrycznych (Celma), w Cieszynie, zbudowana 1920; produkuje silniki elektr. (m.in. do wciągarek). Fabryka Maszyn Żniwnych, w Płocku, zbudowana 1870; produkuje żniwiarki i kombajny zbożowe „Vistula" ZO18, ZO 20. Fabryka Samochodów Ciężarowych im. B. Bieruta (FSC), w Lublinie, powstała 1951; kombinat metalurgiczny, zaopatrujący w swoje wyroby wszystkich producentów pojazdów samochodowych w Polsce. Fabryka Samochodów Ciężarowych im. F. Dzierżyńskiego, w Starachowicach, powstała 1948 z odbudowanych po zniszczeniach woj. Starachowickich Zakładów Górn.-Hutn.; produkuje gł. samochody „star" (ciężarowe i specjalne) oraz autobusy. Fabryka Samochodów Osobowych (FSO), w Warszawie, powstała 1948-51, pierwsza w Polsce fabryka samochodów osobowych; produkuje samochody: „warszawa" (od 1951), „syrena" (od 1958), „pol. fiat 125 p" (od 1967). Fabryka Urządzeń Mechanicznych (Poręba), w Porębie (pow. zawierciański, woj. katowickie), powstała 1798, po II wojnie świat, rozbudowana; produkuje obrabiarki do metali. fabularny, mający fabułę, oparty na fikcyjnym wątku. fabulistyka, dział literatury obejmujący bajkopisarstwo. fabuła, lit. układ zdarzeń w utworze lit., teatr, lub film., należących do jednego lub większej ilości wątków i pozostających w związkach przyczynowo-skutko-wych i czasowych. facecja, dowcip, żart, dykteryjka; krótkie, żartobliwe opowiadanie, często o fry-wolnej treści, znane w literaturze staro-pol.; pokrewna fraszce. face d'homme fait fortune [fasdom fefortün; fr.], „twarz człowieka decyduje o (jego) losie"; jak cię widzą, tak cię piszą. facelia błękitna (wiązanka wrotyczowa, Phacelia tanacetifolia), amer. roślina uprawna, szczególnie wartościowa jako miododajna, także ozdobna i pastewna. fach, zajęcie, zawód, specjalność. fachowiec, specjalista w jakiejś dziedzinie, dobrze znający swój fach. fachowy: 1) związany z danym fachem, specjalny, zawodowy; 2) biegły w jakiejś dziedzinie, wykwalifikowany. fa-cia ['szkoła praw*], w chin. filozofii klas. termin określający szkołę legistów. facja, geol. zespół cech (litologicznych i paleontologicznych) odróżniających osady powstałe w tym samym czasie, ale w różnych środowiskach sedymentacji; ogólnie w osadach rozróżnia się: f. kontynentalną (np. rzeczną, pustyniową) i f. morską (np. przybrzeżną, głębokomorską).

frakturująca maszyna 305 facjata, arch.: 1) dawna nazwa fasady; 2) pomieszczenie mieszkalne na strychu, z oknami w połaci dachu, ujętymi w ścianki i nakrytymi własnym daszkiem. factum abiit, monumenta manent [łac], „czyn minie, pomniki zostają" (z Owidiusza). FAD, biochem. →dwunukleotyd flawinoadeninowy. Fadiejew ALEKSANDR A., 1901-56, pisarz ros.; powieści o wojnie domowej i o bohaterstwie młodzieży radz. w walce z okupantem hitlerowskim (Młoda Gwardia). fading [fejdyŋ; ang.] →zanik odbioru radiowego. Fadinger [fa:dyŋər] STEPHAN, ?-1626, przywódca powstania chłopskiego w górnej Austrii 1626; zginął przy oblężeniu Linzu. Faenza [faenca], m. we Włoszech (EmiliaRomania); 54 tys. mieszk. (1968); słynny ośr. przemysłu fajansowego (od XV w.); muzea; katedra (XV w.), kościoły i pałace (XII-XVIII w.). faeton: 1) rodzaj nadwozia samochodu osobowego; ma dodatkowe siedzenia składane, umieszczone między siedzeniami stałymi; 2) pojazd konny 4-kołowy, na resorach, z podnoszoną budą. Faeton, mit. gr. syn Heliosa; za zgodą ojca poprowadził jego rydwan słoneczny; rażony piorunem Zeusa, gdy nadmiernie zbliżył się do ziemi. faetony (Phaëthontidae), rodzina oceanicznych ptaków z rzędu wiosłonogich, wielkości gęjębia; 3 gat; czarno-białe; doskonale nurkują z lotu; gł. rybożerne. Fagaras [fəgərasz], m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Alutą; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Fagerholm [fa-] KARL AUGUST, ur. 1901, fiń. polityk socjaldemokr. i działacz związkowy; premier 1948-50, 1956-57, 1958-59; prowadził politykę prozachodnią. Fagersta [f agərszta], m. w środk. Szwecji (Bergslagen); 17 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł maszynowy. fagi →bakteriofagi. fagocytoza, wychwytywanie i pochłanianie przez komórkę różnych mikroskopijnych ciał stałych, m.in. mikroorganizmów, innych komórek; u pierwotniaków forma odżywiania się, u wyższych zwierząt i człowieka ma Znaczenie obronne przeciw infekcji i w usuwaniu produktów rozpadu własnych tkanek. fagocyty (komórki żerne), komórki zdolne do fagocytozy, m.in. niektóre białe ciałka krwi, komórki śródbłonka, histio-cyty. fagot, instrument muz., aerofon (dęty drewn.) ze stroikiem podwójnym, złożony z 2 połączonych rur, o niskiej skali; powstał w pocz. XVII w. Faguet [fage] EMILE, 1847-1916, fr. krytyk lit.; prof. Sorbony, czł. Akad. Fr.; prace historycznolit., polit.-społeczne. Fagunwa DANIEL, P-1963, pisarz nige-ryjski tworzący w stylu ustnej tradycji języka joruba; powieści o tematyce lud.-fantastycznej. Fahrenheit [fa:rənhait] GABRIEL DANIEL, 16861736, fizyk niem.; wynalazca termometru rtęciowego; zaprojektował skalę termometryczną, zw. skalą F. Fahrenheita skala temperatur [s.t. fa:-rənhaita], skala (w °F) o punkcie 0°, odpowiadającym temperaturze zamarzania mieszaniny salmiaku z lodem, i przyjmująca temperaturę wrzenia wody jako równą 212°F (0°C = +32°F). Faial [fajal], wulkaniczna wyspa portug. na O. Atlantyckim (Azory); 165 km2, 21 tys. mieszk. (1960); turystyka; gł. m Horta. faille [faj; fr.], gęsta, zawyczaj czarna tkanina jedwabna, o splocie płóciennym, poprzecznie prążkowana (przypomina

ryps); może mieć w wątku metal, nitki i apreturę mory (tzw. f. rmirage). fair [feə ; ang.], uczciwy, sprawiedliwy, szlachetny, piękny; uczciwie, szlachetnie, sprawiedliwie. r r Fairbairn [feə beə n] SIR WILLIAM, 1789-1874, ang. wynalazca, konstruktor i przemysłowiec; 1835 założył pierwszą stocznię statków stal.; konstruktor kotłów parowych. r Fairbanks [feə bänks] DOUGLAS, 1883-1939, amer. aktor filmu niemego; niezwykle popularne role bohaterskich awanturników (Znak Zorro, Trzej Muszkietero-wie). r Fairbanks [f ea bänks], m. w USA (Alaska); 14 tys. mieszk. (1970); wydobycie złota; punkt końcowy Alaskar Highway; uniwersytet. Fairfax [feə fäks] THOMAS, 1612-71, generał ang.; nacz. wódz wojsk parlamentu w rewolucji 1640-60. Fairfield [feərfi:ld], m. w USA (Con-necticut), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Bridgeport; 55 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; miejscowość wypoczynkowa. Fairfield [feərfi:ld], m. w USA (Alabama), w zespole miejskim Birmingham; 14 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł metal., chemiczny. fair play [feər plej; ang.], czysta, zgodna z zasadami, uczciwa, lojalna gra lub walka sportowa. Faiz AHMAD, ur. 1910, pakistański poeta, działacz polit. i społ.; zbiory poezji, publicystyka; pisze w języku urdu; mię-dzynar. nagr. Leninowska. fajalit, minerał z grupy oliwinów, krzemian żelaza; występuje w magmowych rudach żelaza. fajans, wyrób ceram. otrzymany przez wypalenie gliny, kwarcu i kaolinu lub gliny, kwarcu i margla; czerep porowaty, biały lub jasnożółty, pokryty nieprzezroczystymi szkliwami; rozróżnia się: f. właściwy, f. delikatny, półfajans; naczynia gosp., wyroby artyst., sanitarne. Fajans KAZIMIERZ, ur. 1887, fizykóche-mik amer., pochodzenia pol.; prof. uniw. w Monachium i Ann Arbor; specjalista w dziedzinie radiochemii i promieniotwórczości. Fajardo [fachardo], m. i port we wsch. części Puerto Rico, nad O. Atlantyckim; 12 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. fajerwerki →ognie sztuczne. fajf (five o'clock), popołudniowe przyjęcie towarzyskie; herbatka. Fajge JAN (pseud. Czarny Roman), 1917-42, działacz ruchu młodzieżowego i ruchu oporu; 1939-41 m.in. w Spartaku-sie i ZWW; od 1942 czł. PPR i GL, pierwszy dowódca GL w Warszawie; zamordowany przez gestapo. fajka pokoju, u Indian Ameryki Pn. zwyczaj wypalania fajki na znak pokoju, przyjaźni. fajki, łow. górne kły samca dzika, wygięte ku górze; trofeum myśliwskie. Fajon [fażą] ETIENNE, ur. 1906, działacz fr. ruchu robotn.; od 1929 w FPK, od 1945 czł. KC, od 1947 Biura Polit.; od 1958 red. nacz. „L'Humanite". Fajsal I, 1885-1933, król Iraku od 1921, z dyn. Haszymidów; przywódca antytur. powstania Arabów 1917. Fajsal II, 1935-58, król Iraku od 1939, z dyn. Haszymidów; zamordowany podczas rewolucji republikańskiej. Fajsławice (w. w pow. krasnostawskim, woj. lubelskim), 1863 bitwa oddziału powstańczego (gen. M. Kruk-Heidenreich) z wojskami ros.; klęska Polaków zahamowała powstanie w Lubelskiem. Fajstos, m. w pd. części Krety (Grecja); ruiny wielkiego pałacu z epoki minojskiej, podobnego do pałacu w Knossos, nekropola. Fajum, m. w pn. części Egiptu, na Pustyni Libijskiej, w oazie F., ośr. adm.

prow. El-F.; 134 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł bawełn., skórz., tytoniowy; w pobliżu — resztki osad z końca paleolitu oraz licznych staroż. budowli i nekropoli; miejsce znalezienia wielkiej liczby gr. i egip. papirusów z III w. p.n.e.-IV w. n.e. fajumskie portrety, egip. portrety trumienne malowane na deszczułkach lub płótnie i mocowane bandażami na twarzy mumii; I-IV w.; pierwszy raz znalezione w oazie Fajum. Fajzabad (ang. Fyzabad), m. w Indii (UttarPradesz), nad rz. Ghaghra; 84 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Fajzabad, m. w pn.-wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Badachszan; 60 tys. mieszk. (1966). Fajzi MIRHAJDAR, 1891-1928, pisarz tatar.; twórca muz. dramatu opartego na motywach lud.; sztuki teatr., opowiadania. fakelcug, daw. uroczysty pochód z pochodniami. fakir, asceta, żebrzący mnich (często wędrowny) w krajach muzułm. i Indiach. Fakir Baykurt, ur. 1929, prozaik tur.; powieści, zbiory nowel i opowiadań o tematyce wiejskiej. fakolit, forma drobnej intruzji magmowej o kształcie soczewkowatym, zgodna z ułożeniem pofałdowanych warstw skalnych. fakon, nóż argent. podobny do tasaka, używany do wycinania drogi w dziewiczych lasach. fakoszer, zool. →guziec. faksymile (facsimile), dokładna reprodukcja dokumentu, rękopisu, rysunku, podpisu — wykonana ręcznie, chemicznie lub mechanicznie; stosowane gł. w wydawnictwach nauk. (dokumentów, rękopisów); także pieczątka lub klisza odtwarzająca własnoręczny podpis. faksymile →telegrafia kopiowa. faksymilowany przedruk, przedruk wiernie odtwarzający wygląd oryginału. fakt, zdarzenie, zjawisko, które zaszły w rzeczywistości; określony stan rzeczy. fakt naukowy, metodol. stwierdzenie konkretnego stanu rzeczy lub zdarzenia w określonym czasie i przestrzeni; najprostszy, podstawowy element każdej nauki empirycznej; stwierdzenie każdego f.n. oparte jest na pewnej teorii nauk. i kierowane określonymi dyrektywami metodologicznymi. faktografia, podawanie, opisywanie faktów; stwierdzanie faktów. faktomontaż, rodzaj reportażu lit., szereg faktów powiązanych w formę dram. lub luźno zestawionych. faktor: 1) jeden z elementów; czynnik; 2) daw. pośrednik w interesach, stręczyciel, pełnomocnik. faktoria, daw. osada handl. założona przez kupców eur. w krajach kolonialnych. faktotum, człowiek używany do rozmaitych posług; totumfacki, popychadło. fakt prawny, fakt, z którym norma prawna wiąże określone skutki prawne i który powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego. faktura, szt. plast, charakterystyczne cechy powierzchni przedmiotu, np. obrazu, rzeźby, obiektu rzemiosła artyst., ściany, będące wynikiem kształtowania jej przez artystę w zależności od tworzywa, techniki i stylu twórcy (np. od gładkości podłoża, gęstości farby i sposobu jej nakładania). faktura, ekon. rachunek, dowód transakcji kupna-sprzedaży wystawiany przez dostawcę. faktura, muz. sposób komponowania na określony instrument, zespół, głos ludzki (f. orkiestrowa, chóralna); także sposób koordynacji melodii i harmonii (f. homofoniczna, polifoniczna). fakturująca maszyna, maszyna księgująca do sporządzania faktur, kosztorysów

306

faktyczny

itp.; stanowi połączenie elektr. maszyny do pisania z urządzeniem liczącym; m.f. różnią się stopniem zautomatyzowania wykonywanych operacji. faktyczny, będący faktem, oparty na faktach; rzeczywisty, realny, istotny. „Fakty i Myśli", dwutygodnik społ.-kult. wydawany w Bydgoszczy od 1958; 1959-68 miesięczny dodatek lit. „Wiatraki". fakultatywny, pozostawiony do wyboru, nie obowiązujący; możliwy, dowolny. fakultet: 1) wydział w szkole wyższej; 2) we w Francji i w niektórych innych krajach jednowydziałowa szkoła wyższa. fakultety robotnicze, kursy dla robotników i chłopów przy wyższych uczelniach w ZSRR, przygotowujące w skróconym czasie do studiów wyższych; istniały 1919-40; wprowadzone 1949 także w NRD. fala akustyczna, zaburzenie rozchodzące się w ośrodku sprężystym polegające na przenoszeniu energii przez drgające cząstki bez zmiany ich średniego położenia. fala elektromagnetyczna, zaburzenia pola elektromagnet. wywołane zmianami rozkładu ładunków (np. w atomie, na okładkach kondensatora) i rozchodzące się w próżni z prędkością o = 299 792 km/sek; dł. w zakresie od ok. 10-14 m do tysięcy km (promieniowanie gamma, rentgenowskie, fale świetlne, radiowe). Falaise [falę:z], m. w zach. Francji (Normandia); 7,2 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. 1944 (8-22 VIII), zwycięska bitwa wojsk alianckich z Niemcami, w której brała udział pol. 1 Dyw. Pancerna pod dowództwem gen. S. Mączka. falanga, w staroż. Grecji, Macedonii i krajach hellenistycznych zwarty, wielo-szeregowy szyk bojowy ciężkozbrojnej piechoty (hoplitów). Falanga, hiszp. partia faszystowska zal. 1933 przez J.H. Primo de Riverę; 1958 przekształcona w organizację o charakterze społ.-polit, tzw. Ruch Narodowy. Falanga (ONR „Falanga", Ruch Naro-dowoRadykalny), organizacja nacjonali-stycznofaszystowska działająca 1934-39 w Polsce jako kontynuacja ONR, od 1936 związana z OZN. falanster [fr.], w projekcie Ch. Fouriera osiedla zrzeszeń spółdzielczych, z których miało się składać idealne społeczeństwo. Falaris, ?-554 p.n.e., tyran Akragas (obecnie Agrigento) na Sycylii od 570; słynny z okrucieństwa; spiżowy „byk F." — narzędzie tortur; w jego rozpalonym wnętrzu miał F. tracić skazańców. fala stojąca, fala powstała w wyniku interferencji (nakładania się) dwóch fal o jednakowych częstotliwościach, rozchodzących się w przeciwnych kierunkach (np. fali bezpośredniej i odbitej). Falaszowie, kuszyckie plemię, w okolicach jez. Tana (Etiopia); ok. 70 tys,; prawdopodobnie potomkowie imigrantów z Płw. Arabskiego. falbana, marszczony pas tkaniny przyszywany jako ozdoba do sukien, kap, fi-xanek itp. falcerka →falcówka. Falchan Kangri (Broad Peak), szczyt w Karakorum, w pobliżu Czogori; 8047 m; zdobyty 1957 przez austr. wyprawę. Falck JEREMIASZ, ok. 1610-77, miedzio-rytnik gdański; portrety (m.in. królów) wg znanych obrazów, ilustracje, wzory złotnicze. Falcón [-kon], stan w pn.-wsch. Wenezueli, nad M. Karaibskim; 24,8 tys. km2, 373 tys. mieszk. (1969); stol. Córo; rafinerie ropy naft. (płw. Paraguana). Falconet [-kone] ETIENNE MAURICE, 1716-91, rzeźbiarz fr.; rzeźby dekoracyjne, alegor.; 1766-78 działał w Rosji, Pomnik Piotra I w Leningradzie. Falconi [-koni] JAN CHRZCICIEL, XVII w., sztukator i budowniczy wł., ok. 1625-60 w Polsce; wczesnobarokowe de-

koracje stiukowe w wielu kościołach (św. Piotra i Pawła w Krakowie, kolegiata w Zamościu). falcowanie, druk. ręczne lub mech. zła-mywanie arkuszy druk. do formatu książki, gazety itp. falcówka (falcerka), maszyna do złamy-wania (falcowania) arkuszy drukarskich. fale materii →de Broglie'a fale. Falenica, dzielnica mieszkaniowo--przem. w Warszawie. Falenty (w. w pow. piaseczyńskim, woj. warsz.), 1809 miejsce zaciekłych walk oddziałów pol. z Austriakami (bitwa ra-szyńska). faleń, żegl. cienka linka umocowana do okucia w stewie łodzi, służąca do cumowania lub holowania. Faleński FELICJAN, 1825-1910, poeta; klasycyzująca liryka refleksyjna, często o zabarwieniu satyr. (Meandry); utwory dram. (Na drabinie), krytyka lit., przekłady. falerno, złociste, lekko cierpkie, mocne wino produkowane we Włoszech w okolicach Neapolu już w czasach starożytnych. faleza →klif. fali długość, X, odległość między dwoma najbliższymi punktami ośrodka drgającymi w tych samych falach. Falieri MARINO, 1274-1355, doża wenecki od 1354; dążył do ograniczenia wpływów oligarchii weneckiej i ustanowienia monarchii dziedzicznej; stracony po wykryciu spisku; postać tytułowa wielu utwolów literackich. Falimirz STEFAN, pol. XVI w., botanik i lekarz; autor pierwszego w języku pol. dzieła przyrodniczo-lekarskiego (typu ziel nika, czyli herbarza). Faliskowie, plemię italskie w pd. Etrurii (Ager Faliscus); od ok. 395 p.n.e. pod władzą Rzymu; gł. m. Falerii (obecnie Civita Castellana). falistość powierzchni, techn. występowanie na powierzchni przedmiotu regularnie (w przybliżeniu) powtarzających się wzniesień; rodzaj nierówności powierzchni. Falk JOHANNES, 1768-1826, idem. pedagog, pisarz i filantrop; założyciel (w Weimarze) stowarzyszenia ofiar wojen napoleońskich i pierwszego w Niemczech sierocińca. Falkberget [falkbergə] JOHAN PETTER, 18791967, pisarz norw.; powieści o postępowej wymowie społ., gł. z życia okręgów górn.; cykl Christianus Sextus. Falkenhayn [falkənhain] ERICH VON, 1861-1922, generał niem.; 1914-16 szef sztabu armii lądowej. Falkensee [falkənze:], m. w środk. części NRD, na zach. od Berlina; 30 tys. mieszk. (1968); miastoogród; przemysł maszyn., chemiczny. Falkenstein im Vogtland [falkənsztain im fo:kt3, m. w pd. części NRD, w Ruda-wach; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Falkirk [fo:lkə:rk], m. w W. Brytanii (Szkocja); 38 tys. mieszk. (1967); eksploatacja węgla kam. i glinki ogniotrwałej; hutnictwo, przemysł metal., chem., skórz., odzieżowy. Falklandy (Malwiny), grupa 2 większych i ok. 200 małych wysp na pd. Atlantyku; stanowią kolonię bryt. F.; 12,2 tys. km2, 2,1 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Stanley; hodowla owiec, rybołówstwo, połów wielorybów. — Skolonizowane przez Francuzów i Anglików, należały następnie do Hiszpanii, potem do Argentyny; od ok. 1830 do W. Brytanii — kolonia (rządy gubernatora); obszar sporny z Argentyną. 1914 (8 XII) koło F. zwycięstwo eskadry bryt. nad niemiecką. Falklandzki Prąd, zimny prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z pd. na pn., wzdłuż wybrzeży Argentyny od Falklandów do zat. La Plata; prędkość 1-2 km/godz.

falkon (pol. sokół), działo o długiej lufie i małym kalibrze (2-4 funtów), rodzaj kolubryny; używany w XVI i XVII w. falkonet (półfalkon, pol. sokolik), działo o długiej lufie i kalibrze mniejszym od falkonu (1-3 funtów); używany w XVI i XVII w. Falköping [falśö:piŋ], m. w pd. Szwecji; 16 tys. mieszk, (1969); przemysł papiern., spożywczy. Falkowski JAKUB ZEBEDEUSZ, 1775-1848, filantrop i pedagog, pijar; założyciel i rektor pierwszego w Polsce instytutu głuchoniemych; czł. Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie i Tow. Naukowego w Krakowie. Falkowski JULIUSZ, 1815-92, uczestnik powstania 1830-31, działacz emigr., pisarz; 1849 walczył w powstaniu badeń-skim; Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń to Polsce. Falla [falia] MANUEL DE, 1876-1946, kompozytor hiszp.; reprezentant nar. stylu w muzyce hiszp.; balety (Trójgraniasty kapelusz), opery (Krótkie życie), utwory symf. (Noce w ogrodach Hiszpanii), fortepianowe, Koncert na klawesyn, pieśni. Fallada [fa-] HANS (właśc. Rudolf Ditzen), 1893-1947, pisarz niem.; powieści o losach „szarego człowieka" na drobiazgowo odmalowanym tle społ.-obyczajowym (I cóż dalej, szary człowieku?), także o wymowie antyfaszyst. (Każdy umiera w samotności). Fall Gelb [niem., 'wariant żółty'], kryptonim planu działań zaczepnych wojsk hitlerowskich w Europie Zach.; plan opracowany 1939, realizowany 1940. falliczne kulty, zabiegi rel.-magiczne, mające zapewnić urodzaj, połączone ze swobodą seksualną; przedmiot kultu — fallus (symbol członka męskiego). Falliéres [falje:r] ARMAND CLEMENT, 18411931, polityk fr.; od 1882 min. różnych resortów, prezydent 1906-13. Fallopio GABRIELE, 1523-62, anatom wł.; prof. uniw. w Padwie; prace dotyczące budowy oka, ucha, układu nerwowego i narządów rozrodczych. Fall River [fo:l rywər], m. w USA (Massachusetts), nad O. Atlantyckim; 96 tys. mieszk. (1970); w XIX w. wielki ośr. przemysłu bawełn.; obecnie różnorodny przemysł. Fall Weiss [f. wais; niem., 'wariant biały'], kryptonim planu wojny Niemiec hitlerowskich przeciwko Polsce; plan opracowany 1939, realizowany we wrześniu 1939,, Falmouth [fälmət], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad kanałem La Manche; 17 tys. mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa; rybołówstwo; przemysł stoczn., metal., chemiczny. falochron, budowla lub urządzenie do ochrony akwenów, zwł. portowych, przed przenikaniem fal i rumowiska z pełnego morza; najczęściej konstrukcja stała w postaci masywnej ściany (np. z kamieni, żelbetu), niekiedy pływająca lub z rur ułożonych na dnie, którymi tłoczy się powietrze. falomierz, przyrząd do pomiaru długości lub częstotliwości fali elektromagnet.; rezonansowy — np. z linią długą, interferencyjny — ze strojonym generatorem drgań elektrycznych. falowa funkcja, w mechanice kwantowej funkcja opisująca stan układu fiz. (np. cząstki) w danej chwili. falowa liczba, odwrotność długości fali wyrażona w centymetrach, czyli liczba fal przypadająca na 1 cm; wielkość stosowana gł. w spektrometrii. falowanie, maszynowe formowanie oczek dzianiny przez zaginanie nitek w pętle za pomocą haczykowatych igieł i współpracujących z nimi płaszczek falujących. falowanie (morska fala), w hydrologii ruchy wody zachodzące na powierzchni zbiorników wodnych (fale powierzchniowe) lub wewnątrz nich (fale wewnętrzne)

Fara 307 wywołane oddziaływaniem wiatru, zmianami ciśnienia atm., trzęsieniem ziemi i in. falowa powierzchnia, zbiór punktów (cząstek) w ośrodku objętym zaburzeniem falowym, będących w danej chwili w jednakowej fazie drgań. falownik, urządzenie do przetwarzania prądu elektr. stałego na prąd zmienny 1- lub wielofazowy o dowolnej częstotliwości. falowód, rura z materiału przewodzącego prąd elektr. do przenoszenia wzdłuż wytyczonej nią drogi fal elektromagnet. (w zakresie mikrofal). falowód akustyczny, obszar o postaci kanału, wewnątrz którego wskutek odbicia lub załamania fal przenoszona jest energia akustyczna; w hydroakustyce — umożliwia przenoszenie się dźwięków na duże odległości. falowy ornament, szt. plast, ornament ciągły złożony z szeregu rytmicznie powtarzanych motywów przypominających grzbiety fal. falrep, żegl. linka zastępująca poręcz na trapie. falsa denominatio non nocet [łac], mylne oznaczenie (przedmiotu) nie. szkodzi, jeżeli strony zawierające umowę wiedzą, o jaki przedmiot chodzi. False [fo:ls], zatoka O. Atlantyckiego wcięta w wybrzeże pd. Afryki; szer. 29 km. falset, muz. głos męski wydobywany w specjalny sposób (gł. przez tenorów); brzmi w skali głosów żeńskich; stosowany np. w jodłowaniu. Falski MARIAN, ur. 1881, pedagog i działacz PPS-Lewicy; prof., kierownik Pracowni Ustroju i Organizacji Oświaty PAN; autor m.in. elementarza Nauka czytania i pisania. Falso, przylądek na Wybrzeżu Moski-tów (Nikaragua), nad M. Karaibskim; 15°12'N, 83°22'W. falstart, rozpoczęcie biegu przed sygnałem startera; w lekkiej atletyce 2 f. eliminują zawodnika z konkurencji. Falster, wyspa duń. na M. Bałtyckim; 514 km2, 46 tys. mieszk. (1965); ważny region uprawy buraków cukr.; połączenie mostami z wyspami: Zelandia i Lolland? gł. m. Nykøping. falsyfikacja, podrabianie, fałszowanie. falsyfikacja, metodol. procedura stwierdzania fałszywości twierdzeń (błędności hipotez) w procesie ich sprawdzania, prowadząca do ich odrzucenia; przeciwieństwo konfirmacji. falsyfikat, sfałszowany, podrobiony dokument lub dzieło sztuki. falszburta →nadburcie. falszkil, żegl. podwodna cześć kadłuba jachtu w postaci pionowej płetwy, poniżej stępki, obciążona balastem; zwiększa stateczność jachtu, przeciwdziała dryfowi.i Falticeni [fəlticzen ], m. w pn.-wsch. Rumunii; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Falun [falyn], m. w środk. Szwecji (Bergslagen), ośr. adm. okręgu Koppar-berg; 34 tys. mieszk. (1969); wydobycie pirytów, rud cynku i ołowiu. fał, żegl. lina do podnoszenia żagla lub drzewca, do którego przymocowuje się żagiel, a także — na statkach sport. — miecza, płetwy sterowej itp. Fałat JULIAN, 1853-1929, malarz; dyr. krak. SSP, którą przekształcił w akademię; sceny rodzajowe, gł. myśliwskie (Powrót z niedźwiedziem, Po polowaniu), pejzaże (Wnętrze lasu), liczne akwarele. fałd, geol. deformacja tektoniczna, plast, wygięcie warstw skalnych bez przerwania ich ciągłości; składa się z części wypukłej (antykliny) i wklęsłej (synkliny); f. są gł. formą w budowie większości łańcuchów górskich. fałda (fałd), zakładka w tkaninie; załamanie, wygórowanie czegoś (np. skóry, powierzchni wody).

fałdowanie, geol. ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do plast, wygięcia warstw skalnych i do tworzenia się fałdów. fałdowe góry, góry powstałe przez sfał-dowanie i wypiętrzenie nagromadzonych w geosynklinach osacjów; rozróżnia się g.f.: o fałdach przebiegających oddzielnie, o fałdach stłoczonych, ponasuwanych na siebie oraz góry o budowie płaszczo-winowej. fałdzistka (lalemancja, Lallemantia ibe-rica), jednoroczna roślina oleista, pochodzenia azjat, powszechnie uprawiana dla nasion, zawierających do 40% tłuszczu przem. (na pokosty, farby, lakiery). fałsz, fałszywość, błędność, nieprawdzi-wość; przeciwieństwo prawdy. fałsz, log. jedna z dwu (obok prawdy) wartości log. w logice dwuwartościowej. fałszerstwo, przestępstwo polegające na przerabianiu lub podrabianiu dokumentów, pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych, narzędzi pomiarowych. fałszywe oskarżenie, przestępstwo polegające na zgłoszeniu przeciwko innej osobie nieprawdziwego zarzutu popełnienia przestępstwa, wykroczenia lub przewinienia dyscyplinarnego. fałszywe zeznania, przestępstwo polegające na złożeniu nieprawdziwego zeznania lub zatajeniu prawdy w postępowaniu dowodowym prowadzonym na podstawie ustawy. fama crescit eundo [łac], ,,pogłoska rośnie chodząc"; pogłoska zmienia się, rośnie w miarę rozprzestrzeniania się. Famagusta (Ammochostos), m. we wsch. części Cypru, ośr. adm. okręgu F., gł. port mor. kraju; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., skórz., metal.; rybołówstwo; katedra got. (XIV w. — obecnie meczet Lala Mustafa), kościoły (XIV w.), mury miejskie (XIV-XV w.). familia, w staroż. Rzymie ogół osób podległych władzy naczelnika domu (pater familias): najbliższa rodzina, klienci, niewolnicy domowi (w mieście — f. ur-bana) i pracujący na roli (na wsi — f. rustica). familia, biol. →rodzina. Familia, stronnictwo Czartoryskich i związanych z nimi rodów, ukształtowane pod koniec panowania Augusta II; dążyła do przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych (częściowo zrealizowane 1764-436, dalsze zahamowała interwencja Rosji). familiant, daw.: 1) członek rodziny, rodu; krewny, powinowaty; 2) członek możnego rodu; wielki pan, arystokrata. familijne prawo, dawna nazwa prawa rodzinnego. fanaberie, dziwactwa, grymasy, fochy (w zachowaniu). fanarioci, potomkowie arystokratycznych rodów gr. ocalałych po upadku 1453 Konstantynopola; wysocy urzędnicy tur. (m.in. hospodarowie Mołdawii i Wołoszczyzny); nazwa od dzielnicy Konstantynopola, Fanar. fanatyzm, postawa nadmiernej, nietolerancyjnej, bezkrytycznej żarliwości w wyznawaniu poglądów czy idei, zwł. religijnych. Fanconi [-ko-] GUIDO, ur. 1892. szwajc. lekarz pediatra; prof. uniw. w Zurychu, czł. PAN; opisał nowe jednostki chorobowe dziecięce (m.in. tzw. niedokrwistość F.) i tzw. syndrom F. fandango, lud. taniec hiszp. w tempie umiarkowanym, metrum trójdzielnym, wykonywany przy wtórze gł. kastanietów i gitary. Fanfani AMINTORE, ur. 1908, wł. polityk, ekonomista; jeden z przywódców Partii Chrześc.Demokr. we Włoszech, 1954-59 jej sekr. gen.; od 1947 kilkakrotnie minister; 1954, 1958-59, 196063 premier; 1965-68 min. spraw zagr., od 1968 przewodn. senatu.

fanfara, muz.: 1) trąbka sygnałowa; 2) sygnał trąbki, kilku trąbek lub rogów oparty na trójdźwięku; 3) typ orkiestry dętej (instrumenty dęte blaszane i perkusyjne). fanfaronada, chełpienie się, przechwałki, zuchowatość, bufonada. Fang, grupa plemion murzyńskich, między rz. Ogowe i rz. Sanaga; ok. 1,5 mln; rolnictwo, rozwinięte rzemiosła. Fangataufa, atol w archip. Tuamotu; fr. poligon doświadczalny dla prób termojądrowych. fanglomerat, grubookruchowa skała osa-dowa, odmiana zlepieńca o słabym obtoczeniu i małej selekcji składników. fango, iły lub muł pochodzenia wulkanicznego mające właściwości radioaktywne, stosowane w celach leczn. do kąpieli i okładów. Fa Ngum, ?-1374, król laotański 1353-73, twórca zjednoczonego państwa Lang Czang i założyciel jego stol. Luang Pra-bang. Fanning [fänyn], bryt. atol w grupie wysp Linę; 31 km2, 485 mieszk. (1960); 1902-64 stacja obsługi łączności kablowej. Fano [fanö], wyspa duń. na M. Północnym, w grupie W. Północnofryzyjskich; 56 km2, ok. 3 tys. mieszk. (1965); kąpieliska. Fano, m. we Włoszech (Marche); 41 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., metalowy. fanodorm, jeden z barbituranów, używany w lecznictwie jako środek uspokajający i nasenny. fant: 1) przedmiot do wygrania na loterii; 2) rzecz składana do wykupu w grach towarzyskich; 3) przedmiot dany jako gwarancja zwrotu jakiejś pożyczki; zastaw. „Fantana", miesięcznik lit.-artyst. wydawany w Katowicach 1938-39; zespół red.: Z.Hierowski, W. Szewczyk, J.K.Za-remba. fantasmagoria, fantastyczne obrazy będące złudzeniem optycznym; przen. urojenie, iluzja. fantastron, rodzaj generatora drgań elektr. do wytwarzania impulsów o przebiegu liniowo zmieniającym się w czasie; stosowany gł. w układach podstawy czasu i liniowego opóźnienia. fantastyczny, wynikły z fantazji, nieprawdopodobny, nierealny, urojony; potocznie b. dobry, nadzwyczajny. fantastyka, niesamowite, często nadprzyrodzone zjawiska, będące wytworem fantazji w mitach, folklorze, utworach fabularnych i plast.; także utwory oparte na przewidywaniu rozwoju nauki, techniki i stosunków społ. (science fiction). fantazja, zdolność do łatwego wyobrażania sobie osób, sytuacji, zjawisk nie spotykanych dotąd w doświadczeniu; _ twórcza wyobraźnia. fantazja, muz. utwór instrumentalny o nieustalonej budowle, często opracowujący wariacyjnie kilka tematów, melodii. fantazyjny: 1) niezwykły w kształcie lub rysunku, wymyślny; 2) wytworzony przez fantazję, urojony. Fantin-Latour [fãtę. latu:rl HENRI, 1836-1904, fr. malarz i grafik; zbliżony do impresjonistów; malował gł. kwiaty i owoce. fanza, chiń. drewn. dom mieszkalny; okna zazwyczaj na jednej ścianie; ogrzewane kamienne ławy do spania (kany). Fao, miejscowość w pd. Iraku, port naft. nad Szatt al-Arab, w pobliżu jej ujścia do Zat. Perskiej. FAO →Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa. fara, dawniej w Polsce nazwa kościoła parafialnego. Fara (staroż. Szurupak), miejscowość w pd. Mezopotamii (Irak), staroż. miasto sumeryjskie z III tysiąclecia p.n.e., nekropola, tabliczki z archaicznym pismem klinowym.

308 Farabi, alFarabi, al- (Alfarabi), ok. 870-950, filozof arab., pochodzenia tur.; komentator Arystotelesa (m.in. Organonu), przeniósł do nauki arab. jego klasyfikację nauk; autor dziel, na których wzorowali się wszyscy późniejsi arab. filozofowie. farad, F, jednostka pojemności elektr. w układzie SI; pojemność kondensatora elektr., w którym przy różnicy potencjałów 1 V (wolt) na każdej z okładek gromadzi się ładunek elektr. 1 C (kulomb); 1 F = 1 C/l V. faraday [färədy] (F) →Faradaya stała. Faraday [färədy] MICHAEL, 1791-1867, ang. fizyk i chemik, jeden z najwybitniejszych uczonych XIX w.; odkrywca indukcji elektromagnet., dia- i paramagnety-zmu; sformułował prawa elektrolizy. Faradaya ciemnia, obszar słabo świecący w wyładowaniu jarzeniowym w rozrzedzonym gazie, oddzielony od ciemni Crookesa poświatą ujemną. Faradaya klatka (puszka Faradaya), osłona elektrostatyczna wykonana w postaci zamkniętego naczynia metalowego lub gęstej metalowej siatki. Faradaya prawa elektrolizy: 1) masa substancji wydzielonej na elektrodzie jest wprost proporcjonalna do wielkości ładunku elektr., który przepłynął przez elektrolit; 2) masy różnych substancji wydzielonych na elektrodach przez taki sam ładunek elektr. są proporcjonalne do równoważników chem. tych substancji. Faradaya stała (faraday, F), wielkość ładunku elektr. potrzebna do wydzielenia w trakcie elektrolizy 1 gramorównoważni-ka chem. substancji; 1 F = 96 500 kulom-bów. Faradaya zjawisko, skręcenie płaszczyzny polaryzacji światła przechodzącego przez dielektryk umieszczony w polu ma-gnet. równoległym do kierunku wiązki światła. faradomierz →pojemnościomierz. faradyzacja, stosowanie w celach leczn. lub diagnostycznych prądu faradycznego, tj. prądu zmiennego o niskim napięciu i natężeniu oraz małej częstotliwości. Farafra, grupa oaz w Egipcie, na Pustyni Libijskiej; gł. miejscowość Kasr Farafra; uprawa palmy daktylowej, oliwek, warzyw. Farah, m. w zach. Afganistanie, ośrodek adm. prow. F.; 27 tys. mieszk. (1966); węzeł drogowy. faramuszka, coś błahego, drobnostka, bagatelka. farandola, lud. prowansalski taniec korowodowy, w tempie dość żywym, metrum 6/8, wykonywany przy wtórze fletu i bębenka baskijskiego. faraon, tytuł władców staroż. Egiptu. faraon (faro), dawna hazardowa gra w karty. Faras, w. w Sudanie (Nubia), obecnie zalana wodami zbiornika asuańskiego; centrum kult. od XVI w. p.n.e., stol. biskupów chrześc, od VIII w.; fragmenty świątyni faraona Totmesa III, ruiny bazyliki chrześc. (VIII-XIII w.) z cennymi freskami, kościołów, nekropoli biskupów; wykopaliska pol. w ramach nubijskiej akcji UNESCO. Farasan, grupa wysp na M. Czerwonym; wchodzą w skład Arabii Saudyjskiej; b. słabo zaludnione; połów ryb, pereł. Farazdak, al-, ok. 640-732, poeta arab.; przedstawiciel poezji beduińskiej; dywan poezji satyr, i panegirycznych. farba, łow. krew wszelkiej zwierzyny, która gdy krwawi — farbuje. Farbenfabriken Bayer AG. [farbənfa-bri:ken baiər a:ge:], koncern chem. z siedzibą w Leverkusen (NRF); wywodzi się z zał. 1861 fabryki barwników; produkuje barwniki, farby, lakiery, detergenty, środki lecznicze, włókna chem., tworzywa sztuczne; 1925-45 wchodził w skład I.G. Farbenindustrie. farbiarstwo, proces nadawania trwa-

łych barw włóknom luźnym, przędzy lub tkaninom; w poł. XIX w. rozpoczął się rozwój f. opartego na barwnikach syntet. i również syntet. substancjach pomocniczych (detergenty, środki apreturowe); f. obejmuje także operacje pomocnicze (pranie, bielenie) i wykańczanie (apretura). farbowanie →barwienie. farbownik lekarski (Anchusa officina-lis), eur. bylina z rodziny szorstkolist-nych; w Polsce na polach i przydrożach; miododajny i leczn., z kwiatów i korzeni otrzymywano czerwony barwnik. Farbwerke Hoechst AG. [farpwerkə hö:śst a:ge:], spółka akcyjna z siedzibą w Frankfurcie nad Menem, powstała 1863; produkuje m.in. barwniki, garbniki, tworzywa sztuczne, detergenty, apretury, farby, środki farm., nawozy sztuczne, 1925-45 wchodziła w skład I.G. Farbenindustrie. farby, zawiesiny odpowiednio roztartych pigmentów i (zwykle) wypełniaczy w spoiwie; w zależności od spoiwa rozróżnia się m.in. f. olejne, żywiczne, wodne (np. klejowe), emulsyjne (np. olejno--wodne); stosowane w celach ochronnych i dekoracyjnych, także w sztukach plastycznych (f. artystyczne). farby do gruntowania →grunty. farby emaliowe →emalie lakiernicze. farby emulsyjne, farby, których spoiwem są wodne emulsje substancji błono-twórczych (np. żywic syntet., olejów schnących), stosowane m.in. do pokrywania tynków, elementów stolarskich. farby klejowe, farby wodne, których spoiwem są wodne roztwory klejów zwierzęcych lub roślinnych; stosowane gł. do malowania tynków wewnątrz budynków. farby olejne, farby, których spoiwem są oleje schnące; stosowane w budownictwie i wielu przemysłach w celach ochronnych i dekoracyjnych. farby wodne, farby, których spoiwem są rozpuszczalne w wodzie substancje błonotwórcze (np. kazeina, kleje roślinne lub zwierzęce, szkło wodne); stosowane w celach dekoracyjnych, artyst. (farby akwarelowe) lub ochronnych.(gwasz) Farcot [farko] JOSEPH JEAN, 1S23-1§08, fr. wynalazca i przemysłowiec; wynalazki w dziedzinie kotłów i silników parowych, układów regulacji; 1868 zbudował serwo-motor. Farcot [farko] MARIE TOSEPH, 1798-1875, fr. wynalazca i przemysłowiec; wynalazki w dziedzinie silników parowych i pomp. Farcy [farsi] EUGENE, 1830-1910, fr. wy-' nalazca i polityk; zbudował kanonierkę. Fareham [feərəm], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad kanałem La Manche, w zespole miejskim Portsmouth; 73 tys. mieszk. (1966); przemysł mat. bud., metal., skórzany. Farensbach JERZY, 1551-1602, wojewoda wendeński od 1598, przywódca stronnictwa pol. w Inflantach; 1600-02 bronił Inflant przed Szwedami. farerski język, należący do skand, grupy języków germ., język mieszkańców Wysp Owczych, bliski norw. i isl.; język lit. od końca XVIII w. Farewell [feəruel], najdalej na pn. wysunięty przylądek W. Południowej (Nowa Zelandia); 40°30'S, 172°48'E. farfurnia, staropol. nazwa manufaktury fajansów. farfury, termin staropol. używany na określenie naczyń i wyrobów ceramicznych. Fargo [fa:rgou], m. w USA (Dakota Pn.), nad rz. Red River; 53 tys. mieszk. (1970), zespół miejski F.-Moorhead 110 tys. (1965); ośr. handl. regionu roln. (pszenica); przemysł spoż., metalowy. Fargue [farg] LEON PAUL, 1876-1947, pisarz fr.; poezje, powieść lit. Tancrede, proza poet., wspomnienia. Farhad i Szirin, pers. epos romant.; wątek o miłości pary tytułowej, popular-

ny i powtarzany w literaturach Wschodu muzułmańskiego. Faridabad, m. w Indii (Hariana); 11 tys. mieszk. (1961); przemysł papierń., sarn och., włókienniczy. Faridkot, m. w Indii (Pendżab); 27 tys. mieszk. (1961); przemysł chemiczny. Faridpur, m. w Pakistanie Wsch., w delcie Gangesu-Brahmaputry; 28 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. farinograf, przyrząd do badania właściwości wypiekowych mąki pszennej, działający na zasadzie pomiaru oporu stawianego przez ciasto podczas mieszania. farinotom (nóż zbożowy), przyrząd da poprzecznego przecinania ziaren zbóż w celu zbadania struktury i wyglądu bielma. farma, oboczna nazwa fermy, używana zwykle w odniesieniu do krajów anglosaskich. farmaceutyczna chemia, nauka badająca związki chem. stosowane jako środki lecznicze. farmacja, zespół nauk o lekach; f. stosowana, farmakognozja, chemia farm., toksykologia, farmakodynamika. farmacja stosowana, nauka o przygotowywaniu leków; obejmuje recepturę i preparatykę galenową. farmakodynamika, dział farmakologii obejmujący m.in. badanie chem. przemian leków w organizmie, sposobu ich wchłaniania oraz wydalania, wrażliwości organizmu na nie, dawkowania oraz wpływu leków na organizm. farmakognozja, nauka o surowcach leczn. pochodzenia roślinnego, mineralnego i zwierzęcego. farmakologia, nauka o substancjach, które mogą być stosowane jako leki ze względu na ich swoisty wpływ na organizm; f. obejmuje chemo- i farmakoterapię, farmakodynamikę, toksykologię, biochemię farmakologiczną i f. kliniczną. farmakopea, urzędowy spis leków podający obowiązujące normy ich składu, analizy, przyrządzania, dawkowania, przechowywania i oceny. farmakoterapia, stosowanie leków do zwalczania chorób lub zapobiegania im; wiąże się z chemoterapią, jest działem farmakologii i obejmuje prakt. wskazania dotyczące stosowania leków i ich dawkowania. Farman [farmã] HENRI, 1874-1958, fr. konstruktor lotn., pilot i przemysłowiec; zwycięzca wielu zawodów lotn.; 1911 utworzył pierwszą szkołę ślepego pilotażu; razem z bratem Maurice'em założył zakłady lotnicze. Farman [farmã] MAURICE, 1877-1964, fr. konstruktor lotn. i przemysłowiec; 1910 zbudował dwupłatowiec, używany podczas I wojny świat.; 1912 założył z bratem Henri duże zakłady lotn., wytwarzające tzw. Farmany. farmazon, daw.: 1) członek stowarzyszenia wolnomularzy; mason; 2) pogardliwie — człowiek wolnomyślny, liberał. farmer (fermer), właściciel lub dzierżawca gospodarstwa rolnego, najczęściej małego lub średniego, w krajach kapitalistycznych. Farmer [fa:rmər] MOSES GERRISH, 1820-93, elektrotechnik amer.; 1847 zbudował lokomotywę elektr.; wynalazki w dziedzinie wytwarzania energii elektr. i oświetlenia. farmerki, spodnie z grubego płótna lub drelichu, zwykle w kolorze granatowo-szarym; dżinsy, teksasy. Farnaces II, ok. 97-47 p.n.e., król Pon-tu. syn Mitrydatesa VI; po śmierci ojca podporządkował się Rzymowi; korzystając z jego sytuacji wewn., zagarnął Pont; pokonany pod Zelą przez Cezara („Veni, vidi, vici"). r Farnborough [fa: nbərə], m. w W. Brytanii (Anglia); 38 tys. mieszk. (1966); ośr. nauk. badań lotn.; w pobliżu — wielki poligon wojsk. Aldershot.

Fathi 309 Farnese [-nẹze], arystokratyczny ród rzymski, panujący w Pannie i Piacenzie 1545-1731; twórca potęgi rodu — Alessan-dro (pap. Paweł III). Farnese ALESSANDRO, 1545-92, hiszp. wódz i mąż stanu; od 1578 namiestnik hiszp. w Niderlandach. Farnese [-nẹze], Palazzo, słynny renes. pałac w Rzymie, budowa rozpoczęta 1511 nrzez A. Sangallo (mł.)» ukończona po 1546 gł. przez Michała Anioła; freski Car-raccich i Domenichina. Farnesina Villa [wi- -zina], renes. willa w Rzymie, wzniesiona 1508-11 przez B. Peruzziego, ozdobiona freskami o tematyce mit. (m.in. słynne malowidła Rafaela i jego uczniów: Giulia Romano i Giovanniego da Udine). Farnham [fa:rnəm], m. w Kanadzie (pd. Quebec); 6,8 tys. mieszk. (1966); węzeł kolejowy. far niente [wł.], ,,nic nie robić"; bezczynność, próżniactwo. farnochinon (witamina K2), witamina podobna do filochinonu pod względem działania fizjol. i budowy. Farnworth [fa:rnuə:rt], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 27 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., włókienniczy. Faro [faru], m. w Portugalii (Algarve), nad O. Atlantyckim, ośr. adm. okręgu F.; 19 tys. mieszk. (1960); port rybacki; przetwórstwo korka. Faros, wyspa u wejścia do portu w Aleksandrii; na F. olbrzymia wieża z latarnią mor. z III w. p.n.e., zniszczona przez trzęsienie ziemi (XIV w.), jeden z tzw. siedmiu cudów świata. Farquhar [fa:rkuər] GEORGE, 1678-1707, angloirl. dramaturg i aktor; przedstawi ciel satyr, komedii obyczajowej okresu restauracji. Farquhar [fa:rkuər], grupa wysp koralowych na O. indyjskim, na pn.-wsch. od Madagaskaru, część składowa Bryt. Terytorium Oceanu Indyjskiego. Farragut [färəgət] DAVID GLASGOW, 1801-70, pierwszy admirał amer.; dowódca floty Unii w wojnie secesyjnej. Farrell [färəl] JAMES THOMAS, ur. 1904, amer. pisarz i publicysta; realist. powieści społ. z życia irl. proletariatu Chicago (Dzień Sądu). Farruchabad, m. w Indii (Uttar-Pradesz), w dolinie Gangesu; 88 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., bawełn.; rzemiosło; ośr. kultu rel. buddystów. Farruch Beg, XVII w., Kałmuk, malarz miniaturzysta na dworze Dżehangira, malujący wg tradycji pers. szkoły safa-widzkiej. Farruchi z Sistanu, ?-1037, poeta pers., mistrz erotyków; kasydy, gazele, rubaj-jaty. Fars, prowincja w pd. Iranie; 148,7 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Sziraz; uprawa (sztuczne nawadnianie) zbóż, buraków cukr., drzew owocowych; koczownicza hodowla owiec. farsa, lekka komedia oparta gł. na komizmie sytuacyjnym. Farsalos (obecnie Farsala, m. w Grecji, Tesalia), 48 p.n.e. zwycięstwa Cezara nad Pompejuszem. Farsu reliefy, zespół reliefów skalnych w Farsie (Iran) z okresu Sasanidów; kompozycja pasowa, hieratyczność, izokefa-lizm. farsz (nadzienie), masa sporządzana z mielonego mięsa, jaj, jarzyn, grzybów, tartej bułki, z dodatkiem przypraw, służąca do nadziewania drobiu, mięs, ryb itp. Fartak, przylądek na pd. wybrzeżu Płw. Arabskiego, u wejścia do Zat. Adeńskiej; 15°38'N, 52°14'E. fartuch: 1) okrycie ochronne wkładane przy pracy; 2) nakrycie na nogi w powozie, saniach itp. ze skóry, futra lub materiału. Faruga JÓZEF, ur. 1922, działacz ruchu

robotn.; od 1942 w PPR i GL; 1943 współorganizator i dowódca oddziału partyzanckiego GL i AL im. ,,Marcina*'; 1944 m.in. dowódca Obwodu Śląskiego AL. Faruk I, 1920-65, król Egiptu 1936-52; obalony w wyniku wojsk, zamachu stanu. Faruk Nafiz Camlibel [f.n. czamły-bel], ur. 1898, tur. poeta i prozaik; utwory związane z okresem walk narodowowyzwoleńczych. Farvel, przylądek, najbardziej na pd. wysunięty kraniec Grenlandii (na w. Egger); 59°45'N, 43°52'W. farwater, żegl. →tor wodny. farys, rycerz konny, jeździec (u Arabów i Beduinów); przen. śmiałek nie liczący się z niebezpieczeństwami. faryzeizm (faryzeuszostwo), zespół cech właściwych faryzeuszowi; fałszywa pobożność, obłuda, hipokryzja. faryzeusze, stronnictwo rel.-polit. w Judei (II w. p.n.e.-70 w. n.e.), opozycyjne wobec saduceuszy; rzecznicy teokracji i antyhellenizmu; obok Tory uznawali tradycję ustną i nacisk wierzeń lud.; reprezentowali ścisły formalizm kultowy; potocznie faryzeusz — świętoszek, hipokryta. fas [free alongside ship], klauzula umowy w handlu mor.; sprzedawca zobowiązany jest dostarczyć towar do burty statku. fasada, elewacja budynku (gł. frontowa) wyróżniająca się bogatszą dekoracją. fasadowość, stwarzanie efektownych pozorów; skłonność do tego. fasces (rózgi liktorskie), w staroż. Rzymie wiązka rózeg z zatkniętym w nie toporem; noszona przez liktorów; symbol władzy najwyższych urzędników. Fasci rivoluzionari [faszi riwolucjonąri], powstańcy sycylijscy; Ż893 odpowiedzieli zrywem rewol. na wprowadzenie przez F. Crispiego stanu oblężenia i sądów woj. na Sycylii. fascjoloza, wet. →motylicza choroba. fascykuł, daw.: 1) plik, zwój papierów, dokumentów; 2) zeszyt wydawnictwa periodycznego. fascynacja, urzekający wpływ czegoś; urok, oczarowanie, olśnienie. faseta, płaska powierzchnia powstała przez ścięcie ostrej krawędzi; stosowana w budownictwie elementów arch. i w ju-bilerstwie — przy obróbce drogich kamieni (fasetowa obróbka potęguje efekty świetlne) lub wyrobów metalowych. faseta, arch. zaokrąglona na wzór sklepienia dolna partia plafonu lub sufitu stanowiąca przejście do pionu ściany, często oddzielona od niej gzymsem; w epoce baroku bogato dekorowana. faseta, druk. skośnie ścięty brzeg siatkowej kliszy drukarskiej. fasetka, zool. →oczko proste. Fa Sien, IV/V w., chiń. mnich buddyjski; 399416 odbył wędrówkę do Azji Środk., Indii, na Cejlon i Jawę; pozostawił opis podróży. Fasihi, XII w., malarz miniaturzysta tur. na dworze Seldżuków. Faska JAN, 1893-1953, działacz społ. i polit.; komendant gł. Związku Powstańców Śląskich (kierował przygotowaniami do cywilnej obrony Śląska 1939); we wrześniu 1939 kierował obroną Katowic. fasola (Phaseolus), roślina jednoroczna lub wieloletnia z rodziny motylkowatych, pochodząca z Ameryki Pd.; dla jadalnych nasion oraz strąków (f. szparagowa) uprawia się gł. f. zwyczajną (Ph. vul-garis), o łodydze niskiej (f. karłowa) lub pnącej się, do 3 m wys. (f. tyczna), i f. wielokwiatową (Ph. multiflorus), do 5 m wys. fasolnik chiński →wigna. fasolnik egipski →lablab. fasować: 1) przecierać coś przez sito; 2) odmierzać lub odważać porcje leków. fasować, potocznie wydawać lub pobierać coś z magazynu wojsk. (np. ubranie, żywność).

Fast [fäst] HOWARD, ur. 1914, pisarz amer.; powieści hist. (gł. z okresu wojny oniepodległość) i społ., oskarżające amer. rasizm (Ostatnia granica, Droga do wolności). fasti, w staroż. Rzymie: 1) dies f. — dni, w których można było wykonywać czynności sądowe; 2) spisy najwyższych urzędników rzym.; ważne dla ustalenia chronologii Rzymu; 3) kalendarz obejmujący powyższe wykazy oraz spis świąt i uroczystości. Fastów, m. w Ukr.SRR (obw. kijowski); 37 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny. fastryga, duży, rzadki ścieg stosowany przy prowizorycznym zszywaniu tkaniny; nić do tego rodzaju szycia. fastrygarka, maszyna szwalnicza do prowizorycznego łączenia materiałów dużym, rzadkim ściegiem. Fasty, w. w pow. i woj. białostockim; w pobliżu duże zakłady przemysłu bawełn. „Fasty" (w granicach Białegostoku) „Fasty" (Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego w Białymstoku), jedna z największych fabryk woj. białostockiego, zbudowana 1953; produkuje tkaniny odzieżowe, sukienkowe, mundurowe i wsypowe. Faszer, E1-, m. w zach. Sudanie, na wyż. Dar Fur, ośrodek adm. prow. Dar Fur; 30 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. faszerować, przekładać, wypełniać coś nadzieniem, farszem. Faszn, E1-, m. w pn. części Egiptu, nad Nilem; 28 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr.; w okolicy uprawa trzciny cukrowej. Faszoda (obecnie Kodok, m. w Sudanie), 1898 konflikt ang.-fr. o F., w wyniku którego Francja odstąpiła Anglii górną dolinę Nilu. faszyna, wiązki wikliny lub młodych pędów drzew używane do budowy lub umacniania tam, grobli, skarp rzecznych, układane warstwami. faszyzacja, poddawanie wpływom faszyzmu, wprowadzanie faszyzmu. faszyzm: 1) forma totalitarnej dyktatury nacjonalistycznej, wprowadzonej 1922 we Włoszech przez B. Mussoliniego; 2) w znaczeniu szerszym — skrajnie antyde-mokr. kierunek i ruch polit. o charakterze totalitarnym i nacjonalistycznym, ukształtowany po I wojnie świat, w obliczu głębokiego kryzysu gosp. i społ. oraz zagrożenia ustroju kapitalist. przez rewol. ruch robotn., zwł. we Włoszech i Niemczech, a następnie w Austrii, Hiszpanii, Portugalii; najbardziej agresywną postać przybrał w hitleryzmie; współczesnym przejawem f. są ruchy neofaszystowskie. Fatah, el-, palestyńska organizacja polit. zał. 1958 w Kairze; cele: wyzwolenie ojczyzny w drodze walki zbrojnej, utworzenie państwa palestyńskiego, walka z Izraelem jako wyrazicielem syjonizmu i imperializmu; przywódca Jasir Arafat. „Fatah, el-" tygodnik, organ Organizacji Wyzwolenia Palestyny, zał. 1969. fatalizm, wiara w przeznaczenie, w bezosobowy los. fatalizm, filoz. pogląd, wg którego zdarzenia w świecie wyznaczone są nieuchronnie przez przyczyny pozanaturalne (np. los, boga), nie podlegające oddziaływaniu natury ani wpływom człowieka. fatamorgana, odmiana mirażu, o bardziej złożonym (zwielokrotnionym) obrazie. Fatehpur Sikri, m. w pn. Indii (Uttar-Pradesz), na pd.-zach. od Agry; rezydencja ces. Akbara (zał. XVI w.); zachowane m.in.: wielki meczet Dżami Masdżid, mauzoleum Selima Czisztiego, pałace. Fathi, XII w., malarz miniaturzysta tur. na dworze Seldżuków.

310 fatiha fatiha, pierwsza, najpopularniejsza sura Koranu. Fatima, ok. 606-632, córka Mahometa, żona kalifa Alego; od niej wywodzi się nazwa dynastii Fałymidów. fatjanowska kultura, archeol, kultura epoki brązu, od końca III tysiąclecia, z dorzecza górnej Wołgi i Oki; hodowla zwierząt domowych; nazwa od cmentarzyska w Fatjanowie k. Tarosławia (Ros. FSRR). Fatra, dwa masywy górskie w Karpatach Zach. (Czechosłowacja); Mała F., wys. 1709 m (Wielki Krywań); Wielka F., wys. 1592 m (Ostredok); lasy bukowe i sosnowe; hodowla o więc. fatsja (Fatsia japonica), ozdobny (doniczkowy) krzew wiecznie zielony, o dużych, dłoniastoklapowanych liściach, często jasno obrzeżonych. Fattori GIOVANNI, 1825-1908, wł. malarz i grafik; członek grupy Macchiaiuoli; obrazy batalist., pejzaże, sceny figuralne i portrety. Fatum, mit. rzym. bóstwo nieuchronnego losu; mit. gr. Ananke; potocznie f. — przeznaczenie. fatyga, trud, wysiłek poniesiony dla kogoś, w czyjejś sprawie. Fatymidzi, szyicka (wywodząca się od Fatimy, córki Mahometa) dynastia kalifów muzułm. panująca w pn. Afryce 909-1171 (w Egipcie od 969); podbili Syrię i Palestynę (czasowo) i podporządkowali sobie Hidżaz; byli mecenasami nauki i sztuki. Fauchille [foszij] PAUL, 1858-1926, prawnik fr.; prof. prawa międzynar. uniw. w Paryżu; jeden z założycieli „Revue Generale de Droit International Public". faul, sport umyślne przeszkodzenie przeciwnikowi w grze w sposób niezgodny z przepisami. Faulhorn, szczyt w Alpach Berneńskich (Szwajcaria), na pd. od jez. Brienz; 2683 m. Faulkner [fo:k-] WILLIAM, 1897-1962, wybitny prozaik amer.; powieści i nowele o złożonej konstrukcji, związane tematycznie z dziejami Południa USA, nasycone głębokim humanizmem (The Sound and the Fury, Absalomie, Absalo-mie!, Przypowieść); nagr. Nobla. Faun, mit. rzym. bóstwo lasów górskich; opiekun pasterzy, darzący płodnością ich stada; przedstawiany w postaci brodatego mężczyzny; utożsamiany z gr. Panem. fauna, świat zwierzęcy określonego obszaru, środowiska lub ogół gat. danej grupy systematycznej; np. f. Afryki, f. dna lasu, f. ptaków Polski. faunistyka, dział zoologii zajmujący się opisem fauny określonego obszaru, środowiska; podstawa zoogeografii. faunowie, mit. rzym. bóstwa pól i lasów; utożsamiane z gr. satyrami. Faure [fo:r] EDGAR, ur. 1908, polityk fr.; działacz Partii Radykalnej (do 1965); od 1949 wielokrotnie minister, 1952 i 1955-56 premier, 1966-68 min. rolnictwa, od 1968 min. oświaty. Faure [fo:r] FELIX FRANCOIS, 1841-99, prezydent Francji ojl 1895; za jego kadencji podbój Madagaskaru. Fauré [fory] GABRIEL, 1845-1924, kompozytor fr.; twórca miniatur fortepianowych, pieśni; nadto muzyka sceniczna (dramat lir. Penelope). Fauresmith kultura [k. fauərsmyt], archeol. paleolityczna kultura z pd. Afryki; zbieractwo, łowiectwo; ulepszenie narzędzi kultury Stellenbosch; nazwa od stanowiska archeol. w Rep. Pd. Afryki. Faust, bohater legendy o odzyskaniu młodości (osnutej wokół postaci niem. alchemika z XV/XVI w. Johannesa F.), symbol nienasyconej żądzy poznania życia: temat licznych utworów lit. (Ch. Marlo-we, Goethe, Th. Mann) i muz. (Ch. Gounod, F. Liszt).

Faustyn I Soulouque [f. suluk], 1782- 1867, wyzwolony niewolnik murzyński; uczestnik powstania Murzynów na Haiti; 1847 prezydent, 1849-59 cesarz; obalony. Fautrier [fotrjy] JEAN, 1898-1964, malarz fr.; oscyluje między malarstwem fi-guratywnym i bezprzedmiotowym; akty, kompozycje inspirowane przeżyciami wojennymi. fauxbourdon [foburdą], muz. rodzaj techniki 3głosowej polegającej na stosowaniu akordów sekstowych (współbrzmienie tercji + kwarty); rozwinięty w szkole burgundzkiej. faux pas [fopa; fr.], „fałszywy krok"; uchybienie formom towarzyskim; nietakt, gafa, niezręczność. Favart [fawa:r] CHARLES SIMON, 1710-92, fr. komediopisarz i librecista; przyczynił się do rozwoju komedii muz., wywarł wpływ na teatr pol. oświecenia. Favre [fa:wr] JULES, 1809-80, polityk fr., przeciwnik Napoleona III; czł. Rządu Obrony Nar. 1870-71. Favre [fa:wr] Louis, 1826-79, szwajc. inżynier bud.; kierował budową wielu obiektów, m.in. tunelu pod Masywem Św. Gotharda w Alpach. Fawkes [fo:ks] GUY, 1570-1606, gł. uczestnik spisku prochowego 1605 w Anglii; stracony. Fawley [fo:ly], miejscowość w W. Brytanii (Anglia), nad kanałem La Manche, w pobliżu m. Southampton; wielka rafineria ropy naft., przemysł petrochemiczny. fawor, daw. łaska, życzliwość, względy, poparcie. faworki →chrust. Faworski ALEKSIEJ J., 1860-1945, chemik radz.; czł. AN ZSRR; badał izomerię al-kenów i alkinów, opracował m.in. metodę syntezy trzeciorzędowych alkoholi. Faworski JÓZEF, XVIII w., malarz; prace jego stanowią odrębny typ portretu sarmackiego; portrety członków rodziny Piędzickich; Portret generałowej Wiktorii Madalińskiej. Faworski WŁADIMIR A., 1886-1964, radź. grafik, malarz, scenograf i rzeźbiarz; czołowy przedstawiciel radź. szkoły drzeworytu; stylizowane kompozycje, projekty scenografii, ilustracje; działalność pedagogiczna. faworyt: 1) osoba ciesząca się czyimiś względami, ulubieniec; 2) zawodnik, drużyna, koń (na wyścigach) typowane na zwycięzców. faworyta, kochanka, ulubienica (zwł. władcy, panującego); metresa. Faworytka (Faworytka Klapsa), amer. odmiana gruszy; owoce wczesnojesienne, wydłużone, soczyste; gł. na kompoty. faworyty, daw. bokobrody, baki. Faydherbe [federb] LUCAS, 1617-97, flam. rzeźbiarz i architekt, uczeń Ruben-sa; reliefy dekoracyjne, nagrobki, posągi. Fayol [fajol] HENRI, 1841-1925, inżynier fr., jeden z twórców nauki organizacji i kierownictwa. faza, stopień rozwoju czegoś, kolejny stan jakiegoś zjawiska; okres, stadium. faza, ukośna, ścięta krawędź niektórych przedmiotów, np. gzymsów, narzędzi itp. faza, pojęcie stosowane przy opisie zjawisk okresowych, np. drgań mecn., prądu elektr., wielkość fiz. określająca stan ruchu drgającego w danej chwili. faza, fizycznie jednorodna część układu oddzielona od reszty układu powierzchnią rozdziału (granicą faz); np. układ woda--lód-para wodna ma 3 fazy. faza ciągła, ośrodek rozpraszający układu dyspersyjnego; np. w mleku, będącym emulsją, f.c. jest woda, w aerozolach — gaz. faza rozproszona, zawieszone w dowolnym ośrodku (fazie ciągłej) drobne cząstki; np. kuleczki tłuszczu w mleku. Fazekas [fo:zekosz] MIHALY, 1766-1828. poeta węg. oświecenia; przedstawiciel kierunku lud.plebejskiego, autor poematu epickiego o akcentach radykalno-społ. Ludas Matyi.

Fazil Hüsnü Dağlarca [fazył h. daghłar-dża], ur. 1914, poeta tur.; tematyka koncentrująca się na człowieku, jego życiu i świecie wewnętrznym. fazomierz, przyrząd do pomiaru przesunięcia fazowego przebiegów okresowych o tej samej częstotliwości, np. prądu i na pięcia elektr. w sieci. fazotron, rodzaj akceleratora cząstek na ładowanych do przyśpieszania protonów, deuteronów, cząstki a; zwany również synchrocyklotronem. fazowanie, załamywanie ostrej krawę-dzi przedmiotu pod określonym kątem. fazowa prędkość, prędkość rozprzestrzeniania się fazy fali w danym ośrodku. fazowa przemiana, przejście substancji z jednej fazy w drugą, np. przejście ze sianu stałego w ciekły, przejście ze stanu ferromagnet. w paramagnetyczny. FBI [ef bi:aj] →Federal Bureau of In-vestigation. Fderik, m. w Mauretanii, na Saharze; 4,7 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. wydobycia rud żel.; wywóz przez port Nuad-hibu. FDGB →Zrzeszenie Wolnych Niemieckich Związków Zawodowych. FDP →Wolna Partia Demokratyczna. Fe, symbol pierwiastka chem. żelaza. Feakowie, wg Odysei mieszkańcy wyspy Scherii; słynni ze swych umiejętności żegl. i budownictwa statków osiągających cel podróży bez sternika. Febe (Phoebe), mit. gr.: 1) tytanida, matka Latony; 2) małżonka Polluksa. feblik, daw. sympatia, skłonność do kogoś; osoba darzona taką sympatią. febra, potocznie gorączka z dreszczami; dawniej malaria, zimnica. febronianizm, kat. nurt episkopalizmu i koncyliaryzmu w XVIII w., zapoczątko wany przez biskupa Trewiru G. Hontheina (Febroniusa); wpływ na starokatolicyznł i józefinizm. Febus, mit. gr. epitet Apollina („Promienny"); w Rzymie równorzędny z jego imieniem. Febvre [fe:wr] LUCIEN, 1878-1956, historyk fr.; prof. historii kultury nowoż. w Collége de France; współtwórca szkoły Annales (tzw. szkoły syntezy hist.),'badacz gł. dziejów reformacji i renesansu. Fécamp [fekã], m. w pn. Francji (Normandia), port rybacki i znane kąpielisko nad kanałem La Manche; 21 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny. Fechner [feś-] GUSTAY THEODOR, 1801-87, niem. filozof, psycholog i fizyk; twórca psychofizyki. Fechnera-Webera prawo [p. feś- w.], prawo psychol. ustalające mat. zależność przyrostu intensywności wrażenia od przyrostu ntensywności bodźca. fechtmistrz (fechmistrz), nauczyciel fechtunku, mistrz w szermierce. fechtunek →szermierka. fecit [łac], „wykonał"; napis na dziełach plast., obok nazwiska autora. Fedala →Mohammedia. Fedczenki Lodowiec, największy lodowiec górski w ZSRR (Pamir), na wys. 5300-2900 m; pow. 907 km2, dł. 71,2 km. Fedczenko ALEKSIEJ P., 1844-73, ros. podróżnik i przyrodnik; badacz wsch. części Azji Środk.; odkrył G. Zaałajskie; jego imieniem nazwano lodowiec w Pamirze. federacja: 1) państwo związkowe, w którym wykonywanie funkcji ustawodawczej, wykonawczej i sądowej jest podzielone między organy związkowe (federalne) i organy składowych części f.; związkowe akty prawne mają wyższą moc od aktów części składowych federacji; 2) związek państw, stowarzyszeń lub organizacji zaw., polit. i in. Federacja Niemieckich Związków Zawodowych (Deutscher Gewerkschaftsbund, DGB), największa organizacja związkowa w NRF, zał. 1949; związana gł. z SPD;

feminizacja 311 należy do MKZZ; zrzesza 16 związków branżowych; przewodn. H. Vetter. Federacja Republik Arabskich, federacja Arab. Rep. Egiptu, Arab. Rep. Libii i Arab. Rep. Syrii powstała 1971 w wyniku układu szefów trzech państw (17 IV) i referendum powszechnego (1 IX). Federal Bureau of Investigation [fedərəl bjuərou ow ynwestygejszn] (FBI), federalny urząd śledczy w USA, zał. 1908; zajmuje się sprawami bezpieczeństwa wewn. i zewn. państwa; prowadzi także m.in. działalność przeciw organizacjom i siłom postępowym. federaliści, amer. stronnictwo popierające system federacyjny w Stanach Zjedn., działające 1787-pocz. XIX w.; postulowali silną władzę i ścisły związek stanów. federalizm: 1) ustrój państw, oparty na zasadzie federacji; 2) pogląd anarchistyczny głoszący zastąpienie państwa — związkiem (federacją) gmin. Federal Reserve System [fedəral ryzə:rw systym] →System Rezerwy Federalnej. Federation Internationale de Documen-tation [federasją ęternasjonal dö dokümã-tasją] (FID), międzynar. federacja dokumentacji zał. 1895 w Brukseli; koordynuje badania z tego zakresu w skali międzynar.; pol. członkowie: CIINTE, Biblioteka Nar., Ośrodek Bibliografii i Dokumentacji Nauk. PAN. Federation Internationale des Associa-tions de Bibliothécaires [federasją ęternasjonal dezasosjasją dö biblijoteke:r] (FIAB, skrót ang. IFLA), międzynar. federacja stowarzyszeń bibliotekarzy; powstała 1926 w celu wymiany doświadczeń, koordynacji prac itp. Federowski MICHAŁ, 1853-1923, etnograf; czł. AU; badacz folkloru białorus.; Lud białoruski (6 t.). Fedkowicz JERZY, 1891-1959, malarz; prof. ASP w Krakowie; związany z formistami, czł. Jednorogu i Zwornika; post-impresjonist. pejzaże, martwe natury, akty, portrety. Fedkowycz JURIJ, 1834-88, poeta ukr.; poematy, opowiadania i dramaty (Dow-busz); przekłady Schillera, Uhlanda i Szekspira. Fedorow (Fedorowicz) IWAN, P-1583, jeden z pierwszych drukarzy rus.; 1563 oficyna w Moskwie, później w Wilnie, Za-bludowie i Lwowie; Biblia ostrogska — najwybitniejszy okaz drukarstwa rus. XVI w. Fedorowicz Taras →Taras Fedorowicz. Fedra, mit. gr. druga żona Tezeusza, córka Minosa; nieodwzajemniona w miłości do pasierba, Hipolita, oskarżyła go fałszywie przed mężem i spowodowała jego śmierć. Fedrus, I w. p.n.e./I w. n.e., bajkopisarz rzym., tłumacz i naśladowca Ezópa; stworzył z bajki nowy rzym. gatunek literacki. feeria, pierwotnie rodzaj teatru fr.; widowisko teatr, o tematyce fantast., przedstawiające bajkowy świat za pomocą techniki scenicznej (zwł. efektów świetlnych). feeryczny (feeryjny), baśniowy, czarodziejski; mieniący się barwami. Fehling [fe:lyŋ] HERMANN, 1812-85, chemik niem.; opracował m.in. metodę wykrywania niektórych cukrów i aldehydów za pomocą odczynnika zw. roztworem F. Fehlinga roztwór [r. fe:lyŋga], wodny roztwór siarczanu miedziowego, winianu sodowopotasowego i wodorotlenku sodowego, używany do jakościowej i ilościowej analizy aldehydów i cukrów; w wyniku reakcji z nimi wydziela się z r.F. czerwony tlenek miedziawy Cu2O. Fehrbellin [fe:rbelin] (m. w środk. części NRD), 1675 zwycięstwo Fryderyka Wilhelma (W. Elektora) nad Szwedami. Feicht HIERONIM, 1894-1967, muzykolog, ksiądz; prof. Uniw. Warsz.,.rektor PWSM we Wrocławiu; prace gł. z zakresu dawnej muzyki polskiej.

Feijoa, wiecznie zielone, małe drzewo lub krzew, pochodzące z Ameryki Pd.; uprawiane gł. w Kalifornii i pd. Europie dla jadalnych owoców; też ozdobne. Feijóo y Montenegro [feiho: i m.] BE-NITO JERÓNIMO, 1676-1764, hiszp. pisarz i uczony, benedyktyn; zwolennik racjonalizmu i empiryzmu; wiele tomów rozpraw z różnych dziedzin wiedzy. Feininger [fąjnyŋər] LYONEL, 1871-1956, amer. malarz i grafik, pochodzenia niem.; współzałożyciel grupy Die Blaue Vier; cykle stylizowanych widoków arch. i pejzaży morskich. Feira de Santana [fejra de s.], m. w Brazylii (Bahia); 62 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., ośr. handlowy. Feith [feit] RHIJNVIS, 1753-1824, poeta hol.; autor poezji sentyment, tworzący pod wpływem m.in. Goethego, Klopstoc-ka, Wielanda; powieść epistolarna Julia. Feito [feito] Luis, ur. 1929, hiszp. malarz i grafik; przedstawiciel taszyzmu, członek grupy El Paso; obrazy abstrakc. o dużych walorach kolorystycznych. Fejes [-jesz] ENDRE, ur. 1923, pisarz węg.; realista, znawca środowiska robotn. oraz marginesu społ.; Dobry wieczór lato, dobry wieczór miłość. fekalia, wydaliny ludzkie (kał i mocz) gromadzone w dołach kloacznych; wartościowy nawóz org. używany po przerobieniu na kompost (z ziemią lub torfem). Felbiger [fel-] JOHANN IGNAZ VON, 1724-88, pedagog niem., augustianin; reformator szkół parafialnych na Śląsku, przekształcił je w szkoły państwowe. Felczak ZYGMUNT, 1903-46, działacz po-lit; 1939-44 działacz SP i wiceprezes Stronnictwa Zrywu Nar.; 1945-46 wiceprezes SP i wicewojewoda w Bydgoszczy; współzałożyciel Spółdzielni Wydawniczej „Zryw". felczer, pracownik służby zdrowia o średnim wykształceniu med., uprawniony do leczenia niektórych schorzeń i wykonywania prostych zabiegów leczn.; obecnie w PRL nie szkoli się nowych f. Feldberg, najwyższy szczyt Schwarz-waldu (NRF); 1493 m; rezerwat przyrody. Feldhaus FRANZ MARIA, 1874-1957, niem. inżynier i historyk techniki; opublikował ponad 4000 artykułów i notatek oraz ponad 50 książek. feldjeger: 1) kurier wojsk, i dyplomatyczny w Niemczech i Rosji od XVIII do pocz. XX w.; 2) w armii austr.-węg. w XIX w. nazwa żołnierzy batalionów strzelców. Feldkirch [-kyrś], m. w Austrii (Vorarl-berg); 17 tys. mieszk. (1961); przemysł włókienniczy. Feldman JÓZEF, 1899-1946, historyk; prof. Uniw. Jag.; badacz gł. dziejów powsz. XVIII-XX w.; m.in. Bismarck a Polska, Problem polsko-niemiecki w dziejach. Feldman WILHELM, 1868-1919, krytyk lit.; red. miesięcznika „Krytyka"; rzecznik literatury Młodej Polski; Współczesna literatura polska; zajmował się też historią pol. myśli politycznej. feldmarszałek, marszałek polny; w niektórych armiach najwyższy stopień wojskowy. feldspatyzacja, proces powstawania wtórnych skaleni w skałach pod wpływem przenikania do tych skał nowych substancji miner.; skalenie wypierają i zastępują dawne składniki skały, gł. łyszczyki i kwarc. feldszlanga, działo o długiej lufie i kalibrze 8-10 funtów; używane w XVI i XVII w. felga, potoczna nazwa obręczy koła jezdnego pojazdu samoch. lub roweru, na którą nakłada się ogumienie. felianci, fr. klub polit. powstały 1791, obejmujący umiarkowanych liberałów, zwolenników monarchii konst.;' tworzyli prawicę w Zgromadzeniu Nar. 1791.

Félibien [-bję] ANDRÉ DES AVAUX, 1619-95, fr. teoretyk sztuki, historiograf król. i architekt; prace teoretyczne. félibrige [-bri:ż], prowansalska szkoła lit. powstała 1854 z inicjatywy J. Rouma-nille'a i F. Mistrala, dążąca do odnowienia literatury w języku prowansalskim. felieton, drobny utwór publicystyczno--dziennikarski utrzymany w formie swobodnych dywagacji na różne tematy. Feliks PIOTR, 1883-1941, działacz społ., nauczyciel; 1914-39 dyr. Pol. Gimnazjum w Orłowej; od 1931 prezes pol. Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji; rozstrzelany przez hitlerowców. Felińska EWA, 1793-1859, matka Zygmunta, pisarka; powieści obyczajowe; cenne pamiętniki, m.in. z zesłania. Feliński ALOJZY, 1771-1820, poeta; jeden z gł. przedstawicieli obozu klasyków; tragedie (Barbara Radziwiłłówna); rozprawy teoret.; hymn Boże, coś Polskę. Feliński ROMAN, 1886-1953, architekt; plan rozbudowy Gdyni, budowle użyteczności publ. i mieszkalne we Lwowie i Warszawie; po wojnie zajmował się m.in. budownictwem wiejskim. Feliński ZYGMUNT, 1822-95, arcybiskup metropolita warsz. od 1862; uczestnik powstania wielkopol. 1848; 1863 przeciwdziałał wybuchowi powstania, następnie związany z obozem „białych". Felixstowe [fi:lykstou], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym; 19 tys. mieszk. (1968); port kontenerowy; rybołówstwo; miejscowość wypoczynkowa. fellahowie, nazwa ludności roln. w krajach arab., gł. w Egipcie, nadana dla odróżnienia ich od koczowniczych Bedui-nów; f. egipscy są potomkami staroż. Egipcjan. Fellbach, m. w NRF (Badenia-Wirtem-bergia), k. Stuttgartu; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechn., włók., skórz., drzewny. fellem, bot. →korek. Fellenberg [felən-] PHILIPP EMANUEL VON, 1771-1844, szwajc. pedagog i agronom; 1799 założył w Hofwyl k. Berna kilka szkół, w tym roln.: średnią i wyższą. Felling [felyŋ], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 39 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam.; przemysł metal., chem., precyzyjny, szklarski. Fellini FEDERICO, ur. 1920, wł. reżyser film.; jeden z najwybitniejszych twórców współcz. filmu; krytyk moralności wł. klas posiadających i arystokracji (La Strada, Słodkie życie, Osiem i pół, Satyricon). fellogen, bot. →miazga korkotwórcza. fellogen, preparat zawierający kwasy żółciowe i urotropinę; działa żółciopęd-nie, żółciotwórczo i odkażająco. u fellow [-lo ], w krajach anglosaskich: 1) członek towarzystw nauk., lit. itp.; 2) członek kolegium zarządzającego lub stanowisko na niektórych uniwersytetach; 3) stypendysta ze stopniem nauk., osoba otrzymująca subwencje na indywidualną pracę badawczą. felonia, w prawie lennym złamanie zobowiązań wynikających ze stosunku lennego; wiarołomny wasal tracił lenno, wiarołomny senior — zwierzchnictwo lenne. Felsenstein [felzənsztain] WALTER, ur. 1901, reżyser niem. (NRD); gł. inscenizacje oper, m.in. Opowieści Hoffmanna J. Offenbacha; od 1947 dyr. Komische Oper w Berlinie. feluka (feluga), mały żaglowiosłowiec 2-masztowy, z ożaglowaniem łac; był rozpowszechniony na M. Śródziemnym. femandren, preparat złożony z pochodnej estradiohi i pochodnej testosteronu; lek wyrównujący zaburzenia czynności gruczołów płciowych u mężczyzn i kobiet. femininum, gram. rodzaj żeński. feminizacja, nadawanie czemuś cech żeńskich; poddawanie wpływom kobiet, opanowanie czegoś przez kobiety. feminizacja, biol. zmiana płci męskiej na żeńską;

rozwój jądra w jajnik, cech drugo- i trzeciorzędowych męskich w żeńskie, u zarodków lub osobników dorosłych przez wszczepienie gonad lub działanie hormonów płci przeciwnej, kastrację i in.

312 feminizm feminizm, med. kobiecość kształtów ciała u mężczyzny. femme fatale [famfatal; fr.], kobieta fatalna, przynosząca zgubę mężczyźnie, łamiąca jego życie. femto-, f, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielo-krotnych) względem jednostek gł.; oznacza 1015 danej wielkości; np. 1 fm = 10-15 m. fen (fohn), wiatr wiejący od grzbietów górskich w kierunku dolin, często b. silny i porywisty; wywołuje wzrost temperatury i spadek wilgotności względnej powietrza; występuje gł. w Alpach, Kaukazie i górach Azji Środkowej. fenacetyna, lek syntet. o działaniu przeciwbólowym, a także przeciwgorączkowym i uspokajającym; często składnik mieszanek przeciwbólowych. fenactil (chloropromazyna, largactil), lek o działaniu wielokierunkowym, gł. depresyjnym na ośrodkowy układ nerwowy. fenakit, minerał, krzemian berylu; bezbarwny lub żółtawy, o szklistym lub tłustym połysku; występuje w skałach magmowych; używany jako kamień ozdobny. fenantren C14H10, węglowodór aromatyczny, izomer antracenu; błyszczące blaszki; roztwory f. niebiesko fluoryzują. fenazolina, farm. →antazolina. fenazon, farm. →antypiryna. fenek (Fennecus zerda), drapieżnik z rodziny psów; wys. w kłębie ok. 20 cm; duże uszy, ogon puszysty; pustynie pn. Afryki i Płw. Arabskiego. Fénelon [-lą] FRANCOIS (F. de Salignac de la Mothe-Fénelon), 1651-1715, fr. pisarz, pedagog i kaznodzieja; zwolennik kwietyzmu; czł. Akad. Fr.; Historya Te-lemaka przedstawiająca ideał oświeconego władcy. fenergan, farm. →prometazyna. fenestracja, operacja wydłutowania okienka w błędniku kostnym ucha wewn., stosowana w leczeniu otosklerozy; pominięcie przewodnictwa kosteczek słuchowych przywraca zdolność percepcji wrażeń słuchowych. fenianie, tajna organizacja irl., zał. ok. 1858 w celu zdobycia niepodległości poprzez walkę zbrojną i terror; działali też poza granicami (USA, Kanada); 1867 wzniecili powstanie przeciw Anglii. Fenicja, w starożytności kraina na wsch. wybrzeżu M. Śródziemnego, od pocz. III tysiąclecia p.n.e. zamieszkana przez Fenicjan; liczne miasta (m.in. Tyr, Sydon, Berytos, Byblos, Ugarit) odrębnymi jednostkami polit. (miastapaństwa); wysoko rozwinięte rzemiosło oraz handel lądowy i mor. (kolonie); rozkwit w XI-VIII w.; wynalezienie alfabetycznego pisma spółgłoskowego; 701 p.n.e. utrata niezawisłości. Fenicjanie, ludność semicka, mieszkańcy (od III tysiąclecia p.n.e.) Fenicji i jej kolonii (m.in. Kartaginy). fenickie pismo, północnosemickie spółgłoskowe pismo alfabetyczne, stworzone na terenie Fenicji w II tysiącleciu p.n.e.; składało się z 22 liter; najstarsze inskrypcje z XIII lub X w. p.n.e. fenicki język, z kananejskiej grupy języków semickich; w starożytności język miast Fenicji (Tyru, Sydonu, Byblos, ok. 2000-200 p.n.e.); jego odmianą był język punicki w Kartaginie, a po jej upadku neopunicki (do VII w. n.e.). fenidon, l-fenylo-pirazolidinon-3, w fotografii substancja wywołująca, stosowana przeważnie razem z hydrochinonem. fenig, nazwa denara, używana w krajach germ. w VIII-X w.; później drobna moneta, przeważnie miedziana, bita w Niemczech w XV-XVI w.

Fenikowski

FRANCISZEK,

ur.

1922, pisarz; ne

do

wyrobu

klejów,

lakierów,

tworzyw

powieści marynistyczne (Kaper z „Morskiego Psa", sztucznych (artykułów techn., elektrotechnicznych, Smok króla Augusta), wiersze, legendy o tematyce gospodarstwa domowego).

gdańskiej. feniks (Phoenix), palma tropik. Afryki i Azji; owoc wielu gat. jadalny; oprócz palmy daktylowej, najbardziej znany f. kanaryjski, uprawiany jako ozdobny. Feniks, mit. gr. święty ptak egip., symbol słońca; co 500 lat odradzał się z własnych popiołów; u Greków symbol duszy, przez śmierć ciała odradzającej się do nowego życia. Feniks, jeden z gwiazdozbiorów. Feniks (Phoenix Islands), grupa atoli na O. Spokojnym, w Polinezji; 28 km2, 1,0 tys. mieszk. (1963); wyspy Canton i Enderbury stanowią amer.-bryt. kondomi-nium, pozostałe wchodzą w skład bryt. kolonii — Wysp Gilberta i Ellice. fenkuł →koper włoski. fenmetrazyna (preludin), lek obniżający łaknienie, stosowany w otyłości, a także w stanach depresji. fennomani, fiń. ruch nar., kult. i polit., 18201900; ok. 1900 rozłam na starofinów (ugodowych wobec caratu) i młodofinów. Fennoskandia (Tarcza Bałtycka), pn. część eur. platformy prekambryjskiej; obejmuje płw. Kola, Karelską ASRR, Finlandię, Szwecję i pd. Norwegię fenogenetyka, dział genetyki badający rolę oraz mechanizm działania czynników dziedzicznych (genów) w rozwoju osobniczym organizmów i powstawaniu ich cech. fenokopia, powstała pod wpływem warunków środowiska cecha organizmu identyczna z cechą wywoływaną zwykle obecnością określonego genu. fenol (hydroksybenzen) C6H5OH, wodorotlenowa pochodna benzenu; występuje w smole węglowej; otrzymywany gł. syntetycznie z benzenu; kryształy parzące skórę; ważny surowiec, m.in. w przemyśle barwników i tworzyw sztucznych; dawniej zw. kwasem karbolowym lub karbolem. fenole (hydroksybenzeny), związki aromatyczne, których pierścienie zawierają jedną lub więcej grup wodorotlenowych; z alkaliami dają trwałe sole; otrzymywane są gł. syntetycznie; stosowane m.in. do wyrobu tworzyw sztucznych, barwników, leków. fenoloftaleina, barwnik syntet. zaliczany do ftalein; w roztworach o odczynie alkalicznym ma barwę czerwoną, o odczynie kwaśnym — bezbarwna; stosowana jako wskaźnik w analizie chemicznej. fenologia, nauka badająca zależności między terminami występowania periodycznych zjawisk w życiu roślin i zwierząt poszczególnych gat. (np. pory zakwitania roślin, opadania liści, przylotów i odlotów ptaków, snu zimowego) a pogodą i zmianami klimat, sezonowymi. fenolowo-formaldehydowe żywice →fenoplasty. fenomen, osobliwość, zjawisko niezwykłe, wyjątkowe, nadzwyczajne. fenomen, filoz. zjawisko fiz. lub psych będące przedmiotem postrzegania, w sensie ogólnym — fakt empiryczny. fenomenalizm, filoz. pogląd, wg którego poznaniu są dostępne tylko zjawiska, zaś istota rzeczy jest niepoznawalna (lub nie istnieje); przeciwstawia się realist. koncepcji wiedzy i poznania; występuje w różnych odmianach w idealizmie subiektywnym, agnostycyzmie i pozytywizmie. fenomenologia, filoz.: 1) nauka o zjawiskach (I. Kant); 2) nauka o fazach rozwoju świadomości (ducha) od prostego poznania zmysłowych danych do wiedzy absolutnej (G.W. Hegel); 3) prąd filoz. postulujący odrzucenie pojęciowych spekulacji filoz., „powrót do rzeczy" i tzw. wgląd w ich istotę (E. Husserl, R. Ingar-den). fenoplasty (fenolowo-formaldehydowe żywice), produkty polikondensacji fenoli z aldehydami (gł. mrówkowym); stosowa-

fenotyp, genet. zespół cech organizmu (np. anat., fizjol.) stanowiących wynik współdziałania genotypu (zespołu czynników dziedzicznych) i warunków środowiska. fenyl —C6H5, jednowartościowy rodnik aromatyczny wywodzący się od benzenu C6H6. fenyloalanina, aminokwas egzogenny; występuje w większości białek. fenyloetylowy alkohol C9H10O, bezbarwna ciecz o zapachu róży; występuje gł. w olejku różanym i geraniowym; otrzymywany z olejków eterycznych oraz syntetycznie; jedna z najważniejszych substancji zapachowych; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych i olejków smakowych. fenylohydrazyna C6H5NHNH2, trująca ciecz; reaguje ze związkami karbonylo-wymi dając fenylohydrazony; odczynnik do wykrywania aldehydów, ketonów i cukrów. fenylooctowy aldehyd C8H8O, bezbariv-na ciecz o zapachu hiacyntu; otrzymywany syntetycznie; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych i olejków smakowych. Feńczugańdż (ang. Fenchuganj), miejscowość we wsch. części Pakistanu Wsch.; fabryka nawozów sztucznych; w pobliżu wydobycie gazu ziemnego. feralny, przynoszący nieszczęście, uważany za nieszczęśliwy, niepomyślny. Ferber EBERHARD, 1463-1529, burgrabia gdański od 1512; bronił interesów miasta stojąc po stronie króla polskiego. Ferber [-be:r] FERDINAND, 1862-1909/fr. konstruktor lotn. i pilot; prace z aerodynamiki. Ferdynand I, 1423-94, król Neapolu od 1458; opiekun handlu, przemysłu i nauki, 1474 założył w Neapolu drukarnię. Ferdynand I, 1503-64, cesarz rzym.-niemiecki od 1556. brat i następca Karola V; 1521 otrzymał Austrię, 1526 uzyskał korony Czech i Węgier, które odtąd — w rękach Habsburgów. Ferdynand I, 1793-1875, cesarz austr. 1835-48; pod wpływem rewolucji 1848 abdykował na rzecz Franciszka Józefa I. Ferdynand I, 1865-1927, król Rumunii od 1914, z dyn. Hohenzollern-Sigmaringen, syn Leopolda Hohenzollerna; udział Rumunii w interwencji przeciw Węg. Republice Rad. Ferdynand II, 1578-1637, cesarz rzym.-niem. od 1619, z dyn. Habsburgów; przeciwnik protestantów, doprowadził do powstania Czechów i wybuchu wojny trzydziestoletniej. Ferdynand II, 1810-59, król Obojga Sycylii 1830-59; wprowadził w państwie system policyjny, stłumił rewolucję 1848-49 w Neapolu i Sycylii. Ferdynand III, 1608-57, cesarz rzym.-niem. od 1637, syn Ferdynanda II; stał na czele obozu kontrreformacji w okresie wojny trzydziestoletniej. Ferdynand VII, 1784-1833, król Hiszpanii; za jego panowania Hiszpania straciła swoje kolonie (prócz Kuby) w Ameryce. Ferdynand Karol Józef d'Este, 1781-1850, arcyksiążę, feldmarszałek austr.; dowódca armii austr. 1809 w bitwie pod Raszynem; 1830-46 gubernator Galicji. Ferdynand Katolicki, 1452-1516, król Hiszpanii od 1479, syn Jana II aragońskiego; połączył Aragonię, Kastylię (małżeństwo 1469 z Izabelą I Katolicką) i Nawarrę; 1492 zdobył Grenadę, opanował Neapol; stworzył podstawy hiszp. absolutyzmu. Ferdynand I Koburg, 1861-1948, król bułg. 1908-18; sojusznik Niemiec i Austro-Węgier w I wojnie świat.; abdykował. Ferdynand I Wielki, 1016-65, książę Kastylii od 1035, syn Sancho III, króla Na-warry; 1037 połączył Leon i Kastylię przybierając tytuł króla.

ferrostopy Ferencvaros [ferencwa:rosz], dzielnica przem. Budapesztu, na lewym brzegu Dunaju; przemysł elektrotechn., maszynowy. Ferenczy [ferency] ISTVAN, 1792-1856, rzeźbiarz węg.; przedstawiciel klasycyz-mu; rzeźby alegor., mit., nagrobki, posągi, portrety. Ferenczy [ferency] KAROLY, 1862-1917, malarz węg.; reprezentant szkoły mal. w Nagybanya; pejzaże, sceny rodzajowe, bibl., portrety. ferezja: 1) wytworne okrycie wierzchnie kobiet w Turcji; 2) męski płaszcz z rękawami, pochodzenia wsch., obszyty galonem, zdobiony guzami; noszony w Polsce od poł. XVI w. Fergana, m. obw. w Uzb.SRR, w Kotlinie Fergańskiej; 111 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., chem., spoż., rafinacja ropy naft.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Fergańska Kotlina, kotlina w Tien-sza-nie (ZSRR), w dorzeczu górnego biegu Syr-darii; wys. 300-1020 m; sztucznie nawadniana (Wielki Kanał Fergański); ważny region uprawy bawełny; gł. m.: Leni-nabad, Fergana. Fergański Kanał →Wielki Kanał Fergański. Ferguson [fə:rgəsn] ADAM, 1723-1816, szkoc. filozof społ.; zajmował się gł. etyką i teorią społeczeństwa; jeden z twórców teorii postępu. ferie, okres wolny od pracy lub nauki; wakacje; w staroż. Rzymie dni poświęcone jakiemuś bóstwu, dni odpoczynku. Ferihegy [ferihedi], międzynar. port lotn. Budapesztu. Ferlinghetti LAWRENCE, ur. 1919, amer. poeta i prozaik; reprezentant ruchu beat-ników w literaturze; liryka, powieść (Her); księgarz i wydawca poezji. ferm Fm, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 100, z podgrupy aktynowców; odkryty 1952 w produktach wybuchu termojądrowego; sztucznie otrzymany 1954. ferma (farma), gospodarstwo rolne nastawione na określoną gałąź produkcji, np. na hodowlę drobiu, zwierząt futerkowych; w krajach anglosaskich — gospodarstwo rolne o cechach przedsiębiorstwa prowadzonego na zasadach handlowych. ferman (firman), rozkaz, rozporządzenie szacha pers. lub sułtana tureckiego. Fermat [-ma] PIERRE DE, 1601-65, matematyk fr.; jeden z prekursorów rachunku prawdopodobieństwa, rachunku różniczkowego i całkowego oraz teorii liczb. fermata, w notacji muz. znak graf. dowolnego przedłużenia czasu trwania dźwięku, akordu, pauzy. Fermata liczba, każda liczba postaci 22n+ 1, gdzie n = 1, 2, 3,... Fermata twierdzenie: 1) wielkie — nie istnieją liczby naturalne x, y, z oraz n>2 takie, że xn+yn=Zn; 2). małe — jeżeli liczba całkowita P-1 a nie dzieli się przez liczbę pierwszą p, to liczba a —1 dzieli się przez p. Fermata zasada: ruch światła od punktu A do B (pomiędzy którymi mogą zachodzić odbicia i załamania) odbywa się po drodze przebywanej w najkrótszym czasie. ferment, czynnik wywołujący niepokój, zamieszanie; wrzenie, wzburzenie. fermentacja, beztlenowy enzymatyczny rozpad cukrów, dostarczający drobnoustrojom energii potrzebnej do ich procesów życiowych; najlepiej poznane: f. alkoholowa, masłowa, mlekowa, octowa; podstawa przemysłu fermentacyjnego i produkcji antybiotyków. fermentacyjny przemysł, grupa przemysłów gł. spoż. (gorzelnictwo, winiarstwo, piwowarstwo, przemysł octowy), w których podstawowym procesem technol. jest fermentacja wywoływana przez drobnoustroje; daje produkty przem. i spoż., np. aceton, kwas octowy, mlekowy, wino, piwo, alkohol, drożdże.

fermenty →enzymy. fermer →farmer. fermi, f, jednostka długości stosowana w fizyce jądrowej: 1 f = 10 -15 m. Fermi ENRICO, 1901-54, fizyk wł., od 1938 w USA; jeden z twórców podstaw energetyki jądrowej; kierował ogółem prac nad bombą atomową, uruchomił pierwszy reaktor jądrowy; nagr. Nobla. Fermiego energia, maksymalna energia elektronów przewodnictwa w metalu w temp. 0°K. Fermiego gaz, zbiór identycznych nie oddziałujących na siebie cząstek opisywanych przez statystykę Fermiego-Diraca, np. gaz elektronów w metalu. fermiony, fiz. cząstki podlegające statystyce Fermiego-Diraca, tj. o spinie połówkowym (np. jądra o nieparzystej liczbie masowej, bariony, leptony). Fermo, m. we Włoszech (Marche); 31 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy. fermuar, daw. zameczek, sprzączka zamykająca naszyjnik, album, książkę, torebkę. Fern, przełęcz w Alpach Lechtalskich (Austria); wys.. 1210 m; łączy doliny Innu i Lechu. Fernald [fə:rnəld] JOHN BAILEY, ur. 1905, ang. dramaturg i krytyk teatr.; 1955-65 dyr. Royal Academy of Dramatic Art. fernambuk, drewno jednego z brazyl. gat. brezylki; ciężkie, twarde, czerwono-fioletowe, używane na meble, łodzie, rzeźby, także do wyrobu barwników. Fernán Caballero [-nan kawaliero] (właśc. Cecilia Böhl von' Faber), 1796-1877, powieściopisarka hiszp.; przedstawicielka XIXwiecznego kostumbryzmu; powieści związane z folklorem andaluzyj-skim. Fernandel [-nãdel] (właśc. Fernand Jo-seph Désire Constandin), 1903-71, fr. aktor film.; jeden z najpopularniejszych współcz. komików (Czerwona oberża. Wróg publiczny nr 1). Fernández [-det] GREGORIO →Hernán-dez Gregorio. Fernández [-det] JUAN, XVI w., hiszp. żeglarz i podróżnik; odkrył grupę 3 wysp u zach. wybrzeży Ameryki Pd., nazwaną potem jego imieniem. Fernández de Moratin [-det de -tin] LEONARDO →Moratin Leonardo Fernández de. Fernández de Moratin [-det de -tin] Ni-COLAS →Moratin Nicolas Fernández de. Fernando de Noronha [f. de noronia], wyspa brazyl., pochodzenia wulkanicznego, na O. Atlantyckim; 18 km2, 2 tys. mieszk. (1969); gł. m. Remedios. Fernando Po, wyspa pochodzenia wulkanicznego w Zat. Gwinejskiej; 2wchodzi w skład Gwinei Równikowej; 2,0 tys. km , 64 tys. mieszk. (1966); gł. m. Santa Isabel; uprawa kakaowca, kawy, bananów; rybołówstwo, eksploatacja lasów. fernico [-ko], stop lub spiek żelaza, niklu i kobaltu o współczynniku rozszerzalności zbliżonym do współczynnika rozszerzalności szkła; stosowany do wyrobu elementów łączonych ze szkłem, np. w produkcji lamp elektronowych. Ferranti SEBASTIAN ZIANI DE, 1864-1930, ang. elektrotechnik, pochodzenia wł.; zbudował z W. Thomsońem silnik elektr. prądu zmiennego (1884); inicjator budowy pierwszych elektrowni miejskich. Ferrara, m. we Włoszech (Emilia-Roma-nia), ośrodek adm. prow. F.; 156 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., chem., maszynowy; ośr. turyst.; uniw.; muzea; ro-mańsko-got. katedra (XII-XIV w.), liczne got. (Schifanoia) i renes. (dei Diamanti) pałace, zamek Este (XIV-XVI w.), kościoły (XVXVI w.). Ferrari PAOLO, 1822-89, dramaturg wł.; autor komedii o tematyce społ., hist. i politycznej. Ferrari POMPEO, ok. 1660-1736, architekt wł.; od ok. 1696 w Polsce; przedstawiciel

313

baroku; kościół Cystersów w Lądzie, kopuła kościoła Filipinów w Gostyniu, kaplica T. Potockiego przy katedrze gnieźnieńskiej; nagrobki. Ferraris GALILEO, 1847-97, wł. fizyk i elektrotechnik; czł. Akad. Nauk w Turynie; prace gł. z dziedziny teorii i zastosowania prądu elektr. zmiennego; 1885 odkrył zjawisko wirowania pola magnet. i zbudował 2-fazowy silnik asynchroniczny (silnik F.). Ferrarisa silnik (silnik kubkowy), silnik elektr. prądu zmiennego, indukcyjny 2-fazowy, z wirnikiem aluminiowym w postaci cylindrycznego kubka; mały moment bezwładności wirnika; stosowany w układach automatyki. Ferrasie, La [la -si], stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego; narzędzia kultury mustierskiej; glacjał Wiirm; k. Le Bugue, dep. Dordogne (Francja). Ferreira [ferejra] ANTONIO, 1528-69, portug. poeta i dramatopisarz; przedstawiciel humanizmu; twórca pierwszej portugalskiej tragedii nar. Inés de Castro. Ferrer Guardia [-er gua-] FRANCISCO, 18591909, hiszp. pedagog, "myśliciel i reformator nauczania; współtwórca nowocz. szkoły świeckiej; założyciel Szkoły Nowoczesnej w Barcelonie (1901) o postępowym programie nauczania; idea F.G. wywołała ostrą reakcję kół wstecznych. Ferreri MARCO, ur. 1928, wł. reżyser filmowy; przedstawiciel „czarnego" realizmu; analizy związków jednostki z jej środowiskiem (Wózek, Appe Regina). Ferret, przełęcz w Alpach Pennińskich (Szwajcaria); wys. 2536 m; łączy doliny Rodami i Dora Baltea. Ferii ENRICO, 1856-1929, wł. prawnik i polityk; współtwórca szkoły antropologicznej prawa karnego (z C. Lombroso i R. Garofalo). Ferro (Hierro), wulkaniczna wyspa hiszpańska na O. Atlantyckim (W. Kanaryj-skie); 277 km2, 10 tys. mieszk. (1960); gł. m. Valverde; przez F. przeprowadzono 1634 południk zerowy (uznawany powszechnie do 1884), oddzielając półkulę zach. i wschodnią. ferrocen (C5H5)2Fe, związek żelazoorg., w którym atom żelaza znajduje się między 2 równolegle ułożonymi pierścieniami cyklopentadienylowymi; brązowopoma-rańczowe kryształy; b. trwały, wykazuje własności związków aromatycznych. ferrochrom → żelazochrom. ferroelektryczność, zespół zjawisk elektr. zachodzących w niektórych kryształach, tzw. ferroelektrykach. ferroeleklryki (segnetoelektryki, materiały ferroelektryczne), ciała wykazujące polaryzację spontaniczną, charakteryzujące się dużą wartością stałej dielektrycznej; stosowane m.in. przy budowie kondensatorów. ferrokrzem →żelazokrzem. Ferrol, El [el -rol], m. i port w Hiszpanii (Galicja), nad O. Atlantyckim; 86 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., spoż., włók.; kąpielisko. ferrolity, niekrzemianowe skały magmowe bogate w tlenki żelaza, tytanu lub chromu, np. skały magnetytowe, tytano-magnetytowe; tworzą niekiedy olbrzymie złoża; stanowią ważne rudy. ferromagnetyki (materiały magnetyczne), ciała wykazujące namagnesowanie spontaniczne, charakteryzujące się dużą wartością przenikalności magnet. (stopy magnetyczne, ferryty); stosowane m.in. do wyrobu magnesów. ferromagnetyzm, zespół zjawisk magnet. występujących w niektórych ciałach kry-stal. tzw. ferromagnetykach (np. żelazo). ferromangan →żelazomangan. ferrosan, lek zawierający biologicznie czynne żelazo trójwartościowe; stosowany gł. w niedokrwistości niedobarwliwej, w stanach osłabienia, wyczerpania itp. ferrostopy →żelazostopy.

314

ferrotypia

ferrotypia, dawna metoda bezpośredniego otrzymywania pozytywowych obrazów fot. na płytach, pokrytych czarną emalią i na niej warstwą światłoczułą; obraz wywoływano siarczanem żelazowym. ferrovit, preparat leczn. złożony z askor-binianu żelaza (zawiera żelazo dwuwar-tościowe) i kwasu podfosforowego, stosowany w stanach niedoboru żelaza. ferryt (żelazo rodzime), minerał, niemal czyste żelazo zawierające drobne domieszki niklu, kobaltu i in.; stalowoszary lub żelazistoczarny, o połysku metalicznym; silnie magnet; występuje w zasadowych skałach magmowych, np. w bazaltach. ferryt, technol. składnik strukturalny stali i żeliw jako roztwór stały węgla w żelazie a; powstaje podczas studzenia stopu wskutek rozpadu austenitu. ferryty, półprzewodniki wykazujące ferromagnetyzm; są kompleksowymi związkami tlenku żelazowego z tlenkami innych metali 2wartościowych; stosowane w u-kładach wielkiej częstotliwości. ferrytyna, metaloproteid występujący w błonie śluzowej jelita, w wątrobie i śledzionie; zawiera około 20% żelaza, które w tej postaci jest magazynowane w organizmie. Ferryville [feriwil] →Menzel Burgiba. Fersen HANS AXEL, 1755-1810, marszałek szwedz.; organizator ucieczki fr. rodziny król. w okresie W. Rewolucji Francuskiej. Fersen IWAN I., 1739-99, generał ros.; 1792 dowodził korpusem ros. w Polsce; 1794 pokonał T. Kościuszkę pod Maciejowicami; brał udział w szturmie Pragi. Fersman ALEKSANDR J., 1883-1945, radz. geochemik i mineralog; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; jeden z twórców geochemii; badacz i odkrywca wielu złóż surowców mineralnych. Ferster KAROL (pseud. Charlie), ur. 1902, rysownik, grafik, malarz; rysunki humorystyczne, karykatury, ilustracja, plakat. Ferszt LEON (pseud. Andrzej, Ernest i in.), 1890-1957, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL (1911-14 w Kom. Warsz. SDKPiL, a od 1916 w ZG); od 1918 czł. KPP, od 1945 PPR, następnie PZPR. fertaki, zool. →zawisaki. Fertner ANTONI, 1874-1959, aktor; popularny komik; występy gł. na scenach warszawskich w farsach, komediach bulwarowych i rewiach; wiele ról filmowych. Fertőd (dawniej Eszterháza), miejscowość w pn.-zach. Węgrzech; pałac barok. (XVIII w.). fertyczny, żwawy, zwinny, zręczny, zgrabny. fertylizyna (gynogamon), fizjol. substancja wydzielana przez osłonki jaja zwierząt, która działając na plemniki ułatwia zapłodnienie. ferwor, zapał, uniesienie. fes, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku f. Fesinger SEBASTIAN, ?-1769, rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel lwowskiego ro-koka; figury przed kościołem Franciszkanów w Przemyślu. Fessenden [fesndən] REGINALD AUBREY, 18661932, amer. elektrotechnik; prace nad zastosowaniem fal elektromagnet. do celów łączności; zbudował łukowy generator drgań elektr. wielkiej częstotliwości 1901. festal, farm. →pankreatyna. festina lente [łac], „śpiesz się powoli" (ze Swetoniusza, cytowane jako maksyma cesarza Augusta); nie należy działać pochopnie. festiwal, impreza artyst. prezentująca utwory (wykonawców) z pewnego zakresu sztuki (np. muzyki, filmu, tańca, plastyki) w określonym przekroju czasowym lub geogr., połączona często z konkursem. feston, szt. plast, podwieszony w dwóch końcach zwój liści, kwiatów lub owoców; w punktach podwieszenia częste wstęgi, kokardy lub guzy. festyn, zabawa urządzana zwykle z oka-

zji jakiegoś święta pod gołym niebem; uroczystość, bal. Feszczenko-Czopiwski IWAN, 1884-ok. 1947, metaloznawca i metalurg; prot. AGH; badania metalograf.; Metaloznawstwo. Fet AFANASIJ A., 1820-92, poeta ros.; prekursor poezji symbolist.; tłumacz poezji antycznej, utworów J.W. Goethego i innych. fetalizacji teoria, biol. mylny pogląd doszukujący się ewolucji człowieka w zwolnieniu (w porównaniu z Naczelnymi) tempa rozwoju osobniczego i zatrzymaniu rozwoju wielu cech (np. czaszki) na wczesnych stadiach. fête champêtre [fet szãpetr; fr.] (scena pasterska), w malarstwie i grafice, zwł. XVIII w., sielankowe sceny pasterskie. fête galante [fet galã:t; fr.], w malarstwie i grafice przedstawienie wytwornego towarzystwa na tle przyrody, w scenach zabaw parkowych itp.; typowe dla dwor-skiej sztuki rokokowej XVIII w. Fetesti [feteszti], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, nad Dunajem; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Fethiye [-hije], ważny ośr. wydobycia rud chromu w pd.-zach. Turcji, nad M. Śródziemnym fetować, podejmować kogoś wystawnie, uroczyście; ugaszczać. Fetti (Feti) DOMENICO, 1589-1624, wł. malarz okresu baroku; freski i obrazy rel. (zwł. o tematyce bibl.), portrety. Fetting EDMUND, ur. 1927, aktor teatrów warsz.; „Newton" — Fizycy F. Dürren-matta, Higgins — My fair Lady F. Loewe-go; role film. i telewizyjne; występy w radiu. fetwa (fatwa), oficjalne pouczenie (orzeczenie) dotyczące stosowania prawa islamu, udzielane przez muftiego, w sprawach życia państw, i prawnego. fetysz, przedmiot naturalny (np. kamień) lub sztuczny (np. figurka) będący obiektem kultu w religiach pierwotnych jako obdarzony magiczną mocą. fetyszyzacja, traktowanie czegoś z bezkrytyczną czcią, czyntenie z czegoś fety-sza. fetyszyzm, kult fetysza; jedna z najstarszych form wierzeń rel.; przeżytki w kulcie obrazów itp. fetyszyzm, med. zaburzenia popędu płciowego, osiąganie zaspokojenia seksualnego przez oglądanie lub dotykanie części ciała lub garderoby osoby płci odmiennej. fetyszyzm towarowy, socjol., ekon. jeden z aspektów alienacji, zjawisko odkryte i opisane przez Marksa, towarzyszące rozwiniętej kapitałist. gospodarce towarowej ; polega na tym, że bezpośredni producenci nie mając wpływu na sytuację rynkową ulegają wrażeniu, że wymiana towarów decyduje o ich losach, a stosunki między ludźmi przybierają postać stosun-. ków między rzeczami; f.t. może być przezwyciężony po zniesieniu prywatnej własności środków produkcji i wiążącej się z nią anarchii rynkowej. Feuchtwanger [foiśtwaŋər] LION, 1884-1958, pisarz niem.; powieści hist. nawiązujące do aktualnej problematyki (Wojna żydowska, Goya)t trylogia o genezie i rozwoju hitleryzmu; dramaty, nowele. feudalizm, ustrój społ.-polit. w średniowieczu (klasyczna postać we Francji lxxiii w.); oparty na stosunkach lennych, prowadził do polit. partykularyzmu i decentralizacji; rozkład f. XIVXV w.; jego przeżytki utrzymały się w wielu krajach eur. do XVIII/XIX w. feudalna formacja społeczna, formacja społ. związana ze sposobem produkcji, którego podstawą stosunków produkcji jest feud. własność ziemi; podstawową grupą producentów byli chłopi, którzy nie mieli pełnej własności ziemi ani pełnej wolności osobistej, a wobec pana feud. zobowiązani byli do pańszczyzny, świadczeń

w naturze i pieniądzach; f.f.s. powstała na gruncie rozpadu formacji niewolniczej. feudalna włość, zespół dóbr ziemskich należący do jednego pana feud., który zwykle miał w nim prawa zwierzchnie (immunitet); dzielona na ziemię użytkowaną bezpośrednio przez pana i pozostającą w użytkowaniu poddanych chłopów. feudałowie, pierwotnie posiadacze lenna (feudum); we współczesnej historiografii także obszarnicy korzystający z różnych form renty gruntowej. feudum [łac] →lenno. Feuerbach [foiər-] ANSELM, 1829-80, malarz niem.; nawiązywał do twórczości Wenecjan; kompozycje figuralne na tematy antyczne, portrety, pejzaże. Feuerbach [foiər-] JOHANN, 1775-1833, prawnik niem., ojciec Ludwiga; współtwórca klas. szkoły prawa karnego. i Feuerbach [fo ər-] LUDWIG, 1804-72, niem. filozof, teoretyk ateizmu, przedstawiciel niem. filozofii klas.; twórca koncepcji tzw. antropologizmu i alienacji religii, materialistyczny krytyk filozofii Hegla; wywarł wpływ na kształtowanie się poglądów K. Marksa i F. Engelsa w 1. 40-ych XIX w. Feuillade [föjad] Louis, 1874-1925, fr. reżyser film.; pionier kierunku realist. i naturalistycznego w filmie fr. (Jakie jest życie); głośne fantast. filmy kryminalne (Fantomas, Judex). Feuillére [föje:r] EDWIGE (właśc. E. Ca-roline Cunati), ur. 1907, aktorka fr.; role teatr, (w sztukach P. Claudela, J. Girau-doux) i filmowe. Feuillet [föje] OCTAVE, 1821-90, pisarz fr., przeciwnik naturalizmu; dramaty psy-chol. i obyczajowe (Hrabia de Camors). Feuillet [föję] RAOUL AUGER, 1660(?)-ok. 1730, fr. baletmistrz, teoretyk tańca; opisy choreograficzne tańców i baletów. Feydeau [fedo] GEORGES, 1862-1921, pisarz fr,; komedie bulwarowe (Dama od Maksyma). Feynman [fejnmən] RICHARDS PHILLIPS, ur. 1918, amer. fizyk teoretyk; prof. w Ca-lifcrnia Instirute of Technology w Pasade-nie; współtwórca elektrodynamiki kwantowej; nagr. Nobla. fez, męskie nakrycie głowy w kształcie ściętego stożka z czerwonego filcu, z czarnym chwastem na denku; noszony w krajach muzułmańskich. Fez, m. w Maroku, ośrodek adm. prow. F.; 270 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metal., spoż., drzewny, skórz.; ośr. kultu rel. muzułmanów; uniw.; dawna stol. Maroka; muzeum; obwarowania i cytadela (XIV, XVII w.), liczne meczety (m. in. al-Karawijn, IX-XII w.) i medresy, pałac król. (XIV w.), grobowce Maryni-dów. Fezzan, kraina hist. w pd.-zach. Libii, na Saharze; koczownicza hodowla owiec, kóz, wielbłądów; w oazach (Sebha, Mur-zuk, Ghat) uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw. FFI →Forces Francaises de L'Intérieur. FIAF -→Międzynarodowa Federacja Archiwów Filmowych. fiakier, dorożka konna wprowadzona ok. 1640 w Paryżu, nazwa od gospody ,,Pod św. Fiakriuszem", w której się mieściło biuro wynajmu; w Polsce nazwa używana w Krakowskiem. fiala, arch. →pinakiel. Fialho de Almeida [fjaliu de -ejda] JOSE VALENTIM (pseud. Valentin Demo-nio), 18571911, pisarz portug.; realist. nowele, utwory satyryczne. Fialka LADISLAV, ur. 1931, czes. mim i choreograf; nowocz. mimodramy; twórca zespołu Pantomima na zabradli, Fiałek WALENTY, 1852-1932, drukarz, księgarz; drukarnia w Chełmnie (1885-1919) — ok. 200 tytułów pol. książek dla ludu; zbiory bibliofilskie. Fianarantsoa [-ncua], m. we wsch. części Rep. Malgaskiej; 39 tys. mieszk. (1965); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny.

figa pospolita 315 Fianna Fail [fi:ənə fo:l; irl., kołnierze przeznaczenia'], irl. partia polit., zał. 1926, z radykalnego odłamu organizacji niepodległościowej Sinn Fein; od 1932 (z małymi przerwami) partia rządząca Irlandii. FIAP (Féderation Internationale de 1'Art Photographique), federacja między-nar., zrzeszająca krajowe organizacje zajmujące się fotografią artystyczną. fiasko, nieudanie się czegoś, niepowodzenie, przegrana. Fial (Società Anonima Fabbrica Italia-na Automobili Torino „Fiat"), największy wł. koncern samoch., zał. 1899; poza samochodami osobowymi i ciężarowymi produkuje autobusy, samoloty, silniki okrętowe, ciągniki i in. Fibich ZDENEK, 1850-1900, kompozytor czes.; opery, utwory symf., kameralne, fortepianowe (popularny Poemat). Fibiger [fi:-] JOHANNES, 1867-1928, duń. lekarz patolog; prof. uniw. w Kopenhadze; przełomowe badania doświadczalne nad powstawaniem raka; nagr. Nobla. Fibonacciego ciąg [c. -naczcziego], ciąg liczbowy, którego każdy wyraz (oprócz dwóch początkowych a1 = 1 i a2 = 1) jest sumą dwóch kolejnych wyrazów poprzedzających go: an= an2+an-1; jest to więc ciąg 1,1,2,3,5,8,... Fibonacciego liczby [1. -naczcziego], kolejne wyrazy ciągu Fibonacciego. fibra, rodzaj sztucznej skóry, otrzymywanej z nieklejonego papieru poddanego specjalnej obróbce; stosowana m.in. jako materiał elektroizolacyjny, do wyrobu walizek, kufrów. fibroblasty, komórki tkanki łącznej właściwej, wytwarzające jej substancję międzykomórkową oraz włókna; mają kształt wydłużony i 2 lub więcej wypustek. fibroina, białko będące podstawowym składnikiem włókien naturalnego jedwabiu; należy do grupy skleroproteidów. fibryle, biol. włókienkowate struktury w cytoplazmie komórek wielokomórkowców i pierwotniaków, np. miofibryle, neurofibryle. fibryna (włóknik), nierozpuszczalne białko powstające z fibrynogenu w procesie krzepnięcia krwi i stanowiące zrąb skrzepu. fibrynogen, białko (globulina) włókien-kowe osocza krwi, wytrącające się w postaci fibryny (włóknika) podczas krzepnięcia krwi. fibrynolityczne środki, leki powodujące rozpuszczanie zakrzepu (fibrynolizę), np. enzym fibrynolizyna. fibrynolizyna (plazmina), enzym mający zdolność rozpuszczania fibryny; stosowany w leczeniu zawałów i zakrzepów, także miejscowo w celu przyspieszenia wessania krwiaków. fibula (agrafa), archeol. zapinka służąca do spinania szat, znana od II okresu epoki brązu; wykonywana z metali kolorowych i żelaza, często bogato zdobiona. Ficek ALOJZY, 1790-1862, działacz społ. i oświat., ksiądz; działał w Piekarach Śląskich; współzałożyciel pol. drukarni, wydawca pol. książek. Fichte JOHANN, 1762-1814, filozof niem.; jeden z gł. przedstawicieli idealist. filozofii niem., zwolennik Kanta; stworzył nowy typ idealizmu subiektywnego, tzw. filozofię „czynu", w której głosił zależność całokształtu zjawisk od ludzkiej aktywności moralnej i intelektualnej. Fichtelberg [fyśtəlberk], szczyt w Ru-dawach, najwyższe wzniesienie w NRD; 1213 m; kolejka linowa z Oberwiesenthal. Fichtelgebirge [fyśtəlgəbyrgə] →Smre-czany. Ficino [-czi-] MARSILIO, 1433-99, wł. filozof i lekarz; tłumacz dzieł filozofów gr.; próbował pogodzić neoplatonizm z filozofią chrześcijańską. Fick [fyk] AUGUST, 1833-1916, języko-

znawca niem.; prof. uniw. w Getyndze i Wrocławiu; twórca nauk. etymologii języków indoeur., pionierskie prace z dziedziny onomastyki. Ficka prawo [p. fyka]: ilość dyfundu-jącej substancji przez powierzchnię prostopadłą do kierunku dyfuzji jest proporcjonalna do pola tej powierzchni, spadku stężenia i czasu; sformułowane przez niem. fizjologa Adolfa Ficka (1829-1901). Ficker [fykər] JULIUS VON, 1826-1902, austr. prawnik i historyk; prof. uniw. w Innsbrucku; cenne prace z zakresu dyplomatyki i publikacje średniow. źródeł historycznych. Ficowski JERZY, ur. 1924, poeta; liryka baśniowa i refleksyjna, studium Cyganie polscy, szkice o B. Schulzu Regiony wielkiej herezji, opowiadania, utwory dla dzieci. FID →Fédération Internationale de Documentation. fideikomis, zapis testamentowy, stanowiący prośbę spadkodawcy do spadkobiercy o przekazanie otrzymanego majątku określonej osobie; f. służyły do utrzymania majątku w rękach rodziny szlacheckiej. fideizm, teoria, światopogląd, uznające prymat wiary i tez rel. nad rozumem i twierdzeniami nauk.; postawy fideistycz-ne, przekazywane przez religię, są hamulcem postępów wiedzy i nauk., racjonalnego myślenia. Fidenza [-ca], m. we Włoszech (Emi-liaRomania), u stóp Apeninów; 20 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., chem.; ośr. turystyczny. fider, radiotechn. przewód przenoszący drgania elektr. wielkiej częstotliwości od nadajnika radiowego do anteny lub od anteny do odbiornika. Fiderkiewicz ALFRED (pseud. Doktor), ur. 1886, działacz ruchu robota., lekarz; 1922 współzałożyciel i prezes PSL-Wy-zwolenie w USA; następnie w kraju; 1924 organizator NPCh; współzałożyciel grupy komunist. „Proletariusz"; od 1942 w PPR, od 1948 w PZPR. fiders, rodzaj szybu w lukach zbożowców, umożliwia równomierne napełnianie ładowni na statku. Fidiasz, V w. p.n.e., najsłynniejszy rzeźbiarz gr., przyjaciel i doradca Pery-klesa, kierownik prac rzeźb, na Akropolu; twórczość znana gł. z opisów i kopii; stosował technikę chryzelefantyny (Zeus Olimpijski — jeden z 7 cudów świata, Atena Partenos), rzeźby Partenonu, Atena Promachos, Atena Lemnia. Fidżi (Fiji), państwo Wspólnoty Narodów, w Oceanii (Melanezja); 18,3 tys. km2, 519 tys. mieszk. (1969), gł. Hindusi i Fidżi j czy cy; stol. Suva; j.u. angielski; gł. wyspy: Viti Levu, Vanua Levu; plantacje trzciny cukr., palmy kokosowej, bananów; wydobycie złota; turystyka. — Odkryte 1643 przez A. Tasmana; od 1874 kolonia bryt; od 1970 niepodległe, państwo Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1970. Fiedin KONSTANTIN A., ur. 1892, pisarz ros.; psychol. opowiadania o tematyce wiejskiej; powieść (Porwanie Europy) u-kazująca kryzys kapitalizmu. Fiedler ARKADY, ur. 1894, pisarz; reportaże i opowieści podróżnicze (Ryby śpiewają w Ukajali) i woj. (Dywizjon 303; Dziękuję ci, kapitanie). Fiedler [fi:dlər] CONRAD, 1841-95, niem. teoretyk sztuki, wyznawca teorii geniusza i fenomęnologicznej koncepcji dzieła sztuki. Fiedler FRANCISZEK (pseud. Berent, Dżek i in.), 1880-1956, działacz ruchu robota., historyk, publicysta; czł. SDKPiL (1916-18 czł. ZG), z jej ramienia organizator klasowych związków zaw., potem w KPP; od 1945 w KC PPR, od 1948 w KC PZPR; 1947-52 red. nacz. „Nowych Dróg". Fiedler KONRAD, 1886-1939, publicysta;

1926-39 red. nacz. „Gazety Bydgoskiej", prezes Syndykatu Dziennikarzy Pomorskich; rozstrzelany przez hitlerowców. Fiedler ROBERT ALEKSANDER, 1810-77, obrońca polszczyzny na Śląsku; zbierał śląskie pieśni lud.; opisał gwarę okolic Międzyborza; podręczniki języka polskiego. Fiedosiejew NIKOŁAJ J., 1871-98, ros. filozof i działacz ruchu rewoL; współorganizator marksistowskich kółek w Rosji; przeprowadził marksistowską krytykę poglądów liberałów i narodników. Fiedosiejew PIOTR N., ur. 1908, filozof radz.; prof. i czł. AN ZSRR, dyr. Instytutu MarksizmuLeninizmu przy Kornie tecie Centralnym KPZR; zajmuje się teorią materializmu hist. i problematyką budownictwa socjalizmu i komunizmu. fiedosiejewcy, radykalny odłam bez-popowców, zał. przez Fiedosieja Wasilje-wa (gł. XVIII w., Moskwa); odrzucali małżeństwo, modły za cara i państwo. Fiedotow PAWIEŁ A., 1815-52, malarz ros.; prekursor realizmu krytycznego w malarstwie ros.; sceny rodzajowe w ujęciu satyr.; Zaloty majora. Fiedotowa GLIKIERIJA N., 1846-1925, aktorka ros.; reprezentantka realist. sztuki aktorskiej; role szekspirowskie i w dramatach realist. repertuaru rosyjskiego. field, obszar wyniesiony, zrównany na skutek działalności lądolodu, charakteryzujący się płaskimi wzniesieniami i obniżeniami zajętymi przez jeziora i bagna; f. występują w Norwegii. Fielding [fi:ldyŋ] HENRY, 1707-54, pisarz ang.; wybitny reprezentant oświecenia; realist. powieści obyczajowe, przesycone humorem i łagodnym sceptycyzmem (Przygody Józefa Andrewsa, Historia życia Toma Jonesa)y komedie, pamflety. fieldistor →fildystor. Fieldorf AUGUST EMIL (pseud. Nil), 1895-1953, działacz ruchu oporu, generał; 1941-42 komendant Obszaru Pn.-Wsch. ZWZ i AK; szef Kierownictwa Dywersji KG AK. Fieodosija →Teodozja. Fieofan Grek →Teofan Grek. Fieri, m. w pd.-zach. Albanii; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł chemiczny. fieri curavit [łac], „był sprawcą (inicjatorem, fundatorem) dzieła", napis na pomnikach, często w skrócie: F.G. Fierich FRANCISZEK, 1860-1928, prawnik, cywilista; historyk prawa pol.; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; współtwórca pol. procedury cywilnej. Fierla ADOLF, 1908-67, poeta i prozaik, związany ze Śląskiem Cieszyńskim; w czasie wojny w obozach hitlerowskich; po 1945 w Anglii; Ondraszek, Kolędy beskidzkie, opowiadania. Fierlinger ZDENEK, ur. 1891, czes. lewicowy socjaldemokrata, polityk; od 1948 czł. KC KPCz, następnie Biura Polit., 1945-46 premier, 1953-64 przewodn. Zgromadzenia Nar. Czechosłowacji. Fieschi [fjeski], arystokratyczny ród wł.; odegrał znaczną rolę w dziejach Włoch, od końca XII do XVI w.; gł. przedstawiciel Giovanni (1523-47), spiskowiec genueński, 1547 wzniecił powstanie przeciw A. Dorii; bohater tragedii Schille-ra Fiesco. Fieser [fi:zər] Louis FREDERICK, ur. 1899, chemik amer.; badał m.in. wielopierścieniowe związki aromatyczne o pierścieniach skondensowanych, sterole, hormony, kwasy żywiczne. Fiesienkow WASILIJ G., ur. 1889, astronom radz.; członek AN ZSRR; autor prac z astrofizyki i kosmogonii. Fiesole [fjezole], m. we Włoszech (Toskania), w pobliżu Florencji; 12 tys. mieszk. (1961); znany ośr. turyst.; muzea; ruiny etruskie i rzym.; katedra (XII-XIV w.), ratusz (XIV i XV w.). fifty-fifty [fyfty fyfty; ang.], tyle samo dla obu, równo, po połowie, pół na pół. figa pospolita (figa karyjska, Ficus carica), drzewo dwupienne z rodzaju figowców, uprawiane w obszarze śródziemno-mor. i krajach tropik.; owoce (ściślej owo-costany), tzw. figi, spożywane na surowo, suszone lub w przetworach.

316 „Figaro, Le" „Figaro, Le" [1ö -ro], fr., umiarkowany dziennik prawicowy, zał. 1826. fighter [fajtər], bokser stale atakujący przeciwnika, agresywny. Figielski WŁADYSŁAW, 1889-1919, pierwszy pfzewodn. Rady Komisarzy Ludowych Turkiestanu; rozgromił bandy basmaczy, zamordowany w Taszkencie przez przeciwników rewolucji. Figig (Figuig), oaza we wsch. Maroku, przy granicy alg.; 5 tys. mieszk. (1960); uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw. Figini [fidżini] LUIGI, ur. 1903, architekt wł., przedstawiciel nurtu funkcjonalnego; domy mieszkalne, budowle przem., kościoły; wystawiennictwo; współpracuje często z architektem G. Pollini. Figl LEOPOLD, 1902-65, polityk austr., chrześc, demokrata; 1938-45 więziony w hitlerowskich obozach koncentracyjnych; 1945-53 kanclerz; 1953-49 min. spraw zagr.; od 1959 przewodn. Rady Nar. (niższej izby parlamentu). Figner WIERA, 1852-1942, rewolucjonistka ros.; czł. Komitetu Wykonawczego Narodnej Woli, współorganizatorka 3 zamachów na Aleksandra II; więziona 20 lat; Trwały ślad. figowce (fikusy, Ficus), drzewa, krzewy lub pnącza lasów strefy międzyzwrotniko-wej; w pędach sok mleczny zawierający kauczuk; tu należy figa pospolita, banian, f. sprężysty (drzewo gumowe), sykomora. figowiec bengalski →banian. figówka, przewlekłe, ropne zapalenie torebek włosowych na brodzie u mężczyzn; wywołane przez gronkowce, zwykle wskutek użycia zakażonej brzytwy. Figueira da Foz [figejra da foz], m. w Portugalii (Beira), przy ujściu rz. Mon-dego; 11 tys. mieszk. (1960); port rybacki, przemysł rybny; saliny mor.; kąpielisko. Figueroa [figeroa] GABRIEL, ur. 1907, meksyk. operator film.; jeden z najwybitniejszych twórców fotografii film. o charakterze malarskim (Maria Candelaria, Perła). Figuli MARGITA (właśc. M. Sustrova), ur. 1909, pisarka słowac; nowele psy-chol., stylizowane ballady prozą z życia wsi; powieści hist. i o współcz. młodzieży. figura: 1) wyobrażenie postaci ludzkiej (lub zwierzęcej) w malarstwie i rzeźbie; posąg, statua; 2) człowiek wybitny, znany; osobistość, dygnitarz; 3) osobnik, typ, indywiduum; 4) kształty, budowa ciała ludzkiego; postawa; 5) w szachach: król, dama, wieża, koń, goniec (laufer); w kartach: król, dama, walet; 6) zespół ruchów w tańcu, jeździe na łyżwach, nartach będący urozmaiceniem zwykłego tańca, zwykłej jazdy. figura, mat. zbiór punktów; linie są f. jednowymiarowymi, powierzchnie — f. dwuwymiarowymi; f. płaska — f. leżąca w płaszczyźnie; f. przestrzen-n a (inaczej: bryła) — f. położona w przestrzeni. figuracja, muz. środek techniki kompozytorskiej polegający na rozdrobnieniu wartości rytmicznych w melodii, akompaniamencie (np. rozłożenie akordów). figuralna sztuka, termin oznaczający sztuki plast. — malarstwo, rzeźbę, grafikę — zajmujące się przedstawianiem scen z postaciami ludzkimi lub samych postaci. figurant: 1) osoba nie mająca istotnego znaczenia, wysunięta, podstawiona przez kogoś dla pozoru; 2) daw. statysta teatralny. figuratywny, termin odnoszący się do sztuk plast., np. f. sztuka przedstawiająca postacie i przedmioty w ich realnych kształtach, dająca wyobrażenie o obserwowanym przedmiocie; przeciwieństwo sztuki abstrakcyjnej.

figury retoryczne (stylistyczne), lit. struktury językowe sklasyfikowane przez antyczną teorię stylu, mające na celu wzbogacenie ekspresywności i wartości estet. wypowiedzi. figury wytrawione, mikroskopowe, wielościenne zagłębienia, powstające na ścianach kryształu podczas jego rozpuszczania. Fijałek JAN NEPOMUCEN, 1864-1936, ksiądz, historyk kościoła pol. w średniowieczu; prof. uniw. we Lwowie (rektor 1903/04) i Uniw. Jag., czł. PAU (od 1927 dyr. Wydziału Hist.-Filoz.). Fijałkowski ANTONI, 1778-1861, arcybiskup metropolita warsz. od 1856; patriot. manifestacja ludności warsz. na pogrzebie F. była przyczyną ogłoszenia stanu woj. przez władze carskie. Fijałkowski STANISŁAW, ur. 1922, malarz, grafik; kompozycje o zabarwieniu surrealistycznym i abstrakcyjne. Fijewski TADEUSZ, ur. 1911, aktor teatrów warsz.; gł. role charakterystyczne; Gogo — Czekając na Godota S. Bec-ketta, Krutickij — Pamiętnik szubrawca A. Ostrowskiego; występy w filmach, radiu i telewizji. Fik IGNACY, 1904-42, krytyk lit. i publicysta, działacz ruchu oporu; współorganizator (1940) konspiracyjnej organizacji Polska Lud. w Krakowie, sekr. Koni. Miejskiego PPR tamże; marksist. studia lit.: Rodowód społeczny literatury polskiej. Dwadzieścia lat literatury polskiej 19181938; zamordowany przez hitlerowców. fikcja, złudzenie, wytwór wyobraźni nie mający odpowiednika w rzeczywistości. fikcja literacka, swoiste, artyst. przekształcenie elementów świata rzeczywistego, dokonane świadomie przez autora tekstu literackiego. fikcja prawna, uznanie przez normę prawną faktu, który w rzeczywistości nie istnieje, za istniejący i związanie z tym określonych skutków prawnych. fikcjonalizm, filoz. pogląd głoszony przez H. Vaihingera, wg którego wszelkie pojęcia nauk. i filoz. są fikcjami metodologicznymi. fiksacja, utrwalenie się pewnego typu zachowania, uporczywe powtarzanie czynności, mimo że nie prowadzą one do celu lub przynoszą szkodę; skutek frustracji; utrwala się pod wpływem kary. fiksatywa, płyn do utrwalania łatwo zacierających się rysunków wykonanych węglem, kredą, pastelami lub ołówkiem. fiksować, potocznie tracić głowę, wariować, szaleć. fikusy, synonimiczna nazwa figowców, także potoczna nazwa gat. i odmian ozdobnych (doniczkowych i szklarnia-nych) z tego rodzaju (np. drzewo gumowe). Filadelfia (Philadelphia), m. w USA (Pensylwania), port nad rz. Delaware, w pobliżu jej ujścia do O. Atlantyckiego; 2,0 mln mieszk., zespół miejski 4,8 mln (1970); wielki ośr. przem. (m.in. budowa taboru kol., przemysł stoczn., lotn., elektrotechn., maszyn.); ośr. handl., kult. i nauk. (2 uniw.); muzea; kościoły (XVII-XVIII w.), budowle reprezentacyjne (XVIII i XIX w.). fil à fil [-afil], wełn. tkanina ubraniowa z przędzy czesankowej, o splocie skośnym, w którym parzyste nitki wątku i osnowy są jednej barwy, nieparzyste — innej. filantropia, dorywcze okazywanie pomocy potrzebującym; dobroczynność. filantropiści, ruch pedag. na rzecz oświaty niższych warstw społ., zapoczątkowany w Niemczech w XVIII w. przez J.B. Basedowa; oparty na ideach pedag. J.J. Rousseau. filar, arch., bud. pionowa podpora kam., ceglana, betonowa itp., o przekroju wielobocznym (gł. 4lub 8-bocznym), dźwigająca ciężar konstrukcji.

filar, górn. calizna kopaliny pozostawiona między wyrobiskami korytarzowymi; f. ochronny — pas kopaliny pozostawiony w złożu, np. pod budowlami naziemnymi, w celu zabezpieczenia ich przed szkodami górniczymi. filareci (Zgromadzenie Filaretów), tajny patriot. związek młodzieży wileńskiej 1820-23, zał. przez filomatów, zlikwidowany w wyniku ich procesu; prezydent T. Zan. Filaret (właśc. Fiodor Romanow), ?-1633, patriarcha moskiewski od 1619, faktyczny władca państwa; ojciec cara Michała Fiodorowicza. Filarete (właśc. Antonio di Pietro Aver-lino), ok. 1400-ok. 1469, wł. rzeźbiarz i architekt epoki renesansu; Ospedale Maggiore w Mediolanie; traktat o architekturze. filarie (nitkowce, Filariidae), nicienie pasożytujące w różnych narządach człowieka (w krajach tropik.) i wielu kręgowców; żywicielami pośrednimi są różne gat. muchówek. filariozy, choroby pasożytnicze wywoływane przez filarie; zarażenie przez ukłucie muchówek — żywicieli pośrednich; filarie bytują w naczyniach i węzłach lim-fatycznych człowieka, wywołują ich zapalenie i słoniowaciznę kończyn, gł. dolnych. filarowo-skarpowa konstrukcja, got. system konstrukcyjny, w którym nie występują łuki przyporowe, a mury nawy gł. są opięte skarpami, przebijającymi dachy naw bocznych i łączącymi się z filarami; typowy dla kościołów krakowskich XIV w. Filasiewicz HILARY, 1846-1922, działacz nar. i społ. na Śląsku Cieszyńskim; 1871 organizator, a następnie prezes Rady Nadzorczej Tow. Oszczędności i Zaliczek w Cieszynie; współzałożyciel Tow. Pomocy Naukowej oraz Macierzy Szkolnej, filatelia →filatelistyka. filatelistyka (filatelia): 1) ogół wiadomości o znakach pocztowych (znaczkach, kartach, stemplach pocztowych itp.); 2) kolekcjonerstwo znaczków pocztowych. filc (pilśń), wyrób włók. (gęsty zbity materiał) z wełny, sierści itp., otrzymywany przez spilśnianie tkaniny (f. tkane) lub luźnych włókien (f. bite); odrębną grupę stanowią f. kapelusznicze (pilśń włosowa). Filchner [fylś-] WILHELM, 1877-1957, podróżnik niem. (NRF); odbył wyprawy do Azji, Arktyki i na Antarktydę, gdzie odkrył barierę lodową, nazwaną potem jego imieniem. Filchnera Lodowiec Szelfowy [l.sz. fylś-nera], lodowiec szelfowy w Antarktydzie Zach., między 34° a 62°W, opadający stromo Barierą Lodową Filchnera; zw. niekiedy Lodowcem Szelfowym Lassitera. filcowanie →spilśnianie. fildekos: 1) przędza bawełn. używana do wyrobów dziewiarskich; 2) w l.mn. —wyroby dziewiarskie (zwł. pończochy) z tej przędzy. fildystor (fieldistor), przyrząd półprzewodnikowy pozwalający wzmacniać sygnały elektr., sterowany polem elektr.; wartość prądu elektr. w f. zależy od napięcia przyłożonego między jedną z jego elektrod gł. a elektrodą sterującą; stosowany w układach generacyjnych. File, wyspa na Nilu koło I katarakty (Egipt); staroż. ośr. kultu bogini Izydy; ruiny licznych budowli kultowych (IV w. p.n.e.-II w. n.e.), m.in. świątynia Izydy, mammisi, kiosk Trajana. filembriogenezy teoria, biol. teoria (A.N. Siewiercow) uzasadniająca zależności między rozwojem osobniczym i rodowym organizmów, na podstawie ewolucyjnych zmian morfologicznych w różnych stadiach rozwoju zarodka. filet, koronka siatkowa, wykonywana za pomocą igły i kółeczka, często z nici metal.; f. wyrabiano we Włoszech w XVI-XVIII w.

film 317 filety, płaty mięsa rybiego otrzymywane przez oddzielenie kręgosłupa i ości z oczyszczonej i wypatroszonej ryby, zwykle pozbawionej skóry; także potrawa z odpowiednio przyrządzonej polędwicy. filetyczna ewolucja, jedna z dróg ewolucji organizmów (G.G. Simpson), przez powolne przeobrażanie się dużej populacji jako całości, w zmieniających się warunkach środowiska. fil-fil, typ uwłosienia czarne] odmiany człowieka; drobne kępki silnie skręconych włosów. filharmonia, instytucja lub stowarzyszenie miłośników muzyki organizujące koncerty publ., gł. symfoniczne; F. Warszawska, zał. 1901, od 1955 F. Narodowa; obecnie w Polsce 12 f. państw, i 7 symfonicznych orkiestr. filhellenizm, rozmiłowanie się w antycznej Helladzie. filhellenizm, hist. ruch solidarności z gr. walką wyzwoleńczą 1821-29; rozwijał się gł. na Zachodzie; udział Polaków. filia, oddział dużej instytucji, przedsiębiorstwa, urzędu; ekspozytura. filiacja, w genealogii stosunek pokrewieństwa, tj. pochodzenie jednej osoby od drugiej. filibusterka, uporczywe przedłużanie debaty parlamentarnej, zwł. w Kongresie USA, przez deputowanych znajdujących się w mniejszości, w celu opóźnienia lub niedopuszczenie do podjęcia przez parlament uchwały. Filicaia [-kaja] VICENZO DA, 1642-1707, poeta wł.; czł. Arcadii; utwory polit. i rel., kancony (6) z okazji odsieczy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego. Filicudi [-kudi], wulkaniczna wyspa wł. na M. Tyrreńskim (W. Toskańskie); 10 km2, 1,0 tys. mieszk. (1961). filierka →przędzalnicza dysza. filigran, złotnicza technika zdobnicza — wykonywanie ornamentu z b. cienkich drucików złotych lub srebrnych; znana od starożytności. filigran →znak wodny. filigranowe szkło, szkło z wtopionymi w nie nitkami lub pasmami szkła barwnego: znane od starożytności; rozpowszechnione w XVI w. w Wenecji. filigranowy: 1) wykonany z delikatnych, splecionych drucików metal.; 2) misternie wykonany, przypominający filigran; 3) kruchy, drobny, delikatny. Filimon NICOLAE, 1819-65, pisarz rum.; twórca nowocz. powieści rum. łączącej elementy krytyki społ. z tendencjami mo-ralizatorskimi. Filip (King Philip, Metacomet), ok. 1600-76, wódz Indian z Massachusetts; przywódca powstania 1675 przeciw ang. kolonistom. Filip JAN, ur. 1900, archeolog czechosł.; prof. uniw. w Pradze, czł. Czechosł. AN; badacz Celtów; red. „Archeologicke Roz-hledy"; Pradzieje Czechosłowacji. Filip II, 383-336 p.n.e., król Macedonii od 359, twórca jej polit. potęgi; ojciec Aleksandra W.; zwycięstwem pod Chero-neją 338 narzucił hegemonię Grecji. Filip II, 1527-98, król Hiszpanii od 1556, Portugalii od 1580, syn ces. Karola V; umocnił katolicyzm i absolutyzm przy pomocy inkwizycji; niepomyślne wojny z Anglią (klęska Armady) i Francją zniszczyły gospodarkę kraju i położyły kres mocarstwowej pozycji Hiszpanii. Filip IV, 1605-65, król Hiszpanii od 1621; utracił Portugalię, uznał niepodległość Niderlandów (1648); mecenas sztuki. Filip V, 238-179 p.n.e., król maced. od 221; przymierzem z Hannibalem doprowadził do I i II wojny maced.; pokonany przez Rzymian. Filip VI, 1293-1350, król Francji od 1328, pierwszy z dyn. Walezjuszy; za jego panowania rozpoczęła się wojna stuletnia. Filip II August, 1165-1223, król Francji od 1180; walczył o zjednoczenie ziem fr.,

prowadził walkę z Plantagenetami; zorganizował administrację państwa. Filipczyński LESZEK, ur. 1923, fizyk, specjalista w dziedzinie ultradźwięków; prof. w PAN, czł. PAN; prace z zakresu ultradźwiękowych metod badań materiałów i struktur biol. oraz stosowania ultradźwiękowych metod w diagnostyce lekarskiej, Filip Dobry, 1396-1467, książę Burgun-dii; za jego panowania Burgundia osiągnęła szczyt potęgi. filipiki: 1) 3 mowy Demostenesa przeciw Filinowi II, królowi maced.; 2) 14 mów Cycerona przeciw Antoniuszowi; 3) przen. gwałtowne mowy oskarżycielskie. „filipinka", granat szturmowy produkowany i używany przez pol. ruch oporu od 1940, gł. w powstaniu warsz.; konstruktorem „f." był ppor. pirotechnik E. Tymo-szak („Chmielnicki"). Filipiny (Republika Filipin), państwo na Archip. Filipińskim, u pd.-wsch. wybrzeży Azji; ok. 300 tys. km2, 37 mln mieszk. (1969); stol. konst. Quezon, siedziba rządu Manila, inne gł. m.: Cebu, Davo, Iloilo; j.u. tagalski, angielski, hiszpański. Kraj roln.; uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, trzciny cukr., konopi manilskich, tytoniu; wydobycie rud chromu, miedzi, manganu; eksploatacja lasów; połów ryb, pereł, strzykw, gąbek. — Od 1542 kolonia hiszp., próby penetracji portug., hol. i ang.; 1897 proklamowanie niepodległości; po wojnie hiszp.-amer. 1899 pod rządami USA, od 1934 autonomia; 1942-45 okupowane przez Japonię; od 1946 niepodległa republika (szerokie uprawnienia prezydenta); czł. ONZ od 1945; dominacja gosp. i polit. USA; współorganizator (1954) SEATO. Filipińczycy, rdzenna ludność Filipin; ok. 28 mln; najważniejsze plemiona: Wi-sajowie, Tagalowie; języki grupy indonezyjskiej. Filipiński Archipelag, archip. w zach. części O. Spokojnego; obejmuje ok. 7 tys. wysp (gł. Luzon, Mindanao, Samar, Ne-gros, Palawan, Panay, Mindoro, Leyte, Cebu, Bohol, Masbate); górzysty; liczne wygasłe i czynne wulkany; trzęsienia ziemi; klimat gorący, wilgotny; częste tajfuny; gęsta sieć rzek; lasy tropik, (ok. 60% pow.); na A.F. leżą Filipiny. Filipiński Rów, rów oceaniczny w zach. części O. Spokojnego, na wsch. od W. Filipińskich; głęb. do 10 497 m. Filipkiewicz STEFAN, 1879-1944, malarz; prof. ASP w Krakowie; pejzaże i kwiaty; zginął w obozie koncentracyjnym Maut-hausen. Filipkowski STANISŁAW, 1896-1964, architekt; prof. Polit. Wrocł. i Warsz.; projekty rozbudowy m.in. Radomia, Gdyni-Orłowa i Poznania; budynki mieszkalne i użyteczności publ. w Gdyni; Zasady urbanistyki. filiponi, odłam bezpopowców zał. w XVIII w. przez Filipa Pustowiata; odrzucali małżeństwo, służbę wojsk.; prześladowani emigrowali (w Polsce do dziś k. Mrągowa). Filip III Orleański, 1674-1723, regent Francji 1715-23; 1719 udzielił schronienia Stanisławowi Leszczyńskiemu. Filipowicz KORNEL, ur. 1913, pisarz; podejmuje problemy psychol. okupacji hitlerowskiej (Krajobraz niewzruszony, Pamiętnik antybohatera. Ogród pana Nietschke) i życia współcz. (Profile moich przyjaciół). Filippi (Philippi — w starożytności m. w Macedonii), 42 p.n.e. zwycięstwo Oktar wiana i Antoniusza nad Brutusem i Kasju-szem, mordercami Cezara. Filippi PARYS, 1836-74, rzeźbiarz pochodzenia wł. działający w Polsce; akademickie rzeźby rel., posągi nagrobne, portrety; pomnik Jana III w Żółkwi. Filip I Piękny, 1478-1506, arcyksiążę austr., król Kastylii, syn ces. Maksymiliana I i Marii burgundzkiej; po matce

odziedziczył Niderlandy; przez jego małżeństwo 1496 z Joanną Obłąkaną Habsburgowie nabyli prawa dziedziczne do Hiszpanii. Filip IV Piękny, 1268-1314, król Francji od 1285; powiększył domenę król.; 1302 zwołał po raz pierwszy Stany Generalne; opodatkował duchowieństwo; 1305 przeforsował wybór Klemensa V (początek awiniońskiej niewoli papieży). Filippo EDUARDO DE, ur. 1900, wł. aktor, komediopisarz i reżyser; organizator (z siostrą Titiną de F., ur. 1898) zespołów grających w dialekcie neapolitańskim; autor komedii (Neapol miasto milionerów) i reżyser ich film. adaptacji. Filippo PEPPINO DE, ur. 1903, brat Eduarda, wł. reżyser, aktor teatr, i film., komediopisarz; dyr. Teatro Italiano; reżyseruje gł. własne farsy, oparte na wątkach z commedia dell'arte. Filipski RYSZARD, ur. 1934, aktor teatrów krak.; wykonawca monodramów (Co jest za tym murem J. Stwory); role filmowe. filipsyt, minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian wapnia i potasu; bezbarwny lub biały, żółty, czerwonawy; produkt procesów hydrotermal-nych; powstaje też we współczesnych osadach głębokomorskich. Filip Szwabski, 1180-1208, król Niemiec od 1198, syn Fryderyka I Barbarossy; 10 lat toczył walki o tron z Ottonem IV. filister: 1) człowiek ograniczony, małostkowy, bez aspiracji, obojętny na dobro ogółu; 2) członek korporacji studenckiej. filisterstwo, sposób bycia, postępowania właściwy człowiekowi bez wyższych aspiracji, ograniczonemu, małostkowemu; koł-tuństwo. Filistyni, lud przybyły w XII w. p.n.e. prawdopodobnie z Krety, częściowo osiadły w ziemi Kanaan; od F. pochodzi nazwa Palestyny. Filla EMIL, 1882-1953, czes. malarz, grafik, rzeźbiarz i teoretyk sztuki; przedstawiciel czes. awangardy artystycznej. Filleborn SEWERYN, 1815-50, poeta; jeden z przywódców Cyganerii warszawskiej. fillery, drzewa owocowe wcześnie wchodzące w okres owocowania, sadzone tymczasowo w odstępy pomiędzy młodymi jabłoniami, po rozrośnięciu się których są ścinane. film: 1) rodzaj masowego widowiska; sztuka ruchomej fotografii i towarzyszącego jej dźwięku; rejestrowanie na taśmie celuloidowej rzeczywistości obiektywnej lub inscenizowanej, a następnie odtwarzanie utrwalonych obrazów (projekcja); 2) utwór film. zapisany w postaci obrazu i (zwykle) dźwięku na taśmie film.; fabularny, dokumentalny, oświat., instruktażowy, animowany; niemy lub dźwiękowy; czarno-biały lub barwny; normalno-ekranowy, panoramiczny lub plastyczny. Polskie wytwórnie filmowe

Nazwa

| Siedziba | Rok zał.

Wytwórnia Filmów Fabularnych Łódź 1950 Wytwórnia Filmów Fabularnych Wrocław 1952 Wytwórnia Filmów Oświatowych Łódź 1950 Wytwórnia Filmów Dokumentalnych Warszawa 1950 Studio Małych Form Filmowych Tuszyn „SEMAFOR" k. Łodzi 1955 Studio Filmów BielskoRysunkowych -Biała 1955 Wytwórnia Filmowa „Czołówka" Warszawa 1958 Studio Miniatur Filmowych Warszawa 1958

318 „Film" „Film", tygodniowy magazyn film. wydawany od 1946 w Warszawie (do 1950 jako dwutygodnik). filmodruk →sitodruk. filmologia, nauka o filmie, termin na określenie współpracujących ze sobą dyscyplin teoret., empirycznych i hist., mających na celu wszechstronne poznanie istoty i roli filmu. filmoteka, skatalogowany zbiór filmów i materiałów film., gromadzonych w archiwach i wytwórniach film., także prywatnie; potoczna nazwa archiwum filmowego. Filmoteka Polska (do 1970 Centralne Archiwum Filmowe), instytucja państw, w Warszawie, powołana 1955 do gromadzenia, przechowywania i udostępniania filmów oraz dokumentów i materiałów z historii sztuki film.; muzeum film.; filmoteka nar.; czł. FIAF. filmowa etiuda, krótki film, nakręcony przez studentów szkoły film. zazwyczaj dla celów szkoleniowych. filmowa kamera →zdjęciowa kamera.

filmowa klatka, pojedynczy obraz utrwalony na taśmie filmowej. filmowa kopia, odcinek naświetlonej i obrobionej taśmy film. uzyskany w wyniku kopiowania negatywu filmu i obróbki fotochem.; duppozytywowa, dupnegaty-wowa, pozytywowa (eksploatacyjna). filmowa taśma (film kinematograficzny), fot. materiał światłoczuły taśmowy (o podłożu z acetylocelulozy), perforowany zwykle na obu brzegach; szer.: 70 mm (szeroka), 35 (normalna) 16, 9,5 lub 8 (wąska). filmowa technika, ogół metod i środków techn. stosowanych przy wytwarzaniu i projekcji filmów. filmowa wytwórnia, wyspecjalizowane przedsiębiorstwo zajmujące się produkcją filmów; zawiera m.in. atelier film., laboratorium film., sale zapisywania i mieszania dźwięków, montażownię, salę projekcyjną. filmowe festiwale, uroczyste międzynar. lub krajowe przeglądy film., połączone zazwyczaj z przyznawaniem nagród; ist-

Ważniejsze międzynarodowe festiwale filmowe Nazwa

Miejsccowość kraj

Międzynarodowy Festiwal Sztuki Wenecja Filmowej (Mostra Internazio(Włocl nale D'Arte Cinematografica) Międzynarodowy Festiwal FilmoCannes wy (Festival International du (Francja) Film) Międzynarodowy Festiwal FilmoLocarno wy (Festival Internazionale del (Szwajcaria) Film) Międzynarodowy Festiwal FilmoKarlovy Vary wy (Czechosłowacja) Międzynarodowy Festiwal FilmoBerlin wy (Internazionale FilmfestZachochodni spiele) Międzynarodowy Festiwal FilOberhausen mów Krótkometrażowych (NRF) (Westdeutsche Kurzfilmtage) Międzynarodowy Festiwal FilTours mów Krótkometrażowych (Jo(Francja) urnees Internationales du F i l m de C ourt -me t r age ) Międzynarodowy Festiwal FilmoMannheim wy (Internationale Filmwoche) (NRF) Międzynarodowy Festiwal Filmo- San Sebastian wy (Fe sti val I nte rnacional de l (Hiszpania) Cine) Międzynarodowy Festiwal FilmoBergano wy (Grań Premio Bergamo (Włochy) I n t e rnat i onal e d e l F i l m D 'Autore) Międzynarodowy Festiwal FilLipsk mów D okume nt alnych i Krót(NRD] kometrażowych (Internazionale Leipziger Dokumentar- und Kurzfilmwoche) Międzynarodowy Festiwal FilmoMoskwa wy (Mieżdunarodnyj kinofies(ZSRR) tiwal) _. Międzynarodowy Przegląd FilFlorencja mów Dokumentalnych i Socjo(Włochy) logicznych (Festival del Popolo) Międzynarodowy Festiwal FilAnnecy mów Animowanych (Festival (Francja) du Fi l m D 'Ani mat i on) Międzynarodowy Festiwal FilKraków mów Krótkometrażowych (Polska) Międzynarodowy Festiwal FilmoChicago wy (International Film Festi(USA) val) Międzynarodowy Festiwal FilmoPesaro wy (Internazionale N uovo Ci (Włochy) nema) Międzynarodowy Festiwal FilMamaia mów Animowanych (Rumunia) Międzynarodowy Festiwal FilmoTaszkient wy Azji i Afryki (Mieżduna(ZSRR) rodnyj kinofiestiwal stran Azii i Afriki)

Rok zał. 1932 1946 1946 1950 1951 1951

Nagrody

nagrody nieoficjalne (do 1969 Złote i Srebrne Lwy św. Marka) Grand Prix i Nagroda Specjalna Złote Leopardy nagrody międzynar. organizacji filmowych (autorów), techników itp.) Złote i Srebrne Niedźwiedzie Grand Prix w kategoriach filmowych

1952

Grand Prix i Nagrody Specjalne

1957

Grand Prix i Złote Dukaty w kategoriach filmowych

1957

Złote i Srebrne Muszle

1957

Gran Premio

1957

Złote i Srebrne Gołębie

1959

3 równorzędne Złote Medale

1960

Grand Prix

1960 1963

Grand Prix i Nagrody Specjalne Złote i Srebrne Smoki

1965

Złote i Srebrne Hugony

1965 1966

nagroda krytyki w drodze plebiscytu Złote Pelikany

1968

bez nagród

nieje ich ponad 100, zróżnicowanych na kategorie. filmowe nagrody, wyróżnienia honorowe i premie pieniężne przyznawane za wybitne osiągnięcia artyst. filmom, aktorom, realizatorom przez instytucje państwowe, społ., nauk., filmowe. filmowe zdjęcia, zdjęcia wykonywane za pomocą kamery zdjęciowej na przesuwającej się ruchem skokowym taśmie film. w równych odstępach czasu (zwykle co 1/24 s).

„Film Polski", pierwsze państw, przedsiębiorstwo film., utworzone 1945 dekretem PKWN; jego funkcje przejął następnie (1952-56) Centr. Urząd Kinematogra- . fii, od 1957 Naczelny Zarząd Kinematografii. „Film Polski", przedsiębiorstwo państw, zał. 1964, z siedzibą w Warszawie, zajmujące się eksportem i importem filmów. filochinon (witamina K1), witamina przeciwkrwotoczna, związek chem. wywodzący się od naftochinonu; wytwarzany przez rośliny zielone; rozpuszczalny w tłuszczach; bierze udział w procesach oddychania komórkowego. filodendron, bot. →monstera. filofora, bot. →liściak. filogenetyczne drzewo (drzewo genealogiczne, rodowe), graf. przedstawienie rozwoju rodowego określonego szczepu roślinnego lub zwierzęcego w postaci pnia, od którego odgałęziają się poszczególne linie rozwojowe. filogenetyka (filogenia), gałąź ewolucjo-nizmu; odtwarza rozwój rodowy grup organizmów, ustalając ich następstwo w czasie i różne stopnie pokrewieństwa, na podstawie badań porównawczych form kopalnych i współczesnych. filogeneza (rozwój rodowy), postępujący z upływem czasu geol. rozwój poszczególnych grup organizmów (np. kręgąwce, koniowate, paprotniki) i ich szczepów, wywodzących się od wspólnego pnia. filogeneza człowieka →antropogeneza. filogenia, biol. →filogenetyka. filokaktus (Phyllocactus), kaktus krzewiasty (nadrzewny lub naskalny); łodygi spłaszczone, członowane, bez kolców, kwiaty okazałe; pochodzi z międzyzwrot-nikowej Ameryki, często uprawiany w doniczkach. filoksera, zool. →winiec. Filoktet, mit. gr. przyjaciel Heraklesa; spadkobierca jego łuku, bez którego, wg przepowiedni, Troja nie mogła być zdobyta. filolog: 1) specjalista w dziedzinie filologii; 2) nauczyciel języków klasycznych; 3) student filologii. filologia, dział nauk humanist. obejmujący badania nad językiem i literaturą narodu lub kręgu cywilizacyjnego. filomaci (Tow. Filomatów), tajne stow. młodzieży wileńskiej 1817-23 o celach społ.-patriot. i samokształceniowych, zlikwidowane przez władze ros. (głośny proces); T. Zan, A. Mickiewicz, J. Jeżowski i in. Filon z Aleksandrii, ?-ok. 50 n.e., żyd. pisarz i filozof; gł. przedstawiciel żyd.-gr. filozofii synkretycznej. Filon z Bizancjum, 2 pol. III w. p.n.e., gr. wynalazca: w Mechanikę syntaxis opisał m.in. termoskop, iniektor parowy, przegub krzyżowy. Filon z Laryssy, ok. 160-ok. 85 p.n.e., filozof gr. z Akad. Platońskiej. filozela, przędza jedwabna otrzymana z niższych gatunków jedwabiu naturalnego (tzw. szapowego); używana do haftowania. filozof, specjalista w dziedzinie filozofii; przen. człowiek mądry, snujący ogólne refleksje o życiu; człowiek mędrkujący. filozofia: 1) historycznie zmienna pod względem zakresu i treści dziedzina ogólnych rozważań na temat istoty i struktury bytu (ontologia), źródeł i prawomocności ludzkiego poznania (teoria poznania), zasad wartościowania, sensu życia, sposobów jego godnego prowadzenia (f. człowieka, etyka) itp. zagadnień dotyczących poglądu na świat i miejsca człowieka w świecie; bliższe określenie zakresu i treści rozważań filoz. możliwe jest tylko na gruncie określonego kierunku filoz. i wiąże się z przyjęciem określonej koncepcji f.; marksizm ujmuje f. jako naukę o najogólniejszych prawach rozwoju całej rzeczywistości (przyrody, społeczeństwa) i poznania ludzkiego; zadaniem f. marksistowskiej jest budowanie całościowego nauk. światopoglądu jako filoz. syntezy dorobku nauk szczegółowych; 2) nauka o nauce (filozofia nauki); 3) najwyższe uogólnienia danej dyscypliny lub gałęzi wiedzy, np. f. historii, f. prawa, także nazwa działu danej nauki zajmującego się tymi uogólnieniami i związanymi z nimi problemami i pojęciami.

fiński język 319 filozofia nauki, filoz. teoria nauki, dyscyplina zajmująca się analizą log. struktury nauki, filoz. założeń i metod teorii nauk., twierdzeń i praw nauk. oraz oceną ich wartości poznawczej. filtr akustyczny, układ akustyczny ograniczający przenoszenie fal akustycznych o odpowiednim zakresie częstotliwości. filtratory, zwierzęta wodne wyłapujące z wody za pomocą narządów filtracyjnych pokarm, gł. zwierzęta planktonowe; np. larwy chruścików, walenie. filtr bakteryjny, filtr laboratoryjny służący do oddzielania bakterii od zawierającego je środowiska płynnego i tym samym do wyjaławiania płynów; różne typy, np.: azbestowe Seitza, porcelanowe Chamberlanda, okrzemkowe Berkefelda. filtr dolnoprzepusowy, filtr elektr., tłumiący znacznie przebiegi elektr. o częstotliwości wyższej od pewnej częstotliwości granicznej. filtr elektrostatyczny →elektrofiltr. filtr elektryczny, układ wydzielający ze złożonego przebiegu elektr., przebieg o częstotliwościach zawartych w określonym pasmie; zasada działania oparta na wyzyskaniu zależności oporności obwodów elektr. (zbudowanych gł. z cewek i kondensatorów elektr.) od częstotliwości płynącego w nich prądu. filtr fotograficzny, barwna płytka, zakładana przed obiektywem aparatu fot. w celu zmiany natężenia barw. filtr górnoprzepustowy, filtr elektr. tłumiący znacznie przebiegi elektr. o częstotliwości mniejszej od pewnej częstotliwości granicznej. filtr konwersyjny, filtr fot. używany przy zdjęciach na materiałach barwnych odwracalnych, w przypadku gdy temperatura barwowa światła odbiega od tej, do jakiej przystosowany jest materiał zdjęciowy. filtr korekcyjny, barwna płytka, umieszczona w biegu promieni powiększalnika fot. dla uzyskania właściwego oddania barw obrazu. filtr optyczny, urządzenie do wyodrębniania, zwykle ze światła białego, światła prawie monochromatycznego (jednobarw-nego) lub określonego wycinka widma; zasada działania zależna od rodzaju f.o. (absorpcyjny, interferencyjny, polaryzacyjny). filtrowanie (sączenie), metoda oddzielania płynów od ciał stałych za pomocą urządzeń (filtrów) mających przegrodę przepuszczającą tylko płyny. filtr paliwa, rodzaj filtru do oczyszczania z cząstek stałych paliwa, używanego w spalinowych silnikach tłokowych. filtr polaryzacyjny, płytka pochłaniająca selektywnie światło spolaryzowane w określonej płaszczyźnie; używany do wygaszania odblasków przy fotografowaniu powierzchni błyszczących. filtr powietrza, rodzaj filtru do oczysz-

czania z pyłu powietrza, zasysanego do silników spalinowych. filtr środkowoprzepustowy, filtr elektr. o jednym pasmie przepustowym, zawar tym między 2 pasmami tłumieniowymi. filtr środkowozaporowy, filtr elektr. o jednym pasmie tłumieniowym, zawartym między 2 pasmami przepustowymi. filumenistyka, kolekcjonerstwo etykiet zapałczanych. filunek, bud. →płycina. filura, książka lub lista pokwitowań doręczonej korespondencji. filuteria, filuterny sposób bycia; figlar-ność, zalotność. Fiłatow WŁADIMIR P., 1875-1956, radź. oftalmolog i chirurg; czł. Akad. Nauk. Med. ZSRR; twórca metody leczenia bielma za pomocą przeszczepu rogówki pobranej ze zwłok; wprowadził nowe metody przeszczepiania skóry. Fiłatowa-Dukesa choroba (czwarta choroba), występująca u dzieci, łagodnie przebiegająca zakaźna choroba wysypkowa, o objawach przypominających płonicę, odrę lub różyczkę; jej odrębna etiologia jest często kwestionowana. fimfa →finfa. fimoza →stulejka. Finale Ligure [f. li-], m. we Włoszech (Liguria); 43 tys. mieszk. (1961); przemysł lotn.; znane kąpielisko na Riwierze Włoskiej. finalista, zawodnik lub uczestnik jakiegoś konkursu, który doszedł do finału po zwycięstwie w poprzednich rozgrywkach. finalizm, filoz. pogląd dopatrujący się celowości w przyrodzie, w rozwoju świata, w porządku praw naturalnych; w szczególności — pogląd, wg którego rozwój rzeczywistości przyrodn. i społ. zmierza do realizacji jakiegoś ostatecznego celu (odmiana stanowiska teleologii), finalizować, doprowadzać do końca, załatwiać ostatecznie, kończyć. finał, muz.: 1) ostatnia część cyklu sonatowego, suitowego, często w formie ronda, także w formie sonatowej, wariacji, fugi, kantaty (IX symfonia Beethovena); 2) w muzyce operowej zamknięcie aktu lub całej opery. finał, sport końcowa, ostateczna rozgrywka między zwycięzcami poprzednich eliminacji. finanse, zasoby pieniężne. finanse (stosunki finansowe), ekon. stosunki ekon. związane z podziałem produktu społ. w formie pieniężnej. finansjera, w okresie imperializmu nieliczna grupa najbogatszych kapitalistów (monopolistów), dysponujących kapitałem finansowym; potocznie bankierzy. finansowanie, dostarczanie środków pieniężnych instytucjom,, osobom, które nie mogą zapewnić sobie środków ze źródeł własnych. Finder PAWEŁ, 1904-44, działacz pol. i międzynar. ruchu ropotn.; czł. KP Au strii, FPK, KPP (1933-34 czł. Sekretariatu KC); 1942 współtwórca PPR i sekr. gen. partii; rozstrzelany przez hitlerowców. fin de siècle [fę dö sjekl], określenie schyłkowych tendencji końca XIX w. charakteryzujących sig nasileniem dążeń dekadenckich w obyczajowości, literaturze i sztuce. Fine Gael [fajn gejl], jedna z 2 gł. irl. partii polit., zał. 1933, z prawego skrzydła organizacji niepodległościowej Sinn Fein. finezja, subtelność, delikatność, precyzja. finfa (fimfa), daw. dym puszczony komu w nos; przen. złośliwy żart, afront. fingować, udawać, fałszować coś, zmyślać. finis coronat opus [łac], „koniec wieńczy dzieło"; ostateczny wynik pozwala w pełni ocenić dzieło. Finisterre, skalisty przylądek na pn.-zach. Płw. Iberyjskiego (Hiszpania); 42°53'N, 9°18'W. finisz, końcowa część biegu, wyścigu

lub walki, w której zawodnik (lub zespół) zwiększa maksymalnie tempo w celu odniesienia zwycięstwa. finita la commedia [wł.], „przedstawienie skończone"; często ironicznie o czymś, co przepadło, o zmarnowanym życiu itp. finka (nóż fiński), krótki, nie składany nóż o zakrzywionym na końcu ostrzu. Finkel LUDWIK, 1858-1930, historyk i bibliograf; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; współzałożyciel Pol. Tow. Historycznego; inicjator i współtwórca Biblio-grafii historii polskiej (do 1815); prace hist., rozprawy pedagogiczne. Finlandia (fiń. Suomi, szwedz. Fin-land, Republika Finlandii), państwo w pn. Europie; 337 tys. km2, 4,7 mln mieszk. (1968), gł. Finowie, nadto Szwedzi, Lapończycy; stol. Helsinki, inne gł. m.: Tampere, Turku, Lahti; dzieli się na 12 okręgów (laani); j.u. fiński i szwedzki. Powierzchnia pagórkowato-wyżynna, na pd. Pojezierze Fińskie, na pn. — Wyż. Lapońska; 60 tys. jezior (Saimaa, Inari); liczne bagna; 70% pow. — lasy. Kraj przem.-roln.; przemysł drzewny, papierń., maszyn.; wydobycie rud żel., miedzi i niklu, pirytów; hodowla bydła typu mlecznego, na pn. — reniferów. — W XII w. podbita przez Szwedów, od 1284 w. księstwo w składzie państwa szwedz.; w XVIII w. (po wojnach szwedz.-ros., 1721 i 1743) część przyłączona do Rosji; od 1809 autonomiczne w. księstwo w składzie Rosji; od 1917 niepodległa republika; 1939-40 wojna z ZSRR, 1941-44 udział w wojnie po stronie Niemiec; czł. ONZ od 1945; po II wojnie świat, polityka neutralności i przyjaznych stosunków z ZSRR, dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa europejskiego. Finn, żegl. klasa jachtu żaglowego, mieczowego, jednoosobowego, jednomasz-towego, o ożaglowaniu typu ket, 10 m2 żagla. Finney [fyny] ALBERT, ur. 1937, ang. aktor teatr, i film.; odtwórca ról „młodych gniewnych" (Z soboty na niedzielą, Tom Jones); reżyser film. (Charlie Bubbles). Finsen [fynzsən] NIELS RYBERG, 1860-1904, lekarz duń.; odkrywca właściwości leczn. światła słonecznego w toczniu gruźliczym; konstruktor łukowej lampy leczn. (lampa F.); nagr. Nobla. Finsteraarhorn [fynstəra: rhorn], najwyższy szczyt Alp Berneńskich (Szwajcaria); 4274 m; zlodowacony; zdobyty 1812. Finsterwalde [fyn-], m. w pd.-wsch. części NRD; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., maszyn., metal., drzewny, włókienniczy. finta, zool. →parposz. finwal (Balaenoptera physalus), wieloryb zaliczany do fiszbinowców; dł. do 26 m; gł. pn. część O. Atlantyckiego; ma duże znaczenie gosp., w połowach stanowi ponad 50%. Finžgar FRANČIŠEK SALESKI, 1871-1962, pisarz słoweń.; realist. powieści, opowiadania, dramaty o tematyce współcz. i hist. (Pod svobodnim soncem). fińska agencja prasowa →Suomen Tietotoimisto-Finska Notis Byran. Fińska Partia Socjaldemokratyczna, zał. 1899; czł. Międzynarodówki Socjalist.; lewica i centrum partii za zbliżeniem do krajów socjalist.; po wyborach 1970 miała 51 posłów na 200. Fińska Zatoka, zat. M. Bałtyckiego, między Finlandią a Est.SRR: głęb. 20-30 m; gł. port Leningrad. Fińskie Pojezierze, obszar polodowco-wy w pd. Finlandii, między morenami Suomen Selkä i Salpaus Selkä; liczne drumliny i ozy; ok. 55 tys. jezior (największe Saimaa); gęsta sieć bystrych, zasobnych w wodę rzek; bagna; lasy (gł. sosnowoświerkowe). fiński język (suomi), z grupy ugrofiń., język Finów (ok. 4,5 mln) w Finlandii, w Karelskiej ASRR, w Szwecji i Norwegii; język lit. od XVI w., na podstawie dialektu zachodniego.

320 fiński parlament fiński parlament →Eduskunta. Fiodor I, 1557-98, car ros. od 1584, syn Iwana IV Groźnego, ostatni z dyn. Rury-kowiczów. Fiodor II, 1589-1605, car moskiewski IV-V 1605; zamordowany po wkroczeniu do Moskwy Dymitra Samozwańca I. Fiodor III, 1661-82, car moskiewski od 1676; ożeniony z Polką, A. Gruszecką, ulegał wpływom kultury pol.; po wojnie z Turcją 1676-81 oddał Zadnieprze pod władzę sułtana. Fiodorow [Fedorow] JEWGRAF S., 1853-1919, ros. krystalograf, mineralog i petro-graf; prof. uniw. w Moskwie, czł. Akad. Nauk w Petersburgu; udowodnił (niezależnie od W. Barlowa i A.M. Schoenflie-sa) istnienie 230 grup przestrzennych w kryształach; konstruktor m.in. przyrządu zw. stolikiem F. Fiodorowa stolik, przyrząd do mikroskopowych badań kryształów, nakładany na stolik mikroskopu polaryzacyjnego; umożliwia ustawienie i obserwowanie kryształu w dowolnym położeniu. Fiol SZWAJPOLT (Swiętopełk), ?-ok. 1525, drukarz krak.; przybył z Frankonii; liturgiczne druki cerkiewnosłowiańskie. fiołek (Viola), roślina zielna, gł. obszarów umiarkowanych półkuli pn.; w Polsce 27 gat.; w lasach i zaroślach f. wonny, V. odorata, bylina o wonnych, fioletowych kwiatach, i f. leśny V. silvestris; f. trójbarwny i f. polny — tzw. bratki polne. fiołek alpejski → cyklamen. fiołkowe drewno, otrzymywane z au-stral. akacji Acacia homolophylla; barwy brunatnej, twarde, ciężkie, o zapachu fiołków; służy do wyrobu fajek, galanterii drewnianej. Fionia (Fyn), wyspa duń., między Wielkim i Małym Bełtem; 3,0 tys. km2, 389 tys. mieszk. (1965); hodowla bydła i trzody chlewnej, uprawa zbóż, buraków cukr.; gł. m. Odense. fiord, wąska, długa, często rozgałęziona i b. głęboka zatoka mor.; dno nierówne, zbocza strome, zwykle skaliste; powstaje w wyniku zalania przez morze dolnych części dolin lodowcowych. Fiordland, region górski w pd.-zach. części W. Południowej (Nowa Zelandia); wys. 1500-2000 m; liczne jeziora, wodospady; wybrzeże fiordowe; gęste lasy. Fiordów Park Narodowy, w Nowej Zelandii (Fiordland), zał. 1952 (chroniony częściowo od 1892), pow. 1183 tys. ha; fiordy, ośnieżone szczyty gór, wodospady, jaskinie, rezerwat rodzimych, rzadkich ptaków. fiordy (fiordyngi), rasa małych (wys. w kłębie do 140 cm) koni zaprzęgowych, b. silnych, pochodzących od dawnych kuców z okolic fiordów norw.; maść jas-nobułana, ciemna pręga na grzbiecie. fiordyngi →fiordy. Fiori ERNESTO, 1884-1945, wł. rzeźbiarz i malarz; początkowo malował dekoracyjne kompozycje figuralne, następnie akty i portrety (gł. w brązie) o stylizowanej formie. Fiorilli TIBERIO, 1608(?)-94, aktor wł. commedia dell'arte; odtwórca postaci Scaramuccia. FIP →Międzynarodowa Federacja Filatelistyki. FIPRESCI →Międzynarodowa Federacja Krytyki Filmowej. FIR →Międzynarodowa Federacja Bojowników Ruchu Oporu. fircyk, człowiek niepoważny, lekkomyślny; lekkoduch, trzpiot, modniś. Firdausi, ok. 942(?)-ok. 1025(?), poeta pers., autor eposu Szah-name, w którym wyzyskał irańskie mity, legendy, podania lud., zachowane kroniki; wzorowało się na nim wielu twórców. firet, rodzaj drobnego justunku (nie drukujący materiał zecerski), którego długość

i szerokość równa jest stopniowi czcionki w danym składzie. Firlej JAN, ok. 1521-74, marszałek w. kor. od 1563; zwolennik ruchu egzekucyjnego i unii pol.litew.; protektor kalwinów małopolskich; doprowadził do podpisania konfederacji warsz. 1573. Firlej MIKOŁAJ, ?-1526, hetman w. kor. od 1515; poseł do Turcji i na Węgry; uczestnik zjazdu wiedeńskiego 1515 i układów (1525) z wielkim mistrzem Albrech-tem Hohenzollernem. Firlej MIKOŁAJ, ?-1588, wojewoda lubelski; przywódca różnowierców małopolskich; znawca spraw morskich; współtwórca statutów Karnkowskiego; mecenas nauk. Firlej, w. w pow. lubartowskim, woj. lubelskim, na Polesiu Lubelskim; niewielki ośr. wypoczynkowy; 1557-XIX w. miasto. Firlej (osada w pow. radomskim, woj. kieleckim), 1940-45 w F. i pobliskim Wincentynowie masowe egzekucje dokonane przez hitlerowców; zginęło 12 tys. osób. firletka (Lychnis), eurazjat. bylina z rodziny goździkowatych; w Polsce (na wilgotnych łąkach) rośnie masowo f. poszarpana, tzw. kukułka, o kwiatach różowych. firma, zarejestrowana, urzędowa nazwa przedsiębiorstwa przem. lub handl., pod którą osoby uprawnione prowadzą działalność. firmament →sfera niebieska. firman →ferman. Firminy [-ni], m. we Francji, w Masywie Centralnym; 25 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł środków transportu, włók.; wydobycie węgla kamiennego. firn, lód ziarnisty powstający przez przekrystalizowanie (wskutek topnienia i zamarzania) nagromadzonego śniegu; występuje m.in. w polu firnowym. firnis, w ceramice staroż. substancja, którą pokrywano wazy (rozrzedzona glinka z dużą zawartością żelaza), po wypaleniu dająca szkliwo o ciemnej barwie. firnowe pole, obszar akumulacji śniegu i powstawania lodu w górach, powyżej linii wiecznego śniegu; nagromadzony śnieg przeobraża się stopniowo w firn, lód firnowy i b. zbity lód lodowcowy. Firozabad, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 99 tys. mieszk. (1961); ośr. przemysłu szklarskiego i handlu. Firozpur (ang. Ferozepore), m. w Indii (Pendżab), w dolinie rz. Satledż; 47 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., metal.; rzemiosło; węzeł kolejowy. Firth of Clyde [fə:rt ow klajd], zatoka u zach. wybrzeża Szkocji, u ujścia rz. Clyde; dł. 103 km, szer. 1,6-59 km; połączona kanałem z zat. Firth of Forth. Firth of Forth [fə:rt ow fo:rt], zatoka M. Północnego, u wsch. wybrzeża Szkocji, przy ujściu rz. Forth; dł. 77 km, szer. do 30 km; połączona kanałem z zat. Firth of Clyde; nad zat. — Edynburg. fis, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku /. Fischart [fyszart] JOHANN (ZW. Mentzer), 1546 lub 1547-90, najwybitniejszy niem. satyryk i polemista protestancki XVI w. Fischer ADAM, 1889-1943, etnograf; prof. uniw. we Lwowie; Lud polski. Fischer [fiszer] ANNIE, ur. 1914, węg. pianistka i pedagog; znana interpretatorka dzieł Liszta i Schumanna. Fischer [fyszər] EDWIN, 1886-1960, pianista szwajc; słynął z wykonań dzieł Bacha i Beethovena. Fischer [fyszər] EMIL HERMANN, 1852-1919, niem. chemik i biochemik; badał cukry, aminokwasy, polipeptydy, pochodne puryny, barwniki; nagr. Nobla. Fischer [fyszər] ERNST, ur. 1899, austr. pisarz i dziennikarz komunist.; dramaty, opowiadania, prace hist.-polit., eseje, wiersze; po 1968 w poglądach polit. przeszedł na pozycje rewizjonizmu. Fischer [fyszər] FRANZ, 1877-1947, che-

mik niem.; badania dotyczące węgla; o-pracował z H. Tropschem metodę otrzymywania benzyny syntetycznej. Fischer [fyszər] HANS, 1881-1945, niem. chemik i biochemik; zsyntezował hema-tynę, bilirubinę i heminę, wyjaśnił rbudowę chlorofilu; nagr. Nobla. Fischer [fyszə ] IRVING, 1867-1947, ekonomista araer.; prof. Yale University, jeden z założycieli Econometrie Society; przedstawiciel szkoły neoklasycznej. Fischer [fyszər] JOHANN MICHAEL, 1691-1766, architekt niem.; wybitny przedstawiciel niem. architektury późnego baroku; działał gł. w Bawarii; kościoły, klasztory. Fischer [fyszər] KUNO, 1824-1907, filozof niem.; inicjator neokantyzmu w Niemczech, słynny historyk filozofii XIX w.; Geschichte der neueren Philosophie. Fischer [fyszər] LUDWIG, 1905-47, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; w czasie II wojny świat, szef, następnie (od VII 1941) gubernator tzw. dystryktu warsz.; za zbrodnie hitlerowskie sądzony w Polsce przez Najwyższy Trybunał Nar.; stracony. Fischer-Dieskau [fyszər di:s-] DIETRICH, ur. 1925, niem. śpiewak baryton (NRF); niezrównany odtwórca pieśni, zwł. F. Schuberta, H. Wolfa; także repertuar operowy. Fischer von Erlach [fyszər fon e.] JOHANN BERNHARD, 1656-1723, architekt austr.; przedstawiciel późnego baroku; kościoły i pałace, gł. w Salzburgu, Wiedniu (kościół św. Karola Boromeusza) w Pradze. Fischoeder FRANCISZEK, 1865-1930, lekarz wet., od 1913 kier. Instytutu Bakteriologicznego w Królewcu; od 1924 dyr. w Min. Rolnictwa w Warszawie; zasłużony w zwalczaniu epizootii w Polsce. fiscus: 1) w staroż. Rzymie skarb państwa pozostający w gestii cesarza, w przeciwieństwie do aerarium — skarbu państwa, którym (teoretycznie) zarządzał senat rzym.; 2) współcześnie w krajach ka-pitalist. — skarb państwa. fisharmonia (harmonium), instrument muz., idiofon dęty z klawiaturą, złożony z metal, języczków (stroików) i miecha poruszanego stopami przez grającego. Fishta GJERGJ, 1871-1940, poeta alb., franciszkanin; 1899 założył towarzystwo lit., 1913 czasopismo lit., 1921 wiceprez. parlamentu; ballady epickie, liryki patriot. i religijne. fiskalizm, polityka skarbowa polegająca na pobieraniu nadmiernych podatków i opłat w celu osiągnięcia jak największych wpływów. Fiske [fysk] JOHN, 1842-1901, amer. filozof i historyk; w poglądach swych łączył ewolucjonizm z teleologiczną filozofią przyrody; Outlines of Cosmic Philosophy. Fiske [fysk] MINNIE MADDERN (właśc. Marie A. Davey), 1865-1932, aktorka amer.; role w dramatach modernistycznych G. Hauptmanna, H. Ibsena (Hedda Gabler). Fisker [fesgər] KAY, 1893-1965, architekt duń.; łączył zasady funkcjonalizmu z tradycjami architektury duń.; uniwersytet w Arhus. fistaszki, potocznie jadalne orzeszki ziemne, tzw. arachidy, czyli podziemne owoce orzecha ziemnego; używane w cukiernictwie i do wytłaczania oleju arachidowego. fistula, med. →przetoka. Fisz ZENON (pseud. Tadeusz Padalica), 1820^70, pisarz; współzałożyciel czasopisma „Gwiazda"; satyr, obrazki i opowiadania z życia szlachty kresowej. fiszbinowce (walenie bezzębne, Mysti-ceti), podrząd waleni; w jamie gębowej liczne płyty fiszbinu (do 800), służące do odcedzania pokarmu (planktonu). fiszbiny, wąskie pręty z rogowych płyt podniebiennych fiszbinowców; od XVI do końca XIX w. używane do usztywniania gorsetów, spódnic, sznurówek i czepców kobiecych.

flamandzki język 321 Fiszdon WŁADYSŁAW, ur. 1912, matematyk i konstruktor lotn.; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z zakresu dynamiki (zwł. drgań) samolotu; współtwórca samolotów budowanych 1937-39 w Lubelskiej Wytwórni Samolotów. Fiszer FRANC (FRANCISZEK) 1860-1937, warsz. oryginał i erudyta, popularny w środowisku lit.artyst.; bohater i twórca licznych anegdot i paradoksalnych dowcipów. Fiszer STANISŁAW, 1769-1812, generał; uczestnik wojny 1792, w powstaniu 1794 adiutant T. Kościuszki; w Księstwie Warszawskim szef Sztabu GL; zginął w kampanii napoleońskiej 1812. fiszka: 1) kartka z notatkami w kartotece; 2) znaczek używany w czasie gry, później wymieniany na pieniądze; marka do gry, liczman. fiszutka, kwadratowa lub trójkątna chustka z przezroczystej tkaniny, używana przez kobiety dla okrycia dekoltu w XVIII w.; na pocz. XIX w. falbana z muślinu lub tiulu uzupełniająca dekolt. fita, leśn. →średnicomierz. Fitch [fycz] JOHN, 1743-98, amer. budowniczy statków wodnych z napędem parowym (pierwszy 1785). Fitchburg [fyczbə:rg], m. w USA (Massachusetts); 43 tys. mieszk. (1970), zespół miejski F.-Leominster 82 tys. (1960); przemysł metal., włókienniczy. Fitelberg GRZEGORZ, 1879-1953, znakomity dyrygent pol., kompozytor; propagator muzyki pol. (zwł. K. Szymanowskie-go); utwory symf., pieśni, sonaty. fitobentos, roślinna część bentosu (organizmów dennych). fitocenologia, bot. →fitosocjologia. fitofagi, organizmy odżywiające się roślinami żywymi lub martwymi, m.in. szkodniki roślin. fitoftora, roln. →zaraza ziemniaczana. fitogeografia (geografia roślin), nauka o rozmieszczeniu roślin na kuli ziemskiej; bada obszary występowania jednostek sys tematycznych w aspekcie ekologicznym, geogr. i historycznym. fitohormony (hormony roślinne), wytwarzane przez rośliny związki chem. wpływające na procesy życiowe roślin, w zależności od stężenia, pobudzająco lub hamująco; rozróżnia się auksyny, gibere-liny i kininy. fitol, nienasycony alkohol o budowie łańcuchowej; składnik chlorofilów, wit. E i K1,. fitolizyna, wyciąg alkoholowo-wodny z odpowiednich roślin, stosowany w zakażeniu i zapaleniu dróg moczowych, w kamicy nerkowej. fitomelioracja, zalesianie i zadarnianie wododziałów, erodowanych zboczy, wydm itp., zmieniające niekorzystne dla rolnictwa naturalne warunki środowiska; f. łagodzi klimat, zwiększa wilgotność gleby, osłabia siłę wiatru i erozję gleby. fitoncydy, lotne substancje roślinne (np. cebuli) hamujące procesy życiowe innych organizmów, gł. drobnoustrojów. fitopatologia, nauka o chorobach roślin, objawach, przyczynach i warunkach ich powstawania oraz metodach i sposobach zapobiegania i zwalczania. fitoplankton, roślinna częSć planktonu — bakterie, wiciowce, zielenice, okrzemki i in.; daje zakwity wód. fitosocjologia (socjologia roślin, fitocenologia), nauka o zbiorowiskach roślinnych, prawidłowościach rządzących ich składem florystycznym, strukturą i dynamiką, oraz o ich rozmieszczeniu. fitosterole, sterole roślinne, np. stygma-sterol. fitoterapia →ziołolecznictwo. fitotoksyczność, niepożądane, toksyczne działanie uboczne na rośliny środków chem., np. nawozów sztucznych, środków ochrony roślin, dymów fabrycznych. fitotron, doświadczalna, klimatyzowana komora do hodowli roślin, w której regu-

lowane jest oświetlenie, temperatura, wilgotność powietrza, ewent. jego skład. Fitri [-ri], jezioro w rep. Czad, na wsch. od jez. Czad; pow. 52-103 km2 (w zależności od pory roku), głęb. 1,8-2,4 m. Fitzgerald [fytsdżerəld] EDWARD, lord, 1763-98, irl. działacz niepodległościowy; jeden z przywódców Tow. Zjednoczonych Irlandczyków. Fitzgerald [fytsdżerəld] ELLA, ur. 1918, murzyńska śpiewaczka jazzowa (USA); jedna z najpopularniejszych reprezentantek stylu swing. Fitzgerald [fytsdżerəld] FRANCIS SCOTT, 18961940, pisarz amer.; powieści (Wielki Gatsby) i opowiadania dające wyraz rozczarowaniom ideowym „straconego pokolenia". Fitzgerald [fytsdżerəld] GEORGE FRANCIS, 18511901, fizyk irl.; prof. uniw. w Dublinie; prace gł. z elektrolizy i promieniowania elektromagnetycznego. r r Fitzherbert [fytshə: bə t] SIR ANTHONY, 14701538, ang. prawnik i pisarz roln.; autor wielu dzieł prawniczych i pracy z zakresu rolnictwa The Book of Husban-dry. Fitzroy [fytsroj] ROBERT, 1805-65, bryt. hydrograf i meteorolog, wiceadmirał; organizator bryt. regularnej służby meteorologicznej; jeden z prekursorów współczesnych teorii meteorologii synoptycznej. Fitzroy [fytsroj], rz. we wsch. Australii (Queensland); dł. (od źródeł Dawson) 965 km; uchodzi do zat. Keppel (O. Spokojny); żeglowna od Rockhampton. Fitzroy [fytsroj], rz. w pn. Australii; dł. 523 km; uchodzi do zat. King Sound (O. Indyjski). Fitz Roy [fic roi], szczyt wulkaniczny w Andach Pd. (na granicy Argentyny i Chile); 3375 m; wieczne śniegi i lodowce. fiye o'clock [fajw oklok; ang.] →fajf Fizeau [fizo] ARMAND HIPPOLYTE, 1819-96; fizyk fr.; wykonawca pierwszego pomiaru prędkości światła w warunkach ziemskich. Fizeau doświadczenie [d. fizo], pomiar prędkości światła w poruszających się ośrodkach; jedno z ważniejszych doświadczeń w szczególnej teorii względności. fizetyna, barwnik naturalny z grupy fla-wonów, występujący w postaci glikozydu w drewnie, m.in. drzewa fizetowego, sumaku; stosowany do barwienia wełny na zaprawie chromowej, skór. fizjognomia →fizjonomia. fizjognomika, teoria XVIII w., wg której właściwości psychiki człowieka można określić na podstawie rysów twarzy. fizjografia, w geografii fiz. kompleksowa charakterystyka warunków naturalnych— daje podstawę podziału obszaru na jednostki geograficzne. fizjokratyzm, szkoła ekon. powstała we Francji w 2 pol. XVIII w.; filoz. podstawą f. była idea „porządku naturalnego" i wynikająca z niej zasada wolnej konkurencji; za jedyne źródło bogactwa uważali fizjokraci rolnictwo; twórcą f. był F. Quesnay. fizjologia, nauka o czynnościach organizmów żywych, ich narządów, tkanek, komórek; f. roślin i f. zwierząt są działami biologii, f. człowieka także medycyny. fizjologiczny roztwór, wodny roztwór elektrolitów zbliżony zawartością soli miner, i ciśnieniem do osocza krwi; stosowany w medycynie, np. przy znacznym odwodnieniu organizmu, oraz w badaniach biologicznych. fizjologus →bestiariusz. fizjonomia (fizjognomia), twarz, wyraz twarzy, rysy; przen. wygląd, cechy charakterystyczne. fizjopatologia (fizjologia patologiczna), dział patologii zajmujący się czynnościami organizmu zmienionymi wskutek choroby. fizjoterapia →fizykoterapia. fizostygmina, biochem. →eseryna. fizyczna chemia (fizykochemia), nauka

o współzależności zjawisk fiz. i chem.; bada m.in. związek między budową ma terii a jej własnościami, formułuje ogólne prawa rządzące przebiegiem reakcji chem. i przemian fazowych. fizyka, nauka przyrodn. zajmująca się badaniem ogólnych własności materii i zjawisk w niej zachodzących oraz wykrywaniem ogólnych praw, którym te zjawiska podlegają; tradycyjnie dzieli się na: mechanikę, naukę o cieple, optykę, elektromagnetyzm, fizykę atomową i jądrową. fizykalizm, filoz. jeden z gł. postulatów neopozytywizmu, głoszący konieczność sprowadzenia terminów wszelkich nauk, zwł. empirycznych, do języka fizyki. fizyka matematyczna, zespół metod mat. stosowanych przy badaniu i rozwiązywaniu zagadnień występujących w fizyce teoretycznej. fizykochemia →fizyczna chemia. fizykoterapia (fizjoterapia), leczenie polegające na działaniu na organizm człowieka lub jego części różnych postaci energii, np. mech., cieplnej, elektr., świetlnej, wytwarzanych za pomocą różnych aparatów. fizylierki, wojsk, jednostka kobieca; w lud. WP 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater sformowany 1943. fizylierzy, w XVII w. piechurzy uzbrojeni w strzelby skałkowe; w II wojnie świat, żołnierze piechoty lud. WP uzbrojeni w pistolety maszynowe. FJN →Front Jedności Narodu. flader, naturalny lub imitowany rysunek słojówna drewnie. fladrowanie, układanie desenia ze słojów na okładzinach mebli. fladry, łow. płaty czerwonego zwykle materiału przyczepione do sznurów, którymi otacza się (fladruje) ostęp z wytropionymi w nim drapieżnikami w celu ich osaczenia. flaga, przymocowany do drzewca kawałek tkaniny określonej formy i barwy, czasem z emblematami państwa lub organizacji; sztandar, chorągiew. flaga państwowa, znak symbolizujący suwerenność państwa, zwykle nawiązujący w formie do jego tradycji hist.; w PRL — prostokątny płat tkaniny o barwach białej (u góry) i czerwonej (u dołu), w którym stosunek dł. do szer. wynosi 8 :3. flagellanci, rel. →biczownicy. flagi sygnałowe, chorągiewki oznaczające poszczególne litery i cyfry kodu sygnałowego, różniące się układem kolorów i kształtem. Flagstad KIRSTEN, 1895-1962, norw. śpiewaczka (sopran); uznana za najwspanialszy sopran wagnerowski w XX w. Flagstaff [flägsta:f], m. w USA (Arizona); 26 tys. mieszk. (1970); miejsce dorocznych zjazdów Indian z pd. i zach. USA; ośr. turyst.; obserwatorium astronomiczne. flagyl, farm. →metronidazol. Flaherty [fleərty] ROBERT, 1884-1951, amer. reżyser film.; pionier filmu dokumentalnego; wybitne, klas. dokumenty (Nanuk Eskimos, Człowiek z Aran). flaki, potrawa z pokrojonych w paski części przedżołądków i żołądka właściwego bydła, z ostrymi przyprawami; sporządza się także f. z ryb oraz jarskie. flakon: 1) ozdobna buteleczka (ze szkła, kryształu itp.) służąca zwykle do perfum; 2) naczynie do ciętych kwiatów, wozon. Flamandowie, grupa etniczna pochodzenia germ. w pn. Belgii, Francji i Holandii; ok. 6 mln; język flamandzki. flamandzka szkoła w muzyce, grupa kompozytorów z Flandrii i pn. Francji działających w XV-XVI w. (J. Ockeghem, J. Obrecht, Josąuin des Pres, N. Gombert, O. di Lasso); rozkwit linearnej polifonii wokalnej (msza, motet). flamandzki język, z zach. grupy języków germ., język Flamandów, urzędowy (wraz z fr.) w Belgii; zróżnicowane dialekty: zach. i wschodnioflam., dialekt Antwerpii, południowobrabancki, limburski; zabytki lit. od XI w.

322 flamaster flamaster, rodzaj długopisu wypełnionego kolorowym tuszem (rzadziej atramentem), mającego zamiast kulki końcówkę z filcu, nasiąkającą tym tuszem;u mazak. flamboyant [flãb ajã], styl płomienisty charakterystyczny dla ostatniej fazy póź-nogot. sztuki we Francji, gł. dla architektury XV-XVI w.; bogactwo dekoracji (formy ornamentalne zbliżone kształtem do płomienia lub rybiego pęcherza). flamingi (czerwonaki, Phoenicopteri-formes), rząd dużych ptaków wodno-błot-nych; 6 gat.; białoróżowe; wysokie nogi. długa szyja, zagięty w dół, cedzący dziób; pd. Eurazja, Afryka, Ameryka Pd. i Srodk. Flamininus, ?-174 p.n.e., wódz rzym.; 197 zakończył zwycięsko II wojnę maced.; 196 proklamował niepodległość miast greckich. Flaminiusz, ?-217 p.n.e., wódz rzym. i działacz polit; 232 trybun lud., przeprowadził podział ziemi, zdobytej na Seno-nach, między lud rzym.; 220 cenzor, zbudował drogę — Via Flaminia (RzymAriminum); 217 pokonany przez Hanni-bala nad Jez. Trazymeńskim. flaminowie, w staroż. Rzymie grupa 15 kapłanów poszczególnych bóstw, wchodząca w skład kolegium pontyfików. Flammarion [-rją] CAMILLE, 1842-1925, astronom fr.; wybitny popularyzator astronomii. Flamsteed [flämsti:d] JOHN, 1646-1719, astronom ang.; 1675 założył Obserwatorium Astr. w Greenwich. Flandria, kraina hist. w pn.-zach. Europie (obecnie w granicach Belgii, częściowo Francji i Holandii); w średniowieczu hrabstwo lenne, od 843 w składzie Francji; w XIII-XV w. najbogatsza kraina Europy; od 1384 pod zwierzchnictwem Burgundii, od 1482 w posiadaniu Habsburgów (od 1713 — austr.); 1815-30 środk. i wsch. F. w składzie Zjednoczonych Niderlandów, następnie niepodległej Belgii. 1914-18 teren zaciętych walk między Niemcami a państwami Ententy; 1940 — walk niem. wojsk pancernych z wojskami alianckimi. Flandria Wschodnia (Oost Vlaatideren), prowincja w pn.-zach. Belgii;2 obejmuje wsch. część hist. Flandrii; 3,0 tys. km , 1,3 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Gan-dawa. Flandria Zachodnia (Vest Vlaanderen), prowincja w pn.-zach. Belgii; obejmuje środk. część hist. Flandrii; 3,1 tys. km2, 1,0 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Bruggia. flanela, miękka, ciepła tkanina bawełn., półwełn. lub wełn., obustronnie drapana i strzyżona; jednoalbo wielobarwna, często drukowana. flanka, skrzydło ugrupowania bojowego; także bok narożnika twierdzy. flankowanie, oskrzydlenie wojsk przeciwnika. Flaszen LUDWIK, ur. 1933, krytyk teatr, i lit.; kier. lit. Teatru Laboratorium 13 Rzędów. flaszowiec (Annona), drzewo lub krzew tropik. Ameryki i Azji; niektóre gat. uprawiane dla jadalnych owoców; do najcenniejszych gat. należy tzw. czerymoja i f. łuskowaty. Flatau EDWARD, 1868-1932, lekarz neurolog, jeden z pionierów neurologii w Polsce; założyciel pracowni neurobiol. w Warszawie; opisał pewne objawy neurologiczne, odkrył prawo układu włókien w rdzeniu kręgowym. Flatt JERZY BENIAMIN, 1768-1860, agronom, pedagog; 1818-33 dyr. i prof. Instytutu Agronomicznego w Marymoncie; wydawca pisma „Ceres"; Rozprawy rolnicze. flatter, lotn. aeroelastyczne drgania skrzydeł i usterzeń samolotów pojawiające się po przekroczeniu określonej prędkości lotu. Flatters [-ters] PAUL FRANCOIS XAVIER,

1832-81, fr. oficer i podróżnik; badacz Sahary. Flaubert [flobe:r] GUSTAVE, 1821-80, pisarz fr.; łączył piękno stylu z subtelną analizą psychol. i realizmem opisu; przeciwnik moralności mieszcz. (PaniBovary). flausz, miękka, gruba tkanina wełn. lub półwełn. przeważnie w splocie skośnym, jednostronnie drapana i strzyżona; często strona wierzchnia i spodnia mają odmienne barwy. flauta →sztil. flawinowe enzymy →flawoproteidy. Flawiusz JÓZEF, ok. 37-ok. 103, historyk żyd., uczestnik wojny żyd. przeciw Rzymowi (66-73); po wojnie osiadł w Rzymie; Dawne dzieje Izraela, Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom. Flawiusze, dynastia cesarzy rzym. (69-96): Wespazjan, Tytus i Domicjan; dążyli do ustalenia i umocnienia granic państwa. flawon C15H10O2, związek heterocykliczny; kryształy; związek macierzysty b. licznych żółtych barwników roślinnych. flawony, barwniki naturalne (najczęściej żółte), pochodne flawonu, wchodzą w skład glikozydów występujących w roślinach. flawoproteidy (flawinowe enzymy), białka złożone, zawierające w swych grupach prostetycznych ryboflawinę (wit. B2); biorą udział w procesach oddychania komórkowego. Flaxman [fläksmən] JOHN, 1755-1826, ang. rzeźbiarz i rysownik; klasycyst. pomniki (R. Burnsa) i rzeźby grobowe (Nelsona), ilustracje do dzieł lit. (Iliada, Odyseja). flażolet, muz.: 1) ton fletowy, delikatny dźwięk uzyskany przez lekkie dotknięcie struny palcem w miejscu węzła któregoś z alikwotów lub przez specjalne przedę-cie np. na flecie, oboju; 2) krótki flet podłużny XVIII w. fląderka, zool. →stornia. flądry (Pleuronectidae), rodzina ryb z rzędu płastug; ok. 40 rodzajów; w Bałtyku 4 gat.; spłaszczone bocznie, oczy po jednej stronie ciała; żyją na dnie; gosp. znaczenie duże. flebografia, rentgenograficzna metoda badania żył, rodzaj angiografii. flebolit, med. kamień w naczyniach żylnych, zwapniały zakrzep żylny. Flèche, La [la flesz], m. w zach. Francji (Andegawenia), nad rz. Loir; 14 tys. mieszk. (1968). Flechsig [fleksyś] PAUL, 1847-1929, niem. psychiatra i anatom; prof. uniw. w Lipsku; rozwinął badania nad rdzeniem przedłużonym i kręgowym, opisał pola skojarzeniowe w korze mózgowej. Fleetwood [fli:tuud], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Irlandzkim; 29 tys. mieszk. (1966); ważny port rybacki. flegma, ciecz spływająca w procesie rektyfikacji do dolnej części kolumny rektyfikacyjnej, składająca się ze skroplonej częściowo pary oraz cieczy surowej. flegma, med. śluzowa lub śluzowo--ropna wydzielina dróg oddechowych, odkrztuszana przy kaszlu; zawiera często drobnoustroje chorobotwórcze. flegmatyk, psychol. człowiek powolny, słabo reagujący na bodźce; jeden z temperamentów. flegmatyzator, substancja dodawana do materiału wybuchowego w celu zmniejszenia jego wrażliwości na bodźce mech., np. parafina, wazelina, woski. flegmona, med. →ropowica. Flegrejskie Pola, obszar wulkaniczny na zach. od Neapolu (Włochy); wygasłe wulkany, przejawy działalności powulkanicz-nej (mofety, fumarole, solfatary). flek, warstwa skóry na obcasie buta. fleksja, odmiana wyrazów; dział gramatyki (morfologii) obejmujący opis form wyrazowych, wskazujących na funkcje wyrazów w zdaniu. fleksura, deformacja tektoniczna pole-

gająca na pionowym przesunięciu warstw skalnych bez przerywania ich ciągłości. fleksyjne języki (języki syntetyczne), typ morfologiczny języków, w których wyrazy składają się z elementów (ściśle zespolonych) realnoznaczeniowego i funkcyjnego, wyrażającego kategorie gram.; należały tu wszystkie języki indoeur., obecnie gł. słów. i bałtyckie. Flémalle [-mal] (Mistrz z Flemalle) →Campin Robert. Fleming [-myŋ] ALEXANDER, 1881-1955, szkoc. lekarz mikrobiolog; prof. bakteriologii w szpitalu św. Marii w Londynie; odkrył lizozym oraz działanie bakteriostatyczne pleśni pędzlaka i nazwał ciało czynne penicyliną; nagr. Nobla. Fleming [-myŋ] SIR JOHN AMBROSE, 1849-1945, ang. elektro- i radiotechnik; prof. uniw. w Londynie, czł. Royal Society; 1904 wynalazł diodę, sformułował regułę prawej dłoni; prace z zakresu telekomunikacji. Fleming KLAS, 1530(?)-97, marszałek szwedz., namiestnik Finlandii; popierał Zygmunta III na króla Szwecji; po klęsce Zygmunta (1598) wydany przezeń Karolowi Sudermańskiemu i stracony. Fleming [-myŋ] PAUL, 1609-40, poeta niem.; przedstawiciel wczesnego baroku; poezje łac. i niem., gł. rel. i miłosne. Flemming JAKUB HENRYK, 1667-1728, feldmarszałek saski, minister Augusta II; dążył do wzmocnienia władzy król. i zapewnienia następstwa tronu pol. Sasom. Flemming JAN JERZY, 1699-1771, podskarbi w. litew. 1746-64, wojewoda po-. morski od 1766; stronnik Czartoryskich; popierał rozwój przemysłu i handlu. Flensburg, m. w NRF (Szlezwig-Holsz-tyn), przy granicy duń., port nad cieśninami duń.; 96 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., spożywczy. Flers [(dö)fle:r] ROBERT DE, 1872-1927, pisarz fr.; współautor — początkowo z G.A. Caillavetem (Król), później z F de Croissetem (Nowi panowie) — komedii obyczajowych i wodewilów. flesz, w szermierce pchnięcie lub cięcie zadawane przez atak rzutem. flesz, fot. potoczna nazwa lampy błyskowej. flesz, wojsk, w XVIII-XIX w. umocnienie obronne polowe, składające się z dwóch połączonych nasypów, skierowanych w stronę nieprzyjaciela. flesza, wojsk. →strzałczan. Fleszar ALBIN, 1888-1916, geograf i geolog; prace z geomorfologii. Fleszarowa-Muskat STANISŁAWA, ur. 1919, pisarka; powieści o tematyce okupacyjnej .i o życiu mieszkańców Wybrzeża (Powrót do miejsc nieobecnych, cykl radiowy Milionerzy). flet: 1) f. wielki, instrument muz., aero-fon (dęty drewn.) wargowy, z zadęciem w boczny otwór (stąd nazwa f. poprzeczny); 2) pikolo, f. mały; 3) f. podłużny, dzióbkowy, trzymany przy grze pionowo (XVI-XVIII w.). flet, wąski, wysoki, na krótkiej nóżce kielich do wina, czasem z pokrywką; używany gł. w XVIII w. Fletcher [fleczər] JOHN, 1579-1625, ang. poeta i dramatopisarz późnego renesansu; wiele sztuk pisanych z F. Beaumontem i in., być może też z Szekspirem (Henryk VIII). fletnia Pana, dawny instrument muz.: aerofon wargowy złożony z zespołu drewn. piszczałek. Flettner ANTON, 1885-1961, niem. inżynier; wynalazł m.in. klapkę odciążającą (tzw. fletner) stosowaną w samolotach oraz pędnik statku działający na zasadzie zjawiska Magnusa (rotor F.). Flettnera rotor, rodzaj pędnika statku w postaci wirującego i pionowego walca; działa na zasadzie zjawiska Magnusa występującego przy opływie rotora przez wiatr; nie używany.

Flossenbürg 323 Fleury [flöri] ANDRÉ HERCULE DE, 1653-1743, fr. mąż stanu, kardynał; wychowawca Ludwika XV, a następnie jego pierwszy minister. Fleury [flöri] CLAUDE, 1640-1723, historyk fr., ksiądz"; czł. Akad. Fr.; autor prac z zakresu historii kościoła kat. (gł. dzieło Histoire ecclesiastique, 20 t.). fleuta (fluita), żaglowiec handl., o 3 masztach, z których 2 miały ożaglowanie rejowe, a trzeci — łacińskie; charakterystyczna zaokrąglona rufa, kasztel zwężający się ku górze; budowany od XVII w. Flexner SIMON, 1863-1946, amer. bakteriolog i patolog, dyr. laboratoriów Instytutu Rockefellera; odkrywcze prace nad czerwonką, trądem, durem. flibustrierzy, piraci różnych narodowości grasujący w XVII-XVIII w. u wybrzeży kolonii hiszp. w Ameryce; w XIX w. także ochotnicy (gł. obywatele USA) biorący udział w powstaniach antyhiszp. (np. na Kubie). Flick [flyk] FRIEDRICH, ur. 1883, przemysłowiec niem.; współorganizator produkcji zbrojeniowej III Rzeszy;, w procesie norymberskim skazany na 7 lat więzienia; współtwórca koncernu F. w NRF. Flinck [flynk] GOVERT, 1615-60, malarz hol.; uczeń Rembrandta; portrecista, także tematy bibl., hist., rodzajowe, portrety. Flinders [flyndərz] MATTHEW, 1774-1814, podróżnik ang., oficer marynarki bryt.; stwierdził wyspowy charakter Australii. Flinders [flyndərz], rz. w pn. Australii (Queensland); dł. ok. 830 km; uchodzi do zat. Karpentaria. Flinders [flyndərz], największa wyspa w grupie Furneaux (Australia); 2,1 tys. km2: górzysta (Góra Strzeleckiego); gł. m. Whitemark. Flindersa Góry [g. flyn-], góry w Australii Pd.; wys. do 1189 m (St. Mary's Peak); wydobycie węgla kąm., rud uranu. Flin Flon [flyn flon], m. w Kanadzie (Manitoba); 10 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia i hutnictwa metali nieżel., gł. miedzi i cynku. flint, szkło optyczne krzemowo-ołowio-we silnie rozszczepiające światło białe; stosowane do wyrobu achromatycznych układów optycznych. Flint [flynt], m. w USA (Michigan); 194 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 477 tys. (1967); duży ośr. przemysłu samochodowego flinta →fuzja. flirt, zalotna rozmowa z osobą innej płci, zalecanie się; miłostka. Flis ANDRZEJ (pseud. Maksym), ur. 1916, działacz ruchu oporu, kapitan; od III 1943 dowódca oddziału partyzanckiego GL im. L. Waryńskiego; od II 1944 szef sztabu, następnie dowódca Brygady (1) AL im. Ziemi Lubelskiej. flisactwo, dawniej przewóz towarów rzekami pol., następnie spław drewna tratwami; uprawiane od wczesnego średniowiecza; transportem kierował szyper, a nawigacją retman, płynący w łódce na czele. flisak, człowiek trudniący się spławem drzewa. Flisak JERZY, ur. 1930, rysownik, grafik; rysunek satyr., ilustracja książkowa, plakat, wystawiennictwo, scenografia. flisz, osad o wielkiej miąższości składający się z naprzemianległych warstw piaskowców, łupków ilastych, zlepieńców; gromadził się w geosynklinach w czasie wypiętrzania się łańcuchów górskich (geo-antyklin), które ulegając niszczeniu dostarczały dużych ilości materiału skalnego flizy, płyty z kamienia, terakoty, szkła i in. do wykładania ścian i podłóg, często ozdobne; znane od starożytności, w średniowieczu gł. w architekturze muzułm. i romańskiej. Flobert [-be:r] NICOLAS, 1819-94, rusz-

nikarz fr.; 1845 wynalazł nabój łączący proch, pocisk, spłonkę i łuskę w jedną całość; uprościł czynność ładowania broni. Flodden [flodn] (Flodden Fields, w. w Anglii, hrabstwo Northumberland), 1513 zwycięska bitwa wojsk ang. z armią szkoc; klęska i śmierć króla Jakuba IV zakończyły wyprawę Szkotów na Anglię. Flodoard [-dua:r] (Frodoard), ok. 893-966, fr. kronikarz i hagiograf, kanonik katedry w Reims; autor kromki i roczników stanowiących podstawowe źródło do historii Francji X w. floem, bot. →łyko. flogistonu teoria, teoria (XVII i XVIII w.) zakładająca, że spalanie substancji polega na wydzielaniu się z niej nieważkiej substancji zw. flogistonem; obaliły ją badania ilościowe M.W. Łomonosowa, A.S. Marggrafa i A.L. Lavoisiera. flogopit, minerał z grupy łyszczyków, glinokrzemian potasu i magnezu; bezbarwny, czerwonobrunatny, żółtawy lub zielony; występuje np. w pegmatytach; materiał elektro- i termoizolacyjny. Flöha [flota], m. w pd. części NRD, w pobliżu Karl-Marx-Stadt; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. flokeny →płatki śnieżne. floks (płomyk, Phlox), ozdobna (gł. kwietnikowa) roślina roczna lub wieloletnia, pochodząca z Ameryki Pn. i Syberii; kwiaty różnobarwne, zebrane w szczytowe wiechy lub baldachogrona. flokuły →bryzgi chromosferyczne. flora, ogół gatunków roślin lub roślin niektórych grup systematycznych na określonym obszarze, w danym zespole lub danej epoce geologicznej. Flora, mit. rzym. bogini roślinności wiosennej w stadium kwitnienia. Flora FRANCESCO, ur. 1891, wł. pisarz i krytyk lit.; antyfaszysta; prace o literaturze współcz., Storia delia letteratura ita-liana (5 tomów). floréal [-real], 8-my miesiąc w rewol. kalendarzu fr."; od 20-21 IV do 19-20 V. floren, złota moneta o ciężarze ok. 3,54 g, nosząca na stemplu wyobrażenie lilii; bita od 1252 we Florencji, w XIV w. naśladowana w wielu krajach eur., również w Polsce (na Śląsku). Florencia [-sja], m. w pd.-zach. Kolumbii, u podnóży Andów, ośr. adm. inten-dencji Caquetá; 30 tys. mieszk. (1964). Florencja (Firenze), m. we Włoszech, nad rz. Arno, stol. Toskanii; 458 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., skórz.; świat, znaczenie turyst.; uniw.; muzea (man. galeria Uffizi); średniow. most Ponte Vecchio; romańskie baptyste-rium i kościół S. Miniato; got.-renes.: katedra, kościół S. Lorenzo i Palazzo Vec-chio; renes.: Ospedale degli Innocenti, kaplica Pazzich, pałace (Medici-Riccardi, Strozzi, Pitti). Florencji republika, państewko średniowieczne (miasto z okręgiem wiejskim) od XI w.; od 1185 głowa Ligi miast toskań-skich; rządy konsulatu, potem podestów, od 1282 — tzw. signori, od XIV w. rządy oligarchii; w XII-XIII w. rozkwit gosp.; w 2 poł. XV w. gł. ośrodek kultury wł. odrodzenia; od ok. poł. XV w. rządy Me. dyceuszów, którzy 1532 przyjęli tytuł książąt, 1569 (po przyłączeniu Sieny) — w. książąt Toskanii; 1737 ziemie r.F. i Toskanii przeszły w ręce Habsburgów. florencka mozaika, dekoracja na sprzętach, skrzynkach, taflach stołów; wykonana z płatków kolorowych marmurów i kamieni półszlachetnych, wycinanych we wzory, układanych w kwiaty, ptaki, pejzaże; wykonywana od poł. XVI w., gł. we Florencji. Flores, morze, zach. część O. Spokojnego, między wyspami F. i Sumbawa a Celebes; pow. 121 tys. km2, głęb. do 6961 m, zasolenie 33-34‰; wyspy. Flores, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 15,2 tys. km2, ok. 1 mln

mieszk. (1961); uprawa kukurydzy, ryżu, palmy kokosowej, rybołówstwo; gł. m Ende. Flores [-resz], wulkaniczna wyspa por-tug. na O. Atlantyckim (Azory); 148 km2, 8 tys. mieszk. (1960). floresy, zwykle w wyrażeniu: esy f. — zygzakowate, fantastyczne linie w kształcie gałęzi z liśćmi, tworzące zawiły deseń. floret: 1) broń kolną używana w szermierce; 2) konkurencja szermiercza, walka na f.; o zwycięstwie decyduje u mężczyzn 5 zadanych trafień, u kobiet 4. Florey [flo:ry] SIR HOWARD WALTER, 18981968, ang. chemik i patolog; prof. uniw. w Oxfordzie; wyodrębnił, wraz z E.B. Chainem, penicylinę i opracował me-tody jej produkcji; nagr. Nobla. Florian [-rjã] JEAN PIERRE CLARIS DE, 1755-94, pisarz fr.; komedie sentymentalne, opowieści pasterskie (Galatea), powieści rycerskie, bajki. Florianópolis [-no-], m. i port w Brazylii, na przybrzeżnej wyspie Santa Cata-rina; stol. stanu Santa Catarina; 137 tys. mieszk. (1969). Florida, m. w środk. Kubie; 34 tys. mieszkańców (1967); przemysł spożywczy. Florida, m. w środk. Urugwaju, ośrodek adm. dep. F.; 21 tys. mieszk. (1963). Florida Keys [floryda ki:z], łańcuch wysp koralowych u pd. krańca płw. Floryda (USA); połączone mostami i groblami. Florin WILHELM, 1894-1944, działacz niem. ruchu robotn.; od 1920 czł. KPD, od 1929 —jej Biura Polit.; 1935-43 sekretarz KW Międzynarodówki Komunistycznej. Florina, m, w Grecji (Macedonia), ośr. adm. nomosu F.; 12 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Floris [-rys] CORNELIS (właśc. C. de Vriendt), 1514-75, niderl. rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel stylu dekoracyjnego w renesansie pn.; ratusz w Antwerpii, nagrobki; sztychowane wzorniki ornamentów renesansowych. Floris [-rys] FRANS (właśc. F. de Vriendt), ok. 1516-70, brat Cornelisa, malarz niderl.; przedstawiciel północnego manieryzmu; tworzył pod wpływem malarstwa wł.; kompozycje rel., mit. i portrety. Florisbad, stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (czaszka) i narzędzia z paleolitu młodszego; między rz. Oranie i Vaal (pd. Afryka). floroglucyna C6H3(OH)3-2H2O, 1,3,5trójhydroksybenzen; żółtawe kryształy; wchodzi w skład licznych związków naturalnych, np. antycyjanów i związków fla-wonowych. Floryan WŁADYSŁAW, ur. 1907, historyk literatury; prof. uniw. we Wrocławiu; rozprawy i kryt. edycje dzieł J. Kochanowskiego i J. Słowackiego. Floryda, półwysep w pd.-wsch. części Ameryki Pn. (USA), między Zat. Meksykańską a O. Atlantyckim; nizinny; wybrzeża wsch. piaszczyste z licznymi lagunami; klimat zwrotnikowy mor.; rzeki krótkie; jeziora; kąpieliska. Floryda, stan na pd.-wsch. USA; 152 tys. km2, 6,7 mln mieszk. (1970); region turyst.wypoczynkowy (znane kąpieliska: Miami Beach, West Palm Beach); intensywne rolnictwo: uprawa pomarańczy (3/4 produkcji USA), warzyw; przemysł spoż., elektroniczny; gł. m.: Miami, Jacksonvil-le, Tampa, Tallahassee (stol.); ośr. lotów kosmicznych (Przyl. Kennedy'ego). Florydzka Cieśnina, cieśn. między płw. Floryda a Kubą i wyspami Bahama; najmniejsza szer. 80 km, głęb. do 2084 m. Florydzki Prąd, ciepły prąd mor. w Cieśninie Florydzkiej; łączy się z prądem An-tylskim tworząc Prąd Zatokowy (Golf-strom). florystyka, dział fitogeografii zajmujący się inwentaryzacją flory. Flossenbürg [flosanbiirk] (w. w pd.-wsch. części NRF, Bawaria, w Lesie Czeskim), 1938-45 hitlerowski obóz koncentracyjny (ok. 70 podobozów); przeszło przez niego 81 tys. więźniów różnej narodowości, zginęło ok. 73 tys.

324 flota flota: 1) marynarka — ogół okrętów (f. wojenna) lub statków (f. handl.) danego państwa; 2) wyższy związek operacyjny okrętów woj. do prowadzenia działań samodzielnie lub wspólnie z innymi rodzajami sił zbrojnych, często w określonym akwenie (np. F. Bałtycka, F. Czarnomorska w ZSRR). flotacja, metoda rozdzielania lub wzbogacania rozdrobnionej kopaliny użytecznej wykorzystująca zjawisko różnej zwilżalności ziarn ciał stałych przez wodę. Flotow [-to:] FFIEDRICH, 1812-83, niem. kompozytor operowy; Alessandro Stradel-la, Marta,

Indra.

flotownik, urządzenie do przeprowadzania flotacji. Flottwell EDUARD, 1786-1865, polityk prus.; 1830-40 naczelny prezes W. Księstwa Pozn.; zaciekły germanizator. flotylla: 1) związek operacyjny okrętów woj. działający na niewielkich akwenach, np. niszczycieli, trałowców; 3) zespół taktyczny okrętów woj. jednego rodzaju, np. niszczycieli, trałowców; 3) zespół statków rybackich. flotylle wojenne w Polsce, 1919-39, flotylle rzeczne (wiślana i pińska) składające się z opancerzonych monitorów, kanonie-rek, statków rozpoznawczych; jednostki flotylli rzecznej brały udział w wojnie 1920 i 1939. Flourens [flurę:s] PIERRE MARIE JEAN, 17941867, fr. fizjolog i anatom; prof. w Jardin des Plantes i w College de France, czł. Akad. Francuskiej; jeden z pionierów doświadczalnych badań ośrodkowego u-kładu nerwowego; wykrył znieczulające działanie chloroformu. flower, karabinek sportowy. fluatowanie, nasycanie zwietrzałych kamieni, tynków roztworem soli kwasu fluorokrzemowego w celu ich wzmocnienia. Flüela [flüəla], przełęcz w Alpach Re-tyckich (Szwajcaria); wys. 2383 m; łączy dolinv górnego Renu i Innu. fluid, nieuchwytny nastrój, atmosfera emanująca z jakiejś osoby, środowiska, rzeczy i wywierająca wpływ na coś lub kogoś; aura. fluidyzacja (upłynnianie), proces tworzenia się zawiesiny drobnych cząsteczek ciał stałych w przepływającym płynie (zwykle gazie); wykorzystywany m.in. do intensyfikacji wielu procesów chemicznych. fluita, żegl. →fleuta. Flukowski STEFAN, ur. 1902, pisarz; czł. grupy lit. Kwadryga, zbliżony do Awan-gardy; zbiory wierszy, opowiadania (Pada deszcz), powieści (Urlop bosmanmata Jana Kłębucha), dramaty, przekłady. fluksja, przestarzała nazwa ropnia "podokostnego szczęki górnej Ir.b dolnej, powstającego wskutek okołozębowego procesu zapalnego. fluksometr → strumieniomierz. fluktuacja, niestałość, zmienność. fluktuacja, ekon. termin używany niekiedy na określenie wahań cyklicznych w gospodarce. fluktuacje, nieuporządkowane, przypadkowe odchylenia dowolnych wielkości fiz. od ich wartości średnich (np. gęstości, temperatury, natężenia prądu elektrycznego). fluor F, pierwiastek chem. o liczbie a-tomowej 9, z grupy chlorowców; zielonożółty gaz, o odrażającym zapachu, silnie trujący; najaktywniejszy pierwiastek chemiczny — łączy się prawie ze wszystkimi innymi; wartościowość —1. fluoren C13H10, węglowodór aromatyczny; kryształy; używany do wyrobu barwników i środka owadobójczego — chloro-fluorenu.

fluoresceina, pomarańczowoczerwony barwnik syntet., pochodna ksantenu; jej sól sodowa — uranina wykazuje intensywną, zieloną fluorescencję. fluorescencja, rodzaj luminescencji; samorzutne, krótkotrwałe świecenie ciał następujące prawie natychmiast po pochłonięciu promieniowania (ok. 10~8 sek); wykorzystywana w lampie fluorescencyjnej, ekranach fluorescencyjnych i in. fluorescencyjna lampa (świetlówka), lampa elektr., w której źródłem promieniowania świetlnego jest luminofor pobudzony do świecenia zachodzącym w lampie wyładowaniem elektrycznym. fluorki, sole kwasu fluorowodorowego H2F2; zwykle trujące ciała stałe; f. boru i glinu stosuje się jako katalizatory w syntezie org.; f. sodowy i cynkowy — do impregnacji drewna. fluoroforta, technika graf. wklęsła; polega na wytrawieniu kwasem fluorowodorowym rysunku wykonanego na pokrytej woskiem płycie szklanej, powleczeniu go farbą i odbiciu na papierze. fluorografia, med. →rentgenofluorogra-fia. fluorokrzemowy kwas H2SiF6, mocny kwas, znany' jedynie w roztworach wodnych; powstaje m.in. w procesie trawienia szkła fluorowodorem; sole — fluorokrzemiany. fluoroskopia, med. →prześwietlanie. fluorowce →chlorowce. fluorowodór H2F2 (HF), gaz o ostrej woni; wodny roztwór f. tworzy kwas fluorowodorowy; silnie trujący i żrący; stosowany m.in. do trawienia szkła, jako katalizator w syntezie org.; sole — fluorki. fluorymetria (analiza fluorescencyjna), metoda analizy chem. polegająca na pomiarze natężenia promieniowania emitowanego przez niektóre substancje org. pod wpływem naświetlania. fluoryt, minerał, fluorek wapnia; żółtawy lub zielonawy, niebieskawy, fioleto-wawy; wykazuje fluorescencję; występuje gł. w utworach hydrotermalnych; używany w przemyśle chem., ceram. oraz w optyce. fluoryzacja zębów, nacieranie zębów roztworami związków fluoru, używanie zawierającej te związki pasty do zębów lub wody do płukania ust, w celu zapobieżenia próchnicy zębów. fluwioglacjalne osady (fluwioglacjał), utwory (piaski i żwiry) osadzone przez wody topniejącego lodowca; często tworzą charakterystyczne formy pow. Ziemi, np sandry. fluwioglacjał, geol. →fluwioglacjalne osady. Fly [flaj], gł. rz. Nowej Gwinei; dł. ok. 1000 km; uchodzi estuarium do zat. Papua (M. Koralowe); żeglowna ok. 800 km. Flynn MARY ELISABETH, 1800-64, amer. działaczka ruchu kobiecego; aktywna działalność w Nar. Radzie Kobiet Amer.; przewodn. Amer. Ligi Kobiet. Fm, symbol pierwiastka chem. fermu. FMN, biochem. →mononukleotyd flawi-nowy. fob [ang. free on booard — z dostawą na pokład], umowny warunek dostawy w handlu mor. zawierający w cenie wszystkie koszty aż do obowiązku umieszczenia ładunku za burtą statku w porcie wysyłki. fobia, chorobliwy lęk, obawa przed określonymi przedmiotami lub sytuacjami, a także tendencja do ich unikania; np. lęk przestrzeni — agorafobia; objaw nerwicy. Fobos (Phobos), mit. rzym. uosobienie popłochu; brat Deimosa, stały towarzysz ojca — Aresa. Foch [fosz] FERDINAND, 1851-1929, marszałek Francji, W. Brytanii, Polski; od 1917 szef sztabu gen., 1918 dowódca sil sprzymierzonych. Focillon [fosiją] HENRI, 1881-1943, fr. historyk sztuki; prof. w Lionie, Paryżu, potem w USA; zajmował się historią malarstwa i grafiki oraz sztuką średniow.;

badacz form artyst., ich tradycji i trwania; La vie de formes, L'art de sculpte-urs romans, Art d'occident. Focjusz, ok. 820-891, patriarcha Konstantynopola, inicjator przejściowego (861-867) zerwania kościoła wsch. z Rzymem (tzw. schizma F.); kanonizowany przez kościół prawosł. w XVI w. Fock [fok] JENÖ, ur. 1916, działacz węg. ruchu robota., polityk, ekonomista; 1940-43 więziony; od 1957 czł. Biura Polit. KC WSPR, 1957-61 sekr. jej KC, od 1967 premier. Fock (Fok) WŁADIMIR A., ur. 1898, radz. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace w wielu dziedzinach fizyki. Focke [foka] HEINRICH, ur. 1890, niem. konstruktor samolotów i przemysłowiec; założyciel 1924 zakładów lotn. Focke-Wulf; budował śmigłowce, samoloty ko-munik. i wojsk. (m.in. samoloty myśliwskie FW-190). Fodor JÓZSEF, ur. 1898, węg. poeta i publicysta lewicowy; twórczość pod wpływem Adyego; wiersze lir. i zaangażowane, sławiące wyzwolenie kraju i nowy ład społeczny. Fodyga KASPER (właśc. Gaspare Fodi-ge), ?przed 1626, budowniczy pochodzenia wł.; późnorenes. kaplice grobowe (Fodygów przy farze w Chęcinach); ratusz w Szydłowcu. Foerster [fö-] FRIEDRICH WILHELM, 1869-1966, pedagog niem.; zajmował się gł. zagadnieniami wychowania moralnego, społ. i seksualnego. Fogaraskie Góry, najwyższa część Karpat Pd. (Rumunia); wys. do 2543 m (Mol-doveanu); turystyka. Fogazzaro [-ccaro] ANTONIO, 1842-1911, pisarz wł.; w twórczości konfrontował prawdy wiary z osiągnięciami badań nauk.; powieści (Malombra). Fogg MIECZYSŁAW (właśc. M. Fogiel), ur. 1901, popularny piosenkarz, debiutował 1929 w teatrzyku Qui pro Quo z Chórem Dana; liczne występy w wielu krajach. Foggia [fodżdża], m. we Włoszech (Apulia), ośrodek adm. prow. F.; 138 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., spożywczy. foglerz, małe działo odtylcowe, strzelające kulami ołowianymi; używane w XV-XVI w. do obrony murów miejskich i zamków. föhn →fen. Föhr [fö:r], wyspa na M. Północnym, w grupie W. Północnofryzyjskich (NRF); 82 km2, 8,8 tys. mieszk. (1967); rybołówstwo, kąpieliska morskie. Foix [fua], m. w pd. Francji, nad rz. Ariege, ośrodek adm. dep. Ariege; 9,3 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. fojait (syenit nefelinowy), magmowa skała głębinowa, odmiana syenitu zawierająca nefelin. fok, żegl.: 1) przedrostek dodawany do nazw części omasztowania, ożaglowania i olinowania statku należących do masztu przedniego — fokmasztu; 2) fokżagie! — gł. żagiel na fokmaszcie; 3) na jachtach 1-masztowych trójkątny żagiel przedni podnoszony na forsztagu foka obrączkowana, zool. →nerpa. Fokas, ?-610, cesarz bizant. od 602; oficer w armii ces. Maurycjusza; stając na czele zbuntowanego wojska, zdobył władzę; obalony przez Herakliusza. foki (Phocidae), rodzina ssaków mor.; 18 gat.; kończyny płetwowate, tylne nie podginają się pod tułów; żywią się gł. rybami; poławiane ze względu na tłuszcz, skórę i futro (np. kotik). foki, futro ze skór młodych fok lub ich imitacja z depilowanych i barwionych na czarno skór królików, piżmaków, wydr lub kałanów. Fokida (Focyda), kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, nad Zat. Koryncką; 2,1 tys. km2, 48 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Amfisa.

Fokin MICHAIŁ M., 1880-1942, ros. tancerz, baletmistrz i choreograf; działał w Rosji, Ameryce i zach. Europie; reformator widowiska baletowego; twórca choreografii ok. 70 baletów (Sylfidy, Pietruszka). Fokker ANTHONY HERMAN, 1890-1939, hol. konstruktor lotn. i przemysłowiec (przebywający po I wojnie świat, w USA); założył wiele fabryk samolotów i szkołę pilotów. fokmarsel, żegl. drugi od dołu żagiel — marsel na fokmaszcie. fokmaszt (przedniak), przedni maszt na wielomasztowym żaglowcu; na żaglowcu 2masztowym f. jest przedni, jeśli jest niższy od tylnego, w przeciwnym zaś razie nazywa się grotmasztem. fokomelia, wrodzony brak długich części kończyny lub kończyn; ręka lub stopa połączona jest bezpośrednio z tułowiem; liczniejsze wypadki f. związane były z przyjmowaniem przez ciężarne leku kojącego — Thalidomidu. fokreja, pierwsza od dołu reja (poziome drzewce) na fokmaszcie żaglowca o ożaglowaniu rejowym. fokstenga, żegl. pierwsze przedłużenie (stenga) fokmasztu złożonego z kilku części. foksterier, rasa psów z grupy terierów; gładkowłosy i szorstkowłosy; maść biała, nieliczne czarne lub rude plamy; wys. w kłębie ok. 40 cm; ogon ułożony pionowo. fokstrot, taniec towarzyski pochodzenia amer., w tempie szybkim, metrum parzystym, rytmie synkopowanym; w Europie od ok. 1918. Fokszany (Focsani), m. we wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu Vrancea; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. foksztaksel, pierwszy od dołu trójkątny skośny żagiel na fokmaszcie żaglowca. fola, bud.: 1) duża drewniana skrzynia do gaszenia wapna palonego — wytwarzania wapna gaszonego; 2) środk. część grubego muru, wypełniana w czasie murowania materiałem odpadkowym i zalewana rzadką zaprawą. Folard [-la:r] JEAN DE, 1669-1752, fr. pułkownik i teoretyk wojsk.; wywarł wpływ na poglądy taktyczne Fryderyka II i wprowadzenia przezeń szyku skośnego. folbluty →angielskie konie pełnej krwi. folder, druk reklamowy, zwykle barwny, zawierający opisy, zdjęcia, plany terenu, miasta, zabytków lub dane dot. oferowanego towaru. Foldes [-desz] JOLAN, ur. 1903, pisarka węg.; obecnie w Londynie; popularne powieści, tłumaczone na wiele języków; Ulica Kota Rybołówcy. Folejewski ZBIGNIEW, ur. 1910, historyk literatury, językoznawca; prof. uniw. stanu Wisconsin (USA) od 1951; prace porównawcze z zakresu literatury i języka pol. i rosyjskiego. Folengo TEOFILO (właśc. T. Gerolamo), 1496(?)1544, poeta wł.; przedstawiciel literatury makaronicznej; poematy, epopeja Baldus — parodia epiki rycerskiej. folgować: 1) dawać upust czemuś; 2) zmniejszać siłę natężenia, tempo czegoś; zmniejszać się, maleć. folia, arkusz metalu (np. cynfolia) lub tworzywa sztucznego o b. małej grubości (do 0,1 mm), otrzymany przez walcowanie, wytłaczanie itp.; używa się m.in. na opakowania, okładziny. foliacja, cecha skał metamorficznych polegająca na równoległym ułożeniu składników blaszkowatych lub słupkowa-tych; powoduje podzielność skał na cienkie płytki. foliacja (foliowanie), numeracja kart w księgach rękopiśmiennych i inkunabułach. foliał (foliant), dawna nazwa księgi dużego formatu (folio).

fonon 325 folidoid, minerał, uwodniony glinokrze-mian potasu, glinu, żelaza i magnezu; bladozielonawy; występuje w niektórych osadach morskich. Folies Bergère [foli berże:r], teatr re-wiowy w Paryżu, zał. 1886; słynny z wystawnych widowisk. Foligno [-linjo], m. we Włoszech (Um-bria); 50 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem.; katedra (XII-XVIII w.); ratusz (XIII w.); kościoły (XII-XIII w. oraz z XVI-XVIII w.); pałace (XIV-XVIII w.). folikulina, biochem. →estron. folikulizujący hormon (FSH, prolan A), gonadotropina stymulująca rozwój pęcherzyków Graafa w jajnikach, u samców powoduje rozrost jąder, wpływa na tworzenie się oraz dojrzewanie plemników. folinowy kwas (tetrahydrofoliowy kwas), pochodna kwasu foliowego (wit. Bc), która pełni funkcję koenzymu. folio (2°) [od łac. in folio], bibliogr. określenie formatu książki; arkusz złożony 1 raz ma 4 strony, czyli 2 karty. foliowanie →foliacja. foliowy kwas (pteroiloglutaminowy kwas, witamina Bc), konieczny czynnik w krwiotwórczej czynności szpiku kostnego, niezbędny do syntezy kwasów nukleinowych. Folkestone [foukstən], m. w W. Brytanii, (Anglia), nad kanałem La Manche; 44 tys. mieszk. (1966); popularna miejscowość wypoczynkowa; port pasażerski i rybacki. Folketing [folkətyŋ], od 1953 jednoizbowy parlament duń.; 179 posłów (po dwóch z Grenlandii i W. Owczych); do 1953 nazwa izby niższej Rigsdagu (wówczas dwuizbowego parlamentu duń.); wybierany na 4 lata. Folkierski WŁADYSŁAW, 1842-1904, inżynier i matematyk; prof. uniw. w Limie; uczestnik powstania 1863; kierował budową kolei i linii telegraficznych w Peru. a od 1892 — kolei na pol. ziemiach. Folkierski WŁADYSŁAW, 1889-1961, romanista; 1920-39 prof. Uniw. Jag., czł. PAU, po II wojnie świat. prof. uniw. w Bristolu (Anglia); prace z zakresu pol.-fr. związków lit.; antologia Sonet polski. folklor, lud. twórczość lit. (baśnie, podania, legendy, ballady, przysłowia), taneczna, muz., zwyczaje, obrzędy; termin wprowadzony przez W.J. Thomsona. folklorystyka, nauka badająca folklor. folklorystyka literacka, dziedzina na pograniczu ludoznawstwa i nauki o literaturze badająca lit. twórczość ludową. Folkungowie, dynastia panująca w Szwecji 12501365 oraz w Norwegii 1319-87. folewanie, intensywne powierzchniowe spilśnianie tkanin (obróbka wykończeniowa); także etap spilśniania przy wytwarzaniu filców bitych. Folsom kultura, archeol. kultura końca paleolitu w pd.-zach. części USA; myślistwo; krzemienne ostrza oszczepów, skro-bacze, rylce, świdry, noże; nazwa od m. Folsom (Nowy Meksyk). folusz, maszyna do folowania; rozróżnia się f. do tkanin z walcami i ugnia-taczami oraz f. wałeczkowe bądź młotowe do filców bitych. folwark, duże gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane, produkujące na zbyt; w Polsce f. rozparcelowano podczas re formy rolnej) dekretem PKWN z 1944), część upaństwowiono. ' folwark feudalno-pańszczyźniany, forma gospodarki wiejskiej, własność feudała; oparty był na przymusowej darmowej pracy poddanych chłopów; na ziemiach pol. rozwijał się od XV w. folwark kapitalistyczny, roln. przedsię biorstwo oparte na wolnonajemnej sile roboczej; na ziemiach pol. od pocz. XIX w. Fołtyn MARIA, ur. 1925, śpiewaczka (sopran) opery warsz., łódzkiej; liczne występy za granicą.

Fomalhaut, α PsA, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Ryby Południowej o jasności 1™2. fomozy, choroby roślin gł. z rodziny krzyżowych, wywoływane przez pasożytnicze grzyby; do f. należą: sucha zgnilizna kapustnych, zgorzel siewek buraków. fon, jednostka poziomu głośności; głośność dowolnego dźwięku odpowiadająca natężeniu dźwięku tonu o częstotliwości 1000 Hz słyszanego tak samo głośno jak dany dźwięk. fonacja, wydawanie głosu przez człowieka; f. naturalna — z udziałem krtani oraz jamy ustnej, nosowej (wraz z zatokami przynosowymi) i gardłowej, jako rezonatorów. Fonberg IGNACY, 1801-91, chemik; prof. uniw. i Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, uniw. w Kijowie; badał skład wód miner.; jeden z twórców pol. terminologii chemicznej. Fonck [fa:k] RENĘ, 1894-1953, pilot fr.; podczas I wojny świat, zestrzelił 75 samolotów; podczas II wojny świat, był min. lotnictwa w rządzie kolaboracyjnym Vichy. Fonda HENRY, ur. 1905, amer. aktor film.; wybitne role odważnych i szlachetnych bohaterów w westernach, filmach psychol. i społ. (Dwunastu gniewnych ludzi, Gwiazda szeryfa. Ten najlepszy). fondi d'oro (złote tła), rzym. naczynie szklane, zdobione grawerowanymi płatkami złota z kompozycjami figuralnymi; produkowane w cesarstwie rzym. do V w. fonem, językozn. dźwięk, element systemu dźwiękowego języka pełniący funkcję dystynktywną, tj. różnicowania znaczeń wyrazów i form; przedmiot badania fo-nologii. fonendoskop, rodzaj słuchawki lekarskiej; składa się z dwu przewodów gumowych, których zakończenia (tzw. oliwki) lekarz wkłada do swych uszu, i membrany lub lejka, które przykłada do ciała osoby badanej. fonetyka, wymowa, artykulacja głosek właściwa danemu językowi; dział językoznawstwa obejmujący badanie dźwiękowej strony języka, niekiedy za pomocą instrumentów (f. eksperymentalna). fonetyczny, dotyczący fonetyki, zgodny z wymową; dźwiękowy, głoskowy. fonia, w telewizji ogół sygnałów dźwiękowych przesyłanych oddzielnym torem od nadajnika do odbiorników. foniatria, dział otorynolaryngologii; nauka o wydawaniu głosu przez człowieka, tj. fonacji, jej zaburzeniach i ich leczeniu. fonit, technika będąca połączeniem fotografii z grafiką. fonochemia →sonochemia. fonograf, przyrząd do mech. zapisu (na obracającym się walcu pokrytym cienką warstwą wosku) i odtwarzania dźwięku; zbudowany w 1877 przez T.A. Edisona;prototyp gramofonu. fonografia → dźwięku zapisywanie. fonogram, dawna nazwa zapisu dźwię kowego. fonokardiografia, metoda badania serca za pomocą aparatu elektronicznego — fonokardiografu, polegająca na rejestrowaniu w formie wykresu tonów i szmerów powstających podczas pracy serca. fonolit, magmowa skała wylewna, zie-lonoszara; skład miner, odpowiada składowi fojaitu. fonologia, dział językoznawstwa zajmujący się systemem dźwiękowym języka, uwzględniający funkcje różnicujące, odgraniczające i kulminacyjne dźwięków mowy ludzkiej. fonometr, przyrząd do pomiaru natężenia dźwięku; składa się z mikrofonu i ikładu wzmacniającego oraz wskazującego lub rejestrującego. fonon, kwant energii promieniowania sprężystego; jedno z podstawowych po-

326 fonotaksja jęć z zakresu kwantowej teorii ciała stałego. fonotaksja, jedna z taksji, reakcja ruchowa zwierząt na bodziec dźwiękowy; element orientacyjny ich zachowania się w terenie, np. przy odnajdowaniu partnerów w okresie rozrodu. fonoteka, skatalogowany zbiór materiałów fonograficznych (np. płyt gramofonowych) z zapisem utworów muz., efektów akustycznych itp.; służy do celów dokumentacji, realizacji programów (np. radiowych), filmów. Fonseca [-ka] MANUEL DIODORO, 1827-92, polityk brazyl., marszałek; 1891 pierwszy prezydent republiki brazyl.; zmuszony do ustąpienia. Fonseca e Silva [-ka e s.] VALENTIM DE, 17501813, brazyl. rzeźbiarz i architekt; przedstawiciel rokoka. Fonseca [-ka], zatoka O. Spokojnego, u wybrzeży Ameryki Środk.; dł. 74 km, szer. 35 km, głęb. do 27 m. Fontaine [fąten] PIERRE FRANCOIS, 1762-1853, architekt fr., jeden z twórców stylu empire; gł. projekty (razem z Gh. Percierem) dekoracji wnętrz pałacowych. Fontainebleau [fątenblo], m. we Francji, na pd. od Paryża; 18 tys. mieszk. (1968); znany ośr. turyst.; renes. pałac (XVI-XIX w., obecnie muzeum) — dawna rezydencja król., bogate wnętrza, ogród (XVI w.), ang. park (XIX w.). Fontainebleau, szkoła z [sz. z fątenblo]: 1) kierunek artyst. w XVI w. we Francji, będący odmianą manieryzmu, rozwijający się przy udziale artystów wł. i niderl. pracujących przy dekoracji rezydencji Franciszka I, gł. w Fontainebleau; 2) tzw. druga szkoła z F. — grupa malarzy działających w końcu XVI w. za panowania Henryka IV. Fontana BALTAZAR, 1658-1729, rzeźbiarz i sztukator wł., po 1690 działający w Krakowie; barokowe dekoracje stiukowe w kościołach św. Anny i św. Andrzeja. Fontana CARLO, 1634-1714, architekt wł., przedstawiciel baroku rzym.; fasada kościoła S. Marcello al Corso w Rzymie; projekty urbanist., prace teoretyczne. Fontana DOMENICO, 1543-1607, wł. architekt przełomu renesansu i baroku; regulacja urbanist. Rzymu; fasada pałacu Laterańskiego i rozbudowa Watykanu — w Rzymie. Fontana JAKUB, 1710-73, syn Józefa, architekt nadworny Stanisława Augusta; stosował formy rokoka i klasycyzmu; kościół w Kobyłce(?), przebudowa pałaców w Starym Otwocku i Radzyniu Podlaskim; projekt przebudowy i niektóre wnętrza Zamku Król. w Warszawie. Fontana JÓZEF, ok. 1670-ok. 1741, architekt pochodzenia wł.; późnobarokowy pałac w Kozłówce, kościoły Bonifratrów i Pijarów W Warszawie, kościół w Powsinie. Fontana JULIAN, 1810-69, pianista i kompozytor; przyjaciel Chopina, opublikował kompozycje pozostałe po nim w rękopisie. Fontana Lucio, 1899-1968, wł. malarz, rzeźbiarz i ceramik; prekursor abstrak-cjonizmu we Włoszech; kompozycje o zróżnicowanej fakturze, zbliżone do reliefu. Fontana PAWEŁ ANTONI, 1696-1765, architekt wł.; od ok. 1733 w Polsce; późnobarokowy kościół Kapucynów i pałac San-guszków w Lubartowie. Fontana [-tänə], m. w USA (Kalifornia), na wsch. od Los Angeles; 20 tys. mieszk. (1970); ośr. hutnictwa żelaza. Fontane THEODOR, 1819-98, pisarz niem.; autor ballad, w prozie (opowiadania i powieści) wybitny przedstawiciel realizmu krytycznego; Szach z Wuthenow. fontanna (wodotrysk), urządzenie składające się ze zbiornika w formie basenu, czaszy lub niszy z przelewem i trzonu z dyszą, z której tryska doprowadzona pod ciśnieniem woda; może mieć oprawę arch. lub rzeźb.; ustawiana na placach,

dziedzińcach, ogrodach; wolno stojąca lub przyścienna. Fontanne [-tän] LTNN, ur. 1887, żona A. Lunta, aktorka amer., pochodzenia ang.; role w kameralnych sztukach współczesnych. fontaź: 1) ozdoba fryzury kobiecej z wysoko upiętych koronek i wstążek, modna w Polsce w XVIII w.; 2) w XIX w. chwast przy czepku; 3) w XIX/XX w. fantazyjna kokarda noszona zamiast krawata. Font-de-Gaume [fą dö go:m] (w pd.-zach. Francji), archeol. jaskinia z 200 malowidłami zwierząt z okresu kultury ma-gdaleńskiej. Fontechevade [fątszöwad], stanowisko antropologiczne; szczątki ludzkie o spor-nei przynależności systematycznej, ze schyłku plejstocenu; dep. Charente (pd.-zach. Francja). Fontenelle [fątnel] BERNARD LE BOVIER, 16571757, fr. pisarz i filozof, popularyzator wiedzy; rzecznik postępu w nauce i literaturze; dramaty, rozprawy, Rozmowy o wielości światów. Rozmowy zmarłych. Fonteyn [-tejn] MARGOT (właśc. Marga-ret Hookham-Arias), ur. 1919, tancerka ang.; od 1935 primabalerina The Royal Ballet; liczne tourne es. Fonwizin DENIS I., 1745-92, komediopisarz ros., przedstawiciel oświecenia; wierszowane satyry; komedie obyczajowe (Niedorostek). Fonyód [fonio :d], znane kąpielisko, ośr. turyst.wypoczynkowy na Węgrzech, nad Balatonem. foot [fut; ang.] →stopa. football [futbo:l; ang.], piłka nożna. Foote [fut] SAMUEL, 1720-77, ang. dramaturg i aktor; satyr, komedie obyczajowe z życia Londynu. Föppl AUGUST, 1854-1924, niem. mechanik; prof. polit. w Monachium; prace z wytrzymałości konstrukcji, spiętrzenia naprężeń. for, żegl. przedrostek dodawany do nazw części omasztowania, ożaglowania i olinowania fokmasztu lub elementów dziobowej części statku, np. forkasztel. Fora Cesarskie, zespół monumentalnych placów w staroż. Rzymie k. Forum Ro-manum, dzieło cesarzy rzym. I w. p.n.e.-II w. n.e. (Cezar, August, Trajan i in.); świątynie Marsa, Wenus, Bazylika Ulpia (obecnie w ruinie), kolumna Trajana. Forain [forę] JEAN LOUIS, 1852-1931, fr. rysownik, grafik i malarz; satyr, cykle rysunków (tematy z życia paryskiego, wydarzenia polit.); portrety, akty, sceny z baletu. Forbach [-bak], m. we wsch. Francji (Lotaryngia); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem., papierń.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Forbes [fo:rbz], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Lachlan; 7,4 tys. mieszk. (1966). forboty, staropol. nazwa koronek, używana w XVI i XVII w. Forces Francaises de L'Intérieur [forsö frãsę:z dö lęteriö:r] (FFI), nazwa nadana 1944 całości oddziałów bojowych fr. ruchu oporu w czasie II wojny świat., należących do różnych organizacji. Forchheim [forśhaim], m. w NRF (Bawaria); 21 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., papiern., spożywczy. Ford FORI MADOX (właśc. F. Hermann Hueffer), 4873-1939, pisarz ang.; przyjaciel J. Conrada i współautor powieści Spadkobiercy, Przygoda; powieści {Dobry żołnierz), poezje, studia. Ford HENRY, 1863-1947, przemysłowiec amer.; twórca metody organizacji pracy, zw. fordyzmem. Ford JOHN, 1586-1639(?), ang. poeta i dramatopisarz późnego renesansu; pełne okrucieństw i namiętności tragedie, pisane białym wierszem. Ford JOHN (właśc. Sean Aloysius Fee-ney), ur. 1895, amer. reżyser film.; twór-

ca licznych, klas. westernów (Dyliżans), filmów hist. i społ. (Grona gniewu, Zielona dolina). Forda fundacja, zał. 1936 przez H. Forda i jego syna, Edsel Bryant Forda; siedziba Nowy Jork; jedna z największych fundacji na cele nauk. i wychowawcze o zasięgu międzynarodowym; w swojej polityce nauk. kieruje się interesami USA. fordanser, płatny partner do tańca w lokalach rozrywkowych. fordewind (pełny wiatr), żegl. wiatr wiejący z sektora 165-195° określanego względem wzdłużnej osi żaglowca, skierowanej od rufy do dzioba. Ford Motor Company [fo:rd moutər kampəny], amer. koncern samoch., jeden z największych na świecie, zał. 1903 przez H. Forda; w czasie I i II wojny świat, rozwijał produkcję zbrojeniową; ma duży wpływ na politykę USA. fordon, w dawnej Polsce cło rzeczne i podatek wodny, zw. też czwartym groszem celnym; pobierany m.in. na 1. brzegu Wisły k. Bydgoszczy (stąd nazwa m. Fordon). Fordon, m. w pow. i woj. bydgoskim, nad Wisłą; 8,2 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., ceram., spoż.; prawa miejskie 1382. — W okresie okupacji hitle-rowskiej masowe egzekucje, w tzw. Dolinie Śmierci zginęło 2 tys. osób. fordyzm, organizacja pracy wprowadzona przez H. Forda — robotnik wykonuje stale tę samą prostą czynność; przedmiot pracy jest przesuwany za pomocą taśmy, tempo pracy jest wyznaczone przez tempo przesuwania taśmy. Foreign Office [foryn ofys], ministerstwo spraw zagr. W. Brytanii, utworzone 1782; potocznie bryt. polityka zagraniczna. Forel [-el] AUGUSTE, 1848-1931, szwajc. neurolog, psychiatra i entomólog; prof. uniw. w Zurychu; badania z dziedziny anatomii i fizjologii ośrodkowego układu nerwowego; nauk. opracowanie zagadnienia życia płciowego; Zagadnienia seksualne. Forel [-el] FRANCOIS ALPHONSE, 1841-1912, szwajc. przyrodnik, lekarz; jeden z twórców limnologii. Forela Góra, szczyt w pd.-wsch. Grenlandii, na krańcu lądolodu; 3383 m; z G.F. do O. Atlantyckiego spływa lodowiec Gla-cier de France. foremnik →matryca (1). foremny wielokąt, wielokąt o wszystkich bokach i kątach wewnętrznych równych. foremny wielościan, wielościan wypukły, którego wszystkie ściany są jednakowymi wielokątami foremnymi i w którego każdym wierzchołku schodzi się jednakowa liczba ścian; jest tylko 5 w.f.: czworościan, sześcian, ośmiościan, dwunasto-ścian i dwudziestościan. Forest [fore] FERNAND, 1851-1914, fr. konstruktor; 1875 zbudował pierwszy silnik benzynowy, 1885 — silnik z iskrownikiem i gaźnikiem pływakowym. Forest De [də foryst] (De Forest) LEE, 18731961, radiotechnik amer.; 1906 skonstruował triodę; opracował metodę zapisywania dźwięku na taśmie filmowej. Forez [fore] (Monts du Forez), góry w Masywie Centralnym (Francja), między Dore a Loarą; wys. do 1460 m (Pierre-sur-Haute). Forfar [-fər], m. w W. Brytanii (Szkocja), ośr. adm. hrabstwa Angus; 10 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy. forga, daw. pióropusz, zwykle ze strusich piór, przypinany do szyszaków rycerskich w XVI-XVIII w. oraz zdobiący łby końskie. forhend [ang.], w tenisie ziemnym i stołowym, badmintonie uderzenie piłki z prawej strony, rakietą trzymaną w prawej ręce, w hokeju strzał z prawej strony. forkasztel (galarda, kasztel przedni), żegl. podwyższenie na dziobach dawnych

Forster 327 statków, w których znajdowało się pomieszczenie dla załogi. forkiet, widełki do podpierania muszkietów i arkebuzów przy strzelaniu; używane przez piechotę w XVI i XVII w. Forlanini CARLO, 1847-1918, wł. lekarz internista; prof. uniw, w Turynie i Pawii; pierwszy zastosował odmę w leczeniu gruźlicy płuc. Forlanini ENRICO, 1848-1930, wł. konstruktor lotn.; 1877 zbudował śmigłowiec, który był pierwszą latającą aerodyną; po 1900 budował sterówce. Forli, m. we Włoszech (Emilia-Roma-nia), ośrodek adm. prow. F.; 103 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceramiczny. forma; filoz. kształt, wygląd, układ elementów danego przedmiotu (np. dzieła sztuki); termin „f." używany jest jako przeciwstawienie terminów „materia", „tworzywo" lub „treść"; u Arystotelesa — czynnik aktywny, kształtujący materię. forma, mat. wielomian jednorodny wielu zmiennych, np. wyrażenie 2x+3y2 jest f. liniową dwóch zmiennych, a wyrażenie 2x +6xy+xz jest f. kwadratową trzech zmiennych. „Forma", czasopismo, organ grupy a.r., wydawany 1933-39 w Łodzi, pod red. m.in. K. Kobro-Strzetnińskiej, W. Strze-mińskiego, S. Wegnera; propagowała sztukę awangardową (unizm Strzemińskie-go; artykuły P. Mondriana). formacja, geol. dawna nazwa systemu. formacja roślinna, podstawowa jednostka fizjonomicznej klasyfikacji roślinności; obejmuje zbiorowiska roślinne o podobnym wyglądzie zewn. i podobnych formach życiowych; np. torfowisko wysokie, step ostnicowy. formacja słowotwórcza, wyraz mający określoną budowę słowotwórczą, a więc podzielony na temat (słowotwórczy) i for-mant: dom-ek. formacja społeczna (formacja społecznoekonomiczna), całokształt zjawisk życia społ. i stosunków międzyludzkich na określonym szczeblu rozwoju hist.; stopień rozwoju społeczeństwa ludzkiego uwarunkowany dominującym sposobem produkcji; cechuje się określoną strukturą ekon. i związanym z nią określonym układem stosunków społ.; podstawę każdej f.s. stanowi właściwy jej sposób produkcji — baza ekon., której odpowiada określona nadbudowa instytucjonalna i ideol.; w dziejach występowało 5 zasadniczych f.s.: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feu-dalizm, kapitalizm, socjalizm (komunizm); kategoria f.s. jest jedną z podstawowych kategorii materializmu historycznego. formacja społeczno-ekonomiczna →formacja społeczna. formaldehyd (aldehyd mrówkowy) HCHO, najprostszy aldehyd alicykliczny; otrzymywany przez utlenianie katalityczne metanolu; gaz o gryzącej woni; b. czynny chemicznie, łatwo polimeryzuje; stosowany m.in. do produkcji tworzyw sztucznych (np. bakelitu, galalitu, żywic mocznikowych i melaminowych), barwników i leków. formalina, ok. 40-procentowy, wodny roztwór formaldehydu; stosowana gł. do wyrobu tworzyw sztucznych, dezynfekcji i konserwacji preparatów biologicznych. formalizacja, ujmowanie w formy, doskonalenie pod względem formalnym. formalizacja, log. procedura prowadząca do przedstawienia danej teorii lub systemu w postaci sformalizowanej. formalizacja, socjol. nadawanie danej organizacji nieformalnej statusu prawnego lub określenie jej charakteru za pomo-eą innego rodzaju przepisów. formalizm, filoz. stanowisko w filozofii, nauce i sztuce, wg którego forma jest czynnikiem decydującym (wyłącznie lub gł.) o wartościach poznawczych, etycznych, estetycznych itp.

formalno-dogmatyczna metoda prawa → dogmatyzm prawniczy. formalność: 1) zewn. cechy układu, struktury czegoś; forma zewn.; 2) czynność wykonywana wg przepisów, urzędowo, oficjalnie. formalny: 1) dotyczący kształtu, układu, struktury, formy czegoś; 2) zgodny z przepisami, przepisowy, legalny. formamid (amid kwasu mrówkowego) HCONH2, oleista ciecz; stosowany gł. jako rozpuszczalnik (np. acetylocelulozy), pla-styfikator i w syntezie organicznej. Forman MILOŠ, ur. 1932, czes. reżyser film.; wybitna indywidualność filmu czes. lat 60-ych; rekonstruuje zwykłe życie przeciętnych ludzi (Czarny Piotruś, Miłość blondynki. Pali się moja panno). formant, fiz. uwydatniona grupa składowych widma dźwięków, np. mowy, decydująca o rozpoznawalności tych dźwięków. formant, językozn. element, za pomocą którego dany wyraz został utworzony od swej podstawy słowotwórczej; może to być sufiks, prefiks, cząstka łącząca -o- i in. format, rozmiar, wielkość, kształt, wymiar (np. książki, arkusza). format książki, pojęcie określające jej długość i szerokość; powstało w momencie przybrania przez książkę formy kodeksu; o f. bibliogr. — (folio, ąuarto, oc-tavo) decyduje złożenie arkusza papieru, o bibliotecznym — dł. grzbietu książki w cm (16° — do 20 cm, 8° — 20-25 cm, 4° — 25-35 cm, 2° — powyżej 35 cm). forma wyrazu, budowa wyrazu, w której można wyróżnić składnik wyrażający funkcje leksykalne oraz składnik, określający funkcje gram., gł. fleksyjne. Formentera, wyspa hiszp. na M. Śródziemnym (Baleary); 115 km2, 3 tys. mieszkańców (1960). Formia, m. we Włoszech (Lacjum), nad M. Tyrreńskim: 21 tvs. mieszk. (1961); kąpielisko, ośr. handlowy. formicin, roztwór kwasu mrówkowego, stosowany w nerwobólach, gośćcu, bólach mięśniowo-stawowyćh, rwie kulszowej. formierka, maszyna o napędzie ręcznym lub mech. (zazwyczaj pneumatycznym) do wykonywania form odlewniczych. formiernia, część odlewni przeznaczona do wykonywania form. formierska masa, odpowiednio przygotowana mieszanina materiałów formierskich (np. piasek, glina, spoiwa), używana do wyrobu form i rdzeni odlewniczych. formierstwo, dział odlewnictwa obejmujący technologię wykonywania jednorazowych i półtrwałych form odlewniczych. formierz. rzemieślnik albo robotnik wykonujący formy odlewnicze; giser. formikarium, sztuczne mrowisko, zwykle gipsowe, oszklone, do badań biologii mrówek. Formiści Polscy (pierwotna nazwa: Ekspresjoniści Polscy), awangardowa grupa artysty zał. 1917 przez A. i Z. Pronaszków i T. Czyżewskiego, działająca do 1922; łączyli elementy sztuki nowocz. z trady cjami pol. sztuki średniow. i lud.; czł.: L. Chwistek, T. Czyżewski, J. Hryńkowski, J. Mierzejewski, K. Winkler, R.K. Witkowski, A. Zamoyski i in.; czasopismo ,, Formiści". formizm, kierunek artyst. reprezentowany przez grupę Formiści Polscy. Formosa, prowincja w pn. Argentynie, na obszarze Gran Chaco; 72,1 tys. km2, 212 tys. mieszk. (1968); stol. F.; uprawa bawełny, eksploatacja lasów (kebraczo). Formosa, m. w Argentynie, port nad Paragwajem, stol. prow. F; 48 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. formowanie: 1) nadawanie przedmiotom określonego kształtu; 2) w odlewnictwie wykonywanie form odlewniczych (zwłaszcza jednorazowych) z materiałów formierskich przy użyciu modelu odlewniczego. formowanie włókien chemicznych → przędzenie włókien chemicznych.

Formoza →Tajwan. Formuła processus [łac], pierwsza kodyfikacja pol. procesu sądowego z 1523; zreformowała proces sądowy, skróciła postępowanie, wprowadziła apelację; straciła moc w końcu XVIII w. formularz →blankiet. formularze, zbiory formuł używane w dawnych kancelariach jako wzory do przygotowania dokumentów i pism. formuła, ustalony przepis, prawidło, wzór; określenie ujęte w zwięzłą formę, czasem mające charakter hasła, maksymy. formułować, ujmować w odpowiednią formę słowną, wypowiadać jakąś myśl dokładnie, zrozumiale; precyzować coś, określać. formy muzyczne, schematy budowy określonych grup utworów (pieśń, rondo, wariacje); można je podzielić na: wokalne i instrumentalne; homofoniczne i polifoniczne; cykliczne i jednoczęściowe (podział na mniejsze cząstki pozwala wyróżnić: formę dwuczęściową i trzyczęściową — z kontrastującym odcinkiem środk.). formy przejściowe, biol. formy zwykle kopalnych organizmów łączące cechy budowy spokrewnionych grup systematycznych; np. archeopteryks — o cechach gadów i ptaków. formy przestrzenne, szt. plast, termin u-żvwany gł. w odniesieniu do rzeźb ab-strakc. o kształtach geom. lub nieregularnych, przeważnie o formach otwartych, ażurowych, często w dużej skali, wykonywane z różnorodnych tworzyw (m.in. metal, masy plastyczne). fornal, najemny robotnik rolny pracujący końmi w folwarku kapitalistycznym. Fornalska MAŁGORZATA (pseud. Jasia), 190244, działaczka ruchu robotn.; uczestniczka rewolucji październikowej; od 1921 działaczka KPP (czł. KC); organizatorka PPR (czł. KC); zamordowana przez hitlerowców. Fornalska MARCJANNA, 1870-1963, matka Małgorzaty, działaczka ruchu robotn.; od 1921 czł. KPP, 1924-44 w ZSRR, czł. WKP(b); czł. PZPR; autorka Pamiętnika matki. fornieryt, płyty z warstw okleiny przedzielonych papierem nasyconym żywicą fenolowoformaldehydową, prasowane; materiał elektroizolacyjny. fornir, cienkie arkusze drewna, uzyskane przez skrawanie płaskie lub obwodowe (łuszczka), o grub. 0,1-5,0 mm, przeznaczone na sklejkę, okleinę lub obłogi. forować, wysuwać na pierwsze miejsce, dawać fory, pierwszeństwo; uprzywilejo-wywać. forpik (skrajnik dziobowy), wodoszczelny przedział na dziobie statku, oddzielony od reszty pomieszczeń grodzią wodoszczelną; w razie uszkodzenia dzioba zabezpiecza przed zatopieniem reszty pomieszczeń statku wodnego. forpoczty, straże przednie, obecnie czaty. Forrest [foryst] EDWIN, l806-72, aktor amer.; wielki tragik; role w dramatach Szekspira (Hamlet, Makbet). Forrest [foryst] JOHN, 1847-1918, polityk austral., podróżnik; 1890-1901 pierwszy premier Australii Zach.; 1905-08 i 1909-10 czł. rządu federalnego. forsować: 1) popierać coś albo kogoś zdecydowanie, czasem wbrew obiektywnym racjom; 2) męczyć, nadwerężać nadmiernym wysiłkiem; przeciążać; 3) pokonywać przeszkody terenowe. Forssmann WERNER, ur. 1904, urolog niem.; prof. uniw. w Duisburgu; wprowadził do diagnostyki wad serca metodę cewnikowania serca (eksperyment na własnej osobie); nagr. Nobla. Forst (łużyckie Baršć), m. w pd.-wsch. części NRD, nad Nysą Łużycką; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem.; uprawa róż. Forster ALBERT, 1902-48, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; od 1930 przywódca NSDAP w Gdańsku; 1939-45 namiestnik tzw. prow. Gdańsk-Prusy Zach.; po wojnie sądzony w Polsce jako zbrodniarz woj., stracony.

328 Forster Forster [fo:rsər] EDWARD MORGAN, 1879-1970, pisarz ang.; powieści psychol.-obyczajowe, społ. powieść antykolonialna W słońcu Indyj, studia krytycznoliterackie. Forster JERZY, ok. 1615-60, pol. księgarz i wydawca w Gdańsku (filie w Lublinie, Warszawie, Krakowie); nakładca prac autorów pol., zwł. z zakresu historiografii, będących zabytkami sztuki typograficznej. Forster JERZY ADAM, 1754-94, syn Jo-hanna Reinholda, przyrodnik, pisarz i podróżnik; prof. uniw. w Kassel i w Wilnie; zwolennik rewolucji fr.; uczestnik II wyprawy J. Cooka, współtowarzysz Hum-boldta w jego podróży po zach. Europie. Forster JOHANN REINHOLD, 1729-98, podróżnik, geograf i przyrodnik, pochodzenia szkoc.; prof. uniw. w Halle; brał u-dział w drugiej wyprawie J. Cooka, której wyniki nauk. częściowo opracował. forsteryt, minerał z grupy oliwinów, krzemian magnezu; występuje w niektórych skałach metamorficznych. forsterytowe wyroby ogniotrwałe, wyroby ceram. o ogniotrwałości ok. 1800°, których gł. składnikiem jest forsteryt; stosowane gł. do wykładania pieców marteno-wskich. forsycja (Forsythia), parkowy krzew ozdobny, pochodzący z Dalekiego Wschodu; kwiaty złocistożółte, rozwijają się wczesną wiosną przed liśćmi. Forsz OLGA D., 1873-1961, pisarka ros.; opowiadania z życia ludu ros ; powieści hist., m.in. trylogia o Radiszczewie. forsztag, żegl. lina łącząca przedni maszt z bukszprytem lub dziobnicą statku. fort, budowla obronna w systemie umocnień stałych w XVIII-XX w. Fort [fo:r] PAUL, 1872-1960, pisarz fr.; związany z symbolistami; wielotomowe Ballades francaises, opiewające przeszłość Francji. Fort VII w Poznaniu, 1939-44 hitlerowski obóz karno-śledczy; przeszło przez niego ponad 40 tys. osób, ok. 20 tys. zginęło. forta, karta w grze (np. w brydżu) biorąca lewę jako ostatnia z kart tego samego koloru. Fortaleza, m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Ceara; 901 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók., uniwersytet. Fort Archambault [for arszãbo], m. w pd. Czadzie; 36 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spoż., obuwn.,r włókienniczy. Fort Collins [fo: t kolynz], m. w USA (Kolorado); 43 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł cukr., chemiczny. Fort Dauphin [for dofę], m. i port w pd.-wsch. części Rep. Malgaskiej, nad O. Indyjskim; 11 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny. Fort-de-France [for dö frã:s] (dawniej FortRoyal), ośr. adm. i gł. port Martyniki; 85 tys. mieszk. (1965). Fort Dodge [fo:rt dödż], m. w USA (Iowa); 31 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., chem.; kopalnie gipsu. forte [wł.] (skrót:f), muz. silnie, głośno. forteca →twierdza. fortel, sprytny sposób pokonania trudności; wybieg, podstęp. fortepian (pianoforte), instrument muz., chordofon uderzany klawiszowy, złożony z drewn. korpusu, strun, klawiatury, mechanizmu młoteczkowego, tłumików i pedałów; pierwszy i. zbudował Włoch Cris-tofori 1709; słynne fabryki f.: Bechstein, Blüthner, Broadwood, Pleyel, Steinway, w Polsce — Calisia, Legnica. Fort Erie [fo:rt iəry], m. w Kanadzie (Ontario), port nad jez. Erie; 9,8 tys.

mieszk. (1966); różnorodny przemysł; połączone mostami z m. Buffalo (USA). Fortescue [fo:rtyskju:], rz. w pn.-zach. Australii; dł. ok. 660 km; okresowo uchodzi do O. Indyjskiego. fortes fortuna adiuvat [łac], szczęście sprzyja silnym. Fort Frances [fo:rt fra:nsys], m. w Kanadzie (pd.-zach. Ontario), nad jez. Rai-ny; 9,5 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny, papierniczy. Fort Gouraud [for guro], wielki ośr. wydobycia rud żel. w zach. Mauretanii, na Saharze; ok. 10 tys. mieszk.; eksploatacja od 1962. fortissimo [wł.] (skrót: ff), muz. bardzo głośno. Fort Knox [fo:rt noks], miejscowość w USA (Kentuckyj, na pd. od m. Louisville; mieści się tu skarbiec Stanów Zjednoczonych. Fort Lamy, stol. Czadu, port przy ujściu rz. Logone do rz. Szari; 133 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handl.; przemysł spoż., mat. bud., oczyszczalnie bawełny. r Fort Lauderdale [fo: t lo:dərdejl], m. w USA (Floryda), nad O. Atlantyckim; 139 tys. mieszk. (1970), zespół F.L.-Holly-wood 488 tys. (1967); miejscowość wypoczynkowa, rybołówstwo. fortopsel, żegl. górny skośny żagiel (to-psel) na przednim maszcie (fokmaszcie). Fort Portal [for -tal], m. w zach. Ugandzie; 8,3 tys. mieszk. (1959); ośr. handlowy. fortrag, w wojsku pol. w XVIII w. wniosek na awans. FORTRAN (Formula Translator), jeden z języków automatycznego programowania maszyn cyfrowych. Fort-Royal [for ruajal] →Fort-de-France. Fort Smith [fo:rt smyt], m. w USA (Arkansas), nad rz. Arkansas; 62 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; ośr. handl. regionu rolniczego. Fort Szewczenko, m. w Kazach.SRR (obw. gurjewski), na płw. Mangyszłak, port nad M. Kaspijskim; 11 tys. mieszk. (1959); przemysł rybny. fortuna, los, dola, traf, zwł. dobry los; szczęście, powodzenie; bogactwo, majątek, mienie. Fortuna, mit. rzym. bogini losu i szczęścia; symbole F.: kłosy, koło, rufa okrętu; wyrocznie: Preneste i Antmm. Fortunatow FILIP F., 1848-1914, językoznawca ros.; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN; twórca moskiewskiej szkoły lingwistycznej; prace na temat akcentu, fonetyki, składni. Fortuny sanktuarium w Preneste (Pale-strina), wielopoziomowy kompleks budowli wzniesiony ponad wyrocznią w grocie w II/I w. p.n.e. zharmonizowany z górzystym otoczeniem. Fort Victoria [fo:rt wik-], m. w środk. Rodezji; 11 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., metal.; ośr. turyst.; w pobliżu wydobycie azbestu. Fort Wayne [fo:rt uejn], m. w USA (Indiana); 175 tys. mieszk'. (1970); ośr. handl,; przemysł maszyn., elektrotechn., rgumowy. Fort William [fo: t uyljəm], m, w Kanadzie (Ontario), port nad Jez. Górnym; 48 tys. mieszk. (1966); eksport zboża.r u Fort William [fo: t yljəm], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad zat. Loch Linnhe (O. Atlantycki); 10 tys. mieszk. (1966); hutnictwo aluminium; przemysł papierń.; ośr. turystyczny. Fort Worth [fo:rt uə:rt], m. w USA (Teksas); 388 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 658 tys. (1967); przemysł lotn., maszyn., petrochem., spoż.; ośr. handlu produktami rolniczymi. fortyfikacja: 1) ogólnie zespół obiektów fortyfikacyjnych; 2) dział inżynierii wojsk., sztuka przystosowania terenu do walki przy pomocy specjalnych umocnień. forum [łac], w dawnym procesie pol.

sąd właściwy dla rozstrzygnięcia danej sprawy. forum (rynek), w miastach staroż. Rzymu gł. plac miejski, ośrodek życia polit. i rel. (pierwotnie — miejsce handlu, zebrań i sądów); przeważnie prostokątny, mieścił się na skrzyżowaniu gł. ulic (de-cumanus i cardo); potocznie teren wystąpień, dyskusji, przemówień. „Forum", tygodnik wydawany od 1965 w Warszawie; zawiera przegląd prasy świat; nakład ok. 70 tys. (1970). forum mixtum [łac], w dawnej Polsce sąd w sprawach, w których jedną stroną był duchowny; sędziowie składali się w połowie z deputatów duchownych, w połowie ze szlacheckich. forum nobilium [łac], w dawnej Polsce sąd właściwy dla rozpatrywania spraw szlachty — sąd ziemski, grodzki, podko-morski, Trybunały Kor. i Litewski. Forum Romanum, gł. i najstarszy rynek w staroż. Rzymie, w dolinie pomiędzy Palatynem, Kapitolem i Kwirynałem, polityczne i rel. centrum państwa rzyitr.; liczne świątynie (Saturna, Westy, Zgody), łuki triumfalne, Via Sacra, budynki państwowe (Kuria, Regia) i publ. (bazyliki, portyki, mównica), obecnie muzealny zespół ruin. fory: 1) przewaga przyznawana na początku wyścigu lub gry słabszemu przeciwnikowi (dla wyrównania szans) przez silniejszego partnera; 2) poparcie, protekcja, względy. foryś, w dawnym wojsku pol. konny or-dynans oficera. fosa, w fortyfikacji forma przeszkody, rów, często wypełniony wodą; stosowany od starożytności do czasów nowożytnych. Foscolo [foskolo] UGO (właśc. U. Nic-colo), 1778-1827, wł. poeta i filolog; twórczość klas. w formie, romant. w wyrazie; pieśni lir., ody, sonety, opowieść poet. Listy Jakuba Ortis, poemat lir.epicki I cimiteri. fosebreja, wojsk. →przedwał. fosfageny, związki wysokoenergetyczne fosforowe występujące w mięśniach; u kręgowców — fosfokreatyna, u bezkręgowców— fosfoarginina; stanowią rezerwę energetyczną. fosfatazy, enzymy katalizujące hydroli-tyczny rozpad estrów kwasu fosforowego. fosfatydy (fosfolipidy, fosfotłuszczow-ce), tłuszcze złożone, zbudowane z glice-rolu, kwasów tłuszczowych i kwasu fosforowego związanego z zasadą azotową, np. choliną; występują w każdej komórce, szczególnie obficie w tkance nerwowej, wątrobie, krwi. fosfatyzacja →fosforanowanie. fosfina (żółcień zasadowa), barwnik syntet. z grupy barwników akrydyno-wych; stosowany do barwienia skóry. fosfiny, związki fosforoorg. (analogiczne do amin), alkilowe lub arylowe pochodne fosforowodoru PH3, np. trójfeny-lofosfina P(C6H5)3; trujące. fosfoarginina, fosfagen występujący w mięśniach bezkręgowców. fosfokozymaza, dawna nazwa fosforanu dwunukleotydu nikotynamidoadeninowe-go fosfokreatyna, fosfagen występujący w mięśniach kręgowców. fosfolipidy →fosfatydy. fosfopirydoksal (fosforan pirydoksalu, wit. B6), grupa prostetyczna i koenzym enzymów odgrywających gł. rolę w przemianach aminokwasów. fosfoproteidy, grupa białek złożonych, których cząsteczki zawierają kwas fosfo-rowy; najważniejsze: kazeina mleka oraz witelina i fosfityna — białka występujące w żółtku jaj. fosfor P, pierwiastek chem. o liczbie a-tom. 15, z grupy azotowców; niemetal, występuje w 3 odmianach: biały (żółty) — silnie trujący i b. łatwo zapalny; fioletowy; czarny; wartościowość od —3 do +5; składnik m.in. kości i tkanki nerwo wej; stosowany m.in. w przemyśle zapałczanym, produkcji kwasu fosforowego.

fotograficzne materiały światłoczułe 329 fosforanowanie (fosfatyzacja, bondery-zacja, bonderyzowanie, parkeryzowanie), wytwarzanie na powierzchni przedmiotów metal, powłoki fosforanów przez działanie roztworami fosforanów i kwasu fosforowego w celach antykorozyjnych, dekoracyjnych oraz uzyskania podkładu pod lakier. fosforanowa perła, fosforan sodowoamo-nowy NaNH4HPO4·4H2O stopiony w pętli drucika platynowego; służy do chem. analizy jakościowej; tworzy ze związkami metali barwne stopy, np. czerwone ze związkami żelaza i niklu. fosforany, sole kwasów fosforowych; najważniejsze są ortofosf orany — sole kwasu ortofosforowego H3PO4, który daje 3 szeregi soli (np. NaH2PO4, Na2HPO4, Na3PO4); stanowią gl. składnik fosforowych nawozów sztucznych. fosforescencja, rodzaj luminescencji; świecenie ciał (szczególnie luminoforów) występujące jeszcze kilka godzin a nawet dni po pochłonięciu promieniowania świetlnego. fosforescencja morza →świecenie morza. fosforiak →fosforowodór. fosforki, analogiczne do azotków pochodne fosforowodoru PHS, w którym wszystkie atomy wodoru są podstawione atomami metali; na ogół barwne kryształyfosforobakteryna, nawóz bakteryjny do zakażania nasion; zawiera bakterie, które rozkładają związki org. fosforu w glebie na związki dostępne dla roślin. fosforoliza, biochem. proces rozkładu wiązania glikozydowego, np. glikogenu, zachodzący przy udziale nieorg. kwasu fosforowego. fosforoorganiczne związki, związki org. zawierające atom fosforu związany z atomem węgla; trujące; stosowane m.in. jako leki i środki owadobójcze. Fosforos →Gwiazda Poranna. fosforowe kwasy, kwasy, których bezwodnikiem jest pięciotlenek fosforu P2O5; kwas ortofosforowy H3PO4 (o średniej mocy, stosowany w produkcji nawozów sztucznych), dwufosforowy H4P2O7, meta-fosforowy HPO3. fosforowe nawozy, nawozy miner, zawierające fosfor, ważny dla życia roślin składnik białek, fityn, kwasów nukleinowych i in.; np. superfosfat, tomasyna. fosforowodór (fosforiak) PH3, związek fosforu z wodorem, analogiczny do amoniaku NH3; trujący, bezbarwny gaz; pod względem własności chem. przypomina amoniak. fosforowych kwasów bezwodnik (pięciotlenek fosforu) P?O5, śnieżnobiała substancja krystal.; b. łatwo reaguje z wodą tworząc kwasy fosforowe; jeden z najsilniejszych środków odwadniających. fosforu chlorki, związki chloru i fosforu PCL3, i PC15; często zawierają tlen (np. tle-nochlorek fosforu POCI3) lub siarkę (siar-kochlorek PSC13); używane w przemyśle farm., w syntezie org. jako środki wprowadzające chlor do związków organicznych. fosforu kwasy, kwasy tlenowe, w których fosfor występuje na +1, +3, +4 i +5 stopniu utlenienia, o różnej strukturze, często 1 pierścieniowej lub łańcuchowej; np. H3P +O2 — kwas podfosfewa/wy, H3P3+O3 — kwas fosforawy, H,Pa + — kwas pod-fosforowy, H3PO4 — kwas ortofosforowy (o największym znaczeniu). fosforu pięciotlenek →fosforowych kwasów bezwodnik. fosfory →luminofory. fosforylacja, reakcje biochem. przyłączenia reszty kwasu fosforowego do związku org. biorącego udział w metabolizmie komórki. fosforylazy, potoczna nazwa enzymów fosforolizy. fosforyt, skała osadowa pochodzenia

org. lub chem.; składa się gł. z fosforanów wapnia zbliżonych do apatytu; zmielony (mączka fosforytowa) stanowi nawóz miner. ; używany do produkcji nawozów fosforowych (np. superfosfatu) i fosforu. fosforytowa mączka, nawóz miner.; mielone fosforyty niskoprocentowe; trudno rozpuszczalna, stosowana gł. na glebach kwaśnych i pod rośliny wykorzystujące mało dostępny fosfor (peluszka, łubin). fosforyzować, odznaczać się fosforescencja; świecić po uprzednim naświetleniu albo (o morzu) wskutek obecności wydzielających światło wiciowców; przen. błyszczeć jak fosfor, jarzyć się. fosfotłuszczowce →fosfatydy. fosgen (tlenochlorek węgla) COC12, gaz silnie trujący o nieprzyjemnej woni, b. aktywny chemicznie; użyty w I wojnie świat, jako gaz bojowy; stosowany w syntezach org., gł. barwników, tworzyw sztucznych. fosgenit, minerał, chlorowęglan ołowiu; żółtawy, brunatnawy lub zielonawy, o połysku szklistym lub diamentowym; występuje w strefie utlenienia złóż rud ołowiu. Fossano, m. we Włoszech (Piemont); 20 tys. mieszk. (1981); przemysł włók., chem.; ważny węzeł kolejowy. Fosse Ardeatine, podziemne kamieniołomy pod Rzymem, w których 24 III 1944 hitlerowcy zamordowali 335 patriotów wł.; na miejscu straceń — pomnik k,u czci ofiar faszyzmu (surowa, monumentalna dekoracja rzeźb. — m.in. Mirko Basaldella). Foster [fostər] WILIAM, 1881-1961, amer. działacz ruchu robotn.; od 1924 czł. Biura Polit. KC, 1929-38 przewodn. KP USA, 1938-44 i 195557 przewodn. Krajowego Komitetu partii, od 1957 jej honorowy przewodniczący. fosylia, biol. skamieniałości. fosylizacja, procesy powstawania skamieniałości, polegające na przemianie org. szczątków roślin i zwierząt w nieorg. składniki skorupy ziemskiej. Foszan, m. w Chinach (Kuangtung), w delcie rz. Czu-ciang; 130 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu porcelanowo-fajan-sowego. fot, ph, jednostka natężenia oświetlenia powierzchni w układzie CGS; natężenie oświetlenia pow. 1 cm2, na którą pada2 strumień świetlny 1 Im (lumen); 1 ph = 1 lm/1 cm = 104 lx (luksów). fotel wyrzucany, lotn. w szybkich samolotach wojsk, fotel z urządzeniem wyrzucającym go wraz z pilotem z samolotu w razie awarii. Fotez MARKO, ur. 1915, jugosł. reżyser, historyk teatru i literatury; inicjator (1951) festiwali w Dubrowniku; autor komedii; adaptacja Dundo Maroje wg M. Držicia. foto-, pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy ze światłem; np. fotografia, foto-sfera. fotochemia, dział chemii fiz., nauka o współzależności zjawisk optycznych i chemicznych; zajmuje się zwł. reakcjami chemicznymi zachodzącymi pod wpływem światła. fotochemiczna reakcja, reakcja chem. zachodząca pod wpływem promieniowania widzialnego lub nadfioletowego; np. fotosynteza, chlorowanie fotochem.; r.f. pod "wpływem promieniowania gamma zajmuje się chemia radiacyjna. fotochemigrafia, →chemigrafia. fotochemigrafika, sposób wykonywania techniką fotogalwanochemiczną miniaturowych szyldów firmowych, znaków fabrycznych, tabliczek informacyjnych itp. fotodioda, dioda, w której wartość płynącego przez nią prądu zależy od natężenia oświetlenia jej określonej powierzchni, np. fotokatody. fotodysocjacja →fotoliza. fotoefekt jądrowy, reakcja jądrowa polegająca na emisji cząstek (neutronów, protonów) z jądra atom., pod wpływem oddziaływania fotonu z jądrem.

fotoelektromagnetyczne zjawisko, powstawanie siły elektromotorycznej w nierównomiernie oświetlonym półprzewodniku umieszczonym w polu magnetycznym. fotoelektromotoryczna siła, siła elektromotoryczna powstająca w ogniwie foto-elęktr. wskutek zjawiska fotoelektryczne-go. fotoelektronowa emisja →fotoelektryczne zjawisko (zewn.). fotoelektronowa lampa, lampa elektronowa do przetwarzania sygnałów świetlnych lub obrazów optycznych w sygnały elektr.; fotodioda, powielacz elektronowy, lampa obrazowa. fotoelektronowy powielacz (fotopowie-lacz), przyrząd do przetwarzania światła na prąd elektr. i wzmacniania tego prądu na zasadzie wyzyskania emisji wtórnej elektronów, zachodzącej kolejno na kilkunastu dynodach; wzmocnienie 105-109 razy. fotoelektrony, elektrony wyzwalane z substancji (np. metalu katody) przez kwanty promieniowania elektromagnet. (fotony). fotoelektrownia →helioelektrownia. fotoelektryczna komórka (fotokomórka), przyrząd do przetwarzania promieniowania świetlnego na prąd elektr.; oparta na zjawiskach fotoelektr.; zewn. — lampa fotoelektronowa, fotopowielacz, lub wewn. — komórka fotoprzewodnościowa, ogniwo fotoelektryczne. fotoelektryczne ogniwo (fotowoltaiczna komórka, fotoelement), przyrząd półprzewodnikowy, w którym pod wpływem padającego promieniowania elektromagnet. powstaje na zaciskach napięcie elektr.; rodzaj komórki fotoelektrycznej. fotoelektryczne zjawisko: 1) z.f. zewn. (fotoelektronowa emisja, fotoemisja) — emisja elektronów (tzw. fotoelektronów) z substancji wywołana działaniem promieniowania elektromagnet. (np. światła) o dostatecznie dużej energii; 2) z.f. wewn. — malenie oporności właściwej ciała lub powstawanie siły elektromotorycznej pod wpływem promieniowania elektromagne tycznego. fotoelektryczny opornik →fotoprzewodnościowa komórka. fotoelement →fotoelektryczne ogniwo. fotoemisja →fotoelektryczne zjawisko (zewn.). fotoenergetyczny zakład →helioenerge-tyczny zakład. fotogeniczność, ogół zewn. cech obiektu fotografowanego, zwykle człowieka, zapewniających pożądane efekty na fotografii, w filmie. fotografia: 1) całokształt metod otrzymywania obrazów na materiałach światłoczułych; 2) obraz pozytywowy na podłożu papierowym otrzymywany metodą fotograficzną. fotografia barwna: 1) całokształt metod otrzymywania barwnych obrazów na materiałach światłoczułych; 2) barwny obraz pozytywowy na podłożu papierowym o-trzymany metodą fotograficzną. fotografia lotnicza (aerofotografia), dział techniki fot. obejmujący wykonywanie zdjęć ze statków latających dla potrzeb fotogrametrii, wywiadu lotn., meteorologii itp. fotografia w podczerwieni, fotografia na materiałach sensybilizowanych (uczulonych) na promieniowanie dłuższe niż 700 mm (do 1400 mm), przy odcięciu promieniowania krótszego za pomocą filtrów; stosowana do celów naukowych. fotografia w ultrafiolecie, otrzymywanie obrazów fot. pod działaniem promieniowania ultrafioletowego; b. często materiał światłoczuły zawiera substancję fluoryzującą pod wpływem ultrafioletu; stosowana do celów naukowych. fotograficzne materiały światłoczułe, gł. zawierające zawiesinę halogenku srebra w żelatynie, w postaci cienkiej warstwy na podłożu przezroczystym lub nieprzezroczystym; mniejsze znaczenie mają f.m.ś. oparte na innych substancjach światłoczułych.

330 fotograficzne zdjęcie fotograficzne zdjęcie, pozytywowy obraz fot., odbitka fotograficzna. fotograficzny aparat, zespół urządzeń optycznych i mech., służący do wykonywania zdjęć fot.; składa się z obiektywu, migawki, światłoszczelnej komory, urządzenia zamocowującego materiał negatywowy i ewent. urządzeń dodatkowych. fotografika: 1) fotografia artyst; 2) technika fot. wyzyskująca materiały fot. do otrzymywania obrazów graf. za pomocą czynności manualnych. fotogram: 1) obraz fot. o cechach artyst.; 2) obraz fot. otrzymywany bez użycia aparatu fot.; 3) zdjęcie fotogrametryczne. fotogrametria, dział geodezji zajmujący się sporządzaniem map i planów geod. na podstawie zdjęć fot.; zależnie od sposobu wykonywania zdjęć rozróżnia się: f. naziemną, f. lotn. (aerofotogrametrię) i f. satelitarną. fotogrametryczna kamera, przyrząd do wykonywania zdjęć fotogrametrycznych, zapewniający wierne odwzorowanie perspektywiczne fotografowanego obiektu. fotograwiura →heliograwiura. fotoheliograf, przyrząd do fotografowania Słońca. fotojądrowa reakcja, reakcja jądrowa wywołana przez oddziaływanie fotonu z jądrem. fotokarabin, aparat film. będący częścią wyposażenia samolotu myśliwskiego szko leniowego. fotokatoda, katoda, z której emisja elektronów zachodzi pod wpływem padających na nią fotonów (np. promieniowania świetlnego). fotokomórka →fotoelektryczna komórka. fotokopia, obraz fot. będący reprodukcją fot. płaskiego oryginału kreskowego lub półtonowego, czarno-białego lub barwnego. fotolitografia (fotooffset), metoda wykonywania form druk. dla druku płaskiego (offsetowego) za pomocą fotografii reprodukcyjnej; przenoszenie rysunku na formę druk. następuje drogą kopiowania. fotoliza (fotodysocjacja), rozkład cząsteczek związku chem. pod wpływem e-nergii promienistej, np. f. cząsteczki wody (w fotosyntezie) na wodór (niezbędny w dalszych reakcjach) i tlen (wydalany do atmosfery). fotoluminescencja, rodzaj luminescen-cji; świecenie ciał w wyniku absorpcji promieniowania elektromagnet. (zwłaszcza nadfioletu). fotoluminofory, luminofory świecące pod wpływem promieniowania widzialnego; stosowane do zwiększania wizualnej wydajności lamp fluorescencyjnych. fotomapa (fotoplan), zestaw odpowiednio przetworzonych, ułożonych i sklejonych fotogrametrycznych zdjęć lotniczych. fotomaton, urządzenie do wykonywania zdjęć legitymacyjnych, samoczynnie wykonujące zdjęcie fot. na materiale odwracalnym i obróbkę chem. zdjęcia. fotometeory, zjawiska świetlne powstające w atmosferze ziemskiej wskutek odbicia, załamania, ugięcia i interferencji światła słonecznego lub księżycowego, np. halo, gloria, tęcza. fotometr, przyrząd do pomiarów fotometrycznych, zwł. pomiaru względnego natężenia źródeł światła. fotometria, dział optyki obejmujący pomiary wielkości fotometrycznych takich jak: natężenie źródeł światła, jasność, strumień świetlny oraz natężenie oświetlenia. fotomikrografia →mikrofotografia (1). fotomontaż, obraz fot. otrzymany przez zestawienie lub nałożenie (drogą optyczną lub mech.) dwu lub więcej obrazów fotograficznych. foton, kwant energii pola elektromagnet., cząstka (porcja) promieniowania

elektromagnet. o energii E = hv (h — stała Plancka, v — częstotliwość promieniowania); emitowany m.in. przez wzbudzony atom. „Foton" →Warszawskie Zakłady Fotochemiczne „Foton". fotonastia, jedna z nastii, reakcja ruchowa roślin na zmianę intensywności oświetlenia, np. otwieranie lub zamykanie się kwiatów. fotonowa obróbka (obróbka laserowa), obróbka polegająca na erozji materiału obrabianego przez odparowanie wskutek działania strumienia fotonów (obróbka precyzyjnych otworów, wgłębień i przecięć). fotonowy napęd, przewidywany teoret. napęd za pomocą silnika fotonowego. fotonowy silnik, silnik odrzutowy, który wytwarzałby ciąg wskutek reakcji wypływającego strumienia fotonów, powstałych np. w wyniku anihilacji par negatonów i pozytonów; przewidywany teoretycznie do napędu statków kosmicznych. fotooffset →fotolitografia. fotoopornik →fotoprzewodnościowa komórka. fotoperiodyzm, zjawisko zależności rozwoju roślin od stosunku długości dnia do długości nocy; niektóre rośliny do przejścia cyklu rozwojowego potrzebują krótszego dnia, inne dłuższego. fotoplan →fotomapa. fotoplastykon, urządzenie widowiskowe, umożliwiające wielu osobom jednoczesne oglądanie stereoskopowych obrazów fotograficznych. fotopowielacz →fotoelektronowy powielacz. fotoprzewodnictwo, zwiększanie się przewodności elektr. właściwej półprzewodnika pod wpływem padających nań fotonów. fotoprzewodnościowa komórka (opornik fotoelektr., fotoopornik), przyrząd półprzewodnikowy, którego oporność zmienia się wraz ze zmianą natężenia jego oświetlenia; rodzaj komórki fotoelektrycznej. fotoreportaż, reportaż przedstawiający przebieg jakiegoś wydarzenia, uroczystości itp. w postaci szeregu zdjęć fot. oraz tekstu wiążącego. fotos, zdjęcie fot., zwł. film., przedstawiające aktora lub scenę z filmu, wykonane zwykle dla celów reklamowych. fotosensybilizatory, związki chem. mające zdolność pochłaniania energii promieniowania świetlnego i przekazywania jej substancjom biorącym udział w reakcjach fotochem.; np. chlorofile. fotosetter, maszyna do fotoskładania, oparta na zasadzie działania linotypu lub intertypu. fotosfera, powierzchniowa warstwa gwiazdy wysyłająca większość, obserwowanej w dziedzinie widzialnej, energii gwiazdy. fotoskladanie, druk. sposób składania tekstu polegający na fot. składaniu wierszy, a następnie kolumn; obraz fot. tekstu uzyskuje się w wyniku naświetlania materiału światłoczułego, najczęściej przez matryce negatywowe sterowane, wg programu zakodowanego na taśmie perforowanej. fotosprężystość →elastooptyka. fotosynteza, proces przyswajania przez rośliny dwutlenku węgla przy zużytkowaniu energii światła słonecznego oraz u-dziale chlorofilu i niektórych barwników karotenoidowych. fototaksja, jedna z taksji, reakcja ruchowa niższych bezkręgowców i glonów na kierunkowo padające światło; u zwierząt wyższych — optyczny element orientacyjny ich zacHowania się w terenie, np. przy poszukiwaniu pokarmu, ucieczce. fototechnika, całokształt dyscyplin nauk. i technol... zajmujących się badaniem procesu fotograficznego. fototelegraf, aparat do przesyłania obrazów nieruchomych na odległość — drogą

przewodową za pomocą prądów elektr. lub bezprzewodową za pomocą fal elektromagnetycznych . fototelegrafia, dawna nazwa telegrafii kopiowej. fototelegrafia (telefoto), telegrafia kopiowa odcieniowa (przekazywane obrazy są utrwalane w odcieniach szarości od bieli do czerni). fototeodolit, przyrząd do wykonywania zdjęć fotogrametrii naziemnej, składający się z teodolitu i sprzęgniętej z nim kamery fotograficznej. fototopografia, dział topografii wykorzystujący metody fotogrametryczne. fototranzystor, tranzystor, którego konstrukcja umożliwia oświetlenie obszaru bazy w celu wyzyskania fotoprzewodnic-twa; stosowany w układach pomiarowych i sterowania. fototraser, urządzenie fotooptyczne do samoczynnego trasowania blach; narzędzia traserskie są sterowane przez fotokomórki, które przesyłają impulsy pod wpływem promieni świetlnych odbitych od specjalnie przygotowanych rysunków. fototropizm (heliotropizm), jeden z tro-pizmów, wzrostowa reakcja ruchowa organów roślin na jednostronne oświetlenie; np. zwrot, wygięcie pędu ku światłu, korzenia, wąsów czepnych — przeciwnie. fototypia →światłodruk. fotowoltaiczna komórka →fotoelektrycz-ne ogniwo. fotowoltaiczne zjawisko, powstawanie siły elektromotorycznej w ciele pod wpływem padającego promieniowania elektromagnet. (np. światła). Föttinger [fötyŋər] HERMAN, 1877-1945, niem. inżynier; wynalazł m.in. przekładnię hydrodynamiczną, konstruował przyrządy pomiarowe. fotyczna strefa, warstwa wód prześwietlona światłem słonecznym (w jeziorach do ok. 400 m, w morzach do ok. 1700 m); tylko w niej może rozwijać się roślinność wodna. Foucauld [fuko] CHARLES DE, 1858-1916, podróżnik fr.; badacz Sahary. Foucault [fuko] JEAN BERNARD, 1819-68, fizyk fr.; odkrywca tzw. prądów F.; dokonał jednego z pierwszych pomiarów prędkości światła w powietrzu. Foucault [fuko] MICHEL, ur. 1926, filozof fr.; strukturalne badania podstaw kształtowania się wiedzy; Les mots et les choses. Foucaulta prądy [p. fukota], →prądy wirowe. Fouche [fuszy] JOSEPH, 1759-1820, polityk fr.; czł. Konwentu Nar., minister policji za dyrektoriatu, konsulatu, I cesarstwa i restauracji; 1816 wygnariy. Fougères [fuże:r], m. w zach. Francji (Bretania); 26 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu obuwniczego. Fouillée [fujy] ALFRED, 1838-1912, filozof fr.; przedstawiciel idealist. ewolucjo-nizmu, któremu dał wyraz w koncepcji idees-forces. foulé [fuly], miękka tkanina ubraniowa z wełny zgrzebnej o splocie skośnym, lekko drapana i spilśniana. Fouqué [fuke:] FRIEDRICH DE LA MOTTE, 17771843, pisarz niem.; przedstawiciel odłamu romantyzmu idealizującego germ. średniowiecze; baśń Undina, wiersze, powieści rycerskie, dramaty. Fouquet [fuke:] JEAN, ok. 1420-przed 1481, najwybitniejszy malarz fr. XV w.; miniatury, portrety; łączył elementy got. z wczesnorenes.; Maria z Dzieciątkiem i Étienne Chevalier ze św. Stefanem. Fourcroy [(dö) furkrua] ANTOINE FRAN-COIS DE, 1755-1809, fr. chemik i polityk; współtwórca nomenklatury związków chem, zwalczał teorię flogistonu. Foureau [furo] FERNAND, 1850-1914, podróżnik fr.: badacz Afryki, gł. Sahary. Fourier [furjyl CHARLES, 1772-1837, myśliciel fr.; twórca jednej z gł. odmian socjalizmu utopijnego (fourieryzmu); krytyk kapitalizmu, przeciwstawiał mu ustrój pozbawiony wszelkiego przymusu, którego podstawową komórką miała być falanga (ok. 1600 osób), zamieszkująca falanster.

Franciszek Salezy 331 Fourier [furjy] JEAN, 1768-1830, fr. matematyk i fizyk; czł. Akad. Nauk; jeden z prekursorów fizyki mat.; m.in. opracował teorię przewodnictwa cieplnego, posługując się szeregami trygonometrycznymi. Fouriera liczba [1. furjera], liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zjawisko nieustalonego przewodzenia ciepła. Fouriera szereg [s. furjera], szereg trygonometryczny, za pomocą którego można przedstawić daną funkcję okresową. fourierowska analiza →analiza harmoniczna. Fourmies [furmi], m. w pn. Francji; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., środków transportu. Fourneyron [furnerą] BENOIT, 1802-67, fr. konstruktor i przemysłowiec; 1827 zbudował turbinę wodną o pionowej osi wirnika. Fournier [furnjy] HENRY ALAIN (pseud. AlainFournier), 1886-1914(?), pisarz fr.; poezje pod wpływem symbolistów, powieść Mój przyjaciel Meaulnes, bogata korespondencja z J. Rivierem. Fournier [furnjy] PIEHRE SIMON, 1712-68, fr. giser i rytownik; pierwszy opracował system punktów druk. (Manuel typo-graphique), udoskonalony później przez A. Didota. fowizm, kierunek w malarstwie fr., pocz. XX w. (trwający do ok. 1907); powstał jako reakcja przeciw impresjonizmowi; nawiązywał m.in. do twórczości V. van Gogha i sztuki ludów prymitywnych; gł. założenia: konstruowanie kompozycji z płaskich kontrastowych plam barwnych stosowanych niezależnie od motywu, syntetyczny rysunek graniczący często z deformacją. Fowler [faulər] JOHN, 1826-64, ang. wynalazca i przemysłowiec; 1848-50 zbudował pług do drenowania, później z napędem parowym. Fowlera klapa [k. faul-], lotn. rodzaj urządzenia supernośnego; element ruchomy na tylnej nośnej części skrzydła do zwiększania jego siły nośnej, zwł. podczas lądowania; przy wychylaniu poszerza skrzydło samolotu przesuwając się jednocześnie do tyłu. Fowlera roztwór [r. faul-], 1%-owy roztwór arsenianu potasowego; środek wzmacniający, stosowany także w rozmaitych schorzeniach skóry. Fox CHARLES JAMES, 1749-1806, ang. mąż stanu, przywódca wigów; rzecznik zniesienia handlu niewolnikami i praw kolonii amerykańskich. Foxe [foks] JOHN, 1516-87, ang. pisarz rel., duchowny protest.; głośne dzieło Book of Martyrs (o męczennikach za wia-rę)Foxe [foks] LUKE, 1586-1635, podróżnik ang.; zbadał wybrzeża Zat. Hudsona i Ziemi Baffina. Foxe'a Basen [b. foksa], zatoka M. Arktycznego, u wybrzeży Kanady, między Płw. Melville'a ua Ziemią Baffina; głęb. do ok. 200 m. foyer [f ajy; fr.], sala albo korytarz przy widowni teatr., sali koncertowej, posiedzeniowej itp., przeznaczona dla publiczności podczas przerw. FPK →Francuska Partia Komunistyczna. Fr, symbol pierwiastka chem. fransu. Fracastoro [-kasto-] GIROLAMO, 1483-1553, wł. lekarz, poeta, astronom, filozof; wprowadził termin syfilis; prace dotyczące chorób zakaźnych, poznania zmysłowego; zbudował astr. system sfer współ-środkowych; dialogi filoz., pieśni. fracht, wynagrodzenie — określone w umowie — należne przewoźnikowi mor. za przewóz ładunku. frachtowiec (statek towarowy), statek

wodny handl. do przewozu towarów drogą morską. Fra Diavolo (właśc. Michele Pezza), 1777-1806, przywódca rozbójników neapo-litańskich; powieszony; bohater lud. legend. Fra Filippo →Lippi Filippo. Fraget [fraże] JÓZEF, 1797-1867, przemysłowiec, pochodzenia fr.; jeden z pionierów uprzemysłowienia Królestwa Pol.; 1824 założył w Warszawie wytwórnię platerów. fragmenty rozszczepienia jądrowego, jądra powstałe w procesie rozszczepienia ciężkich jąder atom. (np. uranu, plutonu). Fragonard [-na:r] JEAN HONORE, 1732-1806, fr. malarz, rysownik i grafik; przedstawiciel malarstwa rokokowego; tematyka miłosna, kompozycje fetes galantes, portrety, pejzaże. frajter (gefrajter), stopień wojsk, używany dawniej w niektórych armiach (także pol.), obecnie w wojsku obu państw niem. (odpowiada w przybliżeniu starszemu szeregowcowi). frak, ubiór męski powstały z połączenia fr. habitu i ang. ubioru (zw. froc), o połach z przodu wyciętych, z tyłu ogoniasto wydłużonych, z płasko wyłożonym kołnierzem; krój f. ustalił się w końcu XVIII w. frakcja, odłam, część całości różniąca się od większości elementów tej całości. frakcja, chem. wyodrębniona część składowa mieszaniny substancji o określonych własnościach, np. temperaturze wrzenia, gęstości. frakcja, druk. czcionka o małym oczku umieszczonym pod linią pisma lub nad nią, np. A2, m3. frakcja parlamentarna, ugrupowanie członków parlamentu należących do tej samej partii lub innej organizacji (np. związków zaw.), występujące w imieniu danej partii lub organizacji i prowadzące wspólną politykę w parlamencie. frakcja partyjna, odłam partii (stronnictwa), ugrupowanie wewnątrz partii mające własny ośrodek kierowniczy, dyscyplinę i program działania różne od programu całej partii; tworzenie f.p. w partii marksistowsko-leninowskiej jest niezgodne z ideologicznymi i organizacyjnymi zasadami tej partii, a zwł. z zasadą centralizmu demokratycznego. frakcyjność, podział na frakcje, stronnictwa, odłamy partyjne. fraktura, rodzaj pisma druk. z grupy pism got., używanego do końca XVI w.; w zmodernizowanej formie stosowany również na niem. obszarze językowym do 1940; obecnie pismo wyróżniające. „Fram", statek norw. zbudowany specjalnie do pływania i dryfowania wśród lodów, na którym 1893-1912 F. Nansen, O. Sverdrup i R. Amundsen odbywali swoje podróże badawcze w Arktyce i do Antarktydy. Fra Mauro →Mauro Fra. framboezja (malinica), tropik, choroba zakaźna przewlekle nawracająca, wywoływana przez krętek Trepomena pertenue; przebieg i morfologia przypomina kiłę; zapadają gł. dzieci; leczenie penicyliną. Frampol, w. w pow. biłgorajskim, woj. lubelskim; stary ośr. tkacki; w XVIII w.-1870 miasto. framuga, wnęka w murze; osadza się w niej okno (f. okienna), drzwi (f. drzwiowa). Franca [-ka], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 47 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Francavilla Fontana [franka- f.], m. we Włoszech (Apulia); 30 tys. mieszk. (1961). „France" [frã;s], nazwa kolejnych statków wodnych pasażerskich; obecnie — fr. turbinowiec, zbudowany 1957-61 (68 tys. BRT, prędkość maksymalna 34 węzły, 2 tys. pasażerów), jeden z najnowocześniejszych statków na świecie. France [frã:sl ANATOLE (właśc. A. Fran-cois Thibault), 1844-1924, pisarz fr.; czł.

Akad. Fr.; poezje pod wpływem parna-sizmu, powieści przepojone sceptycyzmem i pogodną ironią (Zbrodnia Sylwestra Bonnard), później zaangażowane w problemy społ.-polit.; nagr. Nobla. France-Pologne [frãs poloń] →L'asso-ciation France-Pologne. Francesca [-czeska] PIERO DELLA, ok. 1416-92, wł. malarz i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy i freski rel. (w kościele S. Francesco w Arezzo); nowatorstwo formy, mistrzowskie zastosowanie perspektywy barwnej i linearnej; traktat De Prospettiva Pingendi. Francesco di Giorgio [-czesko di dżor-dżo], 1439-1502, wł. malarz, rzeźbiarz, architekt i teoretyk sztuki okresu renesansu; obrazy rel. i mit., rzeźby w brązie; budowle i kościoły. Franceville [frãswil], m. w pd.-wsch. Gabonie, nad rz. Ogowe; ok. 5 tys. mieszk.; w pobliżu bogate złoża rud manganu (Mouanda) i uranu (Mounana). Franche-Comté [frãsz kąty], kraina hist. we wsch. Francji; od 534 w państwie Franków, od 888 w księstwie Burgundii, od 1384 pod władzą Francji, 1674 wcielona do Francji. Franchet d'Esperey [frãsze depere] Louis FELIX, 1856-1942, marszałek Francji; uczestnik kampanii kolonialnych; 1918 dowódca wojsk sprzymierzonych na Wschodzie. Francia [-nsia] JOSE GASPARO RODRI-OUES DE, ok. 1766-1840, polityk paragwajski; przywódca walk antyhiszp.; po powstaniu niezależnej republiki, od 1814 dyktator; zwalczał feudałów hiszp.; przeprowadził sekularyzację dóbr zakonnych. Francis [fränsys] CONNIE (właśc. Con-stance Francoñero), ur. 1938, piosenkarka amer.; liczne nagrania płytowe, występy w radiu, telewizji. Francis [fra:nsys] JAMES BICHENO, 1815-92, amer. konstruktor; 1849 zbudował turbinę wodną reakcyjną (turbina F.). Francis [fra:nsys] SAM, ur. 1923, malarz amer., od 1950 działa gł. w Paryżu; przedstawiciel abstrakc. ekspresjonizmu. Francisa turbina [t. fra:nsysa], wodna turbina reakcyjna o zasilaniu na całym obwodzie wirnika, dopływie wody promieniowym dośrodkowym i odpływie osiowym; używana przy spadach do 400 m. Franciszek I, 1494-1547, król Francji od 1515; toczył niepomyślne wojny z ces. Karolem V; zrzekł się roszczeń do Włoch; włączył 1532 Bretanię i 1536 Sabaudię do Francji; mecenas kultury i sztuki. Franciszek I,1708-65, cesarz rzym.-niem. od 1745; książę Lotaryngii 1729-35; ożeniony 1736 z Marią Teresą, dał początek dyn. habsburskolotaryńskiej. Franciszek I, 1768-1835, cesarz austr. od 1804, ostami cesarz rzym.-niem. (1792-1806 jako F. II), syn Leopolda II; walczył z Francją rewol. i Napoleonem. Franciszek I, 1777-1830, król Obojga Sycylii 1825-30; ogłosił konstytucję; obalony przez rewolucję 1830. Franciszek II, 1836-94, ostatni król Obojga Sycylii (1859-60); obalony wskutek włączenia Sycylii do zjednoczonych Włoch. Franciszek Ferdynand, 1863-1914, arcy-książę austr., od 1896 następca tronu; zginął wraz z żoną w sarajewskim zamachu. Franciszek Florentczyk, ?-1516, architekt i rzeźbiarz wł.; od 1502 w Polsce; renes. oprawa nagrobka Jana Olbrachta w katedrze i przebudowa zamku na Wawelu. Franciszek Józef I, 1830-1916, cesarz austr. od 1848; po niepowodzeniach w polityce zagr. przekształcił 1867 Austrię w monarchię austrowęg.; trójprzymierze 1882 uzależniło ją od Niemiec; ekspansja na Bałkanach prologiem I wojny światowej. Franciszek Salezy, 1567-1622, fr. pisarz, kaznodzieja. działacz kontrreformacji; uznany za doktora kościoła, kanonizowany.

332 Franciszek z Assyżu Franciszek z Assyżu, ok. 1181-1226, wędrowny kaznodzieja, założyciel zakonu franciszkanów; propagator ubóstwa, zbliżony do antykośc. ruchów plebejskich; kanonizowany. Franciszek z Sieradza, ?-1516, malarz, bernardyn; przedstawiciel późnego gotyku; obrazy rel., freski (Opatów). Franciszka Józefa Ziemia, archipelag ok. 130 wysp w pn. części M. Barentsa (Ros.FSRR); 16,1 tys. km2; w większości pokryty lodowcami. franciszkanie, kat, zakon żebrzący zał. 1209 przez Franciszka z Assyżu; wyrósł z tendencji opozycyjnych wobec świeckiej i polit. władzy papiestwa; pierwotnie związany z ruchami plebejskimi (spiry-tuałowie); gł. odłamy: bernardyni, reformaci, kapucyni; w Polsce od 1237. Franciszok STEFAN, 1900-44(?), działacz pol. ifr. ruchu robotn.; od 1934 w FPK; 1940-43 w kierownictwie pol. ruchu ko-munist. we Francji; od 1943 pełnomocnik KC PPR na Obwód Śląski, tamże organizator GL i AL; zamordowany przez hitlerowców. Francja (France, Republika Francuska), państwo w Europie; 547 tys. km2, 50,3 mln mieszk. (1969); stol. Paryż, inne gł. m.: Marsylia, Lyon, Tuluza, Nicea, Bordeaux, Nantes, Strasburg; dzieli się na 95 departamentów; j.u. francuski. Na pn. i zach. przeważają niziny, na pd.-wsch. i pd. — wyżyny (Masyw Centralny) i góry (Alpy, Pireneje); klimat ciepły; gł. rz.: Loara, Sekwana, Rodan. Wysoko rozwinięty kraj przem.-roln.; wydobycie węgla kam., gazu ziemnego, rud żel., soli potasowych, boksytów; hutnictwo żel. i aluminium, przemysł samoch., lotn., chem., rafinacja ropy naft., maszyn., elektro-techn., włók., odzieżowy, spoż.; uprawa pszenicy, jęczmienia, winorośli (2 miejsce w świecie), buraków cukr.; sadownictwo i warzywnictwo; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec; rybołówstwo; gł. porty mor.: Marsylia, Hawr, Dunkierka; rozwinięta turystyka. — Po podziale państwa Franków 843 państwo zachodniofrankij-skie (nazwa F. od X w.); rozbicie feud. do ok. poł. XIII w., w XIV-XVI w. stopniowa centralizacja państwa; od XVI w. monarchia absolutna; rewolucja burż. 1789-99, I republika; 1804-14 cesarstwo (Napoleon I); rewolucje 1830 i 1848, II republika; 1852-70 II cesarstwo, następnie III republika; w I wojnie świat, zwycięski udział, w II — od 1940 częściowa, od 1942 całkowita okupacja hitlerowska (zależny od Niemiec rząd Vichy); po wojnie rząd tymczasowy, od 1946 tzw. IV republika; wojna kolonialna w Indochi-nach 1947-54, wojna w Algierii 1954-62; od 1958 V republika (Ch. de Gaulle), konstytucja dająca prezydentowi rozległe uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej i ustawodawczej (1962 dalsze ograniczenie roli parlamentu); czł. ONZ od" 1945; współorganizatorka (1949) NATO, 1966-67 wycofała się z jego wojsk, organizacji; od 1957 w EWG. F. prowadzi niezależną politykę zagr. w ramach bloku atlantyckiego, popiera politykę odprężenia, zbliżenia z ZSRR i współpracy z krajami Europy Wsch., uznaje granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej za ostateczną. Franek [frã:k] CESAR, 1822-90, belg. kompozytor, organista i pedagog, działający w Paryżu; w twórczości wpływy Bacha, Beethovena i romantyków; utwory symf. (poematy. Wariacje symfoniczne, Symfonia d-moll), kameralne, organowe, oratoria (Rédemption, Les Béatitudes), opery. Franck [frank] JAMES, 1882-1964, fizyk niem.; prof. uniw. w Getyndze i Chicago; badania w zakresie spektroskopii atomowej i molekularnej; współautor tzw. Raportu F.; nagr. Nobla. Franck [frank] SEBASTIAN, 1499-1543, niem. pisarz i myśliciel rel.; ze stanowiska bezwyznaniowego chrześcijaństwa głosił

możliwość osiągnięcia jedności z pantei-stycznie pojętym bóstwem. Francka-Hertza doświadczenie, przeprowadzone przez fizyków niem. J. Francka i G. Hertza (1913) doświadczenie, które doprowadziło do wyznaczenia poziomów energetycznych i potencjałów jonizacyjnych atomów różnych gazów. Francke [-ŋkə] AUGUST HERMANN, 1663-1727, pedagog niem., pastor; założyciel zakładów wychowawczych w Halle, będących ośrodkiem pietyzmu, mających wpływ na szkolnictwo niemieckie. Franco Bahamonde [-ŋko baa-] FRANCISCO, ur. 1892, hiszp. polityk faszystowski, generał; 1936 stanął na czele rewolty wojsk.; po obaleniu republiki dyktator. Francois waza [w. frãsua], attycki krater czarnofigurowy z ok. 560 p.n.e.; bogata dekoracja mal. — sceny figuralne o tematyce mit., objaśnione napisami: odkryta 1844 w Wulcia; muzeum we Florencji. Francow (Francew) JURIJ P,, ur. 1903, radz. historyk kultury, religioznawca; czł. AN ZSRR; badacz problemu genezy religii, ewolucji wierzeń, powstania ateiz-rriu. francs-tireurs et partisans [frã tirö:r e -zã], fr. formacje ochotnicze utworzone 1868, uczestniczące w wojnie fr.-prus. 1870-71. Francs-Tireurs et Partisans Francais [frã tirör e -izã frãse] (FTPF, Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy), oddziały fr. ruchu oporu 1941-44, grupujące gł. komunistów. franc-tireur [frã tiro:r], w rewol. armii fr. (178999) żołnierz lekkiej piechoty. Francuska Afryka Równikowa, posiadłości fr. w Afryce 1910-58 (Czad, Uban-gi-Szari, Gabon i Kongo Środkowe). Francuska Afryka Zachodnia, posiadłości fr. w Afryce Zach. 1904-58 (Senegal, Mauretania, Sudan fr., Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta, Dahomej i Niger). francuska choroba →kiła. Francuska Partia Komunistyczna (FPK), zał. 1920; 1935 współorganizatorka Frontu Lud.; zdelegalizowana 1939; walczyła z hitlerowskim okupantem i rządem Vichy; inicjatorka FTPF; przedstawiciele FPK w rządach 1944-47 występowali przeciwko wojnom kolonialnym w Indochinach i Algierii; gen. sekretarze: 1930-65 M. Thorez, następnie W. Rochet. Francuskie Terytorium Afarów i Isów, terytorium zamorskie Francji, we wsch. Afryce; 22 tys. km2, 81 tys. mieszk. (1968); stol. i gł. port Dżibuti. Powierzchnia górzysta, liczne rowy tektoniczne; klimat gorący, suchy. Hodowla kóz, owiec, wielbłądów; eksploatacja soli z wody morskiej. — Od poł. XIX w. posiadłość fr. (do 1967 p.n. Somali Fr.), od 1946 terytorium zamorskie Francji (wysoki komisarz fr., od 1967 wewn. autonomia). francuski język, z grupy romańskich, język Francji, pd. Belgii, zach. Szwajcarii, Luksemburga, części Kanady, W. Nor-mandzkich; 3 okresy; starofr. (IX-XIII w.), średniofr. (XIV-XVI w.), nowofr. (od XVII w.); zabytki od IX w.; język lit. oparty na dialekcie Paryża. francuski styl ogrodowy (klasyczny styl ogrodowy), typ barok, kompozycji ogrodowej charakterystyczny dla 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w.; powstał we Francji; monumentalne założenia o dużej skali, o-siowość, symetria, formy o zarysach geom., kontrast dużych płaszczyzn parterów, wód i gazonów z masywami boskie-tów, szpalerów; bogactwo rzeźb i urządzeń wodnych; gł. ośr. ogrodu — salon przy pałacu. Franju [frãżü] GEORGES, ur. 1912, fr. reżyser film.; współzałożyciel filmoteki nar.; twórca wybitnych krótkometrażówek (Krew zwierząt) i psychol. filmów fabularnych (Teresa Desqueyroux). Frank ADOLF, 1834-1916, chemik niem.;

opracował z N. Caro przem. metodę otrzymywania cyjanamidku wapniowego. Frank BRUNO, 1887-1945, pisarz niem.; dramaty, powieści (Cervantes) i opowiadania o humanistycznej wymowie. Frank HANS, 1900-46, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich, w czasie II wojny świat. gen. gubernator GG; zbrodniarz hitlerowski, sądzony przez Między -nar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. Frank ILJA M., ur. 1908, fizyk radz.; kierownik Laboratorium Neutronowego ZIBJ w Dubnej; współtwórca teorii promieniowania Czerenkowa; nagr. Nobla. Frank JAKUB LEJBOWICZ (Józef Dobru-cki), 1726-91, założyciel i przywódca fran-kistów. Frank JÓZEF, 1771-1842, lekarz pochodzenia austr.; prof. uniw. w Wilnie, organizator tamtejszej kliniki; współzałożyciel Wileńskiego Tow. Lekarskiego. Frank KARL, 1898-1946, niem. działacz hitlerowski w Czechosłowacji; od 1939 podsekretarz stanu w tzw. Urzędzie Protektoratu Czech i Moraw, od 1942 faktyczny szef okupowanych Czech; po wojnie skazany w Pradze na karę śmierci i stracony. Frank LEONHARD, 1882-1961, pisarz niem. (NRF); powieści i opowiadania wyrażające protest przeciw krzywdzie społ., wojnie i neofaszyzmowi;Banda zbójecka. Frank PHILIPP, 1884-1966, austr. fizyk i filozof, przedstawiciel neopozytywizmu Koła Wiedeńskiego; zajmuje się gł. teorią nauki, głosi fizykalizm i operacjonizm. Franka-Caro metoda [m. f. ka.ro], metoda wiązania azotu atm. z węglikiem wapniowym (karbidem), prowadząca do wy-tworzenia cyjanamidku wapniowego (azot-niaku): CaC2+N2 = CaCN2 + C; wymaga stosowania b. wysokiej temperatury. Franke EGON, ur. 1935, szermierz; mistrz olimpijski we florecie (1964), zdobywca srebrnego (1964) i brązowego (1968) medalu olimpijskiego w turnieju drużynowym. Frankel LEÓ, 1844-96, działacz węg. i międzynar. ruchu robotn.; działacz Komuny Paryskiej; czł. Rady Gen. I Międzynarodówki, współorganizator Węg. Powszechnej Partii Pracy. Frankenberg in Sachsen [fraŋ- yn zak-sən], m. w pd. części NRD, na przedgórzu Rudaw; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włókienniczy. Frankenhausen [fraŋkənhauzən] (m. w pd. części NRD), 1525, w czasie wojny chłopskiej bitwa zakończona kieską powstańców i wzięciem do niewoli Th. Mün-zera. Frankenthal [fraŋkənta:l], m. w NRF (NadreniaPalatynat), na Niz. Górnoreń-skiej; 39 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem., ceram., cukrowniczy. Frankfort [fräŋkfərt], m. w USA, stol. stanu Kentucky, nad rz. Kentucky; 18 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe 184849, ogólnoniem. parlament zwołany w celu zjednoczenia Niemiec (uchwalenie liberalnej konstytucji, uznanie prymatu Prus). frankfurcki pokój 1871, po wojnie fr.-prus. 1870-71; Francja odstąpiła Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłaciła kontrybucję. „Frankfurter Allgemeine Zeitung" [fraŋkfurtər algəmainə całtuŋ], dziennik zachodnioniem., wydawany od 1949 we Frankfurcie nad Menem. Frankfurt nad Menem (Frankfurt am Main), m. w NRF, port nad Menem, największe m. Hesji; 662 tys. mieszk. tt967): wielki ośr. przem., handl. (międzynar. targi), kult., nauk. (uniw.) i turyst.: ważny węzeł kol.: muzea (m.in. Goethego): kościoły gł. got. (katedra XIII-XIV w). Frankfurt nad Odrą (Frankfurt an der Oder), m. we wsch. części NRD, port nad Odra. ośr. adm. okręgu F.: 60 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., metal., drzewny, skórz., spoż.; kol. stacja na granicy z Polską.

Fredro 333 frankiści, żyd. odłam rel. zał. 1755 w Polsce przez J.L. Franka; oparty na założeniach sabataizmu i mesjanizmu; w ideologii łączyli elementy religii chrześc, i kabały; działali także w Czechach, Niemczech, Rumunii (XVIII-XIX w.). Frankland [fräŋklənd] SIR EDWARD, 1825-99, chemik ang.; opracował wiele syntez związków org., odkrył związki cynkoorg., wprowadził pojęcie wartościowości pierwiastków. Franklin [fräŋklyn] BENJAMIN, 1706-90, amer. mąż stanu, fizyk, publicysta; jeden z twórców niepodległości Stanów Zjedn.; współautor Deklaracji Niepodległości; wynalazca piorunochronu. Franklin [fräŋklyn] SIR JOHN, 1786-1847, ang. badacz Arktyki, oficer marynarki; podczas 3 wypraw badał pn. wybrzeża Ameryki Pn. i Przejście Pn.-Zachodnie. Franklina Archipelag [a. fräŋklyna], dawna nazwa Archipelagu Arktycznego. Franklina Cieśnina [c.fräŋklyna], cieśn. u pn. wybrzeży Kanady, między W. Księcia Walii a płw. Boothia; najmniejsza szer. 40 km. Franklina Dystrykt [d. fräŋklyna], okręg adm. w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.); 1,4 mln km2. Franklina Góry [g. fräŋklyna], góry w pn.-zach. części Kanady; wys. do 1443 m (Mt. Clark). Franklina Zatoka [z. fräŋklyna], zat. u pn. wybrzeży Kanady, część M. Beau-forta. franko →porto-franko. Franko IWAN, 1856-1916, ukr. pisarz i działacz społ.; związany z ruchem socja-list. i lud. w Galicji; mistrz poezji epickiej; liryki, dramaty, nowele, opowiadania (Lasy i pastwiska); powieści o tematyce społ.; przekłady z literatury świat.; pisał także po polsku. Frankonia, kraina hist. Niemiec nad Menem i środk. Renem (obecnie w NRF); w IX w. księstwo; po włączeniu 939 zach. F. do Niemiec dawną nazwę zachowała wsch. cześć (w Bawarii). frankońska dynastia (zw. też salicką), dynastia panująca w Niemczech 1024-1125. Frankoński Las, masyw górski na granicy NRD i NRF; wys do 795 m (Dobra-berg); zalesiony; kamieniołomy. Frankowie, luźny związek różnych plemion germ.; znani od III w. z najazdów na rzym. Galię; od IV w. dzielili się na: F. rypuarskich (nad środk. Renem) i F. salickich (obecna pn. Belgia), którzy w V w. utworzyli w Galii państwo (państwo Franków). Frankowie, w okresie krucjat (XI-XIII w.) nazwa nadawana w Bizancjum i na Bliskim Wschodzie przybyszom z Europy Zach., zwł. Francuzom i Włochom; spotykana jeszcze w czasach nowożytnych. Frankowski EUGENIUSZ, 1884-1962, etnograf i antropolog; prof. uniw. w Poznaniu; prace z zakresu etnografii Płw. Iberyjskiego, teorii magii i sztuki ludowej. Frankowski LEON, 1843-63, działacz lewicy „czerwonych" 1863, komisarz Centr. Komitetu Nar. na woj. lubelskie; w okresie wybuchu powstania dowódca oddziału partyzanckiego; ujęty przez Rosjan i stracony. Frankowski STANISŁAW, 1840-99, działacz demokr.; 1863 komisarz Rządu Nar. na zabór prus.; związany z lewicą „czerwonych", czł. wrześniowego Rządu Narodowego. Franków państwo (państwo frankijskie), wczesnośredniow. państwo germ., obejmujące tereny późniejszej Francji oraz znacznej części Niemiec i Włoch; powstało w V/VI w. (Chlodwig i Merowingo-wie); za Karolingów (VIII/IX w.) w rozkwicie; traktatem 843 w Verdun podzielone na 3 części, dało początek Francji, Niemcom i Włochom.

frankująca maszyna, maszyna do mech. odbijania znaku uiszczenia opłaty pocztowej na drobnych przesyłkach pocztowych. frans Fr, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 87, z grupy potasowców; metal. frant: 1) potocznie: a) człowiek przebiegły, chytry; oszust, cwaniak, łgarz; b) elegant, hulaka, birbant; człowiek wesoły, błaznujący; 2) daw. wędrowny komediant, błazen. Franta ALEKSANDER, ur. 1925, architekt; projekty osiedli mieszkaniowych, gmachy użyteczności publ. w Katowicach i na terenie Śląska. Františkovy Lázně, uzdrowisko ze źródłami miner, w Czechosłowacji (Czes. Republika Socjalist.), na pn.-wsch. od miasta Cheb. Franzén [-ncen] FRANS MICHAEL, 1772-1847, poeta szwedz.; prekursor romantyzmu; poezja gł. religijna. frapować, wywierać silne wrażenie; zdumiewać, zadziwiać, zaciekawiać. Frascati [-kati], miejscowość wypoczynkowa w pobliżu Rzymu; 16 tys. mieszk. (1961); ośr. badań jądrowych; iiczne wille z ogrodami (XVI-XVIII w.). Fraser [frejzər] PETER, 1884-1950, polityk nowozelandzki; 1935-40 min. zdrowia, oświaty i spraw wewn.; 1940—49 premier i 1943-49 min. spraw zagranicznych. Fraser [frejzər],. rz. w zach. Kanadzie; dł. 1368 km,'dorzecze 233 tys. km2; uchodzi do cieśn. Georgia (O. Spokojny); żeglowna ok. 150 km; elektrownie wodne; gł. m. Vancouver. Fraserburgh [frejzərbərə], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad M. Północnym; 10 tys. mieszk. (1961); ważny port rybacki. Frashëri NAIM, 1846-1900, alb. poeta, działacz oświat,; przedstawiciel alb. odrodzenia; znawca języka i poezji pers., pierwsze utwory w języku pers.; współ-założyciel pierwszej alb. gazety; poematy, wiersze filoz. i patriotyczne. Frasik JÓZEF ANDRZEJ, ur. 1910, poeta; zbliżony do tzw. autentyzmu; liryka i proza poet. o tematyce wiejskiej (Urodzony w źdźble, Z rodu kamienia). frasunek, zmartwienie, troska, kłopot. fraszka, drobny utwór satyr, lub lir., wierszowany, oparty na anegdocie lub dowcipnym koncepcie; nazwa wprowadzona przez J. Kochanowskiego; w literaturze staropol. zw. też figlikiem. Fratellini, rodzina (pięciu braci) wł. clownów, woltyżerów i akrobatów cyrkowych; GUSTAVO (1842-1905), Louis (1866-1909), PAUL (18771940), FRANCOIS (1879-1951), ALBERT (18851961); występowali razem. frater, daw. brat zakonny, zakonnik. fraternizacja, bratanie się, przyjaźnienie się (zwł. z członkiem innej narodowości). fratria, związki rodowe o charakterze rel. i społ.polit. u staroż. Greków, Egipcjan; L.H. Morgan stwierdził istnienie f. u Irokezów. fraucymer, daw.: 1) kobiety należące do otoczenia królowej lub możnej pani; damy dworskie; 2) pokojeu dla dam dwor-skich. Frauenfeld [fra ənfelt], m. w Szwajcarii, stol. kantonu Turgowia; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Fraunhofer [fraun-] JOSEPH VON, 1787-1826, fizyk niem.; prekursor prac w dziedzinie analizy widmowej. Fraunhofera linie, ciemne linie absorpcyjne w widmie Słońca lub innych ciał niebieskich, odpowiadające określonym pierwiastkom zawartym w ich atmosferze; umożliwiają analizę widmową materii gwiazdowej. Fray Bentos, m. w zach. Urugwaju, port nad rz. Urugwaj, ośrodek adm. dep. Rio Negro; 17 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., skórz., włókienniczy. fraza, językozn. →grupa wyrazowa. frazeologia, zasób wyrażeń i zwrotów

właściwych danemu językowi; dział językoznawstwa badający związki frazeologiczne. frazeologizm, związek wyrazowy tworzący w danym języku stałą frazeologię, zleksykalizowany zwrot. Frazer [frejzər] SIR JAMES GEORGE, 1854 -1941, ang. etnolog i filolog klas.; prof. uniw. w Liverpoolu, przedstawiciel ewo-lucjonizmu; prace porównawcze z zakresu religii pierwotnych i antycznych; Złota gałąź. frazes, wypowiedź ozdobna, ale pozbawiona istotnej treści. frazowanie, muz. interpretacja frazy podczas wykonania poprzez właściwe tempo i rozmieszczenie środków dynamicznych. frażety, wyroby platerowane (od nazwiska warsz. fabrykanta J. Frageta z 2 pol. XIX w.). Frączkiewicz ANTONI, ?-1741, rzeźbiarz; barokowo-rokokowe rzeźby figuralne w drewnie i snycerka ołtarzowa; dzieła w wielu kościołach Małopolski, gł. w Krakowie. freblanka, daw.: 1) wychowawczyni dzieci w wieku przedszkolnym ucząca metodą poglądową pedagoga niem. F. Frobla; 2) przedszkolanka. freblówka (ogród dziecięcy), dawna nazwa przedszkola, od nazwiska jego założyciela F. Frobla. Frechen [freśən], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 30 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun.; przemysł maszyn., szklarski. Fredegar, VII w., kronikarz frankijski; jego kronika (kompilacja kronik do 584, doprowadzona przez kontynuatorów do 768) zawiera jedyną wzmiankę o państwie Samona. Fredegonda, ok. 545-597, żona Chilpery-ka I, króla Neustrii; od 584 regentka w imieniu syna, Chlotara II; oskarżana o wiele zbrodni, popełnionych dla zapewnienia sobie władzy (rywalizowała o nią z Brunhildą) i wpływów. Fredericia, m. w Danii (Jutlandia), nad Małym Bełtem; 34 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., metal., włók.; ważny węzeł kol.; port rybacki. Fredericton [fredəryktən], m. w Kanadzie, stol. prow. Nowy Brunszwik; 22 tys. mieszk. (1966). Frederiksborg [frederigsbor], m. w Danii, w zespole miejskim Kopenhagi; 106 tys. mieszk. (1969); renes. zamek (XVII w., spalony i odbudowany XIX w.) — o-becnie muzeum. Frederikshàb [fredrekshob], osiedle rybackie w pd.-zach. Grenlandii; kilkuset mieszk.; w pobliżu złoża kriolitu. Frederikshavn [fredrekshaun], m. w Danii (Jutlandia), nad Kattegatem; 25 tys. mieszk. (1968); port rybacki; przemysł stoczn., rybny. Frederiksværk [fre: dərikswerk], m. i port w Danii (Zelandia); 4,4 tys. mieszk. (1965); huta żel., przemysł metalowy. Frederkinga aparat, kościół o grubych, żeliwnych ściankach z wtopionymi wę-żownicami, przez które przepływa czynnik grzejny (gł. przegrzana woda); stosowany w przemyśle chem., m.in. do ogrzewania substancji łatwo palnych. „Fredreum" (Towarzystwo Dramatyczne im. A. Fredry), w Przemyślu, zał. 1869; najstarszy pol. teatr amatorski; nazwa od 1910, Fredrikshamn [-hąmn] (obecnie Hami-na, m. w Finlandii)'. 1809 traktat, którym Szwecja odstąpiła Rosji Finlandię i W. Alandzkie. Fredrikstad [fredreksstad], m. i port w pd.-wsch. Norwegii; 30 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papierń., maszyn., wy- wóz drewna. Fredro ALEKSANDER, 1793-1876, najwybitniejszy komediopisarz pol.; komedie i farsy, gł. ze środowiska szlacheckiego; Pan Jowialski, Śluby panieńskie. Zemsta; pamiętnik z czasów napoleońskich.

334

Fredro

Fredro ANDRZEJ MAKSYMILIAN, ok- 1620-79, wojewoda podolski, pisarz polit.; o-brońca swobód szlacheckich, propagator merkantylizmu; łac. i pol. zbiory aforyzmów (Przysłowia mów potocznych). Fredro JAN ALEKSANDER, 1829-91, syn Aleksandra, komediopisarz; popularne współcześnie komedie i farsy. Free Cinema [fri: synymə; 'wolne kino'], ruch artyst. i twórczość (gł. filmy krótkometrażowe) grupy młodych ang. filmowców z poł. 1. 50-ych, dążących do odtworzenia autentycznej społ. rzeczywistości freeholderzy [fri:-], wolni chłopi lub dzierżawcy ziemi w dawnej Anglii; stanowili poważną siłę ekon. i społ.; w XVI w. wskutek „ogradzania" — przejawu procesu pierwotnej akumulacji kapitału r— wywłaszczeni z ziemi. Freeman [frimən] EDWARD, 1823-92, historyk ang.; prof. uniw. w Oxfordzie; wigowski liberał; autor prac z dziejówrśredniowiecza. Freeport [fri:po: t],m.w USA (Illinois); 28 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł maszyn., spożywczy. Freeport [fri:po:rt], m. w USA (Teksas), port przy ujściu rz. Brazos do Zat. Meksykańskiej; 12 tys. mieszk. (1970): przemysł ćhem., wydobycie siarki, soli magnezu z wody morskiej. Freeport [fri:po:rt], ośr. turyst.-wypo-czynkowy i ważny port na wyspie Wielka Bahama. freesoilerzy [fri:sojlerzy], partia w Stanach Zjedn., zał. 1847/48; żądała bezpłatnej ziemi i subsydiów dla drobnych osadników; 1854-56 połączyła się z Partią Republikańską. Freetown [fritaun], stol. i gł. port Sier-ra Leone, nad O. Atlantyckim; 163 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł spoż., remont statków. fregata: 1) żaglowiec o 3-5 masztach z ożaglowaniem rejowym; 2) żaglowy o-kręt woj. z XVII-XVIII w., pełnorejowy. dwupokładowy, silnie uzbrojony, od poł. XIX w. z napędem parowym i opancerzany; pierwowzór krążownika; 3) duży es-kortowiec, specjalnie zbudowany do ochrony konwojów atlantyckich w czasie II wojny świat.; 4) obecnie — nazwa klasy okrętów bojowych uzbrojonych w rakiety. fregaty (Fregatidae), rodzina dużych, oceanicznych ptaków z rzędu wiosłono-gich; 5 gat.; świetnie latają; długie skrzydła, ogon rozwidlony; samiec na podgar-dlu ma czerwony worek. Frege GOTTLOB, 1848-1925, niem. matematyk i logik; jeden z twórców logiki mat. oraz podstaw współcz. semantyki log.; unowocześnił wiele działów logiki i wprowadził do niej szereg nowych pojęć; zbudował system mat. oparty na logice. Frei [frai] BRUNO (właśc. Benedikt Frei-stadt), ur. 1897, dziennikarz austr.; działacz antyfaszyst.; na emigracji; czł. KPA; wspomnienia z obozu koncentracyjnego, reportaże. Freiberg [frai-], m. w pd. części NRD, u podnóża Rudaw; 49 tys. mieszk. (1968); hutnictwo metali nieżel., przemysł maszynowy, precyzyjny, elektroteehn.; szkoła górn. (zał. 1765); muzeum górnictwa; w okolicy wydobycie rud cynku i ołowiu. Freiburg im Breisgau [frai- ym brai-] →Fryburg Bryzgowijski. Freie Deutsche Jugend [fraiə doiszə j.] (FDJ, Wolna Młodzież Niemiecka), de-mokr. organizacja młodzieżowa 1946-49 w radz. strefie okupacyjnej, od 1949 w NRD. Freienwalde Bad [ba:t friən-], m. we wsch. części NRD; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł ceram., maszyn.; ośr. turyst.-wy-poczynkowy. „Freies Volk" [fraiəs folk], tygodnik zachodnioniem., organ KP Niemiec; wydawany od 1956 (nielegalnie).

Freikorps [fraiko :r], niem. nacjonalist. oddziały ochotnicze utworzone 1918 do tłumienia ruchów rewol, oraz przeciwi powstańcom polskim. Freiligrath [fra lygra:t] FERDINAND, 1810-76, poeta niem.; współred. „Neue Rheinische Zeitung"; rewol.-demokr. poezja polityczna. Frei Montalva EDUARDO, ur. 1911, polityk chilijski; przywódca partii chrześc.-demokr.; od 1964-70 prezydent. Freinet [frene] CELESTIN, ur. 1896, pedagog fr.; twórca oryginalnej metody nauczania, opartej na swobodnej ekspresji dziecka. Freising [fraizyn], m. w NRF (Bawaria), nad Izarą; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., papiern.;i ośr. kult.-naukowy. Freital [fra -], m. w pd.-wseh. części NRD, w pobliżu Drezna; 43 tys. mieszk. (1968); huta stali szlachetnej, przemysł maszyn., chemiczny. Freja (Freyja), mit. germ. bogini piękności i miłości, z rodu Wanów; bóstwo patronujące wegetacji roślin; córka Njor-da, siostra Frejra. Frejr (Freyr), mit. germ. bóstwo fallicz-ne, ż rodu Wanów; bóg płodności, urodzaju i bogactwa, pokoju i radości; syn Njorda, brat Freji; w święto Jul składano mu ofiary z dzika i konia. Fréjus [-żüs], przełęcz w Alpach Zach., na granicy fr.-wł.; wys. 2551 m; pod F., tunelem Mont Cenis (dł. 13,6 km), przechodzi linia kol. LyonTuryn. Fréjus [-żüs], m. w pd. Francji, w pobliżu Wybrzeża Lazurowego; 24 tys. mieszkańców (1968); w okolicy liczne winnice. frekwencja, uczęszczanie, przeciętna intensywność uczęszczania; napływ, liczba osób zgłaszających się, przebywających gdzieś. frekwencja, mat. w statystyce mat. liczba wyrażająca częstość występowania (pojawiania się) jakiegoś zdarzenia losowego; równa jest stosunkowi liczby spostrzeżeń do liczby przeprowadzonych prób. Frelek RYSZARD, ur. 1929, publicysta, historyk; 1969-71 p.o. dyr. Pol. Instytutu Spraw Międzynar.; od 1971 czł. Sekretariatu KC PZPR; autor m.in. Europejskie prognozy. Fremantle [fri:mäntl], m. w Australii, w zespole miejskim Perth, gł. port Australii Zach.; 25 tys. mieszk. (1966). Frémont [frymont] JOHN CHARLES, 1813-90, amer. wojskowy i polityk, badacz G. Skalistych i Kalifornii. Frémy [-mi] EDMOND, 1814-94, chemik fr.; wykazał razem z A. Becąuerelem, że ozon jest alotropową odmianą tlenu; prace dotyczące technologii cementu, szkła, stali. Frénaud [-no] ANDRE, ur. 1907, poeta fr.; poezje wyrażające w lir. formie problemy bliskie egzystencjalizmowi. French [frencz] JOHN DENTON, 1852-1925, marszałek bryt.; uczestnik II wojny burskiej; 191415 nacz. dowódca bryt. wojsk we Francji. frencz, kurtka kroju wojsk, z klapami i czterema naszytymi kieszeniami.u Freneau [fryno ] PHILIP, 1752-1832, amerykański noeta i publicysta; wiersze apoteozujące idee wojny o niepodległość, liryki preromantyczne. Freneta trójnóg, układ trzech wzajemnie prostopadłych prostych będących krawędziami przecięcia płaszczyzn: ściśle stycznej, normalnej i prostującej trójścia-nu Freneta. Freneta trójścian, układ trzech wzajemnie prostopadłych płaszczyzn: ściśle stycznej, normalnej i prostującej, przecinających się w punkcie leżącym na danej krzywej. frenetyczny, entuzjastyczny, pełen zapału, burzliwy, gwałtowny, owacyjny. Frenkel JAKÓW I., 1894-1952, radź. fizyk teoretyk; czł. AN ZSRR; badania nad wyjaśnieniem własności cieczy i ciał stałych.

Frenkiel MIECZYSŁAW, 1859-1935, aktor, recytator; występy od 1890 w Warszawie; wykonawca ról w komediach klas. (zwł. Moliera i Fredry) i dramatach. frenologia, błędna teoria w XVIII i XIX w., wg której z ukształtowania czaszki ludzkiej można wnioskować o zdolnoś-ciacn umysłowych i właściwościach psych. osobnika. freony, pochodne fluorochlorowe metanu i etanu; najważniejszy jest tzw. f. 12 (CC12F2); stosowane m.in. jako czynniki chłodzące w chłodziarkach. Frescobaldi [-sko-] GIROLAMO, 1583-1643, wł. kompozytor, klawesynista i organista; wybitny twórca muzyki instrumentalnej wczesnego baroku; organowe toc-caty, fantazje, ricercary, canzony. Fresenius [-ze:nius] KARL REMIGIUS, 1818-97, chemik niem.; prace z dziedziny analizy chem., autor podręczników chemii analitycznej. fresk (al fresco, buon fresco), technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami zmieszanymi z wodą. freski z Faras, unikalny zespół ponad stu fresków z VIII-XIII w., odkrytych przez pol. ekspedycję archeol. w gł. bazylice w Faras; przedstawienia m.in. scen bibl. i portretów biskupów z Faraś; Muzeum Nar. w Warszawie i Muzeum w Chartumie. fresko, lekka, przewiewna tkanina wełn. o drobnoziarnistym pstrym deseniu, wytwarzana z przędzy mocno skręconej, różnobarwnej, często ozdobnej (z pęczkami lub zgrubieniami). Fresnay [frene] PIERRE (właśc. Pierre Laudenbach), ur. 1897, aktor fr.; role teatr, (w utworach M. Pagnola, J. Anouilha, P. Valéry'ego) i film. (Towarzysze broni). Fresnel [frenel] AUGUSTIN JEAN, 1788-1827, fr. inżynier i fizyk; czł. Akad. Nauk; jeden z twórców falowej teorii światła; odkrywca polaryzacji kołowej i eliptycznej światła. Fresnela elipsoida [e. frenela], elipsoida obrotowa o półosiach wyznaczających prędkość promienia nadzwyczajnego i zwyczajnego w krysztale optycznie jednoosiowym. Fresnela soczewka [s. frenela], soczewka składająca się z szeregu pierścieniowych elementów o odpowiednio dobranych promieniach krzywizny, prawie pozbawiona aberracji sferycznej; stosowana gł. w reflektorach. Fresnela strefy [s. frenela], strefy otrzymane z odpowiedniego podziału powierzchni fali w celu wyjaśnienia powstawania figur dyfrakcyjnych światła. Fresnela wzory [w. frenela], związki mat. stosowane do obliczania natężenia wiązek świetlnych odbitych i załamanych na granicy przezroczystych izotropowych dielektryków. Fresnillo [-zniljo] (Fresnillo de Gonza-les Echeverria), m. w Meksyku (Zacate-cas); 37 tys. mieszk. (1960); wydobycie srebra, rud cynku i ołowiu; hutnictwo umetali nieżelaznych. Fresno [frezno ], m. w USA (Kalifornia); 162 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 416 tys. (1967); ośr. handl. bogatego regionu roln. — doliny rz. San Joaquin; różnorodny przemysł. fretka, udomowiona, albinotyczna forma tchórza pospolitego. i Freud [fro t] SIGMUND, 1856-1939, austr. neurolog i psychiatra; prof. neuropatolo-gii w Wiedniu, twórca psychoanalizy (teorii i metod); O marzeniu sennym, Wstęp do psychoanalizy, Totem und Tabu, Das Ich und das Es. Freuda teoria pomyłek [t.p. froida], teoria S. Freuda, wg której omyłki życia codziennego (np. przejęzyczenia, zapominanie rzeczy) są wynikiem nieświadomych pragnień i motywów, a nie dziełem przypadku.

Frombork 335 Freuda teoria snów [froida t.s.], teoria S. Freuda wyjaśniająca funkcję i treść marzeń sennych, poddająca interpretacji symbolikę, odwrócenia i przesunięcia zawarte w snach. Freudenstadt [froidənsztat], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), na stokach Schwarzwaldu; 14 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko i ośr. sportów zimowych. freudyzm, stworzona przez S. Freuda teoria powstawania zaburzeń psych., dotycząca ich diagnozy i leczenia, teoria struktury i funkcjonowania psychiki ludzkiej oraz filoz.socjol. koncepcji człowieka i kultury; upatruje w popędzie seksualnym i jego tłumieniu gł. źródło podświadomości i gł. sprężynę postępowania człowieka. Freund AUGUST, 1835-92, chemik organik; prof. Akad. Techn. (później polit.) we Lwowie; opracował m.in. metody otrzymywania cyklopropanu, ketonów. Frey (Frej) JAN ZACHARIASZ, 1769-1829, rysownik, grafik, malarz; sztychował widoki Polski Z. Vogla. Freyja, mit. germ. →Freja. Freyr, mii. germ. →Frejr. Freyssinet [fresine] EUGENE, 1879-1962, inżynier fr., specjalista w zakresie konstrukcji żelbetowych; pierwsze żelbetowe mosty łukowe, hangary lotn. w Orly pod Paryżem. Freytag ADAM, 1608-50, inżynier wojsk, i lekarz; autor cennego dzieła (1631) o systemie umocnień fortyfikacji typu staro-holenderskiego. Freytag [fraita:k] GUSTAV, 1816-95, pisarz niem.; komedia Die Journalisten, cykl powieściowy z dziejów rodu niem. od czasów germ. do pol. XIX w.; szkice historyczne. frez, narzędzie skrawające wieloostrzowe, pracujące ruchem obrotowym; różnego rodzaju f. służą do obróbki płaszczyzn z obrzeżami, rowków, powierzchni krzywoliniowych, wałków foremnych, gwintów, kół zębatych. frezarka, obrabiarka skrawająca do obróbki płaszczyzn, powierzchni krzywoliniowych, rowków, wgłębień itp. za pomocą freza; rozróżnia się f.: wspornikowe (poziome, pionowe, uniwersalne), bez-wspornikowe (pionowe i wzdłużne), wzdłużne bramowe i in. frezarka do drewna, frezarka służąca do obróbki boków i czół elementów drewn. (rowki, gniazda, wgłębienia, wczepy itp.). frezarko-grawerka, frezarka kopiowa, w której urządzeniem kopiującym jest pantograf; stosowana zwykle do prac artyst., grawerowania napisów itp. frezarko-kopiarka, obrabiarka do wykonywania przedmiotów o nieregularnych kształtach, wg wzornika płaskiego lub przestrzennego. frezarko-nakiełczarka, obrabiarka do frezowania czół i nawiercania nakiełków w przedmiotach przeznaczonych do dalszej obróbki z mocowaniem w kłach. frez drogowy, urządzenie do frezowania w nawierzchni drogowej płytkich wzdłużnych wgłębień, które po wypełnieniu barwną, twardniejącą mieszaniną wyznaczają pasma komunikacyjne. frezja (Freesia), ozdobna roślina trwała, pochodzenia afryk.; na kwiat cięty uprawia się gł. F. hybrida, o kwiatach dzwonkowatych, zebranych w jednostronne grona. frezowanie, obróbka skrawaniem, w której narzędzie (frez) wykonuje ruch obrotowy, a przedmiot obrabiany — ruch posuwowy krzywoliniowy lub prostoliniowy; f. może być przeciwbieżne lub współbieżne. Fria →Sabendé. Frič JOSEV VACLAV, 1829-91, czes. rewolucjonista i pisarz; uczestnik powstania 1848 w Pradze; przełożył na język czes. Irydiona Krasińskiego. FričMARTIN, 1902-68, czes. aktor i reżyser film., jeden z twórców czes. kine-

matografii; autor wielu głośnych filmów (Przygody dobrego wojaka Szwejka, Ja-nosik, Cesarski piekarz). Frick [fryk] WILHELM, 1877-1946, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; 1933-43 min. spraw wewn.; 1943-45 na czele Protektoratu Czech i Moraw; zbrodniarz hitlerowski, sądzony przez Między-nar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. Fried [fri:t] ALFRED, 1864-1921, publicysta austr.; założyciel Niem. Tow. Obrońców Pokoju (1892); pokojowa nagr. Nobla. Fried [fri:t] ERICH, ur. 1921, pisarz niem. (obecnie Anglia); liryka (m.in. poet. protest przeciw wojnie w Wietnamie); powieści i opowiadania pod wpływem F. Kafki. Friedberg MARIAN, 1902-69, historyk, wydawca źródeł, archiwista; Klejnoty Długoszowe, Kultura polska a niemiecka. Friedberg WILHELM, 1873-1941, geolog i paleontolog; prof. uniw. w Poznaniu i Uniw. Jag., czł. PAU; badacz utworów miocenu pd. Polski. Friedel [fridel] CHARLES, 1832-99, fr. chemik i mineralog; opracował m.in. z J. Craftsem metodę otrzymywania złożonych węglowodorów aromatycznych; próby syntezy minerałów. Friedel FRANCISZEK, 1870-1947, działacz społ. i polit. na Śląsku Cieszyńskim i od 1912 w USA; wydawca m.in. „Głosu Ludu Śląskiego", „Ameryka'Echo". Friedela-Craftsa reakcja [r. fridela kra-], katalityczne alkilowanie i acylowanie związków aromatycznych gł. chlorowco-alkilami, alkenami i chlorkami kwasowymi; stosowana m.in. w produkcji etylo-benzenu. Friedländer [fri:t-] MAX, 1867-1958, niem. historyk sztuki, współpracownik i następca Wilhelma Bode w muzeum berlińskim, znawca malarstwa szkół pn.; monografie malarzy, m.in. Dürera, Altdorfe-ra, Libermanna; Altniederlandische Ma-lerei, On Art and Connoisseurship. Friedlander [fri:t-] WALTER, 187S-1966, niem. historyk sztuki; prof. uniw. we Freiburgu, od 1933 w Nowym Jorku; badacz okresu manieryzmu i baroku oraz malarstwa fr., współedytor katalogu rysunków Poussina; Poussin, David to De-lacroix. Friedman IGNACY, 1882-1948, wybitny pianista, kompozytor, pedagog; utwory fortepianowe. Friedrich [fri:dryś] GASPAR DAVID, 1774-1840, malarz niem., przedstawiciel romantyzmu; rysunki sepią, nastrojowe krajobrazy (Wschód księżyca w górach). Friedrichroda [fri: dryśo:da], m. w pd.-zach. części NRD, w Lesie Turyń-skim; 6 tys. mieszk. (1965); uzdrowisko i ośr. sportów zimowych. Friedrichshafen [fri:dryśs-], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia); 41 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., lotn.; ośr, turyst.wypoczynkowy. Frieman WITOLD, ur. 1889, kompozytor, pedagog; utwory symf., kameralne, muzyka rozrywkowa. Fries [fri:s] ELIAS MAGNUS, 1794-1878, botanik szwedz.; prof. i dyr. ogrodu bot. i muzeum uniw. w Uppsali; jako jeden z pierwszych opracował systematykę grzybów Friesz [fris] OTHON, 1879-1949, malarz fr.; początkowo pod wpływem impresjonizmu, później związany z fowizmem, po I wojnie świat, zwrot do realizmu; portrety, akty, pejzaże, widoki miejskie, martwe natury, kartony do gobelinów. Frigg, mit. germ. →Frija. frigoria (frygoria), symbol fg, jednostka ilości ciepła ujemnego, tj. odbieranego, stosowana w chłodnictwie; 1 fg = —1 cal. Frija (Frigg), mit. germ. bogini miłości., opiekunka małżeństwa i rodziny; bóstwo płodności^?); żona Odyna. matka Baldura; jej był poświęcony 5 dzień ty-

godnia (niem. Freitag), dzień zawierania ślubów. frimaire [-me:r], 3 miesiąc w rewol. kalendarzu fr.;'od 21-23 XI do 20-22 XII. Friml RUDOLF, 1879-1964, kompozytor amer., pochodzenia czes.; popularne operetki Robaczki świętojańskie, Król włóczęgów; muzyka film., rozrywkowa. Frimu ION, 1871-1919, działacz rum. ru-chu robotn.; współzałożyciel rum. partii socjaldemokr., reprezentant jej lewicowego nurtu; 1918 aresztowany, zmarł w więzieniu. Frio [frijo], przylądek na pd.-wsch. wybrzeżu Brazylii; 23°S, 42°W. Frisch [frysz] KARL, ur. 1886, austr. zoolog i fizjolog; prof. uniw. w Monachium; badacz fizjologii zmysłów u owadów i ryb. Frisch [frysz] MAX, ur. 1911, pisarz szwajc., tworzący w języku niem.; w powieściach (Homo faber) i dramatach (Bie-dermann i podpalacze) konflikt jednostki z współcz. światem. Frisch [frysz] OTTO ROBERT, ur. 1904, fizyk austr.; prof. uniw. w Cambridge; badania w dziedzinie fizyki atomowej. frisé [frizy; fr.], tkaniny sukienkowe z ozdobnej (pętelkowej lub supełkowej) przędzy, często różnobarwnej, o wyglądzie podobnym do tkałiin frotte. Fritsch [frycz] WERNER VON, 1880-1939, generał niem.; 1935-38 nacz. dowódca wojsk lądowych, współtwórca Wehrmach-tu w III Rzeszy. Fritz JAN MIKOŁAJ, 1809-70, nauczyciel języka pol., tłumacz, lektor uniw. we Wrocławiu; podręcznik języka pol. i wypisy z literatury pol.; przekłady na język niem. pisarzy pol., artykuły o kulturze pol. w pismach niemieckich. Fritz [fryts] JOHN, 1822-1913, amer. wynalazca i organizator przemysłu, samouk; konstruktor młotów i pras oraz (1873) liniowej walcarki trio. Fritzhand MAREK, ur. 1913, filozof; prof. Uniw. Warsz.; zajmuje się gł. zagadnieniami etyki; W kręgu etyki marksistowskiej. Friuli-Wenecja Julijska (Friuli-Venezia Giulia), region autonomiczny w pn.-wsch. Włoszech, nad M. Adriatyckim; 7,9 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969); część ludności mówi narzeczem friulskim języka retoromańskiego; stol. Triest. Fröbel FRIEDRICH, 1782-1852, pedagog niem.; założyciel Zakładu Wychowawczego dla Małych Dzieci, nazwanego „ogrodem dziecięcym"; kładł nacisk na wszechstronny i harmonijny rozwój umysłowy, moralny i fiz. zgodnie z indywidualnymi cechami dziecka. Froben JOHANNES, 1460-1527, drukarz szwajc. (Bazylea); przyjaciel i wydawca dzieł Erazma z Rotterdamu. Frobenius LEO, 1873-1938, etnolog niem., przedstawiciel szkoły kulturowo-hist, zwolennik dyfuzjonizmu; Kulturgeschichte Africas. Frobisher [froubyszər] 'SIR MARTIN, ok. 153594, ang. żeglarz i odkrywca; 1576 dotarł dó Grenlandii, opłynął Labrador i odkrył zatokę nazwaną później jego imieniem. Froges [fro:ż], m. we Francji, w Alpach, nad Izerą; 2,6 tys. mieszk. (1968); hutnictwo aluminium, przemysł drzewny i papierniczy. Froissart [fruasa:r] JEAN, ok. 1333-1401 (?), kronikarz fr.; autor obszernej kroniki zawierającej opis dziejów woj. i polit. zach. Europy XIV w. Frombork, m. w pow. braniewskim, woj. olsztyńskim, nad Zalewem Wiślanym; 1,5 tys. mieszk. (1968); port rybacki; zespół zabudowań na Wzgórzu Kopernika: got. katedra (XIV w.), obwarowania (XIV-XVI w.), ruiny pałacu biskupiego (XVI, XVIII w.), w wieży got. i kanoniach (XV-XVIII w.) — Muzeum M. Kopernika. — Od 1278 siedziba biskupstwa warmińskiego i kapituły; prawa miejskie 1310; w F. pracował (1512-16 i 1522-43) i zmarł M. Kopernik; w okresie II wojny świat, zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany.

336 Frome Frome [fru:m], słone jezioro okresowew Australii Pd.; pow. ok. 2,4 tys. km2. Froment [-mã] NICOLAS, ok. 1435-ok. 1484, malarz fr., gł. przedstawiciel szkoły awiniońskiej; obrazy religijne. Fromentin [-mãtę] EUGENE, 1820-76, fr. pisarz, krytyk sztuki i malarz; książki podróżnicze, szkice o sztuce nawiązujące do tradycji romant. (Mistrzowie dawni), recenzje z Salonów, powieść Dominik. Fromm ERICH, ur. 1900, amer. psychoanalityk i filozof, pochodzenia niem.; prof. uniw. w Meksyku; jeden z twórców tzw. psychoanalizy społecznej; Ucieczka od wolności. Fronczak FRANCISZEK, 1874-1955, działacz polonijny; pracownik nauk. uniw. w Buffalo, komisarz zdrowia tamże; prezes Centr. Pol. Komitetu Pomocy w Ameryce w czasie I wojny świat.; czł. Pol. Komitetu Nar. w Paryżu. Fronda, fr. ruch polit. 1648-53 przeciw regencji Anny Austriaczki i J. Mazarina. Frondizi [-si] ARTURO, ur. 1908, polityk argent.; przywódca Radykalnej Nieprze' jednanej Unii Obywatelskiej; 1958-62 prezydent; ustąpił pod naciskiem armii. front, lotn. szyk samolotów podczas lotu grupowego: samoloty w szeregu — jeden obok drugiego. front, wojsk.: 1) związek operacyjny wojsk., składający się z kilku armii; 2) rejon bezpośrednich działań bojowych; 3) wysunięte do przodu walczące wojska lub jego ugrupowania. frontale, szt. plast, zasłona górnej części ołtarza, stosowana w średniowieczu. frontalizm, w sztukach plast, sposób przedstawienia postaci ludzkiej od przodu, w układzie ściśle symetrycznym. front atmosferyczny, powierzchnia (przejściowa warstwa powietrza) oddzielająca powietrze ciepłe od chłodnego; także ślad przecięcia się tej powierzchni z pow. Ziemi; wzdłuż f.a. występują nagłe zmiany ciśnienia atm., temperatury i wilgotności właściwej powietrza, oraz kierunku i prędkości wiatru. Fronte Nuovo delie Arti, grupa postępowych malarzy wł., działająca 1946-48 (pierwotnie pod nazwą Nuova Secessione Artistica Italiana). front górniczy, łączna długość wszystkich przodków górn. w kopalni; charakteryzuje zdolność produkcyjną kopalni. frontispis: 1) tytuł wkomponowany w rysunek umieszczony na osobnej karcie; 2) rycina poprzedzająca kartę tytułową. front jednolity (jednolity front klasy robotniczej), określenie powstałe po I wojnie świat, w międzynar. ruchu robotn. na oznaczenie współdziałania robotników należących do różnych partii polit. i organizacji, zwł. komunistów i socjalistów. Front Jedności Narodu (FTN), ogólno-pol. ruch społ.-polit. zorganizowany 1952 (do 1956 jako Front Nar.), skupiający obywateli bez względu na przynależność partyjną, wyznanie i pochodzenie społ. — dla współdziałania w budowie socjalizmu w PRL; czołową siłą FJN fest PZPR: w czasie wyborów do sejmu i rad nar. FJN przedstawia program wyborczy i zgłasza listy kandydatów; przewodniczący — J. Groszkowski. front ludowy, forma organizacji mas lud. do walki o demokrację i postęp, oparta na jedności klasy robotn., zainicjowana 1935 przez Międzynarodówkę Ko-munist. w warunkach groźby faszyzmu i wojny; największą rolę odegrał we Francji i Hiszpanii; kontynuacją f.l. były tworzone podczas II wojny świat, i po niej fronty narodowe. Front Morges [f. morż], próba konsolidacji pol. stronnictw polit. centrowych, w m. Morges (1936), na płaszczyźnie an-

tysanacyjnej i antyniem.; doprowadziła do utworzenia SP. front narodowy, nazwa nadawana od czasu II wojny świat, ogólnonar. ruchowi społ.-polit. rozwijającemu się w poszczególnych krajach, łączącemu obywateli bez względu na pochodzenie społ., wyznanie, przynależność partyjną; w krajach demokracji lud. gł. zadaniem f.n. jest włączenie obywateli do budowy socjalizmu. Front Odrodzenia Polski (FOP), konspiracyjna organizacja kat. zał. 1942. frontogeneza, meteorol. procesy prowadzące do powstania i utrzymywania się frontu atmosferycznego. frontoliza, meteorol. procesy prowadzące do osłabienia i zaniku frontu atmosferycznego. fronton (przyczółek, naczółek), trójkątne zwieńczenie fasady lub ryzalitu budynku, portalu, drzwi lub okna (niekiedy półokrągłe). frontowe lotnictwo (lotnictwo taktyczne, operacyjne), lotnictwo wojsk, przeznaczone do obrony powietrznej własnych wojsk, niszczenia sił przeciwnika i celów o charakterze taktycznym i operacyjnym w strefie przyfrontowej; ponadto prowadzi rozpoznanie i zapewnia transport ludzi i sprzętu w strefie działań. Front Range [frant rejndż], łańcuch górski we wsch. części G. Skalistych (USA); dł. ok. 480 km, wys. do 4353 m (Grays Peak); złoża złota, srebra, węgla kam., rud ołowiu i miedzi. Front Walki za Naszą i Waszą Wolność, konspiracyjna organizacja komunistów, działająca 1941-42 w Łodzi; gł. działalność sabotażowa w fabrykach; 1942 weszła w skład PPR. Front Wyzwolenia Narodowego (Front de Liberation Nationale), alg. organizacja polit. powstała 1954 (obejmowała większość ugrupowań nacjonalist.); od 1963 jedyna partia polityczna. Frosinone [frozi-], m. we Włoszech (Lacjum), ośrodek adm. prow. F.; 38 tys. mieszk. (1969). Frost ROBERT, 1874-1963, poeta amer.; liryka odznaczająca się prostotą formy, związana z krajobrazem, folklorem i tradycją Nowej Anglii. froterka elektryczna, urządzenie do mech. szczotkowania podłóg; zawiera zespół 2 lub 3 wymiennych szczotek obrotowych, napędzanych silnikiem elektrycznym. froterować, szczotkować, przecierać zapastowaną podłogę dla osiągnięcia połysku. frottage [frota:ż; fr.], szt. plast, technika polegająca na odbijaniu faktury dowolnych przedmiotów na powierzchni papieru, wprowadzona przez M. Ernsta. frotté [froty; fr.], tkanina bawełn, pętelkowa, często z barwnej przędzy; używana na ręczniki, płaszcze kąpielowe itp. frottola, wł. świecka pieśń strofkowa XV-XVI w., 3-4-głosowa, utrzymana w fakturze akordowej; wpłynęła na wczesne madrygały. Frouard [frua:r], m. we wsch. Francji (Lotaryngia), nad Mozelą; 7,4 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza. Froude [fru:d] JAMES ANTHONY, 1818-94, historyk ang., archidiakon; prof. historii nowoż. na uniw. w Oxfordzie; badacz dziejów reformacji w Anglii. Froude [fru:d] WILLIAM, 1810-79, inżynier ang.; budowniczy kolei, później badacz zjawisk występujących przy ruchu ciał w cieczy; 1870 sformułował kryterium podobieństwa dynamicznego zjawisk mech., określone tzw. liczbą F. Froude'a liczba [1. fru:da]. Fr, liczba podobieństwa dynamicznego charakteryzująca zjawisko mech. zachodzące gł. pod wpływem sił ciężkości; stosunek sił bezwładności do sił ciężkości. Froward [frouəd], przylądek na płw.

Brunswick (Chile), najdalej na pd. wysunięty punkt lądu amer.; 53°54/S, 71°18'W. fructidor [früktido:r], 12 miesiąc w rewol. kalendarzu fr.;i od 18-19 VIII do 16-17 IX. Fruin [frö n] ROBERT JAKOBUS, 1823-99, historyk hol.; prof. uniw. w Lejdzie; gł. dzieło: Verspreide Geschriften (10 t.). frukta, daw. owoce; przen. owoce pracy; korzyści, zyski. fruktowit, napój orzeźwiający, zwykle gazowany, produkowany z naturalnych soków owocowych. fruktoza (cukier owocowy, lewuloza), cukier prosty (ketoheksoza), b. słodki; wolna f. występuje w owocach, miodzie; używana (zamiast sacharozy) przez diabetyków. Frumkin ALEKSANDR N., ur. 1895, elektrochemik radz.; m.in. dyr. Instytutu Elektrochemii AN ZSRR; czł. AN ZSRR, PAN; badania dotyczące m.in. procesów elektrochem., zjawisk powierzchniowych, adsorpcji, dyfuzji. Frunze MICHAIŁ W., 1885-1925, radź. działacz ruchu robotn.; dowódca wojsk.; 1917 jeden z organizatorów Gwardii Czerwonej, potem Armii Czerwonej; 1925 komisarz lud. do spraw wojska i marynarki. Frunze, stol. Kirgis.SRR, w Kotlinie Czujskiej; 431 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu, gł. spoż., maszyn., elek-trotechn. (żarówki), włók.; uniw., AN Kirgis.SRR. Fruška Gora, masyw górski w Jugosławii, między Sawą a Dunajem; wys. do 539 m (Crveni Cot); zalesione; kamieniołomy i cementownie; u pn. podnóży winnice. frustracja, stan przykrego napięcia emocjonalnego jednostki, wywołany pojawieniem się przeszkód uniemożliwiających chwilowo lub na stałe zaspokojenie jej potrzeb, pragnień czy zamierzeń; wywołuje pewne typowe reakcje, jak agresja, fiksacja lub regres ja. frutti di mare [wł., 'owoce morza'], różne jadalne skorupiaki, małże, głowonogi, przyrządzane lub surowe; pożywienie popularne gł. w krajach śródziemnomorskich. Fruwirth [-wyrt] CARL, 1862-1930, austr. agronom, hodowca roślin; prof. uczelni roln. w Hohenheim i Wiedniu; autor pierwszego podręcznika z zakresu hodowli roślin i nasiennictwa. Fry [fraj] CHRISTOPHER, ur. 1907, ang. poeta i dramaturg; rozwija formę dramatu poet.; tragedie oparte na motywach bibl. i legendarnych, komedie (Szkoda tej czarownicy na stos). Fry [fraj] EDWIN MAXWELL, ur. 1899, architekt ang.; jeden z pionierów architektury nowocz. w Anglii; współpracował z Gropiusem i Le Corbusierem (przy budowie Czandigarhu); wspólnie z żoną, Jane B. Drew (ur. 1911), projekty urba-nist.-arch. dla krajów tropik, (uniw. w Ibadanie). Fryburg (fr. Fribourg, niem. Freiburg), kanton w zach. Szwajcarii, w Alpach i na Wyż. Szwajcarskiej; 1,7 tys. km2, 172 tys. mieszk. (1968); stol. F.; j.u. francuski, niemiecki. Fryburg (fr. Fribourg, niem. Frieburg), m. w Szwajcarii, na przedgórzu Alp, stol. kantonu F.; 51 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., farm., spoż.; uhiw.; muzea; got. katedra (XIV-XV w.), kościoły i klasztory; zamek i ratusz (XVI w.), zabytkowe kamienice (XVI, XVIII w.). Fryburg Bryzgowijski (Freiburg im Breisgau), m. w NRF (Badenia-Wirtem-bergia), na zach. stokach Schwarzwaldu, ośr. adm. okręgu Badenia Pd.; 161 tys. mieszk. (1968); ośr. przem., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzeum; got. katedra i kościoły, fragmenty obwarowań miejskich; ratusz, domy, pałace (XVI-XVIII w.). frycowe: 1) strata poniesiona wskutek braku doświadczenia w jakiejś sprawie, dziedzinie; 2) daw. wkupne (poczęstunek lub zapłata) nowicjusza przyjmowanego do cecnu.

Frycz KAROL, 1877-1963, scenograf, reżyser; prof. ASP w Krakowie; twórca nowocz. scenografii pol.; związany gł. z Teatrem Polskim w Warszawie (Irydion Z. Krasińskiego, Grzegorz Dyndala Moliera) i Teatrem im. J. Słowackiego w Krakowie (także dyr.); O teatrze i sztuce. Frycz Modrzewski ANDRZEJ (Andreas Fricius Modrevius), ok. 1503-72, pisarz polit,, publicysta; w traktacie społ.-polit. 0 poprawie Rzeczypospolitej... dał wnik liwą analizę ustroju społ. i państw. Polski; jeden z pionierów nowoż. nauki eur. o państwie i prawie. Fryde LUDWIK, 1912-42, krytyk lit.; Wybór pism krytycznych. Antologia współczesnej poezji polskiej 1918-1939 (z A. Andrzejewskim); zamordowany przez hitlerowców. Frýdek-Mistek, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 36 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł włókienniczy. Fryderyk, ?-1191, książę Szwabii, syn Fryderyka I Barbarossy; od 1190 dowódca w III krucjacie. Fryderyk I, 1371-1440, burgrabia No-rymbergi (F. VI), od 1415 pierwszy elektor brandenburski z rodu Hohenzollernów. Fryderyk II, 1194-1250, król Sycylii od 1197, król niem. od 1212, cesarz od 1220, z dyn. Hohenstaufów; przekształcił Sycylię w nowoż. państwo biurokratyczne; toczył walki z papiestwem o władzę we Włoszech. Fryderyk II, 1534-88, król Danii i Norwegii od 1559, syn Chrystiana III; w wojnie ze Szwecją (1563 70) po stronie Polski i Lubeki; umocnił pozycję Danii nad Bałtykiem. Fryderyk II (zw. Wielkim), 1712-86, król prus. od 1740, syn Fryderyka Wilhelma I; zdobył na Austrii Śląsk; inicjator I rozbioru Polski; przedstawiciel oświeconego absolutyzmu; rozbudował administrację, rozwinął przemysł, ograniczył władzę szlachty nad chłopami; uczynił Prusy jednym z gł. mocarstw europejskich. Fryderyk III, 1415-93, książę Austrii, król niem. od 1440, cesarz od 1452; niepowodzenia w polityce zagr. i wewn.; plany koligacji dynastycznych (przygotowały późniejszą potęgę Habsburgów). Fryderyk III, 1609-70, król Danii i Norwegii od 1648, syn Chrystiana IV; w wojnie ze Szwecją (1658-60), wspomagany przez pol. wojska S. Czarnieckiego, utracił Skanię, Halland i Blekinge na rzecz Szwecji; 1660 wprowadził rządy absolutne. Fryderyk III, 1831-88, król prus. i cesarz niem. 1888, syn Wilhelma I; jako następca tronu przeciwnik O. Bismarcka. Fryderyk IV, 1671-1730, król Danii i Norwegii od 1699, z dyn. Oldenburgów; sprzymierzony z Polską i Rosją przeciw Szwecji. Fryderyk V, 1526-1632, elektor Palaty-natu, król czes. 1619/20 („król zimowy"); zbiegł po klęsce pod Białą Górą 1620. Fryderyk VI, 1768-1839, król Danii od 1808, Norwegii 1808-14, z dyn. Oldenburgów; zniesienie poddaństwa chłopów. Fryderyk VII, 1808-63, król Danii od 1848, syn Chrystiana VIII; 1849 liberalna konstytucja, wprowadzenie rządów parlamentarnych. Fryderyk IX, ur. 1889, król Danii od 1947, syn Chrystiana X. Fryderyk August, 1750-1827, elektor saski, król od 1806, książę warsz. 1807-15, wnuk Augusta III. Fryderyk I Barbarossa (Fryderyk Rudobrody), ok. 1125-90, król niem. od 1152, cesarz od 1155, z dyn. Hohenstaufów; zapewnił pokój wewn. w Niemczech; 6-krotnie wyprawiał się do Włoch w celu

ftalowe kwasy 337 odbudowania tam władzy ces.; 1157 podjął wyprawę na Polskę; zginął w czasie III krucjaty. Fryderyk I Heski, 1676-1751, król Szwecji od 1720 (po abdykacji swej żony, Ul-ryki Eleonory); panowanie zakłócone walkami stronnictw „kapeluszy" i „czapek". Fryderyk I Hohenzollern [f. ho:əncol-], 16571713, elektor brandenburski (Fryderyk III) od 1688, syn Fryderyka Wilhelma; pierwszy przybrał tytuł „króla w Pru-siech" (1701). Fryderyk Jagiellończyk, 1468-1503, biskup krak. od 1488, arcybiskup gnieźnieński i kardynał od 1493, syn Kazimierza Jagiellończyka. Fryderyk Mądry, 1463-1525, elektor saski od 1486; założył (1502) uniwersytet w Wittenberdze, popierał Lutra. Fryderyk I Piękny, ok. 1286-1330, książę Austrii od 1308, syn króla niem. Al-brechta I; od 1314 (podwójna elekcja) przez 8 lat prowadził wojnę o tron z Ludwikiem IV Bawarskim. Fryderyk Wilhelm (zw. Wielkim Elektorem), 1620-88, elektor brandenburski od 1640; twórca scentralizowanego państwa ze stałą armią; 1648 uzyskał wsch. część Pomorza Zach., 1657 uniezależnił Prusy Książęce od Polski. Fryderyk Wilhelm I, 1688-1740, król prus. od 1713, syn Fryderyka I Hohenzollerna; zreformował i powiększył armię; odebrał Szwecji Szczecin. Fryderyk Wilhelm II, 1744-97, król prus. od 1786, bratanek Fryderyka II; wziął udział w II i III rozbiorze Polski. Fryderyk Wilhelm III, 1770-1840, król prus. od 1797; klęska w wojnie z Napoleonem 1806-07 zmusiła go do przeprowadzenia reform społ., adm. i wojsk.; udział w koalicji antyfr. 1813-15. Fryderyk Wilhelm IV, 1795-1861, król prus. od 1840, syn Fryderyka Wilhelma III; pod naciskiem zaburzeń marcowych 1848 wprowadził reformy liberalne. Frydland (obecnie m. Prawdinsk w Ros. FSRR, obw. kaliningradzki), 1807 zwycięstwo Napoleona nad wojskami roś. zmusiło Aleksandra I do zawieszenia broni. Frydman, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Dunajcem; got.-renes. kościół parafialny (XIII/XIV, XVI-XVIII w.) z kaplicą późnobarok. (2 pol. XVIII w.), dwór (XVI/XVII w., częściowo zachowany). frygana, twardolistne, kolczaste zarośla krzewów i roślin zielnych, zrzucających liście w okresie suszy; suche, skaliste siedliska wsch. części obszaru śródziemnomorskiego. Frygia, w starożytności kraina w zach. części Azji Mn.; zasiedlona przez indoeur. Frygów; w VIII-VI w. p.n.e. niezależne państwo (ze stolicą w Gordion), potem pod rządami Persji, Macedonii, Syrii, Perga-monu, a od 133 p.n.e. — Rzymu. frygijka (czapka frygijska), wysokie stożkowate nakrycie głowy, pochodzenia wsch.; od czasu Wielkiej Rewolucji Fr symbol wolności. frygoria →frigoria. frykando, części składowe szynki jako elementu gastronomicznego, dzielonej przy produkcji potraw wzdłuż błon omięs-nych na podzespoły mięśni (f. I, II i III). frykasy, wykwintne, wymyślne potrawy; przysmaki, smakołyki, łakocie. frykatywna spółgłoska, jązykozn. spółgłoska szczelinowa (np. pol. s, z, f, ch), przy której artykulacji powietrze przechodzi przez wąską szczelinę powstałą na skutek zbliżenia narządów mowy. frymark, daw.: 1) kupczenie czymś; szachrajstwo, szalbierstwo; 2) handel, zwł. zamienny; zamiana. Fryne, IV w. p.n.e., hetera gr., przyjaciółka i modelka Praksytelesa (m.in. do Afrodyty z Knidos); oskarżoną o bezbożność sędziowie uniewinnili dla jej urody.

fryszerka (ognisko fryszerskie, piec fry-szerski), dawny piec do świeżenia surówki żelaza, służący do otrzymywania żelaza zgrzewnego. Frysztak, w. w pow. strzyżowskim, woj. rzeszowskim, nad Wisłokiem; ok. 1360(?)-przed 1914 miasto. frytki, potrawa z ziemniaków, obranych i pokrojonych w krążki lub pręciki, usmażonych w oleju (lub innym tłuszczu) na kolor złotawy. frytura, tłuszcz jadalny odporny na działanie wysokiej temperatury, stosowany do wielokrotnego niekiedy smażenia frytek, faworków, pączków itp. (np. łój wołowy). frywolity, rodzaj delikatnych koronek wykonanych szydełkiem lub na specjalnych czółenkach. frywolny, mało skromny, niezbyt przyzwoity; płochy, lekkomyślny. fryz: 1) w architekturze klas. środkowa część belkowania, zdobiona tryglifami i metopami (porządek dorycki) lub reliefem o motywach figuralnych i ornamentalnych (porządek joński); 2) poziomy pas dekoracyjny stosowany w architekturze, malarstwie dekoracyjnym i artyst. rzemiośle. fryz, techn. półfabrykat z tarcicy dębowej, bukowej itp. do wyrobu deszczułek posadzkowych. Fryze FELIKS, 1843-1907, dziennikarz, redaktor; 1877 zał. „Kurier Poranny". Fryze STANISŁAW, 1885-1964, elektrotechnik; prof. Polit. Lwowskiej i Śląskiej, czł. PAN; prace z teorii obwodów elektrycznych. Fryzja (Friesland), prowincja w pn. Holandii, nad M. Północnym; 3,4 tys. km2, 516 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Leeu-warden. Fryzowie, lud germ. osiadły w VI w. u ujścia Renu; w VII w. twórcy samodzielnego hrabstwa — Fryzji; znani jako żeglarze, kupcy i rolnicy; obecnie — grupa etniczna, gł. w pn. Holandii i na W. Fryzyjskich; ok. 500 tys.; język fryzyjski, elementy kultury ludowej. fryzura, staranne uczesanie lub ułożenie włosów wg określonego wzoru, często uzupełnione ozdobami. fryzyjskie bydło →nizinne czarno-białe bydło. fryzyjskie owce, rasa wyhodowana w pn.-wsch. Fryzji; b. duże (maciorki 80 kg, tryki 120 kg); rocznie 500 kg mleka (6% tłuszczu) i 4-5 kg wełny. Fryzyjskie Wyspy, archipelag nizinnych, przybrzeżnych wysp na M. Północnym; 480 km2, ok. 20 tys. mieszk.; dzieli się na: W. Zachodniofryzyjskie (Holandia), Wschodniofryzyjskie (NRF) i Pół-nocnofryzyjskie (NRF, Dania); rybołówstwo, hodowla bydła; liczne kąpieliska. fryzyjski język, z zach. grupy języków germ.; język Fryzów w Holandii, na W. Fryzyjskich, w Szlezwiku i Dolnej Saksonii; liczne dialekty; język lit. od XIII w. FSO →Fabryka Samochodów Osobowych. ft., skrót jednostki miary długości stopy. ftaleiny, grupa barwników syntet., pochodnych trójfenylometanu, należących do barwników ksantenowych; stosowane jako wskaźniki w analizie chem. (np. fe-noloftaleina). ftalocyjaniny, grupa błękitnych i zielonych pigmentów oraz barwników syntet. o budowie podobnej do porfiryny, stosowanych m.in. w przemyśle włók., poligraf., do barwienia lakierów, gumy; odznaczają się dużymi trwałościami, m.in. na światło, pranie. ftalowe kwasy C6H4COOH)2, kwasy benzenodwukarboksylowe; substancje krystaliczne; istnieją 3 izomery k.f.: orto-, meta- i para-; w przemyśle znalazł zastosowanie izomer o- (kwas ftalowy) oraz p- (kwas tereftalowy, gł. do produkcji włókien syntet., np. elany).

338 ftalowy bezwodnik ftalowy bezwodnik, bezwodnik kwasu oftalowego; otrzymywany przez katalityczne utlenianie naftalenu; kryształy;-ważny półprodukt stosowany do wyrobu tworzyw sztucznych, plastyfikatorów i barwników. ftanit, warstewkowana osadowa skała krzemionkowa, podobna do jaspisu lub li-dytu. FTPF →Francs-Tireurs et Partisans Francais. ftyzjatria (ftyzjologia), nauka o rozpoznawaniu i leczeniu gruźlicy płuc. fu, chiń. forma lit., rodzaj poematu prozą rytmiczną; rozkwit II w, p.n.e.-II w. n.e.; opisy krajobrazu, architektury. Fuad I (Ahmed Fuad Pasza) 1868-1936, sułtan Egiptu od 1917-22, król od 1922. Fuchs [fuks] ERNEST VIVIAN, ur. 1908, ang. geolog i podróżnik; 1957-58 kierował z E. Hillarym bryt. ekspedycją trans-antarktyczną przez Biegun Pd. Fuchs [fuks] GEORG, 1868-1949, niem. dramaturg, tłumacz, publicysta, teoretyk teatr, i dyr. teatrów; inscenizacje widowisk misteryjnych opartych na własnych tekstach. Fucien, prowincja w pd.-wsch. Chinach; 123,1 tys. km2, 17 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Fuczou; region roln. (ryż, bataty, trzcina cukr., herbata, rośliny cytrusowe); przemysł spoż.; eksploatacja węgla i rud żelaza. Fučik JULIUS, 1903-43, czes. publicysta i pisarz; stracony przez hitlerowców; prace krytycznolit.; dziennik z hitlerowskiego więzienia (Reportaż spod szubienicy). Fucini [fuczini] RENATO, 1843-1921, pisarz wł.; poezje, opowiadania i nowele z życia wsi toskańskiej. Fuczou, m. w Chinach, ośrodek adm. pro w. Fucien, port nad rz. Min-ciang; 616 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż., drzewny i papiern.; rzemiosło artystyczne. Fudżajra, szejkat na Płw. Arabskim, wchodzący w skład Omanu Traktatowego; 9,7 tys. mieszk. (1968); stol. F.; koczownicza hodowla wielbłądów, owiec, kóz; połów ryb, pereł. Fudżajra, m. w Omanie Traktatowym, stol. szejkatu F., nad Zat. Omańską; 800 mieszk. (1968), Fudżi-Hakone-Izu Park Narodowy, w Japonii na w. Honsiu, pow. 94 814 ha, z ośnieżonym szczytem wulkanu Fudżi-jama i płw. Izu z gorącymi źródłami. Fudżi-jama (Fuji-yama, Fuji-san), wul-kan na wyspie Honsiu, najwyższy szczyt Japonii; 3776 m; w partii szczytowej — wieczne śniegi; ostatni wybuch 1707; „święta góra", corocznie odwiedzana przez tysiące pielgrzymów i turystów. Fuego, wulkan w pd. Gwatemali; 3837 m; ostatni wybuch 1887. Fuentes CARLOS, ur. 1928, pisarz meksyk.; powieści i opowiadania łączące eksperyment lit. z głęboką analizą problemów społ. (Śmierć Artemia

Cruz).

Fuerteventura, wulkaniczna wyspa hiszp. na O. Atlantyckim (W. Kanaryj-skie); 1,7 tys. km2, 15 tys. mieszk. (1960); gł. m. Puerto Cabras. fuga, bud. →spoina murowa. fuga, muz. utwór polifoniczny instrumentalny lub wokalny polegający na przeprowadzeniu jednego lub więcej tematów kolejno przez poszczególne głosy wg określonych zasad (imitacje, kontrapunkty); szczyt rozwoju osiągnęła w twórczości Bacha. fugas, rodzaj prowizorycznej miny wykonanej z mat. wybuchowych bomb lotn. pocisków artyleryjskich o dużej sile wybuchowej; mogą być też f. chem. i zapalające. fugato [wł.], muz. fragment utworu przeprowadzający temat na wzór fugi; Füger HEINRICH FRIEDRICH, 1751-1818, malarz austr., reprezentant klasycyzmu wiedeńskiego; miniatury, sceny hist., portrety.

Fuggerowie, niem. ród bankierski w XIV-XVI w., z Augsburga; odegrali wielką rolę w handlu świat.; uzyskali godność książąt Rzeszy. fugowanie, bud. →spoinowanie. Fuhlrott [fu:l-] JOHANN CARL, 1804-77, przyrodnik niem.; odkrywca szczątków człowieka neandertalskiego w Neandertal. Fühmann [fü:man] FRANZ, ur. 1922, poeta niem. (NRD); poezja polit,, poemat Die Fahrt nach Stalingrad, małer formy prozatoskie. Führer [fü:rə ; niem., 'wódz'], tytuł Hitlera jako przywódcy NSDAP; od 1934 tytuł zwierzchnika państwa i ruchu hitlerowskiego. Führich [fü:ryś] JOSEPH, 1800-76, austr. malarz i grafik, z grupy nazareńczyków; freski, obrazy rel., graf. cykle biblijne. fujarka, lud. instrument muz. (aerofon), piszczałka pasterska z kory wierzbowej lub drewna, z otworami bocznymi lub bez otworów. Fuji [fudźi], m. w Japonii (środk. Honsiu); 169 tys. mieszk, (1967); przemysł chem., maszyn., włókienniczy. Fujisawa [fudźi-], m. w Japonii (Honsiu), nad O. Spokojnym; 199 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włók.; ośr. wypoczynkowy mieszkańców Tokio i Joko-hamy. Fujiwara [fudźi-], ród magnacki w Japonii; w VII i IX-XII w. sprawowali faktyczną władzę; z F. wywodziło się też wielu poetów i malarzy. Fujiwara [fudźi-] TEIKA, 1162-1241, jap. poeta i teoretyk poezji; zbieracz rękopisów; antologia poezji, prace teoret. i krytyczne. Fukierowie, warsz. rodzina kupiecka; należeli do patrycjatu; prowadzili handel zbożem, później winem; protoplastą rodu był JERZY (?-1548), ławnik i rajca warsz.; w końcu XVIII w. F. stali się właścicielami winiarni na Rynku Starego Miasta. fukoidy, geol. rozgałęziające się, rurkowate utwory występujące w iłach i mar-glach, uważane za wypełnienie korytarzy żerujących niegdyś w mule zwierząt. fuks: 1) człowiek początkujący w jakimś zawodzie, uczeń rozpoczynający szkołę; nowicjusz; 2) potocznie niespodziewany sukces, szczęśliwy zbieg okoliczności, dobra okazja; 3) przypadkowy, nieprzewi-dywany zwycięzca w zawodach sport, lub w wyścigach konnych. fuksja (ułanka, Fuchsia magellanica), pospolity krzew ozdobny (doniczkowy) pochodzenia amer.; kwiaty zwisie, często dwubarwne. fuksyna (rozanilina), czerwony barwnik zasadowy, pochodna trójfenylometanu; stosowana m.in. do barwienia papieru, lakierów spirytusowych, tuszów; jeden z pierwszych barwników syntetycznych. Fukui, m. w Japonii (Honsiu), ośr. adm. prefektury F.; 193 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; uniwersytet. Fukuoka, m. i port w Japonii (pn. Kiu-siu), ośr. adm. prefektury F.; 802 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal., włók.; rzemiosło artyst. (tkaniny, lalki); wielka baza rybołówstwa mor.; węzeł komunik.; uniwersytet. fukus, bot. →morszczyn. Fukushima [-śima] KAZUO, ur. 1930, kompozytor jap.; w twórczości zespolenie tradycji dawnej muzyki jap. i współcz. techniki kompozytorskiej; utwory sceniczne, kameralne. Fukushima [-śima], m. w Japonii (pn. Honsiu), ośr. adm. prefektury F.; 206 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszyn., chem., elektrotechn., ceram.; elektrownia jądrowa; węzeł kolejowy. Fukuyama [-jama], m. w Japonii (pd. Honsiu), port nad Wewnętrznym M. Japońskim; 218 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chemiczny. Fukuzawa [-dzawa] YUKICHI, 1834-1901, jap. publicysta, pedagog i popularyzator

nauki; otworzył w Edo szkołę z eur. systemem kształcenia, zapoczątkowując europeizację Japonii. fular: 1) cienka tkanina jedwabna, często drukowana; 2) chustka na szyję z tej tkaniny charakterystyczna dla mody męskiej okresu biedermeieru. fulard, włók. →napawarka. Fulbe, koczowniczy, pasterski, nie-murzyński lud w pn.-zach. Afryce; ok. 8 mln; język fulbe. Fulda, rz. w środk. części NRF; dł. 154 km; po połączeniu z rz. Werra tworzy Wezerę; żeglowna od m. Kassel. Fulda, m. w NRF (Hesja), nad rz. Fulda; 44 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., metal., maszyn.; ośr. kult.; karolińska rotunda św. Michała (IX w., przebudowana w XI i XII w.), barok, zabytki. fulerska ziemia, osadowa skała ilasta, zwykle zielonkawa; składa się gł. z mont-morylonitu; dzięki własnościom absorpcyjnym używana jako środek oczyszczający i odbarwiający. fulguryt (strzałka piorunowa), nieregularna, często rozgałęziająca się ku dołowi rurka szkliwa kwarcowego, powstała przez stopienie piasku kwarcowego wskutek uderzenia pioruna. Fuliński BENEDYKT, 1881-1942, zoolog i embriolog; prof. uniw. i polit. we Lwowie, czł. PAU; współorganizator życia nauk. tamże. Fulla LUDOVIT, ur. 1902, słowac. malarz i grafik; w indywidualny sposób nawiązuje do współcz. awangardowej sztuki eur. i sztuki ludowej. Fuller [fulər] JOHN FREDERICK, 1878-1966, bryt. ' generał, teoretyk i historyk wojskowości; organizator natarcia czołgów 1917 pod Cambrai; propagator wojny błyskawicznej. Fuller [fulər] MARGARET, 1810-50, amer. pisarka i publicystka; działaczka feministyczna; związana z grupą transcendenta-listów skupionych wokół R.W. Emersona. Fuller [fulər] RICHARD BUCKMINSTER, ur. 1895, konstruktor amer.; ażurowe konstrukcje kopułowe, stosowane jako przekrycia pawilonów wystawowych (pawilon USA na Expo 67), targowych, hal fabrycznych. Fullerton [fulərtn], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 85 tys. mieszk. (1970); przemysł precyzyjny, spożywczy. fulmar, zool. →petrel lodowy. Fulton [fultən] ROBERT, 1765-1815, amer. budowniczy statków wodnych; 1798-1801 zbudował okręty woj. „Nauti-lus", 1801-03 mały parowiec, 1806 — pierwszy parowiec pasażerski (po przebudowie „Clermont"). fumarole, ekshalacje wulkaniczne o temp. 800200°, składające się gł. z pary wodnej, dwutlenku węgla, fluoru, chloru, wodoru, azotu, par siarki; występują w kraterach i szczelinach czynnych wulkanów. fumarowy kwas HOOCCH=CHCOOH, izomer trans — kwasu etylenodwukarbo-ksylowego; otrzymywany przez izomeryzację izomeru cis — kwasu maleinowego; występuje w grzybach. fumatox, środek owadobójczy (insektycyd), którego składnikiem aktywnym jest mieszanina DDT i gamatoxu; stosowany do zadymiania pomieszczeń zamkniętych. fumigacja (gazowanie), zwalczanie szkodników przez zastosowanie trucizn w postaci par, gazów i dymów, tzw. fumi-gantów; przeprowadza się zwykle w pomieszczeniach zamkniętych: w szklarniach, inspektach, domach mieszkalnych, magazynach itp. fumiganty, jedna z form użytkowych pestycydów; stosowane (gł. w szklarniach, magazynach zbożowych) w postaci gazów, dymów (np. fumatox). fumologia, nauka zajmująca się zagadnieniami związanymi z paleniem tytoniu. fumy, dąsy, fochy, grymasy, kaprysy.

funkcyjna skala 339 Funabashi [-śi], m. w Japonii (Honsiu), port nad Zat. Tokijską; 260 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal., chem., spoż., drzewny. Funafuti [fu:nəfu:ty], największy atol w grupie wysp Ellice; ok. 2,5 km2, ok. 500 mieszk.; dł. rafy ok. 20 km. Funchal [funszal], gł. m. i port na por-tug. wyspie Madera, ośr. adm. okręgu F.; 43 tys. mieszk. (1960); uzdrowisko i kąpielisko mor. o międzynar. znaczeniu. fundacja, instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na cele nauk., kult., filantropijne (np. f. Nobla, f. Rockefellera). Fundacja im. I.J. Paderewskiego, instytucja powstała 1948 w USA dla propagowania kultury pol. w Ameryce Pn.; siedziba — Nowy Jork. Fundacja Kościuszkowska, instytucja powstała 1925 w USA, dla popierania pol.-amer. stosunków nauk.-kult. (stypendia, publikacje, katedry pol. na uniwersytetach) ; siedziba — Nowy Jork. Fundacja Niemiecka (Deutsche Stif-tung), zakamuflowana pod szyldem stowarzyszenia organizacja rządu niem. działająca 1920-40; miała powstrzymać przy pomocy zasiłków pieniężnych odpływ Niemców z terenów zagrabionych niegdyś przez Prusy, a zwróconych na mocy traktatu wersalskiego. fundament, osadzona w gruncie dolna część budowli lub podstawa konstrukcji (np. maszyny); wykonany z cegieł, kamieni, betonu, żelbetu; niektóre rodzaje f.: stopowe — pod słupy, ławowe — pod ściany, płytowe — pod całe obiekty, skrzyniowe — pod budowle wodne; gdy grunt ma małą nośność podłoża, f. wspiera się na palach, studniach, słupach, kesonach. fundamentalny, podstawowy, zasadniczy, główny; mocny, trwały, solidny. „Fundamenta Mathematicae", pol. czasopismo mat. powstałe w Warszawie 1920 z inicjatywy Z. Janiszewskiego, przy współudziale S. Mazurkiewicza i W. Sier-pińskiego, poświęcone zagadnieniom teorii mnogości, topologii, teorii funkcji rzeczywistych i logiki mat.; organ Instytutu Mat. PAN. fundamentowanie: 1) ogół operacji związanych z zakładaniem fundamentów; 2) technika wykonywania fundamentów. fundator, założyciel instytucji o znaczeniu społ., inicjator budowy kościoła, klasztoru, szpitala itp., dostarczający środków materialnych i mający często wpływ na program i charakter budowy; fakt fundacji często upamiętniany przez tablice, obrazy, rzeźby (np. tympanony fundacyjne). fundować: 1) zapraszać kogoś i płacić za poczęstunek, rozrywkę (kino, teatr itp.); kupować coś komuś w prezencie; 2) budować, zakładać coś swoim kosztem dla użytku publ.; czynić zapis, fundację. fundusz, wyodrębniony zasób środków majątkowych przeznaczonych na określony cel. fundusz akumulacji, zgromadzona (nie skonsumowana) w danym okresie część dochodu nar. przeznaczona na inwestycje oraz na tworzenie rezerw i zapasów. fundusz amortyzacyjny, środki pieniężne tworzone w jednostce gosp., a przez odpisy amortyzacyjne przeznaczone na odtworzenie zużytych środków trwałych. fundusze mieszkaniowe, środki przeznaczone na finansowanie budownictwa mieszkaniowego. fundusze spółdzielcze, środki własne spółdzielni i ich związków, gł. fundusz udziałowy (powstający z wpłat udziałów członkowskich) i fundusz zasobowy (tworzony gł. z przelewu części zysku bilansowego i z wpłat wpisowego członków). Fundusz Gospodarki Mieszkaniowej, utworzony w PRL 1948, przeznaczony na finansowanie kapitalnych remontów bu-

dynków; od 1951 wpłaty na jego rzecz i finansowanie remontów przejęły budżety terenowe. fundusz gromadzki, fundusz tworzony w PRL we wszystkich gromadach, przeznaczony na zaspokojenie potrzeb miejscowych. fundusz inwestycyjno-remontowy, fundusz przem. przedsiębiorstwa państw, w PRL, przeznaczony na inwestycje własne przedsiębiorstwa (z wyłączeniem inwestycji mieszkaniowych i socjalnych) i na kapitalne remonty. fundusz kościelny, fundusz państw, u-tworzony w Polsce 1950, przeznaczony m.in. na utrzymanie i odbudowę kościołów. Fundusz Postępu Technicznego, fundusz pieniężny utworzony w PRL 1958, przeznaczony na finansowanie prac związanych z postępem techn. w gospodarce narodowej. fundusz rozwoju przedsiębiorstwa, fundusz państw, przedsiębiorstwa przem. tworzony w PRL od 1957, przeznaczony na finansowanie wzrostu środków obrotowych lub uzupełnianie ich. Fundusz Rozwoju Rolnictwa, fundusz pieniężny utworzony w PRL 1959, przeznaczony na inwestycje zespołowe w gospodarce rolnej. fundusz spożycia, część dochodu nar. przeznaczona na spożycie indywidualne (płace, emerytury) i na spożycie zbiorowe (lecznictwo, szkolnictwo, instytucje kult.). fundusz statutowy, w krajach socjalist. zasób środków przydzielonych na stałe przedsiębiorstwu państw., bankowi itp., będący podstawą ich działalności. fundusz ubezpieczeniowy, środki materialne przeznaczone na wyrównywanie ujemnych skutków zdarzeń losowych; także fundusze utworzone przez zakłady ubezpieczeń ze składek osób ubezpieczonych, a przeznaczone na wypłatę odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych. Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP), w Polsce instytucja utworzona 1949, zajmująca się organizowaniem różnych form wypoczynku dla ludzi pracy we własnych ośrodkach. fundusz zakładowy, fundusz przedsiębiorstwa państw, przeznaczony na zbiorowe potrzeby socjalno-kult. załogi i na indywidualne nagrody. Fundy [fandy], zatoka O. Atlantyckiego, między płw. Nowej Szkocji a Nowym Brunszwikiem; głęb. do 214 m; pływy do 20 m. Funew IWAN, ur. 1900, rzeźbiarz bułg.; pomniki, portrety, rzeźby rodzajowe o wymowie społecznej. fungicydy (grzybobójcze środki), substancje chem. stosowane w celu zapobiegania i zwalczania chorób roślin uprawnych wywoływanych przez grzyby pasożytnicze (tzw. mikozy), a także do ochrony przed zniszczeniem drewna, tkanin, skór, tworzyw sztucznych itp.; f. są gł. org. związki siarki i rtęci, chloroi nitro-pochodne węglowodorów, związki heterocykliczne. fungicydyna, farm. →nystatyna. Funk KAZIMIERZ, 1884-1967, biochemik pochodzenia pol.; pracował w Niemczech, Anglii, Polsce, najdłużej w USA; wprowadził nazwę witaminy; twórca nauki o tych związkach; Die Witamine. funkcja, mat. jedno z podstawowych pojęć matematyki; jeżeli każdemu elementowi x z pewnego zbioru X (zbioru argumentów x) przyporządkowany jest dokładnie jeden element y (tzw. wartość f.) z pewnego zbioru Y, to mówi się, że w zbiorze X określona jest f, zmiennej (niezależnej) x o wartościach należących do zbioru Y, i wtedy pisze się y = f(x); najczęściej zbiorami Xi Y są zbiory liczbowe. funkcja nazwowa, log. wyrażenie o postaci nazwy zawierające zmienne, które po

podstawieniu stałych w miejsce zmiennych przekształca się w nazwę. funkcja prawdziwościowa, log. funkcja zdaniowa zawierająca zmienne zdaniowe, której wartość log. zależy wyłącznie od wartości log. tych zmiennych. funkcja społeczna, zespół zadań, które przypadają danej jednostce, grupie społ., instytucji, w społ. podziale pracy i w społ. podziale innego typu zadań. funkcja stopnia drugiego, funkcja kwadratowa, np. y = x2. funkcja stopnia pierwszego, funkcja liniowa, np. y = 2x+3. funkcja zbioru, funkcja, której argumentami są zbiory, a wartościami liczby; występuje w teorii miary i w teorii całki. funkcja zdaniowa, log. wyrażenie o postaci zdania zawierające zmienne, które po podstawieniu stałych w miejsce zmiennych przekształca się w zdanie. funkcje stanu, wielkości opisujące makroskopowe własności układu fiz., jak np. energia wewn., entropia, entalpia. funkcji teoria, dział matematyki poświęcony badaniu ogólnych własności funkcji; dzieli się na t.f. zmiennej rzeczywistej i t.f. zmiennej zespolonej. funkcjonalizm, metodol. pogląd w metodologii nauk, zwł. w XIX/XX w., wg którego z nauki należy usunąć pojęcie przyczyny i poprzestać na badaniu funkcjonalnych zależności zjawisk. funkcjonalizm, psychol. kierunek w psychologii XX w. wysuwający na pierwszy plan badanie i wyjaśnianie funkcji zjawisk psych. oraz ich roli w życiu człowieka. funkcjonalizm, prawo kierunek w teorii prawa w USA od pocz. XX w. oparty na założeniach pragmatyzmu, postulujący rozpatrywanie prawa w działaniu z punktu widzenia jego tworzenia, realizacji i społ. skutków; gł. przedstawiciele: R. Pound, K.N. Llewellyn. funkcjonalizm, socjol., etnogr. kieru-nex powstały w opozycji do ewolucjo-nizmu rozwijający się od 1 poł. XX w., dążący do wyjaśniania faktów, zjawisk i procesów społ. poprzez ustalanie funkcji, jaką one pełnią w kulturze danego społeczeństwa; twórca — B. Malinowski, gł. przedstawiciele: R.A. RadciffeBrown w antropologii społ., T. Parsons i R.K. Merton w socjologii. funkcjonalizm, kierunek we współcz. architekturze, urbanistyce, sztuce stosowanej (rozwój od końca XIX w., rozkwit po I wojnie świat.); gł. założenie: uznanie nadrzędności funkcji, której podporządkowane są wszelkie elementy techn. i estetyczne. funkcjonalne wychowanie, kierunek pedagogiki w 1 poł. XX w., oparty na uwzględnieniu m.in. zainteresowań, potrzeb działania dziecka i rozwijania jego funkcji psychicznych. funkcjonalność, użyteczność, praktycz-ność, przydatność. funkcjonał, uogólnienie pojęcia funkcji liczbowej, jest to funkcja, której argumentami są funkcje, a wartościami — liczby rzeczywiste lub zespolone. funkcjonariusz, człowiek sprawujący jakąś funkcję; pracownik, urzędnik. funkcjonariusz organizacji międzynarodowej, osoba wybrana lub mianowana przez organizację międzynar. dla wykonywania jej statutowych zadań, z uprawnieniami przedstawiciela dyplomatycznego. funkcjonariusz państwowy, osoba będąca pracownikiem administracji państw., nie pełniąca funkcji wyłącznie usługowych. funkcyjna przestrzeń, zbiór funkcyj traktowanych jako elementy (punkty) przestrzeni, w której wprowadzono w określony sposób pojęcie odległości. funkcyjna skala, skala przyjęta na osi liczbowej, której podziałka odpowiada wartościom pewnej funkcji, np. skala potęgowa sześcienna odpowiada funkcji potęgowej y = x3, skala logarytmiczna funkcji logarytmicznej y = log x.

340 funkcyjne grupy funkcyjne grupy, chem. ugrupowanie kilku atomów (lub pojedynczy atom) występujące w cząsteczce związku org. przy atomie węgla zamiast jednego z atomów wodoru i charakterystyczne dla poszczególnych grup związków org., np. grupa karbonylowa =CO właściwa dla aldehydów i ketonów; g.f. decyduje o gł. własnościach chem. związków organicznych. funkcyjne równanie, równanie, w którym niewiadomymi są funkcje lub zbiory funkcji; do r.f. zalicza się też równania różniczkowe. funkcyjny ciąg, ciąg, którego wyrazami są funkcje. funkcyjny papier, papier do sporządzania na nim wykresów mat. w odpowiednio dobranych układach współrzędnych; np. papier milimetrowy, papier logarytmiczny (na obu osiach skale logarytmiczne), papier półlogarytmiczny (na jednej osi skala logarytmiczna, na drugiej — liniowa) itp. funkcyjny szereg, szereg, którego wyrazami są funkcje. funktor, log. wyrażenie, które w połączeniu z pewnymi innymi wyrażeniami, zw. jego argumentami, tworzy nazwę (f. nazwotwórczy) lub zdanie (f. zdaniotwór-czy). funt (libra), jednostka masy powszechna w Europie do XIX w.; w średniowieczu najczęstszy f. karoliński = ok. 0,368 kg; w Polsce w XIII-XV w. 1 f. = 0,317-0,4 kg, w XVIII w. — ok. 0,4067 kg, f. nowo-pol. = 0,4055 kg; f. niem. w XIX w. = = 0,5 kg. Do dziś używany: f. apteczny (symbol: lb.t.) = ok. 0,373 kg oraz ang. f. handl. — pound (symbol: lb.). funt (pound), lb., podstawowa jednostka masy w ang. i amer. układach jednostek miar; 1 lb. ≈ 0,4536 kg; dzieli się na 16 uncji. fura, wóz do przewożenia ciężarów, furmanka; ilość ładunku, towaru mieszcząca się na tym wozie; przen. wielka ilość czegoś; mnóstwo, moc. furan C4H4O, . pięcioczłonowy związek heterocykliczny zawierający tlen; łatwo lotna ciecz; wykazuje charakter aromatyczny. furazolidon, środek przeciwbakteryjny i pierwotniakobójczy, stosowany m.in. w biegunkach bakteryjnych, zakażeniach pierwotniakami, nieżycie przewodu pokarmowego. furaż, daw. pasza dla koni wojskowych. furażer, w dawnym wojsku pol. podoficer zajmujący się dostawą paszy (furażu) dla koni. furażerka, miękka czapka bez daszka, noszona od XVIII w. Furcewa JEKATIERINA A., ur. 1910, radz działaczka -polit.; 1954-57 I sekr. Kom. Moskiewskiego KPZR, 1957-61 czł. Prezydium KC KPZR, 1956-60 sekr. KC KPZR, od 1960 min. kultury ZSRR. furdyment, daw. część rękojeści szpady, raoiera itp., ochraniająca dłoń. Furetière [fürtje:r] ANTOINE, 1619-88, pisarz fr.; poezje, satyry; Dictionnaire Universel... — jedno z najwybitniejszych wydawnictw encyklopedycznych XVII w. furfurol (furfural) C4H3OCHO, aldehyd heterocykliczny, pochodna furanu; otrzymywany przez odwodnienie pentoz; ciecz o przenikliwym zapachu; używany m.in. w rafineriach (ciecz do ekstrakcji) i do syntezy. furgon, duży wóz konny 4-kołowy, z nadwoziem w postaci płóciennej budy lub zamkniętej skrzyni drewnianej. furgon, rodzaj samochodu ciężarowego, mającego nadwozie całkowicie kryte, ze sztywnym dachem i ścianami oraz szczelnie zamykanymi drzwiami. furgonetka, mały samochód ciężarowy. furia, med. →szał. furiant, lud. taniec czes., w tempie szybkim, metrum trójdzielnym; w stylizowanej formie u B. Smetany i A. Dvořáka.

furiat: 1) człowiek chory umysłowo, ulegający atakom szału; 2) człowiek łatwo wpadający w gniew; złośnik, pasjonat. furie, mit. rzym. bóstwa chtoniczne; utożsamione z gr. eryniami. furier, w dawnym wojsku pol. podoficer do spraw gosp. w kompanii. Furka, przełęcz w Alpach Zach. (Szwajcaria); wys. 2431 m; łączy doliny Rodami i Reuss. furkacja, podział szkoły średniej na różne programowo równoległe ciągi klas, sekcje, kierunki, uwzględniające różnice zainteresowań i uzdolnień młodzieży. furkadło, przyrząd do ręcznego wiercenia małych otworów; ruch obrotowy wiertła jest wynikiem ręcznego przesuwania suwaka po pręcie z naciętymi śrubowo rowkami. Furkot, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd. od Hrubego Wierchu; 2405 m. Furkotne Stawy, cztery niewielkie jeziora w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w Dol. Furkotnej; największy — Wielki Staw Furkotny Wyżni, na wys. 2154 m, pow. ok. 0,5 ha, głęb. do 21 m. furlong [fə:rloŋ] →staje. furman, człowiek powożący końmi; woźnica. Furmanik STANISŁAW, ur. 1896, krytyk lit.; badacz wersyfikacji pol.; przekłady z literatury radź., prace edytorskie. Furmanow DMITRIJ A., 1891-1926, pisarz ros.; reportaże, artykuły krytycznolit.; opowiadania i powieści nawiązujące do wydarzeń rewol. w Rosji (Czapajew). Furmanow, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. iwanowski); 42 tys. mieszk. (1967); przemysł bawełniany. Furnas, hydrowęzeł na rz. Grandę, w Brazylii (Minas Gerais); tama,2 największy w kraju sztuczny zbiornik (1,8 tys. km ), elektrownia wodna (1200 MW). Fürnberg Louis, 1909-57, pisarz niem. (NRD); poezje m.in. polit., dramaty, nowele (Spotkanie w Weimarze). Furneaux [fə:rnou], austral. grupa wysp w Cieśn. Bassa, przy pn.-wsch. wybrzeżu Tasmanii; gł. wyspy: Flinders, Cape Bar-ren; łowiectwo ptaków. furora, tylko w wyrażeniu: robić f. — wprawiać w podziw, zachwyt, wywoływać wielkie, dodatnie wrażenie, odnosić sukces, mieć niebywałe powodzenie. Fürst WALTER, ?-ok. 1317, legendarny bohater szwajc; przyczynił się jakoby, wraz ze swym zięciem W. Tellem, do wyzwolenia Szwajcarii. Fürstenwalde [für-], m. we wsch. części NRD, port nad Sprewą; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł gumowy, metal., maszynowy. furta, małe drzwi w bramie, ogrodzeniu (zwł. klasztoru). furta wodna, otwór w nądburciu statku wodnego dla odprowadzania wody zalewającej pokład. Fürth [fürt], m. w NRF (Bawaria), w pobliżu Norymbergi; 94 tys. mieszk. (1968); przemysł precyzyjny, elektrotechn., włókienniczy. furtian, odźwierny klasztorny. Furtwängler [furtwen-] WILHELM, 1886-1954, niem. dyrygent (orkiestra Gewand-hausu, Berlińskiej Opery) i kompozytor; znakomity odtwórca dzieł Beethovena i Wagnera. furunkuł → czyrak. furunkuloza →czyraczność. Fuse →Higashiosaka. Fusin, m. w Chinach (Liaoning); 330 tys. mieszk. (1957); duży ośr. eksploatacji węgla kamiennego. Fust JOHANN, ?-1466, mieszczanin z Moguncji; wspólnik J. Gutenberga, następnie P. Schoffera, z którym wydał Psałterz moguncki i 48-wierszową Biblię — jedne z pierwszych druków. Fustat, Al-, pierwsza stolica podbitego

przez Arabów Egiptu, zał. 642 przez Amr ibn alAsa; obecnie — dzielnica Kairu. Fustel de Coulanges [füstel dö kulã:ż] NUMA DENIS, 1830-89, historyk fr.; prof. Sorbony; wybitny mediewista, reprezentant kierunku pozytywistycznego, badacz dziejów staroż. i początków Francji; Hi-stoire des institutions politiques de Van-cienne France, La cité antique. fuszer, lichy rzemieślnik lub wykonawca czegoś, partacz. Fuszun, m. w Chinach (Liaoning); 985 tys. mieszk. (1957); wielki ośr. przemysłu ciężkiego (węgiel kam., łupki bitumiczne, rudy żel., hutnictwo). Futabatei SHIMEI, 1864-1909, jap. powieściopisarz i tłumacz; powieści o problematyce społ., przekłady klasyków ros. literatury. Futa Dżalon, masyw górski w Gwinei, opadający stopniami ku zach.; wys. do 1538 m; roślinność gł. sawannowa; z F. D. wypływają Senegal, Gambia i dopływy górnego Nigru. futerał, rodzaj pokrowca służącego do ochrony przedmiotów wartościowych lub mogących łatwo ulec zniszczeniu. futerkowe zwierzęta, zwierzęta dzikie lub hodowane, których skóry stanowią surowiec kuśnierski, np. lis, norka, nutria, szynszyla, piżmak, soból, kuna, foka, opos, suseł, gronostaj, niektóre rasy owiec, źrebięta, cielęta, króliki ras futerkowomięs-nych, psy i koty hodowane na futro. futor →chutor. futraminy, pol. nazwa handl. barwników stosowanych do barwienia skór futerkowych. futro, skóra zwierzęcia z sierścią, używana gł. do wyrobu odzieży; w kuśnierstwie także nazwa skórek ptasich z u-pierzeniem, gł. z pingwinów, gęsi i nurów. futrówka, podszewka, podszycie; skóra wyściełająca wnętrze obuwia. futrówka, żegl. obicie statku zewnątrz i wewnątrz z desek albo z blachy. futryna, bud. →ościeżnica. futrzarstwo, gałąź gospodarki zajmująca się pozyskiwaniem skór futerkowych z u-polowanych lub hodowanych zwierząt futerkowych, oceną tych skór, konserwacją, wyprawianiem i uszlachetnianiem. futura, krój pisma druk. (grupy grotes-ków). futurologia, nazwa nadana nauk. badaniu przyszłości; działalność polegająca na formułowaniu prognoz rozwoju (prognostyka) dla poszczególnych dziedzin życia społ., gospodarki, kultury itp.; dynamiczny rozwój od lat 60-ych XX w. futurum, gram. czas przyszły, oznaczający czynność przyszłą. futuryzm, awangardowy kierunek w sztuce i literaturze pocz. XX w., gł. we Włoszech (F.T. Marinetti) i Rosji (ego-futuryzm, kubofuturyzm); radykalnie zrywający z tradycją, głoszący (w odmianie wł.) kult przemocy i wojny; dążył do odzwierciedlenia dynamizmu nowocz. życia wielkomiejskiego, techniki i mechanizacji. fuzariozy, liczne choroby różnych roślin, wywoływane przez pasożytnicze grzyby; objawiają się m.in. więdnięciem, gniciem; do f. należą: pleśń śniegowa zbóż, sucha zgnilizna kłębów ziemniaczanych, więdnięcie lnu, pomidorów. fuzja (flinta), broń palna z zamkiem skałkowym; używana od XVIII w.; obecnie potoczna nazwa śrutowej strzelby myśliwskiej. fuzja, połączenie, zjednoczenie się stronnictw polit., przedsiębiorstw handl., towarzystw akcyjnych itp. fuzja jąder →jąder synteza. fuzle (oleje fuzlowe, niedogon), trujące produkty uboczne powstające podczas otrzymywania alkoholu etylowego metodą fermentacji; mieszanina alkoholi (amylo-wy, izobutylowy, propylowy), estrów, kwasów tłuszczowych, furfurolu, terpe-

gafelfał 341 nów; f. zawarte są w spirytusie surowym (0,4%) i w samogonie; nadają im duszący zapach i żółte lub brunatnawe zabarwienie; usuwane podczas rektyfikacji. Fuzuli, 1495(?)-1556, poeta tur.-azerb.; dywany poezji lir., utwory rel., poematy romant. i społ.obyczajowe, utwory prozą; wywarł wpływ na literaturę Azerbejdżanu i Turcji.

fuzuliny (Fusulinidae), rodzina otwor-nic z karbonu i permu; ich wrzecionowate skorupki wchodzą w skład wapieni fu-zulinowych. fuzyt (węgiel włóknisty), jeden ze składników węgla kam.; ciemnoszary lub czarny, kruchy, o połysku jedwabistym. fyllit, skała metamorficzna, składająca się gł. z kwarcu, serycytu i chlorytu; sza-

g, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. y (gamma) od północno-semickiej (fenickiej) litery gimel. g, muz. nazwa dźwięku piątego w podstawowym szeregu liczonym od c. g, symbol jednostki masy gram. g, fiz. symbol przyspieszenia ziemskiego. G, symbol jednostki gram-siła. G, skrót przedrostka giga-. Ga, symbol pierwiastka chem. galu. Gaál [ga:l] ISTVAN, ur. 1933, węg. reżyser film.; autor dramatów o współcz. postawach moralnych (Wir, Zjazd rodzinny). gabardyna, jednobarwna tkanina zwykle z wełny czesankowej, o skośnych, stromych i dobrze widocznych prążkach; g. impregnowana — używana na płaszcze, wiatrówki. gabaryt, techn. obrys przekroju, np. poprzecznego, pojazdów wraz z ładunkiem, maszyn, budowli itp.; regulowany niekiedy odpowiednimi przepisami określającymi minimalnie dopuszczalne odległości, np. g. drogowy. Gabe DORA, ur. 1886, bułg. poetka i tłumaczka poezji pol.; wydała antologię Polski poeti (z mężem B, Penewem); wiersze poświęcone walce wyzwoleńczej w okresie II wojny świat, i odbudowie kraju. Gaberones →Gaborone. Gabes, m. i port w zach. Tunezji, nad zat. Mała Syrta; 32 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł rybny. Gabin [gabę] JEAN (właśc. J. Alexis Moncorgé), ur. 1904, fr. aktor film.; odtwórca postaci mocnych mężczyzn, często proletariuszy (Towarzysze broni, Ludzie za mgłą, Mury Malapagi). gabinet: 1) pokój przeznaczony do pracy umysłowej dla osoby zajmującej kierownicze stanowisko; 2) pomieszczenie przeznaczone do specjalnej pracy zawodowej, nauk., zaopatrzone w odpowiedni sprzęt (np. g. dentystyczny, przyrodn.); 3) wydzielone zbiory w muzeach (np. g. rycin). gabinet, arch. niewielkie pomieszczenie w pałacu (od XVI w.), zwykle bez oddzielnego wyjścia na korytarz, przeznaczone do pracy lub przechowywania zbiorów. gabinet, prawo zwyczajowa nazwa rządu w państwach o ustroju parlamentarnym; g. składa się z premiera i ministrów kierujących kluczowymi resortami. gabinet, szt. ogrod, element przestrzenny kompozycji ogrodowej utworzony przez strzyżone ściany szpalerów, niekiedy zawierający też partery, baseny, rzeźby i budynki ogrodowe; charakterystyczny dla fr. stylu ogrodowego. gabinet cieni, zwyczajowa nazwa zespołu przywódców partii opozycyjnej w parlamencie bryt., którzy w przypadku zwycięstwa w przyszłych wyborach utworzą rząd. gabinet ministra, jednostka organizacyjna w ministerstwie zabezpieczająca pod względem techn. wykonywanie przez ministra jego czynności urzędowych. Gable [gejbl] CLARK, 1901-60, amer. aktor film.: słynny gwiazdor lat 30-ych; role amantów w komediach i dramatach (Przeminęło z wiatrem, Skłóceni z życiem). gablotka (gablota), oszklona szafka na wystawiane przedmioty muzealne, wartościowe, artystycznie wykonane, na zbiory przyrodnicze itp.

Gabo NAUM (właśc. Nahum Pevsner), ur. 1890, rzeźbiarz amer., pochodzenia ros., od 1946 w USA; jeden z gł. inicjatorów konstruktywizmu; kompozycje ab-strakc. z metalu i mas plastycznych. Gabon (Republika Gabońska), państwo w2 zach. Afryce, nad O. Atlantyckim; 267,7 tvs. km , 485 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Libreville; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna, wzdłuż wybrzeży nizinna; klimat gorący, wilgotny: 80% pow.— lasy równikowe. Podstawą gospodarki rolnictwo (maniok, jams, banany, bataty, kakao), górnictwo (ropa naft., rudy manganu, uranu, żel.) i eksploatacja lasów.—Od XV w. penetracja portug.; od 1839 protektorat fr. (od 1910 prowincja Fr. Afryki Równikowej); od 1958 autonomia wewn., czł. Wspólnoty Fr.; od 1960 niepodległa republika; czł. ONZ od 1960. Gábor MIKLÓS, ur. 1919, węg. aktor teatr, i film.; role dram. eksponujące treści psychol. i intelektualne (Gdzieś w Europie, Alba Regia). Gaboriau [-rjo] EMILE, 1832-73, pisarz fr.; twórca powieści kryminalnej (Zbrodnia w Orcival). Gaborone (do 1969 Gaberones), stol. Botswany, w pd.-wsch. części kraju; 14 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spoż., drzewny. Gabriel [-jel] JACQUES ANGE, 1698-1782. architekt fr., jeden z gł. przedstawicieli klasycyzmu; Plac Zgody w Paryżu, pałacyk Petit Trianon w Wersalu, dekoracje wnętrz. Gabrieli GIOVANNI, 1557-1613, kompozytor wł.; styl polichóralny i koncertujący (toccaty, canzony, ricercary). Gabrielli (Gabbrielli), rodzina aktorów wł. commedia del'arte; najsłynniejszy: FRANCESCO (1588-1636), twórca postaci Sca-pina, uznany za największego zanni swoich czasów. gabro, magmowa skała głębinowa, czarna lub ciemnozielona; składa się gł. z pla-gioklazu i piroksenu, niekiedy oliwinu; materiał bud., drogowy i dekoracyjny. Gabrowo, m. w Bułgarii, u pn. podnóży Bałkanu, ośr. adm. okręgu G.; 58 tys. mieszkańców (1965); duży ośr. przemysłu włók. i skórzanego. Gabryella →Żmichowska Narcyza. gacek wielkouch (Plecotus auritus), mały nietoperz owadożerny; uszy b. duże; Eurazja i pn. Afryka; w Polsce pospolity, chroniony. gach, łow. dojrzały zając samiec. Gacki, w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim; zakłady gipsowe „Dolina Nidy". Gacz Saran, m. w Iranie (Chuzestan); ośr. wydobycia ropy naft.; 9 tys. mieszk. (1966). Gadaga, m. w Indii (Majsur); 77 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Gadda CARLO EMILIO, ur. 1893, pisarz wł.; nasycone humorem i ironią powieści i eseje. Gaddi TADDEO, ?-ok. 1366, wł. malarz okresu trecenta, uczeń i kontynuator Giot-ta; działał we Florencji; obrazy i freski o tematyce religijnej. Gade NIELS, 1817-90, duń. kompozytor i dyrygent; organizator życia muz.; twór ca nar. stylu w muzyce duń.; symfonie, uwertury programowe, utwory kameralne, kantaty (Krzyżowcy, Psyche).

ry, szarozielony, b. drobnoziarnisty, o budowie łupkowej; niekiedy używany do krycia dachów. fyllonit, skała metamorficzna podobna do fyllitu, lecz o bardziej urozmaiconym składzie mineralnym. Fyt [fejt] JAN, 1611-61, malarz flam.; martwe natury często z trofeami myśliwskimi, kwiatami i owocami, portrety.

g gadolin Gd, pierwiastek chem. o liczbie atom. 64, z podgrupy lantanowców; metal. Gadolin AKSEL W., 1828-92, krystalograf ros., generał artylerii; czł. Petersburskiej Akad. Nauk; udowodnił istnienie 32 klas krystalograficznych. Gadomski JAN, 1859-1906, literat, wydawca; współzałożyciel „Biblioteki Dzieł Wyborowych", red. „Gazety Polskiej". Gadomski JAN, 1889-1966, astronom; popularyzator astronomii; obserwator gwiazd zaćmieniowych. Gadomski WALERY, 1833-1911, rzeźbiarz; prof. SSP w Krakowie; eklektyczne rzeźby portretowe, kompozycje figuralne, pomniki (m.in. Kopernika w Krakowie). Gadon LUDOMIR, 1831-1908, działacz emigracji postyczniowej, publicysta; sekretarz W. Czartoryskiego; Emigracja polska. gadożer, zool. →krótkoszpon gadożer. Gadsden [gädzdən], m. w USA (Alabama), nad rz. Ćoosa; 53 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., wydobycie węgla kam., rudy żelaza. gady (Reptilia), zmiennocieplne kręgowce lądowe; ok. 5 tys. współcz. gat., liczne kopalne; skóra okryta łuskami, tarczkami lub płytkami; gł. drapieżne; jajo- i ży-worodne; rozkwit w mezozoiku; występują wszędzie prócz strefy polarnej; rozróżnia się hatterie, żółwie, jaszczurki, węże i krokodyle. gady naczelne (archozaury), łączna nazwa gadów pochodzących od tekodontów, dinozaurów i gadów latających (wymarły z końcem kredy) oraz krokodyli (żyjących do dziś). gadzinówka, pismo zamieszczające artykuły tendencyjne, służące złej sprawie (np. gazety wydawane w języku pol. w czasie okupacji, opłacane przez władze niem.). Gaede [ge:də] WOLFGANG, 1878-1945, fizyk niem.; prof. uniw. w Karlsruhe; twórca podstaw nowoczesnej techniki wytwarzania wysokiej próżni. Gaertner HENRYK, 1892-1935, filolog i językoznawca; prof. uniw. we Lwowie; liczne prace na temat piśmiennictwa i języka pol., stylistyki, składni (Gramatyka współczesnego języka polskiego). i Găesti [gəjeszt ], m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszynowy. Gaeta, m. i port we Włoszech (Lacjum), nad Zat. G.; 21 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., przemysł spożywczy. gafa, niezręczny postępek; nietaktowne odezwanie się; uchybienie formom; niezręczność, nietakt. gafel (rożec), żegl. ruchome drzewce do zamocowania górnej krawędzi (liku) żagla czworokątnego, jednym końcem powiązane ruchowo z masztem, drugim skierowane ukośnie w górę; podnoszony fałami. gafelfał, żegl. lina do podnoszenia gafla, przymocowana do jego pięty — końca po łączonego z masztem.

342 Gafencu Gafencu [-ku] GRIGORE, 1892-1957, rum. polityk, publicysta; 1932, 1938-40 min. spraw zagr., przeciwnik polityki zbliżenia do hitlerowskich Niemiec; 1940-41 ambasador Rumunii w ZSRR. gaflowe ożaglowanie, typ ożaglowania, w którym duży czworokątny żagiel jest rozpięty między masztem, ukośnym gaflem i poziomym bomem. Gafsa, m. w środk. Tunezji, w oazie; 32 tys. mieszk. (1966); ośr. ważnego regionu eksploatacji fosforytów; uprawa palmy daktylowej, drzew cytrusowych. — Stanowisko archeologiczne mezolitycznej kultury zw. kapską (od staroż. nazwy miasta — Capsa); antyczne cysterny. gaftopsel, trójkątny lub czworokątny żagiel rozpięty nad gaflem — pomiędzy nim i steńgą, niekiedy na specjalnej rei. gag [gäg; ang.], żart lub dowcip sytuacyjny spotykany w komediach film.; w niektórych wytwórniach film. zatrudnia się specjalnego scenarzystę — gagmana. Gagarin JURIJ A., 1934-68, radz. astro-nauta; 12 IV 1961 w pojeździe Wostok I dokonał pierwszego w świecie lotu po orbicie okołoziemskiej. gagat, odmiana węgla brun.; twardy, smoljstoczarny, daje się łatwo obrabiać i polerować; używany do wyrobu ozdób. Gagauzi, narodowość na terenie Mołd. i Ukr.SRR oraz Bułgarii i Rumunii; ok. 35 tys.; pochodzenie prawdopodobnie tureckie. Gagern HEINRICH, 1799-1880, polityk heski, umiarkowany liberał; 1848 prezydent Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego. Gagnoa [ganjoa], m. w pd. części Wybrzeża Kości Słoniowej; 14 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł drzewny. Gagra, m. w Gruz.SRR (Abchazja), port nad M. Czarnym; 21 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko klimatyczne. Gahrwal, dawne państwo himalajskie, powstałe ze zjednoczenia ok. 50 ksiąste-wek; od 1803 w granicach Nepalu. gaik, zwyczaj lud. obnoszenia po wsi przyozdobionej zielonej gałęzi lub drzewka mających wyobrażać nadchodzącą wiosnę. Gaillimh (ang. Galway), m. w zach. Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 25 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo; przemysł spoż., włók., odzieżowy, drzewny; uniwersytet. Gainesville [gejnzwyl], m. w USA (Floryda); 64 tys. mieszk. (1970); ośr. wypoczynkowy, przemysł drzewny; uniwersytet. Gainsborough [gejnzbərə] T HOMAS, 1727-88, malarz ang., wybitny portrecista i pejzażysta; czł. Akad. Król. w Londynie; Błękitny chłopiec, Poranny spacer. Gainsborough [gejnzbərə], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Trent; 14 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., metal., włók.; ośr. handlowy. Gairdner [geərdnər], słone, bezodpływowe jezioro w Australii Pd.; powierzchnia zmienna, ok. 5,5 tys. km2; okresowo zamienia się w bagna. Gaitskell [gejtskəl] HUGH TODD, 1906-63, bryt. polityk i ekonomista; od 1955 przywódca Partii Pracy; kilkakrotny minister; popierał pol. granicę na Odrze i Nysie. Gaj LJUDEVIT, 1809-72, chorw. pisarz i działacz nar.; przywódca iliryzmu; reformator chorw. pisowni i języka literackiego. gaja, żegl. lina lub łańcuch do nadawania ruchu, kierowania i ustawiania w płaszczyźnie poziomej bomów ładowniczych. Gaja, mit. gr. Ziemia-Matka, bogini płodności; żona Uranosa, matka m.in. tytanów i gigantów; pierwsze bóstwo znające tajemnice Przeznaczenia, opiekunka pierwszych wyroczni; mit. rzym. Tellus. Gaja (ang. Gaya), m. w Indii (Bihar); J66 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., metal., spoż.; rzemiosło; ośr. kultu rel. i miejsce pielgrzymek buddystów; uniwer-

sytet; świątynia Mahabodhi (VI-XIV w.) z licznymi rzeźbami Buddy. gajal (Bos frontalis), udomowiona odmiana gaura. Gajcy TADEUSZ (pseud. Karol Topornic-ki), 1924-44, poeta; red. konspiracyjnego pisma „Sztuka i Naród", żołnierz AK, zginął w powstaniu warsz.; zbiór wierszy Grom powszedni; dramat Homer i Orchidea. Gajdar ARKADIJ P. (właśc. A.P. Goli-kow), 1904-41, pisarz ros.; powieści dla dzieci i młodzieży (Czuk i Hek, Timur i jego drużyna). gaje święte, w religiach politeistycznych miejsca zalesione, czasem ogrodzone, zwykle ze źródłem lub w pobliżu rzeki, poświęcane poszczególnym bóstwom; u Słowian pomorskich — miejsce modlitwy i o-fiar, również sądów i azylu. Gajewski WACŁAW, ur. 1911, genetyk i botanik; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; dyr. Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN; prace z cytogenetyki roślin wyższych i biologii molekularnej. gajowiec żółty (Galeobdolon luteum), eur. bylina z rodziny wargowych; w Polsce pospolity w cienistych lasach. gajowy, pracownik nadleśnictwa chroniący przydzielonej mu części lasu, zw. obchodem, przed szkodami i wykonujący różne prace techniczne. gajówka, budynek, w którym mieszka gajowy. gajówki, zool. →pokrzewki. gajtawa, lina do podciągania dolnych rogów żagla rejowego do rei, do której jest on przymocowany górnym likiem (krawędzią), używana przy zwijaniu żagla. Gajus, II w., prawnik rzym.; jego Insti-tutionum commenłarii IV — podręcznik prawa cywilnego (rękopis odkryty 1816) posłużył za podstawę Institutiones w tzw. Kodeksie Justyniana. gal, jednostka przyśpieszenia liniowego w układzie CGS; 1 gal = 1 cm/s2 = = 10-2m/s2. gal Ga, pierwiastek chem. o liczbie atom. 31, oz grupy glinowców; metal o temp. topn. ok. 30 ; wartościowość gł. +3; stosowany m.in. do wypełniania termometrów; izotop promieniotwórczy — w leczeniu nowotworów. GAL →Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe S.A. gala: 1) uroczystość, przyjęcie, bankiet z udziałem oficjalnych osób; 2) odświętny, uroczysty strój. gala, żegl. dekoracja statku wodnego w dni uroczyste; g.banderowa- okrętu woj. banderami, proporcami i flagami kodu sygnałowego, g. flagowa — statków handl., rybackich i sport, flagami kodu sygnałowego. Galacja, w starożytności kraina w środk. Azji Mn.; ok. 277 p.n.e. opanowana przez celt. Galatów (stąd nazwa), od 25i p.n.e. rzym. prowincja. Galaction [-kt on] GALA (właśc. Grigore Picculescu), 1879-1961, pisarz rum., duchowny; nowele i powieści o tematyce moralnej; tłumacz Biblii na język rumuński. galago (Galaginae), afryk. małpiatki; 5 gat.; niewielkie, o b. długim ogonie; dżungle i sawanny. Galahad [gäləhäd], legendarny rycerz króla Artura z drużyny Okrągłego Stołu, występuje w średniow. epice fr. i angielskiej. galaktometr →laktodensymetr. galaktoza, cukier prosty (aldoheksoza) rozpowszechniony w świecie zwierząt i roślin; występuje prawie wyłącznie w postaci związanej, np. jako składnik polisacharydów. galaktyczne współrzędne, astr. współrzędne określające położenie ciała niebieskiego względem płaszczyzny Galaktyki; galaktyczna długość (1) — kąt dwuścien-ny między prostopadłymi do płaszczyzny Galaktyki płaszczyznami, z których jedna

przechodzi przez centrum Galaktyki, a druga przez dane ciało; galaktyczna szerokość (b) — kąt między płaszczyzną Galaktyki i kierunkiem ku danemu ciału. Galaktyka, skupisko ok. 1011 gwiazd i materii międzygwiazdowej, do którego należy Słońce i Układ Słoneczny; ma kształt dysku o promieniu ok. 15 kiloparseków; materia międzygwiazdowa tworzy w dysku zgęszczenia zw. ramionami spiralnymi; wszystkie obiekty G. obiegają jej jądro (rotacja G;), Słońce obiega je po orbicie prawie kołowej z prędkością ok. 250 km/sek, pełny jego obieg trwa ok. 250 mln lat. galaktyki (mgławice pozagalaktyczne), typ obiektów astr., do którego należy Galaktyka; zbiorowiska gwiazd i materii mię-dzygwiazdowej mające masy większe niż ok. 108 mas Słońca; pod względem budowy i wyglądu zewn. dzielą się zwykle na: eliptyczne, spiralne i nieregularne. galalit (sztuczny róg), tworzywo sztuczne otrzymywane z kazeiny utwardzanej formaliną; stosowane gł. do wyrobu galanterii. Galan [-lan] VALERIU EMIL, ur. 1921, pisarz rum.; powieści hist. i współcz. z życia wsi rum. o ostro zarysowanych konfliktach społ. i psychologicznych. galant [galã; fr.], określenie stylu muz. w okresie 1720-60, gł. w muzyce klawesynowej (klawesyniści fr., D. Scarlatti, C.Ph.E. Bach), a także we fr. i wł. operze komicznej, w niem. singspielu; prosta faktura homofoniczna, stylizowane formy taneczne i rondowe. galanteria, wyszukana grzeczność, zwł. w stosunku do kobiet; kurtuazja, elegancja. galanteria, drobne wyroby o charakterze zdobniczo-użytkowym (np. rękawiczki, torebki, broszki, wstążki, koronki itp.). galantyna, potrawa z drobiu, ryb lub mięsa, które po zmieleniu zawija się w omlet lub skórkę z tuszki, gotuje z jarzynami i zalewa galaretą z wywaru. Galapagos (Wyspy Żółwie, Archipielago de Colón), archipelag wulkanicznych wysp ekwadorskich na O. Spokojnym; 7,8 tys. km2, ok. 2 tys. mieszk. (1960); wyspy słynne z bogatej flory i fauny, w większość endemitów. galar, dawny pol. rzeczny statek wiosłowy używany do jednorazowego transportu towarów w dół rzeki; ładowność ok. 400 korcy, b. rozpowszechniony w XVIII w. galarda, żegl. →forkasztel. galareta, zastygła, półstała przezroczysta masa otrzymywana przez wygotowanie kości, ryb lub owoców. galareta, chem. żel zawierający znaczną ilość fazy rozpraszającej. galaretki cukiernicze, wyroby o konsystencji żelowej, otrzymywane z roztworu cukru, agaragaru lub żelatyny, z dodatkiem esencji zapachowych i barwników. galaretnica, bot, →trzęsidło. galaretowata tkanka (galareta Whartona), zarodkowa tkanka łączna o galaretowatej konsystencji otaczająca naczynia pępowiny. galaretówka (Gelidium), glon (krasno-rost) gł. oceaniczny; niektóre gat. używane do produkcji agaru. galaretujące środki, preparaty dodawane do produktów spoż., powodujące ich zżelowanie lub stężające konsystencję; pektyny, żelatyna, agaragar, karagen, śluzy roślinne, mączki skrobiowe itp. galasówki (Cynipoidea), drobne błon-kówki z grupy owadziarek; ok. 1600 gat.; larwy pasożytują w innych owadach lub żyją w wyroślach, tzw. galasach. galasy, różne w kształcie wyrosła na roślinach zielnych i drzewiastych; powstają wskutek nakłucia tkanki i złożenia jaj gł. przez galasówki z rodziny Cy-nipidae. Galata, handl. dzielnica Stambułu, na pn. brzegu zat. Złoty Róg. Galatea, mit. gr. Nereida; zakochana w Acisie, nie odwzajemniła miłości cyklopa Polifema, który, powodowany zazdrością, zmiażdżył głazem rywala.

Gallup 343 Galdhøpiggen [galhäpigən], najwyższy szczyt na Płw. Skandynawskim, w masywie Jotunheimen (pd. Norwegia); 2469 m. galeas (galeasa), okręt woj. z XVI w., żaglowiosłowiec, pośredni między galerą i żaglowcem, większy od galery i z większą liczbą żagli, uzbrojony w działa, muszkiety na dziobie i burtach. galeina (dwuhydroksyfluoresceina), barwnik zaprawowy z grupy barwników ksantenowych; stosowany do barwienia wełny. Galen (Galenus) CLAUDIUS, ok. 130-ok. 200, lekarz rzym., pochodzenia gr.; sprostował wiele pojęć z anatomii i fizjologii, dał nowe terminy, gł. z patologii, stworzył wiedzę o postaciach leków; pisma med., farm., filoz., log., filol; jego nauka przetrwała wiele wieków. galena (galenit), minerał, siarczek ołowiu; ołowianoszary, o silnym połysku metalicznym; występuje gł. w utworach hy-drotermalnyeh i w skałach osadowych; najważniejsza ruda ołowiu. galenowe preparaty, leki otrzymywane w wyniku rozdrabniania, rozcierania, ekstrakcji itp. z surowców pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i miner.; wyciągi, nalewki, napary, odwary, maści, proszki, soki i in. galeon (galeona), żaglowy okręt woj. z XVIXVII w., kilkupokładowy, początkowo o 4, później o 3 masztach, ostrym długim dziobie, cofniętym kasztelu przednim i wysokim kasztelu rufowym; wyporność do 1600 t, silnie uzbrojony w działa; pierwowzór okrętu liniowego. galeota (galiot), nieduży żaglowiec z XVI-XVII w., o 2-3 masztach z ożaglowaniem łac, wypukłych burtach i zaokrągloną rufą; do przewozu towarów z kolonii. galera, wiosłowy okręt woj., używany także do celów handl., budowany na M. Śródziemnym, rozpowszechniony najbardziej w średniowieczu, dotrwał do XVIII w.; miewała także maszty z żaglami łac; dł. do 50 m, niskie burty, na dziobie i rufie nadbudówki, do 26 par wioseł, każde poruszane przez 3-5 wioślarzy. galeria, arch.: 1) w pałacach XVII i XVIII w. podłużna sala recepcyjna z rzędem dużych okien z jednej strony, mieszcząca często zbiory sztuki; 2) podłużne pomieszczenie o charakterze pasażu łączące 2 części budynku, otwarte lub oświetlone z jednej strony. galeria, bud, podziemny korytarz w urządzeniach fortyfikacyjnych, kopalniach itp. galeria, szt. plast.: 1) samodzielne muzeum malarstwa i rzeźby, również dział w większym muzeum; 2) salon wystawowy połączony ze sprzedażą dzieł sztuki. galeria, teatr: 1) najwyższa kondygnacja widowni teatr.; 2) publiczność zajmująca tę część widowni. galeria, urban. kryte pasaże handl. łączące dwie ulice. galeriowiec, bud. budynek mieszkalny, w którym wejścia do mieszkań prowadzą z biegnących wzdłuż zewn. ścian galerii, łączących się z klatkami schodowymi. galernik, w dawnym prawie karnym przestępca skazany na karę galer, którą odbywał przykuty do wiosła. galery, rodzaj kary (gł. dożywotniej) w dawnym prawie karnym, polegający na pracy przy wiosłach; stosowany jeszcze w pocz. XIX w. (m.in. we Francji). galeryjny ton, ceniony w XVIII i XIX w. złocisty lub złotobrązowy koloryt starych obrazów, powstały wskutek naturalnego ciemnienia nakładanego wielokrotnie werniksu lub barwienia obrazów werniksem. Galesburg [gejlzbə:g], m. w USA (Illinois); 36 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł; węzeł kolejowy.

Galia, w starożytności kraj zamieszkany przez celt. Galów: G. Przedalpejska— tereny pn. Italii, do rz. Pad, podbite przez Rzymian w III w. p.n.e.; G. Zaalpejska — w przybliżeniu obecna Francja i Belgia; podbój jej zakończył Cezar 58-51 p.n.e., G. szybko uległa romanizacji. galiarda (wł. gagliarda, fr. gaillarde), taniec XVI-XVII w., w tempie dość żywym, metrum trójdzielnym, wykonywany po pawanie. Galica ANDRZEJ, 1873-1945, generał, pisarz; działacz Zw. Strzeleckiego, legionista; poseł i senator; utwory gł. ó charakterze regionalnym (Podhale). Galicja, potoczna nazwa ziem pol. pod zaborem austr. 1772-1918; oficjalnie — Królestwo Galicji i Lodomerii; w 1. 70-ych XIX w. otrzymała autonomię (Sejm Krajowy, Wydział Krajowy, Rada Szkolna Krajowa); 1918 weszła w skład Polski. Galicja (Galicia), region (kraina hist.) w pn.zach. Hiszpanii, nad O. Atlantyckim; 29,4 tys. km2, 2,6 mln mieszk. (1968), gł. Galicyjczycy; region roln.; gł. m.: La Coruña, Vigo. galicyzm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z języka fr. lub wzorowane na nim. Galii Placydii grobowiec (Mauzoleum Galii Placydii), starochrześc. budowla centr. z 1 poł. V. w. w Rawennie, prawdopodobnie mieszcząca grób Galii Placydii; wnętrze zaliczane do najpiękniejszych w sztuce starochrześc.; cenne mozaiki {Dobry Pasterz wśród owiec). galijski język, język Celtów w Galii, pn. Italii, Hiszpanii, wyparty przez łacinę; znany z zapisów autorów rzym. (Cezar, Tacyt). Galilea, kraina hist. w pn. Palestynie (obecnie w pn. Izraelu); powierzchnia gł. wyżynno-górzysta; ważny region roln.; uprawa zbóż, sezamu, bawełny, tytoniu, warzyw i drzew owocowych. — W starożytności w granicach królestwa Izrael; kolebka chrześcijaństwa. Galileo Galilei →Galileusz. Galileusz (Galileo Galilei), 1564-1642, wł. fizyk, astronom i filozof; twórca podstaw eksperymentalno-mat. metodologii w przyrodoznawstwie; odkrył prawa ruchu wahadła i swobodnego spadania ciał, zastosował lunetę do obserwacji astr., odkrył góry na Księżycu, 4 satelity Jowisza, fazy Wenus, plamy słoneczne oraz stwierdził obrót Słońca; wydał Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym. Galileusza przekształcenie (transformacja Galileusza), w mechanice klas. związek między współrzędnymi przestrzenno--czasowymi zdarzenia liczonymi względem dwóch inercjalnych układów odniesienia poruszających się względem siebie jednostajnie i prostoliniowo. galimatias, zamieszanie, nieporządek, bałagan, zamęt; bezładna i niezrozumiała gadanina. Galin BORIS A. (właśc. B.A. Rogalin), ur. 1904, pisarz ros.; reportaże poświęcone budownictwu socjalist., młodzieży kom-somolskiej i II wojnie światowej. Galiński FRANCISZEK, 1874-1942, pisarz, dziennikarz; tom poezji, satyry, opowiadania, felietony Gawędy o Warszawie, publicystyka. galion, ozdobny, rzeźbiony i polichromowany dziób dawnych żaglowców, niekiedy również statków współcz.; figura dziobowa nazywała się aflastonem. galiot, żegl. →galeota. Galkissa (Mount Lavinia), m. w Cejlonie, w pobliżu Kolombo; 115 tys. mieszk. (1966); wypoczynkowe zaplecze stolicy. Gall Iwo, 1890-1959, scenograf, reżyser, dyr. teatrów, pedagog (studio aktorskie 1941-49); założyciel Teatru Wybrzeże; dekoracje teatr, i inscenizacje (Jak wam się podoba Szekspira). Gall JAN, 1856-1912, kompozytor pieśni

solowych i chóralnych; opracowania pieśni ludowych. Galla, lud kuszycki, gł. w Etiopii; ok. 6,5 mln; dawniej koczownicy, obecnie rolnicy, hodowcy i rzemieślnicy. Galla, m. i port na pd.-zach. wybrzeżu Cejlonu, ośrodek adm. Prow. Południowej; 70 tys. mieszk. (1966); węzeł kolejowy. Gallacher [gäləhər] WILLIAM, 1881-1965, bryt. działacz robotn. i związkowy; 1956-63 przewodn. KP W. Brytanii; czł. Izby Gmin. Gallait [gale] Louis, 1810-87, belg. malarz i grafik; obrazy hist., portrety. Galland [-lã] ANTOINE, 1646-1715, orien-talista fr.; prof. College de France; tłumacz Baśni z tysiąca i jednej nocy i Koranu. Gall Anonim →Anonim Gall. Gallarate, m. we Włoszech (Lombardia); 34 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., maszynowy. Galle HENRYK, 1872-1948, historyk literatury, pedagog; współred. „Przeglądu Bibliograficznego" i „Przeglądu Pedagogicznego"; prace popularyzatorskie; Wypisy polskie. Galle JOHANN GOTTFRIED, 1812-1910, astronom niem.; prof. i dyr. obserwatorium astr. we Wrocławiu; na podstawie obliczeń Leverriera odkrył Neptuna. Gallegos [galje-] RÓMULO, 1884-1969, wenezuelski polityk i powieściopisarz; przywódca lewicowej partii Accian Demo-cratica; 1947-48 prezydent; autor realist. powieści o tematyce społecznej. Gallén-Kallela [-le:n ka-] AKSELI, 1865-1931, fiń. malarz i grafik; początkowa realista, później symbolista; członek ugrupowania Die Briicke; cykl malowideł opartych na eposie Kalewala. Galli-Curci [g. kurczi] AMELITA, 1882-1963, wł. śpiewaczka (sopran koloraturowy), o świat, sławie; solistka Metropolitan Opera. Galli da Bibiena →Bibiena. Gallieni [-ljeni] JOSEPH, 1849-1916, generał fr.; 1914 przyczynił się do zwycięstwa wojsk. fr. nad Marną, Galliffet [-fe] GASTON AUGUSTE DE, markiz, 1830-1909, generał fr.; zasłynął z okrucieństwa w zwalczaniu komunardów; stłumił powstanie w Algierii; 1899-1900 min. wojny. gallikanizm, ruch rel.-polit. w katolicyzmie fr. dążący do uniezależnienia kościoła od papieży (od XIII w.); upadł po przeprowadzeniu we Francji rozdziału kościoła od państwa (1905). gallikańskie artykuły, uchwały kleru fr. powzięte 1682 pod naciskiem Ludwika XIV; zawierały postulaty gallikanizmu; parokrotnie znoszone i przywracane. Gallinas, przylądek na płw. Guajira (Kolumbia), najdalej na pn. wysunięty punkt Ameryki Pd.; 12°25'N, 71°40'W. Gallipoli →Gelibolu. Gallipoli [galli-], m. we Włoszech (Apu-lia), nad Zat. Tarencką; 16 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; kąpielisko. Gällivare [jäliwa:re]. m. w pn. Szwecji; 26 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia rud żelaza. Gallois [galua] LUCIEN, 1857-1941, fr. geograf i historyk geografii; współredaktor Geographie universelle. Gallone CARMINE, ur. 1886, wł. reżyser film.; twórca biogr. filmów muz. (Giusep-pe Verdi) i wystawnych, antycznych epopei (Ostatnie dni Pompei). Galloway [gäləuej], półwysep w pn.-zach. części W. Brytanii (Szkocja), wysunięty w Kanał Północny; hodowla bydła. gallowie, kapłani (kastraci) Kybele i Attisa; praktykowali orgiastyczne formy kultu (oszałamiająca muzyka, tańce, zadawanie sobie ran). Gallup [gätəp] GEORGE H., ur. 1901, amer. socjolog i publicysta, założyciel Instytutu G.

344 Gallupa Instytut Gallupa Instytut [i. gäləpa], zał. 1935 w Princeton (USA) przez G. Gallupa; bada opinię publiczną. Gallus JAKOB (zw. Handl), 1550-91, kompozytor słoweń.; w twórczości wpływy polifonii niderl. i szkoły weneckiej; utwory religijne. galman, pol. stary termin górn. oznaczający mieszaninę miner, składającą się gł. ze smitsonitu i hemimorfitu; rozpowszechniony w strefie utlenienia złóż siarczków cynku i ołowiu; ważna ruda cynku. u Galois [gal a] EVARISTE, 1811-32, matematyk fr., twórca nowoczesnej teorii równań algebraicznych oraz teorii grup. galon (galion), gal., jednostka objętości używana w krajach anglosaskich; 1 gal. ang. do cieczy ≈ 4,55 dm3, 1 gal. amer. do cieczy ≈ 3,79 dm3, 1 gal. 3 amer. do ciał sypkich≈ 4,40 dm . galon, włók. wyrób pasmanteryjny, taśma wykonana częściowo lub całkowicie z nitek metal.; także naszywki na mundurach z tej taśmy (np. do oznaczania stopni wojsk.). Galon RAJMUND, ur. 1906, geograf i geomorfolog; prof. uniw. w Toruniu, czł. PAN; 1968 kierował pol. wyprawą geogr. na Islandię; znawca geomorfologii gla-cjalnej; prace z geografii regionalnej i stosowanej. galop, muz. szybki taniec towarzyski w metrum 2 /4, popularny w XIX w. (J. Strauss, J. Offenbach); w formie stylizowanej u F. Liszta. galop, zool. szybki bieg wielu zwierząt ssących; u konia: g. skrócony — ok. 200 m/min, g. właściwy — ok. 300 m/min, g. wyciągnięty — ok. 400 m/min. galopować: 1) biec, pędzić galopem (zwykle o koniu); 2) tańczyć galopadę, galopkę. galopowanie, żegl. okresowe podnoszenie się i opadanie dziobu jednostek ślizgowych. galopujące suchoty, potoczna nazwa ostrego serowatego zapalenia płuc na tle gruźliczym. Galorkin BORIS G., 1871-1945, konstruktor radz.; prof. instytutu w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace z dziedziny teorii sprężystości i mechaniki budowli; jeden z twórców teorii zginania płyt. Galowie, celt. mieszkańcy Galii. Galsworthy [go:lzuə:rdy] JOHN, 1867-1933, ang. powieściopisarz i dramaturg; głośny cykl 3 trylogii (Saga rodu Forsy-tów, Nowoczesna komedia, Koniec rozdziału) — epicki obraz życia mieszczaństwa i arystokracji ang.; dramaty społ. {Walka, Justice); hagr. Nobla. Galt [go:lt], m. w Kanadzie (Ontario); 33 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu. Galton [go:ltn] SIR FRANCIS, 1822-1911, ang. przyrodnik i antropolog; czł. Royal Society; pionier w dziedzinie zastosowania metod statystyki mat. w badaniach biol.; twórca zasad eugeniki, zapoczątkował badania eksperymentalne w psychologii. Galtona piszczałka [p. go:ltna] (gwiz-dawka Galtona), generator wytwarzający ultradźwięki (3040 tys. drgań/sek) słyszalne dla psa, lecz nie dla człowieka; używana w tresurze i kierowaniu psem. galusowy kwas (kwas 3,4,5-trójhydroksybenzoesowy), igiełki lub proszek kry-stal.; składnik wielu garbników naturalnych; stosowany do wyrobu środków farm., barwników. Galvani LUIGI, 1737-98, wł. lekarz, fizyk i fizjolog; prof. uniw. w Bolonii; dowodząc istnienia zjawisk elektr. w tkankach zwierzęcych zapoczątkował rozwój elektrofizjologii. Galveston [gälwystn], m. w USA (Teksas), port nad Zat. Meksykańską; 61 tys. mieszk. (1970), zespół miejski G.-Texas City 157 tys. (1965); przemysł stoczn., pe-trochem.; kąpielisko morskie.

Gálvez [-wes] MANUEL, ur. 1882, pisarz argent; powieści pod wpływem naturalizmu, hist., eseje. galwaniczna powłoka (powłoka elektrolityczna), ochronna lub dekoracyjna powłoka metal., nakładana na dany przedmiot w drodze elektrolizy w odpowiedniej kąpieli galwanicznej za pomocą zewn. źródła prądu stałego. galwanizacja, med. →galwanoterapia. galwanizernia, zakład lub wydział fabryki, w którym dokonuje się elektrolitycznego pokrywania powierzchni przedmiotów metal, (chromowania, niklowania itp.). galwanochromia, metoda elektrolitycznego barwienia metali wchodząca w zakres galwanotechniki. galwanokaustyka, med. →elektrokausty-ka. galwanoliza, med. zabieg leczn. polegający na zastosowaniu prądu galwanicznego (tj. prądu stałego o niskim napięciu i natężeniu) przepływającego przez ciało chorego lub wodę w kąpieli tzw. wodno-elektrolitowej. galwanomagnetyczne zjawisko, zjawisko elektr. i cieplne wywołane jednoczesnym działaniem pola magnet. i prądu elektr..; występuje w metalach i półprzewodnikach (np. zjawiska Halla, Ettingshausena). galwanometr, przyrząd do pomiaru b. małych prądów, napięć lub ładunków elektr.; najczęściej stosowany jest g. ma-gnetoelektryczny oparty na wzajemnym oddziaływaniu pola magnet., wytworzonego przez przewodnik z prądem, i pola magnesu stałego; g. wskazówkowy, lusterko-wy itp. galwanoplastyka, elektrolityczne osadzanie metali (gł. miedzi) na powierzchni przedmiotów metal, i niemetal, w celu uzyskania ich kopii; g. ma zastosowanie przy wykonywaniu kopii rzeźb, matryc do płyt gramofonowych, w drukarstwie, w przemyśle samoch., radiowym itp. galwanoskop, przyrząd do wykrywania b. małych prądów, napięć lub ładunków elektrycznych. galwanostegia, elektrolityczne osadzanie metali na powierzchni przedmiotów w celu uzyskania cienkiej, związanej z podłożem powłoki ochronnej (np. przed korozją), ozdobnej itp. galwanotaksja, sztucznie wywołana tak-sja, kierunkowa reakcja ruchowa organizmów na przepływ prądu elektr., np. pierwotniaków, bakterii ku anodzie lub ku katodzie. galwanotechnika, dział elektrochemii stosowanej zajmujący się teorią i praktycznym zastosowaniem elektrolitycznego osadzania metali (także wytwarzaniem powłok niemetal. — gł. tlenków metali); g. dzieli się na galwanostegię i galwanopla-stykę. galwanoterapia (galwanizacja), metoda leczenia, gł. schorzeń nerwów i mięśni, polegająca na stosowaniu prądu stałego o niskim napięciu i natężeniu, zw. w medycynie prądem galwanicznym. galwanotropizm, jeden z tropizmów, sztucznie wywołana reakcja ruchowa, gł. roślin umieszczonych w polu elektr.; np. wygięcie korzenia ku anodzie. galwanotyp, forma druk. wykonana metodą galwaniczną (galwanotypia); g. odznacza się wiernością kopii i dużą wytrzymałością mechaniczna. galwanotypia (galwanostereotypia), metoda galwanicznego wykonywania kopii form druk. do druku wypukłego. Galway [go:luej] → Gaillimh. Gałacz (Galati), m. w Rumunii, nad Dunajem, ośr. adm. okręgu G.; 163 tys. mieszkańców (1968); huta żel., przemysł stoczn., metalowy, spoż.; port dostępny dla statków morskich, Gaładuś, jezioro na Pojezierzu Suwalskim, w Polsce i Litew.ŚRR; pow. 736 ha (577 ha w Polsce), głęb. do 54,8 m. Gałaj DYZMA, ur. 1915, działacz ruchu

lud., socjolog; kier. Zakładu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN; od 1969 czł. Prezydium NK ZSL; od 1971 wiceprezes NK ZSL; 1971-72 marszałek Sejmu; od 1972 czł. Rady Państwa; Chłopski ruch polityczny w Polsce. Gałaj JULIAN, ur. 1908, prozaik; członek KPP; powieści o tematyce wiejskiej (cykl Mystkowice wioska mała). gałązkowy haft → sznureczek ukośny. gałąź: 1) pęd wyrastający z pnia drzewa; konar, odrośl; 2) odnoga, odgałęzienie (np. organu, części organizmu, instalacji, urządzeń techn. itp.); 3) boczna linia rodu; 4) dział nauki, przemysłu, handlu, administracji itp. Gałczyński KONSTANTY ILDEFONS, 1905-53, poeta; utwory przesycone nastrojowym liryzmem, fantastyką i groteskowo-absur-dalnym humorem; wiersze (zbiór Zaczarowana dorożka), pieśni, poematy (Niobe, Wit Stwosz), teatrzyk satyr. Zielona gęś. Gałecki ANTONI, 1882-1962, fizykoche-mik; prof. uniw. w Poznaniu; badania gł. w dziedzinie chemii koloidów, korozji i fotochemii. Gałecki TADEUSZ →Strug Andrzej. Gałeczka JAN, 1766-1845, działacz oświatowy, wydawca, ksiądz; między 1801 a 1804 założył w Oleśnie pierwszą pol. drukarnię na Górnym Śląsku. gałęzatka (kladofora, Cladophora), glon (zielenica) mor. lub słodko wodny; ma wygląd krzaczka do 1 m wys., przyczepionego do podłoża; w rozwoju — przemiana pokoleń. gałęziak, zielony, spłaszczony pęd roślinny (np. szparaga), podobny z kształtu i funkcji do liścia; właściwe liście są drobne, łuskowate, często odpadają. Gałęzowski JÓZEF, 1834-1916, kierownik Wydziału Wojny w Rządzie Nar. (1863), działacz emigr.; prezes i dyr. Muzeum Nar. w Rapperswilu; dyr. szkoły batiniol-skiej. Gałęzowski JÓZEF, 1877-1963, architekt; prof. SSP w Warszawie, potem ASP i po-lit. w Krakowie; budynki użyteczności publ., dwory, wille, domy czynszowe. Gałęzowski KSAWERY, 1832-1907, lekarz okulista; prowadził własną klinikę w Paryżu; autor nowych metod operacyjnych, założyciel pism okulistycznych; przewodn. Rady szkoły batiniolskiej. Gałęzowski SEWERYN, 1801-78, lekarz chirurg, działacz emigr.; prof. uniw. w Wilnie; uczestnik powstania 1830-31; 1834-48 w Meksyku, współzałożyciel uniw. w m. Meksyk; zasłużony dla rozwoju szkoły batiniolskiej w Paryżu (przewodn. Rady). Gałka JĘDRZEJ Z DOBCZYNA, ok. 1400-ok. 1451, teolog, filozof, poeta; zwolennik Wiklefa i radykalnej ideologii husyckiej; autor pierwszego znanego utworu poetyckiego reformacji pol. (Pieśń o Wiklefie). gałka muszkatołowa, jądra nasienia rauszkatołowca korzennego, odznaczające się silnym aromatem i ostrym, korzennym smakiem; używana do potraw, wódek i win. Gałki, w. w pow. przysuskim, woj. kieleckim; w czasie II wojny świat, hitlerowcy dokonali 11 IV 1940 pacyfikacji (50 osób zastrzelono) za współpracę z Hubalczy-kami. Gałkowscy, plastycy, małżeństwo: HELENA (ur. 1911) i STEFAN (ur. 1912); profesorowie ASP w Krakowie; tkactwo dekoracyjne (kilimy, wzory tkanin dla przemysłu). Gałuszka JÓZEF ALEKSANDER, 1893-1939, poeta; popularna liryka patriot.-woj. i krajobrazowa. gama, muz. następstwo dźwięków uporządkowanych wg stosunków interwało-wych określonej skali w systemie dur-moll, z dźwiękiem pierwszym — centralnym, który nadaje g. nazwę, np. C-dur. Gama VASCO DA, 1469(?)-1524, żeglarz portug.; 1497-98 odkrył drogę mor. do Indii, opływając Afrykę; założył faktorie portug. w Mozambiku i Indiach.

gapa 345 Gamaleja NIKOŁAJ F., 1859-1949, radz. lekarz mikrobiolog; czł. Akad. Nauk Med. ZSRR; badania m.in. nad profilaktyką dżumy, cholery, ospy; odkrył zjawisko bakteriolizy. gamatox, środek owadobójczy (insektycyd), którego aktywnym składnikiem jest sześciochlorocykloheksan (HCH); odznacza się silnym zapachem stęchlizny; stosowany w leśnictwie oraz do zwalczania stonki ziemniaczanej i szkodników glebowych. Gambara [gam-] VERONICA, 1485-1550, poetka wł.; wiersze filoz. i rel. wzorowane na twórczości F. Petrarki i P. Bembo; listy stanowiące dokument obyczajowy. Gambetta [gãbeta] LEON, 1838-82, fr. polityk republ.; czł. Rządu Obrony Nar. 1870-71; premier 1881-82. Gambia, rz. w Gwinei, Senegalu i Gambii; dł. ok. 1200 km; źródła w masywie Futa Dżalon, uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna w dolnym biegu. Gambia, państwo w zach. Afryce; 11,3 tys. km2, 357 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Mandingo i Fulbe; stol. i gł. port Bathurst; j.u. angielski. Obszar nizinny nad dolnym biegiem rz. G.; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa gł. orzeszków ziemnych (40% eksportu); przemysł olejarski. — Od XV w. penetracja eur.; od 1816 kolonia bryt.; od 1963 autonomia wewn.; od 1965 niepodległa, państwo bryt. Wspólnoty Narodów; od 1970 republika, czł. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1965. Gambiera Wyspy, grupa wysp w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Francuska); 30 km2, ok. 7 tys. mieszk.; gł. wyspa Mangareva. gambir (Uncaria gambit), pnący się krzew Archip. Malajskiego; uprawiany dla garbnika o tej samej nazwie; wchodzi w skład używki — betelu. gambit, poświęcenie na początku partii szachowej pionka lub figury dla uzyskania lepszej pozycji do ataku. gambo, włók. →kenaf. Gambrinus, legendarny król flam. współczesny Karolowi W.; wynalazca piwa i opiekun piwowarów. gambrynusowy napój, piwo. gambuzja (Gambusia affinis), ryba słodkowodna, do 6 cm dł.; żyworodna; Ameryka Środk. i Pd.; zjada larwy komarów, dlatego aklimatyzowana masowo w Eurazji. gamelan, indonez. lud. zespół orkiestrowy złożony gł. z instrumentów perkusyjnych i 2-3 instrumentów strunowych i dętych. Gamelin [gamlę] MAURICE GUSTAVE, 18721958, generał' fr.; 1931-35 szef sztabu gen.; 193940 nacz. dowódca wojsk sprzymierzonych. Gamerski TYLMAN →Tylman z Game-ren. gametangium, organ płciowego rozmnażania się roślin; powstaje na gametoficie i wytwarza komórki płciowe (gamety). gametofit, płciowe pokolenie roślin; haploidalna faza przemiany pokoleń; rozwija się z zarodnika i wytwarza gametan-gia; silnie rozwinięty (dominuje nad spo-rofitem) u niektórych glonów i mszaków. gamety, komórki płciowe, komórki rozrodcze męskie i żeńskie o zredukowanej do połowy liczbie chromosomów w stosunku do pozostałych komórek ciała; g. męska i żeńska łączą się w procesie zapłodnienia w zygotę; mogą być jednakowe u obu płci (izogamety) lub b. różne, np. jajo i plemnik. gamma, γ, jednostka masy w układzie CGS; 1 γ = 1 μg = 10-9 kg. gamma (γ), jot. symbol oznaczający stopień kontrastowości materiałów fot., potocznie używany jako synonim kontrastom wości. gamma-globulina, frakcja globulin osocza, zawierająca swoiste przeciwciała;

stosowana gł. w profilaktyce odry, żółtaczki wirusowej, świnki. gamma promieniowanie, y, promieniowanie elektromagnet., o długościach fali na ogół mniejszych od 10"10 m, emitowane przez wzbudzone jądra atomowe oraz w wyniku anihilacji par. Gamow [gejmow] GEORGE ANTHONY, 1904-68, fizyk amer.; prof. uniw. w Waszyngtonie; prace z fizyki jądrowej i astrofizyki. Gamrat PIOTR, 1487-1545, biskup krak., arcybiskup gnieźnieński od 1541; doradca Bony, przeciwnik Habsburgów; słynął z rozwiązłego trybu życia. gan →słęp. Gance [gã:s] ABEL, ur. 1889, fr. reżyser, scenarzysta i teoretyk film.; filmy awangardowe (Koło udręki) i hist. (Aus-terlitz). Gandak, rz. w Nepalu i Indii, 1. dopływ Gangesu; dł. (od źródeł Kali G.) ok. 680 km; wykorzystywana do nawadniania. Gandawa (Gent), m. w Belgii, port nad Skaldą, połączony kanałem z M. Północnym, ośrodek adm. prow. Flandria Wsch.; 230 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); duży ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst; muzea; got. katedra z ołtarzem J. i H. van Eycków, ratusz (XVI, XVII w.), zamek Gravensteen (XI-XII w.), kościoły (XIIXVI w.), kamienice (XV-XVII w.). Gandawski Kanał, śródlądowa droga wodna w Belgii, łącząca Gandawę z Ostendą (M. Północne). Gander [gändər], m. w Kanadzie (Nowa Fundlandia); 7,2 tys. mieszk. (1966); wielki port lotn., obsługujący linie transatlantyckie. Gandhara, staroż. kraina ind. w granicach obecnego Pakistanu Zach.; VI/V w. p.n.e. podbita przez Persów, IV w. — Aleksandra W., pol. I w. n.e. — Kusza-nów; ośr. tzw. gandharskiej sztuki. gandharska sztuka, odmiana sztuki buddyjskiej, rozwijająca się w I-VII w. na terenie Gandhary: połączenie elementów sztuki hellenistycznej, pers. i indyjskiej. gandharwa, w religiach ind. skrzydlaci półbogowie, niebiańscy muzycy i śpiewacy w orszaku Indry, towarzysze apsa-ras. Gandhi INDIRA, ur. 1917, córka J. Nehru, polityk ind.; czołowa działaczka Ind. Kongresu Nar.; od 1966 premier Indii. Gandhi MOHANDAS (ZW. Mahatmą), 1869-1948, ind. moralista i polityk, duchowy przywódca Hindusów w walce narodowowyzwoleńczej; współtwórca Ind. Kongresu Nar.; twórca systemu filozofii polit. (gandyzm); kilkakrotnie więziony przez Anglików; zginął w wyniku zamachu; Autobiografia. Gandia [-dia], m. i port w Hiszpanii (Walencja), nad M. Śródziemnym; 33 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spoż.; kąpielisko, ośr. turystyczny. gandyzm, system poglądów snołeczno-etycznych i program walki polit, O niepodległość Indii sformułowany przez M. Gandhiego, który zawarł w nim m.in. postulat walki bez stosowania gwałtu (sa-tjagraha). ganek: 1) parterowa lub piętrowa przybudówka przed" wejściem do budynku, nakryta daszkiem dwuspadowym, wsparta na kolumnach, filarach, słupach; 2) długie przejście na zewnątrz budynku w formie otwartego korytarza, balkonu, krużganku. Ganek, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-wsch. od Rysów; 2465 m. Ganesia, popularny bóg hinduizmu, pan ganów, bóstw podziemnych, czczony jako bóg mądrości, usuwający przeszkody; w postaci ludzkiej z głową słonia. Ganew DIMITYR, 1898-1964, działacz bułg. ruchu robotn.; w czasie II wojny świat, redaktor nielegalnego pisma ,,Ro-

botniczesko Deło"; czł. Biura Polit. KC BPK. gang, grupa przestępcza mająca własną organizację i hierarchię władzy; potocznie banda, szajka bandytów, mafia. Ganga, ind. bogini, personifikacja rzeki Gangesu, córka Himawatu (bóstwa Himalajów). Ganges, rz. w Indii i Pakistanie Wsch.; dł. 2700 km, dorzecze 1125 tys. km2; źródła w Himalajach; uchodzi deltą, wspólną z Brahmaputrą, do Zat. Bengalskiej; gł. dopływy: Dżamna, Ghaghra; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna 1450 km; gł. m.: Ilahabad, Waranasi, Patna, w delcie — Kalkuta; ,,święta rzeka" wyznawców braminizmu. ganglioplegia, metoda leczenia polegająca na osłabieniu przewodnictwa w zwojach autonomicznego układu nerwowego, tj. ich blokadzie przez dożylne lub dotkankowe wstrzykiwanie odpowiednich leków. ganglioplegica, farm. →ganglioplegicz-ne środki. ganglioplegiczne środki (ganglioplegica, jady zwojowe), leki porażające zwoje autonomicznego układu nerwowego, wskutek czego następuje zahamowanie przekazywania podniet nerwowych; stosowane w niektórych chorobach obwodowego układu krwionośnego, w nadciśnieniu, przy operacjach. gangliozydy, związki org., których gł. składnikami są sfingozyna, kwasy tłuszczowe i cukrowce, zaliczane do sfingoli-pidów; występują gł. w mózgu. gangrena, med. →zgorzel. gangster, amer. bandyta, członek gangu; początkowo amer. przemytnik alkoholu. Gangtok, stol. Sikkimu; 12 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. Ganimedes, mit. gr. chłopiec niezwykłej urody, syn króla Troi; porwany przez Zeusa (pod postacią orła) na Olimp, pełnił funkcję podczaszego bogów. Ganimedes: 1) czwarty wg oddalenia od planety satelita Jowisza; 2) planetoida. Ganivet [-wet] ANGEL, 1865-98, pisarz hiszp.; eseistyczna próba filoz. interpretacji dziejów Hiszpanii, częściowo auto-biogr, powieści poruszające problemy filoz., eseje, dramaty. Ganowce, stanowisko antropologiczne prawdopodobnie człowieka neandertalskie-go (odlew wewn. mózgoczaszki, fragmenty kości); interglacjał Riss-Würm; podnóże Tatr (Słowacja). Ganshof [gãsof] FRANCOIS LOUIS, ur. 1895, historyk belg.; prof. uniw. w Gan-dawie; badacz gł. dziejów gosp. i społ. wczesnego średniowiecza. Gansiniec RYSZARD, 1888-1958, filolog klas.; prof. uniw. m.in. we Lwowie, Wrocławiu i Krakowie; prace z dziedziny religii gr.-rzym., historii literatury staroż oraz pol.-łac. z okresu średniowiecza i humanizmu. Gánt, ośrodek wydobycia boksytów, w zach. Węgrzech, w górach Vértes. Gantta wykres [w. gänta], wykres obciążenia stanowisk roboczych (plan pracy), sporządzany na podstawie danych dotyczących terminów i stopnia pilności wykonania oraz czasu trwania poszczególnych operacji. Gao, m. we wsch. Mali, port nad- Nigrem; 12 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; ruiny meczetu (XIV w.), grobowiec w kształcie piramidy (XV w.). gaolian (kaolian, sorgo japońskie, Sor-ghum japonicum)t jednoroczna roślina zbożowa (też pastewna) uprawiana w pn. Chinach, Korei, Japonii; słoma używana do krycia chat. Gap, m. we Francji (Delfinat), w Al pach, ośrodek adm. dep. Hautes-Alpes; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł spożyw czy. gapa, zool. →gawron

346 Gapon Gapon (Hapon) GIEORGIJ A., 1870-1906, pop ros.; z inspiracji carskiej policji założył Związek Ros. Robotników Fabrycznych w Petersburgu; sprowokował 22 (9) I 1905 wypadki „krwawej niedzieli"; zgładzony przez rewolucjonistów. garamond [-mą], krój pisma drukarskiego. Garamond [-mą] CLAUDE, 1499-ok. 1561, fr. rysownik i giser; twórca pięknej an-tykwy i pisma gr. (stąd nazwa garamond). Garašanin ILIJA, 1812-74, polityk serb.; 1852-62 premier; dążył do zjednoczenia Słowian pd. pod egidą Serbii. Garaudy [garodi] ROGER, ur. 1913, fr. filozof i działacz polit.; od 1968 w poglądach swoich i działalności zaczął przechodzić z pozycji marksizmu-leninizmu coraz wyraźniej na pozycje rewizjonizmu; 1970 usunięty z KPF. garaż, pomieszczenie do przechowywa-, nia samochodów lub motocykli. garb, anat. wyniosłość wypełniona tłuszczem występująca na grzbiecie u wielbłądów i bydła zebu. garb, med. skrzywienie kręgosłupa w kierunku tylnym, zwykle w odcinku piersiowym, powstające gł. w wyniku przebytej krzywicy lub gruźlicy kręgosłupa. Garbaczowska JANINA, ur. 1902, historyk literatury; prof. UMCS; prace o literaturze pozytywizmu i modernizmu (m.in. o W. Berencie). garbarnia, zakład, w którym skóry surowe poddawane są wyprawianiu. garbarstwo, przemysł lub rzemiosło zajmujące się wyprawą skór. Garbatka-Letnisko, w. w pow. kozienic-kim, woj. kieleckim; ośr. wypoczynkowy; przemysł drzewny i chemiczny. garbniki, substancje chem. mające zdolność garbowania skóry; rozróżnia się g.: miner. (np. sole chromu, glinu, żelaza), org. — roślinne (np. mimoza, quebracho) i zwierzęce (trany), oraz syntet. (np. syn-tany). Garbo GRETA (właśc. Greta Lovisa Gus-tafsson), ur. 1905, amer. aktorka film., pochodzenia szwedz.; najsłynniejsza gwiazda lat 20-ych i 30-ych; wybitne role dram. i melodram. (Królowa Krystyna, Anna Karenina, Dama Kameliowa). garbon, pol. nazwa handl. preparatu stosowanego w garbarstwie do wytrawiania skór. Garborg [-bor] ARNE, 1851-1924, pisarz norw.; ewolucja od naturalizmu do neoro-mantyzmu; powieści, też poezje, dramaty. garbowanie, zespół procesów fiz. i chem., w wyniku których następują w skórze surowej nieodwracalne zmiany: m.in. nie pęcznieje w wodzie, nie ulega rozkładowi gnilnemu, nie jest sztywna i łamliwa; w zależności od zastosowanego garbnika rozróżnia się m.in. g. roślinne, glinowe, chromowe, tłuszczowe, kombinowane; g. wchodzi w skład procesu wyprawiania skór. garbowanie, jot. zabieg fizykochem., mający na celu podwyższenie temperatury topnienia emulsji fot. i zwiększenie jej wytrzymałości mechanicznej. Garbowski LUDWIK, 1872-1954, biolog, fitopatolog; kier. wydziału PINGW w Bydgoszczy; autor pierwszych pol. podręczników z fitopatologii; Choroby roślin... Garbowski TADEUSZ, 1869-1940, zoolog, filozof, literat; prof. Uniw. Jag.; pionier badań zoopsychol. w Polsce; publikował wiersze pod pseud. Leon Płoszowski. Garbów, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim; cukrownia; stawy rybne. Garcia [-tia], rodzina śpiewaków hiszp. o świat sławie; MANUEL DEL POPOLO VI-CENTE (1775-1832), tenor (także kompozytor); jego dzieci: MANUEL PATRICIO ROD-RIGUEZ (1805-1906), bas;. MARIA FELICITA MALIBRAN (1808-36), o fenomenalnej skali głosu; MICHELE FERDINANDE PAULINE VIARDOT'(1821-1910), mezzosopran (także kompozytorka).

Garcia [-s-ia] CARLOS, 1896-1971, polityk filipiński; 1953-57 wiceprezydent, 1954-57 min. spraw zagr.; 195761 prezydent. Garcia Calderón [-s-ia kalderon] VEN-TURA, 18871959, pisarz peruwiański; rea-list. powieści i nowele łączące wpływy kultury eur. z folklorem południowoamer., baśnie, eseje krytycznoliterackie. Garcia Gutiérrez [-tia -rret] ANTONIO, 1813-84, dramatopisarz hiszp.; romant. dramaty oparte na wątkach z historii Hiszpanii. Garcia Iñiguez [-s-ia ińiges] CALIXTO, 1839-98, jeden z organizatorów powstań antyhiszp. na Kubie 1868-80 i 1898. Garcia Lorca [-tia -ka] FEDERICO, 1898-1936, hiszp. poeta i dramatopisarz; poezje związane z folklorem hiszp. (Romance cygańskie), dramaty psychol.-obyczajowe (Dom Bernardy Alba), groteskowo-poet. (Miłość Perlimplina i Belissy); zamordowany przez falangistów. Garcilaso de la Vega [garti- de la w.], 1503-36, poeta hiszp.; wybitny humanista; poezje wzorowane na Petrarce i poezji rzym., listy poetyckie. Garcilaso de la Vega [garsi- de la w.], 1539-1616, historyk peruwiański; prace z historii Inków zawierające legendy i opisy obyczajów indiańskich. Garczyński JÓZEF, 1805-61, uczestnik powstań 1830-31 i 1848; zał. Wydział Wojenny Kom. Nar. w Poznaniu 1848. Garczyński STEFAN, 1805-33, poeta, przyjaciel Mickiewicza; romant. poezje patriot. (m.in. o powstaniu 1830-31) i filoz. (poemat Wacława dzieje). Garczyński WALENTY, 1881-1944, publicysta i działacz łow., prawnik; red. „Łowca Polskiego"; inicjator i organizator Pol. Związku Łowieckiego. Gard [ga:r], rz. we Francji, pr. dopływ dolnego Rodanu; dł. 133 km. garda: 1) potoczna nazwa jelca — części rękojeści broni siecznej przeznaczona do osłony dłoni; 2) osłona przed ciosem przeciwnika w walce bokserskiej. Garda, największe jezioro we Włoszech, w Alpach Pd., na wys. ok. 65 m; pow. 370 km2, głęb. do 346 m; liczne ośr. tu-, ryst.-wypoczynkowe. gardan, mieszanina piramidonu i pyral-giny, środek przeciwbólowy, przeciwgo-rączkowy, przeciwgóśćcowy; stosowany w nerwobólach, kolce żółciowej. Gardan JÓZEF, 1902-45, reżyser film.; melodramaty i komedie film.; Uroda życia, Pani minister tańczy. Gardawski ALEKSANDER, ur. 1917, archeolog; badacz neolitu, epoki brązu i wczesnego średniowiecza; prof. UMCS; Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Gardella IGNAZIO, ur. 1905, architekt wł.; budynki mieszkalne i użyteczności publ. (m.in. w Aleksandrii) reprezentujące kierunek wł. architektury racjonalnej. gardenal, farm. →luminal. Garden City [ga:rdn syty], m. w USA (stan Nowy Jork), na wyspie Long Island, w zespole miejskim Nowego Jorku; 24 tys. mieszk. (1960); przemysł poligraficzny. Garden Grove [ga:rdn grouw], m. w USA (Kalifornia), w zespoie miejskim Los Angeles; 122 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. gardenia (przepyszlin), wiecznie zielony, ozdobny krzew lub drzewo obszarów tropik. Starego Świata; kwiaty wonne, okazałe, żółte lub białe; na kwiaty cięte i w doniczkach uprawiana rgł. G. florida. garden-party [ga: dn p.; ang.], przyjęcie, spotkanie towarzyskie w ogrodzie,r w parku. Garden Reach [ga: dn ri:cz], m. w Indii (Bengal Zach.), w zespole miejskim Kalkuty, port mor. nad rz. Hugli; 150 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., jutowy, stoczniowy. garderoba: 1) odzież, ubranie, strój; 2) pomieszczenie do przechowywania ubrań, występuje w architekturze pałacowej od XVI w.; także pomieszczenie w teatrze

służące aktorom do przebierania i charakteryzowania się. garderobiana, kobieta pomagająca aktorkom przy ubieraniu się i charakteryzacji; dawniej: pokojówka opiekująca się garderobą i pomagająca przy ubieraniu. Gardez, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Paktya; 37 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny. Gardin WŁADIMIR R., 1877-1965, ros. aktor i reżyser film.; adaptacje klas. powieści ros. (Anna Karenina, Wojna i pokój); po rewolucji 1917 pedagog oraz twórca filmów hist. (Car i poeta). r Gardiner [ga:dnə ] SAMUEL, 1821-1902, historyk ang.; badacz dziejów Anglii, gł. XVII w. (m.in. prace z okresu rewolucji 1640-60). r Gardiner [ga:dnə ] STEPHEN, ok. 1485-1555, biskup Wincłiesteru; uznał Henryka VIII głową kościoła; kanclerz Anglii od 1553 (za Marii I Tudor), zwalczał angli-kanizm. gardło (gardziel), u kręgowców odcinek przewodu pokarmowego łączący jamę gębową (ustną) z przełykiem; krzyżują się w nim drogi: pokarmowa i oddechowa; gardziel bezkręgowców — przedni, silnie umięśniony odcinek jelita. Gardna Wielka, w. w pow. słupskim, woj. koszalińskim, nad jez. Gardno; w XVIII i XIX w. pomimo silnej germaniza cji ludność G. i okolicy zachowała odręb ność słowiańską i oryginalne budownictwo. Gardno, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie), oddzielone mierzeją od M. Bałtyckiego; pow. 2469 ha, głęb. do 2,6 m; przepływa Łupawa. Gardoliński EDMUND, ur. 1914, inżynier, historyk Polonii brazyl.; zastępca deputowanego w parlamencie federalnym Brazylii ze stanu Rio Grande do Sul. Gárdony [ga:rdoń], kąpielisko w środk. Węgrzech, na pd.-zach. od Budapesztu, nad jez. Velence. Gárdonyi [ga:rdońi] GEZA, 1863-1922, pisarz węg.; opowiadania z życia wsi, powieści hist.; Gwiazdy Egeru. gardyna, daw. firanka u okna lub zasłona przy łóżku. gardziel →gardło. Garfield [ga:rfi:ld] JAMES ABRAM, 1831-81, prezydent Stanów Zjedn. 1881; rzecznik zniesienia niewolnictwa; zamordowany. r Garfield [ga: fi:ld], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Paterson; 29 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Gargallo [-galjo] PABLO, 1881-1934, rzeźbiarz hiszp.; stylizowane, gł. metal, rzeźby figuralne zestawione z blaszanych wklęsłych i wypukłych, często ażurowych form; Tancerka, Arlekin, Prorok. Gargano, półwysep w pd.-wsch. Włoszech, wysunięty w M. Adriatyckie; górzysty; zalesiony; wydobycie boksytów. Gargantua, mityczny król z rodu olbrzymów; tytułowy bohater dzieła F. Ra-belais'go pt. Gargantua i Pantagruel; przen. człowiek nadnaturalnie wielki; olbrzym; żarłok, pasibrzuch, opój. gargantuiczny, niezwykle żarłoczny, nienaturalnie wielki, gigantyczny, kolosalny. gargulec, arch. →rzygacz. Garibaldi GIUSEPPE, 1807-82, generał wł., bojownik o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch, demokrata i republikanin; 1860 zdobył Sycylię i Neapol i złożył dyktaturę w ręce króla; orędownik niepodległości Polski. Garibaldi MENOTTI, 1840-1903, syn Giu-seppa, generał wł.; wraz z ojcem walczył o niepodległość i zjednoczenie Włoch; 1863 usiłował zorganizować legion wł., by wesprzeć pol. powstanie 1863. garig, zbiorowiska wiecznie zielonych niskich krzewów i krzewinek, a także zbiorowiska trawiaste na suchych siedliskach zach. części obszaru śródziemnomorskiego. Garigliano [-rilja-] →Liri.

gastronomia Garin NIKOŁAJ G. (właśc. N.G. Michaj-łowski), 1852-1906, pisarz ros.; realist. opowiadania o rozwarstwieniu wsi ros.; nowele z życia inteligencji ros. XIX-XX w. garkuchnia, tania jadłodajnia, podrzędna restauracja. Garland [ga:rlənd] HAMILIN, 1860-1940, powieściopisarz amer., reprezentant naturalizmu; powieści obrazujące warunki życia rolników na środk.-zach. terenach USA. Garland [ga:rlənd], m. w USA (Teksas), w zespole miejskim Dallas; 81 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., samoch., precyzyjny. „Garland", pol. okręt niszczyciel; podczas II wojny świat, pełnił służbę patrolową, eskortował konwoje, uczestniczył w desantach na Azorach (1943), pd. Francji i Grecji (1944). garłacz: 1) ręczna broń palna z rozszerzonym wylotem lufy, używana w XVI-XVIII w.; 2) tuleja nakładana na wylot lufy karabinu umożliwiająca miotanie specjalnych granatów; używany w I wojnie światowej. garłacze, grupa ras gołębi domowych zdolnych do wydymania worków powietrznych, silnie rozwiniętych w okolicy wola; upierzenie jednobarwne, na nogach obfite. Garłuch →Gerlach. garmażeria (garmażernia), zakład lub dział restauracyjny produkujący półfabrykaty spoż.~, surowe albo gotowane potrawy mięsne, rybne i in. Garmisch-Partenkirchen [-mysz partənkyrśən], m. w NRF (Bawaria), w Alpach; 27 tys. mieszk. (1968); ośr. sportów zimowych i turyst.wypoczynkowy o świat, sławie. Garmo, lodowiec w Pamirze (ZSRR); pow. 153,3 km2, dl. 27,5 km. garmont (korpus), druk. stopień czcionki, równy 10 punktom typograficznym. garna (antylopa garna, Antilope cervi-capra), ind., niewielka antylopa zaliczana tło gazel; wys. w kłębie do 0,8 m; rogi samców długie, spiralne; samice bezro-gie. garncarskie koło, urządzenie do obrotowego formowania naczyń z masy plast, (gliny). garncarstwo, rękodzielniczy wyrób naczyń i innych przedmiotów, gł. z glin pospolitych; jedno z najstarszych rzemiosł, znane od czasów neolitu. Garneau [-no] FRANCOIS XAVIER, 1809-66, historyk fr.-kanad.; autor pierwszej historii Kanady. garnela (Crangon crangon), krewetka dł. do 7,5 cm; pospolita w morzach półkuli pn., też w M. Bałtyckim; w niektórych okolicach spożywana. Garnerin [-nörę], rodzina fr. skoczków spadochronowych: ANDRE JACQUES (1769-1824), konstruktor i pilot balonowy, 1797 wykonał pierwszy skok ze spadochronem (z balonu z wysokości ok. 100 m); JEAN BAPTISTE (17661849), ulepszył spadochron brata i wynalazł spadochron umożliwiający skoki do wody; JEANNE GENEVIEVE (1775-1846), żona André ]., pierwsza kobieta latająca baloicsm i skacząca ze spadochronem. Garnett [ga:rnyt] DAVID, ur. 1882, pisarz ang.; groteskowe powieści satyr. (Pani zamieniona w lisa), relacje auto-biogr, o tematyce lotniczej. garniec, pierwotnie naczynie gosp., już w średniowieczu jednostka pojemności, o różnej wielkości; w Polsce (w XVI w.) g. krak. do ciał sypkich = 2,18-2,26 1, do płynów = 3,2-3,3 1, g. warsz. = 3,76-3,90 1, g. nowopol. = 4,0 1. Garnier [-njy] CHARLES, 1825-98, architekt fr.; eklektyczny gmach opery w Paryżu, teatr i kasyno w Monte Carlo. Garnier [-njy] ROBERT, 1545-90, drama-topisarz fr.; tragedie o tematyce antycznej stanowiące zapowiedź klasycyzmu. Garnier [-njy] TONY, 1869-1948, fr. ar-

chitekt i urbanista; autor słynnego projektu miasta przem. (konstrukcje żelbetowe, funkcjonalna forma); budowle użyteczności publ. w Lyonie. garnieryt, minerał, uwodniony krzemian niklu i magnezu; niebieskawozielony lub zielony; występuje m.in. w serpentyni-tach; ruda niklu. garnirować: 1) ozdabiać potrawy lub półmiski z potrawami; przybierać; 2) daw. obszywać brzegi czegoś wstążkami, koronkami; ozdabiać, bramować. garnitur, komplet przedmiotów tworzących określoną całość; termin używany gł. w meblarstwie, jubilerstwie oraz ko-stiumologii (na oznaczenie ubioru z kilku' oddzielnych części). garnizon, obszar, na którym stale lub czasowo przebywają oddziały lub znajdują się zakłady i instytucje wojskowe. Garofalo [-ro-] RAFFAELE, 1851-1934, prawnik wł.; współtwórca (z E. Ferrim i C. Lombroso) antropologicznej szkoły prawa karnego; Criminologia. Garonna, rz. we Francji; dł. 647 km; źródła w Hiszpanii; przy ujściu do Zat. Biskajskiej tworzy z Dordogne estuarium (Żyronda); wykorzystywana do nawadniania; w górnym biegu elektrownie wodne; gł. m.: Tuluza, Bordeaux. Garoua [garua], m. w pn. Kamerunie, port nad rz. Bemie; 30 tys. mieszk. (1967); zakłady bawełn., olejarnie, oczyszczalnie bawełny. garowanie, przetrzymywanie ciasta przed pieczeniem w temp. 30-35° w celu dalszej fermentacji i uzupełnienia strat CO2 (poprawienie struktury). Garrick [gäryk] DAVID, 1717-79, ang. aktor, dramatopisarz i dyr. teatrów; słynny odtwórca ról w tragediach i komediach Szekspira; 1747-76 dyr. teatru Drury Lane; autor i tłumacz fars i dramatów. Garrison [gärysn] WILLIAM LLOYD, 1805-79, czołowy abolicjonista amer.; założyciela organizacji zwalczającej niewolnictwo. Garros [garos] ROLAND, 1888-1918, fr. pilot i wynalazca; bił rekordy wysokości lotu, 1913 pierwszy przeleciał nad M. Śródziemnym; opracował synchronizację karabinu ze śmigłem. garson, daw. kelner; chłopiec na posyłki w hotelu, boy. garsoniera, mieszkanie kawalerskie; ka-walerka. garsonka: 1) dwuczęściowa suknia kobieca; 2) fryzura kobieca wzorowana na uczesaniu męskim. Garszyn WSIEWOŁOD M., 1855-88, pisarz ros.; opowiadania alegor. i symbol, wyrażające społ.etyczne; konflikty epoki. Gärtner KATARZYNA, ur. 1942, kompozy-torka, pianistka; liczne piosenki {Tańczące Eurydyki), muzyka do Na szkle malowane E. Brylla, Msza beatowa. Garuda, mit. ind. olbrzymi ptak z obliczem na wpół ludzkim, o ognistych piórach, wierzchowiec boga Wisznu. Garwolin, m. pow. w woj. warsz., nad Wilgą; 8,1 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., skórz.; sanatorium dziecięce; prawa miejskie przed 1420. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 2,5 tys. mieszkańców; zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. Gary [gari] ROMAIN (właśc. R. Kacer), ur. 1914, pisarz fr.; powieść o pol. ruchu oporu (Education europeenne)t powieści psychol. (Obietnica poranka). Gary [geəry], m. w USA (Indiana), nad jez. Michigan, w zespole miejskim Chicago; 174 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. hutnictwa żelaza. Gascar [-ka:r] PIERRE (właśc. P. Four-nier), ur. 1916, fr. pisarz i krytyk; powieści, opowiadania, biografie poet.; Trawa na ulicy. Gascoyne [gäskojn], najdłuższa rzeka Australii Zach.; dł. ok. 820 km; uchodzi do O. Indyjskiego w pobliżu m. Carnar-von; w porze suchej okresowo wysycha.

347

gasik elektryczny, układ elektr. do zmniejszania iskrzenia styków elektr. łączeniowych przy przerywaniu obwodu prądowego; najczęściej dołączony równo-legie szeregowy układ kondensatora i opornika. Gaskell [gäskəl] ELIZABETH CLEGHORN, 181065, pisarka ang.; szkice i powieści społ. (Panie z Cranford). gaskonada, pyszałkowatość, chełpliwość, bufonada, przechwalanie się. Gaskonia, kraina hist. w pd.-zach. Francji; wchodziła w skład rzym. prow. Akwi-tanii; od VIII w. samodzielne księstwo, ok. XI w. połączona z Akwitanią. gasparon, daw. miękki kapelusz pilśniowy. Gaspé [-pej], półwysep we wsch. części Kanady (Ouebec); pow. 28,5 tys. km8, wys. do 1269 m; zalesiony; liczne rzeki i jeziora. Gassendi (Gassend) PIERRE, 1592-1655 fr. filozof i astronom; krytyk arystoteliz-mu, głosił skrajny sensualizm w teorii poznania; zwolennik fizyki atomistycznei. Gasser [gäsər] HERBERT SPENCER, 1888-1963, fizjolog amer.; prof. uniw. w Saint Louis i w Nowym Jorku, dyr. Rockefeller Institute for Medical Research w Prin-ceton; nagr. Nobla za prace nad funkcjonowaniem nerwów. Gassi Tuil, ośrodek eksploatacji bogatych złóż ropy naft. na Saharze, we wsch. Algierii. Gastein [gasztain] (obecnie Badgastein, m. w środk. Austrii), 1865 układ prus.-austr.; Prusy otrzymały w zarząd tymczasowy Szlezwik, Austria — Holsztyn. Gastein, Tal [t. gasztain], dolina w Alpach austr. (Salzburg), w Wysokich Tau-rach; znane uzdrowiska: Badgastein, Bad-Hofgastein. Gastello NIKOŁAJ F., 1907-41, pilot radz., bohater II wojny świat.; swój płonący samolot skierował w hitlerowską kolumnę czołgów i cystern z benzyną. Gastiew ALEKSIEJ K., 1882-1941, poeta ros.; jeden z gł. przedstawicieli Prolet-kultu; tom wierszy Poezja czynu robotniczego. Gastonia [gästounjə], m. w USA (Karolina Pn.); 47 tys. mieszk, (1970); ośr. przemysłu włókienniczego. Gastpary WOLDEMAR, ur. 1908, religioznawca i teolog protest.; prof. i rektor Chrześc. Akad. Teologicznej w Chylicach; zajmuje się dziejami protestantyzmu w Polsce i rolą protestantów w pol. kulturze. gastrei teoria, biol. hipoteza (E. Haec-kel 1866) o wspólnym pochodzeniu zwierząt tkankowych od praformy — gastrei, odpowiadającej jednemu ze stadiów rozwoju zarodkowego — gastruli. gastrektomia, częściowe lub całkowite wycięcie żołądka wykonywane gł. z powodu jego nowotworu lub owrzodzenia. gastro, lek o działaniu osłaniającym i przeciwzapalnym, stosowany w chorobie wrzodowej, w nieżycie przewodu pokarmowego. gastrocel (jama gastruli, prajelito, ar-chenteron), wysłana entodermą jama wewnątrz gastruli, w dalszym rozwoju przekształcająca się w jelito. gastrochol, preparat ziołowy, stosowany w chorobach żołądka, dróg żółciowych, wątroby i jelit. gastrolity, soczewkowate złoża węglanu i fosforanu wapnia, odkładające się pod chityną bocznych ścianek części wpustowej żołądka skorupiaków dzieśięciono-gów; służą do przesycania pancerza. gastrologia, dział medycyny wewn. zajmujący się chorobami przewodu pokarmowego. gastronomia, działalność produkcyjno-usługowa, prowadzenie zakładów żywienia zbiorowego (restauracje, bary itp.); przekształca się stopniowo w swoisty przemysł gastronomiczny; też sztuka kulinarna, sztuka przyrządzania potraw.

348 gastroskop gastroskop, wziernik zbudowany z elastycznego tworzywa, posiadający własne źródło światła i układ optyczny, służący do oglądania wewn. ściany żołądka. gastroskopia, wziernikowanie żołądka; oglądanie wewn. ściany żołądka w celach diagnostycznych, za pomocą specjalnego wziernika — gastroskopu. gastrula, wczesne stadium rozwojowe zarodka zwierząt i człowieka, następujące po blastuli; u większości przybiera postać trójwarstwowego woreczka lub tarczki; z każdej warstwy komórek, czyli listka zarodkowego (ektodermy, mezodermy, entodermy), powstają w dalszym rozwoju określone tkanki i narządy. gastrulacja, dynamiczny proces przekształcania się zarodka zwierząt i człowieka ze stadium blastuli w gastrulę; polega na przemieszczaniu się komórek w obrębie zarodka i wyodrębnianiu listków zarodkowych. gastryczny, żołądkowy, gastryna, hormon tkankowy przewodu pokarmowego; pobudza czynność błony śluzowej żołądka; prawdopodobnie różni się od histaminy, która ma podobne działanie. Gasur →Nuzi. Gaszerbrum I (Hidden Peak), szczyt w Karakorum, na pd.-wsch. od Czogori; 8068 m; zdobyty 1958 przez amer. wyprawę. Gaszerbrum II, szczyt w Karakorum, na pd.wsch. od Czogori; 8035 m; zdobyty 1956 przez austr. wyprawę. Gaszewska ANNA ANTONINA, 1883-1918, tancerka; primabalerina baletu warsz., solistka zagr. zespołów baletowych. Gasziun-nur, bezodpływowe, słone jezioro w Chinach,2 na pustyni Gobi, na wys. 840 m; pow. ok. 400 km ; uchodzi rz. Edzin-goł. Gaszowiec PIOTR, przed 1430-74, astronom, mówca, lekarz; prof. Akad. Krakowskiej, rektor; lekarz Kazimierza Jagielloń-czyka; dzieła med. i astr., mowy. Gasztołd OLBRACHT, ?-1539, kanclerz lite w. od 1522; uczestnik walk z Moskwą; przedstawiciel oligarchii litew., zwolennik separatyzmu Litwy; protektor artystów. Gasztowtt WACŁAW, 1844-1929, działacz emigr., literat, tłumacz; wychowanek, nauczyciel i kier. szkoły batiniolskiej, cz!. Kom. Tymczasowego Emigracji Pol. 1871, Ligi Pol. i Ligi Nar., działacz Kom. Wolnej Polski, red. „Bulletin Polonais...". Gaszyński KONSTANTY, 1809-66, pisarz; po powstaniu 1830-31 na emigracji; wiersze, m.in. patriot. (Pieśni pielgrzyma polskiego); gawędy szlacheckie i obrazek z życia emigracji. gaśnica, przenośny aparat do gaszenia pożaru; naczynie zawierające środki chem. wyrzucane — po uruchomieniu g. — w postaci strumienia; rodzaje g.i pianowa, płynowa, proszkowa, śniegowa, tetrowa. gaśnica pianowa, gaśnica zawierająca zwykle roztwór węglowodanu sodu i kwas siarkowy oraz środek pianotwórczy; po uruchomieniu g.p. składniki się łączą i wypływa piana zawierająca CO2. gaśnica płynowa, gaśnica zawierająca zwykle roztwór wodorowęglanu sodu i kwas siarkowy; po uruchomieniu g.p. składniki się łączą i wypływa strumień dwutlenku węgla. gaśnica proszkowa, gaśnica wypełniona proszkiem gaśniczym, wyrzucanym — po uruchomieniu g.p. — pod ciśnieniem sprężonego dwutlenku węgla. gaśnica śniegowa, gaśnica wypełniona ciekłym dwutlenkiem węgla pod ciśn. 40-70 at; po uruchomieniu g.ś. dwutlenek węgla wypływa i wskutek intensywnego parowania oziębia się przybierając postać płatków śniegu. gaśnica tetrowa, gaśnica wypełniona czterochlorkiem węgla, trójchloroetylenem lub bromkiem metylu, wyrzucanymi po

jej uruchomieniu pod ciśnieniem sprężonego powietrza. gaśnicze działko, prądownica o b. dużej wydajności, umieszczona na stojaku, lawecie 2kołowej lub samochodzie pożarniczym. gaśnicze środki, substancje używane do gaszenia pożarów, uniemożliwiające lub utrudniające proces spalania, zwł. płomieniowego; ważniejsze: woda, piana, dwutlenek węgla, czterochlorek węgla, proszki gaśnicze (gł. węglan i wodorowęglan sodu). gaśniczy agregat, zespół złożony zwykle z baterii (2-10) gaśnic i wysokociśnienio-wego węża tłocznego o dł. 15-50 m, umieszczony na naczepie samochodu pożarniczego. gaśniczy samochód, samochód pożarniczy wyposażony w pompę pożarniczą, sprzęt pożarniczy, często w zbiornik na wodę lub in. środek gaśniczy (np. ciekły CO2 — s.g. śniegowy; proszek gaśniczy — s.g. proszkowy). Gatczyna, m. w Ros.FSRR (obw. lenin-gradzki); 57 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn, i metal.; klasycyst. zespół pała-cowo-parkowy (2 pol. XVIII w.), dawna rezydencja carska; zniszczony w czasie II wojny świat., częściowo odbudowany. Gateshead [gejtshed], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 101 tys. mieszk. (1968); przemysł sfoczn., taboru kol., maszyn., metal., elektrotechn., chem., spoż., szklarski. Gatooma [gətu:mə], m. w środk. Rode-zji; 21 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók., metal., mat. bud., drzewny; w pobliżu wydobycie złota. GATT →Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu. Gattamelaty posąg, brązowy pomnik konny kondotiera weneckiego E. Gattamelaty, wykonany 1447 przez Donatella, usytuowany przed bazyliką S. Antonio w Padwie — jedjsn z najpiękniejszych pomników epoki renesansu. Gattermann [gatər-] LUDWIG, 1860-1920, niem. chemik organik; badania związków org. zawierających azot, krzem, bor; opracował metodę syntezy aromatycznych aldehydów. Gatto ALFONSO, ur. 1909, poeta wł.; przedstawiciel tzw. poezji hermetycznej. Gatun [gatun], sztuczne jezioro w Strefie Kanału Panamskiego, na wys. 26 m; pow. 425 km2; utworzone przez spiętrzenie wód rz. Chagres; zasila Kanał Panam-ski. gatunek (species), biol. podstawowa jednostka w systematyce organizmów; zbiór osobników reprezentowany przez populację zwierząt lub roślin swobodnie krzyżujących się, o swoistych cechach anat., fizjol. i in.; w nomenklaturze łac. określany nazwą dwuczłonową. gatunek literacki, forma utworu lit., podrzędna w stosunku do rodzaju literackiego. gatunkotwórczy proces, biol. →specja-cja. Gau: 1) w średniow. Niemczech jednostka adm. -sądownicza; 2) jednostka administracji partyjnej, potem także państw, w III Rzeszy. gaucho [gauczo; hiszp.], potomkowie Indian i ludności hiszp., mieszkańcy terenów stepowych Argentyny i Urugwaju, hodowcy; obecnie zatrudniani jako pastuchy na wielkich fermach; bogaty folklor. Gaudapada, VTII w., ind. filozof, we-dantysta, autor Wedantakariki; reprezentował monizm radykalny. Gaudeamus igitur, pieśń studencka do słów łac, wykonywana gł. na uroczystościach akademickich. Gaudenty (Radzim), ok. 960-po 1011, brat przyrodni św. Wojciecha, pierwszy arcybiskup gnieźnieński 999; brał udział w pracach misyjnych św. Wojciecha. Gaudi ANTONIO, 1852-1926, wybitny architekt hiszp.; stworzył własną odmianę

modernizmu łącząc nowatorstwo konstrukcji ze swobodnym, plast, ukształtowaniem budowli (m.in. twórcze nawiązanie do gotyku); Casa Milá i kościół Sa-grada Familia w Barcelonie. Gaudig [-dyś] HUGO, 1860-1923, pedagog niem.; reprezentant kierunku szkoły pracy, inicjator eksperymentów, które wpłynęły na ruch eksperymentatorski w szkolnictwie niemieckim. Gaugamela (miejscowość w Mezopotamii, w pobliżu m. Arbela — obecnie Ar-bil, m. w Iraku), 331 p.n.e. zwycięstwo Aleksandra W. nad królem pers. Dariuszem III. Gauguin [gogę] PAUL, 1848-1903, malarz fr.; jeden z najwybitniejszych artystów XIX/XX w., przedstawiciel postimpresjonizmu; pracował gł. w Bretanii i na wyspach Oceanii; styl G. odznacza się poet. symbolizmem, płaskimi nasyconymi plamami barwnymi, uproszczeniem form, wyrazistym konturem; kompozycje figuralne (Dwie Tahitanki), pejzaże, portrety. Gauhati, m. w Indii (Asam), port nad Brahmaputrą; 197 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., rafineria ropy naft.; uniwersytet. Gaulle [(dö) gol] CHARLES ANDRE DE, 18901970, fr. mąż stanu, generał; uczestnik I wojny świat.; twórca Francji Walczącej (1941) i Fr. Komitetu Wyzwolenia Nar.; 1959-69 prezydent; autor pamiętników. gaullizm [golizm], kierunek nadawany polityce fr. przez gen. Ch. de Gaulle'a, dążący do przywrócenia Francji rangi mocarstwa, utworzenia federacji państw zachodnioeur. z przewagą wpływów fr., przeciwstawia się wzrostowi wpływów USA i W. Brytanii w Europie Zach.; w polityce wewn. ograniczył rolę parlamentu na rzecz prezydenta. Gaultier-Garguille [gotjy -gij] (właśc. Hugues Gueru, zw. też Flechelles), 1573-1634, fr. aktor farsowy i pieśniarzi Hotel de Bourgogne. Gäumann [go man] ERNEST A.LBERT, 18981963, szwajc. mikolog, fitopatolog; prof. w Zurychu; autor monografii i dzieł podstawowych z mikologii i fitopatologii. Gaumont [gomą] LEON, 1864-1946, fr. przemysłowiec i wynalazca; jeden z pionierów fr. przemysłu film.; 1902 stworzył podstawy filmu dźwiękowego (połączył kinematograf i fonograf). gaur (Bos gaurus), przeżuwacz zaliczany do bydła dzikiego; wys. w kłębie ok. 2 m; na grzbiecie garb; lasy Indii, Birmy i Płw. Malajskiego; łowny; od g. pochodzi gajal. Gaurisankar, szczyt w Himalajach w pobliżu Czo Oju; 7144 m. gaus, Gs, jednostka indukcji magnet. w elektromagnet. układzie jednostek miar; indukcja magnet. w próżni, w której natężenie pola magnet. wynosi 1 Oe; 1 Gs = = 10-4 T (tesla). Gauss CARL FRIEDRICH, 1777-1855, wybitny niem. matematyk, również astronom, geodeta i fizyk; zajmował się prawie wszystkimi współcz. mu działami matematyki i jej zastosowaniem w przyrodo-znawstwie. Gaussa płaszczyzna, płaszczyzna liczb zespolonych, tzn. płaszczyzna, której punktom przyporządkowane są liczby zespolone. Gaussa zasada, zasada najmniejszego skrępowania; jedna z najogólniejszych zasad mechaniki. Gautama, nazwisko rodowe Buddv. Gautier [gotjy] THEOPHILE, 1811-72, pisarz fr.; przedstawiciel romantyzmu, prekursor parnasizmu; autor hasła ,,sztuka dla sztuki"; poezje, opowiadania, powieści (Panna de Maupin). Gavarni [-ni] PAUL (właśc. Guillaume Sulpice Chevalier), 1804-66, fr. litograf i rysownik; karykatury, ilustracje do czasopism; tematy z życia różnych środowisk miejskich.

„Gazeta Robotnicza" Gavarnie [-ni], cyrk lodowcowy w Pirenejach Srodk. (Francja), na wys. 1350 m; wypływająca z G. rz. Gave-de-Pau tworzy wodospad wys. ok. 420 m; popularny obiekt turystyczny. Gävle [jewlə], m. i port w środk. Szwecji, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu Gavleborg; 73 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., włók., drzewny. Gawalewicz MARIAN, 1852-1910, pisarz, dziennikarz, krytyk lit. i teatr.; powieści obyczajowe, komedie, nowele, wiersze, felietony; red. pism warszawskich. Gawayne [ga:uejn], legendarny rycerz z drużyny króla Artura, bohater ang. legendy poet. z XIV w. Sir Gawayne and the Green Knight. Gawełek FRANCISZEK, 1884-1919, etnograf; badania z zakresu zwyczajów i obrzędów lud.; Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Bibliografia ludoznawstwa litewskiego. gawęda, rozmowa; gatunek literatury lud. lub utwór lit. w formie swobodnego opowiadania, obfitujący w dygresje, napisany językiem zbliżonym do potocznego. gawęda szlachecka, opowieść wierszem lub prozą ukazująca obraz sarmackiej obyczajowości; charakterystyczna dla ro-mant. literatury krajowej (H. Rzewuski, W. Pol, W. Syrokomla, I. Chodźko). gawial gangesowy (Gavialis gangeticus), gatunek krokodyla, do 6,5 m dł.; pysk wąski; rybożerny; rzeki Indii i Birmy. Gawiński ANTONI, 1876-1954, pisarz, malarz; powieści, książki dla dzieci i młodzieży (Lolek grenadier, Przygody Okruszka). Gawiński JAN, między 1622 a 1626-84(?), poeta; sielanki, epigramaty, fraszki, przekłady Anakreonta. Gawlina JÓZEF, 1892-1964, arcybiskup; kierownik Kat. Agencji Prasowej; od 1933 biskup polowy WP. gaworzenie, rozpoczynająca się ok. 3-4 miesiąca życia nieskładna i nieświadoma fonacja niemowlęcia, przechodząca stopniowo w naśladowanie słyszanych dźwięków. gawot, dawny fr. taniec lud., później dworski, w metrum dwudzielnym; w XVII w. stosowany w baletach, operach, także w suicie. gawra, łow, zimowe legowisko niedźwiedzia. gawron (gapa, Corvus frugilegus), ptak z rodziny krukowatych; dł. ok. 50 cm; czarny z siwym kantarkiem; wszystko-żerny; gnieździ się gromadnie na drzewach; Eurazja. Gawroński ANDRZEJ, 1885-1927, indiani-sta i językoznawca; prof. Uniw. Jag. oraz we Lwowie, czł. PAU; współzałożyciel Pol. Tow. Językoznawczego; liczne prace indianistyczne, językozn. (Szkice językoznawcze); podręcznik sanskrytu. Gawroński RAWITA FRANCISZEK SALEZT, 17871871, uczestnik powstania 1830-31 i kampanii napoleońskiej, pamiętnikarz; 1831 pułkownik w sztabie nacz. wodza. gawrosz (fr. Gavroche), jeden z bohaterów powieści Nędznicy V. Hugo; potoczna nazwa paryskiego ulicznika. Gawrych JÓZEF ALOJZY, 1891-1955, działacz nar. i społ. na Śląsku, publicysta; założyciel i red. „Głosu Lubawskiego" i „Weisse Adler"; uczestnik powstania wielkopol. 1918-19 oraz II i III powstania śląskiego; 1945 wiceprezes SP. Gay JAN JAKUB, 1800-49, architekt; neo-renes. dom Warszawskiego Tow. Dobroczynności; papiernia w Jeziornie. Gay [gej] JOHN, 1685-1732, ang. poeta i dramatopisarz; wodewil Opera żebracza (muzyka J.Ch. Pepuscha) — satyra na rząd i parodia opery wł.; bajki, ballady. Gay (Gie) NIKOŁAJ N., 1831-94, malarz ros.; członek stów. pieriedwiżników; obrazy rel., hist., portrety. Gay-Lussac [ge lüsak] Louis JOSEPH, 17781850, fr. fizyk i chemik; twórca praw

gazowych (G.-L. prawo; otrzymał metaliczny sód i potas; opracował m.in. pierwsze metody analizy miareczkowej. Gay-Lussaca prawo [p. ge lüsaka]: przy stałym ciśnieniu objętość V danej masy gazu jest proporcjonalna do jej temperatury bezwzględnej T: V = V0 T/T0 (V0 — objętość gazu w temp. To = 273,15°K); opisuje przemianę izobaryczną. Gay-Lussaca prawo stosunków objętościowych [p.s.o. ge riisakaj: objętości reagujących z sobą substancji gazowych mają się do siebie jak niewielkie liczby całkowite; np. w syntezie amoniaku N2+3H2 → 2NH3 objętości azotu i wodoru mają się jak 1:3. gaz, ciało lotne w temperaturze wyższej od krytycznej; jeden ze stanów skupienia materii; kształt i objętość zależne od czynników zewn.; g. doskonały — fikcyjny, podlegający ściśle prawom gazowym (w przeciwieństwie do g. rzeczywistego). Gaz (Gorkowskii Awtomobilnyj Zawod), fabryka samochodów osobowych i ciężarowych w Gorki (ZSRR), uruchomiona 1932. gaza, tkanina z bawełny, jedwabiu itp., luźna, z wzorami ażurowymi (np. na firanki); także rzadkie płótno baweln. używane po wyjałowieniu do bandażowania i opatrywania ran. Gaza, m. na pograniczu Egiptu i Izraela, w pobliżu M. Śródziemnego; 30 tys. mieszk. (1958);8 wraz z przyległym obszarem o pow. 202 km stanowi strefę G. administrowaną przez instytucje lokalne przy pomocy Egiptu; 1967 zajęta i okupowana przez Izrael. Gazali, al- (Algazel), 1059-1111, muzułm. filozof i teolog; przedstawiciel ortodoksji, przeciwnik arab. arystotelików, propagator sufizmu; liczne dzieła rel.-filozoficzne. gaza młyńska, tkanina z surowego jedwabiu, z nitek określonej grubości i z oczkami określonej wielkości, używana do przesiewania produktów przemiału zboża. gazda, właściciel gospodarstwa wiejskiego u górali karpackich i na Bałkanach. gaz do syntez →gaz syntezowy. gazel, lir. utwór poet. gł. w literaturze pers.; monorymiczny, od 4-15 bejtów (dwu półwierszy); na końcu podane imię poety; mistrzem g. był Hafiz. gazele (Antilopini), afryk. i azjat., drobne antylopy o smukłej budowie; biegają b. szybko i zręcznie; np. dorkas, garną, dżejran. gazeta, publikacja ukazująca się periodycznie co najmniej 2 razy w tygodniu, zawierająca aktualne wiadomości. „Gazeta Białostocka", dziennik wydawany od 1951 w Białymstoku, organ KW PZPR; nakład 116 tys. egz. (1969). „Gazeta Chłopska", tygodnik wydawany 192630 w Warszawie, organ SCh. „Gazeta Codzienna" →„Gazeta Polska". „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca", dziennik wydawany 1818-19 w Warszawie, zał. przez B. Kicińskiego i T. Morawskiego; nawiązywał do tradycji „Gazety Narodowej i Obcej"; kontynuacją była „Kronika Drugiej połowy Roku 1819". „Gazeta Cukrownicza", czasopismo zał. 1893 w Warszawie, poświęcone sprawom przemysłu cukr.; od 1945 miesięcznik; zamieszcza prace nauk. i techniczne. „Gazeta Gdańska", pismo informacyj-no-polit. wydawane 1891-1939 w Gdańsku; 1905 specjalny dodatek dla Kaszubów „Drużba"; zasłużona w walce z germanizacją. „Gazeta Górnośląska", czasopismo społ.-polit. wydawane 1874-94 początkowo w Bytomiu, następnie w Gliwicach (p.n. „Opiekun Katolicki"); próbowała wyłamać się w sprawach nar. spod wpływu Centrum. „Gazeta Grudziądzka", pismo informa-

349

cyjno-polit. wydawane (2 razy w tygodniu) 18941939 w Grudziądzu; zasłużone dla polskości; związane z ruchem lud. (po 1918 z PSL-„Piast", następnie z SL); założyciel i wydawca — W. Kulerski. „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego", pismo informacyjne wydawane 1792-1841 w Warszawie; popierało obóz reform w czasie Sejmu Czteroletniego, z czasem przeszło na pozycje konserwatywne; częste zmiany nazwy. „Gazeta Krakowska", dziennik wyda-wany od 1949 w Krakowie, organ KW PZPR; powstał z połączenia organu KW PZPR „Głos Pracy" i WKR PPS „Naprzód'*; nakład 170 903 egz. (1969). „Gazeta Literacka", dwutygodnik lit.-kult. wydawany 1926-34 w Krakowie (od 1931 miesięcznik); red.: J. Braun, W. Ze-chenter, J.A. Gałuszka. „Gazeta Ludowa", pismo polit., organ Mazurskiej Partii Lud., wydawane 1896-1902 w Ełku, następnie w Szczytnie; zasłużone dla polskości na Mazurach. „Gazeta Ludowa", dziennik wydawany 1945-49 w Warszawie, organ PSL; do 1947 reprezentował linię polityki S. Mikołaj-czyka. „Gazeta Lwowska", dziennik wydawany 18111918 we Lwowie, oficjalny organ władz zaboru austr.; od 1874 stały dodatek miesięczny „Przewodnik Naukowy i Literacki". „Gazeta Narodowa", dziennik demokr.liberalny wydawany 1842-1915 we Lwowie, zał. przez J. Dobrzańskiego; po jego śmierci organ skrajnych konserwatystów. „Gazeta Narodowa i Obca", pismo wydawane 1791-92 w Warszawie; propagowała reformy polit. i społ. w okresie Sejmu Czteroletniego; J.U. Niemcewicz, T. Mostowski, J. Weyssenhoff. „Gazeta Olsztyńska", pismo polit.-społ., wydawane 1886-1939 w Olsztynie, zał. przez J. Liszewskiego, od 1894 redagowane przez Pieniężnych; zasłużone dla polskości na Warmii i Mazurach. „Gazeta Olsztyńska" (do IV 1970 „Głos Olsztyński"), dziennik wydawany od 1951 w Olsztynie, organ KW PZPR; nakład 100 808 egz. (1969). „Gazeta Opolska", pismo polit.-społ. wydawane 1890-1921 w Opolu, z dodatkami „Gość Niedzielny", „Rolnik", „Psikus", założyciel i red. B. Koraszewski; początkowo przeciwne Centrum, następnie współdziałało z nim. „Gazeta Polska" (1831-61 „Gazeta Codzienna"), dziennik wydawany 1826-1907 w Warszawie; zał. przez K. Bronikowskie-go i M. Mochnackiego; od ok. 1860 współpraca wielu wybitnych pisarzy (1859-62 red. nacz. J.I. Kraszewski), rozwój działów publicystyki krytycznolit. i kulturalnej. „Gazeta Polska", dziennik polit. wydawany 1929-39 w Warszawie; gł. organ pił-sudczyków. „Gazeta Polska w Brazylii", pierwsze pol. pismo w Ameryce Pd., zał. przez K. Szulca 1892 w Kurytybie; od 1910 w rękach niem. zakonu Verbum Divinum; 1935-41 wydawana przez P. Nikodema; od 1968 archiwum „G.P. w B." w AAN w Warszawie. „Gazeta Pomorska", dziennik wydawany od 1948 w Bydgoszczy, organ KW PZPR; powstał z połączenia organu KW PPR „Gazeta Zachodnia" i organu WKR PPS „Głos Pomorza" mutacja — „Gazeta Kujawska"; nakład 260 tys. egz. (1969). „Gazeta Poznańska", dziennik wydawany od 1948 w Poznaniu, organ KW PZPR; powstał 1948 z połączenia „Woli Ludu" i „G.P.", organów KW PPR; nakład 172 184 egz. (1969). „Gazeta Robotnicza", dziennik wydawany 1891-95 jako organ Tow. Socjalistów Pol., 18961914 i 1919-39 — organ PPS na Śląsku; zał. w Berlinie, od 1901 — w Katowicach; kontynuacja po wojnie — 1945-48 organ katowickiego KW PPS. „Gazeta Robotnicza", dziennik wydawany od 1948 we Wrocławiu, organ KW PZPR; powstał z połączenia organu KW PPR „Trybuna Dolnośląska" i organu WKR PPS „Naprzód Dolnośląski"; nakład 255 tys. egz. (1969).

350 „Gazeta Rolnicza" „Gazeta Rolnicza", najdłużej wychodzące pol. czasopismo roln., wydawane 1861-1939 w Warszawie, zał. przez A. Mie-czyńskiego; zawierała specjalistyczne dodatki, np. „Mleczarstwo". „Gazeta Świąteczna", tygodnik wydawany 1881-1939 w Warszawie, poświęcony oświacie lud.; zał. przez K. Prószyńskiego. „Gazeta Toruńska", pismo informacyj-no-polit. wydawane 1867-1921 w Toruniu; broniło praw nar.; mutacja „Gazeta Codzienna" (od 1894) i dodatki: „Familia Chrześcijańska", „Kupiec i Przemysłowiec", „Ogrodnik i Pszczelarz". „Gazeta Warszawska", pismo wydawane 17741935 w Warszawie, zał. przez księdza S. Łuskinę; 1794 organ powstania kościuszkowskiego p.n. „Gazeta Krajowa", „Gazeta Wolna Warszawska"; od 1906 organ endecji. „Gazeta Zielonogórska", dziennik wydawany od 1952 w Zielonej Górze, organ KW PZPR; nakład 128 tys. egz. (1969). „Gazety Śląskie dla Ludu Pospolitego", najstarsze czasopismo śląskie w języku pol. przeznaczone dla wsi, wydawane 1790-1803 we Wrocławiu. gaz generatorowy (gaz powietrzny), mieszanina gł. tlenku węgla (30-33%) i azotu (64-66%) otrzymywana w generatorze gazowym, w wyniku przepuszczania powietrza przez rozżarzony koks lub węgiel; służy gł. do ogrzewania pieców przemysłowych. Gaziantep (staroż. Aintab), m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. G.; 160 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu (gł. spoż., włók., cementowy) w regionie sadownictwa. Gazijabad (ang. Ghaziabad), m. w Indii (UttarPradesz), na wsch. od Delhi; 65 tys. mieszk. (1961); walcownia żelaza. Gazipur (ang. Ghazipur), m. w Indii (UttarPradesz), nad Gangesem; 37 tys. mieszk. (1961); produkcja opium i perfum. Gazli, osiedle w Uzb.SRR (obw. bu-charski); ośr. eksploatacji bogatych złóż gazu ziemnego; rurociągi na Ural i do Regionu Centralnego. gaz miejski (gaz świetlny), gaz otrzymywany gł. z oczyszczonego gazu węglowego lub z gazu ziemnego; stosowany do celów komunalnych lub przemysłowych. gaz mieszany (gaz powietrzno-wodny, wodnoczadowy), mieszanina wodoru, azotu, tlenku i dwutlenku węgla, otrzymywana w wyniku przepuszczania przez warstwę rozżarzonego koksu na przemian powietrza i pary wodnej; stosowany do celów przemysłowych. Gazna →Ghazni. Gaznawidzi, 977-1186, muzułm. dynastia pochodzenia tur., panująca pierwotnie na terytorium dzisiejszego wsch. Afganistanu i Peszawaru, ze stolicą w Gaznie. gaznawidzki sułtanat, państwo Gazna-widów uznane w XI w. przez kalifa abba-sydzkiego za sułtanat; obejmowało terytorium od M. Kaspijskiego po środk. Indie; stolica — Gazna; upadło 1186. gazobeton, lekki beton o strukturze porowatej otrzymywany przez spulchnienie świeżej masy betonowej pęcherzykami gazu, a następnie poddanie jej działaniu pary wodnej pod wysokim ciśnieniem-; materiał konstrukcyjny i termoizolacyjny. gazociąg, rurociąg do przesyłania gazu palnego: ziemnego, miejskiego, koksowniczego itp.; obejmuje przewód (przewody) rurowy oraz urządzenia niezbędne do jego eksploatacji, np. stacje sprężarek, urządzenia do sterowania, kontroli. gazodynamika (dynamika gazów), dział mechaniki płynów zajmujący się dynamiką gazów ściśliwych, oparty na analizie termodynamicznej i mechanice ośrodków ciągłych.

gazogenerator →generator gazowy. gazogips, lekkie tworzywo gipsowe, porowate, otrzymywane przez dodanie do rozrobionego wodą gipsu środka powodującego jego pęcznienie; z g. wykonuje się elementy ścienne i wykładziny termoizola-cyjne. gazolina, mieszanina najlżejszych ciekłych węglowodorów alifatycznych, wyodrębniana z gazu ziemnego mokrego; stosowana jako składnik benzyny silnikowej. gazomierz, przyrząd do samoczynnego pomiaru ilości przepływającego gazu, rodzaj przepływomierza; silnikowy (komorowy, skrzydełkowy) lub zwężkowy. gazon →trawnik. gazotron, dioda lampowa gazowana z żarzoną katodą, wypełniona parą rtęci, gazem szlachetnym lub ich mieszaniną; stosowana jako lampa prostownicza gł. w urządzeniach dużej mocy. gazowana lampa, lampa elektronowa wypełniona gazem (np. szlachetnym, parą rtęci); w przepływie prądu biorą udział zarówno elektrony, jak i jony powstałe w wyniku jonizacji gazu. gazowanie,, roln. →fumigacja. gazowa stała, R, uniwersalna stała fiz. występująca w-1 równaniu stanu gazu doskonałego: R = 8,314 J°K mol-1. gazowa turbina, turbina, w której czynnikiem pracującym jest gaz, zwykle spaliny lub powietrze. gazowa waga, urządzenie do pomiaru gęstości gazu; pomiar na podstawie ważenia określonej objętości gazu (w.g. Luxą) lub równoważenia sił wyporu w gazie i powietrzu (w.g. Edwardsa). gazownia, zakład przem. wytwarzający w wyniku wysokotemperaturowego odga-zowania węgla gaz węglowy. gazownictwo, dział przemysłu zajmujący się wytwarzaniem, przesyłaniem i wykorzystaniem gazu (ziemnego, węglowego, miejskiego itp.) w przemyśle, gospodarstwach domowych itp. gazownicza sieć, ogół odpowiednio powiązanych urządzeń i przewodów przeznaczonych do doprowadzania gazu (z gazowni, rozdzielni) do punktów odbioru. gazownicze piece, urządzenia do wytwarzania gazu węglowego przez ogrzewanie węgla kam. w wysokiej temperaturze bez dostępu powietrza. gazowość kopalni, cecha kopalni określająca, że wydziela się w niej metan; w kopalni takiej obowiązują odpowiednie środki ostrożności i sposoby eksploatacji. gazowy silnik, spalinowy silnik tłokowy na paliwo gazowe, doprowadzane do silnika bezpośrednio z generatora gazu, gazociągu lub butli; skonstruowany wyłącznie na paliwo gazowe lub zarówno na paliwo gazowe, jak i ciekłe. gazowy silnik turbinowy, silnik turbinowy złożony z turbiny gazowej i urządzeń pomocniczych. gazów szlachetnych związki, połączenie helowców gł. z fluorem, np. XeF2, XeF4, XeF6 oraz z wodą; wiązania w z.g.s. mają charakter elektrostatyczny — z atomu helowca tworzy się słaby dipol indukowany. gaz płynny (gaz propanowo-butanowy), mieszanina skroplonych węglowodorów, zawierająca gł. propan i butan. gaz powietrzno-wodny →gaz mieszany. gaz powietrzny →gaz generatorowy. gaz propanowo-butanowy →gaz płynny. gaz rozweselający →azotu podtlenek. gaz syntezowy (gaz do syntez), mieszanina gł. tlenku węgla z wodorem o różnym stosunku objętościowym składników (zależnie od charakteru prowadzonej syntezy); stosowany jako półprodukt m.in. do otrzymywania metanolu, węglowodorów. gaz świetlny →gaz miejski. gaz węglowy, ogólna nazwa gazów otrzymywanych w procesie odgazowania węgla; gł. składniki g.w.: tlenki węgla, węglowodory, wodór; stosowany do ogrzewania, oświetlania.

gaz wielkopiecowy, gaz otrzymywany w wielkim piecu podczas wytapiania surówki; zawiera tlenek węgla, azot, dwutlenek węgla i in.; stosowany m.in. jako paliwo w piecach koksowniczych. gaz wodno-czadowy →gaz mieszany. gaz wodny, mieszanina wodoru i tlenku węgla (z domieszką dwutlenku węgla i azotu) otrzymywana przez działanie pary wodnej na rozżarzony koks; stosowany gł. do produkcji gazu syntezowanego, Jako dodatek do gazu miejskiego. gazy bojowe →bojowe środki trujące. gazy nerwów (trylony), bojowe środki trujące, powodujące porażenie układu nerwowego; b. toksyczne; zwykle są związkami fosforoorg., np. tabun. gazy odstrzałowe, produkty gazowe powstające w wyniku wybuchu materiału wybuchowego; zawierają gł. dwutlenek węgla, tlenek węgla, parę wodną, azot i wodór. gazy przemysłowe (gazy techniczne), gazy stosowane w procesach przem. (gł. w syntezie chem.); należą do nich np.: acetylen, amoniak, azot, chlor, tlen, wodór i in. gazy spalinowe (spaliny), mieszanina gazów, par i stałych cząstek, powstająca w wyniku spalania paliw. gazy szlachetne →helowce. gazy techniczne →gazy przemysłowe. Gazzelloni [gadzdze-] SEVERINO, ur. 1919, flecista wł., o międzynar. sławie; bogaty repertuar (zwł. w muzyce współcz.). gaz ziemny, mieszanina lotnych węglowodorów (gł. metanu — g.z. suchy, lub metanu oraz etanu, propanu, butanu i pentanów — g.z. mokry) z domieszką niewielkich ilości powietrza, siarkowodoru i in.; towarzyszy często złożomaopy naft.; stosowany jako surowiec chem., także do celów opałowych. gaźnik (karburator), w spalinowym silniku urządzenie do wytwarzania mieszanki palnej z benzyny i powietrza; przepływające przez dyszę powietrze powoduje wypływanie (i rozpylanie) benzyny z rozpylacza, połączonego z zasobnikiem paliwa (komorą pływakową g.). gaża, pensja, uposażenie w niektórych zawodach (np. aktora) Gąbin, m. w pow. gostynińskim, woj. warsz.; 3,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie przed 1322. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 2,8 tys. mieszkańców (33%). gąbka grecka (Euspongia officinalis), pospolita gąbka mórz ciepłych; jej miękki, sponginowy szkielet używany do mycia. gąbka roślinna, włóknisty szkielet dojrzałych, wydłużonych owoców rośliny zielnej Luffa cylindrica (tropik. Afryka) z rodziny dyniowatych; używana m.in. do mycia. gąbki (Spongiaria), typ kolonijnych, osiadłych, wodnych zwierząt bezkręgowych; ok. 5 tys. gat., w Polsce 7; komórki zróżnicowane i przystosowane do pełnienia określonych funkcji, lecz nie tworzące tkanek; szkielet wapienny (g. wapienne), sponginowy (g. grecka) lub krzemionkowy (g. szklane). gągoł (Bucephala clangula), gatunek kaczki; dł. ok. 50 cm; samiec czarno-biały; doskonale nurkuje; wszystkożerny; dziu-plak; pn. Eurazja (w Polsce granica zasięgu), Ameryka Pn. Gąsawa (w. w pow. żnińskim, woj. bydgoskim), 1227 zjazd książąt pol. dla uzgodnienia akcji przeciw decentralistycznym tendencjom Swiętopełka gdańskiego i Władysława Odonica; zamordowanie Leszka Białego. gąsienica, techn. część mechanizmu jezdnego w pojeździe gąsienicowym, złożona z szeregu połączonych zawiasowo ogniw metal, tworzących zamknięty łańcuch, po którym toczą się koła pojazdu. gąsienica, zool. larwa motyli i błonkó-wek z grupy rośliniarek; narządy gębowe gryzące; oprócz nóg tułowiowych ma odnóża odwłokowe (posuwki); potocznie nazywana liszką.

Geigera-Müllera licznik 351 Gąsienicowa Dolina, górna część Dol. Suchej Wody; jeziora: Czarny Staw Gąsienicowy, Zielony Staw Gąsienicowy i in.; wyciąg krzesełkowy z Hali Gąsienicowej; schronisko PTTK; stacja nauk. PAN i stacja meteorol. PIHM. gąsienicowy pojazd, pojazd, którego mechanizm jezdny stanowią napędzane gąsienice i toczące się po ich wewn. obwodzie koła nośne; pojazd półgąsienico-wy ma z przodu koła kierujące. gąsieniczniki (Ichneumonidae), rodzina błonkówek; ok. 30 tys. gat.; larwy pasożytują w innych owadach, często szkodnikach; pożyteczne. gąsior, bud. rodzaj dachówki, stosowany do krycia kalenic i naroży dachu. gąsior, prawo w dawnej Polsce stosowane na wsiach narzędzie kary: 2 słupki, na które zasuwano 2 deski z otworami na głowę i ręce skazanego. gąsiorek (Lanius collurio), gat. dzierzby; dł. 18 cm; upierzenie gł. rdzawobru-natne; Eurazja (poza Hiszpanią), Afryka; chroniony. Gąsiorek STANISŁAW →Kleryka Stanisław. Gąsiorowska-Grabowska NATALIA, 1881-1964, historyk; badacz dziejów społ.-gosp. Polski XVIIIXIX w.; prof. uniw. w Łodzi i Warszawie, czł. PAN; działaczka społ. -oświatowa. Gąsiorowski LUDWIK, 1807-63, lekarz, historyk medycyny; uczestnik powstania 1830-31 i Wiosny Ludów; zapoczątkował badania z historii medycyny w Polsce. Gąsiorowski STANISŁAW JAN, 1897-1962, archeolog i historyk sztuki; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badacz sztuki starożytnej. Gąsiorowski WACŁAW (pseud. Wiesław Sclavus), 1869-1939, powieściopisarz, publicysta, dziennikarz i działacz polonijny; powieści hist. (Huragan, Rok 1809), powieść obyczajowa Pigularz, dramaty. gąska (gąska żółta, zielonka, Tricholoma equestre), grzyb jadalny z rodziny bedłko-watych, używany na przetwory i marynaty; rośnie zwykle w suchych lasach. Gątkowski ZENON HIPOLIT, 1871-1938, działacz polonijny, dziennikarz i farmaceuta; 1912-22 w USA; po powrocie do Polski majątek przeznaczył na cele społ., m.in. wydawał w Grudziądzu „Świat i Prawdę" oraz „Mównicę Publiczną". gązewnik (Loranthus), roślina krzewiasta, występująca gł. w strefie podzwrotnikowej jako półpasożyt na gałęziach drzew; g. europejski, podobny do jemioły, pasożytuje na dębie. Gb, symbol jednostki gilbert. Gd, symbol pierwiastka chem. gadolinu. Gdacius (Gdacjusz) ADAM, .1609 lub 1610-88, kaznodzieja protest, i pierwszy wybitniejszy prozaik pol. na Śląsku, zw. śląskim Rejem; zbiór kazań i drobne pisma. Gdańsk, m. woj., nad Zat. Gdańską, przy ujściu Martwej Wisły; 364,6 tys. mieszk. (1970); wielki port handl. (przeładunek 1970 — 10,2 mln t) i ośr. przem.; przemysł stoczn., elektrotechn., maszyn., metal., spoż., chem., drzewny; węzeł kol.; port lotn.; w budowie (1971) Port Północny (morski); ośr. nauk. i kult.; 5 wyższych uczelni; 2 teatry, opera, filharmonia, 4 muzea; zabytki gł. w obrębie Starego i Głównego Miasta (w większości odbudowane po zniszczeniach w II wojnie świat.) — got.: kościoły — NMP (XIV-XVI w.), św. Trójcy (XV-XVI w.), św. Katarzyny (XIII-XV w.) i mury obronne z basztami (XIV-XV w.); got.renes. ratusz gł. (XIV-XVI w.) i Dwór Artusa (XIV-XVII w.); późnorenes. kamienice (XV-XVIII w.) i bramy (Wyżynna XVI w., Złota XVII w.); arsenał (XVII w.); barok, kaplica Królewska (XVII w.). — W X w. gród, podgrodzie i port (wykopaliska); ośrodek niezależnego księstwa; w XII i od

końca XIII w. podporządkowany Piastom; prawa miejskie ok. 1236; od XIII W. czł. Hanzy; 13081454 w rękach Krzyżaków; w XV/XVI w. jedno z najbogatszych miast pol., ośrodek kult.; od 1793 pod panowaniem Prus; 1920-39 na mocy traktatu wersalskiego Wolne Miasto, G.; w XIX i XX w. silny ośr. polskości, działalność m.in. pol. banku spółdzielczego, Gminy Pol. — Związku Polaków w Wolnym Mieście G., pol. Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki; po 1933 hitlerowskie prowokacje anty pol., prześladowania organizacji pol.; 1939 bohaterska obrona Westerplatte (1-7 IX) i Poczty Pol. (1 IX); w okresie okupacji masowe zbrodnie hitlerowskie (gł. na inteligencji i działaczach pol. organizacji); egzekucje w lasach k. Piaśnicy Wielkiej; 3 filie obozu w Stutthofie; ze zwłok więźniów gł. ze Stutthofu hitlerowcy produkowali mydło w Zakładzie Anatomii w G.; obóz dla jeńców radz.; w mogiłach cmentarza na Zaspie 14 tys. ofiar; silny ośr. ruchu oporu (m.in. „Gryf Pomorski"); 1945 (28-30 III) ciężkie walki oddziałów pol. i radz. o G. zamieniony przez hitlerowców w twierdzę; zniszczony w 55%, po wojnie odbudowany. gdańska wódka (niem. Goldwasser), likier korzenno-ziołowy, o dominującym smaku anyżkowym, zawierający 35-40% alkoholu, z dodatkiem pasków lub płatków b. cienkiej złotej folii. Gdańska Zatoka, zat. M. Bałtyckiego, u wybrzeży Polski i ZSRR, między Mierzeją Helską a płw. Sambia; w zach. części — Zat. Pucka, w pd.-wsch. — Zalew Wiślany; głęb. do 113 m, zasolenie 7-8‰; gł. porty: Gdańsk, Gdynia. Gdańskie Gimnazjum Akademickie, zał. 1558 jako 4-letnia szkoła średnia; od 1580 charakter akademicki o 6 przedmiotach; język pol.; zyskało rozgłos w kraju i za granicą. gdańskie meble, typ mebli późnorenes. (1 poł. XVII w.) i barok. (XVIII w.) wyrabianych w Gdańsku i in. ośrodkach pn. Europy; m.g. z drewna orzechowego, dębowego, bukowego, mahoniowego, odznaczały się ciężkimi proporcjami i bogatą dekoracją rzeźbiarską. Gdańskie Towarzystwo Naukowe, zał. 1922 jako Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku; obecna nazwa od 1956; zajmuje się pracą naukowo-badawczą i popularnonaukową. gdańskie województwo, woj. w pn. Polsce; 11 036 km*, 1466,3 tys. mieszk. (1970); powierzchnia pagórkowata (pojezierza), na pn.-wsch. równinna (Żuławy Wiślane). Gosp. charakter przem.-roln.; przemysł stoczn., spoż., maszyn., elektrotechn., drzewny; gospodarka rybna; uprawa żyta, ziemniaków, pszenicy, buraków cukr.; gł. m. i ośr. przem.: Gdańsk i Gdynia (wielkie porty handl.), Elbląg, Starogard Gdański; kąpieliska mor. i ośr. turyst.-wypoczynkowe. Gdów, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. pskowski); 3,6 tys. mieszk. (1959); przemysł rybny; w pobliżu wydobycie łupków bitumicznych. Gdów, w. w pow. myślenickim, woj. krak., nad Rabą; XIX w.-ok. 1914 miasto. GDP (Gesamtdeutsche Partei) →Ogólnoniemiecka Partia. Gdy naród do boju, pol. pieśń rewol. rozpowszechniona w okresie Wiosny Ludów i powstania styczniowego oraz wśród proletariatu pol.; słowa G. Ehrenberga. Gdynia, m., pow. miejski w woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską; 190,4 tys. mieszk. (1970); wielki port handl. (przeładunek 1970 — 9,5 mln t), pasażerski i rybacki; przemysł stoczn., spoż., elektrotechn.; węzeł kol.; wyższa uczelnia; teatr; Muzeum Marynarki Wojennej. — Stara osada pomorska, do XX w. wieś rybacka; prawa miejskie 1926; następnie szybki rozwój miasta i portu; 1939 (1-19 IX) bohaterska obrona miasta (m.in. Czerwoni Kosynierzy); w czasie okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje i wysiedlenia ludności

pol. do GG; 1944 podobóz Stutthofu; silny ośrodek ruchu oporu; 1945 (14-28 III) ciężkie walki oddziałów pol. i radzieckich. Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe S.A. (GAL), spółka akcyjna (z udziałem kapitału duń.) istniejąca 1930-51; eksploatowała gł. linię Gdynia-Nowy Jork. Ge, symbol pierwiastka chem. germanu. geantyklina →geoantyklina. Gebauer JAN, 1838-1907, czes. filolog i językoznawca; prof. uniw. w Pradze; liczne prace z literatury i historii języka czes., autor słownika staroczes., gramatyki. Gebethner i Wolff, firma wydawniczoksięgarska, zał. w Warszawie 1857 przez Gustawa G. (1831-1901) i Roberta W. (1833-1910); filie w kilku miastach pol., Paryżu i Nowym Jorku; publikacje dzieł wielu klasyków literatury pol. (Sienkiewicz, Reymont, Orzeszkowa, Prus i in.), nuty, czasopisma; od 1951 wyłącznie antykwariat. Gedaref, m. we wsch. Sudanie; 31 tys. miesżk. (1962); ośr. handlowy. Gedda [jedda] NICOLAI, ur. 1925, szwedzki śpiewak (tenor lir.) świat, sławy; 1957 związał się z Metropolitan Opera. Gedko, ok. 1130-86, biskup krak. od 1166; przeciwnik Mieszka Starego, doradca Kazimierza Sprawiedliwego. Gedrozja, w starożytności kraina w pd.wsch.części Wyżynylrańskiej (obecnie Beludżystan), część państwa Achemenidów. Gedser [gesər], miejscowość w Danii (Falster), nad M. Bałtyckim; 1,2 tys. mieszk. (1965); promy kol. do Warnemiinde (NRD) i Grossenbrode (NRF). Geel, m. w pn. Belgii; 29 tys. mieszk. (1967). Geelong [dżi:lon], m. w Australii (Wiktoria), port nad zat. Port Phillip; 116 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. handlu wełną i zbożem; przemysł samoch., chem., rafineria ropy naft., huta aluminium. Geer [jä:r] GERARD DE, 1858-1943, geolog szwedz.; twórca metody określania w latach wieku utworów czwartorzędowych na podstawie ilości warstw iłów warwo-wych. Geertgen Tot Sint Jans [che:rtjən t. synt j.], ok. 1460-ok. 1480, malarz pół-nocnoniderl.; kompozycje rel., na tle krajobrazów; Jan Chrzciciel na puszczy. Geesthacht [ge:st-], m. w NRF (Szlez-wikHolsztyn), port na Łabą; 23 tys. mieszkańców (1968); przemysł maszyn., stoczn., włók.; zapora na Łabie. ge'ez język (zw. też etiopskim klasycznym), pierwotnie dialekt języka południo-woarab.; przeniesiony do Abisynii; literatura od I w. p.n.e. do XIX w.; obecnie język liturgii; pismo etiopskie. Gegenbaur [ge:-] KARL, 1826-1903, niem. anatom i zoolog; prof. uniw. w Jenie i Heidelbergu; prace gł. z anatomii porównawczej kręgowców (dotyczące m.in. pochodzenia kończyn i czaszki). Gehenna, dolina k. Jerozolimy, miejsce kultu Molocha; w literaturze rabinackiej i N. Testamencie (również w islamie) miejsce pośmiertnej kary. Geibel [gai-] PAUL OTTO, 1898-1966, funkcjonariusz hitlerowski; m.in. dowódca SS i policji na dystrykt warsz. III 1944-1 1945; potem dowódca Policji Porządkowej przy Protektorze Rzeszy dla Czech i Moraw; zbrodniarz hitlerowski, sądzony w Czechosłowacji (1947) oraz w Polsce (1954); skazany na dożywotnie więzienie. Geiger [gai-] HANS, 1882-1945, fizyk niem.; prof. uniw. w Kilonii i Berlinie; badacz promieniotwórczości; skonstruował licznik do rejestracji cząstek naładowanych. Geiger [gai-] MORITZ, 1880-1938, niem. filozof, estetyk i psycholog; zajmował się gł. estetyką, w której stosował metody badawcze fenomenologii. Geigera-Müllera licznik [1. gai- m.], rodzaj licznika cząstek jonizujących o b. dużej czułości; umożliwia wykrywanie i liczenie poszczególnych cząstek dzięki jonizacji gazu wywołanej przejściem cząstki naładowanej.

352 Geijer Geijer [jejjər] ERIK GUSTAF, 1783-1847, szwedz. poeta i historyk; czł. Akad. Szwedz.; romantyk, przywódca tzw. gory-cystów, idealizujących przedchrześc. przeszłość Skandynawii; autor prac hist., wierszy i poematów. Geijerstam [jejjəsz-] GUSTAF AF, 1858-1909, pisarz szwedz.; powieści realist. o zabarwieniu naturalistycznym i tendencji społ., później proza psychol.; zwalczał modernizm. Geikie [gi:ky] SIR ARCHIBALD, 1835-1924, geolog ang.; prof. uniw. w Edynburgu; autor m.in. klas, opisu dawnych wulkanów W. Brytanii; historyk nauk geologicznych. Geisler EDWARD TADEUSZ, 1884-1966, specjalista w dziedzinie technologii obróbki skrawaniem, konstruktor obrabiarek; prof. Polit. Lwowskiej i Gdańskiej. Geislingen [gaislyŋən], m. w NRF (Ba-deniaWirtembergia), w Jurze Szwabskiej; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włókienniczy. i Geissler [ga s-] CHRISTIAN, ur. 1928, prozaik niem. (NRF); ostra krytyka stosunków polit. w NRF; Zgłaszam interpelację. Geitel [gai-] HANS FRIEDRICH, 1855-1923, fizyk niem.; współodkrywca promieniowania jonizującego w atmosferze ziemskiej. gejsza, w Japonii dziewczyna zawodowo zajmująca się uprzyjemnianiem czasu u-czestnikom zebrań towarzyskich, np. muzyką, tańcem, śpiewem, rozmową; instytucja g. istnieje od poł. XVIII w. Gejza, 949-997, książę węg. od 972; początki chrystianizacji Węgier. Gejza I, 1044-77, król węg. od 1074; walki z ces. Henrykiem II; uznanie zwierzchności pap. Grzegorza VII nad Węgrami. Gejza II, 1129-62, król węg. od 1141; walki z Czechami, Księstwem Halickim i Bizancjum. gejzer, gorące źródło wyrzucające gwałtownie, w regularnych odstępach czasy, wodę i parę wodną; g. występują na obszarach wulkanicznie czynnych (np. na Islandii). gejzeryt (nawar krzemionkowy), skała osadowa, odmiana martwicy krzemionkowej powstająca w pobliżu gorących źródeł, zwł. gejzerów. gekony (Gekkonidae), owadożerne jaszczurki; ok. 650 gat., do 35 cm dł.; palce zaopatrzone w przylgi umożliwiające wspinanie się po gładkich powierzchniach; głos donośny; jajorodne; okolice tropik, i subtropik. obu półkul. Gela [dżela], m. i port we Włoszech (Sycylia); 65 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny; w starożytności — gr. kolonia. Geldner [gelt-] KARL FRIEDRICH, 1852-1929, niem. iranista i indianista; prof. uniw. w Halle, Berlinie, Marburgu; wydawca Awesty, tłumacz Rigwedy; współautor (z R. Pischlem) Vedische Studien. Geldria (Gelderland), prowincja w środ-kowowsch. Holandii; 5,0 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1969); ośr. adm. Arnhem. gelée [ż(ö)ly; fr.], galaretka z soku owocowego, cukru i żelatyny. Geleen [chele:n], m. w Holandii (Lim-burgia); 33 tys. mieszk. (1966); przemysł chemiczny. Geleji [gelei] SANDOR, 1898-1967, metalurg węg.; prof. polit. w Miskolc, czł. Węg. AN oraz PAN; prace w zakresie konstrukcji maszyn hutn. oraz przeróbki plast, metali. Gelendżik, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, nad M. Czarnym; 22 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko klimatyczne. Gelibolu [-łu] (Gallipoli), półwysep w eur. części Turcji, między cieśn.2 Darda-nele a zat. Saros (M. Egejskie); ok. 900 km ; wys. do 348 m. Gelibolu [-łu] (staroż. Callipolis, Gallipoli), m. w eur. części Turcji, port nad cieśn. Dardanele; 13 tys. mieszk. (1960).

Gellert CHRISTIAN FÜRCHTEGOTT, 1715-69, pisarz niem.; wprowadził do literatury niem. gł. gatunki literatury mieszcz. oświecenia: powieść sentymentalną i komedię „łzawą"; moralistyczne bajki. Gellért ENDRE, 1914-60, węg. reżyser, aktor i pedagog; inscenizacje sztuk klas. i współcz. oparte na metodzie K. Stani-sławskiego. Gelligaer [gelygajər], m. w W. Brytanii (Walia); 35 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kam.; przemysł samoch., gumowy. Gell-Mann MURRAY, ur. 1929, amer. fizyk teoretyk; prof. California Institute of Technology; współtwórca teorii symetrii unitarnej; nagr. Nobla. Gelma, m. w pn.-wsch. Algierii; 40 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu uprawy oliwek. Gelsenkirchen [gelzənkyrśən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry, port nad Kanałem Ren-Herne; 355 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł metal., rafinacja ropy naftowej. gem, w tenisie tzw. gra, część seta; o zdobyciu g. decyduje zdobycie 4 piłek przy najwyżej 2 piłkach przeciwnika; stosunek mniej korzystny przedłuża walkę o g. aż do różnicy 2 piłek. gemajn, szeregowiec w pol. wojsku cudzoziemskiego autoramentu w XVII-XVIII w. Gembarzewski BRONISŁAW, 1872-1941, pułkownik, muzeolog i historyk wojskowości; 1916-35 dyr. Muzeum Nar.; twórca i dyr. (od 1920) Muzeum WP w Warszawie. Gembicki PIOTR, 1585-1657, kanclerz w. kor. 1638-42, biskup krak. od 1642; 1651 stłumił ruch kierowany przez A. Kostkę Napierskiego. Gembicki WAWRZYNIEC, 1559-1624, arcybiskup gnieźnieński od 1615, kanclerz w. kor. 1609; zwolennik interwencji pol. w Moskwie. gemeliologia, nauka o bliźniętach. Gémier [żemiy] FIRMIN (właśc. F. Ton-nerre), 1869-1933, fr. aktor i reżyser teatr.; pierwszy dyr. Théatre National Populaire 1920-33; dyr. Odeonu 1921-30; role w sztukach A. Jarry'ego, Szekspira; popularyzator teatru. geminaty, spółgłoski podwójne względnie długie, np. w języku wł. fatto, ecco. Gemini, typ amer. dwuosobowego statku kosmicznego. Gemlik, m. w pn.-zach. Turcji, nad morzem Marmara; 16 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spoż., cementowy. gemma, szlachetny lub półszlachetny kamień, zdobiony miniaturowym reliefem, cięty wklęsło (intaglio) lub wypukło (kamea). Gemma, a CrB, najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Korony Pn., o jasności ok. 2,m3. gemmula, postać przetrwalnikowa gąbek słodkowodnych, powstająca wewnątrz kolonii w okresie niekorzystnych warunków otoczenia. gemmy, bot. →rozmnóżki. gen, podstawowa jednostka dziedziczenia, związana z przekazywaniem poszczególnych cech dziedzicznych organizmu; g. mają określone i stałe miejsce w chromosomach jądra komórkowego roślin i zwierząt i w genoforach (np. u bakterii) oraz są w nich ułożone liniowo; pod względem chem. stanowią fragmenty łańcucha DNA. gencjana, bot. →goryczka. gencjana, farm. →gencjanowy fiolet. gencjanowy fiolet (gencjana, pioktani-na), syntet. środek bakteriobójczy, grzybobójczy i czerwiobójczy, stosowany też w bakteriologii i histologii do barwienia. genealogia, nauka pomocnicza historii badająca stosunki pokrewieństwa między ludźmi, pochodzenie i dzieje rodzin.

genealogiczne drzewo, graficzne przedstawienie rozrodu potomstwa jednostki. genealogiczne drzewo, biol. →filogene-tyczne drzewo genealogiczne tablice, graficzne przedstawienie stosunków genealogicznycn między członkami rodu. Genelli [dże-] BONAWENTURA, 1798-1868, niem. malarz i rysownik; obrazy o treści mit., rysunki do dzieł Dantego i Homera. generacja, ogół ludzi (także zwierząt lub roślin) żyjących w tym samym okresie i będących mniej więcej w tym samym wieku; pokolenie. generacyjna lampa, lampa elektronowa przeznaczona do wytwarzania drgań elektrycznych wielkiej częstotliwości, np. trio-da generacyjna, klistron, magnetron. General Electric Company (GECO) [dżenərəl ylektryk kampəny], największy w USA koncern przemysłu elektrotechn., zał. 1892; w czasie II wojny świat, w zakładach GECO wyprodukowano bombę jądrową. generalia: 1) koszty ogólne robót, maszyn, produkcji itp.; 2) dział obejmujący dzieła ogólne w klasyfikacji bibliotecznej; 3) daw. dane personalne, personalia. Generalić IVAN, ur. 1914, malarz jugosł., przedstawiciel tzw. hlebińskiej szkoły mai.; sceny figuralne z życia wsi, martwe natury na tle pejzaży. generalicja, korpus generałów wszystkich stopni. Generalife [che-], letni pałacyk i ogród władców arab. w Grenadzie (powyżej Al-hambry), zał. tarasowo (XIV w., przebudowany); liczne dziedzińce, balkony; aleja fontann, schody wodne. generalissimus, od XVI w. najwyższy tytuł wojsk, nadawany w niektórych armiach naczelnemu wodzowi; w ZSRR od 1945. generalizacja historyczna →uogólnienie historyczne. generalizować, rozszerzać twierdzenia, wnioski (wysnute z poszczególnego jednostkowego faktu) na ogół zjawisk czy faktów; uogólniać. General Motors Corporation [dżenərəl moutərz ko:rpərejszn], amer. koncern samoch., największy na świecie, zał. 1916, związany z licznymi przedsiębiorstwami za granicą; należą tu m.in. Chevrolet, Cadillac, Buick, Opel; produkuje także lokomotywy; uczestniczy w produkcji zbrojeniowej. Generalna Gubernia (Generalne Gubernatorstwo, GG, niem. Generalgouverne-ment), jednostka adm.-polit. okupacyjnych władz hitlerowskich, utworzona 1939 z części ziem pol. nie włączonych do III Rzeszy (woj. kieleckie, krak., lubelskie, część łódzkiego i warsz.); dzieliła się na tzw. dystrykty; gen. gubernator — H. Frank, urzędujący w Krakowie; w planach hitlerowskich (Generalny Plan Wschodni) GG miała być zgermanizowana, a ludność pol. biologicznie wyniszczona; na skutek eksterminacyjnej polityki okupanta w GG zginęło ok. 4 mln osób; GG wyzwolona została 1944-45 przez Armię Radz. i WP. generalne gubernatorstwa 1915-18, okupacyjne jednostki adm.-polit. utworzone z części byłego Królestwa Pol.: niemieckie g.g. ze stol. w Warszawie i austriackie g.g. ze stol. w Lublinie. generalny: 1) dotyczący ogółu, obejmujący ogół ludzi albo zjawisk, faktów; ogólny, powszechny; 2) główny, naczelny. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), najwyższy organ sił zbrojnych w Polsce międzywojennej, powołany 1926 w celu przygotowania państwa do ewent. wojny lub obrony przed agresją. Generalny Plan Wschodni (Generalplan Ost), plan zniemczenia obszarów Europy na wsch. od III Rzeszy, przewidujący wysiedlenie lub wyniszczenie wielomilionowych narodów i osiedlenie Niemców; w odniesieniu do Polski przewidywał m.in. wysiedlenie lub wyniszczenie 19-20 mln osób.

Genzeryk 353 generał-gubernator, w carskiej Rosji (od 1775) administrator prowincji; w Królestwie Pol. (tytuł wprowadzony 1874) miał pełnię władzy wojsk, i cywilnej, generatio spontanea →samorództwo. generator, techn. urządzenie do wytwarzania czynnika energetycznego (np. g. gazu, pary), energii elektr. (prądnica, g. magnetohydrodynamiczny), drgań elektr. itp. lub przetwarzania jednego rodzaju energii w drugi (np. g. ultradźwiękowy). generator drgań elektrycznych, urządzenie do wytwarzania drgań elektr. w wyniku przetwarzania energii elektr. zwykle prądu stałego w energię elektr. prądów zmiennych; obecnie g.d.e. są układami zawierającymi lampy elektronowe lub tranzystory oraz najczęściej obwody rezonansowe. generator gazowy (gazogenerator), urządzenie do wytwarzania gazu generatorowego, wodnego, mieszanego. generator ultradźwiękowy, urządzenie do przetwarzania energii elektr. lub energii mech. (gazu lub cieczy) w energię drgań ultradźwiękowych, np. za pomocą przetworników piezoelektr. lub magneto-strykcyjnych. generator van de Graaffa (generator elektrostatyczny), maszyna elektrostatyczna do wytwarzania wysokich stałych napięć, wyzyskiwana do przyspieszania jonów (protonów, deuteronów); uzyskiwane energie jonów rzędu kilku MeV. generatywne narządy →płciowe narządy. generatywne organy roślin (płciowe narządy roślin), organy wytwarzające komórki płciowe (gamety), w zasadzie tworzące się na gametoficie; u roślin zarodnikowych — gametangia, u nasiennych — pręciki kwiatowe i zalążki w słupku. generatywne rozmnażanie →płciowe rozmnażanie. Generoso, Monte [m. dżenerozo], masyw górski w Alpach Zach., na granicy szwajc.-wł.; wys. do 1702 m. Genêt [żöne] JEAN, ur. 1910, pisarz fr.; przedstawiciel awangardy teatr. (Balkon, Murzyni); powieści opisujące świat przestępczy, poezje, wspomnienia Journal d'un voleur. genetivus [łac], gram. dopełniacz. genetyczny: 1) związany z początkiem, pochodzeniem, genezą czegoś; 2) uwarunkowany dziedzicznie; dotyczący dziedziczenia albo dziedziczności. genetyka, nauka biol. zajmująca się badaniem dziedziczności i zmienności organizmów. Genevoix [żenwua] MAURICE, ur. 1890, pisarz fr.; powieści związane z I wojną świat., regionalne (Raboliot). Genewa (Genève), kanton w pd.-zach. Szwajcarii; 282 km2, 318 tys. mieszk. (1968); stol. G.; j.u. francuski. Genewa (Genève), m. w Szwajcarii, nad Jez. Genewskim i nad Rodanem, stol. kantonu G.; 301 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); duży ośr. przem., handl., kult., nauk. i turyst.; eur. siedziba ONZ; muzea; romańsko-got. katedra, got. kościoły, ratusz (XV-XVI w.), kamienice (XIII-XVII w.), pałace (XVII w.), wczesnobarok. arsenał (XVII w.). genewska konferencja szefów rządów, 18-23 VII 1955, pierwsze po II wojnie świat, spotkanie na najwyższym szczeblu szefów rządów Francji, USA, W. Brytanii i ZSRR w celu położenia kresu ,,zimnej wojnie"; wpłynęła na zmniejszenie napięcia międzynarodowego. genewska konferencja w sprawie zaprzestania prób z bronią jądrową, 1958-62, konferencja USA, W. Brytanii i ZSRR w sprawie wstrzymania doświadczeń z bronią jądrową, która poprzedziła konferencję (14 III 1962) rozbrojeniową 18 państw (Komitet 18 państw). genewska konwencja dotycząca Górnego Śląska, podpisana przez Polskę i Niem-

cy 1922; regulowała sprawy ludnościowe i własnościowe wynikłe z podziału Górnego Śląska w wyniku plebiscytu. genewska konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych, pierwsza umowa wielostronna (1864) mająca na celu humanitaryzację działań woj. na lądzie przez zorganizowanie opieki nad rannymi. Genewskie Jezioro (Jezioro Lemańskie), jez. na granicy Szwajcarii i Francji, największe w Alpach, na wys. 372 m; pow. 582 km2, głęb. do 310 m; przepływa Ro-dan; żegluga; gł. m.: Lozanna, Genewa; zamek Chillon. genewskie konferencje w sprawie Korei i Indochin: 1954, z udziałem ministrów spraw zagr. ChRL, Francji, USA. W. Brytanii i ZSRR; ustaliła m.in. tymczasową linię demarkacyjną pomiędzy DRW a Wietnamem Pd.; nie doprowadziła do zjednoczenia Korei; 1961-62, obrady 14 państw w sprawie wojny domowej w Laosie zakończone podpisaniem deklaracji o neutralności Laosu. genewskie konwencje o ochronie ofiar wojny, cztery umowy wielostronne (1949) o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków w wojnie lądowej i mor., o traktowaniu jeńców woj. i ochronie osób cyw., mające na celu humanitaryzację działań wojennych. geneza, pochodzenie; zespół warunków składających się na powstanie i rozwój danego zjawiska, wyznaczających sposób jego powstania lub przebiegu. Genezaret →Tyberiadzkie Jezioro. genialny, obdarzony geniuszem, właściwy geniuszowi; niepospolity, nieprzeciętny, niezwykły. Geniczesk, m. w Ukr.SRR (obw. cher-soński), port rybacki nad M. Azowskim; 17 tys. mieszk. (1967); wydobycie soli, przemysł rybny. Genil [che-] rz. w Hiszpanii, 1. dopływ. Gwadalkiwiru; dł. 337 km; wykorzystywana do nawadniania. genina, biochem. →aglikon. Génissiat [żenisja], duży hydrowęzeł na Rodanie, we Francji, w Alpach; obejmuje zaporę wys. 103 m, zbiornik pojemności 53 km3 i elektrownię wodną mocy 420 MW. genitalia, termin używany potocznie na określenie zewn. narządów płciowych człowieka. geniusz, mit. rzym. duch opiekuńczy mężczyzny, powstający w chwili jego narodzin (żeński odpowiednik g. — junona); rocznica urodzin człowieka świętem jego geniusza. geniusz, psychol. najwyższy stopień uzdolnienia; także człowiek obdarzony niezwykłymi zdolnościami twórczymi, stwarzający nowe perspektywy rozwojowe w nauce, sztuce lub prakt. działalności. Genji [gendźi] →Minamoto (1). Genji-monogatari [gendźi-m.], jap. powieść obyczajowa z pocz. XI w.; wybitne dzieło literatury klas., ukazujące stosunki na dworze cesarskim. Genk [cheŋk], m. w Belgii (Limburgia); 56 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., przemysł drzewny. Genlis [żãlis] STEPHANIE FELICITE DE, 17461830, pisarka fr.; wychowawczyni dzieci ks. Ludwika Filipa Orleańskiego; prace pedag.; powieści dla młodzieży, pamiętniki. Gennevilliers [żenwiljy], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, duży port nad Sekwaną; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, metal., chem.; duża elektrownia cieplna. genofor, odpowiednik chromosomu występujący u bakteriofagów, bakterii i sinic (ich cały materiał genet.), w zasadzie zbudowany jedynie z podwójnej spirali DNA. genologia, nauka wchodząca w zakres teorii literatury; bada rodzaje, gatunki, odmiany lit. w powiązaniu ze zjawiskami hist.-literackimi. genom, pojedynczy, czyli haploidalny

zespół chromosomów jądra komórkowego, zawierający pojedynczy zespół czynników dziedzicznych — genów; charakterystyczny dla gamet większości organizmów (dip-loidalnych). genotyp, zespół wszystkich genów organizmu (skład genet.), warunkujący jego właściwości dziedziczne. genre [żã:r], rodzaj, maniera, styl twórczości artysty. genre [żã:r] (przedstawienie rodzajowe), w sztukach plast, przedstawienie scen z życia codziennego lub związanych ze zwyczajami i obrzędami. genre [żã:r], teatr właściwy danemu aktorowi sposób interpretacji roli. genro, w Japonii 1889-1940 rada przyboczna cesarza, powoływana przez niego spośród działaczy państw., którzy już się wycofali z życia polit.; zwalczana przez czynniki postępowe. genteks (general telegraph exchange service), powszechna telegraficzna służba łączeniowa oparta na centralach automatycznych. Genthin [-ti:n], m. w zach. części NRD, nad Kanałem Elba-Hawela; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., metal., spożywczy. Gentile [dżen-] GIOVANNI, 1875-1944, wł. filozof i pedagog; prof. uniw. w Rzymie, 1922-24 min. oświaty; jeden z teoretyków wł. faszyzmu; zginął z wyroku wł. ruchu oporu. Gentile [dżen-] GIOVANNI VALENTINO, ok. 1520-66, przedstawiciel wł. antytryni-taryzmu; wywarł wpływ na braci pol.; prześladowany przez inkwizycję i ortodoksję kalwińską. Gentile da Fabriano [dżen- da f.], ok. 13701427, wł. malarz przełomu gotyku i renesansu; freski i obrazy rel. (Pokłon Trzech Króli). gentleman →dżentelmen. gentlemen's agreement [dżęntlmənz əgri:mənt; ang.], porozumienie polit. reprezentantów państw nie będące formalną umową międzynar.; nie stwarza praw i zobowiązań międzynar.; potocznie ustna i nieformalna umowa między dwiema osobami. Gentofte [-ofdə], m. w Danii, w zespole miejskim Kopenhagi; 82 tys. mieszk. (1968). gentry [dżentry], w średniow. Anglii grupa społ. obejmująca niższą szlachtę; obecnie zalicza się do niej bogate mieszczaństwo. Gentz [genc] FRIEDKICH VCN, 1764-1832, niem. polityk i publicysta; zaufany współpracownik Metternicha. genua, żegl. specjalny trójkątny żagiel o b. dużym wybrzuszeniu, rozpinany na jachtach zamiast foka, sięgający od dzio bu niemal do rufy; umożliwia wyzyskanie słabych wiatrów. Genua (Genova), m. i największy port we Włoszech, nad M. Liguryjskim, stol. Ligurii; 843 tys. mieszk. (1969); wielki ośr. przem. (gł. przemysł stoczn., maszyn., chem.) i handl.; uniw.; muzea; romańsko-got. katedra, kościoły (XII-XVII w.), domy i pałace (XIV-XVIII w.). genua-cord [-ko:rd] (manchester), plusz wątkowy, podłużnie prążkowany. genueńska republika, osada rzym. od ok. 220 p.n.e.; od X w. republika kupiecka; od XIII w. okres potęgi polit. (opanowanie Korsyki, kolonie na Krymie i in.); rywalizacja z Wenecją, podbita przez nią 1381; 1797 opanowana przez Na poleona; 1805 przyłączona do Francji, 1815 do Królestwa Sardynii. Genueńska Zatoka, zat. M. Liguryjskiego, u wybrzeża Włoch; głęb. ponad 1500 m; gł. port Genua. genus, biol. →rodzaj. Genzeryk, ok. 390-477, król Wandalów od 428; 429 podbił pn.-zach. część rzym. Afryki, gdzie założył państwo; pustoszył wyspy i wybrzeża M. Śródziemnego; 455 złupił Rzym.

354 geogeo-, pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na ich związek znaczeniowy z ziemią; np. geografia, geologia. geoantyklina (geantyklina, kordyliera), podwodne lub nawodne grzbiety i progi w obrębie geosynkliny, powstałe w wyniku ruchów przebudowujących i fałdujących jej osady; g. są źródłem osadów dia-stroficznych, np. fliszu. geobionty, organizmy, których środowiskiem przez całe życie jest gleba; np. bakterie, glony, grzyby, pierwotniaki, nicienie, dżdżownica, kret. geobotanika, dział botaniki, który w szerokim znaczeniu grupuje fitogeografię, fitosocjologię i ekologię roślin. geocentryczna teoria, teoria budowy Wszechświata, wg której nieruchoma Ziemia znajduje się w jego środku, a wokół Ziemi krążą pozostałe ciała niebieskie; w XV w. obalona przez teorię heliocen-tryczną Kopernika. geochemia, nauka zajmująca się Występowaniem i obiegiem pierwiastków chem. w przyrodzie oraz ich rolą w procesach geol. (obecnie i w minionych epokach geol.). geochemiczna facja, zespół czynników fiz. i chem. decydujących o wykształceniu osadu w czasie jego sedymentacji. geochronologia, rachuba czasu i datowanie zjawisk w historii Ziemi; g. względ-na — określa wiek warstw skalnych i czas trwania procesów geol. względem warstw przyjętych za wzorcowe (gł. na podstawie występujacych w skałach skamieniałości); g. bezwzględna — określa wiek skał w latach (gł. na podstawie składu izotopowego zawartych w skałach pierwiastków promieniotwórczych). geociepłownia (ciepłownia geotermiczna), ciepłownia wykorzystująca energię cieplną gorących źródeł powierzchniowych i podziemnych. geoda, skupienie kryształów wypełniające w skale wolną przestrzeń o kształcie kulistym; odmiana druzy. geodeta, specjalista w zakresie geodezji. geodetyka →geodezyjna linia. geodezja, nauka o pomiarach Ziemi, wykonywanych w celu wyznaczania jej kształtu i wymiarów, sporządzania map i planów geod. oraz wykorzystania do różnych prac inżynierskich i gospodarczych; dzieli się na g. fiz., górn., niższą, wyższą, satelitarną i in. geodezyjna linia, najkrótsza linia na powierzchni łącząca dwa dane jej punkty; zw. też geodetyka. geodezyjna osnowa, sieć punktów na powierzchni Ziemi o określonych współrzędnych, stanowi podstawę szczegółowych pomiarów geod.; zależnie od metody wyznaczenia i rodzaju współrzędnych o.g. nazywają się sieciami triangulacyjnymi, poligonowymi i niwelacyjnymi. geodezyjne współrzędne, współrzędne liczone na elipsoidzie, szerokość geodezyjna — B, długość geodezyjna — L, analogiczne do współrzędnych geograficznych. geodezyjne zdjęcia, pomiary geod. wykonywane w celu sporządzenia map i planów geod.; z.g. sytuacyjne, wysokościowe i sytuacyjnowysokościowe (topograficzne). geodezyjny punkt, utrwalony w terenie punkt o znanych współrzędnych, np. punkt triangulacyjny, poligonowy, wysokościowy (reper). geodimetr, przyrząd do precyzyjnych pomiarów dużych odległości, oparty na zasadzie pomiaru czasu, w jakim fala świetlna przebywa tam i z powrotem mierzony odcinek. geoelektrownia (elektrownia geotermiczna), elektrownia przetwarzająca energię cieplną wnętrza Ziemi — zwykle gorących źródeł — na energię elektryczną. geoenergetyczny zakład →geotermiczny zakład energetyczny. geoenergetyka, dział energetyki zajmujący się wykorzystywaniem energii eiepl-

nej wnętrza Ziemi, gł. gorących źródeł, dla potrzeb elektroenergetyki i ciepłownia ctwa. Geoffrey of Monmouth [dżefry ow manmət], 1100(?)-54, kronikarz walijski; biskup; Historia Regum Britanniae — najstarsze źródło legend o królu Arturze. Geoffroy Saint-Hillaire [żofrua sętile:r] ÉTIENNE, 1772-1844, przyrodnik fr.; prof. Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu i Sorbony, czł. Akad. Nauk; badania ana-tomoporównawcze nad szkieletami kręgowców i pochodzeniem czaszki; twórca podstaw embriologii i teratologii. Geoffory Saint-Hillaire [żofrua sętile:r] ISIDORE, 1805-61, syn £tienne'a, zoolog fr.; prof. w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu i Sorbony, czł. Akad. Nauk w Paryżu; założyciel Tow. Aklimatyzacji. geofile, organizmy przebywające część życia w glebie; np. grzebiuszka ziemna, larwy chrabąszcza i in. owadów. geofizyka, nauka o Ziemi jako o ciele fiz.; zajmuje się wszelkimi zjawiskami i procesami fiz. zachodzącymi obecnie i w przeszłości geol. we wszystkich geosferach. geofizyka poszukiwawcza, zespół fiz. metod badania podpowierzchniowej budowy skorupy ziemskiej oraz określania własności mech., elektr., magnet. i in. występujących tam skał; celem g.p. jest uzyskanie danych wykorzystywanych przy poszukiwaniach kopalin użytecznych. geofon, przyrząd stosowany w geofizyce poszukiwawczej do rejestrowania sztucznie wywołanych wstrząsów skorupy ziemskiej. geognozja, dawna nazwa geologii. Geografa Zatoka, zat. O. Indyjskiego, u pd.zach. wybrzeży Australii; szer. ok. 64 km. „Geograf Bawarski", anonimowa zapiska z ok. poł. IX w. (powstała prawdopodobnie w Ratyzbonie) zawierająca opis terytoriów plemiennych, gł. słów. (m.in, wiadomości o niektórych plemionach pol.). geografia, nauka badająca powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodn. i społ.-gosp. oraz związki zachodzące między środowiskiem geogr. a działalnością społeczeństw; dzieli się na g. ogólną i regionalną, fiz., ekon., hist., historię g., g. matematyczną i in. geografia historyczna, nauka badająca środowisko geogr. w przeszłości, jego przemiany i związki z historią społeczeństw; w węższym znaczeniu — dział historii związany z metodą kartograficzną. geografia lingwistyczna, dział językoznawstwa, badanie geogr. rozmieszczenia faktów językowych i mapowanie tych faktów. geografia roślin →fitogeografia. geografia zwierząt -^zoogeografia. geograficzne współrzędne: szerokość geograficzna (φ) — kąt między kierunkiem pionu w danym punkcie a płaszczyzną równika; długość geograficzna (X) — kąt między południkiem Greenwich a południkiem przechodzącym przez dany punkt. geograficzny cykl →geomorfologiczny cykl. „Geographia Polonica", seryjne wydawnictwo geogr. w języku ang. lub fr., wydawane przez Instytut Geografii PAN w Warszawie od 1964; poświęcone osiągnięciom pol. geografii w zakresie najnowszych opracowań metodycznych i teoretycznych. ,,Geographical Journal, The" [də dżiə-gräfykəl dżə:rnəl], ang. czasopismo geogr. (kwartalnik), wydawane od 1830 w Londynie; organ Król. Tow. Geograficznego. geoida, teoretyczna pow. Ziemi; odpowiada przedłużonej pod lądami powierzchni mórz i oceanów w stanie spoczynku; matematycznie g. definiuje się jako powierzchnię stałego potencjału siły ciężkości.

geokratyczny okres, okres w historii Ziemii, który charakteryzowało duże rozprzestrzenienie lądów, np. dolny dewon. geologia, nauka o budowie i dziejach Ziemi, gł. skorupy ziemskiej, oraz o procesach geol. którym ona podlega; g. podstawowa obejmuje g. dynamiczną, hist. i regionalną, g; stosowana zajmuje się wykorzystaniem wyników badań g. podstawowej do celów prakt. (np. g. surowcowa, inżynierska, hydrogeologia). geologiczna mapa, mapa przedstawiająca skład oraz budowę geol. pewnego wycinka skorupy ziemskiej; sporządzana jest gł. na podstawie obserwacji terenowych, a także wyników wierceń, wkopów itp. geologiczna struktura, układ przestrzenny warstw skalnych, które mogą być nie-zaburzone i leżeć poziomo lub mogą być pofałdowane; także nazwa określonych jednostek tektonicznych, np. antykliny, synkliny, wysadu. geologiczne procesy, twórcze i niszczące zjawiska geol.: sedymentacyjne, de-nudacyjne, tektoniczne, modelujące oblicze Ziemi. geologiczne zdjęcie, całokształt prac przeprowadzonych na określonym terenie w celu poznania jego budowy geol.; wyniki z.g. przedstawia się gł. za pomocą przekrojów i map geologicznych. geologiczny cykl, szereg następujących po sobie zjawisk geol. pozostających we wzajemnym związku: gromadzenie się osadów, ich fałdowanie i wypiętrzanie, a następnie niszczenie przez zewn. czynniki. geologiczny profil, graf. przedstawienie budowy geol. wycinka terenu w rzucie na płaszczyznę pionową; sporządza się na podstawie danych uzyskanych z wierceń, szybików oraz z interpretacji map geologicznych. geomagnetyzm →magnetyzm ziemski. geometra: 1) specjalista zajmujący się pomiarami gruntów i sporządzaniem planów; 2) daw. matematyk zajmujący się zagadnieniami z zakresu geometrii. geometria, dział matematyki zajmujący się pierwotnie badaniem figur geom. i stosunków przestrzennych, obecnie obejmujący różne teorie mat. związane z tradycyjnym zakresem jej badań, podobieństwem tematu bądź przez swój rozwój historyczny. geometria powierzchni, techn. niekiedy używana nazwa struktury geom. nierówności powierzchni przedmiotu. geometryczna suma, wynik dodawania wektorów. geometryczna średnia n liczb dodatnich, pierwiastek arytmetyczny n-tego stopnia z iloczynu tych liczb (np. ś.g. liczb 2 i 8 wynosi 4 = √2·8); ś.g. nazywana jest niekiedy średnią proporcjonalną. geometryczne konstrukcje, wykreślanie — przy użyciu określonych przyrządów (np. liniału, cyrkla) — figur geom. spełniających z góry zadane warunki. geometryczne przekształcenie (geometryczne odwzorowanie), przekształcenie jednego zbioru punktów na drugi; dokładniej: jeżeli każdemu punktowi P zbioru Z został przyporządkowany co najmniej jeden punkt Q (zw. obrazem punktu P) tegoż zbioru Z, to przyporządkowanie to nazywa się p.g. lub odwzorowaniem zbioru Z w ten sam zbiór Z. geometryczny ciąg (geometryczny postęp), ciąg w którym każdy wyraz (oprócz wyrazu pierwszego a1) powstaje z wyrazu poprzedniego przez pomnożenie go przez stałą liczbę q zw. ilorazem c.g. (an — = a1qn-1); suma n wyrazów c.g. Sn = = a1(1-qn)/(1-q). geometryczny okres, wczesny okres sztuki staroż. Grecji: w dekoracji waz — ornament geom., drobna plastyka figuralna w brązie i terakocie, IXVIII w. p.n.e. geomorfologia, nauka o rzeźbie pow. Ziemi oraz o procesach kształtujących tę rzeźbę; zajmuje się opisem form na lądach i na dnie mórz oraz wyjaśnia ich powstanie, rozwój i rozmieszczenie; ściśle związana z geografią fiz. i geologią.

geomorfologiczny cykl (cykl geograficzny, cykl denudacyjny), cykl przemian, i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem czynników rzeźbotwórczych (np. wody płynącej, wiatru). geopolityka, doktryna polit. XIX/XX w. głosząca, że zjawiska, procesy i fakty polit. są wyznaczane przez warunki geo-gr., w których występują; opiera się na założeniach determinizmu geogr.; wykorzystana w hitlerowskich Niemczech, miała uzasadnić roszczenia do rozszerzenia „przestrzeni życiowej" Niemiec kosztem innych krajów. geopotencjał, energia potencjalna jednostki masy powietrza. George [żorż] PIERRE, ur. 1909, geograf fr.; prof. Sorbony; autor podstawowych prac i monografii z geografii ekon. (osadnictwa), ogólnej i regionalnej. George STEFAN, 1868-1933, poeta niem.; wybitny przedstawiciel symbolizmu, głosiciel sakralnego charakteru sztuki i artysty; wokół pisma „Blätter für die Kunst" skupił poetów i uczonych zw. George-Kreis. George, Mile [madmuazel żorż] (właśc. Marguerite Weymer), 1787-1867, aktorka fr.; „królowa tragedii"; role romant. m.in. w sztukach A. Dumasa i V. Hugo. Georgescu [dżiordżesku] GHEORGHE, 18871964, dyrygent rum., o międzynar. sławie; związany z filharmonią i operą w Bukareszcie. Georgescu [dżiordżesku] ION, 1856-98, rzeźbiarz rum.; portrety, dekoracja rzeźb, budowli użyteczności publ. (reliefy, rzeźby alegor.). r u Georgetown [dżo: dżta n], stol. i gł. port Gujany, nad O. Atlantyckim; 187 tys. mieszk. — zespół miejski (1967): przemysł cukrowniczy; ośr. handl.; uniwersytet. Georgetown [dżo:rdżtaun], ośrodek adm. i gł. port bryt. kolonii Kajmany, na wyspie Grand Cayman; 2,7 tys. mieszk. (1960). r Georgetown [dżo: dżtaun] →Pinang. r Georgia [dżo: dżjə], stan na pd.-wsch. USA; 2 152,5 tys. km , 4,5 mln mieszk. (1970), w tym ok. 30% Murzynów; uprawa bawełny, kukurydzy, hodowla bydła; gospodarka leśna; przemysł włók., papiern., środków transportu; gł. m.: Atlanta (stol.), Savannah. Georgia Południowa (South Georgia), górzysta wyspa na pd. Atlantyku; 3,8 tys. km2, ok. 500 mieszk. (1964); gł. osada Gry-tviken; połów wielorybów; wyspa stanowi dependencie Falklandów. Georgijew WŁADIMIR, ur. 1908, językoznawca bułg.; prof. uniw. w Sofii, czł. Bułg. AN; prace z paleolingwistyki, onomastyki, historii języka bułg., etymologii. Georgijewsk, m. w eur. części Ros. FSRR, w Kraju Stawropolskim; 41 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., spożywczy. georginia →dalia. geosfery, koncentryczne sfery Ziemi, np. płaszcz Ziemi, skorupa ziemska, hydrosfera, atmosfera. geosynklina, zbiornik sedymentacyjny zajęty przez morze, powstający w pewnych okresach geol. w wyniku stopniowego zapadania się podłużnej strefy skorupy ziemskiej; w końcowym stadium g. osady jej (o ogromnej grubości) fałdują się i wypiętrzają tworząc góry fałdowe. geosynklinalne morze, morze wypełniające geosynklinę, na miejscu przyszłych gór fałdowych. geotaksja, jedna z taksji, kierunkowa reakcja ruchowa organizmów na siłę ciążenia; np. rytmicznie powtarzająca się g. ujemna wolno żyjących glonów (toczek) przeciwdziała biernemu zagłębianiu się w wodzie. geotechnologia, gałąź wiedzy, w skład której wchodzą zagadnienia z geologii,

germanizacja 355 górnictwa, geochemii i technologii chemicznej. geotektoniczne teorie (teorie górotwórcze), teorie wyjaśniające powstanie obecnej budowy Ziemi, a zwł. skorupy ziemskiej, powstanie kontynentów i oceanów oraz łańcuchów górskich. geotektonika →tektonika. geotermiczny gradient, liczba stopni (°C), o jaką wzrasta temperatura w odstępie 1 m w głąb Ziemi. geotermiczny stopień, odległość w metrach, mierzona pionowo w głąb Ziemi, odpowiadająca wzrostowi temp. o 1°C; w Europie — średnio 33 m. geotermiczny zakład energetyczny (zakład geoenergetyczny), zakład wyzyskujący energię gorących źródeł powierzchniowych i podziemnych; np. do celów ogrze-wniczych (geociepłownia) i produkcji energii elektr. (geoelektrownia). geotermodynamika, dział geofizyki, nauka o stanie termicznym kuli ziemskiej obecnie i w ubiegłych okresach geologicznych. geotropizm, jeden z tropizmów, kierunkowa reakcja organów roślin na siłę ciążenia; np. wzrastanie korzenia głównego ku środkowi pola grawitacyjnego, pędu — przeciwnie, korzeni i pędów bocznych — pod stałym kątem; u zwierząt osiadłych (np. polipy) — g. ujemny. geotyp, forma danego gat. różniąca się genetycznie od innych jego form i oddzielona od nich barierami topograf, (góry, morza); większość podgatunków to g. gepard (Acinonyx jubatus), drapieżnik z rodziny kotów; wys. w kłębie ok. 80 cm; żółty w czarne cętki; stepy Afryki i gł. pd. Azji; bywa tresowany do polowań na antylopy (rozwija szybkość do 110 km/godz). Gepatschferner [gəpatsz-j, lodowiec w Alpach Oetztalskich (Austria); dł. 10,6 km. Gepidowie, lud wschodniogerm., przybyły ze Skandynawii wraz z Gotami, w IV w. osiadły nad dolnym, potem środk. Dunajem; 567 rozbici i niemal doszczętnie zniszczeni przez Longobardów i Awarów. Geppert EUGENIUSZ, ur. 1890, malarz; prof. PWSSP we Wrocławiu; współzało-życiel Grupy Wrocławskiej; postimpresjo-nist. pejzaże, martwe natury (Niebieski dzbanek), akty (Tańcząca), portrety. Gera, m. w pd. części NRD, nad Białą Elsterą, ośr. adm. okręgu G.; 111 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włók., drzewny. Geraldton [dżerəldtən], m. i port na zach. wybrzeżu Australii (Australia Zach.); 12 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł rybny. geraniol C10H18O, alkohol nienasycony, bezbarwna ciecz o zapachu róży; występuje gł. w olejku różanym, geraniowym i cytronelowym; otrzymywany z olejków eterycznych oraz syntetycznie; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych, olejków smakowych, do perfumowania kosmetyków. geraniowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści pelargonii; gł. składniki — rodinol i geraniol; stosowany w perfumerii i kosmetyce. Geranium, bot. →bodziszek. geranylu octan C12H20O2, bezbarwna ciecz o przyjemnym zapachu; występuje gł. w olejku cytronelowym, geraniowym i lawendowym; stosowany w kompozycjach zapachowych i olejkach smakowych. Gérard [żera:r] FRANCOIS, 1770-1837, malarz fr., przedstawiciel klasycyzmu; obrazy o tematyce mit., hist., portrety (pani Récamier, M. Walewskiej). Gerardmer [żerarmy], m. we wsch. Francji, na stokach Wogezów; 9,3 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyki i sportów zimowych. Gerasapa (Gersopa, Dżog), najwyższy wodospad Azji, na rz. Szarawati (India); wys. 252 m; elektrownia wodna. Gerbault [żerbo] ALAIN, 1893-1941, że-

glarz fr.; pierwszy samotnie przepłynął O. Atlantycki bez zawijania do portów. Gerber HEINRICH, 1832-1912, niem. budowniczy mostów stal.; 1866 wynalazł przegubową belkę ciągłą. gerbera, bylina, pochodząca z pd. Afryki i Azji; koszyczki kwiatowe różnej barwy, dekoracyjne; na kwiat cięty uprawia się G. jamesonii. gerezy (Colobus), afryk. małpy wąsko-nose; 3 gat., średniej wielkości; roślinożerne; żyją gromadnie, w dżungli. Gergely [-gej] SANDOR, 1896-1966, węg. pisarz, dramaturg, publicysta; 1931-45 na emigracji w ZSRR; powieści, opowiadania, dramaty o tematyce hist. i spol.; Wilki i inne opowiadania. Gerhaert [cherha:rt] NICOLAES, między 1420 a 1430-ok. 1473, rzeźbiarz niderl.; jeden z twórców realist. i dynamicznego stylu późnogot. rzeźby w środk. Europie. Gerhard JAN, 1921-71, publicysta, pisarz; uczestnik fr. ruchu oporu, 1945-55 w Wojsku Pol.; red. nacz. „Forum"; powieści dokumentalne (Łuny w Bieszczadach, Zwycięstwo), reportaże. Gerhardsen [gerhart-] EINAR, ur. 1897, polityk norw.; 1945-65 przewodn. socjaldemokracji norw.; 1941-45, podczas okupacji hitlerowskiej więziony; 1945-51 i 1955-65 premier. Gerhardt [żera:r] CHARLES FREDERIC, 1816-56, chemik fr.; pracował nad budową i klasyfikacją związków chem.; odkrył bezwodniki kwasów organicznych. geriatria, nauka o leczeniu chorób wieku starczego. Gericault [żeriko] THEODORE, 1791-1824, fr. malarz i grafik, przedstawiciel romantyzmu; portrety, sceny batalistyczne, przedstawienia koni; gł. dzieło Tratwa „Meduzy". Gerlach HELLMUT VON, 1866-1935, niem. działacz pacyfistyczny i antyfaszystowski, pisarz; przewodn. Niem. Tow. do Spraw Pokoju (do 1929); od 1933 na emigracji. Gerlach WALTHER, ur. 1889, fizyk niem.; prof. uniw. w Monachium; prace doświadczalne sprawdzające teorię kwantów (doświadczenie Sterna-G.). Gerlach (Garluch), najwyższy szczyt Karpat, w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja); 2655 m. Gerlache de Gomery [żerlasz dö gomri] ANDRIEN DE, 1866-1934, podróżnik belg.; 1897-99 kierował ekspedycją antarktyczną na statku „Belgica" (brali w niej udział m.in. H. Arctowski i A.B. Dobrowolski). german Ge, pierwiastek chem. o liczbie atom. 32. z grupy węglowców; szarobiały, b. kruchy, półmetal; typowy półprzewodnik; wartościowość gł. +4; własności chem. zbliżone do krzemu; stosowany do produkcji tranzystorów i termistorów, komórek fotoelektrycznych. German ANNA, ur. 1936, piosenkarka, z wykształcenia geolog; wykonuje m.in. też własne piosenki; występy za granicą. German JULIUSZ, 1881-1956, pisarz; mo-dernist. dramaty, nowele, powieści (Iwon-ka), wspomnienia, przekłady. German JURIJ P., 1910-67, pisarz ros.; opowiadania o F. Dzierżyńskim; powieści o współcz. problematyce moralnej; sce nariusze filmowe. Germania, w starożytności: 1) nazwa terenów położonych na wschód od Renu 1 na pn. od Dunaju, zamieszkanych przez Germanów; 2) G. Górna (Superior) i G. Dolna (Inferior) — od I w. prowincje rzym. na 1. brzegu Renu. Germanik, 15 p.n.e.-19 n.e., wódz rzym., bratanek Tyberiusza, mąż Agrypiny St., ojciec Agrypiny Mł. i Kaliguli; walczył pomyślnie z Germanami; uregulował stosunki z Partami, przyłączył Kapadocję i Kommagenę. germanistyka, nauka o języku i literaturze niem.; dział studium filol. na uniwersytecie. germanizacja, niemczenie, narzucanie kultury i języka niem., zmuszanie do przyjęcia narodowości niem.; szczególnie silne na ziemiach pol. pod zaborem prus. w końcu XIX w. oraz podczas okupacji hitlerowskiej, połączone z dążeniem do bezwzględnej eksterminacji ludności polskiej.

356

germanizm

germanizm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka niem. lub wzorowane na nim. Germanowie, lud indoeur., zamieszkujący pierwotnie pd. Skandynawię i Płw. Jutlandzki; ok. 1200 p.n.e. wędrówka na pd.; 3 grupy: G. północni (Normano-wie) — pozostali w Skandynawii, G. zachodni — dotarli nad Ren i środk. Dunaj, G. wschodni — doszli do stepów nadczar-nomor.; w III-V w. G. najazdami przyspieszyli upadek cesarstwa rzym.; powstałe wówczas na tych terenach państwa (Franków, Wizygotów, Longobardów itd.) dały początek państwom średniow. Europy. germański, dotyczący Germanów, ich języka, kultury itp., właściwy Germanom. germańskie języki, z rodziny indoeur., 2 gł. grupy: zach., z językami: ang., fryzyjskim, flam., hol. i niem., oraz pn., skand., do której należą: duń., szwedz., norw., isl. i farerski; wymarły język gocki należał do grupy wsch.; napisy runiczne od III w. n.e.; do nowszych j.g. zaliczamy m.in. afrikaans, jidysz, Pidgin-English. Germer [dże:rmər] LESTER HALBERT, ur. 1896, fizyk amer.; współodkrywca dyfrakcji elektronów. Germi [dżermi] PIĘTRO, ur. 1914, wł. reżyser film.; głośne komedie satyr, przeciwko moralności współcz. wł. mieszczaństwa (Rozwód po włosku, Uwiedziona i porzucona). Germigny-des-Prés [żermini de pry], miejscowość w środk. Francji, w dolinie Loary; jedyny zachowany we Francji karoliński kościół centr. (IX w., restaurowany w XIX w.). germinal [żerminal], 7 miesiąc w ie-wol. kalendarzu fr.; od 21-22 111 do 19-20 IV. Germiston [dżə: rmystn], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannes-burga; 190 tys. mieszk. (1967); wydobycie i rafinacja złota; przemysł maszyn., chem., włók., taboru kolejowego. Gernrode, m. w pd.-zach. części NRD, u podnóży Harzu; 5,1 tys. mieszk. (1965); ośr. turyst.-wypoczynkowy; bazylika ot-tońska (X w.) z kryptą (XII w.). Gero, ?-965, margrabia Marchii Wsch. od 937; znany jako podstępny zdobywca i ujarzmiciel ziem słów. aż po Odrę. Gerö ERNÖ, ur. 1898, węg. działacz po-lit.; od 1945 czł. Biura Polit. KP Węgier, od 1948 Węg. Partii Pracujących; VII-X 1956 I sekr. KC; 1955-56 wicepremier; 1956 usunięty z rządu, 1962 z partii. Gerome [zero:m] JEAN JLEON, 1824-1904, fr. malarz, grafik i rzeźbiarz; reprezentant sztuki akademickiej; sceny z życia staroż. Grecji, Rzymu, rel., orientalne, portrety. Gerona [che-], m. w Hiszpanii (Katalonia), ośrodek adm. prow. G.; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chemiczny. geronci, w staroż. Sparcie członkowie geruzji, wybierani dożywotnio spośród obywateli, którzy ukończyli 60 lat życia. gerontofilia, zboczenie płciowe — popęd płciowy do starców, występujący gł. u niedorozwiniętych umysłowo. gerontokracja, rządy ludzi starych. gerontokson, med. →obwódka starcza. gerontologia, nauka o procesach starzenia się organizmów i o chorobach wieku starczego. gerontologia społeczna, dziedzina nauk. badająca społ. przyczyny i skutki procesu starzenia się społeczeństw; analizuje wzajemne związki zachodzące między występowaniem określonych, świadczących o starzeniu się społeczeństwa zjawisk demograficznych a ich społ. podłożem.

gersdorfit, minerał, siarczek niklu i arsenu; srebrzystobiały lub szary, o połysku metalicznym; produkt procesówr hy-drotermalnych. Gershwin [gə: szuyn] GEORGE, 1898-1937, amer. kompozytor i pianista; w twórczości zespolenie elementów muzyki murzyńskiej, jazzu, współcz. tańców; utwory symf. (Błękitna rapsodia), Koncert fortepianowy, opera Porgy and Bess, muzyka do rewii, filmów, piosenki. Gerson [żersą] JOHANNES (właśc. Jean Charlier), 1363-1429, fr. filozof i teolog mistyk; ze stanowiska okhamizmu głosił koncyliaryzm, przeciwstawiał się papieskiemu uniwersalizmowi; czynny na soborze w Konstancji. Gerson WOJCIECH, 1831-1901, malarz, działacz artyst., krytyk sztuki; prof. warsz. Klasy Rysunkowej, zasłużony pedagog; przedstawiciel realizmu; sceny z historii Polski, obrazy rodzajowe, rel., portrety, pejzaże (cykl tatrzański). Gerstenberg [ger-] HEINRICH WILHELM VON, 1737-1823, pisarz niem.; prekursor Sturm und Drang, gł. w dramacie Ugoli-no i krytyce lit.; poemat stylizowany na twórczość skaldów, wiersze. Gerstenmaier [ger-] EUGEN, ur. 1906, polityk NRF; od 1949 poseł z ramienia CDU do Bundestagu, 1954-69 jego przewodniczący. Gerstner FRANTIŠEK ANTONIN, 1793-1840, syn FrantiSka Josefa, inżynier czes.; prof. polit. w Wiedniu; kierował budową pierwszych linii kol. w Austrii i Rosji. Gerstner FRANTIŠEK JOSEF, 1756-1832, czes. matematyk i inżynier; prof. uniw. w Pradze; prace z mechaniki i budownictwa. Gert JERZY, 1908-68, dyrygent; dyr. Orkiestry i Chóru Pol. Radia w Krakowie. Gertler ANDRE, ur. 1907, belg. skrzypek i pedagog, pochodzenia węg.; wybitny odtwórca dzieł współcz. i klasyków. gerundium [łac], gram. rzeczownik odczasownikowy (zwykle w odniesieniu do form łac). gerundivum [łac], gram. właściwy łacinie imiesłów bierny czasu przyszłego oznaczający czynność, która powinna być spełniona (np. facinus laudandum — czyn, który należy pochwalić, godny pochwały). geruzja, w staroż. Sparcie rada złożona z 2 królów i 28 gerontów; pierwotnie szerokie kompetencje ograniczono (na rzecz eforów) do przygotowywania wniosków na Apellę i sądownictwa karnego pod przewodnictwem królów. Gerwad, ?-1323, biskup włocławski od 1300, dyplomata; 1318 poseł do papieża w celu wyjednania zgody na koronację Władysława Łokietka, 1323 w celu zatwierdzenia wyroku na Krzyżaków. gerydon, ozdobny słupek, najczęściej drewn., do ustawiania świecznika, wazy; powszechny w 2 poł. XVIII w.; w XIX w. nazywano tak małe, lekkie stoliki śniadaniowe, na kwiaty itp. gerylasi, partyzanci hiszp. walczący z najeźdźcą lub w wojnie domowej (guerril-la); gł. 1808-14. gerylasówka, wojna podjazdowa, prowadzona na wzór walki powstańców hiszp. przeciw Napoleonowi I. Gerżabek ADAM, 1898-1965, malarz; czł. Zwornika; prof. ASP w Warszawie, PWSSP w Poznaniu i polit. w Gdańsku; pejzaże, kompozycje figuralne, projekty witraży. ges, muz. nazwa obniżonego o półton dźwięku g. Gesellschaft für Chemische Industrie AG. [gəzəlszaft für śemyszə yndustri:] →Ciba AG. Gesing FRANCISZEK, ur. 1904, działacz ruchu lud.; 1943-44 czł. konspiracyjnych władz SL; od 1962 czł. Prezydium NK ZSL. od 1971 wiceprezes NK ZSL; 1971-72 czł. Rady Państwa. Gesner KONRAD, 1516-65, fr. przyrodnik i lekarz; wykładowca w zurychskim Caro-

linum; prace bot. dotyczące flory Alp oraz zool.; twórca nowoż. bibliografii naukowej. Gessner SALOMON, 1730-88, szwajc. pisarz, tworzący w języku niem., i malarz; przedstawiciel sentymentalizmu; b. popularne sielanki prozą, epos Śmierć Abla. gest, ruch ciała towarzyszący często mowie, podkreślający treść tego, o czym się mówi lub zastępujący mowę; znak; przen. czyn, krok, posunięcie dokonane w sposób podniosły lub dla zwróce.nia uwagi, dla efektu. gestageny, hormony wytwarzane w organizmie i otrzymywane syntetycznie, wykazujące biol. działanie progesteronu. gestaltyzm, kierunek w psychologii XX w., inaczej psychologia postaci. gestapo (Geheime Staatspolizei), tajna policja polit. III Rzeszy, utworzona 1933; gł. organ przymusu państwa hitlerowskiego; realizowało politykę terroru i zagłady w krajach okupowanych; związane z SS; od 1939 podlegało Gł. Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA); w procesie norymberskim uznane za organizację przestępczą. Gesta Romanorum, zbiór popularnych w średniow. Europie łac. opowiastek moralistycznych; wybór w tłumaczeniu pol. (Historie rzymskie) — wyd. 1543, do 1776 wielokrotnie wznawiany. gestia, prowadzenie czyichś interesów, kierowanie sprawami z upoważnienia; zarząd, administracja; zakres działania. gestor, zarządca. Gesú Il [il dżezu] →I1 Gesú. Geszow IWAN, 1849-1924, polityk bułg.; od 1911 przywódca partii konserwatywnej; 1911-13 premier; współtwórca sojuszu bałk. 1912. getinaks, nazwa handl. elektroizolacyj-nych arkuszowych tworzyw (laminatów) na osnowie papierowej, najczęściej z lepiszczem fenolowoformaldehydowym. Getkant FRYDERYK, ?-1666, artylerzysta, inżynier i kartograf wojsk.; pochodził z Nadrenii, od 1634 w Polsce; autor wynalazków artyleryjskich, map i planów. Getowie, w starożytności lud tracki, zamieszkujący tereny nad dolnym Dunajem. getry, cholewki z filcu, sukna lub płótna, zapinane na boku, wkładane na obuwie jako ochrona przed zimnem; używane gł. w XIX i na pocz. XX w. getta 1939-1944, wydzielone w miastach przez hitlerowców dzielnice, w których przymusowo zamykano obywateli pochodzenia żyd.; stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów; od 1942 likwidowane — mordowanie mieszkańców i wywożenie do obozów śmierci; największe w Polsce: w Warszawie, Łodzi, Białymstoku; Polacy dostarczali Żydom w g. żywność, broń, pomagali w ucieczkach i walce zbrojnej w czasie powstań w g. w Warszawie i Białymstoku. getter (pochłaniacz gazów), substancja wprowadzona do wnętrza przyrządu próżniowego, np. lampy elektronowej, w celu poprawienia stanu próżni; pochłania gazy szczątkowe. getto: 1) część miasta obrana lub przymusowo wyznaczona na miejsce zamieszkania mniejszości nar. lub rei.; od XVI w. także potoczna nazwa dzielnic żyd. w miastach eur.; 2) zamknięta, odizolowana społeczność. r Gettysburg [getyzbə: g], m. w USA (Pensylwania); 8 tys. mieszk. (1960); ośr. turystyczny. 1863 największa w wojnie secesyjnej zwycięska bitwa armii Unii z wojskami Konfederacji Południa. Getynga (Göttingen), m. w NRF (Saksonia Dolna), nad rz. Leine; 113 tys. mieszk. (1968); ośr. kult. i nauk. (słynny uniw., Akad. Nauk); różnorodny przemysł; muzea; got. kościoły, ratusz (XIV-XVI w.), fragmenty obwarowań miejskich, getyt, minerał, wodorotlenek żelaza; ciemnolub żółtobrun., o połysku diamentowym lub półmetalicznym; produkt utleniania minerałów zawierających żelazo; gł. składnik limonitu; tworzy złoża w osadach mor. i jeziornych; ważna ruda żelaza.

Giannone 357 Getz STANLEY (ZW. Stan G.), ur. 1927, amer. saksofonista (tenorowy), przedstawiciel modern jazzu (gł. stylu cool). Geulincx [chö:lyŋks] ARNOLD, 1624-69, filozof hol.; jeden z twórców okazjonali-zmu. GeV, symbol jednostki energii 9równej miliardowi elektronowoltów: 1 GeV = = 10 eV, odpowiednik symbolu BeV. Gevelsberg [ge:fə-], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), k. Wuppertal; 31 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., szklarski, ceramiczny. Gevers [göwe: r] MARIE, ur. 1883, belg. powieściopisarka i poetka, tworząca w języku fr.; powieści i poezje opiewające życie i krajobraz prowincji. Gewandhaus [gəwant-; niem.], sala koncertowa w gmachu G. w Lipsku, otwarta 1781; orkiestra G. o międzynar. sławie. Geyer LUDWIK, 1805-69, przemysłowiec pol., pochodzenia niem.; jeden z organizatorów przemysłu włók. w Łodzi, przybyły 1828 z Saksonii; 1839 uruchomił w przędzalni bawełny pierwszą w Łodzi maszynę parową. geza, skała osadowa, składająca się gł. z krzemionkowych igieł gąbek i okruchów kwarcu; jasna, lekka, porowata; środek absorpcyjny. Gezelle [chezelə] Guido, 1830-99, poetą belg., tworzący w języku flam., działacz oświat., badacz folkloru, ksiądz; utwory o problematyce rel. i moralnej, poezje impresjonistyczne. gezowie, stronnictwo polit. w Niderlandach walczące od 1566 przeciwko hiszp. rządom. Gębarowicz MIECZYSŁAW, ur. 1893, historyk sztuki; prof. uniw. i polit. we Lwowie, czł PAU; prace z zakresu pol. sztuki średniow. i renesansowej. Gębik WŁADYSŁAW, ur. 1900, publicysta, pedagog, działacz kult. na Warmii i Mazurach; 1937-39 dyr. pol. gimnazjum w Kwidzynie; Sprawy i ludzie spod znaku rodła. Burzom dziejów nie dali się zgnieść. gębowe narządy owadów, odnóża segmentów głowowych przystosowane do pobierania pożywienia; składają się z wargi górnej, pary żuwaczek, pary szczęk z głaszczkami i wargi dolnej z głaszczkami; rozróżnia się n.g.o.: gryzące, gryząco-liżą-ce, kłująco-ssące, liżące i ssące. gęgawa (Anser anser), gat. gęsi, przodek gęsi domowej; dł. ok. 80 cm; brunatnó-szaro-biała, dziób i nogi — pomarańczowe; roślinożerna; Eurazja, Afryka. gęsi, grupa dużych ptaków łownych z rzędu blaszkodziobnych; 14 gat.; roślinożerne; brzegi wód całego świata; np. ber-nikla, gęgawa, g. domowa. gęsia skórka, uwypuklenia skóry w okolicy torebek włosowych, u człowieka wywołane skurczem mięśni podnoszących włosy, pod wpływem chłodu, czasem bodźców psych. (np. strach). gęstość (masa właściwa), masa jednostki objętości danego ciała. gęstość optyczna, wielkość używana w densytometrii; logarytm dziesiętny odwrotności współczynnika przepuszczania światła. gęstość zaludnienia, liczba ludności zamieszkującej dany obszar (kraj, województwo, miasto) przypadająca na jednostkę powierzchni terenu (km2, ha). gęsty zbiór, w najprostszym przypadku taki zbiór liczb, że jeżeli należą doń liczby a i b, to również należy doń ich średnia arytmetyczna (a+b)/2; np. zbiór liczb wymiernych. gęś (gąska), techn. półwyrób hutn. w postaci bryły metalu (np. surówki wielkopiecowej) odlanego do formy, o wymia-

rach dogodnych do transportu i dalszego przerobu (przetapiania). gęś domowa, ptak gospodarski, pochodzący od gęsi gęgawej i garbonosej; hodowana gł. dla mięsa, tłuszczu i pierza; nieśność — 10-70 jaj w sezonie; gł. rasy: emdeńska, tuluska i chołmogorska, w Polsce — pomorska oraz odmiany: suwalska, kielecko-lubelska i podkarpacka. gęśle, dawny instrument muz., chordo-fon smyczkowy, z szyjką lub bez szyjki, o różnym kształcie pudła, np. polskie g. podhalańskie — płytkie pudło i 4 struny. GG →Generalna Gubernia. Ghadames, oaza w zach. Libii; ok. 7 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej; rozwinięte rzemiosło; węzeł szlaków karawanowych. Ghaghra, rz. w Indii, Nepalu i Chinach, 1. dopływ Gangesu; dł. 1240 km; wykorzystywana do nawadniania. Ghalib Mirza, 1797-1869, ind. poeta, pisarz i filozof, tworzący w języku urdu; utwory prozą, poezje, dramaty. Ghana, dawne państwo afryk. w górnym biegu Nigru, powstałe wg tradycji w IV w.; okres rozkwitu X-XI w.; 1076 podbite przejściowo przez Almorawidów; w XII/XIII w. opanowane przez lud Soso; 1240 ostatecznie podbite przez Mali. Ghana (Republika Ghany), państwo w zach. Afryce, nad Zat. Gwinejską; 238,5 tys. km2, 8,4 mln mieszk. (1968), gł. ludy Aszanti, Fanti, Ewe; stol. Akra, inne gł. m.: Kumasi, Sekondi-Takoradi; j.u. angielski. Powierzchnia równinna; klimat gorący; gł. rz. Wolta; roślinność gł. sawannowa. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; uprawa kakaowca (1 miejsce w świecie; ok. 60% eksportu G.), manioku, jamsu, batatów, kukurydzy, orzeszków ziemnych; eksploatacja lasów; wydobycie diamentów, złota, rud manganu, boksytów; na rz. Wolta hydrowęzeł Akosom-bo. — Od XV w. penetracja eur.; od końca XVII w. kilka państewek (m.in. Aszan-ti); od końca XIX w. kolonie bryt.; 1957 Złote Wybrzeże (autonomia od 1951), Aszanti, Terytoria Pn. i część Togo — niepodległe jako państwo G.; czł. ONZ od 1957; od 1960 republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; zamach stanu 1966 (zawieszenie konstytucji, rozwiązanie parlamentu, do 1969 rządy Rady Wyzwolenia Nar.); 1969 konstytucja. Ghardaja, m.-oaza w Algierii (pn. Sahara), w regionie Mzab; 46 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; uprawa palmy daktylowej. Ghat, oaza w pd.-zach. Libii; ok. 8 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw; rozwinięte rzemiosło. Ghatszila (ang. Ghatsila), m. w Indii (Bihar); 8,5 tys. mieszk. (1961); w pobliżu wydobycie rud miedzi i huta miedzi. Ghaty Wschodnie, góry ograniczające od wschodu wyż. Dekan (India); wys. do 1680 m (Dewodi Munda); rozcięte szerokimi dolinami rzek; lasy monsunowe. Ghaty Zachodnie, góry ograniczające od zachodu wyż. Dekan (India); wys. do 2695 m (Anajmudi); lasy tropikalne. Ghawar, jeden z gł. ośr. wydobycia ropy naft. w Arabii Saudyjskiej (Al-Hasa). Ghawdex [gaudesz] (Gozo), wyspa maltańska na M. Śródziemnym, na pn.-zach. od Malty; 67 km2, 26 tys. mieszk. (1967); gł. m. Rabat. Ghazala, El- (m. w pn.-wsch. Libii), 1941 (1517 XII) przełamanie (po ciężkich walkach) obrony wojsk niem.-wł. przez pol. Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich (dowódca gen. S. Kopański). Ghazawat (dawniej Nemours), m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; rybołówstwo. Ghazni (Gazna), m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. G.; 41 tys. mieszk. (1966); kopułowy grobowiec Mah-muda (XI w.), minarety (X-XII w.); w pobliżu miasta ruiny umocnień i murów obronnych.

ghee [gi:], tłuszcz używany zamiast masła w Indiach i innych krajach o gorącym klimacie, otrzymywany zi ukwaszo-nego mleka gł. bawolic. Ghelari [g elari], ośr. wydobycia rud żel. w Rumunii (Siedmiogród), w pobliżu Hunedoary. Ghelderode [geldörod] MICHEL DE. 1898-1962, dramatopisarz belg., tworzący w języku fr.; dramaty łączące lud. realizm, fantastykę i groteskę, na podłożu rel.: Wędrówki mistrza Kościeja. Gheorghe Gheorghiu-Dej [gieorgie gieorgiju deż] (do 1965 Onesti), m. we wsch. Rumunii, u podnóża Karpat; 54 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. Gheorgheni [gieorgieni], m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Wsch.; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Gheorghiu [gieorgiju] STEFAN, 1879-1914, rum. działacz robotn.; 1896-1907 organizator rewol. związków zaw.; więziony; 1905-07 prowadził propagandę wśród wojska. Gheorghiu-Dej [gieorgiju deż] GHEOR-CHE, 1901-65, rum. mąż stanu, działacz ruchu robotn.; w sierpniu 1944 na czele powstania zbrojnego; od X 1945 sekr. gen. KC KPR; 1952-55 premier, od 1961 prze-wodn. Rady Państwa. Gherla [gie-], m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Małym Samoszem; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny. i Ghiată [g acə] DUMITRU, ur. 1888, malarz rum.; kompozycje pejzażowe, kwiaty. Ghiberti [gi-] LORENZO, ok. 1381-1455, wybitny wł. rzeźbiarz i złotnik; jeden z gł. przedstawicieli okresu przełomu gotyku i renesansu; działał we Florencji; drugie i trzecie drzwi do baptysterium florenc-kiego (reliefy w brązie); traktat Commen-tari. Ghica [gika] ALEXANDRU, 1795-1862, hospodar wołoski 1834-42 i regent 1856-58; zwolennik zjednoczenia Mołdawii i Wołoszczyzny. Ghica [gika] ION, 1817-97, polityk rum.; kilkakrotny minister, 1866-67 i 1870-71 premier. Ghil [gil] RENÉ, 1862-1925, poeta fr., pochodzenia belg.; teoretyk symbolizmu, twórca teorii „poezji naukowej", łączącej wartości artyst. i poznawcze. Ghirlandaio [gir-] DOMENICO, 1449-94, malarz wł.; jeden z gł. przedstawicieli re-nes. malarstwa florenckiego; obrazy i freski o tematyce rel., portrety; nauczyciel Michała Anioła. Ghor, El-, rów tektoniczny w Azji Pd.-Zach.; dł. 400 km, maks. szer. ok. 25 km; strome zbocza, wys. ok. 1000 m; na dnie — rz. Jordan i jeziora: Chule, Tyberiadzkie i Morze Martwe. Ghosh [ghosz] AJOY KUMAR, 1909-62, ind. działacz ruchu robotn. i związkowego; współorganizator KP Indii, od 1951 sekr. partii; red. miesięcznika „New Age". Giacometti [dżako-] ALBERT'O, 1901-66, szwajc. rzeźbiarz, malarz i grafik; początkowo pod wpływem kubizmu, potem surrealistyczne kompozycje przestrzenne (Pałac o czwartej rano) i rzeźby o formach org. oraz stylizowane, wydłużone rzeźby figuralne. Giacomo [dżakomo] SALVATORE DI, 1860-1934, pisarz wł.; jeden z najwybitniejszych pisarzy regionalistów (związany z Neapolem); dramaty, nowele, poezje i piosenki. Giacosa [dżakoza] GIUSEPPE, 1847-1906, pisarz wł.; legendy teatr, i komedie, szkice lit. o tematyce hist. i regionalnej; libretta do oper G. Pucciniego Cyganeria, Tosca i Madame Butterfly (z L. Ilica). Giambologna [dżambolonja] →Giovan-ni da Bologha. Giamysz, najwyższy szczyt Małego Kaukazu (Azerb.SRR); 3724 m. Giannone [dża-] PIETRO, 1676-1748, historyk wł.; w pracach swych występował przeciw dogmatom kat. i ingerencji kurii rzym. w sprawy świeckie; ekskomunikowany i uwięziony.

358

Gianotis

Gianotis [dża-j BERNARDINO ZANOBI DE, ?-1541, wł. architekt i rzeźbiarz działający w Krakowie; współpraca przy dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu; ołtarze, nagrobki. giardia, zool. →lamblia. giardino segreto [dżar- s.] (jardin par-ticulier), w ogrodach renes. i barok, wyłączony z całości założenia ogródek ozdobny db użytku właściciela, położony przeważnie przy domu lub pałacu. Giauque [dżi:ouk] WILLIAM FRANCIS, ur. 1895, fizykoćhemik amer.; badania w dziedzinie termodynamiki niskich temperatur; odkrył izotopy tlenu; nagr. Nobla. giaur (arab. kafir), u muzułmanów — innowierca, niewierny, chrześcijanin. Gibberd [gybərd] FREDERIC, ur. 1908, architekt ang.; projektant miasta-satelity Londynu — Harlow New Town, portu lotn. Heathrow w Londynie, centrum atomowego w Hinkley Point k. Bridgewater. Gibbon [gybən] EDWARD, 1737-94, historyk ang.; autor głośnego dzieła syntetycznego Zmierzch cesarstwa rzymskiego, obejmującego lata 1801453. gibbony (Hylobatinae), nadrzewne małpy człekokształtne; 6 gat.; kończyny przednie b. długie; ogona brak; Archip. Malajski i częściowo pd. Azja. Gibbs [gybz] JAMES, 1682-1754, ang. teoretyk sztuki i architekt; przedstawiciel palladianizmu; działał w Londynie, Cambridge i Oxfordzie; kościoły, budynki uniw.; A Book oj Architecture. Gibbs [gybz] JOSIAH WILLARD, 1839-1903, fizyk amer.; prof. uniw. w New Haven; twórca współcz. termodynamiki. Gibbsa reguła faz [r. f. gybza]: liczba stopni swobody układu wielofazowego w = s+2—f, gdzie / — liczba możliwych współistniejących faz, s — liczba składników układu. gibbsyt, miner. →hydrargilit. gibelinowie i gwelfowie, zwalczające się obozy polit. we Włoszech XII-XV w.; procesarski — Ghibellini (od Waiblingen: zamku niem. dyn. Hohenstaufów) i pro-papieski — Guelfi (stronnicy Welfów). giberelina, kwas giberelinowy, regulator wzrostu roślin, stosowany m.in. w uprawach bawełny, tytoniu, roślin ozdobnych. gibereliny, hormony roślinne (fitohor-mony) wpływające na tempo podziałów komórkowych i na wielkość komórek. Gibiński KORNEL, ur. 1915, lekarz internista; prof. Śląskiej Akad. Med., czł. PAN; prace m.in. z patogenezy miażdżycy, enzymologii klinicznej. Gibraltar, kolonia bryt., m. i port na pd. krańcu Płw. Iberyjskiego; 5,8 km8, 27 tys. mieszk. (1969), pochodzenia gł. hiszp.; twierdza, baza mor. i lotn.; większość powierzchni zajmuje Skała Gibral-tarska (dł. 4,8 km, wys. 427 m), połączona z kontynentem piaszczystą mierzeją. — Twierdza zbudowana przez Arabów, zdobyta 1462 przez Hiszpanów; od 1714 należy do W. Brytanii — kolonia (gubernator). Gibraltar, stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego, narzędzia kultury lewaluaskiej; górny plejstocen, interglacjał RissWürm; jaskinia Devils Tower na przylądku G. Gibraltarska Cieśnina, cieśn. między Płw. Iberyjskim a Afryką, łącząca O. Atlantycki z M. Śródziemnym; dł. 65 km, szer. 14-44 km, głęb. do 1181 m; ważna droga morska. Gibsona Pustynia [p. gyb-], pustynia w Australii Zach., między Wielką Pustynią Piaszczystą a Wielką Pustynią Wiktorii; kamienista; roczna suma opadów 125-250 mm. Gide [żid] ANDRE, 1869-1951, pisarz fr.; głosił w swych powieściach skrajny indywidualizm, sprzeciw wobec tradycyjnie uznanych norm moralnych (Lochy Watykanu, Fałszerze); poezje, dramaty, eseje; nagr. Nobla.

Gidel [żidel] GILBERT, 1880-1958, prawnik fr.; prof. prawa międzynar. uniw. w Paryżu, 1941-44 rektor tamże; przewodu. Akad. Prawa Międzynar. w Hadze. Gidle, w. w pow. radomszczańskim, woj. łódzkim, nad Wartą; fabryka maszyn roln.; sanatorium przeciwgruźlicze; wczesnobarok. klasztor dominikanów (XVII w.), kościoły: późnogot. drewn. (XV, XVI w.) i późnobarok. (XVIII w.). gidowie, w XVIII w. oddziały wojsk, konne dostarczające przewodników maszerującym armiom. Gieburowski WACŁAW, 1878-1943, muzykolog, dyrygent, kompozytor, ksiądz; twórca Pozn. Chóru Katedralnego (chło-pięco-męskiego). Giecz (w. w pow. średzkim, woj. poznańskim), jeden z gł. grodów w czasach pierwszych Piastów, zał. w IX w.; szczątki przedromańskiej rotundy i palatium oraz rezydencji kasztelańskiej z XI/XII w., kościół romański z poł. XII w.; ślady m.in. pieców hutn. do wytopu żelaza; całość stanowi rezerwat archeologiczny. Giedion [gi:d-J SIEGFRIED, 1893-1968, szwajc. historyk sztuki, znawca architektury współcz.; współorganizator CIAM; Przestrzeń, czas i architektura. Giedroyć ROMUALD, 1750-1824, generał; uczestnik powstania 1794 na Litwie, czł. wileńskiej Rady Najwyższej Rządowej, uczestnik obrony Warszawy; na emigracji czł. Deputaeji Polskiej. Giedymin, ok. 1275-1341, w. książę litew. od 1316, twórca potęgi państwa litew., dziad Władysława Jagiełły; opanował m.in. Podlasie i Wołyń; założył m.in. Troki i Wilno; walczył z Krzyżakami, m.in. w sojuszu z Polską. Gielądzkie Jezioro, jez. na Pojezierzu Mrągowskim (woj. olsztyńskie); pow. 479,5 ha, głęb. do 27 m. Gielgud [gyl-] SIR JOHN (właśc. Arthur C), ur. 1904, ang. aktor i reżyser teatr, i film.; cykl ról szekspirowskich (m.in. Ryszard III i Henryk IV). Gielniak JÓZEF, ur. 1932, grafik; rzeczywiste i fantast. pejzaże, gł. w technice linorytu. Gielniów, w. w pow. przysuskim, woj. kieleckim; przed 1869 miasto. giełda, forma rynku, miejsce, na którym odbywają się transakcje papierami wartościowymi (g. pieniężna), masowymi standardowymi towarami (g. towarowa) i in. (g. frachtowe, ubezDieczeniowe). Giełgud ANTONI, 1792-1831, generał; uczestnik powstania 1830-31; po nieudanym ataku na Wilno schronił się do Prus Wschodnich. Giełżyński WITOLD, 1886-1966, publicysta; 1926-33 red. „Epoki" i „Kuriera Czerwonego"; 1925-26 prezes Syndykatu Dziennikarzy, 1932-39 wiceprezes Związku Dziennikarzy RP; 1945-47 red. „Gazety Ludowej"; Prasa warszawska 1661-1914. giemza (szewro), skóra kozia garbowania chromowego, stosowana do produkcji luksusowego obuwia i galanterii. Gierasimow ALEKSANDR M., 1881-1963, malarz radz.; czołowy przedstawiciel realizmu socjalist.; portrety (Lenin na trybunie), obrazy hist., rodzajowe, martwe natury, scenografie, ilustracje. Gierasimow INNOKIENTIJ P., ur. 1905, radz. gleboznawca, geomorfolog i geograf; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; czł. honorowy Pol. Tow. Geogr.; dyr. Instytutu Geografii AN ZSRR. Gierasimow MICHAIŁ P., 1889-1939, poeta ros.; działacz Proletkultu, poezje gloryfikujące industrializację i monumentalną sztukę proletariacką. Gierasimow SIERGIEJ A., ur. 1906, radz. reżyser i aktor film.; głośne filmy odtwarzające dram. i bohaterskie epizody z życia ludzi radz. (Miasto młodzieży, Młoda Gwardia, Cichu Don). Gierasimow SIERGIEJ W., 1885-1964, malarz radz.; początkowo tworzył pod wpływem postimpresjonizmu, później reprezen-

tował realizm socjalist.; obrazy z życia chłopów, hist., krajobrazy. Gierczak EMILIA, 1925-45, podporucznik; od 1943 w lud. WP; dowódca plutonu fi-zylierów w 10 pułku piechoty 4 dyw. piechoty; poległa w walkach o Kołobrzeg. Gierdziejewski IGNACY, 1826-60, malarz; romant. sceny hist., rel., fantast, rodzajowe. Gierdziejewski KAZIMIERZ, 1888-1957, inżynier odlewnik; wykładowca Polit. Warszawskiej i AGH; organizator pol. odlewnictwa; Zarys dziejów odlewnictwa polskiego. Gierek EDWARD, ur. 1913, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., inżynier górnik; 1923-48 we Francji i Belgii, gdzie pracował w kopalniach węgla, czł. tamtejszych partii komunist. i ruchu oporu; przewodn. Rady Nar. Polaków w Belgii 1946-48; od 1948 w PZPR; od 1954 czł. KC PZPR, 1956-64 sekr., od 1956 czł. Biura Polit. KC PZPR, od 1957 I sekr. KW PZPR w Katowicach; od grudnia 1970 I sekr. KC PZPR. Gierke [gi:rkə] OTTO, 1841-1921, prawnik niem., uważany za twórcę współcz. niem. prawa konstytucyjnego; jego prace wywarły wpływ na kodyfikację prawa cyw. w Niemczech. giermek, w średniowieczu młodzieniec pełniący służbę przy rvcerzu i towarzyszący mu na wojnie; służba ta poprzedzała pasowanie na rycerza. Gierowski JÓZEF ANDRZEJ, ur. 1922, historyk; prof. Uniw. Wrocł. i Uniw. Jag.; badacz dziejów Śląska i czasów saskich. Gierowski STEFAN, ur. 1925, malarz; docent ASP w Warszawie; uprawia malarstwo abstrakcyjne. Giersiewanow NIKOŁAJ M., 1879-1950, radz. specjalista w dziedzinie mechaniki gruntów i fundamentowania; czł. AN ZSRR; twórca podstaw radz. nomografii. Giersz WITOLD, ur. 1927, reżyser, scenarzysta i autor projektów plast, filmów animowanych (Mały western, Koń). Gierszyński HENRYK, 1845-1930, uczestnik powstania 1863, działacz emigr., publicysta; współorganizator Ligi Pol. i członek jej Centralizacji; współpracownik m.in. „Przedświtu" i „Naprzodu". gier teoria, dział nowocz. matematyki zajmujący się badaniem modeli sytuacji konfliktowych; t.g. bada gry (np. brydż, domino, szachy), w których każda ze stron uczestniczących ma możność świadomego wyboru jednej spośród dostępnych dla siebie akcji; ma doniosłe znaczenie w teorii planowania gosp., teorii operacji taktycznych, teorii działalności konkurencyjnej itp. Gierula JERZY, ur. 1917, fizyk; prof. Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie, czł. PAN; specjalista w dziedzinie fizyki jądrowej wysokich energii. Gierymski ALEKSANDER, 1850-1901, malarz; wybitny przedstawiciel realizmu; obrazy rodzajowe (Trąbki, Piaskarze, Trumna chłopska), pejzaże; studia światła i koloru (W altanie). Gierymski MAKSYMILIAN, 1846-74, malarz; pejzaże (Droga w nocy), sceny z powstania styczniowego (Patrol powstańczy) i myśliwskie (Wyjazd na polowanie). Giesche Spółka Akcyjna w Katowicach [s. a. girszə], najstarsze i największe w Polsce międzywojennej przedsiębiorstwo cynkowe, zał. 1704. Giese [gi:ze] TIEDMAN BARTŁOMIEJ, 1480-1550, biskup warmiński od 1549; przeciwnik Krzyżaków; 1519 nobilitowany przez Zygmunta Starego; zaprzyjaźniony z Kopernikiem. Gieseking [gi:zəkyŋ] WALTER, 1895-1956, niem. pianista, pedagog (NRF); znakomity odtwórca muzyki Mozarta i fr. impresjonistów. Giessen [gi:sən], m. w NRF (Hesja), nad rz. Lahn; 73 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., chem., spoż., włók.; uniwersytet.

gimnastyczne przyrządy 359 Gieszczykiewicz MARIAN, 1899-1942, lekarz bakteriolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace z bakteriologii klinicznej i epidemiologii; zamordowany przez hitlerowców. Gietrzwałd, w. w pow. i woj. olsztyńskim; 1878 powstała w G. pierwsza pol. księgarnia na Warmii zał. przez A. Samu-lowskiego; 1907 strajk o pol. szkołę. Giewont, szczyt w Tatrach Zach., między Dol. Strążyską, Małej Łąki i Kondra-tową; 1909 m. Gieysztor ALEKSANDER, ur. 1916, historyk; prof. historii średniow. Polski i nauk pomocniczych, czł. PAN; Ze studiów nad genezą wypraw Krzyżowych. Gieysztor JAKUB, 1827-97, przywódca obozu „białych" na Litwie w powstaniu 1863; do 1872 na zesłaniu; autor Pamiętnika... Gieysztor MARIAN, 1901-61, zoolog i hydrobiolog; prof. Uniw. Warsz.; prace dotyczące drobnych zbiorników okolicy Węgier, jezior mazurskich, wód tatrzańskich; w czasie okuDacji hitlerowskiej inicjator Kierownictwa Walki Cywilnej. giez, zool. →gzy. giezło (gzło, czechło): 1) koszula kobieca z cienkiego płótna, często ozdobiona haftem, noszona w XVI i XVII w.; 2) koszula śmiertelna lub prześcieradło okrywające nieboszczyka. gięcie, rodzaj obróbki różnych materiałów, którego celem jest trwała zmiana krzywizny przedmiotu; g. drewna poprzedza zwykle obróbka hydrotermiczna, g. metalu dokonuje się na zimno lub po uprzednim jego nagrzaniu. giętarka, maszyna do gięcia blach, rur, kształtowników itp.; używane są m.in. g. kuźnicze, rolkowe, kotlarskie oraz g. do drewna. Giffard [żifa:r] HENRI, 1825-82, konstruktor fr.; 1858 wynalazł iniektor parowy; zbudował balon napędzany śmigłem (prototyp sterowca) i odbył nim lot (1852). Gifu, m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury G.; 392 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., szklarski, jed-wabn., papiern.; węzeł-kol.; uniwersytet. gig, lekki pojazd 2-kołowy, 1-konny, o 1 siedzeniu, używany w XIX-XX w., gł. w W. Brytanii. gig, żegl. niewielka, lekka okrętowa łódź wiosłowo-żaglowa o ściętej rufie? smukłych kształtach i liczbie wioseł 4-8. giga-, G, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 109 danej wielkości; np. 1 GW (giga-wat) = 109 W. giganci, mit. gr. olbrzymy o uskrzydlonych torsach męskich i wężach zamiast nóg; synowie Uranosa i Gai; znani z gigantomachii. gigant, szt. plast. →atlant. gigantofon, głośnik lub zestaw głośników o b. dużej mocy akustycznej; stosowany do nagłośniania przestrzeni otwartych (np. stadionów). gigantomachia, mit. gr. walka Zeusa i bogów olimpijskich z gigantami; zwycięstwo w niej, dzięki pomocy Heraklesa, odnieśli Olimpijczycy. gigantomania, mania tworzenia, inicjowania rzeczy gigantycznych, monumentalnych. gigantopiteki, grupa kopalnych małp człekokształtnych z wczesnego plejstocenu; znalezisko (ogromne zęby i ułamki żuchwy) w pd. Chinach. gigantozaur (Giganthosaurus), kopalny gad z grupy dinozaurów, ok. 16 m dł,; czworonożny; szyja i ogon długie; górna jura i kreda wsch. Afryki. gigantyzm, biol. ogromne wymiary ciała niektórych gat. organizmów, osiągane w toku ewolucji; np. z gadów mezozoicz-nych brontozaur, diplodok. gigantyzm, med. wzrost olbrzymi wskutek nadmiernego wydzielania hormonu so-

matotropowego przedniego płata przysadki mózgowej. gigartyna (Gigartina stellata), glon (krasnorost) pn. Atlantyku; dostarcza ka-ragenu. Gigli [dżili] BENIAMINO, 1890-1957, w!. śpiewak, jeden z najpopularniejszych tenorów; śpiewał partie lir. i bohaterskie, zwł. w operach włoskich. Giglio [dżiljo], górzysta wyspa wł. na M. Tyrreńskim (Archip. Toskański); 21 km2, 2,3 tys. mieszk. (1961); wydobycie pirytów. Gignoux [żińu] HUBERT, ur. 1915, fr. reżyser, aktor; dyr. teatrów: Comédie de l'Ouest (1949-57) i Comedie de l'Est (od 1957); inicjator teatr, decentralizacji; inscenizacje Szekspira, F. Diirrenmatta. gigolo [żigolo; fr.]: 1) płatny partner do tańca w nocnych lokalach rozrywkowych; fordanser; 2) mężczyzna czerpiący korzyści materialne ze stosunków z kobietami. gigue [żig; fr.], lud. taniec pochodzący ze Szkocji i 6 Irlandii, w żywym tempie, metrum trójdzielnym ( /8 12/8); końcowy ustęp suity barokowej. Gijón [chichon], m. w Hiszpanii (Asturia), nad Zat. Biskajską; 149 tys. mieszk. (1967); port handl. i rybacki; hutnictwo żel., przemysł stoczn., spoż.; kąpielisko. Gijsen [chejsən] MARNIX (właśc. Jan Albert Goris), ur. 1899, belg. pisarz i uczony, tworzący w języku flam.; prof. uniw. w Louvain i Gandawie; poezje pod wpływem ekspres jonizmu, krytyka lit., eseje. gik, żegl. →bom. gil (Pyrrhula pyrrhula), ptak z rzędu wróblowatych; dł. ok. 16 cm; grzbiet popielaty, głowa, skrzydła i ogon — czarne, pierś u samca czerwonawa; żywi się gł. nasionami; Eurazja; chroniony. Gila [hi:lə] (Sonorska Pustynia, Sono-ran Desert), obszar pustynny w pd.-zach. części Arizony (USA); przez pustynię przepływa rz. Gila (dopływ Kolorado). Gila [hi:lə], rz. w USA (Arizona), 1. dopływ Kolorado; dł. ok. 1000 km; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne. Gilacy →Niwchowie. Gilan, prowincja w pn.-zach. Iranie; 48,6 tys. km2, 1,8 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Reszt; uprawa ryżu, herbaty, drzew owocowych; hodowla jedwabników; nad M. Kaspijskim — rybołówstwo. Gilarowski WŁADIMIR A., 1853-1935, pisarz ros.; opowiadania z życia burłaków i biedoty miejskiej. gilbert, Gb, jednostka siły magnetomo-torycznej (napięcia magnet.) w elektro-magnet. układzie jednostek miar; napięcie magnet. między 2 punktami znajdującymi się w odległości 1 cm w polu magnet. o natężeniu 1 Oe; Gb = 1 Oe·l cm = 10 4π A. Gilbert [gyl-] SIR HUMPHREY, ok. 1539-83, żeglarz ang.; 1583 założył na Nowej Fundlandii pierwszą kolonię ang. w Ameryce. Gilbert [gyl-] STR JOSEPH HENRY, 1817-1901, ang. chemik i agronom; prof. w Oxfordzie, czł. Royal Society; od 1843 rozwijał (z J.B. Lawesem) doświadczalnictwo chem.-roln. w Rothamsted. Gilbert [gyl-] KARL GROVE, 1843-1918, amer. geolog i geomorfolog; podał zasady odtwarzania rozwoju rzeźby skorupy ziemskiej; wprowadził terminy: ruchów orogenicznych, epejrogenicznych i diastro-fizmu. Gilbert [żilbe:rl NICOLAS. 1750-80. poeta fr.; przeciwnik filozofii oświecenia; satyry, poemat lir. Adieu à la vie. Gilbert [gyl-], rz. w pn. Australii (Queensland); dł. ok. 500 km; uchodzi do zat. Karpentaria. Gilberta i Ellice Wyspy [w. gylbərta i elys], kolonia W. Brytanii; 954 km2,

54 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Tarawa; obejmuje wyspy: Gilberta, Ellice, Feniks, Ocean, pn. część Linę; eksport kopry, fosforytów. Gilberta Wyspy [w. gylbərta], grupa atoli na O. Spokojnym, w 2 Mikronezji (Wyspy Gilberta i Ellice); 259 km , 38 tys. mieszk. (1967); gł. atol Tarawa. Gil de Castro [chil de ka-] JOSE (ZW. El Mulato), XVII w., malarz chilijski, portrecista. gildia: 1) w średniow. Europie stowarzyszenia o charakterze zaw., rel., towarzyskim, obronnym — zrzeszające gł. kupców (także rzemieślników); w Polsce w XIV-XIX w. (istniały obok konfraterni); 2) w Rosji XVII-XIX w. stanowe organizacje kupieckie. Gilels EMIL G., ur. 1916, wybitny pianista radz.; laureat międzynar. konkursów, liczne występy za granicą. Gilewicz ZYGMUNT, 1880-1960, teoretyk wychowania fiz., lekarz, generał; od 1931 dyr. Centr. Instytutu Wychowania Fiz., następnie rektor AWF; współorganizator Instytutu Nauk. Kultury Fiz.; Teoria wychowania fizycznego. Gilgamesz, babil.-asyr. epos o półlegen-darnym władcy miasta Uruk — G. i jego przygodach, zawiera m.in. legendę o po-topie; 1 poł. I tysiąclecia p.n.e. Gilibert [żilibe:r] JAN EMANUEL, 1741-1814, fr. botanik i lekarz; zaproszony przez A. Tyzenhauza zorganizował Królewską Szkołę Lekarską i ogród bot. w Grodnie i w Wilnie; badał litew. florę. Giller AGATON, 1831-87, działacz polit., publicysta; 1862 reprezentant prawego skrzydła „białych", czł. Rządu Nar.; Historia powstania narodu polskiego w 1861-1864 r. Gillespie [gylespyl JOHN (ZW. Dizzy G.), ur. 1917, murzyński trębacz, aranżer, kompozytor i śpiewak jazzowy (USA), reprezentujący styl bebop: w aranżacji stosuje elementy afro-kubańskie. Gilliéron [żiljerąl JULES, 1854-1926, szwajc. językoznawca, romanista; prof. École Pratique des Hautes Études w Paryżu; twórca geografii lingwistycznej; gł. dzieło: atlas lingwistyczny Francji. Gillingham [dżylyŋəm], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Medway; 84 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe. Gilly [gylü] DAVID, 1748-1808, architekt niem.; klasycyst. pałace; publikacje teoretyczne. Gilly [gylü] FRIEDRICH, 1772-1800, syn Davida, architekt niem.; przedstawiciel klasycyzmu; jego działalność pedag. wpłynęła na rozwój klasycyzmu w Niemczech. Gilly [żiji], m. w Belgii, w zespole miejskim Charleroi; 24 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel.* przemysł metal., szklarski. gilotyna, przyrząd do ścinania głów skazańcom, znany od XVI w.; we Francji wprowadzony ustawowo 1792 (podczas rewolucji) na wniosek lekarza J. Guillotina (dla złagodzenia cierpień). gilotyna, druk. →krajarka introligatorska. Gilson [żilsą] ÉTIENNE, ur. 1884, filozof fr.; przedstawiciel neotomizmu, badacz filozofii średniow.; czł. Akad. Francuskiej. gilurytmal, farm. →ajmalina. Gil Wielki, jezioro na Pojezierzu Iławskim (woj. olsztyńskie); pow. 539 ha, głęb. do 20 m. gimnastyczna sala, pomieszczenie kryte, wyposażone w urządzenia, sprzęt i przybory do gimnastyki. gimnastyczne przybory, rodzaj sprzętu używanego w gimnastyce, np. piłki, maczugi, laski, obręcze, skakanki, szarfy itp., w celu uzyskania u ćwiczących gibkości, zręczności i siły, uatrakcyjnienia ćwiczeń oraz ze względów widowiskowych. gimnastyczne przyrządy, sprzęt ułatwiający prowadzenie ćwiczeń użytkowych, służących wyrabianiu umiejętności pokonywania przeszkód: kozioł, koń, stół skrzynia, ławeczka, kółka, poręcze, drążek, drabinka przyścienna, równoważnia, aostek, lina, żerdź, drabinka sznurowa.

360 gimnastyka gimnastyka, ćwiczenia ruchowe wzmacniające stan zdrowotny, dostarczające bodźców rozwojowych oraz przygotowujące do ruchowej specjalizacji w pracy i sporcie; wyróżniamy g. podstawową, sport gimnastyczny (g. sport., akrobatyczna, artyst.), g. pomocniczo-specjalną i g. leczniczą. gimnastyka akrobatyczna (akrobatyka sportowa), wykonywanie trudnych ćwiczeń gimnastycznych (skoki, piramidy itp.) bez przyrządów lub na specjalnych przyrządach. gimnastyka artystyczna, ćwiczenia muz.ruchowe, w pełni podporządkowujące ruch rytmowi muzyki; obejmuje: utanecznienie, umuzykalnienie i ćwiczenia z przyborami. gimnastyka lecznicza, zestaw ćwiczeń ruchowych obejmujących najczęściej upośledzone grupy mięśni lub stawy, wykonywanych przez chorego lub rekonwalescenta w celu przywrócenia zdrowia i zdolności do pracy. gimnastyka sportowa, ćwiczenia (obowiązkowe i dowolne) o określonym stopniu trudności, wykonywane na zawodach w poszczególnych klasach; np. w wieloboju kobiet (klasa mistrzowska): ćwiczenia wolne z muzyką, równoważnia, poręcze, skok; dla mężczyzn: ćwiczenia wolne, na drążku, poręczach, kółkach, koniu z łękami, skok. gimnazjum: 1) w staroż. Grecji park sport, z budynkiem służący do uprawiania ćwiczeń fiz., z czasem ośrodek życia towarzyskiego i miejsce dysput; 2) szkoły średnie m.in. w Austrii, Brazylii, Danii; w innych krajach nazywane liceami (Polska), kolegiami, ateneami. gimnazjum klasyczne, szkoła średnia ogólnokształcąca; pierwsze powstały w pocz. XIX w. w Prusach; program kładł nacisk na języki staroż. i kulturę klasyczną. gimnazjum realne, szkoła średnia ogólnokształcąca typu mat.-przyrodn.; g.r. powstały w XIX w.; uwzględniały prakt. przygtowanie do życia i pracy zawodowej. Gimpel BRONISŁAW, ur. 1911, wybitny skrzypek pol. działający w USA. gin [ang.] →dżyn. ginandromorfizm, biol. występowanie u osobnika zewn. cech płciowych męskich i żeńskich, rozmieszczonych mozaikowało lub oddzielnie, na połowach ciała; przypadek interseksualizmu. Ginastera [chi-] ALBERTO, ur. 1916, kompozytor argent.; balety, utwory symf., kameralne, pieśni. Ginczanka ZUZANNA, 1917-44, poetka; liryka nastrojowa, wiersze satyr.; zamordowana przez hitlerowców. gineceum, w staroż. Grecji część domu przeznaczona dla kobiet i mieszcząca całe gospodarstwo domowe. ginekologia, dział medycyny klinicznej i naukowej traktujący o chorobach narządu rodnego kobiety. ginekomastia, powiększenie sutka lub sutków u mężczyzny wskutek zaburzeń hormonalnych. Ginewra (Guinevere), legendarna żona króla Artura, występuje w XII-wiecznej kronice walijskiej i ang. oraz fr. romansach rycerskich. Ginsberg [gynz-] ALLEN, ur. 1926, poeta amer.; jeden z czołowych reprezentantów ruchu beatników w literaturze; głośny tom Howl and Other Poems. ginseng, bot. →żeń-szeń. Ginzburg [gindz-j NATALIA, ur. 1916, pisarka wł.; powieści, nowele, przekłady z literatury francuskiej. Gioberti [dżo-] VINCENZO, 1801-52, wł. filozof i działacz polit., ksiądz; jeden z przywódców risorgimento; ideolog tzw. neogwelfizmu (zjednoczenie Włoch pod wodzą papieża). Gioconda [dżoko-] →Mona Lisa.

Giòia del Còlle [dżioja d. ko-], m. we Włoszech (Apulia); 29 tys. mieśzk. (1961); przemysł spoż., maszynowy. Giolitti [dżo-] GIOVANNI, 1842-1928, wł. polityk liberalny; 1892-1914 kilkakrotnie premier; realizator reform adm.; 1920-21 ponownie premier. Giono [żjono] JEAN, 1895-1970, pisarz fr.; w pierwszym okresie twórczości opiewał Prowansję, głosił idee powrotu do natury; po wojnie gł. powieści psychol., dramaty, eseje. Giordano [dżor-] LUCA, 1632-1705, wł. malarz epoki baroku; obrazy rel., mit., alegor., hist. oraz wielkie dekoracje ścienne (m.in. w Eskurialu). Giorgi [dżordzi] BRUNO, ur. 1903, rzeźbiarz brazyl., przedstawiciel -kierunku abstrakc; m.in. rzeźba pomnikowa (Pomnik Pracy w Sao Paulo). Giorgione [dżordżone] (właśc. Giorgo da Castelfranco), ok. 1476-1510, malarz wł., jeden z gł. przedstawicieli renes. malarstwa weneckiego; mistrz koloru i światła; obrazy o tematyce rel., mit. i alegor. na tle pejzażu; portrety; Koncert Wiejski, Burza, Trzej Filozofowie. Giotto di Bondone [dżo- di b.], ok. 1266-1337, wielki wł. malarz; także architekt, gł. przedstawiciel trecenta; obrazy i freski o tematyce rel. (m.in. w kaplicy Scrovegnich w Padwie); projekt kampa-nili przy katedrze we Florencji; przełamał schematy bizant. stając się prekursorem renesansu. Giovanni da Bologna [dżowa- da bolo-nja] (Giambologna), 1529-1608, rzeźbiarz wł., pochodzenia niderl., jeden z gł. przedstawicieli manieryzmu; posągi portretowe i rzeźby mit., gł. w brązie (Merkury). Giovi [dżowi], przełęcz w Apeninie Liguryjskim (Włochy); wys. 472 m; autostrada GenuaMediolan. gipiura, rodzaj koronki klockowej bez tiulowego tła, o dużych, nieregularnych oczkach i wypukłym wzorze; szczególnie modna w XIX w. Gippius ZINAIDA N., 1869-1945, poetka ros., przedstawicielka symbolizmu; liryki pesymistyczne, dramaty, wspomnienia o W. Briusowie, A. Błoku i in.; po 1917 na emigracji. Gippsland [gypsländ], region roln, w pd.-wsch. Australii (Wiktoria); uprawa zbóż, buraków cukr.; hodowla bydła; wydobycie węgla brun. (dol. Latrobe); gł. m. Sale. gips, minerał, uwodniony siarczan wapnia; bezbarwny lub biały, szary, żółtawy; b. kruchy; powstaje wskutek krystalizacji z wody mórz lub słonych jezior; stosowany do wyrobu mat. bud. i w przemyśle chemicznym. gipsobeton (beton gipsowy), stwardniała mieszanina gipsu, kruszywa i wody; najczęściej stosowane kruszywa: żużel (g. żużlowy) i trociny (g. trocinowy); używany do wyrobu płyt ściennych i pustaków. gipsoryt, technika graf. podobna do drzeworytu, z tym, że zamiast klocka drewn. używa się płyty gipsowej. gipsoteka, zbiór gipsowych odlewów rzeźb antycznych. gipsowe płyty, elementy bud. wykonane z czystego zaczynu gipsowego, pełne (niekiedy zbrojone trzciną) lub drążone; stosowane na ścianki działowe oraz dekoracyjne elementy wykładzinowe. Gira LIUDAS, 1884-1946, litew. poeta i krytyk lit.; czł. AN Litew.SRR; liryka oparta na motywach lud.-romant.; wiersze poświęcone budownictwu socjalist. i tematyce antyfaszystowskiej. Giralda La, dawny minaret nie zachowanego meczetu w Sewilli (XII w.), obecnie dzwonnica katedralna — cenny zabytek architektury islamu. Girard [żira:r] PAUL, 1852-1926, prawnik fr.; wykładowca prawa rzym. w Montpel-lier i w Szkole Prawa w Paryżu; autor najlepszego ówczesnego podręcznika prawa

rzym. Manuel élémentaire de droił roma-in. Girard [żira:r] PHILIPPE, 1775-1845, wynalazca fr.; twórca metody przędzenia lnu na mokro; jeden z organiz.atorów przemysłu włók. w Polsce, m.ih. w Guzowie, nazwanym od G. — Żyrardowem. Girardi [dżira-] ALEXANDER, 1850-1918, austr. aktor i śpiewak operetkowy; występy w operetkach J. Straussa, K. Millöcke-ra i K. Zellera. Girardon [żirardą] FRANCOIS, 1628-1715, rzeźbiarz fr.; łączył elementy baroku i klasycyzmu; nagrobki (kardynała Riche-lieu), rzeźby dekoracyjne (m.in. w parku wersalskim). Girardot [żirardo] ANNIE, ur. 1931, fr. aktorka teatr, i film,; role dram. i psychol. (Rocco i jego bracia, Żyć aby żyć). Girardot [chirardot], m. w środk. Kolumbii, port nad rz. Magdalena; 64 tys. mieszk. (1963). Giraud [żiro] ALBERT (właśc. A. Kayen-bergh), 1866-1929, poeta belg., piszący w języku fr.; jeden z założycieli grupy lit Młoda Belgia; reprezentant kierunku „sztuka dla sztuki". Giraud [żiro] HENRI, 1879-1949, generał fr.; dowódca armii; 1943-44 nacz. dowódca wojsk w Afryce; następnie do 1948 wi-ceprzewodn. Najwyższej Rady Wojennej. Giraudoux [żirodu] JEAN, 1882-1944, pisarz fr.; dramaty poruszające problemy moralne i filoz. (Amfitrion 38), pisane poet. językiem powieści (Bella), nowele, wspomnienia. Girdwoyń ALEKSANDER, 1852-1922, po-molog; wykładowca w Szkole Ogrodniczej w Warszawie; założył szkółki sadownicze w Ołtarzewie; wyhodował nowe odmiany jabłoni. Girdwoyń MICHAŁ, 1841-1924, ichtiolog, pszczelarz; założył liczne gospodarstwa stawowe; Patologia ryb, Anatomie et phy-siologie de l'abeille (z atlasem). Girejowie, dynastia tatar, panująca w chanacie krymskim w XV W.-1783, zał. przez Hadżi Gireja. Giresun (staroż. Cerasus, Kerasun), m. w pn.wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. G., port nad M. Czarnym; 25 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny. Girga, m. w środk. Egipcie, nad Nilem; 44 tys. mieszk. (1966); oczyszczalnie bawełny, garncarstwo. Giri VARAHAGIRI VENKATA, ur. 1894, polityk ind., działacz ruchu zaw., prawnik; współtwórca Ind. Kongresu Związków Zaw.; od 1969 prezydent Indii. girlanda, szt. plast, podwieszony w dwóch końcach zwój liści lub kwiatów, ujęty wstęgami lub kokardami; niekiedy, np. we fryzach barok., występuje jako motyw ciągły. girlsa [gerl-], tancerka zespołu baletowego w teatrze rewiowym. girobus →żyrobus. girobusola (girokompas, kompas giros-kopowy), przyrząd giroskopowy wskazujący kurs statku latającego (np. samolotu) lub wodnego; gł. elementem jest giroskop swobodny zachowujący kierunek swej osi wirowania, korygowany samoczynnie, najczęściej busolą magnetyczną. Giro d'Italia [dżiro di-], wieloetapowy wyścig kolarski dookoła Włoch, rozgrywany od 1909; największa, obok Tour de France, impreza dla kolarzy zawodowców. girokompas →girobusola. Gironde [zirą:d] →Żyronda. Gironella [chironelja] JOSÉ MARIA, ur. 1917, pisarz hiszp.; realist. powieści z o-kresu I wojny świat, i hiszp. wojny domowej. giroskop (żyroskop, bąk symetryczny), szybko obracające się dokoła swej osi symetrii ciało sztywne (np. krążek); dzięki odpowiedniemu zawieszeniu oś obrotu g. zachowuje stały kierunek w przestrzeni. giroskopowy przyrząd (przyrząd żyroskopowy), przyrząd, w którym zasadniczym elementem jest giroskop; np. girostat (przyrząd zwiększający równowagę pojazdu lub statku), zakrętomierz, giroskopowy wskaźnik kursu i in.

giroskopowy wskaźnik kursu, lotn. przyrząd giroskopowy ułatwiający utrzymanie wyznaczonego kursu statku latającego (np. samolotu), ustawiany ręcznie, bez samoczynnej korekcji. girostat, przyrząd giroskopowy utrzymujący ciała w równowadze. girotron, przyrząd do pomiaru prędkości kątowej, oparty na zjawisku wystąpienia sił Coriolisa, działających na drgające widełki w wypadku poddania ich ruchowi obrotowemu; używany np. w zakrętomie-rzach. Girs (Giers) NIKOŁAJ K., 1820-95, dyplomata ros.; min. spraw zagr. 1882-95; przyczynił się do zjazdu 3 cesarzy (ros., austr. i prus.) w Skierniewicach 1884. Girsu (obecnie Tello w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, k. Lagasz, ośrodek polit. i kult. Sumerów; ruiny miasta z 2 poł. III tysiąclecia p.n.e., tabliczki z napisami sumeryjskimi, liczne dzieła sztuki (Stela Sępów, posągi Gudei). gis, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku g. Gisborne [gyzbo:rn], m. w Nowej Zelandii, port na wsch. wybrzeżu W. Północnej; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. Gischia [żiskja] LEON, ur. 1903, fr. malarz i scenograf; współpracownik J. Vilara w Théatre National Populaire; styl — prostota arch. zabudowania sceny, urozmaicone oświetlenie, bogate kostiumy. gisernia, druk. →stereotypia. Gisges JAN MARIA, ur. 1914, prozaik i poeta; liryka społ., opowiadania oświęcimskie Brudne śniegi, powieści o tematyce okupacyjnej i wiejskiej (Osaczeni). Gisleni (Ghisleni) JAN BAPTYSTA, 1600-72, architekt; zapewne twórca barokowej kaplicy Wazów przy katedrze wawelskiej. Gissing [gysyn] GEORGE ROBERT, 1857-1903, pisarz ang.; reprezentant naturalizmu; powieści ukazujące demoralizujący wpływ nędzy. Giszowiec, dzielnica Katowic; kopalnia węgla kamiennego. Gita →Bhagawadgita. Gitagowinda, ind. utwór poet. Dżajade-wy, napisany w sanskrycie w XII w., odgrywający znaczną rolę w kulcie Krisz-ny; jest podstawą tańców obrzędowych w misteriach bengalskich. gitana: 1) Cyganka z Hiszpanii; 2) taniec hiszpański. gitara, instrument muz., chordofon szarpany o 6 strunach; popularny zwł. w Hiszpanii i we Włoszech. gitara, techn. element obrabiarek do gwintów i uzębień; płaska dźwignia wah-liwa, w której są osadzone koła zębate. gitara elektryczna, gitara z elektr. urządzeniem wzmacniającym dźwięk i zmieniającym jego barwę; skonstruowana 1936. gitara hawajska, używana w muzyce rozrywkowej; charakterystyczna wibracja dźwięku i glissando za pomocą suwaka. Giuffre [dżiu-] JAMES PETER (ZW. Jimmy G.), ur. 1921, amer. klarnecista, saksofoni-sta, kompozytor i aranżer jazzowy; reprezentant modern jazzu. Giulio Romano [dżiu- r.j (właśc. Giulio Pippi), ok. 1499-1546, wł. malarz i architekt; uczeń i współpracownik Rafaela, przedstawiciel manieryzmu; obrazy i freski rel. i alegor.; portrety; Palazzo del Te w Mantui (z dekoracją wnętrz). Giunta [dżiu-] (Junte), wł. rodzina księgarzy i wydawców działających 1497-1570 we Florencji i Wenecji, także we Francji (Lyon); wydawcy dzieł klasyków. Giurgiu [dżurdżu], m. w Rumunii, port nad Dunajem, naprzeciw bułg. miasta Ru-se; 34 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; graniczny most kol. i drogowy. Giusti [dżusti] GIUSEPPE, 1809-50, poeta wł.; głosił w utworach hasła niezawisłości i zjednoczenia Włoch; wiersze satyryczne.

glaukonityt 361 Givet [żiwe], m. w pn. Francji, nad Mozą; 7,9 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., fajans., chem., odlewnia miedzi. Givors [żiwo:r], m. we Francji, nad Rodanem; 19 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chemiczny. Giwat-Chajjim, m. w pn. Izraelu; 41 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. Giza ALEKSANDER, XVII w., burmistrz Starej Warszawy; w okresie „potopu" szwedz. 1655-60 zorganizował obronę miasta i umacniał jego fortyfikacje. Giza, m. w Egipcie, nad Nilem, naprzeciw Kairu, ośrodek adm. prow. G.; 571 tys. mieszk. (1966); przemysł tytoniowy; uniw. (kairski); ośr. turyst. o znaczeniu międzynar.; część nekropoli memfickiej; ruiny piramid faraonów Chufu, Chafre i Menkaure, sfinks, nekropola wielmożów (XXVII-XXII w. p.n.e.). gizarma, broń drzewcowa dł. 2-2,5 m, odmiana halabardy; używana w XII-XVII w. w zach. Europie przez piechotę oraz straż pałacową. Gizewiusz HERMAN, 1810-48, nar. działacz oświat, na Mazurach, etnograf, pastor w Ostródzie; zasłużony w walce z germanizacją; bronił praw i kultury ludu mazurskiego; współzałożyciel pisma.,,Przyjaciel Ludu Łecki"; zapoczątkował badania etnogr. regionu. Giżycko, m. pow. w woj. olsztyńskim, między jez. Niegocin i Kisajno; 18,3 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (rybny, mięsny), drzewny, środków transportu; ośr. turyst.-wypoczynkowy; sporty wodne; zamek (XIV-XVII w.). — Prawa miejskie 1612; w XIX w. ośr. wydawniczy druków w języku pol. na Mazurach; w czasie II wojny świat, zniszczone w 50%, po wojnie odbudowane i rozbudowane; nazwa G. nadana 1946 dla uczczenia H. Gizewiusza (do 1945 Lec, potem Łuczany). Gjellerup [gę-] KARL, 1857-1919, powieściopisarz duń.; ewolucja od naturalizmu i ateizmu do wpływów filozofii ind., A. Schopenhauera i F. Dostojewskiego; Młyn na wzgórzu; nagr. Nobla. Gjirokastra (Gjirokaster), m. w pd. Albanii; 16 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; cytadela wenecka (XIV w.), meczety (XVIII w.). GKKFiT → Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki. GL →Gwardia Ludowa. Glaber ANDRZEJ, ok. 1500-72(?), tłu-macz i pisarz, erudyta; wczesnorenes. ary-stotelik; przetłumaczył m.in. etnogr.-ge-ogr. dzieło Miechowity, apokryf arysto-telesowski Problemata Aristotelis..., wydawał pisma medyczne. glace [glasy; fr.], tkanina jedwabna, w której osnowa i wątek są różnej barwy; ma wygląd mieniący się (w obu barwach). Glace Bay [glejs bej], m. w Kanadzie (Nowa Szkocja), port na wyspie Cape Bre-ton; 24 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., rybołówstwo. glacitektonika, drobne pofałdowania i uskoki występujące w powierzchniowych warstwach osadów, powstałe pod wpływem nacisku przesuwającego się lodowca. glacjalna rzeźba, ukształtowanie powierzchni terenu powstałe w wyniku niszczącej i budującej działalności lodowców i wód lodowcowych; rozróżnia się rz. g. górską (rzeźba alpejska) i niżową (np. krajobraz pojezierza). glacjał, okres zlodowacenia, powiększanie się zasięgu lodowców wskutek ochłodzenia się klimatu i wzrostu ilości opadów atmosferycznych. glacjologia, nauka zajmująca się badaniem lodowców (powstawaniem,, rozwojem, topnieniem) i ich wpływem na rzeźbę pow. Ziemi. Gladbeck [-bek], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 82 tys. niieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., chemiczny. gladiatorzy, w staroż. Rzymie zawodnicy (niewolnicy, jeńcy woj., skazańcy, ubo-

dzy wolni) walczący na arenie między sobą lub ze zwierzętami. gladiolus, bot. mieczyk. Gladstone [glädstən] WILLIAM EWART, 1809-98, ang. mąż stanu; przywódca liberałów; kilkakrotny premier; przeprowadził reformy ekon. i polit. (3 zmiany prawa wyborczego); rzecznik autonomii Irlandii. Gladstone [glädstən],.m. i port na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland); 12 tys. mieszk. (1966); zakład tlenku glinu, przemysł mięsny, wywóz węgla. Glaeser [gle:zər] ERNST, 1902-63, powieściopisarz niem. (NRF); powieści an-tywoj. (Rocznik 1902), antyhitlerowski Ostatni cywil; po wojnie krytyka stosun-ków.w NRF. Glåmfjord [glomfju:rd], osiedle w pn. Norwegii, nad M. Norweskim; przemysł elektrochem., huta aluminium; elektrownia wodna. Glamorganshire [gləmo:rgənsziər], hrabstwo w W. Brytanii (Walia); 2,1 tys. km*, 1,3 mln mieszk. (1968); na pd. nizina, część pn. górzysta; najgęściej zaludniony i najsilniej gosp. rozwinięty region Walii; wydobycie węgla kam.; hutnictwo, przemysł maszyn., metal.; gł. m.: Cardiff (ośr. adm.), Swansea. Glarus, kanton w środk. Szwajcarii, w Alpach; 684 km2, 42 tys. mieszk. (1968); stol. G.; j.u. niemiecki. Glarus, m. w Szwajcarii, stol. kantonu G.; 6 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. Glasenapp [gla:zə-] HELMUTH VON, 1891-1963, niem. indianista i religioznawca; prof. uniw. w Berlinie, Królewcu, Tybindze; interpretator ind. myśli filozoficznej.r Glaser [glejzə ] DONALD ARTHUR, ur. 1926, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; konstruktor komory pęcherzykowej; nagr. Nobla. Glasera komora [k. glejzera] →komora pęcherzykowa. Glasgow [gläsgou] ELLEN, 1874-1945, pisarka amer.; powieści ukazujące przemiany społ. stanu Wirginia od wojny 1861-65 i atakujące konserwatyzm obyczajowy. Glasgow [gla:sgou], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad rz. Clyde; 980 tys. mieszk., zespół miejski (konurbacja Central Cly-deside) 1,8 mln mieszk. (1966); największy bryt. ośr. przemysłu stoczn.; hutnictwo, przemysł maszyn., metal., chem.; duży port mor.; ośr. kult. i nauk. (uniw., zał. 1451). Glass GRZEGORZ (pseud. Avanti), 1867-1929, publicysta, satyryk, nowelista; satyra antymieszcz.; tłumacz Woltera i Renana. Glass JAKUB, 1864-1942, działacz nar., prawnik, publicysta; współzałożyciel i prezes Tow. Badań Dziejów Reformacji w Polsce. Glauber JOHANN RUDOLPH, 1604-68, niem. alchemik, aptekarz i lekarz; podał przepisy otrzymywania wielu związków chem., m.in. tzw. soli glauberskiej, badał metody barwienia szkła. glauberska sól, siarczan sodowy, silny środek przeczyszczający. glauberyt, minerał, siarczan sodu i wapnia; bezbarwny, biały, szary, czerwonawy; składnik niektórych złóż solnych. Glaubitz JAN KRZYSZTOF, ok. 1700-67, architekt; liczne rokokowe budowle w Wilnie (kościół św. Katarzyny, ratusz). Glauchau, m. w pd. części NRD; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. glaukofan, minerał z grupy amfiboli, krzemian sodu, magnezu, żelaza i glinu; zielony, ciemnozielony lub czarny; występuje gł. w skałach metamorficznych. glaukoma, med. →jaskra. glaukonit, minerał, glinokrzemian potasu, żelaza i magnezu, o zmiennym składzie chem.; zielony; występuje w skałach osadowych powstałych w środowisku mor.; używany jako nawóz potasowy, farba. glaukonityt, skała osadowa zawierająca ponad 50% glaukonitu; środek odbarwiający i oczyszczający.

362

Glazarová

Glazarová JARMILA, ur. 1901, pisarka czes.; powieści psychol. o problematyce moralnej; reportaże. glazura, bud. rodzaj płytek ceram., szkliwionych, do wykładania ścian. glazura →szkliwo. gleba, biologicznie czynna powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, powstała ze skały macierzystej w procesie glebo-twórczym; żyzna (dzięki zawartości próchnicy, miner, składników pokarmowych roślin i in.). glebae adscripti [łac, 'przypisani do gleby'], w cesarstwie rzym. chłopi osobiście wolni (koloni), od IV w. dziedzicznie przytwierdzeni do ziemi; w średniowieczu chłopi poddani, którzy bez zgody pana nie mogli opuszczać ziemi. gleb geografia, dział gleboznawstwa oraz geografii fiz. zajmujący się badaniem i określaniem przestrzennego rozmieszczenia typów gleb na obszarze Ziemi. glebogryzarka (frezarka glebowa), maszyna roln. samobieżna lub ciągniona, spulchniająca glebę sprężynowymi zębami lub nożami, osadzonymi na obrotowym bębnie. glebotwórczy proces, przekształcanie się skały macierzystej (np. gliny) w glebę pod wpływem czynników glebotwórczych: drobnoustrojów, roślin, zwierząt, klimatu, wody i gospodarki człowieka. gleboznawstwo (pedologia), nauka o glebie jako tworze przyrody i środku produkcji roln., jej powstaniu, budowie i właściwościach oraz rozmieszczeniu. glediczia, bot. →iglicznia. Gleim [glaim] JOHANN WILHELM, 1719-1803, niem. poeta rokokowy; anakreonty-ki, pieśni patriotyczne. Gleizes [gle:z] ALBERT, 1881-1953, fr. malarz i teoretyk sztuki; od impresjonizmu poprzez kubizm doszedł do abstrak-cjonizmu; portrety, kompozycje figuralne, pejzaże, obrazy rel.; napisał m.in. (z J. Metzingerem) Du cubisme (1912). glej, anat. →glejowa tkanka. glej (oglejenie gleby), roln. odtlenienie substancji glebowej, gł. związków żelaza, w głębszych warstwach przy braku powietrza i nadmiarze wilgoci. glejak, nowotwór z tkanki glejowej ośrodkowego układu nerwowego, gł. mózgu. glejowa tkanka (glej, neuroglej), zespół komórek tworzących zrąb dla komórek nerwowych (neuronów) oraz mających dla nich znaczenie odżywcze i obronne. glejt →list żelazny. glejta, czerwonożółta odmiana tlenku olowiawego PbO; stosowana do wyrobu szkła, farb itp. Glendale [glendejl], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 132 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., meblarski, ceramiczny. Glendale [glendejl], m. w USA (Arizona), w zespole miejskim Phoenix; 36 tys. mieszk. (1970). Glen More [g. mo: r], tektoniczne zapadlisko w W. Brytanii, w pn. Szkocji, między górami Grampian a Kaledońskimi; dł. 97 km; przechodzi Kanał Kaledoński. Glenrothes [-rotys], m. w W. Brytanii (Szkocja), od 1948 miasto-ogród (New Town); 26 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. glewia, broń drzewcowa dł. 2-2,5 m, o szerokim grocie; używana w zach. Europie w XIII-XVI w. przez piechotę, później straż pałacową. Glezerman GRIGORIJ J., ur. 1906, filozof radz.; kierownik katedry materializmu dialekt, i hist. Akad. Nauk Społ. przy KC KPZR; zajmuje się problematyką klas i walki klas. Glezos MANOLIS, ur. 1922, gr. działacz demokr., dziennikarz; w II wojnie świat, w ruchu oporu; od 1944 w KP Grecji; od 1948 więziony (z przerwami), 3-krotnie pod naciskiem opinii publ. uwalniany od kary śmierci; międzynar. nagr. Leninowska.

glicerol, chem. →gliceryna. glicerydy →tłuszcze. gliceryna (glicerol), najprostszy alkohol trój wodorotlenowy; szeroko stosowana w chemii i przemyśle chem., w technice, przemyśle farm. (do maści, syropów), kosmetycznym i spoż. (do likierów, konserw). glicyna (glikokol), najprostszy aminokwas wchodzący w skład białek, gł. tkanki łącznej. glicynia, bot. →wistaria. Gliczner ERAZM, ok. 1535-1603, pedagog, pastor; rzecznik nauczania szkolnego; autor pierwszego pedag. dzieła w języku pol. Książki o wychowaniu dzieci. Glier REINHOLD M., 1875-1956, radz. kompozytor i pedagog; utwory symf., koncerty (m.in. na głos koloraturowy), balety (Czerwony mak), opery lud., pieśni. glif, arch.y bud. skośne, płaskie ścięcie ościeży okiennych lub drzwiowych w grubych murach, w celu powiększenia dopływu światła lub poszerzenia przejścia. Gligorov KIRO, ur. 1917, jugosł. działacz gosp. i państw.; w czasie II wojny świat, w tajnych władzach cywilnych; czł. Prezydium i Biura Wykonawczego Związku Komunistów Jugosławii (od 1969). glikogen, cukier złożony, zbudowany z glukozy, występujący u zwierząt (gł. w wątrobie i mięśniach); stanowi zapasowy materiał odżywczy organizmu, zużywany podczas pracy mięśni i w przypadku głodu. glikogenoliza, enzymatyczny proces rozkładu glikogenu, w wyniku którego powstaje glukoza; zachodzi w mięśniach i w wątrobie. glikokol →glicyna. glikole, dwuwodorotlenowe alkohole alifatyczne; gęste, wysokowrzące ciecze lub ciała stałe; stosowane m.in. jako rozpuszczalniki, składniki płynów hamulcowych i do produkcji tworzyw sztucznych (np. elana). glikolipidy, związki org. zbudowane z lipidów i cukrów, występujące szczególnie obficie w mózgu. glikoliza, zachodzący w żywych komórkach beztlenowy proces rozpadu cząsteczki glukozy na 2 cząsteczki kwasu mlekowego z wyzwoleniem energii. glikoproteidy, wielkocząsteczkowe związki zbudowane z białek i wielocukrów (lub pochodnych cukrów); stanowią gl. składniki śluzowatych wydzielin zwierząt; g. są też hormony gonadotropowe przysadki. glikoza →glukoza. glikozamina (glukozamina), pochodna glukozy, w której jedna grupa wodorotlenowa jest zastąpiona grupą aminową; składnik wielu polisacharydów. glikozuria, med. →cukromocz. glikozydazy, nazwa potoczna enzymów z grupy hydrolaz glikozydowych, np. maltaza. glikozydy (glukozydy), połączenia chem. cukrów z innymi, niecukrowymi związkami — aglikonami; szeroko rozpowszechnione w świecie roślin; wiele g. stosuje się w lecznictwie. glikozydy nasercowe, grupa glikozydów działających wybiórczo na mięsień sercowy (zwalniają akcję serca i wzmacniają jego skurcze), np. glikozydy naparstnicy, konwalii, strofantusa. glikuronany, rozpowszechnione w świecie roślinnym polisacharydy, zbudowane wyłącznie z kwasów uronowych; są to pektyny i kwasy alginowe. glikuronowy kwas, pochodna glukozy; wchodzi w skład wielu związków wielo-cząsteczkowych, np. heparyny; w ustroju tworzy nietrujące połączenia z wieloma szkodliwymi związkami, wydalane z moczem. glimid (doriden), niebarbiturowy lek o wpływie depresyjnym na ośrodkowy układ nerwowy; stosowany jako środek uspokajający i nasenny. glin (aluminium) Al, pierwiastek chem.

o liczbie atom. 13, z grupy glinowców; metal srebrzystobiały, lekki, kowalny, ciągliwy; dobry przewodnik ciepła i elektryczności; odporny na czynniki atm.; amfoteryczny; wartościowość +3; otrzymywany przez elektrolizę stopionego tlenku A12O3; stosowany m.in. jako składnik lekkich stopów, do wyrobu aparatury chem., przewodów elektr., naczyń, folii. glina, osadowa skała ilasta, składająca się gł. z iłu, Z domieszką mułu, piasku, niekiedy żwiru; brun. lub ceglasta, zwilżona wodą staje się plast, oraz pęcznieje; podstawowy surowiec przemysłu ceram. (np. cegły, materiały ogniotrwałe). gliniany, związki kompleksowe powstałe przez rozpuszczenie glinu lub jego wodorotlenku w mocnych zasadach, albo przez stapianie tlenków metali dwuwar-tościowych z tlenkiem glinu; występują w przyrodzie p.n. spineli. gliniaste gleby, potoczna nazwa gleb zawierających w swym składzie przeważnie glinę; g.g. należą do różnych typów gleb, np. bielicowych, brunatnych. gliniec (keramzyt), sztuczne kruszywo porowate do betonów, otrzymywane przez wypalenie uformowanych z gliny kulistych granulek. Glinik Mariampolski, dzielnica Gorlic; rafineria ropy naft.; fabryka urządzeń wiertniczych. Glinka FIODOR N., 1786-1880, poeta ros.; dekabrysta, potem słowianofil; liryka sentymentalna, m.in. teksty popularnych pieśni lud. (Trojka); poematy i elegie. Glinka KONSTANTIN D., 1867-1927, ros. gleboznawca, mineralog; prof. instytutu roln. w Puławach, dyr. Inst. Gleboznawstwa AN ZSRR, czł. AN ZSRR; badacz gleb Syberii i Azji Środk.; Poczwowiedie-nije. Glinka MICHAIŁ I., 1804-57, kompozytor ros.; twórca nar. szkoły w muzyce ros.; opery (Iwan Susanin, Rusłan i Ludmiła), utwory symf. (uwertury), pieśni. glinka ogniotrwała, osadowa skała ilasta, jasnolub brunatnoszara; składa się gł. z kaolinitu i montmorylonitu; stosowana w ceramice (materiały ogniotrwałe), przemyśle chem., farbiarskim i in. glinka porcelanowa →kaolin. Glinki, dzielnica Szczecina;, cementownia, fabryka nawozów fosforowych. glinokrzemiany, związki chem. przedstawiane jako połączenia tlenku glinu A12O3 z dwutlenkiem krzemu SiO2 i tlenkiem metalu (gł. potasu, sodu, wapnia) lub wodą (np. wzór g. potasowego K2O·Al203·6Si02); gł. składniki skorupy ziemskiej. glinoorganiczne związki, związki meta-loorg. zawierające atom glinu połączony bezpośrednio z atomem węgla; na powietrzu samozapalne, w zetknięciu z wodą wybuchają; stosowane do syntez np. alkoholi długołańcuchowych oraz iako składniki katalizatorów polimeryzacji olefin (katalizatory Zieglera-Natty). glinowanie →aluminiowanie. glinowanie dyfuzyjne →aluminiowanie dyfuzyjne. glinowce (borówce, metale ziem), pierwiastki chem. tworzące III grupę główną układu okresowego; bor B, glin Al, gal Ga, ind In, tal Tl; wartościowość +3 (Ga, In i Tl także +2 i +1); z wyjątkiem boru (niemetal) metale nieszlachetne o własnościach amfoterycznych. glinowy cement, cement otrzymywany przez zmielenie mieszaniny boksytu z wapieniem, stopienie jej i powtórne zmielenie; szybko twardniejący. glinu octan, obojętna A1(CH3COO), lub zasadowa, np. A1(OH)(CH3COO)2, sól glinowa kwasu octowego; ogrzewany i w roztworach wodnych ulega rozkładowi; stosowany m.in. jako zaprawa w farbiar-stwie oraz lecznictwie (płyn Burowa). glinu siarczan A12(SO4)3, białe kryształy; w roztworach ulega hydrolizie; z siarczanami metali jednowartościowych tworzy sole podwójne — ałuny; stosowany m.in. jako zaprawa w farbiarstwie.

glosatorowie 363 glinu tlenek Al2O3, bezbarwne kryształy o dużej twardości i wysokiej temperaturze topnienia; w przyrodzie występuje jako minerał korund (jego zabarwionymi odmianami są m.in. szafir i rubin); stosowany m.in. jako materiał ścierny, nośnik katalizatorów przem. (kontaktów). glinu wodorotlenki, różnouwodnione tlenki glinowe o ogólnym wzorze A12O3· •nH2O; wykazują własności amfoterycz-ne; stosowane m.in. w produkcji papieru (wypełniacz), kosmetyków, w lecznictwie (np. w nadkwasocie). Glińska HELENA, ?-1538, druga żona Wasyla III, bratanica Michała G.; matka Iwana Groźnego, regentka podczas jego małoletniości. Gliński KAZIMIERZ, 1850-1920, pisarz; epigon romantyzmu; poezje m.in. o tematyce tatrzańskiej, dramaty hist., powieści. Gliński MICHAŁ, 1470-1534, kniaź litew.-rus., marszałek nadworny litew.; pozbawiony urzędów przez Zygmunta Augusta, wzniecił bunt w porozumieniu z Moskwą; od 1509 w Moskwie, za regencji Heleny G. faktyczny władca 1533-34. Gliński WIEŃCZYSŁAW, ur. 1921, aktor teatrów warsz.; role charakterystyczne, dramatyczne i komiczne; występy w filmach (Kanał), radiu, kabaretach i telewizji. glioksal CHO—CHO, najprostszy dwual-dehyd; otrzymywany przez utlenianie glikolu etylenowego; żółta ciecz, której pary mają barwę zieloną. gliptoteka: 1) zbiór rżniętych kamieni (np. kamee, gemmy); 2) zbiór rzeźb, zwł. antycznych; 3) muzeum sztuki starożytnej. gliptyka, sztuka rzeźbienia szlachetnych lub półszlachetnych kamieni (gemma); popularna w starożytności (Mezopotamia, Grecja, Rzym); uprawiana w okresie renesansu i klasycyzmu. glisada, lotn. →ślizg. Glisczyński ARTUR, 1869-1910 lub po 1912, pisarz; zbiory wierszy (Z mroku i dymu), satyry, felietony, publicystyka; zw. łódzkim Berangerem. Glišić MILOYAN, 1847-1908, serb. nowelista i komediopisarz; przedstawiciel realizmu; tematyka wiejska; tłumacz literatury ros., niem. i francuskiej. glissando [fr.-wł.], płynne przejście od jednej wysokości dźwięku do drugiej uzyskane np. za pomocą przesunięcia palca wzdłuż struny (skrzypce), dłoni po klawiszach. Glisson [glysn] FRANCIS, 1597-1677, ang. anatom i fizjolog; prof. uniw. w Cambridge; badania z anatomii, fizjologii ruchu, pobudliwości zwierząt. glista ludzka (Ascaris lumbricoides), nicień (do 40 cm dł.) pasożytujący często w jelicie człowieka; powoduje zaburzenia trawienne, objawy alergiczne i in.; zarażenie doustne tzw. jajami inwazyjnymi. glistnice (asloarydozy), pospolite choroby pasożytnicze jelitowe człowieka i zwierząt, wywoływane przez nicienie z grupy glist. glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majtus), bylina z rodziny makowatyeh; w Polsce rośnie na przydrożach, rumowiskach i w zaroślach; gęsty, żółty sok z ziela zawiera trujące alkaloidy. Gliszczyński ANTONI, 1768-1835, działacz polit., ekonomista; uczestnik powstania 1794; współinicjator Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu; zwolennik zniesienia poddaństwa chłopów; min. spraw wewn. w powstaniu 1830-31. Glittertind [glytertin], szczyt w masywie Jotunheimen fpd. Norwegia); 2452 m. Gliwic HIPOLIT, 1878-1943, ekonomista, działacz gosp.; związany ze sferami wielkoprzemysłowymi; 1928-30 wicemarszałek senatu; aresztowany przez hitlerowców, popełnił samobójstwo. Gliwice, m. pow. w woi. katowickim, nad Kłodnicą; 171.1 tys. mieszk. (1970); wielki OŚT. przem. GOP: 2 kopalnie węgla kam., 2 huty żel., zakłady metal., maszyn..

środków transportu, koksochem.; węzeł kol.; port rzeczny (Kanał Gliwicki); wyższa uczelnia; operetka, 2 muzea; kościoły późnogot.: cmentarny drewn. (XV-XVIII w.) i parafialny (XV-XVI w.), barokowy: dawny kościół i klasztor reformatów (XVII w.). — Prawa miejskie 1475; pod rządami Prus zachowały pol. charakter; od pol. XIX w. duży ośrodek przem.; od pocz. XX w. rozwój pol. życia kult-oświat. (pol. związki zaw., czasopisma, stowarzyszenia); 1919-21 udział mieszkańców w powstaniach śląskich; 1922 włączone do Niemiec; VIII 1939 gliwicka prowokacja; 1939-45 cztery podobozy obozu w Oświęcimiu; 1945 powróciły do Polski. gliwicka prowokacja, 31 VIII 1939 napad oddziału dywersantów niem. przebranych za żołnierzy pol. na radiostację niem. w Gliwicach; zorganizowana przez hitlerowskie władze bezpieczeństwa w celu stworzenia pretekstu do napaści na Polskę. Gliwicki Kanał, droga wodna łącząca GOP ze szlakiem wodnym Odry; dł. 40,6 km, 6 śluz; nośność statków — 600 t; transport gł. węgla kam.; otwarty 1939. Gliwienko WALERIJ I., 1896-1940, radz. logik i matematyk; zajmował się logiką matematyczną. Glixelli STANISŁAW, 1882-1952, chemik; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie, uniw. w Poznaniu; badania gł. w dziedzinie chemii koloidów. glob, nazwa ciał niebieskich wchodzących w skład układu planetarnego (np. g. ziemski). globalizm, zasada polityki USA, zgodnie z którą naczelną wytyczną tej polityki jest „konfrontacja z międzynar. komunizmem" w skali całej kuli ziemskiej; konfrontacja ta narzucać ma USA tzw. strategię globalną polegającą na przeciwstawianiu się komunizmowi wszędzie tam, gdzie on występuje, wszelkimi możliwymi środkami (militarnymi i niemilitarnymi). globalny, ujmowany w całości; całkowity, ogólny. globar, spiek oporowy niemetal., o małym ciężarze właściwym; używany na elementy grzejne pieców przem. pracujących w wysokich temperaturach.u Globe [glo b], m. w USA (Arizona); 7 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia rudy miedzi. „Globe and Mail, The" [də gloub ənd mejl], dziennik, organ Kanad. Partii Konserwatywnej, wydawany od 1844. Globe Theatre [gloub tiətər], najsłynniejszy ze starych teatrów w Londynie (1599-1644), dla którego pisał swe sztuki Szekspir i in. pisarze epoki elżbietańskiej. globigeriny (Globigerina), drobne, pela-giczne otwornice o wapiennych skorupkach, które opadając na dno tworzą muf, a potem wapienie globigerinowe; znane od jury. globina, białko proste, składnik hemoglobiny i in. hemopreteidów. Globocnik ODILO, 1904-44(45?), generał hitlerowski; w czasie II wojny świat, m.in. 1939-43 dowódca SS i policji na tzw. dystrykt lubelski; współodpowiedzialny za zbrodnie na Zamojszczyźnie. globoidalna przekładnia, przekładnia ślimakowa, w której ślimak ma w przekroju wzdłużnym kształt dostosowany (przylegający) do kształtu koła ślimakowego. globtroter, człowiek, który dużo podróżuje po świecie, dużo zwiedza; obieżyświat. Globularia, bot. →kulnik. globule, ciemne mgławice pyłowe, stosunkowo niewielkich rozmiarów, widoczne na tle mgławic jasnych. globuliny, białka proste rozpuszczalne w rozcieńczonych roztworach soli obojętnych (np. NaCl), nierozpuszczalne w wodzie, np. fibrynogen; szeroko rozpowszechnione, występują np. w osoczu krwi, mleku, mięśniach, nasionach.

globulka, preparat farm. mający postać kulki. globus, model kulisty Ziemi, sfery niebieskiej (astronomiczny g. nieba) lub innego ciała niebieskiego. glochidium, larwa małżów z grupy skójkowatych, pasożytująca na skrzelach, skórze i płetwach ryb. Gloger ZYGMUNT, 1845-1910, etnograf, archeolog i historyk; organizator i prezes Tow. Krajoznawczego; badania osad wydmowych z epoki kamienia; Encyklopedia staropolska (4 t.). Glogera reguła, biol. reguła, wg której zwierzęta stałocieplne klimatów wilgotnych i ciepłych mają ubarwienie ciemniejsze (czerwonawe) niż zwierzęta klimatów suchych i chłodnych (szare). Gloggnitz [-nyc], m. w Austrii (Dolna Austria), u podnóży Alp; 7 tys. mieszk. (1961); uzdrowisko, ośr. turystyczny. Glogierówka (Pepinka Litewska), litew., odporna na mróz odmiana jabłoni; owoce jesienne, jasnozielone z rumieńcem, deserowe i na przetwory. gloksynia (Gloxinia), roślina zielna, pochodząca z Ameryki tropik.; w szklarniach — G. maculata (kwiaty dzwonkowate, purpurowoniebieskie, w długich kwiatostanach); także błędna nazwa sinningii. Glomma, najdłuższa rz. Norwegii; dł. 611 km; uchodzi do Skagerraku: spław drewna; żeglowna odcinkowo; elektrownie wodne. glonowce (Phycomycetes), klasa grzybów mikroskopijnej wielkości, nie tworzących owocników; występują w wodzie i na lądzie jako saprofity lub pasożyty (np. zaraza ziemniaczana). glony (algi, algae), najprostsze samoży-wne rośliny plechowe; ponad 20 tys. gat. (gł. sinice, okrzemki, zielenice, brunatnice i krasnorosty), w wodach, rzadziej na ladzie; jedno- lub wielokomórkowe, wielkości od mikroskopijnej do ponad 100 m; niektóre dostarczają agaru, są też surowcem w przemvśle chem. (kwas alginowy, soda), farm. (jod) i spoż. (aminokwasy, witaminy). gloria, chwała, sława, świetność, urok, nimb. gloria, meteorol. jeden lub kilka koncentrycznych barwnych kręgów otaczających cień obserwatora, widziany na tle mgły lub chmury; powstaje wskutek dyfrakcji światła na kropelkach wody. gloria, szt. plast, rodzai aureoli w postaci rozproszonego światła, otaczającego przedstawianą postać; popularna od końca XVI w., gł. w malarstwie. gloria, włók. jedwabna, półjedwabna lub bawełn. tkanina podszewkowa, zazwyczaj w kolorze czarnym. Gloria victis [łac], „chwała zwyciężonym" (tytuł powieści E. Orzeszkowej, prawdopodobnie trawestacja: vae victis). glorieta: 1) dekoracyjna nadbudówka w formie lekkiego nawiloniku kolumnowego, wieńczącego budynek, przeznaczona do oglądania widoków; 2) niewielki otwarty pawilon kolumnowy budowany w ogrodach od XVII w., gł. na wzniesieniach lub na zamknięciu osi widokowych. gloryfikacja, głoszenie chwały kogoś lub czegoś; wysławianie, wychwalanie. glosa: 1) objaśnienie wyrazu lub zdania, komentarz, krytyczna uwaga - wpisane między wierszami tekstu lub na marginesie; 2) nauk. komentarz do orzeczenia sądowego, zawierający jego krytyczną analizę i wyrażający stanowisko doktryny. glosariusz (glosarium): 1) słownik, zbiór glos; 2) słownik ułożony dla maszyny tłumaczącej z jednego języka na inny. glosator, komentator staroż. dzieł, zwł. prawniczych, a także niezrozumiałych wyrazów w dawnych tekstach. glosatorowie, w XII-XIII w. uczeni prawnicy działający w Bolonii, komentujący prawo rzym. w formie uwag (glos) do poszczególnych fragmentów kodyfikacji Justyniana (Corpus iuris civilis).

364 glosograf glosograf, uczony opisujący i interpretujący glosy; zbieracz glos. glosolalia, pozbawione sensu skojarzenia dźwiękowe (w przyśpiewkach lud.). glosopterydy (Glossopterides), grupa wymarłych paproci nasiennych, występujących w permokarbonie na tzw. lądzie Gon-dwany. glossematyka, teoria językozn. kopenhaskiej szkoły strukturalistycznej, wyróżniająca w mowie dwa plany: wyrażania (tj. formę dźwiękową) i treści. glossowanie, zaopatrywanie tekstu w glosy; rozwinięte już w starożytności, uprawiane też w średniowieczu przy tekstach lit., nauk. i prawniczych. glottogeneza (glottogonia): 1) pochodzenie języka; 2) badania dotyczące powstania i rozwoju mowy. glottologia, dawna nazwa językoznawstwa. Glotz [gloc] GUSTAVE, 1862-1035, historyk fr.; prof. historii staroż. w Sorbonie; autor Histoire grecque (3 t.). Gloucester [glostər], ród książęcy w Anglii; od XIV w. tytuł młodszego syna ang. domu panującego. Gloucester [glostər], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Severn, ośr. adm. hrabstwa Gloucestershire; 90 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., maszyn., chem., elektrotechn.; romańsko-got. katedra (XI-XV w.), romański kościół (XII w.), domy (XVI-XVII w.). r Gloucester [glostə ], m. w USA (Massachusetts). nad O. Atlantyckim; 28 tys. mieszk. (1970); ośr. wypoczynkowy, port rybacki. Glubb [glab] JOHN BAGOT (Glubb Pasza), ur. 1897, generał bryt., w służbie kolonialnej; 1939-56 dowódca legionu Arab.; rzecznik interesów bryt. na Bliskim Wschodzie. Gluck [gluk] CHRISTOPH WILLIBALD, 1714-87, kompozytor niem.; w swej reformie opery dążył do pogłębienia wyrazu dram., wyrazistości tekstu; opery (Orfeusz i Eurydyka, Alcesta, Ifigenia w Taury-dzie), balety, kantaty, pieśni. Glücksberg TAN, 1784-1859, brat Natana, drukarz, wydawca w Warszawie [Encyklopedia obrazowa systematyczna, pismo „Magazyn Powszechny"); autor pierwszego Przewodnika po Warszawie. Glücksberg KRYSTIAN TEOFIL, 1796-1876, syn Natana, drukarz i wydawca w Wilnie; wydał wspólnie z bratem Augustem Emanuelem (180494), księgarzem warsz., Encyklopedię Powszechną (t. 1-4). Glücksberg NATAN, 1770-1831, protoplasta rodu księgarzy, drukarzy i wydawców; typograf Uniw. Warsz. (od 1819) i Liceum Krzemienieckiego (od 1818). glucosum, czysta glukoza, stosowana w chorobie wieńcowej, niewydolności krążenia, hipoglikemii, po krwotokach, w stanach wyczerpania itd. glukagon, peptydowy hormon trzustki; podnosi poziom cukru we krwi przez wzmożenie rozpadu glikogenu wątroby; antagonista insuliny. glukoza (glikoza, dekstroza, cukier gronowy), cukier prosty (aldeheksoza) występujący we wszystkich organizmach żywych; odgrywa podstawową rolę w przemianach cukrów (glikoliza); w postaci glikogenu lub skrobi jest magazynowana jako gł. surowiec energetyczny organizmów. glukozydy, biochetn.→glikozydy. glutamina, aminokwas endogenny, połam id kwasu glutaminowego; służy do syntezy wielu związków, gł. jako dawca grup aminowych. glutaminian sodu, sól jednosodowa kwasu glutaminowego dodawana jako przyprawa do potraw i konserw warzywnych i mięsnych w ilości 0,1-1%, znacznie polepszająca ich wartości smakowe. glutaminowy kwas, aminokwas dwukarboksylowy, endogenny; podawany w leczeniu schorzeń układu nerwowego, sta-

nów nerwowego i fiz. wyczerpania, w padaczce. glutation, trójpeptyd zbudowany z kwasu glutaminowego, cysteiny i glicyny; w organizmie pełni rolę biol. układu oksy-doredukcyjnego. gluteliny, białka proste, wyłącznie roślinne; obok prolamin stanowią gł. składnik białkowy nasion zbóż; występują też w zielonych częściach roślin. gluten, substancja złożona gł. z białek (gliadyny i gluteliny), znajdująca się w ziarnach pszenicy, jęczmienia i in.; zawartość g. określa wartość wypiekową mąki. gluten, technol. →glutyna. glutyna (gluten), produkt długotrwałego działania wrzącej wody na kolagen (podstawowe białko tkanki łącznej); stanowi gł., decydujący o jakości składnik klejów zwierzęcych i żelatyny. Gluziński WŁADYSŁAW ANTONI, 1856-1935, lekarz internista i patolog; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie, czł. PAU; liczne prace ze wszystkich niemal dziedzin interny i patologii. GL WRN →Gwardia Ludowa WRN. glyptodonty, wymarłe, opancerzone szczerbaki amer.; żyły od paleocenu do plejstocenu. Gładilin ANATOLIJ T., ur. 1935, pisarz ros.; opowiadania i powieści z życia współcz. młodzieży radzieckiej. Gładka Przełęcz, przełęcz w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Walentkową i Gładkim Wierchem; wys. 1994 m. Gładki Wierch, szczyt w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, nad Dol. Pięciu Stawów Polskich; 2066 m. gładkopokładowiec, statek handl., który nie ma nadbudówek sięgających od burty do burty. gładkość, w papiernictwie łatwość przylegania wytworu papierniczego (np. papieru) do wypolerowanej powierzchni, gładkość powierzchni, techn. własność powierzchni przedmiotu polegająca na małej chropowatości tej powierzchni;. Gładkow FIODOR W., 1883-1958, pisarz ros.; powieści autobiogr. i o budownictwie socjalist. (Cement). Gładysz JAN, ok. 1762-1830, malarz; portrety mieszczan, obrazy o tematyce rel. i współcz., weduty. Gładysze, w. w pow. pasłęckim, woj. olsztyńskim; barok, pałac (XVIII w. — J. de Bodt, dekoracja rokoko) z zabudowaniami, park krajobrazowy. gładzenie (honowanie), wykańczająca obróbka ścierna, dokonywana pilnikami ściernymi zamocowanymi w głowicy, która wykonuje ruch obrotowy i prostołinio-wo-zwrotny. gładzenie (kalandrowanie), włók. w wykańczalnictwie tkanin i dzianin wyrównanie ich pow. z jednoczesnym nadawaniem im odpowiedniego chwytu, połysku itp. gładzica (Platessa platessa), gat. flądry, do 1 m dł.; eur. wybrzeża O. Atlantyckiego; w M. Bałtyckim forma skarlała. gładzica (cyklina), narzędzie w postaci cienkiej płytki stal., używane w stolarstwie i budownictwie do wygładzania po-wierchni drewna. głagolica, najstarsze pismo słów., oryginalne dzieło Cyryla; powstało prawdopodobnie 862-63; składa się z 40 liter; współcz. pismo liturgii kat. w Dalmacji. głaszczki, członowane wyrostki na odnóżach głowowych stawonogów; służą do przytrzymywania pożywienia. głaz narzutowy (eratyk), fragment skalny różnej wielkości przyniesiony przez lądolód (np. bloki skał skand, w Polsce). Głazow, m. w eur. części Ros.FSRR, w Udmurckiej ASRR; 67 tys. mieszk. (1969); przemysł mat. bud., drzewny, spożywczy. Głazunow ALEKSANDR K., 1865-1936, kompozytor ros.; symfonie, poematy symf.

(Stienka Razin), koncerty, balety, suita Chopiniana, utwory kameralne, pieśni. Głażewski (Glaszewski) SZYMON, ?-po 1459, jeden z założycieli i przywódców Związku Prus.; 1457 sędzia ziemi chełmińskiej; zwolennik przyłączenia Prus i Pomorza do Polski. głąbiki krakowskie (sałata szparagowa, Lactuca sativą var. angustana), odmiana sałaty siewnej o pędzie kwiatowym (do 0,5 m wys.) jadalnym (dolna część); uprawiane pod Krakowem. Głąbiński STANISŁAW, 1862-ok. 1943, jeden z przywódców nar. demokracji, prof. ekonomii na uniw. we Lwowie; 1918, 1923 min., 1923 wicepremier. głębia ostrości, przedział odległości (od aparatu fot.), obejmujący obiekty, których obraz utworzony przez obiektyw jest ostry. głębinowa fauna, gat. zwierząt żyjące-stale lub przejściowo w zimnych, ciemnych, o wysokim ciśnieniu wodach batialu i abisalu; mają ewol. przystosowania, np. świetlne narządy, oczy teleskopowe. głębinowa strefa →abisal. głębinowe skały (skały plutoniczne)r skały magmowe powstałe w głębi skorupy ziemskiej wskutek powolnej krystalizacji magmy; np. granit, gabro, syenit. Głębinów, w. w pow. nyskim, woj. opolskim, nad Nysą Kłodzką; retencyjny zbiornik wodny. Głębocki JÓZEF (pseud, Tózef Doliwa), 1806-86, historyk wojskowości, oficer artylerii; jeden z pionierów studiów nad historią pol. wojskowości. Głębokie, dzielnica Szczecina; tereny wypoczynkowe nad Jez. Głębokim. głębokościomierz, przyrząd suwmiarko-wy do mierzenia wymiarów mieszanych; stosowany przede wszystkim wówczas, gdy kształt przedmiotu uniemożliwia pomiar suwmiarką. głębokościomierz, żegl. przyrząd do pomiaru głębokości zanurzenia się okrętu podwodnego, batyskafu itp., oparty na pomiarze ciśnienia wody, wzrastającego ze wzrostem głębokości zanurzenia. Głodowy Step Południowy, step w azjat. części ZSRR, na zach. od środk. biegu Syr-darii; sztucznie nawadniany, nowy wielki region uprawy bawełny; hodowla owiec karakułowych. Głodowy Step Północny →Bet Pak Dała. Głodówka, polana u podnóża Tatr, między Porońcem a Cyrhlą, nad Białka; 1050 m. głogowska wojna sukcesyjna, 1476-82. wojna toczona o sukcesję po Henryku XI głogowskim, między elektorem brandebur-skim Albrechtem Achillesem a Janem II żagańskim, który na mocy układu w Kamieńcu Ząbkowickim (1482) otrzymał część księstwa głogowskiego. Głogowski JERZY, 1872-1920, działacz polonijny, misjonarz, pedagog; od 1903 w USA, organizator parafii pol., założyciel Kolegium św. Jana Kantego w Erie (Pensylwania); wydawał „Skarb Rodziny". Głogów, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Odrą; 20,4 tys. mieszk. (1970); cukrownia, fabryka maszyn bud.; węzeł kol.; port rzeczny; barok, zamek (XVII w.) i kościół (XVIII w.); fragmenty murów miejskich; w pobliskich Żukowicach największa w Polsce Huta Miedzi Głogów (I etap budowy ukończono 1971). — W IX w. gród na wyspie Tumskiej; gł. ośrodek plemienia Dziadoszan, później kasztelania; decydująca rola w walkach obronnych toczonych z cesarstwem przez Bolesława Chrobrego (1010) i Bolesława Krzywouste-go (1109); prawa miejskie 1253; 1251-1331 stolica księstwa piastowskiego. W czasie II wojny świat. 1942-45 w G. i pobliskiej wsi Wilków obóz przejściowy dla dzieci pol. przeznaczonych do germanizacji i obozy jenieckie; 1945 (12 II-l IV) ciężkie walki oddziałów radz. 1 Frontu Ukr. o miasto zamienione przez hitlerowców w twierdzę; zniszczony w 90%, po wojnie odbudowany.

głożyna 365 Głogówek, m. w pow. prudnickim, woj. opolskim, nad Osobłogą; 6,3 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók. (roszamia), mat. bud.; renes. zamek (XVI, XVII w., przebudowa barok. XVIII w.), kościół parafialny (XIV-XVI w., rozbudowa barok. XVIII w.), fragmenty murów miejskich z basztą i bramą (XVI-XVII w.). — Prawa miejskie r ok. 1275; do 1532 w posiadaniu Piastów opolskich; 1655 miejsce schronienia Jana Kazimierza. Głogów Małopolski, m. w pow. i woj. rzeszowskim; 2,7 tys. mieszk. (1968); zakłady lniarskie, elementów bud.; prawa miejskie 1578. — W okresie okupacji hitlerowskiej w egzekucjach w pobliskich lasach głogowskich zginęło 5 tys. osób; rejon działania GL (I 1943 przejściowe opanowanie miasta). Głomacze (Dalemińcy) plemię Słowian połabskich nad środk. Łabą; ok. 929 podbici przez króla niem. Henryka I. głos, fizjol dźwięki wydawane przez aparat głosowy człowieka lub zwierzęcia; u ssaków i człowieka źródłem dźwięku są struny głosowe w krtani, drgające pod wpływem powietrza wydechowego, rezonatorami — jama ustna, nosowa (z zatokami przynosowymi), gardłowa, u niektórych ssaków dodatkowo specjalne worki krtaniowe. głos, muz.: 1) dźwięk wydawany przez aparat głosowy — naturalny instrument muz. człowieka: aerofon z podwójnym stroikiem (struny głosowe); 2) w utworze polifonicznym określenie linii melodycznych, współdziałających (np. fuga 5-głosowa); 3) w organach — rejestr. „Głos", tygodnik nauk., lit., społ. i polityczny, wydawany 1886-1905 w Warszawie; początkowo związany z endecją, od 1901 pismo lewicy społ.; kontynuacją były „Przegląd Społeczny" i „Społeczeństwo . głoska, dźwięk mowy, najmniejsza cząstka formy dźwiękowej języka, artykułowana przy określonym, stałym układzie narządów mowy; samogłoski, spółgłoski, pół-samogłoski. „Głos Komunisty", pismo pol. wydawane 191922 w Kijowie, potem w Charkowie; organ Kijowskiego Kom. Grupy Komunistów Pol. (1919), organ Biura Pol. KC KP(b)U (1922). „Głos Koszaliński", dziennik, organ KW PZPR w Koszalinie, wydawany od 1952; nakład 130 tys. egz. (1969). głoskowiec, skrót wielowyrazowej nazwy, składający się z głosek odpowiadających literom rozpoczynającym wyrazy tworzące skracaną nazwę. Głoskowski JÓZEF, 1834-86, działacz polonijny; czł. Tow. Demokr. Wygnańców Pol. w Ameryce (1852-58) i Zjednoczenia Pol. RzymskoKatolickiego (od 1873). „Głos Ludowy", lewicowy tygodnik polonijny, ukazujący się od 1936 w Detroit; kontynuacja „Trybuny Robotniczej". „Głos Ludu", 1944-48 organ KC PPR (dziennik); po połączeniu z „Robotnikiem" — „Trybuna Ludu". „Głos Ludu Śląskiego", tygodnik wydawany 1897-1932 w Cieszynie, organ SL na Śląsku Cieszyńskim, następnie PSL i PSL-„Piast". „Głos Młodzieży", pismo kult.-społ. i polit. młodzieży pol., wydawane 1925-35 w Kijowie, następnie w Charkowie; organ KC Leninowskiego Komunist. Związku Młodzieży Ukrainy. „Głos Narodu", dziennik polit.-społ. i lit., wydawany 1893-1939 w Krakowie, organ Chrześc. Demokracji; związany z kuria biskupią. „Głos Nauczycielski", tygodnik społ.-oświatowy wydawany od 1917 w Warszawie; organ ZNP. głosowanie ludowe →referendum. głosowanie ludowe 1946 w Polsce, określenie drogą bezpośredniego głosowania przeprowadzonego w VI 1946 stosunku Polaków do spraw: jednoizbowego parlamentu, przemian społ.-gosp. przeprowa-

dzonych w latach 1944-46 i granicy na Odrze i Nysie. głosownia, termin łączny, oznaczający fonetykę i fonologię. „Głos Plastyków", miesięcznik ilustrowany poświęcony sztukom plast. (gł. pol. sztuce współcz.), wyd. 1931-39 w Krakowie, 1946-48 w Warszawie (jako rocznik), organ kapistów; z „G.P." współpracowali m.in.: L. Chwistek, J. Cybis, T. Czyżew-ski, Z. Pronaszko, W. Strzemiński. „Głos Pogranicza i Kaszub", dziennik wydawany 1933-39 w Opolu, mutacja „Nowin Codziennych"; bronił praw ludności pol.: organ Związku Polaków w Niemczech; był kontynuacją „Głosu Pogranicza" (dodatku do „Gazety Olsztyńskiej"). „Głos Polek", dwutygodnik polonijny w USA, zał. 1898 w Chicago; organ Związku Polek w Ameryce. „Głos Polski", tygodnik, organ Związku Polaków w Argentynie, wydawany od 1922 w Buenos Aires. „Głos Polski-Gazeta Polska", tygodnik polonijny, ukazujący się od 1908 w Toronto; wspólny organ Związku Nar. Pol. w Kanadzie i Stów. Polaków w Kanadzie. „Głos Pracy", dziennik, organ CRZZ; wydawany od 1951 w Warszawie; nakład 131 049 egz. (1969). „Głos Radziecki" →,Sierp". „Głos Robotniczy", pismo pol. lewicy socjalist. w USA, ukazujące się od 1917 w Detroit; kontynuacja „Górnika Polskiego"; 1919-24 organ pol. sekcji KP USA; kontynuacją była „Trybuna Robotnicza". „Głos Robotniczy", dziennik, organ KW i KŁ PZPR w Łodzi, powstał 1948 z połączenia organu KW PPR „G.R."i organu WKR PPS „Kurier Popularny"; nakład 235 717 egz. (1969). „Głos Szczeciński", dziennik, organ KW PZPR w Szczecinie; wydawany od 1948; nakład 117 181 egz. (1969). „Głos Warszawy", konspiracyjny organ Komitetu Warsz. PPR, wydawany IX 1942-VII 1944 dwa razy tygodniowo. „Głos Wolnych", pismo pol. młodzieży socjalist. w Rosji III-XII 1917; XI-XII organ bolszewickiego Związku Młodzieży Socjalistycznej. „Głos Wybrzeża", dziennik, organ KW PZPR w Gdańsku; wydawany od 1948; nakład 144 110 egz. (1969). „Głosy znad Odry", kwartalnik społ.oświatowy i lit., wydawany 1918-22 w Opolu i Mikołowie; krzewiło wiedzę o kulturze pol., zajmowało się dziejami i folklorem Śląska. głośnia, anat. szpara w krtani ograniczona strunami głosowymi. głośnik, przetwornik elektroakustyczny przetwarzający przebiegi elektr. w akustyczne; źródłem fal dźwiękowych są: drgająca membrana albo cząsteczki zjoni-zowanego powietrza pobudzane zmiennym polem magnet. lub elektrycznym. głośność, subiektywne odczucie natężenia dźwięku; ze względu na zmiany czułości słuchu w funkcji częstotliwości, g. zależy również od częstotliwości; przy danym natężeniu dźwięku najgłośniejsze są dźwięki zawarte w paśmie 3-4 kHz. głowacica (Hucho hucho), ryba rzeczna z rodziny łososiowatych, do 1,5 m dł.; dorzecza Dunajca i Prutu; niewędrowna. Głowacki ALEKSANDER ->Prus Bolesław. Głowacki JAN NEPOMUCEN, 1802-47, malarz; prof. krak. ASP; pejzaże górskie, portrety, sceny rodzajowe. Głowacki STANISŁAW, 1875-1946, muzyk, choreolog; pol. pionier i krzewiciel gimnastyki rytmicznej wg systemu £. Jaąues-Dalcroze'a. Głowacki (Bartos, Bartosz) WOJCIECH, ok. 1758-94, chłop, kosynier w powstaniu 1794; uczestnik ataku na armaty ros. w bitwie pod Racławicami; mianowany przez T. Kościuszkę oficerem; poległ poci Szcze-kocinami.

głowacz, zool. →kijanka. głowacze (Cottidae), rodzina ryb z rzędu okoniokształtnych; ok. 100 rodzajów; małe, duża głowa; wody słodkie i chłodne morza; w Polsce 5 gat., używane jako przynęta. głowa państwa, zwyczajowa nazwa organu państw., do którego funkcji należy reprezentowanie państwa w stosunkach wewn. i zewn.; w Polsce funkcje te pełni Rada Państwa. „głowa starca" (cereus starczy, Cereus senilis), kaktus o pniu do 12 m wys., pokryty na szczycie długimi, białymi, gęstymi włosami; pochodzi z Meksyku, uprawiany jako ozdobny. głowica (kapitel), arch. górna część kolumny, pilastra, filara, będąca członem pośrednim między podporą a elementami podpieranymi, różnorodnie ukształtowana plast, i zdobiona. głowica cylindra, pokrywą cylindra spalinowego silnika tłokowego lub sprężarki tłokowej; oddzielna dla każdego cylindra albo wspólna dla kilku lub wszystkich. głowica dłutownicza, narzędzie składane stosowane do b. wydajnej obróbki walcowych kół zębatych. głowica frezowa, narzędzie składane do obróbki gwintu (na tokarkach lub frezarkach do gwintów) lub stożkowych kół zębatych. głowica gwinciarska, nastawne narzędzie składane do nacinania gwintów na tokarkach rewolwerowych, automatach i gwinciarkach. głowica narzędziowa, urządzenie służące do osadzenia jednego wirującego narzędzia (np. g. frezowa, gwinciarska) lub wielu (g. wielowrzecionowa wiertarska, nożowa). głowica żarowa, głowica cylindra silnika spalinowego tłokowego, zawierająca nie chłodzony element (zwykle gruszkę żarową) powodujący zapłon mieszanki w cylindrze. głowienka (Aythya ferina), gatunek kaczki nurkującej (grążycy); dł. ok. 50 cm; samiec jasnopopielaty z rdzawą głową; wszystkożerna; Eurazja; łowna. głownia (brzeszczot, klinga), główna część broni siecznej (od rękojeści w dół), służąca do kłucia lub cięcia. głownie, bot. pasożytnicze grzyby wywołujące groźne gospodarczo choroby roślin, zwł. zbóż; też nazwa tych chorób; zakażenie przez kiełki (g. pyłkowa owsa), słupki kwiatów (g. pyłkowa pszenicy, jęczmienia) lub młode tkanki (g. kukurydzy). Głowno, m. w pow. łowickim, woj łódzkim; 12,9 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn.; prawa miejskie 1427 (do 1870) i 1925. — W czasie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje; rejon działania GL, AL (1943 bitwa GL w lasach psarskich). głowonogi (Cephalopoda), gromada mięczaków mor.; ok. 600 gat. żyjących, wiele kopalnych; drapieżne; rozdzielnopłciowe; noga przekształcona w lejek i w chwytno ramiona (8, 10 lub wiele); woda wypychana z jamy płaszczowej przez lejek nadaje zwierzęciu ruch. na zasadzie odrzutu; muszla zewn. (g. czteroskrzelne: łodziki i amonity) lub wewn. (g. dwuskrzelne: dzie-sięciornice i ośmiornice). głowotułów, przednia część ciała paję-czaków i niektórych skorupiaków, powstała ze scalenia się segmentów głowy i tułowia. głowy, najbardziej dekoracyjne części pasa kontuszowego, stanowiące jego zakończenie, zwykle o dużym wzorze. głowy wawelskie, zespół 30 (pierwotnie 194) renes., rzeźbionych w drewnie głów zdobiących strop Sali Poselskiej na Wawelu; wykonane ok. 1531-35, zapewne w warsztacie krak. rzeźbiarza S. Tauerbacha; cykl g.w. wykonał 1925-29, jako uzupełnienie do renes. zespołu, X. Dunikowski. głożyna. bot. →szydlica.

366

głód

głód, zaburzenia w przemianie materii i funkcjonowaniu organizmu ludzkiego i zwierzęcego wskutek braku lub niedoboru składników pokarmowych (białek, tłuszczów, cukrów, witamin, soli miner., a także wody); również stan psych. wyzwalający dążenie do pobrania pokarmu. głóg (krategus, Crataegus), rodzaj z rodziny różowatych; liczne gat. ciernistych krzewów lub drzew półkuli pn.; w Polsce m.in. g. jednoszyjkowy i dwuszyjkowy — w widnych lasach i uprawiany w parkach; owoce czerwone (dużo wit. C), użytkowane; drewno twarde, na galanterię. główka, bot. typ kwiatostanu groniaste-go; na krótkiej, zgrubiałej osi liczne kwiaty; np. u koniczyny. główka, zool. →skoleks. Główna Komisja Arbitrażowa, najwyższy organ w systemie arbitrażu gospodarczego. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (GKBZH), nazwa pierwotna: Gł. Komisja Badania Zbrodni Niem.; powołana dekretem KRN 1945; specjalny organ Min. Sprawiedliwości zajmujący się: prowadzeniem śledztw w sprawie- zbrodni hitlerowskich popełnionych w okresie II wojny świat, na ziemiach pol. oraz na obywatelach pol. w innych krajach: zbieraniem materiałów dowodzących zbrodni hitlerowskich i ich przekazywaniem organom wymiaru sprawiedliwości (również zagr.); badaniem materiałów i ogłaszaniem wyników. Główny Instytut Górnictwa (GIG), zał. 1945 w Katowicach; zadaniem jego jest prowadzenie prac naukowo-badawczych o charakterze podstawowym i przem. w zakresie górnictwa. Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT), centr. kolegialny organ administracji państw, w zakresie kultury fiz. i turystyki, podległy Prezesowi Rady Min.; powstał 1960 z połączenia Gł. Kom. Kultury Fiz. i Kom. dla Spraw Turystyki. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA), centrala policji bezpieczeństwa III Rzeszy i wywiadu polit. państwa i partii hitle rowskiej; utworzony 1939 z połączenia Gł. Urzędu SD z Gł. Urzędem Policji Bez pieczeństwa (kierującym od 1936 policją polit. — gestapo, i kryminalną — kripo); jako urząd kierujący zbrodniczymi orga nizacjami w III Rzeszy, równocześnie od powiedzialny za ich działanie. Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, organ państw, kontrolujący rozpowszechnianie utworów drukowanych, obrazów i żywego słowa w PRL. Główny Urząd Miar, utworzony 1919, do 1966 centr. urząd pol. administracji miar; przekształcony w Centr. Urząd Jakości i Miar. Główny Urząd Statystyczny (GUS), naczelny organ statystyki państw, w Polsce, utworzony 1918. główszczyzna, w średniow. Polsce kara, a zarazem odszkodowanie płacone rodzinie lub panu osoby zabitej; jej wysokość zależała od przynależności stanowej zabitego. Głubczyce, m. pow. w woj. opolskim, nad Psiną; 11,4 tys. mieszk. (1970); przemysł odzieżowy, spoż.; wczesnogot. kościół parafialny (XIII-XIV w.), późno-barok. klasztor franciszkanów (XVIII w.), mury miejskie (XIV, XV w.); prawa miejskie w XIII w. — W czasie II wojny świat, ważny węzeł komunik. i punkt oporu armii niemieckiej. Głucha Puszcza, leśniczówka w pow. mogileńskim, woj. bydgoskim; punkt zbiorów regionalnych (archeologia, etnografia, numizmatyka, rzemiosło artyst., rękopisy i stare druki). Głuchołazy, m. w pow. nyskim, woj. opolskim, w G. Opawskich; 13,2 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, papiern., odzieżowy, skórz., metal.; niewielkie uzdrowisko i ośr. wypoczynkowy;

późnobarok. kościół parafialny (XVIII w.), fasada z wczesnogot. portalem (XIII w.), resztki got. murów obronnych (XIV, XV w.); zał. w XIII w. głuchoniemota, wrodzone lub nabyte niewykształcenie się mowy artykułowanej wskutek utraty zdolności słyszenia i rozumienia dźwięków; g. nabyta jest następstwem utraty słuchu przed 4 rokiem życia. głuchota, upośledzenie lub utrata zdolności słyszenia i rozróżniania dźwięków wskutek uszkodzenia aparatu przewodzącego dźwięki w uchu środk. (g. przewodząca) lub uszkodzenia narządu Cortiego w uchu wewn., nerwów i ośrodków słuchu w mózgu (g. odbiorcza); też w przebiegu np. histerii (g. czynnościowa). Głuchowski KAZIMIERZ, 1885-1941, działacz polonijny w Ameryce, dziennikarz, wydawca; konsul RP w Brazylii (1920), założyciel (1928) Związku Pionierów Kolonialnych. głuptactwo, med. →niedorozwój umysłowy. głuptaki (Sulidae), rodzina oceanicznych ptaków z rzędu wiosłonogich; 9 gat.; upierzenie białe, lotki czarne; świetnie latają; gł. rybożerne; ich odchody tworzą pokłady guana u wybrzeży Chile. głuszec (Tetrao urogallus), ptak leśny z rzędu kuraków; dł. do 1 m; samiec w czasie toków odśpiewuje charakterystyczną pieśń godową i pod koniec głuchnie na ok. 3 sek; Eurazja; łowny. Głuszyca, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, w G. Kamiennych; 7,0 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; kamieniołomy; prawa miejskie 1962. Głuszyńskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Kujawskim (woj. bydgoskie), na wschu od jez Gopło; pow. 608,7 ha, głęb. do 36,5 m. Gmelin LEOPOLD, 1788-1853, chemik niem.; badania gł. w dziedzinie biochemii; autor wielotomowego podręcznika Handbuch der theoretischen Chemie. Gmelina sól żółta →potasu żelazocyja-nek. gmerk, znak osobisty i rodzinny mieszczan i chłopów, umieszczany na pieczęciach, przedmiotach użytkowych, wyro-bach i budowlach. gmin, daw. biedne, nieoświecone warstwy społ.; pospólstwo, plebs. gmina, jednostka samorządu wiejskiego i miejskiego wprowadzona w Polsce w okresie kolonizacji na prawie niem.; na czele g. stał wójt (sołtys) ; z czasem również jednostka podziału adm. kraju; zniesiona w Polsce 1954. „Gmina", pol. pismo nar.-demokr., wydawane 1866-67 w Genewie; krytykowało ograniczoność uwłaszczenia chłopów 1863 reprezentowało poglądy socjalist.-utop;j-ne, założyciel J. Tokarzewicz. Gmina Polska w Wolnym Mieście Gdańsku, organizacja społ.-kult. zał. 1921 przez Pol. Radę Lud.; 1937 połączyła się ze Związkiem Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku; zlikwidowana 1939 przez hitlerowców. Gmünd, m. w Austrii (Dolna Austria); 7 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; stacja kol. na granicy z Czechosłowacją. Gmunden, m. w Austrii (Górna Austria), nad jez. Traun; 13 tys. mieszk. (1961); przemysł elektrotechn., włók., ceram., cementowy; uzdrowisko, ośr. turystyczny. Gnaszyn Dolny, w. w pow. częstochowskim, woj. katowickim; przemysł lniarski, mat. bud., papierniczy. gnatarz rzepakowiec (Athalia colibri), niewielka pomarańczowa błonkówka z grupy rośliniarek; larwy żerują na oleistych roślinach krzyżowych; szkodnik. Gnatowska WALERIA, ur. 1883, tancerka; primabalerina baletu warsz., wykonawczyni tańców charakterystycznych;i występy za granicą. Gneisenau [gna zənau] AUGUST NEIT-HARDT VON, 1760-1831, feldmarszałek prus.; jeden z reorganizatorów armii pras., 1813-15 szef sztabu armii gen. G.L. Blüchera.

gnejs, skała metamorficzna, jasnoszara; składa się ze skaleni, kwarcu i łyszczyków lub amfiboli; b. rozpowszechniony; materiał bud. i drogowy. gniada maść, brunatna barwa sierści konia, o różnych odcieniach (np. skarognia-da); grzywa, ogon i dolne części kończyn czarne. gniazdo pszczele, zespół plastrów pszczelich zbudowanych przez rodzinę pszczelą i stanowiących środowisko jej bytowania. gniazdowniki (indicolae), ptaki, których pisklęta po wykluciu są niedołężne i długo pozostają w gnieździe pod opieką rodziców; np. dzięcioły, gołębie, wróblo-wate. gniazdówka (Lima), małż mor.; buduje w piasku gniazdo, do którego się chroni; porusza się na zasadzie odrzutu, kłapiąc połówkami muszli. gnicie, rozkład złożonych związków org. zawierających azot, pod wpływem działania drobnoustrojów beztlenowych; procesowi g. sprzyja temp. 15-35° i wilgoć; g. umożliwia krążenie pierwiastków w przyrodzie. gnida, jajo wszy. gnidosz (Pedicularis), półpasożytnicza roślina zielna, gł. z gór półkuli pn.; w Polsce m.in. g. błotny (gł. na łąkach i torfo-'" wiskach), leczniczy. Gniedicz NIKOŁAJ I., 1784-1833, poeta ros.; liryki, idylle; przekład Iliady. gniew, silne, negatywne uczucie występujące zwykle przy napotkaniu przeszkód w zaspokajaniu swoich potrzeb i pragnień; prowadzi do działań agresywnych. Gniew, m. w pow. tczewskim, woj. gdańskim, nad Wisłą; 4,9 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn, i elektrotechn.; got. zamek krzyżacki (XIII w., przebudowany XVII, XVIII w.), kościół i fragmenty murów miejskich (XIV w.). — Stary gród pomorski; prawa miejskie 1297; w czasie okupacji hitlerowskiej w podziemiach zamku obóz przejściowy, część u-więzionych zamordowano. Gniewiewski BOHDAN, ur. 1922, architekt; gł. realizacje: budynki mieszkalne i osiedla mieszkaniowe („Grzybów" i „Srebrna", z J. Bogusławskim), budowle użyteczności publ. w Warszawie (m.in. bary „Gruba Kaśka" i „Zodiak"); projekty gmachów opery w Madrycie i Budapeszcie (z J. Bogusławskim). Gniewkowo, m. w pow. inowrocławskim, woj. bydgoskim; 5,5 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., drzewny. — Prawa miejskie w XIII w.; w XIV w. stolica odrębnego księstwa; 1408 zjazd Władysława Jagiełły z Krzyżakami w sprawie wykupu ziemi dobrzyńskiej. W okresie okupacji hitlerowcy zamordowali w pobliskim lesie ok. 4 tys. mieszkańców G. i okolic, Inowrocławia, Bydgoszczy i Torunia; 1944 podobóz kobiecy Stutthofu. gniewosz plamisty (miedzianka, Coro-nella austriaca), niejadowity wąż, do 75 cm dł.; grzbiet brunatny lub szarawy w ciemne plamy, na głowie trójkątny wzór; cała Europa, w Polsce chroniony. Gniewosz z Dalewic, ?-1406, podkomorzy krak. od 1397, kasztelan sandomierski od 1406; dworzanin Władysława Jagiełły i Jadwigi, intrygujący przeciw ich małżeństwu. Gniezdowo (w. w Ros.FSRR, k. Smoleńska), archeol. cmentarzvsko kurhanowe z IX-pocz. XI w. — ponad 2,5 tys. mogił, gł. ludności słów.; biżuteria, broń, narzędzia. Gniezno, m. pow. w woi. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 50,7 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (cukrownia), odzieżowy, skórz., maszyn., metal., poligraf.: węzeł kol.; teatr; katedra got. (XIV w.) o bogatym wyposażeniu (m.in. słynne Drzwi Gnieźnieńskie z ok. 1170). — archeol. Siady osadnictwa 7. końca paleolitu; zespół grodowy na Górze Lecha z końca VIII w.; kilka osad otwartych; w poł. IX w. podgrodzie otoczone wałem. — Osadnictwo od końca VIII w.; stolica pierwszych książąt piastowskich; 1000 założenie arcybiskupstwa; prawa miejskie przed 1243; udział w ruchach narodowowyzwoleńczych XIX w. i w powstaniu wielkopol. 1918-19; 1939 ochotnicy z G. bronili pozycji pod Żydowem i Kłeckiem; po zajęciu miasta hitlerowcy rozstrzelali w odwet kilkaset osób, a w czasie okupacji popełnili liczne zbrodnie (m.in. zamordowano 1201 pacjentów zakładu psychiatrycznego).

Gnieźnieńskie Drzwi, słynne romańskie drzwi brązowe w pd. portalu katedry gnieźnieńskiej, z ok. 1170; bogata dekoracja reliefowa (sceny z życia św. Wojciecha); wybitne dzieło sztuki romańskiej, jeden z kilku zachowanych zabytków tego typu na świecie. Gnieźnieńskie Pojezierze, wsch. część Pojezierza Wielkopolskiego; wys. 100-125 m; kulminację tworzą moreny czołowe (Gontyniec 192 m); jeziora: Gopło, Po-widzkie, Popielewskie; gł. m. Gniezno. gnieźnieński zjazd, 1000, zjazd Bolesława Chrobrego z ces. Ottonem III, odwiedzającym grób biskupa Wojciecha; cesarz uznał prawo Bolesława do korony król. i ustanowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. gnieźnik leśny (Neattia nidus-avis), storczyk saprofityczny, o żółtobrun. pędach i kwiatach; rośnie w ściółce cienistych lasów eur., w Polsce chroniony. gnilec →szkorbut. gnilne bakterie, bakterie należące do różnych rodzajów, żyjące w warunkach beztlenowych; produkują proteazy — enzymy hydrolitycznego rozkładu białek. gnilny dół (szambo), betonowy zbiornik w ziemi, do którego w braku kanalizacji ogólnospławnej odprowadza się ścieki z domowych urządzeń kanalizacyjnych; po samooczyszczeniu w d.g. ścieki są rozprowadzane w gruncie za pomocą drenów; co jakiś czas usuwa się pozostały osad. gniłek, bot. →wykwit. Gniński JAN, ?-1685, podkanclerzy w. kor. od 1681, dyplomata; 1660 podpisał pokój ze Szwecją w Oliwie; współdziałał przy realizacji przymierza pol.-austr.; uczestnik wyprawy wiedeńskiej. gniot, zmniejszenie wymiarów liniowych metalu walcowanego pod działaniem siły ściskającej. gniotowce (Gnetinae), klasa roślin nagozalążkowych, występujących w obszarach ciepłych; drzewa, krzewy lub liany; ogniwo przejściowe między nagozalążkowymi a okrytozalążkowymi; np. przęśl, wel-wiczia. gniotownik, roln. maszyna do rozdrab niania owoców, ziarna, uparowanych ziemniaków i in. surowców (spoż. lub pa szowych) przez zgniatanie ich pomiędzy obracającymi się w przeciwnych kierun kach walcami. v gniotownik, techn. maszyna do rozdrabniania, np. pirytu, żużla, kości, lub ucierania (rozwłókniania) papieru, szmat, albo do mieszania i wyrabiania glin formierskich, zapraw ogniotrwałych itp.; gł. elementami roboczymi g. są krążniki toczące się po dnie misy. Gnoiński HENRYK, 1891-1946, działacz ruchu oporu, lekarz; prof. Akad. Med. w Gdańsku; 1935 organizator Instytutu Przetaczania Krwi PCK w Warszawie; w okresie okupacji szef Wydz. Sanitarnego KG BCh. gnojak (żuk gnojak, Geotrupes sterco-rarius), dość duży chrząszcz odżywiający się odchodami ssaków; w Polsce pospolity; pożyteczny. gnojki (Eristalis), kosmopolityczne muchówki zbliżone pokrojem do pszczół; larwy żyją w półpłynnych gnojówkach; dorosłe zapylają kwiaty. gnojowńia, pomieszczenie lub miejsce na zewnątrz budynków inwentarskich do

Godlewski 367 przechowywania obornika, który układa się na g. w pryzmy i poddaje fermentacji. gnojownica (gnojowica), nawóz org., rozcieńczona wodą mieszanina stałych i płynnych odchodów zwierząt gospodarskich, gł. bydła; stosowana zwykle w górach. gnojówka, nawóz org., przefermentowa-ny mocz zwierząt gospodarskich, gł. bydła, gromadzony w zbiornikach; rozlewana na pola z beczkowozów lub rozlewa-czy. gnom, w wierzeniach lud. duch podziemia, opiekun kopalni i skarbów, o postaci karła. gnoma, zdanie lapidarnie wyrażające ogólną myśl, zwykle treści dydaktycznej, pokrewne przysłowiu. gnomolog, znawca zegarów słonecznych. gnomon, najstarszy instrument astr. w postaci pionowego pręta lub słupa ustawionego na podstawie; wg długości i kierunku jego cienia wyznaczono deklinację i azymut Słońca; był również wykorzystywany jako zegar słoneczny. gnomoniczny rzut, jeden z rzutów geom. stosowanych w krystalografii do rysunkowego przedstawiania kryształów. gnoseologia →teoria poznania. gnostycyzm, nazwa synkretycznych systemów rel.-filoz. II—III w. na wschodzie cesarstwa rzym.; g., oparty na gnozie (koncepcja dualizmu boga i świata, duszy i ciała, dobra i zła) łączył elementy religii wsch., chrześc, i filozofii hellenistycznej. gnotobioza, stan organizmu, w którym jest on pozbawiony wszelkich drobnoustrojów i nigdy się z nimi nie zetknął; zwierzęta hodowane w stanie g. służą celom doświadczalnym, np. w zakresie fizjologii, immunologii. gnoza, wiedza tajemna dostępna tylko wybranym; sposób myślenia charakterystyczny dla filozofii okresu cesarstwa rzym., w którym próbowano łączyć rozum z wiarą. gnu (Connochaetes), środkowoafryk. antylopy; 2 gat.; wys. w kłębie 1-1,3 m; z głowy podobne do krowy, z tułowia, grzywy i ogona — do konia; rogi u obu płci; żyją w stadach z innymi zwierzętami. gnykowa kość, kość położona w okolicy gardła u człowieka, ssaków i ptaków, stanowiąca miejsce przyczepu mięśni języka i krtani. Goa, część składowa terytorium związkowego Goa, Daman i Diu, 2w zach. Indii, nad M. Arabskim; 3,6 tys. km , ok. 580 tys. mieszk.; wydobycie rud żel. i manganu; rybołówstwo; uprawa ryżu; do 1962 kolonia portug. Goa. Goa, Daman i Diu, terytorium związkowe w Indii, na zach. wybrzeżu kraju; 3,7 tys. km2, 622 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Pańdżim; utworzone 1962 z byłych kolonii portug. — Goa, Daman, Diu. gobeliny, nazwa tapiserii powstałych po 1667 w Paryżu, w Królewskiej Manufakturze zw. Manufakturą Gobelinów (od nazwiska właścicieli części pomieszczeń). Gobi, obszar pustynny i półpustynny w Azji Srodk. (Mongolia, Chiny); ok. 2 mln km2; klimat wybitnie kontynentalny o dużych wahaniach temp.; roczna suma opadów 50-200 mm; brak stałych rzek; liczne słone jeziora; pasterstwo; linia kol. Ułan-Bator-Pekin; od 1922 prowadzi się na G. badania paleontologiczne (dinozaury i ssaki pierwotne); od 1963 pol.-mong. wyprawy badawcze. Gočár JOSEF, 1880-1945, architekt czes., przedstawiciel kierunku konstruktywi-stycznofunkcjonalnego, współtwórca czes. architektury nowocz.; budowle w Pradze i w Hradcu Kralove. Goce Dełczew, m. w pd.-zach. Bułgarii, u wsch. podnóży Pirinu; 15 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., drzewny, ceram.; ośr. turystyczny. Goci (Gotowie), lud wschodniogerm., przybyły z gł. falą Germanów ze Skandy-

nawii do Europy Środk.; w III w. osiedlili się nad M. Czarnym, gdzie ulegli zróżnicowaniu na G. wsch. (Ostrogotów) i G. zach. (Wizygotów). gocki język, wymarły język wschodnio-germ.; najstarszy zabytek z IV w. (Biblia w przekładzie Wulfili). Göcsej [göczej], kraina w zach. Węgrzech, między Balatonem i rz. Mura. Goczałkowice Zdrój, w. w pow. pszczyńskim, woj. katowickim; uzdrowisko (solanka, borowina); w pobliżu, na 2Wiśle, największy w Polsce zbiornik wodny (38 km ). Godard [goda:r], bracia: EUGENE (1827-90) i Louis (1829-85), najwybitniejsi przedstawiciele rodziny fr. pionierów aero-nautyki; konstruktorzy balonów; wykonali wiele lotów balonowych. Godard [goda:r] JEAN-LUC, ur. 1930, fr. krytyk film., scenarzysta i reżyser; jeden z inicjatorów fr. „nowej fali" (Do utraty tchu); charakterystyczny typ publicystyki film. i collage'u (Żyć własnym życiem, Męski-żeński). Godawari, rz. w Indii; dł. 1450 km, dorzecze 290 tys. km2; uchodzi do Zat. Ben-galskiej; wykorzystywana dor nawadniania. Goddard [godə d] ROBERT HUTCHINGS, 18821945, amer. konstruktor lotn., teoretyk i badacz napędu rakietowego; prof. uniw. w Clark; opracował konstrukcję napędu rakietowego na paliwa ciekłe (1920-26), wypuścił pierwszy pocisk rakietowy (1926); ok. 150 patentów związanych z lotnictwem. Godebski CYPRIAN, 1765-1809, pisarz; w Wierszu do legiów polskich i powieści Grenadierfilozof wyraził doświadczenia i refleksje żołnierzy legionów Dąbrowskiego. Godebski CYPRIAN, 1835-1909, wnuk Cypriana (pisarza), rzeźbiarz; prof. akad. w Petersburgu; pomniki (Kopernika i Fredry w Krakowie, Mickiewicza w Warszawie, Th. Gautier w Paryżu), portrety, posągi nagrobne, rzeźby dekoracyjne. Gödel KURT, ur. 1906, austr. matematyk i logik, od 1940 w USA; prof. instytutu w Princeton; dowiódł ważnych twierdzeń mat.; prowadzi badania nad funkcjami mat. i teorią mnogości. Goderich [godrycz], m. w Kanadzie (Ontario), port nad jez. Huron; 6,7 tys. mieszk. (1966). Godesberg, Bad [b. go:des-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), nad Renem, k. Bonn; 73 tys. mieszk. (1968); siedziba wielu instytucji państw, i przedstawicielstw dyplomatycznych; uzdrowisko. godesberski program, uchwalony 1959 na zjeździe SPD w Bad Godesberg (NRF); SPD odstąpiła od dotychczasowych haseł socjaldemokr.; ewolucja programu w kierunku mieszczańskim. godet, klin wszyty dla poszerzenia zwykle dolnej części sukni. Godfryd z Bouillon [g. z buja], ok. 1060-1100, książę Dolnej Lotaryngii, jeden z wodzów I krucjaty; po zdobyciu Jerozolimy (1099) pierwszy władca Królestwa Jerozolimskiego; przybrał miano Obrońcy Grobu Świętego. Godhavn [godhaun], osiedle w zach. Grenlandii, na wyspie Disko; kilkuset mieszkańców; port rybacki, stacja radiowa, geofizyczna. Godhra, m. w Indii (Gudżarat); 52 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; węzeł komunikacyjny. Godiva [godajwə] (Lady Godiva), X w., żona hrabiego Mercji; wg legendy uwolniła mieszkańców Coventry od daniny dla męża, spełniając jego warunek — przejazd przez miasto na koniu nago; jedyny nie-dyskretny widz — oślepł; temat podjęty w literaturze. Godlewska LUDWIKA, 1867-1901, powieściopisarka; epigonka pozytywizmu; powieści z życia ziemiaństwa i inteligencji (Dobrane pary) Godlewski EMIL (st), 1847-1930, fizjolog roślin; prof. Uniw. Jag., czł. PAU i Akad. Nauk w Paryżu; badania nad oddychaniem roślin, fotosyntezą, ruchem wody w roślinach. -

368 Godlewski Godlewski EMIL (mł.), 1875-1944, embriolog i lekarz; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace z dziedziny regeneracji i fizjologii zapłodnienia; Embriologia zwierząt kręgowych. Godlewski JÓZEF, 1773-1867, działacz polit., ziemianin; 1809-11 poseł mariam-polski na sejmach Księstwa Warsz.; w Królestwie Pol. związany z kaliszanami. Godlewski STEFAN (pseud. Chorąży), 18531929, działacz polit., publicysta, prawnik; od 1909 czł. Dumy Państw, z ramienia Stronnictwa Polityki Realnej. Godlewski STEFAN, 1894-1942, poeta, prozaik, krytyk; szkice i wiersze o tematyce warsz. (Śladami Wokulskiego); przekłady z literatury fr.; zginął w Oświęcimiu. Godlewski TADEUSZ JÓZEF, 1878-1921, fizyk; prof. Polit. Lwowskiej, czł. PAU; twórca pierwszego pol. laboratorium do badań ciał promieniotwórczych. godło, zasadniczy element herbu umieszczony na tarczy herbowej. godło i barwy państwowe Polski, orzeł biały zwrócony w prawo, z dziobem i szponami złotymi, w czerwonym polu; godło Piastów od 1 ćwierci XIII w., godło państw, od 1295; barwy oparte na temacie godła (biel — orzeł, czerwień — pole tarczy) wprowadzone 1831. godło państwowe, wizerunek będący symbolem określonego państwa; najczęściej nawiązuje do tradycji hist. danego państwa. godność: 1) poczucie własnej wartości, duma; 2) zaszczytne stanowisko; 3) nazwisko (w zapytaniu o nie). Gödöllő [gödölö:], m. w pn.-wsch. Węgrzech, w pobliżu Budapesztu; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn.; ośr. turyst.wypoczynkowy. godowa szata, biol. zespół drugorzędnych cech płciowych, występujących pod wpływem hormonów w okresie godowym; np. jaskrawe ubarwienie samców ptaków, traszek, ryb. Godowski LEOPOLD, 1870-1938, pianista amer., pochodzenia pol., o świat, sia-wie; prof. Akademii Muz. w Wiedniu; opracowania utworów Bacha, Chopina, J. Straussa i in. godowy okres (gody), okres poprzedzający kopulację, obejmujący ruję; Oig. charakteryzuje swoiste zachowanie się zwierząt (np. toki cietrzewi, głuszców, rykowisko jeleni) i szata godowa. Godoy [-oj] MANUEL, książę, 1767-1851, polityk hiszp.: od 1798 pierwszy min. Karola IV; obalony przez powstanie lud. 1808. Godoy Cruz [-oj krus], m. w Argentynie (prow. Mendoza); 46 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chemiczny. God Save the King (Queen) |god sejw də kyŋ (kui:n); ang. 'Boże, zachowaj króla (królową)'], bryt. hymn państw.; powstał ok 1745. Godthåb [gotho:b], stol. Grenlandii, port handl. i rybacki; 6,9 tys. mieszk. (1967). Godunow BORYS →Borys Godunow. Godwin [goduyn] WILLIAM, 1756-1836, ang. myśliciel i pisarz, komunista utopijny; teoretyk anarchizmu indywidualistycznego; powieści społ. (Kaleb Williams) . Godwin Austen [goduyn ostyn] →Czo-gori. Gody, staropol. nazwa świąt Bożego Narodzenia i okresu do Trzech Króli, w niektórych gwarach zachowana do czasów obecnych. Godziemba, szlachecki lierb pol. ;sosna o 3 wiechach w czerwonym polu; używany był gł. na Kujawach i Mazowszu, m.in. przez Dąmbskich, Godlewskich, Wyso-ckich.

godzina, h, 1/24 część doby. godzinny kąt →kąt godzinny. godziny nadliczbowe, godziny przepracowane ponad czas pracy wynikający z przepisów o czasie pracy; za godziny te przysługuje dodatkowe wynagrodzenie. Goebbels [göb-] JOSEPH, 1897-1945, jeden z gł. przywódców Niemiec hitlerowskich; od 1933 min. propagandy III Rzeszy; zbrodniarz woj.; popełnił samobójstwo w oblężonym Berlinie. Goebel [göbel] KARL EBERHARDT, 1855-1932, botanik niem.; prof. botaniki, założyciel Instytutu Bot. i ogrodu bot. w Monachium; twórca nowego kierunku w morfologii roślin — organografii. GOELRO plan, plan elektryfikacji Rosji Radz., podjęty z inicjatywy Lenina; zatwierdzony 1920, wykonany 1930. Goeppert-Mayer [göpərt maiər] MARIA, ur. 1906, fizyk amer.; prof. uniw. w Ber-keley; współtwórczyni powłokowego modelu jądra atomowego; nagr. Nobla. Goerdeler [gör-] CARL, 1884-1945, polityk niem., czołowy przedstawiciel prawicowej opozycji antyhitlerowskiej; po nieudanym zamachu na Hitlera (1944) aresztowany i stracony. Goes [chu:s] HUGO VAN DER, po 1435-82, malarz niderl., wybitny przedstawiciel późnego gotyku; kompozycje rel. (m.in. tzw. Tryptyk Portinarich), w których wybija się realizm postaci, często chłopskich. Goetel FERDYNAND, 1890-1960, brat Wa-lerego, pisarz, publicysta; apologeta rządów silnej ręki (Pod znakiem faszyzmu); od 1946 w Anglii; powieści (Z dnia na dzień), dramat Samuel Zborowski, wspomnienia. Goetel WALERY, ur. 1889, geolog; prof. AGH, czł. PAN; badacz Tatr, działacz ochrony przyrody, współtwórca Tatrzańskiego Parku Narodowego. Goethe [gö: tə] JOHANN WOLFGANG, 1749-1832, najwybitniejszy poeta niem.; wczesna twórczość w duchu Sturm und Drang (dramaty, powieść Cierpienia młodego Wertera), późniejsza — klasyki: liryki, ballady, dramaty (Egmont), sielanka Herman i Dorota, satyra Lis Przechera, powieść Lata nauki Wilhelma Meistra, opowieść autobiogr. Zmyślenie i prawda, poemat filoz. Faust; ogromny wpływ na literaturę eur., m,in. polską. gofrowanie, wykończeniowa obróbka tkanin i dzianin polegająca na wytwarzaniu na ich powierzchni plast, wzorów. Goga OCTAVIAN, 1881-1938, rum. polityk i poeta; działacz partii narodowochrześc.; poezje przedstawiające życie wsi, utwory patriotyczne. Gogebic Range [gogi:byk rejndż], złoże rudy żel. w USA (Michigan), nad Jez. Górnym. Gogh [choch] VINCENT VAN, 1853-50, malarz hol., jeden z najwybitniejszych przedstawicieli postimpresjonizmu; od 1886 we Francji; jego twórbzość początkowo realist. o ciemnej tonacji przeszła przez krótką fazę impresjonist., aby osiągnąć własny dram. ekspresyjny styl; portrety, pejzaże (Most w Arles), sceny rodzajowe, martwe natury (Słoneczniki). Gogol NIKOŁAJ W., 1809-52, pisarz ros.; twórca realizmu krytycznego w literaturze ros.; wybitny satyryk; nowele z żvcia wsi ukr.; opowieści petersburskie (Płaszcz); powieść Martwe dusze i komedia Rewizor piętnujące korupcję aparatu adm. i stosunki pańszczyźniane w Rosji. Gogolewski IGNACY, ur. 1931, aktor teatrów warsz.; role dram. w szerokim zakresie repertuarowym (Nero — Brytannik J. Racine'a, Jasiek — Most J. Szaniaw-skiego); występy w teatrze telewizji, filmach i radiu; od 1971 dyr. Teatru Śląskiego w Katowicach. Gogolin, m. w pow. krapkowickim, woj. opolskim; 6,4 tys. mieszk. (1968); zakłady wapiennicze; prawa miejskie 1967. Gogół JERZY, ur. 1922, tancerz, choreograf, pedagog; kierownik zespołów bale-

towych m.in. w operach w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu i Bytomiu. Goiania [gojanja], m. w Brazylii, stol. stanu Goias; 384 tys. mieszk. (1969); osr. handl., przem., kult. i nauk. (2 uniw.). Goiás [gojasJ, stan w środk. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej; 642,1 tys. km2, 2,9 mln mieszk. (1969); stol. Goiania; wypas bydła; wydobycie diamentów, rud niklu. Goias [gojas], m. w Brazylii, do 1937 stol. stanu G.; 10 tys. mieszk. (1960). gojawa, bot. →gwajawa. Gojawiczyńska POLA, 1896-1963, pisarka; powieści z życia środowisk proletariackodrobnomieszczańskich Warszawy (Dziewczęta z Nowolipek) i Śląska (Ziemia Elżbiety); reportaż Stolica. go-kart (go-cart, kart), mały samochód sport. 1osobowy bez nadwozia, o uproszczonej budowie mechanizmów, małych kołach i nisko ustawionym siedzeniu; prędkość do ok. 60 km/h. Gokhale GOPAL KRISZNA, 1866-1915, polityk ind.; czł. i prezes od 1908 Ind. Kongresu Nar.; zwolennik stopniowych re-form. Göksu (Niebieska Rzeka), rz. w pd. Turcji; dł. 250 km; uchodzi do M. Śródziemnego. gol, bramka lub punkt zdobyty przez umieszczenie piłki lub krążka w bramce przeciwnika (w piłce nożnej, hokeju i in.), celny strzał. Golakowska WANDA, ur. 1901, plastyczka; ceramika dekoracyjna. Golański FILIP NERIUSZ, 1753-1824, pedagog, teoretyk literatury, pijar; próf. uniw. w Wilnie; O wymowie i poezji — pierwszy pol. pełny zarys teorii wymowy' i poezji. Gold Coast [gouul koust], m. na wsch. wybrzeżu Australii (Queensland), na pd. od Brisbane; 49 tys. mieszk. (1966); wielki ośr. turyst.-wypoczynkowy. Golden Gate Bridge [gouldn gejt brydż], słynny most wiszący (dł. 2,7 km) zbudowany 1937 nad wejściem cieśn. Golden Gate (Złote Wrota) do zatoki San Francisco (USA). Golde-Stróżecka ESTERA →Stróżecka-Golde Estera. Goldfaden ABRAHAM, 1840-1908, . żyd. poeta i dramatopisarz; twórca nar. teatru żyd.; wiersze i pieśni, komedie, farsy, operetki. Goldflam SAMUEL, 1852-1932, lekarz neurolog; prowadził własną klinikę w Warszawie; opisał niektóre jednostki chorobowe; pionierskie w Polsce badania mikroskopowe układu nerwowego. Golding [gouldyn] WILLIAM, ur. 1911, powieściopisarz ang.; alegoryczne powieści ukazujące społ.-moralną słabość ludzkiej cywilizacji (antyutopia Władca much). Goldmann [-man] LUCIEN, 1913-70, fr. historyk filozofii i literatury; łączył metodę strukturalną z ideami filozofii marksistowskiej (Nauki humanistyczne a filozofia, Le Dieu caché). Goldoni CARLO, 1707-93, komediopisarz wł.; negując niewybredną improwizację aktorów commedia dell'arte, wprowadził charaktery w miejsce umownych typów; przywrócił literaturze jej prawa na scenie: autor ok. 200 sztuk, m.in. słynnych komedii Sługa dwóch panów, Sprytna wdówka, Mirandolina; libretta do oper; Pamiętniki. Goldsboro [gouldzbərə], m. w USA (Karolina PB.); 26 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (tytoń); różnorodny przemysł. Goldschmidt [goltszmyt] ADOLF, 1863-1944, niem. historyk sztuki, wybitny me-diewista, badacz malarstwa miniaturowego; rzeźby w kości słoniowej (bizant., karolińskiej i ottońskiej) oraz średniow. drzwi brązowych (m.in. gnieźnieńskich i płockich). Goldschmidt [goltszmyt] HANS, 1861-1923, niem. chemik i przemysłowiec; wykorzystał redukcję tlenków metali glinem do otrzymania metali (aluminotermia) oraz do spawania i zgrzewania termitowego.

gołoborze Goldschmidt [goltszmyt] RICHARD BENE-DICT, 1878-1958, niem. biolog, genetyk; dyr. KaiserWilhelm-Institut für Biologie w Berlinie-Dahlem, prof. uniw. w Berke-ley; prace nad determinacją płci u zwierząt i fizjologią genu. Goldschmidt [goltszmyt] VICTOR MORITZ, 18881947, norw. geochemik, mineralog i petrograf; prof. uniw. w Oslo; jeden z twórców geochemii; podał geochem. klasyfikację pierwiastków chemicznych. Goldsmith [gouldsmyt] OLIVER, 1728-74, pisarz ang., pochodzenia irl.; reprezentant sentymentalizmu; powieść Pleban z Wa-kefieldu, poemat Wieś opuszczona, eseje satyr, o Anglii (Obywatel świata), komedie, szkice historyczne. Goldwasser →gdańska wódka. Goldziher [goldci-] IGNAC, 1850-1921, orientalista węg.; prof. arabistyki uniw. w Budapeszcie; zapoczątkował nowocz. studia islamistyczne; Muhammedanische Studien. Golea, E1-, oaza w środk. Algierii; ok. 13 tys. mieszk.; ośr. handl.; uprawa palmy daktylowej, warzyw. golec, zool. →palia. Golem, w mitologii ludów semickich legendarny olbrzym ulepiony z gliny i ożywiony przez alchemika Liwę ben Be-calela; pod nieobecność twórcy dokonał bezmyślnych zniszczeń; temat powieści G. Meyrinka. goleniowa kość →piszczelowa kość. Goleniowska Puszcza, obszar leśny na Równinie Goleniowskiej, na wsch. od Zalewu Szczecińskiego; lasy gł. mieszane z udziałem buka. Goleniów, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Iną; 14,7 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny (fabryka mebli, tartak), metal, (fabryka opakowań); węzeł kol.; port lotniczy Szczecina; stara osada słow.; got. mury miejskie (XIII-XV w.) i kościół (XV w.). — W X-XIII w. osada sow.; prawa miejskie 1268. W 1945 (4-7 III) ciężkie walki oddziałów radz. I Frontu Białorus, z wojskami hitlerowskimi; w czasie II wojny świat, zniszczony w 6O%, po wojnie odbudowany. goleń (podudzie), odcinek kończyny miednicznej (tylnej, dolnej) od stawu kolanowego do stawu stępu; szkielet g. tworzy kość piszczelowa i strzałka, u ptaków i niektórych ssaków (np. kopytnych) uwsteczniona; też odcinek odnóży owadów. Golescu [-sku] NICOLAE, 1810-79, polityk rum.; za panowania A.I. Cuzy min. spraw zagr., później również premier. Golescu [-sku] STEFAN, 1809-74, rum. działacz polit.; jeden z przywódców rewolucji 1848 na Wołoszczyźnie; na emigracji współpracownik Mickiewiczowskiej „Trybuny Ludów"; za rządów Karola I premier. Goleszów, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim; cementownia. golf, popularna ang. gra sport. 2 osób lub 2 drużyn na otwartym terenie (20-40 ha); specjalnymi laskami, najmniejszą liczbą uderzeń, należy wprowadzić małą kauczukową piłkę do 18 (rzadziej 9) dołków oddalonych o ok. 500 m; ostatnio zdobywa popularność tzw. mini-golf, gra rekreacyjna, rozgrywana na mniejszym terenie. Golfstrom [-sztro:m] -^Zatokowy Prąd. Golgi [-dżi] CAMILLO, 1844-1926, wł. anatom i lekarz; prof. uniw. w Pawii; nagr. Nobla za mikroskopowe badania budowy układu nerwowego; odkrył strukturę komórkową — aparat G. Golgiego aparat [a. goldżiego], organel-Ia komórkowa biorąca udział w procesach wydzielniczych komórki; w mikroskopie elektronowym widoczny jako system pęcherzyków i równoległych błon. Golgota (Kalwaria), wzgórze k. Jerozolimy; wg N. Testamentu miejsce ukrzyżowania Jezusa. goliardzi, wędrowni studenci średniow.

(IX-XIII w.), minstrele i żonglerzy; twórcy erotyków, wierszy bachicznych z elementami satyry społecznej. goliat (Goliathus), afryk. chrząszcz, dł. do 10 cm; pięknie ubarwiony. goliat (żaba olbrzymia, Rana goliath), gat. żaby do 30 cm dł.; Kamerun. Goliat, wg St. Testamentu olbrzymiego wzrostu wojownik filistyński pokonany przez Dawida celnym strzałem; symbol bezmyślnej siły fiz. ulegającej odwadze i przemyślności. Golicyn BORIS B., 1862-1916, ros. fizyk i geofizyk, czł. Petersburskiej Akad. Nauk; twórca mat.-fiz. podstaw sejsmologii; konstruktor sejsmografu z rejestracją galwa-nometryczną. Golicyn MICHAIŁ M., 1675-1730, generał ros., od 1725 feldmarszałek; wyróżnił się w wojnie północnej 1700-21. Golicyn WASILIJ W., książę, 1643-1714, ros. mąż stanu, faworyt regentki Zofii, faktyczny władca 1682-89; lawirował między Polską a Turcją. Golina, m. w pow. konińskim, woj. pozn.; 3,3 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1330(?) (do 1870) i 1921. — W czasie okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje (1,2 tys. osób). Goliński JERZY, ur. 1928, reżyser; inscenizacje gł. w teatrach Gdańska, Lublina, Krakowa; Powrót Odysa S. Wyspiańskiego golizna, skóra niegarbowana, pozbawiona naskórka i jego produktów (np. włosów) oraz tkanki podskórnej. Golka TADEUSZ (pseud. Stefan), 1914-44, działacz ruchu lud. i ruchu oporu; czł. ZMW RP „Wici"; w czasie okupacji od 1940 w ZWZ; od 1943 w KG BCh oraz szef Oddziałów Specjalnych w Komendzie Okręgu BCh Warszawa; poległ w walce z hitlerowcami. Golkonda, hist. kraina ind., słynąca z bogactw; ważny ośrodek handlu, słynny z kopalń i szlifowania diamentów (stąd pochodzą koh-i-noor i orłów); 1687 przyłączony do imperium Wielkich Mogołów; obecnie w stanie Andhra-Pradesz. Golkonda, m. w pd.-wsch. Indii, stan AndhraPradesz, k. Hajdarabadu; w obrębie fortyfikacji liczne zabytki architektury. Goli IVAN (właśc. Isaac Lang), 1891-1950, pisarz niem., zamieszkały we Francji; pisał w języku niem. i fr.; liryka ekspre-sjonist., później surrealist.; powieści, dramaty. Gollan [gotən] JOHN, ur. 1911, bryt. działacz robotn.; 1935-40 sekretarz Związku Młodzieży Komunist. W. Brytanii; od 1943 czł., od 1956 gen. sekretarz Komitetu Wykonawczego KP W. Brytanii. golonka, dolna część szynki lub łopatki wieprzowej od,cięta wraz z kością; spożywana na świeżo po ugotowaniu lub peklowana i wędzona. Goltz [golc] RUDIGER VON DER, 1865-1946, generał niem.; 1918 dowódca formacji niem. utworzonych do walki z rewol. Rosją. Goltzius [golcjus] HENDRIK, 1558-1617, hol. grafik i malarz, przedstawiciel ma-nieryzmu; udoskonalił technikę rytowni-czą umożliwiającą graf. interpretację dzieł malarskich. Golub-Dobrzyń, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Drwęcą; 7,7 tys. mieszk. (1968); tartak, przemysł spoż., wytwórnia pasz; got. zamek krzyżacki (XIV w., przebudowany dla Anny Wazówny), got. kościół (XIII-XIV w.), kamienice (XVII-XVIII w.); prawa miejskie: Golub w XIV w., Dobrzyń nad Drwęcą — 1789 (do 1870) i 1919; połączenie 1951. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,5 tys. mieszk. (50%). Golus JAN, 1895-1964, malarz, scenograf; czł. Bloku i Praesensu; prof. ASP w Warszawie; gł. pejzaże. Gołańcz, m. w pow. wągrowieckim, woj. pozn.; 2,3 tys. mieszk. (1968); drob-

369

ny przemysł; got. zamek Pałuków (XIV-XV w.); prawa miejskiej w XVI/XVII w. — Udział mieszkańców w powstaniu wielko-pol. 1918-19. Gołas WIESŁAW, ur. 1930, aktor; role komediowe oparte najczęściej na efektach pantomimicznych; role film. (także dram.); występy w kabaretach i w telewizji. Goławski ZYGMUNT (pseud. Niwa), 1912-44, działacz ruchu oporu; od 1943 dowódca oddziału partyzanckiego BCh; 1944 wraz z nim w AL; współorganizator konspiracyjnej lubelskiej WRN; poległ w walce z hitlerowcami. Gołąb JÓZEF, 1904-68, geolog; prof. Uniw. Warsz.; prace poświęcone gł. hydrogeologii Polski oraz badaniom hydro-techn. na Wiśle, Bugu i Warcie. Gołąb STANISŁAW, 1878-1939, prawnik; prof. prawa i procesu cyw. na Uniw. Jag.; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Gołąb STANISŁAW, ur. 1902, matematyk; prof. Uniw. Jag.; prace z geometrii różniczkowej i rachunku tensorowego. Gołąb, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim, nad Wisłą; koszykarstwo; późno-renes. kościół (XVII w.), ufortyfikowany (w murach korytarze obronne); 1672 miejsce konfederacji gołąbskiej. Gołąb, jeden z gwiazdozbiorów. gołąb domowy, ptak pochodzący od dzikiego gołębia skalnego; rozróżnia się kilka grup ras g.d.; hodowany jako ozdobny, pocztowy i na mięso. gołąbek (surojadka, serowiatka, serojesz-ka, Russula), rodzaj z rodziny bedłkowa-tych; liczne gat. grzybów, niektóre jadalne, nawet na surowo (g. zielonawy, g. jadalny), inne trujące (np. g. wymiotny). gołąbska konfederacja, 1672 zawiązana we w. Gołąb (woj. lubelskie) przez pospolite ruszenie szlachty w obronie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Gołba KAZIMIERZ, 1904-52, pisarz, nauczyciel; utwory o tematyce śląskiej — dramaty współcz., powieści (Wieża spadochronowa). Gołdap, m. pow. w woj. białostockim, nad Gołdapą; 8,3 tys. mieszk. (1968); tartak; prawa miejskiej 1570. — W czasie działań II wojny świat, zniszczony w 9O%, po wojnie odbudowany. Gołdapa, rz., pr. dopływ Węgorapy; dł. 89 km, dorzecze 677 km2. Gołdopiwo, jezioro na Pojezierzu Mazurskim, na wsch. od jez. Mamry (woj. olsztyńskie); pow. 890 ha, głęb. do 27 m. Gołdowie →Nanajowie. Gołemberski WŁADYSŁAW, 1834-91, działacz polit. obozu „białych", publicysta; 1863 komisarz Rządu Nar. w Krakowskiem i Sandomierskiem; 1874 zał. we Lwowie dziennik „Ojczyzna". gołębiarz (Accipiter gentilis), gatunek jastrzębia; dł. do 60 cm; Eurazja, Ameryka Pn.; dawniej używany w sokolnictwie. gołębie (Columbae), rząd kosmopolitycznych ptaków; 311 gat.; do g. należą: dronty, stepówki i g. właściwe — karmiące młode wydzieliną wola („mleko ptasie"); roślinożerne; np. grzywacz, siniak, turkawka, g. skalny — przodek g. domowego. gołębie polne (poluchy, gołębie podwórzowe), międzyrasowe mieszańce gołębi domowych. Gołębiewski HIERONIM, 1845-1918, kaszubski działacz i pisarz, ksiądz; Obrazki rybackie z półwyspy Helu. gołębska rasa świń →puławska rasa świń. Gołęszyce, plemię słow. zamieszkałe na pograniczu Moraw i Małopolski, w Kotlinie Opawskiej; w 2 poł. IX w. podbite przez państwo wielkomorawskie, w 1 poł. X w. niezależne; 9901032 pod władzą Polski, później Czech. gołoborze, nagromadzenie bloków i odłamków skalnych wskutek wietrzenia twardych, zwięzłych skał (np. na stokach Łysicy w G. Świętokrzyskich).

370 Gołodny Gołodny MICHAIŁ (wlaśc. M.S. Epsz-tejn), 1903-49, poeta ros.; patetyczne poezje poświęcone rewolucji i pracy robotników. Gołogórski TADEUSZ, 1872-1928, inżynier mechanik; prof. Polit. Lwowskiej i Univ\ Jag.; twórca nauk. podstaw maszynoznawstwa roln. w Polsce. gołoledź, jednorodny i przezroczysty osad lodu tworzący się wskutek zamarzania przechłodzonych kropelek mżawki lub deszczu na powierzchniach o temp. zwykle od 0 do -6°. Gołonóg, dzielnica mieszkaniowa w Dąbrowie Górniczej. Gołoński ANDRZEJ, 1799-1854, architekt; stosował formy klasycyst., renes. i got.; pałac Uruskich w Warszawie, kościół w Jabłonnie. Gołosow ILJA A., 1883-1945, architekt radz.; przedstawiciel konstruktywizmu, później kierunku neoklas.; Pałac Pracy w Moskwie. gołota szlachecka →szlachta (w Polsce). Gołowin ALEKSANDR J., 1863-1930, radz. malarz i scenograf; projekty dekoracji teatr., portrety, pejzaże, martwe natury. Gołowin FIODOR A., 1650-1706, ros. polityk i dyplomata, doradca Piotra I; brał udział w rokowaniach z Augustem II Sasem w Birżach. Gołubaja roza (ros. 'Błękitna Róża'), ros. awangardowe ugrupowanie artyst., zał. 1907 w Moskwie; organizowało wystawy, ostatnia miała miejsce 1925. Gołubiew ANTONI, ur. 1907, pisarz i publicysta kat.; cykl powieści hist. Bolesław Chrobry, opowiadania, szkice. Gołubiewa ANTONINA G., ur. 1899, pisarka ros.; opowiadania dla dzieci o tematyce rewol., m.in. o S. Kirowie. Gołubkina ANNA S., 1864-1927, rzeźbiar-ka ros., od 1899 w Paryżu; uczennica A. Rodina; gł. popiersia portretowe. Gołubow SIERGIEJ N., 1894-1962, pisarz ros.; powieści hist., zbeletryzowane biografie o ros. twórcach kultury i nauki. Gołuchowski AGENOR (st.), 1812-75, polityk galic. i austr., konserwatysta; 3-krot-ny namiestnik Galicji; przyczynił się do ufundowania AU w Krakowie i polit. we Lwowie. Gołuchowski AGENOR (mł.), 1849-1921, syn Agenora (st.), polityk i dyplomata austr., min. spraw zagr. 1893-1906. Gołuchowski JÓZEF, 1797-1858, filozof, jeden z twórców tzw. filozofii nar.; głosił koncepcję „państwa-narodu" jako tworu boskiego, o swoistym „nar. duchu". Gołuchów, w. w pow. pleszewskim, woj. pozn.; pałac przekształcony w XIX w. z późnorenes. dworu obronnego w stylu renesansu fr. (wg projektu E.E. Viollet-le-Duca) — obecnie muzeum, otoczony parkiem krajobrazowym. — W okresie II wojny świat, w pobliskim lesie hitlerowcy wymordowali kilka tysięcy osób. gołyszek (Echinosorex gymnurus), naj większy ssak owadożerny; dł. ok. 60 cm; pd.-wsch. Azja. Gómara [go-] FRANCISCO LÓPEZ DE, 1511-66, historyk hiszp.; sekr. H. Cortésa w Meksyku; Historia general de las Indias. Gömbös [-bösz] GYULA, 1886-1936, węg. prawicowy działacz polit.; jeden z organizatorów walki przeciw Węg. Rep. Rad (1919); 1932-36 premier; współpraca z Niemcami hitlerowskimi i Włochami. Gombrich ERNST, ur. 1909, ang. historyk sztuki pochodzenia austr.; rozwinął badania nad historią myśli o sztuce, wykorzystał dorobek nowocz. psychologii do rozważań zagadnień artyst.; Art and lllusion, Meditation on a Hobby Horse, Norm and Form, A story of Art. Gombrowicz WITOLD, 1904-69, pisarz; od 1939 w Argentynie, 1964 osiadł we Francji; utwory groteskowo-satyr. demaskujące mity i konwencje WSDÓICZ. kultury; powieści (Ferdydurke, TransAtlantyk, Kosmos), dramaty (Ślub, Operetka), opowiadania; refleksyjny dziennik. Gomera, wulkaniczna wyspa hiszp. na

O. Atlantyckim (W. Kanaryjskie); 378 km2, 30 tys. mieszk. (1961); gł. m. San Sebastian de G. Gomes de Amorim [gomesz de amorim] FRANCISCO, 1827-91, pisarz portug.; poezje zawierające elementy egzotyki polud-niowoamer., dramaty. Gomes Leal [gomesz 1.] ANTONIO DU-ARTE, 1848-1921, 'pisarz portug.; liryka, powieści zbliżone do naturalizmu, pam-flety. Gómcz de Avellaneda [gomet de awel-ja-] GERTRUDIS, 1814-73, pisarka hiszp., pochodząca z Kuby; liryki, tragedie romant., powieści. Gómez de la Serna [gomet de la s.] RAMÓN, 1888-1963, pisarz hiszp., prekursor hiszp. awangardy lit.; zbiory aforyzmów, powieści, monografie lit. i malarskie, eseje. i Gómez Palacio [gomes palas o], m. w Meksyku (Durango), na obszarze Laguny; 61 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. gomi →ber. Gomolicki LEON, ur. 1903, pisarz, rusycysta; eksperymentalne powieści psychol (Wyłączenie, Kiermasz); studia z pol.-ros. stosunków literackich. Gomółka MIKOŁAJ, 1535(?)-po 1591, muzyk i kompozytor; Melodie na Psałterz Polski do tekstów J. Kochanowskiego. gomółki, serki ze zbieranego mleka krowiego w postaci kul (ok. 0,25 kg) z od-cedzonego i obsuszonego twarogu, popularne dawniej w Polsce. gomółki, szt. plast, niewielkie szklane szybki, okrągłe lub wieloboczne; łączone w tafle ramkami z ołowiu, stosowane w średniowieczu do szklenia okien. Gompers [-pərz] SAMUEL, 1850-1924, amer. reformistyczny działacz robotn. i związkowy; współtwórca Amer. Federacji Pracy. Gomperz [-perc] THEODOR, 1832-1912. austr. filozof i filolog; zajmował się gł. historią filozofii i kultury starożytnej. Gomulicki JULIUSZ WIKTOR, ur. 1909, syn Wiktora, historyk literatury, edytor; badacz twórczości C.K. Norwida (krytyczna edycja Dzieł zebranych), literatury oświecenia; yarsavianista. Gomulicki WIKTOR, 1848-1919, pisarz; związany z Warszawą, wprowadził do poezji tematykę miejską; liryka, nowele, powieści hist., szkice varsavianistyczne; au-tobiogr. Wspomnienia niebieskiego mundurka. Gomułka WŁADYSŁAW (pseud. Wiesław), ur. 1905, działacz ruchu robotn.; od 1926 w KPP, 1943-48 sekr. gen. KC PPR; 1945-48 wicepremier i min. ziem odzyskanych; 1948 usunięty ze stanowiska sekr. gen. KC PPR; 1955 zrehabilitowany, od 1956 I sekr. KC PZPR; na VII Plenum KC PZPR (XII 1970) złożył rezygnację ze stanowiska I sekr. i czł. Biura Polit. KC PZPR; uchwałą VIII Plenum KC PZPR (II 1971) zawieszony w prawach czł. KC PZPR. Gomułki plan →plan Gomułki. gon, łow. ściganie zwierzyny przez szczekające psy gończe; także ich głos. gonadotropiny, hormony wytwarzane przez przedni płat przysadki mózgowej, warunkujące prawidłowy rozwój oraz czynności gruczołów płciowych. gonady (gruczoły rozrodcze, płciowe), narządy rozrodcze człowieka i zwierząt: jajniki — produkujące jaja, oraz jądra — wytwarzające plemniki. Gonaïves [-i:w], m. i port w pn.-zach. Haiti, ośrodek adm. dep. Artibonite; 14 tys. mieszk. (1965). Gonave [gona:w], wyspa w Ameryce Środk., w pobliżu wybrzeży Haiti; 743 km2, ok. 30 tys. mieszk.; należy do Haiti. Gonbad-e Kawus, m. w Iranie (Chora-san); 41 tys. mieszk. (1966). Goncalves [gąsalwisz] NUÑO, XV w., malarz portug., przedstawiciel malarstwa późnogot.; 145071 na dworze Alfonsa V w Lizbonie; ołtarz św. Wincentego.

Goncalves Dias [gąsalwisz djəsz] ĄN-TONIO, 1823-64, poeta brazyl.; przedstawiciel romantyzmu nawiązujący do indiańskich motywów lud. i tematyki nar.; liryki, dramat. Goncourt [gąku:r] DE, bracia: EDMOND (182296) i JULES'(1830-70), autorzy wspólnie pisanych powieści zapowiadających naturalizm (Herminia Lacerteux); dziennik stanowiący kronikę życia lit. epoki. Goncourtów Akademia [a. gąku:rtów], powstała 1902 na mocy testamentu E. Gon-courta; zgromadzenie 10 pisarzy przyznających coroczną nagrodę za osiągnięcia w dziedzinie prozy we Francji. Gonczarow IWAN A., 1812-91, pisarz ros.; powieści realist. charakteryzujące bierność ideową ziemiaństwa ros. (Obłomow). Gonczarowa NATALIJA S., 1881-1962, ros. malarka i graficzka, od 1914 w Paryżu; twórczość G. oscylowała od abstrakcjo-nizmu do malarstwa przedstawieniowego; scenografia, kostiumy dla baletu S. Dia-gilewa, ilustracje. Gondal, m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 45 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; rzemiosło (tkaniny). Gondar, m. w zach. Etiopii, na wys. 2210 m, ośrodek adm. prow. Begamder; 30 tys. mieszk. (1965); ośr. handlu i rzemiosła; zamki warowne i kościoły (XVII w., częściowo w ruinie). gondola, lotn. opływowo ukształtowane pomieszczenie lub występ poza kadłubem statku powietrznego, np. sterowca (g. pasażerska), samolotu (g. silnikowa). gondola, żegl. łódź wiosłowa bez steru, o smukłym kadłubie z ozdobnym dziobem, używana do komunikacji po kanałach Wenecji; kierowana przez gondoliera, który wiosłuje 1 wiosłem na rufie. Gondwana, geol. ląd istniejący od kar-bonu do jury na obecnej półkuli pd.; obejmował część Ameryki Pd. i Afryki, Płw. Indyjski, Australię i Antarktydę; w karbonie górnym — wielkie zlodowacenie. gonfalonier: 1) w średniow. republikach wł. — chorąży, stojący na czele milicji miejskiej; 2) w XVI-XVII w. cywilny zarządca republik. Gonfreville-l'Orcher [gąfröwil lorszy], m. w zach. Francji (Normandia), w pobliżu Hawru; 8,6 tys. mieszk. (1968); największa we Francji rafineria ropy naft.; przemysł chemiczny. gong, instrument muz. perkusyjny (idio-fon uderzany), w kształcie wielkiego talerza z brązu; rozpowszechniony w Chinach, w Azji; używany też do sygnalizacji w teatrze, w walce bokserskiej. gong elektryczny, sygnalizator akustyczny, w którym drgania uderzanego pręta, przetworzone na drgania elektr., odtwarza się po wzmocnieniu przez głośnik. Góngora y Argote [goŋ- i a.J Luis DE, 15611627, poeta hiszp.; jeden z gł. przedstawicieli baroku; nawiązujące do twórczości lud. utwory satyr., poezje pisane wyszukanym stylem (stąd gongoryzm); wpływ na wiele pokoleń hiszp. pisarzy. gongoryzm (kultyzm), kierunek w barok, poezji hiszp. charakteryzujący się skomplikowaną składnią, wyszukanym słow-nictwem, wieloznaczną metaforyką i symboliką mitologiczną. goniatyty (Goniatitina), grupa amonitów; pojawiły się w dewonie, rozkwit ich przypada na karbon. Goniądz, m. w pow. monieckim, woj. białostockim, nad Biebrzą; 2,9 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1547. — W okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje (125 mieszk.); zniszczony w 80%, po wojnie odbudowany. gonidia, bot. glony (sinice lub zielenice) będące, obok grzybów, składnikiem porostów. „Goniec Poranny i Wieczorny", pismo bez określonej linii polit., wydawane 1901-18 w Warszawie; od 1905 nieoficjalny organ endecji.

Gordon goniometr, geod. używany dawniej przy-rząd do mierzenia kątów poziomych w terenie, składający się z 2 walców osadzonych jeden na drugim, z których dolny jest zaopatrzony w podziałkę kątową, a górny ruchomy — w przezierniki do celowania. goniometr, techn. przyrząd optyczny do dokładnych pomiarów kątów między 2 płaszczyznami polerowanymi lub docieranymi, np. kątów szklanych pryzmatów, płytek kątowych. goniometria, dział trygonometrii poświęcony badaniu elementarnych własności funkcji trygonometrycznych; również dział krystalografii poświęcony pomiarom kątów pomiędzy ścianami kryształów. goniometr refleksyjny, przyrząd optyczny do pomiaru kątów między normalnymi ścianami kryształu. goniony, taniec pol. o b. żywym tempie, rozpowszechniony gł. w XVI-XVII w., znany tylko z lit. źródeł. gonitwa myśli, med. chorobliwe przyspieszenie toku myślenia połączone zwykle z bezładnymi wypowiedziami;'objaw pewnych chorób psych. i zatruć (np. kofeiną, alkoholem). gonny, o drzewach: wyniosły, prosty, okoronie osadzonej wysoko. gonochoryzm →rozdzielnopłciowość. gonokoki, bakterie (dwoinki) kształtu ziarenek kawy, wywołujące u ludzi zakażenie powodujące rzeżączkę. gonorea, med. →rzeżączka. Gonseth [gonzet] FERDINAND, ur. 1890, szwajc. matematyk i filozof; głosi filozofię nauki „otwartej" dla zmiennych i wciąż nowych pojęć i faktów. gont, deseczka wyrabiana ręcznie lub maszynowo z wyrzynków drewna (gł. iglastego) przeznaczona do krycia dachów, przekrój poprzeczny ma kształt klina, pow. boczne obrobione na wpust i wypust. Gonta IWAN. ?-1768, jeden z przywódców powstania, chłopskiego 1768 na Prawobrzeżnej Ukrainie; stracony. gontyna, poprawnie →kącina. Gonzaga [-dzaga], wł. ród książęcy, panujący m.in. w Mantui 1328-1708; z rodu G. pochodziła królowa pol. Ludwika Maria. Gonzaga [gązagə] TOMAS ANTONIO, 17441809(?), poeta portug.; liberał, więziony i zesłany za działalność polit.; liryki mi łosne. González [-talet] JULIO, 1876-1942, hiszp. malarz i rzeźbiarz, od 1900 w Paryżu; początkowo obrazy pod wpływem kubiz-mu, od 1927 metal., uproszczone rzeźby figuralne, często o formach ażurowych, bliskie tendencjom surrealizmu i abstrak-cjonizmu; Montserrat, Człowiek — kaktus. González Martinez [gonsales -tines] ENRIQUE, 1871-1952, poeta meksyk.; przedstawiciel modernizmu w literaturze Ameryki Łac; zbiory poezji. Gonzáles Prada [gonsales p.] MANUEL, 18481912, pisarz peruwiański; eseje polit., pamflety, poezje nawiązujące do dawnych form poet. (rondo, triolet). gończaki →gończe psy. gończe psy (gończaki), grupa psów myśliwskich: ogary (goniące zwierzynę po świeżym tropie, przy głośnym naszczeki-waniu i napędzające ją na strzał myśliwego) oraz charty (kierując się wzrokiem gonią zwierzynę milczkiem, po czym chwytają i dławią). Gooch [gu:czl GEORGE PEABODY, 1873-1968, ang. historyk i publicysta: prof. uniw. w Londynie; badacz zwł. dziejów dyplomacji, wydawca źródeł do genezy I wojny światowej. Goodman [gudmən] BENJAMIN (ZW. Benny G.), ur. 1909, amer. klarnecista jazzowy, przedstawiciel stylu swing; grał w wielu zespołach, założył dużą orkiestrę. Goodman [gudmən] NELSON, ur. 1906, amer. filozof i logik, przedstawiciel neo-pozytywizmu: zajmuje się gł. teorią znaczenia i indukcji.

Goodwood [gu:duud], m. w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), k. Kapsztadu; 83 tys. mieszk. (1967); funkcje gł. mieszkaniowe. Goole [gu:l], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad rz. Ouse; 19 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., maszyn., włók., odzieżowy. Goose Bay [gu:s bej], miejscowość w Kanadzie (Nowa Fundlandia), na płw. Labrador; wojsk, baza lotnicza. GOP →Górnośląski Okręg Przemysłowy. Gopal RAM, ur. 1920, ind. tancerz i ba-letmistrz, propagator klas. tańca ind.; występy gościnne w Europie i Ameryce. Gopallawa WILLIAM, ur. 1897, cejloński polityk, prawnik; czł. Sądu Najwyższego; sprawował wiele ważnych funkcji państw.; od 1962 gubernator gen. Cejlonu. Goplanie, hipotetyczna nazwa plemienia zamieszkującego okolice jez. Gopło w IX w.; być może poprzednicy Polan lub Kujawian. Gopło, jezioro na Pojezierzu Gnieźnieńskim (woj. bydgoskie); pow. 2180 ha, głęb. do 16,6 m; rozczłonkowane; przepływa Noteć; droga wodna Warta-Wisła; nad G. — Kruszwica. Göppingen [göpyŋən], m.w NRF (Ba-deniaWirtembergia); 47 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., metal., chemiczny. GOPR →Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. gopura, w Indiach brama w kształcie wielokondygnacjowej wieży, schodkowato zwężającej się ku górze. Gorakhpur (ang. Goruckpur), m. w Indii (UttarPradesz); 228 tys. mieszk. (1968); przemysł cukr., chem., warsztaty kol.; węzeł kol.; uniwersytet. gorączka: 1) atmosfera podniecenia, zdenerwowania; 2) żądza, zapał, chęć do czegoś. gorączka, med. podwyższenie ciepłoty ciała ponad normę (u człowieka — ponad 37°); objaw licznych chorób, gł. stanów zapalnych, zakażeń, chorób zakaźnych. gorączka błotna →zimnica. Gorączka Brazylijska, nasilenie pol. ruchu emigr. do Brazylii 1890-93 i 1911-12. gorączka falista →brucelozy. gorączka gruczołowa →mononukleoza zakaźna. gorączka maltańska →brucelozy. gorączka okopowa (gorączka wołyńska), epidemiczna choroba zakaźna wywoływana przez riketsje (Rickettsia quintana), przenoszone przez wszy; bóle głowy, grzbietu, nóg, gorączka, wysypka plamista, białkomocz; kilkakrotne nawroty. gorączka plamista Gór Skalistych, ostra zakaźna choroba ludzi i zwierząt wywoływana przez riketsje (Rickettsia rickettsii), przenoszone przez kleszcze; nagły początek, bóle głowy i stawów, gorączka, dreszcze, wysypka wybroczynowa całego ciała, zamroczenia, ogniska martwicowe skóry i mięśni; leczenie antybiotykami. gorączka powrotna →dur powrotny. gorączka Q (Queensland-fever), ostra choroba zakaźna wywołana przez riketsje (Rickettsia burneti); charakterystyczne śródmiąższowe zapalenie płuc; zakażenie przez wdychanie pyłu zakażonego kałem chorych zwierząt hod.; leczenie antybiotykami i ogólne. gorączka węzłowa →mononukleoza zakaźna. Gorbach ALFONS, ur. 1908, polityk austr., chrześc, demokrata; 1961-64 kanclerz. Gorbatow BORIS L., 1908-54, pisarz ros.; powieści o młodzieży komsomolskiej i bohaterskiej walce górników Donbasu z hitlerowskim okupantem (Dusze nieujarzmione). Gorbatowski KONSTANTY, ur. 1919, malarz; twórczość o charakterze surreali-stycznopoetyckim. gorbusza (Oncorhynchus gorbuscha), gat. łososia pacyficznego, ok. 70 cm dł.; Azja, pn. zlewiska Pacyfiku i M. Arktycz-nego; gosp. znaczenie duże.

371

Gorce, masyw górski w Beskidzie Wysokim; najwyższy szczyt Turbacz 1310 m; lasy świerkowe z resztkami puszczy jo-dłowo-bukowej (rezerwat im. W. Orkana). Gorce, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim; 4,8 tys. mieszk. (1968); szyb kopalni węgla kam.; prawa miejskie 1962. Gorczakow ALEKSANDR M., 1798-1883, polityk ros.; min. spraw zagr. 1856-82; 1863 odparł próby interwencji dyplomatycznej mocarstw zach. na Tzecz Polski; 1870 jednostronnie anulował postanowienia traktatu paryskiego 1856 ograniczające prawa Rosji na M. Czarnym. Gorczakow MICHAIŁ D., 1793-1861, generał ros., od 1856 namiestnik Królestwa Polskiego. gorczyca, jednoroczne rośliny zielne z rodziny krzyżowych, uprawiane dla nasion, używanych do wyrobu oleju i olejku gorczycowego, musztardy, środków leczn.; g. biała (Sinapis alba), g. sarepska (g. modra, Brassica juncea var. sareptana), g. czarna (B. nigra), z w. kapustą czarną. Gorczycki GRZEGORZ GERWAZY, 1665(?)-1734, kompozytor, kapelmistrz w katedrze na Wawelu, ksiądz; ponad 40 zachowanych dzieł, gł. a cappella lub z basso con-tinuo. gorczycowy olej, olej z nasion gorczycy, gł. białej i sarepskiej, zbliżony składem chem. do oleju rzepakowego, używany w przemyśle spoż. i farmaceutycznym. Gorczyczewski JAN ONUFRY, 1751-1823, pedagog i poeta, ksiądz; organizator szkolnictwa w Wielkopolsce; wiersze, m.in. adaptacje satyr Boileau, przekłady. gorczycznik (synapizm), wilgotny, ciepły okład z papki sporządzonej z nasion gorczycy czarnej, wywołujący miejscowe, silne przekrwienie i podrażnienie skóry. Gorczyn JAN ALEKSANDER, ok. 1618-po 1695, pisarz rel., heraldyk, wydawca, rytownik i muzyk; redaktor techn. ,.Merkuriusza Polskiego", autor Herbów Królestwa Polskiego z własnymi rycinami, zbiorów modlitw. Gorczyński BOLESŁAW, 1880-1944, pisarz, dyr. teatrów; komedie i dramaty moralno-obyczajowe, nowele, felietony, krytyka teatr., powieść, przekłady. Gorczyński WŁADYSŁAW, 1879-1953, meteorolog i klimatolog; organizator i pierwszy dyr. Państw. Instytutu Meteorol.; prof. uniw. w Toruniu, czł. PAU; przyczynił się do rozwoju aktynometrii i klimatologii. Gordaszewski FRANCISZEK, 1801-70, działacz emigr.; jeden z inicjatorów ,,nocy listopadowej" 1830 (uczeń Szkoły Podchorążych); karbonariusz, współzałożyciel Młodej Polski. Gordimer NADINE, ur. 1923, pisarka południowoafryk., tworząca w języku ang.; obyczajowo-psychol. powieści i nowele, demaskujące politykę dyskryminacji rasowej w Republice Pd. Afryki. gording, żegl. lina do podciągania dolnego liku (krawędzi) żagla rejowego do rei, do której jest on przymocowany górnym likiem; używana przy zwijaniu żagla. Gordion (Gordium), staroż. stol. Frygii w środk. Turcji (Ankara); ruiny fortyfikacji i budowli publicznych (m.in. na planie megaronu) i nekropola (I-VIII w.). Gordlewski WŁADIMIR A., 1876-1956, turkolog radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badacz literatury i kultury tur.; Oczerki po nowoj osmanskoj litie-raturie. Gordon [go:rdnl ADAM LINDSAY, 1833-70, poeta austral.; liryki i poematy odzwierciedlające zamiłowanie do koni i sportu (Bush Baliach and Galloping Rhymes). Gordon BARBARA (właśc. Larysśa Mitz-ner), ur. 1918, pisarka; powieści sensacyj-no-obyczajowe (Błękitne szynszyle, Klika). Gordon [go:rdn] CHARLES GEORGE (Gordon Pasza), 1833-85, generał bryt.; reahyzator ekspansji kolonialnej w Chinach, Egipcie i Sudanie; zginął tłumiąc powstanie Mahdiego w Sudanie.

372 Gordon Gordon JAKUB (właśc. Maksymilian Ja-towt), ok. 1827-95, pamiętnikarz; uczestnik powstania krak. 1848, zesłaniec 1849-55; tomy wspomnień, powieść o tematyce kaukaskiej. Gordon JEHUDA LEJB, 1830-92, żyd. pisarz, poeta, publicysta; przedstawiciel Haskali; twórca nowocz. poezji hebrajskiej. Gordon Bennetta zawody [z. go:rdn benyta], doroczne międzynar. zawody balonów załogowych organizowane 1906-38; inicjator pierwszych — Amerykanin J. Gordon Bennett; Polska zdobyła nagrodę za 3-krotne kolejne zwycięstwa (1933 F. Hy-nek i Z. Burzyński, 1934 Hynek i W. Po-maski, 1935 Burzyński i W. Wysocki). Gordon-Górecka ANTONINA, ur. 1914, aktorka; od 1953 w Warszawie; role charakterystyczne (Pani Campbell — Kochany kłamca J. Kilty'ego); występy w radiu i telewizji. gordon-setter (seter szkocki), pies należący do grupy seterów. gordyjski węzeł, węzeł z łyka przy wozie wotywnym w świątyni Zeusa w Gor-dium; ten, kto by go rozwiązał, miał zostać władcą Azji Mn.; 333 p.n.e. Aleksander W. przeciął go mieczem; przen. w.g. — sprawa trudna do rozwiązania. Gordziałkowski JAN, 1862-1944, lekarz wet.; dyr. instytutu weterynarii doświadczalnej w Leningradzie; prof. uniw. w Warszawie; Choroby zakaźne zwierząt... Gore, m. w zach. Etiopii, na wys. 2000 m, ośrodek adm. prow. Ilubabor; 7 tys. mieszk. (1964); ośr. handlu kawą. Górecki ANTONI, 1787-1861, poeta; od 1832 na emigracji; przyjaciel Mickiewicza; bajki, wiersze patriot., epigramaty, dumy, elegie, pieśni — o demokr. tendencjach. Gorgan (dawniej Asterabad), m. w Iranie (Mazandaran), u podnóży gór Elburs; 48 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; wyrób dywanów. Gorgany, pasmo górskie w Karpatach Wsch. (Ukr.SRR),, między Świcą a Prutem; wys. do 1836 m (Sywula). Görgey [-gei] ARTHUR, 1818-1916, generał węg ; 1849 głównodowodzący wojsk węg. walczących przeciw Austriakom; podpisał kapitulację pod Vilagos. Gorgiasz z Leontinoj, ok. 475-ok. 375 p.n.e., filozof gr.; teoretyk retoryki i poezji, jeden z gł. sofistów; skłaniał się ku sceptycyzmowi. Gorgol FRANCISZEK, 1886-1940, działacz nar. na Śląsku; 1918 tworzył pol. oddziały wojsk, na Śląsku; uczestnik powstań śląskich. Gorgolewski ZYGMUNT, 1845-1903, architekt; przedstawiciel historyzmu; gmach teatru we Lwowie. gorgony, mit. gr. 3 potworne istoty, wyobrażane z wężami zamiast włosów z kłami dzika i z ogromnymi skrzydłami; spojrzenie ich zmieniało w kamień. gorgonzola [-dzola], półtwardy ser dojrzewający z przerostem pleśni, podobny do sera roquefort, produkowany w kształcie walców, gł. w pn. Włoszech. Gorgonzola [-dzola], m. we Włoszech (Lombardia); 9 tys. mieszk. (1.961); przemysł spoż. (wyrób słynnego sera gorgonzola). Gori, m. w środk. części Gruz.SRR; 43 tys. mieszk. (1967); ośr. przemysłowy. Goriaczkin WASILIJ P., 1868-1935, mechanik ros.; prof. w Instytucie Roln. w Moskwie, dyr. instytutu mechaniki roln., czł. AN ZSRR; twórca teorii budowy maszyn rolniczych. Gorinchem [choryn-], m. w zach. Holandii; 22 tys. mieszk. (1962); przemysł maszyn., metalowy. Göring HERMANN, 1893-1946, jeden z gł. przywódców Niemiec hitlerowskich; od 1933 premier Prus; organizator gestapo,

inicjator tworzenia obozów koncentracyjnych; od 1935 nacz. dowódca Luftwaffe, od 1940 marszałek Rzeszy; jeden z największych zbrodniarzy woj. III Rzeszy; skazany w procesie norymberskim na karę śmierci, popełnił samobójstwo. Gorjaczkowski WŁODZIMIERZ, 1879-1944, pomolog i fitopatolog; prof. SGGW, dyr. Wyższej Szkoły Ogrodniczej w Warszawie; założyciel ośrodka i sadu pomologicznego w Skierniewicach; zamordowany przez hitlerowców. Gorki MAKSYM (właśc. Aleksiej M. Piesz-kow), 1868-1936, ros. powieściopisarz, dramaturg i publicysta; powieści (Matka) o tematyce rewol., dramaty (Mieszczanie, Na dnie), opowiadania i cykl powieści auto-biogr. ukazujących rozkład społeczeństwa kapitalist. i wyrażających bunt przeciwko mieszczaństwu i carskiemu uciskowi. Gorki (do 1932 Niżni Nowgorod), m. obw. w Ros.FSRR, duży port nad Wołgą; 1,2 mln mieszk. (1970); wielki ośr. przemysłu, gł. samoch., maszyn., chem., metal., stoczń.; węzeł kol.; uniwersytet. Gorky ARSHILE, 1904-48, malarz amer., pochodzenia ormiańskiego, od 1920 w USA; kompozycje bezprzedmiotowe o formach org., niekiedy zbliżone do surrealizmu. Gorlice, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Ropą; 15,3 tys. mieszk. (1970); rafineria ropy naft., fabryka urządzeń wiertniczych, przemysł drzewny, ceram.; muzeum — w budynku z XVIII w. — Prawa miejskie w XIV w.; kolebka przemysłu naft. w Polsce; 1915 (2 V-koniec VI) przełamanie frontu ros., które zapoczątkowało operację zaczepną wojsk niem. i austr. w Galicji; 1931-39 strajki i demonstracje robotn.; w okresie okupacji hitlerowskiej rozstrzelano tu ponad 1,5 tys. mieszkańców; w rejonie G. działalność AL, AK. Görlitz [-lyc] (łużyckie Zhorjelc), m. w nd.wsch. części NRD, nad Nysą Łużycką, naprzeciw pol. Zgorzelca; 88 tys. mieszk. (1968h przemysł maszyn., środków transportu (wagony), elektrotechn., optyczny, włókienniczy. Gorłowka, m. w Ukr.SRR (obw. do-niecki); 335 tys. mieszk. (1970); jeden z gł. ośr. przem. w Donieckim Zagłębiu Węglowym (wydobycie węgla, przemysł maszyn., chem., mat. bud.). Gorm Stary, ?-ok. 950, legendarny król Danii (do ok. 936?); przypisywano mu zjednoczenie kraju. Gorna Oriachowica, m. w Bułgarii, u pn. podnóży Bałkanu; 26 tys. mieszk. (1965); ważny węzeł kol.; przemysł spożywczy. Gorner, lodowiec w Alpach Zach. (Szwajcaria), w masywie Monte Rosa; pow. 67,2 km2, dł. 15 km. Gorno-Ałtajsk, m. w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Ałtajskim, ośr, adm. Gor-noałtajskiego OA; 34 tys. mieszk. (1970); przemysł obuwn., włók., drzewny. Gornoałtajski OA (do 1948 Ojrocki OA), obwód autonomiczny w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Ałtajskim; 92,6 tys. km8, 168 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Gorno-Ałtajsk; górzysty (Ałtaj); hodowla owiec, bydła, jaków, zwierząt futerkowych; myślistwo. Gornobadachszański OA, obwód autonomiczny w Tadż.SRR, w Pamirze; 63,7 tys. km2, 98 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Chorog; hodowla owiec, kóz, jaków. Gorodec, m. w Ros.FSRR (obw. gor-kowski), port nad Wołgą; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn.; w pobliżu Gor-kowska Elektrownia Wodna. Gorodiecki SIERGIEJ M., 1884-1967, poeta ros.; wiersze opiewające walkę narodu radz. z hitlerowską agresją; eseje, m.in. o Błoku; przekłady poezji polskiej. gors: 1) górna część klatki piersiowej, zwł. kobiet; 2) dekolt u sukni; 3) przednia część koszuli męskiej. gorset: 1) sznurówka kobieca usztywniona fiszbinami, używana od XVI do pocz.

XX w.; 2) w lud. stroju pol. wcięty kaftanik bez rękawów. gorset ortopedyczny, aparat do unieruchamiania, odciążania i korekcji kręgosłupa, zbudowany z metalu, skóry lub tworzyw sztucznych; stosowany w leczeniu zachowawczym wielu schorzeń kręgosłupa. Gort [go:rt] JOHN, 1886-1946, marszałek bryt.; 1939-40 nacz. dowódca bryt. wojsk we Francji; 1941-45 gubernator Gibraltaru, Malty i wysoki komisarz w Palestynie. Gorter [chortər] HERMAN, 1864-1927, hol. poeta i krytyk lit.; próby zastosowania filozofii marksistowskiej do badań lit., prace teoret.; zbiory wierszy, poematy. Gorton [go:rtn] JOHN GREY, ur. 1911, polityk austral.; przywódca Liberalnej Partii Australii; 1949 w parlamencie, kilkakrotny minister; 1968 premier Australii. Gortyna, miejscowość w pd. części Krety; w starożytności ośr. kultury minojskiej; stol. prow. rzym. — Krety; znana z tzw. tablic gortyńskich. gortyńskie tablice, inskrypcje gr. z ok. 450 p.n.e., stanowiące uzupełnienie nieza-chowanego kodeksu prawnego; najstarsze źródło do prawa greckiego. Görtz [görc] EBBE, ur. 1886, duń. gene-rałmajor, od 1937 szef sztabu; w II wojnie świat, jeden z przywódców ruchu oporu. Gorvin [-wyn] JOANA MARIA, ur. 1922, aktorka niem. (NRF); gł. role dram. w sztukach Szekspira, Schillera i autorów wspólcz., m.in. J.P. Sartre'a (Elektra — Muchy). Gorycja (Gorizia), m. we Włoszech (FriuliWenecja Julijska), przy granicy z Jugosławią, ośrodek adm. prow. G.; 44 tys. mieszk. (1969); przemysł włókienniczy. goryczak żółciowy (Tylopilus felleus), grzyb kapeluszowy z rodziny borowikowa-tych; występuje w lasach iglastych; niejadalny lecz niętrujący. gorycze (amara), gorzkie substancje występujące w wielu roślinach leczn.; w postaci odwarów, naparów, nalewek stosowane są jako środki pobudzające apetyt i ułatwiające trawienie. goryczka (gencjana, Gentiana), roślina zielna, gł. z gór pn. strefy umiarkowanej; kwiaty kielichowate, szafirowe lub żółte; w Polsce 21 gat., pod ochroną, z wyjątkiem g. trojeściowej; kłącza wielu gat. są surowcem farmaceutycznym. Goryczkowa Dolina, dol. w Tatrach Zach., odgałęzienie Dol. Bystrej; w górnej części kotły polodowcowe; wyciąg krzesełkowy na Kasprowy Wierch. goryl (Gorilla gorilla), największa małpa człekokształtna; wys. samca do 2 m; ubarwienie ciemne; gł. roślinożerny; żyje rodzinami w puszczach tropik. Afryki. Goryńska WIKTORIA, 1902-44, graficzka, ilustratorka; gł. drzeworyty o tematyce animalistycznej i pejzażowej; zginęła w Ravensbriick. Gorzanów, w. w pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, nad Nysą Kłodzką; późno-renes. pałac z wewn. dziedzińcem (XVI w., przebudowany w XVII w.), barok, wieża, loggie, schody, stiuki (XVIII w.), częściowo w ruinie. gorzelnia, zakład przem. produkujący spirytus surowy przez fermentację gł. ziemniaków lub odpadów przem. (melasa, ługi posiarczynowe); ważniejsze etapy produkcji g. roln. to uzyskiwanie masy skrobiowej, jej zacieranie (scukrzanie), fermentowanie, destylowanie. gorzelnictwo, gałąź przemysłu fermentacyjnego obejmująca produkcję spirytusu surowego przez alkoholową fermentację cukrów i destylacyjne oddzielenie spirytusu; g. roln. przerabia płody roln. (np. ziemniaki), g. przem. — surowce pochodzenia przem. (np. melas); wartościowym produktem ubocznym g. roln. jest wywar. gorzka sól, farm. siarczan magnezowy, działa silnie przeczyszczająco, a także żółciopędnie; stosowany w zaparciach, puchlinie brzusznej, kamicy żółciowej.

gorzka zgnilizna, choroba jabłek w przechowalniach i chłodniach; wywoływana przez pasożytnicze grzyby, powodująca gnicie; zakażenie w ciągu lata; objawy: wklęsłe, gnilne plamy ze współśrodkowo ułożonymi wzniesieniami. gorzknik (Hydrastis canadensis), pn.-amer. bylina z rodziny jaskrowatych; w Polsce bywa uprawiany dla leczn. kłącza. Gorzkowski FRANCISZEK, ok. 1760-1830, jakobin pol., z zawodu geometra; uczestnik powstania 1794; organizator radykalnego spisku chłopów na Podlasiu 1796; więziony. Gorzkowski LUDWIK, 1811-ok. 1857, współorganizator rewolucji krak. 1846, czł. Rządu Nar.; zwolennik utworzenia armii ludowej. Gorzołka MARCIN, 1808-76, działacz polityczny, rolnik; 1848-52 poseł pol. z Górnego Śląska w Zgromadzeniu Nar. w Berlinie. Gorzów Śląski, m. w pow. oleskim, woj. opolskim, nad Prosną; 2,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie w XIII w. Gorzów Wielkopolski, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Wartą; 74,4 tys. mieszkańców (1970); ośr. przem.: przemysł chem. (włókna sztuczne), środków transportu (ciągniki), jedwabn., drzewny, spoż., metal.; węzeł kol.; teatr; muzeum; got. katedra (XIII-XV w.), neoklas. zbrojownia (XVIII/XIX w.), spichlerz (XVIII w.), domy z XVIII-XIX w. — Prawa miejskie 1257; w XIIIXVIII w. ważny ośr. handl.; podczas II wojny świat, obozy hitlerowskie, m.in. filie Stalagu III C z Drzewic (1943 strajk jeńców wł. krwawo stłumiony); zniszczony w 50%, po wojnie odbudowany. Gorzycki KAZIMIERZ, 1865-1912, historyk i publicysta, działacz socjalist. w Galicji; autor Zarysu społecznej historii państwa polskiego. Gosainthan (Szisza Pangma), szczyt w Himalajach (Chiny), na pn. od Katmandu; 8013 m; zdobyty 1964 przez chiń. wyprawę. Gosbank →Bank Państwowy ZSRR. gose [go:ze], gatunek piwa z tzw. górnej fermentacji, o smaku kwaśno-słonym, z domieszką osadu drożdżowego; g. produkuje się w Saksonii. Gosiala Maskariputra, VI/V w. p.n.e.., ind. reformator rel., uczeń i przeciwnik Dżiny, twórcy dżinizmu; założyciel gminy rel. adżiwików. Gosiewski ALEKSANDER, ?-1639, wojewoda smoleński od 1625, dyplomata; uczestnik wojen pol.-moskiewskich i pol.-szwe-dzkich. Gosiewski WINCENTY ALEKSANDER, ?-1662, hetman polny litew. od 1654; zwycięzca w bitwie pod Prostkami; doprowadził do zawarcia traktatu welawsko-byd-goskiego. Goslar JULIAN, 1820-52, działacz rewol.demokr.; z E. Dembowskim przygotowywał powstanie 1846 w Galicji; uczestnik Wiosny Ludów w Galicji i Wiedniu; więzień Spielbergu i Kufsteinu; stracony. Goslar. m. w NRF (Saksonia Dolna), w górach Harz; 41 tys. mieszk. (1968); hutnictwo metali nieżel., przemysł maszyn., włók., chem.; w pobliżu wydobycie rud miedzi, cynku, ołowiu i cyny. goslaryt, minerał, uwodniony siarczan cynku; bezbarwny lub lekko zabarwiony, o połysku szklistym; tworzy się w strefie utlenienia złóż rud cynkowych. Gosławice, w. w pow. konińskim, woj. pozn., nad Tez. Gosławskim, w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; odkrywkowa kopalnia węgla brun., elektrownia „Konin" (630 MW); got. kościół (XV w.). — Jesienią 1941 w lesie koło G. hitlerowcy zamordowali 1500 osób. Gosławski JÓZEF. 1908-63, rzeźbiarz i me-dalier: prof. PWSSP w Poznaniu; medale, monety (m.in. 10-złotowa z Kopernikiem), rzeźba portretowa, pomniki; pomnik ku

czci ofiar obozu hitlerowskiego w Żabiko-wie. Gosławski MAURYCY, 1802-34, poeta; uczestnik powstania 1830-31, więziony za konspirację w Galicji; poezje, gł. patriot. {Gdyby orłem być!...) i poświęcone Podolu. gospoda: 1) jadłodajnia wiejska; 2) daw. dom zajezdny, karczma; mieszkanie przeznaczone na krótki pobyt, stancja. gospodarcze prawo, nazwa używana w prawie państw socjalist. na określenie przepisów regulujących stosunki obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej. gospodarka komunalna, dział gospodarki nar., którego celem jest zaspokajanie ma-terialnobytowych potrzeb ludności miejskiej (komunikacja miejska, oczyszczanie miasta, wodociągi, gospodarka mieszkaniowa itp.). gospodarka narodowa, całokształt działalności gosp. w danym państwie; na g.n. składa się działalność gosp. w sferze produkcji, dóbr i usług, obiegu, podziału i konsumpcji. gospodarka naturalna, gospodarka, w której produkcja jest nastawiona na bezpośrednie zaspokajanie potrzeb producentów; g.n. jest właściwa przedkapitalist. formacjom społ.; przeciwieństwem g.n. jest gospodarka towarowa. „Gospodarka Rybna", miesięcznik poświęcony rybactwu śródlądowemu, a także rybołówstwu mor., przetwórstwu i handlowi rybami; wydawany od 1949 w Warszawie. gospodarka skojarzona, gospodarka oparta na zasadzie jednoczesnego i współzależnego wyzyskania określonych dóbr materialnych do różnych celów; np. w energetyce wyzyskanie ciepła odpadowego przy produkcji energii elektr. do celów ciepłowniczych. gospodarka światowa, określenie obejmujące wszystkie gospodarstwa nar. globu ziemskiego oraz współzależności i powiązania między nimi. gospodarka towarowa, gospodarka oparta na wytwarzaniu produktów przeznaczonych do wymiany w drodze kupna-sprzedaży, w wyniku czego stają się towarami. gospodarki narodowej działy, połączone jednostki gosp. wykonujące zbliżone funkcje, wynikające ze społ. podziału pracy (przemysł, budownictwo, rolnictwo, transport, handel). gospodarki narodowej gałęzie, jednostki gosp. zbliżone do siebie procesem produkcyjnym, przeznaczeniem wytwarzanych produktów itp. gospodarstwo leśne, obszar lasu wraz z urządzeniami komunik., zabudowaniami i in. środkami produkcji leśnej; także określenie obrębu leśnego lub synonim leśnictwa, jako działu gospodarki narodowej. gospodarstwo rolne, samodzielna jednostka produkcyjna w rolnictwie, rozporządzająca środkami produkcji (ziemia, narzędzia i in.) oraz siłą roboczą; zróżnicowane w swym rozwoju hist. w zakresie własności, organizacji i sposobów produkcji. gospodarstwo wiejskie, gałęzie gospodarstwa nar., które wchodzą w zakres wytwórczości wiejskiej; g.w. obejmuje rolnictwo, hodowlę zwierząt, ogrodnictwo itp. Gosprzydowa, w. w pow. brzeskim, woj. krak.; barok, kościół drewn. (1697). Gossaert [chosa:rt] JAN (ZW. Mabuse), ok. 14781532, malarz niderl., przedstawiciel renesansu; obrazy rel., mit., portrety. Gosse [gos] SIR EDMUND. 1849-1928. ang. pisarz, krytyk i historyk literatury; studia o literaturze skand., autobiografia Father and Son. Gosselin [gosle] PASCAL FRANCOIS TO-SEPH, 1751-1830, fr. geograf i historyk geografii; autor klas. dzieł o geografii staroż. Greków.

gościec przewlekły postępujący 373 GOST (Gosudarstwiennyj obszczesojuz-nyj standart), państw, radz. norma przem., zatwierdzana przez Komitet Standartów, Miar i Przyrządów Pomiarowych, zorganizowany przy Radzie Min. ZSRR; do 1940 skrót OST/WKS; także skala światłoczu-łości. Gostivar, m. w Jugosławii (Macedonia), u podnóża Szar Płaniny; 16 tys. mieszk. (1965). Gostkowski RAJMUND, 1885-1966, archeolog i historyk staroż.; prof-. KUL i Uniw. Łódzkiego. Gostkowski ROMAN, 1837-1912, inżynier kolejnictwa; prof. Polit. Lwowskiej; opracował teorię ruchu kolejowego. Gostkowski WOJCIECH, 1 poł. XVII w., pisarz skarbu koronnego; autor prac ekon.; zwolennik merkantylizmu. Gostomski ANZELM, ok. 1508-88, wojewoda rawski, kalwin, przywódca dysydentów; autor pierwszej oryginalnej pol. książki o rolnictwie Gospodarstwo (1588). Gostomski HIERONIM, ?-1609, syn Anzelma, wojewoda pozn. od 1592; uczestnik wojny z Moskwą; zwolennik silnej władzy król. i kontrreformacji. Gostomski WALERY, 1854-1915, krytyk i historyk literatury, publicysta; prace o Panu Tadeuszu i Weselu, Historia literatury powszechnej w zarysie. Gostomski ZBIGNIEW, ur. 1932, malarz; uprawia sztukę bezprzedmiotową — malarstwo, relief, kompozycje trójwymiarowe. Gostynin, m. pow. w woj. warsz., na Pojezierzu Gostyńskim; 12,1 tys. mieszk. (1970); przemysł elektrotechn., mat. bud., drzewny; sanatorium. — Prawa miejskie 1382; w XIV w. gród kasztelański. W okresie okupacji hitlerowcy rozstrzelali 100 osób, ok. 4 tys. mieszk. wywieźli do obozów zagłady; działalność AK i KOP. Gostyń, m. pow. w woj. pozn.; 13,1 tys. mieszk. (1970); huta szkła, cukrownia, przemysł drzewny; węzeł kol.; na wzgórzu zw. Świętą Górą barok, zespół klasztorny filipinów (XVII w.) — kościół o bogatym wystroju. — Prawa miejskie 1278; w XVI w. rozwój sukiennictwa, ośr. reformacji (synody); w XIX w. miasto roln.-przem., ośr. ruchu pol. (pol. organizacje gosp. i kult.-oświat.); udział mieszkańców w walkach 1848 i powstaniu wielkopol. 1918-19; jesienią 1939 hitlerowcy rozstrzelali 30 osób; 1939-41 działała tu konspiracyjna młodzieżowa organizacja Czarny Legion (rozbita przez gestapo). Gostyński ANDRZEJ, XVI w., prof. Akad. Krakowskiej; wykładał staroż. literaturę rzym.; wysunął program wyraźnego zróżnicowania wykształcenia dla różnych stanów. Goszcz, w. w pow. sycowskim, woj. wrocławskim; rokokowy pałac z ćwierckolisty-mi galeriami, oficynami i bramą w budynku wozowni, geom. park (XVIII w.). Goszczyński SEWERYN, 1801-76, poeta i działacz polit.; przedstawiciel rewol. romantyzmu (tzw. liryki humańskie, powieść poet. Zamek kaniowski), jeden z twórców szkoły ukr. i inicjatorów tematyki tatrzańskiej; symbol, powieść Król zamczyska. goście (hospites), kategoria ludności chłopskiej w Europie feud. (IX-XIII w.); początkowo osobiście wolni, osadzani w dobrach feud. na zasadzie umowy dzier-żawno-czynszowej, popadali z biegiem czasu w poddaństwo; w Polsce znani od XI w., rekrutowali się ze zbiedniałych członków opoli lub przybyszy z innych ziem (goście wolni), zbiegłych przypisań-ców lub niewolnych. gościec (reumatyzm), termin określający ogólnie grupę chorób reumatycznych objawiających się bólami w stawach i mięśniach oraz zmianami w innych narządach, gł. w sercu. gościec przewlekły postępujący, choroba, którą cechuje przewlekły stan zapalny stawów kończyn lub kręgosłupa, prowadzący do zniekształceń i zesztywnień; może dochodzić do inwalidztwa; przyczyny niedostatecznie poznane.

374 Gościęcin Gościęcin, w. w pow. kozielskim, woj. opolskim; barokowy drewn. kościół odpustowy (1661); wystrój współczesny. Gościk JERZY, ur. 1934, operator film.; zdjęcia do filmów dokumentalnych o współcz. tematyce społ. (90 dni w roku, Starzyki); współpracownik Pol. Kroniki Filmowej. Gościkowo (Paradyż), w. w pow. świebodzińskim, woj. zielonogórskim, nad rz. Paklicą; opactwo cystersów (XIII w., fundacji Bronisza, rozbudowa barok. XVIII w.) zw. Paradisus (stąd Paradyż), w klasztorze wirydarz (XIII w.). gościniec: 1) dawniej — szeroki trakt handl. lub pocztowy łączący ośrodki miejskie, obecnie — gwarowa nazwa szerokiej drogi o nie ulepszonej nawierzchni; 2) daw. podarunek przywieziony z podróży. Goślicki WAWRZYNIEC, ok. 1530-1607, pisarz polit., biskup pozn. od 1601, sekretarz Zygmunta Augusta; autor traktatu politycznego De optimo senatore libri duo. Got JERZY, ur. 1923, historyk teatru; prace poświęcone gł. dziejom sceny krak.; edycje teatr, materiałów źródłowych. Göta [jö:ta:], rz. w Szwecji; dł. 91 km; wypływa z jez. Wener; uchodzi k. Göte-borga dwoma ramionami do Kattegatu; części Kanału Gotajskiego. Gotajski Almanach, rocznik wydawany od 1764 w Gotha, zawierający biografię i genealogię domów panujących, arystokracji eur. i dyplomacji oraz informacje ekon. i polityczne. gotajski program, program Socjalist. Partii Robotników Niemiec uchwalony w myśl założeń lassalizmu, na zjeździe zjednoczeniowym 1875 w Gotha; poddany krytyce przez K. Marksa. Götaland [jö-], kraina obejmująca pd. część Szwecji; wyżynno-pagórkowata; silnie zalesiona; rozwinięty przemysł; gł. m. Göteborg. Go tama, IV w., ind. filozof, teoretyk njai, autor Njajasutry. Göteborg [jötəborj], m. w Szwecji, u ujścia rz. Gota do Kattegatu, ośr. adm. okręgu G. i Bohus; 444 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., samoch., chem., metal.; największy port kraju; ważny ośr. handl., kult. i nauk. (uniw.). "Göteborgs-Posten" [jötəborjs postən], szwedz. dziennik liberalny, wydawany od 1858. Gotfryd ze Strasburga, XII/XIII w., poeta niem.; autor eposu Tristan. Gotha [go:ta], m. w pd.-zach. części NRD, na przedgórzu Lasu Turyńskiego; 57 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, gumowy, poligraf.; ośr. turystyczny. Gothardt MATHIAS →Nithardt Mathias. gotland, geol. →sylur. Gotlandia (Gotland), nizinna wyspa szwedz., największa na Bałtyku; 3,2 tys. km2, 54 tys. mieszk. (1969); gł. m. Vis-by. — Zależna od Szwecji X-XI w.; 1361 przyłączona do Danii, 1645 (pokój w Bromsebro) zwrócona Szwecji. Gotovac JAKOV, ur. 1895, jugosł. kompozytor i dyrygent; w twórczości elementy chorw. muzyki lud.; utwory symf. (Kolo), wokalne, opery. gotowalnia, toaletka z ruchomym lustrem, używana w Polsce od poł. XVIII do poł. XIX w. Gotowie - →Goci. gotówka, pieniądze (w przeciwieństwie do czeków, weksli itp.). Gotów linia, niem. umocnienia we Włoszech, zbudowane 1943-44, osłaniające dolinę Padu; 1944-45 przełamana przez aliantów z udziałem 2 Korpusu Polskiego. Gotszalk, ok. 1010-66, książę Obodrzy-ców; 1057 opanował ziemie Czrezpienian i Chyżan; szerzył chrześcijaństwo; zginął w czasie powstania połączonego z reakcją pogańską. Gott KAREL, ur. 1939, pieśniarz czes.;

zdobywca licznych nagród na międzynar. festiwalach piosenkarskich. Gotthelf JEREMIAS (właśc. Albert Bi-tzius), 1797-1854, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; powieści i nowele idealizujące patriarchalny świat chłopski. Göttinger Arbeitskreis [götyŋər arbaits-krais; 'getyńskie koło robocze'], najstarsza (od 1946) czołowa placówka Ostfor-schung w NRF (Getynga); działa gł. przeciwko Polsce i CSRS; wydaje pseudonauk, publikacje, współpracuje z organizacjami przesiedleńczymi. Göttinger Hain [götyŋər h.], grupa młodych poetów niem. 1772-74, reprezentujących wczesną fazę Sturm und Drang. Gottlieb LEOPOLD, 1883-1934, brat Maurycego, malarz, rysownik, grafik; obrazy bibl. i rodzajowe; sceny z życia w Legionach. Gottlieb MAURYCY, 1856-79, malarz; obrazy rodzajowe, hist. i o tematyce żyd., portrety. Gottsched [-szet] JOHANN CHRISTOPH, 1700-66, niem. krytyk i teoretyk literatury; prawodawca niem. oświecenia, zwł. teatru; poetyka, wzorowana na N. Boileau, dramaty. Gottwald KLEMENT, 1896-1953, działacz czechosł. ruchu robotn., mąż stanu; 1935-43 sekr. Międzynarodówki Komunist.; od 1945 przewodn. KPCz; 1946-48 premier, od 1948 prezydent. Gottwaldov (do 1949 21in), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), u podnóży Karpat; 64 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przemysłu skórz.-obuwniczego. gotyckie pismo, odmiana pisma łac, właściwa epoce gotyku, z charakterystyczną dlań ornamentacją, m.in. tekstura, rotunda, bastarda i got. antykwa. gotycyzm, styl, charakter got. w architekturze i sztuce. gotyk, styl w eur. sztuce średniow.; powstał we Francji ok. poł. XII w., trwał w niektórych krajach do pocz. XVI w.; związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną; architektura: system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory, łuki przyporowe, ostrołuk); strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi; zamki i zespoły miejskie; sztuki plast., gł. o tematyce rel.; rzeźba arch.; wielo-skrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze; iluminacje; rzemiosło artyst. (złotnictwo, tkactwo, meblarstwo). gouda [chouda], twardy ser po Ipuszcz-kowy wyrabiany w kształcie spłaszczonych kręgów, produkowany początkowo w okolicy m. Gouda w Holandii, obecnie i w in. krajach. Gouda [chouda], m. w zach. Holandii; 46 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż. (wyrób znanego sera g.), ceramiczny. Goudimel [gudimęl] CLAUDE, ok. 1514-72, kompozytor fr.; autor chansons, mote--tów łac, mszy oraz cyklu psalmów 4-gło-sowych (oficjalny psałterz kalwiński).u Goudsmit [cho tsmyt] SAMUEL ABRAHAM, ur. 1902, fizyk amer.; przypisał elektronowi określony moment pędu i określony moment magnetyczny. Gough [gof], wyspa w pd. części O. Atlantyckiego, w grupie Tristan da Cunha; należy do kolonii bryt. Święta Helena; duże złoża guana. Gouion [gużą] JEAN, przed 1514-po 1562. fr rzeźbiarz i architekt; przedstawiciel renesansu; stosował gł. technikę płaskiego reliefu (Fontaine des Innocents w Paryżu). Goulart [gula:r] JOÃO, ur. 1918, polityk brazyl., przywódca Braã. Partii Pracy; 1961-64 prezydent, dążył do przeprowadzenia podstawowych reform; obalony przez prawice. Goulburn [goulbərn], rz w Australii (Wiktoria), 1. dopływ Murray; dł. ok. 550 km; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Shepparton. Goulburn [goulbə:rn], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na pd.-zach. od Syd-

ney; 21 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. handlu bydłem; przemysł wełn.; węzeł kolejowy. Gould [gu.ld] GLENN, ur. 1932, pianista kanad.; wybitny odtwórca dzieł baroku, klasycyzmu; uprawia także jazz improwizowany. Goulette, La [la gulet] →Halk el-Ued. Goumbien kultura [k. gumbję], archeol. neolityczna kultura ludów Kenii (Afryka); mieszkalne półziemianki; narzędzia z obsydianu; kamienne wazy, ceramika z ornamentem plecionkowym. Gounod [guno] CHARLES, 1818-93, kompozytor fr.; opery lir. (Faust, Romeo i Julia), msze, oratoria, Requiem, Stabat Mater, Ave Maria. Gourmont [gurmą] REMY DE, 1858-1915, pisarz fr.; krytyk i historyk symbolizmu; poezje, powieści, eseje. Governador Valadares [-dor w.], m. w Brazylii (Minas Gerais), port nad rz. Doce; 76 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Govi GILBERTO, ur. 1889, aktor wł.; twórca zespołów teatr, grających w dialekcie genueńskim. Gowardhan, XVII w., malarz-miniatu-rzysta pochodzenia ind., na dworze Dże-hangira; tematyka dzieł — życie dworskie; malarstwo podporządkowane tradycjom indyjskim. Gower [gauər] JOHN, ok. 1330-1408, poeta ang.; łac. poemat o buncie chłopskim 1381, cykl moralist. opowieści poet. (Con-fessio amantis) o upadku obyczajów dworskich. Gowidlińskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Kaszubskim (woj. gdańskie); pow. 416 ha, głęb. do 24 m; przepływa Słupia. Gowind Singh, 1675-1708, ostatni (dziesiąty) guru sikhów; ok. 1700 zorganizował ich w zakon rycerski; autor liryków w języku marathi. Gowon YAKUBU, ur. 1934, polityk nige-ryjski; 1966 szef sztabu i czł. Najwyższej Rady Wojsk., po zamachu stanu (VII 1966) przewodn. tej Rady i szef rządu. Goya [goja], m. w Argentynie, port nad Paraną; 25 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., drzewny, garbarski. Goya y Lucientes [goja i, lutie-] FRANCISCO DE, 1746-1825, hiśzp. malarz i grafik, jeden z największych artystów eur.; portrety, obrazy rel., mit., hist., rodzajowe, freski, kartony do gobelinów; Ro-dzina Karola IV, Maja naga, Rozstrzelanie powstańców madryckich; satyr, cykl graf.; wybitny kolorysta, przeszedł od tradycji późnego baroku i rokoka do realizmu, ekspresji i fantast. symboliki. Goyen [cho: jən] JAN VAN, 1596-1656, malarz hol.; jeden z czołowych twórców pejzażu monochromatycznego; malował wyd- ' my, widoki mor., rozlewiska irzek. Goytisolo [go ti-] JUAN, ur. 1931, pisarz hiszp.; realist. powieści o współcz. problemach społ.-polit. (Popołudnia trędowatych), szkice krytycznoliterackie. Gozdnica, m. w pow: żagańskim, woj. zielonogórskim; 4,0 tys. mieszk. (1968); zakłady ceramiki bud. i wyrobów kamionkowych; prawa miejskie 1967. — W czasie II wojny świat, hitlerowskie obozy jeńców fr. i ang.; podczas ewakuacji część jeńców zamordowano (Lipa Łużycka). Gozdowice, w. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim, nad Odrą; Muzeum Pamiątek Wojsk Inżynieryjnych I Armii WP (Muzeum Sapera); 1945 (16 IV) I Armia WP w ramach operacji berlińskiej sforsowała Odrę w rejonie G. i Siekierek i przełamała obronę niem. na zach. brzegu rzeki. Gozo →Ghawdex. Gozzano [goccano] GUIDO GUSTAVO, 18831916, poeta wł.; przedstawiciel tzw. zmierzchowców; zbiory wierszy. Gozzi [gocci] CARLO, 1720-1806, dramatopisarz wł.; przeciwnik Goldoniego; u-twory sceniczne Weneckie przygody miłosne, Księżniczka Turandot, łączące wątki commedia dell'arte z fantastyką baśniową.

Gozzi [gocci] GASPARO, 1713-86, brat Carla, wł. krytyk lit., tłumacz i poeta; prof. uniw. w Padwie; poezje i dialogi wzorowane na twórczości antycznej, przekłady pisarzy klas. i francuskich. Gozzoli [gocc-] BENOZZO, ok. 1420-97, wł. malarz i złotnik epoki renesansu, przedstawiciel szkoły florenckiej; obrazy i freski rel. (m.in. w kaplicy Palazzo Me-dici-Riccardi we Florencji). goździeniec (goździanka, kozia bródka, Clavaria flava), grzyb jadalny, pospolity w naszych lasach; owocniki krzaczkowato rozgałęzione, żółte. goździk (Dianthus), roślina zielna, rzadziej podkrzew; wiele gat., niektóre pospolite (w Polsce 17); jako rośliny ozdobne uprawia się powszechnie na kwiat cięty i na rabatach liczne odmiany gł. g. ogrodowego (D. caryophyllus). goździki, wysuszone pączki kwiatowe goździkowca, zawierające ok. 15% olejku goździkowego, używane jako aromatyczna przyprawa do ciast, przetworów i wódek. goździkowiec (eugenka, drzewo goździkowe, Eugenia), wiecznie zielone, tropik, drzewo lub krzew; najcenniejszy i szeroko uprawiany g. korzenny dostarcza znanej przyprawy — goździków. goździkowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści goździkowca; gł. składnik— eugenol; stosowany w perfumerii, lecznictwie, w przemyśle spożywczym. gółka (Gymnadenia), storczyk o kwiatach wonnych, zwykle różowych; pospolita w górach (skały, łąki); chroniona. gółki, formy pszenicy zwyczajnej o kłosie bezostnym. Gółkowski SZCZEPAN JÓZEF, 1787-1871, działacz oświat., drukarz, księgarz; 1849 założył w Chełmnie pierwszą pol. drukarnię i księgarnię; drukował „Nadwiślani-na", kalendarze dla ludu. Góra TADEUSZ, ur. 1918, pilot szybowcowy i samolotowy; osiągnięcia szybowcowe: 1938 krajowy rekord długości (578 km) przelotu (medal Lilienthala), 1948 pierwszy w świecie lot nocny na fali. Góra, m. pow. w woj. wrocławskim; 7,5 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. (cukrownia), elektroniczny, odzieżowy, drzewny; późnogot. kościół (XV/XVI w.), barok, ewang. (XVIII w.), mury miejskie z Bramą Głogowską (XIV-XV w.); prawa miejskie 1289. Góra, w. w pow. inowrocławskim, woj. bydgoskim; nowocz. kopalnia soli. Góra Kalwaria, m. w pow. piaseczyń-skim, woj. warsz., nad Wisłą; 7,9 tys. mieszkańców (1968); ośr. regionu sadowniczego; zamrażalnia owoców, wytwórnia sprzętu sport, zakłady chem.; późnobarok. kościół pobernardyński z klasztorem; kościół (XVII-XVIII w.), ratusz i jatki (XIX w.); prawa miejskie 1670 (do 1883) i od 1919. — W 1939 bohaterska obrona miasta; w czasie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 3,3 tys. mieszkańców. Góral JÓZEF JOACHIM, 1873-1959, działacz polonijny, ksiądz; od 1911 w Brazylii, proboszcz w Abranches; założyciel tygodnika „Lud" w Kurytybie; wydawca podręczników. górale, nazwa mieszkańców terenów górskich; odrębna kultura, gł. na skutek izolacji geogr.; hodowla i pasterstwo. góralki (Hyracoidea), rząd najmniejszych ssaków kopytnych, podobnych do gryzoni; 8 gat.; dł. 30-60 cm; kończyny przednie 4-, tylne 3palczaste; roślinożerne; żyją gromadnie w Afryce i Syrii. góralski taniec, cykl taneczny górali podhalańskich, złożony z 1-3 tańców ozwod-nych, 1-3 drobnych lub krzesanych i tzw. nuty zielonej. góra podwodna, wulkaniczne wzniesienie dna morskiego na wys. 1000-5000 m; zazwyczaj kopulaste; gł. na O. Spokojnym; rodzajem g.p. jest gujot. Góra Stołowa, jeden z gwiazdozbiorów.

górnozaworowy silnik 375 Góra Świętej Anny, kulminacja wzgórza Chełm, w zach. części Wyż. Śląskiej; 400 m; Pomnik Czynu Powstańczego (1955, wg projektu X. Dunikowskiego), u podnóża amfiteatr. 1921 (21-26 V i 4-6 VI) miejsce największych bitew w czasie III powstania śląskiego. Góra Świętej Anny, w. w pow. strzeleckim, woj. opolskim, na wzgórzu Chełm; barok, zespół klasztorny franciszkanów

(XVII, XVIII w.).

Górażdże, w. w pow. krapkowickim, woj. opolskim; zakłady wapiennicze. Górecki HENRYK, ur. 1933, kompozytor; przedstawiciel pol. awangardy muz.; Epitafium na chór i orkiestrę, Zderzenia, Ge-nesis, Refren. Góreckie Jezioro, jez. na Pojezierzu Wielkopolskim (woj. poznańskie), na pd.-zach. od Poznania; pow. 104 ha, głęb. do 17,3 m; wchodzi w skład Wielkopolskiego Parku Narodowego. górka, lotn. manewr samolotu lecącego początkowo poziomo, polegający na dość gwałtownym zakrzywieniu toru lotu ku górze, a następnie ku dołowi i wyrównaniu na poprzedniej wysokości lotu. Górka ANDRZEJ, 1500-51, kasztelan pozn. i starosta gen. Wielkopolski od 1535; walczył przeciw Turkom i Tatarom; bronił Wielkopolski przed Brandenburgią. Górka ANDRZEJ, 1534-83, syn Andrzeja, kasztelan międzyrzecki od 1570; zwolennik reformacji; prowadził spory i walki o Halszkę z Ostroga. Górka ŁUKASZ, ?-1475, wojewoda pozn. od 1441; dowodził pospolitym ruszeniem pod Chojnicami 1454; podpisał pokój toruński 1466. Górka ŁUKASZ, 1482-1542, wojewoda pozn. od 1535, biskup włocławski od 1538; uczestnik zjazdów regulujących zatargi graniczne z Brandenburgią oraz zjazdu wiedeńskiego (1515). Górka OLGIERD, 1887-1955, historyk, publicysta, polityk; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie; „Ogniem i Mieczem" a rze czywistość historyczna. Górka STANISŁAW, 1538-92, wojewoda pozn. od 1576; protektor luteranizmu; stronnik arcyks. Maksymiliana Habsburga. Górka WIKTOR, ur. 1922, grafik; plakat film., społ., reklamowy. górka rozrządowa, sztuczne wzniesienie toru na stacji rozrządowej ułatwiające rozrządzanie składów pociągowych i ich zestawianie; wagony wepchnięte na g.r. przez lokomotywę staczają się na tory kierunkowe wg nastawionej zwrotnicy. Górki Leninowskie, miejscowość w Ros. FSRR (obw. moskiewski); miejsce śmierci oraz dommuzeum W. Lenina. Górna Adyga, kraina w pn. Włoszech, obecnie w regionie autonomicznym Try-dent-Górna Adyga. Górna Wolta (Haute Volta, Republika Górnej Wolty), państwo w zach. Afryce; 274,2 tys. km2, 5,3 mln mieszk. (1969), gł. ludy Mosi; stol. Wagadugu; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; hodowla bydła, owiec, kóz, osłów; uprawa prosa, sorga. batatów, bawełny. — W XIX/XX w. podbita przez Francuzów, od 1904 prowincja Fr. Afryki Zach.; od 1958 autonomiczna republika, czł Wspólnoty Fr.; od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960; 1966 wojsk, zamach stanu (do 1970 rządy Najwyższej Rady Wojsk.); 1970 konstytucja. Górne Jezioro, jez. w Kanadzie i USA, w grupie Wielkich Jezior, największe słod-kowodne iez. na Ziemi, na wys. 183 m; pow. 82,4 tys. km2, głęb. do 397 m; odpływ przez rz. Saint Mary's River do jez. Hu-ron: żegluga. Górnicki ŁUKASZ, 1527-1603, pisarz; w Dworzaninie polskim (adaptacji wł. traktatu B. Castiglione) — ideał humanisty; pisma polit. i hist.; duże znaczenie dla rozwoju języka prozy.

górnictwo, nauka i dział techniki zajmujący się ogółem zagadnień związanych z wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych. górnicze materiały wybuchowe, materiały wybuchowe stosowane w górnictwie, robotach ziemnych, wyburzeniowych i in.; dzieli się je na skalne, węglowe, powietrzne (dla kopalni, w których występuje metan); do g.m.w. zalicza się proch czarny, materiały amonosaletrzane (zawierające azotan amonu), nitroglicerynowe, chlo-ranowe (np. szedyt). górnicze prawo, przepisy określające zasady i warunki poszukiwania i wydobywania kopalin; w PRL gł. aktem prawnym jest ustawa o p.g. z 1953. górnicze ratownictwo, służba w górnictwie zajmująca się organizacją akcji ratowniczych i niesieniem pomocy kopalniom podczas katastrof (np. zawału, pożaru). górnicze roboty strzałowe, czynności związane z używaniem materiałów wybuchowych do urabiania skał; do g.r.s. należy wiercenie otworu strzałowego, ładowanie go materiałem wybuchowym, wypełnianie wolnej części otworu przybitką i odpalanie ładunku. górniczy obszar, wg prawa górniczego obszar stanowiący jednostkę adm.-ewidencyjną, w której odbywa się eksploatacja kopaliny użytecznej. ,,Górnik", popularna nazwa klubów sport., ognisk krzewienia kultury fiz. i zakładowych kół PTTK, działających w ramach Zw. Zaw. Górników; najbardziej znany — Górnik Zabrze, wielokrotny mistrz Polski w piłce nożnej, 1970 finalista turnieju o Puchar Zdobywców Pucharów. górników choroba →ancylostomatoza. „Górnik Polski", pismo polonijne w USA, ukazujące się 1912-16 w Pittsburghu; pol. organ Związku Zaw. Górników Ameryki; kontynuacją był „Głos Robotniczy". Górnonotecki Kanał, droga wodna łącząca Kanał Bydgoski z Górną Notecią (woj. bydgoskie); dł. 114 km, 6 śluz; nośność statków 150 t; G.K. zaopatruje w wodę Kanał Bydgoski. górnopłat, samolot lub szybowiec 1-pła-towy (jednopłat), o płacie nośnym umocowanym u góry kadłuba lub nad nim. Górnoreńska Nizina, rów tektoniczny między Schwarzwaldem i Odenwaldem a Wogezami (NRF i Francja); dł. ok. 290 km, szer. do 50 m; przepływa Ren; ważny region gospodarczy. Górnośląska Komisja Mieszana 1922-37, instytucja międzynar. z siedzibą w Katowicach; utworzona na podstawie pol.-niem. konwencji genewskiej z 1922; cel — rozjemstwo między Polską a Niemcami w sporach mniejszościowych w pol. i niem. części Górnego Śląska. Górnośląskie Zagłębie Węglowe, jedno z największych na świecie zagłębi węgla kam., w pd. Polsce (w woj. katowickim i krak. — 4,5 tys. km2) i w Czechosłowacji (900 km2); zasoby pol. części G.Z.W.— ok. 70 mld t (74 kopalnie węgla). Górnośląski Komitet Akcji →Komitet 21. Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), największa w Polsce aglomeracja ludności miejskiej i przemysłu, w pn. części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego; ok. 2,7 tys. km2, ok. 2,2 mln mieszk.; 57 kopalń węgla, 4 kopalnie rud cynku i ołowiu, 15 hut żel., 11 koksowni, elektrownie, przemysł metal., maszyn., środków transportu, elektrotechniczny, chem.; ośr. przem.: Katowice, Bytom, Gliwice, Chorzów, Zabrze, Ruda Śląska, Sosnowiec. „Górnoślązak", dziennik informacyjno-polit. wydawany 1901-33 w Katowicach, zał. przez W. Korfantego; początkowo związany ze Stronnictwem Nar.-Demokr., po 1905 (własność A. Napieralskiego) — z Chrześc. Demokracją. górnozaworowy silnik, 4-suwowy silnik spalinowy z zaworami i gniazdami zawo rowymi, umieszczonymi w głowicy cylindra.

376 górotwór górotwór, geol. →orogen. górotwór, góra. ogólna nazwa utworów skalnych skorupy ziemskiej, w których prowadzone są roboty górnicze. górotwórcza faza →orogeniczna faza. górotwórcze ruchy →orogeneza. górotwórcze teorie →geotektoniczne teorie. górotwórczość →orogeneza. górotwórczy cykl →orogeniczny cykl. Górowo Iławeckie, m. w pow. barto-szyckim, woj. olsztyńskim; 3,4 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1335. Górska HALINA, 1898-1942, pisarka; lewicowa działaczka społ.-oświat.; członek zespołu lit. Przedmieście; powieści społ. dla młodzieży (Druga brama); zamordowana przez hitlerowców. górska choroba (choroba wysokości), osłabienie, zawroty głowy i omdlenia występujące na dużej wysokości wskutek niskiego ciśnienia atm. i niedotlenienia organizmu. górska fauna (fauna alpejska), ogół gat. zwierząt żyjących w różnych strefach gór; np. w Europie — kozica, koziorożec, zając bielak, świstak, orzeł przedni, pomurnik, salamandra. Górski ARTUR (pseud. Quasimodo), 1870-1959, krytyk lit., pisarz; współred. krak. ,,Życia", autor manifestu lit. Młoda Polska (stąd nazwa epoki lit.); Monsalwat. Górski FRANCISZEK, ur. 1897, fizjolog roślin; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; badania nad znaczeniem izomerii optycznej w procesach biol. i przemianami energetycznymi w roślinach. Górski JAKUB, 1525-85, logik i filozof humanista; prof. i rektor Akad. Krak.; zreformował program studiów (nowe podręczniki i przedmioty). Górski KAROL, ur. 1903, historyk dziejów Pomorza i zagadnień krzyżackich; prof. uniw. w Toruniu. Górski KONRAD, ur. 1895, historyk i teoretyk literatury; prof. uniw. w Wilnie i w Toruniu, czł. PAN; studia nad epoką reformacji i romantyzmu; współred. Słownika Adama Mickiewicza. Górski KONSTANTY, 1826-98, historyk wojskowości pol.; autor prac o charakterze pionierskim z organizacji i taktyki dawnego wojska polskiego. Górski KONSTANTY MARIAN, 1862-1909, krytyk lit., poeta, historyk i krytyk sztuki; przyjaciel Sienkiewicza; prace historycz-nolit., recenzje teatr., nowela Biblioman. Górski LUDWIK, 1818-1908, działacz społ., publicysta; jeden z przywódców „białych" w powstaniu 1863; współzałożyciel Tow. Roln.; prezes Tow. Kredytowego Ziemskiego. Górski MARIAN, 1886-1961, chemik rolny; prof. SGGW, czł. PAN; założyciel m.in.

Najwyższe szczyty na Ziemi Nazwa Wysokość w m n.p.m. Położenie Europa Mont Blanc 4807 Grupa górska Mont Blanc Dufour 4634 Alpy Pennińskie Dom 4545 Alpy Pennińskie Weisshorn 4506 Alpy Pennińskie Matterhorn 4478 Alpy Pennińskie Azja Czomolungma 8848 Wysokie Himalaje Czogori 8611 Karakorum Kanczendzanga 8585 Wysokie Himalaje Lhoce 8501 Wysokie Himalaje Makalu 8481 Wysokie Himalaje Afryka Kibo 5895 Kilimandżaro Kenia 5194 masyw Kenia Margherita 5119 Ruwenzori

„Przeglądu Doświadczalnictwa Rolniczego"; prace z fizjologii roślin, gleboznawstwa i chem.-roln.; Chemia rolnicza. Górski STANISŁAW, ok. 1497-1572, kanonik płocki i krak.; sekretarz P. Tomickie-go i królowej Bony; zgromadził dokumenty opublikowane jako Acta Tomiciana. Górski WOJCIECH, 1849-1935, pedagog; założył w Warszawie prywatną 4-klasową szkołę realną, przekształconą w 8-klasowe gimnazjum filol.; szkoły G. odznaczały się wysokim poziomem nauczania. górskie gleby, gleby terenów górzystych wytworzone z różnych skał macierzystych; różne typy g.g. różnią się od odpowiednich typów z terenów płaskich. Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR), organizacja powstała 1952 (jako kontynuacja Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego) dla niesienia pomocy turystom i taternikom w sytuacjach bezpośrednio zagrażających ich życiu i zdrowiu; wchodzi w skład PTTK. góry, rozległe, wznoszące się wysoko ponad otaczającym terenem, obszary pow. Ziemi, które charakteryzuje rzeźba o znacznych różnicach wysokości; powstają w wyniku orogenezy (g. tektoniczne) lub procesów wulkanicznych (g. wulkaniczne); ostateczny kształt nadają im procesy denudacji. góry młode, góry wypiętrzone w orogenezie alpejskiej (np. Tatry); odznaczają się dużymi wysokościami względnymi i bezwzględnymi oraz ostrymi grzbietami, gdyż stosunkowo krótko ulegały procesom denudacji. góry stare, góry wypiętrzone w dawnych orogenezach (przed orogenezą alpejską), np. G. Świętokrzyskie; wskutek długotrwałej denudacji ich wysokości są niewielkie, a formy grzbietowe łagodne. Górzno, m. w pow. brodnickim, woj. bydgoskim, nad jez. G.; 1,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie w XIV w. Górzyński ZDZISŁAW, ur. 1895, dyrygenł opery we Lwowie, Katowicach, Poznaniu, Warszawie. GPU (Objedinionnoe gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije, OGPU, Zjednoczony Państwowy Zarząd Polit.), 1922-34 naczelny organ radz. władz bezpieczeństwa. gra, prawo czynność rozrywkowa o u-stalonych regułach, której wynik powoduje obowiązek świadczenia na rzecz wygrywającego; zobowiązań z g. (z wyjątkiem g. liczbowych prowadzonych przez państwo) nie można dochodzić sądownie. gra, sport rozgrywka prowadzona między zawodnikami lub zespołami wg zasad określonych regulaminem danej dyscypliny. Graaf [chra:f] RÉGNIER DE, 1641-73, hol.

Nazwa

Wysokość w m n.p.m.

Położenie

Ameryka Północna Mc Kinley 6194 Alaska Logan 6030 G. Św. Eliasza Orizaba 5700 Kordyliera Wulkaniczna Ameryka Południowa Aconcagua 6960 Andy Pd. Ojos del Salado 6880 Andy Środkowe Australia G.Kościuszki 2230 Alpy Australijskie Oceania Djaja 5030 G. Śnieżne (Nowa Gwinea) Antarktyda Vinson 5140 G. Ellswortha Tyree 4967 G. Ellswortha Kirkpatrick 4511 G Królowej Aleksandry

lekarz i anatom; w jajnikach różnych ssaków i człowieka odkrył kuliste twory, zw. obecnie pęcherzykami G. Graafa pęcherzyki [p. chrafa], pęcherzyki w jajniku ssaków zawierające jajo i wytwarzające hormony estrogenne; wzrastają kolejno w każdym cyklu płciowym, po wydaleniu jaja (jajeczkowaniu) przekształcają się w ciałko żółte. Graaff ROBERT JEMISON VAN DE, 1901-67, fizyk amer.; prof. Massachusetts Institute of Technology; konstruktor generatora elektrostatycznego. Graaff Reinet [g. rajnet], m. w pd. częś- -ci Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 18 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu hodowli merynosów. Graal święty [ś. gra:l], naczynie Ostatniej Wieczerzy, w średniow. legendach o królu Arturze cudowny kielich, poszukiwany przez rycerzy Okrągłego Stołu. grab (Carpinus), drzewo lub wysoki krzew półkuli pn.; drewno b. twarde, sprężyste, używane do wyrobu części maszyn, instrumentów muz., klepki podłogowej, też jako surowiec w przemyśle chemicznym. grabarze (Nicrophorus), padlinożerne chrząszcze; zakopują w ziejnię trupy małych kręgowców (znaczenie sanitarne), którymi się żywią także ich larwy. Grabbe CHRISTIAN DIETRICH, 1801-36, dramaturg niem.; dążył do stworzenia niem. dramatu nar. na wzór Szekspira; komedia Żart, satyra, ironia i głębsze znaczenie. Grabia, rz., pr. dopływ Widawki; dł. 72 km, dorzecze 822 km2. Grabiański JANUSZ, ur. 1929, grafik; ilustracja książkowa, plakaty. grabie, narzędzie roln. do zgrabiania skoszonych roślin (traw, zbóż) w wały lub kopki; ręczne, konne lub ciągnikowe (dawniej zw. grabiarką). Grabiński JÓZEF, 1771-1835, generał wojsk pol., fr. i wł.; uczestnik obrony Wilna i Pragi 1794, walk Legionów pol.; 1807-08 dowódca Legii Nadwiślańskiej. Grabiński STEFAN, 1887-1936, pisarz; powieści i opowiadania fantast.-psychol. (Niesamowite opowieści). Grabki Duże, w. w pow. buskim, woj. kieleckim; późnobarok. pałac i 2 pawilony (1742, F. Placidi), neoklas. oficyna (pocz. XIX w.). Grabmann [gra:p-l MARTIN, 1875-1949,, niem. filozof, teolog kat., historyk filozofii średniowiecznej. grabołusk, zool. →grubodziób. Grabowa, rz., 1. dopływ Wieprza; dł. 100 km, dorzecze 536 km2. Grabowiecki SEBASTIAN, ok. 1540-1607, poeta, polemista kat.; w liryce rel. pre-kursor baroku; pol.-łac. traktat antyrefor-macyjny.

Grabowska ELŻBIETA, Z SZYDŁOWSKICH, 1748(?)-1810, morganatyczna żona Stanisława Augusta Poniatowskiego i matka jego naturalnych dzieci. Grabowski AMBROŻY, 1792-1868, anty-kwariusz, kolekcjoner, historyk Krakowa; pierwszy prezes Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie; Historyczny opis miasta Krakowa (wyd. następne Kraków i jego okolice), cenne Wspomnienia. Grabowski ANDRZEJ, 1833-86, malarz; gł. portrety, też obrazy rodzajowe, pejzaże. Grabowski ANTONI (pseud. Czarny Antek, Hiszpan), 1909-43, działacz pol. i mię-dzynar. ruchu robotn.; uczestnik walk w Hiszpanii; X 1942-IV 1943 dowódca Obwodu Radomsko-Kieleckiego i Krak. GL, następnie dowódca Grupy Specjalnej Sztabu Gł. GL; poległ w walce z hitlerowcami. Grabowski BRONISŁAW, 1841-1900, historyk i etnograf, nauczyciel gimnazjalny; zasłużony popularyzator badań kultury ludów słow. i tłumacz czes. literatury. Grabowski EDWARD (pseud. Góral i in.), 1880-1961, działacz ruchu robotn., adwokat; od 1906 czł. PPS-Lewicy, od 1918 KPP; od 1919 prof. Wyższej Szkoły Handl., Wolnej Wszechnicy; obrońca w procesach komunistów pol.; czł. PZPR; 1951-55 prezes Naczelnej Rady Adwokackiej. Grabowski FRANCISZEK, 1750-1836, senator wojewoda Królestwa Pol. od 1825, prawnik; klerykał, reprezentant ugodowej polityki wobec Rosji. Grabowski JÓZEF, 1826-99, działacz powstania 1863; związany z millenerami; komisarz Rządu Nar. na Galicję. Grabowski JULIAN, 1848-82, chemik organik; kierownik wydziału chemii w Instytucie Techn.-Przem. w Krakowie; specjalista w dziedzinie technologii ropy naftowej. Grabowski LUCJAN, 1871-1941, astronom i geodeta; prof. Polit. Lwowskiej; autor prac dotyczących kształtu Ziemi. Grabowski MICHAŁ, 1804-63, pisarz i publicysta; czołowy krytyk lit. obozu zachowawczego (tzw. koterii petersburskiej); zwolennik romantyzmu; powieści historyczne. Grabowski STANISŁAW, 1780-1845, syn naturalny Stanisława Augusta, min. wyznań rel. i oświecenia publ. w Królestwie Pol. (od 1820); przedstawiciel obozu klerykalno-zachowawczego. Grabowski STEFAN, 1767-1847, generał, min. sekretarz do spraw Królestwa Pol. (od 1825); uczestnik wojny 1792, powstania 1794, kampanii napoleońskich 1812 i 1813; 1832-39 czł. ros. Rady Państwa. Grabowski TADEUSZ, 1871-1960, historyk literatury; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; studia o pol. literaturze rel. XVI-XVII w. i dziejach krytyki literackiej. Grabowski TADEUSZ STANISŁAW, ur. 1881, historyk literatur słow.; prof. Uniw. Jag.; prace dotyczące wzajemnych lit. wpływów słow.; studia z zakresu nowszych literatur pd.- i zachodniosłowiańskich. Grabowski WŁADYSŁAW, 1883-1961, aktor teatrów warsz., krak. i łódzkich; role komiczne o stylizacji groteskowej; występy w filmach i w radiu. Grabowski Oksza IGNACY, 1866-1933, pisarz, dziennikarz; poezje, publicystyka, felietony (Pamiętnik Rupiecia), krytyka lit. (o Wyspiańskim). Grabów nad Prosną, m. w pow. ostrze-szowskim, woj. pozn.; 1,8 tys. mieszk. (1968); tartak; prawa miejskie 1416. - W XI 1918 utworzenie Rady Robotn.-Żołnierskiej; udział w powstaniu wielkopol. 1918—19. Grabski STANISŁAW, 1871-1949, polityk, ekonomista; prof. uniw. we Lwowie; współzałożyciel PPS; od 1907 działacz ND; dwukrotnie min. oświaty; 1942-45 przewodn. Rady Nar. w Londynie; 1945-47 wiceprzewodn. KRN.

Grabski WŁADYSŁAW, 1874-1938, działacz społ.-polit., polityk i ekonomista; związany z Narodową Demokracją, następnie 1920, 1923-25 premier i min. skarbu, przeprowadził reformę monetarną; od 1925 pracował naukowo; rektor SGGW, założyciel Instytutu Socjologii Wsi. Grabski WTŁADYSŁAW JAN, 1901-70, pisarz; związany z ruchem kat.; powieści o tematyce współcz. i hist. (Saga o Jarlu Broniszu). grab zwyczajny (Carpinus betulus), drzewo pospolite w Polsce na całym niżu i podgórzu; jest podstawowym gat. lasów liściastych, zw. grondami; używany na żywopłoty i w krajobrazie otwartym. graca, bud. narzędzie w postaci trójkątnej, stal. ramki z trzonkiem, służące do gaszenia wapna i przygotowywania zaprawy murarskiej. graca, roln. ręczne narzędzie roln. i ogrodnicze do pielenia chwastów lub przerzedzania buraków; odmianą g. jest tzw. strzemiączko, działające wahadłowo. Gračanica, cerkiew Matki Boskiej (XIV w.) w Jugosławii, w pobliżu m. Priština, (KosowoMetochia); cenny zabytek sztuki bizant.-serbskiej; dekoracja rzeźb, i freski (XIV iw.). Gracian y Morales [grat an i m.] BAL-TASAR, 1601-58, hiszp. pisarz i moralista nawiązujący do konceptyzmu; aforyzmy dydaktyczno-moralne, traktat o koncep-tyzmie, powieść El criticón — krytyka ówczesnych stosunków społ. i kulturalnych. gracilaria (Gracillaria), glon (krasno-rost) mor.; z niektórych gat. produkuje się agar. gracja, wdzięk, powab, lekkość (zwł. w zachowaniu się, w poruszaniu się). Gracjan (Gratianus), XII w., mnich wł., wykładowca prawa kanonicznego w Bolonii; autor pierwszej prywatnej metodycznej kompilacji ustaw kośc. zw. od końca XII w. Decretum Gratiani. Gracje, mit. rzym, 3 boginie wdzięku, odpowiadające gr. Charytom. Gracą [grak] JULIEN (właśc. Louis Poi-rier), ur. 1910, pisarz fr. należący do dru-giego pokolenia surrealistów; powieści, poematy prozą, dramat. Gracyanski NIKOŁAJ P., 1886-1945, historyk radz.; prof. uniw. w Kazaniu; badacz społ.-ekon. historii wczesnego średniowiecza zach. Europy. gracylizacja, biol. zmniejszanie wielkości i grubości kości w toku antropogenezy, np. g. żuchwy, zębów i in. kości czaszki człowieka. Gracze, w. w pow. niemodlińskim, woj. opolskim; duże kamieniołomy bazaltu. grad, opad atm. składający się z bryłek lodu (gradzin), o średnicy zwykle 0,5-5 cm; tworzy się w silnie rozbudowanych chmurach kłębiastych deszczowych; pada gł.g w ciepłej porze roku. grad (gradus), ... , jednostka kąta płaskiego, równa 0,01 kąta prostego; lg = = 0,9° = 2π/400 rad. Grad MIECZYSŁAW, ur. 1920, działacz ruchu lud., publicysta; od 1946 red. nacz. „Wici", „Zielonego Sztandaru", współ-założyciel ZMW (1957); 1957-58 czł. sekretariatu NK ZSL; od 1968 prezes Lud. Spółdzielni Wydawniczej. gradacja, następstwo wg stopnia nasilenia; stopniowanie. gradacja, biol. szybki wzrost liczebności szkodnika roślin i nagłe pojawienie się znacznej jego ilości na polach, w lesie lub sadach. gradacja, fot. potocznie — kontrasto-wość materiałów fotograficznych. gradacja, geol. procesy denudacji i erozji, zrównujące powierzchnię Ziemi. gradacja (klimax, stopniowanie), lit. uszeregowanie pojęć wg nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy, służy spotęgowaniu wrażenia. Gradenwitz [gra:dənwyc] OTTO, 1860-1935, niem. prawnik i historyk; prof.

graficzne rozwiązywanie równań 377 prawa rzym. i cyw. w Berlinie, Królewcu, Strasburgu i Heidelbergu; jeden z pierwszych badaczy, który w źródłach prawa rzym. odróżnił teksty pierwotne od późniejszych zniekształceń. gradient, meteorol. wielkość spadku jakiegoś elementu meteorol. (np. temp. powietrza) przypadająca na jednostkę odległości mierzonej wzdłuż normalnej do powierzchni lub linii równych wartości danego elementu. gradient morfofizjologiczny, stopniowa zmiana nasilenia przemiany materii, zróżnicowanie struktur i wyodrębnienie 2 biegunów komórki jajowej, zarodka — ani-malnego i wegetatywnego. Gradnik ALOJZ, ur. 1882, poeta słoweń.; liryka miłości i śmierci; przekłady z literatury światowej. gradobicie, opad gradu powodujący uszkodzenie lub zniszczenie zasiewów roślin uprawnych, drzew owocowych; w Polsce uprawy zbóż obowiązkowo ubezpiecza się od g. gradówka, niebolesny guzek w skórze powieki, powstający wskutek zapalenia gruczołu łojowego lub utrudnionego odpływu jego wydzieliny; leczenie gł. operacyjne. gradus →grad. Graebner [gre:-] FRITZ, 1877-1934, etnolog niem.; twórca pojęcia kręgów kulturowych; Methode der Ethnologie. Graefe [gre:-] ALBRECHT, 1827-70, niem. lekarz oftalmolog; założyciel i prof. Inst. Oftalmologicznego w Berlinie; autor oryginalnych metod operacyjnych. Graesse [gresə] JOHANN GEORG, 1814-85, bibliograf niem.; autor historii literatury powszechnej od początków do XIX w., katalogu dzieł bibliofilskich (ok. 100 tys. tytułów, 7 tomów). Graetz [grec] LEO, 1856-1941, fizyk niem.; prof. uniw. w Monachium; prace z dziedziny promieniowania cieplnego, prostowania prądu elektr. (układ G.); autor podręczników; zamordowany przez hitlerowców. Graetza układ [u. greca], mostek elektr. zawierający 4 prostowniki, umożliwiający dwupołówkowe pełnookresowe prostowanie prądu elektr., zmiennego. graf, hrabia. graf, siatka złożona ze zbioru punktów (zw. węzłami) oraz łączących je łuków; np. siatka dróg, obwód elektryczny itp. Graf OSKAR MARIA, 1894-1967, powieściopisarz niem. (od 1938 USA); autobiogr. powieść antywojenna Jesteśmy więźniami; krytyka niem. mieszczaństwa. Graff ANTON, 1736-1813, szwajc. malarz, grafik i miniaturzysta, od 1765 działał gł. w Dreźnie; portrecista wybitnych osobistości epoki, także pol. (Portret S. Kostki Potockiego). Graff KAZIMIERZ ROMUALD, 1878-1950, astronom; współzałożyciel 1919 obserwatorium astr. uniw. w Poznaniu, prof. i, dyr. obserwatorium astr. uniw. w Wiedniu; prace z astrofotometrii. graficzna analiza →graficzne metody. graficzna ekspertyza pisma, badanie mające na celu ustalenie, czy dany rękopis pochodzi od określonej osoby; obejmuje również badanie pisma maszynowego i druków. graficzne całkowanie, wykreślanie krzywej całkowitej danego równania różniczkowego lub krzywej będącej wykresem całki nieoznaczonej (dla danych wartości stałej lub stałych całkowania). graficzne metody (analiza graficzna), metody wykreślania w danym układzie współrzędnych krzywych całkowych (tzw. graficzne całkowanie) lub krzywych pochodnych (tzw. graficzne różniczkowanie), metody sporządzania nomogramów, metody graf. rozwiązywania równań itp. graficzne rozwiązywanie równań, wy-kreślna metodax znajdowania rozwiązania danego równania (np. 3 = 7+x), polegająca na sporządzeniu wykresów funkcji stojących po obu stronach równania i znalezieniu współrzędnych ich punktów przecięcia.

378 graficzne różniczkowanie graficzne różniczkowanie, wykreślanie krzywej będącej wykresem pochodnej funkcji danej. graficzny: 1) wyrażony za pomocą wykresu, rysunku lub jedną z technik grafiki; 2) wyrażony na piśmie, pisemny. grafik: 1) artysta, rysownik, ilustrator wykonujący prace z dziedziny grafiki; 2) wykres ilustrujący przebieg zjawisk, wykonywanych lub planowanych prac itp. grafika, dział sztuk plast, obejmujący dzieła wykonane techniką powielania odbitek na dowolnym podłożu (gł. na papierze) z płyt negatywowych; w zależności od tego, którą część płyty się odbija, techniki graf. dzielą się na: wypukłe, wklęsłe i płaskie; wyróżnia się też je ze względu na rodzaj płyt (np. metal.) lub sposób ich opracowania (np. trawione, ryte). grafika artystyczna, dziedzina grafiki obejmująca dzieła nie mające określonego charakteru użytkowego poza oddziaływaniem artyst.-estet.; w g.a. całość procesu skupia się w rękach artysty grafika. grafika stosowana →grafika użytkowa. grafika użytkowa (grafika stosowana), dziedzina grafiki obejmująca projektowanie plakatów, ilustracji książkowych, reklam, znaczków pocztowych, banknotów itp., przy czym negatyw i odbitki wykonuje się w sposób mech. w drukarni. grafikon, tablica z wykresem (grafikiem). grafion, przybór rysunkowy do wykreślania linii tuszem za pomocą 2 nastawnych zaostrzonych i sprężynujących płytek metal., między które wprowadza się tusz; osadzony na trzonku lub ramieniu cyrkla. grafit, trwała odmiana alotropowa węgla; b. miękkie, tłuste w dotyku łuski; odporny chemicznie; występuje w przyrodzie jako minerał; stosowany do wyrobu elektrod, tygli, retort, ołówków, w reaktorach jądrowych (jako moderator) oraz jako smar odporny termicznie. grafitowe wyroby ogniotrwałe, wyroby o ogniotrwałości ok. 1900°, zawierające do 50% grafitu; odporne na działanie czynników chem., odznaczające się wysokim przewodnictwem cieplnym; stosowane do produkcji tygli do topienia metali kolorowych i stali specjalnych. grafityzowanie (wyżarzanie grafityzują-ce), obróbka cieplna polegająca na wyżarzaniu gł. żeliwa białego w temperaturze, w której następuje rozpad (grafityzacja) cementytu. grafologia, pozbawione podstaw nauk. ustalanie właściwości psych. człowieka na podstawie właściwości jego pisma. grafomania (grafomaństwo), mania pisania utworów lit. przez osoby nie mające talentu. grafometria, metoda analizy pomiarowej pisma, stosowana gł. w kryminalistyce przy identyfikacji pisma. grafostatyka →statyka wykreślna. grafów teoria, dział matematyki poświęcony konstruowaniu algorytmów pozwalających efektywnie rozwiązywać niektóre rodzaje zagadnień, jak np. wyznaczenie terminu ukończenia inwestycji lub wypuszczenia nowego wyrobu, dobór diety do pożądanego składu witamin, rozmaite problemy transportowe, wskazanie optymalnego sterowania systemem, wykrycie rezerw w poszczególnych ogniwach procesu produkcyjnego itp. Grafton [gra:ftn], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), port nad rz. Clarence; 16 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. graham →Grahama chleb. Graham [grejəm] GEORGE, 1673-1751, ang. zegarmistrz i astronom; ulepszył mechanizm zegarowy (tzw. wychwyt G.), zbudował szereg astr. instrumentów. Graham [grejəm] MARTHA, ur. 1900(?), amer. tancerka, choreograf i pedagog;

czołowa reprezentantka i propagatorka nowocz. tańca w USA. Graham [grejəm] THOMAS, 1805-69, chemik ang.; czł. Royal Society; badał dyfuzję gazów i cieczy, adsorpcję; stworzył podstawy chemii koloidów. Grahama chleb (graham), pieczywo produkowane na drożdżach z mąki pszennej razowej, wypiekane w formach; ma dużą wartość odżywczą i witaminową. Grahama Ziemia [z. grejəma] (Półwysep Palmera), płw. Antarktydy Zach., między O. Atlantyckim a Spokojnym, wysunięty w kierunku Ameryki Pd.; górzysty, najwyższy szczyt Mt Andrew Jackson 4191 m; ślady wygasłych wulkanów; duża część pokryta lodem i wiecznym śniegiem. grahamka, dietetyczna bułka z grubo mielonej mąki pszennej. Grahamstown [grejəmztaun], m. w pd. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 38 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; uniwersytet. grain [grejn] →gran. grajcar: 1) narzędzie do wyciągania przedmiotów uwięzłych, zwł. w lufie strzelby; 2) świderek do wyciągania korka z butelki; korkociąg. grajcar →krajcar. Grajewo, m. pow. w woj. białostockim; 11,3 rys. mieszk. (1970); przemysł włók. i spoż.; prawa miejskie 1540 (do 1577) i 1919. — W okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje (1941-43 rozstrzelano 389 osób); 1941 obóz jeńców radz. i ludności cywilnej (23 tys. zamordowanych); 194344 w pobliskim lesie Kosówki wymordowano ponad 30 tys. osób; działalność AK i partyzantki radzieckiej. Grakchus GAJUSZ, ok. 152-121 p.n.e., rzym. trybun lud., młodszy brat Tyberiu-sza; wznowił jego reformy agrarne, przeprowadził ustawę o zakładaniu nowych kolonii; jego projekt ustawy o nadaniu praw obywateli sprzymierzeńcom wywołał sprzeciw; zabity. Grakchus TYBERIUSZ, 162-133 p.n.e., rzym. trybun lud., brat Gajusza; walczył o reformę agrarną m.in. w celu odrodze nia wolnego chłopstwa i wzmocnienia armii rzym.; zginął w starciu z przeciw nikami. Gralewski JAN, 1868-1924, pedagog i działacz oświat.; jeden z gł. przywódców strajku szkolnego 1905; założyciel Pol. Macierzy Szkolnej; poseł do I i II Dumy Państwowej. Gralewski MATEUSZ, 1826-91, działacz polit., pisarz, syn chłopa; czł. organizacji niepodległościowych (1844-56 na zesłaniu); uczestnik powstania 1863, reprezentant prawego skrzydła „czerwonych"; zwolennik współdziałania z ruchem rewol. w Rosji. Graliński ZYGMUNT, 1897-1940, działacz lud.; 1931-35 sekretarz gen. SL; podczas II wojny świat. czł. rządu emigracyjnego. gram, g, jednostka podstawowa masy w układzie CGS; lg = 0,001 kg. Gram HANS CHRISTIAN, 1853-1938, lekarz duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; opracował metodę różnicującego barwienia bakterii. Gramatica [-matika] EMMA, 1875-1965, aktorka wł.; role gł. w sztukach H. Ibsena i G.B. Shawa (Eliza — Pigmalion, Święta Joanna, Kandyda); tournee po Europie i Ameryce. gramatura, ciężar jednego metra kwadratowego papieru lub innego wytworu papiern, wyrażany w gramach. gramatyka, system morfologiczny i składniowy języka; dział językoznawstwa, obejmujący morfologię, składnię, fonetykę; g. opisowa, normatywna, hist., porównawcza. gramatykalizm, kierunek dydaktyczny kładący nacisk na systematyczność i log. kolejność w nauczaniu, nie doceniający poglądowości, łączenia teorii z praktyką i aktywności ucznia. Grameno MIHAIL, 1872-1931, alb. dzia-

łacz społ., publicysta; 1905-12 uczestnik walk z Turkami; autor wspomnień. gramicydyna, nazwa co najmniej 3 antybiotyków wytwarzanych przez drobnoustrój Bacillus brevis; w lecznictwie używana wyłącznie zewnętrznie. Grammar school [grämər sku:l], typ ang. średnich szkół ogólnokształcących o kierunkach klas. lub humanistycznym; przygotowują do studiów uniwersyteckich; nauką trwa 7 lat. grammatica falsa non vitiat chartam [łac], błąd gramatyczny nie czyni nie-; ważnym dokumentu. Gramme [gram] ZENOBE THŹOPHILE, 18261901, eletrotechnik belg.; wynalazca komutatora (1869), zbudował pierwszą prądnicę prądu stałego (1871). gramoatom (gramatom), liczba gramów pierwiastka chem. równa jego względnej masie atomowej; g. każdego pierwiastka zawiera 6,022'1023 atomów. gramocząsteczka (gramodrobina, mol), liczba gramów pierwiastka lub związku chem. równa jego względnej masie cząsteczkowej. gramofon, urządzenie do odczytywania dźwięku z płyt gramofonowych; obecnie stosowany g. elektr. zawiera mechanizm napędowy płyty i adapter gramofonowy, niekiedy także, wbudowany wzmacniacz, elektr. i głośnik; monofoniczny lub stereofoniczny. gramofonowa płyta, cienki krążek z tworzywa sztucznego z zapisem dźwięku w postaci spiralnego rowka; rowek falisty lub zmiennej głębokości (dawniej). gramorównoważnik →równoważnik chemiczny. gramoty, dokumenty pisane dawnej Rusi i Litwy; cenne (obok latopisów) źródło hist; materiałem — zwykle pergamin, czasem kora brzozowa. Grampian [grämpjən], góry w Szkocji, najwyższe w W. Brytanii; wys. do 1343 m (Ben Nevis); bezleśne; wrzosowiska. Gramsci [-szi] ANTONIO, 1891-1937, wł. działacz ruchu robotn., filozof i publicysta marksist., współzałożyciel Wł. Partii Komunist. i jej centr. organu ,,L'Unita"; Listy z więzienia, Nowoczesny książę. gram-siła, G, jednostka siły w techn. układzie jednostek miar MKS; 1 G = = l0-3 kG ≈ 9,81·10-3 N. gran (grain), jednostka masy używana w krajach anglosaskich; 1 gran = 1/7000 funta handl. ≈ 64,80 mg; dawniej używany w wielu krajach, np. w Polsce 1 g handl. = 44 mg. grana →parmezan. Granada FRAY LUIS DE (właśc. Luis de Sarria), 1504-88, hiszp. pisarz i kaznodzieja, dominikanin; pisma rel., gł. ascetyczne. Granada, m. w Hiszpanii, →Grenada. Granada, m. w Nikaragui, nad jez. Nikaragua, ośrodek adm. dep. G.; 40 tys. mieszk. (1963); przemysł cukr., skórzany. Granados ENRIQUE, 1867-1916, hiszp. kompozytor i pianista; przedstawiciel nar. stylu w muzyce hiszp.; utwory fortepianowe (Goyescas), kameralne, opery. granat, sport sprzęt sport, do rzutów; cięż. 700 g, dla młodzieży 500 g. granat, wojsk, pocisk ręczny (od pocz. XV w.) lub artyleryjski (od XVII w.), wypełniony materiałem wybuchowym, rażący odłamkami lub siłą wybuchu. granatnik, broń palna gładkolufowa, wyrzucająca granaty na odległość 50-400 m; g. wprowadzono w I wojnie światowej. granatowiec (granat właściwy, Punica granatum), ozdobny krzew wiecznie zielony, uprawiany w obszarze śródziemno-mor. dla smacznych owoców wielkości jabłka, zw. granatami. granaty, miner, grupa minerałów, krzemiany metali trój- i dwuwartościowych: glinu, żelaza, chromu oraz magnezu, wapnia, żelaza lub manganu; przezroczyste lub przeświecające, o różnej barwie; twar de; składniki gł. skał metamorficznych; stosowane w jubilerstwie jako kamienie szlachetne (np. pirop, andradyt) i jako materiał ścierny.

Granaty, grupa trzech szczytów w Ta-trach Wysokich, na pn, od Koziego Wierchu; najwyższy Zadni G. 2233 m. Granby [gränby], m. w Kanadzie Que-bec); 34 tys. mieszk. (1966); różnorodny przemysł. Gran Canaria [g. ka-], wulkaniczna wyspa hiszp. na2 O. Atlantyckim (W. Ka-naryjskie); 1,5 tys. km , 280 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, warzyw, bananów; rybołówstwo; turystyka; gł. m. Las Palmas. Gran Chaco [g. czako], kraina geogr. w Ameryce Pd. (gł. w Argentynie i Paragwaju), pn. część Niz. La Platy; suche lasy, kolczaste zarośla, suche sawanny; w dolinach rzek bagna; eksploatacja la-sów (kebraczo); hodowla bydła. grand, w XIII-XV w. tytuł szlachty kastylijskiej, później zastrzeżony dla wpływowych rodów arystokr.; 1931 zniesiony. Grand Bassa [gränd b.] →Buchanan. Grand-Bassam [grãbasã], m. i port na Wybrzeżu Kości Słoniowej, nad Zat. Gwi-nejską; 23 tys. mieszk. (1963); przemysł drzewny, spożywczy. Grand Canal [gränd kənäl] →Laigheán Canáil. Grand Gayman [gränd kejmən], największa wyspa w grupie Kajmanów (Antyle); 220 km2, 7 tys. mieszk. (1967). Grand-Combe, La [la grãką:b], m. we Francji, w pd. części Masywu Centralnego; 13 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Grand-Combin [grãkąbę], szczyt w Alpach Pennińskich (Szwajcaria); 4317 m; zdobyty 1860. Grand Coulee [gränd ku:ly], zapora wodna w USA (stan Waszyngton), na rz. Kolumbia; elektrownia o mocy 1974 MW; sztuczne jezioro o pojemności 11,8 mln m3. Grande, rz. w pd.-wsch. Brazylii, jedna ze źródłowych rz. Parany;.dł. 1044 km; w dolnym biegu liczne wodospady; elektrownie wodne. Grande, rz. w Boliwii, górny bieg rz. Mamoré; dł. 820 km; powstaje z połącze-nia rz. Caine i Chayanta. Grande-Dixence [grãddiksã: s], tama (wys. 286 m) i sztuczny zbiornik w Szwajcarii (Valais), w Alpach Pennińskich; woda zbierana z topniejących lodowców sprowadzana sztolniami do położonych niżej elektrowni. Grande-Terre [grãdte:r], wsch. część Gwadelupy (Małe Antyle), podczas przypływu morza stanowi odrębną wyspę; 590 km2, 133 tys. mieszk. (1966); powierzchnia nizinna, uprawa trzciny cukr.; gł. m. Pointe-á-Pitre. grandezza [-decca; wł.]: 1) zachowanie pełne godności, wyniosłości; wielkopań-skość; 2) wielka, znakomita dama. Grand Falls [gränd fo:lz], m. w Kanadzie (Nowa Fundlandia): 7,5 tys. mieszkańców (1966); ośr. przemysłu papierniczego. r Grand Forks [gränd of: ks], m. w USA (Dakota Pn.); 39 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.-przem. regionu roln. doliny rz. Red (pszenica); uniwersytet. Grand-Guignol [grã ginjol], teatr w Paryżu 1897-1962; sztuki "z dreszczykiem" (sceny tortur, morderstw itp.); teksty m.in. T. Bernarda, S. Guitry'ego. Grandi DINO, ur. 1895, wł. polityk faszystowski; 1929-32 min. spraw zagr.; 1939-43 przewodn. Izby Faszyst. i Korporacyjnej; 1943 spowodował usunięcie Mussoliniego. Grandidier [grãdidjy] ALFRED, 1836-1921, fr. badacz Madagaskaru. grandilokwencja, górnolotne, pompa-tyczne wysławianie się. Grand Island [gränd ajlənd], m. w USA

Gran Paradiso (Nebraska); 31 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł mięsny. Grandjean de Montigny [grãżã dö mą-tini] AUGUSTE, 1776-1850, architekt pochodzenia fr.; działał od 1814 w Brazylii, gł. w Rio de, Janeiro; przedstawiciel eklek-tyzmu. Grand Junction [gränd dżaŋkszn], m. w USA (Kolorado), nad rz. Kolorado; 20 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. dol. Grand Valley (tereny sztucznie nawadniane). Grand-Lahou [grãlau], m. w Wybrzeżu Kości Słoniowej, port rybacki nad Zat. Gwinejską; przemysł drzewny; w pobliżu eksploatacja rud manganu. Grand Lieu [grã ljö], jezioro we Francji, w dorzeczu Loary; pow. 37 km2. grand mal [grã mal], med. podstawowa postać padaczki: napad drgawek z całkowitą lub częściową utratą przytomności. Grand Mère [grã me:r], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. St. Maurice; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny, papierniczy. Grand Praire [grãnd preəry], m. w USA (Teksas), w zespole miejskim Dallas; 52 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu sa-moch., gumowego. grand prix [grãpri; fr.], główna nagroda (na konkursach, wyścigach). Grandpuils [grãpui], miejscowość we Francji, na wsch. od Paryża; ośr. rafinacji ropy naft. i przemysłu petrochemicznego. Grand Rapids [gränd räpydz], m. w USA (Michigan); 197 tys. mieszk. (1970); zespół miejski 514 tys. (1967); przemysł meblarski, samoch., maszyn., elektrotechniczny. grand seigneur [grãseńö:r; fr.], arystokrata, magnat, wielki pan; przen. człowiek pozujący na arystokratę. Grand Turks [gränd tə: rkz], ośrodek adm. i gł. port bryt. kolonii Turks i Cai-cos; 2,3 tys. mieszk. (1960). Granet [grane] MARCEL PAUL, 1884-1940, sinolog fr.; prof. uniw. w Paryżu; prace z religii, socjologii i etnografii Chin; La civilisation chinoise. grangarda, dawniej polowy posterunek wojsk, umieszczany gł. w punktach strategicznych. Grangemouth [grejndżmət], m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad zat. Firth of Forth (M. Północne); 19 tys. mieszk. (1961); przemysł petrochem., stoczn., drzewny. Grängesberg [greŋəsberj], m. w środk. Szwecji (Bergslagen); 7 tys. mieszk. (1963); ośr. wydobycia rud żel., cynku i ołowiu. graniak (wielograniec), geol odłamek skalny o ostrych krawędziach i ścianach zeszlifowanych i wygładzonych uderzeniami piasku niesionego przez wiatr; g. występują na obszarach pustynnych i wydmowych. graniak, technol. sortyment tarcicy liściastej o przekroju poprzecznym od 25X25 do 130X130 mm. graniastosłup, wielościan, którego wszystkie wierzchołki leżące na dwóch równoległych płaszczyznach wyznaczają w nich wielokąty przystające (zw. podstawami: górną i dolną), a krawędzie nie leżące w tych płaszczyznach są równoległe; g. nazywa się trójkątny, czworokątny itd., jeżeli jego podstawy są trójkątami, czworokątami itd. granica funkcji y = f(x) w punkcie x0, liczba L, do której zbliżają się nieograni-czenie wyrazy ciągu f(x1), f(x2) ... dla każdego ciągu argumentów x1 x2 ..., którego wyrazy zbliżają się nieograniczenie do punktu x0; np. funkcja f(x) = xl(x2+1) ma granicę L = 1/2 w punkcie x0 = 1; oznacza się lim f(x) = L. x →x0 granica funkcji lewostronna, granica funkcji f(x) w punkcie x0, gdy zmienna niezależna x dąży do x0 od strony lewej, tj. po wartościach mniejszych od x0.

379

granica funkcji prawostronna, granica funkcji f(x) w punkcie x0, gdy zmienna niezależna x dąży do x0 od strony prawej, tj. po wartościach większych od x0. granica państwa, powierzchnia prostopadła do powierzchni ziemi oddzielająca terytorium, podziemie i obszar powietrzny, jednego państwa od innych państw lub obszarów niczyich; rozróżnia się granice lądowe i wodne, naturalne i sztuczne. granica wiecznego śniegu →linia wiecznego śniegu. granice całkowania, liczby a i b występujące w zapisie całki oznaczonej b ∫f{x)dx. a graniczna funkcja, funkcja będąca granicą ciągu funkcyjnego. graniczna straż, organizacja wojsk, lub policyjna powołana do ochrony granic państwa, w PRL — Wojska Ochrony Pogranicza. graniczna strefa (strefa nadgraniczna), tereny przylegające do granicy państwa, na których obowiązują specjalne przepisy adm. (w PRL szer. od 2 do 6 km). graniczne efekty, w fotografii anomalie gęstości optycznych obrazu fot., występujące w pobliżu granicy pól o dużej różnicy gęstości; związane z dyfuzją wywoływacza w warstwie światłoczułej. granicznik płucnik (Lobaria pulmona-ria), porost o piesze listkowatej, oliwko-wozielonej; w Polsce spotykany w lasach liściastych na starych drzewach, chroniony. graniczny kąt, fiz. →kąt graniczny. graniczny pas, obszar powiatów przylegających do granicy państwa. Granik (rz. we Frygii, obecnie Kocabas w Turcji), 334 p.n.e. pierwsze zwycięstwo Aleksandra W. nad Persami. Granin DANIIŁ (właśc. D.A. German), ur. 1918, pisarz ros.; powieści o problemach współcz. środowisk techn.-nauk. (Idu na grozu); książka o J. Dąbrowskim. granit, magmowa skała głębinowa, jasnoszara, różowa lub żółtawa; składa się gł. ze skaleni, kwarcu i biotytu; jedna z najbardziej rozpowszechnionych skał skorupy ziemskiej; materiał drogowy, bud., dekoracyjny i rzeźbiarski. Granit RAGNAR ARTHUR, ur. 1900, neurofizjolog szwedz., pochodzenia fiń.; prof. uniw. w Helsinkach i w Sztokholmie; nagr. Nobla za odkrycie procesów chem. i fizjol. zachodzących w oku i mózgu podczas widzenia. Granite City [gränyt syty], m. w USA (Illinois), nad Missisipi, w zespole miejskim Saint Louis; 36 tys. mieszk. (1970); eksploatacja granitu, różnorodny przemysł. granitognejs, skała metamorficzna, odmiana gnejsu powstała przez przeobrażenie granitu. granitoidy, zbiorowa nazwa kwaśnych magmowych skał głębinowych. granityzacja, różnorodne procesy zachodzące w głębi skorupy ziemskiej prowadzące do przeobrażania różnych skał w granit. „Granma" dziennik kubański, organ KC KP Kuby, wydawany od 1965. granodioryt, magmowa skała głębinowa podobna do granitu; różni się od niego odmiennym stosunkiem ilościowym gł. składników. Granowitaja pałata, wczesnorenes. pałac na kremlu moskiewskim, wzniesiony w końcu XV w. przez architektów wł.; wewnątrz wielka sala recepcyjna o bogatym wystroju. Granowski TIMOFIEJ N., 1813-55, historyk ros.; prof. uniw. w Moskwie; przeciwnik absolutyzmu carskiego i pańszczyzny, okcydentalista; Wolin, Iomsburgi Wineta. Gran Paradiso [g. -dizo], najwyższy szczyt Alp Graickich (Włochy); 4061 m; park nar. (ok. 600 km2).

380 Gran Sasso d'Italia Gran Sasso d'ltalia [g. s. ditalja], najwyższy masyw górski w Abruzzach (Włochy); wys. do 2914 m (Monte Corno); formy krasowe. Grant JAMES AUGUSTUS, 1827-92, podróżnik szkoc, oficer armii bryt.; badacz Afryki (1862 wspólnie z J.H. Speke'm odkrył górny Nil). Grant ULYSSES SIMPSON, 1822-85, generał amer.; prezydent 1869-77; w wojnie secesyjnej od 1864 głównodowodzący armii Północy, doprowadził do kapitulacji wojsk Południa. granulacja, med. →ziarnina. granulacja, rzem. artyst. technika złotnicza — wykonywanie ornamentu z b. drobnych kuleczek złotych lub srebrnych przy-lutowanych do powierzchni przedmiotu; g. stosowana w starożytności, w złotni-ctwie późnoromańskim i renesansowym. granule, jasne, szybkozmienne obszary w fotosferze słonecznej o rozmiarach do 2000 km. granulit, skała metamorficzna, jasna; składa się gł. z kwarcu, skaleni i granatu, niekiedy piroksenu; materiał drogowy. granulki, farm. postać leków, nieregularne grudki, wytwarzane ze sproszkowanych, sypkich substancji. granulocyty, krwinki białe (leukocyty) zawierające w cytoplazmie ziarnistości; rozróżnia się g. zasadochłonne — bazo-file, g. kwasochłonne — eozynofile i g. obojętnochłonne — neutrofile. granulofosfat, farm. mieszanina łatwo przyswajalnego wapnia i fosforanów; lek stosowany w zaburzeniach gospodarki fo-sforowowapniowej organizmu. granulowanie (ziarnowanie), nadawanie substancjom stałym postaci ziarn, w celu uzyskania odpowiednich właściwości tech-nol. produktu. Granvelle [grãwel] ANTOINE PERRENOT DE, 1517-86, hiszp. mąż stanu, kardynał (od 1561); kanclerz od 1550, wicekról Neapolu 1570-79, następnie ponownie kanclerz. Granville [grãwil], m. w zach. Francji (Normandia), nad kanałem La Manche; 13 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor.; rybołówstwo. Granville-Barker [gränwyl ba:rkər] HARLEY, 1877-1946, ang. aktor, reżyser, dramatopisarz i krytyk; słynne inscenizacje dzieł Szekspira (Prefaces to Shake-speare — wstępy reżyserskie). grań, ostra, często poprzerywana, szczytowa partia pasma lub grzbietu górskiego. grapefruit (grejpfrut, Citrus paradisi), drzewo cytrusowe, uprawiane gł. na Florydzie i w Kalifornii; owoce o średn. do 15 cm, żółtozielone, gorzkawe, deserowe i na soki. grappa, napój alkoholowy podobny do koniaku, otrzymywany ze sfermentowanych odpadkowych winogron z ewent. dodatkiem wytłoków winogronowych, produkowany w Szwajcarii. Grappin [grapę] HENRI PAUL, 1881-1959, fr. językoznawca, polonista; prof. École Nationale des Langues Orientales Vivantes w Paryżu, czł. PAU; prace z językoznawstwa pol., podręcznik gramatyki pol. dla cudzoziemców. graptolity (Graptolithina), grupa paleozoicznych zwierząt mor. z typu przedstrunowców; osobniki (1-2 mm dł.) o rurkowatych szkieletach chitynoidalnych; formy osiadłe lub planktonowe, niektóre kolonijne. grasejować, wymawiać spółgłoskę r z wibracją języczka (nie jako przednio-- językowo-dziąsłową). Grashof [gra:sho:f] FRANZ, 1826-93, niem. teoretyk budowy maszyn; prace z teorii sprężystości, wytrzymałości materiałów, teorii mechanizmów, konwekcji ciepła. Grashofa liczba, liczba podobieństwa termodynamicznego charakteryzująca zja-

wisko naturalnej konwekcji ciepła w ośrodku gazowym. Grashofa warunek, warunek, aby prosty mechanizm dźwigniowy — 4 pręty połączone przegubowo w czworobok — miał korbę: suma długości boków najkrótszego. i najdłuższego nie większa od sumy długości pozostałych boków. grasica, narząd kręgowców tradycyjnie zaliczany do gruczołów dokrewnych, u ssaków i człowieka leżący po wewn. stronie mostka, czynny do osiągnięcia dojrzałości płciowej; m.in. wytwarza limfocyty, wpływa hamująco na rozwój gruczołów płciowych. Grass GUNTER, ur. 1927, pisarz niem. (Berlin Zach.); ironia, groteska, eksperyment formalny jako narzędzia ostrej krytyki społ.; powieści (Blaszany bębenek), nowele, poezje, sztuki sceniczne. Grasse [gra:s], m. w pd.-wsch. Francji (Prowansja); 31 tys. mieszk. (1968); przemysł perfumeryjny (w okolicy uprawa roślin kwiatowych); miejscowość wypoczynkowa. Grassi GIOVANNI BATTISTA, 1854-1925, zoolog wł.; prof. uniw. w Rzymie; odkrywca pełnego, cyklu rozwojowego za-rodźca zimnicy. Grassi JÓZEF, ok. 1758-1838, malarz austr., pochodzenia wł.; 1791-95 w Warszawie; preromantyczne portrety (ks. J. Poniatowskiego, T. Kościuszki). Grassmann HERMANN GÜNTHER, 1809-77, niem. matematyk, fizyk i indianista; autor podstawowego słownika do Rigwedy i jej tłumacz. Grassmanna prawa, fiz. trzy prawa addytywnego mieszania barw, mające podstawowe znaczenie dla nauki o barwie i stanowiące teoret. podstawę kolory-metrii. gratis [łac.]: 1) darmo, bezpłatnie; 2) przedmiot (zwł. książka) dawany, otrzymywany bezpłatnie. Gratry [-ri] AUGUSTE JOSEPH, 1805-72, fr. teolog i filozof, zwolennik ontologi-zmu kat.; czł. Akad. Fr.; na soborze watykańskim I przeciwny ustanowieniu dogmatu o nieomylności papieża. Grattan [grätn] HENRY, 1746-1820, irl. działacz niepodległościowy; walczył o niezależność irl. parlamentu i tolerancję dla katolików. gratulacja, powinszowanie, życzenia składane komuś z okazji osiągniętych przez niego sukcesów, jubileuszu itp. gratyfikacja, dodatkowe — zwykle jednorazowe — wynagrodzenie wypłacone pracownikowi za specjalne zasługi. u Graubünden [gra -] →Gryzonia. Grau Delgado JACINTO, 1877-1958, dramatopisarz hiszp.; kontynuujące tradycje dawnego dramatu hiszp. sztuki psychol. nawiązujące do wątków hist., mit. i bibl.; Don Juan. Graus FRANTIŚEK, ur. 1921, historyk cze-chosł.; red. ,,Československý časopis hi-storický"; badacz gł. dziejów społ.-gosp. Czech. grave [wł.], muz. ciężko, poważnie. Gravelotte [grawlot] (w. w pn.-wsch. Francji), 1870 klęska wojsk fr. w bitwie z armią pruską. Graves [grejwz] ROBERT RANKE, ur„ 1895, ang. poeta i prozaik; humanist., żywiołowa liryka, powieści hist. (Ja, Klaudiusz), studia literackie. Gravesend [grejwzend], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, port nad estuarium Tamizy; 54 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., metal., gumowy, papiern., mat. budowlanych. Gravina di Puglia [g. di pulja], m. we Włoszech (Apulia); 32 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. grawerować, wyrzynać rysunki, napisy na przedmiotach z twardych materiałów, zwł. z metalu; rytować. grawerstwo, wykonywanie ozdobnych wzorów i kształtów wklęsłych lub wypukłych w metalu, szkle, drewnie, kamie-

niach półszlachetnych itp. rylcami, frezami (na grawerkach) lub przez obróbkę elektroiskrową i ultradźwiękową. grawerunek, wygrawerowany napis, rysunek. grawimetr, przyrząd do pomiaru różnicy przyśpieszeń grawitacyjnych między dwoma punktami, gdy jedno z przyśpieszeń jest znane. grawimetria, dział geodezji zajmujący się pomiarami ziemskiego przyśpieszenia siły ciężkości dla badań pola grawitacyjnego Ziemi, kształtu geoidy, budowy wnętrza Ziemi, poszukiwania złóż miner. itp. grawitacja (ciążenie powszechne), dziedzina zjawisk fiz., wśród których najważniejsze polega na wzajemnym przyciąganiu się wszystkich ciał. grawitacyjna stała (stała powszechnego ciążenia), symbol G, współczynnik proporcjonalności w prawie ciążenia Newtona: G = 6,67·10-8 cm3/g sek2. grawiton, hipotetyczny kwant pola grawitacyjnego. grawiura, graf. →rycina. Gray [grej] ASA, 1810-88, botanik amer.; prof. Harvard University; najwybitniejszy badacz flory Ameryki Pn., propagator teorii ewolucji. Gray [grej] STEPHEN, ok. 1670-1736, fizyk ang.; czł. Royal Society; odkrywca zjawiska indukcji elektrostatycznej. Gray [grej] THOMAS, 1716-71, poeta ang.; klasycyst. ody, refleksyjna Elegy Written in a Country Churchyard, utwory wzorowane na poezji celt. i staroskandy-nawskiej. Graz [gra:c], m. w Austrii, nad Murą, stol. Styrii; 252 tys. mieszk. (1966); przemysł środków transportu (samoch., taboru kol.), maszyn., elektrotechn., chem., skórz.; uniwersytet. Graziani [gracjąni] RODOLFO, 1882-1955, wł. marszałek i polityk; realizator podbojów kolonialnych Mussoliniego w Afryce. grażdanka, popularna nazwa alfabetu ros., utworzonego w XVIII w., będącego modyfikacją cyrylicy; używana także przez Bułgarów, Serbów i Macedończyków. Grażyński MICHAŁ, 1890-1965, sanacyjny działacz polit.; 1926-39 wojewoda śląski; 1931-39 przewodn. ZHP; od 1939 na emigracji. Grąbczewski BRONISŁAW, 1855-1926, topograf, etnograf, generał armii ros.; badacz środk. Azji (podróże nauk. 1885-92); od ok. 1914 w Polsce; pozostawił opisy wypraw badawczych. grąd (grond), leśn. las liściasty lub mieszany z przewagą grabu, czasem grabu, dębu i świerka, z domieszkami; występuje na wilgotnych glebach, gł. gliniastych. grąd, roln. łąka lub pastwisko wysoko położone na stokach lub pobrzeżach dolin. Grądy (w. w pow. ostrowskim, woj. warszawskim), 1941-42 hitlerowski obóz dla jeńców radz. (Stalag 324); przeciętny stan 80 tys. jeńców, zginęło ok. 40 tys. grążel (nenufar, Nuphar), wodna bylina z rodziny grzybieniowatych, o dużych, żółtych kwiatach; w Polsce (stawy, jeziora) gł. g. żółty, zw. różą wodną. grążyce, nazwa kaczek nurkujących dla zdobycia pokarmu; np. czernica, ogorzałka, edredon, głowienka, lodówka, uhla. „Great Britain" [grejt brytn], pierwszy stal. parowiec z napędem śrubowym; zbudowany 1843 w W. Brytanii; 3270 BRT, prędkość 11 węzłów, 360 pasażerów; miał także 6 masztów z ożaglowaniem gaflo-wym. „Great Eastern" [grejt i:stərn], pierwszy stal. kolos parowy, superliniowiec, zbudowany 1860 w W. Brytanii; 18 915 BRT, dł. 210 m, prędkość 14 węzłów, 4 tys. pasażerów i 6 tys. t ładunku; 5 kominów i 6 masztów. Great Falls [grejt fo:lz], m. w USA (Montana), nad rz. Missouri; 59 tys. mieszk. (1970); ośr. regionu górn.; hutnictwo metali nieżel., przemysł chem., spożywczy.

grena 381 Great Yarmouth [grejt ją:rmət], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym; 51 tys. mieszk. (1968); port rybacki (gł. połów śledzi); przemysł elektrotechn., rybny; miejscowość wypoczynkowa. Grebel (Gröbel, Groebel) IGNACY, ok. 1741-90, pol. księgarz i drukarz; od 1786 księgarnia, 1781 drukarnia w Krakowie; wydawca wielu dzieł nauk. z różnych dziedzin, kalendarzy, katalogów. Grecja (Elada, Królestwo Grecji), państwo w Europie, na Płw. Bałkańskim i wyspach na M. Egejskim i Tońskim (Kreta, Cyklady, Sporady, W. Jońskie); 131,9 tys. km2, 8,8 mln mieszk. (1969); gł. m.: Ateny (stol.), Saloniki; dzieli się na 51 nomosów; j.u. grecki. Powierzchnia górzysta, klimat śródziemnomorski. Kraj roln.; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, tytoniu, bawełny; wydobycie węgla brun., boksytów, rud żel. i metali nieżel., pirytów, marmurów; przemysł spoż., włók., chem.; region turyst. o świat, znaczeniu; wielka flota handl., gł. porty: Pireus, Saloniki. — W średniowieczu w granicach cesarstwa bizant., w poł. XV-poł. XVI w. stopniowo podbita przez Turcję; niepodległa od 1821 (walki narodowowyzwoleńcze 1821-29), od 1830 monarchia konstytucyjna; w I wojnie świat, po stronie aliantów; 1924-35 republika; w II wojnie świat, okupacja wł.-niem. 1941-44, ruch oporu; 1946-49 wojna domowa, porażka sił demokr.; czł. ONZ od 1945; od 1952 w NATO; 1967 wojsk, zamach stanu, wg narzuconej przez juntę konstytucji 1968 — „demokracja król." (w czasie pobytu króla na emigracji jego funkcje sprawuje wicekról); nielegalna działalność demokr. organizacji polit. zwalczających rządy junty. Grecja starożytna, terenowo zbliżona do Grecji współczesnej; od ok. 2000 p.n.e. zasiedlana przez plemiona gr. — Achajów, Jonów, Eolów, od XII w. p.n.e. zajmujących pod naporem Dorów wybrzeże Azji Mn. (Jonia, Eolia); w czasach hist. złożona z wielu miast-państw, z których najsilniejsze — Sparta i Ateny — rywalizowały o hegemonię; osłabiona wewn. walkami uległa (338) Macedonii; 146 p.n.e. podbita przez Rzym; jako część cesarstwa wschodniorzym. weszła (od 395) w skład cesarstwa bizantyjskiego. grecka sztuka, rozwijała się gł. na terenach Grecji, zach. Azji Mn. i Wielkiej Grecji od X-I w. p.n.e.; architektura — wypracowanie arch. porządków, typu gr. świątyni; rzeźba — dążenie do kanonu piękna, przez anat. wierność i poszukiwanie właściwych proporcji ciała ludzkiego, rytm i symetria; malarstwo monumentalne i wazowe (czarno- i czerwonofigurowy styl); brązy, gliptyka, terakoty, ceramika, w okresie hellenistycznym dążenie do ilu-zjonizmu i ekspresji. greckie pismo, spółgłoskowo-samogło-skowe pismo alfabetyczne pochodzenia semickiego (fenickiego) używane przez Greków od X w. p.n.e.; pochodzą od niego pisma łac. i cyrylica. greckie stele nagrobne, reliefowe płyty kam. ustawiane na grobach w staroż. Grecji, począwszy od poł. V w. p.n.e.; wyobrażano na nich zmarłego, niekiedy w scenie pożegnania (Stela Hegeso). greckie świątynie, budowle kultowe wznoszone w staroż. Grecji; cella otoczona kolumnadą, kryta dwuspadowym dachem tworzącym dwa trójkątne frontony; kolumnada podtrzymuje belkowanie (architraw i fryz); przeważnie prostokątne, z wejściem na krótszym boku; zorientowane na osi wsch.zachodniej. grecki język, z rodziny indoeur.; w starożytności na Płw. Bałkańskim, w Grecji, w Azji Mn.; okresy: starogr. (od 2000 p.n.e.) — gł. dialekty: arkadyjski, cypryjski, joński z attyckim, który był językiem klas., eolski, dorycki; średniogr. (IV w. p.n.e.-V w. n.e.) — koine; okres dialektów

nowogr. od V w. n.e.; najstarsze teksty w piśmie sylabicznym (linearnym B); pismo alfabetyczne od VIII w. p.n.e. grecki stadion, staroż. prototyp obecnego stadionu; długa, wąska bieżnia zakończona z jednej strony półkolem, z drugiej poprzeczną, prostą ścianą (miejsce startu); bieżnia była otoczona z 3 stron amfitea-tralnie położonymi miejscami dla widzów. grecki teatr, miejsce przeznaczone do wystawiania dramatów, zwykle u stóp i na zboczu wzgórza; części: skene, proskenion (obecna scena), orchestra, amfiteatralna widownia na zboczu (teatr Dionizosa, teatr w Epidauros). Greco [greko] EMILIO, ur. 1913, rzeźbiarz wł.; rzeźby figuralne (zwł. akty kobiece i portrety) o syntetycznej formie, nawiązującej często do tradycji sztuki antycznej i wł. manieryzmu; cykle rzeźb Tancerki, Kąpiące się. Greco [greko] JULIETTE, ur. 1927, fr. piosenkarka i aktorka film.; znana z interpretacji piosenek poet. i o charakterze dramatycznym. Greco, El [el greko] (właśc. Domenikos Theotokopulos), 1541-1614, malarz hiszp., pochodzenia gr., przedstawiciel manieryzmu; jeden z największych artystów eur.; wybitny kolorysta; obrazy rel. i portrety o wydłużonych proporcjach postaci, peł ne ekspresji i mistycyzmu; Obnażenie z szat, Pogrzeb hrabiego Orgaza, Kardy nał Taverat Widok Toledo. Grecy, lud indoeur., od ok. 2000 p.n.e. zasiedlający tereny Grecji; zróżnicowani na Achajów, Jonów, Eolów i Dorów; nazwa ,,G." (od plemienia Grajków) wprowadzona przez Rzymian; nazwa gr. — Hellenowie. grecyzacja, uleganie wpływom kultury gr.; uzależnianie od Grecji. grecyzm, wyraz przejęty z języka gr., zwrot, konstrukcja składniowa wzorowane na języku greckim. Green [gri:n] GEORGE, 1793-1841, ang. matematyk i fizyk; stworzył podstawy teorii potencjału, badał odbicie i załamanie światła w ośrodkach krystal., wprowadził podstawowe równanie teorii sprężystości. Green [grin] JULIEN, ur. 1900, fr. pisarz kat., pochodzenia amer. (pisze także w języku ang.); powieści poruszające problemy psychol., moralne i filoz. (Waruna), dramaty, dzienniki. Green [gri:n] THOMAS, 1836-82, filozof ang., jeden z gł. przedstawicieli ang. idealizmu 2 poł. XIX w.; nawiązywał do filozofii Hegla. Green [gri:n], rz. w USA, 1. dopływ Ohio; dł. 579 km; żeglowna; w środk. biegu Mammoth Cave National Park (słynne jaskinie). Green Bay [gri:n bej], m. w USA (Wis-consin), port nad jez. Michigan; 87 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu serowar-skiego. Greene [gri:n] GRAHAM, ur. 1904, ang. pisarz kat.; problematyka rel.-moralna i psychol., często powiązana z sensacyjną akcją; powieści Sedno Sprawy, Spokojny Amerykanin, Moc i Chwała. Greene [gri:n] ROBERT, 1558-92, pisarz ang.; romanse dworskie w stylistycznej manierze eufuizmu, komedie fantast., pamflety literackie. Greenock [gri:nək], m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad estuarium rz. Clyde; 72 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., maszyn., włókienniczy. Greensboro [gri:nzbərə], m. w USA (Karolina Pn.); 141 tys. mieszk. (1970), zespół miejski G.Winston-Salem-High Point 582 tys. (1967); przemysł włók., chem., maszyn.; ośr. handlowy. Greenstein [gri:nstejn] JESSE LEONARD, ur. 1909, astrofizyk amer.; prof. California Institute of Technology; autor prac z astrospektroskopii i fizyki ośrodka między-gwiazdowego.

Greenville [gri:nwyl], m. w USA (Karolina Pd.); 61 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 210 tys. (1960); duży ośr. przemysłu włók.; 2 uniwersytety. Greenville [gri:nwyl], m. w USA (Missisipi); 39 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (bawełna). Greenwich [gri:nuyczl, m. w USA (Connecticut), nad O. Atlantyckim; 59 tys. mieszk. (1970). Greenwich [grynydżl, dzielnica (bo-rough) Wielkiego Londynu, nad Tamizą; 230 tys. mieszk. (1968); słynne obserwatorium astronomiczne. Greenwich Observatory [grynydż əbzə:r-wətry], obserwatorium astr. zał. 1675 w dzielnicy Londynu — Greenwich, przeniesione 1953 do zamku Herstmonceux (w hrabstwie Sussex); 1884 przyjęto południk przechodzący przez G.O. za południk zerowy; obecnie muzeum. gregaryny (hurmaczki, Gregarinida), gromada pierwotniaków włączana do spo-rowców właściwych; ok. 500 gat.; pasożyty wewnętrzne bezkręgowców. Gregor JÓZEF, 1857-1926, ksiądz, badacz dziejów kultury pol. na Śląsku, miejscowej gwary i folkloru; czł. Tow. Literacko-Słowiańskiego, współorganizator Tow. Górnośląskiego we Wrocławiu. Gregorčič SIMON, 1844-1906, poeta sło-weń.; liryka osobista i patriotyczna. Gregorianum, papieski uniwersytet w Rzymie zał. przez Ignacego Loyolę i Franciszka Borgię jako Collegium Romanum, zatwierdzony 1553; zreorganizowany 1582 przez pap. Grzegorza XIII i przekształcony w instytut międzynarodowy. Gregorowicz JAN KANTY, 1818-90, pisarz i dziennikarz; zasłużony dla oświaty lud.; red. pism, m.in. lud. i dziecięcych; gawędy, powieści, obrazki sceniczne. Gregor-Tajovský JÓZEF →Tajovský Józef Gregor. Gregory [gregəry] AUGUSTA ISABELLA, LADY, 1852-1932, irl. dramatopisarka, działaczka nar. ruchu odrodzenia celt.; współ-twórczyni Abbey Theatre; tragedie poet., komedie oparte na motywach ludowych. Grégr EDUARD, 1829-1907, czes. działacz polit. i oświat.; na łamach pism występował w obronie powstania 1863 w Polsce; założyciel pierwszego pisma w języku czes. „Narodni listy". Grégr JULIUS, 1831-96, czes. polityk i publicysta; współzałożyciel partii liberalnej (młodoczechów). i Greifswald [gra fs-] (Gryfia), m. w pn. części NRD, w pobliżu M. Bałtyckiego; 46 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, meblarski, odzieżowy; ważny ośr. kult. i nauk. (uniw.). Greiser [graizər] ARTHUR, 1897-1946, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; podczas II wojny świat, namiestnik tzw. kraju Warty; zbrodniarz hitlerowski, sądzony w Polsce przez Najwyższy Trybunał Nar., stracony. Greiz [graic], m. w pd. części NRD, nad Białą Elsterą; 40 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. grejpfrut →grapefruit. grejzen, skała składająca się gł. z kwarcu, muskowitu i topazu; produkt przeobrażenia granitu pod wpływem gazów i cieczy wydzielających się z resztek magmy, z której powstał ów granit. grekofil, zwolennik, wielbiciel kultury, języka gr.; przyjaciel Greków. grekokatolicy →unici. grekolatynizm, wyraz złożony z elementów pochodzących z języka gr. i łacińskiego. gremialny, gromadny, tłumny, ogólny, powszechny. gremium, ogół członków jakiegoś zespołu ludzi; grono, kolegium. grena, zapłodnione i złożone jaja motyla jedwabnika (dł. jaja ok. 1,5, szer. ok. 1,25 mm); nazwa używana w jedwabnictwie.

382 Grenå Grenå [gre: no:], m. w Danii (Jutlan-dia), nad Kattegatem; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., spoż.; ważny port rybacki. Grenada, terytorium stowarzyszone z W. Brytanią, w Ameryce Środk. (Małe Antyle); 344 km2, 97 tys. mieszk. (1966), gł. Murzyni i Mulaci; obejmuje wyspę G. (311 km2, 90 tys. mieszk.) i część Grena-dyn; stol. Saint Georges; j.u. angielski; uprawa migdałowca, palmy kokosowej, trzciny cukrowej. — Od 1783 posiadłość W. Brytanii; status terytorium stowarzyszonego od 1967 (gubernator, całkowita autonomia wewn.). Grenada (Granada), kraina hist. w pd. Hiszpanii; od V w. kolejno w rękach Wandalów, Alanów, Swewów i Wizygotów; w VIII w. podbita przez Maurów; w XI-XV w. emirat arab.; 1492 zdobyta przez Hiszpanów. Grenada (Granada), m. w Hiszpanii (Andaluzja), u podnóży Sierra Nevada, ośrodek adm. prow. G.; 158 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceram., chem.; ośr. turyst.; uniw.; muzea; zabytki arab. (m.in. Alhambra i Generalife); katedra (XVIXVIIIw.), renes. kolegiata (XVI w.), kartuzia (XVII-XVIII w.), kościoły i domy (XVI w.), ratusz (XVIII w.). grenadierzy, w XVII w. żołnierze piechoty wyszkoleni w rzucaniu granatami. Grenady emirat, księstwo muzułm. w Hiszpanii, utworzone przez berberyjski ród Zirydów 1031; przetrwało do 1492 — pod rządami kolejno dyn. Almorawidów, Almohadów i miejscowej — Nasrydów; ośr. gosp. i kulturalny. grenadyna, przędza jedwab.na silnie skręcona (z kilku skręconych nitek). Grenadyny (Grenadines), grupa 600 wysepek w archip. Małych Antyli; 77 km2; należą do Grenady i Saint Vincent. Grenchen (fr. Granges), m. w Szwajcarii (kanton Solura), w górach Jura; 24 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); produkcja zegarków. Grenchenbergtunnel [grenśənberktu-], tunel kol. w Szwajcarii, w górach Jura; dł. 8,6 km. Grendys MICHAŁ, ur. 1912, działacz Stronnictwa Demokr. od 1944; od 1965 czł. Sekretariatu, od 1971 sekr. CK SD; od 1971 czł. Rady Państwa. Grendyszyński LUDOMIR, 1859-1922, publicysta; red. i wydawca „Niwy", „Kuriera Niedzielnego" i „Kuriera Polskiego"; w okresie I wojny świat, założyciel Grupy Pracy Społecznej. Grenen (Skagen), najdalej na pn. wysunięty przylądek Płw. Jutlandzkiego (Dania); latarnia mor. (57°43'N, 10°36'E). Greniewski HENRYK, ur. 1903, matematyk, logik i cybernetyk; prof. Uniw. Warsz.; popularyzator wiedzy log. i cybernetycznej. Grenlandia (Grønland), wyspa w pn. części O. Atlantyckiego, największa na Ziemi; należy do Danii; 2175,6 tys. km2, 47 tys. mieszk. (1969), 4w tym ok. 4 tys. ludności eur.; stol. Godthåb; ok. /5 pow. pokrywa czasza lodowa; klimat polarny; ludność skupiona na zach. wybrzeżu; rybołówstwo, łowiectwo, hodowla; bogactwa miner.: kriolit, rudy metali nieżel., uranu; bazy wojsk. USA. Grenlandzkie Morze, część M. Arktycz-nego, między Grenlandią, Islandią i Spits-bergenem; pow. 1205 tys. km2, gleb. do 4846 m, zasolenie 3236‰; lody pływające. Grenoble [grönobl], m. we Francji, w Alpach, nad Izerą, ośrodek adm. dep. Isère; 162 tys. mieszk., zespół miejski 332 tys. (1968); przemysł metal., maszyn., elektrotechn., chem.; ośr. badań jądrowych; uniw.; duży ośr. turystyczny. grenokit, miner. →grinokit. Grenzschutz [-ncszuc], niem. formacje wojsk, działające 1918-20 na Górnym Śląsku, w Wielkopolsce, na Pomorzu; zwal-

czały pol. ruch narodowowyzwoleńczy i robotn. na tych ziemiach. Greń ZYGMUNT, ur. 1930, krytyk teatr, i lit.; współred. krak. „Życia Literackiego"; szkice o teatrze modernist. i współcz.; Teatr i absurdy. Gresham [greszəm] THOMAS, 1519-79, ang. polityk gosp., zwolennik merkantyli-zmu, finansista; sformułował (odkryte przez Kopernika) tzw. prawo G. o wypieraniu z obiegu monety lepszej przez gorszą (pieniądz o różnej zawartości kruszcu). Gresik, m. w Indonezji, na pn.-wsch. wybrzeżu Jawy; ok. 15 tys. mieszk. (1961); przemysł stoczn., cementowy. greting, żegl.: 1) krata z drewn. listew układana na dnie łodzi lub małego jachtu, zabezpiecza przed zamoczeniem; 2) drabinka z klamer (wygiętych prętów) umocowanych na pionowych ścianach nadbudówek, ładowni we włazach. Grétry [-ri] ANDRE, 1742-1813, kompozytor belg., działający w Paryżu; ok. 70 oper (Zémire et Azor, Ryszard Lwie Serce). Greuze [grö: z] JEAN BAPTISTE, 1725-1805, fr. malarz i grafik; sentymentalne sceny rodzajowe, pastelowe portrety kobiet i dzieci. Greven [gre:wən], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia); 26 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Grevenbroich [gre:fənbro:ch], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia); 27 tys. mieszk. (1968); huta aluminium, przemysł maszyn., włók., spożywczy. Grew [gru:] NEHEMIAH, 1641-1712, ang. lekarz i botanik; sekretarz Royal Society; jeden z twórców anatomii roślin; Anatomy oj Plants. Grey [grej] CHARLES, 1764-1845, polityk bryt.; czołowy działacz wigów; premier 1830-34, przeprowadził postępową reformę prawa wyborczego. Grey [grej] EDWARD, 1862-1933, polityk bryt.; 1905-16 min. spraw zagr., zwolennik umocnienia polit. związków W. Brytanii z Francją, Stanami Zjedn. i Rosją. Grey [grej] JANE (Lady Jane, Joanna), 1537-54, 10-dniowa królowa Anglii (VII 1553); wyznaczona na następczynię przez Edwarda VI, obalona przez Marię I; ścięta; tematulicznych utworów literackich. greyhound [grejha nd] →chart angielski. Greymouth [grejmaut], m. w Nowej Zelandii, port na zach. wybrzeżu W. Południowej; 8,6 tys. mieszk. (1968); punkt końcowy linii kol. z Christchurch. Grey Owl [grej aul] (Szara Sowa, właśc. George Stensfeld Belaney), 1888-1938, pisarz kanad.; traper i leśnik, związany blisko z Indianami; powieści (Pielgrzymi puszczy, Sejdżio i jej bobry). greża, jedwab naturalny w stanie surowym, otrzymywany przez rozwijanie oprzędów jedwabnika i nawijanie na motki pasm (kilkanaście nitek sklejonych servcyną) przędzy. Grębień, w. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim; późnogot. kościół drewn. (XVI w.). grępla, przyrząd służący do czyszczenia wełny, lnu lub bawełny. gręplowanie →zgrzeblenie. Gribaczow NIKOŁAJ M., ur. 1910, poeta ros.; cykl wierszy o krajach demokracji lud.; poematy poświęcone radz. wsi. Gribojedow ALEKSANDR S., 1795-1829, komediopisarz ros.; komedia Mądremu biada głosząca idee wolnościowe i demaskująca konserwatyzm ros. szlachty. gricin (gryzeofulwina), antybiotyk o działaniu mykostatycznym, wyizolowany z grzybni Penicilium griseofulvum; stosowany w grzybicach skóry, włosów, paznokci. Grieczko ANDRIEJ A., ur. 1903, marszałek ZSRR; podczas II wojny świat, dowódca 1 armii gwardii, która brała udział w wyzwalaniu Polski i Czechosłowacji; 1960-67 nacz. dowódca Zjednoczonych Sił Zbroj-

nych Państw Układu Warsz.; od 1967 min. obrony ZSRR; od 1961 czł. KC KPZR. Grieg [gri:g] EDVARD, 1843-1907, wybitny kompozytor norw.; przedstawiciel stylu nar.; nazywany Chopinem Północy; utwory orkiestrowe (Peer Gynt), kameralne, koncert fortepianowy, pieśni. Grieg [gri:gl NORDHAL, 1902-43, pisarz norw.; dramaty (m.in. o Komunie Paryskiej) wymierzone przeciw wyzyskowi społ.; powieści, poezje o patriot. wymowie. Griekow BORIS D., 1882-1953, historyk radz.; prof. uniw. w Leningradzie i Moskwie, czł. AN ZSRR (wieloletni dyr. Instytutu Historii), PAN; badacz genezy państwa starorus.; m.in. Chłopi na Rusi..., Ruś Kijowska. Griekow IWAN I., 1867-1934, chirurg radz.; prof. Instytutu Psychoneurologicz-nego w Leningradzie; autor oryginalnych metod operac, zwł. w torakochirurgii. Griekow MITROFAN B., 1882-1934, malarz radz.;.czł. AChRR; obrazy batalistyczne o tematyce związanej z rewolucją. Griemiacki MICHAIŁ A., ur. 1887, antropolog radz.; prof. uniw. w Moskwie; prace z zakresu paleoantropologii.r Grierson [griə sn] SIR GEORGE ABRAHAM, 18511941, irl. indianista i językoznawca; red. i wydawca pomnikowej kolekcji Linguistic Survey of India; prace na temat języków i literatur Indii. Grierson [griərsn] JOHN, ur. 1898, ang. teoretyk, krytyk, producent i reżyser film.; twórca ang. filmu dokumentalnego (Poławiacze śledzi); założyciel Film Centre (1937) dla kształcenia dokumentalistów. Griess [gri:s] PETER JOHANN, 1829-88, chemik niem.; odkył reakcję dwuazowa-nia, zsyntezował barwniki azowe. Griffith [gryfyt] ARTHUR, 1872-1922, irl. polityk i działacz niepodległościowy; jeden z założycieli (1902) Sinn Fein; współtwórca (1922) i pierwszy szef rządu Wolnego Państwa Irlandzkiego. Griffith [gryfyt] DAVID WARK, 1875-1948, amer. reżyser, producent, aktor film.; klasyk filmu amer. i świat.; twórca wielkich obrazów epickich (Narodziny narodu, Nietolerancja). Griffiths [gryfyts] JOHN WILLIS, 1809-82, amer. konstruktor i teoretyk budowy okrętów; przyczynił się do rozwoju konstrukcji kadłubów okrętowych; 1863 zastosował stępki przechyłowe. Grignard [grinja:r] VICTOR AUGUSTE, 18711935, chemik fr.; czł. fr. Akad. Nauk, PAU; odkrył związki halogenomagnezo-organiczne, które zastosował w wielu syntezach org.; badał terpeny, bojowe środki trujące; nagr. Nobla. Grignarda reakcja [r. grinjarda], syntezy związków org. przebiegające przy użyciu magnezoorg. związków Grignarda; w wyniku r.G. powstają np. z chlorowcopochodnych — węglowodory, z aldehydów — alkohole drugorzędowe. Grigorescu [-sku] NICOLAE ION, 1838-1907, malarz rum.; najwybitniejszy przedstawiciel realizmu w malarstwie rum. XIXw.; pejzaże, sceny rodzajowe z życia ludu, hist., batalistyczne i portrety (Wieśniaczka z Muscel). Grigorjew ANDRIEJ A., ur. 1883, geograf radz.; prof. uniw. w Leningradzie; założyciel i dyr. Instytutu Geogr. AN ZSRR; wybitny teoretyk geografii fizycznej. Grigorowicz DMITRIJ W., 1822-1900, pisarz ros.; powieści, szkice i opowiadania (Antoni Nieborak) ukazujące gł. niedolę ros. chłopa. Grigulis ARVIDS, ur. 1906, łot. pisarz, krytyk i historyk literatury; poezje, opowiadania, komedie satyr.-obyczajowe; publicystyka. Grillparzer [grylparcər] FRANZ, 1791-1872, wybitny dramatopisarz austr.; łączył elementy austr. teatru lud., dramatu hiszp. baroku, klasyki niem. i romantyzmu; Matka rodu Dobratyńskich, hist. dramaty.

Grodków 383 Grim EMANUEL, 1883-1950, pisarz, związany ze Śląskiem Cieszyńskim, ksiądz; liryka patriot., rel. i krajobrazowa (Znad brzegów Olzy), widowiska regionalne (Jasełka śląskie), Baśnie z Podbeskidzia śląskiego. Grimaldi FRANCESCO MARIA, 1618-63, wł. matematyk i fizyk, jezuita; odkrywca zjawiska ugięcia światła. Grimaldi (miejscowość we Włoszech k. Mentony), archeol. jaskinie ze szczątkami ludzkimi z okresu kultury oryniackiej (związane z typem negroidalnym — tzw. populacja grimaldyjska). Grimes Graves [grąjmz grejwz] (w W. Brytanii, hrabstwo Norfolk), archeol. neolityczna kopalnia krzemienia (ok. 366 szybów). Grimm HERMANN, 1828-1901, niem. literat i historyk sztuki; autor monografii Michała Anioła i Rafaela, stanowiących klas. teksty późnoromantycznej historiografii artystycznej. Grimm JACOB LUDWIG KARL, 1785-1863, filolog niem.; twórca germ. językoznawstwa porównawczego; prof. uniw. w Getyndze i Berlinie, czł. berlińskiej Akad. Nauk; zbiór baśni dla dzieci (wspólnie z bratem Wilhelmem, 17861859). Grimma, m. w pd. części NRD, nad Muldą; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektrotechniczny. u Grimmelshausen [gryməlsha zən] HANS JAKOB VON, 1622(?)-76, najwybitniejszy prozaik niem. baroku; w cyklu powieści (Przygody Simplicissimusa i in.) dzieje typowego dla epoki bohatera na realist. tle wojny 30-letniej. Grimmen, m. w pn.-wsch. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968). Grimsby [grymzby], m. w W. Brytanii (Anglia), nad estuarium Humber; 97 tys. mieszk. (1968); wielki port rybacki; przemysł stoczn., chem., rybny. Grimsel [grymzəl], przełęcz w Alpach Zach. (Szwajcaria), między masywami Fin-steraarhorn a Damma; wys. 2165 m; łączy doliny Aare i Rodanu. Grin ALEKSANDR S. (właśc. A.S. Gri-niewski), 1880-1932, pisarz ros., pochodzenia pol.; opowiadania fantast.-lir. (Szkarłatne żagle). Grinberg MARIJA I., ur. 1908, ros. pianistka i pedagog w Muz.-Pedag. Instytucie im. Gniesinów; liczne zagr. koncerty. Grindewald [gryn-], ośr. sportów zimowych i turyst. świat, sławy, w Szwajcarii (kanton Berno), w Alpach Berneńskich. grindwal (Globicephala melaena), ssak mor. z rodziny delfinów; dl. 5-8,5 m, ubarwienie czarne; żywi się rybami; poławiany dla mięsa i tłuszczu. gringo, zwykle pogardliwie — biały cudzoziemiec, zwł. Jankes albo Anglik (w Hiszpanii i Ameryce Łac). Gringore [grego:r] PIERRE, ok. 1475-ok. 1538, fr. poeta, dramatopisarz i aktor, uważany za twórcę komedii politycznej. Grinnella Ziemia, środk. część W. Elles-mere'a, w Archip. Arktycznym (Kanada). grinokit (grenokit), minerał, siarczek kadmu; żółty lub pomarańczowy, o połysku diamentowym; występuje w postaci ziemistych nalotów na minerałach cynku. Grinzing [gryntsyś], dzielnica w pn. części Wiednia, u stóp Kahlenbergu; słynne winnice. grioci, zawodowa grupa śpiewaków u wielu ludów Afryki Zach.; opiewali m.in. dzieje rodów, władców; przebywali gł. na dworach władców i arystokracji; przekazy ich są źródłem do dziejów państw Afryki. Griparis JANIS, 1872-1941, poeta gr.; autor najlepszego w literaturze nowogr. przekładu tragedii Ajschylosa; sonety. Gripsholm [grypsholm], zamek nad jez. Melar, pd. Szwecja; Eryk XIV więził w nim swego brata, Jana III Wazę, z żoną, Katarzyną Jagiellonką; miejsce urodzenia (1566) Zygmunta III Wazy; budowla z XVI-XVII w., obecnie muzeum.

Gris JUAN (właśc. Jose Victoriano Gon-zález), 1887-1927, malarz hiszp., jeden z gł. przedstawicieli kubizmu, od 1906 w Paryżu; martwe natury (często collage), portrety (m.in. Picassa), ilustracje książkowe, scenografia (dla baletu Diagilewa). Grisi [-zi] CARLOTTA, 1819-99, tancerka wł.; znakomita primabalerina romant., pierwsza wykonawczyni tytułowej partii w balecie Giselle; występy w wielu miastach eur., gł. w Paryżu. Gris-Nez [griny], przylądek w pn. Francji, nad Cieśn. Kaletańską, najbliżej W. Brytanii; 50°52'N, 1°35'E. Griszaszwili IOSEB (właśc. I. Mamulai-szwili), 1889-1965, poeta gruz.; czł. AN Gruz.SRR; erotyki, wiersze opiewające folklor starego Tbilisi, utwory dla dzieci i młodzieży. Griszyn WIKTOR W., ur. 1914, radz. działacz ruchu robotn.; od 1966 kandydat na czł., a od 1971 czł. Biura Polit. KC KPZR, od 1967 I sekr. Kom. Moskiewskiego; 1956-67 przewodn. Ogólnozwiązkowej Gentr. Rady Związków Zaw. (WCSPS). Griva ŽANIS (właśc. 2. Folmanis), ur. 1910, łot. powieściopisarz, poeta i dramaturg; dramaty i powieści z życia rybaków, także inteligencji. Grivegnée [-wöńy], m. w Belgii, w zespole miejskim Liege; 24 tys. mieszk. (1968). Griwas JEORJOS, ur. 1898, cypryjski działacz polit.; oficer w armii gr.; w II wojnie świat, w ruchu oporu; twórca podziemnej organizacji ,,X", związanej z rządem emigr. w Kairze; 1955 założył EOKA; 1964-67 dowódca gr. wojsk na Cyprze. grizli (Ursus arctos horribilis), podgatu-nek niedźwiedzia brunatnego; zach. część Ameryki Pn. (G. Skaliste). Grobelny JULIAN (pseud. Anarchista, Julian i in.), 1893-1944, działacz ruchu robota.; od 1917 w PPS, uczestnik I i III powstania śląskiego; w czasie okupacji hitlerowskiej z ramienia WRN przewodn. Rady Pomocy Żydom. grobla, bud. wał ziemny usypany w celu spiętrzenia wody w rzece, rozdzielenia wód stojących (np. stawów) lub ochrony przed wylewem. grobla (koferdam, grodza), żegl. pusty, szczelny przedział na statku wodnym, oddzielający zbiorniki ładunków płynnych od innych pomieszczeń. Grobla, w. w pow. bocheńskim, woj. krak., nad Wisłą; wydobycie ropy naftowej. Groblicz MARCIN, nazwisko i imię kilku wybitnych lutników: MARCIN I (przed 1550-po 1609); MARCIN III (1650?-1730?), zapewne wnuk Marcina I; MARCIN IV (1670?-1750?), syn Marcina III. grobów jamowych kultura (zw. też we-nedzką), archeol. kultura okresu późno-lateńskiego i rzym. w dorzeczu Odry i Wisły; grupy: oksywska (pn.) i przeworska (pd.); groby w postaci jam, wypełnionych resztkami stosu, szczątkami zmarłego i darami. grobów skrzynkowych kultura (zw. też wschodniopomorską lub urn twarzowych), archeol. kultura pocz. epoki żelaza, między dolną Wisłą a Parsętą; rolnictwo, hodowla, rybołówstwo. groby królewskie z Ur, monumentalne podziemne grobowce w cytadeli w Ur (staroż. m. w Mezopotamii) z poł. III tysiąclecia p.n.e.; wspaniałe wyroby ze złota, srebra i brązu, instrumenty muz., tzw. sztandar z Ur, pieczęcie; przypisywane władcom sumeryjskim I dynastii z Ur. Grochmalicki JAN GABRIEL, 1883-1936, zoolog; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; działacz ochrony przyrody, zasłużony w ochronie żubra; prace z embriologii, fau-nistyki. historii zoologii. grochodrzew, bot. →robinia akacjowa. Grocholice, w. w pow. bełchatowskim, woj. łódzkim; wytwórnia tkanin samodziałowych; 14201870 miasto. Grocholski ADAM REMIGIUSZ. 1888-1965, pułkownik; w III powstaniu śląskim szef

Oddziału Operacyjnego; w czasie okupacji hitlerowskiej m.in. zastępca komendanta i komendant organizacji Wachlarz. Grocholski KAZIMIERZ, 1815-80, polityk galic; jeden z przywódców Podolaków; min. do spraw Galicji; przewodn. Koła Pol. w parlamencie austr.; założyciel AU w Krakowie. Grochowiak STANISŁAW, ur. 1934, poeta i prozaik; liryka refleksyjna łącząca celowy antyestetyzm z groteskowo-ironiczną stylizacją; zbiory wierszy (Menuet. z pogrzebaczem, Agresty, Kanon, Nie było lata), powieści (Trismus), dramaty (Chłopcy), opowiadania. grochowiec, skała osadowa pochodzenia chem., zbudowana z pizolitów; powstaje przez wytrącanie się węglanu wapnia z wód gorących źródeł. Grochowiska (w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim), 1863 nie rozstrzygnięta bitwa oddziału powstańczego gen. M. Lan-giewicza z wojskami rosyjskimi. Grochowski JAN, 1749-94, generał major wojska pol.; uczestnik powstania 1794, poległ w bitwie pod Szczekocinami. Grochowski JERZY, ur. 1899, leśnik; prof. SGGW, czł. PAN; autor prac z zakresu dendrometrii; opracował m.in. nowe metody pomiaru drzew i drzewostanów. Grochowski KAZIMIERZ, 1873-1937, działacz społ. i polonijny na Dalekim Wsch., inżynier górnik; w Harbinie m.in. red. nacz. „Tygodnika Polskiego" (1922-27), dyr. pol. Gimnazjum im. H. Sienkiewicza (1923-32), założyciel Pol. Koła Wschod-nioznawczego. Grochowski WIESŁAW, ur. 1911, leśnik; prof. Instytutu Badawczego Leśnictwa, czł. PAN; badania dotyczące nauk. podstaw leśnej produkcji ubocznej. Grochów, dzielnica mieszkaniowo--przem. Warszawy (część dzielnicy adm. Praga-Południe). 1831 nie rozstrzygnięta bitwa wojsk pol. (J. Chłopicki) ż armią ros. (I. Dy-bicz); kluczowym punktem walk była Ol-szynka Grochowska. groch polny →peluszka. groch siewny (groch zwyczajny, Pisum sativum), jednoroczna roślina zielna z rodziny motylkowatych, uprawiana (formy tyczne i karłowe) w klimacie umiarkowanym dla jadalnych nasion (gł. łuskowy), bogatych w białko (do 25%) oraz strąków (g. cukrowy), także na paszę. Grocjusz HUGO →Grotius Hugo. Grock [grok] (właśc. Adrien Wettach), 18801959, szwajc. artysta cyrkowy, muzyk; twórca typu clowna marzyciela-fa-talisty walczącego ze złośliwością przedmiotów martwych. Groddeck (Grodek) GOTFRYD, 1762-1825, filolog klas.; prof. uniw. w Wilnie; twórca nauk. filologii klas. w Polsce; autor pierwszego w Europie syntetycznego podręcznika literatury greckiej. Grodecki KAZIMIERZ (pseud. Góral), 1893-1942, działacz ruchu robotn.; 1932-33 sekr. Kom. Okr. KPP w Łodzi; 1940 współorganizator Stow. Przyjaciół ZSRR w Warszawie; zamordowany przez hitlerowców. Grodecki ROMAN, 1889-1964, historyk, badacz dziejów Polski średniow.; prof. historii gosp. na Uniw. Jag., czł. PAN; wydawca źródeł. Grodecki WACŁAW, ok. 1535-91, kartograf, duchowny; opracował mapę Polski, wydaną ok. 1561 w Bazylei (liczne przedruki i przeróbki, m.in. w atlasach A. Or-teliusza). Grodek ANDRZEJ, 1901-59, historyk gosp. i ekonomista; prof. SGPiS (rektor), 1953-56 przewodn. Stow. Bibliotekarzy Pol.; inicjator reaktywowania Instytutu Gospodarstwa Społ. przy SGPiS. Grodków, m. pow. w woj. opolskim; 5,5 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., wytwórnia pasz; got. kościół (XIII-XV w.), mury miejskie (XIV w.) z renes. attykami; prawa miejskie 1268. — W czasie działań woj. 1945 zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany.

384 Grodno Grodno, m. obw. w Białorus.SRR, port nad Niemnem; 132 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem.; cerkiew (XII w.), zamek król. (XIV-XIX w.), barok, kościoły. Grodno, w. w pow. toruńskim, woj. bydgoskim; 1944 filia obozu Stutthof, w której dokonywano zbrodniczych eksperymentów na więźniarkach z Rumunii, Bułgarii, Węgier. Grodwagner JAN, 1 poł. XVII w., pol. pisarz polit.-gosp.; zwolennik merkanty-lizmu. Grody Czerwieńskie, terytorium wokół grodu Czerwień, położone między środk. Bugiem a Wieprzem, obejmujące kilkadziesiąt innych grodów (Horodło, Hrubieszów); X-XI w. przedmiot sporu Polski i Rusi; od poł. XIV w. w granicach Polski. grodza, tymczasowa budowla wodna odgradzająca miejsce wznoszenia budowli stałej (np. zapory) od dopływu wód powierzchniowych lub gruntowych. grodza, żegl. →grobla. Grodzicki KRZYSZTOF, ?-1659, wybitny artylerzysta, generał, brat Pawła; wsławił się obroną wielu twierdz i miast (m.in. Kudak 1648, Lwów 1655, Toruń 1658). Grodzicki PAWEŁ, ?-1645, generał artylerii kor., brat Krzysztofa; twórca arsenałów w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Malborku, Barze. Grodziec, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 10,2 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam. i cementownia; prawa miejskie 1951. — Stara osada przem. (najstarsza w Polsce cementownia, 1857); 1935 strajk kopalni „Grodziec" organizowany przez KPP; podczas okupacji hitlerowcy wymordowali część mieszkańców, ok. 2 tys. osób wywieziono do obozów (większość zginęła). Grodziec, w. w pow. złotoryjskim, woj. wrocławskim; późnogot. zamek książąt legnickich (XV, XVI w., W. Roskopf, częściowo zrekonstruowany), późnóbarok. pałac (XVIII w., J.B. Peintner). grodzieńska unia, 1432, przywracała konieczność' zatwierdzania wyboru wielkiego księcia Litwy przez króla i panów polskich. grodzieńskie kobierce, kobierce powstałe w manufakturze w Grodnie (zał. przez A. Tyzenhausa na polecenie króla Stanisława Augusta), odznaczające się wysoką jakością techn., wytwornością; wytwarzane na wzór francuski. Grodziński ZYGMUNT, ur. 1896, zoolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; prace z anatomii porównawczej i embriologii, dotyczące zwł. układu krążenia; Anatomia i embriologia ryb. grodziowy pokład, najwyższy pokład na statku handl.; do niego są doprowadzone grodzie wodoszczelne. grodziskie piwo, piwo jasne, lekkie, wytwarzane ze słodu pszennego, przezroczyste, z osadem drożdżowym na dnie butelki. Grodzisk Mazowiecki, m. pow. w woj. warsz.; 20,4 tys. mieszk. (1970); zakłady farm., tarcz ściernych, włók. i metal.; muzeum — we dworze z XVIII w.; prawa miejskie 1522 (do 1870) i 1919. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 4 tys. mieszkańców, m.in. 1939 (IX) egzekucja 11 osób, 1943 (XI) 20 zakładników — więźniów Pawiaka. grodzisko (grodziszcze, horodyszcze), archeol. zespół wałów i rowów, stanowiących pozostałości po obronnym grodzie, gł. z wczesnego średniowiecza. Grodzisko, w. w pow. olkuskim, woj. krakowskim; barok, kościół (XVII w.), barok, ogrodzenie z posągami, obelisk na słoniu wzorowany na pomniku Berniniego (XVII w.), potrójna grota i erem (współczesne). grodziskowa kultura, archeol. używana dawniej (do 1939) nazwa okresu wczesno-średniow. (2 poł. VI-XIII w.). Grodzisk Wielkopolski, m. w pow. no-

wotomyskim, woj. pozn.; 8,9 tys. mieszk. (1968); browar, zakłady mięsne, przemysł drzewny i skórz.; węzeł kol.; późnorenes. kościół (XVII w.), barok, klasztor bernardynów (XVII/XVIII w.). — Prawa miejskie 1303; od XVI w. rozwój produkcji piwa; w XVI w. ośr. reformacji; w XIX w. ośrodek przem.; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie międzywoj. liczne strajki; podczas okupacji hitlerowskiej większość ludności wysiedlono lub wywieziono do obozów. Grodziszczko, w. w pow. średzkim, woj. poznańskim; w obrębie dawnego grodu (X/XI w.) pierwszych książąt pol. — fundamenty przedromańskiej kaplicy i palatium (1 poł. XI w.). Groener [grö:-] WILHELM, 1867-1939, generał niem.; 1918 tłumił wystąpienia rewol.; 1928-32 min. Reichswehry (od 1931 też spraw wewn.). Groen van Prinsterer [chru:n fan pryn-] WILHELM, 1801-76, hol. historyk i polityk; archiwista i sekretarz Wilhelma 1; przywódca stronnictwa ultrakalwińskiego. Groër FRANCISZEK, 1887-1965, lekarz pediatra; prof. uniw. we Lwowie, dyr. Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, czł. PAN; prace nad płonicą, dietetyką dziecięcą, odczynowością ustroju. grog, napój alkoholowy z rumu lub in. mocnego trunku, zmieszanego z gorącą wodą i dosłodzonego; g. pije się na gorąco. Groicki (Grodzicki) BARTŁOMIEJ, ok. 15341605, prawnik, autor wielu prac prawniczych, pierwszych w języku pol.; przystosował do potrzeb miast pol. m.in. Zwierciadło saskie, prawo magdeburskie i Carolinę. Grolier de Servieres [-ljy dö -wie:r] JEAN, 14791563, fr. humanista i bibliofil; posiadacz biblioteki słynnej z opraw (stąd „styl G". w introligatorstwie). Gröll MICHAŁ, 1722-98, najwybitniejszy pol. drukarz i księgarz okresu oświecenia; od 1759 księgarnia, 1778 drukarnia w Warszawie; dzieła nauk. i lit., czasopisma („Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"); księgarnie w wielu miastach pol., kontakty z eur. firmami (targi lipskie). „Grom", pol. okręt, niszczyciel; podczas II wojny świat, pełnił służbę patrolową, eskortował konwoje, 1940 uczestniczył w operacji norw. (zatopiony). gromada (klasa, classis), biol. jeden z taksonów w systematyce organizmów; jednostka niższa od typu, obejmująca blisko spokrewnione rzędy. gromada, prawo od 1954 najniższa jednostka podziału terytorialnego w PRL; przed 1954 g., z sołtysem na czele, wchodziła w skład gminy; po korekcie podziału adm. wsi 1968 — 4672 g. Gromada Rewolucyjna Londyn, pol. emigr. organizacja rewol.-demokr. w Anglii 1856-61, kontynuująca linię ideologiczną Gromad Ludu Pol.; m.in. Z.B. Swięto-sławski, H. Abicht, L. Oborski. „Gromada — Rolnik Polski", pismo popularne dla wsi, mające charakter dziennika (wychodzi 3 razy w tygodniu), powstałe 1952 z połączenia „Gromady" (zał. 1947) i „Rolnika Polskiego" (zał. 1947); średni nakład ok. 1/2 mln. gromadnik (Mallotus villosus), ryba z rodziny stynkowatych, do 20 cm dł.; tworzy wielkie stada; stanowi żer ryb drapieżnych; szkodnik ikrv; pn. morza. Gromady Ludu Polskiego, wspólne określenie Gromady Grudziąż i Gromady Hu-mań, wchodzących w skład organizacji Lud Polski. Gromaire [-me:r] MARCEL, 1892-1971, fr. malarz i grafik; łączył elementy ekspre-sjonizmu i kubizmu; kompozycje figuralne (sceny z życia robotników, chłopów, akty kobiece), portrety, martwe natury; jeden z inicjatorów odnowienia tkactwa artystycznego. Grombecki HENRYK, 1883-1933, malarz; gł. portrety. Gromow MICHAIŁ M., ur. 1899, radz.

pilot wojsk., generał; odbył wiele dalekich przelotów bez lądowania; podczas II wojny świat, dowodził I armią lotniczą. Gromyko ANDRIEJ A., ur. 1909, dyplomata radz.; 1946-48 delegat ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ; 1947-52 i 1953-57 wicemin. spraw zagr.; od 1956 czł. KC KPZR, od 1957 min. spraw zagranicznych. Gronau, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), przy granicy z Holandią; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. (gł. bawełn.). Gronchi [gronki] GIOVANNI, ur. 1887, polityk wł., jeden z przywódców chrześc, demokracji; 1955-62 prezydent Włoch. grond, leśn. →grąd. Groningen [chro:nyŋən], m. w pn.-wsch. Holandii, ośrodek adm. prow. G.; 200 tys. mieszk. — zespół miejski (1969); przemysł spoż., maszyn., chem., odzieżowy; w pobliżu wielkie złoża gazu ziemnego; uniw. (zał. 1614). gronkowce (stafilokoki), kuliste bakterie układające się w charakterystyczne grona; Gramdodatnie; tlenowe i beztlenowe; saprofityczne lub chorobotwórcze dla zwierząt i człowieka. grono, zespół ludzi. grono, bot. typ kwiatostanu; na osi głównej kwiaty, o wyraźnej szypułce; np. g. porzeczki. gronorosty (sargasy, Sargassum), glony (brunatnice) ciepłych mórz; bogato zróżnicowane morfologicznie, ponad Im dl.; b. liczne w M. Sargassowym. gronostaj (Mustela erminea), drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. ok. 30 cm; futerko rdzawobrązowe, na zimę bielejące, b. cenne; lasy gł. pn. Eurazji i Ameryki Pn.; w Polsce rzadki, chroniony. gronostajowy królik polski →biały polski mały królik. Gronowski TADEUSZ, ur. 1894, grafik, malarz; ilustracja książkowa (Pan Tadeusz), typografia, plakaty, dekoracje teatr, i wnętrz, polichromie. gronowy kwas, mieszanina racemiczna (optycznie nieczynna) optycznie czynnych izomerów kwasu winowego. groom (grum), chłopiec stajenny opiekujący się końmi. Groot [chro:t] PAUL DE, ur. 1899, działacz hol. ruchu robotn.; od 1925 w KP Holandii, od 1930 czł. KC; 1940-45 jeden z przywódców ruchu oporu; od 1946 gen. sekretarz, następnie przewodn. KC partii. Groote Eylandt [groutə ąjlant], wyspa przy pn. wybrzeżu Australii (Terytorium Pn.), w zat. Karpentaria; 2,5 tys. km2; wydobycie rud manganu; rezerwat ludności tubylczej. Grootfontein [groutfontejn], m. w pn. Namibii; 3,7 tys. mieszk. (1960); w pobliżu wydobycie rud miedzi, ołowiu, wanadu. Gropius WALTER, 1883-1969, architekt niem., współtwórca i jeden z gł. przedstawicieli kierunku funkcjonalnego w architekturze; założyciel Bauhausu, od 1937 w USA; budownictwo przem. i mieszkaniowe, wnętrza, ekspozycje, sprzęty; publikacje z teorii architektury. gros [gro; fr.], główna część; większość. gros, jednostka liczeniowa = 144 sztuki. Gros [gro] ANTOINE JEAN, 1771-1835, malarz fr.; obrazy przedstawiające epopeję napoleońską; portrety (J. Ursyna Niemcewicza — Muzeum Nar. w Krakowie). Gros-Guillaume [gro gijo:m] (właśc. Robert Guerin), P-1634, fr. aktor komiczny; występy m.in. w teatrze Hotel de Bourgogne. Grosse ERNST, 1862-1927, etnograf niem.; prof. uniw. we Fryburgu; badania nad sztuką ludów wsch. Azji, formami rodziny i gospodarki. Grossek-Korycka MARIA, 1869 lub 1864-1926, poetka, publicystka; modernist. liryka refleksyjnofiloz.; eseistka, przekłady E. Verhaerena.

Gródek 385 Grossenhain [gro:-], m. w pn.-wsch. części NRD; 20 tyś. mieszk. (1968); przemysł maszyn., odzieżowy, papierniczy. Grosser BRONISŁAW (pseud. Sławek), 18831912, działacz ruchu robotn.; czł. KC Bundu, red. jego pism: „Głos Bun-du", „Nasze Hasła", „Lebensfragen", współpracownik „Wiedzy". Grosser MARCIN, 2 poł. XVI w., pastor pochodzenia niem.; autor dzieła (1590) o gospodarce chłopskiej na Śląsku: Krót kie ... wprowadzenie do gospodarstwa wiejskiego. Grosser Feldberg, najwyższy szczyt gór Taunus (NRF); 880 m. Grosserowa CZESŁAWA (pseud. Sława), 18831937, działaczka ruchu robotn., lekarz; działaczka PPS, czł. KC KP Galicji Wsch., 1926-27 sekr. Komunist. Frakcji Poselskiej w Sejmie. Grosseteste [groustest] ROBERT, ok. 1175-1253, ang. uczony i filozof; założy ciel szkoły oksfordzkiej; twórca naturalist. „teorii światła" (światło jako pierwot na forma materii). Grosseto, m. we Włoszech (Toskania), ośrodek adm. prow. G.; 61 tys. mieszk. (1969); ośr. handlowy. Grossglockner [-glok-], najwyższy szczyt Alp Wsch., w Wysokich Taurach (Austria); 3797 m; na pn. stoku lodowiec Pasterze. Grossman LEONID P., 1888-1965, ros. pisarz, teoretyk i historyk literatury; bele-tryzowane biografie pisarzy ros. (m.in. o Puszkinie Śmierć poety); prace z wersy-fikacji i poetyki. Grossman WASILIJ S., 1905-64, ros. pisarz i publicysta; powieści z historii ruchu rewol. (Stiepan Kolczugin) i II wojny światowej (Naród jest nieśmiertelny). Gross-Rosen [g. ro:zən] (obecnie w. Rogoźnica), hitlerowski obóz koncentracyjny VIII 1940-11 1945; 80 podobozów; praca więźniów m.in. w kamieniołomach; przez obóz przeszło 125 tys. osób (gł. obywateli pol.), zginęło ok. 50 tys.; od X 1941 odrębny obóz dla radz. jeńców. grossular, minerał z grupy granatów, krzemian wapnia i glinu; bezbarwny, zielony, żółty lub czerwony; kamień szlachetny. Grossvenediger [gro:swene:-], szczyt w Alpach Wsch., w Wysokich Taurach (Austria); 3660 m; wieczny śnieg i lodowce. Gross-Zielińska MAGDALENA, 1891-1948, rzeźbiarka; rzeźba portretowa, później animalistyczna; jej rzeźby znajdują się m.in. w warsz. ogrodzie zool. (Czapla). Grosul JAKIM, ur. 1912, historyk mołd.; prezes AN Mołd.SRR (od 1961); specjalista w zakresie historii i historiografii Mołdawii. grosz, moneta srebrna, określana jako ,.gruby" denar; początkowo wagi ok. 4,2 g; bita od XIII w. we Włoszech i Francji, od 1300 w Czechach, później też w innych krajach; w Polsce — za Kazimierza W. (ciężar ok. 3,1 g), a następnie od XVI w.; od XVIII w. drobna moneta zdawkowa, realizowana przeważnie w miedzi lub bilonie. Grosz [gro:s] GEORGE, 1893-1959, niem. malarz i grafik; cykle graf., rysunki i obrazy o wymowie polit.-społ., piętnu jące burżuazję, kapitalizm, wojnę. Grosz WIKTOR, 1907-56, działacz ruchu robotn., dyplomata, generał, publicysta; od 1934 w KPP; 1943 współtwórca Związku Patriotów Pol. i I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki; od 1946 w dyplomacji. groszek pachnący (lędźwian wonny, Lathyrus odoratus), jednoroczna roślina ozdobna, o wonnych kwiatach różnej barwy, pochodząca z obszarów śródziemno-mor.; uprawiana w wielu odmianach, gł. na kwiat cięty. Groszkowski JANUSZ, ur. 1898, radio elektryk i elektronik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN (prezes 1962-71) i wielu zagr. akademii nauk; od 1971 przewodn. Ogól-

nopol. Kom. FJN; od 1972 wiceprzewodn. Rady Państwa; prace z dziedziny wytwarzania i stabilizacji drgań elektr. oraz technologii wysokiej próżni. groszkówka (Pisidium), małż słodko-wodny, b. mały (do 5 mm dł.); obojnak. Groszowice, dzielnica Opola; cementownia „G."; Instytut Przemysłu Wiążących Materiałów Budowlanych. grot, wojsk, ostrze różnych rodzajów broni drzewcowej; g. strzał; g. płaskie, trójkątne, czworokątne cienkie i grube. grot, żegl.: 1) przedrostek dodawany do nazw części omasztowania, ożaglowania i olinowania statku należących do grotmasztu; 2) grotżagiel — gł. żagiel na grotmaszcie. Grot ZDZISŁAW, ur. 1903, historyk; prof. uniw. w Poznaniu; badacz gł. dziejów Niemiec; Rok 1863 w zaborze pruskim. grota →jaskinia. Grotefend [gro:-] GEORG FRIEDRICH, 17751853, niem. językoznawca i orienta-lista; pierwszy podjął próby odczytania pers. pisma klinowego z Persepolis; prace o języku umbryjskim i oskijskim. Grotefend [gro:-] HERMANN, 1845-1931, niem. historyk i archiwista; cenne prace z chronologii hist. (Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit). grotesk, druk. krój pisma o jednakowej grubości linii pisma bez zakończeń (szeryfów); stosowany gł. w składach akcy-densowych. groteska, lit. utwór ukazujący rzeczywistość w sposób fantast., zdeformowany i karykaturalnie przejaskrawiony. groteska, szt. plast, ornament roślinny z wici, z wplecionymi motywami figuralnymi, zwierzęcymi, fantast., owocami, kwiatami, fragmentami arch., panopliami. „Groteska" (Teatr Lalki i Maski „G."), w Krakowie, zał. 1945; stosuje gł. grę aktorów w maskach; przedstawienia dziecięce i dla dorosłych. groteskowy, utrzymany w stylu groteski; przen. śmieszny, karykaturalny. Grotewohl [gro:təwo:l] OTTO, 1894-1964, polityk NRD; od 1945 na czele SPD w radz. strefie okupacyjnej Niemiec; współtwórca SED, jej współprzewodn. (od 1950); od 1949 premier NRD, od 1960 także zastępca przewodn. Rady Państwa. Groth [gro:t] PAUL HEINRICH, 1843-1927, niem. krystalograf i mineralog; prof. uniw. w Monachium; przeprowadził pomiary goniometryczne i opisał własności fiz. ok. 10 tys. substancji krystalicznych. Groth WITOLD, 1912-43, prawnik, ekonomista; w czasie okupacji hitlerowskiej kierownik organizacji Ojczyzna, 1940-43 działacz AK i Delegatury Rządu na Kraj; zamordowany przez hitlerowców. Grotius (Grocjusz) HUGO, 1583-1645, hol. prawnik, dyplomata i filozof; jeden z twórców nauki prawa międzynar. i teorii prawa; Trzy księgi o prawie wojny i pokoju. grotmarsel, żegl. drugi od dołu żagiel (marsel) na grotmaszcie. grotmaszt, na statku 2-masztowym maszt większy, na 3-masztowym — środk., na wielomasztowym żaglowcu — każdy (kolejno numerowany od dziobu) prócz pierwszego i ostatniego. Grotniki (w. w pow. buskim, woj. kieleckim), 1439 klęska husytów pol. dowodzonych przez Spytka z Melsztyna w bitwie z koalicją możnowładców ze Z. Oleśnickim na czele. Groton [grotn], m. w USA (Connecti-cut), port nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim New London; 34 tys. mieszk. (1970); przemysł stoczniowy. Grotowski JERZY, ur. 1933, reżyser; twórca, dyr. i kierownik artyst. eksperymentalnego Teatru Laboratorium we Wrocławiu (1959-64 Teatr 13 Rzędów w Opolu); Książę niezłomny CalderonaSlowa-ckiego, Apocalypsis cum figuris. Grotowski MARIAN, 1882-1951, fizyk; prof. Polit. Warsz., Wolnej Wszechnicy

Pol., uniw. w Łodzi; autor wielu podręczników i prac popularnonaukowych. grotreja, pierwsza od dołu reja (poziome drzewce) na grotmaszcie żaglowca o ożaglowaniu rejowym. grotstenga, pierwsze przedłużenie grot-masztu złożonego z kilku części. Grotte des Enfants [grot dez ãfã], stanowisko antropologiczne kopalnego człowieka odmiany czarnej, z paleolitu młodszego, kultury kapskiej; jedna z jaskiń Gri-maldi k. Mentony (Włochy). Grottger ARTUR, 1837-67, rysownik, malarz; romant., patriot. cykle rysunkowe (Warszawa I i II, Polonia, Lituania), obrazy o tematyce powstańczej, rodzajowej, hist., portrety (Autoportret). Grotthuss (Grothuss) THEODOR CHRIS-TIAN VON, 1785-1822, niem. fizyk i chemik; badał mechanizm przewodzenia prądu elektr. w roztworach; sformułował jedno z praw fotochemii (G. prawo). Grotthussa prawo: przemiany fotochem. wywołuje ta część promieniowania świetlnego, którą pochłania układ reagujący. grottopsel, żegl. górny skośny żagiel (topsel) na grotmaszcie statku wodnego. Group of Seven [gru:p ow sewn] (Grupa Siedmiu), ugrupowanie artyst. zał. 1920 w Toronto przez malarzy kanad., gł. pejzażystów (m.in. L. Harris i J.E.H. Mac-donald); dążyło do stworzenia nar. szkoły malarstwa; gł. pejzaże i sceny rodzajowe z życia Kanady. Group Theatre [gru:p tiətər], amer. zespół teatr, działający 1931-41,'wyłoniony z Theatre Guild; postępowy repertuar (m.in. sztuki C. Odetsa), system pracy zapożyczony od K.S. Stanisławskiego. Groux [gru] CHARLES DE, 1825-70, belg. malarz i grafik; realist. sceny z życia ludu, obrazy hist., ilustracje książkowe. Groza ALEKSANDER, 1807-75, pisarz; jeden z ostatnich przedstawicieli szkoły ukr.; poezje, powieści poet. (Starosta kaniowski), realist. obrazki obyczajowe prozą. Groza PETRU, 1884-1958, polityk rum.; od 1918 w ruchu lud.; twórca 1933 anty-faszyst. i radykalnej organizacji chłopskiej Front Chłopski; 1945-52 premier, potem przewodn. Prezydium W. Zgromadzenia Narodowego. Grozny, m. w Ros.FSRR (pn. Kaukaz), stol. Czeczeńsko-Inguskiej ASRR; 341 tys. mieszk. (1970); duży ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft.; przemysł maszynowy. groźba, w prawie pol. zapowiedź popełnienia przestępstwa na szkodę określonej osoby, spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego najbliższych. grób, miejsce pochówku, jeden z podstawowych zabytków archeol. (częste kryterium wyodrębniania kultur); rozróżnia się g.: szkieletowe, ciałopalne, symboliczne. Grób Nieznanego Żołnierza, pomnik ku czci bezimiennie poległych żołnierzy; pierwszy G.N.Ż. — w Paryżu 1920. Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie, symboliczny pomnik-grobowiec na Placu Zwycięstwa (dawniej Saskim), wzniesiony 1925 wg projektu S. Ostrowskiego; płyty z nazwami miejscowości i datami walk wojska pol., urny z ziemią z pobojowisk, na których ginęli pol. żołnierze. gród, pierwotnie osada obronna, usytuowana w miejscach trudno dostępnych; pierwsze g. na ziemiach pol. w okresie kultury łużyckiej, później we wczesnym średniowieczu; w X-XIII w. warowna siedziba księcia, ośr. lokalnej władzy wojsk.-adm. i gosp. (g. kasztelański); od XIV w. siedziba starosty sprawującego sądownictwo. Gródek (dawniej Gródek Jagielloński), m. w Ukr.SRR (obw. lwowski); 10 tys. mieszk. (1959); przemysł mat. budowlanych.

386 Gródek Gródek, w. w pow. i woj. białostockim, nad Supraślą; przemysł dziewiarski; XVI-XIX w. miasto. Gródek nad Dunajcem, ośr. wypoczynkowy nad Jez. Rożnowskim (woj. krakowskie). Gródek Pomorski, w. w pow. świeckim, woj. bydgoskim, nad Wdą; w pobliżu elektrownie wodne „Gródek" i „Żur". gródź, pionowa przegroda kadłuba statku wodnego dzieląca jego wnętrze na przedziały; wodoszczelne g. poprzeczne i wzdłużne wzmacniają szkielet kadłuba i zwiększają niezatapialność; otwory w g. mają wodoszczelne zamknięcia. Grójec, m. pow. w woj. warsz.; 10,4 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż.; ośr. regionu sadowniczego (gł. jabłonie); prawa miejskie 1419. — W czasie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 5 tys. osób; rejon działania AL i AK. grójecznik japoński (Cercidiphyllum japonicum), drzewo ozdobne pochodzące Z Chin i Japonii; drewno używane m.in. w rzeźbiarstwie i do wyrobu mebli. gruba Berta, potoczna nazwa niem. moździerza (420 mm), używanego w I wojnie światowej. gruber, narzędzie uprawowe, kultywa-tor ze sztywnymi zębami, używany do głębokiego spulchniania zwięzłej gleby. Gruber [grübe :r] FRANCIS, 1912-48, malarz fr.; łączył elementy ekspresjonizmu i surrealizmu; sceny fantast.-symbol., martwe natury, portrety, pejzaże, akty. grubianin, człowiek nieokrzesany, ordynarny; gbur. Grubiński WACŁAW, ur. 1883, dramaturg i prozaik; od 1943 na emigracji w Anglii; komedie satyr., nowele, powieści, szkice literackie. grubizna, leśn. drewno okrągłe użytkowe lub opałowe, o średnicy powyżej 7 cm w cieńszym końcu. grubodziób (grabołusk, Coccothraustes coccothraustes), ptak leśno-parkowy; dł. ok. 17 cm; dziób mocny, zdatny do rozłupywania pestek; Europa, Afryka. grubosz, bot. - →rubasznica. gruboszowate (Crassulaceae), rodzina sukulentów zielnych i półkrzewów z klasy dwuliściennych; suche siedliska strefy umiarkowanej i gorącej; liście mięsiste; wiele gat. ozdobnych; np. rojnik, roz-chodnik, briofilum. gruboszowate rośliny →sukulenty. Gruby Wierch (Szpiglasowy Wierch), szczyt w zach. części Tatr Wysokich, na granicy z Czechosłowacją; 2172 m. Gruca ADAM, ur. 1893, chirurg ortopeda; prof. uniw. we Lwowie i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; opracował nowe metody operac. i narzędzia; Chirurgia ortopedyczna. Gruca WITOLD, ur. 1927, tancerz i choreograf; solista Teatru Wielkiego w Warszawie; recitale taneczne (często w duecie z B. Bittnerówną), także za granicą. gruchacze (Psophiidae), rodzina ptaków amer.; 3 gat.; czarne lub szare; roślino- i owadożerne; tropik, lasy Ameryki Pd. gruczolak, nowotwór łagodny wywodzący się z tkanki gruczołowej (np. tarczycy, gruczołu krokowego, sutka); może ulec zrakowaceniu. gruczoły, narządy człowieka i zwierząt wydzielające różne substancje niezbędne dla organizmu; pojedyncze komórki, skupienia komórek lub wyodrębnione narządy (gł. u kręgowców); rozróżnia się g. zewnątrzwydzielnicze, np. potowe, trawienne, oraz g. wewnątrzwydzielnicze, czyli dokrewne (produkujące hormony), np. tarczyca, g. płciowe. gruda, wet. wypryskowe zapalenie skóry w okolicy pęcin tylnych nóg u koni i bydła. grudniowy dekret, wydany 1807 przez władze Księstwa Warsz. dla uzupełnienia 4 artykułu Konstytucji Księstwa, znoszącego poddaństwo chłopów; zezwalał dziedzicom na usuwanie chłopów z gruntu i zabudowań.

Grudziądz, m. pow. w woj. bydgoskim, nad Wisłą; 75,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu gumowego, metal., maszyn., spoż.; węzeł kol.; port rzeczny; teatr; muzeum; kościoły got. (XIV w.) i barok. (XVII, XVIII w.), fragmenty murów miejskich (XIV w.) i obwarowań (XVIII w.), spichrze (XVII-XVIII w.). — Gród warowny ziemi chełmińskiej; od 1226 w rękach Krzyżaków; prawa miejskie 1291; 1466 powrócił do Polski; od 1776 pod G. największa w państwie prus. twierdza; w końcu XIX w. ośrodek pol. ruchu kult. (,,Gazeta Grudziądzka"); 1939 zacięte walki obronne oddziałów pol.; w okresie okupacji hitlerowcy zamordowali (Księża Góra) ok. 300 osób (1939 m.in. działaczy Pol. Związku Zach.); w obozie przejściowym zgładzili 200 osób; 1945 (I) zamordowali 100 uczestników powstania warsz.; 1945 (23 II-6 III) ciężkie walki oddziałów radz. 2 Frontu Białorus, o miasto przekształcone przez hitlerowców w twierdzę; zniszczone w 70%, po wojnie odbudowane. Grudziąż Gromada, organizacja rewol.-demokr. wchodząca w skład Ludu Pol.; działała 1835-46 w Anglii; głosiła hasło powstania zbrojnego połączonego z rewolucją agrarną; S. Worcell, T. Krępowiecki; nazwa od twierdzy prus. w Grudziądzu, gdzie m.in. byli internowani żołnierze powstania 1830-31, późniejsi członkowie G.G. Grudzielski KAZIMIERZ, 1856-1921, generał; współorganizator powstania wiel-kopol. 1918-19, dowódca pn. grupy wojsk powstańczych; od listopada 1919 zastępca dowódcy Okręgu Gen. w Poznaniu. Grudzień TÓZEF, ur. 1939, bokser; złoty (1964) i srebrny (1968) medalista olimpijski w wadze lekkiej. Grudzień ZDZISŁAW, ur. 1924, działacz ruchu robotn.; od 1942 w FPK; po powrocie do kraju działacz PPR, ZMW, ZMP; od 1964 czł. KC PZPR, od 1970 I sekr. KW PZPR w Katowicach; od 1971 zastępca czł. Biura Polit. KC PZPR. Grudzińska JOANNA, 1799-1831, żona w. ks. Konstantego (od 1820), księżna łowicka. Grudziński JAN, 1907-40, komandor podporucznik; we wrześniu 1939 dowódca okrętu podwodnego ,,Orzeł"; zginął wraz z całą załogą w rejonie Helgolandu. Grudziński JÓZEF, 1903-44, działacz lud.; 1938-39 sekretarz gen. SL; w okresie okupacji czł. CKRL; 1944 zastępca prze-wodn. Rady Jedności Narodowej. grum →groom. Grum-Grzymajło GRIGORIJ J., 1860-1936, przyrodnik ros., badacz środk. Azji. Grum-Grzymajło WŁADIMIR J., 1864-1928, ros. metalurg i konstruktor pieców hutn.; prof. Uralskiego Instytutu Górn., czł. AN ZSRR; opracował teorię przepływu gazów w piecach przemysłowych. Grum-Grzymajły Lodowiec, lodowiec w Pamirze (ZSRR); pow. 160 km2, dl 37 km. grumot, żegl. pierścień spleciony z 1 po-krętki (żyły) liny. Grün ANASTASIUS (właśc. Anton Alexan-der von Auersperg), 1806-76, poeta austr.; wiersze polit., gł. przeciw systemowi Metternicha; Polenlieder. Grün KARL, 1817-87, niem. pisarz i myśliciel społ.; przedstawiciel tzw. socjalizmu prawdziwego, krytykowanego przez K. Marksa i F. Engelsa. Gründgens GUSTAV, 1899-1963, niem. aktor i reżyser teatr, i film., dyr. teatrów (NRF); role dram., m.in. Król Edyp Sofoklesa; inscenizacje gł. oper (Makbet G. Verdiego). Grundig [-dyś] HANS, 1901-58, niem. malarz i grafik (NRD); współzałożyciel ASSO; ilustracje i cykle graf. inspirowane niem. malarstwem XV w. i sztuką O. Dixa. Grundtvig [gruntwych] NICOLAI FREDE-RIK, 1783-1872, duń. poeta, pedagog, teolog, gł. przedstawiciel romantyzmu; założyciel uniwersytetów ludowych.

Grünewald MATHIAS [grü:-] →Nithardt Mathias. Grünhagen [grü:-] KOLMAR, 1828-1911, historyk niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; wydawca źródeł do dziejów Śląska; autor Geschichte Schlesiens. Grunitzky [grünicki] NICOLAS, 1913-69, polityk Togo; założyciel (1946) Postępowej Partii Togo; od 1963 prezydent i szef rządu Republiki Togo; 1967 pozbawiony wszelkich stanowisk państwowych. grunt: 1) powierzchnia ziemi, teren, także dno zbiornika wodnego; 2) obszai własności ziemskiej. grunt, roln. →grunty orne. grunt, szt. plast, →zaprawa. grunt budowlany, podłoże, na którym się wznosi budowlę; przenosi jej obciążenia, przekazywane za pośrednictwem fundamentu; nośność g.b. zależy od jego pochodzenia, struktury, układu warstw, nawodnienia. gruntogryzarka, maszyna do wykonywania podłoży i nawierzchni dróg; rozdrabnia grunt i miesza go z lepiszczem, dzięki czemu powstaje zwarta masa. gruntowanie, powlekanie powierzchni przedmiotu (drewn., metal, i in.) przeznaczonej do malowania (politurowania itp.) warstwą materiału mającego właściwości silnego wiązania się z podłożem; stanowi podkład pod następne (wykańczające) warstwy. gruntowe prawo, w krajach socjalist., w których istnieje wyłącznie państw, własność ziemi, przepisy regulujące stosunki między państwem a poszczególnymi użytkownikami ziemi. gruntowe wody, wody podziemne, które — w odróżnieniu od wód adhezyjnych i kapilarnych — poruszają się w skorupie ziemskiej pod wpływem siły ciężkości i gromadzą się nad warstwami wodoszczelnymi; ważny rodzaj — wody mineralne. grunty (farby do gruntowania), rodzaj farb przeznaczonych do nakładania bezpośrednio na powierzchnię malowanego obiektu; zapewniają dobrą przyczepność całości malarskiego pokrycia do powierzchni, a odmiany przeznaczone do malowania żelaza zwiększają jego odporność na korozję. grunty orne, w ekonomice rolnej i geo-giafii gosp. część użytków rolnych, poddawana stałej uprawie mech., gł. pługiem, na której uprawia się rośliny tzw. polowe. Grunwald HENRYK, 1904-58, rysownik, metaloplastyk, grafik, malarz; rysunki satyr., ilustracje, portrety, pejzaże; biżuteria, kraty. Grunwald (w. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim), 1410 (15 VII) jedna z największych bitew w średniowieczu, w której połączone wojska pol. -litew. -ruskie pod wodzą Władysława Jagiełły rozgromiły Krzyżaków, zapoczątkowując upadek Zakonu. Grunwald, dzielnica adm. w Poznaniu. Grunwaldzki pomnik, pomnik na polach w pobliżu wsi Grunwald, wzniesiony dla upamiętnienia 550 rocznicy zwycięstwa Polski nad Krzyżakami; odsłonięty 17 VII 1960 (projekt J. Bandury, przy współpracy W. Cęckiewicza). grupa: 1) pewna liczba jednostek skupiona w wyodrębniającą się całość; 2) zespół ludzi spełniających określone zadanie. grupa, geol. największa jednostka podziału utworów geol. — zespół skał powstałych w ciągu jednej ery; dzieli się na systemy. grupa, mat. zbiór dowolnych elementów (liczb, funkcji itp.) a, b, c, ..., w którym określone jest działanie (np. mnożenie) na dwóch dowolnych elementach dające w wyniku znów element tego zbioru; jednocześnie zachodzi: 1) a·(b·c) = = (a·b)·c (prawo łączności), 2) a·e = = e·a (e — element jednostkowy), 3) a • ar1 = a-1 • a (a-1 —

odwrotność a).

gry drużynowe 387 grupa, wojsk, czasowe połączenie oddziałów lub związków taktycznych pod wspólnym dowództwem w celu wykonania zadania. Grupa 9 (Iruńczycy), pierwsza zorganizowana grupa pol. ochotników w hiszp. armii republ.; w sierpniu 1936 walczyła o m. Irun (Pireneje); pięciu z grupy weszło następnie do Grupy 36-ciu. Grupa 36, grupa pol. ochotników (2 Węgrów) w hiszp. armii republ.; we wrześniu 1936 utworzyła 30 kompanię ckm im. J. Dąbrowskiego; od X 1936 w składzie Batalionu im. J. Dąbrowskiego. Grupa 47, luźna grupa pisarzy zacho-dnioniem., austr. i szwajc., zał. 1947; łączy ich protest przeciw faszyzmowi i postulat literatury zaangażowanej. Grupa 61, grupa pisarzy zachodnioniem., zał. 1961, stawiająca sobie za cel odzwierciedlenie życia robotników i stosunków w przemyśle; Max von der Griin i in. Grupa Akademicka (Biuletyn Radiowy), organizacja konspiracyjna, zał. 1940 przez byłych czł. OMS „Życie"; VIII 1941 weszła w skład ZWW; organ prasowy „Biuletyn Radiowy". Grupa Inicjatywna PPR, grupa pol. działaczy komunist. w ZSRR; latem 1941, w porozumieniu z Kom. Wykonawczym Międzynarodówki Komunist., podjęła inicjatywę utworzenia w kraju partii komunist.; członkowie jej, przerzuceni do kraju, współorganizowali PPR. Grupa Krakowska I, ugrupowanie artyst. działające 1931-39, nawiązujące do współczesnych kierunków awangardowych; czł.: M. Jarema, J. Stern, H. Wiciński i in. Grupa Krakowska II, awangardowe ugrupowanie artyst. zał. 1957, kontynuacja G.K. I; prowadzi Galerię Krzysztofory; czł.: T. Brzozowski, M. Jarema, T. Kantor, J. Skarżyński, J. Tchórzewski i in.; część członków związana z teatrem „Cri-cot 2". grupa odniesienia, socjol. grupa, z którą się jednostka porównuje, do której odnosi dążenia i ideały chcąc do niej należeć lub przeciwnie, od której chce się odciąć. Grupa operacyjna GL im T. Kościuszki, działała II-IX 1943 w pd. Lubelszczyźnie; powstała z oddziałów partyzanckich, m.in. im. T. Kościuszki, im. J. Dąbrowskiego, im. M. Szczorsa, im. Kotowskiego; dowódca — G. Korczyński; stan 300 osób. Grupa Plastyków Warszawskich →Czapka Frygijska. Grupa Realistów (Malarze Realiści), ugrupowanie zał. 1962, skupiające artystów z różnych środowisk, początkowo malarzy, od 1970 również rzeźbiarzy i grafików; twórczość G.R. cechuje realizm w szerokim pojęciu; czł. H. i J. Krajewscy, J. Krawczyk, B. Liberski, A. Łyżwański, B. Szajdzińska-Krawczyk, W. Zakrzewski i in. Grupa Siedmiu →Group of Seven. grupa społeczna, socjol.: 1) zbiór ludzi, między którymi istnieją społecznie doniosłe związki; 2) zbiór ludzi zespolonych więzią społ., którego członkowie przejawiają świadomość tej łączności; podstawowe pojęcie socjologii. grupa społeczno-zawodowa, socjol. zbiór ludzi składający się z przedstawicieli tego samego zawodu lub też przedstawicieli podobnych specjalności w ramach zawodu. Grupa Toruńska, ugrupowanie zał. 1955, skupiające plastyków reprezentujących różne kierunki artyst.; czł.: S. Borysowski, T. Jakubowska, B. Narębska-Dębska, T. Niesiołowski i in. Grupa Wrocławska, ugrupowanie zał. 1961 (p.n. Szkoła Wrocławska), z inicjatywy E. Gepperta, skupiające plastyków o różnych tendencjach artyst.; czł.: E. Geppert, T. Hałas, H. Krzetuska-Geppert, A. Mazurkiewicz, J. Rosołowicz i in. grupa wyrazowa (fraza), konstrukcja gram. zbudowana z wyrazów, z których

jeden jako człon nadrzędny uzależnia od siebie pozostałe; w grupie imiennej — imię, w grupie czasownika — forma osobowa czasownika. grupetto [wł.], muz. →obiegnik. Grupo Taüll [g. taul], hiszp. awangardowe ugrupowanie artyst., zał. 1955 w Barcelonie, skupiające malarzy abstrakcjo-nistów (m.in. A. Tapies, J. Tharrats, M. Cuixart). grupowa prędkość, prędkość rozchodzenia się maksimum grupy fal, powstałej w wyniku nałożenia się fal monochromatycznych (harmonicznych). Gruppo dei Sette [g. dej s.], ugrupowanie postępowych architektów wł. reprezentujących kierunek racjonalist., działające w Mediolanie 1926-28. grupy krwi, kategorie biochemiczne i immunologiczne krwi ludzkiej, określane na podstawie zjawiska zlepiania się krwinek czerwonych jednego człowieka przez surowicę innego; pozwala to rozróżnić 4 gł. g.k., oznaczone przez L. Hirszfelda i E. Dungerna symbolami A, B, AB i 0, w zależności od obecności lub braku określonych antygenów w krwinkach i przeciwciał w surowicy krwi. grupy nacisku, socjol. działające w krajach kapitalist. ugrupowania lub organizacje uzyskujące wpływ na władzę państw, środkami pozaparlamentarnymi (ekon., polit., kształtowania opinii publ.) w interesie określonych instytucji, organizacji, osób. Grus KAZIMIERZ, 1886-1955, grafik, rysownik; gł. karykatura polit., karykatury zwierząt, ilustracje. Grušas JUOZAS, ur. 1901, litew. prozaik i dramaturg; nowele, powieści, dramaty poruszające konflikty społ. i etyczno-mo-ralne. grusza (Pirus), drzewo owocowe z rodziny różowatych, występujące w górskich rejonach Eurazji i pn. Afryki; powszechnie uprawia się dla owoców deserowych i na przetwory liczne odmiany g. pospolitej (P. communis), wys. do 20 m; drewno cenne w meblarstwie, snycerstwie i in. Gruszczyński JAN, 1405-73, kanclerz w. kor. 1454-68, arcybiskup gnieźnieński od 1464; doradca Kazimierza Jagiellończyka w sprawach polityki zagranicznej. Gruszczyński STANISŁAW, 1891-1959, śpiewak (tenor) opery warsz.; występy za granicą. Gruszczyński WŁODZIMIERZ, ur. 1908, architekt; prof. Polit. Krak.; gł. prace: studia projektowe ukształtowania rynku w Krakowie (z B. Treterem) i Wzgórza Wawelskiego. Gruszecka ANIELA, ur.. 1884, córka Artura, pisarka; powieści hist. (cykl Powieść o kronice Galia), współcz. i dla młodzieży; krytyka literacka. Gruszecki ARTUR, 1852-1929, pisarz; powieści łączące poetykę naturalizmu z po-zytywist. programem literatury tenden-eyinej (Krety); red. „Wędrowca" i „Wisły". gruszka, hutn. rzadko obecnie używana nazwa konwertora (np. g. Bessemera, g. Thomasa). Gruszka (w w pow. koneckim, woj. kieleckim) 1944 (29 IX) bitwa brygad AL i partyzantki radz. z hitlerowcami; jedna z największych bitew partyzanckich w II wojnie światowej. gruszka miłosna, bot. →oberżyna. gruszka żarowa, niechlodzona część głowicy żarowej silnika spalinowego tłokowego; często ma postać komory kulistej, połączonej kanałem z komorą sprężania; powoduje zapłon paliwa w cylindrze. gruszkowy dziób, dziób statku wodnego z gruszkowatym zgrubieniem części pod-wodnei (zmniejsza opór statku). Grütli →Rütli. gruyère [griiierr], twardy, dojrzewający ser podpuszczkowy, podobny do sera e-mentalskiego, wyrabiany w kręgach 35-40 kc pierwotnie w Szwajcarii, później gł. we Francji.

Gruyère [grüje:r]} kraina w Szwajcarii, w Alpach, obejmuje pd. część kantonu Fryburg; hodowla bydła typu mlecznego, wyrób słynnego sera gruyere. gruz, odpadowy materiał bud. (np. potłuczone cegły, kafle, pokruszony beton); używany np. do gruzobetonów. gruzełek, typowy dla gruźlicy twór w kształcie maleńkiego guzka, będący swoistym odczynem tkankowym na zakażenie prątkiem gruźlicy. Gruzini, rdzenna ludność Gruz.SRR; ok. 3 mln; różnorodna kultura materialna; obróbka miedzi i metali szlachetnych, snycerstwo; zachowane różnorodne tradycje lud.; język gruziński. Gruzińska Droga Wojenna, szosa z Ordżonikidze (Ros.FSRR) do Tbilisi (Gruzja), przecinająca gł. grzbiet Kaukazu; dł. 207 km. gruzińskie pismo, pismo alfabetyczne, utworzone ok. IV w. w Gruzji na podstawie pisma syryjskiego; obecnie stosowana odmiana mchedruli, powstała ok. XI w. gruziński język, z pd. grupy języków kaukaskich, język Gruzinów (ok. 3 mln), liczne dialekty, np. kartlijski, kachetyjski, imeretyjski, chewsurski; literatura od V w. n.e.;.pismo gruzińskie. Gruzja (Gruzińska SRR), republika związkowa w ZSRR, na Zakaukaziu; 69,7 tys. km2, 4,7 mln mieszk. (1970); stol. Tbilisi, inne gł. m.: Kutaisi, Batumi, Suchumi; w skład G. wchodzą: Abchaska ASRR, Ad-żarska ASRR i Południowoosetyjski OA. Powierzchnia górzysta (Kaukaz); ok. 40% pow. — lasy. Wydobycie rud manganu; różnorodny przemysł przetwórczy; gł. w ZSRR region uprawy roślin podzwrotnikowych (herbata, winorośl, drzewa cytrusowe); liczne uzdrowiska. — Zjednoczone państwo od IX w., rozkwit w XIpocz. XIII w.; w XVI w. teren rywalizacji Persji i Turcji, rozpad na 3 królestwa: Kart-lię, Kachetię i Imeretię; w pocz. XIX w. włączona do Rosji; od 1918 niepodległa; od 1921 władza radz.; od 1922 w ZSRR, 1922-36 w składzie Federacji Zakaukaskiej. gruzobeton, beton, w którym kruszywem jest tłuczeń cerąm. otrzymywany z gruzu. gruźlica (tuberkuloza), choroba zakaźna ludzi i zwierząt o ogromnym znaczeniu społ., wywołana przez prątek g. (Mycobac-terium tuberculosis); atakuje różne narządy, zwykle płuca (jamy gruźlicze, zmiany marskie); przebieg przewlekły i różnorodny; niekiedy proces tylko w miejscu wtargnięcia prątka, ale może też objąć wszystkie narządy; objawy ogólne: chudnięcie, gorączka, zmiany we krwi; leczenie: che-moterapia, klimatyczne; szczepienia BCG. gruźlica kostno-stawowa, przewlekła choroba zakaźna wywołana przez prątki gruźlicy, zwykle następstwo gruźlicy płuc; zmiany wysiękoworozpadowe powodują zniszczenie kości i stawów; umiejscawia się gł. w kręgosłupie, stawie biodrowym i kolanowym; leczenie zachowawcze lub operacyjne. gruźlica skóry, towarzyszy często gruźlicy płuc; powstają ropnie, przetoki, trudno gojące się owrzodzenia i w następstwie znaczne zniekształcenia skóry. Grybów, m. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Białą; 3,5 tys. mieszk. (1968); zakład stolarki bud., browar; prawa miejskie 1340. — W czasie okupacji hitlerowskiej wymordowano ponad 1000 mieszkańców (30%). Grycz JÓZEF, 1890-1954, bibliotekarz; organizator nowocz. bibliotekarstwa pol.; czynny w Bibliotece Jag., Kórnickiej, Narodowej; podręczniki, prace biblioteko-znawcze; działacz ZBP. Gryczełowska KRYSTYNA, ur. 1930, reżyser i scenarzysta filmów dokumentalnych, gł. o tematyce społ.; Nazywa się Błażej Rejdak. Zawsze rodzi się chleb. gry drużynowe, programowy dział wychowania fiz. w szkole podstawowej, forma współzawodnictwa zespołowego przygotowująca do gier sport. (np. hazena, kwadrant, dwa ognie).

388

gryf

gryf, mit. gr. twór fantastyczny w postaci uskrzydlonego lwa, o głowie i szponach orła; częsty motyw w sztuce staroż., w średniowieczu występujący w heraldyce i bestiariuszach. Gryf ALBERT →Marcinkowski Antoni. Gryf (Świeboda), szlachecki herb pol.; gryf srebrny w polu czerwonym; związany z rodem Gryfitów (Świebodziców) w Małopolsce i na Śląsku (od XIII w.); używali go m.in. Braniccy. „Gryf", miesięcznik lit.-etnogr., wydawany 1908-12 w Kościerzynie (następnie 1921-25 i 1931-34); zasłużony w krzewieniu polskości i rozwoju kultury Kaszub; założyciel i pierwszy red. A. Majkowski. „Gryf", pol. okręt, stawiacz min; w 1939 osłaniał jednostki floty i obrony, gł. woj. bazy floty Hel; 3 IX 1939 zniszczony przez Niemców. Gryfice, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Regą; 13,3 tys. mieszk. (1970); cukrownia, przemysł drzewny, mat. bud.; got. kościół (XIIIXV w.) i mury miejskie (XIII-XIV w.); prawa miejskie 1262. Gryfino, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Odrą; 7,1 tys. mieszk. (1968); zakłady suchej destylacji drewna, przemysł drzewny; w pobliżu budowa elektrowni „Dolna Odra". — Prawa miejskie 125.4; w XIII-XIV w. ośr. handlu zbożem, rywalizujący ze Szczecinem. W czasie II wojny świat, zniszczone w 70%, po wojnie odbudowane. Gryf Kaszubski (Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski"), konspiracyjna organizacja wojsk., zał. 1940 na Pomorzu Gdańskim; prowadziła działalność sabotażową; od 1942 p.n. „Gryf Pomorski". gryfony, grupa ras psów myśliwskich, spokrewnionych z wyżłami; wys. w kłębie 55-65 cm; sierść średnio długa, szorstka, odstająca (g. Korthalsa, hol., wł.) lub długowłosa (g. Barbeta, Bóuleta); maść jednolita lub łaciata. Gryfów Śląski, m. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; 6,5 tys. mieszk. (1968); przemysł odzież., chem., drzewny; węzeł kol.; późnogot. kościół (XV-XVI w.), kamienice (XVIXVIII w.). — Prawa miejskie 1354; od XV w. ośr. produkcji płótna, w XVIII w. największy ośr. przemysłu lnianego na Pogórzu Izerskim. Gryf Pomorski (Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski"), konspiracyjna organizacja wojsk. 1942-45 (1940-41 p.n. Gryf Kaszubski) na terenie woj. pomorskiego; politycznie zróżnicowana; sabotaż i walka partyzancka. Gryglewski ALEKSANDER, 1833-79, malarz; prof. SSP w Krakowie; widoki zabytków arch., wnętrza. gryka zwyczajna (hreczka, poganka, Fagopyrum sagittatum), jednoroczna roślina zielna pochodzenia azjat., o czerwonych łodygach, kwiatach różowych, pachnących; uprawiana jako zbożowa (gł: kasza, mąka), miododajna i pastewna. grylaż, w przemyśle cukierniczym masa krystal. lub bezpostaciowa otrzymywana przez roztarcie cukru z palonymi orzechami, migdałami itp.; nadzienie karmelków. grynder, osoba zakładająca przedsiębiorstwo przem. (w krajach kapitalist.), zwykle w formie spółki akcyjnej w celach spekulacyjnych. grynderstwo, pośpieszne zakładanie przedsiębiorstw kapitalist., gł. w formie spółek akcyjnych, typowe dla okresów dobrej koniunktury. grynszpan, zasadowy octan miedziowy Cu(OH)2.Cu(CH3COO)2; zielononiebieski proszek; trujący, stosowany do zwalczania szkodników; dawniej używany jako pigment (zieleń miedziana). grynszpan szlachetny →patyna. Grynwasser HIPOLIT, 1895-1943(?), historyk ustroju społ. i ruchów chłopskich w Królestwie Pol.; Pisma (3 t.).

grypa (influenza), med. wirusowa choroba zakaźna, często epidemiczna; zakażenie kropelkowe; przebieg o początku nagłym: dreszcze, bóle głowy i mięśni, wyczerpanie, nieżyt dróg oddechowych, gorączka; leczenie objawowe, wzmacniające. i Gryphius [-f us] ANDREAS, 1616-64, najwybitniejszy liryk i dramatopisarz niem. okresu baroku; tragedie hist., komedie związane z teatrem ludowym. gryps, list przesyłany potajemnie, nielegalnie, więźniowi lub wysyłany z więzienia. grys. bud. kruszywo otrzymane przez sztuczne rozdrobnienie kamieni naturalnych. grysik →manna. Grywałd, w. w pow. nowotarskim, woj. krakowskim; późnogot. kościół drewn. (XV/XVI w.). gryzawka, łow. przesycone solą gałązki lub palik, zakładane dla zajęcy do obgryzania. gryzeofulwina, farm. →gricin. gryzetka, młoda pracownica w domach mody, ekspedientka, szwaczka (zwł. we Francji). gryzki, zool. →psotniki. Gryzonia (niem. Graubiinden, wł. Gri-gioni, retoromańskie Grischun), kanton w2 pd.-wsch. Szwajcarii, w Alpach; 7,1 tys. km , 153 tys. mieszk. (1968); stol. Chur; j.u.: niemiecki, włoski, retoromański. gryzonie (dwusiekaczowce, Rodentia), rząd ssaków; ok. 3 tys. gat.; mają po 1 parze bezkorzeniowych, stale rosnących siekaczy; gł. roślinożerne; wszystkie kontynenty; do g. należą np. myszy, norniki, wiewiórki. gryzoniobójcze środki →rodentycydy. grzałka nurkowa, przyrząd elektr. grzejny do nagrzewania cieczy, zwł. wody. grzbietopławek, zool. →pluskolec. grzbietoród (Pipa pipa), płaz bezogono-wy, do 25 cm dł.; jaja składa na własnym grzbiecie w komprach skórnych (przeobrażenie 80 dni); tropik. Ameryka Pd. grzbiety podwodne, długie wzniesienia dna oceanicznego, o stromych stokach, przebiegające przeważnie pośrodku oceanów. grzebacze (Sphecidae), rodzina błonkó-wek z grupy żądłówek; ok. 12 tys. gat.; samice budują dla larw gniazda i gromadzą zapasy pożywienia (użądlone stawonogi). grzebiące, zool. →kuraki. grzebienica pospolita (Cynosurus crista-tus), wieloletnia, niska trawa luźnokępko-wa, pospolita na łąkach i pastwiskach; daje wartościowe siano, zwł. na glebach wilgotnych. grzebieniowce (Carinatae), podgromada ptaków; latające, na mostku mają grzebień kostny — miejsce przyczepu mięśni poruszających skrzydła; przeciwstawiane bezgrzebieniowcom. Grzebieniowski TADEUSZ, ur. 1894, anglista, historyk literatury i językoznawca; prof. uniw. w Łodzi i Warszawie; zarys literatur amer. i austral., prace filol., słownik ang.-pol. i pol.-angielski. grzebień do gwintów, wzorzec z wyciętym uzębieniem odtwarzającym zarys znormalizowanych gwintów; służy do rozpoznania rodzaju gwintów i do pomiaru ich skoku. grzebień kierujący, lotn. płaskie żebro na górnej pow. skrzydła skośnego, równoległe do płaszczyzny symetrii samolotu, zapewniające prawidłowy opływ skrzydła. grzebień strzałkowy, zgrubienie kostne wzdłuż szwu strzałkowego czaszki, do kości potylicy; występuje u samców goryli i u australopiteków; brak u późniejszych człowiekowatych i człowieka. grzebiuszka ziemna, zool. →huczek ziemny. grzech, w doktrynach rel. złamanie zakazu rel. zagrożone sankcjami nadnaturalnymi (np. kara pośmiertna), wymagające

oczyszczenia (za pomocą ustalonych przez religię praktyk); przen. wykroczenie, wina. grzechotka, techn. przyrząd do ręcznego wiercenia otworów; wiertło napędzane dźwignią za pomocą mechanizmu zapadkowego. grzechotniki (Crotalus), amer. węże jadowite; kilka gat., do 2 m dł.; na końcu ogona „grzechotka" (zeschłe resztki wyli-nek); okolice skaliste i prerie. Grzecznarowski JÓZEF, ur. 1884, działacz ruchu robotn.; od 1904 czł. PPS; 1922-39-prezydent Radomia; 1926-39 czł. Rady Nacz. PPS oraz jej wiceprzewodn. (1937-39); od 1956 w PZPR, poseł na Sejm PRL. Grzegorczyk ANDRZEJ, ur. 1922, matematyk i logik; prof. w Instytucie Mat. PAN, wykładowca Uniw. Warsz.; zajmuje się gł. teorią modeli i zastosowaniami logiki w metodologii nauk. Grzegorczyk PIOTR, 1894-1968, bibliograf i krytyk lit.; red. mies. „Ruch Literacki"; liczne prace bibliogr.; Index lexi-corum Poloniae. Grzegorz VII (brat Hildebrand), ok. 1020-ok. 1085, papież od 1073; znany z zatargu z ces. niem. Henrykiem IV (Ca-nossa); czołowa postać antyniem. opozycji w Europie; kanonizowany. Grzegorzek JÓZEF, 1885-1961, działacz nar. i polit. na Śląsku; jeden z organizatorów i dowódca powstań śląskich, m.in. pierwszy przewodn. Gł. Kom. Wykonawczego POW Górnego Śląska. Grzegorzewska MARIA, 1888-1967, pedagog i psycholog; założycielka i dyr. Instytutu Pedagogiki Specjalnej (do 1960) i Państw. Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie (1930-35). Grzegorzewski JAN, ok. 1849-1922, orientalista, slawista, publicysta; 1915 jeden z założycieli „Rocznika Orientalistyczne-go"; był jednym z pierwszych pol. badaczy języka karaimskiego. Grzegorz Paweł z Brzezin, ok. 1525-91, przedstawiciel radykalnego nurtu ideologii braci pol., twórca pol. antytrynitaryz-mu. Grzegorz I Wielki, ok. 540-604, papież od 590; uniezależnił papiestwo od władzy świeckiej, organizował misje, zreformował liturgię (chorał gregoriański); uznany za świętego. Grzegorz ze Stawiszyna, 1481-1540, rektor Akad. Krak.; zwolennik terminizmu. Grzegorz z Sanoka, ok. 1406-77, humanista, poeta, pierwszy przedstawiciel myśli renes. w Polsce; arcybiskup lwowski; zwolennik poglądów materialist. i niezależności nauki, filozofii, wychowania, od religii; rzecznik interesów mieszczaństwa. Grzegorz z Tours, ok. 540-593 lub 594, kronikarz frankijski, biskup; jego kronika stanowi podstawowe źródło do dziejów wczesnego okresu państwa Franków. Grzegorz z Żarnowca, ok. 1528-1601, pisarz i kaznodzieja kalwiński; współtwórca zgody sandomierskiej; polemizował z braćmi pol., występował z krytyką jezuitów. Grzegórzki, dzielnica adm. Krakowa; przemysł maszyn., gumowy. grzejnictwo elektryczne, dział elektrotechniki zajmujący się wykorzystaniem do celów użytkowych przetwarzania energii elektr. w energię cieplną. grzejnik, urządzenie wypromieniowu-jące energię cieplną dla potrzeb grzejni-ctwa; energia cieplna bądź powstaje w g. w wyniku przetwarzania innych rodzajów energii, gł. elektr. (g. elektr.) i chem. (g. gazowy, naft. itp.), bądź jest do niego doprowadzana za pośrednictwem nośników, np. przez parę wodną, gorącą wodę. grzejny element, przewód elektr. w oporowych grzejnikach elektr., stanowiący źródło ciepła przy przepływie przezeń prądu; chromonikielinowy, sylitowy, węglowy itp. Grzelszczak FRANCISZEK (pseud. Grzegorzewski i in.), 1881-1937, działacz pol.i międzynar. ruchu robotn.; działacz SDKPiL, KPP (1918-27 i 1932-37 czł. KG) i Międzynarodówki Komunist. (1927 w Kom. Wykonawczym), uczestnik rewolucji październikowej.

Grzepski STANISŁAW, 1524-70, filolog i matematyk; prof. Akademii Krakowskiej; autor pierwszej pol. książki technicznej, poświęconej miernictwu; Geometria to jest miernicka nauka. Grzesiuk STANISŁAW, 1918-63, pamiętni-karz i pieśniarz, z zawodu elektromechanik; 1940-45 więziony w Mauthausen-Gu-sen; Pięć lat kacetu, Boso, ale w ostrogach, Na marginesie życia; zdobył popularność jako wykonawca warsz. ballad podwórkowych. Grzeszczyk SZCZEPAN JAN, ur. 1901, konstruktor szybowców i pilot; po II wojnie świat, na emigracji. Grześkiewiczowie, plastycy, małżeństwo: HELENA (ur. 1909) i LECH (ur. 1913); ceramika arch. i artyst. (współpraca z przemysłem), malarstwo sztalugowe i ścienne (polichromie kamienic Starego Miasta w Warszawie, Lublinie). grzęzy, łow. wymię samic zwierzyny płowej. grzęzy, zootechn. ciężarki obciążające sieci i in. narzędzia połowu ryb. Grzimek BERNHARD, ur. 1909, zoolog niem.; dyr. ogrodu zool. we Frankfurcie n. Menem; badacz i obrońca fauny ssaków Afryki; Serengeti nie może umrzeć (z synem Michaelem); Grzimeks Tierleben (t. 1-13). grzmot, efekt akustyczny (trzask lub dudnienie) towarzyszący gwałtownym wyładowaniom elektr. w atmosferze ziemskiej (np. piorunowi). grzybica woszczynowa, wet. →strupień woszczynowy. grzybice, schorzenia ludzi i zwierząt wywołane przez grzyby tzw. niedoskonałe; rozróżnia się drożdżyce (np. pleśniaw-ki), g. układowe — atakujące różne tkanki i narządy, i dermatomykozy (g. skóry, paznokci i włosów). grzybienie („lilie wodne", Nymphaea), wodna bylina o dużych, barwnych kwiatach; w Polsce (stawy, jeziora) g. białe (pod ochroną) i g. północne — oba gat. lecznicze, o kwiatach białych, wonnych. grzybnia, wegetatywne ciało (plecha, mycelium) grzybów; splot nitkowatych strzępek, o błonach zawierających związek chitynowy zw. grzybnikiem (fungin); najczęściej przytwierdza się do podłoża chwytnikami. grzybobójcze środki →fungicydy. grzybolubki, zool. →bedliszki. Grzybowski JÓZEF, 1869-1922, geolog i paleontolog; prof. Uniw. Jag.; badacz terenów roponośnych m.in. w Karpatach; pierwszy na świecie zastosował metody mikropaleontologiczne do badania stratygrafii serii roponośnych. Grzybowski KONSTANTY, 1901-70, teoretyk prawa państw., historyk doktryn po-lit. i prawnych; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; autor esejów hist. (m.in. Rzeczy dalekie a bliskie). Grzybowski MARIAN, 1895-1949, lekarz dermatolog; prof. Uniw. Warsz.; badania histopatologiczne chorób skóry; organizator akcji przeciwwenerycznej; Choroby skóry. Grzybowski STANISŁAW, 1865-1943, technolog cukrownictwa; współzałożyciel Instytutu Przemysłu Cukr.; Technologia cukru buraczanego, Rafinowanie cukru. Grzybowski STEFAN, ur. 1902, prawnik; prof. Uniw. Jag., 1958-62 rektor; prace z zakresu prawa cyw. i prawa pracy. Grzybowski plac, plac w Warszawie; miejsce wielu demonstracji polit., m.in. 13 XI 1904, 15 VIII 1906 („krwawa środa"); wielokrotnie punkt zborny demonstracji KPP i KZMP. Grzybów, w. w pow. staszowskim, woj. kieleckim; wydobycie siarki (4 kopalnie otworowe, uruchomione 1966-69).

Guaranhuns 389 grzyby (Fungi), cudzożywne (pasożytnicze lub saprofityczne) rośliny plechowe; nie mają w komórkach ciałek zieleni; pewne gat. współżyją z roślinami wyższymi (mikoryza) lub z glonami (tworząc porosty), niektóre wywołują alkoholową fermentację cukrów, inne wytwarzają antybiotyki; wiele gat. jadalnych i trujących. Grzymalici, ród rycerski wywodzący się z Pogorzeli na Śląsku, od XIII w. w Wielkopolsce; największe znaczenie zdobył za Kazimierza W. i Ludwika Węg.; wybitny przedstawiciel J. Suchywilk. Grzymała, szlachecki herb pol.; mur czerwony z bramą i 3 wieżami w złotym polu; związany z wielkopol. rodem Grzy-malitów; używało go ponad 200 rodzin, m.in. Grzymułtowscy, Niegolewscy. Grzymała FRANCISZEK, ok. 1790-1871, publicysta, poeta; red. pism 1821-25; umiarkowany klasyk, przychylny młodym romantykom; autor pierwszej recenzji poezji Mickiewicza. Grzymała WINCENTY, 1756-1824, działacz polit,, senator kasztelan Królestwa Pol. od 1816, prawnik; czł. Centralizacji Lwowskiej. Grzymała WOJCIECH, 1793-1871, działacz polit. w Królestwie Pol. i na emigracji, konserwatysta; uczestnik kampanii napoleońskich 1809 i 1812; czł. Tow. Patriotycznego. Grzymała-Siedlecki ADAM, 1876-1967, krytyk lit., prozaik i dramaturg; studia i wspomnienia: Wyspiański, Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim; nowele, szkice i komedie. Grzymułtowski KRZYSZTOF, 1620-87, wojewoda pozn. od 1679, dyplomata; komisarz do rokowań z Rosją, zakończonych „pokojem wieczystym" 1686. Grzymułtowskiego pokój (traktat Grzymułtowskiego, „pokój wieczysty"), 1686, pokój z Rosją utrwalający warunki rozej-mu andruszowskiego. grzywacz (Columba palumbus), ,. największy z eur. gat. gołębi; dł. ok. 43 cm; upierzenie brązowosine, na szyi 2 białe plamy; Eurazja, pn. Afryka; łowny. grzywna, średniow. i nowóż. jednostka masy i jednostka pieniężna; pierwotnie wiązka skórek zwierząt futerkowych jako jednostka płatnicza; w IX-X w. 1 g. = 0,034-0,068 kg; w całej Europie znana w XIII-XIX w. g. kolońska (marka) = ok. 0,2338 kg; w XVI-XIX w. g. hol. = ok. 0,24608 kg. W Polsce od średniowiecza l g. = ok. 0,2 kg; g. chełmińska = ok. 0,148 kg; g. = 24 skojce; g. jako pieniężna jednostka obrachunkowa była różnej wartości; od XIV w. 1 g. = 48 groszom. grzywna, kara pieniężna; wg prawa pol. wymierzana: za przestępstwo jako kara samoistna (od 500 do 25 000 zł) lub obok kary pozbawienia wolności (od 500 do 1 000 000 zł), za wykroczenie (od 100 do 5000 zł); w razie nieuiszczenia zamieniana na karę pozbawienia wolności. Grzywo-Dąbrowski WIKTOR, 1885-1968, lekarz sądowy; prof. Uniw. Warsz. i Akad. Med. w Warszawie; prace z medycyny sądowej, kryminologii, etyki lekarskiej. Gs, symbol jednostki gaus. Guabatingueta [-geta], m. w Brazylii (stan São Paulo), nad Paraibą; 39 tys. mieszk. (1960). Guadalajara [-chara], m. w Meksyku, stol. stanu Jalisco.; i,4 mln mieszk. (1969); wielki ośr. handl., przem., kult., nauk. (2 uniw.) i turyst.; katedra (XVI/XVII w.), kościoły (XVII-XVIII w.), pałac gubernatora (XVII w.), uniw. (XVIII w.). Guadalajara [-chara], m. w Hiszpanii (Nowa Kastylia), ośrodek adm. prow. G.; 23 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; pałace: Infantado (w stylu mudejar) i renes. Men-doza, kościoły (XIII-XVII w.). Guadalaviar [-wiar] (Turia), rz. we wsch. Hiszpanii; dł." 280 km; uchodzi do M. Śródziemnego; nad G. — Walencja. Guadalcanal [guodəlkənäl], bryt. wyspa w archip. Wysp Salomona; 6,5 tys. km2,

20 tys. mieszk. (1966); górzysta; plantacje palmy kokosowej; gł. m. Honiara. 1942-43, po zajęciu wyspy przez Japończyków, ciężkie walki na lądzie i morzu, zakończone opanowaniem jej przez Amerykanów. Guaira, La [la guaira], m. w Wenezueli, nad M. Karaibskim;' 25 tys. mieszk. (1969); port obsługujący Caracas; przemysł skórz., spoż., metalowy. guajazyl, dwuprocentowy eter glicerynowy gwajakolu; działa wyksztuśnie; stosowany w celu złagodzenia kaszlu. Guajira [-chira], najdalej na pn. wysunięty półwysep Ameryki Pd. (Kolumbia, Wenezuela), między M. Karaibskim a Zat. Wenezuelską. Gualeguay [-guaj], m. w Argentynie (Entre Rios); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł mięsny. Gualeguaychú [-guajczu], m; w Argentynie (Entre Rios); 43 tys. mieszk. (1960); przemysł mięsny. Guam, największa wyspa w Marianach, związkowe terytorium zamorskie USA; 549 km2, 102 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Agana; baza mor. i lotnicza. Guanabara, zatoka O. Atlantyckiego, u pd.wsch. wybrzeża Brazylii; szer. ok. 1,5 km; nad G. — Rio de Janeiro. Guanabara, stan w środk.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim i zat. G.; 1,4 tys. km2, 4,3 mln mieszk. (1969); stol. Rio de Janeiro. Guanahani, dawna indiańska nazwa wyspy Watling (Bahama). u Guanajuato [-ch ato], stan w środk.2 Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 30,5 tys. km , 2,3 mln mieszk. (1969); stol. G.; największe m. Leon; uprawa kukurydzy, pszenicy; hodowla bydła; wydobycie srebra. u Guanajuato [-ch ato], m. w Meksyku, stol. stanu G.; 31" tys. mieszk. (1963); uniw.; ośr. turyst. o świat, sławie; dawne kopalnie srebra; malowniczo położony zespół zabytkowy; kościół La Valenciana (XVIII w.); pałace i teatr (XIX w.). guanako (gwanako, Lama guanicoë), ssak z podrodziny lam; wys. w kłębie ok. 1 m; sierść wełnista, rudobrązowa; żyje dziko w górach Amerylci Pd.; łowna. Guañpe [-ńape], grupa wysepek peruwiańskich, na Ó. Spokojnym; złoża guano. Guanare, m. w Wenezueli, stol. stanu Portugesa; 29 tys. mieszk. (1969). Guanczowie, dawni mieszkańcy w. Te-neryfy, częściowo wytępieni (XVI w.) lub zasymilowani przez Hiszpanów; mówili językiem pochodzenia berberyjskiego. guanethidin (ismelin), środek hipóten-syjny, stosowany we wszystkich postaciach średnio ciężkiego i ciężkiego nadciśnienia tętniczego. guanidyna HN=C(NH2)2, silna zasada org. otrzymywana z dwucyjandwuamidu; higroskopijne kryształy; stosowana do wyrobu m.in. środków farm., materiałów wybuchowych. guanina (gwanina), jedna z zasad pury-nowych, składnik kwasów nukleinowych i nukleotydów; produktami jej przemian w organizmie człowieka i wielu zwierząt jest ksantyna, a następnie kwas moczowy. guano, odchody ptaków mor., gromadzące się od wieków na zach. wybrzeżach Ameryki Pd. i sąsiednich wyspach; grube pokłady, eksploatowane jako cenny nawóz. Guantánamo [-ta-], m. we wsch. Kubie; 135 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spoż., drzewny. Guaporé [-re], rz. w Brazylii i Boliwii, pr. dopływ Mamore; dł. 1150 km; że glowna. Guaqui [-ki], m. w zach. Boliwii, port nad jez. Titicaca; 15 tys. mieszk. (1960). guaracha t-cza; hiszp.], estradowy taniec hiszpański. Guaranhuns [-raniuns], m. w Brazylii (Pernambuco); 34 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy.

390 Guaranie Guaranie →Gwaranie Guarda [guarda], m. w Portugalii (Bei-ra), na przedgórzu Serra da Estrela, ośr. adm. okręgu G.; 9 tys. mieszk. (1960). Guardafui, przylądek w Somali, przy wejściu do Zat. Adeńskiej; 11°49'N, 51°17'E. Guardi FRANCESCO, 1712-93, malarz wł., przedstawiciel szkoły weneckiej; obrazy rel., a zwł. weduty i sceny rodzajowe na tle architektury, nowatorskie w interpretacji światła i koloru. „Guardian, The" [də ga:rdjən], ang. dziennik liberalny, wydawany od 1821 (do 1959 p.n. „Manchester Guardian"). guari, żegl. →huari. Guarico [guariko], rz. w Wenezueli, 1. dopływ rz. Apure; dł. 480 km. Guarico [guariko], stan w pn. Wenezueli, na Niz! Orinoko; 66,4 tys. km2, 334 tys. mieszk. (1969); stol. San Juan de los Morros; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, hodowla bydła. Guarini GIOVANNI BATTISTA, 1538-1612, poeta wł.; pełnił misje dyplomatyczne, m.in. w Krakowie (Discorso sulle cose di Polonia); poezje, traktaty filoz., komedie dworskie. Guarini GUARINO (CAMILLO), 1624-83, wł. architekt epoki baroku; kościoły i pałace o dynamicznej formie i nowatorskich rozwiązaniach konstrukcyjnych (m.in. kopuły żebrowe np. w kaplicy S. Sindone przy katedrze w Turynie). Guarneri, rodzina wybitnych lutników wł. w Cremonie (XVII-XVIII w.); słynny GIUSEPPE (1698-1744). Guaviare, rz. w Kolumbii, 1. dopływ Orinoko; dł. 1300 km. Guayama [-jama], m. w pd.-wsch. części Puerto Rico; 19 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. Guayaquil [-jakil], m. w zach. Ekwadorze, ośrodek adm. prow. Guayas; 651 tys. mieszk. (1965); największe m. i port, gł. ośr. przem. i handl. kraju; uniwersytet. Guayasamin [guaja-] OSVALDO CALERO, ur. 1919, malarz ekwadorski; malowidła ścienne i obrazy (cykle m.in. Droga płaczu, Wiek gniewu) o tematyce społ., nawiązujące do tradycji sztuki prekolumbij-skiej. Guaymas [guąj-], m. i port w Meksyku (Sonora), nad Żat. Kalifornijską; 35 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., metal., rafineria ropy naftowej. Gubacha, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. permski); 43 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam. (Zagłębie Kizie-łowskie), przemysł chemiczny. Gubal →Byblos. Gubałówka, wzniesienie w pd. części Podhala, na pn.-zach. od Zakopanego; 1120 m; kolejka linowo-terenowa. Gubbio, m. we Włoszech (Umbria), w Apeninach; 33 tys. mieszk. (1961); przemysł ceram.; ośr. turystyczny. Guben →Wilhelm-Pieck-Stadt Guben. Guber ALEKSANDR A., ur. 1902, historyk radz.; czł. ANZSRR; specjalista w zakresie historii krajów pd.-wsch. Azji, zwł. Indonezji, Filipin i Wietnamu. gubernator: 1) w dawnej Polsce administrator dóbr ziemskich; 2) tytuł wysokich urzędników państw. — rządców prowincji o różnych uprawnieniach, mianowanych (Rosja carska) lub wybieranych (np. USA). gubernia, jednostka podziału adm. w Rosji; wprowadzona 1708 przez Piotra I, przetrwała do 1929; w Królestwie Pol. 1837 województwa zamieniono na g., z gubernatorami na czele (zniesione 1915). Gubin, m. w po w. krośnieńskim, woj. zielonogórskim, nad Nysą Łużycką; 14,7 tys. mieszk. (1970); przemysł obuwn., odzieżowy, metal.; Muzeum W. Piecka. — Stara osada łużycka; prawa miejskie 1235; w XIII i XIV w. dwukrotnie pod władzą Piastów śląskich; od XIII w. ośr. sukien-nictwa, handlu suknem i winem; w XIX w. rozwój przemysłu metal., eksploatacja węgla brun.; w okresie międzywoj. teren

działalności Niem. Partii Komunist.; podczas II wojny świat. 1942-45 podobóz Gross-Rosen i obóz jeńców radz.; 1945 (18-22 II) ciężkie walki wojsk radz. 1 Frontu Ukr. (miasto przekształcone przez hitlerowców w twierdzę); zniszczone w 90%, po wojnie odbudowane. Gubiński ARNOLD, ur. 1916, prawnik; specjalista w zakresie prawa karnego; profesor Uniw. Warszawskiego. Gubkin IWAN M., 1871-1939, geolog radz.; czł. AN ZSRR; prace o genezie i występowaniu ropy natt.; współtwórca radz. przemysłu naftowego. Gubrynowicz BRONISŁAW, 1870-1933, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; współzałożyciel i red. „Pamiętnika Literackiego"; Romans polski za czasów Stanisława Augusta. Gubrynowicz WŁADYSŁAW, 1836-1914, księgarz i wydawca we Lwowie; wydał wiele serii lit., Monumenta Poloniae hi-storica A. Bielowskiego, prace hist. i in. Gucci [guczczi] SANTI, ok. 1530-przed 1600, architekt i rzeźbiarz wł. działający w Polsce; przedstawiciel manieryzmu; attyka krak. Sukiennic, rozbudowa zamków w Janowcu i Baranowie, pałacu w Książu Wielkim; nagrobki Zygmunta Augusta i Stefana Batorego na Wawelu; prowadził warsztat arch.-rzeźbiarski w Pińczowie. Gucewicz WAWRZYNIEC, ok. 1753-98, architekt; klasycyst. przebudowa katedry w Wilnie na wzór antycznej świątyni. Gucwa STANISŁAW, ur. 1910, działacz ruchu lud.; w czasie okupacji hitlerowskiej w BCh; od 1957 wicemin. rolnictwa, 1968 min. przemysłu spożywczego i skupu; od 1956 czł. prezydium, od 1971 prezes NK ZSL, 1971-72 zastępca przewodn. Rady Państwa; od 1972 marszałek Sejmu. Guczkow ALEKSANDR I., 1862-1936, polityk ros.; organizator i przywódca partii październikowców; 1910-11 przewodn. III Dumy Państw.; 1917 w Rządzie Tymczasowym; po rewolucji na emigracji. Gudaitis-Guzevičius ALEKSANDRAS, 1908-69, pisarz litew.; działacz komunist.; rea-list. powieści i sztuki teatr., obrazujące dzieje walk o Litwę radziecką. Gudalur (Kudalur, ang. Cuddalore), m. w Indii (Tamilnadu), port nad Zat. Ben-galską; 79 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. handlu orzeszkami ziemnymi. Gudauta, m. w Gruz.SRR (Abchazja), nad M. Czarnym; 13 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko (wody miner.). Gudea, ok. 2150 p.n.e., władca sumery4-skiego miasta-państwa Lagasz; zwycięskie wojny z Elamem, Nippur i Uruk; okres gosp., polit. i kult. rozkwitu; liczne zabytki sztuki i piśmiennictwa. Guderian HEINZ, 1888-1954, gen. hitlerowski, teoretyk wojsk.; propagator wojny błyskawicznej; jeden z gł. organizatorów hitlerowskich wojsk pancernych; 1944-45 szef sztabu generalnego; odpowiedzialny za zbrodnie Wehrmachtu. Gudermes, m. w eur. części Ros.FSRR, w Czeczeńsko-Inguskiej ASRR; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., spoż.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Guderski KONRAD, 1900-39, dowódca obrony Poczty Pol. w Gdańsku, inżynier, 1 IX 1939 poległ. Gudmundsson [gud-] KRISTMANN, ur. 1902, pisarz isl.; najwybitniejszy powie-ściopisarz okresu międzywojennego; do 1937 pisał w języku norweskim. gudolowy proch, proch bezbłyskowy, do wyrobu którego używa się dwunitro-dwuglikolu lub nitroguanidyny jako czynników obniżających temperaturę gazów powybuchowych. gudron, chem. substancja o konsystencji stałej lub mazistej, pozostałość po destylacji próżniowej ropy naft.; używany do wytwarzania asfaltów, lepików; poddawany krakingowi w celu otrzymania paliw płynnych. Gudrunlied [gu: dru:nli: t], niem. epos bohaterski z 1 poł. XIII w.; oparty gł. na

wątkach sag staroskandynawskich i Pieśni o Nibelungach. Gudzenko SIEMION P., 1922-53, poeta ros.; liryka woj. poświęcona bohaterstwu żołnierzy radz. w walce z hitlerowską agresją. Gudzij NIKOŁAJ K., 1887-1965, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN Ukr.SRR; prace z zakresu literatury starorus., ukr. i ros. (Chriestomatija po driewniej russkoj litieraturie). Gudżarat (ang. Gujarat), stan w zach. Indii; 187,1 tys. km2, 23,8 mln mieszk. (1966); stol. Ahmadabad; uprawa bawełny (ważny region w kraju), prosa, ryżu, orzeszków ziemnych; rybołówstwo; wydobycie boksytów, rud manganu, ropy naft., soli kam.; przemysł włókienniczy. gudżarati, język ind., na płw. Kathija-war (ok. 21 mln); literatura od XIV w.; pismo ind. — gudżarati; g. posługują się też parsowie (w Bombaju). Gudżranwala (ang. Gujranwala), m. w pn. części Pakistanu Zach.; 276 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., metal., mat. bud.; rzemiosło (tkaniny). Gudżrat (ang. Gujrat), m. w pn„ części Pakistanu Zach.; 60 tys. mieszk. (1961); przemysł cementowy, włókienniczy. Guebviller [gebwile:r], m. we wsch. Francji (Alzacja); 11 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; w okolicy liczne winnice. Guelph [guelf], m. w Kanadzie (Ontario); 51 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłowy. Guercino [-czino] (właśc. Giovanni Francesco Barbieri), 1591-1666, wł. malarz epoki baroku; obrazy rel., mit., alegor. i freski (m.in. Aurora w Casino Ludovisi w Rzymie). Guericke [ge:rykə] OTTO VON, 1602-86, niem. fizyk i wynalazca; wykazał istnienie ciśnienia powietrza, zbudował pompę próżniową, wagę gazową, maszynę elektrostatyczną. Guérin [gerę] MAURICE DE, 1810-39, pisarz fr.; zwolennik romantyzmu; poematy prozą, dziennik, listyi Guérin [gerę] RAYMOND, 1905-55, pisarz fr.; powieści cykliczne, często autobiogr., powieść Les poulpes oparta na wspomnieniach z obozu koncentracyjnego. Guernica [gernika], słynny obraz P. Picassa namalowany 1937 pod wpływem wydarzeń wojny domowej w Hiszpanii (zbombardowanie przez hitlerowskie lotnictwo miasteczka G. y Luno), eksponowany w pawilonie walczącej Hiszpanii na wystawie świat, w Paryżu (1937). Guernica y Luno [gernika i 1.], m. w Hiszpanii (Baskonia); 7 tys. mieszk. (1960); przemysł metal.; trad. ośr. kult. Basków. Guernsey [gə:rnzy], wyspa w grupie W. Normandzkich (W.2 Brytania), w kanale La Manche; 63,5 km , 45 tys. mieszk. (1961); warzywnictwo, hodowla bydła; turystyka. Guerquin [gerkę] BOHDAN, ur. 1904, historyk architektury; prof. Polit. Wrocł.; znawca pol. architektury obronnej śred-niow. i renesansowej. Guerra [gie-] RUY, ur. 1931, brazyl. reżyser film. pochodzący z Mozambiku; przedstawiciel postępowego nurtu „cinema nóvo": filmy o dram. sytuacji chłopa brazyl. (Karabiny). Guerrazzi [-rracci] FRANCESCO DOMENI-co, 1804-73, wł. pisarz i działacz polit. (republikanin); powieści hist., obyczajowe i alegoryczne. Guerrero [ge~] VINCENTE, 1783-1831, bojownik o niepodległość Meksyku, Mulat; od 1810 uczestnik, następnie przywódca powstania antyhiszp.; od 1828 prezydent; obalony i rozstrzelany. Guerrero [ge-], stan w pd. Meksyku, nad O. Spokojnym; 64,5 tys. km2, 1,6 mln mieszk. (1969); stol. Chilpancingo; turystyka (Acapulco;. guerrilla [gerrilia; hiszp.,'mała wojna'], wojna nieregularna; nazwa walki partyzanckiej w Hiszpanii i krajach Ameryki Pd.

Guesde [ged] JULES, 1845-1922, fr. działacz socjalist.; współzałożyciel (1879) marksistowskiej partii robotn.; współprzywód-ca II Międzynarodówki; 1914-16 czł. rządu Obrony Narodowej. Guevara [ge-] ANTONIO DE, 1480-1545, pisarz hiszp., franciszkanin; traktat epi-stolarny przedstawiający ideał władcy, traktaty hist.-reL i moralne. Guevara [ge-] ERNESTO (ZW. Che), 1928-67, argent. działacz rewol., lekarz; 1954 doradca do spraw reformy rolnej prezydenta Gwatemali; od 1956 w kubańskim ruchu rewol., następnie m.in. min. przemysłu w rządzie F. Castro; zginął w walkach partyzanckich w Boliwii; stał się symbolem ruchów rewol. na kontynencie amerykańskim. guffa: 1) okrągły kosz, np. pleciony z trzciny i uszczelniany smołą, do przeprawiania się na drugi brzeg rzeki; używana na Nilu, Eufracie i Tygrysie ód starożytności; 2) kuff, hol. żaglowiec handl. 1lub 2-masztowy, używany na płytkich wodach. Gugumac (Kukumatz), bóstwo Majów; odpowiednik imienia bóstwa azteckiego Kecalkoatl (Upierzony Wąż). Guibert z Nogent [gibęr (z) nożã], 1053-ok. 1121(?), kronikarz" fr., benedyktyn; autor historii I krucjaty oraz cennej dla poznania epoki autobiografii. Guicciardini [guiczczar-] FRANCESCO, 14831540, wł. historyk i polityk, uczeń Machiavellego; autor historii Włoch (tłumaczonej na wiele języków). guide [gid; fr.]: 1) przewodnik oprowadzający turystów; 2) książka będąca zbiorem informacji dotyczącychu zwiedzanych obiektów. Guidi [g idi] IGNAZIO, 1844-1935, wł. semitysta i etiopista; prof. uniw. w Rzymie; Vocabolario amarico-italiano, Storiau delia letteratura etiopica. Guido d'Arezzo [g ido darecco], ok. 990-ok. 1050, wł. teoretyk muzyki, jeden z najwybitniejszych w średniowieczu, mnich benedyktyński;u twórca solmizacji. Guido Reni [g ido r.] →Reni Guido. Guigneta zieleń [z. ginieta], uwodniony tlenek chromowy Cr2O3•nH2O; przeświecający, szmaragdowozielony pigment, odporny na wpływy atm., światło; stosowany w produkcji farb olejnych, klejowych. Guignol [ginjol], gł. postać fr. teatru lalkowego pochodząca z XVIII w.; dziś synonim lalki i teatru lalek. Guildford [gylfərd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad rz. Wey, ośrodek adm. hrabstwa Surrey; 55 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., metal., spoż.; ośr. handlowy. Guillaume [gijo:m] CHARLES ĆDOUARD, 18611938, fizyk fr.; wynalazca inwaru; odkrycia w zakresie anomalii własności fiz. stali niklowych; nagr. Nobla. Guillén [gilien] JORGE, ur. 1893, poeta hiszp., prof. uniw. w Muncji i w Sewilli; jego poezje refleksyjne (Cántico) cechuje bogaty język i precyzja formy. Guillén [gilien] NICOLAS, ur. 1902, poeta kubański; poezje sięgające do folkloru murzyńskiego o akcentach rewol., w późniejszym okresie nawiązujące do dawnej poezji hiszp.; międzynar. nagr. Leninowska. Guillevic [gij(ö)wik] EUGENE, ur. 1907, poeta fr.; poezje pisane językiem szorstkim, nawet brutalnym, często o problematyce politycznej. Guilloux [giju] Louis, ur. 1899, powie-ściopisarz fr.; łączył naturalizm opisu z refleksją nad ludzkim losem (Czarna krew). i Guimarães [gimarã ńs] BERNARDO JOA-QUIM DA SILVA, 1825-84, pisarz brazyl.; poezje przeniknięte romant. pesymizmem, powieści nawiązujące do folkloru indiańskiego. i Guimaraes [gimarã ńs] ROSA JOAO, 1908-67, pisarz brazyl.; odnowiciel języka; powieści i opowiadania łączące wpływy techniki lit. Prousta z zainteresowaniem dla folkloru brazylijskiego.

Gullstrand Guimarães [gimarã:ńsz], m. w pn. Portugalii; 23 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Guimard [gima:r] MARIE MADELEINE, 17431816, tancerka fr.; solistka Opery w Paryżu; tańce charakterystyczne. Guimerà [gimera] ANGEL, 1849-1924, kataloński poeta i dramatopisarz; uczestnik ruchu dążącego do polit. i kult. autonomii Katalonii; poezje, tragedie romant., dramaty realistyczne. Guines [gui-], m. w zach. Kubie; 45 tys. mieszk. (1967); przemysłu spoż., włókienniczy. Guinizelli [g inicelli] (Guinicelli) GUIDO, ok. 1235-76, poeta wł.; inicjator grupy dolce stil nuovo; kancony, ballady, sonety. Guinness [gynys] SIR ALEC, ur. 1914, ang. aktor teatr, i film.; role tragiczne i komiczne; pierwszy Hamlet Szekspira we współcz. stroju; występy w filmach (m.in. Most na rzece Kwai). Güiraldes [gui-] RICARDO, 1886-1927, pisarz argent,; powieści z życia gauchos, autobiogr., poezja gł. pod wpływem modernizmu. Guise, de [dö gi:z] →Gwizjusze. Guitry [gitri] LUCIEN, 1860-1925, aktor fr.; role klas. (gł. molierowskie, np. Świętoszek) i współczesne. Guitry [gitri] SACHA (właśc. Alexandre G.), 1885-1957," syn Luciena, fr. aktor, pisarz, reżyser film.; autor ponad stu komedii.u Guittone D'AREZZO [g ittone darecco], ok. 1225-ok. 1293, poeta wł., piszący w dialekcie toskańskim; jeden z pierwszych nar. pisarzy wł.; kancony, sonety o tematyce miłosnej, filoz. i polit., listy. Guizot [gizo] FRANCOIS, 1787-1874, fr. polityk i historyk; 2-krotnie minister, od 1847 premier, obalony przez rewolucję 1848; autor prac z historii nowoż.; kładł nacisk na zagadnienia społeczne. Gujana, region w Ameryce Pd., nad O. Atlantyckim, ograniczony przez rz.: Orinoko, Casiąuiare, Negro i Amazonkę; politycznie obejmuje Gujanę, Surinam, Gujanę Franc. oraz część Wenezueli i Brazylii; większość powierzchni zajmuje Wyż. Gujańska. Gujana (Guyana), państwo w Ameryce Pd.; 215 tys. km2, 742 tys. mieszk. (1969), gł. Hindusi i Murzyni; stol. i gł. port Georgetown; j.u. angielski. Powierzchnia na pn. i wsch. nizinna, na zach. i pd. wy-żynno-górzysta; klimat gorący, wilgotny; lasy równikowe, sawanny. Kraj górn.-roln., wydobycie boksytów, rud manganu, diamentów, złota; uprawa trzciny cukr., ryżu, eksploatacja lasów. — Od końca XVI w. kolonizowana przez Anglików, od 1814 wydzielona jako kolonia G. Brytyjska; od 1966 niepodległa (dominium bryt.), od 1970 republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1966. Gujana Francuska (Guyane Francaise), departament zamorski Francji, w Ameryce Pd.; 91 tys. km2, 40 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. Cayenne; większość powierzchni nizinna; uprawa trzciny cukr., bananów, ryżu, manioku; eksploatacja lasów. — Od XVII w. kolonia fr., departament zamorski od 1947. Gujana Holenderska, kolonia hol. od końca XVI w. (oficjalnie od 1814) do 1954 (obecnie autonomiczne terytorium Holandii p.n. Surinam). Gujańska Wyżyna, wyż. w Ameryce Pd., między Niz. Amazonki i Niz. Orinoko; wys. do 2772 m (Roraima); lasy równikowe, sawanny; wydobycie rudy żel. i manganu, diamentów, boksytów. Gujański Prąd, ciepły prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie na pn.-zach., u pn.-wsch. wybrzeży Ameryki Pd.; prędkość ponad 3 km/godz. gujot (guyot), rodzaj góry podwodnej, często stożek wulkaniczny o stromych stokach i płaskim szczycie, ściętym falami, w przypadku jego wynurzenia n.p.m. Gukowo, m. w eur. części Ros.FSRR

391

(obw. rostowski); 70 tys. mieszk. (1969); przemysł mat. bud.; wydobycie węgla kam. (Donieckie Zagłębie Węglowe). Gukowski GRIGORIJ A., 1902-50, ros. historyk literatury; prof. uniw. w Leningradzie; gł. reprezentant socjol. metody badawczej; studia i szkice o klasycyzmie i romantyzmie. gul, zły duch, demon (u ludów mu-zułm.). Gulam GAFUR, 1903-66, uzb. poeta i prozaik; czł. AN Uzb.SRR; unowocześnił poezję uzb.; znawca literatury i folkloru; zbiory wierszy, opowiadania, reportaże. gulasz, potrawa pochodząca z Węgier, sporządzana z mięsa wołowego, wieprzowego lub cielęcego, pokrojonego w kostki, smażonego i duszonego w ostrym sosie. Gulaszki ANDREJ, ur. 1914, pisarz bułg.; powieści z życia wsi w świetle socjalist. przemian społ. (Złote runo), detektywistyczna powieść Kontrwywiad. Gulbahar, m. we wsch. Afganistanie; ok 20 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włók. (gł. bawełn.). Gulbarga (Kulbarga), m. w Indii (Maj-sur); 97 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spożywczy. Gulbranssen [gul-] TRYGVE, 1894-1962, pisarz norw.; zdobył rozgłos trylogią z życia chłopów w XIX w. (cz. 1 A lasy wiecznie śpiewają). Gulda FRIEDRICH, ur. 1930, pianista aus-tr.; laureat I nagr. konkursu muz. w Genewie (1946); uprawia także jazz. Guldberg [güld-] CATO MAXIMILIAN, 1836-1902, norw. fizykochemik i matematyk; prof. uniw. w Christianii (obecnie Oslo); razem z P. Waage ogłosił 1867 prawo działania mas, zw. G. i Waagego prawem. Guldberga i Waagego prawo [p. gulber-ga i worgego] (prawo działania mas): w reagującym odwracalnie układzie jednorodnym, który osiągnął stan równowagi chem., stężenia substratów i produktów reakcji chem., np. nA+mB ↔ nC+cD związane są zależnością: p q K= [C] •[D] [A]n•[B]m (klamry oznaczają stężenie molowe); K jest stałą równowagi chem., zależną od temperatury. gulden, moneta złota bita w Niemczech od XIV w., później też monety srebrne niem., hol. i skandynawskie. Guldin PAUL, 1577-1643, szwajc. jubiler i matematyk; 1640 podał tzw. reguły G. Guldina reguły, reguły podające proste sposoby obliczania pól powierzchni i objętości brył obrotowych. guldynka, dawna myśliwska strzelba kulowa, często o gwintowanej lufie, używana w XVII-XVIII w. Güleman, ważny ośrodek wydobycia rud chromu we wsch. Turcji. Gulfŋort [galfŋo:rt], m. w USA (Missisipi), port nad Zat. Meksykańską; 39 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł: miejscowość wypoczynkowa. " Gulgowski IZYDOR, 1874-1925, etnograf; badacz kultury lud. Pomorza; Kaszubi. Gulistan (do 1961 Mirzaczul), m. w Uzb.SRR, ośrodek adm. obw. syrdaryj-skiego; 31 tys. mieszk. (l970); przemysł włók., spożywczy. Gulistan (Ogród różany), pers. zbiór anegdot i przypowieści, pióra Saadiego; proza przeplatana wierszami; wielka popularność na Wschodzie; tłumaczenie polskie. Gullberg [gulberi] HJALMAR, 1898-1961, poeta szwedz.; refleksyjna liryka, klas. w formie; przekłady dzieł klasyków greckich i hiszpańskich. Guli Lake [gal lejk], miejscowość w Kanadzie (Saskatchewan); wydobycie ropy naftowej. Gullstrand ALLVAR, 1862-1930, oftal-molog szwedz.; prof. uniw. w Uppsali; wynalazł diagnostyczną lampę szczelinową; prace nad dioptryką oka i nad astygmatvzmem: nagr. Nobla.

392 guma guma, produkt wulkanizacji kauczuku, zawierający od 1-5% wagowych siarki, odznaczający się dużą elastycznością; własności g. zależą gł. od ilości wprowadzonej siarki, zmiękczaczy, napełniaczy; stosowana m.in. do wyrobu opon, sprężystego łączenia elementów maszyn, impregnacji tkanin. guma arabska, wysuszony sok niektórych gat. akacji; zawiera sole wapniowe, potasowe i magnezowe kwasów arabino-wych, ponadto garbniki, enzymy i cukry; służy do wyrobu klejów, farb artyst., leków (środek tzw. osłaniający). guma do żucia, produkt otrzymywany z soku mlecznego drzewa sączyńca, gum i śluzów drzewnych, z dodatkiem cukru, substancji aromatycznych i smakowych. guma naturalna, gęsty wyciek z uszkodzonych miejsc pni i gałęzi niektórych drzew owocowych; stosowana do wyrobu farb artyst., kredek pastelowych, kosmetyków. gumbad (gumbaz), w architekturze mu-zułm. wieża grobowa zwieńczona kopułą; wprowadzona przez Seldżuków w XI w.; w Azji Mn. znana jako tiirbe. Gumieńce, dzielnica Szczecina; cukrownia; węzeł kolejowy. gumiguta, barwna gumożywica otrzymywana z pewnych gat. egzotycznych drzew {Garcinia); stosowana m.in. w malarstwie artyst., do wyrobu lakierów, tuszów. Gumilow NIKOŁAJ S., 1886-1921, poeta ros.; przedstawiciel akmeizmu; zbiory poezji (Zemczug); przekłady poezji fr. i pieśni ludowych. Gumiński KAZIMIERZ, ur. 1908, chemik; prof. Uniw. i Polit. Wrocł., Uniw. Jag.; badania w dziedzinie elektroluminescencji anod zaporowych, półprzewodników org., termodynamiki, chemii teoretycznej. Gumiński ROMUALD, 1896-1952, klimatolog; prof. Uniw. Warsz.; autor wielu prac z klimatologii i agrometeorologii. Gummersbach [gumə-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), na wsch. od Kolonii; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., elektrotechniczny. gumno, część podwórza w gospodarstwie rolnym otoczona stodołami, spichrzami itp.; także miejsce, na którym stawia się sterty lub dawna nazwa stodoły i klepiska. gumowanie, proces pokrywania tkaniny gumą; stosowany przy wyrobie tkanin odzieżowych, techn., balonowych itp. gumowe drzewo (figowiec sprężysty, Ficus elastica), potężne drzewo pochodzące z tropik. Azji; do niedawna ważna roślina kauczukodajna; częste w uprawie doniczkowej (tzw. fikus). Gumowski MARIAN, ur. 1881, numizmatyk, historyk, muzeolog; ok. 400 prac i przyczynków z dziedziny numizmatyki, sfragistyki, heraldyki, historii i sztuki; m.in.: Pieczęcie królów polskich, Najstarsze pieczęcie miast polskich XII1-XIV w., monografie mennic. gumoza, wyciek gumy z gałęzi lub pni, gł. czereśni i wiśni, wskutek nadmiaru wody w glebie, uszkodzeń, niektórych chorób; powoduje powstawanie rakowatych ran, spadek plonów, a nawet zamieranie drzew. gumożywice, plastyczne substancje otrzymywane przez wysuszenie soku mlecznego niektórych roślin z rodziny baldaszkowatych; stosowane w postaci maści, plastrów, jako środki osłaniające tkankę i odkażające. Gumplowicz LUDWIK, 1838-1909, socjolog i prawnik; prof. uniw. w Grazu; twórca oryginalnej teorii społ. i polit. będącej odmianą darwinizmu społ.; System socjologii, Filozofia społeczna. Gumplowicz WŁADYSŁAW (pseud. W. Krakowski, Piotr Górkowski), 1869-1942, działacz ruchu robotn., publicysta, geograf, ekonomista, lekarz; wykładowca geografii w Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie; autor programu rolnego PPS (1934).

Gundestrup [gondestrüp], w. w Danii (pn. Jutlandia), stanowisko archeol., gdzie znaleziono srebrny kocioł celt. z I w. p.n.e., ozdobiony .wewnątrz i z zewnątrz płaskorzeźbami. Gundulić IVAN, 1589(?)-1638, poeta chorw.; przedstawiciel baroku; poemat epicki Osman na tle wydarzeń w Turcji po bitwie chocimskiej; problematyka filoz.-rel.; dramat pasterski Duhrawka. gunia (cucha, czucha), wierzchnie okrycie męskie z samodziałowego sukna, z rękawami, zdobione haftem i obszyciami, noszone w Polsce przez górali; biała krótka lub brązowa przed kolana. guniak czerwczyk (Amphimallon solsti-tialis), chrząszcz podobny do chrabąszcza; larwa żywi się korzeniami roślin; szkodnik. Gunnarsson [gu-] GUNNAR, ur. 1889, pisarz isl.; powieści (Ludzie z Borg), dramaty, wiersze, inspirowane tradycją nar.; początkowo pisał w języku duńskim. Gunnbjørna Góra [g. -bjorna], szczyt na wsch. wybrzeżu Grenlandii, najwyższy w Arktyce; 3700 m. Gunnedah, m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Murrumbidgee; 7,5 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Günther [-tər] ERNEST, 1792-1860, księgarz i drukarz pochodzenia niem.; księgarnia i drukarnia w Lesznie (filie: Śrem, Kościan, Gniezno); 1830-60 wydał ponad 300 książek polskich. Günther [-tər] IGNAZ, 1725-75, rzeźbiarz niem., przedstawiciel rokoka; drewn. polichromowane rzeźby o rel. tematyce. Guńturu (ang. Guntur), m. w Indii (AndhraPradesz), w delcie Kriszny; 255 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., cementowy, spoż.; ośr. handlowy. gupik (pawie oczko, Lebistes reticula-tus), ryba słodkowodna z rzędu karpień-ców; samice do 6 cm dł., samce mniejsze; barwna; Gujana, pn. Brazylia, Wenezuela; akwariowa. Guptowie, dynastia ind. panująca w IV-VI w.; zał. 320 przez Czandraguptę I, władcę Magadhy i Kosali; Samudragupta 330-375, Czandragupta II 375-414, Kuma-dragupta 414-455, Skandragupta 455-467; okres złoty w historii Indii. gurami (Osphronemus), ryby z grupy labiryntowców; kilka gat., do 60 cm dł.; wody słodkie Archip. Malajskiego, akli-matyzowane w pd. Chinach; akwariowe. Guramiszwili DAWIT, 1705-92, poeta gruz.; utwory lir., moralizatorskie, hist.— źródło poznania historii Gruzji XVIII w. Gurcman BENEDYKT, 1882-1907, działacz ruchu robotn., inżynier technolog; 1904 aresztowany z M. Kasprzakiem podczas obrony drukarni SDKPiL; zmarł na zesłaniu. Gurgani FACHR AD-DIN, XI w., poeta pers., autor najstarszego z zachowanych pers. eposów romant. Wis u Ramin o wątku zbliżonym do dziejów Tristana i Izoldy. Guri, wielka elektrownia wodna w Wenezueli, w dolnym biegu rz. Caroni; planowana moc 6000 MW. Guriewicz MICHAIŁ I., ur. 1893, radz. konstruktor lotn.; budował wraz z A.I. Mi-kojanem samoloty myśliwskie MIG (pierwszy: MIG 1, 1940); po II wojnie świat, skonstruował MIG 15, MIG 17 i MIG 19 (naddź wiekowy). Gurjew, m. obw. w Kazach.SRR, port przy ujściu rz. Ural do M. Kaspijskiego; 113 tys. mieszk. (1970); ośr. rafinacji ropy naft. i przemysłu rybnego. Gurjewsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski); 31 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żelaza. Gurk, miejscowość w Austrii (Karyn-tia); romańska katedra ze słynną stuko-lumnową kryptą (XI-XII w.). Gurkhowie, mieszkańcy Nepalu; ok. 50% ludności; uchodzą za b. wojowniczych, cenieni jako żołnierze; język nepalski.

Gurma, dawne królestwo w Sudanie (XIV-XIX w.); zamieszkałe przez murzyński lud Gurma; obecnie w składzie rep. Mali. Gurna, w. w Egipcie, na terenie staroż. Teb Zach.; ruiny Ramesseum i świątyń grobowych faraonów Totmesa III i IV, Seti I i in. (XV-XIII w. p.n.e.), nekropola wielmożów. Gurnia, miejscowość na Krecie (Grecja), resztki miasta egejskiego i nekropola (II tysiąclecie p.n.e.). Gurowski ADAM, 1805-66, działacz polit., publicysta; uczestnik powstania 1830-31, jeden z przywódców lewicy Tow. Patriot. i Kom. Nar. Pol.; od 1834 głosił poglądy proros. i panslawistyczne. Gürsel CEMAL, 1895-1966, tur. generał i polityk; 1960 na czele przewrotu wojsk.; 1961-66 prezydent. gurt, arch. łuk konstrukcyjny podskle-pienny, wsparty na 2 podporach, pierwotnie wzmacniający i podtrzymujący sklepienie między przęsłami, w architekturze nowoż. imitowany w tynku, dekoracyjny. guru, ind. tytuł nauczyciela, zwł. Wed, mistrza, przewodnika duchowego w sprawach religii i moralności; u sikhów głowa kościoła. Gurvitch [-wicz] GEORGES, 1894-1965, socjolog fr.; prof. Sorbony; zajmował się problematyką determinizmu i dynamiką rozwoju społ.; prekursor socjologii strukturalnej; Determinismes sociaux et liber-te humaine. Gurzuf, osiedle w Ukr.SRR (obw. krym-ski), nad M. Czarnym;. 5,9 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko i kąpielisko morskie. GUS →Główny Urząd Statystyczny. Gusau, m. w pn. Nigerii; 69 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł włókienniczy. Gusiew WIKTOR M., 1909-44, ros. poeta i dramaturg; wiersze poświęcone pracy robotników i kołchoźników; dramaty o problematyce moralnej. Gusiew (dawniej Gąbin), m. w Ros. FSRR (obw. kaiiningradzki); 20 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., spożywczy. gusła, obrzędy i zabiegi magiczne związane z wiarą w skuteczność zaklęć i określonych przez zabobon czynności. Gusovius (Guzowiusz) JAN GOTFRYD, 1735-85, nauczyciel, tłumacz, pastor; lektor języka pol. w gimnazjum gdańskim, opracował pol. kancjonał; pisał wiersze; tłumaczył niemr pieśni. gust: 1) poczucie piękna, harmonii, elegancji, wytworności; 2) upodobanie, zamiłowanie; 3) potocznie sposób postępowania, zachowania się itp.; styl, moda. Gustavsen [güstaw-] FINN, ur. ok. f920, norw. polityk socjalist. i publicysta; 1961 współzałożyćiel Socjalist. Partii Ludowej. Gustaw I, 1496-1560, król Szwecji od 1523, założyciel dyn. Wazów; twórca nar. państwa szwedz.; zerwał ostatecznie unię kalmarską; uznał luteranizm religią panującą; wprowadził do Riksdagu przedstawicieli mieszczan i chłopów. Gustaw II Adolf, 1594-1632, król Szwecji od 1611, svn Karola IX; twórca potęgi Szwecji XVII w.; wybitny wódz i reformator sztuki woj.; walczył z Danią, Rosją .i Polską, w wojnie trzydziestoletniej po stronie protest, (m.in.. Breitenfeld 1631); poległ pod Lützen. Gustaw III, 1746-92, król Szwecji od 1771, syn Adolfa Fryderyka; 1772 zamachem stanu zdobvł władzę absolutną, likwidował przywileje magnatów i szlachty; prowadził wojnę z Rosją. Gustaw IV Adolf, 1778-1837. król Szwecji 1792-1809, syn Gustawa III; kontynuator rządów absolutnych; uczestnik koalicji antynapoleońskiej; 1809 utracił Finlandię na rzecz Rosji; obalony. Gustaw V, 1858-1950, król Szwecji od 1907, syn Oskara II. Gustaw VI Adolf, ur. 1882, król Szwecji od 1950, syn Gustawa V. Gustawa linia (zw. linią zimową), niem. umocnienia we Włoszech w czasie II wojny świat.; dł. ok. 125 km (gl. bastion — wzgórze Monte Casino); przełamana 1944 przez aliantów z udziałem 2 Korpusu Polskiego.

Gwardia Ludowa 393 Gustawson GAWRIIŁ G., 1842-1908, chemik ros.; czł. Petersburskiej AN; badania bezwodników kwasowych, wpływu halogenków glinu na przebieg syntezy związków organicznych. Güstrow [-ro:], m. w pn. części NRD, na Pojezierzu Meklemburskim; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewny, odzieżowy, maszynowy. Guś-Chrustalny, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. władymirski); 65 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłu szklarskiego (m.in. kryształy). guślarz, daw. człowiek odprawiający gusła, zajmujący się wróżbiarstwem, zna-chorstwem itp.; wróżbita. gutacja (wypacanie), wydzielanie wody w postaci kropel przez liście roślin lądo-wych, zwykle przez szparki wodne, zw. hydatodami. Gutakowski LUDWIK, 1738-1811, podkomorzy w. litew.; w czasie powstania 1794 czł. Rady Najwyższej Nar.; prezes Rady Stanu i Rady Ministrów w Księstwie Warszawskim. gutaperka, naturalne tworzywo termoplastyczne, otrzymywane gł. z soku drzewa gutaperkowego; twarda, nierozciągli-wa masa, w temp. 50-70° staje się plastyczna; dobre własności dielektryczne: stosowana do wyrobu kabli podwodnych, w elektrotechnice i in. gutaperkowe drzewo (Palaquium gutta). drzewo uprawiane w strefie rniędzyzwrot-nikowej. dla gutaperki; drewno używane do budowy wagonów, wyrobu kół i w snycerstwie. Gutenberg [gu:] BENO, 1889-1960, geofizyk amer., pochodzenia niem.; prof. w California Institute of Technology w Pa-sadenie; prace poświęcone gł. sejsmologii i fizyce wnętrza Ziemi. Gutenberg [gu:-] JOHANN (właśc. Johan-nes Gensfleisch zum G.), między 1394-99-1468, drukarz moguncki; wynalazca drukuj skonstruował ruchomą czcionkę metal, i maszynkę do odlewania czcionek; 1455 wydał Biblię 42 wierszową — arcydzieło sztuki typograficznej. Gütersloh [gü:tərslo:]? m. w NRF (Nadrenia Pn.Westf alia); 55 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók., spbż., meblarski. Gutfreund OTO, 1889-1927, rzeźbiarz czes.j początkowo zbliżony do ekspresjo-nizmu i kubizmu, później przedstawiciel realizmu; rzeźby portretowe, alegor., pomniki. Guthrie [gatry] SIR TYRONE, 1900-71, ang. reżyser, aktor i autor dram.; gł. inscenizacje szekspirowskie (Hamlet w dwu wersjach: w hist. kostiumach i we współcz. istrojach). Gutiérrez Nájera [gut erres nachera] MANUEL, 1859-95, pisarz meksyk.; prekursor modernizmu w literaturze Ameryki Łaec.; poezje, opowiadania. Gutkowski MIECZYSŁAW, 1893-1943. prawnik; prof. nauki skarbowości i prawa skarbowego na uniw. w Wilnie; Finanse miast Królestwa Polskiego za lata 1815-1915; zamordowany przez hitlerowców. Gutkowski WOJCIECH, 1775-1826, inżynier, jeden z pierwszych pol. socjalistów utopijnych, ekonomista, zwolennik fizjo-kratyzmu; krytykował ustrój oparty na własności prywatnej; Podróż do Kalopei... Gutowski BOLESŁAW, 1888-1966, fizjolog; prof. Uniw. Warsz. i SGGW; badania nad neurohormonami mózgu i działaniem histaminy na wydzielanie soku żołądkowego; Fizjologia zwierząt. Guts Muths [g. mu:ts] JOHANN CHRI-STOPH FRIEDRICH, 1759-1839, niem. teoretyk wychowania fiz.; opracował pełną systematykę ćwiczeń cielesnych. Gutt ROMUALD, ur. 1888, architekt; prof.

ASP i Polit. Warsz., czł. PAN; projekty arch. (budynki mieszkalne i użyteczności publ.), urbanist. założenia ogrodowe; pływalnia w Ciechocinku; gmachy ZUS i GUS, budynki mieszkalne, i ogród ambasady ChRL (z zespołem) w Warszawie. Güttersloh [gü:tərslo:] ALBERT PARIS, ur. 1887, austr. pisarz i malarz; nowator w zakresie techniki powieściowej; powieści (Słońce i księżyc), opowiadania (Kain i Abel). Guttry ALEKSANDER, 1813-91, działacz polit., przedstawiciel liberalnego ziemiań-stwa; uczestnik powstań 1830-31, 1848, 1863; adiutant J. Mierosławskiego; 1863 komisarz Rządu Nar. na Francję i Anglię. Guttuso [-uzo] RENATO, ur. 1912, malarz wł.; współzałożyciel grupy Fronte Nuovo delia Arti, gł. przedstawiciel neorealizmu; obrazy o tematyce społ. i polit.; Zajęcie ziemi przez chłopów sycylijskich. gutty, szt. plast. →łezki. guturalny, językozn. gardłowy. Gutwiński ROMAN, 1860-1932, botanik, pedagog; nauczyciel szkół średnich; liczne prace dotyczące gł. glonów Polski. Gutzkow [gucko:] KARL, 1811-78, niem. pisarz i publicysta; gł. przedstawiciel Młodych Niemiec; powieści i tragedie o wyrazistej tendencji politycznej. guwernantka, daw. wychowawczyni dzieci w zamożnych domach; nauczycielka domowa. guwerner, daw. wychowawca dzieci w zamożnych domach, nauczyciel domowy. Guyau [güijo] JEAN MARIE, 1854-88, fr. pisarz i filozof; głosił „filozofię życia" (życie istotą rzeczywistości) i etykę ewo-lucjonistyczną (dążenie do aktywności, intensywności życia): Zarys moralności bez powinności i sankcji. Guyon [gajən] RICHARD, 1812-56, generał węg., pochodzenia ang.; jeden z najwybitniejszych dowódców rewolucji węg. 1848-49. Guys [güis] CONSTANTIN, 1805-92, fr. rysownik i akwarelista; reportaże rysunkowe (m.in. z wojny krymskiej), sceny obyczajowe i towarzyskie z życia Paryża. Guyski MARCELI, 1830-93, rzeźbiarz; medaliony i popiersia (H. Modrzejewskiej), rzeźby dekoracyjne. Guyton de Morveau [gitą dö morwo] Louis BERNARD, 1737-1816, chemik fr.; prof. w École Polytechnique w.Paryżu; wprowadził w przemyśle fr. wytop surówki przy użyciu koksu, zastosował chlor do dezynfekcji. guz (tumor), med. twór patologiczny o kształcie przeważnie kulistym, uciskający sąsiednie tkanki; może być nowotworem, naciekiem zapalnym, krwiakiem, powiększonym chorobowo narządem. guz, rzem. artyst. duży ozdobny guzik ze złota lub srebra, często wysadzany kamieniami, do zapinania odświętnych u-biorów. guz, szt. plast, element ornamentalny w dekoracji arch. i rzeźb, w formie wystającej gałki, niekiedy profilowanej lub zdobionej. Guzana →Tell Halaf. guzek, wykwit skórny uwypuklony ponad powierzchnię skóry, powstający wskutek nacieku zapalnego, np. w przebiegu kiły; zwykle rozpada się tworząc owrzodzenie. guziczna kość →ogonowa kość. guziec (fakoszer, Phacochoerus aethio-picus), afrykański gat. z rodziny świń; dł. ciała ok. 1 m; na głowie rogowate wyrostki; kły dolne i górne zakrzywione ku górze; łowny. guzikarka, maszyna szwalnicza do samoczynnego przyszywania standardowych guzików. guzki krwawnicze →hemoroidy. Guzmán [gusman] MARTIN LUIS, ur. 1887, meksyk. pisarz i działach rewol.; powieści poświęcone rewolucji, prace polityczne. guzowatość korzeni, bakteryjna choroba

gł. jabłoni, gruszy i róż; groźna dla siewek (w szkółkach) — powoduje zahamowanie ich wzrostu. Guzów (w. w pow. szydłowieckim, woj. kieleckim), 1607 klęska rokoszan M. Zebrzydowskiego w bitwie z wojskami króla Zygmunta III. Gwadalkiwir (Guadalquivir), rz. w pd. Hiszpanii; dl. 680 km; uchodzi do Zat. Kadyksu (O. Atlantycki); żeglowna od Kordowy (do Sewilli dochodzą statki mor.); wykorzystywana do nawadniania. Gwadar, m. w pd.-zach. części Pakistanu Zach., port nad M. Arabskim; ok. 15 tys. mieszk.; rybołówstwo. Gwadelupa (Guadeloupe), departament zamorski Francji, w Ameryce Środk. (Małe Antyle); 1,7 tys. km2, 323 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; obejmuje wyspy: G. (1,4 tys. km2, 260 tys. mieszk.), Marie-Galante, Saint-Barthélemy i część wyspy Saint-Martin; ośr. adm. Basse-Ter-re (na wyspie G.). — Kolonia fr. od 1635; departament zamorski od 1946. Gwadiana, rz. w Hiszpanii i Portugalii; dł. 820 km, dorzecze 72 tys. km2; uchodzi do Zat. Kadyksu (O. Atlantycki); duże wahania stanu wód. gwajakol, eter metylowy pirokatechiny, gł. składnik kreozotu; środek odkażający w stomatologii; środek wykrztuśny. gwajakowe drzewo (gwajakowiec, Gua-iacum officinale), wiecznie zielone, niskie drzewo Ameryki Środk.; drewno ciężkie, twarde; żywica zawiera gwajakol, służący do wyrobu środków leczniczych, gwajakowiec →gwajakowe drzewo. gwajawa (gojawa, Psidium guayava), niskie drzewo Ameryki Środk.; uprawiane dla smacznych owoców kształtu gruszki; kora i korzenie dostarczają garbników. Gwajkuru, Indianie Ameryki Pd., w Argentynie (Grań Chaco); znani ze swej wojowniczości; obecnie w rezerwatach. Gwalijar (ang. Gwalior), m. w Indii (MadhjaPradesz); 354 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., skórz., ceram., chem.; węzeł komunik.; uniw.; zabytki architektury muzułm.; w pobliżu pałace, świątynie i skalne pieczary z monumen talnymi rzeźbami. gwałt: 1) bezprawie dokonane przy użyciu siły fiz. lub presji moralnej, przemoc; 2) zgwałcenie kobiety; 3) potocznie zamieszanie, bezładny pośpiech, harmider. gwałty, dodatkowa forma pańszczyzny w dawnej Polsce; obowiązek wychodzenia całej ludności wsi do pilnych prac na folwarku (żniwa, sianokosy). gwanako, zool. →guanako. gwanina, biochem. →guanina. gwara, terytorialna odmiana języka nar., mowa wsi różniąca się cechami fonetycznymi, morfologicznymi, składniowymi, leksykalnymi od języka ogólnonar.; niekiedy nazwa języka środowiskowego, np. g. uczniowska. gwarancja; 1) poręczenie, rękojmia, za pewnienie; 2) odpowiedzialność trzeciej osoby za zobowiązania gł. dłużnika; 3) od powiedzialność producenta wobec nabyw cy za jakość wyrobów. gwarancje konstytucyjne, środki zabezpieczające realizację postanowień konstytucji; g.k. podzielić można na gwarancj: sprał.-polit. oraz gwarancje prawne. Gwaranie (Guaranie), Indianie Ameryki Pd., w Argentynie, Paragwaju i Brazylii; ok. 2 mln; rolnictwo. gwarant, osoba poręczająca; poręczy ciel. gwardia, w starożytności i średniowie-czu straż przyboczna panujących, później wyborowe oddziały wojska. Gwardia Ludowa (GL), konspiracyjna organizacja wojsk. PPR, powstała I 1942: kolejni szefowie Sztabu Gł.: M. Spychal-ski („Marek"), F. Jóźwiak („Franek" ,,Wit"); celem GL była walka zbrojn o wyzwolenie Polski; gł. formy działalno ści: walka partyzancka, dywersja, sabotaż, wywiad; oddziały GL współdziałały z od-

394 „Gwardia Ludowa" działami partyzantki radz., Milicji Lud. RPPS, PAL, a także z AK (wbrew zakazowi dowództwa AK); zbrojnie przeciw GL wystąpiły oddziały NSZ, usiłując wzniecić walki bratobójcze; 1 I 1944 GL weszła do AL jako jej gł. siła wojskowa. „Gwardia Ludowa", organ konspiracyjny GL WRN VIII 1941-V 1944 (miesięcznik); kontynuacją — ,,Do szeregu". Gwardia Ludowa WRN (GL WRN), konspiracyjna organizacja wojsk. WRN zał. 1939, 1944-45 OW PPS; od 1940 autonomia w ramach ZWZ, następnie AK; odrębną jednostką GL WRN — Milicja Robotn. PPS (od 1940). gwardian, przełożony klasztoru (w niektórych zakonach). Gwardia Narodowa, milicja obywatelska 1789-91 we Francji broniąca zdobyczy rewolucji; tworzona w innych krajach w okresach rewolucji i walk narodowowyzwoleńczych . „Gwardzista", konspiracyjny centr. organ Dowództwa Gł. GL, dwutygodnik wydawany V 1942-VII 1944. gwarectwa, w średniowieczu organizacje górn. eksploatujące kopalnie kruszców; członkowie nazywani byli gwarkami. gwasz: 1) farba wodna z domieszką kredy lub bieli, które nadają jej właściwości kryjące; 2) malowidło wykonane g. Gwatemala (Guatemala, Republika Gwatemali), państwo w Ameryce Środk.; 48,7 tvs. km2, 5,0 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i Indianie; stol. — G.; j.u. hiszpański. Powierzchnia na pd. przeważnie górzysta (liczne wulkany), na pn. nizinna; klimat gorący, wilgotny. Kraj roln.; uprawa kawy, bananów, bawełny, kukurydzy; hodowla bydła; gł. port Puerto Barrios. — Od 1524 kolonia hiszp.; 1821-23 w obrębie cesarstwa meksyk., następnie w składzie Federacji Ameryki Środk.; od 1839 samoGwiazdozbiory Nazwa polska

Nazwa łacińska

Andromeda Baran Bliźnięta Byk Cefeusz Centaur Cyrkiel Delfin Erydan Feniks Gołąb Góra Stołowa Herkules Indianin Jaszczurka Jednorożec Kameleon Kasjopeja Kil Kompas Korona Pd. Korona Pn. Koziorożec Kruk Krzyż Południa Lew Lew Mały Lis Luneta Lutnia Łabędź Malarz Mikroskop Mucha Niedźwiadek Niedźwiedzica Mała Niedźwiedzica Wielka Oktant Ołtarz Orion Orzeł Panna

Andromeda Aries Gemini Taurus Cepheus Centaurus Circinus Delphinus Eridanus Phoenix Columba Mensa Hercules Indus Lacerta Monoceros Chamaeleon Cassiopea Carina Pyxis Corona Australis Corona Borealis Capricornus Corvus Crux Leo Leo Minor Vulpecula Telescopium Lyra Cygnus Pictor Microscopiun Musca Scorpius Ursa Minor Ursa Maior Octans Ara Orion Aquila Virgo

Paw

Pegaz

Pavo

Pegasus

Skrót And Ari Gem Tau Cep Cen Cir Del Eri Phe Col Men Her Ind Lac Mon Cha Cas Car Pyx CrA CrB Cap Crv Cru Leo LMi Vul Tel Lyr Cyg Pic Mic Mus Sco UMi UMa Oct Ara Ori Aqi Vir

Pav

Peg

dzielna republika; czł. ONZ od 1945; penetracja gosp., od 1954 interwencja polit. USA; 1963 przewrót wojsk.; od 1. 6U-ych antyrządowy ruch partyzancki. Gwatemala, stol. Gwatemali; 577 tys. mieszk. (1964); największy ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst. kraju; katedra i kościoły (XVIII w.). Gwda, rz., pr. dopływ Noteci; dł. 147. km, dorzecze 4744 km2; przepływa przez jez. Wielimie; gł. dopływ Czernica. gwelfowie →gibelinowie i gwelfowie. Gwelo, m. w środk. Rodezji; 46 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., skórz., cementowy, spoż.; węzeł komunik.; w pobliżu wydobycie złota, azbestu i rud chromu. gwiazda, astr. →gwiazdy. gwiazda, elektrotechn. połączenie wzajemne źródeł prądu, odbiorników itp., przy którym występuje 1 punkt wspólny. „Gwiazda", czasopismo lit. wydawane 1846-47 w Petersburgu, 1847-49 w Kijowie przez grupę romantyków zwalczających wsteczny program „Tygodnika Petersburskiego". „Gwiazda Młodzieży", pismo kult.-społ. młodzieży pol., wydawane 1922-27 w Mińsku; organ KC Komunist. Związku Młodzieży Białorusi. Gwiazda Polarna (Gwiazda Biegunowa, Cynozura, Polaris), gwiazda widoczna najbliżej pn. bieguna niebieskiego; obecnie jest nią a Małej Niedźwiedzicy o jasności 2,m0. „Gwiazda Polarna", tygodnik polonijny w USA, zał. 1907 w Stevens-Point (Wis-consin) przez braci Worzałłów. Gwiazda Poranna (Jutrzenka, Fosforos, Lucifer), popularne nazwy planety Wenus, widocznej nad horyzontem przed wschodem Słońca. gwiazd asocjacje, nietrwałe grupy młodych gwiazd rozpadające się w okresie rzęNazwa polska Perseusz Piec Pies Mały Pies Wielki Pompa Psy Gończe Ptak Rajski Puchar Rak Rufa Ryba Latająca Ryba Pd. Ryby Rylec Ryś Rzeźbiarz Sekstans Sieć Smok Strzała Strzelec Tarcza Trójkąt Trójkąt Pd. Tukan Waga Warkocz Bereniki Wąż Wąż Wodny Wąż Wodny Mały Węgielnica Wężownik Wieloryb Wilk Wodnik Wolarz Woźnica Zając Zegar Złota Ryba Źrebię Żagiel Żuraw Żyrafa

du 107 lat; występują wyłącznie w obrębie ramion spiralnych Galaktyki. Gwiazda Wieczorna (Hesperia, Hespe-ros), popularna nazwa planety Wenus, widocznej nad horyzontem po zachodzie Słońca. gwiazda ziemna, bot. →promieniak. gwiazd gromady, grupy gwiazd, których wzajemne oddziaływania grawitacyjne przewyższają znacznie oddziaływania z gwiazdami otoczenia; rozróżnia się: kuliste — liczące 104-106 gwiazd i otwarte — mniej liczebne. „Gwiazdka Cieszyńska" →„Tygodnik Cieszyński". gwiazd katalogi, zestawienia gwiazd zawierające podstawowe wiadomości o nich. gwiazdkowatość →asteryzm. gwiazdnica (Stellaria), kosmopolityczna roślina zielna z rodziny goździkowatych; w Polsce 9 gat., m.in. g. wielkokwiatowa i g. gajowa — w cienistych lasach. gwiazdnica (zrostnica, Zygnema), nitkowaty glon (sprzężnica), gł. słodkowodny. Gwiazdomorski JAN, ur. 1899, prawnik; specjalista w dziedzinie prawa rodzinnego i spadkowego; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Prawo spadkowe w zarysie. Gwiazdowicz MICHAŁ (pseud. Wujek). 1889-1962, działacz ruchu lud.; 1927-31 współzałożyciel i czł. prezydium ZG Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc"; podczas okupacji hitlerowskiej organizator SL „Wola Ludu", czł. KRN; po wyzwoleniu czł. władz naćz. SL i ZSL. gwiazdowy silnik, spalinowy silnik tłokowy o cylindrach rozmieszczonych wzdłuż równomiernie położonych na kole promieni; silnik lotn.: 3, 5, 7 lub 9 cylindrów. gwiazdozbiór (konstelacja), obszar nieba o umownie wyznaczonych granicach; nazwy g. zaczerpnięto na ogół z mitologii. Nazwa łacińska Perseus Fornax Canis Minor Canis Maior Antlia Canes Venatici Apus Crater Cancer Puppis Volans Piscis Austrinus Pisces Caelum Lynx Sculptor Sextans Reticulum Draco Sagitta Sagittarius Scutum Triangulum Triangulum Australe Tucana Libra Coma Berennices Serpens Hydra Hydrus Norma Ophiuchus Cetus Lupus Aquarius Bootes Auriga Lepus Horologium Dorado Equuleus Vela Grus Camelopardalis

Skrót Per For CMi CMa Ant CVn Aps Crt Cnc Pup Vol PsA Psc Cae Lyn Scl Sex Reł Dra Sge Sgr Sct Tri TrA Tuc Lib Com Ser Hya Hyi Nor Oph Cet Lup Aqr Boo Aur Lep Hor Dor Equ Vel Gru Cant

gziki 395 gwiazd podsystemy, grupy gwiazd w Galaktyce, o jednakowych cechach kinematycznych i rozmieszczeniu przestrzennym; wyróżnia się 3 p.g.; płaski, pośredni i sferyczny, zależnie od stopnia koncentracji gwiazd względem płaszczyzny Galaktyki. gwiazd populacje, grupy gwiazd o jednakowym pochodzeniu i składzie chem.; zawierają gwiazdy o zbliżonym wieku. gwiazd ruchy, obserwowane zmiany wzajemnych położeń gwiazd. gwiazdy, typ obiektów astr., do którego należy m.in. Słońce; kule gazowe o masach nie przekraczających kilkudziesięciu mas Słońca i przynajmniej przez część swojej ewolucji świecących w wyniku reakcji termojądrowych (przede wszystkim przemiany wodoru w hel) zachodzących w ich wnętrzach. gwiazdy magnetyczne, gwiazdy posiadające silne pole magnetyczne o natężeniu rzędu 1000 gaussów i większym. gwiazdy okołobiegunowe, gwiazdy nie zachodzące dla danego miejsca na Ziemi. gwiazdy podwójne, układy złożone z dwóch gwiazd obiegających dokoła wspólny środek masy. gwiazdy spadające →meteory. gwiazdy stałe, dawna nazwa gwiazd, stosowana dla odróżnienia ich od planet. gwiazdy szybkie, gwiazdy o prędkościach względem Słońca większych od ok. 65 km/sek; w większości typów widmowych późniejszych niż F5 i nie jaśniejsze niż IV klasy jasności. gwiazdy wielokrotne, układy złożone z trzech lub więcej gwiazd, obiegających wspólny środek masy. gwiazdy zaćmieniowe, gwiazdy podwójne, których zmiany jasności wywoływane są okresowym zasłanianiem jednej gwiazdy przez drugą. gwiazdy zmienne, gwiazdy o zmienej jasności, dzielą się na g.z. fizycznie, których zmiany są wynikiem zachodzących we wnętrzu lub na powierzchni gwiazdy procesów fiz., oraz na gwiazdy zaćmieniowe. Gwidon z Lusignan [g. z lüzinjã], ?-1194, król jerozolimski od 1186; pokonany przez Saladyna pod Hittin (1187) i wzięty do niewoli; później władca Cypru i założyciel dynastii (1192-1474). Gwinea, region geogr. w Afryce, wzdłuż wybrzeży Zat. Gwinejskiej i O. Atlantyckiego, między 14°N i 16°S; dzieli się na G. Górną (Pn.) i G. Dolną (Pd.). Gwinea (Guinée, Republika Gwinei), państwo w Afryce, nad O. Atlantyckim; 245.9 tys. km2, 3,9 mln mieszk. (1969), gł. ludy Fulbe i Mandingo; stol. i gł. port Konakri; j.u. francuski. Powierzchnia wy-żynno-górzysta; klimat gorący; lasy i sawanny. Podstawą gospodarki — rolnictwo (uprawa kawy, bananów, ananasów, ryżu,

sorga, manioku) i górnictwo (boksyty, rudy żel., diamenty); produkcja tlenku glinu (ponad 40% eksportu). — W XVI w. feud. państwo ludu Fulbe; od XVI w. penetracja portug., potem ang. i fr.; od 2 pol. XIX w. kolpnizowana przez Francuzów, od 1891 kolonia G. Francuska (1904-58 w składzie Fr. Afryki Zach.); od 1958 niepodległa republika (rządy jednopartyjne); czł. ONZ od 1958. Gwinea Portugalska (Guiné Portuguesa), kolonia, formalnie prowincja zamorska Portugalii, w zach. Afryce, nad O. Atlantyckim; 36,1 tys. km2, 530 tys. mieszk. (1969); stol. Bissau. Pow. nizinna; klimat gorący, wilgotny; lasy równikowe, sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa ryżu, orzeszków ziemnych, palmy oliwnej i kokosowej. — Kolonia portug., od 1955 formalnie prowincja zamorska (guberna-tor). Gwinea Hiszpańska, prowincja zamorska Hiszpanii 1958-64 (1964-68 p.n. Hiszpański Region Równikowy), obecnie niepodległe państwo Gwinea Równikowa. Gwinea Równikowa (Guinea Ecuato-rial), państwo w Afryce, nad Zat. Gwi-nejską; składa się z części kontynent. (Rio Muni) 2 oraz wyspowej (Fernando Po i An-nobón); 28,1 tys. km , 286 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Santa Isabel; j.u. hiszpański. Powierzchnia przeważnie wyżynno-górzysta; klimat gorący, wilgotny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kakaowca, kawy; eksploatacja lasów (ok. 80% pow.). — Od 2 poł. XVIII w. kolonia hiszp., od 1958 formalnie prowincja zo-morska (p.n. Gwinea Hiszp., 1964-68 — Hiszp. Region Równikowy), samorząd wewn.; od 1968 niepodległa republika; czł. ONZ od 1968. Gwinejska Zatoka, wielka zat. O. Atlantyckiego, u zach. wybrzeża Afryki Srodk., między przylądkami Palmas a Lopez; głęb. do 6363 m; uchodzą rz.: Niger, Wolta; gł. wyspy: Fernando Po, Annobón. gwint, śrubowe występy i rowki na pow. okrągłego pręta (g. zewn.) lub w otworze (g. wewn.); zarys (przekrój) g. może być trójkątny, prostokątny, trapezowy lub okrągły. gwintowana broń, broń palna mająca wewnątrz lufy gwinty, które nadają pociskowi ruch obrotowy zwiększając celność i donośność, używana od 2 poł. XIX w. gwintowanie, kształtowanie gwintu; g. ręczne: narzynką (gwint zewn.), gwintownikiem (gwint wewn.) lub gwintownicą; g. maszynowe: na tokarkach, frezarkach do gwintów, szlifierkach do gwintów, walcarkach do gwintów lub obrabiarkach skrawających z głowicami do walcowania gwintów. gwintowe połączenie, połączenie przedmiotów za pomocą wykonanych na nich gwintów lub łączników gwintowych — śrub, nakrętek.

Najjaśniejsze gwiazdy Gwiazda Słońce Syriusz Canopus α Centauri Arktur Wega Capella (Koza) Rigel Procjon Achernar Agena Betelgeuse Altair Aldebaran α Crucis Antares Spika (Kłos)

Oznaczenie α Psa Wielkiegc α Kilu α Centaura α Wolarza α Lutni α Woźnicy β Oriona α Psa Małego α Erydanu β Centaura α Oriona α Orła α Byka α Krzyża Pd. α Niedźwiadka α Panny

Jasność w wielkościach gwiazdowych -26,m7 -1,4 -0,7 -0,3 -0,1 0,0 0,1 0,2 04 0,5 0,7 0,4-1,0 08 0,8-1,0 09 0,9-1,1 1,m0

Typ widmowy i klasa jasnosci G2V Al V F0 Ia G2V K2 III A0V GO III B8 Ia F5IV B3 V Bl II M2 Iab A7 IV K5 III Bl V Ml Ib Bl V

gwizdki, proste generatory akustyczne, nie mające elementów ruchomych, zamieniające energię strumienia gazu lub cieczy w energię drgań akustycznych. Gwizjusze (de Guise), fr. ród książęcy; w okresie wojen rel. (XVI w.) przywódcy katolików przeciw hugonotom. gwizocja (Guizotia abyssinica), jednoroczna, zielna roślina oleista, uprawiana gł. w Etiopii, Indiach, ZSRR — dla nasion zawierających ok. 40% tłuszczu. Gwiżdż FELIKS, 1885-1952, działacz społ.-polit., pisarz; twórczość regionalna związana z Podhalem (poezje, nowele, dramat, komedia); tłumacz słowac. literatury. gwoździarka, prasa do wykonywania gwoździ z drutu, zazwyczaj automatyczna. gwoździowanie kości, zabieg ortopedyczny polegający na operacyjnym zespoleniu i unieruchomieniu złamań kości, gł. długich, gwoździem z nierdzewnej stali umieszczonym w jamie szpikowej kości. gwoździownica, narzędzie kowalskie (płyta z otworami) do ręcznegouspęczania łbów gwoździ i nitów. Gwyn [g yn] NELL (właśc. Eleanor G. Gwynn), 165087, aktorka ang.; role gł. w dramatach J. Drydena i J. Howarda; słynna recytatorka prologów i epilogów. Gydańska Zatoka, zat. M. Karskiego, u pn. wybrzeża Płw. Gydańskiego; głęb. 5—8 m. Gydański Półwysep, płw. w ZSRR, między zatokami Obską a Jenisejską (M. Kar-skie); nizinny; tundra i lasotundra; hodowla reniferów.r Gyllenstierna . [jillənsze: na] JOHAN, 1635-80, szwedz. mąż stanu, doradca Karola XI; przywódca szlachty przeciw arystokracji; 1679 odzyskał od Danii większość utraconych prowincji. gymel [dżyml], muz. rodzaj improwiza-cyjnej techniki dwugłosowej (pochody równoległych tercji) powstałej w Anglii w średniowieczu. gymkhana [dżymka:nə; angloind.], wyścigi motorowe ze sztucznymi przeszkodami; o zwycięstwie w g. decyduje zręczność zawodnika i sprawność pojazdu. gymnasion, gr. nazwa gimnazjum (1). Gympie [-py], m. w Australii (Queens-land), na pn. od Brisbane; 11 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. gynandria, obojnactwo rzekome u kobiety: przerost łechtaczki i zrośnięcie warg sromowych większych, co stwarza podobieństwo do prącia i moszny. gynergen, winian ergotaminy, lek stosowany w przypadku krwawień macicznych, w chorobie Basedowa, niektórych migrenach. gynogamon, fizjol. →fertylizyna. Gyöngyös [diöndiosz], m. w pn.-wsch. Węgrzech, u podnóży gór Matra; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., spoż., elektro techniczny. Győr [diör], m. w pn.-zach. Węgrzech, nad rz. Raba, ośr. adm. kornitatu G.-So-pron; 81 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., środków transportu, spoż., włók.; ważny węzeł kol.; katedra (XIII w.), pałac biskupi (XVI w.), kościoły i kamienice (XVII, XVIII w.). gytia, odmiana sapropelu zawierająca rozpoznawalne szczątki organiczne. Gyula [diulo]f m. w pd.-wsch. Węgrzech, w pobliżu granicy z Rumunią: 25 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók.; ośr. turystyczny. Gyulai [diuloj] PAL, 1826-1909, węg. pisarz, historyk i teoretyk literatury; wiersze patriot., ballady, opowiadania, studium o S. Petőfim, monografie M. Vörösmartyego i J. Katony. gziki (Gastrophilus), duże muchówki fok. 30 gat.) pasożytujące w stadium larwy w przewodzie pokarmowym koni, kóz i in.; powodują schorzenia, czasem śmier telne

396 Gzowski Gzowski GERWAZY, 1812-88, uczestnik powstania 1863; współorganizator Związku Narodu Pol.; współpracował z E. Dembowskim; dwukrotnie na zesłaniu. Gzowski KAZIMIERZ STANISŁAW, 1813-98, inżynier bud., emigrant po powstaniu 1830-31, pułkownik; projektant i kier. budowy wielu obiektów komunik. w Kana-

h

h, litera alfabetu łac. (i pol.) pochodząca poprzez gr. η (ēta) od północnosemickiej (fenickiej) litery heth, która była znakiem spółgłoski laryngalnej. h, muz. nazwa dźwięku siódmego w podstawowym szeregu liczonym od c. h, fiz. oznaczenie stałej Plancka. h, skrót przedrostka hekto-. H, symbol jednostki henr. H, symbol pierwiastka chem. wodoru. ha, symbol jednostki hektar. Haack [ha:k] HERMANN, 1872-1966, niem. (NRD) geograf i kartograf; od 1897 współpracownik zakładu kartograf. Justusa Perthesa w Gotha, nazwanego 1955 im. H. Haakon VII [ho:kon], 1872-1957, król Norwegii od 1905 (pierwszy po odłączeniu się Norwegii od Szwecji), z dyn. Sonderburg-Gliicksburg; po inwazji niem. na Norwegię (1940) ewakuował się z armią (1941) do W. Brytanii, skąd wrócił 1945. Haanpää [ha:npe:] PENTTI, 1905-55. pisarz fiń.; członek antyfaszyst. grupy lit.; realist. nowele i powieści z życia prostych ludzi. Haanstra [ha:n-] BERT, ur. 1916, hol. reżyser film.; dzieła dokumentalne o świat. sławie (Zwierciadło Holandii, 12 milionów Holendrów) i fabularne. Haardt [ha:rt], góry w pd.-zach. części NRF, krawędź wyżyny Pfälzer Wald; wys. do 683 m (Kalmit); zalesione. Haarlem [ha:r-j, m. w Holandii, ośrodek acłm. prow. Holandia Pn.; 240 tys. mieszk. —- zespół miejski (1969); przemysł maszyn., metal., spoż., włók.; ośr. turyst.; muzea; got. kościół St. Bavo, dom Wagi Miejskiej (XVI w.), ratusz, hale rzeźnicze (XVII w.), kamienice (XVII-XVIII w.). Haas [as] MONIQUE, ur. 1910, pianistka fr.; ceniona interpretatorka muzyki romant. i współczesnej. Haasa prawo [p. ha:sa], prawo określające warunki słyszalności echa, w zależności od stosunku natężeń fali bezpośredniej i odbitej oraz odstępu czasu między nimi; sformułowane przez fizyka niem. Helmuta Haasa. de Haasa-van Alphena efekt [e. de ha:sa wan alfena], zjawisko kwantowe, polegające na oscylacji podatności magnet. w polu magnet. w temperaturze ciekłego helu. Haase [ha:zə] HUGO, 1S63-1919, jeden z przywódców SPD; poseł do Reichstagu; 1917 współzałożyciel i przewodn. USPD; zamordowany. Hab, rz. w Pakistanie Zach.; dł. ok. 400 km; uchodzi deltą do M. Arabskiego, na zach. od Karaczi. Hába ALOIS, ur. 1893, czes. kompozytor i teoretyk muz.; czołowy przedstawiciel i popularyzator muzyki 1/4i 1/6-tonowej; konstruktor instrumentów mikrofonowych; opery, utworv symf., kameralne. habanera, lud. taniec kubański o charakterystycznym rytmie, metrum 2/4; spopularyzowany zwł. w Hiszpanii ok. 1900; także w formie stylizowanej. Habbanija, system budowli wodnych w środk. Iraku, na Eufracie, w pobliżu Ar-

dzie (m.in. most na Niagarze, koło Buffalo); założyciel (1887) kanad. organizacji zaw. inżynierów; 1896-97 administrator prow. Ontario. gzy (gzowate, Oestridae), rodzina dużych muchówek; ok. 1500 gat.; larwy pasożytują w drogach oddechowych lub zatokach czołowych ssaków; powodują za-

burzenia i niekiedy śmierć; też potoczna nazwa bydleni. gzyms, element arch. wieńczący mur w formie poziomego (zwykle profilowanego) pasa, wysuniętego przed lico ściany; występuje w architekturze od starożytności (np. g. koronujący, cokołowy, nadokienny);

Ramadi; zapora wodna oraz zbiorniki retencyjne — H. i Abu Dibs. Habdas JÓZEF (pseud. Kwaśny), 190744, działacz ruchu oporu; 1943-44 dowódca oddziału partyzanckiego GL i AL na Śląsku; poległ w walce z hitlerowcami. Habe HANS, ur. 1911, pisarz austr.; głośna powieść Off limits z pierwszych lat po II wojnie świat, w Niemczech Zach.; reportaż o zabójstwie J. Kennedy'ego. Habeas Corpus Act [łac], ustawa ang. z 1679 (zaliczana do ang. aktów konst.), zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu sądu i zapewniająca postępowanie przed właściwym sądem. Habeck [ha:bək] FRITZ, ur. 1916, pisarz austr.; powieści hist. i współcz., krytyczne wobec faszyzmu; sztuki sceniczne. habenda, w dawnej Polsce mała posiadłość ziemska, np. folwarczek, osada w zaścianku. habent sua fata libelli [łac], i książki mają swój los. Haber FRITZ., 1868-1934, chemik niem.; badania dotyczące elektrochemii i katalizy; opracował metodę syntezy amoniaku; nagr. Nobla. Habera-Boscha metoda [m. h. bosza], katalityczna metoda syntezy amoniaku bezpośrednio z azotu i wodoru (w temp. 500°, pod ciśn. 300 Atm); na niej i na późniejszych jej modyfikacjach opiera się cała obecna produkcja amoniaku. Haberlandt [ha:bər-] GOTTLIEB, 18541945, botanik austr.; prof. botaniki w Grazu i fizjologii roślin w Berlinie; jeden z twórców fizjol. kierunku w anatomii roślin. Haberschrack [ha:bərszrak] MIKOŁAJ, XV w., malarz późnego gotyku; poliptyk augustiański. Haber-Włyński ADAM, 1883-1921, pilot akrobacyjny i doświadczalny; wyszkolił ok. 300 pilotów; zginął w katastrofie lotniczej. habet et musca splenem [łac], „i mucha ma śledzionę"; nie ma człowieka bez złości. habet suum venenum blanda oratio [łac], schlebiająca mowa ma swoją truciznę. Habich EDWARD JAN, 1835-1909, pol. inżynier i matematyk, osiadły po powstaniu 1863 w Peru; organizator szkoły inżynieryjno-górn. w Limie (pierwszej w Ameryce Łac), dyr. robót publicznych. habilitacja, postępowanie mające na celu uzyskanie stopnia nauk. doktora habilitowanego oraz uprawnienia samodzielnego pracownika naukowego. habilitant, osoba przystępująca do habilitacji, habilitująca się. habit: 1) ubiór zakonny, którego krój, kolor oraz rodzaj tkaniny określa reguła danego zakonu; 2) w 1 pol. XVIII w. we Francji nazwa męskiego ubioru wierzchniego. habitat, biol. część biotopu zamieszkiwana przez organizmy danego gat., populacje, zespół organizmów; ich życie zależne jest od całości życia biocenozy. habituacja, fizjol. stopniowy zanik lub zmniejszanie się reakcji organizmu na powtarzający się bodziec habitus, biol. ogół charakterystycznych właściwości osobnika, składających się na jego wygląd, postawę, zachowanie się; mówi o stanie i rozwoju osobnika. habitus, krystal. →kryształu pokrój. Habsburgowie, dynastia niem. panują-

ca 1273-1780; od XIII w. w Austrii i Styrii; 1437 (trwale od 1526) uzyskali koronę węg. i czes., 1438 cesarską; od XVI w. rządy w Niderlandach i Hiszpanii; szczyt potęgi za Karola V; linia hiszp. wymarła 1700, austr. — w linii męskiej 1740. habsbursko-lotaryńska dynastia, zapoczątkowana przez Marię Teresę i jej męża Franciszka I lotaryńskiego; utrzymała niem. koronę ces. do 1806, w Austrii (potem Austro-Węgrzech) panowała do 19l8. hacel (ocel), hak, zwykle stal., w formie dwuteownika, stożka lub ostrosłupa, wkręcany w końce podkowy; zapobiega ślizganiu się konia. Hácha EMIL, 1872-1945, polityk czes.; prezydent Czechosłowacji po układzie monachijskim 1938; 1939 zgodził się na wkroczenie Niemiec i utworzenie Protektoratu Czech i Moraw, jego prezydent; 1945 aresztowany, zmarł w więzieniu. Hachiman [haći-], mit. jap. bóg wojny w kulcie shinto, najbardziej czczony obok Amaterasu; liczne świątynie H. w Japonii. Hachinohe [haći-], m. w Japonii (pn. Honsiu), port nad O. Spokojnym; 206 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy, chem., rybny, drzewny; rybołówstwo. Hachioji [haći-odźi], m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Tokio; 218 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., metal., jedwabniczy. Hacilar [hadżylar], miejscowość w Turcji; resztki neolitycznej osady roln.; ceramika (od ok. 5500 p.n.e). hacjenda, małe lub średnie gospodarstwo rolne w Hiszpanii i krajach Amery-. ki Łac; także dom wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Hackensack [häknsäk], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 35 tys. mieszk, (1970); różnorodny przemysł. Hackett [häkyt], rodzina aktorów amer.; m.in.: JAMES HENRY (1800-71), role charakterystyczne; JAMES KETELTAS (18691926), syn Jamesa Henry'ego, role romantyczne. Hacks [haks] PETER, ur. 1928, pisarz niem.; 1955 przeniósł się z NRF do NRD; dramaty pod wpływem B. Brechta. Hackzell [haksel] ANTTI (Anders Verner), 1881-1946, polityk fiń.; 1932-36 min. spraw zagr. Finlandii; 1944, będąc premierem, negocjował traktat pokojowy z ZSRR. Haczów, w. w pow. brzozowskim, woj. rzeszowskim, nad Wisłokiem; późnogot. kościół drewn. (XV, XVII w.) z późnogot. polichromią (1494, pocz. XVI w.). Hadaczek KAROL, 1873-1914, archeolog; prof. uniw. we Lwowie; badacz neolitu i okresu rzym,; odkrywca wielu stanowisk w Polsce, m.in. z okresu rzym. pod Przeworskiem i osady neolitycznej w Koszyłowcach; Złote skarby michałkowskie. Hadamard [adama:r] JACQUES, 18651963, matematyk fr.; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk w Paryżu i akademii zagr. (m.in. PAN); autor prac z zakresu równań różniczkowych, funkcji analitycznych, teorii liczb oraz mechaniki teoretycznej. Hadera, rn. w pn. Izraelu; 30 tys. mieszk. (1967); ośr. przemysłu papiern.; szlifiernie diamentów. Haderslev [hadərslöi], m. w Danii (pd.wsch. Jutlandia), ośr. adm. okręgu H.; 20 tys. mieszk. (1968). Hades, mit. gr. bóg świata zmarłych; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, Posejdona,

Hainisch 397 Hery i Demeter, mąż Persefony; utożsamiony z Plutonem; poświęcono mu cyprys i narcyz; ofiary 2 czarnych owiec. Hades, mit. gr. podziemne państwo zmarłych; otoczone rz. Acheron lub Styks, przecięte rzekami: Kokytos, Lete i Flegeton; w H. mieścił się Tartar — miejsce kary, i Pola Elizejskie — siedziba dusz ludzi prawych. Hadfield [hädfi:ld]] SIR ROBERT ABBOTT, 1858-1940, ang. metalurg i przemysłowiec; wprowadził szereg procesów metalurgicznych; wynalazł wiele stopów żelaza (1883 stal manganowa, tzw. stal H.). Hadfielda stal [s. hädfi:lda], wysokowęglowa stal manganowa (11-14% manganu), plast., odporna na ścieranie i obciążenia udarowe; praktycznie nieobrabialna przez skrawanie. hadisy, w islamie wypowiedzi i postępki Mahometa, zebrane i opracowane w IX w.; najpopularniejsze zbiory: al-Buchariego i Muslima. Hadita, m. w pn. Iraku, nad Eufratem; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud.; rzemiosło. Hadr, Al- (staroż. Hatra), miejscowość w pn.-zach. Iraku; resztki miasta hellenistycznego, partyjskiego i rzym.; ruiny wielkich rzym. świątyń. Hadramaut, region we wsch. części Jemenu Pd., nad M. Arabskim; wyżynno-górzysty, pustynny; w oazach uprawa zbóż, palmy daktylowej, sezamu; koczownicza hodowla kóz, owiec, wielbłądów; na wybrzeżu rybołówstwo. Hadrian, 76-138, cesarz rzym. od 117; rzecznik polityki pokoju; umacniał granice państwa fortyfikacjami (wał H. w Brytanii); otoczył opieką prowincje; patronował sztuce i nauce. Hadriana mauzoleum, monumentalny grobowiec ces. Hadriana (II w.) w Rzymie, później też m.in. Marka Aureliusza, Septymiusza Sewera i Karakalli; w V w. zamieniony na cytadelę (tzw. Zamek św. Anioła). Hadriana willa, letnia rezydencja ces. Hadriana w Tiwoli; zespół budowli (willa, biblioteka, teatry, termy, stadion i in.) w różnych stylach, w rozległym parku; obecnie ruiny. hadrony, silnie oddziałujące cząstki elementarne (np. mezony, nukleony, hipero-ny). Hadyna STANISŁAW, ur. 1919, kompozytor i dyrygent; organizator Państw. Zespołu Lud. Pieśni i Tańca „Śląsk"; utwory fortepianowe, pieśni, kantaty; twórczość literacka. Hadži JOVAN, ur. 1884, biolog jugosł.; dyr. Instytutu Biol. w Lublanie, czł. Jugosł. AN; autor koncepcji dotyczących filogenezy i ewolucji tkankowców. hadziacka ugoda, 1658, ugoda zawarja między Rzeczpospolitą a starszyzną kozacką; przewidywała utworzenie księstwa rus. połączonego unią z Polską; nie zrealizowana na skutek wybuchu powstania ludowego przeciw ugodowej starszyźnie kozackiej. Hadziacz, m. w środk. części Ukr.SRR (obw. połtawski); 12 tys. mieszk. (1959); przemysł mat. bud., spożywczy. Hadziewicz RAFAŁ, 1803-86, malarz; prof. uniw. w Moskwie oraz warsz. SSP i Klasy Rysunkowej; obrazy rel. i hist., portrety. hadżdż, pielgrzymka do Mekki, jeden z nakazów islamu. hadżi, tytuł muzułmanina, który odbył pielgrzymkę (hadżdż) do Mekki. Hadżi GIREJ, ?-1466, twórca chanatu krymskiego 1449, założyciel dyn. Girejów. Hadżi Chalifa →Katib Czelebi. Haebler [he:b-] KONRAD, 1857-1946, niem. bibliotekarz i bibliograf; autor podręcznika inkunabulistyki i wielu podstawowych prac z historii wczesnego drukarstwa. Haeckel [hekəl] ERNST, 1834-1919, niem. biolog, filozof, podróżnik; prof. uniw.

w Jenie; liczne prace nauk. reprezentujące ewolucyjny punkt widzenia; propagator darwinizmu; sformułował prawo biogenetyczne; stworzył filoz. koncepcję tzw. monizmu (połączenie materializmu przyrodn. z ewolucjonizmem). Haecker EMIL (właśc. Samuel Haker, pseud. Tomasz Pokrzywa, H.S. i in.), 1875-1937, działacz ruchu robotn.; od 1892 w PPSD (1906-16 czł. zarządu partii), PPS; red. nacz. „Naprzodu"; Karol Marks. Jego żywot i nauki, pieśni Lutnia robotnicza. Haendel [hen-] GEORG FRIEDRICII, 16851759, niem. kompozytor i organista; od 1712 w Anglii; obok Bacha największy kompozytor okresu baroku; 40 oper w stylu wł. (Juliusz Cezar), 22 oratoria (Saul, Mesjasz), utwory organowe, klawesynowe, kameralne, concerti grossi. Haendel IDA, ur. 1925, wybitna skrzypaczka pol., osiadła w Anglii. Hafiz, ok. 1320-ok. 1390, najwybitniejszy lir. poeta pers., mistrz gązelu; autor aforystyczno-refleksyjnych wierszy, erotyków, poematów bachicznych i mistycznych; przekłady na języki eur., także pol. (Gazele wybrane Hafiza). Hafiz IBRAHIM, 1871-1932, arab. poeta i prozaik z Egiptu; twórca romansu obyczajowego w literaturze arab.; poezje w formie klasycznej. hafn Hf, pierwiastek chem. o liczbie atom. 72, z podgrupy tytanowców; srebrzysty, ciężki, trudno topliwy metal; wartościowość gł. +4; stosowany m.in. na katody lamp elektronowych i w technice jądrowej. Hafnarfjördhur [hapnarfjördür], m. i port rybacki w Islandii, w zespole miejskim Reykjaviku; 10 tys. mieszk. (1967); huta aluminium, przemysł rybny. haft, dekoracyjny motyw wykonywany igłą i nićmi na gładkiej tkaninie lub skórze, ręcznie lub maszynowo, różnymi technikami. haftka, dwuczęściowa, zwykle metal, zapinka składająca się z haczyka i uszka, używana do zapinania różnych części garderoby. Hafun, przylądek w Somalii, nad O. Indyjskim, najdalej / na wsch. wysunięty punkt Afryki; 10°27 N, 51°23'E. hag, rodzaj kawy bezkofeinowej, preparowanej w postaci mielonego, pozbawionego alkaloidów ziarna kawowego. Haga ('s-Gravenhage, Den Haag), m. w Holandii, ośrodek adm. prow. Holandia Pd.; 739 tys. mieszk. — zespół miejski (1967); siedziba dworu król., rządu, Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości; ośr. kult., nauk. i turyst.; muzea; zespół pałacowy Binnenhof (XIII, XVIII w.), got. i barok, kościoły, ratusz (XVI-XVIII w.), pałac król. (XVI-XVII w.). Hagada (Agada), część Talmudu złożona z opowieści lud., spekulacji teol., legend i pouczeń moralnych. Hagana, półlegalna żyd. organizacja wojsk. zał. po I wojnie świat, w Palestynie; współpracowała z Brytyjczykami w tłumieniu powstania Arabów 1936-39; stała się trzonem armii Izraela w okresie tworzenia się państwa. Hagen (Hagen in Westfalen), m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 200 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., maszyn., papiern., włók., hutni ctwo żelaza. Hagena-Poiseuille'a prawo [p. h.- puazöja] →Poiseuille'a prawo. Hagenbeck [ha:gənbek] KARL, 18441913, niem. twórca i właściciel menażerii cyrkowych, cyrków i firm sprowadzających do Europy zwierzęta egzotyczne. Hegerstown [hejgərztaun], m. w USA (Maryland); 35 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Hagfors [ha:gfosz], m. w środk. Szwecji (Bergslagen); 9 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żelaza. r Haggard [hägə d] SIR HENRY RIDER,

1856-1925, pisarz ang.; wespół z R. Kiplingiem i R.L. Stevensonem twórca neoromant. powieści przygodowej (Kopalnia króla Salomona). Hagi, m. w Japonii (pd. Honsiu), port nad M. Japońskim; 54 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł chem., ceramiczny. Hagia Sophia (Aja Sofia), monumentalna świątynia z kopułą w Konstantynopolu (ooecnie Stambuł), fundacji Justyniana I; wzniesiona 532-537 przez Izydora z Miletu i Anthemiosa z Tralles; łączy cechy bazyliki podłużnej i budowli centr., w XV w. zamieniona na meczet (przy czym dobudowano w narożnikach 4 minarety); od 1934 muzeum; jedno z najdoskonalszych rozwiązań konstrukcyjnych i przestrzennych w historii architektury. Hagia Triada (Aja Triada), miejscowość na Krecie (Grecja), resztki pałacu minoj-skiego (II tysiąclecie p.n.e.), malowany sarkofag (koniec II tysiąclecia p.n.e.). hagiografia, literatura dotycząca życiorysów świętych, zwł. kat., legend o ich życiu itp. Hagiwara SAKUTARO, 1886-1942, jap. poeta i krytyk; przedstawiciel symbolizmu; zbiory poezji, prace teoret., rozprawy historycznoliterackie. Hagmajer JERZY (pseud. Kiejstut), ur. 1913, działacz polit., lekarz; 1943-44 zastępca komendanta gł. Konfederacji Narodu; współzałożyciel i zastępca przewodn. Stow. „PAX" (od 1952). Hagondange [agądã:ż], m. w pn. Francji (Lotaryngia); 11 tys. mieszk., zespół miejski H.-Briey 134 tys. (1968); hutnictwo żelaza. Haguenau [agno], m. we wsch. Francji (Alzacja); 23 tys. mieszk. (1968). Hahn [ha:n] LUDWIG, ur. 1908, funkcjonariusz hitlerowski; m.in. VIII-XI 1939 szef Einsatzkommando komendant Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na dystrykt krak. (1940) i warsz. (1941-44); odpowiedzialny za liczne zbrodnie. Hahn [ha:n] OTTO, 1879-1968, fizykochemik niem. (NRF); prof. uniw. w Berlinie; odkrywca izomerii jądrowej, współodkrywca reakcji rozszczepienia jądra atom.; nagr. Nobla. Hahn WIKTOR, 1871-1959, bibliograf i historyk literatury; prof. uniw. we Lwowie, Lublinie (KUL) i Warszawie; Bibliografia bibliografii polskich, prace o Słowackim, o dramacie i historii teatru w Polsce. Hahnemann [ha:n-] SAMUEL FRIEDRICH, 1755-1843, lekarz niem., twórca homeopatii; Organon der rationellen Heilkunde. Haida, Indianie Ameryki Pn.; obecnie ok. 1,5 tys.; żyją w rezerwatach w Kolumbii Bryt. (Kanada) i na Wyspie Księcia Walii. Haig [hejg] DOUGLAS, 1861-1928, feldmarszałek bryt.; uczestnik podboju Sudanu i II wojny burskiej; 1915 naczelny dowódca wojsk bryt. we Francji w I wojnie światowej. haikai, rodzaj sylabicznej poezji jap. o treści komicznej; uprawiany i popularny w Japonii do dziś. Hail, m. w Arabii Saudyjskiej (Nedżd); ok. 15 tys. mieszk.; węzeł dróg i szlaków karawanowych. Haiman MIECZYSŁAW, 1888-1949, historyk, badacz dziejów emigracji pol. w Ameryce; od 1913 w USA, kustosz Archiwum i Muzeum Pol. w Chicago; czł. korespondent PAU. Hainaut [eno] (flam. Henegouwen), prowincja (kraina hist.) w pd.-zach. Belgii; 3,8 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1965); gł. m.: Mons (ośrodek adm.), Charleroi. Hainisch [hainysz] MARIANNE, 18391936, austr. bojowniczka o równouprawnienie kobiet; założycielka (1902) Związku Austr. Zrzeszeńi Kobiecych. Hainisch [ha nysz] MICHAEL, 1858-1940, polityk austr.; pierwszy prezydent republiki 1920-28; min. handlu i komunikacji 1929-30.

398 Haithabu Haithabu (Hedeby), wczesnośredniow. miasto i port nad zat. Schlei (NRF, Szlezwik-Holsztyn), zał. ok. 800; w IX i X w. jeden z gł. ośrodków handl. nad Bałtykiem; przestało istnieć w 2 pol. XI w.; obok znalezisk germ. sporo ceramiki słowiańskiej. Haiti (Hispaniola, La Espãola, Santo Domingo), wyspa w Ameryce2 Środk. (Wielkie Antyle); 76,5 tys. km , 9 mln mieszk. (1969); na wyspie H. znajdują się państwa: w części zach. — H., w części wsch. — Dominikana. Haiti (Republika Haiti), państwo w Ameryce Środk., w zach. części wyspy H.; 27,8 tys. km2, 4,8 mln mieszk. (I969), gł. Murzyni i Mulaci; stol. i gł. port Port-auPrince; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna i górzysta; klimat gorący, wilgotny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa trzciny cukr., kawy, agawy sizalskiej; wydobycie boksytów. — Od końca XV w. kolonia hiszp.; od 1697 pod panowaniem fr. — jako Saint Domingue (Santo Domingo); od 1804 niepodległa republika; w ciągu XIX w. rosnące wpływy, 1915-34 okupacja wojsk. USA; w II wojnie świat, wypowiedzenie wojny państwom ,,osi"; wzrost wpływów USA; czł. ONZ od 1945; od 1957 dyktatura (od 1964 w formie dożywotniej prezydentury). Hajczyk (Hejczyk) MIECZYSŁAW, 1902-25, działacz ruchu robotn. i młodzieżowego; czł. Czerwonej Gwardii w Zagłębiu Dąbrowskim (1918); czł. KPP i ZMK, wykonał z F. Pilarczykiem wyrok partii na prowokatorze; zginął w walce z policją. Hajda WAWRZYNIEC, 1844-1923, śląski pisarz lud. i działacz; wiersze rel. i patriot., zbiór legend górn. Kwiaty na hałdach (autorstwo niepewne, oprac. L. Łakomy). hajdamaczyzna, ruch narodowowyzwoleńczy chłopów ukr. w XVIII w.; nazwa od zbrojnych grup chłopów i Kozaków, zw. hajdamakami. Hajdarabad, dawne państwo ind. w pn. Dekanie, zał. w okresie Wielkich Mogołów przez nizama Asafa Dżaha; od 1949 w Unii Indyjskiej. Hajdarabad (ang. Hyderabad), m. w Indii, stol. stanu Andhra-Pradesz; 1,2 mln mieszk., zespół miejski 1,4 mln (1968); ważny ośr. przem., handl. i kult. stanu; przemysł gł. włók., mat. bud., spoż., samoch.; rzemiosło (garncarstwo, hafciarstwo, wyroby z laki i metalu); węzeł komunik.; uniwersytet. Hajdarabad (ang. Hyderabad), m. w Pakistanie Zach., ośr. adm. okręgu H., port naa Indusem; 658 tys. mieszk. (i968); przemysł gł. włók., skórz. i obuwn., cementowy, spoż.; ośr. rzemiosła; węzeł komunik.; uniwersytet. Hajdar Ali, 1722-82, władca Majsuru w Indiach; 1767 i 1772 walczył z Anglikami (utrzymał niezależność). hajdawery, daw. szerokie, bufiaste spodnie; szarawary. Hajdúböszörmény [hojdu: bösörme: ń], m. w pn.-wsch. Węgrzech; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók.; dawny ośr. okręgu Hajdu. hajducy, partyzanci południowosiow. i węg. XVI-XIX w.; występowali zbrojnie przeciwko Turkom o wyzwolenie swych ziem; opiewani w epice pd. Słowian. hajduk, w wojsku XVI-XVII w. żołnierz formacji zw. piechotą węg.; później sługa na dworze magnackim. „Hajduki" →Zakłady Koksochemiczne „Hajduki". Hajdukiewicz JERZY, ur. 1919, taternik, alpinista, himalaista, lekarz; uczestnik wypraw w Himalaje, współzdobywca Dhaulagiri (8172 m); książki o tematyce alpinistycznej. Hajduki Wielkie, dzielnica Chorzowa; huta żel. „Batory" i zakłady koksochemiczne. Hajdúnánás [hojdu:na:na:sz], m. w pn.-wsch. Węgrzech; 17 tys. mieszk. (1967). Hajdúság [hojdu:sza:g], kraina hist. w

pn.-wsch. Węgrzech; gł. m.: Debreczyn, Hajdúböszörmény. Hajdúszoboszló [hojdu:soboslo:], m. w pn.-wsch. Węgrzech; 22 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko z gorącymi źródłami; w okolicy wydobycie gazu ziemnego. Hajfa, m. w pn. Izraelu, ośr. adm. okręgu H., nad M. Śródziemnym; 210 tys. mieszk. (1967); największy port mor. i ośr przem. kraju; przemysł gł. chem., rafinacja ropy naft., środków transportu, cementowy, elektrotechniczny. Hajfong, m. i gł. port DRW, nad Zat. Tonkińską; 369 tys. mieszk. (1960); duży ośr. przem. (przemysł stoczn., chem., cementowy); lotnisko. Haj-ho, rz. we wsch. Chinach; powstaje koło m. Tiencin z połączenia 5 rzek (Pejjün-ho, Jungting-ho, Tacing-ho, Cyja-ho, Wejjün-ho); dł. 75 km; uchodzi do zat. Pohaj (M. Żółte). Hajkal HUSAJN, 1888-1956, arab. powieściopisarz i publicysta z Egiptu; wprowadził do literatury arab. tematykę wiejską; powieści, zbiory esejów, monografie. Hajkou, m. w Chinach (Kuangtung), gł. port wyspy Hajnan; 125 tys. mieszk. (1957); przemysł gł. spożywczy. Hajle Sellasje I (właśc. Tafari Makonnen), ur. 1892, od 1928 król, od 1930 cesarz Etiopii, przywódca walki nar. z agresją wł. 1935-36; współtwórca (1963) Organizacji Jedności Afrykańskiej. Hajłar (Chajłar), m. w Chinach (Mongolia Wewnętrzna), nad rz. Emin-goł; 56 tys. mieszk. (1958); przemysł mięsny, skórzany. Hajmdal, mit. germ. bóstwo z rodu Azów o nie znanych bliżej kompetencjach; bóg światła dziennego(?); opiekun bogów, czuwający nad ich bezpieczeństwem; strażnik mostu, łączącego niebo z ziemią; twórca podziału społ. wśród ludzi. Hajmon, mit. gr. syn Kreona, króla Teb; wg Sofoklesa narzeczony Antygony. Hajnan, wyspa chiń. na M. Południowochińskim (Kuangtung); 33,5 tys. km2, 2,7 mln mieszk. (1953); gł. m. i port Hajkou; uprawa ryżu i batatów; jedwabnictwo. Hajnówka, m. pow. w woj. białostockim; 14,4 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu drzewnego, chem. i maszyn.; węzeł kol.; prawa miejskie 1951. — W 1927-38 liczne strajki ekon. i polit. organizowane przez KPZB i PPS; w okresie okupacji hitlerowcy w lesie koło H. zamordowali 126 mieszkańców; ośr. działania BCh, AK i partyzantki radz. (1941 uwolnienie 100 jeńców radz. z obozu). Hajota →Rogozińska Helena. hajstra (bocian czarny, Ciconia nigra), gat. bociana; dł. ok. 1 m; upierzenie czarne, spodem białe, dziób i nogi — czerwone; lasy Eurazji, Afryki; chroniona. Hakata, potoczna nazwa (od nazwiska założycieli: Hannemanna, Kcnnemanna i Tiedemanna) niem. organizacji nacjonalistycznej Ostmarkenverein, zał. 1894 w Poznaniu w celu germanizacji ludności pol w zaborze pruskim. haki (pniaki), łow. górne kły jelenia byka, czasem łani; trofeum myśliwskie; też poroże kozicy. Hakim KARIM, 1905-41, tadż. pisarz i publicysta; zbiory opowiadań o tematyce społ., bajki dla dzieci; zginął pod Leningradem. Hakim, al-, 985-1021, od 997 kalif fatymidzki w Egipcie; mecenas nauki; 1005 utworzenie w Kairze akademii, wyposażonej w setki tysięcy ksiąg, dostępnych dla każdego. Hakluyt [häklu:t] RICHARD, 1552(?)1616, ang. pisarz i geograf; głośny zbiór opisów podróży (Principal Navigations), dających zarys dziejów ang. wypraw odkrywczych. Hakodate, m. w Japonii (pd. Hokkaido), ważny port nad cieśniną Tsugaru; 252 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., rybny, drzewny, cementowy, rafinacja ropy

naft.; rybołówstwo; prom do Aoraori (Honsiu). hakownica, długa ręczna broń palna z hakiem pod lufą, do podpierania lub zaczepiania o blanki murów; używana w XV-XVII w. hala, pastwisko w górach, często ponad górną granicą lasu; w fitosocjologii naturalne, górskie zbiorowisko trawiaste o swoistym składzie florystycznym. hala, bud. budynek, zwykle 1-kondygnacjowy, o obszernym wnętrzu, wykorzystywany do celów przem. (h. produkcyjna), komunalnych (h. targowa), komunik, (hangar) itp. Hala, ok. I—II w. n.e., władca ind. z dyn. Satawahanów, podawany przez tradycję za autora Sattasai, zbioru 700 strof poet., napisanych w prakrycie. halabarda, broń drzewcowa, kłująca, złożona z siekiery, grotu i haka, osadzonych na drzewcu (2,5 m); w średniowieczu używana przez piechotę, od XVII w. przez straż pałacową i miejską. halabardnik (halabardzista), daw. żołnierz pieszy uzbrojony w halabardę. Halaf →Tell Halaf. Halaf kultura, nazwa kultury archeo!., występującej w pn. Mezopotamii w V tysiącleciu p.n.e. Halama LODA, ur. 1911, tancerka; solistka pol. i zagr. zespołów baletowych; występy w warsz. kabaretach, także własne recitale taneczne. Halas FRANTIŠEK, 1901-49, poeta czes.; przedstawiciel awangardy; najwybitniejszy liryk czes. okresu międzywoj.; tragiczne widzenie sensu życia; przekłady poezji pol., ros., węg. i południowosłowiańskiej. hala sportowa, pomieszczenie kryte o rozmiarach powyżej 40X20 m, zwykle z widownią, służące do treningów i rozgrywania zawodów. Halban ALFRED, 1865-1926, historyk prawa; prof. uniw. w Czerniowcach i we Lwowie, świat, sławę zdobył pracą Das römische Recht in den germanischen Volksstaaten. Halban LEON, 1893-1960, historyk prawa; prof. uniw. we Lwowie, KUL i UMCS w Lublinie. Halbe MAX, 1865-1944, pisarz niem.; dramaty naturalistyczne (Młodość), później pod wpływem Ibsena; powieści, wspomnienia. Halberstadt [halbərsztat], m. w zach. części NRD, na przedgórzu gór Harz; 46 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., spoż., gumowy. Halbwachs [albwaks] MAURICE, 18771945, socjolog fr.; prof. Collège de France; zajmował się morfologią i psychologią społ. oraz socjologią ekon.; stworzył zbliżoną do marksistowskiej koncepcję klas;' Społeczne ramy pamięci; zginął w Buchenwaldzie. Haldane [ho:ldejn] JOHN BURDON SANDERSON, 1892-1964, ang. genetyk i filozof; prof. uniw. w Londynie i w Indian Statistical Institute w Kalkucie; mat. ujęcie teorii doboru naturalnego; poglądy filoz. zbliżone do materializmu dialektycznego. Haldane [ho:ldejn] JOHN SCOTT, 18601936, ang. fizjolog i filozof; prof. uniw. w Birmingham; prace dotyczące oddychania i gazów krwi; poglądy filozoficzne zbliżone do holizmu. Haldensleben [ha-], m. w zach. części NRD, port nad Kanałem Śródlądowym; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł cerarn., spoż.. chemiczny. Haldia, m. w Indii (Bengal Zach.). nort mor. nad rz. Hugli; 178 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naftowej. Haldun Taner, ur. 1916, tur. nowelista i dramatopisarz; tematyka o akcentach pesymistycznych koncentrująca się na jednostce ludzkiej; sztuki teatr., nowele. Hale [hejl] GEORGE ELLERY, 1869-1938, astronom amer.; niezależnie od Deslandres'a wynalazł spektroheliograf i spektro-' helioskoD; odkrył pole magnet. plam słonecznych; założyciel „Astrophysical Journal"; inicjator budowy teleskopu H. -

Haleakala, wygasły wulkan na wyspie Maui (Hawaje), w Hawajskim Parku Nar.; 3056 m. Hale'a teleskop [t. hejla], największy (1970) teleskop na świecie o średnicy zwierciadła 508 cm; znajduje się w obserwatorium Mount Palomar (USA). Haleb (dawniej Aleppo), m. w pn.-zach. Syrii, ośrodek adm. prow. H.; 528 tys. mieszk. (1967); ważny ośr. gosp.; przemysł gł. spoż., włók., metal., skórz., wyrób dywanów; węzeł drogowy; uniw.; mury miasta otoczone fosą (X w.), bramy (m.in. Bab an-Nasr, XIII w.); cytadela; Wielki Meczet z czworobocznym minaretem (XI w.). Halebid (w pd. Indii, stan Majsur, k. Beluru), jeden z najważniejszych zespołów średniow. architektury południowoind.; świątynie dżinijskie (XIII w.) i hinduistyczne (XII w.), o bogatej zewn. dekoracji rzeźbiarskiej. Hálek VITĚZSLAV, 1835-74, pisarz czes.; późnoromant. liryka miłosna i poezja przyrody, ballady, tragedie hist., nowele z życia wsi. Halemba, dzielnica Rudy Śląskiej, kopalnia węgla kam., elektrownia. halerz, srebrna moneta zdawkowa, bita w Niemczech od XIII w., potem w całej środk. Europie; w Polsce, gł. na Śląsku w XIV-XV w., wynosiła 1/12 grosza; w czasach nowoż. zdawkowa moneta miedziana. Hales [hejlz] STEPHEN, 1677-1761, ang. botanik i fizjolog, pastor anglik.; pionierskie doświadczenia z fizjologii roślin, odkrycia dotyczące krwiobiegu; twórca prototypu sfigmomanometru; Statical Essays. Halesowen [hejlzouən], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Birmingham; 49 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., metalowy. Halévy [alewi] JACOUES, 1799-1862, kompozytor fr.; przedstawiciel ,,wielkiej opery" fr. (Żydówka); liczne opery komiczne. Halevy [alewi] LUDOVIC, 1833-1908, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; wspólnie z H. Meilhąkiem libretta do oper (Carmen) i operetek {Piękna Helena); scenki obyczajowe, powieści.. Halewi JEHUDA BEN SAMUEL, ok. 1085-ok. 1140, hebr. poeta i filozof z Hiszpanii; lir. i epickie poezje w języku hebr., hymny rel., traktat filoz. w języku arabskim. halfa, bot. →esparto. halfwind (półwiatr), żegl. wiatr wiejący z sektora 75-105° lub 255-285° określanego względem wzdłużnej osi żaglowca, skierowanej od rufy do dzioba. halibut, zool. →kulbak. Halicki BRONISŁAW, 1902-62, geolog; prof. Uniw. Warsz.; prace nad stratygrafią, sedymentologią, tektonika i paleogeografią Tatr, Podhala, okolic Wilna i Nowogródka. halickie księstwo, od XI/XII w. państwo dzielnicowe w pd.-zach. Rusi; w XII w. sięgało po Dunaj i M. Czarne; od końca XII w. część Rusi Halicko-Wołyńskiej. Halicz, szczyt we wsch. części Bieszczadów Zach.; 1333 m (drugi po Tarnicy pod względem wysokości). Halicz, m. w Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski), nad Dniestrem, jedno z najstarszych miast Ukrainy; 4 tys. mieszk. (1959). Halide Edip Adivar [h. e. adywar], 1883-1964, tur. pisarka i działaczka społ.; powieści patriot. i społ.; twórczość pod wpływem literatury anglosaskiej. Halid Ziya Usakliğil [h. z. uszakłyghil], 1865-1945, pisarz tur.; twórca realist. i psychol. powieści; nowele, pamiętniki, sztuki teatr., eseje krytyczne, przekłady. Halifax [hälyfäks] EDWARD FREDERICK, 1881-1959, polityk bryt.; 1926-31 wicekról Indii; 1938-40 min. spraw zagr., zwolennik ugodowej polityki wobec Hitlera. Halifax [hälyfäks], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds, nad

Halmstad 399 rz. Hebble; 94 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włókienniczego. Halifax [hälyfäks], m. w Kanadzie, stol. prow. Nowa Szkocja; 87 tys. mieszk., zespół miejski 198 tys. (1966); ważny port (niezamarzający), ośr. przem. i nauk.; kościół św. Pawła (XVIII w.), katedra (XIX w.). Halikarnas (obecnie Bodrum, m. w Turcji), w starożytności miasto gr. na wybrzeżu Azji Mn., zał. ok. 1000 p.n.e.; od 353 stolica państwa Mauzolosa i Artemizji; 334 p.n.e. zburzone przez Aleksandra W. Halimba [holimbo], osiedle górn. w zach. Węgrzech, w Lesie Bakońskim; wydobycie boksytów. Halimeda, glon (zielenica) mor.; plechy silnie zwapniałe, w strefie tropik, wchodzą w skład raf. halimetr (solomierz), przyrząd do pomiaru stężenia roztworów wodnych soli kuchennej, rodzaj areometru. haliotis, zool. →uchowiec. halit, minerał, chlorek sodu; bezbarwny, białawy lub zabarwiony na niebiesko, żółto, czerwonawo; połysk szklisty; powstaje wskutek odparowywania mórz i słonych jezior; gł. składnik soli kam., stosowany w przemyśle chem., spoż. i in. halityt →sól kamienna. halizna, powierzchnia leśna pozbawiona drzewostanu, leżąca odłogiem przez czas dłuższy niż normalnie stosowany przy odnowieniu lasu. Halk el-Ued (dawniej La Goulette), m. w pn. Tunezji, awanport Tunisu, nad M. Śródziemnym; 27 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., rybny. hall [ho:l] (hol), mieszkalna sień w domu ang.; od XIX w. reprezentacyjne pomieszczenie przy wejściu (w pałacach, budowlach użyteczności publ., apartamentach); także duży przedpokój, poczekalnia. Hall [ho:l] GRANVILLE STANLEY, 18461924, amer. pedagog i psycholog; prof. i rektor uniw. w Worcester; reprezentant naturalizmu w wychowaniu; założyciel pierwszego psychol. eksperymentalnego laboratorium w USA. Hall [ho:l] Gus, ur. 1910, działacz amer. ruchu robotn.; od 1929 czł. KP USA; 194951 sekretarz, od 1959 sekretarz gen. Komitetu Krajowego partii Hall [ho:l] JOHN, 1627-56, pedagog ang.; autor petycji do parlamentu, w której krytykował programy nauczania; propagator badań nauk. — przyrodn. i matematycznych. Hall [ho:l] JOSEPH, 1574-1656, ang. poeta i prozaik; biskup, walczył z purytanami; satyry społ.-obyczajowe, lit. portrety dydaktyczne zw. charakterami. Hall [ho:l] PETER, ur. 1930, reżyser ang.; inscenizacje Szekspira i sztuk współczesnych; pierwszy ang. reżyser sztuk S. Becketta, E. Ionesco i H. Pintera; dyr. zespołu Royal Shakespeare Company. Hall [ho:l] SAMUEL READ, 1795-1877, pedagog amer.; pionier zawodowego kształcenia nauczycieli; założyciel pierwszej w USA szkoły pedag. Concord Academy i American Institute of Instruction. Hall →Solbad Hall. Hallam [häləm], rodzina aktorów amer., pochodzenia ang.; m.in.: LEWIS (ok. 17401808), założyciel i współdyr. American Company. Halland, kraina hist. w pd. Szwecji, nad Kattegatem. Halla pulsometr [p. hola] → tętnik. Halla zjawisko [z. hola], powstawanie różnicy potencjałów w płytce metal, lub półprzewodnikowej z prądem elektr. umieszczonej prostopadle do zewn. pola magnetycznego (E. Hali, 1879). Halle (Halle an der Saale), m. w pd.zach. części NRD, nad Soławą, ośr. adm. okręgu H.; 263 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., chem., mat. bud.; uniw.; w okolicy wydobycie węgla brunatnego.

Halle [al] (flam. Hal), m. w Belgii (Brabancja); 20 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., spożywczy. Hallein [-lain], m. w Austrii (Salzburg), na przedgórzu Alp; 13 tys. mieszk. (1961); wydobycie soli kam.; przemysł papiern., chem.; uzdrowisko. Halle-Neustadt [h. noisztat], m. w,pd.zach. części NRD, na zach. od Halle; 19 tys. mieszk. (1968); nowe wielkie osiedle mieszkaniowe dla pracowników sąsiedniego okręgu przemysłowego. Haller [ale:r] ALBIN, 1849-1925, fr. chemik i farmaceuta; czł. fr. Akad. Nauk; badania gł. kamfenu i jego pochodnych. Haller ALBRECHT VON, 1708-77, szwajc. anatom i fizjolog, botanik, poeta; prof. uniw. w Getyndze; stworzył podstawy współcz. fizjologii; wiersze i powieści. Haller HERMAN, 1880-1950, rzeźbiarz szwajc; klasycyzujące akty i portrety kobiece (m.in. portret Marie Laurencin) oraz rzeźby dekoracyjne. Haller JAN, 1467-1525, krak. mieszczanin, od 1505 właściciel oficyny druk. (po Hochfederze) i papierni; związany gł. z Akad. Krak. (podręczniki, rozprawy profesorów); wyłączne prawo druku kat. ksiąg liturgicznych; Statut haskiego z pierwodnikiem Bogurodzicy. Haller JÓZEF, 1873-1960, polityk, generał; czł. KNP w Paryżu, 1918-19 dowódca armii pol. we Francji, 1936 współorganizator Frontu Morges i SP; 1940-43 czł. rządu emigracyjnego. Haller STANISŁAW, 1872-1940, generał, przeciwnik J. Piłsudskiego; 1920-23 inspektor armii, 1923-25 i w maju 1926 szef Sztabu Gen.; Wypadki warszawskie 12 do 15 V 1926. Halley [häly] EDMUND, 1656-1742, astronom ang.; prof. uniw. w Oxfordzie; obliczył odległość Słońca od Ziemi; wspólnie z Newtonem opracował metodę obliczania orbit komet; odkrył istnienie ruchów własnych gwiazd. Halleya kometa [k. hä-1, znana już w starożytności kometa, której okresowość pojawiania się wykrył E. Halley. Hallgrimsson [hatl-] JÓNAS, 1807-45, pisarz isl.; najwybitniejszy romantyk, twórca isl. nowelistyki; patriot. poezja inspirowana przyrodą i przeszłością kraju. Halligen [haly-], grupa 9 wysp na M. Północnym, w archipelagu W. Północnofryzyjskich (NRF); 33 km2, ok. 700 mieszkańców; rybołówstwo i hodowla bydła. Hallstatt [-sztat], miejscowość w Austrii (Górna Austria), w Alpach, nad jez. H.; wielkie cmentarzysko z początkowego okresu epoki żelaza, zw. halsztackim; muzeum archeologiczne. Hallstein [-sztain] WALTER, ur. 1901, zachodnioniem. prawnik i dyplomata; 1951-58 sekretarz stanu w min. spraw zagr. („doktryna H."), 1958-67 przewodn. Komisji (organu wykonawczego) EWG. i Hallsteina doktryna [d. -szta na], zasada polityki zagr. rządu NRF (sformułowana 1955, twórca W. Hallstein) nieutrzy-mywania stosunków dyplomatycznych z krajami uznającymi NRD; układ ZSRR-NRF (1970) przekreślił d.H. Hallström PER, 1866-1960, szwedz. prozaik i poeta; wybitny nowelista; 1931-41 przewodn. komitetu lit. nagrody Nobla. Hallwachs [-waks] WILHELM, 1859-1922, fizyk niem.; prof. polit. w Dreźnie; odkrywca zewn. zjawiska fotoelektrycznego. halma, gra na specjalnej tablicy, polegająca na przeprowadzeniu własnych pionków na pozycje wyjściowe przeciwnika. Halmahera (Djailolo), wyspa indonez. w Molukach Pn.; 17,8 tys. km 2 , ok. 120 tys. mieszk.; uprawa ryżu, kukurydzy, pieprzu, palmy kokosowej; eksploatacja lasów. Halmstad, m. i port w pd.-zach. Szwecji, nad Kattegatem, ośr. adm. okręgu Halland; 47 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., maszyn., hutnictwo żelaza.

400 halmyroliza halmyroliza (wietrzenie podmorskie), wietrzenie spowodowane działaniem na skały słonej wody i związków chem. wydzielanych przez rozkładające się szczątki org. (gł. siarkowodoru, amoniaku, CO2). halna roślinność →alpejska roślinność. halny wiatr, pol. nazwa wiatru typu fen; występuje w Karpatach i Sudetach, po ich stronie zawietrznej; silny i porywisty, powoduje ocieplenie. halo, zjawisko optyczne w atmosferze ziemskiej wywołane odbiciem i załamaniem promieni świetlnych przez kryształki lodu w chmurach pierzastych; może mieć postać barwnych pierścieni dookoła Słońca lub Księżyca, łuków, słupów i plam świetlnych. halobionty, organizmy żyjące wyłącznie w wodach lub glebach słonych (50-200‰); np. zadychra, niektóre wiciowce. halofile, organizmy, dla których optymalnym środowiskiem są wody lub gleby słonawe; np. soliród, łoboda. halofity (słonorośla), rośliny przystosowane do życia na glebach zasolonych (wysokie ciśn. osmotyczne soku komórkowego); rosną w klimacie suchym lub na wybrzeżach mor. i solniskach śródlądowych. halogenki, nazwa ogólna wszystkich po łączeń chem. określonych jako fluorki, chlorki, bromki, jodki; sole kwasów chlorowcowodorowych i połączenia chlorow ców z niemetalami; także chlorowcopo chodne związków org. (węglowodorów i kwasów karboksylowych). halogenki kwasowe RCOX, pochodne kwasów karboksylowych, w których grupa —OH jest zastąpiona atomem chlorowca X (F, Cl, Br, J); dymiące ciecze lub ciała stałe o drażniącej woni; najważniejsze są chlorki kwasowe stosowane do acylowania. halogeny →chlorowce. haloizyt, minerał, uwodniony krzemian glinu; białe, kremowe lub żółtawe skupienia ziemiste; rozpowszechniony w różnych skałach ilastych. halotrychit, minerał, uwodniony siarczan żelaza i glinu; biały, żółtawy, o połysku szklistym; powstaje w strefie wietrzenia skał ilastych zawierających piryt. halowe zawody, imprezy, np. lekkoatletyczne, tenisowe, rozgrywane w postaci mistrzostw, mityngów, turniejów w halach sport., gł. w okresie jesienno-zimowym. halowy kościół, arch. zwykle 3-, czasem .2- lub 5-nawowy o nawach jednakowej wysokości, krytych wspólnym dachem; nawa gł. bez okien, oświetlona przez nawy boczne. Halpertowa LEONTYNA, Z ŻUCZKOWSKICH, 1803-95, wybitna aktorka teatru warsz.; mistrzyni recytacji; role w tragediach, komediach, melodramatach. Halphen [alfen] Louis, 1880-1950, historyk fr.; prof. Sorbony, czł. Institut de France; badacz historii polit. i ustrojowej wczesnego średniowiecza. hals: 1) położenie płynącego żaglowca względem wiatru; lewy h. — gdy wiatr wieje z lewej burty, prawy h. — gdy z prawej; 2) odcinek drogi przebytej przez statek bez Zmiany h. (w znaczeniu 1) — od zwrotu do zwrotu; 3) lina do umocowania rogu halsowego żaela do drzewca. Hals FRANS, ok. 1580-1666, malarz hol., wybitny portrecista; portrety zbiorowe i pojedyncze (Cyganka), sceny rodzajowe; indywidualny styl i technika; wpływ na malarzy XVII i XIX w. Hälsingborg [hälsingborj], m. i port w pd.-zach. Szwecji, nad cieśn. Sund; 81 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., chem., włók., huta miedzi; prom kol. i drogowy do Helsingør (Dania). halsowanie (lawirowanie), prowadzenie statku żaglowego pod wiatr wg zmienianego kursu. Halszka z Ostroga, 1539-82, żona D. Sanguszki, a następnie Ł. Górki; boha-

terka utworów m.in. J.I. Kraszewskiego, J. Szujskiego. halsztacki okres, archeol. wczesny okres epoki żelaza, ok. 800-400 p.n.e. w środk. Europie; w Polsce: rozwój kultury łużyckiej i wyodrębnienie się kultury wschodniopomorskiej; nazwa od cmentarzyska w Hallstatt (Austria). halsztuk, plisa ze skosu batystu noszona na szyi przez mężczyzn w 2 poł. XVIII w. i w XIX w., zapinana w tyle na guzik; na h. wykładano wysoki kołnierz koszuli. halucynacje (omamy), rzekome odbieranie wrażeń zmysłowych (np. słuchowych, wzrokowych, dotykowych), bez działania odpowiednich bodźców; występują np. w psychozach, alkoholizmie. halurgia, górn. →solnictwo. Hałan JAROSŁAW (właśc. Wołodymyr Rosowicz), 1902-49, ukr. pisarz, publicysta i działacz rewol.; dramaty (Weronika), nowele, powieści, pamflety polit.; pisał także w języku polskim. hałas, każdy dźwięk niepożądany lub szkodliwy dla zdrowia ludzkiego. Hałas JÓZEF, ur. 1927, malarz; prof. PWSSP we Wrocławiu; czł. Grupy Wrocławskiej; malarstwo abstrakc. inspirowane pejzażem. hałda →zwał. Hama, m. w zach. Syrii, ośrodek adm. prow. H., nad rz. Asi; 148 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., skór z., spoż.; sady; meczety, m.in. Wielki Meczet — przebudowany z bazyliki chrześc; minarety, m.in. Dżami an-Nuri (XII w.). hamada, pustynia kamienista, równina skalna, pozbawiona gleby i roślinności, często pokryta czarną skorupą żelazistą; h. występują m.in. w Afryce. Hamada el-Hamra, pustynia kamienista w pn. Saharze (Libia). Hamadan (staroż. Ekbatana), m. w zach. Iranie, ośr. adm. okręgu H.; 124 tys. mieszk. (1966); przemysł skórz., drzewny, ceram., tytoniowy; duży ośr. wyrobu dywanów; komunikac. węzeł. — Staroż. stol. Medii; rezydencja letnia Achemenidów. hamak, siatka wiązana, pleciona lub tkana, zawieszona na linkach; pierwotnie używany przez Indian Ameryki Pd. jako łóżko, obecnie także w krajach tropik, i na okrętach. Hamamatsu, m. w Japonii (środk. Honsiu), w pobliżu O. Spokojnego; 411 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., włók., herbaciany. Haman JANUSZ, ur. 1923, mechanik, agrotechnik; prof. WSR w Lublinie, czł. PAN; dyr. Instytutu Techniki Roln.; prace gł. z mechaniki gleby, teorii maszyn rolniczych. Hamann JOHANN GEORG, 1730-88, niem. pisarz i filozof; głosił poglądy rel.-mistyczne i irracjonalistyczne; wywarł wpływ na ruch społ.-lit. Sturm und Drang. Hamann RICHARD, 1879-1961, niem. historyk sztuki (NRD); prof. Uniw. Humbolta w Berlinie; liczne prace obejmujące historię sztuki eur. od starożytności do czasów współcz.; Ästhetik, Dzieje sztuki od epoki starochrześcijańskiej do czasów obecnych, Historia sztuki, Naturalismus, Impresjonismus. Hamar, m. w pd.-wsch. Norwegii, nad jez. Mjosa, ośr. adm. okręgu Hedmark; 15 tys. mieszk. (1969); przemysł papierniczy. Hamburg (Frei und Hansestadt Hamburg), m. w NRF, nad Łabą, ok. 110 km od M. Północnego; odrębny kraj związkowy — 747 km2, 1,2 mln mieszk. (1968); największe miasto NRF, jeden z największych portów mor. w Europie; ważny port śródlądowy; wielki ośr. przem., handl., kult. i naukowy. hamburka, mała łódź wioślarska spacerowo-turyst. dla 1 lub 2 wioślarzy i sternika. hamburskie powstanie, 1923, zbrojne powstanie proletariatu zorganizowane przez

KP Niemiec pod kierownictwem E. Thälmanna. Hamdanidzi, dynastia arab. panująca w Mezopotamii i Syrii 890-1003, zał. przez Taghliba, przywódcę plemienia Hamdan; najwybitniejszy władca — Sajf ad-Daula. Hamdullah, XVI w., kaligraf tur. na dworze Bajazyta II w Stambule; liczne kopie Koranu, wzory ozdobnych napisów do meczetów. Hämeenlinna [heme:n-] (szwedz. Tavastehus), m. w pd.-zach. Finlandii, ośr. adm. okręgu Hame; 37 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., drzewny, maszynowy. Hameln, m. w NRF (Saksonia Dolna), nad Wezerą; 47 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., włók., elektrotechniczny. hamer, daw. piec hutn., huta żelaza. hamernia →kuźnica. Hamersley [hämərzly], góry w Australii Zach.; dł. ok. 250 km, wys. do 1226 m (Mt. Bruce); wydobycie rud żel. (jedne z największych złóż na świecie. Hamhyng, m. w KRL-D, w pobliżu M. Japońskiego; 200 tys. mieszk. (1955); ośr. przemysłu chem., jedwabn. i maszyn.; węzeł kolejowy. Hami, m. w Ghinach (Sinciang-Ujgur); 50 tys. mieszk. (1957); gł. ośrodek gosp. Kaszgarii. Hamidi MEHDI, ur. 1914, poeta pers., liryk; poezje refleksyjne i miłosne. Hamid Kaszmiri, 1 poł. XIX w., poeta afgański; poezje, epos heroiczny Akbar-name, opiewający bohaterów I wojny afgańsko-ang.; tworzył w języku perskim. Hamilkar Barkas, ?-229(?) p.n.e., wódz kartagiński, ojciec Hannibala; w I wojnie punickiej odniósł wiele zwycięstw na Sycylii; 237-229 opanował pd.-wsch. Hiszpanię. Hamilton [hämyltn] ALEXANDER, 17571804, polityk amer.; przywódca federalistów; sekretarz skarbu w rządzie J. Waszyngtona; założyciel Banku Stanów Zjednoczonych. Hamilton [hämyltn] EMMA, ok. 17651815, słynna z urody żona ambasadora ang. w Neapolu; od 1798 przyjaciółka admirała H. Nelsona. Hamilton [hämyltn] SIR WILLIAM, 17881856, filozof szkoc, przedstawiciel tzw. filozofii ,,zdrowego rozsądku"; prof. logiki i matematyki na uniw. w Edynburgu. Hamilton [hämyltn] SIR WILLIAM ROWAN, 1805-65," matematyk irl.; odkrył kwaterniony, wykazał formalny związek między optyką geom. i mechaniką klas., nadał II prawu Newtona postać kanoniczną, podał zasadę najmniejszego działania. Hamilton [hämyltn], rz. w Kanadzie, na płw. Labrador; dł. 965 km; uchodzi do zatoki H. (O. Atlantycki); liczne wodospady. Hamilton [hämyltn], m. w Kanadzie (Ontario), port nad jez. Ontario; 298 tys. mieszk., zespół miejski 449 tys. (1966); ośr. przem.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., samoch. i in. Hamilton [hämyltn], m. w USA (Ohio), nad rz. Miami; 64 tys. mieszk. (1970), zespół miejski H.-Middletown 199 tys. (1960); przemysł maszyn., metalowy. Hamilton [hämyltn], m. w Nowej Zelandii, na W. Północnej, nad rz. Waikato; 68 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł maszyn., spoż.; węzeł komunik.; uniwersytet Hamilton [hämyltn], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad rz. Clyde, w zespole miejskim Glasgow; 46 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., metal., mat. bud., włókienniczy. Hamilton [hämyltn], m. w Australii (Wiktoria); 10 tys. mieszk. (1966); ośr. usługowy. Hamilton [hąmyltn], stol. wysp Bermudy (kolonia bryt.), na wyspie Bermuda; 3 tys. mieszk. (1966); port, ośr. handl. i turystyczny.

hands off 401 Hamiltona funkcja [f. hämyl-] (hamiltonian), mech. funkcja uogólnionych współrzędnych i pędów (ewent. czasu) liczbowo równa całkowitej energii układu fiz. w danym stanie. hamiltonian, , w mechanice kwantowej operator całkowitej energii cząstki (lub układu cząstek), spełnia rolę analogiczną jak funkcja Hamiltona w mechanice klasycznej. Hamina [ha-] (szwedz. Fredrikshamn), m. i port w pd.-wsch. Finlandii; 10 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny. Hamlet, legendarny książę duń. wg zaginionej sagi isl., wspomniany przez kronikarza Saxona Grammąticusa (XIII w.); tytułowy bohater tragedii Szekspira. hamletyzm, niezdecydowana postawa wobec życia, skłonność do autorefleksji uniemożliwiająca podjęcie czynu. Hamm, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Lippe-Seitenkanal; 84 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., włók., elektrotechn.; ważny węzeł kolejowy. hammam, łaźnia złożona z wielu pomieszczeń, często bogato zdobionych, umieszczana przeważnie w odrębnym budynku; istniała w większości pałaców oraz miast muzułm.; obecnie oznacza też zwykłą łazienkę. Hammarskjöld [hammarszöld] DAG, 1905-61, syn Hjalmara, szwedz. polityk i ekonomista; od 1953 gen. sekretarz ONZ; zginął w katastrofie lotn.; pokojowa nagr. Nobla. Hammarskjöld [hammarszöld] HJALMAR', 1862-1953, szwedz. polityk konserwatywny; prof. prawa uniw. w Uppsali; kilkakrotnie minister; 1904-46 przewodn. Stałego Trybunału Arbitrażowego (Rozjemczego) w Hadze; 1914-17 premier. Hammer SEWERYN, 1883-1955, filolog klas.; prof. m.in. Uniw. Jag.; więzień Sachsenhausen; tłumacz i komentator nowel gr. oraz Tacyta, Herodota i Polibiusza. Hammerfest [hamer-], m. w Norwegii, najbardziej na pn. wysunięte m. Europy; 7 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł rybny; port handl. i rybacki; ośr. turystyczny. Hammer-Purgstall JOSEF, 1774-1856, orientalista austr.; red. finansowanego przez W. Rzewuskiego pierwszego czasopisma orientalist.; prace z literatur wsch. inspirowały pisarzy niem. (J.W. Goethe). Hammond [hämənd], m. w USA (Indiana), nad rz. Calumet, w zespole miejskim Chicago; 107 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., budowa taboru kol., przemysł chem., maszynowy. Hammonda organy, instrument muz., elektrofon z 2 manuałami, rejestrami i pedałem, produkowany od 1935; stosowany w muzyce rozrywkowej. Hammurabi, ?-ok. 1686 p.n.e., władca Babilonii od ok. 1728; opanował całą Mezopotamię; ugruntował znaczenie polit. państwa; otoczył opieką rolnictwo i handel; wydał słynny kodeks prawny. Hammurabiego Kodeks, jeden z najstarszych kodeksów świata (XVIII/XVII w. p.n.e.); dążył do unifikacji i systematyzacji prawa babil.; odkryty 1901 w Suzie. Hammurabiego stela, diorytowy obelisk z przedstawieniem (w górnej części) Hammurabiego i Szamasza oraz z tekstem kodeksu Hammurabiego; Luwr. hamowanie, fizjol. proces nerwowy przeciwdziałający pobudzeniu przez utrudnianie powstawania impulsów nerwowych w neuronie lub przez zmniejszanie prądów czynnościowych w zakończeniach nerwowych dochodzących do neuronu; znaczenie w koordynacji pracy układu nerwowego. hamowanie, techn. zatrzymywanie lub zmniejszanie prędkości przebiegu procesów (np. technol., chem.), ruchu maszyn lub pojazdów. hamownia, pracownia, w której prze-

prowadza się pomiary mocy silników (np. spalinowych) za pomocą tzw. hamulców mierniczych. Hampden [hämp-] JOHN, ok. 1595-1643, polityk ang.; jeden z przywódców opozycji wobec Karola I; jego aresztowanie stało się sygnałem do wojny domowej. Hampel [hom-] JÓZSEF, 1849-1913, archeolog węg.; prof. uniw. w Budapeszcie; red. m.in. „Archaeologiai Ertésitö". Hampshire [hömpsziər ], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia),ż nad kanałem La Manche; 3,9 tys. km , 1,5 mln mieszk. (1968); nizina przecięta pasmami wzgórz; uprawa pszenicy, warzywnictwo; przemysł lotn., stoczn., petrochem.; turystyka; gł. m.: Southampton, Portsmouth, Bournemouth, Winchester (ośr. adm.). Hampton [hämptən] LYONEL, ur. 1913, murzyński wibrafonista, perkusista, pianista i kompozytor jazzowy (USA); grał z L. Armstrongiem, B. Goodmanem, założył dużą orkiestrę. Hampton [hämptən], m. w USA (Wirginia), nad zat. Chesapeake O. Atlantyckiego, w zespole miejskim Newport News; 119 tys. mieszk. (1970); port. handl. i rybacki. Hampton Roads [hämptən roudz], zespół portów (Norfolk, Hampton, Newport News. Portsmouth) w USA (Wirginia), nad zat. Chesapeake O. Atlantyckiego; wywóz węgla kam.; przemysł stoczn.; baza marynarki wojennej. Hamrin [-ri:n] FELIX, 1875-1937, szwedz. polityk liberalny; 1926-32 min. handlu, następnie finansów; 1932 premier; 1933-35 przewodn. Partii Lud. (obecnie Partii Liberalnej). Hamsun [-sün] KNUT (właśc. K. Pedersen), 1859-1952, powieściopisarz norw.; głosił indywidualizm w duchu Nietzschego (Głód), później mistyczny związek z ziemią (Błogosławieństwo ziemi); nagr. Nobla. Hamtramck [hämträmyk], m. w USA (Michigan), w zespoie Detroit; 27 tys. mieszk. (1970), w tym ok. 40% pochodzenia pol.; przemysł samochodowy. hamulcowy układ, układ złożony z hamulca (hamulców) i urządzeń do jego włączenia i zwalniania — mech., elektromech., hydraulicznych, elektr. lub pneumatycznych. hamulec, urządzenie do hamowania ruchomych części mechanizmu, maszyny lub całego urządzenia; działa na zasadzie tarcia między dociskanymi elementami — ruchomym i nieruchomym (h. cierny), oporu stawianego przez płyn poruszającemu się w nim ciału (np. h. aerodynamiczny), oddziaływania pól elektromagnet. itp. hamulec mierniczy (pomiarowy hamulec), urządzenie do mierzenia momentu obrotowego wału maszyny (zwykle silnika) na podstawie pomiaru momentu hamującego; mech., pneumatyczny, hydrauliczny, elektryczny. Hamun-e Helmand, bezodpływowe jezioro w Afganistanie i Iranie, na pustyni Margo; płytkie, słone; okresowo zamienia się w bagna; uchodzi rz. Helmand. Hamza Hakimzade (pseud. Nijazi), 1889-1929, uzb. poeta i dramatopisarz; zbiory wierszy, sztuki teatralne. Han, dynastia chiń. 206 p.n.e.-220 n.e.; wyróżnia się 2 okresy: Zach. (Wcześniejszej) H. (206 p.n.e.-9 n.e.) i Wsch. (Późniejszej) H. (23-220 n.e.). Han HERMAN, 1574-1628, malarz; od ok. 1597 w Gdańsku; obrazy rel., portrety. Han, rz. w Korei Pd.; dł. 514 km; uchodzi do zat. Kanghua (M. Żółte); żeglowna ok. 300 km; gł. m. Seul. Han, państwo w środk. Chinach w epoce Królestw Walczących, powstałe z rozpadu Chin, podbite przez Gin 230 p.n.e. Han, chin. dynastia ces. 206 p.n.e.-220 n.e. hanafici (hanefici), zwolennicy orto-

doksyjnej szkoły prawa muzułm., zał. w VIII w. przez Abu Hanifę. Hanau (Hanau am Main), m. i port w NRF (Hesja), nad Menem; 53 tys. mieszk. (1968); przemysł gumowy, elektrotechn., chem., metal., jubilerstwo; węzeł kolejowy. hanbalici, zwolennicy ortodoksyjnej szkoły prawa muzułm., zał. w IX w. przez Ibn Hanbala. Han-ciang →Han-szuej. Hanczung (Nanczeng), m. w Chinach (Szensi), port nad rz. Han-ciang; 70 tys. mieszk. (1957); przemysł gł. spoż. oraz bawełniany. Handa, m. w Japonii (środk. Honsiu), na pd. od Nagoyi; 76.tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszyn., chemiczny. handel, dział gospodarki nar.; gł. kierunki działania: 1) zbyt produkcji towarowej przemysłu i rolnictwa, 2) zaopatrywanie w towary zbiorowych i indywidualnych konsumentów, 3) zaopatrywanie w towary innych gałęzi gospodarki nar., 4) wymiana towarowa z zagranicą; potocznie zaopatrywanie w towary zbiorowych i indywidualnych konsumentów. handel detaliczny, handel, dzięki któremu towar wchodzi bezpośrednio w sferę konsumpcji; większą część jego odbiorców stanowią indywidualni konsumenci. handel hurtowy, obrót towarowy większymi partiami towarów, zaopatrujący handel detaliczny. handel ludźmi, przestępstwo polegające na handlu niewolnikami, kobietami (nawet za ich zgodą) lub dziećmi; ścigane (z mocy konwencji międzynar.) niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu jego popełnienia i obywatelstwa sprawcy. Handelsman MARCELI, 1882-1945, historyk, badacz dziejów średniowiecza i XIX w.; prof. uniw. w Warszawie, red. ,,Przeglądu Historycznego"; pedagog i działacz oświat.; zginął w obozie hitlerowskim; m.in. Historyka, Adam Czartoryski. „Handels og Sjøfarts Tidende" [h. og szö:farcz ti:-], norw. dziennik niezależny, pismo przemysłowców, armatorów i handlowców; wydawany od 1889. handel transsaharyjski, znana od staroż. wymiana handl. pomiędzy Sudanem Zach. a państwami z pd. wybrzeża M. Śródziemnego; Sudan dostarczał złoto i niewolników wzamian za artykuły zbytku i sól; rozkwit w okresie średniow. państw sudańskich. handel wewnętrzny, gałąź gospodarki nar. realizująca obrót towarowy na obszarze celnym danego państwa; w Polsce obejmuje: 1) skup produktów roln., 2) rozprowadzanie towarów między bezpośrednich użytkowników, 3) działalność zakładów gastronomicznych, 4) produkcję uzupełniającą. handel zagraniczny, gałąź gospodarki, której zadaniem jest wymiany części własnej produkcji danego kraju na dobra lub usługi wytwarzane przez inne kraje; h.z. jest wynikiem udziału danego kraju w międzynar. podziale pracy; h.z. składa się z importu, eksportu i reeksportu; wartość importu i eksportu ujmuje się w bilansie handlowym. handel żywym towarem, określenie handlu kobietami lub dziećmi mającego na celu wciąganie ich do nierządu. handicap [händykäp; ang.], sztuczne wyrównanie szans w zawodach, np. w wyścigach konnych mniejsze obciążenie konia gorszej klasy. Handlová, m. w Czechosłowacji (Słowacka . Rep. Socjalist.); 16 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia węgla brun.; elektrownia cieplna; przemysł chemiczny. handlowe prawo, przepisy prawne regulujące stosunki majątkowe związane z działalnością zarobkową kupców. hands off [händz of; ang.], „precz z rękami, ręce precz (od..)" (słowa bryt. min. W.E. Gladstone'a wypowiedziane 1878, gdy Austria zajmowała Bośnię i Hercegowinę); wyrażenie oznaczające protest przeciwko zaborczej polityce.

402 handszpak handszpak, żegl. drążek, za pomocą którego można ręcznie obracać kabestan. handżar, nóż tur. zakrzywiony na końcu; kindżał, puginał. Hanecki JAKUB (właśc. J. Furstenberg, pseud. Czesław Borel, Franciszek i in.), 1879-1937, działacz ruchu robotn.; czł. władz SDKPiL; 1917 w Zagr. Biurze KC SDPRR w Sztokholmie; uczestnik rewolucji październikowej. Han Fej, ok. 280-ok. 230 p.n.e., filozof chin., najwybitniejszy przedstawiciel szkoły legistów (fa-cia); uczeń Siin-cy; koncepcji swe wyłożył JW dziele Han Fej-cy ['mistrz Han Fej']. hanga, barwny drzeworyt jap., związany ze szkołą mal. ukiyo-e; wykonywany przez 3 osoby: malarza, rytownika i drukarza; gł. odmiany h.: sumizuri-e — drzeworyt czarno-biały, nishiki-e — brokatowy, surimono — o delikatnych barwach, ze złotymi i srebrnymi tłoczeniami. hangar: 1) budynek do przechowywania samolotów, szybowców lub małych statków wodnych w celu zabezpieczenia ich przed wpływami atm., umożliwienia napraw oraz przygotowania do eksploatacji; 2) budynek portowy do krótkotrwałego składowania ładunków. Hangczou, zatoka M. Wschodniochińskiego, u wsch. wybrzeża Chin; pływy do 7 m; wyspy. Hangczou, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Czeciang, port przy ujściu Wielkiego Kanału do zat. H.; 784 tys. mieszk. (1957); przemysł włók. i spoż.; rzemiosło; uniwersytet. Hanin RYSZARDA, ur. 1919, aktorka; prof. PWST w Warszawie; role (gł. dram.) w repertuarze klas. i współcz.; występy w filmach, radiu i telewizji. Hanjang →Wuhan. Han Jü, 768-824, chiń. eseista i poeta; przeciwnik buddyzmu^ propagator klas. stylu w prozie; poezje o różnorodnej tematyce. Hankiewicz MIKOŁAJ, 1869-1931, ukr. działacz socjalist.; współtwórca Ukr. Partii Socjaldemokr.; 1914-17 czł. Nacz. Rady Ukr. we Lwowie; po 1918 należał do prawicy socjalistycznej. Hanko (szwedz. Hangö), m. w pd.-wsch. Finlandii, jedyny niezamarzający port kraju; 10 tys. mieszk. (1966); rybołówstwo; kąpielisko. Hankou →Wuhan. Hann ANTONI, 1796-1861, chemik; prof. Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie; zastosował po raz pierwszy 1826 kwas fluorowodorowy do utrwalania rysunku na szkle. Hann JULIUS VON, 1839-1921, austr. meteorolog i klimatolog; prof. uniw. w Wiedniu, współzałożyciel Austr. Tow. Meteorol.; prace dotyczące gł. klimatów świata. Hannibal, 247-183 lub 182, kartagiński wódz i mąż stanu; w II wojnie punickiej (218-201) przekroczył Alpy, pobił Rzymian nad Trebbią, Jez. Trazymeńskim i pod Kannami; pokonany pod Zamą (202); 195 zmuszony do opuszczenia kraju, walczył przeciw Rzymowi na Bliskim Wschodzie. Hannibal ante portas [łac], ,,Hannibal u bram (Rzvmu)"; okrzyk Rzymian po zwycięstwie Hannibala pod Kannami, wyrażający zbliżające się niebezpieczeństwo. Hanno (Hannon), ok. VI/V w. p.n.e., żeglarz kartagiński: dotarł drogą mor. do zach. wybrzeża Afryki (ok. 10°N). Hano TÓZEF, nr. 1906, farmakolog; prof. Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; prace nauk. i podręczniki z farmakologii; Farmakologia, Farmakodynamika. Hano, zatoka M. Bałtyckiego, u pd. wybrzeży Szwecji; głęb. do ok. 50 m. Hanoi, stol. DRW, port nad rz. Song Koi; 415 tys. mieszk. (1960); duży ośro-

dek przem. (przemysł maszyn., chem., spoż., drzewny), kult. i nauk. (uniw.); węzeł komunik.; muzea; zabytkowe świątynie (m.in. z XI w.: Na Jednej Kolumnie i — poświęcona Konfucjuszowi — Literatury). Hanotaux [anoto] GABRIEL, 1853-1944, fr. historyk i polityk; prof. École Pratique des Hautes Études, czł. Institut de France; 2-krotnie min. spraw zagr.; badacz gł. dziejów najnowszych, wydawca źródeł (17 t.) do historii I wojny światowej. Hanower, kraina hist. Niemiec (obecnie w NRF, Saksonia Dolna); od 1634 księstwo, od 1692 elektorat; 1714-1837 w unii personalnej z Anglią, od 1814 królestwo, od 1866 do Prus. Hanower (Hannover), m. w NRF, stol. Saksonii Dolnej, port nad rz. Leine i Kanałem Śródlądowym; 525 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. (gł. przemysł samoch., maszyn., elektro techn.), handl., kult. i nauk.; międzynar. targi; muzeum. hanowerska dynastia, dynastia panująca w W. Brytanii 1714-1901; zał. przez Jerzego I, elektora Hanoweru, powołanego na tron na mocy Act of Settlement. Hansen [hänsn] ALVIN HARVEY, ur. 1887, ekonomista amer.; zwolennik teorii ekon. J.M. Keynesa. Hansen EMIL CHRISTIAN, 1842-1909, duń. botanik i mikrobiolog; prace nad fizjologią i fermentacją drożdży; pierwszy wyodrębnił czyste drożdże tzw. szlachetne. Hansen HANS CHRISTIAN, 1906-60, jeden z przywódców socjaldemokracji duń.; 1953-58 min. spraw zagr., 1955-60 premier. Hansen MARTIN ALFRED, 1909-55, pisarz duń.; powieści i nowele (m.in. o charakterze społ.); głosił zabarwiony mistycyzmem antyintelektualizm. Hansen OSKAR, ur. 1922, architekt, rzeźbiarz i malarz; prof. ASP w Warszawie; opracował koncepcję urbanist., zdefiniowaną jako „linearny system ciągły"; osiedla mieszkaniowe (m.in. Spółdzielni Mieszkaniowej w Lublinie), pawilony wystawowe (m.in. w Izmirze, Sao Paulo). Hansen THEOPHILUS EDVARD, 1813-91, architekt duń., przedstawiciel eklektyzmu; działał gł. w Atenach i Wiedniu; gmachy użyteczności publ., kościoły. Hanslick [-lyk] EDUARD, 1825-1904, austr. muzykolog, krytyk muz. i estetyk; prof. uniw. w Wiedniu; O pięknie w muzyce. Hanssen HANS PETER, 1862-1936, duń. bojownik o powrót do Danii pn. Szlezwiku, 1864 włączonego do Prus; wraz z posłami pol. występował w parlamencie Prus. i Rzeszy przeciw uciskowi niemieckiemu. Hansson OLA, 1860-1925, szwedz. poeta i prozaik; ewolucja od wpływów naturalizmu do modernizmu; eseje Młoda Skandynawia. Hansson PER ALBIN, 1885-1946, polityk szwedz.; 1925-46 przewodn. partii socjaldemokr. i 1932-46 równocześnie premier. Hanswurst, komiczna postać niem. widowisk barok. Haupt- und Staatsaktionen. Han-szuej (Han-ciang), rz. w Chinach, 1. dopłvw Jangcy; dł. 1500 km; żeglowna od m. Kuanghua; przy ujściu — Wuhan. Hantan, m. w Chinach (Hopej), nad rz. Fujang-ho; 380 tys. mieszk. (1958); duży ośr. przemysłu włókienniczego. hantle, przyrząd w formie 2 kul metal, połączonych uchwytem, wagi 2, 3 lub 5 kg, używany do ćwiczeń gimnastycznych. Hanul, ?-między 1417 a 1421, mieszczanin ryski; 1382 w czasie zatargu Kiejstuta z Wladvsławem Jagiełłą wydał Wilno Jagiełłę; 1382-87 namiestnik" wileński; przyczynił się do nawiązania stosunków handl. między Polską a Litwą. Hanumant, ind. bóstwo dobroczynne w postaci małpy; występuje w eposie Ramajana jako sprzymierzeniec Ramy. Hanuszkiewicz ADAM, ur, 1924, aktor, reżyser; dyr. teatrów warsz. (Powszechne-

go i Narodowego); głośne nowatorskie inscenizacje dramatów klas. (Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego, Hamlet Szekspira); twórca telewizyjnego Studia 63. hanza, związek kupców lub miast w Europie średniow. (XIII-XVII w.), mający na celu uzyskiwanie przywilejów w handlu; najstarsze w Niderlandach; największe znaczenie — H. niemiecka. Hanza niemiecka (Hanza), organizacja kupieckich miast niem. w XIV i XV w. (160 miast-członków); monopolizacja handlu północnoeur., wspólna polityka zagr., prowadzenie wojen; od XVI w. upadek znaczenia. hanzeata, członek Hanzy. Hańcza WŁADYSŁAW, ur. 1905, aktor, reżyser; występy m.in. w Teatrze Polskim w Warszawie (od 1948), także w filmie, radiu i telewizji; Fiodor Karamazow —• Bracia Karamazow F. Dostojewskiego. Hańcza, jezioro na Pojezierzu Suwalskim (woj. białostockie); pow. 305,8 ha, głęb. do 108 m (najgłębsze w Polsce); przepływa Czarna Hańcza; rezerwat przyrody. Hańska EWELINA, Z RZEWUSKICH, 180182, siostra Henryka, od 1850 żona Balzaka; listy Balzaka do H. (5 t.) są cennym źródłem informacji o życiu i twórczości pisarza. haoma →soma. hapaks legomenon [gr.], ,,rzecz powiedziana tylko raz"; wyraz, forma zaświadczona jednym tylko cytatem lub występująca jeden raz w dokumencie, w słowniku danego autora. Haparanda, m. w pn. Szwecji, przy ujściu rz. Torne, naprzeciw fiń. rn. Tornio; 9,4 tys. mieszk. (1969). haplofaza, stadium w cyklu rozwojowym roślin i zwierząt, w którym w jądrach komórkowych występuje zredukowana (haploidalna) liczba chromosomów; u roślin — gametofit, u zwierząt — dojrzałe gamety. haploidalność, występowanie w jądrach komórkowych tylko jednego z dwóch zespołów chromosomów homologicznych, obecnych w komórkach diploidalnych. Hapon GIEORGIJ A. →Gapon Gieorgij A. happening [häpnyŋ; ang., 'wydarzenie'], szt. plast, ruch artyst. zapoczątkowany 1959 w USA, wywodzący się m.in. z art informel i pop-artu; tworzenie wolnych od przyczynowości, wielowątkowych sytuacji osób i przedmiotów wg scenariusza dopuszczającego udział przypadku. happy end [häpy e.; ang., 'szczęśliwy koniec'], pomyślne zakończenie pełnej konfliktów akcji utworu lit., filmu, sprawy. hapteny (antygeny resztkowe, niekompletne), substancje, które po wprowadzeniu do krwi nie wywołują powstania przeciwciał; wiążą się z odpowiednimi istniejącymi przeciwciałami. haptonastia, hiol. →tigmonastia. haptotaksja, hiol. →tigmotaksja. haptotropizm, biol. →tigmotropizm. haracz, podatek nałożony na podbitą niemuzułm. ludność imperium osmańskiego; w Polsce h. określano okup lub kontrybucję. harakiri, eur. nazwa jap. obyczaju seppuku; rozcięcie brzucha sztyletem w celach samobójczych; istnieją 2 rodzaje h.: dobrowolne, uważane za bohaterstwo (uprawiane od IX w. do dziś), i karne (z wyroku) zniesione 1873. Harald JERZY (właśc. Jan Liersz), 191665, kompozytor i dyrygent; muzyka do filmów (Skarb), słuchowisk radiowych, popularne piosenki. Harald Klak, IX w., król Danii w 1 poł. IX w.; walki o zjednoczenie państwa; 826 przyjęcie chrześcijaństwa. Harald III Haardraade [h. ho:rdro:də], 1015-66, król Norwegii od 1047, z dyn. Ulfingów; ożeniony z córką Jarosława Mądrego; 1048 założył Oslo; poległ pod Stamford Bridge, w wyprawie na Anglię.

harmoniczny podział 403 Harald I Haarfager [h. hor-], ok. 850-933, król Norwegii 860-930, z dyn. Skjol-dungów; zjednoczył Norwegię; abdyko-wał; opiewany w sagach skandynawskich. Harald I Sinozęby, ok. 910-ok. 986, król Danii od ok. 936, z dyn. Skjoldungów; walczył z cesarstwem niem. o niezależność Danii; ok. 960 doprowadził do chrystianizacji kraju; 974 opanował Norwegię. haram [arab., 'miejsce święte, zakazane'], sala modlitw w meczecie. harap (harapnik), łow. bicz z krótką rękojeścią i długim, splecionym rzemieniem, zakończonym tzw. trżaskawką z włosia; używany dawniej gł. na psy myśliwskie. harapnik, łow. →harap. Harappa, miasto staroż. (ok. 2500-1500 p.n.e.) w Pendżabie (Pakistan Zach.), o regularnym układzie urbanist.; wysoki poziom rzemiosł, pismo dotąd nie odczytane; H. zalicza się do kultury induskiej; 1921 odkryto ruiny ze śladami odrębnej, przedaryjskiej kultury Indii. Harar, m. we wsch. Etiopii, na wys. 1860 m, ośrodek adm. prow. H.; 50 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; przemyśl włók., olejarski; w pobliżu wydobycie złota; na pn. i na zach. od miasta zespoły prehist. malowideł skalnych i monumentalne grobowce. haras, daw. rodzaj lekkiej tkaniny wełnianej. Harasiewicz ADAM, ur. 1932, pianista, laureat Konkursu im. F. Chopina (1955); występy za granicą. Harasymowicz JERZY, ur. 1933, poeta; liryka baśniowo-fantast; zbiory Wieża melancholii, Podsumowanie zieleni, Pastorałki polskie. Harawi Szaik, ur. 1914, poeta afgański; reprezentant środowiska lit. Heratu; zbiory poezji, artykuły krytycznoliterackie. harbajtel (harbejtel), daw. ozdobny pokrowiec na włosy, na harcap, chroniący ubranie przed pudrem, noszony przez mężczyzn w XVIII w. Harbig [-byś] RUDOLF, 1913-44, lekkoatleta niem., były rekordzista świata na 400, 800 i 1000 m; 1936-41 nie przegrał ani jednego biegu. Harbin (Charbin), m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Hejlungciang, port nad rz. Sungari; 1,6 mln mieszk. (1958); duży ośrodek przem. (przemysł gł. maszyn.), kult. i nauk.; węzeł komunikacyjny. Harburg-Wilhelmsburg, dzielnica Hamburga. harcap, warkocz lub węzeł włosów peruki noszonej przez mężczyzn w XVIII w. harce, zabawa dziecięca polegająca na gonitwach, skokach itp. harce, od średniowiecza do XVII w. utarczki w pojedynkę żołnierzy, zw. harcownikami, przed rozpoczęciem walnej bitwy. harcerstwo, pol. młodzieżowy ruch społ.-wychowawczy, zapoczątkowany ok. 1910 przez A. Małkowskiego; oparte częściowo na wzorach skautingu, wypracowało wiele własnych metod; od 1918 zorganizowane w Związek Harcerstwa Pol. (ZHP); w okresie międzywoj. w ZHP ścierały się wpływy endecji i sanacji; pewne wpływy miały również tendencje lewicowe (Czerwone Harcerstwo Tow. Uniwersytetu Robotniczego, Wolne Harcerstwo); w czasie okupacji hitlerowskiej działało pod nazwą Szare Szeregi; w PRL współpracuje ze szkołą w socjalist. wychowaniu młodzieży; 1950-56 działało w powiązaniu z ZMP jako Organizacja Harcerska Polski Lud. (OHPL); od 1956 p.n. Związek Harcerstwa Pol. (ZHP). harcownik, hist. żołnierz biorący udział w harcach. Hardangerfjord [-daŋərfju:rd], fiord w pd.-zach. Norwegii, na pd. od m. Bergen; dł. ponad 179 km, głęb. do 800 m. Hardangervidda [-daŋər-], płaskowyż w pd. Norwegii; wys. do 1691 m; szerokie

doliny z jeziorami i torfowiskami; cyrki i pola firnowe; tundra. hard-bop [ha:rd b.], odmiana be-bop w stylu modern jazzu, powstała w końcu 1. 50-ych XX w. jako reakcja na coll jazz; ekspresja rytmu, prymat improwizacji. Harden [ha:rdn] SIR ARTHUR, 1865-1940, biochemik ang.; prof. uniw. w Londynie; badania nad procesami fermentacji alkoholowej; odkrył koenzymy z grupy fosfotaz; nagr. Nobla. Hardenberg [har-] FRIEDRICH LEOPOLD VON →Novalis. Hardenberg [har-] KARL AUGUST VON, książę, 1750-1822, polityk prus.; od 1810 kanclerz, kontynuator reform państw. K. Steina; jego ustawy finans. uratowały Prusy przed bankructwem.i Harderwijk [hardərwe k], m. w Holandii (Geldria), nad jez. Ijsselmeer; 11 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. turystyczny. Hardie [ha:rdy] JAMES KEIR, 1856-1915, bryt. działacz robotn.; wydawca prasowy; współzałożyciel (1900) Kom. Reprezentacji Robotn., z którego powstała Partia Pracy. Harding [ha:rdyn] WARREN GAMALIEL, 1865-1923, polityk amer., działacz skrajnie prawicowego skrzydła Partii Republ.; od 1921 prezydent USA. Hardouin-Mansart [arduę mãsa:r] JULES ->Mansart-Hardouin Jules. Hardwar, m. w Indii (Uttar-Pradesz), nad Gangesem; 59 tys. 'mieszk. (1961); przemysł maszvn., spoż., bawełn.; ośr. handl.; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu. hardware [ha:rdueər; ang.], nazwa stosowana do wszystkich ,,części fiz." maszyny mat. programowanej. Hardy [ardi] ALEXANDRE, 1570-1632, dramatopisarz fr.; uważany za prekursora tragedii klas.; utwory o różnorodnej tematyce nawiązujące do tragedii antycznej i hiszp. dramatu. Hardy JOHN GEORGE, 1851-1914, austr. inżynier kol,, pochodzenia ang.; wynalazł ok. 1879 samoczynny hamulec próżniowy. Hardy [ha:rdy] THOMAS, 1752-1832, ang. działacz społ. i polit.; 1792 założyciel Londyńskiegor Tow. Korespondencyjnego. Hardy [ha: dy] THOMAS, 1840-1928, ang. powieściopisarz i poeta; przedstawiciel naturalizmu; przeniknięte fatalizmem powieści z życia wsi ang. (Tessa d'Urberville), poemat dram. The Dynasts, liryki. Harecki MAKSIM, 1893-1939, białorus. pisarz i historyk literatury; opowiadania i powieści o problematyce nar. i społ.; reportaże z okresu I wojny świat.; autor historii literatury białoruskiej. harem, część domu muzułm. przeznaczona dla kobiet; także kobiety tam przebywające; obecnie h. zanikaią w krajach, w których zakazano poligamii. Harenda, miejscowość leżąca w obrębie Zakopanego; Muzeum J. Kasprowicza w dawnej willi poety i mauzoleum; drewn. kościółek (XVII w.). harfa, instrument muz., chordofon szarpany, w kształcie trójkąta; znana w Azji Mn., Egipcie i Grecji staroż.; używana dziś h. pedałowa podwójna (7 pedałów, 46 strun), skonstruowana 1811 (S. firard). ,,Harfa", trad. nazwa wielu pol. chórów amatorskich; czołowe miejsce zajmuje „H." w Warszawie, zał. 1906 (W. Lachman). Hargejsa, m. w pn. Somalii; 40 tys. mieszkańców (1963); ośr. handlu bydłem. Harghita [-gita], masyw wulkaniczny w Karpatach Wsch. (Rumunia); wys. do 1801 m (Madarasi H.); źródła miner.; rudy żelaza. Hargreaves [-gri:wz] JAMES, ?-1778, ang. tkacz i wynalazca; zbudował przędzarkę wózkową wielowrzecionową (ok. 1764). Hariana, stan w pn.-zach. Indii, na Niz. Hindustańskiej; powstał 1966 z podziału stanu Pendżab; 44 tys. km2, 8,6 mln mieszkańców (1966); stol. Czandigarh; uprawa

pszenicy, jęczmienia, prosa, bawełny; hodowla bydła. Haringey [häryŋgej], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, obejmująca dawne miasta: Tottenham, Hornsey i Woodgreen; 245 tys. mieszk. (1968). Hariri al-, 1054-1122, arab. pisarz i filolog, pochodzenia pers.; autor makam; traktat o czystości języka arabskiego. Hari-rud (w dolnym biegu Tedżen), rz. w Azji Pd.; dł. ok. 1120 km, dorzecze 70,6 tys. km2; ginie w piaskach Kara-kum; wykorzystywana do nawadniania. Harkány [horka:ń], znane uzdrowisko z ciepłymi źródłami miner., w pn. Węgrzech, w pobliżu m. Pccz. Harklowa, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Dunajcem; ośr. turyst.; drewn. kościół późnogot. (XV/XVI w.) z późnogotycką polichromią. Harlem [ha:rləm], dzielnica murzyńska w Nowym Jorku,rna wyspie Manhattan. Harlingen [ha: lynən], m. w USA (Teksas), w zespole miejskim Brownsville; 34 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszyn., odzieżowy. Harlingen [harlyŋən], m. i port w Holandii (Fryzja), nad M. Północnym; 12 tys. mieszk. (1961); rybołówstwo. Harlow [ha:rlou], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; od 1947 miasto-ogród (New Town); 75 tys. mieszkańców (1968); przemysł m.in. precyzyjny, metal., poligraficzny. harmattan, suchy, gorący wiatr pasatowy, pn.-wsch., pojawiający się w zimie na zach. wybrzeżu Afryki Pn. i nad Zat. Gwinejską. harmider, mieszanina nieskoordynowanych dźwięków, głosów; zgiełk, wrzawa, hałas. Harmiodios i Aristogejton, 2 poł. VI w. p.n.e., arystokraci ateńscy; zamach na Pizystratydów przypłacili życiem; czczeni jako tyranobóicy; posag w Atenach. harmonia, filoz. w koncepcjach teleologicznych (gł. rel.) ład świata, uporządkowanie jego różnych składników ze względu na realizację tego samego zadania, celu. harmonia, muz.: 1) element muz. wyrażający się we współbrzmieniach i akordach, ich następstwach i wzajemnych związkach; 2) dział teorii muzyki zajmujący się zasadami budowy akordów i ich następstw; 3) typ orkiestry dętej. harmonia ręczna, instrument muz. (idio-fon dęty), złożony z miecha, 2 przegród z języczkami (stroikami) i 2 klawiatur guzikowych; odmiana h. — akordeon. harmonia sfer, wg pitagorejczyków dźwięki towarzyszące ruchowi planet. harmonia wokaliczna, uzależnienie jakości samogłoski sufiksu od samogłoski rdzenia; występuje w językach aglutynacyjnych, np. uralskich. ałtajskich. harmoniczna czwórka liczb, czwórka liczb a, b, c, d, dla której dwustosunek równy jest —1, tzn. (a, b, c, d) =-1. harmoniczna proporcja, proporcja postaci a:x = x:(a—x), w której wielkości x oraz a—x są dwiema częściami wielkości a (np. odcinka). harmoniczna średnia n liczb dodatnich, odwrotność średniej arytmetycznej odwrotności tych liczb (np. ś.h. liczb a i b jest liczba 2/ (1 + 1). a b harmoniczne drgania, drgania sinusoidalne, najprostszy rodzaj drgań okresowych (akust., elektr., mech.); w drganiach akustycznych charakteryzują barwę dźwięku. harmoniczny, oparty na właściwych proporcjach; harmonijny. harmoniczny ciąg, ciąg odwrotności kolejnych liczb naturalnych (1, 1, 1, ...) 2 3 harmoniczny podział (złoty podział), po dział danej wielkości a na takie dwie częś ci x oraz a—x, żeby spełniona była pro porcja a : x = x:(a—x).

404

harmoniczny szereg

harmoniczny szereg, szereg, którego kolejnymi składnikami są odwrotności kolejnych liczb naturalnych (1 +1+1 + •••) 2 2 jestrozbieżny. harmonika, muz. zespół cech harmonicznych charakterystycznych dla epoki, grupy utworów, kompozytora; h. funkcyjna (dur-moll) oparta na systemie tonalnym, obejmuje okres ok. 1600-1910. harmonizować: 1) być w harmonii z czymś, pasować do czegoś, odpowiadać czemuś; 2) dostosowywać wzajemnie, zestrajać w estetyczną całość; koordynować, uzgadniać. harmonogram, wykres obrazujący poszczególne czynności i czas ich trwania w ogólnym planie pracy. harmotom, minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian baru; biały, szary lub czerwonawy. r u r Harmsworth [ha: mz ə t] ALFRED CHARLES, wicehrabia NORTHCLIFFE, 1865-1922, ang. dziennikarz i wydawca, współtwórca nowocz. masowej prasy codziennej. Harnack [-nak] ADOLF, 1851-1930, niem. teolog protest., historyk wczesnego chrześcijaństwa; badacz dziejów tworzenia się chrześc, dogmatów. Harnack [-nak] ARVID, 1901-42, działacz niem. ruchu oporu, współzałożyciel organizacji Rote Kapelle; zamordowany. harnaś, przywódca zbójników tatrzańskich. Harney [ha:rny] GEORGE JULIAN, 181797, ang. działacz robotn.; przywódca lewicy czartystowskiej; współzałożyciel (1836) Tow. Demokr., a 1845 Demokratów Bratnich. Härnösand [här-], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu Vasternorrland; 27 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., drzewny. Harold II, 1022-66, król Anglii 1066; złożył hołd lenny Wilhelmowi I Zdobywcy, co stało się pretekstem do podboju Anglii przez Normanów; zginął pod Hastings. harpagon, człowiek skąpy; chciwiec, sknera. Harper [ha:r-], m. i port w Liberii, nad O. Atlantyckim, na przyl. Palmos; 5 tys. mieszk. (1958); ośr. handl.; rybołówstwo. harpia (Thrasaëtus harpyja), środkowo-i południowoamer. ptak drapieżny; dł. 1 m; biało-czarny, na głowie czub; poluje na ssaki (małpy, leniwce) i ptaki. harpie, mit. gr. złośliwe demony; uosobienie wichrów; przedstawiane w postaci uskrzydlonych kobiet lub ptaków z głową kobiety. Harpii pomnik, monumentalny grobowiec z VI/V w. p.n.e. w Ksantos (Azja Mn.j, ozdobiony reliefami przedstawiającymi harpie (reliefy w British Museum). harpolit, forma intruzji magmowej ułożonej zgodnie z płaszczyznami pęknięć skorupy ziemskiej. harpun, miotana broń łowiecka w postaci grotu z zadziorami, używana na duże zwierzęta mor.; h. rogowe lub kościane znane już w końcu paleolitu; h. elektr., połączony liną ze źródłem prądu porażającego trafione zwierzę. Harpur [ha:rpər] CHARLES, 1813-68, pierwszy rdzenny poeta austral.; romant. liryka, ukazująca oryginalny obraz surowej austral. rzeczywistości. Har(r)an (staroż. Karrai, Carrhae), w starożytności ośrodek kultu Sina, ostatnie centrum polit. Asyrii; obecnie ruiny w pd. Turcji. Harrigan [härygən] EDWARD, 18451911, amer. aktor, dyr. teatrów; autor wodewilów. Harriman [härymən] WILLIAM AVERELL, ur. 1891, amer. polityk i dyplomata; 194346 ambasador w ZSRR, 1946 w W. Brytanii; 1968-69 reprezentant USA na konferencji paryskiej w sprawie Wietnamu. Harris [härys] FRANK, 1856-1931, pisarz ang.; opowiadania, studia lit., głośna dzię-

ki drastycznym scenom autobiografia W pogoni za pełnią życia. Harris [härys] JOEL CHANDLER, 18481908, pisarz amer., humorysta; gawędziarskie opowiadania, bajki wierszem i prozą, wprowadzające murzyński folklor do literatury amerykańskiej. Harris [härys] LAWREN, ur. 1885, malarz kanad.; pejzażysta; czł. Group of Seven; gł. stylizowane krajobrazy z okolic kanad. jezior. Harrisburg [härysbə:r g], m. w USA, stol. stanu Pensylwania, nad rz. Susquehanna; 66 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 392 tys. (1967); różnorodny przemysł; węzeł kolejowy. Harrismith [härysmyt], m. we wsch. części Republiki Pd. Afryki (Orania); 16 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. Harrison [härysn] BENJAMIN, 1833-1901, prezydent Stanów Zjedn. 1889-93; rzecznik umocnienia wpływów Stanów Zjedn. na arenie międzynarodowej. Harrison [härysn] JOHN, 1693-1776, ang. wynalazca w dziedzinie techniki zegarowej; zbudował m.in. pierwszy dokładny chronometr morski (1761). Harrison [härysn] PETER, 1716-75, architekt amer., pochodzenia ang., od 1740 w USA; przedstawiciel ang. stylu kolonialnego; budynki mieszkalne, użyteczności publ. i sakralne. Harrison [härysn] WALLACE KIRKMAN, ur. 1895, architekt amer.; gł. architekt zespołu budynków ONZ oraz centrum kult. im. Lincolna w Nowym Torku. Harrison [härysn] WILLIAM HENRY, 1773-1841, generał amer.; prezydent Stanów Zjedn. 1841; stłumił krwawo powstanie Indian pod wodzą Tecumseha. Harrod [härəd] ROY FORBES, ur. 1900, ekonomista ang.; zajmuje się teorią wzrostu gospodarczego. Harrogate [härəgyt], m. w W. Brytanii (Anglia); 60 tys'. mieszk. (1966); uzdrowisko (liczne źródła miner.). Harrow [härou], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 209 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe. Harrow school [härou sku:l], jedna z największych ang. męskich szkół średnich, tzw. public school; zał. 1571 przez J. Lyona jako szkoła elementarna dla ubogich chłopców; obecnie H.s. ma charakter ekskluzywny. Harsit [-szit], hydrowęzeł w pn.-wsch. Turcji, na rz. H. uchodzącej do M. Czarnego. Harsparånget [ha:rsproŋət], elektrownia wodna w pn. Szwecji, na rz. Lu le; 350 MW. Harsza (Harszawardhana), ok. 587-647, władca ind. krainy nad górnym Gangesem, ze stol. Kanjakubdża (Kanaudż); uchodzi za autora trzech dramatów sanskr., m.in. Ratnawali. hart: 1) wytrzymałość fiz. i psych. człowieka, odporność na przeciwności; 2) daw. twardość metalu nadana mu przez hartowanie. Harte [ha:rt] BRET, 1836-1902, amer. poeta i prozaik; wiersze i nowele ukazujące egzotykę Dzikiego Zachodu — przygody poszukiwaczy złota, pionierów i włóczęgów. Hartford [hą:rtfərd], m. w USA, stol. stanu Connecticut, nad rz. Connecticut; 156 tys. mieszk. (1970), zespół miejski H.New Britain 793 tys. (1967); przemysł lotn., maszyn., precyzyjny, chem., włók.; ośr. handl.-finansowy.r Hartland [ha: tlənd], EDWIN SIDNEY, 1848-1927, etnolog ang.; badacz pierwotnych wierzeń i religii oraz stosunków społecznych. Hartleb MIECZYSŁAW, 1895-1935, historyk literatury; studia o poezji pol. renesansu (gł. o J. Kochanowskim) i baroku. Hartlepool [ha:rtlypu:l], m. w W. Brytanii (Anglia), -port nad M. Północnym,

w sąsiedztwie m. West H.; 17 tys. mieszk. (1961); różnorodny przemysł; rybołówstwo. hartley [ha:rtly; ang.], jednostka entropii informacji i ilości informacji; ilość informacji zawarta w wiadomości o zajściu zdarzenia, którego prawdopodobieństwo jest 0,1; 1 rh = 3,219 bita. Hartley [ha: tly] DAVID, 1705-57, ang. filozof, lekarz i psycholog; twórca asocjacjonizmu. Hartlib SAMUEL, 1599-1670, ang. działacz społ. i gosp., pedagog; propagator idei J.A. Komenskiego, oraz kontrolowania i wspomagania szkół przez państwo. Hartline [ha:rtlajn] HALDAN KEFFER, ur. 1903, amer. fizjolog i biochemik; prof. w Rockefeller Institute w Nowym Jorku; nagr. Nobla za odkrycie podstawowych procesów chem. i fizjol. zachodzących w oku i mózgu podczas widzenia. Hartling [-lin] POUL, ur. 1914, przywódca duń. Partii Liberalno-Agrarnej (Venstre); od lutego 1968 min. spraw zagranicznych. Hartmann EDUARD, 1842-1906, filozof niem.; twórca woluntarystycznego systemu filoz. głoszącego istnienie nieświadomego, twórczego pierwiastka woli w świecie, jako duchowego podłoża zjawisk (panpsychizm). Hartmann JOHANNES FRANZ, 1865-1936, astrofizyk niem.; prof. uniw. w Getyndze; wynalazł mikrofotometr i stereokomparator; odkrył gaz międzygwiazdowy. Hartmann NICOLAI, 1882-1950, filozof niem.; prof. uniw. m.in. w Marburgu i Getyndze; w teorii poznania głosił realizm, w ontologii — dualizm; twórca koncepcji aksjologicznej, przyjmującej obiektywne istnienie wartości. Hartmann von Aue [h. fon auə], ok. 1168-ok. 1210, poeta niem.; minnesinger; eposy Erec i Iwein oparte na wątkach legend arturiańskich, pieśni. hartowanie, obróbka cieplna polegająca na nagrzewaniu materiału (stopu, gł. stali lub żeliwa) do temperatury, w której zachodzą zmiany fazowe, wygrzewaniu w tej temperaturze i szybkim ochłodzeniu; ma na celu utwardzenie materiału. hartowanie ciała, zespół zabiegów i ćwiczeń fiz. mających na celu wzmożenie odporności organizmu, gł. na działanie zimna i zmian temperatury; kąpiele powietrzne, nacieranie skóry, natryski i in. hartowanie rozsady, poddawanie rozsady rosnącej w szklarni lub inspekcie zabiegom uodporniającym (obniżanie temp., ograniczanie podlewania i in.), w celu lepszego przyjęcia się roślin w gruncie. hartownia, oddział zakładu met., w którym przeprowadza się obróbkę cieplną lub cieplno-chem. (np. hartowanie, odpuszczanie, ulepszanie cieplne). hartownicze naprężenia, technol. naprężenia pojawiające się w materiałach poddanych hartowaniu; dla zmniejszenia n.h. stosuje się odpuszczenie. Hartshorne [ha:rtsho:rn] RICHARD, ur. 1899, geograf amer.; prof. uniw. Wisconsin w Madison; prace z metodologii geografii, geografii Europy (również Polski) i geografii politycznej. Hartung H ANS, ur. 1904, niem. malarz i grafik; od 1935 we Francji; przedstawiciel abstrakcjonizmu ekspresyjnego, nawiązującego do kaligrafii japońskiej. Hartungowie, rodzina drukarzy i księgarzy królewieckich; m.in. JAN HENRYK (1699-1756) i jego syn BOGUMIŁ LEBRECHT (1747-97); firma istniała 200 lat (1734-1934); ok. 360 druków polskich. Hartwig EDWARD, ur. 1909, wybitny fotografik i działacz ruchu fot.; autor albumów fot.; indywidualne wystawy w kraju i za granicą. Harun ar-Raszid, 763(?)-809, najwybitniejszy kalif z dyn. Abbasydów; znakomity polityk i administrator, mecenas nauki i sztuki. Harunobu Suzuki [h. -dzuki] →Suzuki Harunobu.

Hauke 405 haruspikowie, w staroż. Rzymie wieszczkowie etruscy wróżący ze zjawisk na niebie i ziemi oraz z wnętrzności zwierząt ofiarnych (gł. z wątroby). Harvard Observatory [ha:rwərd əbzə:rwətry], obserwatorium astr. Harvard University w Cambridge (USA).r r Harvard University [ha: wə d ju:nywə:rsyty], uniw. w Cambridge (USA, stan Massachusetts), zał. 1636; najstarsza szkoła wyższa w USA; nazwa od duchownego J. Harvarda, który ofiarował uniwersytetowi swą bibliotekę ir połowę majątku. Harvey [ha: wy] WILLIAM, 1578-1657, ang. anatom i fizjolog; dał pierwszy prawidłowy opis budowy i funkcjonowania krwiobiegu jako układu zamkniętego, w którym ruch krwi wywoływany jest skurczami serca. Harwell [haruəl], miejscowość w W. Brytanii (Anglia); ośr. badań jądrowych. Harwich [härydż], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym; 14 tys. mieszkańców (1966); port pasażerski, rybacki. Harz [harc], masyw górski na granicy NRD i NRF; wys. do 1142 m(Brocken); lasy iglaste; wydobycie rud miedzi, ołowiu, cynku, srebra i soli potasowych. harzburski front [f. harc-], 1931, porozumienie partii hitlerowskiej z ugrupowaniami prawicy niem. i kół wielkoprzem., zawarte w celu obalenia Rep. Weimarskiej. Has WOJCIECH JERZY, ur. 1925, reżyser film.; filmy o tematyce hist. (Lalka, Rękopis znaleziony w Saragossie) i współcz. (Jak być kochaną) wyróżniające się estetyzującą formą obrazu. Hasa, A1-, prowincja we wsch. części Arabii Saudyjskiej, nad Zat. Perską; ośr. adm. Hofuf; ważny region wydobycia ropy naft. (rurociągi do portów nad M. Śródziemnym); rafinerie ropy naft.; w oazach uprawa zbóż, drzew owocowych (gł. palmy daktylowej). Hasan II, ur. 1929, król Maroka od 1961; przekształcił Maroko w monarchię konstytucyjną (1962). Hasdeu [haszdeu] (Hijdeu) BOGDAN PETRICEICU, 1836-1907, rum. językoznawca, historyk, poeta i dramaturg; prof. uniw. w Bukareszcie, czł. Akad. Rum.; także wiersze o tematyce hist. i satyryczne. Hasdrubal, ?-221 p.n.e., wódz kartagiński, przywódca stronnictwa demokr.; zięć Hasdrubala Barkasa; rozszerzył jego zdobycze w Hiszpanii i utrwalił w niej wpływy kartagińskie. Hasdrubal Barkas, ?-207 p.n.e., wódz kartagiński, brat Hannibala; spiesząc mu z pomocą przeszedł Alpy, lecz poniósł klęskę (207) nad rz. Metaurus. Hašek JAROSLAV, 1883-1923, pisarz czes.; satyryk; twórca groteskowego obrazu I wojny świat, w powieści Przygody dobrego wojaka Szwejka. Haseke, E1-, m. w pn.-wsch. Syrii, ośrodek adm. prow. El-H.; 20 tys. mieszk. (1967); ośr. handlu produktami rolnymi. Hasenclever [ha:zənkle:-] WALTER, 1890-1940, pisarz niem.; przedstawiciel lewicowego nurtu ekspres jonizmu; dramaty, komedie, poezje. Hasior WŁADYSŁAW, ur. 1928, rzeźbiarz, uczeń A. Kenara; z różnorodnych materiałów tworzy struktury o metaforycznej wymowie; Pomnik ku czci poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej na Podhalu k. Czorsztyna. Haskala, ruch oświeceniowy wśród Żydów zapoczątkowany w Niemczech przez M. Mendelssohna; rozszerzyła się następnie na inne kraje eur., m.in. Polskę i Litwę; zainicjowała żyd. ruch asvmilacyinv. Haskell [häskl] ARNOLD LIONEL, ur. 1903, ang. historyk i krytyk baletu; dyr. Royal Ballet School; Balet. haskie konwencje pokojowe, konwencje podpisane w Hadze 1899 i 1907 podczas konferencji pokojowych; dotyczą załatwiania sporów międzynar. i prawa wojennego. Haskins [häskynz] CHARLES HOMER,

1870-1937, historyk amer.; prof. uniw. w Wisconsin i Harvard; wykazał istnienie w XII w. przełomu w cywilizacji średniow. (tzw. renesansu XII w.). haski regulamin, załącznik do konwencji 1907 dotyczący prawa i zwyczajów wojny lądowej; zawiera m.in. postanowienia o wojujących, jeńcach i krokach woj., o kapitulacji, rozejmie i okupacji; wiążący dla wszystkich państw. Hasluck [häzlak] PAUL MEERNA, ur. 1905, austral. polityk i dyplomata; od 1949 w parlamencie; minister wielu resortów, od 1969 gen. gubernator Australii. hasło: 1) wytyczna postępowania wyrażona w krótkiej, zwięzłej formie; myśl przewodnia, zasada, dewiza; 2) znak, sygnał do rozpoczęcia działania, akcji. hasło, książka wyraz, zwrot, pojęcie stanowiące odrębną objaśnioną pozycję w słowniku, encyklopedii lub katalogu; także tekst definiujący dany wyraz. hasło, wojsk.: 1) tajny znak rozpoznawczy; 2) w musztrze część komendy bezpośrednio nakazująca jej wykonanie. Hasmoneusze →Machabeusze. Hass HANS, ur. 1919, biolog austr.; badania podwodne życia mórz; książki popularnonauk. (Trzej łowcy na dnie morza), filmy kręcone w części pod wodą. Hassel KAI-UWE VON, ur. 1913, polityk NRF, [eden z przywódców CDU; 1963-66 min. obrony, 1966-69 min. do spraw przosiedleńców; od 1969 przewodn. Bundestagu. Hassel ODD, ur. 1897, fizykochemik norw.; badania budowy przestrzennej cząsteczek i kryształów; współtwórca metod analizy konformacyjnej; nagr. Nobla. Hasselt, m. w pn.-wsch. Belgii, ośrodek adm. prow. Limburg; 39 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Hassi Mesaud, duży ośrodek eksploatacji ropy naft. w Algierii, na Saharze; rurociągi naft. do portów Bedżaja i Arzaw; rafineria ropy naftowej. Hassinger [hasynər] HUGO, 1877-1952, geograf austr.; prace z antropogeografii, geomorfologii i klimatologii. Hassi Rmel, duży ośrodek eksploatacji gazu ziemnego w Algierii, na Saharze; gazociąg do portu Arzaw z odgałęzieniami do Oranu i Algieru. hasta, broń drzewcowa, włócznia dł. 2,5-4 m, używana przez rzym. legionistów. hastelloy (Hastelloy stop), ogólna nazwa stopów odpornych na czynniki chem. stosowanych do produkcji aparatury chem., pomp, zaworów, zbiorników oraz w przemyśle hutn. i odlewnictwie. Hastings [hejstyŋz] WARREN, 1732-1818, pierwszy bryt. gubernator gen. Indii (od 1768); przewodn. Rady Kompanii Wschodnioind.; stosował bezwzględne metody zarządzania. Hastings [hejstyŋz], m. w W. Brytanii (Anglia), port i kąpielisko nad kanałem La Manche; 69 tys. mieszk. (1968). 1066 bitwa wojsk anglosaskich Harolda II z normandzko-fr. Wilhelma I Zdobywcy; zwvcięstwo Wilhelma zadecydowało o podboju Anglii przez Normanów. Hastings [hejstyŋz]. m. w Nowej Zelandii, we wsch. części W. Północnej; 28 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Haszymidzi, jeden z arystokratycznych rodów arab. plemienia Kurajszytów. haszysz, narkotyk otrzymywany z kwiatów konopi ind.; palony w fajce lub jako papieros wywołuje euforię, halucynacje, sen narkotyczny. haszyszyzm, rodzaj narkomanii, nałogowe używanie haszyszu; prowadzi do psych. degradacji. Hata SAHACHIRO, 1873-1938, mikrobiolog jap.; prof. uniw. w Tokio; współpracownik P. Ehrlicha i współtwórca leku przeciwkiłowego — salwarsanu. Hatfield [hätfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; od 1948 miasto-ogród (New Town); 25 tys. mieszk. (1968).

hatha joga [sanskr.], część ind. systemu jogi, joga wysiłku; kładzie nacisk na system ćwiczeń psychofiz., w celu opanowania ciała i zdobycia sprawności psychicznych. Hathor, mit. egip. bogini nieba, później bóstwo miłości, zabawy, muzyki; opiekunka kobiet; wyobrażona w postaci krowy, z głową krowy lub tylko z rogami i dyskiem słonecznym między nimi. Hathras, m. w Indii (Uttar-Pradesz); 64 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., olejarski. Hatoyama ICHIRO, 1883-1959, polityk jap.; 1955-56 przewodn. Partii LiberalnoDemokr.; 1954-56 premier. Hatra →Hadr, A1-. Hatszepsut, ?-ok. 1480 p.n.e., królowa Egiptu od ok. 1505, z dyn. XVIII; przyczyniła się do znacznego rozwoju gosp. państwa. Hatszepsut świątynia w Dejr elBahari, ruiny tarasowej świątyni grobowej Hatszepsut— władczyni staroż. Egiptu; budowniczy — Sen(en)mut; rekonstruowana obecnie przez pol. specjalistów. Hattala MARTIN, 1821-1903, filolog słowacki; prof. uniw. w Pradze; prace z dziedziny komparatystyki bałtycko-słow. oraz języka słowac. na tle porównawczym. Hatteras [hätərəs], wyspa na O. Atlantyckim, u wybrzeży USA (Karolina Pn.). Hatteras [hätərəs], przylądek w USA, na wyspie H.; 35°15'N, 75°32'W. hatteria (tuatara, Sphenodon punctatus), jedyny współcz. przedstawiciel triasowych prajaszczurów, do 60 cm dł.; przypomina jaszczurkę; wybrzeża N. Zelandii. Hattiesburg [hätyzbə:rg], m. w USA (Missisipi); 37 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Hattingen [hatynən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 33 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszyn, i taboru kolejowego. Hattowie →Chattowie. Hattu →Protohetyci. Hattusas (obecnie Boğazköy w Turcji), staroż. stolica państwa Hetytów, ruiny potężnych obwarowań (bramy: Królewska, Lwów), 5 świątyń, cytadela (Biiyiikkale) z pałacem król., archiwum (10 tys. tabliczek z tekstami klinowymi gl. hetyckimi, akadyjskimi, luwijskimi). Hatvan [hotwon], m. w pn.-wsch. Węgrzech; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; w okolicy wydobycie brun. węgla. Hatyai, m. w pd. Syjamie, w pobliżu granicy z Malajzją; 36 tys. mieszk. (1960); węzeł komunikacyjny. haubica, działo o krótkiej lufie i stromym torze pocisku; do ostrzeliwania celów ukrytych: kaliber od 100 mm wzwvż. Hauch [həuk] JOHANNES CARSTEN, 17901872, pisarz duń.; przedstawiciel romantyzmu; liryka, dramaty, powieści walterskotowskie (Tajemnica pewnej rodziny polskiej). Hauensteintunel [hauənsztaintunəl], tunel kol. w Szwajcarii, w górach Jura; dł. 8,1 km. Hauff WILHELM, 1802-27, pisarz niem.; baśnie naśladujące Tysiąc i jedną noc; pierwsza hist. powieść niem. typu walterskotowskiego. Haug [o:g] ÉMILE, 1861-1927, wybitny geolog fr., tektonik; prof. Sorbony; prace dotyczące gł. geosynklin i bloków kontynentalnych. Haugesund [həugəsünd], m. i port rybacki w pd.-zach. Norwegii, nad M. Północnym; 27 tys. mieszk. (1969); przemysł rybny, stoczniowy. Hauke (van der Haacken, von Hauke) MAURYCY, 1773-1830, generał; uczestnik wojny 1792, powstania 1794; 1798 w Legionach Dąbrowskiego, a następnie w armii Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; 1824 przewodn. sądu woj., który skazał W. Łukasińskiego; zginął od kul podchorążych.

406 Hauke-Bosak Hauke-Bosak JÓZEF, 1834-71, generał; dowódca w powstaniu 1863, naczelnik wojenny w Krakowskiem i Sandomierskiem; zwolennik programu radykalno-demokr.; poległ w wojnie fr.-prus. dowodząc I brygadą fr. Armii Wogezów. Haupt ADAM, 1920-70, rzeźbiarz, architekt, wykładowca PWSSP w Gdańsku; pomnik-mauzoleum ofiar obozu w Treblince (z F. Duszenką i F. Strynkiewiczem), pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte (z F. Duszenką). Hauptmann GERHART, 1862-1946, pisarz niem.; jeden z najwybitniejszych dramaturgów eur. XIX/XX w. i czołowy przedstawiciel niem. naturalizmu; hist. dramaty społ. (Tkacze); powieści, nowela Kacerz z Soany; nagr. Nobla. Haur JAKUB KAZIMIERZ, 1632-1709, ekonomista, pisarz roln.; zarządca dóbr, sekretarz król.; autor poczytnych prac Ekonomika ziemiańska, Skład abo skarbiec znakomitych sekretów... Haura (ang. Howrah), m. w Indii (Bengal Zach.), w zespole miejskim Kalkuty, port mor. nad rz. Hugli; 581 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. jutowy, maszyn., metal.; znany ogród botaniczny. Hausa (Haussa), miasta-państwa powstałe ok. VIII-X w. na terenie dzisiejszego pn. Nigerii i pd. Nigeru, m.in. Kano, Gobir, Zaria, Rano, Duara, Katsina, Zamfaza; rozkwit w końcu XVI w.; w pocz. XIX w. opanowane przez Fulbe. Hausa, lud murzyński, gł. w Nigerii, Dahomeju, Górnej Wolcie; ok. 6 mln; oryginalna kultura, rozwinięte rzemiosła (metalurgia, wyroby ze skóry); język hausa. hausa, język z rodziny chamito-semickiej, gł. w Nigerii i pn. Sudanie; literatura od XVI w.; ok. 25 mln ludzi. Hausbrandt JAN, 1895-1941, leśnik, organizator i dyr. Instytutu Badawczego Lasów Państw.; Urządzanie lasu. Hausbrandt STEFAN, 1896-1971, geodeta; prof. Polit. Warsz.; autor prac z dziedziny rachunków geodezyjnych. Hauser [oze:r] HENRI, 1866-1946, fr. historyk i ekonomista; prof. uniw., m.in. w Paryżu; badacz zagadnień ekon. i społ. (m.in. genezy kapitalizmu). hausmanit, minerał, tlenek manganu; czarny, o połysku diamentowym lub metalicznym; powstaje m.in. wskutek procesów hydrotermalnych; ruda manganu. Hausner OTTO, '1827-90, galic. działacz polit.; poseł do sejmu i prezes Koła Pol. w Wiedniu (1879), obrońca interesów mieszczan. Hausruck [hausruk], wzgórza na pn. przedpolu Alp (Austria), między Innem i Traun; wys. do 800 m (Göbelsberg); lasy świerkowe; wydobycie brun. węgla. Haussmann [osman] GEORGES EUGENE, 1809-91, urbanista fr.; prefekt dep. Sekwany za Napoleona III; 1852-56 przeprowadził przebudowę urbanist. Paryża. haust, przełknięcie dużej ilości płynu, duży łyk. haustoria, bot. →ssawki. Hauswald EDWIN, 1868-1942, specjalista w zakresie maszynoznawstwa i organizacji przemysłu; prof. Polit. Lwowskiej; 1904 pierwszy w Europie wprowadził wykłady z organizacji zakładów przemysłowych. haute couture [ot kutü:r; fr.], „wysokie krawiectwo"; domy mody nadające kierunek świat, modzie strojów damskich; sztuka projektowania takich strojów; modele wykonane wg ostatniej mody. d'Haute-Provence Observatoire [dot pro-wãs opserwatuar], obserwatorium astr. we Francji, w pobliżu St.-Michel, zbudowane 1938-58 z inicjatywy I. Joliot-Curie. Hautmont [omą], m. w pn. Francji, nad rz. Sambre; 18 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metal., chemiczny. haut-relief [o röljef; fr.], silnie wypukła kompozycja rzeźb. (zw. też wypukłorzeźbą lub reliefem wypukłym) wydobyta z tła, wykonana gł. w kamieniu, metalu lub drewnie.

Haüy [aüi] RENE JUST, 1743-1822, fr. krystalograf i mineralog; czł. Akad. Nauk; twórca pierwszej teorii budowy wewn. kryształów. Haüy [aüi] VALENTIN, 1745-1822, tyflopedagog fr.; wynalazca wypukłego alfabetu dla niewidomych do czytania dotykiem; zał. w Paryżu pierwszą szkołę dla niewidomych. Havas [awa:s] CHARLES, 1763-1858, fr. organizator prasy; pochodzenia węg.; założyciel (1835) pierwszej na świecie agencji prasowej (od 1944 Agence France Presse). Havelberg, m. w środk. części NRD, nad Hawelą; 6,7 tys. mieszk. (1965); dawny słów. gród Hobolin. Havelock [häwlok], wielki ośr. eksploatacji azbestu w pn. części Ngwane. Haverhill [hejwəryl], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Merrimack, w zespole miejskim Bostonu; 46 tys. mieszk. (1970); przemysł obuwn., maszyn., włókienniczy. Haversa system [s. hejwersa], anat. →osteon. Havilland [häwylənd] SIR GEOFFREY DE, 1882-1965, ang.' konstruktor lotn. i przemysłowiec; projektował silniki lotn., samoloty myśliwskie i bombowe; w założonych (1920) przez niego zakładach —pierwsze odrzutowce myśliwskie „Vampire" i „Venom". Haviřov, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), w Zagłębiu OstrawskoKarwińskim; powstało po II wojnie świat.; 81 tys. mieszk. (1968); funkcje gł. mieszkaniowe. Havliček JOSEF, 1899-1962, architekt czes.; budowle użyteczności publ. (gmach Ubezpieczalni Społ. w Pradze, z K. Honzikiem), domy mieszkalne. Havliček-Borovský KAREL, 1821-56, czes. poeta, publicysta i działacz demokr.; satyra polit.; epigramy; rzecznik liberalno-demokr. poglądów mieszczaństwa, antyklerykał; przekłady poezji europejskiej. Havličkův Brod, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), na Wyż. CzeskoMorawskiej; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., spożywczy. Havránek BOHUSLAV, ur. 1893, czes. językoznawca, slawista; prof. uniw. w Brnie i Pradze, czł. Czechosł. AN i akad. zagr.; kilkaset prac z dziedziny słow. językoznawstwa. Hawaje (Hawaii), archipelag pochodzenia wulkanicznego2 na O. Spokojnym, stan USA; 16,7 tys. km , 749 tys. mieszk. (1970); stol. Honolulu; gł. wyspy: Oahu, Hawaii, Maui, Kauai; czynne wulkany (Kilauea, Mauna Loa); uprawa trzciny cukr., ananasów, kawy; turystyka; węzeł komunikacji mor. i lotn. na O. Spokojnym; baza wojsk. (Pearl Harbor). Hawajski Grzbiet, podwodne wzniesie nie dna w pn. części O. Spokojnego; cią gnie się na dł. ok. 5 tys. km od Kamczatki po Hawaje. hawana, odmiana tytoniu do wyrobu cenionych cygar hawańskich, pochodząca z zach. części Kuby. H awana (La Ha ba na ), stol. Ku by; 1,7 mln mieszk. (1967); największy ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i gł. port kraju; największe m. Antyli; zamki (XVI w.); zabytkowe budowle sakralne (XVI-XVIII w.); gmach senatu, dawny pałac gubernatora i cytadela (XVIII w.); m. zał. 1515. Hawea, jezioro w Nowej Zelandii, w pd. części W. Południowej, na wys. 345 m; pow. 119 km2, głęb. do 391 m. Hawela, rz. w NRD, pr. dopływ Łaby; dł. 345 km; żeglowna; połączona kanałami z Odrą i Łabą; nad H. — Poczdam. Hawelanie →Stodoranie. hawelok (od nazwiska gen. ang. Havelock), męski płaszcz bez rękawów z pelerynką kryjącą otwory na ręce, modny w XIX w. Hawkesbury [ho:ksbəry], rz. w Austra-

lii (Nowa Pd. Walia); dł. ok. 480 km; uchodzi do zat. Broken (M. Tasmana); wykorzystywana do nawadniania; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Goulburn. Hawkins [ho:kynz] JOHN, 1532-95, korsarz ang.; od 1588 admirał; jeden z dowódców w wojnie mor., przyczynił się do zniszczenia hiszp. tzw. niezwyciężonej armady. Hawks [ho:ks] HOWARD, ur. 1896, amer. reżyser film.; wybitny realizator westernów w 1. 30-ych (Patrol o świcie) i po II wojnie świat. (Rio Bravo). Hawksmoore [ho:ksmo:r] (Hawksmore) NICOLAS, 1661-1736, architekt ang.; uczeń i współpracownik Ch. Wrena i J. Vanbrugha; działał gł. w Londynie; liczne kościoły. Haworth [ho:uərt] SIR WALTER NORMAN. 1883-1950, chemik ang.; czł. Royal Society; badania struktury cukrów, glikozydów, celulozy, zsyntezował kwas askorbinowy; nagr. Nobla. Hawr (Le Havre), m. we Francji, nad kanałem La Manche, u ujścia Sekwanv; 200 tys. mieszk. (1968); wielki port handl. i pasażerski; przemysł stoczn., chem., samoch., lotn., metal.; w pobliżu rafinerie ropy naftowej. Hawrań, najwyższy szczyt Tatr Bielskich (Czechosłowacja); 2151 m. Hawryluk OŁEKSANDR, 1911-41, pisarz ukr.; sekretarz KP Zach. Białorusi; wiersze o tematyce rewol. i autobiogr., opowiadania i powieści (Bereza), prace publicystyczne i krytycznoliterackie. Hawthorne [ho:to:rn] NATHANIEL, 180464, pisarz amer.; prekursorskie w literaturze USA powieści psychol. (Szkarłatna litera) osadzone w tradycji purytanizmu. Háy [ha:j] GYULA, ur. 1900, dramatopisarz węg.; 1919-45 na emigracji, m.in. w ZSRR; dramaty o tematyce społ. i hist. Bóg, cesarz i chłop, zbiór opowiadań. Hayange [ejã:ż], m. w pn. Francji (Lotaryngia); 10 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł chem.; wydobycie rud żelaza. i Haydn [ha dn] JOSEPH, 1732-1809, kompozytor austr.; najstarszy z klasyków wiedeńskich; skrystalizował formę sonatową i cykl sonatowy w symfonii i muzyce kameralnej; ustalił skład klas. orkiestry symf.; 104 symfonie, 83 kwartety smyczkowe, koncerty, sonaty, divertimenta, opery komiczne, kantaty, msze, oratoria (Stworzenie świata, Pory roku). Hayes [hejz] HELEN, ur. 1900, amer. aktorka teatr.; słynne role: Królowa Wiktoria — Victoria Regina L. Housmana, Amanda — Szklana menażeria T. Williamsa. Hayes [hejz] ISAAC ISRAEL, 1832-81, amer. lekarz i podróżnik polarny; w wyprawie 1860-61 dotarł do 81°35'N (ciesn. Kennedy Channel). Hayes and Harlington [hejz ənd ha:rlyŋtən], część dzielnicy Hillingdon (Wielki Londyn); przemysł lotniczy. Hayford [hejferd] JOHN FILLMORE, 18681925, geodeta amer.; wyznaczył elementy elipsoidy ziemskiej, przyjętej 1924 za elipsoidę międzynarodową. Haym [haim] RUDOLF, 1821-1901, niem. historyk filozofii i literatury; zwolennik pozytywizmu, krytyk Hegla, Hay River [hej rywər], miejscowość w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.), nad Wielkim jez. Niewolniczym; 2 tys. mieszk. (1966). Hayward [hejuərd], m. w USA (Kalifornia), nad zat. San Francisco (O. Spokojny), w zespole miejskim San Francisco; 92 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł. u Haywood [hej ud] WILLIAM DUDLEY, 1869-1928, amer. działacz robotn.; 1901 przywódca lewego skrzydła Amer. Partii Socjalist.; współtwórca związku Robotników Przem. Świata; działacz antywojenny.

Hegel 407 hazard, ryzykowne przedsięwzięcie, którego wynik zależy od przypadku; gra ryzykowna, ryzyko w grze. Hazard [aza:r] PAUL, 1878-1944, fr. historyk i historyk literatury; prof. Sorbony i College de France, czł. Institut de France; prace z zakresu dziejów kultury, literatury i myśli polit. XVIII i XIX w. (La crise de la conscience européenne). Hazaribag, m. w Indii (Bihar); 41 tys. mieszk. (1961); ośr. największego w świecie regionu eksploatacji miki. hazena (jordanka), kobieca gra zespołowa, dawniej również sport., oparta na zasadach piłki ręcznej, ale bez kozłowania piłki i z ograniczonym polem poruszania się poszczególnych formacji drużyny w tercjach boiska. Hazleton [hejzltən], m. w USA (Pensylwania), w zespole miejskim Wilkes-Barre; 30 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia węgla kam. (antracytu). Hazlitt [häzlyt] WILLIAM, 1778-1830, ang. krytyk i historyk literatury, myśliciel; eseje o Szekspirze i dramacie elżbietańskim, poezji i sztuce europejskiej. hazuka: 1) długa domowa suknia kobieca o kroju wzorowanym na togach rzym., używana do XVII w.; 2) długi ubiór męski, zbliżony do żupana, używany w XVI w. hazzan, duchowny karaimski. HB, mech. symbol twardości materiału określonej twardościomierzem Brinella. h.c, skrót →honoris causa. HCB, chem. →śnieciotox. HCH, mieszanina izomerów sześciochlorocykloheksanu; stosowany jako aktywny składnik gamatoxu; wyizolowany izomer gamma, stosowany jest pod nazwą lindanu. He, symbol pierwiastka chem. helu. Heard [hə:r d], wulkaniczna wyspa w pd. części O. Indyjskiego; 412 km2; z wyspami Mac Donalda stanowi związkowe terytorium zamorskie Australii; nie zamieszkała. r Hearn [hə: n] LAFCADIO, 1850-1904, pisarz amer. i jap. (od 1890 w Japonii, pod nazwiskiem Koizumi Yakumo); popularyzator wiedzy o kulturze jap.; opowiadania, legendy, reportaże. Hearst [hə:rst] WILLIAM RANDOLPH, 1863-1951, amer. dziennikarz, twórca największego w USA koncernu prasowego. Heath [hi:t] EDWARD RICHARD, ur. 1916. polityk ang.; od 1953 czł. Izby Gmin, od 1965 przywódca Partii Konserwatywnej; od 1970 premier. Heaviside [hewysajd] OLIVER, 18501925, ang. fizyk i elektrotechnik; przewidział istnienie b. silnie z jonizowanej warstwy w atmosferze, rozwinął i zastosował w elektrotechnice rachunek operatorowy. heban, ciężkie, twarde drewno różnych drzew strefy podzwrotnikowej; najcenniejsze — czarne h. z niektórych śliwodaktyli; używane m.in. na meble artyst., instrumenty muzyczne. Hebbel CHRISTIAN FRIEDRICH, 1813-63, dramatopisarz niem.; metafizyczna koncepcja tragizmu nieodłącznego od egzystencji ludzkiej; Judyta, Maria Magdalena; także poezje, rnowele, Dzienniki. Hebburn [hebə n], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 25 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., elektrotechn., metal., chem.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Hebe, mit. gr. uosobienie młodości; podczaszy bogów na Olimpie; żona unieśmiertelnionego Heraklesa; atrybuty: czara lub dzban; mit. rzym. Juwentas. hebefrenia, postać schizofrenii rozpoczynająca się zwykle w młodym wieku; z wielu objawów typowa jest wesołkowatość. hebel, potoczna nazwa struga. Hébert [ebe:r] JACQUES RENÉ, 1757-94, fr. działacz rewol.; przywódca radykalnego skrzydła jakobinów; stracony.

hebertyści, zwolennicy działacza W. Rewolucji Fr., lewicowego jakobina J.R. Heberta. Hebra FERDINAND, 1816-80, dermatolog austr., pochodzenia czes.; prof. uniw. w Wiedniu; twórca podstaw nowocz. dermatologii i nauk. klasyfikacji chorób skórnych. hebraistyka, nauka, której przedmiotem jest literatura hebr. i język hebrajski. Hebrajczycy, wg St. Testamentu półkoczownicze plemię, uważane za przodków późniejszych Izraelitów. hebrajskie pismo, odmiana pisma aramejskiego; spółgłoskowe pismo alfabetyczne (22 znaki), którym posługują się Żydzi od ok. IV w. p.n.e. hebrajski język, z kananejskiej grupy języków semickich; 1200-200 p.n.e. język bibl. lub h.j. klas. (St. Testament); do II w. n.e. h.j. pobiblijny; od II w. nowohebr., rel. i lit.; h.j. współcz. od XIX w.; obecnie język urzędowy państwa Izrael. „Hebret" ['jedność'], etiop. dziennik rządowy, zał. 1962. Hebron, m. w zach. Jordanii, ośr. adm. okręgu H.; 43 tys. mieszk. (1967); ośr. handlu produktami rolnymi; ośr. kultu rel. muzułmanów i wyznawców judaizmu. Hebrydy (Hebrides), archipelag ok. 500 wysp u pn.-zach. wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 7,3 tys. km2, ok. 50 tys. mieszk.; 2 grupy wysp: H. Zewnętrzne (m.in. Lewis with Harris, North Uist, South Uist) oraz H. Wewnętrzne (m.in. Skye, Mull, Islay); hodowla owiec i bydła; rybołówstwo; wyrób tkanin. heca: 1) potocznie zabawne zdarzenie, niezwykła historia, śmieszny zbieg okoliczności; komedia, awantura; 2) daw. przedstawienie cyrkowe, wesołe widowisko. hecarz, daw. →kuglarz. Hecate [hekəty], cieśnina na O. Spokojnym, między W. Królowej Charlotty a zach. wybrzeżem Kanady. Hecht [hekt] BEN, 1894-1964, amer. pisarz, dramaturg, scenarzysta i reżyser film.; opowiadania i powieści (Eric Dorn), komediofarsy. Heck [hek] PHILIP, 1858-1943, niem. prawnik i historyk prawa; prof. uniw. w Tybindze; czołowy przedstawiciel (obok Iheringa) jurysprudencji interesów — teorii, uznającej, że prawo jest środkiem rozstrzygania sprzecznych interesów w społeczeństwie. Heckel [hekəl] ERICH, 18S3-1970, niem. malarz i grafik (NRF), przedstawiciel ekspresjonizmu; współzałożyciel grupy Die Briićke; portrety, pejzaże, kompozycje figuralne, malowidła ścienne. Hecker [hekər] JOHANN JULIUS, 1707-68, pedagog niem.; zwolennik pietyzmu, propagator wykształcenia realnego. Heckert [hek-] FRITZ, 1884-1936, działacz niem. i międzynar. ruchu robotn.; współorganizator Związku Spartakusa i KPD; od 1928 czł. KW Międzynarodówki Komunistycznej. Heckmann [hek-] OTTO, ur. 1901, astronom niem. (NRF); prof. uniw. w Hamburgu; 1967-70 prezes Międzynar. Unii Astr.; prace z kosmologii. Hečko FRANTIŠEK, 1905-60, słowac. poeta i pisarz; realist. powieści o życiu wsi i jej aktualnych problemach społ.-polit. (Drevend dedina). Heda WILLEM CLAESZ, 1594-1680 (1682?), malarz hol.; wybitny twórca martwych natur (Martwa natura z nautilusem — Muzeum Nar., Warszawa). Hedajat SADEK, 1903-51, pisarz pers.; pozostawał pod wpływem literatur eur.; twórczość nacechowana pesymizmem; zbiory obyczajowych nowel, sztuki teatralne. Hedberg [he:dberj] OLLE, ur. 1899, pisarz szwedz.; powieści psychol. z elementami krytyki społecznej. Heddal, miejscowość w pd.-wsch. Nor-

wegii, w pobliżu m. Notodden; drewn kościół (XII w.). Hedin [-di:n] SVEN ANDERS, 1865-1952, szwedz. podróżnik i geograf; badacz Azji Środk.; autor popularnych opisów podróży; w końcowym okresie życia publikacje o charakterze prohitlerowskim. Hedley [-ly] ARTHUR, 1905-69, muzykolog ang. (chopinolog); Chopin, szkice i artykuły o Chopinie. Hedley [-ly] WILLIAM, 1779-1843, ang. pionier kolejnictwa; zastosował w transporcie kopalnianym lokomotywy Trevithicka i Blenkinsopa; 1813 opatentował parowóz o gładkich kołach. Hedlund [he:dlünd] GUNNAR, ur. 1900, polityk szwedz., prawnik; od 1949 przewodn. agrariuszy (obecnie Partii Centrum); 1951-57 min. spraw wewn. i zdrowia. hedonista, zwolennik hedonizmu; człowiek kierujący się w swym postępowaniu wyłącznie poszukiwaniem przyjemności, dążeniem do użycia. hedonizm, filoz. doktryna etyczna, wg której przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i gł. motywem postępowania ludzi; stworzony przez cyrenaików, podjęty przez epikurejczyków, następnie przez filozofów oświecenia. Hedtoft-Hansen [hed- h.] HANS CHRISTIAN, 1903-55, polityk duń.; założyciel socjaldemokr. Związku Młodzieży Danii, 1939-55 przewodn. Duń. Partii Socjaldemokr.; w okresie II wojny świat, działacz ruchu oporu; 1947-50 i 1953-55 premier; współinicjator Rady Skand. (1952). Hedzu, m. w KRL-D, port nad zat. Kanghua; 82 tys. mieszk. (1954); przemysł mat. bud., chem., maszyn.; węzeł kolejowy. Hedżazi MUHAMMAD, ur. 1900, pisarz pers.; powieści poświęcone losom kobiety irańskiej, opowiadania dydaktyczne, sztuki teatralne. hedżra →hidżra. Heem [he:m] JAN DAVIDSZ DE, 1606-83 (84?), malarz hol.; kompozycje kwiatowe, martwe natury z owocami. Heemskerck [he:mskerk] MAERTEN VAN, 1498-1574, północnoniderl. malarz i grafik, manierysta, ulegający wpływom wł.; obrazy rel. (Tryptyk Ecce Homo — Muzeum Nar., Warszawa), mit., portrety. Heerenveen [he:rənwe:n], m. w Holandii (Fryzja); 29 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy. Heerlen [he:r-], m. w Holandii (Limburgia); 75 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam.; przemysł chem., metalowy. Hefajstos, mit. gr. bóg ognia, kowali i rękodzielników; chromy syn Zeusa i Hery; mąż Afrodyty i Charis; wyobrażany z młotem lub obcęgami w rękach; mii. rzym. Wulkan. Hefnera świeca, HK, stosowana dawniej w Niemczech i krajach skand, jednostka natężenia światła (światłości), oparta na wzorcu w postaci lampy płomieniowej. Hegar ALFRED, 1830-1914, niem. ginekolog i położnik; prof. uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim; wynalazca licznych narzędzi chirurgicznych i położniczych. Hegedüs [hegedüsz] ANDRAS, ur. 1922, węg. polityk, ekonomista, socjolog; 1951— 56 sekr. KC i czł. Biura Polit. Węg. Partii Pracujących, 1955-56 premier. Hegedušić KRSTO, ur. 1901, jugosł. malarz i grafik; założyciel hlebińskiej szkoły mal. i grupy Zemlja; twórczość silnie zaangażowana społ.; gł. obrazy ukazujące życie wsi, hist., portrety. Hegel GEORG WILHELM FRIEDRICH, 1770-1831, filozof niem., gł. przedstawiciel idealizmu obiektywnego XIX w., któremu nadał racjonalist. i dialektyczną interpretację, twórca wielkiego systemu filoz., którego podstawą jest dialektyczny rozwój idei; H. wywarł duży wpływ na dalszy rozwój filozofii, zwl. niem.; dialektyczny aspekt filozofii H. odegrał poważną rolę w kształtowaniu się marksizmu; Fenomenologia ducha, Nauka logiki, Wykłady z filozofii dziejów

408 Hegel wicieli modernizmu; poezje, opowiadania powieściopisarz i krytyk sztuki; bliski Hegel KONSTANTY, 1799-1876, rzeźbiarz; fantast.-hist., epopeja rycerska Caroliner- Sturm und Drang; powieść utopijna prof. SSP, potem Klasy Rysunkowej w na; nagr. Nobla. Ardinghello... Warszawie; ołtarze, ambony, posągi (kaHeidenstein REINHOLD, 1535-1620, seHeinz ADAM, ur. 1914, językoznawca tedra w Warszawie); liczne portrety. kretarz król., historyk, współpracownik indoeuropeista; prof. Uniw. Jag.; prace hegemon, przywódca; państwo lub gru- kanclerza J. Zamoyskiego. na temat indoeur. i pol. systemu przypadpa społ. kierująca innymi państwami lub Heifetz [hajfyc] JASCHA, ur. 1901, skrzy- kowego oraz derywacji (Fleksja a derygrupami społecznymi. pek amer., pochodzenia ros.; uznany za wacja). hegemonia, przewodnictwo, przywódz- jednego z najwybitniejszych skrzypków Heisenberg [haizən-] WERNER CARL, ur. two, czołowa rola jakiejś klasy lub pań- XX w. 1901, niem. fizyk teoretyk (NRF); dyr. Heijermans [heiər-] HERMAN, 1864- Instytutu Fiz. M. Plancka w Monachium; stwa; np. h. jednego państwa nad innypisarz i dziennikarz; współtwórca mechaniki kwantowej, elekmi poddającymi się jego kierowniczej roli. 1924, hol. hegemonia proletariatu, czołowa rola naturalistyczne dramaty (Nadzieja) i trodynamiki kwantowej, teorii ferromaproletariatu, jego kierownicza funkcja powieści z życia rybaków i marynarzy. gnetyzmu, teorii sił jądrowych, teorii pola; Keike-monogatari, jap. powieść nagr. Nobla. wobec mas pracujących w walce o obalenie panowania burżuazji, ustanowienie hist. o walkach rodu Taira z rodem zasada nieoznaczoności dyktatury proletariatu i zbudowanie so- Minamoto (XII w.); kilka wersji; wątki [z.Heisenberga n. haizən-] (nieokreśloności, wielokrotnie przerabiano i adaptowano. cjalizmu. niepewności), postulat głoszący Heilbronn [hailbron], m. w NRF (Ba- niemożność Hegendorfer [he:-] KRZYSZTOF, 1500-40, równoczesnego dokładnego niem. pedagog i działacz reformacyjny; denia-Wirtembergia), nad rz. Neckar; określenia wartości par pewnych wielkości propagator humanizmu i idei Lutra, re- 96 tys. mieszk. (1968); wydobycie soli fiz. układu (np. położenia i pędu cząstki). formator Akad. Poznańskiej w duchu hu- kam.; przemysł maszyn., środków tranHeitler [hait-] WALTER, ur. 1904, fizyk sportu, włók., papierniczy. manizmu. i niem.; prof. uniw. w Zurychu; prace doheilbroński program [p. ha l-], 1525, Hegeso Stela, jedna z najpiękniejszych tyczące elektrodynamiki kwantowej oraz gr. stel nagrobnych; przedstawia zmarłą, kompromisowy program naprawy ustroju zastosowań mechaniki kwantowej w chektórej niewolnica podaje szkatułkę; ko- Niemiec uchwalony na zjeździe delega- mii. chłopskich w Heilbronn. niec V w. p.n.e.; Muzeum Narodowe, tów powstańców i Hejlungciang, prowincja 2 w pn.Heiler [ha -] FFIEDRICH, 1892-1967, Ateny. Hegezjasz Peisitanatos [gr. 'H. nawołu- niem. (NRF) teolog protest., religioznaw- wsch. Chinach; 463,6 tys. km , 21 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Harbin; ważny ca; inicjator czasopisma ,,Ökumenische jący do śmierci'], IV/III w. p.n.e., filozof gr. ze szkoły cyrenaików; za jedyny śro- Einheit"; autor głośnej pracy o modlitwie region przem. (górnictwo, przemysł maszyn.); uprawa zbóż, soi, buraków dek wyzwolenia się od cierpień uważał Das Gebet. Heiligenstadt [hailygənsztat], m. w pd.- cukr.; hodowla bydła. śmierć. Hejlung-ciang →Amur. Hegi GUSTAV, 1876-1932, botanik szwajc.; zach. części NRD, nad rz. Leine; 13 tys. hejnał, sygnał wygrywany (np. na trąbprof. uniw. i dyr. ogrodu bot. w Mona- mieszk. (1968); różnorodny przemysł; ce) o określonej porze, np. Hejnał Machium; 7-tomowe dzieło o florze europej- uzdrowisko. i Heim [ha m] ALBERT, 1849-1937, geolog riacki. skiej. Hekate, mit. gr. bogini magii i czarów, szwajc, tektonik; prof. uniw. w Zurychu; heglizm, system filoz. G.W.F. Hegla duchów i upiorów; bóstwo rozstanowiący postać idealizmu obiektywne- twórca szwajc. szkoły kartografii geol. władczyni droży; wyobrażana w kształcie 3 postaci kontrakcji. go; podstawowym założeniem h. było Alp; rozwinął teorię i zwróconych do siebie plecami, z pochodHeimwehr [ha mwe:r], ochotnicze odpodporządkowanie całej rzeczywistości w rękach. idei (duchowi absolutnemu), rozwijającej działy paramilitarne, utworzone 1918 niami hekatomba, w staroż. Grecji pierwotnie przez burżuazję austr. i niem., gł. do walki się dialektycznie — przez powstawanie i ofiara ze 100 wołów, później każda więkzanikanie sprzeczności; h. podzielił się z ruchem robotn.; rozwiązane 1921 w sza ofiara ze zwierząt; przen. poświęceNiemczech, 1936 w Austrii. na 2 obozy: prawicę i lewicę heglowską. Heine [hainə] HEINRICH, 1797-1856, wy- nie wielu istnień. Hegyalja [hediolio] →Tokajskie Hekla, czynny wulkan w pd. Islandii; bitny poeta niem., romantyk; mistrz ironii, Góry. m; ostatni silny wybuch 1947-48. Heian, w dziejach Japonii lata 794-1185, znakomity polemista w duchu rewol. de- 1491 Heksabiblos [gr.], zbiór prawa mokratyzmu; liryki (Księga pieśni), impre(od nazwy stolicy H., dzisiejszego Kioto); rzym. w języku gr., opracowany 1345; syjna proza (Obrazy z podróży), satyry, wzrost znaczenia rodu Fujiwara, rozgro- publicystyka; wyrażał sympatię dla pol. używany pod panowaniem tur.; 1835 mienie plemion Ajnów, wyłonienie się uzyskał moc obowiązującą w zakresie ruchów wyzwoleńczych. klasy samurajów. Heine [hainə] JACOB VON, 1800-79, lekarz prawa cyw. w Grecji. Heiberg [heiber] GUNNAR, 1857-1929, niem.;opisał heksagonalny układ, jeden z układów dokładnie chorobę zw. chopisarz norw.; przedstawiciel neoromanty- robą Heinego-Medina. krystalograficznych; charakterystyczny i zmu; dramaty współcz., komedie, eseje. element symetrii: 6-krotna oś symetrii. Heine [ha nə] THOMAS THEODOR, 1867Heiberg [hej-] JOHAN LUDWIG, 1791- 1948, heksalina, chem.→cykloheksanol. niem. malarz i rysownik; ilustracje 1860, duń. krytyk i poeta; zdobył pozycję heksametr, lit. w poezji antycznej wyroczni lit.; tworzył pod wpływem He- do czasopism i książek, karykatury, pla- wiersz złożony z 6 stóp daktylicznych i gla; rozprawy, dramaty, wodewile, refle- katy. Heinego-Medina choroba [ch. ha - m.] stosowany w epice; pol. odpowiednik — ksyjna liryka.i (polio, porażenie dziecięce), wirusowa wiersz 6-akcentowy sylabotoniczny lub Heide [ha də], m. w NRF (Szlezwik- choroba zakaźna epidemiczna, występu- toniczny, np. Powieść Wajdeloty Mickier Holsztyn); 23 tys. mieszk. (1968); rafina- jąca zwykle u dzieci; zakażenie przez wicza. cja ropy naftowej.i heksan C6H14, nasycony węglowodór przewód pokarmowy, przenoszenie za poHeidegger [ha -] MARTIN, ur. 1889, filo- śiednictwem kału; przebiega w postaci acykliczny, otrzymywany z ropy naft.; lotna, łatwopalna ciecz; składnik benzyn. zof niem. (NRF); uczeń E. Husserla; prof. poronnej, oponowej lub porażennej (najheksoda, lampa elektronowa z 6 elektrow Marburgu; w poglądach swych prze- cięższej); porażenia częściowo ustępują, szedł od fenomenologii do egzystencjali- niekiedy są trwałe; leczenie objawowe, dami: katodą, anodą oraz 4 siatkami (2 sterujące). zmu i zajmował się zwł. filoz. analizą zapobieganie przez szczepienia. heksogen (cyklonit), materiał wybuchosensu bytu, ontologicznymi zagadnieniaHeinemann [hai-] GUSTAV, ur. 1899, mi egzystencji ludzkiej; Sein und Zeit. polityk NRF; w okresie III Rzeszy dzia- wy o silnych własnościach kruszących; Heidelberg [hai-], m. w NRF (Badenia- łacz antyfaszystowskiego odłamu Niem. stosowany do napełniania bomb lotn., Wirtembergia), nad rz. Neckar; 122 tys. Kościoła Ewang.; 1945-52 czł. CDU, od min i torped. heksolit (heksotol), kruszący materiał mieszk. (1968); ośrodek kult., nauk. (słyn- 1957 — SPD; 1966-69 min. sprawiedliwowybuchowy — mieszanina trotylu i heksony uniw. zał. 1386, Akad. Nauk), przem. ści, od 1969 prezydent NRF. i turyst.; zamek elektorski (XIV-XVII w., Heinicke [hainykə] SAMUEL, 1727-90, genu; zastosowanie podobne jak heksoczęściowo w ruinie) — obecnie muzeum; pedagog niem.; założył pierwszy w Niem- genu. heksozany, wielocukry rozkładające się ratusz (XVIII w.),i zabytkowe kościoły. czech zakład dla głuchoniemych w LipHeidenau [ha -], m. w pd.-wsch. części sku; stosował metodę głosową, którą udo- podczas hydrolizy na heksozy, np. skrobia, glikogen, celuloza. NRD , na d Ła bą , w pobliżu D rezna; skonalił. heksozy, cukry proste o 6 atomach wę20 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., Heinkel [haiŋ-] ERNST, ur. 1888, niem. elektiotechn., celulozowy. konstruktor lotn. i przemysłowiec; budo- gla w cząsteczce, np. glukoza, fruktoza. heksyl NH[C6H2(NO2)3]2, kruszący maHeidenheim [haidənhaim], m. w NRF wał myśliwce, bombowce i wodnosamolo(Badenia-Wirtembergia), w Jurze Szwab- ty; skonstruował pierwszą wyrzutnię sa- teriał wybuchowy stosowany do napełniania min mor., bomb lotn., torped. skiej; 49 tys. mieszk. (1968); przemysł molotów. hektar, ha, jednostka pola powierzchni Heinrich WŁADYSŁAW, 1869-1957, histomaszyn., włók., elektrotechniczny. 4 2 Heidenreich MICHAŁ (pseud. Kruk), ryk filozofii, psycholog; prof. Uniw. Jag., gruntu; 1 ha = 100 a = 10 m . hektar przeliczeniowy, w ekonomice 1831-86, generał w powstaniu 1863, na- czł. PAU; zasługi dla rozwoju pol. psychologii eksperymentalnej; Zarys historii rolnej średnia porównywalna miara prac czelnik wojenny wiLubelskiem. wykonanych siłami pociągowymi; odpoHeidenstam [he -] VERNER VON, 1859- filozofii. Heinse [hainzə] WILHELM (właśc. Jo- wiada pracy włożonej w zaoranie obszaru 1940, pisarz szwedz.; jeden z gł. przedstahann Jakob W. Heintze), 1746-1803, niem. lha .

hekto-, h, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) względem jednostek gł; oznacza 102 danej wielkości; np. 1 hm (hektometr) = 100 m. hektograf, urządzenie do powielania tekstów i rysunków; jako formy odbijającej używa się specjalnej masy, na którą się przenosi reprodukowany oryginał (wykonany specjalnym, hektograf. tuszem). hektokotylus, ramię samców niektórych ośmiornic, przekształcone w narząd kopulacyjny; zwykle odrywa się od samca, pływa i dokonuje kopulacji samodzielnie; opisane początkowo jako gat. pasożyta. Hektor, bohater Iliady, najdzielniejszy z Trojan; syn Priama i Hekuby, mąż An-dromachy; zabity przez Achillesa. Hekuba, mit. gr. żona Priama; matka 19 dzieci, m.in. Hektora, Parysa i Kasandry; podczas obrony Troi wszystkie je straciła. hel, mit. germ. podziemna siedziba zmarłych, państwo bogini Hel; wg późniejszych wierzeń otoczone rzeką; mostu strzegła olbrzymka, wejścia — pies Garm. hel He, pierwiastek chem. o liczbie atom. 2, z grupy helowców; gaz szlachetnyj występuje m.in. w gazie ziemnym, źródłach miner,; stosowany do uzyskiwania b. niskich temperatur, atmosfery ochronnej, wraz z tlenem jako powietrze helowe (np. dla nurków, astronautów). Hel (Helia, Hölle), mit. germ. bogini śmierci i władczyni świata zmarłych (hel); córka Lokiego. Hel, m. w pow. puckim, woj. gdańskim, na Mierzei Helskiej; 3,1 tys. mieszk. (1968); port rybacki i kąpielisko mor.; Muzeum Rybackie; prawa miejskie 1378 (do 1872) i 1963. — W 1939 (Helska Mierzeja) bohaterska obrona oddziałów polskich (1 IX-2 X), atakowanych z lądu, morza i powietrza. helaktynowe barwniki, nazwa handl. barwników reaktywnych produkowanych w Polsce. helanco [-kol, szwajc. nazwa handl. przędzy z włókien poliamidowych, teksturowanej metodą niby-skrętu, stosowanej w produkcji dzianin (wyroby pończosznicze) . helantrenowe barwniki, pol. nazwa handl. barwników kadziowych, stosowanych do barwienia i druku bawełny. Helcel ANTONI ZYGMUNT, 1808-70, historyk prawa pol., konserwatywny polityk galic. (czł. austr. Rady Państwa); prof. Uniw. Jag.; wydawca źródeł. Helder, Den, m. i port w zach. Holandii, nad M. Północnym; 60 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczniowy. Helena, mit. gr. najpiękniejsza kobieta Grecji; córka Zeusa i Ledy, żona Menelaosa; uprowadzenie jej przez. Parysa stało sie przyczyną wojny trojańskiej. Helena [helynə], m. w USA, stol. stanu Montana; 23 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu górniczego. Helgesen [hel-] (Eliesen) PAUL, ok. 1480-ok. 1534, duń. teolog i kronikarz; prof. uniw. w Kopenhadze; przedstawiciel humanizmu; autor historii Danii. Helgoland, wyspa na M. Północnym, należąca do NRF; 0,9 km2, 2,7 tys. mieszk. (1967); kąpielisko. Heliade-Răduleseu [h. radulesku] ION, 1802-72, pisarz rum.; uczestnik rewolucji 1848; prezes Tow. Akademickiego; poezje, prace filol. i filoz., krytyka literacka. heliaja, w staroż. Atenach sąd przysięgłych (heliastów), ustanowiony 594 p.n.e. przez Solona, oraz najwyższa instancja w sprawach cyw. i karnych; 6000 czł., 10 dykasteriów. heliakalny wschód gwiazdy, wschód gwiazdy przed wschodem Słońca, obserwowany pierwszy raz po okresie jej niewidoczności wskutek bliskości Słońca. heliantyna, chem. →metylowy oranż. helikoida, powierzchnia utworzona

przez krzywą obracająca się ze stałą prędkością kątową dookoła nieruchomej osi i jednocześnie przesuwającą się ze stałą prędkością liniową równolegle do tej osi. helikon, instrument muz., rodzaj tuby basowej; używany w orkiestrach dętych. Helikon (Ilikon), masyw górski w Grecji (Beocja), nad Zat. Koryncką; wys. do 1748 m; wg wierzeń staroż. Greków siedziba muz, słynna ze źródła Hippokrene. helikopter →śmigłowiec. heling, urządzenie, na którym się buduje małe statki (zwł. jachty żaglowe), zespoły szybowców, samolotów itp. helio-, pierwszy człon wyrazów złożonych, odnoszących się do Słońca lub do promieni słonecznych; np. heliocentryczny, helioskop. heliocentryczna teoria, opracowany przez Kopernika opis budowy świata, wg którego Słońce jest środkiem układu planetarnego, dookoła zaś Słońca krążą planety, wśród nich Ziemia. heliodor, minerał, przezroczysta, złotożółta odmiana berylu; kamień szlachetny. helioelektrownia (fotoelektrownia, elektrownia słoneczna), zakład helioenergetyczny przetwarzający energię promieniowania słonecznego na energię elektryczną. helioenergetyczny zakład (zakład fotoenergetyczny, słoneczny zakład energetyczny), zakład przetwarzający energię promieniowania słonecznego w energię cieplną — za pomocą słonecznych pieców — wyzyskiwaną do ogrzewania bądź przetwarzaną w energię mech. lub elektryczną. helioenergetyka, dział energetyki zajmujący się przetwarzaniem energii promieniowania słonecznego gł. na energię elektryczną i cieplną. heliofile, organizmy przebywające najchętniej w miejscach nasłonecznionych, np. większość gadów. . heliofizyka (fizyka Słońca), dział astrofizyki poświęcony badaniom Słońca. Heliogabal, mit. gr. imię Elagabala. heliograf, przyrząd do pomiaru czasu trwania usłonecznienia. heliografia, druk. używany niekiedy termin na określenie światłodruku i heliograwiury. heliograwiura (fotograwiura, heliografia), technika druku wklęsłego; reprodukowany obraz (tekst) przenoszono z papieru pigmentowego na płytę miedzianą posypaną proszkiem asfaltowym; przez wytrawienie płyty uzyskiwano formę druk.; h. została całkowicie wyparta przez rotograwiurę. heliolatria, rel. →kulty solarne. heliometr, luneta stosowana w XIX w. do pomiaru małych odległości kątowych między gwiazdami, rozmiarów kątowych Księżyca i Słońca. helionowe barwniki, pol. nazwa handl. odpornvch na światło barwników bezpośrednich, używanych do barwienia bawełny, lnu, jedwabiu itp. heliony, jądra izotopów helu (np. 3 He, cząstka a). Heliopolis -^Baalbek. Heliopolis (Misr el-Gadida), dzielnica Kairu (Egipt), na miejscu staroż. miasta On; najbardziej luksusowa część Kairu (zabudowa willowa, dużo zieleni); staroż. ośr. kultu boga Re; liczne budowle kultowe, w większości całkowicie zniszczone. Helios, mit. gr. bóg słońca; syn Hyperiona i Tei, brat Selene i Eos; wyobrażany na złotym rydwanie zaprzężonym w 4 białe rumaki; ośr. kultu — Rodos; mit. rzym. Sol. helioskop, przyrząd do obserwacji Słońca; zwykle ustawiony za okularem lunety ekran, na który pada obraz Słońca. heliostat, urządzenie do otrzymywania obrazu Słońca stale w tym samym miejscu. helioterapia, metoda leczenia polegająca na naświetleniu całego ciała lub jego części promieniami Słońca, tj. natural-

Hellmann 409 nymi promieniami podczerwonymi i nadfioletowymi. heliotrop, astr. przyrząd do kierowania wiązki promieniowania Słońca lub sztucznego źródła światła ku określonemu punktowi. heliotrop (Heliotropium), bot. ozdobny pólkrzew tropik.; najczęściej uprawia się na kwietnikach odmiany z krzyżowania 2 gat. południowoamer., o kwiatach fioletowych, wonnych. heliotrop, miner, minerał, odmiana chalcedonu; ciemnozielony z czerwonymi plamkami; kamień półszlachetny. heliotropina (piperonal) C8H6O3, aldehyd, bezbarwna, krystal. substancja o zapachu heliotropu; występuje w olejkach eterycznych; otrzymywana syntetycznie; stosowana powszechnie jako składnik kompozycji zapachowych. heliotropizm, biol. →fototropizm. heliport, port lotn. dla śmigłowców. Hellada, w starożytności kraina w pd. Tesalii, od VII w. p.n.e. nazwa Grecji. helladzka kultura, ok. 2600-ok. 1100 p.n.e., kultura rozwijająca się na terenie Grecji i pozostająca, zwł. w okresie mykeńskim (1600-1100 p.n.e.), pod silnym wpływem Krety. helladzka sztuka, sztuka kręgu egejskiego, rozwijała się na terenie Grecji, rozkwit (tzw. mykeńska sztuka) w 2 pol. II tys. p.n.e.; warowne zamki-pałace i osiedla, pomieszczenia na planie megaronu, malowidła ścienne; groby kopułowe, szybowe i in.; ceramika o zgeometryzowanej dekoracji; rzemiosło artystyczne. Hellen, mit. gr. eponim Hellenów (Greków); przez swych synów (Dorosa i Eola) i wnuków (Iona i Achajosa) protoplasta plemion gr.: Dorów, Eolów, Jonów i Achajów. hellenista, filolog klasyczny, znawca języka i kultury staroż. Grecji. hellenistyczna kultura, kultura okresu hellenizmu, będąca połączeniem kultury gr. (helleńskiej) i kultur wsch.; cechowały ją m.in. kosmopolityzm i indywidualizm, w religii — synkretyzm; w nowej formie języka gr., zw. wspólnym (koiné), powstawało ówczesne piśmiennictwo. hellenistyczna sztuka, sztuka rozwijająca się w okresie hellenizmu, etap w rozwoju gr. sztuki; dążenie do iluzjonizmu i ekspresji. hellenistyczny, dotyczący okresu hellenizmu (330-30 p.n.e.). hellenizacja, poddawanie wpływom kultury gr. (helleńskiej). hellenizm, okres dziejów Grecji od 330-30 p.n.e., tj. od podbojów Aleksandra W. do podboju przez Rzym Egiptu, ostatniego spośród państw diadochów; okres kultury nowego typu, zw. kulturą hellenistyczną. Hellenowie, w starożytności plemię gr. w pd. Tesalii; od VII w. p.n.e. nazwa wszystkich Greków. Hellens [elę:s] FRANZ (właśc. Frédéric van Ermengriem), ur. 1881, pisarz belg., tworzący w języku fr.; autor poezji realist.-fantast., nowel i powieści. helleński, czysto gr., tzn. związany z okresem dziejów gr. od czasów najdawniejszych do podbojów Aleksandra W. (330 p.n.e.). Heller JÓZEF, ur. 1896, biochemik; prof. uniw. we Wrocławiu i Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; dyr. Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN; prace gł. z biochemii porównawczej. Hellespont, w starożytności nazwa cieśn. Dardanele. Hellin [elin], m. w Hiszpanii (Murcja); 28 tys. mieszk. (1960). Hellman [-mən] LILLIAN, ur. 1905, dramatopisarka amer.; sztuki społ.-obyczajowe i psychol.; dramat Ukazujący grozę hitleryzmu (The Watch on the Rhine). Hellmann GUSTAV JOHANN, 1854-1939, meteorolog niem.; prof. uniw. w Berlinie, dyr. Pruskiego Instytutu Meteorol.; prace z zakresu klimatologii statyst, oraz historii meteorologii.

410

Hellriegel

Hellriegel [helri:gəl], HERMANN 1831-95. niem. chemik rolny i fizjolog roślin; obok M. Beijerincka i A. Prażmowskiego odkrywca przyswajania azotu przez bakterie brodawkowe. Hellström GUSTAF, 1882-1953, pisarz szwedz.; w powieściach zawarł krytyczny obraz wspólcz. społeczeństwa. Helmand, główna rz. Afganistanu; dł. 1110 km, dorzecze 500 tys. km2; uchodzi do jez. Hamun-e H. w Iranie; wykorzystywana do nawadniania. Helmert FRIEDRICH ROBERT, 1843-1917, niem. geodeta i geofizyk; wyznaczył elementy elipsoidy ziemskiej; autor podstawowych dzieł z geodezji wyższej i grawimetrii. Helmholtz [-holc] HERMANN LUDWIG VON, 1821-94, niem. fizyk, fizjolog i filozof; prof. uniw. m.in. w Heidelbergu i Berlinie; podał mat. interpretację zasady zachowania energii i wykazał jej powszechny charakter, opracował teorię akomodacji oka i teorię widzenia barw. Helmholtza rezonator [r. -holca], układ akustyczny o wymiarach małych w stosunku do długości fali, złożony z komory i przewężonej szyjki z otworem, wewnątrz którego występuje wzmocnienie drgań, pod działaniem fali o określonej częstotliwości. Helmholtza teoria kontrakcyjna [t. k. -holca], teoria stworzona 1854 przez Helmholtza, wg której źródłem energii wypromieniowanej przez gwiazdy miało być ich kurczenie się, połączone ze zmianą energii grawitacyjnej w cieplną. helmintologia, nauka zajmująca się pasożytniczymi przywrami, tasiemcami, nicieniami, kolcogłowami oraz chorobami przez nie wywołanymi (tzw. robaczyce); dział parazytologii. helmintosporiozy jęczmienia, groźne choroby jęczmienia, powodowane przez pasożytnicze grzyby; objawy: liście z siatkowatymi plamkami (plamistość siatkowata) lub z ciemnymi smugami, rozdzielające się w pasemka (pasiastość liści). helmintozy, med., wet. →robaczyce. Helmond, m. w Holandii (Brabancja Pn.); 57 tys. mieszk. (1969); przemysł włókienniczy. Helmont JAN BABTISTA VAN, 1577-1644, flam. lekarz, fizjolog i alchemik; najwybitniejszy po Paracelsusie jatrochemik; dokonał wielu odkryć z zakresu fizyki i chemii; pierwszy próbował wyjaśnić sposób odżywiania się roślin. Helmstedt [-sztet], m. w NRF (Saksonia Dolna), przy granicy z NRD; 28 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., brykietownie, przemysł włók.; przejście graniczne do NRD. heloci, w staroż. Sparcie ludność zależna, potomkowie przeddoryckiej ludności Lakonii i podbici przez Spartan mieszkańcy Mesenii; świadczenia; uprawa ziemi spartiatów, daniny. helodermy (Helodermatidae), jedyne jadowite jaszczurki, do 60 cm dł.; ciało walcowate, gruby, długi ogon — pokrvte brodawkowa tymi łuskami; gruczoły jadowe uchodzą przy zębach, rozdwojony język; Arizona, Meksyk. helofity, rośliny błotne i bagienne; także rośliny zakorzenione na dnie zbiorników wodnych, a kwitnące nad wodą, np. trzcina, oczeret, pałka. helowce (gazy szlachetne), pierwiastki chem. stanowiące VIII grupę główną (zw. grupą zerową) układu okresowego: hel He, neon Ne, argon Ar, krypton Kr, ksenon Xe i radon Rn; bezwonne, trudne do skroplenia gazy, o cząsteczkach jednoatomowych, b. bierne chemicznie. Helpmann [-mən] ROBERT, ur. 1909, ang. tancerz i choreograf, reżyser i aktor teatr.; gł. partie w baletach klas. i współcz.; role szekspirowskie.

Helsingfors [-fosz], szwedz. nazwa fiń. m. Helsinki. ,,Helsingin Sanomat" [helsiŋin sa-], fiń. dziennik niezależny, zał. 1889 (pod innym tytułem). Helsingør [-gör], m. i port w Danii, w najwęższym miejscu cieśn. Sund; 30 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i turyst., prom kol. do Halsingborgu (Szwecja); zamek Kronborg. Helsinki (szwedz. Helsingfors), stol. Finlandii, port nad Zat. Fińską; 532 tys. mieszk., zespół miejski 708 tys. (1969); gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk) kraju; muzea; klasycyst. zabytki; nowocz. stadion olimpijski. Helska Mierzeja (Mierzeja Pucka, Półwysep Helski), półwysep Pobrzeża Kaszubskiego oddzielający Zat. Pucką od otwartego Bałtyku; dł. 34 km, szer. 0,53 km, wys. do 23 m; linia kol. Puck-Hel; 2 latarnie morskie. 1939 (1 IX-2 X) bohaterska obrona bazy okrętów marynarki woj. przez załogę helskiego Rejonu Umocnionego; dowódca komandor W. Steyer; 1945 ciężkie walki wojsk radz. z broniącym M.H. zgrupowaniem wojsk niemieckich. Helst BARTHOLOMEUS VAN DER, 1613-70, malarz hol.; reprezentacyjne portrety, sceny hist. i biblijne. Helsztyński STANISŁAW, ur. 1891, historyk literatury, anglista; prof. Uniw. Warsz.; badacz okresu Młodej Polski (zwł. S. Przybyszewskiego); szkice o literaturze ang. i amer., przekłady poetyckie. Heltai [-toi] JENO, 1871-1957, węg. poeta, prozaik, dramatopisarz; pierwszy librecista kabaretowy; wielowątkowe powieści i żartobliwe opowiadania. Heltman WIKTOR, 1796-1874, działacz demokr.; uczestnik powstania 1830-31; działacz i publicysta TDP, autor Manifestu (1836); wydał m.in. Demokracja polska na emigracji. Heluan, m. w Egipcie, nad Nilem, w zespole miejskim Kairu; 204 tys. mieszk. (1966); wielki ośr. przemysłu gł. ciężkiego; huta żel., przemysł chem., cement., środków transportu (samochody, rowery). Helvetius [elwesjüs] CLAUDE, 1715-71, filozof fr.; przedstawiciel materialist. filozofii społ. oświecenia; głosił koncepcję człowieka jako wytworu środowiska społ., idee równości i tolerancji, w etyce zaś — hedonizm i utylitaryzm, które wiązał z polityka i prawodawstwem; O umyśle, De l'Homme. Helweci →Helwetowie. Helwecja (Helvetia), nazwa Szwajcarii pochodząca od Helwetów. Helwecka Republika, 1798-1803, utworzona przez wojska fr. po okupowaniu Szwajcarii. Helwetowie (Helweci), lud celt., osiadły od" II/I w. p.n.e. w dolinie rz. Aare (obecna Szwajcaria), stąd nazwa kraju — Helwecja; od końca I w. p.n.e. podporządkowani Rzymowi, w V w. podbici przez Alamanów i Burgundów. Helwig MARTIN, 1516-74, śląski kartograf i pedagog; studiował na uniw. w Krakowie; autor pierwszej dość dokładnej mapy Śląska (wyd. 1561). Helwig ZYGMUNT, 1899-1958, ogrodnik-architekt; realizacje terenów zielonych m.in. parków Zdrowia w Ciechocinku, Sowińskiego w Warszawie, Ogrodu Bot. w Łodzi; prace teoret., podręcznik Byliny w parku i w ogrodzie. Helwing JERZY, 1666-1748, botanik i lekarz, pastor; założył doświadczalny ogród aklimatyzacyjny w Stulichach k. Węgorzewa; opisał wiele gat. roślin. hełm, ochronne nakrycie głowy; używany m.in. przez żołnierzy, strażaków. hełm, arch. ozdobne zwieńczenie wieży (gł. w formie ostrosłupa, stożka, bani), przeważnie wykonane z drewna, rzadziej z kamienia lub cegły, kryte blachą, dachówką lub gontem.

hełmofon, hełm lotn. lub czołgowy z wbudowanymi słuchawkami i mikrofonem (zwykle laryngofonem), połączony z pokładową instalacją radiową i telefoniczną. hem, barwny składnik hemoglobiny, połączenie dwuwartościowego żelaza z protoporfiryną. Hemaczandra, 1089-1172, ind. poeta i filozof, teoretyk dżinizmu, autor traktatu o jodze oraz zbioru życiorysów świętych dżinijskich. hemaglutynacja, zlepianie się krwinek czerwonych i wytrącanie się ich w postaci osadu; występuje na skutek działania przeciwciał, zw. hemaglutyninami. hemantus (Haemanthus), cebulkowa bylina ozdobna (doniczkowa) pochodzenia afryk.; liście eliptyczne; kwiaty czerwone, białe i in., w kulistych baldachach. hematofagi, zwierzęta odżywiające się gł. krwią, np. niektóre gat. nietoperzy, pijawek, kleszcze, samice komarów, zarodziec. hematokryt, stosunek objętościowy czerwonych krwinek do całej krwi, wyrażony w procentach; obliczany w badaniach fizjol. i w diagnostyce lekarskiej. hematologia, nauka o krwi i jej schorzeniach u ludzi i u zwierząt. hematopoeza, wytwarzanie krwinek; zachodzi w szpiku kostnym — powstają w nim erytrocyty, granulocyty, płytki krwi, część monocytów, oraz w węzłach limfatycznych, śledzionie, migdałkach — w których powstają limfocyty i część monocytów; w rozwoju zarodkowym narządem krwiotwórczym jest też wątroba. hematuria →krwiomocz. hematyna, brunatny związek powstający w wyniku hydrolizy hemoglobiny w obecności tlenu; zawiera żelazo utlenione (trójwartościowe), połączone z protoporfiryną. hematyt, minerał, tlenek żelaza; kryształy żelazistoczarne, o połysku metalicznym, skupienia drobnoziarniste — wiśniowe i matowe; występuje gł. w skałach metamorficznych i utworach hydrotermalnych; ważna ruda żelaza. Hemel Hempstead [h. -styd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu; od 1947 miasto-ogród (New Town); 69 tys. mieszk. (1968); przemysł m.in. elektrotechn., metal., papierniczy. hemeralopia, med. →ślepota zmierzchowa. hemicelulozy, liczna grupa wielocukrów, występujących gł., obok celulozy i ligniny, w zdrewniałych tkankach roślinnych. hemicykl, daw. półokrąg, półkole. hemimetaholia (przeobrażenie niezupełne), przemiana larwy owada bezpośrednia w postać dojrzałą (imago), bez stadium poczwarki; m.in. u ważek, świerszczy. hemimorfit (kalamin), minerał, krzemian cynku; bezbarwny, biały, zielonkawy lub brun., o szklistym połvsku; zwykle produkt przeobrażenia sfalerytu; składnik galmanów; ważna ruda cynku. hemina, chlorek hematyny nierozpuszczalny w wodzie, powstały przez działanie kwasu solnego na hemoglobinę; w medycynie sądowej służy do wykrywania śladów krwi. Hemingway [hemyŋuej] ERNEST, 18991961, wybitny prozaik amer.; powieści i nowele, w których świadomości tragizmu ludzkiego losu towarzyszy afirmacja świata i humanistycznych wartości indywidualrrego heroizmu (Pożegnanie z bronią, Komu bije dzwon); nagr. Nobla. hemipareza, med. →niedowład połowiczy. hemiplegia, med. →porażenie połowicze. hemisfera, półkula ziemska lub niebieska. hemofilia →krwawiączka. hemoglobina, hemoproteid, czerwony barwnik zawarty w erytrocytach, a także w osoczu bezkręgowców; przenosi tlen

atm. z narządów oddechowych do tkanek, a dwutlenek węgła w kierunku odwrotnym, oraz odgrywa rolę w utrzymywaniu stałego pH krwi.

Henryk II Jasomirgott 411 hemoglobinometr (hemometr), przyrząd służący do określania przybliżonej zawartości hemoglobiny w pobranej próbce krwi. hemoglobinuria, obecność hemoglobiny w moczu; objaw najczęściej chorobowy. hemolimfa, płyn ustrojowy, zw. często krwią, krążący w układzie naczyniowym otwartym bezkręgowców; rola gł. odżywcza i wydalnicza; barwniki oddechowe (jeśli obecne) rozpuszczone. hemoliza, przechodzenie hemoglobiny do osocza krwi, wskutek pękania lub rozpuszczania się otoczki krwinek czerwonych; występuje np. w niektórych zatruciach i zakażeniach, w nowotworach, po przetoczeniu niejednoimiennej krwi. hemolizyny, przeciwciała w surowicy krwi, uszkadzające otoczkę krwinek czerwonych, wskutek czego hemoglobina wydostaje się do osocza; h. tzw. normalne skierowane są przeciw krwinkom obcogat.; specjalne h. odpornościowe stosuje się w diagnostyce. hemometr, med. →hemoglobinometr. Hemon [emą] Louis, 1880-1913, pisarz fr.-kanad.; powieść o farmerach Marie Chapdelaine. hemoproteidy, białka złożone zawierające barwne połączenie porfiryn z żelazem, np. hemoglobina, mioglobina, cytochromy. hemoroidy (guzki krwawnicze), żylaki odbytnicy umiejscowione powyżej lub poniżej zwieracza odbytu; mogą być przyczyną krwawień lub też siedliskiem zmian zakrzepowych; leczenie zachowawcze lub operacyjne. hemorol, preparat ziołowy w postaci czopków; działa miejscowo odkażająco, przeciwzapalnie, znieczulająco, ściągająco i hamuje krwawienia; stosowany w leczeniu hemoroidów. hemoterapia, leczenie przez wstrzykiwanie krwi własnej chorego (autohemotera-pia) lub krwi dawcy (heterohemoterapia). Hempel JAN (pseud. Tan Bezdomny, H. Janowicz i in.), 1877-1937, działacz ruchu robotn., literat, publicysta; czł. PPS-Lewicy, od 1921 w KPP (od 1930 czł. KC); działacz spółdzielczości. Hempel JAN MARIAN, 1818-86, inżynier górnik: organizator, górnictwa w Królestwie Pol.; naczelny zawiadowca kopalń Zach. Okręgu Górn. Królestwa Polskiego. Hempel JOACHIM, ok. 1744-1810, budowniczy i architekt; prace przy rezydencji w Puławach, barok, kościół w Magnuszewie. Hempel STANISŁAW, 1892-1954, inżynier budowlany; prof. Polit. Warsz., czł. PAN: prace m.in. z mechaniki gruntów, teorii konstrukcji mostów; projektant licznych obiektów przem. i woiskowvch. Hempel ZYGMUNT , 1894-1944. działacz polit., czł. POW; w czasie II wolny świat, jeden z przywódców Konwentu Organizacji Niepodległościowych; zginął w powstaniu warszawskim. Hempiński JAKUB, 1749-1829, aktor; występy gł. w zespole W. Bogusławskiego: role komiczne (Figaro — Cyrulik sewilski P. Beaumarchais'go) Hempstead [-ted], m. w USA (Nowy Jork), na wyspie Long Island, w zespole miejskim Nowego Jorku; 42 tys. mieszk. (1970); przemysł lotniczy. Hen JÓZEF , ur. 1923, prozaik i publicysta; wspomnienia Kijów, Taszkient, Berlin, powieści woj. (Kwiecień), cykl Teatr Heroda, opowiadania. Henares [ena-], rz. w Hiszpanii, 1. dopływ rz. Jarama; dl. 150 km. Hench [hencz] PHILIP SHOWALTER, 18961965, reumatolog amer.; prof. Kliniki Moyo w Rochester (USA); odkrywca budowy chem. i działania hormonów kory nadnerczy oraz ich znaczenia w leczeniu chorób reumatycznych; nagr. Nobla.

Hendaye [ãdej], m. w pd.-zach. Francji, na granicy z Hiszpanią, nad O. Atlantyckim; 8 tys. mieszk. (1968); kąpielisko morskie. Hendel ZYGMUNT, 1862-1929, architekt; budowniczy miejski Krakowa; dyr. Szkoły Przemysłowej we Lwowie. Henderson [hendə rsn] ARTHUR, 18631935, polityk bryt.; współtwórca i jeden z przywódców Partii Pracy; kilkakrotnie minister; przewodn. konferencji rozbrojeniowej w Genewie 1932; pokojowa nagr. Nobla. Heneczek T EODOR, 1817- po 1872, drukarz; 1847 założył drukarnię w Piekarach Śląskich, wydawał pol. książki i pisma. henequén (heneken), włókno grube, twarde i łamliwe, otrzymywane z liści agawy; używane gł. do wyrobu sznurów i lin. Hengelo [heŋəlo], m. w Holandii (Overijssel); 69 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrotechn., włók., chemiczny. Hengist i Horsa, bracia, legendarni wodzowie Jutów; ok. poł. V w. przybyli do Kentu i założyli tam królestwa anglosaskie. Hengjang, m. w Chinach (Hunan), port nad rz. Siang-ciang; 270 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu maszyn, i chem.; węzeł kolejowy. Hénin-Liétard [enę ljeta:r], m. w pn. Francji; 25 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., koksownie. Henle F RIEDRICH, 1809-85, niem. anatom i paitolog; prof. uniw. w Zurychu, Heidelbergu i Getyndze; liczne prace o mikroskopowej budowiei tkanek i narządów. Henlein [-la n] KONRAD, 1898-1945, funkcjonariusz hitlerowski; przywódca Partii Niemców Sudeckich, od 1939 komisarz cyw. w Protektoracie Czech i Moraw; popełnił samobójstwo po aresztowaniu. Henlein [-lain] PETER, ok. 1480-1542, zegarmistrz niem.; wykonał pierwszy przenośny zegar sprężynowy z mechanizmem bicia (ok. 1510). Henley [-ly], m. w W. Brytanii (Anglia), nad Tamizą; 10 tys. mieszk. (1966); coroczne międzynar. zawody wioślarskie (od 1839); 1956 i 1957 zwyciężył T. Kocerka. henna, naturalny barwnik do farbowania włosów na kolor kasztanowaty, otrzymywany z liści rośliny Lawsonia inermis. Henneberg ZDZISŁAW, 1911-41, pilot, kapitan; walczył w kampanii fr.-niem. 1940, w bitwie o W. Brytanię w 303 dywizjonie, 1940-41 jego dowódca; zestrzelił 8 samolotów. Henneberger [henə-] (Hennenberger) KASPAR, 1529-1600, autor pierwszej szczegółowej mapy Prus (1576). Hennebique [enbik] F RANCO I S , 18421921, fr. pionier budownictwa żelbetowego; zbudował pierwszy budynek mieszkalny z żelbetu (1892), pierwszy most żelbetowy (1894). Hennel ADOLF, 1830-69, dziennikarz; czł. Rządu Nar. 1863; red. ,,Dziennika Narodowego"; sądzony z R. Trauguttem, zesłany. Hennigsdorf [henyŋs-], m. w środk. części NRD, nad Hawelą, k. Berlina; 23 tys. mieszk. (1968); huta żel., fabryka lokomotyw elektrycznych. hennin, sztywny stożkowaty czepiec kobiecy pochodzenia wsch., z długim welonem; noszony gł. we Francji i Niderlandach w XV w. Hennique [enik] LEON, 1851-1935, pisarz fr.; naturalista; powieści i dramaty zawierające wnikliwe obserwacje życia epoki. henoteizm, traktowanie boga jako jedynego, przesłaniającego pozostałe bóstwa (w niektórych religiach politeistycznych, np. wedyjskiej). henr, H, jednostka indukcyjności w układzie SI; indukcyjność obwodu elektr., w którym stały prąd elektr. o natężeniu 1 A wzbudza strumień magnet. 1 Wb; 1H = 1 Wb/1 A.

Henry J O HN , 1738-94, aktor amer., po chodzenia irl.; czł. American Company (od 1767). Henry JOSEPH, 1797-1878, fizyk amer.; prace z dziedziny elektrotechniki; zbudował silny elektromagnes (1828), niezależnie od M. Faradaya odkrył zjawisko indukcji wzajemnej (1831), i samoindukcję (1832); wprowadził mapy pogody. Henry'ego prawo: w stanie równowagi stężenie gazu w roztworze jest w danej temperaturze wprost proporcjonalne do ciśnienia tego gazu nad roztworem. Henryk, 1132-66, książę sandomierski od 1146, syn Bolesława Krzywoustego; zginął w wyprawie przeciw Prusom. Henryk I, 876-936, król niem. od 919, z dyn. saskiej; walczył z Duńczykami i Słowianami; 929 zhołdował Czechów, pokonał Wieletów, 933 odparł najazd węg. nad rz. Unstrutą. Henryk I, 1068-1135, król ang. od 1100, syn Wilhelma Zdobywcy; dążył do umocnienia władzy król.; uporządkował finanse i sądownictwo, ukrócił samowolę baronów; walczył z królem fr. o Normandię. Henryk II, 973-1024, król niem. od 1002, cesarz od 1014, z dyn. saskiej; 00318 prowadził wojny z Bolesławem Chrobrym; liczne fundacje na rzecz kościoła. Henryk II, 1519-59, król Francji od 1547; zakończył wojny wł. z Habsburgami; zwalczał reformację we Francji. Henryk III, 1017-56, król niem. od 1039, cesarz od 1046, z dyn. frankońskiej; podporządkował papiestwo kontroli cesarstwa, umocnił wpływy niem. w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Henryk III, ?-1309, książę głogowski od 1273-74, wielkopol. od 1306, syn Konrada I głogowskiego; zwolennik zjednoczenia państwa pol.; walczył o Wielkopolskę z Władysławem Łokietkiem. Henryk IV, 1050-1106, król niem. od 1056, cesarz od 1084, syn H. III; walczył o inwestyturę z pap. Grzegorzem VII; wyklęty, upokorzył się przed nim w Canossie 1077, ale 1084 zmusił go do opusz czenia Rzymu. Henryk IV, 1291-1342, książę głogowski i pozn. (rządził wraz z braćmi) od 1312,1 głogowski i żagański od 1318, syn Henry ka III głogowskiego; 1314 usunięty przez „Władysława Łokietka z Wielkopolski; 1331 utracił księstwo głogowskie. Henryk IV, 1553-1610, król Nawarry od 1562, Francji od 1589; początkowo przywódca hugonotów, następnie przeszedł na katolicyzm; 1589 wydał tolerancyjny edykt nantejski. Henryk V, 1081-1125, król niem. od 1106, cesarz od 1111, syn H. IV, ostatni z dyn. frankońskiej; nieudana wyprawa na Polskę 1109; walka o inwestyturę zakończona konkordatem z pap. Kalikstem II w Wormacji 1122. Henryk VI, 1165-97, król niem. od 1190, cesarz od 1191. syn Fryderyka Barbarossy; opanował Królestwo Sycylii (1194). Henryk VI, 1294-1335, książę wrocławski od 1311, syn Henryka V Grubego; 1327 utracił księstwo wrocławskie na rzecz Jana Luksemburskiego. Henryk XI, ?-1476, książę głogowskokrośnieński od 1467, ostatni Piast z linii książąt głogowskich. Henryk III Biały, 1231-66, książę wrocławski od 1247, syn Henryka Pobożnego; w walce z bratem Bolesławem Rogatką zabiegał o pomoc Czech i margrabiego Miśni. Henryk I Brodaty, 1163-1238, książę wrocławski od 1201, syn Bolesława Wysokiego; dążył do zjednoczenia Polski, opanowując 1201 księstwo wrocławskie, 1232 krak., 1234 wielkopol.; przyczynił się do rozkwitu gosp. Śląska. Henryk V Gruby, ok. 1248-96, książę jaworski od 1274, legnicki od 1278, syn Bolesława Rogatki. Henryk II Jasomirgott, 1112-77, margrabia austr. od 1141, książę bawarski 1143-56; uzyskał 1156 przekształcenie Austrii w księstwo Rzeszy.

412 Henryk Kłótnik Henryk Kłótnik, 951-995, książę bawarski 955-76 i 985-95, bratanek Ottona I; pretendent do tronu niem. (wspierany m.in. przez Mieszka I). Henryk IV Lancaster [h. läŋkəstə r], 1367-1413, król ang. od 1399 (po detronizacji Ryszarda II), syn Jana, ks. Lancaster; założyciel dyn. Lancastrów; 1392 wspomagał na Litwie Krzyżaków. Henryk V Lancaster [h. läŋkəstə r], 1387-1422, król ang. od 1413, syn Henryka IV; stłumił ruch lollardów 1414 i wznowił wojnę stuletnią; zwycięstwo pod Azincourt i traktat w Troyes stworzyły mu perspektywy na objęcie fr. tronu. Henryk VI Lancaster [h. läŋkəstə r], 1421-71, król ang. od 1422, syn Henryka V; koronowany na króla fr. 1431 w Paryżu; 1453 wyparty z Francji; w Anglii wojna Dwóch Róż doprowadziła do jego detronizacji i zgładzenia. Henryk Lew, 1129-95, książę saski od 1142, bawarski od 1156, z rodu Welfów, syn Henryka Pysznego; potęgą dorównywał cesarzowi; podbój i kolonizacja ziem słow.; pokonany przez ces. Fryderyka I, skazany 1180 na banicję. Henryk VII Luksemburski, ok. 1275-1313, król niem. od 1308, cesarz od 1312? uzyskał 1310 koronę czes. dla swego syna Jana; zmarł podczas walk we Włoszech. Henryk Obodrzycki, ?-1127, książę Obo-drzyców, syn Gotszalka; lennik książąt saskich; po jego śmierci państwo rozpadło się. Henrykowski GUSTAW (właśc. Saul Amsterdam, pseud. Henryk i in.), 1898-1937, działacz ruchu robotn.; od 1911 w PPSD, potem w, Poalej-Syjon, od 1921 w KPP (od 1923 czł. KC); działacz Międzynarodówki Komunist. i Czerwonej Międzynarodówki Związkowej. Henryków, w. w pow. ząbkowickim, woj. wrocławskim, nad Oławą; zespół klasztorny pocysterski: kościół wczesnogot. (XIII w.) o bogatym barok, wystroju wnętrza (m.in. stalle), got. grobowiec książąt ziębickich (XIV w.); barok, budynek klasztorny; w klasztorze (zał. ok. 1225-27) powstała tzw. Księga henrykowska. Henryków, w. w pow. sochaczewskim, woj. warszawskim; 17 IX 1939 żołnierze Wehrmachtu spalili tu żywcem 76 osób. Henryk II Plantagenet, 1133-89, król ang. od 1154, założyciel dyn. Plantagenetów, syn Godfryda, hr. Andegawenii; 1171 podbił Irlandię; 1175 podporządkował Szkocję; walki z królami fr. 1173-89. Henryk III Plantagenet, 1207-72, król ang. od 1216, syn Jana bez Ziemi; wojny z Francją 1242-59; utrata faktycznej władzy na rzecz silnej opozycji baronów. Henryk II Pobożny, ok. 1191-1241, książę wrocławski, krak. i wielkopol. od 1238, syn Henryka Brodatego; zginął pod Legnicą w walce z Tatarami. Henryk IV Probus, ok. 1257-90, książę wrocławski od 1270, krak. od 1288, syn Henryka III Białego; dążył do zjednoczenia ziem pol.; dbał o rozwój gospodarczy dzielnicy. Henryk Pyszny, ok. 1108-39, książę bawarski od 1126, z rodu Welfów; zięć Lotara III Supplinburga, odziedziczył po nim (1137) Saksonię. Henryk Raspe, ok. 1200-47, landgraf turyński, antykról niem. 1246-47. Henryk VII Tudor, 1457-1509, król ang. od 1485, założyciel dyn. Tudorów; zakończył wojnę Dwóch Róż; dbał o rozwój gosp.; zapoczątkował ang. absolutyzm. Henryk VIII Tudor, 1491-1547, król ang. od 1509, syn Henryka VII Tudora; prowadził długotrwałe i kosztowne wojny na kontynencie; zerwał z kościołem rzym., ogłosił się głową kościoła w Anglii i przekazał dobra kośc. w ręce państwa. Henryk Walezy (Henryk III), 1551-89, Król pol. 1573-74, Francji od 1574, syn Henryka II; po kilkumiesięcznych rządach opuścił potajemnie Polskę i objął tron fr. po śmierci brata, Karola IX.

Henryk Żeglarz (Dom Enrique, Navega-dor), 1394-1460, królewicz portug.; organizator wypraw mor.; zapoczątkował ekspansję portug. na morzach świata i erę wielkich odkryć geograficznych. Henryk V Żelazny, ?-1363, książę żagański od 1342, głogowski od 1349, syn Henryka IV; lennik Czech od 1344; pod koniec życia popierał Kazimierza Wielkiego. Henry O. →Porter William Sydney. Henschke [-szke] ALFRED →Klabund. Hensel WITOLD, ur. 1907, archeolog, badacz wczesnego średniowiecza; prof. Uniw. Warsz., dyr. IHKM PAN, czł. PAN; Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Hentia [-cia] S AVA, 1848-1904, malarz rum.; realist. sceny z życia wsi, hist., pejzaże, portrety, martwe natury. heparyna, substancja hamująca procesy krzepnięcia krwi, powstająca gł. w wątrobie, płucach, mięśniach; lek przeciwzakrzepowy. hepason (ripason), preparat leczn. zawierający 70% niezbędnych aminokwasów; 'działa ochronnie i pobudzająco na wątrobę, stosowany w uszkodzeniu miąższu wątroby, w marskości i in. Hepburn [hebən] AUDREY, ur. 1929, diner, aktorka film., pochodzenia belg.; niezwykle popularne role romant. młodych kobiet (Rzymskie wakacje, Wojna i pokój, My Fair Lady). r Hepburn [hebə n] KATHERINE, ur. 1906, amer. aktorka film.; wybitne.kreacje dram. w 1.30-tych (Maria Stuart, Opowieść filadeljijska) i w filmach powoj. (Lew w zimie). Hepplewhite [hepl uajt] GEORGE, ?-1786, ebenista ang.; twórca klasycyzującego stylu w meblarstwie ang., autor albumu modeli The Gabinet Maker and Upholste-rer's Guide. Hepplewhite'a meble [m. hepl uajta], zazwyczaj mahoniowe, często zdobione ornamentem intarsjowanym lub malowanym; łączą cechy stylu Adamów z elementami stylu Ludwika XVI; krzesła i fotele o tarczowych, ażurowych oparciach. heptan C7H16, nasycony węglowodór acykliczny; lotna, łatwopalna ciecz; stosowany gł. do otrzymywania toluenu i jako rozpuszczalnik; składnik benzyn. heptarchia [gr.], termin określający wczesnośredniow. dzieje Anglii V-IX w., podzielonej na szereg państewek (w tym 7 królestw), zjednoczonych w IX w. przez władców Wessexu. heptoda, lampa elektronowa z 7 elektrodami: katodą, anodą oraz 5 siatkami (2 sterujące); stosowana jako lampa mieszająca. heptozy, cukry proste o 7 atomach węgla w cząsteczce, występujące gł. w roślinach. Hepworth [hepuə:rt] BARBARA, ur. 1903, ang. rzeźbiarka, rysowniczka, pisarka; czł. grupy Abstraction-Creation; gł. rzeźby abstrakc. o formach organicznych. Hera, mit. gr. bogini małżeństwa i małżeńskiej wierności; opiekunka położnic i niemowląt; córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa; atrybut: owoc granatu (symbol miłości i płodności); poświęcono jej pawia, bociana i kukułkę; zwierzę ofiarne— krowa; mit. rzym. Junona. Herakleja Pontyjska (obecnie Eregli, m. w pn. Turcji), 1097 złamanie przez wojska I krucjaty ostatniego oporu Seldżuków. Herakleopolis (obecnie Ihnasija el-Medina, w. w środk. Egipcie), staroż. stol. Egiptu w XXII w. p.n.e.; ruiny sanktuarium boga Harsafesa. Herakles (Herkules), mit. gr. heros; syn Zeusa i Alkmeny, niąż Dejaniry; słynny z 12 prac; m.in. zdusił hydrę lernejską, oczyścił stajnię Augiasza, zdobył złote jabłka z ogrodu Hesperyd; wzięty na Olimp i unieśmiertelniony. Heraklesa słupy (Columnae Herculis), mit. gr. dwie kolumny, które miał Herakies ustawić po obu stronach cieśniny zw. obecnie Gibraltarską (Skała Gibraltarska i Abyle w Ceucie).

Herakles Farnese, marmurowy posąg przedstawiający odpoczywającego Heraklesa; rzymska kopia wg dzieła Lizypa. Heraklidzi, mit. gr. potomkowie Heraklesa; wyparci z Peloponezu mieli w 80 lat po zburzeniu Troi odzyskać kraj i podzielić go między swych wodzów; mit uz asadni ał i nwazj ę D orów j ako „powrót H." heraklith →wiórkowomagnezjowe płyty. Heraklit z Efezu, ok. 540-480 p.n.e., filozof gr., zw. ojcem dialektyki; zwolennik żywiołowego materializmu jońskiej filozofii przyrody; za pierwiastek zmiennej, pozostającej w ciągłym ruchu (panta rei), rzeczywistości uważał ogień. Herakliusz I, ok. 575-641, cesarz bizant. od 610, założyciel dyn. heraklijskiej (610711); wprowadził podział państwa na temy; utracił wiele prowincji na rzecz Arabów. Herakliusz II, 1720-98, król Gruzji Wsch. od 1744; reformy (szkoły, stałe wojsko); rozkwit państwa. „Herald" [herəld], najstarszy dziennik austral., wydawany od 1840 w Melbourne. heraldyczne barwy (tynktury), barwy występujące na herbach; 4 zasadnicze b.h.: czerwona, błękitna, zielona, czarna, oraz 2 metale: złoto (żółta) i srebro (biała). heraldyka, nauka pomocnicza historii badająca początki, rozwój, znaczenie prawne oraz zasady kształtowania plastycznego herbów. Herat, m. w pn.-zach. Afganistanie, ośrodek adm. pro w. H.; 68 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; rzemiosło (dywany, odzież); węzeł drogowy; w średniowieczu jedno z najbogatszych miast Azji, ośrodek literatury i sztuki. Herbaczewski JÓZEF ALBIN, 1876-1944 litew. krytyk i publicysta, piszący w języku pol. i litew.; związany z Zielonym Balonikiem; publikacje hist.-polit.; utwory satyr.-polemiczne. herba mate, produkt z liści krzewu mat ę , z awi e raj ących kofei nę , garbni ki i witaminy, używany w Ameryce Pn. do wyrobu napojów orzeźwiających, a w Ameryce Pd. do sporządzania naparu. herbarium, bot. →zielnik. Herbart JOHANN FRIEDRICH, 1776-1841, niem. pedagog, psycholog i filozof; z psychol. analizy procesu nauczania H. wyprowadził szereg dyrektyw prakt. i rozwinął formalny system teorii nauczania (herbartyzm). herbartyzm, ruch pedag. w' XIX w.; twórca J.F. Herbart, propagatorzy; W. Rein i T. Ziller; gł. ośr.: Lipsk i Jena. herbarz (armoriał), księga zawieraiaca zbiór i opis herbów i rodowodów szlachty. herbarz, bot. →zielnik. herbata, azjat. zimozielony krzew wys. do 5 m — h. chińska (Camellia sinensis, Thea sinensis), lub drzewo — h. assamska, h. indyjska (C. assamica), oraz ich mieszańce: h. gruzińska, h. cejlońska; uprawiana (plantacje) gł. na obszarach tropik, dla pączków i liści na napar, zw. herbatą; znana od ok, 2 tys. lat p.n.e. herbata paragwajska, bot. →mate. herbata przemysłowa, suszone, poddane fermentacji pączki liściowe i młode listki herbaty; podstawowe rodzaje: herbata czarna, zielona ulung. herbatox, mieszanina chloranu i chlorku wapnia; środek chwastobójczy (herbicyd) używany w leśnictwie, do oczyszczania torowisk kol., placów itp. Herbelot [dö erbelo] BERTHELEMY DE, 1625-95, orientalista fr.; prof. Collège de France; prace z języka syryjskiego; Bibliothèque orientale. Herberstein [herbərsztain (Herberstain) S IEGMUND VON, 1486-1566, dyplomata austr.; jako poseł cesarski odwiedził 1517 i 1526 Moskwę; autor jednego z pierwszych opisów Rosji (z mapami). Herbert GEORGE, 1593-1633, poeta ang.; przedstawiciel szkoły ,,poetów metafizycznych"; bogata wersyfikacyjnie, zintele-ktualizowana liryka religijna.

Herod II Agrypa Herbert ZBIGNIEW, ur. 1924, poeta; klasycyzująca liryka filoz. i moralistyczna (zbiory Struna światła, Studium przedmiotu, Napis), eseje Barbarzyńca w ogrodzie, dramaty. Herbert z Cherbury [h. z czə:rbəry], 1583-1648, ang. filozof; prekursor deizmu. Herbich FRANCISZEK, 1791-1865, lekarz i botanik; badacz flory pd. Polski, opisał wiele nowych gat. roślin. herbicydy (chwastobójcze środki), substancje chem. stosowane do selektywnego lub totalnego niszczenia zbędnych roślin w uprawach polowych oraz na terenach nierolniczych; są to gł. związki org. typu regulatorów wzrostu roślin, np. chwastoks pielik, antyperz. Herbin [erbę] AUGUSTE, 1882-1960, malarz fr.; od malarstwa pejzażowego poprzez kubizm doszedł do abstrakcjonizmu geom.; założył (wraz z G. Vantongerloo) ugrupowanie AbstractionCreation. Herbst STANISŁAW, ur. 1907, historyk wojskowości, miast i kultury; prof. Uniw. Warsz. i WAP; od 1956 prezes PTH; Miasta i mieszczaństwo renesansu volskiego. Herburt JAN SZCZĘSNY, 1567-1616, pisarz polityczny; pisma polemiczne w obronie rokoszu Zebrzydowskiego; w swej drukarni w Dobromilu podjął wydawanie pol. historyków. herby, ustalone wg określonych reguł oznaki osób, rodzin, korporacji, miast, prowincji lub państw; elementy h.: tarcza pokryta barwą i wizerunkiem godła, hełm oraz klejnot. Herby, osiedle w pow. lublinieckim, woj. katowickim; 2,5 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; przemysł drzewny. herc, Hz, jednostka częstotliwości w układzie SI; częstotliwość przebiegu okresowego, którego okres (cykl) wynosi 1 s; lHz = l/1s. Hercegnovi, kąpielisko i ośr. turyst.wypoczynkowy w Jugosławii (Czarnogóra), nad Zat. Kotorską; ok. 3 tys. mieszk. (1965). hercegowina, odmiana tytoniu uprawiana ra.in. w Polsce; średniolistny, pochodzenia orientalnego i jugosłowiańskiego. Hercegowina, kraina hist. w Jugosławii, w G. Dynarskich, w dorzeczu Neretvy; wchodzi w skład rep. Bośnia i H ; gł. m. Mostar. Hercen ALEKSANDR I., 1812-70, ros. myśliciel i pisarz, rewol. demokrata; przedstawiciel ros. realizmu krytycznego; sformułował doktrynę „rosyjskiego socjalizmu"; od 1847 na emigracji; wydawał „Kołokoł" i almanach „Polarnaja zwiezda"; poparł pol. powstanie 1863; Rzeczy minione i rozmyślania. Herclija, m. w środk. Izraelu; 36 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu sadownictwa. Herculano [erkulano] ALEXANDRE (H. de Carvalho e Araujo), 1810-77, portug. historyk i pisarz; poezje, opowiadania, powieści hist., prace hist., edytorskie; monumentalna historia Portugalii. Hercynidy (Waryscydy), góry powstałe w wyniku orogenezy hercyńskiej, np. Wogezy, Harz, Ural, Sudety, hercyńska orogeneza (orogeneza waryscyjska), wielkie ruchy górotwórcze, które odbywały się w dewonie i gł. w karbonie; w wyniku o.h. zostały sfałdowane i wypiętrzone łańcuchy górskie zw. Hercynidami. Herczeg [-ceg] FERENC, 1863-1954, węg. pisarz konserwatywny; powieści humorystyczno-obyczajowe (Gyurkovicsowie) ukazujące życie szlachty węg., hist., dramaty. Herdegen LESZEK, ur. 1929, aktor teatrów krak.; role w dramatach współcz. i klas. (Kaligula A. Camusa, Edyp — Edyp Król Sofoklesa) i film.; twórczość poetycka. Herder JOHANN, 1744-1803, niem. pisarz, filozof historii; głosił historyzm, ewolucjonistyczną koncepcję świata; jego poglądy stały się jedną z teoret. podstaw

ruchu społ.-lit. Sturm und Drang; Myśli o filozofii dziejów. Herdera Instytut, placówka Ostforschung powołana 1950 w NRF (Marburg n. Lahnem) obok istniejącej wcześniej Rady Badawczej im. G. Herdera; działa przeciwko krajom obozu socjalist. gł. Polsce, CSRS i ZSRR; wydaje publikacje seryjne i periodyczne. Héré de Corny [ery dö korni] E MMANUEL, 1705-63, architekt fr.; nadworny architekt Stanisława Leszczyńskiego; zespół urbanist.-arch. w Nancy. Heredia [ere-] JOSE MARIA DE, 1803-39, poeta kubański; wiersze patriot., liryki refleksyjne. Hérédia [eredja] JOSE M ARIA DE, 18421905, poe t a fr.; czł . Akad. Fr. ; je de n z pierwszych parnasistów; zbiór sonetów Les trophées. Heredia [ere-], m. w środk. Kostaryce, ośrodek adm. prow. H.; 22 tys. mieszk. (1967). Hereford [heryfə rd], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Wye, ośr. adm, hrabstwa Herefordshire; 47 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł metal., chem., włókienniczy. herefordy, ang. rasa bydła mięsnego; tułów czerwony, głowa, szyja, kłąb, podbrzusze i nogi — białe; cięż. 600-1000 kg. Herend, miejscowość w zach. Węgrzech, w pobliżu m. Veszprém; słynna fabryka porcelany. Hererowie, lud murzyński z grupy Bantu, w Afryce Pd.-Zach. i Beczuanie; ok. 60 tys.; pasterze. heretyk, zwolennik, wyznawca herezji. herezja, ruch społ.-rel. wyrażający się w odstępstwie od oficjalnej doktryny kośc, zwykle sankcjonującej panujący ustrój społ.-ekon. (np. średniow. h. antyfeudalne); potocznie pogląd odbiegający od poglądów ogólnie przyjętych; teza zbyt śmiała, wywołująca konsternację. herezjarcha, twórca i przywódca herezji. Herford, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), k. Bielefeld; 67 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., drzewny, maszyn., spożywczy. Hergesheimer [hə: rgəshajmə rl JOSEPH, 1880-1954, pisarz amer.; powieści i nowele obrazujące życie uprzem. Pensylwanii. Herhor, XI w. p.n.e., arcykapłan Amona w Tebach; głównodowodzący armią Egiptu; po śmierci Ramzesa XI objął ok. 1085 w drodze uzurpacji władzę w Górnym Egipcie. Herisau [he:riza u ], m. w Szwajcarii, stol. kantonu Appenzell Ausser-Rhoden; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Herkomer [hərkəmər] SIR HUBERT, 18491914, ang. malarz, grafik, rysownik; ilustracje książkowe, portrety, sceny z życia robotników (Strajk). Herkulanum, staroż. m. w Italii, u podnóży Wezuwiusza, zniszczone przez wybuch wulkanu (79); ruiny dzielnicy mieszkalnej, teatru, term, bibliotek, malowidła ścienne, zabytki sztuki; wykopaliska od XVIII w. Herkules, mit. gr. →Herakles. Herkules, jeden z gwiazdozbiorów. herma, szt. plast.: 1) w staroż. Grecji czworoboczny zwężający się ku dołowi kam. słup zwieńczony głową Hermesa lub innych bogów; 2) w sztuce nowoż. pilaster o podobnym kształcie; 3) relikwiarz metal, w kształcie popiersia. Hermafrodyta, mit. gr. bóstwo dwupłciowe; syn Hermesa i Afrodyty; dwupłciowość H. powstała z połączenia się w jedną istotę z ukochaną nimfą. hermafrodytyzm →obojnactwo. Herman JAN (Jan Herman z Nejdenburku), XVII w., pisarz roln.; pochodził z Prus Książęcych, osiadł w Inflantach; autor poczytnego poradnika Ziemianin albo gospodarz inflandski.

413

Herman [erman] MAXIME, 1888-1970, slawista fr.; prof. uniw. w Lilie; prace z literatury słow. (gł. pol. i ros.), his.toria literatury pol.; znawca twórczości S. Przybyszewskiego. Herman WŁADYSŁAW, ur. 1901, zootechnik; prof. Instytutu Weterynarii we Lwowie, następnie SGGW; prace z zakresu hodowli gł. drobnego inwentarza; 1942-44 Komendant Okręgu Stanisławowskiego AK. hermandady, w średniow. Hiszpanii związki miast tworzone dla obrony przed feudałami. Hermann von Salza [h. fon zalca], ok. 1170-1239, w. mistrz krzyżacki'od 1209; doprowadził do osadzenia zakonu krzyżackiego na ziemi chełmińskiej. Hermansson [her-] CARL HENRIK, ur. 1917, szwedz. działacz ruchu robotn.; od 1946 we władzach KP Szwecji, 1964 i ponownie 1969 wybrany przewodn. partii (od 1967 p.n. Partia Lewicy-Komuniści); prace z dziedziny ekonomii. Herman von Balk, ?-1239, pierwszy landmistrz krzyżacki w Prusach. hermelin, plusz biały w czarne cętki, z okrywą włosową średniej wysokości — imitacja futra gronostajowego. hermeneja, podręcznik kodyfikujący zasady malarstw rel. w kościele wsch., napisany przez zakonnika Dionizego z Furny, prawdopodobnie w XVIII w.; odkryty 1839 w klasztorze na górze Athos. hermeneutyka, dyscyplina filol. zajmująca się badaniem, objaśnianiem i wewn. interpretacją źródeł pisanych; ma na celu ustalenie poprawnego tekstu. H e rm e s, mit. gr. bóg dróg,, kupców i złodziei, opiekun pasterzy i ich stad; posłaniec bogów i przewodnik dusz do świata zmarłych; wyobrażany w kapeluszu podróżnym, w uskrzydlonych sandałach, z kaduceuszem w ręce lub jako „dobry pasterz" z barankiem na ramionach; mit. rzym. Merkury. Hermes, planetoida, odkryta 1937, kiedy odległość H. od Ziemi wynosiła tylko 700 tys. km. Hermes Praksytelesa, słynny posąg Her-mesa z małym Dionizosem; dzieło Praksytelesa; gr. oryginał z V w. p.n.e. (lub rzym. kopia). r Hermitage [hə: mytydż], ośr. turyst. w Nowej Zelandii, na W. Południowej, u podnóża Góry Cooka. Hermite [ermit] CHARLES, 1822-1901, matematyk fr.; m.in. wykazał, że liczba e jest przestępna. Hermlin [-li:n] S TEPHAN (właśc. Rudolf Leder), ur. 1915, pisarz niem. (NRD); antyfaszyst. opowiadania, poezje; tom portretów niem. bojowników antyhitlerowskich. Hermon →Szejch, Dżebel esz-. Hermosillo [ermosilio], m. w Meksyku, stol. stanu Sonora; 197 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., cementowy, hutnictwo metali nieżelaznych. Hernández [ernandet] (Fernández) GREGORIO, 1576-1636, hiszp. rzeźbiarz okresu baroku; naturalistyczne rzeźby rel. (m.in. posągi procesyjne), często polichromowane, ołtarze. Hernández [ernandes] J OSE, 1834-86, poeta argent.; poemat epicki Martin Fierro — studium psychol. środowiska gauchów. Hernández [ernandet] M IGUEL, 1910-42, poeta hiszp.; początkowo poezje neobarokowe, później romance wzywające do walki z faszyzmem. Herne, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry. port nad Kanałem Ren-Herne; 103 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., szklarski, odzieżowy. hernia →przepuklina. Herning [hernen], m. w Danii (Jutlandia); 31 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Herod II Agrypa, ok. 27-ok. 100, król Judei od 53; ukończył budowę świątyni w Jerozolimie (62-64); w wojnie żyd. (6670) przeciw Rzymowi stanął po jego stronie;, nagrodzony, przeniósł się do Rzymu

414 Herod Antypas Herod Antypas, 22 p.n.e.-po 39 n.e., tetrarcha Perei i Galilei, syn Heroda W.; wg N. Testamentu pod wpływem Herodiady i Salome kazał ściąć Jana Chrzciciela. Herod I Wielki, ok. 73-4 p.n.e., król Judei od 37, mianowany przez Rzym; rozwijał budownictwo miast i twierdz; w obawie o władzę popełnił szereg morderstw w rodzinie; wg N. Testamentu winien był ,,rzezi niewiniątek". Heroda świątynia →jerozolimska świątynia. Herodes Attykus z Maratonu, 101-177, retor gr., nauczyciel Marka Aureliusza; mąż stanu, fundator licznych budowli użyteczności publ. w miastach gr. (gł. w Atenach). Herodiada, wnuczka Heroda W., bratowa i żona Heroda Antypasa; wg N. Testamentu przyczyniła się do stracenia Jana Chrzciciela. Herodot, ok. 485-ok. 425 p.n.e., historiograf gr. z Halikarnasu w Azji Mn., zw. ojcem historii; Dzieje — historia wojen pers. do klęski Persów pod Platejami 479 p.n.e. Herofilos, III w. p.n.e., gr. anatom i lekarz, przedstawiciel szkoły lekarskiej w Aleksandrii; rozwinął sztukę lekarską opartą na zasadach Hipokratesa. heroiczny, bohaterski, mężny, dzielny. heroikomiczny, mający cechy heroizmu i komizmu. heroina, farm. narkotyk, pochodna morfiny; działa przeciwbólowo i narkotycznie 6-7-krotnie silniej od morfiny. heroina, teatr gł. bohaterka utworu dram. lub przedstawienia teatr.; aktorka grająca gł. rolę w sztuce. heroinomania, rodzaj narkomanii, nałogowe używanie heroiny. heroizacja, nadawanie komuś lub czemuś cech heroicznych, bohaterskich. heroizm, bohaterstwo. herold, na dworach panujących początkowo wywoływacz, później znawca herbów; przestrzegał ich poprawności. Herold JOSEF, 1850-1908, polityk czes.; działacz partii młodoczechów; od 1888 przewodn. Czes. Rady Narodowej. heroldia, w Królestwie Pol. 1836-61 urząd rozpatrujący i zatwierdzający dowody szlachectwa (Heroldia Królestwa Pol.). Herona bania (aeolipila), wydrążona kula obracająca się wskutek reakcji pary wypływającej z jej wnętrza wygiętymi obwodowo rurkami; pierwowzór turbiny reakcyjnej. Herona równoległoboki, równoległoboki o bokach i przekątnych wymiernych. Herona trójkąty, trójkąty wymierne, trójkąty, których długości wszystkich boków oraz pola wyrażają się liczbami wymiernymi, np. a — 13, b = 14, c — 15 (pole = 84). Herona wzór, wzór na obliczanie pola S trójkąta, gdy dane są jego boki a, b, c: S = √p(p-a) (p-b) (p-c), gdzie 2p =

= a+b + c.

Heron z Aleksandrii, ok. I w. p.n.e., gr. mechanik, matematyk i wynalazca; podał jedną z metod przybliżonego obliczania pierwiastków kwadratowych i sześciennych oraz wzory na pola i objętości niektórych figur; wynalazł wiele urządzeń mech., np. maszynę do czerpania wody, do miotania pocisków. heros, u staroż. Greków półbóg, bohater zaliczony po śmierci w poczet bogów. Herostrat, IV w. p.n.e., szewc z Efezu; żądny rozgłosu podpalił 356 słynną świątynię Artemidy Efeskiej; synonim człowieka, który zdobywa rozgłos przez zbrodnię. Héroult [eru] PAUL LOUIS, 1863-1914, fr. metalurg, wynalazca i przemysłowiec; m.in. 1900 zbudował elektr. piec łukowy (piec H.), co umożliwiło mu opracowanie

produkcji żelazochromu i żelazowolfra mu. herpangina, kilkudniowa, dziecięca, wirusowa choroba gorączkowa; owrzodzenia na tylnej ścianie jamy ustnej i gardła; leczenie objawowe. herpetologia, dział zoologii dotyczący płazów i gadów. Herrera [e-] F ERNANDO DE , 1534-97, hiszp. poeta i humanista; poezje miłosne wzorowane na Petrarce, ody okolicznościowe. Herrera [e-] FRANCISCO DE (st.) (zw. El Viejo), 1576-1656, hiszp. malarz, grafik i medalier; obrazy rel. i rodzajowe; nauczyciel D. Velazqueza. Herrera [e-] F RANCISCO DE (mł.) (zw. El Mozo), 1622-85, syn i uczeń Francisco ( s t . ) ; hi s z p. mal arz i archi t e k t ; obraz y i freski rel., plan katedry w Saragossie. Herrera [e-] JUAN DE, ok. 1530-97, hiszp. matematyk, inżynier i architekt, nadintendent budowli króla Filipa II; inicjator kierunku w architekturze hiszp. późnego renesansu, zw. estilo desornamentado, polegającego na stosowaniu surowych form i monumentalnych brył arch.; ukończenie Eskurialu, projekt katedry w Valladolid. Herrera y Reissig [e- i re issik] JULIO , 1875-1910, poeta urugwajski; przedstawiciel modernizmu w Ameryce Łac; poezje łączące eksperyment lit. z tradycjami gongoryzmu. Herrick [-ryk] ROBERT, 1591-1674, poeta ang., duchowny, rojalista; wybitny kontynuator harmonijnej, hołdującej staroż. klasykom poezji elżbietańskiej (Hesperides). Herriot [erjo] EDOUARD, 1872-1957, fr. polityk i rMsarz; jeden z przywódców Partii Radykalnej; wielokrotnie mira.; 1924-25 i 1932 premier; 1925-26 i 1936-40 przewodn. Izby Deputowanych; 1947-54 przewodn. (następnie honorowy) Zgromadzenia Narodowego. Herrmann M AX, 1865-1942, nierń. historyk literatury i teatru; inicjator nauk. badań nad teatrem (m.in. pierwszy ustalił zasady metodologii); zmarł w hitlerowskim obozie koncentracyjnym. herrnhuci, protest, grupa rel. zał. 1727 przez N. Zinzendorfa; wpływ na pietyzm. Herschel [hə: rszəl] FREDERICK WILLIAM, 1738-1822, astronom ang., pochodzenia niem.; skonstruował największy wówczas teleskop o śred. 120 cm, odkrył planetę Uran, 2 jego księżyce i 2 księżyce Saturna; badał rozmieszczenie i ruchy własne gwiazd, odkrył ruch Słońca w przestrzeni i ustalił kształt rGalaktyki. Herschel [hə: szəl] SIR JOHN F REDERICK, 1792-1871, ang. astronom i fizyk; badał gwiazdy podwójne i mgławice; także prace z optyki i teorii nauk przyrodniczych. Herschela efekt [e. -szla] (zjawisko H.). w fotografii zanik obrazu utajonego pod działaniem promieniowania długofalowego (czerwonegor i podczerwonego). Hersey [hə: sy] JOHN, ur. 1914, amer. pisarz i publicysta; beletryzowane reportaże o II wojnie świat. (Hiroszima). Hersfeld, Bad, m. w NRF (Hesja), nad Fuldą; 23 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (solanki); przemysł włók., maszynowy. Hershey [hə:rszy] ALFRED DAY, ur. 1908, amer. mikrobiolog i genetyk; prof. Carnegie Institution; odkrycia z genetyki wirusów i dotyczące replikacji bakteriofagów; nagr. Nobla. Herstal, m. w Belgii, w zespole miejskim Liege; 30 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł samoch., metalowy. herszt, przywódca bandy przestępców. Herten, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 52 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Hertford [ha: rfə rd], m. w W. Brytanii (Anglia), w regionie Londynu, nad rz. Lea, ośr. adm. hrabstwa Hertfordshire; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., skórz., włók., spożywczy.

Hertwig [-wyk] OSKAR, 1849-1922, biolog niem.; prof. uniw. w Strasburgu i Berlinie; prekursor embriologii eksperymentalnej; podręczniki embriologii i biologii. Hertwig [-wyk] RICHARD, 1850-1937, zoolog niem.; współpracownik brata Oskara w badaniach embriologicznych; autor znanego Podręcznika zoologii. Hertz ALEKSANDER, 1879-1928, reżyser i producent film.; kierownik pierwszej pol. wytwórni film. „Sfinks" (zał. 1909). Hertz BENEDYKT, 1872-1952, pisarz; bajki o tematyce polit.-społ. i obyczajowej (Żarty nie na żarty); opowiadania i powieści dla dzieci (Ze wspomnień samowara), publicystyka, przekłady I. Kryłowa; związany z lewicą. Hertz [herc] GUSTAV LUDWIG, 1887-1925, fizyk niem.; prof. uniw. w Berlinie i Lipsku; prace gł. w zakresie fizyki atomowej; nagr. Nobla. Hertz [herc] HEINRICH RUDOLF, 1857-94, fizyk niem.; 1886 wytworzył za pomocą os cyl at ora e l e k t r. fal e e l e k t romagne t . i eksperymentalnie potwierdził teorię Maxwella; zbadał oddziaływanie promieni nadfioletowych na wyładowanie elektr.; 1881 podał teorię dotyczącą rozkładu ciśnień przy ściskaniu się odkształcalnych ciał sprężystych. Hertz [herc] HENRIK, 1798-1870, pisarz duń.; dramaty romant. (Córka króla Renego), komedie, liryka. Hertz JAN ADOLF , 1878-1943, pisarz; sztuki (Młody las), poezje, proza poet, krytyka lit. i teatralna. Hertz PAWEŁ, ur. 1918, poeta, prozaik, eseista; klasycyzująca liryka refleksyjna (Śpiewnik podróżny i domowy), opowiadania (Sedan), szkice lit., biografia J. Słowackiego, antologia Zbiór poetów polskich XIX wieku. Hertza teoria [t. -rca]y techn. teoria dotycząca rozkładu ciśnienia przy ściskaniu się odkształcalnych ciał sprężystych stykających się punktowo lub liniowo; stosowana w obliczeniach łożysk tocznych. Hertzberg [herc-] E WALD F RIEDRICH VON, 1725-95, polityk prus.; min. spraw zagr. 1768-91, przeciwnik Austrii; zawarł 1790 taktyczne przymierze z Polską, planował za oddanie Prusom Gdańska i Torunia zwrot Polsce przez Austrię Galicji. Hertzówna AMELIA, 1879-1942, historyczka kultury i pisarka; prace z historii i kultury staroż. Wschodu, nowele, dramaty symbolist. i ekspresjonist. (Wielki Król). Hertzsprung [hercszp-] E JNAR, 18731967, astronom duń.; prof. uniw. w Getyndze; odkrył gwiazdy olbrzymy i karły oraz ustalił zależności między jasnością absolutną gwiazdy i jej typem widmowym (Hertzsprunga-Russella diagram). Hertzsprunga-Russella diagram (d. herc-szp- rasla] (wykres H.-R.), wykres przedstawiający zależność między jasnościami absolutnymi gwiazd i ich typami widmowymi i klasami jasności. Herulowie, lud germ., pierwotnie osiadły w pd. Skandynawii; wędrując na południe H. ulegli zróżnicowaniu na kilka grup; w IV/V w. utworzyli nad górną Cisą państwo, 505 zniszczone przez Longobardów. Hervieu [erwjö] P AUL E RNEST , 18571915, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; nowele, powieści, dramaty o tendencjach moralizatorskich. Herwegh [-we:k] GEORG, 1817-75, niem. poeta i działacz Wiosny Ludów; wiersze rewol., pieśń dla pierwszej organizacji robotn. w Niemczech (1864). H eryng J ER ZY ( pse ud. Je rz y Ryng, H. Jeż i in.), 1886-1938, działacz ruchu robotn., publicysta; czł. PPS-Lewicy, potem KPP (od 1932 czł. KC); od 1925 red. „Nowego Przeglądu", tłumacz 1 t. Kapitału Marksa. Heryng Z YGMUNT (pseud. Hiszpan, Z.H.), 1854-1931, działacz socjalist., ekonomista; Logika ekonomii.

Herzl [hercl] TEODOR, 1860-1904, żyd. pisarz i publicysta, działający w Wiedniu; twórca i ideolog syjonizmu. Hesdin [edę] JACQUEMART DE, ?-ok. 1415, miniaturzysta fr.; kontynuował styl J. Pucelle'a; działał na dworach w Bourges i Poitiers. Hesja (Hessen), kraj związkowy w środk. części NRF; 21,1 tys km2, 5,3 mln mieszk. (1968); stol. Wiesbaden, inne gł. m.: Frankfurt, Kassel; silnie uprzemysłowiony, z wysoko rozwiniętym rolnictwem. Hesperia, mit. gr. córka Hesperosa; w związku z Atlasem matka Hesperyd. Hesperia, u staroż. Greków nazwa określająca kraje położone na zachód od ich własnego; początkowo dotyczyła Italii, później Hiszpanii. Hesperia →Gwiazda Wieczorna. hesperornis (Hesperornis), nielatający ptak kopalny z okresu kredowego, podobny do nurów; wys. ok. 1 m; dziób uzębiony, palce nóg spięte błoną; wody Ameryki Pd. Hesperos →Gwiazda Wieczorna. Hesperydy, mit. gr. strażniczki jabłoni o złotych jabłkach (ślubny dar Gai dla Hery) na Dalekim Zachodzie; jabłka zdobył Herakles. Hesperydy, starożytna nazwa Gór Iberyjskich. Hess GERMAIN HENRI, 1802-50, ros. chemik i mineralog; czł. Petersburskiej AN; badał tlenki kobaltu, podał podstawowe prawo termochemii, zw. prawem H. Hess RUDOLF, ur. 1894, jeden z gł. przywódców hitlerowskich; od 1933 zastępca Hitlera jako przywódcy NSDAP; współorganizator terroru faszyst.; 1941 uciekł do W. Brytanii; internowany; w procesie norymberskim skazany na dożywotnie więzienie. Hess VIKTOR FRANZ, 1883-1964, fizyk austr.; prof. uniw. m.in. w Grazu i Nowym Jorku; współodkrywca promieniowania kosmicznego; nagr. Nobla. Hess WALTER RUDOLF, ur. 1881, fizjolog szwajc; prof. uniw. w Zurychu; nagr. Nobla za badania nad fizjologią układu nerwowego. Hessa prawo: efekt cieplny reakcji chem. zależy jedynie od początkowego i końcowego stanu reagującego układu. Hesse HERMANN, 1877-1962, pisarz niem. (od 1919 Szwajcaria); powieści o problematyce psychol. i filoz. (Wilk stepowy, Narcyz i Złotousty); poezje, eseje, nowele; nagr. Nobla. Hesse-Bukowska BARBARA, ur. 1930, pianistka; laureatka Konkursu im. F. Chopina (1949); występy za granicą. Hessel JOHANN FRIEDRICH, 1796-1872, krystalograf niem.; prof. uniw. w Marburgu; pierwszy udowodnił istnienie 32 klas symetrii kryształów. Hessen SERGIUSZ, 1887-1950, ros. pedagog i filozof; od 1935 w Polsce; prof. m.in. Wolnej Wszechnicy Pol. i uniw. w Łodzi; reprezentant kierunku pedagogiki kultury. Hestia, mit. gr. bogini ogniska domowego i państw.; córka Kronosa i Rei; mit. rzym. Westa. Hesychios, poł. VI w., bizant. leksykograf i historyk; słownik biogr. literatów, historia bizant. i powszechna zachowana we fragmentach. heterie: 1) w staroż. Grecji związki rel., towarzyskie, od VII/VI w. p.n.e.— polit.; 2) w czasach nowoż. zrzeszenia Greków o charakterze towarzystw nauk., związków handl. i tajnych organizacji polit.; szczególną rolę odegrały: pierwsza h. (179598), zał. przez K. Rigasa, i druga h. — Filiki Heteria (1814-21 — przywódca A. Ipsilantis), która 1821 stanęła na czele powstania Greków. heteroatom, atom wielowartościowego pierwiastka (np. tlenu, siarki, azotu) występujący obok atomów węgla w pierścieniu związków heterocyklicznych. heteroauksyna, nazwa o znaczeniu raczej hist., nadana kwasowi β-indoliloocto-

wemu, gdy jeszcze nie było stwierdzone, że występuje on powszechnie i jest prawdziwym fitohormonem wzrostowym (auksyną). heterochromatyna, silnie skondensowane części chromosomów lub całe chromosomy, zachowujące zdolność wybarwiania się w jądrach komórkowych w interfazie i wczesnej profazie; h. jest nieaktywna genetycznie lub o zredukowanej aktywności. heterochromosomy, genet. →płciowe chromosomy. heterocykliczne związki, związki org. mające w cząsteczce pierścień, w którym oprócz atomów węgla znajduje się 1 lub kilka heteroatomów (np. furan, pirydyna); do z.h. należą barwniki naturalne (chlorofil), alkaloidy (atropina), witaminy; wchodzą w skład enzymów i nukleoproteidów; służą do produkcji leków (piramidon). heterodoksja, rel. nieprawowierność; wyznawanie poglądów odmiennych od panującej religii, lecz nie uznanych przez nią za herezję; przeciwieństwo ortodoksji; często forma protestu rel. i społ., źródło nurtów opozycyjnych i postępowych. heterodyna, generator drgań elektr. o dużej stałości częstotliwości i małej mocy, stosowany w odbiornikach radiowych (heterodynowych) do przemiany częstotliwości odbieranego sygnału (przez antenę) na tzw. częstotliwość pośrednią. heterodynowanie, wytwarzanie przebiegów elektr. o częstotliwościach różnicowych w wyniku zdudnienia przebiegów sinusoidalnych o nieznacznie różniących się częstotliwościach; stosowana w odbiornikach radiowych w stopniach przemiany częstotliwości. heterofonia, muz. sposób zespołowego muzykowania, polegający na równoczesnym wykonywaniu melodii oraz jej wariantów improwizowanych, stosowany wśród ludów orientalnych i w eur. muzyce ludowej. heterogamia (anizogamia), rozmnażanie się organizmów za pośrednictwem gamet zróżnicowanych morfologicznie (pod względem kształtu, wielkości) i fizjologicznie; zwykle gameta żeńska — makrogameta jest większa od gamety męskiej — mikrogamety. heterogeniczny układ (układ niejednorodny), układ, w którym występują różne fazy; u.h. może być utworzony przez 1 lub kilka substancji. heteroglikany, wielocukry zbudowane z różnych monosacharydów, np. hemicelulozy. heterogonia, typ przemiany pokoleń; osobniki kolejnych pokoleń rozmnażają się zawsze płciowo, lecz w różny sposób; mogą więc być pokolenia rozdzielnopłciowe, hermafrodytyczne, rozmnażające się partogenetycznie. heterokarion, bot. grzybnia, w komórkach której występują dwa (lub więcej) typy jąder komórkowych o odmiennych właściwościach dziedzicznych. heteromorfizm, biol. →polimorfizm. heteromorfoza, regeneracja innego narządu na miejscu utraconego, np. regeneracja czułka zamiast słupka ocznego u raka. heteronomia, prawo podleganie normom, których się samemu nie stanowiło. heterosfera, warstwa atmosfery ziemskiej położona nad homosferą, w której obok tlenu i azotu cząsteczkowego występuje tlen i azot atomowy; w h. ciężar cząsteczkowy powietrza maleje wraz z wysokością. heterospermia, wniknięcie do dojrzałego jaja dwu lub więcej plemników pochodzących od samców różnych linii lub ras hod., a nawet gatunków. heterotransplantacja, przeszczepianie narządów lub tkanek między osobnikami różnych gatunków.

heurystyka 415 heterotrofizm (cudzożywność), odżywianie się związkami org. pokarmów i wykorzystywanie ich na drodze enzymatycznych przemian chem.; zwierzęta i człowiek, większość bakterii, grzyby. heterozja (wigor mieszańców), biol. zjawisko zwiększonej żywotności i bujności mieszańców w porównaniu z formami rodzicielskimi; u roślin np. zwiększenie liczby i rozmiarów owoców. heterozygota, organizm powstały z połączenia się gamet o różnym składzie genet. w odniesieniu do danej pary lub par genów (czynników dziedzicznych). hetery, w staroż. Grecji kobiety lekkich obyczajów, zwykle uprawiające muzykę i taniec; nierzadko piękne, nieprzeciętnie inteligentne i wykształcone (Fryne, Tais). hetman, w Polsce od XV w. do 1795 najwyższy dowódca (h. wielki) wojsk., oddzielny dla Korony i Litwy; jego zastępcą (od XVI w.) — h. polny. Hettner ALFRED, 1859-1941, geograf niem.; prof. uniw. w Lipsku, Tybindze i Heidelbergu; badacz Ameryki Pd., pn. Afryki, wsch. i pd. Azji; wybitny teoretyk geografii. Hettstedt [-sztet], m. w pd.-zach. części NRD, na przedgórzu gór Harz; 20 tys. mieszk. (1968); huta miedzi. Hetyci, lud indoeur., przybyły ok. 1800 p.n.e. ze Wschodu; ok. 1600 twórcy silnego państwa w środk. i wsch. Azji Mn., ze stol. w Hattusas (obecnie Bogazkóy); rozkwit w XVI i XIV w.; rozwój kultury (kodeks prawny z XV w.), rzemiosła i handlu; ok. 1200 p.n.e. upadek wskutek najazdu ludów tracko-frygijskich. hetycka sztuka, rozwijała się na terenie Azji Mn. i — w okresie schyłkowym — w pn. Syrii od XVin-VIII w. p.n.e.; architektura organicznie związana z ukształtowaniem terenu: twierdze, fortyfikacje, świątynie z centr. dziedzińcem, pałace z pomieszczeniami typu bit hilani; rzeźba — gł. głęboki relief; drobna plastyka, ceramika zdobiona, gliptyka, rzemiosło artystyczne. hetycki język, indoeur. język tekstów klinowych z Boğazköy (XIV-XIII w. p.n.e.) w Azji Mn., odkrytych na pocz. XX w. hetytologia, nauka filol. badająca język, dzieje i kulturę Hetytów; powstała po odczytaniu 1916 przez B. Hroznego klinowego pisma hetyckiego. heulandyt, minerał z grupy zeolitów, uwodniony glinokrzemian wapnia; bezbarwny lub biały, żółtawy, czerwonawy, o szklistym połysku. heureka! (błędnie: eureka!), „znalazłem"; okrzyk Archimedesa po odkryciu podstawowego prawa hydrostatyki (zw. prawem Archimedesa); potocznie okrzyk radości po rozwiązaniu trudnego problemu. heureza, sposób nauczania polegający na naprowadzaniu ucznia na drogę samodzielnych poszukiwań; wymaga od uczniów aktywnej postawy i samodzielności. Heurich JAN (st), 1834-87, architekt; kościół w Wilanowie (z H. Marconim), wille w Warszawie. Heurich JAN (mł.), 1873-1925, architekt; współorganizator SSP i Wydz. Architektury Polit. Warsz.; dom Pod Orłami i gmach Biblioteki Publicznej w Warszawie. heurystyczna fikcja, metodol. konstrukcja myślowa nie mająca odpowiedników w rzeczywistości, wprowadzana jednak do rozważań nauk. ze względu na walory odkrywcze (heurystyczne) lub dydaktyczne. heurystyka, metodol. umiejętność wykrywania nowych faktów i związków między faktami (a zwł. stawiania hipotez), prowadzącego do poznania nowych nauk. prawd; umiejętność wykrywania hist. materiałów.

416 Heuss Heuss [hois] T HEODOR, 1884-1963, polityk NRF; współzałożyciel FDP, 1949-59 prezydent NRF. Hevesy [heweszi] GYÖRGY, 1885-1966, fizykochemik pochodzenia węg.; pracował w Danii, Niemczech, od 1943 w Szwecji; odkrył pierwiastek hafn; współtwórca metody wskaźników izotopowych; nagr, Nobla. Heviz [he:wiz], międzynar. sławy uzdrowisko z gorącymi źródłami (słynne jezioro leczn.) na Węgrzech, w pobliżu Balatonu. hewea, bot. →kauczukowiec. Hewel JERZY, ?-1640, kupiec gdański, organizator floty pol.: czł. Komisji Okrętów Królewskich. Heweliusz JAN, 1611-87, astronom; obserwator Księżyca, położeń planet, komet, gwiazd; czł. Royal Society; 1640 założył w Gdańsku obserwatorium astr.; zbudował największy wówczas teleskop o dł. 50 m, opracował mapy Księżyca, wykrył zmiany deklinacji magnet.; autor m.in.: Selenografia, Cometographfia. Heweliusza Obserwatorium Astrono miczne, założone 1640 w Gdańsku przez astronoma pol. J. Heweliusza. hexobarbitalum, farm. →narkozan. hexobarbitalum natrium, farm. →narko-zan sodowy. Heydrich [haidryś] REINHARD, 1904-42, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; od 1939 szef RSHA; współorganizator systemu terroru i eksterminacji ludności w krajach okupowanych; od 1941 zastępca „Protektora Czech i Moraw", zginął w wyniku zamachu w Pradze. Heyerdahl [heijjərda:l] THOR, ur. 1914, norw. zoolog i podróżnik; 1947 na tratwie ,,Kon-Tiki" (załoga 6-osobowa) przepłynął O. Spokojny z Peru do archip. Tuamotu, 1970 na papirusowej łodzi ,,Ra II" (załoga 8-osobowa) — O. Atlantycki z Maroka do wyspy Barbados; Wyprawa Kon-Tiki. Heyke LEON (pseud. Stanisław Czernicki). 1885-1939, kaszubski pisarz i działacz, ksiądz; wiersze (Kaszebski spiewe), poematy, podania, utwory sceniczne; zamordowany przez hitlerowców. Heym [haim] GEORG, 1887-1912, pisarz niem.; jeden z najwybitniejszych liryków wczesnego ekspresjonizmu; także nowele. Heym [haim] S TEFAN (właśc. Hellmuth Fliegel), ur. 1913, pisarz niem. (NRD); powieści z II wojny świat. (Sprawa Glasenappa, Inwazja); nowele, reportaże. Heymans [hei-] CORNEILLE JEAN FRANCOIS, 1892-1968, fizjolog belg.; prof. uniw. w Gandawie; nagr. Nobla za prace dotyczące fizjologii oddychania i krążenia krwi. Heynowsky WALTER, ur. 1927, niem. reżyser film. (NRD); głośne filmy dokumentalne i telewizyjne (Globke — biurokrata śmierci, Komando 52); kier. artyst. kroniki film. DEFA. Heyrovský JAROSLAV, 1890-1967, fizykochemik czes.; prof. m.in. Uniw. Karola w Pradze, czł. PAN i in.; twórca polarografii; nagr. Nobla. Heyse [haizə] P AUL, 1830-1914, pisarz niem.; mistrz noweli w typie nowel starowł.; dramaty, wiersze, powieści; nagr. Nobla. Heyward [hejuərd] Du BOSE, 1885-1940, pisarz amer., Murzyn; powieści oparte na folklorze murz., m.in. Porgy (podstawa libretta opery G. Gershwina Porgy and Bess). Heywood [hej uud] T HOMAS , 1573(?)1641, dramaturg ang.; dramaty hist. oraz tzw. tragedie domowe (A Woman Killed with Kindness). u Heywood [hęj ud], m. w W. Brytanii "(Anglia), w zespole miejskim Manchester; 30 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu bawełn., metalowego. H ezj od, V I I I /V I I w. p.n.e., poet a gr. z Beocji, twórca eposu: dydaktycznego (Frace i dnie, o pracy na roli), kosmogo-

nicznego (Teogonia, o powstaniu świata i bogów), genealogicznego (Katalog kobiet — matek herosów gr.). Hf, symbol pierwiastka chem. hafnu. Hg, symbol pierwiastka chem. rtęci. hiacynt (Hyacinthus orientalis), cebulkowa bylina ozdobna (doniczkowa), pochodząca z Azji Mn.; liczne odmiany; kwiaty wonne, dzwonkowate, różnej barwy , w gronach; gł. producent — Holandia. hiacynt, miner, minerał, przezroczysta odmiana cyrkonu; żółty, pomarańczowy, czerwony lub brun.; kamień szlachetny. Hiacynt, mit. gr. ulubieniec Apollina; zabity przez niego przypadkiem; z krwi H. powstał kwiat nazwany jego imieniem. „hiacynt wodny" →Eichhornia. Hiady, mit. gr. bóstwa chmur deszczowych; córki Atlasa i Okeanidy Plejone; przeniesione między gwiazdy; wzejście konstelacji H. (17 X) zapowiada porę deszczową. Hiady, otwarta gromada gwiazd w gwiazdozbiorze Byka. Hialeah [hajəli:ə], m. w USA (Floryda), w zespole miejskim Miami; 102 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. hialuronianowa liaza (hialuronidaza), enzym powodujący rozszczepienie cząsteczek kwasu hialuroriowego; w dużych ilościach występuje w plemnikach; stosowana w lecznictwie. hialuronidaza, enzym (hialuronianowa liaza) otrzymywany z jąder bydlęcych; stosowany gł. w celu przyspieszenia resorpcji leków podanych pozajelitowe hialuronowy kwas, wielocukier odznaczający się dużą lepkością; występuje gł. w substancji międzykomórkowej tkanki łącznej. hiatus, geol. luka w osadach przypadająca na okres, w którym na danym obszarze nie zachodziła sedymentacja materiału skalnego (np. okres denudacji wypiętrzonego łańcucha górskiego). hiatus (rozziew), językozn. zbieg dwu samogłosek, należących do dwu różnych sylab, np. apoteoza, kuluary. hiberna, wojsk, w staroż. Rzymie zimowe l e ż e woj ska; w P ol sce w X V I I XVIII w. specjalny dodatek do żołdu wojska w zimie. hibernacja naturalna, biol. →sen zimowy. hibernacja sztuczna, stan obniżonej intensywności procesów życiowych organizmu wywołany hipotermią oraz zastosowaniem leków działających na autonomiczny układ nerwowy i gruczoły dokrewne; stosowana w dużych operacjach chirurgicznych. Hibner WŁADYSŁAW, 1893-1925, działacz ruchu robotn.; uczestnik rewolucji 1905; od 1912 czł. PPS-Lewicy, od 1918 KPP; stracony za próbę zamachu na prowokatora. h i c m u l i e r [ł ac], „te n kobi e t a"; kobieta o męskich cechach charakteru, energiczna, mężna, despotyczna; herod-baba. hic Rhodus, hic salta [łac], „tu Rodos, tu skacz"; zamiast chwalić się, pokaż co umiesz (z bajki Ezopa Samochwał). hidalgo [ida-], niższy stopień szlachty hiszpańskiej. Hidalgo [ida-], stan w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 20,9 tys. km 2 , 1,3 mln mieszk. (1969); stol. Pachuca; wydobycie srebra, rud cynku i ołowiu; hutnictwo metali nieżelaznych. H idden P eak [hydn pi : k] →Gas z e rbrum I. hiduminium (hidumin, stop RR), wieloskładnikowy stop aluminium z miedzią, często z innymi dodatkami, wyróżniający się dobrymi własnościami mech. w podwyższonej temp.; używany do wyrobu tłoków silników spalinowych, głowic cylindrów itp. Hidżaz, prowincja w zach. części Arabii Saudyjskiej, nad M. Czerwonym; 2 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Mekka; w

oazach uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw; koczownicza hodowla kóz, wielbłądów; połów ryb, pereł; złoża ropy naftowej. Hidżaz, Dżabal, krawędziowe góry na Płw. Arabskim, wzdłuż wybrzeża M. Czerwonego; dł. ok. 1500 km, wys. do 3658 m (Dżabal Razih); rozbite uskokami na oddzielne masywy. hidżra (hedżra), era muzułm.; liczy się od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny (16 VII 622). hiemalne organizmy (organizmy naśnieżne), drobne, zimnolubne bezkręgowce i glony, żyjące na śniegu; np. pośnieżki, niektóre gat. skoczogonków, sinic, zielenic. hieny (Hyaenidae), rodzina drapieżnych ssaków, o masywnej budowie; padlinożerne; nocne; charakterystycznie głośno wyją; zamieszkują gł. pustynie w pasie zwrotnikowym Starego Świata. hierarcha, członek hierarchii, kierownictwa jakiejś organizacji (zwł. religijnej). hierarchia, ustopniowany układ jakichś elementów, zwł. stanowisk polit., urzędniczych, wojsk., kośc. itp. na zasadzie podporządkowania i wzajemnej zależności. hierarchiczne podporządkowanie, podległość organu niższego organowi wyższemu polegająca na prawie organu wyższego do wydawania wiążących dyrektyw i poleceń. hierarchiczne sterowanie (sterowanie wielopoziomowe), sterowanie złożonym procesem (obiektem) polegające na podzieleniu go na podprocesy oraz oddzielnym sterowaniu poszczególnymi podprocesami za pomocą oddzielnych urządzeń sterujących i urządzenia sterującego koordynującego. hierarchizacja, podporządkowywanie zasadzie hierarchii, szeregowanie, klasyfikowanie wg pewnych stopni hierarchicznych. hieratyczne pismo, pismo staroż. Egipcjan powstałe ok. 2500 p.n.e. z częściowego uproszczenia hieroglifów. hieratyczny: 1) właściwy uroczystemu rytuałowi (np. rel.); 2) pełen patosu, dostojny, monumentalny (o dziełach sztuki, postaciach). hieratyka (hieratyzm), ogół cech właściwych rzeczom hieratycznym. hierodule, w starożytności niewolnice świątynne; w sanktuariach bóstw miłości i płodności pełniły również funkcje związane z prostytucją sakralną. hierofant, w staroż. Grecji kapłan-ofiarnik, gł. zaś przewodn. Eleuzyniów. hieroglify, geol. wypukłe lub wklęsłe nierówności na powierzchni warstw skalnych; mogą być pochodzenia org. (np. ślady pełzania zwierząt) lub mech. (np. ślady spełzywania niezestalonego osadu). hieroglify, językozn. gr. nazwa najstarszego, piktograficznego pisma egip.; stosowana również do innych pism obrazkowych, np. Majów, Azteków, hetyckiego. hierogramy, pierwsze symbol, znaki pisma; tajemne pismo kapłanów egipskich. hierokracja, rządy, władza kapłanów. hieromancja, w starożytności — wróżenie z chodu oraz trzewi zwierzęcia przeznaczonego na ofiarę. hieron, w staroż. Grecji okrąg święty z budowlami sakralnymi, poświęcony jednemu lub kilku bóstwom. Hieron I, ?-467/6 p.n.e., tyran Geli, od 478 też Syrakuz, których wpływy ugruntował na Sycylii; 474 pogromca Etrusków pod Kurne; protektor filozofów i poetów. Hieronim z Pragi, ok. 1378-1416, propagator husytyzmu, przyjaciel i współpracownik J. Husa; spalony na stosie. Hierowski ZDZISŁAW, 1911-67, krytyk l i t . , tł umacz ; p rz e kł ady pi s arz y cz e s . i słowac; prace o piśmiennictwie śląskim, czes. i słowac. literaturze. Hiesan, m. w KRL-D, na granicy z Chi-

Hindemith 417 nami; 50 tys. mieszk. (1963); ośr. przemysłu drzewnego; węzeł drogowy. hi-fi, oznaczenie urządzeń elektroakustycznych wysokiej jakości, przenoszących pełne pasmo częstotliwości akustycznych z minimalnymi zniekształceniami i niskim poziomem szumów. Higashiosaka [-śio-],m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Osaki; powstało z połączenia miast: Fuse, Hiraoka, Kawachi; 441 tys. mieszk. (1966); ośr.r przemysłowy. High Church [haj czə: cz; ang.], tzw. Kościół Wysoki, kierunek w kościele anglik. skupiający zwolenników kat. form kultu rel. (zw. też traktarianami). High key [haj ki:; ang. 'wysoki klucz'], technika fot., której celem jest obraz pozytywowy zbudowany z tonów b. jasnych. Highland Park [hajlənd p.], m. w USA (Michigan), nad jez. Michigan, w zespole miejskim Detroit; 35 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i naukowy. Highmore'a jama [j. hajmora] (zatoka szczękowa), obszerna, wypełniona powietrzem jama wewnątrz kości szczękowej ssaków i człowieka; jedna z zatok przynosowych. High Point [haj pojnt], m. w USA (Karolina Pn.), w zespole miejskim Greensboro; 61 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., meblarski. high school [haj sku:l], szkoła średnia ogólnokształcąca i zawodowa w USA; absolwenci mogą kontynuować naukę w college'ach. H ig h Wycombe [haj u ykə m], m. w W. Brytanii (Anglia); 55 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu meblarskiego. Higieja, mit: gr. uosobienie zdrowia, córka Asklepiosa, siostra Machaona i Podalejrosa. higiena, dział medycyny, nauka badająca wpływ czynników środowiska na zdrowie; w praktyce dąży do usuwania z otoczenia czynników ujemnych, a wprowadzania dodatnich, w celu ochrony zdrowia oraz zapewnienia jednostce i społeczeństwu najlepszych warunków rozwoju psych. i fiz.; h. osobista, komunalna, społ., szkolna, pracy, żywienia. higiena psychiczna, nauka i działalność społ.-zawodowa mająca na celu zapobieganie powstawaniu chorób psych. i nerwowych, popularyzację wskazówek związ anych z z achowanie m z drowi a psych. i właściwym rozwojem psych. dzieci. higiena szkolna, dział medycyny badający zespół czynników wpływających na zdrowie psych. i fiz. uczniów. higienizacja, propagowanie higieny, polepszanie stanu higieny. higrofile, organizmy, których optymalnym środowiskiem są miejsca wilgotne (pod kamieniami, w ściółce leśnej, na brzegach wód); np. nicienie, dżdżownice, żaby. higrofity, rośliny siedlisk wilgotnych; duże, cienkie liście, o licznych szparkach wodnych, system korzeniowy słabo rozwinięty. higrofobia, wstręt do wszelkich płynów. higrograf, higrometr samoczynnie rejestrujący zmiany wilgotności gazów (np. powietrza). higrometr, przyrząd do pomiaru wilgotności gazów (np. powietrza). higrometria, nauka o metodach pomiaru wilgotności gazów (gł. powietrza); metody: absorpcyjna, punktu rosy, psychrometryczna, higroskopowa. higromorfizm, bot. zespół cech budowy roślin siedlisk wilgotnych — higrofitów. higronastia, jedna z nastii, reakcja ruchowa roślin na zmiany wilgotności; np. zamykanie się szparek oddechowych przy niedoborze wody w liściu. higroskop, przyrząd wskazujący zmiany wilgotności powietrza; rodzaj higrometru bez podziałki pomiarowej. higroskopijne substancje, związki chem. mające zdolność pochłaniania pary wodnej z gazów, np. chlorek wapniowy.

higrostat, urządzenie do automatycznej regulacji wilgotności względnej powietrza. higrotropizm, biol. →hydrotropizm. Higuchi [higući] I CHIYO , 1872-96, pisarka jap., uważana za najlepszą prozaiczkę końca XIX w.; powieści i nowele. Hikone, m. w Japonii (Honsiu), nad jez. Biwa; 63 tys. mieszk. (1965); przemysł chemiczny. hikora, bot. →orzesznik. hilal →półksiężyc. Hilbert [hyl-] D AWID, 1862-1943, matematyk niem.; prof. uniw. w Getyndze; autor podstawowych prac z algebraicznej teorii liczb, rachunku wariacyjnego, teorii równań całkowych, aksjomatyki geometrii, logiki mat. i in. Hild JOSEF, 1789-1867, architekt węg.; przedstawiciel klasycyzmu; katedry w Esztergomie i Egerze. Hildebrand [hyl-] ADOLF VON, 1847-1921, niem. rzeźbiarz i teoretyk sztuki; nawiązywał do klasycyzmu; pomniki, rzeźby dekoracyjne. Hildebrandslied [hyldəbrancli:t], pieśń bohaterska z 800-820 w języku staro-wysoko-niemieckim. Hildebrandt [hyl-] JOHANN LUCAS VON, 1668-1745, architekt austr.; przedstawiciel baroku; zespół Belwederu w Wiedniu, pałace w Austrii, Niemczech, Czechach i na Węgrzech. Hildebrandt [hyl-] RICHARD, 1897-1949, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; m.in. 1939-45 Wyższy Dowódca SS i Policji w Okręgu Gdańsk-Prusy Zach., pot e m s z e f Gł . U rz ę du SS do Spraw Rasy i Osiedleń; za zbrodnie woj. sądz ony prz e z ame r, trybunał woj sk. (1948) i w Polsce (1949); istracony. Hildesheim [hyldəsha m], m. w NRF (Saksonia Dolna), ośr. adm. okręgu H.; 97 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., metal., gumowy; muzeum; katedra (XI w.) — słynne drzwi brązowe; romańskie kościoły, ratusz (XVIII w.). Hildt KAZIMIERZ, ok. 1853-79, działacz ruchu robotn.; organizator kółek rewol. w Warszawie i Odessie; od 1878 współpracował w Genewie z pol. socjalistami. Hilferding (Gilferding) ALEKSANDR F., 1831-72, ros. etnograf i slawista; czł. Petersburskiej AN; prace folklorystyczne (Onieżskije byliny), hist. i językozn., m.in. o dialekcie kaszubskim. Hilferding [hylfərdyŋ] RUDOLF , 18771941, ekonomista austr.; jeden z teoretyków austro-marksizmu i przywódców socjaldemokracji niem.; Kapitał finansowy. Hill [hyl] ARCHIBALD VIVIAN, ur. 1886, fizjolog ang.; prof. w Manchester i w Londynie; nagr. Nobla za prace nad przemianami energet. w mięśniach i nerwach. Hill [hyl] D AVID OCTAVIUS , 1802-70, szkoc. malarz i fotograf; twórca artyst. fotografii portretowej. Hill [hyl] SIR ROWLAND, 1795-1879. inicjator reformy poczty w W. Brytanii; wprowadzona 1840, polegała na ujednoliceniu opłat i pobieraniu ich z góry przez frankowanie przesyłek pocztowych znaczkami. Hilla, m. w środk. Iraku, ośrodek adm. prow. H., nad Eufratem; 85 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., cementowy. Hillar M AŁGORZATA, ur. 1930, poetka; liryka miłosna (Gliniany dzbanek, Prośba do macierzanki, Czekanie na Dawida). Hillary [hyləry] E DMUND, ur. 1919, alpinista nowozelandzki; dokonał (wraz z S z e r p ą z N e p a l u , N . B . T e n z i n gi e m ) 29 V 1953 pierwszego wejścia na Czomolungmę (Mount Everest); 1956-58 uczestnik ekspedycji antarktycznej, 1958 dotarł do Bieguna Pd. Hillebrandt [hy-] ALFRED, 1853-1927, indianista niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; prace na temat Wed, rytuału ind., dramatu, polityki (Vedische Mythologie); wydawca tekstów. Hiller KAROL, 1891-1939, malarz, grafik;

czł. grupy a.r.; uprawiał sztukę abstrakc; scenografia; krytyka artyst.; zamordowany przez hitlerowców. Hiller STANISŁAW, 1891-1965, histolog; prof. uniw. w Wilnie i Akad. Med. w Gdańsku, czł. PAU; prace m.in. nad regeneracją, tkanką mięśniową i nerwową bezkręgowców. Hillerød [hiləröd], m. w Danii (Zelandi a) , ośr. adm. okrę gu Fre de riks borg; 23 tys. mieszk. (1968). Hilliard [hyljə rd] N ICOLAS , 1547-1619, ang. złotnik i miniaturzysta; nadworny malarz Elżbiety I; portrety {Elżbieta I, Maria Stuart). Hillingdon [hylyŋdən], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, obejmująca m.in. dawne miasta Hayes and Harlington i Uxbridge; 237u tys. mieszk. (1968). Hilo [hi:lo ], m. na wyspie Hawai (USA, Hawaje), w zespole miejskim Honolulu; 26 tys. mieszk. (1969); ośr. turyst.; Lyman Museum — kolekcja sztuki hawajkiej. Hilpert [hyl-] HEINZ, 1890-1967, niem. aktor i reżyser teatr, i film. działający w Getyndze; inscenizacje sztuk współcz., m.in. M. Frischa i C. Zuckmayera. Hilscher HUBERT , ur. 1924, grafik; gł. plakaty i opracowania graf. książek. Hilton [hyltn] JAMES , 1900-54, pisarz ang.; powieści psychol. (Żegna/, Chips, Zaginiony horyzont). Hilversum [hylwər-], m. w środk. Holandii; 100 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechn., włók.; znane rozgłośnie: radiowa i telewizyjna; uzdrowisko. Himaczal-Pradesz (ang. Himachal Pradesh), terytorium związkowe w2 pn. Indii, w Himalajach; 55,7 tys. km , 3,3 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Szimla; uprawa ziemniaków, pszenicy, kukurydzy; sadownictwo; hodowla bydła, owiec, kóz; ekspl oatacj a l asów; rz e mios ł o; 1966 do H.-P. włączono część obszaru stanu Pendżab. Himalaje, łańcuch górski w Azji, między Indusem a Brahmaputrą, najwyższy na Ziemi; dł. ok. 2500 km; 10 szczytów powyżej 8000 m (Czomolungma 8848 m); sfałdowane gł. w orogenezie alpejskiej; gł. pasma: H. Wysokie (Wielkie), H. Małe i góry Sziwalik; lodowce; granica wiecznego śniegu na wys. 5500-6000 m na stokach pn., 4900 m — na pd.; pd. stoki b. wilgotne (bujna roślinność), pn. — suche (stepy). himation, wierzchnia szata kobiet i mężczyzn w staroż. Grecji, złożona z prostokąta tkaniny wełn., którym drapowano całą postać, przerzucając jeden koniec przez lewe ramię. Himeji [-dźi], m. w Japonii (pd. Honsiu); 397 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., elektrotechn., chem., włók.; węzeł kol.; uniw.; zamek (XVI w.). Himilko (Himilkon), VI/V w. p.n.e., żeglarz kartagiński; pierwszy opłynął pn.zach. wybrzeża Europy, od Gades (Kadyks) do Płw. Bretońskiego. Himmler [hym-] HEINRICH, 1900-45, jeden z gł. przywódców Niemiec hitlerowskich i zbrodniarzy woj.; współtwórca i szef kolejno: od 1929 SS, od 1934 gestapo, od 1936 policji; od 1943 min. spraw wewn.; po aresztowaniu popełnił samobójstwo. hinajana ['mały wóz'], jeden z dwu gł. kierunków buddyzmu, obecnie reprezentowany przez odłam therawadinów (Cejlon, Syjam, Birma, Kambodża, Laos); propaguje ideał arhanta, własnym wysiłkiem osiągającego doskonałość i nirwanę. Hinckley [hynkly], m. w W. Brytanii (Anglia); 41 tys. mieszk. (1966); przemysł elektrotechn., chem., odzieżowy, skórzany. Hindemith [hyndəmyt] PAUL, 1895-1963, niem. kompozytor i altowiolista; w twórczości tendencje neobarokowe i ekspresjonist.; opery (Mathis der Maler), balety, dzieła symf. (Die Harmonie der Welt), kameralne, koncerty.

418

Hindenburg

Hindenburg [hyn-] PAUL VON BENECKENDORFF , 1847-1934, feldmarszałek niem.; 1916-18 szef sztabu gen.; 1925-34 prez. Rzeszy; 1933 powołał Hitlera na urząd kanclerza. Hindenburga linia [1. hyn-], system niem. umocnień na froncie zach. podczas I wojny świat.; budowany od 1916 w celu skrócenia frontu; obejmowała 3 pasy obronne, przebiegała od Arras przez Laons do Saint-Quentin (dł. 145 km). hindi, język ind., w pn. Indii, ok. 180 mln; liczne dialekty, np. awadhi, bangaru (zw. też hariani), khari-boli, bradż, kanaudżi, bundeli; zespoły radżasthani i bihari; język lit. oparty na khari-boli; pismo dewanagari. Hindija, m. w środk. Iraku, nad Eufratem; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy, chem.; w pobliżu zapora wodna. hinduizm, gł. religia Indii, będąca kontynuacją wedyzmu i braminizmu; gł. księgi świ ę t e : W e d y , e posy Ma h a bh a ra t a i Ramajana, prawa Manu, purany; obok aryjskich — kulty miejscowe, wiara w karman i reinkarnację; ważniejsze kierunki: wisznuizm i siwaizm oraz grupy rel. propagujące monoteizm lub odmiany panteizmu. H indukusz, góry w, Azj i Środk. ( gł . w Afganistanie); dł. ok. 800 km, wys. do 7700 m (Tiricz Mir); gł. pasmo Kuh-i Baba; granica wiecznego śniegu na wys. ok. 5000 m; liczne lodowce; trudno dostępne (wysokie przełęcze); 1960-67 pięć pol. wypraw. hindus, wyznawca hinduizmu, urodzony w systemie kast hinduskich. Hindusi →Indusi. hindustani, język ind., forma potoczna języków hindi i urdu; powstał w XIII w. na podłożu dialektu khari-boli, w okolicach Delhi; 2 odmiany lit.: hindi i urdu. Hindustańska Nizina, obniżenie tektoniczne w Indii i Pakistanie, między Himalajami i Dekanem; dzieli się na niziny Indusu i Gangesu; szer. 250-300 km, wys. do 200 m; klimat monsunowy, w części zach. wybitnie suchy; gęsta sieć rzek (Brahmaputra, Ganges, Indus) i kanałów nawadniających; ważny region roln.; gł. m.: Kalkuta, Delhi, Karaczi. i Hinkelsteine [hynkəlszta nə] (w NRF, w pobliżu Wormacji), archeol. duże cmentarzysko szkieletowe i osada kultury ceramiki wstęgowej, Hinkley Point [hyŋkly pojnt], miejscowość w W. Brytanii (Anglia); elektrownia jądrowa (500 MW). Hiney [hinöiy], górzysta wyspa norw., największa w archip. Vesteralen; 2,2 tys. km2, 20 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo. Hinsada, m. w pd. Birmie, port nad rz. Irawadi; 38 tys. mieszk. (1963); przemysł drzewny. Hinshelwood [hynszəl uud] SIR CYRIL N ORMAN, 1897-1967, fizykochemik ang.; czł. Royal Society; badał m.in. kinetykę łańcuchowych reakcji chem., kinetykę procesów enzymatycznych, reakcję spalania wodoru; nagr: Nobla. Hińczowe Stawy, dwa jeziora w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w górnej części Dol. Mięguszowieckiej; H.S. Wielki, na wys. 1965 m, pow. 17,9 ha, głęb. do ok. 53 m, i H.S. Mały. Hiob (Job), wg Biblii nieszczęśnik znoszący bogobojnie zły los („hiobowe wieści"), wynagrodzony za to przez Boga; częsty wątek w starochrześc. i średniow. sztuce. hiobowy, pełen bólu i cierpienia; rozpaczliwy, przerażający, okropny. Hiolski ANDRZEJ, ur. 1922, śpiewak (baryton) Opery Śląskiej, warsz.; bogaty repertuar operowy, symf. i pieśniarski. hiper-, pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający nadmiar, nadwyżkę czegoś; np. hipertrofia.

hiperanaliza, przesadne, nadmierne analizowanie. hiperbola (przesadnia), lit. wyolbrzymienie i uintensywnienie rzeczywistych cech przedmiotów lub zjawisk (morze łez). hiperbola [gr.] mat. krzywa płaska będąca miejscem geom. punktów P, dla których różnica odległości od dwóch stałych punktów F 1 i F2 (zw. ogniskami h.) jest stała: ‌ PF1 —PF2 ‌ = 2a (kreski oznaczają wartość bezwzględną, a — stała). hiperboliczna geometria →Łobaczewskiego geometria. hiperboliczne funkcje, funkcje y = = sinhx = 12(ex—e-x), y = cosh x = =12(ex+ex

),y= tghx= sinh x/cosh x

oraz y — ctgh x = cosh x/sinh x. hiperboliczne systemy nawigacji, systemy radionawigacyjne oparte na pomiarze różnicy odległości od 2 punktów nawiązania; położenie określa punkt przecięcia 2 hiperbol pozycyjnych, wyznaczonych z namiarów na 2 pary radiolatarń; systemy: Decca, LORAN. hiperboliczny: 1) wyrażony za pomocą hiperboli, obfitujący w hiperbole; przesadny; 2) mający kształt hiperboli. hiperboliczny walec, powierzchnia utworzona przez prostą (zw. tworzącą) ślizgającą się równolegle wzdłuż hiperboli. hiperbolizacja, wyrażenie czegoś z przesadą, za pomocą hiperboli stylistycznej. hiperboloida, powierzchnia nieograniczona powstała przez obrót hiperboli dookoła jej osi rzeczywistej (h. dwupowłokowa) lub urojonej (h. jednopowłokowa), jak również każda powierzchnia otrzymana z powyższych przez przekształcenie afiniczne. hiperborejski, daw. północny. hiperdźwięki, fale sprężyste o częstotliwości rzędu 109 Hz i wyższej. hiperestezja, med. →przeczulica. hiperfragmenty, jądra atomowe, w których oprócz nukleonów znajduje się również hiperon Λ°; jądra takie oznacza się gwi azdką ( np. 3 1 H* ) ; h. odkryl i 1952 M. Danysz i J. Pniewski. hipergeniczne procesy, procesy zachodzące na pow. Ziemi pod wpływem czynników zewn.: wietrzenie, denudacja, transport produktów niszczenia, sedymentacja ich na lądach lub w zbiornikach wodnych. hipergeniczne złoża, złoża powstałe w wyniku procesów zachodzących na pow. Ziemi; dzielą się na: wietrzeniowe, osadowe i biogeniczne. hipergol, paliwo rakietowe samoreagujące, tzn. reagujące przez samo zetknięcie się z utleniaczem w komorze spalania silnika rakietowego. Hiperion, mit. gr. tytan, ojciec Heliosa, Selene i Eos. Hiperion, ósmy Wg oddalenia od planety satelita Saturna. hiperjądra, jądra atomowe zawierające oprócz nukleonów 1 lub 2 hiperony; niet rwał e , roz p adaj ą s ię po cz as ie rz ę du 10-10 sek. hiperkataleksa, lit. wydłużenie wersu sylabą nieakcentowaną, której nie liczy się w rachunku stopowym; występuje np. przed średniówką i w zakończeniach wersów. hiperkinezy, med. →ruchy mimowolne. hiperkrytycyzm, przesadny, zbyt surowy krytycyzm. hipermetropia →nadwzroczność. hipernik, stop żelazoniklowy o dużej przenikalności magnet.; stosowany np. do budowy wzmacniaczy magnetycznych. hipernośne urządzenia, lotn. →supernoś-ne urządzenia. hiperony, nietrwałe cząstki elementarne o masi e wi ę ksz e j od masy nukl e onów, a mniejszej od masy deuteru, obdarzone ładunkiem elektr. lub obojętne; pierwszym

odkrytym 1947 był h. Λ° (G.D. Rochester i CC. Butler). hiperplazja, med. →rozrost. hiperpłaszczyzna, płaski twór (n—l)-wymiarowy zanurzony w przestrzeni n-wymiarowej. hiperpowierzchnia, twór (n—1)-wymiarowy zanurzony w przestrzeni n-wymiarowej. hiperprzestrzeń, twór k-wymiarowy zanurzony w przestrzeni n-wymiarowej (k<
histereza 419 przeciwprostokątna, a średnicami dwóch innych okręgów są przyprostokątne. Hipokrates z Chios, V w. p.n.e., gr. geometra i filozof; napisał pierwszy systematyczny podręcznik geometrii; należał do grupy pitagorejczyków. hipokryzja, obłuda, nieszczerość, dwulicowość. hipoksantyna (hydroksypuryna), zasada purynowa; w organizmach powstaje w drodze syntezy lub przemiany adeniny; utlenia się na ksantynę i kwas moczowy. hipoksemia, niedotlenienie krwi. hipoksja, niedotlenienie tkanek. Hipolit, mit. gr. syn Tezeusza i Amazonki Hipolity (lub Antiopy); za sprawą lekceważonej przez niego Afrodyty stał się przedmiotem miłości swej macochy, Fedry. Hipolita, mit. gr. królowa Amazonek; posiadaczka cudownego pasa zapewniającego zwycięstwo; zdobycie go było jedną z 12 prac Heraklesa. hipologia, nauka o koniach. hipomania, namiętne zamiłowanie do koni. hipoplazja, med. →niedorozwój. hipopotam (Hippopotamus amphibius), wielki, półwodny ssak afryk. o prawie bezwłosej, szarob run. skórze; ciężar do 4,5 t; roślinożerny; pokrewny h. karłowaty (Choeropsis liberiensis, ciężar do 240 kg) występuje nielicznie we wsch. Afryce. hipostaza, filoz. nazwa oznaczająca pojęcia ogólne (tzw. powszechniki, uniwersalia), mające rzekomo odpowiedniki w rzeczywistości przedmiotowej, tj. istniejące realnie przedmioty ogólne (jak np. człowiek w ogóle, koń w ogóle). hipostaza, genet. nieprzejawianie się cechy uwarunkowanej przez określony gen (hipostatyczny) wskutek tłumiącego działania genu (epistatycznego) z innej pary alleli. hipostaza, log. błąd polegający na przypisywaniu realnego istnienia tzw. obiektom idealnym, jak np. dobro, postęp; uprzedmiotowienie pojęć, abstrakcji. hipostaza, med. zatrzymanie lub zwolnienie biegu krwi w żyłach. hipotaksa, językozn. stosunek nierównorzędny części zdania lub zdań, z których jedna (podrzędna) jest zależna od drugiej (nadrzędnej), np. wiem, że to zrobisz. hipoteka, zabezpieczenie zapłaty długu na nieruchomości wpisane do księgi wieczystej, skuteczne wobec każdorazowego właściciela nieruchomości. hipoteka morska, zabezpieczenie zapłaty długu na statku mor. wpisane do rejestru okrętowego, skuteczne wobec każdorazowego właściciela statku. hipotensja →podciśnienie tętnicze. hipotensja sztuczna, stan obniżonego ciśnienia tętniczego krwi wywołany zastosowaniem leków blokujących zwoje autonomicznego układu nerwowego; stosowana w chirurgii operacyjnej, a także w celach leczniczych. hipotensyjne środki, leki stosowane w nadciśnieniu tętniczym w celu stałego obniżenia ciśnienia albo zapobieżenia jego raptownym zwyżkom; gł. alkaloidy rauwolfii i ciemięrzycy oraz pochodne ftalaźyny. hipotermia, stan obniżenia temp. ciała wskutek znacznej utraty ciepła; h. sztuczna, stosowane w anestezjologii obniżenie ciepłoty ciała do temp. poniżej 30°. hipotetyczne zdanie, log. zdanie wyrażające możliwość, przypuszczenie co do istnienia pewnego stanu rzeczy; h.z. w tym znaczeniu są hipotezy. hipotetyczny, oparty na hipotezie, przypuszczalny, niepewny. hipoteza, metodol. zdanie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja dla uznanych już zdań; założenie (przypuszczenie) oparte na prawdopodobieństwie, wymagające weryfikacji, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw.

hipoteza, prawo część normy prawnej (wg jej klasycznej definicji) określająca warunki w jakich adresat normy w określony sposób ma się zachować. hipotonia →podciśnienie tętnicze. hipotoniczny roztwór, roztwór o niższym ciśnieniu osmotyczńym niż roztwór porównywany. hipotrepsja, stan wyniszczenia organizmu dziecka (mniejszy niż atrepsja) powstający wskutek zaburzeń w odżywianiu lub przewlekłych zakażeń (np. gruźlica). hipotrochoida, krzywa płaska, jaką zakreśla punkt położony na promieniu okręgu o promieniu r toczącego się bez poślizgu po wewn. stronie drugiego okręgu o promieniu R. Hipparch, ok. 190-125 p.n.e., astronom gr.; zmierzył długość roku, odległość Księżyca od Ziemi, nachylenie ekliptyki, precesję punktów równonocy, mimośród orbity ziemskiej, zapoczątkował rachunek trygonometryczny, określił związki między współrzędnymi geogr. i astr.; prace w większości zaginęły. hipparion, kopalny ssak z rodziny koniowatych; wielkość kuca; kończyny 3palczaste, lecz przy szybkim biegu palce boczne nie dotykały podłoża; występowanie — miocen do plejstocenu. Hippiasz z Elidy, V/IV w. p.n.e., filozof gr., sofista, polihistor; występował przeciwko prawu jako przeciwnemu naturze, brał w obronę niewolników. hippisi (hippiesi), masowy ruch młodzieży amer. i zachodnioeur. zbuntowanej przeciwko kapitalist. społeczeństwu, powstały w 1. 60-ych XX w.; ruch h. ewoluuje w kierunku patologii społecznej. Hippodamos z Miletu, V w. p.n.e., gr. matematyk, urbanista i architekt; domniemany twórca regularnego planu miasta: prostokątna sieć ulic zorientowanych wg stron świata (przebudowa Pireusu). Hippokrene, mit. gr. źródło na Helikonie, wydobyte kopytem Pegaza (stąd H. — 'końskie źródło'); symbol natchnienia poetyckiego. hippurites, kopalny małż, skamieniałość przewodnia kredy; jedna połówka muszli, stożkowata, do 1 m dł., przyrastała do podłoża, druga tworzyła wieczko; skałotwórczy (wapień hippuritowy). hipsograficzna krzywa, wykres obrazujący proporcje rozmieszczenia wzniesień terenu i głębin mor. określonego obszaru Ziemi; za rzędne przyjmuje się wysokości i głębokości, za odcięte — powierzchnie objęte odpowiednimi warstwicami. hipsometria, dział geodezji, zajmujący się pomiarami wysokości terenu i przedstawianiem wyników w postaci map, wykresów, profilów lub modeli; pomiarów dokonuje się metodami niwelacji, tachimetrii i fotogrametrii. hipsotermometr (termobarometr), przyrząd do wyznaczania wysokości punktu nad poziomem morza za pomocą pomiaru temp. wrz. wody w tym punkcie i wyznaczenia w ten sposób ciśnienia barometr., które jest zależne od wysokości. hipurowy kwas, związek org. powstający w wątrobie z połączenia glicyny z kwasem benzoesowym, a następnie wydalany z moczem; poziom k.h. w moczu, po wprowadzeniu do organizmu kwasu benzoesowego, jest wskaźnikiem wydolności wątroby. Hiraga GENNAI, 1728(?)-79, jap. przyrodnik, humorysta, dramatopisarz; prace przyrodn., powieści humorystyczne, pornograficzne, tragedie, libretta. Hirakut, m. w Indii (Orisa), nad rz. Mahanadi; 8,6 tys. mieszk. (1961); hutnictwo aluminium; hydrowęzeł. Hirfali [-ly], hydrowęzeł w środk. Turcji, na rz. Kizihrmak. Hirohito, ur. 1901, cesarz Japonii od 1926. Hirosaki, m. w Japonii (pn. Honsiu); 156 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny, jedwabn.; uniwersytet.

Hiroshige Utagawa [-śige u.] →Utaga-wa Hiroshige. Hirosima (Hiroshima), m. w Japonii (pd. Honsiu), port nad Wewnętrznym M. Japońskim, ośr. adm. prefektury H.; 536 tys. mieszk. (1967);. przemysł maszyn., stoczn., drzewny, papiern., spoż.; uniw.; 6 VIII 1945 Amerykanie po raz pierwszy użyli broni jądrowej, zrzucając bombę jądrową na H.; zginęło 80 tys. osób., większość miasta uległa zniszczeniu, po wojnie odbudowane. u Hirsau [hyrza ], miejscowość turyst.-wypoczynkowa w NRF (Badenia-Wirtembergia), w Schwarzwaldzie; ok. 2 tys. mieszk.; pozostałości opactwa benedyktynów (lxxi w.). Hirsch [irsz] ROBERT, ur. 1927, fr. aktor teatr.; role charakterystyczne w utworach klas. (Moliera, J. Racine'a, G. Feydeau) i współcz. (E. Ionesco). hirsutyzm, nadmierne, często umiejscowione w niewłaściwych okolicach ciała (np. na brodzie u kobiety) owłosienie, będące zwykle skutkiem zaburzeń hormonalnych. Hirszfeld LUDWIK, 1884-1954, lekarz serolog i immunolog; prof. uniw. i Akad. Med. we Wrocławiu, twórca Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej tamże, czł. PAN; współtwórca nauki o grupach krwi; stwierdził geogr. zróżnicowanie częstości występowania poszczególnych grup krwi w populacjach; odkrył pałeczkę paratyfusu C; Immunologia ogólna, autobiografia Historia jednego życia. Hirszfeld LUDWIK MAURYCY, 1816-76, lekarz, anatom; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej, Szkoły Gł. i Uniw. Warsz.; autor głośnego podręcznika anatomii układu nerwowego (w języku fr.); Anatomia opisowa ciała ludzkiego. Hirt [hyrt] HERMANN, 1865-1936, językoznawca niem.; prof. uniw. w Giessen; gł. prace z zakresu akcentuacji i apofonii indoeur.; Indogermanische Grammatik. his, muz. nazwa podwyższonego o półton dźwięku h. His [hys] WILHELM (st.), 1831-1904, szwajc. lekarz i anatom; prof. uniw. w Bazylei i Lipsku; prace dotyczące budowy mikroskopowej i rozwoju układu nerwowego; jeden z twórców teorii listków zarodkowych. His [hys] WILHELM (ml.), 1863-1934, lekarz szwajc; prof. uniw. w Bazylei, Getyndze i Berlinie; pracami nad chorobami serca przyczynił się do odkrycia bodźczoprzewodzącego układu serca. Hisar, m. w Indii (Hariana); 60 tys. mieszk. (1961); ośr. handl. regionu roln.; węzeł kolejowy. Hishikawa [hiśi-] MORONOBU, 1618-94, malarz jap.; twórca barwnego drzeworytu; założyciel szkoły ukiyo-e; ilustracje książek, obrazy, drzeworyty. hisowanie, podnoszenie przedmiotów (np. żagli) za pomocą liny i krążka stałego. Hispaniola →Haiti. Hispar, lodowiec w Karakorum; pow. 620 kms, dł. 53 km. histadermina, maść wywołująca przekrwienie skóry i znieczulenie warstwy podskórnej; stosowana w gośćcowych bólach mięśni i stawów, w nerwobólach i in. histamina, produkt dekarboksylacji histydyny; występuje w organizmie w postaci nieczynnej, związanej z białkiem; po przejściu w wolną zasadę powoduje m.in. spadek ciśnienia krwi i skurcze mięśni gładkich; działaniu h. przypisuje się powstawanie alergii i tzw. wstrząsów histaminowych; stosowana w lecznictwie. histaminy chlorowodorek, związek org. stosowany jako lek diagnostyczny w badaniu żołądka, w chorobie Raynauda, w lumbago i in. histereza, zależność stanu fiz. jakiegoś układu fiz. od jego poprzedniej historii; na wykresie uwidacznia się wystąpieniem tzw. pętli h.; h. magnet. — niejednoznaczna zależność wektora namagnesowania ciała od natężenia pola magnesującego; h. sprężysta — zjawisko odmiennego przebiegu zmian odkształceń ciała przy wzroście obciążenia od przebiegu tych zmian przy maleniu obciążenia; powoduje tłumienie drgań.

420 histeria

histeria, rodzaj nerwicy, w której występują zaburzenia ruchu i zmysłowe, a także zaburzenia świadomości, nadmierne, ,,teatralne" reakcje lub brak reakcji na bodźce. histiocyty, różnokształtne komórki tkanki łącznej wykazujące zdolność do czynnego ruchu oraz fagocytozy; zaliczane do makrofagów. histochemia, nauka z pogranicza histologii i biochemii zajmująca się gł. badaniem lokalizacji poszczególnych substancji (np. enzymów) w tkankach roślinnych i zwierzęcych. histogeneza, proces powstawania i różnicowania się tkanek w rozwoju zarodkowym człowieka i zwierząt. histogram (wykres kolumnowy), graficzny sposób przedstawienia rozkładu liczebności elementów jakiegoś zbioru (np. pni) na poszczególne kategorie, czyli przedziały klasowe (np. kategorie pni o różnych przekrojach poprzecznych). histologia, nauka o budowie, czynnościach i rozwoju tkanek (termin stosowany gł. w odniesieniu do tkanek zwierzęcych); dział anatomii. histony, białka proste o charakterze zasadowym, występujące gł. u zwierząt; rozpuszczalne w wodzie. histopatologia, dział patologii traktujący o rozpoznawanych pod mikroskopem zmianach chorobowych w tkankach i komórkach. histoplazmoza, choroba zakaźna (grzybica układowa) wywoływana przez grzyby Histoplasma capsulatum; powoduje ogniska w płucach podobne do gruźliczych; przebieg w postaci łagodnego zapalenia oskrzeli lub ostry; wygasa wapnieniem ognisk. historia, dzieje, proces rozwoju życia społ. lub przyrody; nauka o dziejach; jako dyscyplina nauk. dzieli się m.in. na: staroż., średnio w., nowoż., najnowszą, na: polit., państwa i prawa, społ., gosp., kultury, sztuki, ideologii, nauki, kultury materialnej oraz tzw. nauki pomocnicze h. historia literatury, dział nauki o literaturze; bada konkretne zjawiska lit., genezę społ. literatury, strukturę artyst,, funkcję społ.-kult. faktów lit. tworzących obraz dziejów literatury nar. lub powszechnej w danym okresie. historia wychowania, dział pedagogiki zajmujący się badaniami kształtowania myśli i praktyki pedagogicznej. historiografia, dziejopisarstwo, piśmiennictwo hist.; ogół prac hist. odnoszących się do danego okresu, regionu lub zagadnienia; historia h. — dział nauki historii zajmujący się historią dziejopisarstwa (kierunkami, szkołami hist. itp.). historiozofia, filozofia historii; .dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad „sensem" historii, statusem praw hist. itp.; h. została wyodrębniona od czasów Hegla. historycy cesarstwa rzymskiego (scripto-res historiae Augustae), nazwa zbioru biografii cesarzy rzym. (od Hadriana do Nu-meriana, 117-285), wprowadzona na pocz. XVII w. historyczna szkoła prawa, kierunek w niem. nauce prawa w 1 poł. XIX w., krytykujący prawo natury i głoszący, że prawo jest wytworem „ducha narodu" (G. Hugo, G.F. Puchta, F.C. Savigny); h.sz.p. krytykował m.in. K. Marks. historyczna szkoła w ekonomii, kierune k powst ały w N ie mcz e ch w poł. XIX w., negujący uniwersalny charakter praw e kon. i z asady l i be ral i z mu gosp. i domagający się ochrony celnej przed konkurencją ang.; głosił rezygnację z ba-

dań teoret. na rzecz opisu hist.; gł. przedstawiciele : starsza szkoła — W. Roscher, B. Hildebrand, K. Knies, młodsza — G. Schmoller, L. Brentano, K. Bücher. historyczne malarstwo, malarskie przedstawienia wydarzeń historycznych. historyczny: 1) tworzący historię, dzieje; ważny ze względu na jego rolę w rozwoju życia społ. lub przyrody; 2) ujmujący fakty, wydarzenia z punktu widzenia ich rozwoju; traktujący o dziejach rozwoju życia społ. lub przyrody; 3) odnoszący się do dziejów, wydarzeń, faktów przeszłych, pochodzący z minionej epoki. historyzm, kierunek w sztukach plast., a zwł. architekturze XIX i pocz. XX w., polegający na eklektycznym naśladowaniu stylów epok minionych (np. neoromanizm, neogotyk, neorenesans). historyzm, socjol. stanowisko metodol. w naukach społ. różnie rozumiane, postulujące ujmowanie zjawisk społ. w procesi e i ch powst awania i roz woj u; j e dna z gł. zasad marksistowskiej metodologii badań społecznych. histrion: 1) w staroż. Rzymie — aktor; 2) w średniowieczu — sztukmistrz, muzykant, śpiewak, akrobata; 3) komediant, błazen, podrzędny aktor. histydyna, aminokwas zasadowy endogenny, składnik białek; ulega łatwo dekarboksylacji przechodząc w histaminę; stosowana w leczeniu choroby wrzodowej. Hiszpania (España, Państwo Hiszpańskie), państwo w Europie, na Płw. Iberyjskim; obejmuje także wyspy: Baleary i Kanaryjskie; 504,8 tys. km2, 32,9 mln mieszkańców (1969), gł. Hiszpanie, nadto Katalończycy, Galicyjczycy, Baskowie; gł. m.: Madryt (stol.), Barcelona; dzieli się na 50 prowincji; j.u. hiszpański. Powierzchnia wyżynna (Meseta) i górzysta (Pireneje, G. Betyckie); klinfat śródziemnomorski; gł. rz.: Tag, Ebro, Duero, Gwadalkiwir. Kraj przem.-roln.; wydobycie pirytów, rud żel., miedzi, cynku, ołowiu, rtęci, węgla kam.; przemysł spoż., chem., włók., stoczn., samoch., hutnictwo żel. i metali nieżel.; uprawa pszenicy, winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, warzyw; hodowla bydła, owiec; rybołówstwo. — W okresie walk z Arabami (reconquista — do końca XV w.) tworzenie się niezależnych państewek chrześc; przez połączenie najsilniejszych z nich — królestw Kastylii i Argonii (unia personalna od 1479) — powstało 1516 królestwo H.; od końca XV w. rozwój potęgi polit. — zdobycze kolonial-' ne w Ameryce Pd. i Środk., posiadłości w Europie (Niderlandy od 1519 — pn. do 1581, pd. do 1713, w pd. Włoszech od pocz. XVI w. do 1713), potęga morska (zahamowana następnie rywalizacją z Anglią); od 2 poł. XVII w. regres — stopniowe straty terytorialne, rozkład imperium kolonialnego w 1 poł. XIX w. (wyzwalanie się republik w Ameryce Pd.), ostateczny w końcu XIX w.; w I wojnie świat, neutralna; 1931 proklamowanie republiki, 1936-39 wojna domowa, zakończona upadkiem republiki i faszyst. dyktaturą gen. F. Franco; w II wojnie świat. — przy formalnej neutralności sprzyjanie i pomoc państwom ,,osi"; od 1947 nominalnie monarchia, faktycznie głową państwa (i szefem rządu) — dyktator F. Franco. Hiszpańska Afryka Północna (Presidios), posiadłości hiszp. w pn. Afryce; obejmują m.: Ceutę i Melillę oraz kilka przybrzeżnych wysp; 32 km2, 164 tys. mieszk. (1969). Hiszpańska Afryka Zachodnia (dawniej Sahara Hiszpańska), kolonia (formalnie prowincja zamorska) Hiszpanii w Afryce, nad O. Atlantyckim; składa się z 2 części: Sakija el-Hamra i Rio de Oro; 266 tys. km2, 48 tys. mieszk. (1968), gł. Arabowie i Berberowie; stol. El Ajun; obszar pustynny; hodowla wielbłądów, owiec, kóz; w oazach uprawa palmy daktylowej; wydobycie fosforytów; rybołówstwo. — Od XV w. kolonizowana przez Portugalczyków i Hiszpanów; od pocz. XX w. (układy z Francją o podziale Sahary) kolonia hisz-

pańska, od 1958 formalnie prowincja zamorska (do 1970 p.n. Sahara Hiszp.). hiszpańska mucha, zool. →kantaryda. Hiszpańska-Neumann MARIA, ur. 1917, graficzka, rysowniczka; gł. drzeworyty (ilustracje); cykle rysunkowe (m.in. dokumentalny z Ravensbriick). hiszpańska wojna domowa →wojna domowa w Hiszpanii. hiszpańska wojna sukcesyjna, 1701-14, wojna o następstwo tronu hiszp. po wygaśnięciu 1700 hiszp. linii Habsburgów, spowodowana wystąpieniem Anglii, Holandii, Sabaudii, Portugalii i Austrii przeciw Francji; zakończona uznaniem następstwa Filipa V Burbona kosztem strat terytorialnych ze strony Hiszpanii i Francji (pokoje w Utrechcie 1713 i Rastatt 1714). hiszpański język, z grupy romańskich; używany w Hiszpanii, Ameryce Pd. i Środkowej, Afryce, częściowo w USA, przez ok. 142 mln ludzi; język lit. oparty na dialekcie kastylijskim; literatura od XII w. Hiszpański Region Równikowy, prowincja zamorska Hiszpanii 1964-68 (poprzednio — 1958-64 p.n. Gwinea Hiszpańska), obecnie niepodległe państwo Gwinea Równikowa. hiszpański strój, strój dworski w 2 poł. XVI i pocz. XVII w. wywodzący się z Hiszpanii; składał się z obcisłego kaftana z kryzą, bufiastych spodni, kapelusza. hiszpańsko-mauretańskie fajanse, naczynia dekoracyjne i użytkowe, kryte białą polewą i dekorowane lustrami; wyrabiane od XII do XVII/XVIII w., gł. w Maladze, Walencji i Paternie k. Walencji. Hit, miejscowość w środk. Iraku, nad Eufratem; przemysł mat. bud., spoż.; ośr. sadownictwa i warzywnictwa. Hitachi [-ći], m. w Japonii (Honsiu), port nad O. Spokojnym; 184 tys. mieszk. (1967); wydobycie i hutnictwo miedzi; przemysł maszyn., elektrotechn., cementowy, chem.; rybołówstwo. Hitchcock [hyczkok] ALFRED, ur. 1899, amer. scenarzysta i reżyser film.; mistrz filmów grozy, twórca wielu filmów sensacyjnych i kryminalnych (Okno na podwórze, Ptaki). Hitler ADOLF , 1889-1945, przywódca niem. faszyzmu (NSDAP) i dyktator III Rzeszy; autor Mein Kampf, rasistowskiego programu niem. podboju Europy; poparty przez wielki kapitał, od 1933 kanclerz, od 1934 prezydent i szef rządu (wódz — Fiihrer); poprzez stworzony przez siebie aparat rozpętał II wojnę świat., dopuścił się masowych zbrodni ludobójstwa w Niemczech i okupowanej Europie; 30 IV 1945 popełnił samobójstwo w oblężonym przez wojska radz. Berlinie. Hitler-Jugend (HJ), organizacja młodzieżowa NSDAP, 1926-45, wychowująca młodzież niem. w duchu hitlerowskiego faszyzmu; przywódca B. von Schirach. hitlerowskie zbrodnie ->zbrodnie hitlerowskie, zbrodnie hitlerowskie w Polsce. hitleryzm →nazizm. Hitopadesia, sanskr. zbiór bajek i opowieści, przypisywany Narajanie lub Wisznusiarmanowi, będący swobodną przeróbką Pańczatantry; przypuszczalnie powstał w końcu I tysiąclecia n.e. Hittin (miejscowość w pn. Palestynie), 1187 zwycięstwo Saladyna nad armią Gwidona z Lusignan; zajęcie całego niemal Królestwa Jerozolimskiego spowodowało III krucjatę (1189-92). Hittorf [hy-] JOHANN WILHELM, 18241914, niem. chemik i fizyk; badania m.in. elektrolizy, przewodnictwa elektr. elektrolitów, zjawisk elektr. w gazach; wprowadził pojęcie liczby przenoszenia jonów. Hittorfa liczba [1. hy-] (liczba przenoszenia jonów), ułamek będący stosunkiem ładunku elektr. przenoszonego przez jony danego rodzaju do całkowitego ładunku przepływającego przez elektrolit. H i u m a ( d a wn i e j D a go ) , w ys p a n a M. Bałtyckim (Est.SRR); 965 km2; ni-

Hofer 421 zinna; rybołówstwo i hodowla bydła; gł. miejscowość Kardla. hiw (unos), żegl. część ładunku podnoszona jednorazowo przez dźwignicę. hizop (izop, Hyssopus officinalis), śródziemnomor. półkrzew z rodziny wargowych; uprawiany (m.in. w Polsce) jako roślina ozdobna i lecznicza. Hiż TADEUSZ, 1883-1945, dziennikarz, pisarz; felietony (Talent, dziwactwo i coś jeszcze), recenzje lit., wiersze. Hjälmar [jel-], jezioro w pd. Szwecji, na wys. 21 m; pow. 493 km 2 , głęb. do 20 m; połączone kanałem z jez. Melar. Hjelmslev [jelmslö:] Louis, 1889-1965, językoznawca duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; czołowy przedstawiciel kopenhaskiej szkoły strukturalizmu, twórca teorii glossematycznej. Hjørring [jøryŋ], m. w Danii (pn. Jutlandia), ośr. adm. okręgu H.; 16 tys. mieszk. (1968). hlebińska szkoła malarska, pojęcie h.sz.m. obejmuje prace malarzy — chłopów 3 generacji, gł. ze wsi Hlebine w Jugosławii, którzy malowali gł. temperą na szkle; zaczął ich uczyć (ok. 1930) i opiekował się nimi K, Hegedušić; wybitni przedstawiciele: I. Generalić, Franjo Mraz; charakterystyczny dla h.sz.m. jest „naiwny" realizm lud. o silnych akcentach ekspresyjnych. Hlebka PIATRO, 1905-69, poeta białorus.; czł. Białorus. AN; wiersze, poematy o rewolucji, wojnie domowej i budownictwie socjalist. na Białorusi. Hleb-Koszańska HELENA, ur. 1903, bibliotekarka, bibliograf; dyr. Instytutu Bibliogr. Biblioteki Nar.; prace teoret. i metodyczne; Kompozycja bibliografii specjalnej. Hlibow Ł EONID, 1827-83, ukr. bajkopis arz i poe t a; cz ł . organi z acj i „Zi e m i a i Wola"; zbiorki poet. i bajki (Horłycia i horobeć). Hlinka ANDREJ, 1864-1938, polityk słowac, ksiądz; twórca 1918 Słowac. Partii Lud.; przywódca słowac. autonomistów. Hlohovec, m. w Czechosłowacji (Słowacka Re p. Socj al i st .) , nad Wagi e m; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, farmaceutyczny. Hlond AUGUST, 1881-1948, kardynał, prymas; 1926 arcybiskup pozn. i gnieźnieński, 1946-48 arcybiskup gnieźnieński i warszawski. Hlučin, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.1); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. . Hłasko MAREK, 1934-69, prozaik; opowiadania Pierwszy krok w chmurach; od 1958 na emigracji, związał się z ośrodkami antykomunist. propagandy. Ho, symbol pierwiastka chem. holmu. Ho [hou], m. w pd.-wsch. Ghanie, ośr. adm., regionu Wolta; 15 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. hoacyn czubaty, zool. →kośnik czubaty. u Hoban [ho bən] JAMES , 1758 lub 17621831, architekt amer., pochodzenia irl.; neoklasycyst. gmachy rządowe i użyteczności publ. (m.in. Biały Dom w Waszyngtonie). Hobart [ho u -], m. i port w Australii, stol. i gł. ośr. gosp. stanu Tasmania, nad estuarium Derwent; 145 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł spoż., drzewny, papiern., hutnictwo cynku; uniwersytet. Hobbema [ho-] MEINDERT, 1638-1709, malarz hol., uczeń i naśladowca J. van Ruisdaela; malował rodzime pejzaże; wpływ na malarstwo pejzażowe XIX w. Hobbes [hobz] THOMAS, 1588-1679, ang. filozof-materialista i myśliciel polit.; głosił materializm mechanistyczny i sensualizm w teorii poznania, ateizm w teorii religii, koncepcję „umowy społ." — jako podstawy władzy i porządku społ. — w teorii państwa; uznawał egoizm za gł. motyw postępowania („homo homini lupus"); Lewiatan.

Hobbs [hobz], m. w USA (Nowy Meksyk); 26 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia ropy naft.; przemysł petrochemiczny. hobby, ulubione zajęcie, któremu poświęca się wolny czas, amatorskie zamiłowanie do czegoś; pasja, konik. hobbysta, człowiek mający jakieś hobby. Hobler T AJEUSZ, ur. 1899, inżynier mechanik; prof. Polit. Śląskiej, czł. PAN; specjalista w dziedzinie inżynierii chem. i konstrukcji aparatury chemicznej. Hoboken [houbou-], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku, port nad rz. Hudson; 46 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i naukowy. Hoboken [ho:bo:k9], m. w Belgii, w zespole miejskim Antwerpii; 33 tys. mieszkańców (1968); przemysł stoczn., hutnictwo miedzi. Hobolin -*Havelberg. Hoche [osz] LAZARE, 1768-97, generał fr.; w okresie rewolucji stłumił powstanie rojalistów w Wandei; min. wojny za dyrektoriatu. Hochfeder KASPER, ?-ok. 1517, wędrowny drukarz niem.; założyciel 1503 pierwszej stałej drukarni w Krakowie; drukował gł. podręczniki akademickie. Hochfeld JULIAN, 1911-66, socjolog, publicysta, działacz ruchu robotn.; działacz PPS; prof. Uniw. Warsz., 1957-60 dyr. PISM, 1962-66 wicedyr. Departamentu Nauk Społ. UNESCO; zajmował się teorią socjologii i socjologią polityki. Hochhuth [-hurt] ROLF , ur. 1931, dramatopisarz niem. (obecnie Szwajcaria); zabafwione publicystyką sztuki o kulisach II wojny świat.; Namiestnik. Hochstetter [hę: chszte-] F ERDINAND VON, 1829-57, austr. geolog i podróżnik; badacz Nowej Zelandii. hochsztapler, oszust, aferzysta, kan ciarz, szalbierz. <--Hochwalder [hoch-] FRITZ, ur. 1911, dramatopisarz austr.; dramaty hist. (Święty eksperyment), komedie. Hodeir [odęrr] ANDRE, ur. 1921, fr. aranżer, kompozytor i krytyk jazzowy, przedstawiciel modern jazzu; wydaje miesięcznik fr. ,Jazz Hot"; publikacje o jazzie. Hodejda, m. w zach. Jemenie, ośrodek adm. prów. H., nad M . Cz e rwonym; 45 tys. mieszk. (1968); gł. port mor. kraju; pizemysł spoż. (gł. tytoniowy); rzemiosło (tkaniny, dywany). Hodglcin [hodżkyn] ALAN LLOYD, ur. 1914, fizjolog ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society; nagr. Nobla za odkrycia związane z rolą jonów sodowych w przewodnictwie nerwowym. Hodgkina choroba [ch. hodżkyna] → ziarnica złośliwa. Hodgskin [hodżskyn] T HOMAS , 17871869, ang. działacz społ., publicysta, ekonomista; przedstawiciel socjalizmu ricardiańskiego. hodie mihi, cras tibi [łac], dziś mnie, jutro tobie. Hodi J.T. ->Tokarzewicz Józef. Hodler FERDINAND, 1853-1918, malarz szwajc; rozwinął indywidualny styl, stosując rytmikę gestów i ruchu, symbolikę barw i linearną stylizację formy; uprawi ał t e m at ykę rodz aj ową, hi s t . -al e gor. o zabarwieniu symbolicznym. Hódmezovasarhely [ho: dmezo: wa: sza: rhej], m. w pd.-wsch. Węgrzech; 53 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszynowy. Hodna (Szott el-Hodna), słone bezodpł ywowe j e z i oro w Al gi e r i i , na wys . 391 m; pow. ok. 1000 km2; w lecie wysycha prawie całkowicie. hodograf, geol. w sejsmologii krzywa przedstawiająca zależność między odległością od punktu pobudzenia fali sejsmicznej do punktu jej obserwacji, a czasem przebiegu fali; pozwala na uzyskanie informacji o budowie skorupy i wnętrza Ziemi. hodograf, mat. linia, jaką zakreśla ko-

niec wektora zależnego od czasu i zaczepionego w ustalonym punkcie. Hodonm, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Morawą; 21 tys. mieszk. (1968); w pobliżu wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego. „Hodowca Drobnego Inwentarza", miesięcznik fachowy wydawany od 1953, od 1961 jako organ Pol. Związku Hodowców Drobnego Inwentarza. hodowla lasu, dział leśnictwa zajmujący się zagadnieniami powstawania i rozwoju drzewostanów, zależnościami między nimi a środowiskiem leśnym oraz wpł ywe m z abie gów gosp. na wz rost drzew; także dyscyplina nauk leśnych. hodowla roślin, nauka zajmująca się ulepszaniem dziedzicznych właściwości roślin uprawnych; otrzymywanie nowych odmian lub ulepszanie już istniejących przez krzyżowanie i selekcję, uzyskiwanie mutantów i mieszańców odznaczających się bujnością pierwszego pokolenia (tzw. heterozja) i in. hodowla zwierząt, dziedzina zootechniki zajmująca się ulepszaniem dziedzicznych właściwości zwierząt domowych lub udomowianych; stosowane zabiegi i metody hod. mają na celu wytworzenie nowych ras lub ulepszanie już istniejących. Hodur FRANCISZEK, 1866-1953, organiza~ tor i pierwszy biskup Pol. Narodowego Kościoła Kat. w USA. Hodža M ICHAŁ M., 1811-70, działacz słowac. odrodzenia nar., pisarz, językoznawca; jeden z przywódców rewolucji 1848. Hodža MILAN, 1878-1944, polityk czechosł., gł. przedstawiciel agraryzmu w Czechosłowacji; 1935-38 premier; reprezentował orientację profr.; od 1939 na emigracji. hodża, nauczyciel, duchowny muzułm.; również w znaczeniu pan, mistrz. Hodża (Hoxha) ENVER, ur. 1908, działacz alb. ruchu robotn.; w czasie II wojny świat, jeden z przywódców ruchu oporu; od 1948 I sekr. APP; rzecznik błędnej linii polit., która doprowadziła do rozłamu w międzynar. ruchu robotniczym. Hodża FADIL, ur. 1916, jugosł. działacz polit.; w II wojnie świat, jeden z przywódców walki narodowowyzwoleńczej; czł. Prezydium i Biura Wykonawczego ZKT (od 1969). Hoek van Holland [hu:k fan h ] , port pasażerski i handl. w Holandii, przy ujściu Mozy do M. Północnego; prom kol. do Harwich (W. Brytania). Hoel [hu:l] S IGURD, 1890-1960, pisarz norw.; powieści psychol., niekiedy w tonacji satyr. (Spotkanie u milowego słupa, o hitlerowskiej okunacji Norwegii), eseje. Hoene-Wroński JÓZEF , 1776-1853, filozof, matematyk i prawnik; przedstawiciel swoiście pojmowanego mesjanizmu; „funkcję zbawczą" przyznawał swej własnej filozofii; jego prace mat. dotvczą teorii równań różniczkowych i analizy matematycznej; Prodrom mesjanizmu. Hoernes [hör-] MORITZ, 1852-1917, archeolog austr.; prof. prahistorii na uniw. w Wiedniu. Hoesick FERDYNAND, 1867-1941, syn Ferdynanda Wilhelma, pisarz i wydawca; monografie: Chopin, Tatry i Zakopane, prace biogr.-lit., opowiadania, powieści, felietony, pamiętnik. Hoesick F ERDYNAND WILHELM, 18351900, ojciec Ferdynanda, księgarz i wydawca pol.; firma zał. 1865 przetrwała do 1939; publikacje dla młodzieży, nuty, czasopisma, mapy. Hof, m. w NRF (Bawaria), nad Soławą; 55 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszyn., papiern., ceram., spożywczy. Hofej, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Anhuej; 360 tys. mieszk. (1958); przemysł maszyn., włók. i spoż.; uniwersystet. Hofer ANDREAS, 1767-1810, przywódca powstania lud. 1809 w Tyrolu przeciw Bawarii i wojskom fr.; rozstrzelany przez Francuzów.

422 Höfer Höfer HANS , 1843-1924, geolog austr.; prof. m.in. Akad. Górniczej w Leoben; rozwinął (z K. Englerem) teorię o organicznym pochodzeniu ropy naftowej. Hofer K ARL, 1878-1955, niem. malarz i grafik (NRF); ekspresyjne, niekiedy symbol, kompozycje figuralne i pejzaże; Erinnerungen eines Malers. Hoff BOGUMIŁ, 1829-94, etnograf, współpracownik O. Kolberga; monografia wsi Wisła. Hoff JACOBUS HENDRICUS VAN'T, 18521911, chemik hol.; twórca stereochemii, wyjaśnił czynność optyczną związków org., dał podstawy nowocz. kinetyki i termodynamiki chem.; sformułował osmotyczną teorię roztworów; nagr. Nobla. van't Hoffa prawo, równanie analogicz ne do równania stanu gazu doskonałego, określające zależność między stężeniem substancji a ciśnieniem osmotycznym jej roztworu. ' Höffding [-dyn] HARALD, 1843-1931, duń. fil oz of i psycholog; prof. uniw; w Kopenhadze; w teorii poznania nawiązywał do aprioryzmu Kanta; w psychologii zwolennik woluntaryzmu. Hoffman ADAM, ur. 1918, malarz, grafik; uprawia sztukę figuratywną; plakaty. Hoffman ANTONINA, 1842-97, aktorka; najwybitniejsza przedstawicielka tzw. krak. szkoły scenicznej S. Koźmiana; gł. role w dramatach Słowackiego. Hoffman [-mən] HANS, 1880-1966,1 malarz amer., pochodzenia niem.; reprezentant abstrakc. ekspreśjonizmu; obrazy, mozaiki. Hoffman JERZY, ur. 1932, reżyser film.; filmy dokumentalne i fabularne realizowane z E. Skórzewskim (Gangsterzy i filantropi) i samodzielnie (Pan Wołodyjowski). Hoffman JOSEF , 1870-1956, architekt austr.; współzałożyciel Secesji Wiedeńskiej i Wiener Werkstätte; jeden z gł. przedstawicieli wiedeńskiego modernizmu; wille, pawilony wystawowe, osiedla robotnicze. Hoffman KAROL BOROMEUSZ, 1798-1871, historyk, prawnik, pisarz polit.; na emigracji zwolennik A. Czartoryskiego; wydawca m.in. zbioru materiałów do Wielkiej Emigracji. Hoffmann AUGUST HEINRICH ( ZW. H. von Fallersleben), 1798-1874, niem. poeta i filolog; pieśni patriot. i polit. w duchu liberalnym, m.in. Deutschlandslied, niem. hymn nar, 1922-45 (trzecia zwrotka — od 1950 hymn nar. NRF). Hoffmann ERNST THEODOR AMADEUS, 1776-1822, niem. pisarz romant. i kompozytor; opowiadania łączące realizm z fantazją (Bracia Serafiońscy), romans grozy Diable eliksiry, powieść Kota Mruczysława poglądy na życie; opery, utwory orkiestrowe. Hoffmann JAKUB FRYDERYK, 1758-1830, przyrodnik, lekarz, wynalazca; prof. historii naturalnej w Szkole Lekarskiej w Warszawie i mineralogii na uniw. tamże; autor projektu łodzi podwodnej. Hoffmann JAN DANIEL, 1701-66, nauczyciel, historyk drukarstwa; autor m.in. cennej rozprawy o dziejach drukarstwa pol. D E typographiis... Hoffmann M AX , 1869-1927, generał niem.; od 1916 szef sztabu nacz. dowództwa Frontu Wsch. (tzw. Ober-Ost). Hoffmanowa KLEMENTYNA, Z TAŃSKICH, 1798-1845, pisarka i pedagog; inicjatorka pol. literatury dziecięcej; red. „Rozrywek dla Dzieci"; powieści gł. hiśt.-obyczajowe; Dziennik Franciszki Krasińskiej. Hoffmeister ADOLF , ur. 1902, czes. rysownik i pisarz; gł. karykatury i portrety. i Hofgastein, Bad [b. ho:fgaszta n], uzdrowisko z gorącymi źródłami i ośr. sportów zimowych w Austrii (Salzburg), w Wysokich Taurach.

Hofman JÓZEF, 1876-1957, pianista pol., wybitny wirtuoz, działający gł. w USA. Hofman V LASTIMIL, 1881-1970, malarz; czł. Secesji Wiedeńskiej i stow. Sztuka; kompozycje rel. (liczne Madonny) i rodzajowe, portrety, pejzaże. Hofmann AUGUST WILHELM VON, 181892, chemi k ni e m.; opracowanie synt e z z "produktów wyodrębnionych ze smoły węglowej; ustalenie budowy wielu org. związków. Hofmann WALTER, 1879-1952, bibliotekarz niem. (NRD); twórca systemu niem. bibliotek publ., zasłużony dla rozwoju czytelnictwa powszechnego. Hofmannsthal [hofmansta:ll HUGO VON, 1874-1929, dramatopisarz austr.; odnowic i e l t r a ge d i i k l a s . ; l i b r e t t a d o o p e r R. Straussa, moralitet Jedermann. Hofmeister [ho:fmai-] WILHELM, 182477, botanik niem.; prof. w Heidelbergu i Tybindze; stwierdził pochodzenie zarodka od komórki jajowej i analogię cyklu rozwojowego wyższych roślin zarodnikowych i nagozalążkowych. Hofstadter [hofstətər) ROBERT, ur. 1915, fizyk amer.; prof. uniw. w Palo Alto; odkrywca struktury wewn. nukleonów; nagr. Nobla. Hofuf, m. w Arabii Saudyjskiej, ośrodek adm. prow. Al-Hasa; ok. 100 tys. mieszk.; ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. Hogarth [houga: rt] ARTHUR P AUL, ur. 1917, ang. malarz i grafik; postępowy działacz społ.; rysunki z podróży do Polski, Czechosłowacji, Chin; ilustracje powieści, m.in. Ch. uDickensa. Hogarth [ho ga: rtl D AVID GEORGE, 1862-1927, archeolog ang.; dyr. bryt. szkoły archeol. w Atenach, kustosz muzeum w Oxfordzie; badacz m.in. Cypru, Krety. Hogarth [houga:rt] WILLIAM, 1697-1764, ang. malarz i grafik; portrety, sceny rodzajowe i hist.; satyr, i moralizatorskie cykle graf. (Modne małżeństwo); wpływ na malarstwo ang. XIX w. Höger FRITZ, 1877-1949, architekt niem.; reprezentant ekspreśjonizmu; biurowiec Chilehaus w Hamburgu. Hohenlimburg [ho:ənlym-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 26 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł metalowy. Hohenlinden [ho:ənlyn-] (miejscowość w NRF, Bawaria), 1800 zwycięstwo wojsk fr. (z udziałem pol. Legii Naddunajskiej) nad Austriakami; zdecydowało o kapitulacji Austrii 1801. Hohenlohe-Schillingsfürst [ho:ənlo:ə szylyns-] CHLODWIG, książę, 1819-1901, bawarski mąż stanu; kanclerz Rzeszy i premier prus. 1894-1900; zaostrzył kurs wobec Polaków i klasy robotniczej. u Hohenstaufowie [ho:ənszta f-] (Staufowie), dynastia książąt Szwabii (od 1079), 1138-1254 królów i cesarzy rzym.-niem.; 1194-1264 królowie Sycylii. Hohenstein-Ernstthal [ho: ensztain tal], m. w pd. części NRD, w pobliżu KarlMarx-Stadt; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Hohenzollernowie [ho:əncolərn-], dynastia niem. ze Szwabii; od 1411 elektorzy Brandenburgii, od 1701 królowie Prus, od 1871 cesarze niem.; zdetronizowani 1918. Höhnel [hö:nəl] L UDWIG VO N , 18571942, podróżnik austr.; odbył wyprawy do wsch. Afryki, Azji Wsch., Australii i Nowej Zelandii. hojer, duża łódź rybacka (dł. do 10 m) ze zbiornikiem na ryby (tzw. sadze) w postaci zanurzonej w wodzie skrzyni; używana na jeziorach, zalewach itp. Hojo [hodźio], magnacki ród jap.; 12031333 regenci z rodu H. faktycznie rządzili w Japonii: pozbawieni władzy przez ród Ashikaga. Hojsalowie, dynastia ind. władców Majsuru, ok. 1120-1326 (zał. przez Wiszńuwardhana); rozkwit państwa za panowania Wiraballali (koniec XII w.); odrębny styl arch.; liczne zabytki.

Hokang, m. w Chinach (Hejlungćiang); 210 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia węgla kamiennego. hokej na lodzie, gra sport. 2 drużyn po 6 graczy, 3X20 min; lodowisko 61X30 m, otoczone bandą; celem gry jest umieszczenie kauczukowego krążka w bramce przeciwnika za pomocą drewnianego kija hokejowego. hokej na trawie, gra 2 drużyn po 11 graczy, 2X35 min; boisko 91X55 m; celem gry jest umieszczenie okrągłej piłki (156-163 g) w bramce przeciwnika za pomocą drewn. laski. Hokkaido (dawniej Jezo), druga pod względem powierzchni wyspa Japonii; 78,5 tys. km2, 5,2 mln mieszk. (1965); ok. 65% pow. lasy; przemysł gł. chem., drzewny, papiern., mleczarski, rybny, wydobycie węgla kam.; rozwinięte rybołówstwo; gł. m. Sapporo, Hakodate, Asahigawa. hokke-shu [h. -śiu] (nichiren-shu), sekta buddyzmu jap., zał. w XIII w. przez Nichirena; kult świętego tekstu Hokke-kyo ('Sutra kwiatu prawa'). Hokusai KATSUSHIKA →Katsushika Hokusai. hol, mocna lina, za pomocą której ciągnie się (holuje) statek lub tratwę po wodzie, też lina do ciągnienia pojazdu drogowego czy szybowca. hol, arch. →hall. Holan KAREŁ, 1893-1953, malarz czes.; kompozycje figuralne przedstawiające życie przedmieść Pragi, widoki Pragi. Holan VLADIMIR, ur. 1905, poeta czes.; zintelektuajizowana liryka osobista i zaangażowana poezja polit.; przekłady poezji światowej. Holandia (Nederland, Królestwo Holandii), państwo w zach. Europie; 36,2 tys. km2, 12,9 mln mieszk. (1969); stol. konst. Amsterdam, siedziba dworu król. i rządu Haga; dzieli się na 11 prowincji; j.u. holenderski. Kraj nizinny, ok. 40% powierzchni leży poniżej poziomu morza; gł. rzeki: Ren, Moza; liczne kanały. Wysoko rozwinięty kraj przem.; wydobycie gazu ziemnego, ropy naft., węgla kam.; przemysł chem., stoczn., elektrotechn., spoż.; b. intensywne rolnictwo; hodowla bydła typu mlecznego, uprawa roślin pastewnych, zbóż, warzyw, kwiatów; rybołówstwo; gł. porty: Rotterdam, Amsterdam. — Od 870 w składzie państwa wschodniofrankijskiego; w średniowieczu rozbicie feud.; w XV w. zjednoczona przez książąt burgundzkich; wraz z ziemiami dzisiejszej Belgii i Luksemburga tworzyła Niderlandy, od 1482 pod władzą Habsburgów; 1581 utworzenie niezależnej Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów (zw. odtąd H.); w okresie rewolucji fr. i Napoleona I — pod zwierzchnictwem Francji (Republika Batawska, 1806-10 Królestwo H.); 1815-30 wraz z Belgią Królestwo Zjednoczonych Niderlandów; w I wojnie świat, neutralna, w II — okupowana przez Niemcy hitlerowskie; czł. ONZ od 1945; od 1948 unia celna, od 1958 — gosp. z Belgią i Luksemburgiem (Benelux); od 1949 w NATO, od 1957 w EWG; monarchia konstytucyjna. Holarktyka, obszar zoogeogr. obejmujący krainę palearktyczną i nearktyczną, wyróżniany przez niektórych badaczy. Holbach [olbak] PAUL, 1723-89, fr. filozof materialista; teoretyk ateizmu; twórca filoz. systemu przyrody, jako podległej zasadzie determinizmu i celowości; System przyrody. Holbæk [-beg], m. w Danii (Zelandia), ośr. adm. okręgu H.; 17 tys. mieszk. (1968); przemysłi spożywczy. Holbein [-ba n] HANS (st.), ok. 14651524, późnogotycki malarz niem.; obrazy rel., portrety, rysunki. Holbein [-bain] HANS (mł.), 1497/981543, syn Hansa (st.), niem. malarz i grafik epoki renesansu; wybitny portrecista, nadworny malarz króla Anglii Henry-

Hołowko 423 ka VIII; Portret lane Seymour, Taniec śmierci. Holberg LUDVIG, 1684-1754, duń. komediopisarz i historyk, zw. duńskim Molierem; ogromny wpływ na rozwój literatury duń. i norw., duń. język lit. i teatr nar.; pisma filoz. i hist., łac. utopia. Hölderlin [höldərlyn] FRIEDRICH, 17701843, wybitny poeta niem.; zapomniany i „odkryty" w XX w.; oryginalne wyzyskanie tradycji antyku w liryce (hymny); powieść w listach Hyperion. holding [houldyŋ; ang.], przedsiębiorstwo kapitalist. zorganizowane najczęściej w formie spółki akcyjnej, zarządzające innymi przedsiębiorstwami lub kontrolujące je; h. uzyskuje kontrolę nad przedsiębiorstwem zakupując akcje lub udziały. Holeček JOSEF , 1853-1929, czes. pisarz i dziennikarz; słowianofil; reportaże i nowele z życia Słowian pd.; realist.-poet. powieści z życia czes. wsi. holender, urządzenie do rozdrabniania masy papierniczej; kadź z umieszczonym w środku obrotowym walcem nożowym, współpracującym z nieruchomym nożowiskiem. holenderka (esówka), bud. rodzaj dachówki ceram. do krycia dachów. holendernia, ozdobna obora dworska wznoszona w parkach romant. w końcu XVIII i w XIX w., niekiedy w formie sztucznych ruin, zameczków; w h. mieściły się czasem apartamenty mieszkalne. holenderski język, język zachodniogerm., wyodrębniony z dialektów dolnof rankońskich; język państw. Holandii; zabytki lit. od XI w.; współcz. język lit. od XVII w. na podstawie gwar południowohol.; z dialektów hol. powstał również język afrikaans. Holewiński JÓZEF, 1848-1917, grafik, malarz; ilustracje do czasopism, reprodukcje obrazów, m.in. Matejki (drzeworyty). Holguin [olgin], m. w środk. Kubie; 101 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. holi, w hinduizmie marcowe święto radości. Holiday [holydej] B I LLI E ( ZW . Lady Day), 1915-59, amer. piosenkarka jazzowa stylu swing, Mulatka; wybitna odtwórczyni m.in. ballad, bluesów. Holinshed [holynszed] R APHAEL , ?1580(?), kronikarz ang.; autor kompilacyjnego dzieła Chronicles oj England, Scotland and Ireland (opierał się na nim Szekspir). holk (hulk), duży żaglowiec o ściętej rafie, pochodzący od karaki, ale znacznie od niej większy i cięższy; używany w pn. Europie w XVI w. Holl E LIAS , 1575-1646, niem. architekt epoki wczesnego baroku; arsenał, ratusz, domy cechowe, obwarowania miejskie w Augsburgu. Holland [holənd] JOHN P HILIP , 18401914, konstruktor amer., pochodzenia irl.; zbudował nowocz. okręt podwodny z silnikami elektr. zasilanymi z baterii (1897). Hollandia →Djajapura. Hollar V ACLAV , 1607-77, czes. grafik i rysownik, od 1639 czynny gł. w Anglii; ryciny (m.in. studia strojów, portrety), ilustracje książkowe. Holle (Pani Holle), mit. germ. przewodniczka Hołdów; opiekunka noworodków i zmarłych; sprowadzała wichurę lub zamieć śnieżną; darzyła pomyślnością; w pd. Niemczech zw. Perchtą. Hollender TADEUSZ, 1910-43, poeta i satyryk; związany z lewicą społ.; zamordowany przez hitlerowców. Hollerith [holəryt] HERMAN, 1860-1929, wynalazca amer.; zastosował karty dziurkowane do opracowywania danych statyst. (1890). Holley [holy] ALEXANDER LYMAN, 183282, amer. metalurg i wynalazca; kilkanaście wynalazków, najważniejszy — walcarka (pierwowzór obecnej).

Holley [holy] ROBERT , ur. 1922, biochemik amer.; prof. w Cornel University w Nowym Jorku oraz w Salk Institute of Biological Study w La Jolla; nagr. Nobla za prace nad wyjaśnieniem natury kodu genetycznego i jego roli w syntezie białek. Hollick Kenyon [holyk kenjən], wyżyna lodowa w Antarktydzie Zach., w zach. części Ziemi Jamesa Ellswortha; wys. 1800-2000 m. Hollósy [holo:szi] S IMON, 1857-1918, malarz węg.; założyciel szkoły mal. w Monachium, a potem w Nagybanya; malował krajobrazy i sceny rodzajowe pod wpływem impresjonizmu realistycznego. Hollý JÁN, 1785-1849, poeta słowac; przedstawiciel klasycyzmu; sielanki, elegie, ody, eposy nar. w stylu antycznym, mające budzić dumęunar. (Svatopluk). Hollywood [holy ud], m. w USA (Floryda), nad O. Atlantyckim, w zespole mie j ski m F ort Laude rdal e ; 104 t ys. mieszk. (1970); miejscowość wypoczynkowa. Hollywood [holyuud], dzielnica m. Los Angeles w USA (Kalifornia); od 1913 wielki ośr. produkcji filmowej. holm Ho, pierwiastek chem. .o liczbie atom. 67, z podgrupy lantanowców; metal. Holmenkollen [ho-], pn. przedmieście Oslo (Norwegia), słynny ośr. sportów zimowych. Holmes [houmz] OLIVER, 1841-1935, prawnik amer.; adwokat, a następnie sędzia Sądu Najwyższego USA; zwolennik funkcjonalistycznej teorii prawa. Holmes [houmz] OLIVER WENDELL, 1809-94, amer. eseista, powieściopisarz i poeta, z zawodu lekarz; wiersze i eseje atakujące z pozycji racjonalistycznych dogmatyzm kalwiński. holocen, młodsza epoka czwartorzędu, polodowcowa, współcz. epoka historii Ziemi. Holofernes, wg St. Testamentu wódz asyr., zabity przez Judytę podczas oblężenia izrael. miasta Betulii. holograf, dokument pisany własnoręcznie. holografia, metoda zapisu całkowitej informacji o oświetlanym obiekcie, niesionej przez falę elektromagnet.; stosowana w fotografii do otrzymywania obrazów przestrzennych. hologram, utrwalony na kliszy fot. za pomocą światła laserowego obraz interferencyjny danego przedmiotu, przetwarzany następnie na obserwowany obraz przestrzenny. holometabolia (przeobrażenie zupełne), przemiana larwy owada w postać dojrzałą (imago)' poprzez pośrednie stadium poczwarki; m.in. u pszczół, motyli. Holon, m. w środk. Izraelu; 80 tys. mieszk. (1967); przemysł gł. włókienniczy. Holoubek GUSTAW, ur. 1923, aktor; występy m.in. w Katowicach, od 1959 w Warszawie; role w sztukach współcz. (Goetz — Diabeł i Pan Bóg J.P. Sartre'a) i klas. (Król Edyp Sofoklesa), także film. i telewizyjne (Profesor Tutka J. Szaniawskiego). holownik, statek wodny z silnikami napędowymi dużej mocy w stosunku do swojej wielkości, przeznaczony do holowania różnych obiektów pływających; morski — do holowania ciężkich obiektów na dużych odległościach, portowy (manewrowy) — do manewrowania statkami w portach, rzeczny (trasowy) — do holowania barek na rzekach i kanałach, ratowniczy — do ratowania statków i zwalczania pożarów. Holstebro [-dəbro:], m. w Danii (Jutlandia); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Holstein [-sztain] F RIEDRICH VON, 18371909, niem. dyplomata i polityk; radca w urzędzie spraw zagr.; 1890-1906 duży wpływ na politykę Rzeszy, rzecznik polityki agresywnej.

Holstein-Gottorp [-sztain g.], boczna linia dyn. Oldenburgów; panowała w Szwecji 1751-1818 i w Rosji, pod przyjętym nazwiskiem Romanowów, 1762-1917. Holsti RUDOLF , 1881-1945, fiń. polityk i dyplomata; od 1940 prof. socjologii uniw. Stanford (Kalifornia, USA); 1919-22 i 1936-38 min. spraw zagr.; 1923-27 poseł w Tallinnie, 1927-36 — w Bernie. Holsztyn, kraina hist. Niemiec (obecnie w NRF, Szlezwik-H.); w IX-XII w. zamieszkany częściowo (Wagria) przez Słowian; od XII w. hrabstwo, zjednoczone 1386 z księstwem Szlezwik. Holtei [-tai] KARL VON, 1798-1890, niem. pisarz i aktor, twórca niem. wodewilu; Stary wódz (o Kościuszce); powieści, wiersze w śląskim dialekcie. Hölty LUDWIG, 1748-76, poeta niem.; najwybitniejszy przedstawiciel Góttinger Hain; ballady, pieśni, ody, elegie. Holub EMIL, 1847-1902, podróżnik czes., badacz Afryki; kontynuator badań G. Livingstone'a. holweg, wąska droga leśna w górach stanowiąca trudnyu odcinek zjazdu. Holyoake [ho lyouk] GEORGE JACOB, 1817-1906, ang. działacz społ.; organizator oświaty robotn. i ruchu spółdzielczego. Holyoake [houlyouk] KEITH JACKA, ur. 1904, polityk nowozelandzki; 1949-57 wicepremier i min. rolnictwa; od 1960 min. spraw zagr. i premier. Holyoke [houljouk], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Conneeticut, w zespole miejskim Springfield: 49 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu papiern., maszyn., chem., włókienniczego. Holz [hole] ARNO , 1863-1929, pisarz niem.; naturalista w prozie i dramacie (Die Familie Selicke), impresjonista w liryce. Holzwarth [holcwart] HANS, 1877-1953, konst ruktor ni e m.; z budował bardz o ekon. turbinę gazową. hołd (homagium). ceremonia przyjęta w stosunkach lennych, polegająca na publ. uznaniu danej osoby za seniora, który dawał wasalowi lenno i przekazywał mu nad nim władzę. hołdować, być zwolennikiem, wyznawcą czegoś; okazywać cześć, podziw, uznanie. hołd pruski, 1525 hołd lenny złożony w Krakowie Zygmuntowi Staremu przez księcia prus. Albrechta Hohenzollerna. hołoble, dwa dyszle w jednokonnym wozie gospodarskim, połączone rzemieni ami z chomąt e m; cz ę s to w z aprz ę gu z duhą. Hołod JAN (pseud. Kirpiczny), 1909-44, działacz ruchu oporu; organizator (1942) pol.-radz. oddziału partyzanckiego na Lubelszczyźnie: od 1942 w PPR i GL; nast ę pni e czł . Kom. Obw. P PR Lubli n i dowództwa AL; poległ w walce. Hołowacki J AKI W , 1814-88, ukr. poeta i uczony; prof. uniw. we Lwowie; liryki patriot., prace etnograficzne. Hołowacz F ELI KS , ur. 1886, działacz lud., współtwórca NPCh; podczas II wojny świat, działacz Związku Patriotów Polskich. Hołowaniwski S AWA, ur. 1910, ukr. poeta i dramaturg; poezje, sztuki teatr, z życia młodzieży komsomolskiej; reportaże o Polsce; przekłady Puszkina i Majakowskiego. Hołowczyc SZCZEPAN, 1741-1823, współpracownik Komisji Edukacji Nar.; prymas Królestwa Pol. od 1819, przeprowadził kasatę wielu klasztorów. Hołowiński IGNACY (pseud. Ignacy Kefaliński i in.), 1807-55, pisarz, metropolitą mohylewski; czł. tzw. koterii petersburskiej zgrupowanej wokół „Tygodnika Petersburskiego"; Pielgrzymka do Ziemi Świętej, powieści, przekłady. Hołowko ANDRIJ, ur. 1897, pisarz ukr.; powieści z życia wsi ukr.; utwory dla dzieci i młodzieży.

424 hołubiec hołubiec (hołupiec), w niektórych tańcach (np. w mazurze) uderzenie obcasem z jednoczesnym podskokiem. Hołubowicz WŁODZIMIERZ, 1908-62, archeolog; badacz pradziejów Śląska; prof. Uniw. Wrocł. i IHKMPAN; Opole w wiekach X-XII, O metodzie wykopaliskowej. Hołuj TADEUSZ, ur. 1916, pisarz; więzień Oświęcimia (Wiersze z obozu, dramat Dom pod Oświęcimiem, powieść Koniec naszego świata); powieści hist. i wśpółcz. o tematyce polit. (Drzewo rodzi owoc). homagium →hołd. Homajunszahr, m. w Iranie (Isfahan); 47 tys. mieszk. (1966). homal, okular mikroskopu o ujemnej ogniskowej, zmniejszający krzywiznę pola, stosowany w mikrofotometfii. Hóman [ho:mon] BALINT , 1885-1953, węg. polityk i historyk; czł. Węg. AN; 1932-35 i 1939-42 min. wyznań i oświaty. homary (Homarus), mor. skorupiaki dziesięcionogie; 3 gat.; podobne do raka rzecznego, lecz większe; spożywane i' przerabiane na cenne konserwy, gł. H. vulgaris i H. americanus. Homberg, m. w NRF (Nadrenia PnWestfalia), port nad Renem, naprzeciw Duisburga; 35 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł maszyn., chemiczny. Homburg, m. w NRF (Saara); 32 tys, mieszk. (1968); przemysł metal., drzewny, spożywczy. Homburg, Bad, m. w NRF (Hesja) na przedgórzu gór Taunus; 40 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko; przemysł maszyn., szklarski, spożywczy. Home [hju:m] ALEXANDER FREDERICK D OUGLAS (Sir Alec Douglas-Home), ur. 1903, polityk bryt.; 1960-63 min. spraw zagr.; 1963-64 premier; 1963-65 przywódca Partii Konserwatywnej; od 1970 min. spraw zagranicznych. Home [houm] HENRY (lord Kames), 1696-1782, ang, filozof i estetyk; zwolennik emocjonalizmu w estetyce i idei wrodzonych natury ludzkiej w filozofii. Homecourt [omeku:r], m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad rz. Orne; 11 tys. mieszk. ' (1968); hutnictwo żel. i eksploatacja rud żelaza. Homel, m. obw. w Białoruś.SRR, port nad rz. Śoż; 272 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem.; uniwersytet. homeomorficzne odwzorowanie, odwzorowanie dane za pomocą funkcji odwzorowującej będącej hómeomorfizmem. homeomorficzne przekształcenie →homeomorfizm. homeomorficzne zbiory, takie dwa zbiory X i Y, dla których istnieje homeomorfizm przekształcający zbiór X na zbiór Y. homeomorfizm (przekształcenie homeomorficzne), taka funkcja ciągła i różnowartościowa, dla której funkcja odwrotna też jest ciągła. homeopatia, nie uznawana przez naukę metoda leczenia, polegająca na stosowaniu w maksymalnym rozcieńczeniu środków, które w normalnym stężeniu powodują objawy podobne do objawów danej choroby. homeostat, urządzenie modelujące właściwości żywego organizmu zwane homeostazą; zbudowany przez H. Ashby'ego. homeostaza, zachowywanie względnie stałego stanu równowagi procesów życiowych przez organizm niezależnie od wpływów otoczenia; możliwe dzięki istnieniu mechanizmów dostosowawczych (gł. związanych z czynnością układu nerwowego i gruczołów dokrewnych), działających na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Homer, VIII w. p.n.e., epik gr., uważany za twórcę Iliady i Odysei; wg legendy ślepy śpiewak wędrowny; epopeje H. odegrały ogromną rolę w kształtowaniu się gr. pojęć rel. i w utrwaleniu poczucia wspólnoty helleńskiej. Homer [houmar] WINSLOW, 1836-1910, amer. malarz i grafik; realist. obrazy o te-

matyce związanej z wojną secesyjną, sceny z życia wsi i polowań, mariny. Home Kule [houm ru:l; ang., 'autonomia'], termin określający walkę Irlandii o autonomię w ramach imperium bryt. prowadzoną 1870-1921, w wyniku której utworzono Wolne Państwo Irlandzkie. homeryczny, niezwykłych rozmiarów lub siły, potężny; niepowstrzymany, gwałtowny; taki, jak bohaterowie Homera. homespun [ho u mspan; ang.], gruba, miękka, lekko spilśniona tkanina wełn. z przędzy pęczkowatej albo supełkowej (barwionej lub z mieszanki włókien wielobarwnych). Homestead Act [hcumsted akt; ang.], amer. ustawa o nadawaniu ziemi osadnikom na obszarach zach., uchwalona przez Kongres Stanów Zjedn. 1862. homiletyka, nauka o zasadach układania i głoszenia kazań. homilia, rel. rodzaj kazania; popularne wyjaśnianie fragmentów Pisma św. hominem non odi, sed eius vitia [łac], nie człowieka nienawidzę, lecz jego błędy. hominem te memento [łac], pamiętaj, że jesteś (tylko) człowiekiem. homme d'esprit [omdespri; fr.], człowiek dowcipny. homocentryczny, mający wspólny środek, współśrodkowy. homochroniczny, powstający w tym samym czasie, w tym samym okresie. Homo erectus →pitekantrop. homo faber [łac], człowiek tworzący coś, twórca. homofon, językozn. →homonim. homofonia, muz., rodzaj faktury, której istotą jest priorytet jednej linii melodycznej w stosunku do akompaniamentu harmonicznego (akordy lub figuracje). homogeniczny, jednolity, jednorodny, mający te same cechy rodzajowe. homogeniczny układ (układ jednorodny), układ jednofazowy; może być utworzony przez 1 lub kilka substancji (np. roztwór). homogenizacja, proces mech., chem. lub cieplny zmierzający do nadania mieszaninie jednolitego wyglądu i składu. homogenizacja kultury, zasada polityki kult., zgodnie z którą zmierza się do nadania kulturze zwartej, jednolitej, spójnej i konsekwentnej koncepcji rozwoju. homogenizacja produktów spożywczych, wytwarzanie jednolitej, trwałej mieszaniny składników, nie mieszających się ze sobą w warunkach normalnych, przez zastosowanie środków mech. lub chem.; np. przy wyrobie majonezów, margaryny. homoglikany (homopolisacharydy), wielocukry zbudowane z jednakowych monosacharydów, np. glikogen, celuloza, agar. homografia →homograficzna funkcja. homograficzna funkcja (homografia, j e dnokre śl ność) , funkcja post aci y = = (ax+b)/(cx+d), określona dla wszystkich x z wyjątkiem x = —d/c; gdy c = 0, wtedy f.h. jest funkcja liniową. homograficzne przekształcenie, przekształcenie za pomocą funkcji homograficznej. homogram, wyraz mający taką samą pisownię jak inny wyraz, różniący się jednak od niego wymową. homo homini lupus est [łac], „człowiek człowiekowi jest wilkiem" (z komedii Plauta). homojoosmotyczne zwierzęta, zwierzęta wodne zdolne do utrzymywania stałego stężenia płynów ciała, różnego od stężenia otoczenia. homojotermia, fizjol. →stałocieplność. homojotermiczne zwierzęta →stałocieplne zwierzęta. Homolacs KAROL, 1874-1962, malarz; współzałożyciel Warsztatów Krak.; prof. Państw. Wyższej Szkoły Przemysłu Artyst. i ASP w Krakowie; prace teoret. z dziedziny rzemiosła artystycznego. homologacja →próby państwowe. homologia (kolineacja perspektywiczna),

mat. wzajemnie jednoznaczne przekształcenie płaszczyzny w siebie, przy którym nie ulega zmianie położenie punktów na pewnej prostej, zwanej osią h., oraz jeden punkt, zwany środkiem h. homologiczne chromosomy, chromosomy o identycznej budowie i zawierające te same geny rozmieszczone w nich w takiej samej kolejności; w komórkach diploidalnych w parze ch.h. jeden pochodzi z gamety męskiej, drugi z żeńskiej. homologiczne narządy, anat. narządy o jednakowym pochodzeniu w rozwoju osobniczym i rodowym oraz podobnym planie budowy; mogą być zewnętrznie niepodobne i spełniać różne funkcje, np. skrzydła ptaków i chwytne kończyny piersiowe małp. homologiczne szeregi, związki org. o jednakowej liczbie tych samych grup funkcyjnych w cząsteczce i jednakowej budowie przestrzennej, różniące się jedynie składem rodnika węglowodorowego (liczbą grup metylenowych —CH2— w rodniku); sz.h. tworzą np. normalne alkany: metan H—CH2—H, etan H—CH2—CH2—H, propan H—CH2—CH2—CH2—H itd. homologiczny, wykazujący zgodność odpowiedniość (np. co do budowy, funkcji, proporcji, wartości). homomorfizm, mat. przekształcenie dowolnego systemu algebraicznego (np. grupy, ciała) w inny podobny system, zachowujące działania. homonim, wyraz mający jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz różniący się pochodzeniem, znaczeniem, często też pisownią, np. kosa 'warkocz' i 'narzędzie do koszenia'; nazywany też homofonem. homonimika, zasób homonimów danego języka. homo novus [łac], „człowiek nowy"; w staroż. Rzymie nazwa obywatela, który jako pierwszy w swym rodzie sprawował urząd kurulny; potocznie nowicjusz. homo oeconomicus, abstrakc konstrukcja pojęciowa stosowana w burż. ekonomii polit. — człowiek, którego postępowaniem rządzi wyłącznie dążenie do maksymalizacji zysku. homopolisacharydy →homoglikany. Homo sapiens →człowiek. homoseksualizm (inwersja seksualna, uranizm), popęd płciowy do osobników tej samej płci. homosfera, warstwa atmosfery ziemskiej od pow. Ziemi do wys. 90-95 km. w której względny skład podstawowych gazów (tlenu, azotu i argonu) oraz ciężar cząsteczkowy powietrza w zasadzie nie ulegają zmianom wraz z wysokością. homo sum, humani nihil a me alienum puto [łac], „człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce" (Terencjusz). homotetia, mat. →jednokładność. homozygota, organizm powstały z połączenia się gamet o tym samym składzie genet. w odniesieniu do danej pary lub par genów (czynników dziedzicznych). Homs (staroż. Emesa), m. w zach. Syrii, ośrodek adm. prow. H.; 190 tys. mieszk. (1967): ważny ośr. gosp.; rafinacja ropy naft., przemysł włók., spoż., chem., cementowy; węzeł komunikacyjny. 1940 w obozie w H. formowano Brygadę Strzelców Karpackich. Homs, m. i port w pn.-zach. Libii, nad M. Śródziemnym; 14 tvs. mieszk. (1964); cementownia: rybołówstwo. homunkulus, człowieczek, karzełek; wg średniow. poglądów człowiek stworzony sztucznie fnp. w retorcie) przez alchemika; u Goethego — sztuczny człowiek stworzony przez Wagnera, famulusa Fausta. Honan, prowincja w środk. Chinach; 167 tys. km2, 50 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Czengczou; ważny region roln. (pszenica, ryż, soja; hodowla bydła, osłów); górnictwo węgla i rud żel.; jedwabnictwo. Honczar OŁEKSANDR (OŁEŚ), ur. 1918, pi-

Horia 425 sarz ukr.; gł. przedstawiciel współcz. prozy ukr. (Chorążowie); powieści z życia wsi ukraińskiej. Hondecoeter [hondəku: tər] M ELCHIOR DE, 1636—95, malarz hol.; obrazy animalistyczne (gł. z ptakami). Hondius JODOCUS (Joost de Hondt), 1563-1611, hol. rytownik i kartograf; 1606 opublikował nowe wyd. atlasu G. Mercatora. Hondius (Hondiusz, de Hondt) WILLEM, ok. 1597-1652, miedziorytnik hol., nadworny artysta królów pol.; portrety, plany, mapy. Hondo →Honsiu. Honduras (Republika Hondurasu), pań-2 stwo w Ameryce Środk.; 112,1 tys. km 2,5 mln mieszk. (1969), gł. Metysi; gł. m.: Tegucigalpa (stol.), San Pedro Sula; j.u. hiszpański. Powierzchnia górzysto-wyżynna, na pn. niziny; klimat gorący, wilgotny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa bananów, kawy, kukurydzy, fasoli; gł. porty: Puerto Costés, La Ceiba; kraj „taniej bandery". — Od 1523-26 posiadłość hiszp.; od 1821 niepodległy, 1823-39 w składzie Federacji Ameryki Środk., następnie samodzielna republika; od pocz. XX w. wpływy USA, zależność gosp.; czi. ONZ od 1945; częste przewroty wojsk. (1954, 1963-65 rządy junty wojsk.). Honduras Brytyjski, kolonia bryt. w Ameryce Środk., nad M. Karaibskim; 23 tys. km2, 120 tys. mieszk. (1969) — Murzyni, Mulaci, Indianie, Metysi; ośr. adm. Belize; powierzchnia nizinna, eksploatacja lasów. — W 1 poł. XVI w, zdobyty przez Hiszpanów, od XVII w. kolonizowany przez Anglików; od 1884 odrębna kolonia bryt. (gubernator, od 1964 całkowita autonomia wewn.). Honduraska Zatoka, zat. M. Karaibskiego, u wybrzeży Hondurasu, Gwatemali i Hondurasu Bryt.; głęb. poniżej 4 tys. m. Honecker [ho:nekə r] E RICH, ur. 1912, polityk NRD; od 1935 w KPD; 1935-45 więziony; 1946-55 przewodn. FDT, od 1958 czł. Biura Polit. KC SED; od 1971 I sekretarz KC SED. Honegger [onege:r] ARTHUR, 1892-1955, kompozytor szwajc.-fr.; różne tendencje stylistyczne (neoklasycyzm, wpływy jazzu); oratoria (Król Dawid), utwory symf. (Pacific 231, Symfonia liturgiczna), kameralne, koncerty, pieśni. Honen (Genku), 1133-1212, pierwszy reformator buddyzmu jap., wyznawca amidyzmu, założyciel sekty jodo-shu. Honfleur [ąflö:r], m. we Francji, port nad kanałem La Manche, u ujścia Sekwany; 9,1 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst; rybołówstwo. Hong Gai, m. w DRW, port mor. nad Zat. Tonkińską; 40 tys. mieszk. (1960); w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Hongkong (chiń. Siangkang), posiadłość bryt. na terytorium ChRL, w pobliżu estuarium Rz. Perłowej; obejmuje wyspę H., płw. Koulun oraz kilkadziesiąt wysp przybrzeżnych; 1 tys. km2, 4 mln mieszk. (1969); ośr. adm. Victoria; podstawą gospodarki handel i przemysł (włók., chem., elektrotechn., stoczn., metal.); rybołówstwo; turystyka; woj. baza mor. i lotnicza. — Posiadłość bryt. od 1842 (przyznana traktatem nankińskim po I wojnie opiumowej), uzupełniona 1898 obszarem wydzierżawionym Brytyjczykom na 99 lat (tzw. Nowe Terytoria). Honiara, m. na wyspie Guadalcanal, stol. i gł. port Brytyjskich Wysp Salomona; 8 tys. mieszk. (1968). honni soit qui mal y pense [oni s u a ki mal i pã:s; fr.], „hańba temu, kto myśli o tym źle (nieprzystojnie)", dewiza ang. orderu Podwiązki. Honolulu, m. w USA, stol. stanu Hawaje, na wyspie Oahu; 320 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 619 tys. (1967); port mor. i lotn.; ośr. turyst.-wypoczynkowy; uniwersytet. honor: 1) poczucie obywatelskiej i oso-

bistej godności za własne postępowanie oraz postępowanie innych ludzi, z którymi dana jednostka czuje się solidarna (rodziny, organizacji, klasy, narodu); 2) godność osobista, cześć, dobre imię; 3) zaszczyt; w l.mn. — oznaki czci, poważania, wyróżnienia; odznaczenia, dostojeństwa. honorarium, wynagrodzenie za pracę w wolnych zawodach (np. za pracę literata, adwokata, lekarza). honoris causa (h.c), nazwa niektórych godności nauk. nadawanych za zasługi nauk. i kult.; doktor h.c. jest najwyższą godnością nadawaną przez uniwersytety i szkoły akademickie. honorować: 1) okazywać komuś cześć; wyróżniać, szanować; 2) uznawać coś za prawomocne; 3) płacić honorarium, wynagradzać, opłacać. Honsiu (Honshu, dawniej Hondo), największa wyspa Japonii; 230,4 tys. km2, 76,7 mln mieszk. (1965); gł. m. i ośrodki przem.: Tokio, Osaka, Nagoya, Jokohama, Kioto, Kobe. Honter (Honterus) JOHANNES, 1498-1549;, luterański reformator Siedmiogrodu, autor kosmografii, której pierwsze wydanie z 2 mapami w drzeworycie ukazało się w Krakowie 1530. Honthorst GERARD VAN, 1590-1656, malarz hol.; wybitny reprezentant hol. caravaggiónizmu; obrazy rel., rodzajowe, mit., alegor. i portrety. honwedzi, nar. wojsko węg. 1848-49, 1867-1945 wojsko drugiej linii (obrona krajowa). Honzik KAREL, ur. 1900, architekt czes.; budowle użyteczności publ. (gmach Ubezpieczalni Społ. w Pradze, z J. Havličkiem), wille, prace teoretyczne. H ooc h [ho:ch] P I E T ER D E , 1629-po 1684, malarz hol.; mieszcz. sceny rodzajowe we wnętrzach i na dziedzińcach domów. Hood [hud] T HOMAS , 1799-1845, poeta ang.; aforyzmy, satyry, opowiadania humoryst. oraz lir. poematy o wymowie społ. (The Song of the Shirt). Hooft [ho:ft] P IĘTER CORNELISZOON, 1581-1647, hol. dramatopisarz, poeta i historyk; wybitny humanista, przedstawiciel poezji reries., jeden z twórców hol. j ę z yka l i t . ; poe z j e , kome d i e , dz i e ł a hist, przekłady Petrarki; Nederlandsche Historien. Hoogeveen [ho:chəwe:n], m. w Holandii (Drente); 33 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn.; wydobycie gazu ziemnego. Hoogezand-Sappemeer [ho: chəzant -me:r], m. w pn.-wsch. Holandii; 27 tys. mieszk. (1966): przemysł maszyn., chem.; w okolicy wydobycie gazu ziemnego. Hooke [huk] ROBERT, 1635-1703, ang. fizyk, biolog i matematyk; czł. Royal Society: badał sprężystość materiałów (prawo H.); wynalazł m.in. zegarowy wychwyt hakowy, deszczomierz, poziomnicę; badając korek (ulepszonym przez siebie mikroskopem) odkrył komórki roślinne. Hooke'a granica [g. huka], mech. → proporcjonalności granica. Hooke'a prawo [g. huka], mech.: odkształcenie ciała sprężystego jest proporcjonalne do obciążenia (naprężenia). Hooker [hukə r] JOSEPH D ALTON, 18171911, ang. botanik i podróżnik; badacz flory Australii, Nowej Zelandii, Tasmanii, Ziemi Ognistej, Nepalu i in.; ewolucjonista. współpracował z K. Darwinem. Hoorn [ho:rn] PHILIPPE II DE M ONT MORENCY N EVILLE, hrabia, 1518-68, magnat niderl., bojownik o wolność Niderlandów; oskarżony o spisek i ścięty wyrokiem Rady Zaburzeń. Hoover [hu:wər] HERBERT CLARK, 18741964, polityk amer.; 1929-33 prezydent USA; po I i II wojnie świat, kierował organizacją pomocy amer. dla krajów europejskich Hoover Dam [hu:wə r dam] (do 1947 Boulder Dam), zapora wodna w USA,

na rz. Kolorado; wys. 222 m; elektrownia wodna (ok. 1300 MW); sztuczne jezioro — Lakę Mead. hopak, ukr. taniec lud., b. żywy, w metrum 2/ 4, z akcentami na drugiej części taktu; także w opracowaniu artyst. (M. Musorgski). Hopej, prowincja we wsch. Chinach; 202,7 tys. km2, 43 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Szyciaczuang; ważny region przem. (węgiel kam., rudy żel., manganu i miedzi; przemysł ciężki, bawełn.) i roln. (zboża, bawełna, ogrodnictwo; hodowla koni). Hopensztand D AWID JAKUB, 1904-43, krytyk i teoretyk literatury; czł. ZNMS ,,Życie" i KPP; pionier marksistowskich badań w zakresie stylistyki. Hopi, szczep Indian Pueblo, w stanie Arizona (USA); ok. 2,5 tys.; rolnictwo, tkactwo, garncarstwo; skomplikowana obrzędowość. hopkalit, mieszanina gł. tlenku miedziowego CuO i dwutlenku manganu MnO2; stosowany do unieszkodliwiania tlenku węgla CO w pochłaniaczach mas^k przeciwgazowych. Hopkins [-kynz] S IR F REDERICK GOWLAND, 1861-1947, biochemik ang.; prof. uniw. w Cambridge, czł. Royal Society i PAU; jeden z prekursorów witamino-logii; wyjaśnił rolę kwasu mlekowego w pracy mięśni, wyodrębnił glutation; nagr. Nobla. Hopkins [-kynz] GERARD MANLEY, 184489, poeta ang.; mistyk; prekursor poezji współcz. (I wyd. utworów H. — 1918). Hopkins [-kynz] HARRY LLOYD, 18901946, polityk amer.; 1938-40 min. handlu; 1945 prowadził rokowania w Moskwie w sprawie pol. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Hopkinson [-kynsn] JOHN, 1849-98, elektrotechnik ang.; prace dotyczące obliczania prądnic elektr. prądu stałego, współpracy prądnic prądu zmiennego, oświetlenia. hoplici, w staroż. Grecji i Macedonii ciężkozbrojna piechota walcząca w szyku zw, falangą. Hoppen JERZY, 1891-1969, malarz, grafik; prof. Wydz. Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie i w Toruniu; tematyka arćh., portrety, ilustracje, ekslibrisy. Hoppner [-nər] JOHN, 1758-1810, ang. malarz i grafik; czł. Akad. Król. w Londynie; gł. portrety (Lord Nelson): hora, lud. taniec rum., w którym tańczący tworzą koło. Hora JOSEF, 1891-1945, pisarz czes.; przedstawiciel poezji proletariackiej; liryka rewol. i osobista; powieści, eseje, przekłady literatur europejskich. Horacy, 65-8 p.n.e., liryk rzym.; m.in. satyry, epody, pieśni (ody); list Do Vizonów (znany też jako Sztuka poetycka), poświęcony gł. poezji dram., wywarł wpływ na teorię literatury eur. (do pocz. XIX w.). Horain MICHAŁ, 1805-55, działacz niepodległościowy; kapitan w powstaniu 1830-31; czł. Tow. Patriotycznego; dowódca ułanów pol. w walkach z karlistami, generał świty król. i hrabia w Hisznanii. Horbaczewski E UGENIUSZ, 1917-44, pilot, maior; w II wojnie świat, dowódca m in. 315 dywizjonu myśliwskiego; zestrzelił 16 samolotów; zginął w walce nad Francią. horda, grupa ludzi koczujących na określonym terenie; wczesna forma organizacji społ., typowa dla ludów zbieracko-łowieckich. Horezu, m. w pd. Rumunii, u podnóża Karpat; 6,4 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; ludowa sztuka ceram.; monastyr z cerkwią św. He l e ny i Konstant yna (XVII w.). Horia NICOLAE, ok 1730-85, rum. przywódca powstania antyfeud. w Siedmiogrodzie 1780-85; szereg zwycięstw; schwytany i stracony.

426 hormonit hormonit, ester metylowy kwasu a-naftylooctowego, regulator wzrostu roślin stosowany gł. do zapobiegania kiełkowaniu ziemniaków w kopcach, piwnicach. hormonizowanie roślin, opryskiwanie roślin preparatami chem. (regulatory wzrostu roślin), w celu przyspieszania owocowania, np. pomidorów, zmniejszenia ilości zawiązków owoców jabłoni i in. hormonoterapia, leczenie hormonami stosowane w przypadkach niedoczynności gruczołów wydzielania wewn. lub jako metoda uzupełniająca w innych schorzeniach. hormony, wytwarzane przez organizm związki chem. koordynujące i regulujące procesy chem. w komórkach oraz korelujące podstawowe funkcje życiowe organizmu; wykazują działanie biol. już w znikomych ilościach; produkowane przez gruczoły dokrewne; nadto istnieją tzw. h. tkankowe. hormony roślinne →fitohormony. Horn [hu:rn] ARVID, 1664-1742, szwedz. generał i mąż stanu; 1704 uczestnik wyprawy na Polskę, poparł elekcję S. Leszczyńskiego; 1710-18 i 1720-38 pierwszy minister. Horn [hu:rn] GUSTAF, 1592-1657, feldmarszałek szwedz.; w wojnie trzydziestoletniej nacz. wódz wojsk szwedz. w Niemczech (po śmierci Gustawa II Adolfa, 1632). Horn, skalisty przylądek na wyspie H., w Archip. Ziemi Ognistej (Chile), najdalej na pd. wysunięty punkt Ameryki Pd.; 55°59'S, 67°16'W. hornblenda, minerał z grupy amfiboli, krzemian wapnia, sodu, magnezu, żelaza i glinu, o zmiennym składzie chem.; ciemnozielona, brun. lub czarna; gł. składnik wielu skał magmowych i metamorficznych. Hornblower [ho:rnblouər], rodzina ang. rzemieślników-wynalazców, pionierów i budowniczych silników parowych: J OSEPH (1692-1761), JONATHAN (1717-80), syn Josepha, i JONATHAN CARTER (1753-1815), syn Jonathana. Hornemann [hor-] FRIEDRICH KONRAD, 1772-1801, podróżnik niem.; 1798 jako pierwszy Europejczyk przeszedł Pustynię Libijską, docierając do Murzuku. Horney [-nai] KAREN, 1885-1952, amer. psycholog i psychoanalityk; rozwinęła społ.-kulturową interpretację osobowości. hornfels, skała metamorficzna, której charakterystycznymi składnikami są: andal uz yt , kordi e r yt i granat , a gł . •— kwarc, łyszczyki i skalenie. Horno-Popławski STANISŁAW, ur. 1902, rzeźbiarz i malarz; prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Toruniu i PWSSP w Gdańsku; realizacja rzeźb m.in. dla Starego Miasta w Gdańsku, rzeźby figuralne, portretowe (Matka Belojanisa), pomniki. Hornowski JÓZEF, 1874-1923, lekarz anatomopatolog; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAU; prace dotyczące techniki histologicznej, miażdżycy naczyń krwionośnych, klasyfikacji nowotworów i zapaleń. Hornung ZBIGNIEW, ur. 1903, historyk sztuki; prof. uniw. w Toruniu i Wrocławiu; badacz historii pol. sztuki nowożytnej. Horodecki JULIAN, 1907-69, działacz ruchu l ud.; 1949-52 cz ł . Rady N acz e l ne j i NKW ZSL, od 1952 czł. Prezydium NKW, od 1956 NK ZSL, 1956-68 sekr. Rady Państwa. horodelska unia, 1413, umacniała związek Litwy z Polską przez wprowadzenie instytucji odrębnego w. księcia na Litwie oraz wspólnych sejmów, zjazdów pol.litew. i niektórych urzędów na wzór polski. horodnicka ceramika, wyroby fajansowe i porcelanowe produkowane 1789-1918 w Horodnicy na Wołyniu, w. manufakturze zał. przez Józefa Czartoryskiego. horodniczy: 1) urz ę dni k z i e mski w W. Księstwie Litew. sprawujący pieczę

nad obronnością miasta grodowego; 2) przedstawiciel miejscowej administracji w państwie moskiewskim, następnie w Rosji w okresie 1 pol. XVI W.-1862. Horodyński BOLESŁAW, 1843-1932, antropolog; badacz Indian Omaha w Nebrasce; 1892-1900 konsul USA w Warszawie; autor wielu prac. Horodyski ANDRZEJ, 1773-1857, jakobin pol., działacz polit. Księstwa Warsz.; współorganizator Tow. Republikanów Polskich; min. spraw zagr. w powstaniu 1830-31. Horodyski BOGDAN, 1904-65, bibliotekarz Ordynacji Zamoyskich, od 1945 Biblioteki Nar. (1957-62 jej dyr.); prace edytorskie, bibliotekoznawcze. horografia, chronologiczny opis wydarzeń hist.; kronikarstwo. horoskop, opis konfiguracji ciał niebieskich stanowiący podstawę przepowiedni astrologicznej. Horov P AVOL, ur. 1914, poeta słowac; poezja patriot. i o akcentach antywoj. (Nioba, matka naša); w zbiorach powoj, problematyka filoz. i społeczna. Horowitz [horowic] VLADIMIR, ur. 1904, pianista amer., pochodzenia ukr., o świat, sławie; parafrazy i transkrypcje fortepianowe. horrendum, rzecz skandaliczna, nonsensowna; okropność, skandal. horribile dictu [łac], strach powiedzieć; o zgrozo! horror, daw. strach, obawa, zgroza, wstręt. horror vacui [łac], w rzemiośle artyst. lub dekoracji arch. tendencja do całkowitego wypełnienia ornamentami powierzchni przedmiotu, bez pozostawienia pustego tła. horror vacui [łac.] (obawa próżni), fiz.. pogląd wyrażany w nauce starożytnych Greków, o niemożliwości istnienia próżni w przyrodzie; obalony doświadczalnie przez E. Torricellego. Horsa →Hengist i Horsa. hors concours [orkaku:r; fr.], uczestnictwo w zawodach poza konkursem, bez prawa zdobycia nagrody. hors d'oeuvre [ordö:wr; fr.], zakąska pobudzająca apetyt, słona lub kwaśna (rzodkiewka, oliwki, kiełbasa), podawana na początku posiłku. Horsens, m. i port w Danii (wsch. Jutlandia); 36 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem., maszynowy. Horsham [ho:szm], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Wimmera; 11 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. horst, geol. →zrąb. Horst ANTONI , ur. 1915, lekarz patolog; prof. Akad. Med. w Poznaniu, czł. PAN; prace z różnych dziedzin patologii; Patologia molekularna, Fizjologia patologiczna. Horta [orta] V ICTOR, 1861-1947, architekt belg., czołowy przedstawiciel secesji; kładł nacisk na zagadnienia konstrukcji, wprowadzał nowe materiały (l'Hótel Tassel, l'Hôtel Solvay, Palais des Beaux-Arts w Brukseli). Horta [orta], m. i port na portug. wyspie Faial (Azory), ośr. adm. okręgu H.; 9 tys. mieszk. (1960). Horten, m. i port w pd.-wsch. Norwegii, nad Oslofjordem; 14 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., maszynowy. hortensja (Hydrangea), krzew rosnący w Azji i Ameryce Pn.; jako ozdobne rośliny doniczkowe uprawia się gł. odmiany h. bukietowej (H. paniculata), o kwiatach białych lub różowych, w dużych baldachogronach. Horthy [-ti] M IKLÓS , 1868-1957, węg. polityk prawicowy; 1919 obalił Węg. Rep. Rad i wprowadził biały terror; 1920-44 regent, faktyczny dyktator; 1938-39 doprowadził do zajęcia przez Węgry części Czechosłowacji, 1941 zaakceptował udział Węgier w napaści na Jugosławię, póź-

niej — w wojnie przeciw ZSRR; po 1945 na emigracji. Hortobágy [hortoba:d i], kraina we wsch. części Węgier, między Debreczynem a Cisą; zasolony step (puszta); hodowla trzody chlewnej, owiec, bydła; turystyka. horlologia, dawna nazwa ogrodnictwa. hortus conclusus [łac], w średniowieczu ogródek ozdobny przylegający do domu mieszkalnego (często w zamkach w obrębie murów obronnych). Hørup [hö:rüp] VIGGO, 1841-1902, jeden z przywódców duń. lewicy chłopskiej, publicysta; oparł się tendencjom ugodowym wobec rządu. Horus, mit. egip. bóstwo opiekuńcze monarchii egip.; panujący utożsamiał się z nim i przyjmował jego imię; w micie ozyriańskim syn Ozyrysa i Izydy; przedstawiany jako sokół lub z głową sokoła zwieńczoną tarczą słoneczną. Horváth [-wa:t] ÖDÖN VON, 1901-38, pisarz niem.; realist. powieści i dramaty (Italienische Nacht) krytyczne wobec stosunków społ., o antyfaszyst. wymowie. Horwitz LUDWIK, 1875-1943, geolog; badacz budowy geol. Alp Szwajcarskich, Karpat fliszowych i Pienin. Horwitz MAKSYMILIAN (pseud. Henryk Wałecki, Henryk i in.), 1877-1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., publicysta; czł. PPS-Lewicy potem KPP (czł. KC), od 1921 działacz Międzynarodówki Komunist. (czł. Prezydium Kom. Wykonawczego). hory, mit. gr. bóstwa ładu w przyrodzie (pory roku) i w społeczeństwie ludzkim; córki Zeusa i Temidy: Eunomia („praworządność"), Dike („prawo"), Ejrene („pokój"). Horyniec, w, w pow. lubaczowskim, woj. rzeszowskim; zakład zdrojowy (źródła miner., borowina). Horyń, rz. w ZSRR, pr. dopływ Prypeci; dł. 661 km. horyzont, linia rozgraniczająca widoczną od niewidocznej części sfery niebieskiej. horyzont, teatr zasłona lub ściana tworząca tył sceny; wywołuje wrażenie głębi lub złudzenie nieskończoności. horyzontalizm, szt. plast, zasada rozbudowy kompozycji dzieła wszerz, ze specjalnym podkreśleniem kierunków poziomych; przeciwieństwo wertykalizmu. horyzontalne współrzędne, azymut i wysokość; współrzędne astr. określające położenie ciała niebieskiego względem horyzontu. horyzont sztuczny (pion giroskopowy), przyrząd wskazujący odchylenie statku powietrznego lub wodnego od płaszczyzny poziomej, tj. prostopadłej do kierunku siły ciężkości w danym punkcie Ziemi. „Horyzonty", społ.-polit. miesięcznik polonijny zał. 1956 w Paryżu; integralną częścią „H." jest „Niezależny Dodatek Dyskusyjny Otwarty dla Wszystkich" wydawany w Londynie. Horzyca WIŁAM, 1889-1959, inscenizator, współtwórca pol. stylu monumentalnego w teatrze, reżyser; dyr. teatrów (m.in. 1931-37 we Lwowie); tłumacz literatury m.in. ang.; studia literackie. Hoser PIOTR (st.), 1818-1904, ogrodnik; założyciel wzorowych szkółek drzew owocowych i ozdobnych oraz firmy Bracia Hoser; współzałożyciel Tow. Ogrodniczego Warszawskiego. Hoser PIOTR (mł.), 1857-1939, ogrodnik, hodowca roślin, syn Piotra (st.); wykładowca w Wyższej Szkole Ogrodniczej oraz SGGW; liczne prace z hodowli i aklimatyzacji roślin ozdobnych i sadowniczych. hospicjum, daw. schronisko (dla podróżnych, pielgrzymów), gospoda; także stancja dla uczniów. hospitacja, uczestniczenie władz szkolnych, nauczycieli i kandydatów na nauczycieli w zajęciach szkolnych, w celu

Hrubieszów 427 poznawania i ulepszania stosowanych środków i metod nauczania. Hospitalet [ospitalet], m. w Hiszpanii (Katalonia); 207 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., metal., chemiczny. hospitalizacja, umieszczenie chorego w szpitalu, okres pobytu w szpitalu, leczenie szpitalne. hospitant, osoba dokonująca hospitacji, korzystająca z prawa hospitacji. hospites, prawo →goście. hospodar, tytuł książąt (władców) Mołdawii i Wołoszczyzny; także rus. tytuł w. księ cia lit ew. w XV i X VI w. hospodyn, dato. pan, władca. Höss RUDOLF, 1900-47, funkcjonariusz hitlerowski; od 1934 w załogach obozów koncentracyjnych, organizator i komendant obozu w Oświęcimiu; po wojnie sądzony w Polsce za zbrodnie ludobójstwa, stracony. hossa, podniesienie się kursu papierów wartościowych lub cen towarów notowanych na giełdzie. Ho Szi Min, 1890-1969, wietn. mąż stanu, działacz wietn. i międzynar. ruchu robota.; współzałożyciel KP Indochin (1930), przywódca walki narodowowyzwoleńczej; od 1946 prezydent DRW, od 1951 przewodn. Wietn. Partii Pracujących. hot [ang.], w jazzie (zwł. tradycyjnym, swingu, be-bopie) termin oznaczający wzmożoną emocjonalność gry (intonacja, frazowanie swing). Hôtel de Bourgogne [otel dö burgoń], pierwszy stały teatr fr. zał. w Paryżu (1548); repertuar: misteria, farsy, tragedie; 1680 zespół H. de B. połączony z zespołem Moliera utworzył Comédie Francaise. Hôtel Lambert [otel lãbe:r], arystokratyczno-konserwatywny obóz Wielkiej Emigracji (po 1830-31); kierowany przez A.J. Czartoryskiego (nazwa od jego rezydencji w Paryżu); odzyskanie niepodległości Polski widział w drodze wojny eur.; polit. działalność H.L. ustała po 1870. Hotentoci, lud pasterski w pd. i pd.zach. Afryce, spokrewniony z Buszmenami; ok. 50 tys.; obróbka żelaza, garncarstwo, wyprawa skór. hotentocka fałda, silnie rozwinięta fałda górnej powieki, zakrywająca od strony zewn. połowę jej krawędzi i kąt szpary ocznej; oprawa oka Hotentotów. Hotman [otmã] (Hotmanus) FRANCOIS, 1524-90, fr. prawnik, działacz reformacji; prof. prawa rzym. m.in. uniw. w Paryżu, Genewie i Bazylei; położył duże zasługi dla zreformowania fr. prawa cyw.; bronił suwerenności ludu i prawa do oporu. hotoke (butsu), w buddyzmie jap. nazwa Buddy i tych, którzy osiągnęli stan Buddy; także popularna nazwa duszy zmarłego buddysty. Hot Springs [hot spryŋz], m. w USA (Arkansas); 35 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko. Houdon [udą] JEAN ANTOINE, 1741-1828, rzeźbiarz fr.; realist. popiersia i statuy portretowet (Woltera), klasycyzujące posągi mit. i alegoryczne. Hounslow [haunzlou], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, obejmująca dawne miasta: Brentford and Chiswick, Heston and Isleworth oraz Feltham; 206 tys. mieszk. (1968); port lotn. Heathrow. Houphouët-Boigny [ufue buani] FELIX, ur. 1905, polityk republiki Wybrzeża Kości Słoniowej; od 1959 premier, od 1960 prezydent. House [haus] EDWARD MANDELL, 18561938, polityk amer.; doradca prez. W. Wilsona; przyjaciel I. Paderewskiego; 1918 rzecznik utworzenia, niepodległego państwa polskiego. Houska M ARTIN, ?-1421, jeden z ideologów chłopsko-plebejskiego odłamu taborytów czes., ksiądz; spalony na stosie. Housman [hausmən] ALFRED EDWARD, 1859-1936, ang. poeta i filolog klas.; liryki

elegijne, oparte na motywach antycznych i lud. (A Shropshire Lad). Houssay [usai] BERNARDO ALBERTO , 1887-1971, fizjolog argent.; prof. uniw. w Buenos Aires; nagr. Nobla za prace dotyczące czynności przysadki mózgowej. Houston [hju:stən], m. w USA (Teksas), port połączony kanałem z Zat. Meksykańską; 1,2 mln mieszk. (1970), zespół miejski 2,0 mln (1967); przemysł petrochem. i maszyn, (maszyny dla górnictwa naft.); ośr. nauk.; ośr. kontroli lotów kosmicznych (gł, siedziba NASA). Houston K anał [k. hju:stən], kanał w USA (Teksas), łączący port Houston z Zat. Meksykańską; dł. 80 km; dostępny dla statków oceanicznych. Hove [ho u wl, m. w W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad kanałem La Manche; 73 tys. mieszk. (1966); przemysł farm., skórzany. Howard [hauə rd] S IR E BENEZER, 18501928, urbanista ang.; twórca koncepcji miasta-ogrodu (garden city); wpływ na urbanistykę współcz.; Garden Cities of Tomorrow. Howard [hauə rd] JOHN, 1726-90, ang. reformator więziennictwa; jego prace dały początek pracom nad reformą więziennictwa w Europieu ir Ameryce. Howard [ha ə d] SIDNEY, 1891-1939, dramaturg amer.; sztuki o współcz. tematyce obyczajowej i psy chol.-moralnej (They

Knew What They Wanted).

Howe [hau] JULIA, 1819-1910, żona Samuela, pisarka amer.; bojowniczka o równouprawnienie kobiet i zniesienie niewolnictwa. Howe [hau] SAMUEL GRIDLET, 1801-76, amer. lekarz i działacz społ.; uczestnik pol. powstania 1830-31; współtwórca Amer.-Pol. Komitetu Pomocy. howea (kencja, Howea), palma z wysp O. Spokojnego; uprawiana jako ozdobna roślina doniczkowa. Howells [hauəlz] WILLIAM D EAN, 18371920, amer. pisarz i krytyk lit.; twórca amer. powieści realist. (Nowe laski fortuny), wiążący realizm z radykalizmem społ. i funkcją dydaktyczną literatury. Howerla, najwyższy szczyt w Beskidach Wsch. (Ukr.SRR), w paśmie Czarnohory; 2061 m. Ho Xuan Huong [ho suan h.], 1 pol. XIX w., poetka wietn.; wiersze w języku chin. i wietn. wyrażające protest przeciw losowi kobiety w dobie feudalizmu. Hoy [hoi], jedna z gł. wysp w grupie Orkadów (W. Brytania); 137 km2. H ø yang e r [höj aŋə r], os ie dl e prz e m. w pd.-zach. Norwegii, nad Sognefjordem; wielka huta aluminium. Hoyer HENRYK (st.), 1834-1907, histolog, embriolog i lekarz; prof. Akad. MedykoChirurgicznej, Szkoły Gł. i uniw. w Warszawie; prace z histologii układu krwionośnego i budowy tkanki łącznej. Hoyer HENRYK (mł.), 1864-1947, anatom i histolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace gł. z dziedziny rozwoju i anatomii porównawczej układu limfatyeznego. Hoyerswerda (łużyckie Wojerecy), m. w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; 53 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun.; w granicach m. zbudowano nowe wielkie osiedle mieszkaniowe Neu-Hoyerswerda. Hoylake [hojlejk], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Irlandzkim, w zespole miejskim Liverpool; 33tys.mieszk. (1966); miejscowość wypoczynkowa. Hoyle [hojl] FRED, ur. 1915, astronom ang.; prof. St. John's College w Cambridge i California Institute of Technology w Los Angeles; wraz z H. Bondim opracował teorię ciągłego powstawania ma-terii we Wszechświecie. Hozier [ozjy] PIERRE, 1592-1660, przedstawiciel słynnej rodziny genealogów fr. (1592-1846); autor Genealogie des principales familles de France.

Hozjusz STANISŁAW, 1504-79, biskup warmiński od 1551, kardynał od 1561, przywódca kontrreformacji, pisarz; 1564 sprowadził do Polski jezuitów; założyciel kolegium jezuickiego w Braniewie, HP, symbol jednostki mocy stosowanej w anglosaskiej literaturze techn.; 1 HP = = 1,0139 KM (konia mech.). Hrabal BOHUMIL, ur. 1914, pisarz czes.; groteskowe nowele (Lekcja tańca dla starszych i zaawansowanych); kontynuator tradycji HaSka. Hrabec STEFAN, ur. 1912, językoznawca, polonista i slawista; prof. uniw. w Toruni u i Ł odz i ; prace z di al e k t ol ogi i pol . i ukr., onomastyki, historii języka (Elementy kresowe w języku niektórych pisarzy polskich XVI i XVII wieku); współred. Słownika języka Adama Mickiewicza. hrabia, w państwie Franków urzędnik król. zarządzający okręgiem (hrabstwem); od IX w. dziedziczny pan okręgu, lennik króla; z czasem tytuł arystokratyczny. Hrabowski P AWŁO , 1864-1902, ukr. poeta i publicysta; popularyzator socjalizmu na Ukrainie; liryki patriot.rewol.; tłumacz poezji narodów słow. i zachodnioeuropejskiej. hrabstwo, we wczesnym średniowieczu, okręg adm. zarządzany przez hrabiego; o b e c n i e j e d n o s t k a p o d z i a ł u ad m . w W. Brytanii, Irlandii, USA. Hradczany (Hradčany), dzielnica Pragi (Czechosłowacja), na lewym brzegu Wełtawy, obejmująca wzgórze zamkowe; od X w. rezydencja władców czes.; romańska bazylika św. Jerzego (X, XII, XVIII w.), got. katedra św. Wita (XI, XIV-XX w,); pałac król. (XIV, XVI, XVIII w.) z got. salą Władysławowską — obecnie rezydencja prezydenta Czechosłowacji; renes. pałac Belvedere, barok, pałace. Hradec Králové, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), ośr. adm. kraju północnoczeskiego; 67 tys. mie.szk. (1968); przemysł maszyn., chem., spoż.; muzeum; got. i barok, kościoły, kolegium jezuitów i pałac biskupi. Hranice, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. HRB, mech. symbol twardości materiału określonej twardościomierzem Rockwella, odczytanej na skali B (dla materiałów miękkich; miękkiej stali, brązu itp.). HRC, mech. symbol twardości materiału określonej twardościomierzem Rockwella, odczytanej na skali C (dla stali hartowanej). Hrdlička ALEŠ, 1869-1943, amer. antropolog i lekarz, pochodzenia czes.; wykładowca antropologii fiz. na uniw. w Waszyngtonie; badacz szczepów Indian; pracę dotyczące m.in. historii zasiedlenia Ameryki przez człowieka. Hrebinka JEWHEN, 1812-48, ukr. pisarz i wydawca; bajki (Małorossijskije pri-kazki); wydawca ukr. almanachu Łasti-wka; pisał też w języku rosyjskim. hreczka →gryka zwyczajna. Hromada (właśc. Białoruska Włościańsko-Robotnicza H.), białorus. rewol. organizacja chłopska w Polsce 1925-27, współpracująca z KPP. Hromadka JOSEF, 1889-1969, czechosł. działacz ruchu obrońców pokoju, ksiądz; prof. teologii w Pradze; międzynar. nagr. Leninowska. Hron, rz. w CSRS, 1. dopływ Dunaju; dl. 289 km. Hrotsvitha von Gandersheim [(h)roswy-ta fon gąndərshaim], ok. 935po 1000, poetka niem.-łac, mniszka; poematy hagiograficzne, dramatyzowane dialogi. Hrozný BEDRICH, 1879-1952, czes. hetytolog i asyrolog; prof. uniw. w Pradze; twórca hetytologii; odczytał hetyckie teksty klinowe z Boğazkoy; Die Sprache der Hethiter.. Hrubieszów, m. pow. w woj. lubelskim, nad Huczwą; 15,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. — Prawa miejskie 1440; w XV w. stolica diecezji chełmskiej; na pocz. XIX w. miasto zakupił S. Staszic, który 1816 założył tu słynne Tow. Roln. Hrubieszowskie; podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 7 tys. mieszk. (50%); 1942-43 masowe wysiedlenia ludności powiatu; rejon działań GL, AL, BCh i partyzantki radzieckiej.

428 Hrabin Hrubin FRANTISEK, 1910-71, pisarz czes.; liryka zaangażowana; poet. dramaty z życia wsi; wiersze dla dzieci; przekłady poezji europejskiej. Hruby Wierch (Triumetal), szczyt w bocznej grani Tatr Wysokich (Czechosłowacja), nad dol. Młynicą; 2431 m. Hrušinský RUDOLF, ur. 1920, czes. aktor film.; role m.in. w filmach Dobry wojak Szwejk, Kapryśne lato. Hruszewski MYCHAJŁO, 1866-1934, ukr. polityk nacjonalist. i historyk; prof. uniw. w Kijowie, czł. AN Ukr.SRR; 1917-18 przewodn. Ukr. Rady Centr.; 1919-24 na emigracji. Hrynakowski KONSTANTY, 1878-1938, chemik i farmaceuta; prof. uniw. w Poznaniu; prace dotyczące krystalizacji i analizy termicznej układów dwu- i trójskładnikowych. Hryncewicz-Talko JULIAN →TalkoHryncewicz Julian. Hryniewicka (Hryniewiecka) JADWIGA, ur. 1909, tancerka, choreograf, pedagog; 1929-39 prowadziła szkołę baletową w Warszawie; od 1947 kieruje zespołem Zakładów im. Harnama w Łodzi. Hryniewiecki BOLESŁAW, 1875-1963, botanik, działacz ochrony przyrody; prof. Uniw. Warsz., dyr. Ogrodu Bot. w Warszawie; czł. PAN; prace z florystyki i historii botaniki. Hryniewiecki IGNACY, 1855-81, rewolucjonista ros., Polak; czł. Narodnej Woli; 1881 uczestnik zamachu na Aleksandra II, w którym sam zginął. Hryniewiecki JERZY, ur. 1908, architekt; prof. Polit. Warsz.; poseł na sejm; projekty urbanist. i arch., gł. z zakresu budownictwa przem. i użyteczności publ.; realizacje: m.in. Stadion X-lecia i Supersam w Warszawie (oba z zespołem). Hryniewiecki LEON, ?-1891, podróżnik, z zawodu lekarz; 1882-83 w I Międzynar. Roku Polarnym brał udział w wyprawie na Nową Ziemię. Hrynkiewicz ANDRZEJ , ur. 1929, fizyk; prof. Uniw. Jag., dyr. Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie, czł. PAN; prace z zakresu fizyki jądrowej niskich energii. Hryńkowski JAN PIOTR, 1891-1971, malarz, grafik; czł. formistów i Jednorogu; kompozycje figuralne, portrety, pejzaże. Huachipato [ u aczi-], przem. dzielnica m. Talcahuano (Chile); huta żelaza. Huacho [ u aczo], m. w środk.-zach. Peru, nad O. Spokojnym; 23 tys. mieszk. (1961); port rybacki; produkcja mączki rybnej. Huaj-ho, rz. w Chinach, 1. dopływ dolnej Jangcy; dł. 1000 km; przepływa jez. Hungcy; wykorzystywana do nawadniania. Huaj-in (dawniej Cingciang), m. w Chinach (Ciangsu), port nad Wielkim Kanałem; 100 tvs. mieszk. (1957); przemysł spoż., bawełn. i chemiczny. Huajjang-szan (Tapa-szan), pasmo górski e we wsch. cz ę ści Chi n; wys. do 1860 m. Huajnan, m. w Chinach (Anhuej), port nad rz. Huaj-ho; 300 tys. mieszk. (1957); duży ośr. wydobycia węgla kamiennego. Huallaga [ualjaga], rz. w Peru. pr. dopływ rz. Marañón; dł. 1200 km; żeglowna w dolnym i środk. biegu. Huancavélica [ u ankawelika], m. w środk. Peru, w Andach, ośrodek adm. dep. H.; 11 tys. mieszk. (1961); wydobycie srebra. Huancayo [uankajo], m. w środk. Peru, w Andach, ośrode k adm. dep. J uni n; 64 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., ceram.; uniwersytet.

Huang-ho (Żółta Rzeka), rz. w Chinach; dł. 4845 km, dorzecze 745 tys. km2; źródła w górach Bajan-chara-uła; uchodzi deltą do zat. Pohaj (M. Żółte); częste katastrofal ne powodz i e ; rocz ni e ni e si e ok. 1380 mln t zawiesiny rzecznej; w ciągu 4 tys. lat zanotowano 7 wielkich zmian koryta; wykorzystywana do nawadniania; duże elektrownie wodne w wąwozach Liusiasi i Sanmensia. Huangpu (Wampoa), port mor. w Chinach (Kuangtung), przy ujściu rz. Czu-ciang do M. Południowochińskiego; awanport Kuangczou (Kantonu). Huangszy, m. w Chinach (Hupej), port nad rz. Jangcy; 160 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia i hutnictwa żelaza. Huang-ti, 2697(?)-2598(?) p.n.e., mityczny cesarz Chin z okresu kultury Jangszao, jeden z twórców państwa chin.; wg tradycji taoistycznej władca idealny. Huánuco [ u anuko], m. w środk. Peru, w Andach, ośrodek adm. dep. H.; 25 tys. mieszk. (1961); przemysł chem.; uniwersytet. Huarás [uaras], m. w środk.-zach. Peru, w Andach, ośrodek adm. dep. Ancash; 20 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; 1970 całkowicie zniszczone w wyniku trzęsienia ziemi. huari (guari), żegl. odmiana ożaglowania gaflowego, w którym gafel ma położenie zbliżone do pionowego, stanowiąc przedłużenie masztu; na jachtach sportowych. Huascarán [uaskaran], szczyt w Andach Pn. (Kordyliera Zach.), najwyższy w Peru; 6768 m; lodowce. huba, popularna nazwa różnych gat. grzybów z rodziny żagwiowatych, niszczących drewno; owocniki w kształcie kopyt lub konsoli; niektóre gat. lecznicze. Hubalczycy, Oddział Wydzielony WP; oddział partyzancki zorganizowany X 1939 po zakończeniu regularnych działań woj. przez mjr. H. Dobrzańskiego („Hubal") z żołnierzy WP; działał do VI 1940 w woj. kieleckim. hubara wschodnia (Chlamydotis undulata), ptak stepowo-pustynny, krewniak dropia; wielkości kury domowej; Azja, pn. Afryka. Hubble [habl] E DWIN P OWELL, 18891953, astronom amer.; odkrył prawo zw. prawem H. Hubble'a prawo [p. habla], obserwacyj-nie znaleziona proporcjonalność między odległością galaktyk a przesunięciem ku czerwieni linii w widmach ich promieniowania. Hube ROMUALD, 1803-90, historyk prawa pol.; prof. uniw. w Warszawie i Petersburgu; współzałożyciel „Themis Polskiej"; działacz komisji kodyfikacyjnej praw Królestwa Pol.; od 1878 czł. Rady Państwa; Prawo polskie w wieku trzynastym. Huber MAKSYMILIAN TYTUS, 1872-1950, mechanik; prof. Polit. Lwowskiej, Warsz., Gdańs ki e j oraz AGH; z ał oż yci e l , cz ł . i prezes ANT; prace z mechaniki teoret. i stosowanej; 1904 podał podstawową w wytrzymałości materiałów hipotezę wytężenia materiału (tzw. hipoteza H.). Hubera hipoteza (hipoteza energii odkształcenia czysto postaciowego, niekied> zw. hipotezą Hubera-Misesa-Hencky'ego), mech. hipoteza wytrzymałościowa, w której miarą wytężenia materiału w dowolnym punkcie obciążonego ciała jest część e ne rgi i sprę ż ys te j mat e ri ał u, z wi ąz ana z odkształceniem postaciowym (z pominięciem objętościowego). Huberman BRONISŁAW, 1882-1947, skrzypek świat, sławy; działał gł. za granicą. Hubert STANISŁAW, ur. 1905, prawnik; specjalista w dziedzinie prawa międzynar. publ.; prof. Uniw. Wrocławskiego. Hubertusburg [huber-] (zamek myśliwski k. Oschatz, NRD), 1763 pokój po wojnie siedmioletniej. hubka, materiał palny, używany przed

upowszechnieniem zapałek do niecenia ognia za pomocą krzesiwa. Hubli, m. w Indii (Majsur); 210 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., chem., metal., środków transportu; rzemiosło (tkaniny); węzeł kolejowy. Hubmaier [hu:p-] BALTHASAR, ok. 14851528, przywódca anabaptystów niem. w pd. Niemczech i na Morawach; uczestnik wojny chłopskiej 1525; spalony na stosie. Hübner ZYGMUNT , ur. 1930, reżyser, aktor, dyr. teatrów; inscenizacje m.in. na scenach Gdańska i Krakowa (Nosorożec E. Ionesco, Ulisses wg J. Joyce'a); role filmowe. Huc [ük] ÉVARISTE REGIS, 1813-60, fr. misjonarz i podróżnik; 1839-52 przebywał w Chinach; dotarł do Lhassy w Tybecie; pozostawił opisy podróży. Huch RICARDA, 1864-1947, pisarka niem.; odnowicielka tradycji romant. w poezji i prozie; powieści, nowele, prace hist, biografie. Huchel P ETER , ur. 1903, niem. poeta i dziennikarz (NRD); 1949-62 red. czasopisma lit. ,,Sinn und Form"; liryki. Hückel STANISŁAW, ur. 1911, inżynier budownictwa wodnego; prof. Polit. Gdańskiej, czł. PAN; dyr. Instytutu Budownictwa Wodnego PAN; prace z dziedziny budownictwa mor. i portów. Huculi, górale Karpat Wsch. (pd.-zach. Ukraina); ok. 350 tys.; hodowla bydła, pasterstwo; bogaty folklor; rozwinięta sztuka lud., charakterystyczny strój. huculskie konie (hucuły), rasa małych (wys. w kłębie 130-140 cm), prymitywnych koni wytworzona przez Hucułów; silne i wytrzymałe, o krępej budowie. hucuły →huculskie konie. huczek ziemny (grzebiuszka ziemna, Pelobates fuscus), nocny płaz bezogonowy, do 8 cm dł.; dniem zagrzebany w ziemi; środk. i wsch. Europa, w Polsce chroniony. huczka (lochanie się), okres godowy samic dzików i świni domowej. Huczou, m. w Chinach (Czeciang), port nad Wielkim Kanałem; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł jedwabn. i spożywczy. Huczwa, rz., 1. dopływ środk. Bugu; dł. 79 km, dorzecze 1431 km2; nad H. — Hrubieszów. H u d d e rs f i e l d [hadə rz f i : l d], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 131 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu włók. (gł. wełnianego), poza tym maszyn., chem., odzieżowego. Hudeček ANTONIN, 1872-1941, malarz czes.; twórczość pod wpływem impresjonizmu; liryczne pejzaże (motywy wody, gór, lasu). Hudson [hadsn] HENRY, ok. 1550-1611, żeglarz ang.; w poszukiwaniu Przeiścia Pn.-Zach. i Przejścia Pn.-Wsch. odbył 4 wyprawy; w czasie ostatniej (1610-11) dotarł do cieśniny i zatoki, nazwanych później jego imieniem. Hudson [hadsn], rz. we wsch. części USA; dł. 492 km, dorzecze ok. 35 tys. km2; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna; elektrownie wodne; gł. m. Albany, przy ujściu — Nowy Jork. Hudsona Cieśnina [c. had-], cieśn. u wybrzeży Kanady, między płw. Labrador a Ziemią Baffina; szer. 115-240 km, głęb. do 704 m. Hudsona Zatoka [z. had-], zat. u pn. wybrzeży Kanady; przez Cieśn.. Hudsona ł ącz y si ę z 2 O. At l ant ycki m; pow. ok. 819 tys. km , głęb. do 257 m; pływy do ok. 8 m. Hudsońska Nizina [n. had-], niz. w Kanadzie, nad Zat. Hudsona, między rz. Churchill a Zat. Jamesa; dł. ok. 1200 km, szer. ok. 250 km; silnie zabagniona; gl. rz. — Albany. Hue, m. w Republice Wietnamu Pd., na wybrz e ż u M . Poł udni owochiński e go; 138 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż. i włók.; lotnisko; uniwersytet. Huehuetenango [ueuetenango], m. w

Humań 429 zach. Gwatemali, ośrodek adm. dep. H.; 26 tys. mieszk. (1964). Huej-cung, 1082-1135, chin. cesarz z dyn. Sung, malarz, ceramik, mecenas sztuki; założył akad. malarstwa; jeden -z najwybitniejszych malarzy kwiatów i ptaków. Huej Jüan, twórca powstałej w Chinach w IV w. n.e.u sekty buddyjskiej cing-tu. Huelva [ elwa], m. w Hiszpanii (Andaluzja), przy ujściu rz. Tinto, ośrodek adm. prow. H.; 90 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; port uhandl. i rybacki. Huesca [ eska], m. w Hiszpanii (Aragonia), ośrodek adm. prow. H.; 27 tys. mieszk. (1968). Huet [üę] PIERRE DANIEL, 1630-1721, fr. filozof kat.; krytyk kartezjar zmu i racjonalizmu. Huet Busken [üet büs-] COENRAAD (pseud. Thrasybulus, Fantasio), 1826-86, hol. krytyk lit. i dziennikarz, pastor; szkice lit., studium biogr. o Rembrandcie. huf (hufiec), w średniowieczu zwarty oddział wojska (kilka chorągwi), część szyku bojowego; po I wojnie świat, hufcami nazwano m.in. jednostki przysposobienia wojsk., harcerstwa. Hufnagel LEON, 1893-1933, astronom; prace ze statystyki gwiazd i wyznaczania temperatur gwiazd-olbrzymów. hufnal →podkowiak. hufnica, lekkie działo o krótkiej lufie, strzelające kulami kam.; używana w XVXVI w. do bezpośredniego wsparcia wojsk na polu walki. „Hufvudstadsbladet" [hü:wüdstasbla:dət], dziennik wydawany od 1864 w Finlandii w języku szwedz. przez Szwedz. Partię Ludową. Hugenberg [hu:-] ALFRED, 1865-1951, niem. przemysłowiec i polityk, magnat prasowy; 1909-18 kierował koncernem Kruppa; 1928-33 przewodn. konserwatywnej Deutschnationale Volkspartei; poparł kandydaturę Hitlera na kanclerza Rzeszy. hugenoci →hugonoci. Huggenberger [hu:-] ALFRED, 1867-1960, p i s a r z s z wa j c , t wo r z ą c y w j ę z yk u ni e m .; r e al i s t . powi e ści i opowi adani a z życia wsi; komedie, ballady. Huggins [hagynz] CHARLES BRENTON, ur. 1901, amer. chirurg i fizjolog; prof. uniw. w Chicago; badania nad nowotworami; odkrywca hormonalnego leczenia raka prostaty; pionier chemoterapii chorób nowotworowych; nagr. Nobla. Huggins [hagynz] S IR WILLIAM, 18241910, astronom ang., prezes Royal Society; inicjator badań spektroskopowych w astronomii. Hughes [hju:z] CHARLES EVANS, 18621948, polityk amer., z Partii Republ.; 1921-25 sekretarz stanu; 1928-30 czł. stałego Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Hughes [hju:z] D AVID E DWARD, 18311900, amer. fizyk i wynalazca; 1855 zbudował drukujący aparat telegr. z klawiaturą (tzw. juz), 1872 — mikrofon węglowy. Hughes [hju:z] L ANGSTO N , 1902-67, amer. poeta, prozaik, działacz społ., Murzyn; pisane dialektem wiersze i pieśni (The Weary Blues), libretta do jazzowych oper i musicali, opowiadania. Hughes [hju:z] WILLIAM MORRIS, 18641952, polityk austral.; jeden z organizatorów związków zaw.; 1915-23 premier. Hugli, zach. ramię delty Gangesu (India) ; uchodzi estuarium do Zat. Bengalskiej; nad H. — Kalkuta. Hugo [ügo] V ICTOR, 1802-85, fr. pisarz i postępowy polityk (przebywał 18 lat na wygnaniu jako wróg II Cesarstwa), przywódca i teoretyk romantyzmu; czł. Akad. Fr.; zbiory poezji, dramaty (Cromwell, Hernani), powieści (Katedra Marii Panny w Paryżu, Nędznicy), pamflety polit., eseje. Hugo Kapet, ok. 940-996, król Francji od 987; założyciel dynastii Kapetyngów.

hugonoci (hugenoci), wyznawcy kalwinizmu we Francji; prześladowani (wojny rel. 1562-98), równouprawnieni edyktem nantejskim; po jego zniesieniu 1685 emigrowali; 1791 rewolucja przywróciła im pełne prawa. u Huidobro [ ido-] VICENTE, 1893-1948, poeta chilijski, piszący w języku hiszp. i fr.; głosił program poezji spontanicznej, stając się inicjatorem tzw. kreacjonizmu; zbiory poezji. Huila [uila], masyw wulkaniczny w Andach Pn. (Kolumbia), w Kordylierze Środk.; wys. do 5748 m; wieczne śniegi. Huizinga [hüuzyna] JOHAN, 1872-1945, hol. historyk i filozof kultury; prof. uniw. w Groningen i Lejdzie; badacz kultury średniow., nowoż. i współcz.; Jesień średniowiecza, Homo ludens. huk, krótkotrwały dźwięk o dużym natężeniu i dużej stromości narastania impulsu; szkodliwy dla narządu słuchu i układu nerwowego człowieka. Hukbalahap, filipińska armia lud., powstała 1942, gł. z inicjatywy partii komuni st . walcz ące j z okupacj ą j ap. w II wojnie świat.; po wojnie (od 1950 p.n. Hukbong) walczyła o uniezależnienie Filipin od USA. hukowie, partyzanci, żołnierze filipińskiej armii lud. Hukbalahap. hula, taniec polinezyjski, w czasie którego osoby tańczące wykonują charakterystyczne falujące ruchy biodrami. Hulagidzi (Ilchanowie), dynastia mong. panująca w XIII-poł. XIV w. na Zakaukaz i u , Az j i M n . , M e z o pot ami i , P e rs j i i Afganistanie, zał. przez Hulagu. Hulagu, 1217-65, chan mong., wnuk Czyngis-chana, założyciel dyn. Hulagid ó w ; z d o b ył P e r s j ę i M e z o p o t a m i ę (1258 — upadek Bagdadu, stolicy Abbasydów). hula-hoop [hu:lə hu:p; ang.], rodzaj zabawy, polegającej na utrzymaniu lekkiej obręczy w ruchu obrotowym dookoła ciała przez umiejętne poruszanie tułowiem lub nogami (przypominające taniec polinezyjski — hula). hulajgród, budowla drewn., czworoboczna na kołach lub płozach, używana na Rusi w wojnie oblężniczej i w otwartym polu w XVI-XVII w. hulajpole, kilkupiętrowa wieża drewn., z pomostami i taranem przesuwana na okrągl akach; uż ywana w st aroż yt ności i śre dni owi e czu prz y obl ę ż e ni u miast i twierdz. Hulanicka HALINA, ur. 1899, tancerka, pedagog; solowe recitale taneczne w kraju i za granicą. Hulanicki CZESŁAW, 1867-1932, działacz ruchu robotn. , publ i cyst a; 1887-92 w II Proletariacie; współorganizator pierwsz e go obchodu 1 maja w Warszawie (1890): zesłaniec; uczestnik rewolucji 1905-07; tłumacz pracy Lenina Państwo a rewolucja. Hulewicz JAN, ur. 1907, pedagog; prof. Uniw. Jag.; zajmuje się m.in. historią nauki i oświaty. Hulewicz JERZY, 1886-1941, brat Wiłolda, teoretyk pol. ekspresjonizmu, dramaturg, prozaik, malarz i grafik; red. pisma „Zdrój". Hulewicz WITOLD (pseud. Olwid), 18951941, brat Jerzego, poeta i prozaik, tłumacz R.M. Rilkego; zamordowany przez hitlerowców. hulk, żegl.: 1) →holk; 2) wycofany z eksploatacji statek, ustawiony na stałe w porcie, przy nabrzeżu itp., służący za pomieszczenie mieszkalne, warsztat itp. Hulka-Laskowski PAWEŁ, 1881-1946, pisarz, publicysta, tłumacz; wspomnienia Mój Żyrardów, przekłady, m.in. z literatury czeskiej. Hull [hal] CORDELL, 1871-1955, polityk amer.; 1933-44 sekretarz stanu; uczestnik wielu konferencji międzynar. w sprawie utworzenia ONZ; pokojowa nagr. Nobla. Hull [hal] (Hulls) JONATHAN, 1699-?,

ang. wynalazca statku parowego; jego konstrukcja (1737) była wzorem dla późniejszych wynalazców. Hull [hal] (Kingston-(up)on-Hull), m. w W. Brytanii (Anglia); 295 tys. mieszk. (1968); ważny port nad estuarium Humber; przemysł maszyn., chem., mat. bud., spoż.; rybołówstwo; uniwersytet. Hull [hal], m. w Kanadzie (Quebec), w zespole miejskim Ottawy; 60 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu drzewnego, papiern., poligraficznego. hulman (Presbytis entellus), ind. małpa wąskonosa; dł. do 80 cm, ogona do 1 m; żółtawobiała, części nieowłosione czarnofioletowe; żyje gromadnie w lasach, niszczy uprawy. Hulme [hju:m] T HOMAS E RNEST , 18861917, ang. poeta, filozof, estetyk; twórca antyromant. teorii poezji zintelektualizowanej, obiektywnej, obrazowej; inspirator i teoretyk imagizmu. hulok (Hylobates hoolock), małpa wąskonosa zaliczana do gibbonów; dł. ciała do 63 cm; samiec czarny, samica żółtawobrązowa; głos krzyczący; lasy Jiinnanu, Asamu i Birmy. Hulst [hülst] HENDRIK CHRISTOFER VAN DE, ur. 1918, hol. astronom i fizyk; prof. uniw. w Lejdzie; 1960-62 prezes COSPAR; współinicjator badań rozmieszczenia wodoru międzygwiazdowego na podstawie obserwacji promieniowania radiowego w linii o dł. 21 cm. hultaje →„luźni ludzie". Hultzsch [hulcsz] EUGEN, 1857-1927, indianista niem.; prof. sanskrytu w Halle; badacz i wydawca ind. inskrypcji (Aśoka Inscription); tłumacz i wydawca poezji sanskryckiej. Hułak-Artemowski PETRO, 1790-1865, poeta ukr.; prof. uniw. w Charkowie; bajki, ballady romant. (Rybałka); znawca literatury pol., tłumacz Mickiewicza. Humanae vitae [łac], encyklika Pawła VI (1968) ponawiająca trąd. stanowisko kościoła w kwestii regulacji urodzeń; wywołała burzliwe sprzeciwy i polemiki. humanistyczny: 1) dotyczący humanizmu lub humanisty; 2) dotyczący zagadnień hist.-społ. i człowieka jako istoty społ.; 3) humanitarny, ludzki. humanistyka: 1) nauki badające człowieka jako istotę społ. oraz jego wytwory: język, literaturę, sztukę itp.; 2) potocznie wydział humanistyczny uniwersytetu. humanitarny, zgodny z zasadami humanitaryzmu, ludzki. humanitaryzm, postawa nacechowana poszanowaniem życia i ludzi, pragnieniem oszczędzania im cierpień. „Humanité, L' " [(l)ümanity], dziennik fr., organ centr. FPK, wydawany od 1904. humanizacja, przystosowywanie określonych czynności, warunków itp. do szeroko pojętych potrzeb człowieka; uczynienie czegoś bardziej ludzkim. humanizacja pracy, przekształcanie procesu pracy w taki sposób, aby zaspokajała ona wszechstronnie potrzeby człowieka i służyła rozwojowi jego osobowości. humanizm: 1) wielostronny prąd umysłowy i kult. odrodzenia XIV-XVI w. odzwierciedlający światopogląd świecki i racjonalist.; 2) postawa intelektualna i moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości moralnych. humanizm socjalistyczny, pojęcie ukształtowane na podstawie prac K. Marksa, który za najwyższą wartość uważał człowieka; h.s. stanowi program takiej przebudowy warunków społ. i materialnych, która by umożliwiła wszechstronny rozwój jednostki. human relations [hju:mən rylejsznz; ang.], socjol. w krajach anglosaskich teoria i kierunek badań socjologii pracy nad stosunkami międzyludzkimi w przedsiębiorstwie. Humań, m. w środk. części Ukr. SRR (obw. czerkaski); 64 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spożywczy.

430 Humań Gromada Humań Gromada, emigr. organizacja rewol.-demokr., działająca 1836-46 w Anglii, wchodziła w skład Ludu Pol.; przejęła założenia ideowe Gromady Grudziąż, głosiła sojusz rewol. z ludem Ukrainy. humbak, zool. →długopłetwiec. Humber [hambə r], estuarium rzek Trent i Ouse, na wsch. wybrzeżu W. Brytanii (Anglia); dł. 64 km; żeglowne; nad H. — Hull. Humbert I, 1844-1900, król Włoch od 1878, syn Wiktora Emanuela II; 1882 sprzymierzył się z Prusami i Austrią; zastrzelony przez anarchistę. Humbert II, ur. 1904, król Włoch 9 V-12 VI 1946; abdykował po referendum, które wypowiedziało się za republiką. Humboldt [-bolt] ALEXANDER VON, 17691859, niem. podróżnik, geograf i przyrodnik; odbył podróże nauk. po Ameryce Pd. i Azji Środk.; podał syntezę wiedzy przyrodn.-geogr. w dziele Kosmos. Rys fizycznego opisu świata; wprowadził izotermy do klimatologii. Humboldt [-bolt] WILHELM, 1767-1835, niem. pedagog i językoznawca; twórca filozofii języka nawiązującej do poglądów Kanta i Herdera; współzałożyciel uniw. w Berlinie; zreformował szkolnictwo prus. w duchu neohumanizmu, którego był czołowym przedstawicielem. Humboldt [hamboult], rz. w USA (Nevada); dł. 480 km; ginie w słonych bagnach (Humboldt Sink). Humboldta Góry [g. -lta], zach. część gór Nan-szan (Chiny); wys. do 4932 m. Humboldta Prąd [p. -lta] →Peruwiański Prąd. Hume [hju:m] D AVID, 1711-76, ang. filozof, historyk i ekonomista; przedstawiciel idealizmu subiektywnego (pojęcie doświadczenia), sceptycyzmu i agnostycyzmu; krytykował pojęcia przyczynowości, siły i substancji, sformułował prawa kojarzenia; Traktat o naturze ludzkiej. Humenné, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 15 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., spożywczy. humifikacja, proces wytwarzania związków humusowych i powstawania próchnicy z substancji org. (resztek roślinnych i zwierzęcych) w glebie, warunkowany czynnością drobnoustrojów glebowych i pewnych roztoczy (mechowce). huminowe kwasy, najlepiej zbadana grupa związków org. należących do związków humusowych; wielkocząsteczkowe związki rozpuszczalne w roztworach alkaliów. huminy, nierozpuszczalne w żadnych prawie odczynnikach chem. związki wielkocząsteczkowe, należące do związków humusowych; gł. składnik węgli kamiennych. Hummel JOHANN NEPOMUK, 1778-1837, austr. kompozytor i pianista, pochodzenia węg.; styl brillant; gł. utwory fortepianowe (koncerty). Humnicki IGNACY, 1798-1864, pisarz; klasycyst. tragedie hist. o akcentach patriot. (Żółkiewski pod Cecorą); patriot. wiersze. humor, kategoria estet., jedna z postaci komizmu; w przeciwieństwie do satyry — jest wyrazem kontemplacyjno-filoz. postawy wobec świata, sprzyjającej dostrzeganiu stron śmiesznych w ludziach, sytuacjach, zdarzeniach itp., traktowanych z wyrozumiałością i pobłażliwością; prowadzi do refleksji optymistycznej. Humor [humor], monastyr z cerkwią w pn.-wsch. Rumunii, nad górną Mołdawą; (XVI w., freski wewnątrz i zewnątrz). humoralna regulacja, regulacja procesów życiowych organizmu przez wydzielane dokrewnie hormony oraz niektóre produkty przemian tkankowych, jak CO2; skorelowana z wpływami układu nerwowego. humoreska, lit. krótkie, wesołe opowiadanie z dowcipną puentą, często satyryczne. humoreska, muz. utwór o pogodnym,

żartobliwym charakterze, w formie zbliżonej do scherza lub capriccia. humorysta: 1) człowiek skłonny do ujmowania spraw od strony komicznej; 2) daw. pisarz, artysta tworzący dzieła odznaczające się humorem, także aktor grający role komiczne, komik. Humperdinck [humperdynk] E NGELBERT , 1854-1921, kompozytor niem.; gł. dzieła sceniczne (opera baśniowa Jaś i Małgosia). Humphrey [hamfry] HUBERT HORATIO , ur. 1911, polityk amer.; działacz Partii Demokr.; 1945-49 burmistrz Minneapolis; 1965-69 wiceprezydent USA. Humphreya obieg [o. hamfreja], teoret. obieg termodynamiczny realizowany w przybliżeniu w spalinowym silniku rakietowym; doprowadzanie ciepła — izochoryczne, odprowadzanie — izobaryczne, sprężanie i rozprężanie czynnika — izentropowe. humus →próchnica. humusowe nawozy, nawozy zawierające oprócz składników pokarmowych dla roślin duże ilości związków humusowych poprawiających właściwości gleby; są to gł. komposty i preparowane torfy. humusowe związki, różnorodne pod względem chem. związki org. powstałe w wyniku procesu humifikacji; wchodzą w skład próchnicy, występują też w torfie, węglu brunatnym i kamiennym. Hunan, prowincja we wsch. Chinach; ośr. adm. Czangsza; 210,5 tys. km2, 38 mln mieszk. (1967); ważny region roln. (ryż, rośliny przem.); wydobycie rud antymonu (największe złoża w świecie) i węgla. Huncowski Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na wsch. od Łomnicy; 2415 m. huncwot, łpbuz, nicpoń, szelma. Hunedoara, [-d uara] m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóży Karpat Pd.; 88 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. hutnictwa żel.; przemysł metal., maszyn., chem.; w okolicy wydobycie rud żelaza. Hünefeld ANDRZEJ, 1581-1666, drukarz i księgarz; od 1609 w Gdańsku; wydał m.in. tzw. Biblię gdańską (1632); wiele poloników. hungarystyka, nauka o literaturze i języku węg.; filologia węgierska. hungaryzm, wyraz przejęty z języka węg., zwrot, konstrukcja składniowa wzorowane na zwrotach i konstrukcji węgierskiej. „Hung Ci" ['czerwony sztandar'], periodyk, organ teoretyczno-polit. KC KP Chin; wydawany od 1958 w Pekinie. Hung-ciang, chiń. nazwa rzeki Song Koi. Hungcy-hu, jezioro w Chinach, na wys. 10 m; pow. zmienna (do 2700 km2); przepływa rz. Huaj-ho; połączone z Wielkim Kanałem i M. Żółtym; żegluga. Hung-Iou-meng (Sen czerwonej komnaty), chin. powieść psychol.-obyczajowa z XVIII w. napisana przez Cao Siie-cina (zm. 1763) i Kao O (zm. ok. 1795). Hung Siu-cüan, 1814-64, przywódca chin. powstania tajpingów; głosił naukę łączącą tradycję chin. z elementami chrześcijaństwa. Hung-wejping ['czerwona gwardia'], chin. organizacje młodzieżowe utworzone przez grupę Mao Ce-tunga 1966, do walki z aparatem państw, i KPCh; od 1969 formalnie nie istnieją. Hunia DMYTRO (XVII w.), jeden z przywódców powstań kozackich na Ukrainie w I pol. XVII w. Hunowie, związek państwowo-plemienny koczowników azjat., znanych od III w. p.n.e. z najazdów na Chiny; w IV w. n.e. H. rozbili nad M. Czarnym Alanów i Gotów, wywołując wędrówkę ludów; w V w. utworzyli potężne państwo od Kaukazu po Ren, które upadło po śmierci Attyli (453). Hunsrück [-rük], pd.-zach. część Reńskich G. Łupkowych (NRF); wys. do 816 m (Erbeskopf); lasy świerkowo-bukowe. Hunt [hant] LEIGH, 1784-1859, ang. kry-

tyk i poeta romant. o liberalnych poglądach; eseje o Byronie, Keatsie, Shelleyu. Hunt [hant] WILLIAM HOLMAN, 18171910, malarz ang., współzałożyciel i teoretyk bractwa prerafaelitów; obrazy o tematyce rel. i literackiej. Hunte, rz. w NRF, 1. dopływ Wezery; dł. 189 km; żeglowna od Oldenburga. Hunter [hantər] JOHN, 1728-93, ang. anatom i lekarz; czł. Royal Society; stworzył podstawy nauki o zapaleniach, opracował nowe techniki operacyjne, prowadził badania z anatomii ir fizjologii zwierząt. Hunter [hantə ], rz. we wsch. Australii (Nowa Pd. Walia); dł. ok. 460 km; w dolnym biegu przepływa zagłębie węglowe; gł. m. Newcastle. huntery, typ ang. i irl. koni myśliwskich do polowań ,,par force"; szybkie, wytrzymałe, skoczne, mocno zbudowane; wys. w kłębie 160-170 cm. Huntington [hantyŋtən] E LLSWORTH, 1876-1947, geograf amer.; badacz Azji Przedniej i Środk. oraz Ameryki Pn. i Środk.; zwolennik determinizmu geogr.; Civilization and Climate. Huntington [hantyŋtən], m. w USA (Wirginia Zach.), nad rz. Ohio; 80 tys. mieszk. (1969), zespół miejski H.-Ashland 260 tys. (1965); ośr. handl, regionu górn. (węgiel kam., gaz ziemny); hutnictwo niklu, przemysł metal., taboru kolejowego. Huntsman [hantsmən] BENJAMIN, 170476, ang. hutnik i wynalazca procesu tyglowego wytopu stali. . Huntsville [hantswyl], m. w USA (Alabama); 136 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., metal., chemiczny. Hunyady [huniadi] JANOS, ok. 1385-1456, wódz węg., od 1439 wojewoda siedmiogrodzki; 1444 walczył pod Warną; 1444-53 regent na Węgrzech; 1456 zwycięstwo nad Turkami pod Belgradem. Hupej, prowincja we wsch. Chinach; ośr. adm. Wuhan; 187,5 tys. km2, 32 mln mieszk. (1967); ważny region roln. (ryż, bawełna, sezam, rami, sadownictwo); rybołówstwo; wydobycie rud żel. i hutnictwo żelaza. Huppert HUGO , ur. 1902, poeta austr.; 1928-45 w ZSRR; podczas II wojny świat, czynny w ruchu antyfaszyst.; tłumacz poezji radz., wprowadził do poezji austr. jej metody twórcze. huragan, niezwykle gwałtowny, porywist y wi atr o prę dkości 120 i wi ę cej km/godz. huraganowy, mający siłę huraganu (o wietrze); przen. gwałtowny, silny. Hurban JOZEF MILOSLAV, 1817-88, słowacki pisarz, polityk; założyciel pisma lit. „Slovenskje Pohl'adi"; liryka osobista i patriot.; jeden z organizatorów słowac. powstania. Hurban Vajanský SVETOZÁR →Vajanský Hurban Svetozár. hurdycja, arch. w średniow. budowlach obronnych drewn. galeria u szczytu muru warownego, z której rażono nieprzyjaciela. Hurko I OSIF (właśc. I. Romejko-Hurko), 1828-1901, feldmarszałek ros.; 1883-94 generał-gubernator warsz., rusyfikator (wprowadził język ros. do sądów, urzędów i szkół. Hurley [hə: rly], miejscowość w USA (Nowy Meksyk); ośr. hutnictwa miedzi; w pobliżu odkrywkowe kopalnie rudy miedzi. Hurło ALEŚ, 1892-1938, poeta białorus.; liryki poświęcone wsi pańszczyźnianej, a następnie budownictwu socjalistycznemu. hurma, tłum, gromada. hurma (churma, hebanek, Diospyros), drzewo lub krzew obszarów zwrotnikowych; dla słodkich, jadalnych owoców (jagód) uprawia się gł. śliwodaktyl i persymon wirgiński; hebanu dostarcza gł. D.

ebenum.

hut maczki, zool ->gregaryny. Huron [hjuərən], jezioro w Kanadzie i USA, drugie pod względem wielkości w

Huta Stalowa Wola 431 grupie Wielkich Jezior, na wys. 176 m; pow. 59,6 tys. km2, gleb. do 228 m; połączone z jez. Górnym, Michigan i Erie; żegluga. Huroni, Indianie Ameryki Pn., obecnie w rezerwatach Oklahomy (USA) i Ontario (Kanada); ok. 1 mln; rolnictwo. hurt, sprzedaż, kupno dużych ilości towaru. Hurtado de Mendoza [ur- de -dota] D IE-GO, 1503-75, hiszp. poeta, historyk i humanista; prace hist. (La guerra de Granada), listy moralno-filoz., proza satyr., poezje. Hurter F ERDINAND, 1844-98, chemik szwajc; stworzył podstawy sensytometrii (z V.Ch. Drifieldem). hurtowanie, dawna nazwa nawożenia pastwisk odchodami owiec przetrzymywanych w koszarach (zagrodach) przenoszonych kolejno na różne części pastwiska. hurtownia, przedsiębiorstwo dokonujące transakcji hurtowych; składnica hurtowa. Huryci, lud zajmujący w III tysiącleciu p.n.e. tereny w okolicy jez. Wan, w II tysiącleciu — nad górnym Tygrysem, Eufratem i pn. Syrią; założyciele państwa Mitanni. Hurynowicz ADAM HILARY, 1869-94, białorus. poeta i folklorysta; rewol. wiersze nawołujące do walki o wyzwolenie nar. i społ.; wydawca folklorystycznego Zbioru rzeczy białoruskich...; tłumacz Mickiewicza, Kasprowicza i Orzeszkowej. hurysy, wg Koranu wiecznie piękne i młode dziewice w raju muzułm., przeznaczone w nagrodę wiernym, za życie zgodne z nakazami islamu. Hus JAN, 1369-1415, czes. reformator rel. i bohater nar.; inicjator husytyzmu; bronił narodowości i jęz. czes.; na gruncie protestu przeciw uciskowi ludności czes. przez niem. (w większości) hierarchię kośc. postulował reformy organizacyjne i doktrynalne kościoła; spalony na stosie. Husajn, al-, ok. 625-680, syn kalifa Alego i córki Mahometa — Fatimy; czczony przez szyitów, jego grób w m. Karbala (Irak) — miejscem pielgrzymek. Husajn Bajkara, XV/XVI w., władca z dyn. Timurydów, panujących w Mawarannahrze 1468-1506, ze stolicą w Heracie; mecenas literatury i sztuki. Husajn ibn Ali, 1853(?)-1931, szarif Mekki z rodu Haszymidów; 1916 zorganizował powstanie przeciw Turkom i proklamował się królem Hidżazu i Arabów; 1924 wygnany przez Ibn Sauda. Husajn ibn Talal, ur. 1935, król Jordanii od 1952, z dyn. Haszymidów. Husák GUSTAV, ur. 1913, czechosł. działacz ruchu robota., prawnik; 1944 uczestnik słowac. powstania nar.; od 1943 czł. KC KP Słowacji, a od 1945 KC KPCz, 1968-69 I sekr. KC KPS, od 1969 I sekr. KC KPCz. Husamzade Sanallah, XV w., malarz tur. działający na dworze Murada II, potem Mehmeda II; poeta. husaria, w XVII w. ciężkozbrojna jazda pol. wyposażona m.in. w półzbroje ze skrzydłami, szyszakami, uzbrojona w kopie i broń białą sieczną; w bitwie gł. siła uderzeniowa; 1776 przekształcona w kawalerię narodową. Husarski WACŁAW, 1883-1951, historyk sztuki, pisarz, plastyk, konserwator; prof. Uniw. Łódzkiego. Hüseyin Rahmi Gürpinar [h. r. -pynar], 1864-1944, pisarz tur.; powieści obyczajowe — cenne dokumenty życia Turcji z okresu europeizacji. Husi [husz i], m. we wsch. Rumunii, w pobliżu granicy z ZSRR; 21 tys. mieszk. (1968). Huskvarna [hü:skwa: r na], m. w pd. Szwecji, nad jez. Wetter; 14 tys. mieszk. (1966); przemysł maszynowy. husky [hasky; ang.], nazwa lokalnych odmian psów pociągowych pn. Kariady i Alaski. Hussarska HELENA, ur. 1922, rzeźbiarka; rzeźba pomnikowa (Pomnik Czynu Rewo-

lucyjnego w Sosnowcu 1967 — wraz z mężem Romanem i W. Cęckiewiczem), rekonstrukcje. Hussarski ROMAN, ur. 1923, rzeźbiarz, pedagog; rzeźba arch. i pomnikowa (Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Sosnowcu 1967 — wraz z żoną Heleną i W. Cęckiewiczem), mozaika. Husserl E DMUND, 1859-1938, filozof niem.; prof. uniw. w Getyndze i Fryburgu Badeńskim; twórca fenomenologii; zajmował się filozofią matematyki, analizą filoz. podstaw logiki (krytyka psychologizmu), zainicjował teorię składni log.; w filozofii postulował metodę poznania (zwł. doświadczenia) przez tzw. bezpośrednią naoczność w akcie świadomości; Idee... Hussowski (Husowczyk) MIKOŁAJ, ok. 1480-po 1533, poeta; autor łac. poematu o żubrze Carmen de statura ... bisontis. Huston [hju:stən] JOHN, ur. 1906, amer, reżyser film.; wybitne filmy społ. i przygodowe (Asfaltowa dżungla, Moby Dick, Skłóceni z życiem). Husum [hu:zum], m. w NRF (SzlezwikHolsztyn), nad M. Północnym; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., stoczn.; port rybacki. husyci, zwolennicy, wyznawcy husytyzmu. husyckie wojny, czes. wojny o charakterze rel.-nar. i społ. prowadzone 141934, przeciw wojskom cesarskim gł. przez husytów — taborytów pod wodzą J. Žižki; po początkowych zwycięstwach klęska taborytów pod Lipanami 1434. husytyzm, ruch rel.-społ. i nar. zapoczątkowany w Czechach przez J. Husa na pocz. XV w., skierowany przeciwko władzy polit. papieża, zależności Czech od Niemiec i ustrojowi feudalnemu; 2 odłamy: umiarkowany kalikstynów, radykalny taborytów; po klęsce taborytów kościół kalikstynów przetrwał do XVI w. husytyzm w Polsce, ruch rel.-społ. kształtujący się w wyniku przenikania ideologii husyckiej do Polski i w warunkach narastania antagonizmów społ.; najsilniej rozwinął się w pd.-zach. i pn. Polsce; antyhusycka polityka Z, Oleśnickiego; zawiązanie konfederacji husytów małopol. pod wodzą Spytka z Melsztyna, 1439 klęska konfederacji pod Grotnikami — upadek husytyzmu w Polsce. Huszcza JAN, ur. 1917, poeta, prozaik, satyryk; Żarty, satyry, fraszki, wiersze lir.., opowiadania, wspomnienia. Hu Szy, 1891-1962, chiń. pisarz, poeta, historyk literatury i filozofii; przedstawiciel poezji eksperymentalnej, która wprowadzała awangardowe formy eur. na grunt chiński. huta: 1) zakład metalurgiczny, w którym wytapia się metale z rud, uzyskuje stopy oraz przerabia je plastycznie (przez kucie, walcowanie itp.), nadając im odpowiedni kształt; istnieją h. żelaza (surowcowe i jakościowe), miedzi, cynku itp.; 2) zakład wytapiający szkło i wytwarzający produkty szklane. Huta Aluminium, w Skawinie, budowa 1952-54, produkuje aluminium hutn., masę anodową, niektóre metale wysokiej czystości i kamienie syntet. (korundy). Huta Aluminium Konin, w Malińcu k. Konina, budowa 1961-66; produkuje aluminium hutnicze. Huta Baildon [h. bejldn], w Katowicach, huta stali jakościowych, budowa 1823-30; produkuje gł. wyroby walcowane i kute ze stali stopowych m.in. szybkotną cych, nierdzewnych, żaro- i kwasoodpornych oraz wyroby z węglików spiekanych, magnesy, elektrody spawalnicze i wiertła. Huta Bankowa →Huta im. F. Dzierżyń-skiego. Huta Batory, w Chorzowie, huta stali uruchomiona 1872; produkuje rury bez szwu, pręty walcowane, blachy i odkuwki ze stali jakościowych, gł. stopowych. Huta Bobrek, w Bytomiu, huta surowcowa żelaza i stali zał. 1856; produkuje

surówkę, żelazomangan, stal zwykłą i stopową, wyroby walcowane. Huta Cynku Miasteczko Śląskie, w Miasteczku Śląskim, zakłady hutnictwa cynkowego i ołowiowego, budowa 1961-66; produkuje cynk i ołów rafinowany, tlenek cynku surowy i kwas siarkowy. huta cynku w Katowicach →Zakłady Cynkowe Silesia. huta cynku w Szopienicach (Katowice) →Zakłady Cynkowe Szopienice. Huta Ferrum, w Katowicach, huta żelaza zał. 1874 (początkowo jako nieduża kuźnia, od 1900 jako S.A, Ferrum); produkuje rury ze szwem wzdłużnym i spiralnym, rurociągi turbinowe, gazowe i naft., zbiorniki i walczaki wysokociśnieniowe, urządzenia hutn. oraz odlewy staliwne. Huta Florian, w Świętochłowicach, zał. 1828; produkuje surówkę, stal martenowską, wyroby walcowane, taśmy zimnowalcowane. Huta im. Bolesława Bieruta, w Częstochowie, kombinat metalurgiczny, jeden z największych w Polsce; budowa 18931900 (pn. Huta Częstochowa); produkuje gł. surówkę, stal martenowską, wyroby walcowane, rury bez szwu. Huta im. Feliksa Dzierżyńskiego, w Dąbrowie Górniczej, huta żelaza i stali zbudowana 1834-40 (jako Huta Bankowa); produkuje surówkę, stal martenowską, wyroby walcowane, obręcze parowozowe i wagonowe, odkuwki, odlewy staliwne, maszyny i urządzenia hutnicze. Huta im. gen. K. Świerczewskiego, w Zawadzkiem, pow. Strzelce Opolskie, zał. 1836 (p.n. Andrzej); produkuje rury walcowane i ciągnione bez szwu,. odkuwki, rozjazdy i akcesoria kolejowe. Huta im. Lenina (H i L), w Krakowie (Nowa Huta), kombinat metalurgiczny, największy w Polsce producent stali; budowa od 1950, pierwsze obiekty i oddziały 1954, 1966 uruchomiono stalownię konwertorową tlenową oraz wielki piec o pojemności użytecznej 2000 m*; produkuje koks, surówkę oraz liczne asortymenty stali w postaci zarówno półfabrykatów, jak i wyrobów gotowych walcowanych i kutych oraz rury ze szwem. Huta im. Marcelego Nowotki, w Ostrowcu Świętokrzyskim (do 1952 Huta Ostrowiec), powstała w 1 poł. XIX w.; produkuje gł. stal martenowską, wyroby walcowane, odkuwki, rury żeliwne odlewane odśrodkowo, maszyny i urządzenia hutn., konstrukcje stal., samoch. i kol. resory. Huta Jedność, w Siemianowicach Śląskich, huta stali uruchomiona 1839 (p.n. Huta Laura); huta jest wyspecjalizowana w produkcji stali martenowskiej, rur bez szwu i ze szwem. Huta Kościuszko, w Chorzowie, huta surowcowa żelaza i stali, jedna z najstarszych hut na Górnym Śląsku, uruchomiona 1802 (jako Huta Królewska); produkuje gł. surówkę, stal, wyroby walcowane, szyny kolejowe. Huta Królewska →Huta Kościuszko. Huta Laura →Huta Jedność. Huta Miedzi Głogów, w Żukowicach k. Głogowa, największa pol. huta miedzi; 1971 ukończono I etap budowy; produkuje miedź elektrolityczną; wchodzi w skład Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi w Lubinie. Huta Miedzi Legnica, w Legnicy, budowa 1951-53 (jako Legnickie Zakłady Metalurgiczne); produkuje miedź elekrolityczną, ubocznie — kwas siarkowy; wchodzi w skład Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi w Lublinie. Huta Pokój, w Rudzie Śląskiej, huta surowcowa żelaza i stali, budowa od 1840; produkuje surówkę, stal martenowską, wyroby walcowane, odkuwki. Huta Stalowa Wola, w Stalowej Woli, huta stali jakościowej, budowa 1937-39; produkuje wyroby walcowane ze stali stopowych, m.in. narzędziowych, szybkotnących nierdzewnych oraz kwaso- i żaroodpornych.

432 Huta Szkła Okiennego Sandomierz Huta Szkła Okiennego Sandomierz, w Sandomierzu, budowa 1960-66, największa i najnowocześniejsza huta szkła w Polsce; produkuje również na eksport. Huta Warszawa, W Warszawie, huta stali jakościowej, jeden z najnowocześniejszych zakładów metalurgicznych w Polsce, budowa od 1952; produkuje stal węglową i stopową oraz wyroby walcowane, pręty i taśmy, odkuwki ciężkie. Huta Zabrze, w Zabrzu, zbudowana 1851-52; produkuje odlewy żeliwne, walce hutnicze, maszyny i urządzenia hutnicze oraz ciężkie konstrukcje stalowe. Huta Zawiercie, w Zawierciu, budowana 1897-1902; produkuje gł. stal martenowską i wyroby walcowane. Huta Zygmunt, w Bytomiu (Łagiewniki), zbudowana 1857-59; produkuje odlewy staliwne, odkuwki, maszyny i urządzenia hutnicze. Hutcheson [haczysn] F RANCI S , 16941746, filozof ang.; zajmował się gł. etyką i estetyką; sformułował jako pierwszy zasadę etyczną „największego szczęścia dla największej liczby ludzi", która stała się hasłem utylitaryzmu. Hutchinson [haczynsn], m. w USA (Kansas), nad rz. Arkansas; 36 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (pszenica); przemysł spoż., maszynowy. hutnictwo, przemysł obejmujący otrzymywanie metali z rud, złomu itp. oraz przeróbkę plast, metali w walcowniach i kuźniach na półwyroby i wyroby gotowe. hutniczy cement, cement wytwarzany z granulowanego żużla wielkopiecowego i klinkieru cementu portlandzkiego; stosowany do betonów poddanych działaniu wód agresywnych. Hutnikiewicz ARTUR, ur. 1916, historyk literatury; prof. uniw. w Toruniu; studia o naturalizmie i S. Żeromskim; Od czystej formy do literatury faktu. Hutten U LRICH VON, 1488-1523, humanista niem.; rzecznik reformacji i jedności nar. Niemiec, polemista antykat.; współautor części 2 Listów ciemnych mężów.; wiersze i dialogi (gł. łac). Hutter (Huter, Hutterer) JACOB, ?-1536, przywódca anabaptystów niem., organizator gmin opartych na zasadzie wspólnej własności w pd.-zach. Niemczech i na Morawach; spalony na stosie. Hutton [hatn] JAMES , 1726-97, geolog szkoc, lekarz; twórca podstaw nowocz. geologii (sformułował zasadę aktualizmu). Hutyra [hutyro] F ERENC , 1860-1934, węg. lekarz wet.; prof. wyższej szkoły wet. w Budapeszcie; podręcznik Szczegółowa patologia i terapia chorób zwierząt (wraz z J. Marekiem). Huxley [haksly] ALDOUS, 1894-1963, pisarz ang.; powieści zawierające sceptyczną krytykę społ. współczesności i kierunku rozwojowego cywilizacji (Kontrapunkt, anty-utopia Nowy, wspaniały świat). Huxley [haksly] ANDREW F IELDING, ur. 1917, fizjolog ang.; prof. uniw. w Londynie, czł. Royal Society; nagr. Nobla za odkrycia dotyczące chemizmu pobudzenia i przewodnictwa nerwowego. Huxley [haksly] SIR JULIAN SORELL, ur. 1887, ang. biolog i pisarz; prof. w King's College w Londynie, czł. Royal Society, sekretarz i dyr., UNESCO; liczne prace i książki dotyczące rozwoju i teorii ewo lucji oraz problemów ogólnobiol. i filo zoficznych. Huxley [haksly] T HOMAS HENRY, 182595, ang. zoolog, paleontolog, fizjolog i filozof; prof. w Royal School of Mines, czł. Royal Society; obrońca i propagator teorii Darwina; badania nad pochodzeniem człowieka, płazów i ptaków oraz czaszki kręgowców; w poglądach filoz. reprezentował agnostycyzm. Huy [üi] RENIER DE, XII w.^ niderl. złotnik i giser; romańska brązowa chrzcielnica w kościele St. Barthelemy w Liege. Huy [üi], m. w pd.-wsch. Belgii, nad

Mozą; 13 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., papierniczy. Huygens [höichəns] CHRISTIAAN, 162995, hol. fizyk, astronom i matematyk; prekursor falowej teorii światła; twórca zegara wahadłowego, odkrywca jednego z księżyców Saturna. Huygens [höichəns] CONSTANTIJN, 15961687, poeta hol.; przedstawiciel „złotego wieku" w literaturze hol.; poezje lir., moralizatorskie, satyry, komedia; pisał w języku łac, fr., wł. i holenderskim. Huygensa zasada [z. höichensa], zasada wyjaśniająca mechanizm rozchodzenia się fal: każdy punkt ośrodka, do którego dochodzi fala, staje się źródłem nowych fal, tzw. fal cząstkowych. Huysman [hois-] R OELOF →Agricola Rudolf (zw. Starszym). Huysmans [üismã:s] C AMI LLE , 18711968, polityk belg., niiędzynar. działacz socjalist.; 1905-11 sekr. II Międzynarodówki; 1925-27 min. oświaty; 1946-47 premier; 1954-58 przewodn. Izby Deputowanych. Huysmans [üismã:s] JORIS KARL, 18481907, pisarz fr.; powieści początkowo pod wpływem naturalizmu, później zwrócił się ku problematyce rel. (W drodze). Huyton with Roby [hojtn u yd ro u by], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Liverpool; 69 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe. huzarzy, lekka jazda węg. powstała w XVI w.; później wprowadzona w wielu armiach europejskich. HV, mech. symbol twardości materiału określanej twardościomierzem Vickersa. Hvannadalshnúkur [kwatnada: Iskmu: kür], wulkan, najwyższy szczyt Islandii; 2119 m; wznosi się ponad lodowcem Vatnajókull. Hvar, górzysta wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, w2 pobliżu wybrzeży Dalmacji; 300 km , ok. 20 tys. mieszk.; gł. m. H.; rozwinięta turystyka. Hvar, m. w Jugosławii, na wyspie H.; ok. 2 tys. mieszk. (1965); kąpielisko, ośr. turystyczny. Hviezdoslav P AVOL (właśc. P. Országh), 1849-1921, poeta słowac; poezja patriot.; liryka, poematy z życia ludu (Hdjnikova zena); dramat inspirowany tematyką bibl.; przekłady. Hyakunin-isshu, antologia poezji jap. z XIII w., obeimuje reprezentatywne utwory pisarzy z VIIXIII w. hybryd, biol. →mieszaniec. hybryd (hydryda), techn. czteroramienne rozgałęzienie falowodowe pozwalające moc przychodzącą jedną gałęzią rozdzielać po połowie tylko do 2 z pozostałych 3 gałęzi; używany w technice mikrofalowej. hybryda, wyraz złożony z elementów składowych należących do'dwóch różnych języków (np. gr.-łac. automobil). hybrydowa maszyna, maszyna mat. (licząca) o konstrukcji mieszanej, łączącej w integralną całość podzespoły analogowe i cyfrowe. hybrydyzacja, biol. →krzyżowanie. hybrydyzacja, chem. powstawanie kilku orbitali atomowych o jednakowym stanie energetycznym z odpowiedniej liczby orbitali będących w różnych stanach energetycznych; towarzyszy tworzeniu się wiązań chemicznych. hydacorn, preparat o działaniu przeciwmigrenowym; zawiera dwuhydroergotaminę, kofeinę i pochodną hydantoiny. hydatody (wypotniki), gruczołki lub otworki w skórce liści, wydalające ciekłą wodę. Hyde [hajd] D OUGLAS , 1860-1949, irl. poeta, dramaturg, historyk literatury i kultury; działacz nar. ruchu odrodzenia celt., pierwszy prez. (1937-45) republiki fiire. Hyde [hajd], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 39 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu bawełnianego. Hyde Park [hajd p.], park w Londynie, znane miejsce wieców publicznych. hydra, zool. →stułbia.

hydra lernejska, mit. gr. potwór 9-ciogłowy, żyjący w błotach Lerny (Argolida) i pustoszący jej okolicę; zabicie jej było jedną z 12 prac Heraklesa. hydrant, urządzenie do pobierania wody z gł. przewodów sieci wodociągowej dla celów przeciwpożarowych, polewania ulic itp.; H — oznacza miejsca zainstalowania h. hydrargilit (gibbsyt), minerał, wodorotlenek glinu; biały, jasnoszary, o połysku szklistym lub perłowym; składnik boksytów i laterytów. hydrastyna, alkaloid z grupy izochinoliny, występujący w kłączach gorzknika; h i jej pochodne bywają stosowane w zaburzeniach miesiączkowania. hydratacja (uwodnienie), reakcja przyłączania wody do innych substancji; h. mogą ulegać jony i związki chemiczne. hydraty (wodziany), połączenia chem. zawierające wodę w postaci oddzielnych cząsteczek; np. dziesięciowodny siarczan sodowy Na2SO4•10H2O. hydrauliczna prasa, prasa, w której nacisk suwaka jest spowodowany ciśnieniem cieczy (woda, olej) wypełniającej cylinder hydrauliczny. hydrauliczna przekładnia, przekładnia, w której ruch z elementu czynnego do biernego jest przenoszony za pośrednictwem cieczy; układ może być złożony z pompy, napędzanego przez nią silnika tłokowego lub turbinowego i urządzeń pośredniczących. hydrauliczna turbina →wodna turbina. hydrauliczna wysokość (wysokość rozporządzalna), całkowita energia mech. 1 kg cieczy, znajdującej się na wysokości z, pod ciśn. p i poruszającej się z prędkością v: H — v2/2g+p/γ+z (g — przyśpieszenie ziemskie, γ — cięż. właśc. cieczy); człony we wzorze: wysokość prędkości, ciśnienia i położenia. hydrauliczne sterowanie, sterowanie za pomocą układu, którego podstawowym zespołem jest przekładnia hydrauliczna. hydrauliczne straty, straty energii mech. cieczy przepływającej przewodem lub korytem, spowodowane oporami tarcia; mierzone wysokością hydrauliczną. hydrauliczne uderzenie (uderzenie wodne), znaczy wzrost ciśnienia cieczy w przewodzie wywołany nagłym zahamowaniem jej przepływu. hydrauliczny gradient, stosunek różnicy wysokości poziomu wody gruntowej do długości jej przepływu; umożliwia m.in. wyznaczanie prędkości przepływu wody gruntowej na danym obszarze. hydrauliczny napęd, napęd za pomocą przekładni hydraulicznej; używany np. w pojazdach (np. lokomotywach spalinowvch), obrabiarkach. hydrauliczny opór, opór stawiany przez ścianki przewodu lub koryta przepływającej cieczv: powoduie straty energii. hydrauliczny promień B h, stosunek powierzchni przekroju strumienia cieczy do dł. obwodu przekroju, na której ciecz styka się ze ścianką przewodu. hydrauliczny silnik →wodny silnik. hydrauliczny spad →spad. hydrauliczny spadek, stosunek strat energii mech. cieczy (hydraulicznej wysokości), przepływającej przewodem lub korytem, do drogi, na której powstała strata. hydrauliczny transport (hydrotransport), przenoszenie ciał kawałkowych, ziarnistych lub pyłów przez ciecz (zwykle wodę) w przewodach (rurociągach lub kanałach); używany np. w transporcie węgla. hydraulika, nauka badająca doświadczalnie prawa równowagi i ruchu cieczy; koryguje wzory teoret. hydromechaniki oraz tworzy własne oparte na doświadczeniach. hydrazid (rimifon), hydrazyd kwasu izonikotynowego, najsilniejszy lek przeciwgruźliczy, stosowany zwykle łącznie ze streptomycyną.

hydromechanika 433 hydrazobenzen C6H5NHNHC6H5, związek org. otrzymywany przez redukcję nitrobenzenu cynkiem; kryształy; pod wpływem mocnych kwasów ulega przegrupowaniu na benzydynę. hydrazowe związki RNHNHR, pochodne hydrazyny NH2NH2 zawierające w cząsteczce symetrycznie położone rodniki alkilowe lub arylowe. hydrazyd kwasu maleinowego →antyrost. hydrazydy RCONHNH2, związki powstające z kwasu karboksylowego i hydrazyny; kryształy. hydrazyna N 2H4, trująca, rozpuszczalna w wodzie ciecz o własnościach redukujących; zasada; stosowana m.in. w analizie chem., w syntezie org., do napędu rakiet. hydria, w staroż. Grecji naczynie na wodę, gliniane lub metal.; pękaty brzusiec, wysoka szyjka, 2 uchwyty poziome i 1 pionowy. hydro-, pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający: wodny, odnoszący się do wody; np. hydroliza, hydrofor. hydroakustyka, dział akustyki zajmujący się wytwarzaniem, odbiorem i propagacją fal akustycznych w wodzie. hydrobiologia, nauka badająca życie organizmów wodnych mórz i zbiorników słodkowodnych oraz wzajemne ich zależności w zespołach na tle środowiska. hydrobiologiczne stacje, placówki nauk. badające faunę i florę zbiorników wodnych oraz fiz. i chem. właściwości wód jako środowiska życia. hydrobionty, organizmy ściśle związane ze środowiskiem wodnym; przystosowania zależne od warunków różnych regi onów i s t re f mórz, j e z i or i i n., np. u ryb głębinowych. Hydroburgius RHAETUS →Agricola Rudolf (zw. Młodszym). hydrobus (tramwaj wodny), mały statek pasażerski do utrzymywania komunikacji wodnej i turystyki w obrębie miast i portów. hydrocefalia →wodogłowie. hydroceluloza, celuloza poddana działaniu kwasów; stosowana do wyrobu papieru. hydrochemia, dział hydrologii; zajmuje się badaniem procesów chem. zachodzących w wodach występujących w przyrodzie ; h. rozwinęła się jako nauka pomocnicza hydrobiologii. hydrochinon (p-dwuhydroksybenzen); C6H4(OH) 2; kryształy; ma własności silnie redukujące; stosowany m.in. do wyrobu wywoływaczy fotograficznych. hydrochlorokauczuk →chlorowodorokau-czuk. hydrocortison, 17-hydroksykortykosteron; lek stosowany zewn. w stanach zapalnych na tle alergicznym, w świerzbiączce, przy oparzeniu słonecznym i in. hydrocyklon, urządzenie do oddzielania cząstek stałych od cieczy; wyzyskuje siły odśrodkowe występujące w cieczy poruszającej się w h. ruchem wirowym. hydrodynamiczna analogia →Kelvina analogia. hydrodynamiczna siła (reakcja hydrodynamiczna), siła, z jaką ciecz działa na poruszające się w niej ciało; składowe s.h.: opór hydrodynamiczny — przeciwnie skierowany do prędkości ciała względem cieczy, siła nośna — w płaszczyźnie symetrii ciała i prostopadła do oporu. hydrodynamiczne podobieństwo, zbiór praw fiz. umożliwiający przenoszenie wyników badań hydrodynamicznych laboratoryjnych lub na modelach do warunków rzeczywistych. hydrodynamiczny napór, siła, z jaką strumień cieczy działa na zaporę wstawioną w linię jego działania. hydrodynamiczny opór, składowa siły hydrodynamicznej hamująca ruch ciała w cieczy. hydrodynamika, dział hydromechaniki zajmujący się zagadnieniami przepływu

cieczy i sił występujących podczas ruchu względnego cieczy i zanurzonego w niej ciała stałego; wykorzystywana w budowie statków i turbin wodnych, rurociągów itp. hydroelektrometalurgia, uzyskiwanie metali z rud lub oczyszczanie (rafinacja) metali przez wydzielanie drogą elektrolizy z roztworów wodnych ich soli (otrzymywanych np. przez ługowanie rud). hydroelektrownia →wodna elektrownia. hydroelewator, rodzaj strumienicy używanej do podnoszenia cieczy, zwykle wody; działa na zasadzie zwężki Venturiego. hydroenegretyczny zakład (wodny zakład energetyczny), zakład przetwarzający energię mech. wody na energię ruchu obrotowego wału lub energię elektr.; siłownia lub elektrownia wodna. hydroenergetyka (energetyka wodna), dział energetyki zajmujący się przetwarzaniem energii mech. wody na energię ruchu obrotowego wału za pomocą silników wodnych. hydrofilowe koloidy, hydrozole, których cząstki fazy rozproszonej adsorbują cząsteczki wody, co stabilizuje koloid. hydrofity, rośliny wodne (denne lub pływające wolno); zanurzone częściowo (np. grzybienie) lub całkowicie (np. moczarka) — te wymieniają wodę całą powierzchnią (nie mają szparek). hydrofobowe koloidy, hydrozole, w których brak jest oddziaływania między cząstkami fazy rozproszonej a wodą; k.h. stabilizowane są odziaływaniami elektrycznymi. hydrofon, przetwornik elektroakustyczny przystosowany do odbioru fal akustycznych w wodzie; odpowiednik mikrofonu. hydrofor →hydroforowe urządzenie. hydroforowe urządzenie (hydrofor), urządzenie zapewniające dopływ wody do najwyższych pięter wysokich budynków; wodę wtłacza się za pomocą pompy do zamkniętego zbiornika, z którego pod ciśnieniem sprężonego nad nią powietrza woda zasila sieć wodociągową budynku. hydrogenerator, zespół złożony z turbiny wodnej i napędzanej przez nią prądnicy elektr., służący do przetwarzania, energii mech. wody w energię elektr.; używany w elektrowniach wodnych. hydrogenizacja →uwodornienie. hydrogeologia, dział geologii stosowanej obejmujący badanie wód podziemnych, gł. ich składu chem., pochodzenia, rozmieszczenia, występowania na pow. Ziemi, ruchu w, warstwach skalnych oraz przemian jakim ulegały w historii Ziemi. hydrografia, dział geografii fiz.; zajmuje się przedstawieniem stosunków wodnych na Ziemi w ujęciu dynamicznym i w powiązaniu ze środowiskiem geograficznym. hydroizobaty, linie na mapie hydrogeol. łączące punkty o tej samej głębokości zwierciadła wód gruntowych względem powierzchni terenu. hydroizohipsy, linie na mapie hydrogeologicznej łączące punkty o jednakowej wysokości zwierciadła wód gruntowych względem poziomu morza. hydrokrakowanie (hydrokraking), chem. proces rozkładu węglowodorów z równoczesnym uwodornieniem powstałych produktów do węglowodorów nasyconych o mniejszym ciężarze cząsteczkowym niż węglowodór wyjściowy; h. prowadzi się w obecności katalizatorów, w wysokiej temp. i pod wysokim ciśnieniem; h. poddaje się m.in. wysokowrzące frakcje ropy naft. w celu otrzymania z nich paliw motorowych. hydroksoniowy jon →hydronowy jon. hydroksyaldehydy, aldehydy zawierające w cząsteczce grupy wodorotlenowe; najprostszy h.: aldehyd glikolowy HO—CH2— —CHO; do wyższych h. należą aldozy. hydroksyaminy, aminy zawierające w cząsteczce grupy wodorotlenowe; zalicza się do nich aminoalkohole (np. kolamina) i aminofenole; używane do syntezy leków.

hydroksybenzen →fenol. hydroksybenzeny →fenole. hydroksyketony, ketony zawierające w cząsteczce grupy wodorotlenowe; najprostszym h. jest hydroksyaceton CH3COCH2OH; do wyższych wieiohydro-ksyketonów należą ketozy. hydroksykwasy, kwasy karboksylowe zawierające w rodniku węglowodorowym grupy wodorotlenowe; rozróżnia się h. alifatyczne, zw. alkohoiokwasami, i h. aromatyczne, pochodne fenoli; h. są mocniejszymi kwasami od odpowiednich kwasów karboksylowych. hydroksylizyna, aminokwas występujący obok hydroksyproliny w niektórych białkach tkanki łącznej. hydroksyloamina NH2OH, bezbarwne, łatwotopliwe kryształy; nietrwała, rozkłada się wybuchowo; słaba zasada; ze związkami karbonylowymi daje oksymy; stosowana w analizie chem., do otrzymywania np. kaprolaktamu. hydroksylowanie, proces wprowadzania grupy wodorotlenowej do cząsteczki związku org., np. przez wymianę grupy funkcyjnej (np. sulfonowej) na grupę wodorotlenową. hydroksylowy jon (jon wodorotlenowy), jednoujemny jon OH , powstający w wyniku dysocjacji elektrolitycznej wody i wodorotlenków; ze wzrostem stężenia j.h. wzrasta zasadowość roztworów wodnych. hydroksymetylocytozyna, zasada azotowa, składnik kwasu nukleinowego bakteriofagów. hydroksymetylouracyl, zasada azotowa wykryta w kwasie nukleinowym bakteriofagów. hydroksyprolina, aminokwas występujący w dużych ilościach w białkach tkanki łącznej: kolagenie i elastynie. hydroksytolueny →krezole. hydroksyzyna (atarax), środek o działaniu hamującym na czynności ośrodkowego układu nerwowego; stosowana w stanach napięcia nerwowego, stanach lękowych, w nerwicach i in. hydrolazy, jedna z sześciu gł. klas enzymów; należą do niej enzymy katalizujące hydrolityczny rozpad określonych wiązań w substracie; występują w każdej komórce. hydrolazy glikozydowe, grupa enzymów z klasy hydrolaz, katalizujących rozszczepienie cząsteczek cukrów złożonych, np. maltaza, amylaza. hydrolimfa, wodnisty płyn krążący w u-kładzie gastrowaskularnym jamochłonów; rola odżywcza i wydalnicza. hydroliza, rozkład związków chem. pod wpływem wody wg równania: AB+H2O↔ ↔AH+BOH; h. jest z reguły reakcją odwracalną; ulegają jej m.in. sole i estry. hydroliza drewna →scukrzanie drewna. hydrologia, nauka o wodach występujących w przyrodzie, traktowana jako gałąź geofizyki; bada zjawiska i procesy zachodzące w hydrosferze; ogólnie dzieli się na: hydrometeorologię, h. kontynentalną i oceanologię. hydrologiczny rok, pełny cykl zjawisk wodnych (zimowe gromadzenie się zasobów wody, wiosenny ich odpływ oraz letnie i jesienne wyczerpywanie przerywane opadami) w okresie 1 XI-31 X. hydrolokacja, wykrywanie i wyznaczanie położenia obiektów położonych pod pow. wody; aktywna — wysyłanie fal akustycznych o częstotliwościach 3-50 kHz i odbieranie ech, pasywna — odbieranie fal wysyłanych przez lokalizowane obiekty. hydrolokator, urządzenie do hydroloka-cji działające na zasadzie obserwacji echa, występującego w wyniku odbicia wysyłanych fal ultradźwiękowych od napotkanych przeszkód (azdyk, echosonda). hydromagnetyka →magnetohydrodyna-mika. hydromechanika, dział mechaniki płynów zajmujący się równowagą i ruchem cieczy oraz znajdujących się w nich ciał stałych; dzieli się na hydrostatykę i hydrodynamikę.

434 hydromeehanizacja hydromechanizacja, wykorzystywanie silnego strumienia wody do odspajania gruntów i transportu urobku; stosowana w budownictwie (gł. przy wykonywaniu wykopów i nasypów) oraz w górnictwie. hydrometalurgia, dział metalurgii obejmujący otrzymywanie metali z roztworów wodnych ich soli; h. ma szerokie zastosowanie w otrzymywaniu niektórych metali nieżelaznych. hydrometeory, ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej w atmosferze ziemskiej (z wyjątkiem chmur), np. opady i osady atm., mgły. hydrometria, nauka o pomiarach wodnych, dział hydrologii; zajmuje się zmianami poziomu wód powierzchniowych i podziemnych oraz zjawisk lodowych, pomiarami głębokości rzek i jezior, ruchu i przepływu wody i in. hydromonitor (monitor), urządzenie do wytwarzania strumienia wody wyrzucanej pod ciśnieniem kilkuset atmosfer, stosowane w hydromechanizacji. hydromuskowit, miner. →illit. hydronalium, stop aluminium z magnezem, manganem i krzemem; odporny na działanie wody mor.; stosowany gł, w przemyśle okrętowym. hydronetka, zespół pompy ssąco-tłoczącej i zbiornika na środek gaśniczy (np. wodę) trwale z sobą połączonych; podręczny sprzęt gaśniczy do gaszenia małych pożarów. hydronimia, dział onomastyki, obejmujący badanie nazw wód, np. rzek, jezior. hydronowy jon (jon hydroksoniowy), H3O+, uwodniony jon wodorowy H+; tworzy się w wyniku dysocjacji elektrolitycznej wody i kwasów; ze wzrostem stężenia j.h. wzrasta kwasowość roztworów wodnych.. hydropatia, med. →wodolecznictwo. hydroplan →wodnosamolot. hydropłat →wodolot. hydroponiki →kultury wodne. hydropult, podręczny sprzęt gaśniczy w postaci pompy ssąco-tłoczącej ó stałym wydatku; używany do gaszenia w zarodku małych pożarów. hydrorafinacja, proces technol. stosowany w celu usunięcia niepożądanych substancji (np. związków siarki, azotu, węglowodorów nienasyconych) z paliw ciekłych otrzymanych z ropy naft.; polega na katalitycznym uwodornieniu tych substancji do np. siarkowodoru, amoniaku. hydrosfera, wodna powłoka Ziemi, przenikająca skorupę ziemską i atmosferę ziemską; obejmuje: wody powierzchniowe, wody podziemne, lodowce oraz parę wodną w atmosferze i skorupie ziemskiej. hydrostatyczny napór, siła, z jaką słup cieczy działa na ścianę naczynia (przewodu, przegrody) lub na powierzchnię zanurzonego w cieczy ciała stałego. hydrostatyczny paradoks →Stevina twierdzenie. hydrostatyka, dział hydromechaniki badający prawa równowagi cieczy i zanurzonych w nich nieruchomych ciał stałych.

i i, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. ί (iota) od północnosemickiej (fenickiej) litery yodh, która była znakiem .spółgłoski palatalnej. i, termin, w chiń. klas. filozofii konfucjańskiej oznaczający prawość, sprawiedli wość; jedna z podstawowych zasad etyki konfucjańskiej.

hydrosulfit, nazwa handl. podsiarczynu sodu Na2S 2O4, ważnego środka redukującego, stosowanego m.in. we włókiennictwie. hydrotaksja, jedna z taksji, kierunkowa reakcja ruchowa niższych organizmów na różnice wilgotności w środowisku. hydrotechniczny tunel →sztolnia wodna. hydrotechnika, dział nauki i techniki obejmujący metody i środki wyzyskiwania zasobów wodnych (np. rzek, mórz, wód gruntowych) do celów gosp. (np. transportu, energetycznych, ochrony przed powodziami; środkami h. są budowle wodne hydrotechn.). hydroterapia, med. →wodolecznictwo. hydrotermalne procesy, procesy zachodzące w skorupie ziemskiej pod wpływem gorących roztworów wodnych pochodzenia magmowego. hydrotermalne złoża, złoża powstałe w wyniku procesów hydrotermalnych; występują w nich: piryt, galena, sfaleryt, argentyt, chalkopiryt, uraninit,. cynober i in. hydrotermiczna obróbka, obróbka polegająca najczęściej na działaniu na drewno powietrzem, o odpowiednio dobranej temperaturze i wilgotności, w celu nagrzania, obniżenia własności higroskopijnych, wysuszenia lub uplastycznienia drewna. hydrotransport →hydrauliczny transport. hydrotropizm (higrotropizm), jeden z tropizmów, kierunkowa reakcja organów roślin na różnice nasycenia środowiska wodą, parą wodną; np. wzrost korzenia ku miejscom wilgotniejszym. hydrowęzeł (węzeł wodny), zespół budowli wodnych umożliwiający wyzyskanie biegu wody do celów energetycznych, transportowych, irygacyjnych itp. Hydrox, urządzenie do urabiania węgla, zabezpieczające przed wybuchem metanu lub pyłu węglowego; rolę materiału wybuchowego spełniają specjalne związki chem., które po ogrzaniu wydzielają parę wodną pod wysokim ciśnieniem. hydrozole, roztwory koloidowe, których ośrodkiem rozpraszającym jest woda. hydrożele, żele powstające wskutek koagulacji hydrozoli; mają konsystencję galarety. Hyères [je:r], m. w pd. Francji (Prowansja), na Wybrzeżu Lazurowym; 35 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko morskie. Hyiczhon, m. w KRL-D, nad rz. Czhongczhon; 75 tys. mieszk. (1955); ośr. przemysłu maszynowego. Hyksosi, nazwa nadana przez Manetona plemionom koczowniczym, które ok. 1730 p.n.e., opanowały Egipt Dolny i Środk.; władcy ich sprawowali rządy jako dyn. XV i XVI (ok. 1670-1570 p.n.e.). hylemorfizm, pogląd stworzony przez Arystotelesa, wg którego każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii i czynnika aktywnego — formy.

hylozoizm, filoz. pogląd, wg którego cała materia obdarzona jest życiem i wrażliwością. Hymans [hej-] P AUL, 1865-1941, polityk belg., jeden z przywódców Partii Li beralnej; 1918-35 kilkakrotnie min. spraw zagranicznych. hymen [gr.], anat. →dziewicza błona. Hymen, mit. gr. skrzydlate bóstwo weselne; wyobrażane z pochodnią weselną, wieńcem z kwiatów lub welonem w ręce. Hymet (Imitos), pasmo górskie w Grecji (Attyka); wys. do 1026 m; kamieniołomy marmuru niebieskoszarego. hymn, uroczysta pieśń pochwalna; patetyczny utwór lir. o treści patriot. bądź religijnej. hymn państwowy (hymn narodowy), utrwalona przez tradycję pieśń patriot. stanowiąca wyraz jedności nar. i będąca oficjalną formą społ. manifestacji uczuć nar.; w Polsce h.p. jest Mazurek Dąbrowskiego. Hyndman [hajndmən] HENRY MAYERS, 1842-1921, socjalista bryt.; 1884 współtwórca Federacji Socjaldemokr. (późniejsza Bryt. Partia Socjalist.). Hynek FRANCISZEK, 1897-1958, pilot balonowy; dwukrotny (1933, 1934) zdobywca pucharu Gordon Bennetta; zginął w wypadku podczas lotu balonem. H yng nam , m. w KRL-D, port nad M. Japońskim; 150 tys. mieszk. (1963); duży ośr. przemysłu ciężkiego (gł. chem.)/ hypacom, farm. →bivelin. Hypatia z Aleksandrii, 370-415, mate matyk i filozof, z w. męczennicą nauki; zwolenniczka neoplatonizmu; zamordowa na przez rozfanatyzowanych członków gminy chrześc, w Aleksandrii. i hyperfokalna odległość, odległość, w której zaczyna się głębia ostrości przy nastawieniu aparatu fot. na „nieskończoność". hypetralna budowla, w architekturze staroż. budowla nie mająca dachu (np. świątynie poświęcone bóstwom słońca). Hypnos, mit. gr. bóg snu; syn Nocy, brat Tanatosa; wyobrażany ze skrzydłami u ramion i główką maku w ręce. hypogeum, pomieszczenie podziemne służące jako mieszkanie lub grób. hypokaustum, system centralnego ogrzewania stosowany w staroż. Rzymie i (rzadko) w zamkach średniow.; ogrzane w piecu powietrze doprowadzano pod (opartą na słupkach) podłogę pomieszczeń. hypolimnion →warstwa podskokowa. hypostyl, sala kolumnowa w budownictwie kultowym staroż. Egiptu i w budownictwie pałacowym na terenach staroż. Wschodu. Hyrkania, w starożytności kraj na pd.wsch. od M. Kaspijskiego, w granicach pers. państwa Achemenidów; od III w. p.n.e. pod władzą Seleucydów, potem Partów; w I w. n.e. niezależne; od 226 w rękach Sasanidów. Hyvinkää [hüwiŋke:], m. w pd. Finlandii; 33 tys. mieszk. (1969); przemysł wełn., obuwn., spożywczy. Hz, symbol jednostki herc.

i, mat. oznaczenie jednostki urojonej w zapisie liczby zespolonej z_=a+bi (a, b — liczby rzeczywiste); i = √ —1, i 2 = —1. IAHR →International Association for the History of Religions. Iapetus, mit. gr. →Japet. Iapetus, dziewiąty wg oddalenia od planety satelita Saturna. IATA →Zrzeszenie Międzynarodowego Transportu Lotniczego. i b.→i bi de m. IBA (Internationale Buchkunst-Ausstellung), międzynar. wystawa książki stanowiąca przegląd świat, sztuki edytorskiej; organizowana w Lipsku (pierwsza — 1914, od 1959 — co 6 lat), połączona z konkur-

sami na najpiękniej wydaną książkę, także na ilustrację książkową, układy typograficzne itp. Ibadan, m. w pd.-zach. Nigerii, stol. stanu Zach., największe m. kraju; 627 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spoż., papiern.; uniwersytet. ibadyci, odłam muzułm. sekty charydżytów utworzonej w VII w.; zwolennicy i. utrzymali się do dziś wśród Berberów w pn. Afryce. Ibagué [iwage], m. w środk. Kolumbii, w pobliżu wulkanu Tolima, ośrodek adm. dep. Tolima; 191- tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. u u Ibarbourou [iwarbo ro ] JUANA DE, ur. 1895, poetka urugwajska; liryki miłosne, proza poetycka.

idea 435 Ibarra, m. w Ekwadorze, w Andach, ośrodek adm. prow. Imbabura; 26 tys. mieszk. (1962). Ibárruri [iba-] D OLORES (pseud. La Pasionaria), ur. 1895, działaczka hiszp. i międzynar. ruchu robotn.; 1936-39 uczestniczka wojny domowej; współtwórczyni KP Hiszpanii, od 1942 sekretarz gen., od 1960 przewodn.; międzynar. nagr. Leninowska. Ibb, m. w pd. Jemenie, ośrodek adm. prow. L; 10 tys. mieszk. (1968); rzemiosło (gł. tkaniny). Iberia, jedna ze staroż. nazw Hiszpanii. Iberia, dawna nazwa wsch. Gruzji, znana historykom staroż. od IV w. p.n.e; od IV w. n.e. występuje p.n. Kartlii. Iberowie, lud nieznanego pochodzenia, w starożytności zajmujący wsch. część Płw. Iberyjskiego; potomkami ich są przypuszczalnie Baskowie. Iberowie, lud zamieszkały w starożytności we wsch. Gruzji (Iberia). Ibert [ibe:r] JACQUES, 1890-1962, kompozytor fr.; opery, opera buffa Angelique, baletv. poematy symf., kantaty, utwory kameralne. Iberyjskie Góry (Hesperydy), góry w pn.-wsch. Hiszpanii; dł. ok. 450 km, wys. do 2313 m (Moncayo); dział wodny między zlewiskami O. Atlantyckiego i M. Śródziemnego; zarośla i trawy; pasterstwo; złoża rud żelaza. Iberyjski Półwysep (Półwysep Pirenejski),2 największy płw. Europy Pd.; 580 tys. km ; wyżynny (Meseta) i górzysty (G. Iberyjskie, G. Betyckie); gł. rzeki: Tag, Gwadiana, Duero, Gwadalkiwir, Ebro; wydobycie pirytów, rud żel. i metali nieżel., węęla kam.; na P.I. leży Hiszpania i Portugalia. ibid.→ibidem. ibidem (skrót: ibid., ib.), tamże, w tym samym dziele; wyrażenie używane w przypisach i bibliografiach, eliminujące powtarzanie już raz cytowanego dzieła. ibisy (Threskiornithidae), rodzina dużych ptaków błotno-moczarowych; 28 gat.; dziób długi, szablasty lub prosty; głowa i szyja nagie; Eurazja, Afryka, Ameryka; np. i. kasztanowaty (zalatujący do Polski), i. czczony (otaczany w Egipcie kultem). Ibiza [-ta], wyżynna wyspa hiszp. na M. Śródziemnym (Baleary); 598 km 2 , 40 tys. mieszk. (1960); uprawa oliwek, winorośli; gł. m. — I. IBJ →Instytut Badań Jądrowych. ibn (ben), człon nazwisk arab. występujący przed imieniem ojca lub imieniem rodowym. Ibn al-Afif, XIV w., kaligraf arab.; działał na dworze Mameluków w Kairze. Ibn al-Arabi, 1165-1240, najwybitniejszy mistyk-filozof arab., twórca doktryny panteistyczno-mistycznej; autor ok. 300 dzieł (zachowała się połowa), m.in. Futuhat al-makijja ['objawienia mekkańskie']. Ibn al-Athir, 1160-1234, historyk arab.; historia powszechna islamu, biografie towarzyszy Mahometa. Ibn al-Bawwab, X/XI w., kaligraf arab. działający na dworze Abbasydów; rozpowszechnił artyst. pismo nashi. Ibn al-Mukaffa, ?-757, pisarz arab., pochodzenia pers.; zapoczątkował literaturę dydaktyczną (traktaty o wychowaniu); przekład Kalili i Dimny. Ibn al-Mutazz, 861-908, arab. poeta i teoretyk poezji; przedstawiciel poezji dworskiej; dywan wierszy: traktat teoret. o poezji. Ibn as-Saik, XV w., kaligraf arab.; działał na dworze Mameluków w Kairze. Ibn Badżdża →Avempace. Ibn Battuta (Batuta), 1304-69(?), podróżnik arab.; jeden z największych podróżników ówczesnego świata; Osobliwości miast i dziwy przyrody. Ibn Chaldun, 1332-1406, arab. historyk i polityk; autor słynnej historii Arabów, Persów i Berberów, w której próbuje usta-

lić prawa rządzące losami państw i społeczeństw. Ibn Challikan, ?-1282, biograf arab.; autor encyklopedii biogr. obejmującej wybitnych ludzi w historii i kulturze muzułmańskiej. Ibn Daud (Abraham ben Dawid), 1110-80, filozof żyd.; zapoczątkował racjona-list. arystotelizm w żyd. filozofii średniowiecznej. Ibn Durajd, ?-933, arab. poeta, filolog i leksykograf; autor słownika języka arab.; zbierał i pisał opowiadania z życia Be-duinów. Ibn Ezra (Abraham ben Meir), 10921167, hebr. wędrowny uczony, poeta, filozof, komentator Biblii; rozprawy filoz., poematy rel., drobne utwory o tematyce świeckiej. Ibn Hanbal, 780-855, arab. teolog i prawnik, założyciel ortodoksyjnej szkoły prawa muzułm. (hanbalici). Ibn Hazm, 994-1064, arab. uczony w Hiszpanii, teolog i prawnik muzułm., historyk, poeta; zwalczany przez ortodoksję; liczne dzieła spalone w Sewilli. Ibn Hiszam, ?-834, historyk arab., autor najstarszej zachowanej biografii Mahometa. Ibn Ishak, ?-768(?), Arab, autor pierwszej biografii Mahometa. Ibn Jamin, 1286-1368, poeta pers.; autor krótkich filoz.-moralizatorskich wierszy, których wartości humanistyczne są cenione do dziś. Ibn Kutajba, 828-89, arab. literat, teolog i gramatyk, pochodzenia pers.; dzieła dydaktyczne, traktaty o poezji, kulturze, historii i tradycji muzułmańskiej. Ibn Kuzman, ok. 1080-1160, poeta arab. z Hiszpanii; przedstawiciel poezji stro-ficznej pisanej językiem mówionym; dywan poezji. Ibn Manzur, 1232-1311, filolog arab. z Egiptu; autor 20-tom owego słownika języka"arab. — Lisan al-Arab. Ibn Mukla, 886-940, wezyr abbasydzki; twórca arab. kaligrafii. Ibn Ruszd →Awerroes. Ibn Sida, ?-1065, arab. filolog i leksykograf z Andaluzji; słowniki stanowiące największe osiągnięcia arab. leksykografii klasycznej. Ibn Sina →Awicenna. Ibn Tajmija, 1263-1328, teolog muzułm., Arab; jego nauka odrodziła się w XVIII w. w ideologii wahhabitów. Ibn Tufajl →Abubacer. Ibn Zajdun, 1003-71, poeta arab. z Hiszpanii, wezyr; autor wierszy miłosnych i satyr.; dywan poezji. ibo, język z zespołu sudańskich, we wsch. Nigerii; ok. 7 mln ludzi; literatura ludowa. Ibrahim ibn Jakub (właśc. Abraham ben Jakub z Tortosy), X w., podróżnik żyd. z Hiszpanii; jego relacja z podróży do środk. Europy (965-966) zawiera m.in. wiadomości o Polsce. Ibrahim Pasza, 1789-1848, wódz egip. w służbie Turcji, 1848 wicekról Egiptu; 1816-19 pokonał wahhabitów w Arabii, 1824-28 walczył przeciwko narodowowyzwoleńczemu powstaniu w Grecji. Ibrahimow M IRZA, ur. 1911, azerb. pisarz i mąż stanu; czł. AN Azerb.SRR; 1942-47 min. oświaty, 1948-54 prezes związku pisarzy azerb.; sztuki teatr., powieści. Ibrăileanu [ibrəjl ianu] GARABET , 18711936, rum. publicysta i krytyk lit.; prof. uniw. w Jassach; prace z historii kultury i literatury rum.; powieść. Ibsen HENRIK, 1828-1906, dramatopisarz norw. o świat, znaczeniu; dramaty społ.psychol., często symboliczne, zawierające ostrą krytykę moralności mieszcz.; Nora, Wróg ludu, Dzika kaczka; baśń fantast. Peer Gynt; dramaty historyczne. Ibuse M ASUJI , ur. 1898, pisarz jap.; realist. powieści i opowiadania; nowele

z okresu II wojny świat, zawierają jej potępienie. Içá [isą], nazwa dolnego biegu rz. Putumayo, na obszarze Brazylii. Ica [ika], m. w środk.-zach. Peru, ośrodek adm. dep. I.; 49 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; uniwersytet. ICAO →Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego. Icaza Coronel [ikasa koronęl] J O RGB , ur. 1906, pisarz ekwadorski; powieści ukazujące konflikty społ. i rasowe w Ameryce Łacińskiej. Ichihara [ići-], m. w Japonii (Honsiu); 86 tys. mieszk. (1965); rafinacja ropy naftowej. Ichikawa [ići-], m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Tokio; 229 tys. mieszk. (1967); przemysł wełn., metal., spożywczy. Ichinomiya [ići-], m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu Nagoyi; 207 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przemysłu wełnianego. ichneumon (mangusta, szczur faraona, Herpestes ichneumon), drapieżnik z rodz i ny wi we r; d ł . do 64 cm i ogona do 51 cm; pn. Afryka i Azja Mn.; oswajany i czczony w staroż. Egipcie. ichnologia, nauka zajmująca się śladami zwierząt; na podstawie analizy śladów, jakie pozostawiły zwierzęta kopalne, czyniono próby ich rekonstrukcji, np. chiroterium. ichtiodorulity (Ichthyodorulites), skamieniałe kolce płetw ryb chrzęstnoszkieletowych, pancernych i akantodów. ichtiofauna, ogół gat. ryb zbiornika wodnego, rzeki; np. i. Bałtyku, jez. Bajkał, górnej Wisły. ichtiologia, dział zoologii dotyczący ryb, — ich systematyki, biologii, morfologii, fizjologii i ekologii. ichtiornis (Ichthyornis), latający ptak kopalny z okresu kredowego, podobny do mewy; dziób uzębiony; wykopaliska z Ameryki Pn. ichtiozaury (rybojaszczury, Ichthyosauria), rybokształtne mor. gady kopalne (od środk. triasu do górnej kredy), podobne do rekinów. Ichwan as-Safa (Bracia Czystości), tajny związek arab. filozofów i uczonych z X w., w Basrze i Bagdadzie; twórcy pierwszej nauk. encyklopedii arabskiej. ICI →Imperial Chemical Industries Limited. I-cing →Księga przemian. Iczang, m. w Chinach (Hupej), port nad Jangcy; 110 tys. mieszk. (1957): przemysł chem. i spożywczy. Iczun, m. w Chinach (Hejlungciang), w Małym Chinganie; 278 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu drzewnego. I Czy-i, twórca powstałej w Chinach w 2 poł. VI w. n.e. sekty buddyjskiej tien-taj. id, sfera osobowości obejmująca całokształt nieświadomych popędów oraz wypartych ze świadomości konfliktów wewn.; pojęcie z zakresu psychoanalizy. Idaho [aj də ho u ], st an na pn.-z ach. U SA, w G. S kali st ych; 216 t ys. km 2 , 698 tys. mieszk. (1970); na terenach sztucznie nawadnianych uprawa pszenicy, ziemniaków; hodowla bydła i owiec; wydobycie srebra, rud metali nieżel., kobaltu; gł. m.: Boise (stol.), uI. Falls, Pocatello. Idaho Falls [ajdəho fo:lz], m. w USA (Idaho), nad rz. Snake; 36 tys. mieszk. (1969); ośr. handl.; przemysł spoż., jądrowy. idalbina, zespół białka i garbników z liści borówki brusznicy; działa ściągająco i przeciwbiegunkowo; stosowany w biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego na tle bakteryjnym. Idar-Oberstein [i. obə r szta in], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), w górach Hunsruck; 40 tys. mieszk. (1968); szlifiernie kamieni szlachetnych, wyrób biżuterii i galanterii. idea, myśl, pojęcie, wyobrażenie; myśl przewodnia, pomysł, koncepcja.

436 idea idea, filoz. w filozofii idealist. — „istota rzeczy", ,,forma", „rodzaj"; w filozofii materialist. — jedna z form odbicia obiektywnie istniejącej rzeczywistości, stanowiąca treść świadomości ludzkiej. idealista, człowiek przedstawiający sobie świat i ludzi lepszymi niż są w rzeczywistości; zwolennik idealizmu. idealistyczny: 1) odnoszący się do idealizmu jako kierunku filoz., oparty na idealizmie; 2) służący wzniosłej idei, ideowy, bezinteresowny. idealizacja, uwznioślanie, nadawanie czemuś cech ideału. idealizacja, metodol.: 1) konstrukcja myślowa, stwierdzająca dane cechy dla nie istniejących w rzeczywistości warunków doskonałych w danym zakresie; 2) ogół czynności prowadzących do zbudowania i. idealizm, filoz. przeciwstawny materializmowi kierunek, wg którego duch (idea, myśl, świadomość) jest pierwotny, zaś materia (byt, substancja, rzecz) wtórna; w ontologii i. wyraża się w tezie, że przyczyną wszelkiego bytu jest myśl, materia zaś jest bądź stworzona (np. wg filozofii chrześc), bądź w ogóle nie istnieje; tradycyjnie wyróżnia się w filozofii i. obiektywny (metafizyczny) oraz i. subiektywny (teoriopoznawczy). idealizm estetyczny, filoz. pogląd, wg którego warunkiem piękna dzieł sztuki jest przedstawianie rzeczywistości w formie wyidealizowanej. idealizm historyczny, idealistyczne pojmowanie dziejów, całokształt koncepcji filoz. i socjol. wychodzących z założenia, że poglądy ludzi, ich idee i zamierzenia, myśli i uczucia są gł. czynnikiem określającym ich postępowanie w skali masowej, a w konsekwencji — także gł. czynnikiem wyznaczającym bieg historii społeczeństw ludzkich; przeciwieństwo materializmu historycznego. idealizm obiektywny, filoz. kierunek, wg którego pierwiastek idealny istnieje w świecie obiektywnie, samoistnie i niezależnie; gł. przedstawicieli: Platon, filozofia chrześcijańska, G.W. Leibniz, G.W. Hegel. idealizm spirytualistyczny → spirytualizm. idealizm subiektywny, filoz. kierunek, wg którego rzeczywistość jest treścią świadomości (konstrukcją myślową, zespołem wrażeń) podmiotu (umysłu) poznającego; gł. przedstawiciele: G. Berkeley, D. Hume, J.G. Fichtę, H. Rergson, empiriokrytycy; łączy się zwykle z agnostycyzmem i relatywizmem, a w wersji skrajnej prowadzący do solipsyzmu. idealizować, przypisywać cechy doskonalsze od prawdziwych, rzeczywistych; przedstawiać coś jako ideał, wzór; przeceniać, apoteozować. idealny, doskonały, wzorowy, zgodny z ideałem. idealny, filoz. związany z ideą; istniejący nie obiektywnie, nie realnie, lecz tylko w myśli. ideał: 1) doskonałość, wzór, najwyższy cel dążeń; 2) koncepcja trudna do realizacji, przeciwstawiana rzeczywistości jako stan pożądany, lecz nieosiągalny. ideał algebraiczny, taki podzbiór I elementów x, y, ... pierścienia, że zarówno różnica x―y jak i iloczyn x•z (z — dowolny element pierścienia) należą do I. ideał osobowy, obraz idealnego członka danej grupy stawiany jej przedstawicielom za wzór do naśladowania. ideał społeczny, ideał głoszony przez daną ideologię i stawiany jako cel dążeń danej zbiorowości społ. (grupy, klasy, narodu); ulega zmianom w zależności od sytuacji hist., potrzeb danej zbiorowości i uznawanego w niej systemu wartości. ideał wychowawczy, ustalony zbiór cech osobowych, które powinny charakteryzować wszystkich obywateli danego społeczeństwa lub grupy społ., do którego u-

kształtowania dąży się w procesie wychowania. idee fixe [idy fix; fr.], myśl, zamierzenie zaprzątające stale umysł; chorobliwe opanowanie psychiki jakąś myślą. idee społeczne, całokształt poglądów danego społeczeństwa, klasy, warstwy społ. na rzeczywistość społ., a zwł. dotyczących kierunku jej przemian i rozwoju; są podstawowym składnikiem ideologii. idem [łac] (skrót id), jak poprzednio; ta sama, co poprzednio pozycja bibliogr., ten sam autor, tytuł itp. „Idemitsu-maru", zbiornikowiec jap., zbudowany 1966; pojemność 108,5 tys. BRT, nośność 209 tys. DWT, prędkość 16,5 węzłów. idem per idem, „to samo przez to samo" -obłędne koło. idempotent, mat. wielkość a (np. macierz, liczba, operator),2 której kwadrat równy jest jej samej: a = a, np. 1 2 = 1, 0 2 = 0. identyczność, log. → tożsamość. identyfikacja, stwierdzenie, że określona osoba lub przedmiot są tożsame z osobą lub przedmiotem znanym z szeregu cech rozpoznawczych; ustalenie tożsamości. identyfikacja, w automatyce — badanie obiektu sterowania mające na celu wyznaczenie jego modelu matematycznego. identyfikacja, psychol. przejmowanie od znaczących osób lub grupy społ. wartości, postaw, wzorów zachowania; proces utożsamiania się z wzorami osobowymi odgrywający podstawową rolę w rozwoju osobowości. ideografia, system pisma posługującego się nie literami, lecz ideogramami. ideograficzne pismo, pismo, w którym znaki oddają poszczególne pojęcia (hieroglify, pismo chin.). ideogram, znak pisemny oznaczający pojęcie (np. cyfry i symbole chemiczne). ideologia, system poglądów, idei, pojęć, dotyczących życia społ. uwarunkowany interesami określonych klas (warstw, grup) społ. powstający jako odzwierciedlenie ich bytu społ. i służących utrwalaniu, przekształcaniu lub obalaniu danych stosunków społecznych. „Ideologia i Polityka", miesięcznik wydawany przez Wydział Agitacji i Propagandy KC PZPR od 1970 w Warszawie; służy celom szkoleniowym. ideologia kompromisowa, ideologia wyrażająca poglądy grup zajmujących stanowisko chwiejne w ścieraniu się przeciwstawnych sił społ., zwł. klas. ideologia konserwatywna → ideologia zachowawcza. ideologia naukowa, ideologia oparta na nauce, ideologia, w której występują wyłącznie lub w przeważającej mierze poglądy zgodne ze współcz. wiedzą o rzeczywistości i poddające się nauk. weryfikacji; i.n. klasy robotn. jest marksizm-leninizm. ideologia postępowa, ideologia wyrażająca interesy i potrzeby postępowych w danej epoce hist. klas społecznych. ideologia reakcyjna → ideologia wsteczna. ideologia rewolucyjna, ideologia, w skład której wchodzą postulaty całkowitej zmiany zastanych stosunków społ. w drodze rewolucji społecznej. ideologia wsteczna (ideologia reakcyjna), ideologia wyrażająca interesy klas i warstw wstecznych (lub reakcji społ.); głosi bądź utrzymanie istniejącego stanu rzeczy, bądź przywrócenie starego porządku. ideologia zachowawcza (ideologia konserwatywna), w społeczeństwach klasowych antagonistycznych ideologia wyrażająca interesy klas i warstw dążących do zachowania danego porządku społecznego. ideowiec, człowiek oddany idei, przeciwieństwo oportunisty.

Ider-goł, rz. w Mongolii, pr. dopływ Selen gi; dł. 452 km. Idfu (Edfu), m. w pd. części Egiptu, nad Nilem; 27 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł cukr., garncarstwo; ośr. kultu boga Horusa; dobrze zachowana świątynia Hórusa (III w. p.n.e.), ruiny staroż. budowli sakralnych, miasta i nekropoli; pol.-fr. wykopaliska archeologiczne. Idi (Psiloritis), najwyższy szczyt Krety; 2456 m. idiochromatyczne minerały (minerały barwne), minerały, których barwa uwarunkowana jest składem chem. i strukturą wewn. czystej substancji miner., np. czerwony cynober. idiofony, instrumenty muz.; źródłem dźwięku ciała o naturalnej sprężystości (płytki, rury, języczki metal.); i. uderzane (np. talerze, trójkąt), i. dęte (fisharmonia, akordeon, piszczałki języczkowe organów, harmonijka ustna). idiograficzne nauki, metodol. wg idealist. metodologii humanistyki (W. Windelband, H. Rickert), nauki mające zajmować się opisem i wyjaśnianiem faktów jednostkowych, ale — w przeciwieństwie do nauk nomotetycznych — nie formułujące ogólnych praw naukowych. idiografizm, metodol. stanowisko w idealist. metodologii humanistyki XX w. (W. Windelband, H. Rickert), wg którego historia jako nauka ma wyłącznie idiograficzny charakter. idiom → idiomatyzm. idiomatyka, nauka o idiomatyzmach; zbiór idiomatyzmów danego języka. idiomatyzm (idiom), związek wyrazowy (zwrot, wyrażenie), właściwy tylko danemu językowi, nie dający się dosłownie przetłumaczyć. idiomorfizm (automorfizm), występowanie minerałów w skałach, w postaci kryształów o symetrii odpowiadającej ich strukturze. idiosynkrazja, med. wrodzone uczulenie organizmu na pewne substancje zawarte w powietrzu lub w pokarmie (np. na białko ryb, poziomki). idiotyzm, najcięższy stopień niedorozwoju umysłowego; chory (idiota) nie może żyć samodzielnie, nie potrafi budować zdań, w mowie posługuje się niewielu słowami. idisy (disy), mit. germ. bóstwa opiekuńcze o nie znanych bliżej kompetencjach, pokrewne Nornom. Idlib, m. w zach. Syrii, ośrodek adm. prow. I.; 43 tys. mieszk. (1967); przemysł jedwabn., chemiczny. ido (esperanto reformita), sztuczny język międzynar., utworzony 1908 z esperanta; używany gł. w krajach romańskich. idokraz, miner. → wezuwian. idol, wyobrażenie bóstwa, posąg, symbol, bożyszcze; przenośnie określenie osób szczególnie uwielbianych (ubóstwianych) przez szerokie kręgi publiczności. idolatria (bałwochwalstwo), rel. oddawanie czci przedmiotom wyobrażającym bóstwa; gł. w wierzeniach pierwotnych; w religiach rozwiniętych — przeżytki (np. kult obrazów). Idrija, m. w Jugosławii (Słowenia); 6,5. tys. mieszk. (1960); wydobycie rud rtęci. Idris I, ur. 1891, od 1947 emir Cyrenajki; 1951-69 król Libii; obalony. Idris JUSUF, ur. 1927, pisarz arab. z Egiptu; wybitny nowelista opisujący życie niższych warstw społeczeństwa. Idrisi, al-, 1100-66, arab. geograf i kartograf na dworze króla Sycylii Rogera II; twórca rytej w srebrze mapy świata; opis krajów — Księga Rogera, zawiera m.in. wiadomości o Polsce. Idrus, ur. 1921, pisarz indonez.; jego utwory zapoczątkowały nowy etap w rozwoju prozy indonez.; opowiadania, nowele, sztuki teatralne.

Iguaçu Park Narodowy Idrysydzi, dynastia arab. panująca w Maroku 788-974, ze stolicą w Fezie; najwybitniejszy władca — Idris II (802-828). Idumea, gr.-rzym. nazwa krainy obejmującej Edom, pd. Judeę i okręg Hebron; w okresie hellenistycznym — eparchia syryjska, w okresie rzym. — włączona do Judei; po 70 n.e. nazwa wyszła z użycia. Idumejczycy (Edomici), w starożytności mieszkańcy krainy Idumea. idy, w kalendarzu rzym. nazwa 13 dnia, a tylko w marcu, maju, lipcu i październiku — 15 dnia miesiąca. idylla →sielanka. Idzikowski LEON, 1827-65, księgarz; od 1858 księgarnia nakładowa w Kijowie; bogaty dział muz.; wiele edycji pisarzy polskich. Idzikowski LUDWIK, 1891-1929, pilot wojsk.; w czasie próby przelotu przez Atlantyk zginął podczas przymusowego lądowania na wyspie Graciosa (Azory), towarzyszący mu K. Kubala został ranny. Idzikowski STANISŁAW, ur, 1894, tancerz i pedagog; solista zespołów zagr., m.in. Les Ballets Russes. Idźkowski ADAM, 1798-1879, architekt; przedstawiciel późnego klasycyzmu i neogotyku; przebudowa katedry św. Jana i pałacu Saskiego w Warszawie; prace teoretyczne. Ieper (fr. Ypres), m. w Belgii (Flandria); 19 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; muzeum (w got. halach rzeźniczych); got. sukiennice z beffroi; średniow. kościoły i renes. ratusz, domy (XIII-XVIII w.). Iesi [jezj], m. we Włoszech (Marche); 35 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł włókienniczy. Ièsolo [jęz-], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), nad Adriatykiem; 6 tys. mieszk. (1961); znane kąpielisko (Lido di I.). IF-12, preparat, którego gł. składnikiem jest wit. B12 oraz wyciąg tzw. czynnika wewn. (intrinsic factor), umożliwiającego jej wchłanianie; lek o działaniu krwiotwórczym. IFAC [-k] →Międzynarodowa Federacja Automatyki. Ife, m. w pd.-zach. Nigerii; 130 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., spoż.; uniwersytet. Iffland [yflant] AUGUST WILHELM, 17591814, niem. aktor, reżyser i dramaturg; pierwszy odtwórca roli Franciszka Moora w Zbójcach F. Schillera; wystawiał także sztuki Szekspira i J.W. Goethego. Ifigenia, mit. gr. córka Agamemnona i Klitajmestry; na początku wyprawy trojańskiej złożona Artemidzie w ofierze i przez nią uratowana, została kapłanką bogini na Taurydzie. IFiS PAN →Instytut Filozofii i Socjologii PAN. IFLA →Federation Internationale des Associations de Bibliothécaires. Ifni, region w pd. Maroku, nad O. Atlantyckim; do 1969 kolonia (prowincja zamor.) Hiszpanii; gł. m. Sidi Ifni. IF PAN →Instytut Fizyki PAN. IFR (Instrument Flight Rule), lotn. międzynar. zasady wykonywania przez statki latające lotów bez widoczności ziemi; obciążają odpowiedzialnością za bezpieczeństwo lotu służbę kontroli ruchu lotn., która dozoruje lot i podaje załodze statku polecenia drogą radiową. Iganie (w. w pow. siedleckim, woj. warsz.), 1831 zwycięstwo wojsk pol. (gen. I. Prądzyński) nad korpusem ros. (G. Rosen).

igapo, bagienny las nadrzeczny na Niz. Amazonki, przez większą część roku zalany; w drzewostanie gł. różne gat. palm; w roślinności dna lasu helofity, a nawet hvdrofity. Igarka, m. w aziat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim. port nad Tenise-jem, dostenny dla statków mor.; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, rybny; eksport drewna. igelit, potoczna nazwa (dawniej handl.)

uplastycznionego polichlorku winylu (dodatek 20-70% plastylikatora), stosowanego gł. do wyrobu tworzyw sztucznych (folii, wężów). igelström IOSIF A., 1737-1817, ros. generał i dyplomata; 1793 nacz. wódz wojsk ros. w Polsce, w kwietniu 1794 wyparty przez powstańców z Warszawy. I.G. Farben →lnteressengemeinschaft Farbenindustrie AG. Igharghar, jeden z największych uedów na Saharze (Algieria); dł. ponad 1100 km; ciągnie się od masywu Ahaggar w kierunku północnym. Igielny Przylądek (Agulhas), przylądek w Republice Pd. Afryki; najdalej na pd. wysunięty punkt Afryki; 34°51'S, 19°59'E. Igil Izan, m. w pn.-zach. Algierii; 43 tys. mieszk. (1966). iglaste (szpilkowe, Coniferae), klasa roślin nagożalążkowych; ok. 500 'gat. drzew, rz adz i e j krz e wów, tworz ących l as y gł . w zimnej i umiarkowanej strefie półkuli pn.; liście najczęściej kilkuletnie — igły lub łuski; nasiona zwykle w szyszkach; drewno lekkje, trwałe; w Polsce sosna, świerk, jodła, modrzew, cis i jałowiec. Iglesias [-zjas], m. we Włoszech (Sardynia); 33 tys. mieszk. (1961); wydobycie rud cynku i ołowiu; przemysł obuwniczy. Iglesias y Posse [-sias i p.] P ABLO , 18501925, hiszp. działacz ruchu robotn.; współzałożyciel 1879 Socjałist. Partii Robotn. w Hiszpanii i hiszp. sekcji I Międzynarodówki. iglica, arch. zwieńczenie wieży lub hełmu w kształcie b. smukłego ostrosłupa lub stożka, typowe dla got. architektury. iglica (Erodium cicutarium), bot. pospolity chwast polny; u nasady owocu ma spiralny dziobek, wkręcający owoc w ziemię. iglica (potencjał iglicowy), fizjol. krótkotrwałe wahnięcie potencjału elektr. błony komórki nerwowej lub włókna mięśniowego towarzyszące powstawaniu i przenoszeniu się impulsu. iglica, med. w elektroencefalografii krótka fala o czasie trwania 1/ 12 sek i amplitudzie przewyższającej wolniejsze fale elektroencefalogramu; występuje w stanach patologicznych. iglica, techn.: 1) zawieradło w postaci stożkowo zakończonego pręta przesuwnego w dyszy zaworu iglicowego; 2) w kolejnictwie — krótka zaostrzona szyna ruchoma w zwrotnicy rozjazdu. iglicznia (glediczia, Gleditschia), drzewo z rodziny motylkowatych; gałęzie pokryte długimi cierniami; owoc — strąk do 50 cm dł.; w Polsce uprawiana w parkach i. trójcierniowa, wys. do 30 m. iglicznia (Siphonostoma typhle), ryba mórz eur.; smukła, do 30 cm dł.; samica składa ikrę do komory lęgowej samca; żyje zamaskowana wśród przybrzeżnych glonów. igliszcza, iglasta palma →rafia. igloo [yglu:; ang.] →iglu. Iglowie (Igel), rodzina zasłużonych antykwariuszy i księgarzy działających we Lwowie od ok. 1795 do 1939. iglu (igloo), dom Eskimosów zbudowany z bloków śniegowych lub lodowych o kształcie kopulastym i średnicy 3-4 m. igława, bot. →araukaria. Igława (Jihlava), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), na Wyż. CzeskoMorawskiej; 39 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włókienniczy. igłofiltr (filtr igłowy), rura stal. zaopatrzona w filtr, zagłębiana w gruncie i połączona z pompą; służy do czasowego obniżania poziomu wód gruntowych w miejscu wznoszenia budowli. igły (szpilki), wydłużone, ostro zakończone liście drzew i krzewów iglastych. ignam. bot. →-pochrzyn. Ignar S TEFAN, ur. 1908, działacz ruchu lud.; prof. SGGW; red. „Chłopskiego Życia Gospodarczego", ,,Wici", czł. Kom. Okręgu BCh w Łodzi; 1947-48 prezes

437

ZMW RP „Wici"; od 1948 czł. Prezydium NKW SL, 1956-62 prezes NK ZSL, 1952-56 wiceprzewodniczący Rady Państwa, 1956-69 wicepremier. Ignatjew NIKOŁAJ P., 1832-1908, dyplomata ros.; dążył do zwiększenia wpływów Rosji na Bałkanach; autor projektu traktatu w San Stefano 1878. ignimbryt (tuf spieczony), tuf bogaty w krzemionkę, przeobrażony przez gorące gazy wulkaniczne i spojony wskutek nacisku warstw nadległych; występuje na obszarach młodej działalności wulkanicznej. ignitron, lampa elektronowa gazowana z 3 elektrodami: katodą rtęciową, anodą oraz elektrodą zapłonową (igniter) do wzniecania wyładowania elektr.; używana jako lampa prostownicza dużej mocy. Ignjatović JAKOV, 1824-88, pisarz serb.; prekursor realizmu serb.; powieści obyczajowo-społ. z życia mieszczaństwa i chłopstwa serb. na Węgrzech. ignorancja, niewiedza, nieznajomość, nieświadomość czegoś, nieuctwo. ignorantia iuris (legis) nocet (neminem excusat) [łac], nieznajomość prawa lub nieświadomość bezprawności czynu szko.dzi (nie usprawiedliwia). ignorować, świadomie, celowo nie zauważać, nie brać pod uwagę, nie liczyć sie z kimś lub z czymś; lekceważyć. i g n o t i n u l l a c u p i d o [ł ac], „ni e z nane nie nęci" (Owidiusz Sztuka kochania); nie pragnie, nie pożąda się czegoś, o czym się nie wie, że istnieje. ignotum per ignotum [łac], log. błąd w definicji, polegający na użyciu w jej członie definiującym (definiens) wyrażenia, którego znaczenie nie jest znane odbiorcom. Ignotus (właśc. Hugo Veigelsberg), 1869-194©, węg. poeta, pisarz, krytyk lit., dziennikarz; 1908-19 red. pisma lit. „Nyugat"; wiersze, krytyki teatr., nowele, publicystyka. Igołomia (w. w pow. proszowickim, woj. krakowskim), duży ośr. produkcji metalurgicznej i garncarskiej z I-IV w.; pracownia archeol. IHKM PAN; pałac neoklasycystyczny (XIX w.). Igor, ?-945, książę kijowski od 912; faktyczny założyciel dyn. Rurykowiczów; 941 i 944 wyprawy na Bizancjum, z którym zawarł traktat handlowy. Igor Olgowicz, ?-1147, w. książę kijowski pd 1146; zabity w czasie powstania lud. w Kijowie. Igor Świętosławowicz, 1151-1202. książę Nowogrodu Siewierskiego i czernihowski; 1185 nieudana wyprawa na Połowców (treść eposu starorus. Słowo o wyprawie Igora). igrce, dawna nazwa wędrownych kuglarzy, komediantów, śpiewaków i muzyków. igrek (ipsylon): 1) nazwa litery alfabetu łac. — y; 2) potoczne określenie kogoś lub czegoś nie precyzowanego bliżej. igrzyska, zawody, imprezy publ. o różnym charakterze zależnym od przyjętych zwyczajów w danym kraju, w danej epoce. igrzyska greckie, w staroż. Grecji zawody (agony) sport., muz., teatr, ku czci bóstw, odbywające się zwykle w ich okręgach świątynnych; najważniejsze i. ogólnogr. (panhelleńskie): olimpijskie, pytyjskie, nemejskie, istmijskie, ponadto agony teatr. (Dionizje). igrzyska olimpijskie →olimpijskie igrzyska. IGS -^Instytut Gospodarstwa Społecznego. Ig u aç ú [i g u asu], rz . w pd. Braz yl i i (przy ujSciu graniczna z Argentyną), 1. dopływ Parany; dł. 1320 km; liczne wodospady (największy — I.). Iguaçú [iguasu], wodospad na rzece I., na grani cy B raz yl i i i Arge nt yny; wys. 72 m; znany obiekt turyst.; park narodowy. Iguaçu Park Narodowy [p. n. iguasu], największy park nar. Brazylii, zał. 1949,

438 Iguala pow. 205 000 ha i pograniczny park Argentyny, zał. 1934, pow. 55 000 ha; rz. Iguaçu z olbrzymim wodospadem (wys. 72 m, 275 pasm wodnych), opadającym w głęboki, wąski jar; bujna, tropik, flora i bogata fauna (kolibry). Iguala [iguala], m. w Meksyku (Guerreroh 29 tys. mieszk. (1960). Igualada [igua-], m. w Hiszpanii (Katalonia); 20 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. iguanodon (Iguanodon), gad kopalny z grupy dinozaurów, do 10 m dł.; roślinoż e rny; chód dwunoż ny; kre da E uraz j i i Ameryki. iguany, zool. →legwany. igumen, przełożony klasztoru w kościele wschodnim. iguwińskie tablice, 7 tablic z inskrypcjami w języku umbryjskim i częściowo łac. (300-70 p.n.e.); znalezione 1444 w Gubbio (staroż. Iguvium); najważniejsze źródło wiedzy o języku umbryjskim i kultach italskich. IHAR →Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Ihara S AIKAKU, 1642-93, pisarz jap.; pierwszy realista w literaturze jap.; powieści zawierające krytykę samurajów i mieszczan, erotyczne, poezje. IHKM PAN →Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. Ihnatowicz ZBIGNIEW, ur. 1906, arehitekt; docent ASP w Warszawie; gł. realizacje: CDT w Warszawie i Zakłady Naprawcze T aboru Kol. w M i ńsku Maz . (z J. Romańskim), wnętrze Dworca Śródmieście w Warszawie (z zespołem); liczne pawilony wystawowe. Iireček KONSTANTIN IOSEF, 1854-1918, czes. historyk i slawista; badacz dziejów pd. Słowian. Ijebu-Ode [idżubu o.], m. w pd.-zach. Nigerii; 69 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Ijmuiden [e imöi-], przem. dzielnica m. Velsen, w Holandii, nad M. Północnym; wielka huta żel.; przemysł chemiczny. ijolit, magmowa skała głębinowa, składająca się gł. z nefelinu i piroksenu. Ijssel [e isəl], żeglowne, pn. ramię delty Renu, w Holandii; uchodzi do Ijsselmeer. Ijsselmeer [e isəlme:-r], słodkowodny zbiornik wodny w pn. Holandii (część dawnej zat. Zuider Zee), odgrodzony od morza tamą Afsluitdijk; powierzchnia I. w wyniku osuszania zmniejsza się. Ikar, mit. gr. syn Dedala; ulatując wraz z ojcem na skrzydłach z Krety, zbliżył się nadmiernie do słońca; wosk zlepiający pióra skrzydeł stopił się i I. utonął w morzu. Ikar, planetoida odkryta 1949, zbliżająca się znacznie do Ziemi. Ikaria, górzysta wyspa gr. na2 M. Egejskim (Sporady Pd.); 267 km , 11 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek. Ikbal MOHAMMAD, 1873-1938, ind. (muzułm.) poeta i filozof, piszący w językach: urdu, pers. i ang.; kilkanaście zbiorów wierszy, dzieła filoz. i ekon.; uważany za duchowego przywódcę Pakistanu. Ikeda HAYATO, 1899-1965, prawicowy polityk jap., jeden z przywódców Partii Liberalno-Demokr.; 1960-64 premier, zwolennik współpracy z USA. Ikerre, m. w pd.-zach. Nigerii; 107 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., drzewny. Ikirun, m. w pd.-zach. Nigerii; 80 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., włókienniczy. ikona, w sztuce bizant. i wschodniochrześc. obraz sakralny (malowany zwykle na drewnie) wyobrażający postacie świętych, sceny bibl. i liturgiczno-symboliczne. Ikonium →Konya. ikonografia, dziedzina historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją elementów tematycznych, treściowych i symbol, w dziele sztuki; rozwinięta gł. w XIX w.

ikonografia, nauka pomocnicza historii badająca dzieła sztuki jako źródła historyczne. ikonoklazm (obrazoburstwo), ruch rozwijający się w Bizancjum w VIII-IX w., zwalczający oddawanie czci obrazom i iigurom rel.; na krótko pojawił się ponownie w XVI w. w krajach protestanckich. ikonologia, dawniej nauka o treści i symbolice obrazów; obecnie dziedzina historii sztuki, opierająca się na metodzie wszechstronnych badań nad dziełem sztuki (interpretacja treści dzieła sztuki jako zjawiska związanego z, określoną epoką hist., sytuacją społ., polit., artyst.). ikonoskop, rodzaj lampy analizującej, w której obraz optyczny rzutowany na ekran z mozaiką wytwarza dzięki zjawisku fotoemisji równoważny obraz ładunków eiektr.; „omiatająca" ekran wiązka elektronowa rozładowuję punkty ekranu wywołując sygnały wizji. ikonostas, pokryta ikonami przegroda z trojgiem drzwi, oddzielająca w cerkwiach nawę od miejsca ołtarzowego, o ściśle określonym programie ikonograficznym. Ikorodu, m. w pd.-zach. Nigerii, port nad laguną Lagos; 81 tys. mieszk. (1963); ośr. handlowy. ikosaedr, dwudziestościan foremny. ikra, potoczna nazwa jaj ryb; ziarna i. (średn. 0,3-7 mm) otacza galaretowata osłonka; składana pojedynczo bądź zlepiona w grudki; z i. jesiotrowatych i łososiowatych produkuje się kawior. Ikromi D ŻALOL, ur. 1909, tadż. prozaik i dramatopisarz; powieści, nowele, dramaty, reportaże wojenne. ikrowiec (wapień oolitowy), skała osadowa pochodzenia chem., zbudowana z kalcytowych oolitów. ikrzyca (ikrzak), samica ryb z dojrzałymi jajami (ikrą), gotowa do tarła. iks: 1) nazwa litery alfabetu łac. —• x; 2) potoczne określenie kogoś lub czegoś, nie precyzowanego bliżej. Iktinos, 2 poł. V w. p.n.e., gr. architekt i teoretyk architektury; łączył elementy różnych porządków arch., stosował efekty optyczne; Partenon, świątynia w Bassai. iktus (ikt), lit. w iloczasowym wierszu staroż. akcent metryczny padający na mocną sylabę w stopie. Ilagan, m. w Filipinach, w pn. części Luzonu, nad rz. Cagayan; 48 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu rolniczego. Ilahabad (Allahabad), m. w Indii (Uttar-Pradesz), przy ujściu rz. Dżamna do Gangesu; 508 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., metal., szklarski, spoż.; węzeł komunik.; uniw.; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu. ilangowy olejek (olejek ylangowy), olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów jagodlina wonnego; stosowany w perfumerii. ilaste minerały, grupa minerałów o zróżnicowanym składzie chem. i budowie wewn., stanowiących gł. składniki iłów, glin, zwietrzelin i gleb; powstają gł. w wyniku procesów wietrzenia; do m.i. należy np. kaolinit, montmorylonit, illit; ważne surowce przemysłu ceramicznego. ilaste skały, drobnookruchowe skały osadowe, których gł. składnikami są minerały ilaste (kaolinit, montmorylonit i in.); s.i. są np. ił, kaolin, bentonit; podstawowe surowce przemysłu ceramicznego. Ilchanowie →Hulagidzi. Ilebo (dawniej Port-Francqui), m. w Kongu (Kinszasa), port nad rz. Kasai; 8 tys. mieszk. (1960); końcowa stacja linii kol. z Katangi (przeładunek na statki). lle-de-France [il dö frã-.s], kraina hist. we Francji, w środk. części Basenu Paryskiego; powierzchnia nizinna, pagórkowata; ważny region przem. (okręg Paryża) i roln. Francji; uprawa zbóż, buraków cukr., warzyw, drzew owocowych; hodowla. — Jedno z najstarszych księstw średniow. Francji, od 987 gł. posiadłość dyn. Kapetyngów.

Ile-des-Pins [il de pę] →Kunie. Ilesha [ilęsza], m. w pd.-zach. Nigerii; 166 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Ilf ILJA (właśc. LA. Fajnzilberg), 18971937, pisarz ros.; powieści satyr, pisane wspólnie z J. Pietrowem (Dwanaście krzeseł, Złote cielę); reportaże, felietony, opowiadania. Ilford [ylfə rd], ang. wytwórnia materiałów fot. w Ilford (Essex). Il Gesú [il dżezu], macierzysta świątynia jezuitów w Rzymie; prototyp barok, kościołów jezuickich; wzniesiona 1568-84 wg projektu Vignoli na planie krzyża łać., z nawą gł. sklepioną kolebkowo, z rzędami otwierających się do niej kaplic bocznych i kopułą na skrzyżowaniu nawy gł. z transeptem; fasada (G. delia Porta) złożona z 2 kondygnacji połączonych spływami wolutowymi. „Il Giornale d'Italia" [il dżor- d'i], wł. dziennik niezależny, zał. 1901; w okresie faszyzmu — półoficjalny; wydawany w Rzymie. Ilgner [yl-] KARL, 1862-1921, niem. konstruktor maszyn; wynalazł koło zamachowe i zastosował je w walcarce. Ilha Solteira [ilia -ejra], elektrownia wodna w Brazylii, na Paranie, na granicy stanów Sao Paulo i Mato Grosso, w systemie hydroenergetycznym Urubupunga; planowana moc 3200 MW. Ilhéus [ilieus], m. i port w Brazylii (Bahia), nad O. Atlantyckim; 46 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; wywóz kakao. Ili, rz. w Chinach i ZSRR; dł. 1400 km (od źródeł Tekesu), dorzecze 154 tys. km!; uchodzi do jez. Bałchasz; wyzyskiwana do nawadniania. Iliada, poemat epiczny przypisywany Homerowi; wzór epopei; treść obejmuje epizod (ok. 50 dni) z 10 roku wojny trojańskiej. Iliamna [i:lyämnə, największe jezioro w stanie Alaska (USA); pow. ok. 2100 km2; połączone z Zat. Bristolską (M. Beringa). Iliamna [i:lyämnə], wulkan w G. Aleuc-. kich, w pd.-zach. części Alaski (USA); 3075 m. Ilić V OJISLAV, 1860-94, poeta serb.; liryka elegijna i opisowa. Iligan, m. w Filipinach, port na pn.zach. wybrzeżu Mindanao; 67 tys. mieszk. (1964); hutnictwo żel.; przemysł chemiczny. Ilijew KONSTANTIN, ur. 1924, bułg. dyrygent i kompozytor; związany z Filharmonią i Operą w Sofii. Ilim, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Angary; dł. 600 km; żeglowna od Ilimska. ilindeńskie powstanie, 1903 wystąpienie zbrojne Macedończyków przeciw Turkom; wybuchło 2 VIII, w dniu św. liii (stąd nazwa); ośrodek w m. Kruszewo; po 3 miesiącach krwawo stłumione. Iliński ANTONI (Iskander Pasza, pseud. Iłaj), 1814-61, uczestnik powstania 183031, agent Hotel Lambert w Turcji, od 1855 generał turecki. Iljinski I GOR W., ur. 1901, ros. aktor teatr, i film.; związany gł. z teatrem Meyerholda i Teatrem Małym w Moskwie; role satyr.-komediowe. Ilion (łac. Ilium), w starożytności m. na pn.-zach. wybrzeżu Azji Mn., utożsamiane z Troją. Iliria, w starożytności kraina w zach, części Płw. Bałkańskiego, zamieszkana przez Ilirów; VII-VI w. p.n.e. teren kolonii gr.; w III w. państwo, podbite przez Rzymian; od pol. II w. p.n.e. prowincja rzym., w pocz. I w. n.e. podzielona na Dalmację i Panonię. Ilirowie, lud indoeur., od ok. 1200 p.n.e. zamieszkujący zach. część Płw. Bałkańskiego (późniejsza Iliria); w III w. p.n.e, twórcy niezależnego państwa, podbitego przez Rzymian. Iliryjskie Prowincje, królestwo utworzone 1809 przez Napoleona I z Dalmacji,

iłżecka ceramika 439 Gorycji, Istrii, Triestu, Krainy, części ,,Il Messagero" [il -adżero], wł. półChorwacji i in. ziem, ze stolicą w Lubla- oficjalny dziennik rządowy, zał. 1878, wynie; 1815 przyznane Austrii. dawany w Rzymie. iliryzm, ruch społ.-polit. i kult. vv 1 pol. Ilnicka MARIA, 1825-97, pisarka; głosiła XIX w. w Chorwacji, Dalmacji, Słowenii; umiarkowaną emancypację kobiet; od 1865 dążył do zjednoczenia ziem południo- red. „Bluszczu"; poezje, umoralniającc wosłow. w autonomiczne państwo — Ilirię powieści, sztuki sceniczne. (nazwa od staroż. Ilirów). Ilo, m. i port w pd. Peru, nad O. SpoIlja Muromiec, legendarny bohater kojnym; 6 tys. mieszk. (1961); huta miebylin ruskich. dzi; rybołówstwo; produkcja mączki rybIljiczewsk, osiedle w Ukr.SRR (obw. nej. odeski), nad M. Czarnym; nowy port mor. iloczas, opozycja fonologiczna samogłozbudowany w celu odciążenia portu odes- sek długich i krótkich, występująca w niekiego. których językach, np. w łacinie: legit lljiczow LEONID F., ur. 1906, radz. dzia- 'czyta', legit 'przeczytał'; był podstawą łacz polit., dziennikarz; od 1944 red. nacz. wersyfikacji antycznej. dziennika „Izwiestija", potem „Prawdy", iloczyn, wynik mnożenia dwóch obiek1953-58 pracownik ministerstwa spraw tów (liczb, macierzy, wektorów). zagr., 1961-66 sekr. KCKPZR. iloczyn jonowy wody, iloczyn aktywnośIljin JAKOW N., 1905-32, pisarz ros.; po- ci (tzn. w przybliżeniu stężeń) jonów wieści i opowiadania odzwierciedlające H + i OH- powstałych w wyniku dyso3O proces industrializacji Stalingradu. cjacji wody. Iljin MICHAIŁ (właśc. Ilja J. Marszak), iloczyn logiczny →koniunkcja (log.). 1896-1953, pisarz ros.; opowiadania i poiloczyn rozpuszczalności, iloczyn stężeń wieści dla młodzieży popularyzujące zdojonów substancji trudno rozpuszczalnej bycze nauki i techniki. Iljuszyn ALEKSIEJ A., ur. 1911, mechanik w jej roztworze pozostającym w równowadze z osadem. radz .; prof. uni w. w M oskwie , czł . iloczyn wielomianów, wielomian powAN ZSRR; prace w dziedzinie teorii spręstały przez pomnożenie każdego składnika żystości i plastyczności (m.in. modelowajednego wielomianu przez każdy składnik nia). Iljuszyn SIERGIEJ W., ur. 1894, radz. drugiego wielomianu i dodanie otrzymakonstruktor lotn., generał; twórca licz- nych iloczynów. iloczyn zbiorów A i B, część wspólna nych typów samolotów Ił. Ill [il], rz. we Francji, 1. dopływ Renu; zbiorów A i B, zbiór tych wszystkich dł. 208 km; przy ujściu m. Strasburg. elementów, które należą jednocześnie i do B. Illampú [iljampu] (Nevado de Sorata), A, i do B; oznaczenie A Iloilo, m. w Filipinach, port na pd. szczyt w Andach Środk. (Boliwia), w Cordillera Real; 6550 m; wieczne śniegi wybrzeżu wyspy Panay; 187 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż. (cukrowniczy). i lodowce. iloraz, wynik dzielenia dwóch obiektów illegalny, daw. sprzeczny z prawem; (liczb, wielomianów). nielegalny. Iller [y-], rz. w NRF, pr. dopływ góriloraz inteligencji, psychol. wskaźnik nego Dunaju; dł. 165 km. stopnia rozwoju inteligencji; wynika ze Illés [ille:sz] B ELA , ur. 1895, pisarz stosunku wieku umysłowego, obliczonego węg.; jeden z pionierów realizmu socja- na podstawie badań testowych, do wieku list. w literaturze węg.; udział w rewo- chronologicznego. lucji 1918-19; 1923-44 na emigracji (ZSRR); ilorazowy miernik →logometr. twórczość o wydarzeniach rewol. (Cisa Ilorin, m. w zach. Nigerii, stol. stanu płonie) i walkach na Węgrzech w 1945. Centralnozachodniego; 209 tys. mieszk. Illimani [ilji-], szczyt wulkaniczny w (1963); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł Andach Środk. (Boliwia), w Cordillera spożywczy. Real; 6462 m; wieczne śniegi i lodowce. ilościowa zmiana, zmiana cech przedIllinois [ylənojz], rz. w USA, 1. dopływ miotu (zjawiska), którą można określić za Missisipi; dł. ok. 700 km (od źródeł Kan- pomocą liczb lub wskazania jakichś kakee); żeglowna; ważna droga wodna; przedziałów na odpowiedniej skali w wygł. m. Peoria. niku porównania różnych stanów danego Illinois [ylənojz], stan w środk.-wsch. przedmiotu pod względem tych samych części USA; 146 tys. km 2 , 11,0 mln cech; jedno z podstawowych pojęć prawa mieszk. (1970); jeden z przodujących pod dialektyki mówiącego o przechodzeniu względem gosp. stanów USA; przemysł ilości w jakość. maszyn., elektrotechn., spoż., chem., środilość, pojęcie określające to, co może ków transportu; uprawa kukurydzy, psze- podlegać mierzeniu lub liczeniu, czego nicy, soi; hodowla bydła i trzody chlew- może być więcej lub mniej; miara czegoś. nej; gł. m.: Chicago (zespół miejski sku„II Popolo" [il po-], dziennik wł., orpia ok. 60% ludności stanu), Rockford, gan Partii Chrześc.-Demokr., zał. 1923. Peoria, Springfield (stol.). ILS (Instrument Landing System), najillit (hydromuskowit), minerał, glinobardziej rozpowszechniony system radiokrzemian potasu i glinu; białawy lub szarozielony; składnik osadów ilastych, nawigacyjny umożliwiający lądowanie samolotów w warunkach złej widoczności. zwietrzelin i gleb; surowiec przem. (ceiluminaci, tajny związek 1776-85, zał. ramika). Illyés [ije:sz] GYULA, ur. 1902, węg. w Ingolstadt (Bawaria) przez A. Weispoeta i pisarz; twórczość o silnych ak- haupta; gł. cel: szerzenie poglądów racentach społ.; powieści- z życia prole- cjonalistycznych; formy organizacji — zbliżone do masońskich. tariatu wiejskiego, hist. (Wódz i poeta — iluminacja, rzęsiste oświetlenie. o Bemie i Petőfim); Obiad w pałacu. iluminacja (miniatura), szt. plast, wyIlmen, jezioro w eur. części ZSRR, na wys. 18 m; pow. 610-2100 km2; głęb. do konana ręcznie artyst. ilustracja tekstu rękopiśmiennego. 11 m; wypływa rz. Wołchow. iluminator (bulaj, świetlik), okno z gruIlmenau [yl-], m. w pd.-zach. części NRD, w Lesie Turyńskim; 19 tys. mieszk. bego, mocnego szkła w burcie lub nad(1968); przemysł porcelanowy, szklarski, budówce statku, ścianie pomieszczenia (np. kabiny), umożliwiające obserwację precyzyjny; ośr. turyst.-wypoczynkowy. ilmenit, minerał, tlenek żelaza i tyta- lub dostęp światła. nu; czarnobrun. lub stalowoszary, o poiluminizm, pogląd teoriopoznawczy głołysku półmetalicznym; składnik zasado- szony przez kierunki filoz.-rel., wg któwych skał magmowych; częsty w piaskach rego źródłem poznania jest oświecenie i żwirach; ważna ruda tytanu. umysłu przez Boga (Augustyn, chrześc, i Ilmeński Park Narodowy im. arab. filozofia średniow., ontologizm kaLenina, tolicki). w ZSRR; pow. 32 000 ha, w paśmie Pd. ilustracja książkowa, dzieło mal., graf., Uralu; ok. 150 rodzajów minerałów (m.in. rysunek, fotografia bądź reprodukcja dotopazy, szafiry, ametysty, granaty).

dana do tekstu w celu objaśnienia treści oraz spełniająca funkcje dekoracyjne. ilustracja muzyczna, muzyka towarzysząca widowiskom scenicznym, słuchowiskom radiowym, obrazom filmowym. ilustracyjna muzyka, muzyka naśladująca dźwiękami: 1) zjawiska realne, np. śpiew ptaków, odgłosy burzy, 2) znaczenie słów; efekty ilustracyjne wyzyskiwane są w muzyce programowej. „Ilustrowany Kurier Codzienny", dziennik wydawany 1910-39 w Krakowie; od 1926 organ prosanacyjny. iluzja (złudzenie), psychol. zniekształcone spostrzeżenie lub błędne wyobrażenie rzeczywiście istniejących przedmiotów lub zjawisk. iluzjon, nazwa kina używana w początkowym okresie filmu niemego (ok. 190820). iluzjonista (prestidigitator), artysta cyrkowy; wykorzystując zręczność rąk i specjalne rekwizyty wykonuje pokazy oparte na wywoływaniu u widzów złudzeń wzrokowych. iluzjonista, daw. człowiek dający się powodować złudzeniem, fantasta. iluzjonizm, dążenie do oddania w sztukach plast, możliwie najwierniejszego złudzenia rzeczywistości przez stosowanie' skrótów, perspektywy linearnej i mal. oraz światłocienia. iluzoryczny, oparty na iluzji, złudzeniu, pozorny, nierealny, fikcyjny, zwodniczy. iluzyjny, będący wynikiem iluzji, fikcyjny, nierealny. ił, skała osadowa składająca się z minerałów ilastych; b. rozpowszechniony; stosowany w budownictwie, przemyśle ceram. (m.in. materiały ogniotrwałe), papiern, i in. Iłaj →Iliński Antoni. Iława, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad jez. Jeziorak; 16,5 tys. mieszk. (1970); wytwórnia części samoch., przemysł drzewny, spoż.; węzeł kol.; ośr. turystyczny; prawa miejskie 1305. W czasie II wojny świat, zniszczona w 75%, odbudowana. Iława Pruska →Bagrationowsk. Iławskie Pojezierze, część Pojezierza Wscbodniopomorskiego, między doliną Wisły a Pasłęka; jeziora: Jeziorak, Ruda Woda i in.; gł. m.: Ostróda, Iława. Iłłakowiczówna KAZIMIERA, ur. 1892, poetka; tłumaczka; realizm obserwacji łączy z ludowo-balladową fantastyką; zbiory (Ikarowe loty, Obrazy imion wróżebne, Szeptem), szkice, przekłady. iłołupki →łupki ilaste. Iłowa, m. w pow. żagańskim, woj. zielonogórskim; 4,6 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. i szklarski; prawa miejskie 1679 (do XIX w.) i 1962. — W okresie II wojny światowej 1942-45 podobóz GrossRosen. iłowiec, skała osadowa, skonsolidowany ił. iły warwowe →warwy. iły wstęgowe →warwy. Iłża, m. w pow. iłżeckim, woj. kieleckim, nad Iłżanką; 4,4 tys. mieszk. (1968); ośr. garncarstwa; w budowie wytwórnia części samoch.; ruiny zamku biskupów krak. (XIII-XVI w.), renes.-barok, kościół (XVII w.); w pobliżu kopalnia odkrywkowa i zakłady wzbogacania piasków żelazistych „Zębiec". — Prawa miejskie 1239 (do 1869) i 1925; w XV-XVI w. ważny ośrodek rzemieślniczo-handlowy (garncarstwo) ; w XIX/XX w. znana fabryka fajansu (ceramika iłżecka). 1939 (7-8 IX) ciężkie walki 3 dyw. piechoty (dowódca płk M. Turkowski); w okresie okupacji hitlerowcy wymordowali 33% ludności; w okolicy I. silny ośrodek ruchu oporu GL, AL, BCh i AK. Iłżanka, rz., 1. dopływ środk. Wisły; dł. 65 km, dorzecze 1118 km2. iłżecka ceramika, wyroby ceram. wytwarzane od dawna w Iłży (woj. kieleckie); 1823-1903 istniała tu fabryka fajansu delikatnego.

440 Imabari Imabari, m. w Japonii (Sikoku), port nad Wewnętrznym M. Japońskim; 109 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszynowy. imadło, uchwyt do mocowania przedmiotów podczas obróbki na obrabiarce (i. maszynowe) lub przy obróbce ręcznej (i. warsztatowe). imagizm, ang.-amer. kierunek poet. 1909-17, oparty na teorii estet. T.E. Hulme'a, postulujący swobodę języka i wiersza przy precyzji intelektualnej i wyrazistości obrazu; gł. przedstawiciel E. Pound. imago, ostatecznie ukształtowana, dorosła postać owada, z reguły zdolna do rozrodu. imak, przyrząd do zamocowywania narzędzi skrawających, przeważnie noży (i. nożowe); jest zakładany na obrabiarkę lub stanowi jej integralną część. imam, duchowny przy meczecie; uczony duchowny muzułm.; u szyitów tytuł najwyższego zwierzchnika islamu. imamici (dwunastowcy), największa sekta szyitów, uznająca 12 imamów; utworzona w IX w.; i. nazywa się niekiedy wyznawców wszystkich sekt szyickich, uznających imamizm. imamizm, muzułm. doktryna o boskim posłannictwie imama, zapoczątkowana przez szyitów. Imandra, jezioro w ZSRR, na Płw. Kolskim, na wys. 126 m; pow. ok. 900 km8, głęb. do 67 m; liczne wyspy; zamarza na ok. 7-8 mies.; odpływ do zat. Kandałaksza. Imatra [i-], wodospad na rz. Vuoksi, w pd.-wsch. Finlandii; wys. 18,4 m; elektrownia wodna. Imatra [i-], m. w pd.-wsch. Finlandii; 35 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel. i aluminium, przemysł drzewny, papiern., chem.; ośr. turystyczny. imażynizm, kierunek poet. w Rosji 191924, w gł. założeniach związany z imagizmem ang. i amer.; obrazowość, metaforyka; nurt „urbanistyczny" i „wiejski". Imbaba, m. w Egipcie, nad Nilem, naprzeciw Kairu; 182 tys. mieszk. (1966); przemysł metalowy. Imbabura, szczyt wulkaniczny w Andach Ekwadorskich; 4630 m. imbecyl (głuptak), med. osobnik dotknięty w średnim stopniu niedorozwojem umysłowym. imbecylizm, med. →niedorozwój umysłowy. imbibicja, geol. zjawisko przepojenia skał przez roztwory miner, pochodzenia magmowego. imbir, przyprawa korzenna o silnym zapachu i smaku, otrzymywana z wysuszonego (niekiedy sproszkowanego) kłącza i.; używany do ciast, likierów, piwa itp. imbir (Zingiber officinale), bot. bylina uprawiana od dawna na obszarach tropik.; mięsiste kłącze, zawierające olejki eteryczne (gł, imbirowy), jadalne, leczn., też używane jako przyprawa. Imbramowice, w. w pow. olkuskim, woj. krak.; barok, opactwo norbertanek (XIII w., przebudowa w XVIII w., K. Barzanka), wystrój, polichromia (XVIII w.). IMCO →Międzyrządowa Morska Organizacja Doradcza. Imeretia, nazwa jednego z królestw, na które rozpadła się Gruzja w końcu XV w.; 1810 przyłączona do Rosji. Imeretyński ALEKSANDR K., 1837-1901, generał ros., Gruzin; generał-gubernator warszawski od 1897. imersja, wypełnienie przestrzeni między przedmiotem a soczewką obiektywu mikroskopu odpowiednią cieczą powodujące zwiększenie jasności otrzymywanego obrazu i zdolności rozdzielczej mikroskopu. Imhof [ym-] E DUARD, ur. 1895, kartograf szwajc; autor prac z zakresu kartografii teoretycznej. Imhotep, XXVII w. p.n.e., architekt i uczony w staroż. Egipcie; domniemany twórca piramidy schodkowej i zespołu grobowego faraona Dżesera; po śmierci ubóstwiony.

imidazol C3H4N2, pięcioczłonowy azotowy związek heterocykliczny; kryształy; mocna zasada; układ i. występuje w licznych produktach naturalnych; pochodne stosowane jako leki. imidowa grupa (iminowa grupa) NH, rodnik wywodzący się z amoniaku, w którym 2 atomy wodoru zastąpione są podstawnikami. imidy, związki org., w których grupa imidowa połączona jest z dwiema resztami kwasu dwukarboksylowego lub z dwoma rodnikami acylowymi. Imiela EMANUEL, 1888-1953, poeta śląski; uczestnik powstań śląskich; Górnośląskie bajki i satyry, dramat patriot. Stara wieża, poemat Tajemnica Twardonia. Imielin, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 7,9 tys. mieszk. (1968); kamieniołomy dolomitu; prawa miejskie 1967. imiennictwo: 1) zasób imion (nazw) osobowych, wtórnie także miejscowych; 2) onomastyka. imiesłowy, przymiotnikowa i przysłówkowa forma czasownika; w języku pol. i. czynne i bierne, współcz. i uprzednie. imigracja: 1) przybycie ludzi do obcego kraju celem osiedlenia się; 2) grupa osiadła w obcym kraju w wyniku tego przybycia. iminowa grupa →imidowa grupa. iminy, związki org., w których grupa imidowa połączona jest wiązaniem podwójnym z atomem węgla >C=NH; powstają przez działania amoniaku lub amin Irzędowych na związki karbónylowe. imipramin (tofranil), lek psychotoniczny, o swoistym działaniu przeciwdepresyjnym; stosowany m.in. w depresji, alkoholizmie. Imir (Ymir), mit. germ. praolbrzym, powstały z lodu Północy i ognia Południa; zabity przez Odyna i jego braci; z krwi I. powstało morze, z ciała — ziemia, z kości — góry, z włosów — lasy, z czaszki — sklepienie nieba. imitacja: 1) naśladownictwo, upodobnienie do czegoś; 2) artykuł zastępczy, wyrób z mniej cennych materiałów, np. i. skory, futra, kamieni szlachetnych. imitacja, muz. środek techniki polifonicznej, polegający na ścisłym (kanon) lubswobodniejszym powtórzeniu struktury melodycznej lub rytmicznej jednego głosu w innym głosie, przy czym głos pierwszy kontynuuje melodię. immanentny, filoz. zawarty w czymś, właściwy czemuś z natury. immanentyzm, filoz. idealist.-subiektywistyczna koncepcja z XIX/XX w., ujmująca doświadczenie jako wewn. przeżycie, sprowadzająca przedmiot poznania do elementów treści świadomości i odrzucająca jego obiektywne istnienie; gł. przedstawiciele: G. Berkeley, D. Hume, empiriokrytycy. immaterializm, filoz. idealist. pogląd, wg którego materia nie istnieje, a wszystko, co istnieje, jest niematerialne, duchów er immatrykulacja, zaliczenie w poczet studentów danej uczelni wyższej; tradycyjna uroczystość przyjęcia studentów na I rok studiów. immelman, lotn. →zawrót. Immelmann [y-] MAX, 1890-1916, niem. pilot wojsk., pierwszy wykonawca figury akrobacji lotn. nazwanej i. Immermann [y-] KARL LEBRECHT, 17961840, niem. pisarz, dramaturg i reżyser teatr, związany z Diisseldorfem; powieść Miinchhausen przedstawiająca satyr, obraz stosunków społ. w Niemczech w pocz. XIX w. immobilizacja, med. →unieruchomienie. immoralizm. filoz. stanowisko etyczne, wg którego właściwą podstawę wszelkich ocen powinny stanowić jedynie kryteria i wartości pozamoralne; terminu „i." używa się niekiedy w znaczeniu amoralizmu. immunitet, uwolnienie od obciążeń, zwolnienie.

immunitet, hist. w średniowieczu całkowite lub częściowe zwolnienie ludności w dobrach feud. od powinności na rzecz suzerena (i. ekonomiczny) lub wyłączenie jej spod sądownictwa panującego (i. sądowy) ; i. oddawał władzę publiczno-prawną nad ludnością panu feudalnemu. immunitet dyplomatyczny, przysługujący przedstawicielowi dyplomatycznemu przywilej niepodlegania jurysdykcji karnej, cyw. i adm. państwa pobytu. immunitet konsularny, przysługujący przedstawicielowi konsularnemu przywilej niepodlegania jurysdykcji karnej, cyw. i adm. w odniesieniu do spraw urzędowych. immunitet poselski (nietykalność poselska), przywilej posła polegający na zakazie wszczynania postępowania karnego przeciw niemu bez zgody parlamentu w okresie sprawowania mandatu. immunitet sędziowski, jedna z gwarancji niezawisłości sędziowskiej polegająca na zakazie pociągania sędziego do odpowiedzialności karnej lub karno-adm. bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. immunizacja, sztuczne uodpornienie ustroju zwierzęcego lub ludzkiego przeciwko chorobom zakaźnym; i. czynna — przez szczepienie, i. bierna — przez podawanie surowicy odpornościowej. immunizatory, stosowane doświadczalnie w ochronie roślin substancje chem. (gł. a-minokwasy) podnoszące odporność roślin na określone czynniki chorobotwórcze. immunologia, nauka zajmująca się zjawiskami odporności organizmów na działanie czynników chorobotwórczych; obejmuje też zagadnienia serologii. immunologiczna bariera, całość reakcji immunologicznych ustroju polegających na rozpoznawaniu i odrzucaniu obcych antygenowo tkanek. immunologiczna tolerancja, stan, w którym ustrój nie reaguje na zetknięcie się z obcymi antygenami, stanowiącymi bodziec do wytwarzania przeciwciał. immunologiczne choroby, reakcje dynamiczne ustroju na zetknięcie się antygenu z przeciwciałem, o przebiegu gwałtownym, czasem przewlekłym. immunosupresja, postępowanie lekarskie zmierzające do osłabienia mechanizmów odpornościowych ustroju; stosowana gł. w przypadkach przeszczepiania narządów. immunosupresyjne środki, środki stosowane w celu uzyskania efektu immunosu-presyjnego; tu należą: antymetabolity, niektóre antybiotyki, hormony sterydowe kory nadnerczy, surowica antylimf ocytar-na. Imola, m. we Włoszech (Emilia-Romania); 52 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., ceram., spożywczy. impas, sytuacja, położenie bez wyjścia; zastój. impast, szt. plast, wypukłe nałożenie farby pędzlem lub szpachlą, stosowane dla zaakcentowania efektów światła lub uzyskania bardziej urozmaiconej faktury. impedancja falowa →oporność falowa. imperativus [łac], gram. tryb rozkazujący czasownika. imperator, w staroż. Rzymie określenie dowódcy wojsk., później tytuł zwycięskiego wodza; w okresie cesarstwa tytuł cesarzy jako zwierzchników armii. imperatyw kategoryczny, filoz. u I. Kanta — bezwarunkowy nakaz moralny; formalne, powszechnie ważne prawo, którego człowiek powinien przestrzegać, by spełnić „ogólnoludzką powinność"; norma moralnego postępowania. imperfektum (imperfectum), gram. czas przeszły niedokonany; czasownik w formie i. Imperia, m. we Włoszech (Liguria), nad M. Liguryjskim, ośrodek adm. prow. I.; 39 tys. mieszk. (1968); kąpielisko i ośr. turystyki na Riwierze Wł.; przemysł spoż., metalowy.

in concreto 441 imperial, miękki ser podpuszczkowo-kwasowy, o łagodnym smaku, wyrabiany z mleka krowiego gł. we Francji, w kształcie małych kwadratowych płytek. Imperial Chemical Industries Limited [ympiərjəl kemykəl yndəstryz lymytyd] (ICI), ang. koncern chem. z siedzibą w Londynie, powstał 1926, jeden z największych koncernów chem. w świecie; produkuje m.in. materiały wybuchowe, barwniki, tworzywa sztuczne, włókna chem., aparaturę dla przemysłu chemicznego. imperializm, w trad. znaczeniu polityka zagr. państw kapitalist. polegająca na podporządkowaniu sobie innych krajów w drodze ekspansji polit., militarnej, ekon. i ideologicznej; wg określenia W. Lenina najwyższe, monopolistyczne stadium kapitalizmu, które charakteryzuje wysoki stopień koncentracji produkcji i kapitału oraz zastąpienie wolnej konkurencji przez panowanie monopoli; i. powstał w wyniku przemian, które zaszły w kapitalizmie na przełomie XIX i XX w. Imperial Valley [ympiərjəl wäly], nizina depresyjna wokół jez. Salton (73 m p.p.m.), w pd.-wsch. Kalifornii (USA), częściowo w Meksyku; pustynna; sztuczne nawadnianie; ogrodnictwo, uprawa bawełny. imperiał, złota moneta ros., bita od 1755, wartości 10 rubli, od 1897 — 15 rubli. ; , imperium, w staroż. Rzymie początkowo ogół uprawnień najwyższych urzędników, później cesarza. imperium brytyjskie, nazwa W. Brytanii wraz z Irlandią i posiadłościami zamorskimi; wygasła formalnie 1931 po utworzeniu Wspólnoty Narodów. Imperium Romanum, termin określający całość terytorialną i adm. państwa rzym.; w okresie cesarstwa (od końca I w. p.n.e.) — terytorium podległe Rzymowi. imperium rosyjskie, oficjalna nazwa Rosji od 1721 (tj. od przyjęcia przez Piotra I tytułu imperatora) do rewolucji lutowej 1917. impertynencja, aroganckie, obraźliwe słowa lub zachowanie się wobec kogoś; niegrzeczność, zuchwalstwo, zniewaga. impet, siła rozpędu, rozmachu; szybki bieg, ruch. impetycja, daw. roszczenie pretensji, dochodzenie swoich praw. impetyk, człowiek gwałtowny, poryw-czy, skłonny do wybuchów. Imphal (dawniej Manipur), m. w Indii, ośr. adm. terytorium związkowego Manipur; 68 tys, mieszk. (1961). implantacja →wszczepienie. implikacja (warunkowe zdanie), log. zdanie złożone ze zdań (poprzednika i następnika) połączonych spójnikiem ,,jeżeli... to"; i. jest fałszywa, gdy jej poprzednik jest prawdziwy, a następnik — fałszywy. implikować: 1) mieścić w sobie, zawierać, pociągać za sobą; 2). przypisywać, imputować. implozja, gwałtowne zgniecenie naczynia wskutek ciśnienia zewn. przewyższającego ciśnienie panujące wewnątrz naczynia (np. i. kineskopu). implozja, językozn. zwarcie narządów mowy w początkowym momencie artykulacji głosek zwartych. impluvium, w domach etruskich i rzym. basen na wodę deszczową w posadzce atrium. imponderabilia, rzeczy nieuchwytne, nie dające się wymierzyć, ustalić; przen. pierwiastki siły moralnej, tradycji. imponować, wzbudzać szacunek, uznanie, podziw; okazywać swoją wyższość. imponujący, godny podziwu, nakazujący szacunek; wspaniały, ogromny, okazały. import, przywóz towarów z zagranicy. impossibilium nulla obligatio [łac.]. do rzeczy niemożliwych nikt nie jest zobowiązany. impost, kam. blok lub płyta między gło-

wicą kolumny a sklepieniem lub arkadą, typowy dla architektury bizantyjskiej. impotencja, med. →niemoc płciowa. impozycja, daw.: 1) narzucanie swego zdania, swojej woli; 2) nałożenie, ustanowienie podatków, opłat. impregnacja, w konserwacji zabytków nasycanie drewna, płótna, papieru lub kamienia roztworami żywic albo wosku. impregnat (impregnator), substancja impregnująca. impregnowanie, nasycanie drewna, wyrobów włók., papieru itp. środkami chem. konserwującymi i uodporniającymi; i. wodoodporne, ognioodporne, zapobiegające gnieceniu, kurczeniu itp. impregnujące środki, substancje chem. stosowane do nasycenia materiałów w celu zabezpieczenia ich przed niszczącym działaniem owadów (np. moli), mikroorganizmów (np. pleśni), ognia, wody itd.; do ś.i. należą m.in. grzybobójcze środki (do drewna i tkanin), apretury (do wyrobów włók.). imprekacja, zaklinanie; przekleństwo, złorzeczenie. impresario, organizator imprez artystycznych. impresja: 1) wrażenie przelotne, subiektywne odczucie; 2) utwór artyst. nastrojowo-subiektywny; 3) daw. wywieranie wrażenia. impresjonizm, kierunek artyst. w ostatnim 30-leciu XIX w.; zainicjowany przez malarzy fr., znalazł odbicie gł. w malarstwie (studia światła i koloru, dywizjonizm); gł. zasada — subiektywizm wyrażający się w utrwalaniu wrażeń jednostkowych. impreza: 1) widowisko teatr., koncert, zawody sport., zabawa itp.; 2) daw.: a) z ami ar, z amysł , rz e cz prz e ds ię wz i ę t a; b) emblemat, godło, symbol. imprimatur: 1) zezwolenie autora lub redakcji na druk dzieła po ostatniej korekcie; 2) w kościele kat. formuła zezwolenia władzy i cenzury kośc. na druk publikacji. imprinting, powstawanie u wyższych kręgowców we wczesnej młodości schematów zachowania się, pod wpływem bodźców naśladujących bodźce naturalne; np. podążanie piskląt drobiu za człowiekiem, który je karmił, jak za kwoką. impromptu [ęprąptü; fr.], określenie tytułowe (w okresie romantyzmu) utworów muz. gł. fortepianowych, o lir., improwizacyjnym charakterze. improwizacja, potocznie działanie bez uprzedniego przygotowania; spontaniczne tworzenie utworu lit. lub muz., często pod wpływem silnego wzruszenia lub na zada ny temat. impuls, fiz. przebieg zmian wielkości fiz. (np. napięcia elektr.) różniącej się od zera (lub wartości stałej) w ciągu b. krótkiego czasu. impuls, fizjol. krótkotrwały (ok. 1/1000 sek) stan czynny przewodzony wzdłuż włókna nerwowego lub mięśniowego; polega na zaburzeniu równowagi elektrochem. między wnętrzem włókna a otaczającym płynem, co powoduje przepływ jonów sodu i potasu i powstanie czynnościowego prądu elektrycznego. impulsator, urządzenie do wytwarzania impulsów o dużej mocy; rodzaj generatora. impulsowa lampa, lampa elektronowa lub oświetleniowa służąca do pracy impulsowej; l.i. elektronowa — w technice impulsowej, oświetleniowa — w technice fot. i filmowej. impulsowa technika, dział elektroniki obejmujący wytwarzanie impulsów elektr., ich wzmacnianie, przesyłanie, mierzenie oraz zastosowania. impuls siły →popęd siły. impulsywność, skłonność do natychmiastowego, nieprzemyślanego, często gwałtownego działania pod wpływem aktualnych bodźców lub chwilowego nastroju.

impulsywny, ulegający impulsom, żywo reagujący; pobudliwy, porywczy, gwałtowny. imputacja, przypisywanie komuś czegoś karygodnego, pomawianie o coś; posądzenie, obwinienie. Imroz, wyspa tur. na M. Egejskim, w pobliżu cieśn. Dardanele; 279 km2, 5,7 tys. mieszk. (1960); uprawa zbóż, drzew owocowych, tytoniu; gł. osada Imroz. Imru'l-Kajs, VI w., poeta arab.; autor jednej z najsłynniejszych muallak, uchodzi za pierwszego poetę, który nadał kasydzie wzorową budowę. in., symbol jednostki cal. In, symbol pierwiastka chem. indu. Ina, rz., pr. dopływ dolnej Odry (Domiąży); dł. 128,5 km, dorzecze 2130 km*; uchodzi deltą; w dolnym biegu płynie przez Puszczę Goleniowską; gł. dopływ Krępiel. in abstracto [łac], w oderwaniu od konkretnej sytuacji, w ogólności. inadaptabilność, brak zdolności przystosowania się organizmów do zmian warunków danego otoczenia. inadekwatny, nie odpowiadający czemuś dokładnie; nieadekwatny. Inama-Sternegg [y- szter-] KARL T HEO DOR, 1843-1908, ekonomista niem.; prof. uniw. w Pradze i Wiedniu; przedstawiciel szkoły hist. w ekonomii politycznej. i n an i m a vi l i [ł ac], n a dus z y l i che j , na lichej istocie (np. o doświadczeniach nauk. na zwierzętach). inanitas inanitatum [łac], marność nad marnościami. Inari, mit. jap. bóstwo dobrobytu, urodzaju, pożywienia w kulcie shinto; przybiera postać lisa; liczne świątynie I. w Japonii. Inari [i-], jezioro w pn. Finlandii, na wys. 118 m; pow. 1386 km 2 , gł ę b. do 60 m; ok. 3 tys. wysp. in articulo mortis [łac], w obliczu śmierci, wobec grożącej śmierci. inauguracja: 1) uroczyste rozpoczęcie, otwarcie; 2) daw. uroczyste wprowadzenie na wysoki urząd; obrządek koronacji itp. Inber WIERA M., ur. 1890, poetka ros.; poet. impresje z podróży; poemat Pułkowski południk, wspomnienia Oblężone miasto, poświęcone obrońcom Leningradu. Inbhear Mór, An (ang, Arklow), m. we wsch. Irlandii, nad M. Irlandzkim; 6,1 tys. mieszk. (1966); port rybacki; kąpielisko; przemysł mat. bud., chemiczny. in blanco [-ko; wł.], „na biało"; opatrzony podpisem wystawcy, ale bez wypełnionego tekstu (o dokumentach płatniczych i in.). inbreed [ynbri:d; ang.], metoda hodowlana, synonim chowu wsobnego. incest, prawo →kazirodztwo. incest, zootechn. określenie chowu wsobnego w najbliższym pokrewieństwie. inch [yncz; ang.] →cal. inchoativum (ingressivum), językozn.: 1) postać czasownika wyrażająca zapoczątkowanie czynności lub stanu; 2) czasownik inchoatywny. incipit [łac], „zaczyna się"; określenie oznaczające początkowy wyraz lub zdanie tekstu; przytaczane zwykle, gdy utwór nie ma tytułu. incognito [-ko-; wł.], nie dając się poznać, ukrywając nazwisko; pod przybranym nazwiskiem; skrycie, tajnie; ukrycie, tajność. incompatibilitas [łac], hist. w dawnej Polsce zakaz łącznego piastowania niektórych urzędów przez jedną osobę; wprowadzony w XVI w. dla ograniczenia wpływów możnowładztwa. incompatibilitas [łac], prawo zakaz zajmowania przez tę samą osobę w tym samym czasie określonych stanowisk; dotyczy przeważnie łączenia mandatu poselskiego z innymi państw, stanowiskami. in concreto [łac], w określonej, konkretnej sytuacji.

442 inconel inconel [-ko-], nazwa wielu żarowytrzymałych stopów niklu z chromem, często z molibdenem, aluminium; stosowany do wyrobu chem. aparatury, zbiorników, pomp i zaworów. in corpore [łac], wszyscy razem, w komplecie, w pełnym składzie. . incredibile dictu [łac], nie do uwierzenia; nieprawdopodobne. u incroyables [ękr ajabl], określenie elegantów paryskich z czasów Dyrektoriatu, wyróżniających się wystudiowaną niedbałością w ekstrawaganckim ubiorze. in crudo [łac], w stanie suroWym, pierwotnym. incydent, zdarzenie nieprzewidziane; zajście, wydarzenie (zwykle przykre). incydentalny, wprowadzony nawiasowo, dodatkowy do gł. sprawy; uboczny, przypadkowy, okolicznościowy. Inczhon (Czemulpo), m. w Korei Pd., duży port nad M. Żółtym; 525 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. (hutnictwo żel. i przemysł włók.); węzeł kolejowy. Inczuan, m. w Chinach, osr. adm. regionu autonomicznego Ningsia-Huej; 120 tys. mieszk. (1958); przemysł spoż., włók., maszyn.; wydobycie węgla. ind In, pierwiastek chem. o liczbie atom. 49, z grupy glinowców; srebrzysty miękki metal; wartościowość gł. +3; składnik niskotopliwych. stopów. indagacja, dochodzenie przez wypytywanie; dopytywanie się. Indal, rz. w środk. Szwecji; dł. 420 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; liczne wodospady; spław drewna; żeglowna w dolnym biegu; elektrownie wodne. indantren, błękitny barwnik kadziowy, pochodna antrachinonu; stosowany do barwienia bawełny, jako pigment do barwienia lakierów, papieru. indeks (skorowidz), książka alfabetyczny spis terminów (np. nazwisk, miejscowości, tematów) przytoczonych lub omówionych w dziele, wymieniający strony, na których termin jest wspomniany. indeks, mat. →wskaźnik. indeks, pedag. książeczka studenta, w której potwierdza się uczestnictwo w wykładach, złożenie egzaminów, kolokwiów, zaliczenie semestru lub roku studiów itp. indeks, statyst. liczba względna charakteryzująca zmiany poziomu zjawiska zachodzące w czasie, obliczana w stosunku do danego zjawiska w okresie przyjętym za podstawowy. indeks wiskozowy →lepkości wskaźnik. indemnizacja, odszkodowanie, wynagrodzenie strat. inden C9H8, nienasycony węglowodór dwupierścieniowy; łatwo polimeryzująca ciecz; stosowany do wyrobu żywic lakierniczych. Independence [yndypendəns], m. w USA (Missouri), w zespole miejskim Kansas City; 111 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., spoż., materiałów budowlanych. independenci (kongregacjonaliści), protest, grupa rel., odłam ang. kalwinizmu, zał. w XVI w. przez R. Browne'a; tworzą kongregacje niezależnych gmin religijnych. independencja, daw. niepodległość, niezależność. Independent Theatre [yndy- tiətər], teatr w Londynie, zał. 1891 przez J. Greina, wzorowany na Theatre Librę A. Antoine'a; pierwszv przedstawił publiczności ang. sztuki H. Ibsena i G.B. Shawa. independentyzm: 1) dążenie do niezależności, niezawisłości; 2) doktryna independentów. in deposito [łac], w depozycie, na przechowaniu. indeterminizm, filoz. pogląd, wg którego w rzeczywistości nie istnieją żadne prawa ogólne ani powszechne i konieczne prawidłowości; przeciwieństwo determinizmu; w przeszłości związany gł. z ideologizmem filoz. i irracjonalizmem; współ-

cześnie także z fenomenalist. interpretacją zjawisk fizyki mikroukładów. Index librorum prohibitorum [łac], „Indeks ksiąg zakazanych"; urzędowy wykaz dzieł zakazanych do czytania przez kościół kat. (1559-1966); na indeksie znajdowały się dzieła m in. Kopernika, Kartezju-sza, Balzaka, Mickiewicza i in. znanych uczonych i pisarzy, India (Bharat, Republika Indii), państwo związkowe w pd. Azji; składa się z 17 stanów i. 10 terytoriów związkowych; 3268,1 tys. km2, 537 mln mieszk. (1969); stol. Delhi, gł. m. i porty mor.: Bombaj, Kalkuta; kraj wielonar.; j.u. hindi i ang. (pomocniczy, tymczasowy). Na pn. Himalaje, Karakorum i Niz. Hindustańska, w środk. i pcł. L wyż. Dekan; klimat monsunowy; gł. rz. Ganges, Brahmaputra. Podstawą gospodarki — rolnictwo; uprawa ryżu (2 miejsce w świecie), prosa, pszenicy, roślin strączkowych, oleistych (gł. orzeszki ziemne) , bawełny, trzciny cukr. (1 miejsce); herbaty (1 miejsce)'; hodowla bydła (1 miejsce w świecie pod względem pogłowia), bawołów, owiec; wydobycie gł. węgla kam., rud żel. i manganu, miki;' przemysł włók. (bawełn,, jutowy), spoż., hutnictwo żel.; rzemiosło. — Państwo powstałe 1947 z podziału obszaru dawnych Indii (kolonii bryt.) na 2 niepodległe państwa: I. i Pakistan; od 1950 republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; rządząca partia Ind. Kongres Nar. prowadzi politykę neutralności. Indiana [yndyänə], stan w środk.-wsch. części USA; 94 tys. km8, 5,1 mln mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł lotn., samoch., elektrotechn., maszyn., chem.; uprawa kukurydzy, pszenicy, soi; hodowla bydła, trzody chlewnej; gł. m.: Indianapolis (stol.), Gary, Fort Wayne. Indianapolis [yndjənäpəlys], m. w USA, stol. stanu Indiana; 743 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,0 mln (1967); przemysł lotn., samoch., elektrotechn., maszyn., spoż., chem.; węzeł komunikacyjny; uniwersytet. Indianie, nazwa dawnych mieszkańców Ameryki (oprócz Eskimosów), nadana im przez Kolumba, przekonanego, że dotarł do Indii. Indianin, jeden z gwiazdozbiorów. indianistyka (indologia), nauka zajmująca się badaniem języków, literatur, historii i kultury Indii. Indian Territory [yndjən terytry], obszar w USA (obecne stany Oklahoma, Kansas, Nebraska, Dakota Pn. i Pd.), oddany 1837 w „wieczne'* użytkowanie plemionom Indian; stopniowo ograniczany; Indian osadzono w rezerwatach. indiańskie języki, języki Indian, rdzennej ludności obu Ameryk; obecnie ok. 100 rodzin językowych; w Ameryce Pd.: tupi-guarani, karibi, andyjskie, keczua, czibcza, maja-kicze, uto-azteckie, tano i in.; w Ameryce Pn.: penuti, tunika, muskogi, sju, irokeskie, algonkin, na-dene i in. indicativus [łac], tryb oznajmujący. Indie, kraj hist. na obszarze Płw. Indyjskiego i jego nasady; wysoka cywilizacja w III tysiącleciu p.n.e.; ok. poł. II tysiąclecia przybycie Ariów; zjednoczenie państewek za dyn. Maurjów (ok. 320-ok. 185) potem Guptów (320-647); od VIII w. najazdy muzułm. (w XII w. Gaznawidzi), od 1206 sułtanat ze stol. w Delhi, 1398-1451 pod rządami Timura i jego następców; za panowania dyn. Wielkich Mogołów (15261857) zjednoczenie I.; na południu dynastie drawidyjskie; od pocz. XVI w. penetracja Europejczyków — przewaga Anglików (Kompania Wschodnioind.); od poł. XVIII w. formalnie kolonia bryt. (do poł. XIX w. faktycznie podporządkowanie 2/3 obszaru I.); od 1858 bezpośrednio podległe Koronie bryt., od 1877 królowa bryt. cesa rzową I. (rządy wicekróla); ruch nar. od 2 poł. XIX w., od 1929 hasło całkowitej niepodległości; od 1935 samorząd w posz czególnych prowincjach i parlament ogól-

noindyjski; od 1947 niepodległe państwa: India i Pakistan. Indie Portugalskie, nazwa dawnych posiadłości portug. na zach. wybrzeżu Indii: Daman, Diu, Goa; 1961 włączone do Indii. Indie Wschodnie, nazwa używana w Europie w okresie wielkich odkryć geogr. na określenie Płw. Indyjskiego, Cejlonu, Płw. Indochińskiego i Archip. Malajskiego. Indie Wschodnie Holenderskie, dawne kolonie hol. obejmujące większą część Archipelagu Malajskiego oraz zach. część wyspy Nowa Gwinea. Indie Zachodnie, nazwa nadawana przez długi czas Ameryce (potem wyłącznie wyspom na.M. Karaibskim), wynikła z błędnego mniemania Kolumba, iż odkrył zach. wybrzeża Indii. Indii Zachodnich Federacja (Federacja Karaibska), 1958-62 związek kolonii bryt. na wyspach w strefie M. Karaibskiego; rozwiązana 1962 wobec uzyskania niepodległości przez poszczególne kolonie. indoaryjskie języki →indyjskie języki. Indochiny Francuskie, dawne posiadłości fr. na Płw. Indochińskim; obejmowały tereny Wietnamu (Kochinchina, Tonkin, Annam) oraz Laosu i Kambodży. Indochiński Półwysep, płw. w Azji Pd.Wsch.; pow. ok. 2,3 mln km2; silnie rozczłonkowany (na pd.—płw. Malakka); urozmaicona rzeźba; klimat monsiinowy, gorący; gęsta sieć rzek (gł.: Mekong, Menam, Saluin, Irawadi); plantacje roślin tiopik., pola ryżowe; eksploatacja bogatych złóż rud cyny. indoeuropeistyka, nauka zajmująca się badaniem języków indoeuropejskich. indoeuropejskie języki, rodzina językowa kontynuująca język praindoeur.; języki: indoirańskie, słow., bałtyckie, germ., celt., italskie z romańskimi, gr., orm., alb., obecnie ok. 1,5 mld ludzi; oraz wymarłe: hetycki i tocharski. indoirańskie języki (zw. aryjskimi), grupa języków indoeur.; 2 zespoły: języki ind. i irańskie. indoksyl, związek org.; w organizmie zwierzęcym powstaje w wątrobie z indolu, wchłoniętego z jelita grubego do krwi; w wątrobie ulega dalszym detoksykacyjnym przemianom i jako indykan zostaje wydalony z moczem. indoktrynacja, proces wpajania danych przekonań za pomocą nieustępliwej propagandy; przeciwieństwo wychowania, którego rezultatem jest internalizacja wartości, tj. świadoma ich akceptacja. indol (benzopirol) C8H7N, dwupierścieniowy związek heterocykliczny; kryształy o zapachu jaśminu; układ i. występuje w licznych związkach o znaczeniu fizjol.; stosowany w perfumerii; otrzymywany syntetycznie. indolencja, niezaradność, niedołęstwo, nieudolność; bierność uczuciowa, zobojętnienie. indologia →indianistyka. Indonezja (Republika Indonezyjska), państwo w Azji Pd.-Wsch., na Archip. Malajskim i zach. części Nowej Gwinei; 1904,3 tys. km2, 116,0 mln mieszk. (1969); stol. Djakarta, inne gł. m.: Surabaja, Bandung, Palembang; dzieli się na 22 prowincje; j.u. indonezyjski. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa ryżu, kauczukowca (2 miejsce w świecie), palmy kokosowej, herbaty, kawy, tytoniu, roślin dostarczających przypraw korzennych; wydobycie ropy naft., rud cyny, boksytów; eksploatacja lasów; rybołówstwo. — Pierwsze państwa w pocz. n.e., najsilniejsze na Sumatrze i Jawie; od XVI w. penetracja portug., hol. i ang.; w XVII-XVIII w. eksploatowana przez hol. Kompanię Wschodnioind., nas tępnie kolonia hol. (rządy cen. guber natora); w XIX w. ruch narodowowyzwo leńczy; w czasie II woiny świat, okupacja iap. 1942-45; 1945 proklamowanie niepod ległości, republika; walki indonez.-hol. 1947-49: 1949-50 Stany Zjednoczone I., na stępnie jednolita republika, do 1954 w unii

indykcja 443 personalnei z Holandią; czł. ONZ od 1950; 1959—65 ustrój „demokracji kierowanej" (szerokie uprawnienia prezydenta); 196567 przewrót prawicowy, krwawe represje wobec komunistów i ugrupowań lewicowych. Indonezyjczycy, ludy zamieszkujące Indonezję; różnorodne typy kulturowe; języki indonez. (oprócz mieszkańców Nowej Gwinei i części Moluków). indonezyjskie języki, z rodziny austronezyjskiej (ok. 200); malajski z indonezyjskim, atjeh, batak, jawajski, sundajski, madurajski, tagalog, malgaski i in.; ok. 133,5 mln ludzi. indonezyjski język (bahasa indonesia), odmiana malajskiego; język urzędowy w Rep. Indonezji; ok. 75 mln ludzi. Indor (ang. Indore), m. w Indii (Madhja-Pradesz), w górach Windhja; 473 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu bawełn. i chem.; uniwersytet. indos, oświadczenie pisemne złożone na odwrotnej stronie weksla, stwierdzające przeniesienie praw na inną osobę (stąd indosować). indosant, posiadacz weksla przenoszący uprawnienia wynikające z posiadania weksla na inną osobę przez złożenie podpisu na odwrocie weksla. indosat, prawo →indosatariusz. indosatariusz (indosat), osoba, na rzecz której zostały przeniesione prawa z weksla w drodze indosu. Indra, bóg indoirański, w Wedach bóg wiatru, burzy i wojny; w hinduizmie strzeże wsch. strony świata; wyobrażany z 4 rękami i oczami na całym ciele. Indragiri (Kuantan), rz. w środk. części Sumatry (Indonezja); dł. ok. 500 km; uchodzi do M. Południowochińskiego; żeglowna 150 km. Indrapura, m., stol. Czampy, zał. w V w.; wskutek najazdów wietn. Czamowie przenieśli w XI w. stolicę na pd., do Widżaja. Indre [ę:dr], rz. we Francji, 1. dopływ Loary; dl. 265 km. indris (babakoto, Indri indri), małpiatka madagaskarska; dł. do 71 cm (ogon zredukowany); twarz naga, niemal czarna; roślinożerny; głos przypomina płacz dziecka. in dubio pro reo [łac], zasada procesowa nakazująca tłumaczenie wątpliwości na korzyść oskarżonego (podejrzanego). indukcja, log. formułowanie twierdzeń (np. praw nauk.) na podstawie poszczególnych przesłanek (np. faktów); i. stanowi często teoret. podstawę metod badawczych w naukach empirycznych. indukcja elektromagnetyczna, powstawanie siły elektromotorycznej (SEM) w obwodzie przecinanym zmiennym strumieniem magnetycznym. indukcja elektrostatyczna (influencja), rozdzielenie ładunków elektr. w metalach pod wpływem zewn. pola elektrycznego. indukcja elektryczna, , wielkość wektorowa charakteryzująca pole elektr. wewnątrz dielektryku: = ε0ε (ε0 , ε — przenikalność elektr. próżni i ośrodka dielektrycznego, — wektor natężenia pola elektrycznego). indukcja embriologiczna, wpływ pewnych części zarodka, zw. organizatorami, na sąsiednie partie, warunkujący ich rozwój w określone narządy. indukcja jądrowa, fiz. jedna z metod detekcji rezonansu jądrowego. indukcja magnetyczna, wielkość wektorowa charakteryzująca pole magnet. w ośrodku materialnym: →B = μ0μ (μ 0μ — przenikalność magnet. próżni i ośrodka materialnego, — wektor natężenia, pola magnet.). indukcja matematyczna, metoda dowodzenia pewnych twierdzeń mat., w sformułowaniu których występują w sposób

istotny liczby naturalne; i.m. opiera się na tzw. zasadzie indukcji. indukcji współczynnik →indukcyjność. indukcji zasada: jeżeli pewne twierdzenie mat. jest prawdziwe dla liczby n = 1, a jego prawdziwość dla liczby naturalnej k pociąga jego prawdziwość dla liczby następnej k+1, to twierdzenie to jest prawdziwe dla każdej liczby naturalnej n. indukcjonizm, metodol. pogląd, wg którego właściwą metodą uznawania twierdzeń jest indukcja, tj. uogólnianie spostrzeżeń odnoszących się do poszczególnych faktów jednostkowych. indukcyjna cewka, cewka elektr. służąca do zwiększania indukcyjności obwodu elektrycznego. indukcyjna maszyna, maszyna elektr. prądu zmiennego (najczęściej silnik) wyzyskująca zjawisko indukcji elektromagnet.; stanowi najczęściej stosowany rodzaj silnika elektr. (zw. też asynchronicznym). indukcyjne wnioskowanie, log. wnioskowanie zawodne, wyprowadzanie wniosków uogólniających przesłanki będące poszczególnymi przypadkami tych wniosków. indukcyjność (współczynnik indukcji), wielkość charakteryzująca oddziaływanie obwodów z prądem elektrycznym. indukcyjny zmiennik (wariometr), przyrząd do zmiany indukcyjności obwodu elektr.; np. w postaci cewki z przesuwanym rdzeniem, 2 cewek: zewn. (nieruchomej) i wewn. (ruchomej). induktor, napędzana ręcznie (np. korbką) prądnica prądu elektr. zmiennego o małej mocy. induktory, biol. →organizatory. indult, pozwolenie; odstępstwo od przepisów prawa świeckiego lub kośc, zapewniające osobom szczególne korzyści. in duplo [łac], podwójnie, w dwójnasób. Indus, rz. w Chinach, Indii i Pakistanie Zach.; dł. 3180 km, dorzecze 960 tys. km2; źródła w górach Kajlas; uchodzi deltą do M. Arabskiego; gł. dopływy: Gilgit (pr.), Pańdżnad (1.); wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od m. Dera-Ismail-Chan; gł, m.: Hajdarabad, w delcie— Karaczi. Indusi (Hindusi), ogólna nazwa mieszkańców Indii, zróżnicowanych antropologicznie, językowo, kulturowo. induska kultura (zw. też kulturą Harappa), archeol. kultura miejska w dorzeczu Indusu z ok. 2500-1500 p.n.e.; rolnictwo, hodowla; wyroby z fajansu, kości słoniowej, ozdoby z drogich kamieni; handel dalekosiężny. industrializacja (uprzemysłowienie), proces przeważającego wzrostu przemysłu w stosunku do innych działów gospodarki; wyraża się w szybkim zwiększaniu udziału przemysłu i wielkoprzem. techniki w gospodarce nar. i zapewnia wyższy poziom dochodu nar., a w konsekwencji podniesienie stopy życiowej. industrializacja socjalistyczna, uprzemysłowienie w krajach socjalist.; odbywa się na podstawie znacjonalizowanych środków produkcji przy dominującej roli państwa w gospodarce; dzięki temu ma charakter planowy, a o jej kierunkach decyduje ogólnospołeczna racjonalność i długookresowa rentowność. Indy [(d) ędi] V INCENT D' 1851-1931, fr. kompozytor i pedagog; jeden z założycieli Schola Cantorum; utwory symf. (wariacje Istar), sceniczne, kameralne; prace dydaktyczne. indyferencja, obojętność, bierność. indyferentyzm, postawa, którą charakteryzuje obojętność w stosunku do istotnych problemów społ.-polit., moralnych i in.; przeciwieństwo zaangażowania. indyferentyzm moralny, postawa obojętności w stosunku do obowiązujących w danej grupie norm moralnych. indygenat, w dawnej Polsce forma uzyskania szlachectwa pol. przez cudzoziemców; i. udzielał sejm; także przyznanie obywatelstwa cudzoziemcowi.

Indygirka, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 1977 km, dorzecze 360 tys. km2; uchodzi do M. Wschodniosyberyjskiego; zamarza na ok. 8 miesięcy; żeglowna 1050 km. indygo (indygotyna, błękit indygowy), niebieski barwnik kadziowy, otrzymywany dawniej z liści indygowca farbiarskiego, następnie syntetycznie; stosowany do barwienia oraz druku bawełny, lnu, wełny (piękne, ale mało trwałe wybarwienia), także do produkcji innych trwalszych barwników indygowych; obecnie wychodzi z użycia. indygokarmin, niebieski barwnik syntet., rozpuszczalny w wodzie; dawniej stosowany do farbowania wełny i jedwabiu, obecnie w mikroskopii, do analiz lekarskich, do barwienia kosmetyków i środków żywnościowych. indygotyna →indygo. indygowiec farbierski (Indigofera tinctoria), niski krzew z rodziny motylkowatych, uprawiany w strefie międzyzwrotnikowej; z liści i.f. otrzymywano niegdyś na dużą skalę barwnik indygo. indyjski dąb → tekowe drzewo. indyjskie języki (języki indoaryjskie), z grupy indoirańskiej; języki staroż.: wedyjski, sanskryt, pali, prakryty; języki współcz.: hindi, urdu, bengali, marathi, pańdżabi (z lahnda), sindhi, gudżarati, orija, pahari, nepali, asami, syngaleski, cygański; ok. 500 mln ludzi. indyjskie pisma: 1) pisma kultur Mohendżo-Daro i Harappy z ok. poł. III tysiąclecia p.n.e.; 2) pisma kharoszthi i brahmi z edyktów Asioki z III w. p.n.e.; 3) rozwinięte z brahmi współcz. pisma pn. i pd. Indii (dewanagari, tamilskie), Tybetu, Indochin, Cejlonu, Indonezji. Indyjski Kongres Narodowy, najważniejsza partia polit. Indii, zał. 1885; początkowo o charakterze frontu nar.; gł. przywódcy: B.G. Tilak, M.K. Gandhi, J. Neh-ru, I. Gandhi; po wyzwoleniu Indii wysunęła hasło budowy społeczeństwa na wzór socjalistyczny. Indyjski Ocean, najmniejszy z trzech oceanów Ziemi, między Afryką, Azją, Australią i Antarktydą; umowna granica z 0. Atlantyckim wzdłuż 20°E, z O. Spo kojnym — 147°E; pow. 74,9 mln km 2, głę bokość do 7455 m (Rów Jawajski), zasole nie 35,5-79‰ (M. Czerwone); pow. wysp 706,5 tys. km2, największe: Madagaskar, Cejlon; prądy powierzchniowe w pn. częś ci związane z okresową zmianą monsunów. Indyjski Półwysep, płw. w Azji (India, Pakistan), między M. Arabskim a Zat. Bengalską; pow. ok. 2,1 mln km2; wyżynny (Dekan), na wybrzeżach wąskie niziny; klimat monsunowy, gorący; gł. rzeki: Narbada, Godawari, Kriszna, Kaweri; wydobycie węgla kam., rud żelaza. indyjski trójkąt, trójkąt o bokach 13, 14, 15 (jego pole wyraża się liczbą wymierną = 84). indykan: 1) usuwana z moczem siarkowa pochodna indoksylu; jego stężenie w moczu jest miarą nasilenia procesów gnilnych w jelicie grubym; 2) glikozyd indoksylu, z którego dawniej otrzymywano indygo. indykator, przyrząd wykreślający przebieg zależności, ciśnienia, panującego w cylindrze maszyny tłokowej, od drogi tłoka; stosowany w pomiarach mocy i sprawności indykowanej maszyny tłokowej. indykatory →wskaźniki. indykatrysa optyczna, figura geom., zwykle elipsoida, stosowana przy badaniu optycznych własności kryształów; i.o. rozproszenia — krzywa przedstawiająca zależność natężenia rozproszonego światła od kierunku rozproszenia. indykcja, cykl 15-letni, używany często w datacji źródeł średniow.; liczba i. oznaczała miejsce zajmowane przez dany rok w bieżącym cyklu (np. 5-ty rok i.); 1. zmieniała się 25 XII lub 1 I (i. rzym. lub pontyfikalna), 1 IX (i. gr. lub bizant), 24 IX (bedańska, od Bedy Czcigodnego).

444 indyk domowy indyk domowy, ptak gospodarski pochodzący od pn.amer. indyka dzikiego, udomowiony w czasach przedkolumbijskich; wszystkożerny, hodowany dla b. cenionego mięsa i piór ozdobnych; gł. rasy: bronz, beltswille, wirgińska, norfolska. indywidualista, człowiek mający silną potrzebę niezależności osobistej, niechęć do zbiorowego działania i podporządkowywania się innym. indywidualistyczne wychowanie, wychowanie oparte na założeniu, iż przedmiotem działalności wychowaczej jest jednostka, a celem — jej rozwój indywidualny; kształtowało się historycznie jako protest przeciwko wychowaniu publicznemu. indywidualizacja, kształtowanie się cech indywidualnych (osobniczych) jednostki lub zbiorowości; wyodrębnianie takich cech. indywidualizm: 1) pogląd przyznający istotną rolę tylko jednostkom i pojmujący świat jako wytwór żyjących obok siebie jednostek; 2) dążenie do odrębnych, własnych poglądów; 3) poczucie własnej odrębności i oryginalności. indywidualizowanie w nauczaniu, sposób nauczania, w którym nauczyciel uwzględnia zdolności i umiejętności poszczególnych uczniów. indywidualność, postać, osoba, autorytet o określonym własnym stylu, cechach wyraźnej odrębności i wyjątkowości w danym zakresie. indywidualny, właściwy jednostce, odrębny, swoisty, cechujący jednostkę; osobniczy, jednostkowy, osobisty. indywiduum, jednostka, osobnik; potocznie człowiek podejrzany, o niskiej wartości moralnej. inedita, utwory lit. nie wydane, nie opublikowane za życia autora, pozostałe w rękopisach. in effectu [łac], w wyniku, w efekcie. in effigie [łac], w prawie śrcdniow. wykonanie kary na wizerunku przestępcy zbiegłego lub zmarłego przed egzekucją; polegało na zniszczeniu lub przybiciu jego podobizny do szubienicy. ineksprymable: 1) kalesony (żartobliwie); 2) daw. spodnie. inercja, fiz. termin używany niekiedy na określenie bezwładności. inercjalny układ, układ odniesienia, w którym spełniona jest zasada bezwładności. inercyjny, bezwładny, ociężały, bezczynny. i ne rt , t e ch n . j e dnost ka masy; 1 i, = = 1 kg•s2•m-1. in extenso [łac], w całości, bez opuszczeń; dokładnie, bez zmian. in extremis [łac], w ostateczności; w agonii, w chwili konania. Inés de Castro [ines de ke-] →Castro Inés de. inf →infimum. infamia [łac]. „niesławy"; kara utrat" czci i praw obywatelskich; w dawnej Polsce stosowana w stosunku do szlachty za herezję, rabunek na drogach, kradzieże i in.; skazany — infamis. infant, tytuł nadawany synom rodziny król. w Hiszpanii i Portugalii. infanteria, dawna nazwa piechoty. infantka, dawny tytuł księżniczek domu król. w Hiszpanii i Portugalii; księżniczka krwi królewskiej. infantylizm, med. zahamowanie psych. i fiz. rozwoju człowieka; utrzymanie się typowych cech dziecięcych u osobników dorosłych; wywołany gł. zaburzeniami wydzielania gruczołów dokrewnych. infantylny, wykazujący cechy infantylizmu; dziecięco naiwny, niepoważny. in favorem [łac], na czyjąś korzyść. infekcja →zakażenie. infekcyjne choroby →zakaźne choroby. Infeld LEOPOLD, 1898-1968, fizyk teoretyk; prof. uniw. w Toronto i Warszawie,

czł. PAN i licznych zagr. akademii nauk., współpracownik A. Einsteina; autor prae gł. w dziedzinie teorii względności. inferencja, log. zależność między zdaniami polegająca na tym, że istnieje między nimi obiektywny stosunek wynikania, tj. jedno daje się wyprowadzić (wywnioskować) z drugiego. infernalny, piekielny; straszliwy, okropny. inferno, piekło (tytuł I części Boskiej Komedii Dantego). infeudacja, nadanie ziemi w lenno. in fidem [łac], ,,za zgodność"; potwierdzenie zgodności odpisu dokumentu z oryginałem. Infiernillo, El [el -niljo], elektrownia wodna w Meksyku, na rz. Balsas, na granicy stanów Michoacan i Guerrero; moc 700 MW. infiks, afiks pojawiający się wewnątrz rdzenia wyrazu w niektórych formach gram., np. w ł ac v i - n - c o 'z wyci ę ż am' obok vici 'zwyciężyłem'. infiltracja, powolne przenikanie (np. wpływów ideologicznych). infiltracja, geol. wsiąkanie wody w głąb skorupy ziemskiej; także przenoszenie przez wodę substancji miner, i osadzanie ich w porach i szczelinach skalnych. infima, najniższa klasa w dawnych szkołach w Polsce. infimum (inf), kres dolny zbioru liczb. infinitivus [łac], gram. bezokolicznik. infirmeria, daw. izba chorych w klasztorach, szkołach, koszarach. inflacja, proces ekon. polegający na zwiększaniu ilości pieniędzy w obiegu w stopniu silniejszym od wzrostu masy towarowej; przejawia się we wzroście cen. in flagranti [łac], na gorącym uczynku, w chwili popełnienia przestępstwa (schwytanie) . Inflancka →Papierówka. Inflanty, kraina hist. nad Zat. Ryską (w Est.SRR i Łot.SRR); w XIII w. powstał tu Zakon Kawalerów Mieczowych; w XVI w. obiekt rywalizacji Danii,_Szwecji, Moskwy i Polski; po sekularyzacji zakonu 1561 pd. część (Kurlandia) — lenno Polski i Litwy, pozostała część włączona do Rzeczypospolitej (pn.-zach. 1660 do Szwecji, 1721 do Rosji; reszta 1772 przyłączona do Rosji). influencja →indukcja elektrostatyczna. influenza →grypa. influmin, preparat o działaniu wirusostatycznym, stosowany w leczeniu m.in. grypy, nieżytu górnych dróg oddechowych, odry. in folio [łac], w formie arkusza raz złożonego. informacja: 1) powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś; wiadomość, pouczenie; 2) komórka w urzędzie udzielająca i. informacja, każdy czynnik, dzięki któremu człowiek lub urządzenia automatyczne mogą przeprowadzić bardziej sprawne, celowe działanie; jednostka — bit. informacja genetyczna (informacja dziedziczna), zapis właściwości dziedzicznych organizmu, wyrażający się w sekwencji (kolejności) ułożenia czterech różnych nu-kleotydów w DNA genów. informacja naukowa, metodol. procedura opracowywania i przekazywania (rozpowszechniania) danych nauk. (z zakresu pewnej dziedziny nauk. lub wielu nauk); stanowi współcześnie odrębną dziedzinę nauki, a jej zakres stale się rozszerza. informacji ilość, wielkość określająca zmniejszenie niewiedzy o jednej zmiennej losowej dzięki poznaniu wartości, jaką przyjmuje inna zmienna losowa; mierzona zmianą entropii informacyjnej. informacji teoria, dział matematyki stosowanej poświęcony zagadnieniom kodowania, przekazywania i przechowywania informacji przy obecności zakłóceń (szumów); zaliczana do cybernetyki ogólnej.

„Information" [-masjo:n], duń. niezależny dziennik wieczorowy, zał. 1943 jako pismo ruchu oporu. informator, pedag. maszyna ucząca używana w nauczaniu programowanym do podawania nowych wiadomości. informatyka, techniki i metody przetwarzania informacji, a także nauka o automatycznym i racjonalnym przetwarzaniu informacji nauk., techn. i ekon. przy zastosowaniu maszyn mat., w celu usprawnienia postępu techn.-organizacyjnego; od 1971 w PRL działa Państw. Rada Informatyki i Krajowe Biuro Informatyki. informel [ęformel], szt. plast. →art informel. infraczerwone promienie → podczerwone promienie. infra dignitatem [łac], poniżej (czyjejś) godności. infradźwięk, dźwięk niesłyszalny o częstotliwości poniżej 16 Hz. infrakcja, daw. złamanie, naruszenie czegoś, zwł. pogwałcenie przepisu, prawa. infrastruktura, urządzenia i instytucje świadczące usługi niezbędne dla funkcjonowania produkcyjnych działów gospodarki. infrastruktura ekonomiczna, urządzenia świadczące usługi w zakresie transportu, energetyki, melioracji itd. infrastruktura społeczna, ogół podstawowych instytucji śpoł. niezbędnych do istnienia społeczeństwa: prawom instytucje bezpieczeństwa, zdrowia, wychowania. in fraudem legis [łac], z obejściem prawa. infuła, liturgiczne nakrycie głowy chrześcijańskich dostojników kośc (np. kat. biskupów) podczas uroczystości. infuzja, med. →wlew. Ingarden ROMAN, 1852-1927, hydrotechnik; zaprojektował i budował wodociąg krak.; prace z zakresu regulacji rzek, m.in. opracował gen. plan regulacji Wisły. Ingarden ROMAN, 1893-1970, filozof i estetyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; jeden z gł. przedstawicieli pol. fenomenologii, twórca teorii dzieła literackiego; O dziele literackim, Spór o istnienie świata, Studia z estetyki. Ingardenowie, architekci, małżeństwo: JANUSZ (ur. 1923) i MARTA (ur. 1921); budowle użyteczności publ., m.in. Teatr Ludowy, centrum adm. Huty im. Lenina (z J. Ballenstedtem), szkoła — w Nowej Huci e , hot e l , , V i ct ori a" w Lubl i ni e ( z Z. Olszakowskim) i mieszkalne (w Krakowie, Zakopanem, Oświęcimiu). Inge [yŋ] WILLIAM, ur. 1913, dramatopisarz amer.; współcz. sztuki obyczajowe (Wróć Kropeczko, Piknik). Ingemann [eŋə-] BERNHARD SEVERIN, 1789-1862, pisarz duń.; powieści hist. typu walterskotowskiego pisane ,,dla pokrzepienia serc"; pieśni religijne. in genere [łac], w ogólności. Ingenhousz [yŋənhous] (Ingen-Housz) JAN VAN, 1730-90, hol. lekarz i przyrodnik; czł. Royal Society; odkrywca procesu asymilacji węgla oraz oddychania u roślin. ingerencja, mieszanie się, wtrącanie się do czegoś. Ingermanlandia (Ingria), prowincja hist. między Estonią i Finlandią, zamieszkana gł. przez Ingrów; w XVIXVII w. teren sporny między Szwecją i Rosją; od 1721 w składzie Rosji. Ingkou, m. w Chinach (Liaoning), port nad rz. Liao-ho; 200 tys. mieszk. (1957); ośr. przem.; węzeł kol.; wydobycie magnetytu. Inglewood [yŋgluud], m. w USA (Kalifornia), w zespole miejskim Los Angeles; 89 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł; w pobliżu gł. lotnisko Los Angeles. Inglin [yŋlyn] MEINRAD, ur. 1893, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; kontynuator tradycji realist. prozy XIX w. z życia wsi; powieści, opowiadania. in globo [łac], ogólnie, ryczałtem. Inglot S TEFAN, ur. 1902, historyk; prof.

innowiercze szkoły 445 Uniw. Wrocł.; Udział chłopów w obronie Polski. Zarys historyczny. Ingoda, rz. w azjat. części ZSRR; dl. 690 km; po połączeniu z Orionem tworzy rz. Szyłkę; gł. m. Czyta. Ingold [yŋgould] Sra CHRISTOPHER KELK, ur. 1893, chemik ang.; czł. Royal Society; badania mechanizmu reakcji związków org. i rozwinięcie elektronowej teorii ich budowy, wprowadzenie pojęcia „mezomerii". Ingolstadt [yŋolsztat] , m. w NRF (Bawaria), nad Dunajem; 69 tys. mieszk. (1968); rafinacja ropy naft.; przemysł maszyn., samoch., elektrotechn., włókienniczy. ingrediencje, składniki mieszaniny; domieszki, przyprawy. in gremio [łac], w łonie; zbiorowo, wspólnie, w komplecie. ingres, hist. uroczyste objęcie urzędu przez wojewodę, starostę grodowego oraz diecezji przez biskupa. Ingres [ę:gr] JEAN AUGUSTE DOMINIQUE, 1780-1867, malarz fr.; łączył tendencje klasycyst. z romant.; obrazy hist., mit., alegor., orientalne, portrety, akty kobiece (Źródło); mistrzowski rysunek. ingresja, geol. lokalne, spokojnie przebiegające zalanie lądu przez morze. ingressivum → inchoativum. Ingria → Ingermanlandia. Ingulec, rz. w Ukr.SRR, pr. dopływ Dniepru; dł. 549 km; gł. m. Krzywy Róg. Ingusze, lud górski zamieszkujący Czeczeńsko-Inguską ASRR (Kaukaz); ok. 200 tys.: hodowla (w górach), rolnictwo i ogrodnictwo (w dolinach). inhalacja (wziewanie), wdychanie w celach leczn. par lub aerosolu wód miner, lub płynnych leków; stosowana gł. w leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych. inhalator, przyrząd służący do wytwarzania par płynnych leków lub do ' rozpylania w postaci aerosoli wodnych lub oleistych roztworów leków. inhalatorium, pomieszczenie znajdujące się gł. w uzdrowiskach, wyposażone w inhalatory. Inhambane, m. i port w pd. Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 100 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. inherencja, przynależność, nierozłączność, sukcesja. inhibicja, fizjol. zahamowanie lub opóźnienie jakiegoś procesu toczącego się w organizmie. . inhibitor, substancja, która w reagującym układzie powoduje zwolnienie lub zatrzymanie biegnącej reakcji chemicznej. inhibitory korozji, substancje zapobiegające korozji metali, np. fosforany. in honore m [łac], na cześć, ku czci, dla uczczenia kogoś lub czegoś, dla okazania szacunku. inhumacja, pogrzebanie zwłok. inia (Inia geoffrensis), delfin słodko-wodny z dorzecza Amazonki; dl. samca ok. 2,5 m, samica o połowę mniejsza; żywi się rybami. inicjacja, symboliczny obrzęd uroczystego przyjęcia nowych członków do danej grupy społ.; np. u ludów prymitywnych obrzęd przyjęcia do społeczności dorosłych. inicjał: 1) początkowe litery imienia i nazwiska; 2) litera rozpoczynająca rozdział lub ustęp tekstu wyróżniająca się wielkością, kształtem lub ozdobami. inicjator, osoba występująca z inicjatywą; projektodawca. inicjatywa: 1) impuls do działania, pomysłowość, przedsiębiorczość; projekt, pomysł do realizacji, propozycja; 2) działalność, realizacja projektu, pomysłu; 3) prymat, pierwszeństwo dające przewagę. inicjatywa ustawodawcza, przedłożenie parlamentowi projektu ustawy, z którego wynika obowiązek rozpatrzenia przez parlament tego projektu; w PRL przysługuje Radzie Państwa, Radzie Ministrów bądź grupie piętnastu posłów.

inicjować, występować z inicjatywą, dawać projekt, zapoczątkowywać. iniekcja, med. → wstrzyknięcie. iniekcja magmy, wciskanie się magmy w szczeliny i pęknięcia skał. iniektor . (inżektor), rodzaj strumienicy do wtłaczania płynu do obszaru o ciśnieniu wyższym od ciśnienia atm., np. wody do kotła parowego; działa na zasadzie zwężki Venturiego. (in) illo tempore [łac], w owym czasie; niegdyś. Ining (Kuldża), m. w Chinach (Sinciang-Ujgur), nad rz. Ili; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł skórz. i spoż.; węzeł drogowy. Inis (ang. Ennis), m. w pd.-zach. Irlandii, port nad O. Atlantyckim; 5,8 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Inis Coirthe (ang. Enniscorthy), m. w pd.-wsch. Irlandii, nad rz. An tSlainge; 5,8 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spożywczy. iniunctivus [łac], gram. formy czasownikowe spotykane w najstarszych tekstach ind. i irańskich, mające postać trybu oznajmującego, ale wyrażające treść trybu przypuszczającego lub rozkazującego. in-jang, jedna z zasad chin. filozofii klas.; dualistyczna koncepcja, oparta na wzajemnym oddziaływaniu dwóch elementów: in ['żeński'] i jang ['męski']; zawiera elementy dialektyki. Injanga, góry we wsch. Rodezji; najwyższy szczyt Inyangani 2596 m. in-jang-cia ['szkoła in-jang'], w chin. filozofii klas. termin określający szkołę dwóch elementów in-jang. inka, warstwa panująca w państwie Inków, spokrewniona z rodem król.; także tytuł dodawany do imienia władcy. inkarnacja, rel. wcielenie; wg teorii uznających reinkarnację stadium ziemskiej egzystencji duszy; również wcielenie bóstwa w osobę ludzką (Wisznu, Jezus). inkarnatka (koniczyna krwistoczerwona, Trifolium incarnatum), jeden z gat. koniczyny, pastewna roślina roczna lub dwuletnia, o kwiatach szkarłatnych. inkaso: 1) pobieranie należności gotówkowych z tytułu weksli, rachunków itp.; 2) forma rozliczeń bezgotówkowych, stosowanych w Polsce między jednostkami gospodarki uspołecznionej. inklinacja, skłonność, upodobanie, chęć do czegoś; sympatia, pociąg do kogoś. inklinacja magnetyczna (nachylenie magnetyczne), kąt, jaki tworzą z poziomem linie sił pola magnet. Ziemi. inklinometr, przyrząd do mierzenia nachylenia magnetycznego. inkluz, wg wierzeń niektórych ludów — tajemnicza siła zamknięta w jakimś przedmiocie i przynosząca szczęście jego właścicielowi. inkluzja, włączenie, objęcie zakresem czegoś. inkluzja, log, mat. stosunek zachodzący między dwoma zbiorami (klasami) przedmiotów, np. A i B, z których jeden zawiera się w drugim (A B). inkoherencja, med. → rozkojarzenie. inkomodować, daw. sprawiać kłopot, trudzić, przeszkadzać, niepokoić. inkompetencja, niewłaściwość (np. władzy, sądu), niekompetencja. inkongruencja, niezgoda, niezgodność, niestosowność, niedorzeczność. inkorporacja, wcielenie, włączenie. inkorporacja, prawo: 1) zebranie obowiązujących przepisów w jedną usystematyzowaną całość, bez zmiany ich treści; 2) w dawnej Polsce — wcielenie do Korony pewnych obszarów jako jej części składowych, np. Mazowsza 1526. Inkowie, lud środkowoandyjski; w epoce przedkolumbijskiej utworzyli rozległe państwo o wysokiej organizacji i kulturze; monumentalna architektura kam. (pałace, świątynie, budowle grobowe), drobna rzeźba figuralna i ceramika, tkactwo; w XVI w. całkowicie zniszczone przez

Hiszpanów; potomkami I. są dzisiejsi Indianie Peru, Ekwadoru i Boliwii. inkrecja, fizjol. → wydzielanie (dokrewne). inkrustacja, technika zdobnicza stoso wana w rzemiośle artyst. — układanie na powierzchni przedmiotu wzorów ze szla chetnych materiałów (kość słoniowa, me tale, masa perłowa itp.). → intarsja inkrustacja → emblema. inkryminacja, oskarżenie, posądzenie, zarzut. inkubacyjny okres, med. → wylęgania okres. inkubator, med. aparat zapewniający utrzymanie odpowiedniej stałej temp. i określonego składu powietrza, w którym umieszcza się na pewien czas wcześniaki. inkubator, zootechn. → wylęgowy aparat. inkunabulistyka, dział nauki o książce badający inkunabuły od strony typograficznej i bibliograficznej. inkunabuł, druk pochodzący z początkowego okresu rozwoju drukarstwa (przed 1501). inkwirować, prowadzić śledztwo, przesłuchiwać; indagować. inkwizycja (Sanctum Officium), instytucja utworzona 1215 przez papiestwo do wykrywania i sądzenia ,,heretyków" oraz zwalczania ruchów antykośc; od 1231/32 sądy i. podlegały bezpośrednio papieżowi; wykonanie ich powierzono gł. dominikanom i franciszkanom; i. działała w większości krajów eur. do czasów nowożytnych. inkwizytor, członek sądu inkwizycji, duchowny sędzia śledczy. Inkwizytorzy Państwa, w Wenecji początkowo trzyosobowy organ, powołany do prowadzenia dochodzeń w sprawach karnych na podstawie doniesień (gł. anonimowych), od XVII w. trybunał karny. inlet, tkanina bawełn., b. gęsta, silnie gładzona; używana na wsypy. in loco parentis [łac], w miejsce rodzica; pełniący obowiązki ojca lub matki. in medias res [łac] (przystąpienie od razu) do rzeczy, do sedna sprawy. in memoriam [łac], na pamiątkę. in minus [łac], na niekorzyść, na zniżkę. Inn, rz. w Szwajcarii, Austrii i NRF, pr. dopływ Dunaju; dl. 510 km; żeglowna od ujścia Salzach; elektrownie-wodne; gł. m. Innsbruck. in natura [łac], w naturze; świadcze nie czegoś nie pieniędzmi. ^ Innes [ynys] GEORGE, 1825-94, malarz amer.; pejzażysta; twórczość pod wpływem barbizończyków i malarstwa J.B.C. Corota. Innitzer [ynycər] THEODOR, 1875-1955, austr. duchowny kat. i działacz polit.; od 1932 arcybiskup Wiednia, od 1933 kardynał; 1938 poparł Anschluss Austrii, później przeciwnik hitleryzmu. Innocenty III (Lotario Segni), ok. 11601216, papież od 1198; kontynuator polityki supremacji papiestwa Grzegorza VII; orędownik krucjaty wśród ludów nadbałtyckich; zwalczał albigensów i katarów in nomine [łac], w imię, imieniem. Innoshima [-śi-], m. w Japonii, na wyspie I., na Wewnętrznym M. Japońskim; 41 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczniowy. innowacja, wprowadzenie czegoś nowego; rzecz nowo wprowadzona; nowatorstwo, reforma. innowierca, człowiek należący do innego wyznania (zwł. innego niż katolickie), wyznający inną wiarę, inną religię. innowiercze szkoły, zakładane w Polsce w XVI-XVIII w. przez wyznaniowe gminy luterskie, kalwińskie, braci pol. i czes.; wyraz uniezależnienia od kościoła kat. w dziedzinie wychowania; zaliczane są do najbardziej postępowych pod względem społ. i pedag. szkół pol. owej epoki.

446 Innsbruck Innsbruck [ynsbruk], m. w Austrii, nad rz. Inn, stol. Tyrolu; 109 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., spoż.; ośr. turyst. i sportów zimowych o międzynar. znaczeniu; uniw.; muzea; zamek (XV w., przebudowany XVIII w.), zabytki średniow., renes., barokowe. inoceramus, kopalny małż, skamieniałość przewodnia jury i kredy; muszla do 1 m długości. inochód, bieg niektórych zwierząt czworonożnych odznaczający się tym, że zwierzę (zw. inochodźcem) stawia obie prawe nogi na przemian z obiema lewymi. i n oc t avo [ł ac], w ós e mce ; format książki wielkości 1/8 arkusza. Inönü I SMET (do 1934 Ismet Pasza), ur. 1884, tur. generał i polityk; 1938-50 prezydent, 1961-65 premier. in optima forma [łac.], w najlepszej (optymalnej) formie. „Inostrannaja Litieratura", miesięcznik lit.-artyst; organ Związku Pisarzy ZSRR, ukazujący się od 1955; publikacje utworów z literatury powszechnej, studia kry-tycznoteoretyczne. Inoue Y ASUSHI , ur. 1907, pisarz jap.; powieści hist. i współcz. o tematyce społ.; wiele miejsca poświęca jap. kobiecie. Inowłódz, w. w pow. rawskim, woj. łódzkim, nad Pilicą, romański kościół fundacji Władysława Hermana (XI w., częściowa rekonstrukcja). Inowrocław, m. pow. w woj. bydgoskim; 54,9 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko (solanka, borowina) i ośr. przem. (wielkie zakłady sodowe, kopalnie soli, fabryka maszyn roln., huta szkła); węzeł kol.; Muzeum Miejskie im. Jana Kasprowicza; ruiny kościoła romańskiego (XIII w.), późnogot. kościół parafialny (XV-XVII w.).—Prawa miejskie przed 1267; stolica księstwa, od 1327 województwa; 1320 miejsce procesu pol.-krzyżackiego (wyrok skazujący Krzyżaków na zwrot Pomorza). Udział w powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie okupacji hitlerowskiej obóz przejściowy dla wysiedleńców (I.-Błonie), obóz jeniecki (I.-Mątwy), liczne egzekucje. Inowrocławskie Zakłady Sodowe, w Inowrocławiu, najstarsza na ziemiach pol. fabryka sody amoniakalnej (zał. 1882), produkuje ponadto m.in. sodę kaustyczną, kredę szlamową, żel krzemionkowy. Inoziemcew F IODOR I., 1802-69, lekarz ros.; prof, chirurgii uniw. w Moskwie; propagował kierunek anatomo-fizjol.; podkreślał rolę układu nerwowego w powstawaniu chorób. Inoziemcowa krople, preparat złożony, mieszanina nalewki opiumowej, walerianowej, rzewieniowej, wyciągu z kulczyby i olejku miętowego, z dodatkiem eteru; stosowane w bólach brzucha i biegunkach jelitowych. inozyt (mezo-inozyt, inozytol, bios I), związek org. zaliczany do witamin z grupy B; syntetyzowany przez mikroorganizmy i rośliny; w lecznictwie stosowany w schorzeniach wątroby i w miażdżycy. in perpetuam rei memoriam [łac], na wieczną rzeczy pamiątkę. in perpet uum [ł ac], na z awsz e , na wieczne czasy. in persona [łac], osobiście; we własnej osobie. in pleno [łac], w komplecie, w pełnym składzie. in plus [łac], na korzyść, na zwyżkę. in promptu [łac], na poczekaniu, natychmiast; na podorędziu. input [ang.], wkład. input-output analysis [yn- aut- ənäləsys] →przepływy międzygałęziowe. in quarto [łac], w ćwiartce; format książki wielkości 1/4 arkusza. inro, niewielkie pudełko noszone na sznurze u pasa, popularne w Japonii XVI-XIX w., złożone z drewn. segmentów nawleczonych na sznur, krytych laką. In Salah, oaza w Algierii, na Saharze, przy ważnej transsaharyjskiej drodze; ośr.

handl.; uprawa palmy daktylowej; rzemiosło. inscenizacja: 1) wystawianie utworów dram. na scenie; 2) artyst. interpretacja tekstu dram. na scenie (w odróżnieniu od reżyserii oznacza gł. artyst. koncepcję przedstawienia i zakłada jej nadrzędność wobec aktorstwa i scenografii). Insejn, m. w Birmie, na pn. od Rangunu, port nad rz. Mitmaka; ok. 30 tys. mieszk. (1960); przemysł włók.; stalownia. insektarium, rodzaj wiwarium, pomieszczenie przystosowane do hodowli i obserwacji owadów, np. mrówek — formikarium, termitów — termitiera, pszczół — szklany ul. insekty, przestarzała nazwa owadów, zwł. pasożytniczych, jak wszy, pchły, pluskwy. insektycydy →owadobójcze środki. inseminacja →unasiennianie zwierząt. inserat, daw. ogłoszenie w prasie, anons. in situ [łac], w miejscu, na miejscu. inskrypcja, napis ryty w materiale twardym (kamieniu, metalu, drewnie); i. z okresu starożytności są podstawowymi źródłami hist. i stanowią przedmiot badań epigrafiki. inskrypcja, prawo w dawnej Polsce wpis do ksiąg sądowych aktu dzierżawy, kupna, darowizny itp. insolacja →nasłonecznienie. in spe [łac.], w nadziei; w przyszłości, spodziewany. inspekcja, sprawdzanie działalności jednego organu przez inny, uprawniony do tego organ, urząd nadzorujący, kontrolujący. inspekcja energetyczna, w PRL organ nadzorujący prawidłowość gospodarki paliwowo-energetycznej (Państw. Inspektorat Gospodarki Paliwowo-Energetycznej). inspekcja handlowa, organ ochrony mienia społ. i interesów konsumenta w obrocie handl.; w PRL Państw. Inspekcja Handlowa. inspekcja ochrony wód, organ nadzorujący ochronę wód śródlądowych; w PRL Centr. Urząd Gospodarki Wodnej. inspekcja pracy, organ upoważniony do sprawowania nadzoru nad warunkami pracy; w PRL od 1954 działa techniczna i.p. oraz społeczna i.p. będące organami związków zawodowych. inspekcja sanitarna, organ powołany do wykonywania zapobiegawczego i bieżącego nadzoru sanit arne go; w PRL — Państw. Inspekcja Sanitarna. inspekt →przyśpiesznik. inspektor: 1) urzędnik dokonujący inspekcji, kontroli; 2) dato. zastępca dyrektora w danej szkole; nauczyciel domowy. inspektorat, urząd nadzorczy, kontrolujący działalność podległych instytucji; okręg nadzorowany przez ten urząd. inspicjent, pracownik teatru czuwający nad techn. i organizacyjną stroną spektakli (wg planu reżysera). inspiracja: 1) natchnienie, zapał twórczy; 2) podsuwanie pomysłu, wpływ na kogoś; namowa, sugestia. instalacja, zespół przewodów (np. rur, przewodników) i osprzętu (np. wyłączników zaworów) doprowadzający czynnik energetyczny (np. prąd elektr., gaz) do odbiorników, odprowadzający produkty odpadowe (np. ścieki), przenoszący sygnały (np. telefoniczne) itp.; często zaopatrzona w urządzenia pomiarowe. instancja, jeden ze stopni w systemie podległych sobie organów państw., samorządowego, organizacji społ. itp. instancyjny system, system umożliwiający przeprowadzenie sprawy przez dwa lub więcej stadiów postępowania przed różnymi sądami w celu zapewnienia sądowi wyższemu kontroli nad orzeczeniami sądów niższych; w PRL — system dwuinstancyjny. instantyzacja produktów spożywczych, wysuszenie produktów spoż. z jednoczesnym nadaniem specjalnej struktury, umo-

żliwiającej szybkie rozpuszczenie w wodzie (np. instantyzowana kawa, herbata, mleko). in statu nascendi [łac], w stanie, w chwili powstania. in statu quo (ante) [łac], ,,w tym samym stanie jak przedtem"; poprzedni stan rzeczy. instauracja, doprowadzenie do pierwotnego stanu zwł. zabytków, dzieł sztuki; odnowienie, odbudowa. Institut de France [ęstitü dö frã:s], najwyższa fr. instytucja nauk. i kult., zał. 1795; siedziba w Paryżu; stanowi zespół 5 gł. akademii nauk i sztuk pięknych. Institut Francais [ęstitü frãse], nazwa różnych fr. instytucji kult. w wielu krajach; szerzą kulturę fr. oraz rozwijają międzynar. współpracę kult. i naukową. Institut International du Théâtre [ęstitü ęternasjonal dü teatr] →Międzynarodowy Instytut Teatralny. instrukcja: 1) wskazówka, pouczenie; 2) pisemne polecenie regulujące porządek postępowania poszczególnych pracowników lub pewnych odcinków pracy. instrukcje sejmikowe, w dawnej Polsce uchwały podejmowane przez przedsejmowe sejmiki, zawierające postulaty i żądania szlachty; posłowie zobowiązani byli do przestrzegania instrukcji. instruktarz, zbiór instrukcji, przepisów porządkowych. instruktarze, hist. w dawnej Polsce zbiory przepisów i ustaw wydawanych przez pana, normujących powinności chłopów pańszczyźnianych względem dworu; zawierały nieraz także instrukcje gosp. dla oficjalistów i służby. instruktaż, udzielanie instrukcji, praca instrukcyjna. instruktor, osoba instruująca, ucząca prawideł, udzielająca wskazówek i objaśnień, najczęściej na kursach, w sporcie, w wojsku itp. instrument, narzędzie, przyrząd zwykle precyzyjny. instrumentacja (orkiestracja), uwidoczniony w partyturze dobór i sposób dysponowania instrumentami w utworze na orkiestrę, zespół kameralny. instrumentacja głoskowa, organizacja dźwięków mowy w utworze lit. stosowana w celu osiągnięcia określonego efektu artystycznego. instrumentalizm, odmiana pragmatyzmu, współcz. kierunek filoz., głoszący, że cała wiedza i działalność ludzi pełnią jedynie funkcje instrumentalne, tj. stanowią narzędzia służące przystosowywaniu się do środowiska i opanowywaniu go; twórcą i. jest J. Dewey. instrumentalna muzyka, muzyka przeznaczona do wykonania na instrumentach; zespołowa (kameralna, orkiestrowa), solowa (na fortepianie, skrzypcach itd.). instrumentalna reakcja, psychol. wyuczona reakcja ruchowa lub słowna przynosząca zwykle określony skutek i w tym celu wykonywana; do r.i. należy większość zachowań ludzkich, poza odruchami warunkowymi i bezwarunkowymi. instrumentarium, med. zestaw narzędzi lekarskich, gł. chirurgicznych, służących do wykonywania zabiegów operacyjnych. instrumentariusz (instrumentariuszka), pracownik służby zdrowia, mający średnie wykształcenie medyczne, przygotowujący i podający chirurgowi narzędzia w czasie zabiegu operacyjnego. instrumentoznawstwo, dział muzykologii; przedmiotem badań i. jest powstanie, budowa i rozwój muz. instrumentów. instrumenty muzyczne, przyrządy służące do wytwarzania dźwięków; dzielą się na: chordofony (i. strunowe), aerofony (i. dęte), membranofony, idiofony, elektro-fony. instrumenty muzyczne transponujące, instrumenty, których dźwięki brzmią o pewien interwał wyżej lub niżej niż są zapisane w nutach (np. klarnet, róg).

Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie 447

instynkt, biol. wrodzona, dziedziczna zdolność do złożonych, nie wyuczonych, celowych działań, swoistych dla danego gat. zwierząt, wytworzonych w toku ewolucji; np. i. macierzyński, i. ucieczki. instytucja, zakład o charakterze publ. działający w jakiejś dziedzinie. instytucja społeczna, socjol. sposoby postępowania, stosunki i urządzenia powołane przez daną zbiorowość do realizacji jej celów;np. rodzina, obyczaje, władza. instytucja prawna, zespół norm prawnych, łącznie regulujących określoną grupę stosunków społ. (np. małżeństwa, stosunku służbowego). Instytucje, część kodyfikacji ces. Justyniana (Corpus luris Civilis), będąca wykładem podstawowych wiadomości z zakresu prawa; używana jako obowiązujący podręcznik; była zarazem źródłem prawa. instytucjonalizacja, socjol. nadanie charakteru instytucji społ. lub instytucji prawa publ. jakiemuś zespołowi norm moralnych, obyczajowych, społ. itp. i uznanie ich za obowiązujące w danej grupie, klasie i warstwie społ. lub w danym społeczeństwie. instytucjonalizm, kierunek w ekonomii rozwijający się gł. w USA na pocz. XX w., zapoczątkowany przez Th. Veblena; i. kładł największy nacisk na badanie instytucji społ.; gł. przedstawiciele: j.R. Commons, W.C. Mitchell. instytut, instytucja nauk.-badawcza, dydaktyczna, ogólnokult., wydawnicza itp.; za pierwszy i. uważane jest staroż. Muzeum Aleksandryjskie, w Polsce — pracownia chem. zał. 1886 przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Instytut Agronomiczny, w Marymoncie k. Warszawy, zał. 1816 pierwsza w Polsce, a jedna z pierwszych w Europie wyższa szkoła roln.; 1840-61 p.n. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa; 1861 włączony do instytutu politechn. w Puławach. Instytut Automatyki PAN, w Warszawie, instytut nauk.-badawczy, zał. 1962; badania podstawowe w dziedzinie automatyki; gł. publikacje: „Archiwum Automatyki i Telemechaniki", «Prace Instytutu Automatyki PAN», «Monografie Automatyki». Instytut Badań Jądrowych (IBJ), w Warszawie, zał. 1945 instytut nauk.-badawczy prowadzący prace w zakresie fizyki i chemii jądrowej, inżynierii reaktorowej, technologii paliw reaktorowych i in. Instytut Badań Literackich PAN (IBL), zał. 1948; badania z historii i teorii literatury, języka artyst. i stylu; prace bibliogr.dokumentacyjne i edytorskie. Instytut Badawczy Leśnictwa (IBL), w Warszawie, placówka nauk.-badawcza podległa Ministrowi Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego; zał. 1934, p.n. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Instytut Bałtycki, w Gdańsku, stowarzyszenie nauk. zajmujące się zagadnieniami pol. wybrzeża, krajów nadbałtyckich i gospodarki mor., stosunkami pol.-niem. i pol.-skand.; zał. 1925 w Toruniu (1931 oddział w Gdyni); od 1945 w Bydgoszczy, następnie w Gdańsku; 1950 rozwiązany, 1958 reaktywowany w Gdańsku. Instytut Bibliograficzny, placówka działająca w ramach Biblioteki Nar., od 1928; wydaje zespół bibliografii nar. („Przewodnik Bibliograficzny"), prowadzi prace dokumentacyjne i badawcze w zakresie nauki o książce. Instytut Biochemii i Biofizyki PAN, w Warszawie, zał. 1957; instytut nauk.-badawczy; prowadzi badania w dziedzinie biochemii, biofizyki, genetyki gł. z zakresu biosyntezy białka, biochemii kwasów nukleinowych, genetyki biochemicznej. Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, w Warszawie, placówka naukowo-badawcza, utworzona 1919, zajmująca się gł. neurofizjologią, zoopsychologią, biochemią, hydrobiologią. Instytut Botaniki PAN, w Krakowie, in-

stytut nauk.-badawczy, założony 1953 przez W. Szafera; zajmuje się systematyką roślin, fitogeografią oraz paleobotaniką; publikacje zwarte (m.in. «Flora Polska», «Atlas Flory Polskiej») i periodyczne. Instytut Budownictwa Wodnego PAN (IBWPAN), w Gdańsku-Oliwie, utworzony 1953; badania w zakresie budownictwa wodnego ze szczególnym uwzględnieniem mechaniki gruntów i hydrauliki wód mor. i śródlądowych. Instytut Chemii Fizycznej PAN, w Warszawie, powstał 1955; badania w wielu dziedzinach chemii fiz., m.in. dotyczące fizykochem. metod analitycznych, termodynamiki procesów nieodwracalnych, kalorymetrii oraz inżynierii reakcji chemicznych. Instytut Chemii Organicznej PAN, w Warszawie, powstał 1964; badania podstawowe nad syntezą związków heterocyklicznych, produktów naturalnych, związków fosforoorganicznych, analizy spektralnej i in. Instytut Czerwonej Profesury (Institut Krasnoj Profiesury), uczelnia zał. 1921 w Moskwie, kształciła działaczy partyjnych i wykładowców nauk społ. dla szkół wyższych; od 1931 było 8 I.Cz.P.; 1938 zlikwidowane. Instytut Elektrotechniki, w Warszawie, instytut nauk.-badawczy, zał. 1945 (nazwa obecna od 1951); badania w zakresie wytwarzania, przesyłania i wykorzystywania energii elektr.; gł. publikacja „Prace Instytutu Elektrotechniki". Instytut Filozofii i Socjologii PAN (IFiS PAN), w Warszawie, centr. placówka nauk.-badawcza w zakresie nauk filoz. i socjologii w Polsce; zał. 1956. Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN, placówka nauk. zał. 1956; prowadzi badania w dziedzinie fizjologii i żywienia zwierząt w warunkach krajowych; siedziba — Jabłonna k. Warszawy. Instytut Fizyki PAN (IF PAN), zał. 1953 w Warszawie, zajmuje się pracami teoret. i doświadczalnymi w węzłowych zagadnieniach fizyki współczesnej. Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, w Jastrzębcu (pow. Piaseczno), zał. 1969; prowadzi prace z zakresu biologii, genetyki, fizjol. i użytkowania zwierząt gospodarskich; Instytut ma nadto zakłady nauk. w Popielnie (pow. Pisz). Instytut Geografii PAN (TG PAN), w Warszawie, centralny ośr. badawczy w zakresie nauk geogr. w Polsce; powstał 1953; Wydaje m.in.: „Przegląd Geograficzny", „Prace Geograficzne". Instytut Geologiczny, w Warszawie, zał. 1919; podlega Centr. Urzędowi Geologii; do zadań I.G. należy gł.: wykonywanie podstawowych badań i zdjęć geol., poszukiwanie złóż kopalin użytecznych i opracowywanie ich dokumentacji geologicznej. Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych, najstarszy w Polsce zakład wychowawczy specjalny, zał. 1817 w Warszawie przez J.Z. Falkowskiego jako Instytut Głuchoniemych, 1842 przekształcony w I.G. i O.; od 1962 nie zajmuje się ociemniałymi; obecnie jest zespołem trzech szkół dla dzieci z wadami słuchu. Instytut Gospodarstwa Społecznego (IGS), w Warszawie, instytut badań społ., zał. 1920, powiązany przez swych członków z ruchem robotn. i radykalnym skrzydłem ruchu lud.; od 1957 działa przy SGPiS instytut pod tą nazwą. Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, w Puławach, zał. 1869, ros. wyższa uczelnia powstała z pol. Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach; istniał do 1915. Instytut Historii Kultury Materialnej PAN (IHKM PAN), zał. 1954, z siedzibą w Warszawie; badania gł. nad pradziejami i kulturą materialną ziem pol., ekspedycje zagr.; organy: „Archeologia", Archeologia Polski", „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", „Etnografia Polski". Instytut Historii PAN, w Warszawie,

utworzony 1953; oddziały w Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Gdańsku, Łodzi, Toruniu i Szczecinie; organ centr. — „Kwartalnik Historyczny". Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, polonijna placówka nauk. w Londynie, zał. 1945; zajmuje się gł. problematyką II wojny światowej. Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin (IHAR), instytut nauk.-badawczy, podległy Ministerstwu Rolnictwa, zał. 1950 w Warszawie r prace nad metodami hod., nowymi odmianami roślin, aklimatyzacją. Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. L. Hirszfelda PAN, we Wrocławiu, zał. 1954; prowadzi prace z zakresu biochemii, biofizyki, immunochemii, bakteriologii, onkologii doświadczalnej oraz syntezy środków leczniczych. Instytut J.J. Rousseau [i. ża żak ruso] (Institut Jean Jacques Rousseau), w Genewie, wyższa uczelnia pedag. i ośrodek badań w zakresie nauk pedag., zał. 1912; od 1948 w ramach organizacyjnych uniwersytetu w Genewie. Instytut Książki i Czytelnictwa, działa w ramach Biblioteki Nar. od 1955; zajmuje się organizacją i propagandą czytelnictwa oraz dydaktyką. Instytut Kultury i Oświaty im. Staszica, instytucja społ. koordynująca prace społ.oświat. i kształcąca pracowników oświaty pozaszkolnej, zał. 1919 w Warszawie; działał do 1925. Instytut Lotnictwa, w Warszawie, instytut nauk.-techn.; działa od 1918 (nazwa obecna od 1952); badania w dziedzinach związanych z lotnictwem. Instytut Łączności, w Warszawie, instytut nauk.-badawczy, powstały 1951 (z Państwowego Instytutu Telekomunikacji); prace teoret. i konstrukcyjno-technol. w zakresie urządzeń łączności; gł. publikacje: „Prace Instytutu Łączności", ^Problemy Łączności". Instytut Marksizmu-Leninizmu przy Komitecie "Centralnym KPZR (IML), centr. instytut nauk.-badawczy KPZR, zał. 1931 w Moskwie jako Instytut Marksa-EngelsaLenina (IMEL); obecna nazwa od 1956. Instytut Maszyn Przepływowych PAN, w Gdańsku, powstał 1956 z założonego 1953 Zakładu Maszyn Przemysłowych polit. w Gdańsku; badania podstawowe w zakresie konwersji energii w przepływach i in. Instytut Matematyczny PAN, w Warszawie, powstał 1948 jako Państw. Instytut Mat., od 1952 w PAN; prowadzi prace z wielu dziedzin matematyki teoretycznej, a także z zakresu zastosowań matematyki. Instytut Mazurski, placówka nauk.-badawcza, zał. 1943 przez konspiracyjny Związek Mazurów; od 1948 — Stacja Naukowa Instytutu Zach. w Olsztynie, od 1953 — PTH; wydaje „Komunikaty MazurskoWarmińskie". Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, w Falentach k. Warszawy, zał. 1950; prowadzi badania w zakresie melioracji, łąkarstwa, torfoznawstwa i in. Instytut Naukowy Kultury Fizycznej (INKF), placówka nauk. utworzona 1958 w Warszawie; prowadzi badania w zakresie kultury fiz., wychowania fiz., sportu i turystyki. Instytut Nauk Prawnych PAN, w Warszawie, instytut nauk.-badawczy, powołany 1956 w celu prowadzenia badań nauk. z zakresu nauk prawnych. Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN (INTiBS PAN), we Wrocławiu, powstał 1967; prace gł. z fizyki i fizykochemii ciała stałego ze szczególnym uwzględnieniem badań w zakresie niskich temperatur. Instytut Ochrony Roślin, placówka naukowo-badawcza podległa Ministerstwu Rolnictwa, utworzona 1951 w Puławach, od 1956 w Poznaniu. Instytut Onkologii im. Marii SkłodoWskiej-Curie, placówka nauk.-badawcza w dziedzinie nowotworów; powstała 1951 na

Instytuty naukowo-badawcze

Nazwa Instytut Organizacji i Mechanizacji Budownictwa

Warszawa

Instytut Przemysłu Szkła i Ceramiki Instytut Przemysłu Wiążących Materiałów Budowlanych Instytut Techniki Budowlanej Instytut Urbanistyki i Architektury Instytut Finansów Instytut Gospodarki Mieszkaniowej Instytut Gospodarki Komunalnej Centralne Laboratorium Gazownictwa Główny Instytut Górnictwa Instytut Energetyki Instytut Naftowy Instytut Handlu Wewnętrznego Centralny Ośrodek Badań i Rozwoju Techniki Drogowej Centralny Ośrodek Badań i Rozwoju Techniki Kolejnictwa Instytut Transportu Samochodowego Ośrodek Badawczy Ekonomiki Transportu Instytut Badawczy Leśnictwa Instytut Celulozowo-Papierniczy Instytut Technologii Drewna Instytut Łączności Wojskowy Instytut Historyczny Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii im. gen. Karola Kaczkowskiego Wojskowy Instytut Łączności Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych Instytut Automatyki Systemów Energetycznych Międzyuczelniany Zakład Badań nad Szkolnictwem Wyższym Zakład Polimerów Instytut Pedagogiki Instytut Antybiotyków Instytut Chemii Nieorganicznej Instytut Chemii Ogólnej Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej

Warszawa Opole Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Katowice Warszawa Kraków Warszawa Warszawa Warszawa

Instytut Badawczo-Projektowy Przemysłu Farb i Lakierów Instytut Farmaceutyczny Instytut Nawozów Sztucznych Instytut Przemysłu Gumowego Instytut Przemysłu Organicznego Instytut Technologii Nafty Instytut Tworzyw Sztucznych Instytut Włókien Sztucznych i Syntetycznych Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla Instytut Materiałów Ogniotrwałych Instytut Metali Nieżelaznych Instytut Metalurgii Żelaza im. St. Staszica Instytut Odlewnictwa Instytut Techniki Cieplnej Instytut Przemysłu Skórzanego Instytut Przemysłu Włókien Łykowych Instytut Włókiennictwa Centralne Laboratorium Obróbki Plastycznej Centralne Laboratorium Optyki Instytut Elektrotechniki Instytut Lotnictwa Instytut Mechaniki Precyzyjnej Instytut Obróbki Skrawaniem Instytut Organizacji Przemysłu Maszynowego Instytut Spawalnictwa Instytut Tele- i Radiotechniczny Przemysłowy Instytut Elektroniki Przemysłowy Instytut Maszyn Rolniczych Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów Przemysłowy Instytut Telekomunikacji Instytut Przemysłu Cukrowniczego Instytut Przemysłu Fermentacyjnego Instytut Przemysłu Mięsnego Instytut Przemysłu Tłuszczowego Instytut Przemysłu Zielarskiego Instytut Ekonomiki Rolnej Instytut Hodowli i Aklimatyzacii Roślin Instytut Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa Instytut Melioracji i Użytków Zielonych Instytut Ochrony Roślin Instytut Rybactwa Śródlądowego Instytut Sadownictwa Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Instytut Warzywnictwa Instytut Weterynarii

Resort

Siedziba

Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa

Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych

Ministerstwo Finansów Ministerstwo Gospodarki Komunalnej Ministerstwo Górnictwa i Energetyki Ministerstwo Handlu Wewnętrznego Ministerstwo Komunikacji

Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego Ministerstwo Łączności Ministerstwo Obrony Narodowej

Zegrze k. Warszawy Warszawa Warszawa Wrocław Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Gliwice Warszawa Blachownia Śląska k. Kędzierzyna Gliwice Warszawa Puławy Warszawa Warszawa Kraków Warszawa Łódź Zabrze Gliwice Gliwice Gliwice Kraków Łódź Łódź Poznań Łódź Poznań Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Kraków Warszawa Gliwice Warszawa Warszawa Poznań Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Poznań Warszawa Warszawa Warszawa Falenty k. Warszawy Poznań Olsztyn-Kortowo Skierniewice Puławy, woj. lubelskie Skierniewice Puławy

Ministerstwo Przemysłu Chemicznego

Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego

Ministerstwo Przemysłu Lekkiego Ministerstwo Przemysłu Maszynowego

Ministerstwo Przemysłu Spożywczego i Skupu

Ministerstwo Rolnictwa

Instytu t Wzornictwa Przemysłowego 449 Siedziba

Nazwa Instytut Ziemniaka Instytut Zootechniki Instytut Geodezji i Kartografii Polski Instytut Spraw Międzynarodowych Instytut Ekspertyz Sądowych Instytut Balneoklimatyczny Instytut Gruźlicy Instytut Hematologii Instytut. Leków Instytut Matki i Dziecka Instytut Medycyny Morskiej Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi im. Witolda Chodźki Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Węglowym i Hutniczym Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Włókienniczym i Chemicznym Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej -Curie Instytut Psychoneurologiczny Istytut Reumatologiczny Instytut Żywności i Żywienia Państwowy Zakład Higieny Morski Instytut Rybacki Instytut Morski Centralny Instytut Informacji NaukowoTechnicznej i Ekonomicznej Centralny Instytut Ochrony Pracy Instytut Geologiczny Instytut Gospodarki Wodnej Instytut Maszyn Matematycznych Instytut Naukowy Kultury Fizycznej Instytut Planowania Instytut Pracy Instytut Przemysłu Drobnego i Rzemiosła Instytut Przemysłu Mleczarskiego Instytut Wzornictwa Przemysłowego Państ. Inst. Hydrologiczno-Meteorologiczny Spółdzielczy Instytut Badawczy Zakład Administracji Państwowej Zakład Historii Partii przy Komit. Centr. PZPR

Zakład Historii Ruchu Ludowego przy NaczelnymKomitecie ZSL Zakłady Metrologiczne Centralnego Urzędu Jakości i Miar Centralny Ośrodek Badawczy Normalizacji bazie Instytutu Radowego, założonego 1932 w Warszawie z inicjatywy M. Skłodowskiej-Curie. Instytut Pedagogiki (IP), instytut nauk.badawczy z siedzibą w Warszawie, podległy Ministerstwu Oświaty i Szkolnictwa Wyższego; zał. 1950 jako Państw. Ośrodek Oświatowy Prac Programowych i Badań Pedag.; obecna nazwa od 1952. Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, instytut nauk.-badawczy, zał. 1953; badania w zakresie mechaniki teoret. i stosowanej, akustyki i elektroakustyki, elektrotechniki, energetyki, metalurgii i in. Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, w Puławach, uczelnia pol. zał. 1861 na bazie przeniesionego z Marymontu Instytutu Agronomicznego; zamknięty 1863. Instytut Prawa Międzynarodowego (Institut de Droit International), nrędzynar. organizacja nauk., zał. 1873 w Gandawie w celu popierania rozwoju i kodyfikacji prawa międzynar.; członkami I.P.M. są wybitni znawcy prawa międzynarodowego. Instytut Propagandy Sztuki (IPS), instytucja kult.-artyst. działająca 1930-39 w Warszawie; zał. przez M. Borucińskiego, W. Jastrzębowskiego, W. Skoczylasa, K. Stryjeńskiego, M. Tretera, J. Warchałowskiego i in.; upowszechnianie sztuki pol. i obcej w kraju, sztuki pol. za granicą; doroczne salony, liczne wystawy; pismo „Nike". Instytut Przemysłu Fermentacyjnego, instytut nauk.-technol., zorganizowany 1950 w Warszawie, zajmujący się zagadnieniami fermentacji przem., mikrobiologii technicznej, technologii piwowarstwa i słodo-

Resort

Bonin k. Koszalina Kraków Warszawa Warszawa Kraków Poznań Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Gdańsk-Wrzeszcz

,, „ ,, ,,

Lublin

,,

Ministerstwo Rolnictwa Ministerstwo Ministerstwo Ministerstwo Ministerstwo

Spraw Wewnętrznych Spraw Zagranicznych Sprawiedliwości Zdrowia i Opieki Społecznej

Zabrze Łódź Warszawa Pruszków k. Warszawy Warszawa Warszawa

„

,, ,, ,,

Warszawa Gd y n ia Gd ań s k Warszawa

Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa

Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa Warszawa

Ministerstwo Żeglugi Różne Instytucje Centralne

,, ,, „ „ ,, ,,

„ ,, ,, ,, ,, » ,,

wnictwa i in.; wywodzi się z zał. 1911 Instytutu Przemysłu Fermentacyjnego i Bakteriologii Rolnej. Instytut Radiotechniczny w Warszawie, pierwsza pol. placówka nauk.-badawcza w dziedzinie radiotechniki, powstała 1928 w wyniku akcji społ.; 1934 włączona do Państw. Instytutu Telekomunikacji. Instytut Reduty, studio teatr. zał. 1922 w Warszawie przy zespole Reduty; 1930-39 bvł gł. formą działalności Reduty; znany z programu kształcenia aktorów-społeczników i ideowych działaczy teatralnych. Instytut Rybactwa Śródlądowego, placówka nauk.-badawcza prowadząca badania z zakresu ichtiologii, urządzeń gospodarstw rybackich, techniki połowów i ekonomiki rybackiej; zał. 1951, siedziba — Olsztyn-Kortowo. Instytut Sadownictwa, instytut nauko-wobadawczy utworzony 1951 w Skierniewicach, podległy Ministerstwu Rolnictwa; badania m.in. z zakresu agrotechniki sadów intensywnych, ich ochrony, szkółkarstwa, pszczelnictwa. Instytut Sztuki PAN (1949-60 Państwowy Instytut Sztuki), w Warszawie, placówka nauk.-badawcza; zakłady: teorii i historii sztuk plast., teatru, muzyki, filmu; wydaje: Katalog Zabytków Sztuki to Polsce, ,.Biuletyn Historii Sztuki", Pamiętnik Teatralny" i in.; bogate zbiory fotografii, książek, rękopisów. Instytut Śląski, stów. nauk. prowadzące działalność nauk.-badawczą, wydawniczą i popularyzacyjną dotyczącą Śląska; Zał. 1934; do 1939 z siedzibą w Katowicach, 1948 wcielony do Instytutu Zach., 1957 reaktywowany w Opolu.

Instytut Teatrów Ludowych, działający 1929-39 w Warszawie, zał. z inicjatywy J. Cierniaka, gł. w celu organizacji pracy nauk. i wydawniczej służącej teatrom amatorskim; organ: „Teatr Ludowy". Instytut Techniki Budowlanej, w Warszawie, instytut nauk.-badawczy, zał. 1945 (nazwa obecna od 1949); badania w zakresie materiałów, konstrukcji i robót bud. w s k al i o g ó l n o p ań s t w . ; g ł . p u b l i k acj a: ,.Prace ITB". Instytut Technologii Elektronowej PAN (ITE PAN), w Warszawie, instytut nauk.badawczy powstały 1966; badania w dziedzinie technologii elektronowej, w szczególności nad otrzymywaniem nowych materiałów dla potrzeb elektroniki, nowocz. przyrządów elektronowych i in. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG), w Puławach, instytut nauk.badawczy, zał. 1950 na bazie PINGW; liczne filie i zakłady doświadczalne; wydaje m.in. „Pamiętnik Puławski". Instytut Urbanistyki i Architektury (IUA), zał. 1949, prowadzi prace nauk.-badawcze z zakresu planowania przestrzennego; od 1963 instytut nauk.-badawczy resortu budownictwa i przemysłu materiałów bud.; periodyki: „Biuletyn IUA" (zeszyty tematyczne), ,Przeglad Informacyjny IUA", oraz serie prac własnych. Instytut Warzywnictwa, instytut nauk.badawczy, podległy Ministerstwu Rolnictwa, zał. 1964 w Skierniewicach; zajmuje się m.in. agrotechniką i hodowlą roślin warzywnych, problemami warzywnictwa gruntowego i szklarniowego, przetwórstwa i przechowalnictwa. Instytut Wzornictwa Przemysłowego (IWP), placówka nauk.-badawcza zał. 1950, z inicjatywy W. Telakowskiej; pra-

450

Instytut Zachodni

ce w zakresie kształtowania wyrobów przem. różnych branż, działalność popularyzatorska i szkoleniowa. Instytut Zachodni, placówka nauk.-badawcza zał. 1944 w Milanówku k. Warszawy; 1945 przeniesiony do Poznania; od 1952 dotowany przez PAN; prowadzi prace badawcze dotyczące Ziem Zach. i Pn., stosunków pol.-niem. oraz przemian w obu państwach niem.; wydaje m.in. „Przegląd Zachodni". Instytut Zachodnio-Pomorski, placówka nauk.-badawcza, zał. 1961 w Szczecinie: bada dzieje regionu Pomorza Zach,; wydaje ,,Przegląd Zachodnio-Pomorski". Instytut Zoologiczny PAN, w Warszawie, placówka nauk. prowadząca badania gł. w zakresie zoologii systematycznej, faunistyki, zoogeografii, historii zoologii; zał. 1918 jako Warsz. Gabinet Zool., z którego oraz z Muzeum Branickich (zał. 1887) powstało Państw. Muzeum Zool. (1919), przemianowane 1952 na I.Z. PAN. Instytut Zootechniki (IZ), placówka naukowo-badawcza zał. 1950 w Krakowie; prace w zakresie chowu i hodowli zwierząt gospodarskich i udomowiania dzikich; zakłady doświadczalne w różnych rejonach kraju. insula [łac.], wyspa. insula, kilkupiętrowy dom czynszowy (lub ich grupa) w staroż. Rzymie. insularny, wyspiarski; odosobniony, odizolowany. insulina, hormon wytwarzany przez komórki β wysp Langerhansa trzustki; rola i. polega gł. na regulowaniu przemiany cukrów, a także tłuszczów i białek; jej niedobór wywołuje cukrzycę; stosowana w leczeniu cukrzycy i w psychiatrii. insurekcja, daw. zbrojne wystąpienie ludności przeciw istniejącej władzy, powstanie. insurekcja kościuszkowska →powstanie kościuszkowskie. insygnia, oznaki władzy, godności, stanu lub urzędu; i. królewskie: korona, berło, jabłko, miecz; papieskie: tiara, klucze św. Piotra; biskupie: infuła, pastorał, krzyż na lasce. insynuacja, przypisywanie komuś czegoś złego, budzenie podejrzenia, sugerowanie opinii uwłaczającej komuś; imputowanie, wmawianie czegoś. Inta, m. w eur. części Ros.FSRR, w Korni ASRR; 51 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam. (Peczorskie Zagłębie Węglowe); przemysł mat. bud., drzewny. intaglio [-aljo], szlachetny lub półszlachetny kamień ozdobiony reliefem wklęsłym, służący często jako pieczęć. intarsja, zdobienie przedmiotów drewn. przez układanie na ich powierzchni wzoru z innych gat. drewna; znana w starożytności, rozwój w renesansie i w XVIII w. integracja, proces tworzenia się danej całości, zespalania się części w całość. integracja, ekon. określenie procesów gosp. polegających na scalaniu przedsiębiorstw, gałęzi i działów gospodarki, a także procesów zespalania gospodarek poszczególnych krajów. integracja nauczania, sposób nauczania mający na celu pokazanie związków między wszystkimi przedmiotami nauczania oraz ukazywanie nauki jako całości. integracja pionowa, ekon. łączenie przedsiębiorstw o różnej produkcji, zajmujących się kolejnymi fazami obróbki tego samego surowca; obejmuje często także zaopatrzenie i zbyt. integracja pozioma, ekon. łączenie przedsiębiorstw o takiej samej lub podobnej produkcji. integracja społeczna, zespolenie się w zwartą całość różnych zbiorowości społ. wyrażające się częstością kontaktów, ich intensywnością oraz wspólnotą ideową. integraf, przyrząd do całkowania graf., rodzaj integratora; przy obwodzeniu wodzikiem po danej krzywej i. kreśli drugą — całkową.

integralność terytorialna, nienaruszalność całości terytorium państw., utrzymanie suwerenności terytorialnej w jej dotychczasowych granicach geograficznych. integralny, nierozdzielnie związany z całością, stanowiący całość, nienaruszalny; całkowity. integrator, urządzenie do wykonywania operacji całkowania; mech. (np. integraf, integrimetr, planimetr), elelktroniczny, strumieniowy. integrimetr (integrometr), przyrząd do mech. całkowania, rodzaj integratora; przy obwodzeniu wodzikiem po krzywej i. wyznacza pole powierzchni, między krzywą i osią odciętych. integrometr →integrimetr. integryzm, zachowawczy kierunek we współcz. katolicyzmie dążący do dominacji kościoła nad życiem społ. przy użyciu trad. form działania i typu religijności. intelekt, umysł, rozum, w odróżnieniu od zmysłów; suma zdolności umysłowych, przy pomocy których człowiek zdobywa i rozszerza swoją wiedzę; pojęcie często utożsamiane z inteligencją. intelektualista, człowiek zajmujący się twórczą pracą umysłową; człowiek o dużej kulturze umysłowej, którego postawę cechuje przewaga intelektu nad emocjami. intelektualiści, socjol. grupa społ.-zawodowa wewnątrz warstwy inteligencji, zajmująca się twórczością nauk. i artystyczną. intelektualizm, filoz. pogląd przypisujący intelektowi podstawowe, a nawet wyłączne znaczenie w procesie poznania i pomijający lub negujący rolę praktyki w działalności poznawczej człowieka. intelektualizm, psychol. pogląd, wg którego całość życia psychicznego, łącznie z aktami woli i uczuciami, sprowadzić można do zjawisk intelektualnych, tj. do wrażeń i wyobrażeń; przeciwieństwo woluntaryzmu. inteligencja, psychol. zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i sytuacji. inteligencja, socjol. warstwa społ. obejmująca pracowników umysłowych, którzy zależnie od swego wykształcenia pełnią w społeczeństwie funkcje nauk., kult., ideologiczne, organizacyjne i in.; nie stanowi odrębnej klasy społecznej. Intelligence Service [yntwlydżəns sə: rwys], bryt. służba wywiadowcza i kontrwywiadowcza. Intelstar, satelita telekomunik. aktywny, stacjonarny, przeznaczony do utrzymywania łączności radiowej między Ameryką Pn. i Pd. a wsch. Azją. intencja, zamiar, zamysł, motyw działania; myśl przewodnia, pragnienie. intendent, kierownik działu gosp. jednostki organizacyjnej, zarządzający intendenturą; zarządca gmachu instytucji itp. intendentura, służba zaopatrywania i obsługi wojsk w kwatermistrzostwie. intensjonalna funkcja, log. funkcja zdaniowa, której przekształcenie w zdanie prawdziwe zależy wyłącznie od sensu wyrażeń (zdań) podstawionych za zmienne w tej funkcji. intensyfikacja, natężenie, wzmożenie intensywności czegoś (np. zdolności produkcyjnych, tempa pracy itp.). intensywna gospodarka rolna, gospodarka rolna, którą charakteryzują duże nakłady pracy i środków na jednostkę powierzchni gruntu. intensywność pracy, stopień natężenia wysiłku w procesie pracy; zwiększanie i.p. osiąga się przez odpowiednią organizację pracy, przyśpieszenie biegu maszyn itp. intensywny, mający duże natężenie; wzmożony, napięty. interakcja, socjol. zetknięcie się dwóch i więcej działań lub dążeń ludzkich. interakcja społeczna →stosunki społeczne. inter arma silent leges (Musae) [łac], podczas wojny milczą prawa (Muzy); pra-

worządność i twórczość artyst. schodzą na dalszy plan. intercelularny, międzykomórkowy. intercesja: 1) w staroż. Rzymie prawo urzędnika do unieważnienia lub zawieszenia decyzji urzędnika niższego stopnia; 2) poręczenie, pośrednictwo. intercyza →majątkowa umowa małżeńska. interdykt, w prawie kanonicznym kara polegająca na zakazie — pewnym osobom (i. osobowy) lub na oznaczonym terenie (i. miejscowy) — wykonywania obrzędów rel. i udzielania sakramentów. interes: 1) sprawa lub sprawy dotyczące, obchodzące kogoś; 2) pożytek, korzyść, rzecz opłacalna; 3) przedsięwzięcie przynoszące zysk, transakcja handl.; 4) potocznie sklep, zakład handl., przem., przedsiębiorstwo. interesant, człowiek przychodzący w interesie, w jakiejś sprawie; klient. interes prawny, zespół okoliczności uprawniających osobę trzecią do czynnego udziału w konkretnym procesie cyw. po jednej ze stron, gdy rozstrzygnięcie tego procesu dotyczy sfery jej praw i obowiązków cyw.-prawnych. Interessengemeinschaft Farbenindustriei AG. [yntərəsəngema nszaft farbənyndus-tri:a:g:] (I.G. Farben), potężny niem. koncern chem. zał. 1925; w czasie II wojny świat, większość działów pracowało na potrzeby armii hitlerowskiej; zatrudniał masowo więźniów i wywiezionych na pracę przymusową; 1945 zlikwidowany (23 osoby z kierownictwa sądzone w Norymberdze), 1951 reaktywowany; w NRD obiekty będące jego własnością upaństwowiono. interes społeczny, takie dążenie jednostek lub grup, którego realizacja w danych warunkach hist. sprzyja w największym stopniu zaspokojeniu możliwie szerokiego zakresu potrzeb tych grup. interface [yntə rfejs; ang.], jednolity układ łączówek zewn. w blokach modułowych danej rodziny maszyn cyfrowych; umożliwia zestawienie różnych układów eksploatacyjnych. interfaza (interkineza), stadium pomiędzy dwoma kolejnymi podziałami komórki, okres najbardziej aktywnych przemian metabolicznych; także stadium właściwe dla komórek zróżnicowanych i już się nie dzielących. interferencja fal, nakładanie się dwóch lub więcej fal (elektromagnet, akustycznych) prowadzące do wzmocnienia (w przypadku jednakowych faz) lub osłabienia (fazy różne) natężenia fali wypadkowej. interferencja światła, zjawisko polegające na nakładaniu się spójnych wiązek światła; w przypadku światła monochromatycznego powoduje wystąpienie na ekranie na przemian ciemnych i jasnych figur interferencyjnych, zaś w przypadku światła białego — figur barwnych; wykorzystywana m.in. w interferometrach, refraktometrach, spektroskopie interferencyjnym. interferencyjne barwy, barwy cienkich błonek (np. baniek mydlanych) powstałe w wyniku interferencji światła odbitego od przedniej i tylnej ich powierzchni. interferencyjne prążki, na przemian ciemne i jasne prążki powstające w miejscach, gdzie się spotykają dwie wiązki światła jednobarwnego, odpowiednio o fazach przeciwnych (maksimum fali jednej wiązki i minimum drugiej) lub zgodnych (dwa maksima lub dwa minima), pochodzące z tego samego źródła, lecz przebiegające różne drogi. interferometr optyczny, przyrząd wykorzystujący zjawisko interferencji światła do pomiaru np. długości fali światła, bliskich jedności współczynników załamania światła (np. gazów), odległości gwiazd podwójnych (i.o. gwiazdowy). interferometr Väisälägo [i. wejselego], przyrząd optyczny do precyzyjnego po-

miaru odległości, wykorzystujący zjawisko interferencji światła; stosowany w geodezji. interferon, substancja białkowa pojawiająca się w zakażonych wirusami tkankach, zdolna do hamowania rozwoju wirusa; efekt hamowania replikacji wirusa przez i. jest nieswoisty. interglacjał, cieplejszy okres między dwoma glacjałami, w którym lodowce zanikały lub ograniczały swój zasięg do b. małych obszarów. interiekcje → wykrzykniki. interier, zespól indywidualnych — dla danego gatunku i rasy zwierząt—cech budowy narządów wewn. i ich tkanek oraz ich właściwości fizjologicznych. interieur [ęterjö:r; fr.] (wnętrze), szt. plast, przedstawienie wnętrza pokoju, sali itp. — częsty motyw w malarstwie, grafice i rysunku. interioryzacja → uwewnętrznienie. interkineza, genet. → interfaza. interkolumnium, w architekturze staroż. odległość między kolumnami budowli liczona od ich osi pionowych (wyrażana w modułach); w praktyce odległość między krawędziami zewn. kolumn. Interlaken [yn-], uzdrowisko i ośrodek turyst.-wypoczynkowy o międzynar. sławie, w Szwajcarii (kanton Berno), nad rz. Aare, między jeziorami Thun i Brienz. interliga, międzynar. system rozgrywek w piłce nożnej między czołowymi drużynami kilku krajów. interlingua: 1) latina sine flexione, 2) język sztuczny, oparty na łacinie i współcz. językach romańskich; opracowany 1951 w USA. interlinia, druk.: 1) odstęp między wierszami tekstu; 2) rodzaj ślepego materiału zecerskiego (justunek) pozwalający zachować taki odstęp. interlokucja, daw. rozmowa, dialog. interlokutor, osoba biorąca udział w rozmowie, rozmówca. interludium, lit. → intermedium. interludium, muz. wstawka instrumentalna, np. organowa, między wersetami psalmu, hymnu. intermedium (interludium), lit. utwór sceniczny o charakterze komicznym, grany między częściami średniow. misteriów; prototyp farsy. intermedium, muz. wstawka muz.-sceniczna o charakterze komicznym między aktami sztuki teatr., także opery (XVIXVII w.); zw. później intermezzo. intermezzo [-medzdzo; wł.]: 1) wstawka muz.-dram. o charakterze komicznym w antraktach wł. opery seria XVIII w., jedno ze źródeł opery buffa; 2) tytuł miniatur fortepianowych w XIX w. interna, potoczna nazwa tych działów medycyny, które zajmują się chorobami narządów wewnętrznych. internacjonalizm, postawa społ.-polit. wyrażająca się w dążeniu do równouprawnienia, przyjaźni i współpracy wszystkich narodów; przeciwieństwo kosmopolityzmu, który podważa znaczenie wspólnoty narddowej. internacjonalizm proletariacki, zasada ideologiczna (i postawa międzynar. jedności klasy robotn. i solidarności ludzi pracy; ściśle związana z rewol. ruchem proletariatu, jedna z naczelnych programowych zasad działalności współcz. partii komunist. i robotn. oraz wszystkich sił antyimperialistycznych. internacjonalny, dotyczący wzajemnych stosunków między narodami, należący do wszystkich narodów; międzynarodowy. internalizacja, przyjmowanie narzucanych początkowo z zewnątrz (np. przez rodziców, grupę społ.) wartości, norm, poglądów i postaw i uznawanie ich za swoje własne. internat, zamknięty zakład wychowawczy sprawujący opiekę nad uczniami pobierającymi naukę poza miejscem zamieszkania.

International Association for the History of Religions [yntərnäszənl asousyejszn for də hystəry ow rylydżn] (IAHR), międzynar., stowarzyszenie religioznawcze, zał. 1950 w Amsterdamie. International Business Machines Corporation (IBM) [yntərnäszənl byznys məszi:nz ko:rpərejszn], koncern przemysłu maszyn mat., największy w świecie, jeden z największych koncernów przem. w USA, zał. 1924. International Council for Philosophy andu Humanistic Studies r [yntə näszənl ka nsl for fylosəfy and hju:mənystyk sta-dyz] (ICPHS, Międzynar. Rada Filozofii i Nauk Humanistycznych), międzynar. organizacja pozarządowa; obejmuje m.in. Międzynar. Komitet Nauk Hist., Międzynar. Komitet Historii Sztuki, Międzynar. Federację Tow. Filoz., Międzynar. Federację Nauk Antropologicznych i Etnograficznych. International Council of Scientific Unions [yntərnäszənl kaunsl ow sajəntyfyk ju:njənz] (ICSU, Międzynar. Rada Unii Naukowych), organizacja międzynar. pozarządowa; obejmuje 14 unii, 13 komitetów i komisji, np.: Międzynar. Unia Astr., Międzynar. Unia Geodezji i Geofizyki, Międzynar. Unia Chemii Czystej i Stosowanej, Unia Nauk Fizjologicznych, Komitet Badań Przestrzeni Kosmicznych. International Sociological Association (ISA, Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne), stowarzyszenie zał. 1949 w Oslo; jednym z członków — Polska. internowanie, przymusowe umieszczenie w wyznaczonym miejscu pobytu połączone z zakazem opuszczania tego miejsca (kraju, miejscowości, obozu); stosowane w czasie wojny w stosunku do jeńców woj., czasem osób cywilnych. internowany, osoba podejrzana (np. w czasie wojny obywatel obcego państwa), przymusowo osadzona w wyznaczonym miejscu. interoreceptory, fizjol. receptory reagujące na zmiany wewn. środowiska organizmu, np. chemoreceptory, wrażliwe na określone substancje chem., baroreceptory — na zmiany ciśnienia. interpelacja, zapytanie postawione rządowi lub ministrowi przez członka parlamentu, pociągające za sobą obowiązek udzielenia odpowiedzi w określonym terminie (w PRL — 7 dni). Interpol, międzynar. organizacja policyjna; zajmuje się gł. współpracą między policją różnych państw w walce z niektórymi przestępstwami; Polska nie jest czł. I. interpolacja, filol. wstawka w postaci wyrazu, zwrotu, zdania, wprowadzona do pierwotnego tekstu w celu uzupełnienia przypadkowych luk lub sfałszowania tekstu. interpolacja, mat. wyznaczenie funkcji w pewnym przedziale, która przyjmuje z góry dane wartości dla danych liczb z tego przedziału; i. liniowa — wyznaczenie funkcji liniowej o powyższej własności. interpretacja, sposób wyjaśnienia, wytłumaczenia (tekstu, wypowiedzi, zjawiska, faktu itp.); też sposób odtworzenia utworu (muz., lit., teatr. itp.). interpretacja prawa -→ wykładnia prawa. interpunkcja, zasady przestankowania, ogół znaków pisarskich: kropka . przecinek , dwukropek : średnik ; pytajnik ? wykrzyknik ! wielokropek ... myślnik (pauza) — dywiz - nawias () cudzysłów „". interregnum → bezkrólewie. interrex [łac], w staroż. Rzymie, w czasach król., urzędnik sprawujący władzę podczas bezkrólewia; w dawnej Polsce urząd i. pełnił prymas. interrogacja, daw. przesłuchanie śledcze, badanie, wypytywanie.

introligator 451 intersekcja, geol. obraz, jaki powstaje wskutek przecięcia się powierzchni jakiegoś utworu geol. (np. warstwy, uskoku) z pow. Ziemi; wykorzystywana przy badaniach tektonicznych i przy wykonywaniu map geologicznych. interseksualizm, występowanie u osobnika — interseksa — pośrednich cech obu płci, na tle zaburzeń hormonalnych (np. po kastracji) lub genetycznych. interstadiał, krótki, cieplejszy okres w glacjale, podczas którego lodowce cofały się z niektórych obszarów. interstycjalne komórki → Leydiga komórki. intertyp, maszyna druk. do składania i odlewania całych wierszy ze stopu druk.; stanowi odmianę linotypu (ma m.in. dodatkowy magazyn matryc sterowanych oddzielną klawiaturą). interwał, odstęp, pauza. interwał, muz. różnica wysokości między 2 dźwiękami: współbrzmiącymi (i. harmoniczny) lub następującymi po sobie (i. melodyczny). interwencja, wywieranie wpływu na kogoś w jakiejś sprawie z określonym celem; starania, zabiegi z tym związane; włączenie się w jakąś sprawę, zdarzenie. interwencja, mieszanie się jednego państwa w sprawy dotyczące polityki wewn. i zagr. innego państwa; formy i.: zbrojna, ekon. lub dyplomatyczna; jest zakazana przez prawo międzynarodowe. interwencja poselska, zwrócenie przez posła uwagi właściwym organom państw, lub społ. na ich działanie lub zaniechanie działania godzące w interes ogólnospol. lub jednostki. interwencja procesowa, przystąpienie osoby trzeciej do procesu cyw. podczas jego trwania; rozróżnia się i.p. główną i uboczną. interwencjonizm, całokształt polityki gosp. państwa kapitalist. mającej na celu wpływanie na rozwój gospodarki (gł. prze-ciwdziałanie kryzysom); rozpoczął się w okresie międzywojennym, rozwinął się w czasie II wojny światowej. interwenient (interwent), osoba, strona interweniująca w jakiejś sprawie. Interwizja, instytucja wymieniająca programy telewizyjne z Bułgarii, Czechosłowacji, Finlandii, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR; działa od 1960. intoksykacja → zatrucie. intonacja, językozn. zmiany wysokości tonu w wyrazach w obrębie sylaby (opadający, rosnący, rosnąco-opadający); służy w niektórych językach do różnicowania znaczenia; i. zdaniowa różnicuje charakter zdania (pytające, wykrzyknikowe, oznajmujące). intonacja, muz. sposób wydobycia dźwięku, właściwej wysokości dźwięku, np. w śpiewie. lntorsura Buzăului [yn- buzəu-], m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Wsch., nad rz. Buzaul; 15 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy. intrada, krótki utwór instrumentalny (marsz) rozpoczynający niektóre suity, opery. intrata, dochód, zysk. intratny, przynoszący zyski, dochodowy, popłatny, zyskowny. in triplo [łac], potrójny. introdukcja, część wstępna, początkowy fragment dzieła. introdukcja, muz. wstęp instrumentalny, głównie do symfonii, opery. introdukcja, roln. sprowadzenie nowych gat. lub odmian roślin uprawnych z innych terenów w celu ich uprawy w nowym rejonie; w ochronie roślin wprowadzenie na określony obszar geogr. organizmów służących do biol. zwalczania szkodników. introjekcja, proces włączania obrazu innej osoby, jej wzoru osobowego, do własnej osobowości. introligator, rzemieślnik zajmujący się oprawianiem książek.

452 introligatornia introligatornia, samodzielny zakład lub wydział drukarni zajmujący się gł. oprawianiem książek i broszur. introligatorskie maszyny, maszyny stosowane w procesie oprawy książek i broszur oraz innych druków; najczęściej używane: krajarki, falcerki, maszyny do zbierania arkuszy, do szycia (nićmi i drutem), do montowania okładek; połączone transporterami i ustawione w celowym ciągu tworzą linię potokową oprawy. introligatorstwo, rzemiosło (lub dział przemysłu poligraf.) zajmujące się nadawaniem zadrukowanym arkuszom papieru zwartej postaci (książki, broszury, czasopisma), umożliwiającej ich użytkowanie. intronizacja: 1) wyniesienie na tron króla; 2) objęcie funkcji przez nowego papieża lub biskupa. intropatia, zdolność wczuwania się w warunki innych i przeżywanie stanów wewn. odpowiednich ich położeniu. intropsychologia, nauka zajmująca się badaniem mechanizmów oddziaływania psych. jednych ludzi na innych. introspekcja, bezpośrednia obserwacja i poznawanie własnych przeżyć psych.; jedna z metod stosowanych w psychologii przy opisie, interpretacji i analizie życia psych.; do końca XIX w. uznawana za gł. metodę psychologiczną. introspekcjonizm, przecenianie introspe-kcji jako metody poznawania zjawisk psychicznych. introspekcyjny (introspektywny), będący wyrazem introspekcji, właściwy introspek-cji (obserwacji wewnętrznej). introwersja, skłonność do skupiania się na własnych przeżyciach, powściągliwości w wyrażaniu uczuć, braku zainteresowania światem zewn.; introwertyk — jeden z typów osobowości wyróżnionych przez C. G. Junga. intrudacja, zakłócenie spokoju, niepokojenie, narzucanie się. intruz, osoba niechętnie, źle widziana w jakimś środowisku: nieproszony gość, natręt. intruzja magmy, proces wciskania się i krystalizacji magmy w wyższych partiach skorupy ziemskiej; zestalone masy magmy mogą mieć różne formy, np. batolit, lakolit, dajka. intruzyjne skały, skały magmowe głębinowe i żyłowe, powstałe wskutek intruzji magmy. intryga, podstępne działanie dla osiągnięcia określonego celu. intryga, lit. rozwój akcji w utworze fabularnym (gł. dram.) będący wynikiem działania uwikłanych w konflikt postaci utworu. intrygować: 1) robić intrygi, działać podstępnie i przebiegle; 2) dawać do myślenia, zaciekawiać, interesować. intubacja, wprowadzenie do krtani i tchawicy rurki (intubatora) w celu umożliwienia choremu oddychania w przypadkach chorobowego zwężenia krtani lub w celu zastosowania narkozy dotchawiczej. intuicja, iilox. intelektualny akt przeżycia oczywistości sądu, stanowiący gwarancję jego pewności (R. Descarteś, fenomenologia); w filozofii H. Bergsona — akt wewn. obcowania z tym, co stanowi istotę przedmiotu, podstawa poznania (też jego prawdziwości). intuicja, psychol. przekonanie nie oparte na świadomym rozumowaniu, lecz narzucające sie beznośrednio; potocznie — przeczucie, domysł. intuicjonizm, filoz. kierunek w teorii poznania, wg którego gł. lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest intuicja (H. Bergson). intymny, ściśle osobisty, poufny, sekretny: najgłębszy, najtajniejszy. intytulacja, opatrzenie tytułem, zatytułowanie; tytuł, napis służący za nagłówek; tytułowanie kogoś ze względu na stanowisko lub pochodzenie. inulina, wielocukier zbudowany z fruktozy, roślinna substancja zapasowa; mate-

riał wyjściowy do otrzymywania fruktozy, substancja testowa w diagnostyce chorób nerek. in usum Delphini [łac], „na użytek Delfina" (fr. następcy tronu); nazwa publikacji tendencyjnych, ocenzurowanych. in utrumque paratus [łac], „przygotowany na obie możliwości"; na wszelką ewentualność (z Eneidy Wergiliusza). Inuvik →Aklavik. in vacuo [łac], w próżni, w pustce. Imalides Hôtel des [oteldezęwalid], zespół arch. w Paryżu obejmujący Pałac Inwalidów — dawne mieszkania żołnierzyinwalidów, obecnie gł. muzeum armii (2 poł. XVII w., L. Bruant, J. Hardouin-Mansart), kościół St. Louis des Invalides z kopułą (koniec XVII, 1 poł. XVIII w., J. Hardouin-Mansart), z grobowcem Napoleona I (od 1840). Invercargill [ynwə rka: rgyl], m. w Nowej Zelandii, na pd. wybrzeżu W. Południowej; 45 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł maszyn., drzewny, spożywczy. Inverell [ynwerel], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Macintyre (dorzecze Darling); 8,4 tys. mieszk. (1966). Inverness [ynwə rnes], m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad M. Północnym; ośr. adm. hrabstwa I.; 32 tys. mieszk. (1968); ośr,- turystyczny. in vino veritas [łac], ,,w winie prawda"; wino rozwiązuje język. in vitro [łac, 'w szkle'], badanie procesów życiowych w warunkach sztucznych, np. rozwoju zarodka poza organizmem matki, przemian biochem. w izolowanych tkankach. in vivo [łac, 'na żywym'], badanie procesów życiowych bezpośrednio na żywym organizmie, np. przemian metabolicznych zwierząt i roślin za pomocą wskaźników izotopowych. inwaginacja, med. →wgłobienie jelita. inwalida, człowiek, który całkowicie lub częściowo utracił zdolność do pracy we własnym zawodzie, wskutek choroby, ułomności lub kalectwa; przywrócenie zdolności do pracy — przez rehabilitację; w PRL i. przysługuje renta i bezpłatna pomoc lekarska. inwalidztwo, stan całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy wywołany chorobą lub kalectwem (i. wojenne, wojskowe, pracy). inwar, niskowęglowa stal stopowa, zawierająca 34-36% niklu; odznacza się b. małym współczynnikiem rozszerzalności cieplnej; używany do wyrobu przyrządów precyzyjnych. inwariant (inv) →niezmiennik. inwazja, zbrojne wtargnięcie na obce terytorium; najazd, napad. inwazja, med., wet. stan lub proces zarażenia organizmu lub populacji przez pasożyty ze świata zwierzęcego. inwazyjne choroby →pasożytnicze choroby. inwazyjność zarazków, zdolność drobnoustrojów do przenikania do organizmu ludzkiego lub zwierzęcego i rozprzestrzeniania się w nim, co zwykle prowadzi do rozwoju choroby. inwektywa, zniewaga słowna, obrażający zarzut; obelga. inwencja, pomysłowość, wynalazczość. inwencja, muz. tytuł różnych utworów o nieokreślonej ściśle konstrukcji (XVII-XVIII w.), np. Inwencje 2-głosowe Bacha. inwentaryzacja, spis inwentarza z natury w celu sprawdzenia — i ewent. skorygowania — ewidencji składników majątkowych danej jednostki organizacyjnej. inwentaryzacja zabytków sztuki, nauk. rejestracja zabytków sztuki, polegająca na ich opisaniu, fotografowaniu i wykonaniu pomiarów. inwentarz: 1) trwałe składniki majątku jednostki gosp. (i. żywy i martwy); 2) spis wszystkich składników majątku jednostki gospodarczej.

inwentarze psychologiczne, listy pytań lub twierdzeń dotyczących cech psych. lub form zachowania; służą do badania osobowości, określenia stopnia przystosowania, cech nerwicowych itp. inwersja względem okręgu K, przekształcenie geom., które każdemu punktowi M leżącemu na półprostej wychodzącej ze środka O (środek i.) okręgu K (o promieniu r) przyporządkowuje taki 2punkt N na tejże półprostej, że OM·ON = r (M≠O). inwersja, genet. zmiana w budowie chromosomu polegająca na odwróceniu jego odcinka o 180°, pociągająca za sobą zmiany (dziedziczne) cech organizmu. inwersja (przestawnia), lit. szyk zdania przesławny, odbiegający od norm składniowych języka potocznego. inwersja, muz. odwrócenie kierunku interwałów, stosowane gł. przy imitacji (w fudze), także w dodekafonii serialnej. inwersja cukru, przemiana prawoskrętnego roztworu sacharozy w lewoskrętny, wskutek hydrolizy sacharozy na równocząsteczkową mieszaninę glukozy i fruktozy (tzw. cukier inwertowany, występujący np. w miodzie). inwersja opadów atmosferycznych, zmniejszanie się ilości opadów atm. w górach wraz ze wzrostem wysokości; zachodzi dopiero od pewnej granicy (np. w Tatrach powyżej 1300 m). inwersja rzeźby, odwrócenie ukształtowania powierzchni terenu w stosunku do budowy tektonicznej, spowodowane zróżnicowaniem odporności skał na działanie czynników denudacyjnych (np. powstanie dolin rzecznych na osiach antyklin zawierających słabo odporne skały w jądrze). inwersja seksualna →homoseksualizm. inwersja temperatury w atmosferze, wzrost temp. powietrza wraz ze wzrosteni wysokości (w przeciwieństwie do przeciętnego pionowego rozkładu temp. powietrza, która w troposferze stopniowo maleje wraz z wysokością). inwersor, przyrząd (także mechanizm), którego dwa określone punkty poruszają się w taki sposób, że iloczyn ich odległości od określonego punktu stałego jest stały. inwertaza (sacharaza), dawna nazwa Pfruktofuranozydazy, enzymu należącego do hydrolaz glikozydowych; katalizuje rozkład sacharozy na glukozę i fruktozę (inwersja cukru), działa też na trójcukier rafinozę. inwestor, osoba, przedsiębiorstwo dokonujące inwestycji. inwestorski nadzór, kontrola prawidłowości wykonywania inwestycji, zwł. jej zgodności z projektem oraz zgocnością z normami prawa bud., prowadzony z ramienia inwestora. inwestycje, nakłady gosp. na stworzenie lub powiększenie majątku trwałego. inwestycje ekstensywne, inwestycje, które są w zasadzie realizacją obiektów podobnych do już istniejących w gospodarce; i.e. są stosunkowo mało nakładochłonne i szybko realizowane. inwestycje intensywne, inwestycje, których realizacja łączy się z wprowadzeniem nowych wielkich osiągnięć techn. lub bieżących usprawnień; i.i. są podstawowym wykładnikiem rozwoju gosp. i postępu techn. w danym kraju. inwestycje nieprodukcyjne, nakłady gosp. przyczyniające się do poprawy warunków pracy i warunków bytowych (gł. w zakresie budownictwa mieszkaniowego, komunalnego, urządzeń socjalnych i kult.). inwestycje produkcyjne, nakłady gosp. na budowę nowych zakładów lub rozbudowę istniejących (gł. inwestycje przem., bud., rolne, leśne i transportowe); bezpośrednim skutkiem i.p. jest powiększenie produkcji materialnej i dochodu narodowego. inwestycje restytucyjne, nakłady, których celem jest zastąpienie częściowo zużytych urządzeń produkcyjnych lub usługowych.

Iran 453 inwestycje rozwojowe, nakłady, których celem jest powiększenie majątku trwałego przez budowę nowych obiektów i rekonstrukcję istniejących. inwestytura, hist. w średniowieczu nadanie lenna wasalowi przez seniora; też nadawanie standwisk kośc. przez monarchę. inwestytura, prawo w systemie parlamentarno-gabinetowym zgoda parlamentu na skład i program powołanego rządu. inwestytura świecka duchowieństwa, obsadzanie urzędów kośc. przez monarchę wg takiej samej procedury, jak przy inwestyturze świeckiej (biskupom wręczano pierścień i pastorał, opatom — pierścień i laskę); od 2 poł. XI w. przedmiot sporu między papiestwem a cesarstwem (szczególnie między pap. Grzegorzem VII a ces. Henrykiem IV), zakończonego konkordatem w Wormacji (1122), inwigilacja, dyskretne, systematyczne obserwowanie kogoś przez policję lub prywatnych detektywów. inwit, pierwsze wyjście kartą w grze; przen. zaproszenie, zachęta. inwitacja, daw. zaproszenie, wezwanie do przybycia. inwokacja, wezwanie, zwrot, apostrofa stanowiąca początek przemówienia, listu, utworu. inwokacja, lit. rozbudowana apostrofa otwierająca poemat epicki. inwolucja (rozwój wsteczny), biol. częściowy lub całkowity zanik tkanek, narządów i ich funkcji, w rozwoju osobniczym (np. ogon kijanki, grasica w wieku dojrzewania, macica po porodzie) i rodowym (szczątkowe narządy). inwolucja, mat. przekształcenie geom., przy którym punkt M jest obrazem punktu IV, jeżeli N jest obrazem punktu M. Inylczek Południowy, największy lodowiec Tien-szanu (Kirgis.SRR), w masywie Chan-tengri; pow. 284 km2, dl. 59,5 km. inżektor →iniektor. inżynier, osoba z wyższym wykształceniem technicznym. inżynieria, umiejętność projektowania i wznoszenia różnych rodzajów budowli. inżynieria chemiczna, nauka o operacjach jednostkowych stosowanych w przemyśle chem. i przemysłach pokrewnych. inżynieria społeczna (social engineering), nazwa przyjęta w krajach anglosaskich dla kierunku teorii i badań zw. w Polsce socjotechniką. Ińsko, jezioro na Równinie Drawskiej (woj. szczecińskie); pow. 590,3 ha, głęb. do 42 m; nad I. — m. Ińsko. Ińsko, m. w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim, nad jez. I.; 1,8 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1300. — W czasie II wojny świat, zniszczone w 50%, po wojnie odbudowane. Io, drugi wg oddalenia od planety satelita Jowisza, oznaczony numerem I. Io, mit. gr. kapłanka Hery; ukochana Zeusa, zmieniona przez zazdrosną Herę w jałówkę i oddana pod straż Argusowi. Ioffc (Joffe) ABRAM F., 1880-1960, fizyk radz.; i: icjator utworzenia i pierwszy kierownik Instytutu Półprzewodników AN ZSRR i prace dotyczące gł. mech. własności kryształów oraz elektr. własności dielektryków i półprzewodników. Ioganson BORIS W., ur. 1893, radz. malarz i teoretyk sztuki; jeden z gł. przedstawicieli realizmu socjalist.; sceny rodz aj owe , hi s t . , port re t y; prace t e o re t . i krytyczne. Ionesco [jonesko] E UGENE, ur. 1912, pisarz fr., pochodzenia rum.; czł. Akad. Fr.; przedstawiciel awangardy teatr.; groteskowe, pełne absurdalnych często gier językowych sztuki (Lekcja, Nosorożec), nowele, eseje. Ionescu [jonesku] TAKE, 1858-1922, polityk rum.; 1891-1922 wielokrotny minister; 1909 twórca partii konserwatywnodemokr.; 1920-21 min. spraw zagr., od 1921 premier; współtwórca Małej Ententy. Ionescu-Valbudea [jonesku walbudia] S TEFAN, 1856-1918, rzeźbiarz rum.; portrety, rzeźby dekoracyjne o tematyce alegor. i antycznej.

Iorga [jo-] N ICOLAE, 1871-1940, prawicowy pol i t yk rum., hi st oryk i pis arz ; prof. uniw. w Bukareszcie, czł. rum. AN; współzałożyciel Partii Nar.-Demokr.; 1931-32 premier; autor dramatów, poezji i wspomnień; zamordowany przez członków Żelazneju Gwardii. Iowa [ajo ə], rz. w USA, pr. dopływ Missisipi; dl. 468 km; w dolnym biegu żeglowna; gł. um. Iowa City. Iowa [ajo ə], stan w środk. części USA, na niz. Missisipi; 146 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1970); jeden z najbogatszych stanów roln. USA, w centrum tzw. Corn Belt; uprawa kukurydzy (1 miejsce w USA), pszenicy; hodowla bydła, trzody chlewnej; przemysł spoż., maszyn.; gł. m.: Des Moines (stol.), Cedar Rapids, Sioux City. Iowa C i t y [aj o u ə syt y], m. w U SA (Iowa), dawna stol. stanu Iowa; 46 tys. mieszk. (1970); uniwersytet. Ipatjew (Ipatieff) WŁADIMIR N., 18671952, chemik ros.; po 1927 pracował w Niemczech, od 1931 w USA; czł. AN ZSRR; prace nad syntezą węglowodorów alifatycznych, procesami katalitycznymi, przeróbką ropy naftowej. IPC →profam. ipekakuana brazylijska, bot. →wymiot-nica lekarska. iperyt (musztardowy gaz) S(CH2CH2C1)2, gaz bojowy, związek siarkoorg.; b. trująca i parząca ciecz; powoduje rany b. trudno gojące się; wywiera hamujący wpływ na podział komórek żywego organizmu, podobnie jak promieniowanie radioaktywne; użyty przez Niemców w I wojnie światowej. iperyt azotowy, związek org. o budowie podobnej do iperytu (zamiast siarki zawiera azot) i o zbliżonym działaniu. Ipin, m. w Chinach (Syczuan), port nad Jangcy; 220 tys. mieszk. (1957); przemysł chem., spoż., porcelanowo-fajansowy. Ipoh , m. w M al aj z j i , nad rz . Ki nt a; stol. stanu Perak; 126 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. regionu górn. Kinta. Ipola, rz. w Czechosłowacji, częściowo graniczna z Węgrami, 1. dopływ Dunaju; dł. 254 km. ipomea, ozdobne pnącze z rodzaju wilec, o okazałych kwiatach różnej barwy, używane do okrywania ogrodzeń, altan, balkonów itp. ipronal, lek barbiturowy; usuwa zaburzenia nerwowe wywodzące się z ośrodkowego układu nerwowego; stosowanym leczeniu m.in. nerwicy wegetatywnej, migreny, choroby Raynauda. IPS →Instytut Propagandy Sztuki. ipsacja →masturbacja. Ipsilantis (Ypsilanti) ALEKSANDROS, 17921828, brat Dimitriosa, gr. działacz polit.; oficer ros.; 1820 na czele Filiki Heteria; 1821 przywódca powstania w Mołdawii; pokonany przez Turków pod Dragaszanem, uszedł do Austrii. Ipsilantis (Ypsilanti) D IMITRIOS , 17931832, brat Aleksandrosa, jeden z wodzów powstania 1821 na Peloponezie; 1828 naczelny wódz armii wsch. Grecji. ipso facto [łac], na mocy samego faktu, tym samym. ipsofon, urządzenie złożone z aparatu telef. i dyktafonu do samoczynnego przyjmowania i zapisu komunikatów przekazywanych telefonicznie przez dowolnego abonenta oraz odtwarzania ich w dowolnym czasie. ipso iure [łac], z mocy samego prawa (bez potrzeby dokonania jakiejkolwiek czynności dla wywołania skutku prawnego). Ipsos (staroż. m. w Azji Mn., obecnie w Turcji), 301 p.n.e. bitwa decydująca o ostatecznym podziale imperium Aleksandra W. między diadochów. Ipswich [ypsuycz], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Północnym; 122 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., taboru kol., chem., spożywczy. Ipswich [ypsuycz], m. w Australii (Queensland), w zespole miejskim Brisbane; 56 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia węgla kam.; przemysł wełn., maszyn.; węzeł kolejowy.

ipsylon →igrek. Iquique [ikike], m. i port w pn. Chile, nad O. Spokojnym, ośrodek adm. prow. Tarapaca; 48 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., spożywczy. Iquitos [iki-], m. w pn.-wsch. Peru, port nad Amazonką, ośrodek adm. dep. Loreto; 58 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft.; przemysł drzewny; uniwersytet. Ir, symbol pierwiastka chem. irydu. Iradż M IRZA, 1874-1926, poeta pers.; twórczość o tematyce społ., wiele utworów poświęconych losowi kobiety perskiej. Irak (Republika Iracka), państwo w pd.zach. Azji; 434,9 tys. km2, 8,8 mln mieszk, (1969), gł. Arabowie, Kurdowie; stol. Bagdad, inne gł. m.: Basra, Mosul, Kirkuk, Nadżaf; dzieli się na 14 prowincji; j.u. arabski. Większość powierzchni zajmują równiny Mezopotamii, na pn. góry Kurdystanu; na zach. i pd. pustynie; klimat gorący, suchy; gł. rz.: Eufrat, Tygrys. Kraj roln.-górn.; uprawa (sztuczne nawadnianie) gł. jęczmienia, pszenicy, palmy daktylowej, ryżu, bawełny, tytoniu; hodowla (gł. koczownicza) kóz, owiec, osłów, bawołów, wielbłądów, bydła; wydobycie i lafinacja ropy naft.; gł. porty mor.: Basra, Fao (naft.). — W starożytności państwa Babilonia i Asyria; w poł. VII w. podbity przez Arabów, od VIII w. kalifat Abbasydów; 1258 podbity przez Mongołów, następnie przedmiot sporu pers.-tur., od XVI w. prowincja tur.; od XVII w. penetracja bryt. (Kompania Wschodnioind.); w I wojnie świat, teren woj. działań bryt.-tur.; 1920-32 terytorium mandatowe W. Brytanii z ramienia Ligi Narodów; od 1921 monarchia konst, od 1932 formalnie niepodległa; związki wojsk, z W. Brytanią (traktat 1930) i zależność gosp.; 1941 antybryt. zamach stanu, okupacja bryt., wypowiedzenie wojny państwom „osi" 1943; czł. ONZ od 1945; współzałożyciel Ligi Państw Arab., czł. paktu bagdadzkiego (1955-59); 1958 rewolucja republ. — proklamowanie suwerennej republiki, faktycznie dyktatura, polityka antybryt.; przewroty wojsk. 1963 (zawieszenie konstytucji z 1958, Nar. Rada Rewol., 1964 tymczasowa konstytucja), następnie — 1968 (Rada Dowództwa Rewolucji). Iraklion (Kandia) największe.m. i port Kre t y ( Gre cja) , ośr. adm. nomosu I .; 65 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., chem.; ośr. turyst.; muzeum; średniow. obwarowania miejskie wzniesione przez Wenecjan; w pobliżu ruiny Knossos. Iran (Cesarstwo Iranu),2 państwo w pd.zach. Azji; 1648 tys. km , 27,9 mln mieszk. (1969), gł. Persowie, Azerbejdżanie, Kurdowie; stol. Teheran, inne gł. m.: Isfahan, Tebriz, Meszhed; dzieli się na 13 prowincji i 8 okręgów; j.u. perski. Kraj wyżyn-nogórski; klimat gorący, suchy; gł. rz. Karun. Podstawą gospodarki — rolnictwo i górnictwo; uprawa (sztuczne nawadnianie) pszenicy, jęczmienia, bawełny, buraków cukr., palmy daktylowej, winorośli; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz. bydła; rybołówstwo; wydobycie gl. ropy naft. (jeden z gł. producentów w świecie) i gazu ziemnego; rafinacja ropy naft., przemysł włók., spoż., chem.; rozwinięte rzemiosło (gł. dywany); gł. porty mor.: Abadan (naft.), Churramszahr, Bandar Abbas, Pahlawi. — Państwo noszące do 1935 nazwę Persja; po okresie faktycznego protektoratu W. Brytanii 1919-21 — nacjonalist. przewrót wojsk., wycofanie wojsk bryt., 1925 obalenie dyn, Kadżarów; rządy nowej dynastii — Pahlawi, reformy zmierzające do europeizacji kraju; w czasie II wojny świat. — początkowo neutralny, faktycznie przychylny Niemcom, 1941 wkroczenie wojsk radz. oraz bryt. i amer., wypowiedzenie wojny Niemcom 1943; zagwarantowanie niepodległości I. przez konferencję teherańską; czł. ONZ od 1945; po wojnie rywalizacja kapitałów amer. i bryt.; 1951-53 próby nacjonalizacji przemysłu naft., następnie wzrost wpływów USA; czł. paktu bagdadzkiego, od 1959 — CENTO; monarchia konstytucyjna (dziedziczny monarcha — szach).

454 iranistyka iranistyka, nauka o językach, literaturze, dziejach i kulturze ludów irańskich. Irańczycy: 1) ludy Azji mówiące językami irańskimi; ok. 32 mln; 2) ludność Iranu; ok. 30 mln; gł. narodowości: Persowie, Tadżycy, Kurdowie, Bachtiarzy, Osetyjczycy, Azerbejdżanie, Turkmeni. Irańska Wyżyna, wyż. w pd.-zach. Azji (gł. w Iranie); obrzeżona górami (Elburs, Zagros, Mekran, Sulejmańskie); wys. 5002000 m; liczne słone jeziora; rzeki gł. okresowe; roślinność pustynna i półpustynna; wydobycie ropy naftowej. irańskie języki, z grupy indoirańskiej, w Az j i Środk. i Zach. ; j ę z yki s t aroż . (XV w. p.n.e.-VII w. n.e.): medyjski, awestyjski, staropers., partyjski, pehlewi, chorezmijski, sogdyjski, scytyjski; języki współcz.: pers., tadżycki, kurdyjski, afgański, pamirskie; ok. 42 mln ludzi. Irapuato, m. w Meksyku (Guanajuato); 100 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., metal.; ważny węzeł kolejowy. Irawadi, gł. rz. Birmy; dł. 2150 km, dorzecze 430 tys. km 2 ; uchodzi deltą do M. Andamańskiego; żeglowna 1100 km ( p o d c z a s w ys o k i e go s t a n u w ó d — 1440 km); gł. m.: Mandalaj, na wsch. skraju delty — Rangun. Irazú [-su], najwyższy czynny wulkan Kostaryki, w pobliżu m. San José; 3432 m; ostatni wybuch 1963. Irbeni, cieśnina na M. Bałtyckim, między wybrzeżem Est.SRR a wyspą Sarema; szer. 27-37 km, głęb. do 25 m. Irbid, m. w pn.-zach. Jordanii, ośr. adm. okręgu Adżlun; 63 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; ośr. handlowy. irbis (pantera śnieżna, Uncia uncia), drapieżnik z rodziny kotów; dł. ok. 1,4 m i ogona ok. 75 cm; sierść białawoszara, ciemno upstrzona; góry środk. Azji. Irbit, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. swierdłowski); 49 tysv mieszk. (1967); przemysł środków transportu, mat. bud., chem., spożywczy. ircha, skóra owcza garbowania tłuszczowego; miękka, ciągliwa, nasiąkliwa, nie barwiona, stosowana m.in. do czyszczenia wyrobów szklanych. Irczan M YROSŁAW (właśc. Andrij Babiuk), 1897-1937, ukr. prozaik i dramaturg; z bi ory opowi adań, powie ści z okre su I wojny świat.; sztuki teatralne. Irena, 752-803, cesarzowa bizant. 780802, z dyn. izauryjskiej; początkowo regentka w imieniu Konstantyna VI; pod naciskiem konfliktów wewn. przywróciła (787) kult obrazów; usunięta przez wojsko. irenizm, w teologii chrześc, kierunek dążący do zniesienia rozbicia wyznaniowego przez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Ireton [ajə rtn] HENRY. ok. 1611-51, jeden z przywódców wojsk parlamentu w rewolucji ang. 1640-60; gł. ideolog independentów; 1650 namiestnik Irlandii. irga (Cotoneaster), krzew dziki, także ozdobny, z rodziny różowatych; kwiaty drobne, białe lub różowe; owoce czerwone lub czarne; cenna roślina parkowa i żywopłotowa. Irgiz, rz. w Kazach.SRR; dł. 611 km; po połączeniu z Turgaj uchodzi do jez. Czełkar-tengiz. Irgun Cwai Leumi, tajna żyd. organizacja wojsk, w Palestynie 1935-48.

Irian Zachodni, autonomiczna prowincja Indonezji, w zach. części Nowej Gwinei; 422 tys. km2, 758,4 tys. mieszk. (1968); ośr. adm. Djajapura; lasy tropik, z małymi ośr. upraw (gł. palma kokosowa, kauczukowiec); wydobycie ropy naft.; połów pereł. — Ód czasu uzyskania niepodległości przez Indonezję przedmiot sporu hol.indonez.; pod administracją rządu indonez. od 1963; autonomia od 1969. Iriarte T OMAS DE, 1750-91, hiszp. poeta i teoretyk literatury; zwolennik fr. oświecenia, obrońca estetyki klasycyst.; bajki, satyry, komedie dydaktyczne. Iris (Iryda), mit. gr. uosobienie tęczy; skrzydlata posłanka Zeusa i Hery. „Irish Independent" [ajərysz yndypendənt], irl. dziennik niezależny, zał. 1891 p.n. ,,Irish Daily Independent"; obecny tytuł od 1905. Irkuck, m. obw. w azjat. części Ros. FSRR, port nad Angarą; 451 tys. mieszk. (1970); hutnictwo aluminium, przemysł maszyn., mat. bud., drzewny, skórz.obuwn., elektrownia wodna; węzeł komunik.; uniwersytet. Irkuckie Zagłębie Węglowe (Czeremchowskie Zagłębie Węglowe), zagłębie węgla kam. w azjat. części Ros.FSRR, w obw. irkuckim; eksploatacja gł. metodą odkrywkową; gł. ośr. Czeremchowo. Irkut, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ Angary; dł. 463 km; przy ujściu m. Irkuck. Irlandczyków Zjednoczonych Towarzystwo, organizacja patriot, działająca 179198, dążąca do zjednoczenia katolików i protestantów w walce o niezależność Irlandii; czynny udział w antyang. powstaniu 1798. Irlandia, wyspa wchodząca w skład Wysp Brytyjskich; 82 tys. km2; część pn.wsch. zajmuje Irlandia Pn., pozostałą — republika I. Irlandia (irl. Éire, ang. Ireland, Republika Irlandii), państwo w Europie Zach., na wyspie I.; 70,3 tys. km 2 , 2,9 mln mieszk. (1969); stol. i gł. port Dublin, inne gł. m.: Corcaigh, Luimneach, Dún Laoghaire; j.u. irlandzki i angielski. Część środk. nizinna, wzdłuż wybrzeży pasma górskie; liczne jeziora, bagna. Kraj roln.p r z e m . ; h o d o w l a b yd ł a i o w i e c ( ł ą k i i pastwiska ok. 45% pow.), uprawa zbóż, ziemniaków; przemysł gł. spoż., włók., odzieżowy, chem., skórz.-obuwniczy. — Plemienne państewka zjednoczone w III— IV w.; w XII-XIII w. podbita przez Anglię (większość kraju — kilka państewek rządzonych przez oligarchię rodową — faktycznie niepodległa do końca XVI w.); od poł. XVI w. monarcha ang. — tytuł króla I., od pocz. XIX w. unia realna z Anglią (zlikwidowanie parlamentu); w XIX w. wzmożony ruch nar.-rel. (antyprotestancki), hasło walki o autonomię (home rule), następnie także — walki zbrojnej; 1914 ustawa parlamentu bryt. o autonomii I.; powstania nar. 1916 (dublińskie) i 1919; od 1921 Wolne Państwo Irl. (bez prow. Ulster — I. Północnej) — dominium bryt.; od 1937 suwerenna republika, do 1949 czł. Bryt. Wspólnoty Narodów; 1949 proklamowanie Republiki Irl.; w II wojnie świat, neutralna; czł. ONZ od 1955. Irlandia Północna (Northern Ireland), część Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Pn. Irlandii, zajmująca pn.-wscn. część wyspy Irlandia (większą część hist. prowincji Ulster); 14,1 tys. km2, 1,5 mln mieszk. (1968); stol. Belfast; część środk. nizinna, pozostałe obszary wyżynno-górzyste; hodowla bydła i owiec; przemysł stoczn., maszyn., włók., skupiony gł. w regionie Belfastu. — W XVI, następnie XVII w. (za Cromwella) kolonizowana przez protest. Szkotów i Anglików; w okresie irl. walk narodowowyzwoleńczych ośrodek opozycji przeciw odłączeniu się

od W. Brytanii; po utworzeniu 1921 Wolnego Państwa Irl., 1922 weszła w skład W. Brytanii; autonomia (gubernator, własny rząd i parlament); od 1969 liczne starcia, niejednokrotnie krwawe, między ludnością protest, a mniejszością kat. domagającą się zrównania praw obywatelskich i zaprzestania polityki dyskryminacji. Irlandzka Armia Republikańska, zał. 1919, tajna organizacja wojsk, działająca na rzecz przyłączenia Irlandii Pn. do Wolnego Państwa Irl.; stosuje metody terroru i sabotażu; aktywny udział w walkach irl. ludności Ulsteru. Irlandzka Partia Robotnicza, zał. 1933, do 1940 p.n. Komunist. Partia Irlandii; 1948-62 Irl. Liga Robotn.; lewicowosocjalistyczna; przewodn. S. Nolan. Irlandzka Partia SocjalistycznoRepubli-kańska, zał. przez J. Connolly, działała 1896-1903; łączy 1 a walkę o niepodległość z ruchem socjalistycznym. Irlandzkie Morze, część O. Atlantyckiego, między W. 2 Brytanią a Irlandią; pow. ok. 105 tys. km , głęb. do 272 m, zasolenie ok. 34°/oo; porty: Liverpool, Dublin. irlandzki język (język iryjski), z grupy goidelskiej języków celt.; urzędowy (wraz z ang.) w Rep. Irlandii; najstarsze zabytki (w piśmie ogamicznym) z V w. irlandzki terier, rasa psów myśliwskich b. odważnych, silnych, wytrwałych i szybkich; wys. w kłębie ok. 45 cm, cięż. 11,5-12,5 kg; sierść szorstka, twarda, przy legająca, ruda. Irmingera- Prąd, ciepły prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie na zach. wzdłuż pd. brz e gu I sl andii ; pr ę dkość ok. 1 km/godz. Irnerius (Wamerius), ok. 1070-ok. 1130, prawnik wł.; wykładowca na uniw. w Bolonii; twórca tzw. szkoły glosatorów w nauce prawa rzym.; wiele opracowań prawa rzymskiego. Irod (ang. Erode), m. w Indii (Tamilnadu), nad rz. Kaweri; 74 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; węzeł kolejowy. iroha-uta, rodzaj mnemotechn. wiersza dla wymienienia wszystkich 47 znaków jap. alfabetu sylabicznego; najstarszy zachowany zapis 1079; stosowany do dziś w niektórych słownikach. Irokezi, grupa plemion Indian Ameryki Pn. (USA, Kanada); ok. 50 tys.; zdziesiątkowani przez kolonistów; częściowo zachowali dawne zwyczaje. iron C14H22O, keton, bezbarwna ciecz o zapachu fiołków; znajduje się w olejku irysowym i fiołkowym; cenny składnik kompozycji zapachowych, stosowany rów nież do perfumowania kosmetyków. ironia, drwina ukryta w pozornie aprobującej wypowiedzi. ironia, lit. kategoria estet. — jedna z postaci komizmu; satyr, funkcja i. ironizować, mówić o czymś z ironią; szydzić, kpić. r Ironside [ajə nsajd] WILLIAM EDMUND, 1880-1959, feldmarszałek bryt.; w I wojnie świat, na froncie zach.; 1940 dowódca obrony Anglii przed niem. inwazją. Ironsides [ajə rnsajd-z], ang. oddziały jazdy w służbie parlamentu, zorganizowane przez O. Cromwella i pozostające pod jego dowództwem w rewolucji ang. 1640-60. irracjonalizm, cecha irracjonalnych postaw, przekonań. irracjonalizm, filoz. przeciwstawny racjonalizmowi, skrajnie idealist. pogląd, wg którego istnieje wiedza (poznanie) nie dająca się słownie sformułować (zakomunikować) lub sprawdzić; i. występuje w intuicjonizmie oraz w koncepcjach rel. i mistycznych. irracjonalny, nierozumny; nie racjonalny, nie kierujący się zasadami rozumu (np. postawa, działanie), nie dający się rzeczowo uzasadnić (np. przekonanie). irradiacja, fiz. złudzenie optyczne polegające na pozornym powiększeniu rozmia-

Isla 455 rów jasnych przedmiotów oglądanych na ciemnym tle. irradiacja, psychol. przenoszenie uczuć z jednego przedmiotu lub osoby na inny podobny lub otoczenie. irraser, laser generujący promieniowanie podczerwone. irrealizm, nierealność, brak realizmu. irredenta, radykalny ruch polit. we Włoszech w końcu XIX i pocz. XX w., dążący do zjednoczenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Włochów. Irtysz, rz. w ZSRR, gł. dopływ rz. Ob; dł. 4248 km, dorzecze 1643 tys. km2; źródła w Ałtaju Mongolskim (Chiny); gł. dopływy: Iszym, Toboł; żeglowna; elektrownie Ust-Kamienogorska, Buchtarmińska; gł. m. Omsk. Irtysz-Karaganda, Kanał, kanał nawadniający, dł. ok. 500 km, budowany we wsch. części Kazach.SRR; 1968 oddano do użytku pierwszy odcinek JermakEkiba-stuz dł. 133 km. Irún [irun], m. w Hiszpanii (Baskonia); 30 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal.; stacja kol. przy granicy z Francją. Iruńczycy →Grupa 9. Irvine [ə: r wyn], m. w W. Brytanii (Szkocja), nad zat. Firth of Clyde; od 1966 miasto-ogród (New Town); 39 tys. mieszk. (1968). Irving [ə: rwyŋ] E DWARD, 1792-1834, szkoc. reformator rel.; inspirator Kościoła Kat.-Apostolskiego (irwingianie). Irving [ə:rwyŋ] SIR HENRY (właśc. John Brodribb), 1838-1905, ang. aktor, reżyser i dyr. teatrów; 1878-99 dyr. Lyceum Theatre w Londynie; wybitny odtwórca ról w tragediach Szekspira. Irving ə:rwyŋl WASHINGTON, 1783-1859, amer. pisarz romant.; opowieści fantast. (Rip van Winkle, The Legend of the Sleepy Hollow), szkice satyr.-obyczajowe, studia hist., biografie. Irvington [ə: rwyŋtən], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 60 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. irwingianie, protest, grupa rel. zał. 1825 przez E. Irvinga w Anglii; połączenie doktryny i praktyk kat., prawosł., protest, i chiliazmu. iryd Ir, pierwiastek chem., o liczbie atom. 77, z triady platynowców; srebrzystobiały, b. twardy, trudna topliwy metal szlachetny; chemicznie b. odporny; wartościowość gł. +3 i +4; stosowany gł. w b. twardych stopach z platyną. irygacja, med. zabieg leczn. polegający na przepłukiwaniu gł. pochwy ciepłą wodą lub roztworem leku, wykonywany przy użyciu irygatora. irygacja, roln. →nawadnianie. irygacyjne pola (pola irygowane), dawna nazwa pól nawadnianych gł. ściekami miejskimi, które na p.i. oczyszczają się i użyźniają je; p.i. użytkowane są rolniczo. irygacyjny kanał →nawadniający kanał. irygator, med. przyrząd składający się ze zbiornika i węża gumowego z ebonitową lub szklaną końcówką, służący do wykonywania irygacji. irys, bat. →kosaciec. irysowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z korzenia kosaćca; gł. składnik — iron; stosowany w perfumerii. irytacja, denerwowanie się, podniecenie nerwowe, rozdrażnienie. iryzacja, zjawisko tęczowego mienienia się cienkich warstw różnych substancji (np. oleju na wodzie); w ceramice i szkle wykorzystywane do zdobienia powierzchni wyrobów (np. lustrami). Irzykowski KAROL, 1873-1944, krytyk lit., pisarz; jeden z gł. przedstawicieli krytyki międzywoj.; Czyn i słowo (krytyczna analiza literatury Młodej Polski), Walka o treść (polemika z teorią „czystej formy"), Dziesiąta muza; powieść Pałuba.

ISA →Międzynarodowa Federacja Narodowych Stowarzyszeń Normalizacyjnych. ISA →International Sociological Association. Isaacs [isa:ks] JORGE, 1837-95, pisarz kolumbijski; pełna liryzmu powieść Maria, wzorowana na wczesnoromant. powieściach fr., zawierająca elementy realizmu obyczajowego. Isaakian AWETIK, 1875-1957, poeta orm.; czł. AN Arm.SRR, 1946-57 prezes związku pisarzy Armenii; wiersze patriotyczne. Isabela (Albemarle), największa wyspa w archip. 2Galapagos, na O. Spokojnym; 4,3 tys. km , ok. 300 mieszk. (1960). Isabey [izabe] JEAN BAPTISTE, 17671855, fr. malarz i litograf, portrecista dworski; miniatury, dekoracje na uroczystości dworskie. Isajew JEGOR (GIEORGIJ ) A., ur. 1926, poeta ros.; wiersze lii. i poematy poświęcone walce o pokój. Isajew M ŁADEN , ur. 1907, bułg. poeta i tłumacz; wiersze poświęcone rewolucji i budowie ustroju socjalist.; utwory dla dzieci; przekłady poezji rosyjskiej. Isakowski M ICHAIŁ W., ur. 1900, poeta ros.; poezje w stylu lud.; popularne pieśni (Katiusza). isalgin, preparat o działaniu przeciwbólowym i przeciwskurczowym; stosowany w leczeniu m.in. nerwobóli, kolki nerkowej i żółciowej. Işalniţa [isząlnical, miejscowość w Rumunii, w pobliżu miasta Krajowa; przemysł chem., wielka elektrownia cieplna. isamid (priamid), lek o działaniu antycholinergicznym; stosowany we wszelkich schorzeniach powstałych w wyniku nadmiernego napięcia układu przywspółczulnego. ischemia, niedokrwienie całości lub części narządu wskutek skurczu lub zatkania naczynia doprowadzającego krew. ischia [iskja], przybrzeżna wyspa wł. pochodzenia wulkanicznego, na M. Tyrreńskim; 46 km2, 11 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli; gorące źródła; turystyka. ischias, med. →rwa kulszowa. Ischl, Bad [b. iszl], m. w Austrii (Górna Austria), w krainie Salzkammergut; 13 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko (solanki); ośr. turyst.-wypoczynkowy. Ise (do 1955 Ujiyamada), m. w Japonii (środk. Honsiu); 104 tys. mieszk. (1967); hodowla pereł; kompleks świątyń shintoistycznych Ise-jingu, poświęconych bogini Amaterasu i Toyuke, co 20 lat całkowicie przebudowywanych ściśle wg dawnego wzoru. Ise-monogatari, anonimowy zabytek prozy jap.; pierwsza wersja ok. 905, wyd. 1608; 125 krótkich opowieści połączonych osobą bohatera. Iseo [izeo], jezioro w pn. Włoszech, w Alpach Lombardzkich, na wys. 185 m; pow. 65 km2, głęb. do 250 m. Iser J OSIF , 1881-1958, malarz rum; wpływ współcz. mu prądów sztuki fr.; ilustracje do czasopism rum. i zagr. (rysunkowe sceny i portrety satyr.), pejzaże, kompozycje figuralne o wymowie społ., motywy orientalne i cyrkowe. Isère [ize:r], rz. we Francji, 1. dopływ Rodanu; dł. 290 km; żeglowna 155 km; elektrownie wodne; wielka zapora w Tignes; gł. m. Grenoble. Iserlohn [i:zərlo:n], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 57 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Isernia, m. we Włoszech (Molise), w Apeninach, ośrodek adm. prow. I.; 14 tys. mieszk. (1969); przemysł ceram., spoż.; ośr. turystyczny. Iseyin [-ji:n], m. w pd.-zach. Nigerii; 95 tys. mieszk. (1963); ośr. handlowy. isfahan (kobierzec wazowy, kobierzec perski), przeważnie długi i wąski, z b. wąską bordiurą, o ornamencie roślinnym,

często z motywem wazy; nazwa od miasta I. — ośrodka produkcji kobierców. Isfahan, prowincja w środk. Iranie; 197,4 tys. km2, 2 mln mieszk. (1966); ośr. adm. I.; uprawa zbóż, bawełny; ogrodnictwo; hodowla owiec; wydobycie rud miedzi, antymonu, ołowiu, niklu. Isfahan, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. I.; 424 tys. mieszk. (1966); jeden z gł. w kraju ośr. przemysłu (włók., metal., spoż., drzewny, cementowy) i rzemiosła (dywany); węzeł drogowy; uniw.; ośr. turyst.; miasto otoczone murem z gliny (8 bram), pałac król. i meczet Masdżed-e Szah z XVI w. (cegła pokryta glazurą, drzwi wyłożone srebrem); brama Sadr; cytadela Tabarak, medresa Madere Szah. Isf ara , m. w pn. cz ęś ci T adż .SRR; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., spoż.; w pobliżu wydobycie ropy nafto wej. Isherwood [yszəruud] BENJAMIN FRANKLIN, 1822-1915, amer. inżynier i architekt okrętowy; opracował nowocz. lekki zład okrętowy. Isherwood [yszəruudl CHRISTOPHER, ur. 1904, pisarz ang.; ekspresjonist. dramaty (z W.H. Audenem), realist. powieści o narastaniu faszyzmu, autobiografia. Ishikawa [iśi-] TAKUBOKU, 1885-1912, poeta jap.; zbiory popularnych wierszy, poruszających zagadnienia społeczne. Iskandarija, miejscowość w środk. Ira ku, na pd. od Bagdadu; fabryka maszyn rolniczych. Iskenderun (Zatoka Aleksandretty), zat. M. Śródziemnego, u pd.-wsch. wybrzeża Turcji; głęb. do 99 m. Iskenderun (dawniej Aleksandretta), m. w pd. Turcji, ważny port nad M. Śródziemnym; 69 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spoż., włók., stoczn.; w pobliżu wydobycie rud chromu. iskiernik, urządzenie elektr. z 2 elektrodami, między którymi przeskakuje iskra elektr. przy nadmiernym wzroście napięcia; część ochronnika. Iskitim, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. nowosybirski); 45 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. budowlanych. ,,Iskra", pismo ros. wydawane 190005 w Lipsku, Monachium, Londynie i Genewie, zał. przez Lenina, organ SDPRR; po ustąpieniu Lenina reprezentowało poglądy mienszewickie. „Iskra", okręt szkolny Marynarki Woj. PRL, szkuner 3-masztowy, zbudowany 1917; 348 BRT, dł. 41,4 m, od 1928 pod pol. bandera; 1939 uratował marynarzy fr. krążownika „Pluton". iskra elektryczna, rodzaj wyładowania elektr.; krótkotrwały prąd elektr. przepływający przez gaz, powodujący ogrzanie i świecenie gazu oraz trzask. iskrochron →odiskiernik. iskrowa próba, sposób przybliżonego określania gatunku stali na podstawie wyglądu iskier powstających przy szlifowaniu próbki ściernicą. iskrownik (magneto), urządzenie do wytwarzania impulsów prądu elektr., o wysokim napięciu, w instalacji zapłonowe") spalinowego silnika tłokowego, obejmujące prądnicę i cewkę indukcyjną (rodzaj transformatora). „Iskry" (Państwowe Wydawnictwo „Iskry"), wydawnictwo literatury dla młodzieży; powstało 1952 w Warszawie. „Iskusstwo", radz. czasopismo poświęcone problemom sztuk plast., organ Ministerstwa Kultury i Związku Artystów ZSRR wydawany w M oskwie od 1933 (z przerwą 1941-46), od 1958 jako miesięcznik. Iskyr, rz. w Bułgarii, pr. dopływ Dunaju; dł. 368 km; tworzy malowniczy przełom przez Bałkan. Isla [izla] JOSÉ FRANCISCO DE, 1703-81, hiszp. pisarz i kaznodzieja, jezuita; powieść satyr.-dydakt. (Fray Gerundio).

456 islam islam (mahometanizm), religia monoteistyczna, powstała w VII w. w Arabii, twórcą i. był Mahomet; wiara w Allaha i jego proroka Mahometa, w sąd ostateczny i karę lub nagrodę po śmierci; zasady i. zawarte w Koranie i tradycji (sunna); wyznawcy i. (muzułmanie), gł. w Azji i Afryce. Islamabad, stol. Pakistanu, w pn. części Pakistanu Zach.; ok. 50 tys. mieszk. (1967); uniwersytet. islamu ogrody, założenia ogrodowe powstałe na terenach będących w zasięgu kultury islamu; przeważnie małe, intymne ogrody zamknięte ścianami murów, powiązane z architekturą; układy tarasowe, wyszukana kompozycja kolorów (kwietniki, marmurowe i ceram. okładziny); liczne urządzenia wodne (kaskady, fontanny, kanały). islamu prawo (prawo muzułmańskie), zespół norm prawnych, obowiązujących wyznawców islamu, zawartych gł. w Koranie i sunnie (rel. tradycja muzułm.). islamu sztuka (sztuka muzułmańska), twórczość artyst. ludów wyznających islam; rozwijała się od VII w. na znacznych obszarach Azji, Afryki i w części Europy (Hiszpania), tworząc w połączeniu z elementami rodzimymi wiele regionalnych odmian; gł. architektura (meczety, pałace z założeniami ogrodowymi) i rzemiosło artyst. (tkactwo) o bogatej ornamentyce; kaligrafia, malarstwo mi niaturowe. Islandia (Island, Republika Islandii), państwo w Europie na wyspie I., w pn. części O. Atlantyckiego; 103 tys. km 2 , 203 tys. mieszk. (1969); stol. Reykjavik; j.u. islandzki. Kraj wyżynno-górski; liczne wulkany (Hekla), gejzery i lodowce (Vatnajökull); klimat mor., chłodny. Podstawa gospodarki — rybołówstwo i przemysł rybny; hodowla owiec. — Kolonizowana od 2 poł. IX w., ok. 1262 opanowana przez Norwegów; od 1380 pod panowaniem Danii; od 1847 autonomia (początkowo częściowa, od 1903 rozszerzona); od 1918 niepodległe państwo, połączone z Danią unią personalną (osobny rząd i parlament); w czasie II wojny świat, zajęta przez wojska bryt., potem — amer.; od 1944 republika; czł. ONZ od 1946; od 1949 czł. NATO. islandzki język, z grupy skand, języków germ., używany w Islandii od IX w.; 2 okresy: staroisl. (do 1530) i nowoisl.; najstarsze zabytki: traktat gram. z XII w., oraz Edda (XIII w.). islandzki parlament →Althing. Islay [ajlej], wyspa w grupie Hebrydów Wewnętrznych, u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 608 km2, ok. 4 tys. mieszkańców. Isle [il], rz. we Francji, pr. dopływ Dordogne; dł. 235 km. Isle Maligne [il maliń], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Saguenay; 2 tys. mieszk. (1966); elektrownia wodna, huta aluminium. Ismail I, 1486-1524, od 1502 szach Azerbejdżanu i Persji, założyciel pers. dyn. Safawidów; walki z Turcją; czczony przez szyitów. Ismailija, m. i port we wsch. części Egiptu, nad. Kan. Sueskim; 144 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., elektrotechn.; węzeł komunikacyjny. Ismail Pasza, 1830-95, od 1863 wicekról, 1867-79 kedyw Egiptu; reformy gosp.; usamodzielnił się faktycznie od Turcji, ale uzależnił kraj od eur. mocarstw. ismelin, farm. →guanethidin. Ismena, mit. gr. siostra Antygony. Isna (Esna, staroż. Letopolis), m. w pd. Egipcie; nad Nilem; 27 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł włók.; garncarstwo. ISO (International Organization for Standarization), skrót nazwy Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej. isochin, preparat leczn. o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym.

Isokrates, 436-338 p.n.e., mówca i retor gr., twórca prozy attyckiej; propagator programu stronnictwa promaced. (m.in. Panegiryk, Mowa panatenajska). Isonzo [izonco] →Socza. Isparta, m. w pd.-zach. Turcji, ośrodek adm. prow. I.; 43 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., produkcja olejku różanego; ośr. wyrobu dywanów. Israëls [-i-] JOZEF , 1824-1911, hol. malarz i grafik; realist. nastrojowe obrazy rodzajowe z życia ludu. ISRU →Międzynarodowa Naukowa Unia Radiowa. Issos (staroż. m. w Azji Mn., obecnie w Turcji), 333 p.n.e. zwycięstwo Aleksandra W. nad królem pers. Dariuszem III. Issoudun [isudę], m. w środk. Francji, w pobliżu Bourges; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., obuwniczy. Issyk-kul, bezodpływowe jezioro w Kirgis.SRR, w Tien-szanie, na wys. 1609 m; pow. 6,2 tys. km2, głęb. do 702 m; zasolenie 5,8‰. Issy-les-Moulineaux [isi le mulino], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, port nad Sekwaną; 50 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., lotn., elektrotechn., chemiczny. Istanbul →Stambuł. Istebna, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim; ośr. turyst.-wypoczynkowy; Muzeum Sztuki Sakralnej. istle →ixtle. Istm (Przesmyk Koryncki), przesmyk w Grecji (szer. 6,3 km) łączący podstawowy człon Płw. Bałkańskiego z Peloponezem; w starożytności przecięty drogą kam. do przetaczania okrętów i przeładunku towarów między zatokami Koryncką i Sarońską; ośr. kultu Posejdona; miejsce igrzysk istmijskich; obecnie przecięty Kanałem Korynckim. istmijskie igrzyska, w staroż. Grecji zawody ku czci Pos e j dona na Is t mie ; co 2 lata; nagrodą wieniec z liści selerów. istnienie →egzystencja. istota (esencja), to co podstawowe, zasadnicze w czymś, natura rzeczy, jądro sprawy. istota (esencja), filoz. zespół istotnych cech i związków, wewn. struktura, natura danej rzeczy decydująca o tym, że jest ona tą właśnie rzeczą, a nie inną (i. rzeczy). istota biała (substancja biała), obszary mózgu i rdzenia kręgowego złożone gł. z włókien nerwowych i komórek glejowych; białą barwę nadają włókna z osłonką mielinową. istota szara (substancja szara), obszary mózgu i rdzenia kręgowego złożone gł. z komórek nerwowych; i.sz. tworzy korę mózgową i korę móżdżku oraz środk. część rdzenia. istotny, podstawowy, zasadniczy; ważny, doniosły. Istrati PANAIT, 1884-1935, pisarz rum., tworzący w języku fr.; cykl autobiogr. powieści (Kyra Kyralina); nowele; tłumaczył swe utwory na język ojczysty. Istria, półwysep w Jugosławii (Chorwacja); wyżynny; silnie rozwinięte zjawiska krasowe; wydobycie węgla kam.; boksytów, soli z wody morskiej. Istria, kraina hist. w Jugosławii na płw. I.; w starożytności podbita przez Rzym; w VII w. częściowo zasiedlona przez Słowian; do XVIII w. przedmiot rywalizacji między Austrią a Wenecją; 1918-45 należała do Włoch, od 1945 do Jugosławii (prócz Triestu). Istrii [-ri] BOGDAN (właśc. B.S. Bodariew), ur. 1914, poeta rum.; poezje patriot. i odzwierciedlające socjalist. przeobrażenia na wsi mołd.; artykuły krytycznoliterackie. Isztar (sumer. Inanna), mit. babil.-asyr. bogini miłości, płodności i wojny, utoż-

samiana z pl anet ą Wenus ; córka Si na i małżonka Anu; przedstawiano ją stojącą na lwie, z łukiem i kołczanami; atrybut: 8- lub 16-ramienna gwiazda; gl. ośr. kultu — Uruk. Isztar brama, jedna z jnonumentalnych bram w murach Babilonu, stanowiąca część tzw. drogi procesyjnej prowadzącej do Esangili; zdobiona fryzami z glazurowanych cegieł; zrekonstruowana w Pergamonmuseum w Berlinie (NRD). iszutinowcy, kółko rewolucjonistów ros. 1863-66, zał. przez N. Iszutina; propaganda socjalizmu utopijnego, organizowanie ucieczek rewolucjonistów ros. i pol. (m.in. J. Dąbrowskiego) za granicę; 1866 nieudany zamach na Aleksandra II. Iszym, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopł yw I rtysz2u; dł . 2450 km, dorze cze 177 tys. km ; żeglowna w dolnym biegu; gł. m.: Celinograd, Petropawłowsk. Iszym, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. tiumeński), nad rz. I.; 49 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., obuwn., mięsny. Iszymbaj, m. w eur. części Ros.FSRR, w B as z ki rs ki e j AS R R, nad rz . B i eł a; 55 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia i rafinacji ropy naft.; przemysł maszyn., mat. bud., włókienniczy. Iszymski Step, lasostep w ZSRR, w pd. części Niżu Zachodniosyberyjskiego, między Irtyszem a Tobołem; liczne jeziora; w części pd. — uprawa zbóż, hodowla bydła. iśwara, ind. nazwa boga najwyższego, odnoszona najczęściej do Wisznu i Siwy. Iśwarakriszna, III w., ind. filozof, teoretyk klas. sankhji, autor Sankhjakariki; zwolennik dualizmu materii i ducha. Itabira, m. w Brazylii (Minas Gerais); 17 tys. mieszk. (1960); wielki ośr. wydobycia rud żel.; hutnictwo żelaza. Itabirito, m. w Brazylii (Minas Gerais); 11 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud żel., hutnictwo żel., przemysł włókienniczy. Itabuna, m. w Brazylii (Bahia); 68 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; ośr. handl. regionu uprawy kakaowca. Itajai [itażai], m. i port w Brazylii (Santa Catarina), nad O. Atlantyckim; 39 tys. mieszk. (1960). Itajubá [itażuba], m. w Brazylii (Minas Gerais); 31 tys. mieszk. (1960). Itaka, górzysta wyspa gr. w archip. W. Jońskich; 107 km2, 8 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek, turystyka. Italia, w starożytności nazwa pd. części Płw. Apenińskiego, stopniowo rozszerzana na tereny pn.; w II/I w.(?) p.n.e. granicę I. stanowiła rz. Rubikon, od przełomu n.e. — Alpy. italianizm, wyraz przejęty z języka wł.; zwrot, konstrukcja składniowa wzorowane na zwrocie lub konstrukcji składniowej włoskiej. italika, dawna, oboczna nazwa kursywy (rodzaj pisma drukarskiego o pochyłym kształcie liter). Italikowie, plemiona indoeur. zamieszkujące w starożytności Italię; grupy: latyńsko-faliska (Latynowie, Faliskowie) i osko-umbryjska (m.in. Samnici,_Umbrowie, Sabellowie, Oskowie); IV-III w. p.n.e. włączani stopniowo do państwa rzym.; prawa obywatelstwa rzym. na pocz. I w. p.n.e. italofil, miłośnik kultury, sztuki i literatury wł., zwolennik tego, co włoskie. italskie języki, grupa rodziny indoeur., w Italii, w II tysiącleciu p.n.e.: łacina (z dialektem faliskim), oskijski, umbryj-s k i i (prawdopodobnie) wenetyjski. Itapecuru [-pekuru], rz. w pn.-wsch. Brazylii; dł. 650 km; uchodzi do O. Atlantyckiego. Itard [ita:r] JEAN MARC GASPARD* 17751838, fr. pedagog i lekarz; organizator pierwszej w Europie klasy dla głuchych z nauczaniem metodą głosową.

Iwanow 457 Itatiaia [-tiaja] (Agulhas Negras), najwyższy szczyt gór Serra da Mantiąueira (Brazylia); 2787 m. Itawa (ang. Etawah), m. w Indii (UttarPradesz), nad rz. Dżamna; 70 tys. mieszk. (1961); wyrób tkanin baweln. i jedwabnych. Itelmeni, wymierający lud z zach. części Kamczatki; ok. 1,5 tys.; pierwotnie rybacy i myśliwi; język z grupy paleoazjat.; zw. przez Rosjan Kamczadałami. iteracja, mat. postępowanie polegające na wielokrotnym powtarzaniu tego samego przekształcenia; przez i. rozumie się też wynik kolejnego powtórzenia tego samego przekształcenia. iteratywny, językozn. częstotliwy, wielokrotny. iterb Yb pierwiastek chem. o liczbie atom. 70, z podgrupy lantanowców; metal. Ithaca [ytəkə], m. w USA (stan Nowy Jork), nad jez. Cayuga; 25 tys. mieszk. (1970); ośr. nauk. (uniw.). ITI →Międzynarodowy Instytut Teatralny. Itil (nad Wołgą, ok. 100 km na pn. od Astrachania), stolica państwa Ghazarów, zał. w VII/VIII w.; ośr. handlu niewolnikami na Wschodzie. itinerariusz, dziennik podróży lub opis jej przebiegu z uwzględnieniem topografii; lit. forma poematu opisowego, diariusza, kroniki listu z podróży. Ito HIROBUMI, 1841-1909, polityk jap., zwolennik monarchii opartej na wzorach prus.; 1885-1901 czterokrotnie premier; 1906 mianowany gubernatorem Korei. Ito H ITOSHI S E I , ur. 1905-89, jap . pisarz i krytyk lit.; powieści psychol., społ.-oby czajowe, szkice. itr Y, pierwiastek chem. o liczbie atom. 39, z podgrupy skandowców; srebrzysty metal. Itumbiri, rz. w Kongu (Kinszasa), pr. dopływ Konga; dł. ok. 600 km; w dolnym biegu żeglowna. Iturea, staroż. kraj na pn. od Palestyny, między g. Liban i Antyliban; w II w. p.n.e. utracił niepodległość; w końcu I w, p.n.e. w granicach rzym. prow. Syrii. Iturup, największa z Wysp Kurylskich, na O. Spokojnym (Ros.FSRR); 6725 km2; górzysta (liczne masywy wulkaniczne); gł. m. Kurylsk. Itzamna, bóstwo Majów, zwł. plemienia Itzów; heros kulturowy; wg tradycji dawca wiedzy roln. i astronomicznej. Itzehoe [ycəcho:], m. w NRF (Szlez-wigHolsżtyn); 36 tys. mieszk. (1968); przemysł cementowy, maszyn., włókienniczy. IUA →Instytut Urbanistyki i Architektury. iudex [łac], w dawnym prawie pol. nazwa sędziego: i. curiae — sędzia nadworny, i. castrensis — sędzia grodzki, i. terrestris — sędzia ziemski, subiudex — podsędek. iunctim [łac], razem, łącznie. iunctis viribus [łac], połączonymi si^ łami. iura novit curia [łac], sąd zna obowiązujące przepisy i stosuje je z urzędu. Iura Prut enorum, z bi ór prawa prus. z poł. XIV w.; zawierał przepisy prawa zwyczajowego oraz przepisy narzucone miejscowej ludności przez Krzyżaków. iurare in verba magistri [łac], przysięgać na słowa nauczyciela, ślepo wierzyć (z listów Horacego). iura stolae [łac], w kościołach chrześc opłaty składane przez wiernych proboszczowi za niektóre posługi duchowne (np. ślub), najpierw dobrowolne, później przymusowe. iure caduco [łac], ,,prawem kaduka"; bezprawnie, bezpodstawnie. ius [łac:], prawo termin używany najczęściej na określenie ogółu norm prawnych albo konkretnego uprawnienia. ius bastardiae [łac], w średniowieczu prawo władcy do spadku po osobie uro-

dzonej ze związku pozamałżeńskiego, jeśli nie zostawiła ona potomków w linii prostej. ius civile [łac], w staroż. Rzymie ogół norm prawnych dotyczących wolnych obywateli rzym. (cives); współcześnie — prawo cywilne. ius cogens [łac] → norma bezwzględnie obowiązująca. ius dispositivum [łac] → norma względnie obowiązująca. ius gentium [łac], w staroż. Rzymie mniej formalistyczne prawo prywatne, regulujące m.in. stosunki z obcokrajowcami; współcześnie — prawo narodów, międzynarodowe. ius gladii [łac] →miecza prawo. ius naufragii [łac] →nadbrzeżne prawo. ius non scriptum [łac, 'prawo nie pisane'], prawo zwyczajowe. ius primae noctis [łac], „prawo do pierwszej nocy"; w niektórych krajach średniow. Europy uprawnienia pana feud. do spędzenia z żoną poddanego pierwszej nocy po ślubie. ius privatum [łac], „prawo prywatne"; w staroż. Rzymie ogół przepisów regulujących wzajemne stosunki między osobami w zakresie ich uprawnień osobowych i majątkowych. ius publicum [łac], „prawo publiczne"; w staroż. Rzymie ogół przepisów regulu.jących stosunki związane z instytucjami państwa. ius sanguinis [łac, 'prawo krwi'], zasada nabycia obywatelstwa na podstawie obywatelstwa rodziców. ius soli [łac, 'prawo ziemi'], zasada nabycia obywatelstwa na podstawie miejsca urodzenia. ius spolii [łac], we wczesnym średniowieczu prawo do majątku ruchomego po zmarłych duchownych, przysługujące królom i książętom. ius talionis [łac] →talionu prawo. iustum pretium [łac] (cena sprawiedliwa), koncepcja głoszona w średniowieczu, wg której cena proporcjonalna do pracy zużytej na wytworzenie towaru i do poniesionych nakładów zapewnia sprawiedliwą wymianę. IUTAM →Międzynarodowa Unia Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej. Iványi-Grünwald [iwa:ńi -wold] BELA, 1867-1940, malarz węg., współzałożyciel szkoły mal. w Nagybanya; plenerowe pejzaże. Ivens JORIS, ur. 1898, hol. reżyser film.; wybitny twórca filmów dokumentalnych, towarzyszący wydarzeniom rewol. i walce o postęp na różnych kontynentach (Pieśń o bohaterach, Borinage, Ziemia hiszpańska, 400 milionów); międzynar nagr. Leninowska. Ives [ajwz] CHARLES, 1874-1954, jeden z czołowych kompozytorów amer.; utwory symf., kameralne, fortepianowe (II sonata Concord), pieśni. Ivigtut [i-], osiedle w pd. Grenlandii, port rybacki; ośr. wydobycia kriolitu. Ivrea, m. we Włoszech (Piemont), u podnóży Alp; 21 tys. mieszk. (1961); przemysł maszynowy. Ivry-sur-Seine [iwri sür sen], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 60 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., elektrotechniczny. iwa (Salix caprea), gat. wierzby; krzew lub niskie drzewo, o baziach srebrzystych przed zakwitnięciem (popularny element dekoracyjny wczesną wiosną); w Polsce pospolita na niżu. Iwajło, ?-1280, przywódca antytur. i antyfeud. powstania chłopskiego w Bułgarii 1271-80; po jego upadku zbiegł do Tatarów; zamordowany. Iwaki, m. w Japonii (wsch. Honsiu), nad O. Spokojnym, w zagłębiu węglowym Joban; 337 tys. mieszk. (1967); przemysł chemiczny.

Iwakuni, m. w Japonii (Honsiu), port nad Wewnętrznym M. Japońskim; 107 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., włók., papiern., rafinacja ropy naftowej. iwan (liwan), sala w budowlach muzułmańskich, obudowana z trzech stron i otwarta na zewnątrz z czwartej, najczęściej przesklepiona; forma zaczerpnięta z pers. sztuki staroż. (pałac Sasanidów w Ktezyfoncie). Iwan II, 1326-59, książę zwienigorodzki, syn Iwana I Kality; kontynuował politykę jednoczenia ziem ruskich. Iwan III, 1440-1505, w. książę moskiewski od 1462, syn Wasyla II; stworzył scentralizowane państwo moskiewskie (jednolite sądownictwo i administracja); 1480 zrzucił jarzmo tatarskie. Iwan V, 1666-96, car ros. od 1682 (obok Piotra I), faktyczne rządv regentki Zofii Aleksiejewny, następnie Piotra I. Iwan VI, 1740-64, nominalny cesarz ros. 1740-41, syn Anny Leopoldowny; obalony, więziony, zamordowany. Iwan Aleksander, XIV w., car bułg. 1331-71, 1363 podzielił państwo między synów (Bułgaria Widyńska i Bułgaria Tyrnowska). Iwan Asen II, ?-1241, car bułg. 1218-41, syn Asena I; hegemonia Bułgarii na Bałkanach (przyłączenie Tracji, Macedonii i Albanii); rozwój oświaty. Iwan IV Groźny, 1530-84, w. książę moskiewski od 1533, car od 1547, syn Wasyla III; przeprowadził reformy (adm., finans. i wojsk.), rządził przy pomocy terroru (opricznina); zwycięskie walki z Tatarami; podbój chanatu kazańskiego i astrachańskiego. Iwan I Kalita, ?-1340, książę moskiewski od 1325 i w. książę włodzimierski od 1329, syn Daniela; zw. zbieraczem ziem rus.; przeniósł stolicę Rusi z Włodzimierza nad Klaźma do Moskwy. Iwaniacka Przełęcz, przełęcz w Tatrach Zach., między Ornakiem a Kominiarskim Wierchem; wys. 1459 m. Iwanienko D MITRIJ D., ur. 1904, radz. fizyk teoretyk; prof. uniw. w Moskwie; prace z fizyki jądrowej i teorii pola. Iwano-Frankowsk (dawniej Stanisławów), m. obw. w zach. części Ukr.SRR; 105 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, obuwn., włók., spożywczy. Iwanow ALEKSANDR A., 1806-58, malarz ros.; od 1830 działał we Włoszech; obrazy mit., rel. (Chrystus ukazujący się ludowi), portrety, pejzaże. Iwanow JEROEIEJ I., ?-1669, dyplomata ros.; brał udział w rokowaniach pol.-ros. m.in. 1658 w Wilnie, 1662-63 pod Smoleńskiem. Iwanow LEW I., 1834-1901, ros. tancerz i choreograf; autor klas. baletów, gł. z muzyką P. Czajkowskiego (Jezioro łabędzie — wraz z M. Petipą, Dziadek do orzechów) . Iwanow MICHAIŁ F., 1871-1935, zootechnik radz.; prof. instytutów wet. i roln. w Charkowie i Moskwie; wyhodował nowe rasy zwierząt gosp.; założył stację nauk. w Askanii-Nowej. Iwanow S IEMION P., ur. 1906, plastyk radz., wynalazca filmu trójwymiarowego (plast.); 1935 opracował system stereoskopowych zdjęć film. oraz stereoskopowej projekcji. Iwanow STEFAN, 1875-1951, malarz bułg.; realist. portrety (gł. kobiece), pejzaże. Iwanow WIACZESŁAW I., 1866-1949, poeta ros.; prof. uniw. w Baku; teoretyk symbolizmu; liryki o akcentach mistycznych; tłumacz literatury antycznej; od 1924 na emigracji. Iwanow Wiczo, ur. 1903, bułg. pisarz, krytyk lit. i publicysta; opowiadania psychol.; prace krytycznolit.; artykuły w pismach polskich. Iwanow WSIEWOŁOD W., 1895-1963, pisarz ros.; opowiadania, powieści, dramat Pociąg pancerny Nr 14-69 o wojnie domowej na Dalekim Wschodzie

458 Iwanowo Iwanowo, miejscowość w pn. Bułgarii; w pobliżu mała cerkiew wykuta w skale (z freskami z XIV w.). Iwanowo, m. obw. w eur. części Ros. FSRR; 419 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu włók., przemysł maszyn, i chemiczny. Iwanowska WILHELMINA, ur. 1905, astronom; prof. uniw. w Toruniu, od 1952 kier. obserwatorium astr. w Piwnicach k. Torunia; czł. PAN; prace ze spektroskopii gwiazd. Iwanowski ALEKSANDR W., 1881-1968, ros. reżyser film.; filmy hist.-rewol. (Z tajemnic pietropawlowskiej twierdzy, Dekabryści) i komedie muz. (Antoni Iwanor wicz gniewa się). Iwanowski DMITRIJ I, 1864-1920, ros. fi zjolog roślin i mikrobiolog; prof. uniw. w Warszawie i Rostowie; uważany za jtwórcę wirusologii. Iwanowski T EOFIL (właśc. Reich), 182774, uczestnik powstania wielkopol. 1848; od 1851 w Ameryce Pd.; generał argent. armii. Iwanow-Wano I WAN P., ur. 1900, ros. reżyser film.; jeden z czołowych przedstawicieli radz. filmu rysunkowego (Konik Garbusek, Przygody Buratina). Iwan Stracimir, XIV w., car Bułgarii Widyńskiej ok. 1371-96, starszy syn Iwana Aleksandra; ostateczny podbój ziem bułg. przez Turcję. Iwan Szyszman, XIV w., car Bułgarii Tyrnowskiej ok. 1363-93, młodszy syn Iwana Aleksandra; 1389 uzależnienie przez Turcję. (Kosowe Pole). Iwańczyk E UGENIUSZ (pseud. Wiślicz, Stary Jakub), ur. 1911, działacz ruchu oporu; w okresie okupacji współtwórca „Świtu"; 1944 czł. dowództwa Obwodu AL Kielce. iwasi, gatunek sardyny z Pacyfiku. Iwaszkiewicz JANUSZ, 1879-1944, historyk, archiwista; prof. uniw. w Wilnie i Szkole Nauk Polit. w Warszawie; rozstrzelany przez Niemców. Iwaszkiewicz JAROSŁAW, ur. 1894, prozaik, poeta, dramaturg; współtwórca grupy poet. Skamander, długoletni prezes ZLP; zbiory wierszy (Powrót do Europy, Xenie i elegie), opowiadania (Panny z Wilka, Tatarak); powieści (Czerwone tarcze, Sława i chwała), dramaty (Lato to Nohant), biografie muzyków, szkice, wspomnienia, przekłady; międzynar. nagr. Leninowska. Iwaszow WŁADIMIR S., ur. 1939, ros. aktor film.; role m.in. w filmach: Ballada o żołnierzu, Bohater naszych czasów. Iwdel, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), w pn. części Uralu; 28 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., drzewny; w pobliżu wydobycie rud żelaza. Iwiczna, dzielnica przem. Piaseczna (woj. warsz.); zakłady lamp oscyloskopowych i nadawczych. iwieńska kultura, archeol. kultura epoki brązu, ok. 1700-1500 p.n.e., w Polsce (gł. Kujawy i ziemia chełmińska); hodowla bydła (typowe zagrody, tzw. kraale); krzemienne groty do strzał i oszczepów; nazwa od w. Iwna (pow. szubiński). Iwiny, w. w pow. bolesławieckim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; kopalnia rud miedzi „Konrad". Iwo [i: u o u ], m. w pd.-zach. Nigerii; 159 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., spożywczy. iwonicka sól, mieszanina soli, gł. jodków, zawarta w wodzie miner, z Iwonicza; stosowana w leczeniu m.in. krzywicy, reumatyzmu, chorób kobiecych. Iwonicz Zdrój, osiedle w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim, w Beskidzie Niskim; 1,6 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy). — W 1944 (VII) hitlerowcy rozstrzelali w pobliżu I. Z. 100 członków ruchu oporu; 1944 (VIII) opanowany przez oddziały AK i utrzymany do nadejścia wosk radz. 1944 (IX).

Iwo Odrowąż, ?-1229, kanclerz Leszka Białego 1206-18, biskup krak. od 1218; fundator opactwa cystersów w Mogile; sprowadził dominikanów do Polski; popierał dążenia Henryka Brodatego do opanowania dzielnicy krakowskiej. IWP →Instytut Wzornictwa Przemysłowego. ixtle (istle), handl. nazwa włókna (twardego) otrzymywanego z liści różnych gat. agawy; wykorzystywane (gł. w Ameryce) w przemyśle powroźniczym i szczotkarskim. Izaak, wg Biblii patriarcha, syn Abrahama; w dzieciństwie poświęcony przez ojca na krwawą ofiarę Bogu, który w nagrodę za to darował I. życie (częsty motyw w sztuce). Izaak I Komnenos, ?-1061, cesarz bizant. 1057-59, wyniesiony na tron przez wojsko; założyciel dyn. Komnenów; w wyniku zatargu z Cerulariuszem zmuszony do abdy-kacji. Izaak II Angelos, ?-1204, cesarz bizant. 1185-95 i od 1203, z dyn. Angelosów; usunięty przez brata, Aleksego III (1195-1203), osadzony powtórnie przez krzyżowców; prołacińską polityką wywołał 1204 przewrót w Konstantynopolu. Izabal [isabal] (dawniej Golfo Dulce), największe jezioro2 w Gwatemali, na wys. 8 m; pow. 730 km , głęb. do 18 m; odpływ przez rz. Dulce do Zat. Honduraskiej. Izabela II, 1830-1904, królowa Hiszpanii od 1843; 1868 ustępując przed rewolucją republ. uciekła do Francji., gdzie abdykowała na rzecz syna, Alfonsa XII. Izabela I Katolicka, 1451-1504, królowa Kastylii od 1474, Hiszpanii od 1479; fanatycznie rel., popierała inkwizycję. izabelowata maść, jasnożółtawa barwa sierści; u koni grzywa i ogon znacznie jaśniejsza, prawie białe. izalobara, linia na mapie pogody łącząca punkty o jednakowej zmianie ciśnienia atm. w określonym czasie. Izanagi i Izanami [idzanagi i idzanami], mit. jap. para bogów-demiurgów w kulcie shinto, prarodzice ziemi, władców, ludności jap.; twórcy wysp jap. i wielu bogów, m.in. Amaterasu i Susanoo. izanomala, linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowych anomaliach, tj. jednakowych odchyleniach w określonym czasie wielkości jakiegoś elementu geofiz. (np. temp. powietrza) od jej średniej wartości wieloletniej. Izara (Isar), rz. w NRF, pr. dopływ Dunaju; dł. 295 km; źródła w Austrii; gł. m. Monachium. izarytma, linia łącząca na mapie punkty, którym są przypisane takie same wartości liczbowe, np. warstwice, izobaty. Izasław, 1024-78, w. książę kijowski 1054-73, syn Jarosława Mądrego; współtwórca kodeksu Prawda Jarosławowiczów. izatyna C8H5NO2, dwuketodwuwodoroindol; pomarańczowe kryształy; stosowana do wyrobu barwników tioindygowych. izauryjska dynastia (syryjska dynastia), dynastia panująca 717-802 w cesarstwie bi z ant.; m.i n. Leon I I I , Konst antyn V i VI, Irena. izba, pomieszczenie mieszkalne; pokój. izba adwokacka, ogół adwokatów mających siedzibę w okręgu jednego sądu wojewódzkiego. izba deputowanych, w wielu krajach (m.in. w Belgii, Etiopii, Włoszech) nazwa niższej izby parlamentu. Izba Edukacji Publicznej (Izba Edukacyjna), naczelna państw, władza oświat, w Księstwie Warsz.; utworzona 1807, przekształcona 1812 w Dyrekcję Edukacji Narodowej; rozbudowała znacznie szkolnictwo elementarne. Izba Gmin (House of Commons), izba niższa parlamentu w W. Brytanii (i niektórych krajach bryt. Wspólnoty Narodów) od 2 poł. XIV w.; znaczenie jej wzrosło w toku rewolucji burż. XVII w.; obecnie kontroluje działalność rządu, roz-

patruje rządowe projekty ustaw, przedkłada interpelacje. Izba Gwiaździsta, ang. trybunał ustanowiony do walki z anarchią feudałów i rozruchami lud., 1641 zniesiony przez Długi Parlament; nazwa od sali zebrań w pałacu Westminster. izba lekarska, zakład zamkniętej opieki lekarskiej z niewielką liczbą łóżek dla lżej chorych; np. w zakładzie pracy, domu dziecka. Izba Lordów (House of Lords), izba wyższa parlamentu w W. Brytanii, powstała z rady król. po wyodrębnieniu się w XIV w. Izby Gmin; obecnie poza funkcjami w zakresie ustawodawstwa pełni również funkcje sądowe. Izba Ludowa (Volkskammer), jednoizbowy parlament NRD (wg konstytucji 1968), wybierany na 4 lata, liczący 500 czł, (w tym 66 przedstawicieli Berlina Demokr. z głosem doradczym). Izba Ludu, od 1969 jedna z dwóch izb Zgromadzenia Federalnego Czechosłowacji, wybierana na 4 lata wg jednolitej normy przedstawicielskiej. izba morska, organ powołany do wydawania orzeczeń o przyczynach wypadków statków handlowych mor.; w PRL działają przy sądach woj. w Szczecinie i Gdańsku oraz Odwoławcza I.M. w Gdańsku. Izba Narodów, od 1969 jedna z dwóch izb Zgromadzenia Federalnego Czechosłowacji, składająca się z 75 deputowanych wybieranych w Czeskiej RS i 75 w Słowackiej RS; kadencja — 4 lata. Izba Panów: 1) izba wyższa parlamentu w Prusach powołanego konstytucją 1848; 2) izba wyższa parlamentu w Austrii (Rady Państwa) powołanego 1861, zniesiona 1918. izba porodowa, zakład zamkniętej opieki lekarskiej, udzielający pomocy położniczej, gł. na wsi. Izba Reprezentantów, niższa izba Kongresu USA, wybierana na 2 lata; liczy 435 członków wybieranych w stanach w liczbie odpowiedniej do liczby mieszkańców stanu; także izba parlamentu w niektórych innych krajach. izba sądowa, jednostka organizacyjna w sądzie; w Polsce istnieje tylko w Sądzie Najwyższym, który dzieli się na 4 Izby: Cywilną, Karną, Pracy i Ubezpieczeń Spo łecznych oraz Wojskową. izba wytrzeźwień, miejsce czasowego przebywania doprowadzanych przymusowo osób w stanie upojenia alkoholowego przebywających w miejscach publ.; w i.w. doprowadzony ma zapewnioną opiekę lekarską; pobyt w i.w. jest odpłatny. Izberbasz, m. w Ros.FSRR, w Dagestańskiej ASRR, nad M. Kaspijskim; 17 tys. mieszk. (1967); wydobycie ropy naft,; przemysł maszynowy. izbica (lodołam), konstrukcja w postaci klina zabezpieczająca podporę mostu (np, filar) lub zaporę przed uderzeniami kry. Izbica, w. w pow. krasnostawskim, woj. lubelskim, nad Wieprzem; klinkiernia; 1540-XIX w. miasto. Izbica Kujawska, osiedle w pow. kolskim, woj. pozn.; 2,9 tys. mieszk. (1968): 1394-1870 miasto. izby handlowe, organy samorządu gos podarczego, których celem jest popieranie rozwoju handlu; w Polsce działały dr 1950; obecnie działa Pol. Izba Handlu Zagranicznego. izby lekarskie, społ. organizacja zawodowa o charakterze samorządowym, grupująca lekarzy praktykujących w Polsce; działały 1921-50, po czym zastąpione przez odpowiednie komórki związkowe. izby rolnicze, organy samorządu gosp. w rolnictwie w Polsce międzywojennej; celem ich działania był wszechstronny rozwój rolnictwa. izby rzemieślnicze, w Polsce organy gosp. i zaw. samorządu rzem. powołane do reprezentowania rzemiosła i popierania jego rozwoju.

izomeria optyczna 459 Izegem [i-zəchəm], m. w Belgii (Flandria); 23 tys. mieszk. (1967); przemysł skórz.-obuwn., włókienniczy. izentalpa, linia na wykresie termodynamicznym przedstawiająca izentalpową przemianę. izentalpowa przemiana, proces termodynamiczny zachodzący bez zmiany entalpii układu. izentropa, linia na wykresie termodynamicznym przedstawiająca izentropową przemianę. izentropowa przemiana, proces termodynamiczny zachodzący bez zmiany entropii układu (np. odwracalny-proces adiabatyczny). Izera (Jizera), rz. w Czechosłowacji, pr. dopływ Łaby; dł. 164 km. Izerskie Góry, część Sudetów Zach.-, między Przełęczą Szklarską a Bramą Łużycką; najwyższy szczyt Wysoka Kopa 1126 m (w Polsce); zrównane powierzchnie szczytowe. Izjum, m. w Ukr.SRR (obw. charkowski), nad Dońcem; 43 tys. mieszk. (1967); pizemysł maszyn., szklarski, spożywczy. 1943 (6 II) rejon I. był terenem zaciętych walk niem.-radzieckich. izmailici (siedmiowcy), muzułm. sekta, uznająca 7 imamów, utworzona w IX w.. odłam szyitów. Izmail Kemal Bej, 1844-1919, alb. działacz poiit.; inicjator proklamowania niepodległości Albanii (1912); stał na czele pierwszego rządu niepodległej Albanii. Izmaił, m. w Ukr.SRR (obw. odeski), port nad Kilią (odnoga Dunaju); 64 tys. mieszk. (1969); przemysł rybny, stocznia remontowa. Izmajłow ALEKSANDR J., 1779-1831, pisarz ros.; powieści satyr.-obyczajowe, wiersze lir. i bajki z życia ubogiej ludności miejskiej. Izmir (staroż. Smyrna), m. w zaeh. Turcji, ośrodek adm. prow. i., nad M. Egejskim; 412 tys. mieszk. (1965); ważny port i ośr. przemysłu (maszyn., rafinacja ropy naft., spoż., włók., cementowy); uniw. (w Bornova); międzynar. targi. Izmit (staroż. Nikomcdia), m. w pn.zach. Turcji, ośrodek adm. prow, Kocaeli, port nad morzem Marmara; 90 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., celulozowo-papiern., chem., rafineria ropy naft.; stol. Bitynii (od III w. p.n.e.); w czasach rzym. jedno z najświetniejszych miast na Wschodzie. Iznik, m. w zach. Turcji, w prow. Bursa; 6,3 tys. mieszk. (1960); bizant. mury miejskie; meczety: Jeszil Dżami (XIV w.), Hadżi Özbek (XIV w.), Mukrime Chatun oraz mauzoleum. izo-, pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający jednakowość cechy, właściwości określonej w członie drugim (np. izobara). izobara, fiz. linia przedstawiająca na wykresie termodynamicznym przemianę izobaryczna.. izobara, meteorol. linia na mapie pogody łącząca punkty o jednakowym ciśnieniu atm. w danej chwili lub punkty o jednakowej średniej wartości ciśnienia atm. w pewnym okresie. izobarometryczny aparat, urządzenie używane w browarnictwie do rozlewania piwa, zapobiegające stratom dwutlenku węgła i pienieniu się piwa. izobary, jądra izotopów różnych pierwiastków chem. mające taką samą liczbę masową (a więc i liczbę nukleonów) a różne liczby atomowe. izobaryczna powierzchnia, powierzchnia w atmosferze ziemskiej przechodząca przez punkty o jednakowych wartościach ciśnienia atmosferycznego. izobaryczna przemiana, proces termodynamiczny zachodzący bez zmiany ciśnienia w układzie (np. topnienie, parowanie oraz większość reakcji chemicznych)^.

izobata, linia łącząca punkty o jednakowej głębokości, wykreślana na mapach basenów wodnych. izobuten (izobutylen) C4H8, węglowodór nienasycony; rozgałęziony izomer n-butenu. izochinolina C9H7N, związek heterocykliczny, izomer chinoliny; ciecz; zasada aromatyczna; stosowana do wyrobu barwników, środków farm.; liczne alkaloidy są pochodnymi i. izochora, linia przedstawiająca na wykresie termodynamicznym przemianę izochoryczną. izochoryczna przemiana, proces termodynamiczny zachodzący bez zmiany objętości układu (np. reakcje chem. zachodzące w gazach w zamkniętych naczyniach). izochroma, techn. linia stałej różnicy wartości naprężeń gł., obserwowana w świetle przechodzącym przez obciążoną płytkę z materiału elastooptycznego, umieszczoną między nikolami. izochrona, linia na mapie łącząca punkty, w których dane zjawisko występuje jednocześnie; np. na mapie sejsmicznej — punkty na powierzchni Ziemi, do których w jednakowym czasie doszła fala sejsmiczna wywołana trzęsieniem ziemi. izochrona, w urbanistyce linia na mapie łącząca punkty, z których przejazd do danego punktu centralnego trwa jednakowo długo. izochronizm, właściwość układów drgających polegająca na zachowaniu stałego okresu drgań — niezależnie od zmian amplitudy; i. stanowi istotną cechę wszelkich regulatorów zegarowych. izocyjanki →izonitryle. izodynama, linia łącząca na mapie magnetycznej punkty o jednakowej składowej poziomej natężenia pola magnet. Ziemi. izodynamii prawo, biochem. →Rubnera prawo. izoenergetyczna przemiana, proces termodynamiczny zachodzący bez zmiany energii wewn. układu. izofena, biol. linia na mapie fenologicznej, łącząca punkty jednoczesnego występowania określonego zjawiska w przyrodzie, np. kwitnienia czy owocowania danego gat. rośliny. izofona, fiz. krzywa jednakowej głośności dla różnych natężeń dźwięku w funkcji częstotliwości. izofona, językozn. linia na mapie lingwistycznej wyznaczająca zasięg danej cechy fonologicznej języka. izofota, linia łącząca na oświetlonej powierzchni punkty o jednakowym natężeniu oświetlenia, wyrażonym w fotach. izogamia, rozmnażanie się organizmów za pośrednictwem morfologicznie jednakowych gamet (o jednakowym kształcie, wielkości); m.in. u glonów, grzybów. izoglosa, linia wyznaczająca na mapie zasięg terytorialny jakiejś cechy językowej, np. izofona, izomorfa, izoleksa. izogona, fiz. linia łącząca na mapie magnet. punkty o jednakowej deklinacji magnetycznej. izogona, meteorol. linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowym kierunku wiatru w określonym czasie. izohalina, linia łącząca punkty o jednakowym zasoleniu, wykreślana na mapach słonych zbiorników wodnych. izohela, linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowych średnich wartościach usłonecznienia w określonym czasie. izohelia, specjalna technika fot., opracowana przez W. Romera; obraz jest utworzony z 3 lub więcej ostro odgraniczonych stopni szarości. izohieta, linia na mapie klimat łącząca punkty o jednakowej ilości opadów atm. w określonym czasie. izohipsa, meteorol. linia na mapie pogody łącząca punkty leżące na danej powierzchni izobarycznej o jednakowej wysokości lub wartości geopotencjału.

izohipsa, geod. →warstwica. izokefalizm, zasada kompozycyjna w malarstwie i rzeźbie polegająca na umieszczaniu na jednym poziomie głów wszystkich przedstawionych postaci; stosowany w sztuce staroż., starochrześc, bizant. i romańskiej. izoklina, fiz. linia łącząca na mapie magnetyczne punkty o jednakowej inklinacji magnetycznej. izoklina, techn. linia stałego kierunku naprężeń gł., obserwowana w świetle przechodzącym przez obciążoną płytkę z materiału elastooptycznego, umieszczoną między nikolami. izolacja, oddzielenie od otoczenia, odseparowanie, wyłączenie spod jakichś wpływów; stan odosobnienia. izolacja, biol. brak kontaktów i krzyżowania się między osobnikami jednego gat., wskutek odgrodzenia ich populacji barierami geogr. (np. góry), rozrodczymi (np. różnice okresów rozrodu); czynnik ewolucji organizmów. izolacja, techn. warstwa materiału utrudniająca określone wzajemne oddziaływanie między rozdzielonymi nią obszarami lub układami techn.; rodzaje i.: elektr., cieplna (termiczna), akustyczna, przeciwwilgociowa, przeciwkorozyjna. izolacji próbnik, przyrząd do badania stanu izolacji urządzeń i instalacji elektr.; zwykle złożony z induktora wysokiego napięcia i megomierza. izolacjonizm, skłonność do izolowania się, separowania się. izolacjonizm, politol. doktryna i polityka nieinterwencji, unikanie wchodzenia w jakiekolwiek sojusze. izolacjonizm amerykański, tendencja w polityce zagr. USA zapoczątkowana przez G. Washingtona, sformułowana w tzw. doktrynie Monroego (1823); doktryna postulująca trzymanie się z dala od problemów eur.; załamała się zwł. po II wojnie światowej. izolacjonizm brytyjski (splendid isolation), tendencja w polityce bryt. w końcu XIX w.; wyrażała się w niechęci tego państwa do wiązania się sojuszami z jakąkolwiek grupą państw. izolatka: 1) oddzielny pokój dla osoby ciężko chorej lub podejrzanej o chorobę zakaźną; 2) jednoosobowa cela więzienna. izolator, elektrotechn. nieprzewodzący element konstrukcyjny do zamocowania gołych przewodów elektr. w sposób zapobiegający upływowi prądu. izolator dynamiczny, techn. element (lub zespół elementów) zwykle sprężysty, przeciwdziałający przenoszeniu obciążeń dynamicznych z jednego układu na drugi. Izolda →Tristan i Izolda. izoleucyna, aminokwas egzogenny, izomer leucyny. izolujące języki →pozycyjne języki. izoluksa, linia łącząca na oświetlonej powierzchni punkty o jednakowym natężeniu oświetlenia, wyrażonym w luksach. izomerazy, jedna z sześciu gł. klas enzymów; należą do nich enzymy katalizujące przekształcenie danego substratu w jego izomer, łatwiej ulegający dalszym przemianom metabolicznym. izomeria, zjawisko polegające na tym, że cząsteczki związków chem. o takim samym składzie atomowym (izomery) mogą mieć różną budowę; mają one odmienne, wynikające z różnic ich budowy, własności fiz. i chemiczne. izomeria geometryczna (izomeria cistrans), specjalny przypadek stereoizomerii, dotyczący nienasyconych cząsteczek ó płaskim układzie wiązań; warunek wy stąpienia — obecność 2 różnych podstaw ników przy każdym z obu atomów węgla wiązania podwójnego (jeden z podstawni ków przy obu atomach musi być taki sam); izomery geom. mają różne własno ści chem. i fizyczne. izomeria optyczna, zjawisko występowania izomerów przestrzennych optycznie aktywnych, tj. zdolnych do skręcania płaszczyzny polaryzacji światła w lewo lub w prawo o ten sam kąt; dla oznaczenia konfiguracji (budowy przestrzennej) izomerów optycznych w ich nazwie umieszcza się literę D, gdy konfiguracja jest identyczna z konfiguracją aldehydu D(+)-glicerynowego, i literę L, gdy jest przeciwna.

460 izomeria przestrzenna izomeria przestrzenna (stereoizomeria), izomeria polegająca na różnicach w przestrzennym rozmieszczeniu tego samego układu wiązań i atomów wewnątrz cząsteczki, czyli odmiennej konfiguracji; jeden izomer strukturalny może mieć kilka izomerów przestrzennych. izomeria strukturalna, izomeria polegająca na różnym układzie wiązań wewnątrz cząsteczek izomerów, np. izomerami są: n-butan CH3CH2CH2CH3 i metylopropan CH3CH(CH3)CH3; buten-1 CH3CH2CH = = ĆH2, buten-2 CH3CH=CHCH3 i cyklo-butan; etanol CH3CH2OH i eter dwume-tylowy CH3OCH3 izomery, cząsteczki związków chem. o takim samym składzie atomowym, lecz różnej budowie przestrzennej; wykazują one różne, wynikające z odmienności budowy, własności fiz. i chemiczne. izomery jądrowe, odmiany jąder o takich samach liczbach: masowej i atomowej, występujące w różnych stanach wzbudzenia. izomeryzacja, przemiana związku chem. w związek o innej budowie lub o innym rozmieszczeniu atomów w przestrzeni; w wyniku i. skład chem. i masa cząsteczkowa związku nie ulega zmianie; duże znaczenie ma i. węglowodorów (podnoszenie liczby oktanowej benzyn). izometria (przekształcenie izometryczne), powinowactwo nie zmieniające długości odcinków. izometryczne przekształcenie →izometria. izomorfizm (równopostaciowość), krystal. występowanie różnych substancji w tym samym typie struktury krystal., przy jednoczesnej zdolności tworzenia przez te substancje roztworów stałych. izomorfizm, log. równokształtność, równopostaciowość, podobieństwo, stosunek między relacjami, z których jedna stanowi odwzorowanie drugiej. izomorfizm, mat. wzajemne jednoznaczne odwzorowanie systemu algebraicznego na inny podobny system; jest szczególnym przypadkiem homomorfizmu. izonefa, linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowym stopniu zachmurzenia w danym czasie. izonitryle (izocyjanki) R—N≡C, org. pochodne kwasu izocyjanowodorowego HNC otrzymane działaniem chloroformu na aminy pierwszorzędowe; przeważnie ciecze; b. trujące; stosowane w syntezie związków organicznych. izooktan C8H18, rozgałęziony izomer oktanu; wzorzec do wyznaczania liczby oktanowej benzyn — jego LO przyjęto za 100. izoopaka, w fotografii krzywa jednakowej gęstości optycznej. izoosmotyczny roztwór →izotoniczny roztwór. izop, bot. →hizop. izopentan C5H12, rozgałęziony izomer pentanu; surowiec w produkcji izoprenu. izoperymetryczne zagadnienie, problem znalezienia funkcji dającej największą wartość danego funkcjonału przy warunku, że pewien inny funkcjonał ma być stały. izopren (2-metylobutadien-l,3) CH2= =C(CH3)―CH=CH2, węglowodór o rozgałęzionym łańcuchu, alkadien o sprzężonym układzie wiązań podwójnych; otrzymywany np. przez katalityczne odwodnienie izopentanu; łatwolotna ciecz; łatwo polimeryzuje; stosowany do produkcji syntet. kauczuku.

izopropylobenzen (kumen) (CH3)2CHC6H5, węglowodór aromatyczny otrzymywany z benzenu przez katalityczne (wobec A1C13) alkilowanie propylenem; ciecz; stosowany m.in. do jednoczesnej produkcji fenolu i acetonu. izosejsta, linia na mapach sejsmicznych łącząca punkty o jednakowym natężeniu trzęsienia ziemi. izospin (spin izotopowy), w fizyce jądrowej wielkość pozwalająca opisywać cząstki różniące się tylko ładunkiem elektr. (np. neutron i proton) jako różne stany kwantowe (multiplety ładunkowe) jednej cząstki. izostazja, hipotetyczny stan równowagi mas w skorupie ziemskiej, polegający na tym, że nadmiar mas w postaci gór lub wyżyn kompensowany jest mniejszą gęstością skorupy w tym rejonie, zaś w okol i cach ni z i nnych i na obsz arach mórz i oceanów gęstość ta odpowiednio wzrasta. ' izostera, linia łącząca punkty o jednakowej objętości masy wodnej, przemieszczanej przez prądy mor., wykreślana na mapach morskich. izostrukturalność →izotypia. izosylabizm, jednakowa liczba sylab w wersach. izotacha, w hydrologii linia łącząca na przekroju poprzecznym koryta otwartego (np. rzeki) punkty o jednakowej prędkości przepływu wody. izotacha, meteorol. linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowej średniej prędkości wiatru w określonym czasie. izoterma, fiz. linia przedstawiająca na wykresie termodynamicznym przemianę izotermiczną. izoterma, meteorol. linia na mapie klimat, łącząca punkty o jednakowej temperaturze w określonym czasie. izotermiczna przemiana, proces termodynamiczny, podczas którego temperatura układu nie ulega zmianie, np. przemiany fazpwe, jak topnienie i reakcje chem. prowadzone w stałej temperaturze. izotermiczna warstwa, meteorol. warstwa powietrza, w której temperatura jest stała; warstwę taką stanowi w przybliżeniu dolna część stratosfery. izotoniczny roztwór (roztwór izoosmotyczny), roztwór o ciśnieniu osmotycznym równym ciśnieniu roztworu porównywanego; np. w lecznictwie ma zastosowanie roztwór izotoniczny do osocza krwi, tzw. roztwór fizjologiczny. izotony, atomy mające tę samą liczbę neutronów w jądrze. izotopowe wskaźniki (atomy znakowane), dodawane do pierwiastka chem. jego izotopy (gł. promieniotwórcze), umożliwiające łatwe wykrycie i oznaczenie ilościowe pierwiastka oraz śledzenie wędrówki i przemian zawierających go substancji. izotopy, atomy tego samego pierwiastka chem. mające jednakową liczbę protonów, lecz różne liczby neutronów; niektóre występują w przyrodzie, większość otrzymana jest sztucznie w wyniku reakcji jądrowych; liczne i różnorodne zastosowania; bywają promieniotwórcze (radioizotopy). izotron, urządzenie do rozdzielania izotopów danego pierwiastka przez nadanie jego jonom różnych prędkości. izotropia, niezależność własności fiz. (np. twardości, łupliwości, przewodnictwa elektr., współczynnika załamania światła) ciał od kierunku. izotypia (izostrukturalność), występowanie tego samego typu struktury krystal. w kryształach różnych substancji. izozymy (izoenzymy), enzymy heterogenne, różniące się budową i fiz. właściwościami (np. ruchliwością elektroforetyczną, rozpuszczalnością), lecz o identycznych funkcjach. Izrael, wg Biblii drugie imię Jakuba

(stąd nazwa jego potomków — Izraelitów) . Izrael, staroż. państwo ze stolicą w Samarii, utworzone ok. 929 p.n.e. w pn. Palestynie przez Izraelitów; rozkwit w IX w.; w IX/VIII w. uzależnione, 721 p.n.e. podbite przez Asyrię. Izrael (Państwo Izrael), państwo w pd.zach. Azji; 20,7 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1969), gł. Żydzi; stol. Tel-Awiw, inne gł. m.: Hajfa, Jerozolima (Nowe Miasto); dzieli się na 6 okręgów; j.u. hebrajski. Na wybrzeżu niziny, wnętrze kraju wyżynno-górzyste; klimat na pn. śródziemnomorski, na pd. gorący, suchy; gł. rz. Jordan; jeziora: M. Martwe (graniczne), Tybcriadzkie. Kraj przem.-roln.; przemysł gł. spoż., włók. i odzież., chem., mat. bud., maszyn., elektrotechn.; szlifiernie diamentów; wydobycie soli miner., fosforytów; uprawa drzew owocowych (gł. cytiusowych, oliwek), winorośli, warzyw; hodowla bydła, drobiu; turystyka; gł. porty: Hajfa, Ejlat, Aszdod. — Od 1922 mandat W. Brytanii, nad Palestyną; po II wojnie świat, zatwierdzenie przez ONZ projektu podziału Palestyny na 2 państwa — arab. i żyd.; państwo powstałe 1948 w toku wojny między Arabami i Żydami, którzy zajęli 2/3 byłego mandatu palestyńskiego; republika; czł. ONZ od 1949; 1956, wraz z W. Brytanią i Francją, nieudana agresja na Egipt (tzw. wojna sueska); 1967, na skutek agresji 5-10 VI, objął okupacją część terytoriów Egiptu, Jordanii i Syrii ; popi e rany prz e z U SA i NRF, nie podporządkował się uchwale Rady Bezpieczeństwa ONZ (XI 1967) domagającej się wycofania wojsk izrael. z okupowanych terytoriów; prowokacje zbrojne wobec Egiptu, Jordanii, Syrii i Libanu, bombardowania obiektów cyw. i miast egip. wzdłuż Kanału Sueskiego; terror wobec Arabów palestyńskich na terenach okupowanych. Izraelici, lud koczowniczy, osiadł ok. XIII w. p.n.e. na terenach późniejszej Palestyny, w Kanaan; w XI w. p.n.e. zjednoczeni pod władzą Saula. Iztaccihuatl [istaksiuatl] (Ixtaccihuatl). masyw wulkaniczny w środk. Meksyku; wys. do 5286 m; wieczne śniegi. Izumo-taisha [idzumo-taiśia], jedna z najstarszych (ok. I w. p.n.e.) jap. świątyń kultu shinto; w m. Izumo na wyspie Honsiu. „Izwiestija" (właśc. Izwiestija Sowietow dieputatow trudiaszczichsia SSSR), największy dziennik polit. wydawany przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, zał. 1917; od II Zjazdu Rad (1918) oficjalny organ władzy rad. „Izwiestija Wsiesojuznogo gieograficzeskogo obszczestwa", radz. czasopismo geogr., dwumiesięcznik, organ Wszechzwiązkowego Towarzystwa Geograficznego; wydawane od 1865 w Leningradzie (od 1940 pod obecną nazwą). Izwolski ALEKSANDR P., 1856-1919, dyplomata ros.; 1906-10 min. spraw zagranicznych; odegrał dużą rolę w utworzeniu Ententy. Izyda, mit. egip. małżonka Ozyrysa, czczona początkowo jako wzorowa żona i matka (Horusa), później jako bogini wszelkiej siły twórczej, pani świata zmarłych (misteria); wyobrażana m.in. z rogami krowy i tarczą słoneczną między nimi, często z Horusem na kolanach. Izydor z Miletu, VI w., architekt gr.; współtwórca kościoła Hagia Sophia w Konstantynopolu. Izydor z Sewilli, ok. 570-636, biskup Sewilli, autor dzieł teol., hist. oraz encyklopedii ówczesnej wiedzy Originum sive Etymologiarum libri XX; kanonizowany. Iżewsk, m. w eur. części Ros.FSRR, stol. Udmurckiej ASRR; 422 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł środków transportu (samochody, motocykle), maszynowy.

j, litera alfabetu łac. (od XII w.) oraz pol. (od XVI w.), vv którym oznacza spółgłoskę 7. J, symbol jednostki dżul. J, symbol pierwiastka chem. jodu. Ja-an, m. w Chinach (Syczuan); 72 tys. mieszk. (1957); największy chin. ośrodek wydobycia miki; przemysł spożywczy. Jablanica, hydrowęzeł w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), na rz. Neretva; moc elektrowni — 144 MW. Jablonec nad Nisou, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Nysą Łużycką, u podnóży G. Izerskich; 34 tys. mieszk. (1968); słynny ośr. wyrobu sztucznej biżuterii. Jabłczyński FELIKS, 1865-1928, chemik, grafik, malarz, pisarz; czł. stow. Sztuka; od 1907 zajmował się grafiką (gł. pejzaże), stosując wynalezione przez siebie techniki (ceratoryt i ziarnoryt); nowele, powieść. Jabłczyński KAZIMIERZ, 1869-1944, fizykochemik; prof. uniw. w Warszawie, jeden z założycieli Wolnej Wszechnicy Pol.; badania dotyczące m.in. koloidów, elektrochemii, fotochemii, kinetyki chemicznej. jabłecznik →cydr. jabłko Adama, anat. →wyniosłość krtaniowa. jabłko królewskie, insygnium władzy król.: kula zwieńczona krzyżem. „jabłko niezgody", mit. gr. złote jabłko z napisem ,,dla najpiękniejszej", rzucone przez boginię niezgody, Eris, między gości na weselu Peleusa i. Tetydy; spór o nie rozstrzygnął Parys; potocznie przedmiot sporu. jabłkowy kwas HOOCCH(OH)CH2COOH, hydroksykwas występujący w niedojrzałych owocach w postaci dwóch izomerów optycznych; kryształy; jeden z produktów pośrednich w metabolizmie cukrów. Jabłoczkow PAWIEŁ N., 1847-94, elektrotechnik ros.; 1876 wynalazł lampę łukową itzw. świeca J.) z 2 równoległymi elektrodami węglowymi, 1877 — lampę żarową. Jabłoczkowa świeca, lampa ęlektr. łukowa, w której 2 elektrody węgłowe są ustawione równolegle obok siebie, co zapewnia stały ich odstęp podczas pracy lampy. Jabłonka, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., w pn. części Orawy; ośr. kult. mniejszości słowackiej. Jabłonkowska Przełęcz, przełęcz w Beskidach Zach. (Czechosłowacja); wys. 550 m; linia kol. i szosa Żylina-Cieszyn. Jabłonków (Jablunkov), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Olzą, na pn. od przełęczy Jabłonkowskiej; 9 tys. mieszk. (1961). Jabłonna, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz., nad Wisłą; pałac barok.klasycyst. (XVIII w.) — ośrodek PAN; piękny stary park (rezerwat przyrody). — W czasie II wojny świat. 1941-43 w J., w pobliskim Bukowie i Poniatowie obozy dla jeńców radz.; 1944 (24-28 X) zwycięskie walki 1 i 2 dyw. piechoty, 1 Bryg. Pancernej im. Bohaterów Westerplatte (1 armia WP). Jabłonowe Góry, góry w ZSRR (Zabajkale); dł. ok. 650 km, wys. do 1702 m; dział wodny między zlewiskiem M. Arktycznego i O. Spokojnego. Jabłonowo, m. w pow. brodnickim, woj. bydgoskim; 3,6 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; prawa miejskie 1962. Jabłonowska ANNA, księżna, 1728-1800, wojewodzina bracławska; w dobrach swych wprowadziła szereg reform gosp.adm.; Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. Jabłonowski ALEKSANDER, 1829-1913, historyk, etnograf, podróżnik; znawca dziejów Rusi; współwydawca «Źródeł Dziejowych». Jabłonowski ANTONI, 1793-1855, działacz konspiracyjny w Królestwie Pol.; czł.

Tow. Patriotycznego (W. Łukasińskiego); 1825 pertraktował z dekabrystami. Jabłonowski JAN STANISŁAW, 1669-1731, wojewoda ruski od 1697, kanclerz w. kor. 1706-09, pisarz; przeciwnik Augusta II; Ezop nowy polski, Polityka włoska i polska. Jabłonowski JÓZEF ALEKSANDER, książę, 1711-77, wojewoda nowogrodzki, mecenas nauki i sztuki; 1774 założył w Lipsku Tow. Naukowe Jabłonowskich (Societas Jablonoviana). Jabłonowski LUDWIK, 1810-87, pamiętnikarz; uczestnik powstania 1830-31 i konspiracji galicyjskiej; pamiętnik Złote czasy i wywczasy; wiersze. Jabłonowski STANISŁAW JAN, 1634-1702, wojewoda ruski, hetman w. kor. od 1682; walczył ż Kozakami, Moskwą i Szwecją; uczestnik kampanii chocimskiej (1673) i wyprawy wiedeńskiej. Jabłonowski WŁADYSŁAW, 1769-1802, generał w Legionach Dąbrowskiego; 1801 dowódca Legii Naddunajskiej; zmarł na San Domingo. Jabłonowski WŁADYSŁAW, 1841-94, lekarz, etnograf; uczestnik powstania 1863, następnie pułkownik armii tur.; zbiory archeol. i etnogr. przekazał AU. Jabłonowski WŁADYSŁAW, 1865-1956, polityk i krytyk lit.; współtwórca Ligi Nar. i Stronnictwa Nar.-Demokr., poseł i senator; eseje (Dusza poety o Słowackim, Dookoła Sfinksa), pamiętnik Z biegiem lat. Jabłonska T ETIANA N., ur. 1917, malarka radz., Ukrainka; pejzaże, obrazy rodzajowe (Chleb), portrety. jabłoń (Malus), drzewo (krzew) owocowe z rodziny różowatych, rozpowszechnione w strefie klimatów umiarkowanych; w Polsce rośnie j. dzika (płonka); w uprawie liczne (ok. 10 tys.) odmiany j. domowej (M. domestica); owoce (szupina) deserowe i na przetwory; drewno używane w stolarstwie.→ kosztela Jabłoń-Dobki, w. w pow. wysokomazowieckim, woj. białostockim; 8 III 1944 w czasie pacyfikacji hitlerowcy spalili 81 (30 dzieci) i rozstrzelali 15 osób, zniszczyli wieś. Jabłoński ALEKSANDER, ur. 1898, fizyk; prof. uniw. w Toruniu, czł. PAN; prace gł. z optyki atomowej i molekularnej. Jabłoński HENRYK, ur. 1909, historyk, dz i ał acz ruchu robotn. ; prof. U ni w. Warsz., czł. PAN (od 1965 wiceprezes); od 1966 min. oświaty i szkolnictwa wyższego; od grudnia 1970 zastępca czł. Biura P ol i t . KC P Z PR ; badacz gł . dz i e j ó w XIX i XX w.; m.in. Narodziny drugiej Rzeczypospolitej 1918-19. Jabłoński WITOLD, 1901-57, sinolog; prof.' Uniw. Warsz.; prace z literatury, historii kultury, językoznawstwa chiń.; opracowanie lud. ulicznych piosenek pekińskich"; Z dziejów literatury chińskiej. j'accuse [żakü:z; fr.], „oskarżam" (pierwsze słowa listu otwartego E. Zoli 1898 do prezydenta Francji w obronie niewinnie skazanego A. Dreyfusa); synonim śmiałego wystąpienia przeciw niesprawiedliwości. Jachimecki ZDZISŁAW, 1882-1953, muzykolog; prof. Uniw. Jag.; prace z historii muzyki pol. (Muzyka polska w rozwoju historycznym). Jachowicz STANISŁAW, 1796-1857, pedagog, poeta i filantrop; jeden z pionierów pol. literatury dziecięcej; bajki i powiastki dydaktyczne wierszem, śpiewniki. jacht, statek wodny służący do uprawiania sportu i turystyki, eksploatowany w celach niezarobkowych; żaglowy — napędzany żaglami, balastowy (kilowy) — z balastem stałym (dolna część falszkilu), bezbalastowy (mieczowy, żaglówka, jolka) — z mieczem opuszczanym i podnoszonym przez szczelinę w dnie, motorowy — napędzany silnikiem spalinowym, zwykle z kabiną, turyst. — do rejsów pełnomor., z pomieszczeniem mieszkał-

J

nym, zatokowy (zalewowy) — do krótkich rejsów dziennych, regatowy — żaglowy do celów regatowych. jachting →żeglarstwo. jachtklub (yacht-club), klub, którego członkowie uprawiają sporty wodne, zwł. żeglarstwo. Jachymów (Jachymov), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), w Rudawach; 7 tys. mieszk. (1961); wydobycie rud uranu; uzdrowisko ze źródłami radioaktywnymi. Jackiewicz ALEKSANDER, ur. 1915, krytyk i teoretyk filmu, literat; prace d filmi e ( R en ę Cl a i r, Fi l m ja k o p o wi e ść XX wieku). Jackiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1924, malarz; docent PWSSP w Gdańsku; twórczość zbliżona do abstrakcji. Jackiewiczowa ELŻBIETA, ur. 1902, pisarka, nauczycielka; powieści o współcz. młodzieży (Tancerze, Pokolenie Teresy). Jacki Jabłonkowskie, nieliczna grupa ludności góralskiej w Jabłonkowie (Czechosłowacja); charakterystyczny strój podobny do stroju węg. huzarów. Jackowski KAZIMIERZ, 1886-1941, elektryk; przyczynił się do rozwoju elektrotechniki i radiotechniki w Polsce, powstania Instytutu Radiotechn. oraz Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie (jego dyrektor). Jackowski MAKSYMILIAN, 1815-1905, działacz społ. i gosp. w Poznańskiem; sekretarz Centr. Tow. Gosp., organizator i patron kółek roln.; współzałożyciel „Gazety Wielkopolskiej''. Jackowski STANISŁAW, 1887-1951, rzeźbiarz; rzeźby pomnikowe (Żołnierza Polskiego w Grudziądzu, J. Kilińskiego w Warszawie), ogrodowe (Igraszka z krokodylem, na pl. J.H. Dąbrowskiego w Warszawie), grobowce. Jackson [dżaksn] ANDREW, 1767-1845, polityk amer.; 1829-37 prezydent Stanów Zjedn.; przyłączył Florydę (1818) i został jej gubernatorem (1821). Jackson [dżäksn] MAHALIA, ur. 1911, murzyńska śpiewaczka jazzowa (USA); niezrównana wykonawczyni spirituals, lakże bluesów. . Jackson [dżäksn] THOMAS JONATHAN, 1824-63, generał amer.; jeden z gł. dowódców armii Południa w wojnie secesyjnej. Jackson [dżäksn], m. w USA, stol. stanu Missisipi; 150 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., drzewny, spoż., chem.; ośr. handł.; węzeł komunikacyjny. Jackson [dżäksn], m. w USA (Michigan); 46 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 137 tys. (1965); przemysł samoch., maszyn., elektrotechn., chem.; ośr. handlowy. Jackson [dżäksn], m. w USA (Tennessee); 39 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; uniwersytet. Jacksonville [dżäksnwyl], m. w USA ( Fl oryda) , port nad O. Atl antyckim; 513 tys. mieszk. (1970); przemysł stoczn., spoż., papiern., chemiczny. Jaco [żako], wyspa przy pn.-wsch. wybrzeżu Timoru; należy do Timoru Portug.; 13 km2; nie zamieszkana. Jacob [żakob] FRANCOIS, ur. 1920, fr. genetyk, mikrobiolog; prof. College de France; nagr. Nobla za odkrycie informacyjnego RNA oraz wyjaśnienie mechanizmu regulacji czynności genów u bakterii. Jacob [-kop] F RANZ, 1906-44, działacz niem. ruchu oporu; od 1926 czł. KPD, współorganizator ruchu oporu na terenie Berlina i Brandenburga; zamordowany.

462 Jacob Jacob [żakob] GEORGES, 1739-1814, ebenista fr.; założyciel manufaktury mebli; którą od 1804 prowadził jego syn F.J. Desmalter (1770-1841); wykonywano w niej meble w stylach Ludwika XV, Ludwika XVI, dyrektoriatu i empire'u. Jacob [żakob] M AX, 1876-1944, pisarz fr.; poezje związane z kubizmem i surrealizmem, poematy prozą, szkice obyczajowe. Jacob [żakob], m. w pd. Kongu (Brazzaville), w dolinie rz. Niari; 20 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Jacobi [-ko-:-] CARL GUSTAW, 1804-51, matematyk niem.; podstawowe prace z zakresu równań różniczkowych dynamiki: współtwórca teorii funkcji eliptycznych. Jacobi [-ko:-] F RIEDRICH HEINRICH, 1743-1819, niem. filozof i pisarz, reprezentant Sturm und Drang; głosił irracjonalistyczną „filozofię wiary i uczucia". Jacobi [-ko:-] HERMANN, 1850-1937, indi ani s t a ni e m .; p rof. u ni w. w Ki l oni i i Bonn; liczne prace na temat Wed, eposów ind.; wydawca i tłumacz tekstów dżinijskich i prakryckich. Jacobi M ORITZ HERMANN (Boris S. Jakobi), 1801-74, fizyk i elektrotechnik pochodzenia niem., od 1835 w Rosji; czł. Petersburskiej AN; 1834 zbudował silnik elektr. prądu stałego z komutatorem obrotowym; prace z miernictwa elektr. i maszyn elektrycznych. Jacobowie, rodzina drukarzy śląskich: KRZYSZTOF JAN (1635-89), drukował we Wrocławiu i Brzegu; KRYSTIAN (ok. 1664— 96), przejął zakład ojca; druki polskie. Jacobsen [ja:go-] ARNE, 1902-71, architekt duń.; wybitny reprezentant nowocz. architektury duń.; zajmował się także wzornictwem przemysłowym. Jacobsen [ja:go-] J ENS P ETER, 1847-85, pisarz duń.; przedstawiciel naturalizmu pogłębionego analizą psychol., prekursor dekadentyzmu, mistrz stylu impresjonist.; powieści (Niels Lyhne), opowiadania, liryka. Jacobson AUGUST →Jakobson August. Jacopo (Iacopo) da Voragine [jakopo da woradżine], ok. 1228-98, wł. pisarz rel., arcybiskup Genui; autor słynnego zbioru legend hagiograficznych Legenda aurea (przekład pol. Złota legenda). Jacopone (Iacopone) da Todi [jakopone da t.], ok. 1230-1306, wł. poeta rel.; autor licznych pieśni rel. w języku lud., zw. laudami; domniemany autor hymnu Sta-bat Mater. Jacotot [żakoto] JEAN JOSEPH, 1770-1840, pedagog fr.; twórca tzw. metody nauczania uniwersalnego, polegającej na ograniczeniu roli nauczyciela, samodzielności ucznia i pamięciowym opanowaniu materiału. Jacquard [żaka:r] J OSEPH M ARIE, 17521834, tkacz fr.; 1805 udoskonalił krosno przez zastosowanie dodatkowego urządzenia do tkania wzorzystego. Jacquarda maszyna [m. żakarda] →żakarda maszyna. Jacquelard [żakala:r] ANNA ->KorwinKrukowska Anna W. jacquemart (jaquemart) [żak(ö)ma:r; fr.], mechanizm zegarowy w postaci figurki człowieka wybijającego młotem godziny; zabawka dziecięca — dwie figurki uderzająco młotkami w kowadełko. Jacques-Cartier [żak kartjy], m. w Kanadzie (Quebec), w zespole miejskim Montrealu; 53 tys. mieszk. (1966). Jacques de Vitry [żak dö witri], 11701240, kronikarz fr., kardynał, patriarcha Jerozolimy; autor Historia orientalis (opis krajów Wschodu). Jaczewski LEONARD, 1858-1916, inżynier górnik, geolog, geograf i podróżnik; uczestnik kilku ekspedycji badawczych na Syberię i Ural, poszukiwacz złóż złotonośnych; badacz wiecznej zmarzliny; red. 2 map geol. Syberii. Jaczewski TADEUSZ, ur. 1899, zoolog;

prof. Uniw. Warsz., dyr. Instytutu Zool. PAN, czł. PAN; wyprawy nauk. do Brazylii, Meksyku, Ameryki Pn.; prace z systematyki i zoogeografii entomologicznej. Jaćwingowie lud. prus.-litew. osiadły w średniowieczu między jeziorami Mamry i Śniardwy a Biebrzą, Niemnem i Szeszu-pą; 1278-83 pobici i wyniszczeni przez Krzyżaków. jad →toksyna. Jadasch [-asz] ANTON, 1888-1964, działacz nierri. ruchu robotn.; od 1907 czł. SPD; współorganizator Komunist. Partii Górnego Śląska (1920). jad bakteryjny (toksyna bakteryjna), białkowa substancja wydalana przez bakterie pozakomórkowo lub uwalniana z ich komórek po ich śmierci i rozpadzie; działa specyficznie na określone tkanki zwierzęcia. jadeit, minerał z grupy piroksenów, krzemian sodu i glinu; zielony lub zielonoszary; występuje w skałach metamorficznych; używany do wyrobu przedmiotów ozdobnych, w czasach przedhist. — także broni i narzędzi. jadem kiełbasianym zatrucie (botulizm), niebezpieczne zatrucie egzotoksyną wytworzoną przez beztlenowe laseczki kiełbasiane, po spożyciu produktów zakażonych tymi laseczkami; ostre zapalenie mózgu z porażeniem nerwów czaszkowych, zwł. nerwu błędnego; leczenie surowicą antytoksynową. Jadotville [żadotwil] →Likasi. jadowe gruczoły, gruczoły wytwarzające toksyczną wydzielinę (jad); występują m.in. u wielu wężów, niektórych płazów i ryb, skorpionów, pająków, pszczół; niekiedy połączone z narządem raniącym, np. zębami u wężów, żądłem u pszczół. Jadów, w. w pow. wołomińskim, woj. warsz., nad Osowicą; 1823-65 miasto. — W okresie międzywoj. (1932) wystąpienia chłopskie, krwawo stłumione przez policję. Jadrincew N IKOŁAJ M., 1842-94, ros. ptnograf, archeolog i podróżnik; 1889 odkrył ruiny Karakorum, stolicy państwa Czyngis-chana. Jadwiga,, ok. 1374-1399, królowa pol. od 1384, córka Ludwika Węg., od 1386 żona Władysława Jagiełły; 1387 przyłączyła ziemię halicką do Polski; część swych majętności przeznaczyła na odnowienie Akad. Krakowskiej. jady zwierzęce, toksyczne wydzieliny specjalnych gruczołów niektórych zwierząt, m.in. wężów, pszczół; działają miejscowo lub ogólnie; znaczenie obronne lub do obezwładniania (uśmiercania) zdobyczy. jady zwojowe →ganglioplegiczne środki. jadzica (toksemia), zatrucie ustroju jadami bakteryjnymi (egzotoksynami) rozprzestrzenianymi poprzez krwiobieg; np. maczugowce błonicy zlokalizowane w gardle produkują egzotoksyny zatruwające cały ustrój. jadżnia, w wedyzmie ofiara, akt magiczny pozwalający kapłanom kierować światem i wszechświatem; w hinduizmie stosowany termin pudża. Jadżurweda, jedna z Wed, księga rytuału bramińskiego; zawiera utwory poe't. w formie modlitw, błogosławieństw, zaklęć, egzorcyzmów; dwie redakcje: Jadżurweda Czarna i Jadżurweda Biała. Jaederina przyrząd [p. je-], urządzenie do pomiaru długości baz triangulacyjnych, składające się z drutów inwarowych o znanej długości, które w czasie pomiaru rozwiesza się na specjalnych statywach zn stałą siłą naciągu; dokładność względna pomiaru 10 6 . Jaén [chaen], m. w Hiszpanii (Andaluzja), ośrodek adm. prow. J.; 72 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. jaga, zwykle w wyrażeniu: baba j. — postać z,baśni lud. wyobrażana jako złośliwa starucha; czarownica, wiedźma

Jagić VATROSLAV, 1838-1923, filolog chorw., jeden z twórców slawistyki; prof, uniw. w Wiedniu, czł. wielu akad. nauk; liczne prace z gramatyki porównawczej języków słow. i indoeur., historii języków i literatur słowiańskich. Jagiellonowie, dynastia król. panująca w Polsce 1386-1572, w W. Księstwie Litew. 1377-1401 i 1440-1572, na Węgrzech 1440-44 i 1490-1526 oraz w Czechach 14711526; założycielem jej był Władysław Jagiełło. jagielnik, aparat używany w młynarstwie do oczyszczania, obłuskiwania i polerowania ziarn prosa na kaszę jaglaną. Jagielski MIECZYSŁAW, ur. 1924, działacz ruchu robotn.; 1959-70 min. rolnictwa; od 1964 zastępca czł. Biura Polit. KG PZPR, od 1970 wicepremier; od 1971 przedstawiciel Polski w Kom. Wykonawczym RWPG. Jagiełło E UGENIUSZ, 1873-?, działacz ruchu robotn., robotnik metalowiec; czł. PPS-Lewicy; 1912-17 jedyny poseł robotn. z Króle st wa Pol . do ros. I V D umy Państw.; zwolennik mienszewików. Jagiełło KONSTANTY (pseud. Kostek), 1916-44, działacz ruchu robotn.; od 1936 w PPS; w czasie okupacji hitlerowskiej czł. grupy lewicowych działaczy PPS skupionych wokół „Barykady Wolności"; w Oświęcimiu działacz międzynar. lewicowej organizacji obozowej; zbiegł z obozu; poległ w walce. Jagiełło S TAN ISŁAW (pseud. Szuwara i in.), ur. 1905, działacz ruchu lud. i ruchu oporu; od 1928 w PSL, od 1931 w SL; od 1932 sekr. Zarządu Mazow, ZMW RP ,,Wici"; w czasie okupacji hitlerowskiej m.in. komendant BCh Okręgu Kielce. jaglana kasza, produkt spoż. wytwarzany w kaszarniach, otrzymywany z oczyszczonego ziarna prosa przez jego obłuskiwanie i polerowanie. jaglica (egipskie zapalenie oczu, trachoma), przewlekłe, zakaźne, wirusowe zapalenie spojówek i niekiedy całego oka; powstają żółtawe grudki, tzw. jagły, a po ich pęknięciu — blizny; niekiedy dochodzi do ślepoty; leczenie gł. przez wyciskanie grudek, antybiotykami, sulfonamidami, jagły, kasza jaglana. Jagmin JÓZEF , 1810-77, uczestnik powstań 1830-31, 1863 oraz 1848 na Węgrzech; zginął walcząc w wojnie ros.-tur. Jagmin STANISŁAW, 1875-1961, rzeźbiarz, ceramik; przedstawiciel ceramiki secesyjnej ; wykładał w Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu w Poznaniu; ceramika arch., rzeźby ceramiczne. Jagniątków, miejscowość turyst.-wypoczynkowa w Karkonoszach, w obrębie m. Sobieszów. jagnię, młoda owca (także muflon) w wieku do 4 miesięcy. Jagnięcy Szczyt, szczyt we wsch. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2231 m. jagoda, typ owocu mięsistego, z dużą liczbą nasion, np. j. pomidora, borówki. Jagodna, najwyższy szczyt G. Bystrzyckich, na pd.-zach. od Bystrzycy Kłodzkiej; 977 m. Jagodne Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 945 ha,' gleb. do 37,4 m; na pn. łączy się z jez. Niegocin. jagodówka, anat. →naczyniówka. jaguar (Panthera onca), amer. drapieżnik z rodziny kotów; dł. ok. 2 m i ogona do 91 cm; czerwonożółty w czarne, pierścieniowate cętki; lasy gł. w pobliżu rzek. Jaguaribe [żaguaribe], rz. w pn.-wsch. Brazylii; dł. 570 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna w dolnym biegu. Jahja Hakki, ur. 1905, pisarz arab. z Egiptu; red. czasopisma kult.-lit.; zbiory realist. nowel i opowiadań, krytyki. Jahn ALFRED, ur. 1915, geograf i podróżnik; prof. uniw. we Wrocławiu, czł.

Jakubik 463 PAN; przewodn. Komisji Współcz. Procesów Geomorfologicznych Międzynar. Unii Geogr.; badania na Grenlandii, Spitsbergenie i na Alasce; prace z geomorfologii (Wyżyna Lubelska) oraz geografii krain polarnych (Alaska). Jahn [ja:n] F RIEDRICH LUDWIG, 17781852, niem. teoretyk gimnastyki; twórca systemu niem. w gimnastyce, polegającego na ćwiczeniach na specjalnych przyrządach. Jahnn [ja:n] HANS HENNY, 1894-1959, pisarz niem. (NRF); 1933-45 na emigracji; kontynuator idei modernizmu; powieści (Drewniany statek), dramaty, eseje. Jahoda MIECZYSŁAW, ur. 1924, operator film.; autor zdjęć do filmów fabularnych (Krzyżacy, Rękopis znaleziony w Saragossie). Jahoda ROBERT, 1862-1947, artysta introligator; dzięki współpracy z wybitnymi grafikami artyst. oprawy nagradzane w kraju i za granicą. Jahwe (Jehowa), pierwotnie jedno z bóstw ugaryckich, przejęte przez plemiona izrael.; wraz z kształtowaniem się państwa izrael. stał się bogiem nar.; w okresie kształtowania się judaizmu przybrał cechy boga monoteistycznego. jaja konsumpcyjne, jaja ptactwa domowego, gł. kur (ważą ok. 58 g), przeznaczone do spożycia; wartościowy produkt spoż.; tzw. białko — 86% wody, 12°/o białek, żółtko — odpowiednio 50% i 16% oraz 31% tłuszczów. Jajce, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), nad rz. Vrbas; 8 tys. mieszk. (1965); dawna siedziba królów bośniackich; ośr. turystyczny. jajczarstwo, gałąź gospodarki rolno-przem. związana z wychowem kur, produkcją jaj oraz przygotowaniem ich do spożycia (sortowanie, pakowanie, konserwowanie), obrotem i przerobem. jajeczkowanie (owulacja), wydalanie jaja z jajnika do jajowodu, u kobiet zachodzące co ok. 28 dni, w 12-14 dniu cyklu miesięcznego. Jajła, gł. pasmo Gór Krymskich (Ukr. SRR); liczne masywy stołowe; wys. do 1545 m (Roman Kosz). jajnik, gruczoł rozrodczy żeński, z reguły parzysty, wytwarzający żeńskie komórki rozrodcze — jaja, u kręgowców także hormony. jajo →jajowa komórka. jajobójcze środki →ovicydy. jajorodność, powszechna forma rozrodu zwierząt — rozwój zarodkowy zachodzi w jaju wydalonym z organizmu matki. jajowa komórka (jajo), żeńska komórka rozrodcza (płciowa) roślin i zwierząt, gameta żeńska, z której po zapłodnieniu lub partenogenetycznie rozwija się nowy organizm; u człowieka i zwierząt k.j. wytwarzane są w jajnikach, u roślin w lęgniach, rodniach, woreczkach zalążkowych. jajowa masa, treść świeżych jaj, wymieszana, przecedzona, spasteryzowana i zamrożona, używana w cukiernictwie i do wyrobu makaronów. jajowód, przewód, którym wydalone z jajnika jajo przesuwa się do macicy — u kobiety i samic większości ssaków, albo do st e ku — u pł azów, gadów, ptaków i stekowców; nie łączy się bezpośrednio z jajnikiem. jajowy proszek, żółta mączka otrzymywana przez szybkie wysuszenie świeżej masy jajowej, używana do wyrobu ciast, lodów i in. produktów. jajożyworodność, forma rozrodu zwierząt — rozwój zarodka w błonach jajowych, kosztem substancji odżywczych żółtka, ale w obrębie organizmu matki; m.in. u niektórych jaszczurek, żmij. jak (Bos grunniens), ssak z rodziny pustorożców; wys. w kłębie do 1,9 m, włosy długie, brunatnoczarniawe; Tybet; udomowiony i hodowany w środk. Azji, jako zwierzę pociągowe, nadto dla mleka, skóry i mięsa.

Ják [ja:k], miejscowość w zach. Węgrzech, w pobliżu Szombathely; romańsko-got. kościół (XIII w.). Jakac BOŽIDAR, ur. 1899, jugosł. grafik i malarz; twórczość początkowo zbliżona do ekspres jonizmu, później zabarwiona elementami symboliki i fantastyki; portrety, wielkie kompozycje figuralne, pejzaże. Jakimowicz KONSTANTY S YLWIN, 18791960, architekt; gmachy użyteczności publ. (m.in. banki i szkoły), kościoły, wille; projekt krypty H. Sienkiewicza w katedrze w Warszawie. Jakimowicz MIECZYSŁAW, 1881-1917, malarz, grafik; portrety. Jakimowicz ROMAN, 1889-1951, archeolog i muzeolog; badacz wczesnego średniowiecza Polski; prof. uniw. w Toruniu; O pochodzeniu ozdób srebrnych ... w skarbach wczesnohistorycznych. jakla, luźno uszyty kaftan, opadający poniżej stanu, będący częścią regionalnego stroju śląskiego. Jakobi BORIS S. →Jacobi Moritz Hermann. jakobici, stronnicy Jakuba II Stuarta, króla Anglii i Szkocji, a następnie Jakuba III; przeciwstawiali się Wilhelmowi Orańskiemu i dyn. hanowerskiej; wywołali w Szkocji powstania 1715, 1719 i 1745, krwawo stłumione. jakobini, najradykalniejszy fr. klub rewol. w okresie W. Rewolucji Fr., zał. 1789; po obaleniu żyrondystów pełnił władz ę dykt atorską 1793-95 ( do śmie rci M. Robespierre'a); do ich programu -nawiązywały grupy radykalnych republikanów w innych krajach. jakobini polscy, zwolennicy radykalnych przemian społ. i ustrojowych, działający w przededniu i podczas powstania 1794; w większości działacze Kuźnicy Kołłątajowskiej; m.in. domagali się równouprawnienia mieszczan, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa, w czasie insurekcji warsz. — ukarania zdrajców i króla. jakobinka, bot. →cynia. Jakobson (Jacobson) AUGUST , 1904-63, est. pisarz i dramaturg; powieści i dramaty (Dwa obozy) ukazujące walkę klasową w Estonii i odbudowę kraju po wyzwoleniu. Jakobson ROMAN, ur. 1896, językoznawca amer., pochodzenia ros.; prof. wielu uniw. oraz Massachusetts Institute of Technology, czł. wielu akad. nauk, m.in. PAN; współtwórca praskiej szkoły lingwistycznej; liczne prace z typologii fonologicznej, poetyki lingwistycznej. Jakopič RIHARD, 1869-1943, malarz słoweń.; gł. przedstawiciel impresjonizmu w malarstwie słoweń.; pejzaże, sceny rodzajowe. jakościowa zmiana, zmiana: danego przedmiotu (zjawiska) powodująca istotne różnice między dwoma jego stanami, powstała wskutek pojawienia się nowych cech czy właściwości lub wskutek zmiany struktury danego przedmiotu; w wyniku z.j. dokonują się takie przeobrażenia przedmiotów, które sprawiają, że tracą one swą dawną jakość (pewne istotne dla nich cechy) pod danym względem. jakości wskaźnik (kryterium jakości), wielkość lub wyrażenie przyjęte jako miara efektów uzyskanych przy określonym przebiegu procesu sterowanego. jakość, właściwość, rodzaj, gatunek, wartość. jakość, filoz. istotne cechy przedmiotu, wyróżniające go spośród innych i stanowiące o jego swoistości pod danym względem; w dialektyce marksistowskiej jedna z podstawowych kategorii, ściśle związana z prawem przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe. Jakowlew ALEKSANDR S., ur. 1906, radz. konstruktor lotn., generał; czł. AN ZSRR; twórca samolotów i śmigłowców typu Jak. Jakowlew BORIS N., ur. 1890, malarz radz.; współorganizator AChRR; pejzaże

m.in. z Uralu, Krymu, Uzbekistanu, widoki Moskwy. Jakowlew WASILIJ N., 1893-1953, malarz radz.; sceny rodzajowe, pejzaże, martwe natury, rysunki; praca pedag., publikacje. Jakób WIKTOR, 1886-1971, chemik; prof. uniw. we Lwowie, Polit. Śląskiej, Uniw. Jag.; specjalista w dziedzinie chemii związków kompleksowych. Jakóbczyk WITOLD, ur. 1909, historyk; prof. uniw. w Poznaniu; badacz dziejów Wielkopolski w XIX w.; Dzieje Hakaty. Jakóbiec MARIAN, ur. 1910, historyk literatur słow.; prof. uniw. we Wrocławiu; rozprawy z historii pol.-ros. stosunków lit. (Puszkin w Polsce); prace o międzysłow. związkach lit. i folklorze słow.; Literatura ukraińska. Jaksartes, staroż. nazwa rz. Syr-daria. Jaksa z Kopanicy, ?-1178(?), książę Stodoran; 1154 odebrał Brennę (Brandenburg) Albrechtowi Niedźwiedziowi, 1157 stracił ją i schronił się na Śląsku. Jaksa z Miechowa, ?-1176, wielmoża małopol.; współprzywódca spisku możnowładztwa popierającego Kazimierza Sprawiedliwego przeciw Bolesławowi Kędzierzawemu. Jakšić DJURA, 1832-78, serb. pisarz i malarz okresu romantyzmu; liryka patriot., dramaty hist., opowiadania; sceny z walk wyzwoleńczych, portrety. jaksza, w mit. ind. półbogowie, podwładni boga Kubery zamieszkujący Himalaje. jaksztag, lina usztywniająca maszt na jachtach żaglowych; biegnie od wierzchołka masztu (topu) do pięty masztu, przez krótką rozpórkę. Jaktorowska Puszcza, niegdyś kompleks leśny w pd.-zach. części Kotliny Warszawskiej; resztki P.J. znajdują się na pd.-zach. od Żyrardowa i na pn. od Radziejowic. Jaktorów (w. w pow. grodziskomazowieckim, woj. warszawskim), 1944 (29 IX) bitwa zgrupowania AK z hitlerowcami. Jakub (Izrael), wg Biblii patriarcha, brat Ezawa, od którego kupił pierworództwo za miskę soczewicy; od 12 synów J. tradycja bibl. wywodzi 12 izrael. plemion. Jakub I, 1394-1437, król Szkocji, poeta; przypuszczalny autor alegor. poematu miłosnego, pisanego strofą zw. w wersologii ang. „królewską". Jakub I, 1566-1625, król Szkocji od 1567 (jako-J. VI), Anglii i Irlandii od 1603; z dyn. Stuartów, syn Marii Stuart; jego nieliczenie się z parlamentem i mieszczaństwem było jednym z bodźców rewolucji 1640-60. Jakub II, 1633-1701, król Anglii i Irlandii oraz Szkocji (jako J. VII) 1685-88, syn Karola I; zdetronizowany przez rewolucję 1688-89. Jakub IV, 1473-1513, król Szkocji od 1488, z dyn. Stuartów; 1503 poślubił córkę Henryka VII, Małgorzatę Tudor, co dało Stuartom prawo do tronu ang.; zginął w bitwie pod Flodden. Jakub V, 1512-42, król Szkocji od 1513, syn J. IV; ojciec Marii Stuart; koligacje z dworem fr. wywołały wojnę z Anglią, zakończoną klęską Szkocji 1542. Jakub Chan, 1849-1923, syn Szer Alego, emir Afganistanu; zwolennik polityki proang.; 1879 podpisał wbrew powstaniu lud. pokój z Anglikami; zesłany przez nich do Indii. Jakubi, al-, ?-897, arab. historyk i geograf, autor historii powszechnej (do IX w.) i geografii krajów muzułm. (opisy gł. miast kalifatu i bogate materiały do poznania życia codziennego i tradycji omawianych państw). Jakubik M ICHAŁ , 1914-66, pilot, generał, od 1943 w lud. WP, zastępca dowódcy 1 pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa", po 1945 m.in. dowódca Korpusu Obrony Powietrznej Kraju (1957-61), zastępca Gł. Inspektora Lotnictwa (1962-66).

464 Jakubisko Jakubisko JURAJ, ur. 1938, słow. reżyser film.; twórca awangardowych poet. obrazów (Chrystusowe lata). jakubka, żegl. lina z równomiernie rozmieszczonymi węzłami; służy zwykle do wspinania się z łodzi na statek. Jakubowska TERESA, ur. 1930, grąficzka; gł. drzeworyty i linoryty, często o charakterze satyrycznym. Jakubowska WANDA, ur. 1907, reżyser film.; prof. PWSTFiT; filmy fabularne o obozach hitlerowskich (Ostatni etap) i o tematyce współcz.; filmy dla dzieci. Jakubowski ADAM KACPER, 1801-82, pe dagog; ksiądz; nauczyciel literatury pol. i innych przedmiotów w szkołach pija rów; propagator nauczania rzemiosł. Jakubowski I WAN I., ur. 1912, marszałek ZSRR; od 1967 naczelny dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warsz.; od 1966 czł. KC KPZR. Jakubowski JAN ZYGMUNT, ur. 1909, historyk literatury, edytor; prof. Uniw. Warsz.; red. „Przeglądu Humanistycznego" i miesięcznika „Poezja"; studia z literatury pol. XIX i XX w.: Z dziejów naturalizmu to Polsce, Zapomniane ogniwo, Nowe spotkanie z Żeromskim. Jakubowski JANUSZ LECH, ur. 1905, elektrotechnik; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z techniki wysokonapięciowej, m.in. miernictwa, wyładowań elektrycznych. Jakubowski KAŹMIRZ, 1868-1926, księgarz i wydawca; działał we Lwowie od 1891, wydawał gł. pol. podręczniki szkolne; działacz gremium drukarzy. Jakubski ANTONI WŁADYSŁAW, 18851962, zoolog; prof. uniw. w Poznaniu; współorganizator mor. badań biol. w Polsce; podróżnik (pierwszy Polak na Kilimandżaro); monografia Czerwiec polski... Jakub Świnka, ?-1314, arcybiskup gnieźnieński od 1283; wróg kleru niem. i niemczyzny; popierał tendencje zjednoczeniowe Przemyśla II, potem Władysława Łokietka. Jakub I Zdobywca, 1208-76, król Aragonii od 1213, książę Prowansji i Montpellier; 1229-35 podbił Baleary, 1238 odebrał Maurom Walencję. Jakub ze Żnina, ?-ok. 1148, arcybiskup gnieźnieński od ok. 1124; 1146 jako gwarant testamentu Bolesława Krzywoustego wyklął Władysława II, dążącego do przywrócenia jedności państwa. Jakub z Gostynina, ?-1506, filozof, rektor Akad. Krak.; przedstawiciel albertyzmu. Jakub z Paradyża, ok. 1380-1464, filozof i teolog; głosił koncyliaryzm i terminizm; zwolennik teorii impetu Buridana. Jakub z Szadka, ok. 1412-87, dyplomata, kanonik krak., prawnik; współpracownik Z. Oleśnickiego i Kazimierza Jagiellończyka (zwł. w sprawach krzyżackich), 1475-76 rektor Akad. Krakowskiej. Jakuci, lud tur. z domieszką elementów mong. i tunguskich; mieszkańcy Jakuckiej ASRR; ok. 300 tys.; hodowla, myślistwo, od XIX w. także rolnictwo; bogaty folklor; język jakucki. Jakuck, m. w azjat. części Ros.FSRR, st ol . Jakucki e j ASR R, port nad Len ą; 108 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, mat. bud., skórz.-obuwn.; uniwersytet. Jakucka ASRR (Jakucja), republika autonomiczna 2w Ros.FSRR (Syberia Wsch.); 3,1 mln km , 664 tys. mieszk. (1970); stol. Jakuck; wydobycie diamentów, złota, rud cyny, węgla, gazu ziemnego; eksploatacja lasów i przemysł drzewny; hodowla bydła i reniferów; łowiectwo. jakucki język, z grupy tur., język Jakutów; wpływy języków mong. i paleosyberyjskich; piśmiennictwo od XIX w., w alfabecie rosyjskim. Jakuszowice (w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim), archeol. bogato wyposażony grób młodego wojownika z pocz. V w. (ślad ekspansji Hunów).

Jakut al-Mustasimi, XIII w., nadworny kaligraf abbasydzkiego kalifa; twórca stylu kaligrafii, nazwanego od jego imienia jakuti. jalapa, bot. →dziwaczek jalapa. Jalapa [cha-] (Jalapa Enriques), m. w Meksyku, na przedgórzu Sierra Mądre Wsch., stol. stanu Veracruz; 72 tys. mieszk. (1963); przemysł tytoniowy, włók.; uniw.; muzeum; liczne zabytki architekt ury sakral ne j , m. i n. barok, kate dra (XVIII w.). Jalapa [cha-], m. w pd.-wsch. Gwatemali, ośrodek adm. dep. J.; 36 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. Jalisco [chalisko], stan w zach. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej i nad O. Spokojnym; 81,1 tys. km2, 3,3 mln mieszk. (1969); stol. Guadalajara; uprawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła. Jalón [chalon], rz. w Hiszpanii, pr. dopływ Ebro; dl. 224 km. Jaloux [żalu] EDMOND, 1878-1949, pisarz fr.; nowele i powieści psychol., szkice krytyczne poświęcone literaturze ang. i niemieckiej. Jáltipan [chal-], ośr. wydobycia siarki w Meksyku (stan Veracruz), na przesmyku Tehuantepec. Jalu-ciang (koreańskie Amnokkang), rz. na granicy Chin i KRL-D; dl. 773 km; uchodzi do Zat. Zachodniokoreańskiej; elektrownie wodne. Jaluit [dża:luyt], atol w grupie Ralik (Wyspy Marśhalla); pow. wysp — 16,8 km2. Jalung-ciang, rz. w środk. Chinach, 1. dopływ Jangcy; dł. ok. 1500 km. jałmużnik wielki, początkowo duchowny rozdzielający jałmużnę, zwykle spowiednik król.; we Francji od XV w. jeden z wyższych urzędów dworskich; istniał też na dworze angielskim. Jałomica (Ialomita), rz. w pd.-zach. Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dl. 400 km. jałowcówka →dżyn. jałowica →jałówka. jałowiec (Juniperus), iglasty krzew lub drzewo półkuli pn., z rodziny cyprysowatych; w Polsce (gł. w suchych lasach sosnowych) j. pospolity, o owocolistkach (tzw. szyszkojagody) gł. do produkcji wódek; drewno m.in. na fajki, laski. jałowość (sterylność), med., wet. stan bezbakteryjny, np. narzędzi chirurgicznych, materiału opatrunkowego. jałowość, zootechn. niezdolność do wydawania potomstwa, niepłodność. jałowy bieg (ruch jałowy, bieg luzem), techn. ruch maszyny, podczas którego nie wykonuje ona pracy użytkowej. jałówka (jałowica), samica bydła w wieku od 6 mies. do pierwszego wycielenia. Jałta, m. w Ukr.SRR (obw. krymski), port nad M. Czarnym; 57 tys. mieszk. (1969); największe uzdrowisko na Krymie; przemysł spoż.; znany ogród bot.; dom-muzeum A.P. Czechowa. jałtańska konferencja (zw. też krymską), 4-11 II 1945 w Jałcie, z udziałem szefów rządów USA (F.D. Roosevelt), W. Brytanii (W. Churchill) i ZSRR (J. Stalin), w sprawie kontynuowania wojny z Niemcami i stosunku do Niemiec po kapitulacji oraz polit. zasad powoj, organizacji świata (m.in. przyszłych granic Polski). jam [dżäm; ang.] →dżem. jama (kawerna), med. ubytek w narządach we wn. wskut e k martwicy t kanek i wchłonięcia lub wydalenia mas martwicznych; powstaje najczęściej w płucach w przebiegu gruźlicy. Jama, ind. bóg śmierci, władca krainy zmarłych, stróż pd. strony świata. jama ciała, jama w ciele zarodka oraz jej pochodne u osobników dorosłych: pierwotna j.c. — blastocel i wtórna j.c. — celoma. Jamaica Plain [dżəmejkə plejn], dzielnica m. Bostonu (USA); Arnold Arboretum — jedna z największych w świecie kolekcji drzew i krzewów.

jamajka, gatunek rumu. Jamajka, państwo Wspólnoty Narodów w Ameryce Środk., na wyspie J. (Małe Antyle); 11 tys. km2, 2,0 mln mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; stol. i gł. port Kingston; j.u. angielski. Powierzchnia wyżynna i górzysta, zjawiska krasowe; klimat gorący wilgotny. Wydobycie boksytów (1 miejsce w świecie); uprawa trzciny cukr.; turystyka. — Odkryta przez Kolumba, do pol. XVII w. posiadłość hiszp., następnie ang.; od 1866 status kolonii bryt.; od 1944 autonomia; od 1958 w składzie Federacji Indii Zach.; od 1962 niepodległa, państwo bryt. Wspólnoty Narodów (gubernator); czł. ONZ od 1962. Jamalsko-Nieniecki ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, 2w obwodzie tiumeńskim; 750,3 tys. km ,, 80 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Salechard; hodowla 'reniferów, rybołówstwo, myślistwo; wydobycie gazu ziemnego. Jamał, półwysep w ZSRR, między Zat. Bajdaracką 2a Zat. Obską (M. Karskie); 122 tys. km ; nizinny; liczne jeziora; tundra, lasotundra; hodowla reniferów; eksploatacja bogatych złóż gazu ziemnego, ropy naftowej. Jamantau, najwyższy szczyt Uralu Pd. (ZSRR); 1640 m. jama skurczowa, pusta przestrzeń w odlewie (w miejscach o największym przekioju), powstała wskutek skurczu odlewanego materiału podczas jego krzepnięcia; powstawaniu j.s. przeciwdziała m.in. odpowiednia konstrukcja odlewu. jamb, lit. w wersyfikacji antycznej stopa z 2 sylab — krótkiej i długiej ( — ), w pol. stopa lub zestrój akcentowy z 2 sylab z drugą sylabą akcentowaną (— ); 2) wiersz satyr, lub żartobliwy nawiązujący nazwą do tradycji gr., lecz nie wiążący się z jambiczną budową wersów. Jamboł, m. we wsch. Bułgarii, ośr. adm. okręgu J.; 58 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., chem., spoż.; źródła mineralne. jamboree [dżämbəri:; ang.], nazwa niektórych spotkań turystów, muzyków (np. jazz jamboree) itp.; także nazwa zlotów skautów, szczególnie świat.; w międzywojennych j. brały udział delegacje harcerstwa pol.; pierwsze j. odbyło się 1920 w Londynie. Jamdena, największa wyspa w grupie Tanimbar (Indonezja); dł. 113 km, szer. 45 km; ok. 16 tys. mieszk.; gł. m. Saumlaki. James [dżejmz] HENRY, 1843-1916, brat Williama, pisarz amer. osiadły w Anglii; wybitny reprezentant realizmu psychol. zrywający z klas. konstrukcją fabularną powieści (Ambasadorowie). James [dżejmz] WILLIAM, 1842-1910, amer. filozof i psycholog: współtwórca pragmatyzmu, kładł nacisk na praktyczny charakter poznania (prawdziwość twierdzeń — jako ich użyteczność); inicjator psychologii funkcjonalnej; traktował psychikę („strumień świadomości") jako środek przystosowania się do środowiska. James [dżejmz], rz. we wsch. części USA; dł. 547 km; uchodzi do zat. Chesapeake (O. Atlantycki); częściowo żeglowna; gł. m. Richmond. James [dżejmz] EDWIN OLIVER, ur. 1888, ang. religioznawca i teolog anglik., antropolog; współtwórca szkoły religioznawczej, wywodzącej religię z mitu i rytuału. Jameson [dżejmsn] LEANDER STARR, 1853-1917, ang. polityk kolonialny; 1891 zarządca Rodezji; najechał na Transwal, by go podbić dla Anglii; przyczynił się do powstania Związku Pd. Afryki. Jameson [dżejmsn] M ARGARET S TORM, ur, 1897, pisarka ang.; powieści hist., trylogia o stoczniowcach, eseje i szkice kryt. (m.in. o Panu Tadeuszu Mickiewicza). James River [dżejmz ry-] →Dakota. Jamesa Zatoka [z. dżejmsa], zat. u pn. wybrzeża Kanady, pd. odgałęzienie Zat. Hudsona.

Janina 465 Jamestown [dżejmztaun], wyspa w estuarium rz. James w USA (Wirginia), część nar. parku historycznego. Jamestown [dżejmzta un], m. na W. Świętej Heleny, stol. kolonii bryt. Święta Helena; 1,5 tys. mieszk. (1966); port morski. Jamestown [dżejmzta u n], m. w USA (stan Nowy Jork), nad jez. Chautauąua; 39 tys. mieszk. (1970); przemysł meblarski, maszyn., włók.; ośr. handl. regionu roln. (sadownictwo). jamiste ciała, walcowate, o jamistej budowie twory prącia i łechtaczki, wypełniające się przy pobudzeniu płciowym krwią, co powoduje erekcję tych narządów. jamistość rdzenia, przewlekła, postępująca choroba ośrodkowego układu nerwowego; tworzenie się jam w środkowej części rdzenia kręgowego, wskutek rozrostu, a potem rozpadu tkanki glejowej. Jamka RUDOLF, ur. 1906, archeolog; badacz pradziejów Śląska i Małopolski; prof. Uniw. Jag.; Kraków w pradziejach. Jammes [żam] FRANCIS, 1868-1938, pisarz fr.; powieści sentymentalne, poezje lir., w późniejszym okresie , przeniknięte tematyką religijną. jamniki, rasa małych (cięż. 5-9 kg) psów myśliwskich z grupy posokowców, używanych gł. jako norowce; tułów długi, nogi krótkie; maść zwykle czarna podpalana lub brązowa; odmiany: krótkowłosy, długowłosy i szorstkowłosy. taks Jamno, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie), odcięte mierzeją od M. Bałtyckiego; pow. 2240 ha. gleb. do 3,9 m. jamochłony (Coelenterata), typ wodnych zwierząt bezkręgowych; ok. 10 tys. gat. zbudowane z 2 warstw komórek: zewn ektodermy i wewn. entodermy — przedzielonych bezpostaciową błoną lub warstwą galaretowatej mezoglei; krążkopławy, stułbiopławy i koralowce. Jamontt BRONISŁAW, 1886-1957, malarz; prof. Wydz. Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie i w Toruniu; stylizowane pejzaże (Pejzaż gobelinowy). jamraje (Peramelidae), rodzina ssaków z podgromady torbaczy; ok. 19 gat.; naziemne, niewielkie zwierzęta nocne; wszystkożerne lub owadożerne; Australia, Tasmania i Nowa Gwinea. Jamroz KRYSTYNA, ur. 1923, śpiewaczka (sopran) opery we Wrocławiu, w Poznaniu, Warszawie; liczne występy za granicą. jams, bot. →pochrzyn. jam session [dżäm seszn; ang.], wspólna gra muzyków jazzowych uprawiana nie w celach zarobkowych (zwł. lata jazzu nowoorleańskiego, chicagoskiego i pocz. be-bopu). Jämtland, kraina w pn. Szwecji; górzysta (stoki G. Skandynawskich) i wyżynna, liczne jeziora, lasy. Jamy (w. w pow. lubartowskim, woj. lubelskim), 1944 (8 III) pacyfikacja; hitlerowcy zamordowali 147 osób i spalili wieś. Jam Zapolski (w. w Ros.FSRR), 1582 rozejm kończący wojnę Polski z Moskwą o Inflanty; ziemia połocka i zamki w In flantach przypadały Polsce. Jan II, ok. 1435-1504, książę żagański i głogowski, ostatni z Piastów głogow skich; 1476-82 prowadził z Brandenburgią wojnę o sukcesję głogowską (po Henry ku XI głogowskim). Jan III, 1537-92, król Szwecji od 1568, młodszy syn Gustawa I Wazy; 1563-67 wraz z żoną, Katarzyną Jagiellonką, więziony w Gripsholmie przez brata, Eryka XIV; po jego obaleniu wybrany królem; swemu synowi, Zygmuntowi, zapewnił tron Polski i Szwecji. Jan IV (Kassa), ?-1889, cesarz Etiopii od 1872; dążył do utrzymania wewn. jedności kraju; walki z muzułmanami i plemionami Galia. Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli),

1881-1963, papież od 1958; inicjator odnowy kościoła; zwołał sobór watykański II; rzecznik pokojowego współistnienia (encykliki Mater et Magistra, Pacem in terris). Jana, rz. w azjat. części ZSRR; dł. (z Sartangiem) 1492 km, dorzecze 238 tys. km2; uchodzi do M. Łaptiewów; żeglowna „od Wierchojańska; zamarza na ok. 9 miesięcy. Janáček LEOS , 1854-1928, kompozytor czes.; przedstawiciel nar. szkoły czes.; indywidualny styl oparty na folklorze muz. i prozodii mowy morawskiej; realist. opery (Jenufa, Katia Kabanowa), Sinfonietta, utwory kameralne, wokalne, opracowania lud. melodii. Janam (fr. Yanaon), m. w pd. Indii' (Puttuczczeri), w delcie Godawari; 7 tys. mieszk. (1961); wraz z przyległym obszarem stanowiło do 1954 kolonię francuską. Janasz ALEKSANDER, 1851-1930, jeden z pionierów hodowli roślin i nasiennictwa w Polsce; twórca cennych odmian pszenicy i buraków cukr.; założyciel zakładu hodowli roślin w Dańkowie. Jan bez Ziemi, 1167-1216, król ang. od 1199, syn Henryka II; utracił większość ziem ang. we Francji; 1215 pod naciskiem możnych podpisał Magna Charta Libertatum. Janbu, m. w Arabii Saudyjskiej (Hidżaz), port nad M. Czerwonym; 10 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo; punkt tranzytowy pielgrzymek do Medyny. Jan Chrzciciel, ?-ok. 27 n.e., wg N. Testamentu pustelnik, prorok, zapowiadający Jezusa jako mesjasza; dokonał jego chrztu w Jordanie; ścięty na życzenie żony Heroda Antypasa za przyczyną jej córki — Salome (częsty motyw w sztuce). Jancsó [jonczo] MIKLÓS, ur. 1921, węg. reżyser film.; wybitna indywidualność artyst.; filmy o tematyce hist. ukazujące okrutne formy tłumienia ruchów rewol. (Desperaci, Gwiazdy na czapkach, Cisza i krzyk). Janczar TADEUSZ, ur. 1926, aktor Teatru Powszechnego i Narodowego w Warszawie; występy w filmie (Korab — Kanał) i radiu. janczarowie, regularna doborowa piechota tur., ok. 1330-1826, formowana z chrześc, brańców i poddanych sułtana pochodzenia nietur. oraz Turków; od XVI w. ważny czynnik militarny Turcji. janczarka, lekka strzelba tur. zdobiona, używana także w Polsce w XVII w. Janczarski CZESŁAW, 1911-71, poeta; red. pisma ,,Miś"; liryka (zbiór Wykrój liścia), utwory dla dzieci (cykl o Misiu Uszatku). janczary, dzwonki przy uprzęży. Janczewski EDWARD WALERY, 1887-1959, wybitny geofizyk; prof. AGH; autor prac z geofizyki poszukiwawczej i sejsmologii; organizator pierwszych w Polsce badań geofiz.-poszukiwawczych (odkrycie m.in. złóż soli potasowych na Kujawach). Janczewski-Giinka EDWARD FRANCISZEK, 1846-1918, botanik, anatom; prof. Uniw. Jag., czł. AU; pracami o mieszańcach zawilców zapoczątkował w Polsce studia nad genetyką roślin. Jan Dąbrówka, ?-1472, prof. i rektor Akad. Krak.; współzałożyciel Kollegium Mniejszego (1449) i Bursy Jerozolimskiej; uczestnik misji dyplomatycznych w sprawach sporów pol.-krzyżackich. Jan II Dobry, 1319-64, król Francji od 1350; nieudolny wódz i polityk, pogorszył sytuację Francji w wojnie stuletniej; po bitwie pod Poitiers dostał się do niewoli (1356-60). Janet [żanę] PIERRE, 1859-1947, fr. psycholog i neurolog; jeden z pionierów psychoanalizy; prace z psychopatologii. Janevski S LAVKO , ur. 1920, pisarz rnaced.; powieści psychol. o tematyce współczesnej; nowele, wiersze. Jang Cien, 841-604, założyciel chiń. dyn. Suej; zjednoczył Chiny po epoce Południowych i Północnych Dynastii.

Jan Ewangelista, ?-ok. 100, wg N. Testamentu najmłodszy z apostołów, wybrany uczeń Jezusa; wg tradycji chrześc, autor czwartej Ewangelii, 3 listów i Apoka-

lipsy.

Jangcüan, m. w Chinach (Szansi); 200 tys. mieszk. (1957); ośr. wydobycia węgla kam. i pirytów. Jangcy, rz. w Chinach, najdłuższa w Azji; dł. 5800 km, dorzecze 1,8 mln km2; źródła w górach Tangla; uchodzi deltą do M. Wschodniochińskiego; w dolnym biegu liczne rozgałęzienia, tamy, kanały, sztuczne i naturalne jeziora; gł. dopływy: Jalung-ciang, Cialing-ciang, Han-szuej (1.); wykorzystywana do nawadniania; żeglowna 2850 km; gł. m.: Wuhan, Nankin, w delcie — Szanghaj. Jang Czen-Ning →Yang Chen Ning. Jangczou, m. w Chinach (Ciangsu), port nad Wielkim Kanałem; 180 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż.; węzeł drogowy. Jang Czu, ok. 440-ok. 360 p.n.e., filozof chiń., przedstawiciel taoizmu; przeciwnik konfucjanizmu; w jego filozofii są wyraźne elementy materializmu. Jangi Jul, m. w Uzb.SRR (obw. taszkencki); 56 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., obuwn., oczyszczalnia bawełny. Jan Grotowic, ?-1347, biskup krak. od 1326; współpracownik Władysława Łokietka; przeciwnik Krzyżaków; wydał pierwsze krak. statuty kapitulne i diecezjalne. Jangszao kultura, archeol. kultura wcześniejszego neolitu chin., ok. 2900-ok. 2700 p.n.e.; ceramika czerwona; nazwa od m. Jangszao (pn. Chiny, prow. Szensi). Janic MARIAN (pseud. Marian), ur. 1901, działacz ruchu oporu, pułkownik; w czasie okupacji hitlerowskiej w PPR, szef sztabu Obwodu AL Kielce; czł. Prezydium ZG i Rady Naczelnej ZBoWiD. Janicki JÓZEF , ur. 1904, chemik, technolog rolno-spoż.; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAN; prace z biochemii i technologii m.in. koncentratów spoż., witamin. Janicki KLEMENS, 1516-42/43, poeta; syn chłopa; najwybitniejszy przedstawiciel humanist. poezji łac. w Polsce; liryka refleksyjna, żywoty królów polskich. Janicki KONSTANTY, 1876-1932, zoolog; prof. Uniw. Warsz.; twórca warsz. szkoły parazytologicznej; odkrycia dotyczące cyklów rozwojowych tasiemców. Janicki STANISŁAW, 1836-88, inżynier budowlany; kierował budową wielu obiektów komunik. (mostów, kanałów). Janiewicz F ELIKS , 1762-1848, skrzypek i kompozytor; koncerty skrzypcowe, utwory kameralne. Janigro ANTONIO, ur. 1918, jugosł. wiolonczelista i dyrygent o międzynar. sławie; 1947 założył orkiestrę kameralną „Zagrebački solisti". Janik F RANCISZEK, ur. 1900, pilot, skoczek spadochronowy, teoretyk lotnictwa; prof. Polit. Warsz.; 1938 zdobył puchar Gordon Bennetta; prace z nawigacji lotniczej. Janikowo, m. w pow. inowrocławskim, woj . bydgoski m, nad Je z . P akoskim; 5,6 tys. mieszk. (1968); wielkie zakłady sodowe, cukrownia; prawa miejskie 1962. Janikowski LEOPOLD, 1855-1942, meteorolog, etnograf i podróżnik; 1882-85 brał udział w wyprawie do Kamerunu S. Szolca-Rogozińskiego, z którym 1884 dokonał wejścia na najwyższy szczyt Kamerunu — Fako (4070 m). Janikowskie Zakłady Sodowe, w Janikowie (pow. inowrocławski), zakłady sody kalcynowanej zbudowane 1952-57. Janin [żanę] JULES GABRIEL, 1804-74, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; wybitny krytyk teatr, epoki romantyzmu. Janina, szlachecki herb pol., tarcza w czerwonym polu; używało go ponad 60 rodzin gł. małopolskich, m.in. Pełkowie, Podlodowscy, Sobiescy.

466 Janina Janina, jezioro krasowe w Grecji, w górach E pi ru; pow. ok. 20 km 2 , gl e b. do 11 m. Janina (Jannena), m. w Grecji (Epir), nad jez. J., ośr. adm. nomosu J.; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., skórz.j zabytkowa twierdza i mury miejskie; meczet (pocz. XVII w.) — obecnie muzeum. Janion M ARIA, ur. 1926, historyk literatury; prof. IBL PAN; badacz epoki romantyzmu; Zygmunt Krasiński — debiut i dojrzałość, Romantyzm. Janisław, ?-1341, arcybiskup gnieźnieński od 1317; rzecznik zjednoczenia Polski; 1320 koronował Władysława Łokietka; 1320-21 był sędzią w procesie pol.-krzyżackim w Inowrocławiu. Janisławice, stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego typu laponoidalnego (szkielet w pozycji siedzącej w grobie), z mezolitu, kultury tardenoaskiej; pod Skierniewicami. janisławicka kultura, archeol. kultura mezolityczna, 6-4 tys. p.n.e., znana z Polski, Litwy i Białorusi; myślistwo i ryboł ówst wo; nazwa od w. J anisł awi ce (pow. skierniewicki). Janiszewski JÓZEF, 1855-98, działacz ruchu robotn., drukarz; jeden z przywódców ruchu socjalist. w zaborze prus.; współwydawca „Gazety Robotniczej". Janiszewski ZYGMUNT, 1888-1920, matematyk; prof. Uniw. Warsz., współtwórca warsz. szkoły topologicznej; współzałożyciel czasopisma mat. „Fundamenta Mathematicae". Jan II Kazimierz, 1609-72, król pol. 1648-68, syn Zygmunta III Wazy; prowadził wojny m.in. z Kozakami, Moskwą, Szwecją; 1657 utracił zwierzchnictwo nad Prusami Książęcymi; dążył do wzmocnienia władzy król.; po abdykacji wyjechał do Francji. jankes, przezwisko nadane mieszkańcom Północy Stanów Zjedn. przez ludność Południa; obecnie nazwa rozszerzona na Amerykanów w ogóle i używana poza Ameryką. Jankowska-Mendelson MARIA, 18501909, działaczka ruchu robotn., publicystka; organizatorka kółek socjalist. w zaborze prus.; czł. I Proletariatu, współzałożycielka PPS. Jankowski CZESŁAW (pseud. Czesław), 1857-1929, poeta, publicysta; red. pism warsz. i wileńskich; wiersze, proza (Arabe s k i) , wraż e ni a z podróż y, sz ki ce l i t. i wspomnieniowe. Jankowski EDMUND, 1849-1938, pomolog; prof. SGGW; kier. Szkoły Ogrodniczej w Warszawie; współzałożyciel Tow. Ogrodniczego Warsz. oraz czasopisma „Ogrodnik Polski"; Sad przy chacie. Jankowski JAN, 1882-1953, działacz polit.; od 1905 w ŃZR, od 1920 w NPR (jeden z przywódców); od 1937 w SP; 1943-45 Delegat Rządu na Kraj. Jankowski JERZY, 1887-1941, poeta i dziennikarz; jeden z przedstawicieli pol. futuryzmu (zbiór wierszy Tram wpopszek ulicy). Jankowski JÓZEF, 1832-64, dowódca oddziałów powstańczych 1863, złożonych gł. z chłopów; stracony na Cytadeli. Jankowski JÓZEF, 1865-1935, pisarz; wiersze, utwory dram., prace filoz.-mistyczne, przekłady (m.in. J.M. Hoene-Wroński). Jankowski KAROL, 1868-1928, architekt; współzałożyciel i prof. Polit. Warsz.; dom towarowy Braci Jabłkowskich i Zakład Sióstr Nazaretanek w Warszawie. Jankowski NARCYZ, 1827-1910, rewol. demokrata; czł. Związku Trojnickiego, organizator (od 1859) kółek spiskowych wśród młodzieży warsz., zawiązku późniejszego obozu „czerwonych"; zesłany. Jankowski S TANISŁAW, ur. 1911, architekt i urbanista, żołnierz AK; współautor planu gen. Warszawy i Warsz. Zespołu Miejskiego; współautor Trasy W-Z i MDM w Warszawie; 1964-65 kier. zespołu ur-

banistów pol. w Skopje; działalność publicystyczna. Janko z Czarnkowa, ok. 1320-ok. 1387, kronikarz,, archidiakon gnieźnieński; 136471 podkanclerzy koronny; jego kronika stanowi cenne źródło do okresu 1333-84. Jan Kropidło, ok. 1360-1421, książę opolski, biskup pozn. 1382-84 i kujawski od 1384; 1415-17 na soborze w Konstancji ostro atakował Krzyżaków. Jan Luksemburski, 1296-1346, król czes. od 1310; rościł pretensje do tronu pol.; 1335 za ich zrzeczenie się uzyskał zwierzchnictwo nad niektórymi księstwami śląskimi. Jan Lutek z Brzezia (Jan Lutkowic), 1405-71, podkanclerzy 1455-64, biskup włocławski od 1463, krak. od 1464; uczestnik licznych misji dyplomatycznych Witolda, Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka. Jan Łodzia ?-1346, biskup pozn. od 1335; 1320-21 i 1339 uczestnik procesów pol.-krzyżackich; przeciwnik ugodowej polityki Kazimierza W.; jeden z pierwszych kompozytorów polskich, Jan Mayen [j. majen], górzysta wyspa norw. na M. Grenlandzkim; 372 km 2 ; ważna stacja meteorologiczna. Jan Muskata, ?-1320, biskup krak. od 1295; zwolennik rządów Przemyślidów w Polsce, występował przeciw Władysławowi Łokietkowi; poparł bunt wójta Alberta. Jannequin [żankę] CLEMENT , ok. 14801560, kompozytor fr.; twórca 263 chansons programowych, ilustrujących sceny z życia miasta, odgłosy przyrody itp.; psalmy, msze. Jannings [janyŋs] E MI L , 1884-1950, niem. aktor teatr, i film.; związany z D e ut sche s T h e at e r ( M e fi st o — Fa u st J.W. Goethego); role w niem. filmach niemych i amer. dźwiękowych (wybitna kreacja w filmie Niebieski motyl). Janocki JAN D ANIEL (właśc. J.D. Jaenisch), 1720-86, bibliograf pol.; bibliotekarz J.A. Załuskiego (pierwszy druk. katalog rękopisów); biobibliogr. słowniki pisarzy pol. (Polonia Utterata..., Janociana...). Jan od Krzyża (właśc. Juan de Yepes), 1542-91, hiszp. pisarz, karmelita; poematy mistyczne o inspiracji bibl. (Pieśń duchowa), traktaty stanowiące komentarz do poematów; kanonizowany. Jan I Olbracht, 1459-1501, król pol. od 1492, syn Kazimierza Jagiellończyka; przyłączył księstwo płockie do Korony; 1496 wydał tzw. konstytucje piotrkowskie; 1497 poniósł na Bukowinie klęskę podczas odwrotu z wyprawy mołdawskiej. Janonis JULIUS , 1896-1917, litew. poeta i pisarz; liryka, wiersze satyr., opowiadania o tematyce rewol.proletariackiej głoszące idee socjalizmu; publicystyka. Janosik JERZY, 2 poł. XVII w., zbójnik tatrzański, bohater podań i pieśni góralskich, także utworów literackich. Janota EUGENIUSZ, 1822-78, filolog, przyrodnik, pionier ochrony przyrody, ksiądz; prof. uniw. we Lwowie; założyciel Galicyjskiego Tow. Ochrony Zwierząt. Janowice Wielkie, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; zakłady papiern.; prewentorium dla dzieci. Janowicz LUDWIK (pseud. Konrad), 18581902, działacz socjalist.; jeden z przywódców I Proletariatu; popełnił samobójstwo na zesłaniu. janowiec (Genista), krzewinka z rodziny motylkowatych; widne lasy Eurazji; w Polsce 3 gat.: j. barwierski (z pędów i kwiatów żółty barwnik), j. ciernisty i j. włosisty. janowiec, włókno otrzymywane z gałązek krzewu, tzw. j.hiszp.; lżejsze od włókna lnu, odporne na gnicie; używane do wyrobu tkanin, sieci, worków itp. Janowiec, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim, nad Wisłą; zamek późnogot.rcnes. (XVI w.), niegdyś jeden z największych w Polsce; zachowane fragmenty baszty, murów, komnat.

Janowiec Wielkopolski, m. w pow. żniń-skim, woj. bydgoskim, nad Wełną; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie przed 1458, — Udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. Janowska ALINA, ur. 1924, aktorka; występy w teatrach warsz., na scenach estradowych, w filmie, radiu i telewizji. Janowski ALEKSANDER, 1866-1944, pionier krajoznawstwa pol. i propagator turystyki; współzałożyciel 1905 Pol. Tow. Krajoznawczego; podróże do Ameryki i na Syberię; książki krajoznawcze i przewodniki. Janowski JAN NEPOMUCEN, 1803-88, działacz demokr., publicysta; w powstaniu 1830-31 reprezentował lewicę w Tow. Patriot.; na emigracji współzałożyciel TDP. Janowski JÓZEF, 1832-1914, działacz powstania 1863; bliski prawicy obozu „czerwonych", sekretarz stanu w Rządzie Narodowym. Janowski JURIJ , 1902-54, pisarz ukr.; wiersze, opowiadania (Opowiadania kijowskie), dramaty, powieści, scenariusze filmowe. janowskie i lipskie lasy (obszar leśny w pd. Lubelszczyźnie), 1944 (9-25 VI) bitwa obronna oddziałów AL, BCh, radz. i AK z hitlerowcami (kontynuowana w Puszczy Solskiej). Janów JAN, 1888-1952, filolog ukrainista; prof. uniw. we Lwowie i Krakowie, czł. PAU; prace z dialektologii i języka ukr., wydania tekstów staropolskich. Janów (Jonava), m. w środk. części Litew.SRR, nad Wilią; 12 tys. mieszk. (1969); zakłady nawozów azotowych. Janów Lubelski, m. pow. w woj. lubelskim; 5,6 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1640. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 50% mieszk.; pobliskie janowskie i lipskie lasy był y re j one m dz i ał ań part yz ancki ch i miejscem bitwy; zniszczony w 90%, odbudowany. Janów Podlaski, w. w pow. bialskim, woj. lubelskim, w pobliżu Bugu; siedziba najstarszej państw, stadniny koni w Polsce, zał. 1817 (araby, angloaraby); 1465-1944 miasto. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszk. J.P. (50%). Jansen CORNELIUS , 1585-1638, teolog flam.; jego koncepcje teol. stały się punktem wyjścia jansenizmu. jansenizm, nurt we fr. i hol. katolicyzmie XVII-XVIII w. wywodzący się od C. Jansena; wymierzony przeciwko jezuickiej moralności; wpływ na życie umysłowe Europy. Jan III Sobieski, 1629-96, hetman w. kor. od 1668, król pol. od 1674; wybitny wódz; 1673 zwyciężył Turków pod Chocimiem; dążył do poprawy stosunków z Rosją; próby odzyskania Prus Książęcych z pomocą Francji; 1683 rozgromił oblegające Wiedeń wojska tureckie. Janssen [-sen] PIERRE JULES, 1824-1907, astronom fr.; odkrył w widmie Słońca linie powstające w atmosferze ziemskiej; pierwszy sfotografował granule. Janta JÓZEF, 1897-1940, działacz ruchu robotn., publicysta; 1928-39 sekr. Okręgowego Kom. Robotn. PPS w Katowicach; czł. Rady Naczelnej CKW PPS; zamordowany przez hitlerowców. Janta-Połczyński ALEKSANDER, ur. 1908, reporter i publicysta; walczył w armii pol. na Zachodzie; po wojnie w USA; zbiory reportaży zagr., wiersze, wspomnienia. jantar →bursztyn. Jantar, kąpielisko mor. w pow. nowodworsko-gdańskim, woj. gdańskim. Jantarny, osiedle w Ros.FSRR (obw. kaliningradzki), nad M. Bałtyckim; 4,7 tys. mieszk (1963); wydobycie i obróbka bursztynu. Jantek z Bugaja (właśc. Antoni Kucharczyk), 1874-1944, poeta lud.; zbiory wierszy (Blade kwiaty z wiejskiej chaty). Jantra, rz. w Bułgarii, pr. dopływ Dunaju; dł. 286 km; gł. m. Tyrnowo.

Jarema 467 Jantzen KAZIMIERZ, 1885-1940, astronom i meteorolog; od 1929 prof. uniw. w Wilnie; publikował prace z zakresu statystyki komet, gwiazd podwójnych i planetoid. Jan I Tzimiskes, 925-976, cesarz bizant. od 969, z dyn. macedońskiej; umocnił pn. granicę państwa i rozszerzył jego obszar kosztem Bułgarii i Arabów. Janus, mit. rzym. opiekun wejść i wyjść oraz wszelkiego początku i końca; wyobrażany z dwiema przeciwległe ustawionymi twarzami; jego świątynia w Rzymie miała kształt bramy o podwójnych drzwiach, otwartych w czasie wojny, zamkniętych w okresach pokoju. Janus, pierwszy wg oddalenia od planety satelita Saturna. janusowy, właściwy Janusowi; dwulicowy, zagadkowy. Janusz I, ok. 1340-1429, książę mazow. od 1374, syn Ziemowita III; lennik Władysława Jagiełły, 1409/10 dostarczył mu posiłków przeciw Krzyżakom; przeniósł stolicę księstwa do Warszawy. Janusz II, 1455-95, książę mazow. od 1471; zjednoczył znaczną część Mazowsza; po jego śmierci Jan Olbracht włączył księstwo płockie do Korony. Janusz III, ok. 1502-26, ostatni książę mazow. z rodu Piastów; po jego śmierci Zygmunt Stary włączył Mazowsze do Korony. Januszewicz TEOFIL, 1796-1876, spiskowiec galicyjski, współzałożyciel Stow. Ludu Pol., działacz TDP (czł. Centralizacji) i Demokracji Pol. XIX w. Januszewska HANNA, ur. 1905, pisarka; utwory dla dzieci i młodzieży (wiersze, baśnie, opowieści hist., sztuki). Januszewski ANTONI, 1852-1937, dziennikarz; założyciel „Dziennika Polskiego" w Detroit (pierwsza udana próba wydawania codziennego pisma polonijnego). Januszkiewicz EUSTACHY, 1805-74, działacz emigr., organizator powstania 1830-31 na Litwie; pionier pol. prasy emigr. („Pielgrzym Polski", Paryż 1832-33); kier. Księgarni i Drukarni Pol. w Paryżu. Januszowski JAN, ok. 1551-1613(?), syn Łazarza Andrysowicza, drukarz, tłumacz; zw. drukarzem Kochanowskiego; zbiory ustaw; próba reformy ortografii pol. Nowy karakter polski (tu też wzory pol. czcionki). Janusz Suchywilk, 1310-82, kanclerz krak. od ok. 1357, arcybiskup gnieźnieński od 1374; doradca Kazimierza W., przeciwnik Andegawenów. Jan ze Stobnicy (Stobniczka, Stobniczanin), ok. 1470-1530, geograf i filozof; zwolennik skotyzmu; prof. Akad. Krak.; autor cenionego w Europie podręcznika do nauki przyrody; jego zbiór wiedzy o świecie Introductio in Ptholomei Cosmographiam zawierał pierwsze wydane w Polsce mapy. Jan z Głogowa, ok. 1445-1507, filozof i uczony; przedstawiciel albertyzmu i prądów humanistycznych; prace podręcznikowe (mat., astr. i in.). Jan z Kolna, XV w., domniemany pol. poprzednik Kolumba; żeglował z polecenia króla duń., Chrystiana I., przypuszcza się, że dotarł (1476) do Labradoru. Jan z Koszyczek, 1 pol. XVI w., tłumacz łac. lud. literatury średniow.; Rozmowy, które miał król Salomon ... z Marchołtem..., Poncjan (tzw. Historia o siedmiu mędrcach). Jan z Lejdy (Jan Beuckelszoon), ok. 1509-36, Holender, przywódca powstania anabaptystów 1534-35 w Minister (Westfalia); objął rządy w mieście (monasterska komuna); po zdobyciu miasta przez biskupa Miinsteru torturowany i stracony. Jan z Lublina, 1 poł. XVI w., organista, kanonik regularny; organowa Tabulatura Jana z Lublina. Jan z Ludziska, ok. 1400-przed 1460, prekursor humanizmu w Polsce; mówca Akad. Krak.; wygłosił m.in. mowę do króla, w której brał w obronę chłopów. Jan z Mirecourt [j. z mirku:r], ?ok.

1347, fr. filozof i teolog; przedstawiciel XIV-wiecznego nominalizmu. Jan z Salisbury [j. z so:lzbəry], ok. 1120-ok. 1180, filozof ang.; przedstawiciel średniowiecznego arystotelizmu; stworzył te-okratyczną koncepcję państwa. Jan z Sącza →Malecki-Sandecki Jan. Jańczak WOJCIECH (pseud. Kostrzewa), 1912-45, działacz ruchu lud., pułkownik; przedstawiciel radykalnego skrzydła ZMW RP „Wici"; 1940-42 komendant BCh Okręgu Łódzkiego. Jański BOGDAN, 1807-40, publicysta; współinicjator zgromadzenia zmartwychwstańców, działacz TDP i Tow. Hist.-Lit; red. „Pielgrzyma Polskiego". Jańsko-Indygirska Nizina, niz. w azjat. części ZSRR, nad M. Łaptiewów i M. Wschodniosyberyjskim; wys. 70-80 m; zabagniona; liczne jeziora; wieczna marzłoć; tundra. Jao, 2356(?)-2258(?) p.n.e., mityczny cesarz Chin z okresu kultury Lungszan; wg tradycji konfucjańskiej wzorowy władca i administrator. Japanaja (Dżafna), m. w Cejlonie, na płw. J., ośrodek adm. Prow. Północnej; 98 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż.; port handl. i rybacki. Japen, grupa wysp indonez. u pn.-zach. wybrzeży Nowej Gwinei; 2,8 tys. km2, ok, 30 tys. mieszk.; gł. wyspa J.; lasy tropik.; połów ryb, pereł. Japet (Iapetus), mit. gr. tytan; ojciec m.in. Prometeusza i Atlasa. japok (Chironectes minimus), jedyny ziemnowodny gat. z grupy dydelfów; dł. do 32 cm i ogona do 40 cm; palce nóg tylnych spięte błoną; żywi się skorupiakami i rybami; Ameryka Pd. Japonia (Nippon, Cesarstwo Japonii), państwo w Azji, na W. Japońskich (największe: Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, 2 Sikoku), na O. Spokojnym; 369,9 tys. km ,402,3 mln mieszk. (1969); stol, Tokio, inne gł. m.: Osaka, Nagoya, Jokohama, Kioto, Kobe, Kitakiusiu; j.u. japoński; J. dzieli się na 46 prefektur. Powierzchnia wysp przeważnie górzysta, liczne czynne wulkany; częste trzęsienia ziemi i tajfuny; klimat monsunowy morski; 70% pow. — lasy, 19% — użytki rolne. Wysoko rozwinięty kraj przem.-roln.; hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł stoczn. (1/2 świat. produkcji statków), samoch. (2 miejsce w świecie), maszyn., elektrotechn., chem.; wysoka kultura rolna; uprawa ryżu, batatów, mandarynek, soi, herbaty; hodowla jedwabników; rybołówstwo (2 miejsce w świecie); gł. porty mor.: Jokohama, Tokio, Kobe, Osaka. — Od pocz. n.e. państwo zw. Yamato; wpływy chiń.; próby centralizacji od VII w.; formalnie cesarstwo, od XII w. rządy kolejnych rodów shogunów; w XIX w. wpływy eur.; 1868 zlikwidowanie shogunatu, 1889 nadanie konstytucji (szerokie uprawnienia cesarza); w I wojnie świat, po stronie Ententy; polityka ekspansji ekon. i terytorialnej; 1931 okupacja Mandżurii, 1937-38 podbój (opanowanie znacznej części) Chin; w II wojnie świat, sojusznik Niemiec hitlerowskich, od 1941 udział w wojnie (do 1943 okupowanie znacznych obszarów Azji Pd.-Wsch.); 1945 kapitulacja, okupacja amer.; od 1947 monarchia (cesarz) konstytucyjna; czł. ONZ od 1956; 1951 traktat pokojowy z mocarstwami zach. i układ jap.-amer. zapewniający wpływy wojsk, i gosp. USA; od 1960 ruch (pod hasłem neutralizacji) przeciwko wpływom amer.; od 1964 proamer. polityka rządu. japonistyka, nauka zajmująca się badaniem języka, literatury, dziejów i kultury Japonii; filologia japońska. japonka, bud. wózek 2-kołowy z przechylną skrzynią do przewozu (na budowie) masy betonowej, zaprawy murarskiej itp. japońska ceramika, wyroby ceram. wytwarzane w Japonii od XII w.; pięknie kształtowane i zdobione; c.j., szczególnie

porcelana, o wysokim poziomie techn. i artyst., jest do dziś masowo eksportowana. Japońskie Morze, część O. Spokojnego, między wybrzeżem Azji a Sachalinem i W. Japońskimi; pow. 978 tys. km2, głęb. do 4226 m, zasolenie ok. 34‰; rybołówstwo; połów perłopławów. japońskie pismo, pismo ideograficznosylabiczne, wywodzące się z chiń.; kilka systemów: najstarszy — kana — ustąpił w IX w. hentaiganie; od XIX w. systemy współcz.: hiragana i katakana (2 do 5 tys. znaków). japoński język, język wschodnioazjat, o nieustalonej przynależności genetycznej, z przewagą elementów ałtajskich; staroj apoński ( I -XI w.) , śre dni oj ap. ( X I I XV w,), nowojap. (od XV w.); zabytki lit. od początku n.e.; pismo japońskie. japoński ogród, rodzaj ogrodu krajobrazowego charakterystyczny dla sztuki jap.; łączył typowe elementy pejzażu (płaskie przestrzenie pokryte trawą i piaskiem, wzgórza, kręte rzeczki, stawy z wyspami, głazy) z akcentami arch. (mostki, pawilony); związany z tradycjami rel. i filoz.; o.j. górski, nizinny, herbaciany, spacerowy, świątynny. Japoński Rów, rów oceaniczny w zach. części O Spokojnego: ciągnie się po wsch. stronie W. Japońskich; głęb. do 10 375 m. Japurá [żapura] (w Kolumbii p.n. Caqueta), rz. w Kolumbii i Brazylii, 1. dopływ Amazonki; dł. ok. 2000 km; żeglowna 1400 km. Japydowie, w starożytności lud iliryjskocelt. w pn. Ilirii (Chorwacja); podbici 34 p.n.e. przez Rzymian. Japygowie, w starożytności ludy prawdopodobnie iliryjskie w pd.-wsch. Italii (m.in. Messapiowie, Kalabrowie). Jaques-Dalcroze [żak -kro:z] É MILE, 1865-1950, szwajc. pedagog muz., kompozytor; twórca rytmiki — systemu ćwiczeń ruchowych wykonywanych w takt muzyki. Jaquet-Droz [żake dro] PIERRE, 1721-90, szwajc. mechanik i zegarmistrz; konstruował złożone wahadłowe zegary ścienne, jak również androidy. jar (kanion), dolina o wąskim dnie i stromych, skalistych zboczach; np.rj. Dniestru, j. Kolorado. Jaracz STEFAN, 1883-1945, aktor; występy gł. w teatrach warsz. i w objeździe; dyr. teatru Ateneum w Warszawie; artysta-społecznik; więzień Oświęcimia; Judasz K. Tetmajera, Smugoń — Przepióreczka S. , Żeromskiego, Arnolf — Szkoła żon Molie-ra. Jaraczewska ELŻBIETA, 1791-1832, powieściopisarka; romanse (Zofia i Emilia); powiastki dla dzieci. Jarama [charama], rz. w Hiszpanii pr. dopływ Tagu; dł. 199 km. Jarand z Brudzewa, ok. 1380-1450, wojewoda inowrocławski od ok. 1426, sieradzki od 1439, dyplomata; wielokrotny poseł pol. w rokowaniach z Krzyżakami. Jarczyk HENRYK, 1889-1949, działacz nar. na Sląsl'u; 1920 komisarz plebiscytowy w Katowicach; w okresie międzywoj. w Pol. Związku Zachodnim. jard (yard), yd., podstawowa jednostka długości w ang. (do 1971) i amer. układach jednostek miar; 1 yd. = 3 ft. (stopy) = 36 in. (cali) ≈ 0,9144 m. Jardines de la Reina [chardines de la rre ina], grupa wysp kubańskich na M. Karaibskim, w pobliżu pd. wybrzeży Kuby. jardin particulier [żardę partikülje; fr.] →giardino segreto. Jarecka GUSTAWA, 1908-42, pisarka; powieści z życia proletariatu (Ludzie i sztandary); zginęła w warsz. getcie. Jarecki HENRYK, 1846-1918, kompozytor, dyrygent, pedagog; opery (Barbara Radziwiłłówna, Mazepa), dramat Mindowe, utwory symf., kameralne, wokalne. Jarema MARIA, 1908-58, malarka, rzeźbiarka; czł. Grupy Krakowskiej; uprawiała sztukę bezprzedmiotową — rzeźby, tempery, monotypie (Rytmy, Penetracje),

468 Jarema Jarocin, m. pow. w woj. pozn.; 18,2 tys. sekr. Kom. Obw. PPR Radomsko-KieleckoJarema WŁADYSŁAW, ur. 1896, aktor, reżyser i dyr. teatrów lalkowych; założyciel mieszk. (1970); przemysł maszyn, (obra- Częstochowskiego. (1945) krak. teatru „Groteska", twórca biarki, maszyny dla leśnictwa), drzewny, Jarosz STEFAN, 1903-58, geograf i podróżodzieżowy; węzeł kol.; prawa miejskie nik; odbył 3 podróże po Ameryce Pn. (gł. wielu jego nowocz. przedstawień. Jaremcze, m. w Ukr.SRR (obw. iwano- przed 1257. — Udział mieszkańców J. w badania Wyspy Kościuszki w Archip. Alekfrankowski), w Karpatach, nad Prutem; powstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie sandra); prace z ochrony przyrody (Krajobrazy Polski i ich pierwotne fragmenty). 4,4 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko klima- między woj. ośrodek ruchu robotniczego. Jarocki FELIKS PAWEŁ, 1790-1865, zoolog, Jaroszenko NIKOŁAJ A., 1846-98, malarz tyczne. ros.; jeden z gł. przedstawicieli pieriedwijare rośliny, jednoroczne rośliny upraw- organizator i kier. warsz. Gabinetu Zool.; ne siane na wiosnę i dojrzewające w tym prof. Uniw. Warsz.; podręcznik Zoologia... żników; portrety, obrazy rodzajowe (Życie Jarocki JERZY, ur. 1929, reżyser; insceni- jest wszędzie), pejzaże. samym roku, np. owies, proso, gryka, pszeJaroszewicz PIOTR, ur. 1909, działacz pozacje gł. w teatrach Katowic, Krakowa i nica jara. Jari [żari], rz. w Brazylii, 1. dopływ Wrocławia; Trzy siostry A. Czechowa, lityczny, generał; 1944 zastępca dowódcy I Armii WP, 1945-50 wicemin. obrony nar.; Amazonki; dł. 580 km; liczne wodospady. Stara kobieta wysiaduje T. Różewicza. Jarocki WŁADYSŁAW, 1879-1965, malarz; od 1952 wicepremier; od 1948 czł. KC, od Jarkend, m. w Chinach (SinciangUjgur), nad rz. Jarkend-daria; 55 tys. czł. stow. Sztuka; prof. ASP w Krakowie; 1964 zastępca czł. Biura Polit. KC PZPR; mieszk. (1957); rzemiosło (dywany, typy lud. i sceny rodzajowe z Huculszczy- od 1970 czł. Biura Polit. KC PZPR i premier. jedwabnictwo); węzeł szlaków zny i Podhala, portrety, pejzaże. Jaroszewska ZOFIA, ur. 1902, aktorka teJaroń ELŻBIETA, ur. 1941, tancerka; sokarawanowych. atrów krak.; prof. PWST w Krakowie; Jarkend-daria, rz. źródłowa Tarymu listka Teatru Wielkiego w Warszawie. Jaroń JAN NIKODEM (pseud. Arios), 1881- George Sand — Lato w Nohant J. Iwasz(Chiny); dł. ok. 1000 km; gł. m. Jarkend. Jarkowski PAWEŁ, 1781-1845, 1922, śląski poeta i dramaturg; liryka oso- kiewicza, Mary Tyrone — U kresu dnia nauczyciel i bibliotekarz. Liceum bista i patriot. (Z pamiętnika Górnośląza- E. O'Neilla. Jaroszowiec, w. w pow. olkuskim, woj. Krzemienieckiego; pierwszy wykładowca ka), dramaty (Wywłaszczenie, Wojsko św. krak.; huta szkła. Jadwigi). bibliografii w Polsce. Jaroszów, w. w pow. świdnickim, woj. Jarkowski STANISŁAW, 1882-1947, dzien- Jarosiński WITOLD, ur. 1909, działacz nikarz; współorganizator szkoły dzienni- ruchu robotn.; czł. KZMP, 1947-48 wrocławskim; wielka kopalnia glin ogniokarskiej przy Tow. Kursów Nauk. (1917). sekr. KW PPR, 1949-50 — PZPR we trwałych. Jaroszyk KAZIMIERZ, 1878-1941, działacz Jarkowski WITOLD, 1875-1918, pol. pio- Wrocławiu, Krakowie i Warszawie; 1950-56 nier lotnictwa, inżynier, aeronauta, teore- min. oświaty; od 1954 czł., 1956-68 sekr. KC nar. i społ. na Mazurach i Warmii, publityk i konstruktor lotn.; prof. Instytutu PZPR; 1957-60 I sekr. KW PZPR w cysta; red. „Mazura" i ;,Gazety OlsztyńTechnol. w Petersburgu; współpracował z Warszawie; sekr. Ogólnopol. FJN; 1968-72 skiej"; sekr. Mazurskiej Partii Lud. i Związku Polaków w Prusach Wsch. I. Sikorskim przy budowie samolotu „Ilja czł. Rady Państwa PRL. Muromiec". Jarosław, m. pow. w woj. rzeszowskim, (1920-23). Jaroszyński MAURYCY, ur. 1890, prawnik; jarl, pierwotnie wojownik normański, nad Sanem; 29,0 tys. mieszk. (1970); przewódz drużyny wikingów; w średniow. mysł spoż., włók.; zespoły klasztorne specjalista w dziedzinie prawa adm.; Skandynawii tytuł namiestników królew- (XVII-XVIII w.), kamienice (XVII-XVIII prof. Uniw. Warsz., czł. PAN. Jaroszyński TADEUSZ, 1863-1917, pisarz, skich. w.), m.in. późnorenes. kamienica Orjarłyki, dekrety władców tur., gł. chanów settich — obecnie muzeum. . — Prawa krytyk artyst., rysownik; modernist. draZłotej Ordy i chanów krymskich; począt- miejskie 1323; w XIV-XVI w. słynne jar- maty, powieści, nowele. Jarowit, mit. słow. bóg wojny, bóstwo kowo pisane w języku ujgurskim, później marki. W okresie międzywoj. ośrodek ru— arabskim; cenne źródło do poznania u- chu lud.; 1939 walki 10 brygady pancer- lokalne czczone w Hobolinie (obecnie stroju polit.-prawnego Ordy. nej; w czasie okupacji hitlerowskiej Havelberg, NRD) i Wołogoszczy (obecnie Volgast, NRD), gdzie w świątyni wisiała jarmark, ekon. → targ. 2 obozy jenieckie. jarmarki, hist. w średniowieczu podstaJarosław, m. obw. w Ros.FSRR, port złota tarcza poświęcona bogu. jarowizacja (jaryzacja, wernalizacja), wowa forma handlu; w Polsce j. pojawiły nad Wołgą; 517 tys. mieszk. (1970); duży się w XIV w.; odbywały się w określone ośr. przemysłu gł. chem., nadto rafinacja procesy biochem. zachodzące w roślinach dni roku i w określonym miejscu; w czasie ropy naft., przemysł maszyn., włók., gu- jednorocznych ozimych, też w wieloletich trwania nie obowiązywały ogranicze- mowy; węzeł komunik.; muzeum; klasztor nich, pod wpływem niskich temp., warunnia handl. (np. prawo składu). Spaso-Preobrażeński (XII w.), cerkwie kujące ich zakwitanie. jarozyt, minerał, zasadowy siarczan pojarmułka, obcisła płytka czapeczka, su- (XVII w.); klasycyst. budowle. kienna lub aksamitna, przykrywająca czuJarosław Bogoria ze Skotnik, ok. 1276- tasu i żelaza; żółty lub brunatnawy; wybek głowy, noszona gł. przez Żydów. 1378, kanclerz krak. od 1322, arcybiskup stępuje w strefie utlenienia złóż zawieraJarmund STANISŁAW, 1824-1904, działacz gnieźnieński 1342-74, prawnik; doradca jących siarczki żelaza; używany do wyroniepodległościowy, inżynier; czł. tajnych Władysława Łokietka i Kazimierza W.; bu proszków do polerowania. Jarra EUGENIUSZ, ur. 1881, prawnik; związków w zaborze ros. 1848-50, komi- 1339 prokurator na procesie pol.-krzyżacsarz Rządu Nar. 1863 na Galicję, czł. Kom. kim w Warszawie; współdziałał w opraco- specjalista z zakresu teorii i filozofii prawa; kontynuator psychol. teorii prawa; Zjednoczenia Emigracji Pol. 1866-69. waniu statutów piotrkowsko-wiślickich. jarmuż (Brassica oleracea var. acephala Jarosławiec, kąpielisko mor. w pow. sła- od 1939 na emigracji. Jarring [-rin] GUNNAR, ur. 1907, szwedz. subvar. laciniata), dwuletnia roślina wa- wieńskim, woj. koszalińskim. rzywna z rodziny krzyżowych, do 1,5 m jarosławiecka ugoda, 1848, układ dyplomata i językoznawca; od 1940 w krawys., o jadalnych (po ugotowaniu), fryzo- zawarty (we w. Jarosławiec w pow. jach Azji; od 1964 ambasador w ZSRR, wanych liściach.r średzkim) w okresie powstania wielkopol. od 1965 zarazem w Mongolii; od 1967 Järnefeld [je -] ARMAS, 1869-1958, fiń. między Kom. Nar. a prus. gen. W. równocześnie mediator ONZ w konflikcie dyrygent i kompozytor; ceniony wykonaw- Willsenem; ograniczał siły powstańcze do izrael.-arabskim. u Jarrow [dżäro ], m. w W. Brytanii (Anca zwł. oper Mozarta, Wagnera; utwory 3 tys. ludzi w zamian za przejęcie symf., fortepianowe, muzyka sceniczna, władzy adm. w ręce pol.; zerwany prus. glia), nad rz. Tyne, w zespole miejskim Newcastle-(up)on-Tyne; 27 tys. mieszk. kantaty. atakiem na Książ Wielkopolski. Järnefelt [jer-] ARVID, 18-31-1932, pisarz Jarosław Mądry, 978-1054, w. książę ki- (1966); przemysł stoczn., metal., chem., papierniczy. fiń.; realist. powieści i dramaty, pod sil- jowski od 1016, syn Włodzimierza W.; Jarry [żari] ALFRED, 1873-1907, pisarz nym wpływem L. Tołstoja. rozgromił Połowców; rozbudowa miast; Järnefelt [jer-] EERO NICOLAI, 1863-1937, powstanie najstarszej części zbioru praw fr., jeden z prekursorów „teatru absurdu"; groteskowa sztuka Ubu król czyli Polacy, malarz fiń.; nastrojowe pejzaże, realist. Prawda Ruska. sceny rodzajowe, portrety, malowidła Jarosław Ośmiomysł, ?-1187, książę ha- powieści, poezje. ścienne. licki od 1153, syn Władymirka; rozkwit jarstwo → wegetarianizm. Jaruzelski WOJCIECH, ur. 1923, generał; Jarnés y Millàn [charnes i miljan] BEN- państwa. JAMIN, 1888-1949, pisarz hiszp.; powieści Jarosławski JEMIELJAN M. (właśc. Miniej od 1960 szef Gł. Zarządu Polit. WP i wicemin. obrony nar.; od 1965 szef Sztabu pisane poet. stylem, eseje o literaturze J. Gubelman), 1878-1943, radz. działacz ruchu robotn., historyk; czł. AN ZSRR; Gen. WP; od 1968 min. obrony nar.; od i sztuce. Jarnuszkiewicz JERZY, ur. 1919, współorganizator powstania zbrojnego 1970 zastępca czł., od 1971 czł. Biura Polit. rzeźbiarz i grafik; prof. ASP w Warszawie; (1917) w Moskwie, 1921 sekr. KC RKP(b). KC PZPR; czł. Rady Nacz. i Prezydium rzeźba pomnikowa, kompozycje Járosy (Jarossy) FRYDERYK, 1890-1960, Zarządu Gł. ZBoWiD Jarva RISTO, ur. 1934, fiń. reżyser film.; przestrzenne w metalu, grafika (gł. pol. konferansjer i reżyser kabaretowy, ekslibris); Międzynarodowy Pomnik pochodzenia węg.; występy w Qui pro filmy krótkometrażowe i fabularne, o ambicjach społ. (Dziennik młodego małżeńMęczeństwa w Oświęcimiu (z J. Pałką Quo. jarosz (wegetarianin), człowiek nie jada- stwa). oraz zespołem wł., m.in. P. Cascellą i G. jaryzacja, roln. → jarowizacja. jący potraw mięsnych. Simoncinim). Jarnuszkiewicz KRYSTYN, ur. 1930, rzeź- Jarosz JÓZEF (pseud. Wicek), 1902-70, jarząb (Sorbus), ozdobne drzewo lub krzew z rodziny różowatych; lasy i biarz; gł. rzeźba w metalu (Ikar, Ziemia działacz ruchu robotn. i ruchu oporu, puł— żelazo spawane; Gromnica — metal kownik; od 1924 działacz KZMP, później zarośla półkuli pn.; w Polsce brekinia, KPP; 1940-42 organizator Zjednoczenia jarzębina, mąkinia, j. szwedzki na spawany). Jarochowski KAZIMIERZ, 1829-88, histo- Robotn.-Chłopskiego; 1942-44 sekr. Kom. Pomorzu, j. nieszypułkowy w Tatrach. jarząb brekinia → brekinia. ryk epoki saskiej, wydawca źródeł, publi- Okr. PPR Kielce i dowódca GL; 1944-45 cysta; czł. AU; Dzieje panowania Augusta II...

jaspisowa ceramika 469 jarząbek (Tetrastes bonasia), ptak leśny; dł. 36-45 cm; upierzenie rdzawoszare w białe plamy; roślinożerny; Eurazja; łowny. jarząb mączny → mąkinia. jarząb pospolity → jarzębina. jarzenie → luminescencja. jarzeniowa lampa: 1) jarzeniówka — lampa elektronowa gazowana, w której pod wpływem przyłożonego napięcia zachodzi wyładowanie jarzeniowe; stosowana do sygnalizacji, stabilizacji napięcia, zliczania impulsów itp.; 2) rura jarzeniowa (potocznie neon) — lampa elektr., w której źródłem promieniowania świetlnego jest wyładowanie jarzeniowe w gazie rozrzedzonym (np. neonie, helu). jarzeniowa rura → jarzeniowa lampa (2). jarzeniowe wyładowanie, rodzaj wyładowania elektr. w gazach rozrzedzonych, dającego intensywne świecenie. jarzeniówka → jarzeniowa lampa (1). jarzębiak, wytrawna wódka owocowa o mocy 40%, ze spirytusu, nalewów i de stylatów z owoców jarzębiny, domieszek aromatyczno-smakowych, cukru i wody. jarzębina (jarząb pospolity, Sorbus aucuparia), drzewo pospolite w lasach i zaroślach całej Polski; owoce koralowoczerwone, stosowane w lecznictwie i prze myśle spoż., drewno — w stolarstwie. Jarzębski ADAM, przed 1590-1648, kompozytor, skrzypek, poeta i budowniczy; kompozycje Canzoni e concerti; wierszowany Gościniec abo krótkie opisanie Warszawy... Jarzębski JÓZEF, 1878-1955, skrzypek, zasłużony pedagog; Szkoła na skrzypce. jarzmo, techn.: 1) pionowy kadłub maszyny w postaci kabłąka lub ramy; 2) element mechanizmu jarzmowego z podłużnym wycięciem, w którym ślizga się tzw. kamień, połączony przegubowo z korbą. jarzmo, zootechn. dawny prymitywny zaprzęg dla bydła roboczego, w formie ramy drewn., niekiedy obszytej skórą. jarzmo masztu, uchwyt utrzymujący maszt jachtu lub łodzi w pozycji pionowej. jarzmowe łuki, łuki kostne, prawy i lewy, łączące trzewioczaszkę z mózgoczaszką u gadów, ptaków, ssaków i człowieka (poniżej skroni). jarzmowy mechanizm, mechanizm przekształcający obrotowy ruch korby w prostoliniowy ruch suwaka za pomocą zespołu: jarzma i poruszającego się w jego prowadnicy kamienia ślizgowego, połączonego przegubowo z korbą; używany np. we frezarkach. Jarzynówna-Sobczak JANINA, ur. 1915, choreograf, baletmistrz, pedagog; od 1950 w Operze i Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku. jasak, danina w naturze (gł. drogie futra) ściągana z ludów Powołża i Syberii przez miejscowych książąt, od XVII w. przez carskich urzędników. jasełka → szopka. jasiek: 1) mała poduszka pod głowę; 2) odmiana fasoli o dużym, białym ziarnie; ziarna tej fasoli. Jasienica PAWEŁ (właśc. Leon Lech Beynar), 1909-70, pisarz i publicysta; żołnierz AK; cykl eseistycznych książek hist. Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów, szkice publicyst., reportaże. Jasienica, w. w pow. bielskim, woj. katowickim; fabryka mebli. Jasienica Rosielna, w. w pow. brzozowskim, woj. rzeszowskim, nad rz. Stobnicą; barok, kościół drewn. (1770), wystrój rokoko; 2 poł. XIX W.-1919 miasto. Jasień, m. w pow. lubskim, woj. zielonogórskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); fabryka maszyn bud., przemysł drzewny; prawa miejskie 1660. Jasieńczyk MARIAN (właśc. Wacław Karczewski), 1855-1911, pisarz i dziennikarz; powieść W Wielgiem, dramat, nowele; elementy realizmu i naturalizmu. Jasieński BRUNO, 1901-39, poeta i pro-

zaik; współtwórca pol. futuryzmu, związany z rewol. lewicą; od 1929 w ZSRR; wiersze (But w butonierce), poematy (Słowo o Jakubie Szeli), powieści (Palę Paryż). Jasieński FELIKS (pseud. Manggha), 1861-1929, kolekcjoner dzieł sztuki; propagator japońszczyzny, wywarł wpływ na sztukę Młodej Polski. Jasieńskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Kaszubskim (woj. koszalińskie); pow. 614,3 ha, głęb. do 32,2 m; wypływa Łupawa. Jasiński FELIKS, 1856-99, inżynier budowlany; prof. instytutów techn. w Petersburgu; projektował budowle kol.; prace z dziedziny teorii prętów ściskanych. Jasiński FELIKS, 1862-1901, grafik, malarz; od 1882 w Paryżu; grafika reprodukcyjna (miedzioryty, akwaforty). Jasiński JAKUB, 1761-94, generał, jakobin pol., poeta; dowódca wojsk litew. w powstaniu 1794, poległ w obronie Pragi; autor wierszy patriot.-rewol.; Do egzultantów polskich o stałości, Do narodu. Jasiński JAN TOMASZ SEWERYN, 1806-79, aktor i reżyser teatru warsz.; pedagog; 1851-62 dyr. WTR; autor, tłumacz i adaptator wielu utworów scenicznych. Jasiński ROMAN, ur. 1900, pianista, krytyk muz., od 1945 red. nacz. Działu Muzycznego Pol. Radia. Jasiński ROMAN, ur. 1912, tancerz i pedagog; solista wielu zespołów baletowych cur. i araer.; od 1947 w USA. Jasiński WŁADYSŁAW (pseud. Jędruś), 1909-43; w czasie okupacji twórca i dowódca organizacji Jędrusie; poległ w walce. Jasiński WŁADYSŁAW, ur. 1916, lekarz radioterapeuta i onkolog; prof. i dyr. Instytutu Onkologii w Warszawie, czł. PAN; wprowadził w Polsce metody izotopowe do medycyny klinicznej. Jasiołda, rz. w Białorus.SRR, 1. dopływ Prypeci; dł. 242 km. Jasiołka, rz., pr. dopływ Wisłoki; dł. 66 km, dorzecze 513 km2; gwałtowne wezbrania. Jasionowski MAKSYMILIAN (pseud. Marek z Chin), 1867-1957, śląski pisarz lud.; publicystyka społ. i patriot., wiersze, pieśni, nowele i powieści o tematyce śląskiej. Jasiukiewicz STANISŁAW, ur. 1921, aktor; występy w teatrach Wrocławia i Warszawy; Wielki Ks. Konstanty — Noc listopadowa S. Wyspiańskiego, Posa — Don Karlos F. Schillera; role film. i telewizyjne. jaskier (Ranunculus), kosmopolityczna, trująca roślina zielna; w Polsce 25 gat. — na polach, łąkach, nad wodami. jaskinia (grota), naturalna, osłonięta ze wszystkich stron przestrzeń w skale, z wylotem na zewnątrz, dostępna dla człowieka; najczęściej powstaje wskutek rozpuszczania skał (gł. wapieni i dolomitów) przez wody podziemne. jaskiniowiec, człowiek z epoki przedhistorycznej zamieszkujący jaskinie; człowiek pierwotny. Jaskólska ALEKSANDRA, ur. 1922, reżyser filmów oświat, i popularnonauk. (Niesporczaki). jaskółcze gniazda, potrawa przyrządzana rozgotowanych gniazd salangan; przysmak kuchni chińskiej. jaskółcze ziele, bot. → glistnik jaskółcze ziele. jaskółczy ogon, zool. → paź królowej. jaskółka, rodzaj żakietu o długich połach, ukośnie ściętych, modny w 2 poł. XIX w. jaskółka, teatr → paradyz. jaskółki (Hirundinidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków z rzędu wróblowatych; 75 gat.; doskonale latają; większość buduje gniazda z gliny; owadożerne; np. brzegówka, dymówka, oknówka; chronione. jaskra (glaukoma), schorzenie oka wywołane podwyższeniem ciśnienia śród-

gaikowego wskutek utrudnionego odpływu cieczy wodnej z oka; objawią się gł. silnymi bólami oka i zaburzeniami widzenia; nie leczona powoduje ślepotę. jaskrawościomierz (nitomierz), przyrząd do pomiaru luminancji powierzchni odbijających światło lub świecących. jaskrawość, dawna nazwa luminancji. jasło, paśnik (dla owiec i zwierzyny dzikiej) w formie dwustronnego, przenośnego koryta z umocowanymi na nim drabinami. Jasło, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Wisłoką; 17,1 tys mieszk. (1970); rafineria ropy naft., huta szkła, zakłady chem., spoż.; węzeł kol.; prawa miejskie 1366. — Od XIX w. przemysł naftowy; w okresie między woj. ośrodek ruchu robotn.; 1939 znacznie zniszczone; 1940-44 w pobliskich Warzycach hitlerowcy rozstrzelali ok. 4 tys. osób; 1943 oddział AK uwolnił 120 więźniów; w działaniach woj. zniszczone w 97%; odbudowane. jasmon C11Hł6O, nienasycony keton, bezbarwna ciecz o zapachu jaśminu; występuje w olejku pomarańczowym i jaśminowym; otrzymywany syntetycznie; cenny składnik kompozycji zapachowych. Jasnorzewska-Pawlikowska MARIA, 1893-1945, córka W. Kossaka, poetka; od 1940 w Anglii; subtelna liryka osobista, gł. miłosna: zbiory (Różowa magia, Śpiąca załoga, Krystalizacje), komedie. jasność, astr. oświetlenie płaszczyzny umieszczonej ponad atmosferą ziemską prostopadle do kierunku promieniowania danego obiektu (np. gwiazdy lub planety); wyrażana jest zwykle w logarytmicznej skali wielkości gwiazdowych. jasność, fiz. termin używany w znaczeniu natężenia oświetlenia i luminancji świetlnej. jasność absolutna, jasność wyrażona w wielkościach gwiazdowych, jaką miałaby gwiazda (lub inny obiekt), gdyby znajdowała się w odległości 10 parseków od Ziemi. jasność absolutna bolometryczna, wyrażona w skali wielkości gwiazdowych całkowita moc promieniowania gwiazdy (lub innego obiektu) we wszystkich długościach fali. jasność obiektywu, jedna z wielkości charakteryzujących obiektyw fot., liczbowo równa kwadratowi otworu względnego. jasnota (Lamium), eurazjat. roślina zielna z rodziny wargowych; kwiaty o specyficznym zapachu; w Polsce (pola, przydroża, zarośla) 6 gat, m.in. j. biała, zw. głuchą pokrzywą, lecznicza. Jasný VOJTECH, ur. 1925, czes. scenarzysta i reżyser film.; filmy poet. (Gdy przychodzi kot) i ukazujące współczesną problematykę wiejską (Wszyscy dobrzy rodacy). jaspé [zaspy], tkanina z przędzy skręcanej z dwóch różnobarwnych nitek (tzw. przędzy j.). Jasper Park Narodowy [p. n. dżäs], w Kanadzie (stan Alberta), zał. 1907, pow. 1 087 800 ha, na wsch. stronie Gór Skalistych; pole lodowe na stokach góry Kolumbii, lodowce (m.in. Athabasca), jeziora, kaniony, wodospady, lasy szpilkowe z niedźwiedziem czarnym i szarym, wilkiem, rosomakiem, pumą, kozą śnieżną. Jaspers KARL, 1883-1969, filozof niem., jeden z gł. przedstawicieli egzystencjalizmu; prof. uniw. w Heidelbergu (1937 odsunięty od nauczania), od 1948 uniw. w Bazylei. jaspis, skala osadowa składająca się gł. z chalcedonu i kwarcu; czerwony, żółty, brun. lub zielony, b. twardy; stosowany do wyrobu sprzętu laboratoryjnego oraz przedmiotów ozdobnych. jaspisowa ceramika, wyroby Wedgwooda z delikatnej barwionej kamionki, zdobione płaskorzeźbą nakładaną z glinki białej; produkowane w Anglii od ok. 1775, naśladowane potem przez inne wytwórnie.

470 Jassy Jassy (Iasi), m. we wsch. Rumunii, ośr. adm. okręgu I.; 174 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., włók., spoż.; uniw.; galeria malarstwa; cerkwie: św Mikołaja (XV w.), Trzech Świętych i monastyr Golia (XVII w.), pałace (XVIL XVIII w.). 1 7 9 2 pokój z awart y mi ę dz y Rosj ą a Turcją, m.in. ustalono nową granicę na wybrzeżu M. Czarnego. Jastarnia, osiedle w pow. puckim, woj. gdańskim, na Mierzei Helskiej; 3,8 tys. mieszk. (1968); port rybacki i kąpielisko morskie. 1 9 3 9 cię ż ki e walki oddz i ał ów pol . z wojskami hitlerowskimi w obronie Helu. jastorfska kultura, archeol. kultura z okresu ok. 600 p.n.e.-pocz. n.e. na zach. Pomorzu; nazwa od cmentarzyska w Jastorf k. Hanoweru (NRF). Jastremski (Jastrzębski) L EO N , 18441907, konsul gen. USA w Callao (Peru) 1887; Sekretarz Dep. Rolnictwa 1893; gubernator Luizjany 1907. Jastrowie, m. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim, nad Oską; 6,1 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud,, drzewny; prawa miejskie 1602. 1945 (2-3 II) b. ciężkie walki oddziałów 1 armii WP, które zniszczyły silny punkt oporu wojsk niem. na przedpolu Wału Pomorskiego. jastrun →margerytka. Jastrun M IECZYSŁAW, ur. 1903, poeta, eseista; liryka filoz. i moralistyczna związana z tradycją klasycyst.-romant. i symbolizmem; zbiory wierszy (Godzina strzeżona), biografie lit. (Mickiewicz), eseje (Wolność wyboru), przekłady i antologie poetyckie. jastrunie, złocienie uprawiane na rabatach i na kwiat cięty, wyhodowane gł. z Chrysanthemum maximum; mają kwiaty duże, pojedyncze. jastrych, bud. bezspoinowa posadzka lub podłoże układane z materiałów twardniejących po pewnym czasie; wykonywany m.in. z estrichgipsu, cementu, skałodrzewu. Jastrzębia Góra, osiedle w pow. pucki m, woj. gdański m, nad Bał t yki e m; 1,8 tys. mieszk. (1968); kąpielisko morskie. jastrzębie (Accipitridae), rodzina kosmopolitycznych ptaków drapieżnych; ok. 200 gat.; polują na drobne ssaki i ptaki; np. gołębiarz, krogulec. jastrzębiec (Hieracium), bylina z rodziny złożonych; w Polsce rośnie kilkadziesiąt gat., najpospolitszy j. kosmaczek, tzw. niedośpiałek — owłosiony, leczniczy. Jastrzębiec (Boleścic), szlachecki herb pol.; podkowa złota barkiem w dół, między jej ramionami złoty krzyż, w polu błękitnym; wśród kilkuset rodzin herbu J. byli: Święciccy, Zborowscy. Jastrzębiec Kozłowski CZESŁAW, 1894— 1956, tłumacz, poeta, filozof; liryka filoz.rel., przekłady z klasyki ros., fr., ang.amer., jugosł. epiki ludowej. Jastrzębie Zdrój, m. w pow. wodzisławskim, woj. katowickim; 24,4 tys. mieszk. (1970); uzdrowisko (solanka, borowina) i ośr. przem. (kopalnia węgla kam.); prawa miejskie 1963. Jastrzębowska-Sigmund H ALI NA , ur. 1907, plastyczka, pedagog; współpracowała z Ładem; szkło artyst., architektura wnętrz. Jastrzębowski WOJCIECH, 1799-1882, botanik, leśnik, meteorolog; prof. Instytutu Agronomicznego w Marymoncie; zebrał bogaty zielnik i odkrył nowe dla Polski gat. roślin. Jastrzębowski WOJCIECH, 1884-1963, malarz, grafik; prof. ASP w Warszawie; współzałożyciel Warsztatów Krak., Ładu i IPS; gł. sztuka użytkowa (meble, tkaniny, witraże, wnętrza). Jastrzębski Korwin JAN, 1805-52, paleograf, historyk, publicysta emigr.; uczestnik rewolucji węg. 1848-49. jasyr, w dawnej Polsce niewola u Tur-

ków lub Tatarów; także nazwa jeńców przez nich uprowadzonych. Jaszberény [ja:sbere:ni], m. w środk. Węgrzech; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn.; ośr. krainy Jászság. jaszcz, artyleryjski wóz amunicyjny. Jaszczołd WOJCIECH, 1763-1821, architekt, malarz i dekorator; romant. pawilony parkowe w Arkadii, Natolinie i Wilanowie; wnętrza (m.in. świątyni Sybilli w Puławach). jaszczur →szagryn. Jaszczurka, jeden z gwiazdozbiorów. jaszczurki (Sauria), najliczniejsza grupa gadów współcz. z grupy łuskoskórych; ok. 3 tys. gat.; lądowe; barwne, smukła budowa, ogon długi, łamliwy (duża zdolność regeneracji); gł. drapieżne; występują wszędzie poza strefą polarną; w Polsce padalec, zwinka i żyworódka, chronione. Jaszczurówka, dzielnica w Zakopanem; ciepłe źródła (ok. 20°). jaszczury latające →pterozaury. jaszmak, zasłona noszona przez kobiety tur., okrywająca twarz i szyję. Jaszowiec, ośr. wypoczynkowy w Ustroniu (woj. katowickie). Jászság [-ssza:g], kraina hist. w środk. Węgrzech; dawny obszar osiedlenia Jazy gów; gł. m. Jászberény. J aszuński S A LO MO N ( pse ud. J ust yn, H. Bacewicz i in.), 1902-38, działacz ruchu robotn., językoznawca; od 1925 czł. KPP; od 1930 red. „Czerwonego Sztandaru"; poległ w Hiszpanii. Jaszyn ALEKSANDR J. (właśc. A.J. Popów), 1913-68, poeta ros.; utwory lir., poematy epickie z życia wsi radz.; cykl portretów o budowniczych elektrowni na Wołdze. Jaśkiewicz JAN DOMINIK, 1749-1809, lekarz, chemik, przyrodnik; prof. Uniw. Jag.; gen. konsyliarz do spraw górnictwa i przemysłu Komisji Skarbu Koronnego; założył ogród bot. w Krakowie. Jaśkowski S TANI SŁAW , 1906-65, logik i matematyk; rektor uniw. w Toruniu; autor prac z logiki matematycznej. Jaśliska, w. w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, nad Jasiołką; 1366-przed 1915 miasto. jaśmin (Jasminum), tropik, krzew lub pnącze; w szklarniach uprawia się gł. na kwiat cięty 2 gat.; w Polsce nazwą j. określa się błędnie jaśminowiec. jaśminowiec (jaśminiec, Philadelphus), krzew występujący w Europie, Ameryce Pn. i Azji; w Polsce powszechnie sadzi się j. wonny, o białych, wonnych kwiatach, błędnie zw. jaśminem, i odmiany ogrodowe. jatagan, broń sieczna, rodzaj kindżału, użvwany na wsch. od XVI w. Játiva [cha-], m. w Hiszpanii (Walencja); 20 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; zabytki; ośr. turystyczny. Jatowt M AKSYMILIAN →Gordon Jakub. jatrochemia (chemiatria), kierunek w chemii i medycynie w XVI i XVII w., reprezentujący pogląd, że gł. zadaniem chemii jest wyjaśnianie procesów zachodzących w organizmie ludzkim i preparowpnie leków. Jaú [żau], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 31 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. J aunde ( Jaoundé ) , st ol . Kame runu; 120 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spoż., włók., metal.; uniwersytet. Jaurès [żores] JEAN, 1859-1914, fr. działacz socjalist., historyk i filozof; przywódca fr. partii socjalist., jeden z przywódców II Międzynarodówki; zamordowany przez fr. szowinistę. Javari [żawari] (hiszp. Yavari), rz. na granicy Brazylii i Peru, pr. dopływ Amazonki; dł. 1000 km. jawa, jeden z ważniejszych gatunków kawy azjat.; ma ziarna o b. ścisłej tkance, barwie żółtobrązowej i niemiłym zapachu.

Jawa, wyspa indonez. w Wielkich W. Sundajskich; 126,5 tys. km2, 62,7 mln mieszk. (1961); górzysta, na pn. i pd. — niziny; liczne wulkany; uprawa ryżu, herbaty, tytoniu, trzciny cukr.; hodowla bydła; rybołówstwo; gł. m.: Djakarta, Surabaja, Bandung. Jawajczycy, najliczniejsza grupa etniczna Indonezji, mieszkańcy Jawy; około 45 mln; tradycyjne formy stroju i sztuki ludowej. jawajka, lalka teatr, poruszana od dołu ręką aktora (głowa i korpus j.) oraz za pomocą drutów lub patyczków (ręce j.). Jawajskie Morze, zach. część O. Spokojnego, między Sumatrą, Borneo, Celebesem i Jawą; pow. ok. 480 tys. km 2 , głęb. do 89 m, zasolenie 32‰. jawajski język, z grupy indonez.; na Jawie (ok. 43 mln); literatura od IX w., w piśmie jawajskim (pochodzenia ind.). Jawajski Rów, rów oceaniczny po pd. st ronie Archi p. M alajski e go; dl . ok. 5370 km, głęb. do 7455 m. Jawlensky ALEKSIEJ, 1864-1941, malarz pochodzenia ros., działał gł. w Niemczech; łączył elementy ros- sztuki lud., ikon, kierunków sztuki zachodnioeur., później stworzył indywidualny styl zbliżony do abstrakcji. jawność postępowania, prawo zasada postępowania przed sądem, wg której postępowanie i akta sprawy są jawne dla stron, a rozprawa dostępna dla publiczności; wyłączenie jawności może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych przez prawo. jawność postępowania parlamentarnego, udostępnianie publiczności wstępu na posiedzenia plenarne parlamentu, relacjonowanie przebiegu obrad, udostępnianie sprawozdań z posiedzeń oraz druków parlamentarnych. jawor (klon jawor, Acer pseudoplatanus), drzewo do 40 m wys.; lasy mieszane górskie i wyżynne środk. Polski; wiele odmian ozdobnych; drewno używane w stolarstwie i kołodziejstwie. Jawor, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Nysą Szaloną; 15,7 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., metal., spoż., drzewny, chem.; węzeł kol.; muzeum; kościoły: got. (XIV w.), późnogot. (XV w.) i barok, (drewn. XVII w.), renes. kamienice podcieniowe (XVI-XVII w.). — Prawa miejskie 1242(?); w XIV w. stolica księstwa piastowskiego; do XVI w. jeden z gł. ośr. sukiennictwa śląskiego produkującego na eksport, w XVII w. — płóciennictwa. Jawornicki ANTONI, 1886-1950, architekt; projekty rozbudowy ratusza, ukształtowania pl. Teatralnego i pl. Saskiego; gmach YMCA; domy mieszkalne w Warszawie. Jaworniki, pasmo górskie w Beskidach Zach. (Czechosłowacja); wys. do 1071 m (Wielki Jawornik). Jaworow PEJO (właśc. P. Kraczołow), 1878-1914, poeta bułg.; wiersze realist o tematyce rewol. i społ., później tworzył pod wpływem symbolizmu (poemat Or mianie) . Jaworowa Dolina, dol. w Tatrach (Czechosłowacja), najdalej wysunięta na wsch. po pn. stronie Tatr Wysokich; jeziora; stanowi rezerwat przyrody. Jaworowe Szczyty, dwa szczyty w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.zach. od Lodowego Szczytu: Sz.J. 2424 m i Mały Sz.J. 2386 m. Jaworowski RAJMUND (pseud. Antoni, Stefan i in.), 1885-1941, działacz polit.; od 1901 w PPS; współorganizator POW (1915); 1928 dokonał rozłamu (jaworowszczyzna) w PPS i utworzył PPS dawną Frakcję Rewol.; podczas okupacji hitlerowskiej w ZWZ. jaworowski traktat, 1675 zawarty przez Jana III Sobieskiego z królem fr. Ludwikiem XIV w celu wspólnej akcji przeciw elektorowi brandenburskiemu i doprowadzenia do pokoju z Turcją; nie zrealizowany. Jaworów, m. w Ukr.SRR (obw. lwow-

Jeanneret 471 ski); 7,8 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż.; cerkiew drewn. (XVI w.), kościół i dworek Jana III Sobieskiego (XVII w.); w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Jaworski APOLINARY, 1825-1904, konserwatywny polityk galic, ziemianin; 188896 prezes Koła Pol. w Wiedniu; 1893-95 min. do spraw Galicji. Jaworski JAN GODZIMIR, 1903-45, japonista, sinolog; prof. Uniw. Warsz.; prace z buddologii oraz historii Chin i Japonii. Jaworski KAZIMIERZ ANDRZEJ, ur. 1897, poeta, tłumacz; założył i redagował miesięcznik lubelski ,,Kamena"; zbiory wierszy (Stopy czasu), przekłady poezji krajów słow., wspomnienia (W kręgu „Ka-

meny").

Jaworski M ARIAN, 1912-67, działacz ruchu robotn.; 1942 kier. Centr. Techniki PPR; od 1958 I sekr. KW PZPR woj. warsz., 1959-64 zastępca czł., następnie czł. KC PZPR. Jaworski ROMAN, 1883-1944, prozaik; groteskowo-fantast. opowiadania, powieść ekspresjonist. Wesele hrabiego Orgaza. Jaworski WŁADYSŁAW, 1865-1930, polityk konserwatywny, prawnik, publicysta; prof. Uniw. Jag.; red. ,,Czasu" krak.; działacz Stronnictwa Prawicy Narodowej; 1914-16 prezes NKN. Jaworze, w. w pow. bielskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim; ośr. turyst.-wypoczynkowy; fabryka mebli. Jaworzno, m., pow. miejski w woj. krak.; 63,5 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; 2 kopalnie węgla kam., 2 duże elektro wnie, huta szkła, cementownia, zakłady chem., kopalnia piasku; węzeł kol. (Szcza kowa). — Prawa miejskie 1889; w XIX w. kopalnia węgla kam., zakłady metalur giczne; udział górników z J. w powstaniu 1846; w okresie okupacji hitlerowskiej obóz jeńców radz. i angielskich. Jaworzno II, elektrownia cieplna na węgiel kam., w Jaworznie, zbudowana 1949-56; moc 350 MW. Jaworzyna, szczyt w Beskidzie Sądeckim, na zach. od Krynicy; 1114 m; schronisko PTTK. Jaworzyna Śląska, m. w pow. świdnickim, woj. wrocławskim; 5,5 tys. mieszk. (1968); zakłady porcelany stołowej; węzeł kol.; prawa miejskie 1954. Jaworzynka, dolina w Tatrach Zach., wsch. odgałęzienie Dol. Bystrej; do 1880 wydobywano tu rudę żel.; roślinność b. uboga. Jaworzyny Pasmo, wsch. część Beskidu Sądeckiego (Beskidy Zach.); najwyższy szczyt Jaworzyna 1114 m; źródła miner.; uzdrowiska: Krynica, Muszyna. Jayshankar [dżajszankar] PRASAD, 18901937, ind. poeta i dramaturg; przedstawiciel romantyzmu w literaturze hindi; dramaty hist., zbiory poezji. jaz, budowla piętrząca wodę w rzece lub kanale, wznoszona w poprzek koryta, wykonywana gł. ze stali i betonu; stała lub ruchoma. jazda →kawaleria. jazda figurowa na lodzie (łyżwiarstwo figurowe), konkurencja łyżwiarska, na którą składają się określone ewolucje; obejmuje jazdę indywidualną (obowiązkową i dowolną) kobiet i mężczyzn, jazdę parami i tańce na lodzie. jazda szybka na lodzie (łyżwiarstwo szybkie), konkurencja łyżwiarska, pokonanie określonego dystansu na czas, na torach dł. 333,33 m i 400 m; kobiety: biegi na 500, 1000, 1500, 3000 m, mężczyźni — 500, 1500, 5000 i 10 000 m; wieloboje. jazgarnik, sieciowe narzędzie jeziorowego połowu jazgarzy i chwastu rybnego. jazgarz (Acerina cernua), ryba z rodziny okoniowatych, 10-15 cm dł.; wody słodkie Eurazji od pd.-wsch. Francji po Syberię; mięso smaczne. Jazgulemskie Góry, góry w ZSRR, w pn.-zach. części Pamiru; dł. 150 km; wys. do 6974 m (Pik Rewolucji); lodowce. Jazon, mit. gv. syn króla Jolkos (Tesa-

lia); wódz wyprawy Argonautów po „złote runo"; zdobył je przy pomocy Medei, Jazygowie, związek koczowniczych plemion scyto-sarmackich; w I w. p.n.e. przybyli znad M. Azowskiego na tereny mi ę dz y D u naj e m i C i są; r oz b i ci w I V V w. przez wojska rzym., ulegli zasymilowaniu. Jazykow N IKOŁAJ M., 1803-47, poeta ros.; poezje o tematyce wolnościowej; elegie, baśnie, poematy. Jazyłykaja (Yazilikaya), wąwóz skalny w pobliżu m. Bogazkoy w Turcji; miejsce sanktuarium Hetytów (koło staroż. m. Hattusas); monumentalny fryz reliefowy wykut y w skale , ukazuj ący proce sj ę bóstw. jazz [dżäz; ang.-amer.], ogólna nazwa improwizowanej muzyki, powstałej pod koniec XIX w. na pd. St. Zjedn.; j. wywodzi się z zespolenia elementów eur. (popularne tańce, pieśni), afryk. rytmów, murzyńskich śpirituals, pieśni pracy, bluesów i tańców, muzyki zw. ragtime; j. autentyczny cechuje specyficzna pulsacja rytmiczna (synkopy), wariacyjne opracowania tematu, swoista artykulacja i intonacja. → ragtime „Jazz" [dżäz], pol. miesięcznik poświęcony problemom muzyki jazzowej; zał. 1956 w Gdańsku, od 1962 w Warszawie. jazzband [dżäzbänd; ang.], orkiestra jazzowa. jaź (Leuciscus idus), ryba z rodziny karpiowatych, 30-50 cm dł.; rzeki Eurazji od Renu do Leny; forma hod.: j. złoty (orfa). jaźń, w tradycyjnej psychologii podmiot zjawisk psych., świadomość własnej osobowości; w psychoanalizie — jeden z elementów osobowości. jaźwiec, zool. →borsuk, Jażdżewski KONRAD, ur. 1906, archeolog; badacz neolitu i wczesnego średniowiecza w Polsce; prof. Uniw. Łódzkiego, dyr. Muzeum Archeol. i Etnogr. w Łodzi; Atlas do pradziejów Słowian. Jażdżewski LUDWIK, 1838-1911, działacz polit, ksiądz; 1873-1911 poseł do sejmu prus., prezes Koła Pol. w Berlinie; występował przeciw antypol. polityce Bismarcka. jąderko, drobne, kuliste ciałko w jądrze komórkowym (jedno lub kilka), zawierające dużo RNA, związane z syntezą białka. jąder synteza (fuzja jąder), reakcja termojądrowa łączenia się jąder lekkich pierwiastków w jądro pierwiastka cięższego (np. jąder wodoru w jądro helu) połączona z wydzieleniem olbrzymiej ilości energii, wykorzystywana w bombach wodorowych; źródło energii gwiazd. jądra nerwowe, zgrupowania komórek nerwowych w głębi mózgu, gł. w śródmózgowiu i rdzeniu przedłużonym, dające początek nerwom czaszkowym. jądra podkorowe, zgrupowania komórek nerwowych pod korą mózgową, w głębi międzymózgowia i śródmózgowia; ośrodki ncrvowe odgrywające rolę stacji przekaźnikowych na szlakach nerwowych fniędzy obwodowymi narządami czucia i ruchu a korą mózgową. jądro (gruczoł nasienny), gruczoł rozrodczy męski, z reguły parzysty, wytwarzający męskie komórki rozrodcze — plemniki, u kręgowców także hormony. jądro atomowe, centralna część atomu skupiająca niemal całą jego masę, o rozmiarach ok. 10 tys. razy mniejszych od roz miarów at omu; z ł oż one z protonów i neutronów stanowi układ trwały (ok. 300 jąder) lub nietrwały (ok. 1500 jąder) ulegający rozpadowi promieniotwórczemu; gł. wielkości charakteryzujące — liczba masowa i liczba atomowa. jądro komórkowe, biol. podstawowy składnik komórek, decydujący o przekazywaniu cech dziedzicznych; zwykle kuliste lub owalne, ograniczone błoną jądrową i wypełnione sokiem jądrowym,

w którym znajdują się jąderka i sieć chromatynowa; podczas podziału j.k. wyróżnicowują się w niej chromosomy, zawierające czynniki dziedziczne — geny, zbudowane z DNA. jądrowa chemia, nauka zajmująca się chem. aspektami reakcji zachodzących w jądrze atomowym i własnościami produktów powstałych w wyniku tych przemian. jądrowa elektrownia, zakład energetyczny, w którym energia cieplna wyzwalana w reaktorze jądrowym jest przetwarzana w energię elektryczną. jądrowa energetyka, dział energetyki zajmujący się wyzyskaniem energii, wyzwalanej w reaktorach jądrowych w postaci energii cieplnej, do wytwarzania energii elektr., mech. lub do celów ogrzewniczych. jądrowa energia (energia atomowa), część energii wiązania jąder atomowych, wydzielająca się w procesach rozszczepienia ciężkich jąder lub łączenia się jąder lekkich. jądrowa fizyka, dział fizyki obejmujący naukę o budowie i własnościach jąder atomowych oraz naukę o procesach zachodzących na skutek oddziaływania promieniowania jądrowego z materią. jądrowe modele, koncepcje dotyczące wewn. struktury jądra atomowego, polegające na przyjęciu pewnych upraszczających założeń (np. kroplowy model jądra); ułatwiają m.in. wyjaśnienia niektórych procesów zachodzących w jądrach. jądrowe momenty, wielkości fiz. charakteryzujące jądro atomowe, m.in. spin, dipolowy moment magnet., elektr. moment kwadrupolowy. jądrowe reakcje, procesy fiz. powstawania jąder atom. lub jąder i cząstek elementarnych na skutek zderzenia się 2 innych jąder lub jądra i cząstki elementarnej. jądrowe reakcje łańcuchowe, wywołane neutronami reakcje rozszczepienia ciężkich jąder atomowych, podczas których neutrony wyzwalające się w jednym akcie rozszczepienia wywołują następne akty rozszczepienia; źródło olbrzymiej energii. jądrowe siły, siły działające między protonami i neutronami warunkujące powstawanie z nich układów związanych, czyli jąder atomowych. jądrowy silnik, zespół złożony z reaktora jądrowego i urządzeń do zamiany energii cieplnej wyzwolonej w reaktorze w energię mech. — ruchu obrotowego turbiny lub postępowego strumienia gazu (ciąg). jądrowy statek (statek atomowy), statek wodny, którego gł. silnikiem napędowym jest turbina parowa zasilana parą wytworzoną dzięki wyzyskaniu ciepła reakcji jądrowej,; zachodzącej w reaktorze; symbol NS lub0 n.s. jądrowy zakład energetyczny, zakład przetwarzający energię cieplną dostarczoną przez reaktor jądrowy na energię elektr. (elektrownia), mech. (siłownia) lub energię cieplną czynnika grzejnego (ciepłownia jądrowa). jądro Ziemi (barysfera, nife), centralna część kuli ziemskiej, o promieniu ok. 3470 km, masie ok. 185·1025 g (ok. 31% całkowitej masy Ziemi) i średniej gęstości ok. 10,6 g/cm3; wg współcz. poglądów zbudowane jest ze stopu niklu Ni i żelaza Fe. jąkanie, zaburzenie mowy polegające na nie zamierzonym przerywaniu, powtarzaniu i zniekształcaniu sylab i słów wskutek nieprawidłowej koordynacji ruchowej mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Jeanneret [żan(ö)re] CHARLES ÉDOUARD →Le Corbusier. Jeanneret [żan(ö)re] P IERRE, ur. 1896, architekt fr., pochodzenia szwajc; współpraca z A. Perretem i Le Corbusierem; prefabrykowane budownictwo mieszkaniowe,; nadzór nad realizacją projektu urbanist. i projekty kilku budowli w Czandigarh (India).

472 JeanPauI Jean Paul [żã pol] (wlaśc. J.P. Friedrich Richter), 1763-1825, pisarz niem. przełomu klasyki i romantyzmu; powieści i opowiadania w typie prozy powieściowej ang. oświecenia; Hesperus. Jeans [dżi:nz] S IR JAMES HOPWOOD, 1877-1946, ang. astronom i fizyk; prof. uniw. w Cambridge; badania w dziedzinie teorii kinetycznej gazów, teorii promieniowania; twórca przypływowej teorii powstania Układu Planetarnego, autor prac o ewolucji gwiazd podwójnych. Jebeleanu [żebel ianu] E UGEN,, ur. 1911, rum. poeta i publicysta; poezja o akcentach demokr. i antyfaszyst. o problematyce współcz.; artykuły. Jedlewski STANISŁAW, ur. 1906, pedagog; prof. Uniw. Warsz. i Wojskowej Akad. Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego; zajmuje się gł. zagadnieniami młodzieży niedostosowanej społecznie. jedlica zielona →daglezja. Jedlice, w. w pow. i woj. opolskim; huta szkła opakowaniowego. Jedlicki M ARIAN, 1899-1954, historyk państwa i prawa; prof. uniw. w Poznaniu i Uniw. Jag.; w czasie II wojny świat, wykładał na uniw. w Oxfordzie. Jedlicz JÓZEF (właśc. J. Kapuścieński), 1878-1955, pisarz, działacz, publicysta, krytyk teatr.; nowele o tematyce podhalańskiej, poezje, przekład Ptaków Arystofanesa. Jedlicze, m. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim, nad Jasiołką; 3,9 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft.; prawa miejskie 1967. Jedlina Zdrój, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim; 6,8 tys. mieszk. (1968); niewielki ośr. wypoczynkowy i leczn.; przemysł porcelanowy, włók., skórz., papi e rn.; prawa mie j ski e 1768 ( do 1919) i 1967. Jedliński WŁADYSŁAW, 1886-1934, leśnik; prof. SGGW; założyciel i red. „Doświadczalnictwa leśnego"; badania m.in. nad przyrodn. podstawami leśnictwa. Jedlnia-Letnisko, osiedle w pow. radomskim, woj. kieleckim, na skraju Puszczy Kozienickiej; 3,2 tys. mieszk. (1968). jedlnieńsko-krakowski przywilej, 1430 i 1433, Władysław Jagiełło zapewnił szlachcie, iż jej dobra nie będą konfiskowane ani ona sama więziona bez wyroku sądowego („neminem captivabimus"). jednanie, w dawnym prawie pol. pozasądowe postępowanie polubowne w sprawach cyw. (w karnych zabronione), prowadzone przez arbitrów wyznaczonych przez strony. jednocukry →monosacharydy. jednodniówka, czasopismo okolicznościowe wydane jednorazowo. jednodniówki, pisklęta drobiu w wieku 24-36 godz, nie pobierające jeszcze pożywienia. jednogłosowa muzyka (muzyka monofoniczna), muzyka oparta jedynie na elemencie melodycznym, bez udziału harmonii; m.in. w muzyce azjat., chorale gregoriańskim, pieśniach ludowych. jednokładne figury, figury geom., z których każda powstała z drugiej przez jednokładność. jednokładność (homotetia), przekształcenie geom., które punktowi A przyporządkowuje punkt B leżący na prostej przechodzącej przez punkt A i pewien stały punkt O (środek j.) w ten sposób, że OB/OA = k (k — liczba dana zw. stosunkiem j.). jednokolumnowa macierz, macierz o n wierszach i jednej kolumnie; reprezentuje sobą wektor. jednokreślność, mat. →homograficzna funkcja. jednoliścienne (Monocotyledoneae), klasa okrytozalążkowych roślin zielnych (np. trawy, storczyki) i nielicznych drzewiastych (np. palmy); zarodek z 1 liścieniem; wiązki przewodzące rozproszone,

pędy słabo rozgałęzione, liście o unerwieniu równoległym, często bezogonkowe. jednolita szkoła, zasada organizacji szkolnictwa, wg której w danym kraju istnieje tylko jeden system szkół; jest podstawową zasadą ustroju szkolnego we wszystkich socjalist. państwach. jednomian, iloczyn, w którym czynnikami są liczby lub litery, np. 2xy, 7c 2 a. jednopienne rośliny, rośliny mające na tym samym okazie osobne kwiaty pręcikowe i słupkowe; np. kukurydza, brzoza. jednopłat (jednopłatowiec), samolot lub szybowiec o 1 płacie (2 skrzydłach) nośnym. jednopolówka, prymitywny system roln., polegający na obsiewaniu jednego pola, aż do wyczerpania gleby, po czym użytkowaniu nowego terenu. jednorodna funkcja, funkcja f(x) spełniająca warunek f(kx) = k n f(x) dla każdego k > 0, przy czym tzw. stopień jednorodności n jest liczbą rzeczywistą. jednorodne przekształcenie, mat. takie przekształcenie, w którym różnym punktom jednej figury odpowiadają różne punkty drugiej figury. jednorodne równanie, równanie równoważne równaniu powstałemu z danego p r z e z z a s t ą p i e n i e w n i m z m i e n n yc h x, y, ... zmiennymi kx, ky, ..., np. równanie x 2 +y 2 = xy jest r.j. Jednorożec, jeden z gwiazdozbiorów. jednoróg, wojsk, rodzaj haubicy; skonst ruowany 1757 w Rosj i i uż ywany do 2 pol. XIX w.; kaliber 90-250 mm, donośność do 4 tys. m. Jednoróg (właśc. Cech Artystów Plastyków „Jednoróg"), grupa działająca 1925-34 w Krakowie; przyczyniła się do ugruntowania koloryzmu w malarstwie pol . ; c zł . : E . E i b i s ch, J . F e d kowi cz , , J. Hryńkowski, F.Sz. Kowarski, J. Mierzejewski, L. Pękalski, K. Tomorowicz i in. jednorurka, łow, →pojedynka. jednoskośny układ, jeden z układów krystalograficznych; charakterystyczne elementy symetrii: dwukrotna oś symetrii lub płaszczyzna symetrii. jednospójny obszar, obszar, którego brzeg jest zbiorem jednospójnym (np. wnętrze koła). jednostek miar układ, usystematyzowany zbiór jednoznacznie określonych jednostek miar wielkości fiz.; najczęściej używanymi były: CGS, MKS, MKSA, techn.; obecnie obowiązuje układ SI. jednostka gospodarki uspołecznionej, w PRL wyodrębniona organizacyjnie jednostka państw., spółdzielcza lub społ. dysponująca mieniem społ., która prowadzi działalność gospodarczą. jednostka miary, umownie przyjęta i dostatecznie dokładnie określona wartość jakiejś wielkości, służąca do porównywania z nią innej wartości tej samej wielkości; z bi ór okre śl onych j. m. t worz y układ j.m., w którym kilka jest podstawowych ( np. w ukł adzi e S I : m, kg, s, A, °K, cd) , a poz ost ał e ( pochodne) w yr a ż a j ą s i ę p r z e z p o d s t a wo w e ( n p . 1 C = 1 A.l s = 1 s.A); j.m. podstawowe i te pochodne, w których podstawowe występują ze współczynnikami 1, stanowią j.m. gł.; j.m. wtórne — wielokrotności i podwielokrotności j.m. głównych. jednostka osadnicza, skupienie budynków mieszkalnych, które wraz z urządzeniami produkcyjnymi i usługowymi stanowi wyodrębnione środowisko życia ludności (np. miasto, osiedle, wieś). jednostka sąsiedzka, urban. strukturalna jednostka urbanist. obejmująca zabudowę mieszkaniową ze szkołami i in. urządzeniami usługowymi oraz terenami zieleni. jednostka systematyczna, biol. → takson. jednostka urojona, symbol i = √—1 wyst ę puj ący w z apisi e l i czby z2e spol one j z = a+bi; ma ona własność: ί = —1. jednostkowa macierz, macierz kwadra-

towa, której elementy na głównej przekątnej są równe jedności, a pozostałe elementy = 0. jednostkowe operacje, podstawowe procesy (etapy) o charakterze gł. fiz., które można wyróżnić w ciągu technol. w przemyśle chem. i przemysłach pokrewnych; j.o. dzieli się na: dynamiczne (np. rozdrabianie, mieszanie), cieplne (np. ogrzewanie, chłodzenie) i dyfuzyjne (np. destylacja, suszenie, ekstrakcja). jednostkowe procesy, podstawowe procesy (etapy) o charakterze gł. chem., które można wyróżnić w ciągach technol. w przemyśle chem. i przemysłach pokrewnych; j.p. dzieli się m.in. wg typu reakcji chem. (np. nitrowanie, utlenianie), wg warunków prowadzenia procesu (np. wysokotemperaturowe, ciśnieniowe). jednostronna powierzchnia, powierzchnia, której dowolne 2 punkty można połączyć linią nie przecinającą nigdzie brzegu powierzchni i nie przewiercającą jej. jednoszynowa kolej, kolej mająca szynę górną, umocowaną na słupach tak, że wagony zawieszone na kołach toczących się po obu stronach szyny znajdują się poniżej niej (k.j. podtorowa), lub szynę dolną (szeroką), prowadzącą ogumione koła wagonów poruszających się nad torem (k.j. natorowa). Jedność Robotniczo-Chłopska, nazwa listy wyborczej KPP w wyborach do Sejmu 1928; zdobyła ona 7 mandatów, posłowie utworzyli Komunist. Frakcję Poselską. jednotarczowce (Monoplacophora), gromada mięczaków mor., o metamerycznej budowie; muszla miseczkowata; kopalne (kambr do dewonu), tylko 2 gat. współcz. (neopilina). jednowierszowa macierz, macierz o jednym wierszu i n kolumnach; reprezentuje sobą wektor. jednoznaczność, log. stosunek zachodzący między dwoma (lub więcej) różnymi wyrażeniami, z których każde ma to samo znaczenie. jednoznaczny, nie budzący wątpliwości, mający jedno znaczenie, dokładnie określony, niewieloznaczny. jedwab naturalny, włókno otrzymywane z kokonów jedwabnika morwowego (j.n. szlachetny) lub dębowego (j.n. tus-sowy). Jedwabne, m. w pow. łomżyńskim, woj. białostockim; 2,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1736. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali w J. 1640 osób. jedwabnictwo, dział gospodarki obejmujący produkcję i wstępną obróbkę oprzędów jedwabnika, produkcję i wylęganie greny oraz uprawę morwy. jedwabnik dębowy, kilka gat. azjat. motyli nocnych z rodziny pawie; hodowąae ze względu na jedwabne nici oprzędu, tzw. tussah; zw. też dzikimi jedwabnikami. jedwabnik morwowy (Bombyx mori), motyl z rodziny prządek; udomowiony i hodowany od 2600 lat p.n.e. ze względu na cenne, jedwabne nici oprzędu (kokonu), które snuje gąsienica przed przepoczwarczeniem. „jedwabny szlak", staroż." droga handl. łącząca Chiny z Zachodem — od prowincji Kansu przez dolinę Tary mu do Chorezmu, Indii, Baktrii i Syrii; powstał w wyniku podbojów Czang Ciena. jedwab sztuczny, włókno otrzymane przez rozpuszczenie celulozy w odpowiednim rozpuszczalniku i przetłoczenie roztworu przez dyszę przędzalniczą do kąpieli regenerującej celulozę (j.sz. wiskozowy i miedziowy); również włókno otrzymane z acetylocelulozy (j.sz. octanowy). jedynka, kajak lub łódź wyścigowa dla 1 zawodnika; j. wioślarska wyścigowa jest nazywana skiffem, półwyścigowa — skulem. jeep [dżi:p], amer. wojsk, samochód osobowy terenowy używany w II wojnie

Jemen Południowy świat.; nadwozie bezdrzwiowe, dach brezentowy składany, przednia szyba na zawiasach. Jeffers [dżefə rz] JOHN ROBINSON, 18871962, poeta amer.; poematy, wiążące katastroficzne przeświadczenie o zagładzie ludzkości z panteistyczną wiarą w siłę przyrody i ład wszechświata. Jefferson [dżefə rsn], rodzina aktorów amer., pochodzenia ang.; m.in. J OSEPH, z\v. Joe (1829-1905), słynny odtwórca tytułowej roli w Rip Van Winkle wg W. Irvinga. Jefferson [dżefərsn] THOMAS, 1743-1826, amer. mąż stanu, jeden z gł. przywódców w wojnie o niepodległość Stanów Zjedn.; gł. autor Deklaracji Niepodległości; 180109 prezydent; liczne reformy społ.; zakup Luizjany od Francji. Jefferson City [dżefə r sn syty], m. w USA, stol. stanu Missouri; 32 tys. mieszk. (1970); przemysł m.in. skórz.-obuwn., spoż.; uniwersytet. Jeffreys [dżefryz] SIR HAROLD, ur. 1891, ang. astronom i geofizyk; prof. St. John's College w Cambridge; badania nad pochodzeniem Układu Słonecznego, historią termiczną Ziemi i falami sejsmicznymi. Jefimenko P ETRO , 1884-1968, archeolog radz., badacz paleolitu i osadnictwa słow.; czł. AN Ukr.SRR; Pierwobytnoje obszczestwo. Jefimow ALEKSIEJ W., ur. 1896, historyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; prace z historii nowoż. krajów eur. i USA; K istorii kapitalizma w Sojedinionnych Sztatach Amieriki. Jefriemow I WAN A., ur. 1907, pisarz ros.; opowiadania przygodowe i powieści fantast.-nauk. (Zwiozdnyje korabli) o współcz. tematyce. Jefriemow OLEG N., ur. 1927, ros. reżyser, aktor; 1957 założył „Studio młodych aktorów", późniejszy teatr-studio ,,Sowriemiennik"; inscenizacje gł. sztuk współczesnych. Jefriemow, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. tulski); 44 tys. mieszk. (1967); przemysł chem. (kauczuk syntet.). Jégé LADISLAV (właśc. L. Nadaši), 18661940, słowac. pisarz, realista; powieści hist., satyr, opowiadania obyczajowe, komedie. jegiery, ciepłe trykotowe kalesony. Jegorjewsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 65 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., włókienniczy. Jegorow ALEKSANDR I., 1883-1939, marszałek ZSRR; dowódca w czasie wojny domowej, 1931-37 szef sztabu Armii Czerwonej, od 1937 zastępca komisarza lud. obrony ZSRR. Jegrznia (Lega), rz., pr. dopływ Biebrzy; dł. 113 km, dorzecze 1013 km2; wypływa jako Lega; od jez. Selmęt Wielki przybiera nazwę Małkiń, od Jez. Rajgrodzkiego — J. jegrzy, lekka piechota niem. w wojnie trzydziestoletniej; w XVIII-XIX w. oddziały strzelców wyborowych w austr., prus. i ros. wojskach. Jehowa →Jahwe. Jejsk, m. w Ros.FSRR, w kraju Krasnodarskim, port rybacki nad M. Azowskim; 71 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż. (gł. rybny), maszyn.; uzdrowisko i kąpielisko morskie. Jelačić JOSIP , 1801-59, ban Chorwacji od 1848; pomógł stłumić rewolucję węg. 1848. Jelcz, w. w pow. oławskim, woj. wrocławskim; fabryka autobusów i samochodów ciężarowych. — Podczas II wojny świat, filia obozu Gross-Rosen. Jelczańskie Zakłady Samochodowe (JZS), w Jelczu k. Oławy, powstały 1952; produkują autobusy jelcz (międzymiastowy, miejski), przyczepy autobusowe, samochody ciężarowe, specjalne (np. pożarnicze). jelec (Leuciscus leuciscus), ryba z rodziny karpiowatych, ok. 30 cm dł.; czyste rzeczki, czasem jeziora pn. i środk. Europy, w Polsce pospolity.

jelec, część rękojeści broni siecznej, przeznaczona do osłony ręki. Jelec, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. lipiecki); 101 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., tytoniowy, mat. bud., skórzany. Jelenia Góra, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Bobrem; 55,8 tys. mieszk. (1970); ośr. przem. i turyst.; wielkie zakłady celulozy i włókien sztucznych, zakłady farm., papiern., szklarskie, metal, i odzieżov"3; węzeł kol.; teatr; muzeum; kościół got. (XIV-XV w.) i barok. (XVIII w.); barok, kamienice podcieniowe (XVIIXVIII w.). — Prawa miejskie przed 1288; w średniowieczu znaczny ośr. handl.-rzem. księstwa świdnicko-jaworskiego; w XVXIX w. produkcja cienkich płócien, eks portowanych od XVII w. do Afryki i Ame ryki; w czasie II wojny świat, w J.G. i okolicy podobozy Gross-Rosen. jeleniak (Elaphomyces), grzyby z klasy workowców; kuliste owocniki pokryte drobnymi brodawkami rozwijają się ok. 10 cm pod powierzchnią ziemi. Jeleniogórska Kotlina, śródgórska kotlina w Sude t ach Zach.; d ł . 15 km, sz e r. 12 km, wys. 330-400 m; turystyka. Jeleniogórskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa", w Jeleniej Górze, powstałe 1945; produkują gł. organopreparaty, hormony, preparaty chemoterapeutyczne. jeleniowate (pełnorożce, Cervidae), rodzina przeżuwaczy; samce większości gat. mają rozgałęzione poroże i zrzucają je co roku; Eurazja, Ameryki i Afryka (G. Atlas); łowne, cenione (mięso, skóra i poroże). jeleń (Cervus elaphus), ssak łowny z lasów Eurazji i pn. Afryki; wys. w kłębie do 1,6 m; wyróżniono liczne podgat., np. maral. Jeleń, osiedle w pow. chrzanowskim, woj. krak., nad Przemszą; 5,8 tys, mieszk. (1968); kopalnia węgla kamiennego. jeleń olbrzymi (Megaceros giganteus), wielki, eur. jeleń z epoki lodowcowej; rozpiętość jego poroża dochodziła do 4 m. Jeleńska-Dmochowska EMMA, 1864-1919, pisarka, działaczka oświat.; powieści (Panienka, Dwór w Haliniszkach), opowiadania. Jeleśnia, w. w pow. żywieckim, woj. krak, w Beskidzie Żywieckim; miejscowość turystyczno-wypoczynkowa; barok, karczma drewn. (XVIII w.). Jelinek E DVARD , 1855-97, czes. pisarz i publicysta; zasłużony w rozwijaniu kontaktów kult. pol.-czes.; prace bibliogr. w języku pol.; współpracował z pismami czes. i pol. (m.in. ,,Kłosy", „Przegląd Polski"). Jelinek HANNS, ur. 1901, austr. kompozytor i teoretyk muz.; utwory kameralne, wokalne; podręcznik dodekafonii. Jelisiejew ALEKSIEJ S., ur. 1934, radz. kosmonauta; uczestnik zespołowego lotu Sojuza 4 i Sojuza 5; 16 I 1969 przesiadł się w kosmosie wraz z J. Chrunowem z Sojuza 5 do Sojuza 4; czł. załogi Sojuza 8 (grupowy l ot 3 Sojuzów, 13-19 X 1969). Jelita, szlachecki herb pol.; 3 skrzyżowane oszczepy złote w polu czerwonym; występował od XIV w. gł. w Małopolsce; używali go m.in. Bielscy, Zamoyscy. Jelitkowo, dzielnica Gdańska; kąpielisko mor. i ośr. wypoczynkowy. jelito, u kręgowców najdłuższa część przewodu pokarmowego — od żołądka do odbytu; u człowieka i ssaków dzieli się na j . ci e nki e ( dwunas t ni ca, j . cz cz e i j. kręte), w którym zachodzi trawienie pokarmu i wchłanianie, oraz j. grube (okrężnica i odbytnica), w którym formuje się kał; u większości bezkręgowców nazwa całego przewodu pokarmowego. jelitodyszce, zool. →przcdstrunowce. jelitowe gruczoły (gruczoły Lieberkühna), gruczoły błony śluzowej jelita uchodzące między kosmkami; wydzielają śluz, enzymy rozkładające białka i cukry oraz enterokinazę uezynniającą sok trzustkowy.

473

jelitowy sok, produkt wydzielania gruczołów jelitowych, złożony z części płynnej i śluzowatych grudek — zespołów zmienionych komórek złuszczającego się nabłonka jelitowego; zawiera enzymy trawienne. Jellenta CEZARY, 1861-1935. krytyk lit. i artys., pisarz: Studia i szkice filozoficzne, Cyprian Norwid. Jellicoe [dżelykou] JOHN RUSHWORTH, 1859-1935, admirał bryt.; 1916 dowódca fl ot y bryt . w naj wi ę ks z e j bi t wi e mor. I wojny świat, (bitwa jutlandzka). Jellinek GEORG, 1851-1911, prawnik niem., znawca prawa państw., teoretyk państwa i prawa; wywarł wpływ na naukę prawa w pocz. XX w.; Ogólna nauka o państwie. jelonki (Lucanidae), rodzina chrząszczy; ok. 100 gat; mają silne żuwaczki; drewnojady; w Polsce m.in. największy z chrząszczy j. rogacz (Lucanus cervus), chroniony. Jelski FLORIAN,XVIII w., uczestnik powstania 1794, jakobin pol., ksiądz; 1794 brał udział w wystąpieniach lud. w Warszawie. Jelski KONSTANTY, 1837-96, przyrodnik, podróżnik, badacz fauny Gujany i Peru; kustosz muzeum w Limie i Muzeum AU w Krakowie. Jelski LUDWIK, 1785-1843, działacz polit.. bankowiec; uczestnik kampanii napoleońskich; prezes Banku Pol. (1828); współzałożyciel Tow. Lit. Pol. (1823). jełczenie tłuszczów, zachodzący przy dłuższym przechowywaniu proces rozkładu tłuszczów, w wyniku którego powstają związki nadające tłuszczom nieprzyjemny zapach i smak. Jełgawa (dawniej Mitawa), m. w Łot.SRR, nad Lelupą; 51 tys. mieszk. (1969); przemysł samoch. (mikrobusy), włók., spożywczy. Jełowicki ALEKSANDER, 1804-77, pisarz i działacz rel., wydawca, ksiądz zmartwychwstaniec; red. emigracyjnych pism pol., wydawca Mickiewicza; pamiętnik; nieoficjalny przedstawiciel kościoła pol. przy Watykanie. Jełowicki EDWARD, 1803-48, pułkownik; uczestnik powstania 1830—31; w Wiedniu 1848 dowódca artylerii powstańczej; rozstrzelany. Jemappes [żemap] (m. w środk. Belgii), 1792 zwycięstwo fr. armii rewol. nad wojskami austriackimi. Jemanżelińsk, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu; 37 tys.—mieszk. (1964); przemyslmaszyn., cementowy; w pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Jemen (Jemeńska Republika Arabska), państwo w pd.-zach. Azji (Płw. Arabski); 195 tys. km2, 5 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. Sana, inne gł. m.: Hodejda (gł. port mor.), Taaiz; dzieli się na 7 prowincji; j.u. arabski. Większość powierzchni górzysto-wyżynna, na zach. nizina Tihama; klimat gorący, suchy. B. słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa zbóż (gł. proso, jęczmień), kawy, drzew owocowych, winorośli, bawełny, czuwaliczki, jadalnej (kata, roślina używkowa); hoctowla (gł. Koczownicza) owiec, kóz, wielbłądów; rybołówstwo; rzemiosło (tkaniny, dywany, biżuteria). — W starożytności państewka arab.; w 2 pol. VI w. pod panowaniem Persji; od VII w. pod polit. zwierzchnictwem kalifatu arab., od XVI w. — Turcji (faktycz-bie niezależni imanowie); od 1918 niezależne państwo, monarchia absolutna; od 1945 czł. Ligi Państw Arab.; czł. ONZ od 1947; 1958-61 w luźnej federacji ze ZRA; od 1962 republika (obalenie monarchii, rząd rcwol.); wojna domowa między republikanami a monarchistami do 1967; 1967 przewrót polit. (głowa państwa — Republ. Rada Prezydencka). Jemen Południowy (Ludowa Republika Jemenu Południowego), państwo w pd.zach. Azji (Płw. Arabski); 287,7 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol.

474 Jemielnica Asz-Szaab, największe m. i port Aden; j.u. arabski i angielski. Większość powierzchni wyżynno-górzysta, pustynna; klimat gorący, b. suchy, na pd.-zach. górski. Słabo rozwinięty kraj roln.; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz, wielbłądów, bydła; w oazach, dolinach i na wybrzeżu uprawa (sztuczne nawadnianie) zbóż (gł. sorgo i proso), sezamu, bawełny, palmy daktylowe j ; ryboł óws t wo; r z e m i osł o; rafi nacja ropy naftowej. — Od 2 poł. XTX w. (na podstawie układów z lokalnymi władcami) posiadłość bryt. Aden — kolonia i protektorat (od 1963 Protektorat Arabii Południowej); od 1967 niepodległa republika (jej zalążkiem była zał. 1959 przez część państewek protektoratu — Federacja Południowoarab.); czł. ONZ od 1967. Jemielnica, w. w pow. strzeleckim, woj. opolskim, nad Chrząstawą; got.-barok, kościół i klasztor cystersów (XIII w., fundacji Bolka I, rozbudowany w XVIII w.), got. kościół cmentarny z got. polichromią. jemioła (Viscum), zimotrwała krzewinka, półpasożyt drzew; Eurazja, Afryka, Australia; w Polsce najczęstsza j. pospolita (na topoli, brzozie i sośnie), wyzyskiwana jako surowiec farmaceutyczny. jemiołuszka (Bombycilla garrulus), ptak leśny, zw. też jemiołuchą; dł. do 20 cm; upierzenie brązowe; na głowie czubek, na skrzydłach czerwone łuski; żywi się gł. jagodami; Eurazja, Ameryka Pn.; chroniona. Jen, państwo w pn. Chinach, w epoce Królestw Walczących, podbite przez Cin 221 p.n.e. Jena, m. w pd. części NRD, nad Soławą; 85 tys. mieszk. (1968); znany ośr. przemysłu optycznego i precyzyjnego (zakłady Zeissa); uniw,; ośr. turystyczny. 1806 zwycięstwo Napoleona I nad wojskami pruskimi. jenajskie szkło, typ szkła laboratoryjnego, szkło krzemowo-borowe zawierające ok. 75% krzemionki i 7% tlenku boru, odporne na działanie czynników chem. i wysokich temperatur, stosowane do produkcji aparatury chem. i med.; produkowane w NRD (Jena) pod różnymi nazwami handl., np. rasotherm, pyrex. jenajski plan, sposób organizacji wychowania i nauczania opracowany przez P.' Petersena i stosowany w eksperymentalnej szkole podstawowej w Jenie (zał. 1924); zerwano z systemem klasowo-lekcyjnym i nauczaniem przedmiotowym, materiał nauczania zgrupowano w 3 całości: Bóg, przyroda, życie człowieka. Jenakijewo, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 95 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłu ciężkiego (wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł chem., cementowy). Jenan, m. w Chinach (Szensi), w dolinie rz. Jen-szuej; 50 tys. mieszk. (1957); przemysł paliw (łupki bitumiczne); rzemiosło; ośrodek rewolucji chiń. 1935-45. Jenandżaung, m. w pn. Birmie, nad rz. Irawadi; ok. 24 tys. mieszk.; ośr. regionu eksploatacji ropy naftowej. Jenin, m. w pn.-zach. Jordanii, ośr. adm. okręgu J., 20 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu sadów i winnic. Jenisej, rz. w azjat. części ZSRR; dł. (od źródeł Wielkiego J.) 4092 km, dorzecze 2580 tys. km2; uchodzi do M. Karskiego; gł. dopływy: Angara, Dolna Tunguzka, Podkamienna Tunguzka; zamarza na ok. 9 miesięcy w dolnym biegu; żeglowna (do Igarki dochodzą statki mor.); elektrownie: Krasnojarska, w budowie — Sajańska; gł. m. Krasnojarsk. Jenisejsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim, nad Jenisejem; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny; jedno z najstarszych miast Syberii. Jenisejska Zatoka, zat. M. Karskiego, u ujścia Jeniseju; szer. ok. 150 km (u wejścia), głęb. 6-20 m; port Dikson. Jenko DAVORIN, 1835-1914, kompozytor serb.; zapoczątkował rozwój serb. muzyki

scenicznej (opera Vračara); twórca słoweń. i serb. hymnu narodowego. Jenko SIMON, 1835-69, słoweń. poeta romant.; liryka patriot. i osobista; opowiadania. Jenner [dżenər] EDWARD, 1749-1823, lekarz ang.; wynalazł szczepienia ochronne przeciw ospie; metoda J. przetrwała do dziś w formie prawie nie zmienionej. Jenney [dżeny] WILLIAM LE BARON, 1832-1907, amer. architekt i inżynier wojskowy; przedstawiciel tzw. szkoły chicagowskiej; gł. budynki użyteczności publ. (np. Home Insurance Building w Buffalo). jenot (junat, Nyctereutes procyonoides), wschodnioazjat. drapieżnik z rodziny psów, aklimatyzowany w eur. części ZSRR; rozprzestrzenia się w środk. Europie, pojawia się też na wsch. Polski; bywa hodowany jako zwierzę futerkowe. Jensen [-zən] HANS, ur. 1907, fizyk niemiecki (NRF); prof. uniw. w Heidelbergu; współtwórca powłokowego modelu jądra atomowego; nagr. Nobla. Jensen JOHANNES VILHELM, 1873-1950, pisarz duń.; w powieściach (Lodowiec) i esejach koncepcja dziejów ludzkości, w której dominującą rolę grają Germanie. jenszańska orogeneza, nazwa orogenezy, która miała miejsce w okresie jurajskim w Azji. Jentaj (Czyfu), m. w Chinach (Szantung), duży port nad M. Żółtym; 150 tys. mieszk. (1957); przemysł rybny. Jentys S TEFAN, 1860-1919, fizjolog roślin, chemik rolny; prof. Uniw. Jag.; prace dotyczące skrobi i garbników w roślinach, doświadczalnictwa rolniczego i nawożenia. jeńcy, osoby należące do sił zbrojnych strony wojującej (i osoby zrównane z nimi wobec prawa), które znalazły się we władzy nieprzyjaciela; sytuację prawną j. reguluje prawo zwyczajowe i umowy międzynarodowe. Jequié [żekie], m. w Brazylii (Bahia); 50 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Jequitinhonha [żekitinonia], rz. we wseh. Brazylii; dł. 800 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; liczne wodospady i bystrza; żeglowna w pobliżu ujścia. jeremiada, skarga, lament, narzekanie; utwór lit. lub mowa w tonie bibl. proroctw Jeremiasza. Jérémie [żeremi], m, i port w pd.-zach. Haiti; 12 tys. mieszk. (1965); przemysł cukrowniczy. jerez [cheret] (xeres), mocne wino hiszp. z rejonu Jerez de la Frontera, o swoistych cechach smakowo-aromatycznych uzyskanych przez zabieg tzw. szeryzacji; eksportowane do Anglii p.n. sherry. Jerez de la Frontera [cheret de la f.], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 148 tys. mieszkańców (1967); słynny ośr. przemysłu winiarskiego (wina xeres, ang. sherry); ośr. turystyczny. Jergeni, wyżyna w ZSRR, między dolnym biegiem Wołgi a Obniżeniem Kumy i Manyczu; wys. do 221 m; roślinność półpustynna. Jeriomienko ANDRIEJ I, 1892-1970, marszałek ZSRR; podczas II wojny świat, dowódca m.in. Frontu Stalingradzkiego; autor pracy Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny Sowietskogo Soiuza 1941-45 (2 t.). Jermak, m. w Kazach.SRR (obw. pawłodarski), nad Irtyszem; 23,7 tys. mieszk. (1965); początek kanału Irtysz-Karaganda; wielka elektrownia cieplna. Jermak Timofiejewicz, ?-1585, ataman kozacki; 1581 podbił dla Rosji znaczną część chanatu syberyjskiego. Jermiłow WŁADIMIR W., 1904-65, ros. teoretyk i historyk literatury; działacz RAPP; monografie m.in o A. Czechowie, M. Gorkim; studia o A. Małyszkinie, A. Makarence i J. Krymowie. Jermołowa M ARIJA N., 1853-1928, aktorka ros., wybitna tragiczka; występy gł. w

Teatrze Małym; głośna rola Katieriny — Burza A. Ostrowskiego. Jerome [dżəroum] JEROME KLAPKA, 18591927, pisarz ang.; popularne powieści humorystyczne; Trzech panów w łódce (nie licząc psa). Jerozolima (arab. El-Kuds), m. na granicy izrael.-loretańskiej; część zach. (Nowe Miasto, 1966 — 196 tys. mieszk.) należy do Izraela, część wsch. (Stare Miasto, 1967 — 66 tys. mieszk.) — do Jordanii; ośr. kultu rel. chrześcijan, wyznawców judaizmu i muzułmanów; ośr. turyst. o świat, znaczeniu; ośr. kult. i nauk.; muzea; w części wsch. Stare Miasto otoczone murem (XVI w.), fragmenty budowli rzym.; resztki murów świątyni Heroda (I w.), bizant. kościoły, meczety: Omara (VII w.), elAksa; kościoły i klasztory (XIX, XX w.). 6 VI 1967 wojska izrael. zajęły arab. część miasta należącą do Jordanii; okupant prowadzi politykę terroru i dyskryminacji wobec arab. ludności J. jerozolimska świątynia, w starożytności gł. przybytek kultu Jahwe; wybudowana prz e z Sal omona w Je roz ol i mie ok. 960 p.n.e.; zburzona przez Babilończyków 587, odbudowana 520 (tzw. Druga świątynia); ponownie zniszczona przez Pompejusza 63 p.n.e.; odbudowa ukończona 63 n.e. (tzw. świątynia Heroda); ostatecznie zniszczona przez Tytusa 70 n.e. Jerozolimskie Królestwo, 1099-1244, państwo utworzone przez krzyżowców (jako lenno papieskie) na terenie Palestyny i Syrii z ziem zdobytych w czasie I krucjaty; podlegały mu: hrabstwa Edessy, Trypolisu i księstwo Antiochii; upadło wraz z podbojem Jerozolimy przez Turków. jersey [dżə:rzy], włók. dzianina wełn., jedwabna lub bawełn., gładka lub wzorzysta, używana np. na suknie; także rodzaj krepy (crêpe jersey). jersey, zootechn. →dżerseje. Jersey [dżə:rzy], największa z W. Normandzkich (W. 2Brytania), w kanale La Manche; 116 km , 68 tys. mieszk. (1968): warzywnictwo, hodowla bydła typu mlecznego; turystyka. Jersey City [dżə: rzy syty], m. w USA (New Jersey), port nad rz. Hudson, w zespole miejskim Nowego Jorku; 253 tys. mieszk. (1970); ważny ośr. przemysłu elektrotechn., chem., odzieżowego, maszynowego. Jerszow PIOTR P., 1815-69, poeta ros.; wierszowane bajki (Konik garbusek) osnute na motywach lud.; wiersze lir.; opowiadania, poematy. Jerusalimski ARKADIJ S., ur. 1901, historyk radz.; czł. Niem. AN; specjalista m.in. w zakresie zagadnień niem. i stosunków międzynarodowych. jery (półsamogłoski), w języku prasłow. dwie samogłoski zredukowane: j. miękki (bardziej przednia) i j. twardy (bardziej tylna); w poszczególnych językach słow, j. rozwijały się w pełne samogłoski lub zanikały. Jerycho, m. w pn.-zach. Jordanii, w dolinie Jordanu; 67 tys. mieszk. (1968); ośr, handlu i rzemiosła; — archeol. ślady osadnictwa z VIII-VII tysiąclecia p.n.e.; kilka warstw osiedli (ceglane domostwa, otoczone murem), jeden z ośrodków staroż. Palestyny. Jerzego Jezioro (ang. Lake George), jez, w pd.-zach. Ugandzie, na wys. 914 m: brzegi zabagnione, porośnięte papirusem, Jerzego V Wybrzeże, część wybrzeża Antarktydy Wsch,, między 142°20' a l53°E; prawie całe pokryte lodem. Jerzego św. Order, ros. odznaczenie wojsk., ustanowione 1769; 1855-1917 nadawane tylko za bohaterskie czyny bojowe, Jerzmanki, w. w pow. zgorzeleckim, woj. wrocławskim; późnoromański kościół parafialny (XVIII w.), sklepienie nawy późnogot. (XVI w.). jerzmanowicka kultura, archeol. łowiecka kultura górnego paleolitu z pd. Polski i ZSRR; 36-21 tys. p.n.e.; krzemienne gro-

Jeziorna 475 ty oszczepów w kształcie liścia; nazwa od stanowiska Jerzmanowice (pow. olkuski). Jerzmanowska ZOFIA, ur. 1906, chemik, farmaceuta; prof. uniw. i Akad. Med. w Łodzi; badania m.in. składników (gł. flawonów) krajowych roślin leczniczych. Jerzmanowski E RAZM, 1844-1909, działacz społ.-kult. i emigr.; 1873-96 w USA, gdzie był jednym z wybitnych organizatorów przemysłu gazowego; ogromny majątek zużytkował na popieranie prac kult.społ. w kraju i w ośrodkach polonijnych. Jerzmanowski JAN PAWEŁ, 1779-1862, pułkownik gwardii napoleońskiej, towarzysz Napoleona I na Elbie; 1831 gen. brygady, czł. Kom. Pol. we Francji. Jerzy, 1189-1238, w. książę włodzimierski 1212-16 i od 1218, syn Wsiewołoda Wielkie Gniazdo; umocnił wsch. granice państwa; poległ w walce z Tatarami. Jerzy I, 1660-1727, król W. Brytanii i Irlandii od 1714; elektor Hanoweru (od 1698), powołany na tron ang. po śmierci Anny Stuart; zapoczątkował dyn. hanowerską. Jerzy I, 1845-1913, król gr. od 1863, syn króla duń. Chrystiana IX; popierany przez Austrię, krępowany jej polityką (sojusz z Turcją), nie mógł zrealizować idei panhellenizmu; zamordowany. Jerzy II, 1683-1760, król W. Brytanii i Irlandii od 1727, syn Jerzego I; elektor Hanoweru, zajmował się bardziej jegd sprawami niż Anglią; rządy w W. Brytani i s prawowal i pre m i e rz y R . Wal pol e i W. Pitt (st.). Jerzy II, 1826-1914, książę SaksoniiMei-ningen, twórca zespołu teatr. Meiningeń-czyków; autor szkiców inscenizacyjnych i projektów kostiumów dla swego teatru. Jerzy II, 1890-1947, król gr. 192223 i 1935-41, syn Konstantyna I; po ogłoszeniu republiki zdetronizowany; na mocy plebiscytu restytuowany; w czasie II wojny świat, na emigracji w Egipcie. Jerzy III, ?-1184, król Gruzji od 1154; rozkwit państwa. Jerzy III, 1738-1820, król W. Brytanii i Irlandii od 1760, król Hanoweru od 1814, wnuk Jerzego II; 1763 uzyskał dla Anglii Kanadę; 1775 wojna z koloniami w Ameryce Pn. i uznanie St. Zjedn. 1783. Jerzy V, ?-1346, król Gruzji od 1314; uniezależnienie się od Mongołów; przyłączenie Imeretii. Jerzy VI, 1895-1952, król W. Brytanii od 1936, z dyn. Windsor; wstąpił na tron po abdykacji brata, Edwarda VIII. Jerzy Czarny (właśc. Djordje Petrović), ok. 1768-1817, wódz serb. powstania antytur., 1808-13 książę Serbii; założyciel dyn. Karadziordziewiczów; zamordowany. Jerzy Dołgoruki, 1090-1157, w. książę kijowski od 1149 (z przerwami), syn Włodzimierza Monomacha; budowa miast (przypisuje się mu zał. Moskwy ok. 1147). Jerzyk E MIL, ur. 1902, działacz ruchu robotn.; od 1923 działacz Centr. Związku Górników (1930 czł. ZG), jednocześnie w PPS; 1938 czł. Okr. Kom. Robotn. w Krośnie; współorganizator WRN i 1943 organizator Kom. Okr. RPPS na Podkarpaciu; 1945 w KRN. jerzyki (Apodidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków, podobnych do jaskółek; 76 gat.; świetnie latają (do 170km/godz); owadożerne; w Polsce j. zwyczajny, chroniony. Jerzy I Terter, XIII w., car bulg. 1280-92, z dynastii połowieckiej; założyciel dyn. Terterowiczów. Jerzy z Podiebradu, 1420-71, król czes. od 1458, husyta; walczył przeciw ingerencji papieskiej; obłożony klątwą; zapewnił następstwo tronu Władysławowi Jagiellon-czykowi. Jesemek (Yesemek), miejscowość w Turcji, k. Zincirli, opodal resztki staroż. pracowni rzeźb, (niedokończone płyty reliefowe z pocz. I tysiąclecia p.n.e.?). jesenice, m. w Jugosławii (Słowenia), u podnóża Alp; 16 tys. mieszk. (1966); hut-

nictwo żel.; węzeł kol. przy granicy z niezwykle silnych wiatrów, których prędAustrią. kość wynosi 60-80 m/s, a niekiedy dochoJesenský JANKO, 1874-1945, słowac. dzi do 200 m/s; j.s. występują w górnej poeta i pisarz; przedstawiciel realizmu troposferze i w stratosferze. krytycznego; w utworach prozą obraz Jeumont [żömą], m. w pn. Francji, nad życia małych miasteczek i krytyka mieszcz. rz. Sambre, duża stacja kol. na granicy demokracji. z Belgią; 10 tys. mieszk. (1968); przemysł Jesienin S IERGIEJ A., 1895-1925, poeta metal., taboru kol. (lokomotywy). ros.; współtwórca manifestu poet. imaży„Jeune Afrique" [żön afik], tunezyjski nistów; refleksyjna liryka związana z tra- tygodnik polit.-społ., w języku fr.; wydadycją wsi ros. i jej przyrodą; poematy o wany od 1961. akcentach pesymistycznych (Pugaczow). jeunesse dorée [żönesdory; fr.], „złota jesień, pora roku zaczynająca się na młodz i e ż " ( nazwa nadawana podczas pn. półkuli Ziemi z dniem równonocy W. Rewolucji Fr. grupie konserwatywnej, jesiennej (23 IX) i trwająca do dnia prze- rojalistycznej młodzieży paryskiej); bogasilenia zimowego (22 XII). ta, lekkomyślna, utracjuszowska młodzież jesion (Fraxinus), drzewa, rzadziej krzewy wielkomiejska. półkuli pn.; j. mannowy dostarcza tzw. Jevons [dżewnz] WILLIAM, 1835-82, ang. manny (zakrzepły sok) — środka ekonomista i logik; jeden z twórców suprzeczyszczającego; w Polsce w lasach j. biektywistycznego kierunku w ekonomii wyniosły; gat. amer. sadzi się w miastach. polit.; prace z logiki formalnej, teorii i Jesioniki, grupa górska w Sudetach metodologii nauk przyrodn.; Coal QuesWsch. (Czechosłowacja); wys. do 1492 m tion, Logika. (Pradziad); zalesione; kamieniołomy marJewgienjew-Maksimow WŁADISŁAW J. muru; uzdrowiska (źródła miner.). (właśc. W.J. Maksymow), 1883-1955, ros. Jesionowski ALFRED, 1902-45(?), krytyk historyk literatury; prof. uniw. w Leninlit., publicysta; studia i rozprawy o piś- gradzie; studia o życiu i twórczości N. miennictwie śląskim; wywieziony przez Niekraśowa i czasopiśmiennictwie XIX w. hitlerowców zaginął bez wieści. Jewish Agency [dżuysz əjdżənsy] → jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), Agencja Żydowska. drzewo pospolite na niżu i w reglu dolJewniewicz HIPOLIT, 1831-1905, mechanym, w lasach wilgotnych, łęgowych i ol- nik; prof. Instytutu Technol. w Petersbursach; j.w. i jego odmiany sadzone też jako gu; prace z hydrauliki, wytrzymałości ozdobne; cenne drewno, m.in. na meble, materiałów i teorii sprężystości. narty. Jewrieinow NIKOŁAJ N., 1879-1953, ros. jesiotry (Acipenseridae), rodzina ryb z reżyser teatr, i film.; związany gl. z Perzędu jesiotrokształtnych; wiele gat. i ras; tersburgiem; po 1917 organizator widowisk do kilku m dł.; morza, wielkie jeziora; rewol.; od 1925 we Francji; głośne inscetarło w rzekach; wielkie znaczenie gosp., nizacje: Wampuka... W. Erenberga, Wieikra przerabiana na kawior. sioła smiert' A. Błoka. Jeske AUGUST ADAM, 1836-75, Jewtuszenko JEWGIENIJ A., ur. 1933, poepedagog i publicysta; propagator m.in. ta rós.; liryki o tematyce ideowo-moralnauczania poglądowego, zasady nej i akcentach publicystycznych (Obieszstopniowania trudności. czanije). Jeske-Choiński T EODOR, 1854-1920, piJezd, m. w Iranie (Isfahan); 93 tys. miesarz, publicysta i krytyk lit.; głosił poglą- szkańców (1966); duży ośr. przemysłu dy zachowawcze; powieści hist. (Tiara włók.; wyrób dywanów; węzeł drogowy. i korona) i współcz. przeciw pozytywizmojezdny mechanizm (układ jezdny), część wi. podwozia pojazdu drogowego (np. samoJespersen [je-] KNUD, ur. 1926, duń. chodu), złożona z kół jezdnych, rzadziej działacz komunist. i związkowy; od 1952 gąsienic, oraz zawieszenia łączącego koła czł., od 1958 przewodn. Komunist. Partii jezdne z ramą podwozia lub z nadwoziem. Danii. Jèze [że:z] GASTON, 1869-1953, prawnik Jespersen [je-] OTTO, 1860-1943, języko- fr.; prof. uniw. w Lille i Paryżu, wykłaznawca duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; dowca w Akad. Prawa Międzynar. w Haliczne prace z fonologii, składni, języko- dze; wyodrębnił we fr. nauce finanse jako znawstwa ogólnego; twórca języka mię- osobną dyscyplinę nauk; liczne prace. dzynarodowego novial. Jezerca, najwyższy szczyt G. PółnocnoJessego drzewo, szt. plast, przedstawie- albańskich, na terytorium Albanii; 2692 m. nie drzewa genealogicznego Chrystusa; z Jezierski FELIKS, 1817-1901, pedagog, leżącej postaci Jessego wyrasta drzewo filozof, tłumacz, krytyk i historyk literao gałęziach zakończonych wizerunkami tury; zwolennik wychowania publiczneprzodków Chrystusa, zwieńczone postacią go w szkołach państw, i kształcenia umyMarli z Dzieciątkiem; motyw formalny słowego. przejęty ze Wschodu; w sztuce eur. w XIJezierski FRANCISZEK SALEZY, 1740-91, XVII w. (w miniaturach, witrażach, pisarz polit., ksiądz; czołowy publicysta płaskorzeźbie). Kuźnicy Kołłątajowskiej; zwolennik radyJesselton [dżesltn] →Kota Kinabalu. kalnych reform społ.-polit; Katechizm o Jessentuki, m. w Ros.FSRR, w Kraju tajemnicach rządu polskiego, satyr, encyStawropolskim, w pn. części Kaukazu; klopedia Niektóre wyrazy porządkiem 56 tys. mieszk. (1969); znane uzdrowisko abecadła zebrane... (wody miner., borowiny). Jezierski JACEK, 1722-1805, kasztelan łuJessner LEOPOLD, 1878-1945, niem. reży- kowski; przeciwnik reform i swobód ser teatr, i film., dyr. teatrów; insceniza- mieszcz.; założyciel wielu manufaktur; cje sztuk Szekspira, Ch. Grabbego, F. We- pisma publicystyczne. dekinda i B. Brechta; od 1933 na emiJeziorak (Jezioro Iławskie), jez. na Pojegracji. zierzu Iławskim (woj. olsztyńskie); pow. Jěstěd, masyw górski w Czechosłowacji, 4089 ha, głęb. do 12 m; wyspy; nad J. — najwyższy w G. Łużyckich; wys. do 1012 Iława. m; sporty zimowe. Jeziorany, m. w pow. biskupieckim, jestestwo, istota wewnętrzna, natura woj. olsztyńskim; 3,5 tys. mieszk. (1968); człowieka. przemysł spoż.; prawa miejskie 1338. Jeszcze Polska nie zginęła → Jeziorański ANTONI, 1827-82, generał; Mazurek Dąbrowskiego. uczestnik powstania 1848 na Węgrzech; Jeszil Dżami (Yesil Cami, Zielony Me- jeden z dowódców w powstaniu 1863, czet), meczet z XV w. w Bursie (Turcja); zwolennik walki partyzanckiej. prostokątny, dwie sale pod jedną kopułą, Jeziorański JAN, 1834-64, członek władz w centrum basen z fontanną, ściany wyło- powstańczych 1863, kierował wysyłaniem żone zielonymi kafelkami, marmurowe ko- korespondencji za granicę; stracony na lumny, drewniane rzeźbione drzwi. stokach Cytadeli. jet stream [dżet stri:m; ang.] (prąd Jeziorna, rz., 1. dopływ dolnej Wisły; strumieniowy), meteorol, strefa (dł. kilka dł. 67 km, dorzecze 845 km2; uchodzi przetys. km, szer. kilkaset km, wys, kilka km)

476 Jeziorna kopanym korytem (dawniej dolnym biegiem J. była Wilanówka). Jeziorna, dawne miasto (prawa miejskie 1962); od 1969 w obrębie m. KonstancinJeziorna. — Rozwój J. związany z zał. 1778 papiernią; 1905 i w okresie międzywoj. strajki. jeziorna ruda, osadowa skała żelazista, odmiana rudy darniowej tworząca się w środowisku jeziornym. jezioro, naturalne zagłębienie lądu wypełnione wodą; rozróżnia się m.in.j.: przymorskie, deltowe, morenowe, rynnowe, cyrkowe, krasowe, tektoniczne, kraterowe. jezior typologia, klasyfikacja jezior (np. jeziora oligotroficzne, eutroficzne i dystroficzne) oparta na ich produktywności biol. i żyzności; uwzględnia zawartość tlenu, substancji próchniczych i pokarmowych, charakter flory i fauny. J e zi órko, w. w pow. t arnobrz e ski m, woj. rzeszowskim, w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym; otworowa kopalnia siarki. Jezo [dźiedzo] →Hokkaido. Jezreel (Ezdrelon), dolina w pn. Izraelu; ważny obszar roln. (uprawa pszenicy, drzew owocowych). j e zu i c i , kat. z akon mę ski z ał . 1534 przez I. Loyolę; rozwój gł. w XVII w. (walka z reformacją, opanowanie szkolnictwa, ambicje polit.); kasata 1773, restytucja 1814; obecnie gł. działalność misyjna. jezuickie szkoły, średnie i wyższe szkoły prowadzone przez jezuitów; powstały w XVI w.; przeznaczone gł. dla synów zamożnej szlachty; nauczanie o charakterze językowo-retorycznym, z naciskiem na praktyki kultowe i wpajanie nietolerancji religijnej. jezuityzm, sposób postępowania właściwy jezuitom, streszczający się w zasadzie „cel uświęca środki"; przen. obłuda, przewrotność, perfidia Jezus Chrystus, postać o spornej historyczności; zapewne prorok galilejski (I w.) przeciwstawiający się formalizmowi rel. kapłanów żyd. i faryzeuszy; wydany władzom rzym. i ukrzyżowany; w chrześcijaństwie, uznającym go za swego założyciela, postać J.Ch. jako Boga-człowieka, jego misja odkupienia i nauka należą do gł. zasad wiary rel. i są ujęte w dogmaty. j e zyd zi , grupa pl e mion kurdyj ski ch, która wyodrębniła się jako ezoteryczna sekta muzułm.; obecnie w Iraku, Syrii, Armenii i Iranie. jeździectwo (hipika), dyscyplina sport., uprawi anie róż nych form j azdy konne j , z wyjątkiem wyścigów; gł. konkurencje: konkurs w skokach przez przeszkody, konkurs ujeżdżania i wszechstronny konkurs konia wierzchowego; j. obejmuje także gry konne, biegi myśliwskie i dystansowe, jazdę terenową, rajdy. jeż (Erinaceus europaeus), ssak z rzędu owadożernych; na stronie grzbietowej i z boków włosy przekształcone w szarobru-

natne kolce; zimę przesypia; Eurazja; pożyteczny; chroniony. Jeż T EODOR T OMASZ →Miłkowski Zygmunt. jeżatka, bot. →lipka pokojowa. Jeżewski KAZIMIERZ, 1880-1948, pedagog, działacz społ., reformator wychowania sierot; twórca „gniazd sierocych" (zastępcze domy rodzinne) i „wiosek kościuszkowskich" (zgrupowanie gniazd), opartych na własnej koncepcji wychowawczej. Jeżewski M IECZYSŁAW, ur. 1890, fizyk; prof. AGH, czł. PAU; badania nad własnościami elektr. dielektryków. jeżogłówka (Sparganium), kłączowa bylina podobna do traw: owoce.(z dziobkiem) zebrane w główki; w Polsce pospolita j. gałęzista (brzegi wód, torfowiska). jeżowce (Echinoidea), gromada szkarłupni dennych; ok. 800 gat, znacznie więcej kopalnych; ciało kuliste lub dyskowate, okryte pancerzem z 5-kątnych płytek wapie nnych; na pance rz u ruchome kol ce - narząd ruchu i obrony; drapieżne, roślinożerne lub mułożerne. Jeżowski JÓZEF , 1798 lub 1796-1855, filolog klas., współzałożyciel i prezydent Tow. Filomatów; 1824 zesłany w głąb Rosji; prof. uniw. w Kazaniu; tłumacz Horacego. jeżozwierze (Hystricidae), rodzina naziemnych dużych gryzoni; stronę grzbietową pokrywają kolce i szczeciniaste włosy; roślinożerne; pd. Europa, pd.-zach. Azja i Afryka. jeżówka, zool. →diodon. Jeżów Sudecki, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, w G. Kaczawskich; przemysł maszyn.; ośr.szybowcowy. Jeżyce, dzielnica adm. w Poznaniu; funkcje gł. przemysłowe. jeżyna (ożyna, Rubus), krzew z rodzin y r ó ż o w a t yc h , gł . p ó ł k u l i p n . ; p ę d y z kolcami, owoce czarne lub ciemnoczerwone , bogat e w wi t ami ny, j adal ne ; w Polsce liczne gat. na zrębach leśnych, w zaroślach. jeżyna fałdowana →ostrężyna. jeżyna sinojagodowa →popielica. jęczmień (Hordeum), jednoroczna lub wieloletnia roślina zielna z rodziny traw; powszechnie uprawianym zbożem jest j. uprawny (H. sativum), jednoroczny (jary lub ozimy), o ziarnach zwykle oplewionych, użytkowanych na kaszę, mąkę, paszę i do produkcji słodu (j. browarny). jęczmień, med. →jęczmyk. jęczmyk (jęczmień), ropne zapalenie mieszka włosowego rzęsy, wywołane przez gronkowce; bolesny obrzęk powieki; leczenie gł. antybiotykami i sulfonamidami. Jędrkiewicz E DWIN, 1889-1971, pisarz i tłumacz; dramaty fiłoz., wiersze, powieści; przekłady z łaciny (Apulejusz, Erazm z Rotterdamu, A. Frycz Modrzewski). J ę drusie , konspi racyj na organiz acj a wojsk. 1939-43 w powiatach tarnobrzes-

Największe jeziora na Ziemi Jezioro Morze Kaspijskie Górne Wiktorii Aralskie Huron Michigan Tanganika Bajkał Niasa Wielkie Niedźwiedzie Wielkie Niewolnicze Erie Winnipeg Ontario Ładoga Czad

Pow. w tys. km2 371,0 82,4 68,8 64,5 59,6 57,8 32,8 31,5 30,8 31,1 28,9 25,7 24.5 19,5 18,4 11-22

Głębokość w m i średnia | maksymalna 184 148 40 . 76 99 572 730 273 . . 21 13 91 51 1,5

1025 397 80 67 228 265 1435 1620 706 137 150 64 19 236 225 4-12

Wys n.p.m. w m -28 183 1134 53 176 176 773 456 472 119 150 172 217 75 4 243

kim, sandomierskim i buskim; jesienią 1943 podporządkowana AK. Jędruszczak T ADEUSZ, ur. 1924, historyk; 1954-68 prof. WAP, od 1968 szef Wojsk. Instytutu Hist.; Powstania Śląskie, Piłsudczycy bez Piłsudskiego.

Jędrychowski STEFAN, ur. 1910, działacz ruchu robotn.; 1943 współzałożyciel ZPP w ZSRR; przedstawiciel PKWN w Moskwie, 1945-47 min. żeglugi i handlu zagr.; 1951-56 wicepremier; 1956-68 przewodn. Komisji Planowania; 1969-71 min. spraw zagr., od 1971 min. finansów; od 1945 czł. KC PPR, następnie PZPR, 1956-71 czł. Biura Polit. KC PZPR. Jędrzejewicz JAN WALERY, 1835-87, astronom i lekarz; pionier spektroskopii astr. w Polsce. Jędrzejewicz JANUSZ, 1885-1951, polityk sanacyjny; legionista; 1931-34 min. wyznań rel. i oświecenia publ., przeprowadził reformy szkolne; 1933-34 premier. Jędrzejewicz JERZY, ur. 1902, tłumacz i eseista; liczne przekłady z literatury ros. (L. Tołstoj, A. Ostrowski, L. Leonow i in.), niem., wł., ukr., est.; reportaże, szkice lit.; powieść biogr. o Szewczence Noce ukraińskie... jędrzejewiczowskie reformy, nazwa nadana ustawom z 1932-33, uchwalonym z inicjatywy Janusza Jędrzejewicza; dotyczyły ustroju szkolnictwa oraz szkół akademickich; miały antydemokr. charakter. Jędrzejowicz ADAM, 1847-1924, konserwatywny polityk galic, prawnik; 1894 wiceprezes Koła Pol. w Wiedniu, od 1907 czł. Izby Panów; ultralojalista; po 1918 wiceprezes Stronnictwa Pracy Nar. w Krakowie. Jędrzejowska JADWIGA, ur. 1912, tenisistka; wielokrotna mistrzyni Polski, wicemistrzyni Wimbledonu 1937. Jędrzejowski BOLESŁAW ANTONI (pseud. B.A.J.), 1867-1914, działacz socjalist., publicysta, wydawca; czł. I Proletariatu, od 1893 Komitetu Zagr. PPS; jeden z przywódców PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Jędrzejów, m. pow. w woj. kieleckim; 13,3 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., dziewiarski, tytoniowy; muzeum im. Przypkowskich z kolekcją zegarów słonecznych; opactwo cystersów z kościołem późnoromańskim (XIII w., barok, przebudowa). — Do 1153 p.n. Brzeźnica; pierwsze w Polsce opactwo cysterskie zał. 1140-49; prawą miejskie 1271 (do 1870) i 1916; w XVI w. miejsce zjazdów szlachty o charakterze politycznym. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 3 tys. mieszk.; 1944 akcja uwolnienia więźniów przez oddział AK. jętka, bud. poziomy element usztywniający parę krokwi wiązara dachowego, zwykle w drewn. konstrukcjach dachowych. jętki (efemerydy, Ephemeroptera), rząd owadów; ok. 1 tys. gat., w Polsce 70; mają 2 pary skrzydeł; narządy gębowe larw gryzące, dorosłych — uwstecznione (nie pobierają pożywienia); przechodzą przeobrażenie niezupełne; żyją w pobliżu wód, larwy w wodzie. jęzor lodowcowy, część lodowca górskiego położona poniżej granicy wiecznego śniegu, stanowiąca różnej długości potok lodu spływający doliną. języczek podniebienny, skierowane ku jamie gardłowej stożkowate uwypuklenie podniebienia miękkiego u człowieka i niektórych ssaków. języcznik (skolopendrium, Phyllitis scolopendrium), paproć o liściach językowatych, do 60 cm dł., zimotrwałych; spotykany w Sudetach, Karpatach i na Wyż. Małopolskiej; uprawiany też jako ozdobny. język, anat. mięśniowy ruchliwy narząd leżący w jamie ustnej, zawierający z reguły narządy smaku; u człowieka i ssaków rola w ssaniu, żuciu, łykaniu, u człowieka ponadto w wytwarzaniu dźwięków mowy. język, językozn. system społecznie wytworzonych i obowiązujących znaków dźwiękowych (wtórnie pisanych) oraz reguł określających ich użycie jako narzędzie komunikacji społecznej.

języki świata, ok. 2500 języków dotychczas poznanych, które dzieli się na rodziny językowe; niekiedy luźne zespoły języków łączone są w ligę językową; 4 podstawowe typy: języki izolujące, aglutynacyjne, fleksyjne, alternacyjne. językoznawca, specjalista w dziedzinie językoznawstwa; lingwista. językoznawstwo (lingwistyka), dział nauk humanistycznych, zajmujący się budową, funkcją i rozwojem języka; dwa gł. kierunki: historyczo-porównawczy i porównawczo-funkcyjny (typologiczny). językoznawstwo matematyczne (lingwistyka matematyczna), badanie zjawisk językowych metodami mat.; gł. kierunki: statystyczny (m.in. metody statystyki mat.) i algebraiczny (metody algebry i logiki mat.); wyniki mają znaczenie m.in. w pracach wykonywanych za pomocą maszyn matematycznych. język państwowy, język, którym posługują się organy państw, i w którym obywatele powinni się do nich zwracać. „Język Polski", dwumiesięcznik popularnonauk. wyd. od 1913 w Krakowie poświęcony sprawom języka pol.; od 1921 organ Tow. Miłośników Języka Polskiego. język sformalizowany, log. język, dla którego zostały wyraźnie określone słownik (zasób terminów) i składnia logiczna. Jhering [je:ryŋ] (Ihering) RUDOLF, 181892, prawnik niem., teoretyk prawa; twórca teorii interesu, która wpłynęła na powstanie w teorii prawa kierunku jurysprudencji interesów. Jičin, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., spoż.; ośr. turystyczny. jidysz, język Żydów eur., utworzony w X-XII w. na podłożu dialektów zach.środk.-niem. z dodatkiem elementów hebr., romańskich, słow.; 2 gł. odmiany: zach. (gł. Niemcy i Francja) i wsch. (we wsch. Europie). Jilemnický PETER, 1901-49, pisarz słowac; twórca literatury proletariackiej; w powieściach reprezentuje radykalne poglądy społ.-polit.; powieść Kronika o powstaniu słowac. 1944. Jimbolia [żimbolija], m. w pd.-zach. Rumunii; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., ceramiczny. Jiménez [chimenet] JUAN RAMÓN, 18811958, poeta hiszp.; początkowo poezje pod wpływem modernizmu, później hermetyczne, dążące do poezji „czystej"; proza poet. Srebrzynek i ja; nagr. Nobla. Jimmu [dźimmu], pierwszy legendarny władca Japonii; wg kronik jap. potomek bogini Amaterasu, panował 660-585 p.n.e.; założył stolicę w prowincji Yamato, nazywając ją Kasmiwarra. Jindřichův Hradec, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 12 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. jinja [dźindźia] → miya. Jinnah [dżinna] MOHAMMED ALI, 18761948, wybitny muzułm. mąż stanu; długoletni (1916, 1920 i od 1934) przewodn. Ligi Muzułm., przyczynił się do utworzenia Pakistanu, którego był pierwszym gubernatorem (1947). Jipijapa [chipichapa], m. w zach. Ekwadorze; 8 tys. mieszk. (1961); znane z wyrobu kapeluszy panama. Jippensha [dźippenśia] IKKU, 17651831, pisarz jap., humorysta; powieści obyczajowe, hist. i folklorystyczne. Jiránek MILOŠ, 1875-1911, czes. malarz i grafik; kolory sta, początkowo pod wpływem impresjonizmu; sceny rodzajowe (m.in. z życia ludu), pejzaże. Jirásek ALOIS, 1851-1930, pisarz czes.; opowiadania, dramaty i powieści hist. gł. z czasów husyckich i czes. odrodzenia nar. (XVIII/XIX w.). Jiroudek FRANTIŠEK, ur. 1913, czes. malarz i ilustrator; kompozycje figuralne, pejzaże.

Johannesburg 477 Jiu [żiu], rz. w Rumunii, 1. dopływ Dunaju; dł. 340 km; przepływa zagłębie węglowe Petroseni. Jizo [dźidzo], obok bogini Kannon najpopularniejszy bosatsu jap. panteonu buddyjskiego. Joachim JÓZSEF, 1831-1907, węg. skrzypek, dyrygent i kompozytor; znany z wykonań dzieł Beethovena. Joachim z Fiore, ok. 1132-ok. 1202, wł. teolog i filozof; przedstawiciel antykośc. mistycyzmu; chiliastyczne koncepcje J. wywarły wpływ na ideologię ruchów plebejskich. Joanna → Grey Jane. Joanna II, 1371-1435, królowa Neapolu od 1414, córka Karola III z Durazzo; walki za jej życia o spadek neapolitański między René Dobrym i Alfonsem V. Joanna d'Arc [j. dark] św., ok. 1412-31, bohaterka nar. Francji; na czele niewielkiej armii uwolniła Orlean i nakłoniła Karola VII do koronacji; wydana Anglikom i spalona na stosie; 1920 kanonizowana. joannici, zakon rycerski utworzony ok. 1137 z bractwa rel. przy szpitalu św. Jana w Jerozolimie, skupiający gł. rycerstwo wł.; nosili czarne płaszcze z białym krzyżem; 1308-1522 utworzyli państwo na Rodos (kawalerowie rodyjscy), 15301798 na Malcie (kawalerowie maltańscy); od 1830 siedzibą .— Rzym; od 1953 podlegają Watykanowi; w Polsce przed 1166 w Zagości. Joannisjan JOANNEs (zw. też Owannesjan), 1864-1929, poeta orm.; liryki, poezje patriot.; wydawca zbiorów staroorm. pieśni. João Monlevade [żuã m.], m. w Brazylii (Minas Gerais); 27 tys. mieszk. (1960); wydobycie rud żel.; hutnictwo żelaza. João Pessoa [żuã p.], m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim, stol. stanu Paraiba; 196 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., cementowy. Joban, zagłębie węgla kam. w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; zaopatruje w węgiel region tokijski. Jocher ADAM BENEDXKT, 1791-1860, filolog, bibliotekarz; Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce — jedna z pierwszych pol. bibliografii nar. o układzie systematycznym. jockey [dżoky; ang.] → dżokej. Jockey Club [dżoky klab], stowarzyszenie kierujące sprawami wyścigów konnych w Anglii (zał, 1750). jod J, pierwiastek chem. o liczbie atom. 53, z grupy chlorowców; fioletowe kryształy; sublimuje; niemetal; b. reaktywny chemicznie; stosowany w syntezie org. i w lecznictwie (jodyna). jodany, sole kwasu jodowego HJO3; w roztworach kwaśnych działają utleniająco; stosowane m.in. w analizie chemicznej. Jodelle [żodel] ETIENNE, 1532-73, fr. poeta i dramatopisarz; członek Plejady. jodki, sole kwasu jodowodorowego HJ oraz związki jodu z niemetalami; stosowane do wyrobu materiałów światłoczułych, w analizie chem., w lecznictwie; także nazwa org. związków jodu. Jodko-Narkiewicz W ITOLD (pseud. A. Wroński, Jowisz), 1864-1924, działacz socjalist.; czł. II Proletariatu, PPS, PPSFrakcji Rewol.; bliski współpracownik J. Piłsudskiego; od 1918 w dyplomacji. Jodl ALFRED, 1890-1946, generał niem.; 1939-45 szef Sztabu Dowodzenia Wehrmachtu; zbrodniarz woj., sądzony przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. jodła (Abies), drzewo iglaste z rodziny sosnowatych; umiarkowana strefa półkuli pn.; korona stożkowata; z drewna m.in. instrumenty muz.; w Polsce (gł. podgórze i dol. górskie) j. pospolita, wys. do 50 m. jodłowanie, lud. sposób śpiewania (górale alpejscy), polegający na nagłych przejściach z piersiowego rejestru głosu na falset.

Jodłowa Puszcza, rezerwat leśny w Łysogórach, na obszarze Świętokrzyskiego Parku Narodowego; fragmenty pralasu jodłowego. Jodłowski JERZY, ur. 1909, prawnik, działacz polit., znawca procesu cyw.; prof. Uniw. Warszawskiego. Jodłowski STANISŁAW, ur. 1902, językoznawca polonista; prof. Uniw. Jag. i WSP w Krakowie; prace gł. na temat części mowy; wielokrotnie wznawiane Zasady pisowni polskiej... (z W. Taszyckim). Jodłowski TADEUSZ, ur. 1925, grafik; plakaty (m.in. polit.), ilustracje; architektura wnętrz. jodoform (trójjodometan) CHJ3, związek org.; żółte kryształy; dawniej stosowany jako środek antyseptyczny. jodogorgon, farm. → dwujodotyrozyna. jodometria, jedna z metod oksydymetrii; polega na miareczkowym oznaczaniu wolnego jodu zużytego lub wydzielonego w reakcji. jodowa liczba, miara zawartości związków nienasyconych; ilość chlorowców w przeliczeniu na jod (wyrażona w procentach), jaką może przyłączyć badana substancja. jodo-shu [dźiodo-śiu], sekta buddyzmu jap., zał. w XII w. przez Honena; kult Amidy. Jodrell Bank Observatory [dżo- bäŋk əbzə:rwətry], obserwatorium radioastr. uniw. w Manchesterze (W. Brytania). jodu preparaty, grupa leków stosowanych wewnętrznie, działających przeciwmiażdżycowo i obniżających ciśnienie; używane w leczeniu dusznicy bolesnej, miażdżycy, dychawicy oskrzelowej, nieżytu oskrzeli, niedoczynności tarczycy. jodyna, 3°/o roztwór jodu, z dodatkiem jodku potasowego, w alkoholu etylowym; stosowana do odkażania skóry dokoła ran. jodzica, wysypka w postaci krost lub pęcherzyków na skórze, spowodowana długotrwałym zażywaniem leków zawierających jod; jest wyrazem uczulenia na jod. Joensuu [joensu:], m. we wsch. Finlandii, ośr. adm. okręgu Pohjois-Karjalan; 35 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny. Joeuf [żöf], m. we wsch. Francji (Lotaryngia), nad rz. Orne; 12 tys. mieszk. (1968); ośr. hutnictwa żel. i wydobycia rud żelaza. Joffe ABRAM F. → Ioffe Abram F. Joffre [żofr] JOSEPH JACQUES, 1852-1931, marszałek Francji; 1914-16 naczelny wódz armii fr., odniósł zwycięstwo w bitwie nad Marną. joga: 1) jeden z najstarszych ind. systemów filoz., w klasycznej formie opracowany przez Patańdżalego; zawiera gł. założenia sankhji oraz własną metodę soteriologiczną — techniki pąrapsychoi. stosowane odwiecznie w Indiach; 2) system ćwiczeń ułatwiający wyzwolenie, przejęty przez wszystkie ind. kierunki filoz. i religijne. jogaczarowie, ind. szkoła filoz. na gruncie buddyzmu mahajany, zał. przez braci Asangę i Wasubandhu ok. V w.; j. kładą nacisk na praktyki jogi; świat określają jako zespół wrażeń jednostkowej świadomości. Jogesh [dżogesz] DAS, ur. 1927, pisarz ind.; powieści, nowele — w języku asami. Jogiches LEON → Tyszka Jan. jogin, ind. asceta praktykujący jogę, posiadający pewne osiągnięcia w opanowaniu ciała i rozwoju władz psychicznych. jogurt (mleko bułgarskie), dietetyczny napój o konsystencji półstałej, kwaskowaty, otrzymywany z pasteryzowanego mleka krowiego po zaszczepieniu zakwasem i przefermentowaniu. Johannesburg [joha-], największe m. w Republice Pd, Afryki (Transwal); 1,3 mln mieszk. (1967); gł. ośr. przem. i handl. kraju; ośr. wielkiego regionu wydobycia złota; węzeł komunik.; uniwersytet.

478 Johannesson Johannesson OLAFUR, ur: 1913, polityk isl., prawnik; od 1959 deputowany do Althingu (parlament) z ramienia Partii Postępowej, od 1968 jej przewodn.; od 1971 premier. Johanngeorgenstadt [ jo: hangeorgənsztat], m. w pd. części NRD, w Rudąwach; 11 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; różnorodny przemysł, w pobliżu wydobycie rud bizmutu i uranu. Johannsen [jo:-] WILHELM LUDWIG, 1857-1927, duń. botanik i genetyk; prof. uniw. w Kopenhadze; wykazał, że selekcja w obrębie linii czystych jest nieskuteczna; wprowadził pojęcia: gen, genotyp, fenotyp. Johansson [ju:-] CHRISTIAN, 1817-1903, szwedz. tancerz i pedagog; działał gł. w Petersburgu; nauczyciel wielu ros. tancerzy. Johansson [ju:-] LARS → Lucidor. Johanssona płytka [p. ju-] → płytka wzorcowa. johimbina, alkaloid o działaniu symptykólitycznym; lek pobudzający płciowo. John Bull [dżon bul], postać uosabiająca nar. cechy Anglików, spopularyzowana 1712 przez ang. pisarza satyrycznego J. Arbuthnota The History oj John Bull. Johnson [dżonsn] ANDREW, 1808-75, prezydent Stanów Zjedn. 1865-69; jego ugodowy stosunek do pokonanego Południa wywołał konflikt z Kongresem. Johnson [jo:n-] EYVIND, ur. 1900, pisarz szwedz.; powieści o tendencji humanistycznej, m.in. antyfaszystowskiej. Johnson [dżonsn] HAROLD LESTER, ur. 1921, astronom amer.; prof. University of Arizona; współtwórca współczesnej fotoelektrycznej astrofotometrii. Johnson [dżonsn] HEWLETT, 1874-1966, bryt. duchowny anglik.; działacz świat, ruchu pokoju; 1931-63 dziekan katedry w Canterbury; międzynar. nagr. Leninowska. Johnson [dżonsn] LYNDON BAINES, ur. 1908, polityk amer., z Partii Demokr.; 1961-63 wiceprezydent, 1963-69 prezydent USA; rzecznik eskalacji wojny w Wietnamie. Johnson [dżonsn] PHILIP, ur. 1906, amer. historyk sztuki i architekt; współautor książki International Style...; wille, budowle sakralne i użyteczności publ. (m.in. teatr w centrum kult. im. Lincolna w Nowym Jorku). Johnson [dżonsn] SAMUEL, 1709-84, ang. leksykograf, poeta, eseista epoki oświecenia; autor słownika języka ang., biografii poet, wydawca Szekspira; wywarł wielki wpływ na współczesnych. Johnson-Mollison [dżonsn molysn] AMY, 1903-41, lotniczka ang.; dokonała wielu przelotów, m.in. 1933 przez O. Atlantycki (pierwsza kobieta). u Johnstown [dżonzta n], m. w USA (Pensylwania); 42 tys. mieszk., zespół miejski 266 tys. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem.; ośr. regionu wydobycia węgla kamiennego. Joho WOLFGANG, ur. 1908, pisarz niem. (NRD); powieści ukazujące drogę inteligencji niem. do socjalizmu. Johor, stan w Malajzji, w pd. części Płw. Malajskiego; 19,1 tys. km2, 1,3 mln mieszk. (1967); stol. J. Baharu; uprawa kauczukowca, palmy oliwnej i kokosowej; wydobycie rud żel. i cyny, boksytów. Johor Baharu, m. w Malajzji, stol. stanu Johor; 75 tys. mieszk. (1957); przemysł spoż., drzewny; węzeł komunikacyjny. Joinville [żuęwil] JEAN, 1224-1317, kronikarz fr.; uczestnik VII krucjaty (egipskiej), autor cennej biografii Ludwika IX. Joinville [żuęwil], wyspa antarktyczna oddzielona od cypla Ziemi Grahama cieśn. Antarctic; dł. ok. 76 km, szer. ok. 37 km. Joinville [żojńwile], m. w Brazylii (Santa Gatarina); 56 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Joinville-le-Pont [żuewil lö pą], m. we

Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Marną; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł optyczny. Joja [żoża] ATHANASE, ur. 1904, rum. filozof i logik, działacz polit.; prezes Akad. Rum. Republiki Ludowej. jo-jo (yo-yo), zabawa polegająca na rytmicznym podrywaniu szerokiej i płaskiej szpuli za sznurek owinięty wokół niej; także zabawka do tej gry. Jókai [jo:ko:i] MÓR, 1825-1904, pisarz węg.; uczestnik walk 1848; powieści o tematyce hist. i współcz.; Poruszymy z posad ziemią, Złoty człowiek. joker [ang.] (dżoker), dodatkowa karta w talii, zwykle z wizerunkiem trefnisia; używana w niektórych grach, może wówczas zastąpić każdą kartę. Jokasta, mit. gr. żona Lajosa, króla Teb, oraz matka i żona Edypa. Jokohama (Yokohama), m. i gł. port Japonii (Honsiu), nad Zat. Tokijską, ośr. adm. prefektury Kanagawa; 1,9 mln mieszk. (1967); wielki ośr. przem. (stocznie, rafinerie ropy naft., hutnictwo żel.); uniwersytet. jol (półtoramasztowiec): 1) żaglowiec 2masztowy z ożaglowaniem skośnym, przy czym maszt tylny jest znacznie niższy od przedniego i znajduje się za trzonem sterowym; 2) ożaglowanie takiego statku. jola (jolka), jacht bezbalastowy (czyli mieczowy), tzn. z opuszczanym i podnoszonym przez szczelinę w dnie mieczem, zmniejszającym dryf jachtu. Joliet [żolję] (Jolliet) Luis, 1645-1700, fr. badacz pn.u części Ameryki Pn. Joliet [dżo lyet], m. w USA (Illinois), w zespole miejskim Chicago; 79 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Joliette [żoljet], m. w Kanadzie (Quebec); 19 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; przemysł gumowy, włók., mat. budowlanych. Joliot-Curie [żoljo küri] FREDERIC JEAN, 1900-58, fr. fizyk i działacz społ.; prof. Sorbony, czł. m.in. fr. Akad. Nauk, AN ZSRR, PAN; czł. KPF, pierwszy przewodn. Światowej Rady Pokoju; współodkrywca zjawiska sztucznej promieniotwórczości; nagr. Nobla i międzynar. nagr. Leninowska. Joliot-Curie [żoljo küri] IRÈNE, 18971956, fr. fizyk i chemik; córka M. Skłodowskiej-Curie; dyr. Instytutu Radowego w Paryżu, prof. Sorbony, wicemin. do spraw badań nauk., czł. PAN; współodkrywczyni zjawiska sztucznej promieniotwórczości; nagr. Nobla. Jolivet [żoliwe] ANDRE, ur. 1905, fr. kompozytor i dyrygent; dyr. muzyczny Comédie Francaise; Tańce rytualne, utwory symf., kameralne, wokalne, na fale Martenota, koncerty, balety, opera. jolka: 1) niewielka łódź okrętowa o 4 lub 6 wiosłach, zwykle umieszczona na rufie statku; 2) → jola. Jolo [cholo] (Sulu), największa wyspa w archip. Sulu (Filipiny); 894 km2 , ok. 116 tys. mieszk.; uprawa ryżu, palmy kokosowej, konopi manilskich; gł. m. — J. Jolo [cholo], m. w Filipinach, port na pn. wybrzeżu wyspy J.; ok. 39 tys. mieszk. (1960). jomen (yeoman), w średniow. Anglii zamożny chłop; obecnie — halabardnik na zamku Tower. Jomini [żomini] HENRI DE, 1779-1869, fr. generał, teoretyk wojsk.; od 1814 w służbie ros.; studia nad współczesną strategią, pierwsza interpretacja zasad napoleońskiej sztuki woj.; Zarys sztuki wojennej. Jomsborg (Jumne, Wineta), archeol. legendarna (znana z sag skand, od XI w.) osada umiejscawiana na wyspie Wolin; wykopaliska na terenie obecnego m. Wolin. jon, atom lub grupa atomów obdarzona ładunkiem elektr. dodatnim (kation) lub ujemnym (anion); j. powstają w wyniku jonizacji oraz dysocjacji elektrolitycznej.

Jonas FRANZ, ur. 1899, polityk austr., socjaldemokrata; 1951-65 burmistrz Wiednia, od 1965 prezydent Austrii. Jónasson [jouna-] HERMANN, ur. 1896, polityk isl., jeden z przywódców Partii Postępowej; 1934-42 i 1956-59 premier; 1950-53 min. rolnictwa. Jonasz, prorok izrael. z VIII w. p.n.e.; wg Biblii za nieposłuszeństwo Bogu połknięty przez potwora mor.; cudownie ocalony po 2 dniach pobytu w,jego wnętrznościach. Jonatan, amer. odmiana jabłoni; owoce zimowe, kulisto-stożkowate, z małym rumieńcem, b. smaczne. Jonatan Machabeusz, ?-143 p.n.e., etnar-cha Judei; od 160 wódz powstania przeciw Seleucydom; rozszerzył terytorium Judei, wznowił przymierze z Rzymem; 152 obwołał się najwyższym kapłanem; zamordowany. jon centralny, w związkach kompleksowych jon stanowiący centrum koordynacji, tj. wiążący określoną liczbę ligandów. Jones [dżounz] ERNEST CHARLES, 181969, ang. poeta i pisarz, przywódca czartystów; przewodn. Demokr. Komitetu Odrodzenia Polski (zał. 1846). Jones [dżounz] SIR HAROLD SPENCER, 1890-1960, astronom ang.; czł. Royal Society, 1945-48 prezes Międzynar. Unii Astr.; prowadził badania nad ruchem obrotowym Ziemi i ruchem Księżyca. Jones [dżounz] INIGO, 1573-1652, ang. architekt, malarz, scenograf; wprowadził do ang. architektury formy palladiańskie; Banąueting House w Londynie, Queen's House w Greenwich; w teatrze ang. zastosował techn. osiągnięcia wł. teatru barokowego. u Jones [dżo nz] JAMES, ur. 1921, pisarz amer.; powieści, oparte na doświadczeniach żołnierza II wojny świat., o wymowie anty woj.u(Stąd do wieczności). Jones [dżo nż] ROBERT EDMOND, 18871954, amer. scenograf i reżyser; współpracownik S. Diagilewa; założyciel American Lyric Theatre. Jones [dżounz] SIDNEY, 1861-1946, ang. kompozytor i dyrygent; operetki (Gejsza). Jones [dżounz] TOM (właśc. Thomas Jones Woodward), ur. 1942, piosenkarz ang.; wylansował wiele przebojów; liczne nagrania płytowe. Jones [dżounz] SIR WILLIAM, 1746-94, ang. prawnik i orientalista; założyciel Asiatic Society of Bengal; prace na temat literatury pers. i ind., tłumacz Siakuntali Kalidasy i Księgi Manu. Jongkind JOHAN BARTHOLD, 1819-91, hol. malarz i grafik; pejzażysta czynny od 1846 we Francji; prekursor impresjonistów. Jonia, w starożytności nazwa części wybrzeża Azji Mn. z wyspami Chios, Samos, Ikaria, zasiedlona od ok. XI w. p.n.e. przez Jonów; gł. miasta: Efez, Milet, Priene, Kolofon. jonity (wymieniacze jonowe), substancje stałe mające zdolność wymiany kationów (kationity) lub anionów (anionity) wchodzących w skład j. na kationy lub aniony znajdujące się w roztworze; wyróżnia się j. nieorg. (np. permutyty), półsyntet. (np. eskarbo) i j. org. (niektóre syntet. żywice); stosowane są np. do zmiękczania wody, odzyskiwania cennych metali z rozcieńczonych roztworów. jonizacja, powstawanie cząstek naładowanych z obojętnych atomów lub cząstek w wyniku oderwania lub przyłączenia elektronów; może nastąpić pod wpływem ogrzania, działania pola elektr., promieniowania elektromagnet. lub korpuskularnego (np. strumienia elektronów). jonizujące promieniowanie, promieniowanie elektromagnetyczne oraz promieniowanie korpuskularne (cząstki materialne np. a) wywołujące bezpośrednio lub pośrednio jonizację w substancjach, przez które przechodzi. Jönköping [jönśö:pin], m. w pd. Szwe-

Joteyko 479 cji, nad jez. Wetter, ośr. adm. okręgu J.; 54 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., włók., drzewny, papierniczy. jonon C13H20O, keton terpenowy występujący w trzech odmianach izomerycznych; bezbarwna ciecz o zapachu drzewa cedrowego, w rozcieńczeniu ma zapach fiołków; cenny składnik kompozycji zapachowych. jonosfera, warstwa atmosfery ziemskiej położona na wys. od 70-80 do 600-1000 km, w której występuje znaczna ilość swobodnych elektronów i jonów; powoduje załamanie, odbicie, pochłanianie i polaryzację fal radiowych. jonowa obróbka →plazmowa obróbka. Jonowie, w starożytności plemię gr. zamieszkujące Attykę, Eubeę, część wysp. M. Egejskiego i wybrzeża Azji Mn. (Joma); w VIII-VI w. p.n.e. wysoka kultura; wpł yw na roz wój gr. li t e rat ury, nauki i sztuki. jonowy napęd, przewidywany teoretycznie napęd za pomocą silnika jonowego. jonowy promień, połowa średnicy jonu danego pierwiastka chem.; jego wartość zależy od ładunku jonu. jonowy silnik, silnik odrzutowy, który wytwarzałby ciąg wskutek reakcji wpływającego strumienia jonów, wytwarzanych np. za pomocą reaktora jądrowego i przyspieszanych w akceleratorze cząstek naładowanych; przewidywany teoretycznie do napędu statków kosmicznych. jonów ruchliworść, stosunek prędkości ruchu j onów umi e sz czonych w pol u elektr. do natężenia tego pola. Jonquière [żakje:r], m. w Kanadzie (Quebec), nad rz. Śaguenay; 30 tys. mieszkańców (1966). Jonscher KAROL, 1889-1955, lekarz pediatra; prof. Akad. Med. w Poznaniu; prace dotyczące m.in. duru brzusznego, choroby Heinego-Medina, gruźlicy wieku dziecięcego, patofizjologii wcześniaków. Jonson [dżonsn] BEN(JAMIN), 1573-1637, ang, poeta, prozaik, dramaturg i aktor; satyr, komedie charakterów (Volpone), krwawe tragedie, maski dworskie. Jónsson [joun-] E MIL, ur. 1902, polityk isl.; przewodn. Partii Socjaldemokr.; 1944-49 i 1959-65 min. różnych resortów, 1958-59 premier; od 1965 min. spraw zagranicznych. Jonston JAN, 1603-75, lekarz, przyrodnik, filozof; zwolennik empiryzmu i metody eksperymentalnej; dzieła med. (Synt a g m a u n i v ersa e m e d ic in a e ...) , fi l oz . (O stałości natury) i przyrodn. (Historiae naturalis...). jontoforeza, zabieg leczn. polegający na wprowadzeniu do organizmu, przez skórę lub błony śluzowe, jonów zdysocjowanego leku, za pośrednictwem prądu stałego (tzw. galwanicznego). jońska filozofia przyrody, koncepcja gr. szkoły filoz. (VI-IV w. p.n.e.), wyjaśniająca początek (arche) i naturę świata przez czynniki przyrodzone (np. wodę, ogień, powietrze itp.), znane z obserwacji; j.f.p. cechował żywiołowy materializm. Jońskie Morze, część M. Śródziemnego, między Płw. Bałkańskim a Apenińskim; na pn. łączy się z M. Adriatyckim; głęb. do 5121 m, zasolenie ok. 38‰. jońskie powstanie, 500-494 p.n.e., powstanie Greków małoazjat., gł. Jonów, przeciw Persom; zapoczątkowało wojny perskie. Jońskie Wyspy, archipelag wysp gr. na M. Jońskim, wzdłuż zach. wybrzeży Grecji; 2,3 tys. km2, 212 tys. mieszk. (1961); największe wyspy; Kefalinia, Kerkira. joński porządek, arch. jeden z gł. porządków klas., odznaczający się lekkością, smukłością proporcji i dekoracyjnością; kolumny p.j. mają profilowaną bazę, trzon żłobkowany (żłobki oddzielone listewkami) i głowicę zdobioną wolutami; belkowanie składa się z trójdzielnego architrawu, ciągłego fryzu, często z reliefem i silnie wysuniętego gzymsu.

Jooss [jo:s] KURT , ur. 1901, niem. tance rz , chore ograf, re ż ys e r i pe dagog (NRF); przedstawiciel tańca ekspresjonistycznego; choreografia baletu Zielony stół. Joplin [dżoplyn], m. w USA (Missouri); 38 tys. mieszk. (1970); ośr. regionu wydobycia rud cynku i ołowiu; hutnictwo cynku i ołowiu, przemysł maszyn., spożywczy. Jora [.żora] M IHAIL, ur. 1891, rum. kompozytor i pedagog; balety (Retour des profondeurs), suity orkiestrowe, muzyka kameralna, pieśni, opracowania lud. melodii. Jorat [żora], pasmo wzgórz w pd.-zach. Szwajcarii, nad Jez. Genewskim; wys. do 932 m (Mont J.); na pd. stokach Lozanna. Jordaens [-da:ns] JACOB, 1593-1678, malarz flam., najwybitniejszy obok Rubensa i van Dycka w XVII w.; kompozycje rodzajowe (sceny uczt), rel. (Adoracja Dzieciątka, Muzeum Nar. — Warszawa), mit., alegoryczne. Jordan, ?-984, pierwszy biskup w Polsce (od 968), prawdopodobnie misyjny, podlegał bezpośrednio papieżowi. Jordan →Wieniawski Julian. Jordan HENRYK, 1842-1907, lekarz ginekolog i położnik, działacz społ., pionier wychowania fiz. w Polsce; prof. Uniw. Jag.; założył 1888 w Krakowie ogród gier i zabaw ruchowych dla dzieci i młodzieży (ogrody jordanowskie). Jordan PASCUAL ERNEST, ur. 1902, fizyk ni e m.; prof. uniw. w Hamburgu; j e de n z twórców aparatu mat. mechaniki kwantowej. Jordan W I LHELM, 1842-99, geodeta niem.; autor podstawowego dzieła w zakresie geodezji Handbuch der Vermessungskunde. Jordan ZYGMUNT, 1824-66, uczestnik rewolucji krak. 1846, walk 1848/49 na Węgrzech; 1853-56 pułkownik w armii tur.; organizator wyprawy 1863 z Galicji w Kieleckie. Jordan, rz. w Azji Pd.-Zach., w rowie tektonicznym El-Ghor; dł. 252 km; przepływa przez Jez. Tyberiadzkie; uchodzi do Morza Martwego; wykorzystywana do nawadniania. Jordanes (Jordanis), VI w., historyk gocki; autor kroniki De Getarum sive Gothorum origine et rebus gestis, zawierającej liczne wiadomości o Słowianach. Jordania (Haszymidzkie Królestwo Jordanii), państwo w pd.-zach. Azji; 97,7 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. Amman, inne gł. m.: Zerka, Jerozolima (Stare Miasto); dzieli się na 10 okręgów i obszar pustynny; j.u. arabski. Większość powierzchni wyżynna, pustynna; na zach. żyzna dolina Jordanu i M. Martwe; klimat gorący, suchy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa (w zach., nawadnianej sztucznie części kraju) zbóż (gł. pszenicy), warzyw, sezamu, drzew owocowych (m.in. cytrusowych), winorośli; hodowla (gł. koczownicza) owiec, kóz, bydła, wielbłądów; wydobycie fosforytów; rzemiosło; turystyka; port mor. Akaba. — W VII w. zdobyta przez Arabów, stanowiła część Syrii; od XVI w. prowincja tur.; 1919-46 bryt. terytorium mandatowe — emirat Transjordanii; od 1946 formalnie niezależne królestwo, sprzymierzone z W. Brytanią (1950 zmiana nazwy na J.); 1948-49 udział w wojnie z Izraelem; 1957 wypowiedzenie układu wojsk, z W. Brytanią; monarchia konstytucyjna; czł. ONZ od 1955; 1967, w wyniku agresji Izraela na państwa arab., część terytorium J. (na zach. od rz. Jordan — tzw. Cisjordania) okupowana przez wojska izrael.; ok. 250 tys. Palestyńczyków zostało zmuszonych przez Izrael do przesiedlenia się na wsch. od Jordanu; stan napięcia spowodowany prowokacjami zbrojnymi ze strony Izraela; 1970-71 starcia zbrojne wojsk rządowych z siłami palestyńskiegu ruchu wyzwoleńczego.

jordanit, minerał, siarczek ołowiu i arsenu; ołowianoszary, o połysku metalicznym; występuje rzadko, gł. w utworach hydrotermalnych. jordanka →hazena. jordanowskie ogrody, przeznaczone dla dzieci i młodzieży ogrody gier i zabaw ruchowych oraz ćwiczeń fiz.; zakładane od XIX w. (USA); w Polsce pierwszy powstał 1888 w Krakowie, w PRL stały się jedną z podstawowych instytucji wychowania pozaszkolnego dzieci. Jordanów, m. w pow. suskim, woj. krak., nad Skawą; 3,4 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny; prawa miejskie 1571. 1939 (2 IX) w rejonie J. zacięte walki z wojskami niem. toczyła 10 bryg. kawalerii (dowódca płk S. Maczek) oraz miejscowa ludność. Jordanu Dolina, pn. i środk. część rowu tektonicznego El-Ghor; dnem D.J. płynie Jordan; w najniższej części Morze Martwe. Jorgan Tepe →Nuzi. Jørgensen [jör-] J ENS JOHANNES , 18661956, pisarz duń.; ewolucja od naturalizmu przez symbolizm do katolicyzmu; powieści, opowiadania, proza lit., biografie świętych, poezja. Jork (Cape York Peninsula), półwysep w pn. Australii (Queensland), między M. Koralowym a zat. Karpentaria; ok. 235 tys. km 2 ; wydobycie boksytów (Weipa); gł. m. Cairns. Jork (York), przylądek na płw. J., najdalej na pn. wysunięty punkt Australii; 10°41'S, 142°32'E. joruba język z zespołu sudańskich, w pd.-zach. Nigerii; ok. 7 mln ludzi; literatura lud., mitologiczna. Jorubowie, lud murzyński z domieszką elementów arab. i berberyjskich, w pd.zach. Nigerii, częściowo Dahomeju i Togo; ok. 6,5 mln; bogata sztuka lud.; język joruba. joruri [dźio-] (zw. bunraku), rodzaj klas. teatru jap. (XVI-XVIII w.); teatr lalek (1,5 m wys.) wprawianych w ruch przez animatorów obecnych na scenie. Jos [dżos], m. w środk. Nigerii, na wyżynie Dżos, stol. stanu Benne-Plateau; 90 tys. mieszk. (1963); eksploatacja rud cyny i hutnictwo cyny. Joselewicz BEREK →Berek Joselewicz. José Panganiban [chose -niwan], m. w Filipinach, port na wscłi. wybrzeżu Luzonu; 32 tys. mieszk. (1960); duży ośr. wydobycia rud żelaza. Josephina [jozefi:na], przyjęta w nauce nazwa austr. kodeksu karnego wyd. 1787 przez ces. Józefa II; w porównaniu z Terezjana kodeks bvł postępowy (np. nie uwzględniał kary śmierci); obowiązywał do 1803. Jósika [jo:żiko] M IKLÓS , baron, 17941865, pisarz węg., twórca roraant. powieści hist. w literaturze węg.; Ostatni Ba tory. Josquin des Prés [żoskę de pry], ok. 1450-1521, kompozytor flam., czołowy re prezentant szkoły flam.; chóralne msze, motety, chansons. Jostedalsbre [jo-], lodowiec w G. Skandynawskich (Norwegia), na pn. od Sognefjord, największy na lądzie eur., pow. ok. 1000 km2. Joszkar Oła, m. w eur. części Ros.FSRR, stol. Maryjskiej ASRR; 166 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., mat. bud., drzewny. Joszt ADOLF, 1889-1957, chemik technolog; prof. Polit. Lwowskiej i Śląskiej; badania dotyczące procesów fermentacyjnych, technologii wody i ścieków. j ot a: 1) n az wa l i t e r y j; spół gł oska j; 2) nazwa dziewiątej litery alfabetu gr. I, i. jotacja (jotacyzm), językozn. pojawienie się spółgłoski j przed samogłoską w nagłosie lub między samogłoskami (np. Jadam zamiast Adam). Jotes →Szwajcer Jerzy. Joteyko JÓZEFA FRANCISZKA, 1866-1928, psycholog i pedagog; wykładała m.in. w College de France, Sorbonie, w Państw. Instytucie Pedag. i Wolnej Wszechnicy Pol.; prace z zakresu organizacji szkolnictwa, fizjologii bólu i zmęczenia.

480 Joteyko Joteyko T ADEUSZ, 1872-1932, kompozytor, dyrygent, pedagog; opery, utwory kameralne; podręczniki muzyczne. Jotunheimen [jo: tünhe imən], masyw górski w pd. Norwegii, najwyższy na Płw. Skandynawskim; wys. do 2469 m (Galdhopiggen); liczne jeziora; turystyka. J ouff roy d'Abbans [ż ufr u a dabã: s] CLAUDE F RANCOIS DE, 1751-1832, wynalazca fr.; 1776 zbudował pierwszy statek parowy. Jouhandeau [ż u ãdo] M ARCEL (właśc. M. Provence), ur. 1888, pisarz fr.; autobiogr. powieści psychol.-obyczajowe, eseje. Jouhaux [żuo] LEON, 1879-1954, działacz fr. ruchu związkowego; długoletni sekretarz gen. Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT); pokojowa nagr. Nobla. joule [dżu:l], używana dawniej nazwa jednostki dżul. Joule [dżu:l] JAMES PRESCOTT, 1818-89, fizyk ang.; czł. Royal Society; wyznaczył wartość mech. równoważnika ciepła, badał wydzielanie się ciepła w przewodniku z prądem elektrycznym. Joule'a-Lenza prawo [p. dżula lenca]: ilość ciepła Q wydzielona w przewodniku wskutek przepływu prądu elektr. jest proporcjonalna do oporu przewodnika R, kwadratu natężenia 2prądu I i czasu t jego przepływu: Q = kRI t (k — 0,24 cal/J). Joule'a-Thomsona zjawisko [z. dżula tom-], obniżenie temp. gazu rozprężonego adiabatycznie i izentalpowo; wykorzystywane do skraplania gazów. „Journal de Genève" [żurnal dö żöne:wl, szwajc. dziennik informacyjno-polit.., wydawany od 1826 w Genewie, w języku fr.; organ liberalnej burżuazji. Jouve [żu:w] PIERRE JEAN, ur. 1887, pisarz fr.; poezje pozostające często pod wpływem psychoanalizy, powieści psychol., eseje, przekłady. Jouvet [żuwe] Louis, 1887-1951, fr. aktor, reżyser, pedagog; dyr. teatrów m.in. Athenee; współpracownik J. Copeau; inscenizacje sztuk klas., m.in. Moliera, prapremiery utworów J. Giraudoux; gł. role we własnych inscenizacjach. Jovanović JOVAN (pseud. Zmaj), 18331904, poeta serb., romantyk; liryka patriot. i osobista, satyra polit., poezja dla dzieci, przekłady z literatury ang., ros., niem. i węgierskiej. Jovanović PAVLE (PAJA), 1859-1957, malarz jugosł., przedstawiciel realizmu; portrety, sceny hist. i rodzajowe z życia narodów Jugosławii. Jovellanos [chowelja-] GASPER MELCHOR DE, 1744-1811, hiszp. pisarz i działacz polit.; rzecznik oświecenia; prace z dziedziny prawa, o stanie sztuk w Hiszpanii; dramaty, satyry, poezje dydaktyczne, pamiętniki. Jovine [jo-] FRANCESCO, 1902-50, wł. pisarz i dziennikarz; nawiązywał do weryzmu opisując życie prowincji i problemy społ. wsi wł.; powieści, nowele. jowializm, poufały, pogodny, dobroduszny stosunek do świata i ludzi; jowialna postawa. jowialny, mający pogodne, dobroduszne usposobienie, odznaczający się pogodnym, nieco rubasznym humorem. Jowisz , największa, piąta wg oddalenia od Słońca, planeta Układu Słonecznego. ^ Jowisz, spolonizowane imię Jupitera, utworzone od łac. dopełniacza — Iovis. Jowisza Kapitolińskiego świątynia, budowla w stylu toskańskim, poświęcona Jowiszowi, Junonie i Minerwie, wzniesiona na Kapitolu w Rzymie w końcu VI w. p.n.e.; zachowane resztki fundamentów i dekoracji. Jowkow JORDAN, 1880-1937, pisarz bułg.; szkice powieściowe i opowiadania ukazu-

j ące pat ri archal ną wie ś buł g. z pocz . XX w. (Żniwiarz). Joy [dżoj] ALFRED HARRISON, ur. 1882, astronom amer.; odkrył gwiazdy zmienne typu T Tauri; wyznaczył prędkość obiegu Słońca wokół środka Galaktyki. Joyce [dżojs] JAMES , 1882-1941, pisarz irl., tworzący w języku ang.; powieść Ulisses o nowatorskiej konstrukcji (gł. stosowanie monologu wewn. w formie dygresyjno-skojarzeniowego „strumienia świadomości") wpłynęła na kierunki rozwojowe prozy XX w.; ponadto Portret artysty..., Finnegans Wake. Jozafata dolina, wg proroctw St. Testamentu symbol, miejsce sądu ostatecznego. Jozue, wg St. Testamentu wódz Izraelitów; wstrzymał Słońce, by zgodnie z proroctwem pokonać wrogów przed zachodem; wątek ten służył jako argument przeciwko tezie Kopernika o obrocie Ziemi. Józef, wg N. Testamentu mąż Marii, opiekun Jezusa, cieśla z Nazaretu. Józef I, 1678-1711, cesarz rzym.-niem. od 1705, z dyn. Habsburgów; kontynuował hiszp. wojnę sukcesyjną 1701-14. Józef II, 1741-90, cesarz rzym.-niem. od 1765, współregent Marii Teresy w krajach austriackich do 1780; udział w I rozbiorze Polski; przedstawiciel oświeconego absolutyzmu (józef ińskie reformy). Józefina (Marie Josephine Tascher de la Pagerie), 1763-1814, cesarzowa Francji, żona Napoleona I. józefini, obóz ideologiczny w kościele prawosł. XVI w. (gł. Józef Wołocki), przeciwny starcom zawołżańskim i sekularyzacji dóbr klasztornych. józefińskie reformy, system reform kośc.-polit., gosp. i społ. w monarchii habsburskiej, zapoczątkowany przez Marię Teresę, rozwinięty przez ces. Józefa II; m.in. reformy zmierzające do podniesienia poziomu gosp. kraju, polityka podporządkowania państwu kościoła kat. (tzw. józefinizm), zniesienie poddaństwa osobistego chłopów (1781), reforma prawa karnego (Josephina). Józefów, m. w pow. otwockim, woj. warszawskim, nad Świdrem; 14,5 tys. mieszk. (1970); podwarsz. letnisko; prawa miejskie 1962. Józefów, w. w pow. pruszkowskim, woj. warsz., nad Utratą; drożdżownia. Józefów nad Wisłą, w. w pow. opolskolubelskim, woj. lubelskim, nad Wisłą; 1687-XIX w. miasto. József [jo:żef] ATTILA, 1905-37, wybitny współcz. poeta węg.; związany z ruchem rewol.; liryka miłosna i refleksyjna; (Szukam kogoś, Wiersze wybrane). Jóźwiak FRANCISZEK (pseud. Witold), 1895-1966, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu, generał; od 1921 czł. KPP; współorganizator PPR; 1942-44 szef Sztabu Gł. GL i AL; 1944-49 komendant gł. MO; 1948-56 czł. Biura Polit. KG PZPR. Jóźwin, w. w pow. konińskim, woj. poznańskim, w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; odkrywkowa kopalnia węgla brun. „Jóźwin". Jüan, chiń nazwa dynastii mong. 12801368, zał. przez Kubilaja, wnuka Czyngischana po podbiciu dyn. Sung. Juan [chuan] MANUEL DON, książę, 12821348, pisarz hiszp.; regent w okresie małoletności Alfonsa XI; traktaty polit. i dydaktyczne, zbiór przypowiastek moralnodydaktycznych, bajki. u Juan de Austria [ch an de a.] DON, książę, 1547-78, wódz hiszp.', syn naturalny ces. Karola V; dowódca floty Ligi Św.; od 1576 namiestnik Niderlandów. Juan de Fuca [dżu:ən dy fju:kə], cieśnina na O. Spokojnym, u zach. wybrzeży Kanady i USA, między wyspą Vancouver a wybrzeżem stanu Waszyngton; szer. do 29 km. Juan Fernández [chuan -des], grupa 3 wysp chilijskich, pochodzenia wulkanicznego (Robinson Cruzoe, Alejandro Selkirk,

Santa Clara), na O. Spokojnym; 185 km2, ok. 400 mieszkańców. Jüan Szy-kaj, 1859-1916, chiń. generał, polityk, reprezentant feudałów i burżuażji; od 1912 prezydent republiki chiń., 1915 ogłosił się cesarzem Chin. Juárez Garcia [chuares gars-ia] BENITO, 1806-72, polityk meksyk., bohater nar., z pochodzenia Indianin; prezydent 1861-63 i (po obaleniu ces. Maksymiliana — arcyks. austr. narzuconego przez interwencję fr.) od 1867; dążył do rozwoju ekon. Meksyku i ograniczenia roli kościoła. Juázeiro [ż ua-], m. w Brazylii (Bahia), port nad rz. Sao Francisco; 23 tys. mieszk. (1960). J uaze i ro do N ort e [ż u a- do n.], m. w Brazylii (Ceara); 53 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. jubel, potocznie wielka radość, hałaśliwa zabawa. jubilat, osoba, która obchodzi swój jubileusz. jubiler, rzemieślnik wyrabiający ozdobne przedmioty z metali szlachetnych i drogich kamieni; handlujący tymi wyrobami. jubilerstwo, rzemiosło artyst. związane z obróbką kamieni szlachetnych i wyrobem biżuterii. jubka (jupka), kaftanik kobiecy z rękawami do łokcia, rozkloszowany na plecach, często podszyty futrem; noszony w XVII-XVIII w. Júcar [chukar], rz. we wsch. Hiszpanii; dł. 498 km; uchodzi do Zat. Walenckiej; wykorzystywana do nawadniania. jucha, Iow. krew niedźwiedzia. jucht (skóra juchtowa), skóra bydlęca (z bukatów), wyprawiana przez garbowanie roślinne lub chromowo-roślinne, średnio miękka, mocno natłuszczona, zwykle nie barwiona; używana na cholewki obuwia wojsk., roboczego. Jücy, m. w Chinach (Szansi), na pd.wsch. od Tajjuan; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł maszyn, (maszyny włók.); węzeł kolejowy. juczne zwierzęta, gat. używane do przenoszenia na grzbiecie ciężaru; konie, osły, muły, baktriany, dromadery, alpaki, lamy. Juda, w starożytności państewko żyd. w pd. Palestynie, powstałe ok. 929 p.n.e. po rozpadzie państwa Salomona; 587/586 p.n.e. podbite przez Nebokadnezara II (babilońska niewola). judaizm (mozaizm), monoteistyczna religia Żydów, oparta na kulcie Jahwe, wierze w przyjście Mesjasza i uznaniu Żydów za naród wybrany; podstawą etyki j. są zasady zawarte w Pięcioksięgu, zmodyfikowane przez Talmud; państw, religia Izraela. Juda Machabeusz, ?-160 p.n.e.; od 165 przywódca powstania przeciw Seleucydom; zwyciężył wojska syryjskie, zajął Jerozolimę, zawarł układ z Rzymem. judaszowiec (Cercis), ozdobne drzewa i krzewy z rodziny motylkowatych, o kwiatach wyrastających bezpośrednio z gałęzi (kaulifloria); w Polsce rzadko uprawiany (2 gat.). Judasz Iszkariot (Judasz z Kariotu), wg N. Testamentu apostoł, który za 30 srebrników wydał Jezusa wysłannikom sanhedrynu; symbol zdrady i sprzedajności; częsty motyw w sztuce. judasz: 1) człowiek fałszywy, obłudny, zdrajca; 2) mały otwór w drzwiach, najczęściej celi więziennej, przez który można obserwować co się dzieje po drugiej stronie drzwi. J udea, nazwa prowi ncji rz ym. ( od 6 n.e.), odpowiadającej dawnemu terytorium Judy; po upadku państwa żyd. (70 n.e.) nie używana. Judenicz NIKOŁAJ N., 1862-1933, generał ros.; podczas wojny domowej dowodził armią kontrrewol.; po klęsce 1919 na emigracji. judeo-romańskie dialekty, zespół dialektów o podstawie romańskiej, z domieszką elementu hebr.-aram. (m.in. laaz, corfat, latino, szwadit, judeo-portug., judeo-kas-

Junin 481 tylijski — obecnie zw. sefardyjskim); używane przez Żydów w krajach romańskich, gł. w średniowieczu; zabytki lit. od XI w. (w piśmie hebr.). Judin P AWIEŁ F., 1899-1968, radz. filozof i działacz polit.; czl. AN ZSRR, czł. KC KPZR; zajmował się materializmem hist. i ekonomią polit.; współautor Historii filozofii. judo →dżudo. judykatura, prawo orzecznictwo sądowe. Judyta, bohaterka bibl.; ocaliła miasto Betulię, zabijając podstępnie Holofernesa podczas nocnej wizyty w jego namiocie (częsty motyw w sztuce). Jüe, państwo w staroż. Chinach, w dolnym biegu rz. Jangcy, podbite przez Czu. Jüe Fej, 1103-41, chiń. przywódca walk przeciw najazdowi Dżurdżenów i zał. przez nich dyn. Cin; bohater legend i lud. literatury. jüe-fu (urząd muzyki), instytucja chiń. zał. w I w. p.n.e.; m.in. zbierano tam i zapisywano poezję lud.; od IV w. nazwa utworów poet. wzorowanych na lud. pieśniach. Juel [ju:l] JENS , 1745-1802, malarz duń., jeden z twórców nar. szkoły malarstwa duń.; przedstawiciel późnegp rokoka; portrety, pejzaże, martwe natury, sceny rodzajowe. jufers (jufer), krążek z twardego drewna z otworami dla lin, opleciony liną; parami służą jako ściągacze lin na statkach (talrepy). Jug, rz. w eur. części ZSRR; dł. 574 km; po połączeniu z Suchoną tworzy Dwinę. Jugendstil [ju:gəntszti:l], szt. plast. ruch artyst. z 1. ok. 1895-1905, termin używany często równocześnie z secesją, zwł. na określenie sztuki niem. i austr. tego okresu. Jugosławia (Jugoslavija, Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii), republika socjalist. w Europie, na Płw. Bałkańskim; 255,8 tys. km2, 20,4 mln mieszk. (1969); stol. Belgrad, inne gł. m.: Zagrzeb, Sarajewo, Skopje, Lubiana; obejmuje 6 republik; j.u. serbochorwacki, słoweński, macedoński. Większość powierzchni zajmują góry (Alpy, G. Dynarskie, G. Wschodnioserbskie) i kotliny śródgórskie, na pn. część Niz. Węgierskiej; gł. rzeki: Dunaj, Sawa, Morawa. Kraj roln.-przem.; uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, drzew owocowych, tytoniu, hodowla bydła, owiec; wydobycie węgla brun., ropy naft., rud żel., miedzi, cynku, ołowiu, chromu i rtęci, boksytów; hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł spoż., maszyn., sloczn., samoch., chem., drzewny; gł. porty: Rijeka, Split, Ploče; turystyka. — Państwo utworzone 1918 z państw i ziem południowosłow., początkowo jako zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS); 1929 dokonany przez króla zamach stanu, dyktatura wojsk., ograniczenie władzy parlamentu, zmiana nazwy na J.; od 1934 zbliżenie z państwami „osi"; 1941 przewrót rządowy i zmiana orientacji polit.; 1941-45 okupacja niem., walka narodowowyzwoleńcza (1943 Nar. Komitet Wyzwolenia); 1945 proklamowanie federacyjnej republiki lud.; czł. ONZ od 1945; 1963 nowa konstytucja, zmiana nazwy na SFRJ. Jugurta, ok. 160-104 p.n.e., król Numidii od 118, wnuk Masynissy; dążąc do zjednoczenia państwa popadł w zatarg z Rzymem, zw. wojną jugurtyńską (111-105); pokonany. juhas, pomocnik bacy przy wypasie owiec. Juhász [juha:s] FERENC, ur. 1928, poeta węg.; poematy epickie, poezje zaskakująco bogactwem eksperymentów stylistycznych. Juhász [juhas] GYULA, 1833-1937, poeta węg. z kręgu pisma „Nyugat"; początkowo pod wpływem impresjonizmu fr. i dekadentyzmu, później twórczość głęboko humanistyczna i patriotyczna.

Juin [żüę] ALPHONSE, 1888-1967, marszałek Francji; jeden z najwybitniejszych dowódców fr. w II wojnie światowej. Juiz de Fora [ż uiz de fora] (dawniej Parahybuna), m. w Brazylii (Minas Gerais); 187 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., metal., spoż., stalownia. jujitsu [dźiudźitsu; jap.] →dżiu-dżitsu. Jujka F RANCISZEK (pseud. Lech Malbor), 1906-ok. 1943, działacz nar. na Pomorzu i w Niemczech, nauczyciel; autor wierszy patriot. (Hymn Rodła); zamordowany przez hitlerowców. Jujuy [chuchui], prowincja w pn.-zach. Argentynie, w Andach i na pogórzu Andów; 53,2 tys. km2, 283 tys. mieszk. (1968); stol. J.; wydobycie rud żel., ołowiu, cynku i miedzi; hodowla bydła. Jujuy [chuchui] (San Salvador de Jujuy), m. w Argentynie, w Andach, stol. prow. J.; 72 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. juk, ładunek zwykle w workach skórz. przenoszony na grzbiecie zwierząt jucznych. juka (szpilecznica, Yucca), amer. bylina z rodziny liliowatych; liście mieczowate, do 1 m dł., na wierzchołku pędu; uprawiana w parkach; z liści mocne włókno. juka (jukka), włókno otrzymywane z liści rośliny o tej samej nazwie, przerabiane na grube tkaniny (opakunkowe, chodnikowe) i powróźnicze wyroby. jukagirski język, język Jukagirów na wsćh. wybrzeżach O. Lodowatego; przynależność genet. nie ustalona, zbliżony do języków uralskich. Jukagirzy, lud paleoazjat. w dolnym biegu Leny i Kołymy oraz w Jakuckiej ASRR; ok. 3 tys.; hodowla reniferów, łowiectwo, rybołówstwo. Jukatan, półwysep w Ameryce Środk., między Zat. Meksykańską 2a M. Karaibskim; pów. ok. 180 tys. km ; równinny; na pd. góry Maya (do 1122 m). Jukatan (Yucatán), stan w Meksyku, na płw. Jukatan; 43,4 tys. km2, 817 tys. mieszkańców (1969); stol. Mérida; uprawa agawy sizalskiej, trzciny cukr., hodowla bydła. Jukatańska Cieśnina (Canal de Yucatán), cieśn. na O. Atlantyckim, między Płw. Jukatan a Kubą; szer. ok. 200 km, głęb. do 2779 m. Jukon, rz. w Kanadzie i USA; dł. ok. 3700 km, dorzecze 855 tys. km2; uchodzi do zat. Norton (M. Beringa); gł. dopływy: White, Tanana (1.), Porcupine, Koyukuk (pr.); zamarza na ok. 8 miesięcy; żeglowna. Jukon (Youkon Territory), terytorium autonomiczne w pn.-zach. Kanadzie; 536 tys. km2, 14 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Whitehorse; powierzchnia wyżynno-górzysta; górnictwo (srebro, złoto, rudy metali nieżel.); eksploatacja lasów. Jukońska Wyżyna, wyż. w USA (Alaska), między górami Brooksa a Alaską; wys. 600-800 m; gł. rz.: Jukon, Kuskokwim. Jul, w religiach germ. zimowe święto ku czci bóstw i demonów płodności, również święto zmarłych; wiele zwyczajów związanych z J. zachowało się w obrzędach Bożego Narodzenia. Julian Apostata, 331-363, cesarz rzym. od 361; bratanek Konstantyna W.; zdolny wódz (walki z Alemanami) i administrator; zabezpieczył granicę na Renie; wychowany w chrystianizmie, podjął próbę odrodzenia religii gr. (stąd przydomek Apostates — Odstępca); Listy. Julianechåb [julia:nəho:b], osiedle w pd. Grenlandii; 3 tys. mieszk. (1967); port rybacki; połów fok. Juliana, ur. 1909, królowa hol. od 1948. juliańska data, oznaczenie dnia kolejną liczbą w ciągłej rachubie czasu, której początek przypada na 1 I 4713 p.n.e. Jülich [-lyś], m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfąlia); 18 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., cukr.; ośr. badań jądrowych. julijsko-klaudyjska dynastia, dyn. cesa-

rzy rzym. (27 p.n.e.~68 n.e.): Oktawian, Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz i Neron. Juliusz II (Giuliano delia Rovere), 14431513, papież od 1503; popierał artystów (m.in. Bramantego, Michała Anioła). Jullian [żüljã] CAMILLE, 1859-1933, historyk fr.; prof. Collège de France, czł. Instytut de France; badacz staroż. Galii. Juma, Indianie Ameryki Pn. (stan Arizona i Kalifornia); uprawa roli, myślistwo, rybołówstwo; obecnie w rezerwatach. Jümen, m. w Chinach (Kansu); 70 tys. mieszk. (1957); duży chiń. ośrodek wydobycia ropy naft. (naftociąg do Lanczou). Jumet [żüme], m. w Belgii (Hainaut), w pobliżu Charleroi; 29 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., ceram., elektrotechniczny. Jumne →Jomsborg. jumper [dżampə r; ang.] →dżemper. jumping [dżampyŋ; ang.], ćwiczenie sport., wykonywanie 100-200-metrowych skoków przez skoczka uwieszonego na pasach pod małym balonem o odpowiedniej sile nośnej. Jumrukczał, dawna nazwa szczytu →Botew. junak: 1) odważny, dziarski, pełen fantazji młody mężczyzna; 2) członek młodzieżowych hufców pracy. junat, zool. →jenot. Jundiai [żundjai], m. w Brazylii (stan Sao Paulo); 84 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł chem., maszyn., metalowy. Jundziłł STANISŁAW BONIFACY, 1761-1847, przyrodnik, pijar; prof. uniw. w Wilnie, założyciel ogrodu bot. tamże; pierwsze pol. podręczniki botaniki i zoologii. Juneau [dżu:nou], m. w USA, stol. stanu Alaska; port rybacki nad O. Spokojnym; 6 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, rybny. Jung CARL GUSTAV, 1875-1961, szwajc. psychiatra i psychoanalityk; twórca psychologii analitycznej; wprowadził metodę wolnych skojarzeń, stworzył typologię osobowości. junga (chłopiec okrętowy), kilkunastoletni chłopiec, który przygotowując się do zawodu marynarza, pełni na statku różne posługi. Jünger [jüŋə r] F RIEDRICH GEORG, ur. 1898, pisarz niem. (NRF); antyhitlerowskie wiersze krążące w III Rzeszy w odpisach; kontynuator tradycji antyku i klasyki niem.; powieści, eseje. Jungfrau [juŋf-], zlodowacony masyw górski w Alpach Berneńskich (Szwajcaria); wys. do 4158 m; kolej zębata do przełęczy Jungfraujoch (3457 m). Jungingen [juŋynənl KONRAD VON, ?1407, w. mistrz krzyżacki od 1393; dążył do skłócenia Polski z Litwą, 1398 podporządkował zakonowi Żmudź oraz przyłączył Gotlandię; 1402 nabył Nową Marchię. Jungingen [juŋyŋən] ULRICH VON, ?1410, w. mistrz krzyżacki od 1407; dążył do rozbicia unii pol.-litew.; poległ pod Grunwaldem. Jungius [juŋius] JOACHIM, 1587-1657, niem. botanik, lekarz i filozof; zwrócił uwagę na znaczenie matematyki w filozofii; stworzył podstawy morfologii roślin. Jung-lo, 1403-25, okres panowania dyn. Ming, w którym nastąpił bujny rozkwit chiń. kultury. Jungmann JOSEF, 1773-1847, czes. pisarz i filolog; jeden z gł. przedstawicieli czes. odrodzenia nar.; wielki słownik czes.niem.; prace teoretycznolit., historycznolit., przekłady z literatur europejskich. Jün-ho →Wielki Kanał. Juni [chuni] JUAN DE, ok. 1507-77, hiszp. rzeźbiarz i malarz, pochodzenia fr.; rel. rzeźby (często polichromowane), obrazy i freski; gł. ołtarz w kościele S. Maria Antigua w Valladolid. Junin [chunin], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 37 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., metalowy.

482 junior junior, młodszy wiekiem członek rodziny (np. młodszy brat, syn). junior, sport zawodnik, który nie przekroczył określonego dla danej dyscypliny sport, wieku, zwykle do 19 roku życia. Jünkang, m. w Chinach (prow. Szensi); zespół wykutych w skale świątyń buddyjskich (V w.) z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami. Junkers HUGO , 1859-1935, niem. konstruktor lotn. i przemysłowiec; 1907 opatentował wysokoprężny 2-tłokowy silnik lotn., 1910 — latające skrzydło i całkowicie metal, konstrukcję samolotu; założył kilka zakładów lotniczych. junkier: 1) w Niemczech średniow. młodszy syn rodzin panujących, później też rodów szlacheckich i patrycjuszowskich; 2) pruski szlachcic, obszarnik; 3) w armii ros. XIX w.-1917 uczeń szkół oficerskich. junkierstwo, obszarnicy prus.; reakcyjne, szowinistyczne poglądy polit. pruskich obszarników. junkrzy, klasa wielkich właścicieli ziemskich w Prusach, Meklemburgii i Holsztynie (określenie używane od 1 poł. XIX w.); rzecznicy konserwatyzmu i zaborczej polityki, utrzymania ziem pol. i ich germanizacji; stanowili trzon kadry oficerskiej. Jünnan, prowincja w pd. Chinach; 436,2 tys. km2, 23 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Kunming; region roln. (ryż, kukurydza, rośliny przem., hodowla); wydobycie rud cyny, miedzi i fosforytów. Jünnańsko-Kuejczouska Wyżyna, wyż. w Azji Pd.-Wsch. (gł. w Chinach); wys. 1500-2000 m; silnie rozcięta głębokimi dolinami rzek (Mekong, Saluin, Hungciang); wydobycie rud cyny, miedzi, soli kamiennej. Juno, planetoida. Junona (Juno), mit. rzym. bóstwo patronujące życiu kobiety (żony i matki); małżonka Jowisza; opiekunka Rzymu (miasta i państwa); utożsamiona z gr. Herą; świętym ptakiem J. — gęś. Junosza, szlachecki herb pol.; baran srebrny w polu czerwonym; występował od XIV w. gł. na Mazowszu; używali go m.in. Bielińscy, Radziejowscy, Załuscy. Junosza KLEMENS →Szaniawski Klemens. Junqueiro [żenkero] ABILIO M ANUEL GUERRA, 1850-1923, poeta portug.; poezje wyrażające antymonarchistyczne i antyklerykalne poglądy J., liryki. junta [chu-], nazwa używana w Hiszpanii w XIX w. na określenie rządu rewol. w czasie powstań (po raz pierwszy 1520); w in. krajach (zwł. Ameryka Łac.) nazwa władz ustanowionych po wojsk, zamachu stanu. Junus Emre, ?-1320(?), poeta tur., mistyk; dywan poezji mistycznej w rytmice iloczasowej i lud., sylabicznej. Juon KONSTANTIN F., 1875-1958, malarz radz.; krajobrazy, widoki zabytkowych miast rus., obrazy rodzajowe, hist.; portrety. Ju Peon, 1894-1953, chiń. malarz i grafik; dyr. Akad. Malarstwa w Pekinie; twórca nowego malarstwa chiń., łączącego dawną sztukę chiń. z malarstwem eur. j portrety, pejzaże. Jupiá [żiupija], elektrownia wodna w Brazylii, na Paranie, na granicy stanów São Paulo i Mato Grosso, w systemie hydroenergetycznym Urubupunga; planowana moc 1400 MW. jupiter, reflektor elektr. o dużej światłości, używany podczas zdjęć film., do oświetlania sceny teatru itp. Jupiter (Jowisz), mit. rzym. bóstwo jasnego nieba, później błyskawic i piorunów; opiekun prawa i poręczyciel układów; gł . bóg Rz ymian; wraz z Junon ą i Minerwą odbierał cześć w świątyni na Kapitolu; utożsamiony z gr. Zeusem. jupka →jubka. jura, drugi okres mezozoiku, od ok. 180 do ok. 135 ml n l at t e mu; dzi e l i si ę na 3 epoki: j. dolną — lias, j. środk. — dog-

ger i j. górną — malm; na początku i pod koniec okresu — orogeneza kimeryjska; typowe skały: iły i margle, oolitowe rudy żelaza, wapienie; wielki rozwój gadów, pojawienie się praptaka; szerokie rozpowszechnienie roślin nagozalążkowych. Jura [dżuərə], wyspa w grupie Hebrydów Wewnętrznych, u wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); ok. 340 km 2. Jura, góry na granicy fr.-szwajc, odgałęzienie Alp Zach.; dł. ok. 300 km, wys. do 1723 m (Crêt de la Neige); rzeźba krasowa; łasy gł. liściaste; hodowla bydła. Jura Frankońska, wyżyna w pd.-wsch. części NRF, między rz. Wörnitz a górnym Menem; wys. do 688 m (Hesselberg). Jurandot JERZY, ur. 1911, satyryk; piosenki i utwory kabaretowe, komedie, wspomnienia Dzieje śmiechu. Jura Szwabska, krawędziowe góry w pd.-zach. części NRF, między górnym Renem a rz. Wornitz; wys. do 1015 m (Lemberg). Jurata, kąpielisko mor. na Mierzei Helskiej (w obrębie osiedla Jastarnia). Jurčič J OSIP , 1844-81, pisarz słoweń.; realist. powieści i opowiadania społ.-obyczajowe z życia wsi i inteligencji. Jurga, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski); 56 tys. mieszk. (1969); przemysł środków transportu, mat. bud., spożywczy. Jürgens C URD , ur. 1912, niem. aktor film. (NRF); występuje w filmach eur. i amer.; głośne kreacje drarn. (Bohaterowie są zmęczeni, Oko za oko). Jurgens E DWARD, 1827-63, działacz obozu „białych" w powstaniu .1863; przywódca millenerów; czl. Dyrekcji, aresztowany, zmarł w Cytadeli. Jurgielewicz MIECZYSŁAW, ur. 1900, grafik; czł. Rytu; grafika artyst. (gł. drzeworyt) i użytkowa (plakat, ilustracje); malarstwo, rysunek, witrażownictwo. jurgielt, w dawnej Polsce (od XVI w.) roczne wynagrodzenie wyższych dowódców i niektórych urzędników. Jurgów, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Białka; miejscowość letniskowa; przemysł lud.-artystyczny. Jurjew BORIS N., 1889-1957, radz. aerodynamik i konstruktor lotn.; czł. AN ZSRR; prace z dziedziny teorii śmigła, teorii i konstrukcji śmigłowców (1912). Jurjew Polskij, m. w Ros.FSRR (obw. władymirski); muzeum; sobór Gieorgijewski (XIII, XV w.), monastyr MichaiłoArchangielski (XVII-XVIII w.). Jurkiewicz ANDRZEJ , ur. 1907, grafik; m.in. tematyka sport. (gł. akwaforty); ilustracja książkowa; Podręcznik metod grafiki artystycznej. Jurkowski JAN, ok. 1580-ok. 1635, pisarz; przedstawiciel literatury sowizdrzalskiej; pat ri ot . ut wory s at yr. -pol i t . ; Tra g e d ia o polskim Scilurusie. Jurkowski JULIAN, 1884-1913, działacz polonijny, lekarz; założył pierwszą w Argentynie klinikę chorób płucnych. Jurmała, m. w Łot.SRR, nad M. Bałtyckim, w pobliżu Rygi; powstało 1959 z połączenia miast Kemeri i Słoka; 48 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko i kąpielisko mor.; przemysł drzewny, cementowy i celulozowo-papierniczy. juror, członek jury. jurta, rodzaj okrągłego namiotu u ludów tur. i mong. w środk. Azji i pd. Syberii. Juruá [żurua], rz. w Brazylii, 1. dopływ Amazonki; dł. 3280 km; żeglowna od m. Cruzeiro do Sul. jury [żüri; fr.], komisja sędziowska, grupa znawców (wyznaczonych lub wybranych) przyznająca nagrody na konkursach, wystawach itp. jurydyka, teren lub nieruchomość w obrębie miasta wyłączona spod władzy miejskiej; niewielkie prywatne „miasteczka" o odrębnej władzy sądowej i odrębnej organizacji rzemiosła (poza cecha-

mi) — zakładane gł. w XVII w. przez magnatów na obszarze miast król. w Polsce; powodowały poważne straty w gospodarce miast; zniesione 1791-94. jurysdykcja, prawo uprawnienia organu państwa do rozstrzygania spornych spraw; również obszar objęty kompetencją danego organu. jurysprudencja, nauka prawa, prawoznawstwo. Jussieu [żüsjö] ANTOINE LAURENT DE, 1748-1836, botanik fr.; prof. uniw. w Paryżu, dyr. ogrodu bot. tamże, czi. Akad. Nauk w Paryżu; sformułował podstawy pierwszego naturalnego układu systematycznego roślin; Genera plantarum... Jussieu [żüsjö] BERNARD DE, 1699-1777, botanik fr.; czł. Akad. Nauk w Paryżu, założyciel ogrodu bot. tamże; jego prace nad systematyką roślin kontynuował bratanek Antoine Laurent. justaucorps [żüstoko:r; fr.], męski ubiór z długimi rękawami, bez kołnierza, sięgający do kolan, wcięty w talii, ozdobiony szamerowaniem, noszony wraz z kamizelką równej długości, modny we Francji w 2 pol. XVII i 1 poł. XVIII w. juste milieu [żüstömiljö; fr.], „akurat środek"; średni stopień między dwiema ostatecznościami; umiar, złoty środek. Justi CARL, 1832-1912, niem. historyk sztuki; autor monografii, w których twórczość wielkich mistrzów łączył z wnikliwie przedstawionym obrazem epoki; Diego Velazques und seine Zeitgenossen. justunek, ślepy materiał zecerski do wypełniania tych miejsc w składzie, które nie powinny dać odbitki w druku; wielkość j. określa się wg druk. systemu miar. justycjariusz: 1) w dawnej Polsce XIIIXV w. urzędnik król. o kompetencjach policyjno-sądowych, zw. też oprawcą; 2) w Austrii i Galicji 1784-1848 urzędnik mianowany i utrzymywany przez pana wsi, sprawujący sądownictwo w gminie. Justynian I Wielki, 483-565, cesarz bizant. od 527; dążył do przywrócenia posiadłości imperium rzym. (podboje Belizariusza i Narsesa); stłumił krwawo powstanie Nika; zreformował administrację i finanse; skodyfikował prawo (Kodeks Justyniana); patronował literaturze i budownictwu (Hagia Sophia). Jusufi HABIB, 1916-45, poeta tadż.; zbiory lir. czterowierszy, gazele, wiersze patriotyczne. Jusufija (dawniej Louis Gentil, Kaszkatt), m. w zach. Maroku; 8,3 tys. mieszk. (1960); eksploatacja fosforytów. Juszczak FRANCISZEK, ur. 1889, działacz nar. na Śląsku; organizator i przywódca ludności pol. we Wrocławiu w okresie międzywojen.; czł. Rady Naczelnej ZPwN, pre z e s ZPwN na D ol ny Śl ąsk i Wrocław. Juszkiewicz ALEKSANDER, ur. 1915, działacz ruchu lud.; sekr. gen. ZPP w ZSRR; od 1944 czł. Zarządu Gł. SL, 1948-56 sekr. gen., 1956 wiceprezes NK ZSL. Juszkow SIERAFIM W., 1888-1952, prawnik radz., historyk państwa i prawa; prof. uniw. w Saratowie, Leningradzie i Moskwie, czł. Ukr. i Kazach. AN. jusznica (Chrysozona), kilka gat. dość dużych muchówek z rodziny bąków; kłując, napastują w upalne dni bydło. Juszyński MICHAŁ HIERONIM, 1760-1830, poeta i bibliograf, ksiądz; poematy satyr.; Dykcjonarz poetów polskich, cenne źródło historycznolit. i bibliograficzne. jut, pokład rufy okrętu wzniesiony nad poziom ogólny pokładu. juta (Corchorus), bot. tropik, roślina zielna do 3 m wys.; uprawiana (gł. j. biała i j. kolorowa, w Pakistanie i Indiach) na włókno (z łodyg). juta, włók. mocne, wodoodporne włókno wydzielane z łodyg j.; używane m.in. do wyrobu tkanin opakunkowych, dekoracyjnych, tapicerskich oraz na wyroby powroźnicze. -

kablowa kanalizacja 483 Jüterbog [jütərbok], m. w środk. części NRD; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., papiern., spoż.; ważny węzeł kolejowy. Jutiapa [chut iapa], m. w pd.-wsch. Gwatemali, ośrodek adm. dep. J.; 44 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. Jutkiewicz S IERGIEJ I., ur. 1904, ros. reżyser i pedagog film.; współorganizator FEKS-u; wybitne filmy fabularne o Lenini e ( C zł o w i e k z k a r a b in e m , O p o wi e śc i o Leninie, Lenin w Polsce). jutlandzka bitwa, największa bitwa mor. w I wojnie świat., stoczona 31 V-l VI 1916 na wysokości cieśn. Skagerrak między flotą bryt. i niem.; nie rozstrzygnięta. Jutlandzki Półwysep (Jutiandia), płw. w Europie, między M. B a2ł t yc k i m a M. Północnym; ok. 24 tys. km ; nizinny; wi ę ks z a cz ę ś ć nal e ż y do D ani i , cz ę ść pd. — do NRF. Jutowie, lud germ., osiadły w środk. części Płw. Jutlandzkiego; w pol. V w. część z nich zasiedliła pd. Anglię (Kent), reszta zasymilowała się z Duńczykami. Jutrosin, m. w pow. rawickim, woj. pozn., nad Orlą; 1,4 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie 1534(?); w XVII w. ośr.

k, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. χ (káppa) od północnosemickiej (fenickiej) litery kaph, która była znakiem spółgłoski welarnej. k, skrót kilo-, np. km (kilometr). K, symbol pierwiastka chem. potasu. °K, symbol stopnia temperatury (bezwzględnej) wg skali Kelvina. K2 →Czogori. ka, wg staroegip. wierzeń całokształt wartości duchowych, jakie otrzymywał człowiek w momencie poczęcia; ginął wraz z ciałem — stąd m.in. zwyczaj balsamowania. Kaaba, czworoboczna świątynia w Mekce , z wmurowanym Cz arnym Kami e niem — największą świętością muzułmanów; cel dorocz nych pie l grz yme k (hadżdż). Kaab ibn Zuhajr, VI lub VII w., poeta arab.; zyskał sławę kasydą o Mahomecie (Burda); dywan poezji. Kaani HABIBOLLAH F ARSI , 1808(?)1853/54, poeta pers.; zbiór anegdot wzorowanych na Gulistanie Saadiego, utwory panegiryczne, dywan poezji. Kabacki Las, pozostałość dawnej puszczy, w granicach adm. Warszawy, między Pyrami a Powsinem; pow. ok. 9 km2. kabaczek (dynia szparagowa), grupa odmian dyni zwyczajnej o jadalnych, wydłużonych owocach; powszechnie uprawiany, gł. na pd. ZSRR i na Bałkanach. K abaena, wyspa indonez. przy pd.wsch. wybrzeżu Celebesu; 875 km 2 , ok. 10 tys. mieszkańców. Kabakczijew CHRISTO, 1878-1940, działacz bułg. i międzynar. ruchu robotn.; współtwórca partii „tesniaków", czł. jej KC (1905-19), następnie Bułg. Partii Komunist. (do 1928). Kabalewski DMITRIJ B., ur. 1904, kompozytor radz.; opery (Colas Breugnon), kantaty, utwory symf. (suita Komedianci), kameralne. kabalistyczny, magiczny; tajemniczy, zagadkowy. Kabalo, m. w Kongu (Kinszasa), w Katandze, port nad Lualabą; ok. 10 tys. mieszk.; ośr. handlowy. kabała, wróżenie z kart. kabała, hist. na Rusi zależność, w którą popadł człowiek zaciągający pożyczkę. kabała, rel. w judaizmie system teozoficzno-filoz., oparty na idei emanacji, me s j ani z m i e i magi i l i cz b ; roz wój gł . w XIII i XIV w.; w XVI i XVII w. — tzw. k. praktyczna. kabanos, cienka, długa, zgięta w połowie kiełbasa wieprzowa z peklowanego

protestancki (zbór, szkoła); udział mieszkańców w powstaniu 1794 i wielkopol. 1918-19. Jutrzenka →Gwiazda Poranna. jutrznia, daw. jutrzenka, zorza poranna: Juvara (Juvarra) FILIPPO , 1678-1736, wł. architekt epoki baroku; monumentalne budowle sakralne i świeckie o różnorodnych rozwiązaniach przestrzennych (zwł. kopuły); klasztor i kościół Superga i pałac myśliwski Stupinigi — obydwa k. Turynu; projekt pałacu król. w Madrycie. „Juventud" [chuwentut], miesięcznik, organ Komunist. Związku Młodzieży Gwatemali, wydawany od 1958. juwenalia: 1) igrzyska w staroż. Rzymie o charakt e rz e prywatnych wi dowi sk t e atr., wprowadzone 59 prz e z N e rona; 2) zabawy studenckie (pochody w strojach hist. itp.), tradycyjne obchody dni żakowskich. Juwenalis, ok. 60-po 127, poeta rzym.; autor 16 satyr atakujących moralność ówczesnego społeczeństwa. juwenilia, młodzieńcze dzieła twórcy. juwenilne wody, wody podziemne pochodzące z głębi Ziemi, powstające przez wydzielanie się pary wodnej z roztworów

mięsa, wędzona i obsuszona, w osłonkach z jelita baraniego; wędlina trwała. Kabardyjczycy, lud kaukaski zamieszkujący Kabardyjsko-Bałkarską ASRR, Adygejski O A i Północnoosetyjską ASRR; ok. 250 tys.; bogata twórczość ludowa; język kabardyjski. Kabardyjsko-Bałkarska ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR (Kaukaz); 12,5 tys. km2, 589 tys. mieszk. (1970) j stol. Nalczyk; wydobycie rud wolframu, molibdenu, węgla; uprawa zbóż, winorośli, sadownictwo; turystyka i alpinizm. kabaret: 1) widowisko estradowe złożone z piosenek, skeczów, monologów, tańców itp., wykonywanych przez zaw. aktorów; 2) w końcu XIX i na pocz, XX w. lokal (np. restauracja) będący miejscem improwizowanych spektakli satyr.-rozrywkowych. Kabatc EUGENIUSZ, ur. 1930, prozaik; opowiadania (Pijany anioł), powieści (Za dużo słońca, Żółwie) o współcz. tematyce obyczajowo-moralnej. Kabatowa I RENA, 19X1-67, działaczka nar. na Śląsku; 1938-39 komendantka Pogotowia Harcerek Chorągwi Śląskiej, które (1939) brało udział w obronie Śląska. kabel, elektrotechn. elastyczny zespół wzajemnie izolowanych przewodów (tzw. żył), zabezpieczony od wpływów zewn. warstwami ochronnymi; układany w ziemi, pod wodą lub w wodzie; rodzaje: k. elektroenergetyczny, k. telekomunikacyjny. kabel, żegl. jednostka miary odległości na morzu, równa 1/10 części mili mor., tj. 185,2 m. Kabeláč MILOSLAV, ur. 1908, czes. kompozytor i dyrygent; utwory symf., kameralne, pieśni. kabel elektroenergetyczny, kabel do przesyłania energii elektr.; l-4-żyłowv, żyły izolowane taśmą (do 15 kV), metalizowane (15-60 kV) lub izolowane za pomocą tłoczonego pod ciśnieniem gazu albo oleju (60-220 kV). kabel prowadzący (pilot elektryczny), żegl. izolowany przewód elektr. ułożony na dnie akwenu, zasilany prądem elektr., umożliwiający — dzięki śledzeniu fego pol a magne t . — prowadze ni e st atku wzdłuż wytyczonej trasy, np, przez pole minowe. kabel telekomunikacyjny, kabel do przesyłania sygnałów elektr., (np. telefonicznych, telegr.); zwykle ok. 100 par przewodów; przy dużych częstotliwościach — współosiowy (2-żyłowy). kabestan: 1) wciągarka w postaci pionowego walca, używana na statkach do wy-

magmowych lub przez odwodnienie minerałów. Jü Wielki, 2205(?)-2197(?) p.n.e,, mityczny cesarz Chin z okresu kultury Lungszan, następca Szuna, założyciel dyn. Sia. juz [ang.], telegr. aparat drukujący, zbudowany 1855 przez D.E. Hughesa. Jużno-Sachalińsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, ośrodek adm. obw. sachalińskiego; 96 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., środków transportu, mat. bud., drzewny; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Jużyn ALEKSANDR I., 1857-1927, aktor ros . , z wi ąz any z T e at re m M ał ym; rol e w sztukach F. Schillera, V. Hugo, Szekspira. j'y suis et j'y reste [żisui eżirest; fr.], „tu jestem i tu zostaję", słowa przypisywane gen. P.M. Mac-Mahon, który podczas oblężenia Sewastopola 1855 nie chciał opuścić niebezpiecznej pozycji. Jyväskylä [jüwesküle], m. w środk. Finlandii, nad jez. Paijanne, ośr. adm. okręgu Kęski-Suornen; 57 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papiern., metal.; uniwersytet.

k ciągania (wybierania) Kotwic, cum itp.; 2) →przyciągarka. kabina, pomieszczenie; specjalne urządzone do określonego celu, np. k. pilota w samolocie, kierowcy w samochodzie, k, telef., okrętowa, k. projekcyjna w kinie. kabina ciśnieniowa, lotn. szczelna kabina samolotu, w której w czasie lotów na znacznej wysokości utrzymuje się ciśnienie zbliżone do panującego na ziemi, wyższe niż na zewnątrz samolotu. kabina wyrzucana, lotn. w szybkich samolotach wojsk, kabina pilota z urządzeniem wyrzucającym ją z kadłuba w razie konieczności opuszczenia samolotu przez załogę; nie znalazła prakt. zastosowania. K abinda (Cabinda), enklawa Angoli, w zach. Afryce, na pn, od ujścia Konga; 7,3 tys. km2, 59 tys. mieszk. (1960); gł. m. i port — K.; uprawa kakaowca i bananów; eksploatacja lasów (80% pow.); wydobycie ropy naftowej. kabinet, luksusowy mebel skrzyniowy, dwuczęściowy, z dużą liczbą szuflad i skrytek; używany w Europie gł. w XVII w. Kabir, ok. 1440-1518, ind. poeta, reformator rel.; dążył do pogodzenia hinduizmu z islamem; hymny K. zapisane przez ucznia pod nazwą Kabirpanth. kabirowie, mit. gr. bóstwa płodności, czczone jako Wielcy Bogowie z Samotraki: w Grecji utożsamiane z korybantami i kuretami. kabirpanthowie (Kabir Panth), gmina rel. zwolenników Kabira, o tendencjach unitarystycznych i postępowych przekonaniach społ., praktykująca bhakti. kablion, świeże, nie solone mięso z dorsza. kablobeton, beton sprężony przez naciągnięcie i zakotwienie przechodzących przezeń kabli, lin lub prętów stal.; elementy konstrukcyjne z k. mogą przenosić obciążenia rozciągające. kablogram, telegram przekazany kablem podmorskim. kablować, telegrafować, przesyłać depeszę za pomocą podmorskiego kabla telegraficznego. kablowa kanalizacja, układ podziemnych kanałów rurowych, zestawionych z. betonowych bloków z otworami, prowadzący miejskie kable telef. lub elektro-

484 kablowiec energetyczne; umożliwia konserwację i rozbudowę sieci kablowej bez rozkopywania ulic. kablowiec (statek kablowy), statek wodny służący do układania kabli na dnie morza, ich konserwacji oraz naprawy. kabłączek skroniowy, archeol. ozdoba roz powsz e chniona wśród kobi e t sł ow. w X-XII w.; wykonywany z brązu, srebra, ołowiu, cyny; noszony w okolicach skroni, zwykle przyczepiany do czółek. kabłąk, zakrzywienie, wygięcie w łuk, w półkole; przedmiot zakrzywiony, wygięty w łuk, pałąk. kabłąk, techn. element maszyny, zwykle zginany, wygięty w kształcie litery U. Kabłukow IWAN A., 1857-1942, fizykochemik ros.; badania w dziedzinie ełektrochemii roztworów niewodnych i termochemii. kaboszon, kamień szlachetny lub półszlachetny mający szlif o formie kulistej, półkulistej lub elipsoidalnej. kabotaż (żegluga kabotażowa): 1) żegluga uprawiana między portami jednego kraju, w obrębie tego samego morza (k. mały) lub różnych mórz (k. wielki); 2) żegluga przybrzeżna — wzdłuż brzegów. kabotyn, człowiek lubiący tanie efekty, zgrywający Się; komediant. kabotynizm, sposób bycia właściwy kabotynowi, zgrywanie się, lubowanie się w tanich efektach; komedianctwo. kabriolet: 1) lekki powóz 2-kołowy, 1konny, zwykle ze składaną budą, wprowadzony w końcu XVIII w.; 2) w powozie pocztowym specjalne miejsce dla obsługi; 3) rodzaj nadwozia samochodu osobowego; 4-osobowy, 2- lub 4-drzwiowy, o dachu z gumowanego brezentu, zsuwa nym i mocowanym za oparciem tylnego siedzenia, o szybach chowanych wraz z obramowaniem w drzwiach. kabriolimuzyna (kabriolet — limuzyna), rodzaj nadwozia samochodu 4- lub 6-osobowego o szybach (w odróżnieniu od kabrioletu) ze stałym obramowaniem. ka h u ki , r o d z a j k l a s . t e a t r u j a p . z XVII w., uprawiany do dziś; teatr lud., realist. w opozycji do staroż. no. kabul, gęsty, pikantny sos, którego gł. składnikiem jest przecier pomidorowy; odmiana ketchupu. Kabul, rz. w Afganistanie i Pakistanie Zach., pr. dopływ Indusu; dł. 460 km; wykorzystywana do nawadniania. Kabul, stol., gł. ośrodek gosp. i kult. Afganistanu, ośr. adm. prow. K.; 290 tys. mieszk.. zespół miejski 456 tys. (1967); przemysł gł. włók., metal., spoż.; uniwersytet. — W XVI w. pierwotna stolica państwa Babara, podlegał następnie ind. władcom z zał. przez niego dyn. Wielkich Mogołów; od poł. XVIII w. stolica niezależnego państwa afgańskiego. kabura, skórzany futerał do rewolweru lub pistoletu. K abwe (dawniej Broken Hill), na. w środk. Zambii; 54 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji i hutnictwa metali nieżel. (cynk, ołów, wanad). Kabylia, kraina w pn. Algierii, na obszarze Atlasu Tellskiego; zamieszkała gł. przez Kabylów; najgęściej zaludniony region Algierii; uprawa figowca, oliwek, jęczmienia; rzemiosło artyst.; gł. m. Tizi Uzu. Kabylowie, lud berberyjski, mieszkańcy Kabylii (Algieria); ok. 1,5 mln; zachowali dawne obrzędy magiczne; język berberyjski i arabski. kabza: 1) zwykle w zwrocie: zbić, nabić k. — dorobić się, wzbogacić się; 2) dato. torba, woreczek na pieniądze; sakiewka. Kacarow GAWRIŁ, 1874-1958, bułg. historyk i archeolog; czł. Bułg. AN; badacz dziejów narodów północnobałkańskich. Kacenelson ICCHAK, 1886-1944, poeta i dramatopisarz, tworzący w języku hebr. i jidysz; utwory dram., poezje, poematy o zagładzie getta; zginął w Oświęcimiu. kacerz, w dawnej terminologii kośc. odstępca od wiary, heretyk.

kacet, potocznie hitlerowski obóz koncentracyjny. Kachetia, kraina hist. we wsch. Gruzji; w XV-XVIII w. królestwo; 1762 połączyła się z Kartlią w jedno państwo, przyłączone 1801 do Rosji. Kachetyjskie Góry, góry w Gruz.SRR, pd. odgałęzienie Wielkiego Kaukazu; wys. do 2506 m. Kachowka, m. w Ukr.SRR (obw. chersoński), nad Kachowskim Zbiornikiem Wodnym na Dnieprze; 23 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., spożywczy. Kachowski PIOTR G., 1797-1826, rewoluojonista ros.; zwolennik republiki, uczestnik powstania dekabrystów 1825; stracony. Kachowski Zbiornik Wodny, wielkie jezioro sztuczne na Dnieprze (2150 km2), utworzone przez tamę zbudowaną w pobliżu m. Nowa Kachowka; wyzyskiwane do nawadniania i żeglugi; elektrownia wodna (312 MW). Kacman TEWGIENIJ A., ur. 1890, malarz radz.; współEałożyciel AChRR; portrety, kompozycje rodzajowe. Kacprźak MARCIN, 1888-1968, lekarz higienista; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN i Akad. Nauk Med. ZSRR; jeden z pionierów medycyny społ. w Polsce^ zasługi w krzewieniu oświaty zdrowotnej w Polsce; Epidemiologia ogólna. kacyk, pierwotnie naczelnik wsi lub rodu u Indian z wyspy Haiti; następnie wódz szczepowy w Ameryce Środk. i Pd.; także wódz plemienia w Afryce i Australii. kacyk, człowiek wykorzystujący swą władzę (lub wpływy) w sposób despotyczny, samowolny, często dla własnych celów. Kaczałow WASILIJ I., 1875-1948, aktor ros.; od 1900 w MChAT; role w dramatach klasyków ros. oraz Szekspira, H. Ibsena. kaczan, nazwa owocostanu (kolby) kukurydzy, niekiedy także głąba kapusty. K ac zawa, rz ., 1. dopł yw Odry; dł . 89 km, dorzecze 2251 km2; w górnym biegu w Wojcieszowie i Świerzawie zbiorniki retencyjne; w średniowieczu z piasków w dol. K. wydobywano złoto. Kaczawskie Góry, część Sudetów Zach., ograniczająca od pn. Kotlinę Jeleniogórską; najwyższy szczyt Skopiec 724 m; kamieniołomy wapienia. kaczenica (Lepas anatifera), osiadły mor. skorupiak wąsonogi; dł. do 5 cm; ciało składa się z trzonka i tzw. główki, osłoniętej 5 wapiennymi płytkami. kaczeniec, bot. →knieć. Kaczin, stan autonomiczny w pd. Birmie; 87,8 tys. km2, 502 tys. mieszk. (1962), gł. Kaczinowie; ośr. adm. Mjiczina. Kaczinowie, grupa plemion w pn.-wsch. Birmie i na przyległych obszarach Chin i Indii; ok. 500 tys.; silna organizacja plemienna; język rodziny chiń.tybetańskiej. kaczka, lotn. układ samolotu lub szybowca o usterzeniu wysokości umieszczonym przed skrzydłami w przedniej części kadłuba; zabezpiecza przed korkociągiem. kaczka domowa, ptak gospodarski pochodzący od dzikiej kaczki krzyżówki, udomowiony ok. 1500 p.n.e., hodowany gł. dla mięsa oraz jaj i pierza; gł. rasy: pekińskie, biegusy, Khaki-Campbell, orpingtony. kaczki (Anatidae), rodzina ok. 100 gat. kosmopolitycznych ptaków z rzędu blaszkodziobych; dziób spłaszczony, z rogowymi listwami (cedzący), zakończony paznokciem; 3 palce nóg spięte błoną; dobrze pływają i nurkują; łowne; np. cyranka, krzyżówka, podgorzałka. Kaczkowski KAROL, 1797-1867, lekarz i działacz społ., generał; prof. Uniw. Warsz.; w powstaniu 1830-31 lekarz naczelny armii pol.; prace gł. z higieny; Wspomnienia. Kaczkowski ZYGMUNT, 1825-96, powieściopisarz; powieści hist. (cykl Ostatni

z Nieczujów, Olbrachtowi rycerze); powieści współcz. o antydemokratycznej tendencji. Kaczmarczyk JULIAN (pseud. Lipa), 1909-44, działacz ruchu lud. i ruchu oporu, kapitan; od 1941 w pow. kierownictwie SL „Roch" i komendzie Obwodu BCh Nisko; 1943 organizator oddziału Straży Chłopskiej; od V 1944 szef sztabu Bryg. (1) AL im. Ziemi Lubelskiej; poległ w walce. Kaczmarczyk KAZIMIERZ, ur. 1878, archiwista, wydawca źródeł; długoletni dyr., następnie kustosz Wojewódzkiego Archiwum Państw, w Poznaniu; prof. tytularny. Kaczmarczyk ZDZISŁAW, ur. 1911, historyk państwa i prawa pol.; prof. uniw. w Poznaniu; Polska czasów Kazimierza Wielkiego. Kaczmarek JAN, ur. 1920, inżynier mechanik; prof. Polit. Krak., czł. PAN; przewodniczący KNiT; prace z dziedziny obróbki metali za pomocą skrawania i erozji. Kaczmarek ZDZISŁAW, ur. 1928, hydrolog; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace poświęcone gł. zastosowaniu metod statystyki mat. do zagadnień hydrologicznometeorologicznych. Kaczmarz STEFAN, 1895-1939, matematyk; badania z zakresu teorii funkcji rzeczywistych oraz szeregów ortogonalnych. Kaczorowski MICHAŁ, ur. 1897, działacz polit., architekt; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; współtwórca planów odbudowy Warszawy kier. Biura Planowania i Odbudowy PKWN, 1945-49 min. odbudowy, czł. Rady Naczelnej PPS. Kaczyński ZYGMUNT, 1894-1953, działacz polit., ksiądz; czołowy działacz Chadeeji, od 1930 dyr. Kat. Agencji Prasowej; współzałożyciel Frontu Morges i SP; min. wyznań rel. i oświecenia publ. w rządzie emigracyjnym. Kaczy Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pn.-zach. od Gerlacha; 2395 m. Kadaň, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Ohrzą; 15tys. mieszk. (1968); przemysł obuwniczy. Kadár JAN, ur. 1918, czes. reżyser film.; dramaty współcz. i z lat II wojny świat., realizowane wraz z E. Kłosem (Oskarżony,

Sklep przy głównej ulicy),

K ádár J ANO S , ur. 1912, działacz węg. i międzynar. ruchu robotn., mąż stanu; podczas II wojny świat, jeden z przywódców ruchu oporu na Węgrzech; 1945-51 czł. Biura Polit. KPW, a następnie Węg. Partii Pracujących; 1956 wystąpił przeciw polityce I. Nagya; 1956-58 i 1961-65 premier; od 1957 I sekr. KC WSPR. kadaweryna, amina, produkt dekarboksylacji aminokwasu lizyny; powstaje w procesach gnilnych ciał białkowych, np. mięsa; substancja silnie trująca. kadeci (konstytucyjni demokraci, właśc, Partia Konstytucyjno-Demokratyczna), partia ros. utworzona 1905, skupiająca zwolenników monarchii konst. — burżuazję i liberalną szlachtę; po rewolucji październikowej gł. siła polit. kontrrewolucji; rozwiązana 11 XII 1917. Kaden-Bandrowski JULIUSZ, 1885-1944, powieściopisarz i publicysta; żołnierz Legionów, związany blisko z J. Piłsudskim; ekspresjonist. powieści polit. (Generał Barcz, Czarne skrzydła, Mateusz Bigda), wspomnienia; zginął w powstaniu warszawskim. kadencja, lit. intonacja opadająca odcinka mowy, w polszczyźnie typowa dla zdania oznajmującego. kadencja, muz.: 1) formuła melodycznoharmoniczna do zakończenia utworu lub jego części; 2) odcinek wirtuozowski w koncercie, wykonywany solo (dawniej improwizowany). kadencja, prawo przewidziany przez prawo okres pełnienia urzędu lub funkcji pochodzących z wyboru.

Kai 485 Kader BRONISŁAW, 1863-1937, chirurg; prof. Uniw. Jag.; dydaktyk i organizator życia nauk.; publikacje dotyczące technik operacyjnych, autor oryginalnych metod operacyjnych. kadet, wychowanek korpusu kadetów; uczeń szkoły wojsk., kandydat do szkoły oficerskiej. kadi, sędzia muzułm., wydający wyroki na podstawie prawa islamu (szarijat) i miejscowego prawa zwyczajowego. Kadijewka, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 137 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu ciężkiego (wydobycie węgla kam., przemysł chem., maszyn., hutnictwo żel.). Kadiri ABDUŁŁA (pseud. Dżołkunbaj), 1896-1939, uzb. prozaik i dramatopisarz; sztuki teatr., powieści historyczne. kadłub, ciało człowieka lub zwierzęcia bez głowy i kończyn; tułów. kadłub, techn. element konstrukcji łączący w jedną całość pozostałe jej elementy, podtrzymujący je i osłaniający. kadłub, żegl. podstawowa część statku złożona ze szkieletu, poszycia burt, pokładów i nadbudówek; zapewnia pływalność statku, stateczność i in. cechy eksploatacyjne oraz zawiera pomieszczenia dla ludzi, urządzeń i ładunków. Kadłubek WINCENTY → Wincenty zwany Kadłubkiem. kadłubowate naczynia, różnej wielkości, kształtu i przeznaczenia naczynia wydrążone z pni drzewnych. kadm Cd, pierwiastek chem. o liczbie atom. 48, z podgrupy cynkowców; srebrzystobiały metal; składnik niskotopliwych stopów; używany do kadmowania metali, jako pochłaniacz neutronów. kadmoorganiczne związki, związki metaloorganiczne zawierające atom kadmu połączony bezpośrednio z atomem węgla; stosowane do syntez organicznych. Kadmos, mit. gr. brat Europy; poszukując jej przybył do Beocji i tu założył Kadmeę (zawiązek Teb); przypisywano mu wprowadzenie pisma do Grecji. kadmowa czerwień → kadmowa purpura. kadmowanie, elektrolityczne pokrywanie pow. przedmiotów metal. (gl. stal.) warstwą kadmu w celu ochrony przed korozją. kadmowa purpura (czerwień kadmowa), pigment o intensywnej barwie jaskrawo-czerwonej, otrzymywany przez prażenie siarczku kadmu z siarką i selenem; stosowany do wyrobu farb, rubinowego szkła selenowego. kadmu siarczek CdS, żółta substancja krystal. odporna na działanie światła i wpływów atm.; stosowany jako żółta farba (żółcień kadmowa) i w fotokomórkach. Kadosa [kodoszo] PAL, ur. 1903, węg. kompozytor i pedagog; prof. Wyższej Szkoły Muz. w Budapeszcie; w twórczości elementy lud. i nar.; utwory symf., koncerty, opera. kadr, pojedynczy statyczny obraz film.; elementarna jednostka artyst. filmu; klatka na taśmie filmowej. kadra: 1) podstawowy zespół pracowników zakładu pracy, organizacji itp.; wykwalifikowani, aktywni pracownicy danego działu pracy; 2) oficerowie i podoficerowie zawodowi stanowiący stałą obsadę personalną jednostek i instytucji wojsk.; 3) czołowi zawodnicy danej dyscypliny sportu. kadra narodowa, grupa aktualnie najlepszych zawodników w danej dziedzinie sportu, z której wyłaniana jest reprezentacja kraju. kadryl, fr. taniec towarzyski figurowy, w metrum na zmianę 6 /8 i 2/4; powstał z kontredansa, popularny w XIX w kaduceusz (kerykejon), mit. gr.-rzym. laska drewn., zwykle z 2 oplatającymi. ją wężami; symbol pokoju; atrybut Hermesa (Merkurego) jako posłańca bogów. kaduk (puścizna), w dawnej Polsce majątek pozostały po śmierci właściciela,

który nie miał krewnych i nie zostawił testamentu; jako taki przypadał monarsze. kaduka prawo, potocznie otrzymanie czegoś bez podstawy prawnej. Kaduna, m. w środk. Nigerii, nad rz. K., stol. stanu Północno-Centralnego; 150 tys. mieszk. (1963); przemysł bawełn., spoż., papierniczy. Kadyks (Cádiz), m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. prow. K.; 133 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., stoczn., metal.; port handl. i rybacki. Kadyksu Zatoka (Golfo de Cádiz), zat. O. Atlantyckiego, u pd.-zach. wybrzeża Płw. Iberyjskiego; uchodzą rz.: Gwadia-na, Gwadalkiwir. Kadyny, w. w pow. elbląskim, woj. gdańskim, nad Zalewem Wiślanym; wyrób ceramiki artyst.; stadnina koni. Kadzidło, w. w pow. ostrołęckim, woj. warsz.; przemysł lud.-artyst.; budownictwo, stroje i zdobnictwo kurpiowskie. kadzidłowiec (Boswellia) drzewo suchych okolic, gł. Afryki Wsch. i Płw. Arabskiego; z wielu gat. aromatyczne żywice — składnik kadzidła. Kadzielnia, wzgórze w G. Świętokrzyskich, w pd. części Kielc; najwyższa część stanowi rezerwat przyrody (jaskinia ze stalaktytami); kamieniołomy wapieni. kadzielnica, naczynie liturgiczne służące do okadzania w czasie nabożeństw. kadziowe barwniki, duża grupa barwników, pochodne antrachinonu i in. policyklicznych ketonów; nierozpuszczalne w wodzie; stosowane po uprzednim skadziowaniu (przeprowadzeniu w wyniku działania środków redukujących i rozcieńczonych alkaliów w postać rozpuszczalną w wodzie) gł. do barwienia włókien roślinnych; b.k. dają trwałe, żywe wybarwienia. kadź, zbiornik (lub aparat) na ciecz, zwykle dużej pojemności, używany w różnych procesach technol., np. k. farbiarska, ferment., zacierowa, odlewnicza. Kadżarowie, dynastia panująca w Persji 1794-1925; modernizacja kraju przy jednoczesnym uzależnieniu go od kapitału zagr.; obaleni przez Rezę Szaha, założyciela dyn. Pahlawi. Kaedi, m. w zach. Mauretanii, nad Senegalem; 10 tys. mieszk. (1962); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Kafan, m. w pd. części Arm.SRR; 26 tys. mieszk. (1967); w pobliżu wydobycie rud miedzi. kafar, bud. urządzenie do wbijania w grunt pali (np. fundamentowych) za pomocą ciężkiej baby (opuszczanej po prowadnicach wieży) lub bijaka (poruszanego silnikiem tłokowym, np. parowym). kafejka, kawiarnia we Francji. Kafel MIECZYSŁAW, 1912-71, prasoznawca; organizator szkolnictwa dziennikarskiego i badań prasoznawczych w PRL; prof. Uniw. Warsz.; prace z dziedziny prasoznawstwa i dziennikarstwa. Kaffa, prowincja w pd.-zach. Etiopii; 55 tys. km2, 669 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Dżimma; ojczyzna wysokogat. kawy. Kaffka [kofko] MARGIT, 1880-1918, pisarka węg., współpracowniczka pisma „Nyugat"; powieści obvczajowo-psychol. poświęcone kwestii kobiecej, nowele; Barwy i lata Kafirowie, lud pasterski pochodzenia indoeur. w pn.-wsch. Afganistanie i pn.zach. Pakistanie; ok. 120 tys.; hodowla, rolnictwo; języki dardyjskie. Kafka FRANZ, 1883-1924, pisarz austr.; odrzuciwszy tradycyjne konwencje prozy, w wieloznacznych parabolicznych obrazach maluje samotność człowieka w świecie; wywarł ogromny wpływ na literaturo XX w.; Proces, Zamek. kafle, wyroby ceram., otrzymywane przez wypalenie glin (zawierających dużo związków wapnia), porowate, szkliwione, stosowane gł. jako okładzina ścian pie-

ców i trzonów kuchennych; używane w Europie od ok. XIII w.; często barwione, zdobione dekoracją o motywach figuralnych, heraldycznych, ornamentalnych itp. Kafr esz-Szejch, m. w Egipcie, w delcie N i l u, ośrode k adm. prow. K. es z -Sz .; 51 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Kafrowie, nazwa nadana przez Arabów pd. i wsch. ludom Bantu. kaftan, męski ubiór z rękawami, o zmiennych szczegółach kroju, znany w starożytności na Bliskim Wschodzie, noszony w Europie od XIII w.; od XVI w. lekki k. stał się domowym strojem kobiecym. kaftan bezpieczeństwa, bluza z grubego płótna z b. długimi rękawami, które po założeniu kaftana można związać, obezwładniając agresywnego chorego psychicznie. kafuańska kultura, archeol. kultura wczesnego paleolitu we wsch. Afryce(?), następnie w Kongu i pd. Afryce. Kafue, rz. w Zambii, 1. dopływ Zambezi; dł. ok. 1000 km; w dolnym biegu żeglowna. Kagan, m. w Uzb.SRR (obw. bucharski); 32 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., oczyszczalnia bawełny; w pobliżu wydobycie gazu ziemnego. kaganek, niewielkie naczynie gliniane lub metal, w kształcie miseczki lub ważki, napełnione tłuszczem i zaopatrzone w knot, służące do oświetlania, kaganiec: 1) skórzana lub druciana plecionka, nakładana psom na pysk, uniemożliwiająca im kąsanie; 2) koszyk żel., naczynie z palącym się wewnątrz ogniem, używane dawniej jako oświetlenie. Kaganowicz ŁAZAR M., ur. 1893, radz. działacz ruchu robotn.; 1924-25 i 1928-39 sekr. KC, 1930-57 czł. Biura Polit. KG KPZR; 1953-57 I wicepremier; 1957 usunięty z władz partii i z rządu za działalność frakcyjną. Kaganowski EFRAIM, 1893-1958, nowelista żyd.; nowele opisujące wielkomiejskie środowisko żyd.; Warszawskie opowiadania. Kagel [kachęl] M AURICIO , ur. 1931, argent. kompozytor i dyrygent; od 1957 w Studio Muzyki Elektronicznej w Kolonii; utwory kamer., sceniczne, elektroniczne. Kagera, rz. w Afryce Wsch. (gł. w Tanzanii i Rwandzie); dł. ok. 400 km; uchodzi do Jez. Wiktorii; w dolnym biegu żeglowna; uważana za rzekę źródłową Nilu. Kagoshima [-śi-], m. i port w Japonii (pd. Kiusiu), ośr. adm. prefektury K.; 401 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., stoczn.; baza rybołówstwa mor.; uniwersytet. KAGR →Koło Artystów Grafików Reklamowych. kaguan, zool. →lotokot. kagu czubaty (Rhynochetos jubatus), ptak leśny z gór Nowej Kaledonii; dł. do 56 cm; na głowie czub z długich piór; żywi się ślimakami i owadami; chroniony. K a g u l , m. w pd. cz ę ści M oł d.S RR; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. kahał, zarząd gminy żyd.; jako. autonomiczna organizacja ukształtował się w XIV w. K ahlenberg [ka:l-], wzgórze w pn.wsch. części Lasu Wiedeńskiego (Austria); 483 m. 1683 (12 IX) pozycja wyjściowa działań armii pol. pod dowództwem J. Sobieskiego w bitwie z Turkami. Kahn [kan] GUSTAVE, 1859-1936, pisarz fr., teoretyk symbolizmu; poezje o wyszukanej formie, powieści, eseje. Kahun (w. w Egipcie, k. oazy Fajum), ruiny staroż. miasta robotników i urzędników budujących piramidę faraona Senusereta II (XX/XIX w. p.n.e.). Kai, grupa wysp indonez. w Molukach Pn.; 1,4 tys. km2. 74 tys. mieszk. (1981);

486 Kaibara eksploatacja lasów; gł. miejscowość Tual (na wyspie Mały K.). Kaibara EKIKEN, 1630-1714, jap. uczony, filozof; prace z zakresu etyki, nauk przyródn., historii, pedagogiki, polityki, nauki o literaturze. Kaieteur [kajetuər], wodospad na rz. Potaro (l. dopływ Essequibo) w Gujanie; wys. 225 m. kaik, długa, wąska łódka z lekkiego drewna używana w Turcji i u ludów niegdyś jej podległych. Kaim F RANCISZEK, ur. 1919, inżynier; od 1958 wicemin., 1967-70 min. przemysłu ciężkiego; od 1970 wiceprezes Radv Ministrów; od 1968 zastępca czł. KC PZPR. K ain, wg Biblii starszy syn Adama i Ewy; z zawiści zamordował brata Abla. kainit, minerał, uwodniony chlorosiarczan potasu i magnezu; bezbarwny, szary lub czerwonawy, o szklistym połysku; występuje w złożach solnych; używany do otrzymania związków potasu, zmielony — jako nawóz. kainit, roln. nazwa handl. niekoprocentowych nawozów potasowych złożonych z mieszaniny zmielonych minerałów zawierających potas (np, k., sylwinitu). K ainja, wielki hydrowęzeł budowany od 1963 w Nigerii, na Nigrze; obejmuje tamę, zbiornik wodny (o pow. 1250 km2) oi az e l e kt rowni ę o pl anowanej mocy 960 MW; 1968 oddano do użytku tamę oraz 4 turbinyi elektrowni o mocy 320 MW. Kainz [ka nc] JOSEF, 1858-1910, aktor austr.; role gł. w dramatach Szekspira, F. SchiHera i H. Kleista (Książę Homburgu). Kair, stol. Egiptu i największe miasto Afryki, nad Nilem; 4,2 mln mieszk. (1966); gł. ośrodek przern., handl., nauk. i kult. kraj u; 4 uni w.; wę z e ł komunik. ; si e dziba Ligi Państw Arab.; muzea; fragmenty murów rzym.; kościoły koptyjskie; mauzolea i grobowce; fragmenty murów miejskich z bramami; ok. 500 meczetów, ra.in. Ibn Tuluna (IX w.), al-Azhar (X w.), az-Zahira Bajbarsa (XIII w.), Muhammada Alego (XIX w.). Kairow I WAN A., ur. 1893, radz. pedagog, działacz polit.; od 1946 prezes Akad. Ńauk Pegag. Ros.FSRR, 1946-56 min. oświaty, kairska konferencja 1943, konferencja (22-26 XI) z udziałem F.D. Roosevelta, W. Churchilla i Czang Kaj-szeka; ustalenie wspólnych działań woj. przeciwko Japonii. kairska konferencja 1957/58, konferencja solidarności narodów Afryki i Azji (z udziałem 45 krajów); powołano na niej m.in. Organizację Solidarności Krajów Afryki i Azji. Kairuan, m. we wsch. Tunezji; 82 tys. mieszki (1966); ośr. handlu i rzemiosła (wyrób dywanów, safianu); miejsce kultu rel. muzułmanów (pielgrzymki); ośr. turyst.; meczety: Sidi Okba (VII w.), Tlet Bibane (VII w.). Sidi Sahab (VII w., przebudowany w XVI w.); budowle z XVIIXVIII w. — wpływy architektury eur., zwł. włoskiej.i r Kaiser [ka zə ] GEORG, 1878-1945, pisarz niem.; czołowy dramatopisarz ekspresjonizmu, antymiłjtarysta, antyfaszysta; Die Bürger von Calais. i Kaiserslautern [ka zərslaa-], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat); 100 tys. mieszk. (1988); przemysł maszyn., metal., włók., spożywczy. Kaiserstuhl [kaizə rsztu:l], masyw wulkaniczny w NRF, w pd. części Niz. Górnoreńskiej; wys. do 557 m (Totenkopf). „Kaiser Wilhelm der Grosse"[-zər wd. g.], niem. statek pasażerski, zbudowany 1897; 14 349 BRT, prędkość 23,0 węzłów. Kaja ZBIGNIEW, ur. 1925, grafik; plakat, Ilustracja książkowa, grafika artyst. (gł. drzeworyt); scenografia. K aja (Karenni), stan autonomiczny w pd. Birmie, przy granicy z Syjamem;

11,7 tys. km2, 103 tys. mieszk. (1962), gł. Kajów; ośr. adm. Lojko. kajak, lekka łódź z pokładem, turyst. lub sport., poruszana wiosłem 2-piórowym. kajakarstwo, dyscyplina sport, obejmująca wyścigi na kajakach (mężczyźni na 500, 1000 i 10 000 m i w sztafecie 4X500 m, kobiety na 500 i 3000 m) i kanadyjkach (mężczyźni na 1000 i 10 000 m); również rodzaj turystyki wodnej; długodystansowe wyścigi górskie dla mężczyzn i kobiet, slalomy z bramkami; górska konkurencja złożona. kajak składany (składak), kajak z rozbieranym szkieletem, na który po złożeniu nakłada się nagumowaną tkaninę. kajan (nikla, Cajanus cajan), wieloletnia roślina krzewiasta z rodziny motylkowatych, uprawiana gł. w Indiach, wsch. Afryce, dla jadalnych strąków. kajdanki, wąskie metal, obręcze z zatrzaskiem, zakładane przestępcom na przeguby rąk dla uniemożliwienia ucieczki. kajdany, żelazny łańcuch do skuwania rąk lub nóg więźniom; przen. niewola. kajeputowe drzewo →czarnobil. kajet, daw. zeszyt. Kajfeng, m. w Chinach (Honan); 370 tys. mieszk. (1957); przemysł chem., metal., spoż. i włók.; rzemiosło; dawna stolica Chin. Kajka MICHAŁ, 1858-1940, mazurski poeta lud., z zawodu cieśla; działacz społ, gorliwy obrońca języka pol.; wiersze patriot., satyr.-polit., rel. (zbiory Pieśni mazurskie, Zebrałem snop plonu...). Kajlas, szczyt w Transhimalajach (Chiny), na pn. od jez. Manasarowar i Rakas; 6714 m; cel pielgrzymek, wg wyznawców hinduizmu święta góra, siedziba Siwy. Kajluańskie Zagłębie Węglowe, duże zagłębie węgla kam. w Chinach, nad Zat. Liaotuńską; gł. ośr. Tangszan. kajmak, masa z mleka wysmażonego z cukrem, często z dodatkiem wanilii, kawy, czekolady itp. kajmakam (kajmakan), w dawnej Turcji (do poł. XIX w.) namiestnik wielkiego wezyra; obecnie — naczelnik powiatu, w wojsku — podpułkownik. kajmany (Caiman), rodzaj z rzędu krokodyli; 5 gat. do 4,5 m dł.; ochronny pancerz; rzeki i bagna Ameryki Pd. i Środk.; hodowane dla skóry i mięsa. K ajmany (Cayman Islands), kolonia bryt. w Ameryce Środk., na wyspach K. (Antyle); 259 km2, 9 tys. mieszk. (1967), gł. Murzyni i Mulaci; ośr. adm. Georgetown (na wyspie Grand Cayman). — Do 1962 dependencja kolonii Jamajka, obecnie odrębna kolonia (administrator bryt.). Kajmański Rów, rów oceaniczny w pn.~ zach. części M. Karaibskiego; głęb. do 7680 m. kajper, geol. najmłodsza epoka triasu. Kajsiewicz HIERONIM, 1812-73, kaznodzieja, pisarz rel.; współzałożyciel zgromadzenia zmartwychwstańców i jego generał; przeciwnik towianizmu; zbiory kazań, Sonety. kajtonie (Caytoniales), kopalne (mezozoiczne), zielne rośliny nagozalążkowe z klasy tzw. paproci nasiennych. kajuta, kabina na statku wodnym,, kajzer, cesarz niem. (zwykle z odcieniem ironicznym). kajzerka, okrągła bułeczka pszenna, z wierzchu nadkrojona na krzyż. kakadu (Cacatuinae), podrOdzina dość dużych papug; ok. 30 gat.; wielobarwne; Melanezja; hodowane w niewoli łatwo naśladują mowę ludzką. kakao, proszek uzyskiwany przez zmielenie pozostałości po wytłoczeniu masła kakaowego z upalonych, odtłuszczonych i roztartych nasion kakaowca, używany gl. do sporządzania popularnego napoju (gł. dla dzieci) o tej samej nazwie. kakao owsiane, mieszanina kakao w proszku oraz preparowanej mączki owsia-

nej i fosforanu dwusodowego; ma wartości odżywcze. kakaowe masło, tłuszcz kakaowy z ziaren kakaowca; surowiec w produkcji masy czekoladowej, w przemyśle farm. (do wyrobu maści, czopków i in.) oraz kosmetycznym. kakaowe ziarno, nasiona drzewa kakaowego poddane po zbiorze procesowi dojrzewania, podczas którego nabierają charakterystycznej brązowej barwy; po wysuszeniu stanowią surowiec w przemyśle cukierniczym. kakaowiec (drzewo kakaowe, Theobroma), amer. drzewo lub krzew uprawiany (plantacje) w strefie międzyzwrotnikowej; nasiona (zw. ziarnami kakaowymi) służą do wyrobu czekolady, kakao w proszku i tłuszczu (masło kakaowe). kakapo (Strigops hebroptilus), zielona papuga z Nowej Zelandii; dł. 60 cm; tryb życia naziemny, gniazda w norach. kakemono [jap.], zwój materiału lub papieru z namalowanym obrazem, rozwijany pionowo i zawieszany na ścianie. kaki, roln. →śliwodaktyl. Kakinada (Cocanada), m. w Indii (Andhra-Pradesz), port nad Zat. Bengalską; 144 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. kakodylowe związki, związki arsenoorg. zawierające rodnik kakodylowy (CH3) 2As—; większość z.k. to silnie trujące i cuchnące ciecze; kakodylan sodu (GH3) 2AsOONa stosuje się m.in. do leczenia anemii. kakofonia, muz. termin oznaczający muzykę źle brzmiącą, bezład dźwiękowy. K akogawa, m. w Japonii (pd. Honsiu), w pobliżu Kobe; 109 tys2 mieszk. (1967); ośr. przemysłowy. Kakojanis M ICHAEL →Cacoyannis Michael. Kakowski ALEKSANDER, 1862-1938, polityk, kardynał; arcybiskup warsz., 1917-18 czł. Rady Regencyjnej. kaktusowate (kaktusy, Cactaceae), rodzina roślin zielnych (byliny) z klasy dwuliściennych; sukulenty, często o pokroju krzewów lub drzew, z pustyń Ameryki Środk., przeniesione na wszystkie kontynenty; liście przekształcone w łuski lub ciernie; gat. drzewiaste bywają używane na budulec i opał, gat. bez cierni — na passę; wiele gat. ozdobnych. kala-azar, ciężka choroba pasożytnicza (z grupy leiszmanioz) człowieka i niektórych zwierząt; atakuje narządy miąższowe; przenoszona przez moskity. K alabag , m. w pn„ części Pakistanu Zach„, nad Indusem; 9 tys. mieszk. (1961); ośr, wydobycia rud żelaza. Kalabiński STANISŁAW, 1890-1941, pułkowni k; we wrz e śni u 1939 dowódca 55 dyw. piechoty; wzięty do niewoli niem., zamordowany przez gestapo. Kalabria (Calabria), region w pd. Włoszech, na Płw. Kalabryiskim; 15,1 tys. km2, 2,1 mln mieszk. (1969); uprawa oliwek, winorośli, wypas kóz i owiec; stol. Catanzaro. Kalabryjski Półwysep, płw. we Włoszech, pd.-zach. odgałęzienie Płw. Apenińskiego; ok. 15 tys. km2; górzysty. Kalabsza, w. w Egipcie, na pd. od I katarakty na Nilu; obecnie zatopiona wodami zbiornika asuańskiego; wielka świątynia z początków n.e., w wyniku akcji nubijskiej UNESCO przeniesiona do Asuanu. kalafior (Brassica oleracea var„ botrytis), jednoroczna roślina warzywna z rodziny krzyżowych; jadalne, silnie skrócone, zgrubiałe pędy kwiatowe wraz z pączkami (tzw. róża). kalafonia, żywica naturalna otrzymywana jako pozostałość po destylacji żywicy Z drzew iglastych (gł. sosny); żółtawa lub brun. masa, nierozpuszczalna w wodzie; stosowana m.in. w przemyśle farb i lakierów, tworzyw sztucznych. Kalaga I GNACY (pseud. Sewer), 1893— 1943, działacz ruchu robotn.; działacz

Kalergis 487 KPP w Zagłębiu Dąbrowskim, 1930 czł. KC KPP; 1935 poseł do Sejmu RP (Komunist. Frakcja Poselska); 1942 współorganizator PPR; zamordowany przez hitlerowców. Kalah (Kalhu — obecnie Nimrud w Iraku), staroż. miasto asyr. w pn. Mezopotamii; okresowo stol. państwa, centrum kult., rel.; obecnie ruiny — cytadeli, pałaców i świątyń (Assumasirpala II i in.); dzieła sztuki (płaskorzeźby, Czarny Obelisk). Kalahari, półpustynna kotlina w pd. Afryce (gł. w Botswanie), na wys. ok. 1000 m; w części pn. słone bagna Makarikari, na pd. wydmy. Kala-i Nau, m. w pn.-zach. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Badghis; 73 tys. mieszk. (1966). kalaif → turkus. kalamarie, bot. → kalamity. Kalamazoo [käləməzu:], m. w USA (Michigan); 84 tys. mieszk., zespół miejski 170 tys. (1970); przemysł papiern., farm., samochodowy. Kalambo, wodospad na rz. K., na granicy Tanzanii i Zambii, w pobliżu pd.wsch. brzegu, jez. Tanganika; wys. 420 m. kalambur, lit. gra słów o podobnym lub identycznym brzmieniu, lecz różnych wartościach znaczeniowych. Kalambur, teatr studencki we Wrocławiu, zał.-1958; przedstawienia dram., widowiska poet., satyr, programy kabaretowe. Kalame (Kalamata), m. i port w Grecji, na Peloponezie, ośr. adm. nomosu Mesenia; 38 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., spożywczy. kalamin, miner. → hemimorfit. kalamity (kalamarie, Calamites), kopalne, drzewiaste rośliny (do 30 m wys.) z klasy skrzypów; w karbonie tworzyły lasy, wyginęły w permie. kalander: 1) maszyna wyposażona w zestaw wałów osadzonych jeden nad drugim we wspólnej ramie; służy do gładzenia wytworów papiern., nadawania im odpowiedniej grubości i wysokiego połysku, do gładzenia tkanin, ewent. wyciskania wzorów itp.; 2) przyrząd do wytłaczania matryc stereotypowych. kalandra (Melanocorypha calandra), gat. skowronka; dł. ok. 20 cm; Eurazja; w Chinach hodowany w klatkach (pięknie śpiewa). kalandrowanie, czynność wykonywana przez kalander, np. gładzenie tkaniny, satynowanie papieru, wytłaczanie (np. matryc — w przemyśle poligraficznym). Kalanszo, pustynia we wsch. Libii, część Pustyni Libijskiej; żwirowa (Serir K.) i piaszczysta („Morze Piasków K."); ważny region eksploatacji ropy naftowej. kalarepa (Brassica oleracea var. gongyloides), dwuletnia roślina warzywna z rodziny krzyżowych; jadalne, kuliste, nadziemne zgrubienie łodygowe, zw. główką, bogate w wit. C i cukry. Kalat, m. we wsch. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Zabul; 47 tys. mieszk. (1966); ośr. rzemiosła i handlu. Kalat, m. w pd.-zach. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu K.; 5 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; rzemiosło (tkaniny, przedmioty ze skóry). Kalatówki, polana w Tatrach Zach., w Dol. Bystrej; schronisko PTTK. Kalbi, al- HISZAM, ?-819, historyk arab.; autor jednej z pierwszych genealogii arab., która służyła za wzór pracom późniejszym. kalceolaria, bol. → pantofelnik. Kalchas, mit. gr. wieszczek trojański; jego wróżby i przepowiednie odegrały rzekomo dużą rolę w przebiegu wojny pod Troją. kalcyferol (witamina D2), związek chem. z grupy wit. D, otrzymywany przez naświetlanie prowitaminy ergosterolu promieniami nadfioletowymi. kalcyferole (witaminy D, witaminy prze-

ciwkrzywicze), związki org. regulujące gospodarkę fosforem i wapniem w organizmie; ich brak wywołuje u dzieci krzywicę, u dorosłych — odwapnienie kości. kalcyfile, organizmy, dla których optymalnym środowiskiem są wody lub gleby zawierające rozpuszczalne węglany wapnia; np. winorośl, szarotka alpejska. kalcynacja (kalcynujące prażenie), prażenie substancji w celu usunięcia z niej CO2, wody lub in. lotnych składników. kalcynujące prażenie →kalcynacja. kalcyt, minerał, węglan wapnia; bezbarwny, biały lub żółtawy, o szklistym połysku; b. rozpowszechniony, m.in. gł. składnik wapiennych skał osadowych i marmurów; używany do wyrobu mat. bud., w hutnictwie, przemyśle ceram. i szklarskim, w optyce. kaldera, rozległe zagłębienie w szczycie wulkanu, częsta forma krateru wulkanicznego; powstaje zwykle przy końcu erupcji wulkanicznej wskutek rozsadzenia lub zapadnięcia się części wulkanu. Kaleb VJEKOSLAV, ur. 1905, pisarz chorwacki; nowele psychol.-obyczajowe z życia wsi dalmatyńskiej; powieści i nowele o tematyce woj. (Przydrożny pył) i współczesnej. kalebasa →tykwa pospolita. kalebasowe drzewo (Crescentia), niskie drzewo Ameryki Pd. i Środk.; kwiaty wyrastają bezpośrednio z pnia (kaulifloria); miąższ owocu C. cujete leczn.; łupina służy tubylcom m.in. jako naczynie. Kalecki MICHAŁ, 1899-1970, ekonomista; prof. SGPiS, czł. PAN; podstawowe założenia teorii K. wywodzą się z teorii reprodukcji Marksa; po II wojnie świat, zajmował się gł. teorią wzrostu gospodarki socjalist.; Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej. Kaledin ALEKSIEJ M., 1861-1918, generał ros.; od 1917 ataman wojska dońskiego, jeden z pierwszych organizatorów kontrrewolucji; po klęsce popełnił samobójstwo. Kaledonia, rzym. nazwa pn. Brytanii, zamieszkałej przez Piktów; obecnie poet. nazwa Szkocji. Kaledonidy, góry powstałe w wyniku orogenezy kaledońskiej, np. G. Skandynawskie, Sajan Zach., G. Jabłonowe. kaledońska orogeneza, ruchy górotwórcze, które rozpoczęły się w kambrze, a największe nasilenie osiągnęły w końcu syluru; w wyniku o.k. powstały łańcuchy górskie zw. Kaledonidami. Kaledońskie Góry, góry w pn. Szkocji (W. Brytania); wys. do 1182 m (Carn Eige); ślady zlodowacenia. Kaledoński Kanał (Caledonian Canal), kanał w W. Brytanii (Szkocja); biegnie dnem zapadliska tektonicznego Glen More; zbudowany 1803-22; dł. 97 km; obecnie mało wykorzystywany. kalefaktor, w dawnych szkołach klasztornych ubogi uczeń, który w zamian za utrzymanie palił w piecach, sprzątał itp.; także ogólniej — stróż szkolny kalejdoskop, urządzenie optyczne (zabawka), w którym dzięki wielokrotnym odbiciom różnokolorowych kamyczków i szkiełek w odpowiednio rozmieszczonych zwierciadełkach obserwuje się (przy najmniejszym ruchu) różne figury. kalendarium, chronologiczny zestaw wydarzeń z pewnej dziedziny, także z życia pisarza z datami powstawania i ukazywania się jego dzieł. kalendarz: 1) system rachuby dni i dłuższych odstępów czasu, opierający się na 2 okresowych zjawiskach astr.: cyklu zmian pór roku (związanych z obiegiem Ziemi wokół Słońca) i zmian faz Księżyca; stad podział na k. słoneczne (solarne), księżycowe (lunarne) i 'księżycowo-słoneczne (lunisolarne): 2) spis dni całego roku z podziałem na tygodnie i miesiące oraz oznaczeniem świąt. kalendarz babiloński, znany już w XVIII/XVII w. p.n.e., w Asyrii przyjęty ok. XII w. p.n.e.; kalendarz księżycowo-

słoneczny; dzielił rok na 12 lub 13 mieś., miesiąc prawdopodobnie na 7-dniowe tygodnie. kalendarz egipski, używany w staroż. Egipcie do 26 p.n.e.; pierwowzór kalendarzy słonecznych; dzielił rok na 3 pory (wylew Nilu, okres siewu, okres żniw); miał 12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodatkowych na jego końcu. kalendarz gregoriański, wprowadzony przez pap. Grzegorza XIII (1582); kalendarz słoneczny; wyrównywał różnicę 11 minut między rokiem zwrotnikowym a rokiem kalendarza juliańskiego; używany obecnie w większości krajów świata. kalendarz juliański, wprowadzony przez Juliusza Cezara 46 p.n.e., przyjęty przez kościół i rozpowszechniony w średniow. Europie; kalendarz słoneczny; dzielił rok na 12 miesięcy i 365 dni (co 4 lata 366 dni — rok przestępny). kalendarz kościelny, oparty na systemie słonecznym (długość roku) i księżycowym, wyznaczającym datę Wielkanocy i zależnych od niej świąt; dzielił rok na okresy liturgiczne i 7-dniowe tygodnie; daty dzienne określał imionami świętych lub nazwami świąt stałych i ruchomych. kalendarz księżycowo-słoneczny (luniso-larny), system rachuby czasu łączący kalendarz księżycowy ze słonecznym; dla wyrównania różnicy dni roku (ok. 11) w obu kalendarzach dodaje się w określonych latach 13-ty miesiąc. kalendarz księżycowy (lunarny), system rachuby czasu oparty na cyklu zmian faz Księżyca; ma rok krótszy od roku zwrotnikowego o ok. 11 dni, dlatego początek roku księżycowego w ciągu 33 lat przechodzi kolejno przez wszystkie pory roku. kalendarz mahometański, wprowadzony 632 przez Mahometa; kalendarz księżycowy; dzielił rok na 12 mieś. po 29 lub 30 dni; rok w k.m. był krótszy od roku zwrotnikowego o ok. 11 dni, stąd daty świąt wypadały w kolejnych latach w różnych poraeh roku. kalendarz rewolucyjny francuski, wprowadzony we Francji 1793 z erą rewolucji fr. (pocz. 22 IX 1792 — dzień proklamowania republiki); 1806 zniesiony przez Napoleona, 1871 na krótko przywrócony przez Komunę Paryską; dzielił rok na 12 miesięcy po 30 dni i miał 5 (lub 6) dni uzupełniających na jego końcu; miesiąc, zamiast tygodni, miał 3 dekady. kalendarz rzymski, początkowo oparty na zjawiskach w przyrodzie (rok 10mies.) następnie na cyklu zmian faz Księżyca (rok 12-mies.); od V w. p.n.e. uzgadniano go z rokiem zwrotnikowym; dni w miesiącu liczono wstecz od stałych terminów (kalendy, nony, idy); zreformowany 46 p.n.e. (k. juliański). kalendarz słoneczny (solarny), system rachuby czasu oparty na cyklu obiegu Zie mi wokół Słońca (rok zwrotnikowy); 12 mieś. roku nie są związane z fazami Księ życa. kalendarz słowiański, bardzo mało znany; o jego istnieniu mogą świadczyć słow. nazwy miesięcy, nawiązujące do zjawisk przyrody i zajęć gosp.-rolnych. kalendarz wieczny, odpowiednio zestawiona tabela, umożliwiająca mechaniczne odnalezienie brakującego elementu daty (rok, miesiąc, dzień miesiąca lub tygodnia), jeśli znane są jej 3 pozostałe elementy. kalendarz wyborczy, ustalane przez Radę Państwa przed każdymi wyborami na podstawie przepisów ordynacji wyborczej daty dokonywania czynności wyborczych. kalendarz żydowski, kalendarz księżycowo-słoneczny; dzielił rok na 12 lub 13 miesięcy po 29-30 dni, miesiąc — na 7-dniowe tygodnie. kalendy, w kalendarzu rzym. pierwszy dzień miesiąca. kalenica, górna pozioma krawędź dachu stanowiąca przecięcie połaci dachowych. Kalergis M ARIA ( Z domu Nesselrode, 2-

48S Kalesnik voto Muchanowa), 1822-74, słynna z urody pianistka-amatorka; prowadziła salon w Warszawie, popierała życie muz. i teatr.; miłość Norwida. Kalesnik S TANISŁAW W., ur. 1901, geograf radz.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. honorowy Pol. Tow. Geogr.; prace z geografii fiz., glacjologii; Geografia fizyczna ogólna. kaleta, daw. skórzana torba, woreczek na pieniądze lub drobiazgi noszony zwykle przy pasie; sakwa. Kaletańska Cieśnina (fr. Pas-de-Calais, ang. Strait of Dover), cieśn. między Francją a W. Brytanią, część kanału La Manche; najmniejsza szer. 32 km, głęb. do 64 m. kaletki maziowe, poduszeczkowate, wypełnione ciągliwym płynem twory występujące zwykle między mięśniem i kością lub ścięgnem i kością; ułatwiają przesuwanie się ich względem siebie podczas ruchów. kaletnik, rzemieślnik wyrabiający galanterię skórzaną. Kalety, m. w pow. lublinieckim, woj. katowickim, nad Małą Panwią; 7,1 tys. mieszk. (1968); fabryka celulozy i papieru; prawa miejskie 1951. — Podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 300 mieszkańców — byłych powstańców śląskich i członków ruchu oporu. Kalevipoeg, est. epos nar. złożony z artystycznie przetworzonych lud. pieśni i sag; opublikowany 1861, stał się czynnikiem inspirującym odrodzenie narodowe. Kalewala, fiński epos nar.; zbiór legend i pieśni lud., zebranych i połączonych w całość artyst. 1835 przez E. Lonnrota; wielki wpływ na odrodzenie nar. Finów. Kalf WILLEM, 1619-93, malarz hol.; wybitny twórca martwych natur, kolorysta. kalfas, bud. skrzynia drewn. do gaszenia wapna i ręcznego przygotowywania zaprawy murarskiej; mniejsza od foli. Kalgoorlie [kälguə rly], m. w Australii (Australia Zach.), na Wielkiej Pustyni Wiktorii; 20 tys. mieszk. (1966, z przyległym m. Boulder); gł. austral. ośrodek wydobycia złota (złoże Golden Mile, jedno z największych na świecie). K alhana, XII w., bramin kaszmirski, poeta—historyk dawnych Indii; poet. kronika władców Kaszmiru Radżatarangini obejmuje okres od czasów legendarnych do poł. XII w. Kalhu →Kalah. Kali (Mahadewi, Durga, Parwati), ind. bogini, żona Siwy; jako K. jest boginią śmierci, o czarnym ciele, z czerwoną twarzą i wieńcem czaszek ludzkich na szyi. kaliber, wymiar, wielkość. kaliber, wojsk, najmniejszy wymiar średnicy przewodu lufy wyrażony miarami długości, dawniej — wagą ołowianego pocisku (broń myśliwska). kalibrowanie, technol. w walcownictwie wykonywanie wykrojów roboczych w walcach hutn.; w kuźnictwie i tłocznictwie operacje (dogniatania, dotłaczania) mające na celu nadanie obrabianym przedmiotom dokładnych wymiarów i kształtu. Kalidasa, V lub VI w., najwybitniejszy poeta ind. epoki klas., liryk, epik, dramaturg; autor poematu Meghaduta, 3 dramatów (m.in. Siakuntali) i dwu epopei. kalidońskie łowy, mit. gr. łowy na ogromnego dzika, który pustoszył pola Kalidonu; Meleager zabił dzika, skórę zaś podarował Atalancie. kalif, tytuł świeckiego i duchownego przywódcy muzułm., uważanego za następcę Mahometa; szyici uznają tylko świecką władzę k., zwierzchnikiem rel. jest u nich imam. kalifat, organizacja polit.-rel., na której czele stał kalif, obejmująca pierwotnie wszystkich muzułmanów; z czasem, w wyniku walk wewn., rozbicie polityczne. kaliforn Cf, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 98, z podgrupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1950.

Kalifornia (California), stan na zach. USA, nad O. Spokojnym; 411 tys. km2, 19,7 mln mieszk. (1970), najludniejszy stan USA; południkowo biegnące pasma górskie przedzielone Dol. Kalifornijską; liczne parki nar.; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego; silnie rozwinięty przemysł; na terenach sztucznie nawadnianych sadownictwo i warzywnictwo; turystyka; gł. m.: Los Angeles, San Francisco, San Diego, Sacramento (stol.). Kalifornia Dolna (Baja California), stan w Meksyku, w pn. części Płw. Kalifornijskiego; 70,1 tys. km2, 1,0 mln mieszk. (1969); stol. Mexicali; pustynie; uprawa bawełny, pszenicy (sztuczne nawadnianie); turystyka. Kalifornia Dolna Południowa (Baja California Sur), terytorium W Meksyku, w pd. 2części Płw. Kalifornijskiego; 73,7 tys. km , 106 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. La Paz; wydobycie rud miedzi i manganu. kalifornijska ciecz, roztwór wodny wielosiarczków wapnia, zw. cieczą siarkowowapienną; środek grzybobójczy (fungicyd) i środek roztoczobójczy (akarycyd). Kalifornijska Dolina, tektoniczna nizina śródgórska, między G. Nadbrzeżnymi a Sierra Nevada (USA); gł. rz.: Sacramento, San Joaquin; dzięki sztucznemu nawadnianiu należy do najintensywniej zagospodarowanych rolniczo regionów USA; eksploatacja ropy naft. i gazu ziemnego. Kalifornijska Zatoka, część O. Spokojnego, między wybrzeżem Ameryki Pn. 2a Płw. Kalifornijskim; pow. 177 tys. km , dł. 1240 km, szer. 100-220 km; uchodzi rz. Kolorado; połowy perłopławów. kalifornijski królik, rasa wybitnie nadająca się do produkcji brojlerów (w wieku 9-19 tyg. cięż. ok. 3 kg); wydajność rzeźna duża; maść biała z czarnymi oznakami na nosie, uszach, łapach i ogonie. Kalifornijski Półwysep (Kalifornia Dolna), płw. w pn.-zach. części Meksyku, między O. Spokojnym a 2 Zat. Kalifornijską; pow. ok. 144 tys. km ; górzysty, wys. do 3078 m (San Pedro Mártir); roślinność gł. pustynna i półpustynna; wydobycie rud miedzi, manganu, magnezytów, soli kamiennej. Kalifornijski Prąd, zimny prąd mor. na O. Spokojnym; płynie wzdłuż Płw. Kalifornijskiego z pn. na pd.; prędkość 1-2 km/godz. kaligrafia, umiejętność pięknego i wyraźnego pisania; pismo kaligraficzne. Kaligula, 12-41, cesarz rzym. od 37; syn Germanika i Agrypiny St.; wprowadził despotyczne rządy; zrujnował skarb państwa. kalikant, obsługujący miechy w dawnych organach. Kalikat →Kożikode. kaliko (płótno introligatorskie), silnie usztywnione płótno bawełn., poddane specjalnej apreturze; gładkie, groszkowane (imitacja skóry) lub z wytłaczanym wzorem. kalikowanie, tłoczenie powietrza do miechów w organach podczas gry, za pomocą dźwigni ręcznych lub nożnych. kalikstyni (utrakwiści), umiarkowany odłam husytów, przeciwny taborytom; praktykowali komunię pod 2 postaciami (łac. calix — kielich, stąd nazwa); w porozumieniu z katolikami pokonali taborytów pod Lipanami (1434). Kalila i Dimna, zbiór opowiadań moralizatorskich przetłumaczony z języka pehlewi w VIII w. na język arab.; pierwowzorem jest Pańczatantra; przypowieści zwierzęce. K alima (do 1962 Albertville), m. we wsch. Kongu (Kinszasa), port nad jez. Tanganika; 30 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; przemysł włók., Cementowy, spożywczy. kalimagnezja, sztuczny nawóz mineralny potasowy, zawierający sól podwójną: siarczan potasu i magnezu; wzbogaca dodatkowo glebę w magnez (mikroelement). Kalimantan →Borneo.

Kalimnos, wyżynna wyspa gr. na M. Egejskim (Sporady Pd.); 109 km2, 24 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek; fragmenty budowli z epok: mykeńskiej, gr., i rzymskiej. kalina (Viburnum), drzewo lub krzew półkuli pn.; w Polsce (gł. w wilgotnych lasach) k. koralowa i k. hordowina (w Tatrach); k. są cennymi krzewami ozdobnymi (m.in. „buldeneż"). Kalina ANTONI, 1846-1906, językoznawca, slawista; prof. uniw. we Lwowie, czł. AU; liczne prace z gramatyki hist. języka pol., bułg., połabskiego. Kalinčiak JAN, 1822-71, słowac. pisarz romant.; obrazki hist., powieści z życia drobnego ziemiaństwa (Restauracja), szkice pamiętnikarskie (Vlastný životopis). K alinga, państwo w pd. Indiach znane od II w. p.n.e.-X w. n.e.; największy rozkwit za panowania Kharaweli w II w. Kalinin ANATOLIJ W., ur. 1916, pisarz ros.; opowiadania i powieści poświęcone walce narodu radz. z hitlerowską agresją; reportaże o współcz. wsi radzieckiej. Kalinin M ICHAIŁ I., 1875-1946, radz. działacz ruchu robotn.; jeden z organizatorów rewolucji październikowej; od 1926 czł. Biura Polit. KC WKP(b), 1919-22 przewodn. WCIK, od 1938 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; O wychowaniu komunistycznym. Kalinin (do 1931 Twer), m. obw. w Ros. FSRR, nad Wołgą; 345 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu gł. chem., maszyn., włók., środków transportu. Kaliningrad (do 1946 Königsberg, pol. Królewiec), m. obw. i ważny port w Ros. FSRR, nad Zalewem Wiślanym; 297 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, maszyn., celulozowo-papiern., spoż.; uniw.; muzeum; zamek (XIII, XVI, XIX w.), z kościołem (XVI w.); katedra (XIV, XIX w.), kościoły (XVI-XVII w.). Kalinka WALERIAN, 1826-86, historyk, publicysta, ksiądz; współtwórca krak. szkoły hist.; zajmował się gł. historią końca XVIII w.; m.in. Sejm Czteroletni. Kalinowski KONSTANTY (ZW. Kastuś), 1838-64, rewol. działacz demokr.; przywódca organizacji powstańczej 1863 na Litwie i Białorusi; przedstawiciel lewicy „czerwonych", obrońca praw chłopów białorus.; stracony. Kalinowski LECH, ur. 1920, historyk sztuki; prof. Uniw. Jag.; badacz gł. sztuki średniow.; liczne publikacje. Kalinowski MARCIN, ?-1652, hetman polny kor. od 1646; jeden z dowódców w bitwach pod Korsuniem i Beresteczkiem; zginął w bitwie pod Batohem. Kalinowski S TANISŁAW, 1873-1946, fizyk i dz i ał acz oświ at . ; p rof. P ol i t . Warsz . i rektor Wolnej Wszechnicy Pol.; założyciel pierwszego w Polsce obserwatorium magnetycznego w Świdrze, współzałoży-ci e l I n s t yt ut u Oświ at y i Kul t ury i m. S. Staszica oraz Tow. Oświaty Demokr. „Nowe Tory". Kalinowski S TEFAN, ur. 1913, prawnik; prof. Uniw. Warsz., kier. Zakładu Procedury Karnej Uniw. Warsz.; b. sędzia Sądu Najwyższego. Kalinowski TADEUSZ, 1915-69, aktor; występy w teatrach śląskich (Cezar — Cezar i Kleopatra G.B. Shawa), w filmach (gł. o tematyce wojsk.), w radiu i telewizji. Kaliope, mit. gr. muza; opiekunka poezji epicznej; atrybut — tabliczka z rylcem. Kalipso, wg Odysei nimfa, mieszkanka wyspy Ogigii; przez 7 lat zatrzymywała u siebie Odyseusza wracającego spod Troi. kal i ski pokój , 1343, mię dz y Pol ską a Krzyżakami; Polska odzyskała ziemię dobrzyńską i Kujawy, w rękach Zakonu zostało Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska i michałowska. Kaliski SYLWESTER, ur. 1925, inżynier, specjalista w zakresie fizyki techn., generał; prof. i komendant WAT, czł. PAN;

Kalwaria Zebrzydowska 489 prace z mechaniki, akustyki i teorii pól sprzężonych; podał teorię ciągłego wzmacniania ultra- i hiperdźwięków w kryształach półprzewodnikowych. Kalisto (Callisto), mit. gr. nimfa, towarzyszka Artemidy; uwiedzioną przez Zeusa, została zmieniona w niedźwiedzicę. Kalisz, m. pow. w woj. pozn., nad Prosną; 81,3 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; przemysł włók., maszyn., spoż., odzieżowy, chem., metal., fabryka fortepianów i pianin; teatr; Muzeum Ziemi Kaliskiej; relikty kolegiaty z XII w., kościoły got. (XIII-XV w.) i barok. (XVII-XVIII w.); budowle klasycyst.: pałac arcybiskupi (Prezydium PRN), gmach dawnego trybunału, kamienice (XIX w.); fragmenty murów miejskich (XIV w.). — archeol. Skupienie osad otwartych, cmentarzysk i skarbów monet z okresu rzym. (miejscowość zanotowana w poł. II w. przez Ptolemeusza w formie Kalisia); gród i zespół osad (IX-XIII w.) na Zawodziu i Starym Mieście. — W XIII w. stol. księstwa, potem województwa; prawa miejskie 125360; w XIV-XVI w. ośr. sukiennictwa; ośr. kult.; w XIX/XX w. liczne zakłady przemysł.; 1905 strajk powszechny, w okresie międzywoj. (1922-29) strajki robotn. kierowane przez KPP i związki zaw.; w okresie II wojny świat, masowe egzekucje w lasach winiarskim i skarszewskim; ok. 28tys. mieszk. K. zginęło w ośr. zagłady. kaliszanie, liberalni politycy szlacheccy, działający 1820-31 w Królestwie Pol.; tworzyli opozycję na sejmach broniąc autonomii i konstytucji 1815; przeciwnicy rewolucji; na czele W. i B. Niemojowscy. Kaliszewski JERZY, ur. 1912, aktor, reżyser; prof. PWST w Warszawie; występy m.in. w teatrach krak. i warsz.; LucyferBukary — Samuel Zborowski Słowackiego, Odys — Powrót Odysa S. Wyspiańskiego. Kalisz Pomorski, m. w pow. drawskim, woj. koszalińskim; 3,3 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud.; węzeł kolejowy. — Stara osada słow.; prawa miejskie 1303. W czasie działań woj. 1945 prawie całkowicie zniszczony. Kalita KAROL (pseud. Rębajło), 1830-?, uczestnik walk legionów pol. na Węgrzech 1849, powstania 1863 (dowódca pułku stopnickiego). K aliub, m. w Egipcie, w delcie Nilu, w pobliżu Kairu; 49 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Kalix, rz. w pn. Szwecji; dł. 430 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna; żeglowna w dolnym biegu. Kaljan, m. w Indii (Maharasztra), w zespole miejskim Bombaju; 74 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny, mat. budowlanych. kalka, przetwór papierniczy do sporządzania odbitek pisma maszynowego (k. maszynowa) lub wytwór papierniczy do wykonywania rysunków techn. (k. kreślarska). kalka, dokładnie przerysowany lub odmalowany obraz, wzór, rysunek; także kopia pisma. kalka (replika), językozn. wyraz lub związek wyrazowy, odwzorowujący za pomocą morfemów własnego języka obca konstrukcję wyrazową lub frazeologiczną, np. niem. Weltanschuung, pol. 'światopogląd'. kalkomania, przenoszenie kolorowych malowideł, rysunków z papieru na drewno, porcelanę itp.; obrazek otrzymany w ten sposób. Kalkowska E LEONORE, 1883-1937, pisarka niem., pochodzenia pol.; antywoj. liryka i antyfasżyst. dramaty {Sprawa Jakubowskiego) w obronie humanistycznych wartości. Kalkstein-Stoliński LUDWIK CHRYSTIAN, ok. 1630-72, przywódca propol. opozycji w Prusach Książęcych; zdradziecko porwany przez agentów elektora Fryderyka Wilhelma i stracony.

kalkulacja, rozliczanie (podział) kosztów na jednostkę wytwarzanych i sprzedawanych towarów lub usług. kalkulacyjna maszyna, maszyna do liczenia przeznaczona do wykonywania 4 podstawowych działań arytmetycznych, szeroko stosowana w obliczeniach ekonomicznych i technicznych. kalkulograf, przyrząd do pomiaru czaSu trwania telef. rozmowy międzymiastowej. K alkuta (ang. Calcutta), m. w Indii, stol. stanu Bengal Zach., nad rz. Hugli; 3,1 mln mieszk., zespół miejski 5,1 mln (1968); wielki ośr. przem., handl., kult.nauk. i port mor. kraju; przemysł gł. jutowy (największy ośr. w świecie), bawełn., maszyn., środków transportu; 2 uniw.; stary ogród bot.; Muzeum Indyjskie; zabyt ki kol oni alne j sz t uki ang. ( X V I I I XIX w.), meczety muzułm. (Nakhoda, XVIII w.), świątynie hinduskie. kalia, bot. →czermień błotna; też niewłaściwa nazwa cantedeskii. Kalia, jezioro w pd. Finlandii, na wys. 82 m; pow. 900 km2, głęb. do 102 m; liczne wyspy. Kállai [ka:lloj] GYULA, ur. 1910, działacz węg. ruchu robotn.; podczas II wojny świat, jeden z organizatorów ruchu oporu; 1949-51 min. spraw zagr.; od 1956 czł. Biura Polit. KC WSPR; 1965-67 premier, od 1967 przewodn. Zgromadzenia Narodowego. Kallenbach JÓZEF, 1861-1929, historyk literatury; prof. uniw. we Fryburgu, Lwowie, Krakowie, czł. AU; monografie: Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński; studia Czasy i ludzie. Kallikrates, 2 poł. V w. p.n.e., gr. architekt i przedsiębiorca bud.; pracował w Atenach przy wznoszeniu Partenonu, świątyni Ateny Nike i tzw. długich murów. Kallimach, V/IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr., domniemany twórca kapitelu korynckiego; twórczość znana ze źródeł literackich. Kallimach, ok. 310-ok. 240 p.n.e., gr. poeta i filolog z Cyreny; przedstawiciel poezji aleksandryjskiej; epigramy, hymny, jamby, elegie, epyliony (Warkocz Bereniki); Aitia — poemat o powstaniu lokalnych kultów, zwyczajów itp., Pinakes — katalog Biblioteki Aleksandryjskiej. Kallimach (Filippo Buonaccorsi), 143796, wł. humanista, pisarz i dyplomata, działający w Polsce; materialista; doradca polit. królów pol.; przyjaciel Grzegorza z Sanoka ( Ż y c i e i o by c z a je G rz e g o r za z Sanoka); założył (wraz z Celtesem) Sodalitas Litteraria Vistulana. Kallimachos i Chrysorrhoe, anonimowy romans bizant. z XIII w.; treścią są bajeczne przygody i miłość tytułowych bohaterów. Kallinikon →Rakka. Kallio KYOSTI , 1873-1940, polityk fiń.; jeden z przywódców agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1919-39 kilkakrotnie miń. i premier; 1937-40 prezydent Finlandii. Kálmán I MRE, 1882-1953, kompozytor węg.; przedstawiciel operetki wiedeńskiej; Księżniczka czardasza, Hrabina Marica, Bajadera. Kalmar, m. i port w pd.-wsch. Szwecji, nad M. Bałtyckim, ośrodek adm. prow. K.; 39 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn.; zamek (XII, XIII, XVI w.), katedra i ratusz [XVII w.). Kalmarska Cieśnina, cieśn. na M. Bałtyckim, między wybrzeżem Szwecji a wyspą Olandią. kalmarska unia, unia personalna Danii, Norwegii i Szwecji zawarta 1397 w Kalmarze; przetrwała do 1523. kalmarska wojna, 1611-13, wojna duń.szwedz., zakończona pokojem w Knared, przyznającym Danii norw. część Laponii. kalmary, zool. →kałamarnice. kalmus, daw.: 1) tatarak; 2) nalewka na korzeniach tataraku. Kalnberzin JAN, ur. 1893, łot. działacz ruchu robotn.; 1919 uczestnik walk o wła-

dzę radz. na Łotwie; 1940-59 I sekr. KC KP Łotwy, 1959-65 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Łot.SRR. Kalocsa [koloczo], m. w pd. Węgrzech; 15 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; znany ośr. turystyczny. Kalojan (właśc. Iwan III Kalojan), ?1207, car bułg. 1197-1207, młodszy brat Asena I; zwycięskie walki z Bizancjum i cesarstwem łac; rozszerzenie granic państwa. Kalol, m. w Indii (Gudżarat); 32 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. kalomel, chlorek rtęciawy Hg2Cl2, biały proszek nierozpuszczalny w wodzie; stosowany m.in. jako środek ochrony roślin, w lecznictwie i do barwienia porcelany. kalong (pies latający, Pteropus vampyru s) , najwię ksz y z ni e t ope rz y, dł . do 40 cm; owocożerny; Płw. Indyjski i sąsiednie wyspy. kaloria, cal, jednostka ilości ciepła; ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1 g chemicznie czystej wody od 14,5°C do 15,5°C przy ciśn. 1 Atm; 1 cal ≈ 4,186 J. kaloryczność, jeden z mierników wartości odżywczej artykułów spoż., wskazujący, ile energii cieplnej wyrażonej w cal lub kcal wydziela się podczas spalania pokarmów. kaloryfer (radiator), grzejnik centr. ogrzewania, zwykle w postaci równolegle połączonych ogniw (tzw. żeberek) żeliwnych lub stalowych. kaloryfer, fiz. nazwa stosowana niekiedy na określenie termoforu. kalorymetr, przyrząd do pomiaru ilości ciepła pobieranego lub oddawanego przez dane ciało; stosowany do wyznaczenia ciepła właściwego, ciepła topnienia i in. kalorymetria, dział fizyki obejmujący metody pomiaru ilości ciepła pobieranej lub oddawanej przez ciała w procesach fiz. i chemicznych. kalorymetryczna bomba, naczynie ciśnieniowe ze stali nierdzewnej, w którym spala się badane ciało w atmosferze tlenu pod ciśnieniem; służy do pomiaru ciepła spalania. kaloryzator, w przemyśle spoż. ogrze wacz parowy przeponowy soków lub prze cierów; element wyparki próżniowej lub dyfuzora. kaloryzowanie →aluminiowanie dyfuzyjne. Kalos Limen, archeol. kolonia gr. na pn.-zach. wybrzeżach Krymu, zniszczona przez Scytów w II w. p.n.e.; 1959 odkrycie przez pol. ekspedycję domu z tego okresu. kalota, sklepienie czaszki ludzkiej. kalota, arch. →czasza. kalotypia (talbotypia), pierwsza fot. technika negatywowo-pozytywowa, wynale z i ona prz e z Angl i ka W. T albot a (1839); materiał światłoczuły — papier pokryty chlorkiem lub bromkiem srebra. Kaltenbrunner [kal-] E RNST , 1903-46, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerows ki ch; s z e f S S i p ol i cj i w Aus t ri i , od 1943 szef policji bezpieczeństwa Rzeszy; za zbrodnie ludobójstwa skazany przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, stracony. kalumet, fajka pokoju u Indian amerykańskich. kalumnia, niesłuszne, krzywdzące oskarżenie; potwarz, oszczerstwo. kalus, tkanka miękiszowa zabliźniająca zranienia roślin, gł. drzewiastych. kalwaria, arch. kaplice lub kościoły przedstawiające stacje drogi krzyżowej, zwykle na terenie pagórkowatym; stanowią miejsca kultu męki Chrystusa. Kalwaria, rel. →Golgota. Kalwaria Pacławska. w. w pow. przemyskim, woj. rzeszowskim; klasztor francisz kanów z póź nobarok. kości oł e m (XVIII w.) i 42 kaplicami kalwaryjnymi (XIX w.). Kalwaria Zebrzydowska, m. w pow. wa-dowickim, woj. krak.; 4,1 tys. mieszk. (1968); przemysł meblarski i skórz.-

490 kalwile obuwn.; zespół klasztoru bernardynów (zał. 1602 przez H. Zebrzydowskiego) z barok, kościołem (XVIII w.) i kalwarią (XVII-XIX w.); ok. 70 zabytkowych domów; ośr. pielgrzymkowy; prawa miejskie 1617; słynna od XVIII w. ze stolarstwa meblowego. kalwile, grupa cennych odmian jabłoni, też typ owocu — żebrowany, o cienkiej, gładkiej skórce, aromatyczny. K alwin J AN (Jean Calvin), 1509-64, szwajc. reformator rel.; twórca kalwinizmu; odrzucał autorytet papieża, hierarchię kośc, obrzędy, sakramenty (poza chrztem i komunią rozumianymi symbolicznie); głosił doktrynę predestynacji, zbawienia przez wiarę, rygorystyczną etykę. kalwinizm, protest, doktryna teol. stworzona przez J. Kalwina; oficjalna doktryna nar.-państw. kościołów ewang.-reformowanych (gł. w Szwajcarii, Holandii, USA). Kalwos ANDREAS, 1792-1867, poeta gr.; twórczość zaangażowana patriot. i społ.; ody opiewające gr. walki wyzwoleńcze. kał, niestrawione resztki pokarmu wraz z masą bakteryjną, śluzem, złuszczonymi nabł onkami j e l i t , wodą i in., wydalane z przewodu pokarmowego przez odbyt. Kałacz nad Donem, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. wołgogradzki), port przy połączeniu Kanału Wołga-Don z Donem; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., drzewny. kałamarnice (kalmary, Teuthoidea), grupa głowonogów dziesięciornic; ciało torpedowate, w tylnej części 2 płetwy; do k. należą największe bezkręgowce (do 17 m dł.); mięso na ogół smaczne (gł. loligo). kałamaszka, pojazd 4-kołowy bez resorów, odkryty, zwykle 1-konny, używany w XV I I -XX w. gł . na Litwie, Biał orusi i Ukrainie. kałan (wydra morska, wydrozwierz, Enhydra lutris), mor. drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 120 cm i ogona do 37 cm; wybrzeża Pacyfiku; futro ciemnobrązowe, b. cenne; bywa hodowany. Kałatozow M ICHAIŁ , ur. 1903, gruz. reżyser film.; dzieła dokumentalne (Sól Swanetii) i fabularne (Lecą żurawie), odznaczające się dociekliwością i głębią psychologiczną. Kałczew KAMEN (właśc. Petyr K.), ur. 1914, pisarz bułg.; powieści poświęcone tematyce antyfaszyst. (Żywi pamiętają), i problematyce etyczno-moralnej (Dwoje

w nowym mieście).

Kałgan →Czangciakou. Kałka (obecnie Kalczik, rz. w Ukr.SRR), 1223 zwycięstwo Czyngis-chana nad wojskami rus.; początek 250-letniej niewoli Rusi. kałkan, wojsk, okrągła, wypukła tarcza pochodzenia wsch., z prętów drzewa figowe go; w Pol sce uż ywana w X V I XVIII w. Kałmucka ASRR, republika autonomiczna na pd. eur. części Ros.FSRR; 75,9 tys. km2, 268 tys. mieszk. (1970); stol. Elista; obszar stepowy; hodowla owiec; uprawa pszenicy, kukurydzy, słonecznika; wydobycie gazu ziemnego. kał mu c ki j ę zyk, z grupy mong., j ę zyk Kałmuków nad Wołgą; powstał w XVII w., na podłożu dialektów ojrackich; l i t e rat ura w piśmie mong., od X I X w. w alfabecie rosyjskim. K ałmucy, lud mong., w Kałmuckiej ASRR; ok. 150 tys.; hodowla; bogata ustna twórczość lud. i sztuka dekoracyjna. kałmuk (swanboy), gruba tkanina bawełn., obustronnie drapana, używana m.in. do celów techn. lub na podszewkę. kaługa (Huso dauricus), ryba z rodziny jesiotrowatych, do 5,6 m dł.; rzeki Syberii, gł. Amur; cenna (połowy małe). K aług a, m. obw. w e ur. cz ę ści Ros.FSRR, nad Oką; 211 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., mat. bud., drzewny.

Kałussowski HENRYK, 1806-94, uczestnik powstania 1830-31, następnie działacz emigr. w Belgii i USA; organizator Tow. Polaków w Ameryce, Tow. Demokr. Wygnańców Pol. i Związku Nar. Polskiego. K ałusz, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski); 34 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji soli potasowych; fabryka nawozów potasowych. K ałuszyn, m. w pow. mińskim, woj. warsz.; 2,8 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie przed 1718. — W 1939 (11-12 IX) zażarte walki pod K. 1 dyw. piechoty (dowódca gen. W. Kowalski) z niem. dyw. pancerną; 1940-44 spośród 8,8 tys. mieszkańców K. hitlerowcy wymordowali 7,5 tys.; zniszczony w 85%, po wojnie odbudowany. kałużnica (Hydrous piceus), słodkowodny czarny chrząszcz (dł. ok. 4 cm), hodowany często w akwariach. Kałużyński ZYGMUNT , ur. 1918, krytyk film. i eseista; prace o socjol.-hist. ujęciu zagadnień sztuki, literatury i filmu (Salon dla miliona). kałym, u ludów Wschodu wykup dawany przez narzeczonego przy zawarciu małżeństwa rodzicom lub krewnym narzeczonej. K ama, i nd. bóg mi ł ości, wyobraż any z łukiem i strzałami z kwiatów; w filozofii ind. uosobienie siły twórczej świata. Kama, rz. w ZSRR, największy dopływ Wołgi; dł. 1805 km, dorzecze 507 tys. km2; uchodzi do Zbiornika Kujbyszewskiego; żeglowna; elektrownie Wotkińska, Dolnokamska; gł. m. Perm. Kamaishi [-iśi], m. w Japonii (pn. Honsiu), port nad O. Spokojnym; 82 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel.; baza rybołówstwa morskiego. K amakura, m. w Japonii (środk. Honsiu), nad Zat. Tokijską; 129 tys. mieszk. (1967); funkcje gł. mieszkaniowe; uzdrowisko i kąpielisko mor.; zabytkowe budowle; Wielki Budda — brązowy posąg Buddy-Amidy (ok. 15 m wys.) z 1252. Kamal GALIASGAR (właśc. Kamaletdinow), 1879-1933, tatar, dramatopisarz, publicysta, poeta; współwydawca pisma satyr. „Jaszen"; jeden z twórców tatar, języka literackiego. Kamal S ZARIF (właśc. Bajgildiejew), 1884-1942, pisarz tatar.; opowiadania, powieści, sztuki teatr., komedie, publicystyka. K amaran, grupa wysp koralowych na M. Czerwonym; wchodzą w skład Jemenu Pd.; 57 km2, ok. 2,5 tys. mieszk.; stacja kwarantanny dla pielgrzymów udających się do Mekki. K amares wazy, rodzaj ceramiki egejskiej z ok. 1800 p.n.e.; perfekcja techn. wielobarwne motywy geom. i roślinne: pierwszy raz znalezione w grocie Kamares (Kreta). K amarhati, m. w Indii (Bengal Zach.) w zespole miejskim Kalkuty; 183 tys mieszk. (1961); przemysł jutowy, bawełniany. kamarinskaja, lud. taniec ros. w metrum 2/ 4; występuje także w ros. muzyce artystycznej. kamaryla, klika dworska faworyzowana przez panującego i wywierająca wpływ na rządy. Kamasutra [sanskr., 'podręcznik miłości'], dzieło ind. poety Watsjajany Mallanagi, poświęcone sprawom miłości i obyczajów, powstałe ok. V w. n.e. kamasze: 1) dawne buty męskie z krótką cholewką i gumowymi wstawkami z boku; dziś potocznie każde buty męskie z cholewką do kostek; 2) sukienne, filcowe, rzadziej skórzane cholewki ochraniające nogi od kostek w górę. kamasznictwo, rzemiosło polegające na wyrabianiu cholewek do obuwia. Kambajska Zatoka, zat. M. Arabskiego, u zach. wybrzeża Indii; głęb. do 36 m; pływy do 12 m. Kamban, X w., poeta ind., tworzący w języku tamilskim; autor tamilskiej wersji

eposu Ramajany, wyróżniającej się odrębną kompozycją i poet. walorami. Kamban GUDMUNIJUR (właśc. Jansson Hallgrimson), 1888-1945, pisarz isl., tworzący w języku isl. i duń.; powieści podejmujące wątki sag; dramaty krytyczne wobec konwencjonalnej moralności. kambar, brązowa odmiana karakułów. Kambing (Atauro), wyspa przy pn. wybrzeżu Timoru; należy do Timoru Portug.; 142 km2, ok. 4 tys. mieszk.; rybołówstwo; rzemiosło. kambium, bot. →miazga łykodrzewna. Kambodża (Królestwo Kambodży), państwo w Azji Pd.-Wsch., na Płw. Indochińskim; 181 tys. km 2 , 6,7 mln mieszk. (1969), gL Khmerowie, poza tym Wietnamczycy, Chińczycy; stol. Phnom Penh, inne gł. m.: Battambang, Kompong Cham, Sihanoukville; j.u. kambodżański (khmerski). Słabo rozwinięty kraj roin.; gł. uprawy: ryż, kukurydza, trzcina cukr., kauczukowiec; eksploatacja lasów; rybołówstwo. — Staroż. państwa Khmerów, zjednoczone w IX w. (odtąd nazwa K.), rozkwit do XIII w..; od XIX w. penetracja eur.; od 1863 protektorat fr., 1887 włączona do Indochin Fr.; w czasie II wojny świat, okupowana przez Japonię (część 1942-47 zagarnięta przez Syjam); 1946-54 walka narodowowyzwoleńcza; od 1947 dziedziczna monarchia konstytucyjna, początkowo pod protektoratem fr., od 1949 jako państwo stowarzyszone w ramach Unii Fr.;. 1953 wycofanie wojsk fr., faktyczna niezależność, formalnie zatwierdzona 1955; czł. ONZ od 1955; polityka neutralności; 1970 przewrót polit., walki wewn., interwencja USA. Kambove, ośrodek eksploatacji rud miedzi i kobaltu w Kongu (Kinszasa), w Katandze; zakłady wzbogacania rud miedzi. kambr, pierwszy okres paleozoiku, od ok. 600 do ok. 490 mln lat temu; w k. dolnym — wielka transgresja morza; typowe skały: piaskowce, kwarcyty, łupki ilaste; wielki rozwój bezkręgowców mor. (m.in. charakterystyczne trylobity i archeocjaty); bujny rozwój grzybów, bakterii i glonów. Kambryjskie Góry, góry w W. Brytanii (Walia); wys. do 1085 m (Snowdon); lasy liściaste, wrzosowiska; wypas owiec. kambuz (kambuza), na małym statku pomieszczenie, w którym znajduje się kuchnia. Kambyzes II, ?-522 p.n.e., król pers. od 529, z dyn. Achemenidów; syn Cyrusa St; 525 podbił Egipt. Kamczadałowie, nazwa nadana w XVIII w. przez Rosjan Itelmenom; później tak nazywano też innych mieszkańców Kamczatki. Kamczatka, półwysep w ZSRR, między M Ochockim a M. Beringa; 370 tys. km2; ok. 120 wulkanów (28 czynnych), najwyższy — Kluczewska Sopka 4750 m; liczne ź ródł a mi ne r, i ge j z e ry; l as y brz oz owe i sosnowe, na pn. tundra, na zach. wybrzeżu bagna; łowiectwo; rybołówstwo. K amczatka, rz. w azjat. części ZSRR, na płw. K.; dł. ok. 770 km; uchodzi do O. Spokojnego. K amczija, rz. w Bułgarii; dl. 245 km (od źródeł Golama K.); uchodzi do M. Czarnego. kamea, szlachetny lub półszlachetny kamień ozdobiony reliefem wypukłym. kameduli, zakon kat. zał. 1012 jako reformowany odłam benedyktynów; w Polsce od 1603 (Bielany k. Krakowa). K amela C ZESŁAW , ur. 1910, geodeta; prof. Polit. Warsz.; specjalista w zakresie geodezji wyższej i grawimetrii. Kameleon, jeden z gwiazdozbiorów. kameleony (Chamaeleonidae), jaszczurki nadrzewne; ok. 100 gat. do 60 cm dł.; łatwo zmieniają ubarwienie (cecha przystosowawcza); łapią owady długim językiem; Afryka, pd. Azja, pd. Hiszpania. kamelia (Camellia, Thea), wiecznie zielony, ozdobny krzew lub drzewo azjat., o okazałych kwiatach; w Polsce uprawia

kamień filozoficzny 491 się w doniczkach k. japońską, zw. japońską różą i jej odmiany ozdobne. Kamen, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 41 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł metalowy. „Kamena", miesięcznik lit. (od 1957 dwutygodnik społ.-lit.), wydawany w Chełmie Lubelskim 1933-39, Lublinie 1945-49 i od 1952; red.: K.A. Jaworski, M.A. Jaworski. kameny, mit. rzym. bóstwa źródeł(?); utożsamiane z gr. muzami. Kamenz [-nc] (łużyckie Kamjenc), m. w pd. części NRD, nad Czarną Elsterą; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., ceram., maszynowy. kamera, w państwie frankij skini skarbiec król., będący pod opieką podskarbiego; później w wielu krajach (do XIX w.) nazwa urzędów adm., gł. skarbowych. „Kamera", miesięcznik film. wydawany od 1961 w Warszawie; poświęcony problematyce i rozpowszechnianiu filmu krótkometrażowego. kamera filmowa → zdjęciowa kamera. kamera fotograficzna, potoczna nazwa aparatu fotograficznego. kameralizm, odmiana merkantylizmu w Niemczech i Austrii w XVII i XVIII w., o wyraźnym nastawieniu fiskalnym. kameralna muzyka, muzyka przeznaczo na do wykonania przez 2-9 solistów. kameralny, ograniczony do pewnej niewielkiej przestrzeni, środowiska, wyrażający się za pomocą małych form. kamera lotnicza, aparat fot. dużego formatu do zdjęć pow. Ziemi z samolotu, balonu lub sztucznego satelity; b. wysoka korekcja obiektywu, znaczne zautomatyzowanie, doskonała jakość obrazu. kamera telewizyjna → telewizyjna kamera. kamerdyner, starszy lokaj mający nadzór nad porządkami w mieszkaniu, kierujący usługą przy stole itp.; dawniej także osobisty służący pana. kamerjunkier, młodszy szambelan dworu w Rosji i na dworach książąt niem. w XVIII i XIX w. Kamerlingh-Onnes [ka:mərlyŋk o.] HEIKE, 1853-1928, fizyk hol.; prof. uniw. w Lejdzie; badacz niskich temperatur, odkrywca zjawiska nadprzewodnictwa; nagr.Nobla. kamerton, muz.: 1) dźwięk a1 (440 drgań na s) wzorcowy dla strojenia instrumentów; 2) przyrząd (widełki lub metal, piszczałka stroikowa) wydający ten dźwięk. Kamerun, masyw wulkaniczny w Kamerunie, nad Zat. Gwinejską; najwyższy szczyt Fako 4070 m; liczne boczne stożki i kratery; ostatni wybuch 1959. Kamerun (Cameroun, Cameroon, Kameruńska Republika Związkowa), państwo w Afryce, nad Zat. Gwinejską; federacja 2 prowincji: K. Wschodniego i K. Za chodniego; 475,4 tys. km2, 5,7 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu i Hausa; stol. Jaunde, inne gł. m.: Douala, Nkongsamba; j.u. francuski i angielski. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, wilgotny, na pn. suchy; lasy (ok. 50% pow.) i sawanny. Uprawa kukurydzy, kakaowca, kawy, ba nanów,. bawełny; hodowla bydła, owiec, kóz; eksploatacja lasów; przemysł spoż., drzewny, włók., hutnictwo aluminium. — Od XVI w. penetracja eur.; w XVIIXIX w. liczne państewka (Bali, Bamum i in.); w końcu XIX w. podbity przez Niemców, od 1916 okupowany przez woj ska ang. i fr.; po I wojnie świat, tery torium mandatowe, po II — terytorium powiernicze Francji (część wsch.) i W. Brytanii (część zach.); od 1960 niepodległa republika powstała z części fr., od 1961 — po przyłączeniu pd'. części terytorium bryt. — republika związkowa (w pro wincjach szeroka autonomia wewn.). kameryzacja, technika zdobienia przedmiotów, gł. złotniczych i broni, przez wysadzanie ich powierzchni szlachetnymi kamieniami.

Kamet, szczyt w Himalajach (Chiny), na towany i oskarżony o organizowanie tzw. pn.-zach. od Nanda Dewi; 7756 m. zjednoczonego centrum; skazany i strakamfen C10H16, dwupierścieniowy wę- cony. glowodór terpenowy, bezbarwna, krystai. kamieniodruk, obecnie rzadko używana substancja o zapachu kamfory; występuje nazwa litografii. gł. w olejku jodłowym i kamforowym; kamieniołom, kopalnia odkrywkowa, w otrzymywany z olejków eterycznych oraz której eksploatuje się kamienie użytkowe syntetycznie; stosowany do perfumowania (np. bud., drogowe). produktów techn., półprodukt w syntezie kamienioryt, technika graf. wklęsła; rykamfory. sunek wyryty na zagruntowanym gumą kamfora C10H16O, keton terpenowy; arab. kamieniu pokrywa się olejną farbą otrzymywana z drzewa kamforowego i druk., potem zrywa się grunt i robi odsyntetycznie z pinenu; kryształy; subli- bitki. rnuje już w temp. pokojowej; stosowana Kamienista, szczyt w zach. części Tatr m.in. do wyrobu celuloidu, prochu bez- Zach., na grani cy z Cz e chos ł owacj ą; dymnego, w lecznictwie jako środek po- 2126 m. budzający ośrodek oddechowy i krążenia. K amienista Dolina, dol. w Tatrach kamforowe drzewo (Cinnamomum Zach., w Czechosłowacji, camphora),, długowieczne drzewo do kamienistość owoców gruszy, wirusowa 50 m wys.; Chiny, Japonia; uprawiane choroba owoców gruszy, powodująca w gł. na Płw. Malajskim; dostarcza kamfo- nich gniazdowe gromadzenie się komórek ry; drewno wartościowe. kamiennych; objawy: zniekształcenie owokamforowy olejek, 10-procentowy roz- ców, brunatnienie, twardnienie miąższu. twór kamfory, w oleju, np. sojowym; w Kamienna, rz., 1. dopływ środk. Wisły; lecznictwie ,— środek rozgrzewający (do dł. 156 km, dorzecze 2019 km2; płynie nacierania). przez Staropolski Okręg Przem.; koło kamgarn, używana niekiedy nazwa Brodów Fabrycznych zbiornik retencyjny. wełn. przędzy (albo tkaniny) Kamienna Góra, m. pow. w woj, wrocczesankowej. ławskim, nad Bobrem; 21,1 tys. mieszk. kami, bóg, bóstwo, istota wyższa w jap. (1970); przemysł włók. (lniarski, jedwabkulcie shinto; jako k. czczone są: zja- niczy), skórz., odzieżowy, maszyn.; muzewiska naturalne, twory geofiz., zwierzę- um; renes. zamek (XVI w.), kościoły (XVI, ta, rośliny, zmarli bohaterowie itp. XVIII w.), barok, kamienice (XVIII w.). kamica, choroba, której istotą jest pow- — Prawa miejskie 1249; do 1392 własność stawanie kamieni w przewodach gruczo- Piastów śląskich; w XV-XVIII w. ośr. łów lub narządach jamistych (k. nerko- rzem.-handl. (sukiennictwo i płóciennicwa, pęcherzowa, żółciowa i in.); leczenie two); 1841 pierwsza przędzalnia mech., zachowawcze lub operacyjne. 1864 — tkalnia; w czasie II wojny świat, kamienia epoka, archeol. najstarsza filia obozu Gross-Rosen. z 3 epok pradziejów, od wyodrębnienia się „kamienna róża" →eszeweria. człowieka ze świata zwierzęcego do ok. Kamienne Góry, część Sudetów Środk., 2500, na ziemiach pol. do ok. 1700 p.n.e.; na granicy Polski i Czechosłowacji, międzieli się na: paleolit, mezolit, neolit; dzy Przełęczą Lubawską a Obniżeniem nazwa od gł. surowca służącego do wy- Nowej Rudy; najwyższy szczyt Waligóra robu narzędzi; poprzedza epokę brązu. 936 m. kamieniarskie narzędzia, narzędzia do Kamienski WASILIJ W., 1884-1961, poeta nadawania kamieniom bud. odpowiednie- ros.; lotnik; współtwórca futuryzmu ros.; go kształtu oraz do odpowiedniej obróbki czł. LEF; poematy o bohaterach ruchów ich powierzchni; są to różnego rodzaju chłopskich. młoty (np. ciosak, groszkownik, łupniak) Kamienskoje Gorodiszcze (w i dłuta (np. szpieak). Ukr.SRR, k. Nikopola), archeol. jedno z Kamienica, dzielnica przemysłowa w największych (1200 ha) osiedli Bielsku-Białej. scytyjskich z V-III w. p.n.e.; ważny Kamienica Polska, w. w pow. często- ośrodek metalurgii żelaza i brązu; liczne chowskim, woj. katowickim; przemysł przedmioty gr. pochodzenia. włók.; w pobliżu kopalnie rudy żelaza. kamień, odłamek lub blok skalny (ze Kamienie Brodzińskiego, malownicza skał zwięzłych) oderwany w wyniku progrupa skał na Pogórzu Karpackim, na pd.- cesów geol (np. k. polny) lub uzyskany wsch. od wsi Królówka (pow. bocheński); w postaci urobku w kamiennictwie. rezerwat przyrody. kamień, górn. w kopalniach węgla okreKamieniecki ADOLF STANISŁAW, 1837-71, ślenie przyjęte dla urobku skały płonnej. działacz niepodległościowy; uczestnik kamień, med. twór patologiczny powstapowstania 1863, wojny fr.-prus. 1870, Ko- jący w przebiegu kamicy ze złogów soli muny Paryskiej (dowódca reduty Moulin- wytrącających się z żółci (k. żółciowe), Saquet); rozstrzelany przez wersalczyków. moczu (k. moczowe), śliny (k. ślinowe), Kamieniec Podolski, m. w pd.-zach. krwi żylnej (flebolity)r daje zwykle objaczęści Ukr.SRR (obw. chmielnicki); 56 tys. wy kolki. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spoż., kamień, techn.: 1) k. ślizgowy — zwykle włók., mat. bud.; muzeum; twierdza metal, prostopadłościenny element z otwo(XV-XVI w.), kościoły (XV-XVIII w.), rem służący do ruchowego połączenia incerkwie (XVI-XVIII w.). nych elementów, np. korby i jarzma; 2) Kamieniec Ząbkowicki, osiedle w pow. rodzaj łożyska ślizgowego używanego w ząbkowickim, woj. wrocławskim, nad Ny zegarkach, wagach analit. itp., z materiasą Kłodzką; 5,0 tys. mieszk. (1968); wę łu miner., np. d :amentu. rubinu, agatu. zeł kol.; sanatorium przeciwgruźlicze; kamień, dawna jednostka masv; w Polneogot. pałac (XIX w., K.F. Schinkel), sce w średniowieczu k. rnały — 10 funtów, got. -barok, kościół pocysterski (XIV- k duży — 32 funty; w XVI w. wynosił 32 XVIII w.). funty = 12-14 kg; k. nowopol. = 25 funkamienie szlachetne, minerały wyróż- tów = ok. 10,138 kg; k. prus. lekki = ok. niające się następującymi własnościami 5,145 kg. fiz. i chem. (wszystkimi lub niektórymi): Kamień, najwyższy szczyt gór Putorana twardością, piękną barwą, żywym poły- (ZSRR); 1701 m. skiem, doskonałą przejrzystością, wysokim kamień ałunowy, miner. →ałunit. współczynnikiem załamania światła, kamień amazoński, miner, odpornością na czynniki chem.; najcen- →amazonit. niejsze: diament, szmaragd, aleksandryt, kamień budowlany, kamień naturalny rubin, szafir; tez wytwarzane syntetycznie; uzyskiwany w kamieniołomach lub wystęużywane gł. w jubilerstwie, także w pujący w postaci głazów narzutowych; przemyśle. zwykle obrobiony, używany jako materiał Kamieniew LEW B. (właśc. L.B. Rosen- bud. konstrukcyjny lub do celów wykońfeld), 1883-1936, radz. działacz ruchu ro- czeniowych. botn.; 1917 wystąpił przeciw powstaniu kamień filozoficzny, substancja, która zbrojnemu; przewodn. WCIK; do 1926 wg alchemików miała powodować przeczł. Biura Polit. KC WKP(b), 1925 przy- mianę metali nieszlachetnych w złoto. wódca tzw. nowej opozycji, 1934 aresz-

492 kamień hutniczy kamień hutniczy (kamień miedziowy), stop siarczku miedzi z siarczkiem żelaza, pośredni produkt przy przeróbce metalurgicznej rud siarczkowych miedzi. kamień kotłowy, osad, głównie węglanów wapnia i magnezu, tworzący się podczas odparowywania twardej wody; źle przewodzi ciepło i dlatego zmniejsza sprawność np. kotłów, chłodnic; powstawaniu k.k. zapobiega zmiękczanie wody. Kamień Krajeński, m. w pow. sępoleńskim, woj. bydgoskim; 1,7 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1859. kamień miedziowy →kamień hutniczy. Kamień nad Obem, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Ałtajskim, port nad Obem; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny. kamień nazębny, osadzające się na szyjce zęba sole wapnia, potasu i in.; k.n. spycha dziąsło i przyczynia się do powstania parodontozy; usuwanie konieczne. kamień piekielny →srebra azotan. Kamień Pomorski, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Zalewem Kamieńskim; 5,7 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (solanki); zakład prefabrykatów trzcinowych, mleczarnia; romańsko-gót. kościół kated r a l n y ( X I I - X I I I w . ) z o r ga n a m i z XVII w., fragmenty murów miejs. (XIII/ XIV w.). — W IX-XI w. gród słow.; w XII w. siedziba księcia zachodniopomorskiego, od 1176 — biskupstwa; prawa miejskie 1274; od XIV w. czł. Hanzy. W 1945 (6 III) ciężkie walki o miasto oddziałów radz. 1 Frontu Białorus., 11-13 III (w rejonie K.P.) ciężkie walki oddziałów 2 dyw. piechoty (1 armia WP); zniszczony w 65%, po wojnie odbudowany. . K amieńsk, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; 1374-1870 miasto. Kamieńska ANNA, ur. 1920, poetka i tłumaczka; liryka osobista i refleksyjna, szkice o poezji lud. (Pragnąca literatura), antologia ros, liryki lud., utwory dla dzieci. Kamieński ADAM, ?-1667, autor najstarszego w języku pol. opisu Syberii, gdzie został zesłany jako jeniec wojenny (Dyariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, odnaleziony i opublikowany 1874). Kamieński ADOLF, 1737-84, pedagog, pijar; nauczyciel w Collegium Nobilum; zwolennik idei pedag. S. Konarskiego; domagał się oświaty powszechnej, zakładania szkół zaw. oraz nauki- języka pol. jako odrębnego przedmiotu. . Kamieński ANTONI, 1861-1933, malarz, rysownik; portrety, sceny o problematyce społ. i rewol.; ilustracje. Kamieński BOGDAN, ur. 1897, fizykochemik; prof. Polit. Lwowskiej, Uniw. Jag., czł PAN; badania dotyczące adsorpcji, elektrochemii. Kamieński FRANCISZEK, 1851-1912, botanik; prof. uniw. w Odessie i Lwowie; wsławił się odkryciem Zjawiska mikoryzy; autor rozpraw z anatomii, morfologii i systematyki roślin. Kamieński HENRYK (Filaret Prawdowski, XYZ), 1813-65, myśliciel społ., ekonomista i publicysta; działacz ruchu demokr.-rewolucyjnego; postęp społ. rozumiał jako uniezależnienie człowieka od przyrody przez pracę; Katechizm demokratyczny. Kamieński ŁUCJAN, 1885-1964, muzykolog, kompozytor; 1930 zorganizował pierwsze w Polsce folklorystyczne Archiwum Fonograficzne. Kamieński MACIEJ, 1734-1821, kompozytor pol., pochodzenia słowac; twórca gł. wodewilów.— Nędza uszczęśliwiona (1778) jest pierwszą zachowaną pol. operą. Kamieński MICHAŁ, ur. 1879, astronom; 1914-19 dyr. obserwatorium morskiego we Władywostoku^od 1923 prof., 1923-45 kierownik obserwatorium astr. uniw. w Warszawie; prace z mechaniki nieba i geodezji. Kamieński MIKOŁAJ, 1799-1873, pułkownik, działacz emigr.; uczestnik powstania 1830-31, walk legionu pol. 1848 we Włoszech.

Kamieńsk Szachtyński, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. rostowski), nad Dońcem; 73 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chem. (sztuczne włókno). Kamieńsk Uralski, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski); 169 tys. mieszk. (1970); hutnictwo aluminium i żel., przemysł maszynowy, mat. bud., spożywczy. kamień winny →potasu winian. K amień z Palermo, nazwa fragmentu egip. steli z czasów V dyn. (ok. 24802350 p.n.e.) z wyrytym tekstem kroniki najważniejszych wydarzeń państwa tego okresu; przechowywany w muzeum w Palermo. kamień z Rosetty, stela znaleziona w czasie wyprawy Napoleona do Egiptu; zawiera napis w języku egip. i gr., co umożliwiło J.F. Champollionowi odczytanie pisma egip.; po klęsce Napoleona — w British Museum. kamikadze →kamikaze. kamikaze [-dze; jap., 'boski wiatr'] (kamikadze): 1) tajfun, który 1281 uratował Japonię przed flotą Mongołów; 2) w czasie II wojny świat, nazwa jap. samolotów bojowych (z ładunkiem wybuchowym), których załogi ochotniczo wykonywały samobójcze ataki na okręty nieprzyjacielskie; także— pilot takiego samolotu. Kamińska ESTER RACHEL, 1868-1925, aktorka żyd. działająca gł. w Polsce; role w utworach dramaturgii żyd. i świat.; 1913 założyła Teatr Żydowski w Warszawie. Kamińska-Trzcińska ZOFIA, ur. 1890, żona Z. Kamińskiego, rzeźbiarka; rzeźby arch., projekty (wraz z mężem) monet, pomniki T. Kościuszki w Poznaniu (zniszczony przez Niemców), rzeźby religijne. Kamiński ALEKSANDER, 1823-86, malarz; prof. SSP, potem Klasy Rysunkowej w Warszawie; portrety (Mickiewicza), sceny rodzajowe. Kamiński ALEKSANDER, ur. 1903, pedagog, działacz harcerski, historyk; -twórca metody zuchowej dla dzieci 8-11-letnich; współorganizator Szarych Szeregów; prof. uniw. w Łodzi; Kamienie na szaniec. Kamiński F RANCISZEK (pseud. Trawiński), ur. 1902, działacz ruchu lud. i ruchu oporu, pułkownik; m.in. od 1934 prezes Mazowieckiego ZMW RP „Wici"; czł. kierownictwa SL-„ROCH", XI 1940-VII 1944 komendant gł. BCh. Kamiński JAN NEPOMUCEN, 1777-1855, pisarz, aktor i reżyser; dyr. teatru pol. we Lwowie 1809-42; red. „Gazety Lwowskiej" 1827-48; ok. 80 sztuk (gł. tłumaczenia i przeróbki), Kamiński KAZIMIERZ, 1865-1928, aktor, reżyser, dyr. teatrów; występy m.in. w Krakowie, Lwowie i Warszawie; role charakterystyczne wyróżniające się bogactwem realist. środków sztuki aktorskiej. Kamiński STANISŁAW (pseud. Daniel), 1896-1969, działacz ruchu oporu, pułkownik; od 1941 w KG ZWZ, potem AK; 194344 współorg. i dowódca pułku „Baszta". Kamiński ZYGMUNT, 1888-1969, malarz, grafik; współzałożyciel Rytmu; współorganizator i prof. Wydziału Architektury Polit. Warsz.; gł. grafika użytkowa. kamionetka, mały samochód ciężarowy, półciężarówka, furgonetka. kamionka, wyroby ceram. o b. drobnoporowatej strukturze; otrzymywane przez formowanie mieszaniny gliny, szamotu i wody, suszenie, a następnie wypalanie; przypominają wyglądem kamień; niekiedy szkliwione; wyroby z k.: kamionkowe materiały bud. (np. rury kanalizacyjne), wyroby naczyniowe i gosp., wyroby kwasoodporne; znana na Dalekim Wschodzie, w Europie wyrabiana od wczesnego średniowiecza we Francji i w Niemczech. kamionka (malina kamionka, Rubus saxatilis), bot. bylina, jeden z gat. malin występujących dziko; w Polsce w lasach, zaroślach, na zrębach; owoce szkarłatne. kamionka, zool. →kuna domowa. Kamionka Bużańska (do 1944 Kamionka Strumiłowa), m. w Ukr.SRR (obw. lwow-

ski), nad Bugiem; 7,8 tys. mieszk. (1959); przemysł drzewny, mat. bud., spożywczy. Kamiszli, E1-, m. w pn.-wsch. Syrii, przy granicy z Turcją; 31 tys. mieszk. (1967); ośr. handl. regionu rolniczego. kamizelka, ubiór męski bez rękawów, noszony na koszuli pod okryciem wierzchnim, znany od XIV w.; zależnie od panującej mody zmieniała się długość k., rodzaj zapięcia i ozdób. Kamloops [kämlu:ps], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), nad rz. Thompson; 11 tys. mieszk. (1966); ośr. handl., węzeł kol., przemysł drzewny. kamlot (kamelot), miękka tkanina płaszczowa z wełny wielbłądziej (czesankowej). Kamocki STANISŁAW, 1875-1944, malarz, litograf; prof. ASP w Krakowie; pejzaże. Kamo-no CHOMEI , 1153-1216, jap. pisarz i poeta, mnich buddyjski; pamiętnik, zbiór poezji i opowiadań, rozprawa o poezji. kamorra (camorra), tajna organizacja przestępcza, działająca gł. 1830-70 w Królestwie Neapolu; wykorzystywana do celów polit. w okresie rządów absolutystycznych (Ferdynanda II); odpowiednik mafii sycylijskiej. Kampala, stol. Ugandy, w pobliżu Jez. Wiktorii; 50 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., skórz., cementowy, drzewny; ośr. handl.; uniwersytet. Kampana reliefy, rzym. terakotowe reliefy używane do zdobienia wnętrz, należące tematycznie i formalnie do sztuki neoattyckiej; nazwa umowna od nazwiska ich właściciela w XIX w. kampania, zorganizowane działanie, akcja zmierzająca do określonego celu. kampania, roln., przem. okres produkcji sezonowej (np. k. cukrownicza). kampania, wojsk, ogół operacji strategicznych na danym terenie działań woj., zmierzający do osiągnięcia jednego z pośrednich celów wojny. Kampania (Campania), region w pd. Włoszech, nad M. Tyrreńskim; 13,6 tys. km2, 5,2 mln. mieszk. (1969); czynny wulkan Wezuwiusz: uprawa winorośli, oliwek, warzyw; duże znaczenie turyst. (Neapol, Capri, Sorrento); stol. Neapol. kampania wrześniowa →wojna obronna Polski 1939. kampania wyborcza, akcja polit. i organizacyjna związana z przeprowadzeniem wyborów do organów przedstawicielskich; trwa od chwili zarządzenia wyborów do zakończenia czynności wyborczych. kampanila, arch. wolno stojąca dzwonnica kośc; nazwa stosowana gł. do dzwonnic włoskich. kampanula, bot. →dzwonek. K ampen, m. w Holandii (Overijssel), port nad rz. IJssel; 25 tys. mieszk. (1966); przemysł tytoniowy, maszynowy. kampesz, naturalny barwnik zaprawowy, będący wyciągiem z drewna kampeszowego; stosowany dawniej m.in. do barwienia włókien syntet., wełny, jedwabiu naturalnego, skóry i futer. kampeszowe drzewo (kampeszyn, Haematoxylon campechianum), drzewo Ameryki Środk., uprawiane gł. w Indonezji dla barwnika zw. kampesz; cenne drewno meblarskie. Kämpfer [kem-] ENGELBERT, 1651-1716, podróżnik niem.; 1683-93 odbył podróż do Azji, docierając do Japonii; pozostawił monografie tego kraju. Kampinos, w. w pow. sochaczewskim, woj. warsz., na skraju Puszczy Kampinoskiej. — Średniow. grodzisko z X-XI w.; 1414-1557 miasto, 1926-36 chłopskie manifestacje antyrządowe; w okresie okupacji hitlerowskiej pobliska puszcza była rejonem aktywnych działań partyzanckich AK, AL, BCh i ośr. działań AK w czasie powstania warsz. (m.in. IX 1944 ciężka bitwa). Kampinoska Puszcza, kompleks lasów, bagien i wydm, na pn.-zach. od Warszawy; pow. ok. 560 km2; znaczna część należy do Kampinoskiego Parku Narodowego

kancona 493 Kampinoski Park Narodowy, zał. 1959, pow. 22 353 ha, na terenie Puszczy Kampinoskiej, z 9 rezerwatami ścisłymi; rozległe bory, lasy mieszane, bagna, wydmy; zróżnicowana flora, z reliktem — modrzewnicą zwyczajną; ostoja łosi. kampińska kultura, archeol. kultura z końca mezolitu w pn.-zach. Europie; krzemienne siekiery, groty do strzał; nazwa od wzgórza Campigny (Francja). Kamp-Lintfort [k. ly-], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), ria zach. od Zagłębia Ruhry; 38 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kamiennego. Kampmann [kamb-J V IGGO , ur. 1910, duń. polityk socjaldemokr., ekonomista; 1950 i 1953-60 (z przerwami) min. finansów, 1960-62 premier i przewodn. partii socjaldemokratycznej. Kampot, m. w pd. Kambodży, nad Zat. Syjamską, ośrodek adm. prow. K.; 13 tys, mieszk. (1962); duży ośr. handlu pieprzem; fabryka nawozów mineralnych. kamrat, potocznie kolega, kompan, druhu Kamsetzer JAN CHRYSTIAN, 1753-95, architekt; wybitny przedstawiciel klasycyzmu; niektóre wnętrza Zamku Król. i pałacu w Łazienkach; pałac Tyszkiewiczów w Warszawie; kościół w Petrykozach. kamuflaż, zamaskowanie, ukrycie czegoś. kamuflaż, wojsk, maskowanie mające na celu zmylenie przeciwnika. kamuflet, podziemny wybuch granatu, pocisku artyleryjskiego, miny, bez naruszenia zewn. warstwy ziemi. kamusznik (Arenaria interpres), ptak nadwodny z rzędu mew-siewek; dł. 22 cm; latem biało-czarno-brązowy, zimą brązowobia|y; gł. owadożerny; Eurazja; w Polsce na Wybrzeżu w czasie przelotów, chroniony. Kamykowski LUDWIK, 1891-1944, historyk literatury; wykładowca na Uniw. Jag.; badacz i wydawca literatury XV-XVII w, i oświecenia. Kamyszłow, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. swierdłowski), nad rz. Pyszma; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., mat bud., skórzany. Kamyszyn, m. w Ros.FSRR (obw. wołgogradzki). port nad Wołgą; 82 tys. mieszkańców (1969); przemysł włók., maszynowy. K anaan (Chanaan), staroż. kraina na wsch. wybrzeżu M. Śródziemnego (teren późniejszej Palestyny, pd. Syrii i Fenicji). Kanada (Kaśjapa), ind. filozof, teoretyk systemu wajsiesziki; Wajsieszikasutra. Kanada (Canada), państwo Wspólnoty Narodów w Ameryce Pn.; 9976,1 tys. km2, 21,1 mln mieszk. (1969), gł. pochodzenia bryt. (45%) i fr. (30%), Indianie i Eskimosi łącznie ok. 1%; stol. Ottawa; gł. m.: Montreal, Toronto; składa się z 10 prowincji i 2 terytoriów; j.u. angielski i francuski. Większość powierzchni zajmują wyżyny (Tarcza Kanadyjska) i góry (Kordyliery); nad Zat. Hudsona i na pn.-wsch. — niziny; klimat od umiarkowanego na pd. do polarnego na pn.; gł. rzeki: Św. Wawrzyńca, Mackenzie, Jukon; jeziora: Górne, Wielkie Niedźwiedzie, Wielkie Niewolnicze, Winnipeg. Wysoko rozwinięty kraj przem.-roln.; wydobycie ropy naft., rud żel., miedzi, cynku, ołowiu, niklu, uranu; rozwinięta energetyka (elektrownie wodne); przemysł drzewny, papiern., samoch., hutnictwo żel. i metali nieżel., rafinacja ropy naft.; uprawa pszenicy (4 miejsce w produkcji świat.), jęczmienia, hodowla bydła, gospodarka leśna, rybołówstwo. — Od XVI w. kolonizacja fr.; od 1763 (po wojnie siedmioletniej) w posiadaniu Anglii; kolonizacja ang., zjednoczenie posiadłości ang. jako państwa federalnego, od 1867 status dominium; od 1931 niepodległa jako państwo bryt. Wspólnoty Narodów (gen. gubernator), państwo związkowe (szeroka autonomia w poszczególnych prowincjach); w I i II wojnie świat, po stronie państw sprzymierzonych; czł. ONZ od 1945; udział w NATO od 1949.

kanadyjka, lekka, krótka łódź bezpokładowa dla 1 lub 2 osób, wiosłujących w pozycji klęczącej wiosłem jednopiórkowym. kanadyjski balsam, ciecz o aromatycznym zapachu, otrzymywana z żywicy jodły balsamicznej; stosowany w leczeniu dróg oddechowych, moczowych, optyce, mikroskopii. kanafarz (kanaparz), daw. szafarz, piwniczy klasztorny. Kanafojski CZESŁAW, ur. 1898, specjalista w zakresie maszynoznawstwa roln.; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; dyr. Instytutu Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa; Narzędzia i maszyny rolnicze, kanak, staropol. nazwa (XVII w.) kosztownego naszyjnika wsch. roboty. Kanakowie, mieszkańcy Nowej Kaledonii; ok. 40 tys.; oryginalna sztuka. kanalia, człowiek podły; łotr, łajdak, nikczemnik (obelżywe). kanalikowe promienie, promienie wychodzące z otworów wykonanych w katodzie rury do wyładowań elektr. w gazach; są strumieniem jonów dodatnich. kanalizacja, zespół urządzeń sanitarnych do odprowadzania ścieków oraz wód opadowych poza obręb domu, osiedla itp., a także do oczyszczania ścieków. kanalizacja rzeki, zagospodarowanie biegu rzeki przez budowę stopni wodnych, umożliwiające wyzyskanie jej do celów żeglugowych, energetycznych, nawadniania itp.; często po uprzedniej regulacji rzeki. kanał, bud.: 1) przewód w murze do wentylacji pomieszczeń (k. wentylacyjny) lub odprowadzania spalin (k. dymowy); 2) przewód kanalizacyjny o dużej śred.; 3) sztuczny bieg wody służący do celów melioracyjnych (k. nawadniający, odwad niający), energetycznych (k. energet.), komunik.,(k. żeglowny). kanał, w teorii informacji zespół środków umożliwiających przekazywanie sygnałów ze źródła informacji do obiektu ich przeznaczenia; również droga przekazywania sygnałów od nadajnika do odbiornika; np. k, telekomunikacyjny. kanał ogrodowy, element kompozycji ogrodowej w formie sztucznego zbiornika wody o wydłużonym kształcie i regularnym zarysie; charakterystyczny dla fr. stylu ogrodowego. kanał portowy, wodna arteria komunik. portu prowadząca do basenu portowego. kanamycyna, antybiotyk wyodrębniony z hodowli promieniowców Streptomyces kanamyceticus; działa podobnie jak streptomycyna, wykazuje jednak słabsze działanie przeciwgruźlicze. Kananejczycy (Chananejczycy), wspólna nazwa ludów, w większości pochodzenia semickiego (Moabitów, Edomitów i in.), zasiedlających do pocz. III tysiąclecia p.n.e. ziemię Kanaan; wysoka kultura (rzeźba, pismo literowe); od poł. II tysiąclecia podlegli Egiptowi, od XIV w. Hetytom; ok. XIII w„ p.n.e. podbici przez plemiona izraelskie. kananejskie języki, grupa języków pn.zach.semickich, obejmująca hebrajski, fenicki z punickim, moabicki oraz język glos w listach akadyjskich z Tell el-Amarna (XIV w. p.n.e.). Kananga (dawniej Luluabourg), m. w Kongu (Kinszasa), nad rz. Lulua; 141 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spoż., chem.; w pobliżu wydobycie diamentów. kanangowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z kwiatów jagodlina wonnego; stosowany w perfumerii i kosmetyce. kanapa, mebel wyściełany, z oparciem i poręczami, służący do siedzenia dla paru osób; używany od końca XVII w. kanarecznik (Canarium), żywicodajne drzewo międzyzwrotnikowej Azji i Afryki; C. luzonium dostarcza żywicy używanej do produkcji farb i w przemyśle kosmetycznym. kanarek (Serinus canaria canaria), podgatunek kulczyka; samce żółtozielone, sa-

mice brunatnoszare; W. Kanaryjskie, Madera, Azory. kanarek domowy, ptak pochodzący od dzikiego kanarka z W. Kanaryjskich i Madery, hodowany od XV w. w Europie; wiele ras śpiewających i ozdobnych; krzyżuje się z kulczykiem i czyżykiem amer., dając płodne potomstwo. Kanaris (Canaris) KONSTANDINOS, 17901877, gr. admirał-i-mąż stanu; w okresie walk wyzwoleńczych zwycięzca pod Chios (1822) i Samos (1824); parokrotny min. marynarki, premier; brał udział w obaleniu Ottona I. kanarkowa trawa (mozga kanaryjska, kanar, Phalaris canariensis), trawa uprawiana gł. w pd. Europie dla nasion, używanych jako karma kanarków. Kanaryjskie Wyspy (Islas Canarias), grupa wul kanicznych wysp hisz p. na O. Atlantyckim, w pobliżu pn.-zach. wybrzeży Afryki; 7,3 tys. km 2 , 2,2 mln mieszk. (1968); uprawa warzyw, drzew owocowych, bananów; region turyst. o międzynar. znaczeniu; gł. m.: Las Palmas, Santa Gruz de Tenerife. Kanaryjski Prąd, zimny prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie na pd. wzdłuż wybrzeży Portugalii i Afryki do W. Zielonego Przylądka; prędkość do 2 km/godz. kanasta (canasta), gra w karty pochodzenia południowoamer., prowadzona między 2-4 osobami dwiema 52-kartowymi taliami i 4 jokerami. K anasz, m. w eur. części Ros.FSRR, w Czuwaskiej ASRR; 41 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu, spożywczy. Kanawha [kəno: uə], rz. w USA, 1. dopływ Ohio; dł. 725 km; żeglowna od wodospadów Great K.; gł. m. Charleston. Kanazawa [-dza-], m. w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim, ośr. adm. prefektury Ishikawa; 342 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., włók., ceram.; rzemiosło jartyst.; uniwersytet. kancelaria, organ przygotowujący i wysyłający dokumentację czynności wchodzących w zakres działania danej władzy, i nst yt ucji l ub osoby oraz prz yj muj ący i przechowujący tę dokumentację; współcześnie: organ danego urzędu (instytucji itp.) przygotowujący, wysyłający i przechowujący pisma (korespondencję). Kancelaria Rady Państwa, organ pomocniczy zabezpieczający pod względem organizacyjno-techn. realizację konst. i ustawowych uprawnień Rady Państwa. Kancelaria Sejmu, organ pomocniczy zabezpieczający pod względem adm.techn. realizację konst. i regulaminowych uprawnień Sejmu i jego organów. kancelaria w Polsce, początkowo rozumiano przez nią urząd kanclerza; k. właściwe — od poł. XIII w.: książęce, wyższego duchowieństwa, klasztorne, miejskie; w pocz. XIV w. powstała centr. k. książęca, przekształcona w koronną (królewską). kancera, uszkodzony znaczek pocztowy. kancerek →kasarek. kancjonał, zbiór wielogłosowych pieśni rel. (od XV w.), np. k. protestanckie. kancjonarz, dawny zbiór pieśni rel. w języku narodowym. kanclerski system, układ stosunków między szefem (kanclerzem) a pozostałymi członkami rządu oraz między kanclerzem a głową państwa i parlamentem, zapewniający mu kierowniczą rolę w rządzie przez odrzucenie zasady, iż szef rządu jest primus inter pares. kanclerz, tytuł szefa rządu w NRF i Austrii. kanclerz exchequer [k. yksczekər], tytuł bryt. ministra finansów. kanclerz koronny, od XIV w. jeden z najważniejszych dostojników w Polsce; kierował kancelarią monarchy i czuwał nad polityką zagr.; zasiadał w senacie. kancona (canzona), lit. rodzaj poematu lir. złożonego z kilkunastu zwrotek; gł. tematyka — uczucia miłosne, przygody

494 kancona woj.; jedna z najstarszych form poezji wł. (XIII-XIV w.). kancona (canzona), muz. wł. pieśń wielogłosowa świecka XVI w. (odpowiednik fr. chanson); przeniesiona do muzyki instrumentalnej — jedna ze wstępnych form fugi, sonaty. Kanczendzanga, szczyt w Himalajach, na granicy Sikkimu i Nepalu, trzeci pod względem wysokości na Ziemi; 8585 m; zdobyty 1955 przez bryt. wyprawę. Kanczou, m. w Chinach (Ciangsi), nad rz. Kan-ciang; 120 tys. mieszk. (1957); ośr. regionu wydobycia rud wolframu; przemysł maszynowy. kanczyle (Tragulidae), rodzina najmniejszych przeżuwaczy; liczne w miocenie, dziś reprezentowane przez afryk. Hyemoschus aquaticus i kilka gat, z pd.-wsch. Azji. kand, ciasto miodowo-cukrowe, z topionego miodu i mączki cukr.; pokarm gł. dla matek pszczelich izolowanych w kłateczkach. kandahar, metal, wiązanie przy nartach, przytrzymujące but za pomocą sprężyny. Kandahar, m. w pd. Afganistanie, ośrodek adm. prow. K.; 124 tys. mieszk. (1966); przemysł gł. spoż., włók.; węzeł drogowy. Kandałaksza, zatoka M. Białego, między Płw. Kolskim a wybrzeżem Karelii; głęb. do 330 m. Kandałaksza, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. murmański), port nad M. Białym; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu, metal., drzewny, rybny. kandela, cd, jednostka podstawowa światłości (natężenia światła) w układzie SI; światłość, którą ma w kierunku prostopadłym pole 1 m2 powierzchni ciała 6 . 105 doskonale czarnego, promieniującego w temperaturze krzepnięcia platyny pod ciśn. 1 atmosfery fizycznej. kandelabr, stojący świecznik dwu- lub kilkuramienny, symetrycznie rozgałęziony, zdobiony motywami ornamentacyjnymi i figuralnymi; znany od starożytności, szczególnie popularny w XVIII w. kandelabrowy ornament, szt. plast, ornament złożony z motywów arabeski i groteski rozłożonych symetrycznie po obu stronach elementu pionowego, tkwiącego w statycznej podstawie. Kandi →Maha Nuwara. Kandia →Iraklion. Kandinsky WASSILY, 1866-1944, ros, mal arz , grafik i t e ore t yk sz t uki ; od 1921 w Niemczech, później we Francji; współtwórca i jeden z gł. przedstawicieli abstrakcjonizmu; założyciel grupy Der Blaue Reiter; prace teoret., działalność pedag. m.in. we Wchutiemasie i Bauhausie. Kandia, m. w Indii (Gudżarat), ważny port mor. kraju, nad M. Arabskim; 22 tvs. mieszk. (1961). Kändler TOHANN JOACHIM, 1706-75, rzeźbiarz saksoński; projektant figurek i serwisów dla manufaktury w Miśni. kandydat, osoba ubiegająca się o urząd, stanowisko, członkostwo. kandydat, pedag.: 1) w krajach skand, stopień nauk. niższy od doktora; 2) tytuł nadawany studentom po 2-3 latach studiów m.in. w Belgii, Norwegii, we Włoszech. kandydat nauk, niższy stopień nauk. (wyższy —doktor nauk) nadawany w ZSRR i niektórych krajach demokracji lud. (w Polsce — 1951-58); odpowiada pol. stopniowi doktora. kandydatura: 1) występowanie w roli kandydata; kandydowanie; 2) stopień nauk. w niektórych krajach. kandyz, rodzaj grubokrystal. cukru konsumpcyjnego, obecnie wytwarzany w niewielkich ilościach w niektórych krajach Europy Zachodniej. kandyzowanie, utrwalanie owoców przez nasycanie ich cukrem do ok. 70% (kilkakrotne zanurzanie w syropie z sacharozy i glikozy) i przez obsuszenie.

Kandżur, nazwa gł. zbioru kanonu lamaizmu, składającego się ze 108 t.; zawiera kazania, doktrynę, przepisy kościelne. K ane [kejn] E LI SHA K ENT , 1820-57, amer. podróżnik i badacz polarny; 185052 brał udział w poszukiwaniach J. Franklina; kontynuując je dotarł do przyl. Constitution na Grenlandii. K ane [kejn] P AUL , 1810-71, malarz kanad., pochodzenia irl.; gł. pejzaże (pod wpływem barbizończyków) i sceny rodzajowe z życia Indian. Kanea →Chania. kanefora, szt. plast, podpora arch. w formie postaci kobiecej z koszem na głowie, odmiana kariatydy; także relief, rzeźba. kanejski manewr, manewr zastosowany przez Hannibala w bitwie pod Kannami: dwustronne oskrzydlenie i okrążenie nieprzyjaciela w celu zniszczenia go; wzór dla wielu późniejszych wodzów. kanelowanie, arch. →żłobkowanie. Kanem, średniow. państwo w centr. Afryce, na pn.-wsch. od jez. Czad; powstał o ok. VI I I w.; rozkwit w XI I I w., w XIV w. podporządkowane Bornu. Kanesz (obecnie Kültepe w Turcji), staroż. m. w Kapadocji, na pocz. II tysiąclecia p.n.e. kolonia kupców asyr.; ruiny osiedla handl. i bogate archiwa (w piśmie klinowym). Kangar, m. w Małajzji, stol. stanu Perlis; 14 tys. mieszk. (1965). K anggie, m. w pn. części KRL-D, nad rz. Suro; 130 tys. mieszk. (1962); przemysł środków transportu i drzewny; węzeł kolejowy. K ang Ju-wej, 1858-1927, chiń. filozof i pisarz; liberał, przywódca ruchu reformatorskiego; 1898, podczas Stu Dni Reform, próbował zrealizować program po-lit. i społ. reform; autor prac zawierających nową interpretację chiń. klasyków. Kang-si, 1662-1723, okres panowania w Chinach dyn. Cing, w którym nastąpił rozkwit imperium oraz rozwój literatury, sztuki i nauki. Kang Szeng, ur. 1903, polityk chiń., działacz chiń. ruchu robotn.; od 1938 czł. Biura Polit. KC KPCh; od 1966 czł. Stałego Kom. Biura Polit., doradca Grupy do spraw Rewolucji Kult. KC. Kangting (dawniej Tacienlu), m. w Chinach (Syczuan), ośr. adm. KancyjskoTybetańskiego Okręgu Autonomicznego; 50 tys. mieszk. (1959); rzemiosło. Kangura Wyspa, wyspa przy pd. wybrzeżu Australii (Australia Pd.); 4,4 tys. km2, 2,9 tys. mieszk. (1966); wybrzeże klifowe; lasy eukaliptusowe; rezerwat przyrody;, turystyka; miejscowość Kingscote. kangury (Macropodidae), rodzina gł. austral. torbaczy; 52 gat.; naziemne lub nadrzewne; poruszają się skacząc na tylnych kończynach; młode w torbie matki przez 7-8 mies.; roślinożerne; łowne (dostarczają mięsa i futer). Kanheri, miejscowość w Indii (Maharasztra), na pn. od Bombaju; jeden z najpiękniejszych zespołów buddyjskich świątyń skalnych (II-IX w.); kompleks klasztorny, złożony ze 109 grot; bogata dekoracja rzeźbiarska. kania (Milvus), kilka gat. ptaków drapieżnych; smukła budowa ciała, ogon rozwidlony; w Polsce: k. ruda i k. czarna; chronione. kania, bot. →czubajka kania. Kania JAKUB, 1872-1957, poeta lud. z Opolszczyzny; uczestnik powstań śląskich; Wiersze śląskie. Kania JULIUSZ (pseud. Antek, Julek), 1910-42, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu;' od 1928 czł. KPP; 1941 czł. ZWW; 1942 dowódca Warsz. Okręgu GL; zamordowany przez hitlerowców. Kania S TANISŁAW, ur. 1927, działacz ruchu robotn.; od 1945 czł. PPR, następnie PZPR; 1945-56 działacz ruchu młodzieżowego; od 1964 zastępca czł., od 1968 czł. KC PZPR; od 1971 sekretarz KC PZPR.

kanianka (Cuscula) pasożytnicza, kosmopolityczna roślina zielna; łodyga nitkowata, bezlistna, owija się wokół żywiciela (np. pokrzywy, koniczyny), czerpiąc soki za pomocą ssawek. kanibalizm, biol. pożeranie się osobników tego samego gat., wskutek głodu, zagęszczenia populacji i in.; częsty np. u owadów, pajęczaków; zjawisko k. u ludzi — ludożerstwo. Kanicki I RENEUSZ, ur. 1929, aktor i reżyser; 1965-71 dyr. Teatru Klasycznego w Warszawie; twórca (z L. Budreckim) widowiska Dziś do ciebie przyjść nie mogę. Kaniowski KSAWERY JAN, 1809-67, malarz; prof. SSP, potem Klasy Rysunkowej w Warszawie; akademickie portrety, obrazy bibl. i religijne. kanikuła, najgorętszy okres lata; upały, skwar. K a ni n , pół wyse p w ZSRR , mi ę dz y M. 2 Barentsa a M. Białym; ok. 10,5 tys. km : nizinny; tundra; hodowla reniferów; łowiectwo. Kanin Nos, najdalej na pn. Wysunięty przylądek płw. Kanin (ZSRR); 68°27'N, 43°10'E. kanion →jar. Kaniów, m. w Ukr.SRR (obw. czerkaski), nad Dnieprem; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, mat. bud.; w budowie elektrownia wodna. 1918 (11 V) bitwa II Korpusu Pol. pod dowództwem gen. J. Hallera z niem. wojskami okupacyjnymi. kanister, mały, przenośny zbiornik do magazynowania lub przewożenia paliwa silnikowego, np. benzyny; pojemność zwykle 20 1, rzadziej 5, 10 lub 30 I. K ani szka, ok. I I w. n.e ., wł adca i nd. z dyn. kuszańskiej, panujący w pn. Indiach na obszarze od Magadhy po Jarkend; mecenas nauki i sztuki, protektor buddyzmu. kaniuk biały (Elanoides forficatus), ptak amer. pokrewny kani; dł. ok. 60 cm; czarno-biały, ogon silnie rozwidlony; gł. owadożerny. kaniula, med. rurka metal, różnej średnicy i kształtu, z nasadką do strzykawki, służąca do płukania lub z trójgrańcem do punkcji jam ciała, np. zatok szczękowych. kankan, taniec fr. popularny w XIX w., b, żywy, w metrum 2/ 4; wszedł do ope retek. Kankan, m. we wsch. Gwinei, nad rz. Milo; 29 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy; rzemiosło. Kankrin JEGOR F. (Georg Cancrin), 1774-1845, polityk ros., pochodzenia niem.; min. finansów 1823-44; przywrócił srebrny rubel jako środek płatniczy, wzmocnił system polityki protekcyjnej. kankrynit, minerał z grupy glinokrzemianów, o skomplikowanym, składzie chem.; biały, niebieski, czerwonawy; występuje w niektórych skałach magmowych. Kann MARIA, ur. 1916, pisarka, autorka książek dla dzieci i młodzieży; cykl powieściowy z życia górali Wantule. kanna, zool. →eland. kanna, bot. →paciorecznik. Kannapolis [kənäpəlys], m. w USA (Karolina Pn.), 35 tys. mieszk. (1969); ośrodek przemysłu włókienniczego i odzieżowego. kannara (kannada), język drawidyjski, w stanach Majsur, Tamilnadu, Bombaj, Hajdarabad; ok. 18 ml n; l i t e r at ura od IX w.; pismo południowoind. — kannara. Kannon, bogini miłosierdzia w buddyzmie jap., odpowiednik sanskr. Awalokiteśwary. kannushi [-śi ], t yt uł kapł ana kul t u shinto w Japonii. Kanny (Cannae, miejscowość w staroż. Italii, Apulia), 216 p.n.e. zwycięstwo Hannibala nad znacznie liczniejszą armią rzym. (słynny kanejski manewr). Kano MASANOBU, 1454-1550, malarz jap.; założyciel szkoły Kano; pejzaże w stylu

Kańczipuram 495 chiń. malarstwa tuszowego czarno-białego. Kano MOTONOBU, 1476-1559, syn Masanobu, malarz jap., najwybitniejszy artysta szkoły Kano; pejzaże i portrety, malowidła w świątyniach Reiun'in i Daisen'in w Kioto, zwoje z legendą o górze Oe. Kano, m. w pn. Nigerii; stol. stanu K.; 295 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., metal., skórz.-obuwn.; zabytkowe domy; meczety. Kanoldt ALEXANDER, 1881-1939, malarz niem., przedstawiciel tzw. magicznego realizmu; pejzaże miejskie o silnie zgeometryzowanych formach, martwe natury. kanon, filoz. ogólnie przyjęta norma, reguła, zasada, obowiązujący wzór, tradycyjny wzorzec. kanon, muz. forma polifoniczna opierająca się na imitacji (ścisłej); w okresie renesansu przepis, wg którego z podanej melodii należało zbudować utwór. kanon, rel. we wczesnym chrześcijaństwie reguła wiary; również oficjalny zbiór ksiąg świętych; przepisy kodeksu prawa kanonicznego; gł. część kat. mszy. kanon, szt. plast, reguła artyst. dotycząca gł. przedstawiania proporcji ciała ludzkiego (np. w staroż. rzeźbie gr. — k. Polikleta), układu postaci (np. k. postaci w staroż. sztuce egip.), kompozycji dzieła lub konstrukcji i proporcji budowli. kanonada, silny, długotrwały ogień artyleryjski, huk wieki wystrzałów. kanonia, arch. dom mieszkalny, skromnie dekorowany, dla świeckich księży kanoników należących do kapituły (blisko kościoła kolegiackiego albo katedralnego). kanonicy regulami, zgromadzenia zakonne (ok. 6 odmian) powstałe z dawnych kolegiów kanonickich (kapituł). kanoniczna postać, postać najprostsza, wyróżniana spośród innych, np. trójmian kwadratowy ax 2 +bx+c2 może 2 przedstawić w p.k. a ([x+(b/2a)] -(Δ/4a )‌ , gdzie Δ = b2-4ac, tzw. wyróżnik. kanoniczne prawo, prawo obowiązujące w kościele kat.; pierwotnie obowiązywało Corpus Iuris Canonici z XII~XV w., a od 1918 — Codex Iuris Canonici, kanonier, szeregowiec artylerii. kanonierka, mały okręt woj., uzbrojony w działa lub rakiety średniego kalibru, do patrolowania i działań na wodach przybrzeżnych lub na większych rzekach. kanonk, wyższy duchowny kat., członek kapituły. kanonista, znawca prawa kanonicznego. kanonizacja, w kościele kat. akt uznania kogoś za świętego; następuje po procesie kanonizacyjnym; zwykle poprzedzony beatyfikacją (uznaniem za błogosławionego). Kanopus →Canopus. kanopy, w staroż. Egipcie urny grobowe do przechowywania wnętrzności zmarłego po mumifikacji; kształt cylindryczny; z gliny lub kamienia; pokrywy w formie głów człowieka, pawiana, szakala i sokoła. kanotier, kapelusz męski lub damski o niskim, płaskim denku i wąskim rondzie. Kanpur (ang. Cawnpore), m. w Indii (Uttar-Pradesz), nad Gangesem; 1,1 mln mieszk. (1868); największy w kraju ośr. przemysłu wełn. i skórz.; fabryka samolotów; ważny węzeł komunikacyjny, „K ansan Uutiset" [k. u:ti-], dziennik fiń., organ Demokr. Związku Narodu Fińskiego i KPF, wydawany od 1957. Kansas [känzəs], rz. w USA, pr. dopływ Missouri; dł. ok. 1170 km (od źródeł rz. Smoky Hill), dorzecze ok. 158 tys. km 2; gł. dopływ Big Blue; gł. m. Topeka, przy ujściu m. Kansas City. Kansas [känzəs], stan w środk. części USA; 213 tys. km 2 , 2,2 mln mieszk. (1970); hodowla bydła, uprawa pszenicy, kukurydzy; eksploatacja ropy naft., gazu ziemn.; przemysł spoż., lotn., samoch.;

gł. m.: Kansas City, Wichita, Topeka (stol.). Kansas City [känzəs syty], m. w USA (Missouri), nad rz. Missouri; 495 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 1,2 tys. (1969); ośr. handl.-bankowy i przem. rozległego regionu roln.; przemysł spoż., samoch., lotn., maszyn., elektrotechn., odzieżowy; węzeł komunik.; uniwersytet. Kansas City [känzəs syty], m. w USA (Kansas), nad rz. Missouri, w zespole miejskim K.C. (stan Missouri); 167 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., chem., środków transportu; ośr. handlowy. Kansu, prowincja w pn. Chinach; 366,5 tys. km2, 13 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Lanczou; region roln. (gł. pszenica, hodowla owiec); wydobycie i rafinacja ropy naftowej. kant, linia zetknięcia się dwu powierzchni, brzeg, krawędź; załamanie, zgięcie. Kant HERMANN, ur. 1926, pisarz niem. (NRD); powieść Aula, przedstawiająca problemy pierwszych lat NRD; opowiada nia. Kant IMMANUEL, 1724-1804, filozof niem.; czołowy przedstawiciel klas. filozofii niem.; twórca poglądu zw, krytycyzmem; głosił, że poznanie możliwe jest dlatego, iż umysł ludzki narzuca niepoznawalnym rzeczom samym w sobie aprioryczne (pochodzące z samego umysłu) formy i kategorie; poglądy K. prowadziły do agnostycyzmu. Kantabryjskie Góry, góry w pn. Hiszpanii; wys. do 2642 m (Pena de Cerredo); na pn. stokach lasy dębowo-bukowe, na pd. — makia; złoża węgla kam., rud żel., cynku. kantak, leśn. →obracak. Kantak KAZIMIERZ, . 1824-86, działacz polit. w Poznańskiem; poseł na sejm prus. i do parlamentu niem.; obrońca sprawy polskiej, kantala, twarde włókno otrzymywane z liści agawy; produkowane m.in. w Ameryce Środk., Indonezji, Indii (nazwa handi. maguey); używane na wyroby powroźnicze, maty itp. K anfa-Laplace'a teoria [t. k. -lłasa], jedna z pierwszych hipoteza powstania Układu Słonecznego. kantalupy, grupa odmian melona o owocach żebrowanych, z guzkami, miąższu aromatycznym, smacznym. kantar (ogłowie), rodzaj uzdy bez wędzidła, z kółkiem u dołu do zakładania łańcucha; nakładany na głowę zwierzęcia, ułatwia uwiązanie go i przeprowadzanie w ręku. Kantara, El-, m. we wsch. części Egiptu, port nad Kanałem Sueśkim; ok. 10 tys. mieszk.; ośr. handlowy. kantaryda (mucha hiszpańska, majka lekarska, Lytta vesicatoria), metalicznie zielony chrząszcz (dt Ł do 2 cm); krew k. zawiera drażniącą substancję kantarydynę. kantata, utwór wokalno-instrumentalny niesceniczny, świecki lub rel., złożony z arii, recytatywów, duetów, chórów itp.; także na głos solowy z zespołem instrumentalnym. kantele, fiń, ludowy instrument muz., strunowy (chordofon), rodzaj psalterium. Kantemir ANTIOCH D., 1708-44, ros. poeta i działacz połit.; zwolennik reform Piotra I; prekursor klasycyzmu ros.; reformator wiersza; satyry, epigramaty, baśnie. Kanterowie, rodzina pol. drukarzy i księgarzy w Królewcu i Kwidzynie; m.in. DANIEL KSZYSZTOF (?-1812); JAN JAKUB (1738-86); JAN JAKUB DANIEL (?-1813); wiele druków polskich. kanthal wytwarzany w Szwecji stop oporowy zawierający 68-73% żelaza, 2124% chromu oraz aluminium i kobalt; używany na elementy grzejne pieców elektr. pracujące w temp. do 1350°. Kanto (Nizina Tokijska), największa

niz. w Japonii, na wyspie Honsiu; gęsta sieć rzek; częste silne trzęsienia ziemi; gt. m. — Tokio. kanton: 1) nazwa części składowej Konfederacji Szwajc. (22 k.); ma własne organy ustawodawcze, wykonawcze i sądowe oraz gwarantowany konstytucją związkową zakres kompetencji; 2) nazwa jednostki terytorialno-adm. we Francji. Kanton →Kuangczou. kantonalny system, sposób dostarczania do wojska rekrutów z okręgów (kantonów); wprowadzony w XVII w. w Szwecji, później w innych państwach. kantoniera, firanka składająca się z 3 części: dwu udrapowanych po obu stronach okna i trzeciej (lambrekinu) nad oknem. kantor: 1) biuro fabryki, przedsiębiorstwa, zakładu; kancelaria; 2) instytucja handl. lub bankowa, przedstawicielstwo handl., biuro pośrednictwa; 3) lada (w sklepie); 4) dato. biurko. kantor, muz. kierujący śpiewem w kościele (przodownik chóru, kapelmistrz, organista). Kantor MARIAN, 1884-1942, działacz nar. na Śląsku; red. „Młodego Polaka" i „Szkoły Śląskiej"; po 1926 sekr. gen. Nar. Związku Powstańców i byłych Żołnierzy. Kantor T ADEUSZ, ur. 1915, malarz, grafik i scenograf; współzałożyciel grupy Plastyków Nowoczesnych; podczas II wojny świat, prowadził tajny teatr eksperymentalny; twórca i reżyser teatru „Cricot 2" w Krakowie; kompozycje abstrakcyjne. kantorek: 1) rodzaj biurka z pulpitem w górnej części, w Polsce od 2 poł. XVIII w.; 2) w XIX w. wysoki stolik z pulpitem, przeznaczony do pisania na stojąco. Kantorowicz LEONID W., ur. 1912, radz. matematyk i ekonomista; jeden z twórców, teorii programowania. kantyczki, pieśni rel. (zwł. kolędy, pastorałki) wydawane w zbiorach w XVIIIXIX w. kantylena, muz. typ melodii lir., śpiewnej, np, w ariach, lir. utworach instrumentalnych. kantyna, rodzaj bufetu, sklepu z artykułami pierwszej potrzeby dla wojsk, lub) cyw. pracowników jakiejś instytucji. kantyzm, system filoz. I. Kanta oraz poglądy i kierunki nawiązujące do doktryny Kanta, rozwijające zawarte w niej wątki tzw. transcendentalnego idealizmu lub krytycyzmu teoriopoznawczego; k. wywarł silny wpływ na rozwój całej eur. filozofii w XIX w. kanu (canoe): 1) łódź eskimoska o szkielecie z fiszbinu lub kości wieloryba obszytym skórami z foki; na wzór k. budowane są kajaki; 2) łódź indiańska o szkielecie z drewna jodły pokrytym korą brzozową; używana przez Indian Ameryki Pn. z rejonu Wielkich Jezior; na wzór k. budowane są kanadyjki. Kanuri, lud zamieszkujący pn. Nigerię, republikę Niger i Czad; ok. 3,5 mln; gł. zajęeie — rolnictwo; język kanuri. K anut II (IV), ?-1086, król Danii od 1080, z dyn. Estridów; popierał papieża w walce z cesarstwem; zamordowany w kościele, w przeddzień wyprawy na Anglię; patron Danii; kanonizowany. Kanut IV (VI), H83-JL202, król Danii od 1182, syn Waldemara I Wielkiego; podbił kraś Obodrzyców, Holsztyn i część Inflant; zhołdował księcia zach.pomorskiego. Kanut I Wielki, ok. 994-1035, król Anglii od 1016-(po jej podbiciu), Danii od 1018, syn Swena I Widłobrodego; 1028 podbił Norwegię i ogłosił się jej królem; podejmował wyprawy na Pomorze. Kańczipuram (Końdżiweram, ang. Kanchipuram, Conjeeveram), m; w Indii (Tamilnadu); 93 tys. mieszk. (1961); rzemiosło (tkaniny, sari); jedno z 7 ..świętych miast" Hindusów; zabytkowe świątynie (VIIIXVI w.), .

496 kańczug kańczug, bicz z plecionego rzemienia na krótkim trzonku. Kańczuga, m. w pow. przeworskim, woj. rzeszowskim; 1,8 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł metal, i spoż.; prawa miejskie XV w. (do XIX w.) i 1934. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali kilkaset mieszkańców K.; miasto zniszczone w ok. 50%. K ańsk, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Krasnojarskim; 90 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., chem., drzewny. Kańsko-Aczyńskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla (gł. brun.) w azjat. części Ros.FSRR. w obw. kemerowskim i irkuckim; zasoby ponad 1200 mld t; eksploatacja gł. metodą odkrywkową; gł. złoża: Nazarowskie, Irsza-Borodińskie. kaodaizm, religia utworzona 1926 w Wietnamie przez grupę spirytystów, przyjęta jako państw.; elementy różnych religii oraz cześć istoty najwyższej Kao-daj; w poglądach polit. sprzyjali polit yce F rancj i w W i e t nami e i popi e r al i Ngo Dinh Diema. K aolack [-lak], m. w zach. Senegalu, port nad rz. Saloum; 80 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., skórz.; w pobliżu wydobycie soli kamiennej. kaolin (glinka porcelanowa), osadowa skała ilasta, biała lub szara; składa się gł. z kaolinitu; stosowany gł. w ceramice (wyrób porcelany, fajansu, materiałów ogniotrwałych). kaolinit, minerał, krzemian glinu; białe, łuseczkowate skupienia; produkt wietrzenia skaleni; gł. składnik kaolinitu, iłów, łupków ilastych i in.; surowiec przemysłu ceramicznego. kaolinizacja, geol. proces przeobrażania skaleni w kaolinit pod działaniem dwutlenku węgla i wody; zachodzi na pow. Ziemi wskutek procesów wietrzenia. K aosiung , m. w Chinach ( T ajwan) , port nad M. Południowochińskim; 669 tys. mieszk. (1967); hutnictwo aluminium, przemysł stoczn., spoż. i petrochemiczny. kapa: 1) narzuta, nakrycie na łóżko, stół itp.; 2) ozdobna derka na konia; 3) czerwona płachta używana do drażnienia byków podczas corridy; 4) daszek nad kominem w kuchni, okap. kapa (zejściówka), żegl. schody prowadzące z pokładu statku do wewn. pomieszczeń, osłonięte wodoszczelną obudową. Kapadocja, w starożytności kraina we wsch. Azji Mn.; tereny państwa Hetytów; od 546 pers., od 333 maced., ok. 255 niezależna, od 17 n.e. prowincja rzymska. kapalin, rodzaj lekkiego hełmu w kształcie kapelusza; używany w Europie w XIVXVII w. kapar (Capparis), drzewo, krzew lub pnącze gł. strefy tropik.; pąki kwiatowe k. ciernistego, uprawianego w obszarze śródziemnomor., służą do sporządzania przyprawy kuchennej, tzw. kaparów. kapary (kaparki), pąki kwiatowe lub młode owoce kapani ciernistego, zakonserwowane w soli, occie lub oliwie; pikantna przyprawa kuchenna. kapcan: 1) potocznie człowiek nieporadny, niedołężny; niedorajda, niezdara; 2) daw. człowiek ubogi, biedak. kapciuch, woreczek na tytoń. kapeador, uczestnik corridy mający za zadanie drażnienie zwierzęcia kapą. kapela, w średniowieczu chór śpiewaków przy katedrach, klasztorach i na dworach; od XVI-XVII w. zespół wokalnoinstrumentalny lub instrumentalny; obecnie gł. wiejski zespół muzyczny. Kapela, pasmo górskie w pn.-zach. części G. Dynarskich (Jugosławia); wys. do 1533 m (Bijela Lasica). kapelan, ksiądz kat. obsługujący zamknięte kaplice (np. klasztorne) lub przydzielony do wyodrębnionej grupy, zwł. wojskowej. kapelmistrz, dyrygent najczęściej zespołów wojsk, i amatorskich. „kapelusze", szwedz. stronnictwo w

XVIII w., profr., agresywne wobec Rosji; powstało 1734, u władzy 1738-65 i 1769-72; przeciwnicy stronnictwa „czapek". kaperstwo →korsarstwo. Kapetyngowie, dynastia panująca we Francji 987-1328; linie boczne (Walezjusze, Burbonowie) — do 1848. Kapfenberg [ka-], m. w Austrii (Styria), w Alpach; 24 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żelaza. kapibara (Hydrochoerus hydrochaeris), największy gryzoń, dł. do 1,3 m; ziemnowodna; roślinożerna; zamieszkuje nadwodne gęstwiny leśne Ameryki Pd.; może wyrządzać szkody w uprawach; łowna. Kapica P IOTR L., ur. 1894, fizyk radz.; dyr. Instytutu Fizyki AN ZSRR, czł. PAN; badania właściwości ciał w silnych polach magnet. i b. niskich temperaturach. Kapica-Milewski IGNACY, ok. 1740-1817, prawnik, heraldyk; autor Herbarza (wyd. przez Z. Glogera), dotyczącego gł. szlachty Podlasia i pn. części Mazowsza. Kapila, legendarny mędrzec ind., twórca systemu sankhji, autor Sankhjasutry. kapilarne wody, wody podziemne wznoszące się w b. drobnych porach i szczelinach skalnych ponad zwierciadło wód gruntowych; zjawisko wywołane dużym napięciem powierzchniowym wody. kapilarność →włoskowatość, kapilary, anat. →włosowate naczynia. kapiszon, dawniej w ręcznej broni palnej kapturek z blaszki metal, z masą palną, która wybuchała po uderzeniu kurka, zapalając proch w lufie. kapiszonowa broń, w XIX w. odprzodowa ręczna broń palna z zamkiem kapiszonowym; po 1866 wyparta przez broń odtylcową. kapiści, grupa malarzy — uczniów J. Pankiewicza; 1923 zawiązali w Krakowie Komitet Paryski (K.P.) w celu wspólnego wyj azdu na dal sz e st udi a do Paryż a, 1925 —.. Paryską Filię Krak. ASP; propagowali koloryzm; czł.: J. Cybis, T.P. Potworowski, H. Rudzka-Cybisowa, J. Strzałecki, Z. Waliszewski i in.; miesięcznik „Głos Plastyków". kapitaliki, czcionki wielkich liter alfabetu mających wysokość oczka liter małych; stosowane do wyróżnień tekstowych. kapitalizm, formacja społ.-gosp., w której panuje sposób produkcji oparty na łączeniu środków produkcji będących własnością kapitalistów z siłą roboczą pracowników najemnych pozbawionych środków produkcji; celem produkcji jest zysk; k. opiera się na prywatnej własności środków produkcji i na wyzysku najemnych robotników; podstawową sprzecznością k. jest sprzeczność między społ. charakterem produkcji a prywatno-kapitalist. formą przywłaszczania; w wyniku występujących sprzeczności gospodarka kapitalist. od rewolucji przem. przeżywa kryzysy nadprodukcji, osłabiane w ostatnich dziesiątkach lat przez interwencjonizm państw.; k. powst ał na grunci e roz padu fe udali z mu; w. XIX był okresem k. wokiokonkurencyjnego, w końcu XIX w. rozpoczął się okres k. monopolistycznego (imperializmu); po kryzysie 1929-33, a zwł. po II wojnie świat, wzrastająca interwencja państwa w kapitalist. gospodarkę. kapitalizm monopolistyczny →imperializm. kapitalizm państwowy, polityka gosp. państw kapitalist. polegająca na interwencji państwa w gł. dziedzinach gospodarki, a zwł. na rozwijaniu sektora państw., na wielkich inwestycjach państw., militaryzacji gospodarki itp.; prowadzona od kryzysu ekon. 1929-33; mimo olbrzymiego wzrostu ekon. roli państwa nie przezwycięża sprzeczności kapitalizmu. kapitalny: 1) główny, podstawowy, istotny, ważny; 2) znakomity, pierwszorzędny. kapitał, kategoria ekon. określana przez K. Marksa jako wartość przynosząca wartość dodatkową w postaci zysku przem.,

handl. lub procentu; powstanie k. wiąże się z procesem akumulacji pierwotnej. Kapitał (Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, Das Kapitał. Żur Kritik der politischen Ökonomie), gł. dzieło ekon. K. Marksa, zawierające analizę istoty i praw rozwoju kapitalizmu; odegrało zasadniczą rolę w ugruntowaniu r.auk. socjalizmu; zaczął się ukazywać 1867 (t. I), t. 2 — 1885, t. 3 — 1894; pierwszy pol. przekład — 1884-90 pod red. L. Krzywickiego. kapitała rzymska, rodzaj pisma sprzed 2600 lat — pierwowzór wersalików antykwy. kapitał finansowy, kapitał powstający w rezultacie zespalania się kapitału bankowego i kapitału przem., właściwy dla kapitalizmu monopolistycznego. kapitał handlowy, kapitał obsługujący obrót towarowy. kapitałka, tasiemka przyklejana z obu końców bloku książkowego przed oprawieniem go w okładkę. kapitał obrotowy, środki produkcji, które się zużywają całkowicie w okresie jednego cyklu produkcyjnego (surowce itp.) kapitałochłonność, stosunek wartości środków trwałych do wartości produkcji uzyskanej przy ich użyciu. kapitał pożyczkowy, kapitał powstający ze zgromadzonych okresowo wolnych kapitałów i oszczędności drobnych wytwórców oraz robotników; ze środków tych tworzy się kredyt, gł. dla kapitalistów. kapitał przemysłowy, kapitał obsługujący proces produkcji; część k.p, występuje w pieniądzu, część w postaci gotowej produkcji, największa część jest zaangażowana w procesie produkcji. kapitał stały, kapitał wydatkowany na środki produkcji; jego wartość nie wzrasta w procesie produkcji i jest przenoszona na wytwarzany produkt. kapitał trwały, środki trwałe, które się zużywają stopniowo w dłuższym okresie czasu (budynki, urządzenia, maszyny). kapitału eksport, przeniesienie sum pieniężnych lub dóbr produkcyjnych z jednego kraju do drugiego w celu osiągnięcia jak najwyższych zysków; charakterystyczny dla imperializmu. kapitału obrót, ruch okrężny kapitału określony jako periodycznie powtarzający się proces. kapitału ruch okrężny, przekształcenie kapitału z formy pieniężnej w formę produkcyjną, następnie w formę towarową i z tej z powrotem w formę pieniężną (o zwiększonej wartości). kapitału skład organiczny, stosunek wartości kapitału stałego do wartości kapitału zmienego. kapitał zmienny, część kapitału wydatkowana na siłę roboczą; k.z. pomnaża się w procesie produkcji, przynosząc wartość dodatkową. kapitan, sport: 1) przedstawiciel drużyny w czasie zawodów, zawodnik o wysokich walorach sport, i dużym autorytecie w zespole; 2) dowódca statku sportowego, kapitan, wojsk, stopień oficerski we wszystkich rodzajach sił zbrojnych; w Wojsku Pol. najwyższy stopień w grupie oficerów młodszych. kapitan, żegl. oficer marynarki handl. kierownik statku wyznaczony przez armatora. odpowiedzialny za bezpieczeństwo statku, załogi, pasażerów i ładunku. kapitanat portu, organ administracji wchodzący w skład urzędu mor. działający w większych portach; czuwa nad bezpieczeństwem żeglugi i porządkiem na obszarze portu i redy. kapitan portu, kierownik kapitanatu portu. kapitel, arch. →głowica. Kapitol (Capitolium), jedno z 7 wzgórz Rzymu; w starożytności punkt obronny (Arx), później ośr. rel. miasta; kilka świątyń, gł. — Jowisza Kapitolińskiego, poświęcona też Junonie i Minerwie; na zboczu pd.-zach. Skała Tarpejska, na wsch.

karabin 497 — Tabularium; obecnie nowa (od średniowiecza) zabudowa, punktem centr. — Plac Kapitoliński. Kapitol (United States Capitol), siedziba Kongresu USA w Waszyngtonie; budowana 1793-1865. Kapitoliński Plac (Campidoglio), na wzgórzu Kapitol w Rzymie; zaprojektowany ok. 1546 przez Michała Anioła, stanowi jedno z najdoskonalszych nowoż. rozwiązań urbanist.; zał. na planie trapezu, którego 3 boki zamykają pałace: Senatorów, Konserwatorów i Muzeum Kapitolińskie, a do podstawy przylegają prowadzące na wzgórze monumentalne schody; pośrodku rzym. pomnik konny Marka Aureliusza. Kapitonow IWAN W., ur. 1915, radz. działacz partyjny, inżynier budownictwa; od 1939 w KPZR, od 1965 sekr. KC. kapitulacja, umowa poddania się nieprzyjacielowi bezwarunkowo lub pod pewnymi warunkami; k. może dotyczyć części" lub całości sił zbrojnych. kapitulanctwo, łatwe rezygnowanie z walki, ustępowanie przed trudnościami. kapitularze, prawo ustawy król., w państwie frankijskim z czasów Karolingów regulujące sprawy kośc. i świeckie. kapituła, w kościele kat. zespół kanoników mający prawo wyboru biskupa: także miejsce posiedzeń kanoników i ich narady. kapituła orderu, kolegium honorowe decydujące o nadawaniu i pozbawianiu danego orderu; skład: w. mistrz (głowa państwa), kanclerz, sekretarz, skarbnik, członkowie; k.o. istnieją tylko w niektórych państwach (np. Francja, W. Brytania). kapizm, kierunek w malarstwie pol. XX w., którego twórcami byli tzw. kapiści. Kaplan VIKTOR, 1876-1934, inżynier austriacki; 1912 zbudował szybkobieżną turbinę wodną o łopatkach stałych, 1921 — o nastawnych. Kaplana turbina (turbina śmigłowa), wodna turbina reakcyjna, osiowano łopatkach (2-8) stałych lub nastawnych; używana przy spadach do 80 m. kaplica, niewielka budowla o charakterze sakralnym, wolno stojąca lub połączona z kościołem, pałacem, klasztorem i in.; także wydzielone w kościele pomieszczenie z ołtarzem. kaplin, półfabrykat filcowy (także z pilśni włosowej) w kształcie stożka z wstępnie uformowanym rondem, z którego wyrabia się kapelusze. Kapliński JERZY, ur. 1909, tancerz; solista zespołów pol. i zagr.; choreograf oper w Poznaniu i Bytomiu oraz Operetki w Warszawie. Kapliński LEON, 1826-73, malarz i poeta; obrazy hist., portrety, sceny z Pana Tadeusza; kilka utworów poet., powieść. kapłan, rel. osoba pełniąca funkcje kultowe w sposób trwały i społecznie usankcjonowany; potocznie nazwa księdza katolickiego. kapłon, wykastrowany (wytrzebiony) kogut. Kapnist WASILIJ W., 1758-1823, ros. poeta i dramaturg; reprezentant klasycyzmu; satyry, ody i wierszowana komedia satyr Jabieda ostro krytykująca sądownictwo. kapo, w obozach koncentracyjnych — więzień pełniący funkcję dozorcy innych więźniów; w obozach hitlerowskich k., wybierani zwykle spośród niem. więźniów kryminalnych, znani byli ze szczególnego okrucieństwa. Kapodistrias (Capo d'Istria) JOANIS, 17761831, gr. mąż stanu, od 1827 prezydent; zamordowany przez polit. przeciwników. kapok, nieprzędne, łamliwe włókno wydobywane z torebek nasiennych drzewa puchowca; b. lekkie, nieprzemakalne; używane do wypełniania wodnego sprzętu ratunkowego, materacy itp. kapok, żegl. popularna nazwa kamizelki ratunkowej, pozwalającej rozbitkom utrzymać się na powierzchni wody. kaponiera, obiekt fortyfikacji przezna-

czony do prowadzenia ognia skośnego lub skrzydłowego w 2 przeciwległych kierunkach. Kapostas ANDRZEJ , XVIII w., bankier i radny warsz.; współtwórca sprzysiężenia 1793-94, reprezentował prawicęr więziony w Rosji. K aposvár [kęposz-], m. w pd. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Somogy; 52 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włókienniczy. kapota, okrycie wierzchnie, zwł. zniszczone, marne; dawniej — wierzchnie okrycie męskie podobne do surduta. kapotaż, lotn. przewrócenie się samolotu przez przód do góry podwoziem (,,na plecy") podczas kołowania. kapotka →budka. K appa-Lüttwitza pucz [p. k. -wyca], 1920, nieudana próba przewrotu monarchistycznego w Niemczech, zorganizowana przez koła junkierskie i wojskowe. kaprolaktam, laktam kwasu .e-aminokapronowego; łatwo polimeryzuje na polikaprolaktam. kapron, radz. nazwa handlowa włókien poliamidowych (z polikaprolaktamu); używanych np. do wyrobu pończoch. kaprowie (kaprzy), żeglarze walczący na własną rękę z upoważnienia króla lub miasta; w Polsce od 1456 (podczas wojny trzynastoletniej). kapryfolium, bot. →przewiercień. kaprys (capriccio), muz. w XVI-XVII w. polifoniczny utwór instrumentalny; w XIX w. rodzaj etiudy wirtuozowskiej, lir. miniatury instrumentalnej lub fantazji. kapsiplast (plaster kapsaicynowy), plaster stosowany przy bólach gośćcowych, bólach stawów i mięśni, w nerwobólach; środek drażniący k. jest otrzymywany z owoców amer. pieprzowca. kapska kultura, archeol. kultura późnego paleolitu i mezolitu w pn. Afryce; myślistwo, zbieractwo; typowe narzędzia wiórowe i z kości; nazwa od m. Gafsa (starożytna Capsa) w Tunezji. Kapsukas (do 1955 Mariampol), m. w pd. części Litew.SRR, nad Szeszupą; 28 tys. mieszk. (1969); przemysł cukr., włók., maszynowy. kapsułka, opakowanie lęku w proszku lub w płynie, sporządzone z żelatyny, najczęściej w kształcie kuleczki. Kapsztad (Capetown), m. i gł. port w Republice Pd. Afryki, nad O. Atlantyckim, ośr. adm. Kraju Przylądkowego, siedziba parlamentu republiki; 625 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przem.; węzeł komunik.; uniwersytet. kaptan (captan), org. środek grzybobójczy (fungicyd), stosowany gł. w sadownictwie i warzywnictwie; mało szkodliwy dla ssaków. kaptaż rzeczny (przeciągnięcie), zdobycie górnego odcinka rzeki słabiej erodującej przez rzekę aktywniejszą; zachodzi gr. wskutek silniejszej erozji wstecznej jednej z rzek. Kapteyn [-tein] JACOBUS CORNELIUS, 1851-1922, astronom hol.; inicjator statyst. badań gwiazd; opracował największy katalog położeń (przeszło 450 tys.) gwiazd nieba pd. (Cape Photographic Durchmusterung). kaptować, pozyskiwać sobie zwolenników, zjednywać sobie kogoś, przeciągać na swoją stronę. kaptur: 1) nakrycie głowy, przeważnie w kształcie stożka, noszone jako ochrona przed deszczem lub śniegiem, będące często częścią peleryny, skafandra itp.; 2) niewielki daszek, okap, osłona. kapturnica (saracenia, Sarracenia), owa-dożerna roślina zielna z bagien Ameryki Pn.; organami chwytnymi są lejkowate lub dzbankowate liście, dł. do 1 m. kapturnik (Cystophora cristata), arkt. drapieżnik z rodziny fok; dł. do 3,5 m; jasny w ciemne plamy; kieszeń skórną na głowie samiec nadyma w rodzaj czapki. kapturnik, zool. →bazyliszek.

kapturowa konfederacja (kaptur), w dawnej Polsce konfederacja generalna zawiązana na czas bezkrólewia, w celu utrzymania porządku w kraju. Kapua (Capua), m. we Włoszech (Kampania), nad rz. Volturno; 19 tys. mieszk. (1963); muzeum; zamek i katedra (XI w.), kościoły (XIII-XIV w.), pałace (XIVXV w.), ratusz (XVI w.). Kapuas, rz. na Borneo (Indonezja); dł. ok. 1400 km, dorzecze ok. 96 tys. km*; uchodzi rozległą deltą do M. Południowochińskiego; żeglowna. Kapuas Hulu, góry w środk. części Borneo; dł. ok. 200 km, wys. do 1767 m. kapucyni, kat. zakon' żebrzący, zał. 1528 jako odłam franciszkanów; gł. misje lud., akcje charytatywne; w Polsce od 1681. kapucynki (Cebinae), zool. drobne i średnie małpy szerokonose, o długim ogonie, gł. roślinożerne; tropik, lasy Ameryki Pd. kapucynki, zootechn. →perukarze. kapusta (Brassica), jednoroczna lub dwuletnia roślina warzywna z rodziny krzyżowych, uprawiana w strefie klimatów umiarkowanych i zimnych dla jadalnych liści: k. warzywna głowiasta (B. oleracea var. capitata) — biała i czerwona, k. warzywna wł. (B. oleracea var. sabauda) — o liściach pomarszczonych. kapusta abisyńska →katran abisyński. „kapusta karaibska", młode liście →ko-lokazji. „kapusta morska", bot.: 1) →listownica; 2) →modrak morski. kapusta pastewna (k. liściasta, Brassica oleracea var. acephala), dwuletnia roślina do 2 m wys., z rodziny krzyżowych; liście zwisające; powszechnie uprawiana w zach. Europie i USA na cenną paszę zieloną, też kiszonki. Kapuściński JÓZEF, 1818-47, uczestnik rewolucji krak. 1846 i spisku rewol. w Pilźnie 1846; stracony z T. Wiśniewskim. Kapuściński STEFAN, 1896-1943, działacz związkowy; 1928-30 czł. KC Gen. Federacji Pracy, 1930-39 czł. KC Związku Związków Zaw.; 1939-43 czł. KC i dowódca Oddziałów Bojowych Związku Syndykalistów Pol.; zamordowany przez hitlerowców. Kapuściński WŁADYSŁAW, ur. 1898, fizyk; prof. Akad. Med. w Warszawie; prace z dziedziny optyki molekularnej. K apuvár [ko-], m. w pn.-zach. Węgrzech; 11 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż,; ośr. turystyczny. kar →cyrk lodowcowy. kara, pedag. świadomie stosowany zabieg wychowawczy mający na celu zapobieżenie powtórzenia przez wychowanka czynów społecznie niepożądanych. kara, prawo środek przymusu państw, stosowany przez sąd wobec sprawcy przestępstwa (k. kryminalna), polegający na wyrządzeniu sprawcy dolegliwości i wyrażający potępienie społ. czynu. kara, psychol. jeden z regulatorów zachowania, kontroli społ. i czynników pedag.; wszelkie odczuwane jako przykre konsekwencje zachowania się. K ara, rz . w az i at . cz ę ś ci ZS R R; dł . 225 km; uchodzi do M. Karskiego. Karabachska Wyżyna, wyż. w Zakauka-ziu (gł. w Azerb.SRR); wys. 25003000 m; wulkaniczna; subalpejskie łąki. Karabasz KAZIMIERZ, ur. 1930, reżyser i scenarzysta filmów dokumentalnych, po święconych gł. obserwacjom socjol.; Mu zykanci, Rok Franka W. Karabasz, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu; 22 tys. mieszk. (1967); duży ośr. hutnictwa miedzi; eksploatacja rud. miedzi. karabe l a, sz abla pochodze ni a wsch.; w Polsce w XVII i XVIII w. używana gł. jako ozdoba do ubioru. karabi n , rę czna broń pal na; kal i be r 6,5-9 mm, donośność skuteczna do 1000 m; kolejne rodzaje k.: skałkowy do XVIII w., kapiszonowy XIX w., odtylcowy 2 poł. XIX w., samopowtarzalny XX w.

498 karabinek karabinek, rodzaj haczyka zamykanego sprężyną, używanego do zaczepiania różnych przedmiotów, np. kluczy. karabinek, wojsk, broń strzelecka o tej samej konstrukcji jak karabin, ale o krótszej lufie i lżejszym łożu; dawniej k. używano m.in. w kawalerii. karabinek sportowy (kbks), sport, broń bocznego zapłonu; strzelanie w postawie leżącej (kbks-5) oraz z 3 postaw (kbks-1) wchodzi w skład konkurencji olimpijskich. karabinek szermierczy, atrapa karabinu, wyposażona w urządzenie sprężynujące zakończone tępą główką; używany do ćwiczeń i walki szermierczej w wojsku. karabinierzy, w XVII-XIX w. wyborowi żołnierze kawalerii i piechoty w armiach eur.; obecnie żandarmeria we Włoszech i straż graniczna w Hiszpanii. karabin maszynowy (km), broń maszynowa, wprowadzona 1891, kaliber 6,515 mm, strzelająca gł. ogniem ciągłym, 1500 pocisków na minutę; rozróżnia się: ciężki km (ckm), lekki km (lkm), ręczny km (rkm), wielokalibrowy km (wkm). Kara Bogaz Goł, zatoka we wsch. części M. Kaspijskiego; głęb. 4-7 m, zasolenie od ok. 300‰ do stanu nasycenia; eksploatacja mirabilitu (sól glauberska). K arabük, m. w pn. T urcj i ; 46 t ys. mieszk. (1965); gł. w kraju ośr. hutnictwa żel.; przemysł chemiczny. Karacaoğlan [karadżaoghłan], 1606(?)79(?), tur. poeta — aszyk; poezje lir. i dydaktyczne. karacena, pancerz z łusek metal, na podkładzie ze skóry; używany w starożytności i średniowieczu w Polsce w 2 pol. XVII w. Karachanidzi, pierwsza muzułm. dynastia tur., zał. przez Satuk Bogra Chana, panowała 933-1212 we wsch. Turkiestanie i pd. części gór Tien-szan; stolice: Kaszgar i Bałasagun; na pocz. XII w. państwo K. osłabione przez Seldżuków. Karaczajewsk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, w Karaczajsko-Czerkieskim O A, nad Kubaniem; 75 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., włókienniczy. Karaczajowie, ludność KaraczajskoCzerkieskiego ÓA; ok. 90 tys.; język z tur. rodziny językowej. Karaczajsko-Czerkieski OA, obwód autonomiczny w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, na przedgórzu Kaukazu; 14,1 tys, km2, 345 tys. mieszk. (1970); ośr, adm. Czerkiesk; wydobycie węgla i rud poli-metalicznych; uprawa zbóż, słonecznika, buraków cukr.; hodowla. karaczany (Blattodea), rząd owadów; ok. 3,5 tys. gat., w Polsce 15; mają 2 pary skrzydeł; narządy gębowe gryzące; przechodzą przeobrażenie niezupełne; wszystkożerhe, aktywne gł. nocą; liczne gat. synantropijne, np. karaluch, prusak. Karaczi (ang. Karachi), największe m., ośr. przem. i port mor. Pakistanu, w Pakistanie Zach., ośr. adm. okręgu K.; 1948-59 stol. Pakistanu; 2,9 mln mieszk. (1968); różnorodny przemysł (gł. włók., maszyn,, stoczn., rafinacja ropy naft., hutnictwo żel.); uniwersytet. K araczok, ośr. wydobycia ropy naft. w pn.-wsch. Syrii. Kara-dag, masyw wulkaniczny na Płw. Krymskim (Ukr.SRR), nad M. Czarnym; wys. do 574 m. K ara-daria, rz. w Kirgis. i Uzb.SRR; dł. 318 km; po połączeniu z Narynem tworzy Syr-darię. kara dodatkowa, kara wymierzana tylko obok kary zasadniczej (np. pozbawienie praw publ., konfiskata mienia). kara dyscyplinarna, kara za uchybienie obowiązkom służbowym, wymierzana przez przełożonego lub specjalny organ dyscyplinarny. Karadžić VUK, 1787-1864, serb. językoznawca, etnograf; czł. wielu akad. nauk.; twórca współcz. serbochorw. języka lit., reformator pisowni; autor gramatyki i

słownika języka serb.; zbiory pieśni lud. i bajek, przekład N. Testamentu, pisma polemiczne i historyczne. Karadziordziewicze, dynastia książęca (od 1808), następnie król. w Serbii; zał. prz e z J e rz e go Cz arne go; ost at ni K., Piotr II, zdetronizowany 1945. Karadż, m. w Iranie, w pobliżu Teheranu, nad rz. K.; 43 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr., metal.; miejscowość wypoczynkowa; na pn.-wsch. od K. hydrowęzeł K. Karaffa-Korbut KAZIMIERZ, 1878-1935, lekarz higienista; prof. uniw. w Wilnie; założyciel i red. „Archiwum Higieny"; publikacje z higieny pracy, statystyki sanitarnej i in.; Zarys higieny... karafka, ozdobna butelka szklana, do użytku stołowego; znana od XV w., w bogatej formie dekoracyjnej od XVIII w. karafułka, muz. →żabka. karagana syberyjska (Caragana arbores-cens), błędnie zw. akacją syberyjską; krzew ozdobny z rodziny motylkowatych; pochodzi z Mandżurii i Syberii; kwiaty żółte; w Polsce używana na żywopłoty. K araganda, m. obw. i duży ośrodek przem. w Kazach.SRR; 522 tys. mieszk. (1970); eksploatacja węgla kam., przemysł maszyn., mat. bud., chem.; wielka elektrownia cieplna. Karagandzkie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla (gł. kam.) w pn.-wsch. części Kazach.SRR; szybki rozwój po 1930, a zwł. od II wojny świat.; gł. ośrodki: Karaganda, Sarań, Abaj. karagen (,,mech irlandzki"), surowiec z plech krasnorostów: chrząstnicy i gigar-tyny (pn. Atlantyk); stosowany w lecznictwie (środek powlekający), przemyśle spoż. (np. do otrzymywania galaret), włók., farm. i papierniczym. Karagije, najgłębsza depresja w ZSRR, na płw. Mangyszłak; 132 m p.p.m. Karagijska Wyspa, wyspa na M. Beringa, na wsch. od Kamczatki (Ros.FSRR); ok. 2 tys. km2; górzysta; myślistwo, hodowla zwierząt futerkowych. karagöz [-göz]: 1) tur. teatr cieni; 2) lalka z tego teatru. Karaibowie →Karibi. Karaibska Federacja →Indii Zachodnich Federacja. Karaibskie Góry, pasma górskie w Wenezueli, wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego; wys. do 2765 m; częste trzęsienia ziemi; kaktusowe zarośla i sawanny. Karaibskie Morze, część O. Atlantyckiego, między obszarem kontynent. Ameryki Pd. i Środk. a Małymi i Wielkimi Antylami; pow. 2754 tys. km2, głęb. do 7680 m (Rów Kajmański), zasolenie ok. 36‰; gł. port Maracaibo. K araib ski P rąd, cie pł y prąd mor. na M. Karaibskim; płynie z pd.-wsch. na pn.-zach. do Zat. Meksykańskiej; prędkość 1-3 km/godz. K araikkal (fr. Karikal), m. w pd. Indii (Puttuczczeri), w delcie Kaweri; 22 tys. mieszk. (1961); wraz z przyległym obszarem stanowiło do 1954 kolonię francuską. karaimi, odłam judaizmu; rozwinął się w VII-VIII w. w Iraku (gł. Anan ben Dawid); od XIV w. rozprzestrzeniali się w Europie, potem w USA; uznają St. Testament, odrzucają Talmud. K araimi, grupa etniczna pochodzenia tur., mieszkają w Polsce, ZSRR, Turcji, Egipcie; ogółem ok. 12 tys.; język karaimski. karaimski język, z kipczackiej grupy języków tur., język Karaimów; odmiany: wsch. (Krym) i zach. (dialekty: trocki i łucko-halicki); literatura od XVII w., w piśmie hebr., obecnie w łac. i rosyjskim. Karajan [ka:-] HERBERT VON, ur. 1908, wybitny dyrygent austr., o świat, sławie, kierował m.in. orkiestrą Berliner Philharmoniker, Wiener Philharmoniker, Operą w Wiedniu. karaka (karraka), duży statek żaglowy z XV-XVI w., używany zarówno do celów

woj., jak i handl.; 3- lub 4-masztowy, z ożaglowaniem łac, charakterystyczny wystający poza dziób kasztel przedni oraz wysoki wielopokładowy kasztel rufowy; budowany gl. w Portugalii. karakal (ryś stepowy, Felis caracal), drapi e ż ni k z rodz i ny kot ów; dł . do 1 m i ogona do 25 cm; na uszach „pędzelki" włosów; obszary pustynno-stepowe Afryki i Azji. Karakalla, 188-217, cesarz rzym. od 211; zabił brata, Getę, i kazał stracić wielu jego stronników; 213 nadał prawa obywatelstwa rzym. prawie całej wolnej ludności. Karakalli termy, jedne z największych i najokazalszych łaźni staroż. Rzymu; wzniesione przez Karakallę; obecnie w ruinie. Karakałpacka ASRR, republika autonomiczna w zach. części Uzb.SRR; 165,6 tys. km2, 702 tys. mieszk. (1970); stol. Nukus; uprawa gł. bawełny; hodowla owiec karakułowych i jedwabników. Karakałpacy, lud pochodzenia tur., mieszkańcy Karakałpackiej ASRR, również w Kazach, i Turkm.SRR; łącznie ok. 2 mln; rozwinięte rzemiosło (wyrób dy wanów); bogaty folklor. karakol, w XVI-XVII w. forma taktyki jazdy zachodnioeur.; po oddaniu salw z broni palnej szeregi wycofywały się na tyl kolumny w celu ponownego załadowania broni. Karakorum, staroż. miasto w Mong. Republice Lud., w dolinie rz. Orchon; zbudowane w XIII w., siedziba Czyngis-chana; zachowane mury miasta; w zabytkowym zespole świątyń buddyjskich — muzeum. K arakorum, ł ańcuch górski w I ndi i i Chinach, między Himalajami i Kunlunem, drugi pod względem wysokości na Ziemi; dł. ok. 800 km; 4 szczyty ponad 8000 m (Czogori 8611 m); gł. pasma: Batura Mustagh, Baltoro Mustagh; rzeźba alpejska; granica wiecznego śniegu na wys. ok. 5900 na pn. i 4700 m na pd.; silnie zlodowacony. Karakozow DMITRIJ W., 1840-66, rewolucjonista ros.; 1866 dokonał nieudanego zamachu na Aleksandra II; stracony. K ara-kul, bezodpływowe jezioro w ZSRR, 2w Pamirze, na wys. 3914 m; pow. 364 km , głęb. do 236 m. karakuł, rasa owiec tłustoogoniastych pochodząca z zach. Turkiestanu; ze skórek jagniąt — cenne futra, z wełny dorosłych — dywany; kilka odmian barwnych. karakuły, futro ze smuszek karakułowych lub jego imitacja z mniej cennych, lecz odpowiednio uszlachetnionych skór zwierząt futerkowych, np. owczych. →kambar Kara-kum, pustynia w Turkm.SRR, na zach. od Amu-darii; pow. ok. 300 tys. km2; piaszczysta, miejscami gliniasta; roczna suma opadów 70-150 mm; pastwi ska; na pd. Karakumski Kanał; wydoby cie gazu ziemnego. ^ Karakumski Kanał, kanał w Turkm.SRR, nawadniający pd. część pustyni Kara-kum; dł . ponad 1000 km ( od Amu-dari i do M. Kaspijskiego). karakurt (Latrodectus tredecimguttatus), jadowity pająk wielkości krzyżaka; ciemny, niekiedy w czerwone plamy; pd. Europa, pn. Afryka, zach. Azja; ukąszenia groźne i dla człowieka. Karalijczew ANGEŁ , ur. 1902, pisarz b u ł g. ; o p o w i a d an i a o t e m a t yc e h i s t . i współcz. ukazujące życie wsi bułg. (Worek z tykwami). karalność: 1) zabronienie przez ustawę określonego zachowania pod groźbą sankcji kamei; 2) informacje dotyczące skazań zapadłych w przeszłości wobec określonei osoby. karaluch (Blatta orientalis). brunatnoczarny owad synantropijny, dł. do 3 cm; niszczy produkty żywnościowe, zwł. w kuchniach, magazynach. kara łączna, kara wymierzana w razie skazania za kilka przestępstw, popełnio-

karbonaryzm polski 499 nych zanim zapadł pierwszy wyrok co do któregokolwiek z nich; podstawą wymiaru k.ł. są kary wymierzone za poszczególne przestępstwa. Karamaj (Kelamai), m. w Chinach (Sinciang-Ujgur), w Kotlinie Dżungarskiej; 43 tys. mieszk. (1958); wydobycie ropy naftowej. Karamanlis KONSTANDINOS, ur. 1907, prawicowy polityk gr.; przywódca (do 1963) Unii Nar. Radykalnej (ERE); 195563 premier. kara maść, czarna barwa sierści, grzywy i ogona konia. karambol, niespodziewane, gwałtowne zderzenie, potrącenie się. karambol, gry bilard rozgrywany 3 kulami (bilami) na stole bez otworów; punktuje się uderzenie bili zagranej kijem w dwie pozostałe; także nazwa tego uderzenia. Karamitew APOSTOŁ, ur. 1924, bułg. aktor teatr, i film.; role m.in. w filmach: Rycerz bez zbroi, Biały pokój. Kara Mustafa, ok. 1620(?)-8S, wielki wezyr tur.; 1683 dowódca tur. wyprawy na Wiedeń, rozgromionej przez Jana III Sobieskicgo. Karamzin NIKOŁAJ M., 1766-1826, ros. pisarz i historyk; czołowy przedstawiciel sentymentalizmu w literaturze ros.; powieści i opowiadania {Biednaja Liza); gł. praca hist. Historia państwa rosyjskiego, głosząca kult samowładztwa. karapaks (carapax), grzbietowa część pancerza skorupiaków i żółwi; k. żółwi — puklerz z kostnych płytek, u większości gat. pokrytych tarczkami rogowymi. kara porządkowa, kara wymierzana przez sąd za naruszenie porządku na sali sądowej albo za niedopełnienie obowiązków procesowych (np. przez świadka). karasie (Carassius), ryby z rodziny karpiowatych; 2 gat., do 35 cm dł.; muliste wody słodkie Eurazji; nieliczne; hodowane; formy akwaryjne — złote rybki. Karasiński ADAM, 1868-1920, kompozytor; popularne walce (Francois), polonezy, mazury. Karasiński LEON, 1879-1945, mechanik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny wytrzymałości materiałów; zginął w obozie hitlerowskim. Karasiński ZYGMUNT, ur. 1898, syn Adama, kompozytor; muzyka rozrywkowa, film., wiele popularnych piosenek. Karasławow GEORGI, ur. 1904, pisarz bułg.; powieści (Synowa) i opowiadania (Historie wiejskie) ukazujące walkę klasy robotn. z systemem kapitalist. oraz przemiany na wsi bułgarskiej. Karasu (Eufrat Zachodni), rz. w Turcji, jedna ze źródłowych rzek Eufratu; dł. 460 km. Karaś MIECZYSŁAW, ur. 1924, językoznawca, polonista i slawista; prof. Uniw. Jag.; prace z dialektologii i onomastyki pol. i słow. (Polskie dialekty Orawy); redaktor Małego atlasu gwar polskich i Słownika gwar polskich. kara śmierci, w PRL kara o charakterze wyjątkowym, przewidziana za najcięższe zbrodnie; za przestępstwo zagrożone tą karą można orzec karę 25 lat pozbawienia wolności. karat: 1) k. metryczny, kr, jednostka masy stosowana w obrocie kamieniami szlachetnymi i perłami; 1 kr — 200 mg — = 2·10-4 kg; 2) dawna miara zawartości złota w stopie; czyste złoto odpowiadało 24 k., stop pierwszej próby — 23 k. ) ( 23 24 złota , drugiej — 18 k., trzeciej — 13 k. Karatau, m. w Kazach.SRR (obw. dżambulski); 27 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji bogatych złóż fosforytów. Kara-tau, góry w Kazach.SRR, pn.zach. odgałęzienie Tien-szanu; dł. 420 km; wys. do 2176 m; wydobycie fosforytów, rud ołowiu, cynku. Karatepe (staroż. Asitawanda), staroż.

m. w Cylicji (Turcja), ruiny twierdzy późnohetyckiej z VIII w. p.n.e. (brama z ortostatami); napisy dwujęzyczne fenicko-hetyckie, które dopomogły zbadać język luwijski hieroglificzny. Karatkiewicz UŁADZIMIR, ur. 1930, białorus. poeta i pisarz; liryka pejzażowa; opowiadania poświęcone życiu młodego pokolenia; tłumacz m,in. Mickiewicza. kara umowna, odszkodowanie z góry zastrzeżone w umowie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego; w PRL k.u. ma szczególne zastosowanie w umowach między jednostkami gospodarki uspołecznionej. Karawajewa ANNA A., ur. 1893, pisarka ros.; trylogia woj. Ojczyzna ukazująca walkę narodu radz. z hitlerowską agresją, szkice z życia ZSRR. karawan, pojazd zaprzęgowy lub mech., zwykle ozdobny, do przewożenia ciał zmarłych. karawana, grupa pielgrzymów lub kupców dla bezpieczeństwa podróżujących wspólnie, gł. na wielbłądach, przez pustynie i stepy Azji i Afryki; obecnie, obok k. zwierząt jucznych, także zmotoryzowane. karawaning, samochód przerobiony na wędrowny domek campingowy. Karawanki, pasmo górskie w Alpach Wsch.. na granicy austr.-jugosł.; wys. do 2236 m (Hochstuhl); linia kol. KlagenfurtLublana (na dł. 8 km w tunelu). karawanseraj (chan), miejsce postoju karawan na szlakach podróżnych muzułm. Wschodu; najprostszy k.: budynek z podwórzem, podzielony na 3 części; znany od starożytności, rozpowszechniony od IX w. karawela, jednopokładowy żaglowiec z XV-XVIIX w., o wysokich kasztelach na dziobie i rufie, 3masztowy: 2 przednie z ożaglowaniem rejowym, tylny z łacińskim. Karawełow LUBEN, 1837-79, bułg. działacz polit. i pisarz; 1868 przewodn. Bułg. Rewol. Centr. Komitetu; twórca realistycznej prozy bułgarskiej. Karawełow PETKO, 1843-1903, polityk bułg.; wielokrotny premier: 1880-81, 1884-86. 1901-02; po obaleniu Aleksandra I Battenberga członek regencji. kara zasadnicza, kara orzekana samoistnie (tzn. taka, która może w wyroku figurować sama) w PRL; pozbawienie wolności, ograniczenie wolności, grzywna; k.z. o charakterze wyjątkowym jest kara śmierci. kara zastępcza, w prawie pol. kara pozbawienia wolności wymierzana na wypadek nieuiszczenia w terminie grzywny; 1 dzień pozbawienia wolności jest równoważny grzywnie od 50 do 150 zł. karb, wycięty znak (kreska, rysa itp.) zwykle rejestrujący liczbę czegoś; nacięcie wklęsłe lub wypukłe, nacięcie zębate. karb, techn. wgłębienie, otwór lub inna nagła zmiana przekroju elementu konstrukcyjnego; zmniejsza wytrzymałość elementu, zwł. na obciążenie przemienne. Karbala, m. w środk. Iraku, ośrodek adm. prow. K., w dolinie Eufratu; 83 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók.; ośr. kultu rel. szyitów; miejsce pielgrzymek — grobowiec (koniec VII w.) i meczet grobowy (kilkakrotnie przebudowywany) imama al-Husajna (wnuka Mahometa). karbamid → mocznik. karbaminiany, pochodne nieznanego w stanie wolnym kwasu karbaminowego H2N—COOH; najważniejsze są estry (ure-tany) H2N— COOR, amid zw. mocznikiem H2ŃCONH9 i hydrazyd, zw. semikarbazydem H2N—NH— CONH2. karbazol (dwubenzopirol) C12H9N, trójpierścieniowy związek heterocykliczny; kryształy; łatwo sublimuje; stosowany m.in. do produkcji barwników kadziowych.

karbid →wapnia węglik. karbidy →węgliki. karbikowatość, naturalna falistość włókien wełn. lub mechanicznie nadana włóknom sztucznym; polepsza m.in. ich właściwości przędne. karbinol →metanol. karbinole, rzadko używana nazwa alkoholi jednowodoro tlenowych R—CH2—OH, np. gdy R oznacza metyl —CH3, to związek (etanol) nosi nazwę metylokarbinolu. karbochemia (koksochemia), chemia i technologia związków org., otrzymywanych z węgla kam. i brunatnego. karbocykliczne związki, związki org,, których pierścienie zbudowane są wyłącznie z atomów węgla; dzielą się na związki alicykliczne i aromatyczne. karbohydrazy, dawna nazwa hydrolaz glikozydowych. karboksybiotyna, połączenie biotyny (prostetyczna grupa enzymów) z dwutlenkiem węgla, który w tej formie bierze udział w wielu reakcjach karboksylacji. karboksyhemoglobina, jasnoczerwone, trwałe połączenie tlenku węgla z atomami żelaza hemoglobiny. karboksylazy, nazwa potoczna enzymów katalizujących przyłączenie dwutlenku węgla z utworzeniem grupy karboksylo-wej. karboksylowa grupa, jednowartościowa grupa funkcyjna —COOH, charakterystyczna, dla kwasów karboksylowych; w wyniku dysocjacji elektrolitycznej odszczepią jon wodorowy H+ , który może być zastąpiony jonami metalu (tworzenie soli). karboksylowe kwasy, związki org. mające w cząsteczce jednowartościowa grupę karboksylowa —COOH połączoną z rodnikiem alifatycznym (kwasy tłuszczowe), alicyklicznyrn, aromatycznym lub heterocyklicznym; istnieją kwasy jedno- i wielokarboksylowe; k.k. mogą też zawierać inne grupy funkcyjne (np. aminokwasy, hydroksykwasy); k.k. tworzą z zasadami sole, z alkoholami estry. karboksypeptydazy, enzymy (egzopeptydazy) katalizujące reakcje hydrolitycznego odszczepienia aminokwasu od tego końca łańcucha peptydów (i białek), przy którym znajduje się grupa karboksylowa. karbol →karbolowy kwas, fenol. karbolina sadownicza, środek owadobójczy (insektycyd) otrzymywany ze smoły węglowej (zawiera m.in. fenol, krezole); stosowany w sadownictwie; trujący dla ssaków. karbolowy kwas (karbol), potoczna nazwa roztworu fenolu, stosowanego jako środek odkażający. karbomycyna (magnamycyna), antybiotyk z grupy makrełldów, .wytwarzany przez promieniowce Streptomyces halstedii, stosowany w leczeniu zakażeń dróg oddechowych i moczowych. karbon, piąty okres paleozoiku, od ok. 350 do ok. 270 mln lat temu; dzieli się na 2 epoki: k. dolny i k. górny (osady łupkowe z pokładami węgla kam., zw. k. produktywnym); ruchy górotwórcze, zw. orogenezą hetcyńską; pojawienie się gadów, liczne owady; ogromny rozwój paprotników, które dały początek złożom węgla. karbonado, minerał, czarna, drobnoziarnista odmiana diamentu ; używany w wiertnictwie. karbonaryzm, tajny ruch polit. przeciw absolut yz mowi w E uropie w 1 poł . XIX w.; rozpowszechniony gł. we Francji i pd. Włoszech;, nazwa od wł. wypalaczy węgla drzewnego (w ich szałasach ukrywali się zbiegowie polit.). karbonaryzm polski (węglarstwo), przeniesiony z Włoch w 1. 20-ych XIX w.; na emigracji polistopadowej dwa ogniska: w Paryżu i Besancon, podległe Namiotowi Nar. Pol. (T. Krępowiecki); początkowo ruch nar., po 1831 radykalny społecznie o akcentach utopijnych; po 1835 zanikł.

500 karbonatyzacja karbonatyzacja, proces przeobrażania różnych minerałów (gł. krzemianów) w węglany pod działaniem dwutlenku węgla i wody; zachodzi w skorupie ziemskiej wskutek np. procesów hydrotermalnych. karbonit, górn. materiał wybuchowy zawierający nitroglicerynę, azotan amonu i dodatki obniżające temp. i wielkość płomienia przy wybuchu; stosowany w kopalniach, w których nie występuje metan. karbonizacja., chem. → zwęglanie. karbonizacja, włók. usuwanie z surowej wełny, przeznaczonej do przędzenia, zanieczyszczeń pochodzenia roślinnego przez ich chem. rozkład (hydrolizę kwasami). karbonylki, związki tlenku węgla CO z niektórymi metalami, np. żelazem, niklem; .silnie trujące; ogrzewane rozkładają się na metal i tlenek węgla; służą do otrzymywania b. czystych metali, niektóre są katalizatorami w syntezie organicznej. karbonylowa grupa, dwuwartościowa grupa =O charakterystyczna dla ketonów; wchodzi ponadto w skład grupy aldehydowej i karboksylowej. karbonylowa liczba, miara zawartości aldehydów i ketonów w badanej próbce. karborund → krzemu węglik. karborundowe wyroby ogniotrwałe, wyroby o ogniótrwałości powyżej 1800°, których gł. składnikiem jest karborund; stosowane m.in. do budowy ceram. pieców. karboryzator (karburyzator), środek nawęglający w procesie nawęglania stali; rozróżnia się k. stałe, ciekłe i gazowe. Karbowiak ANTONI, 1856-1919, historyk, pedagog; nauczyciel w Wadowicach i Krakowie, prof. Uniw. Jag.; jeden z pionierów historii wychowania w Polsce. Karbowski JÓZEF, 1888-1956, aktor, reżyser, dyr. teatrów, pedagog; role i przedstawienia w teatrach wielu miast, od 1931 gł. w Krakowie. karbowy, niższy oficjalista dworski nadzorujący roboty polowe i in. w dawnym folwarku feud. i kapitalist.; zw. też gumiennym. karbromal (adalina), pochodna mocznika; środek uspokajający i nasenny. karbunkuł (czyrak mnogi), med. zapalenie ropne i martwica licznych sąsiadujących torebek włosowych, okolicznej skóry oraz tkanki podskórnej; częste powikłanie cukrzycy. karbunkuł, rzem. artyst. dawna nazwa kamieni szlachetnych barwy czerwonej (rubin, granat); w XIX w. nazwa rubinu. karburator → gażnik. Karcag [korcog], m. w środk. Węgrzech; 24 tys, mieszk. (1967); przemysł spożywczy. karcer: 1) cela karna w więzieniu; więzienie; 2).potoczna nazwa kary dyscyplinarnej w zakładzie karnym odbywanej w osobnej celi pozbawionej okna i pryczy; 3) daw. karne odsiadywanie ucznia w szkole. karcinotron, lampa elektronowa o fali wstecznej stosowana jako generator. Karczew, m. w pow. otwockim, woj. warsz., w dolinie Wisły; 6,9 tys. mieszk. (1968); przemysł mięsny, chem.; późnobarok. kościół (XVIII w.); prawa miejskie 1548 (do 1869) i 1959. — W okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje, w których zginęło ponad 1 tys, mieszk. (ok. 25%). Karczewska WANDA, ur. 1913,\ pisarka; powieści i opowiadania o tematyce psychol.-obyczajowej (Ludzie spod żagli, Wizerunek otwarty), zbiory wierszy, dramaty. Karczewski WACŁAW → Jasieńczyk Marian. karczma (oberża, zajazd), budynek zwykle przy uczęszczanych traktach, miejsce wyszynku, spotkań ludności oraz dom zajezdny dla podróżnych; w Polsce wznoszono k. drewn., od poł. XVIII w. — murowane. Karczmarewicz BARBARA, ur. 1910, tancerka, pedagog; primabalerina oper w

Warszawie, Bytomiu i (od 1949) w Poznaniu. karczoch (Cynara scolymus), bylina warzywna z rodziny złożonych, pochodzenia śródziemnomor.; jadalny, soczysty osadnik kwiatostanu z listkami okrywowymi, karczowanie, leśn. wydobywanie pniaków z korzeniami po ściętych drzewach, w celu ułatwienia prac nad odnowieniem lasu i pozyskania karpiny. karczownik, leśn. ręczne lub mech. (np. ciągnikowe) urządzenie do karczowania pniaków z częścią grubych korzeni po ścince drzew. karczownik (Arvicola terrestris), zool. eurazjat., drobny gryzoń- podgryza korzenie roślin, którymi się żywi; pospolity szkodnik sadów i upraw leśnych. Karczówka, wzgórze w G. Świętokrzyskich, w Grzbiecie Kadzjelniańskim, w zach. części Kielc; 318 m; rezerwat przyrody (140-letni las sosnowy); ślady dawnych kopalń rud miedzi i ołowiu. kard {Cynara cardunculus), bylina warzywna z rodziny złożonych, pochodzenia śródziemnomor.; jadalne (jak szparagi) mięsiste ogonki liściowe i nerwy gł. liści, kardacz, ostra szczotka do czyszczenia skóry koni i bydła. kardamon, bot. nazwa zielnych roślin tropik, (gł. azjat.) z rodzaju Alpinia i Elettaria, których owoce lub kłącza, po wysuszeniu, są używane jako przyprawy, K ardamonowe Góry (Phom Krayanh), góry na Płw. Indochińskim (Kambodża, Syjam); wys. do 1744 m (Sangko); lasy tropikalne. Kardamonowe Góry (Elamala), pd. część Ghatów Zach. (India); wys. do 2019 m (Kottajmalaj). kardan →Cardana przegub. Kardelj EDVARD, ur. 1910. jugosł. działacz ruchu robotn., polityk; w czasie II wojny świat, jeden z organizatorów walki narodowowyzwoleńczej; 1945-53 min. spraw zagr.; 196S-87 przewodn. Skupsztiny; od 1969 czl. Prezydium i Komitetu Wykonawczego ZKJ. kardenozyna, preparat stosowany w leczeniu m.in. niedomogi krążenia, w dusznicy bolesnej, po zawale serca. kardiamid, lek pobudzający ośrodkowy układ nerwowy, gh ośr. naczynioruchowy i oddechowy; stosowany m.in.: w przypadkach zapaścL w zatruciach tlenkiem węgla, barbituranami, alkoholem, narkotykami. kardiazol, lek pobudzający ośrodkowy układ nerwowy, gł. ośr. naczynioruchowy i oddechowy; stosowany m.in. w przypadkach zapaści, śpiączki mocznicowej, zatruć. Kardica, m. w Grecji (Tesalia), ośr. adm. nomosu K.; 24 tys. mieszk. (1961). kardiochirurgia, dział chirurgii obejmujący operacyjne leczenie wad wrodzonych i nabytych oraz urazów serca i wielkich naczyń krwionośnych. kardiograf, med. aparat wyposażony w specjalny balonik z powietrzem, wprowadzany do przedsionka serca drogą cewnikowania lub do przełyku, na wysokość serca, w celu rejestrowania fali skurczów serca. kardiograf (kardioidograf), techn. przyrząd do określenia kardioid, rodzaj cykloidografu. kardiografia, metoda badania czynności serca, polegająca na rejestrowaniu w postaci wykresu (kardiogramu) fali skurczów serca. kardiogram, zapis (w postaci krzywej) fali skurczów serca uzyskany z kardiografu. kardioida, epicykloida, dla której r = R. kardiol, preparat ziołowy, stosowany w leczeniu osłabienia mięśnia sercowego, zaburzeń czynnościowych serca na tle nerwicowym, niedomogi krążenia. kardiologia, dział medycyny wewn. zajmujący się fizjologią oraz schorzeniami serca i naczyń krwionośnych.

kardiowersja, zabieg leczn. stosowany w przypadkach częstoskurczu napadowego lub migotania przedsionków, polegający na jednorazowym, krótkotrwałym zadziałaniu na organizm prądem stałym, powodującym przywrócenie prawidłowego rytmu pracy serca. kardynalna liczba, moc zbioru, jedno z podstawowych pojęć teorii mnogości; każdemu zbiorowi jest przyporządkowana l.k., przy czym zbiory równoliczne mają przyporządkowaną tę samą l.k.; np. zbiorowi skończonemu o n elementach odpowiada l.k, n; każdemu zaś zbiorowi nieskończonemu równolicznemu ze zbiorem liczb naturalnych przyporządkowuje się l.k. zwaną alef zero kardynalne prawa, w Polsce w XVII i XVIII w. podstawowe zasady ustroju pań stwa; obejmowały m.in. wolną elekcję, li berum veto, nietykalność osobistą szlachty i poddaństwo chłopów; ostatecznie usta lone 1768 i poddane pod gwarancję Rosji. kardynalny, główny, zasadniczy, podstawowy, fundamentalny. kardynał, rel. w kościele kat. najwyższa po papieżu godność kośc; kolegium k. dokonuje wyboru papieża; zewn. oznaki godności: purpurowy płaszcz i kapelusz. kardynał (Richmondena cardinalis), zool. amer. ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych, ok. 23 cm dŁ; upierzenie czerwone, okolice dzioba i podbródka aksamitnoczame; żywi się nasionami i jagodami; często hodowany w klatkach. kardynałek (Tanichthys albonubes), ryba z rodziny karpiowatych, do 4,5 cm dł.; barwna; strumienie pd. Chiń; akwariowy. Karejma, m. w pn. Sudanie, nad Nilem; ok, 6 tys. mieszk.; przemysł spoż.; ośr. turyst. (w pobliżu ruiny staroż. m. Napata). Karelidy, łańcuch górski powstały w proterozoiku na obszarze Fennoskandii; później uległ denudacji. Karelowie, lud spokrewniony z Finami, gł. w Karelskiej ASRR, także w Finlandii; ok. 300 tys.; rolnictwo, hodowla, rybołówstwo; rozwinięte rzemiosło; język karel ski. Karelska ASRR (Karelia), republika autonomiczna na pn.-zach. Ros.FSRR; 172,4 tys. km2, 714 tys. mieszk. (1970); stol. Petrozawodzk; nizinna; dużo jezior (Ładoga, Onega) i lasów (85% pow.); przemysł drzewny i celulozowo-papiern.; rybołówstwo.. karelski język, z grupy ugrofiń., język Karelów w Finlandii i w Karelskiej ASRR; zróżnicowane dialekty; nie ma formy literackiej. Karen, stan autonomiczny w pd.-wsch. Birmie, przy granicy z Syjamem; 28,8 tys. km2, 578 tys. mieszk. (1957), gł. Karenowie; ośr. adm. Phaan. karencja, określony w czasie okres wyczekiwania. karencja, praw o okres pfacenia składek ubezpieczeniowych, który musi upłynąć, aby powstało prawo do roszczeń. karencja, roln. okres od zastosowania chem. środków ochrony roślin, do zbioru roślin, zapobiegający zatruciu przy spożywaniu płodów rolnych. karencja, sport ustalony przepisami okres od daty skreślenia zawodnika z macierzystego klubu do chwili nabycia prawa występowania w nowym klubie. Karenowie, mniejszość nar. w Birmie i Syjamie; ok. 2 mln; rolnictwo, hodowla; mają autonomiczny stan Karen w Birmie. karesy, pieszczoty, czułości, umizgi. kareta: 1) pojazd 4-kołowy na resorach, 2-, 4- lub 6-konny, z nadwoziem w kształcie zamkniętego pudła z oknami, na 2 osoby (k. coupe) lub 4; wprowadzony w pocz. XIX w.; 2) całkowicie kryte nadwozie sa mochodu osobowego. karetka, mała 1-konna kareta do wynajmowania za opłatą, używana w Europie w X1X-XX w., m.in. p.n. brougham (W. Brytania) i fiakier.

karłowicki pokój 501 karetka, mech. używana niekiedy nazwa przesuwanego elementu lub zespołu w maszynie, np. część maszyny do pisania, w której osadzony jest wałek. karetta (bissa, Caretta caretta), żółw mor., do 1 m dł.; pancerz płaski; ciepłe morza, pojawia się również w M. Śródziemnym; mięso i jaja jadalne. Karewicz E MIL, ur. 1923, aktor; występy m.in. w teatrach łódź. i warsz.; role film. i telewizyjne (Bruner — Stawka większa niż życie). Karge JÓZEF, 1823-92, generał, językoznawca; od 1851 w USA; w wojnie secesyjnej w armii Północy; od 1865 komendant okręgu Missisipi; 1871-92 prof. uniw. w Princeton. K argowa, m. w pow. sulechowskim, woj. zielonogórskim; 2,7 tys. mieszk. (1968); fabryka wyrobów cukierniczych; prawa miejskie 1661. — W 1919 opanowana przez powstańców wielkopol., decyzją traktatu wersalskiego należała (do 1945) do Niemiec; w czasie działań woj. 1945 znacznie zniszczona. Karia, w starożytności kraina w pd.-zach. Azji Mn., zamieszkana przez Karyjczyków; od XI w. p.n.e. kolonizacja gł.; od 545 pod rządami Persji, potem Macedonii i Syrii, od 129 p.n.e. włączona do rżym. prow. Azji. kariatyda, posąg kobiecy używany jako podpora arch., gł. zamiast kolumny; stosowany w porządku jońskim (Erechtejon) i w nowoż. architekturze. Kariba, hydrowęzeł na rz. Zambezi, na granicy Rodezji i Zambii; obejmuje zaporę wys. 2126 m, zbiornik wodny o pow. 5200 km (jeden z największych w świecie) i elektrownię wodną o mocy 600 MW (planowana rozbudowa). Karibi (Karaibowie), Indianie Ameryki Pd. (m.in. w Wenezueli, Kolumbii, Brazylii); ok. 150 tys.; wiele dawnych zwyczajów. karibu (Rangifer tarandus caribou), północnoamer. renifer, większy od eur.; zamieszkuje tundry i lasy; udomawiany rzadko. Kariejew NIKOŁAJ I., 1850-1931, historyk ros.; prof. uniw. w Warszawie i Petersburgu, czł. AU; uznanie eur. przyniosły mu prace o historii chłopów we Francji; badacz dziejów Polski Upadek Polski w literaturze historycznej. kariera, socjol.: 1) przebieg pracy zawodowej człowieka w ciągu jego życia; 2) przechodzenie jednostki od pozycji niżej cenionych do pozycji wyżej cenionych w danym społeczeństwie. karierowicz, człowiek mający za gł. cel w życiu zrobienie kariery i dążący do osiągnięcia tego celu bez żadnych skrupułów, za wszelką cenę. Kari Hafez Abdullah, 1868-1943, afgań-ski poeta i filolog; zbiory poezji, gramatyka języka pers. (farsi kabuli), podręczniki, antologia poezji perskoafgańskiej. Karimata, cieśnina na O. Spokojnym, między wyspami Borneo a Belitung; łączy M. Jawajskie z M. Południowochińskim; najmniejsza szer. ok. 210 km, głęb. do 36 m. Karinski M ICHAIŁ I., 1840-1917, ros. logik i filozof; krytyk idealist. systemów filozoficznych. Karinthy [korinti] F RIGYES , 1887-1938, węg. pisarz, satyryk i parodysta, współpracownik pisma „Nyugat"; parodia współcz. pisarzy węg., humoreski (Grunt to dyskrecja), powieści fantastyczne. kariogamia, proces zlewania się dwóch haploidalnych jąder: komórki jajowej i plemnika — w jedno diploidalne jądro zygoty, stanowiący istotę zapłodnienia. kariokinetyczne wrzeciono, genet. → wrzeciono podziałowe. kariokineza, powszechny typ podziału jądra komórkowego, z wyróżnicowaniem się w nim chromosomów; k. somatyczna — mitoza (zw. często skrótowo k.), k. redukcyjna — mejoza.

kariolimfa (sok jądrowy), półpłynna substancja jądra komórkowego, mieszcząca chromatynę i jąderka. kariolka, lekki pojazd 2-kołowy, 1-konny, odkryty, wewnątrz obity zwykle skórą, najczęściej na drewn. resorach; używana w Polsce w 2 poł. XVIII w. karioplazma, substancje i struktury jądra komórkowego (interfazowego — między dwoma kolejnymi podziałami). Karisimbi, wygasły wulkan w masywie Wirunga, na granicy Konga (Kinszasa) i Ruandy; 4507 m. Kari-zade Zija, ur. 1921, poeta afgański; nowatorskie w formie, popularne utwory poet., często śpiewane jako pieśni; pisze w języku perskim. Karjalainen [kar-] AHTI , ur. 1923, fiń. polityk i ekonomista; działacz agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1957-58 min. finansów, 1959 handlu i przemysłu; 1962-63 premier, 1961 i 1964-70 min. spraw zagr., 1970-71 premier. karkas, elektrotechn. korpus cewki elektrycznej wykonany z materiału elektroizolacyjnego — preszpanu, tektury, tworzywa sztucznego. Karkawicas ANDREAS, 1886-1922, pisarz gr.; jeden z pierwszych realistów w literaturze gr.; opowiadania mor., nowele obyczajowe. K arkemisz, staroż. m. nad Eufratem (pn. Syria); ośr. handl. i polit. w II—I tysiącleciu p.n.e.; obecnie ruiny warownego miasta i twierdzy, liczne zabytki sztuki późnohetyckiej. 605 p.n.e. zwycięstwo armii Nebokadnezara II nad wojskami faraona Necho II (Egipt utracił azjat. posiadłości). K arkinicka Zatoka, zat. M. Czarnego, u wybrzeży Płw. Krymskiego; głęb. do 36 m. Karkonoska Przełęcz, obniżenie w środk, części grzbietu Karkonoszy; wys. 1197 m. Karkonoski Park Narodowy, zał. 1959, pow. 5562 ha, w szczytowych partiach pasma Karkonoszy, w pasie przygranicznym (z czes. parkiem nar.) rezerwat ścisły; na wierzchowinie grupy skał fantast. kształtów, polodowcowe kotły i jeziorka, torfowiska wysokie; flora i fauna górska i wysokogórska, subatlantycka i północno-górska, z gat. endemicznymi i reliktami. Karkonosze, najwyższe pasmo górskie Sudetów, w Polsce i Czechosłowacji, między Przełęczą Szklarską a Kowarską; najwyższy szczyt Śnieżka 1602 m; zrównane partie szczytowe; ślady zlodowacenia; Karkonoski Park Narodowy. Karlfeldt ERIK AXEL, 1864-1931, poeta szwedz.; wczesna poezja z inspiracji lud., później liryka, gł. miłosna i religijna. Karlgren BERNARD, ur. 1889, sinolog szwedz.; prof. uniw. w Goteborgu i Sztokholmie; prace z językoznawstwa chiń.; Grammata Serica (rekonstrukcja wymowy starochiń.). K arli, w. w zach. Indii (Maharasztra); w pobliżu zespół świątyń buddyjskich, wykutych w skale (II w. p.n.e.-IV w. n.e.). karliki (Pipistrellus), nietoperze z rodziny mroczków; w Polsce 3 gat., m.in. k. malutki, P. pipistrellus (waży do 8 g) — najmniejszy z krajowych nietoperzy. Karlin, przem. dzielnica Pragi (Czechosłowacja), w pn.-wsch. części miasta. Karlino, m. w pow. białogardzkim, woj. koszalińskim, nad Parsętą; 3,7 tys. mieszk. (1968); fabryka płyt pilśniowych i wiórowych; got. kościół (pocz. XVI w.). — Prawa miejskie w XIII w.; w XIV-XV w. rezydencja biskupów kamieńskich. Karliński FRANCISZEK, 1830-1906, astronom; 1862-1902 dyr. obserwatorium astr. Uniw. Jag.; prace z astronomii, mechaniki nieba, meteorologii i historii astronomii. karliści, we Francji po 1830 stronnicy starszej linii Burbonów (rodziny wypędzonego Karola X); w Hiszpanii od 1833 stronnicy pretendenta do tronu don Carlosa i jego potomków. Karl-Marx-Stadt [k. m. sztat] (do 1953

Chemnitz), m. w pd. części NRD, na przedgórzu Rudaw, ośr. adm. okręgu K.M.-S.; 297 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, metal., elektrotechn., włók.; ośr. kult.-naukowy. Karloman, 715-754, majordom Austrazji i faktyczny jej władca od 741; syn Karola Młota; 747 zrzekł się władzy i osiadł w klasztorze. Karloman, ok. 751-771, syn Pepina Małego, brat Karola W. i jego współrządca (od 768) w państwie Franków; po śmierci K. ziemie jego zajął Karol Wielki. Karlovac, m. w Jugosławii (Chorwacja); 38 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., włókienniczy. Karlovy Vary, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 46 tys. mieszk. (1968); świat, sławy uzdrowisko z gorącymi źródłami (znane dawniej jako Karlsbad); przemysł szklarski. Karlsbad, niem. nazwa czechosł. m. Kar-lovy Vary. karlsbadzka sól, mieszanina soli otrzymana przez odparowanie wód miner, (naturalna) z uzdrowiska Karlovy Vary lub zmieszaniu odpowiednich soli (sztuczna); zawiera m.in. siarczan sodowy i kwaśny węglan sodowy; środek przeczyszczający i żółciopędny. karlsbadzkie postanowienia, 1319, uchwały zjazdu ministrów państw Związku Niem. (z inicjatywy K. Metternicha); cel: zdławienie ruchu nar. i demokr. szerzącego się w Niemczech po 1815. Karlskoga [-ku:ga], m. w środk. Szwecji; 39 tys. mieszk. (1969); przemysł zbrojeniowy, hutnictwo żelaza. Karlskrona [-kru:nal, m. i port w pd. Szwecji, nad M. Bałtyckim, ośr. adm. okręgu Blekinge; 37 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., drzewny. Karlsruhe [karlsru:ə], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), na Niz. Górnoreński e j , ośr. adm. okrę gu Bade ni a Pn. ; 254 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem,, handl., kult.-nauk. i turyst.; barokowe założenia urbanistyczne. Karlstad [-sta:d], m. w środk. Szwecji, port nad jez. Wener, ośr. adm. okręgu Varmland; 54 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., chem., odzieżowy. 1905 rozwiązanie unii łączącej od 1814 Norwegię ze Szwecją. Karlštejn, średniowieczny zamek warowny w Czechosłowacji, w pobliżu Pragi (XIV, XVI, XIX w.); wieża (donżon) z kaplicą Sw. Krzyża (obrazy Mistrza Teo-doryka) i kościół NMP; obecnie muzeum. karłatka (palmiczka, Chamaerops humilis), niewielka palma; zwykle bez pnia; jedyna rosnąca dziko w Europie w zach. obszarze śródziemnomor.; szklarniowa i, doniczkowa. karło, fotel o wygiętych esowato nogach krzyżujących się pod siedziskiem; znany w staroż. Egipcie i Rzymie, rozpowszechniony w średniow. Włoszech. karłowate ludy, biol. populacje ludzkie o b. niskim wzroście (średnia dorosłycłi mężczyzn 145-155 cm), ze środk. (Pigme je) i pd. Afryki (Buszmeni) oraz z wysp i półwyspów pd.-wsch. Azji; geneza ras karłowatych nie znana. karłowatość, biol. wymiary ciała mniejsze niż przeciętne dla danego gat.; wywołana przez niesprzyjające warunki środowiska, zaburzenia rozwoju, zabiegi hodowlane; bywa dziedziczna. karłowatość (nanizm, nanosomia), med. nienormalnie mały wzrost dorosłego czło wieka (110-130 cm) wskutek zaburzeń genet., zmian wrodzonych, chorób kośćca, gruczołów dokrewnych, awitaminoz i in. przyczyn. karłowe drzewa, w sadownictwie niskie drzewa owocowe (szczepione na słabo rosnących podkładkach); w ogrodnictwie ozdobnym — wyhodowane niskie formy drzew. karłowicki pokój, 1699, pokój między Turcją a państwami Ligi Świętej i Rosją, po wojnie z Turcją 1683, zawarty w

502 Karłowicz Karłowicach (obecnie Sremski Karlovci w Jugosławii); Polska odzyskała m.in. Podole z Kamieńcem, Wenecja — Dalmację i Moreę (Peloponez), Austria — większą część Węgier. Karłowicz JAN (pseud. Janek Biały), ?1881, naczelnik powstańczej policji miejskiej w Warszawie 1863-64. Karłowicz JAN ALEKSANDER, 1836-1903, etnograf, językoznawca, muzykolog; inicjator i współtwórca (wraz z A. Kryńskim i W. Niedźwiedzkim) Słownika języka polskiego oraz Słownika gwar polskich. Karłowicz MIECZYSŁAW, 1876-1909, syn Jana Aleksandra, kompozytor i taternik; przedstawiciel Młodej Polski; poematy symf., m.in. Powracające fale, Rapsodia litewska, Stanisław i Anna Oświecimowie; Koncert skrzypcowy, pieśni; zginął zasypany lawiną w Tatrach. Karłowo (1953-62 Lewskigrad), m. w Bułgarii, u pd. podnóży Bałkanu; 20 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., spożywczy. Karłów, ośr. turyst. w pow. kłodzkim, woj. wrocławskim, w regionie G. Stołowych, u stóp Szczelińca Wielkiego. karły, gwiazdy należące do ciągu gł. na diagramie Hertzsprunga-Russella (chłodniejsze z nich to czerwone k.) lub gorące gwiazdy o b. małych rozmiarach, zbudowane z gazu zdegenerowanego, zw. białymi k. karma, pasza lub mieszanka pasz przygotowana do skarmienia przez zwierzęta. karmaci, odłam muzułm. sekty izmailitów, powstał ok. 877 w Iranie, jako ruch niższych warstw społ. przeciwko władzy kalifa; w XIII w. prawie całkowicie wytępieni. Karmaluk USTYM, 1787-1835, przywódca powstań chłopskich na Ukrainie Prawobrzeżnej (największe 1832-35). karman, jedno z podstawowych pojęć filozofii ind., oznaczające sumę uczynków spełnionych w poprzedniej egzystencji, decydującą o charakterze następnego wcielenia w łańcuchu sansary (reinkarnacii). Kármán JÓZSEF, 1769-95, węg. pisarz, myśliciel doby oświecenia; twórca powieści sentymentalnej; współzałożyciel pierwszego węg. zespołu teatr.; krytykował zacofanie kult. Węgier. Kármán THEODOR, 1881-1963, aerodynamik amer., pochodzenia węg.; prof. uniw. w Akwizgranie, czł. Royal Society; liczne prace z hydro- i aerodynamiki, badania napędu odrzutowego; kierował działem NATO. karmaniola, tytuł fr. pieśni (i tańca) z czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. karmazyn, kolor intensywnie czerwony, szkarłatny. karmazyn, hist. w dawnej Polsce określenie szlachty ze starych rodów, mającej przywilej noszenia czerwonych szat. karmazyn, włók. cenna tkanina koloru czerwonego. karmazyn (Sebastes marinus), zool. ryba mor. do 60 cm dł.; czerwona; żyworodna, wydaję do 300 tys. larw; pn. Atlantyk; znaczenie gosp. duże. karmazyny, zootechn. →rodajlendy. karmel (cukier palony), naturalny brązowy barwnik spoż., otrzymywany z sacharozy, glikozy lub cukru inwertowego, dodawany np. do piwa, ciast, wina. Karmel (wzgórze w Izraelu, w pobliżu Hajfy), archeol. zespół jaskiń, w których odkryto szczątki człowieka neandertalskiego, wyroby kultury lewaluaskiej oraz ponad 40 szkieletów i narzędzia z młod szego paleolitu. karmelici, zakon kat. zał. 1155 na górze Karmel; k. bosi — odłam o surowej regule; w Polsce od 1397; istnieje odłam żeński — karmelitanki. karmelki, wyroby cukiernicze trwałe, uformowane w drobne, kształtne sztuki, wyprodukowane z masy karmelowej; rozróżnia się k. twarde i nadziewane. Karmen ROMAN Ł., ur. 1906, ros. reżyser

film.; jeden z czołowych współcz. przedstawicieli społ.-polit. filmu dokumentalnego (Sąd narodów, Płonąca wyspa). karmin: 1) jaskrawoczerwony barwnik otrzymywany z koszenili; 2) kolor jaskrawoczerwony. Karmir Blur (wzgórze w Arm.SRR, w pobliżu Erewanu), archeol. ruiny m. Tejszebaini, w VII w. p.n.e. gł. ośrodka państwa Urartu; resztki twierdzy i miasta (spichrze), liczne dzieła sztuki urartyjskiej. karmnik automatyczny, urządzenie do niedawkowanego skarmiania sypkich pasz, samoczynnie opadających z zasobnika do koryta w miarę ich wyjadania przez zwierzęta. karnacja, koloryt skóry ludzkiej, cera (zwł. kobiety i gł. w odniesieniu do oceny korzystnej). karnacja, szt. plast, w dziele mai. oddanie kolorytu ciała za pomocą farb. Karnak, w. w Egipcie, na terenie staroż. Teb; ruiny największego kompleksu sakralnego staroż. Egiptu (XX-I w. p.n.e.); olbrzymia świątynia boga Amona, świątynie Chonsu, Mut, Montu i in.; liczne płaskorzeźby i posągi władców. Karnal, m. w Indii (Hariana); 72 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., spoż.; ośr. handlu produktami rolnymi. karnalit, minerał, uwodniony chlorek potasu i magnezu; bezbarwny, biały, żółty lub czerwonawy; rozpowszechniony w złożach solnych; stosowany gł. jako nawóz potasowy. K arnaphuli, rz. w Indii i Pakistanie Wsch.; dł. 235 km; uchodzi do Zat. Bengalskiej; w środk. biegu wielki zbiornik wodny; nad K. m. Czattagam. karnawał, okres zimowych zabaw od Trzech Króli do środy popielcowej. Karneades z Cyreny, ok. 214-ok. 129 p.n.e., filozof gr., zwolennik sceptycyzmu, który wprowadził jako scholarcha do Akad. Platońskiej. karneol, minerał, czerwona lub brunatnoczerwona odmiana chalcedonu; kamień półszlachetny. karnet: 1) abonament na imprezy rozrywkowe, karta zawierająca kupony wymieniane w kasie na bilety wstępu; 2) daw. notesik balowy do wpisywania kolejności tańców i tancerzy. karnisz, drążek lub listwa nad oknem albo drzwiami służące do zawieszania firanki lub zasłony. Karnkowski STANISŁAW, 1520-1603, arcybiskup gnieźnieński od 1581; przeciwnik ruchu reformacyjnego; przewodn. Komisji Sejmowej do spraw Gdańska, regulującej m.in. zwierzchnie prawa Polski w Gdańsku (Constitutiones Carncovianae). K arnobat (1953-62 Polanowgrad), m. w pd.-wsch. Bułgarii; 19 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., metal., spoż.; ważny węzeł kolejowy. karność, podporządkowanie się jednostki lub grupy przepisom, poleceniom itp. narzucanym z zewnątrz lub dobrowolnie ustalonym dla własnego użytku. karnotyt, minerał, uwodniony uranylowanadian potasu i sodu; jasnozielony, silnie promieniotwórczy; występuje w strefie wietrzenia gł. piaskowców bogatych w resztki org.; ważna ruda wanadu, uranu i radu. karnotyzacja obiegu, zbliżanie sprawności obiegu cieplnego zakładu energetycznego parowego do sprawności obiegu Carnota, przebiegającego w tych samych granicach temperatur. Karnowski JAN (pseud. Woś Budzysz), 1886-1939, działacz ruchu młodokaszubskiego i pisarz; prace hist. i lit., wiersze (Nowotne spiewe), utwory dram., opowiadania. karnówka, rasa wcześnie dojrzewającej owcy krajowej (pogranicze woj. warsz. i białostockiego); tryk ok. 40 kg, maciorka 35 kg; dojora jakość białej wełny (rocznie ok. 2,5 kg).

Karnul (ang. Kurnool), m. w Indii (Andhra-Pradesz), nad rz. Tungabhadra (dopływ Kriszny); 151 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu uprawy bawełny; wyrób dywanów. Karny ALFONS, ur. 1901, rzeźbiarz; czł. Bloku ZAP i grupy Powiśle; gł. rzeźba portretowa (granit, brąz), prezentująca wysoki poziom warsztatowy; portrety: L. Solskiego, J. Parandowskiego i in. karny rzut, bezpośredni rzut na bramkę z ustalonej przepisami odległości; np. w piłce nożnej z 11 m, wykonywany za nieprzepisowe zatrzymanie atakującego bramkę gracza lub uderzenie piłki ręką — na polu karnym. karo: 1) jeden z 4 kolorów w kartach do gry, oznaczony czerwonym rombem; 2) karta z tego koloru. Karo (Caro) FERDYNAND, 1845-1927, farmaceuta i botanik; zgromadził niezwykle bogate zielniki, którym poświęcone było wydawnictwo Austr. Tow. Bot.: Plantae Karoanae. karoca, pojazd zaprzęgowy 4-kołowy, kryty, od XVIH w. oszklony, bogato zdobiony, używany gł. na dworach król. i książęcych; pojawiła się w XVI w. w Neapolu. Karol, 1771-1847, arcyksiążę austr., brat ces. Franciszka I; reorganizator armii austr.; 1809 zadał Napoleonowi klęskę pod Aspem. Karol I, 1600-49, król Anglii i Szkocji od 1625, syn Jakuba I; jego absolutyzm wywołał rewolucję ang. 1640-60; pokonany przez armię parlamentu, następnie uwięziony i ścięty. Karol I, 1839-1914, książę 1866-81, a następnie król rum.; narzucił Rumunii orientację niem. (tajny sojusz z trójprzymierzem). Karol I, 1868-1908, król Portugalii od 1889, z dyn. Braganca-Coburg; próbował zdławić opozycję republ.; zginął w wyniku zamachu. Karol I, 1887-1922, ostatni cesarz austr. i król węg. (Karol IV) 1916-18; abdykował. Karol II, 1630-85, król Anglii i Szkocji od 1660, syn Karola I; prowadził politykę profr.; dążył do wzmocnienia władzy królewskiej. Karol II, 1893-1953, król rum. 1930-40, syn Ferdynanda I; 1938 wprowadził reakcyjną konstytucję stając się faktycznym dyktatorem; zacieśnił polit. związki z Niemcami i Włochami; abdykował. Karol III, 1716-88, król Hiszpanii od 1759, z dyn. Burbonów; zwolennik reform; poparł wojnę o niepodległość w Ameryce Pn.; usunął jezuitów z Hiszpanii. Karol IV, 1748-1819, król Hiszpanii 1788-1808; występował przeciw W. Rewolucji Fr.; zmuszony przez Napoleona I do abdykacji na rzecz syna, Ferdynanda VII. Karol V, 1500-58, król hiszp. od 1516, cesarz rzym.-niem. 1519-56, syn Filipa I Pięknego i Joanny Obłąkanej; dążył do odrodzenia monarchii uniwersalnej; wojny z Francją, Turcją, ekspansja kolonialna w Ameryce, Azji; abdykował po niepowodzeniach w wojnach religijnych. Karol VI, 1685-1740, cesarz od 1711, ostatni męski potomek dyn. Habsburgów; starał się utrzymać jedność państwa habsburskiego przez wydanie sankcji pragmatycznej 1713. Karol VII, 1403-61, król Francji od 1422, z dyn. Walezjuszów; zakończył wojnę stuletnią; przeprowadził reformę skarbu i wojska; ograniczył przywileje feudałów. Karol VII, 1697-1745, elektor bawarski, cesarz rzym.-niem. od 1742, zięć ces. Józefa I; wszczął 1741 austr. wojnę sukcesyjną. Karol IX, 1550-74, król Francji od 1560, prowadził wojny rel. z hugonotami. Karol IX (Sudermański), 1550-1611, król Szwecji od 1604, syn Gustawami Wazy; obalił swego brata przyrodniego, Eryka XIV i 1592 objął regencję; pozbawił tronu szwedz. swego bratanka, króla pol.

Karpiński 503 Zygmunta III Wazę, co zapoczątkowało wojny pol.-szwedz.; 1605 pobity pod Kircholmem. Karol X, 1757-1836, król Francji 182430, w okresie rewolucji przywódca fr. emigracji polit.; skrajnym konserwatyzmem przyczynił się do wybuchu rewolucji lipcowej. Karol XI, 1655-97, król Szwecji od 1660, syn Karola Gustawa; 1682 uzyskał od stanów władzę absolutną; przeprowadził konfiskatę (tzw. redukcję) majątków magnackich; reorganizator armii i administracji państwa. Karol XII, 1682-1718, król Szwecji od 1697, syn Karola XI; wybitny wódz; w wojnie północnej rozbił armię Piotra W. pod Narwą 1700; zwyciężył Augusta II pod Kliszowem 1702, opanował większość ziem pol.; osadził S. Leszczyńskiego na tronie pol.; 1709 pobity przez wojska Piotra W. pod Połtawą; poległ pod Fredrikshald w Norwegii. Karol XIII, 1748-1818, król Szwecji od 1809, Norwegii od 1814 (od przyłączenia jej do Szwecji), mł. brat Gustawa III; 1792-96 regent; uznał J.B. Bernadotte'a (późniejszego Karola XIV Jana) następcą tronu; przywrócił monarchię konst.; 1809 odstąpił Rosji Finlandię i W. Alandzkie. Karol Albert, 1798-1849, król Sardynii od 1831, z dyn. sabaudzkiej; 1848 rozpoczął wojnę z Austrią; pokonany pod Custozzą i Novarą; abdykował. Karola Marksa Order, najwyższe odznaczenie NRD, ustanowione 1953; nadawane za zasługi w działalności polit., gosp., nauk. i kulturalnej. Karol I Andegaweński, 1226-85, król Neapolu od 1265 i Sycylii 1265-82, syn króla fr. Ludwika VIII; zmuszony do opuszczenia Sycylii po „sycylijskich nieszporach"; 1284 pobity przez Piotra II aragońskiego. K arol Edward Stuart [k. e. stjuə r t], 1720-88, syn Jakuba III Stuarta i Klementyny Sobieskiej; pretendent do tronu ang.; 1745 wywołał powstanie jakobitów; pokonany, schronił się do Francji. Karol III Gruby, 839-888, król wschodniofrankijski od 876, cesarz od 881, z dyn. Karolingów; 885 zjednoczył na krótko całe państwo Franków; 887 zdetronizowany. Karol X Gustaw, 1622-60, król Szwecji od 1654, siostrzeniec Gustawa II Adolfa; dowódca wojsk szwedz. w Niemczech w okresie wojny trzydziestoletniej; prowadził wojnę z Rosją, Polską i Danią; uzyskał Skąnię. Karolin, pałac na terenie gromady Otrębusy (pow. pruszkowski, woj. warsz.); siedziba Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze". Karolina Południowa (South Carolina), stan na pd.-wsch. USA, na Niz. Nadbrzeżnej i w Appałacbachj 80 tys. km 2 , 2,5 mln mieszk. (1970), w tym ok. 35% Murzynów; uprawa kukurydzy, bawełny, tytoniu; hodowla bydła; rozwinięty przemysł włók., drzewny, chem.; gł. m.: Columbia (stol,). Charleston, Greenville. K arolina Północna (North Carolina), stan na pd.-wsch. USA, na Niz. Nadbrzeżnej i w Appałachach; 136,5 tys. km2, 5,0 mln mieszk. (1970); uprawa tytoniu (1 miejsce w USA), kukurydzy, bawełny; hodowla bydła; eksploatacja lasów; przemysł włók., tytoniowy, chem., drzewny; gł. m. Charlotte, Greensboro, WinstonSalem, Raleigh (stol.). Karolingowie, dynastia władców frankijskich, wywodząca się od majordomów Merowingów; twórcą potęgi K. był Karol Młot (od jego imienia otrzymali nazwę); syn jego Pepin Mały zdobył koronę król. (751); najwybitniejszy przedstawiciel — Karol W.; od 843 trzy linie: włoska (do 875), wschodniofrankijska (niem.) do 911, zachodniofrankijska (fr.) do 987. Karoliny (Karolińskie Wyspy), archipelag na O. Spokojnym, w Mikronezji (Powiernicze Wyspy Pacyfiku); pow. ok.

950 wysp — 1,2 tys. km2, 62 tys. mieszk. (1967); gł. grupy wysp: Palau, Yap, Truk, Ponape. karolińska sztuka, jedna z faz rozwoju sztuki przedromańskiej (2 poł. VIII-IX w.) rozwijająca się na terenie między Sekwaną a Wezerą (nazwa od Karola Wielkiego); wpływ sztuki późnoantycznej i.starochrześc; rozwój architektury sakralnej, miniatorstwa, złotnictwa, rzeźby w kości słoniowej. Karol XIV Jan (Jean Baptiste Bernadotte), 1763-1844, król Szwecji i Norwegii od 1818, założyciel dyn. Bernadotte; poprzednio marszałek Francji; 1810 uznany przez Karola XIII następcą tronu, objął rządy w Szwecji 1811; 1812 włączył Szwecję do koalicji antynapoleońskiej. Karol VIII Knutsson Bonde [k. knü:tson bundə], 1409-70, król Szwecji 1448-57 i od 1464 (z przerwą), Norwegii 1449-50; po powstaniu Engelbrechta — regent 1438-48. Karol IV Luksemburski, 1316-78, król niem. i czes. od 1346, cesarz od 1355, syn Jana Luksemburskiego; 1356 wydał Złotą Bullę, umocnił panowanie czes. na Śląsku; rozwój gosp. i kult. Czech (Praga — gł. ośrodkiem nauk. i kult. środk. Europy). Karol II Łysy, 823-877, król zachodniofrankijski od 843, Italii od 876, cesarz od 875, z dyn. Karolingów; przyznanie możnym (877) prawa dziedziczenia urzędu hrabiego przyspieszyło rozdrobnienie feud. państwa. Karol V Mądry, 1337-80, król Francji od 1364, z dyn. Walezjuszów; zawarł pokój w Brétigny; zreorganizował armię i finanse; opiekun nauk i sztuk. Karol Młot, ok. 689-741, majordom na dworze Merowingów (od 715), faktyczny władca państwa Franków; opanował anarchię wewn., zreorganizował armię, por wstrzymał pod Poitiers (732) inwazję Ara\ bów; twórca potęgi Karolingów. Karol Robert, 1288-1342, król węg. od 1308, z dyn. Andegawenów; ożeniony z Elżbietą Łokietkówną; ojciec Ludwika Węgierskiego; reformy gosp. i wojsk., rozkwit rzemiosła i handlu. Karol Śmiały, 1432-77. ostatni książę Burgiindii (od 1467); walczył z Ludwikiem XI fr.; zginął w bitwie pod Nancy. Karol Wielki, 742-814, król Franków od 768, cesarz rzym. od 800, z dyn. Karolingów; powiększył w dwójnasób terytorium na wschód i pd.; umocnił polit. i rel. jedność państwa; uporządkował prawodawstwo; opiekun nauki i oświaty („renesans karoliński"); odnowiciel średniow. cesarstwa rzym. na Zachodzie. Karol Wilhelm Ferdynand, 1735-1806, książę brunszwicki od 1780; nacz. dowódca (1792-94) armii austr.-prus. w wojnie przeciw rewoL Francji; dowódca armii prus. 1806. Károlyi [ka:roji] GYULA, 1871-1947, konserwatywny polityk węg.; w maju 1919 utworzył kontrrewol. rząd w Szegedzie, który przy pomocy wojsk rum. i czes. obalił Węg. Republikę Rad; 1931-32 premier. Károlyi [ka:roji] MIHALY, 1875-1955, polityk węg.; 1918-19 premier republiki; prz e kaz ał wł adz ę w rę ce re wol . rz ądu B. Kuna; 1945-47 ambasador Węgier we Francji. Karol III z Durazzo [k. z -acco], 134586, król Neapolu od 1381, Węgier (jako Karol II) od 1385; zamordowany. Karonin S. (właśc. Nikołaj J. Pietropawłowski), 1853-92, pisarz ros.; opowiadania poświęcone wsi ros. po reformie uwłaszczeniowej oraz inteligencji związanej z ruchem narodnickim. karoseria →nadwozie. karota, daw. zbieranie datków pieniężnych, kwesta. karotenoidy (lipochromy), czerwone lub żółte barwniki roślinne dobrze rozpuszczalne w tłuszczach, np. karoteny, ksantofile; biorą udział w fotosyntezie.

karoteny, nienasycone węglowodory (żółte lub czerwone), znane w trzech odmianach: a, |3, y; stanowią gł. barwnik korzenia marchwi, występują w owocach; biorą udział w fotosyntezie; (3-karoten jest prowitaminą A. karotka, wczesna, inspektowa marchew jadalna. karp (Cyprinus carpio), najważniejsza ryba hod., do 1 m dł.; liczne rasy; forma dzika (sazan) żyje w zlewisku M. Czarnego i Kaspijskiego; w Polsce w hodowli z 1 ha ok. 100 kg k. rocznie. karpacka koza, prymitywna rasa kóz mlecznych podgórskich okolic Polski (od Śląska po Tarnów); rogata; sierść półdługa, biała; rocznie do 750 kg mleka. Karpackie Pogórze, obszar wyżynno-pagórkowaty, między Beskidami a kotlinami podkarpackimi; wys. 350-600 m; głębokie doliny rzek; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (na wsch.). K arpacz, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u podnóża Śnieżki; 4,6 tys. mieszk. (1968); duży ośr. turyst.wypoczynkowy; sporty zimowe; zach. część miasta — Bierutowice; prawa miejskie 1959. K arpat hos , górz yst a wyspa gr. na M. Śródziemnym (Sporady Pd.); 304 km2, 7 tys. mieszk. (1961). Karpaty, góry fałdowe w środk. Europie; ciągną się łukiem otwartym ku pd. na dl. ok. 1300 km i szer, 100-350 km; wys. do 2655 m (Gerlach w Tatrach); wypiętrzone w orogenezie alpejskiej; urozmaicona rzeźba; stanowią eur. dział wodny między zlewiskami M. Bałtyckiego a M. Czarnego; porośnięte lasami; na halach wypas owiec; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; źródła miner.; do Polski najeży pn. część K. Karpenko-Kary IWAN (właśc. I. Tobiłewycz), 1845-1907, ukr. dramaturg, aktor i reżyser; dramaty i komedie o tematyce społ. i obyczajowej. Karpentaria, zatoka M. Arafura, u wybrzeży Australii, między płw. Jork a Ziemią Arnhema; szer. ok. 600 km, głęb. do 69 m. karpiel →brukiew. karpieńce (zębokarpie, Cyprinodotiformes), rząd ryb słodko- i słonawowodnych; ponad 200 gat.; podobne do karpiowatych; szczęki uzębione; wiele gat. żyworodnych; akwariowe. karpina, drewno podziemnej części drzewa wraz z pniakiem pozostałym po jego ścięciu; używane do przerobu przem. (ekstrakcja substancji żywicznych) i na opał. Karpiński ADAM, 1897-1939, taternik, alpinista; uczestnik pol. wyprawy w Andy (1934) i kier. wyprawy w Himalaje (1939), gdzie zginął w lawinie na Tirsuli. Karpińsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. swierdłowski), nad rz. Turia; 41 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla brun., przemysł mat. bud., maszynowy. Karpińska-Kintopf HALINA, 1902-69, pla-styczka; prof. PWSSP w Poznaniu; współ-założycielka Ładu; architektura wnętrz, meblarstwo, tkactwo (gł. żakard). Karpiński ALEKSANDR P., 1847-1936, geolog ros.; prof. Instytutu Górn. w Petersburgu, czł, ANZSRR; prace dotyczące gł. budowy geoL eur. części ZSRR. Karpiński ALFONS, 1875-1961, malarz; dekoracyjne portrety kobiece (aktorek krak.), pejzaże, kwiaty, martwe natury. Karpiński FRANCISZEK, 1741-1825, poeta; przedstawiciel sentymentalizmu („poeta serca"); liryki miłosne (Laura i Filon), pieśni rel. (Kiedy ranne..., Bóg się rodzi...), sielanki, elegie, komedia Czynsz, pamiętnik, Karpiński JAN JERZY, 1896-1965, leśnik, entomolog, ekolog; dyr. Białowieskiego Parku Nar., prof. IBL; działacz ochrony przyrody; prace nauk. i popularnonauk.; Puszcza Białowieska.

504 Karpiński Karpiński ŚWIATOPEŁK, 1909-40, brał Zbigniewa, poeta i satyryk; Mieszczański poemat, zbiory satyr., warsz. szopki polityczne. Karpiński ZBIGNIEW, ur. 1906, architekt; prof. Polit. Warsz.; budynki użyteczności publ., m.in. biurowiec Metalexportu, zabudowa Strony Wsch. ul. Marszałkowskiej w Warszawie, ambasada PRL w Pekinie. Karpiński ZYGMUNT, ur. 1892, ekonomista; bankowiec, znawca zagadnień bankowych i walutowych. karpiowate (Cyprinidae), rodzina ryb kościstych; ok. 800 gat.; łuski cykloidalne; szczęki bezzębne, występują tzw. zęby gardłowe; wody słodkie i słonawe całego świata, w Polsce 25 gat.; gosp. ważne. karpiówka, bud. rodzaj dachówki ceram. do krycia dachów. Karpiuk ALAKSIEJ, ur. 1920, prozaik białorus.; opowiadania o rewol. walce chło pów w zach. Białorusi; powieść autobio graficzna. karpie (rakiety), obręcz wypełniona plecionką z rzemieni, przymocowana do buta, ułatwiająca chodzenie po śniegu. karpologia, nauka o owocach roślin. Karpowicz STANISŁAW, 1864-1921, pedagog; współpracownik m.in. „Poradnika dla samouków", „Nowych Torów"; reprezentant socjologizmu pedagogicznego. Karpowicz TYMOTEUSZ, ur. 1921, poeta; liryka intelektualna, nawiązująca do poetyki Awangardy (zbiory Znaki równania, W imię znaczenia), dramaty poet. (zbiór Kiedy ktoś zapuka). karraka →karaka. Karrer PAUL, 1889-1971, szwajc. chemik organik; badał związki arsenoorg., cukry, barwniki roślinne (karotenoidy), witaminy (określił m.in. budowę wit. A, B 2 ); nagr. Nobla. Karru (Karroo), region geogr. w Republice Pd. Afryki, na pd. od rz. Oranje; obejmuje Małe K., stanowiące kotlinę śródgórską w G. Przylądkowych (wys. 300-600 m), Wielkie K. — zapadlisko na pn. od G. P rz yl ądkowych ( wys. 450750 m), Górne K. — płaskowyż na pn. od Wielkiego K. do rz. Oranje (wys. 10001500 m); roślinność półpustynna i stepowa. Kars, m. we wsch. Turcji, ośrodek adm. prów. K.; 41 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Karsawina T AMARA P., ur. 1885, tancerka ros.; występy w Petersburgu i w zespole Les Ballets Russes (gł. w baletach z choreografią M. Fokina); od 1918 w Anglii. Karsińskie Jezioro, jez. w Borach Tucholskich (woj. bydgoskie); pow. 688 ha, głęb. do 27 m; przepływa Brda. Karski JEWFIMIJ F., 1861-1931, slawista białorus.; twórca białorusycystyki; prof. uniw. w Warszawie i Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; prace slawistyczne, monografia Biełorusy. Karskie Morze, część M. Arktycznego, u wybrzeży Azji, między Nową Ziemią i Ziemią Franciszka Józefa a Ziemią Północną; pow. 883 tys. km2, głęb. do 620 m, zasolenie do 33,5‰; uchodzi Ob i Jenisej. Karskie Wrota, cieśnina między wyspami N owa Zi e mi a a Waj gacz ; sz e r, ok. 50 km, głęb. 100-200 m. Karsznice, osiedle w pow. sieradzkim, woj. łódzkim; 3,6 tys. mieszk. (1968); węzeł kolejowy. Karszy, m. w pd. części Uzb.SRR, ośrodek adm. obw. kaszkadaryjskiego; 71 tys, mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. bud., oczyszczalnia bawełny, wyrób dywanów. Karśnicki JÓZEF, 1719-1805, architekt, jezuita; barok, kościół w Szewnej, zapewne fasada kościoła w Koprzywnicy, kart, sport nazwa pojazdu gokartu. karta: 1) luźny kawałek papieru różnej wielkości, zapisany lub czysty; 2) dwie stronice zeszytu lub książki; 3) spis potraw w restauracji, kawiarni np.; 4) daw. mapa.

karta, prawo uroczysta nazwa aktu prawnego określonego tak dla podkreślenia jego podstawowego charakteru; nazwa ,,k." występuje w tytułach deklaracji i ustaw (np. Karta Nauczyciela) i umów międzynar. (np. Karta Narodów Zjednoczonych). „Karta", dwutygodnik społ.-lit. wydawany w Wilnie 1936; red.: J. Putrament; kontynuacja „Poprosiu"; współpracownicy; H. Dembiński, S. Jędrychowski i in. Karta Ateńska, praca Le Corbusiera opublikowana anonimowo 1942 w Paryżu, była podsumowaniem prac IV Kongresu CIAM (1933 w Atenach); obejmuje definicję miasta funkcjonalnego, tzn. o wydzielonych programowo i przestrzennie gł. funkcjach, za które uznano mieszkanie, pracę i wypoczynek. kartacz, pocisk artyleryjski wypełniony kawałkami metalu, później kulkami ołowianymi; używany od XVIdo poł. XX w. kartaczownica, początkowo działo odprzodowe strzelające kartaczami; donośność 300 m; od 2 poł. XIX w. wielolufowa broń palna odtylcowa strzelająca pociskami karabinowymi. karta do głosowania, druk, za pomocą którego wyborca wskazuje kandydata lub listę, na którą oddaje głos w wyborach; w PRL zawiera spis kandydatów zgłoszonych w okręgu wyborczym i opatrzona jest pieczęcią komisji wyborczej. K arta Energetyka, ustawa z 16 VIII 1957 określająca uprawnienia do specjalnego wynagrodzenia za wieloletnią pracę . w energetyce. K artagena (Cartagena), m. i port w Hiszpanii (Murcja), nad M. Śródziemnym; 141 tys. mieszk. (1966); przemysł stoczn., chem., włók., hutnictwo żel., rafinacja ropy naft.; ośr. turystyczny. Kartagina (Carthago), w starożytności fenickie miasto-państwo w pn. Afryce (obecnie pn. Tunezja, ok. 16 km od Tunisu), zał. wg tradycji 814 p.n.e.; od VII/VI w. największa potęga mor. i handl. na M. Śródziemnym; w wojnach punickich (264-146 p.n.e.) pokonana przez Rzymian i zniszczona; odbudowana (2 poł. I w. p.n.e.), stolica rzym. prowincji Afryki. Obecnie ruiny rzym. cyrku, amfiteatru, teatru, term, bazyliki. Karta Górnika, ustawa z 30 XI 1949 określająca uprawnienia górników w zakresie specjalnych wynagrodzeń, wysokości zasiłku chorobowego i rent opieki socjalnej, wymiaru urlopu, dyplomów i orderów. Karta Hutnika, ustawa z 16 IV 1957 określająca uprawnienia do specjalnego wynagrodzenia za wieloletnią pracę w hutnictwie. Karta Kolejarza, ustawa z 24 XII 1958 określająca uprawnienia i obowiązki pracowników zatrudnionych w Polskich Kolejach Państw, i in. instytucjach kol. oraz w Ministerstwie Komunikacji, przyznająca m.in. prawo do dodatku za wysługę lat. Kartały, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy. Karta Narodów Zjednoczonych, statut ONZ przyjęty 1945 w San Francisco; formułuje cele, zadania, zasady funkcjonowania i działalności organów ONZ; ważne źródło współcz. prawa międzynarodowego. Karta Nauczyciela, ustawa z 27 IV 1956, formułująca zadania, prawa, obowiązki nauczycielskie i określająca uprawnienia Związku Nauczycielstwa Polskiego. Karta Stoczniowca, ustawa z 1 XII 1951 określająca m.in. uprawnienia do specjalnych przywilejów w zakresie płac, emerytur oraz premii za wieloletnią pracę w przemyśle okrętowym. kartauna, działo odprzodowe o średniej długości lufy, używane w XVI-XVIII w. kartel, umowa przedsiębiorstw kapitalist. jednej gałęzi produkcji, mająca na celu opanowanie rynku i zwiększenie zysków przez ustalenie jednolitych cen zby-

tu; także przedsiębiorstwa związane taką umową. Kartel Czterech (Cartel des Quatre), 1927-40, grupa czterech fr. reżyserów — dyrektorów teatrów (Ch. Dullin, G. Baty, G. Pitoëff, L. Jouvet), którzy zawarli przymierze przeciw komercjalizacji scen teatr. Paryża. kartelizacja, łączenie się przedsiębiorstw w kartelach, tworzenie karteli. karter (skrzynia korbowa), element zamykający szczelnie od dołu kadłub silnika, także obudowa mechanizmu korbowego silnika spalinowego. kartezjańską przestrzeń →euklidesowa przestrzeń. kartezjański iloczyn zbiorów A i B, zbiór uporządkowanych par elementów, z których pierwszy należy do A, a drugi do B; oznacza się symbolem AxB. kartezjański układ współrzędnych, trzy (dwie) wzajemnie prostopadłe osie liczbowe (zw. osiami współrzędnych) pozwalające każdemu punktowi przestrzeni (płaszczyzny) jednoznacznie przyporządkować trójkę (dwójkę) liczb rzeczywistych, zw. współrzędnymi tego punktu. Kartezjusz →Descartes René. Kartezjusza liść, krzywa płaska stopnia trzeciego o równaniu x 3 +y 3 = 3axy. karting, sport →kartingowe wyścigi. kartingowe wyścigi (karting), zawody sport, rozgrywane na gokartach (kartach) w kat e gorii popul arne j ( na proste j do 90 km/godz) i wyścigowej (na prostej do 140km/godz); organizowane od 1959. K art l i a ( s t aroż . I b e ri a) , k rai na hi s t . w Gruzji Wsch.; od IV w. p.n.e. państwo; od końca XV w. jedno z 3 królestw, na które rozpadła się Gruzja; od 1590 pod zwierzchnictwem Turcji, od 1602 — Persji; wyzwolona w poł. XVIII w., na pocz. XIX w. przyłączona do Rosji. kartodiagram, rodzaj mapy przedstawiający charakterystyki liczbowe wybranych zjawisk gosp. lub społ. za pomocą wykresów. kartofel →ziemniak. kartografia, nauka i technika zajmująca się sporządzaniem i wykorzystywaniem map; stanowi dział geodezji; obejmuje: k. mat., topografię, redakcję i opracowanie map, reprodukcję kartograficzną, a także kartografikę, kartoznawstwo, kartometrię. kartografia matematyczna, dyscyplina kartografii podająca teoretyczne podstawy tworzenia map (teorię odwzorowań). kartograficzna metoda w archeologii, przedstawianie na mapach rozmieszczenia rożnych archeol. zjawisk lub zabytków. kartograficzne rzuty, sposoby przedstawienia nierozwijalnej powierzchni kuli lub elipsoidy na płaszczyźnie; ich istotą są związki mat. między współrzędnymi geogr. na Ziemi a współrzędnymi płaskimi. kartografika, dział kartografii zajmujący się opracowaniem map pod względem graficznym, nadawaniem mapie ostatecznej formy (sporządzanie czystorysu). kartogram, mapa przedstawiająca graficznie (kolorem lub kreskowaniem) dane liczbowe dotyczące pewnego zjawiska, np. gęstości zaludnienia. kartomancja, wróżenie z kart; rzekoma zdolność odgadywania z kart losu człowieka. kartometr →krzywomierz. kartometria, dział kartografii zajmujący się pomiarami wykonywanymi na mapach, np. pomiar długości rzeki, powierzchni państwa, objętości zbiornika wodnego itp, karton, gruby papier jedno- lub wielowarstwowy o gramaturze 180-320 G/m2, ze szlachetniejszych surowców niż tektura; używany na okładki, pocztówki, pudełka itp. karton, szt. plast, rysunek na papierze lub płótnie stosowany jako wzór dla kom-

kaskada 505 pozycji monumentalnych (malarstwo ścienne, witraże, mozaiki, tkactwo dekoracyjne). kartonaż, w staroż. Egipcie powłoka z masy papirusowej pokrywająca mumię; bogato zdobiona rel. malowidłami. kartonaże, wyroby (pudełka, opakowania, oprawy książek) z kartonu, tektury. kartoniarka, w papiernictwie maszyna wielositowa do wytwarzania kartonu wielowarstwowego lub tektury maszynowej. kartonować, oprawiać (książkę) w tekturę i papier. kartoteka, zbiór kart zawierających określone, jednorodne informacje, ułożonych wg pewnego systemu w segregatorze itp. kartoznawstwo (mapoznawstwo), nauka o mapach, ich elementach, własnościach, formie, sposobach wykorzystywania; obej muje również historię kartografii. kartulariusz →kopiariusz. kartusz, graf. w piśmie staroż. Egiptu owalna ramka otaczająca grupę znaków składających się na imię faraona. kartusz, szt. plast, ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., wykonane w różnych materiałach (kamień, metal, drzewo, stiuk) i różnych technikach. kartusz, wojsk.: 1) ładownica, często zdobiona, używana przez jazdę w Polsce w XVII-XIX w.; 2) nabój, ładunek prochowy do działa. kartuzja, arch. zespół zabudowań złożony z budynku kośc. i osobnych domków dla zakonników — kartuzów. Kartuzy, m. pow. w woj. gdańskim; 10,6 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., drzewny, wytwórnia pomocy nauk.; wyrób lud. ceramiki artyst.; Muzeum Kaszubskie; dawny klasztor i kościół kartuzów (XIV-XV, XVII, XVIII w.). — W pocz. XX w. ośrodek odrodzenia nar. i regionalnego ruchu kaszubskiego; prawa miejskie 1923; w czasie okupacji hitle rowskiej rejon działania organizacji Gryf Kaszubski i Gryf Pomorski; liczne zbrod nie hitlerowskie. karty do gry, pochodzą z Azji, prawdopodobnie z Chin; przeniesione do Europy w czasie wojen krzyżowych; w Polsce pierwsza wiadomość o k. do g. pochodzi z pocz. XVI w.; karty dzielą się na 4 „kolory" (pik. kier, karo, trefl), pełna talia — 52karty. karuk, klej otrzymywany z pęcherzy rybnych, odpadków skór, rogów i kości zwierzęcych. Karun, rz. w pd.-zach. Iranie; dl. ok. 800 km; uchodzi do Szatt al-Arab; wykorzystywana do nawadniania. karuzel, publ. zabawa rycerska, popisy sztuki jeździeckiej i władania bronią; pojawiła się w XVII w. na eur. dworach jako nawiązanie do tradycji turniejów rycerskich. karuzela, urządzenie składające się z koła obracającego się dookoła pionowej osi, z siedzeniami (drewn. konikami, łódkami itp.) na obwodzie, zwykle zawieszonymi na łańcuchach; służy jako popularna rozrywka. karuzelówka →tokarka karuzelowa. Karvaš PETER, ur. 1920, pisarz słowac; nowele, satyr, dramaty obyczajowe, reportaże, trylogia nar. Pokolenie. karwasz, część zbroi osłaniająca przedramię; w Polsce w XVII w. używana przez husarię i jazdę pancerną. Karwendel, grupa górska w Alpach Wsch. (Austria), między Izarą a Innem; wys. do 2756 m (Birkkarspitze). Karwia, w. rybacka w pow. puckim, woj. gdańskim, nad Bałtykiem; kąpielisko morskie. Karwicki Dunin STANISŁAW, 1640-1724, podkomorzy sandomierski od 1713, pisarz polit.; inicjator reform ustrojowych. Karwina (Karviná), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.). w Zagłębiu

Ostrawsko-Karwińskim; 76 tys. mieszk. (1968), w tym wielu Polaków; wydobycie węgla kam., koksownie, przemysł metalowy. karwon C10H14O, keton terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu kminku; występuje gł. w olejku kminkowym, koprowym i miętowym; stosowany jako składnik olejków smakowych. Karwowski STANISŁAW, 1848-1917, historyk; badacz dziejów zwł. ziem zaboru prus. i bojownik o ich polskość; czł. Tow. Literacko-Słow.; Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Z przeszłości Śląska. kary, koń maści karej. karykatura, szt. plast, przesadne, ośmieszające wyolbrzymienie cech postaci, przedmiotów, grup społ. lub wydarzeń; jako odrębny gat. artyst. od XVI/XVII w. karykiel, lekki 2-kołowy pojazd spacerowy, 2-konny, rozpowszechniony w zach. Europie w poł. XIX w. Karyntia (Kärnten), kraj związkowy w pd. 2,Austrii, w Alpach, nad Drawą; 9,5 tys. km 495 tys. mieszk. (1961); stol. Klagenfurt; rozwinięty przemysł; hodowla bydła typu mlecznego; turystyka. karzeł, istota baśniowa mająca postać ludzką miniaturowych rozmiarów; skrzat. karzeł (liliput), med. osobnik dorosły o wzroście nie przekraczającym 130 cm. karzełek polski →biały polski mały kró lik. Kasa Chorych, instytucja samorządowa działająca 1920-34 w Polsce, zapewniająca ubezpieczonym i ich rodzinom bezpłatną pomoc lekarską i zasiłki chorobowe. kasacja, środek odwoławczy od wyroku sądu II instancji do sądu najwyższej instancji; sąd kasacyjny orzeka tylko w kwestii naruszeń i uchybień prawa w postępowaniu sądowym w danej sprawie; w PRL zastąpiona przez rewizję. Kasack [ka:zak] HERMANN, 1896-1966, pisarz niem. (NRF); twórczość pod wpływem ekspresjonizmu, później F. Kafki i surrealizmu; eseje, powieści, poezje, dramaty. Kasai (w dolnym biegu Kwa), rz. w Angoli i Kongu (Kinszasa), 1. dopływ2Konga; dł. 1940 km, dorzecze 900 tys. km ; liczne progi i wodospady; żeglowna. Kasa im. Mianowskiego, instytucja nauk. zał. 1881 w Warszawie dla uczczenia pamięci J. Mianowskiego; celem jej było zbieranie funduszów społ. i udzielanie zasiłków pracującym naukowo; do czasu powstania Tow. Nauk. Warsz. (1907) — czołowa pol. instytucja nauk. w zaborze ros.; istniała do 1951. kasak: 1) kurtka męska bez rękawów, noszona na zbroi w XVI-XVII w.; 2) kurtka noszona przez dżokejów; 3) luźna damska bluzka, modna 1925-30. Kasandra, mit. gr. wieszczka przepowiadająca upadek Troi, ale za sprawą Apolli-na nie znajdująca nigdy wiary; córka Priama i Hekuby; po zdobyciu Troi branka Agamemnona, zamordowana przez Kli-tajmestrę. Kasandra, półwysep w Grecji, pd.-zach. odgałęzienie Płw. Chalcydyckiego. kasa rejestrująca, urządzenie do mech. rejestracji obrotów kasowych w sklepach, lokalach gastronomicznych itp. kasarek (kancerek), siatka rozpięta na obręczy z drewn. trzonkiem; służy do wyjmowania ryb z sieci, basenów, do wyławiania larw ryb itp. Kasatkin IWAN M., 1880-1938, pisarz ros.; opowiadania poświęcone wsi ros, i wydarzeniom rewol. 1905. Kasatkin NIKOŁAJ A., 1859-1930, malarz ros.; członek stow. pieriedwiżników, AChRR; przedstawiciel realizmu krytycznego o akcentach społ.; sceny rodzajowe. Kasavubu JOSEPH, 1910-69, polityk kong.; 1960-65 prezydent; obalony. kasa zapomogowo-pożyczkowa, w PRL pracownicza organizacja samopomocowa działająca pod nadzorem rady zakłado-

wej; udziela członkom nie oprocentowanych pożyczek krótko- i średnioterminowych oraz bezzwrotnych zapomóg. kasba →kazba. Kaschnitz [kąsznyc] MARIE LUISE (wlaśc. M.L. von K.-Weinberg), ur. 1901, poetka niem. (NRF); liryka, słuchowiska i opowiadania, kontynuujące tradycje niem. klasyki. Kasem ABD AL-KARIM, 1914-63, iracki generał i polityk; 1958 współorganizator przewrotu republ., następnie premier (wystąpienie Iraku z paktu bagdadzkiego); rozstrzelany po zamachu stanu. Kaserin, El-, m. w zach. Tunezji; 10 tys. mieszk. (1966); fabryka celulozy. kaseta, skrzynka do przechowywania cennych przedmiotów, niekiedy odgrywająca rolę futerału (na broń, przybory do pisania, toaletowe, złotnicze, miernicze itp.). kaseta fotograficzna, pojemnik światłoszczelny na kliszę, błonę małoobrazkową, zwojową lub płaską, umożliwiający zakładanie mat. fot. do aparatu przy świetle. kaseton, arch. wgłębione pole wieloboczne (gł. kwadratowe) wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane, na stropach, sklepieniach i kopułach; pierwotnie wiązały się z konstrukcją kam. stropów, następnie stały się wyłącznie elementem dekoracyjnym. kasha [käszə], miękka tkanina wełn. (często z domieszką wełny kaszmirskiej lub wielbłądziej) lekko spilśniana i drapana; także żółtobrązowa flanela bawełniana. Kashima [-si-], m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad O. Spokojnym; 37 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel., rafinacja ropy naft.j przemysł chem., maszyn., spożywczy. Kasimow, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. riazański), port nad Oką; 34 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., maszynowy. Kasina Wielka, w. w pow. limanowskim, woj. krak.; drewn. kościół zabytkowy z XVII w. 1932 ośrodek strajków chłopskich; 1939 (4 IX) ciężkie walki 10 Brygady Kawalerii z niem. wojskami. kasja, bot. →strączyniec. Kasja, pol. X w., poetka bizant.; hymny, pieśni kośc, epigramy, sentencje religijne. kasjer, pracownik zarządzający kasą, przyjmujący i wydający pieniądze, papiery wartościowe, sprzedający bilety na imprezy, przejazdy itp. Kasjodor (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus), pk. 490-ok. 575, liczony rzym., dostojnik na dworze Teodoryka W.; autor kompilacyjnej kroniki świata, innych dzieł hist. oraz wykładu siedmiu sztuk wyzwolonych, stanowiącego podstawę nauczania w średniow. szkołach. kasjop →lutet. Kasjopeja, jeden z gwiazdozbiorów. Kasjopeja, mit. gr. żona króla Etiopów, Kefeusa, matka Andromedy; przeniesiona między gwiazdy. Kasjusza purpura, koloidowy roztwór złota w wodorotlenku cynawym; stosowana do barwienia szkła, emalii i porcelany. Kasjusz Dion, ok. 155-235, historyk rzym., pochodzenia gr.; autor 80 ksiąg dziejów Rzymu do 229 n.e. (w języku gr.); zachowanych 25 ksiąg. kask: 1) hełm stalowy z grzebieniem ozdobionym kitą, używany od XVIII w. w armiach eur.; 2) nazwa hełmów używanych m.in. przez strażaków, górników, sportowców. kaskada, wodospad, w którym spadająca masa wód nie tworzy jednolitej ściany wodnej, lecz załamuje się na szereg spadków. kaskada, bud. w hydrotechnice zespół współpracujących ze sobą stopni wod-

506 kaskada nych na rzece; umożliwia optymalne wyzyskanie rzeki dla potrzeb żeglugi lub energetyki. kaskada, szt. ogr. architektonicznie ukształtowany wodospad, jedno- lub wielostopniowy, naśladujący naturalne wodospady (k. rustykalne), uformowany m.n. jako schody wodne lub teatry wodne. kaskader (kaskadier): 1) sportowiec akrobata dublujący aktorów film. w ujęciach niebezpiecznych wymagających dużej sprawności fiz.; 2) akrobata cyrkowy wykonujący szereg kolejnych przewrotów. Kaskadowe Góry, środk. część Kordylierów, w USA i Kanadzie; wys. do 4391 m (Mt. Rainier); liczne wygasłe wulkany, fumarołe, gorące źródła; lodowce. Kaskadowych Gór Tunel (Cascade Tun-nel), tunel kol. w USA (stan Waszyngton), w G. Kaskadowych; dł. 12,6 km. kaskadowy układ, układ złożony z kilku jednakowych lub tego samego typu podukładów połączonych szeregowo, np. zakładów hydroenergetycznych na jednej rzece. kasoleta, naczynie ozdobne używane dawniej do spalania pachnideł; kadzielniczka. kasować, usuwać, znosić, likwidować; unieważniać, skreślać. kasownik, druk. znak używany w korekcie drukarskiej oznaczający usunięcie jakiejś litery, wyrazu lub znaku graficznego. kasownik, muz. w notacji znak graf. skasowania krzyżyka lub bemola. kasownik, techn. przekaźnik kasujący, przyrząd do kasowania sygnałów świetlnych, impulsów itp. kasownik, urządzenie służące do dziurkowania lub stemplowania biletów, zainstalowane w wozach komunikacji miejskiej. kasowy plan, pian obrotów gotówkowych banku centr. sporządzany w gospodarce socjaliśt. w celu 'zapewnienia równowagi na rynku. Kasparek FRANCISZEK, 1844-1908, prawnik; prof. filozofii i prawa narodów na Uniw. Jag., czł. AU; Udział Polaków w uprawie prawa międzynarodowego. Kasperl (Kasperle, Casperle), postać lud. komedii wiedeńskiej i teatru lalek, wzorowana na postaci niem. Hanswursta. Kaspijskie Morze, największe bezodpływowe jezioro Ziemi, w ZSRR (częściowo w Iranie), 2 na wys. 28 m p.p.m.; pow. 371 tys. km , głęb. do 1025 m, zasolenie 0,3300‰; uchodzą rz.: Wołga, Ural, Kura; gł. porty: Aśtrachań, Baku, Krasno-wodzk. Kasprowicz ERAZM ŁUKASZ, 1835-1922, księgarz, tłumacz, działacz kult.: kierownik działu słow. firmy Bfockhaus, wydawca m.in. serii «Biblioteka Pisarzów Polskich^ (811.); własna księgarnia (od 1864) w Lipsku; wydał pierwszy pol. przekład t. 1 Kapitału Marksa i wielu zakazanych w Rosji utworów pisarzy rosyjskich. Kasprowicz JAN, 1860-1926, poeta; w twórczości ewolucja od naturalizmu poprzez symbolizm i ekspresjonizm do prymitywizmu; poematy i zbiory wierszy (Z chłopskiego zagonu, Krzak dzikiej róży,, O bohaterskim koniu..., Księga ubogich', Mój świat); dramaty (Świat się kończy, Marchołt); przekłady, prace historycznoliterackie. Kasprowy Wierch, szczyt we wsch. części Tatr Zach., na granicy z Czechosłowacją; 1985 m; Obserwatorium Wysokogórskie PIHM; kolejka linowa z Kuźnic; dwa wyciągi krzesełkowe. Kasprzak MARCIN, 1860-1905, działacz ruchu robotn., drukarz; przywódca II Proletariatu, potem działacz SDKPiL; stracony w Cytadeli warsz. za zbrojną obronę drukarni partyjnej. Kasprzycki WINCENTY, 1802-49, malarz; krajobrazy, weduty, wnętrza.

Kasprzycki WINCENTY, 1906-65, rzeźbiarz; gł. cykle portretowe, także teoria sztuki. Kasprzyk M ARIAN, ur. 1939, bokser, złoty medalista olimpijski w wadze półśredniej (1964) i brązowy w lekkopólśredniej (1960). Kasr al-Chajr al-Gharbi (Zachodni Pałac Szczęścia), pustynny omajjadzki zamek obronny z 1 poł. VIII w., ok. 100 km na pd.-zach. od Palmyry; obecnie w ruinach (fasada i 2 freski w Syryjskim Muzeum Nar. w Damaszku). Kasr al-Chajr asz-Szarki (Wschodni Pałac Szczęścia), pustynny omajjadzki zamek obronny, 1 poł. VIII' w., ok. 100 km na pn.-wsch. od Palmyry; obecnie ruiny (fasada zamku — w Syryjskim Muzeum Nar. w Damaszku). Kasr el-Kebir, m. w pn.-zach. Maroku, nad rz. Lukos; 34 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu i rzemiosła. Kasr Ibrim, miejscowość w Egipcie (Nubia), nad Nilem; staroż. fortecai miasto (I-VI w.). Kassala, m. we wsch. Sudanie; ośrodek adm. prow. K.; 49 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu uprawy bawełny. kassata, lody wł. w formie półkuli z warstw lodów o różnych smakach, wewnątrz wypełnionej bitą śmietaną z bakaliami. kassawa, granulowana mączka z bulw manioku zawierająca gł. skrobię; także rodzaj placka z korzenia tej rośliny. K assel (Cassel), m. w NRF (Hesja), nad Fuldą, ośr. adm. okręgu K.; 212 tys. mieszk. (1968); przemysł środków transportu, maszyn., włók., elektrotechniczny. Kassern TADEUSZ, 1904-57, kompozytor pol.; od 1948 w USA; opery, koncerty (Koncert na głos), utwory kameralne. Kassil LEW A., nr. 1905, pisarz ros.; opowiadania i powieści dla młodzieży (Moi drodzy chłopcy), kasta, biol. u owadów społ. grupa osobników o właściwościach fizjol. i budowie przystosowanych do pełnienia określonej funkcji; np. u termitów, mrówek — k. robotników i żołnierzy. kasta, socjol. zamknięta grupa społ. strzeżona przywilejami rel. i prawnymi, o dziedzicznej przynależności członków, zajmująca ustaloną pozycję w społ. hierarchii. Kastalia (Kastalskie Źródło), mit. gr. źródło u stóp Parnasu, poświęcone Apollinowi; symbol natchnienia poetyckiego. K astamonu. m. w pn. Turcji, ośrodek adm. prow. K.; 23 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Kastanakis THRASOS, ur. 1901, gr. nowelista i powieściopisarz osiadły we Francji; utwory opisujące życie kosmopolit. środowisk Greków na obczyźnie. kastaniety, instrument muz. perkusyjny (idiofon uderzany): dwie muszelki z twardego drewna uderzane o siebie; stosowane w Hiszpanii przy tańcach. Kaštela, zespół kąpielisk i ośr. turyst.wypoczynkowych w Jugosławii (Chorwacja), nad Adriatykiem, w pobliżu Splitu. Kaštelan JURE, ur. 1919, poeta chorw.; liryka społ. buntu i martyrologii woj.; dramat, prace historycznoliterackie. kastet, broń ręczna w postaci spojonych ze sobą metal, pierścieni, nakładana na palce dla wzmocnienia uderzenia pięścią. Kastner [kę-] E RICH, ur. 1899, pisarz niem. (NRF); antymieszcz. wiersze satyr., liryka, powieści (Fabian), książki dla dzie-

ci (Emil i detektywi). Kastor, astr. →Castor. kastoreks →reks.

kastoreum, wysuszona wydzielina specjalnych gruczołów bobra (odpowiednik gruczołów napletkowych); lek, któremu przypisywano dawniej uniwersalne właściwości; stosowane jako utrwalacz i składnik kompozycji zapachowych. Kastor (Castor) i Polluks (Dioskurowie) } mit. gr. bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy;

opiekunowie żeglarzy, pomocnicy w walce; wzór miłości braterskiej. kastracja, med. usunięcie gruczołów płciowych (jąder lub jajników); k. radiologiczna polega na zniszczeniu komórek rozrodczych promieniami rentgenowskimi. kastracja, wet. →trzebienie. kastracja roślin, w hodowli roślin usuwanie niedojrzałych pręcików, stosowane zwykle przed sztucznym zapylaniem. kastrat →eunuch. Kastriota JERZY →Skanderbeg. Kastrup [-rob], rniędzynar. port lotn. Kopenhagi, na wyspie Amager. kasty hinduskie., w Indiach 4 stany, na które się pierwotnie dzieliło społeczeństwo: bramini, kszatrijowie, wajśjowie i siudrowie; później było ich znacznie więcej; poza kastami są niedotykalni (pariasi, haridżanie); formalnie przywileje kastowe zoiesiono 1950. Kastylia, kraina hist. w Hiszpanii (zajmuje większość powierzchni Mesety); od IX w. hrabstwo zależne od Asturii i Leonu, od X w. od Nawarry; od XI w. niezależne królestwo; od 1479 złączona unią z Aragonią, 1516 utworzyła z nią królestwo Hiszpanii; dzieli się na: K. Starą i K. Nową. Kastylia Nowa (Castilla la Nueva), region w środk. Hiszpanii, w pd. części Mesety; 72,4 tys. km2, 5,0 mln mieszk. (1968); region roln.-przem.; uprawa pszenicy, winorośli, wypas owiec; turystyka; gł. m. Madryt. Kastylia Stara (Castilla la Vieja), region w środk. Hiszpanii, w pn. części Mesety i nad Zat. Biskajską; 66,1 tys. km2, 2,1 mln mieszk. (1968); region roln.przem.; turystyka; gł. m.: Valladolid„ Santander, Kastylijskie Góry (Cordillera Central), pasma górskie w środk. Hiszpanii, między kotlinami Starej i Nowej Kastylii; wys. do 2592 m (Almanzor). Kasur, m. w Pakistanie Zach., w pobliżu granicy z Indią; 127 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., bawełniany. Kasyci, lud nieznanego pochodzenia, zamieszkujący w starożytności tereny na wschód od dolnego Tygrysu; w 2 pol. II tysiąclecia p.n.e. K. narzucili władzę Babilonii (dyn. kasycka). kasyda, typowa forma poezji arab., ukształtowana w okresie przedmuzułm., naśladowana do XIX.w.; poemat monorymiczny., podzielony na ściśle ustalone części; treść najczęściej pochwalna. kasyno: 1) rodzaj klubu, lokal będący miejscem posiłków, zebrań, zabaw pewnego kręgu osób. np. wojskowych, pracowników jakiejś instytucji; 2) lokal, w którym uprawia się gry hazardowe, dom gry. Kasy Oporu, organizacje robotn. powstałe z inicjatywy L, Waryńskiego 1878 w Królestwie Pol, w celu gromadzenia funduszów na akcie strajkową (działały kilka miesięcy); 1890-91 kasv wzajemnej pomocy, zakładane przez ZRP i II Proletariat. kasy oszczędności, instytucje, których gł. zadaniem jest przyjmowanie na procent wkładów pieniężnych od przedstawicieli mało- i średniozamożnych warstw ludności; w Polsce działa Powszechna Kasa Oszczędności. kasy Stefczyka, wiejskie spółdzielnie oszezędnościowo-pożyczkowe, działające od 1890 do 1939; w PRL ich działalność kontynuują spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe. kasyteryt, minerał, dwutlenek cyny; czarny lub ciemnoszary, o połysku metalicznym; powstaje gł. wskutek procesów hydrotermalnych; częsty w piaskach i żwirach; najważniejsza ruda cyny. kasza, produkt spoż, wytwarzany w kaszarniach z ziarn (bielma) pszenicy, jęczmienia, owsa, kukurydzy, prosa, gryki i ryżu, przez specjalną obróbkę.

kaszak, zastoinowa torbiel łojowa powstająca wskutek zaczopowania ujścia przywłosowego gruczołu łojowego tuż pod skórą, najczęściej na głowie. kaszalot (potwal, Physeter catodon), największy waleń wśród zębowców; dł. do 18 m, ciężar 35-50 t; żywi się głowonogami; oceany gł. strefy ciepłej; ceniony w połowach, także dla olbrotu i ambry. Kaszan, m. w Iranie (Mazandaran); 58 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., ceram., perfumeryjny; ośr. wyrobu dywanów. „Kaszëbë", dwutygodnik, wydawany 1957-61 w Gdańsku przez Zrzeszenie Kaszubskie; poświęcony życiu społ.-kult. i folklorowi regionu kaszubsko-pomorskiego. kaszel, gwałtowne wyrzucenie z płuc powietrza, sprężonego przez mięśnie wydechowe przy zamkniętej głośni, wywołane podrażnieniem zakończeń nerwowych w oskrzelach, tchawicy, krtani, gardle. kaszetowany film, system filmu panoramicznego z pojedynczą taśmą film. 35 mm, w którym obraz wydłużony na ekranie uzyskuje się przez umieszczenie ramki w projektorze. Kaszgar (Kaszy), m. w Chinach (Sinciang-Ujgur), nad rz. K.; 100 tys. mieszk. (1957); największy ośrodek gosp. Kaszgarii. Kaszgaria, kraina hist. w pn.-zach. Chinach (obecnie w obrębie regionu autonomicznego Sinciang-Ujgur); wyodrębniła się w 2 pol. I tysiąclecia jako jedno z plemiennych państewek ludów indoscytyjskich; od II w. p.n.e. w obrębie wpływów chiń.; w XIII w. podbita przez Mongołów, w poł. XVIII w. włączona do Chin (do 1955 w obrębie prow. Sinciang). Kaszgarska Kotlina (Tarymska Kotlina), bezodpływowa kotlina w zach. Chinach, między Tien-szanem a Kunlunem; wys. 700-1300 m; w części środk. pustynia Takla Makan; przepływa Tarym. Kaszka-daria, rz. w Uzb.SRR, na Stepie Karszyjskim; dł. 332 km; wyzyskiwana do nawadniania. Kaszkatt →Jusufija. kaszkiet, skórzana sztywna czapka męska z daszkiem i szerokim okrągłym denkiem; weszła w użycie w XIX w.; 181530 używana w wojsku polskim. kaszmir, bardzo cienka tkanina wełn. o 3-nitkowym splocie skośnym; opalana oraz barwiona w sztukach; bywa także półwełn. lub z jedwabiu szapowego. Kaszmir, kraina hist, Indii (obecnie większa część w Indii — stan Dżammu i K., reszta — w Pakistanie Zach.); od VII w. odrębne królestwo, w XIV w. opa nowane przez muzułmanów; od 1756 pod legał Durranidom afgańskim, od 1819 — państwu sikhów; 1846 przyznany przez Anglików — Dżammu; od 1947 terytorium będące przedmiotem sporu między Indią a Pakistanem; 1949 pn. część zajęta przez wojska pakistańskie; 1965 konflikt zbroj ny, zażegnany przy mediacji ZSRR (1966 Deklaracja Taszkencka). kaszmirskie szale, szale z delikatnej wełny kóz ind., haftowane we wzory o pięknym rysunku i kolorze; modne w XVIII/ /XIX w. kaszmirski język, język dardyjski z grupy indoirańskiej, w Kaszmirze; ok. 2,5 mln; literatura od XIV w.; pisma: ind. i arabskie. Kaszparek, postać głupawego wesołka z czes. teatru marionetek. kaszta, szuflada z przegródkami (zw. króbkami) do przechowywania materiału zecerskiego. kasztan, chem. garbnik otrzymany z drewna i kory kasztana jadalnego; stosowany do garbowania gł. skór twardych. kasztan, zootechn. koń maści kasztanowatej; koń cisawy. kasztan jadalny (Castanea sativa), drzewo do 80 m wys.., z obszaru śródziemno-

mor.; często uprawiany; owoce (orzechy) jadalne po upieczeniu; drewno cenne. kasztanowe gleby, typ gleb powstałych gł. z lessów na obszarach stepów o gorącym klimacie kontynent., na pd. od strefy czarnoziemów; wymagają nawodnienia. kasztanowata maść (maść cisawa), brązowożółta barwa sierści konia, grzywa i ogon tej samej barwy lub jaśniejsze. kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), drzewo do 25 m wys., z Płw. Bałkańskiego; owoce kolczaste z 1 nasieniem, tzw. kasztany; kora, kwiaty i nasiona leczn.; sadzone powszechnie w parkach; błędnie zw. kasztanem. kasztany, anat. wyniosłości na przyśrodkowej stronie kończyn u koniowatych w okolicy nadgarstka i stępu, utworzone przez zrogowaciały naskórek; nieowłosione. kasztel, arch. w średniowieczu gród, mała twierdza lub zamek (albo jego gł. część stanowiąca warowny dom mieszkalny). kasztel, żegl. wysoka, często kilkupokładowa nadbudówka na dziobie lub rufie dawnych żaglowców. kasztelan, w Polsce w XII-XIII w. urzędnik sprawujący władzę nad grodem i okręgiem grodowym (kasztelania) w imieniu panującego; miał uprawnienia adm., wojsk, i sądowe; od XIV w. dostojnik ziemski zasiadający w senacie, tytuł honorowy. Kasztelowicz STANISŁAW, 1900-56, krytyk lit., edytor; wydawca listów S. Żeromskiego i współautor kalendarium życia i twórczości pisarza. Kaszubi, autochtoniczna grupa ludności słow. na Pomorzu Zach. i Gdańskim; 1309 tereny te opanowali Krzyżacy, odtąd K. poddawani byli naciskowi niem., a od XVIII w. systematycznej polityce germa nizacji; na Pomorzu Gdańskim zachowali jednak mowę i poczucie odrębności nar.; do przetrwania K. przyczyniła się w XIX w. działalność społ. i lit. m.in. F. Cenowy i K.C. Mongrowiusza; tra dycje kult. K. i więź z Polską umocnił ruch młodokaszubski (,,Gryf" 1908); licz ne czasopisma społ.-kult. („Kaszebe"). Kaszubskie Pobrzeże, zach. część Pobrzeża Wschodniopomorskiego, między Wisłą a Piaśnicą; ponad bagnistym dnem dolin wznoszą się tzw. kępy: Redłowska, Oksywska, Pucka, Swarzewska, Żarnowiecka. Kaszubskie Pojezierze, wsch., najwyższa i najbardziej urozmaicona część Pojezierza Pomorskiego; wys. do 329 m (Wieżyca); moreny, jeziora (Raduńskie, Ostrzyc-kie, Wdzydze); środk. część nazywana Szwajcarią Kaszubską. „Kaszuby", pismo regionalne, wydawane 1936-39 w Kartuzach jako dodatek do „Gazety Kartuskiej"; zajmowało się dziejami, folklorem i życiem kult. Kaszub. kaszyca, bud. skrzynia drewn. lub żelbetowa, wypełniona kamieniami, stosowana na fundamenty budowli wodnych, umocnienia brzegowe lub denne itp. Kaszyra, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), port nad Oką; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł metal, i maszyn.; duża elektrownia cieplna. kat, osoba wykonująca wyrok śmierci; dawniej również wykonawca tortur lub kar cielesnych; w niektórych rejonach Polski zwany był „mistrzem". katabatyczny ruch, meteorol. opadanie mas powietrza wzdłuż frontów atm. lub zawietrznych zboczy górskich (np. wiatr halny). katabolizm, biochem. procesy rozkładu, któremu ulegają,, na równi ze składnikami pokarmu, także własne, złożone składniki ustroju; charakterystyczne dla k. jest stopniowe uwalnianie się energii i sterowanie jej zużytkowania przez złożone układy enzymów. katachreza, lit. metafora zawierająca pozorną sprzeczność.

Katalonia 507 katadioptryczny układ, układ optyczny, w którym wykorzystuje się zjawisko odbicia i załamania światła. katadromiczne ryby, ryby wędrowne, które na tarło dążą z rzek do morza; np. węgorz. katafalk, podwyższenie, na którym ustawia się trumnę, zwykle podczas uroczystości żałobnych. kataforeza, wędrówka dodatnio naładowanych cząstek w kierunku elektrody ujemnej.. Katajew IWAN I., 1902-39, pisarz ros.; nowele i szkice ukazujące kolektywizację i industrializację kraju. Katajew WALENTIN P., ur. 1897, pisarz ros.; powieści satyr. (Defraudanci); powieść-kronika o radz. współzawodnictwie pracy Czasie naprzód; książki dla młodzieży (Syn pułku). Kataka (ang. Cuttack), m. w Indii (Orisa), w delcie Mahanadi; 192 tys. mieszk. (1968); do 1956 stolica stanu Orisa; przemysł włók., spoż., szklarski, walcownia żel.; ośr. handlu i rzemiosła; węzeł komunik.; uniwersytet. katakaustyka, fiz. powierzchnia utworzona przez punkty przecięcia promieni odbitej od zwierciadła wiązki światła; przejaw aberracji sferycznej. kataklaza, geol. proces deformowania i rozdrabniania składników skały pod wpływem ciśnienia górotwórczego. kataklazyt, skała metamorficzna powstała w wyniku procesu zw. kataklazą. kataklizm: 1) klęska żywiołowa, jak np. powódź, trzęsienie ziemi, powodująca wielkie zniszczenie; 2) gwałtowny wstrząs, przewrót, klęska społeczna. kataklizmów teoria, biol., geol. →kata-strofizm. katakumby, podziemny cmentarz, sieć (najczęściej kilkukondygnacyjna) drążonych nieregularnych korytarzy z grobami w ścianach i pomieszczeniami, służących jako miejsca kultowe; zdobione malowidłami; charakterystyczne dla wczesnego chrześcijaństwa (od I w.); najsłynniejsze w Rzymie. Katalaunijskie Pola (obecnie Châlons-sur-Marne we Francji); 451 zwycięstwo Aecjusza nad Attylą, wodzem Hunów. katalazy, enzymy z klasy oksydoreduktaz, przyspieszające rozkład powstającego w komórkach nadtlenku wodoru na tlen i wodę. kataleksa, lit. skrócenie stopy w klauzuli lub przed średniówką o jedną lub dwie nieakcentowane sylaby. katalepsja, objaw niektórych chorób psych., zahamowanie czynności ruchowych, gł. w kończynach. kataliza, zjawisko zmiany szybkości reakcji pod wpływem katalizatorów; większość reakcji biochem. to reakcje katalityczne (katalizatorami są enzymy); k. ma ogromne znaczenie przem., zwł. w procesach utleniania, uwodorniania, polimeryzacji. kataliza heterogeniczna, reakcja katalityczna, której katalizator stanowi odrębną fazę i styka się ze środowiskiem reagujących substancji tylko swą powierzchnią. kataliza homogeniczna, reakcja katalityczna, której katalizator jest w tej samej fazie (ciekłej lub gazowej), w której występują substancje reagujące. katalizator, substancja, która nie występuje w równaniu stechiometrycznym reakcji, a której obecność zmienia szybjcość reakcji chem. i nie zmienia położenia stanu równowagi; skład k. w trakcie reakcji pozornie nie ulega zmianie; k. będące ciałami stałymi noszą nazwę kontaktów. katalog biblioteczny, spis dzieł należących do określonych zbiorów; k. alfabetyczny informuje o istnieniu dzieła i wskazuje miejsce w zbiorze; k. rzeczowy (działowy, systematyczny) grupuje dzieła wg treści. Katalonia (Cataluña), region (kraina historyczna) w pn.-wsch. Hiszpanii, nad M. śródziemnym; 31,9 tys. km2, 4,8 mln mieszkańców (1968), gł. Katalończycy; region silnie uprzemysłowiony z rozwiniętym rolnictwem; turystyka; gł. m. Barcelona. — W X-XII w. niezależne księstwo; od XVI w. w zjednoczonej Hiszpanii, 193139 autonomia; w czasie wojny domowej 1936-39 teren ciężkich walk.

508 Katalończycy

Katalończycy, naród w Hiszpanii, także w pd. Francji i na Sardynii: ok. 5,5 mln; język kataloński. kataloński język, z grupy romańskich; występuje w Hiszpanii, części Francji i Sardynii, na Balearach; mówi nim ok. 5 mln ludzi; literatura od XII w. katalpa, bot. →surmia. katamaran, statek wodny o 2 równoległych kadłubach połączonych konstrukcją w części nadwodnej; jeden z kadłubów może być zredukowany do pływaka; podobna konstrukcja o 3 kadłubach zwie się często trimaranem. katana, jednosieczna szabla jap. o wygiętej głowni, z ozdobną rękojeścią; jelec tarczowy (tsuba) i metalowa lub rogowa głowica (kashira) bogato zdobione dekoracją ażurową lub reliefową. Katanga, region górn. w pd.-wsch. Kongu (Kinszasa), jeden z najważniejszych w Afryce; wydobycie rud miedzi, kobaltu, manganu, cynku, kadmu, germanu, cyny; hutnictwo metali nieżel. i przemysł chem.; gł. m. i ośr. gosp.: Lubumbashi, Likasi, Kolwezi. — Najbogatsza prowincja Konga, od 1906 eksploatowana przez belg.-bryt. koncern Union Miniere du Haut-Katanga; 1960 proklamowanie niezależnego państwa przez separatystyczny rząd popierany przez kolonizatorów belg., 1963 przywrócenie kontroli przez centr. rząd Konga; 1967 próba opanowania przez białych najemników (zlikwidowana). Katania (Gatania), m. i port we Włoszech (Sycylia), u podnóża Etny, ośrodek adm. prow. K.; 409 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., maszyn., chem.; katedra (XI-XII, XVII w.), zamek (XII, XV w.), kościoły i pałace (XVIII w.). katanka: 1) kurtka męska z krótkimi połami, wprowadzona w pol. XVIII w. w wojsku pol.; 2) w stroju lud. kobiecy ubiór wierzchni z dużym kołnierzem, sznurowany na przodzie. Katańska Nizina, niz. na wsch. wybrzeżu Sycylii (Włochy), u podnóża Etny; uprawa pomarańcz, winorośli, zbóż, tytoniu. kataplazm, gorący, wilgotny okład z papki kartoflanei, kaszy lub siemienia lnianego, wywołujący znaczne przekrwienie w miejscu jego przyłożenia. katapulta, hist., wojsk, w starożytności (Grecja) i w średniowieczu machina miotająca, działająca na zasadzie wykorzystania energii skręconych strun.. katapulta, lotn.: 1) wyrzutnia o napędzie hydraulicznym lub parowym używana do startu samolotów (gł. z pokładów okrętów), także pocisków bezzałogowych; 2) urządzenie wyrzucające fotel lub kabinę szybkiego samolotu w razie awarii. katapultowanie, lotn. wyrzucanie fotela, kabiny z samolotu lub samolotu za pomocą katapulty. katar →-nieżyt. Katar, państwo w pd.-zach. Azji (Płw. Arabski); 22 tys. km2, 100 tys. mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. Doha; j.u. arabski. Powierzchnia nizinna; klimat gorący, b. suchy; pustynie. Kraj b. słabo rozwinięty gospodarczo; wydobycie i rafinacja ropy naft.; w oazach uprawa palmy daktylowej, zbóż; koczownicza hodowla; połów pereł; port naft. Umm Said. — Do 1970 monarchia absolutna (szejkat) pod protektoratem bryt.; od 1970 niepodległa monarchia konstytucyjna; od 1968 czł. Federacji Emiratów Arab.; od 1971 czł. ONZ. katar nosa, ostre lub przewlekłe zapalanie błony śluzowej (nieżyt) nosa, ze wzmożonym wydzielaniem śluzu, wywołane zakażeniem bakteryjnym lub wiruso-

wym, czynnikami chem. lub odczynem katatonia, zespół zaburzeń psych., występujący często w schizofrenii; osłupiealergicznym. katar sienny, zapalenie błony śluzowej nie i podniecenie katoteniczne (gwałtownosa i spojówek, występujące zwykle ne ruchy stereotypowe), często z agresywwiosną wskutek działania czynnika aler- nością wobec siebie lub otoczenia. gicznego, którym jest gł. pyłek roślinny. katatymia, psychol. zjawisko polegające katarakta, geol. termin używany na na dostosowywaniu własnych sądów do określenie progu rzecznego w Afryce (gł. przeżywanych aktualnie uczuć i pragnień. Katayama SEN (właśc. Yabuki Sugataro), na Nilu). 1859-1933, działacz jap. i międzynar. ruchu katarakta, med. →zaćma. kataroby, organizmy żyjące w czystych, robotn.; współzałożyciel jap. związków chłodnych wodach zawierających dużo zaw. (1897), partii socjaldemokr. (1901) i KP Japonii (1922); czł. Kom. Wykonawtlenu; np. pstrąg, rak rzeczny. katarowie, ruch rel.-społ. szerzący się czego Międzynarodówki Komunistycznej. Katchen [käczn] JULIUS, 1926-69, piawe Francji i pn. Włoszech w XI-XIII w., skierowany przeciwko feudalizmowi i hie- nista amer.; wirtuoz świat, sławy. katecheta, osoba nauczająca katechizrarchii kośc; praktykowali ubóstwo; wymu lub zasad chrześc, religii. tępieni przez inkwizycję. metoda nauczania, katarynka, mech. instrument muz., zło- katechetyczna żony z piszczałek, mechanizmu rozdzie- średniowieczna, prymitywna, pamięciowa i łającego powietrze, miechów, wałka me- dogmatyczna metoda, polegająca na wylodycznego oraz korby wprowadzającej uczaniu gotowych odpowiedzi na ustalony z góry zespół pytań. mechanizm w ruch. katecheza, nauczanie zasad religii Katarzyna I, 1684-1727, cesarzowa ros. od 1725; żona Piotra I (od 1712), córka chrześc, zwłaszcza ustnie. katechizm, przystępny wykład zasad chłopa. Katarzyna II, 1729-96, cesarzowa ros. wiary rel. w formie pytań i odpowiedzi; od 1762, księżniczka Anhalt-Zerbst, we współcz. katolicyzmie głośne antydogżona Piotra III; umocniła absolutystyczny matyczne k. — holenderski i francuski. i centralistyczny system rządzenia; katechu (catechu), ekstrakt wodny z stłumiła powstanie Pugaczowa; drewna i kory niektórych gatunków akacji zlikwidowała Sicz Zaporoską; zdobyła na {Acacia catechu, Acacia suma); stosowany Turcji Krym, na Polsce — tereny z jako garbnik i zaprawa farbiarska. katechumeni, we wczesnym chrześcijańrozbiorów; wprowadziła na tron pol. stwie kandydaci do chrztu; mieli prawo Stanisława Augusta. Katarzyna Aragońska, 1485-1536, uczestniczyć we wstępnej części mszy królowa Anglii, żona Henryka VIII; brak (msza k.). zgody papieża na unieważnienie tego katedra, pedag.: 1) rodzaj stołu dla namałżeństwa spowodowało zerwanie uczyciela w izbie szkolnej; 2) tradycyjna nazwa stanowiska profesora w szkole wyżAnglii z kościołem rzymskim. Katarzyna Jagiellonka, 1526-83, córka szej; 3) trad. nazwa organizacyjnej jedZygmunta Starego i Bony, żona króla nostki — nauk. i dydaktycznej — szkoły w danej dyscyplinie. szwedz. Jana III Wazy, matka Zygmunta wyższej katedra, rel. w katolicyzmie gł. kościół III Wazy. będący siedzibą biskupa. Katarzyna Medycejska, 1519-89, diecezji, katedra, szt. plast. →tron biskupi. królowa Francji, żona Henryka II; Katedra Florencka (S. Maria del regentka za małoletniości Karola IX; gł. Fiore), słynna got.-renes. budowla inspiratorka nocy św. Bartłomieja. przy końcu XIII w. przez kataster: 1) urzędowy spis gruntów i rozpoczęta Arnolfo di Cam-bio; budowana w XIV w. budynków, zawierający dane o przez F. Ta-lentiego; zwieńczona w XV powierzchni gruntu, dochodowości itp., w. kopułą przez F. Brunelleschiego; z sporządzany w celach podatkowych; 2) kampanilą z XIV w. (Giotto), zespół daw. podatek nakładany na nieruchomość. rzeźb arch. z XIV-XV w.; bogaty kataster energetyczny, zestawienie po- wystrój wnętrz. tencjałów (zasobów) energetycznych okrekatedralne szkoły, szkoły w stolicach ślonych źródeł energii, np. energii wód. diecezji kształcące kandydatów do stanu kataster gruntów i budynków, w duchownego; istniały IX-XVI w., w PolPolsce do 1955 urzędowy spis sce do XII w. nieruchomości, zastąpiony przez system kategoria społeczna, socjol. zbiór ludzi jednolitej ewidencji gruntów i wyróżniony w różnych celach badawbudynków prowadzonej przez organy czych, na podstawie posiadania przez tych rad narodowych. ludzi określonych cech. kataster wodny, zbiór dokumentów kategorie: 1) rodzaje lub klasy występuewidencjonujących zasoby wód jące w jakiejś klasyfikacji, 2) nazwa 10 zaśródlądowych, powierzchniowych i sadniczych pojęć wyróżnionych przez Arypodziemnych; K.W. prowadzi w PRL Centr. stotelesa, 3) podstawowe pojęcia danej Urząd Gospodarki Wodnej. nauki, np. w ekonomii polit. — praca, katastrofa, lit. w tragedii antycznej de- wartość, towar; w socjologii — społeczeńcydujące zdarzenie, rozstrzygające o lo- stwo, naród, państwo, klasy społeczne. sie bohatera, jego klęska; wynika konsek- kategorie gramatyczne, klasy form wentnie z całego splotu wypadków pod- gram., wyróżniane ze względu na funkcję, porządkowanych fatalistycznie pojmowa- np. przypadek, liczba, rodzaj, osoba, tryb, nej konieczności. strona, aspekt. katastrofizm, pesymistyczna postawa ży- kategorie semantyczne, log. kategorie ciowa, oparta na przeświadczeniu o nie- znaczeniowe, rodzaje (grupy, klasy) wyrażeń języka (np. k.s. nazw lub zdań) uchronności katastrofy. katastrofizm (teoria kataklizmów), pełniących tę samą rolę składniową (dlabiol., geol. teoria stworzona przez G. tego z w. też kategoriami syntaktycznymi); Cuviera (1812), wg której w historii Ziemi twórcą teorii k.s. jest logik S. Leśniewski. występowały okresowo gwałtowne kategoryczne zdanie, log. zdanie zaburzenia (katastrofy) zmieniające proste, nie zawierające funktorów od argumentów budowę Ziemi i niszczące świat org., zdaniotwór-czych którego nowe formy były następnie zdaniowych. kategoryczny, stanowczy, stwarzane; jej bezpodstawność wykazał bezwzględny Ch. Lyell, udowadniając ewolucję Ziemi. katastrofizm, filoz., lit. orientacja histo- katenoida, mat. powierzchnia utworzoriozoficzno-moralistyczna przyjmująca nie- na przez obrót linii łańcuchowej dokoła uchronność zagłady współcz. świata, gł. odpowiednio wybranej prostej. katergol (propergol), paliwo rakietowe, kultury eur., w nowej rzeczywistości którego zapłon odbywa się dzięki obecukształtowanej po I wojnie świat.; źród- ności katalizatorów. łem k. był kryzys dotychczasowych war- Katerini, m. w Grecji (Macedonia), ośr. tości kulturowych, pociągający za sobą adm. nomosu Peria; 24 tys. mieszk. (1961); zagładę mieszczańskiego świata. przemysł spożywczy.

kauczuk 509 Katerla JÓZEF →Żeromski Stefan. kateszowa palma →areka. kateter, med. →cewnik. kateteryzacja, med. →cewnikowanie. katetometr, przyrząd do mierzenia pionowych odległości lub przesunięć z pewnej odległości od przedmiotu mierzonego; zawiera lunetkę przesuwaną wzdłuż pionowej prowadnicy. katgut, cienka nić skręcona zwykle z jelita baraniego, używana do szycia tkanek wewnątrz ciała; po kilku tygodniach wchłania się całkowicie. katharsis [gr., 'oczyszczenie'], lit. w Poetyce Arystotelesa termin na określenie estet.-emocjonalnej funkcji tragedii w wyzwalaniu się z uczucia strachu i litości poprzez intensywne przeżycie ich przez widza. katharsis, psychol. ujawnianie w procesie psychoanalizy dotychczas nieświadomych przeżyć o charakterze urazowym i usuwanie towarzyszącego im napięcia emocjonalnego. Kathedersozialismus [-te:- zocjaly-; niem.] →socjalizm z katedry. Kathijawar, półwysep w Indii, między zatokami Kambajską i Kaczczh (M. Arabskie); pow. ok. 40 tys. km2; na pd. jedyne w Indii stanowisko lwa. Kati MAHMUD, 1469-1593, kronikarz sudański, autor Tarich al-Fattah, podstawowego źródła do historii Songhaju. Katib Czelebi (Hadżi Chalifa), 1609-58, tur. historyk, bibliograf i kosmograf; autor 23 dzieł, m.in. tablic chronologicznych „od powstania świata" do 1649, kosmografią antologii sentencji, przysłów i poezji, bibliogr. słownika literatury arab., pers. i tureckiej. Katif, A1-, m. w Arabii Saudyjskiej (AlHasa), port nad Zat. Perską; ok. 25 tys. mieszk.; ośr. wydobycia ropy naftowej. Katienin PAWIEŁ A., 1792-1853, ros, poeta, dramaturg i krytyk; dekabrysta; ballady, poematy hist., komedie; tłumacz literatury francuskiej. kation, jon o ładunku dodatnim. kationity, rodzaj jonitów, związki chem. o charakterze kwasów lub soli, mające zdolność wymiany kationów wchodzących w ich skład na kationy znajdujące się w roztworze. kationowe barwniki →zasadowe barwniki. Katipunan, patriot. antyhiszp. organizacja na Filipinach 1892-97, zał. przez członków Ligi Filipin; objęła kierownictwo walki wyzwoleńczej. katiusza, popularna nazwa radz. wyrzutni rakietowych pocisków, artyleryjskich; zamontowana na samochodach, używana w II wojnie świat.; kaliber 132 mm, donośność ponad 8 km. katjang (Vigna sinensis ssp. cylindricus), podgatunek wigny, uprawiany gl. w Afryce i pd. Azji dla jadalnych (też pastewnych) nasion i na zielony nawóz. Katkow MICHAIŁ N., 1818-87, publicysta ros.; red. „Moskowskije wiedomósti"; 1863 stał na czele kampanii antypolskiej. katleja (Cattleya), amer. storczyk nadrzewny; uprawiany w szklarniach, w wielu gatunkach i odmianach, ze względu na piękne (duże, wonne) kwiaty. Katlewicz JERZY, ur. 1927, dyrygent; kier. artyst. filharmonii pozn., Opery i Filharmonii Bałtyckiej; liczne występy za granicą. Katmai [kätmaj], wulkan na płw. Alaska, w G. Aleuckich (USA); 2048 m; ostatni wybuch 1965. Katmandu, stol. Nepalu; 125 tys. mieszk. (1967); rzemiosło; uniw.; buddyjskie świątynie (Xyi-XVIII w.), zabytkowe domy o bogatej dekoracji z drewna i metalu (XVII-XVIII w.). katoda, elektroda połączona z ujemnym biegunem źródła napięcia elektrycznego. katodoluminescencja, luminescencja wywołana działaniem promieni katodowych (strumieniem elektronów) na luminofor.

katodoluminofory, luminofory stosowane do pokrywania ekranów lamp oscyloskopowych. katodowa lampa, nazwa lampy elektronowej, używana do lat 30-ych XX w. katodowe promienie, strumień elektronów emitowanych z katody rury do wyładowań elektr. w gazach rozrzedzonych. katolicki kościół (kościół rzymskokatolicki), największa organizacja wśród wyznań chrześc, wyłoniona z chrześcijaństwa w IV-V w.; hierarchicznie scentralizowana; na czele stoi papież mający władzę absolutną; organem doradczym jest kolegium kardynałów, wykonawczym — kuria rzym.; k.k. ma odrębne prawo (kanoniczne), swoistą liturgię i system dogmatyczno-doktrynalny (katolicyzm). Katolicki Uniwersytet Lubelski (KUL), prywatna kat. szkoła wyższa w Lublinie; zał. 1918; 4 wydziały. katolicyzm, doktryna rel., moralna i społ. kościoła kat.; doktryna rel. oparta na Biblii i tradycji, ujęta w dogmaty; podstawa filoz. — tomizm (neotomizm); w doktrynie moralnej najwyższą wartością jest Bóg, normą postępowania — pełnienie jego woli; na tym założeniu opiera się społ. doktryna k., która od II soboru watykańskiego usiłuje dostosować się do zmian zachodzących we współcz. świecie; gł. tendencje w k. współcz. — integryzm (neointegryzm), k. otwarty. katolicyzm otwarty, nurt we współcz. katolicyzmie dążący do przystosowania doktryny kat. do przeobrażeń współcz. świata; podejmuje nowe koncepcje intelektualne i środki społ. oddziaływania. „Katolik", pismo wydawane 1868-1931; zał. w Chełmnie przez J. Chociszewskiego jako pismo rel., 1869-89 wydawane w Bytomiu przez K. Miarkę jako polit., broniące praw narodowościowych Polaków; od 1889 pod red. A. Napieralskiegó — ugodowe. katolikos, tytuł patriarchów kościołów wsch.: arm., gruz., nestoriańskiego. Katona [kotono] ISTVAN, 1732-1811, historyk węg., duchowny kat.; prof. uniw. w Budzie; autor obszernej kroniki Węgier. Katona [kotono] JÓZSEF, 1791-1830, dramatopisarz węg.; twórca węg. tragedii; liczne adaptacje; jedyne oryginalne dzieł o — nar. dramat hi st . z X I I I w. B a n Bánk; posłużyło ono F. Erkelowi za libretto do pierwszej nar. opery węgierskiej. Kato(n) Młodszy (zwB Utyceńskim), 9546 p.n.e., polityk rzym., prawnuk i naśladowca Katona St.; wróg Cezara; po jego zwycięstwie pod Tapsus popełnił samobójstwo w Utyce (pn. Afryka). Kato(n) Starszy (zw. Cenzorem), ok. 234-149 p.n.e., rzym. mąż stanu, mówca i pisarz; obrońca starorzym. obyczajów; wróg Kartaginy; twórca prozy łac: Ori-gines — dzieje Rzymu,. Praecepta ad fi-lium — kompendium wiedzy ówczesnej, O gospodarstwie wiejskim. katorga, w Rosji carskiej kara ciężkich robót połączona z zesłaniem, orzekana w stosunku do przestępców polit. i kryminalnych. Katowice, m. woj., nad Rawą; 303,7 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. przem. GOP; 6 kopalń węgla kam., 2 huty żel., 2 huty cynku, przemysł maszyn., metal., elektrotechn., spoż.; węzeł kol., port lotn.; ośr. kult.; 5 wyższych uczelni; 2 teatry; operetka, filharmonia; późnogot. kościół drewn. i spichlerz (oba — XVI w.). — Położone na terenie średnio w. osad roln. (Bogucice, Dąb, Załęże, Brynów); w XIVXVI w. kuźnice żelaza; od 1742 pod panowaniem Prus; rozwój przem. od 1 poł. XIX w. (zakłady hutn., kopalnie); prawa miejskie 1865; walka o zachowanie polskości (pol. organizacje kult., czasopisma); 1919-21 udział w powstaniach śląskich; 1922 K. powróciły do Polski; stolica woj. śląskiego, siedziba Górnośląskiej Komisji Mieszanej; w okresie między woj. demonstracje i strajki kierowane przez KPP (1923

— przez Komitet 21); IX 1939 trzydniowe walki byłych powstańców śląskich i harcerzy w obronie miasta (poległych i rozstrzelanych ok. 300 osób); masowe egzekucje, m.in. 4 IX 1939 — 700 osób; w miejscowych hutach i kopalniach 12 jenieckich obozów pracy; 1944 powstała konspiracyjna Woj. Rada Nar. Śląska. katowickie województwo, woj. w pd. Polsce; 9550 km2, 3,7 mln mieszk. (1970); powierzchnia w większości wyżynna (Wyż. Śląska, Krak.-Częstochowska), na pd. -.górzysta (Beskid Śląski). Najgęściej zaludnione i najsilniej uprzemysłowione woj. w Polsce; przemysł skupia się gł. w GOP, ROW, w rejonie Częstochowy i BielskaBiałej; eksploatacja węgla kam., rud cynku, ołowiu i żel., gazu ziemnego, wapienia; uprawa żyta, ziemniaków, owsa; hodowla bydła; gł. m. i ośr. przem.: Kato- ' wice, Zabrze, Bytom, Częstochowa; ruch turyst. (Beskid Śląski). katran abisyński (kapusta abisyńska, Crambe abyssinica), afryk., jednoroczna roślina oleista z rodziny krzyżowych, uprawiana gł. w ZSRR dla nasion zawierających ok. 50% tłuszczu. Katrineholm [-ri:nəholm], m. w środk. Szwecji; 22 tys. mieszk. (1969); przemysł metalowy. K atsina [kä:tsyna:], m. w pn. Nigerii; 91 tys. mieszk. (1963); ośr. handlu i rzemiosła. Katsushika [-sika] HOKUSAI, 1760-1849, jap. malarz i drzeworytnik; kompozycje figuralne i krajobrazowe; 14-tomowy zbiór drzeworytów Mangwa; widoki Fudżi-jamy. katta (Lemur catta), małpiatka zaliczana do lemurów; dł. ciała do 40 cm i tyleż ogona; popielata, ogon w czarne i białe pierścienie; roślino- i owadożerna; pd.zach. Madagaskar. Katta Kurgan, m. w Uzb.SRR (obw. samarkandzki), w dolinie rz. Zerawszan; 44 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., maszyn., oczyszczalnia bawełny; w pobliżu wydobycie rud wolframu. Kattara, El-, zapadlisko tektoniczne na Pustyni Libijskiej, w Egipcie; 20 tys. km2; najniższy punkt 133 m»p.p.m.; słone jeziora. Kattegat, cieśnina między półwyspami Tutlandzkim a Skandynawskim; dł. ok. 200 km, szer. 60-122 km, głęb. do 124 m. K atullus, ok. 85-ok. 54 p.n.e., liryk rzym.; wiersze, poematy i epyliony; tłumacz Warkocza Bereniki Kallimacha. K atuń, rz. w azjat. części ZSRR; dł. 665 km; po połączeniu z Biją tworzy Ob. Katuszew KONSTANTIN F., ur. 1927, radz. działacz partyjny i państw., inżynier: przewodn. stałej komisji d/s budownictwa i przemysłu mat. bud.; czł. KC od 1956, sekr. KC KPZR od 1968. i Katwijk aan Zee [-we k a:n ze:], m. w zach. Holandii, nad M. Północnym; 34 tys. mieszk. (1966); przemysł chem.; port rybacki; znane kąpielisko. Katylina, ok. 108-62 p.n.e., stronnik Sulli; zorganizował spisek (63), wykryty przez Cycerona (słynne mowy Przeciw Katylinie); pokonany (62) pod Pistorią. Kauai [kauai], górzysta wyspa w archip. Hawajów (USA), na O. Spokojnym; 1427 km2, ok. 28 tys. mieszk.; uprawa trzciny cukrowej, ananasów, ryżu. kaucja, suma pieniężna złożona jako gwarancja dotrzymania zobowiązania; zabezpieczenie. kaucja sądowa, kwota pieniężna składana w sprawie karnej jako środek zapobiegający uchyleniu się od sądu, w sprawie cyw. — w celu ewent. pokrycia odszkodowania. kauczuk, naturalne lub syntet. tworzywo o wysokim stopniu polimeryzacji i dużej elastyczności; k. naturalny otrzymuje się przez koagulację lateksu; do k. syntet. należą m.in, k. butadienowy, butylowy, chloroprenowy, nitrylowy, styrenowi''; k. wykorzystywany jest przez przemysł samoch., obuwn.; używany też m.in do produkcji artykułów techn., odzieży.

510

kauczuk chlorowany

kauczuk chlorowany →chlorokauczuk. kauczukodajne rośliny, ponad 200 gat. drzew, krzewów i roślin zielnych, rosnących dziko i uprawianych w strefie tropik., ze względu na zawarte w ich soku mlecznym substancje, z których otrzymuje się kauczuk: np. kauczukowiec, maniok, gumowe drzewo. kauczukowiec (Hevea), drzewo Ameryki Pd.; w korze sok mleczny (lateks), przerabiany na kauczuk; najwydajniejszy k. braz., uprawiany gł. na Archip. Malajskim. kaudyńskie jarzmo, symboliczne jarzmo z włóczni, pod którym musiały przejść wojska rzym., wciągnięte 321 p.n.e. przez Samnitów w zasadzkę w Wąwozach Kau-dyńskich, aby odzyskać wolność; synonim hańbiącej klęski. Kaufbeuren [kaufboi-], m. w NRF (Bawaria), na przedgórzu Alp; 39 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski, włók., maszynowy. Kauffmann ANGELIKA, 1741-1807, malarka i graficzka pochodzenia szwajc; reprezentantka sentymentalnego nurtu neoklas.; gł. portrecistka, malowała wielu Polaków (S. Poniatowskiego i in.). Kauffmann LUDWIK, 1801-55, rzeźbiarz; klasy cyst. popiersia (S. Staszica), płaskorzeźby; sarkofag N. Potockiej (Natolin). Kaufman [ko:fmən] GEORGE S IMON, 1889-1961, dramaturg amer.; komedie satyr, i sentymentalne, atakujące amer. komercjalizm i społ. niesprawiedliwość. Kaufman LAURA, ur. 1889, biolog, genetyk; prof. uniw. i WSR w Lublinie, czł. PAN; badania dotyczące wzrostu, rozwoju i genetyki zwierząt; Zasady zarodowej hodowli kur. Kaufman STEFAN, ur. 1894, inżynier budownictwa; prof. Polit. Śląskiej; prace teoret. i projektowe w zakresie konstrukcji inżynierskich, zwł. mostów. kaukaska grupa poetów, nazwa nadawana luźnej grupie poetów pol., zesłańców wcielonych do armii ros. na Kaukazie; utwory związane tematycznie z Kaukazem; W. Dawid, T. Łada-Zabłocki, W. Strzel-nicki i in. kaukaskie języki, rodzina języków rdz e nne j l udności Kaukaz u; obe j muje 3 grupy: pd. (kartwelska) z językami: gruz., megrelskim, czańskim i swańskim; pn.-zach. z językami: abchaskim, adygejskim i kabardyjskim; pn.-wsch. z językami : cz e cz e ńs ki m, i ngus ki m, bae yj s ki m i dagestańskimi. kaukaskie ludy, ogólna nazwa rdzennej ludności Kaukazu; zróżnicowani językowo i kulturowo; 3 grupy: kartwelska, adygejsko-abchaska, czeczeńsko-dagestańska. Kaukaz, obszar górski w ZSRR, między M. Czarnvm a M. Kaspijskim; wys. do 5642 m (Elbrus); należy do strefy faldowań alp.; dzieli się na: Wielki K., Przedkaukazie i Zakaukazie; granica wiecznego śniegu na wys. 2900-3500 m; lodowce; liczne rzeki (Kubań, Kuma, Rioni, Terek); gł. bogactwa miner.: ropa naft., gaz ziemny, rudy manganu, żel.; źródła miner. (Kisłowodzk, Piatigorsk, Żeleznowodzk); turystyka. kaulerpa, bot. →pełzatka. kaulifloria, wyrastanie kwiatów na pniu i konarach, gł. u drzew tropik, (np. kakaowca). Kaunas →Kowno. Kaunitz [-nyc] WENZEL ANTON, książę, 1711-94, austr. mąż stanu; kanclerz 1753-92, kierował polityką zagr. Austrii; przeciwnik Prus; inspirator udziału Austrii w I rozbiorze Polski. kaustobiolity, palne skały osadowe pochodzenia org., np. węgiel, ropa naft.; należą do biolitów. kaustyfikacja sody, metoda otrzymywa nia wodorotlenku sodu NaOH z węglanu sodu Na2CO3., i wodorotlenku wapnia Ca(OH)2 wg równania Na2CO3+Ca(OH)2→ →2NaOH+CaCO3.

kaustyka, fiz. powierzchnia będąca zbiorem punktów przecięcia się promieni świetlnych wychodzących z jednego punktu pod różnymi kątami i załamanych (diakaustyka) lub odbitych (katakaustyka) przez układ optyczny. kausza, techn. →sercówka. kausza (chomątko), żegl. metal, wkładka wzmacniająca i chroniąca od wewnątrz końcową pętlę liny. Kauszutow ATA, 1903-53, pisarz turkm.; powieści i opowiadania o tematyce wiejskiej, sztuki teatralne. kauter, med. →żegadło. Kautilja →Czanakja. Käutner [koit-] HELMUT , ur. 1908, niem. reżyser film. (NRF); dzieła o wymowie spol. i antyfaszyst. (Ostatni most, Reszta jest milczeniem). Kautsky [kaucki] KARL, 1854-1938, niem. myśliciel i działacz ruchu robotn.; jeden z gł. przywódców niem. socjaldemokracji i II Międzynarodówki, przedstawiciel centryzmu; Materialistyczne pojmowanie dziejów. kauzalgia, med. →bóle piekące. kauzalizm, filoz.: 1) teoria przyczynowości, przyczynowych związków i współzależności zjawisk; 2) pogląd postulujący przyczynowe wyjaśnianie wszelkich zjawisk i zdarzeń. kauzatywny czasownik, gram. czasownik oznaczający powodowanie czynności lub stanu oznaczonych przez rdzeń tego czasownika ( np. cz asowni k sa d za ć j e s t k. w stosunku do czasownika siedzieć). kauzyperda. potocznie lichy, marny prawnik (zwykle o adwokacie). Kavajë, m. w środk. Albanii; 19 tys. mieszk. (1967); przemysł szklarski. kawa →kawowiec. Kawa, miejscowość w Sudanie (Nubia); ruiny wielkiego staroż. okręgu sakralnego z XIV w. p.n.e.-III w. n.e. Kawabata YASUNARI, ur. 1899, powieściopisarz jap.; prezes jap. PEN-Clubu; przedstawiciel kierunku neosensualistycznego; Kraina śniegu; nagr. Nobla. Kawafis KONSTANDINOS, 1863-1933, poeta gr.; przedstawiciel parnasizmu i symbolizmu; zbiory wierszy o tematyce hellenistycznej i osobistej. Kawaguchi [-ći], m. w Japonii (środk. Honsiu); 273 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., maszyn., elektrotechn., włók., spożywczy. K awala, m. i port w Grecji (Macedonia), ośr. adm. nomosu K.; 45 tys. mieszk. (1961); duży ośr. przemysłu tytoniowego, przemysł chem., włók.; ruiny akropolis, rzym. akweduktu i bizant. twierdzy. Kawalec JAN (pseud. Siekierka), 1901-45, działacz ruchu robotn., redaktor; od 1934 przywódca Robotn. Partii Socjalist. na Górnym Śląsku; 1942-43 organizator PPR w Zagłębiu Dąbrowskim i sekr. Kom. Okręg. PPR. Kawalec JULIAN, ur. 1916, pisarz i dziennikarz; powieści i opowiadania o przemianach psychol. i moral nych w ż yciu współcz. wsi pol. (Ziemi przypisany, Tańczący jastrząb). kawaler: 1) nieżonaty mężczyzna; 2) chłopiec, młodzieniec; 3) osoba odznaczona orderem (w odniesieniu do niektórych orderów i stopni orderów). Kawaler JÓZEF, 1881-1938, drukarz, wydawca, działacz polonijny; 1906-20 drukarnia i introligatornia w Bochum — książki i gazety pol.; od 1920 w Szamotułach — wiele inicjatyw edytorskich. kawaleria (konnica, jazda), wojsko walczące konno, jeden z podstawowych rodzajów wojska od czasów najdawniejszych do XX w.; w starożytności rola pomocnicza; w średniowieczu ciężka jazda decydowała w bitwach; po rozpowszechnieniu broni palnej nowe typy k., m.in. dragonia, husaria, rajtaria, kirasjerzy, ułani; w WP rozwiązana 1947. Kawalerowicz JERZY, ur. 1922, reżyser film.; wybitne filmy fabularne o tematy-

ce hist. (Matka Joanna od Aniołów, Faraon) i współcz. (Pociąg); dramaty społ. (Celuloza). kawalerowie maltańscy →joannici. Kawalerowie Mieczowi (Rycerze Chrystusowi), niem. zakon rycerski zał. 1202 w Inflantach; cel: podbój ziem i ludów bałt. pod pretekstem obrony kościoła; 1237 połączyli się z Krzyżakami. kawalkada (kawalkata), grupa osób jadących konno lub powozami, orszak konny; gromadna przejażdżka kojnna. Kawarati, wyspa w grupie Lakkadiwów (Lakkadiwy właściwe), na M. Arabskim; siedziba władz terytorium związkowego Indii — Lakkadiwy, Minikkoj i Amindiwy. Kawasaki, m. i wielki port w Japonii (Honsiu), nad Zat. Tokijską; 887 tys. mieszk. (1967); duży ośr. przem. (hutnictwo, rafinacja ropy naft., przemysł stoczn., maszyn., elektrotechn.). Kawatake MOKUAMI, 1816-93, dramatopisarz jap.; ostatni z wielkich dramaturgów teatru kabuki; dramaty hist. i obyczajowe. kawatina (cavatina), solowa pieśń lir. w operze XVIII-XIX w., krótsza i prostsza niż aria. kawa palona, uprażone (upalone) w temp. ok. 200° ziarna kawy naturalnej surowej. kawa zbożowa, namiastka kawy naturalnej, otrzymywana z prażonego ziarna jęczmienia, pszenicy lub żyta oraz korzeni cykorii i buraka cukr., niekiedy owoców. kawa ziarnista, nasiona (ziarna) uzyskane z owoców kawowca przez usunięcie skórki, miąższu i łusek, wysuszone na słońcu lub w suszarniach, niekiedy barwione i polerowane. Kawecka ANTONINA, ur. 1923, śpiewaczka (mezzosopran, sopran) Opery Śląskiej, pozn.; występy za granicą. Kawecka WIKTORIA, 1875-1929, śpiewaczka operetkowa (sopran); primadonna operetki warsz.; liczne tournées; występy w Rosji. Kawecka-Gryczowa ALODIA, ur. 1903, historyk kultury, znawca dziejów drukarstwa pol. kier. Zakładu Starych Druków Biblioteki Nar. i pracowni bibliografii staropol. IBL PAN; katalogi inkunabułów, Drukarze dawnej Polski (zbiorowa). Kawecki KONSTANTY WŁADYSŁAW, 1841po 1875(?), lekarz; pułkownik w Komunie Paryskiej (m.in. w sztabie J. Dąbrowskie go). Kawecki ZYGMUNT, 1876-1955, pisarz; dramaty (Dramat Kaliny); komedie (Poczekalnia pierwszej klasy, Fura słomy), powieść Rycerze i lalki. K awe rau, m. w N owe j Ze l andi i , na W. Północnej; 6 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, papierniczy. Kaweri, rz. w pd. Indii; dł. ok. 800 km; uchodzi do Zat. Bengalskiej; wykorzystywana do nawadniania. kawerna, med. →jama. Kawierin WIENIAMIN A. (właśc. W.A. Zilber), ur. 1902, pisarz ros,; powieści z życia inteligencji (Dwaj kapitanowie). Kawierzniew AFANASIJ A., 1748-po 1813, ros. biolog, pszczelarz; przed J.B. Lamarckiem i Ch. Darwinem głosił tezę o zmienności gatunków, był tym samym jednym z prekursorów ewolucjonizmu. kawior, solona ikra ryb jesiotrowatych (k. rosyjski i k. czarny), łososiowatych (k. czerwony), dorszowatych (k. norweski) i in.; podawany jako przekąska. kawitacja, powstawanie w cieczy prze pływającej obszarów nieciągłości, wypeł nionych gazem lub parą, wskutek miej scowego obniżenia się ciśnienia; zachodzi w miejscach znacznego wzrostu prędkości przepływu, działa niszcząco na elementy konstrukcji. kawitacja akustyczna, zjawisko wywołujące powstawanie fal akustycznych wskutek szybkiego, wielokrotnego tworzenia się i pękania pęcherzyków w cieczy lub w ośrodku gazowym.

Kazimirski de Biberstein 511 kawitator, urządzenie do oczyszczania śc ieków serowarskich przez intensywne napowietrzanie. kawja [sanskr., 'poezja'], w ind. literaturze rodzaj tekstów epickich lub epickolir. zgodnych z zasadami poetyki; k. dzielono na wielką (mahakawja) i małą (laghukawja). kawka (Coloeus monedula), ptak z rodziny krukowatych; dł. ok. 32 cm; upierzenie czarnoszare; wszystkożerna; Eurazja; łatwo się oswaja. kawon (arbuz, Citrullus vulgaris), jednoroczna roślina warzywna, pochodzenia afryk., uprawiana gł. w pd. Europie; owoce duże, o smacznym czerwonym miąższu. kawowiec (kawa, Coffea), afryk. zimozielony krzew lub drzewo do 6 m wys., uprawiany (plantacje) w strefie międzyzwrotnikowej Afryki i Ameryki Pd.; owoc okrągły, wydłużony, z 1-2 nasionami, zw. ziarnami (zawierają kofeinę), używanymi do przyrządzania napoju — kawy. Kawyn STEFAN, 1904-68, historyk literatury; prof. KUL i uniw. w Łodzi; badacz pol. romantyzmu, gł. recepcji dzieł Mickiewicza. Kay [kej] JOHN, ok. 1704-74, sukiennik ang.; wynalazł czółenko szybkobieżne do krosna ręcznego (1733). Kayes [-jes], m. w zach. Mali, port nad Senegalem; 32 tys. mieszk. (1964); ośr. handl.; przemysł spoż., skórzany. Kaye-Smith [kej smyt] S HEILA, 18871956, ang. pisarka kat.; propagatorka wartości regionalnej kultury lud.; powieść społ.-obyczajowa Ród Alardów. Kayseri [kaj-] (staroż. Cezareja Kappadocka), m. w środk. Turcji, ośrodek adm. prow. K.; 127 tys. mieszk. (1965); ważny ośr. przemysłu (gł. bawełn., lotn., cukr.) i rzemiosła (dywany). Kazachowie, narodowość zamieszkująca gł . K a z a c h . , U z b . i T u r k m . S R R ( o k . 4 mln) oraz ChRL i Mongolię; bogaty folklor; język kazachski. K azachskie Pogórze, obszar wyżynny w Kazach.SRR; ponad zrównaną pow. l i czne odosobni one masywy, wys. do 1559 m (Kyzyłraj); w części pn. roślinność stepowa, w pd. — półpustynna; wydobycie węgla kam., rud. żel., miedzi, manganu; gł. m. Karaganda. kazachski język (dawniej kirgiski), z kipczackiej grupy języków tur., język Kazachów; na podstawie dialektu pn.-wsch.; język lit. od XIX w., pismo arab., od 1938 alfabet rosyjski. Kazachstan (Kazachska SRR), republika związkowa w azjat. części ZSRR; 2715,1 tys. km2, 12,8 mln mieszk. (1970), gł. Rosjanie i Kazachowie; stol. Ałma Ata, inne pł. m.: Karaganda, Czymkent, Ust'-Kamienogorsk, Semipałatyńsk. Na zach. przewaga nizin i wyżyn, na wsch. wyżyny i góry; klimat ciepły, kontynent., na pd. pustynny. Wydobycie węgla, ropy naft., rud żel., metali nieżel., fosforytów; szybki rozwój przemysłu ciężkiego; ważny region roln. ZSRR. — W XIII w. podbity przez Mongołów; po rozpadzie Złotej Ordy — 3 państwa: Wielka, Średnia i Mała Orda; 1731-1819 protektorat, następnie włączony do Rosji: od 1920 władza radz.; 1920-25 Kirgis.ASRR, 1926-36 Kazach. ASRR. Kazakiewicz EMMANUIŁ G., 1913-62, pisarz ros.; opowieść o Leninie (Niebieski zeszyt); powieści i opowiadania o tematyce wojennej. Kazakow JURIJ P., ur. 1927, pisarz ros.: kontynuator tradycji klas. prozy ros.; szkice o Syberii; opowiadania (Mańka). Kazakow MATWIEJ T., 1738-1812, architekt ros.; reprezentant wczesnego klasycyzmu; pałace, kamienice, budowle publ. w Moskwie. kazalnica, sport w alpinistyce wybiegająca ze stoku górskiego platforma lub niewielka turnia, podcięta z trzech stron urwiskami. kazalnica (ambona), szt. plast, w kościele chrześc, rodzaj małej, przyściennej tryl

buny, wykonanej z kamienia, drzewa lub metalu, zazwyczaj bogato zdobionej; miejsce wygłaszania kazań i czytania tekstów Pisma św. kazamata: 1) schron lub loch w dawnych fortyfikacjach stałych służący za więzienie; 2) opancerzone pomieszczenie na okręcie woj. chroniące działo i jego obsługę. Kazan E LIA (właśc. E. Kazandzoglus), ur. 1909, amer. reżyser film. i pisarz, pochodzenia gr.; filmy: Viva Zapata, Na wschód od Edenu, Ameryka, Ameryka; współtwórca słynnej szkoły aktorskiej Actor's Studio; powieść Układ. Kazancew F ŁORIENTIJ P., 1877-1940, radz. konstruktor kol.; opracował kilka typów pneumatycznych hamulców kolejowych. Kazandzakis N IKOS , 1885-1957, pisarz gr.; 1945 wicemin. kultury; twórczość głę boko humanist.; eseje filoz., dramaty, poezje, powieści; Chrystus ukrzyżowany po raz wtóry. Kazania gnieźnieńskie, rękopiśmienny zbiór kazań (103 łac. z glosami pol. i 10 pol.) spisany w pocz. XV w., przechowywany w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie, wyd. 1857. Kazania świętokrzyskie, najstarszy zabytek pol. prozy (k. XIII-pocz. XIV w.); zachowany we fragmentach w kopii z pol. XIV w. zbiór 6 kazań, znaleziony przez A. Briicknera w oprawie księgi z klasztoru na Św. Krzyżu, wyd. 1891. Kazanłyk, m. w Bułgarii, w Kotlinie Kazanł yckie j , u pd, podnóż y Bał kanu; 44 tys. mieszk. (1965); ośr. słynnego regionu uprawy róż; tracki grobowiec kopułowy (IV-III w. p.n.e.) z polichromią (sceny figuralne). Kazanowski MARCIN, ok. 1566-1636, wojewoda podlaski, hetman polny kor. od 1633; walczył z Moskwą, Turkami, Szwedami. Kazań, m. w Ros.FSRR, stol. Tatarskiej ASRR, duży port nad Wołgą; 869 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., mat. bud., skórz.; węzeł kol., uniw.; muzea; kreml (XVII w.), sobór i 2 meczety (XVIII w.). kazańska demonstracja, 1876 w Petersburgu (pl. Kazański), pierwsze rewol. wystąpienie robotników Rosji zorganizowane przez członków Ziemli i Woli; udział Polaków. kazański chanat, państwo tatar, powstałe 1438 nad środk. Wołgą, ze stol. w Kazaniu; 1552 przyłączone do Rosji. kazański spisek, próba wzniecenia powstania na Powołżu 1863 przez rewolucjoni st ów pol . i ros. w cel u odci ągni ę cia z Polski wojsk ros. tłumiących powstanie styczniowe. kazarka (Casarca ferruginea), gat. kaczki; dł. 62 cm; upierzenie rdzawe, pokrywy skrzydeł białe; wszystkożerna; Eurazja; w Polsce rzadka, zalatująca. K azarun, m. w Iranie (Fars); 40 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Kazatyń, m. w środk. części Ukr.SRR (obw. winnicki); 25 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; węzeł kolejowy. kazba (kasba), w krajach Maghrebu twierdza, cytadela, ufortyfikowana część miasta; w Indiach — gł. miasto rejonu objętego tym samym systemem podatkowym. Kazbegi ALEKSANDRĘ, 1848-93, pisarz gruz.; nowele, powieści obyczajowe z życia górali kaukaskich, sztuki teatralne. Kazbek, wygasły wulkan w Wielkim Kaukazie (Gruz.SRR); 5033 m; wieczne śniegi i lodowce. kazeina (sernik), gł. składnik białkowy mleka, zawierający wszystkie niezbędne dla człowieka aminokwasy, nadto fosfor; służv m.in. do produkcji serów, tworzyw sztucznych (galit) i włókien. Kazimierz I, 1130-80, książę Pomorza Zach., syn Warcisława I, brat Bogusława I; od 1156 współrządził z bratem; po podziale księstwa 1160 rozszerzył swe posiadłości o ziemie wielecko-obodrzyckie.

Kazimierz I, ok. 1211-67, książę kujawski od ok. 1233, łęczycki i sieradzki 124760. syn Konrada I Mazowieckiego; ojciec Władysława Łokietka. Kazimierz IV (Kaźko), 1351-77, książę słupski od 1374, syn Bogusława V, po kądzieli wnuk Kazimierza W.; 1368 adoptowany przez Kazimierza W., przypuszczalnie w celu zapewnienia mu następstwa tronu polskiego po Ludwiku Węgierskim. Kazimierz, 1458-84, syn Kazimierza Jagiellończyka; obwołany królem węg. przez przeciwników Macieja Korwina, 1471 odbył nieudaną wyprawę na Węgry; następnie namiestnik króla w Wilnie; kanonizowany 1602. Kazimierz, dzielnica Krakowa; dawne miasto, lokowane w XIV w., 1791 włączone do Krakowa. Kazimierza Wielka, m. pow. w woj. kieleckim, nad Nidzicą; 5,1 tys. mieszk. (1968); cukrownia; prawa miejskie 1959. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszk; (75%); 5 VIII 1944 opanowana przejściowo przez oddziały BCh i AL. Kazimierz Biskupi, w. w pow. konińskim, woj. pozn., w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; odkrywkowa kopalnia węgla brun. „Kazimierz"; późnogot. kościoły: parafialny (XVI w.), kościół i klasztor bernardynów (XVI, przebudowa XVIII w.); wokół cmentarza barok, krużganek z bramą-dzwonnicą; 1287-1870 miasto. Kazimierz Dolny, m. w pow. puławskim, woj. lubelskim, nad Wisłą; 4,8 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.-wypoczynkowy; drobny przemysł; Muzeum Regionalne; ruiny zamku z wieżą (XIV w.); got.-renes. fara (XVI-XVII w.), barok, kościół i klasztor reformatów (XVII-XVIII w.), szpital i kościół św. Anny (XVII w.); kamienice o dekoracji późnorenes. (XVII w.) i barok. (XVIII w.); późnorenes. spichrze (XVII w.). — Prawa miejskie za Kazi mierza W.; węzeł ważnych dróg handlo wych; w XVI-XVII w. jeden z gł. ośr. handlu zbożem. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 2,4 tys. mieszk. (50%); VII 1944 ciężkie walki o wyzwole nie miasta i okolic (poległo 8,3 tys. żoł nierzy radz.). Kazimierz Górniczy, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 8,9 tys. mieszk, (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. Kazimierz Jagiellończyk, 1427-92, w książę litew. od 1440, król pol. od 1447, syn Władysława Jagiełły; 1466, po wojnie trzynastoletniej, przyłączył do Polski Pomorze Gdańskie i część ziem prus.; osadził syna Władysława na tronie czes. i węg.; nadał szlachcie przywilej w Cerekwicy i Nieszawie 1454. Kazimierz I Odnowiciel, 1016-58, książę pol. od 1034(?), syn Mieszka II; po okresie nieobecności w kraju, wrócił ok. 1038, stłumił bunt Miecława 1047 i odzyskał Śląsk 1054; odbudował organizację państw, i kościelną. kazimierzowska koza, prymitywna rasa rogatych kóz mlecznych z okolic Kazimierza nad Wisłą; sierść długa, czarna; rocznie ok. 450 kg mleka. Kazimierz II Sprawiedliwy, 1138-94, książę wiślicki 1166, krak., a zarazem zwierzchni książę pol. od 1177, maz. i kujawski od 1186, syn Bolesława Krzywoustego; rozszerzał przywileje duchowieństwa (zjazd w Łęczycy 1180). Kazimierz III Wielki, 1310-70, król pol. od 1333, svn Władysława Łokietka; 1343 zawarł z Krzyżakami pokój w Kaliszu; 1340-49 przyłączył Ruś Halicko-Włodzimierska; 1351-53 zhołdował Mazowsze i 1366 Podole; dbał o rozwój gosp. kraju, skodyfikował prawo, zreformował wojsko i skarb. kazimira, roln. →biała sapota. Kazimirski de Biberstein WOJCIECH, 1808-87, arabista i iranista; 1876 ogłosił

512 Kazi Mułła pol. przekład Gulistanu Saadiego; autor słownika arab.-fr. i fr. przekładu Koranu: Kazi Mułła (właśc. Gazi Muhammed), 1785-1832, pierwszy imam Czeczny i Dagestanu; pod hasłami rel. skupił górali kaukaskich do walki z Rosją (1824-32). Kazin [kejzyn] ALFRED, ur. 1915, amer. krytyk i historyk literatury o zainteresowaniach socjol.; studium o prozie amer. od 1880 (On Native Grounds). Kazincbarcika [kozincborciko], m. w pn.-wsch. Węgrzech, w dolinie rz. Sajó; 29 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla. brun., przemysł chemiczny. Kazinczy [kozincy] FERENC, 1759-1831, pisarz węg.; 1794-1801 więziony za udział w rewol. spisku węg. jakobinów; reformator języka węg.; poezje, wspomnienia, dziennik z więzienia. kazirodztwo (incest), przestępstwo polegające na obcowaniu płciowym z krewnym w l i ni i prost e j l ub rodz e ńst we m bądź z osobą pozostającą w stosunku przysposobienia. Kaznowski LUCJAN, 1890-1955, fitopatolog, hodowca roślin; prof. uniw. w Lublinie; dyr. PINGW, czł. PAN; twórca cennych odmian roślin pastewnych; liczne prace. kazuary (Casuariidae), rodzina wielkich ptaków nielotnych z podgromady bezgrzebieniowców; 3 gat.; upierzenie czarne, pióra podobne do włosów; na głowie rogowy grzebień; owocożerne; Nowa Gwinea, Australia; np. k. hełmiasty (wys. do 1,8 m). kazuaryna (Casuarina), drzewo lub krzew; należy do tzw. żelaznych drzew; sawanny i stepy Australii i Indii; drewno b. twarde, używane na artyst. meble i w budownictwie podwodnym. kazuistyka, technika prawodawcza polegająca na formułowaniu norm prawnych b. szczegółowo określających stany faktyczne; potocznie krętactwo w dowodzeniu, naciąganie argumentów dla uzasadnienia fałszywej tezy. Kazuro STANISŁAW, 1882-1961, kompozytor, zasłużony pedagog, dyrygent chórów; rektor PWSM w Warszawie; opery, oratoria, utwory orkiestrowe, pieśni. Kazuro-Trombini MARGERITA, ur. 1891, pianistka, zasłużony pedagog; prof. PWSM w Warszawie. kazus, zdarzenie, wypadek, zbieg okoliczności, traf, zwł. nieprzyjemny. K azwin, m. w Iranie (prow. Teheran); 83 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., spożywczy. Kazwini, al-, 1203-83, arab. historiograf, autor ilustrowanej kosmografii. kącina (błędnie gontyna, kontyna), nazwa świątyń słow. na Pomorzu Zach., występująca w źródłach z XII w. Kącki WALENTY, XVI/XVII W., pszczelarz; autor pierwszej pol. książki o hodowli pszczół Nauka koło pasiek..., wydanej 1614 w Zamościu przez J. Ostroroga. kądziel, pęk włókna lnianego, konopnego lub wełn. przygotowany do przędzenia i umocowany na przęślicy lub kołowrotku. kądziołki przędne (brodawki przędne), na końcu odwłoka pająków brodawkowate narządy (przekształcone odnóża w liczbie 2-4 par), z licznymi otworkami; uchodzi przez nie wydzielina gruczołów odwłokowych, zastygająca w pajęczynę. Kądzior JAN, 1880-1955, działacz nar. na Śląsku; współorganizator Pol. Rady Lud. i przewodn. Pol. Komisariatu Plebiscytowego w pow. pszczyńskim. kąkol (Agrostemma, githago), pospolity chwast zbożowy z rodziny goździkowatych; pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego. Kąkol KAZIMIERZ, ur. 1920, dziennikarz, prawnik; red. nacz. ,,Życia Szkoły Wyższej", „Prawa i Życia"; od 1968 kier. Studium Dziennikarskiego Uniw. Warszawskiego. kąpiel gazowa, zabieg balneologiczny, w któsym czynnikiem leczn. jest suchy

gaz (dwutlenek węgla, tlen), mający silne działanie fiz. i farmakologiczne. kąpiel lecznicza, podstawowy zabieg balneologiczny, podczas którego ciało chorego zanurzone jest w, wodzie miner, naturalnej lub sztucznej, w borowinie, Ciepłym piasku itp. kąpiel metalowa, ciekły stop w przestrzeni roboczej pieca lub tygla. kąpiel radonowa (kąpiel radoczynna), zabieg balneologiczny, w którym czynnikiem leczn. są naturalne wody miner, radoczynne, zawierające drobne ilości pierwiastków promieniotwórczych; stosowane w leczeniu gł. chorób układu krążenia i nerwowego. kąpiel solankowa, zabieg balneologiczny, w którym czynnikiem leczn. jest woda miner, (solanka) naturalna lub przyrządzona sztucznie; stosowana gł. w leczeniu chorób gośćcowych i stanów pourazowych. kąsacze (Characinoidei), podrząd ryb słodko wodnych; ok. 1350 gat;, duże lub średnie, drapieżne; Ameryka Srodk. i Pd.; także akwariowe. kąt (kąt bryłowy), część przestrzeni ograniczona półprostymi wychodzącymi z punktu O (wierzchołka k.b.) i przechodzącymi przez wszystkie punkty krzywej zamkniętej leżącej na sferze o środku O. kąt (kąt płaski), każdą z dwóch Części płaszczyzny, na które dzielą ją dwie półproste (ramiona k.) o wspólnym początku (wierzchołku k.) wraz z tymi półprostymi; k. oznacza się.znakiem , np. A, a. kąt dopisany, kąt wypukły zawarty między cięciwą okręgu i styczną do tego okręgu wystawioną w jednym z końców cięciwy; k.d. równy jest połowie kąta środk. opartego na odpowiednim łuku. kąt dwuścienny, każda z dwóch części, na które dwuścian dzieli przestrzeń. kąt godzinny (t), współrzędna w układzie równikowym, będąca kątem dwuściennym pomiędzy płaszczyzną południka niebieskiego a płaszczyzną koła godzinnego przechodzącego przez dane ciało niebieskie. kąt graniczny, fiz. kąt padania, przy którym kąt załamania wynosi 90°; występuje przy przejściu światła z ośrodka optycznie gęstszego (np. szkło) do optycznie rzadszego (np. powietrze). kąt między prostą i płaszczyzną, kąt

płaski między prostą i jej prostokątnym rzutem na tę płaszczyznę. kąt między prostymi, na płaszczyźnie mniejszy z kątów (między 2 przecinającymi się prostymi), których jedno ramię leży na jednej prostej, drugie na drugiej prostej, a wierzchołek jest punktem przecięcia się obu tych prostych; k.m.p. jest zawsze nie większy od kąta prostego. kąt natarcia, lotn. kąt między chwilowym torem lotu a cięciwą profilu aerodynamicznego — skrzydła, łopaty śmigła lub łopaty wirnika nośnego. kątnica, anat. →ślepe jelito. kąt obrotu, kąt dwuścienny między płaszczyzną przechodzącą w chwili początkowej przez oś obrotu i takąż płaszczyzną w chwili późniejszej (tj. po obrocie). kąt odbicia, fiz. kąt między promieniem odbitym od granicy dwóch ośrodków i prostą prostopadłą do powierzchni rozdzielającej te ośrodki. kątomierz, przyrząd do bezpośredniego mierzenia kątów; może być wyposażony w noniusz (k. uniwersalne, k. optyczne). kąt ostry, kąt wypukły a mniejszy od k ą ta prostego (0 ° < a < 9 0 ° lu b 0 < a < π/2 radiana). kątownik, kształtownik o przekroju poprzecznym w postaci ramion kąta prostego; także wzorzec kąta prostego. kątowy współczynnik (spadek prostej, kierunkowy współczynnik prostej), liczba a występująca w równaniu prostej y -

= ax+bi wyrażająca tangens kąta nachylenia tej prostej do osi odciętych. kątów wzorce, stal. płytki o ściśle ustalonych kątach; przez składanie w.k. można uzyskać wzorzec dowolnego kąta. kąt padania, fiz. kąt między promieniem (np. świetlnym) padającym na granicę 2 ośrodków i prostą prostopadłą do powierzchni rozdzielającej te ośrodki. kąt pełny, kąt płaski będący sumą 2 kątów półpełnych; k.p. = 360° lub 2π radianów. kąt półpełny, kąt płaski, którego ramiona leżą na jednej prostej i nie pokrywają się; k.p. = 180° lub π radianów. kąt prosty, kąt płaski równy połowie kąta półpełnego; k.p. jest kątem wypukłym równym 90° lub π/2 radiana. kąt przecięcia się krzywych, kąt płaski, j aki t worz ą st yczne do t ych krz ywych w ich punkcie przecięcia. kąt rozwarcia stożka kołowego, kąt płaski między tworzącymi stożka, leżący na przekroju osiowym tego stożka. kąt rozwarty, kąt wypukły a większy od kąta prostego, a mniejszy od kąta półpełnego (90° < a < 180° lub π/2 < a < π radianów). Kątski ANTONI , 1817-99, brat Apolinarego, pianista, kompozytor; świat, sławy wirtuoz; gł. utwory fortepianowe w stylu salonowym. Kątski APOLINARY, 1826-79, brat Antoniego, skrzypek, kompozytor; 1861 założył Instytut Muzyczny w Warszawie. Kątski MARCIN, 1635-1710, generał artylerii kor. od 1667; zasłużony dowódca i organizator pol. artylerii. kąt środkowy, kąt między dwoma promieniami okręgu. kąt trójkąta sferycznego, kąt między kołami wielkimi na sferze tworzącymi trójkąt sferyczny. kąt widzenia, kąt płaski, pod jakim obserwator widzi dany przedmiot; wierzchołek k.w. znajduje się w oku obserwatora, a ramiona k.w. przechodzą przez skrajne punkty obserwowanego przedmiotu. kąt wielościenny, naroże, część przestrzeni ograniczona kątami płaskimi o wspólnym wierzchołku i mającymi parami po jednym ramieniu wspólnym. kąt wklęsły, kąt płaski większy od kąta półpełnego. kąt wpisany, kąt wypukły między 2 cięciwami okręgu wychodzącymi z jednego punktu na okręgu; k.w. równa się połowie kąta środk. opartego na tym samym łuku. kąt wypukły, kąt płaski mniejszy od kąta półpełnego. kąty dopełniające, dwa kąty płaskie wypukłe a i β, którvch suma jest kątem prostym (a+β = 90°). kąty przyległe, dwa kąty płaskie wypukłe o wspólnym wierzchołku i jednym wspólnym ramieniu, przy czym pozostałe 2 ramiona leżą na jednej prostej i przedłu żają się nawzajem. kąty spełniające, dwa kąty a i β, których suma jest kątem półpełnym (a+β = 180°). kąty wierzchołkowe, takie 2 kąty płaskie wypukłe, że ramiona jednego z nich są przedłużeniami ramion drugiego. Kąty Wrocławskie, m. w pow. i woj. wrocławskim, nad Bystrzycą; 3,8 tys. mieszkańców (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1298. kąt załamania, fiz. kąt między promieniem (np. światła) załamanym na granicy dwóch ośrodków i prostą prostopadłą do powierzchni rozdzielającej te ośrodki. kąt zorientowany, kąt płaski, którego jedno ramię przyjmuje się za początkowe, a drugie — za końcowe: k.z. otrzymuje się przez obrót w płaszczyźnie półprostej wychodzącej z punktu O; jeśli obrót następuje niezgodnie z ruchem wskazówek zegara, to kąt uważa się za dodatnio zorientowany (pisze się wtedy np. + 32 o ), w przypadku przeciwnym — za ujemnie zorientowany (np. —32°). KB →Korpus Bezpieczeństwa.

Kelsen 513 KBW →Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. kciuk, palec pierwszy ręki człowieka i Naczelnych, dwuczłonowy i przeciwstawny do pozostałych (trójczłonowych) palców, co warunkuje chwytność ręki. Kcynia, m. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim; 5,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; węzeł kol.; prawa miejskie 1262. — W czasie okupacji liczne zbrodnie hitlerowskie, wysiedlenia. KCZZ →Komisja Centralna Związków Zawodowych. Kde domov můj?, czes. hymn nar. — pierwsza część państw, hymnu Czechosłowacji; słowa J.K. Tyla, muzyka F. Škroupa (1834). Kean [ki:n] CHARLES , 1811-68, ang. aktor i reżyser; dyr. Princess's Theatre w Londynie 1851-59; inscenizacje szekspirowskie w „antykwarycznej oprawie" i sztuki współczesne. Kean [ki:n] E DMUND, 1787-1833, aktor ang.; najwybitniejszy tragik 1 poł. XIX w.; role szekspirowskie (Makbet); rola Barabasza w dramacie E. Marlowe'a Żyd maltański. Kearny [ka: rny], m. w USA (New Jersey), nad O. Atlantyckim, w zespole miejskim Nowego Jorku; 37 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłowy. Keaton [ki:tn] BUSTER (właśc. Joseph Francis K.), '1896-1966, amer. aktor film.; komik o świat, sławie (Nawigator, Generał). K eats [ki:ts] J O HN , 1795-1821, poeta ang.; jeden z czołowych przedstawicieli ang. romantyzmu; poematy (Endymion, Hyperion), ody, sonety, ballady. K eban, miejscowość we wsch. Turcji, nad Eufratem; 1,5 tys. mieszk. (1960); hydrowężeł; elektrownia wodna (moc 1240 MW). Kebin JOHANNES, ur. 1906, działacz est. ruchu robotn.; 1948-50 sekr., a od 1950 I sekr. KC KP Estonii. Kebnekaise [-kajse], najwyższy szczyt w Szwecji, w G. Skandynawskich, w pobliżu granicy z Norwegią; 2123 m. kebraczo (kwebracho, quebracho), nazwa kilku gat. drzew pd.amer. (gł. z rodzaju Schinopsis) oraz ich drewna i kory; dostarczają gł. garbników, b. twardego drewna i alkaloidów. Kebra Nagast (Chwała królów Abisynii), pierwsze wielkie dzieło literatury etiopskiej; zbiór podań i opowieści o dyn. salomońskiej, napisany między 1314 a 1322. Kecalkoatl, najwyższe bóstwo plemion indiańskich z terenu Meksyku; wg wierzeń plemiennych biały bóg światła, który po pobycie wśród swych wyznawców odszedł na wschód; wiara w jego powrót spowodowała przychylne przyjęcie przez Indian najeźdźców hiszp. 1519. Keckermann BARTŁOMIEJ, 1572-1609, filozof, pedagog, teolog kalwiński; zreformował gimnazjum gdańskie wprowadzając humanist. program nauczania. Kecskemét [keczke-], m. w środk. Węgrzech, ośr. adm. komitatu Bacs-Kiskun; 76 tys. mieszk. (1967); gł. ośrodek gosp. Malej Kumanii; przemysł spożywczy. kecz: 1) żaglowiec 2-masztowy z ożaglowaniem skośnym, przy czym maszt tylny jest znacznie niższy od przedniego i znajduje się przed trzonem sterowym; 2) ożaglowanie takiego statku. Keczekjan S TIEPAN, ur. 1890, prawnik radz.; specjalista z zakresu teorii prawa i historii doktryn polit.; prof. uniw. w Moskwie. Keczhon, m. w KRL-D, na pn.-wsch. od Phenianu; 19 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia węgla kam. i rud żelaza. Kedah, hist. państwo malajskie (na terenie stanu K. w Malajzji); na początku n.e. buddyjskie księstwo Langkasuka; od IX w. podlegało sąsiednim państwom muzułm.; 1821 podbite przez Syjam. Kedah, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim, przy granicy z Syjamem, nad M.

Andamańskim; 9,5 tys, km 2 , 925 tys. (1967); stol. Alor Setar; uprawa ryżu; rybołówstwo. Kediri, m. w Indonezji, we wsch. części Jawy; 159 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. kedyw (chedyw), dziedziczny tytuł władców Egiptu 1867-1914. Kedyw →Kierownictwo Dywersji. Keeling Islands [ki:lyŋ ajləndz] →Kokosowe Wyspy. keep smiling [ki:p smajlyn; ang.], zachowaj pogodę ducha, uśmiech. Keesom [ke:-] WILLEM HENDRIK, 18761956, fizyk hol.; prof. uniw. w Utrechcie i Lejdzie; badania w dziedzinie niskich temperatur (zestalił hel); współodkrywca istnienia dwu odmian ciekłego helu. K eetmanshoop [kejtma:nsho u p], m. w pd. Namibii; 8 tys. mieszk. (1960). Keewatin [ki: ua:tyn], okręg adm. w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.); 591 tys. km2. Kefalas KONSTANDINOS , pocz. X w., uczony bizant.; zebrał i wydał dawne epigramy w 15 księgach. Kefalinia (Cefalonia), górzysta wyspa gr., największa w archip. W. Jońskich; 771 km2, 46 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, fig. kefaliny, związki org. należące do fosfatydów; wraz z lecytynami występują w każdej komórce; po raz pierwszy zostały Wyodrębnione z tkanki mózgowej. kefalometria, w antropometrii techniki pomiarów głowy żywego człowieka. Kef, El-, m. w zach. Tunezji; 23 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł spożywczy. Kefeus (Cefeusz), mit. gr. król etiopski (?); mąż Kasjopei i ojciec Andromedy. kefir, orzeźwiający napój otrzymywany z mleka przefermentowanego przez grzybki kefirowe; zawiera ok. l% kwasu mlekowego, znaczne ilości CO2 i 0,1-0,6% alkoholu. Kefisodotos, 1 pol. IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr., ojciec Praksytelesa; Ejrene z małym Plutosem. Keflavik [ke-], m. i port rybacki w pd.zach. Islandii ; 5 tys. mieszk. (1967); baza lotn. USA. kegel →stopień pisma. Keighley [ki:tly], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Aire; 56 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu włók., maszyn., elektrotechnicznego. Keihin, obszar urbanist.-komunik. w Japcnii, nad Zat. Tokijską; obejmuje Tokio, Jokohamę, Kawasaki; największy okręg przem. Japonii. Keita, dynastia panująca w Mali ok. 1200-XVII w. (do upadku państwa). K eita M O DI BÓ , ur. 1915, polityk malijski; 1957-58 sekretarz stanu we fr. ministerstwie terytoriów zamorskich, 1959 przewodn. Rady Generalnej Fr. Afryki Zachodniej, po proklamowaniu niepodległości Republiki Mali prezydent i premier 1960-68, następnie obalony; Leninowska nagroda pokoju. Keitel [kai-] WILHELM, 1882-1946, feldmarszałek niem.; 1938-45 szef sztabu Nacz. Dowództwa Wehrmachtu; 8 V 1945 podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy; za zbrodnie woj. skazany w procesie norymberskim i stracony. Kékes [kekesz], uzdrowisko klimat, w pn.-wsch. Węgrzech, w górach Matra. Kekkonen [ke-] URHO, ur. 1900, fiń. mąż stanu, jeden z przywódców agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1936-39 i 194446 min. różnych resortów; 1950-56 premier i 1952-54 zarazem min. spraw zagr.; od 1956 prezydent Finlandii; realizator polityki neutralności i przyjaznych stosunków z ZSRR. keks, wyrób cukierniczy z biszkoptowego ciasta zmieszanego z bakaliami i upieczonego w prostokątnej wąskiej formie. Kekulé von Stradonitz [ke:- fon sztra:donyc] FRIEDRICH AUGUST , 1829-96, chemik niem.; udowodnił m.in., że atomy węgla w związkach org. mogą tworzyć łań-

cuchy; stwierdził pierścieniową budowę benzenu. Kelang, m. w Malajzji (Selangor), na wsch. od Port Swettenham; 76 tys. mieszk. (1967); huta cyny. Kelantan, hist. państwo malajskie; w XIII w. podlegało państwu Seriwidjaja, potem Madjapahit; 1780 podbite przez Syjam. Kelantan, stan w Malajzji, na Płw. Malajskim, przy granicy z Syjamem, nad M. Południowochińskim; 15 tys. km2, 677 tys, mieszk. (1967); stol. Kota Baharu; dżungla (ok. 60% pow.); uprawa ryżu. kelastmin, preparat ziołowy o działaniu przeciwastmatycznym i przeciwbólowym; stosowany w leczeniu dychawicy oskrzelowej, nieżytu oskrzeli, niewydolności oddechowej, rozedmy płuc. Kelemen M ILKO , ur. 1924, jugosł. pianista i kompozytor awangardowy; utwory symf., kameralne, balety. Kelermes (w Ros.FSRR, Kraj Krasnodarski), archeol. grupa kurhanów z pocz. VI w. p.n.e. Wzniesionych przez Scytów; bogate wyposażenie grobowe (liczne złote ozdoby). kelicardina, lek ziołowy o działaniu tonizującym na mięsień sercowy; stosowany w schorzeniach naczyń wieńcowych. Kelimeńskie Góry, masyw wulkaniczny w Karpatach Wsch. (Rumunia); wys. do 2102 m (Pietros). kelina, lek otrzymywany z owoców śródziemnomor. gat. aminka lub syntetycznie, znoszący skurcze mięśni gładkich; stosowana w dusznicy bolesnej, dychawicy oskrzelowej i kamicy nerkowej. Keller GOTTFRIED, 1819-90, pisarz szwajcarski, tworzący w języku niem.; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realist. prozy niem. XIX w.; mistrz noweli (Ludzie z Seldwili); powieści (autobiogr. Zielony Henryk); liryka. Keller HELEN, 1880-1968, amer. pisarka, pedagog i działaczka społ.; pozbawiona wzroku, słuchu i częściowo mowy; zajmowała się resocjalizacją nieuleczalnie chorych; Historia mego życia. Keller JÓZEF, ur. 1911, filozof, historyk religii chrześc; prof. KUL, następnie IFiS PAN; autor prac z zakresu religioznawstwa chrześc, (katolicyzmu). Kellermann [ke-] BERNHARD, 1879-1951, powieściopisarz niem. (NRD); wczesna twórczość neoromant., później powieści społ.-realist. (Przełom) i utopijno-alegor.

(Tunel).

Kelles-Krauz KAZIMIERZ (pseud. Michał Luśnia), 1872-1905, socjolog, publicysta, działacz PPS; teoretyk materializmu hist., zajmował się m.in. problematyką tradycji i podłoża hist.; Pisma wybrane. Kellgren [śel-] JOHAN HENRIK, 1751-95; poeta szwedz.; najwybitniejszy przedstawiciel oświecenia. Kellner OSKAR, 1851-1911, niem. chemik rolny i fizjolog; prof. uniw. w Tokio; rozwinął naukę żywienia zwierząt gospodarskich; wprowadził nowe jednostki pokarmowe w normowaniu pasz. Kellogg FRANK BILLINGS, 1859-1937, polityk amer.; 1925-29 sekretarz stanu; współautor paktu Brianda-K.; pokojowa nagr. Nobla. kellotetryt, preparat rozszerzający naczynia, gł. wieńcowe, stosowany w leczeniu m.in. chorpby wieńcowej, stanów pozawatawych. Kelmandi ALI , 1900-39, alb. działacz polit; współorganizator alb. ruchu komunist.; uczestnik powstania 1924; 1939 wysiedlony z Albanii. Kelowna [kilaunə], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), nad jez. Gkanagan; 17 tys. mieszk. (1966); ośr. handL, przemysł drzewny. Kelsen [-zən] HANS , ur. 1881, prawnik austr., teoretyk państwa i prawa; twórca normatywizmu prawniczego; od 1940 w USA; O istocie i wartości demokracji, Czysta teoria prawa.

514 Kelvin Kelvin [-wyn] lord → Thomson William. Kelvina analogia [a. -wyna] (analogia hydrodynamiczna), analogia fiz. między rozkładem naprężeń w skręcanym pręcie a rozkładem prędkości w cieczy wirującej w naczyniu o takim przekroju, jak przekrój pręta; stosowana do wyznaczania naprężeń. Kelvina skala temperatur [s. t. -wyna] (bezwzględna skala temperatur), skala przyjmująca za punkt zerowy temp. zera bezwzględnego (—273,15°C), a wartość stopnia równą stopniowi skali Celsjusza. Kelvina stopień [s. -wyna] °K, jednostka podstawowa temperatury w układzie SI; jednostka temperatury termodynamicznej w skali, w której temp. punktu potrójnego wody jest równa dokładnie 273,16°K; dla różnicy temperatur stosuje się oznaczenie deg: 1°K = 1 deg. kem, pagórek o płaskim wierzchołku zbudowany z warstwowanych piasków i mułków, niekiedy żwirów osadzonych w szczelinach martwego lodu przez wody roztopowe. Kemal Pasza MUSTAFA →Atatürk Kemal. Kemal Tahir, ur. 1910, pisarz tur.; 193850 więziony za postępowe przekonania, znajdujące wyraz w jego twórczości; wielotomowe powieści i opowiadania na tematy wiejskie i miejskie. Kemble [kembl] CHARLES , 1775-1854, aktor ang.; znany z romant. interpretacji ról, m.in. w tragediach Szekspira. K emble [kembl] J O HN P HI LI P , 17571823, ang. aktor i dyr. teatrów; wybitny tragik; występy gł. w rolach szekspirowskich (Koriolan, Hamlet). Kemény [kęme:ń] JANOS, 1607-62, książę Siedmiogrodu 1661-62, uczestnik wyprawy Jerzego II Rakoczego na Polskę. Kemeny [keme:ń] ZOLTAN, 1907-65, szwajc. rzeźbiarz i malarz, pochodzenia węg.; abstrakc. kompozycje reliefowe z różnorodnych metali, łączące efekty rzeźb, i mal.; Formation. Kemény [keme:ń] ZSIGMOND, baron, 1814-75, pisarz węg.; powieści hist. osnute na tle dziejów Węgier. Kemeri →Jurmała. Kemerowo, m. obw. w azjat. części Ros.FSRR, nad rz. Tom; 385 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. w Zagłębiu Kuźnieckim; wydobycie węgla kam., przemysł chem., maszynowy. Kemi, rz. w pn. Finlandii; dł. 550 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; zamarza na ok. 6 mies.; spławna; żeglowna w dolnym biegu. K emi, m. i port w pn. Finlandii, nad Zat. Botnicką, w pobliżu ujścia rz. K.; 30 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papierniczy. Kemine (właśc. Mamed Weli), ok. 17701840, poeta turkm.; satyryk i liryk; w twórczości motywy protestu społ.; utwory krążące w ustnym przekazier wyd. po 1917. Kemmerer [kemərə ] E DWIN WALTER, 1875-1945, ekonomista amer.; ekspert w sprawie pożyczek amer. (1925 i 1926 przebywał w związku z tym w Polsce). Kemmuna (Comino), wysepka maltańska na M. Śródziemnym, 2między wyspami Malta i Ghawdex; 2,6 km . Kemp ROBERT , 1885-1959, fr. krytyk t e at r, i l i t . ; cz ł . Akad. F r. ; re ce n z e n t teatr. m.in. w „Le Monde" (1944-59). Kempa Wybrzeże, część wybrzeża Antarktydy Wsch., między 56-59°4Ó'E, nad O. Indyjskim. K empen (fr. Campine), nizinna kraina w pn. Belgii, silnie zalesiona; wydobycie węgla kam., hodowla bydła. Kempff WILHELM, ur. 1895, niem. pianista, organista i kompozytor (NRF); znany z wykonań dzieł Beethovena. K empsey [-sy], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Macleay; 8,2 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Kempten, m. w NRF (Bawaria), na przedgórzu Alp; 44 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., skórz., elektrotechniczny.

Kempton Park [kemptən pa:rk], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), na pn.wsch. od Johannesburga; 56 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., cementowy. Kemsley [kemzly] (właśc. James Gomer Berry), lord,' 1883-1968, arig. wydawca i polityk konserwatywny; współwłaściciel „Daily Telegraph". Kemula WIKTOR, ur. 1902, chemik analityk i fizykochemik; prof. uniw. we Lwowie, Uniw. Warsz., czł. PAN; prace z fotochemii, elektrochemii (gł. polarografii, analizy spektralnej, chromatografii). Kena, m. w środk. części Egiptu, nad Nilem, ośrodek adm. prow. K.; 69 tys. mieszk. (1968); ośr. handlu i rzemiosła (garncarstwo); węzeł komunikacyjny. kenaf (ketmia konopiowata, Hibiscus cannabinus), jeden z gat. ketmi, jednoroczna roślina zielna do 3 m wys., uprawiana dla włókna otrzymywanego z łodyg; z nasion — olej jadalny. kenaf (ketmia, gambo, juta afryk. albo jawajska, konopie bombajskie), włókno otrzymywane z łodyg ketmi konopiowatej; mniej wartościowe od juty; używane do wyrobu nici, sznurków, opakowań (worki) itp. K enal [-aj], półwysep w USA, w pd. części stanu Alaska; dł. ok. 260 km, szer. 10-210 km; górzysty (wys. do 2070 m). Kenar ANTONI, 1908-59, rzeźbiarz; prof., później dyr. Państw. Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem; rzeźby w drewnie, kamieniu, metalu, meble i zabawki, w których łączył elementy lud. sztuki podhalańskiej z nowocz. pojmowaniem formy. kencja, bot. →howea. Kendall [kendl] E DWARD CALVIN, ur. 1886, biochemik amer.; prof. w klinice Mayo uniw. w Minneapolis; wyodrębnił tyroksynę i glutation, którego syntezę przeprowadził niezależnie od F.G. Hopkinsa; wyizolował kortyzon, odkrył jego przydatność w leczeniu gośćca; nagr. Nobla. Kendall [kendl] HENRY CLARENCE, 184182, poeta austral.; piewca rodzimego krajobrazu; romant. liryki, ballady, satyry polityczne. kendo, jap. walka szermiercza na trzymane oburącz kije bambusowe; specjalny strój ochronny zabezpiecza twarz, szyję, piersi i przeguby rąk; uprawiana w Japonii. Kendrew [kendru:] J OHN COWDERT , ur. 1917, biochemik ang.; prof. uniw. w Cambridge; określił kolejność aminokwasów w łańcuchach peptydowych mioglobiny kaszalota i hemoglobiny ludzkiej; nagr. Nobla. kendyr, włókno otrzymywane z łodyg rośliny zielonej — toiny, używane w przemyśle powroźniczym. K enia, masyw wulkaniczny w Kenii, drugi pod względem wysokości w Afryce; 5194 m; pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami. Kenia (Republika Kenii), państwo we wschodniej Afryce; 582,6 tys. km2, 10,5 mln mieszkańców (1969), głównie ludy Bantu i nilotyckie; stolica Nairobi, inne gł. m.: Mombasa, Kisumu, Nakuru; j.u. angielski i suahili. Powierzchnia wyżynno-górzysta, na wsch. nizinna; klimat gorący, suchy; sawanny, stepy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa trzciny cukr., kawy, agawy sizalskiej, herbaty, kukurydzy, prosa, sorga; hodowla bydła, owiec, kóz. — W VII-X w. sułtanaty arab.; od XVI w. pod panowaniem Portugalczyków, od 2 poł. XIX w. — Anglików; od 1920 kolonia bryt. (częściowo protektorat); od 1963 niepodległa (dominium bryt.), od 1964 republika, czł. bryt. Wspólnoty Na rodów; czł. ONZ od 1963. Kenig MARIAN, 1895-1959, działacz socjalist., ekonomista; od 1920 czł. PPS; IX 1939 Komendant Robota. Brygady Obrony Warszawy.

K e ni t ra ( d awni e j P o rt -Lyaut e y) , m. i port w Maroku, u ujścia rz. Sebu do O. Atlantyckiego; 120 tys. mieszk. (1968)) ośr. przem. i handlowy. Kenko (właśc. Yoshida Kaneyoshi), 1283-1350, jap. pisarz i poeta; uważany za najwybitniejszego poetę swego czasu; zbiór szkiców prozą. Kennedy [kenydy] JOHN FITZGERALD, 1917-63, polityk amer.; 1961-63 prezydent USA; rzecznik reform wewn.; zwolennik pokojowego uregulowania zagadnień międzynar., za jego kadencji jednak USA nie odstąpiły od polityki interwencji militarnych (Kuba, Azja Pd.-Wsch.); zamordowany w Dallas. Kennedy [kenydy] ROBERT F RANCIS , 1925-68, brat Johna, polityk amer., z Partii Demokr.; 1960-64 min. sprawiedliwości; kandydat na prezydenta; zamordowany w Los Angeles. Kennedy'ego Przylądek (Cape Kennedy, do 1964 Cape Canaveral), przyl. w USA, we wsch. części Florydy; 28°28 / N, 80°33'W; gł. amer. poligon rakietowy dla lotów kosmicznych. kennel, odmiana węgla kam. powstała z drobnych szczątków roślin lądowych (np. spor, pyłków,u kutikul). Kenosha [kyno szə], m. w USA (Wisconsin), port nad jez. Michigan; 78 tys. mieszk. (1970); przemysł samoch., meblarski, maszyn., metalowy. kenotron, dioda lampowa próżniowa dużej mocy, o żarzonej katodzie; stosowana jako lampa prostownicza w układach wysokiego napięcia. kenozoiczna era, geol. →kenozoik. kenozoik (era kenozoiczna), najmłodsza era w dziejach Ziemi, trwająca od ok. 70 mln lat temu do dziś; dzieli się na 2 okresy: trzeciorzęd i czwartorzęd; w k. bogaty świat bezkręgowców mor., także owadów, ryb i ptaków; bujny rozwój ssaków (w czwartorzędzie pojawił się człowiek); roślinność stopniowo upodobniła się do współcz. — pod względem składu gatunkowego, typów zbiorowisk i rejonizacji florystycznej. Kensington and Chelsea [kenzyŋtən ənd czelsy], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 211 tys. mieszk. (1968); manufaktura porcelany czynna od XVII w. (Chelsea, później połączona z manufakturą w Derby); plastyka figuralna, serwisy i wazony naśladujące wzory miśnieńskie. Kent ROCKWELL, 1882-1971, amer. malarz, grafik, pisarz; twórczość gł. w dziedzinie grafiki, ilustracje (m.in. do Moby Dicka H. Melville'a), książki podróżnicze, autobiogr.; międzynar. nagr. Leninowska. Kent WILLIAM, 1685(86 ?)-1748, ang. malarz, architekt; planista ogrodów, reprezentant palladiańskiego klasycyzmu i jeden z prekursorów neogotyku, twórca ang. stylu ogrodowego; także meble, dekoracje wnętrz. Kent, hrabstwo w W. Brytanii (Anglia), nad M. Północnym i kanałem La Manche; 3,7 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1968); powierzchnia gł. nizinna; intensywne rolnictwo (strefa podmiejska Londynu); przemysł stoczn., chem., papiern., mat. bud.; wydobycie węgla kam.; liczne kąpieliska; gł. m.: Chatcham, Maidstone (ośr. adm.), Dover, Gravesend. Kentau, m. w Kazach.SRR (obw. czymkencki); 55 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia i wzbogacania rud metali nieżel.; przemysł maszyn., mat. budowlanych. Kenton [kentn] STANLEY ( ZW. Stan K.), ur. 1912, amer. pianista, kompozytor i aranżer jazzowy; przedstawiciel progressive jazzu; próby łączenia elementów jazzu i współcz. muzyki poważnej. kentucky [-taky], odmiana tytoniu ciężkiego, surowiec do wyrobu tytoni fajkowych, tabaki, tytoniu do żucia i papierosów gorszej jakości; uprawiana w Polsce. Kentucky [-taky], rz. w USA, 1. dopływ Ohio; dł. ok. 400 km; żeglowna od m. Heidelberg; gł. m. Frankfort.

Kesten 515 Kentucky [-taky], stan w środk.-wsch. części USA; 105 tys. km2, 3,2 mln mieszk. (1970); uprawa kukurydzy, tytoniu, pszenicy; hodowla bydła; wydobycie węgla kam.; przemysł tytoniowy, maszyn., elektrotechn.; gł. m.: Louisville, Covington, Lexington, Frankfort (stol.). kenty, rasa ang. owiec mięsno-wełnistych; 5-8 kg wełny rocznie; używane do uszlachetniania miejscowego pogłowia owiec w różnych krajach (też w Polsce). Kenyatta JOMO, 1893-1969, polityk Kenii; od 1963 premier, od 1964 prezydent. Kep, m. W Kambodży, port rybacki nad Zat. Syjamską; 7,7 tys. mieszk. (1962). Kephalas \KONSTANTINOS, pocz. X w., bizant. uczony, zebrał i wydał w 15 księgach dawne epigramy, kepi, czapka wojsk, w kształcie ściętego stożka, z daszkiem, wprowadzona w wojsku fr. w 1 poł. XIX w., używana do dziś. Kepler JOHANNES, 1571-1630, niem. astronom i matematyk; propagator idei Kopernika; analizując obserwacje T. de Brane wykrył prawa ruchu planet (tzw. prawa K.). Keplera prawa, trzy prawa rządzące ruchami planet; I p.K.: orbita planety jest e l i psą, Sł ońce z najduj e si ę w j e dnym z ognisk; II p.K.: promień wodzący planety zakreśla równe pola w równych odstępach czasu (pól prawo); III p.K.: drugie potęgi okresów obiegu (T ) planet dookoła Słońca są proporcjonalne do trzecich potęg średnich odległości (a i ) planet od Słońca: Keppen WLADIMIR →Köppen Wladimir. ker S, pol. nazwa handl. syntet. kauczuku styrenowego. kerabau →bawół domowy. K erak, El- (staroż. Kir Moab), m. w środk. Jordanii, ośr. adm. okręgu El-K.; 8,2 tys. mieszk. (1964); rzemiosło. Kerala (Czera), staroż. państwo ind. na Wybrzeżu Malabarskim, obejmujące obszar obecnego okręgu Malabar w stanie Tamilnadu, z Trawangkorem i Koczinem; samodzielna do X w., podlegała następnie kolejno: Czołom, Widżajanagarze, władcom Bidżapuru i Majsuru. K erala, stan w pd. Indii, na wyż. Dekan; 38,9 tys. km2, 19,3 mln mieszk. (1966); stol. Triwandrum; najważniejszy w Indii obszar uprawy roślin kauczukodajnych, palmy kokosowej, pieprzu i kardamonu; uprawa ryżu, herbaty; hodowla bydła, kóz; rybołówstwo mor.; eksploatacja piasków monacytowych. Keramejkos, przedmieście staroż. Aten, zamieszkane przez garncarzy; wspaniale zachowana nekropola (VIII-IV w. p.n.e.), miejsce znalezienia waz, tzw. geom., i gr. stel nagrobnych. keramzyt →gliniec. kerargiryt (chlorargiryt), minerał, chlorek srebra; w stanie świeżym bezbarwny, pod wpływem światła ciemnieje; b. plastyczny; występuje w strefie utlenienia złóż minerałów srebra; ruda srebra. keratofir, magmowa skała wylewna, podobna do trachitu, lecz zwykle wtórnie przeobrażona. keratoplastyka, zabieg operacyjny, przeszczepienie zdrowej rogówki, pobranej zwykle ze zwłok zaraz po śmierci, w miejsce rogówki chorobowo zmienionej; stosowana w leczeniu bielma lub zmian pourazowych rogówki. keratyna, białko należące do skleroproteidów, stanowiące gł. składnik rogów, piór, włosów, paznokci itd.; b. odporne na działanie czynników chemicznych, keratynizacja, fizjol. →rogowacenie. Kerbabajew BERDY, ur. 1894, turkm. poeta, prozaik i dramatopisarz; prekursor literatury realist. w Turkmenii; powieści, opowiadania, sztuki teatr., poematy hist. i współczesne. Kercz (staroż. Pantikapajon), m. w Ukr„ SRR (obw. krymski), port nad Cieśn. Kerczeńską; 128 tys. mieszk. (1970); ośr. re-

gionu wydobycia rud żel.; hutnictwo żel., przemysł mat. bud., rybny, stocznia remontowa; opodal katakumby (IV-II w. p.n.e.) z freskami i kurhany. Kerczeńska Cieśnina, cieśn. między półwyspami Kerczeńskim a Tamańskim, łącząca M. Azowskie z M. Czarnym; szer. 4-15 km; prom kolejowy. Kerczeński Półwysep, wschodnia część Płw. Krymskiego (Ukr.SRR); ok. 3 tys. km2; wulkany błotne wys. do 190 m; słone jeziora; wydobycie rud żelaza. 1941-43 i 1944 rejon ciężkich walk radz.-niemieckich.i K erényi [kery ni] K ARO LY , ur. 1897, węg. religioznawca i filolog klasyczny; od 1943 w Szwajcarii. Keresz (rum. Cris, węg. Körös), rz. w Rumunii i na Węgrzech, 1. dopływ Cisy; dł. 580 km (od źródeł Hármas K.); żeglowna; wykorzystywana do nawadniania. Kerguelena Wyspy [w. kerge-], archipelag ok. 300 wysp wulkanicznych w pd. części O. Indyjskiego; terytorium zamorskie Francji; 6,2 tys. km 2 ; wys. do 1965 m (Mont Ross); skąpa roślinność subarktyczna; lodowce; połowy fok i wielorybów. Kerintji, czynny wulkan w Indonezji, najwyższy szczyt Sumatry; 3805 m. Kerkira (Korfu), górzysta wyspa gr. w archip. W. Jońskich; 594 km 2 , 98 tys. mieszk. (1961); uprawa drzew cytrusowych, winorośli, oliwek; turystyka; gł. m. Kerkira. Kerkira (Korfu), gł. m. i port gr. wyspy K., ośr. adm. nomosu K.; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; znane kąpielisko i ośr. turyst.; muzeum; ruiny doryckiej świątyni Artemidy (VI w. p.n.e.), starochrześc. bazylika, bizant. kościół, cytadela (XVI w.), teatr (XVII w.), neoklas. pałac królewski. Kerkrade [ker-], m. w Holandii (Limburgia), przy granicy z NRF; 51 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kamiennego. Kerma (Kirma), archeol. egip. osada handl. w N ubi i , is t ni e j ąca w końcu I I I i II tysiącleciu p.n.e.; resztki fortyfikacji i cmentarz; ceramika, wyroby z drewna, skóry, metalu i kości słoniowej. Kermadec [kə rmädek], rów oceaniczny w pd.-zach. części O. Spokojnego; ciągnie się po wsch. stronie wysp K.; głęb. do 10 047 m. Kermadec [ke rmädek], grupa wysp nowozelandzkich na Ó. Spokojnym, na pn. od W. Północnej; 34 km2; pochodzenia wulkanicznego; gł. wyspa Raoul. K e r m a n , p r o wi n c j a w p d . I r a n i e ; 225,2 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1966); ośr. adm. K.; pust ynna; w oazach uprawa zbóż, drzew owocowych; koczownicza hodowla; wydobycie rud chromu. Kerman (staroż. Carmana), m. w Iranie, ośrodek adm. prow. K.; 85 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., cukr.; największy w kraju ośr. wyrobu dywanów. Kermanszah, prowincja w zach. Iranie; 59,4 tys. km2, 1,8 mln mieszk. (1966); ośr. adm. K.; uprawa zbóż, buraków cukr.; sadownictwo; pasterska hodowla; wydobycie ropy naftowej. K ermanszah, m. w Iranie, ośr. adm. prow. K.; 183 tys. mieszk. (1986); ważny ośr. przemysłu (rafinacja ropy naft., przemysł spoż., mat. bud.) i rzemiosła (dywany) . kermes, naturalny barwnik zaprawowy otrzymywany z samic czerwców: k. ilicis i k. vermilio; dawniej stosowany do barwienia jedwabiu i wełny, obecnie gł, do barwienia produktów spożywczych. Kern HENDRIK, 1830-1917, indianista hol.; prof. uniw. w Benaresie i Lefdzie; liczne prace na temat dziejów buddyzmu; studia o języku starofawajskim; wydawca tekstów. Kern JEROME D AVI D, 1885-1945, jeden z czołowych -kompozytorów amer, muzy-

ki rozrywkowej; wiele musicali (Statek komediantów), muzyka do filmów. Kern LUDWIK JERZY, ur. 1921, poeta, satyryk; zbiory bajek, fantast. utwory dla dzieci i młodzieży (Ferdynand Wspaniały)Kerner JUSTINUS, 1786-1862, poeta niem.; przedstawiciel późnego romantyzmu, przyjaciel Polski; ballady, pieśni, proza satyr, i autobiogr., Polenlieder. kernit, minerał, uwodniony boran sodu; bezbarwny lub białawy; występuje w niektórych złożach solnych; używany do otrzymywania boraksu. Kerouac [kerouäk] JACK, 1922-69, pisarz amer.; reprezentant ruchu beatników, programowa powieść On the Road, wyraz indywidualistycznego buntu przeciw normom społ.-obyczajowym. K err [ka: r ] J O HN , 1824-1907, fizyk szkoc; prof. uniw. w Glasgow, czł. Royal Society; odkrywca tzw. zjawiska K. Kerra komórka, naczynie szklane z umieszczonymi wewnątrz dwiema elektrodami, wypełnione cieczą wykazującą dwójłomność pod wpływem przyłożonego do elektrod napięcia elektr.; modulator światła. Kerra zjawisko: 1) elektrooptyczne — wykazywanie dwójłomności przez ciała izotropowe pod wpływem zewn. pola elektr. (1875); 2) magnetooptyczne — skręcenie płaszczyzny polaryzacji światła przy odbiciu od namagnesowanego ferromagnetyka (1876). kerry blue terrier [k. blu: terjə r ], irl. rasa psów pasterskich; wys. w kłębie do 45 cm; sierść sfalowana, czarna (z wiekiem — srebrzystoniebieska), poddawana trymowaniu. Kerschensteiner [kerszənsztai-] GEORG, 1854-1932, pedagog niem.; prof. uniw. w Monachium; jeden z gł. twórców koncepcji szkoły pracy i pedagogiki kultury. Kersnik JANKO, 1852-97, pisarz słoweń.; realist. powieści społ.-obyczajowe z życia drobnomieszczaństwa; opowiadania o wsi, Kerulen (Cherlen), rz. w Mongolii i Chi nach; dł . 1264 km, dorz e cze ok. 120 tys. km2; uchodzi do jez. Dałaj-nur; gł. m. Czojbałsan. kery, mit. gr. demony nieszczęścia; córki Nocy. kerykejon, gr. nazwa kaduceusza. Keşisdağ [keszidagh] →Uludağ. keson, bud. urządzenie do prowadzenia w nim prac na dnie np. rzeki; skrzynia stal. lub żelbetowa, z której po zatopieniu dnem do góry usuwa się wodę za pomocą sprężonego powietrza; k. fundamentowy — k. wypełniany betonem i podtrzymujący budowlę wodną. K esong , m. w pd. cz ę ści KRL-D ; 140 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu uprawy żeń-szenia; przemysł włók.; dawna stol. Korei. kesonowa choroba, choroba zawodowa nurków i robotników kesonowych, polegająca na powstawaniu w tkankach zatorów z pęcherzyków azotu przy zbyt szybkim powrocie do ciśnienia atm. z ciśnienia wysokiego. kesonowanie, manipulowanie śluzą powi e t rz ną ke s onu ( ł ącz ącą j e go wnę t rz e z atmosferą) przy obukierunkowym transporcie pracowników, materiałów i narzędzi. Kessel [-sel] JOSEPH., ur. 1898, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści obyczajowe, o tematyce lotn., woj. (Armia cieni). Kesslerloeh [ke-] (w Szwajcarii, kanton Szafuza), archeól.' paleolityczne stanowisko jaskiniowe kultury magdaleńskiej, kestelska kultura (zw. też awarską), archeoh kultura powstała ze sraieszanm kultur Awarów i Słowian na Niz. Węgierskiej; VI-IX w.; nazwa od cmentarzyska w Keszthely nad jez. Balaton (Węgry). Kesten HERMANN, ur. 1900, pisarss niem. (NRF); powieści, gł. hist. i biogr. (Ferdynand i Izabela), o tendencji antyfaszysto-wskiej, nowele, dramaty.

516 Keszthely Keszthely [kesthej], m. w zach. Węgrzech, nad Balatonem; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., ośr. turystyczny. ket: 1) statek żaglowy 1-masztowy, z 1 żaglem skośnym; 2) typ ożaglowania takiego statku. Ket (Kett) ROBERT , ?-1549, szlachcic ang., przywódca powstania chłopów w hrabstwie Norfolk 1549; stracony. Ket, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ rz. Ob; dł. 1621 km, dorzecze 94,2 tys. km2; żeglowna 658 km. keta (Oncorhynchus keta), cenny gat. łososia pacyficznego, do 1 m dł.; pn. zlewiska O. Spokojnego i/M. Arktycznego; mięso czerwone, ikra przerabiana na kawior czerwony. Keta, m.i-port w Ghanie, nad Zat. Gwinejską; 17 tys. mieszk. (1960); ośr. handlu i rybołówstwa. Ketchikan [keczyka:n], m. w USA (Alaska), na wyspie Revillagigedo; 7 tys. mieszk. (1970); port rybacki (łososie); przemysł rybny, drzewny. ketchup [keczəp], ostry, zimny sos do potraw mięsnych, sporządzany z koncent rat u pomidorowego, cukru, sol i , octu i przypraw korzennych, pasteryzowany w butelkach. keteny, związki org. zawierające w cząb. steczce ugrupowanie C=C=O; czynne chemi czni e — re aguj ą np. z wodą i amoniakiem tworząc kwasy i amidy; łatwo polimeryzują na dwuketeny. ketmia (Hibiscus), roślina zielna, krzew lub drzewo strefy międzyzwrotnikowej; k. jadalna (H. esculentus), dwuletnie warzywo uprawiane gł. w pd. Europie, USA dla jadalnych owoców. ketmia, włók. →kenaf. ketoksymy R2C=N—OH, związki org. otrzymywane przez działanie hydroksyloaminy na ketony. ketonokwasy, związki org. zawierające w cząsteczce jednocześnie grupę karbonylową =CO i karboksylową —COOH; np. kwas pirogronowy CH3COCOOH. ketony, związki org. zawierające w cząsteczce grupę karbonylową CO połączoną z 2 rodnikami; otrzymuje się je gł. przez utlenianie drugorzęd owych alkoholi i z kwasów karboksylowych; stosowane gł. jako rozpuszczalniki, np. aceton. Ketowie, lud paleoazjat. zamieszkujący obszary na lewym brzegu Jeniseju; ok. 1,5 tys.; myślistwo i rybołówstwo. ketozy, cukry proste zawierające w cząsteczce grupę ketonową, izomeryczne z aldozarni. Kettle Rapids [ketl räpydz], zespól elektrowni wodnych w Kanadzie (Manitoba), na rz. Nelson (w budowie); projektowana moc — ok. 7000 MW. K ettler G O TTHARD , 1517-87, ostatni mistrz zakonu Kawalerów Mieczowych; 1561 rozwiązał zakon i poddał Inflanty Rzeczypospolitej, zostając lennym księciem Kurlandii i Semigalii. kewir, nazwa pustyni pylastej w Iranie. Key ELLEN, 1849-1926, szwedz. pisarka, działaczka ruchu kobiecego, pedagog; propagatorka indywidualistycznego wychowania; Stulecie dziecka. Keynes [kejnz] JOHN M AYNARD, 18831946, ang. ekonomista i działacz polit.; teoretyk polityki ekon. państwa w rozwiniętym kraju kapitałist, udowadniał, że kapitalizuj umiejętnie regulowany przez państwo może prowadzić całe społeczeństwo do dobrobytu; Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Keyser [keisər] HENDRIK .DE, 1565-1621, hol. architekt i rzeźbiarz; przedstawiciel wczesnego baroku holenderskiego. Keyser [keisər] JACOB RUDOLF, 1803-64, historyk norw.; prof. uniw. w Christianii; wydawca pomników starego prawodawstwa skandynawskiego. Keyser (ke isər] T HOMAS DE, 1596(97?)1667 malarz hol.; syn i uczeń Hendricka; portrecista.

Key West [ki: uest], m. w USA (stan Florydą), na wyspie K.W.; 27 tys. mieszk. (1970); kąpielisko mor.; port rybacki, połów skorupiaków. Kežmarok →Kieżmark. K ędra W ŁADYSŁAW , 1918-68, pianista i pedagog; laureat Konkursu im. F. Chopina (1949), prof. Akad. Muz. w Wiedniu i PWSM w Łodzi. Kędzierski APOLONIUSZ, 1861-1939, malarz, gł. akwarelista; czł. stow. Sztuka; pejzaże, sceny rodzajowe; ilustracje. kędzierzawienie: 1) wytwarzanie na tkaninach runowych i silnie drapanych (gł. wełn.) nierównej, splątanej struktury powierzchniowej; 2) proces technol. mający na celu nadanie przędzy z włókien sztucznych puszystości i dużej elastyczności. kędzierzawka, wirusowa choroba roślin, np ziemniaków, buraków, truskawek; obj awy: skróceni e pę dów, marsz cze ni e i zwijanie się liści. Kędzierzyn, m. w pow. kozielskim, woj. opol ski m, nad Kanał e m Gl i wi ckim; 32,6 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; wielkie zakłady azotowe; węzeł kol.; prawa miejskie 1951. — Walki podczas III powstania śląskiego (1921). „Kędzierzyn" →Zakłady Azotowe ,,Kędzierzyn". Kępa JÓZEF , ur. 1928, działacz ruchu robotn.; 1950-54 w ZG ZMP; 1961-67 sekr., a od 1967 I sekr. Kom. Warsz. PZPR; od 1968 czł. KC, od grudnia 1970 zastępca czł. Biura Polit. KC PZPR. Kępice, m. w pow. miasteckim, woj. koszalińskim, nad Wieprza; 2,9 tys. mieszk. (1968); wielka garbarnia"; prawa miejskie 1967. Kępiński FELICJAN, 1885-1966, astronom; prof., założyciel i kier. (1925-55) obserwatorium astr. Polit. Warsz.; prace z mechaniki nieba i astronomii geodezyjnej. Kępiński ZDZISŁAW, ur. 1911, historyk sztuki i muzeolog; prof. uniw. w Poznaniu; prace o pol. sztuce średniow. i nowoczesnej. kępki żółte, płaskie lub grudkowate wykwity skórne gł. na powiekach, powstające zwykle u ludzi starszych wskutek odkładania się złogów cholesterolu na tle zaburzeń przemiany tłuszczowej. Kępno, m. pow. w woj. pozn.; 10,2 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, spoż.; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie przed 1283 (do XIV w.) i 1660; udział w powstaniach nar. (1794, 1806, 1830/31, 1848) i w powstaniu wielkopol. 1918-19; w czasie okupacji hitlerowskiej masowe wysiedlenia. kęs, drobny kawałek, niewielka cząstka produktu spożywczego. kęs, hutn. półwyrób stal. otrzymany przez kucie, wyciskanie lub walcowanie kęsiska lub wlewka; rozróżnia się k. kwadratowe i płaskie. kęsisko, hutn. półwyrób stal. otrzymany z wlewka przez kucie lub walcowanie, będący zwykle postacią przejściową od wlewka do kęsa. kęsy, łow. zęby zwierząt drapieżnych. Kętrzyn, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad rz. Guber; 19,3 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., elektrotechn., odzieżowy, drzewny; muzeum; got. kościół obronny (XIV~XVI w.), zamek krzyżacki (XIV, XVII w.}, neogot. loża masońska (1810). — Prawa miejskie 1357; od XVI w. ośrodek pol skości na Warmi i ( sz koł a pol ., od XIX w. gimnazjum). W czasie II wojny świat, w K. (Gierłoż) kwatera Hitlera — 20 VII 1944 miejsce zamachu; 1945 K. zniszczony w 50%; od 1946 obecna nazwa miasta, na cześć W. Kętrzyńskiego. Kętrzyński STANISŁAW, 1876-1950, historyk; prof. Uniw. Warsz.; badacz średniow. Polski, źródłoznawca; dyplomata 1922-31. Kętrzyński WOJCIECH, 1838-1918, historyk, etnograf, wydawca źródeł; dyr. biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Lwowie; badacz m.in. dziejów Pomorza, Warmii i Mazur,

Kęty, m. w pow. oświęcimskim, woj. krak., nad Sołą; 11,7 tys. mieszk. (1970); walcownia metali nieżel., przemysł włók.; prawa miejskie 1277. kg, symbol jednostki kilogram. kG, symbol jednostki kilogram-siła. kG·m, symbol jednostki kilogramometr. Khadżuraho, miejscowość w Indii (Madhja-Pradesz); wielki zespół świątyń wiszmiickich, siwaickich i dżinijskich (IX-XI w.)— przykład stylu pn. w architekturze ind.; bogata dekoracja rzeźbiarska. khaki, żółto-brunatno-zielona barwa tkanin używanych gł. na odzież wojskową K haki-Campbell [ka:ky kämbl], ang. rasa kaczek ogólnouży tkowych: upierzenie kaczora żółtobrązowe, kaczki — brunatne; cięż. 1,8-2,2 kg; rocznie średnio 160-200 jaj. Khan AYUB MOHAMMED, ur. 1908, polityk pakistański, generał; 1960-68 prezydent. Khan YAHYA MOHAMMED, ur. 1917, polityk pakistański, generał; od 1962 komendant Pakistanu Wsch., 1966-69 nacz. dowódca armii; od 1969 prezydent. Khandawa, m. w Indii (Madhja-Pradesz); 64 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż.; węzeł kolejowy. Kharagpur, m. w Indii (Bengal Zach.); 162 tys. mieszk. (1968); przemysł gł. środków transportu; węzeł komunikacyjny. Khetri, m. w Indii (Radżasthan), w górach Arawalli; 8,1 tys. mieszk. (1961); ośr. wydobycia rud miedzi; huta miedzi. Khmerowie, rdzenna ludność Kambodży i częściowo Wietnamu, Syjamu, Laosu; łącznie ok. 5,5 mln; ulegli zmieszaniu z napływowymi ludami mongolskimi. khoisan języki (khoin), rodzina 6 języków: buszmeńskie i hotentockie; enklawy w N ami bi i , Kal ahari i T anz ani i ; ok. 170 tys. ludzi. Khon Ken, m. we wsch. Syjamie, ośrodek adm. prow. K.K.; 20 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu roln.; węzeł drogowy. K horana [kora:nə] H AR G O BI ND , ur. 1922, chemik amer., pochodzenia hind.; prof. uniw. w Madison; badania dotyczące gł. syntezy DNA; nagr. Nobla za wyjaśnienie natury kodu genet. i jego roli w syntezie białek. Kiachta, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Buriackiej ASRR, na granicy z Mongolią; 10 tys. mieszk. (1959); przemysł włók., obuwniczy. 1727 układ ustalający granicę między Rosją a Chinami; 1915 umowa ros.-chiń.mong. o utworzeniu Mongolii Zewnętrznej. Kiaczeli LEO (właśc. Leon Szengelia), 1884-1963, pisarz gruz.; realist. powieści z życia wsi gruz. i z okresu II wojny światowej. kiang (Equus hemionus kiang), podgatunek kulana. kibic, widz przyglądający się rozgrywkom sport., karcianym itp., często jako sympatyk lub doradca jednej z grających stron. kibitka, 4-kołowy wóz gospodarski, 1konny, z pudłem wyższym z przodu i rozszerzającym się ku tyłowi, używany w XIX~pocz. XX w. w Rosji; k. nazywano też karetki, którymi przewożono więźniów, gł. połit., w carskiej Rosji. kibitniki (Lithocolletidae), rodzina drobnych motyli z grupy molowców; ponad 1 tys. gat.; gąsienice minują (drążą) liście drzew i krzewów; szkodniki. kibla; kierunek, w którym zwracają się muzułmanie w czasie modlitwy — zawsze w stronę świątyni Kaaby. Kibo, wulkan, najwyższy szczyt masywu Kilimandżaro; 5895 m. Kibrik JEWGIENIJ A., ur. 1906, grafik radz . ; i l u st racj e d o dz i e ł l i t . , rys unki o tematyce hist-rewolucyjnej. kibuce, spółdzielnie roln. w Izraelu.

Kiernik 517 kichawiec (sabadyl, Sabadilla officina- sze uczelnie; 2 teatry, filharmonia; Muz. lis), roślina zielną z rodziny liliowatych; Świętokrzyskie; wczesnobarok. pałac bisrośnie na łąkach Ameryki Środk.; nasiona kupi (XVII w.), barok, kościoły i kamiezawierają mieszaninę trujących i drażnią- nice (XVII, XVIII w.), romant. pałacyk cych alkaloidów, tzw. weratryrię. (XIX w.). — Prawa miejskie ok. 1364; Kiciński BRUNO, 1796-1844, dziennikarz/ w XVI w. w okolicy K. rozwój górnictwa publicysta, tłumacz, poeta; współzałoży- i hutnictwa, ponownie w XVIII w.; 1795 ciel m.in. „Gazety Codziennej włączone do Austrii, 1809 do Księstwa Narodowej i Obcej", „Kuriera Warsz., 1815 — do Królestwa Pol.; teren Warszawskiego"; uczestnik powstania działalności S. Staszica (m.in. zał. 1816 1830-31. Szkołę Akademiczno-Górn.) i P. ŚciegienKiciński Prus, 1752-1828, szef gabinetu nego; w wyniku strajku szkolnego 1905 Stanisława Augusta Poniatowskiego 1785- otwarcie szkoły pol.; na pocz. XX w. za92; zwolennik Konstytucji 3 maja. kłady przem. W okresie okupacji 1941-44 Kicki KAJETAN, 1803-78, filantrop; do- obóz jeńców radz., zginęło 12 tys. osób; bra i znaczne fundusze przekazał Tow. masowe egzekucje, m.in. na stadionie; Osad Roln. i Przytułków Rzem. na cele 1941-44 zginęło 1000 osób; 1942 powstał oświat, (szkoła rolni w Sobieszynie i w K. Kom. Obw. PPR i Dowództwo Obw. in.). GL; 1944 w Chańczy (pow. Staszów) poKicki LUDWIK, 1791-1831, generał; wstała konspiracyjna Kielecka Woj. Rada uczestnik kampanii. napoleońskich 1809, Nar.; w czasie wojny liczba mieszk. K. 1812, 1813; do 1820 adiutant w. ks. zmniejszyła się o 50% (do ok. 40 tys.). Konstantego; uczestnik powstania 1830Kieleckie Towarzystwo Naukowe, zał. 31, zginął pod Ostrbłęką. 1958 w Kielcach; prowadzi badania nauk. kicz, kompozycja plast., utwór lit., film nad regionem świętokrzyskim i upoitp, pozbawiony wartości artystycznych. wszechnia wiedzę o nim. Kicze, Indianie środk. i zach. kieleckie województwo, woj. w środk. Gwatemali; ok. 600 tys.; potomkowie Polsce; 19 512 km2, 1,9 mln mieszk. (1970); Majów; zajmują się uprawą kukurydzy i powierzchnia na pn. równinna, na pd. hodowlą. wyżynna (Wyż. Małopolska z G. ŚwięKiczua, Indianie Ameryki Pd., w Peru, tokrzyskimi). Gosp. charakter przem.Boliwii, Ekwadorze; ok. 7 mln; stanowili roln.; przemysł metal., środków transporobok Ajmarów podstawową ludność pań- tu, mat. bud., hutnictwo żel.; eksplotacja stwa Inków; rolnictwo, hodowla, rozwi- rudy żel., siarki, ropy naft., wapienia, gipnięte rzemiosło. su; uprawa żyta, ziemniaków, pszenicy, kidnaperstwo (kidnapping), buraków cukr., tytoniu; hodowla bydła; porwanie i pozbawienie wolności gł. m. i ośr. przem.: Radom, Kielce, Oczłowieka, zwł. dziecka, w celu strowiec Świętokrzyski, Starachowice; uzyskania okupu. ruch turyst. (G. Świętokrzyskie). Kidrič FRANCE, 1880-1950, słoweń. Kielecko-Sandomierska Wyżyna, pn.historyk literatury; prof. uniw. w wsch. część Wyż. Małopolskiej; pod wzglęLublanie, czł. AN i Sztuk w Lublanie; d e m ge o l . j e s t t o h e r c yń s k i m a s yw historia dawnej literatury słoweń., praca o G. Świętokrzyskich; wys. do 612 m. F. Prešer-nie. kielich, bot. zewn. okółek okwiatu; listKiedrin DMITRIJ B., 1907-45, poeta ros.; ki k. zwykle zielone, zw. działkami; mogą ballady i poematy hist. oparte na moty- być wolne (np. u jaskra) lub zrośnięte (np. wach lud.; poezje o tematyce u urdzika). wojennej. kielich (puchar), rzem. artyst. naczynie Kiedroń JÓZEF , 1879-1932, działacz do picia złożone z czary i podstawy, wynar, na Śląsku; 1918-20 czł. Rady Nar. konywane z metali szlachetnych, kamieŚląska Cieszyńskiego, 1920-21 naczelnik ni, szkła, glinek ceram., rogu itp.; często wydziału w Pol. Komisariacie bogato zdobione. Plebiscytowym; 1923-25 min. przemysłu kielich, techn. rozszerzony koniec i handlu. rury, w który wkłada się koniec in. rury w Kiedrow BONIFATIJ M., ur. 1903, radz. celu ich połączenia (kielichowego). filozof, chemik i historyk nauki; czł. AN kielichowiec (Calycanthus), ozdobny ZSRR; zajmuje się metodologią nauk krzew pn.amer., o wonnych, purpuroprzyrodn. ze stanowiska materializmu dia- wych kwiatach; w zach. Polsce bywa salektycznego. dzony k. wonny, o trujących nasionach. Kiedrow M ICHAIŁ N., ur. 1893, radz. reKielisiński KAJETAN WINCENTY, ok. 1810ż yse r, aktor i pe dagog; z wi ąz any z 49, grafik, rysownik; ryciny (gł. akwaMChAT; znawca metody Stanisławskiego; forty) starych monet i medali, stroje i nowatorskie osiągnięcia w typy lud., widoki arch., sceny rodzajowe. inscenizacji i grze aktorskiej; Kielland [kje-] ALEXANDER LANGE, 1849Świętoszek Moliera. 1906, jeden z czołowych prozaików norw. Kiedrzyński STEFAN, 1888-1943, pisarz; XIX w., przedstawiciel realizmu krytyczkomedie satyr, i farsy, powieści obyczar- nego; powieści (Kapitan Worse), nowele, jowe i sensacyjne. komedie. Kiejdany (Kedainiai), m. w środk. kielnia, bud. trójkątna płytka stal. z części Litew.SRR, nad Niewiażą; 18 rękojeścią do narzucania i rozkładania tys. mieszk. (1969); zakłady nawozów zaprawy murarskiej. sztucznych. Kielski BOLESŁAW, 1879-1965, romaniKiejstut, 1297-1382, książę trocki, sta; prof. uniw. w Łodzi; prace porówwspół-rządca Litwy (z bratem nawcze z gramatyki języka fr. i pol., poOlgierdem) od 1345, syn Giedymina, dręczniki języka francuskiego. ojciec Witolda; walczył z Krzyżakami; kiełbasa, wyrób wędliniarski trwały lub obrońca tradycji pogańskiej Litwy; nietrwały, sporządzany z peklowanego i uwięziony przez Jagiełłę, zamordowany. rozdrobnionego mięsa wieprzowego, woK iekrz, w. w pow. i woj. pozn., nad łowego, cielęcego i in., z dodatkiem jez Kierskim; ośr. wypoczynkowy; sporty tłuszczu i przypraw, w osłonce z jelita lub wodne. sztucznej. Kiclan-Jaworowska ZOFIA, ur. 1925, Kiełbasiński STANISŁAW, 1882-1955, chepa~ leozoolog; prof., czł. PAN, kier. mik technologj prof. polit. i Akąd. Med. Zakładu Paleozoologii PAN; w Łodzi; prace dotyczące syntet. kauczuorganizatorka wypraw nauk. do ku oraz syntezy związków arsenoorgaMongolii; monografia trylobi-tów; nicznych stosowanych w lecznictwie. prace popularnonaukowe. kiełbie (Gobio), ryby z rodziny karpioKielanowski JAN, ur. 1910, zootechnik; wa tych; 25 gat, do 15 cm dł.; bogate w prof., czł. PAN, dyr. Instytutu tlen rzeki i strumienie Eurazji; w PolFizjologii i Żywienia Zwierząt PAN; sce 2 gat.; mięso smaczne. prace z hodowli trzody chlewnej, Kiełczewska-Zaleska MARIA, ur. 1906, drobiu, żywienia. geograf; prof. uniw, w Toruiu i InstyKielary (w. w pow. i woj. olsztyńskim), archeol. cmentarzysko z V-VIII w. (ok. 850 grobów, bogato wyposażonych). K i e l c e , m. woj. i pow., w re gi oni e G. Świętokrzyskich; 126,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu metal, i maszyn, (produkcja samochodów ciężarowych — wywrotek, pralek, aparatury chem.), precyz., mat. bud., spoż.; węzeł kol.; 2 wyż-

tutu Geografii PAN; współorganizatorka działalności wydawniczej Instytutu Zach.; prace z geografii osadnictwa. kiełkowanie, pierwsza faza wzrostu rośliny, przejście nasion lub zarodników ze stanu spoczynku do fizjol. aktywności; z nasienia wyrasta korzeń zarodkowy i pączek pędowy; k. pyłku — wyrastanie łagiewki pyłkowej. kieł maszynowy, element zakończony stożkiem; wsunięty w odpowiadający mu nakiełek umożliwia dokładne ustalenie osi obrotu przedmiotu obrabianego na tokarce, szlifierce lub w przyrządzie pomiarowym. kiełzno, metalowa część uzdy wkładana do pyska konia, umożliwiająca kierowanie zwierzęciem lub powstrzymywanie go, kiełże (Gammaridea), drobne, mor. i słodkowodne, denne skorupiaki obunogie; pływają przechylone na bok; są pokarmem ryb; do k. należy np. zmieraczek. Kieniewicz BOLESŁAW, 1907-69, generał; do 1943 w Armii Radz.; od 1943 w Lud. WP, jako zastępca dowódcy 1, następnie dowódca 4 dyw. piechoty; po wojnie dowódca KBW (1945-46) i Krak. Okr. Wojsk. (1950-54), Kieniewicz HIERONIM, 1834-64, uczestnik pol. i ros. ruchu rewol., inżynier; współorganizator kazańskiego spisku 1863; rozstrzelany. Kieniewicz S TEFAN, ur. 1907, historyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; wydawca źródeł, red. „Przeglądu Historycznego"; specjalista gł. dziejów Polski XIX w.; m.in. Historia Polski 1795-1918. Kiental [ki:n-] (w. w zach. Szwajcarii, kanton Berno), 1916 (24-30 IV) druga po wybuchu wojny konferencja ruchu socjalist. (pierwsza — 1915 w Zimmerwaldzie); na wniosek Lenina uchwalono m.in. manifest antywojenny. Kiepura JAN, 1902-66, śpiewak (tenor) operowy i estradowy świat, sławy; pd 1939 za granicą. kier, kolor w kartach oznaczany czerwonym serduszkiem; karta z tego koloru. kierat (maneż), urządzenie do napędu np. sieczkarni, młocarai; zespół przekładni kół zębatych i wał przegubowy k. — uruchamiany zaprzęgiem zwierząt pociągowych. Kierbedź STANISŁAW, 1810-9S, budowniczy; twórca mostów stal., m.in. 1844-52 na Newie w Petersburgu, 1859-64 na Wiśle w Warszawie; badał wytrzymałość połączeń nitowanych. Kierczyńska MELANIA, 1888-1962, krytyk lit., tłumaczka; zbiór Spór o realizm i in.; przekłady G. Plechanowa i ros. literatury pięknej. kierdel, łow. stado kozic, muflonów. kierdel, zootechn. stacjo owiec na wypasie w górach; nazwa regionalna (Podhale). kiereja, długi obszerny płaszcz męski, podbity futrem o kroju zbliżonym do delii, pochodzenia wsch.; w Polsce noszony w XVI-XVIII w. przez szlachtę. Kierenski ALEKSANDR F., 1881-1970, polityk ros.; działacz partii eserowców, 1917 premier Rządu Tymczasowego; następnie na emigracji. kierezja, odmiana krak. sukmany, z haftowanym kołnierzem wykładanym na plecy; nazwa od rodzaju sukna — karazja. Kierkegaard [kirkəgo:r] SOREN AABYE, 1813-55, filozof duń., prekursor egzystencjalizmu; Bojaźń i drżenie. Kierki, m. w Turkm.SRR, nad Amu-darią; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., wyrób dywanów. kiermasz, obrzęd lud. znany od średniowiecza, związany z poświęceniem kościoła lub świętem patrona parafii; tracąc charakter rel. stał się zabawą lud. połączoną z jarmarkiem. Kiernik EUGENIUSZ, 1877-1921, zoolog, agatom; prof. Uniw. Warss.; inicjator biol. badań mor. w Polsce. Kiernik WŁADYSŁAW, 1879-1971, działacz

51S kiernoz lud., adwokat; jeden z przywódców ruchu lud., kilkakrotnie minister; 1931 sądzony w procesie brzeskim; 1945-49 prezes Rady Nacz. PSL, 1949-56 czł. Rady Nacz. ZSL. kiernoz →knur. kierownica, w pojeździe mech. element w postaci koła, wycinka (lub wycinków) koła albo dźwigni 2-ramiennej z rękojeściami do ręcznego sterowania skrętem kół kierowanych pojazdu. kierownica (odbojnica), w kolejnictwie krótka szyna pomocnicza rozjazdu, zapobiegająca zsunięciu się zestawu kołowego z toru w chwili przechodzenia jednego z kół przez krzyżownicę. kierownica, w turbinie element kon strukcyjny do przetwarzania energii wewn. płynu w energię kinetyczną i kierowania strumienia na łopatki wirnika; rodzaj przyrządu ekspansyjnego. kierownica, mat. prosta stała związana z ogniskiem stożkowej w ten sposób, że stosunek odległości każdego punktu stożkowej od ogniska i od tej prostej jest stały (mimośród stożkowej). Kierownictwo Dywersji (Kedyw), zał. 1942/43 komórka KG AK kierująca sabotażem, dywersją, walką partyzancką. Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), ośrodek dyspozycyjny utworzony 1941 przy Delegaturze Rządu na Kraj; kierowało tzw. walką cyw.; m.in. propagowało bierny opór społeczeństwa, piętnowało osoby współpracujące z okupantem, sądziło zdrajców; po połączeniu VII 1943 z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej działało jako Kierownictwo Walki Podziemnej. Kierownictwo Walki Konspiracyjnej (KWK), komórka KG AK utworzona jesienią 1942; kierowało tzw. walką bieżącą (dywersja, samoobrona, propaganda); po połączeniu VII 1943 z Kierownictwem Walki Cywilnej — jako Kierownictwo Walki Podziemnej. Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP), komórka KG AK utworzona 1943 z połączenia Kierownictwa Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej; kierowało całokształtem tzw. walki cyw. i bieżącej. kierowniczy mechanizm; część składowa układu kierowniczego samochodu sterująca mechanizmem zwrotniczym, złożona z kierownicy, kolumny kierowniczej, przekładni (np. ślimakowej), ewent. mechanizmu wspomagającego, oraz dźwigni łączonej drążkiem podłużnym z mechanizmem zwrotniczym. kierowniczy układ, układ mechanizmów do skręcania kół kierowanych pojazdu samoch., złożony z mechanizmów kierowniczego i zwrotniczego; do kierowania pojazdem gąsienicowym służy mechanizm skrętu. kierownik ministerstwa, podsekretarz stanu wykonujący obowiązki ministra podczas jego nieobecności albo w przypadku nieobsadzenia tego urzędu; k.m. powołuje Prezes Rady Ministrów. kierpce, obuwie góralskie,, zrobione z jednego płata skóry ozdobnie wytłaczanej i zdobionej. Kierska E WA, ur. 1923, malarka; poet. sceny zabaw dzieci, krajobrazy z postaciami, martwe natury. Kiersnowski RYSZARD, ur. 1924, numizmatyk; prof. Uniw. Warsz.; Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza, Pieniądz kruszcowy, Wstęp do numizmatyki. kierunek wektora, linia prosta, na której położony jest wektor; wiązka prostych równoległych wyznacza ten sam kierunek; każdy kierunek ma dwa zwroty. „Kierunki"- tygodnik społ.~kult., organ kat. Stow. „Pax", zał. 1956; kontynuacja „Dziś i futro"; nakład 14 tys. egz. (1969). kierunkowskaz, element lub urządzenie wskazujące dany kierunek; w pojazdach samoch. i tramwajowych sygnalizuje zamiar wykonania skrętu lub zakrętu.

kierunkowy współczynnik prostej → kątowy współczynnik. kierzanka, drewn. naczynie z poruszanym ręcznie mieszadłem, do wyrobu masła. Kierzkowska ADA, ur. 1926, plastyczka; tkactwo artyst. (gobeliny). Kierzkowski ALEKSANDER EDWARD, 181670, inżynier budowniczy; od 1841 w Kanadzie; dyr. Lower Canada Agricultural Society; od 1867 poseł do Izby Gmin. Kierzkowski BRONISŁAW, ur. 1924, malarz; martwe natury, pejzaże; obrazy z różnych tworzyw (żelazo, gips, kawałki luster). Kierzkowski KAZIMIERZ (pseud. Prezes), 1891-1941, działacz ruchu oporu, major; 1920 szef sztabu POW Górnego Śląska; 1923-28 komendant gł. Związku Strzeleckiego; 1939-40 organizator i przewodn. Organizacji Orła Białego; zamordowany przez hitlerowców. kierznia, dawna nazwa urządzenia do wyrobu masła. kiesa, woreczek do noszenia monet, o kształcie eliptycznym, najczęściej z zamszu; używany w Polsce XVI-XVIII w.; przen. majątek, fortuna. Kiesewetter TOMASZ, ur. 1911, kompozytor i dyrygent; utwory symf., kameralne, pieśni, balet Królewski błazen, koncerty. Kiesinger [ki:zy-l KURT , ur. 1904, polityk NRF; 1933-45 w NSDAP; od 1948 w CDU, 1958-66 premier rządu Badenii-Wirtembergii; 1966-69 kanclerz NRF; od 1967 przewodn. CDU, od 1971 honorowy. Kieszkowski WITOLD, 1903-50, historyk sztuki; pracował w służbie konserwatorskiej; badacz pol. sztuki renesansowej. K ieś (Cesis, dawniej Wenden), m. w środk. części Łot.SRR, nad rz. Gauja; 17 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Kietlicz HENRYK, ?-1219, arcybiskup gnieźnieński od 1199; rzecznik uniezależnienia kościoła od władzy świeckiej. Kietlinska WIERA K., ur. 1906, pisarka ros.; powieści poświęcone współcz. młodzieży radz. i bohaterskiej obronie Leningradu. Kietrz, m. w pow. głubczyckim, woj. opolskim; 5,9 tys. mieszk. (1968); fabryka pluszu i dywanów. — Prawa miejskie 1321; podczas działań woj. 1945 poważnie zniszczony; odbudowany. Kieżmark (Kežmarok), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist), nad Popradem; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł iniarski; ośr. turystyczny. Kieżmarski Szczyt, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pn.-wsch. od Łomnicy; 2556 m. kifoskolioza, skrzywienie kręgosłupa ku tyłowi i na bok, gł. wskutek wad rozwojowych lub przebytej krzywicy, gruźlicy. kifoza, fizjol. wygięcie kręgosłupa ku tyłowi w odcinku piersiowym; nadmierna, patologiczna k. jest skutkiem np. krzywicy, gruźlicy, zapaleń lub nowotworów; powstała w toku antropogenezy w związku z pionizacją ciała. Kigali, stol. Ruandy; 26 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; w pobliżu wydobycie rud cyny. Kigoma-Udżidżi, m. w zach. Tanzanii, port nad jez. Tanganika; 21 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; przemysł spoż,; rybołówstwo. Kii-hanto, półwysep na wyspie Honsiu (Japonia), między cieśn. Kii-suido i zat. Kumano-nada. (Ó. Spokojny); górzysty; zalesiony. Kii-suido, cieśnina na O. Spokojnym, między wyspą Sikoku a płw. K. na wyspie Honsiu; łączy Wewnętrzne M. Japońskie z otwartym oceanem; szer. 34-55 km, głęb, do 74 m. kijanka (głowacz), słodkowodna larwa płazów bezogonowych; głowa słabo wyodębniona, długi ogon, początkowe- brak kończyn ; oddycha skrzelami.

Kijowicz MIROSŁAW, ur. 1929, reżyser i autor projektów plast, filmów animo wanych należących do tzw. nurtu filozo ficznego. Kijowski ANDRZEJ, ur.- 1928, krytyk lit., prozaik; zbiory esejów (Różowe i czarne); powieść Dziecko przez ptaka przyniesione. Kijów, stol. Ukr.SRR, port nad Dnieprem; 1,6 mln mieszk. (1970); wielki ośr. przem., kult. i nauk. ZSRR; przemysł elektrotechn., maszyn., lotn., stoczn., chem., mat. bud., włók.; węzeł komunik.; metro; uniw., Akad. Nauk Ukr.SRR; muzea, sobór Sofijski (XI, XVII-XVIII w.), klasztor Ławra Peczerska (XI w.), barok, cerkwie (XVII-XVIII w.), m.in. Andrejewska (2 pol. XVIII w.); w pobliżu duża elektrownia wodna. — archeol. Najstarszy ośrodek grodowomiejski wsch. Słowiańszczyzny, o dużym znaczeniu zwł. w IXpoł. XI w. (stol. Rusi Kijowskiej), z rozległą dzielnicą rzem.-handlową. 1941 ciężkie walki obronne, ewakuacja; 1943 (6 XI) zdobycie miasta przez armię radz. w wyniku tzw. operacji kijowskiej. Kikinda, m. w Jugosławii (Wojwodina); 33 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók.; w okolicy wydobycie ropy naftowej. kiks: 1) chybione uderzenie w grze w piłkę lub w bilard; 2) sfałszowany ton przy wykonywaniu utworu muzycznego. Kikuchi [kikući] HIROSHI, 1888-1948, pisarz jap.; w młodości pod wpływem literatury ang.; realist. powieści, opowiadania i sztuki teatralne. Kikuju, lud murzyński w Kenii; ok. 2 mln; rolnicy; najbardziej cywilizowani w Afryce Wsch.; język z rodziny bantu. kikut, część kończyny lub palca, do najbliższego stawu, pozostała po amputacji operacyjnej lub urazowej lub też wskutek wrodzonego braku; również reszta narządu wewn. po wycięciu (np. k. macicy). kikutnice (Pantopoda), gromada mor. stawonogów; pokrojem zbliżone do pająków, lecz mają b. długie, kikutowate odnóża; pasożytują na bezkręgowcach, np. ukwiałach, mięczakach. kil, żegl. →stępka. Kil, jeden z gwiazdozbiorów, kilak, guz zapalny powstający w przebiegu późnej kiły w narządach wewn., skórze, błonach śluzowych, kościach; rozpada się zwykle tworząc owrzodzenia i następnie ubytek. Kilar WOJCIECH, ur. 1932, kompozytor; utwory na różne zestawy instrumentów: Riff 62, Oda „Béla Bartók in memoriam", Generique, balet Maska czerwonego moru; muzyka do filmów. Kilauea [-ueja], stale czynny wulkan na wyspie Hawaii (Hawaje), na wsch. stoku Mauna Loa; 1247 m; ostatni wielki wybuch 1955. kilbloki, żegl. →stępkowe bloki. Kilgore [kylgo:r], m. w USA (Teksas); 9 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. wydobycia ropy naft., w centrum tzw. złoża wschodnioteksaskiego. K ilia, m. w Ukr.SRR (obw. odeski), port nad Kilią (odnoga Dunaju); 24 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., stocznia remontowa. Kilia, północne, gł. ramię delty Dunaju, na granicy radz.-rum.; dł. 100 km. Kilian ADAM, ur. 1923, scenograf; dekoracje dla teatrów dram. (Wesele S. Wyspiańskiego) i lalkowych (O Zwyrtale muzykancie), gł. na motywach pol. sztuki ludowej. kilim, tkanina dekoracyjna dwustronna, wełn. o splocie prostym i wątku kryjącym osnowę, tworzącym wzór; jedna z najstarszych technik w tkactwie wzorzystym. Kilimandżaro (Uhuru), masyw wulkaniczny w Tanzanii, najwyższy w Afryce;

kinetoskop 519 skł ada si ę z t rz e ch wul kanów: Ki bo ( 5895 m) , M awe nz i ( 5357 m) , Sz i ra (4008 m); powyżej 4800 m wieczne śniegi i lodowce. Kilini, masyw górski w pn. części Peloponezu (Grecja); wys. do 2376 m. „Kiliński" (Batalion AK im. J. Kilińskiego, 1940-42 p.n. „Vistula"), batalion AK; dowódcy m.in.: kpt. Edward Sernicki („Jan"), kpt. Władysław Brzeziński („Nowomiejski"), rotmistrz Henryk Roycewicz („Leliwa"); w powstaniu warsz. walczył w Śródmieściu-Północ, na Woli i na Starym Mieście. Kiliński ANTONI , ur. 1909, elektronik; prof. Polit. Warsz. (rektor 1969-70); prace z zakresu technologii sprzętu radiotechn. i teorii niezawodności. Kiliński JAN, 1760-1819, jeden z przywódców insurekcji warsz. 1794, szewc; 1791 radny miejski; 1794 walczył na czele ludu warsz.; więziony w Rosji; pozostawił pamiętniki. Kiliński ZBIGNIEW, ur. 1919, tancerz, choreograf; solista m.in. reprezentacyjnego Baletu Pol. i Opery w Warszawie; 196066 kier. artyst. warsz. szkoły baletowej. Kilis, m. w pd. Turcji, w pobliżu granicy z Syrią; 38 tys. mieszk. (1965). Kilkenny [kylkeny] →Cill Choinnigh. kilki (tiulki, ciupeonella), ryby z rodziny śledziowatych; 4 gat., do 15 cm dł.; M. Kaspijskie, Czarne i Azowskie, niektóre wchodzą do rzek i jezior; ważne w przetwórstwie. kilki, konserwa otrzymywana ze szprotów i śledzików kilek solonych, z dodatkiem przypraw korzennych i cukru, w zalewie solankowej. Killarney [kyla: rny] →Cill Airne. Kilmarnock [kylma:rnək], m. w W. Brytanii (Szkocja); 48 tys. mieszk. (1967); przemysł taboru kol., włók., metal., chem., spożywczy. kilo-, k, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 103 danej wielkości; np. 1 kW (kilowat) = 1000 W (watów). kilof, narzędzie używane w kopalniach i przy robotach ziemnych do ręcznego odspajania skał i gruntów spoistych; ma postać zakrzywionego ostrza stal. osadzonego na drewn. trzonku. kilogram, kg, jednostka podstawowa masy w układzie SI; masa międzynar. wzorca tej jednostki, przechowywanego w Międzynar. Biurze Miar i Wag w Sèvres. kilogramometr (kilopondometr), kG·m lub kp-m, jednostka momentu siły, pracy lub energii w techn. układzie jednostek miar; 1 kG·m = kp·m = 9,80665 N·m. kilogram-siła (kilopond), kG lub kp, jednostka podstawowa siły w techn. układz i e j e d nos t e k mi ar; s i ł a, k t óra mas i e 1 kg nadaje tzw. przyśpieszenie normalne g n = 9,80665 m/ s 2 ; 1 kG = 1 kp -= 9,80665 N. Kilo Moto, region wydobycia złota w pn.-wsch. Kongu (Kinszasa); eksploatacja od 1905. K ilonia (Kiel), m. w NRF, port nad Zat. Kilońską, przy wejściu do Kanału Kilońskiego, stol. kraju związkowego Szlezwik-Holsztyn; 269 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczn., maszyn., włók., spoż.; uniwersytet. 1918 powstanie marynarzy, które zapoczątkowało wybuch rewolucji listopadowej w Niemczech. Kilońską Zatoka (Kieler Bucht), zat. u pd.-wsch. wybrzeży Płw. Jutlandzkiego; przez cieśniny duń. łączy się z M. Bałtyckim; głęb. 10-20 m; port Kilonia. Kiloński Kanał (Nord-Ostsee-Kanal), kanał mor. w NRF łączący M. Bałtyckie z M. Północnym, dł. 99 km, skraca drogę między tymi morzami o ok. 700 km; prawnie umiędzynarodowiony. kiloński pokój, 1814, między Danią a

Szwecją i Anglią; pozbawił Danię Norwegii na rzecz Szwecji i w. Helgoland. na rzecz Anglii. kilopond (kp) →kilogram-siła. kilopondometr (kp·m)→ kilogramometr. Kilpatrick [kylpätryk] WILLIAM HEARD, 1871-1965, amer. pedagog i filozof; prof. Columbia University; zwolennik pragmatystycznej teorii wychowania, zw. eksperymentalizmem; twórca „metody projektów". kilt, tradycyjny strój górali szkoc; spódniczka z barwnej, kraciastej tkaniny wełnianej. Kilwa, średniow. sułtanat na terenie dzisiejszej Tanganiki; rozkwit w XIIIXIV w.; w pocz. XVI w. zajęta przez Portugalczyków. kilwater, żegl. →ślad torowy. kiła (choroba francuska, lues, niemoc dworska, przymiot, syfilis), przewlekła (wrodzona lub nabyta) choroba weneryczna wywołana zakażeniem krętkiem bladym, gł. przez kontakt płciowy; k. pierwotna — wrzód twardy, k. wtórna — wysypki na skórze i błonach śluzowych, k. późna — kilaki i zmiany narządowe (wiąd rdzenia, tętniaki); leczenie penicyliną. kiła kapuściana (przepuklina kapuściana), choroba roślin z rodziny krzyżowych (gł. warzyw) wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: więdnięcie, zdrobnienie roślin, naroślą lub obrzmienia na korzeniach. Kimbangu SIMON, 1889-1951, afryk. przywódca rel. i nar.; 1921 zapoczątkował w Kongu belg. antykolonizatorski ruch polit.-rel. (kimbangizm) polegający na tworzeniu rozmaitych sekt w obrębie religii afrochrześc; zmarł w więzieniu. Kimberley [kymbə rly], m. w Kanadzie (Kolumbia Bryt.), w okręgu Koctenay; 5,9 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud cynku i ołowiu. r Kimberley [kymbə ly], wyżyna w pn. Australii; średnia wys. ok. 500 m, maks. 936 m; gł. rzeki i Fitzroy, Ord; ekstensywny wypas bydła. K imberley [kymbə r ly], m. w środk. części Republiki Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy); 95 tys. mieszk. (1967); duży ośr. wydobycia diamentów. kimberlit, magmowa skała głębinowa, odmiana perydotytu; składa się gł. z oliwinu i łyszczyku; zawiera też chromit i diament. Kim Czak (do 1951 Songdzin), m. w KRL-D, duży port nad M. Japońskim; ók. 100 tys. mieszk.; największy ośr. hutnictwa żel. w KRL-D. Kimerydy, łańcuchy górskie powstałe w wyniku orogenezy kimeryjskiej; np. G. Stanowe, G. Kołymskie, częściowo Sierra Nevada, Sierra Madre, Andy. kimeryjska orogeneza, ruchy górotwórcze w jurze; najsilniejsze — we wsch. Azji (zw. tam orogenezą jenszańską) i Ameryce Pn. i Pd. (zw. orogenezą pacyficzną); w wyniku o.k. powstały łańcuchy górskie zw. Kimerydami. Kim Ir Sen. ur. 1912, koreański działacz ruchu robotn. i polityk, marszałek; od 1924 na emigracji w Chinach; od 1932 organizator i dowódca partyzantki antyjap.; od 1948 premier KRL-D, od 1949 przewodn. Koreańskiej Partii Pracy. Kim Man-dzung, 1637-92, powieściopisarz koreański; autor pierwszych powieści pisanych alfabetem koreańskim; powieści awanturnicze i obyczajowe. kimograf, przyrząd rejestrujący (mechanicznie lub optycznie) w postaci wykresu krzywych — kimogramu — różnego typu aktywności narządów, gł. skurcze mięśni, serca, pulsowanie tętnic. kimografia, metoda badania aktywności niektórych narządów (np. serca) za pomocą kimografu, stosowana w badaniach fizjol. i diagnostyce klinicznej. Kimon, ok. 510-449 p.n.e., ateński wódz i mąż stanu; syn Miltiadesa; przeciwnik antyspartańskiej i demokr. polityki Temi-

stoklesa i Peryklesa; 461-457 na wygnaniu; wódz wyprawy przeciw Persom na Cypr. kimono: 1) długi luźny ubiór jap. z jedwabiu o nie wszywanych rękawach, przepasany pasem obi, noszony przez kobiety i mężczyzn; 2) w ubiorach eur ubiory z rękawami krojonymi razem z górną częścią ubioru. Kimowsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. tulski); 42 tys. mieszk. (1967); ośr. wydobycia węgla w Podmoskiewskim Zagłębiu Węglowym. Kimry, m. w Ros.FSRR (obw. kaliniński), nad Wołgą; 52 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., metal., obuwniczy. kin, proponowana dawniej (nie przyjęta) nazwa jednostki prędkości liniowej w układzie CGS; 1 kin = 1 cm/s. Kinabalu, najwyższy szczyt Archip. Malajskiego, w pn.-wsch. części Borneo (Malajzja); 4101 m. K india, m. w zach. Gwinei; 25 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórz.obuwn., szklarski; w pobliżu bogate złoża boksytów. Kindi, al- (Alkindi, Alchindus), ok. 800-ok. 879, filozof arab., pierwszy przedstawiciel arab. arystotelizmu; ok. 200 dzieł oraz przekładów myślicieli gr. na język arabski. kindżał, nar. broń kaukaska, rodzaj długiego obosiecznego noża prostego lub krzywego, z krótką rękojeścią. Kinel JAN, 1886-1950, zoolog, entomolog; dyr. Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie; kustosz Muzeum Zool. uniw. we Wrocławiu; red. „Polskiego Pisma Entomologicznego' '. kinematograf: 1) pierwszy aparat do zdjęć i, projekcji filmu, opatentowany 1895 przez braci A. i L. Lumiere; 2) dawna nazwa kina. kinematografia, dawniej fot. metoda rejestracji ruchu; obecnie sztuka film., technika film. oraz produkcja i rozpowszechnianie filmów; również gałąź nar. sztuki i kultury. kinematograficzny film →filmowa taśma. kinematyczna para →kinematyczny węzeł. kinematyczny łańcuch, układ złożony z ciał sztywnych (tzw. ogniw lub członów) powiązanych ze sobą ruchowo — w tzw. węzłach kinematycznych. kinematyczny węzeł (kinematyczna para), połączenie członów mechanizmu umożliwiające ich wzajemne, określonego rodzaju ruchy (np. obracanie się, przesuwanie); jest geom. realizacją więzów nałożonych na łączone człony. kinematyka, dział mechaniki zajmujący się opisem ruchu ciał bez uwzględnienia jego przyczyn. kinematyka mechanizmów i maszyn, dział teorii mechanizmów i maszyn obejmujący badania ich ruchu, bez uwzględnienia działających na nie sił i momentów. kineskop, lampa obrazowa w telewizorze do przetwarzania sygnałów elektr. (wizyjnych) na obraz optyczny, czarno-biały lub kolorowy. kinestetyczny zmysł →kinestezja. kinestezja (zmysł kinestetyczny), odczuwanie ruchu i pozycji członów ciała bez udziału wzroku, zależne od receptorów w mięśniach, ścięgnach i stawach (m.in. receptorów wrażliwych na zmiany napięcia mięśni i ścięgien). Kineszma, m. w Ros.FSRR (obw. iwanowski), port nad Wołgą; 94 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., masz., drzewny. kinetochor, genet. →centromer. kinetograf, przedkinematograficzny aparat do zdjęć i projekcji, opatentowany 1891 przez Th.A. Edisona i W. Dicksona. kinetografia, system zapisu ruchów tanecznych stworzony ok. 1926 przez R. Labana. kinetoskop, przedkinematograficzny apa-

520 kinetostatyka rat do projekcji filmów, zbudowany 1889 przez Th.A. Edisona. kinetostatyka, dział mechaniki obejmujący metody rozwiązywania zagadnień dynamicznych metodami statyki. kinetoterapia, leczenie usprawniające narządu ruchu za pomocą naturalnych ćwiczeń ruchowych. kinetoza, wet. →transportowa choroba. kinetyczna teoria materii, teoria wyjaśniająca makroskopowe własności materii oraz mechanizm zjawisk makroskopowych (dyfuzji, lepkości, przewodnictwa elektr. i in.) przez powiązanie ich z ruchem i oddziaływaniem mikroskopowych składników materii (cząsteczek, atomów, jonów, elektronów). kinetyka, dział dynamiki zajmujący się badaniem ruchu ciał i jego związku z działającymi na nie siłami; niekiedy traktowana jako dział mechaniki obejmujący dynamikę i statykę. kinetyka chemiczna, dział chemii fiz.; bada mechanizmy reakcji chem. i ich szybkość (zależną od temperatury i energii aktywacji). kineza podstawowa, biol. ruch postępowy zwierząt, stanowiący składnik ich zachowania się w terenie. kinezy, ruchy zwierząt związane ze zmianą bezkierunkowego bodźca, np. temperatury, wilgotności, oświetlenia; polegają na zmianie kierunku, liczby zwrotów, zmianie prędkości ruchu. king, tkanina wełn. na odzież męską, z przędzy dwubarwnej, podwójna (prawa strona w splocie płóciennym, lewa w skośnym). King [kyŋ] CECIL HARMSWORTH, ur. 1901, wydawca ang.; prezes koncernu prasowego International Publishing Corporation. King [kyŋ] M ARTIN LUTHER, 1929-68, amer. duchowny protest., przywódca Murzynów w walce o równouprawnienie; zamordowany; pokojowa nagr. Nobla. King [kyŋ] WILLIAM LYON MAĆKENZIE, 1877-1950, polityk kanad.; jeden z przywódców Partii Liberalnej; 1921-30 i 193548 premier; rzecznik ścisłej współpracy z USA. Kinga (Kunegunda), 1224-92, księżna krak. i sandomierska, żona Bolesława Wstydliwego, córka Beli IV węg.; założyła klasztor klarysek w Nowym Sączu; beatyfikowana. Kingissepp, m. w Est.SRR, na wyspie Sarema (Zat. Ryska); 9,7 tys. mieszk. (1959); zakłady nawozów fosforowych, przemysł rybny. Kingissepp V ICTOR, 1888-1922, działacz est. ruchu robotn.; 1918 przywódca nielegalnej KP Estonii; 1922 aresztowany i skazany na śmierć. King Island [kyŋ ajlənd], wyspa w Cieśninie Bassa, należy do austral. stanu Tasmania; 1,1 tys. km 2 , 2,5 tys. mieszk. (1966); wydobycie szelitu; łowiectwo ptaków; gł. miejscowość Currie. Kingo THOMAS, 1634-1703, poeta duń., biskup ewang.; gł. przedstawiciel liryki baroku; hymny rel. i psalmy. Kingscote [kyŋzkət], ośr. turystyczny na W. Kangura (Australia Pd.); 1,1 tys. mieszk. (1966); prom z Adelaide. Kingsley [kyŋzly] CHARLES , 1819-75, ang. pisarz i historyk; duchowny anglik., głosiciel „chrześc, socjalizmu"; powieści społ.-hist., opowiadania mit. Heroje. Kingsley [kynzly] HENRY, 1830-76, brat Charlesa, pisarz ang. i austral.; powieści przygodowe z okresu poszukiwania złota w Australii. kingston [kyŋstən] (zawór denny), żegl. urządzenie w dnie statku do wpuszczani a wody z morza do wnę t rz a kadł uba. Kingston [kyŋstən], stol. i gł. port Jamajki, nad M. Karaibskim; 457 tys. mieszk. — zespół miejski (1963); gł. ośr. przem. i handl. kraju; uniwersytet. Kingston [kyŋstən], m. w Kanadzie (Ontario), nad jez. Ontario; 59 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłowy.

K ingston-(up)on-Hull [kyŋstən əpon hal] →Hull. Kingston-(up)on-Thames [kyŋstən əpon temz], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu; 144 tys. mieszk. (1968); przemysł m.in. lotn., metal., chem., skórzany. K ingstown [kyŋstən], stol. i gł. port Saint Vincent; 16 tys. mieszk. (1960); przemysł spożywczy. Kingstown [kyŋstən] →Dún Laoghaire. Kiniel, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. kujbyszewski); 36 tys. mieszk. (1967); zakłady naprawcze taboru kol.; węzeł kolejowy. kininy, hormony roślinne (fitohormony), pobudzające podziały komórek, gł. merystematycznych. kinkażu (wikławiec, Potos flavus), ąmer. ssak nadrzewny z rodziny szopów; dł. do 58 cm, ogona (chwytny) do 55 cm; gł. roślinożerny. kinkiet, świecznik przyścienny , najczęściej metal., złożony z tarczy przylegając cej do ściany i ramion na świece; w Europie znany od XVI w. Kinnarodden [kinnaru-] →Nordkyn. kino (dawniej: kinoteatr, kinematograf), obiekt widowiskowy przeznaczony do publicznej projekcji filmów, urządzony w budynku lub w wolnej przestrzeni. Ki-no TSURAYUKI, między 866 a 873-ok. 946, jap. pisarz i poeta; współtwórcą antologii poezji Kokinwakashu, którą poprzedził pierwszym w literaturze jap. esejem krytycznym; utwory póet., pamiętnik prozą. „Kino", miesięcznik publicystyczno-krytyczny i teoret., wydawany od 1966 w Warszawie, poświęcony twórczości i kulturze filmowej. kinoman, zwolennik, entuzjasta kina, sztuki filmowej. kinopanorama, system filmu panoramicznego oparty na jednoczesnej projekcji z 3 taśm film.; stosunek szerokości do wysokości obrazu na ekranie 3x1,12 :1. kinoparking →drive-in. kino podziemne (underground cinema), nazwa amer. współcz., półamatorskiego ruchu film., występującego z hasłami buntu artyst., obyczajowego, społ.; seanse w piwnicach i młodzieżowych lokalach rozrywkowych. kinoteatr, używana dawniej nazwa kina. Kinszasa (do 1962 Léopoldville), stol. i gł. ośrodek handl. i przem. Konga (Kinszasa), port nad rz. Kongo; 902 tys. mieszkańców (1967); przemysł włók., skórze obuwn., chem., spoż., cementowy; uniwersytet. Kinta, największy w Malajzji region eksploatacji rud cyny, w stanie Perak, w dolinie K.; gł. ośr. Ipoh. K intopf L UCJAN , ur. 1898, architekt wnętrz; także tkactwo artyst.; pedagog (ASP w Warszawie, PWSSP w Łodzi i Poznaniu); czł. spółdzielni „Ład". K ioga, jezioro w Ugandzie, na wys. 1033 m; pow. 2590-6000 km2 (w zależności od pory roku); brzegi zabagnione; przez K. przepływa Nil Wiktorii. kiosk, budka na ulicach, dworcach, vv której sprzedaje się pisma, papierosy, napoje chłodzące itp.; mały pawilon, stoisko na wystawach, targach. kiosk: 1) w architekturze islamu ozdobny pałacyk letni (köszk) w formie pawilonu ogrodowego lub willi; 2) pawilon ogrodowy, często o orientalnych cechach arch. w formie altany, dach wsparty na kolumnach; popularny w XVIII i XIX w. Kioto (Kyoto), m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury K.; 1,4 mln mieszk. (1967); ważny ośr. kult. i nauk. kraju; przemysł włók., maszyn., metal.; węzeł komunik.; uniw.; muzea; zabytkowe świątynie shintoistyczne i buddyjskie; pałac cesarski (X-XII w.); w pobliżu K. letnia rezydencja ces. Katsura (od ok. 1600). Kiowowie, Indianie Ameryki Pn., w rezerwacie stanu Oklahoma (USA); ok. 3,5

tys.; koczownictwo i myślistwo, obecnie hodowla i rolnictwo. kipa (kip), iegl. drewniane lub metal, oczko, przymocowane do pokładu lub nadbudówki statku, służące do przeciągania szotów (lin) żagli. Kipa E MIL, 1886-1958, historyk; badacz gł. dziejów XIX w.; prof. Uniw. Warsz.; dyplomata 1919-38, 1945-47. kipczacki język (język kumański, polowiecki), język plemion tur. zamieszkujących w XI w. stepy Azji Środk. i Europy Wsch.; dał początek zach. (kipczackiej) grupie języków tureckich. K ipczacy, lud tur. przybyły w XI w. znad Irtyszu na stepy Kazachstanu i pd. Rosji; ich potomkami są m.in. Kazachowie, Nogajowie, Karaimi, Tatarzy; zach. odłam zw. w źródłach rus. — Połowcami, w zachodnioeur. — Kumanami. kiper, specjalista od pielęgnacji i mieszania win; także rzeczoznawca oceniający napoje (wino, kawa, herbata) na podstawie smaku i zapachu. kipery, śledzie rozpołpwione, lekko solone (po oczyszczeniu) i wędzone, spożywane w krajach anglosaskich po usmażeniu jako popularne danie śniadaniowe. kipiel (przybój), spiętrzone falowanie, szczególnie silne przy wybrzeżu stromym i skalistym. Kipling [kyplyŋ] RUDYARD, 1865-1936, ang. poeta i prozaik; gloryfikator bryt. ekspancji kolonialnej; ballady żołnierskie, opowiadania i powieści (Kim), książki dla dzieci (Księga dżungli); nagr. Nobla. Kippa aparat, szklane urządzenie laboratoryjne do otrzymywania gazów (np. siarkowodoru H2S) powstających w reakcji ciała stałego ż cieczą. Kiprienski ORIEST A., 1782-1836, malarz ros.; reprezentant romantyzującego klasycyzmu; gł. portrety oraz obrazy alegor. i rodzajowe. kipu, zespoły różnokolorowych i różnej długości sznurów z supłami, używane w państwie Inków do rachunkowości, także do zapamiętywania ważniejszych Wydarzeń. kir, czarny materiał symbolizujący żałobę; strój żałobny. kirasjerzy, w XVII-XIX w. ciężka jazda uzbrojona w kirysy, szpady i pistolety, używani do decydujących uderzeń w szyku zwartym. Kirchheim unter Teck [kyrśhaim u. tek], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), u podnóża Jury Szwabskiej; 28 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Kirchhoff [kyrś-] ALFRED, 1838-1907, geograf niem., wybitny pedagog; prof. uniw. w Halle; wydawca wielkiej geografii powszechnej; prace z zakresu geografii regionalnej Niemiec. Kirchhoff [kyrś-] GUSTAV ROBERT, 182487, fizyk niem.; prof. uniw. m.in. w Berlinie; współtwórca analizy widmowej; sformułował dwa prawa dotyczące rozgałęzionych obwodów elektrycznych. Kirchhoffa moduł [m. kyrś-] (moduł sprężystości postaciowej), mech. wielkość charakteryzująca własności sprężyste materiału przy odkształceniach postaciowych, np. przy skręcaniu. Kirchhoffa prawa [p. kyrś-]: 1) suma natężeń prądów wpływających do węzła sieci elektr. równa się sumie natężeń prądów wypływających z tego węzła; 2) w zamkniętym obwodzie sieci elektr. suma napięć na oporach obwodu równa jest sumie sił elektromotorycznych działających w obwodzie. Kirchhoffa prawo promieniowania [p. p. kyrś-]: stosunek zdolności emisyjnej ciała do jego zdolności absorpcyjnej dla każdej długości fali i w każdej temperaturze jest jednakowy dla wszystkich ciał. Kirchmayer JERZY, 1895-1959, generał, historyk, publicysta; w okresie okupacji hitlerowskiej w KG AK; 1944-48 w lud. WP; Powstanie warszawskie.

Kisling 521 Kirchner [kyrś-] E RNST LUDWIG, 18801938, niem. malarz i grafik, przedstawiciel ekspres jonizmu; współzałożyciel grupy Die Brücke; akty, portrety, pejzaże; Die Chronik der Briicke. Kircholm (obecnie Salaspils, w. w Łotew.SRR), 1605 zwycięstwo wojsk pol. pod wodzą J.K. Chodkiewicza nad armią szwedzką. Kirejewski IWAN W., 1806-56, ros. publicysta i krytyk lit.; jeden z gł. ideologów słowianofilstwa, twórca historiozofii przeciwstawiającej zach. społeczeństwa ros. wspólnocie chłopskiej i wierze prawosławnej. Kirenia (Kirinia), m. w pn. części Cypru, ośr. adm. okręgu K.; 4 tys. mieszk. (1.967); óśr. turystyczny. Kireńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. irkucki), przystań nad Leną; 14 tys. mieszk. (1959); stocznia rzeczna. Kirgiskie Góry (Ałatau Kirgiski), góry w ZSRR, w pn.-zach. Tien-szanie; wys. do 4875 m (Ałamedyn Zach.); wieczne śniegi i lodowce. kirgiski język (dawniej karakirgiski), z kipczackiej grupy języków tur.; język Kirgizów; literatura od XX w.; pismo arab., obecnie alfabet rosyjski. Kirgizi, tur.-mong. ludność Kirgis.SRR, także w Chinach, Afganistanie, Pakistanie; ok. 1,3 mln; etnogeneza niewyjaśniona; VI-X w. utworzyli rozległe państwo, obejmujące znaczną część Mongolii; spokrewnieni z Kipczakami; język kirgiski. Kirgizja (Kirgiska SRR), republika związkowa w azjat. części ZSRR; 198,5 tys. km2, 2,9 mln mieszk. (1970); stol. Frunze. Powierzchnia górzysta (Tien-szan); klimat górski, suchy; stepy, półpustynie, pustynie. Wydobycie rud rtęci, antymonu, cyn-. ku, węgla; przemysł spoż., włók., skórz., cementowy, maszyn.; hodowla owiec; uprawa^nawadnianie) zbóż, roślin pastewnych, bawełny, maku lekarskiego. — W XXII w. opanowana przez plemiona tur., w XIII w. przez Czyngis-chana; od 2 pol. XVIII w. podlegała Chinom, ód 1876 — Rosji; od 1918 władza radz.; 1918-24 w składzie Turkiestańskiej ASRR, 1926-36 Kirgis.ASRR. Kirkkale [kyrykkale], m. w środk. Turcji; 58 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chemiczny. Kirilenko ANDRIEJ P., ur. 1906, radz. działacz ruchu robotn.; od 1962 czł. Prezydium KC KPZR, od 1966 sekr. KC KPZR i czł. Biura Politycznego. Kiriłłow WŁADIMIR T., 1890-1943, poeta ros.; przedstawiciel poezji proletariackiej; utwory lir. sławiące rewolucję. Kiriłow IWAN K., 1689-1737, ros. geograf i kartograf; autor pierwszego ekon.-geograficznego opisu Rosji i pierwszego zeszytu atlasu Rosji (1734). K irk [kerk] H ANS , 1898-1962, pisarz duń.; powieści współcz. o tematyce społ. oraz hist. pisane z pozycji marksistowskich; szkice autobiogr. Gra cieni. Kirkcaldy [kə: rko:dy], m. w W. Brytanii (Szkocja), port nad M. Północnym; 52 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., hutnictwo żel.; w pobliżu wydobycie Węgla kamiennego. Kirke (Cyrce), mit. gr. czarodziejka na wyspie Ajaja; rok więziła Odyseusza wracającego spod Troi; jego towarzyszy zmieniła w wieprze. Kirkenes [kir-], m. i port w pn. Norwegii; 4 tys. mieszk. (1960); wydobycie i wywóz rud żel., hutnictwo żelaza. Kirklareli [kyrkłareli], m. w eur. części Turcji, ośrodek adm. prow. K.; 25 tys. mieszk. (1965); przemysł cukrowniczy. Kirkor ADAM HONORY, 1818-86, archeolog, historyk i wydawca; badacz dziejów Wileńszczyzny, Małopolski, Podola, Pokucia. Kirkow GEORGI, 1867-1919, bułg. działacz robotn., publicysta; od 1895 czł. Bułg. Partii Socjaldemokr.; 1905-19 sekr. KC partii

„tesniaków"; autor pieśni rewol. i pamfletów. Kirkpatrick [kə: rkpätryk], szczyt w G. Królowej Aleksandry, na Antarktydzie; 4511 m. Kirkuk, m. w pn. Iraku, ośrodek adm. prow. K.; 300 tys. mieszk. (1969); ośr. najważniejszego w kraju regionu wydobycia roDy naft.; rurociągi do portów nad M. Śródziemnym; rafinacja ropy naft.; zakład otrzymywania siarki z gazu ziemnegokirkut, cmentarz żydowski. Kirkwall [kə: rkuo:l], m. w W. Brytanii (Szkocja), na wyspie Mainland (Orkady); ośr. adm. hrabstwa Orkney; 4,7 tys. mieszk. (1968); port rybacki; przemysł spożywczy. Kirkwine, ośr. wydobycia boksytów, w pd. jamajce; zakłady produkcji tlenku glinu. Kirow SIERGIEJ M. (właśc. S.M. Kostrikow), 1886-1934, radz. działacz ruchu robot n.; od 1930 czł . Bi ura Pol i t . KC WKP(b); zasłużony dla rozwoju Leningradu; zamordowany w niewyjaśnionych okolicznościach. Kirow (dawniej Wiatka), m. obw. w eur. części Ros.FSRR. nad Wiatką; 332 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., zapałczany, drzewny, skórz.-obuwniczy. Kirowabad, m. w Azerb.SRR; 190 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., spoż., mat. budowlanych. Kirowakan, m. na pn. Arm.SRR; 88 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłowy. Kirowgrad (do 1935 Kałata), m. w Ros. FS RR ( obw. swie rdł owśki ) , na U ral u; 23 tys. mieszk. (1967); hutnictwo miedzi, przemysł chemiczny. Kirowograd, m. obw. w środk. części Ukr.SRR; 189 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., maszyn,, włók., skórz.-obuwniczy. Kirowsk (do 1934 Chibinogorsk), m. w Ros.FSRR (obw. murmański), na Płw. Kolskim; 55 tys. mieszk. (1967); ośr. ważnego regionu wydobycia apatytów i nefelinów; przemysł chem., drzewny. Kirowsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 50 tys. mieszk. (1967); ośr. eksploatacji węgla kamiennego. Kirowskie Zakłady (Kirowskij zawod), jeden z najstarszych i największych w ZSRR zakładów przem., z siedzibą w Leningradzie; zah 1801; produkuje wyroby hutn. oraz maszyny i urządzenia: ciągniki, turbiny, ciężkie dźwignice itp. Kirsajty, część jez. Mamry; pow. 178,5 ha, głęb. do 5 m. Kirsanow SIEMION I., ur. 1906, poeta ros.; czł. ugrupowania LEF; kontynuator stylu W. Maj akowskiego; wiersze publicystyczne, poematy o tematyce społecznej, Kirst [ky-] HANS HELMUT, ur. 1914, powieściopisarz niem. (NRF); powieści antymilitarystyczne; 08/15. kirsz →wiśniak. Kirszenstein-Szewińska IRENA, ur. 1946, lekkoatletka; zdobywczyni 2 złotych (200 m — 1968, sztafeta 4X100 m — 1964), 2 srebrnych (200 m i skok w dal —1964) i brązowego (100 m —1968) medalu olimpijskiego. Kirszon WŁADIMIR M., 1902-38, dramaturg ros.; czołowy działacz RAPP; dramaty wskrzeszające czasy rewolucji i wojny domowej; współcz. sztuki obyczajowe. Kiruna, m. w pn. Szwecji; 29 tys. mieszkańców (1969); słynny ośr. eksploatacji rudy żel.; wywóz rudy przez porty: Narvik (cały rok) i Luleå (latem). Kirunavaara [ki:rü:-], wielka odkrywkowa kopalnia rud żel., na obszarze m. Kiruna (Szwecja). Kiryłłow PIOTR K., 1895-1924, ros. aktor film. i teatr.; odtwórca postaci rewolucjonistów (My z Kronsztadtu, Wielki obywatel). kirys, część zbroi płytowej osłaniająca tułów, złożona z napierśnika i napleczni-

ka; używany od starożytności do pocz. XX w. Kisai ABU-L HASAN, 953-ok. 1002, poeta pers.; w twórczości ewolucja od opiewania radości życia do ascetyzmu i pesymizmu; liryki refleksyjno-filozoficzne. Kisajno, część jez. Mamry; pow. 2018 ha, głęb. do 24 m. Kisangani (do 1962 Stanleyville), m. w Kongu (Kinszasa), port nad rz. Kongo; 150 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. przem. i handl. kraju; przemysł włók., chem., cementowy, spoż., drzewny; uniwersytet. Kisarazu [-adzu], m. i port w Japonii (Honsiu), nad Zat. Tokijską; 55 tys. mieszk. (1965); hutnictwo żelaza. Kisch [kysz] EGON ERWIN, 1885-1948, pisarz czes., tworzący w języku niem.; mistrz reportażu. o walorach lit. i polit.; Szalejący reporter, Chiny bez maski. Kisfaludi-Stróbl [kiszfo~ sztro:bl] ZsiGMOND, ur. 1884, rzeźbiarz węg.; przedstawiciel monumentalnego realizmu; Pomnik Wyzwolenia na Górze Gellerta w Budapeszcie. Kisfaludy [kiszfoludi] KAROLY, 17881830, pisarz węg.; romantyk; jego dramaty hist., obyczajowe i komedie utrwaliły język węg. na scenach teatr.; w uznaniu zasług dla kultury węg. utworzono towarzystwo lit. jego imienia (1836-1949). Kisfaludy [kiszfoludi] S ANDOR, 17721844, poeta węg., brat Károlyego; twórczość pod wpływem poezji fr. i wł.; poezje miłosne, dramaty, utwory epickie. Kishi [kiśi] NOBUSUKE, ur. 1896, jap. polityk prawicowy; 1957-60 premier. kisiel, deser otrzymywany z soków owocowych, cukru, mąki ziemniaczanej i wody; k. w proszku — mąka ziemniaczana, kwas spożywczy, barwniki i esencje aromatyczne. Kisiel ADAM, ?-1653, wojewoda bracławski i kijowski; zwolennik ugody z B. Chmielnickim. Kisiel IGOR, ur. 1910, inżynier budownictwa; prof. Polit. Wrocł., czł. PAN; prace z zakresu dynamiki i reologii gruntów oraz fundamentowania. Kisielewsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski); 126 tys. mieszk, (1970); jeden z gł. ośr. wydobycia węgla w Kuźnieckim Zagłębiu Węglowym; przemysł maszynowy. Kisielewski JAN AUGUST, 1876-1918, dramaturg, krytyk lit. i teatr.; współtwórca Zielonego Balonika; dramaty naturalist. i symbolist. (W sieci, Karykatury); artykuły i felietony. Kisielewski S TEFAN (pseud. Kisiel, Teodor Klon), ur. 1911, syn Zygmunta, kompozytor, krytyk muz., pisarz; utwory orkiestrowe, kameralne, fortepianowe, pieśni; powieści (Sprzysiężenie), zbiory szkiców publicyst. i muz. (Z muzyką przez lata); felietony w „Tygodniku Powszechnym". Kisielewski ZYGMUNT, 1882-1942, brat Jana Augusta, pisarz; powieści o tematyce społ.-nar., nowele. Kisielow S IERGIEJ W., 1905-62, archeolog radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badacz pradziejów Syberii i Mongolii (Driewniaja istorija Jużnoj Sibiri). Kisielow TICHON J., ur. 1917, radz. działacz polit.; 1955 sekr. KC KP Białorusi, od 1959 premier Białorus.SRR, 1958-62 zastępca przewodn. Rady Narodowości Rady Najwyższej ZSRR. Kisimaju, m. i port w pd. Somalii, nad O. Indyjskim; 18 tys. mieszk. (1964); przemysł mięsny. Kiskunfélegyháza [kiszkunfe: lediha: zo], m. na Węgrzech, w Małej Kumanii; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spożywczy. Kiskunhalas [kiszkunholosz], m. na Węgrzech, w Małej Kumanii; 28 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Kisling Moïse, 1891-1953, malarz pochodzenia pol., osiadły we Francji; akty, portrety kobiece i chłopięce, sceny rodzajowe.

522 Kisłowodzk Kisłowodzk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, na Przedkaukaziu; 85 tys. mieszk. (1969); jedno z największych uzdrowisk w ZSRR; rozlewnia wód mineralnych. kismet, u muzułmanów (gł. tur.) los przeznaczony człowiekowi; fatum, konieczność, fatalność. Kispest [kiszpeszt]., przem. dzielnica Budapesztu (Węgry), w pd.-wsch. części miasta. Kiss [kisz] JANOS , 1885-1944, generał węg.; jeden z przywódców ruchu oporu; aresztowany i stracony. Kissingen, Bad [b. kysyŋən], m. w NRF (Bawaria), u podnóży masywu Rhon; 13 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko, instytut balneologiczny. Kistiakowski WŁADIMIR A., 1865-1952, fizykochernik radz.; czł. AN ZSRR; gł. prace dotyczące elektrochemii, korozji metali i termodynamiki. Kistna →Kriszna. Kisumu, m. w zach. Kenii, port nad Jez. Wiktorii; 31 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., remont statków; rybołówstwo; ośr. handlowy. Kisz (obecnie Uchajdir w Iraku), starożytne m. sumeryjskie w pd. Mezopotamii; ośrodek gosp., polit., kult.; obecnie kilka zespołów ruin z różnych okresów. kiszenie (kwaszenie), sposób utrwalania warzyw, owoców i in. surowców roślinnych, przez wytworzenie kwasu mlekowego (1-1,8%) w wyniku działania bakterii kwasu mlekowego (fermentacja mlekowa). Kiszka JAN, ?-1591, krajczy i podczaszy litew.; kalwin, następnie propagator ideologii braci pol., opiekun zborów arianskich na Litwie i Podlasiu. kiszonki, pasze soczyste zakonserwowane pod wpływem fermentacji mlekowej (po uprzednim rozdrobnieniu i ubiciu masy roślinnej, np. liści kukurydzy, buraków cukr., kłębów ziemniaków lub odpadków przem., np. wysłodków buraczanych). Kiszyniów, stol., gł. ośr. przem. i kult.nauk. Mołd.SRR, nad rz. Byk; 357 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż. (gł. winiarski), skórz.-obuwn., odzieżowy, maszyn.; uniw., Akad. Nauk Mołd.SRR. kiściec ozdobny (Lophophorus impeyanus), gatunek bażanta: dł. ok. 68 cm; upierzenie barwne, jaskrawe, u samca na głowie złocistozielony czub; lasy Himalajów, Tybetu; łowny. kiścień, dawna broń tatar, w postaci drewnianego trzonka z przymocowanym na rzemieniu ołowiem lub kością. kiślica (zgnilec europejski, łagodny), b. zaraźliwa przewlekła choroba bakteryjna czerwiu pszczelego, który zamiera; zwalczanie ustawowe. kit, materiał plastyczny o konsystencji pasty, twardniejący na powietrzu; gł. składniki k.: wypełniacz (np. kreda, azbest) i lepiszcze (np. oleje schnące); stosowany do wypełniania nierówności powierzchni oraz łączenia np. drewna, metali. kita, ozdoba z piór lub długiej sierści, przypinana do nakrycia głowy przez mężczyzn i kobiety. Kitagawa UTAMARO, 1753-1806, malarz jap., mistrz barwnego drzeworytu hanga; wizerunki kobiet, ilustracje albumów. Kitajewski ADAM, 1789-1837, farmaceuta; prof. uniw. w Warszawie; przeprowadził m.in. analizę wody warsz., ciechocińskiej. kitajka, daw.: 1) gładka tkanina bawełn. lub jedwabna; 2) laska nabijana krzemieniami. Kitakiusiu (Kitakyushu) m. i duży port w Japonii (pn. Kiusiu); powstało 1963 z połączenia miast: Moji, Kokura, Tobata, Yawata, Wakamatsu; 1,1 mln mieszk. (1967); wielki ośr. przemysłu ciężkiego (hutnictwo żel., przemysł chem., maszyn.); baza rybołówstwa mor.; węzeł komunik.; uniwersytet. Kitale, m. w zach. Kenii, u podnóży masywu Elgon; 12 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy.

Kitamura TOKOKU, 1868-94, jap. poeta, prozaik, krytyk lit. i działacz społ.-polit.; wprowadził do poezji jap. wiersz wolny i tematykę rewol.; współzałożyciel czasopisma lit. i pisma poświęconego walce o pokój. kitara, instrument muz., chordofon szarpany, przeważnie o 7-8 strunach; popularny w staroż. Grecji. Kitchener [kyczynər] HORATIO HERBERT, 1850-1916, feldmarszałek bryt.; 1896-98 podbił Sudan; nacz. dowódca bryt. w II wojnie burskiej; 1914-16 min. wojny. Kitchener [kyczynə r], m. w Kanadzie (Ontario); 93 tys. mieszk., zespół miejski K.Waterloo 192 tys. (1966); różnorodny przemysł. Kitega (Gitega), m. w środk. części Burundi; 15 tys. mieszk. (1962); ośr. handl. i węzeł komunikacyjny. kitel: 1) fartuch wkładany dla ochrony ubrania przy pracy lub w celach higienicznych; 2) daw. płócienne okrycie męskie, rodzaj kurtki lub płaszcza. Kithira, wyżynna wyspa gr. na M. Śródziemnym, na pd. od Peloponezu; 274 km2, 5 tys. mieszk. (1961). Kitimat, m. w Kanadzie (Kolumbia Brytyjska), nad O. Spokojnym; wielka huta aluminium. Kitowicz JĘDRZEJ, 1728-1804, pamiętnikarz; konfederat barski, potem ksiądz; Opis obyczajów za panowania Augusta III; pamiętnik o czasach Augusta III i Stanisława Augusta. Kitów, w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim; w czasie okupacji hitlerowskiej pierwsza wieś spacyfikowana przez okupanta (11 XII 1942) w ramach akcji wysiedlania Polaków z Zamojszczyzny; wszystkich mieszkańców wsi wymordowano. kit pszczeli (propolis), lepka, aromatyczna masa wyrabiana przez pszczoły z roślinnych substancji balsamicznych z domieszką wosku, pyłku kwiatowego, cząstek gleby; służy pszczołom do uszczelniania ula. Kitt [kyt] EARTHA, ur. 1930, murzyńska piosenkarka, tancerka i aktorka (USA); znana z telewizji, radia i nagrań płytowych (m.in. przebój C'est si bon). Kitt Peak Observatory [kyt pi:k əbzə: rwətry], obserwatorium astr. stowarzyszenia uniwersytetów amer. w pobliżu Tucson w Arizonie. Kitwara, państwo plemienne zorganizowane XIII/XIV w. przez ludy Bantu na terenie Afryki podzwrotnikowej; rozpadło się w XVI/XVII w. Kitwe-Nkana, m. w pn. Zambii; 146 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji i hutnictwa miedzi w Pasie Miedzionośnym. Kitzberg [kic-] AUGUST, 1856-1927, est. pisarz i dramaturg; przedstawiciel realizmu; opowiadania, dramaty o tematyce psychol.-moralnej. Kitzbühel [kuc-], m. w Austrii (Tyrol); 7 tys. mieszk. (1961); uzdrowisko, ośr. turyst. i sportów zimowych o międzynar. sławie. Kiulawkow KRUM, 1893-1955, bułg. pisarz, dramaturg i publicysta; felietony polit.; dramaty o współcz. problematyce. kiur, Cm, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 96, z podgrupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1944; nazwa na cześć małżonków Curie. kiur, Ci, jednostka aktywności źródła promieniotwórczego; aktywność substancji, w której w ciągu 1 sek zachodzi 3,7 •1010 rozpadów. Kiusiu (Kyushu), trzecia pod względem powierzchni wyspa Japonii: 41,9 tys. km2, 12,4 mln mieszk. (1965); pn. część silnie uprzemysłowiona; wydobycie węgla kam., rud polimetalicznych; gł. m. i ośrodki przem.: Kitakiusiu, Fukuoka, Nagasaki, Kumamoto. Kiustendił, m. w Bułgarii, u podnóży Osogowskiej Płaniny, ośr. adm. okręgu K.; 38 tys. mieszk. (1965); uzdrowisko z gorą-

cymi źródłami miner.; przemysł spożywczy. Kivi ALEKSIS (właśc. A. Stenvall), 183472, pisarz fiń.; wybitny humorysta, gł. w powieści Siedmiu braci i komedii charak terów; pierwsza tragedia fiń. (wątek z Kalewali); liryka. Kivik (w pd. Szwecji), stanowisko archeologiczne; kurhan kam. (o średnicy 70 m) z II okresu epoki brązu; płyty grobu zdobione rysunkami. Kivimäki [ki-] Toivo MIKAEL, ur. 1886, polityk fiń.; prof. prawa na uniw. w Helsinkach; 1932-36 premier; 1940-44 poseł w Berlinie. Kiviỡli (Kiwiyli), m. w Est.SRR; 10,4 tys. mieszk. (1959); ośr. eksploatacji i chem. przeróbki łupków bitumicznych. Kiwerski JAN WOJCIECH (pseud. Oliwa), 1910-44, działacz ruchu oporu, pułkownik; 1940-42 zastępca szefa Związku Odwetu, 1943-44 dowódca Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu KG AK; organizator i dowódca 27 Wołyńskiej Dyw. AK; poległ. kiwi (nieloty, Apterygiformes), rząd ptaków nielatających (bezgrzebieniowce), wielkości, kury domowej; 3 gat.; brak skrzydeł i ogona, długi, cienki dziób; pióra lancetowate; lasy Nowej Zelandii. Kiwu, jezioro w Kongu (Kinszasa) i Rwandzie, na wys. 1460 m; pow. ok. 2650 km2, głęb. do 480 m; brzegi skaliste. Kiwu Park Narodowy (dawniej Alberta Park Narodowy), pierwszy park nar. Afryki, w Kongu (Kinszasa), zał. 1925; pow. 808 tys. ha (pd. część, z grupą wygasłych wulkanów i rezerwatem goryla, przypadła Rwandzie); jeziora Kiwu i Edwarda, wulkany, tropik, flora i fauna. KIZ →Komisja Lekarska do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. kizeryt, minerał, uwodniony siarczan magnezu; bezbarwny, szarawy lub żółtawy; rozpowszechniony w niektórych złożach solnych; używany do produkcji soli gorzkiej. Kizieł, m. w Ros.FSRR (obw. permski), na Uralu; 54 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam., przemysł maszynowy. Kizilirmak [kyzyłyrmak], rz. w pn. Turcji; dł. 1150 km, dorzecze 77,1 tys. km2; uchodzi do M. Czarnego; duże wahania stanu wód; wykorzystywana do nawadniania. Kizlar, m. w Ros.FSRR, w Dagestańskiej ASRR, nad rz. Terek; 27 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu uprawy winorośli; przemysł winiarski, olejarski, przetwórstwo owocowo-warzywne. kizucz (Oncorhynchus kisutsch), gatunek łososia pacyficznego, do 84 cm dł.; pn. zlewiska Pacyfiku i M. Arktycznego; znaczenie gosp. duże. Kiżnier NIKOŁAJ M., 1867-1935, chemik radz.; czł. AN ZSRR; badania amin alicyklicznych; izomeryzacji związków cyklicznych; otrzymał węglowodory przez rozkład hydrazonów. Kiży, w. w Ros.FSRR, na wyspie K. na jez. Onega; drewn. cerkwie (XVIII w.): Preobrażeńska (22-kopułowa) i Pokrowska; dzwonnica (XIX w.). Kieldahl [-da:l] JOHAN GUSTAV, 18491900, chemik diiń.; badał procesy fermentacji, opracował metodę ilościowego oznaczania azotu w związkach organicznych. Kjeldahla metoda [m. -dala], metoda oznaczania azotu w substancjach org. przez przekształcenie go w łatwy do oznaczenia amoniak. Kjellgren [śelgre:n] J OSEF , 1907-48, pisarz szwedz.; powieści realist. (Ludzie na moście), poezje. Kjellin [śelli:n] F REDRIK ADOLF , 18721910, inżynier szwedz.; 1899 zbudował pierwszy elektr. piec indukcyjny. „Klabautermann, Der" [d. -bau], antyhitlerowskie czasopismo satyryczno-polit. w języku niem., wydawane 1942-43 przez Biuro Informacji i Propagandy AK (akcja „N").

klasycyzm w muzyce K labund [-bunt] (właśc. Alfred Henschke), 1890-1928, pisarz niem.; mistrz małych form; liryka, powieści, nowele, dramaty (Kredowe koło) — o wymowie antywojennej. klacz, samica konia (zw. też kobyłą), osła, muła, osłomuła, zebry oraz wielbłąda. Klaczko JULIAN, 1825-1906, pisarz; 184988 na emigracji, związany z kołami zachowawczymi; prace z historii kultury, krytyki lit. £ na tematy polit. w języku fr., pol., niemieckim. K ladno, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); -57 tys. mieszk, (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł maszynowy. kladofora, bot. →gałęzatka. kladogeneza, biol. w procesach ewolucyjnych przystosowawcze zmiany anat. i fizjol. zachodzące w przyspieszonym tempie (B. Rensch 1947); prowadzi do wyodrębnienia się nowego szczepu. K ladzomeny, staroż. kolonia gr. na zach. wybrzeżu Azji Mn. (obecnie w Turcji); ośrodek ceramiczny, słynny z polichromowanych sarkofagów z terakoty (VII w. p.n.e.). Klafkowski ALFONS, ur. 1912, prawnik; prof. prawa międzynar. publicznego na uniw. w Poznaniu, 1956-62 rektor; członek delegacji pol. na konferencje międzynar. i sesje ONZ; Granica polsko-niemiecka po 11 wojnie światowej. klag, w gwarze góralskiej naturalna zaprawa podpuszczkowa używana przy wyrobie serów, zwł. bryndzy. Klagenfurcka Kotlina (Celowiecka Kotlina), kotlina w Alpach Wsch. (Austria); przez K.K. przepływa Drawa; uprawa zbóż, drzew owocowjch, warzyw; gorące źródła; uzdrowiska. K lagenfurt (Celowiec), m. w Austrii, stol. Karyntii; 69 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny, maszyn., elektrotechn., spoż., chem., skórz.; ośr. handl. i turystyczny, klajdesdale (clydesdale), rasa ciężkich (wys. w kłębie ok. 170 cm, cięż. do 700 kg) koni pociągowych, wyhodowanych w dolinie rz. Clyde (Szkocja); maść gniada, niekiedy dereszowata. klajster, klej, którego podstawowym składnikiem jest skrobia roślinna; najczęściej otrzymywany przez roztarcie krochmalu lub mąki żytniej w wodzie. klakson, sygnalizator akustyczny używany w pojazdach samoch., zawierający membranę pobudzaną do drgań przez elektromagnes. klaktońska kultura, archeol. kultura starszego paleolitu w zach. Europie, ok. 550475 tys. lat temu; narzędzia krzemienne; nazwa od m. Clacton-on-Sea (Anglia). K lamath [klämət], masyw górski w USA, w pn.-zach. Kalifornii i pd.-zach. Oregonie; wys. do 2744 m (Thompson Peak). klamra, przedmiot w postaci ramy (lub połowy ramy) do łączenia in. przedmiotów, np. k. do bali drewnianych. klan, patriarchalna wspólnota rodowa u Irlandczyków i Szkotów; także nazwa rodu w zach. literaturze etnogr.; przen. grupa osób popierających się. klangor (strukanie), łow. donośny, jednostajny głos wydawany przez żurawie, zwł. w czasie przelotów. klapa, techn. płytka obracająca się dokoła osi leżącej w jej płaszczyźnie lub równoległej do niej; rodzaj zawieradła. klapa, lotn. ruchomy element na krawędzi spływu lub natarcia skrzydła do zwiększania jego siły nośnej, wychylany lub wysuwany, gł. podczas lądowania i startu. klapak (kłapak), łow. młoda, nielotna jeszcze kaczka dzika. klapa miernicza (ciągomierz klapowy), przyrząd do pomiaru natężenia przepływu cieczy; miarą natężenia jest kąt od-

chylenia klapy unoszonej przez przepływającą ciecz. klapa odciążająca (fletner), lotn. ruchoma klapa na krawędzi spływu steru, zmniejszająca siłę potrzebną do wychylenia steru (odchyla się w przeciwną stronę niż ster). klapa strumieniowa, loin. urządzenie powodujące wypływ strumienia powietrza ze skrzydła na krawędzi jego spływu, zwiększające siłę nośną skrzydła; działa jak klapa. klapka, w telekomunikacji sygnalizator optyczny ze wskaźnikiem w postaci tarczki; gdy przez uzwojenie elektromagnesu przepływa prąd elektr., k. opada. Klapka [klopko] GYORGY, 1820-92, węg. generał wojsk austr.; podczas rewolucji 1848-49 po stronie Węgier (1849 kierował obroną twierdzy Komarno). klapka sterująca, loin. klapka na krawędzi spływu steru, połączona bezpośrednio ze sterownicą samolotu tak, że wychylenie jej wywołuje odpowiednie wychylenie steru, zawieszonego swobodnie bez połączenia z mechanizmami sterującymi; stosowana na dużych samolotach, wymaga mniejszych sił do sterowania niż sterowanie bezpośrednie, klapka wyważająca (trymer), lotn. ruchoma klapka na krawędzi spływu steru, nastawiana w locie tak, aby przy wymaganym wychyleniu steru siła na sterownicy była równa zeru. Klaproth [-ro:t] HEINRICH JULIUS, 17831835, orientalista niem.; prof. uniw. w Paryżu; prace z kultury i języków wschodnich. Klaproth [-ro:t] MARTIN HEINRICH, 1743-1817, niem. chemik i aptekarz; prace w dziedzinie chemii analitycznej; badał skład wielu substancji, gł. minerałów; odkrył uran i cer. klaps, tabliczka drewn. z tytułem filmu i numerem ujęcia, zaopatrzona u góry w deseczkę na zawiasach; uderzenie deseczki w tabliczkę przed kamerą stanowi sygnał do jej uruchomienia. K lapsa, roln. →Faworytka. K lar (norw. Trysil), rz. w Norwegii i Szwecji; dł. 340 km; uchodzi do jez. Wener; wodospady; żeglowna od m. Munkfors; elektrownie wodne. klarkia (Clarkia), jednoroczna roślina ozdobna, pochodzenia amer.; liście równowąskie lub lancetowate, kwiaty purpurowe, w kątach liści. klark pierwiastków, wskaźnik geochem. określający ilościowy udział poszczególnych pierwiastków chem. w składzie pewnego środowiska w przyrodzie; np. k.p. atmosfery, oceanów, całej skorupy ziemskiej lub całej kuli ziemskiej. klarnet, instrument muz., aerofon (dęty drewn.) ze stroikiem pojedynczym, najczęściej w stroju C oraz transponujące w stroju A i B (także k. basowy). klarowanie, proces oddzielania zawiesin ciał stałych od cieczy, wykorzystujący ich samorzutne osadzanie się na dnie naczynia. klarowanie, w przemyśle spoż. oddzielanie zawiesiny ciał stałych z moszczów, soków i win samorzutne, przez wirowanie lub w wyniku dodawania środków klarujących (tanina, żelatyna itp.). klarowanie, jot. jeden z etapów odwracalnego wywoływania materiałów f ot., polegający na zredukowaniu zawartych w warstwie światłoczułej ubocznych produktów reakcji odwracania i resztek substancji utleniającej pozostałej z kąpieli odwracającej. klarowanie statku (klar statku), żegl.: 1) załatwianie formalności związanych z wejściem statku do portu, pobytem w nim i wyjściem z niego; 2) porządkowanie osprzętu statku (np. olinowania) oraz przygotowywanie statku do mających nastąpić zdarzeń, np. wyładunku towarów.

528

klarowny: 1) czysty, przezroczysty (o płynach); 2) dźwięczny (o głosie, dźwięku). klarówka, w technologii cukr. gęsty roztwór cukru żółtego (ok, 60% sacharozy) w wodzie lub soku, sporządzany w celu oczyszczenia i ewent. odbarwienia. klaryt (węgiel półbłyszczący), jeden ze składników węgla kam. o szklistym poły sku. klasa, biol. →gromada. klasa, językozn. zespół elementów języka pełniących tę samą funkcję; termin językoznawstwa strukturalistycznego. klasa, log,: 1) kategoria przedmiotów jednakowej jakości (gatunku), wyróżnionych na podstawie pewnych ich cech wspólnych; także seria, rząd, jednostka podziału przedmiotów; 2) zbiór dystrybutywny. klasa dla siebie, klasa społ, której członkowie zdobyli świadomość klasowej odrębności i jedności interesów, a także stworzyli własną ideologię i organizację; jedno z gł. pojęć marksistowskiej teorii klas. klasa jasności, astr. cecha różnicująca gwiazdy o tym samym typie widmowym pod względem ich promienia (tym samym jasności); rozróżnia się następujące k.j.: Ia — najjaśniejsze nadolbrzymy, Ib — pozostałe nadolbrzymy, II — jasne olbrzymy, III — olbrzymy, IV — podolbrzymy, V — karły (gwiazdy ciągu głównego). klasa miernika, stosunek największej różnicy wartości zmierzonej przez miernik i rzeczywistej (uchyb pomiaru) do wartości maks. przez ten miernik wskazywanej, wyrażony w procentach. Klasa Rysunkowa, w Warszawie, uczelnia artyst. powstała 1865; profesorami byli m.in. W. Gerson i A. Kamiński; 1903 utraciła charakter wielokierunkowej uczelni artyst.; 1920 przekształciła się w Miejską Szkołę Sztuk Zdobniezych i Malarstwa. klasa szkolna: 1) izba, w której młodzież uczy się w szkole; 2) jednostka organizacyjna szkoły, grupa młodzieży jednakowo zaawansowanej w nauce. klasa w sobie, zbiór ludzi o wspólnym interesie klasowym i wspólnocie cech położenia spoh, ale nie posiadających jeszcze świ adomości te j wspólnot y; j e dno z gł. pojęć marksistowskiej teorii klas. klaser, album do znaczków pocztowych. klasowo-lekcyjny system nauczania, podstawowa organizacja nauczania i uczenia się zbiorowego, stosowana w szkołach różnych typów i stopni oraz w instytucjach kształcenia dorosłych; polega na podziale programu nauczania na części, które realizuje się w ciągu roku szkolnego przez jedną z klas oraz na podziale dnia pracy szkolnej na lekcje; obecnie panuje w większości szkół. klaster, muz. wielodźwięk zbudowany z dźwięków położonych blisko siebie w skali muz., atakowanych równocześnie lub sukcesywnie nawarstwianych; stosowany we współcz. muzyce instrumentalnej. klastyczne skały →okruchowe skały. klasycystyczny, dotyczący klasycyzmu, związany z klasycyzmem. klasycy wiedeńscy, trzej kompozytorzy d z i a ł a j ą c y w W i e d n i u : J . Ha yd n , W.A. Mozart, L. van Beethoven, najwybitniejsi reprezentanci klasycyzmu w muzyce. kiasycyzm, kierunek występujący w sztukach plast., literaturze i muzyce w okresie od XVII do pocz. XIX w., nawiązujący do klas. kultury gr.-rzym.; uznawał podstawową rolę rozumu w tworzeniu uniwersalnych praw rządzących dziełem sztuki; zasada jasności, harmonii, umiaru. kiasycyzm w literaturze, kierunek, którego rozkwit przypada na XVII-XVIII w.; kodyfikacja zasad poetyki przez N. Boileau; gł. gatunki: tragedia, oda, bajka, satyra, poemat epicki i opisowy. kiasycyzm w muzyce, kierunek w okresie od ok. 1760 do 1820; reforma opery

524 klasycyzm w sztuce (Ch.W. Gluck), rozkwit homofonii, form symf., kameralnych, solowych; działalność klasyków wiedeńskich. klasycyzm w sztuce, początkowo nurt występujący w epoce odrodzenia i sztuce fr. XVII w. oraz ang. XVII i XVIII w.; następnie,""-' oddzielny styl rozwijający się od poł. XVIII w. (neoklasycyzm) do lat 30-ych XIX w.; monumentalne założenia urbańist., budowle (zwł centr.) wzoro wane na staroż. i renes.; w malarstwie i rzeźbie tematyka, hist., mit., portret; kult formy i rysunku; dążenie do harmo nii i statyki. . klasyczna szkoła w ekonomii, kierunek reprezentowany przez (ekonomistów 2 poł. XVIII i pocz. XIX w., którzy przeprowadzili.strukturalną analizę ekon. stosunków kapitalizmu, biorąc za podstawę teorię wartości opa rtą na pr a cy; twórcy: W. Petty i P. Boisguillebert, gł. przedstawiciele: A. Smith, D. Ricardo, J. Sismondi; do jej dorobku nawiązał K. Marks. klasyczne kształcenie, kierunek kształcenia obejmujący wychowanie młodzieży na wzorach kultury staroż. Grecji i Rzymu; pierwsze szkoły średnie tego typu powstały w XV w.; w XIX w. przewagę nad k.k. zaczęło zyskiwać kształcenie realne; w krajach socjałist. szkół typu klasycznego już nie ma. klasyczny: 1) odnoszący się do staroż. kultury gr. (zwł. V-IV w. p.n.e.) albo rzym. (zwł. I w. p.n.e.-I w. n.e.); antyczny; 2) doskonały, uznany za wzór, nor-mę: typowy; 3) tradycyjny; 4) daw. właściwy klasyeyzmowi, klasycystyczny. klasyczny okres, okres w rozwoju sztuki staroż. Grecji; podporządkowanie wszystkich szczegółów całości kompozycji: symetria (tj. równomierne rozłożenie elementów po obu stronach osi kompozycji), rytm (tj. szeregowanie elementów podobnych, ale nie identycznych) i harmonia (całkowita równowaga wszystkich elementów kompozycji); monumentalna architektura (kamień) i rzeźba (marmur, brąz), malarstwo; V-IV w. p.n.e. klasyczny styl ogrodowy → francuski styl ogrodowy. klasyfikacja, log. wielostopniowy log. podział. klasyfikacja, systematyczny podział przedmiotów (zjawisk) na klasy, działy i poddziały, dokonywany wg określonej zasady. klasyfikacja dziesiętna, jeden z systemów podziału piśmiennictwa opracowany 1876 przez M. Deweya, stosowany gł. w bibliotekach powszechnych; grupuje piśmiennictwo wg 10 gł. działów, następnie — poddziałów dalszych stopni (nie przekraczających dziesięciu). klasyfikacja gruntów, zaliczanie przez organ adm. gruntów rolnych do określonej klasy gleby. klasyfikacja organizmów → systematyka organizmów. klasyfikacyjne towarzystwo (rejestr statków), instytucja zajmująca się tzw. klasyfikacją statków wodnych, obejmującą nadzór nad budową, przebudową i remontem statku, dopuszczenie go do eksploatacji i zaliczenie do określonej klasy, co daje mu uprawnienia do żeglugi w różnych zasięgach; w Polsce — Pol. Rejestr Statków. klasyfikator, urządzenie do rozdzielania materiału ziarnistego na frakcje ziaren o ściśle określonej wielkości; w przemyśle stosowane są m.in. sitowe, hydrauliczne (rozdzielanie w strumieniu cieczy) i pneumatyczne (wialnie). klasyk: 1) pisarz, artysta zaliczany tradycyjnie do wzorowych, uznanych; 2) przedstawiciel, zwolennik klasycyzmu. klasyka, dzieła klasyczne. ,,Klasy Łączone", dwumiesięcznik dla nauczycieli wydawany od 1958 w Warszawie, poświęcony zagadnieniom nauczania w szkołach niższego stopnia, w których istnieją tzw. klasy łączone.

klasy niepodstawowe, klasy społ. występujące, obok klas podstawowych, w danej formacji społ.-ekon. jako związane z istniejącymi w tej formacji elementami (zalążkami, pozostałościami) innych formacji. klasy podstawowe, klasy społ. właściwe dla dominującego w danej formacji społ.ekon. sposobu produkcji; konflikt między k.p. i walka klas między nimi określa gł. kierunek większości konfliktów i walk społ. w ramach danej formacji. klasy społeczne, wielkie grupy ludzi różniące się między sobą stosunkiem do środków produkcji (posiadanie, nieposiadanie własności), miejscem w historycznie określonym systemie produkcji, rolą w spol. organizacji pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społ., którym rozporządzają; k.s. będące właścicielami środków produkcji mogą — dzięki zajmowanemu miejscu w danym systemie produkcji — przywłaszczać sobie rezultaty i wytwory pracy innych k.s.; k.s. stanowią podstawowe pojęcie marksist. socjologii. klasy wieku, forma organizacji społ. polegająca na grupowaniu mężczyzn wg wieku; u niektórych ludów utrzymała się do dziś. klasztor, arch. zamknięty zespół budynków (kościół, budynki klasztorne) stanowiących wspólne miejsce zamieszkania zakonnic lub zakonników. klasztorne szkoły, średniow. szkoły prowadzone przez zakony, przeznaczone gł. dla zakonników i kandydatów na zakonników; pierwsze postępowe sz.k. powstały w V w. w Irlandii; rozkwit w Europie w VIII i IX w.; po upadku w XI w. rozwój szkół parafialnych i katedralnych. Klasztor św. Katarzyny, słynny klasztor koptyjski na płw. Synaj, nad M. Czerwonym; wewnątrz murów obronnych liczne budowle sakralne i mieszkalne, m.in. bazylika z 2 poł. VI w.; duży zbiór ikon i manuskryptów. Klasztor św. Symeona, ruiny słynnego klasztoru koptyjskiego z VIII w. w Asuanie (Egipt); wewnątrz muru obronnego liczne budowle sakralne, mieszkalne i gośp. (łaźnie). klatkowy silnik, silnik elektr. indukcyjny o uzwojeniu wirnika, w postaci klatki osadzonej w odpowiednich żłobkach. Klatovy, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), u podnóża Szumawy; 16 tys. mieszk. (1968). klatraty, związki zawierające w swej sieci krystal. uwięzione obce cząsteczki ó odpowiednich rozmiarach (np. mocznik tworzy k. z n-parafinami); służą do rozdzielania związków o podobnych własnościach chemicznych. Klaudiusz, 10 p.n.e.-54 n.c, cesarz rzyrn. od 41; bratanek Tyberiusza; usprawnił administrację; przebudował port w Ostii; szeroko nadawał prawa obywatelstwa; ulegał wpływom faworytów (Narcyz, Pallas) i żon (Mesalina, Agrypina Mł). Klaudiusz Appiusz, IV/III w. p.n.e., rzyrn. mąż stanu; wprowadził do senatu synów wyzwoleńców; cenzor 312, wybudował pierwszy w Rzymie akwedukt (Aqua Appia) i pierwszą drogę bitą (Via Appia). Klaus JOSEF, ur. 1910, polityk austr., chrześc, demokrata; 1963-70 przewodn. Austr. Partii Lud.; 1964-70 kanclerz. klaustrofobia, lęk przed zamknięciem w pomieszczeniach, jedna z fobii. klauzula, lit. w retoryce staroż. zakończenie zdania lub jego części specjalnie ukształtowanym układem sylab długich i krótkich; współcześnie — zakończenie wersu. klauzula, prawo zastrzeżenie ograniczające lub rozszerzające skutki czynności prawnej; specjalny warunek umowy. klauzula derogacyjna, przepisy uchyla' jące przepisy dotychczas obowiązujące. klauzula generalna, przepis, który przez użycie np. ogólnych pojęć, podlegających ocenie organu stosującego prawo, ma na celu osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa.

klauzula

największego

uprzywilejowania,

umowne zobowiązanie państwa do przyznania drugiemu państwu uprawnień i udogodnień handl. nie mniejszych niż jakiemukolwiek innemu państwu. klauzula narodowa, postanowienie w umowie międzynar. przewidujące, że obywatele danego państwa będą w określonej dziedzinie traktowani w innym państwie na równi z obywatelami tego państwa. klauzula o ratyfikacji umowy, postanowienie w umowie międzynar. przewidujące, że urnowa ta wymaga ratyfikacji przez właściwy organ wewnętrzny. klauzula porządku publicznego, zasada wykluczająca stosowanie przepisu obcego prawa (chociaż powołują go własne normy), gdy jest sprzeczny ż porządkiem publ. państwa sądu. klauzula rebus sic stantibus → rebus sic stantibus. klauzula wykonalności, zezwolenie na egzekucję wydane przez sąd na podstawić tytułu egzekucyjnego (np. prawomocnego orzeczenia sądu); wskazuje dłużnika, wierzyciela i przedmioty podlegające egzekucji. klauzura, część klasztoru niedostępna osobom z zewnątrz; także przepisy ograniczające kontakty zakonników z osobami z zewnątrz. klawesyn (klawicymbał), instrument muzyczny, chordofon szarpany klawiszowy; struny szarpane piórkiem, rejestry uruchamiane rękami lub za pomocą pedałów, 1 lub 2 klawiatury; odmiany k.: szpinet, wirginał. klawesyniści francuscy, kompozytorzy fr. działający 1650-1750; J. de Chambonnieres, F. Couperin, J.Ph. Rameau, L.C. Daquin; bogata ornamentyka typowa dla stylu rokoko, tendencje do programowości; forma suity, wariacji. klawiatura, muz. zespół klawiszów do uruchamiania w niektórych instrumentach mechanizmu wydobywającego dźwięki. klawicymbał, muz. → klawesyn. klawikórd, instrument muz., najstarszy chordofon uderzany, klawiszowy; poprzednik fortepianu; struny uderzane za pomocą płytek metal, (tarigentów). klawisz, muz. element klawiatury; rodzaj dźwigni dwurarniennej, przenoszącej ruch palców grającego na mechanizm wzbudzający dźwięk w instrumencie. Klaźma, rz. w eur. części ZSRR, I. dopływ Oki; dł. 721 km; żeglowna 124 km; górny bieg włączony do Kanału im. Moskwy. kląskawka (Saxicola

torquata), drobny

ptak łąkowo-zaroślowy z rzędu wróblowatych; gł. owadożerna; wędrowna; Europa, Afryka; chroniona. Kldiaszwili DAWIT, 1862-1931, pisarz gruz.; przedstawiciel realizmu kryt.; nowele, powieści, sztuki teatralne. Kleantes, 330-231 p.n.e., gr. pisarz, poeta i filozof, zwolennik wczesnego stoicyzmu. klechda, podanie lud. o zamierzchłych czasach, związane z tradycją określonego regionu, pokrewne baśni. Kleck (m. w Białorus.SRR, obw. miński), 1506 zwycięstwo wojsk pol.-litew. nad Tatarami. Klecki PAWEŁ, ur. 1900, dyrygent pol. osiadły w Szwajcarii, o świat, sławie; prowadził orkiestry m.in. w Berlinie, Genewie, Dallas (USA). Klecki WALERIAN, 1868-1920, zootechnik i chemik; prof. Uniw. Jag.; współtwórca Tow. Popierania Pol. Nauki Roln.; założył Galicyjskie Tow. Mleczarskie; Mleko. Kleczew, m. w pow. konińskim, woj. pozn., w Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego; 2,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1366 (do 1870) i 1919. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 1200 mieszkańców. Kleczkowski MICHAŁ, 1818-86, sinolog; 1850-63 we fr. służbie dyplomatycznej, następnie nauczyciel we Francji.

klient 525 Kleczyński JAN, 1837-95, krytyk muz.", pianista i kompozytor; prace o Chopinie. Klee [kle:] PAUL, 1879-1940, szwajc. malarz, grafik i teoretyk sztuki; twórca oryginalnych, pełnych liryzmu, w późniejszej twórczości — dram. patosu, kompozycji, kojarzonych z abstrakcjonizmem, surrealizmem i dadaizmem. Kleeberg FRANCISZEK, 1888-1941, generał; we wrześniu 1939 zorganizował i dowodził samodzielną grupą operacyjną „Polesie"; zmarł w hitlerowskim obozie jenieckim. kleftowie, gr. grupy oporu (ludność wiejska), prowadzące walkę partyzancką przeciw Turkom; szczególnie ważną rolę odegrali w powstaniu 1821-29. Klein [klain] FELIX, 1849-1925, matematyk niem.; prof. Szeregu uniwersytetów niem.; autor licznych prac z teorii równań algebraicznych i geometrii riieeuklidesowej; zajmował się historią matematyki i dydaktyką studiów mat., na uniw. w Getyndze stworzył świat, sławy ośrodek badań matematycznych. Klein JAKUB TEODOR, 1685-1759, przyrodnik gdański; założyciel Ogrodu bot. i towarzystwa przyrodn. w Gdańsku; gł. dzieło o kręgowcach, łac.-pol. nazewnictwo pta ków. kleine, aber nette Gesellschafi [klainə, a. n. gəzelszaft; niem.], małe, ale (ironicznie) dobrane towarzystwo. Kleiner JULIUSZ, 1886-1957, historyk i teoretyk literatury, filolog, edytor; prof. uniw. we Lwowie, KUL i Uniw. Jag., czł. PAN; monografie o Z. Krasińskim, J. Słowackim i A. Mickiewiczu, studia teoretyczno-lit, edycja dzieł Słowackiego; Zarys dziejów literatury polskiej. Kleist [klaist] HEINRICH VON, 1777-1811, pisarz niem.; oryginalny i wybitny twórca, szczególnie jako dramatopisarz (komedia Rozbity dzban, dramat Książę Homburga), nie związany z panującymi prądami lit.; realist. opowiadania, patriot. wiersze. kleje, roztwory koloidowe substancji organicznych lub nieorg. zdolne do trwałego łączenia ze sobą powierzchni jednakowych lub różnych materiałów; gł. składnikiem (tzw. lepiszczem) — naturalne lub syntet. substancje wielkocząsteczkowe (np. białka roślinne i zwierzęce, kauczuki, estry i etery celulozy, żywice syntet.); większość k. poza rozpuszczalnikami zawiera roz cieńczalniki, utwardzacze, zmiękczacze, wypełniacze. klejenie, włók. traktowanie przędzy osnowowej substancjami sklejającymi (tzw. klejonką) w celu zwiększenia jej wytrzymałości i utworzenia ochronnej otoczki. klejnot, w sztuce jubilerskiej artyst. wykonana ozdoba z kosztownych materiałów. klejnotki, bot. → eugleny. klejnot szlachecki, część herbu mieszcząca się nad hełmem lub koroną i stanowiąca powtórzenie godła z tarczy lub odrębny znak, klejonka, płótno krawieckie, silnie krochmalone, z przędzy lnianej, konopnej lub jutowej. klejowe połączenie, połączenie przedmiotów za pomocą kleju, tworzącego po stwardnieniu spoinę klejową, zw. skleiną. klejówka (Gomphidius glutinosus), grzyb jadalny z klasy podstawczaków; lepki, brązowy kapelusz; w Polsce gł. w górskich lasach świerkowych. Klejstenes (Klistenes), VI/V w. p.n.e., polityk ateński; 510 obalił tyranię Pizystratydów; przeprowadzając 508/507 reformę ustroju (podział rodowy zastąpił terytorialnym), stał się twórcą demokracji ateńskiej; wprowadził ostracyzm. „Kleka", pismo kaszubskie wydawane 1937-39 w Wejherowie; zajmowało się etnografią, historią i literaturą regionu. klematis, bot. → powojnik. Klemenc DMITRIJ A., 1848-1914, ros. rewolucjonista — narodnik, etnograf i archeolog; zesłany do Minusińśka, badał język i folklor Jakutów.

Klemensiewicz ZENON, 1891-1969, językoznawca polonista, pedagog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; liczne prace z zakresu składni, historii języka; wieloletni czł. zarządu i prezes Tow. Miłośników Języka Pol., red. „Języka Polskiego". Klemensiewicz ZYGMUNT ALEKSANDER, 1886-1963, fizyk i taternik; prof. Polit. Lwowskiej i Polit. Śląskiej; autor pierwszego pol. podręcznika taternickiego. klemensowczycy, grupa liberalnego ziemiaństwa w Królestwie Pol. w 1. 40-tych XIX w. (idee kapitalist. postępu w rolnictwie); zjazdy odbywały się w Klemensowie (rezydencja A. Zamoyskiego). klementynka, krzyżówka pomarańczy słodkiej z gorzką, uprawiana na obszarach śródziemnomor.; jadalne owoce, podobne do mandarynek. Klemperer [klem-] OTTO, ur. 1885, dyrygent niem., po II wojnie świat, osiadły w Szwajcarii; wybitny interpretator dzieł G. Mahlera. Klenze [-cə] LEO VON, 1784-1864, niem. architekt, malarz i teoretyk sztuki; reprezentant romant. historyzmu; stosował formy klas., średniow. i renesans.; Stara Pinakoteka w Monachium. kleń (Leuciscus cephalus), ryba z rodziny karpiowatych, do 80 cm dł.; bogate w tlen rzeki Europy i Azji Mn., w Polsce pospolity; ceniony w wędkarstwie. Kleomenes III, ok. 265-219 p.n.e., król Sparty 235-222, realizator reform Agisa IV; próbę podboju Peloponezu przypłacił klęską pod Sellazją (222). Kleon, ?-422 p.n.e., ateński polityk i wódz w okresie wojny peloponeskiej; przeciwnik Peryklesa; od 429 przywódca stronnictwa demokr.; rzecznik dalszej wojny ze Spartą i polityki siły w stosunku do opornych sprzymierzeńców. Kleopatra VII, 69-30 p.n.e., ostatnia królowa Egiptu (od 51), z dyn. PtolemeuszóW; słynna z urody, inteligencji i wykształcenia; pozbawiona władzy, odzyskała (47) tron przy pomocy Cezara; po jego śmierci poślubiła 37/36 Antoniusza; po klęsce pod Akcjum popełniła samobójstwo. kleparka (klepak), włók. maszyna do zgrubnego oczyszczania surowca włók. o dużym zanieczyszczeniu (np. odpadków z przędzalń). Kleparz, dzielnica adm. w Krakowie; dawne miasto, lokowane w XIV w., 1791 włączone do Krakowa. klepisko (tok), miejsce w stodole między sąsiekami lub na podwórzu przeznaczone do młocki i czyszczenia ziarna; wykonane z ubitej gliny, betonu itp. klepka, deszczułka używana do wyrobów bednarskich. klepsydra: 1) dawny zegar (piaskowy, wodny) — stożkowe naczynie szklane połączone wąskim przewodem, przez który przesącza się woda lub suchy piasek; znana od II tysiąclecia p n.e.; 2) plakat zawiadamiający o czyjejś śmierci i pogrzebie. kleptomania, chorobliwa skłonność do kradzieży, dokonywanych pod wpływem nieodpartego popędu. kler, duchowieństwo. klerk (clerk, clerc): 1) w średniowieczu człowiek wykształcony lub student; 2) współcześnie intelektualista nie angażujący się w życie społ. i polit., wyznający zasadę niezawisłości poglądów. Klerk MICHEL DE, 1884-1923, architekt hol.; przedstawiciel amsterdamskiej szkoły arch., reprezentujący tendencje ekspresjonistyczne; gł. budownictwo mieszkaniowe (blok „Eigen Haard" w Amsterdamie). klerkizm, postawa światopoglądowa klerków. Klerksdorp, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal); 60 tys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji złota i rud uranu. klerokracja, rządy, panowanie kleru. kleruch, w starożytności kolonista ateński, mieszkaniec kleruchii. kleruchie: 1) w staroż. Atenach kolonie

roln.-wojsk. zakładane gł. na ziemi buntujących się członków I Ateńskiego Związku Mor.; zlikwidowane po upadku Aten (404 p.n.e.); 2} w państwach hellenistycznych nadziały ziemi nadawane z obowiązkiem służby wojskowej. Kleryka STANISŁAW (właśc. Stanisław Gąsiorek), przed 1504-62, poeta; poezje okolicznościowe, zbiór żartobliwych wróżb Fortuna. klerykalizacja, podporządkowywanie życia społ., zwł. polit. i kult., organizacji kośc. i klerowi; również wynik tego procesu. klerykalizm, stanowisko dążące do zapewnienia klerowi decydującego wpływu na życie społ., polit. i kult.; również ruch polit. oparty na tym stanowisku; od pol. XIX w. rozwijał się gł. w krajach romańskich, przybierając charakter obrony zagrożonych pozycji kościoła w wyniku postępującej laicyzacji. klerykalny, właściwy dla kleru, klęrykałów, klerykalizmu; duchowny. klerykał, zwolennik klerykalizmu; rzecznik polit. dążeń kościoła i duchowieństwa. kleszcze (szczypce), anat. dwudzielne zakończenie odnóży niektórych pajęczaków i skorupiaków; służą do chwytania i rozdrabniania pożywienia oraz do obrony. kleszcze, techn. przyrząd lub narzędzie do chwytania przedmiotów, najczęściej W postaci 2 dźwigni ze szczękami połączonymi przegubowo; używane np. jako chwytak dźwignicy. kleszcze (Ixodoidea), zool. drobne pajęczaki zaliezane do roztoczy; zewn. pasożyty kręgowców: żywią się ich krwią, mogą przenosić drobnoustroje chorobotwórcze, np. wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. Kleszczele, w. w pow. hajnowskim, woj. białostockim, nad Nurcem; XVI W.-1950 miasto. kleszcze porodowe, przyrząd używany w niektórych powikłaniach porodu, służący do wyciągania płodu za główkę z dróg rodnych kobiety. kleszczojad brazylijski (Crotophaga ani), ptak z rzędu kukułek; dł. 35 cm; czarny; żyje w stadach, towarzyszy bydłu, wybierając pasożyty skóry; Ameryka Pd. kleszczotki, zool. →zaleszczotki. kleszczowina, roln. →rącznik. kleszczowina, technol. część materiału, za którą się chwyta kleszczami podczas kucia; odcinana po wykonaniu odkuwki. Kleszczyński ZDZISŁAW, 1889-1938, pisarz; nowele (zbiór Nerwy), powieści, komedie, poematy; felietony w „Kurierze Warszawskim". kleterki, obuwie do wspinaczki -wysokogórskiej. Kleve, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), przy granicy hol.; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., obuwniczy. klezmer, muzyk grający w lokalach rozrywkowych; grajek, muzykant. klępa (łosza), Iow. samica łosia. Klič KAREL, 1841-1926, czes. malarz, grafik i poligrafik; udoskonalił heliograwiurę (1879) i wynalazł rotograwiurę (ok. 1890). Klich EDWARD, 1878-1939, slawista; prof. Uniw. w Poznaniu; prace z dialektologii pol. i białorus., historii słownictwa pol., języka cygańskiego; zamordowany przez hitlerowców. Klicki STANISŁAW, 1770-1847, generał; uczestnik powstania 1794, walk Legionów, kampanii napoleońskich 1808 i 1812; w powstaniu 1830-31 czasowo zastępca nacz. wodza. Klicpera VACLAV KLIMENT, 1792-1859, pisarz czes.; dramaty hist., komedie; opowiadania hist.; wiersze patriot. i żartobliwe. klienci, w staroż. Rzymie ubodzy obywatele uzależnieni dziedzicznie od swych patronów; w zamian za opiekę pomagali im w sprawach polit. (np. popierali akcję wyborczą). klient, interesant załatwiający jakieś sprawv w biurze, urzędzie, korzystający

526 klientela z usług jakiegoś przedsiębiorstwa, zakładu, adwokata itp.; kupujący w sklepie. klientela, ogół klientów zakładu, sklepu, biura, adwokata itp.; klienci. klif (faleza), urwisko brzegu mor. powstałe na wysokich wybrzeżach wskutek niszczącej działalności falowania. klika (koteria, sitwa), grupa osób wzajemnie się popierających, dążących wspólnie do osiągnięcia własnych korzyści wbrew interesowi społecznemu. klimaks, biol. końcowe stadium sukcesji biocenoz (gł. zbiorowiska roślinnego), utrzymujące się w stałych warunkach klimat, i glebowych; rozróżnia się k. edaficzny, klimat., biotyczny. klimakterium →przekwitanie. klimakteryka, okres najbardziej intensywnego oddychania owoców jadalnych (zwł. gruszek, jabłek), w którym osiągają one dojrzałość konsumpcyjną. Klimas CZESŁAW, 1865-1937, działacz nar. na Śląsku, ksiądz; 1924-28 poseł do sejmu prus.; założyciel 1925-33 i prezes Pol.-Kat. Tow. Szkolnego na Śląsku. Klimas-Błahutowa MARIA, ur. 1909, pisarka; powieści o tematyce śląskiej (Na hałdach rosną ludzie, Dziewczyna z wieży Babel). Klimaszewski HIPOLIT (pseud. Baba Jeremiasz), 1802-74, działacz emigr., publicysta, literat; współzałożyciel tzw. biblioteki wersalsko-wileńskiej (1841); dyr. szkoły batiniolskiej. Klimaszewski MIECZYSŁAW, ur. 1908, geograf, geomorfolog; prof., rektor Uniw. Jag., czł. PAN; od 1965 wiceprzewodn. Rady Państwa;, opracował metodę kartowania geomorfologicznego i hydrograficznego; Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym; podręcznik Geomorfologia ogólna. klimat, zespół zjawisk i procesów atm. charakterystycznych dla danego obszaru, kształtujący się pod wpływem jego właściwości fiz. i geogr., określany na podstawie wyników wieloletnich obserwacji; o jego kształtowaniu się decydują procesy fiz.: promieniowanie słoneczne, obieg wilgoci i cyrkulacja atm., które są zróżnico-. wane zależnie od szerokości geogr., wysokości n.p.m., rzeźby terenu i charakteru podłoża; k. mają układ strefowy na kuli ziemskiej. klimatologia, nauka o klimacie; wyjaśnia procesy fiz. kształtowania się klimatów, wpływ czynników geogr. na przebieg tych procesów, opisuje klimaty i klasyfikuje je oraz bada klimat w minionych epokach geologicznych. klimatoterapia, leczenie wykorzystujące działanie naturalnych czynników miejscowego klimatu: temperatury, ciśnienia atm., promieniowania słonecznego itp. klimatyzacja, utrzymywanie w pomieszczeniu (np. pokoju, kabinie pojazdu) lub zespole pomieszczeń odpowiedniego ciśnienia, temperatury, wilgotności, składu powietrza itp. niezależnie od warunków zewnętrznych. klimatyzacyjne urządzenie, zespół urządzeń do usuwania powietrza zużytego i doprowadzania świeżego, o parametrach zapewniających klimatyzację pomieszczeń. klimatyzator, aparat do klimatyzacji pomieszczenia, zawierający elementy urządzenia klimatyzacyjnego powiązane w jeden zespół i umieszczone we wspólnej obudowie. klimax, lit. →gradacja. Klimczok, szczyt w Beskidzie Śląskim, w pobliżu Bielska-Białej; 1119 m; nartostrady; schronisko PTTK. Klimecki TADEUSZ, 1895-1943, generał; w czasie II wojny świat, w PSZ na Zachodzie, m.in. szef Sztabu Nacz. Wodza; zginął wraz z gen. W. Sikorskim w katastrofie lotn. koło Gibraltaru. Klimek S TANISŁAW, 1903-39, antropolog; wykładowca na uniw. we Lwowie; badania dotyczące m.in. klasyfikacji typologicznej żółtej odmiany człowieka; poległ w bitwie pod Ożarowem.

Klimontów, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 9,1 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. Klimontów, w. w pow. sandomierskim, woj. kieleckim, nad Koprzywianką; poźnorenes. kolegiata (XVII w.) z barok, fasadą (XVIII w.); 1604-1870 miasto. Klimow WŁADIMIR J., 1892-1962, radz. konstruktor silników lotn.: spalinowych tłokowych (WK) i odrzutowych, generał, czł. AN ZSR R . Klimsch [klymsz]Fritz, 1870-1960, rzeźbiarz i pedagog niem. YNRF); klasycyzująca prostota form; aktyi kobiece, portrety, pomniki. Klimt [klymt] GUSTAV, 1862-1918, austr. malarz i grafik; jeden z twórców Secesji Wiedeńskiej; symboliczne kompozycje figuralne, stylizowane portrety, pejzaże. klin, druk. w lino typach rozporka metal, (do justowania wiersza) albo przyrząd rozpórkowy do zamocowania składu zecerskiego przy sporządzaniu formy drukarskiej. klin, lotn. szyk samolotów podczas lotu grupowego: samoloty w jednakowych odstępach formują 2 boki trójkąta równoramiennego, wierzchołkiem do przodu. klin, mat. pięciościan o podstawie prostokątnej, dwóch ścianach będących trójkątami równoramiennymi oraz dwóch pozostałych ścianach będących trapezami równoramiennymi. klin, techn. element w postaci bryły ograniczonej z 2 stron powierzchniami zbieżnymi; używane jako maszyny proste (np. ostrze noża), do łączenia przedmiotów itp. Klin, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 74 tys. mieszk. (1969); przemysł chem. (sztuczne włókno), szklarski, maszyn.; muzeum P. Czajkowskiego. klincz, niezgodnie z przepisami, obustronne przytrzymywanie się przeciwników w zwarciu w czasie walki bokserskiej. kline, w staroż. Grecji i Rzymie łoże o wygiętym podgłówku i wysokich nogach; używane nie tylko w nocy; leżąc na nim spożywano posiłki. Kline [klajn] F HANZ, 1910-62, malarz amer.; reprezentant abstrakc. ekspresjonizmu. klin fotometryczny, filtr optyczny szary o zmiennej gęstości optycznej; zasadnicza część wielu przyrządów optycznych, m.in. fotometrów. klinga →głownia. K lingenthal [klynənta:l], m. w pd. części NRD, w Rudawach; 17 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók.; ośr. turyst. i sportów zimowych. klin geodezyjny, przyrząd w postaci klina szklanego lub stalowego do pomiaru małych odległości przy komparacji łat mierniczych; pomiaru dokonuje się przez wsunięcie k.g. w szczelinę między ostrzałami łat. Klinger [klynər] FRIEDRICH, 1752-1831. pisarz niem.; przedstawiciel Sturm und Drang; dramaty, rpowieści; Klinger [klyŋə ] MAX, 1857-1920, niem. malarz, grafik i rzeźbiarz; przedstawiciel neoromant. symbolizmu; kompozycje mit. i rel., cykle graficzne (O śmierci). Klinger WITOLD, 1875-1962, filolog klas.; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAU; prace z dziedziny poezji gr. i rzym. oraz historiografii; tłumaczenia m.in. Historii greckiej Ksenofonta i Listów Juliana Apostaty. kliniec, arch. cios kam. lub cegła o kształcie klina; element konstrukcji łuku lub sklepienia. kliniec, bud. kruszywo kam., drobno tłuczone, używane do betonów oraz do wypełniania (klinowania) bruków. klinika, oddział szpitalny, w którym oprócz leczenia chorych prowadzi się nauczanie studentów i podyplomowe szkolenie lekarzy oraz wykonuje prace nauk.badawcze. klinkier, bud.: 1) spieczone wyroby ceram. z kamionki w postaci cegieł, wytrzymałe na uderzenia i działanie czynników

chem.; używany do budowy dróg, kanałów ściekowych, okładania budynków itp.; 2) wypalona mieszanina margli lub wapieni z gliną, półprodukt w produkcji cementu portlandzkiego. klinokineza, jedna z kinez, reakcja ruchowa zwierząt (np. muchówek) polegająca na zmianie kierunku ruchu, liczby zwrotów pod wpływem zmiany nasilenia bodźca, np. temperatury, wilgotności. Klinovec, najwyższy szczyt Rudaw, na pn. od m. Karlovy Vary (Czechosłowacja) ; 1243 m. klinowa kość, kość mózgoczaszki, gł. składnik podstawy czaszki; na trzonie k.k. leży przysadka mózgowa; u wielu ssaków i człowieka k.k. zawiera powietrzną zatokę (jedna z zatok przynosowych). klinowa próba (próba łamania klina), technol. próba badania skłonności żeliwa do grafityzacji; polega na odlaniu próbki w kształcie klina, przełamaniu jej i porównaniu przełomu z wzorcami. klinowa zmienność, biol. stopniowe wzrastanie lub malenie przeciętnej wartości cechy (częstości genu) w populacjach w określonym kierunku geogr.; np. z.k. barwy oczu i włosów ludności Europy, tworząca klin (gradient) w kierunku z pn. na południe. klinowe pismo, system pisma ideograficzno-sylabicznego, używany w staroż. Mezopotamii od ok. IV tysiąclecia p.n.e. (Sumerowie, Akadowie, Hetyci). klinowe połączenie, połączenie przedmiotów za pomocą klina wciśniętego między ich odpowiednio ukształtowane powierzchnię lub w otwory (np. w czopie i gnieździe). klinowy mechanizm (mechanizm ślizgowy), mechanizm, którego człony — połączone wyłącznie kinematycznymi węzłami ślizgowymi — działają jak kliny. klin szyk, szyk bojowy polegający na ustawieniu żołnierzy w kolumnę w formie trapezu, zwróconego wierzchołkiem w stronę nieprzyjaciela; stosowany w starożytności i średniowieczu. klin wysokiego ciśnienia, wydłużony obszar podwyższonego ciśnienia atm.; często stanowi odgałęzienie wyżu barycznego. K lińce, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. briański); 55 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., metal., włók., obuwniczy. Klio, mit. gr. muza; opiekunka historii; atrybut — zwój papirusowy. klipa, moneta w kształcie kwadratu, niekiedy wieloboku, opatrzona okrągłym stemplem; k., znane w starożytności i średniowieczu, pojawiły się od XVI w. jako jednostki obiegowe; w czasach najnowszych pamiątkowe lub próbne. kliper, żaglowiec o smukłym kadłubie i b. wysokich masztach, pozwalających znacznie zwiększyć powierzchnię ożaglowania; powstał w poł. XIX w. jako szybki statek handl. do przewozu herbaty; prędkość ok. 13 węzłów. klipfisz, dorsz solony po oczyszczeniu, usunięciu głowy, płetw i kręgosłupa, następnie suszony; przyrządza się go po uprzednim namoczeniu. kliprowy dziób, dziób statku wodnego mocno wychylony ku przodowi. klips: 1) broszka lub kolczyk przypinane za pomocą specjalnego uchwytu; 2) uchwyt metal, przy długopisie lub ołówku przeciwdziałający wysunięciu się ich z kieszeni. Klistenes →Klejstenes. klistron, mikrofalowa lampa elektronowa do wzmacniania lub generacji przebiegów elektr. o częstotliwościach 0,2÷ 75 GHz; działanie oparte na współoddziaływaniu zmodulowanej wiązki elektronów i obwodu rezonansowego (tzw. rezonatora); stosowana w układach dużej mocy, np. w nadajnikach telewizyjnych. klisza →płyta fotograficzna. Kliszczacy, grupa górali w Gorcach.

Kluszewski 527 Kliszko ZENON, ur. 1908, działacz ruchu robotn.; od 1925 w KZMP, następnie w KPP; 1942-44 kierownik Centr. Techniki PPR; 1948 usunięty z KC; od 1956 ponownie czł. KC; od 1957 sekr. i czł. Biura Polit. KC PZPR; na VII Plenum KC PZPR (XII 1970) zwolniony z obowiązków czł. Biura Polit. i sekr. KC PZPR, a na VIII Plenum (II 1971) z czł. KC PZPR. kliszograf, maszyna do wykonywania klisz druk. (kreskowych, siatkowych) z oryginałów kreskowych lub wielotonalnych (jedno- i wielobarwnych) metodą fotoelektr. grawerowania. Kliszów (w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim), 1702 zwycięska bitwa Szwedów z wojskami pol. i saskimi w okresie wojny północnej; wojska koronne pod wodza H. Lubomirskiego wycofały się z walki. K litajmestra (Klitemnestra), mit. gr. żona Agamemnona, siostra Heleny i Dioskurów; morderczyni męża; zabita przez swego syna, Oresteśa. Klitemnestra →Klitajmestra. kliważ, geol liczne, równoległe spękania w skale, przebiegające zwykle skośnie do warstwowania, powodujące rozpadanie się skały na cienkie płytki; powstaje wskutek nacisków związanych z ruchami tektonicznymi. kliwer, trójkątny żagiel podnoszony na sztagu łączącym przedni maszt statku wodnego z bukszprytem. kliwerbom, żegl. →bomstenga. kliwerfał, żegl. lina na żaglowcu do podnoszenia żagla zw.kliwrem; kliwerszot, żegl. lina na żaglowcu do nadawania żaglowi zw. kliwrem odpowiedniego położenia względem wiatru. kliwia (Clivia), bylina ozdobna (doniczkowa), pochodząca z pd. Afryki; liście równowąskie, skórzaste; kwiaty żółte, czerwone lub pomarańczowe, w baldachach. klizma, med. →lewatywa. kloaka, dół, zbiornik przeznaczony do gromadzenia odchodów; ustęp. kloaka, anat. →stek. kloc, leśn. →kłoda. klocek, pojęcie introligatorskie oznaczające dwa lub więcej dzieł połączonych mechanicznie wspólną oprawą,, klockowa koronka, koronka wykonana na warsztacie poduszkowym przez wiązanie wielu nici nawiniętych na klocki, zaczepionych na szpilkach wpiętych w war-sztacik, z rozpiętym na nich wzorem; technika stosowana w Europie od XVI w. Klodwig →Chlodwig. Klofač VACLAV, 1888-1942, czes. polityk i publicysta; od 1897 przywódca liberalnej partii nar.-socjalist.; od 1925 marszałek senatu. klomb, grupa drzew i krzewów w ogrodzie tworząca owalną lub kolistą kępę, w której formy najwyższe znajdują się w środku; także podwyższone miejsce o kształcie owalnym lub okrągłym pokryte kobiercem kwiatowym. klon. (Acer), bot. drzewo lub krzew gł. strefy umiarkowanej półkuli pn., stosowa ne szeroko w architekturze terenów zielonyeh; drewno twarde, elastyczne; w Polsce. rodzime 3 gat.: k, zwyczajny, jawor i paklon; jako ozdobne uprawiane: k. tatarski i k. jesionolistny. klon, genet. potomstwo jednego osobnika identyczne pod względem właściwości dziedzicznych, powstałe przez rozmnażanie wegetatywne, Klondike [klondajk], okręg górn. w pn,zach. Kanadzie (Jukon), nad rz. K., słynny z eksploatacji złota na przełomie XIX i XX w. (gł. ośr. — Dawson). Klonowic SEBASTIAN FABIAN, ok, 15451602, poeta; poematy pol.: opisowo-dydaktyczny Flis i satyr. Worek Judaszów, łac: opisowy Roxolania i alegor. Victoria deorum.

klon polny -»paklon. klon zwyczajny (Acer platanoides), drzewo do 30 m wys. występujące jako domieszka lasów liściastych na niżu i podgórzu; wiele odmian ozdobnych; drewno używane_do wyrobu instrumentów muz. i na meble. Kloos WILLEM JOHAN THEODOR, 18591938, hol. poeta i krytyk lit.; działacz ruchu odrodzeniowego w literaturze hol.; liryka (sonety)\ szkice kryt., przekłady. klops, potrawa z mielonego mięsa odpowiednio przyprawionego; pieczeń rzymska; przen. fiasko, klapa, przegrana. Klopstock [-sztok] FRIEDRICH GOTTLIEB, 1724-1803, poeta niem. oświecenia; inicjator niem. sentymentalizmu oraz odnowiciel języka artyst. i wersyfikacji, wywarł silny wpływ na Sturm und Drang, klasykę i romantyzm; epopeja Mesjada, ody, utopia prozą. K los E LMAR , ur. 1910, czes. reżyser i działacz film.; tworzy z J. Kadarem (Śmierć nazywa się Engelchen). K lossowski PIERRE, ur. 1905, pisarz fr. pochodzenia pol.; powieści psyćhol., gł. o tematyce erotycznej. klosterium, bot. →nowik. K losterneuburg [klo:stərnoi-], m. w Austrii (Dolna Austria), nad Dunajem; u podnóży Kahlenbergu; 23 tys. mieszk. (1961); przemysł drzewny. klot, gęsta, bawełn. tkanina podszewkowa w splocie atłasowym (o dużym połysku). Kloten, międzynar. port lotn. Zurychu (Szwajcaria). klotoida (spirala Cornu), krzywa płaska występująca w teorii dyfrakcji światła. klown (klaun) →clown. klozet, ustęp, zwL z urządzeniem wodociągowo-kanalizacyjnym; ubikacja. klub, stowarzyszenie zorganizowane w celach towarzyskich, sport., polit. itp.; lokal takiego stowarzyszenia. kluba, daw. narzędzie tortur; przen. w l.mn. — karby, rysy. Kluba HENRYK, ur. 1931, reżyser film.; filmy fabularne o współcz. tematyce społ. (Chudy i inni). Klub Narodowy, polit. organizacja ludności pol. na Górnym Śląsku, działająca 1848-49; walczył o reformy demokr. i prawa nar.; szykanowana przez władze niemieckie. Klub Patriotyczny →Towarzystwo Patriotyczne. klub polityczny, forma organizacji polit. grupująca aktywnych polityków, zastąpiona później przez partie polit.; pierwszy k.p. zał. 1675 w Anglii (Green Ribbon- Club). klub poselski, organizacja grupująca w Sejmie PRL posłów należących do tej samej partii polit.; zapewnia realizację linii polit. partii na forum parlamentu; istnieją 3 k.p.: PZPR, ZSL i SD. Klub Wysokogórski, stowarzyszenie zrzeszające osoby uprawiające taternictwo i alpinizm, zał. 1985; 1951-56 działalność K.W-. przejęło PTTK, a następnie Sekcja Taternictwa GKKFI.T; 1956 reaktywowany; czł. Międzynar. Unii Tow. Alpinistycznych. Kluby Demokratyczne, postępowe, antyfaszystowskie ugrupowania społ.-polit. inteligencji pol., tworzone 1937-89 w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Lwowie, Wilnie; z K.D.. wyłoniło się 1938 SD, Kluchorska Przełęcz przełęcz w Wielkim Kaukazie (ZSRR); wys. 2781 m; przechodzi Suchumska Droga Wojenna (Czerkiesk-Suchumi). Kluckhohn [klakhoun] CLYDE MAY, 190560, amer. etnopsycholog i antropolog społ.; prof. Harvard Uniiversity; prace z zagadnień ogólnej teorii kultury; Culture. klucz, → zwornik. klucz, lotn. 1)szyk samolotów podczas lotuzespołowego:3samoloty formujące trójkąt; kilka k. można zestawiać w ko-

lumnę; 2) najmniejszy zespół taktyczny samolotów w powietrzu, część eskadry. klucz, muz. znak graf. na początku pięciolinii i w miejscach zmiany k\, określający bezwzględną wysokość dźwięku na linii, na której został umiejscowiony; grupy k.: G (np. wiolinowy , F (np. ba-sowy ), C (np. altowy, tenorowy ). klucz, roln. dawniej grupa folwarków pod wspólną administracją. K luczbork, m. pow. w woj. opolskim, nad Stobrawą; 18,1 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., drzewny, mat. bud.; węzeł kol.; muzeum im. Jana Dzierżoma; got.-barok. kościół (XIV-XVII w.), barok, ratusz i kamienice (XVII W.). — (Prawa miejskie 1274; w XVI-XVII w. ośr. tkactwa; do XIX w. znaczny ośr. polskości; podczas II wojny świat. K. zniszczony w 25%. Klucze, w. w pow. olkuskim, woj. krak., nad Białą Przemszą; fabryka papieru i celulozy. klucze do oznaczania, biol. przewodnik do oznaczania gatunków i in. jednostek systematycznych zwierząt i roślin, zwykle na podstawie ich cech morfologicznych. Kluczewo, dzielnica Stargardu Szczecińskiego; cukrownia. Kluczewska Sopka, czynny wulkan i najwyższy szczyt Kamczatki (ZSRR); 4750 m; ostatni wybuch 1966. Kluczewski WASILIJ O., 1841-1911, historyk ros.; prof. uniw. w Moskwie; specjalista w zakresie stosunków gosp.-społ. Rosji XVI-XVIII w. klucz kalkulacyjny, klucz podziału kosztów, stosowany w tych wypadkach, w których nie ma możliwości ustalenia wysokości ponoszonych kosztów na wyrób; np. koszt administracji przedsiębiorstwa. klucz maszynowy, narzędzie do dokręcania lub odkręcania (niekiedy przytrzymywania) śrub i nakrętek. kluczowanie, techn. krótkotrwale przełączanie wielkości fiz. (np. napięcia elektr.) z jednego jej poziomu do drugiego; np. k. prądu w telegrafii. klucz partyjny, w państwach kapitalist, w systemie współdziałających ze sobą partii polit. porozumienie międzypartyjne dotyczące liczby i rodzaju stanowisk w organach państw, i władzach organizacji społ., obsadzanych przez członków poszczególnych partii politycznych. klucz ptaków, szyk zbliżony do litery V, w którym pewne gat. ptaków (np. bociany, gęsi, żurawie) odbywają wędrówki. Kluge ALEXANDER, ur. 1932, niem. literat i reżyser film. (NRF); postępowe filmy dokumentalne i fabularne (Pożegnanie z dniem wczorajszym) o przeszłości i spuściźnie faszystowskiej. Klugier WŁADYSŁAW, 1848-84, inżynier bud.; projektował i budował budowle wodne i lądowe; prace z hydrauliki i mechaniki. Klujew NIKOŁAJ A., .1887-1937, poeta ros.; piewca wsi; liryka o motywach lud. i rel.; poematy na cześć rewolucji (Lenin) . Kluk JAN KRZYSZTOF, 1739-96, przyrodnik, ksiądz; autor dzieł bot., zool. i z zakresu rolnictwa, leśnictwa, mineralogii, stanowiących przełom w pol. naukach przyrodn/i roln. XVIII w.; Dykcyonarz roślinny, Botanika dla szkól narodowych (pierwszy pol. podręcznik bot.). Kluki, w. w pow. słupeckirn, woj. koszalińskim, nad jez.. Łebsko; tradycje stroju i budownictwa słowiańskiego (zagroda słowińska — Oddział Muzeum Pomorza Środkt w Koszalinie). Klukowski JóZEF, 1894-1944, rzeźbiarz, malarz i grafik; gł. rzeźba o tematyce społ i animalistyczńej, także portrety, klupa, lesn. →średnicomierz. Kluśak JAN, nr. 1924, kompozytor czes. przedstawiciel czes. awangardy; symfo-nie, Wariacje na temat Gustawa Machlera,utwory kameralne (Rejdovák), wokalne Kluszewski Jacek 1761-1841,organizator pol. zespołów teatr. w Krakowie (17891830); założyciel (1799) teatru przy placu Szczepańskim (obecnie Stary Teatr).

528 Klüwer Klüwer (Cliverius) F ILIP , 1580-1622, geograf gdański; prof. uniw. w Lejdzie; jeden z twórców geografii historycznej. kluza, żegl.: 1) otwór w nadburciu do przewlekania lin mocujących statek do nabrzeża; 2) ukośny otwór biegnący od pokładu do burty, prowadzący linę lub łańcuch kotwiczny; 3) stal. pierścień przymocowany do nadburcia lub pokładu, do przewlekania lin. Kluźniak STANISŁAW, 1891-1957, geodeta; prof. Polit. Warsz. i SGGW; autor znanych podręczników z zakresu geodezji, urządzeń rolnych i planowania przestrzennego. Kluż (Cluj, węg. Kołozsvar), m. w Rumunii (Siedmiogród), u podnóża G. Biiiorskich, ośr. adm. okręgu K.; 193 tys. raieszk. (1961); przemysł włók., maszyn., spoż.j, chem.; uniw.; muzea; kościół św. Michała (XIV-XV w.), kościół reformowany (XV, XVI w.). klymenie {Clymenida), grupa amonitów; skamieniałość przewodnia górnego dewonu. kład, figura płaska na rzutni powstała z danej figury płaskiej F przez obrót płaszczyzny figury F dokoła krawędzi przecięcia się tej płaszczyzny z rzutnią. kładziony haft, wykonywany nićmi metal, na podwleczeniu ze sznureczka i nici; ścisłe układanie jednej nitki obok drugiej i przeszycie stebnówką w przeciwnym kierunku w taki sposób, że na powierzchni tworzy się rodzaj ornamentu geom.; h.k. stosowany gł. jako tło do przedstawień figuralnych. Kłajpeda (dawniej Memel), m. w Litew.SRR, port handl. i rybacki nad Zalewem Kurońskim (M. Bałtyckie); 140 tys. mieszk. (1970); ważny ośr. przem. Litwy; przemysł rybny, stoczn., drzewny, papiern., cementowy. kłamstwo, nieprawdziwa, myląca wypowiedź lub informacja, dana ze świadomością jej niezgodności z rzeczywistością. kłapak, łow. →kłapak. kłąb, anat. wyniosłość na linii grzbietu u dużych ssaków utworzona przez wyrostki kójczyste pierwszych kręgów piersiowych; wysokość w k. — miara wysokości ssaków. kłącze, podziemny pęd wieloletnich roślin zielnych, z pączkami i łuskowatymi liśćmi i organ wegetatywnego rozmnażania, gromadzi substancje zapasowe (np. u perzu). Kłecko, m. w pow. gnieźnieńskim, woj. pozn., na Pojezierzu Gnieźnieńskim; 2 tys. mieszk. (1988). Wczesnośredniow. gród; prawa miejskie w XIII w.; 1331 zniszczony przez Krzyżaków; udział mieszkańców K. W powstaniu wielkopol. 1918-19; IX 1939 dwudniowa obrona K. przez rnieszk.; 9-10 XI 1939 hitlerowcy rozstrzelali ok. 320 osób. Kłobuck, m, pow. w woj. katowickim; 12,6 tys. mieszk. (1970); w pobliżu kopalnia rudy żel.; klasztor kanoników regularnych fundacji Jana Długosza z kościołem got.-barok, (XV, XVII-XIX w.); prawa miejskie w XIV w.? (do 1870) i 1917. kłobuk, nakrycie głowy, noszone przez wyższych duchownych greckokatolickich. Kłobukowski STANISŁAW, 1854-1917, warmińsko-mazurski działacz nar,, ekonomista; organizator opieki nad pol. emigracją zarobkową; 1892-94 wydawał „Przegląd Emigracyjny"; od 1908 w Brazylii, założył Tow. „Oświata". kłoda (kloc), leśn. odcinek drewna okrągłego (grubizny) o di. 2,5-8,9 m (iglaste) lub 2,5-5,9 m (liściaste), przeznaczony-do obróbki mechanicznej. kłoda, prawo →dyby. kłoda, zootechn. pierwotny ul z wydrążonego odcinka pnia drzewnego, używany na ziemiach dawnej Polski, Litwy . i Rusi.

K łodawa, m. w pow. kolskim, woj. pozn.; 6,5 tys. mieszk. (1968); kopalnia soli kam.; prawa miejskie przed 1387 (do 1870) i 1925. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 3 tys. mieszk. (ok. 60%). „Kłodawa" →Kopalnia Soli Kłodawa. Kł odni ca, rz ., pr. dopł yw Odry; dł . 84 km, dorzecze 1121 km2; zbiornik retencyjny (Dzierżno) w Pyskowicach; wzdłuż K. przechodzi Kanał Gliwicki, wykorzystujący częściowo koryto rzeki. Kłodnica, osiedle w pow. kozielskim, woj. opolskim, nad Kanałem Gliwickim; 4,6 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł drzewny. Kłodnicki Kanał, dawny kanał żeglowny (otwarty 1812) wzdłuż biegu rz. Kłodnicy; zastąpiony 1939 przez Kanał Gliwicki, częściowo wykorzystujący koryto K.K. kłodowisko, część składu surowca w tartaku przeznaczona do układania kłód posortowanych. wg gatunku, jakości i wymiarów drewna. Kłodzka Kotlina, śródgórska kotlina w Sudetach, na wys. 350-450 m; uzdrowiska ze źródłami miner.: Polanica-Zdrój, Lądek-Zdrój; turystyka. Kłodzko, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Nysą Kłodzką; 26,1 tys. mieszk, (1970); przemysł spoż., metal., odzieżowy, drzewny; węzeł kol.; ośr. turyst.; Muzeum Ziemi Kłodzkiej; got.-barok. most, kościoły: got. (XV w.) i barok. (XVII w.); renes. i barok, kamienice (XVI-XVIII w.), cioły: got. (XV w.) i barok. (XVII w.); twierdza (XVII w.). - Gród czes. (Kladsko) na szlaku z Pragi czes. do Wrocławia; w XI i XIII w. należał przejściowo do Piastów; prawa miejskie w XIII w.; w XIV w. ośr. sukiennictwa i handlu; w czasie II wojny świat, obozy jenieckie (m.in. jeńcy radz,, ang., fr., wł.). kłokoczka (Siaphylea), drzewo lub krzew o gładkiej korze w jasne paski; w pd. Polsce rzadko w zaroślach i lasach k. po łudniowa, sadzona też jako ozdobna. kłos, typ kwiatostanu groniastego, o bezszypułkowyeh kwiatach na wydłużonej osi (np. k. babki); k. złożone traw składają się z kiosków. kłosek (ektokarpus, Ectocarpus), krzaczkowaty glon (brunatnica) mor.; występuje gł. w strefie umiarkowanej i zimnej. kłosek, element kwiatostanu traw; kil ka uproszczonych kwiatów na krótkiej osi oraz plewy i plewki (błoniaste listki); k. zebrane są w kłos złożony (np. u żyta) iub wiechę (ńp. u owsa). ' Kłoskowska ANTONINA, ur. 1921, antropolog spoL, socjolog i historyk myśli społ.; prof. Uniw. Łódzkiego; zajmuje się szeroko pojętą kulturą; Z historii i socjologii kultury. Kłos Panny (Spika, Spica), aVirt najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Panny, o jasności l, m 0. „K łosy", tygodnik kult. wydawany 1865-90 w Warszawie; wysoki poziom lit. i graf.; red.: K.W. Wóyeicki, A. Pietkiewicz. kłujka, kłująco-ssący narząd gębowy występujący u niektórych owadów, np. komarów, pluskwiaków. kłus, rodzaj biegu zwierząt ssących; najczęściej k. określa się bieg konia (w tempie ok. 200 m/min). kłusaki (rysaki), grupa ras koni o b. szybkini kłusie, używanych gł. do wyścigów w zaprzęgu (w tzw. sulkach); gł. rasy: orłowskie i amerykańskie. kłusownictwo, przestępstwo polegające na zabijaniu, chwytaniu, ściganiu zwierzyny lub łowieniu ryb bez posiadania uprawnień, w. sposób niedozwolony lub w niedozwolonym czasie i miejscu. Kłuszyn (w. w Ros.FSRR, obw. smoleński), 1610 zwycięstwo wojsk pol. pod wodzą S. Żółkiewskiego nad armią ros. idącą na odsiecz oblężonemu Smoleńskowi.

Kłuszyńska DOROTA, 1876-1952, działaczka ruchu robotn.; czł. PPSD (1911-19 w Zarządzie, 1918-19 w Kom. Wykonawczym); od 1919 w PPS (1934-39 w Centr. Kom. Wykonawczym, 1919-20 i 1931-39 kierowała Centr. Wydziałem Kobiecym PPS); red. „Głosu Kobiet"; 1928-35 senator; 1946-48 czł. Rady Nacz. PPS; od 1948 prezes ZG TPD. Kłuszyński HENRYK, 1870-1933, działacz spoh, lekarz; współzałożyciel PPSD i robetn. organizacji kult.-oświat. ,Siła" na Śląsku Cieszyńskim; 1927-29 lekarz nacz. Ogólnopaństw. Związku Kas Chorych. kły, zęby ssaków i człowieka położone za siekaczami; zwykle stożkowate i wyższe od pozostałych; b. silnie rozwinięte u mięsożernych. Kłyczkow SIERGIEJ A. (właśc. S.A. Leszenkow), 1889-1940, poeta ros.; wiersze idealizujące wieś ros.; powieści osnute na motywach ludowych. kłykciny kończyste, brodawkowate wyrośla o kalafiorowątej powierzchni, występujące gł. w okolicach narządów płciowych, powstające wskutek mech. tarcia i braku higieny osobistej. kłykciny płaskie, jeden z objawów kiły; wyrosła na skórze okolicy narządów płciowych kobiety; płaskie, zlewające się, pokryte wydzieliną zawierającą krętki blade. kłykciowa pompa →krzywkowa pompa. kłykciowa sprężarka →krzywkowa sprężarka. Kłyszewski WACŁAW, ur. 1910, architekt, czł. zespołu „Tygrys". KM, symbol jednostki mocy koń mechaniczny. Kmet ANDREJ, 1841-1908, działacz słowac, ksiądz; założyciel Słowac. Tow. Muzealnego. K m i c i c S A MUEL , X V I I w., puł kownik, chorąży orszański; walczył przeciw Szwedom; pierwowzór bohatera Potopu H. Sienkiewicza. kmieć, w Polsce w XI-XIII w. wyższy urzędnik książęcy; od czasu kolonizacji chłop posiadający własne gospodarstwo, przynajmniej 1-łanowe. Kmietowicz JÓZEF, 1819-59, ksiądz, przywódca (z T. Andrusikiewiczem) powstania Chochołowskiego 1846. kmin (Cuminum cyminum), jednoroczna roślina, pochodzenia śródziemnornor., z rodziny baldaszkowatych; rośnie dziko, też uprawiany dla owoców (rozłupek) przyprawowych (gł. sery, likiery) oraz leczniczych. kminek (Carum carvi), dwuletnia roślina z rodziny baldaszkowatych, rosnąca w środk. i pn. Europie; uprawiany dla owoców (rozłupek) przyprawowych i leczniczych. kminkowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z nasion kminku; gł. składnik kąrwon; stosowany do wyrobu likierów. Kmiotek LEON (pseud. Dołęga), 18891942, działacz ruchu oporu w Wielkopolsce, kapitan; założyciel (1939) i komendant Wielkppol. Organizacji Wojsk.; zastępca dowódcy i dowódca (1940) Wojsk. Ochotniczych Ziem Zach.; zamordowany przez hitlerowców. Kmita P IOTR, 1477-1533, marszałek w. kor., wojewoda krak. od 1536; stronnik Bony; protektor poetów i uczonych. knaga, żegl.i 1) drewn, lub metal, część osprzętu jachtu, przymocowana do pokładu lub masztu, z 2 rogami, umożliwiająca mocowanie (tzw. obkładanie) lin olinowania ruchomego; 2) listwa na burcie lodzi wiosłowej do osadzenia dulek. Knakfus MARCIN, ok. 1742-po 1821, architekt; kapitan wojsk król.; klasycyst. obserwatorium astr. w Wilnie. Knapiusz (Cnapius, Knapski) GRZEGORZ, 1561 lub 1565-1639, leksykógraf, filolog, nauczyciel kolegiów jezuickich; gł. dzieło: Thesaurus Polono-Latino-Graecus... (wrac ze słownikiem synonimów); dramaty łacińskie.

Kobayashi 529 Knaster BRONISŁAW, ur. 1893, matematyk; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu, specjalista w dziedzinie topologii. knebel: 1) zwinięta szmata, którą zatyka się komuś usta, żeby uniemożliwić wydobycie głosu; 2) kołek drewniany. knecht, żegl. →pachoł. knedle, pierogi z ciasta sporządzonego z gotowanych ziemniaków i mąki pszennej, nadziewane owocami, mięsem, grzybami, serem itp., w kształcie kulek lub dużych klusek. knedliczki, rodzaj bułeczek z ciasta drożdżowego, gotowanych w parze i po pocięciu podawanych do potraw mięsnych; popularnei w Czechosłowacji. Kneipp [kna p] S EBASTIAN, 1821-97, niem. ksiądz, twórca systemu leczn., który uważał za uniwersalny: hydroterapia, ziołolecznictwo, hartowanie, proste pożywienie; Moje leczenie wodą. Knesebeck [kne: zəbek] KARL F RIEDRICH VON, 1768-1848, generał prus.; 1813, w czasie rokowań z Rosją, przedstawił projekt podziału ziem pol. (tzw. linia K.), zapewniający Prusom zwrot ziem pol. utraconych 1807. Kneset, jednoizbowy parlament izrael. wybierany na 4 lata. Kneża, m. w pn.-zach. Bułgarii; 15 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. Kniaziewicz KAROL, 1762-1842, generał; uczestnik wojny 1792 i powstania 1794, walk Legionów, 1799-1801 dowódca Legii Naddunajskiej; uczestnik kampanii napoleońskiej 1812; 1830-31 reprezentant Rządu Nar. w Paryżu. kniaź, tytuł książąt na Rusi i Litwie. Kniaźnin F RANCISZEK D IONIZY, 17501807, poeta; związany z Puławami Czartoryskich; przedstawiciel sentymentalizmu; rokokowe erotyki, liryka rel. i patriot., dramatyzowane sielanki (Cyganie); łac. poezje. Kniażnin JAKOW B., 1742-91, dramaturg ros.; klasycyst. komedie i tragedie, m.in. Wadim Nowogrodskij o akcentach republ.; przekłady z literatury francuskiej. knieć (kaczeniec, Caltha), bylina obszarów umiarkowanych, z rodziny jaskrowatych; w Polsce gł. k. błotna, o żółtych kwiatach, pospolita na podmokłych łąkach. knieja, wielki, gęsty las. knieja, łow. obszar leśny, w którym przebywa zwierzyna; łowisko leśne. kniejówka,łow. myśliwska broń kulowo-śratowa o krótkich lufach; także trąbka myśliwska. Kniewski WŁADYSŁAW, 1902-25, działacz ruchu robotn.; od 1922 w KZMP; stracony za próbę zamachu na prowokatora. Kniezsa [knieża] ISTVAN, ur. 1898, węg. językoznawcą slawista; prof. uniw. w Budapeszcie, czł. Węg. AN; prace z zakresu języków słow. i węg.; red. nacz. „Studia Slavica". Knight [najt] T HOMAS ANDREW, 17591838, ang, botanik i fizjolog; czł. Royal Society; dowiódł istnienia geotropizmu u roślin; prace nad hybrydyzacją. Knights of Lahor [najts ow lejbə r; ang. *rycerze pracy'], amer. organizacja robotn. 1869-1917, grupująca członków bez względu na zawód, płeć i rasę; zorganizowała wiele strajków. Knipper-Czechowa OLGA L., 1868-1959, żona A. Gzechowa, aktorka ros.; odtwórczyni ról w dramatach męża; autorka wspomnień o Czechowic Kniprode [kny-] WINRICH VON, ?-1382, w. mistrz krzyżacki od 1351; walczył z Litwą; podniósł polit. i gosp. znaczenie Zakonu. K nittel [kny-] J O HN (właśc. Hermann K.), 1891-1970, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; popularne powieści, gł. na tle egzotycznym; El Hakim. Knittelfeld [kny-], m. w Austrii (Styria), nad Murą, w Alpach; 14 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., warsztaty kolejowe.

Knivskjellodden [kni:wszelu-], przylądek na wyspie Magerøy (Norwegia), najdalej na pn. wysunięty punkt Europy; 71°11'8"N, 25°43/E. Knob Lake [nob lejk], okręg wydobycia rudy żel. w Kanadzie, na płw. Labrador; gł. ośr. Schefferville. Knöbel JOHANN FFIEDRICH, 1724-92, architekt niem.; 1753-65 w Polsce; przedst awi cie l rokoka; prz e budowa pał acu II. Briihla przy placu Saskim w Warszawie, pałacyk w Młocinach. Knobelsdorff [kno:-] GEORG WENCES LAUS VON, 1699-1753, architekt niem.; przedstawiciel rokoka; budowniczy Fryderyka W.; pałac Sanssouci w Poczdamie, opera w Berlinie. knock-aut →nokaut. Knöffel JOHANN CHRISTOPH, 1686-1752, architekt niem.; przedstawiciel saskiego rokoka; liczne budowle w Saksonii (pałace w Dreźnie, zamki); pracował też w Polsce. Knorr GEORG, 1859-1911, niem. wynalazca i przemysłowiec; konstruktor hamulców kolejowych. Knorr LUDWIG, 1859-1921, chemik niem.; badał tautomerię, zsyntezował wiele związków org., m.in. antypirynę. K nossos, staroż. m. na Krecie (w pobliżu obecnego m. Iraklion), siedziba władców wyspy w 1 poł. II tysiąclecia p.n.e., związana z mitem o Minotaurze, Tezeuszu i Ariadnie; ruiny (odkryte 1899 przez A. Evansa) rozległego tzw. pałacu Minosa (tzw. labirynt kreteński), z pomieszczeniami reprezentacyjnymi, mieszkalnymi, gosp. i kultowymi (częściowo zrekonstruowany). knot, skręcona nić paląca się w świecy lub taśma bawełn. w lampie olejnej i naft.; dawniej w broni palnej — sznurek konopny nasycony mat. zapalnym; lont. Knothe CZESŁAW, ur. 1900, architekt wnętrz; prof. ASP w Warszawie; współpracuje z Ładem i Cepelią; architektura wnętrz, meblarstwo. Knothe JAN, ur. 1912, architekt, ilustrator; współautor Trasy W-Z i MDM w Warszawie; A tu jest Warszawa, Sztuka budowlana. knowie, dolna część snopa. Knox [noks] JOHN, 1505-72, szkoc. działacz reformacyjny, organizator kościoła szkoc; przekład Biblii, The History of the Reformation ... in Scotland. Knoxa Wybrzeże [w. noksa], część wybrzeża Antarktydy Wsch., między 104° a 109°E, na Ziemi Wilkesa. Knoxville [nokswyl], m. w USA (Tennessee), nad rz. Tennessee; 170 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 388 tys. (1966); przemysł włók., chem.; uniwersytet. Knudsena liczba, Kn, liczba stanowiąca kryterium określania charakteru przepływu gazów; stosunek drogi swobodnej cząsteczki gazu do liniowego wymiaru (np. długości) ciała poruszającego się w gazie. knur (kiernoz), dorosły samiec świni do-.

mowej.

Knurów, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 28,5 tys. mieszk. (1970); 2 kopalnie węgla kam., koksownia, zakłady chem.; prawa miejskie 1951. — W okresie II wojny świat. 4 obozy jeńców radz., wł., angielskich. Knuszewicki SWIATOSŁAW N., 1908-63, wiolonczelista radz.; wirtuoz świat, sławy; występował jako solista i kameralista. knut, bicz spleciony z rzemieni, bat, harap; uderzenie tym biczem; przen. niewola, ucisk, przemoc knyp, krzywy, krótki nóż szewski, za kończony spiczasto. knypel, lotn. →drążek sterowy. Knyszyn, m. w pow. monieckim, woj. białostockim; 2,5 tys. mieszk. 1(1968); drobny przemysł. — Prawa miejskie 1568; w XVI w. rezydencja król. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 50% mieszk.;

1941-44 obóz jeńców radz. i ludności pol.; K. zniszczony w 80%; odbudowany. Knyszyńska Puszcza, kompleks leśny na Wysoczyźnie Białostockiej; pow. ok. 580 km2; drzewostan tworzą gł. sosna i świerk. k.o. →nokaut. koacerwaty, koagulaty wydzielające się z zoli liofilowych pod wpływem elektrolitów (tzw. wysalanie); ciekłe żele. koadiutor, w kościele kat. biskup tytularny, pomocnik ordynariusza; może pełnić funkcje biskupie, lecz nie zarządza diecezją. koadiuioria, urząd, .godność koadiutora. koafiura, daw. uczesanie, fryzura (zwł. kobieca). koagulacja, łączenie się cząstek koloidowych w zespoły; w wyniku k. wytrąca się osad lub zol przechodzi w żel. koaksjalny →współosiowy. koala (Phascolarctos cinereus), austral. torbacz nadrzewny; jeden z pierwowzorów pl usz owe go ni e dź wi adka; dł . do 85 cm; żywi się pędami eukaliptusa; rzadki, chroniony. koalicja, związek, porozumienie dla osiągnięcia wspólnego celu. koalicja antyhitlerowska, nazwa grupy państw na czele z ZSRR, USA i W. Brytanią, walczących w II wojnie świat, z Niemcami i ich sojusznikami. koalicja państw, związek polit. dwu lub kilku państw, które zawierają sojusz w celu wspólnego prowadzenia wojny przeciwko państwu lub grupie państw. koalicja wyborcza, w systemie burż. porozumienie partii polit. w sprawie współpracy w wyborach, polega na zgłaszaniu wspólnych kandydatów lub na udzielaniu poparcia kandydatom zgłoszonym przez partię należącą do k.w. koalicyjny gabinet (rząd koalicyjny), w systemie burż. rząd utworzony w rezultacie porozumienia między kilkoma partiami polit. reprezentowanymi w parlamencie; tworzony jest z reguły wtedy, gdy żadna partia nie ma w parlamencie bezwzględnej większości. koati (ostronos rudy, Nasua nasua), pd.ame r. ss ak z rodz i ny sz opów; dł . do 67 cm i ogona do 69 cm; wszystkożerny; łatwo się oswaja i bywa trzymany w mieszkaniach. kobalamina (witamina B12), związek org. niezbędny do syntezy hemoglobiny i wytwarzania erytrocytów; syntetyzowana m.in. przez; drobnoustroje przewodu pokarmowego; gł. objawem niedoboru jest anemia. kobalt Co, pierwiastek chem. o liczbie atom. 27, z triady żelazowców; metal trudno topliwy, srebrzystoszary; dość odporny chemicznie; wartościowość gł. +2 i +3; składnik specjalnych stali; promieniotwórczy izotop k. stosowany w medycynie i defektoskopii. kobaltawy chlorek CoCl 2, higroskopijne kryształy; ogrzewany sublimuje; bezwodny ch.k. jest niebieski, uwodniony — różowy; własność ta jest wykorzystywana do określania wilgotności powietrza. kobaltowa bomba (kobaltron), przyrząd zawierający ładunek promieniotwórczego izotopu kobaltu, stosowany w medycynie do napromieniania głęboko umiejscowionych nowotworów złośliwych; w technice — do defektoskopii. kobaltron, med.→kobaltowa bomba. kobaltyn, minerał, siarczek kobaltu i arsenu; srebrzystobiały z czerwonawym odcieniem, o połysku metalicznym; powstaje wskutek procesów hydrotermalnych; ważna ruda kobaltu. kobańska kultura, archeol kultura z przełomu epok brązu i żelaza, w centr. części pn. Kaukazu; pasterstwo, myślistwo; broń z brązu, ozdoby; ceramika z ornamentem geom. i zwierzęcym; riazwa od w. Kobań (ZSRR). Kobayashi [-jaśi] MASAKI, ur. 1919, jap. reżyser film.; dramaty demaskujące nacjonalistyczną i feud. tradycję jap. {Harakiri, Bunt).

530 Kobayashi Kobayashi [-jaśi] T AKIJI , 1903-33, jap. pisarz prolet.; powieści oskarżające system kapitalist.; Poławiacze krabów. kobczyk (Falco vespertinus), ptak drapieżny; dł. ok. 29 cm; gł. owadożerny; Europa, Afryka; w Polsce na przelotach, chroniony. Kobdo →Dżargałant. Kobdo (Chowd), rz. w zach. Mongolii; dł. 516 km; uchodzi do jez. Char-us-nur; spławna. Kobe, m. i duży port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim, ośr. adm. prefektury Hyogo; 1,2 mln mieszk. (1967); wielki ośr. przemysłu, gł. stoczn.; 2 uniwersytety. Kobendza ROMAN, 1886-1955, botanik, leśnik; prof. SGGW; prace z zakresu biologii i ekologii drzew, fitosocjologii i florystyki; inicjator i współorganizator Kampinoskiego Parku Narodowego. Kober LEOPOLD, ur, 1883, geolog austr.; piof. uniw. w Wiedniu; prace dotyczące gł. zagadnień tektoniki; wprowadził pojęcie kratom. Kober MARCIN, ?-ok. 1609, malarz; nadworny artysta królów pol.; portret Stefana Batorego. Koberger ANTON, ok. 1440-1513, niern. drukarz i wydawca, księgarz w Norymberdze; wydawca prac teol., filoz., prawniczych, zdobionych drzeworytami; sieć filii księgarskich, m.-in. w Krakowie, Lwowie, Wrocławiu. kobiece choroby, schorzenia poszczególnych części narządu rodnego kobiety: nowotwory, zakażenia, nadżerki i in. Kobiela BOGUMIŁ , 1931-69, aktor teatr, i fil m.; z nany z wł . z kome di owych ról w filmach (Zezowate szczęście), z występów w kabaretach i telewizji; współtwórca Bim-Bomu. Kobiela LUDWIK, 1897-1945, pisarz, związany ze Śląskiem Cieszyńskim; zbiór nowel Żabi kraj, widowiska regionalne. kobierzec (dywan), tkanina dekoracyjna o kompozycji ornamentalnej, jednostronna, z puszystą okrywą włosową z prawej strony, powstała przez ręczne lub maszynowe wiązanie węzłów ż wełny na osnowie przerobionej wątkiem wiążącym; znane od starożytności; ich wyrób rozwinął się zwł. na Kaukazie (od VIII w.) i w Persji (od XV w.). kobierzec kwiatowy →dywan kwiatowy. Kobierzyn, dzielnica w Krakowie; kompleks szpitalny. Koblencja (Koblenz), m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), port przy ujściu Mozeli do Renu, ośr. adm. okręgu K.; 105 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. i turyst.; w okolicy uprawa winorośli (wina reńskie); muzea; klasycyst. pałac elektorski (XVIII w.), zabytkowe kościoły. koboldy, mit. germ. dobroczynne duchy domowe; wyobrażane w postaciach karzełków. kobra →okularnik indyjski. Kobro-Strzemińska KATARZYNA, 18981950, żona W. Strzemińskiego, rzeźbiarka; członkini grup a.r. i Blok; akty o kubizowanych formach, konstruktywistyczne, abstrakc. rzeźby przestrzenne z metalu i szkła. Kobrynska NATALIJA, 1855-1920, pisarka ukr.; reprezentantka impresjonizmu; opowiadania i szkice. K obryń, m. w Białorus.SRR (obw. brzeski), nad Muchawcem; 19 tys. mieszk. (1967). K obuleti, m. w Gruz.SRR (Adżaria), nad M. Czarnym; 16 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko klimat.; przetwórstwo owoców. Koburg (Coburg), m. w NRF (Bawaria), na przedgórzu Lasu Turyńskiego; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, szklarski, porcelanowy. Koburgowie (dynastia sasko-koburska, Sachsen-Coburg-Gotha), książęca dynastia niem., gałąź linii ernestyńskiej Wettinów; m.in. od 1831 w Belgii, od 1901 w W. Brytanii, 1887-1946 w Bułgarii.

Kobuszewski JAN, ur. 1934, aktor teatrów warsz.; role charakterystyczne; występy w kabaretach i w telewizji. kobuz (Falco subbuteo), ptak drapieżny, wielkości gołębia; dawniej ceniony w sokolnictwie; grzbiet łupkowoszary, spód biały w podłużne plamy; Eurazja, pn. Afryka; chroniony. K obyla Góra, najwyższe wzniesienie Wału Trzebnickiego, na wsch. krańcu Wzgórz Ostrzeszowskich; 284 m. Kobylanka, w. w pow. gorlickim, woj. rzeszowskim; w okolicy wydobycie ropy naftowej; późnobarok. kościół (XVIII w.). Kobylanska OLHA, 1863-1942, powieściopisarka ukr.; realist. nowele i powieści. Kobylin, m. w pow. krotoszyńskim, woj. pozn.; 2,7 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1303. Kobyliński LECH (pseud. Konrad), ur. 1923, działacz ruchu oporu; prof. Polit. Gdańskiej; 1943 dowódca ZWM Warszawa-Żoliborz, następnie batalionu AL Czwartaków. Kobyliński MARIAN, ur. 1899, inżynier elektryk; współtwórca Elektrociepłowni im. Lenina (ŁZ) w Łodzi, Elektrociepłowni Żerań i Siekierki w Warszawie; Budowniczy Polski Ludowej. Kobyliński P IOTR, 1822-86, adwokat warsz.; czł. Rządu Nar. w powstaniu 1863; prokurator Trybunału Rewol.; zmarł na zesłaniu. Kobyliński SZYMON, ur. 1927, rysownik; rysunki satyryczne (m.in. w „Polityce", „Szpilkach"), ilustracje książkowe. Kobyłka, m. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; 10,9 tys. mieszk. (1970); wytwórnie zabawek i części do odbiorników radiowych; późnobarok. kościół (XVIII w.) — polichromia i wystrój rokoko; prawa miejskie 1969. — W XVIII w. jedna z pierwszych w Polsce manufaktura produkująca pasy kpntuszowe i tkaniny dekoracyjne. kobza, lud. instrument muz. typu lutni; używany obecnie na Ukrainie i w Rumunii; mylnie utożsamiany z dudami. Kobzdej ALEKSANDER, ur. 1920, malarz, grafik, architekt; prof. ASP w Warszawie; początkowo twórczość realist. (rysunki z Chin i Wietnamu), potem abstrakcyjna. koc (pled), płat grubej, zwykle kosmatej tkaniny wełni lub bawełn. używany jako przykrycie; rodzaj derki. Koc ADAM, 1891-1969, działacz polit., pułkownik; legionista, red. ,,Gazety Polskiej"; 1936-37 szef OZN; 1939-42 min. finansów w rządzie emigracyjnym. kocanki (suchołustki, Helichrysum), rośliny zielne lub półkrzewy z rodziny złożonych; w Polsce pospolite k. piaskowe, bylina o żółtych, zasychających, leczn. koszyczkach kwiatowych. Koch ERICH, ur. 1896, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; od 1932 nadprezydent Prus Wsch.; od 1941 szef Zarządu Cyw. Okręgu Białystok i komisarz Rzeszy dla Ukrainy; 1959 skazany w Polsce za zbrodnie hitlerowskie na karę śmierci (wyrok nie wykonany wskutek choroby). Koch JOSEPH ANTON, 1768-1839, austr. malarz i grafik; jego heroiczne pejzaże alpejskie i wł. odegrały rolę w rozwoju niem. malarstwa pejzażowego. Koch JURIJ , ur. 1936, łużycki pisarz i poeta; wiersze patriot., opowiadania z przeszłości Łużyc, powieść o tematyce współcz. (Mjez sydom mostami). Koch M ARTIN, 1882-1940, pisarz szwedz. z grupy tzw. pisarzy proletariackich; powieści, eseje. Koch ROBERT , 1843-1910, bakteriolog niem.; prof. uniw. w Berlinie, dyr. In* stytutu Chorób Zakaźnych tamże; współtwórca nowocz. mikrobiologii i nauki o chorobach zakaźnych; odkrywca laseczki wąglika, prątka gruźlicy, przecinkowca cholery; nagr. Nobla. Kochanek ANTONI (pseud. Antek), 190137, działacz ruchu robotn., górnik; czł. KP Francji, podczas hiszp. wojny domo-

wej czł. „grupy 36-ciu"; dowódca Batalionu im. J. Dąbrowskiego; zginął pod Almadrones. Kochanowicz JAN, 1879-1969, aktor i reżyser, m.in. w teatrach Krakowa, Łodzi, Warszawy; współzałożyciel i działacz ZASP. Kochanowski JAN, 1530-84, najwybitniejszy poeta pol. przed Mickiewiczem; liryka (hymn Czego chcesz od nas, Panie..., Pieśni, Fraszki, Treny na śmierć córki), także łac; poezja polit. (Satyr, Zgoda); pierwsza pol. tragedia renes. Odprawa posłów greckich; przekład Psałterza. Kochanowski PIOTR, 1566-1620, bratanek Jana, poeta; przełożył Orlanda szalonego Ariosta i Jeruzalem wyzwoloną Tassa. Kochanowski ROMAN, 1857-1945, malarz; od 1881 w Monachium; realist. pejzaże. Kochanowski-Korwin JAN KAROL, 18691949, historyk; prof. i rektor Uniw. Warsz.; propagował swoiste koncepcje socjol.-hist. na pograniczu historiozofii. Kochański ADAM ADAMANDY, 1631-ok. 1695, nadworny matematyk króla Jana Sobieskiego; prof. wielu uniwersytetów zagr.; podał przybliżoną konstrukcję kwadratury koła. Kochański PAWEŁ, 1887-1934, skrzypek; wybitny odtwórca utworów K. Szymanowskiego. kocher, turyst. maszynka do gotowania. Kocher EMIL THEODOR, 1841-1917, chirurg szwajc; prof. uniw. w Bernie; autor wielu metod operacyjnych, konstruktor narzędzi chirurgicznych; prace o funkcji i chorobach tarczycy; nagr. Nobla. kochert, mieszaniec tulu z dromaderem. Kochi [koći], m. i port w Japonii (Sikoku), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury K.; 238 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy, włókienniczy. Kochinchina (obecnie Nam Bo), nazwa pd. części Republiki Wietnamu Pd. za rządów fr. kolonizatorów. Kochłowice, dzielnica Rudy Śląskiej; kopalnia węgla kamiennego. Kochman JÓZEF , ur. 1903, fitopatolog, mikolog; prof. SGGW, czł. PAN; prace nauk. z zakresu mikologii i ochrony roślin; podręcznik Fitopatologia. Kochowski WESPAZJAN, 1633-1700, poeta; przedstawiciel tzw. sarmackiego baroku; Psalmodia polska (stylizacja bibl. z motywami barok, epiki hist.), liryki i fraszki; pamiętnikarsko-hist. łac. Roczniki. Kochtla-Järve, m. w Est.SRR; 67 tys. mieszk. (1969); największy w ZSRR ośr. wydobycia i przeróbki chem. łupków bitumicznych. Kočić PETAR, 1877-1916, pisarz serb. z Bośni; opowiadania o życiu chłopów bośniackich, satyra społ.-polityczna. Kocie Góry →Trzebnicki Wał. kocie oko, minerał, odmiana kwarcu; brun. lub zielonawe, dzięki zawartości drobnych wrostków azbestu wykazuje silną migotliwość; używany jako kamień półszlachetny. Kociewie, region w pd. części woj. gdańskiego; ludność (Kociewiacy) zachowała odrębną gwarę; pod względem tradycyjnej kultury blisko spokrewnieni z Kaszubami. Kociołkowska BOŻENA, ur. 1941, tancerka; solistka Teatru Wielkiego w Warszawie. kocioł parowy (wytwornica pary), urządzenie, w którym ogrzewana ciecz (najczęściej woda) zamienia się w parę o ciśnieniu wyższym od atm., wyzyskiwaną do napędu parowych silników tłokowych i turbin lub ogrzewania; walczakowy, płomienicowy, płomieniówkowy itp. Kociou, m. w Chinach (Jünnan); 190 tys. mieszk. (1957); największy w kraju ośr. wydobycia i hutnictwa cyny. kociuba, narzędzie do wygarniania węgli z pieca; pogrzebacz. Kociubynski MYCHAJŁO, 1864-1913, pisarz ukr.; nowele, powieść psychol. Fata morgana ukazująca społ. przeobrażenia i wydarzenia rewol. na wsi ukraińskie].

kodyfikicja prawa międzynarodowego 531 Kocjan ANTONI, 1902-44, pilot szybowcowy i konstruktor wielu typów szybowców; zamordowany przez hitlerowców. Kock [(dö) kok] PAUL DE, 1793-1871, pisarz fr.; powieści, melodramaty, wodewile (Pani Tapin). Kock, m. w pow. radzyńskim, woj. lubelskim, nad Tyśmienicą; 3,1 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie 1416 (do 1870) i 1919; w XVI-XVII w. zbór i szkoła kalwińska z bogatą biblioteką. 3-5 X 1939 ostatnia w wojnie obronnej Polski bitwa oddziałów grupy operacyjnej „Polesie" gen. F. Kleeberga; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 2 tys. mieszk. (ok. 50%). Kocka WOJCIECH, 1911-65, pol. archeolog i antropolog, pochodzenia serbołużyckiego; prof. uniw. w Poznaniu; badacz ętnogenezy Słowian i wczesnego średniowiecza; Zagadnienie etnogenezy ludów Europy. kocowanie, jedna z metod leczenia rehabilitacyjnego, polegająca na zawijaniu chorego w suche, ogrzane prześcieradło i koc, w celu wywołania silnych potów. „Kocynder", śląskie pismo satyr.humo-ryst. wydawane 1920-39 w Mikołowie, Bytomiu i Katowicach; w okresie plebiscytu i powstań śląskich zwalczało niem. propagandę. kocz, pojazd konny 4-kołowy, osobowy, z nadwoziem zawieszonym na łańcuchach lub pasach, wprowadzony w XVI w. na Węgrzech. Koczalski RAUL, 1885-1948, pianista i kompozytor; ceniony wykonawca utworów Chopina; utwory symfoniczne, koncerty, opery. Koczaski LEON (pseud. Bolek), 1913-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; od 1934 w KPP; od 1942 czł. Łódzkiego Kom. PPR, pełnomocnik KC PPR i organizator PPR w Poznaniu; 1943 sekr. Kom. Okręg. PPR Radom i Kom. Obw. PPR Kielce; zamordowany przez NSZ. Koczczi-Kanajannur (Koczin, ang. Cochin), m. w Indii (Kerala), ważny port nad M. Arabskim; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., stoczn., drzewny; rafineria ropy naftowej. Koczerha I WAN, 1881-1952, dramaturg ukr.; dramaty hist. (Jarosław Mudryj), sztuki o tematyce współczesnej. Koczetow WSIEWOŁOD A., ur. 1912, powieściopisarz ros.; opowiadania o tematyce woj. i kołchozowej; powieść Żurbinowie o stoczniowcach radzieckich. Koczin NIKOŁAJ I., ur. 1902, pisarz ros.; powieści poświęcone wsi radz. przed kolektywizacją; szkice o tematyce wojennej. Koczin →Koczczi-Kanajannur. koczkodany (kotowce, Cercopithecus,, niewielkie, afr. małpy wąskonose; 16 gat.; pysk krótki, ogon długi, niechwytny; gł. roślinożerne; żyją stadami w lasach na pd. od Sahary. Koczorowski S TANISŁAW P IOTR, 18881958, bibliotekarz; 1920-30 w Bibliotece Pol. w Paryżu, następnie w Bibliotece Nar.; współzałożyciel Pol. Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu; prace bibliograficzne, koczownictwo, tryb życia polegający na ciągłej zmianie miejsca zamieszkania, charakterystyczny dla ludów zbieracko-łowieckich i pasterskich (Afryka, Australia, Ameryka Pd., Azja). Koczubej WIKTOR P., 1768-1834, dyplomata ros.; za panowania Mikołaja I przewodn. Rady Państwa. kod, reguła przyporządkowania wiadomościom (np. literze) odpowiednich sygnałów, które mają postać ciągu (zw. ciągiem kodowym) złożonego z sygnałów elementarnych (np. impulsów elektr. o 2 różnych amplitudach); alfabet k. — zbiór elementarnych sygnałów, z których buduje się ciągi kodowe. koda (coda), odcinek utworu muz. dodany jako zakończenie, np. w sonacie.

Koda ROHAN, 1867-1947, pisarz jap.; przedstawiciel kierunku idealist.; przeciwnik wpływów eur.; komentator klas. literatury; powieści, artykuły. Kodachrome [koudəkroum], metoda fotografii barwnej opracowana w firmie Kodak; barwne materiały odwracalne Kodak. Kodacolor [-kolor], metoda fotografii barwnej opracowana w firmie Kodak; barwne materiały negatywowe Kodak. Kodak (właśc. Eastman Kodak Company), firma amer., największy na świecie producent materiałów fotograficznych. Kodaly [koda:j] ZOLTAN, 1882-1967, wybitny węg. kompozytor i etnograf muz.; utwory orkiestrowe (Tańce z Gatanty), kameralne, oratoria (Psalmus Hungaricus), opery (Háry János), pieśni; opracowania folkloru. Kodarma, miejscowość w Indii (Bihar); ośr. eksploatacji miki (jeden z największych w świecie). kodehydrogeneza I, dawna nazwa dwu-nukleotydu nikotynoamidoadeninowego. kodehydrogeneza II, dawna nazwa fosforanu dwunukleotydu nikotynamidoadeninowego. kodeina, alkaloid występujący w soku mlecznym maku, metylowa pochodna morfiny; środek przeciwkaszlowy, działa także łagodnie uspokajająco i znieczulająco. kodeks (codex), stara księga rękopiśmienna; forma książki złożonej z szeregu składek połączonych grzbietem; powstała w II w. p.n.e. w związku z zastosowaniem pergaminu jako materiału pisarskiego. kodeks, prawo zbiór usystematyzowanych i opartych na wspólnych zasadach przepisów, dotyczących jednej gałęzi prawa, regulujący określoną dziedzinę stosunków społ., wydawany zwykle w formie ust awy; w PR L obowiąz uj ą k.: cyw. (1964), rodzinny i opiekuńczy (1964), karny (1969), postępowania cyw. (1964), postępowania karnego (1969), karny wykonawczy (1969), postępowania adm. (1960), morski (1961); wykroczeń (1971, postępowania w sprawach o wykroczenia (1971). kodeks cywilny, ustawa regulująca stosunki cywilno-prawne; pol. k.c. z 1964 normuje: zagadnienia ogólne, własność i in. prawa rzeczowe, zobowiązania, spadki. kodeks dyplomatyczny, hist. zbiór akt dawnych stanowiących dokumenty hist. (Codex diplomaticus Poloniae, Codex Pomeraniae diplomaticus, Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, Codex diplomaticus Silesiae). Kodeks Esznuński, jeden z najstarszych zbiorów prawa (1 poł. XX w. p.n.e.), napisany w języku akadyjskim; część kodeksu odnaleziono 1935, część 1947. kodeks handlowy, ustawa regulująca stosunki cyw.-prawne wynikające z działalności gosp. kupców; pol. k.h. z 1934 został poza niektórymi przepisami uchylony 1964. Kodeks Justyniana, część kodyfikacji ces. Justyniana (Corpus Iuris Civilis), obejmująca konstytucje ces. (najstarsze — z czasów Hadriana). kodeks karny, ustawa regulująca zasady odpowiedzialności oraz wymiaru kary za przestępstwa; katalog przestępstw i grożących za nie sankcji karnych; w PRL obowiązuje k.k. z 1969. kodeks karny wykonawczy, ustawa regulująca zasady i tryb wykonania kar, tymczasowego aresztowania, środków zabezpieczających, środków nadzprczoochron-nych; w PRL obowiązuje k.k.w. z 1969. Kodeks karzący Królestwa Polskiego, pierwszy pol. kodeks karny (1818); realizował w dużym stopniu zasadę równości wobec prawa; obowiązywał do 1847. Kodeks Napoleona, fr. kodeks cyw. z 1804, pierwszy nowocz. kodeks prawa cyw.; obowiązywał m.in. na terenie Księstwa Warsz. i Królestwa Pol. (w Polsce ostatnie przepisy K.N. utraciły moc 1946).

kodeks postępowania administracyjnego, ustawa regulująca postępowanie organów administracji państw, w związku z wydawaniem decyzji adm.; w PRL z 1960. kodeks postępowania cywilnego, ustawa normująca właściwość sądów i postępowania przed nimi w sprawach cyw. (w PRL z 1964). kodeks postępowania karnego, ustawa regulująca zasady procesu karnego, przebieg procesu oraz właściwość organów ścigania i sądów w sprawach o przestępstwa; w PRL obowiązuje k.p.k. z 1969. kodeks postępowania w sprawach o wy kroczenia, w PRL ustawa (z 1971) regulująca postępowanie przed kolegiami do spraw wykroczeń i innych organów uprawnionych do wymierzania kar za wykrocze-, nia. kodeks rodzinny i opiekuńczy, uchwalona 1964 w PRL ustawa regulująca zagadnienia małżeństwa, pokrewieństwa, opieki i kurateli. kodeks wykroczeń, ustawa regulująca zasady odpowiedzialności i wymiaru kary za czyny karalne o najniższym stopniu społ. niebezpieczeństwa nie będące przestępstwami oraz zawierająca rejestr wykroczeń i grożących za nie sankcji; w PRL obowiązuje k.w. z 1971. kodeks zobowiązań, pol. kodeks z 1933 regulujący cywilnoprawne stosunki wymiany dóbr i usług; utracił moc w związku z uchwaleniem kodeksu cywilnego 1964. Kodeń, w. w pow. bialskim, woj. lubelskim, nad Bugiem; kościoły: późnorenesansowy (1 poł. XVII w.) z fasadą barok., got.-renesansowy z XVI w. (dawna cerkiew). koder →szyfrator. kod genetyczny, zasada wyznaczania rodzaju i kolejności (sekwencji) aminokwasów w syntetyzowanych w komórce białkach przez kolejność nukleotydów w cząsteczce kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) genów. kod handlowy, słownik umownych skrótów używany w handl. korespondencji telegraficznej. u Kodiak [ko dyäk], wyspa u wybrzeży Alaski (USA); 9 tys. km2, 7 tys. mieszk. (1960). Kodolányi [kodola:ńi] JANOS, ur. 1899, pisarz węg.; zbliżony do naturalizmu, przedstawiciel pisarzy lud.; psychol. powieści o zmierzchu dawnego mieszcz i chłopskiego świata. kodon (triplet), genet. jednostka informacji genet. (dziedzicznej): trzy sąsiadujące ze sobą nukleotydy łańcucha DNA lub informacyjnego RNA, wyznaczające rodzaj aminokwasu wbudowywanego w białko podczas jego syntezy w komórce. kodopis, w elektronicznej technice obliczeniowej urządzenie klawiaturowe łączące funkcjonalne własności dalekopisu, elektronicznej maszyny do pisania i dziurkarki taśmy. kodować: 1) porozumiewać się, pisać za pcmocą kodu; szyfrować; 2) cechować znakami umownymi; 3) w teorii informacji — ujmować w znaki kodu, zapisywać informację w ustalonym kodzie. kodowanie, przyporządkowywanie wiadomościom odpowiednich sygnałów wg reguły zw. kodem. kod sygnałowy (alfabet flagowy), żegl. zestaw flag sygnałowych oznaczających litery alfabetu, cyfry, znaki umowne (w międzynar. lub nar. k.s.); używany do sygnalizacji morskiej. kodycyl, prawo rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci bez ustanowienia spadkobiercy; pol. prawo nie zna k. kodyfikacja, opracowanie i wydanie w postaci jednolitej i usystematyzowanej całości wewnętrznie zharmonizowanego zespołu norm prawnych regulujących określoną dziedzinę (np. prawo karne, cyw. postępowanie adm.); w rezultacie k. powstaje kodeks, zastępujący akty prawne uprzednio obowiązujące. kodyfikacja prawa międzynarodowego,

532 kodyfikacyjna komisja działalność prowadzona przez Komisję Prawa Międzynar. powołaną przez ONZ, zmierzająca do ujęcia w formie umów międzynar. norm regulujących stosunki między państwami (prawo traktatowe). kodyfikacyjna komisja, w PRL komisja złożona ze specjalistów, powołana do przygotowania projektu kodeksu; k.k. działają zwykle przy nacz. organie administracji (ministrze) przedstawiającym projekt rządowi. kod zewnętrzny (pseudokod), dowolny kod nie mający związku z konstrukcją danej maszyny mat.; w celu wykorzystania k.z. do sterowania daną maszyną, należy go przetłumaczyć na jej kod. Kodzias KOSTAS, ur. 1921, pisarz gr.; twórczość o tendencjach społ. i patriot.; wprowadził do literatury gr. problemy walki klasowej; powieści, sztuki teatralne. koedukacja, wspólne wychowanie i nauczanie dziewcząt i chłopców; jest obowiązującą zasadą organizacji szkolnictwa we wszystkich socjalist. krajach. koedycja, edycja jakiegoś dzieła dokonana wspólnie z drugim wydawcą. koegzystencja ->pokojowe współistnienie. Koelling [kölyŋ] HERMAN KAROL, 18411902, pisarz śląski, pastor; tłumacz i wydawca modlitewników; autobiogr. „żywot pastora poczciwego" Prośliccy. Koelreuter [kö:lroiter] TOSEPH GOTTUEB, 1733-1806, botanik niem.; prof. historii naturalnej i dyr. ogrodu bot. w Karlsruhe; pionierskie prace nad krzyżowaniem roślin. koendu (kuandu, Coendou prehensilis), pd.amer. gryzoń nadrzewny; dł. do 56 cm i chwytnego ogona do 45 cm; żywi się owocami i liśćmi drzew; mięso cenione przez krajowców. Koenig [kö:nyśl FRANZ, ur. 1905, austr, teolog i biblista kat., kardynał; przedstawiciel tendencji reformistycznych we współczesnym kościele. Koenig [könig] MARIE PIERRE, ur. 1898, generał fr.; w czasie II wojny świat, uczestnik kampanii norw. (1940), libijskiej (1942); dowódca wojsk fr. w W. Brytanii (1943), następnie na czele FFI; 1945-49 nacz. dowódca fr. wojsk okupacyjnych w Niemczech. koenzym A (CoA), związek org. o złożonej budowie (zawiera m.in. kwas pantotenowy), współdziałający z enzymami przenoszącymi rodnik acetylbwy z jednych substratów na inne; CoA odgrywa b. ważną rolę w przemianach kwasów tłuszczowych i cukrów. koenzym Q →ubichinon. koenzym I, dawna nazwa dwunukleotydu nikotynamidoadeninowego. koenzym II, dawna nazwa fosforanu dwunukleotydu nikotynamidoadeninowego. koenzymy (kofermenty), małocząsteczkowe, niebiałkowe związki org., przenoszące określone atomy, grupy atomów względnie elektrony z jednych enzymów na drugie. Koeppen [köpən] WOLFGANG, ur. 1906, pisarz niem. (NRF); powieści obrazujące aktualne problemy moralno-polit. Niemiec zach.; Śmierć w Rzymie. koercja (pole koercji), natężenie pola magnet. zmniejszającego do zera pozostałość magnet. ferromagnetyku. koercjometr, przyrząd do pomiaru koercji próbek materiałów magnetycznych. kofedon (cofedon), preparat lęczn. złożony, stosowany w przypadku grypy, migreny, newralgii, bólów różnego pochodzenia. kofeina, alkaloid występujący m.in. w kawie i herbacie; pobudza cały ośrodko wy układ nerwowy; stosowana w niedo modze oddychania, przy znużeniu, w bó lach głowy, przy zmniejszonej sprawności umysłowej. koferdam, żegl. →grobla kofermenty →koenzymy.

koffekorn (coffecorn), preparat leczn. chodząca z Ameryki zwrotnikowej; liście złożony z kofeiny i ergotaminy; zwęża jajowate lub sercowate; kwiaty różnej bar nadmiernie rozszerzone naczynia mózgo- wy. Kohlrausch [ko:lrausz] FRIEDRICH WILwe; stosowany w bólach głowy, w migreHELM, 1840-1910, fizyk niem.; prof. uniw. nach. w Getyndze i Wurzburgu; jeden z twórKoffka KURT , 1886-1941, psycholog ców fizyki laboratoryjnej. niem., od 1924 działający w USA; jeden kohorta, w staroż. Rzymie oddział wojz twórców psychologii postaci; Principles ska (1/10 część legionu), piechoty, złożony oj Gestalt Psychology. z 3 manipułów (ok. 600 żołnierzy); w okreKoffler JÓZEF, 1896-1943(?), kompozytor, sie cesarstwa również jednostka wojsk pomuzykolog; pierwszy w Polsce posługiwał siłkowych (auxilia). się techniką dodekafonii; symfonie, balet, Koht [ko:t] HALVDAN, ur. 1873, norw. utwory kameralne. polityk i historyk; 1935-41 min. spraw zaKoforidua, m. w pd.-wsch. Ghanie, ośr. granicznych. adm. Regionu Wsch.; 35 tys. mieszk. koicja, w genealogii związek dwojga (1960); ośr. handl.; przemysł olejarski. osób różnej płci, zawarty dla wydania poKofu, m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. tomstwa. adm. prefektury Yamanashi; 183 tys. mieKoidula LIDIA (właśc. L. Florentin Janszkańców (1967); przemysł jedwabn., me- nsen), 1843-86, est. poetka i dramatopisartalowy, szklarski; uzdrowisko (gorące źró- ka; propagatorka oświaty dla ludu; poezje dła) i ośr. turystyki górskiej. romant. o tematyce patriot. i narodowokoga (kogga), żaglowy statek handl. z wyzwoleńczej; dramaty społ.-obyczajowe. XII-XV w., używany powszechnie na M. koimesis, w sztuce bizant. i ruskiej (ikoBałtyckim i Północnym; 1-3 maszty z ża- ny) scena zaśnięcia Marii; Maria na łożu glami rejowymi i skośnymi, wysokie kasz- śmierci w otoczeniu apostołów i Chrystusa tele na dziobie i rufie, dno płaskie, mało trzymającego jej duszę w postaci małego zwrotny. dziecka w powijakach. Kogălniceanu [kogəlniczianu] M IHAIL, koincydencja, równoczesne występowa1817-91, rum. polityk i historyk; 1863-65 nie kilku zdarzeń, np. w techn. rejestracji i 1868-70 premier (reformy liberalne, m.in. cząstek naładowanych pojawienie się imuwłaszczenie chłopów); prof. uniw. w Jas- pulsów w dwóch licznikach cząstek. sach, czł. Akad. Rum.; autor prac z dziekoine, język gr., jakim posługiwała się dziny historii i historii literatury. w mowie i w piśmie (w okresie helleniKogan LEONIO B., ur. 1924, skrzypek stycznym i rzym.) ludność krajów wsch. radz.; wirtuoz świat, sławy; laureat mię- części basenu śródziemnomor.; także każdzynar. konkursów. dy język wspólny na większym obszarze, Kogan PAWIEŁ D.S 1918-42, poeta ros.; powstały w drodze zaniku różnic dialekwiersze poświęcone młodemu pokoleniu tycznych. uczestniczącemu w wojnie z hitlerowską Koivisto [koi-] MAUNO HENRIK, ur. 1923, agresją. fiń. polityk socjaldemokr.; 1958-66 dyr. K øge [kö:ge], m. w Danii (Zelandia), Robotn. Kasy Oszczędności; 1966-67 min. nad M. Bałtyckim; 16 tys. mieszk. (1968); finansów; 1968-70 premier. przemysł chemiczny. koja: 1) łóżko na statku wmontowane w kogga →koga. pomieszczeniu mieszkalnym załogi lub zakognaci, w staroż. Rzymie krewni natu- wieszone w nim na łańcuchach; 2) prycza ralni, których pokrewieństwo oparte było do spania (zwykle piętrowa). na związkach krwi; potocznie krewni w Kojali, miejscowość w Indii (Gudżarat), lirwi żeńskiej. w pobliżu Barody; rafineria ropy naftokognacja, pokrewieństwo. wej. kognicja. daw. poszukiwanie, rozpoznaKojałowicz-Wijuk WOJCIECH, 1609-77, wanie, zwł. sądowe. historyk, heraldyk, jezuita; Herbarz rycerKogurio, ok. 37 p.n.e.-668 n.e. państwo stwa W. Ks. Litewskiego, tzw. Compenna terenie obecnej pn. Korei; w IV w. dium oraz rozpraw filoz.-teol. i hist.-gezwycięskie wojny z Pekdze i „złoty wiek" nealogiczne. kultury; od 427 stol. — Phiongjang (obecKojampattur (ang. Coimbatore), m. w ny Pheńian); podbite przez Silla. Indii (Tamilnadu), w górach Nilgiri; 380 kogut, samiec kury domowej, bażanta, tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu cietrzewia, głuszca i in. kuraków. (gł. włók., maszyn., spoż., chem., cemenKogut BOGUSŁAW, ur. 1925, prozaik, po- towy); ośr. produkcji filmów. eta, publicysta; powieści polit. {Jeszcze kojarzenie zwierząt, łączenie samca z miłość), opowiadania, wiersze (Pieśni samicą w celu uzyskania od nich drwala). potomstwa: niejednorodne (krzyżowanie) kogutek, wielkanocny zwyczaj lud. i jednorodne (w czystości), gdy łączy się obwożenia po wsi wózka ze sztucznym zwierzęta tej samej rasy, odmiany lub linii (dawniej żywym) kogutem. hodowlanej. Kogutek JÓZEF , ur. 1915, działacz ruchu kojące leki →trankwilizatory. robotn.; od 1929 działacz KZMP i KPP na Kojiki [kodźiki], najstarsza zachowaną Rzeszowszczyźnie; 1942 organizator i se- kronika jap., święta księga kultu shinto, kretarz Kom. Okręg. PPR Tarnów, następ- zredagowana 712; m.in. mity teo- i kosmonie Warszawa-Praga Podmiejska. goniczne. Kohat, m. w pn. części Pakistanu Zach.; Kojlikota→Kożikode. 50 tys. mieszk. (1961); ośr. handlowy. kojot (kujot, Canis latrans), pn.amer. koherencja fal→spójność fal. drapieżnik z rodziny psów; dł. do 1 m i koherer, urządzenie do wykrywania po- ogona do 55 cm; pokrojem i biologią zblila elektromagnet.; szklana rurka z 2 elek- żony do wilka. trodami, między którymi znajdują się opiłkok, włosy upięte z tyłu głowy w węzeł. ki żelazne. kok, kucharz okrętowy. kohezja →spójność. kokaina, alkaloid otrzymywany gł. z liści Kohima, m. w Indii, stol. stanu Naga- krzewu kokainowego; poraża zakończenia Pradesz; 7,2 tys. mieszk. (1961); rzemiosło. nerwów czuciowych, stosowana jako lek koh-i-noor, jeden z najsłynniejszych bry- znieczulający w okulistyce i laryngologii; lantów świata; pochodzi z Golkondy (In- nadużywanie k., gł. w formie tabaczki, die), umieszczony w koronie ang. królów. prowadzi do nałogu. Köhl [ko:l] HERMANN, 1888-1938, pilot kokainizm, rodzaj narkomanii, nałogowe niem.; 1928 przeleciał jako pierwszy nad używanie kokainy; powoduje stany majaO. Atlantyckim ze wschodu na zachód. czeniowe, prowadzi do zmian charakteroKöhler [kö:lər] WOLFGANG, 1887-1967, logicznych. psycholog niem., od 1935 działający w kokainowy krzew (krasnodrzew, ErythUSA; jeden z twórców psychologii posta- roxylon coca), krzew z Peru, uprawiany w ci; autor eksperymentów nad procesami strefie tropik, ze względu na eliptyczne uczenia się zwierząt. liście zawierające alkaloid kokainę. kohleria, ozdobna (szklarniowa i ogrodowa) roślina zielna lub podkrzew, po-

Kolbe 533 koka kola (coca-cola), napój chłodzący, bezalkoholowy, orzeźwiający, produkowany z wyciągu z liści krzewu kokainowego oraz ż orzeszków drzewa koła zawierających kofeinę. Kokand, m. w Uzb.SRR (obw. fergański), w Kotlinie Fergańskiej; 133 tys. mieszkańców (1970); przemysł chem., obuwn., spoż., dziewiarski, oczyszczalnia bawełny. kokandzki chanat, państwo powstałe w XVIII/XIX w. z części chanatu bucharskiego, ze stol. wKokandzie; 1876 przyłączony do Rosji. Kokanowa N EWENA, ur. 1938, bułg. aktorka film.; psychol. role dram. w filmach hist. i współcz. (Złodziej brzoskwiń. Objazd). kokarda, fantazyjny węzeł z wstążki, chustki itp. stanowiący ozdobę. kokcidioidomykoza (gorączka dolinowa), ostre lub przewlekłe wziewne zakażenie grzybicze; występuje w Ameryce, Japonii, Anglii; w zakażeniu wielką rolę ma uczulenie na zarazek; przebieg przypomina gruźlicę płuc uogólnioną. kokcydioza, choroba bydła, owiec, królików, świń, kur, zwierząt futerkowych (też zajęcy, szczurów i in.), wywoływana przez sporowce; brak łaknienia, krwawe biegunki, wychudzenie; może przenieść się na człowieka (gł. przez króliki). Kokczetaw, m. obw. w Kazach.SRR; 80 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., mat. budowlanych. kokieteria, chęć podobania się innym, wyrażająca się w zachowaniu, stroju itp.; zalotność. kokila, trwała forma odlewnicza wykonana z żeliwa lub stali. kokilarka, przyrząd lub maszyna mechanizującą operowanie (składanie, rozkładanie, usuwanie odlewu itp.) kokilami przy wykonywaniu w nich odlewów metalowych. kokilia, ozdoba z muszli. Kokinwakashu (-kaśiu), antologia staroż. poezji jap., sporządzona 905 m.in. przez Ki-no Tsurayuki. K ok Jangak, m. w Kirgis.SRR (obw. oski); 18 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. Kokkola [ko-], m. i port w pn. Finlandii, nad Zat. Botnicką; 21 tys. mieszk. (1969); przemysł chemiczny. koklusz, med. →krztusiec. kokolity. b. drobne, wapienne elementy szkieletowe mor., planktonowych, złocistobrunatnych glonów z rodziny Ćoccolithophoridae, opatrzonych 2 wiciami; występują w osadach mor. (znaczenie skałotwórcze). Kokomo [koukomou], m. w USA (Indiana); 43 tyś. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysły samoch., maszyn., elektrotechn., chemiczny. kokon, osłonka otaczająca złoże jaj wielu zwierząt, np. owadów, pajęczaków, pijawek; chroni jaja przed uszkodzeniem i wysychaniem, niekiedy zawiera substancje odżywcze dla larw; w jedwabnictwie— nazwa oprzędu. Kokorinow ALEKSANDR F., 1726-72, archi tekt ros.; przedstawiciel wczesnego klasycyzmu. , kokornak (Aristolochia), pnącze strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej; w Polsce (w zaroślach, przy płotach) k. powojnikowy, bylina o żółtych kwiatach; niektórymi gat. obsadza się pergole i altany. kokoryczka (Polygonatum), bylina półkuli pn., z rodziny liliowatych; w Polsce (w lasach i zaroślach) pospolita k. wielokwiatowa, rzadsza — k. wonna. kokos, owoc palmy kokosowej, orzech kokosowy; przen. w l.mn. — dochody, zyski, korzyści. Kokoschka [-kosz-] OSKAR, ur. 1886, austr. malarz, poeta, dramaturg; od 195Ś w Szwajcarii; portrety; obrazy symboliczne, pejzaże; utwory dramatyczne. kokosowa palma (kokosowiec, Cocos nucifera), palma strefy tropik., uprawiana

dla wielkich owoców (pestkowce) zw. orzechami kokosowymi, dostarczających orzeźwiającego płynu zw. mlekiem kokosowym, kopry i włókna kokosowego; drewno gł. budulcowe; liście do krycia dachów; sok z kwiatostanów na syrop, cukier i napoje alkoholowe. kokosowe włókno, włókno otrzymywane 2 owocni kokosowej palmy; twarde, lekkie i odporne na tarcie; używane na wyściółki (tapicerskie), do wyrobu lin, mat, szczotek itp. Kokosowe Wyspy (Keeling Islands), dwa atole na O. Indyjskim, związkowe terytorium zamorskie Australii; 14,2 km2, 1,0 tys. mieszk. (1968); gł. wyspa West Island. kokosowy, świetny, niezwykle korzystny (o interesach). kokosowy olej (kokosowe masło), tłuszcz otrzymywany przez tłoczenie na gorąco oczyszczonej i rozdrobnionej kopry, używany do smażenia, do ciast i in. celów. kokosza wojna, nadana przez magnatów pogardliwa nazwa rokoszu (1537) szlachty zebranej na wyprawę mołd. w obozie wojsk, pod Lwowem. kokoszka wodna (kurka wodna, Gallinula chloropus), ptak wód stojących, szuwarów; dł. 28-32 cm; upierzenie ciemnooliwkowe, pióra podogonowe białe; wszędzie poza Australią; chroniona. Kokoszko EDWARD, 1900-62, malarz; czł. Bractwa św. Łukasza; prof. ASP w Warszawie; portrety, pejzaże; malarstwo ścienne. kokosznik, w architekturze rus. dekoracyjny szczyt w kształcie łuku „w ośli grzbiet" lub półkolistego, często spiętrzony w kilku rzędach; występował gł. w XVI-XVII w. kokosznik, nakrycie głowy w formie diademu lub usztywnionego czepca, bogato zdobione, noszone w XVIII-XIX w. w Rosji przez mężatki. Kokoszyńska-Lutmanowa M ARIA, ur. 1905, logik i metodolog; prof. Uniw. Wrocławskiego; zajmuje się analizą pojęć semantycznych, teorią indukcji i dedukcji. Kokot JÓZEF, ur. 1916, historyk, prawnik; badacz stosunków pol.-niem. w XIX i XX w.; prof. Wyższej Szkoły Pedag. w Opolu; red. nacz. „Studiów Śląskich". kokota, kobieta lekkich obyczajów. kokpit, żegl. wgłębienie, zwykle w rufowej części pokładu jachtu, na ogół z ławkami dla załogi. koks, stały produkt wysokotemperaturowego odgazowania węgla kam.; porowata substancja o dużej wartości opałowej; używany m.in. w hutnictwie, do produkcji karbidu, gazu generatorowego, elektrod. kok-sagiz (Taraxacum kok-saghyz), gatunek mniszka; rozetkowa bylina górskich dolin wsch. Tien-szanu; korzeń (długi, palowy) dostarcza kauczuku; uprawiany w ZSRR. Koksa Pomarańczowa, ang. odmiana jabłoni wrażliwa na mróz; owoce zimowe, z rumieńcem, b. smaczne, deserowe. Koksinga →Czeng Czeng-kung. koks niskotemperaturowy →półkoks. koksochemia →karbochemia. koksownia, zakład przem., w którym poddając odgazowaniu węgiel kam. otrzymuje się koks, gaz koksowniczy, benzol surowy, wodę amoniakalną i smołę. koksownicze piece, urządzenie stosowane do wytwarzania koksu w procesie odgazowania węgla. koktajl (cocktail): 1) napój sporządzony z mieszaniny alkoholów z dodatkiem cukru, owoców lub esencji aromatycznych; 2) potocznie przyjęcie, na którym podają k. (cocktail party); 3) bezalkoholowy orzeźwiający napój owocowy lub owoco-wo-mleczny. Kokular ALEKSANDER, 1793-1846, malarz, pedagog i działacz artyst.; prowadził prywatną szkołę malarską, potem prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie; późnoklasycyst. portrety, sceny rel., hist., antyczne.

Kokura →Kitakiusiu. Kokytos, mit. gr. jedna z rzek w Hadesie. koła (Cola acuminata), wiecznie zielone drzewko zach. Afryki, uprawiane dla nasion (orzeszki k., guru), użytkowanych w przemyśle farm. i do produkcji napoju koka-kola. kolaboracja, współpraca obywatela kraju okupowanego z władzami okupacyjnymi na szkodę tego kraju lub jego obywateli; wg prawa pol. jest przestępstwem; daw. każda współpraca. kolaboracjonista (kolaborant), osoba, która zajmowała się kolaboracją; termin rozpowszechniony w czasie II wojny światowej. kolacjonowanie, zestawianie tekstów, porównywanie odpisu, kopii lub przekładu z oryginałem, także różnych wydań tego samego dzieła. Kolada, mit. słow. rzekome bóstwo; w rzeczywistości odpowiednik pol. „kolędy" w językach pd.- i wschodniosłowiańskich. Kolagen, białko z grupy skleroproteidów; tworzy tzw. włókna klejorodne tkanki łącznej; w wyniku gotowania ulega denaturacji—powstaje żelatyna. kolagenozy, grupa schorzeń o nieznanych przyczynach, dla których charakterystyczne jest występowanie martwicy tkanki łącznej. kolamina H2NCH2CH2OH (etanoloamina), alkohol β-aminoetylowy, otrzymywany z tlenku etylenu i amoniaku; ciecz; mocna zasada; stosowana jako środek emulgujący. kolanko, techn. →kolano. Kolanko JAN, 1886-1968, nauczyciel; uczestnik strajku nauczycielskiego 1987; działacz ZNP (1936-38 prezes ZG), po 194.5 — Tow. Wiedzy Powszechnej. Kolankowski LUDWIK, 1882-1956, historyk; prof. uniw. w Wilnie, Lwowie i Toruniu (rektor); badacz epoki Jagiellonów. kolano (kolanko), techn. wygięty w łuk odcinek przewodu rurowego do łączenia in. odcinków rury; kształtka rurowa. kolanowy staw, ruchome połączenie między kością udową a kością piszczelową i strzałką lub — u ssaków i człowieka —tylko piszczelową; od przodu s.k. osłania (z wyjątkiem płazów) mała spłaszczona kość, zw. rzepką. Kolar Gold Fields [kola:r gould fi:ldz], m. w Indii (Majsur); 168 tys. mieszk. (1967); gł. w kraju ośr. eksploatacji złota. kolarstwo, dyscyplina sport, obejmująca wyścigi na rowerach na torze (sprint, 1 km na czas, 4 km na dochodzenie, tandem, wyścigi za motorami, wyścig drużynowy 4 km i in.), wyścigi szosowe na różnych dystansach, jedno- i wieloetapowe, oraz wyścigi przełajowe; istnieje również k. na sali — jazda sztuczna (akrobatyczna) kobiet i mężczyzn oraz piłka rowerowa. kolasa (kolaska): 1) wóz gospodarski 4kołowy, bez resorów, na drewn. osiach, używany w XVII-XVIII w. na Rusi; 2) kolebka — lekki pojazd konny, podobny do bryczki, odkryty, często na resorach, używany w XVIII-XIX w. w Polsce. kolaska -→kolasa. kolator (mieszacz), maszyna licząco-analityczna do łączenia uszeregowanych partii np. kart dziurkowanych. kolaudacja: 1) sprawdzenie zgodności wykonanych robót bud. z planami i kosztorysem; 2) komisyjny przegląd zrealizowanego filmu. kolba, bot. kwiatostan groniasty typu kłosa o grubej osi, np. u kukurydzy. kolba, chem. płaskodenne (np. stożkowate) lub kuliste naczynie z odpornego na zmianę temperatury szkła, używane w laboratoriach do przechowywania i ogrzewania cieczy. kolba, wojsk, tylna część łoża ręcznej broni palnej, służąca za oparcie dla ramienia w czasie strzelania. kolba lutownicza →lutownica. Kolbe ADOLF WILHELM, 1818-84, chemik

534 Kolbe niem.; prof uniw., m.in. w Lipsku; przeprowadził syntezy kwasów octowego, salicylowego; elektrolitycznie otrzymał węglowodory nasycone. Kolbe GEORG, 1877-1947, rzeźbiarz niemiecki; akty (Tancerka), portrety, rzeźby parkowe, pomniki. Kolbe RAJMUND (O. Maksymilian), 18941941, franciszkanin; założyciel kilku pism kat.; organizator placówki misyjnej w Nagasaki; zginął w obozie w Oświęcimiu zgłaszając się dobrowolnie za współwięźnia; beatyfikowany. Kolberg OSKAR, 1814-90, folklorysta, etnograf, muzyk i kompozytor; autor monumentalnego dzieła Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, dającego najpełniejszy opis pol. kultury ludowej. Kolberg-Kołobrzeg JULIUSZ (Colberg Ju liusz), 1776-1831, geodeta i kartograf; prof. uniw. w Warszawie; autor wielu map, Atlasu Królestwa Polskiego i prac nauko wych. Kolbudy Górne, w. w pow. i woj. gdańskim, nad Radunią; ośr. wypoczynkowy; wytwórnia prefabrykatów budowlanych. Kolbuszewski KAZIMIERZ, 1884-1943, historyk literatury; prof. uniw. w Wilnie i we Lwowie, czł. PAU; prace o pol. piśmiennictwie reformacyjnym; edycja poezji barskiej. Kolbuszewski STANISŁAW, 1901-65, historyk literatury; prof. uniw. w Rydze, Wrocławiu i Poznaniu, rektor Wyższej Szkoły Pedag. i założyciel Instytutu Śląskiego w Opolu; badacz epoki romantyzmu i modernizmu. Kolbuszowa, m. pow. w woj. rzeszowskim; 3,2 tys. mieszk. (1968); fabryka elementów żelbetowych, przemysł skórz.; muzeum — w bożnicy z XVII w. — Prawa miejskie 1690; w XVIII/XIX w. słynęła z wyrobu mebli artyst.; w okresie międzywoj. teren licznych strajków chłopskich. 9 IX 1939 spalona przez wojska niem., zginęło 169 osób; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 50% mieszk.; w pobliskim Majdanie Królewskim .1941-43 obóz jeńców radz. (zginęło ok. 10 tys. osób). kolbuszowskie meble, typ mebli wyrabianych w Kolbuszowej i okolicy w 2 poł. XVII-2 pol. XIX w.; gl. meble skrzyniowe o formach późnobarok. i klasycyst., bogato intarsjowane. kolchicyna, alkaloid gł. zimowitu jesiennego, mający silne działanie mutagenne; stosowany w ostrych stanach zapalnych stawów na tle artretycznym. K olchida, hist. nazwa krainy na pd.wsch. wybrzeżu M. Czarnego; w starożytności teren kolonizacji Greków; wg mitu gr. cel wyprawy Argonautów. Kolchidzka Nizina, niz. w Gruz.SRR, w dolnym biegu Rioni, nad M. Czarnym; wys. do 150 m; ważny region uprawy drzew cytrusowych, herbaty, drzewa tungowego. kolcobrzuchy (Tetrodon), ryby z rzędu zrosłoszczękich; kilka gat., do 45 cm dł.; łuski przekształcone w małe kolce, jelito z workami powietrznymi; morza i wody słodkie pd. i wsch. Azji i Afryki. kolcogłowy (cierniogłowy, Acanthocephala), bezkręgowce zaliczane do obleńców; ok. 500 gat. pasożytujących w przewodzie pokarmowym kręgowców (gł. ryb); ciało do 40 cm dł.; wciągany ryjek opatrzony kolcami; larwy pasożytują w stawonogach. kolcorośl (Smilax), pnącze lub niski krzew z rodziny liliowatych, gł. strefy tropikalnej; korzenie różnych gat. k. są surowcem farm.; niektóre gat. uprawiane jako ozdobne. Kolcow ALEKSIEJ W., 1809-42, ros. poeta romant.; liryka poetyzująca życie wsi, oparta na motywach ludowych. Kolcow M ICHAIŁ J. (właśc. M.J. Fridland), 1898-1942, ros. pisarz i publicysta; felietony satyr., reportaże i artykuły; ko-

respondent „Prawdy" w czasie wojny domowej w Hiszpanii (Dziennik hiszpański). kolcowój (Lycium), ozdobny krzew z rodziny psiankowatych, gł. z Ameryki Pd.; w Polsce używany na żywopłoty i do umacniania skarp k. szkarłatny, o trujących jagodach. Kölcsey [kölczei] F ERENC, 1790-1838, węg. poeta, krytyk lit., działacz polit. (liberał); zwolennik reformy językowej Kazinczyego; wiersze patriot. (tekst hymnu nar.), ballady o elementach lud., rozprawy teoretyczne. kolczak dachówkowaty (sarna, łosuń, Hydnum imbricatum), jadalny grzyb leśny z klasy podstawczaków; kapelusz pokryty jasnobrunatnymi łuskami, pod spodem kolczaste wyrostki. kolczaki (Echimyidae), rodzina niewielkich gryzoni; ciało pokryte włosami i kolcami; naziemne lub nadrzewne; roślinożerne; Ameryka Pd. i Antyle. kolczatka, roln. rodzaj brony z obrotowymi kolczastymi wałkami, używanej do kruszenia zaskorupiałej powierzchni gleby. kolczatki (Tachyglossidae), rodzina naziemnych stekowców; 5 gat.; dł. do 77 cm; na stronie grzbietowej wśród włosów liczne kolce; pysk wyciągnięty w ryj, dłuższy u prakolczatek; pożywieniem gł. mrówki; Australia, Tasmania i Nowa Gwinea; chronione. kolczuga, zbroja z plecionych kółek metal, w kształcie koszuli, używana w XIIXIV w.; w Polsce uzbrojenie jazdy pancernej do pocz. XVIII w. Kolczugino, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. władymirski); 40 tys. mieszk. (1967); przemysł metal., elektrotechniczny. kolczyk, ozdoba zawieszana w przekłutym płatku ucha, u ludów prymitywnych także w nosie; częściej noszone przez kobiety; znane od epoki brązu; często z metali szlachetnych, bogato zdobione i precyzyjnie wykonane. kolczykowanie zwierząt, zaciskanie kolczykownicą na małżowinach usznych znakowanych metalowych kolczyków, ułatwiających identyfikację zwierząt. Koldewey [koldəwai] KARL, 1837-1908, niem. badacz Arktyki; 1868-69 kierował niem. wyprawami arkt. na pn. od Spitsbergenu i do wsch. wybrzeży Grenlandii. Kolding, m. i port w Danii (pd.-wsch. Jutlandia); 37 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., spożywczy. koleba, techn. → wywrotka. kolebka, miejsce, gdzie coś powstało, zaczęło się, początek (życia ludzkiego); pierwotna siedziba, miejsce rodzinne. kolebka: 1) podróżny pojazd konny 4kołowy, z obszernym pudłem otwartym z boków, zwykłe zdobiony, gł. dla kobiet; w P ol sce uż ywana do poł . X V I I I w.; 2) →kolasa (2). kolebka, szt. ogrod, rodzaj krytego chodnika w ogrodach. kolec, bot. kłująca, sklerenchymatyczna wybujałość powierzchniowych tkanek łodygi (np. u róży, jeżyny), liści (np. u mikołajka) lub owoców (np. u kasztanowca); spełnia rolę obronną. kolegia, w staroż. Rzymie stowarzyszenia publ. iub prywatne (kupców, rzemieślników, kapłanów, k. pogrzebowe itp.). kolegialności zasada, zasada organizacyjna polegająca na podejmowaniu decyzji kolektywnie; także zasada oparcia pracy na zespole, a nie na jednostce. kolegialny, zbiorowy, oparty na współpracy grupy osób — zespołu. kolegiat, daw. członek kolegium profesorskiego. kolegiata, kat. kościół nie będący katedrą, przy którym istnieje kapituła. kolegium, zespół osób wspólnie obradujących, opiniujących, rozstrzygających; zebranie, narada tego zespołu. kolegium, pedag.: 1) od XII w. rodzaj internatu dla studentów i nauczycieli,

często przekształcany w autonomiczną część uniwersytetu; 2) od XV w. szkoła średnia połączona z internatem, gł. dla młodzieży szlacheckiej; obecnie nazwa szkół w wielu krajach. kolegium do spraw wykroczeń, organ orzekający w sprawach o wykroczenia działający przy prezydium rady nar., urzędzie mor. lub urzędzie górniczym. kolegium karno-administracyjne, nazwa kolegiów rozpatrujących sprawy o wykroczenia, działających przy prezydiach rad nar. 1958-71. kolegium ministerstwa, stały organ doradczy ministra; w skład k.m. wchodzą: podsekretarze stanu, gen. dyrektorzy oraz mianowani przez Prezesa Rady Ministrów pracownicy ministerstwa; przewodniczącym— minister. Kolegium w Cambridge Springs [k, w kejmbrydż sprynz] →Alliance College and Alliance Technical Institute. Kolehmainen HANNES, 1889-1966, lekkoatleta fiń., długodystansowiec; zdobywca 2 złotych i 1 srebrnego medalu olimpijskiego (1912) oraz zwycięzca maratonu (1920). kolej, środek transportu lądowego wzdłuż trasy wytyczonej torem szynowym (k. szynowa) lub linowym (k. linowa); k. dwuszynowa — najbardziej rozpowszechniona — porusza się po torze utworzonym przez 2 toki szyn; napęd parowy, spalinowy lub elektr.; inne rodzaje k. szynowej: k. jednoszynowa, k. zębata (zębnicowa). kolejnictwo, dział gospodarki nar. służący do zaspokojenia potrzeb transportowych wykonywanych przez kolej. kolejowa droga, droga kolei szynowej utworzona przez 1 lub kilka torów kol. połączonych rozjazdami; składa się z podtorza (np. nasypu), nawierzchni (podkłady i szyny) i budowli inżynierskich (mosty, wiadukty, tunele). kolejowa linia, droga kol. (łącząca określone punkty, np. stacje węzłowe lub końcowe) wraz z urządzeniami do prowadzenia ruchu pociągów i wykonywania pracy przewozowej. kolejowa sygnalizacja, przekazywanie sygnałów: lub informacji między posterunkami ruchu i drużynami pociągowymi za pomocą umownych sygnałów optycznych (np. semaforem, światłami, chorągiewkami) lub dźwiękowych (np. gwizdkiem lokomotywy, syreną). kolejowy hamulec, układ hamulcowy pojazdu szynowego do jednoczesnego uruchamiania — za pomocą sprężonego powietrza, prądu elektr. — hamulców kół pojazdu. kolejowy szlak, element składowy odcinka linii kol. niiędzy 2 sąsiednimi zapowiadawczymi posterunkami ruchu, decydującymi o kolejności kursowania pociągów po torach szlakowych. kolej rębności, leśn. przeciętny okres, w którym drzewostan osiąga stan dojrzałości do wyrębu (najkorzystniejsze wyniki techn.-ekon.); k.r. dla sosny i świerka wynosi ok. 100 lat. kolekcja, zbiór przedmiotów jednego rodzaju, mających wartość nauk., artyst., hist. itp. kolekcjonerstwo, gromadzenie przez instytucje publ. (zwykle muzea) oraz osoby prywatne dzieł sztuki, pamiątek hist. oraz przedmiotów rzadkich i ciekawych. kolekta, daw. zbiórka pieniężna na jakiś cel, zwł. dobroczynny; zebrane pieniądze, składka. kolektanea (collectanea), zbiór wypisów (wyciągów, materiałów) z dzieł lit. albo nauk., często wydany drukiem. kolektor: 1) kanał główny w sieci kanalizacyjnej; 2) rura zbierająca spaliny z rur wydechowych cylindrów silnika spalinowego tłokowego i odprowadzająca je na ze wnąt rz ; 3) →komutat or; 4) j e dna z elektrod w tranzystorze.

kolokwinta 535 kolektura, miejsce, biuro sprzedaży losów loteryjnych. kolektyw, zorganizowana grupa społ. o wspólnych celach, współpracująca w dążeniu do ich realizacji. „Kolektywista Pogranicza", jedno z l i cznych pol. pi sm t z w. okrę gowych w ZSRR, 1930-34 w Ploskirowie (obecnie Ghmielnicki Ukr.SRR) organ Płoskirowskiego Kom. Okręg. KP(b)U, Okręg. Kom. Wykonawczego i Okręg. Rady Związków Zawodowych. kolektywistyczne wychowanie, wychowanie oparte na założeniu, iż jego przedmiotem jest kolektyw, a celem — przygotowanie jednostek do aktywnego uczestnictwa w kolektywie; teorię socjalistycznego w.k. rozwijał szczególnie A. Makarenko. kolektywizacja rolnictwa (uspółdzielczenie rolnictwa), łączenie indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne, oparte na socjalist. własności środków produkcji i socjalist. zasadach podziału dochodu; jest jedną z form socjalist. przekształcenia systemu produkcji rolnej; w ZSRR po wszechną k.r. przeprowadzono 1930-34. kolektywny, oparty na zbiorowej pracy; zbiorowy, wspólny. kolendra, owoce kolendry siewnej, o siinym charakterystycznym zapachu, używane jako przyprawa kuchenna, w przemyśle mięsnym i piekarniczym. kolendra siewna (Coriandrum sativum), miododajna i olejkodajna roślina jednoroczna z rodziny baldaszkowatych, pochodzenia śródziemnomor.; kuliste owoce (rozłupki), zw. kolendra przyprawowe i lecznicze. kolendrowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z nasion kolendry siewnej; gł. składnik linalol; stosowany w perfumerii, w przemyśle spoż., w lecznictwie. koleń (Squalus acanthias), gatunek rekina, do 150 cm dł.; stadny, żyworodny; zimne i umiarkowane morza półkuli pn.; mięso smaczne. koleopter, lotn. →pierścieniopłat. Kolepom (Frederik Hendrik), wyspa indonez. przy pd.-zach. wybrzeżu Nowej Gwinei; dł. 177 km, szer. 88 km; tropik, lasy. koleśnica, roln. część składowa pługa koleśńego; dwukołowy wózek z urządzeniem zapewniającym pracę pługa na ustalonej głębokości. kolet, skórzana lub sukienna kurtka męska z rękawami lub bez, używana w Wojsku pol. w XVII-XVin w.; także krótka skórzana kurtka do konnej jazdy. kolęda: 1) pieśń rel. o tematyce związanej z Bożym Narodzeniem; k. pol. wykazują wpływy muzyki lud.; 2) obyczaj słow., przeniesiony do obrzędów lud. związanych z Bożym Narodzeniem; składanie życzeń pomyślności przez kolędników . K olhapur, m. w Indii (Maharasztra), w górach Ghaty Zach.; 238 tys. mieszk. (1968); przemysł bawełn., spoż., mat. bud.; ośr. wydobycia boksytów; uniwersytet. kolia, rodzaj naszyjnika z kamieni szlachetnych, półszlachetnych lub imitacji ułożonych w jednolitą kompozycję, połączonych przeważnie oprawą jubilerską; rozpowszechniona w XVIII-XIX xv. koliba., szałas pasterzy w Karpatach. kolibry (Trochilidae), rodzina ptaków z rzędu długoskrzydłych; ponad 300 gat., wśród nich najmniejsze i najlżejsze z ptaków; wielobarwne; żywią się gł. nektarem kwiatów, zapylając je (ornitogamia); Ameryka (gł. kraina neotropikalna). kolidar (dalmierz laserowy), przyrząd laserowy do pomiaru odległości (do 100 km z dokładnością 1 m): miarą odległości jest czas upływający od wysłania impulsu światła do jego powrotu po odbiciu od obiektu.

kolidować, być z czymś w sprzeczności, w kolizji. koligacja, pokrewieństwo, powinowactwo z kimś. Kolijannis KOSTAS, ur. 1909, gr. działacz komunist.; od 1931 czł. Federacji Komunist. Młodzieży Grecji i KP Grecji; więziony 1936-43; uczestnik walk ELAS, potem Armii Demokr. Grecji; od 1949 czł. KC KP Grecji, od 1962 sekr. generalny; przebywa na emigracji. kolimacja: 1) przetworzenie rozbieżnej wi ąz ki promie ni owania w równol e gł ą; 2) błąd lunety wywołany nieprostopadłością osi optycznej do osi obrotu lunety. kolimator, w optyce przyrząd do otrzymywania równoległych wiązek świetlnych, np. w spektrografie, spektrometrze. Kolin, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), port nad Łabą; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chemiczny. kolineacja →przekształcenie afiniczne. kolineacja perspektywiczna → homologia kolinearny →współliniowy. koliszczyzna, antyszlacheckie powstanie chłopów ukr. 1768 pod wodzą I. Gonty i M. Żeleźniaka; stłumione przez wojska ros. i polskie. koliszki (Psylloidea), b. drobne pluskwiaki równoskrzydłe (ponad 1 tys. gat.); roślinożerne; niektóre np. miodówki są groźnymi szkodnikami drzew owocowych i warzyw. kolizja, zbieg niezgodnych lub sprzecznych okoliczności, przepisów, zasad. kolizja prawa, sytuacja, w której konsekwencje prawne określonego zdarzenia określane są przez normy należące do różnych systemów prawa (np. różnych państw). kolizja przepisów, sytuacja, w której różne przepisy, należące do tego samego systemu prawa, wiążą z określonym zdarzeniem różne i wykluczające się konsekwencje. kolizyjna gródź (gródź zderzeniowa), pierwsza od dziobu statku wodnego grodź wodoszczelna (odległość od dziobu określona przepisami). kolka, med. napad ostrych bólów spowodowany przerzynaniem się kamienia przez wąski przewód (k. nerkowa, wątrobowa) lub mocnym skurczem mięśniówki jelit (k. jelitowa) w zatruciach lub ostrych zakażeniach pokarmowych. kolka, wet. →morzysko. kolka nerkowa, silne bóle okolicy lędźwiowej promieniujące do krocza, z częstym bolesnym oddawaniem małych ilości moczu, zwykle wskutek przesuwania się kamienia przez moczowód; gł. objaw kamicy nerkowej. kolka wątrobowa, ostre, napadowe bóle w okolicy gł. prawego podżebrza, poja wiające się zwykle po błędach dietetycz nych, powstające wskutek nadmiernych skurczów pęcherzyka żółciowego w prze biegu jego zapalenia lub kamicy żółcio wej. Kollam (ang. Quilon), m. w Indii (Kerala), port nad M. Arabskim; 91 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., maszynowy. Kollár JAN, 1793-1852, pisarz słowac; prof. archeologii uniw. w Wiedniu; ideolog wspólnoty kult. Słowian (O literackiej wzajemności...); cykl sonetów w języku cz e s . Có ra S ł a wy o akce nt ach patriot . i panslawistycznych; zbieracz i wydawca lud. nieśni. Kolii N IKOŁAJ D., 1894-1966, architekt radz.; przedstawiciel konstruktywizmu; m.in. współprojektant Dnieprogesu, Kölliker [kölykər] RUDOLF ALBERT , 1817-1905, szwajc. anatom, histolog i embriolog; prof. uniw. w Zurychu i Wiirzburgu; jego prace ugruntowały teorię komórkowej budowy organizmów. Kollwitz [-wyc] KATHE, 1867-1945, niem. malarka, graficzka, rzeźbiarka; związana z ruchem postępowym i rewol.; ekspresyj-

ne cykle graf. o silnej wymowie społ.: Obrazy nędzy, Proletariat. Kolman ARNOŠT, ur. 1892, czes. filozof marksistowski i matematyk; czł. Czechosł Akad. Nauk, 1959-62 dyr. Instytutu Filozofii. kolmatacja (namulanie), sztuczne podnoszenie poziomu gruntu przez osadzanie namułów niesionych przez wodę; stosowana w melioracji i budownictwie wodnym. K olno, m. pow. w woj. białostockim; 5,6 tys. mieszk. (1968); przemysł dziewiarski. — Prawa miejskie 1425; 1939 w znacznej części spalone. kolo, jugosł. zespołowy taniec lud., tańczony w kole. kolodionowy proces, proces fot., w któ rym materiałem światłoczułym jest płyta pokryta warstewką kolodium, zawierającą zdyspergowany halogenek srebra; obecnie stosowany w poligrafii. kolofon, tytuł końcowy; notatka zawierająca tytuł, nazwisko autora, kopisty lub drukarza, miejsce i datę druku, umieszczana na końcu tekstu, gł. w starych rękopisach i drukach. K olofon, w starożytności m. gr. na źach. wybrzeżu Azji Mn.; znane z eksportu żywicy (kalafonia). koloid ochronny, koloid liofilowy, który dodany do koloidu liofobowego zwiększa jego odporność na działanie elektrolitów wywołujących koagulację. koloidy glebowe, najdrobniejsze cząstki gleby, tzw, ił koloidowy, o średn. 0,50,001 μ, które warunkują żyzność gleby, np. k.g. org. (próchnica), miner, (kaolinit, krzemionka). koloidowa micela, cząstka koloidowa z zaadsorbowanymi na jej powierzchni warstwami jonów (całość elektrycznie obojętna). koloidowy młynek, urządzenia mech. służące do rozdrabniania ciał do wielkości cząstek koloidowych. koloidów stabilizacja, zwiększenie trwałości układu koloidowego przez dodanie do niego substancji adsorbujących się na powierzchni fazy rozproszonej. koloidy, układy o dużym stopniu rozdrobnienia, stanowiące ogniwo pośrednie między roztworami rzeczywistymi a zawiesinami; rozmiary cząstek koloidowych wynoszą od 1 do 100 mu; k. są m.in. aerozole, piany, zole; dla k. charakterystyczne są: efekt Tyndalla, ruchy Browna, elektroforeza, elektroosmoza; b. rozpowszechnione w przyrodzie. koloidy cząsteczkowe, układy koloidowe zawierające wielkie cząsteczki łańcuchowe (np. roztwory polimerów); zbliżone do roztworów rzeczywistych. koloidy fazowe, układy niejednorodne o dużym stopniu rozdrobnienia, z dającą się rozpoznać powierzchnią rozdziału faz, cząstki koloidowe są widoczne w ultramikroskopie. kolokacja: 1) wieś szlachecka podzielona na części należące do różnych właścicieli; 2) kolejność wierzycieli przy upadłości. kolokazja (Colocasia), bagienna bylina pd.-wsch. Azji; C. antiquorum, gat. uprawiany w tropiku (gł. na półkuli wsch.) dla wielkich, jadalnych bulw zw. taro i liści na warzywo („kapusta karaibska"). Kolokotronis THEODOROS, 1770-1843, gr. bohater walk niepodległościowych 182129; wódz powstania na Peloponezie; zwycięzca w wielu bitwach. koloksylina →bawełna kolodionowa. kolokwializm, wyraz lub wyrażenie używane tylko w swobodnej, potocznej mowie. kolokwinta (Citrullus colocynthis), płożąca się roślina zielna z rodziny dyniowatych; pustynie Afryki i Azji; owoce żółte, wielkości pomarańczy, silnie przeczyszczające,

536 kolokwium kolokwium (colloquium) sprawdzenie wiadomości studenta zdobytych na wykładach lub ćwiczeniach; rodzaj egzaminu. Koloman, 1070-1116, król Węgier od 1095 i Chorwacji od 1102; w sojuszu z Bolesławem Krzywoustym walczył z Czechami i ces. Henrykiem V; reformy finans,, adm. i sądowe. Kolombo, stol. i gł. port Cejlonu; 546 tys. mieszk. (1966); gł. ośr. handl., przem., nauk. i kult. kraju; węzeł komunik.; uniw.; muzeum. kolon, człon intonacyjny okresu zdaniowego, stanowiący pewną całość treściową. kolonat, w staroż. Rzymie system eksploatacji latyfundiów oparty na pracy kolonów. kolonel (colonel, mignon), stopień czcionki równy 7 punktom typograficznym. koloni, w staroż. Rzymie początkowo wolni dzierżawcy gruntów, w okresie cesarstwa coraz bardziej uzależniani od właścicieli majątków, od 332 n.e. „przypisani" do ziemi (glebae adscripti); pochodzenie: ludzie wolni, niewolnicy i jeńcy woj.; świadczenia: czynsz gł. w naturze, czasem pieniężny. kolonia: 1) osiedle zakładane poza granicami kraju przez staroż. Fenicjan, Greków, Rzymian; 2) posiadłość państwa, obszar znajdujący się poza jego granicami, a pozostający wobec niego w stosunku zależności; teren ekspansji polit. i eksploatacji gosp.; 3) grupa ludzi tej samej narodowości zamieszkała w obcym kraju; 4) miejsce zorganizowanych przez szkołę lub instytucję wakacji dla dzieci lub młodzieży szkolnej. kolonia, biol. ścisłe i trwałe skupisko organizmów jednego gatunku, np. k. bakterii, koralowców, lub też czasowe i luźne skupisko zwierząt jednogatunkowe, np.-k. lęgowe kormoranów, albo wielogatunkowe, np. „bazary" ptasie. Kolonia (Köln), m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Renem, ośr. adm. okręgu K.; 854 tys. mieszk. (1968); wielki ośr. przem., handl., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; kościoły romańskie i got.; słynna got. katedra (XIII-XVI w., ukończona wg oryginalnych got. planów w XIX w.); got.-renes. ratusz (XIVXVI w.). kolonia bakteryjna, skupienie bakterii rosnących na pożywkach; ma budowę charakterystyczną dla gatunku i uzależnioną od składu podłoża. Kolonia-Lindenthal [k. lyndənta:l] (przedmieście Kolonii, NRF), archeol. osiedle obronne kultury starszej ceramiki wstęgowej. kolonializm, polityka państw gospodarczo rozwiniętych polegająca na opanowywaniu i utrzymywaniu w zależności polit. i gosp. krajów słabo rozwiniętych (kolonii); szczytowy rozwój k. przypada na XIX w.; układ sił w świecie oraz walki narodowowyzwoleńcze po II wojnie świat, doprowadziły do całkowitego rozkładu systemu k. i zastąpienia polityki kolonialistycznej polityką neokolonializmu. kolonialne towary, zanikająca obecnie nazwa towarów (gł. produktów spoż., jak kawa, herbata, ryż, przyprawy kuchenne itp.) sprowadzanych dawniej do Europy z kolonii. kolonialny styl, nazwa stosowana (w najszerszym znaczeniu) dla określenia stylu w architekturze i sztuce zdobniczej osadnictwa eur. w posiadłościach zamorskich; w węższym znaczeniu — styl w architekturze i meblarstwie Ameryki Pn. XVII-XVIII w., obejmujący 6 odmian regionalnych (zależnie od narodowości osadników). kolonia mieszkaniowa, wydzielony przestrzennie (niekiedy i administracyjnie) zespół budynków mieszkalnych, wyposażony w terenowe urządzenia dla zabaw dzieci i wypoczynku dla dorosłych, cza-

sem posiadający urządzenia usługowe pierwszej potrzeby. kolonia rolna, gospodarstwo rolne powstałe w oddaleniu od wsi, na gruntach z parcelacji, komasacji itp.; także kilka zagród w rozproszeniu na ziemiach nowo zagospodarowanych. kolonista, ten, kto osiedlił się lub którego osiedlono na terenach podlegających kolonizacji. kolonizacja, osadnictwo, zasiedlanie, osadzanie kolonistów; zaludnianie przestrzeni we własnym kraju lub w krajach obcych. kolonizacja w Polsce, zasiedlanie terenów bezludnych lub słabo zaludnionych; najwcześniejsza polegała na osiedlaniu jeńców (jeniecka, braniecka); od XI w. prowadzona „obyczajem wolnych gości"; od XII w. osiedlanie kolonistów pochodzenia flam., walońskiego i niem. (na tzw. prawie niem.); nasilenie w końcu XII i 1 pol. XIII w.; od pol. XVI w. tzw. kolonizacja olęderska. kolonizator, realizator programu kolonializmu; teri, kto osiedla kolonistów, zakłada kolonię, bierze udział w kolonizowaniu jakiegoś obszaru. Kolonowskie, osiedle w pow. strzeleckim, woj. opolskim, nad Małą Panwią; 4 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., drzewny, papiern.; węzeł kol. (Fosowskie). kolońska konfederacja, 1367, związek miast Hanzy, z Lubeką na czele; cel: walka z Dania i Norwegią w obronie przywilejów handl.; zwycięska wojna hanzeatów 1368-70. kolońska woda, alkoholowy roztwór odpowiednio dobranych środków zapachowych, stosowany w celach kosmetycznych i higienicznych. koloński haft, ściegi jednakowej długości kładzione prostopadle w szeregach ściegów równoległych, wchodzących między nitki poprzedniego rzędu. koloński proces komunistów, 1852, za inicjowany pod zarzutem zdrady stanu przez rząd prus. przeciw 12 członkom Związku Komunistów (wymierzono im surowe karv). kolor: 1) postrzegana wzrokowo właściwość przedmiotu zależna od stopnia pochłaniania, rozpraszania lub przepuszczania promieni świetlnych; barwa; 2) substancja barwiąca, farba, barwnik. kolor, gry zespół kart w talii oznaczony jednakowym znakiem, np. czerwonym rombem (karo). Kolorado (Colorado), rz. w USA i Meksyku; dl. ok, 2900 km, dorzecze ok. 590 tys. km2; uchodzi do Zat. Kalifornijskiej; gł. dopływy: Green, Gila; w środk. biegu Wielki Kanion; wykorzystywana do nawadniania; duże elektrownie przy zaporach Hoovef, Parker, Davis; żeglowna ok. 1000 km. Kolorado, wyżyna w pd.-zach. części USA, w Kordylierach; wys. 1800-3000 m; rozcięta głębokimi kanionami rzeki K. i jej dopływów; roślinność gł. półpustynna; złoża rud uranowo-wanadowych, polimetali, złota; liczne parki nar. i pomniki przyrody; rezerwaty Indian; turystyka. Kolorado (Colorado), stan w zach. części USA, w G. Skalistych; 270 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1970); uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukr. (sztuczne nawadnianie); hodowla bydła i owiec; wydobycie rud molibdenu, wanadu, ołowiu, złota, ropy naft., węgla kam.; hutnictwo, przemysł maszyn., spoż.; turystyka; gł. m.: Denver (stol.), Pueblo, Colorado Springs. koloratka, biały kołnierzyk zapinany z tyłu, noszony przez duchownych. koloratura, ozdabianie melodii; w muzyce wokalnej (XVII-XIX w.), zwł. operowej, wirtuozowskie pasaże, tryle, staccata. kolorować, nadawać kolor, barwić, farbować.

kolory: 1) różowe zabarwienie policzków, rumieńce; 2) potocznie barwna bielizna, barwne nici. kolorymetr, chem. przyrząd stosowany w kolorymetrii do porównywania natężenia barw roztworów. kolorymetr, jiz. przyrząd do ilościowego opisu i pomiaru barw źródeł światła, filtrów świetlnych, barwników. kolorymetria, chem. →analiza kolorymetryczna. kolorymetria, jiz. technika pomiarowa mająca na celu ilościowy opis barwy; ma istotne znaczenie w farbiarstwie, poligrafii, fotografii barwnej, przemyśle papiern, itp. kolorysta: 1) malarz przywiązujący sz cze gól ną wagę do koloru w obraz i e ; 2) chemik barwiący tkaniny; 3) człowiek zmyślający, blagięr. kolorystyka, muz. współczynnik utworu muz. wyrażający się w zróżnicowaniach barwy brzmienia. kolorystyka, szt. plast, dobór barw typowy dla danej kompozycji mai., twórczości artyst. lub kierunku w malarstwie. koloryści niemieccy, grupa kompozytorów muzyki organowej 2 poł. XVI w. i pocz. XVII w. działających w Niem czech; stosowanie ozdobników „kolorują cych" w opracowaniach na organy utwo rów wokalnych. koloryt, zespól barw obrazu nadający ogólny charakter kompozycji mal.; rozróżnia się k. ciepły — o przewadze barw ciepłych i k. zimny — o przewadze barw zimnych. koloryt lokalny, lit, realia charakterystyczne dla miejsca i czasu przedstawionego w utworzę. koloryzacja, przejaskrawienie, blaga. koloryzm, tendencja do akcentowania koloru w kompozycji mal. przy jednoczesnym osłabieniu znaczenia formy i linii. Kolorz JÓZEF (pseud. Kostecki, Marcel), 1900-38, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; uczestnik powstań śląskich, czł. KCFPK; zginął w wojnie domowej w Hiszpanii. kolos, olbrzymi, nadnaturalnej wielkości posąg; przen. olbrzym (o człowieku, przedmiocie). kolosalny, b. duży, wielki, ogromny, olbrzymi. Koloseum (Colosseum), największy amfiteatr świata, wzniesiony w Rzymie w 2 pol. I. w. przez Flawiuszów, użytkowa ny do pol. VI w. Kolos Rodyjski, gigantyczny posąg brązowy boga Heliosa, wzniesiony na wyspie Rodos (u wejścia do portu m. Rodos) 302290 p.n.e.; zniszczony przez trzęsienie ziemi 222 p.n.e.; jeden z tzw. siedmiu cudów świata. Kolovrat F RANZ ANTON, 1778-1861, austr. mąż stanu, pochodzenia czes.; założyciel Muzeum Czes. (obecnie Narodowe) w Pradze. kolportaż, rozpowszechnianie, rozprzedawanie czasopism, książek wśród odbiorców, abonentów. kolporter, osoba zajmująca się kolportażem. Kolski WITOLD (właśc. Bernard Cukier, pseud. Floriański), 1902-43, działacz ruchu robotn.; współorganizator KZMP, od 1924 czł. KPP; zamordowany przez hitlerowców. Kolski Półwysep (Kola), płw. w ZSRR, między M. Barentsa a M, Białym; ok. 100 tys. km2; górzysty (Chibiny); na pn. tundra i lasotundra, na pd. tajga; wydobycie apatytów i nefelinów, rud niklu, miedzi, żelaza; gł. m. Murmańsk. kolubryna (bastarda, szlanga), działo odprzodowe o długiej lufie (cięż. 7506000 kg), używane w XVI-XVII w., gł. do niszczenia fortyfikacji. Kolumb KRZYSZTOF (Cristoforo Colombo, Cristóbal Colón), 1451-1506. wł. żeglarz i podróżnik w służbie hiszp., od-

Koło 537 krywca Ameryki (12X1492); odbył 4 podróże do Ameryki: 1492-93, 1493-96, 14981500 i 1502-04; odkrył liczne wyspy w basenie M. Karaibskiego; opłynął wsch. wybrzeże Ameryki Środkowej. kolumbarium, zbiorowy grobowiec w formie budowli lub sali z niszami na urny z prochami, charakterystyczna dla rzym. i starochrześc. architektury sepulkralnej, K olumbia, rz. w Kanadzie i USA; dl. ok. 3 tys. km, dorzecze 772 tys. km2; uchodzi do O. Spokojnego; gł. dopływy: Snake, Kootenay; duże elektrownie wodne przy zaporach Grand Coulee i Bonneville; żeglowna ok. 1000 km. Kolumbia (Colombia, Republika Kol umbii ) , państ wo w Ame ryce P d.; 1138,9 tys. km2, 20,5 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i biali; stol. Bogota, inne gł. m.: Medellin, Cali; dzieli się na 20 departamentów, 3 intendencie i 5 komisariatów; j.u. hiszpański. Na zach. Andy i nadbrzeżne niziny, na wsch. niziny Orinoko i Amazonki; klimat gorący, w górach chłodny; gł. rzeki: Magdalena, Cauca, Meta, Guaviare, Caquetá. Kraj roln. z rozwijającym się przemysłem; uprawa kawy, bananów, trzciny cukr., kakaowca, bawełny, kukurydzy; hodowla bydła, wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, węgla kam., złota, platyny, szmaragdów; gł. porty: Barranquilla, Cartagena, Buenaventura. - W XVI-XVIII w. kolonia hiszp. (w składzie wicekrólestwa Peru, potem Nowej Grenady); wyzwolona 1810-19 (ostatecznie przez S. Bolivara), początkowo w federacji Wielkiej K., od 1830 samodz i e l na re publ i ka; w cz asie I I woj ny świat, od 1943 w stanie wojny z Niemcami hitlerowskimi; czł. ONZ od 1945; dykt atorski e rz ądy od 1953, nast ę pni e 1957-58; próba wprowadzenia " rządów dwupartyjnych 1958-62 (prezydent A. Lleras Camargo); od 1966 nasilenia walk partyzanckich (Rewolucyjne Siły Zbrojnie K.); od 1970 prezydentem został M. Pastrana Barrero z Partii Konserwatywnej. Kolumbia Brytyjska (British Columbia), prowincja w zach. Kanadzie, nad O. Spokojnym; 949 tys. km2, 1,9 mln mieszk. (1966); gł. miasta: Vancouver, Victoria (stol.); powierzchnia wyżynna i górzysta; wydobycie rud metali nieżel., gospodarka leśna; przemysł drzewny, hutnictwo aluminium, cynku, ołowiu, miedzi; rolnictwo w dolinie rz. Frazer i Peace. Kolumbii Dystrykt (District of Columbia), jednostka adm. w USA stanowiąca okręg stołeczny m. Waszyngton (pomiędzy stanami Maryland i Wirginia), podległą bezpośrednio Kongresowi; 764 tys. mieszk. (1970); obszar wybrany 1790 przez J. Waszyngtona na przyszłą stolicę Stanów Zjednoczonych. K olumbii Wyżyna, wyż. w pd.-zaeh. części USA, między górami Skalistymi a Kaskadowymi; średnia wys. 1050 m, maks. 3060 m; rozcięta głębokimi kanionami rz. Kolumbia i jej dopływów; roślinność gł. pustynna; ważny region roln. (sztuczne nawadnianie). kolumbit, minerał, tantaloniobian żelaza i manganu; czarny lub brunatnoczarny, o połysku półmetalicznym; występuje w pegmatytach; surowiec do otrzymywania niobu i tantalu. kolumna, arch. pionowa podpora o przekroju kolistym, pełniąca też funkcję dekoracyjną; składa się z bazy, trzonu i głowicy. kolumna, druk. przełamany skład zecerski (lub układ kliszowy) jednej strony (np. książki, gazety), również odbitka wykonana z tego składu (kliszy); rozróżnia się k. jedno- i wielołamowe. kolumna, lotn. szyk samolotów podczas lotu grupowego: samoloty lecą rzędem za prowadzącym, z przewyższeniem lub obniżeniem lotu; w k. formuje się też klucze. kolumna (słup), techn. w budowie ma-

szyn pionowy element stanowiący część kadłuba. kolumna, wojsk, szyk, w którym żołnierze, pojazdy bojowe znajdują się jeden za drugim; głębokość k. jest większa od je] szerokości lub taka sama. Kolumna, osiedle w pow. łaskim, woj. łódzkim; 4,5 tys. mieszk. (1968); ośr. wypoczynkowy; przemysł mat. budowlanych. kolumnada, rząd lub kilka rzędów kolumn, złączonych belkowaniem albo łukami arkadowymi; pełni funkcję konstrukcyjną (jako część budowli) lub dekoracyjną. kolumna jonitowa →wymiennik jonowy. kolumna protodorycka, obecna nazwa umowna typu kolumny staroż. Egiptu, przypominającej typ gr. kolumny doryckiej. kolumna spirytusowa, aparat stosowany w przemyśle spirytusowym do odpędu spirytusu lub rektyfikacji; rozróżnia się k.s. półkowe i z wypełnieniem (najczęściej pierścienie Raschiga). kolumny starożytnego Egiptu, kolumny o kształcie wzorowanym na motywach roślinnych; trzon naśladował pień (ło dygę), kapitel — liście (kwiaty); gł. typy: palmowa, lotosowa, papirusowa, kompo zytowa; odrębny typ — protodorycka. kolur, koło wielkie na sferze niebieskiej przechodzące przez bieguny świata i punkty równonocy. koluria (Coluria geoides), wieloletnia roślina zawierająca olejki eteryczne (kłącza, korzenie), rosnąca dziko na Syberii, także uprawiana (pd. ZSRR). Koluszki, m. w pow. brzezińskim, woj. łódzkim; 8,6 tys. mieszk. (1968); węzeł kol.; drobny przemysł; prawa miejskie 1949. — W czasie okupacji hitlerowskiej silny ośr. ruchu dywersyjno-sabotażowego organizowanego przez kolejarzy. Kolwezi, m. w Kongu (Kinsżasa), w Katandze; 45 tys. mieszk. (1960); ośr. ekspl oat acj i i hut ni ct wa me t al i ni e ż e l . (miedź, kobalt, cynk); przemysł chem., metalowy. kołacz, obrzędowe pieczywo weselne lub świąteczne; na Ukrainie i w Rosji znane pod nazwą korowaj. Kołaczkowski JERZY, ur. 1907, dyrygent chórów; kier. chóru i orkiestry Pol. Radia w Warszawie. Kołaczkowski JULIAN, 1837-89, zbieracz i badacz zabytków sztuki pol., jeden z twórców podwalin historii i sztuki w Pol sce. Kołaczkowski STEFAN, 1887-1940, historyk i krytyk lit.; prof. Uniw. Jag.; studia o S. Wyspiańskim, J. Kasprowiczu i in.; przekłady, prace edytorskie. Koła Gospodyń Wiejskich, organizacja społ. kobiet wiejskich; podnosi poziom gosp., społ. i kult. wsi przez wykłady, konkursy, zakładanie żłobków, poradni, pralni i in. Kołarow WASIŁ , 1877-1950. działacz bułg. ruchu robotn.; 1922-23 sekr. gen. Międzynarodówki Komunist.; podczas I I woj ny świ at, je de n z przywódców bułg. ruchu antyfaszystowskiego; 1945-47 przewodn. Zgromadzenia Lud.; od 1949 premier. Kołarowgrad →Szumen. Kołas JAKUB (właśc. Konstancin Mickiewicz), 1882-1956, pisarz białorus.; współzałożyciel AN Białorus.SRR i uniw. w Mińsku; jeden z twórców współcz. literatury białorus.; patriot. wiersze, epickie poematy i powieści (W poleskiej głuszy, Trzęsawisko), kołatanie serca →palpitacja. kołatka: 1) przedmiot do stukania do bramy, złożony z 2 elementów metal, (jeden umieszczony na stałe, drugi ruchomy); 2) lud. instrument muz., idiofon; złożony z rączki drewn. z ruchomym młotkiem i płaskiej deseczki; jedno z najstarszych narzędzi dźwiękowych. kołatki (Anobiidae), rodzina drobnych chrząszczy; ok. 1 tys. gat; niektóre są

groźnymi szkodnikami drewna (np. k. uparty, k. domowy), produktów żywnościowych. Kołbacz, w. w pow. gryfińskim, woj. szczecińskim, nad Płonią; opactwo cystersów (zał. 1178/74) z kościołem romańskogot. (XIII-XIV w.), got. stodoła murowana (XIII w.). Kołbiel, w. w pow. otwockim, woj. warsz., nad Świdrem; zakład urządzeń elektrotermicznych; tkactwo lud.; 15321869 miasto. kołchozy, roln. spółdzielnie produkcyjne w ZSRR; ziemię otrzymują k. od państwa w bezpłatne i bezterminowe użytkowanie; ich własnością (spółdzielczą) są: maszyny, budynki, inwentarz; członkowie mają prawo do posiadania domu mieszkałnego, określonej ilości inwentarza i do użytkowania działki przyzagrodowej. Kołczak ALEKSANDR W., 1873-1920, admirał ros.; z pomocą Ententy zorganizował kontrrewol. armię na Syberii; rozstrzelany w Irkucku. kołczan, futerał na strzały do łuku; noszony gl. u pasa lub przy siodle; w Polsce używany do pocz. XVIII w. kołduny, małe pierożki nadziewane surowym mięsem (wołowym, baranim) z dodatkiem łoju i przypraw, gotowane i podawane w rosole; trad. potrawa litewska. Kołgujew, wyspa na M. Barentsa (Ros. FSRR); 5,2 tys. km2; nizinna;'roślinność tundrowa; hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo, kołkownica, żegl. przymocowana do nadburcia lub masztu statku belka z otworami, w które wkłada się kołki do mocowania (obkładania) lin olinowania ruchomego. Kołłątaj HUGO, 1750-1812, filozof, pisarz, polityk, ksiądz; ideolog pol. oświecenią; czł. Komisji Edukacji Nar. i Tow. do Ksiąg Elementarnych; reformator i rektor Akad. Krak.; przywódca Kuźnicy Kołłątajowskiej; współautor Konstytucji 3 maja; 1794 czł. Rady Najwyższej Narodowej. Kołłątaj-Srzednicki JAN, 1883-1944, generał, lekarz; komendant Służby Zdrowia WP; 1939-44 kier. Pol. Służby Zdrowia w Budapeszcie; zamordowany przez gestapo, Kołłontaj ALEKSANDRA M., 1872-1952, radz. działaczka ruchu robotn., dyplomata ; 1921-22 sekr. do spraw kobiecych Międzynarodówki. Komunist.; od 1923 ambasador — kolejno — w Norwegii, Meksyku, Szwecji. Kołmogorow ANDRIEJ N., ur. 1903, radz. matematyk i logik; prof. uniw. w Moskwi e , cz ł . AN ZS R R; d r h. c. U n i w. Warsz., czł. PAN; autor nowatorskich prac z zakresu teorii prawdopodobieństwa (m.in. z teorii procesów stochastycznych). kołnierz, techn. występ na powierzchni elementu maszyny, rury itp., otaczający go wzdłuż całego obwodu; służy do czołowego łączenia elementów, np. za pomocą śrub. koło, mat. miejsce geom. punktów płaszczyzny, których odległość od ustalonego punktu (zw. środkiem k.) jest mniejsza lub równa stałej2 liczbie r (zw. promieniem k.); pole k. = πr ; obwód k. = 2πr. koło, techn. kolisty element urządzeń techn. przenoszący ruch obrotowy; k. jezdne są podstawowymi częąciami podwozi pojazdów; k. cierne, zębate, pasowe, łańcuchowe — częściami przekładni; k. łopatkowe, wodne — elementami roboczymi; k. zamachowe — akumulatorami energii. Koło, m. pow. w woj. pozn., nad Wartą; 13,2 tys. mieszk. (1970); fabryki fajansu, materiałów i wyrobów ściernych, przemysł spoż., maszyn.; ruiny got. zamku fundacji Kazimierza W. (XIV w.), got. kościół, późnobarok. klasztor bernardynów ( X VI I I w.) , kl asycyst . rat usz (XIX w.). — Prawa miejskie 1362; w XVXVI w, miejsce licznych zjazdów i sejmików. W IX 1939 zbombardowane przez

538 Koło lotnictwo niem.; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 5 tys. mieszkańców. Koło., dzielnica mieszkaniowa w Warszawie, Koło Artystów Grafików Reklamowych (KAGR), zrzeszenie 1934-39 skupiające artystów dążących do podniesienia poziomu grafiki użytkowej; członkowie: S. OstojaChrostowski, T. Gronowski, J. Hryniewiecki, M. Nowicki, A. Półtawski, H. Stażewski, T. Trepkowski, A. Wajwód, J. Zaruba i in. Koło Artystów Polskich w Paryżu (Cercle des Artistes Polonais a Paris), grupa pol. plastyków działających w Paryżu, reprezentujących różne kierunki artyst.; członkowie: L. Gottlieb, G. Gwozdecki, T. Makowski, j. Rubczak, W. Zawadowski i in. Kołobrzeg, m. pow. w woj. koszalińskim, nad M. Bałtyckim; 25,6 tys. mieszk. (1970); port handl., kąpielisko mor., uzdrowisko (solanka, borowina); przemysł spoż., włók,, elektrotechn.; w got. wieży kolegiaty (XIII w.) i kamienicy (XV w.) — muzeum: got, kościół (XIV w.) i katownia (XV, XVII w.); neogot. ratusz (XIX w.); pomnik Zaślubin Polski z Morzem, wzniesiony na nadmorskiej plaży, odsłonięty 1963 (projekt W. Tołkina). — archeol. Najstarsza osada na Wyspie Solnej z VIIVIII w.; gród w Budzistowie z VIII/IXw.; podgrodzie z X/XI w.; ślady eksploatacji salin od VII/VIII w. — Od pol, IX w. gród pomorski; podstawą rozwoju K. handel, żupy solne, warzelnie; przejściowo biskupstwo (zał. 1000 przez Bolesława Chrobrego); 1255 prawa miejskie i przeniesienie miasta bliżej morza i salin; stopniowa germanizacja; w XIV w. czł. Hanzy; pod panowaniem Brandenburgii twierdza (do 1878). W II wojnie świat, wyzwolony po ciężkich walkach 18 III 1945 przez I Armię WP;'.zniszczony w 90%, odbudowany; cmentarz poległych 1010 żołnierzy pol. i 385 radzieckich. Kołodziej PIOTR, 1853-1931, śląski dramaturg lud.; popularne, komedie i dramaty obyczajowe (Wycużnik, Sąsiedzi, Macocha); Kołodziejczyk JANUART, 1889-1950, botanik; prof. Wolnej .Wszechnicy Pol. w Warszawie; rozprawy nauk. gł. z florystyki, podręczniki szkolne i prace popularnonaukowe. Kołodziejski HENRYK, 1884-1953, działacz Dolit., ekonomista i historyk; współzałożyciel (1920) Instytutu Gospodarstwa Społ. i Biblioteki Sejmowej (1920-39 jej dyrektor); 1947 prezes NIK, 1948-53 czł. Rady Państwa; od 1949 prezes Nacz. Rady Spółdzielczej. kołodziejstwo, rzemiosło wytwarzające koła i pojazdy konne. →stelmach koło jezdne (koło biegowe), toczny element nośny podwozia pojazdu; k.j. napędzane przez silnik zw. są napędowymi (napędnymi), pozostałe — tocznymi. „Kołokoł", rewol.-demokr. czasopismo ros wydawane 1857-67 przez A. Hercena i N. Ogariowa w Londynie (od 1885 w Genewie); omawiało m.in. kwestię polską; dostarczany nielegalnie do Rosji, odegrał wielką rolę w rozwoju ruchu rewolucyjnego. Kołomieńskie, w. w Ros.FSRR, od 1960 w obrębie Moskwy; miejsce dawnej rezydencji carskiej; drewn. pałac z XVII w. (rozebrany w XVIII w.), zachowana pomnikowa cerkiew Wozniesienija z XVI w. Koło Międzypartyjne (Międzypartyjne Koło Polityczne), blok pblit. . 1915-18 w Królestwie Pol., luźno jednoczący ugrupowania prawicowe i stronnictwa pasywistyczne; 1917-18 współpracowało z Radą Regencyjną. Kołomna, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), przy ujściu Moskwy do Oki; 136 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu (lokomotywy), maszyn., mat, budowlanych., kołomyja (kołomyjka), potocznie bałagan, zamieszanie, zamęt, galimatias.

Kołomyja, m. w Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski), nad Prutem; 39 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny, włók,, obuwniczy. kołomyjka, ukr. taniec lud., żywy, w metrum 2/4, zbliżony do pol. tańców góralskich. Kołomyjski BOHDAN STEFAN, ur. 1904, metalurg; dyr. Huty im. Lenina w Krakowie 1958-71; udoskonalił konstrukcję pieców hutniczych. Kołoniecki ROMAN, ur. 1906, poeta, tłumacz, publicysta; klasycyzująca liryka refleksyjno-filoz. (wybór Sen bez snów); przekłady z liryki fr. (P. Valery). Koło Obrońców Politycznych, grono adwokatów pol. w Królestwie Pol., którzy .1905-07 udzielali pomocy działaczom rewol. aresztowanym przez władze carskie. koło podbiegunowe, koło małe przechodzące na Ziemi przez punkty o szer. geogr. 66°33'N (pn. k.p.) lub 66°33'S (pd. k.p.). Koło Polskie, nazwa pol. klubów poselskich, 1848 w sejmie prus., 1871-1916 w sejmie prus. i niem., 1867-1916 w parlamencie austr. oraz 1906-17 w ros. Dumie Państwowej. koło południkowe, instrument obserwacyjny do wyznaczania zarówno rektascensji, jak i deklinacji gwiazd. Koło Pomocy, organizacja społ.-oświat. 1910-14 we Francji; m.in. opiekowało się bezrobotnymi Polakami (Biuro Pracy), zakładało szkoły polskie. koło poselskie, jedna z form grupowania się w Sejmie PRL posłów bezpartyjnych; istnieją 3 k.p.: Znak, Pax i Chrześc. Stow. Społeczne. koło rycerskie, w Polsce przedrozbiorowej zebranie towarzyszy służących w jednej chorągwi jazdy, które podejmowało m.in. decyzje w sprawie zawiązania konfederacji; czasem nazywano tak izbę poselską. K ołos W ŁO DZI MI ERZ , ur. 1928, chemik i fizyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; badania w dziedzinie teorii budowy małych cząsteczek, chemii kwantowej, obliczeń numerycznych, kołowacizna, wet. →cenuroza; ściślej — objaw tej choroby. kołowanie, lotn. manewrowanie samolotem z pracującymi silnikami po ziemi przed startem lub po wylądowaniu. kołowe funkcje →cyklornetryczne funkcje kołowiec, statek wodny, którego pędnikiem jest koło łopatkowe, umieszczone z tyłu lub z obu burt statku; używany na wodach śródlądowych. Koło Wiedeńskie (Der Wiener Kreis), grupa filozofów i uczonych (M. Schlick, R. Carnap, Ph. Frank, O. Neurath, K. Popper i in.) głosząca program walki z metafizyką, postulaty empiryzmu i fizykalizmu; poglądy filozoficzne zapoczątkowane przez K.W. noszą też nazwę neopozytywizmu. koło wierzchołkowe (koło wertykalne): 1) →wertykał; 2) instrument astr. do wyznaczania deklinacji. kołowrotek, prosty mech. warsztat przędzalniczy; skręca włókna z kądzieli przy pomocy napędu pedałowego. kołowrotek, zootechn. metal, przyrząd stanowiący nieodzowną część wędki spinningowej, przystosowanej do sport, łowienia grubszej ryby; zawiera m.in. szpulę do nawijania i odwijania zapasu żyłki. kołowrót, urządzenie do wciągania lub przyciągania przedmiotów za pomocą liny lub łańcucha nawijanych na bęben osadzony na wale obracanym korbą; rodzaj cięgnika; jedna ź maszyn prostych. kołowy stożek, bryła powstała przez obrót trójkąta prostokątnego dookoła jednej z jego przyprostokątnych. K ołowy Szczyt, szczyt we wsćh. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2425 m. kołowy walec, powierzchnia utworzona przez prostą (zw. tworzącą) przesuwającą się równolegle wzdłuż okręgu.

koło zbieżności, koło na płaszczyźnie zmiennej zespolonej, wewnątrz którego szereg potęgowy jest bezwzględnie zbieżny; promień k.z. nazywa się promieniem zbieżności szeregu potęgowego. kołpak, czapka pochodzenia tur.; bez daszka, o kształcie cylindrycznym, futrzana lub sukienna, obszyta futrem; w Polsce znany od XV w., noszony przez jazdę od XVII w., przez piechotę od XVIII w. kołpak parowy →zbieralnik pary. Kołpaszewo, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. tomski), nad Obem; 25 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Kołpino, m. w Ros.FSRR (obw. leningradz ki ) , nad I ż orą; 62 t ys. mie sz k. (1969); przemysł maszyn, i metalowy. kołtryna, staropol. obicie ścienne lub zasłona z tkaniny lub papieru; malowana albo ręcznie drukowana; w XVI-XVIII w. używana do ozdoby wnętrz mieszkalnych. kołtun, pogardliwe określenie człowieka zacofanego, o ciasnych horyzontach myślowych. kołtun, med. twardy zlep włosów głowy powstający gł. wskutek wszawicowego, zwykle ropnego zapalenia skóry głowy. Kołyma, rż. w azjat. części ZSRR; dł. 2600 km, dorzecze 644 tys. km2; uchodzi do M. Wschodniosyberyjskiego; zamarza na ok. 8 mie si ę cy; ż e gl owna na ok. 2000 km. Kołymska Nizina, niz. w azjat. części ZSRR, w dorzeczu dolnego biegu Kołymy; wys. do 100 m; silnie zabagniona; liczne jeziora; wieczna marzłoć; tundra. Kołymskie Góry, góry w ZSRR (Syberia Wsch.); dł. ok. 1000 km; wys. do 1962 m; tundra. kołysanie statku (chwiejba), oscylacyjne ruchy obrotowe i postępowe statku wodnego; może być własne (na wodzie spokojnej) i wymuszone (na fali); obejmuje kołysanie boczne, kiwanie, nurzanie, myszkowanie. kołysanka (berceuse), pieśń lud., o kołyszącym rytmie, w metrum 6/ 8; w muzyce artyst. w XIX w. kołyska, żegl. konstrukcja drewn. budowana pod statkiem dla jego wodowania z pochylni. Kołyszko (Kołysko) BENEDYKT, ok. 17511834, generał major; uczestnik wojny 1792, powstań 1794 i 1880-31. Kołyszko BOLESŁAW, 1838-63, uczestnik powstania 1863; dowódca oddziału powstańczego w pow. kowieńskim; wzięty do niewoli ros., stracony. kom, termin używany w Egipcie na określenie wzgórza kryjącego ruiny. Kom,, m. w Iranie (prow. Teheran); 134 tys. mieszk. (1966); przemysł włók.; ważny ośr. wyrobu dywanów; węzeł komunik.; ośr. kultu rel. szyitów. koma, przecinek. koma (komat), wada obiektywów — dają obraz punktu w postaci przecinka. Komancze, Indianie Ameryki Pn.; ok. 3,5 tys.; pierwotnie mieszkańcy prerii, myśliwi, doskonali jeźdźcy, obecnie — w rezerwacie Oklahomy (USA) — rolnicy i hodowcy. Komander P AWEŁ (pseud. Konrad, Ryszard i in,), 1894-1945, działacz ruchu robotn.; czł. KPP, 1923-24 w Komitecie 21; czł. Kom. Okr. KPP na Górnym Śląsku. komando (kommando), w obozach hitlerowskich grupa robocza więźniów wykonujących pracę przymusową. komandor, godność w dawnych zakonach rycerskich. komandor, stopień oficerski w pol. marynarce wojennej. komandoria, wyższy, zwykle drugi stopień orderów wielostopniowych (noszony na szyi). Komandorskie Wyspy, grupa wysp wulkanicznych2 na O. Spokojnym (Ros.FSRR), 1848 km ; roślinność tundrowa; rybołówstwo, myślistwo, hodowla zwierząt futerkowych,

komicja 539 komandorstwo, godność, urząd, stopień komandora. komandos, żołnierz jednostki wojsk, przeznaczonej do specjalnych zadań bojowych, m.in. do rozpoznawania, dywersji, opanowywania ważnych obiektów poza linią frontu; pierwsze oddziały k„ utworzono 1940 w W. Brytanii. komandosi polscy: 1) specjalne oddziały w PSZ na Zachodzie w czasie II wojny świ at.; I X 1942 sformowano w Sz kocj i 1 Samodzielną Kompanię K.P. (1944/45 przekształcona w 2 batalion komandosów zmotoryzowanych); XII 1943IV 1945 walczyli na froncie wł.; 2) obecnie w lud. WP — żołnierze jednostek powietrzno-de-santowych (VI Pomorska Dywizja Po-wietrzno-Desantowa). Komańcza, w. w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, na skraju Bieszczadów, nad Osławicą; ośr. turyst.-wypoczynkowy; cerkiew drewn. (pocz, XIX w.). komarnice, zool. →koziułki, Komarnicki Lucjusz, 1884-1926, historyk literatury, dydaktyk; Historia literatury polskiej wieku XIX do roku 1830, Stylistyka polska. Komarnicki TYTUS, ur. 1896, dyplomata; przedstawiciel Polski w Lidze Narodów; od 1945 na emigracji. Komarnicki WACŁAW, 1891-1954, prawnik; prof. prawa państw, i międzynar. na uniw. w Wilnie, wykładowca w Szkole Nauk Polit. w Warszawie; działacz Stronnictwa Nar.; min. sprawiedliwości w rządzie W. Sikorskiego. K omárno, m. w Czechosłowacji (Słowąc. Rep. Socjalist.), nad Dunajem, naprzeciw węg. m. Komarom; 27 tys. mieszk. (1968); stocznia rzeczna, przemysł maszynowy, port rzeczny. Komárom [ko-], m, w pn.-zach. Węgrzech, port nad Dunajem, naprzeciw czechosł. m. Komarno; 11 tys. mieszk. (1967). Komarow WŁADIMIR L., 1869-1945, botanik radz.; prof. uniw. w Leningradzie, czł. i prezes AN ZSRR; zajmował się gł. systematyką, florystyką i /ekologią roślin, Komarow WŁADIMIR M., 1927-67, radz. pilot kosmonauta; dowódca statku kosmicznego Woschod 1 (po raz pierwszy 3osobowa załoga); zginął 24 IV 1967 w czasie powrotu na Ziemię w Sojuzie 1. komarowska kultura, archeol. kultura epoki brązu, ok, 1500-1300 p.n.e., na Rusi Halickiej i Wołyniu; rolnictwo; ceramika o różnych kształtach, narzędzia krzemienne i z wapienia, sztylety z brązu, ozdoby z brązu i złota; nazwa od cmentarzyska w Komarowie k. IwanoFrankowska (Ukr.SRR). komary (Culicidae), rodzina muchówek; ok. 2 tys. gat; larwy żyją w wodzie; samice żywią się krwią kręgowców i mogą przenosić choroby (widliszek). Komarzewski TAN CHRZCICIEL, 1744-1810, generał od 1778; szef Wojsk. Kancelarii Król. Stanisława Augusta Poniatowskiego. komasacja →scalanie gruntów. Komaskowie, artyści i rzemieślnicy pochodzący z rejonów jezior na pograniczu wł.-szwajc. (gł. Como i Lugano), a pracujący w zawodach związanych ze sztuką (gł. architektura); emigrowali często do innych krajów eur. (w Polsce od ok. 1520), w twórczości łączyli elementy sztuki lombardzkiej z miejscowymi tradycjami. komat →koma. Komatsu, m. w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim; 91 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., ceram.; uzdrowisko (gorące źródła), kombajn buraczany, wieloczynnościowa maszyna roln.; ogławia buraki cukr., wyciąga korzenie, czyści, zbiera w zbiorniku. kombajner, specjalista obsługujący kombajn, kierowca kombajnu. kombajn górniczy, maszyna zespołowa urabiająco-ładująca, ładująco-transportująca lub urabiająco-ładująco-transportująca, stosowana w kopalniach podziemnych.

kombajn kuchenny (robot kuchenny), maszyna wykonująca szereg czynności pomocniczych przy przygotowywaniu posiłków (mielenie, krojenie, wyrabianie ciasta, ubijanie piany itp.). kombajn rolniczy, ogólna nazwa maszyn roln. wykonujących jednocześnie kilka czynności przy zbiorze roślin uprawnych, kombajn zbożowy (żniwiarko-młocarnia), wieloczynnościowa maszyna roln.; ścina, młóci i rozdziela zboże na ziarno, plewy i słomę. kombajn ziemniaczany, wieloczynnościowa maszyna roln.; podcina redliny lemieszem, oddziela ziemię i łęciny oraz zbiera bulwy do zbiornika. kombajn zrębowy, leśn. maszyna ścinkowo-zrywkowa, ścinająca lub obalająca drzewa, okrzesująca i przerzynająca drewno, formująca pakiety dłużyc i dostarczająca je do dróg. kombatant, uczestnik formacji wojsk, lub ruchu oporu biorący czynny udział w wojnie; towarzysz broni. kombi, rodzaj nadwozia samochodu osobowego, mającego przedłużoną tylną część i dodatkowe tylne drzwi. kombiedy (komitety biedoty), ustanowione w Rosji Radz. dekretem z 11 VI 1918 organizacje proletariatu wiejskiego do walki z bogatym chłopstwem i umacniania władzy radz.; 9 XI 1918 połączone z jednolitymi radami chłopskimi. kombinacja z n elementów (przedmiotów) po k elementów, ciąg k elementów wybranych spośród n danych elementów (n ≥ k); ilość, wszystkich takich k. oznacza

się symbolem Ckn lub (nk), przy czym Ckn = gdzie n! = = (nk) = n!/k!(n-k)!, 1.2....n.

kombinacja alpejska (trójkombinacja alpejska), konkurencja narciarska: slalom specjalny, slalom gigant i bieg zjazdowy. kombinacja klasyczna (kombinacja norweska), konkurencja narciarska dla mężczyzn: bieg na 15 km i skoki na średniej skoczni. kombinacja liniowa wektorów, wyrażenie postaci x 1 e 1 +x 2 e 2 + ...+x n ,e n , gdzie x 1, x2... — liczby, e1 e2,— — wektory. kombinacja norweska →kombinacja klasyczna. kombinat, przedsiębiorstwo przem, stanowiące zespół zakładów objętych wspólnym kierownictwem, więzią organizacyjną i — najczęściej — technologiczną. kombinatoryczny, występujący w określonych połączeniach (kombinacjach). kombinatoryka, dział matematyki elementarnej poświęcony badaniu wszelkich zestawień i ugrupowań, jakie można utworzyć z elementów danego zbioru skończonego, np. zbioru liter danego alfabetu. kombinat pionowy, zespół zakładów, z których każdy wykonuje część procesu technologicznego. kombinat poziomy, zespół zakładów wytwarzających podobne produkty. kombinezon, ochronne ubranie robocze lub sport, stanowiące połączenie bluzy ze spodniami; zależnie od przeznaczenia ma dobrany krój, materiał i wyposażenie, np. k. lotnika, czołgisty, kombinować: 1) łączyć, zestawiać różne jednostki w pewną całość; 2) szukać rozwiązania, zastanawiać się, wnioskować; 3) potocznie robić interesy (zwł. nieuczciwe), sprytnie przeprowadzać jakieś plany, spekulować. komedia, utwór dram, o żywej akcji i pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w sposób zabawny i ośmieszający wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społ., polit., obyczajową. komedia del'arte →commedia dell'arte. komediant; 1) człowiek, który coś udaje, ,,gra komedię"; pozer; 2) daw. aktor. ,,komedia zagrożenia" („comedy of menace"), termin używany w odniesieniu do sztuk H. Pintera, łączących egzystencjalne pojęcie sytuacji człowieka z elementami groteski teatralnej.

komedio-opera, utwór sceniczny zbliżony do wodewilu; piosenki przeplatają partie mówione. komenda: 1) rozkaz wydany — w krótkiej słownej formie — przez zwierzchnika, dowódcę (np. w wojsku, harcerstwie) do natychmiastowego podjęcia lub zaprzestania czynności; 2) dowodzenie, kierowanie kimś (czymś); 3) →komendantura. komendacja, w średniowieczu (od poł. VIII w.) oddanie, się wolnego (odtąd wasala) wraz z majątkiem w opiekę możnemu (zw. odtąd seniorem), komendant, dowódca wojsk.określonego obiektu, odcinka obrony lub garnizonu; kierownik posterunku milicji lub podobnej placówki. komendantura (komenda), biuro, urząd komendanta; siedziba tego urzędu. Komenda Obrońców Polski (KOP), konspiracyjna organizacja wojsk, działająca 1939-43 w Generalnej Guberni i na terenach włączonych do Rzeszy; opierała się gł. na byłych członkach POW. komenderować: 1) dawać komendę, być dowódcą; rozkazywać, dowodzić; 2) bezdusznie zarządzać czymś; 3) daw. kierować, odkomenderować. komensalizm (współbiesiadnictwo), forma symbiozy, współżycie dwu organizmów różnych gatunków, korzystne dla jednego — komensala, nieszkodliwe dla drugiego — gospodarza; np, odżywianie się owadów żyjących w gniazdach ptasich resztkami pokarmu tych ptaków lub zgubionymi piórami. Komenský (Komeński, Comenius) JAN AMOS, 1592-1670, czes. pedagog, działacz społ. i rel.; reformator szkolnictwa, twórca nowoż. pedagogiki; zasady teoretyczne swej koncepcji wyłożył w Wielkiej dydaktyce (1657). komentarz: 1) objaśnienia, uwagi dodane np. do tekstu; 2) utwór publicyst. omawiający aktualne wydarzenia; 3) uwagi wypowiadane o kimś, o czymś. komentator, autor komentarza., interpretator. komentować: 1) opatrywać komentarzem, dawać komentarz; objaśniać, interpretować; 2) omawiać, tłumaczyć na swój sposób, robić uwagi. komeraże, złośliwe plotki, intrygi, nieporozumienia. komercjalizacja, oparcie działalności, np. artyst.. na zasadach handl., zwykle kosztem jakości. komercjalizm, postawa, postępowanie, polegające na liczeniu się tylko z tym, co daje zysk, dochód. komercyjny ((komercjalny), obliczony na zysk, przynoszący dochód; handlowy, kupiecki. komers, uroczysty bankiet, przyjęcie (zwł. uczta, zebranie towarzyskie korporacji studenckiej). komes →comes. kometka →badminton. komety, ciała niebieskie, poruszające się w Układzie Planetarnym po orbitach "na ogól o dużych mimośrodach; masy ich są znacznie mniejsze od mas planet; obserwowalne w czasie ich. zbliżenia do Słońca, zwykle składające się z jądra oraz gazo-wopyłowej otoczki, rozbudowującej się w zawierającą jądro głowę komety i w rozległy warkocz. komfort, ogół warunków zewn. zapewniających wygodę życiową; dostatek i estetyka połączona z celowością, wygoda. Komi (Zyrianie), lud ugrofiń.; Korni ASRR, zach. Syberia, płw. Kola; ok. 300 tys.; słyną z rzeźby w drewnie i kości oraz haftun)a skórze; język zyriański. Komi ASRR, republika autonomiczna na pn.-wsch. eur. części Ros.FSRR; 415,9 tys. km2,-965 tys. mieszk. (1970); stol. Syktywkar; wydobycie węgla kam.,/ropy naft., gazu ziemnego; przemysł drzewny (ponad 70% pow. — lasy); hodowla bydła, na pn. — reniferów. komicja, w staroż. Rzymie zgromadze-

540 komiczny komisja „matka", ciało powołane dla komisarze, hist.: 1) w dawnej Polsce nia lud. o różnych kompetencjach: kurialne (wg kurii) — uchwały w sprawach sa- osoby delegowane przez sejm do wyko- przygotowania i przedłożenia zebraniu orkralnych i rodzinnych; centurialne (wg nania określonych czynności (podpisanie ganizacji samorządnej propozycji kandycenturii) — m.in. w sprawach pokoju i traktatu, wytyczenie granicy); 2) do 1688 datur do władz organizacji wybieranych wojny; wybór konsulów, pretorów i cen- osoba stojąca na czele Kozaków; 3) od 1764 na tym zebraniu. Komisja Międzysojusznicza, tymczasozorów; trybusowe (wg tribus) — m.in. wy- członkowie komisji skarbowych i wojskowa najwyższa władza 1920-22 na terenach wych. bór edylów, trybunów, kwestorów. komisarze wojskowi, przedstawiciele spornych między Polską a Niemcami; pokomiczny, wywołujący śmiech, budzący wesołość, pełen komizmu; śmieszny, za- partii komunist. w oddziałach wojsk., na wołana przez Ligę Narodów; gł. jej zadaokrętach i w instytucjach Armii Czerwo- niem było przeprowadzenie plebiscytu. bawny, komediowy. nej i Floty Wojenno-Morskiej działający komięga, staropol. statek rzeczny do jedKomisja Morska, utworzona 1568 pod norazowego spływu z biegiem rzeki, gł. 1918-42 (z przerwami), przewodnictwem J. Kostki, z siedzibą komisarz ludowy, w ZSRR 1917-46 czło- w Gdańsku; spełniała obowiązek pierwszetransportu zboża; używana do XIX w. nek rządu; urząd odpowiadający urzędowi go w Polsce państw, urzędu i sądu morkomi język → zyriański język. komik, teatr aktor grający role komiczne; w cyrku ministra. skiego, będąc jednocześnie przedsiębiorskomisja: 1) zespół osób powołanych do twem król.; 1572 przerwała działalność. — clown. komiks (comics), typ publikacji rozryw- wykonania określonych zadań (zwł. do komisja nadzwyczajna, niestały pomockowej, zamieszczanej w gazetach lub sta- opracowania, zbadania lub skontrolowania niczy organ Sejmu; jej zakres działania i nowiącej osobną broszurę — historyjka czegoś); 2) potocznie posiedzenie takiego uprawnień określa Sejm uchwalą o powoobrazkowa opatrzona tekstem (dialog i zespołu. łaniu k.n.. komisja ankietowa (komisja śledcza), komisja ewent. krótki komentarz) o charakterze parlamentarna, organ sensacyjnym, czasem humorystycznym niestały organ pomocniczy parlamentu pomocniczy parlamentu opiniujący powołany dla przeprowadzenia dochodzeń projekty (niekiedy przeróbka dzieła lit.). aktów normatywnych i komiliton (kommiliton), dato. towarzysz w konkretnej sprawie i przedstawienia ich wykonujący inne funkcje zlecone przez wyników parlamentowi. broni; kolega szkolny. parlament. komisja arbitrażowa, organ państw. po- Komisja Planowania przy Radzie Komilla (ang. Comilla), m. w Pakistanie Wsch.; 55 tys. mieszk. (1961); przemysł wołany dla rozstrzygania sporów majątko- Ministrów, organ do spraw planowania wych między jednostkami gospodarki us- gosp., działający spoż,, drzewny. od 1957. komin, bud. konstrukcja z pionowymi połecznionej; w Polsce działają: Główna Komisja Rządząca, tymczasowa władza kanałami do odprowadzania spalin z pale- K.A., okręgowe k.a., resortowe k.a. nacz. powołana 1807 przez Napoleona dla Komisja Bezpieczeństwa nisk do atmosfery oraz do wytwarzania 1793-95 organ ziem pol. byłego prus. I i II rozbioru; naturalnego ciągu powietrza, koniecznego Powszechnego, przestała istnieć po utworzeniu Księstwa policyjny Konwentu W. Rewolucji do podtrzymania procesu spalania. Warszawskiego. komin, sport: 1) w alpinistyce wcięcie w Francuskiej. skrutacyjna, ciało stromym stoku górskim o 2 równoległych komisja całej izby, w W. Brytanii i kra- komisja lub nieco rozchylonych przeciwległych jach pozostających pod wpływem bryt. powoływane dla ustalenia wyników ścianach; może być formą samodzielną lub parlamentaryzmu — ciało złożone ze wyborów przeprowadzanych w toku zebrań fragmentem żlebu w jego najbardziej stro- wszystkich członków izby obradujące bez samorządnych organizacji. Komisja Tymczasowa Skonfederowamych częściach; 2) w szybownictwie przewodniczącego (spikera). wznoszący prąd powietrza, Komisja Centralna Związków Zawodo- nych Stronnictw Niepodległościowych, organizacja polit. 1912-14 w Galicji, utwokominek, otwarte palenisko w ścianie, wych (KCZZ), 1916-19 centrala robotn. blisko podłogi, połączone z przewodem organizacji zawodowych, koordynująca rzona z 9 stronnictw pol. dla koordynacji akcji niepodległościowych; popierała rozkominowym, służące do ogrzewania wnętrz działalność bezpartyjnych związków zaw.; (dawniej zamiast pieców); często z opra- połączyła się z Radami Związków Zaw., wiązanie kwestii pol. przy pomocy Austrową arch. bogato rozbudowaną i dekoro- tworząc Związek Stowarzyszeń Zawodo- Węgier. Komisja Włościańska, utworzona 1816 wany rzeźbą. wych. Rzeczypospolitej Krakowskiej; Kominform → Biuro Informacyjne Partii Komisja Centralna Związków w oczynszo-wała chłopów w dobrach nar. i Komunistycznych i Robotniczych. Zawodowych (KCZZ), 1919-39 nacz. kośc, zmieniła formę feud. renty z Kominiarski Wierch (Kominy Tylkowe), instancja Związku Stowarzyszeń odrobkowej na pieniężną. szczyt w Tatrach Zach., między Dol. KośZawodowych. cieliska a Chochołowską; 1830 m. komisje dobrego porządku, Komisja Centralna Związków ZawoKomintern → Międzynarodówka III. dowych (KCZZ), 1945-49 organ wykonaw- powoływane w 2 poł. XVIII w. dla komin wulkaniczny (nek), kanał, którym uporządkowania gospodarki miast król. czy Zrzeszenia Związków Zawodowych. produkty wulkaniczne (lawa, gazy i poKomisja Edukacji Narodowej, państw, (pierwsza dla Warszawy 1765); 1791 ich pioły wulkaniczne, i in.) wydobywają się zarząd oświaty w Polsce 1773-94; pierwsza kompetencje przejęła Komisja Policji z głębi na powierzchnię Ziemi; wylot k.w. w Europie władza oświat, o charakterze Obojga Narodów. tworzy krater. komisje kontroli partyjnej, system odrębnego ministerstwa; realizowała poKominy Tylkowe → Kominiarski Wierch. stępowe świeckie idee pedag.; wprowa- organów PZPR obejmujący szczebel centr., Komi-Permiacki ON, okręg narodowoś- dziła wojewódzki oraz większe organizacje ponowoczesne programy, metody i orciowy w eur. części Ros.FSRR, w obw. nauczania; zreformowała szkol- wiatowe, powołany w celu czuwania nad permskim; 3239 tys. km2, 212 tys. mieszk. ganizację przestrzeganiem leninowskich zasad życia średnie i wyższe. (1970); ośr. adm. Kudymkar; przemysł nictwo Komisja Kolonizacyjna, utworzona partyjnego i dyscypliny partyjnej. drzewny; uprawa zbóż, lnu, roślin pastew- 1886 z inicjatywy Bismarcka w celu komisje porozumiewawcze, zinstytucjonych; hodowla bydła, trzody chlewnej; wykupywania ziemiO.pol. i osadzania na nalizowana forma uzgadniania przez myślistwo. niej Niemców; działała do 1918; jej PZPR, ZSL i SD na szczeblu centr. (CenKomi-Permiacy, lud. ugrofiń. w KomiKomisja Porozumiewawcza Partii i Permiackim ON; ok. 200 tys.; myślistwo; działalność była jednym z gł. środków tralna Stronnictw Polit.) i terenowym (terenowe walki z polskością w zaborze pruskim. język zyriański. komis, prawo pośrednictwo handl., umo- komisja konstytucyjna, pomocniczy or- k.p.) wspólnej linii polit. oraz decyzji kawa, przez którą komisant podejmuje się gan parlamentu powołany dla przygoto- drowych. porządkowe cywilnokupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych we wania projektu nowej konstytucji lub komisje wojskowe, powołane 1789 przez Sejm własnym imieniu, lecz na rachunek komi- zmian konstytucji. Czteroletni jako organy administracji Komisja Lekarska do Spraw tenta. zlikwidowane 1792; Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ), lokalnej; komisant, osoba fiz. lub przedsiębiorskomisja orzekająca o niezdolności do organizowane także w czasie powstania two komisowe zajmujące się odpłatnie pracy i zaliczająca badanego do 1794. (prowizja) pośrednictwem handlowym. komisje rządowe, naczelne władze admiodpowiedniej grupy inwalidzkiej. komisariat, jednostka administracyjna. Komisja Likwidacyjna do Spraw nistracji państw, (poszczególnych resorKomisariat do Spraw Polskich, organizacja 1917-20 w Rosji Radz. opiekująca się Królestwa Polskiego, powołana 1917 tów — ministerstw) w Królestwie Pol.; przez ros. Rząd Tymczasowy do likwidacji po 1863 likwidowane. uchodźcami polskimi. komisje sejmowe, organy Sejmu opiniuKomisariat Generalny RP w urzędów ros. w Królestwie Polskim. Gdańsku, przedstawicielstwo pol. w komisja lokalowa, kolegialny, o składzie jące sprawy przekazane pod ich obrady Wolnym Mieście Gdańsku 1920-39; działał społ. organ odwoławczy od decyzji organu przez Sejm i Prezydium Sejmu oraz pona mocy konwencji pol.-gdańskiej z 9 XI prezydium rady nar. do spraw lokalowych, magające Sejmowi w wykonywaniu prze1920. działający przy prezydium rady nar. wyż- zeń kontroli nad działalnością organów państw.; wg regulaminu Sejmu 1957 Komisariat Milicji Obywatelskiej, jed- szego szczebla. nostka MO działająca na określonym ob- Komisja Luksemburska (Komisja do istnieje 19 stałych k.s. komisje skarbowe, powołane przez szarze lub w określonej kategorii spraw, Spraw Robotniczych), powołana 28 II 1848 podlegająca komendzie powiatowej (miej- przez fr. republ. Rząd Tymczasowy dla sejm 1764 dla Polski i Litwy w celu skiej, dzielnicowej) MO. unowocześnienia skarbowości; 1791 Sejm przygotowania nowego ustawodawstwa komisarz, urzędnik powołany do spec- pracy; rozwiązana 15 V 1848. Czteroletni powołał Komisję Skarbową jalnych zadań; również wyższy stopień komisja mandatowa, pomocniczy organ Obojga Narodów. służbowy w policji. komisje wojskowe, powołane przez sejm ciała przedstawicielskiego powołany dla 1764 dla Polski i Litwy w celu reorganizazbadania ważności wyboru jego członków. cji armii; 1788 Sejm Czteroletni powołał Komisję Wojskową Obojga Narodów.

komora jonizacyjna 541 komisje wyborcze, system organów powoływanych dla przeprowadzenia wyborów do Sejmu i rad nar,; Państw. Komisja Wyborcza i obwodowe k.w. są wspólnymi organami wyborczymi dla wyboru Sejmu i rad nar.; dla wyboru posłów — okręgowe k.w., radnych — terytorialne k.w. Komissarżewska WIERA F., 1864-1910, siostra Fiodora, aktorka ros.; 1904-06 zorganizowała w Petersburgu Nowyj Dramaticzeskij Tieatr (reżyser — W. Meyerhold); role liryczne. Komissarżewski F IODOR F., 1882-1954, ros. reżyser, scenograf; od 1906 w teatrze siostry, następnie we własnym studiu w Moskwie; od 1919 za granicą; wprowadzał na sceny eur. i USA dramaty ros. XIX w. komisurotomia, zabieg operacyjny, polegający na rozklejeniu palcem lub specjalnym przyrządem, zw. kommissurotomem, lewej zastawki przedsionkowo-komorowej, wykonywany w przypadku znacznego jej zwężenia utrudniającego normalną pracę serca. komisyjny, dokonywany przez komisję albo w komisji. komiśniak, ciemny, razowy chleb wydzielany żołnierzom. komitadżi, członkowie bułg. oddziałów zbrojnych walczących z Turkami o wyzwolenie Bułgarii (do 1878); w okresie międzywojennym współdziałali z rządem w tłumieniu ruchu rewolucyjnego. komitat, jednostka podziału terytorialnego na Węgrzech; w średniowieczu okręg grodowy, odpowiednik pol. kasztelami. komitent, zleceniodawca (osoba fiz, lub prawna) w umowi e komis u; osoba k. nie jest ujawniana wobec osób trzecich. komitet: 1) zespół osób powołany do wykonania określonych (zwykle doraźnych) zadań; 2) wybrany lub samodzielnie ukonstytuowany organ społ.; 3) organ wykonawczy, kierowniczy, nadzorczy; 4) organ państw, kierujący określoną dziedziną lub mający nad nią nadzór. Komitet 21 (Górnośląski Komitet Akcji), zespół 21 osób wybrany na Kongresie Rad Zakładowych Górnego Śląska 1923 z inicjatywy KPP w celu kierowania akcją strajkową; byli w nim też przedstawiciele PPS i NPR; wvbrany ponownie 1924; strajki 1923, 1924.' Komitet Amerykańsko-Polski, powstał 1831 w Paryżu z inicjatywy M.J. La Fayette'a i J.F. Coopera, w celu poparcia powstania 1830-31 w Polsce; podobne próbowano zorganizować w USA. Komitet Antykomunistyczny (Ścisły Komitet Antykomunistyczny), utworzony w X I I 1943 prz y D e l e gaturz e Rz ądu na Kraj, powołany dovkp-ordynowania walki polit. z pol. ruchem Komunist.; od II 1944 organ kierowniczy Społ. Komitetu Antykomunistycznego. Komitet Badań i Prognoz PAN „Polska2000", międzywydziałowy komitet badawczy PAN utworzony 1969; koordynuje i organizuje badania prognostyczne o charakterze kompleksowym. komitet blokowy, organ samorządu mieszkańców bloku. Komitet Centralny (KC), najwyższa władza partyjna PZPR w okresie między zjazdami; kieruje całokształtem pracy partyjnej; składa się z 91 członków i 91 zastępców, wybieranych przez zjazd; wybiera Biuro Polit.. Sekretariat KC i Centr. Komisję Kontroli Partyjnej. Komitet do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja", nacz. kolegialny organ administracji w zakresie funkcjonowania radiofonii i telewizji; jego przewodniczący podlega Prezesowi Rady Ministrów; nazwa od 1960. Komitet Drobnej Wytwórczości, nacz. kolegialny organ administracji państw, koordynujący działalność i zapewniający prawidłowość rozwoju państw, przemysłu terenowego, spółdzielczości, rzemiosła i przemysłu prywatnego; jego przewodniczący jest członkiem Rady Ministrów.

Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM). 1957-69 organ pomocniczy Rady Ministrów (funkcje opiniodawcze oraz bieżące kierownictwo gospodarką nar,). Komitet Miejski, pierwsze kierownictwo obozu „czerwonych", utworzone 1861 w Warszawie; 1862 przekształcił się w Centr. Komitet Narodowy. Komitet Narodowy Emigracji Polskiej, utworzony 1832 przez gen. J. Dwernickiego w Paryżu w celu polit. zjednoczenia emigracji; działał do 1834. Komitet Narodowy Polski, kierowniczy odłam lewicy emigr. działający 1831-32 w Paryżu pod przewodnictwem J. Lelewela. Komitet Narodowy Polski, organizacja polit., zał. 1914 w Warszawie, skupiająca zwolenników orientacji proros.; 1917 stał się podstawą Rady Pol. Zjednoczenia Międzypartyjnego. Komitet Narodowy Polski, w Paryżu, zał. w Lozannie, działał 1917-19; pod wpływem ND (przewodn. R. Dmowski) dążył do odbudowy państwa pol. przy pomocy Ententy; uznany za przedstawicielstwo Polski na Zachodzie. Komitet Narodowy Polski w USA (Komitet Polski w Ameryce, Komitet Wygnańców Polskich), działał 1834-38 w USA, reprezentował interesy pol. emigracji w Ameryce. Komitet Narodowy Poznański, władza powstania wielkopolskiego 1848; powołany z inicjatywy W. Stefańskiego. Komitet Narodowy „Wolne Niemcy" (Nationalkomitee ,,Freies Deutschland"), antyhitlerowska organizacja zał. 1943 w ZSRR przez niem. komunistów — emigrantów i antyhitlerowsko nastawionych jeńców w radz. niewoli. Komitet Nauki i Techniki, nacz. kolegialny organ administracji państw, w zakresie spraw rozwoju nauki i techniki, powołany 1963; jego przewodniczący jest członkiem Rady Ministrów. Komitet Nauk Prawnych PAN, działający od 1952 organ reprezentujący w PAN pol. naukę prawa, koordynujący badania nauk. w skali ogólnokrajowej. Komitet Obrony Imienia Polskiego, powołany IX 1968 w USA przez Kongres Polonii Amer. w celu obrony przed antypol. i antypolonijną propagandą. Komitet Obrony Kraju, kolegialny wewn. organ Rady Ministrów do spraw obronności kraju, powołany 1967; jego przewodniczącym jest Prezes Rady Ministrów^ zastępcą przowodn. — min. obrony narodowej. Komitet Ocalenia Publicznego, 1793-95, rząd dyktatury jakobinów, powołany przez Konwent Nar. w okresie W. Rewolucji Francuskiej. komitet osiedlowy, organ samorządu mieszkańców osiedla w mieście. Komitet Paryski, zawiązany 1923 w krak. ASP przez grupę artystów plastyków, zw. stąd kapistami. Komitet Polski w Ameryce →Komitet Narodowy Polski w USA. Komitet Pracy i Płac, nacz. kolegialny organ administracji państw, w zakresie zatrudnienia i płac; jego przewodniczący jest członkiem Rady Ministrów. Komitet Reprezentacyjny Zjednoczenia Emigracji Polskiej, kierowniczy organ Zjednoczenia Emigracji Pol., działający 1866-71 w Paryżu; działacze m.in.: J. Dąbrowski, W. Wróblęwski, J. Tokarzewicz. Komitet Urządzający do spraw Królestwa Polskiego, nacz. władza ros, w Królestwie Pol. 1864-71. Komitet Wolontariuszy Polskich (Le Comité des Volontaires Polonais), 1914-17 we Francji, organizował ochotnicze oddziały pol., walczące następnie przy boku Francji (Legion Bajonski, Ruelczycy). Komitet Współpracy Gospodarczej i Naukowo-Technicznej z Zagranicą, organ pomocniczy Rady Ministrów koordynujący działalność administracji w zakresie współpracy gosp. i nauk.-techn. prowa-

dzonej w ramach podpisanych przez Polskę porozumień międzypaństwowych. Komitet Wygnańców Polskich w USA →Komitet Narodowy Polski w USA. komitety partyjne, władze wojewódz~ kich, powiatowych, miejskich, dzielnicowych, z akł adowych organi z acj i P ZP R w okresie między konferencjami; członków k.p. wybierają konferencje partyjne. komitywa, przyjacielskie stosunki, poufałość, zażyłość. komiwojażer, agent handl., przedstawiciel firmy podróżujący w celu zdobywania nabywców i przyjmowania zamówień na towar. komizm, złożona kategoria estet. oznaczająca ujęcie i przedstawienie osób lub sytuacji sprzeczne z ukształtowanym poczuciem estetyki, wywołujące śmiech; przybiera różnorodne formy (np. humor, satyra). Komló [-lo:], m. w pd. Węgrzech, w górach Mecsek; 28 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. kommando →komando. „Kommunist", radz. miesięcznik teoretyczny i polit., wydawany od 1924 w Moskwie (do 1952 jako „Bolszewik"); organ KCKPZR. Kommunizma Pik (do 1962 Pik Stalina), szczyt w G. Akademii Nauk ZSRR (Pamir), najwyższy w ZSRR; 7495 m; zdobyty 1933. komnata, izba mieszkalna w dawnych rezydencjach; obecnie pomieszczenie mieszkalne o szczególnie bogatym wystroju w budowlach zabytkowych. Komnenowie, dynastia panująca 1057-59 i 1081-1185 w cesarstwie bizant (m.in. Izaak I, Aleksy I, Manuel I, Andronik I; okres osłabienia państwa i ostatnich jego sukcesów wojsk.) oraz 1204-1461 w cesarstwie trapezunckim (założyciel — Aleksy, wnuk Andronika I). komoda, mebel skrzyniowy z szufladami, wywodzący się od cassetone; wyrabiany we wszystkich krajach eur. w licznych odmianach. Komodo, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 494 km2; endemiczny waran (varanus komodoensis). komodor: 1) w niektórych państwach oficer marynarki woj. dowodzący czasowo zespołem jednostek, nie mający stopnia admiralskiego; 2) grzecznościowy tytuł najstarszego kapitana statku pasażerskiego. Komoe (Cornoé), rz. w zach. Afryce (gł. na Wybrzeżu Kości Słoniowej); dł. 900 km; uchodzi do Zat. Gwinejskiej; liczne progi i wodospady. K om Ombo, m. w pd. części Egiptu, nad Nilem; 27 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr., włók., spoż.; ruiny staroż. podwójnej świątyni bóstw Sobka i Haroeris (III—I w. p.n.e.), mammisi, nekropola ściętych krokodyli. komondor, węg. rasa psów z grupy owczarków; b. duże (wys. w kłębie do 70 cm) i silne; sierść biała, długa, mocno sfilcowana (cecha rasowa), głowa cała zarośnięta. komonica (Lotus), bylina lub półkrzew z rodziny motylkowatych; w Polsce rosną na łąkach i pastwiskach, uprawiane także jako pastewne, m.in. k. zwyczajna (k. rożkowa, L. corniculatus), k. błotna (L. uliginosus). komora, pomieszczenie w wiejskim domu mieszkalnym, bez pieca, służące do przechowywania zapasów lub sprzętów gospodarskich. komora, góra. obszerne wyrobisko powstałe w wyniku wybierania złoża systemem komorowym. komora, łow. klatka piersiowa zwierzyny. komora jonizacyjna, urządzenie umożliwiające wykrywanie i rejestrowanie promieniowania wywołującego jonizację gazu (promieni X, cząstek promieniowania jądrowego) przez pomiar tej jonizacji

542 komora kondensacyjna komora kondensacyjna →komora Wilsona. komora pęcherzykowa (komora Giasera)9 urządzenie do rejestracji torów cząstek jonizujących o b. dużej energii, widocznych jako ciąg pęcherzyków pary w cieczy wypełniającej komorę. komora rozszczepieniowa, komora jonizacyjna o ściankach wewn, pokrytych warst wą uranu, s t osowana do wykrywania i rejestrowania powolnych neutronów. komora spalania, techn. urządzenie lub przestrzeń, w których zachodzi spalanie paliwa w powietrzu lub utleniaczu; np. w silnikach spalinowych: turbinowych — rura, tłokowych — przestrzeń ograniczona ściankami cylindra, głowicą i tłokiem. komora sprężania, w spalinowym silniku tłokowym przestrzeń ograniczona ściankami cylindra, głowicą i tłokiem w momencie największego zoliiżenia tłoka do głowicy. komora Wilsona [k. uylsona] (komora kondensacyjna), urządzenie do badania torów cząstek jonizujących widocznych jako ciągi kropelek cieczy, powstałych na jonach w gazie wypełniającym komorę. komora wirowa, odpowiednio ukształtowana część komory spalania silnika spalinowego tłokowego z zapłonem samoczynnym, powodująca zawirowanie sprężanego powietrza; polepsza mieszanie wtryskiwanego paliwa z powietrzem. komora wstępna, odpowiednio ukształtowana część komory spalania silnika spalinowego tłokowego z zapłonem samoczynnym, z której wtryśnięte paliwo przepływa (w postaci mieszanki) kanałami do cylindra, polepsza mieszanie paliwa z powietrzem. komora zasobnikowa, odpowiednio ukształtowana część komory spalania silnika spalinowego tłokowego z zapłonem samoczynnym, magazynująca sprężane powietrze, które wypływając następnie do cylindra, polepsza mieszanie wtryśniętego paliwa. komora zderzeniowa →skrajnik. komorne, potoczna nazwa czynszu z tytułu najmu lokali. Komornicka MARIA, 1876-1948, pisarka modernistyczna; poezjey krytyka lit-, prze~ kłady. komornicka kultura, archeol, mezolityczna kultura, 7-6 tys., p.n.e., znana z terenów środk., zach, i pd. Polski; nazwa od stanowiska Komornica (pow. nowodworski). Komornicki STEFAN, 1887-1942, historyk sztuki i muzeolog; prace o rzeźbie renes i iluminatorstwie, komorn i k: 1) w śre dni owi e czu ( gł . w XI i XII w.) wysoki urzędnik książęcy; 2) w sądach pol. XII-XIV w. doręczyciel pozwów; 3) w dawnej Polsce (od XIV w.) bezrolny chłop mieszkający w cudzej chacie, odrabiający pańszczyznę pieszą; w XIX w. część k. zostawała robotnikami w folwarkach, część emigrowała lub przenosiła się do miasta. komornik sądowy, urzędnik dokonujący czynności egzekucyjnych pod kontrolą sądu. komorowa metoda, metody przem. otrzymywania kwasu siarkowego; polega na utlenianiu SO2 za pomocą tlenków azotu w komorach ołowianych; powstający SO3 tworzy z wodą kwas siarkowy; m.k. otrzymuje się kwas siarkowy o stężeniu 65%. Komorowski IGNACY, 1824-58, kompozytor; ponad 50 pieśni (Kalina), miniatury fortepianowe. Komorowski JÓZEF, 1818-58, aktor; występy w WTR; role amantów i charakterystyczne (Milczek — Zemsta A. Fredry). Komorowski TADEUSZ (pseud. Bór), 18951966, generał; 1941-43 zastępca, 194S-44 Komendant Gł. AK; wydał rozkaz rozpoczęcia powstania warsz.; od 1945 na emi-

gracji; przedstawiciel najbardziej reakcyjnych kół emigracji. Komory (Comores), archipelag wulkanicznych wysp na O. Indyjskim, między Afryką a Madagaskarem; 2,2 tys. km 2 , 270 tys. mieszk. (1969) \ stol. Moroni; uprawa trzciny cukr., palmy kokosowej, wanilii, goździków; hodowla bydła. — Posiadłość fr. od pał. XIX w.; od 1946 terytorium zamorskie (wysoki komisarz), od 1962 szeroka autonomia wewnętrzna. Komoryn, najdalej na pd. wysunięty przylądek Płw. Indyjskiego; 8°05 / N, 77°33/E. komosa (Chenopodium), ruderalna roślina zielna lub półkrzew strefy umiarkowanej; w Polsce 15 gat.s m.in. k. biała (lebioda), pospolity chwast, oraz k. strzałkowata (Ch, bonus-Henricus), bylina ruderalna, w zach. Europie uprawiana na jarzynę. K omotini, m. w Grecji (Tracja), ośr. adm* nomosu Rodopi; 28 tys. mieszk. (1961); przemysł tytoniowy. komórczak (cenocyt), wielojądrowa komórka roślinna lub zwierzęca; zależnie od sposobu powstawania rozróżnia się syncytium oraz plazmodium. komórka;, podstawowa jednostka strukturalna i czynnościowa organizmów roślinnych i zwierzęcych; może stanowić też samodzielny organizm; mikroskopowej wielkości i różnego kształtu, złożona z jądra komórkowego i cytoplazmy, o-toczona cienką protoplazmatyczną błoną komórkową, u roślin ponadto grubszą celulozową. komórka elementarna (komórka sieciowa, równoległościan elementarny), najmniejszy fragment sieci przestrzennej kryształu charakteryzujący daną sieć. kompakcja, geol. zmniejszanie się objętości skał pod wpływem ciśnienia warstw nadległych; zachodzi wskutek zmniejszania porowatości skał i wyciśnięcia z nich wody; prowadzi często do powstania łupkowatości. kompan, towarzysz wspólnych przedsięwzięć, zwł. współuczestnik zabaw, hulanek; kamrat. kompander →kompandor. kompandor (kompander), w teletransmisji urządzenie do zmiany stosunku amplitud: największej i najmniejszej (tzw. dynamiki) przenoszonego sygnału; kompresor zmniejsza dynamikę, ekspander — zwiększa. kompania, grono osób, towarzystwo. kompania, wojsk, pododdział złożony z 2-5 plutonów; wchodzi w skład batalionu, pułku, czasem bezpośrednio w skład brygad i dywizji. K ompania Handlu Czarnomorskiego, pol. kompania handl. zał. 1778 przez bankierów warsz. i grupę magnatów, z inicjatywy A.P. Potockiego. Kompania Hudsońska, ang. kompania handl.; od 1670 rozległe przywileje oraz monopol na handel na Zat. Hudsona; 1869 sprzedała swe tereny rządowi Kanady. K omp ani a Ind yj ska, fr. kompania handl., powstała 1719 z połączenia Kompanii Wschodnioindyjskiej (zał. 1660), Kompanii Zach. (zał. 1717) i Kompanii Afryk. (zał. w XVII w), kontrolowała cały fr. handel zagr.; 1720 zbankrutowała. I Kompania Kadrowa BCh, zorganizowana XII 1942; dowódca — Jerzy MaraMeyer („Miller", „Vis"); operowała na Zamojszczyźnie. Kompania Wschodnioindyjska, najpotężniejsza ang. kompania handl, 16001874; działała w Indiach i na O. Indyjskim, mając szerokie uprawnienia polit. i adm. na kolonizowanych terenach. Kompania Wschodnioindyjska, hol. kompania handl. 1602-1799; działała gł. na wyspach O. Indyjskiego. Kompania Zachodnioindyjska, hol. kompania handl. 1621-74, reaktywowana 1675-1794. kompanie handlowe, stowarzyszenia kupców, najczęściej w celu prowadzenia

handlu zagr., rozpowszechnione gł. w zach. Europie XVII i XVIII w. (ang. i hol. Kompanie Wschodnioind., hol. Kompania Zachodni oi nd. i i n.) ; w Pol sce w XVIII w. — Kompania Handlu Czarnomorskiego. komparacja, daw. porównanie, przyrównanie. komparacja, geod. porównywanie przymiarów używanych w praktyce z wzorcami miar, przechowywanymi w odpowiednich instytucjach. komparator, przyrząd do b. dokładnych pomiarów długości, gł. wzorców długości; kreskowy — z 2 mikroskopami ustawianymi na wskaźniki końcowe porównywanych wzorców, interferencyjny — do porównywania mierzonej długości z określoną długością fali światła. komparatystyka, dyscyplina badająca w zakresie nauki o literaturze współzależność lub zbieżność faktów (motywy, utwory, gatunki, style) należących do różnych nar. literatur. komparatywizm (komparatyzm), stosowanie komparaty styki (zwł, w językoznawstwie i literaturze). komparatywny (komparatystyczny), porównawczy. kompars, teatr dawna nazwa statysty. kompas (busola), przyrząd wskazujący strony świata; w k. magnetycznym wyzyskuje się zjawisko oddziaływania pola magnet. Ziemi na igłę magnetyczną. Kompas, jeden z gwiazdozbiorów. kompas giroskopowy →girobusola. kompasja, daw. współczucie, litość. kompasowa reakcja, biol. różne taksje (astro-, reo-, foto-, tigmotaksja), stanowiące element złożonych zjawisk orientacji przestrzennej u ptaków, ryb, pszczół i in. kompasowe rośliny, rośliny siedlisk suchych ustawiaiące liście pionowo, w płaszczyźnie równoległej do kierunku promieni słonecznych, dla ochrony przed nadmiernym parowaniem, kompatriota, daw. rodak, ziomek. kompendium, krótko i przystępnie opracowany zarys wiadomości z jakiejś dziedziny wiedzy, podręcznikowy skrót, kompensacja, biol. zastępczość funkcji, przejęcie funkcji narządu chorego lub utraconego — przez drugi narząd; np. po utracie jednej nerki druga przejmuje jej funkcje; przywraca sprawność organizmu. kompensacja, prawo potrącenie, umorzenie zobowiązania, gdy jedna osoba staje się jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem. kompensacja, psychol. wyrównywanie rzeczywistych lub jedynie subiektywnie odczuwanych braków w jednej dziedzinie działalności człowieka przez wzmożoną aktywność w innej. kompensacja steru, lotn. urządzenie umniejszające monient siły potrzebny do wychylenia steru, zwykle w postaci wysunięcia części jego powierzchni przed oś obrotu. kompensata (kompensacja), wyrównanie wzajemnych pretensji, powetowanie strat, braków itp.; odszkodowanie. kompensata, ekon. wyrównywanie wzajemnych roszczeń; w rachunkowości — pokrycie niedoborów nadwyżkami. kompensator, urządzenie do poprawiania współczynnika mocy prądu zmiennego (k. fazowy) lub pomiaru wielkości elektr. metodą przeciwstawienia jej podobnej, lecz przeciwnie skierowanej (kompensującej) wielkości o znanej wartości (k. pomiarowy). kompensator cieplny (wydłużalnik), część rurociągu umożliwiająca kompensację zmian długości spowodowanych zmianami temperatury. kompensator optyczny, przyrząd do pomiarów różnicy faz dwóch promieni spolaryzowanych (przez podwójne, załamanie

komunik 543 światła np. w płytce kry stal.) w płaszczyznach wzajemnie prostopadłych. komperator: 1) przyrząd optyczny do sprawdzania chropowatości przez jednoczesną obserwację w polu* widzenia okularu powierzchni wzorca i powierzchni przedmiotu sprawdzanego; 2) przyrząd (z dwoma mikroskopami) do sprawdzania wzorców kreskowych przez porównanie z wzorcami wyższych rzędów. kompetencja, zakres uprawnień, pełnomocnictw; zakres czyjejś wiedzy, umiejętności, odpowiedzialności. kompetencja, prawo →właściwość. kompetentny, uprawiony do działania, . decydowania; mający kwalifikacje do wypowiadania ocen i sądów; miarodajny, autorytatywny. kompilacja, utwór będący zestawieniem, zlepkiem części lub ustępów innych dzieł; przen. praca naukowa niesamodzielna, oparta na wykorzystaniu prac cudzych. kompilacyjny (kompilatorski), będący kompilacją, mający charakter kompilacji. kompilator, osoba dokonująca kompilacji, autor kompilacji. komplanarny →współpłaszczyznowy. kompleks, zespół przedmiotów lub zjawisk uzupełniających się wzajemnie, tworzących całość. kompleks, psychol. zespół silnie zabarwionych emocjonalnie treści, zwykle nieświadomych, wpływających na zachowanie się i nerwicowe reakcje; pojęcie z zakresu psychoanalizy. kompleksja, daw. budowa ciała; temperament, usposobienie. kompleks kastracyjny, lęk, którego nieświadome podłoże związane jest u chłopców z obawą pozbawienia ich narządów płciowych, u dziewcząt — z poczuciem braku i związanym z nim kompleksem mniejszej wartości; zjawisko opisane przez S. Freuda, zostało przyjęte w psychoanalizie. kompleks niższości, poczucie małej wartości połączone z wygórowanymi ambicjami i pragnieniami, których lęk nie pozwala realizować. kompleksometria →analiza kompleksometryczna. kompleksony, kwas nitrylotrójoctowy (k. I), kwas wersenowy (etylenodwuaminoczterooctowy, k. II) i jego sól dwusodowa (EDTA, k. III); łatwo tworzą trwałe kompleksy z jonami metali; stosowane w analizie chemicznej. kompleksowe nauczanie, system nauczania polegający na realizacji materiału nauczania wg kompleksów zagadnień; odmiana całościowego nauczania. kompleksowe związki (związki koordynacyjne, zespolone), złożone jony lub cząsteczki, w których jon centralny połączony jest wiązaniem koordynacyjnym z Ugandami; np. w żelazocyjanku potasowym K4Fe(CN) 64-] występuje jon kompleksowy [Fe(CN) 6] w którym jon centralny (żelazo) ma liczbę koordynacyjną 6. komplement, uprzejma, często przesadna lub zalotna pochwała, przymilne słówka; pochlebstwo. komplement, med. →dopełniacz. komplementarność, ekon. wzajemne uzupełnianie się dóbr; przykładem dóbr komplementarnych są: samochód i benzyna. komplementarny, wzajemnie się uzupełniający, dopełniający się. komplet: 1) ogół osób potrzebnych do spełnienia jakiegoś zadania i zebrana w tym celu określona liczba osób; 2) grupa uczniów, studentów pobierających lekcje poza szkołą; także lekcje, wykłady organizowane poza szkołą; 3) zestaw przedmiotów, elementów stanowiących pewną całość. kompletny, stanowiący komplet, nie mający braków; całkowity, pełny, zupełny. komplikacja, zbieg niepomyślnych okoliczności, dodatkowa trudność, pogmatwanie, złożoność.

komponent, część składowa czegoś, składnik, element. Kompong Cham, m. w pd. Kambodży, port nad Mekongiem, ośrodek adm. prow. K.Ch.; 30 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu uprawy kauczukowca; przemysł bawełn., gumowy. K ompong Chhnang, m. w Kambodży, nad rz. Tonie Sap, ośrodek adm. prow. K.Ch.; 13 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu bydłem. Kompong Speu, rn. .w pd. Kambodży, ośrodek adm. prow. K.S.; 7,3 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu drewnem; przemysł jedwabniczy. Kompong Thom, m. w środk. Kambodży, ośrodek adm. prow. K.T.; 9,5 tys. mieszk. (1962); koszykarstwo. komponować: 1) tworzyć dzieło sztuki (zwł. muz.); układać z elementów jakąś całość; 2) daw. blagować, fantazjować, zmyślać. kompost, wartościowy nawóz org. otrzymywany w wyniku częściowego rozkładu przez mikroorganizmy odpadków, gł. roślinnych, układanych wraz z ziemią lub torfem w stosach kompostowych. komposter (dziurkarka), maszyna do wykonywania umowrnych układów otworków w biletach kol. i dokumentach. kompostować, użyźniać glebę kompostem; także produkować kompost. kompostownia, pomieszczenie z urządzeniami do przerabiania odpadków na kompost. kompot, deser przyrządzany ze świeżych lub suszonych owoców, cukru i wody (ewent. z przyprawami). kompotierka, naczynie do podawania kompotu. kompozycja, całość złożona oryginalnie z elementów składowych; mieszanina. kompozycja, lit. układ elementów treściowych i formalnych dzieła dokonany wg określonych zasad konstrukcyjnych. kompozycja, muz.: 1) dzieło muz.; 2) dział pedagogiki muzycznej. kompozycja, prawo w średniow. prawie karnym okup uiszczany przez sprawce przestępstwa w celu uchronienia się przed krwawą zemstą; główszczyzna za zabicie, nawiązka za zranienie. kompozycja, szt. plast, budowa dzieła sztuki, sposób powiązania elementów formalnych (np. linii, brył i płaszczyzn, koloru, światłocienia); także samo dzieło. kompozytor, autor utworu muzycznego'. kompozytowy porządek, porządek arch., w którym głowica łączy cechy porządku jońskiego (woluty) i korynckiego (liście akantu); popularny w staroż. Rzymie. kompres →okład. kompresja, ściśnięcie, zmniejszenie, np. k. etatów, k. budżetu. kompresja, techn. zmniejszanie objętości czynnika termodynamicznego. kompresor →sprężarka, kompromis: 1) załatwienie sporu na podstawie wzajemnych ustępstw; ugoda; 2) daw. sąd polubowny ustanowiony przez strony będące w sporze; także pozew na taki sąd. kompromitacja, narażenie siebie lub kogoś na śmieszność, wstyd; blamaż. kompromitować: 1) narażać kogoś na wstyd czy śmieszność, szkodzić czyjejś opinii; 2) być dowodem świadczącym przeciw komuś; demaskować, dekonspirować. komprymować, ściskać dla zmniejszenia rozmiarów, liczby itp.; zacieśniać, redu kować. ^ komput, daw. poczet, liczba; spis, rejestr. komput, wojsk, w Polsce XVII-XVIII w. etat liczebny wojska; początkowo obejmował wojska niestałe, zaciągane, od 1652 całość wojsk zaciężnych. komputer, nazwa elektronicznej, automatycznie programowanej maszyny cyfrowej .

komputystyka, obliczanie komputu, czyli danych koniecznych do budowy kośc. kalendarza świąt ruchomych: elementy komputu: złota liczba, cykl słoneczny, indykcja rzym., epakta i litera niedzielna. K omrat, m. w pd. części Mołd.SRR; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; wyrób dywanów. Komsomolec, zatoka M. Kaspijskiego; pow, 500 km'2 (stale zmniejsza się); wynurzone dno tworzy zasolony, bezużyteczny obszar. „K omsomolskaja prawda", dziennik radz., organ KC Komsomołu, zał. 1925. Komsomolsk nad Amurem, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Kraju Chabarowskim, port nad Amurem; 218 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. i kult. radz. Dalekiego Wschodu; huta żel., rafineria ropy naft., przemysł maszyn., drzewny, rybny. Komsomoł (Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży, WLKSM), utworzona 1918 społ.-polit. organizacja młodzieży radz., działająca pod kierownictwem KPZR; gł. jej celem jest wychowanie młodego pokolenia w duchu komunizmu, patriotyzmu i internacjonalizmu. komtur, w niektórych zakonach rycerskich (m.in. u Krzyżaków) zwierzchnik domu zakonnego, później zarządca prowincji, okręgu zw. komturią. komuły, drążki, kije, do których przywiązuje się końce sieci rybackich. komuna: 1) zespół ludzi łączących się w celu współżycia na zasadzie wspóinoty majątku i pracy; 2) w średniowieczu samorząd miejski. komunalizacja, przejęcie prywatnego mienia przez gospodarkę komunalną. Komunalne Kasy Oszczędności (KKO), instytucje drobnego kredytu działające w Polsce do 1950. komunalny, podlegający samorządowi miejskiemu; miejski. komunalny związek, jednostka samorządu terytorialnego; z.k. istniały w Polsce do 1950. komuna ludowa, kompleksowa jednostka gosp. w ChRL powstała z połączenia spółdzielni produkcyjnych; także najniższe ogniwo administracji państwa. komunał, wytarte powiedzenie, oklepany sąd; frazes f banał, ogólnik. komuna miejska, organizacja samorządowa w miastach średniow. Europy, powstała w wyniku uniezależnienia się miast od terytorialnej władzy feud.; niektóre k.m. (we Włoszech, Francji, Niemczech), uzyskiwały niezależność polityczną. Komuna Paryska 1789-95, organ miejskiego samorządu Paryża w okresie rewolucji fr.; jej wystąpienia, popierane przez lud paryski, przyczyniły się do obalenia monarchii i do radykalizacji W. Rewolucji Francuskiej. Komuna Paryska 1871, pierwsza proletariacka rewolucja i pierwszy rząd klasy robotn., utworzony w Paryżu w czasie wojny fr.-prus. 18 III-28 V 1871; zapoczątkowała radykalne reformy; padła pod naporem wojsk antyrewolucyjnego rządu A. Thiers'a. komunardzi, uczestnicy Komuny Paryskiej 1871. komuna rolna, jedna z wczesnych form roln. spółdzielni produkcyjnych w ZSRR. Komunarsk (dawniej Ałczewsk), m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 123 tys. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł mat. bud., ko ksochemiczny. komunia, we wczesnym chrześcijaństwie udział w agapach; w kościele kat. sakrament, akt spożycia hostii; forma uczt sakralnych, właściwych większości religii (np. u Inków, w siaktyzmie, w gr. misteriach dionizyjskich). komunik, w wojsku pol. w XVI~XVII w.. oddział kawalerii bez taboru.

544 komunikacja komunikacja: 1) organizacja i środki techn. przewozu ludzi i ładunków (transport) oraz przekazywania informacji (łączność); 2) synonim rozszerzonego pojęcia transportu. komunikacja miejska, technika przemieszczania ludzi i ładunków różnymi środkami transportu w obrębie miasta; dzieli się na: zbiorową (m.in. autobusy, tramwaje, szybka kolej miejska) oraz indywidualną (samochody osobowe). komunikacyjne budownictwo, dział budownictwa obejmujący budowę dróg, mostów, tuneli, kanałów, śluz, lotnisk, portów. komunikacyjne prawo, dział prawa adm. obejmujący przepisy dotyczące poszczególnych rodzajów komunikacji (np. drogowej, lotn., kol., żeglugi mor.). „Komunikaty Mazursko-Warmińskie'', czasopismo nauk.-hist., zał. 1946, organ Stacji Nauk. PTH w Olsztynie; poświęcony dziejom Mazur i Warmii. komunikatywny, służący, nadający się do porozumiewania się; zrozumiały, wyrazisty. komunikować, podawać coś do wiadomości, przekazywać jakąś informację, zawiadamiać o czymś. komunikować się: 1) utrzymywać z kimś kontakt; porozumiewać się, kontaktować się; 2) dato. łączyć się z czymś (np. mieszkanie z ogrodem). Komunistyczna Międzynarodówka Młodzieży, międzynar. organizacja młodzieżowa, działająca 1919-43 na prawach sekcji Międzynarodówki Komunistycznej. Komunistyczna Partia Argentyny, zał. 1918 (do 1920 p.n. Internacjonalist. Partia Socjalist. Argentyny); działa nielegalnie; dąży gł. do utworzenia szerokiego frontu sił demokr.; sekretarz gen. G. Arnedo Alvarez; organy prasowe: ,,Nuestra Palabra", ,,Nueva Era". Komunistyczna Partia Australii, zał. 1920; przewodn. R. Dixon; organ prasowy: ,,Tribune"; pod nazwą tą występuje również (od 1963) odrębna grupa — promaoistowska, z przewodn. E.F. Hillem. Komunistyczna Partia Austrii (KPA), zał. 1918, zdelegalizowana 1933 przez rząd E. Dollfussa; udział w powstaniu Schutzbundu 1934; 1938-45 walka o niepodległość kraju; działa legalnie od 1945; przewodn. (od 1965) F. Muhri; organ centr. KC „Volksstimme". Komunistyczna Partia Boliwii, powstała 1950 na bazie działających od lat dwudziestych grup komunist.; zdelegalizowana 1967; I sekretarz KC J. Colle Cueto; organ prasowy: „Unidad". Komunistyczna Partia Brazylii (KPB), zał, 1922; kilkakrotnie delegalizowana; od 1943 sekretarz gen. (od 1960 przewodn.) L.C. Prestes; organ prasowy ,,Voz Operaria". Komunistyczna Partia Bułgarii →Bułgarska Partia Komunistyczna. Komunistyczna Partia Chile, zał. 1922 (faktycznie działała od 1924); kilkakrotnie delegalizowana, od 1958 działa legalnie; szerokie oparcie w klasie robotn., drobnomieszczaństwie, młodzieży akademickiej, także wśród chłopstwa; 1970 weszła w skład Frontu Jedności Lud.; sekretarz gen. KC Luis Corvalan; organy prasowe: ,,E1 Siglo", „Los Principios". Komunistyczna Partia Chin (KPCh), powstała 1921, 1923-27 w składzie Kuomintangu; kierownicza siła narodu chiń. w okresie wojen rewol. i w socjalist. przeobrażeniach po 1949; od 1960 prowadzi politykę niezgodną z generalną linią międzynar. ruchu komunist. (maoizm); przewodn. Mao Ce-tung; organ prasowy KC KPCh „Żenmin Żypao". Komunistyczna Partia Czechosłowacji (KPCz), powstała 1921, zdelegalizowana 1938; podczas II wojny świat, wraz z zał. 1939 KP Słowacji (KPS) — wspólne kierownictwo na emigracji w ZSRR (w kraju

odrębne); siła przewodnia ruchu oporu, po wyzwoleniu — przemian socjalist.; sekr. gen. G. Husak; organ prasowy: „Rude pravo". Komunistyczna Partia Danii (KPD), zał. 1919; od 1920 czł. Międzynarodówki Komunist.; zdelegalizowana 1941, w okresie okupacji hitlerowskiej działała nielegalnie, kierowała ruchem oporu; KPD opowiada się za jednością ruchu komunist. i robotn.; przewodn. K. Jespersen; organ prasowy: dziennik „Lang og Folk". Komunistyczna Partia Filipin, zał. 1930; od 1948 w podziemiu (formalnie zdelegalizowana 1957); przywódca — J. Lava. Komunistyczna Partia Finlandii (KPF), zał. 1918; gł. organizatorzy: O.W. Kuusi-nen i Yrjö Sirola; do 1944 działała nielegalnie; w II wojnie świat, przeciwna sojuszowi rządu fiń. z III Rzeszą; od 1944 wchodzi do Dernokr. Związku Narodu Fiń. i jest jego kierowniczą siłą; przewodn. partii od 1966 — A. Saarinen; organ prasowy -— dziennik ,,Kansan Uutiset". Komunistyczna Partia Francji →Francuska Partia Komunistyczna. Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej (KPGW, Komunistyczna Partia Schid-noji Hałyczczyny, KPSH) →Komunistycz-na Partia Zachodniej Ukrainy. Komunistyczna Partia Górnego Śląska (KPGŚ), zał. przez działaczy KP Niemiec (KPD), lewicy PPS i lewicy Niezależnej Socjaldemokr. Partii Niemiec (USPD); 1920-22 działała legalnie, następnie weszła do KPP i KPD. Komunistyczna Partia Grecji, zał. 1918; do 1920 p.n. Socjalist., do 1924 — Robotn, Partia Grecji, następnie — Socjalist. Robotn. Partia Grecji (komunistów); zdelegalizowana 1936; w czasie II wojny świat, kierowała ruchem oporu; od 1947 działa nielegalnie; przewodn. A. Grazos; organ prasowy: ,,Neas Kosmos". Komunistyczna Partia Hiszpanii (KPH), zał. 1920; od 1939 działa nielegalnie; od 1960 gen. sekretarzem S. Carrillo, przewodn. D. Ibárruri; organa prasowe: dziennik „Mundo Obrero" i czasopismo teoretyczne „Neustra Bandera". Komunistyczna Partia Indii (KPI), utworzona 1925 z połączenia grup komunist.; przewodn. Sh.A. Dange; organ prasowy „New Age", 1964 z KPI wyodrębniła się druga KPI (Marksiści) — sekr. gen. P. Sundaraya, organ prasowy: „People's De-mocracy". Komunistyczna Partia Indonezji (KPI), zał. 1920; rozbita i zdelegalizowana przez reakcyjną prawicę 1965. Komunistyczna Partia Irlandii, powstała 1970 z połączenia Irl. Partii Robotn. (zał. 1933 p.n. KPI) z KP Irlandii Pn.; składa się z dwóch organizacji — pd. i pn.; siedziba — Dublin; sekr. Micheal O'Rior-dan; organ prasowy: „Unity". Komunistyczna Partia Japonii (KPJ), zał. 1922; do 1945 działała nielegalnie; I sekretarz KC — Nosaka Sanzo; organa prasowe: dziennik „Akahata" i czasopismo teoretyczne „Zen'ei". Komunistyczna Partia Jugosławii → Związek Komunistów Jugosławii. Komunistyczna Partia Kanady, zał. 1922 jako Partia Pracy Kanady, 1943-59 p.n. Postępowa Partia Pracy Kanady; przewodn. — T. Buck (od 1959); organ prasowy: „Canadian Tribune". Komunistyczna Partia Korei →Koreańska Partia Pracy. Komunistyczna Partia Kuby (KPK), powstała 1965 ze zjednoczenia kilku organizacji rewol., w tym KP Kuby — utworzonej nielegalnie 1925 i działającej 1944-62 jako Socjalist. Partia Ludowa; I sekr. F. Castro; organ KC KPK „Granma". Komunistyczna Partia Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands, KPD), powstała 1918/19; 1920 połączyła się z nią lewica USPD; przev.o.!p. KC od 1925 — E. Thälmanm ; przed 1933 akcje antyfa-

szystowskie; po procesie lipskim 1933, delegalizacja partii; program wyzwolenia nar. i społ.; 1946 w radz. strefie okupacyjnej KPD przez połączenie z SPD utworzyła SED: 1948 w Niemczech Zach. powstała KPD (zdelegalizowana 1956, I sekretarz — M. Reimann). Komunistyczna Partia Norwegii, utworzona 1923 przez lewicę Norw. Partii Pracy (po rozłamie w tej partii); w okresie II wojny świat, aktywna w ruchu oporu; przewodn. (od 1945) — R.T. Larsen; gł. organ: tyg. ,,Friheten". Komunistyczna Partia Polski (KPP), powstała XII 1918 z połączenia SDKPiL i PPS-Lewicy; do III Zjazdu (1925) p.n. KPRP; od 1919 zdelegalizowana; w skład jej weszła część działaczy KPGS oraz KPZU i KPZB (autonomia); w sejmie (1921-35) reprezentowana przez Komunist. Frakcję Poselską; gł. działacze: M. Koszutska, J. Leszczyński, A. Warski; na skutek oszczerbzych zarzutów 1938 rozwiązana przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunist., 1956 zrehabilitowana. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), 1918-25 nazwa Komunist. Partii Polski. Komunistyczna Partia Rumunii (KPR), utworzona 1921 na zjeździe rum. Partii Socjalist.; do 1922 działała pod nazwą Socjalist.-Komunist, Partia Rumunii; od 1924 zdelegalizowana; podczas II wojny świat. gł. siła ruchu oporu; po wojnie inspiratorka przeobrażeń społ.; 1948 zjednoczyła się z partią socjaldemokr. w Rum. Partia Robotn. (sekretarz gen. G. Gheorghiu-Dej), przemianowaną 1965 w Rum. Partie Komunistyczną. Komunistyczna Partia Słowacji →Komunistyczna Partia Czechosłowacji. Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych (KP USA), zał. 1919; 1921-29 wchodziła w skład legalnej Partii Robotn.; nazwa obecna od 1929; podlegała ostrym represjom władz amer., zwł. po II wojnie świat.; sekr. gen. (od 1964) Gus Hall; organ: „Daily World". Komunistyczna Partia Szwecji →Partia Lewicy — Komuniści. Komunistyczna Partia Węgier (KPW), zał. 1918; kierownicza siła Węg. Republiki Rad (gł. działacze: B. Kun, O. Korvin i in.); po jej upadku działała nielegalnie; podczas II wojny świat, na czele ruchu oporu; po wyzwoleniu kierowała przemianami ustrojowymi; 1948 połączyła się z Węg. Partią Socjaldemokr., tworząc Węg. Partię Pracujących, której kontynuatorką od 1958 jest Węg. Socjalist. Partia Robotnicza. Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii, zał. 1920; sekretarz gen. J. Gollan; organy prasowe; „Morning Star" i miesięcznik teoret. „Marxism Today". Komunistyczna Partia Włoch →Włoska Partia Komunistyczna. Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi (KPZB), autonomiczna organizacja KPP działająca (nielegalnie) 1923-38 na obszarze pn.-wsch. województw Polski; kierowała walką klasową robotników i chłopów niezależnie od narodowości; rozwiązana 1938 wraz z KPP, 1956 zrehabilitowana. Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomiczna organizacja KPP działająca (nielegalnie) 1919-38 na obszarze pd.-wsch. województw Polski (do 1923 p.n. Komunist. Partia Galicji Wsch.); kierowała walką klasową robotników i chłopów niezależnie od narodowości; rozwiązana 1938 wraz z KPP, 1956 zrehabilitowana. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR), kierownicza siła polit. społeczeństwa radz.; zał. 1898 w Mińsku; kolejne nazwy: 1898-1912 Socjaldemokr. Partia Robotn. Rosji (SDPRR), 1912-18 SDPRR (bolszewików) — SDPRR(b), 1918-25 Ros. Komunist. Partia (bolszewi-

kondensacja 545 ków) — RKP(b), 1925-52 Wszechzwiązkowa Komunist. Partia (bolszewików) — WKP(b), od 1952 KPZR kierowała przygotowaniami i przebiegiem rewolucji październikowej; po jej zwycięstwie kierownicza siła w budowie socjalizmu; odegrała ogromną rolę jako organizatorka walki narodów ZSRR z Niemcami hitlerowskimi; od, 1964 I sekretarz, od 1966 sekr. gen. — L. Breżniew; organy prasowe KC KPZR „Prawda" i ,,Kommunist". Komunistyczny Związek Młodzieży Polski (KZMP), nielegalna organizacja młodzieżowa pod kierownictwem KPP (192230 p.n. Związek Młodzieży Komunist. w Polsce); sekcja Komunist. Międzynarodówki Młodzieży; działał do 1938. komunizm: 1) ideologia głosząca program likwidacjii ucisku i wyzysku klasowego oraz stworzenia społeczeństwa, którego podstawę stanowi wspólna własność środków produkcji i równy podział dóbr; należy do najstarszych idei społ. ludzkości; 2) ideologia i kierunek rewol. ruchu robotn., oparty na marksizmie-leninizmie, którego podstawy zostały po raz pierwszy sformułowane w Manifeście Komunistycznym (1848); 3) bezklasowy ustrój społ., druga wyższa faza komunist. formacji społ.-ekon., której pierwszą, niższą fazę stanowi socjalizm; oznacza osiągnięcie przez społeczeństwo socjalist. takiego stopnia rozwoju, który umożliwia przejście od zasady podziału produktów wg pracy do zasady podziału wg potrzeb członków społeczeństwa. komunizm pierwotny, występujące we wspólnocie pierwotnej elementy komunist. organizacji społeczeństwa; wspólna praca, wspólna własność narzędzi, równy podział produktów pracy; wraz z rozwojem sił wytwórczych i rozkładem wspólnoty pierwotnej k.p. zanikł na skutek powstania własności prywatnej. komunizm utopijny, nazwa różnych przedmarksowskich ideologii komunist., postulujących zniesienie różnic klasowych między ludźmi, wyrażających dążenie do realizacji zasad równości społ. bez uwzględnienia realnych warunków spełnienia tych postulatów i stąd noszących charakter utopii; przedstawiciele: Th. Morus, T. Campanella, J. Meslier, Morelly, G. Mably, F. Babeuf, E. Cabet, Th. Dezamy, L. Blanqui. komunizm wojenny, polityka gosp. w Rosji Radz. 1918-20, w okresie wojny domowej i obcej interwencji; polegał m.in. na przymusowym ściąganiu od chłopów nadwyżek produktów roln., wprowadzeniu nieodpłatnego rozdziału żywności dla ludności miast; 1921 zastąpiony przez NEP (nową ekon. politykę). komunizować, okazywać sympatię do komunizmu, skłaniać się ku komunizmowi. komuny więzienne, organizacje samorządowe więźniów polit. w Polsce międzywojennej. komutacja, elektrotechn. proces mech. prostowania prądu lub przemiany jego częstotliwości w maszynie elektr. dokonywany za pomocą komutatora. komutator (kolektor), elektrotechn. element odprowadzający lub doprowadzający prąd elektr. do wirnika maszyny elektr.; zespół odizolowanych wzajemnie wycinków tworzących pierścień, po którym ślizgają się szczotki elektryczne. komutatorowa maszyna, maszyna elektr. z wirnikiem zaopatrzonym w komutator. komutatywność → przemienność. komysze, gęstwina, krzaki, zarośla zwł. na miejscach podmokłych; sitowie. Kon FELIKS, 1864-1941, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; czł. I Proletariatu; od 1906 jeden z przywódców PPS-Lewicy; uczestnik rewolucji październikowej, 1920 czł. Tymczasowego Komitetu Rewol. Polski. Konakri (Conakry), stol. i gł. port Gwinei, nad O. Atlantyckim; 197 tys. mieszk.

(1967); przemysł spoż., włók., chem., drzewny, obuwn,, skórz.; w pobliżu wydobycie rud żel. i boksytów. Konar ALFRED, 1862-1940(?), pisarz; powieści obyczajowe (Bankruci, W syrenim grodzie), nowele, komedie, aforyzmy. Konarak (w. we wsch. Indii, stan Orisa), zachowana częściowo świątynia boga słońca — Surji z XIII w. naśladująca w formie monumentalnej kultowe rydwany ratha; ściany ozdobione zespołem kilkuset tysięcy rzeźb. Konarska JANINA, ur. 1902, graficzka; czł. Rytu; grafika artyst. (drzeworyty) i użytkowa (ilustracje). Konarski KAZIMIERZ BOGDAN, ur. 1886, archiwista i historyk, autor książek dla młodzieży; prof. Uniw. w Warszawie; 1921-45 dyr., następnie kustosz AAD; m.in. Nowożytna archiwistyka polska... Konarski STANISŁAW, 1700-73, pisarz polit., publicysta, pedagog, reformator szkolnictwa, poeta i dramaturg; prekursor pol. oświecenia; założyciel Collegium Nobilium (1740); zwalczał liberum veto; O skutecznym rad sposobie... Konarski SZYMON, 1808-39, działacz rewol.; czł. Młodej Polski, 1835 współorganizator Stow. Ludu Pol., organizator spisku radykalno-niepodległościowego na Białorusi, Ukrainie, Litwie; stracony. Konarzewo, w. w pow. i woj. pozn.; barok, pałac (XVII w.), park geom. na 2 tarasach (XVII, XVIII w.). Konaszewicz-Sahajdaczny PIOTR, ?-1622. hetman kozacki; reprezentował ugodową politykę wobec Polski; przyczynił się do zwycięstwa Polaków pod Chocimiem. Konatkowska GERTRUDA, 1895-1966, pianistka i pedagog; występy w kraju i za granicą. koncentracja, ześrodkowanie, skupienie, gromadzenie czegoś w jednym punkcie. koncentracja, chem. → stężenie. koncentracja, psychol. ześrodkowanie, skupienie i wzrost intensywności uwagi skierowanej na wybrany przedmiot, zjawisko czy sytuację. koncentracja i centralizacja kapitału, powiększenie kapitału przez dołączenie do niego części zysku (koncentracja) lub łączenie w jednym przedsiębiorstwie kapitałów kilku przedsiębiorstw (centralizacja). koncentracja naprężeń, mech. występowanie bardzo dużych naprężeń w obciążonym elemencie konstrukcyjnym w pobliżu miejsc przyłożenia siły lub nagłej zmiany (karb) przekroju. koncentracja nauczania, zasada postulująca ześrodkowanie nauczania wszystkich przedmiotów wokół jednego przedmiotu gł., grupy przedmiotów lub określonej idei przewodniej; k.n. powinna prowadzić do integracji nauczania. koncentracja produkcji, proces powiększania zakładów wytwórczych; w kapitalizmie łączy się ściśle z koncentracją i centralizacją kapitału. koncentraty spożywcze, produkty spoż. utrwalone przez wysuszenie lub częściowe odwodnienie połączone z dodatkowym utrwaleniem (proszek mleczny, jajeczny, zupy błyskawiczne itp.). koncentryczny →współśrodkowy. koncentryczny tok nauczania, układ treści nauczania oparty na zasadzie dwu-lub trzykrotnego powtarzania materiału w coraz szerszym i pogłębionym zakresie. koncepcja: 1) ogólne ujęcie, obmyślany plan działania, rozwiązanie czegoś; teoria, pomysł, projekt; 2) daw. zajście w ciążę, poczęcie. koncept: 1) trafny pomysł, szczęśliwa myśl; 2) daw. dowcip, żart. koncept, projekt (np. pisma przed zatwierdzeniem), brulion, pierwszy szkic. konceptualizm, jedna z postaci nominalizmu; przypisywał ogólność jedynie pojęciom jako zjawiskom psych. (w średniowieczu gł. W. Ockham, potem R. Descartes, J. Locke, G, Leibniz).

konceptualny: 1) właściwy dla konceptualizmu; 2) koncepcyjny, pojęciowy. konceptyzm, kierunek w XVII-wiecznej literaturze hiszp.; odpowiednik gongoryzmu w prozie. koncern, zjednoczenie przedsiębiorstw kapitalist. dokonywane przez zakup akcji lub udziałów albo w drodze fuzji; cechuje go zazwyczaj pionowa koncentracja produkcji. koncert (concerto): 1) cykliczna forma instrumentalna do wykonania przez jednego lub kilku solistów i orkiestrę symf.; 2) wykonanie publ. utworu muzycznego. koncert europejski, określenie porozumienia (1814) Rosji, Austrii, Prus, Anglii i (od 1818) Francji; cel: stabilizacja stosunków eur. po zwycięstwie nad Napoleonem. koncertmistrz, pierwszy instrumentalista w obsadzie instrumentów smyczkowych w orkiestrze, gł. pierwszy skrzypek. koncerz, broń sieczna o długiej, prostej głowni, przeznaczona do kłucia; używana przez ciężką jazdę, w Polsce w XVpoł. XVIII w. koncesja, upoważnienie wydane przez organ adm., uprawniające do wykonywania określonej działalności, gł. gosp., i czerpania z niej korzyści. koncesjonariusz, osoba mająca koncesję (uprawnienie). koncesjonować, udzielać koncesji. koncha, zool.→muszla. konchiolina (konchina), substancja org. podobna do chityny, tworząca zewn. warstwę muszli mięczaków. konchoida, krzywa, którą otrzymuje się przez dodanie (zewn. gałąź) i odjęcie (wewn. gałąź) od promienia wodzącego każdego punktu danej krzywej danego odcinka l; dia krzywej o równaniu Q = f((p) (we współrzędnych biegunowych) równanie k. tej krzywej ma postać Q = f(φ)±1. konchoida Nikomedesa, konchoida linii prostej. konchoidograf, przyrząd (także mechanizm), którego określony punkt opisuje konchoidę. konchyliologia (konchiologia), tradycyjny dział zoologii zajmujący się badaniem i opisem muszli mięczaków. koncilium (concilium), w staroż. Rzymie zgromadzenie: ludowe (c. plaebis), a także przedstawicieli mieszkańców prowincji rzymskich. koncyliacja, załatwianie sporów międzynar. przez powołanie komisji, która bada stan faktyczny sporu i wysuwa wnioski (nie wiążące dla. stron). koncyliaryzm, w kościele kat. doktryna o wyższości soboru nad papieżem; popularna zwł. w XV w.; do jego zwplenników należało wówczas środowisko Akad. Krakowskiej. koncypient (koncypista), daw. początkujący urzędnik, kancelista; referent biurowy, adwokacki, notarialny itp. koncypować, daw. układać, obmyślać. Konczałowski PIOTR P., 1876-1956, malarz radz.; początkowo tworzył pod wpływem postimpresjonizmu (współorganizator grupy. Bubnowyj walet), po rewolucji przedstawiciel realizmu socjalist.; martwe natury, portrety, pejzaże. Konczyński TADEUSZ, 1875-1944, pisarz, dyr. teatrów; studia i dramaty modernist., powieści sensacyjne. Konda, rz. w azjat części ZSRR, 1. dopływ Irtyszu; dł. 1097 km, dorzecze 72,8 tys. km2. Kondakow NIKODIM P., 1844-1925, ros. historyk sztuki; prace z zakresu sztuki bizant. i rus.; Histoire de l'art byzantin... kondemnata, w dawnym prawie pol. skazujący zaocznie wyrok sądowy w sprawach karnych i cyw.; powodował m.in. zawieszenie praw szlacheckich aż do chwili poddania się wyrokowi przez pozwanego. kondensacja, nadawanie czemuś postaci bardziej zwartej, treściwej, zwięzłej; stężenie czegoś.

546 kondensacja kondensacja, w fizyce termin stosowany niekiedy na określenie skraplania. kondensacja, chem. reakcja między dwoma lub większą liczbą cząsteczek, w wyniku której powstaje nowa cząsteczka o większym ciężarze i wydziela się prosty związek chem. (np. woda). kondensacja aldoiowa (aldolizacja), reakcja chem. zachodząca między dwoma cząsteczkami aldehydu alifatycznego, prowadząca do powstania nowego związku, zw. aldolem. kondensacja kapilarna →adsorpcja kondensacyjna. kondensacja w atmosferze, skraplanie lub zestalanie się pary wodnej zawartej w powietrzu; zachodzi wskutek oziębienia się powietrza zawierającego tzw. jądra kondensacji; w jej wyniku powstają chmury, mgły, opady i osady atmosferyczne. kondensacyjny garnek, techn. urządzenie do zbierania i odprowadzania cząsteczek wody zawartej w przepływającej rurociągiem parze wodnej; rodzaj odwadniacza. kondensat, techn. używana niekiedy nazwa skroplin, tj. wody powstałej ze skroplenia pary wodnej. kondensator, techn. →skraplacz, kondensator elektryczny, układ zwykle 2 przewodników (tzw. okładek lub okładzin) rozdzielonych warstwą dielektryka, służący do gromadzenia ładunku elektrycznego. kondensor, układ optyczny skupiający światło, stosowany do b. silnego oświetlania przedmiotu (np. w mikroskopie, aparacie projekcyjnym)., Kondeusze (Condé), fr. ród książęcy, młodsza linia Burbonów; odegrali znaczną rolę w dziejach Francji, zwł. w XVI i XVII w. Kondilis JEORJOS , 1879-1938, gr. generał i polityk; po I wojnie świat, początkowo republikanin, następnie monarchista, doprowadził do restauracji monarchii (1935). kondolencja, wyrazy współczucia składane komuś (zwł. z powodu śmierci bliskiej osoby); wyrażanie ubolewania, żalu. kondom →prezerwatywa. kondominium, obszar pozostający pod wspólnym panowaniem dwu lub większej ilości państw; zwykle forma władzy kolonialnej. kondory, amer. ptaki drapieżne zaliczane do sępów Nowego Świata; k. olbrzymi (dl. ok. 1 m), wysokogórski, czarny z białą krezą wokół szyi; k. królewski (nieco mniejszy), zamieszkujący dziewicze łasy, czerwono-biały, lotki i ogon czarne, kreza szara; k. kalifornijski — rzadki. kondotier, w XIV-XVI w. we Włoszech dowódca oddziałów najemnych w służbie miast lub dworów książęcych. kondotierstwo, służenie w wojsku jako kondotier; przen. wszelkie służenie jakiejś sprawie tylko dla zysku. Kondracki JERZY, ur. 1908, geograf; prof. Uniw. Warsz.; prace z geomorfologii i regionalizacji fiz.-geogr.; Geografia fizyczna Polski. Kondracki M ICHAŁ , ur. 1902, kompozytor; od 1945 w USA; opera, balety, utwory symf., chóralne; Mała symfonia góralska. Kondrat JÓZEF , ur. 1902, brat Tadeusza, akt or; wys tę py gł . w t e at rach wars z . ; role dram. i charakterystyczne; Didi — Czekając na Godota S. Becketta. Kondrat T ADEUSZ, ur. 1908, brat Józefa, aktor; występy gł. w Warszawie; t roib dram. (Juliusz — Juliusz i Ethel L. Kruczkowskiego) i komediowe. K ondratowa Dolina, dol, w Tatrach Zach., zach. odgałęzienie Dol. Bystrej; schronisko PTTK; nartostrada. Kondratowicz LUDWIK -»Syrokomla Władysław. konduita, daw. zachowanie się, prowadzenie się. kondukt, orszak, grono osób towarzyszą™ cych eksportacji zwłok na cmentarz,

konduktometria,. metoda chem. analizy ilościowej polegająca na badaniu zmian przewodnictwa elektr. roztworu ze zmianą jego składu. konduktor, pracownik publ. środków lokomocji sprawdzający bilety pasażerów, pobierający opłaty za przejazd oraz pilnujący porządku. kondurango (Marsdenia condurango), pnącze uprawiane we wsch. Afryce; kora zawiera m.in. substancje biologicznie czynne, garbniki; w soku mlecznym kauczuk. kondycja, położenie, warunki bytu; dato.: 1) stanowisko społ. stan; 2) warunek; 3) posada nauczyciela domowego^ (gł. we dworze). kondycja fizyczna, stan sprawności fiz. organizmu; u zawodników wynik treningu, sportowego, kondycjonowanie, włók. oznaczanie wilgotności surowców i wyrobów włók. w celu obliczenia ich handl. ciężaru (ciężar kondycjonowany). kondycjonowanie produktów spożywczych, nadanie produktom spoż. odpowiedniej wilgotności w celu uelastycznienia struktury, ,np. kondyejonowanie ziarna przed przemiałem. kondygnacja, część budynku zawarta między sąsiednimi stropami lub między podłożem i najniższym stropem. Koneckie Wzgórza, pn.-zach. przedłużenie G. Świętokrzyskich; wys. do 408 m; w części pn.-zach. zjawiska krasowe (Błękitne Źródła k. Tomaszowa Mazowieckiego). Koneczna-Świderska HALINA, 1899-1961, językoznawca; prof. Uniw. Warsz.; prace z fonetyki pol. i ogólnej, dialektologii (Charakterystyka fonetyczna języka pol skiego na tle innych języków słowiań skich). koneksja, zwykle w l.mn. — związek, znajomość, zażyłość z kimś (zwł. wpływowym). koneser, wytrawny znawca rzeczy pięknych, wytwornych. Koneski BLAŻE, ur. 1921, maced. językoznawca, historyk literatury, poeta; prof. uniw. w Skopje, czł. AN i Sztuk w Skopje; prace z dialektologii, historii języka, gramatyka maced. języka lit., zbiory poezji: tłumacz literatur europejskich. konetabl, w dawnej Francji (od XI w.) nacz. dowódca wojsk król.; za Napoleona I tytuł honorowy, następnie zniesiony. konfabulacja, med, wypowiadanie zmyślonych treści, jako wspomnień z okresu niepamięci; chory wypełnia w ten sposób luki pamięciowe; częsta w niektórych schorzeniach org. mózgu. konfederacja, hist. w dawnej Polsce związek szlachty, duchowieństwa lub miast zawierany dla osiągnięcia doraźnych celów; znane k. generalne (ogólnokrajowe) i lokalne, kapturowe, wojsk, i rokoszowe. konfederacja, prawo związek państw nie posiadający wspólnych organów o kompetencjach władczych; realizuje swoje funkcje poprzez organy państw członkowskich. Konfederacja Narodu (KN), konspiracyjna, zał. 1940, kat. organizacja niepodległościowa o ideologii nacjonalist., wywodząca się z przedwoj. ONR-Falanga; 1943 podporządkowana AK. Konfederacja Narodu Polskiego, tajna niepodległościowa, demokr. organizacja działająca 1876-78 we Lwowie. Konfederacja Powszechna Narodu Polskiego (zw. też Związkiem Mazurskim), radykalna tajna organizacja niepodległościowa zał. 1837 we Lwowie; po rozłamie działacze radykalni w Stow. Ludu Polskiego. Konfederacja Tatrzańska, organizacja konspiracyjna działająca VI 1941-1 1942 na Podhalu. konfederacja warszawska, akt z 1573 uchwalony w czasie bezkrólewia zapew-

niający równouprawnienie szlachcie dysydenckiej i kat.; pierwszy w XVI w. akt szerokiej tolerancji rel. w Europie. konfederacje toruńska i słucka, zawiązane 1767 w Toruniu i Słucku, pod pretekstem obrony praw polit. dysydentów; protektorką ich była Katarzyna II. konfederacje wojskowe, związki wojsk, zawiązywane w Polsce w XVIi-XVIII w. przez nie opłacane wojsko w celu wymuszenia zaległego żołdu, czasem także w celach politycznych. konfederat, uczestnik, członek konfederacji. konfederatka, czapka bez daszka z kwadratowym denkiem, oblamowana barankiem, ozdabiana czaplim piórem, rozpowszechniona w okresie konfederacji barskiej. konfekcja: 1) gotowa odzież będąca przedmiotem handlu; 2) sklep z gotową odzieżą; produkcja odzieży. konfekcjoner, producent konfekcji. konfekcjonować, wyrabiać odzież gotową wg znormalizowanych wymiarów. konfekty, daw. owoce smażone w cukrze, cukry, słodycze. konferansjer, osoba prowadząca konferansjerkę. konferansjerka, zapowiadanie programu na występach estradowych, w rewiach itp,, zwykle urozmaicone anegdotami, dowcipami. konferencja, zebranie, posiedzenie grona osób (np. przedstawicieli organizacji, instytucji itp.) w celu omówienia określonych zagadnień; narada. konferencja samorządu robotniczego (KSR), nacz. organ samorządu przedsiębiorstw w PRL; składa się z członków rady robotn. 5 komitetu zakładowego PZPR i rady zakładowej. konferencja w Bandungu, 1955, konferencja 29 krajów Azji i Afryki; za podstawę stosunków międzynar. przyjęła 5 zasad pokojowego współistnienia, sformułowanych 1954 przez premierów Indii i ChRL. konferencja w Dumbarton Oaks [k. w damba: rtn ouks], 1944, konferencja przedstawicieli Chin, Stanów Zjedn., W. Brytanii i ZSRR w Dumbarton Oaks (USA); przyjęto na niej wspólny projekt, który stał się podstawą Karty Narodów Zjednoczonych. konferencje partyjne, władze wojewódzkich, powiatowych, miejskich, dzielnicowych zakładowych organizacji PZPR; zwoływane co 2 lata; delegatów na powiatowe (miejskie, dzielnicowe, zakładowe) wybierają podstawowe organizacje partyjne, na wojewódzkie — powiatowe (miejskie^ dzielnicowe, zakładowe) k.p. konferować, odbywać konferencję; obradować, naradzać się. konfesata, w dawnym prawie zeznanie lub przyznanie się do winy wymuszone torturami. konfesja: 1) przedsionek przed grobem męczennika znajdującym się pod ołtarzem gł.; 2) grobowiec męczennika z jego relikwiami, wewnątrz kościoła. konfesjonał, szt. plast, drewn. sprzęt kośc. do słuchania spowiedzi, w formie krzesła obudowanego ze wszystkich stron; często bogato zdobiony. konfetti (confetti), drobne, różnobarwne krążki papieru, którymi obsypują się uczestnicy zabaw karnawałowych itp. konfidencja: 1) przyjazne, familiarne stosunki; poufałość, zażyłość; 2) daw. poufne zwierzenia. konfidencjonalny: 1) poufały, zażyły, familiarny; 2) poufny, sekretny. konfident: 1) tajny wywiadowca, agent, szpicel; 2) daw. człowiek zaufany, powiernik, przyjaciel. konfirmacja, metodol.: 1) procedura prowadząca do potwierdzenia prawdziwości danego zdania (twierdzenia, hipotezy) w procesie jego sprawdzania; 2) →weryfikacja.

koniczyna 547 konfirmacja, obrzęd rel. (zwł. w protestantyzmie), w którym młodzież (w wieku 14-18 lat) otrzymuje prawa członka gminy kośc; pozostałość obrzędów inicjacyjnych. konfirmant, rel. osoba przystępująca do konfirmacji. konfiskata: 1) wywłaszczenie na rzecz państwa, bez odszkodowania, całego lub części majątku osoby prywatnej; 2) wycofanie przez władze druków z obiegu. konfiskata mienia, w prawie pol. kara dodatkowa wymierzana w razie skazania za zbrodnie przeciwko podstawowym interesom polit. lub gosp. państwa, za zagarnięcie mienia społ. znacznej wartości lub za inną zbrodnię z chęci zysku. konfiskować, dokonywać konfiskaty; rekwirować, zabierać. konfitura, produkt otrzymywany przez gotowanie świeżych lub mrożonych owoców w syropie cukr.; zawiera ok. 70% cukru. konflikt: 1) niezgodność; 2) sprzeczność tendencji, poglądów, interesów; 3) zetknięcie się sprzecznych interesów, spór, zatarg. konflikt, lit. starcie się sprzecznych dążeń warunkujące bieg akcji w utworach dram. i często w epickich. konflikt polityczny, przejaw — w sferze polityki — istnienia konfliktu klasowego, także sprzeczność doraźnych interesów danych polit. ugrupowań. konflikt psychiczny (wewnętrzny), jednoczesne występowanie co najmniej dwóch nie dających się zaspokoić lub sprzecznych potrzeb (motywów), jednocześnie pobudzających i hamujących działanie jednostki. konflikt serologiczny, niezgodność w układzie antygenowym Rh krwi matki i płodu; staje się przyczyną choroby hemolitycznej noworodka, niekiedy — poronienia. konfokalny →współogniskowy. konforemne przekształcenie, przekształcenie ciągłe i jednokrotne jednej figury w drugą, przy którym kąty nie ulegają zmianie, np. przekształcenie przez podobieństwo. konformiści, wyznawcy anglikanizmu, którzy przyjęli tzw. Act of uniforrnity (1662) i złożyli przysięgę zatwierdzającą cpiskopalną organizację kościoła. konformizm,, postawa ścisłego podporządkowania się normom, wzorom, poglądom panującym w danej grupie społ. i nie wykraczania poza nie. konfraternie, związki mieszczan, zazwyczaj jednego zawodu; w Polsce rozwinęły się w XVI w., skupiając przeważnie kupców poszczególnych dużych miast; gwarantowały kupcom wyłączne prawo h a n d l u w d a n ym m i e ś c i e ; z a n i k n ę ł y w XVII w. konfrontacja, zestawienie, porównanie. konfrontacja, prawo stawienie sobie do oczu świadków lub oskarżonych, których zeznania (wyjaśnienia) są z sobą sprzeczne. konfucjanizm (żu-cia), doktryna filoz. i społ.-etyczna stworzona przez Konfucjusza; skupia uwagę na doskonaleniu osobowości, współżyciu ludzi i sposobach rządzenia; następcy Konfucjusza (Meng-cy, Sün-cy) rozszerzyli jego naukę; następnie stopniowo ewoluował w kierunku teleolo-gicznym i teistycznym (neokonfucjanizm); od I I w. n.e . był ofi cjalną dokt ryną państw, w ces. Chinach. Konfucjusz (właśc. Kung Giu; Kung-cy, Kung-fu-cy), 551-479 p.n.e., chiń. myśliciel i filozof, twórca konfucjanizmu; przypisuje mu się autorstwo Pięcioksięgu kon~ fucjańskiego. konfuzja, daw. zmieszanie, zakłopotanie, zawstydzenie, wstyd. konfuzor, przewód lub jego odcinek, w którym prędkość przepływającego płynu rośnie kosztem spadku ciśnienia; dla poddźwiękowych prędkości przepływu

przekrój k. maleje w kierunku przepływu, dla naddźwiękowych — rośnie. kongenialny, pokrewny geniuszem, talentem, taki sam pod względem psychiki; o przekładzie — równy pod każdym wzglę dem oryginałowi. konger (Conger conger), ryba z rzędu węgorzokształtnych, ok. 1m dł.; drapieżny; głębiny M. Śródziemnego i pn. Atlantyku; nie wchodzi do rzek; mięso niesmaczne. konglomerat, zbiór, skupisko, mech. połączenie różnych części lub przedmiotów, zlepek. konglomerat, geol. →zlepieniec. Kongo (w górnym biegu Lualaba), druga pod względem dł. rzeka w Afryce; dł. 4320 km, dorzecze 3,7 mln km2; uchodzi estuarium do O. Atlantyckiego; gł. dopływy: Ubangi (pr.), Kasai (1.); liczne progi i wodospady (Stanleya, Livingstone'a); żeglowna odcinkami; w dolnym biegu k. m. Matadi — budowa hydrowęzła Inga. K ongo, średniow. państwo utworzone w XIV w. w dolnym biegu rz. K.; 1482 nrzybycie Portugalczyków; 1491 władcy K. przyjęli chrześcijaństwo; kontakty dyplomatyczne i handl. z Europą; wywóz złota i niewolników; upadło w XVIII/ /XIX w. Kongo (Demokratyczna Republika Konga) , państ wo w Afryce Równi kowe j ; 2,3 mln km2, 17,1 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Kinszasa, inne gł. m.: Lubumbashi, Kisangani, Kananga, Likasi; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna, na wsch. wulkaniczne masywy; klimat gorący, wilgotny; gęsta sieć rzek (dorzecze K.); lasy równikowe (45% pow.) i sawanny. Kraj roln.-górn., jeden z najlepiej rozwiniętych gospodarczo w Afryce; uprawa olejowca, roślin kauczukodajnych, bawełny, kawy, manioku, kukurydzy, orzeszków ziemnych; wydobycie diamentów, rud miedzi, manganu, kobaltu, cynku, cyny; hutnictwo metali nieżel.; gł. region gosp,: Katanga. — W V-X w. pi e rwsz e państ e wka ( Bakuba, Baluba i in.); od XIV w. zach, część należała do średniow. państwa K.; 1876-77 podbite przez Belgię, od 1908 kolonia, belg.; od 1960 niepodległa republika; czL ONZ od 1960; 1960 secesja prow. Katangi, zamach stanu (zamordowanie pierwszego premiera P. Lumumby), długotrwałe wewn. konflikty polit.; 1963 przywrócenie kontroli nad Katangą; ustalenie podziału kraju na prowincje (z gubernatorami i ograniczoną autonomią lokalną); 1965 wojsk, zamach stanu; ograniczenie władzy monopoli belg., 1967 inspirowana przez między-nar. kapitał interwencja zbrojna białych najemników; 1967 nowa konstytucja, rządy jednopartyjne. Kongo (Ludowa Republika Konga), państwo w Afryce Równikowej; 342 tys. km2, 880 tys. mieszk. (1969), gl. ludy Bantu; stol. Brazzaville; j.u. francuski. Obszar wyżynny w dorzeczu rz. Kongo; klimat gorący, wilgotny; lasy równikowe (50% pow.) i sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa manioku, olejowca, kakaowca, kawy, batatów, prosa, sorga; eksploatacja lasów; wydobycie diamentów, złota. — W XV-XVII w. państewko Loanga, podlegające okresowo państwu K.; w XIX w. podbite przez Francuzów, od 1884-85 oficjalnie posiadłość fr.; 1910-58 stanowiło część Fr. Afryki Równikowej (jako K. Środkowe), następnie autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Fr.; od 1960 niepodległa republika; czł. ONZ od 1960; 1968 przewrót wojsk. (Nar. Rada Rewolucji, głową państwa — jej przewodn.); od 1970 (wg konstytucji z XII 1969) republika lud., program budowy socializmu. Kongo Belgijskie, dawna (od 1877) posiadłość belg., od 1908 kolonia; od 1960 niepodległe jako Kongo (Kinszasa). kongo czerwień, bezpośredni barwnik azowy stosowany dawniej do barwienia bawełny; obecnie jego sól sodowa stoso-

wana jest w analizie chem. jako wskaźnik (zmienia barwę z niebieskiej na czerwoną w zakresie pH 3,0-5,2). Kongo Środkowe,- dawna (od XIX w.) posiadłość fr., 1910-58 część Fr. Afryki Równikowej, następnie autonomiczna republika; od 1960 niepodległe jako Kongo (Brazzaville). kongregacja: 1) rodzaj zgromadzenia zakonnego, w którym składa się jedynie śluby proste; 2) urząd w kurii rzym.; do reformy 1967 było ich 12, obecnie — 10. kongregacjonaliści, rel. →independenci. kongres, zebranie, zgromadzenie; zjazd organizacji krajowej lub międzynarodowej. Kongres, nazwa organu najwyższej władzy partyjnej Zjednoczonego Stronnictwa Lud. i najwyższej władzy partyjnej Stronnictwa Demokratycznego, Kongres: 1) nazwa dwuizbowego parlamentu USA, złożonego z Izby Reprezentantów (435 posłów wybieranych na 2 lata) i Senatu (100 senatorów — po 2 z każdego stanu — wybieranych na 6 lat); 2) nazwa parlamentu w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej. Kongres Kontynentalny, 1774-81 ciało prawodawcze 13 kolonii Ameryki Pn. w czasie walk z Anglią o niepodległość; obradował 5 IX-26 X 1774. Kongres Kultury Polskiej, zjazd twórców i działaczy kultury zorganizowany 1986 na zakończenie obchodów milenium. K ongres Nauki Polskiej, ogólnopol. zjazd nauk. w Warszawie 29 VI-2 VII 1951; zadaniem jego była analiza i ocena stanu nauki pol. oraz wypracowanie dla niej nowych form organizacyjnych. Kongresówka, potoczna nazwa Królestwa Polskiego, utworzonego 1815 na kongresie w Wiedniu. Kongres Polonii Amerykańskiej, nacz„ reprezentacja obywateli amer. pochodzenia pol,; utworzony 1944, siedziba — Chicago; ok. 1 mln członków; obejmuje niemal wszystkie organizacje polonijne w USA. Kongres Polonii Francuskiej, organizacja będąca kontynuacją Związku Polaków; zrzesza szereg związków (gł. katolickich); zał. 1949, siedziba — Lens. Kongres Polonii Kanadyjskiej, nacz. reprezentacja obywateli kanad. pochodzenia pol.; utworzony 1944, siedziba — Toronto; ok. 60 tys. członków; ściśle współpracuje z Kongresem Polonii Amerykańskiej. Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych, centrala związlcowa w USA, zał. 1938; od 1955 połączona z Amer. Federacją Pracy. kongruencja, jązykozn. →związek zgody. kongruencja, mat, przystawanie liczb, pojęcie z zakresu teorii liczb; liczby całkowite a i b są kongruentne modulo m (przystają według modułu tn), jeżeli ich różnica a—b dzieli się bez reszty przez liczbę naturalną m; zapisuje się: a≡b (mod m). Kongur, najwyższy szczyt G. Kaszgarskich (Chiny); 7719 m. koniak, napój alkoholowy (mocy ok. 45%) ze spirytusu oddestylowanego z wina, gł. białego, i poddanego kilkuletniemu dojrzewaniu w beczkach dębowych; k. oryginalny pochodzi z rejonu Cognac (Francja). Koniaków, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim, w Beskidzie Śląskim; ośr. koronkarstwa. Konic HENRYK, 1860-1934, prawnik, adwokat, specjalista z zakresu prawa cyw.; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP; twórca Encyklopedii Podręcznej Prawa Prywatnego. Konicz (Kuntzey TADEUSZ, 1733-93S malarz; od 1766 we Włoszech (zw. tam Taddeo Polacco); rysunki i obrazy rodzajowe na tematy wł., obrazy rel., alegor., portrety; malarstwo ścienne. koniczyna (Trifolium), roślina zielna z rodziny motylkowatych; cennymi roślina-

548 konidia mi pastewnymi (też miododajne i strukturotwórcze) są uprawiane na siano i ziel onkę : k. c z e r w o n a ( k. ł ąkowa, T. pratense), pospolita na łąkach w Europi e i Az j i ; k. b i a ł a ( k . roz e s ł ana, T. repens) wieloletnia, pastwiskowa; k. s z w e d z k a (k. mieszańcowa, T. hybridum) i inkarnatka. konidia (konidiospory), kuliste zarodniki wielu grzybów (gł. workowców i grzybów niedoskonałych), powstające zewnętrznie na konidioforze, np. u pędzla-, ka, kropidlaka, konidiofor (trzonek konidialny), szczytowa część strzępki grzybów, na której tworzą się zarodniki — konidia. Koniecki WIKTOR W., ur. 1929, pisarz ros.; zbiory opowiadań z życia marynarzy Arktyki; scenariusze filmowe. Koniecpol, m. w pow. włoszczowskim, woj. kieleckim, nad Pilicą; 5,5 tys. mieszk. (1968); fabryka płyt pilśniowych; prawa miejskie 1403 (do 1870) i 1927. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 2 tys. mieszk. (ok. 50%). Koniecpolski ALEKSANDER, 1620-59, wojewoda sandomierski od 1656; jako jeden z regimentarzy, poniósł klęskę pod Piławcami 1648; uczestnik obrony Zbaraża, bitwy pod Beresteczkiem i Żwańcem; w okresie najazdu szwedz. walczył pod Warszawą i Toruniem. Koniecpolski STANISŁAW, 1590-1646, hetman w. kor. od 1632; wybitny wódz, walczył z Moskwą, Turkami, Tatarami; 1629 pokonał Szwedów pod Trzcianą, 1644 Tatarów pod Ochmatowem. konieczność, filoz, właściwość cechująca związki zjawisk wyznaczone deterministycznymi prawami rozwoju rzeczywistości; względne przeciwieństwo przypadku (przypadkowości). Konieczny MARIAN, ur. 1930, rzeźbiarz; prof. ASP w Krakowie; Pomnik Bohaterów Warszawy 1939-1945 (zw. warszawską Nike), pomnik M. Skłodowskiej-Curie w Lublinie. Konieczny WŁODZIMIERZ, 1886-1916, rzeźbiarz, grafik, rysownik; rzeźb, studia portretowe, kompozycje rel., teki ilustracji do utworów lit.; Immaculata. konieczny warunek,, odnośnie pewnego faktu mat. każdy wniosek wypływający z tego faktu; np. w.k. podzielności liczby naturalnej przez 9 jest jej podzielność przez 3. koniektura: 1) odtworzenie brakujących fragmentów uszkodzonego tekstu; 2) daw.: a) przypuszczenie, domniemanie; wniosek oparty na domyśle; b) w l.mn. — przepowiednie. Konienkow SIERGIEJ T., 1874-1971; rzeźbiarz radz.; 1924-45 w USA; popiersia portretowe, rzeźba arch., pomniki. konietlica łąkowa (owsik złocisty, Trisetum flavescens), luźnokępkowa trawa pastewna średniej wys., z dużą, rozpierzchłą wiechą, pospolita na łąkach, też uprawiana. Koniew I WAN S., ur. 1897, marszałek ZSRR; w II wojnie świat, dowódca m.in. I Frontu Ukr.; 1956-60 nacz. dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych Państw Układu Warsz. i I zastępca min. obrony ZSRR. König [kö:nyś] FRIEDRICH, 1774-1833, drukarz niem.; 1811 wynalazł maszynę druk. płaską 1-obrotową, 1814 dwuobrotową (z A.F. Bauerem). König [kö:nyś] RENĘ, ur. 1906, socjolog niem.; prof. uniw. w Kolonii; zajmuje się strukturą społ. i metodologią nauk społecznych. konijski sułtanat (ikonijski sułtanat). w 2 poł. XI-pocz. XIV w. w Anatolii państwo Turków seldżuckich przybyłych z z Transoksanii; stolica — Konya (Iko-nium). konik, zespół obrabiarki skrawającej, w którym się osadza kieł. koniki morskie (pławikoniki), ryby mor. z rodziny igliczniowatych, 6-15 cm dł.;

przypominają konia szachowego; samica składa ikrę w komorze lęgowej samca; żyją wśród glonów mórz tropik, i umiarkowanych. koniki polne, potoczna nazwa niektórych szarańczaków; mają krótkie czułki; wydają charakterystyczne dźwięki; roślinożerne, często szkodniki. koniki polskie, krajowe małe konie (wys. w kłębie ok. 130 cm), odporne i wytrzymałe w pracy; maść gł. myszata lub bułana, z ciemną pręgą wzdłuż grzbietu. konik zwierzyniecki →lajkonik. konimetr →pyłomierz. Konin, m. pow. w woj. pozn., nad Wartą; 40,7 tys. mieszk. (1970); gł. ośr. mieszkaniowy i usługowy Konińskiego Zagłębia Węgla Brun.; przemysł spoż.; muzeum, kam. słup graniczny (XIII w.); późnogot. kościół (XIV-XVI w.), barok, klasztor reformatów (XVIII w.). — Prawa miejskie przed 1293; wczesnośredniow. ośr. grodowo-miejski na szlaku Kalisz-Kruszwica. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 4 tys. mieszkańców. Koninck [ko:nyŋk] PHILIPS DE, 1619-88, malarz hol.; wybitny pejzażysta, krajobrazy panoramiczne. Koniński KAROL LUDWIK, 1891-1943, krytyk lit., publicysta; antologia Pisarze ludowi, szkice krytycznolit. i filoz.-religijne. Konińskie Zagłębie Węgła Brunatnego, zagłębie we wsch. części woj. pozn., wokół Konina i Turka; zasoby węgla brun. — 1,2 mld t; 7 kopalń odkrywkowych, 3 wielkie elektrownie cieplne (łącznie 2455 MW); huta aluminium. koniogodzina, KM·h, jednostka energii l ub pracy w t e chn. ukł adzi e j e dnostek miar; 1 KM-h = 75 kG·m/s·3600 s = = 2,7·105 kG·m. koniowate (Equidae), rodzina ssaków nieparzystokopytnych; liczne kopalne i współczesne: konie, osły i zebry; kończyny zakończone palcem III, palce II i IV silnie uwstecznione, I i V zanikły; kości podudzia i przedramienia zrośnięte; liczne szczątki form kopalnych umożliwiły poznanie rodowodu k. konitrut (Gratiola officinalis), kłączowa bylina strefy umiarkowanej obu półkul; rośnie w rowach i na brzegach wód; silnie trujący, dawniej używany w lecznictwie. koniugacja, bot. akt płciowy u glonów z rzędu sprzężnic; zespolenie się dwóch komórek wegetatywnych (haploidalnych) w zygotę, która następnie kiełkuje. koniugacja, językozn. zespół form fleksyjnych czasownika w danym języku (kategorie: osoby, liczby, czasu, strony, tryb,u, aspektu); w języku pol. 4 odmiany koniugacyjne: 1) -ę, -esz; 2) -ę, -isz; 3) a-m, a-sz; 4) e-m, e-sz. koniugacja, zool. proces rozmnażania płciowego orzęsków; polega na ich łącze* niu się parami i wymianie substancji jądrowej. koniugacja chromosomów, łączenie się w pary (biwalenty) chromosomów homologicznych w profazie redukcyjnego podziału jądra komórkowego; umożliwia zjawisko crossing-over oraz redukcję liczby chromosomów w gametach lub sporach. koniugować, odmieniać czasowniki przez osoby, czasy, tryby, strony i liczby. koniunkcja, astr. konfiguracja dwu ciał niebieskich, w której mają one jednakową długość ekliptyczną. koniunkcja, daw, łączność, związek. koniunkcja, jązykozn. →polisyndeton. koniunkcja (iloczyn logiczny), log. zdanie złożone ze zdań połączonych spójnikiem „i"; k. jest prawdziwa, gdy wszystkie jej zdania składowe są prawdziwe. koniunktor, w cybernetyce układ, który wykazuje reakcję czynną na wyjściu tylko wówczas, gdy są bodźce czynne na wszystkich jego wejściach. koniunktura, ekon. całokształt wskaźni-

ków (poziom produkcji, stan zatrudnienia) charakteryzujących stan gospodarki; także stan ożywienia gospodarczego. koniunkturalny, zależny od koniunktury, powstały pod wpływem chwilowych, sprzyjających okoliczności. Koniuszko WACŁAW, 1854-1900, malarz; obrazy rodzajowe (Szewski poniedziałek), portrety. koniuszy, w dawnej Polsce urzędnik nadworny zarządzający stadninami i stajnią panującego; urząd k. w XIV-XVI w. przekształcił się w godność honorową. Köniz [kö:nyc], m. w Szwajcarii, w zespole miejskim Berna; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł chem., drzewny. Konjović PETAR, ur. 1883, jugosł. kompozytor i pedagog; utwory symf., kameralne, opery. konkieta, wywarcie na kimś wielkiego wrażenia, sukces w zalotach, miłości; podbój serca. Konkiewicz ROMAN, 1887-1939, działacz polit., lekarz, publicysta; od 1920 czł. ZG i prezes Pol. Związku Zach. w Poznaniu; zamordowany przez hitlerowców. konklawe, zgromadzenie kardynałów dokonujące wyboru nowego papieża; również zamknięta część Watykanu, w której odbywa się ten wybór. konkluzja: 1) wniosek rozumowania; 2) zakończenie opowiadania, przemówienia, dzieła itp. podające ostateczne wnioski. konkluzja, log. →wniosek. konkluzja, szt. plast, napis na tkaninie zawierający ostatnią sentencję mowy pogrzebowej, często z portretem zmarłego, jego herbem itp., umieszczony na trumnie (gł. w XVII-XVIII w.). konkokcja, daw. trawienie, strawność (dziś żartobliwie). konkordancja, geol. zgodność wzajemnego ułożenia warstw skalnych, które leżą kol e j no na sobie , mają t aki sam bie g i upad. konkordans: 1) stopień czcionki równy 36 punktom typograf.; 2) rodzaj ślepego materiału zecerskiego (justunku) tego samego stopnia. konkordat, umowa zawierana między papieżem (jako głową kościoła kat,) a państwem, normująca stosunki między władzą świecką a kośc. w tym państwie; k. zawarty 1925 przez Polskę uznany został 1945 przez rząd pol. za zerwany z winy papieża. konkordia, daw. zgoda, jedność, harmonia. konkrecja, geol. skupienie minerałów, zwykle kuliste lub elipsoidalne, występujące w skałach osadowych; różni się składem i budową od skały otaczającej, np. k. chalcedonu w wapieniach. konkret (konkretny przedmiot), przedmiot nieabstrakcyjny, dostępny w bezpośrednim doświadczeniu, określony dokładnie w czasie i przestrzeni, uchwytny, realny. konkretna muzyka, termin wprowadzony 1948, oznaczający muzykę, w której dźwięki ,,niemuzyczne" (szmery, odgłosy przyrody, maszyn itp.) poddawane są transformacjom elektroakustycznym; obecnie różnice między m.k. a elektroniczną zatarły się. konkretny przedmiot →konkret. konkretyzacja, przedstawianie czegoś w sposób konkretny, czyli dokładnie określony, uchwytny, sprecyzowany, nieabstrakcyjny; przeciwieństwo abstrakcji. konkretyzm →reizm. konkretyzować, czynić konkretnym; przedstawiać w sposób konkretny, precyzować. konkubina, daw. kobieta żyjąca w konkubinacie; kochanka. konkubinat, t rwał e p oż yci e k obi e t y i mężczyzny, którzy nie zawarli ze sobą związku małżeńskiego. konkurencja, rywalizacja, współzawodnictwo.

konserwy 549 konkurencja, ekon. współzawodnictwo między jednostkami gosp., którego celem jest osiągnięcie jak największych korzyści przy sprzedaży towarów. konkurencja biologiczna, czynnik doboru naturalnego; współzawodnictwo między osobnikami tego samego lub różnych gat. o pokarm, przestrzeń, światło i in, konkurencja wolna, konkurencja — nie skrępowana przepisami adm. — między drobnymi przedsiębiorstwami (brak struktur monopolistycznych); charakterystyczna dla gospodarki kapitalist. XIX w. konkurent: 1) konkurencyjna placówka handl. lub przem.; właściciel, przedstawiciel tej placówki; 2) mężczyzna starający się o rękę kobiety. konkurenty, w kalendarzu kośc. liczb> 1-7 oznaczające dzień tygodnia w dniu 23 III (jedynka odpowiada niedzieli); element średniow. chronologii, służący do obliczania daty Wielkanocy. konkurs, współzawodnictwo, ubieganie się wielu osób o osiągnięcie najlepszego wyniku w jakimś zakresie. konkurs, prawo: 1) publ. przyrzeczenie nagrody za najlepsze wykonanie jakiegoś zadania, stwarzające obowiązek wypłacenia nagrody osobie, której dzieło uznano za zasługujące na nagrodę; 2) określenie upadłości lub postępowania upadłościowego. konkury, daw. ubieganie się o rękę kobiety; zaloty. konkwista (conquista), podbój Ameryki Środk. i Pd. przez konkwistadorów; wyprawa zdobywcza. konkwistadorzy, organizatorzy i wojsk, przywódcy wypraw hiszp. i portug. dokonuj ących podbojów w Ame ryce P d. i Środk. w XVI w. konne wyścigi, biegi koni, gł. pełnej krwi ang., dosiadanych przez zawodowych jeźdźców, płaskie lub z przeszkodami, na trawiastych torach, objęte zakładami totalizatora; ważne kryterium hod.; gł. gonitwa — derby. konnica →kawaleria. konodonty (Conodonta), skamieniałe drobne elementy szkieletowe występujące w osadach mor. od kambru do kredy; w XIX w. uważane były za zęby ryb. konoida, powierzchnia utworzona z prostych przecinających daną prostą i równoległych do danej płaszczyzny. konometr, przyrząd do pomiaru kąta między osiami optycznymi kryształu optycznie dwuosiowego. Kononowicz ZENON, ur. 1903, malarz, rysownik, grafik; czł. Zwornika i Pryzmatu; postimpresjonist. pejzaże, martwe natury, kompozycje figuralne. Konopacka HALINA, ur. 1900, lekkoatletka; mistrzyni olimpijska w rzucie dyskiem (1928); rekordzistka świata 1925-28. Konopacki MIECZYSŁAW, 1880-1939, embriolog i histolog; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAU; badania dotyczące gł. tworzenia się żółtka i histochemii rozwoju zarodkowego. Konopczyński WŁADYSŁAW, 1880-1952, historyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badacz dziejów Polski XVII, XVIII w.; wydawca źródeł; Dzieje Polski nowożytnej (2 t.). konopie (Cannabis), jednoroczna roślina zielna, pochodzenia azjat.; powszechnie uprawi a si ę k. s i e w n e ( C. sa t i v a ) , wys. do 4 m, dla włókna z łodyg, także oleju z nasion; w pd.-wsch. Azji — k. i n d y j s k i e , dla narkotyku, zw. haszyszem. konopie, włókno otrzymywane z łodyg roślin o tej samej nazwie; ódporne na gnicie; o b. dużej wytrzymałości na rozciąganie; używane na tkaniny (worki), powrozy, wyściółki tapicerskie itp. Konopiński E MIL, ur. 1911, amer. fizyk atomowy, pochodzenia pol.; prof. Indiana University w Bloonigton (Indiana). Konopiński TADEUSZ, 1894-1965, zootechnik; prof. WSR we Wrocławiu, czl.

PAN; dyr. Instytutu Zootechniki w Krakowie; założyciel i red. „Przeglądu Hodowlanego"; Żywienie zwierząt. Konopka JAN, 1777-1815, generał brygady; uczestnik wojny 1792, powstania 1794 oraz kampanii napoleońskich. Konopka KAZIMIERZ, 1769-1805, działacz Kuźnicy Kołłątajowskiej, jakobin pol.; przywódca wystąpień lud. w czerwcu 1794 w Warszawie; oficer Legionów. Konopka STANISŁAW, ur. 1896, historyk medycyny, bibliograf; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAU; założyciel i długoletni dyr. Gł. Biblioteki Lekarskiej w Warszawie; Polska bibliografia lekarska. konopna palma →trachykarpus. Konopnicka MARIA (pseud. Jan Sawa), 1842-1910, pisarka; w obfitej twórczości, w której dominują akcenty patriot. (Rota) i demokr., najcenniejsze są liryki stylizowane na lud., realist. obrazki i nowele; twórczość dla dzieci; krytyka lit.; poemat z dziejów emigracji chłopskiej Pan Balcer w Brazylii. K onopnicki J AN , ur. 1905, pedagog; prof. Uniw. Jag. i kier. Katedry Pedagogiki Eksperymentalnej Wyższej Szkoły Pedag. w Krakowie. konopny olej, olej otrzymywany z nasion konopi siewnych (zawierających 253O°/o tłuszczu) przez tłoczenie, także przez ekstrakcję benzyną; stosowany gł. do celów techn., niekiedy spożywczych. Konorski BOLESŁAW, ur. 1892, elektrot e chnik; prof. Pol i t . Ł ódz ki e j ; prace z elektrotechniki teoret. (m.in. uogólnił prawo Coulomba, 1955) i monografie. Konorski JERZY, ur. 1903, neurofizjolog; prof. i dyr. Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego w Warszawie, czł. PAN; badania dotyczące gł. ruchowego zachowania się zwierząt, a zwł. mechanizmu nabytych reakcji ruchowych; Integracyjna działalność mózgu. konosament, dokument potwierdzający przyjęcie ładunku do przewozu morskiego. konoskopowe badania kryształów, badania kryształów w spolaryzowanym liniowo świetle zbieżnym, w celu określenia np. ich grupy optycznej i znaku optycznego. konotacja, log. treść, sens, znaczenie nazwy, ogół cech współoznaczanych przez nazwę. K onotop, m. w pn. części Ukr.SRR (obw. sumski); 62 tys. mieszk. (1969); zakłady naprawcze taboru kol., przemysł mat. budowlanych. K onow S TEN , 1867-1948, indianista nerw.; prof. w Oslo i Hamburgu; liczne prace na temat religii Indii, dramatu, języków (Khotan — sakische Grammatik). Konowałow DMITRIJ P., 1856-1929, fizykochemik ros.; czł. AN ZSRR; badał procesy kontaktowe, określił zależność prężności i składu pary od składu cieczy. Konowałow MICHAIŁ I., 1858-1906, ros. chemik organik; opracował metodę wydzielania naftenów z ropy naft., nitrowaniem węglowodorów nasyconych. Konrad I, ?-918, książę Frankonii, król niem. od 911; wybrany na tron niem. po wygaśnięciu niem. linii Karolingów. Konrad II, ok. 990-1039, król niem. od 1024, cesarz od 1027, pierwszy z dyn. frankońskiej; wyprawy na Polskę, zmuszenie Mieszka II do rezygnacji z król. tytułu. Konrad III, ok. 1094-1152, król niem. od 1138, z dyn. Hohenstaufów; walki z opozycją Welfów, udział w II krucjacie 1147-49. Konrad IV, 1228-54, król niem. od 1237, syn ces. Fryderyka II; walki z antykrólami, powołanymi przez feud. opozycję. Konrad X Biały Młodszy, ?-1492, książę na Oławie, Miliczu, Trzebnicy, Ścinawie i Sycowie od 1452, na Oleśnicy od 1471; ostatni potomek Piastów oleśnickich. Konrad Czerwony, P-955, książę Lotaryngii 944-53; zięć ces. Ottona I; za bunt przeciwko Ottonowi pozbawiony księstwa.

Konrad I Mazowiecki, ok. 1187-1247, książę mazow. od 1202, syn Kazimierza Sprawiedliwego; 1226 osadził na ziemi chełmińskiej Krzyżaków; 1229-32 i 1241-43 władał dzielnicą krakowską. Konrad III Rudy, ok. 1448-1503, książę mazow. od 1462 (rządził wraz z braćmi); od 1471 (po podziale) władał ziemią czerską i liwską; ojciec ostatnich Piastów mazow., Stanisława i Janusza. Konrad Wettin, ok, 1098-1157, margrabia Miśni od 1127, Łużyc od 1136; uczestnik krucjaty 1147 przeciw Słowianom nadbałtyckim. Konradyn, 1252-68, książę szwabski, ostatni z dyn. Hohenstaufów; walki o dziedzictwo sycylijskie; stracony przez Karola I Andegaweńskiego. Konrad z Marburga, ?-1233, niem. kaznodzieja i inkwizytor, słynny z okrucieństwa; zamordowany. K onrad z Soest [k. z zo:st], ok. 1370ok. 1422, późnogot. malarz niem.; reprezentant tzw. stylu międzynar.; malarstwo ołtarzowe. konsekracja: 1) uświęcenie, przeznaczenie na użytek kultu rel.; 2) część mszy — poświęcenie chleba i wina (wg dogmatyki kat. przeistoczenie ich w ciało i krew Jezusa); 3) udzielenie święceń biskupich. konsekwencja: 1) wynik, skutek, następstwo, rezultat czegoś; 2) log. ciągłość w postępowaniu; działanie zgodne z zasadami, z planem, wytrwałość w dążeniu do czegoś. konsekwencja prawna →skutek prawny. konsens, daw. zgoda, zezwolenie (zwł. urzędowe). konsensualna umowa, prawo umowa, która dochodzi do skutku przez samo oświadczenie woli stron (np. sprzedaż). konserwacja, zabieg mający na celu utrzymanie czegoś w dobrym stanie lub zabezpieczenie przed psuciem się (np. pokarmów) czy niszczeniem. konserwacja maszyn, czynności mające aa celu utrzymywanie maszyny w dobrym stanie (obejmuje okresowe kontrole, usuwanie zanieczyszczeń, smarowanie, wykonywanie drobnych napraw itp.). konserwacja zabytków, dawniej restauracja, zabezpieczanie zabytków każdego rodzaju, także dzieł sztuki, sposobami właściwymi danemu rodzajowi obiektu. konserwant, substancja, konserwująca, preparat, środek konserwujący. konserwatorium, nazwa nadawana wyższym uczelniom muz.; najstarsze k. w Europie: w Paryżu (1784), Bolonii (1804); Pradze (1811), Wiedniu (1817); w Polsce pierwsze k. (Instytut Muzyki i Deklamacji) zał. 1821 przez J. Elsnera w Warszawie, od 1861 jako Instytut Muz., od 1918 K. Muzyczne; obecnie PWSM. konserwatyści krakowscy →stańczycy. K onserwatywna Partia, jedna z 2 gł. bryt. partii polit., kontynuatorka torysów; jako partia ziemiaństwa, później też finansjery, prowadziła politykę kolonialną; obecnie akceptuje umiarkowane reformy społ . i dąży do z achowania wpł ywów W. Brytanii w jej byłych koloniach. Konserwatywna Partia Ludowa, duń. partia polit. reprezentująca wielki kapitał i burżuazję; zał. 1836, pod obecną nazwą od 1915; od 1968, w rządzie koalicyjnym. konserwatyzm, postawa, kierunek ideologiczny i polit., polegające na przywiązaniu do „starego porządku" i dawnego układu wartości, dążące do jego zachowania. konserwować, dokonywać czynności, zabiegów mających na celu utrzymanie czegoś w dobrym stanie, uchronienie przed psuciem się lub przed szybkim niszczeniem. konserwowanie żywności →utrwalanie żywności. konserwy, produkty spoż. utrwalone przez apertyzacię w szczelnym opakowaniu; także produkty owocowo-warzywne

550 konsjerż zawierające pierwotną postać surowca, np. kiszone warzywa. konsjerż, dozorca domu we Francji, konskrypcja, system uzupełniania wojska na zasadzie poboru, z zezwoleniem na zastępstwo lub wykupienie się; wprowadzony we Francji 1798; w XIX w. zastąpiony powsz. obowiązkiem wojskowym. konsola: I) ozdobny wspornik arch. lub podstawa rzeźby, przeważnie w formie woluty; 2) przyścienny wąski stolik, zwykle b. ozdobny, używany gł. w końcu XVII-XVIII w. konsolacja, daw.: 1) pociecha, pocieszenie; 2) stypa, poczęstunek po pogrzebie. konsolidacja, zjednoczenie, połączenie się w jedną całość, zespolenie; ugruntowanie się), utrwalenie. konsolidacja, ekon. zmiana kilku dotychczasowych pożyczek na jedną nową o ujednoliconych warunkach spłaty. konsonans, lit. rym niedokładny polega jący na współbrzmieniu jedynie spółgłosek po ostatniej akcentowanej sarnogłosce> konsonans, muz. współbrzmienie co najmniej 2 dźwięków sprawiające wrażenie zgodności, konsonant, gram, spółgłoska. konsonantyzacja, przekształcenie się w spółgłoskę. konsorcjum →syndykat, konspekt, zarys, plan, streszczenie dzieła, powstające na wstępie jego realizacji. konspiracja; 1) tajna, nielegalna działalność polit; 2) tajna, podziemna organizacja o charakterze polit., sprzysiężenie. konstabl: 1) w państwie frankijskim tytuł urzędnika nadwornego; 2) w dawnej Anglii urzędnik strzegący porządku pubł. honorowo; obecnie — w W. Brytanii i USA funkcjonariusz policji, K onstanca (Constanta), m. i port w Ru munii, nad M. Czarnym, ośr. adm. okręgu K.; 165 tys. mieszk. (1988); przemysł spoż.; ośr. turystyki. Konstancin-Jeziorna, m. w pow. piaseczyńskim, woj. warsz.,,-nad Jeziorną; 13,7 tys. mieszk. (1970); ośr. lecznictwa rehabilitacyjnego, sanatoria; letnisko; Warsz. Zakłady Papiern.; prawa miejskie: Skolimów-Konstancin 1952, Jeziorna 1962. Konstancja (Konstanz), m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), nad Jez. Bodeńskim; 60 tys, mieszk. (1968); przemysł włók., metal., drzewny; ośr. turyst.-wypoczynkowy; uniwersytet. konstantan, stop oporowy zawierający ok, 60% miedzi i 40% niklu; używany gł. do wyrobu oporników i jako jeden z elementów termoogniwa. Konstantinow ALEKO , 1863-97, pisarz bułg.; zw. ojcem bułg. satyry; satyr, powieści (Baj Gąniu) i szkice z podróży do Ameryki; przekłady z literatury fr. i rosyjskiej. Konstantinow F IODOR W., ur. 1901, filozof radz.; czł. AN ZSRR, dyr. jej Instytutu Filozofii; zajmuje się gł. materializmem historycznym. Konstantinowka, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węgłowym; 106 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł chem.„ szklarski. Konstanty Mikołajewicz., 1827-92, w. książę ros., syn Mikołaja 1; 1862-63 namiestnik Królestwa Pol.; 1865-81 przewodn. ros. Rady Państwa. Konstantyn I, 1868-1923, król gr. 1913-17, 1920-22, syn Jerzego I; dwukrotnie zmuszany do abdykacji na rzecz synów: Aleksandra I (pod naciskiem Ententy) i Jerzego II (po niepowodzeniach w wojnie z Turcją). Konstantyn II, ur. 1940, król gr. od 1964; syri Pawła I; po zamachu stanu przez juntę faszystowską (21 IV 1967) i nieudanej próbie kontrzamachu (13 XII 1967) na emigracji. Konstantyna, m. w pn.-wsch. Algierii, nad rz. Rummel, ośrodek adm. dep. K.; 244 tys, mieszk. (1966); ośr. handl.

i przem.; muzeum; .Wielki Meczet, katedra (XVIII w.); tur. meczety (XVIII w.); cytadela; pałac tur. (XIX w.). Konstantyna donacja, dokument (falsyfikat, zapewne z VIII w.), na mocy którego ces. Konstantyn W. miał przekazać pap. Sylwestrowi I władzę nad zach. prowincjami cesarstwa; w XI-XII w. wykorzystywany przez papiestwo dla uzasadnienia wyższości władzy papieskiej nad cesarską. Konstantyna łuk, trójarkadowy łuk triumfalny wzniesiony w pocz. IV w. w Rzymie ku czci Konstantyna W.; ozdobiony reliefami ze starszych zabytków. Konstantynopol (słow. Carogród), stolica państwa bizant.; zał. 330 przez Konstantyna W. na miejscu Bizancjum; 1453 zdobyty przez Turków, odtąd do 1923 stolica państwa tur. (Stambuł). Konstantynów Łódzki, m. w pcw. i woj. łódzkim, nad Nerem; 12,8 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu wełnianego. — Prawa miejskie 1830 (do 1870) i 1924; 1927-36 liczne strajki; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło 4 tys. mieszkańców. Konstantyn XI Paleolog, 1405-53, ostatni cesarz bizant. (od 1449); rzecznik unii z kościołem łac, w której szukał ocalenia przed Turkami, 1453 zdobywcami Konstantynopola. Konstantyn VII Porfirogeneta, 905-959, cesarz bizant. od 913; uczony i protektor nauki; nawiązał stosunki polit. i kult, z Rusią Kijowską; autor m.in.-traktatu o rządzeniu państwem. Konstantyn Wielki, ok. 280-337, cesarz rzym, od 306; usunął współrządców; zreformował administrację, system monetarny, wojsko; przypisał kolonów do ziemi; 313 wydał tzw, edykt mediolański, którym uznał chrysiianizm..; walczył pomyślnie z Gotami i Sarmatami; zbudował Konstantynopol. Konstanty Pawłowicz, 1779-1831, w. książę ros., drugi syn Pawła I; od 1816 nacz. wódz wojsk pol. w Królestwie Pol., wprowadził bezduszną dyscyplinę wojsk.; tłumił ruchy patriot. w Królestwie. konstatacja, stwierdzenie, ustalenie jakiegoś faktu, konstelacja, układ, konfiguracja, stan rzeczy, sytuacja, konstelacja, aslr. →gwiazdozbiór. konsternacja, uczucie zakłopotania, nagłego zaskoczenia; zdumienie, zmieszanie. konstrukcja, układ elementów, sposób ich powiązania; to, co jest skonstruowane, budowa, struktura. konstrukcja, techn.: 1) zespół elementów, urządzeń itp. połączonych ze sobą w funkcjonalną całość; 2) zespół cech określających urządzenie techn. lub jego część. konstrukcja kratowa (kratownica), rodzaj konstrukcji (samolotu, mostu) złożonej z prętów (rur, kątówęk, cięgien-itp.), podlegających tylko ściskaniu i rozciąganiu przy przenoszeniu przez k.k. obciążeń zewnętrznych. konstrukcja skorupowa, rodzaj konstrukcji (samolotu, samochodu) złożonej z cienkich ścian i powłok (blachy, sklejki), płaskich lub zakrzywionych, przenoszących obciążenie zewn. (siły poprzeczne, podłużne, zginanie, skręcanie) i często stanowiących pokrycia, ściany zewn. i działowe itp. konstruktywizm, kierunek artyst. rozwijający się gł. w Rosji 1914-30; wyraz poszukiwań nowych form stanowiących odbicie współczesności; przejawił się w sztukach plast. (gł. abstrakc. rzeźby geom.) i architekturze (forma arch. określana konstrukcją) oraz literaturze (zwł. w poezji — technicyzm) i scenografii (abstrakc. konstrukcje geom.). konstruktywny, budujący, twórczy, dodatni. konstruowanie, opracowywanie projektów techn., tzn. obliczeń i rysunków, różnych urządzeń, maszyn, budowli itp. przy zapewnieniu spełniania przez nie stawia-

nych wymagań ekon., technol. i użytkowych, konstytuanta (zgromadzenie konstytucyjne), organ przedstawicielski, do którego podstawowych zadań należy opracowanie i uchwalenie konstytucji; w Polsce k. nosiła tradycyjnie nazwę Sejmu Ustawodawczego (1919-22, 1947-52). Konstytuanta, nazwa nadana 1789 fr. Zgromadzeniu Narodowemu. konstytucja, med. zespół typowych dla danego ustroju wrodzonych cech morfologicznych i czynnościowych, warunkujących m.in. zarówno odporność, jak i skłonność do niektórych chorób. konstytucja, prawo ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, określająca podstawy ustroju społ.-gosp. i polit,, w szczególności organizację i sposób powoływania najważniejszych ogniw aparatu państw, oraz. normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja Królestwa Polskiego, podpisana 1815 przez Aleksandra I, określała ustrój Królestwa Pol. w unii personalnej z Rosją; formalnie najbardziej liberalna w Europie, łamana przez cara i władze Królestwa Pol.; 1832 zastąpiona Statutem Organicznym. Konstytucja Księstwa Warszawskiego, podpisana 1807 przez Napoleona; pierwsza burz. konstytucja na ziemiach pol.; znosiła poddaństwo chłopów bez uwłaszczenia, wprowadzała prawną równość wszystkich ludzi i nowocz. administrację na wzór francuski. Konstytucja kwietniowa (Ustawa Konstytucyjna 23 IV 1935), uchwalona z naruszeniem przepisów Konstytucji marcowej dotyczących zmiany konstytucji; odrzuciła zasadę zwierzchnictwa narodu, przyznając Prezydentowi RP najwyższą i niepodzielną władzę państw.; miała charakter antydemokr., była wyrazem faszystowskich tendencji rządzącego obozu sanacyjnego; w Manifeście PKWN uznana za bezprawną. Konstytucja 3 maja. ustawa zasadnicza uchwalona 1791 na Sejmie Czteroletnim; pozostawiła ustrój stanowy, osłabiając pozycje magnaterii; zmniejszyła rolę senatu, zniosła liberum veto, wolną elekcję, zakazywała tworzenia konfederacji; wzmocniła władzę wykonawczą; rozszerzyła prawa mieszczan; chłopom zapowiadała „opiekę prawa i rządu"; obalona 1792 przez interwencję ros. i konfederację targowicką. Konstytucja Mała 1919, potoczna nazwa Uchwały Sejmu Ustawodawczego 20 II 1919 o powierzeniu J. Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa; określała organizację i zakres działania najwyższych władz do czasu uchwalenia konstytucji (1921). Konstytucja Mała 1947, oparta nia podstawowych założeniach Konstytucji marcowej, zasadach Manifestu PKWN, ustawodawstwa o radach nar. oraz reformach społ. i ustrojowych (potwierdzonych w głosowaniu 1946); określała ustrój i zakres działania najwyższych organów do czasu uchwalenia nowej konstytucji (1952). Konstytucja marcowa (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 III 1921), pierwsza konstytucja uchwalona po uzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie świat.; miała charakter burż.-demokr.; ustanawiała jako najwyższe organy ustawodawstwa — Sejm i Senat, władzy wykonawczej — Prezydenta i rząd. wymiaru sprawiedliwości — niezawisłe sady; zawierała szeroki katalog praw obywatelskich, w praktyce poważnie ograniczanych. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (zw. Konstytucją Lipcową), ustawa zasadnicza, uchwalona 22 VII 1952. określająca podstawowe zasady ustroju PRL jako państwa demokracji lud., w którym władza należy do ludu pracującego miast i wsi; stworzyła jednolity system organów władzy państw., administracji i

kontra 551 kontroli oraz system organów wymiaru pomieszczenie zajmowane przez tę plasprawiedliwości; ustanowiła także podsta- cówkę. konsulat, hist.: 1) w staroż. Rzymie wowe prawa i obowiązki obywateli PRL. konstytucja republikańska, konstytucja urząd sprawowany przez 2 konsulów; składowej części federacji — republiki (w okres sprawowania władzy; 2) we Francji ZSRR, SFRJ); reguluje ustrój republiki w (1799-1804) forma rządu, w skład którego ramach określonych przez konstytucję fe- wchodzili 3 konsulowie; okres władzy tego rządu. deralną, nie może być z nią sprzeczna. konsulowie, w staroż. Rzymie 2 najwyżsi konstytucja stanowa, konstytucja składowej części federacji — stanu (w USA, urzędnicy z władzą cywilną i wojsk., wybierani na 1 rok; przysługiwało im 12 likBrazylii, Meksyku); reguluje organizację władz stanowych w granicach określonych torów; imionami k. oznaczano lata („za konsulatu..."). prawem federalnym. konsultacja: 1) udzielanie rad, wskazókonstytucje, w staroż. Rzymie akty prawne wydawane przez cesarzy: edykty, wek, zasięganie opinii u fachowców, specjalistów; 2) daw. wizyta lekarska u chodekrety, reskrypty i mandaty. konstytucje piotrowskie, 1496, Wydane rego, badanie lekarskie. konsultant, fachowiec udzielający rad, przez Jana Olbrachta; uchwały sejmowe ograniczające m.in. swobodę opuszczania wskazówek, wyjaśnień w zakresie swojej specjalności, ziemi przez chłopów, zabraniające mieszkonsultatywny, doradczy. czanom nabywania ziemi, zwalniające konsum, sklep z artykułami konsumpcyjszlachtę z płacenia ceł. nymi przy zakładzie pracy (dla jego prakonstytucje sejmowe, w dawnej Polsce uchwały sejmu (ówczesne ustawy); roz- cowników); także spółdzielnia spożywców. konsumenci, biol. organizmy (gł. zwieróżniano k.s. wieczyste i k.s. czasowe; w XVI w. rozpoczęto ich druk (od 1543 — po rzęta) nie wytwarzające materii org. ze związków nieorg., odżywiające się innymi polsku). konstytucjonalizm, teoria psychol. organizmami; k. I xzędu — roślinami, k. II uznająca związek charakteru i rzędu — zwierzętami roślinożernymi, k. temperamentu z właściwościami budowy III rzędu i dalszych ~- zwierzętami mięciała; najbardziej znane podziały: E. sożernymi; jedno z ogniw łańcuchów pokarmowych w biocenozach. Kretschmera i W.H. Sheldona. konstytucjonalizm, kierunek w konsumpcja (spożycie), spożycie dóbr materialnych i usiug w celu bezpośredniepolityce i nauce prawa państw, uznający ustrój monarchii konst. za najlepszy system go zaspokajania potrzeb ludzkich. konsumpcyjne społeczeństwo, socjol. rządów. konstytucjonalne typy, osobnicy o cha- pojęcie z zakresu socjologii społeczeństwa rakterystycznym zespole cech, stanowiący kapitalist.; określa jeden z mechanizmów wzorce do opisu ciała ludzi; np. astenik, jego działania — nastawienie na spożycie atletyk, pyknik (E. Kretschmer) i somato- możliwie dużej ilości różnych dóbr. konsumpcyjny; 1) spożywczy; 2) użyttypy (W.H. Sheldon). służący do użytku,, konstytucyjna woda, woda kowy, daw.: 1) częściej w l.mn. występująca w związkach chem. w postaci —konsyderacja rozważania, uwagi; względy; grup wodorotlenowych; może być 2) poważanie roztrząsania, wśród ludzi; szacunek. wydzielona przez rozkład związku, np. w respekt. wysokiej temperaturze: konsygnacja, daw. ostre pogotowie odCa(0H)2→ CaO+H20. żołnierzy. konstytucyjne prawa i obowiązki działu konsyliarz, daw.: 1) lekarz (dziś używaobywatela, uprawnienia i obowiązki ne żartobliwie); 2) wyższy urzędnik spełobywatela sformułowane w konstytucji, tzn. niający funkcję radcy; doradca. te z nich,, które mają podstawowe konsylium, narada kilku lekarzy w celu znaczenie dla u-stroju danego państwa; np. ustalenia u chorego prawidłowego rozpow ustroju burz. — prawo własności, w znania choroby i właściwego leczenia. ustroju socjalist. — prawo do pracy, konsystencja, stopień twardości lub gęochrony zdrowia, nauki itp. stości jakiejś substancji, spoistość. konstytucyjni demokraci → kadeci. konsystorz, w kościel kat. kuria lub sąd konstytucyjność, zgodność aktu norma- biskupi; również ważne zebranie kardynatywnego lub indywidualnych działań z łów; w protestantyzmie — rada stojąca na konstytucją; jest elementem praworząd- czele diecezji lub kościoła. ności. konszachty, tajemne układy, porozumiekonstytuować, organizować, ustanawiać, nia z kimś, zmowy przeciwko komuś, intworzyć, zawiązywać. trygi, knowania. konsul, organ państwa ustanawiany w konszowanie, mieszanie masy czekolaobcych państwach w celu zapewnienia dowej w temp. 60-100° w celu zemulgowaochrony interesów państwa wysyłającego nia jej składników oras odparowania nadi jego obywateli oraz rozwijania stosun- miaru wody. ków gosp., kult. i naukowych, kontakt, bliższe zetknięcie się z kimś konsularne prawo, dziedzina prawa lub z czymś; styczność, łączność, związek. mię dzynar. regulująca stosunki między kontaktować (się), nawiązywać państwami w związku z wykonywaniem łączność., znajomość, stykać (się), łączyć przez ich przedstawicieli funkcji (się). konsularnych. kontaktowa metoda, metoda przem. o konsularny korpus (fr. corps trzymywania kwasu siarkowego; polega na consulaire, CC): 1) ogół konsulów w utlenianiu SO2 do SO3 tlenem powietrza określonej miejscowości lub państwie; 2) w obecności kontaktów, gł. zawierających szefowie placówek konsularnych oraz pięciotlenek wanadu V2O5; pozwala otrzyczłonkowie personelu konsularnego; na mać kwas siarkowy lub oleum o dowolczele k.k. stoi dziekan. nym stężeniu. konsul generalny, tytuł konsula najwyż- kontaktowe procesy, przem, procesy szej z czterech istniejących w służbie kon- chem. prowadzone przy użyciu katalizatosularnej klas. rów stałych (kontaktów); odgrywają niekonsul honorowy, obywatel państwa wy- zmiernie ważną rolę we współczesnej techsyłającego, przyjmującego lub trzeciego nologii chem., np. w syntezie kwasu siarpaństwa, pełniący funkcje konsularne bez kowego i azotowego, amoniaku, w petrostałego wynagrodzenia ze strony państwa chemii. kontaktowe trucizny, substancje trwale powierzającego misję. konsul jurysdykcyjny, przedstawiciel chemisorbujące się na powierzchni kontaktów; powodują ich dezaktywację. konsularny uprawniony do rozstrzygania złoża, sporów między obywatelami państwa wy- kontaktowo-metasomatyczne syłającego przebywającymi na terytorium typ złóż pneumatolitycznych powstających państwa przyjmującego; prawo działania w strefie kontaktu intruzji magmowej ze k.j. wymuszały w krajach Bliskiego i Dale- skałami otaczającymi, wskutek reakcji kiego Wschodu mocarstwa europejskie. chem., konsulat, placówka konsularna; również

między tymi skałami a parami i składnikami lotnymi pochodzącymi z magmy. kontaktron, hermetycznie zamknięty zestyk elektr.; zwykle rurka szklana (wypełniona np. wodorem) z 2 styczkami, które zwierają się (rozwierają lub przełączają) pod wpływem zewu. pola magnet.; stosowany w teletechnice i automatyce. kontakty →katalizator. kontaminacja;. językozn. zmieszanie, skrzyżowanie i zespolenie dwu elementów językowych (wyrazów lub związków frazeol.), wskutek którego powstaje nowy wyraz (srokaty i pstry →pstrokaty). kontaminacja, lit. pomieszanie w jednej relacji kilku wydarzeń, wątków myślowych itp., pochodzących z różnych źródeł, np. z różnych utworów literackich. kontaminacja, psychol. pomieszanie kilku wydarzeń lub wątków myślowych w relacji ustnej albo pisanej z obserwacji lektury, przeżyć itp. kontaminacja magmy;, zanieczyszczenie magmy składnikami pochodzącymi ze skał otaczających. kontekst, tekst, którego częścią jest dany wyraz lub wyrażenie. kontemplacja, psychol, stan skupionego przeżywania sytuacji połączony z rozmyślaniem, lecz bez gotowości do podjęcia działania. kontenans, pewność siebie w sposobie bycia, zachowania się; rezon. kontener (pojemnik), naczynie, skrzynia, kosz itp. do przenoszenia i przechowywania podczas transportu drobnych przedmiotów tub materiałów sypkich; ułatwia prace przeładunkowe. kontenerowiec (pojemnikowiec), statek wodny do transportu towarów w kontenerach. kontentacja, daw.: 1) zadowolenie, ukontentowanie; 2) zaspoko jenie żądań, sadośćuczynienie. kontentować się. zadowalać się., poprzestawać na czymś. konterfekt, staropol. nazwa portretu; termin stosowany do portretów pol. z XVIIXVIII w. kontestacja, wyrażanie protestu, kwestionowanie szegoś, poddawanie w wątpliwość; demonstrowanie, manifestowanie sprzeciwu, zwł. w ruchach polit., także w twórczości lit., teatr., filmowej. kontestacja, rel. podważanie, kwestionowanie słuszności lub prawomocności tez teol., obrzędów, autorytetu, kośc; pizejaw kryzysu we współcz. kościele katolickim, kontestator: 1) duchowny lub świecki członek współcz. kościoła kat. dokonujący lub biorący udział w publicznej kontestacji; 2) ten. kto podaje w wątpliwość, kwestionuje coś, zaprzecza czemuś. Kon Tiki, w mitologii Inków mąż, który stworzył słońce, gwiazdy i ludzi; wg innej wersji biały olbrzym, zmieniający góry w doliny i odwrotnie. „Kon-Tiki", tratwa, na której 1947 norw, zoolog Th. Heyerdahl z 5 towarzyszami przepłynął (w ciągu 101 dni) O, Spokojny z Peru do archip, Tuamotu w Polinezji; zbudowana z drewna balsy na wzór tratw Inków; nazwa od imienia boga Inków, kontinuum →continuum. Kontkiewicz STANISŁAW, 1843-1924, inżynier górnik; czł. PAU; badacz budowy geoł. pd. Rosji i Królestwa Polskiego, konto, w księgowości rachunek dwustronny służący do rejestracji zmian majątkowych przedsiębiorstwa, kontorsja: 1) skręcenie, zwichnięcie; 2) wykrzywienie, grymas twarzy, kontorsjonistyka, rodzaj popisu cyrkowego demonstrującego nieprzeciętną elastyczność całego ciała; obecnie ma plast, kompozycję, układów. kontr- (kontra-), w wyrazach złożonych oznacza przeciwieństwo, przeciwstawienie; np. kontrwywiad, kontrapunkt. kontra, druk. potoczna nazwa kreskowej kliszy druk. dającej na odbitce odwrotny

552 kontra w stosunku do oryginału układ plam czarnych i białych. kontra, sport: 1) w boksie — powstrzymanie ciosem ataku przeciwnika; 2) w wioślarstwie — wiosłowanie wstecz; 3) w brydżu — zobowiązanie się zawodnika do niedopuszczenia licytującego przeciwnika do wygranej. kontrabanda →przemyt. kontrabanda wojenna, przewożone morzem towary i przedmioty mogące służyć do Wzmocnienia woj. potencjału nieprzyjaciela; podlegają konfiskacie. kontrabas, instrument muz., chordofon smyczkowy o największych rozmiarach i najniższej skali (transponuje o oktawę w dół); 4 struny strojone w kwartach. kontradykcja, daw. sprzeciw, niezgoda, sprzeczność. kontradyktoryjne postępowanie, postępowanie, w którym równouprawnione strony procesowe wiodą przed sądem spór, dostarczając materiału do udowodnienia słuszności swoich tez. kontrafagot, instrument muz,, basowa odmiana fagotu (potrójnie wygięta drewn. rura); transponuje o oktawę w dół. kontrafaktura, muz. zastąpienie w kompozycji wokalnej oryginalnego tekstu (gł. świeckiego) tekstem nowym (rel.), np. w okresie reformacji. kontrafał, lina, za pomocą której żagiel jest ściągany do dołu, gdy nie może opaść pod własnym ciężarem. kontrafałda, plisa płaska powstała przez zaprasowanie na tkaninie dwóch fałd zwróconych kantami do siebie. kontragitacja, agitacja przeciwdziałająca innej agitacji. kontrahent, jedna ze stron zawierających umowę. kontrakcja, działanie skierowane przeciw komuś lub czemuś; przeciwdziałanie kontrakcja, zjawisko zmniejszania się objętości spirytusu zmieszanego z wodą w stosunku do sumy objętości składników; z 50 1 spirytusu i 50 1 wody — 96,3 1 roztworu. kontrakcja, jiz. zmiana objętości przy mieszaniu niektórych rozpuszczających się wzajemnie cieczy (np. wody i alkoholu). kontrakcja, językozn. ściągnięcie dwóch występujących obok siebie samogłosek w jedną. kontrakcji teoria, teoria geotektoniczna (L.E. de Beaumont, 1829), w myśl której pionowe i poziome przemieszczenia mas skalnych w skorupie ziemskiej spowodowane są kurczeniem się kuli ziemskiej, wskutek utraty przez nią ciepła. kontrakt, prawo →umowa. kontraktacja, forma skupu produktów rolnych oparta na dwustronnej umowie — między producentem a przedsiębiorstwem skupu; w PRL obejmuje wszystkie rośliny przem., wiele nasion, zwierząt hod. i in. kontrakty, hist. stałe zjazdy szlachty pol. mające na celu zawieranie różnych umów gosp. i transakcji handl., zapoczątkowane w XVI w. w Poznaniu i Krakowie. kontralt, najniższy głos żeński, o skali c-c 2 . kontramarka (kontrasygnatura), znak wtórnie wybijany na monecie za pomocą małego stempelka, dla usankcjonowania obiegu emisji obcej lub nadania monecie nowej wartości nominalnej; k. stosowano najczęściej w XV-XVII w. kontrapost, szt. plast, komponowanie postaci ludzkiej w taki sposób, żeby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze, z wygięciem tułowia w stronę odwrotną; szczególnie częsty w sztuce antycznej, got. i barokowej. kontrapunkt, muz.: 1) technika kompozytorska polegająca na jednoczesnym zestawianiu linii melodycznych wg określonych zasad (polifonia); w fudze — głos dokomponowany do tematu; 2) dział teorii muzyki. kontrargument, argument skierowany przeciwko argumentowi wysuniętemu przez stronę przeciwną.

kontrast, ostro uwydatniająca się różnica między dwoma porównywanymi, zestawianymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami itp.; przeciwstawienie. kontrast, psychol. uwydatnienie się pewnej cechy spostrzeganego przedmiotu przez zestawienie jej z inną, najczęściej przeciwną cechą tego samego lub innego przedmiotu; przyczyna szeregu złudzeń zmysłowych. kontraster (przeciwster), ster statku wodnego oprofilowany tak, że prostuje strumień wody przepływającej przez śrubę. kontrast obrazu, fot, różnica gęstości optycznej między najciemniejszym i najjaśniejszym miejscem obrazu fotograficznego. kontrastować, wyraźnie się odróżniać od czegoś, rysować na tle czegoś; różnić się krańcowo, być przeciwieństwem czegoś. kontrastowość, jot. cecha charakterystyczna materiałów światłoczułych, określająca ich zdolność odtwarzania skali tonalnej obiektu zdjęcia w formie większych lub mniejszych różnic gęstości optycznej (zaczernień). kontrastu fazowego metoda, metoda badania mikroskopowego bezbarwnych, niejednorodnych optycznie obiektów, np. preparatów histologicznych. kontrastujące środki (środki cieniujące), med. stałe, płynne lub gazowe substancje chem. stosowane w rentgenodiagnostyce, wprowadzane do ustroju w celu dokładnego uwidocznienia w obrazie rentgenowskim narządów lub ich części. „Kontrasty", miesięcznik kult.-społ. wydawany w Białymstoku od 1969 (1968 kwartalnik) przez Białostockie Tow. Kulturalne. kontrasygnata, współpodpisanie aktu prawnego (ustawy, rozporządzenia) przez osobę trzecią; w systemie parlamentarnogabinetowym ministrowie kontrasygnujący akty prawne głowy państwa przejmują za niego odpowiedzialność polityczną. kontrasygnatura →kontramarka. kontraszot, żegl. lina na statku działająca w przeciwną stronę niż szot, utrzymująca wraz z nim bom w określonym położeniu. kontraśruba (przeciwśruba), profilowe kierownice za lub przed śrubą statku wodnego, prostujące strumień wody przepływającej przez śrubę. kontratak, wojsk, →przeciwnatarcie. kontredans, taniec towarzyski, popularny we Francji pod koniec XVIII w.; przekształcił się w kadryla. kontrkandydat, kandydat strony, partii przeciwnej, konkurujący z innym kandydatem. kontrmanewr, manewr przeciwdziałający manewrowi nieprzyjaciela. kontrmarsz: 1) w XVI-XVII w. sposób prowadzenia walki przez piechotę zachodnioeur., odpowiednik karakolu w kawalerii; 2) w XVIII-XIX/XX w. marsz w kierunku przeciwnym do dotychczasowego, w celu dostosowania ugrupowania własnych wojsk do nowej sytuacji. kontrmina, przeciwmina podziemna zakładana przez oblężonych w celu zniszczenia systemu podziemno-minerskiego nieprzyjaciela. kontrofensywa →przeciwnatarcie. kontrola automatyczna, samoczynne otrzymywanie i przetwarzanie informacji o cechach obiektów techn. lub przebiegu procesu technol. w celu wykrywania stanów wymagających interwencji. kontrola bierna, kontrola wymiarów części po zakończeniu procesu technologicznego. kontrola czynna, kontrola wymiarów części podczas procesu technol., w trakcie obróbki i bez zatrzymywania obrabiarki. kontrola konstytucyjności, badanie aktów normatywnych z punktu widzenia ich zgodności z postanowieniami konstytucji danego państwa. kontrola państwowa, system organów

państw, powołanych do badania finansowej i gosp. działalności aparatu państw.; w PRL organem k.p. jest Najwyższa Izba Kontroli. kontrola parlamentarna, jedna z podstawowych funkcji parlamentu, polegająca na badaniu zgodności działań rządu bądź innych organów państw, z ustawami i wytycznymi polityki ustalonej przez parlament. kontrola prasy, publikacji i widowisk, kontrola sprawowana przez organ państw., dotycząca zgodności treści utworów, widowisk itp. z prawem, interesami i polityką państwa, obyczajnością publ.; w Polsce organami k.p.,p. i w. są Gł. Urząd K.P.P. i W. oraz urzędy woj. i miejskie. kontrola sądowa administracji, uprawnienia sądów powszechnych albo specjalnie powołanych sądów adm. do badania zgodności z prawem aktów administracyjnych. kontrola społeczna, kontrola działalności aparatu państw, i gosp. przeprowadzana przez komisje rad-nar., organizacje społ., organy samorządowe w państwach socjalistycznych. kontrola społeczna, socjol. ogół środków — sankcji negatywnych (kar) i pozytywnych (nagród) — zapewniających zwartość i działanie danej grupy społecznej. kontrola techniczna, kontrola obejmująca: sprawdzenie surowców, półwyrobów i wyrobów wydawanych do obróbki lub montażu, wielofazową kontrolę wyrobu w toku produkcji (porównanie z dokumentami techn. lub wzorcami) oraz kontrolę narzędzi pracy, obrabiarek,, oprzyrządowania itp. kontroler, osoba przeprowadzająca kontrolę. kontroler lotu, złożony przyrząd pokładowy samolotu wskazujący parametry lotu, np. wysokość, prędkość, pochylenie i przechylenie samolotu. kontroler silnika, lotn. złożony przyrząd pokładowy samolotu do kontroli pracy silnika lotn., np. temperatury i ciśnienia oleju, ciśnienia paliwa, prędkości kątowej wału. kontrolny, służący do kontroli (o przyrządzie, urządzeniu); sprawujący kontrolę (o człowieku). kontrolny obraz telewizyjny (test telewizyjny, tablica telewizyjna), nieruchomy obraz transmitowany w celu kontroli prawidłowości pracy oraz regulacji urządzeń telewizyjnych; składa się z figur geom., obszarów o różnych odcieniach, barwie itp. kontrować; 1) w brydżu: zobowiązać się do niedopuszczenia licytującego przeciwnika do wygranej; 2) w wincie i wiście: zrobić partię po przegranej partii przeciwnika. kontrowersja, różnica zdań, rozbieżność sądów; spór. kontrreformacja, walka prowadzona przez kościół kat. w XVI i XVII w. z nurtem reformacji; gł. rolę w k. odegrał zakon jezuitów. kontrreformacji sztuka, sztuka sakralna pełniąca funkcje propagandowe, opierająca się na założeniach soboru trydenckiego (walka z reformacją, pobudzanie do kontemplacji rel.); operowała formami manieryzmu i baroku; wiązała się z działalnością zakonu jezuitów; wzorcem stał się kościół II Gesu w Rzymie, o skromnej fasadzie i bogatym wnętrzu; w rzeźbie i malarstwie przewaga tematyki maryjnej i hagiograf icznej (sceny ekstaz i martyrologii świętych). kontrrewolucja, gwałtowne zbrojne zagarnięcie (lub jego próba) władzy państw, przez klasy i warstwy uprzednio od niej odsunięte w drodze rewolucji, w celu przywrócenia starego porządku. kontrtorpedowiec →niszczyciel. kontrtytuł, tytuł wydania zbiorowego dzieł, umieszczany na lewej stronicy książ-

konwikt 553 ki obok właściwego tytułu danego tomu, umieszczanego na prawej stronicy. kontrwywiad, działalność mająca na celu śledzenie i zwalczanie obcego wywiadu. kontrybucja: 1) w starożytności i średniowieczu danina na rzecz panującego lub państwa; 2) danina pieniężna narzucona w traktacie pokojowym państwu pokonanemu; 3) w czasie wojny danina nakładana przez okupanta na ludności terytorium okupowanego. Kontrym KAZIMIERZ, 1762-1836, publicysta, działacz oświat.; współorganizator Tow. Szubrawców, red. „Wiadomości Brukowych", „Dziennika Wileńskiego". kontuar, bufet, lada, rodzaj stołu, który oddziela sprzedawcę i towar od klientów. kontumacja, prawo niestawienie się oskarżonego na rozprawę sądową; skazanie zaoczne. kontur, szt. plast, zarys kształtu postaci lub przedmiotu; linia obwodząca kształt przedstawiony na rysunku lub malowidle. kontusz, ubiór męski pochodzenia wsch.: rodzaj długiej sukni z nie zeszytymi od pachy do łokcia rękawami, które odrzucone do tyłu, tworzyły tzw. wyloty; w Polsce pojawił się w XVI w., tworząc wraz z żupanem strój narodowy. kontuszowy pas (pas słucki, polski), ozdobny pas noszony w Polsce do męskiego ubioru nar., gł. w XVIII w., przeważnie z tkaniny litej lub jedwabnej; p.k. tkane metodą broszowania produkowano w Polsce w manufakturach zw. persjarniami (Słuck, Grodno; Kobyłka, Sokołów, Korzec, Kraków, Gdańsk). kontuzja →stłuczenie. kontuzjować, spowodować kontuzję. kontyna, poprawnie →kącina. kontynent, wielki, wydzielający się obszar lądowy otoczony przez morza i oceany: Eurazja (53,4 mln km2), Afryka (30,3), Ameryka Pn. (24,2), Ameryka Pd. (17,8), Antarktyda (13,2), Australia (7,7). kontynentalny: 1) charakterystyczny dla lądu stałego, lądowy; 2) dotyczący kontynentu eur. (bez wysp angielskich). kontyngencja, mat. współzależność statyst. między cechami, z których przynajmniej jedna jest cechą jakościową, np. między takimi cechami, jak: kolor oczu i włosów, płeć i wzrost itp. kontyngent, określona ilość pewnej wielkości, np. k. wojsk., k. dostaw na rzecz państwa; dostawy te mają charakter przymusowy, często nie są w pełni odpłatne. kontyngentyzm, filoz. koncepcja stworzona przez E. Boutroux, wg której wiedza o świecie jest ograniczona i niepewna, ponieważ praw nauki nie cechuje konieczność. kontynuacja, dalszy ciąg, prowadzenie w dalszym ciągu rozpoczętej działalności. kontynuacyjny styl, szt. plast, przedstawienie następujących po sobie Wydarzeń jako ciągłego fryzu nie rozdzielonych scen (kolumna Trajana, Marka Aureliusza). kontynuator, osoba kontynuująca jakąś czynność, rozpoczęte przez kogoś dzieło; następca rozwijający idee i pracę poprzednika. konularie (Conularidae), bezkręgowce mor. występujące od kambru do triasu; ciało dł. 0,8-40 cm okrywała stożkowata, fosforanowowapienna skorupka; w Polsce spotykane w wapieniach G. Świętokrzyskich. konurbacja, skupisko miast i osiedli, kontrastujące z otoczeniem ze względu na wysoki poziom urbanizacji; układ osadniczy, w którym zgrupowano wiele miejsc pracy o równorzędnym znaczeniu. konwalia majowa (lanuszka, Convallaria m a i a l i s) , byl i na z rodz i ny l i l i owat ych, o białych, wonnych kwiatach; cieniste lasy Europy i środk. Azji; chroniona; w kwiatach i zielu cenne glikozydy naserco-we; wyhodowano odmiany ozdobne.

konwalidacja, prawo uznanie za ważną, wskutek dodatkowego zdarzenia, czynności prawnej pierwotnie wadliwej. konwalijka dwulistna (majownik, Majanthemum bifolium), trująca bylina leśna półkuli pn., z rodziny liliowatych; pęd zwykle 2-listny; kwiaty białe, wonne; w Polsce pospolita. konwaliowe krople, środek nasercowy, nalewka ze świeżego ziela konwalii majowej. konwejer →taśrnowy przenośnik. konwekcja ciepła, unoszenie ciepła przez przemieszczające się masy cieczy lub gazu, wykorzystywane w urządzeniach cieplnych. konwekcyjnych prądów teoria, teoria geotektoniczna (O. Ampferer, 1906), w myśl której przyczyną ruchów fałdowych i powstawania gór są prądy konwekcyjne magmy w podłożu skorupy ziemskiej, wywołane energią cieplną pochodzącą z rozpadu pierwiastków promieniotwórczych. konwektor, grzejnik centr. ogrzewania oddający ciepło przez konwekcję; ogrzewanie pomieszczenia zachodzi gł. dzięki unoszeniu ciepła przez powietrze przepływające wokół powierzchni grzejnych k. konwenans, powszechnie przyjęte formy, zwyczaje towarzyskie. konwencja, umowa (społ., międzynar.); przyjęty zwyczaj (działania, postępowania). konwencja międzynarodowa, jedna z nazw używanych na oznaczenie umów międzynar. zawieranych w sprawach specjalnych, np. konsularna, handlowa. konwencje partyjne, przedwyborcze, lokalne i ogólnopaństw. zjazdy partii polit. w USA (Demokr. i Republikańskiej), wyznaczające kandydatów tych partii w wyborach prezydenckich, parlamentarnych itp. konwencjonalizm, filoz. kierunek powstały XIX/XX w., wg którego twierdzenia i teorie nauk. są konwencjami, przyjętymi ze względu na ekonomię myślenia (wygodę, prostotę); gł. przedstawiciele: H. Poincaré, P. Duhem, H. Dingler; w wersji skrajnej (K. Ajdukiewicz) k. przyjmuje, że obraz świata zależy od doboru aparatury pojęciowej; k. prowadzi w konsekwencji do relatywistycznego subiektywizmu. konwencjonalny: 1) umowny, oparty na konwencji, umowie; 2) zgodny z obowiązującymi formami towarzyskimi, uprzejmościowy. konwencyjny: 1) ustalony konwencją, umową, objęty konwencją; 2) konwencjonalny, umowny. konweniencja, daw. formy towarzyskie; zgodność, stosowność. konwent, rel. w kościele kat. zakonnicy mający prawo głosu na zebraniach; również samo zebranie w ważnych sprawach klasztoru; także zakon, klasztor. K onwent Narodowy, najbardziej demokr. zgromadzenie ustawodawcze 179295 w czasie W. Rewolucji Fr., wybrane po obaleniu monarchii; rozwiązany przez dyrektoriat. Konwent Seniorów, w Sejmie PRL doradczy organ Prezydium Sejmu złożony z marszałka, wicemarszałków, przewodniczących klubów poselskich oraz kooptowanych posłów, zapewniający współdziałanie klubów i kół poselskich w pracy Sejmu. konwentykiel, daw. zebranie organizacji, stowarzyszenia, sekty religijnej. konwergencja, etnogr. teoria A. Bastiana, głosząca, że analogiczne wytwory kulturowe (łuki, łodzie) mogą powstawać niezależnie od siebie w różnych rejonach świata w podobnych warunkach geograficznych. konwergencja rozwoju, biol. zbieżność rozwoju ewolucyjnego; upodobnienie się narządu lub postaci osobników różnych szczepów, żyjących w zbliżonych warunkach środowiskowych; np, błony międzypałcowe płazów i ptaków pływających.

konwergencji teoria, antykomunist. doktryna głosząca tezę o stopniowym zbliżaniu się do siebie społeczeństw kapitalist. i socjalist.; zgodnie z t.k. naturalna ewolucja krajów socjalist. ma je doprowadzić do takich przeobrażeń ekon. i społ.-ustrojowych, w wyniku których gospodarka i instytucje polit. państw socjalist. upodobniać się będą do systemu gosp.-ekon. i społ.-polit. ukształtowanego we współcz. wysoko rozwiniętych krajach kapitalist.; t.k. jest szeroko wykorzystywana przez ośrodki antykomunist. propagandy do dywersji ideologicznej przeciwko krajom socjalist. i stosowana przez przedstawicieli rewizjonizmu do uzasadniania „rewizji marksizmu". konwersacja: 1) rozmowa towarzyska, wymiana zdań; 2) lekcja obcego języka polegająca na ćwiczeniach w rozmowie. konwersatorium: 1) jedna z form dydaktycznych stosowana w' szkołach wyższych, polegająca na dyskutowaniu w małych grupach problemów nauk.; 2) zespół pracowników nauk. zbierających się w celu dyskutowania określonych problemów naukowych. konwersja, ekon. zmiana (przymusowa lub dobrowolna) dotychczasowych warunków pożyczki, np. terminu, oprocentowania. konwersja (odwrócenie), lit. konstrukcja składniowa polegająca na zmianie gram. stosunku wyrazów w 2 zdaniach paralelnych. konwersja, mat. wnioskowanie log. według następującego schematu: „jeżeli żadne p ni e j e st q , t o ż adne q ni e j e s t p " (np. żadna liczba ujemna nie jest liczbą naturalną, więc żadna liczba naturalna nie jest ujemna) lub „jeżeli każde p jest q, to pewne q jest p" (np. wszystkie kwadraty są czworokątami, więc pewne czworokąty są kwadratami). konwersja, rel. w chrześcijaństwie zmiana wyznania; w terminologii kat. pojęcie k. często zawęża się do pojęcia „nawrócenia". konwersja wewnętrzna, emisja elektronu towarzysząca przejściu jądra atomu ze stanu wzbudzonego na niższy stan energetyczny. konwersyjna powłoka, powłoka wytwarzana na powierzchni metalu lub stopu w wyniku obróbki chem. lub elektrochem., w skład której wchodzą związki tego metalu. konwerta, lotn. →zmiennopłat. konwerter: 1) urządzenie elektroniczne do zmiany częstotliwości sygnałów elektr.; 2) →konwertor. konwertoplan, lotn. →zmiennopłat. konwertor (dawniej gruszka), zbiornik z blachy stal. wyłożony materiałem ogniotrwałym; służy do utleniania (w wysokich temperaturach) domieszek w ciekłym wsadzie przez przedmuchiwanie go powietrzem; używany do otrzymywania stali, miedzi, kamienia niklowego; rozróżnia się k hutnicze i odlewnicze. konwertor (konwerter), w teletechnice: 1) urządzenie zmieniające postać sygnału (np. analogowego na cyfrowy) niosącego wiadomość, bez zmiany samej wiadomości; 2) układ do zmiany impedancji innego układu na impedancję przeciwną. konwertorowy proces tlenowy, proces otrzymywania w konwertorze stali z płynnej surówki przez utlenianie zawartych w niej domieszek wdmuchiwanym tlenem, bez doprowadzania ciepła z zewnątrz. Konwicki TADEUSZ, ur. 1926, prozaik, scenarzysta i reżyser film.; utwory o problemach moralnych okresu wojny i jej wpływie na świadomość współcz.: powieści (Rojsty, Sennik współczesny, Wniebowstąpienie), filmy „autorskie" (Zaduszki, Salto). konwikt, w Polsce w XVII-XVIII w. internat prowadzony przez władze szkoły,

554 konwisarstwo mieszczący się poza jej terenem; nazwy ,,k." używano także na określenie kolegiów. konwisarstwo, rzemiosło zajmujące się wyrobem przedmiotów z cyny (gł. metodą odlewania) i zdobieniem ich różnymi technikami; uprawiane od wczesnego średniowiecza, największy rozkwit XIVXVI w. Konwitschny [-wytszni] F RANZ, 190162, niem. dyrygent i skrzypek; Kapelmistrz orkiestry Gewandhausu. konwojent, osoba konwojująca kogoś lub coś; strażnik, dozorca. konwojować, prowadzić pod strażą, w konwoju; eskortować. konwokacja →sejm konwokacyjny. konwój: 1) oddział żołnierzy do ochrony transportu, strzeżenia aresztantów, jeńców; 2) grupa transportowców wojsk, i statków handl. pod ochroną eskorty (okrętów woj, i samolotów). Konya [konja] (staroż. Ikonium), m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. K.; 158 tys. mieszk.' (1965); przemysł gł. spoż., włók,, ceme nt owy; wyrób dywanów; cyt adel a i ruiny pałacu Seldżuków, meczet Ala adDina, mauzolea; Szejch Sadr ad-Dina i Sahib Ata (XIII w.), grobowiec Dżalal adDin Rumiego i jego następców (zdobiony błękitną emalią), końcówka (przyrostek fleksyjny), wymienny końcowy element wyrazu, stanowiący o jego formie przypadkowej (ulic-a, ulic-y); wyznacza stosunek syntaktyczny wyrazów w zdaniu. kończyny, narządy ruchu kręgowców; u ryb parzyste płetwy piersiowe i brzuszne; u kręgowców lądowych k. piersiowe (przednie, górne) i miedniczne (tylne, dolne), różnorodnie zmodyfikowane, np, skrzydła ptaków, płetwy płetwonogich. Kończysta, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-zach. od Gerlacha; 2540 m, koń domowy, ssak z rodziny koniowatych, wywodzący się gł, od konia Przewalskiego i tarpana, udomowiony ok. 3000 p.n.e. w Europie i Azji; rozróżnia się konie gorącokrwiste (lekkie — wierzchowe i zaprzęgowe) i zimnokrwiste (ciężkie — pociągowe); dojrzałość płciowa 15-18 'mieś., hod, — 3-4 lala, ciąża średnio 336 dni; dł. życia do ok- 25 lat; najcenniejsze rasy: pełnej krwi ang. i czystej krwi arabskiej. koń mechaniczny, KM, jednostka mocy w techn. układzie jednostek miar; 1 KM = = 75 kG·m/s = 735,49875 W. koń morski → mors koń Przewalskiego (Equus przewalskii), ssak z rodziny koniowatych; wys. w kłębi e 1,3 m; pus t ynne obs z ary D ż ungari i i Mongolii; b. rzadki; w ogrodach zool. objęty ewidencją rodowodową. Końska Głowa, nieregularna, ciemna mgławica w gwiazdozbiorze Oriona. K ońskie, m. pow. w woj. kieleckim; 13,1 tys. mieszk. (1970); przemysł metal. (odlewnie); pałac (XVIII-XIX w.) i park geom.-krajobrazowy z pawilonami (m.in. Oranżeria Egipska, XIX w., F.M. Lanci); prawa miejskie 1748. — archeol. Wielkie cmentarzysko wczesnośredtiiow. typu mazowieckiego, z grobami obwarowanymi kamieniami; wcześnie rozwinięta eksploatacja rud darniowych i wytop żelaza. —. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 6 tys. mieszk, (50%); 1941-44 obóz jeńców radz., zginęło 7-8 tys. osób; 1942, 1944 odbicie więźniów i 1 IX 1943 opanowanie miasta przez oddziały AK. koński ząb →kukurydza pastewna. końskostopie, wada wrodzona stopy polegająca na, jej nadmiernym i utrwalonym podeszwowym zgięciu w stawie skokowym; nie leczona powoduje chodzenie na palcach, Końskowola, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim; wytwórnia taśm i powrozów; 1532-1869 miasto. koń trojański, mit. gr. koń drewn. wprowadzony podstępem do Troi; ukryci w

nim Grecy otworzyli nocą towarzyszom bramy miasta; Troja padła. Kooning [(də) ko:nyn] WILLEM DE, ur. 1904, malarz amer., pochodzenia hol.; uprawia malarstwo abstrakc, od ok. 1947 wprowadza także elementy figuratywne. kooperacja, współpraca. kooperacja, ekon. forma organizacji pracy, przy której wiele osób pracuje wspólnie w tym samym procesie produkcji lub w różnych, ale związanych ze sobą procesach produkcji. kooperacja prosta, organizacja procesu produkcji polegająca na wykonywaniu przez wielu pracujących tego samego rodzaju czynności (na danym terenie lub w danym pomieszczeniu). kooperacja przedsiębiorstw, rodzaj organizacji pracy przedsiębiorstw (gł. przem.); polega na ich współpracy w tym samym procesie produkcji lub w związanych ze sobą procesach produkcji. kooperacja złożona, kooperacja występująca w procesie pracy o zróżnicowanych operacjach, przydzielanych do wykonania odrębnym wykonawcom. kooperatywa, zrzeszenie grupy ludzi w celu wspólnego prowadzenia przedsiębiorstwa handl. lub produkcyjnego; spółdzielnia. kooperatyzm, utopijna doktryna społ. powstała w końcu XIX w. w W. Brytanii, upatrująca w organizowaniu spółdzielni drogę do wyzwolenia społ. i obalenia kapitalizmu; gł. przedstawiciele: B. PotterWebb, Ch. Gide, w Polsce E. Abramowski. kooptacja, uzupełnienie składu organu kolegialnego przez powołanie nowego członka mocą własnej decyzji tego organu. koordymetr, przyrząd do mierzenia wychyleń od pionu wysokich budowli. koordynacja, uzgodnienie, zharmonizowanie, współdziałanie. koordynacyjna chemia, dział chemii badający tworzenie się uporządkowanych struktur w wyniku działania sił między cząsteczkami, atomami i jonami w roztworach i w ciałach stałych; przedmiotem zainteresowania ch.k. są zwł. związki kompleksowe. koordynacyjna figura, odpowiadający danej liczbie koordynacyjnej charakterystycznypukład atomów lub jonów na płaszczyźnie lub w przestrzeni. koordynacyjna liczba, liczba najbliższych jonów otaczających w sieci krystal. dany jon; maksymalna liczba ligandów przyłączonych do jonu centralnego w związku kompleksowym. koordynacyjne związki → kompleksowe związki. koordynałograf, przyrząd do nanoszenia na plan geod. lub mapę punktów o znanych współrzędnych. koordynator, osoba lub instytucja koordynująca jakieś prace, odpowiedzialna za zharmonizowany tok prac. koordynator nawigacyjny, lotn. przyrząd pokładowy do pomiaru współrzędnych geogr. statku powietrznego. Kootenay [ku:tnej] (Kootenai), rz. w Kanadzie i USA, 1. dopływ Kolumbii; dł. ok. 650 km; gł. m. Nelson. Kootenay [ku:tnej], okręg górn. w Kanadzie (Kolumbia Ihyt.); wydobycie rad cynku, ołowiu, miedzi, srebra i in. KOP → Korpus Ochrony Pogranicza. kopa, jednostka liczeniowa; 1 k. = 60 sztuk — 4 mendle. Kopa, szczyt w Karkonoszach, na pd. od Karpacza; 1375 m; wyciąg krzesełkowy. kopacze → diggerzy. kopaczka, prymitywne narzędzie roln.; zaostrzony kij lub sękata gałąź; przez ludy kopieniacze używana do spulchniania ziemi pod zasiew, u zbieracko-łow. — do wykopywania jadalnych bulw, korzonków itp.

kopaczka do ziemniaków, konna lub ciągnikowa maszyna rołn. do mech. wykopywania bulw ziemniaków z redlin i układania ich pasem na polu; 2 typy: gwiazdowe i elewatorowe. K opais, dawniej jezioro okresowe w Grecji (Beocja), z podziemnym odpływem; osuszone 1883-92; obecnie region uprawy warzyw i drzew owocowych. kopaiwa (Copaifera), drzewo z rodziny motylkowatych, gł. w tropik, części Ameryki Pd. i Afryki; większość gat. dostarcza (z naciętego pnia) balsamu k. do wyrobu lakierów i werniksu. K opa K ondracka, szczyt w Tatrach Zach., w masywie Czerwonych Wierchów; 2005 m. Kopa Królowa Mała, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., oddzielony od K.K. Wi e l ki e j Prz e ł ę cz ą mi ę dz y Kopami ; 1587 m. Kopa Królowa Wielka, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach.; 1534 m. kopale, żywice naturalne wydobywane z ziemi, niekiedy zbierane bezpośrednio z drzew, stanowią zestalone wycieki roślin gł. tropikalnych (zwł. Dammara i, Copaifera); wyglądem przypominają bursztyn; stosowane do wyrobu lakierów. kopaliny użyteczne, naturalne substancje pochodzenia nieorg. lub org. wykorzystywane w gospodarce) zależnie od zastosowania dzielą się na: energetyczne (np. węgle), metaliczne — rudy wszystkich metali, niemetaliczne — surowce chem. (np. siarka), bud. (np. granit), ceram. (np. kaolin), szklarskie (np. kwarc) i in. kopal ne org ani zmy, gatunki z wi e rz ąt i roślin ubiegłych epok geol.; ich szczątki spotykane w skałach osadowych są bezpośrednimi dowodami ewolucji organizmów i podstawą odtwarzania rozwoju rodowego. kopalnia, zakład górn. zajmujący się wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych; rozróżnia się k. podziemne (głębinowe) i k. naziemne (odkrywkowe). Kopalnia Doświadczalna Barbara, w Mikołowie (tsow. tyski), uruchomiona 1920 jako kopalnia węgla kam., 1924 — przekształcona w kopalnię doświadczalną; prowadzi się w niej badania nad zwalczaniem wybuchów pyłu węglowego, pożarów podziemnych i in. kopalniak, okorowany wyrzynek określonej średnicy i długości używany do obudowy wyrobisk górniczych. kopalniany gaz, mieszanina gazów zawierająca gi. metan (do 99%), tworząca z powietrzem mieszaninę wybuchową. kopalniany wyciąg szybowy, urządzenie do transportu szybem urobku, materiałów i ludzi; składa się z maszyny wyciągowej, wieży i naczynia wyciągowego. Kopalnia Pirytu Staszic, w Rudkach k. Nowej Słupi (Kieleckie), jedyna w Polsce kopalnia eksploatująca piryt (od 1933); wydobywa się też niewielką ilość syderytu; 1924-33 wydobywano w niej hematyt, Kopalnia Soli im. T. Kościuszki, w Wapnie (Poznaxiskie), największa w Polsce kopalnia soli kam., zbudowana 1911. Kopalnia Soli Kłodawa, w Kłodawie (Poznańskie), zbudowana 1952-64; eksploatacja soli kam. i soli potasowo-magnezowych. Kopalnia Soli w Wieliczce (Żupa Solna w Wieliczce), najstarszy czynny bez przerwy zakład produkcyjny w Polsce (najstarszy zachowany.szyb z XIV w.); nieczynna część kopalni — od XVIII w. — obiekt turyst. (m.in. Grota Kryształowa, Muzeum' Żup Krakowskich). Kopalnia Węgla Brunatnego Turów, w Turoszowie (na granicy Polski i NRD), utworzona 1946; 1958-63 zbudowano kopalnię Turów II, wchodzącą od 1961 w skład kombinatu górn.-energetycznego Turów. Kopalnia Węgla Kamiennego Barbara" Wyzwolenie, w Chorzowie, powstała 1922

Kopet-dag 555 z części dawnej Kopalni Węgla Kam. Król. K opalnia Węgla K amiennego Bobrek, w Bytomiu, największa kopalnia węgla kam. w Polsce, zbudowana 1907-10; eksploatuje węgiel energetyczny i gazowo-koksujący. Kopalnia Węgla Kamiennego Chorzów, w Chorzowie, powstała 1870 (p.n. Hrabina Laura) z części Kopalni Węgla Kam. Król. K opalnia Węgla K amiennego Czeladź, w Czeladzi, powstała 1867 (p.n. Ernest-Michał). K opalnia Węgla K amiennego Dębień-sko, w Czerwionce k. Rybnika, powstała 1898. Kopalnia Węgla Kamiennego Generał Zawadzki, w Dąbrowie Górniczej, eksploatowana od 1825 (p.n. Ksawery). Kopalnia Węgla Kamiennego Halemba, w Rudzie Śląskiej, zbudowana 1951-57; eksploatacja wysokogatunkowego węgla gazowego i koksującego. Kopalnia Węgla Kamiennego im. Leni-na, w Wesołej (pow. tyski), zbudowana 1911-14; osiąga najwyższe w pol. przemyśle węglowym wskaźniki mechanizacji wydobycia. Kopalnia Węgla Kamiennego Jan →Zautomatyzowana Doświadczalna Kopalnia Jan. Kopalnia Węgla Kamiennego Jaworzno, w Jaworznie, eksploatowana od 1792. Kopalniav węgla Kamiennego Julian, w Piekarach Śląskich; zbudowana 1950-54; eksploatacja węgla energetycznego. Kopalnia Węgla Kamiennego Klimontów, w Klimontowie k. Sosnowca, zbudowana 1904 jako część kopalni Niwka, od 1908 wyodrębniona. K opalnia Węgla K amiennego K nurów, w Knurowie, zbudowana 190306; wydobywa się w niej (w trudnych warunkach eksploatacji, rn.in. tąpania) węgiel koksujący. Kopalnia Węgla Kamiennego Król, w Chorzowie, powstała 1791, jedna z najstarszych i największych kopalń na Górnym Śląsku. Kopalnia Węgla Kamiennego Mortimer-Porąbka, w Zagórzu k. Dąbrowy Górniczej, zał. 1851 (p.n. Ignacy, później Mor-timer); 1958 połączona z kopalnią Porąbka (zbudowaną 1951-58). K opalnia Węgla K amiennego Murcki, w Murckach (pow. tyski), regularnie eksploatowana od 17-69 (pierwsze wzmianki o węglu na tym terenie pochodzą z 1657). Kopalnia Węgla Kamiennego Mysłowice, w Mysłowicach, zbudowana 1872-77. Kopalnia Węgla Kamiennego Pierwszego Maja, w Wilchwie (pow. wodzisławski), zbudowana 1952-60 (p.n. Mszana); jedna z gł. inwestycji Rybnickiego Okręgu Węglowego. Kopalnia Węgla Kamiennego Prezydent, w Chorzowie, utworzona 1922 z części Kopalni Węgla- Kam. Król. Kopalnia Węgla Kamiennego Siemianowice, w Siemianowicach Śląskich, eksploatowana od 1788; jedna z najstarszych kopalń na Górnym Śląsku. Kopalnia Węgla Kamiennego Sosnowiec, w Sosnowcu, powstała 1806 (p.n. Nadzieja Ludwika). Kopalnia Węgla Kamiennego Szombierki, w Bytomiu (Chruszczów), powstała 1882; 1883 zastosowano w niej pierwszą w górnictwie świat, podziemną trakcję elektryczną. K opalnia Węgla K amiennego Wałbrzych, w Wałbrzychu, eksploatowana od 1767. Kopalnia Węgla Kamiennego Wieczorek, w Katowicach (Szopienice), powstała 1926. K opalnia Węgla K amiennego Wujek, w Katowicach (Brynów), zbudowana 1899-1901 (1788 początki eksploatacji złóż w kilku drobnych kopalniach w tym rejonie)

Kopalnia Węgła Kamiennego Zabrze, w Zabrzu (Zaborze), powstała 1791. Kopalnia Węgla Kamiennego Ziemowit, w Lędzinach (pow, tyski), gł. inwestycja planu 6-letniego w górnictwie węgla kam.; budowę ukończono 1952. Kopalnia Węgla Kamiennego Zofiówka, koło Jastrzębia-Zdroju, w Rybnickim Okręgu Węglowym, największa kopalnia węgla koksującego w Polsce, oddana do eksploatacji 4 XII 1969; prawie całkowicie zmechanizowana i zautomatyzowana. Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki im. Marcelego Nowotki, kombinat siarkowy w Machowie k. Tarnobrzega; budowę rozpoczęto 1953; w skład kombinatu wchodzą: kopalnia (odkrywkowa) siarki w Piasecznie oraz zakłady przetwórcze w Machowie, produkujące czystą siarkę, kwas siarkowy i superfosfat. kopalny człowiek, kopalne formy człowieka (Homo sapiens fossilis), twórcy kultur oryniackiej, solutreńskiej, magdaleńskiej; liczne znaleziska gł. w Europie, Afryce, Azji; w szerszym znaczeniu — kopalne formy człowiekowatych, począwszy od szczebla pitekantropa. kopalowe drzewa, kilkanaście gat, drzew strefy międzyzwrotnikowej, dostarczających żywic, zw. kopalami, wydobywanych m.in. z płytkich warstw gleby na wybrzeżu pd.-wsch. Afryki. kopalowe lakiery, rodzaj lakierów, których składnikiem błonotwórczym jest stop kopalu ze schnącym olejem roślinnym; stosowane w celach ochronnych oraz dekoracyjnych. Kopal ZDENEK, ur. 1914, astronom czes., pracujący w Anglii; prace z teorii gwiazd podwójnych, Księżyca oraz rachunków przybliżonych. Kopalko ZBIGNIEW, ur. 1910, reżyser radiowy; związany z Pol. Radiem od 1931, adaptator i reżyser wielu form lit.; autor sztuk dla teatrów lalkowych; Warsztat reżysera. Kopa Magury, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., na pn.-wsch. od Kasprowego Wierchu; 1704 m; jaskinie. Kopań, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie), odcięt e m i e rz e j ą od M . B ał t ycki e go; pow. 788,8 ha, głęb. do 3,3 m. Kopański STANISŁAW, ur. 1894, generał, inżynier; 1940 organizator i dowódca Brygady Strzelców Karpackich; 1943-45 szef Sztabu Wodza Nacz. PSZ na Zachodzie; następnie na emigracji, Kopaonik, masyw górski w Serbii (Jugosławia); wys. do 2017 m (Pančićev Vrh); lasy dębowo-bukowe i świerkowo-jodłowe; złoża rud cynku, ołowiu i chromu. Kopa Popradzka, szczyt w bocznej grani Tatr Wysokich (Czechosłowacja), na pd. od Rysów; 2362 m. koparka, maszyna robocza (przewoźna lub samojezdna) z urządzeniem czerpakowym, np. łyżką lub chwytakiem, do odspajania i czerpania gruntu oraz przenoszenia urobku, np. na środki transportowe; używana do robót górn. i ziemnych. Kopciński STEFAN, 1878-1934, działacz ruchu robotn., lekarz; od 1918 w PPS; 1919-28 prze wodn. Wydz i ał u Oświ aty i Kultury Zarządu Miejskiego w Łodzi (wprowadził powszechne nauczanie); od 1922 senator i sekr. gen. TUR, kopciuszek (Phoenicurus ochruros), drobny ptak z rzędu, wróblowatych; upierzenie ciemne, na skrzydłach białe plamy; owadożerny; góry i miasta E'urazji, Afryki; chroniony. kopcowanie ziemiopłodów, sposób przechowywania przez zimę plonów roślin okopowych (np. ziemniaki, buraki, marchew, brukiew) w pryzmach przykrytych ziemią i słomą lub samą ziemią, albo piaskiem. kopczyki, konie podlaskie, miejscowa odmiana małych koni typu pogrubionego rnierzyna; wys. w kłębie 140-150 cm, cięż. ok„ 500 kg; maść gł. gniada.

Kopczyński BRONISŁAW, 1882-1964, malarz, grafik; widoki arch. (gł. starej Warszawy) o baśniowym nastroju; wspomnienia Przy lampce naftowej. Kopczyński ONUFRY, 1735-1817, gramatyk, nauczyciel szkół pijarskich i Collegium Nobilium; czł. Tow. Przyjaciół Nauk; gł. dzieło Gramatyka języka polskiego i łacińskiego... — pierwszy oficjalny podręcznik szkolny tego przedmiotu. Kopczyński STANISŁAW, 1873-1933, lekarz, działacz oświat.; pionier nowocz. higieny szkolnej i badań w tej dziedzinie w Polsce. Kopeć STEFAN, 1888-1941, biolog, fizjolog; dyr. PINGW w Puławach, prof, Uniw. Warsz., czł. PAU; pionierskie badania nad hormonalną regulacją metamorfozy u owadów; zamordowany przez hitlerowców. K openhaga (København), stol. Danii, nad Sundem; 848 tys. mieszk., zespól miejski 1,4 mln (1968); największy ośrodek przem., handl., kult., nauk. (uniw. zał. 1479, Akad. Nauk), turyst. i gł. port kraju; muzea; pałace (XVII-XVIII w.), giełda (XVII w.), kościoły (XVI-XIX w.); nowocz. kościół Grundtviga. Köpenick [ko:pənyk], dzielnica w pd.wsch. części Berlina — stolicy NRD, nad Sprewą. — archeol. Dawny gród słowiański. Koper, m. i port w Jugosławii (Słowenia), nad M. Adriatyckim; 14 tys. mieszk. (1965): przemysł samoch, spoż.; kąpielisko. Kopera FELIKS, 1871-1952, historyk sztuki i muzeolog; 1901-50 dyr. Muzeum Nar. w Krakowie; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace z historii sztuki pol. (Dzieje malarstwa w Polsce). koperczaki, daw.: 1) umizgi, zaloty; 2) komplementy. kopernicja, bot. →woskowiec. Kopernicki IZYDOR, 1825-91, lekarz, antropolog; uczestnik powstania 1863; prof. antropologii Uniw. Jag., czł. AU; liczne prace, gł. kraniologiczne, także archeol., etnogr. i lingwistyczne. Kopernik MIKOŁAJ, 1473-1543, astronom, matematyk, ekonomista,' lekarz; urodzony w Toruniu; kanonik kapituły warmińskiej, 1510 osiedlił się we Fromborku; w czasie wojny pol.-krzyżackiej 1520/21 kierował w Olsztynie obroną zamku; w dziele De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) zawarł wykład heliocentrycznej teorii budowy świata, której był twórcą; inne prace z astronomi: Commentariolus, Trygonometria; wysunął projekt reformy walutowej, jako pierwszy sformułował prawo o wypieraniu z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy. Kopernika Mikołaja pomnik, w Warszawie, klasycyst. pomnik dłuta B. Thorvaldsena, wzniesiony 1830 przed pałacem Tow. Przyjaciół Nauk (zw. Pałacem Staszica) na Krakowskim Przedmieściu; 1944 zniszczony przez hitlerowców, 1949 odrestaurowany, Kopernikański Rok, 1973, rok obchodów 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika. koper ogrodowy (Anethum graveolens), jednoroczna roślina (do 1,2 m wys.) z rodziny baldaszkowatych, pochodzenia śródżiemnomor.; uprawiany dla przyprawowego ziela (zawiera olejek koperkowy) i owoców (rozłupek). koperta; 1) rodzaj płaskiej torebki papierowej, w której przesyła się korespondencję; 2) zewn. osłona, w której umieszczony jest mechanizm zegarka; 3) poszwa, powłoka na kołdrę. koper włoski (fenkuł, koperek, Feoniculum vulgare), roślina zielna (do 2 m wys.) z rodziny baldaszkowatych, pochodzenia śródżiemnomor.; uprawiany gł. w pd.-wsch. Europie i Azji jako warzywo (jadalne mięsiste ogonki liściowe), też roślina miododajna, lecznicza i przyprawowa (owoce — rozłupki). Kopet-dag, góry na granicy ZSRR i Iranu; dł. ok. 600 km; wys. do 2942 m; częste trzęsienia ziemi.

556 kopia kopia, odtworzenie oryginału, odpis. kopia, szt. plast, odtworzenie dokładne oryginału dzieła sztuki tą samą techniką, w tym samym materiale i skali przez innego artystę; k. powinny być oznaczone. kopia, wojsk.: 1) w średniowieczu podstawowa jednostka organizacyjna jazdy rycerskiej (rycerz z pocztem); 2) broń drzewcowa dł. ok. 3,5 m, z grotem i proporce m; uż ywana prz e z rycerst wo do XVI w., w Polsce do poł. XVIII w. (w husarii). kopia fotograficzna, odbitka, reprodukcja fotograficzna. kopiał, używana niekiedy nazwa wzornika. kopiariusz (kartulariusz), księga odpisów dokumentów, wydanych przez różnych wystawców jednemu odbiorcy; w Polsce znane już w XIII w., rozpowszechnione od XV w. kopiarka →tokarko-kopiarka, frezarko-kopiarka. kopiarka do drewna →wzorcarka. kopiarka filmowa, urządzenie do wykonywania kopii film.; pozwala przenieść na jedną film. taśmę obraz i dźwięk zapisane na taśmach odrębnych. kopiarka fotograficzna, urządzenie do sporządzania fot. odbitek stykowych. kopiec, szt. ogród, sztucznie usypany pagórek ze ścieżką wiodącą na szczyt, zwieńczony m.in. altaną, belwederem, kępą drzew, rzeźbą; także pomnik w formie sztucznie usypanego pagórka. Kopiejsk, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu; 156 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia węgla brun.; przemysł maszyn., drzewny. kopieniactwo, prymitywna uprawa ziemi, historycznie poprzedzająca rolnictwo; powszechna w okresie neolitu; utrzymała się u wielu ludów Afryki i Ameryki Pd.; łączy się z osiadłym trybem życia. Kopieniec Mały, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., na pd.-wsch. od Zako^ panego; 1171 m. Kopieniec Wielki, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., na pd.-wsch. od Zakopanego; 1328 m. kopijnik, ciężkozbrojny jeździec średniow. uzbrojony w kopię, miecz i zbroję płytową z przyłbicą; k. stanowili trzon chorągwi kopijniczych; w jeździe pol. od 2 poł. XVI w. zastąpili ich husarze. K öping [śöpin], m. w środk. Szwecji; 18 tys. mieszk. (1969); przemysł metal,, maszyn., cementowy. Kopiński MIKOŁAJ, ur. 1910, tancerz, choreograf; solista (m.in. reprezentacyjnego Baletu Polskiego) i kierownik zespołów baletowych (m.in. w Operze Śląskiej). kopiorama (rama kopiowa), druk. urządzenie do stykowego przekopiowywania negatywów lub diapozytywów ilustracji, reprodukowanych metodą lypograf. lub offsetową, na płyty cynkowe pokryte emulsją światłoczułą. kopioramka, najprostsze urządzenie do sporządzania fot. odbitek stykowych. kopiowanie, druk. proces przenoszenia obrazu za pomocą naświetlania z negatywu lub diapozytywu na formę druk. (kliszę, blachę offsetową, papier pigmentowy itp.). kopiowa rama →kopiorama. kopista (scriptor, skryptor) i, osoba przepisująca tekst, sporządzająca kopie. Kopitar JERNEJ, 1780-1844. słoweń. filolog slawista; jeden z twórców odrodzenia nar. i kult. Słoweńców; autor pierwszej gramatyki języka słoweńskiego. kopka, włók. potoczna nazwa cewki przędzalniczej z nawojem. K öplenig [kö:plənyś] J O HANN , 18911968, działacz austr. ruchu robotn.; od 1924 gen. sekretarz, 1945-65 przewodn. (potem honorowy) KP Austrii. kopno, łow. legowisko zająca w śniegu. kopolimery, polimery zbudowane co najmniej z dwóch rodzajów merów. kopolimeryzacja, proces polimeryzacji

co najmniej dwóch różnych monomerów, prowadzący do powstania makrocząsteczek zawierających mery wszystkich użytych w polireakcji składników. Koppa reguła: ciepło molowe stałego związku chem. równa się sumie ciepeł atomowych pierwiastków wchodzących w skład cząsteczki związku. Köppen (Keppen) WLADIMIR, 1846-1940, niem. klimatolog, meteorolog i geograf; opracował klasyfikację klimatów i mapę stref klimatycznych Ziemi. Koppers WILHELM, 1886-1960, niem. etnograf, językoznawca; prof. etnologii w Wiedniu; badania nad kulturą Indian Ziemi Ognistej i Bhilów (Indie); współtwórca szkoły kulturowo-hist. w etnologii. kopra, wysuszony miąższ orzechów kokosowych zawierający ok. 70% tłuszczu; stanowi surowiec do wyrobu oleju kokosowego. Koprivnica, m. w Jugosławii (Chorwacja); 13 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., spoż.; ważny węzeł kolejowy. Kopřivnice, m. w Czechosłowacji (Czes. Re p. Socj ał i st .) , u podnóż a Be ski dów; 7 tys. mieszk. (1961); przemysł samochodowy. koprofagi, zwierzęta odżywiające się gł. kałem innych gat.; np. larwy gnojaka, skarabeusz, koprofagia, med. zjadanie kału; objaw niektórych schorzeń psych., gł. schizofrenii, także głębokiego niedorozwoju umysłowego. koprolalia, skłonność do używania ordynarnych wyrazów, zwykle o tematyce seksualnej; może być objawem pewnych zaburzeń psychicznych. koprolity, skamieniałe ekskrementy zwierząt kopalnych zbudowane z fosforanów; w gleboznawstwie także ekskrementy dżdżownic zaliczane do nowotworów glebowych; użyźniają glebę. K oprowa Dolina, dol. w zach. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); boczna dolina — Nefcerka stanowi rezerwat przyrody. Koprowski JAN, ur. 1918, prozaik i poeta; wiersze lir. (Swoje i bliskie), opowiadania i powieści obyczajowe, szkice lit., przekłady z literatury niemieckiej. Koprowe Kopy, masyw górski w zach. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); najwyższy szczyt Wielka Kopa Koprowa 2058 m. Koprowy Wierch, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-zach. od Szczytów Mieguszowieckich; 2370 m. K öprülü, ród tur. wezyrów; najwybitniejsi przedstawiciele: Mehmed Pasza (1583P-1661), Ahmed (1635-76) i Mustafa (1637-91). Köprülü FUAD MEHMED, 1890-1966, tur. uczony i mąż stanu; prof. uniw. w Stambul e ; 1950-57 min. spraw z agr.; prace z zakresu filologii, dziejów cywilizacji i kultury, literatury, religii, etnografii. Koprzywianka, rz., 1. dopływ środk. Wisły; dł. 61 km, dorzecze 522 km2. K oprzywnica, w. w pow. sandomierskim, woj. kieleckim, nad Koprzywianką; wytwórnia obuwia; opactwo cystersów z romański m kapi tul arz e m ( X I I /X I I I w.) i z późnoromańskim kościołem (XIII, XVIXVIII w.); XIV W.-1869 miasto. Koptiajewa ANTONINA D., ur. 1909, pisarka ros.; szkice i powieści z życia radz. klasy robotn. i inteligencji. Koptiełow AFANASIJ Ł., ur. 1903, pisarz ros.; opowiadania i powieści ukazujące budownictwo socjalist. gł. w dalekim Ałtaju; trylogia o Leninie; szkice o tematyce wojennej. Koptowie, grupa ludności w Egipcie; ok. 1,5 mln; zachowali cechy etniczne staroż. Egipcjan i język koptyjski. koptyjska sztuka, sztuka ludów chrześc, zamieszkujących tereny obecnego Egiptu, powstała w IV w.-ok, VIII w. na gruncie tradycji sztuki staroż. Egiptu, pod wpływami sztuki Bizancjum i chrześc. Syrii;

architektura gł. sakralna (klasztory i kościoły); sztuki plast, związane z architekturą, cechuje je stylizacja i surowość; wysoko rozwinięte rzemiosło artyst., w tym tkactwo. kopula, jązykozn. →łącznik. kopulacja (spółkowanie, coitus), akt płciowy, bezpośredni kontakt dwóch osobników różnych płci, umożliwiający wprowadzenie spermy do żeńskich dróg rodnych i zapłodnienie. kopulacyjna stacja, gospodarstwo utrzymujące uznane rozpłodniki używane do krycia samic doprowadzanych spoza ferniy; na s.k. prowadzi się rejestry pokryć. kopulak, dawna nazwa →żeliwiaka. kopuła, arch. sklepienie zamknięte o kształcie kulistym, z klińców kam. lub ceglanych, kryjące pomieszczenia zał. na planie centralnym, tj. okrągłym, kwadratowym (k. z żagielkami lub trompami) lub wielobocznym; gł. częścią jest czasza (półkolista, zw. banią, ostrołukowa, eliptyczna); k. spoczywa na koronie muru lub bębnie, wnętrze oświetlają okna lub latarnia. kopuła lawowa, wzniesienie o stromych stokach i zaokrąglonym wierzchołku, powstałe w wyniku wypływu i spiętrzenia lawy (np. G. Chełmiec k. Wałbrzycha). Kopuła na Skale →Kubbet es-Sachra. Kopyłenko OŁEKSANDR, 1900-58, pisarz ukr.; zbiór opowiadań z okresu wojny domowej na Ukrainie; powieści o problemach środowiska robotn., wiejskiego i młodzieżowego. kopytkowy olej, olej otrzymywany przez wygotowanie w wodzie części stawowych^ i odnóży młodych sztuk nierogacizny;* używany w garbarstwie oraz jako olej smarny. kopytne (Ungulata), nazwa obejmująca rzędy: góralków, nieparzystokopytnych i parzystokopytnych. kopytnik (Asarum europaeum), eur., lecznicza bylina o liściach zimotrwałych, skórzastych; w Polsce rośnie w cienistych lasach liściastych. kopyto, puszka rogowa otaczająca ostatnie człony palców u ssaków kopytnych. kora, bot. tkanki łodygi (pnia) i korzenia występujące na zewnątrz miazgi; -we wczesnym okresie rozwoju rośliny składa się z miękiszu i skórki (k. pierwotna), w późniejszym — zwykle z łyka i korka lub korowiny (k. wtórna); k. garbarska, dębowa lub świerkowa, zawiera 5-16% garbników. kora, szt. plast, posąg stojącej dziewczyny, charakterystyczny dla archaicznej sztuki staroż. Grecji od poł. VI w. do 1 ćwierci V w. p.n.e.; przeznaczenie wotywne. kora, włók. lekka, najczęściej bawełn. tkanina sukienkowa z nietrwałymi wzorami wytłaczanymi (gofrowanymi). K ora, mit. gr. →Persefona. korab, staropol. nazwa statku wodnego, zanikająca od XVI w.; używana później w języku literackim. K orab, szlachecki herb pol.; łódź złota z masztem lub wieżą w polu czerwonym; występował od XIII w. gł. wśród rodzin wielkopolskich; używali go m.in. Łascy. Korabi (Korab), masyw górski na granicy Albanii i Jugosławii; wys. do 2764 m; lasy liściaste, łąki alpejskie. Korabow NIKOŁA, ur. 1929, bułg. reżyser fi l m. ; aut or adapt acj i fi l m. powi e ści D. Dimowa Tytoń, także innych dzieł lit. (Zezwolenie na ślub). Korać VITOMIR, 1877-1940, przywódca Socjaldemokr. Partii Chorwacji i Slawonii; 1918-20 w rządzie SHS. Korais ADAMANDIOS, 1748-1833, gr. uczony i pisarz, lekarz; wydawca dzieł autorów klas.; prace poświęcone językowi, literaturze, polityce; patriot. poezje. korakan (dagusa, ragi, proso afrykańskie, Eleusine coracana), jednoroczna ro: ślina zbożowa i pastewna, uprawiana w pd. Azji, środk. i wsch. Afryce.

Korea 557 korale, ozdobny sznur paciorków koralowych, szklanych, drewn. lub innych. koralina →auryna. koralka (Corallina), glon (krasnorost) mórz tropik.; silnie zwapniałe plechy wchodzą w skład raf koralowych. koralowce (Anthozoa), gromada mor. jamochłonów osiadłych, w większości kolonijnych; ok. 6 tys. gat.; wyłącznie postać polipa; liczne wytwarzają masywny, gł. wapienny szkielet i mają wielkie znaczenie skałotwórcze (np. madrepory); niektóre są cenione w przemyśle artysA:., np. k. szlachetny. koralowe drzewo (Erythrina corallodendron), drzewo Ameryki Pd. i Antyli; nasiona przypominające korale używane na ozdoby; drewno lekkie, miękkie, do wyrobu korków, łodzi. Koralowe Morze, część O. Spokojnego, mi ę dz y Aus t 2ral i ą i M e l ane z j ą; po w. 4791 tys. km , głęb. do 9140 m (Rów Bougainville'a), zasolenie 34,5-35,5‰; rafy koralowe. 1942 (7-8 V) bitwa mor. między flotą amer. a jap,; po raz pierwszy po obu stronach) walczyło wyłącznie lotnictwo działające z lotniskowców. koral szlachetny (koral czerwony, Co-rallium rubrum), gł. śródziemnomor. koralowiec kolonijny; wytwarza czerwony szkielet wapienny, ceniony w zdobnictwie. kora mózgowa, wielkie skupienie neuronów tworzące zewn. warstwę półkul mózgowych; najwyższy stopień rozwoju u człowieka (b. skomplikowane pofałdowanie); zawiera nadrzędne ośrodki nerwowe, kieruje złożoną działalnością organizmów; nieodzowna dla specyficznie ludzkich funkcji, jak mowa, myślenie symbol.; materialne podłoże świadomości. Koran, księga uznana przez muzułmanów za świętą, zbiór podstawowych przepisów rel., prawnych oraz nakazów moralnych islamu; zredagowany ostatecznie w VII w., zawiera 114 sur (rozdziałów); arcydzieło lit. arabskiej. Koranyi KAROL, 1897-1964, pol. historyk prawa; prof. uniw. we Lwowie, Toruniu (1948-51 rektor) i Warszawie; Powszechna historia państwa i prawa. Koraszewski BRONISŁAW, 1863-1924, działacz społ., dziennikarz; inicjator wielu stow. i organizacji pol. na Śląsku; założyciel i red. „Gazety Opolskiej". korazja, żłobienie, zdzieranie i wygładzanie powierzchni skał wskutek uderzeń ziarn piasku niesionego przez wiatr; zachodzi gł. na obszarach pustynnych. Korat →Nakhon Ratczasima. Korat, równina we wsch. Syjamie; wys. ok. 150 m, na pd. i zach. — 500 m; odwadniana przez Mun (pr. dopływ Mekongu); uprawa ryżu; gł. m. Nakhon Ratczasima. korba: 1) człon mechanizmu w postaci ramienia mogącego wykonywać pełny obrót; np. w me chani z mie korbowym; 2) ramię z uchwyt e m na j e dnym końcu i czopem lub otworem na drugim do obracania wału, bębna itp.; 3) część wału korbowego złożona z ramienia i połączonego z nim czopa, o osi równoległej do osi wału. Korba, osiedle przem. w Indii (MadhjaPradesz); 12 tys. mieszk. (1961); ośr. regionu wydobycia węgla kam.; huta aluminium. korbacz, daw. bat z krótkim trzonkiem i długim rzemieniem. Korboński S TEFAN (pseud. Zieliński), ur. 1901, działacz ruchu lud.; podczas II wojny świat. m.in. dyr. Dep. Spraw Wewn. Delegatury Rządu na Kraj; działacz prawicy PSL; obecnie na emigracji; występuje przeciw PRL. korbowód (drąg korbowy, łącznik korbowy), człon mechanizmu korbowego; łączy korbę z członem wykonującym ruch zwrotny (zwykle prostoliniowy), np. wykorbienie wału z tłokiem silnika.

korbowy mechanizm, mechanizm dźwigniowy lub dźwigniowo-klimowy, w którym przynajmniej jeden człon jest korbą; używany powszechnie np. do przekształcania ruchu obrotowego na posuwisto-zwrotny lub wahadłowy (i odwrotnie); m.k. silnika tłokowego składa się z podstawy, korby, suwaka oraz korbowodu łączącego korbę z suwakiem. Korbut GABRIEL, 1862-1934, historyk literatury, bibliograf; czł. PAU; fundamentalna praca bio~bibliógraficzna Literatura polska od początków do wojny światowej (w nowym opracowaniu IBL Bibliografia literatury polskiej «Nowy Korbut»). Korčula, wyżynna i pagórkowata wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, u wybrzeży Dalmacji; 273 km 2 , ok. 23 tys. mieszk.; gł. m. — K.; turystyka. K orčula, m. w Jugosławii, na wyspie K.; 2,3 tys. mieszk. (1953); kąpielisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy; gwiaździsty układ ulic z centr. placem i katedrą (XV w.), fortyfikacje, kościoły (XV w.), loggia (XVI w.). Korcza (Korca), m. w pd.-wsch. Albanii: 46 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., szklarski, włókienniczy. Korczak (Wręby), szlachecki herb pol.; 3 zwężające się bierwiona (wręby) srebrne w polu czerwonym; występował od XIV w., gł. w Małopolsce i na Rusi Czerwonej; używali go m.in. Braniccy. Korczak JANUSZ (właśc. Henryk Goldszmit), 1878(?)-1942, pedagog, pisarz, lekarz; twórca i kierownik żyd. Domu Sierot w Warszawie (1911-42), zginął wraz z dziećmi w Treblince; utwory dla dzieci (Król Maciuś Pierwszy), powieści społ., prace pedag. (Jak kochać dziecko). Korczewski MICHAŁ, 1889-1954, fizjolog roślin; prof. SGGW, czł, PAU; prace dotyczące gł. miner, odżywiania się roślin, o dużym znaczeniu praktycznym. Korczyc WŁADYSŁAW, 1893-1966, generał; od 1944 dowódca 1 Armii WP, szef Sztabu Gen. i jednocześnie 1950-54 wicemin. obrony narodowej. Korczyna, w. w pow. krośnieńskim, woj. rzeszowskim; wyroby tkackie, przetwórnia owocowo-warzywna; XV(?)1919 miasto. Korczyński ANTONI, 1879-1929, chemik organik; prof. uniw. w Poznaniu; badania gł. katalizatorów reakcji org. i barwnych soli nitrofenoli. Korczyński GRZEGORZ (pseud. Grzegorz), 1915-71, generał; uczestnik walk w Hiszpanii; 1940-42 w pol. ruchu oporu we Francji; od X 1943 w Sztabie Gł. GL, potem AL; od VII 1944 dowódca Obw. AL Lublin; 1965-71 wicemin. obrony narodowej, kord, krótki miecz; ogólnie broń sieczna. kord, włók. tkanina z silnie skręconej przędzy z włókien syntetycznych, szklanych lub drutu, używana do wzmacniania opon samochodowych. Korda [ko:rdə] S IR ALEXANDER, 18931956, ang. reżyser i producent film., pochodzenia węg.; tworzył też w USA; gł. dzieła hist. i biogr. (Prywatne życie Henryka VIII, Lady Hamilton). kordaity (Cordaitinae), klasa wymarłych (paleozoicznych) roślin nagozalążkowych; k. z okresu węglowego przypominały obecne drzewa iglaste. Kordecki AUGUSTYN, 1603-73, przeor paulinów w Częstochowie; 1655 obrońca klasztoru przed Szwedami. kordegarda, budynek koło bramy pałacu dla straży wojskowej. kordelas, krótka biała broń myśliwska do skłuwania (dobijania) postrzelonej grubej zwierzyny. kordelierzy, fr. klub rewol. zał. 1790 w Paryżu; przywódcy: G.J. Danton, C. Desmoulins, J.R. Hébert, J.P. Marat — ścięci 1794, klub rozwiązano. kordialny, serdeczny, czuły, wylewny, braterski, przyjazny. kordiał, daw.: 1) wyborny, wystały tru-

nek, wino; 2) napój, iek wzmacniający, orzeźwiający, działający na serce. kordieryt (dychroit), minerał, glinokrzemian magnezu i glinu; niebieskawy, szary, żółtawy, wykazuje pleochroizm; występu^ je w skałach metamorficznych. kordobański kalifat, państwo arab. w Hiszpanii, ze stol. w Kordowie; początkowo emirat (utworzony 756 przez Abd arRahmana I), od 929 kalifat; polit., gosp. i kult. rozkwit za Abd ar-Rahmana III; 1031 rozpad na drobne królestwa. Kordofan, wyżyna w Sudanie, na zach. od Nilu Białego; średnia wys. 500-800 m; liczne góry wyspowe (do 1460 m); roślinność sawannowa. Kordofan, prow. w środk. części Sudanu, na wyż. K.; 381 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1963); ośr. adm. El-Obejd; uprawa prosa, sorga, bawełny; koczownicza hodowla; zbiór gumy arabskiej. kordon: 1) linia graniczna, system posterunków granicznych; 2) w XVII-do pocz. XIX w. ugrupowanie wojsk, polegające na równomiernym ich rozmieszczeniu w jednej linii. Kordowa (Córdoba), m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad rz. Gwadalkwir, ośrodek adm. prow. K.; 226 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., metal., hutnictwo miedzi; ośr. turyst.; muzea; most rzym.-arab., słynny meczet (VIII-X w., w XIII w. zamieniony na kościół, częściowo przebudowany w XIV-XVI w.) — obecnie katedra. kordyban (dawniej kurdyban), wyprawiona skóra koźla, specjalnie wytłaczana barwiona i złocona; wyrabiana najwcześniej w Hiszpanii (Kordowa); popularna zwł. w renesansie; używana m.in. do obijania ścian, mebli, także do oprawiania ksiąg. kordyliera, geol. →geoantyklina. Kordyliery, system górski w Ameryce Pn.; ciągnie się od Alaski do Przesmyku Panamskiego; dł. ok. 8000 km, wys. do 6194 m (MacKinley); uformowane podczas orogenezy alp.; rozróżnia się strefy orogeniczne: wsch. (G. Skaliste, Sierra Madre Wsch.), środk. (G. Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre Zach.) i zach. (G. Nadbrzeżne, Sierra Madre Pd.) rozdzielone Wyż. Kolumbii, Wielką Kotliną, wyż. Kolorado i Meksykańską; obszar źródłowy rzek: Jukon, Mackenzie, Kolumbia, Missouri, Kolorado; parki nar. i pomniki przyrody; turystyka. kordylina (Cordyline, Dracaena), drzewa lub krzewy strefy międzyzwrotnikowej; niektóre gat. ozdobne uprawia się w gruncie i w doniczkach. Korea, kraj w Azji Wsch., na Płw. Koreańskim; górzysto-wyżynny, na zach. niziny; klimat monsunowy (tajfuny). — Pierwsze państwo (Dzoson) w V-IV w. p.n.e.; od I w. p.n.e. 3 królestwa, zjednoczone 935 (odtąd nazwa K.); w XIII-poL XIV w. podbita przez Mongołów; od końca XVI w. najazdy jap. i mandżurskie; w 2 poł. XIX w. teren rywalizacji chiń.jap.; od 1905 okupowana, od 1910 anektowana przez Japonię; od 1. 30-ych ruch partyzancki; po II wojnie świat. 1945 na podstawie układów rozejmowych (po klęsce Japonii) tymczasowo podzielona na część pn.—wyzwoloną przez wojska radz. (przy współudziale partyzantów koreańskich) oraz część pd. — zajętą przez wojska amer.; 1948 podział kraju: w części pn, utworzenie Koreańskiej Republiki Lud.-Demokr., w pd. — tzw. Republiki Koreańskiej (zw. K. Południową); 1950 agresja USA na KRL-D, wojna do 1953 (pomoc ochotników chiń. dla KRL-D), zakończona rozejmem (wojsk, linia demarkacyjna w pobliżu 38 równoleżnika). Koreańska Republika L u dowo-Dem o k r a t y c z n a (KRL-D); 120,5 tys. km2, 13,3 mln mieszk. (1969), gł. Koreańczyków; tymczasowa stol. j siedziba władz: Phenian, konstytucyjna stol.: Seul; j.u. koreański. Kraj przem.-roln.; wydobycie gł. węgla kam., brun., rud żelaza,

558 Koreańska Cieśnina magnezytu; rozwinięty przemysł ciężki; rolnictwo uspółdzielczone; uprawa, ryżu, pszenicy, soi, tytoniu, żeń-szenia; hodowla jedwabników; rybołówstwo morskie. — Republika lud.-demokr.; głową państwa — Prezydium Najwyższego Zgromadzenia pudowego. K o r e a P o ł u d n i o w a ; 98,5 tys. km2, 31,1 mln mieszk. (1969), gł. Koreańczyków;* gł. m. Seul; j.u. koreański. Kraj roln. (przewaga małych gospodarstw); uprawa gł. ryżu oraz jęczmienia, pszenicy; soi, bawełny, tytoniu; sadownictwo; hodowla jedwabników; rybołówstwo; wydobycie gł. rud wolframu; przemysł włók. i spożywczy. — Republika, od 1961 faktycznie dyktatura (1963 konstytucja dająca szerokie uprawnienia prezydentowi); od 1965 udział wojsk w wojnie w Wietnamie po stronie USA. Koreańska Cieśnina, cieśn. między Plw. Koreańskim a wyspami jap. Goto, Kiusiu i pd.-zach. częścią Honsiu; łączy M. Japońskie z M. Wschodniochińskim; szer. 180 km. Koreańska Partia Pracy (KPP), powstała 1949 z połączenia KP Korei (192528, 1945-49) z innymi partiami typu marksistowskiego; działa w KRL-D, na południu zdelegalizowana; przewodn. — Kim Ir Sen. koreańskie pismo, pismo alfabetyczne, składające się początkowo z 28 znaków, obecnie 40; opublikowane 1446; pełniło funkcję pomocniczą obok pisma chiń.; od końca XIX w. pismo mieszane chińkoreańskie; 1949 wprowadzone jako podstawowe w KRL-D. koreański język, język o nie ustalonej przynależności genet. i przewadze cech języków ałtajskich; język Koreańczyków (ok. 38 mln); najstarsze zabytki z VIVII w.; pismo początkowo chiń., obecnie koreańskie (w KRL-D); współcz. język lit od XX w., oparty na dialekcie Seulu. Koreański Półwysep, płw. w Azji Wsch., między M. Japońskim a M. Żółtym; pow. ok. 150 tys. km2; górzysty, na zach. — nizinny; klimat monsunowy; na P.K. leży Korea. Korecki SAMUEL, ?-1622, magnat kresowy; organizator licznych wypraw do Mołdawii (1607-16); jako jeniec zabity w Stambule. koreferat, referat będący zwykle uzupełnieniem innego referatu, podstawowego, oświetlający z innego punktu widzenia poruszone w nim zagadnienia. koreferent, autor koreferatu. Korejszyci →Kurajszyci. korek (fellem), tkanka wtórna okrywająca starsze łodygi (pnie), korzenie i bulwy; wytwarzany przez miazgę korkotwórczą (fellógen); składa się z pustych komórek o błonach przesyconych suberyną; gruba warstwa k., np. u dębu korkowego, dostarcza k. użytkowego. korekcyjny kod, kod umożliwiający bezbłędne odtworzenie wiadomości, mimo że niektóre sygnały elementarne w odebranym ciągu kodowym uległy zniekształceniu. korekcyjny układ →korektor. koreks, światłoszczelna puszka do wywoływania błon zwojowych i małoobrazkowych. korekta, poprawianie, usuwanie wad, usterek. korekta, druk. nanoszenie poprawek na próbnych odbitkach druk. (przy użyciu przyjętych znaków korektorskich): w drukarni (k. domowa), przez autora lub redaktora (k. wydawnicza); także odbitka korektorska. korekta, muz. strojenie (instrumentów strunowych), korektor (układ korekcyjny), techn. układ do nadawania żądanych właściwości układom elektr., najczęściej zmniejszenia zniekształceń przenoszonych sygnałów, korektura, poprawianie, usuwanie błędów, usterek; korekta.

Korektura pruska, zbiór przepisów prawa Prus Królewskich będący reformą niektórych działów prawa chełmińskiego, zatwierdzony przez sejm 1598; w dziedzinach ni e obj ę t ych K.p. obowiąz ywał o w Prusach Król. nadal prawo chełmińskie. Korektura Taszyckiego →Correctura iurium. korelacja, wzajemne powiązanie, współzależność, współzmienność. korelacja, mat. w rachunku prawdopodobieństwa i statystyce mat, cecha zmiennych losowych oznaczająca ich współzależność; w teorii procesów stochastycznych współzależność między wartościami procesów X(t), Y(t) rozważanymi przy ustalonych wartościach ich argumentów, np. t 1 , t 2 . korelacja biologiczna, współzależność występowania różnych cech budowy organizmów, np. 4-komorowego żołądka, parzystokopytności i uzębienia przeżuwaczy; ułatwia rekonstrukcję kopalnych organizmów (G. Cuvier). korelacja w nauczaniu, wiązanie treści nauczania należących do różnych przedmiotów przez uwzględnianie określonych współzależności treściowych występujących w tematyce poszczególnych przedmiotów. korelacyjny, dotyczący korelacji, wzajemnego powiązania, współzależności. korelat, odpowiednik, jeden z przed miotów (pojęć) wzajemnie od siebie za leżnych. korelatywny, współzależny, odpowiadający. korelować: 1) wiązać wzajemnie, zestawiać; 2) pozostawać w powiązaniu, we współzależności z czymś. korepetycja: 1) prywatna lekcja jako pomoc w nauce; 2) przygotowywanie śpiewaków, chórzystów lub baletu do występów scenicznych. korepetytor, nauczyciel prywatny pomagający uczniowi w utrwalaniu zdobytej w szkole wiedzy, w odrabianiu zadań domowych itp. korespondencja: 1) pisanie listów, porozumiewanie się listowne; listy, zbiór listów; 2) artykuł w formie listu, zawierający informacje z terenu pracy reporterskiej korespondenta. korespondencji zasada, fiz. →odpowied-niości zasada. korespondencyjne studia, studia w zakresie szkoły wyższej, średniej, kursów zaw. itd., odbywane gł. poza szkołą, lecz pod jej kierownictwem. ko re s p o n d e n t : 1) osoba p r o w ad z ą c a z kimś korespondencję; 2) współpracownik redakcji dziennika lub innego czasopisma przesyłający informacje z terenu swej pracy reporterskiej. „Korespondent Warszawski", 1792 nazwa pisma ,,Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego". korespondować: 1) pisać listy, prowadzić korespondencję; 2) daw. być odpowiednim, stosownym, odpowiadać czemuś. Korf N IKOŁAJ A., 1834-83, ros. pedagog i działacz oświat., dydaktyk nauczania początkowego. Korfantów, w. w pow. niemodlińskim, woj. opolskim; przemysł obuwn., drzewny; w. XV-1945 miasto. Korfanty WOJCIECH, 1873-1939, działacz polit. i nar. na Śląsku; od 1901 red. ,,Górnoślązaka"; 1913 czł. Rady Nar, w Poznaniu; 1919 pol. komisarz plebiscytowy na Śląsku, jeden z przywódców powstań śląskich; od 1922 działacz ChD; 1923 wicepremier; wydawca „Rzeczypospolitej"; przeciwnik Piłsudskiego. Korfu →Kerkira. K orhogo, m. w pn. części Wybrzeża Kości Słoniowej; 24 tys. mieszk. (1963); przemysł spożywczy. K oriackie Góry, góry w ZSRR, wzdłuż

wybrzeży M. Beringa; dł. 880 km, wys do 2562 m; roślinność tundrowa; lodowce. K oriacki ON, okręg narodowościowy w azjat. części Ros.FSRR, w obw. kam-czackim; 301,5 tys. km2, 31 tys. mieszk. (1970); ośr. adm. Pałana; rybołówstwo, myślistwo, hodowla reniferów; na pd.. uprawa ziemniaków i warzyw. Koriacy, lud paleoazjat. w Koriackim ON; ok. 7 tys.; hodowcy reniferów oraz; morscy myśliwi i rybacy. Korin P AWIEŁ D., 1892-1967, malarz radz.; portrety radz. działaczy kult., pejzaże, mozaiki dla metra i uniw. w Moskwie. Korio, 918-1392 państwo (i dynastia) na Płw. Koreańskim, ze stolicą w Kegiong: (obecnie Kesong); od 935 obejmowałocały półwysep; rozkwit nauki i literatury. K oriolan, VI/V w. p.n.e., legendarny wódz rzym.; powodowany zemstą, obiegł z Wolskami Rzym; odstąpił spod niegodopiero na prośbę matki i żony; stracony przez Wolsków(?). K oriyama [-ja-], m. w Japonii (pn, Honsiu); 235 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., maszyn.; węzeł kolejowy. Korkino, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu; 79 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia węgla brun.; przemysł maszyn., mat. bud., szklarski. korkociąg, lotn. figura akrobacji lotn. lub nie zamierzony stan lotu, spowodowany błędami pilotażu, doprowadzającymi do wystąpienia autorotacji samolotu lub szybowca; statek opada wykonując ruch obrotowy wokół osi wzdłużnej. korkowe płyty, płyty tarmoizolaeyjne otrzymywane przez sprasowanie zmielonych odpadków korka ze spoiwem, np. smołą. korkowiec (koral korkowiec, Alcyonium palmatum), koralowiec kolonijny; jasnoróżowy z białymi polipami; szkielet delikatny, z luźnych sklerytów; gł. M. Śródziemne. korkowiec amurski (Phellodendron amu-rense), drzewo z Mandżurii i pn. Chiń, o miękkiej, elastycznej korze używanej do wyrobu korka; drewno na meble; w Polsce parkowy. Kormanowa ŻANNA, ur. 1900, historyk i działaczka społ.'; prof. historii ruchów społ. na Uniw. Warsz.; wydawca źródeł. kormofity, bot. →osiowce. kormorany (Phalacrocoracidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków wodnych z rzędu wiosłonogich; 30 gat; doskonale nurkują; rybożerne; w Polsce rzadki, lęgowy — k. czarny, chroniony. kormus, kolonia organizmów zwierzęcych, której osobniki są tak zróżnicowane i przystosowane do określonych funkcji, że nie mogą samodzielnie istnieć; całość zyskuje charakter organizmu wyższego rzędu; np. kolonia toczka, rurkopławów; Korn ARTHUR, 1870-1945, fizyk niem.; opracował jeden z systemów telegrafii kopiowej; 1923 przekazał obraz drogą radiotelegr. z Rzymu do Bar Harbor (USA), Kornacki JERZY, ur. 1908, pisarz; współzałożyciel grupy lit. Przedmieście; zbiory opowiadań (Oczy i ręce), wiele utworów wspólnie z żoną, H. Boguszewską. kornak, dozorca słoni, kierujący nimi w czasie jazdy, pracy itp. kornel, drewno otrzymywane z pn.arner. dereniu kwiecistego Cornus florida; twarde, dające się polerować, dawniej niezastąpione w przemyśle włók. (czółenka itp.). korner, ekon. zbiorowa akcja spekulantów giełdowych polegająca na wykupieniu akcji w celu dyktowania ceny nabywcom. korner, sport →rzut rożny. Korner THEODOR, 1791-1813, poeta niemiecki; w liryce i tragediach podsycał uczucia patriot., nawołując do walki wyzwoleńczej z Napoleonem. Korner T HEODOR, 1873-1957, polityk austr., socjaldemokrata, generał; jeden z przywódców Schutzbundu; 1951-57 prezydent Austrii.

kornet, ozdobny czepiec kobiecy z usztywnionego płótna, muślinu, gazy lub koronki; wykształcił się w średniowieczu, zmieniając w zależności od mody kształty i rozmiary; do dziś przetrwał w ubiorach zakonnych i strojach ludowych. kornet, muz. instrument, z rodziny rogów, kształtem podobny do trąbki; używany gł. w orkiestrach dętych; w XVIIXVIII w. k. nazywano też niektóre cynki. kornet, wojsk.: 1) w XVII w, jednostka lekkiej jazdy (ok, 120 jeźdźców); 2) we Francji kwadratowy sztandar w oddziałach lekkiej jazdy; 3) w Rosji carskiej najniższy stopień w kawalerii. Kornet es-Sauda (Dżebel el-Chodib), najwyższy szczyt gór Liban; 3089 m. Kornijczuk OŁEKSANDR, ur. s1905, ukr. dramaturg, działacz społ.-polit.; dramaty o tematyce rewol.., woj. i społ.-polit. (Za głada eskadry); międzynar. nagr. Leni nowska, korniki (Scolytidae), rodzina drobnych chrząszczy^ ok. 4 tys. gat,; żyją pod korą i w drewnie, wygryzają chodniki; groźne szkodniki drzewostanów, gł. iglastych. Korniłow BORIS P., 1907-38, poeta ros.; wiersze i poematy poświęcone komsomolcom; utwory dla dzieci. Korniłow Ł AWR G., 1870-1918, generał ros.; 1917 wódz naczelny wojsk ros., przywódca kontrrewolucji na pd. Rosji; zginął W walce z Armią Czerwoną. Korniłowicz ALEKSANDER, 1800-34, oficer ros. sztabu gen., Polak, uczestnik powstania dekabrystów 1825; skazany na katorgę. korniszony, drobne ogórki dł, 3-7 cm, grubości do 2,5 cm, utrwalone w postaci ostrej marynaty, niekiedy po wstępnym ukiszeniu. Kornke RUDOLF, 1884-1958, działacz nar. na Śląsku, publicysta; jeden z dowódców POW Górnego Śląska, 1926-39 i 1936-39 prezes i 1930-36 gł. komendant Związku Powstańców Śląskich. Kornowie, niem. rodzina księgarzy i wydawców we Wrocławiu, min. W ILHELM GOTTLIEB (1739-1806), JOHANN GOTTLIEB (1765-1837); wydawcy wielu książek pol, (dzieła Bandtkiego, Kochanowskiego, Orzechowskiego i in.). Kornwalia (Cornwall), hrabstwo w W. Brytanii (Anglia), obejmujące część Piw. Komwalijskiego i wyspy Scilly; 3,6 tys. km2, 360 tys. mieszk. (1968); pow. gł. wyżynna; ogrodownictwo, hodowla bydła; liczne kąpieliska mor.; ośr. adm. Bodmin. kornwalijski język, język z grupy brytańskioj języków celt.; wymarły w końcu XVIII w.; najstarsze zapisy z X w. K ornwalijski Półwysep, płw. w pd.~ zach. części W. Brytanii; najwyższe wzniesienie, Dartmoor (621 m); wybrzeże riasowe; liczne kąpieliska; gł. m.: Plymouth, Falmouth. koroboracja, oficjalne potwierdzenie, zatwierdzenie (np. umowy, traktatu). korodować, ulegać korozji; wywoływać korozję. Korohoda JERZY, ur. 1900, hodowca roślin; prof. WSR w Lublinie; twórca ok. 35 nowych odmian roślin warzywnych i pastewnych; podręcznik Hodowla i nasiennictwo... Korolenko WŁADIMIR G., 1853-1921, pisarz ros.; działacz narodnicki; reprezentant refleksyjno-lir. nurtu realizmu; opowiadania i powieści ukazujące wartości moralne ludu i jego nadzieje na sprawiedliwość społ.; powieść autobiogr. Historia mojego współczesnego. Korolewicz-Waydowa JANINA, 1880-1955, śpiewaczka (sopran); primadonna i dyr. (1934-36) Opery Warsz.;, Sztuka i życie, mój pamiętnik. Korolow SIERGIEJ P., 1906-66, mechanik radz., wybitny specjalista w dziedzinie techniki rakietowej; czŁ AN ZSRR; konstruktor wielu rakiet i statków kosmicznych, m.in. Wostoka 1. Koromandelskie Wybrzeże, część wybrzeża Indii, nad Żat. Bengalską, między

ujściem Kriszny a cieśn. Palk; gł. m. Madras. koromysło →nosidło. korona, uroczysty ubiór głowy i symbol władzy król.: zwykle w postaci złotej obręczy ze sterczynami, ozdobionej klejnotami, zwieńczonej jabłkiem z krzyżem na kabłąkach. korona, jednostka monetarna w CSRS, Islandii, Danii, Norwegii i Szwecji, korona, bot. →szachownica. korona, bud. górna, wieńcząca powierzchnia muru, zapory wodnej, nasypu. Korona, nazwa części Królestwa Pol., używana od 1569 na oznaczenie ziem Rzeczypospol i t e j w odróż ni e ni u od Lit wy a obejmujących Małopolskę, Wielkopolskę z Kujawami, Mazowsze, Prusy Królewskie i Książęce (lenno), Ruś Czerwoną, Podlasie, Podole, Wołyń, Ukrainę, Spisz. koronacja, uroczysty akt przekazania monarsze insygniów król.; dokonywany zwykle przez najwyższego dostojnika kościelnego państwa, korona elektryczna, świecący obszar powstający dokoła metal, przewodu lub ostrza przy wyładowaniu ulotowym. Korona Królestwa Polskiego (Corona, Regni Poloniae), pojęcie publ. -prawne używane od XIV w. na określenie zjednoczonego państwa pol. oraz jego praw zwierzchnich do poszczególnych terytoriów niezależnie od osoby panującego. korona kwiatu, wewn okółek okwiatu; składa się z płatków (zwykle barwnych) — wolnych (np. u róży) lub zrośniętych (np. u dzwonków); jest powabnią dla owadów i in, zwierząt zapylających kwiat. Korona Południowa, jeden z gwiazdozbiorów. Korona Północna, jeden z gwiazdozbiorów. korona słoneczna, najbardziej zewn, część atmosfery Słońca, rozciągająca się ponad chromosferą, do odległości6 powyżej 10 promieni Słońca (tj. powyżej 7·10 km). K orona Św. Stefana, korona królów węg.; od XIV w. nazwa ziem podległych węg. królowi. Korona Św. Wacława, nazwa ziem podległych czes. królom (Czechy i Morawy, Śląsk i Łużyce), przyjęta za panowania ces. Karola IV Luksemburskiego (XIV w.)7 korona zębowa, rodzaj protezy stomatologicznej ze specjalnych stopów, polimetakrylanów, porcelany, zakładanej na naturalną koronę zęba, gł. w celu odtworzenia jej brakującej części, koroniec (Goura), 3 gat. największych ptaków spośród gołębi (dł. do 80 cm); na głowie wachlarzowaty czub; Nowa Zelandia. koronium, hipotetyczny pierwiastek chem., który był rzekomo przyczyną powstawania pewnych linii emisyjnych w widmie korony słonecznej. koronka, materia ażurowa w postaci tkaniny lub ozdobnej wstęgi powstała przez różnego rodzaju splatanie nici; w zależności od techniki wykonania rozróżnia się k.: siatkowe, igłowe, klockowe, frywolity, szydełkowe. koronograf, przyrząd umożliwiający fotografowanie korony słonecznej poza całkowitymi, zaćmieniami Słońca. Koronowo, m.w pow. i woj, bydgoskim, nad Brdą; 7,9 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., ceram.; gdt.-barok. kościół (XIII-XIV, XVII w.); prawa miejskie 1368; w pobliżu sztuczny zbiornik wodny (Ź4,6 km 2 ) i elektrownia wodna (26 MW). — W 1410 zwycięstwo Polaków w bitwie z wojskami krzyżackimi; podczas okupacji 1940-45 hitlerowski obóz karny. koroplastyka, w staroż. Etrurii sztuka wykonywania terakot figuralnych i reliefowych (Apollo z Wejów). Koror, wulkaniczna wyspa w grupie Palau (Karoliny); 7,8 km2. Korošec ANTON, 1872-1940, jugosł. polityk konserwatywny, ksiądz; 1928-29 premier, od 1939 przewodn. senatu.

korozja magmowa 559 K orosteń, m. w pn, części Ukr.SRR (obw, żytomierski); 46 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn,, drzewny, porcelanowy, spożywczy. Korotczenko DEMJAN S., ur, 1894, radz. działacz polit.; 1939-47 sekr. KC KP(b) Ukrainy; 1954 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Ukrainy; 1952-61 zastępca, następnie czł. Biura Polit. KC KPZR. Korotyński HENRYK, ur. 1913, dziennikarz; 1939-43 red. prasy konspiracyjnej; od 1951 red. nacz. „Życia Warszawy"; 1951-55 i 1961-64 przewodn. ZG SDP. Korotyński WINCENTY, 1831-91, publicysta, pisarz, edytor; współpracownik m.in. „Kuriera Wileńskiego" (1855-65), „Gazety Warszawskiej" (od 1860), encyklopedii Orgelbranda. Korotyński WŁADYSŁAW RAJMUND, 18681924, syn Wincentego, publicysta, edytor, historyk Warszawy; współpracownik Słownika Geograficznego i Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej; wydał m.in. Panteon polski wiedzy i sztuki. korowaj →kołacz. korowanie drewna, oddzielanie kory od drewna w celu m.in. zniszczenia podłoża dla szkodników i pozyskania kory (np. garbarskiej); wykonywane ręcznie lub mech. korowarką, rzadziej chemicznie. korowarka, leśn. urządzenie mech. do korowania drewna, oparte na zasadzie skrawania (k. tarczowe, nożowe) lub tarcia (k. łańcuchowe, hydrauliczne). korowiec sosnowy (rozwałek sosnowy, Aradus cinnamomeus), drobny pluskwiak różnoskrzydły żyjący na sośnie; wysysa soki i powoduje pękanie kory; szkodnik. Korowin JEWGIENIJ A,, 1892--I964, radz. historyk i prawnik; prof. prawa międzynar. na uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; współtwórca prawa kosmicznego. Korowin KONSTANTIN A., 1881-1939, ros. malarz i scenograf, od 1924 w Paryżu; sceny rodzajowe, pejzaże, scenografie. korowina (martwica korkowa), obumarłe, spękane warstwy korka poprzegradzane warstwami obumarłego łyka, na powierzchni starszych łodyg (pni) i korzeni. korowody, niepotrzebne, uciążliwe zabiegi, starania, kłopoty; nieszczere, ceremonialne wymawianie się od czegoś, robienie trudności; ceremonie, ceregiele. korowód, grupa ludzi posuwających się jeden za drugim, często w rytmie tanecznym, ze śpiewem, muzyką; pochód, orszak, zwł. wesoły, taneczny. korowódki (Thaumatopea), motyle nocne średniej wielkości; ok. 100 gat.; gąsienice (zwykle owłosione) żyją na drzewach we wspólnym gnieździe i razem wędrują na żer; w Polsce — k. sosnówka i k. dębowa; szkodniki. korozja, proces niszczenia metali przez ośr. gazowy lub ciekły w wyniku reakcji chem. lub elektrochem., np. rdzewienie żelaza: k. ogranicza się przez stosowanie powłok antykorozyjnych, osłabianie prądów błądzących itp. korozja biologiczna →biokorozja. korozja chemiczna, korozja spowodowana reakcjami chem., którym nie towarzyszy przepływ prądu elektr,, np. wywołana działaniem suchych gazów, korozja elektrochemiczna, korozja wywołana przepływem prądu elektr. powstałego na skutek zetknięcia się metalu z elektrolitem (np. korozja metali w wilgotnych glebach); przyczyną wytwarzania się prądu elektr, są różnice stężeń elektrolitu, z którym styka się metal, oraz niejednorodność chem. lub fiz. warstwy wierzchniej metalu. korozja jądrowa, stopniowe niszczenie materiałów w wyniku procesów jądrowych zachodzących w substancji poddanej silnsmu działaniu promieniowania Jądrowego; występuje w reaktorach atomowych. korozja magmowa, proces nadłamania w magmie wydzielonych już z niej'kryształów; zachodzi wskutek chwilowego

560 korozja międzykrystaliczna wzrostu temperatury w zbiorniku magmowym.

K. wojsk amer. i filipińskich z inwazją kontroli przemiany cukrów, białek i tłusz wojsk jap.; 1945 (16-27 II) odzyskana przez czów. kortykosterydy, hormony sterydowe wytwarzane przez korę nadnercza, pod korrobori, u ludów austral. kontrolą hormonów przysadki mózgowej; 3 widowisko z okazji udanych łowów, gł. typy: 1) regulujące równowagę urodzaju lub zawartego przymierza. elektrolitów i wody w ustroju, 2) korsak (Vulpes corsac), dranieżnik ze kontrolujące przemianę cukrów, białek i stepów Azji; podobny do lisa rudego, lecz tłuszczów, 3) hormony płciowe mniejszy; rzadki, chroniony. (androgeny). Korsak JULIAN, 1806-55, poeta; liryki kortykotropina (ACTH, adrenokortykoklasycyst., potem romant.; przekład Bo- tropina), hormon przedniego płata przyskiej Komedii Dantego i powieści poet. sadki mózgowej; reguluje wytwarzanie Byrona. hormonów kory nadnercza, pośrednio Korsak RAJMUND, 1767-1817, poeta; przy- działa na przemianę białek, cukrów i gojaciel J. Jasińskiego; wiersze polit.; utwo- spodarkę elektrolitami; środek przeciwry satyr.-humorystyczne (Bibeida), prze- gośćcowy, przeciwzapalny i przeciwalerkłady. giczny. Korsak WŁODZIMIERZ, ur. 1886, podróż- kortyna (cortin), wyciąg z kory nadnernik, pisarz; podróże przyrodn.-łow. do cza, stosowany w oparzeniach i zatruciu Armenii. Turcji, Iranu i in.; Rok myśliwe- ciążowym; obecnie zastępowany preparago, Ku indyjskiej rubieży, Łoś w Polsce. tami syntetycznymi. Korsakas KOSTAS, ur. 1909, litew. kortyzol (hydrokortyzon), hormon kory poeta i działacz polit.; czł. Litew. AN; nadnercza, kontrolujący przemiany cuprof. uniw. w Wilnie; zwolennik realizmu krów, białek i tłuszczów w ustroju, krytycznego; poezje patriot.-rewol; prace z kortyzon, hormon kory nadnercza z gruhistorii, teorii i krytyki lit.; przekłady py gliikosterydów, o działaniu przeciwzapoezji łot., ros., niemieckiej. i przeciwuczuleniowym, przeciwKorsakow SIERGIEJ S., 1854-1900, psy- palnym gośćcowym i odtruwającym; stosowany w chiatra ros.; prof. uniw. w Moskwie; pio- leczeniu np. choroby reumatycznej, dynier psychiatrii ros.; opisał zespół choro- chawicy oskrzelowej. bowy nazwany zespołem K. i psychozę K. korumpować, przekupywać, demoralizoKorsakow, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. sachaliński), największy port mor. wać. korund, minerał, tlenek glinu; bezbarwna Sachalinie; 34 tys. mieszk. (1967); ny albo niebieski, czerwony, żółtawy lub przemysł rybny, drzewny. b. twardy (ustępuje tylko diakorsarstwo (kaperstwo), walka lub inne fioletowy; mentowi) ; kryształy przezroczyste cewrogie akty dokonywane w wojnie mor. nione kamienie szlachetne (np. — rubin); przez statki prywatne działające z upo- występuje w niektórych skałach magmoważnienia państwa na podstawie tzw. li- wych i metamorficznych, często (wtórstów kaperskich (patentów). korsarz: 1) członek załogi statku kor- nie) — w piaskach i żwirach; wytwarzany sarskiego; 2) uzbrojony prywatny statek też syntetycznie; stosowany w jubilerstwie handl. upoważniony przez władze państw, oraz w przemyśle. do prowadzenia wojny mor. ze statkami korundowe wyroby ogniotrwałe, wyroby ceram. o ogniotrwałości ok. wrogiego państwa. korso (corso): 1) szeroka ulica do prze- 2000°, których gł. składnikiem jest korund; jażdżek i spacerów (obecnie aleja); 2) za- stosowane m.in. do budowy pieców ceram., bawa, pochód ulicami z udziałem ukwie- wyrobu tygli. korund syntetyczny (elektrokorund), conych pojazdów. Korsør [-sör], m. i port w Danii (Ze- krystal. tlenek glinu Alg2O3 otrzymywany przez stopienie tlenku glinu w łukowych landia), nad Wielkim Bełtem; 16 tys. piecach elektr.; zabarwiony czerwono mieszk. (1968); prom kol. do Nyborga. Korsuń (obecnie Korsuń Szewczenkow- (przez dodatek Cr2O3) jest syntet. rubiski, m. w Ukr.SRR), 1648 klęska wojsk nem, niebiesko — syntet. szafirem; stokoronnych w bitwie z kozacko-tatar. woj- sowany m.in, jako materiał ścierny, w zegarmistrzostwie i w laserach. skami B. Chmielnickiego. korupcja (przekupstwo) Korsuń Szewezenkowski, m. w środk. → łapownictwo. części Ukr.SRR (obw. czerkaski); 19 tys. Korvin OTTO, 1849-1919, działacz węg. mieszk. (1967); przemysł maszyn., sporuchu robotn.; 1918 przywódca rewol. sożywczy. cjalistów, współzałożyciel KPW; działacz Korsyka (Corse), wyspa fr. na M. Śródziemnym; 8,7 tys. km2, 275 tys. mieszk. Węg. Rep. Rad; po jej upadku areszto(1962); górzysta; hodowla owiec; uprawa wany i straconyY winorośli, roślin cytrusowych, oliwek, fig; korweta: 1) szybki żaglowiec woj. z rybołówstwo; rozwinięta turystyka; gł. m. XVII-XIX w. do prowadzenia rozpoznai porty: Ajaccio, Bastia. nia, łączności i operacji krążowniczych, 1Korsykanie, ludność Korsyki; ok. 300 3-masztowy, ożaglowanie rejowe; 2) nietys.; pasterstwo, rybołówstwo, uprawa roli; duży współczesny okręt woj., eskortowiec, zachowane tradycyjne zwyczaje (wen- przeznaczony do ochrony konwojów. detta) i strój. Korwin-Krukowska ANNA W. (A. JacKorsze, m. w pow. kętrzyńskim, woj. quelard), 1843-87, siostra S. Kowalewskiej, olsztyńskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); wy- rewolucjonistka ros.; uczestniczka Komutwórnia sieci rybackich; węzeł kol.; pra- ny Paryskiej 1870. wa miejskie 1962. Korwin-Szymanowska STANISŁAWA, kort, sport plac do gry w tenisa. 1881-1938, siostra K. Szymanowskiego, kort, włók. ciężka, zwarta tkanina wełn., śpiewaczka (sopran), pedagog; repertuar zwykle dwustronna; używana na ubrania operowy, potem pieśniarski. i płaszcze. korybanci, mit. gr. bóstwa z otoczenia kortezy, średniow. przedstawicielstwo Kybele, również nazwa jej kapłanów; stanowe w Portugalii i państwach hisz- kult k. był związany z orgiastycznym tańpańskich. cem przy wtórze bębenków i fletów. Kortezy, jednoizbowy parlament w koryfeusz, człowiek przodujący w jaHiszpanii (od 1942). kiejś dziedzinie nauki lub sztuki. Kortowo, dzielnica Olsztyna; siedziba koryfeusz, teatr: 1) przodownik chóru Wyższej Szkoły Rolniczej. staroż. teatrze gr.; 2) solista w balecie. Kortrijk [-treik] (fr. Courtrai), m. w wkorygowanie, poprawianie, ujednolicaBelgii (Flandria); 45 tys. mieszk. (1967); nie. przemysł włók., ceram., meblarski; ośr. koryncka wojna, 395-387 p.n.e., wojna turystyczny. Aten, Argos, Teb i Koryntu przekortykosteron, hormon wytwarzany m.in. ciw hegemonii Sparty; pomyślny dla Sparprzez korę nadnercza; bierze udział w ty (przy poparciu Persji) pokój Antalkidasa. Koryncka Zatoka, część M. Jońskiego, u zach. wybrzeża Grecji; głęb. do 860 m;

korozja międzykrystaliczna, korozja za- wojska amerykańskie. chodząca wzdłuż granic ziarn metalu. korrida → corrida.

korozja naprężeniowa, korozja metali (lub tworzyw sztucznych) wywołana równoczesnym działaniem środowiska korozyjnego i naprężeń statycznych. korozja wżerowa, korozja występująca na niewielkiej powierzchni metalu, ale przenikająca znacznie w głąb. korówka wełnista, zool. → bawełnica koro wka. Korpała JÓZEF, ur. 1902, bibliograf; autor wielu dzieł z teorii i historii bibliografii, m.in; Dzieje bibliografii w Polsce. korporacja, zrzeszenie osób wyposażone zwykle w osobowość prawną (np. cech, spółdzielnia, związek zawod.), korporacje studenckie, stowarzyszenia studentów wyższych uczelni; celem ich jest gł: samopomoc, samokształcenie, działalność polit, organizowanie życia towarzyskiego itp.; śrcdniow. poprzednikami k.s. były nacje; pierwsza k.s. powstała 1815 w Jenie, w Polsce — 1828. korporacjonizm, kierunek społ. głoszący, że podstawą państwa powinny być przymusowe korporacje zawod, zrzeszające pracodawców i pracowników; był oparty na solidaryzmie klasowym i popierany przez kościół kat.; koncepcja państwa korporacyjnego została wprowadzona we Włoszech faszyst., w Hiszpanii i Portugalii. korporant, członek korporacji, zwykle korporacji akademickiej. korpulencja, otyłość, tusza. korpulentny, tęgi, otyły, zażywny. korpus, arch. główna nadrzędna część budowli: w pałacach wyodrębniona architektonicznie część centr., w kościołach część nawowa z prezbiterium. korpus, druk, → garmont. korpus, techn. kadłub urządzenia techn. lub gł, część złożonego kadłuba wraz z umieszczonymi wewnątrz mechanizmami. korpus, wojsk, związek taktyczny składający się z kilku dywizji lub brygad; wchodzi w skład armii lub działa samodzielnie; rozróżnia się k. zmechanizowane, pancerne, lotn., kawalerii, piechoty. Korpus Bezpieczeństwa (KB), organizacja konspiracyjna utworzona XI 1943 z Kadry Bezpieczeństwa i in. organizacji; oddziały zbrojne KB zorganizowano w tzw. Wojsk. Korpus Służby Bezpieczeństwa (formowany przez AK); VII 1944 uznał KRN i PKWN. Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), 1945-65, specjalna formacja wojsk, powołana do walki z reakcyjnym i antypol. podziemiem i do zapewnienia porządku wewn.; przyczyniła się do utrwalenia władzy lud. w Polsce; podlegała min. spraw, wewnętrznych. Korpus Ochrony Pogranicza (KOP), 1924-39, specjalne oddziały wojsk., przeznaczone do służby granicznej na granicy z ZSRR, Litwą i Łotwą; podlegał min. spraw wewn.; przeprowadza! tzw. akcje pacyfikacyjne; we wrześniu 1939 KOP wystawił 3 dyw. piechoty i samodzielne bataliony. korpusy kadetów, początkowo (XVIIXIX w.) szkoły oficerskie, później przeważnie średnie ogólnokształcące, przygotowujące do szkół oficerskich; poprzednikami k.k. były szkoły rycerskie; w Polsce do 1956. Korpusy Wschodnie (Korpusy Polskie), pol. formacje wojsk, tworzone w Rosji 1917-18; organizacją K.W. kierował Naczpol, korral, stała lub przenośna zagroda dla wypasanych zwierząt (koni i bydła — w Ameryce, stad reniferów -— w ZSRR), zbudowana z drewn. bali i żerdzi lub siatki. Korrehidor (Corregidor), wyspa w Zat. Manilskiej (Filipiny). 1942 (2 I-7 V) walki o twierdzę morską

Kosista 561 łączy się przez Kanał Koryncki z M. Egejskim. Koryncki Kanał, kanał mor. w środk. Grecji; przecina wąski przesmyk (Istm); ł ączy Zat . Koryncką ż S arońską; dł . 6,3 km. koryncki porządek, odmiana porządku jońskiego różniąca się od niego dekoracją głowicy (o kształcie kosza ozdobionego liśćmi akantu, na których wspierają się 4 woluty dźwigające abakus). Koryncki Przesmyk →Istm. Korynt, m. w Grecji, na Przesmyku Ko-rynckim, ośr. adm. nomosu K.; 16 tys. mieszk. (1961); port nad Kanałem Koryn-ckim; ośr. turyst.; akropolis (Akrokorynt), świątynia Apolina (VI w. p.n.e.); ruiny bizant. twierdzy, rozbudowanej przez We-necjan i Turków. koryntki, jeden z gat. rodzynek produkowany gł. w Grecji; niebieskoczarne, drobnopestkowe; służą do wyrobu win rodzynkowych i jako dodatek do ciast. korytarzowiec, bud. budynek mieszkalny lub biurowy, w którym wejścia do pomieszczeń prowadzą z biegnących wewnątrz wzdłuż budynku korytarzy, łączących się z klatką schodową. Korytko EMIL, 1813-39, działacz słoweń. odrodzenia nar., Polak; wydał słoweń. pieśni ludowe. koryto rzeczne (łożysko), linijne zagłębienie w dolinie rzecznej, zajęte przez stal e l ub okre sowo p ł ynącą wodę i prze z nią ukształtowane. Korytowski WITOLD, 1850-1923, konserwatywny polityk galic; austr. min. skarbu 1906-15; przeprowadził reformę wyborczą do galic. sejmu krajowego. korzec: 1) pierwotnie naczynie do przechowywania zboża; 2) jednostka pojemności ciał sypkich; 1 k. = 2 korczyki =8-12 miarek = 32 garnce; w Polsce w średniowieczu 1k . = 52-54 1, w XVIII w. — 120-125 1, w XIX w. — 128 1; w Prusach w XIX w. 1 k. = 50-54,9 1; 3) jednostka masy w Prusach w X I X w.; 1 k. = ok, 37,4 kg. korzecka ceramika, dekoracyjne i użytkowe wyroby z delikatnego fajansu i porcelany, produkowane 1784-1832 w manufakturze w Korcu (zał. przez J. Czartoryskiego). Korzeliński SEWERYN, 1804-76, podróżnik i pisarz; uczestnik powstania 1830-31 i rewolucji węg. 1849; emigrował do Australii 1852; opis podróży do Australii. korzenie nerwowe →korzonki nerwowe. Korzeniewska EWA, ur. 1910, historyk literatury, bibliograf; studia o M. Dąbrowskiej i edycje jej dzieł; red. Słownika współczesnych pisarzy polskich. Korzeniewski BOHDAN, ur. 1905, reżyser i krytyk teatr.; prof. PWST w Warszawie; od 1956 współred. „Pamiętnika Teatralnego"; inscenizacje komedii (Mąż i żona A. Fredry, Don Juan Moliera) i dramatów. korzenionóżki (Rhizopoda), pierwotniaki z typu zarodziowych (niekiedy nazwa stosowana dla całego typu); poruszają się i pobierają pokarm za pomocą nibynóżek; do k. należą: pełzakowce i otwornice. korzeniowe rośliny warzywne, uprawiane dla jadalnego korzenia spichrzowego (np. marchew, pietruszka, seler korzeniowy, burak ćwikłowy, salsefia) lub jadalnego zgrubienia korzeniowo-łodygowego (np. rzodkiew, rzodkiewka, rzepa). Korzeniowski T ÓZEF , 1797-1863, pisarz; w realist. powieściach obraz przemian ziemiaństwa kresowego pod wpływem rozwoju kapitalizmu (Kollokacja) i program organicznikowski (Krewni); komedie, dramaty historyczne. Korzeniowski MIECZYSŁAW, 1884-1942, działacz nar. na Śląsku; współorganizator i naczelny dyr. Związku Obrony Kresów Zach., działacz Pol. Związku Zach. na Śląsku. Korzeniowski TEODOR JÓZEF KONRAD → Conrad Joseph.

Korzeniowski Nałęcz APOLLO, 1820-69, ojciec J. Conrada, pisarz; czł. „czerwonych" w powstaniu 1863; ironiczne komedie o rysach satyry społ. (Komedia); wiersze, przekłady. korzenne przyprawy, produkty otrzymywane z wysuszonych części roślin (pączki kwiatowe, owoce, nasiona, liście itp.), zawierające olejki eteryczne; stosowane jako dodatki smakowe do potraw, ciast itp. Korzenne Wyspy →Moluki, korzeń, zwykle podziemny narząd roślin naczyniowych; pobiera z gleby wodę z solami miner, i przytwierdza roślinę do podłoża; niekiedy spełnia też inne funkcje, np, k. spichrzowe buraka, czepne bluszczu, podporowe pandana, oddechowe namorzynów. Korzewnikjanc-Doliwa LEON (pseud, Doliwa), ur. 1896, działacz ruchu oporu, pułkownik; w czasie okupacji hitlerowskiej szef sztabu Komendy Gł. Korpusu Bezpieczeństwa, w powstaniu warsz. p.o, komendanta gł. tej organizacji; czł. Rady Naczelnej ZBoWiD. Korzon TADEUSZ, 1839-1918, historyk; przedstawiciel warsz. szkoły hist.; badacz dziejów Polski XVIII w. oraz historii wojen i handlu; czł. AU; dyr. Biblioteki Zamoyskich; m.in. Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794) (4 t.). korzonki nerwowe (korzenie nerwowe), pęczki włókien nerwowych odchodzące od rdzenia kręgowego między poszczególnymi kręgami (po 2 z lewej i prawej strony rdzenia) i tworzące nerwy rdzeniowe. Korzybski (Habdank Korzybski) ALFRED, 1879-1950, filozof, twórca tzw. semantyki ogólnej; od 1915 w USA; 1942 założyciel International Society for General Semantics. Korzybski WŁADYSŁAW, 1839-1904, meliorant, agronom; opracował system odwadniania pól za pomocą bruzd i przegonów, zw. systemem K.; Melioracje rolne. Korzycki ANTONI, ur. 1904, działacz lud., 1924-27 współorganizator NPCh; 1944 współzałożyciel SL „Wola Ludu" i jej sekretarz gen.; 1946-49 sekretarz gen. SL; 1949-56 czł. NKW i wiceprezes Rady Nacz. ZSL, a następnie czł. Prezydium NK ZSL; 1947-52 wicepremier. kos (Turdus merula), ptak leśno-parkowy z rzędu wróblowatych; dł. ok. 25 cm; samiec czarny z żółtym dziobem, samica szarobrązowa; doskonały śpiewak; ówadożerny; Eurazja, Afryka; chroniony. Kos M ILKO , ur. 1892, historyk jugosł.; prof. uniw. w Belgradzie i w Lublanie; czł. Jugosł. AN i Sztuki oraz PAN; specjalista w zakresie nauk pomocniczych historii; Istorija nar oda Jugoslanije. Kos, górzysta wyspa gr. w pobliżu wybrzeży Azji Mn. (Sporady Pd.); 267 km2, ok. 18 tys. mieszk.; uprawa winorośli, oliwek; gorące źródła miner.; muzeum; resztki budowli antycznych i starochrześc. bazylik; dawna twierdza joannitów (XIV, XVI w.); w pobliżu ruiny asklepiejonu. kosa, geol. rodzaj mierzei łączącej się t yl k o j e d n ym k o ń c e m z l ą d e m , ( n p . k. Helu). kosa, roln. ręczne narzędzie roln. do ścinania zbóż, traw itp.; k. z ostrzem osadzonym na drzewcu (kosisku) sztorcem używana była jako broń sieczna (kosynierzy). Kósa [ko:szo] FERENC, ur. 1937, węg. reżyser film.; epickie obrazy współcz. i hist. (Dziesięć tysięcy dni, Wyrok). kosaciec (irys, Iris), bylina półkuli pn.; liście mieczowate, kwiaty okazałe; w Polsce najpospolitszy k. żółty (brzegi wód), o kłączu użytkowanym w kosmetyce, przemyśle spoż., farm.; k. syberyjski (kwiaty fioletowe) chroniony; liczne gat. ozdobne. Kosala (Kosiala), staroż. państwo ind.

na obszarze współcz. Awadh, ze stol. Śrawasti, później Ajodhją, wymienianą w Ramajanie jako rezydencja Ramy. Kosárek ADOLF, 1830-59, malarz czes.; pejzaże, sceny rodzajowe, początkowo w duchu romant., później zbliżone do realizmu. kosarze (Opiliones), rząd pajęezaków; ok. 2500 gat; .nogi b, długie, cienkie, łatwo odrywające się; oddychają tchawkami; drapieżne lub roślinożerne; w mieszkaniach żyje Opilio parietinus. Koschembahr-Łyskowski IGNACY, 18641945, prawnik, specjalista w zakresie prawa rzym.; prof. uniw. we Fryburgu, we Lwowie i w Warszawie; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Kościuszko, okręg (county) w USA (Indiana); ośr. adm. Warsaw; 40 tys. mieszk. (1960). Kościuszko, m. w USA (Missisipi); 7 tys. mieszk. (1970). Kose-no Kanaoka, 2 poł. IX w., malarz jap.; portrety uczonych i poetów w pałacu cesarskim w Kioto. koser, duży nóż w kształcie sierpa na krótkim trzonku; służył do trzebieży w lasach oraz cięcia winorośli; do dziś używany w Serbii. Kosiakiewicz WINCENTY, 1863-1918, dziennikarz, prozaik, dramaturg; założyciel ,,Kuriera Polskiego"; nowele, powieści, dramat modernistyczny Dzwonnik. kosiarka, maszyna roln. konna lub ciągnikowa do ścinania traw i zielonek; ręczna lub silnikowa do trawników, silnikowa na łodzi do cięcia trzciny itp. Kosiarze, nazwa trzech gwiazd, ty/orzących tzw. pas w gwiazdozbiorze Oriona. Kosiba ALEKSANDER, ur. 1901, geograf, geofizyk i polarnik; prof. uniw. we Wrocławiu, założyciel Obserwatorium Meteorologii i Klimatologii; badania krain arkt. (Grenlandia, Spitsbergen). Kosicki KAROL, 1788-1853, nar. działacz górnośląski; wydawca ,,Poradnika dla Ludu Górnośląskiego" (1851-53); prezes Klubu Nar. w Bytomiu. Kosidowski ZENON, ur. 1898, pisarz; .eseistyczne książki o staroż. kulturach i religiach (Gdy słońce było bogiem, Opowieści biblijne). Kosiński ADAM AMILKAR, 1814-93, pi sarz; gawędy staropol. i żołnierskie z epo ki napoleońskiej; Obrazki dawne i tegoczesne. Kosiński AMILKAR, 1769-1828, generał; uczestnik powstania 1794, walk Legionów, kampanii napoleońskich 1807 i 1812, K osiński B O GDAN , ur. 1922, reżyser film.; dokumentalne filmy o tematyce hist. (Czerwony, rewolucyjny, warszawski, Wersal-Poczdam) i współczesne]. Kosiński IGNACY, 1874-1940, chemik rolny; czł. PAU; kier. wydziału rolnego PINGW; jeden z twórców pol. doświadczalnictwa roln.; zamordowany przez hitlerowców. Kosiński JAN, ur. 1916, scenograf, związany gl. z Teatrem Dramatycznym w Warszawie; dekoracje do przedstawień dram. (Kroniki królewskie wg S. Wyspiańskiego) i operowych (Król Edyp I. Strawińskiego). Kosiński JÓZEF, 1753-1821, malarz nadworny Stanisława Augusta; portrety; wybitny miniaturzysta. Kosiński WŁADYSŁAW EUZEBIUSZ, 1814-87, czł. Centralizacji Poznańskiej, skazany w procesie berlińskim; czł. Wydziału Wojny Komitetu Nar. Poznańskiego 1848. Kosior STANISŁAW W., 1889-1939, radz. działacz ruchu robotn., pochodzenia pol.; 1917 komisarz Piotrogrodzkiego Wojsk.-Rewol. Komitetu, 1925-28 sekr. KC WKP(b), 1928-38 sekr. gen. KC KP(b) Ukrainy, 1930 czł. Biura Polit. KC WKP(b), 193S wicepremier ZSRR. Kosista, szeroki grzbiet w Tatrach Wysokich, między dol. Pańszczyćy i Waksmundzką; wys. do 2193 m.

562 Koskowski Koskowski BRONISŁAW, 1863-1946, farmaceuta, działacz społ.; prof. Uniw. Warsz.; badania dotyczące higieny i jakości środków spoż.; liczne prace. Kosma [-ma] JOSEPH, 1905-69, kompozytor fr., pochodzenia węg.; znany jako kompozytor muzyki film. oraz piosenek. Kosmač Ciril, ur. 1910, pisarz słoweń.; nowele z życia wsi (Tantantin). kosmarium, bot. →ozdóbka. Kosmas, 1045-1125, pierwszy kronikarz czes.; autor łac. kroniki Chronica Boemotum (m.in. wiadomości o Polsce). kosmea (kosmos, Cosmos, Cosmea) y ozdobna (gruntowa) roślina roczna lub bylina, pochodzenia amer.; liście pierzastosieczne; koszyczki kwiatowe różowe lub czerwone. kosmetologia (kosmetyka lekarska), dział dermatologii zajmujący się przywracaniem urody ciała, zwł. twarzy, przy zastosowaniu zdobyczy wiedzy medycznej. kosmetyk, środek służący do upiększania i pielęgnowania ciała. kosmetyka, sztuka pielęgnacji i upiększania ciała (skóry, włosów, paznokci), gł. twarzy, polegająca na stosowaniu środków podkreślających lub zachowujących urodę. kosmiczna łączność, łączność dalekosiężna z obiektami (lub między obiektami) znajdującymi się w przestrzeni kosmicznej. kosmiczna prędkość, minimalna prędkość, j aką musi mi e ć rakie t a, by ni e spaść na Zie mię ( z w. te ż I p.k. = = 7,8 km/sek); II p.k. — minimalna prędkość, jaką musi mieć rakieta, by oddalić się na dowolną odległość od Ziemi, wynosi 11,1 km/sek, kosmiczna przestrzeń, termin określający do niedawna całą przestrzeń Wszechświata, a obecnie tylko tę część, która jest bezpośrednio badana przy użyciu próbników i pojazdów kosmicznych, kosmiczna stacja, laboratorium w przestrzeni -kosmicznej, wyposażone w przyrządy działające automatycznie lub kierowane zdalnie z Ziemi. kosmiczne promienie (promieniowanie Kosmiczne), promieniowanie jądrowe docierające do Ziemi z przestrzeni kosmicznej; b. przenikliwe, silnie jonizujące; pierwotne składa się gł. z protonów, wtórne (powstałe w atmosferze ziemskiej) — z mezonów, elektronów, -nukleonów, mionów i in. cząstek. kosmiczny lot, lot rakiety, sztucznego satelity lub statku kosmicznego poza górae warstwy atmosfery. kosmiczny statek, załogowy pojazd poruszający się w przestrzeni kosmicznej. Kosminski JEWGIENIJ A., 1886-1959, histeryk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badacz historii agrarnej średniow. Anglii. kosmki, anat. liczne drobne wypustki na czynnych powierzchniach narządów, zwiększające te powierzchnie, np. k. jelitowe, k. kosmówki. kosmobioiogia (egzobiologia), nowa ga łąź nauk przyrodn., dotycząca możliwości istnienia życia poza Ziemią oraz badają ca wpływ warunków lotów kosmicznych i przestrzeni kosmicznej na organizmy żywe. Kosmodiemjanska ZOJA A., 1923-41, bohaterka Związku Radz.; po najeździe hitlerowskim jako ochotniczka Armii Gzerwonej brała udział w akcji dywersyjnej na tyłach wroga; stracona przez hitleroweów. kosmodrom, teren wraz z zabudowaniami i urządzeniami przeznaczonymi do startu rakiet kosmicznych. kosmofizyka, dział fizyki zajmujący się problemami fiz. związanymi z przestrzenią kosmiczną. kosmogonia, dział astronomii, którego przedmiotem badań jest powstawanie i rozwój pojedynczych ciał niebieskich lub ich zespołów (układów).

Loty załogowe statków kosmicznych Data startu

Statek i kraj

12 IV 1961 6 VIII 1961 20 II1962 24 V 1962 11 VIII 1962 12VIII 1962 3 X 1962 15 V 1963 14 VI 1963 16 VI 1963 12 X 1964

Wostok 1 (ZSRR) Wostok 2 (ZSRR) Friendship 7 (USA) Aurora 7 (USA) Wostok 3 (ZSRR) Wostok 4 (ZSRR) Sigma 7 (USA) Faith 7 (USA) Wostok 5 (ZSRR) Wostok 6 (ZSRR) Woschod 1 (ZSRR)

18 III 1965 23 III 1965 3 VI 1965 21 VIII 1965 4 XII 1965 15 XII 1965 16III 1966 3 VI 1966 18 VII 1966 12 IX 1966 11 XI 1966 23 IV 1967 11 X 1968

Woschod 2 (ZSRR) Gemini 3 (USA) Gemini 4 (USA) Gemini 5 (USA) Gemini 7 (USA) Gemini 6 (USA) Gemini 8 (USA) Gemini 9 (USA) Gemini 10 (USA) Gemini 11 (USA) Gemini 12 (USA) Sojuz 1 (ZSRR) Apollo 7 (USA)

26 X 1968 21 XII 1968

Sojuz 3 (ZSRR) Apollo 8 (USA)

14 I 1969

Sojuz 4 (ZSRR)

1511969

Sojuz 5 (ZSRR)

3 III 1969

Apollo 9 (USA)

18 V 1969

Apollo 10 (USA)

16 VII 1969*

Apollo 11 (USA)

11 X 1969 12 X 1969

Sofuz 8 (ZSRR) Sojuz 7 (ZSRR)

13 X 1969 14 XI 1969*

Sojuz 8 (ZSRR) Apollo 12 (USA)

11IV 1970 1 VI 1970 311 1971

Sojuz 9 (ZSRR) Apollo 13 (USA) Apollo 14 (USA)

19 IV 1971

Salut (ZSRR)

23 IV 1971

Sojuz 10 (ZSRR)

6 VI 1971 26 VII 1971**

Sojuz 11 (ZSRR) Apollo.-15 (USA)

( do 2 VII 1971) Astronauci Jurij Gagarin Herman Titow John Glenn Scott Carpenter Andrijan Nikołajew Pawieł Popowicz Walter Schirra Gordon Cooper Walerij Bykowski Walentina Tierieszkowa Konstantin Fieoktistow, Boris Jegorow i WładimiT Komarów Pawieł Bielajew, Aleksiej Leonow Virgil Grisson, John Young James McDivitt, Edward White Gordon Cooper, Charles Conrad Frank Borman, James Lovell Walter Schirra, Thomas Stafford Neil Armstrong, David Scott Thomas Stafford, Eugene Cernan John Young, Michael Collins Charles Conrad, Richard Gordon James Lovell, Edwin Aldrin Władimir Komarow Walter Schirra, Donn Eisele, Walter Cunningham Gieorgij Bieriegowoj Frank Borman, James Lovell, William Anders Władimir Szatałow Boris Wołynow, Aleksiej Jelisiejew, Jewgienij Chrunow James McDivitt, David Scott, Russell Schweickart Thomas Stafford, Eugene Cernon, John Young Neil Armstrong, Edwin Aldrin, Michael Collins Gieorgij Szonin, Walerij Kubasow Anatolij Filipczenko, Władisław Wołkow, Wiktor Gorbatko Władimir Szatałow, Aleksiej Jelisiejew Charles Conrad, Alan Bean, Richard Gordon James Lovell, Fred Haise, John Swigert Andrijan Nikołajew, Witalij Siewastjanow Alan Shepard, Edgar Mitchell, Stuart Roosa Gieorgij Dobrowolski, Władisław Wołkow, Wi kt or P acaj e w ( p rz e s i e d l i s ię z Sojuza 11, 7-29 VI przebywali w Salucie) Władimir Szatałow, Aleksiej Jelisiejew, Nikołaj Rukawisznikow Gieorgij Dobrowolski, Władisław Wołkow, Wiktor Pacajew Dawid Scott, James Irwin, Alfred Worden

* lot połączony z lądowaniem na Księżycu LM ** lądowanie na Księżycu w pojeździe D. wraz z samochodem elektr. Rover , na którym Scott i J. Irvin przejechali po czas Księżycu 28 km z prędk. 8-9 km/h; ogólny przebywania poza pojazdem LM 18 h 37 min ; czas przebywania 66 h 55 min

kosmografia, dawny dział astronomii stanowiący zbiór ogólnych, opisowych wiadomości z zakresu astronomii. kosmologia, dział astronomii zajmujący się Wszechświatem jako całością. kosmonautyka →astronautyka. kosmopolityczne organizmy, gat. zwierząt i roślin rozprzestrzenione na wielu kontynentach i w różnych strefach klimat.; np. szczur wędrowny, mucha domowa, grzyb kropidlak. kosmopolityzm: 1) postawa społ.polit. i ideologia głosząca, że zasady suwerenności nar. i niepodległości są przestarzałe, a „ojczyzną człowieka jest cały świat"; 2) nihilizm narodowy. kosmos, astr. →Wszechświat. kosmos, bot. →kosmea. kosmos, filoz. świat pojęty jako harmonijnie zbudowana całość, przeciwieństwo chaosu; pojęcie wprowadzone przez pita-

goreizm; od XIX w. w terminologii nauk. — odpowiednik wszechświata. „Kosmos", dwumiesięcznik wydawany w Warszawie przez Pol. Tow. Przyrodników im. Kopernika, poświęcony przeglądowi zagadnień biol.; zał. 1876. Kosmos, nazwa największej radzieckiej serii sztucznych satelitów Ziemi. kosmotron, synchrotron protonowy, rodzaj akceleratora cząstek naładowanych. Kosmowska IRENA, 1879-1945, działaczka lud., publicystka; od 1909. współpracowniczka „Zarania", współorganizatorka szkół roln.; od 1918 PSL-„Wyzwolenie", potem SL; więzień Pawiaka, zmarła w Berlinie. kosmówczak, med. →nabłoniak kosmówkowy. kosmówka (chorion), zewu. błona płodowa gadów, ptaków, ssaków i człowieka; pośredniczy w odżywianiu zarodka; na

Kostomarow 563 Ważniejsze bezzałogowe loty kosmiczne Data

Nazwa i kraj

wystrzelenia 4 X 1957 3 XI 1957

Sputnik 1 (ZSRR) Sputnik 2 (ZSRR)

31 I 1958

Explorer 1 (USA)

12 IX 1959 4 X 1959 25 VIII 1962 28 VII 1964

Łunnik 2 (ZSRR) Łunnik 3 (ZSRR) Mariner 2 (USA) Ranger 7 (USA)

8 XI 1964 18 XI 1965 31 I 1966 31 III 1966 15 IX 1968

Mariner 4 (USA) Wenus 3 (ZSRR) Łuna 9 (ZSRR) Łuna 10 (ZSRR) Sonda 5 (ZSRR)

24 IX 1970

Łuna 16 (ZSRR)

10 XI 1970

Łuna 17 (ZSRR)

19IV1971

Salut (ZSRR)

powierzchni zewn. pokryta wypustkami — kosrnkami, którymi u ssaków łączy się z macicą tworząc łożysko. kosodrzewina (kosówka, Pinus montana), krzewiasty gat. sosny, do 2,5 m wys.; góry środk. i pd. Europy; tworzy zarośla ponad górną granicą lasu (piętro k.); chroniona. Koso-goł (Chubsuguł), jezioro w Mongolii, w pobliżu granicy2 z ZSRR, na wys. 1624 m; pow. 2620 km , głęb. do 238 m; odpływ do Selengi. Kosovel SRECKO, 1904-26, poeta słoweń.; przedstawiciel ekspresjonizmu; liryka rewolucyjna i miłosna. Kosovska Mitrovica, m. w Jugosławii (Kosowo), 31 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla brun., hutnictwo cynku, przemysł elektrotechn., chemiczny. Kosowe Pole (kotlina w pd. Serbii), 1389 klęska wojsk serb. i bośniackich w bitwie z Turkami; upadek średniow. państwa serbskiego, początek zwierzchności tur. nad narodami poludniowosłowiańskimi. Kosowo, autonomiczny obwód w Jugosławii (pd.-zach. Serbia); 10,9 tys. km 2, 1,2 mln mieszk. (1968), gł. Albańczycy, Serbowie; ośr. adm. Priština; wydobycie rud cynku, ołowiu, chromu, węgla. kosówka →kosodrzewina. kospak, potomek samicy tulu pokrytej baktrianem. Kossak JULIUSZ, 1824-99, ojciec Wojciecha, malarz, świetny akwarelista i ilustrator; sceny batalistyczne, hist., rodzajowe, portrety konne i konie. Kossak WOJCIECH, 1857-1942, syn Juliusza, malarz; prof. SSP w Warszawie; sceny hist. i batalistyczne, rodzajowe o tematyce wojsk., portrety. Kossakowski JÓZEF, 1738-94, brat Szymona, biskup inflancki; jeden z przywódców Targowicy na Litwie; powieszony przez lud warszawski. Kossakowski STANISŁAW KAZIMIERZ, 1837-1905, genealog; Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich (3 t.); Kossakowski SZYMON, 1740-94, brat Józefa, hetman w. litew. od 1793; organizator konfederacji targowickiej na Litwie, po wybuchu insurekcji 1794 powieszony w Wilnie. Kossak-Szczucka (Szatkowska) ZOFIA, 1890-1968, pisarka kat.; powieści hist.: Złota wolność, cykl epicki Krzyżowcy, Król trędowaty, Bez oręża, legendy i żywoty świętych; wspomnienia oświęcimskie Z otchłani. Kossel WALTHER, 1888-1956, niem. fizyk i fizykochemik; prof. uniw. w Kilonii i

(do 19 IV 1971) Uwagi Pierwszy sztuczny satelita Ziemi Pierwszy lot kosmiczny żywej istoty — psa Łajki Pierwszy amer. sztuczny satelita; odkrycie pasów V'an Allena Osiągnięcie powierzchni Księżyca Fotografia odwrotnej strony Księżyca Przelot 30 tys. km od powierzchni Wenus Fotografie powierzchni Księżyca z bliskiej odległości Zdjęcia powierzchni Marsa z odległości 15 tys. km-13 tys. km Pierwsze lądowanie na Wenus Miękkie lądowanie na Księżycu Pierwszy sztuczny satelita Księżyca Pierwszy powrót na Ziemię po okrążeniu Księżyca Miękkie lądowanie na Księżycu, pobranie próbki gruntu i powrót na Ziemię Przeniesienie na Księżyc samobieżnego automatycznego aparatu Łunochod 1 Orbitalna stacja naukowa Tybindze; badania dotyczące gł. teorii układu okresowego pierwiastków oraz krystalochemii. Kossinna [-sy-] GUSTAF, 1858-1931, archeolog niem.; prof. uniw. w Berlinie; założyciel Niem. Tow. Archeol. i czasopisma ,,Mannus"; twórca metody etnicznej w prahistorii. Kossobudzki S ZYMON, 1869-1934, działacz polonijny w Brazylii, lekarz, wydawca; organizator szkolnictwa pol.; prezes Centr. Związku Polaków w Brazylii. Kossowski E DMUND, ur. 1920, śpiewak ( bas) ope ry krak., poz n., warsz . oraz oper w Bazylei, Zurychu. Kossuth [koszut] LAJOS, 1802-94, węg. bohater nar., organizator i wódz rewolucji 1848-49; po uchwale sejmu o obaleniu Habsburgów i proklamowaniu niepodległości Węgier obrany regentem; po upadku rewolucji na emigracji. Kostanecki KAZIMIERZ, 1863-1940, anatom; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; prace z anatomii i cytologii, m.in. nad partenogenezą i zapłodnieniem u bezkręgowców. Kostanecki STANISŁAW, 1860-1910, chemik organik; prof. uniw. w Bernie, czł. AU; badał budowę i syntezował barwniki roślinne; twórca chemii flawonów; opracował teorię barwności i barwienia na zaprawach. Kostaryka (Costa Rica, Republika Kostaryki), państwo w Ameryce Środk.; 50,7 tys. km2, 1,7 mln mieszk. (1969), gł. biali; stol. San José; j.u. hiszpański. Powierzch^ nia górzysto-wyżynna, czynne wulkany: Irazú i Poás; klimat gorący, wilgotny. Kraj roln.; uprawa kawy, bananów, trzciny cukr., kukurydzy, ryżu, fasoli; gł. porty: Puntarenas, Limón. — W 1520-65 podbita przez Hiszpanów, wchodziła wraz z Meksykiem w skład kolonii zw. Nową Hiszpanią; od 1821 niezależna republika; wpływy USA, zwł. po I wojnie świat, (zależność gosp.); w II wojnie świat. 1941 wypowiedzenie wojny państwom ,,osi"; czł. ONZ od 1945; polityka proamerykańska. kosteczki słuchowe (kostki słuchowe), drobne kostki w jamie bębenkowej ucha przenoszące drgania błony bębenkowej na ucho wewn,; u ssaków i człowieka 3 — młoteczek, kowadełko, strzemiączko, u pozostałych kręgowców — jedna. Kostelanetz ANDRE, ur. 1901, amer. dyrygent i aranżer, pochodzenia ros.; kierownik popularnej orkiestry rozrywkowej. Kostenko LINA, ur. 1930, poetka ukr.; liryki miłosne i patriot.; przekłady poezji czes. i pol. (m.in. M. Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej).

K ostenko N I KO ŁAJ , ur. 1913, pisarz rum.; poezje w języku mołd. i ros.; opowiadania z życia wsi mold.; tłumacz poezji rosyjskiej. kostery (Ostracion), drapieżne ryby z rzędu zrosłoszczękich, do 15 cm dł.:.okryte pancerzem, szczęki dziobowate (miażdżące); żyją wśród raf koralowych. K osti, m. w środk. Sudanie, nad Białym Nilem; 30 tys. mieszk. (1962); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Kostiakow ALEKSIEJ N., 1887-1957, meliorant radz.; prof. Instytutu Inżynierów Gospodarki Wodnej w Moskwie, czł. AN ZSRR; Osnowy mielioracyi, Kostić LAZA, 1841-1910, poeta serb.; liryka patriot., refleksyjna i miłosna; ballady; tragedie hist.; rozprawy z zakresu estetyki; tłumacz Szekspira, Kostienki (w. w Ros.FSRR, w pobliżu Woroneża), archeol. obozowiska myśliwskie z młodszego paleolitu; ślady domostw i pochówków, zmarłych, zabytki sztuki. kostium: 1) ubiór kobiecy składający się ze spódnicy i żakietu, noszony od końca XIX w.; 2) w widowiskach teatr., cyrkowych, telew. i film. — strój aktora; jeden ze środków charakterystyki postaci scenicznej. kostiumernia, pomieszczenie w teatrze do przechowywania kostiumów; pracownia kostiumów aktorskich. kostiumologia, nauka zajmująca się historią ubiorów, zapoczątkowana w 2 poŁ XIX w. Kostka JAN, P-1581, wojewoda sandomierski od 1574; organizator floty pol. w Gdańsku, 1568 przewodn. Kom. Morskiej. Kostka Napierski ALEKSANDER, ok, 162051, oficer wojsk król., organizator i przywódca ruchu antyszlacheckiego na Podhalu 1651; opanował Czorsztyn; stracony. kostkarka →łupiarka. kostki słuchowe →kosteczki słuchowe. kostkowanie (mazerowanie), techn: wykańczająca obróbka ręczna skrobaniem, polegająca na naniesieniu na metal, powierzchnię drobnych rys tworzących szachownicę. kostna tkanka, twarda tkanka kręgowców tworząca szkielet; zbudowana z komórek kostnych i dużej ilości substancji międzykomórkowej, przesyconej solami miner., gł. solami wapnia (ok. 35% to fosforan wapnia), tworzącej blaszki kostne. kostne komórki →osteocyty. kostniak, nowotwór łagodny wywodzący się z tkanki kostnej, przybierający postać płaskiego lub owalnego guza; leczenie operacyjne. kostnienie (osyfikacja), powstawanie kości w rozwoju osobniczym, gł. w drodze skomplikowanych przekształceń tzw. modelu chrzestnego kości, zastępowanego stopniowo przez tkankę kostną; przy re generacji kości, np. po złamaniu, w k bierze udział okostna. kostnina, młoda tkanka kostna, rozrastająca się w obrębie krwiaka w ognisku złamania z ziarniny wytwarzanej przez okostną, obrastająca powierzchnię przeciętej lub złamanej kości, dzięki czemu następuje zrost kości. kostniwo →cement zęba. kostnoszkieletowe (Osteichthyes), gromada ryb obejmująca ponad 95% współcz. gat.; pojawiły się w dewome, szczytowy rozwój w ordowiku; wszystkie typy wód. kostny układ (kościec), wewn. szkielet kręgowców; składa się z czaszki, kręgosłupa, z którym łączą się żebra i (pośrednio) mostek, szkieletu kończyn oraz obręczy barkowej i miednicznej; stanowi rusztowanie dla mięśni i tworzy wraz z nimi aparat ruchowy, ochrania mózg i rdzeń kręgowy oraz narządy wewnętrzne. kostołuskie (Holostei), ryby kostnosżkieIetowe o szkielecie prawie skostniałym; pojawiły się w permie, obecnie 10 gat w wodach słodkich Ameryki Pn, i Srocłk, Kostomarow MYKOŁA. 1817-85, ukr, historyk i pisarz; prof. uniw. w Kijowie i Pe-

564 Kostra tersburgu; znawca historii Polski; powieści i dramaty hist. (Bohdan Chmelnyćkii). Kostra JAN, ur. 1910, poeta słowac; liryka początkowo osobista, potem społecznie zaangażowana. Kostroma, m. obw. w Ros.FSRR, port nad Wołgą; 223 tys. mieszk. (1970); przemysł lniarski, drzewny, maszyn.; w pobliżu (k. Wołgoreczeńska) budowa wielkiej elektrowni cieplnej (4800 MW); muzeum; galeria obrazów; sobór Bogojawlenskiego klasztoru (XVI w.), klasztor Ipatjewski (XVI-XIX w.), cerkiew (XVII w.), klasycystyczne budowle (XVIII-XIX w.). kostromskie bydło, rasa mięsno-mleczna ustalona 1945 w obwodzie kostromskim (Ros.FSRR); wys. w kłębie 127-132 cm, cięż. 500-900 kg; maść od jasnoszarej do burej; rocznie 4500 kg mleka. Kostrowicki JERZY, ur. 1918, geograf; prof. Instytutu Geografii PAN; przewodn. Komisji Typologii Rolnictwa Międzynar. Unii Geogr.; badania użytkowania ziemi; Środowisko geograficzne Polski. Kostrowicki WILHELM APOLINARY -*Apollinaire Guillaume. kostrzewa (Festuca), wieloletnia trawa rosnąca dziko (w Polsce 20 gat.) oraz uprawiana jako pastewna — na łąkach, np. k. łąkowa (F. pratensis), lub na pastwiskach — k. czerwona (F. rubra). Kostrzewa, Wera, pseudonimy' Marii Koszutskiej. Kostrzewska BARBARA, ur. 1915, śpiewaczka (sopran lir.-koloraturowy) operowa i operetkowa. Kostrzewski FRANCISZEK, 1826-1911, malarz i rysownik; sceny rodzajowe, pejzaże; rysunki satyr, z akcentami krytyki społ. dla warsz. czasopism. Kostrzewski JAN, ur. 1915, lekarz epidemiolog; prof. w Państw. Zakładzie Higieny w Warszawie, czł. PAN; od 1968 min. zdrowia i opieki społ.; prace z epidemiologii duru brzusznego i plamistego, czerwonki bakteryjnej i in. Kostrzewski JÓZEF, 1885-1969, archeolog i muzeolog; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; twórca pozn. szkoły archeol., badacz prasłowiańszczyzny; Kultura prapolska, Kultura łużycka na Pomorzu. Kostrzewski JÓZEF KAROL, 1883-1959, lekarz epidemiolog; prof. Uniw. Jag., czl. PAU; prace gł. z dziedziny patologii i kliniki chorób zakaźnych. Kostrzębski WALERY, 1828-99, numizmatyk; znawca numizmatyki średniow.; 0 denarach Słowian zwanych wendyjskimi. Kostrzyn, m. w pow. gorzowskim, woj. zielonogórskim, przy ujściu Warty do Odry; 11,3 tys. mieszk. (1970); fabryka celulozy i papieru; węzeł kol.; port rzecz-' ny; późnorenes. zamek (XVI w., pozostałości got. XIV, XV w.), obwarowania bastionowe (XVI w.). — W XIII w. pol. gród i komora celna u ujścia Warty do Odry; prawa miejskie przed 1300; w XVI w. re zydencja margrabiego Jana, władcy No wej Marchii, który zbudował tu twierdzę o dużej roli militarnej (do II wojny świat.). W okresie II wojny świat. 2 obo zy jenieckie; 1945 ciężkie walki wyzwo leńcze; zniszczony w 95%, odbudowany. Kostrzyn, m. w pow. średzkim, woj. pozn.; 6,0 tys. mieszk. (1968); fabryka mebli. — Prawa miejskie 1251; udział mieszkańców w powstaniu 1848, 1863 (starcie z żołnierzami prus. eskortującymi schwytanych na granicy powstańców) i 1818. Kostucha JAKUB, XVIII/XIX W., najstarszy znany z nazwiska pol. poeta lud.; chłop samouk z Krakowskiego. Kostuchna, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 6,3 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam., przemysł maszyn, i elektrotechn.; prawa miejskie 1967. — W okresie II wojny świat. 1941-45 obóz jeńców radzieckich. kostumbryzm, kierunek w literaturze hiszp. i południowoamer. zapoczątkowany w Hiszpanii w XVII w., odrodzony

i rozwinięty w XIX w., dążący do wiernego zobrazowania życia i obyczajów epoki. kostur sadzarski, ręczne narzędzie w kształcie dłuta na trzonku, używane do sadzenia leśnych sadzonek, gł. sosnowych. Kostyczew PAWIEŁ A., 1845-95, gleboznawca ros.; prof. Instytutu Roln. i uniw. w Petersburgu; opracował system walki z posuchą; Poczwowiedienije. kostyczny, szyderczy, złośliwy, uszczypliwy; sztywny, powściągliwy. Kostyn (Costin) MIRON, 1633-91, rum. kronikarz i poeta; kanclerz Mołdawii; kroniki w języku rum. i pol.; poemat w języku pol. Op isan ie Ziemi Mo łdawskiej i Multańskiej. Kosygin ALEKSIEJ N., ur. 1904, radz. działacz ruchu robotn. i mąż stanu; od 1989 w KC partii, 1948-52 i od 1960 czł. Biura Polit. KG KPZR; 1943-46 premier Ros.FSRR; 1960-64 I wicepremier, od 1964 premier ZSRR. Kósyk MATO, 1853-1940, poeta dolnołużycki; poezje patriot., liryki, poemat hist. (Pśerada markgrofy Gera); od 1883 na emigracji w USA. kosynier, żołnierz uzbrojony w kosę osadzoną na sztorc; w Polsce udział w powstaniach 1794, 1830-31, 1846, 1863-64; we wrześniu 1939 ochotnicza formacja wojsk, w obronie Wybrzeża Polskiego, p.n. Czerwoni Kosynierzy Gdyńscy. kosz, bud. miejsce przecięcia 2 przyległych połaci dachowych, tworzących od zewnątrz kąt 180°. kosz, wojsk.: 1) wojsk, obóz tatar., do którego czambuły odsyłały łupy i jasyr; 2) obóz warowny Kozaków zaporoskich. Koszalin, m. woj. i pow., nad Dzierżęcinką; 64,7 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, maszyn., elektrotechniczny, lniarski, spoż., drzewny; wyższa uczelnia; ośr. kult.; teatr, Muzeum Pomorza Środk.; fragmenty got. murów miejskich (XIII-XIV w.), kościół got. i kaplica (XIV w.). — Od 1248 posiadłość biskupów kamieńskich (w XV-XVII w.), jedna z rezydencji książąt biskupów; 1266 prawa miejskie; udział K. w handlu morsk :m (do XVII w.); od 1653 pod panowaniem Brandenburgii, później Prus (siedziba regencji). III 1945 ciężkie walki o wyzwolenie miasta. Koszalińskie Towarzystwo SpolecznoKulturalne, zał. 1964 w Koszalinie; prowadzi działalność nauk. i kult. dotyczącą życia regionu koszalińskiego. koszalińskie województwo, woj. w pn.zach. Polsce; 18 104 km2, 793,7 tys. mieszk. (1970); pn., nadmor. część w.k. — nizinna, pd. — pagórkowata (pojezierza). Gosp. charakter — roln.; uprawa żyta, ziemniaków, owsa; gospodarka leśna; przemysł spoż., drzewny, środków transportu; eksploatacja torfu, glin; gł. m. i ośr. przem.: Słupsk, Koszalin, Szczecinek; kąpieliska mor. (Kołobrzeg, Darłowo, Ustka). koszałka, rodzaj plecionego koszyka z przykrywką. koszara (koszar), zagroda dla owiec wypasanych gł. na pastwiskach górskich, zbudowana z przenośnych płotków, bez dachu. koszarka, żegl. statek mor. lub rzeczny, bez napędu, z pomieszczeniami mieszkalnymi dla robotników zatrudnionych przy pracach hydrotechnicznych. Koszarski STEFAN, 1769-1824, generał (od 1817), uczestnik powstania 1794 i walk Legionów we Włoszech. koszary, budynek lub zespół budynków przeznaczonych na kwaterowanie żołnierzy. koszatka (Dryomys nitedula), mały gryzoń nadrzewny z lasów liściastych środk. i wsch. Europy oraz zach. Azji; żywi się nasionami i owocami; zimę przesypia; w Polsce chroniona. koszący lot, lot statku latającego (np. samolotu) na b. małej wysokości. Koszczyc WACŁAW -^Wołodźko Wacław Walery.

Koszczyc-Witkiewicz JAN, 1881-1958, architekt i konserwator zabytków; czł. PAN; współpraca z S. Witkiewiczem (domy drewniane w Zakopanem); gl. prace: gmachy SGPiS w Warszawie, konserwacja kościoła romańskiego w Tumie pod Łęczycą. Kőszeg [kö:seg], m. w zach. Węgrzech, u podnóży gór K.; 10 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; ośr. turyst.; malowniczy zespół zabytkowy. koszenila (Dactylopius coccus), mały meks. pluskwiak równoskrzydły; żyje na opuncjach; dawniej hodowany ze względu na barwnik k. (1 kg barwnika z ok. 120 tys. samic). koszenila, karminowy barwnik naturalny otrzymywany z pluskwiaków o tej samej nazwie; stosowany dawniej do barwienia tkanin, obecnie gł. do barwienia wyrobów cukierniczych, kosmetyków. Koszewoj OLEG W., 1926-43, bohater Związku Radz., podczas II wojny świat. jeden z przywódców komsomolskiej podziemnej organizacji ,,Młoda Gwardia"; zamordowany przez gestapo. Koszęcin, osiedle w pow. lublinieckim, woj. katowickim; 4,2 tys. mieszk. (1968); w klasycyst. pałacu (XIX w.) — siedziba Państw. Zespołu Lud. Pieśni i Tańca „Śląsk"; drewn. kościół (XVIII w.). köszk →kiosk (1). koszka (kószka), prymitywny ul nierozbieralny, wyplatany ze słomy w kształcie dzwonu lub walca, na drewn. podstawie. koszówki (Psychidae), rodzina ciepłolubnych, drobnych motyli nocnych; ok. 800 gat.; gąsienice budują domki w kształcie koszyczków; w nich żyją też bezskrzydłe samice (dymorfizm płciowy). Koszta [kosto] JÓZSEF, 1864-1949, malarz węg.; realist. sceny rodzajowe z życia wsi, pejzaże, kompozycje historyczne. Kosztela, stara pol. odmiana jabłoni; owoce zimowe, średniej wielkości, zielone, słodkie. koszt krańcowy, przyrost kosztu całkowitego wywołany przez zwiększenie produkcji o jednostkę. Kosztolányi [kostola:ni] D EZS 6, 18851936, węg. poeta, pisarz i dziennikarz, związany z pismem „Nyugat"; utwory poet., powieści (Ptaszyna) z elementami freudyzmu, nowele, opowiadania. kosztorys, dokument określający ilość i wartość sprzedażną robót budowlanomontażowych. kosztorys ślepy, kosztorys stosowany przy przetargach na roboty budowlano-montażowe; zawiera tylko opis robót, a ceny i ogólną wartość wpisują oferenci podejmujący się wykonania pracy. koszt standartowy (koszt wzorcowy), koszt określający w kalkulacji wstępnej postulowany jednostkowy koszt własny wynikający z przyjęcia określonych standartów zużycia środków produkcji i pracy. koszty, ekon. wyrażone w pieniądzu nakłady pracy społ. czynione przez przedsiębiorstwo na wytworzenie danego produktu. koszty bezpośrednie, koszty, które można odnieść do konkretnych wyrobów na podstawie pierwotnej dokumentacji. koszty komparatywne (koszty porównawcze), teoria uzasadniająca korzyści międzynar. podziału pracy, sformułowana przez D. Ricardo. koszty ogólnofabryczne, koszty związane z organizacją, kierowaniem i obsługą przedsiębiorstwa przemysłowego. koszty postępowania (koszty sądowe), wydatki poniesione w toku postępowania w sprawie toczącej się przed sądem; koszty w sprawie cyw. ponosi strona przegrywająca, w sprawie karnej — skazany lub Skarb Państwa, niekiedy zaś oskarżyciel prywatny. koszty pośrednie, koszty dotyczące wydziału (koszty wydziałowe) lub całego przedsiębiorstwa (koszty ogólnofabryczne) .

Kośmiński 565 koszty społeczne produkcji, koszty równające się wartości towaru, a zawierające pełny nakład pracy żywej i uprzedmiotowionej. koszty stałe, koszty, których wysokość w krótkim okresie jest niezależna od roz miaru produkcji (np. odpisy amortyza cyjne, płace personelu adrn.-techniczne go). koszty wydziałowe, koszty związane z ruchem i organizacją wydziałów wytwórczych. koszty zmienne, koszty, których wysokość w krótkim okresie jest zależna od rozmiarów produkcji (np. wydatki na surowce). Koszutka, śródmiejska, nowo zbudowana dzielnica Katowic. Koszutska M ARIA (pseud. Kostrzewa, Wera), 1877-1939, działaczka ruchu robotn.; czł. PPS-Lewicy, KPP, Międzynarodówki Komunist.; 1923 jedna z gl. organizatorów II Zjazdu KPP; 1926-29 czl. Biura Polit. i KC KPP. Koszyce (Košice), m. \y Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), ośr. adm. kraju wschodniosłowackiego; 137 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., spoż.; uniw.; muzeum; kościoły: św. Michała (XIII w.), katedralny (XIV-XV w.); ratusz (XVIII w.). koszycki program, 5 IV 1945, deklaracja pierwszego rządu Frontu Nar. w Czechosłowacji określająca zasady polityki wewn. i z agr. Cz e chosł owacj i jako państ wa dwóch równouprawnionych narodów — Czechów i Słowaków oraz zapowiadająca przemiany ustrojowe (demokracja lud.). koszycki przywilej, 1374, nadany szlachcie przez Ludwika Węg.; zwalniał szlachtę od poradlnego (z wyjątkiem 2 gr z łanu chłopskiego), przyrzekał nie uszczuplać terytoriów Polski, powoływać na urzędy miejscową szlachtę i wynagradzać ją za służbę poza granicami. koszyczek, bot. kwiatostan roślin z rodziny złożonych (np. słonecznika); bezszypułkowe kwiaty (rurkowate i języczkowate) gęsto osadzone na szerokim dnie kwiatowym. koszyczek, techn. element łożyska tocznego oddzielający od siebie poszczególne elementy toczne (kulki lub wałeczki). koszyk → kosz. koszykowy haft, rytmiczne przeplatanie szeregu ściegów pionowych ściegami poziomymi, przypominającymi plecionkę. koszykówka →piłka koszykowa. kości, rodzaj gry hazardowej polegającej na uzyskaniu największej sumy punktów na 4 wyrzuconych równocześnie kostkach. kości, anat. składniki szkieletu kręgowców, twarde (przesycone solami miner., gł. wapniowymi), lecz biologicznie plastyczne, otoczone włóknistą błoną — okostną, wewnątrz zawierają szpik kostny; k. łączą się stawowo lub nieruchomo. Kościałkowska MARIA, ur. 1922, aktorka teatrów krak.; Antygona J. Anouilha, Lavinia — Żałoba przystoi Elektrze E. 0'Neilla. Kościałkowska-Zyndram WILHELMINA, 1861-1926, pisarka; opowiadania i obrazki o tendencjach społ.-humanitarnych, przekłady (Ch. Dickens, R. Kipling). Kościałkowski STANISŁAW, 1881-19S0, historyk W. Księstwa Litewskiego; od 1939 na emigracji; badacz stosunków pol.-irańskich i pol.-syryjskich. Kościałkowski-Zyndram MARIAN, 18921946, polityk; współzałożyciel POW; 192225 wiceprezes PSL-„Wyzwolenie", 1925 założyciel Klubu Pracy; od 1928 wiceprezes BBWR; 1935-36 premier; 1936-39 min. opieki społecznej. Kościan, m. pow. w woj. pozn., nad Kanałem Obry; 18,7 tys. mieszk. (1970); cukrownia, wytwórnia wyrobów tytoniowych, zakłady mięsne, zakłady budowy urządzeń chem.; got. kościół (XIV-

XVI w.). — Prawa miejskie w 2 poł. XIII w.; w XV w. drugie (po Poznaniu) miasto województwa,, znaczny ośr. sukiennictwa (od XVI w. eksport za granicę); 1794 ośr. insurekcji w Wielkopolsce; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. W okresie okupacji I 1940 hitlerowcy zamordowali tu 534 pacjentów zakładu psychiatrycznego; liczba mieszk. w czasie wojny zmniejszyła się z 13 do 9 tys. kościec →kostny układ. Kościelec, szczyt w zach. części Tatr Wysokich; pn. wierzchołek — Zadni K. 2160 m. K ościelec, w. w pow. proszowickim, woj. krak.; romański kościół fundacji biskupa Wiesława, murowana bazylika z tryforiami (XIII w., przebudowa późnorenes. XVII w.), fragmentarycznie zrekonstruowany. K ościeliska Dolina, dol. w Tatrach Zach., j e dna z najdł uż sz ych ( do 9 km) w pol. Tatrach; jaskinie: Czarna, Mylna, Mroźna, Zimna; ślady dawnych prac górn.-hutn.; schronisko PTTK; górna część doliny — ścisły rezerwat przyrody. Kościelisko, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., na Podhalu; ośr. wypoczynkowy. kościelna muzyka, utwory muz., uznane w danym wyznaniu za odpowiednie dla czynności liturgicznych lub nabożeństw. kościelne szkolnictwo, zapoczątkowane w II w. w Aleksandrii w formie szkół katechetycznych, uczących także przedmiotów świeckich; od V w. zakładano sz koł y kl asz t orne , od I X w. kate dral ne i parafialne; poziom średniow. sz.k. był b. niski; w XVI w. zaczęły powstawać protest, szkoły wyznaniowe (innowiercze) oraz szkoły jezuickie i pijarskie; kierownictwo oświaty z rąk kościoła przejęły władze poszczególnych państw w XVIIIXIX w. Kościelski JÓZEF, 1845-1911, ojciec Władysława, działacz polit. i oświat, w Wielkopolsce, poeta, dramatopisarz; dramaty hist., zbiory wierszy. Kościelski WŁADYSŁAW (Sefer-pasza), 1818-95, działacz niepodległościowy; uczestnik powstania wielkopol. 1848, działacz Hotel Lambert w Turcji, od 1885 gen. turecki. Kościelski WŁADYSŁAW, 1886-1933, syn Józefa, wydawca, poeta; klasycyzująca liryka; przekład Fausta Goethego. Kościerzyna, m. pow. w woj. gdańskim, na Pojezierzu Kaszubskim; 15,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., drzewny; węzeł kol.; ośr. turystyczny. — Wczesnośredniow. gród pomorski; prawa miejskie w XIV w.; od 2 poł. XIX w. ośr. ruchu kaszubskiego (działalność A. Majkowskiego, wydawcy „Gryfu"); w okresie okupacji hitlerowcy wymordowali wielu mieszkańców K.; masowe wysiedlenia z powiatu. Kościński STANISŁAW, 1889-1951, botanik; organizator Maussao Florestal w Sao Paulo; badacz drzew piniorowych. kościogubne komórki→osteoklasty. kościoły wschodnie: 1) ogólna nazwa kościołów prawosł.; 2) niezależne kościoły odłączone w V-VII w. w wyniku sporów chrystologicznych (chaldejski, syryjsko-jakobicki, arm., etiopski, maronicki) oraz pozostające w unii z kościołem rzymskokat. (tzw. katolickie k.w.). kościotwórcze komórki -→osteoblasty. kościozrost, rodzaj ścisłego, nieruchomego połączenia kości; tworzy się przez kostnienie połączenia chrzestnego lub więzozrostu. kościół, organizacja rel. grupująca wyznawców jednej religii (k. kat,, prawosł.) bądź odłamu rel.; także kat. świątynia K ościół Adwentystów Dnia Siódmego w PRL, uznana przez władze PRL protest, organizacja wyznaniowa; stanowi gł. nurt adwentyzmu; siedziba w Warszawie. Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL, uznana przez władze PRL protest, orga-

nizacja rel.; oparta na doktrynie luteranizmu; jedno z najliczniejszych wyznań w Polsce; siedziba w Warszawie; czł. Pol. Rady Ekumenicznej. Kościół Ewangelicko-Reformowany w PRL, uznana przez władze PRL protest, organizacja rel., oparta na doktrynie kalwinizmu; siedziba w Warszawie; czł. Pol. Rady Ekumenicznej. Kościół Katolicki Mariawitów w PRL, uznana przez władze PRL grupa rel. wyłoniona 1935 z wyznania mariawitów; siedziba w Felicjanowie k. Płocka. Kościół Metodystyczny w PRL, uznana przez władze PRL protest, organizacja wyznaniowa; czł. Pol. Rady Ekumenicznej ; prowadzi w Warszawie szkolę języka angielskiego. Kościół Polskokatolicki w PRL, uznany przez władze PRL kat. kościół nar. niezależny od Watykanu; wyodrębniony z zał. 1897 w USA przez F. Hodura Pol. Nar. Kościoła Kat.; odrzuca prymat papieża (władzę sprawuje synod), celibat, liturgię łac; czl. Pol. Rady Ekumenicznej. kościół wschodni, od podziału cesarstwa rzym. na wschodnie i zachodnie (395) nazwa kościoła z siedzibą w Konstantynopolu; współcześnie inna nazwa kościoła prawosławnego. kościół zachodni, od podziału cesarstwa rzym. na wschodnie i zachodnie (395) nazwa kościoła z siedzibą w Rzymie; współcześnie inna nazwa kościoła rzymskokatolickiego. kościste (Teleostei), ryby kostnoszkieletowe o najwyższym stopniu skostnienia szkieletu; ok. 12 tys. gat., ok. 90% wszystkich ryb; wszelkie typy wód. Kościuszki Góra, najwyższy szczyt Australii, w Górach Śnieżnych (Alpy Australijskie); 2230 m; zdobyty i nazwany 1840 przez P.E. Strzeleckiego. Kościuszki Park Narodowy, największy park nar. Australi i , z ał . 1944, pow. 600 000 ha, w Alpach Australijskich, z Górą Kościuszki; moreny, cyrki polodowcowe. Kościuszki pomnik w Waszyngtonie, pomnik konny T. Kościuszki w parku na placu Lafayette ła przed Białym Domem; wzniesiony wg projektu rzeźbiarza A. Popiel a. Kościuszki Wyspa, wyspa w Archip. Aleksandra, u wybrzeży Alaski (USA); górzysta. Kościuszko TADEUSZ, 1746-1817, generał, pol. bohater nar.; 1775-83 uczestnik wojny o wolność Stanów Zjedn.; 1792 udział w wojnie z Rosją; Najwyższy Naczelnik Sił Zbrojnych Nar. w powstaniu 1794, wydał uniwersały regulujące sprawę chłopską, po klęsce maciejowickiej w niewoli ros.; zmarł na emigracji. „Kościuszko", parowiec transatlantycki, zbudowany 1915, od 1930 pod pol. banderą (poprzednie nazwy „Caryca" i „Lituania"); 6852 BRT, zabierał 712 pasażerów; 1949 lub 1950 pocięty na złom. kości zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie kości wskutek bakteryjnego jej zakażenia; objawia się ropieniem, gorączką i wydalaniem martwaków; obejmuje też szpik kostny. kość słoniowa, handl. nazwa zebiny ciosów słonia i mamuta („kłów"), kłów morsa, hipopotama i siekacza narwala; k.s. służy do wyrobu drobnych przedmiotów dekoracyjnych, opraw itp. i do inkrustacji. kość słoniowa roślinna, twarde bielmo nasion palmy słoniorośli, używane do wyrobu guzików. koślawość, wada wrodzona lub nabyta polegająca na odchyleniu osi kończyny dolnej na zewn. od osi symetrii ciała; następstwo gł. krzywicy lub wadliwego nastawienia złamanej kończyny. Kośmiński JAN, 1864-94, działacz polonijny w Brazylii, nauczyciel, major wojsk federalistów 1893-94; zginął pod Passo Fundo. Kośmiński STANISŁAW, 1864-1933, dzia-

566 kośnik czubaty łącz polit.; współzałożyciel Związku Młodz i e ż y P ol . ( „Ze t ") , d z i ał acz Li gi P ol . i Stronnictwa Nar.-Demokr. w Galicji. kośnik czubaty (hoacyn czubaty, Opisthocomus hoazin), ptak leśny; dł. ok, 60 cm; ciemnobrun.; u piskląt 2 palce skrzydeł zakończone pazurami; na głowie czub; roślinożerny; pd, Ameryka, gł. nad Amazonką. Kośne, jezioro na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie); pow, 551 ha, głęb. do 44,5 m. Kośny AUGUSTYN, 1896-1939, działacz nar„ i społ. na Śląsku, lekarz; w okresie między woj. organizator pol. życia oświatowego na Śląsku Opolskim; zamordowany przez hitlerowców. kot, łow, zając. kot, zool. -→kot domowy, kot, żegl. →drapacz. Kot STANISŁAW, 1885-1969, działacz polit., historyk; prof. Uniw, }ag., czł, PAU; 1936-39 czł. NKW SL, 1941-42 ambasador rządu emigr. w Moskwie; 1943-44 min. informacji; od 1955 prezes Rady Naczelnej e mi gr. PSL; prace z dz i e j ó w i de o l ogi i i doktryn polit. XVI/XVII w.; Historia wychowania; założyciel serii «Biblioteka Narodowa». kota, liczba oznaczająca na mapie wysokość punktu nad przyjętym poziomem odniesienia. Kota, m. w Indii (Radżasthan), nad rz. Czambal; 195 tys, mieszk. (1968); przemysł chem., drzewny. Kota Baharu, m. w Malajzji, stol. stanu Kelantan; ok. 50 tys. mieszk. (1968); łuszczarnie ryżu. Kotabaru →Djajapura, K ota K inabalu (do 1967 Jesselton), rn. i port w Malajzji, na pn. wybrzeżu Borneo; stol. stanu Sabah; 33 tys. mieszk. (1967). Kotański WIESŁAW, ur. 1915, japonista; prof. Uniw. Warsz.; liczne prace popiilarnonauk., przekłady z literatury jap.; antologia Dziesięć tysięcy liści. kotara, zasłona, zwykle z grubej, ciężkiej tkaniny; portiera. Kotarbińska JANINA, ur. 1901, logik i filozof; prof. Uniw. Łódź. i Warsz.; zajmuje się gł. zastosowaniami logiki współcz. w naukach empirycznych (zwł. przyrodn.), metodologią nauk oraz teorią znaku: Kotarbińska JULIA, ur. 1895, plastyczka: prof. PWSSP we Wrocławiu; czł. spółdzielni „Ład"; ceramika artystyczna. Kotarbiński JÓZEF, 1849-1928, aktor, reżyser; występy w WTR, 1899-1905 dyr. teatru w Krakowie; wprowadził na scenę Dziady Mickiewicza i Nie-Boską Komedię Z. Krasińskiego; studia lit. i teatr., wspomnienia. Kotarbiński MIECZYSŁAW, 1890-1943, syn Miłosza, malarz, grafik; prof. uniw, w Wilnie i SSP (później ASP) w Warszawie; portrety, martwe natury; wnętrza, wyroby z metalu; zamordowany przez hitlerowców. Kotarbiński MIŁOSZ, 1854-1944, malarz, rysownik; prof. SSP (później ASP) w Warszawie; obrazy mit. i symbol., portrety, pejzaże, ilustracje. Kotarbiński T ADEUSZ, ur. 1886, filozof, logik i prakseolog, uczeń K. Twardowskiego; prof. Uniw. Łódzkiego (1947-49 rektor), Uniw. Warsz. i IFiS PAN; czł. (1957-62 prezes) PAN, akademii nauk ZSRR, Bułgarii i Mongolii; pionier i współtwórca prakseologii pol., twórca filoz. koncepcji reizmu. Kotarbiński WILHELM, 1849-ok. 1921, malarz; akademickie kompozycje bibl., symbol., mit,., sceny rodzajowe; malarstwo ścienne. kot domowy, zwierzę pochodzące od dzikiego afryk, kota pustynnego, oswojone ok. 4000 p.n.e. w Nubii; gł. rasy: syjamski (krótkowłosy), pers. i birmańskie (angorskie), Man (bez ogona), kartuskie, maskowe, hiszp., cypryjskie; dojrzałość płciowa 6-10 mieś., mja 2-3 razy w roku, ciąża ok. 60 dni (4-8 młodych).

Kotela CZESŁAW, ur. 1924, architekt; Naczelny Architekt Warszawy, współautor Planu Gen. Warsz. Zespołu Miejskiego; m.in. projekt i realizacja pianu gen. Częstochowy; zespół sanatoryjny w Jaszowcu (w zespole). Kotěra JAN, 1871-1923, architekt czes.; współtwórca czes. architektury nowocz.; budowle użyteczności publ., osiedla mieszkaniowe, projekty urbariist. i wnętrz. koteria →klika. kotew (kotwa), techn. łącznik stal., zwykle w postaci śruby lub zagiętego na końcach pręta, zabezpieczający kotwiczny element przed wyrwaniem lub wyciągnięciem; służy np. do łączenia rnaszny z fundamentem, ścięgu z łukiem. kotewka orzech wodny (orzech wodny, Trapa natans), eurazjat. roślina wodna do 1,5 m dł.; orzech o 4 kolcach, jadalny; w Polsce b. rzadka, chroniona. K öthen [kö:tən], m. w zach. części NRD, na pn. od Halle; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., chem.; w pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Kotielnikow WŁADIMIR A., ur. 1908, radiotechnik radz.; czł. AN ZSRR; prace z dziedziny budowy urządzeń radiowych i zwalczania telekomunik. zakłóceń. kotik (niedźwiedź morski, Callorhinus ursinus), mor. ssak z rodziny uchatek; dł. samca do 2,1 m, samicy do 1,7 m; żywi się gł, rybami; futro najcenniejsze spośród pletwonogich; gł. M. Beringa. Kotik JAN, ur. 1916, czes. malarz i grafik, przedstawiciel abstrakcjonizmu; zajmuje się również sztuką użytkową. kotka, bot. →bazia. Kotka, m. i port w pd.-wsch. Finlandii, nad Zat. Fińską, ośr. adm. okręgu Kymi; 34 tys. mieszk. (1969); przemysł papiern., drzewny, chemiczny. Kotlarczyk M IECZYSŁAW, ur, 1908, aktor i reżyser; założyciel i dyr. Teatru Rapsodycznego w Krakowie; inscenizacje utworów niedram, (Pan Tadeusz Mickiewicza). Kotlarewski IWAN, 1769-1838, pisarz ukr.; wprowadził do literatury język lud.; żartobliwa trawestacja Eneidy Wergiliusza; sztuki teatr. (Natalka-Poltawka). kotlarstwo, dział technologii obejmujący na ogół prace nad wyrobami z blach mosiężnych i miedzianych. kotlet, potrawa otrzymywana gł. z mięsa (pobitego lub mielonego), rzadziej a ryb, ziemniaków, jaj, smażona na tłuszczu; ma formę placka lub plastra. Kotlin, wyspa na M. Bałtyckim, w pobliżu Leningradu (Ros.FSRR); ok. 15 km2; na wyspie K. leży Kronsztadt. K otlin, w. w pow. jarocińskim, woj. pozn.; przetwórnia owocowo-warzywna. kotlina, zagłębienie powierzchni Ziemi otoczone wzniesieniami; powstaje wskutek zapadania się pewnych części skorupy ziemskiej (k. tektoniczna) lub w wyniku procesów erozyjnych. kotlina, łow. legowisko zająca w postaci zagłębienia w ziemi. Kotłas, m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), port nad Dwiną; 61 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., drzewny. kotłownia, budynek lub duże pomieszczenie, w którym zainstalowane są kotły wodne lub parowe, Kotłubaj HENRYK, 1851-1911. lekarz wet., hodowca; założyciel i red. „Rolnika i Hodowcy", ,,Rybaka", współautor encyklopedii roln. i roln.-przem.; rozprawy, artykuły, podręczniki. kotły, instrument muz. perkusyjny (membranofon) uderzany pałkami; w orkiestrze zazwyczaj 2-4 k. koto, jap. narodowy instrument muz.: chordofon szarpany plektronami; 13 strun. kotonina, przędziwo uzyskane w wyniku kotonizacji włókien łykowych. kotonizacja, rozdzielanie surowych włókien lnu, konopi itp. metodami mech. i chem. na zespoły włókien elementarnych (tzw. kotoninę). kotonizator, maszyna włók. do rozdzielania włókien łykowych.

Kotoński WŁODZIMIERZ, ur. 1925, kompozytor; utwory na różne zestawy instrumentów: Tańce góralskie, Musique en relief, A battere, Muzyka, Mikrostruktury (muzyka konkretna). Kotor, m. i port w Jugosławii (Czarnogóra), nad Zat. Kotorską; 6 tys. mieszk. (1965); kąpielisko, ośr. turystyczny. Kotorska Zatoka, zat. M. Adriatyckiego wcinająca się w wybrzeże Jugosławii (Czarnogóra); głęb, do 40 m. kotorskie powstanie, 1918. rewol. wystąpienie marynarzy flotv austro-weg. w Kotorze (port nad Zat. Kotorską); krwawo stłumione. kotowate, zool. →koty. kotowce, zool. →koczkodanv. Kotowsk, m. w Ukr.SRR (obw. odeski); 34 tys. mieszk. (J967); przemysł spożywczy. Kotowsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. tambowski); 30 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., spożywczy. Kotowski GRIGORIJ J., 1881-1925, radz. działacz rewol.; podczas wojny domowej w Rosji dowódca brygady, następnie dywizji; od 1922 dowódca korpusu kawalerii; skrytobójczo zamordowany. Kotromanicze, dynastia banów, od 1377 królów Bośni; zał. przez Prijezdę I (125287); ostatni władca — Stefan (1461-63). Kotsis ALEKSANDER, 1836-77, malarz, wybitny przedstawiciel pol. realizmu pol. XIX w.; sceny lud., często o wymowie społ. (Ostatnia chudoba), pejzaże (Lato), portrety (Głowa chłopa). Kotula BOLESŁAW, 1849-98, botanik i zoolog; dzieło o pionierskim znaczeniu dla florystyki i geobotaniki: Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach. koturn: 1) w l.mn. — obuwie na wysokich podeszwach używane przez aktorów staroż. teatru gr. i rzym. w celu podwyższenia sylwetki; 2) w obuwiu damskim — podeszwa pogrubiona w miejscu obcasa. kotwa, techn. →kotew. kotwica, elektrotechn. →zwora. kotwica, żegl. konstrukcja stal. do zmniejszania prędkości ruchu i utrzymywania w jednym miejscu obiektu pływającego; ma łapy, którymi zagłębia się w dno, rzucana ze statku na linie lub łańcuchu. kotwicowisko, specjalnie wyznaczony obszar na redzie, w porcie itp., stosunkowo płytki i o odpowiednim dnie, gdzie można zakotwiczać statek wodny. Kotwicz WŁADYSŁAW, 1872-1944, ałtaista; prof. uniw. w Petersburgu i we Lwowie; założyciel serii «Collectanea Orientalia»; prace z dziedziny języków mong., tur. i tunguskich; Studia nad językami ałtajskimi. kotwicznik (Leptosynapta inhaerens), strzvkwa denna, o ciele robakowatym, do 1 m dł.; płytki szkieletu zewn. mają kształt kotwiczek. koty (kotowate, Felidae), rodzina ssaków drapieżnych; 36 gat.; ciało giętkie, ogon długi; nogi przednie 5-, tylne 4-palczaste, o wysuwanych pazurach (prócz geparda); polufą gł. z zasadzki; wszystkie kontynenty, oprócz Australii; np. żbik, k. pustynny i k. stepowy — przodkowie kota domowego, kotylion: 1) zbiorowa zabawa taneczna, w której dobór par następuje wg przypiętych oznak; 2) ozdobna oznaka, „order" (maskotka, bukiecik, wstążka). kotylozaury (Cotylosauria), najstarsze i najpierwotniejsze gady kopalne, do 3 m dł., masywne; wybrzeża wód; perm i trias Europy, Ameryki Pn. i pd. Afryki, Kotzebue [kocəbu:] AUGUST VON, 17611819, dramat opi sarz ni e m.; popul arne w ówczesnej Europie dramaty i komedie; zamordowany przez studenta jako szpieg carski. Kotzebue (Kocebu) OTTO , 1788-1846, żeglarz ros.; dowodził 2 wyprawami dookoła świata (1815-18 i 1823-26), podczas

kowelin 567 których odkryto kilka wysp na O. Spokojnym. Kotzebue (Kocebu) PAWEŁ, 1801-84, generał ros,, 1874-80 generał-gubernator warsz.; zaciekły rusyfikator. Kotzebue [kotsəbu:], zatoka M. Czukockiego, u pn.-zachl wybrzeży Ameryki Pn., między półwyspami Seward i Baldwin; głęb. do 22 m. Koudougou [kudugu], m. w środk. części Górnej Wolty; 28 tys. mieszk. (1967); ośr. handlowy. Koulikoro [kulikoro], m. w zach. Mali, nad Nijcrem; 6 tys. mieszk. (1964); olejarnie, produkcja mydła. Koulun (chiń. Ciulung), m. w Hongkongu, na plw. K.; 1,6 mln mieszk. (1961); wielki ośr. przern. i handlowy. Koun (Kun) KAROLOS , ur. 1908, reżyser gr.; interesujące inscenizacje antycznych utworów (Ptaki Arystofanesa) i sztuk współcz. (m.in. S. Becketta, E. lonesco); 1942 założył Teatr Artystyczny w Atenach. K ounradzki, osiedle w Kazach.SRR (obw. karagandzki), w pobliżu m. Bałchasz; 6,5 tys. mieszk. (1959); ośr.. eksploatacji rud miedzi. K ouvol a, m. w pd.-wsch. Finlandii; 25 tys. mieszk. (1969); przemysł papiern.; ważny węzeł kolejowy. Kovačević SAVA, 1906-43, jugosł. uczestnik walki narodowowyzwoleńczej; 1941 organizator powstania przeciw okupantowi wł. w Czarnogórze; odniósł szereg zwycięstw; poległ. Kovačić ANTE, 1854-89, pisarz chorw.; powieści (U registraturi) i opowiadania realist. z życia Wsi i miasta; satyry polityczne. Kovačić IVAN-GORAN, 1913-43, pisarz chorw.; liryka osobista; psychol. nowele z życia wsi; poemat o zbrodni chorw. ustaszy (Jama); przekłady literatur eur.; zamordowany przez serb, czetników, Kovačić VIKTOR, 1874-1924, architekt jugosł., przedstawiciel modernizmu; gł. dzieło -—monumentalny kościół św. Błażeja w Zagrzebiu, projekty urbanist., wille. Kovács [kowa:cz] ANDRAS, ur. 1925, węg. reżyser film.; reprezentant racjonalist. i krytycznego nurtu widzenia historii i współczesności swego kraju (Zimne dni, Ściany). Kováts [kowa:cz] EDGAR. 1849-1912, architekt i malarz pochodzenia węg.; prof. Polit. Lwowskiej; propagował motywy zakopiańskie w sztuce użytkowej. kowadełko, anat. jedna z 3 kosteczek słuchowych (środkowa) ssaków i człowieka. kowadło: 1) ciężka stal. podstawa do kucia ręcznego; 2) elementy robocze (górny i dolny) młota mech., między którymi jest kształtowana odkuwka. Kowadło, najwyższy szczyt G. Złotych (Sudety Wsch.), na granicy z Czechosłowacją; 987 rn. kowal (Pyrrhocoris apterus), czerwonoczarny pluskwiak różnoskrzydły; dł. ok. 1 cm; pospolity wczesną wiosną, np. u podstaw pni lip i wiązów; wszystkożerny, rzadko szkodnik. Kowal, m, w pow. włocławskim, woj. bydgoskim; 3,3 tys. mieszk. (1968); tartak; prawa miejskie 1519 (do 1867) i 1919. Kowalczyk ANASTAZY (pseud. Nastek), 1908-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1942 organizator PPR i GL na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim; 1943 czł. KC PPR, sekr. Kom. Warsz. i Kom. Obw. PPR w Krakowie; aresztowany przez gestapo, popełnił samobójstwo. Kowalczyk JAN, 1833-1911, astronom; pracował w obserwatorium astr. uniw. w Warszawie; opracował katalog pozycji 6041 gwiazd oparty na własnych obserwacjach, wydał 2 monografie z mechaniki nieba. Kowalczyk JAN, 1872-1941, dziennikarz; 1908-15 red. „Dziennika Polskiego" i „Dziennika dla Wszystkich" w USA; czł.

Pol. Komisji Plebiscytowej na Śląsku; 1921 konsul RP we Wrocławiu. kowalencyjne wiązanie -owiązanie atomowe. Kowalewo Pomorskie, m. w pow. golubsko-dobrzyńskim, woj. bydgoskim; 4,1 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; węzeł kol.; prawa miejskie w XIII w. (do 1833) i 1929. Kowalewska SOFJA W., 1850-91, ros. matematyk, pisarka i publicystka; czł. Petersburskiej AN; autorka prac z równań różniczkowych i funkcji analitycznych, a także z mechaniki teoretycznej i astronomii. Kowalewski ALEKSANDR O., 1840-1901, ros. zoolog i embriolog; prof. uniw. w Kazaniu, Kijowie, Odessie i Petersburgu, czł. Petersburskiej AN; wykazał powszechność gastrulacji u tkankowców i dowiódł homologii listków zarodkowych wszystkich zwierząt. Kowalewski JÓZEF SZCZEPAN, 1801-78, mongolista; filomata; prof. uniw. w Kazaniu i w Warszawie; prace językozn.; Dictionnaire mongol-russe-francais. Kowalewski MAKSIM M., 1851-1916, ros, historyk i socjolog pozytywista; prof. uniw. w Moskwie, czł. Petersburskiej AN; m.in. badacz historii wspólnoty rodowej u ludów Kaukazu i Wschodu. Kowalewski M IECZYSŁAW, 1857-1919, zoolog; prof. Akad. Rolniczej w Dublanach, czł. PAU; zapoczątkował w Polsce badania helmintologiczne. Kowalewski WŁADIMIR O., 1842-83, biolog ros.; twórca paleontologii ewolucyjne j , propagator darwi ni z mu, t ł umacz dz i e ł Ch. D arwi na, t e ż T h.H. Huxl e ya i Ch. Lyella; wyjaśnił proces ewolucji koniowatych. kowalik (bargiel, Sitta europaea), ptak leśny z rzędu wróblowatych; dł. ok. 15 cm; szaroniebieski, spodem rudy; owadożerny; Eurazja; chroniony. Kowalik WACŁAW, ur. 1913, rzeźbiarz; twórczość w zakresie rzeźby i medalierstwa; Dyskobol na stadionie X-lecia i Pomnik Partyzanta w Warszawie, monety (m.in. dziesięciozłotowe z okazji 600-lecia Uniw, Jag.), medale (z okazji 550 rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem). kowalność →kujność. K owalówka H ENRYK (pseud. Skawa i in.), 1897-1944, działacz ruchu oporu, pułkownik; 1939-42 w Służbie Zwycięstwu Polski ZWZ i AK, komendant Okręgów: Zagłębia Dąbrowskiego, Śląskiego, Pozn.; zamordowany przez hitlerowców. Kowalska ANNA, 1903-69, pisarka; zbiory nowel (Opowieści wrocławskie), powieści hist. (Wójt wolborski, o A. Fryczu Modrzewskim) i obyczajowe (Gruce — wspólnie z mężem Jerzym). Kowalski ALEKSANDER, 1908-51, działacz ruchu robotn.; od 1928 w KPP, działacz rewol. ruchu młodzieżowego; od 1942 czł. PPR, współorganizator ZWM, 1946-47 jego przewodn.: 1945-48 czł. Sekret. KC PPR. Kowalski BOLESŁAW, 1915-44, działacz ruchu robotn.; od 1931 w KZMP; jeden z organizatorów i dowódców GL i AL; dowódca oddziałów AL w powstaniu warsz.; zginął ze sztabem w zbombardowanym domu (ul. Freta). Kowalski FRANCISZEK, 1799-1862, poeta; liryka powstańcza, m.in. piosenki żołnierskie (Ułan na widecie); pamiętnik; przeróbki Moliera. Kowalski JERZY, 1893-1948, filolog klas., pisarz; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu; studia z dziejów retoryki gr.; powieści i opowiadania, wspólnie z żoną Anną. Kowalski KAZIMIERZ, ur. 1925, zoolog; prof. i kier. Zakładu Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie, czł. PAN; badania spelologiczne (Jaskinie Polski), teriologiczne i in.; podręcznik Ssaki, Kowalski MARIAN, 1821-84, astronom; od 1852 prof. astronomii na uniw. w Kazaniu; opracował teorię ruchu Neptuna, metodę wyznaczania ruchu Słońca, teorię ruchu obrotowego Galaktyki.

Kowalski S TANISŁAW, ur. 1904, pedagog i socjolog; prof. uniw, w Poznaniu; zajmuje się m.in. badaniami środowisk wychowawczych. Kowalski TADEUSZ, 1841-1904, agronom, działacz społ., popularyzator oświaty roln.; prof. Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach; współzałożyciel „Gazety Rolniczej". Kowalski WŁADYSŁAW (pseud. Grzech), 1886-1937, działacz ruchu robotn., publicysta; od 1903 czł. PPS, potem PPS-Lewi~ cy, od 1915 SDKPiL; 1918-22 czł. KC KPP. Kowalski WŁADYSŁAW, 1894-1958, działacz ruchu lud.; czł. KC NPCh, współzałożyciel ZLCh „Samopomoc"; jeden z przywódców SL ,,Wola Ludu", wiceprzewodniczący KRN; 1945-47 min. kultury i sztuki; 1949-56 prezes ZSL; 1947-52 marszałek Sejmu PRL, czł. Rady Państwa. Kowalski-Wierusz ALFRED, 1849-1915, malarz; od 1873 w Monachium; sceny rodzajowe, pejzaże (zwł. zimowe z wilkami). Kowalski-Wierusz JÓZEF, 1866-1927, fizyk i dyplomata; prof. uniw. we Fryburgu, uniw. i polit, w Warszawie; autor prac dotyczących luminescencji; poseł pol. przy Watykanie, w Hadze, Wiedniu i Ankarze. kowalstwo, dział rzemiosła zajmujący się kuciem przedmiotów metal, o rozmaitych kształtach, czasem b. skomplikowanych. kowalstwo artystyczne, rzemiosło w zakresie wyrobu przedmiotów dekoracyjnych z kutego żelaza; znane od starożytności, rozkwit XV, XVIII w. kowar (kovar), stop żelaza, niklu, kobaltu i manganu (do 0,2°/o), o współczynniku rozszerzalności zbliżonym do współczynnika rozszerzalności szkła; stosowany do wyrobu elementów łączonych ze szkłem, np. w produkcji elektron, lamp. kowariancja, miara liczbowa korelacji zmiennych losowych Xi Y określona wzorem cov (X,Y) = E(XY)-E(X)·E(Y). w którym symbol E(...) oznacza operację statyst. uśrednienia wielkości stojącej w nawiasach. kowariantny, współzmienniczy, o tym samym prawie transformacyjnym. kowarka (młotkownica), maszyna kuźnicza wielobijakowa do wykonywania odkuwek o wydłużonych kształtach; rozróżnia się k. rotacyjne i wielopunktowe, stacjonarne. Kowarska Przełęcz, przełęcz w Sudetach Zach., między Karkonoszami a Rudawami Janowiekimi; wys. 726 m. Kowarski FELICTAN SZCZĘSNY 1890-1948, malarz; prof. ASP w Krakowie i Warszawie; współzałożvciel Jednorogu; kompozycje figuralne (Proletariatczycy), portrety, pejzaże, malarstwo ścienne. Kowary, m. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, u podnóża Karkonoszy; 11,4 tys. mieszk. (1970); fabryki dywanów, filców techn., przemysł maszyn., porcelany techn.; ośr. turyst.-wypoczynkowy i leczniczy. — Prawa miejskie 1513: od XIV w. osada górn. (wysokowartościowe rudy żel.), do XVIII w. produkcia płócienrreza. Kowarzyk HUGON, ur. 1906, lekarz fizjopatolog; prof. Akad. Med. we Wrocławiu, czł. PAN; liczne publikacje, m.in. dotyczące wektokardiografii oraz zagadnień krzepliwości krwi. kowboj (cowboy), pasterz bydła i koni w Ameryce Pn. (USA); charakterystyczny strój (skórzane ubranie, szeroki kapelusz): postać popularna w amer. literaturze, filmie i piosence. Kowel, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. wołyński); 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., drzewny, środków transportu; węzeł kolejowy. kowelin, minerał, siarczek miedzi; ciemnoniebieski, o połysku metalicznym; występuje gł. jako produkt przeobrażenia innych minerałów miedzi; ruda miedzi.

568 kowerkot kowerkot (covercoat), gęsta tkanina wełn. lub półwełn. na płaszcze i kostiumy, w której przędza osnowowa skręcona jest z różnie zabarwionych nitek (tzw. mulina). Kownacka MAKIA, ur. 1894, pisarka; bajki, opowieści, sztuki i słuchowiska dla dzieci (Plastusiowy pamiętnik). Kowno (Kaunas), m. w Litew.SRR, port nad Niemnem; 306 tys. mieszk. (1970); ważny ośr. przem. Litwy; przemysł maszyn., włók., elektrotechn., spoż., papi e rn.; muz e um; ruiny z amku ( X I V ™ XV w.), kościoły (XV-XVIII w.), ratusz (XVI-XVIII w.), cerkwie (XIX w.); w pobliżu barok, klasztor i kościół bernardynów (XVII-XVIII w.). K owon, m. we wsch. części KRL-D; 40 tys. mieszk. (1955); ośr. przemysłu materiałów budowlanych. Kowpak SiDOR A.s 1887-1967, generał radz.; podczas II wojny świat. 1941-44 dowódca zgrupowania (bryg., następnie dyw.) partyzanckiego; 1943 słynny rajd na tyłach wroga od Dniepru do Karpat; od 1947 zastępca przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR; autor Od Putywla do Karpat. Kowrow, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. władymirski), nad Klaźmą; 123 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., włókienniczy. Koyasan (Kongobuji), klasztor jap. sekty sbingon, na górze K. (okręg Kii na wyspie Honslu); zał, w IX w.; jeden z gł. ośrodków rel, w Japonii. Koyukuk [koju:-], rz. w USA, pr. dopływ Jukonu; dł. ok. 680 km; gł. dopływy: Alatna, John. koza bezoarowa (Capra aegagrus), niewielki ssak pustorogi, jeden z przodków kozy domowej; Azja Mn., Kaukaz, Iran, Grecja. kozackie powstania, zbrojne wystąpienia Kozaków w XVI~XVII w. na ziemiach ukr. dawnej Rzeczypospolitej, przeradzające się w walkę nar.-społ. ludu ukr.; największe pod wodzą B. Chmielnickiego 1648-54. kozacki rejestr, spis oddziałów kozackich 1572 (Kozacy rejestrowi), które Rzeczpospolita brała na swój żołd; ciągłe zmniejszanie rejestru było jedną z przyczyn powstań kozackich. kozacy: 1) formacje wojsk, lekkiej jazdy w Polsce, Turcji, Rosji; 2) w dawnym wojsku pol. jazda średniozbrojna, od XVII w. zw. pancernymi, a na Litwie petyhorcami; 3) w ZSRR od 1936 kawaleryjskie kozackie dywizje. Kozacy, grupa ludności tworząca swoisty wolny stan w feud. Rzeczypospolitej i państwie moskiewskim, rekrutująca się gł. ze zbiegłych chłopów; zamieszkiwali na Ukrainie i w pd.-wsch. Rosji (K. ukraińscy, dońscy, jaiccy, uralscy i in.); posiadali odrębną organizację wojsk, z atamanem na czele; od XVIII w. wcieleni do sił zbrojnych Rosji. Kozacy dońscy, zbiegowie z państwa moskiewskiego osiedleni nad rz. Don (Ziemia Wojska Dońskiego); na czele — Rada Wojsk, i ataman; wyprawy na Tatarów krymskich i Turków; od panowania Piotra I stopniowo podporządkowywani władzy carskiej. Kozacy jaiccy, zbiegowie z państwa moskiewskiego osiedleni nad. rz. Jaik (obecnie Ural); 1632 przyjęli zwierzchnictwo cara i byli wykorzystywani w ekspansji caratu na ziemie pd.-wschodnie, Kozacy Ot(t)omańscy, formacja pol. 1853-82 w Turcji; utworzona przez M. Czajkowskiego do walki z Rosją (wojna krymska). Kozacy Sułtańscy, zalążek pol. dywizji 1855-56 w Turcji; utworzona przez W. Zamoyskiego do walki z Rosją (wojna krymska). Kozacy ukraińscy (Kozacy zaporoscy), zbiegowie z ziem pol. i moskiewskich (XV i XVI w.) na Zaporoże; obozy warowne

(sicze); na czele ataman; powstania 164854; 1699 sejm Rzeczypospolitej uchwali! likwidację pol. części K.u. koza domowa, zwierzę z podrodziny kóz, znane już w epoce kamiennej w Azji, pn. Afryce i Europie; hodowana dla mleka, wełny (angorska), mięsa, skóry i futra; gł. rasy: saaneńska, toggenburska, angorska, biała uszlachetniona; dojrzałość płciowa 7-8 mies., ciąża 5 mies. (1-3 młodych); dł. życia 9-10 lat. kozak, bot. →koźlarz. kozak, muz. ukr. i ros. taniec lud. w tempie szybkim, metrum 2/4, tańczony z przysiadami. Kozak Juš, 1892-1964, pisarz słoweń.; powieści i nowele, gł. obyczajowo-społ. z życia Lubiany (Przedmieście świętego Piotra); powieść o latach okupacji hitlerowskiej; proza autobiogr.; eseje. Kozakiewicz STEFAN, ur. 1914, historyk sztuki; zajmuje się pol. sztuką nowoż., malarstwem weneckim XVIII w., inwentaryzacją zabytków. Kozani, m. w Grecji (Macedonia), ośr. adm. nomosu K.; 22 tys. mieszk. (1961); przemysł tytoniowy. Kozarac JOSIP, 1858-1906, pisarz chorw.; przedstawiciel realizmu; powieści i opowiadania z życia wsi. koza śraboroga, zool. →markur. Kožešnik JAROSLAV, ur. 1907, mechanik czechosł.; prof. polit. w Pradze, czł. Czechosł. AN oraz PAN; prace nauk, i techn., gł. z zakresu budowy maszyn; Dynamika maszyn, kozetka, niewielka wyściełana kanapka bez oparcia, wprowadzona we Francji w 1 poł. XVIII w., rozpowszechniona w XIX w. kozia bródka, bot. →goździeniec. kozibród (Tragopogon), roślina zielna z rodziny złożonych; owoc — niełupka, z puchem; w Polsce (na łąkach, przydro-żach) m.in. k. łąkowy (z. liści przyrządzano sałatę); k. porolistny zw. jest salsefią. kozibród lekarski →salsefia. kozica (Rupicapra rupicapra), ssak górski pustorogi; wys. w kłębie do 81 cm; rogi krótkie, wyrastające pionowo i hakowato zagięte; Europa, Kaukaz i Azja Mn.; w Polsce w Tatrach, chroniona. Kozicki STANISŁAW, 1876-1958, działacz poiit.; 1809-15 red. „Gazety Warszawskiej", 1914-18 „Gazety Polskiej'' wydawanej w Moskwie; czł. KNP w Paryżu, 1928-35 czł. Kom. Gł. SN. Kozicki WŁADYSŁAW, 1879-1936, pisarz, historyk sztuki, krytyk lit.; studia, eseje i monografie artyst., sztuki, powieści. Koziegłowy, m. w pow. myszkowskim, woj. katowickim; 3,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1472 (do 1870) i 1950. Kozieł KAROL, ur. 1910, astronom; prof. i dyr. Obserwatorium Astr. Uniw. Jag.; prace o libracji Księżyca. Koziełł-Poklewski JAN, 1838-96, uczestnik powstania 1863, naczelnik wojsk. woj. augustowskiego i grodzieńskiego; następnie we Francji, uczestnik wojny z Prusami (1870-71); po powrocie do kraju zesłany. K ozienice, m. pow. w woj. kieleckim, na skraju Puszczy Kozienickiej; 7,0 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, chem.; w pobliskich Świerżach Górnych, w budowie (1971) wielka elektrownia cieplna. — Prawa miejskie 1550; w 2 poł. XVIII w. fabryka broni palnej (czynna do 1794). W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 4,5 tys. mieszk. (ponad 50%); VIII i IX 1943 odbicie więźniów przez oddziały BCh i AK. Kozienicka Puszcza, resztki dawnej puszczy między Pilicą a Wisłą; na pn. drzewostan sosnowy, na pozostałym obszarze lasy wielogatunkowe. kozieradka (Trigonella), aromatyczna roślina zielna z rodziny motylkowatych; gł. w obszarze śródziernnomor. i Azji Mn.; w Polsce k. błękitna, zdziczała z upraw (pastewna i przyprawowa). Kozierowski STANISŁAW, 1874-1949, historyk i onomasta, ksiądz; prof. uniw. w

Poznaniu, czŁ PAU; «Badania nazw topograficznych starej Wielkopolskie (8 t.)» prace z zakresu heraldyki („Miesięcznik Heraldyczny" i ,,Rocznik Heraldyczny"). Kozietulski JAN, 1781-1821, pułkownik, uczestnik kampanii napoleońskich; dowódca szwoleżerów, odznaczył się przy zdobyciu Samosierry i pod Wagram. Kozikowski EDWARD, ur. 1891, poeta; współzałożyciel grupy poet. Czartak; liryka (wybór Wertepami i gościńcem), wspomnienia o pisarzach. Kozincew GRIGORIJ M., ur. 1905, ros. reżyser film.; współzałożyciel FEKS-u; twórca (wraz z L. Traubergiem) Trylogii o Maksymie; realizuje gł. filmy biogr. i adaptacje klas. literatury świat. (Bieliński, Hamlet). kozioł: 1) siedzenie dla woźnicy w pojeździe konnym; 2) częściej w l.mn. — drążki, belki zbite na skos w kształcie litery X lub A, mające różne zastosowanie (np. jako stojak, podpórka). kozioł, muz. lud. instrument, odmiana dud, o większych rozmiarach, niższym stroju i worze ze skóry koźlęcia. kozioł, zootechn. dorosły samiec kozy domowej, także kóz dzikich; w języku łow. samiec sarny (rogacz). Kozioł URSZULA, ur. 1931, poetka; liryka osobista i moralistyczna (zbiory W rytmie korzeni, Smuga i promień), powieść autobiogr. Postoje pamięci. koziołek skalny (Oreotragus oreotragus), nieduża afr. antylopa; wys. w kłębie ok. 60 cm; trybem życia zbliżony do kozicy. kozioł odbojowy (kozioł oporowy), wygięte do góry szyny na końcu ślepego toru kol., połączone belką ze zderzakami; zabe z pi e cz a t abor prz e d st ocz e ni e m s ię z szyn. kozioł śnieżny (Oreamnos americanus), niewielki ssak górski pustorogi; futro gęste, niemal śnieżne; góry Alaski i częściowo Ameryki Pn. koziorożec (Capra ibex), ssak pustorogi zaliczany do kóz; wys. w kłębie do 85 cni; rogi samca do 1 m dł., samicy ok. 20 cm; żyje stadkami w Alpach; coraz rzadszy; pokrewne gat. w górach Eurazji. Koziorożec, jeden z gwiazdozbiorów. Koziorożec →zwrotniki. kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo), chrząszcz z rodziny kózek, dł. 4-6 cm; żyje w dąbrowach; drzewojad; w Polsce coraz rzadszy i dlatego chroniony. koziułki (komarnice, Tipulidae), rodzina muchówek; ok. 2 tys. gat.; pokrojem przypominają komary, lecz są większe; larwy podgryzają korzenie roślin. Kozi Wierch, masyw górski w zach. części Tatr Wysokich; 2291 m. Kozłaniuk PETRO, 1904-65, pisarz ukr.; pamflety satyr., felietony, opowiadania z życia wsi ukr.; trylogia Jurko Kruk; przekłady, m.in. L. Kruczkowskiego. kozłek lekarski (waleriana, Waleriana officinalis), eurazjat. bylina do 1,5 m wys.; w Polsce na łąkach i w wilgotnych zaroślach, też uprawiany (z kłącza tzw. krople walerianowe). Kozłow IWAN I., 1779-1840, ros. poeta romant.; wiersze lir. i poematy; przekłady z literatury ang. i polskiej. Kozłow P IOTR K., 1863-1935, radz. badacz Azji Środk.; 1899-1926 kierował 3 wyprawami do Tybetu i Mongolii. Kozłow WASILIJ I., 1908-67, radz. działacz ruchu robotn.; podczas II wojny świat, organizator i dowódca oddziałów partyzanckich na Białorusi; 1948-68 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Białorus.SRR. Kozłowice, w. w pow. oleskim, woj, opolskim; kościół drewn. (2 poł. XVII w.) z późnobarok. polichromią i wystrojem. Kozłowski JÓZEF, 1757-1831, kompozytor; muzyka sceniczna, symf., polonezy, pieśni. Kozłowski KAROL, 1847-1902, architekt; eklektyczne budowle w Warszawie (gmach Filharmonii) i Lublinie; zakład leczn. w Nałęczowie.

Kraina 569 Kozłowski LEON, 1892-1944, archeolog i polityk; prof. uniw. we Lwowie; min. reform rolnych 1930-32, premier 1934-35; badacz epoki kamienia i brązu w Polsce. Kozłowski MICHAIŁ L, 1753-1802, rzeźbiarz ros.; przedstawiciel klasycyzmu; rzeźby mit., alegor., hist., portrety. Kozłowski ROMAN, ur. 1889, paleozoolog; prof. i dyr. Szkoły Inżynierów Górn. w Oruro (Boliwia), prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; organizator badań paleontologicznych w Polsce; odkrywcze prace nad graptolitami. Kozłowski STANISŁAW, 1860-1922, dramaturg; dramaty, gł. hist. (Albert, wójt krakowski), komedie. Kozłowski WŁADYSŁAW, 1832-99, filozof; popularyzator filozofii ang. pozytywizmu, gł. koncepcji H. Spencera. Kozłowski WŁADYSŁAW MIECZYSŁAW, 1858-1935, filozof; 1919-28 prof. uniw. w Poznaniu; poglądy filozoficzne K. stanowiły syntezę pozytywizmu i neokantyzmu. Kozłowski Jastrzębiec CZESŁAW →Jastrzębiec-Kozłowski Czesław. Koznica, tunel kolejowy w Bułgarii;, na linii Sofia-Karłowo; dł. 5,8 km. kozodoje (Caprimulgi), rząd kosmopolitycznych ptaków nocnych; 96 gat.; 1 gat. amer. zapada w sen zimowy; w Europie tylko gatunki z rodziny lelków, np. lelek kozodój. kozy (Cobitis), ryby z rodziny piskorzowatych; w Polsce 2 gat., do 13 cm dł.; rzeki i jez. Eurazji, o dnie piaszczystym. kozy (Capra), ssaki pustorogie o krępej budowie i dużych zagiętych rogach (u samic mniejszych); góry Eurazji i pn. Afryki; np. markur. k. bezoarowa, C. prisca — przodkowie k. domowej. kozymaza, dawna nazwa dwunukleotydu nikotynamidoadeninowego. Kozyra F ELIKS (pseud. Błyskawica), 1925-44, działacz ruchu oporu; od 1943 w GL; IV 1944 dowódca Bryg. (1) AL im. Ziemi Lubel.; zamordowany przez NSZ. koźlak, piwo dolnej fermentacji, typu piw ciemnych, pełnych (ponad 4,5% alkoholu, 8-9% ekstraktu). koźlarz (kozak, Leccinum), rodzaj z rodziny borowikowatych; jadalne grzyby kapeluszowe; lasy liściaste i mieszane; do najpospolitszych należy brzozowy grzyb i czerwony grzyb. Koźle, m. pow. w woj. opolskim, nad Odrą, przy ujściu Kanału Gliwickiego; 13,2 tys. mieszk. (1970); port i stocznia rzeczna; przemysł maszvn., spoż.; późnogotycki kościół (XV-XVI, XIX w.), obwarowania miejskie (XVIII-XIX w.). — Prawa miejskie prawdopodobnie w XIII w.; do XVI w. w posiadaniu Piastów śląskich, w XIV w. stol. odrębnego księstwa; XVIII-XIX w. silna twierdza (zlikwidowana 1875). Koźma Prutkow, wspólny pseudonim grupy pisarzy ros.: Aleksieja K. Tołstoja oraz braci Aleksieja (1824-95) i Władimira M. (1830-84) Żemczużnikowów; wiersze lir., bajki, parodie, epigramaty, aforyzmy, anegdoty wyśmiewające współcz. obyczajowość. Koźmian ANDRZEJ EDWARD, 1804-64, syn Kajetana, pisarz: 1858-64 w Paryżu, zbliżony do Hotel Lambert; poezje, dramat Rok 1846, pamiętnik, listy 1829-64. Koźmian JAN, 1814-77, konserwatywny działacz polit.; uczestnik powstania 183031; na emigracji związany z Hotel Lambert; 1845 współzałożyciel „Przeglądu Poznańskiego". Koźmian KAJETAN, 1771-1856, poeta, krytyk lit. i teatr.; przywódca i czołowy przedstawiciel obozu klasyków; ody, poematy (Ziemiaństwo polskie), rozprawy, pamiętnik. Koźmian STANISŁAW, 1836-1922, polityk, publicysta, reżyser, dyr. teatru w Krakowie (1866-68 i 1871-85); twórca szkoły krak. (zespołowość gry, twórcza rola reżysera, likwidacja emploi); przedstawiciel stańczyków i współautor Teki Stańczyka, red. „Czasu"; Teatr.

Koźmian STANISŁAW EGBERT, 1811-85, bratanek Kajetana, poeta; 1832-45 w Londynie działał w sprawie pol.; od 1857 w Poznaniu; poezje, przekłady Szekspira, krytyka literacka. Koźmin, m. w pow. krotoszyńskim, woj. pozn., nad Orlą; 6,3 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., drzewny, spoż.; zamek (XV-XVI w., przebudowany XVIIXIX w.), drewn. kościół (XVI w.), barok, kościół parafialny (XVII w.). — Prawa miejskie przed 1318; w XVI w. drukarnia braci czes.; udział mieszkańców w powstaniu 1848 i 1918-19. Koźminek, w. w pow. kaliskim, woj. poznańskim; 1369-1870 miasto; w XVI w. ośr. ruchu reformacyjnego (szkoła braci czes., drukarnia, 1555 unia między kalwinami a braćmi czes.). Koźmiński ZYGMUNT, 1902-39, zoolog, hydrobiolog; prace z termiki, chemizmu i produkcyjności biol. jezior. Koźniewski KAZIMIERZ, ur. 1919, prozaik i publicysta; wspomnienia woj. (Zamknięte koło), reportaże, powieści (Piątka z ulicy Barskiej), prace o harcerstwie. Kożewnikow WADIM M., ur. 1909, pisarz ros.; opowiadania o tematyce woj.; powieści o rewolucji październikowej i budownictwie socjalistycznym. Kożikode (Kojlikota, Kalikat, ang. Calicut), m. w Indii (Kerala), port nad M. Arabskim; 223 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chemiczny. — Najważniejszy w VII-XV w. port na zach. wybrzeżu I ndi i ; od XV I w. opanowany kol e j no przez Portugalczyków, Anglików, Francuzów; 1765 zdobyty przez władze Majsuru, 1798 — ostatecznie przez Anglików. K ożuchów, m. w pow. nowosoiskim, woj. zielonogórskim; 8,6 tys. mieszk. (1968); zakłady sprzętu motoryzacyjnego, budowy nadwozi samoch.; got. kościół i mury miejskie (XV-XVI w.), kamienice (XVI, XVII, XIX w.). — Od XIII w. gród kasztelański; prawa miejskie przed 1295; mimo silnej germanizacji, w XIX w. występowały w K. zwarte grupy ludności pol.; w okresie II wojny świat. 1942-45 podobóz Gross-Rosen; 1945 K. zniszczony w 70%; odbudowany. kółka rolnicze, w PRL społ.-gosp. organizacje chłopskie działające w celu zwiększenia i doskonalenia produkcji rolnej, dobrowolne, oparte na wzajemnej pomocy i współpracy; forma przebudowy socjalist. wsi i realizacja zasad demokracji socjalist. na wsi; k.f. są zrzeszone w Centralnym Związku Kółek Roln., zał. 1959. K órnik, m. w pow. śremskim, woj. pozn., nad Jez. Kórnickim; 5,1 tys. mieszk. (1968); neogot. zamek wzniesiony przez Działyńskich (romant.-neogot. dekoracja) — obecnie muzeum i bogata biblioteka PAN (dawna Biblioteka Kórnicka), parki geometr. i krajobrazowy, późnobarok. oficyny (XVIII w.). — Prawa miejskie 142650; jeden z gł. ośr. pol. ruchu wyzwoleńczego 1848; udział w powstaniu wielkopol. 1918-19. kózka (Cobitis aurata), ryba do 10 cm dł.; stwierdzona w Wiśle, Sanie i Niemnie. kózki (Cerambycidae), rodzina gł. dużych chrząszczy, z b. długimi czułkami; ok. 20 tys. gat.; larwy żyją w drewnie, pod korą lub w glebie; liczne są szkodnikami. kp, symbol jednostki kilopond. K.P.→kapiści. KPD→ Komunistyczna Partia Niemiec. Kpémé [-my], miejscowość w Togo, nad O. Atlantyckim; nowy port zbudowany dla wywozu fosforytów. kpina, drwina, żart, szyderstwo. kp·m, symbol jednostki kilopondometr. KPP →Komunistyczna Partia Polski. KPRP →Komunistyczna Partia Robotnicza Polski. KPZB →Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi. KPZR →Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego.

KPZU →Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy. kr, symbol jednostki karat (metryczny). Kr, symbol pierwiastka chem. kryptonu. kra, odłamana tafla lodu ze skorupy lodowej zbiornika wodnego. Kra, największe przewężenie płw. Malakka, między Zat. Syjamską a M. Andamańskim; szer. 42 km. kraal, osiedle obronne pasterskich plemion Afryki (Hotentoci, ludy Baniu); plac zamknięty ciasnym kręgiem zabudowań, które są otoczone kolczastym ogrodzeniem. Krab, jasna mgławica w gwiazdozbiorze Byka, pozostałość po wybuchu supernowej z 1054 roku. krabon, drąga ręczna do połowu krewetek. kraby (Brachyura), w większości mor. skorupiaki dziesięcionogie; odwłok krótki, podwinięty na brzuszną stronę; z jaja wylęga się larwa zoea; liczne gat. spożywane. krach, bankructwo, upadłość; nagłe załamanie się ekon., katastrofa gosp.; przen. klęska (np. planów, idei). Kraczkiewicz ZYGMUNT, 1900-71, cytolog i embriolog; prof. Uniw. Warsz.; prace dotyczące m.in. cytologii różnicowania się komórek we wczesnych stadiach rozwoju oraz oogenezy i spermatogenezy u owadów; Cytologia ogólna. Kraczkowski IGNATIJ J., 1883-1951, arabista radz.; prof. uniw. w Leningradzie; prace z zakresu języka i literatury arab.; Nad arabskimi rękopisami. kradzież, przestępstwo polegające na zaborze cudzego mienia ruchomego w celu przywłaszczenia. kradzież rozbójnicza, w prawie pol. przestępstwo polegające na użyciu (lub groźbie natychmiastowego użycia) gwałtu na osobie, bezpośrednio po kradzieży, po to, aby utrzymać się w posiadaniu zabranego mienia. Kraepelin [kre:-] EMIL, 1856-1926, niem. psychiatra i psycholog; prof. uniw. w Heidelbergu i Monachium; opracował klasyfikację chorób psych., opisał szereg schorzeń psych.; Lehrbuch der Psychiatrie. Krafft ADAM, ok. 1460-1508 lub 1509, późnogot. rzeźbiarz niem.; działał w Norymberdze (epitafia, stacje Męki Pańskiej). Krafft PER, 1724-93, malarz szwedz.; portrecista, związany m.in. z dworem Stanisława Augusta Poniatowskiego (portrety króla i osobistości pol.); także sceny rodzajowe. Krafft-Ebing RICHARD, 1840-1902, psychiatra niem.; prof. uniw. w Grazu i Wiedniu; prace z zakresu psychiatrii klinicznej i sądowej, seksuologii; Psychopathia sexualis. Krafftówna BARBARA, ur. 1928, aktorka; od 1953 w Warszawie; role komediowe (Kurka wodna S.I. Witkiewicza); występy w filmie (dram. rola w Jak być kochaną), w radiu i telewizji. Krag JENS OTTO, ur. 1914, duń. polityk socjaldemokr., ekonomista; 1945-58 min. kilku resortów gosp., 1958-62 min. spraw zagr.; 1962-I 1968 premier. Krag VILHELM, 1871-1933, pisarz norw.; liryka neoromant.; powieści i opowiadania z życia rybaków. Kragujevac, m. w Jugosławii (Serbia); 59 tys. mieszk. (1965); przemysł samoch., metal., elektrotechniczny. — W czasie II wojny świat, silny ośrodek ruchu oporu; w XI 1941 hitlerowcy zamordowali 7 tys. mieszkańców, wśród któifych większość stanowiła młodzież gimnazjalna i nauczyciele. Krahelska HALINA, 1892-1945, publicystka, pisarka; lewicowa działaczka społ.; powieści społ. Polski strajk, Zdrada Heńka Kubisza. Kraina, kraina hist. w Słowenii; w VIVII w. zasiedlona przez Słowian. 13351918 pod władzą Habsburgów; 1918-45 podzielona między Królestwo SHS i Włochy.

570 kraina przyrodniczo-leśna kraina przyrodniczo-leśna, obszar kraju o zbliżonych warunkach fizjograficznych, w którym pewien typ siedliskowy lasu najlepiej się rozwija; w Polsce 8 krain. Kraina Wielkich Jezior (Pojezierze Giżyckie), najniższa część Pojezierza Mazurskiego, między Węgorzewem a Piszem i Rucianem; wys. 115-3.20 m; ok. 30% pow. zajmują jeziora (największe Śniard wy, Mamry); na pd. Puszcza Piska. Kraitsir KAROL, ok. 1804-60, lekarz, uczestnik powstania 1830-31, z pochodzeni a Wę gi e r ; cz ł . Komi t e t u N ar. Pol . (J. Lelewela) i TDP; 1933-39 działacz Komitetu Nar. Pol. w USA. kraj, obszar zamieszkany, stanowiący zazwyczaj całość państwową, państwo. kraj, prawo: 1) nazwa największej jednostki terytorialno-adm. Ros.FSRR; 2) → kraj związkowy. „Kraj", dziennik informacyjno-polit. wydawany 1889-74 w Krakowie; liberalny i antyklerykalny. „Kraj", tygodnik polit,-społ,, wydawany 1882-1909 w Petersburgu; głosił panslawizm i politykę ugody; red. E. Piltz. krajalnica, w przemyśle spoż. urządzenie rozdrabniające gł. surowce roślinne (za pomocą noży), np. k. do buraków cukr., warzyw. krajarka introligatorska (gilotyna), jednonożowa maszyna introligatorska do cięcia arkuszy papiern i przycinania druków przy oprawie. krajarka krawiecka (maszyna krojcza), maszyna do przecinania materiału lub wycinania zeń elementów odzieży; rozróżnia się k. pionowe, tarczowe, taśmowe. krajcar (grajcar), moneta srebrna, bita od XIII w. w Tyrolu, potem w Austrii i w krajach sąsiednich; od XVIII w. miedziana moneta zdawkowa; w Polsce XVIXVII w. zwana krucierzem. krajczy, w Polsce do XIII w. urzędnik nadworny; w XIV-XV w. urząd k. przekształcił się w godność tytularną. Krajenka, m. w pow. złotowskim, woj, koszalińskim, nad rz. Głomią; 3,3 tys. mieszk. (1968); fabryka mebli; prawa miejskie 1420. — W działaniach woj. 1945 w znacznym stopniu zniszczona. Krajeńskie Pojezierze, część Pojezierza Pomorskiego, między Gwdą a Brdą; obszar moren czołowych (Góra Brzuchowa 208 m, Dębowa Góra 193 m). krajer, żaglowiec 1-3-masztowy, używany w XV-XIX w. na M. Bałtyckim; podobny, lecz mniejszy od kogi. kraje rozwijające się (,,trzeci świat"), określenie krajów nie uprzemysłowionych lub mało uprzemysłowionych, przeważnie do niedawna kolonialnych; grupa ta obejmuje większość krajów Azji, Afryki i Ameryki Łac, zamieszkiwanych przez prawie połowę ludności świata. Krajewska HELENA, ur. 1910, żona Juliu-. sza, malarka, graficzka; czł. grupy Czapka Frygijska; realist. kompozycje figuralne, pejzaże, portrety; krytyka artystyczna. Krajewski HENRYK, 1826-97, działacz polit.; uczestnik prac spiskowych w Warszawie 1848, działacz millenerów; 1863 dyr. wydziału spraw zagr. w Rządzie Nar.; dwukrotnie na zesłaniu (1848-61, 1864-67). Krajewski JULIUSZ, ur. 1905, mąż Heleny, malarz; czł, grupy Czapka Frygijska; realist. sceny społ.-rewol. (Ziemia chłopom), pejzaże, portrety. Krajewski MICHAŁ (właśc. TADEUSZ), 1746-1817, pisarz i pedagog, pijar; propagował poglądy pedag. i społ. J.J. Rousscau; romanse dydakt. (Podolanka...). Krajewski M IROSŁAW (pseud. Mirek), 1917-45, działacz ruchu robotn., pułkownik; 1943 dowódca oddziałów bojowych ZWM w Warszawie; 1944 dowódca oddziału wywiadowczego lud. WP; poległ. Krajewski RAFAX, .1834-64, działacz polit. w powstaniu 1863; dyr. wydziału spraw wewn. w Rządzie Nar.; stracony razem z R. Trauguttem.

Krajewski STANISŁAW, 1890-1968, geolog; prace poświ ę cone gł . Karpat om Wscii . i historii nauk geologicznych. krajka: 1) rodzaj paska lub wstążki; zwykle wzorzyście tkana gł. z wełny; używana zwł. w ubiorach lud..; 2) wzmocniony brzeg tkaniny lub dzianiny o odmiennym splocie. krajobraz, fizjonomia powierzchni Ziemi lub jej części — synteza wszystkich elementów przyrodn. (gł. rzeźby, wód, warunków klimat., świata roślinnego i zwierzęcego) i działalności ludzkiej; rozróż ni a si ę k. nat ural ny ( prz yrodnicz y) i przeobrażony (kult., antropogeniczny, gosp.). krajobrazowe malarstwo (malarstwo pejzażowe), wyobrażenia, których gł. tematem jest rzeczywisty lub fantast. widok natury (krajobraz, pejzaż); rozróżnia się wedutę, marinę oraz krajobraz fantast. lub idealny. krajobrazowy ogród, typ kompozycji ogrodowej oparty na motywach naturalnego krajobrazu (romant., sentymentalne ogrody); charakterystyczne dla ogrodów ang., chiń., jap., a także dla eur. sztuki ogrodowej XIX w. Krajowa (Craiova), m. w Rumunii, na Niz. Wołoskiej, ośr. adm. okręgu Dolj; 149 tys. mieszk. (1966); przemysł chem., elektrotechn., spożywczy. K rajowa Rada Narodowa (KRN), demokr. reprezentacja nar. Polski; powstała w konspiracji 31 XII 1943/1 I 1944 w Warszawie z inicjatywy PPR; podlegały jej w terenie konspiracyjne rady nar. różnych szczebli; KRN powołała PKWN, Rząd Tymczasowy, Rząd Jedności Nar.; po wyzwoleniu pierwszy tymczasowy parlament; istniała do 19 I 1947. krajoznawstwo, ruch społ. popularyzujący wiedzę o kraju lub regionie, m.in. przez organizowanie wycieczek, obozów wędrownych o charakterze poznawczo-dydaktycznym. kraj związkowy, w Austrii i NRF nazwa składowych części federacji. Krak, legendarny założyciel Krakowa; po raz pierwszy wymieniony w kronice Wincentego Kadłubka. Krakatau, wulkan w Cieśn. Sundajskiej, między Sumatrą i Jawą (Indonezja); nadwodna część tworzy wyspę K. (10,5 km2, wys. do 813 m); 1833 — jeden z największych wybuchów w dziejach Ziemi. krakelura: 1) w obrazach i rzeźbach polichromowanych spękanie wierzchniej warstwy farby; 2) w ceramice spękania siatkowe powierzchni w wyniku działania czasu lub jako świadomie wprowadzony element dekoracyjny. kraking (krakowanie), proces technol., podczas którego następuje rozszczepienie dużych cząsteczek węglowodorów na mniejsze; stosowany gł. w przemyśle naft. w celu przerobu ciężkich frakcji ropy naft. na benzynę, oleje; produkty uboczne: gazy, olefiny, koks. krakowanie →kraking. Krakowiacy, mieszkańcy najbliższych okolic Krakowa, hist. Ziemi Krakowskiej: zachowany strój i folklor ludowy. krakowiak, pol. taniec lud. (od XVIII w. — nar.), w tempie dość żywym, metrum 2/ 4 i rytmie synkopowanym; zw. też gonionym, ściganym. krakowian, prostokątna tablica liczb o m wierszach i n kolumnach zaznaczana graficznie za pomocą klamer; dla takich obiektów określa się działania dodawania, mnożenia i rozwija cały rachunek krakowianowy. krakowianowy rachunek, pewna odmiana rachunku macierzowego polegająca na tym, że dla krakowianów przyjęta jest inna definicja mnożenia niż dla macierzy; stworzony przez T. Banachiewicza dla potrzeb astronomii i geodezji. Krakowowa PAULINA, 1813-82, pisarka i pedagog; 1849-79 prowadziła w Warszawie pensję; 1838-43 red. noworocznika kobiet ,,Pierwiosnek"; powieści dla młodzieży.

Krakowska Brama, obniżenie między Pogórzem Karpackim a Wyż. Małopolską, pod Krakowem; szer. ok. 7 km; B.K. płynie Wisła. krakowska kasza, produkt z obłuszczonych i prażonych nasion gryki, drobno łamanych na nieregularne cząstki (1,01,6 mm). Krakowska Rzeczpospolita (Wolne Miasto Kraków), utworzona 1815 na Kongre si e w Wi e dni u, poz ost awał a pod opieką państw zaborczych; 1846 wcielona do Austrii. Krakowski EDOUARD, ur. 1896, fr. historyk i pisarz, pochodzenia pol.; prace eśtet. i hist. (gł. historia Polski i Rosji). krakowskie województwo, woj. w pd. Polsce; 15 355 km 2 , 2,2 mln mieszk. (1970); powierzchnia urozmaicona (Wyż. Małopolska, Kotliny Podkarpackie, Karpaty). Gosp. charakter — przem.-roln.; przemysł paliw, chem. mat. bud., skórz.obuwn., spoż., metal., maszyn., hutnictwo metali nieżel.; 7 dużych elektrowni; eksploatacja węgla kam., rudy cynku i ołowiu, soli kam., ropy naft.; uprawa żyta, pszenicy, owsa; hodowla bydła, owiec; gł. m. i ośr. przem.: Tarnów, Oświęcim, Jaworzno, Chrzanów, Trzebinia-Siersza, Andrychów; uzdrowiska (Zakopane, Krynica, Rabka); turystyka (Tatry, Pieniny). Krakowskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa", w Krakowie, zał. 1931, produkują gł. witaminy, antybiotyki, środki przeciwgruźlicze, przeciwhistaminowe, przeciw chorobom układu krążenia. Krakowskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil", w Krakowie, zał. 1926 p.n. Zakłady Przemysłu Gumowego ,,Ber-son"; produkują wyroby higienicznosa-nitarne, galanteryjno-sport., kleje i niektóre artykuły techniczne. Krakowskie Zakłady Sodowe, w Krakowie zbudowane 1900-06 p.n. Pierwsza Galicyjska Akcyjna Fabryka Sody; produkują gł. sodę amoniakalną i kaustyczną. „Krakowski Miesięcznik Artystyczny", czasopismo wychodzące 1911 jako organ Muzeum Nar., To w. Przyjaciół Sztuk Pięknych i Tow. Upiększania Krakowa, pod red. L. Lepszego; 1912-14 p.n. „Miesięcznik Artystyczny"; informacje o dział al ności i n s t yt ucj i k ul t . ( z wł . Krakowa i Lwowa); propagował ochronę zabytków. Krakowsko-Częstochowska Wyżyna (Jura Krakowsko-Częstochowska), zach. część Wyż. Małopolskiej; zbudowana gł. z utworów jurajskich nachylonych ku wsch.; na zach. opada stromą krawędzią (zw. kuestą); najwyższe wzniesienie G. Zamkowa 504 m; malownicze skałki, jaskinie. Kraków, wąwóz skalny w Tatrach Zach., w Dol. Kościeliskiej, wyżłobiony w wapieniach; wylot jaskini zw. Smoczą Jamą. Kraków, m. woj., pow.. woj, miejskie, nad Wisłą; 230 km2, 584,9 tys. mieszk. (1970); ośr. hutnictwa żel. (Huta im. Lenina); przemysł spoż., maszyn., chem., me t al., e l e kt rote chn., mat. bud. ; port lotn. (Balice); wielki ośr. nauk. i kult.; 11 wyższych uczelni; 5 teatrów, opera, filharmonia, 18 muzeów; najcenniejszy zespół zabytkowy w Polsce; na Wawelu: katedra (kaplica Zygmumtowska) i zamek król.; na Rynku Gł.: got. kościół NMP, Sukiennice; fragmenty got. murów z barbakanem i bramą Floriańską; Collegium Maius: kościoły: romański (św. Andrzeia), got. (Franciszkanów, Dominikanów), barok, (św. Piotra i Pawła, św. Anny) i in. budowle z XII-XX w. — archeol. Ślady osadnictwa sprzed 100 tys. lat (wytwory i półwytwory krzemienne), z okresu tzw. kultur wstęgowych, a zwł. kultury łużyckiej; kopiec Krakusa (VII w.); gród na Wawe l u — waż ny ośr. handl . i wojsk. w VIII/IX w. — Od końca X w. w granicach państwa pol.: od 1000 biskupstwo; prawa miejskie 1257; od panowania Kazimierza Odnowiciela do 1596 stolica państwa: od 1320 miejsce koronacji królów; w XIV-XVI w. rozkwit gosp. i kult. (1864 uniwersytet); od końca XVI w. zahamo-

Krasnodarski Kraj 571 wanie rozwoju; 1794 pierwszy ośr. powstania kościuszkowskiego; po II rozbiorze Polski należał do Austrii, 1809 do Księstwa Warsz., 1815-46 stolica Krakowskiej Rzeczypospolitej; 1846 ośr. rewolucji krak.; w 2 pol. XIX w. ognisko życia kult. i nauk.; 1914 utworzenie NKN; w okresie między woj. teren strajków (m.in. 1923 — powszechny, 1936 w fabryce „Semperit"); w okresie okupacji hitlerowskiej siedziba władz Generalnej Guberni; liczne egzekucje w K. oraz okolicy, m.in. w Krzesławicach; ciężkie więzienie Montelupich i obozy hitlerowskie — „Liban", Płaszów; siedziba Kom. Obwodowego PPR i Dowództwa Obwodu GL i AL; XII 1942 akcja GL na niem. lokal „Cyganeria", I 1943 wysadzenie w powietrze przez czł. PPS budynku Arbeitsamtu; V 1944 powstanie konspiracyjnej krak. Woj. Rady Narodowej. kraksa, zderzenie się i uszkodzenie lub rozbicie pojazdów znajdujących się w ruchu, także samolotu przy lądowaniu. krakusi, lekka kawaleria pol. z czasów Księstwa Warsz. i powstania 1830-31; w okresie między woj. przysposobienie wojsk, konne; we wrześniu 1939 formowane w szwadrony kawalerii dywizyjnej dla dyw. piechoty. krakuska →rogatywka (1). krakwa (Anas strepera), gatunek kaczki; dł. ok. 50 cm; brązowoszara, lusterko czarno-białe, ogon biały; Eurazja; w Polsce nieliczna, łowna. Král' F RANO , 1903-55, pisarz słowac.; jeden z twórców literatury proletariackiej; powieści (Zakręt pod Rachowem), poezje. Král JANKO, 1822-76, słowac. poeta romant. z grupy II. Stura; działacz patriot. i rewol., uczestnik powstania 1848; poezja o akcentach narodowowyzwoleńczych, później mistyczno-mesjanistycznych; liryka, ballady. Králik STEFAN, ur. 1909, pisarz słowac.; dramaty o aktualnej problematyce społ.polit. w aspekcie przemian po 1948. Kraljević M IROSLAV, 1885-1913, chorwac. malarz, grafik i rzeźbiarz; zbliżony do impresjonizmu; gł. portrety, również kompozycje rodzajowe, animalistyczne, pejzaże, martwe natury. K ralj e vo, m . w J ugosł awi i ( S e rbi a) ; 27 tys. mieszk. (1965); przemysł metal., elektrotechn., zakłady taboru kolejowego. kra lodowcowa, wielki płat lub blok skał wyrywany z podłoża i przeniesiony na znaczną odległość przez przesuwający się lądolód. Kralupy nad Vitavou, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Wełtawą; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł chemiczny. Kramař KAREŁ, 1860-1937, czes. polityk konserwatywny, prawnik; przywódca młodoczechów; od 1918 przywódca nar. demokratów; 1918-19 premier. Kramatorsk, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki); 151 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu ciężkiego, gł. maszyn., hutnictwa żel., chem., mat. budowlanych. Kramer S TANLEY, ur. 1913, amer. reżyser i producent film.; postępowe, demaskatorskie filmy społ, i polit. (Ostatni brzeg, Wyrok w "Norymberdze). Kramers HENDRIK ANTHONY, 1894-1952, fizyk hol.; prof. uniw. w Lejdzie; współtwórca podstaw mechaniki kwantowej. Kramfors [-fosz], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką; 12 tys. mieszk. (1969); przemysł papierniczy. Kramskoj IWAN N., 1837-87, ros. malarz, t e o re t yk s z t uki ; d z i ał acz art ys t . ; j e d e n z gł. współorganizatorów stow. pieriedwiżników; portrety, sceny rel., rodzajowe. Kramsztyk ROMAN, 1885-1942, malarz, grafik; współzałożyciel Rytmu; pejzaże, akty, portrety; rysunki z getta; zginął w warsz. getcie. Kramsztyk ZYGMUNT, 1849-1920, lekarz okulista, działacz społ.; prace redaktor-

skie i wydawnicze (pisma „Krytyka Lekarska", „Medycyna Społeczna"); współzał. Tow. Higienicznego Warszawskiego. kran: 1) potocznie zawór kurkowy; 2) niewłaściwa nazwa żurawia — dźwignicy; 3) w technice film. i telewizyjnej przejezdna dźwignica z ramieniem do nadawania umieszczonej na nim kamerze różnych, płynnie zmienianych położeń. kraniologia, nauka o morfologii czaszek ludzkich i zwierzęcych i ich kształtowaniu się w rozwoju osobniczym i w filogenezie. kraniometria, w antropometrii — techniki pomiarów czaszek; ważna w kraniologii. kranioskopowe cechy, cechy opisowe czaszki ludzkiej; np. stopień wykształcenia guzów nadoczodołowych, kształt kości nosowych. kraniotabes, jeden z objawów krzywicy dzieci w wieku na ogół 3-4 miesięcy; źle uwapnione kości ciemieniowe i potyliczna są miękkie i podatne na ucisk. Kranj, m. w Jugosławii (Słowenia), nad Sawą; 24 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., elektrotechniczny. Kranjčević S ILVIJE S TRAHIMIR, 18651908, poeta chorw.; liryka wyrażająca gł. tragizm losu człowieka, o patriot. akcentach. Kranjec MISKO, ur. 1908, pisarz słoweń.; powieści i nowele z życia wsi. Krapf JOHANN LUDWIK, 1810-81, niem. misjonarz i podróżnik, badacz Afryki; 1848 wraz z J. Rebmannem i J. Erhardtem odkrył Kilimandżaro, przekazał pierwsze wiadomości o wielkich jeziorach Afryki Równikowej. Krapina, m. w Jugosławii (Chorwacja), stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (szczątki 20 osobników, czaszki krótkogłowe), narzędzia kultury aszelskiej i mustierskiej; interglacjał RissWürm. Krapiwa KANDRAT (właśc. K. Atrachowicz), ur. 1896, pisarz białorus.; prezes AN Białorus.SRR; wiersze satyr., nowele, powieści, dramaty i komedie (Kto się śmieje ostatni). Krapka JOSEF , 1862-1909, czes. publicysta i pisarz, socjaldemokrata; red. m.in. „Socialni demokrat", autor poezji rewol., nowel i dramatów. Krapkowice, m. pow. w woj. opolskim, nad Odrą; 13,8 tys. mieszk. (1970); Śląskie Zakłady Obuwia (Otmęt), zakłady celulozo wo-papiern.; got.-renes. mury miejskie ( X I V-X VI w.) , barok, pał ac ( X VI I XVIII w.); prawa miejskie ok. 1294. Krapkowicka Brama, obniżenie między Wyż. Śląską a Sudetami, pod Krapkowicami; wys. ok. 155 m; B.K. płynie Odra. Krarup [-rüp] CARL EMIL, 1872-1909, elektrotechnik duń.; opracował metodę zwiększania indukcyjności jednostkowej toru telekomunik. (tzw... krarupizacja). krarupizacja, metoda zwiększania indukcyjności. toru przewodowego przez pokrycie każdego przewodu warstewką materiału magnet.; stosowana dawniej, obecnie pupinizacja. kras, formy pow. Ziemi powstałe w wyniku procesów krasowych; także obszar, na którym te formy i procesy^występują; do form i zjawisk k. należą: jaskinie, ponory, wywierzyska, polja, brak powierzchniowej sieci wodnej i in.; typowy obszar krasowy — wapienne pasma G. Dynarskich. Kras (Karst), wapienny płaskowyż w pn.-zach. części G. Dynarskich (Jugosławia); wys. 300-500 m; rozwinięte zjawiska krasowe. krasa: 1) piękno, uroda; 2) daw. barwa, zwł. barwa czerwona, jaskrawa. Krasicki IGNACY, 1735-1801, najwybitniejszy pisarz pol. oświecenia, biskup warmiński; poematy heroikomiczne (Myszeis, Monachomachia), bajki, satyry, utwory powieściowe: Pan Podstoli, Historia, pierwsza pol. powieść nowocz. Mikołaja

Doświadczyńskiego przypadki; komedie, powiastki filoz.; encyklopedia; żywoty wg Plutarcha, dialogi wg Lukiana. Krasicki JAN (pseud. Kazik), 1919-43, działacz ruchu młodzieżowego; 1937-38 czł. OMS „Życie"; 1942 czł. Kom. Warsz. PPR; współorganizator i od 1943 przewodn. ZWM; aresztowany; zginął podczas próby ucieczki. Krasicki KAZIMIERZ, 1807-82, polityk galic; od 1843 prezes galic. Tow. Gosp.; od 1872 kurator Ossolineum, Krasiczyn, w. w pow. przemyskim, woj. rzeszowskim, nad Sanem; zamek późnorenes. z XVI/XVII w., jedna z najpiękniejszych pol. rezydencji tego okresu, otocz ony parki e m z 1 pol . X I X w.; w XVIII w.(?) miasto. Krasilnikow NIKOŁAJ A., ur. 1896, mikrobiolog radz.; czł. AN ZSRR; badania z zakresu biologii mikroorganizmów (m.in. glebowych) oraz antybiotyków. „Krasin", statek-lodołamacz radz. floty arkt., wsławiony kilkoma akcjami ratowniczymi w Arktyce, m.in. 1928 wyratował część załogi sterowca „Italia". Krasin LEONID B., 1870-1926, radz. działacz ruchu robotn., dyplomata, inżynier; 1917-19 jeden z organizatorów gospodarki radz.; od 1919 w służbie dyplomatycznej. Krasiński ADAM STANISŁAW, 1714-1800, biskup kamieniecki od 1759; jeden z przywódców (wraz z bratem Michałem Hieronimem) konfederacji barskiej. Krasiński EDWARD, ur. 1925, malarz; uprawia sztukę bezprzedmiotową. Krasiński WINCENTY, 1782-1858, generał, senator wojewoda w Królestwie Pol., oj ciec Zygmunta; dowódca szwoleżerów gwardii Napoleona I; konserwatysta, współpracował z władzami carskimi; 1844 zał. bibliotekę. Krasiński ZYGMUNT, 1812-59, poeta; przedstawiciel romant. historyzmu; historiozoficzne dramaty Nie-Boska Komedia, Irydion, mesjanist. poemat Przedświt, antyrewol. Psalmy przyszłości (Odpowiedź... Słowackiego), liryka, powieści hist., cenna korespondencja. kraska (Coracias garrulus), ptak pogranicza lasów i pól; dł. 32 cm; upierzenie niebiesko-seledynowo-rdzawe; gniazdo zwykle w opuszczonych dziuplach; gł. owadożerna; Eurazja, Afryka Pn.; chroniona. Krasko I VAN (właśc. Ján Botto), 18761958, poeta słowac, modernista; poezje (Nox et solitudo) o tematyce społ. i bogatej symbolice. „Krasnaja zwiezda", dziennik, centr. organ Ministerstwa Obrony ZSRR, wydawany od 1924 w Moskwie. Krasne, w. w pow. ciechanowskim, woj. warsz.- barok, kościół (XVII/XVIII w.), barok. nagrobki Krasi ński ch ( X V I XVII w., A. Machensen), geom. i krajobrazowy park. Krasnoarmiejsk, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. saratowski); 16 tys. mieszk. (1969); przemysł bawełniany. Krasnoarmiejskie, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 54 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kam., przemysł mat. budowlanych. Krasnobród, w. w pow. zamojskim, woj. lubelskim, nad Wieprzem; sanatorium dla dz i e ci ; X V I / X V I I -X I X w. mi as t o. — 23-25 IX 1939 był terenem walk wojsk pol. Frontu Pn. z jednostkami niem. grupy armii „Południe". Krasnodar, m. w Ros.FSRR, ośr. adm. Kraju Krasnodarskiego, nad Kubaniem; 465 tys. mieszk> (1970); duży ośr. przem. i kult.-nauk. ZSRR; przemysł maszyn., elektrotechn., spoż., skórz.-obuwn., rafineria ropy naft.; węzeł kol.; uniwersytet. Krasnodarski Kraj, jednostka adm. w eur. części Ros.FSRR, w dorzeczu Kubania; w skład K.K. wchodzi Adygejski OA; 83,6 tys. km2, 4,5 mln mieszk. (1970); ośr. adm. Krasnodar; ważny region roln.; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; prze-

572 Krasnodębska-Gardowska mysł gł. spoż.; nad M. Czarnym liczne uzdrowiska i kąpieliska (m.in. Soczi). Krasnodębska-Gardowska BOGNA, ur. 1900, graficzka; czł. Rytu; drzeworyty (tematyka rel., rodzajowa, pejzaże). Krasnodon, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 67 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla kamiennego. krasnodrzew →kokainowy krzew. Krásnohorská ELIŚKA (właśa Alžběta Pechová), 1847-1926, pisarka czes.; poezje patriot., libretta, przekłady utworów Mickiewicza, Byrona, Puszkina. Krasnojarsk, m. w azjat. części Ros. FSRR, ośr. adm. Kraju Krasnojarskiego, port nad Jenisejem; 648 tys. mieszk. (1970); jeden z największych ośr. przem. i kult.-nauk. Syberii; przemysł maszyn., chem., mat. bud., celulozowo-papiern., huta aluminium; w pobliżu wielka elektrownia wodna. Krasnojarska Elektrownia Wodna, największa w świecie elektrownia wodna, w ZSRR, na Jeniseju, powyżej Krasnojarska; 5000 MW; zbudowana 1955-70 (pierwszy turbozespół uruchomiony 1967). Krasnojarski Kraj, jednostka adm. w azjat. części Ros.FSRR, w dorzeczu Jeniseju; w skład K.K. wchodzą: Chakaski OA, T aj myrs ki ON , E we n ki j s ki ON ; 2,4 mln km2, 3,0 mln mieszk. (i970); ośr. adm. Krasnojarsk; wydobycie węgla, rud żel. i metali nieżel., złota; uprawa pszenicy; myślistwo, hodowla zwierząt futerkowych. Krasnokamsk, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. permski); 54 tys. mieszk. (1969); wydobycie i rafinacja ropy naft., przemysł celulozowo-papierniczy. krasnoludek (skrzat), w lud. baśniach i wierzeniach istota malutkiego wzrostu o dużej głowie, w czerwonym stroju, brodata; zwykle uważana za dobrego ducha sprzyjającego ludziom. krasnopiórka, zool. →wzdręga. krasnorosty (Rhodophyta), typ glonów, gł. mor.; ok. 4000 gat.; plecha przeważnie czerwona, do 0,5 m dł.; masowe w rejonach podzwrotnikowych; niektóre (np. litotamnion) wchodzą w skład raf, inne dostarczają pokarmu, jodu, agaru, karągenu. Krasnoturyjsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), nad rz. Turja; 61 tys. mieszk. (1969); huta aluminium. Krasnoufimsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), nad Ufą; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., drzewny. Krasnouralsk, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 40 tys. mieszk. (1967); wydobycie rud miedzi, huta miedzi, przemysł chemiczny. Krasnow P IOTR N., 1869-1947, generał ros.; jeden z organizatorów kontrrewolucji w Rosji; od 1919 na emigracji; w czasie II wojny świat, współdziałał z hitlerowcami; skazany i stracony w ZSRR. Krasnowiecki WŁADYSŁAW, ur. 1900, aktor i reżyser; kierownik teatru I Armii WP w ZSRR; prof. PWST w Warszawie; występy gł. w teatrach warsz.; role dramatyczne. Krasnowodzk, m. i port w Turkm.SRR, nad M . Kaspi j ski m; 48 tys. mi e sz k. (1967); rafineria ropy naft., przemysł rybny, mat. bud., stocznia remontowa. Krasnowolski ANTONI, 1855-1911, filolog klas., polonista, pedagog; szkolne podręczniki gramatyki pol., słowniki: frazeologiczny i staropol. (z W. Niedźwiedzkim). Krasny JÓZEF (właśc. Rotstadt), 18771932, działacz ruchu robotn.; cżł. SDKPiL, KP P ; de l e gat KP P w Wę g. Re p ubl i ce Rad; współpracownik KP Austrii; od 1922 w ZSRR, sekr. Pol. Komisji Hist. KC WKP(b). „Krasnyj archiw", czasopismo hist. wydawane 1922-41 przez Centr. Archiwum Ros.FSRR, następnie Gł. Zarząd Archiwalny ZSRR; zawiera materiały (106 t.)

dot ycz ące dziejów part i i bol sz e wi cki e j i państwa radzieckiego. Krasny Łucz, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 102 tys. mieszk. (1970); duży ośr. eksploatacji węgla kam.; przemysł maszyn., mat. bud., drzewny. Krasnystaw, m. pow. w woj. lubelskim, nad Wieprzem; 12,5 tys. mieszk. (1970); fabryka porcelitu, przemysł spoż.; technikum chmielarskie; zespół klasztorny jezuitów z XVII-XVIII w. — mieści m.in. Muzeum Regionalne. — Prawa miejskie 1394; w X V I w. ośr. handlu z boż e m. W 1918 w K. działała Rada Delegatów Robotników Folwarcznych; 18-19 IX 1939 139 dyw. pieeh. (dowódca gen. B. Olbrycht) i bryg. kawalerii płka A. Zakrzewskiego (Front Pn.) toczyły o K. ciężkie walki z niem. jednostkami zmotoryzowanymi; w okresie okupacji hitlerowskiej IX 1943 oddział partyzancki BCh uwolnił z więzienia 234 osoby. Krasny Sulin, m. w Ros.FSRR (obw. rostowski), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 41 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam. i hutnictwo żelaza. krasomówca, człowiek umiejący pięknie przemawiać, swobodnie, po mistrzowsku władający słowem; orator. krasowe procesy (krasowienie), procesy rozpuszczania skał (gł. wapieni, dolomitów i gipsów) przez wody powierzchniowe i podziemne. Krasowo-Częstki, w. w pow. wysokomazowieckim, woj. białostockim; 17 VII 1943 w czasie pacyfikacji hitlerowcy zamordowali ponad 250 osób i spalili wieś. Krasowski FIEODOSIJ N., 1878-1948, geodeta radz.; czł. AN ZSRR; wyznaczył elementy elipsoidy ziemskiej, zw. elipsoidą Krasowskiego. Krasowski JERZY, ur. 1925, reżyser; 195563 w Nowej Hucie, od 1965 we Wrocławi u; i ns ce n i z acj e gł . o t e m at yce s poł . i polit. (Myszy i ludzie wg J. Steinbecka, Sprawa Dantona S. Przybyszewskiej), także w telewizji. Kras Słowacki, obszar krasowy w Czechosłowacji i na Węgrzech, na pd. od Rudaw Słowackich; ok. 800 km2; lejki, jaskinie (Domica). Krassowska E UGENIA, ur. 1910, działaczka społ.-polit.; organizatorka tajnego nauczania w Białymstoku; 1946-50 wicemin. oświaty, 1950-65 szkolnictwa wyższego; od 1962 wiceprzewodn. ZG Ligi Kobiet; 1965-69 wiceprzewodn. CK SD, od 1965 czł. Rady Państwa. Krassus MAREK LICYNIUSZ, 112-53 p.n.e., w ó d z r z ym . , s ł yn n y z b o g a ct w ; c z h I triumwiratu (60); stłumił krwawo powstanie Spartakusa; zginął pod Carrhae, w czasie wyprawy na Partów. Kraszeninnikow S TIEPAN P., 1711-55, uczony ros.; czł. Petersburskiej AN; badacz Syberii. Kamczatki, Wysp Kurylskich. Kraszewski JÓZEF IGNACY (pseud. Bolesławita), 1812^-87, pisarz; autor realist. powieści hist. (Stara baśń, cykl saski) i współcz., m.in. lud., oraz prac hist. (Polska w czasie trzech rozbiorów) i historycznolit.; wydawca źródeł, publicysta. Kraszewski TADEUSZ, ur. 1903, dziennikarz, pisarz; powieści i wiersze dla dzieci i młodzieży; Robin Hood i Marianna. Kraśko WINCENTY, ur. 1916. działacz ruchu robotn., dziennikarz; 1951-54 m.in. re d. n acz . ' „Kuri e ra S z cz e ci ńs ki e go", ,,Głosu Wielkopolskiego"; 1954-60 sekretarz, nastęDnie I sekretarz KW PZPR w Poznaniu; 1960-71 kier. Wydziału Kultury KC PZPR; od 1952 poseł na Sejm; od 1971 wicenrezes Rady Ministrów. Kraśnicka Fabryka Wyrobów Metalowych im. Mariana Buczka (KFWM Kraśnik Fabryczny), pierwsza w Polsce wytwórnia łożysk tocznych, zbudowana 1948-49. kraśnik, bot. →rulik. K raśnik, m. pow. w woj. lubelskim; 14,7 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. bud.; klasztor z późnogot. kościołem

(XV w.). — Prawa miejskie przed 1377. W pocz. I wojny świat. 1914 — ciężkie walki austr.-ros.; 1918 powstała tu pierwsza w woj. Rada Delegatów Robotn.Chłopskich i Gwardia Czerwona; w okresie okupacji hitlerowskiej w pobliskich wsiach Rzeczyca i Trzydnik siedziba Lubelskiego Kom. Obwodowego PPR. Kraśnik Fabryczny, m. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim; 13,2 tys. mieszk. (1970); fabryka łożysk tocznych; prawa , miejskie 1954. — W okresie okupacji hitlerowskiej obóz karny — filia obozu Majdanek. kraśniki (Zygaenidae), rodzina motyli nocnych; ok. 800 gat.; k. zmienny (Zygaena ephialtes) jest ceniony w badaniach genetycznych. krategus, bot. →głóg. krater, w staroż. Grecji i Rzymie naczynie do mieszania wody z winem, gliniane lub metal.: wysoki i szeroki brzusiec, rozchylony wylew, dwa uchwyty. krater meteorytyczny, zagłębienie na pow. Ziemi powstałe wskutek upadku meteorytu; liczne kratery obserwowane na pow. Księżyca są przypuszczalnie k.m. krater wulkaniczny, zagłębienie na szczycie wulkanu, niekiedy na jego stokach (k. pasożytniczy); stanowi wylot komina wulkanicznego. K ratié, m. we wsch. Kambodży, port nad Mekongiem. ośrodek adm. prow. K.; 12 tys. mieszk. (1962); ośr. handlu drewnem; fabryka papieru. kratogen, geol. →kraton. kraton (kratogen), część skorupy ziemskiej usztywniona wskutek dawnych ruchów górotwórczych i w związku z tym nie poddająca się fałdowaniu w późniejszych okresach. kratownica →konstrukcja kratowa. kratówka, cegła z przelotowymi otworami kwadratowymi, prostopadłymi do największej ścianki; mniejszy ciężar i przewodność cieplna niż cegły pełnej. Kratylos, V w. p.ń.e., filozof gr.; przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody, zwolennik Heraklita. kraul (crawl), najszybszy sposób pływania, zw. stylem dowolnym; konkurencja olimpijska. . Kraus KARL, 1874-1936, pisarz austr.; wybitny satyryk, eseista i dramatopisarz, atakujący kulturę mieszcz. i totalizm maszyny państwowej. Krause ALFONS, ur. 1895, chemik; prof. Tiniw. w Poznaniu, czł. PAN; badania dotyczące min. katalizy i związków żelaza. Kraushar ALEKSANDER (pseud. Alkar), 1843-1931, pisarz; oparte na archiwaliach prace popularyzujące historię Polski, gł. Warszawy; monografia TPN, pamiętniki. Krauss STANISŁAW, ur. 1901, lekarz wet., epizootiolog; prof. WSR w Lublinie, dyr. Instytutu Weterynarii w Puławach, czł. PAN; prace z zakresu epizootiologii. Krauss WERNER, 1884-1959, niem. aktor teatr, i film.; role w niem. filmach ekspresjonistycznych (Człowiek bez nazwiska) i w antysemickim Żyd Süss. Krauthofer (Krotowski) JAKUB, 1806-53, działacz demokr.; uczestnik powstania wielkopolskiego 1848; czł. Kom. Nar. Pozn.; organizator partyzantki ludowej. Krauze STANISŁAW, ur. 1902, farmaceuta, analityk środków spoż.; prof. Uniw. Warsz. i Akad. Med. w Warszawie; założyciel i red. „Roczników PZH"; ekspert Świat. Organizacji Zdrowia. Krawcow NIKOŁAJ I., ur. 1906, historyk literatury ros.; prof. uniw. w Moskwie; prace z literatur słow. i folkloru. Krawczenko ALEKSIEJ I., 1889-1940, radz. grafik i malarz; czołowy przedstawiciel radz. szkoły drzeworytu; ilustracje dzieł lit., m.in. grafiki poświęcone Leninowi, pejzaże. Krawczuk ALEKSANDER, ur. 1922, historyk, popularyzator historii antyku; docent Uniw. Jag.; autor opowieści hist. ( Ne ro n , S i e d mi u p rze ci w Te bo m , Pa n i jego filozof).

krematorium 573 Krawczyk JERZY, 1921-69, malarz; czł. Grupy Realistów; obrazy o treściach metaforycznych. Krawczynski SIERGIEJ M. (pseud. Stiepniak), 1851-95, rewolucjonista ros., pisarz; działacz Ziemli i Woli; uczestnik zamachów na dostojników carskich; prace publicystyczne; powieść Losy nihilisty. krawędziak, sortyment tarcicy o wymiarach przekroju poprzecznego od 10X10 cm do 18X18 cm. krawędziarka, prasa do gięcia blachy mająca wąski i długi suwak i stół. krawędź bezzębna, anat. →diastema. krawężnica, bud. krokiew znajdująca się w narożu utworzonym przez 2 przyległe połacie dachu wielospadowego. krawężnik, bud. element betonowy lub kam. zabezpieczający krawędź chodnika od strony jezdni. krawiectwo, rzemiosło zajmujące się szyciem odzieży „na miarę" albo przemysł krawiecki produkujący odzież małoseryjną z tkanin, dzianin; rozróżnia się k. lekkie i ciężkie. Kraziewicz JULIUSZ, 1829-95, działacz spol., rolnik; 1862 założyciel i przewodn. pierwszego kółka roin. w Piasecznie. krąg kulturowy, archeol. pojęcie oznaczające zespół cech kulturowych charakterystycznych dla określonego obszaru, niezmiennych w ciągu dłuższego okresu. krągłouste (kręgouste, smoczkouste, Cyclostomata), gromada strunowców; obejmują minogi i śluzice; ciało robakowate, skóra naga, otwór ustny przyssawko waty; morza i wody słodkie; pasożyty i półpasożyty. krąp (Blicca björkna), ryba z rodziny karpiowatych, do 30 cm dł.; rzeki i jeziora zach. i środk. Europy, w Polsce pospolity; mięso niezbyt smaczne. Krąpiec MIECZYSŁAW ALBERT, ur. 1921, kat. teolog i filozof tomista, ksiądz; prof. KUL; Realizm ludzkiego poznania, Metafizyka. krążek, etnogr. wysokie, często ozdobnie toczone zakończenie przęślicy, na które zakłada się kądziel. krążek linowy (blok), krążek z rowkiem pod linę: k.l. stały — zmienia kierunek siły potrzebnej do wykonania pracy; k.l. luźny (ruchomy) — maszyna prosta, zmniejsza 2-krotnie siłę potrzebną do podni e si e ni a ci ę ż aru z awi e sz one go na psi k.l. krążek maciczny (pessarium), przyrząd zakładany do pochwy, utrzymujący macicę w prawidłowym położeniu i zapobiegający jej wypadaniu. krążek rozproszenia, umowna miara ostrości obrazu fot.: maks. średnica plamki będącej obrazem fot. punktu, przy której oko ludzkie ocenia ten obraz jako wyraźnie odgraniczony punkt. krążenia układ, anat. →naczyniowy układ. krążenie soków roślinnych, przewodzenie soków z liści (gdzie gł. odbywa się asymilacja) do pozostałych organów rośliny — w elementach sitowych tkanki przewodzącej (łyko). krążenie wody w przyrodzie, zamknięty cykl obiegu wody, odbywający się pod działaniem energii słonecznej oraz siły ciężkości; elementy cyklu: opady atm., odpływ, parowanie; rozróżnia się: duży obieg wody (w skali całego globu) i obieg lokalny (mały) — są one jednym z czynników decydujących o klimacie, roślinności, glebie i in. elementach środowiska geograficznego. krążkopławy (Scyphozoa), gromada mor. jamochłonów; ok. 200 gat.; występują zwykle pod postacią polipa i okazałej meduzy (przemiana pokoleń); drapieżne; w M. Bałtyckim chełbia modra. krążkowanie (rolowanie), techn. obróbka warstwy wierzchniej osi, wałów itp. w celu wygładzenia i umocnienia przez nagniatanie obracającym się krążkiem; rozróżnia się k. wewn. i zewnętrzne.

krążownicza rufa, rufa zakończona ostro, kosz rufowy zanurza się w wodzie. krążownik, okręt woj. bojowy, opancerzony, silnie uzbrojony, o dużym zasięgu pływania; wspiera własne siły, niszczy konwoje, współdziała z własną flotą liniową lub innymi związkami bojowymi. krążyna (buksztel), bud. pomocnicza konstrukcja podporowa, zwykle drewn., do wykonywania sklepień, łuków itp.; kształt powierzchni k. odpowiada ściśle kształtowi powierzchni budowanej konstrukcji. Krcha EMIL, ur. 1894, malarz; czł. Zwornika, prof. ASP w Krakowie; postimpresjonistyczne pejzaże, kwiaty. kreacja: 1) stworzenie przez aktora postaci scenicznej w sposób oryginalny, świadczący o talencie; 2) elegancki, oryginalny w pomyśle, artystycznie wykonany strój wraz z harmonizującą z nim biżuterią i in. dodatkami; 3) daw. utworzenie, mianowanie. kreacja par (tworzenie par), proces powstawania pary cząstka-antycząstka w wyniku oddziaływania cząstki elementarnej o dużej energii z jądrem atomowym lub inną cząstką. kreacjonizm, biol. pogląd panujący do czasu rozwoju teorii ewolucji organizmów, przyjmujący powstanie życia na Ziemi za akt twórczy oraz niezmienność postaci i liczby gatunków. kreacjonizm, rel. pogląd, zgodnie z którym świat został stworzony przez bóstwo; w teologii chrześc, dogmat wiary. kreatura: 1) nędzny, podły człowiek; 2) daw. osoba protegowana przez kogoś wpływowego i ślepo, bezkrytycznie mu oddana; zausznik, powiernik. kreatyna, ważny związek azotowy występujący gł. w mięśniach, gdzie w połączeniu z kwasem fosforowym tworzy związek wysokoenergetyczny — fosfagen; wydalana z ustroju w postaci kreatyniny. kreatynina, bezwodnik kreatyny wydalany z organizmu z moczem. Krebs HANS ADOLF, ur. 1900, biochemik ni e m.; prof. uni w. w Oxfordzi e , cz ł . Royal Society; opisał cykl przemian biochem. produktów rozkładu cukrów, tłuszczów i białek (tzw. cykl K.); nagr. Nobla. Krebsa cykl (cykl kwasów trójkarboksylowych, cykl kwesu cytrynowego), cykl kolejnych reakcji enzymatycznych, w wyniku których grupa acetylowa, powstająca z przemiany różnych substancji (gł. cukrów i tłuszczów), zostaje utleniona do dwutlenku węgla i wody; reakcje c.K. dostarczają energii, a także związków chem. koniecznych do biosyntezy m.in. aminokwasów. Krechowiecki ADAM, 1850-1919, pisarz i publicysta; 1883-1919 red. „Gazety Lwowskiej"; powieści hist. z XVII w. w duchu krak. szkoły hist. i współczesne. Kreczetnikow MICHAIŁ N., 1729-93, generał ros.; tłumił konfederację barską 1768. Kreczetnikow PIOTR N., 1727-ok. 1800, generał ros., tłumił konfederację barską 1768 i powstanie chłopskie na Ukrainie. Kreczmar J AN, ur. 1908, aktor teatrów warsz.; rektor (1950-67) i prof. PWST w Warszawie; Fantazy Słowackiego, Dyrektor teatru — Dwa teatry J. Szaniawskiego; Notatnik aktora. Kreczmar JERZY, ur. 1902, brat Jana, inscenizator, reżyser i krytyk teatr.; prof. PWST w Warszawie; Czekając na Godota S. Becketta, Dożywocie A. Fredry. kreda, skała osadowa pochodzenia org.; składa się z węglanowych szkieletów drobnych organizmów mor. (gł. otwornic i glonów); biała, miękka, rozcieralna; stosowana w przemyśle bud., farbiarskim, perfumeryjno-kosmetycznym, chem., farm. i in. kreda, trzeci okres mezozoiku, od ok. 135 do ok. 70 mln lat temu; typowe skały: margle, wapienie, opoki i kreda piszą-

ca; pojawienie się ssaków łożyskowych i roślin okrytonasiennych. kredencerz, daw. służący opiekujący się kredensem, podający napoje do stołu; podczaszy. kredens: 1) mebel skrzyniowy do przechowywania naczyń i bielizny stołowej; liczne formy k. wykształciły się w 2 pol. XIX-pocz. XX w.; 2) w dawnych pałacach i dworach pomieszczenie do przechowywania zastawy stołowej oraz dla służby podającej do stołu. kredkowy sposób (crayon manière), technika graf. wklęsła; na pokrytej werniksem płycie miedzianej odciska się, przez pocieranie, rysunek wykonany kredą, potem rytuje się go i poddaje trawieniu, a po wtarciu farby odbija. kredowanie, maszyn. powlekanie papieru z jednej albo obu stron cienką warstwą mieszaniny białego pigmentu miner, (zwykle siarczanu barowego i kaolinu) oraz kleju. kredyt (pożyczka), odstąpienie określonej wartości w pieniądzu lub w towarach na warunkach zwrotu równowartości w ustalonym terminie; wynagrodzeniem za udzielenie k. jest procent. kredyt bankowy, pożyczka pieniężna udzielana przez bank na określony cel i termin. kredyt budżetowy, ustalona w budżecie suma wydatków na określony cel, rozchodowana przez organy państwowe. kredyt długoterminowy, kredyt udzielany zazwyczaj na cele inwestycyjne. kredyt krótkoterminowy, kredyt udzielany na okres jednego roku, przeważnie dla finansowania środków obrotowych. kredytowy plan, plan działalności pieniężno-kredytowej banków sporządzany w państwach socjalist. (w Polsce przez Nar. Bank Polski); obejmuje — z jednej strony — wysokość udzielonych przez bank kredytów, z drugiej — wielkość funduszy lokowanych w bankach, funduszy własnych banków oraz obiegu pieniądza gotówkowego. kredyt państwowy, pożyczki wewn. lub zagr. zaciągane przez państwo. Krefeld, m. w NRF (NadTenia Pn.Westfalia), na zach. od Zagłębia Ruhry; 225 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. (gł. jedwabn.), chem., metal., spożywczy. Kreft BRATKO, ur. 1905, pisarz słoweń.; prof. uniw. w Lublanie, czł. AN i Sztuk w Lublanie i Zagrzebiu; dramaty, gł. hist.; ekspresjonist. powieść psychol., nowele, eseje. Kreibich KAREŁ, ur. 1883, czes. działacz ruchu robotn.; jeden z założycieli KPCz; prace z historii iruchu robotniczego. Kreisky [kra ski] BRUNO, ur. 1911, polityk austr., działacz Socjalist. Partii Austrii; 1938-45 w Szwecji; 1959-66 min. spraw zagr. Austrii, od 1970 kanclerz; od 1967 przewodn.i Socjalist. Partii Austrii. Kreisler [kra -] FRITZ, 1875-1962, austr. skrzypek-wirtuoz i kompozytor; popularne miniatury skrzypcowe. Krejči KAREL, ur. 1904, czes. polonista i slawista; prof. uniw. w Pradze; historia literatury pol.; prace polonistyczne i komparatystyczne. Krejčik JIRI , ur. 1918, czes. reżyser film.; współcz. dramaty społ. (Wyższa zasada, Msza o północy). krektun, łow. młody głuszec kogut, nie biorący jeszcze udziału w tokach. krekucha, Iow. →krykucha. krem, słodka potrawa otrzymywana z żółtek utartych z cukrem, ubitego białka, żelatyny, ubitej śmietanki z dodatkami (wanilia, czekolada, orzechy itp.); także dodatek do ciast i lodów. kremacja, zwyczaj palenia zwłok, znany w religiach pierwotnych i staroż.; w katolicyzmie do 1964 zabroniona; od 2 poł. XIX w. w krajach zach. k. laicka. krematorium, budynek ze specjalnymi piecami, zapewniającymi temp. 900-1100°, do spalania zwłok ludzkich. Podczas

574 Kremer II wojny świat, hitlerowcy realizując program ludobójstwa i jednocześnie zacierając ślady zbrodni, palili zwłoki na stosach, w dołach lub w specjalnych k. zbudowanych m.in. w Oświęcimiu-Brzezince (4 k. w ciągu doby spalały 8 tys. zwłok), Majdanku, Stutthofie, Gross-Rosen. Kremer JÓZEF, 1806-75, filozof, estetyk i historyk sztuki; przedstawiciel tzw. filozofii nar. — mesjanizmu pol.; zwolennik Hegla; Wykład systematyczny filozofii. Kremer KAROL ROMAN, 1812-60, architekt i konserwator; dyr. budownictwa Rzeczypospolitej Krakowskiej; przebudowa w stylu neogot. Collegium Maius w Krakowie. Kremges, m. w Ukr.SRR (obw. kirowogradzki), nad Dnieprem; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud., drzewny. Kremikowcy, osiedle przem. w Bułgarii, w pobliżu Sofii; 2,5 tys. mieszk. (1967); wielka huta żel., wydobycie rud żelaza. Kremikowski monastyr, monastyr w Bułgarii w pobliżu osiedla Kremikowcy; 18 km na pn. od Sofii; cerkiew z malowidłami ściennymi z XIX w. (portrety). kreml, od XIV w. nazwa warowni w obrębie miast rus. (cerkwie, pałac książęcy, budowle państw.); od XI w. k. drewn., umocniano wałami ziemnymi, później murowane. Kremlička RUDOLF, 1886-1932, malarz czes.; wpływ początkowo fr. impresjonizmu, potem postimpresjonizmu; postacie kobiet, kompozycje figuralne, pejzaże, martwe natury. Kreml moskiewski, dawna warownia, jeden z najcenniejszych zespołów architektury ros., zał. w XII w., rezydencja carów ros.; gł. rozbudowa w końcu XV i na pocz. XVI w. (mury, Granowitaja pałata, sobory: Uspienski, Błagowieszczenski, Archangielski, wieża — dzwonnica Iwan Wielikij), budowle z XVIIXIX w., z XX w. Pałac Zjazdów; obecnie siedziba najwyższych władz państw.; w zabytkowych budowlach muzea. Kremnica, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), w G. Kremnickich; 5 tys. mieszk. (1961); dawny ośrodek górn.; mennica; ośr. turyst. i sportów zimowych. kremogeny, drobno przetarte, homogenizowane owoce, z dodatkiem lub bez dodatku cukru, pasteryzowane albo mrożone, przeznaczone do dalszego przerobu. Krems, m. w Austrii (Dolna Austria), port nad Dunajem; 21 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żel., przemysł chem., obuwn., tytoniowy; ośr. turystyczny. Křenek ERNST, ur. 1900, kompozytor amer., pochodzenia austr.; twórczość o tendencjach eksperymentatorskich; opery (Orpheus und Eurydike, Johny spielt auf), utwory symf., kameralne, wokalne, balety; prace teoretyczne. krenelaż → blanki. krenologia, nauka zajmująca się źródłami, część hydrogeologii; bada gł. geol. i morfologiczne warunki występowania źródeł, sposób ich zasilania, wydajność, skład chem. oraz termikę. Krenz JAN, ur. 1926, dyrygent i kompozytor; od 1967 dyrygent Teatru Wielkiego w Warszawie; gł. utwory orkiestrowe. kreodonty (pradrapieżne, pramięsożerne, Creodonta), najstarsze ssaki drapieżne; żyły od paleocenu do końca trzeciorzędu. Kreol, potomek dawnych imigrantów hiszp., portug. lub fr., urodzony w Ameryce Łac, bez domieszki czarnej lub żółtej odmiany człowieka. kreolizm, kierunek w literaturach hispanoamer. w XIX/XX w., propagujący związek twórcy z ziemią rodzinną. Kreon, mit. gr. brat Jokasty, żony Edypa; władca Teb po śmierci ich synów: Polinika i Eteoklesa; za pogrzebanie Polinika skazał na śmierć Antygonę. .

kreować: 1) tworzyć, ustanawiać, wprowadzać; 2) odtwarzać rolę sceniczną w sposób oryginalny, świadczący o talencie aktorskim; 3) daw. mianować, wybierać. kreozot, mieszanina fenoli (gł. składnik gwajakol) otrzymywana ze smoły drzewnej, lek o działaniu wykrztuśnym, stosowany zewnętrznie — silnie dezynfekujący; wychodzi z użycia. krepa (crepe), tkanina z przędzy silnie skręconej (tzw. krepowej), o wyglądzie matowym i drobnoziarnistym chwycie; rozróżnia się m.in. k. żorżetową, marokańską, mongolską, satynową. krepdeszyn (crêpe de chine, krepa chińska), miękka, lekka tkanina jedwabna w splocie płóciennym, ze słabo zarysowanymi prążkami poprzecznymi; jednobarwna lub dwubarwna. krepina, marszczona bibułka używana do dekoracji, wyrobu ozdób, sztucznych kwiatów itp. krepowanie, marszczenie materiałów włóknistych (tkaniny, papieru), w celu zwiększenia ich rozciągliwości. kres: 1) linia będąca granicą pewnej przestrzeni; granica, kraniec; 2) koniec, schyłek; cel, do którego się zmierza, punkt ostateczny. kres, mat.: 1) k. zbioru liczb — dwie liczby: k (k. dolny, czyli infimum) i K (k. górny, czyli supremum), między którymi zawierają się wszystkie liczby rozważanego zbioru, przy czym żadna liczba większa od K ani też żadna mniejsza od k nie spełniają już powyższego warunku; np. dla zbioru wszystkich ułamków właściwych jest k = —1, K = +1; 2) k. funkcji — k. zbioru wartości danej funkcji, np. dla y = sinxk = -1, K = +1. krescencja, dawna nazwa określająca wszystkie plony uzyskane w ciągu jednego roku w gospodarstwie rolnym. krescent, utwór wierszowany, w którym każdy następny wers jest dłuższy od poprzedniego o sylabę. Krescentyn → Crescenzi. Kresilas z Kydonii, 2 poł. V w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; współzawodniczył z Fidiaszem i Polikletem (posągi Amazonek); twórczość znana z opisów i kopii; Perykles. kresomózgowie, część mózgu osiągająca największy rozwój w toku filogenezy, szczytowy u człowieka, u którego ogromne półkule k. (półkule mózgowe) zakrywają od góry pozostałe części mózgu; zewn. warstwą jest kora mózgowa. kresy, część kraju leżąca blisko granicy; pogranicze. kresy funkcji, kresy zbioru wartości danej funkcji. kresy zbioru, mat.: 1) kres dolny zbioru Z — najmniejsza liczba zbioru Z lub największa z liczb ograniczających dany zbiór od dołu; 2) kres górny zbioru Z — największa liczba zbioru Z lub najmniejsza z liczb ograniczających dany zbiór od góry; np. zbiór wszystkich dodatnich ułamków właściwych ma kres dolny równy 0 oraz kres górny równy 1; zbiór nieograniczony ani od dołu, ani od góry ma kresy nieskończone —oraz +oo (dowolny zbiór liczb rzeczywistych). kreślarskie materiały → rysunkowe materiały. kreślarskie przybory → rysunkowe przybory. kreślarz, pracownik wykonujący rysunki techn., plany, wykresy itp. kreślenia techniczne, wykonywanie rysunków techn., planów, map itp. na papierze rysunkowym o znormalizowanych wymiarach. kret (Talpa europaea), mały, czarny ssak owadożemy, o podziemnym trybie życia; przednie kończyny przystosowane do kopania w ziemi; oczy częściowo uwstecznione, brak małżowin usznych; Europa i środk. Azja; pożyteczny, chroniony. kret (kreci pług), roln. narzędzie ciągnikowe do tworzenia w glebie kanalików

odwadniających (tzw. kretowanie); część robocza k. — stal. zaostrzony wałek. kret, techn. urządzenie do drążenia w gruncie kanałów; napęd pneumatyczny; umożliwia układanie np. podziemnych kabli elektr. bez wykonywania wykopów. Kreta (Kriti), największa wyspa gr. na M. Śródziemnym; 8,3 tys. km2, 483 tys. mieszk. (1961); górzysta; uprawa winorośli, oliwek, drzew cytrusowych, warzyw; rozwinięta turystyka; gł. m. Iraklion; muzea; pałace w Knossos, ruiny miasta Gurnia; ślady bazylik starochrześc. (IVVI w.), kościoły got. (XIII-:XV w.), budowle renes. (XVI-XVII w.). 1940 bryt. baza wojenna lotn. i mor.; 1941 (20-31 V) opanowana przez Niemców w wyniku operacji powietrzno-desantowej i okupowana do 1944. kreteńska kultura (kultura minojska), ok. 2600-ok. 1100 p.n.e., kultura Krety, najstarsza w kręgu egejskim; wysoki poziom rzemiosła artyst. i architektury, zwł. pałaców (Kriossos, Fajstos, Hagia Triada, Malia); okresy: przedpałacowy (26002000); starszych pałaców (2000-1700); młodszych pałaców (1700-1400) — pismo linearne A; pałacowy (1400-1100) — pismo linearne B (odczytane 1953). kreteńska sztuka (sztuka minojska), rozwijała się na wyspach (gł. Kreta) i wybrzeżach M. Egejskiego w II tysiącleciu p.n.e.; architektura — rozległe, nieobronne miasta, pałace; malowidła ścienne o charakterze dekoracyjnym, bogato zdobiona ceramika (wazy Kamares), figurki-idole, rzemiosło artystyczne. kreteńskie pismo, 3 odmiany pisma pow s t a ł e go n a K r e c i e , o d k r yt e p r z e z A. Evansa 1900: 1) pismo piktograficzne; 2) pismo linearne A; 3) pismo linearne B ( odczyt ane 1953 prze z M . V e nt ris a i J. Chadwicka). kretes, tylko w wyrażeniu: z kretesem — doszczętnie, zupełnie, całkowicie. Krethlow JAN, 1767-1842, sztycharz; prof. uniw. w Warszawie; ryciny do dzieł S. Staszica, J.U. Niemcewicza. kreton, tkanina bawełn. o splocie płóciennym; opalana, bielona i drukowana w barwne wzory. kretowanie, wykonywanie w glebie kanalików przy użyciu narzędzia zw. kretem; osusza glebę, częściowo zastępuje drenowanie. Kretschmer [kręcz-] ERNST, 1888-1964, psychiatra niem. (NRF); twórca typologii konstytucjonalnej; Psychologia lekarska, Ludzie genialni. kretyn, potocznie człowiek ograniczony, tępy; głupiec. Kretynga, m. wzach. części Litew.SRR; 11 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. kret workowaty (Notoryctes typhlops), austral. torbacz pustynny, dł. do 18 cm; trybem życia zbliżony do naszego kreta. kretynizm (matołectwo), wrodzona choroba spowodowana niedoczynnością lub brakiem tarczycy; niedorozwój umysłowy, karłowatość, wole, blada skóra, grube rysy. Kreuger [krü:-] IVAR, 1880-1932, szwedz. przemysłowiec i finansista, zw. królem zapałczanym; szałożyciel koncernu K., który opanował / 4 świat, produkcji zapałek; dzierżawił monopol zapałczany w Polsce. Kreutz FELIKS, 1844-1910, mineralog i petrograf; prof. uniw. we Lwowie i w Krakowie; pierwszy w Polsce prowadził badania petrograficzne za pomocą mikroskopu polaryzacyjnego. Kreutz MIECZYSŁAW, 1893-1971, psycholog i filozof; prof. Uniw. Warsz.; zajmo= wał się problemami metodologicznymi; Metody współczesnej psychologii. Kreutz STEFAN, 1883-1941, mineralog, krystalograf i petrograf; prof. Uniw. Jag.; badacz skał trzonu krystal. Tatr i minerałów ziem polskich.i Kreutzberg [kro c-] HARALD, 1902-68, niem. tancerz i choreograf; gł. występy solowe w tańcu ekspresjonistycznym.

Kreutzwald [kroic-] FRIEDRICH REINHOLD, 1803-82, est. pisarz, poeta, folklorysta; działacz oświat.; prekursor odrodzenia nar. kultury i literatury est.; poezje, epos hist. Lembit, prace etnogr., hist., geograficzne. i Kreuzlingen [kro clyŋən], m. w Szwajcarii (Turgowia), nad Jez. Bodeńskim; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., hutnictwo aluminium; ośr. turystyczny. Kreuznach, Bad [b. kroic-], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), nad rz. Nahe; 43 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy; przemysł metal., chem., optyczny, skórzany. Krêvê-Mickevičius VINCAS, 1882-1954, pisarz litew.; prof. uniw. w Kownie, czł. Litew. AN; przedstawiciel litew. realizmu krytycznego; dramaty hist.., opowiadania z życia wsi; od 1944 na emigracji. krew, płynna tkanka krążąca w układzie krwionośnym kręgowców, złożona z płynnego osocza i krwinek: erytrocytów, leukocytów i trombocytów; dostarcza tkankom tlen z narządów oddechowych i zabiera dwutlenek węgla, rozprowadza substancje odżywcze i hormony, odprowadza do narządów wydalniczych szkodliwe produkty metabolizmu, pełni funkcje obronne; k. nazywa się niekiedy hemolimfę bezkręgowców. krewetki (raki pływające, Natantia), mor. skorupiaki dziesięciónogie, gł. stref przybrzeżnych; poławiane masowo (rocznie ok. 150 tys. t) i spożywane. krew konserwowana, krew pobrana od dawcy, poddana specjalnych zabiegom, w celu niedopuszczenia do jej skrzepnięcia, zachowania żywotności krwinek i ochrony przed zakażeniem. krewska unia, 1385, pierwsza unia Polski i Litwy, w której Władysław Jagiełło za rękę Jadwigi i koronę pol. zobowiązał się schrystianizować i przyłączyć Litwę do Polski oraz odzyskać utracone przez Polskę i Litwę ziemie. kreza (kryza), fałdowany, misternie ułożony, sztywny kołnierz z koronki lub cienkiej tkaniny, noszony na wzór mody hiszp. do ubiorów kobiecych i męskich w 2 poł. XVI i na pocz. XVII w. krezka, część otrzewnej odchodząca od grzbietowej ściany jamy brzusznej; osłania i podtrzymuje narządy wewn., np. jelita; stanowi „pomost" dla naczyń i nerwów dochodzących do tych narządów. krezole (hydroksytolueny) CH3C6H4OH, fenole otrzymywane ze smoły węglowej i syntetycznie; surowce do otrzymywania barwników, leków, tworzyw sztucznych. Krezus, ?-ok. 546 p.n.e., król Lidii od ok. 560; doprowadził państwo do świetności; pobity przez Persów; słynny z ogromnych bogactw. krezylit C6HCH3OH(NO2)3, kruszący materiał wybuchowy; stosowany — niekiedy w mieszaninie z kwasem pikrynowym — do napełniania pocisków. kręciek, wet. potoczna nazwa → cenurozy. kręcz karku, wrodzone lub nabyte skręcenie karku i szyi z odwróceniem twarzy ku stronie przeciwnej wskutek zmian rozwojowych kręgów szyi, zmian zwyrodnieniowych mięśni szyi, wad wzroku, porażeń, odczynów zapalnych. kręg, anat. człon kręgosłupa; zbudowany z reguły z trzonu i łuku kręgowego z wyrostkami; między trzonem a łukiem jest otwór, przez który przechodzi rdzeń kręgowy. kręgarstwo, znachorska metoda rozpoznania chorób przez obmacywanie kręgosłupa pacjenta i leczenia ich przez „nastawianie" kręgów i masaż mięśni pleców. kręgi kamienne (kromlechy), archeol. kręgi z pionowo ustawionych głazów — miejsca kultu(?), ogrodzenia grobów — występujące w neolicie i pocz. epoki brązu (Bretania, Anglia; nieco odmienne —

kriuki 575 w środk. Polsce i na Pomorzu, z okresu rzym.). kręgle, gra polegająca na zbijaniu toczonymi ręcznie kulami drewn. zwykle 9 słupków (kręgli) ustawionych na końcu toru dł. 24-31 m. kręgosłup, szkielet osiowy kręgowców; jeden jego koniec dźwiga czaszkę, drugi łączy się z kośćmi miednicznymi; złożony z kręgów (u człowieka 33-34), zróżnicowany (z wyjątkiem ryb) na kilka odcinków o nieco różnej budowie; ochrania rdzeń kręgowy, miejsce przyczepu mięśni. kręgouste, zool. → krągłouste. kręgowy kanał, kanał biegnący wzdłuż kięgosłupa, utworzony przez otwory w kręgach; mieści rdzeń kręgowy. Krępowiecki TADEUSZ, 1798-1847, działacz rewol.-demokr.; uczestnik powstania 1830-31, wiceprezes Tow. Patriot.; współzałożyciel TDP i Gromad Ludu Pol., współautor Manifestu Gromady Grudziąż. krępulec, med. → opaska uciskowa. kręt (moment pędu, moment ilości ruchu), fiz. jedna z podstawowych wielkości charakteryzujących ruch obrotowy ciała; spełnia zasadę zachowania. krętaki (Gyrinidae), rodzina drobnych chrząszczy wodnych; ok. 500 gat.; drapieżne; w wodach Polski najczęstszy Gyrinus natator. krętarz, dwie guzowate wyniosłości przy górnym końcu kości udowej, miejsce przyczepu mięśni stawu biodrowego; też człon odnóża owadów. krętki (spirochety), bakterie smukłe, spiralne, 5-50 mikronów dł.; niektóre są chorobotwórcze, np. k. blady, wywołujący kiłę. krętlik, żegl. część osprzętu kotwicznego łącząca łańcuch kotwiczny z kotwicą w sposób umożliwiający wzajemne obracanie się; zapobiega skręcaniu łańcucha. krętogłów (Jynx torquilla), ptak leśno-parkowy; dł. 18 cm; upierzenie ochronne; w bojowej postawie kręci głową i syczy; Eurazja, Afryka; chroniony. Kri, Indianie Ameryki Pn. (Kanada); żyją w rezerwatach; język z rodziny algonkińskiej. Kribi, port i ośrodek handl. w Kamerunie, nad O. Atlantyckim; przemysł drzewny; w pobliżu złoża rud żelaza. Kridl MANFRED, 1882-1957, pol. historyk i teoretyk literatury; prof. uniw. w Brukseli, Wilnie i Nowym Jorku (od 1948); pionier metody formalnej; badacz literatury romantyzmu. Krieg von Hochfelden [kri:k fon ho:ch] FRANZ, 1776-1856, polityk austr., prezydent gubernium galic. 1831-47; udział w stłumieniu rewolucji krak. i prób powstania w Galicji 1846. krilium, nazwa handl. amer. nawozu strukturotwórczego służącego do polepszenia fiz. właściwości gleb; zawiera sole o cechach polielektrolitu, np. sól sodową poliakrylonitrylu. kriofizyka, fizyka niskich temperatur (poniżej 65°K); badania wiążą się z badaniami fizyki cieczy (nadpłynność), fizyki gazów (skraplanie), z fizyką jądrową (efekt Mossbauera), chemią fiz. i technologią chem. (rozdzielanie gazów). kriofor, przyrząd do demonstrowania oziębiania się wody podczas parowania. kriogenika, technika wytwarzania i utrzymywania b. niskich temperatur (poniżej 90°K), zw. też techniką głębokiego chłodzenia; skraplanie na skalę przem. wodoru i helu. kriohydrant, mieszanina chłodząca składająca się z lodu i dowolnej soli. kriokauter, med. przyrząd służący do zamrażania (temp. około —80°) powierzchownych zmian skórnych lub śluzówkowych. kriolit, miner. → kryolit. kriologia, nauka o lodzie naturalnym, występującym w różnych postaciach w przyrodzie. kriometr, przyrząd do dokładnego ozna-

czania temperatury krzepnięcia roztworów. kriometria (krioskopia), metoda fizykochem. oparta na pomiarze temp. krzepnięcia roztworów; stosowana gł. do oznaczenia ciężarów cząsteczkowych związków chemicznych. kriometryczna stała, wartość charakterystyczna dla rozpuszczalnika, zależna jedynie od jego temperatury topnienia i ciepła topnienia; w kriometrii stosuje się rozpuszczalniki o dużej s.k. krioplankton, rodzaj planktonu; drobne organizmy przystosowane do życia w niski ch t e mp. wody na pol ach śni e ż nych i lodowcach; np. pantofelek, małżynek. krioskopia →kriometria. kriostat, urządzenie do utrzymywania niskich temperatur w pewnym zamkniętym środowisku; stosowane do badań w fizyce niskich temperatur, histologicznych i histochemicznych. krioterapia, metoda leczn. polegająca na zamrażaniu powierzchownych zmian skórnych lub śluzówkowych za pomocą ciał o bardzo niskiej temperaturze, np. płynnego dwutlenku węgla. kriotron, przełącznik nadprzewodnikowy, którego działanie opiera się na znoszeniu nadprzewodnictwa przez pole magnet.; stosowany gł. w maszynach matematycznych. krioturbacje, zaburzenia w ułożeniu warstw osadów luźnych, powstające w strefie występowania zmarzliny pod wpływem kolejnego zamarzania i odmarzania gruntu nasyconego wodą. kris, sztylet malajski; ostrze stal., niekiedy zatrute, rękojeść bogato zdobiona i inkrustowana. Krishnamurti [krisz-] JIDDU, ur. 1897, ind. reformator rel., bramin; łączy w swej nauce elementy ind. i europejskie. „Krishtallnacht" [krysal-] →„noc kryształowa". Kristensen [kresdə-] KNUD, 1880-1962, polityk duń.; działacz partii Venstre; 1945-47 premier. Kristiansand [kristiansan], m. w Norwegii, nad Skacerrakiem, ośr. adm. okręgu Vest-Agder; 55 tys. mieszk. (1969); port handl. i rybacki; hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł stoczn., drzewny. Kristianstad [kristiansta: d], m. w pd. Szwecji, ośr. adm. okręgu K.; 43 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., / spożywczy. 1711-14 miejsce wygnania króla pol. Stanisława Leszczyńskiego po ponownym objęciu tronu pol. przez Augusta II. Kristiansund [kresdiansun], m. i port rybacki w środk.-zach. Norwegii, nad M. Norweskim; 19 tys. mieszk.- (1969); przemysł rybny. Kristineberg [-ti:nəberj], ośr. wydobycia pirytów oraz rud cynku, ołowiu i miedzi w pn. Szwecji. Kriszna, ind. bóg pasterzy, później identyfikowany z Wisznu; występuje w poemacie rel.-filoz. Bhagawadgita, opiewany w poemacie Gitagowinda. Kriszna (Kistna), rz. w Indii; dł. 1280 km, dorzecze 330 tys. km2; uchodzi do Zat. Bengalskiej; wykorzystywana do nawadniania; elektrownie wodne; żeglowna w dolnym biegu. Krisznadewaraja, 1509-30, ind. władca Widżajanagary z dyn. Tuluwów; przyłączył Orisę i Bidżapur; mecenas nauki i sztuki, uczony i poeta. Krisznanagar (ang. Krishnanagar), m. w Indii (Bengal Zach.); 70 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Krisznaradżanagara (ang. Krishnarajnagar), m. w Indii (Majsur), w pobliżu m. Majsur; 10 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst. i wypoczynkowy; rzemiosło. Kriuczkow NIKOŁAJ A., ur. 1909, ros. aktor film.; wybitne role, gł. komediowe (Świniarka i pastuch, Śluby kawalerskie). kriuki, muz. znaki używane do zapisu śpiewów liturgicznych cerkwi prawosł. (XIII-XVII w.).

576 Križanić Križanić JURAJ, 1618-83, pisarz chorw., duchowny kat.; rzecznik pojednania Rosji z Rzymem i idei jedności Słowian; rozprawy na temat reformy państwa ros.; pisma językozn. i teologiczne. Krk, największa wyspa jugosł. na M. Adriatyckim (należy do Chorwacji), wyżynna i pagórkowata; 408 km2, ok. 16 tys. mieszk.; uprawa winorośli; turystyka; gł. m. K. KRL-D, skrót nazwy Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna. Krleža MIROSLAV, ur. 1893, wybitny pisarz chorw.; rewol. publicystyka; eseje, dramaty, poezje (Balade Petrice Kerempuha); nowele (Chorwacki bóg Mars); powieści o tematyce współcz. (Na krawędzi rozumu). KRN →Krajowa Rada Narodowa. Krnov, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Opawą; przy granicy z Polską; 23 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., maszynowy. kroaza, tkanina w splocie skośnym, dwustronna; k. bawełn. używana m.in. na podszewkę, jedwabna, wełn. i półwełn. — na suknie. Krobia, m. w pow. gostyńskim, woj. pozn.; 3,2 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie w XIII w.(?). krobniki (pochwiki, Eupistidae), rodzina drobnych motyli z grupy molowców; ok. 700 gat.; gąsienice minują (drążą) liście, np. Eupista nigricella — szkodnik drzew owocowych. krochmal →skrobia. krochmalić, nasycać tkaninę krochmalem w celu jej usztywnienia. krochmalnia, zakład przem. produkujący mączkę skrobiową z surowców roślin-, nych bogatych w skrobię (ziemniaków, pszenicy, kukurydzy i in.), przez mech. wypłukanie ziaren skrobiowych i ich wysuszenie. krochmalnictwo, dział przemysłu rolnospoż., produkcja krochmalu (mączki skrobiowej) z bogatych w skrobię surowców roślinnych; wartościowymi produktami ubocznymi k. ziemniaczanego jest wycierka i wody odpływowe, k. pszenicznegO — gluten. krocień, bot. →kroton. krocionogi (Julidae), rodzina z rzędu dwuparców (też niekiedy nazwa rzędu); dł. do 5 cm; w ogrodach i szklarniach może wyrządzać szkody np. Blaniulus guttatus. krocze, okolica ciała między odbytem a zewn. narządami płciowymi u człowieka i wyższych ssaków; budowa mięśniowopowięziowa. kroczki, ryby w 2 roku życia (gł. karpie, rzadziej liny i karasie), hodowane dla otrzymania w 3 roku ryb towarowych. Krofey SZYMON, XVI w., pastor; opracował pierwsze na Pomorzu Zach. książki w narzeczu kaszubskim. Krofta KAMIL, 1876-1945, czechosł. historyk i polityk; 1936-38 min. spraw zagr.; badacz problematyki walk rel. i ruchów chłopskich. Krog [kru:g] HELGE, ur. 1889, pisarz norw.; dramaty, eseje, krytyka lit. i teatr., krytyczne wobec stosunków społ.-politycznych. Krogh [kro:g] SCHACK AUGUST STEENBERG, 1874-1949, fizjolog duń.; prof. uniw. w Kopenhadze; nagr. Nobla za badania dotyczące krążenia krwi i wymiany gazowej. krogulec (Accipiter nisus), ptak drapieżny, podobny do jastrzębia gołębiarza; dł. samca 28 cm, samicy 38 cm; Eurazja. Krohg [kro:g] CHRISTIAN, 1852-1925, norw. malarz i pisarz; propagator impresjonizmu w Norwegii; realist. obrazy rodzajowe z życia rybaków i marynarzy. Krohn [kru:n] KAARLE LEOPOLD, 18631933, fiń. etnolog i folklorysta; prof. uniw. w Helsinkach; prace nad Kalewalą i lud. baśniami. Krojanty (w. w pow. Chojnickim, woj.

z genetyki i hodowli zwierząt; Allgemeine bydgoskim), 1939 (1 IX) szarża 18 pułku Tierzucht. ułanów (dowódca płk K. Masztelarz), Kronborg [-bor], zamek w m. Helsinger który powstrzymał natarcie niem. 20 dyw. ( D ania) , re ne s. z basti onami ( X V I , piechoty zmotoryzowanej. XVII w., obecnie muzeum); miejsce akcji krojcza maszyna →krajarka krawiecka. Hamleta Szekspira. krok (łac. passus), rzym. jednostka dłuKroneckera symbol [s. -ekera], symbol gości; w starożytności i w średniowieczu δ kl równy 0, gdy k ≠ l, lub równy 1, gdy k. = 1,4-1,5 m; w Polsce w czasach nok = l. woż. k. geom. = ok. 2,2333 m. Kronenberg LEOPOLD, 1812-78, finansikrokiet, gra na płaskim boisku prowadzona przez 2-8 graczy przeprowadzają- sta i przemysłowiec w Królestwie Pol.; pacych na czas uderzeniami młotka kule tronował działalności millenerów; 1861-63 przywódca Dyrekcji; czynny w życiu drewn. przez kolejne bramki. krokiety: 1) potrawa w postaci wałeczków gosp., założył m.in. Bank Handl. w Warlub kulek z kartofli, ryżu, mięsa itp., szawie (1870). kronika, chronologiczny zapis wydarzeń; obtoczonych w tartej bułce i smażonych w gorącym tłuszczu; 2) kruche ciasteczka. utwór dziejopisarski o charakterze pubkrokiew, belka drewn. żelbetowa lub licystycznym lub lit., typowy (obok rocz» stal. dźwigająca pokrycie dachu; prosto- nika) dla średniowiecza, zawierający opis wypadków hist., przeszłych lub współczespadła do okapu. Krokiew, szczyt w pasie reglowym Tatr nych autorowi. kronika dziennikarska, drobne wiadoZach., na pd. od Zakopanego; 1378 m; skocznie narciarskie (duża, średnia i ma- mości bieżące w prasie, radiu (k. lokalna, zagr., teatr., sport.), filmie. ła). kronika literacka, gatunek na pograniKrokiewicz ADAM, ur. 1890, filolog klas.; prof. Uniw. Warsz.; prace z zakresy filo- czu prozy lit. i form publicystyczno-dzienzofii staroż., historii myśli rel, i rozwoju nikarskich, rejestrujący fakty bieżącego pojęć etycznych (Nauka Epikura, Studia życia, z komentarzem autorskim. Kronika Wielkopolska, kronika orfickie, Sokrates); tłumacz Lukrecjusza pisana w języku łac. ok. 1295 w Gnieźnie i Plotyna. krokodyl, lotn. ruchoma klapa pod tylną lub Poznaniu, obejmująca dzieje Polski od częścią skrzydła samolotu, odchylana do czasów legendarnych do 1271-72; autor — dołu przy starcie lub lądowaniu w celu prawdopodobnie Godysław Baszko. Kronos, mit. gr. tytan; najmłodszy syn zwiększenia siły nośnej skrzydła. krokodyl, techn. dźwignik hydrauliczny Uranosa i Gai; z namowy matki okaz zamocowaną przegubowo dźwignią, któ- leczył ojca i sam sięgnął po władzę; brat rej drugi koniec jest podnoszony hydrau- i mąż Rei, ojciec Hestii, Demeter, Hery, licznie; używany np. do podnoszenia sa- Hadesa, Posejdona i Zeusa, który odebrał mu rządy nad światem; mit. rzym. Saturn. mochodów. Kronprinz [-prync] (książę koronny), krokodyle (Crocodylia), rząd najwyżej uorganizowanych gadów; ok. 20 gat. tytuł następcy tronu ces. i król. w Niemwspółcz., do kilku m dł.; jajorodne, dra- czech i Austriii Kronselska (Oliwka Kronselska), fr. odpieżne; przebywają gł. w wodzie; tropik, miana jabłoni; owoce jesienne, żółtawe wody słodkie. krokoit, minerał, chromian ołowiu; po- z rumieńcem, aromatyczne. Kronsztad, m. w Ros.FSRR (obw. leninmarańczowoczerwony, o połysku diamentowym; powstaje w strefie utlenienia złóż gradzki), na wyspie Kotlin, w Zat. Fińskiej; 40 tys. mieszk. (1959). rud ołowiu. kronsztadzki bunt, kontr rewol. wystąkrokosz barwierski (saflor, Carthamus tinctorius), ind. roślina zielna z rodziny pienie (28 11-18 III 1921) części garnizonu złożonych; uprawiany (gł. w pd. Europie, w Kronsztadzie i załóg bałtyckiej floty Azji i pn. Afryce) dla jadalnego oleju (z woj., zorganizowane przez eserowców i nasion); z kwiatów otrzymywano poma- mienszewików; stłumiony przy współrańczowy barwnik (tzw., fałszywy szafran). udziale 300 delegatów na X Zjazd RKP(b). krokoszowy olej, olej otrzymywany z . Kroński TADEUSZ, 1907-58, filozof i hisnasion krokoszu barwierskiego, zbliżony toryk filozofii; prof. Uniw. Warsz.; zajmowłaściwościami do oleju słonecznikowego, wał się gł. niem. filozofią klasyczną, zwl. heglizmem (Rozważania wokół Hegla). używany do celów spożywczych. Kroonstad [krounsta:t], m. w Republice krokowy gruczoł (stercz, prostata), gruczoł otaczający cewkę moczową w pobli- Pd. Afryki (Orania), nad rz. Vals; 51 tys. żu pęcherza moczowego; wydzielina g.k. mieszk. (1967); przemysł samoch., spożywczy. wchodzi w skład nasienia. kropidlak (Ąspergillus), grzyb z klasy kroksztyn, zakończenie belki stropowej, wysunięte przed lico rriuru, lub wspornik workowców,. gł. saprofityczny; tworzy w miejscach wilgotnych zielonkawą grzybpodtrzymujący gzyms, balkon itp.; często nię, tzw. pleśń; niektóre gat. powodują zdobiony. grzybice, inne stosowane są w przemyśle krokus →szafran. K rolow [-lo:] K ARL, ur. 1915, poeta spożywczym. Kropidłowski BRPNISŁAW, ur. 1936, tanniem. (NRF); eksperymentalna liryką, pod wpływem fr. symbolistów i surreali- cerz; solista baletu w operach Wrocławia i (od 1966) Gdańska. stów, wyrażająca grozę wojny. kropierz, długa kapa na konia, używana Kromdraai, jaskiniowe stanowisko antropologiczne parantropa (szczątki 11 przez rycerstwo w XIII-XIV w. Kropiński LUDWIK, 1767-1844, pisarz; osobników); dolny plejstocen; Transwal przedstawiciel klasyków warsz.; tragedia (Rep. Pd. Afryki). Kromer MARCIN, ok. 1512-89, historyk i hist. Ludgarda, powieść sentymentalna polemista, biskup warmiński; łac. kronika Julia i Adolf; wiersze. Kropiwnicki ALFONS, 1803-81, architekt; oraz opis Polski (Polonia...); dzieła polemiczne łac. i pol. (O nauce luterskiej...); współpracował z A. Corazzim przy budowie Teatru Wielkiego; klasycyst. kamiełac. traktaty muzyczne. Kromieryż (Kroměřiž), m. w Czechosło- nice w Warszawie. kroplan (aleuryt, Aleurites), tropik, wacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Morawą; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., drzewo z Azji i Ameryki; z nasion k. Forda, zw. tungowym drzewem, olej drzewmaszynowy. ny: z nasion k. molukańskiego — olej bankromlechy, archeol. →kręgi kamienne. kul do produkcji smarów, lakierów, mykron →crown. Kron GERALD E DWARD, ur. 1913, astro- dla. kroplówka, med. aparat składający się nom amer.; pierwszy zastosował w astróze zbiornika, węża gumowego lub z twofotometrii fotopowielacze. Kronacher [kro:-] CARL, 1871-1938, nie- rzywa sztucznego z kroplomierzem i igły. miecki zootechnik, genetyk, lekarz wet.; służący do kroplowego wlewania płynów, czyli tzw. wlewu kroplowego; także nazwa prof. w Weichenstephan i Berlinie; prace tego zabiegu.

Królowej Elżbiety Wyspy 577 Kropotkin, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, nad Kubaniem; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż.; węzeł kolejowy. Kropotkin PIOTR A., 1842-1921, ros. działacz polit. i myśliciel; twórca anarchokomunizmu; Pomoc wzajemna. Kropywnycki MARKO, 1840-1910, ukr. dramaturg i reżyser teatr.; jeden z twórców nar. sceny ukr.; sztuki teatr, z życia wsi. kros →przełącznica telefoniczna. krosna malarskie (blejtram), rama drewniana do naciągania i przybijania płótna lub papieru, na którym ma być malowany obraz. krosno, ręczny warsztat tkacki lub maszyna do wytwarzania tkaniny; czółenkowe oraz mech. — bezczółenkowe. Krosno, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Wisłokiem; 26,6 tys. mieszk. (1970); ośr. gosp. Krośnieńsko-Jasielskiego Zagłębia Naft.; 3 huty szkła, przemysł lniarski, środków transportu, obuwn., maszyn., spoż.; muzeum (m.in. historia przemysłu naft.); późnogot. kościół (XVI w.); zespół klasztorny franciszkanów (XV/XVI w., kościół z barok, kaplicą Oświecimów z XVII w.), zabytkowe kamienice. — Prawa miejskie 1348; w XV-XVI w. ośr. handlu, ponowny rozwój w XIX w. (wydobycie ropy naft., rafineria w Chorkówce). W okresie międzywoj. teren strajków robotn.; IX 1944 Armia Radz. i 1 Korpus Czechosł. ge n. L. S vobody t oczył y cię ż ki e walki o wyzwolenie. Krosno Odrzańskie, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Odrą; 7,6 tys. mieszk. (1968); przemysł metal, i spoż.; w okolicy wydobycie ropy naftowej. — Gród wzmiankowany 1005; w XIII w. kasztelania; do 1482 w posiadaniu Piastów głogowski ch; l udność sł ow. do XI X w. W działaniach woj. 1945 zniszczone w 65%; odbudowane. krosta, wykwit skórny w postaci pęcherzyka wypełnionego wydzieliną surowiczą lub surowiczo-ropną, np. w przebiegu ospy. Krościenko, osiedle w pow. nowotarskim, woj. krak., w Pieninach, nad Dunajcem; 3,3 tys. mieszk. (1968); miejscowość turyst.-wypoczynkowa; Muzeum Przyrodnicze Pienińskiego Parku Narodowego; got.-barok. kościół z polichromią z XIVXV w.; 1348-przed 1915 miasto. Krościenko, w. w pow. ustrzyckim, woj. rzeszowskim, w dolinie Strwiąża; od 1950 zamieszkała gł. przez gr. uchodźców polit.; tartak; cerkiew drewn. (XVIII w.). Krośnieńsko-Jasielskie Zagłębie Naftowe, najstarsze na świecie zagłębie naft., na obszarze śródkarpackiego obniżenia (woj. rzeszowskie, w rejonie Gorlic, Jasła, Krosna, Sanoka. Ustrzyk Dolnych); 3 rafinerie ropy naftowej. Krośniewice, m. w pow. kutnowskim, woj. łódzkim; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie przed 1442 (do 1870) i 1926. krotnica, urządzenie teletransmisyjne do wielokrotnego wykorzystania toru telekomunik.; pozwala przesyłać jednym torem wiele korespondencji jednocześnie. krotnik częstotliwości →powielacz częstotliwości. krotochwila, krótki, wesoły utwór sceniczny z akcją opartą na błahych konfliktach; pokrewny farsie. krotolaria (konopie sunn), włókno otrzymywane z łodyg rośliny zielnej o tej samej nazwie; używane na bibułki papierosowe, wyroby powroźnicze, uszczelki itp. kroton (krocień, Croton), tropik, krzew lub drzewo z rodziny wilczomleczowatych; C. eluteria uprawiany na Kubie dla leczn. kory zw. kaskarylą, C. tiglium — w pd.-wsch. Azji dla silnie przeczyszczającego oleju z nasion, zw. krotonowym. Krotoszyn, m. pow. w woj. pozn.; 22,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., sprzętu motoryzacyjnego, odzieżowy, drzewny; węzeł kol.; muzeum; późnogot. kościół

braci czes. (XVI w.); barok, kościół i klasztor trynitarzy (XVIII w.), kościół drewn. (XVIII, XIX w.). — Prawa miejskie 1415; w XVI w. ośr. braci czes.; miasto znane z produkcji sukna, w XVIII w. — płótna; w końcu XIX w. działalność pol. organizacji gosp.; udział mieszkańców w powstaniu wielkopol. 1918-19. krowa morska (krowa morska Stellera, Hydrodamalis gigas), mor. ssak z rzędu syren; odkryta 1741 i w niespełna 30 lat wytępioną; dł. do 8 m, ciężar do 4 t; wody przybrzeżne; mięso b. smaczne. krowiak (Paxillus), grzyb kapeluszowy (gł. leśny), z klasy podstawczaków; w Polsce olszówka, k. aksamitnotrzonowy i k. łykowaty (na murszejącym drewnie). krowiak podwinięty, bot. →olszówka. krowianka, med.: 1) choroba niektórych ssaków, przede wszystkim krów i cieląt, wywoływana przez wirusa k.; 2) szczepionka przeciw ospie, przygotowana z miazgi krost cieląt zakażonych wirusem krowianki, rozcieńczonej gliceryną i roztworem soli fizjologicznej. Krowie Bagno, torfowisko niskie na Polesiu Lubelskim, w dorzeczu Włodawki (woj. lubelskie); pow. ok. 40 km2, dł. ok. 12 km, szer. ok. 5 km. krowieńczak (Copris lunaris), chrząszcz metalicznie czarny, dł. ok. 2 cm; na głowie samca róg; żywi się odchodami ssaków; pożyteczny; w Polsce dość pospolity. Krowodrza, dzielnica mieszkaniowa w Krakowie. Krøyer [kröjər] P ETER S EVERIN, 18511909, malarz duń.; portrety, sceny rodzajowe z życia ludu, zbliżone do impresjonizmu. króbka, przegródka w kaszcie druk. zawierająca tylko jeden rodzaj czcionek lub materiał zecerski jednakowej wielkości. króciak, nazwa tarcicy (deski, bala) o ni e pe ł ne j dł ugości handl. ( od 1,00 do 2,40 rn). krócica, pistolet z zamkiem skałkowym lub kapiszonowym, o krótkiej lufie i małej donośności, używany w XVII i XVIII w. króciec rurowy, krótki odcinek przewodu rurowego połączony sztywno, np. przez spawanie z in. elementem, np. zbiornikiem. krój, roln. część pługa przymocowana do grządzieli przed lemieszem, do pionowego odcinania skiby od calizny; k. nożowe (tzw. trzusła) i tarczowe (w formie dysku). krój, włók. ręczny lub mech. (na krajarkach krawieckich) sposób wykrawania, wg określonej formy, tkaniny przeznaczonej na odzież. krój pisma, rysunek oczka czcionki jednolity w całym komplecie liter i znaków niezależnie od ich wielkości; współcz. k.p.: Plantin, New Times, Nil, Paneuropa, Clarendon, Optima, Apollo, Univers, Półtawski, Modena, Walbaum. król, tytuł monarchy; nazwa pochodzi od imienia Karola W. i oznaczała początkowo władców frankijskich z dyn. Karolingów. Król WACŁAW, ur. 1915, pilot, pułkownik; uczestnik wojny obronnej Polski 1939. kampanii niem.-fr., bitwy o W. Brytanię (1940); jako dowódca eskadry i dywizjonu brał udział w walkach w Afryce Pn. (19431 i we Francji; zestrzelił 9 samolotów; od 1956 w lud. WP. królestwo, państwo o ustroju monarchiczńym. królestwo, biol. najwyższa jednostka w systematyce organizmów — k. zwierząt i k. roślin (świat roślin), obejmująca wszystkie typy zwierząt lub roślin. Królestwo Galicji i Lodomerii →Galicja. Królestwo Kongresowe →Królestwo Polskie. Królestwo Polskie (tzw. Królestwo Kongresowe), utworzone 1815 na kongresie w Wiedniu z ziem Księstwa Warsz. bez Poznańskiego i Krakowa; było związane ż cesarstwem ros. unią personalną, do 1831 szeroka autonomia; 1832 odrębność

państw, ograniczył Statut Organiczny; 1864, po upadku powstania styczniowego, autonomia uległa całkowitej likwidacji; 1874 wprowadzono generał-gubernatorów i nazwę Kraj Nadwiślański. Królewiec →Kaliningrad. królewięta, potoczna nazwa pol. magnatów na wsch. kresach dawnej Rzeczypospolitej, mających nieograniczoną władzę w swych latyfundiach. Królewska Droga w Gdańsku, dawna trasa przejazdu królów pol., wiodąca ul. Długą i Długim Targiem od Bramy Wyżynnej (XVI w., W. van den Blocke), przez Bramę Złotą (pocz. XVII w., A. van den Blocke i J. Strakowski) do rezydencji król. w Zielonej Bramie (XVI w.); wzdłuż D.K. w G. liczne zabytkowe budowle; większość zabytków zrekonstruowano po 1945. Królewska Huta →Chorzów. królewska palma (Roystonea regia), jedna z najpiękniejszych palm; uprawiana w krajach międzyzwTotnikowej Ameryki jako drzewo alejowe; w Polsce tylko w szklarniach. królewski błękit →smalta. Królewski Kanał →Dniepr-Bug Kanał. królewszczyzny, dobra ziemskie należące do króla; od XVI w. dobra państw. Rzeczypospolitej. królik (Oryctolagus cuniculus), ssak łowny, mniejszy od zająca; żyje gromadnie, kopie nory; znaczna część Europy, w Polsce na zach. od Wisły; aklimatyzowany w Australii, przodek k. domowego. Królikarnia, park i klasycyst. pałac w Warszawie, 1786-89 (D. Merlini); zniszczony 1939, odbudowany; siedziba Muzeum X. Dunikowskiego (Oddział Muzeum Nar. w Warszawie). królik domowy, zwierzę pochodzące od królika dzikiego, udomowione w ostatnim wieku p.n.e. przez Rzymian, hodowane (gł. w Europie i USA) dla mięsa, futra i wełny; gł. rasy: biały wiedeński, biały polski średni, nowozelandzkie (biały i czerwony), kalifornijski, niebieski wiedeński; dojrzałość rozpłodowa 5-12 mies., ciąża 28-32 dni, 3-5 miotów rocznie (po 5-7 młodych). Królikowski JAN, 1820-86, syn Józefa Franciszka, aktor, reżyser; od 1846 występy w WTR; Hamlet Szekspira, Franciszek Moor — Zbójcy F. Schillera. Królikowski TÓZEF FRANCISZEK, 17811839, teoretyk literatury; pracą Prozodia polska wywarł wpływ na romant. wersyfikację. Królikowski LUDWIK, 1799-1878(?), myśliciel, działacz społ., filozof, utopijny socjalista i komunista; łączył idee mistycyzmu z ideą społeczeństwa bezklasowego i walką o niepodległość. Królikowski WOJCIECH, ur. 1926, fizyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace gł. z kwantowej teorii pola oraz cząstek elementarnych. Królikowski-Poraj STANISŁAW. 1853-1924; lekarz wet., chirurg; prof. Akad. Weterynarii we Lwowie; wynalazca narzędzi chirurgicznych; założyciel i red. „Przeglądu Weterynarskiego". „królowa nocy" (cereus wielkokwiatowy, Cereus grandiflorus), krzaczasty, pnący sie kaktus o złocistych kwiatach do 30 cm dł.; kwitnie nocą; pochodzi z Haiti, uprawiany jako ozdobnv. Królowej Adelajdy Wyspy (Archipielago de la Reina Adelaida). grupa górzvstych, przybrzeżnych wysp chilijskich, na O. Spokojnym. Królowej Charlotty Wyspy [k. szar- w] (Queen Charlotte Islands), grupa wysp na O. Spokojnym, u wybrzeży Kanady (Kolumbia Bryt.); 10 282 km2, ok. 2 tys. mieszkańców. Królowej Charlotty Zatoka [k. szar- z.], zat. O. Spokojnego, u zach. wybrzeży Kanady, między wyspą Vancouver i W Królowej Charlotty a wybrzeżem Kolumbii Brvtyiskiej. Królowej Elżbiety Wyspy (Queen Eliza-

578 Królowej Mary Ziemia beth Islands), pn. część Archip. Arktycznego (Kanada). Królowej Mary Ziemia [z. k. meəry], część Antarktydy Wsch., między Ziemią Wilhelma II i Ziemią Wilkesa (91°52'102°E); prawie cała pokryta lądolodem (z wyjątkiem Oazy Bungera). Królowej Maud Góry [g.k.mo:d], pasmo górskie na Antarktydzie; od pn.zach. przylega do niego Lodowiec Szelfowy Rossa; wys. do 4070 m (G. Nansena); przez G.K.M. schodzą wielkie lodowce Beard-more'a i Amundsena. krótkie spięcie, potoczna nazwa zwarcia elektrycznego. krótkofalarstwo, amatorska radiokomunikacja na falach krótkich i ultrakrótkich, uprawiana przez osoby uprawnione; krótkofalowcy pol. są zrzeszeni w Pol. Związek Krótkofalowców. krótkofalówka, potoczna nazwa radiostacji krótkofalowej. krótkogłowość →brachykefalia. krótkopęd (pęd skrócony), pęd drzewa o zahamowanym wzroście; k. występują na bokach normalnych gałązek (długopędów), np. u buka, brzozy, wielu iglastych, krótkoszpon gadożer (Circaëtus gallicus), ptak drapieżny; dł. 63-69 cm; szarobrązowo-biały; poluje gł. na gady i płazy; Eurazja, pn. Afryka; chroniony. krótkowzroczność (miopia), wada wzroku spowodowana wydłużeniem gałki ocznej, co powoduje zogniskowanie obrazu przed siatkówką; widzenie przedmiotów oddalonych jest nieostre; wyrównują szkła wklęsłe, rozpraszające. Krstić DJORDJE, 1851-1907, malarz serb.; najwybitniejszy przedstawiciel realizmu w malarstwie serb. 2 poł. XIX w.; kompozycje rel., hist., rodzajowe, portrety, pejzaże, krtań, odcinek dróg oddechowych położony między gardłem i tchawicą; ma chrzestny szkielet; u człowieka i ssaków między 2 chrząstkami nalewkowatymi k. i tarczowatą rozpięte są struny głosowe. Kru, murzyńskie plemiona Bantu, w Li berii, na Wybrzeżu Kości Słoniowej; ok. 2 mln; rybołówstwo, uprawa ziemi. kruchość, mech. skłonność materiału do pękania przy obciążeniu, bez wyraźnych uprzednich odkształceń plastycznych. kruchta, arch., przedsionek w kościele w formie wyodrębnionego pomieszczenia lub osobnej parterowej przybudówki; zwykle przed wejściem głównym, czasem przed bocznymi (do naw lub zakrystii). krucierz→grajcar(krajcar) krucjata dziecięca, masowa wędrówka dzieci z Francji i Niemiec (1212), inspirowanych przez kościół do „wyzwolenia Grobu Chrystusa"; część uczestników rozproszyła się lub zmarła w drodze, reszta została sprzedana w niewolę. krucjata ludowa, W czasio I krucjaty (1096) masowa wędrówka chłopów (gł. z pn. Francji, dotkniętej klęską nieurodzaju i głodu), kierowana przez Piotra z Amiens; uczestnicy jej rozproszyli się lub wyginęli w drodze do Palestyny. krucjaty (wyprawy krzyżowe), wyprawy zbrojne rycerstwa eur. na Bliski Wschód (XI-XIII w.) w celu „wyzwolenia Grobu Chrystusa" z rąk Seldżuków; zainicjowane 1905 przez pap. Urbana I i ogłoszone jako „wojny święte" I: 1096-99, II: 114749, III: 1189-92, IV: 1202-04, V: 1217-21, 1228-29, VI: 1248-54; VII: 1270); także wyprawy woj. przeciw muzułmanom w Hiszpanii, Słowianom połabskim, Prusom, Litwinom, a także przeciwko albigensom, husytom. krucyfiks, krzyż z wyobrażeniem Chrystusa, malowany lub rzeźbiony, często z napisem: INRI (łac. Iesus Nazarenus Rex Iudeorum). krucza kość, składnik obręczy barkowej kręgowców; dobrze rozwinięta u płazów, gadów, a zwł. ptaków; u ssaków (poza stekowcami) zredukowana do małego wyrostka kruczego zespolonego z ło-

Kruczek WŁADYSŁAW, ur. 1910, działacz ruchu robotn.; czł. KZMP i KPP, organizator PPR i GL na Rzeszowszczyźnie; 1952-56 I sekr. KW PZPR w Bydgoszczy, 1956-71 w Rzeszowie; od 1954 czł. KC, od 1968 Biura Polit. KC PZPR; od 1971 przewodn. CRZZ. Kruczkowski LEON, 1900-62, pisarz, działacz polit. związany z rewol. lewicą; powieści (Kordian i cham, Pawie pióra) o roli konfliktów klasowych w pol. ruchu wyzwoleńczym XIX i pocz. XX w.; dramaty (Niemcy, Pierwszy dzień wolności) o problemach wyboru ideowo-moralnego. Kruczonych ALEKSIEJ J., 1886-1968, poeta ros.; współautor manifestów futurystycznych; zbiory wierszy (Golodniak). Krudowski FRANCISZEK, 1860-1945, malarz; akademickie obrazy religijne. Krúdy [-di] GYULA, 1878-1933, pisarz węg.; nawiązywał do symbolizmu i surrealizmu; fantast. cykl powieściowy o Sindbadzie Żeglarzu, nowele. Krüg M ANFRED, ur. 1937, niem. aktor film. i telewizyjny (NRD); Profesor Mamlock, Pożegnanie. Krüger FRIEDRICH WILHELM, 1894-1945, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; m.in. 1939-43 wyższy dowódca SS i Policji wGGi pełnomocnik Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny; od 1942 sekr. stanu do spraw bezpieczeństwa w GG; zbrodniarz hitlerowski; zginął w nieznanych okolicznościach. Kruger P AULUS ( ZW. Oom Paul), 18251904, polityk burski, współtwórca i 18831900 prezydent republiki Transwalu; organizator oporu Burów przeciw ekspansji bryt. w Afryce Południowej. Krugera Park Narodowy, w Republice Pd. Afryki, zał. 1926 (dawniej rezerwat Sabi w Republice Transwalskiej, zał. 1898), pow. 1 901 060 ha, sąsiadujący z rezerwatem zwierzęcym Limpopo; wielkie stada afryk. fauny kopytnych (zebry, antylopy,r słonie i in.). Krugersdorp [krügə s-], m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), k. Johannesburga; 101 tys. mieszk. (1967); eksploatacja złota, rud manganu i uranu; przemysł chemiczny. krugorama, system filmu panoramicznego oparty na jednoczesnej projekcji z 11 lub 22 taśm film.; obraz dokoła widowni. Kruja (Krajë), m. w Albanii, na pn. od Tirany; 7,2 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. kruk (Corvus corax), ptak leśny, największy z rzędu wróblowatych i jeden z najdłużej żyjących ptaków — w niewoli do 100 lat; dł. ok. 60 cm; czarny; wszystkożerny; koczujący; Eurazja, Afryka, Ameryka Pn.; w Polsce rzadki, chroniony. Kruk, jeden z gwiazdozbiorów. krukowate (Corvidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 100 gat.; wszystkożerne; w Polsce m.in. gawron, kawka, kruk, sroka, wrona. Krukowiecki JAN, 1772-1850, generał brygady; gubernator stolicy, VIII-IX 1831 prezes Rządu Nar.; wróg lewicy powstańczej; doprowadził do kapitulacji Warszawy. Krukowski KAZIMIERZ, ur. 1902, aktor kabaretowy; występy w Warszawie (Qui pro Quo) i za granicą; kierował warsz. Teatrem Syrena i kabaretem „U Lopka" Krukowski STEFAN, ur. 1890, prahistoryk; badacz paleolitu, jaskiń ojcowskich, Krzemionek Opatowskich (Krzemionki Opatowskie). Krukowski WŁODZIMIERZ, 1887-1941, elektrotechnik; prof. Polit. Lwowskiej; prace z dziedziny miernictwa elektr.; zamordowany przez hitlerowców. Krulisz KAZIMIERZ, 1895-1936, inżynier radiotechnik; wychowawca wielu radiotechników cywilnych i wojskowych. Krum, ?-814, chan bułg. od 803, założyciel dynastii wywodzącej się od Protobuł-

garów; pomyślne wojny z Bizancjum; wydał prawo pisane. Krumłowski KONSTANTY, 1872-1938, komediopisarz; komedie i wodewile na tle życia podmiejskich dzielnic Krakowa (Królowa przedmieścia). krup, med. →błonica krtani. krupczatka, mąka pszenna używana do wyrobu ciast, ciastek i potraw; ma barwę białą z odcieniem kremowym; wilgotność k. wynosi ok. 15%. Krupczyce (w. w Białorus.SRR, obw. brzeski), 1794 bitwa korpusu pol. z rosyjskim. Krupe, w. w pow. krasnostawskim, woj. l ube l ski m; ruiny re ne s. z amku ( X V I , XVII w.) z podzamczem (XVII w.), późnobarok. dwór Reyów (XVIII w., przebudowa późnoklas. XIX w.). krupiec, miód pszczeli skrystalizowany, o konsystencji mniej lub więcej stałej i barwie zawsze nieco jaśniejszej niż ten sam miód przed skrystalizowaniem się. krupier, pracownik kasyna gry prowadzący grę przy stole; przyjmuje stawki i wypłaca wygrane. Krupiński BOLESŁAW, ur. 1893, specjalista w dziedzinie górnictwa; prof. AGH i Polit. Śląskiej, czł. PAN; prace z zakresu techniki bezpieczeństwa pracy w górnictwie oraz projektowania i budowy kopalń. Krupiński FRANCISZEK, 1836-98, filozof, przedstawiciel pozytywizmu; głosił hasła „pracy organicznej", zwalczając filozofię kat. i romantyczną. Krupkowski ALEKSANDER, ur. 1894, metalurg i metaloznawca; prof. AGH, czl. PAN; prace z zakresu teorii procesów metalurgicznych, gł. metali nieżelaznych. krupnik, napój alkoholowy o mocy 40%, sporządzany na miodzie i korzeniach, pity zwykle na gorąco; także zupa z dodatkiem kaszy, najczęściej jęczmiennej. krupon, grzbietowa, najściślejsza i najgrubsza część skóry bydlęcej lub świńskiej; k. skór bydlęcych ciężkich (grubych) są wyprawiane na podeszwy obuwia, k. skór bydlęcych lżejszych i świńskich na wierzchy obuwia i galenterię. kruponowanie, w garbarstwie termin oznaczający rozkrojenie skóry na części: krupon, kark (przednia, karkowa część skóry, bez łap) i boki (część brzuszna wraz z łapami). Krupp, rodzina przemysłowców niem.; jej członkowie (począwszy od Friedricha K., 1787-1826) stworzyli jeden z największych koncernów zbrojeniowych na świecie; po I. wojnie świat, koncern finansował organizacje faszyst. w Niemczech; w okresie międzywoj. i podczas II wojny świat, zakłady zatrudniały przymusowo l u d z i z k r a j ó w o k u p o wa n yc h p r z e z III Rzeszę; Alfried K. (ur. 1907) skazany 1948 jako zbrodniarz woj. na 12 lat więzienia, 1951 zwolniony, 1953 odzyskał zakłady w NRF. Krupska NADIEŻDA K., 1869-1939, radz. działaczka ruchu robotn., pedagog, żona Lenina; czł. AN ZSRR; współpracowała z pismami „Iskra", „Wpieriod" i „Proletarij", zajmowała się zagadnieniami wychowania przez pracę, szkoły politechnicznej i organizacji pionierskiej; autorka

Wspomnień o Leninie.

Krupski KONSTANTIN I., 1838-83, oficer ros., działacz rewol. w armii carskiej, ojciec Nadieżdy K.; 1863 pomagał powstańcom w Polsce. Krupski Młyn, osiedle w pow. tarnogórskim, woj. katowickim, nad Małą Panwią; 3,2 tys. mieszk. (1968); zakłady chemiczne. krupy, staropol. nazwa kaszy jęczmiennej wyrabianej prymitywnym sposobem przez obłuskiwanie ziarn jęczmienia w drewnianej stępie. krupy lodowe, opad atm. złożony z ziaren śniegu otoczonych cienką warstwą lodu.

Kryłow 579 krupy śnieżne, opad atm. w postaci białych nieprzezroczystych ziarn lodu o średnicy 2-5 mm. K ruševac, m. w Jugosławii (Serbia), nad Morawą Zach.; 33 tys. mieszk. (1965); przemysł maszyn., chem., spożywczy. Krusiński S TANISŁAW, 1857-86, socjolog i ekonomista, działacz i publicysta socjalist., jeden z pierwszych propagatorów marksizmu w Polsce; współtłumacz Kapitału; Pisma zebrane. Krasiński TADEUSZ, 1675-1756, orientalista, jezuita misjonarz (gł. w Persji i Turcji ) ; autor m.i n. opi su wypadków hi st . w Persji XVIII w.; Prodromus ad Tragicam... krusińszczycy, działacze socjalist. z końca XIX w., organizatorzy studenckiego ruchu niepodległościowego (walka z caratem) skupieni wokół S. Krasińskiego. Krusten E RNI , ur. 1910, pisarz est; nowele, powieści (Nage püsake meres), sztuki teatr., wiersze o problematyce społ.psychol.; książki dla dzieci. kruszarka (łamacz), maszyna do kruszenia materiałów kruchych (np. kamienia, kości, żużla, koksu) za pomocą szczęk — k. szczękowa, obracającego się w pierścieniu stożka — k. stożkowa, obracających się walców — k. walcowa, wirujących młotków — k. młotkowa. Kruszcowe Góry →Rudawy. kruszczyce (Cetonia), metalicznie zielone chrząszcze, dł. ok. 2 cm; dorosłe objadają płatki róż; larwy (pędraki) częste np. w mrowiskach; bez gosp. znaczenia. Kruszelnicka-Biccioni SALOMEA, 18731952, śpiewaczka ukr. (sopran); solistka opery warsz.; występy w Paryżu, we Włoszech. Kruszewska FELICJA, 1897-1943, poetka; liryka nastrojowa i refleksyjna, dramat ekspresjonist. Sen. Kruszewska Republika, utworzona 1903 wskutek powstania (tzw. ilindeńskiego) w Macedonii przeciw Turkom; istniała VIII-XI1903; częściowa nacjonalizacja przedsiębiorstw, sąd rewolucyjny. Kraszewski MIKOŁAJ, 1851-87, językoznawca; prof. uniw. w Kazaniu; gł. prace na temat teorii alternacji i wokalizmu słowiańskiego. Kruszewski-Habdank IGNACY, 17991879, puł kowni k; ucze st ni k powst ań 1830-31 i 1863; adiut ant ge n. J . Chł opi cki e go i gen. J. Skrzyneckiego. Kruszka MICHAŁ, 1860-1918, pierwszy senator amer. pochodzenia pol. (1892); wydawca m.in. ,,Kuriera Polskiego". Kruszka WACŁAW, 1868-1937, publicysta, proboszcz parafii pol. w stanie Wiscónsin (USA); wydał m.in. 13-tomową Historię polską w Ameryce. krusznica (Lecanora), skorupiasty porost nadrzewny lub naskalny; w Polsce pospolita k. kasztanowata, na korze drzew. krusznica jadalna, bot. →,,porost mannowy". kruszność (bryzantyczność), właściwość kruszącego materiału wybuchowego polegająca na zdolności kruszenia przedmiotów znajdujących się w bezpośredniej bliskości w czasie jego wybuchu; zależy od szybkości detonacji, ilości wyzwolonej energii i gęstości mat. wybuchowego. kruszon, orzeźwiający napój z rozcieńczonego soku owocowego, najczęściej cytrusowego, z dodatkiem białego wina; podawany z lodem. kruszyna pospolita (Frangula alnus), krzew lasów Eurazii; w Polsce pospolity na całym niżu i podgórzu; wyciąg z kory młodych pędów jest używany w medycynie. kruszynki (Trichogramma), maleńkie pożyteczne błonkówki (15 gat.); odgrywają poważną rolę w biol. zwalczaniu szkodliwych owadów, m.in. w ich jajach przechodzą rozwój. Kruszyński STANISŁAW, 1851-87, zoolog, zootechnik; prof. w szkole roln. w Czernichowie; pierwsze w Polsce badania zóometryczne; O badaniu bydła krajowego.

Kruszyński TADEUSZ, 1884-1959, historyk sztuki, ksiądz; prof. Uniw. Jag.; znawca sztuki kośc. i rzemiosła artystycznego. kruszywo, bud. drobny materiał kam. używany jako podsypka do zapraw, betonów; k. naturalne: piasek, żwir; k. łamane: kliniec, grys itp.; k. sztuczne: żużel, gliniec. K ruszwica, m. w pow. inowrocławski m, woj. bydgoski m, nad Gopł e m; 7,0 tys. mieszk. (1968); fabryka tłuszczów jadalnych, cukrownia, wytwórnia win owocowych; ośr. turyst.; kościół romański (XII w.), ruiny zamku zał. przez Kazimierza Wielkiego (XIV w., zachowana „Mysia Wieża"). — archeol. Na płw. Ostrów Rzępowski osiedle obronne kultury łużyckiej; VI/VII w. osada prapol. na Starym Rynku; w 2 poł. X w. gród na wyspie wraz z podgrodziem; ważny ośrodek m.in. produkcji szkła (20 pieców szklarskich); eksploatacja salin. W X w. j e de n z gł . ośrodków państ wa Pol an, w XI w. — monarchii wczesnopiastowskiej; XI-XII w. biskupstwo, w XII — kasztelania; upadek K. już w XIII w. był przyczyną rozwoju legend w XIII-XIV w., związanych z jej historią (legenda o Popielu); prawa miejskie 1422. Krat, ?-1093, książę Obodrzyców; uzyskał władzę ok. 1066 (reakcja pogańska). Krutilin S IERGIEJ A., ur. 1921, pisarz ros.; nowele i szkice z życia robotników; powieści o współcz. wsi radzieckiej. Krutynia, rz. na Pojezierzu Mazurskim; wypływa z jez.2 Warpuny; dł. 94 km, dorzecze 638 km ; przepływa liczne jeziora, przybierając kolejno nazwy: Babięcka Struga, Spychowska Struga i K. (od Jez. Mokrego); uchodzi do jez. Bełdany; turyst. szlak wodny PTTK. Krutyń, w. w pow. mrągowskim, woj. olsztyńskim, nad rz. Krutynią; ośr. turyst.wypoczynkowy. Kruus EICH, ur. 1891, est. historyk i polityk; prezes AN Est.SRR, czł. AN ZSRR; 1944-50 min. spraw zagr. Est.SRR. Krüza KARLIS, 1884-1960, poeta łot, przedstawiciel realizmu krytycznego; liryka impresjonist., o tematyce społ.rewol.; przekłady poezji pol., ros. i niemieckiej. Kruzensztern IWAN F., 1770-1846, podróżnik ros., admirał; czł. Petersburskiej AN; 1803-06 kierował pierwszą ros. wyprawą dookoła świata. kruża, dzban, naczynie z szyjką, uchwytem i poszerzonym wlewem, wykonywane z różnych materiałów, niekiedy zdobione; znane od czasów przedhist., używane do dziś. krużganek, długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy), obiegający budynek, przeważnie wokół wewn. dziedzińca. Krwawa Środa, akcje zbrojne OB PPS w Królestwie Pol. 15 VIII 1906, w wyniku których zginęło i zostało rannych 80 przedstawicieli carskich władz. „krwawa niedziela", wydarzenia związane z dokonaną przez wojska carskie podczas manifestacji pokojowej 22 I 1905 masakrą robotników petersburskich kierowanych przez popa G. Hapona; bezpośredni powód wybuchu rewolucji 1905-07. Krwawa Rada →Rada Zaburzeń. krwawiączka (hemofilia), dziedziczne schorzenie występujące tylko u mężczyzn (przenoszone przez kobiety na potomstwo), polegające na zaburzeniu krzepnięcia krwi, prowadzącym nawet przy drobnych urazach do krwawień trudnych do zahamowania. krwawica: 1) bardzo ciężka praca, krwawy trud; 2) plon, owoc ciężkiej pracy; pieniądze uzyskane za taką pracę. Krwawicz TADEUSZ, ur. 1910, lekarz okulista; prof. Akad. Med. w.Lublinie, czł. PAN; prace dotyczące gł. krioterapii oka. krwawienie →krwotok. krwawnica (Lythrum), kosmopolityczna roślina zielna lub półkrzew; w Polsce

(mokre łąki, brzegi wód) m.in. k. pospolita, o kwiatach różowych, leczniczych. krwawnik (Achillea), bylina lub półkrzew strefy umiarkowanej, z rodziny złożonych; w Polsce m.in. k. pospolity na łąkach i przydrożach, o zielu leczniczym. krwawnik, minerał, zbita, włóknista, czerwona odmiana hematytu; używany do celów zdobniczych. krwiak, wylew krwi do tkanek ciała (z ich rozsunięciem i wytworzeniem jamy) lub do naturalnych jam ciała (jamy stawu, opłucnej, macicy). krwinki, ciałka krwi, upostaciowane (morfotyczne) składniki krwi: k. białe — leukocyty, k. czerwone — erytrocyty, k. płytkowe — płytki krwi (trombocyty). krwinkowce (Haemosporidia), gromada pierwotniaków zaliczana do sporowców właściwych; pasożyty erytrocytów; rozwój skomplikowany, związany ze zmianą żywiciela; do k. należy np. zarodziec. krwiobieg →krwionośny układ. krwiodawstwo, akcja społ. polegająca na dobrowolnym oddawaniu krwi przez ludzi zdrowych (dawców), w celu wykorzystania jej do leczenia chorych (biorców). krwiomocz (hematuria), obecność krwi w moczu wskutek uszkodzenia urazowego lub schorzeń nerek i dróg moczowych. krwionośne naczynia, rurkowate przewody w ciele zwierząt i człowieka, którymi płynie krew: tętnice, żyły, naczynia włosowate. krwionośny układ (krwiobieg), układ naczyniowy rozprowadzający krew, złożony z naczyń (tętnice, żyły, naczynia włosowate) i serca; krwiobieg wielki wiedzie natlenowaną krew z lewej komory serca do tkanek, a z tkanek już odtlenowaną, nasyconą CO2, do prawego przedsionka; krwiobieg mały (płucny) prowadzi odtlenowaną krew z prawej komory do płuc, skąd po oddaniu CO2 i natlenowaniu wraca do lewego przedsionka. krwioplucie, obecność krwi w plwocinie; objaw uszkodzenia urazowego lub schorzenia jamy ustnej, nosogardzieli, górnych dróg oddechowych lub płuc; częste w gruźlicy płuc, niekiedy w nowotworach płuc. krwiściąg {Sanquisorba), bylina lub półkrzew strefy umiarkowanej, z rodziny różowatych; w Polsce m.in. k. lekarski, o zielu i kłączu leczniczym. krwotok (krwawienie), wylanie się krwi z naczynia krwionośnego lub serca wskutek urazowego lub chorobowego uszkodzenia ich ściany; k. może być żylny, tętniczy, miąższowy, sercowy; konieczna szybka pomoc, zwł. gdy k. jest obfity (k. tętniczy). krycie (stanowienie), kopulacja zwierząt dokonująca się w wyniku doboru hod. par lub odbywana w stadzie; samica pozwala się pokryć tylko w okresie rui. kryg, zwykle w l.mn.: krygi — nienaturalne ruchy, dygi, ukłony. krygować się, zachowywać się nienaturalnie, pretensjonalnie, wykonywać dziwne ruchy, gesty; wdzięczyć się. kryjąca zdolność, miara zdolności rozdrobionego srebra do pochłaniania światła; liczbowo gęstość optyczna zaczernienia, utworzonego przez 1 g2 srebra rozłożonego na powierzchni 1 cm . krykiet (cricket), gra sport, na punkty między 2 drużynami, prowadzona na trawiastym polu gry (80X60 m) przy użyciu piłki i grubych, płaskich rakiet (dł. 71-96 cm). krykucha (krekucha), łow. wychowana w niewoli, oswojona kaczka krzyżówka, używana przez myśliwych do wabienia kaczorów w okresie godowym. Kryłow IWAN A., 1769-1844, ros. poeta satyr., bajkopisarz; komedie obyczajowe i słynne bajki łączące ostrą krytykę społ.polit. z oświeceniowym racjonalizmem i mądrością ludową.

580 Kryłow Kryłow SIERGIEJ B., 1888-1958, radz. prawnik i dyplomata; uczestnik konferencji w Dumbarton Oaks i w San Francisco; 1946-52 sędzia Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Krym →Krymski Półwysep. kryminalista, przestępca, zbrodniarz; potoczne określenie osoby często popełniającej przestępstwa pospolite. kryminalistyk, osoba zajmująca się kryminalistyką naukowo lub praktycznie. kryminalistyka, nauka o środkach i sposobach popełniania oraz wykrywania przestępstw i ich sprawców. kryminalna polityka, prawo ogólny kierunek działalności ustawodawcy oraz organów ścigania i organów wymiaru sprawiedliwości w zakresie stosowania kar i in. środków (ochronnych, wychowawczych) wobec sprawców przestępstw. kryminał: 1) więzienie, areszt; 2) potocznie: a) przestępstwo, zbrodnia; b) powieść kryminalna. kryminolog, osoba zajmująca się kryminologią; dawniej też znawca prawa karnego. kryminologia, nauka zajmująca się badaniem przestępczości jako zjawiska społ. oraz badaniem sprawców przestępstw; bada przyczyny sprzyjające popełnianiu przestępstw i szuka metod zwalczania przestępczości. krymka, płytka czapeczka bez daszka, przylegająca do głowy, często zdobiona haftem, noszona przez Tatarów krymskich; w Polsce używana w XVI w. Krymow JURIJ S. (właśc. J.S. Beklemiszew), 1908-41, pisarz ros.; powieści osnute na tle życia radz. marynarzy i inżynierów (Statek „Derbent" ). Krymsk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, na Przedkaukaziu; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Krymski AHATANHEŁ, 1871-1942, ukr. orientalista, slawista i pisarz; prof. uniw. w Kijowie, czł. AN Ukr.SRR; prace z historii islamu, literatury arab., tur., perś., także z semitologii. krymski chanat, państwo tatar, na Krymie powstałe 1443 z czarnomorskich posiadłości Złotej Ordy; 1783 przyłączony do Rosji. Krymskie Góry (Góry Taurydzkie), góry na Płw. Krymskim (Ukr.SRR); dł. ok. 150 km, wys. do 1545 m (Roman Kosz); formy krasowe; lasy liściaste, na wierzchowinach — murawy. Krymskie Obserwatorium Astrofizyczne, Obserwatorium AN ZSRR, zał. 1946 w pobliżu Symferopola. Krymski Półwysep (Krym), płw. w Ukr.SRR, między M. Czarnym a M. Azowski m; 25,5 t ys. km 2 '; ni z i nny, na pd. G. Krymskie; wydobycie soli kam., rud żel.; liczne uzdrowiska (Jałta, Ałuszta). krynica, źródło, zdrój. K rynica, m. w pow. nowosądeckim, woj. krak.,w Beskidzie Sądeckim; 10,2 tys. mieszk. (1970); największe uzdrowisko Polski (szczawy, borowina); ośr. sportów zimowych; prawa miejskie 1889. Krynica Morska, osiedle w pow. elbląskim, woj. gdańskim, na Mierzei Wiślanej; 0,8 tys. mieszk. (1968); kąpielisko morskie. krynicznik (Nitella), krzaczkowaty glon słodkowodny (zielenica) z grupy ramienic; pospolity w płytkich jeziorach i stawach. Krynki, w. w pow. sokolskim, woj. białostockim; garbarnia; XVI W.-1950 miasto. krynolina, szeroka spódnica w kształcie dzwonu, utrzymująca się na sztywnej włosiance lub obręczach, noszona w 1. 184070; wcześniejszą odmianą k. były: vertugadin, panier. Kryński ADAM ANTONI, 1844-1932, językoznawca, pedagog; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie, czł. AU; podręczniki szkolne, prace z historii języka; współautor Słownika języka polskiego.

Kryński LEON, 1866-1937, chirurg i urolog; prof. Uniw. Warsz.; dokonał pierwszego na świecie pomyślnego przeszczepienia moczowodu. kryolit (kriolit), minerał, fluorek sodu i glinu; bezbarwny, biały, żółtawy lub czerwonawy; występuje w pegmatytach; używany m.in. do wyrobu szkła mlecznego i emalii. krypa (berlinka, szkuta), płaskodenny, bezpokładowy niewielki statek wodny, bez napędu, mocnej konstrukcji, przeważnie drewn., używany do przewozu ładunków masowych, gł. na wodach śródlądowych. Krypjakewycz I WAN, ur. 1886, historyk ukr.; prof. uniw. we Lwowie, czł. AN Ukr.SRR; badacz walki narodowowyzwoleńczej 1648-54. krypta, arch. podziemne sklepione pomieszczenie w kościele, zwykle pod prezbiterium, zawierające grobowce; w czasach staroż. podziemny, sklepiony korytarz; w okresie starochrześc. sklepione pomieszczenie w katakumbach z grobem świętego. krypto-, pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący, że to, do czego odnosi się człon następny, jest ukryte, niewidoczne, zamaskowane (np. kryptofity, kryp to gram). kryptodepresja, zalana przez wodę depresja. kryptografia: 1) nauka pomocnicza historii badająca metody szyfrowania i odczytywania szyfrów; 2) umiejętność zamiany tekstu zrozumiałego dla wszystkich w kryptogram. kryptogram: 1) tekst utworzony ze znaków zrozumiałych tylko dla wtajemniczonych; 2) rodzaj pseudonimu, znak nieliterowy, używany zamiast imienia i nazwiska (np. *** = Joachim Lelewel). kryptol, sypki materiał oporowy, mieszanina grafitu, gliny i karborundu; używany do wyrobu e l e me nt ów grz e j nych w piecach elektr. laboratoryjnych. kryptomeria (szydlica, Cryptomeria japonica), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; góry Japonii i Chin; w Japonii zw. jap. cedrem, sadzona w lasach, przy świątyniach i drogach. kryptomorficzne pierwiastki (pierwiastki endokryptne), pierwiastki chem., które w skorupie ziemskiej nie tworzą własnych minerałów, lecz występują w postaci rozproszonej w minerałach będących związkami innych pierwiastków; typowymi p.k. są np.: rubid, gal, skand. krypton Kr, pierwiastek chem. o liczbie atom. 36, z grupy helowców; gaz szlachetny; składnik powietrza; stosowany do napełniania żarówek. kryptonim, litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę; rodzaj pseudonimu (np. Alkar = Aleksander Kraushar). Krysiński DOMINIK, 1785-1853, ekonomista; zwolennik liberalizmu gospodarczego. Kryski FELIKS, 1562-1618, podkanclerzy kor. 1609, kanclerz w. kor. od 16l3; znakomity mówca i stylista; zwolennik absolutyzmu i kontrreformacji; zwolennik interwencji pol. w Moskwie. krystaliczna sieć, charakterystyczny dla danego ciała krystal. układ atomów (jonów, cząsteczek) powtarzający się periodycznie w 3 kierunkach przestrzeni. krystaliczna struktura →struktura kryształu. krystaliczne ciało, ciało stałe mające uporządkowaną, sieciową budowę wewn.; tworzy monokryształy lub polikryształy. krystaliczny, mający właściwości krystalizowania, mający budowę kryształu; przen. czysty, przezroczysty jak kryształ. krystalit, ciało o stałym stanie skupienia, wielkości makro-, mikro- lub submikroskopowej, mające uporządkowaną, prawidłową budowę wewn., ograniczone przypadkowymi powierzchniami, a nie płaskimi ścianami jak kryształ.

krystalizacja, proces wydzielania się substancji w postaci kryształów z przesyconego roztworu, spowodowany np. obniżeniem temperatury, odparowaniem rozpuszczalnika lub przemianami chem.; stosowana do wydzielania i oczyszczania substancji. krystalizacyjna woda, woda zawarta w krystalicznych hydratach. krystalizować się, przybierać postać kryształów, osadzać się w postaci kryształów; przen. nabierać form konkretnych, określonych; ustalać się. krystaloblasteza, geol. proces rekrystalizacji w skałach metamorficznych, polegający na wzroście pewnych kryształów (w stanie stałym) kosztem innych. krystalochemia (krystalografia chemiczna), dział krystalografii badający zależności między strukturą ciał krystal. a ich składem chem. i własnościami fizycznymi. krystalochemiczna analiza, metoda identyfikacji substancji oparta na pomiarze kątów między ścianami dobrze wykształconych kryształów tych substancji. krystalofizyka (krystalografia fizyczna), dział krystalografii badający własności optyczne, elektr., magnet., mech. i cieplne kryształów. krystalografia, nauka o wewn. i zewn. budowie oraz fiz. i fizykochem. własnościach ciał krystal.; rozróżnia się: k. geometryczną, obejmującą badanie symetrii zewn. postaci kryształów oraz teorie sieci i grup przestrzennych, k. strukturalną, która wraz z krystalochemią zajmuje się badaniem m.in. budowy wewn. ciał krystal., k. rentgenowską oraz krystalofizykę. krystalografia chemiczna →krystalochemia. krystalografia fizyczna →krystalofizyka. krystalografia rentgenowska (reńtgenografia, rentgenometria kryształów), dział krystalografii obejmujący doświadczalne metody badania ciał krystal. oparte na dyfrakcji (ugięciu) promieni rentgenowskich; stosowane metody: Lauego, Braggów, Debye'a-Scherrera i in. krystalograficzna postać prosta, zespół jednakowych ścian na krysztale, związanych ze sobą elementami symetrii; postaci prostych jest 47; k:p.p. zamkniętymi są np. sześciany, ośmiościany, romboerdy; k.p.p. otwartymi — np. słupy, piramidy, dwuściany; kryształ, na którym występują ściany kilku postaci prostych, ma postać złożoną. krystalograficzne klasy (klasy symetrii, grupy punktowe), 32 możliwe w kryształach kombinacje makroskopowych elementów symetrii. krystalograficzne osie, trzy (niekiedy cztery) kierunki w krysztale, wybrane zgodnie z symetrią kryształu i przyjęte za układ osi współrzędnych, stosowany np. w celu określania położeń ścian na krysztale. krystalograficzne prawa, prawa określające właściwości wewn. i zewn. budowy ciał krystal., np. prawo sieciowe, prawo symetrii, prawo stałości katów, prawo wymiernych wskaźników, prawo pasowe. krystalograficzny układ, zespół klas krystalograficznych, mających taki sam układ osi odniesienia X, Y, Z, charakteryzowany przez stałe sieciowe kryształu: kąty a,β, γ pomiędzy osiami krystolograficznymi oraz tzw. periody identyczności a, b, c; każdy u.k. ma charakterystyczne dla niego elementy symetrii; istnieje 7 u.k.: trójskośny, jednoskośny, rombowy, trygonalny, tetragonalny, heksagonalny i regularny. krystaloidy, dawna nazwa substancji, które, w odróżnieniu od koloidów, tworzą roztwory rzeczywiste. krystalooptyka (optyka kryształów), dział krystalofizyki zajmujący się badaniem optycznych własności kryształów (np. pochłanianiem, odbijaniem i załamywaniem światła oraz skręcaniem płaszczyzny polaryzacji światła przez kryształy).

krzemica 581 krystiania, jedna z ewolucji narciarskich wykonywana dla zatrzymania się lub zmiany kierunku jazdy. krystobalit, minerał, nietrwała odmiana polimorficzna dwutlenku krzemu; bezbarwny, o szklistym połysku; krystalizuje z magmy w wysokich temperaturach; zachowuje się w niektórych skałach wylewnych. Krystyna, 1626-89, królowa Szwecji 163254, córka Gustawa II Adolfa; w imieniu małoletniej rządził kanclerz A. Oxenstierna, później jej doradca; abdykowała na rzecz Karola X Gustawa; utalentowana, wykształcona, protektorka nauki i sztuki. Kryszewski MARIAN, ur. 1925, chemik i fizyk; prof. Politechniki Łódzkiej i PAN; prace dotyczą gł. właściwości i syntezy polimerów. kryształ, ciało w stałym stanie skupienia, o uporządkowanej, prawidłowej budowie wewn., mające naturalną postać wielościanową; prawidłowa wewn. budowa k. polega na rozmieszczeniu elementów składowych (atomów, jonów, cząsteczek) w węzłach sieci przestrzennej k. (struktura sieciowa). kryształ →kryształowe szkło. kryształ dendrytyczny →dendryt. kryształ fałszywy →pseudomorfoza. kryształ górski, minerał, bezbarwna, przezroczysta odmiana kwarcu; stosowany w jubilerstwie i do wyrobu przedmiotów ozdobnych. kryształ idealny, kryształ, w którym sieć przestrzenna nie wykazuje żadnych zakłóceń; także kryształ, którego ściany należące do jednej postaci prostej mają tę samą wielkość, ten sam kształt i są jednakowo oddalone od środka kryształu. kryształ mozaikowy, kryształ zbudowany z bloków (wielkości rzędu 10-5 cm) o niezakłóconej sieci przestrzennej, nie znacznie skręconych względem siebie. kryształ normalny, kryształ, na którym występują ściany tworzące czworościan zasadniczy. kryształowe szkło (kryształ, szkło ołowiowe), szkło krzemowo-ołowiowe o dużym współczynniku załamania światła, dużym ciężarze właściwym, dużej oporności elektr.; służy do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych, tzw. kryształów, także stosowane w lampach próżniowych i kondensatorach. kryształowy: 1) mający budowę kryształ u; 2) z robiony z krysz t ał u; 3) p rze n .: a) czysty, przezroczysty, przejrzysty; dźwięczny (o głosie, dźwięku); b) uczciwy, szlachetny, nieskazitelny. kryształów grupy optyczne, grupy kryształów wykazujących podwójne załamanie światła (kryształy dwójłomne); np. grupa kryształów optycznie jednoosiowych i grupa kryształów optycznie dwuosio wych. kryształów symetria, prawidłowe powtarzanie się jednakowych pod względem geom. i fiz. części kryształów (ścian, krawędzi, naroży); s.k. określa się za pomocą makroskopowych elementów symetrii: osi symetrii zwykłych i przemiennych, płaszczyzny oraz środka symetrii; w strukturach kryształu występują ponadto strukturalne elementy symetrii: translacja, płaszczyzny poślizgu, śrubowe osie symetrii. kryształ realny →kryształ rzeczywisty. kryształ rzeczywisty (kryształ realny), kryształ naturalny lub otrzymany sztucznie, wykazujący różne defekty budowy wewn. i zewnętrznej. kryształ somatoidalny, kryształ o zaokrąglonych ścianach i zakrzywionych krawędziach (np. niektóre kryształy diamentu). kryształ ujemny, otoczona płaskimi ścianami jama wewnątrz kryształu, powstająca niekiedy podczas wzrostu kryształu. kryształu pokrój (habitus), ogólny zewnętrzny kształt kryształu.

kryształu wzrost, proces powiększania się kryształu przez narastanie ścian podczas krystalizacji. kryształy bliźniacze, prawidłowe zrosty dwóch lub większej liczby kryształów tej samej substancji. kryształy ciekłe, optycznie anizotropowe ciała ciekłe (niektóre ciekłe związki org.), przybierające w odpowiednich warunkach postacie wielościanowe o zaokrąglonych ścianach i krawędziach. kryształy mimetyczne →kryształy naśladowcze. kryształy naśladowcze (kryształy mimetyczne), wielokrotne, prawidłowe zrosty kryształów danej substancji, pozorujące wyższą symetrię niż symetria pojedynczego kryształu tej substancji. kryształy nitkowe (wiskersy), monokryształy w kształcie nitki, o średnicy rzędu mikrona, mające wytrzymałość 10* razy większą niż zwykłe monokryształy. kryształy optycznie dwuosiowe, kryształy mające dwa kierunki optycznie izotropowe ( w kt órych promie ni e z wyczajny i nadzwyczajny mają jednakową prędkość) — czyli dwie osie optyczne. kryształy optycznie jednoosiowe, kryształy mające jeden kierunek optycznie izotropowy, czyli jedną oś optyczną. kryształy zonalne, kryształy fizycznie i chemicznie niejednorodne, o budowie pasmowej. kryterium, sprawdzian, probierz, miernik czegoś. kryterium, metodol. zasada wyznaczająca sposób osądzania czegoś pod względem obecności, braku lub stopnia posiadania pewnych cech, jakości. kryterium, sport wyścig kolarski na trasie o zamkniętym obwodzie. kryterium prawdy, filoz. sprawdzian pozwalający na ocenę prawdziwości poznania i wiedzy ludzkiej (np. praktyka w filozofii marksistowskiej); w kierunkach filoz. przyjmujących tzw. nieklasyczną definicję prawdy, k.p. stanowią określone zasady, jak np. oczywistość, użyteczność, zgodność z systemem itp. kryterium wartości, filoz. kanon wyboru nacz e l nych wartości ( np. pi ę kno — w estetyce, dobro — w etyce), określający i ch nat urę i st anowi ący podst awę ocen i norm. krytojad burakowy (drobnica burakowa, Atomaria linearis), maleńki chrząszcz żerujący na siewkach buraków; może zniszczyć ok. 50% wschodów. krytycyzm, filoz.: 1) postawa umysłowa (poznawcza), przeciwstawna dogmatyzmowi, postulująca kontrolę prawdziwości i zasadności twierdzeń przed ich uznaniem; 2) stanowisko I. Kanta i jego kontynuatorów, wg którego teoria poznania musi wyprzedzać inne dociekania filozoficzne. krytycyzm, psychol. zdolność właściwej oceny otaczających zjawisk i innych ludzi; skłonność do wyrażania krytycznych uwag, dostrzegania zarówno wad i błędów, jak i zalet. krytyczna prędkość obrotowa, prędkość obrotowa wału, przy której zachodzi rezonans własnych drgań giętnych wału z drganiami wywołanymi niewyważeniem wału; wał musi mieć prędkość obrotową mniejszą (w. sztywny) lub większą (w. gibki) od k.p.o. krytyczna temperatura mieszalności, temperatura, powyżej której dane 2 ciecze tworzą układy homogeniczne w pełnym zakresie stężeń; poniżej k.t.m. ciecze te nie mieszają się ze sobą, np. woda-fenol. krytyczne wzmocnienie, wartość wzmocnienia układu fiz. (np. elektr.), powyżej której w układzie powstają drgania własne niegashące. krytyczny: 1) oparty na analizie, na badaniu cech ujemnych i dodatnich; doszukujący się stron ujemnych; 2) dotyczący utworów poświęconych krytyce dziel lit.; 3) przełomowy, rozstrzygający, trudny, ciężki.

krytyczny stan, stan substancji, w którym gęstość jej pary i cieczy są sobie równe (tzn. znika różnica między tymi fazami); odpowiadają mu określone ciśnienie i temperatura. krytyk: 1) osoba analizująca dzieła sztuki, literatury, prace nauk. i oceniająca ich wartość; 2) człowiek krytykujący, ganiący coś. krytyka, ocena ujemna, wykazanie błędów. krytyka, metodol. analiza i ocena ludzkiej działalności i jej wytworów z pewnego punktu widzenia (np. poprawności, przydatności, celowości itp.), ze względu na określone wartości (np. praktyczne, poznawcze, moralne). „Krytyka", miesięcznik społ.-polit. i lit., wydawany w Krakowie 1896-97, 18991914; red.: J. Sten, W. Feldman; zbliżona do PPSD i PPS; główny — społecznikowski i lewicowy — organ Młodej Polski. krytyka literacka, działalność pisarska o charakterze publicystyczno-nauk.-lit., której celem jest informacja, popularyza cja i ocena wartości artyst., społ., filoz. twórczości literackiej. krytyka naukowa, analiza i ocena dzieł nauk. pod względem ich wartości poznawczej i przydatności prakt. oraz poprawności formalnej (log. k.n.), merytorycznej zgodności z ustalonymi faktami (empiryczna k.n.), prawomocności i poprawności zastosowanych metod (metodol. k.n.), założonego celu i koncepcji nauki (k.n. teoret.), założeń filoz. (filoz. k.n.). krytykanctwo, niesłuszne, nierzeczowe krytykowanie. Krywań, szczyt w zach. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2494 m. Krywe Krywejtos, rzekomy tytuł najwyższego kapłana w przedchrześc. Litwie; instytucja i tytuł (utworzony zapewne od ,,krywuły") wymyślone przez pol. kronikarzy XV i XVI w. Krywicze, wschodniosłow. związek plemienny w IV-X w. nad górnym Dnieprem i górną Wołgą; od IX-X w. pod zwierzch nością Rusi Kijowskiej. krywuła, laska obrzędowa używana w dawnej Litwie. kryza, techn. okrągła płytka z otworem w środku umieszczana w rurociągu współosiowo; używana do dławienia lub pomiaru natężenia przepływu płynu. kryza →kreza. kryzys, ekon. poważniejsze załamania wzrostu gosp. w gospodarce kapitalist., gł. przyczyną k. są sprzeczności tkwiące w kapitalist. stosunkach produkcji; gł. przejawem cyklicznego k. przem. jest ostry spadek produkcji i zatrudnienia; najostrzejszy k. był w 1. 1929-33, objął on wszystkie państwa kapitalistyczne. kryzys, med. →przełom. Krząszcz WALENTY, 1886-1959, pisarz lud. ze Śląska Cieszyńskiego: powieści (Z cieszyńsko-śląskiej wsi), sztuki (Wesele cieszyńskie), gawędy. Krzcięcice, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim, nad Mierzawką; późnogot. kościół (1 pol. XVI w.; mistrz Albert). Krzeczkowski KONSTANTY, 1879-1939, ekonomista i statystyk; prof. SGH: współtwórca Instytutu Gospodarstwa Społecznego. krzem Si, pierwiastek chem. o liczbie atom. 14, z grupy węglowców; substancja krystal, (półprzewodnik) lub bezpostaciowa: wartościowość +4; stosowany w przyrządach półprzewodnikowych i do produkcji stopów o dużej wytrzymałości mech. i odporności na korozję. krzemiany, pochodne kwasów krzemowych; z wyjątkiem k. potasowców nierozpuszczalne w wodzie; występują w przyrodzie jako liczne minerały, np. talk, azbest. krzemica, rodzaj pylicy płuc, powstający wskutek wdychania pyłu krzemowego; choroba zawodowa szlifierzy szkła, pracowników kamieniołomów i in.

582 Krzemieniec Krzemieniec, szczyt w Bieszczadach Zach., na granicy Polski, ZSRR i Czechosłowacji; 1214 m. Krzemieniec, m. w zach. części Ukr.SRR (obw. tarnopolski) : 20 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; miejsce urodzenia J. Słowackiego; muzeum; kościoły i klasztory ( X VI I -X VI I I w.) , rui ny z amku ( X V, XVI w). Krzemieniecka LUCYNA, 1907-55, autorka książek dla dzieci i młodzieży (Z przygód krasnala Hałabały). Krzemieniewska HELENA JÓZEFA, 18781966, botanik, mikrobiolog; prof. uniw. we Wrocławiu; prace z mikrobiologii gleby; badania nad śluzowcami, bakteriami i grzybami glebowymi. Krzemieniewski SEWERYN, 1871-1945, botanik, mikrobiolog rolny; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania z zakresu mikrobiologii gleby, budowy próchnicy, uprawy łąk. Krzemieniucha, najwyższe wzniesienie na Pojezierzu Suwalskim, na pn. od Suwałk; 289 m. krzemień, skała osadowa składająca się gł. z chalcedonu; czarny, brun., szary, b. twardy; występuje w postaci konkrecji; w czasach przedhist. używany do wyrobu broni i narzędzi. Krzemieńczuk, m. w Ukr.SRR (obw. poł t awski ) , nad D ni e pre m; 148 t ys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, maszyn., włók., rafinacja ropy naft.; węzeł kol.; w pobliżu elektrownia wodna (625 MW). Krzemiński STANISŁAW, 1839-1912, publicysta, krytyk lit., historyk; 1863 dyrektor prasy powstańczej; od 1894 sekretarz komitetu redakcyjnego Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej. krzemionka (dwutlenek krzemu) SiO2, ciało stale, b. odporne na działanie czynników atm. i kwasów; stapiana z zasadami tworzy krzemiany; najważniejszy związek krzemu b. rozpowszechniony w przyrodzie; surowiec m.in. do produkcji cementu, mat. bud., szkła. Krzemionki, zrębowe wzgórze na prawym brzegu Wisły, w pd. i pd.-zach. części Krakowa; najbardziej znane — K. Podgórskie — na jednym ze wzgórz Kopiec Krakusa. Krzemionki Opatowskie (w. w pow opatowskim, woj. kieleckim), neolityczna kopalnia krzemienia, jedna z największych w Europie (zachowało się ponad 700 szybów górn.); ludność kultury pucharów lejkowatych; rezerwat archeologiczny. krzemionkowe wyroby ogniotrwałe →dynasowe wyroby. krzemki, związki chem. o ogólnym wzorze MxSiy (M — atom metalu); twarde, trudno topliwe substancje krystal., stosowane jako materiały ognioodporne i składniki oporowych elementów grzejnych. krzemoorganiczne związki, org. związki chem., w cząsteczkach których występują wiązania chem. między atomami węgla i krzemu; najprostszymi z.k. są krzemowodory (silany); ważne znaczenie mają z.k. zawierające tlen, tzw. silanole, przez kondensację których otrzymuje się oleje silikonowe i polimery sieciowe, tworzywa termoodporne (kauczuki silikonowe). krzemowe kwasy, b. słabe kwasy; najprostsze: metakrzemowy H2SiO3 i ortokrzemowy H4SiO4; pochodne k.k. — krzemiany i glinokrzemiany b. rozpowszechnione w przyrodziekrzemowodory →silany. krzemu chlorek SiCl 4, bezbarwna ciecz; w wilgotnym powietrzu ulega hydrolizie tworząc białe dymy; b. czynny chemicznie; służy do otrzymywania związków krzemoorganicznych. krzemu dwutlenek →krzemionka. krzemu fluorek SiF 4 , bezbarwny gaz o ostrym zapachu; mało aktywny chemicznie; hydrolizuje; surowiec do produkcji kwasu fluorokrzemowego i fluorokrzemianów.

krzemu węglik (karborund) SiC, b. twarde, odporne chemicznie kryształy; półprzewodnik; używany do wyrobu mat. ściernych, ogniotrwałych i elementów oporowych (silitów) do elektr. pieców. Krzepice, m. w pow. kłobuckim, woj. katowickim, nad Liswartą; 4,3 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie przed 1357 (do 1870) i 1919; w dzi ał aniach woj. 1939 i 1945 zniszczone w 50%; odbudowane. krzepnięcie, przejście ciała ze stanu ciekłego w stan stały przy niezmienionej temperaturze (zależnej od rodzaju ciała i ciśnienia zewn.), zw. temp. krzepnięcia. krzepnięcie krwi, zmiana konsystencji krwi z płynnej na galaretowatą, gł. przy uszkodzeniu naczyń; zabezpiecza przed utratą krwi; złożony proces polegający na zamianie rozpuszczalnego białka osocza — fibrynogenu w nierozpuszczalną fibrynę (włóknik), gł. składnik tworzącego się skrzepu. Krzeptowski JAN →Sabała. Krzesanica, najwyższy szczyt w masywie Czerwonych Wierchów (Tatry Zach.); 2122 m. Krzesińska ELŻBIETA →Duńska-Krzesińska Elżbieta. Krzesińska MATYLDA MARIA, ur. 1872, tancerka ros., pochodzenia pol.; primabalerina Teatru Maryjskiego w Petersburgu; także pedagog; od 1920 we Francji. Krzesiński FELIKS ADAM, 1823-1905, ojciec Matyldy, tancerz, choreograf; solista baletu WTR i (1853-98) baletu w Petersburgu; tańce charakterystyczne. krzesiwo, kawałek wykutej stali służący do krzesania ognia. Krzesławice, wieś podkarpacka, od 1951 w obrębie Nowej Huty, jesień 1939-wiosna 1941 masowe egzekucje więźniów z więzienia Montelupich dokonane przez hitlerowców; zginęło 440 osób. krzesło elektryczne →fotel elektryczny. krzesło senatorskie, ustalone hierarchią i starszeństwem urzędu miejsce w senacie. Krzeszowice, m. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; 5,9 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., drzewny; neogot. kościół (XIX w., K.F. Schinkel), romant. pałac (XIX w., F.M. Lanci, F. Pokutyński), neoklas. pałacyk Vauxhall (XVIII w.). — Prawa miejskie 1933. W XVIII w. własność Lubomirskich, następnie rezydencja Potockich. W okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 1,5 tys. mieszkańców. Krzeszów, w. w pow. kamiennogórskim, woj. wrocławskim; opactwo cystersów (zał. 1292) z późnobarok. kościołem (XVIII w.), jednym z najpiękniejszych w Polsce, w kaplicy (XVIII w.) mauzoleum Piastów świdnickich, m.in. got. nagrobki Bolka I i Bolka II. krześlisko, urządzenie przystosowane do składania jaj przez ryby, umieszczane na dnie stawu lub jeziora (np. wiązki faszyny, zatopionych gałęzi lub drewn. rama z plecionką wikliny i gałęzi jałowca). Krzetuska-Geppert HANNA, ur. 1903, malarka; czł. Zwornika, obecnie Grupy Wrocławskiej; kolorystyczne pejzaże, kwiaty, portrety. krzew, roślina drzewiasta wys. 0,5-5 m, rozgałęziająca się tuż nad ziemią. krzewinka, niski krzew (do 0,5 m wys.), rozgałęziający się tuż nad ziemią albo pod jej powierzchnią; pędy często ścielące się (np. borówki, wrzos). krzewotoks, ester butylowy kwasu 2,4,5trójchlorofenoksyoctowego; stosowany w małych dawkach — jako regulator wzrostu roślin, w większych — jako środek chwastobójczy. krzewuszka (zakrzewnia, wajgelia, Weigelia), krzew pn.-wsch. Azji i Ameryki Pn.; kwiaty dzwonkowate; kilka gat. należy do najpiękniejszych krzewów ozdobnych. Krzna, rz., 1. dopływ środk. Bugu; dł. 116 km (od źródeł K. Południowej), do-

rzecze 3338 km2; połączona z rz. Wieprz kanałem Wieprz-Krzna. krztusiec (koklusz), dziecięca, niekiedy epidemiczna choroba zakaźna, wywoływana przez pałeczki krztuśca; zakażenie kropelkowe; nieżyt oddechowy z kaszlem spastycznym; niekiedy powikłania: odoskrzelowe zapalenie płuc. krzyca (żyto krzyca, krzewica), jeden z gat. żyta, pochodzący od Secale montanum; wieloletnia roślina pastewna, uprawiana rzadko (w Polsce na Podhalu) na zielonkę; odrasta po skoszeniu. Krzycki ANDRZEJ, 1482-1537, poeta pol.łac, prymas; satyr, dialogi przeciw anarchii, erotyki, wiersze okolicznościowe. Krzycki LEON, 1881-1966, po I wojnie świat, przewodn. Partii Socjalist. w USA i wiceprzewodn. Kongresu Związków Zaw., 1942-45 działacz Kongresu Słowian w Ameryce. Krzykawka (w. w pow. olkuskim, woj. krak.), 1863 zwycięstwo powstańców pol. nad wojskami ros. (zginął F. Nullo). Krzyki, dzielnica mieszkaniowa we Wrocławiu. krzykliwe (Clamatores), ptaki amer. z rzędu wróblowatych; ok. 100 gat.; odpowiedniki ptaków śpiewających Starego Świata; np.: kurtaczki, tyrany, bławatniki, lirogony. Krzymuski EDMUND, 1852-1928, prawnik; prof. prawa i procesu karnego na Uniw. Jag., czł. PAU; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP. Krzysik FRANCISZEK, ur. 1902, leśnik, technolog drewna; prof. SGGW, czł. AU i To w. Nauk. Warszawskiego; od 1949 przewodn. Pol. To w. Leśnego; Nauka o drewnie. Krzyszkowiak ZDZISŁAW, ur. 1929, lekkoatleta; złoty medalista olimpijski na 3 km z przeszkodami (1960) mistrz Europy w biegach na 5 i 10 km (Sztokholm 1958). Krzyszkowo (w. w pow. i woj. poznańskim) ; 1157 zjazd, na którym Bolesław Kędzierzawy pokonany przez ces. Fryderyka Barbarossę interweniującego na rzecz Władysława II, złożył hołd cesarzowi, utrzymując dzielnicę krakowską. Krzyszkowska M ARIA, ur. 1927, tancerka; solistka zespołów baletowych oper w Poznaniu i Warszawie; primabalerina warsz. Teatru Wielkiego. Krzyształowicz FRANCISZEK, 1868-1931, lekarz dermatolog i wenerolog; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; organizator wzorowej kliniki, działacz społ.; autor prac nauk. i podręczników; Choroby skóry. Krzysztoń JERZY, ur. 1931, prozaik; powieść o tematyce okupacyjnej Kamienne niebo, opowiadania (Panna radosna), reportaż z USA Skok do Eldorado. krzywa (linia), jedno z podstawowych pojęć geom., które pierwotnie kształtowało się pod wpływem obserwacji zjawisk przyrody (tor wystrzelonego pocisku, linie prądu wody); k. określa się jako przecięcie 2 powierzchni, jako miejsce geom. punktów mających określoną własność, jako zbiór punktów, których współrzędne spełniają pewne równanie. krzywa charakterystyczna, fot. wykres zależności gęstości optycznej obrazu fot. od jego naświetlenia (w skali logarytmicznej); charakteryzuje materiał światłoczuły i sposób jego wywołania. krzywa drgań tłumionych, krzywa o równaniu y = Ae -a x sin (wx+φ), gdzie a > 0, w, φ, A — stałe; wielkość an/co nazywa się logarytmicznym dekrementem tłumienia. krzywa pogoni, tor np. zająca goniącego np. królika uciekającego ruchem jednostajnym po linii prostej. krzywa prawdopodobieństwa, graficzne przedstawienie rozkładu prawdopodobieństwa. krzywa równowagi, geol. →profil równowagi. krzywa uczenia się, graf. przedstawienie wyników uczenia się lub ćwiczenia

Krzyż Walecznych 583 sprawności; początkowo szybko, później wolniej wznosi się do poziomu, na którym się ustala. Krzywa wieża w Pizie, wolno stojąca, romańska, okrągła kampanila katedry, s ł yn n a z e w z gl ę d u n a z n a cz n e ( o k . 2 m 26 cm) odchylenie od pionu; budowana od 1174, ukończona w XIII-XIV w. krzywa zmęczenia, graficzne przedstawienie spadku ilości pracy fiz. lub umysłowej wykonywanej w jednostce czasu. krzywda, szkoda moralna, fiz. lub materialna wyrządzona komuś niezasłużenie; nieszczęście, niesprawiedliwość, obraza dotykające kogoś niesłusznie. Krzywda-Polkowski FRANCISZEK →Polkowski-Krzywda Franciszek. krzywica (choroba angielska), przewlekłe schorzenie dziecka gł. między 6 a 18 miesiącem życia, występuje wskutek zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforowej organizmu na tle awitaminozy D; zaburzenia we wzroście kości i ich zniekształcenia; leczenie gł. witaminą D. Krzywicka IRENA, ur. 1904, pisarka; szkice i powieści obyczajowe (Pierwsza krew. Kobieta szuka siebie), przekłady. Krzywicki LUDWIK, 1859-1941, socjolog, ekonomista, antropolog, działacz społ.; prof. uniw. w Warszawie, SGH, Wolnej Wszechnicy Pol., organizator GUS, IGS; czołowy przedstawiciel teorii materializmu hist. i popularyzator socjalizmu nauk. w Polsce, współautor przekładu Kapitału; Studia socjologiczne. Krzywiec RUDOLF , ur. 1895, plastyk; prof. PWSSP we Wrocławiu; współzałożyciel ,,Ładu"; ceramika artyst.; prace teoretyczne. krzywik, przybór rysunkowy do wykreślania linii krzywych, nie będących łukami okręgu; np. odpowiednio ukształtowana płytka. krzywiki (Incurvariidae), rodzina drobnych motyli; ok. 70 gat.; niektóre są szkodnikami, np. maliniaczek (Lacupronia rubiella), żerujący na malinach. Krzywiń, m. w pow. kościańskim, woj. pozn., nad Obrą; 1,4 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie w 2 pol. XIII w. krzywizna, mat. liczba charakteryzująca odchylenie krzywej (powierzchni) w otoczeniu pewnego jej punktu od prostoliniowości (od płaskości). krzywka, podstawowy człon mechanizmu krzywkowego mający zakrzywioną pow. roboczą. krzywkowa pompa (pompa kłykciowa), pompa rotacyjna, w której organem roboczym są 2 zazębiające się wirniki krzywkowe w kształcie ósemek. krzywkowa sprężarka (sprężarka kłykciowa), sprężarka rotacyjna o budowie takiej samej jak pompa krzywkowa. krzywkowy mechanizm, mechanizm z co najmniej jednym członem w postaci krzywki, która swą powierzchnią zakrzywioną współpracuje ze ślizgającym się po niej popychaczem lub in. krzywką; pozwala zamieniać ruch jednostajny na zmienny w czasie; używany w układach sterowania obrabiarek, rozrządu silników cieplnych tłokowych itp. krzywomierz (kartometr), przyrząd do mierzenia długości linii krzywych na mapach i planach. Krzywoń ANIELA, 1925-43, szeregowiec 1 kompani i 1 batali onu im. E . P l ate r w 1 dyw. piechoty; zginęła w bitwie pod Lenino ratując dokumenty z płonącego samochodu. krzywoprzysięstwo, złożenie fałszywych zeznań pod przysięgą. Krzyworoskie Zagłębie Rud Żelaza, największe pod względem wydobycia zagłębie rud żel., w eur. części ZSRR, w Ukr.SRR (gł. w obw. dniepropetrowskim); eksploatacja od 1881; rozwinięte hutnictwo żel.;"gł. ośr. przem. Krzywy Róg. Krzywosądz (w. w pow. radziejowskim, woj. bydg.), 1863 klęska powstańców

(L. Mierosławski) w bitwie z ros. wojskami. Krzywoszewski STEFAN, 1866-1950, pisarz; komedie obyczajowe, farsy, dramaty naturalist. (Edukacja Bronki), nowele, powieści, publicystyka, pamiętnik Długie życie. Krzywy Róg, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), nad rz. Ingulec; 573 tys. mieszk. (1970); wielki ośr. wydobycia rud żel.; hutnictwo żel., przemysł maszyn., cementowy, drzewny, spoż.; kol. węzeł. krzyż, prawo kara ukrzyżowania, rodzaj hańbiącej kary śmierci stosowany w starożytności; wg rzym. prawa karnego przewidziany dla niewolników i pospolitych przestępców. krzyż, rel. początkowo magiczny symbol życia (ognia); potem symbol rel. znany l udom Bl i ski e go Ws chodu, I ndi i , Chi n i in.; w chrześcijaństwie symbol chrześcijaństwa i męki Jezusa. krzyż, szt. plast, motyw ornamentalny i znak symboliczny; w sztuce sakralnej od ok. I I I w.; od śre dni owi e cza j e de n z gł. motywów heraldycznych. Krzyż, jeden z gwiazdozbiorów. Krzyż, m. w pow. trzcianeckim, woj. poz n., nad N ot e cią; 4, 8 tys. mi e sz k. (1968); węzeł kol.; fabryka mebli; prawa miejskie 1936. Krzyżacy (Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niem. w Jerozolimie), niem. zakon rycerski zał. 1190 w Palestynie, 1226 wezwani przez Konrada Maz. do obrony Mazowsza przed Prusami; 1283 podbili Prusów i utworzyli własne państwo; 1308-09 opanowali Pomorze Gdańskie inicjując tym wojny z Polską (13081521); 1525 sekularyzacja Zakonu i przekształcenie w lenne Polsce księstwo świeckie, tzw. Prusy Książęce. Krzyża Grunwaldu Order, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1944; nadawane w czasie wojny za wybitne zasługi bojowe; ma 3 klasy. krzyżak (Araneus diadematus). pająk dł. do 1 cm; na odwłoku zarys krscyża; przędzie pionowo ustawione sieci o promienistej budowie; drapieżny. Krzyżanowice, w. w pow. pińczowskim, woj. kieleckim, nad Nidą; neoklas. kości ół ( fundacj a H. Koł ł ąt aj a, X V I I I w., S. Zawadzki), neoklas. wystrój. Krzyżanowski ADAM, 1873-1963, ekonomista; prof. Uniw. Jag.; przedstawiciel szkoły neoklas.; zajmował się teorią ekonomii, zagadnieniami pieniądza, historią gosp., etyką. Krzyżanowski JAN KANTY, 1789-1854. chemik; wykładowca chemii w Szkole Wojskowei Aplikacyjnej; gen. inspektor uniw. w Warszawie; zasłużony pedagog; autoY podręczników. Krzyżanowski JULIAN, ur. 1892, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace badawcze i edytorskie z zakresu literatury staropol. i folkloru lit.; monografie W. Orkana, W.S . Re ymonta, H. Sienkiewicza; Historia literatury polskiej, Neoromantyzm polski, Dzieje literatury polskiej. Krzyżanowski KONRAD, 1872-1922, malarz; ekspresyjne portrety, pejzaże; inicjały i winiety do „Chimery"; witraże. Krzyżanowski SEWERYN, 1787-1839, działacz patriot., podpułkownik; od 1822 (po uwięzieniu W. Łukasińskiego) kierował Nar. Tow. Patriot.; współpracował z dekabryśtami; zmarł na zesłaniu. Krzyżanowski STANISŁAW, 1865-1917, historyk, mediewista, wydawca źródeł, archiwista; prof. Uniw. Jag.; prace z zakresu paleografii i dyplomatyki. . Krzyżanowski WŁODZIMIERZ BONAWENTURA, 1824-87, generał armii Północy w wojnie secesyjnej USA, organizator 58 Pułku Strzelców Nowojorskich (zw. Polish Legion); 1886 założył Stow. Pomocy dla pol. emigrantów. Krzyżanowski ZYGMUNT (Lacroix), 18451909, prawnik, historyk; 1881-85 prezydent Paryża i deputowany do fr. Zgromadzę-

nia Nar.; współautor (z Y. Guyot) Historii proletariuszy, wydawca 14 t. dokumentów Komuny Paryskiej. Krzyżański MIROSŁAW, 1907-65, matematyk; prof. Uniw. Jag.; prace z teorii równań różniczkowych o pochodnych cząstkowych. Krzyż i Medal Niepodległości, pol. odznaczenie wojsk., nadawane 1930-39 osobom zasłużonym w dziele odzyskania niepodległości Polski w 1918. Krzyżne, przełęcz w Tatrach Wysokich, między Kosistą i Wołoszynem a Kopą nad K.; wys. 2113 m. krzyżodziób (Loxia), ptak lasów iglastych z rzędu wróblowatych; upierzenie barwne, dziób skrzyżowany, zdatny do rozłupywania szyszek; Eurazja, Ameryka Pn., pn. Afryka; chroniony. krzyżowa kośc, odcinek kręgosłupa ssaków i człowieka utworzony przez zrośnięcie kręgów krzyżowych; łączy się silnie z kośćmi biodrowymi. krzyżowanie (hybrydyzacja), kojarzenie płciowe dwóch genetycznie różnych organizmów, np. ras, odmian, czy też form różniących się tylko kilkoma genami; samorzutne k. w naturze jest jednym z czynników ewolucji; w hodowli roślin i zwierząt k. umożliwia otrzymywanie osobników o pożądanych cechach. Krzyżowa Przełęcz, przełęcz w Wielkim Kaukazie (Gruz.SRR); wys. 2384 m; przechodzi Gruzińska Droga Wojenna (Ordżonikidze-Tbilisi). krzyżowe (Cruciferae), rodzina roślin zielnych z klasy dwuliściennych; umiarkowana i zimna strefa półkuli pn.; liście często pierzaste, kwiaty 4-krotne; z roślin uprawnych do k. należą np. kapusta, rzodkiewka, rzepak. krzyżownica, element rozjazdu lub skrzyżowania torów umożliwiający 'przejazd obrzeży kół pojazdu szynowego przez miejsce skrzyżowania szyn. krzyżowy ogień pytań (cross egzamination), w procedurze anglosaskiej przesłuchiwanie świadka (lub oskarżonego) przez strony, drogą zadawania mu wielu drobiazgowych pytań. krzyżówka, zgadywanka literowa polegająca na wpisywaniu odgadywanych wyrazów w pionowe lub poziome pola krzyżujące się ze sobą. krzyżówka (Anas platyrhynchos), gatunek kaczki, przodek kaczki domowej; dł. ok. 60 cm; upierzenie zmienne, w zależności od pory roku, płci i wieku; nad wodami pn. półkuli; w Polsce pospolita, łowna. Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1944 przez Rząd Emigracyjny; nadawane za udział w bitwie o Monte Cassino. krzyżowcy, uczestnicy wypraw krzyżowych (krucjat). krzyżowe wyprawy (nazwa od znaku krzyża — łac. crux, przypinanego do ramion przez uczestników wypraw) →krucjaty. Krzyż Partyzancki, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1945; nadawane za udział w walkach partyzanckich z hitlerowskim okupantem. Krzyż Południa, jeden z gwiazdozbiorów. Krzyżtopór, zamek manierystyczny we wsi Ujazd (woj. kieleckie), z eliptycznym dziedzińcem, wpisany we wnętrze regularnej 5-bocznej fortecy bastionowej (1627-44, Wawrzyniec Senes); obecnie ruiny. krzyżulec, bud. ukośny pręt kratownicy. krzyż ulec (wodzik), techn. element mechanizmu korbowego maszyny tłokowej, połączony sztywno z tłoczyskiem i (często przegubowo) z korbowodem, suwający się w prowadnicy prostoliniowej. Krzyż Walecznych, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1920; nadawany do 4 razy żołnierzom armii czynnej, wyjątkowo osobom cywilnym współdziałającym z armią.

584 krzyżyk krzyżyk, w notacji muz. znak graf. (#) podwyższenia wysokości dźwięku o półton, np. c na cis. krzyżykowy haft, haft wykonywany na płótnie lub kanwie, ściegi kładzione równomiernie jeden obok drugiego; składa się z drobnych krzyżyków lub półkrzyżyków. Krzyż Zasługi, odznaczenie pol., ustanowione 1923; nadawane za zasługi w pracy zawodowej lub w działalności społ.; ma 3 stopnie (K. Złoty, Srebrny i Brązowy). Krzyż Zasługi z Mieczami, odznaczenie pol., ustanowione 1942 przez Rząd Emigracyjny; nadawane za czyny męstwa i zasługi położone w czasie wojny, jednak nie bezpośrednio w walce. Krżyżanowski GLEB M., 1872-1959, radz. energetyk, działacz gosp. i robotn.; czł. AN ZSRR i PAN; od 1893 w ros. socjaldemokracji; 1920 przewodn. Państw. Komisji do Spraw Elektryfikacji Rosji (GOELRO); 1921-50 kierował Państw. Kom. Planowania. ksantenowe barwniki, grupa barwników syntet., pochodnych ksantenu; stosowane do barwienia bezpośredniego wełny i jedwabiu oraz bawełny na zaprawie, olejów miner., kosmetyków. Ksanthi, m. w Grecji (Tracja), u stóp Rodopów, ośr. adm. nomosu K.; 26 tys. mieszk. (1961); przemysł tytoniowy. ksantofile, rkarotenoidy zawierające w cząsteczce grupy hydroksylowe; żółte barwniki roślin oraz pancerzy wielu skorupiaków. ksantogenian celulozy, produkt pośredni przy produkcji jedwabiu sztucznego metodą wiskozową; otrzymuje się go przez działanie dwusiarczku wegla na alkalicelulozę; k.c. rozpuszcza się w roztworze wodorotlenku sodu NaOH, tworz ąc le pką ci e cz z w. wi skoz ą, z kt óre j w kwaśnym środowisku regeneruje się celulozę. ksantogenowe kwasy, kwaśne estry kwasu merkaptokarbotiolowego HOC(=S)SH; oleiste ciecze; nietrwałe; trwałe są sole zw. ksantogenianami. ksantoproteinowa reakcja, powstawanie związków o żółtym zabarwieniu w wyniku reakcji białek ze stężonym kwasem azotowym. Ksantos →Harpii pomnik. ksantyna, zasada purynowa; produkt dezaminacji guaniny; występuje u roślin i zwierząt; w świecie roślinnym występują ważne w farmacji metylowe pochodne k.: kofeina, teobromina i teofilina. Ksantypa, V/IV w. p.n.e., żona Sokratesa; wg tradycji (niesłusznej) — zrzędna i kłótliwa. ksenofilia, sympatia dla cudzoziemców i cudzoziemszczyzny^ ksenofobia, niechęć, wrogość w .stosunku do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny. Ksenofont, ok. 430-ok. 355 p.n.e., historyk gr., uczeń Sokratesa; Anabaza (Wyprawa Cyrusa), Historia grecka (kontynuacja dzieła Tukidydesa), Cyropedia, Wspomnienia o Sokratesie, Apologia Sokratesa, Uczta. ksenolit, fragment obcej skały występujący w obrębie skały magmowej; pochodzi ze skal sąsiadujących bezpośrednio z intruzją magmową. ksenomorfizm (allotriomorfizm), występowanie minerałów w skałach magmowych w postaciach nieprawidłowych lub przypadkowo wielościennych. ksenon Xe, pierwiastek chem. o liczbie atom. 54, z grupy helowców; gaz szlachetny, składnik powietrza; najcięższy ze znanych gazów; stosowany do napełniania żarówek o dużej mocy. Ksenopulos GRIGORIOS, 1867-1951, pisarz gr.; czł. Akad. Ateńskiej; realist. opowiadania, powieści obyczajowe (m.in studium psychol. kobiet).

ksenotytym, minerał, fosforan itru; bezbarwny, żółtawy, brun.; występuje w peg-. matytach. Kserkses I, ok. 517-465 p.n.e., król pers. od 486, z dyn. Achemenidów; syn Dariusza I; zwyciężony przez Greków: 480 pod Salaminą i 479 pod Platejami. kserofile, organizmy, których optymalnym środowiskiem są miejsca suche (np. ślepy, pustynie); np. modliszki, poskocz krasny, niektóre gat. węży, jaszczurek. kserofity (suchorośla), rośliny żyjące w warunkach długotrwałej suszy powietrza i gleby (pustynie, stepy, nagie skały); dzielą się na k. właściwe (o silnie rozwiniętym systemie korzeniowym i drobnych liściach) i sukulenty. kseroftalmia, wysychanie spojówek i rogówki oraz jej mętnienie, gł. wskutek awitaminozy A lub zniszczenia gruczołów łzowych (np. w jaglicy); może doprowadzić do ślepoty. kserografia, metoda kopiowania oryginałów tekstowych lub rysunkowych; na naładowanej elektrycznie warstwie selenu, nałożonego na płytkę metal., wytwarza się obraz ładunkowy odpowiadający obrazowi oryginału, rysunek przenosi się następnie elektrostatycznie na papier lub inny materiał (np. folię aluminiową}; odbitki utrwala się przez podgrzewanie. ksiądz, do XVI w. nazwa władców świeckich w Polsce; później tytuł duchownych kat., od XVII w. kapłanów; obecnie również duchownych innych wyznań. Książ, w. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, nad rz. Pełcznicą; zamek piastowski wzniesiony przez Bolka I Świdnickiego (XIII w. przebudowany w XVI, XVIII, XIX w.). Książek WŁADYSŁAW →Łętowski Julian. książę, w krajach słow. tytuł władcy; w Europie Zach. początkowo tytuł urzędniczy (dux), z czasem feud. tytuł możnowładczy; współcześnie tytuł niekoronowanych władców i członków panujących dynastii. Książęca Wyspa (Ilha do Principe), wyspa wulkaniczna u zach. wybrzeży Afryki, w Zat. Gwinejskiej; część kolonii portug. Wyspy Św. Tomasza i Książęca; 128 km2, ok. 5 tys. mieszk.; gł. miejscowość Santo Antonio; uprawa kawy, kakaowca, palmy kokosowej. książka, dokument w postaci techn. złączonych arkuszy, zwykle oprawny, zawierający tekst słowny utrwalony graficznie. „Książka", miesięcznik poświęcony krytyce lit. i bibliografii, wydawany w Warszawie 1901-14. 1922; red.: A. Mahrburg, L. Bernacki, J. Muszkowski i in. Książka (Spółdzielnia Księgarsko-Wydawndcza ,,K."), placówka wydawnicza, działająca 1919-29 w Warszawie, jako wydawnictwo KPP; literatura marksist.; kontynuacją jej był „Tom"; 1944 reaktywowana, 1948 weszła w skład wydawnictwa Książka i Wiedza. Książka i Wiedza (KiW, Spółdzielnia Wydawnicza ,,K. i W."), wydawnictwo powstałe 1948 w Warszawie z połączenia 2 spółdzielni (Książka, Wiedza); wydania klasyków marksizmu-leninizmu, dzieł z historii, ruchu robotn., filozofii, ekonomii. Książkiewicz MARIAN, ur. 1906, geolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; badacz Karpat— gł. stratygrafii i sedymentacji. Książnica-Atlas, zakłady wydawnicze (Lwów od 1924), specjalizujące się w kartografii, podręcznikach szkolnych; 1946 wznowiły działalność we Wrocławiu, od 1952 Państw. Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych. Książ Wielki, w. w pow. miechowskim, woj. krak.; pałac tzw. Mirów (XVI w.), czołowe dzieło architektury manierystycznej w Polsce; got. kościoły (XIV-XV w.); prawa miejskie XIV-XIX w. Książ Wielkopolski, m. w pow. śremskim, woj. pozn.; 2,0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1407.

1848 bitwa powstańców wielkopolskich z pruskimi oddziałami. ksieni, w dawnej terminologii przeorysza, przełożona kat. klasztoru żeńskiego. Księcia Edwarda Wyspa (Prince Edward Island), wyspa u wsch. wybrzeży Kanady, najmniejsza prow. Kanady; 5,7 tys. km2, 109 tys. mieszk. (1966); stol. Charlottetown; pow. nizinna; rozwinięte rolnictwo. Księcia Edwarda Wyspy, dwie niewielkie wyspy pochodzenia wulkanicznego w pd. części O. Indyjskiego: W. Księcia Edwarda i większa od niej — Marion; należą do Rep. Pd. Afryki; 413 km2; wys. do 1128 m. księcia Józefa Poniatowskiego pomnik, w Warszawie, klasycyst. pomnik konny dłuta B. Thorvaldsena z 1829-32, usytuowany przed pałacem Rady Ministrów; 1944 rozbity przez hitlerowców, odtworzony z modelu i 1952 ofiarowany Warszawie przez społeczeństwo Kopenhagi. Księcia Patryka Wyspa (Prince Patrick Island), wyspa w Archip. Arktycznym, w grupie Wysp Parry'ego (Kanada); 18,6 tys. km2; nie zamieszkana. Księcia Regenta Cieśnina (Prince Regent Inlet), cieśn. w Arktyce kanad., między wyspą Sommerset a płw. Brodeur (Ziemia Baffina); część Przejścia Pn.-Zachodniego. Księcia Walii Cieśnina (Prince of Wales Strait), cieśn. w Arktyce kanad., między wyspami Banksa a Wiktorii; część Przejścia Pn.-Zachodniego. Księcia Walii Przylądek (Cape Prince of Wales), przyl. na płw. Seward (Alaska); najdalej na zach. wysunięty punkt Ameryki Pn.; 65°37'N, 168°05'W. Księcia Walii Wyspa (Prince of Wales Island), wyspa w2 Archip. Arktycznym (Kanada); 32 tys. km ; nie zamieszkana. księga: 1) duża książka; 2) część utworu lit., tekstu prawnego itp.; rozdział. Księga dokumentów (Szu-cing), najstarszy zabytek prozy chiń., przypisywany Konfucjuszowi; zawiera rzekome wypowiedzi władców i ministrów między XXIII a VII w. p.n.e.; wchodzi w skład Pięcioksięgu konfucjańskiego. Księga Lenrykowska, zbiór dokumentów z komentarzem kronikarskim o klasztorze cystersów w Henrykowie (pow. Ząbkowice); spisana 1268-73; w jej tekście jest pierwsze całe zdanie w języku polskim. Księga pieśni (Szy-cing), antologia najstarszej poezji chiń., redakcja przypisywana Konfucjuszowi; wchodzi w skład Pięcioksięgu konfucjańskiego; XI-VI w. p.n.e.; tematyka różnorodna. Księga przemian (I-cing), chiń. traktat filoz.-wróżbiarski; autorstwo przypisywane Konfucjuszowi; wchodzi w skład Pięcioksięgu konfucjańskiego. księgarnia, przedsiębiorstwo handl. mające na składzie książki, czasopisma, nuty, mapy przeznaczone do sprzedaży detalicznej. Księgarnia Św. Wojciecha, zał. 1897 w Poznaniu, obejmowała wydawnictwo, drukarnię, fabrykę papieru; reaktywowana 1945; specjalizacja: podręczniki katechetyczne, pomoce teologiczne. księgarstwo: 1) gałąź handlu zajmująca się sprzedażą książek; 2) zajęcie, zawód księgarza; zespół prakt. umiejętności potrzebnych do wykonywania tego zawodu. „Księgarz", kwartalnik Stow. Księgarzy Pol.; od 1957 (początkowo dwutyg.); publikuje materiały fachowe z różnych dziedzin działalności księgarskiej. księgi, anat. ostatni z 3 przedżołądków czterokomorowego żołądka przeżuwaczy. księgi górnicze, rejestry publ. służące do zapisywania uprawnień górn. nie objętych prawem własności gruntu; spełniają zadania ksiąg wieczystych. księgi grodzkie, księgi staropol. sądów szlacheckich (grodzkich); najstarsze z XIV w.; k.g. zawierały wyroki, gł. w sprawach karnych, od XVI w. także wpisy aktów prawnych: prywatnych (umowy,

Kuangtung 585 testamenty) i publ. (statuty, lauda, przywileje). księgi hipoteczne, urzędowe rejestry ujawniające prawa rzeczowe na nieruchomościach; w Polsce stosowane przed wprowadzeniem ksiąg wieczystych. księgi hodowlane (księgi zwierząt zarodowych), księgi, w których rejestruje się zwierzęta zarodowe; dla bydła i owiec: wstępna, główna i elity, dla świń — dla loch wstępna i główna, dla knurów tylko główna; księgi dla koni, zw. księgami stadnymi: wstępna i główna; k.h. zawierają dane potrzebne dla celów hodowlanych. księgi miejskie, prowadzone przez władze i instytucje miejskie (księgi przyjęć do prawa miejskiego, ławnicze, urzędników miejskich i in.); w Polsce najstarsze z XIV w.; źródło poznania dziejów społ.gosp. i prawa. księgi sądowe, prowadzone przez sądy pol., zachowane od XIV w.; zawierały po czątkowo krótkie rejestry pozwów, świad ków, rot przysiąg i kar, później obszer niejsze protokoły czynności sądowych; w dawnej Polsce istniały k.s. grodzkie, ziem skie., miejskie i wiejskie; ważne źródła poznania prawa. księgi święte, rel. spisana, zwykle ujęta w dogmaty, tradycja danej religii, początkowo przekazywana ustnie; wg wierzeń mają zawierać objawienie bóstwa, w rzeczywistości stanowią zbiór utworów różnego autorstwa, pochodzących z różnych okresów hist.; np. Wedy w hinduizmie, chrześc. Biblia, Koran w islamie. Księgi umarłych, w staroż. Egipcie okresu Nowego Państwa teksty modlitw i zaklęć, spisane na papirusie, wkładane do grobu, miały umożliwić zmarłemu prowadzenie życia pośmiertnego na wzór ziemski. księgi wieczyste, urzędowe rejestry ujawniające ogół praw rzeczowych na nieruchomościach; w Polsce prowadzone od 1946, przez państw, biura notarialne. księgi wodne, w PRL rejestry publ. prowadzone przez powiatowe organy administracji wodnej; wpisowi do k.w. podlegają spółki wodne i ich związki oraz uprawnienia dotyczące użytkowania wód. księgosusz, b. zaraźliwa, zakaźna choroba wirusowa przeżuwaczy (gł. bydła), przybierająca charakter groźnych epizootii; ostre zapalenie przewodu pokarmowego; śmiertelność do 95%; w Polsce od 1921 nie występuje. księgowość, ewidencjonowanie przez gosp. jednostki stanu posiadanych przez nie składników majątkowych oraz źródeł ich finansowania. księgoznak →ekslibris. księgoznawstwo, część nauki o książce (bibliologii) obejmująca praktyczne umiejętności dotyczące wytwarzania i użytkowania książek. księgująca maszyna, maszyna biurowa do mech. księgowania; stanowi połączenie specjalnej maszyny do pisania z odpowiednimi licznikami bądź wielolicznikowej maszyny sumującej z urządzeniem piszącym tekst. księstwo, państwo, którego władca nosi tytuł księcia; w średniowieczu także dzielnica lub prowincja rządzona przez księcia podporządkowanego królowi. Księstwo Warszawskie, utworzone 1807 na mocy pokoju tylżyckiego z ziem gł. II i III zaboru prus.; 1809 powiększone o część ziem zaboru austr.; połączone unią personalną z królestwem saskim; formalnie niepodległe (sejm, rząd i wojsko), faktycznie podporządkowane Napoleonowi I (rezydent fr.); ustrój określony Konstytucją; zlikwidowane 1815. Księżacy łowiccy, grupa ludności podlegająca w dawnej Polsce arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu, obecnie mieszkańcy powiatów łowickiego i skierniewickiego; bogata, kultura lud. (stroje, budownictwo, ceramika).

Księżarczyk FRANCISZEK (pseud. Bruno, Michał), ur. 1906, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu, gene rał; uczestnik walk w Hiszpanii; 1943 czł. Sztabu Gł. GL, następnie dowódca Okręgu Warsz, GL; 1944 dowódca Obwodu AL Kraków; m.in. 1962-68 zastępca szefa Gł. Zarządu Polit. WP i prezes Zarządu Gł. Ligi U brony Kraju; od 1971 prezes Zarządu Gł. Związku inwalidów Wojennych. księża robotnicy, ruch księży fr. 1943-54 zmierzający do ręchrystianizacji Francji przez oddziaływanie księży, pracujących jako robotnicy, na środowisko; solidarność k.r. z radykalnymi ruchami robotn. skłoniła Watykan do likwidacji ruchu. Księżarski FELIKS, 1820-84, architekt; pseudogot. gmach Collegium Novum w Krakowie. księżyc →satelita. Księżyc, naturalny satelita Ziemi, pod względem jasności drugi (po Słońcu) obiekt nieba, jedyne poza Ziemią ciało niebieskie, na którym przebywał człowiek; odległość od Ziemi 384 402 km, promień 1738 km (0,273 promienia Ziemi), masa równa 1/ 81 masy Ziemi, przyciąganie 6krotnie mniejsze od ziemskiego, jasność w pełni — 12,7 wielkości gwiazdowych; obiega Ziemię w czasie ok. 27 dób. księżyce, ciała niebieskie o budowie podobnej do planet i krążące dokoła nich; w Układzie Słonecznym znane są 32 k. księżycoróg (Copris hispanus), południowoeur. chrząszcz, dł. do 3 cm; pokrojem i biologią podobny do krowieńczaka. księżyc sztuczny →satelita sztuczny. Księży Las, w. w po w. gliwickim, woj. katowickim; późnogot. kościół drewn. (1494), kaplica (XVIII w.). ksoanon, w staroż. Grecji prymitywny, drewm. posąg bóstwa; jeden z najwcześniejszych typów gr. rzeźby kultowej; znany z opisów. KSR →konferencja samorządu robotniczego. K stowo, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. gorkowski), nad Wołgą; 43 tys. mieszk. (1967); rafineria ropy naft., przemysł mat. bud., drzewny. ksylany, polisacharydy jednoskładnikowe (pentozany), zbudowane z cząsteczek ksylozy; stanowią składnik ścian komórkowych prawie wszystkich roślin. ksylem, bot. →drewno. ksyleny C6H4(CH3)9, ciekłe węglowodory aromatyczne uzyskiwane ze smoły węglowej i z ropy naft.; istnieją 3 izomery k.: orto-k., meta-k. i para-k.; o-k. służy do produkcji kwasu ftalowego, m-k. stosowany jest jako rozpuszczalnik oraz do syntezy barwników, a p.-k. służy do produkcji kwasu tereftalowego, surowca w produkcji elany; k. techniczny zwany jest ksylolem. ksylit C6H(CH3)2(NO2)3, kruszący materiał wybuchowy. ksylit, geol. →lignit. ksylofagi, organizmy, często szkodniki, odżywiające się drewnem; rozkładają celulozę, ligninę lub żyją W symbiozie z rozkładającymi je bakteriami, grzybami; np. kołatki, tycz, kozioróg, spuszczel. ksylofon, instrument muz. perkusyjny (idiofon); drewn. płytki ułożone w 3, 4 szeregach, uderzane pałeczkami. ksylograf, graf.: 1) dawna nazwa drzeworytnika; 2) tzw. książka blokowa, której całe karty (ilustracje z tekstem) są odbijane techniką drzeworytu. ksylografia, graf. dawna nazwa drzeworytnictwa (tzw. reprodukcyjnego). ksylol, ksylen techniczny. ksylolit →skałodrzew. ksylometr, naczynie do pomiaru miąższości (objętości) drewna, zwł. o nieregularnym kształcie; mierzy się objętość wody wypartej przez zanurzone w k. drewno. ksyloza, cukier prosty (aldopentoza), składnik wielu śluzów i gum roślinnych oraz hemiceluloz. kszatrija, ind. rycerz, wojownik, członek drugiej z kolei kasty, rycerskiej.

K szemendra, ok. XI w., poeta ind.; lutor dzieł epickich i traktatów; Brihatkathamańdżari — zbiór opowieści, oparty na zaginionym Brihatkatha Gunadhji. kształcenie, ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom uzyskanie orientacji w osaczającej rzeczywistości przyrodn. i społ; zmierza do możliwie wszechstronnego rozwoju osobowości, kształtowania określonych uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej. kształcenie permanentne, proces ciągłego uzupełniania i doskonalenia kwalifikacji ogólnych i zaw.; jest następstwem dynamiki przeobrażeń w społeczeństwie, kulturze i ekonomice; może być realizowane przez: studia podyplomowe, kursy, staże nauk. lub zaw., udział w zorganizowanym i kierowanym samokształceniu. kształcenie politechniczne, kształcenie uwzględniające w programach przedmioty techn., mające na celu zaznajomienie z zagadnieniami i zastosowaniem różnych dziedzin współcz. techniki. kształt: 1) zewu. wygląd jakiegoś przedmiotu; zarys, sylwetka, postać czegoś; 2) kompozycja, układ, budowa czegoś. kształtka rurowa (łącznik rurowy), element do łączenia innych elementów instalacji rurociągowej, np. odcinków rur, zaworów, wymienników ciepła, w różny sposób rozmieszczonych w przestrzeni. kształtownik, wyrób walcowany o dużej długości i różnym kształcie przekroju poprzecznego; np. ceowniki, kątowniki. kszyk (Capella gallinago), gatunek bekasa; dł. ok. 29 cm; w czasie lotów tokowych ,,gra" sztywnymi sterówkami; Eurazja; łowny. Ktesibios, III w. p.n.e., mechanik gr.; wynalazł m.in. pompę ssąco-tłoczącą, organy wodno-powietrzne, zegar wodny (horologium), działo pneumatyczne. Ktezyfon(t), staroż. m. w Mezopotamii (Irak); ruiny pałacu król. (VI-VII w.) — najsłynniejszego zabytku budownictwa Sasanidów; dobrze zachowana sala tronowa. Kuala Belait, m. i gł. port naft. w Brunei; ok. 10 tys. mieszk. (1968). Kuala Dungun, m. w Malajzji (Terengganu), port nad M. Południowochińskim; 12 tys. mieszk. (1961); wywóz rud żelaza. Kuala Lipis, m. w Malajzji (Pahang); 10 tys. mieszk. (1960); węzeł komunikacyjny. Kuala Lumpur, stol. Malajzji. w stanie Selangor; 700 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. gosp. kraju; hutnictwo cyny, przemysł spoz.; węzeł komunik.; uniwersytet. K uala Rompin, port wywozu rud żel. w Malajzji (Pahang), nad M. Południowochińskirn. Kuala Terengganu, m. i port w Malajzji, nad M. Południowochińskim, stol. stanu Terengganu; 29 tys. mieszk. (1957); ośr. handl. regionu uprawy ryżu. Kuando (Cuando), rz. w pd. Afryce (gł. w Angoli), pr. dopływ Zambezi; dł. ok. 800 km. kuandu, zool. →koendu. Kuangczou (Kanton), m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Kuangtung, duży port nad M. Południowochińskim; 2,2 mln mieszk. (1958); wielki ośr. przemysłu maszyn., papiern., włók. i spoż.; węzeł kol.; uniwersytet. Kuangdzu, m. w pd. części Korei Pd.; 404 tys. mieszk. (1966); przemysł włók. i spoż.; węzeł kolejowy. Kuango (Cuango), rz. w Angoli i Kongu ( Ki nsz asa) , 1. dopł yw Kasai ; dł . ok. 1200 km; liczne progi i wodospady; w dolnym biegu żeglowna. Kuangsi-Czuang, region autonomiczny w pd. Chinach; 220,4 tys. km2, 24 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Nanning; region roln. (ryż, kukurydza, bataty, sadownictwo); rudy manganu i metali nieżelaznych. Kuangtung, prowincja w pd. Chinach; 231,4 tys. km2, 40 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Kuangczou; region roln. (ryż, psze-

586 Kuang-wu-ti nica, rośliny przem., jedwabnictwo); przemysł cukr., drzewny, włók., papiern, i maszynowy. Kuang-wu-ti →Liu Siu. Kuan Han-cing, XIII w., dramatopisarz chiń.; utwory poet., dramaty poświęcone m.in. tragicznej doli kobiety chińskiej. Kuan-in, w buddyzmie chiń. bogini laski i miłosierdzia; odpowiednik sanskr. Awalokiteśwary. Kuan Jü, ?-220, chiń. generał w służbie Liu Peja, czczony później jako bóg wojny, bohater chiń. literatury ludowej. K uantan, m. i p ort w M al aj z j i , nad M. Południowochińskim, stol. stanu Pahang; 23 tys. mieszk. (1957). Kuanting, sztuczny zbiornik wodny w Chi nach ( Hope j ) , na rz . Jungt i ng-ho; 2,3 ml d m 3 ; z aopat ruje w wodę Pe ki n i nawadnia ziemie uprawne. Kuantung, terytorium w pn.-wsch. Chinach, pd. część płw. Liaotung (z portami Liiszun i Talien); 1905-45 okupowane przez Japonię. K uanza (Cuanza), rz. w Angoli; dł. 960 km, dorzecze 148 tys. km2; uchodzi do O. Atlantyckiego; liczne wodospady; w dolnym biegu żeglowna. Kuba LUDVIK, 1863-1956, cze9. malarz i muzyk, zbieracz pieśni, podań, obyczajów słow.; twórczość pod wpływem impresjonizmu; pejzaże, widoki miast i portrety; wydał zbiory pieśni słowiańskich. Kuba (właśc. Kurt Barthel), 1914-67, poeta niem. (NRD); politycznie zaangażowana liryka, poematy, dramatyzowane ballady; reportaże. Kuba, wyspa w Ameryce Srodk., najwi ę ks z a w archi p. W i e l ki ch Ant yl i ; 107,8 tys. km2. Kuba (Cuba, Republika Kuby), republika socjalist. w Ameryce Środk:, na wyspie K. oraz rozsianych wokół licznych małych wyspach (Pinos, arch. Camaguey, Jardines de la Reina); 114,5 tys. km 2 , 8,3 mln mieszk. (1969)'; stol. i gł. port Hawana, inne gł. m.: Santiago de Cuba, Camagüey; dzieli się na 6 prowincji; j.u. hiszpański. Powierzchnia w większości nizinna, na wsch. i z ach. krańcach wyspy K. — góry; klimat gorący, wilgotny. Kraj roln.-przem.; uprawa trzciny cukr., tytoniu, kukurydzy, warzyw; hodowla bydła; wydobycie rud niklu, manganu, chromu, miedzi, żelaza i kobaltu; rozwinięty przemysł cukr. (1 miejsce w świat, produkcji cukru trzcinowego). — W 1511-14 podbita przez Hiszpanów; od 1898 (po powstaniu 1895 i wojnie hiszp.-amer.) okupacja amer. (protektorat); od 1902 formalnie niepodległa, wpływy USA; w I i II wojnie świat, udział po stronie aliantów; czł. ONZ od 1945; od 1952 dyktatura wojsk., wzrost zależności od USA; 1953 (26 VII) nieudany zamach stanu; od 1956 ruch partyzancki, 1959 obalenie dyktatury (rewolucja kubańska 1956-59); republika socjalist.; realizacja programu uniezależnienia się od USA i budowy socjalizmu przez rząd F. Castro; represje ze strony USA — popieranie prób kontrrewolucyjnych, 1962 wykluczenie K. z OPA, zagrożenie niepodległości K. ze strony USA (tzw. kryzys w strefie M. Karaibskiego stanowiący groźbę dla pokoju świat., zażegnany stanowiskiem ZSRR); wszechstronna pomoc gosp. krajów socjalist.; 1970 transakcja handl. z Chile (zapowiedź cofnięcia blokady gosp.). Kubacki S TANISŁAW, 1908-44, dowódca I kompanii Batalionu im. J. Dąbrowskiego w Hiszpanii, czł. kierownictwa pol. sekcji Main d'Oeuvre Immigree (cudzoziemskie sekcje KP Francji); stracony przez hitlerowców po „procesie 23". K ubacki W ACŁAW , ur. 1907, historyk i krytyk lit., pisarz; prof. uniw. w Poznaniu i Uniw. Jag.; badacz epoki romantyzmu (Arcydramat Mickiewicza i in.); szkice lit. i teatr., powieść Smutna Wenecja. Kubala LUDWIK, 1838-1918, historyk, nauczyciel; czł. AU; jego Szkice historyczne

(6 t.) wykorzystał H. Sienkiewicz pisząc Trylogię. Kubalonka, przełęcz w Beskidzie Śląskim, w grzbiecie między Stożkiem a Baranią Górą; wys. 761 m. Kubango (Okawango), rz. w pd. Afryce ( gł . w Angol i i B o t swani e ) ; dł2 . ok. 1600 km, dorzecze ok. 800 tys. km ; kończy bieg zabagnioną deltą w pn. części Kalahari; gł dopływ Kuito. Kubány L'udovit, 1830-69, pisarz słowac; powieść hist., poemat Radziwiłłówna, królowa polska); propagator liberalnego programu narodowego. K ubań, rz. w ZSRR, na Podkaukaziu; dł. 907 km; uchodzi do M. Azowskiego; żeglowna w dolnym biegu; wyzyskiwana do nawadniania; gł. m. Krasnodar. K ubańska Nizina, niz. w ZSRR, nad M. Azowskim, w zach. części Przedkaukazia; wys. 5-120 m; ważny region uprawy zbóż, roślin przemysłowych. Kubary JAN STANISŁAW, 1846-96, podróżnik i etnograf; podczas pobytu na wyspach Mikronezji zebrał duże zbiory przyrodn. i etnograficzne. Kubašec MARTA, ur. 1890, pisarka górnołużycka; opowiadania i powieści z życia Łużyc w XVII-XVIII w. (trylogia Bosćij Serbin) i w czasach hitleryzmu. kubatura, pojemność zbiornika lub pomieszczenia wyrażona zwykle w metrach sześciennych (m3). kubatura, mat. wykreślenie sześcianu, którego objętość jest równa objętości danej bryły. kubatura budynku, objętość wszystkich kondygnacji nadziemnych i podziemnych oraz kondygnacji przyziemnej. kubba, grobowiec muzułm., zwykle w formie sześcianu nakrytego kopułą. Kubbet es-Sachra (Kopuła na Skale), zw. meczetem Omara, ok. VII w., słynny meczet w Jerozolimie; budowla na planie oktogonalnym, nakryta kopułą; bogata dekoracja wnętrz. kubeba (pieprz kubeba, Piper cubeba, Cubeba officinalis), krzewiaste pnącze uprawiane gł. na Borneo i Jawie dla palącogorzkich owoców znanych jako surowiec farm. i przyprawa. Kubelik JAN, 1880-1940, czes. skrzypek i kompozytor; poematy symf., koncerty i utwory skrzypcowe. Kubelik RAFAEL, ur. 1914, syn Jana, czes. dyrygent (orkiestra symf. w Chicago, opera Covent Garden) i kompozytor. kubeł, techn. pojemnik do przenoszenia materiałów sypkich w urządzeniach transportu bliskiego; rozróżnia się k. dennozsypne i wywracalne. kubełkowy przenośnik (przenośnik czerpakowy), rodzaj przenośnika cięgnowego, w którym materiał sypki jest przenoszony w kubełkach, zw. czerpakami, przytwierdzonych do łańcucha lub taśmy bez końca; transport w płaszczyźnie pionowej (elewator) lub jednocześnie pionowej i poziomej (konwejer, p.k. okrężny). kubeł wyciągowy, górn. szybowe naczynie wyciągowe stosowane przy głębieniu szybów lub w małych szybikach. Kubera, ind. bóg bogactwa, wyobrażany w bogatej odzieży, z kiesą lub maczuga. Kubiak TADEUSZ, ur. 1924, poeta; liryka społ. i nastrojowa-refleksyjna, wiersze satyr., utwory dla dzieci. Kubicki JAKUB, 1758-1833, jeden z najwybitniejszych architektów pol. klasycyzmu; liczne pałace wiejskie (Białaczów, Bejsce); Belweder i rogatki w Warszawie. Kubicki JEREMI, 1911-38, malarz; egzotyczne sceny sielankowo-groteskowe; malarstwo ścienne (m.in. na statku ,,Batory"). kubiczny, sześcienny. Kubilaj (Chubiłaj), 1215-94, wnuk Czyngis-chana. wielki chan mong., cesarz Chin, ze stolicą w Tatu (obecnie Pekin); 1271 proklamował dyn. jüan w Chinach, 1279 podbił całe Chiny.

Kubin ALFRED, 1877-1959, czes. rysownik i ilustrator; współtwórca grupy Der Blaue Reiter; litografie, rysunki piórkiem, ilustracje (dzieł E. Poe'go, F. Dostojewskiego). Kubin (Coubine) OTOKAR, ur. 1883, czes. malarz i grafik, 1913-52 we Francji; wpływ postimpresjonizmu; pejzaże, portrety, kompozycje figuralne, ilustracje. Kubina TEODOR, 1880-1951, działacz nar. na Śląsku i polonijny w USA, ksiądz; od 1926 biskup diecezji częstochowskiej. Kubista BOHUMIL, 1884-1918, czes. malarz, grafik i teoretyk sztuki; wpływ kubizmu i futuryzmu; kompozycje figuralne, pejzaże, martwe natury. Kubisz JAN, 1848-1929, poeta lud. i działacz ruchu pol. na Śląsku Cieszyńskim; nauczyciel; wiersze rel.-patriot. (Z niwy śląskiej); Pamiętnik starego nauczyciela. Kubisz P AWEŁ , 1907-68, poeta, publicysta i działacz pol. na czes. Śląsku Cieszyńskim; red. pisma ,,Zwrot"; wiersze społ. (Przednówek), ballady, poematy, dramaty. Kubitschek de Oliveira [kubitszek de o.] JUSCELINO , ur. 1902, polityk brazyl.; jeden z przywódców burz. Partii Socjaldemokr.; 1956-61 prezydent. kubizm, kierunek w malarstwie i rzeźbie XX w., zapoczątkowany we Francji przez P. Picassa i G. Braque'a; 3 fazy: tzw. okres prekubistyczny (1906-1909); k. analityczny (1909-1911/12) — odrzucenie reguł perspektywy i rozbicie przedmiotu na elementy zgeometryzowane; k. syntet. (od 1912) — synteza przedmiotu przez swobodne zestawienie różnych elementów (m.in. collage) i maksymalnie zgeometryzowany rysunek. kubizm orficzny, szt. plast. →orfizm Kubka FRANTIŚEK, ur. 1894, pisarz czes.; powieści i opowiadania hist.; liryka; prace krytycznolit., historia literatury czes.; satyra polit.; przekłady literatury ros. i niemieckiej. kubkowy silnik →Ferrarisa silnik. kubofuturyzm, gł. nurt futuryzmu w Rosji, zapoczątkowany 1911 przez grupę artyst. ,,Gileja"; poszukiwania formalne w tworzeniu autonomicznego języka poet.; twórczość Majakowskiego — wyraz entuzjazmu dla rewolucji. kubrak: 1) krótki dopasowany ubiór kobiecy, noszony w XVII-XVIII w.; 2) skromny męski kontusz noszony przez służbę w XVIII w. kubryk, wieloosobowe pomieszczenie mieszkalne dla załogi na statku wodnym. Kubu, lud malajski, w pd. części Sumatry; ok. 35 tys.; zbieractwo, myślistwo; obecnie przechodzą do uprawy ziemi. K uby E R I C H , ur. 1910, ni e m. pi sarz i dziennikarz (NRF); w powieściach, słuchowiskach, scenariuszach film. (Rose-marie wśród milionerów) ostra krytyka stosunków w NRF. kuce, grupa ras i odmian koni małych (wys. w kłębie 80-120 cm); używane do lekkiego transportu, w ogrodnictwie, w cyrkach, pod wierzch (gł. dla dzieci) i jako juczne. Kucharski ALEKSANDER, 1741-1819, malarz; działał we Francji; portrety (gł. pastele i miniatury) pol. i fr. arystokracji i rodziny król. (słynny portret Marii Antoniny wykonany w czasie jej pobytu w więzieniu Conciergerie). Kucharski EUGENIUSZ, 1880-1952, historyk i teoretyk literatury; prof, uniw. we Lwowie i Toruniu, czł. PAU; badacz twórczości Fredry i wydawca jego komedii. Kucharzewski FELIKS, 1849-1935, inżynier i historyk techniki; jeden z założycieli „Przeglądu Technicznego" i Stowarzyszenia Techników. kucharzewski JAN, 1876-1952, działacz polit., historyk; czł. PAU; czł. „Zet"; 1917-18 premier rządu Rady Regencyjnej; publikacje antyradz. i antykomunistyczne.

Kujawsko-Pomorskie

Kucharzewski LUDWIK, 1842-89, rzeźbiarz; akademickie popiersia, rzeźby rel. i dekoracyjne. Küchelbecker WILHELM K., 1797-1846, poeta ros.; dekabrysta; ody, poematy hist., utwory dram. o tematyce patriotycznej. kuchmistrz, w Polsce do XIV w. urzędnik nadworny zarządzający kuchnią władcy; później godność tytularna. kuchnia, charakterystyczny dla danego kraju lub rejonu zestaw potraw, gotowych dań i napojów, np. k. wł., fr., pol.; też pomieszczenie z piecem kuchennym i in. urządzeniami, w którym przygotowuje się posiłki. kuchy →makuchy. kucie, proces ręcznej lub mech. obróbki plast, (na gorąco lub zimno), w którym przedmiotowi metal, nadaje się żądany kształt przez zgniatanie go między powierzchniami narzędzi. kucie matrycowe, kucie przedmiotów w matrycach na młotach mech., kształtujące jednocześnie całą powierzchnię wyrobu; stosowane w produkcji seryjnej. kucie swobodne, kucie (ręczne lub maszynowe) za pomocą narzędzi o gładkich powierzchniach, zgniatających część powierzchni obrabianego przedmiotu. Kucówna ZOFIA, ur. 1933, aktorka teatrów warsz.; role teatralne: Żona — NieBoska Komedia Z. Krasińskiego, Święta Joanna G.B. Shawa; występy w filmie, radiu i telewizji. Kücük [küczük] FAZIL, ur. 1906, polityk cypryjski; przywódca ludności tur.; od 1960 wiceprezydent republiki; od 1967 przewodn. Prowizorycznej Administracji Turków cypryjskich. Kucz KAROL, 1815-92, dziennikarz i wydawca; 1848-63 red. „Kuriera Warszawskiego", 1866 założył „Kurier Codzienny". Kuczan, m. w Iranie (Chorasan); 21 tys. mieszk. (1956); gorzelnictwo; kilkakrotnie niszczone wskutek trzęsienia ziemi. Kuczewski WŁADYSŁAW, 1887-1963, metalurg; prof. AGH i Polit. Śląskiej; prace gł. z zakresu teorii procesu wielkopiecowego. Kuczing, m. i port w Malajzji, na pn. wybrzeżu Borneo; stol. stanu Sarawak; 60 tys. mieszk. (1965). kuczki, w judaizmie 8-dniowe święto jesienne, pierwotnie o charakterze roln., od VII w. na pamiątkę pobytu Żydów na pustyni. kuczma, okrągła czapka bez daszka, przeważnie futrzana, o denku z sukna lub drogiej materii, zwykle w kolorze kontusza, noszona w Polsce w XVI-XVIII w. Küczük Kajnardży (obecnie Kajnardża, w Bułgarii, Dobrudza), 1774 traktat po wojnie ros.-tur.; przyznał Rosji m.in. twierdze Azow, Kercz i Jenikale, ustalił jej protektorat nad Mołdawią i Wołoszczyzną. Kuczyński DOMINIK, 1760-1819, senator-kasztelan Król. Pol.; czł. Tow. Republikantów Pol., w okresie Księstwa Warsz. należał do grupy jakobinów polskich. Kuczyński HENRYK, ur. 1909, chemik organik; prof. Polit. i Uniw. Wrocł., czł. PAN; badania dotyczące gł. własności i syntezy terpenów. Kuczyński LEONARD, ur. 1913, chemik; prof. Akad. Med. we Wrocławiu; badania zależności między budową chem. związków a ich działaniem biol., syntezy związków heterocyklicznych. Kuczyński STEFAN MARIA, ur. 1904, historyk mediewista, badacz stosunków pol.ruskich i pol.-krzyżackich; prof. uniw. we Wrocławiu, Łodzi i Katowicach. Kudak, dawna twierdza pol. na Zaporożu, na prawym brzegu dolnego Dniepru; zbudowana 1635; zdobyta i zniszczona 1648 przez Kozaków. Kudelka SZCZĘSNY, 1844-1917, fitopatolog, hodowca roślin; wykładowca w Wyższej Szkole Roln. w Żabikowie; autor

pierwszego pol. podręcznika fitopatologii Choroby roślin gospodarskich (1880). Kudera JAN, 1872-1943, ksiądz, historyk i pisarz śląski; Obrazy Ślązaków wspomnienia godnych. Kudirka VINCAS, 1858-99, litew. pisarz, publicysta i działacz nar.; przedstawiciel realizmu krytycznego; satyr, opowiadania o tematyce społ. i poezja patriot., prze kłady poezji pol., ros., zachodnioeuropej skiej. Kudlicz BONAWENTURA, 1780-1848, aktor, reżyser, związany gł. z Teatrem Narodowym w Warszawie; kierownik warsz. Szkoły Dram.; role fredrowskie i molierowskie. Kudła LEON, 1879-1964, rzeźbiarz samouk, zaczął rzeźbić w wieku 50 lat; rzeźby w drewnie, często polichromowanej o tematyce rel. i świeckiej (figury ludzi i zwierząt). Kudowa Zdrój, m. w pow. kłodzkim, woj. wrocławskim, między G. Stołowymi a G. Orfickimi; 9,5 rys. mieszk. (1968); uzdrowisko (szczawy żelaziste); ośr. wypoczynkowy; przemysł bawełn.; prawa miejskie 1945. Kuds, El- →Jerozolima. kudu, element zdobniczy w architekturze ind., w formie podkowiastego łuku, występujący na ścianach świątyń, gł. na ich częściach wieżowych. kudurru, w staroż. Mezopotamii kamienne słupy graniczne, często z napisem i zdobione reliefami (sceny figuralne i przedstawienia symbol.); gł. w okresie kasyckim. kudu wielkie (Tragelaphus strepsiceros), antylopa ze stepów gł. wsch. Afryki; większa od jelenia; płowa w białe pręgi; rogi długie, śrubowate; rzadka. Kudymkar, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. permski), ośr. adm. Komi-Permiackiego ON; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, spoż., odlewnia żelaza. K uejczou, prowincja w pd. Chinach; 174 tys. km2, 17 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Kuejjang; region roln. (uprawa ryżu, roślin przem.); wydobycie rud manganu, rtęci, miedzi, antymonu; przemysł spoż., włók., hutnictwo metali nieżelaznych. Kuejjang; m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Kuejczou; 640 tys. mieszk. (1958); duży ośr. przemysłu ciężkiego; uniwersytet. Kuejlin. m. w Chinach (Kuangsi-Czuang), nad rz. Kuej-ciang; 184 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu ciężkiego (hutnictwo żel.); w pobliżu ośr. wypoczynkowy i turyst. Jangsuo. kuesta, stroma krawędź w terenie powstała wskutek różnej odporności na wietrzenie łagodnie nachylonych warstw skalnych, z których górne są twarde, dolne zaś łatwo ulegają niszczeniu. kufa, duża, drewn. beczka o pojemności od kilku do kilkudziesięciu hl, używana gł. w przemysłach piwowarskim i winiarskim. kufa, łow. pysk psa legawego (legawca). Kufa, m. w środk. Iraku, nad Eufratem; 30 tys. mieszk. (1967); przemysł skórz. i obuwniczy. kufel, pękate naczynie z uchem, szklane, dawniej też gliniane lub cynowe, używane zwykle do picia piwa. Kufel TEODOR (pseud. Teoch), ur. 1920, działacz ruchu robotn., generał; współorganizator PPR i jeden z dowódców GL i AL na pn. M azowsz u; ofi cer Sz t abu Gł. AL; od 1965 szef Wojsk. Służby Wewn. WP. kufer, okuta skrzynia z wypukłym lub płaskim wiekiem, służąca do przechowywania odzieży, do przewozu bagażu. kuff, żegl.→guffa (2). kufi →kufickie pismo. kufickie pismo (kufi), monumentalne pismo arab., z przewagą linii i kątów prostych (kwadratowe), powstałe w Kufie; popularne w ornamentyce; używane często do przepisywania Koranu.

Towarzystwo Kulturalne 587

K ufra, grupa oaz we wsch. Libii; ok. 4 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, zbóż, winorośli; węzeł dróg karawanowych; gł.i oaza El-Dżof. Kufstein [-szta n], m. w Austrii (Tyrol), w dolinie rz. Inn; w pobliżu granicy z NRF; 11 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., szklarski; wyrób nart. — W XIX w. w zamku w K. jedno z najcięższych austr. więzień polit.; przebywali tam m.in. pol. spiskowcy i powstańcy z 1846 i 1848. kuglarz (hecarz), średniow. wędrowny artysta cyrkowy, wszechstronnie wyspecjalizowany, pokazujący sztuki oparte gł. na zręczności; sztukmistrz, magik. Kuglin JAN, ur. 1894, drukarz artysta; red. „Przeglądu Graficznego", wydawca pisarzy pol. i obcych (m.in. seria «Biblioteka Jana z Bogumina Kuglina»), autor prac z techniki i estetyki drukarstwa. kuguar, zool. →puma. Kuh-e Rud, najwyższe pasmo Gór Środkowoirańskich (Iran); wys. do 4420 m (Kuh-e Hazar); roślinność półpustynna i stepowa. Kuh-e Taftan, szczyt pochodzenia wulkanicznego w Iranie, najwyższy w G. Wschodnioirańskich; 4045 m. Kuh-i Baba, pasmo górskie w zach. części Hindukuszu (Afganistan); dł. 250 km, wys. do 5143 m (Szahfuladi); roślinność stepowa (na stokach pn.), półpustynna ( na pd.) . Kuhlmanna koncern [k. kül-] (Compagnie Nationale des Matières Colorantes et Manufactures de Produits Chimiques du Nord Réunis Etablissement Kuhlmann), koncern fr., jeden z największych na świecie koncernów chem., powstał z zał, 1825 w Loor k/Lille fabryki kwasu siarkowego; w jego zakładach zbudowano fr. bombę atomową. Kuhlungsborn, Ostseebad [ostze:- ku:lun-], znane kąpielisko w NRD, nad Zat. Meklemburską. Kuhn [ku:n] ADALBERT, 1812-81, niem. językoznawca indoeuropeista; współtwórca mitologii porównawczej (Mythologische Studien). Kühn [kü:n] JULIUS, 1825-1910, niem. agronom, fitopatolog; prof. uniw. w Halle, założyciel instytutu roln. tamże; autor pierwszego podręcznika fitopatologii. Kuhn STANISŁAW, ur. 1903, elektronik; prof. Polit. Warsz.; prace z dziedziny telefonii i mikrofal. K u i l u ( C u i l o, Kwi l u) , r z . w Angol i i Kongu (Kinszasa), pr. dopływ Kuango; dł. ok. 1050 km; liczne progi i wodospady; w dolnym biegu żeglowna. Kuindżi ARCHIP I., 1842-1910, malarz ros.; gł. pejzaże (Brzozowy gaj); wywarł wpływ na ros. malarstwo pejzażowe; działalność pedagogiczna. Kuiper [kju:pə r} GERARD P ETER, ur. 1905, astronom amer.; prof. uniw. w Chicago; specjalista w dziedzinie fizyki planet. Kujawiacy, mieszkańcy powiatów inowrocławskiego i aleksandrowskiego; zachowane tradycyjne elementy kultury ludowej. kujawiak, pol. taniec lud. o lir. melodii, rytmie mazura, lecz w wolniejszym tempie; w formie stylizowanej w XIX w. Kujawska Fabryka Farb i Lakierów, we Włocławku, w budowie od 1968; specjalizacją zakładów będą wyroby dla przemysłu motoryzacyjnego i meblarskiego, po osiągnięciu pełnej zdolności produkcyjnej będzie to największa fabryka wyrobów lakierowych w Polsce. Kujawska Wytwórnia Win, wytwórnia win owocowych w Kruszwicy, zał. 1922 pod firmą H. Makowski, produkująca obecnie ok. 1 mln litrów win owocowych rocznie. Kujawskie Pojezierze, wsch. część Pojezierza Wielkopolskiego; wys. do 118 m; niewielkie jeziora; wysady soli i gipsu, solanki; gł. m. Inowrocław. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, towarzystwo o charakterze regio-

588 Kujawy nalnym, zał. 1961, z siedzibą w Bydgoszczy; skupia 15 towarzystw kult., kieruje regionalnym i lokalnym ruchem kult. w woj. bydgoskim. Kujawy, hist. dzielnica Polski między Wisłą, górną Notecią i Gopłem; 1194 i 1223-1327 odrębne księstwo (po 1267 dzielone na mniejsze); 1332 zajęte przez Krzyżaków, 1343 zwrócone Polsce; po 1772 i 1793 w granicach Prus; 1807-15 w Księstwie Warsz.; po 1815 większość K. zagarnięta przez Prusy, część w granicach Królestwa Pol.; 1918 powróciły do Polski. Kujbyszew WALERIAN W., 1888-1935, radz. działacz partyjny i państw.; jeden z organizatorów Armii Czerwonej oraz radz. gospodarki nar.; od 1927 czł. Biura Polit. KC WKP(b); 1926-30 przewodn. Najwyższej Rady Gospodarki Nar., następnie — Państw. Kom. Planowania. Kujbyszew (do 1935 Samara), m. obw. w Ros.FSRR, duży port nad Wołgą; 1 mln mieszk. (1970); duży ośr. przem. i kult.nauk. ZSRR; przemysł gł. maszyn., chem., spoż., rafineria ropy naft.; uniw.; w pobliżu Wołżańska Elektrownia Wodna im. W.I. Lenina. Kujbyszew (do 1935 Kaińsk), m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. nowosybirski), nad rz. Om; 40 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Ku Jen-wu, 1613-83, chiń. filozof i filolog, przedstawiciel neokonfucjanizmu; głosił konieczność oparcia filozofii na badaniach naukowych. kujność (kowalność), przydatność materiału do kucia; k. określa się na podstawie prób technologicznych. kujot, zool. →kojot. Kujot STANISŁAW, 1845-1917, historyk, ksiądz; prof. seminarium w Pelplinie, proboszcz w Grzybnie; badacz Pomorza; prezes Tow. Nauk. w Toruniu. Kujundżyk →Niniwa. Ku Kaj-czy, ok. 344-ok. 406, najsławniejszy chiń. malarz i kaligraf; rodzajowe sceny dworskie (Pouczenia ochmistrzyni dla dam dworu, Boginka rzeki Lo). Kukarkin BORIS W., ur. 1909, astronom radz.; prof. uniw. w Moskwie; wprowadził pojęcie podsystemów gwiazdowych. kukersyt, skała osadowa z grupy łupków palnych; odznacza się dużą zawartością bituminów; jasnobrun., lekka, porowata; stosowany jako paliwo oraz surowiec przemysłu chemicznego. K uki, lud górskich terenów Asamu, zach. Bengalu (Indie) i okręgu Czin (Birma); ok. 450 tys.; rolnictwo; charakterystyczne jednoizbowe domy na palach; język kuki z rodziny chiń.-tybetańskiej. Kukiel MARIAN, ur. 1885, historyk wojskowości, generał; czł. PAU; 1940-42 dowódca 1 Korpusu Pol., 1942-44 czł. rządu emigr.; od 1946 dyr. Instytutu Hist. im. W. Sikorskiego w Londynie; Zarys historii wojskowości w Polsce. kukiełka, lalka teatr, umieszczona na kiju i nim poruszana (tzw. lalka polska). kukiełki lessowe (laleczki lessowe), drobne konkrecje wapienne występujące w lessie. kukiełkowy film →animowany film. kuklik (Geum), bylina strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej, z rodziny różowatych; w Polsce m.in. k. zwisły (tzw. benedykt), o dużych, zwisających kwiatach; rośnie w olszynach i na mokrych łąkach. Ku KIux Klan [kju:klaksklän], tajne rasistowskie organizacje terrorystyczne w USA: 1) 1865-71 w stanach pd. do walki z równouprawnieniem Murzynów; 2) zał. 1915; skrajnie nacjonalist. i rasistowska; działalność wymierzona gł. przeciwko Murzynom, także Żydom, imigrantom); objęła wszystkie stany; 1958 rozwiązana przez władze, działa nielegalnie. kukła, lalka, marionetka, manekin wyobrażający postać ludzka. Kukolnik BAZYLI, 1767-1821, pedagog, pisarz roln.; prof. historii naturalnej, rolnictwa i in. w Liceum w Zamościu, gdzie

z W. Gutkowskim wydawał „Dziennik Ekonomiczny Zamojski"; autor poradników rolniczych. Kukryniksy, pseudonim wspólnie pracujących malarzy i grafików radz.; Michail W. Kuprijanow (ur. 1903). Porfirij N. Kryłow (ur. 1902), Nikołaj A. Sokołów (ur. 1903); karykatury polit., ilustracje, plakaty, obrazy o tematyce hist. i rewolucyjnej. Kukučin MARTIN (właśc. Matej Bencúr), 1860-1928, pisarz słowac; przedstawiciel realizmu; opowiadania z życia chłopów podtatrzańskich, powieść o wsi dalmatyńskiej (Dom v stráni). Kukuljević-Sakcinski IVAN, 1816-89, chorw. historyk i poeta; propagator haseł iliryzmu; założyciel Tow. Historii Południowosłowiańskiej. Kukulski ZYGMUNT BOLESŁAW, 1890-1944, pedagog; prof. pedagogiki i historii wychowania KUL; 1942-44 wykładowca pol. Studium Pedag. przy uniw. w Edynburgu. kukułka (Cuculus canorus), ptak leśno-parkowy; dł. ok. 35 cm; upierzenie zwykle popielatołupkowe, spodem białe w poprzeczne, czarne pręgi; ,,kukanie" jest śpiewem samca; samica podrzuca jaja do gniazd innych gat.; owadożerna; półkula pn.; chroniona. kukułki (Cuculiformes), rząd kosmopolitycznych ptaków; 127 gat., w Polsce 1; gł. owadożerne; często pasożyty lęgowe. Kuku-nor (Cinghaj), bezodpływowe jezioro w Chinach, największe na Wyż. Tybetańskiej, na wys. 3205 m; pow. ok. 4200 km2, głęb. do 38 m; silnie zasolone. kukurydza (Zea mays), jednoroczna roślina zbożowa, wys. 0,5 do 2,5 m, pochodząca z Ameryki Środk.; jednopienna, rozdzielnopłciowa (kwiatostany męskie — wiechy, żeńskie — kolby); powszechnie uprawiana na ziarno pastewne, konsumpcyjne i dla celów przem. (krochmal, spirytus, olej) — k. zwykła, także jako warzywo — k. cukrowa; na paszę — k. pastewna. kukurydza pastewna (koński ząb, Zea mays var. indentata), odmiana bot. kukurydzy, najważniejsza zbożowa roślina pastewna (ziarno, zielonka, kiszonka). kukurydziany olej, olej z kiełków kukurydzianych, o przyjemnym, migdałowym smaku, stosowany do celów kulinarnych zamiast oliwy. kula, mat. część przestrzeni złożona z punktów wewn. sfery wraz z tą sferą; pole powierzchni k. (czyli pole sfery) o promieniu r równa się 4πr2, objętość k. równa jest — 4 3πr3. kula, sport metal, sprzęt sport, (waga 4 kg dla kobiet, 5 kg dla juniorów, 7,257 dla mężczyzn) używany w lekkiej atletyce w konkurencji pchnięcia kulą. kula, wojsk, pocisk broni palnej ręcznej i dział. Kula WITOLD, ur. 1916, historyk dziejów gosp.; prof. Uniw. Warsz.; m.in. Problemy i metody historii gospodarczej, Rozważania o historii. K ulab, m. w pd. cz ę ści T adż .SRR; 33 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. budowlanych. Kula Gangri, szczyt w Himalajach, w Chinach, w pobliżu granicy z Bhutanem; 7554 m. Kulaszou ARKADŹ, ur. 1914, poeta białorus.; liryki i poematy o tematyce związanej z socjalist. przemianami w kraju i walką narodu białorus. z hitlerowską agresją. kulawka, szklany kielich bez podstawy, przystosowany do jednorazowego wypicia całej zawartości; rozpowszechniony w Polsce (gł. w XVIII w.), a także w Anglii. kulawka źrebiąt, posocznicowa choroba zakaźna kilkudniowych źrebiąt wywoły wana przez bakterie Shigella equirulis do stające się do pępowiny; ropnie przerzuto we, obrzęk stawów nóg („kulawka") i pę powiny. kulbak (halibut), nazwa kilku gat. ryb z rzędu płastug; osiągają potężne rozmia-

ry; pn. O. Atlantycki i Spokojny; mięso smaczne. kulbaka, początkowo siodło drewn. bez obicia, w XVIII i XIX w. siodło wojsk, kryte skórą. Kulbakin STIEPAN M., 1873-1941, slawista ros.; prof. uniw. w Odessie, Charkowie, Belgradzie; prace z języka sta-rocerkiewno-słow., gramatyka hist. języka ukraińskiego. kulczyba (Strychnos), tropik, drzewo, krzew lub liana; nasiona drzewa k. wronie oko dostarczają leczn. alkaloidów (m.in. strychnina); z kory niektórych gat. — trucizna kurara. Kulczycka-Saloni JANINA, ur. 1912, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; badacz literatury 2 pol. XIX w., gł. twórczości B. Prusa; Literatura polska okresu realizmu i naturalizmu (z A. Nofer-Ładyką). Kulczycki ADAM, 1809-82, oficer w powstaniu 1830-31, następnie z ramienia rządu fr. dyr. spraw wewn. w Nowej Kaledonii i założyciel obserwatorium astr. na Tahiti. Kulczycki LUDWIK (Mieczysław Mazowiecki), 1866-1941, działacz społ.-polit, socjolog i publicysta; współtwórca II, twórca III Proletariatu; badał ruchy społ. XIX i XX w.; Zasady socjologii. Kulczycki STEFAN, 1892-1960, matematyk, wybitny pedagog i dydaktyk; autor monografii Geometria nieeuklidesowa oraz wielu podręczników matematyki dla szkół średnich. kulczyk (Serinus canaria serinus), drobny ptak parkowo-zaroślowy, z rzędu wróblowatych; oliwkowożółty; ziarnojad; Eurazja, Afryka; podgatunek udomowiony — kanarek. Kulczyński STANISŁAW, ur. 1895, botanik, polityk; prof. uniw. we Lwowie i Wrocławiu, czł. PAN; prace z zakresu systematyki, ekologii, fitosocjologii i paleobotaniki; 1956-69 przewodn. CK SD; 1957-69 zastępca przewodn. Rady Państwa, od 1958 przewodn. Ogólnopol. Komitetu Obrońców Pokoju i zastępca przewodn. Ogólnopol. Komitetu FJN. Kulczyński WŁADYSŁAW, 1854-1919, zoolog; wykładowca Uniw. Jag., czł. PAU, zasłużony dla działalności jej Komisji Fizjograficznej; prace dotyczące pajęczaków. Kuldyga. m. w zach. części Łot.SRR, nad Windawą; 11 tys. mieszk. (1964); przemysł drzewny, wełniany. Kuldża (obecnie Ining, m. w zach. Chinach), 1851 traktat ros.-chiń.; normalizacja handlu na środkowoazjat. granicy. Kulebaki, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. gorkowski); 46 tys. mieszk. (1967); hutnictwo stali, przemysł maszyn., drzewny; wydobycie torfu. kulebiak, duży pieczony pierog nadziewany farszem z mięsa (także z ryb), z dodatkiem jarzyn, ryżu i przypraw; potrawa pochodzenia rosyjskiego. Kulej JERZY, ur. 1940, bokser; dwukrotny złoty medalista olimpijski w wadze lekkopółśredniej (1964, 1968). Kulerski WIKTOR, 1865-1935, działacz lud.; 1892 red. „Gazety Polskiej" w Berlinie; 1894 założyciel, wydawca i red. „Gazety Grudziądzkiej", od 1920 czł. PSL„Piast", następnie SL. Kulesza MICHAŁ, 1866-1964, tancerz, choreograf; solista i reżyser baletu WTR; 1919-22 kier. baletu Opery w Poznaniu. Kulibin I WAN P., 1735-1818, ros. mechanik i wynalazca samouk; autor wielu wynalazków, m.in. mechanizmów zegarowych oraz napędowych; zaprojektował jednonrzęsłowy most nad Newa. Kulidżanow LEW, ur. 1924, orm. reżyser film.; przewodn. Związku Filmowców Radz.; filmy o tematyce społ. i psychol. (Gdy drzewa były duże, Niebieski zeszyt). kulig, staropol. zabawa zapustna, przejażdżka saniami z muzyką i śpiewem kuliki (Numenius), kosmopolityczne ptaki terenów podmokłych z rzędu mew-

„Kulturwehr" 589 -siewek; upierzenie rdzawo-brunatno-szarcy cętkowane; dziób długi, łukowaty; W Polsce np. k. wielki, chroniony. Kulikowe Pole (obszar w widłach rz. Donu i Niepriadwy w ZSRR), 1380 zwycięstwo Dymitra Dońskiego nad tatar, wojskami. Kulikowski ROMAN, ur. 1928, automatyk; prof. Instytutu Automatyki PAN, czł. PAN; prace z teorii sterowania, układów optymalnych automatyki i sterowania w wielkich systemach. kulinarna sztuka, umiejętność doboru surowców i ich przyrządzenia w celu otrzymania smacznych i pożywnych potraw; sz.k. wchodzi obecnie w skład nowocz. wiedzy o żywieniu człowieka. kulis, w pd.-wsch. Azji robotnik, tragarz, najgorzej płatny, często bezdomny. kulisa, leśn. pas drzewostanu rębnego pozostawiony pomiędzy dwoma zrębami tej samej szerokości, gł. w celu odnowienia lasu na zrębach w drodze samosiewu. kulisa, szt. ogród, element kompozycji ogrodowej tworzący obramienie dla obiektu arch., plast, lub dla widoku (gł. za pomocą drzew, ścian szpalerowych, klombów). kulisa (łęk), techn. krzywoliniowe jarzmo w mechanizmie kulisowym. Kulisiewicz TADEUSZ, ur. 1899, grafik, rysownik; czł. Rytu; prof. ASP w Warszawie; cykle drzeworytów i rysunków (Szlembark, Warszawa 1945, Meksyk). kulisowy mechanizm (mechanizm łękowy), odmiana mechanizmu jarzmowego, w której łukowe jarzmo, zw. kulisą lub łękiem, wykonuje ruchy kołyskowe; używany w stawidłach parowozowych. kulista warstwa, część kuli zawarta między dwiema przecinającymi ją równoległymi płaszczyznami. kulisty wycinek, część kuli wycięta przez stożek kołowy o wierzchołku w środku kuli. kulisy, płaskie ścianki dekoracyjne umieszczane po bokach sceny teatr., wsuwane i wysuwane mech. (poruszające się w rowkach podłogi lub spuszczane z nadscenia).; stosowane od XVII wieku. kulisy, przen. okoliczności zdarzenia, sprawy, nie znane ogółowi, zamaskowane. Kulisz M YKOŁA, 1892-1942, dramaturg ukr.; dramaty o problemach współcz. wsi ukr. (Komuna w stepach), sztuka o problematyce polskiej (Makłena Hrasa). Kulisz P ANTEŁEJMON, 1819-97, ukr. pisarz, historyk i etnograf; w młodości związany z ruchem rewol., później nacjonalista; prace etnogr.; powieści hist. m.in. Czorna rada o powstaniach kozackich; przekłady arcydzieł poezji europejskiej. Kuliszer IOSIF M., 1878-1934, ros. historyk i ekonomista; prof. uniw. w Petersburgu; Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych. Kulizade D ŻALIL M AMED, 1866-1932, azerb. pisarz, publicysta, dramaturg; założyciel satyr, pisma ,;Mołła Nasreddin"; opowiadania, komedie. Kulka KONSTANTY, ur. 1947, skrzypek; liczne występy za granicą. kulki pomiarowe, komplety kulek o śre d. 0,5-25 mm z e st opni owanie m co 0,5 mm; służą do pomiarów długości kątów (np. stożków). kulkowanie, sposób wykończającej obróbki mech. polegający na dociskaniu lub uderzaniu obrabianej powierzchni metal, kuleczkami (1-2) lub uderzaniu jej strumieniem kuleczek; k. stosuje się w celu zwiększenia wytrzymałości metalu lub oczyszczenia przedmiotów ze zgorzeliny. kulkowe łożysko, łożysko toczne, w którym elementy toczne mają postać kulek. kulkówki (Spaeriidae), drobne małże słodkowodne (do 20 mm dł.); obojnaki; żyworodne. Kulmatycki WŁODZIMIERZ, 1895-?, hydrobiolog, ichtiolog; organizator i kier. Działu Rybackiego PINGW w Bydgoszczy; badania z faunistyki i systematyki

ryb i skorupiaków; aresztowany 1939 przez hitlerowców, zaginął. Kulmbach HANS →Sues Hans z Kulmbachu. Kulmbach, m. w NRF (Bawaria); 23 tys. mieszk. (1968); przemysł piwowarski. kulminacja, punkt szczytowy, największe nasilenie jakiejś działalności, procesu, stanu uczuciowego itp.; także najwyższe wzniesienie terenu; szczyt, wierzchołek. kulminacja, astr. przejście ciała niebieskiego przez płaszczyznę południka. kulminacyjny: 1) wznoszący się najwyżej, górujący nad resztą terenu, szczytowy; 2) najwyższy pod względem napięcia uczuciowego, stanowiący najważniejszy fragment akcji, utworu. kulnik (Globularia), kserofityczna, rozetkowa bylina lub krzewinka, o kwiatach niebieskich; gł. obszar śródziemnomor. i Alpy; uprawiany w ogródkach skalnych. Kul Oba (w Ukr.SRR, w pobliżu m. Kercz), archeol. scytyjski kurhan z IV w. p.n.e., bogato wyposażony. kulomb, C, jednostka ładunku elektr. w układzie SI; ładunek elektr. przepływający w ciągu 1 s przez poprzeczny przekrój przewodnika, gdy płynie w nim prąd stały o natężeniu 1A; 1 C = 1 A·l s. kulombometr →woltametr. kulometr →woltametr. kulometryczne miareczkowanie, metoda instrumentalna ilościowego oznaczania substancji zdolnych do reagowania z odczynnikiem wytwarzanym w czasie elektrolizy; ilość zużytego odczynnika określa się znając natężenie prądu i czas elektrolizy. kulon (Burhinus cedicnemus), ptak suchych łąk i ugorów; dł. ok. 40 cm; żółtobrunatny, pstry; żywi się owadami i mięczakami; Eurazja, Afryka; chroniony. Kulon STANISŁAW, ur. 1930, rzeźbiarz, wykładowca ASP w Warszawie; rzeźby w drewnie, gipsie, cemencie, metalu, w których twórczo nawiązuje do tradycji sztuki średniow. i lud.; pomniki: M. Konopnickiej w Warszawie, Żołnierza WP na cmentarzu w Babicach. Külpe OSWALD, 1862-1915, niem. filozof i psycholog; prof. uniw. m.in. w Wiirzburgu i Bonn; twórca tzw. szkoły wiirzburskiej. kulszowa kość (kość siedzeniowa), jedna z kości (parzysta) obręczy miednicznej; u gadów i części ssaków obie k.k. łączą się spojeniem łonowym. kulszowy nerw, najdłuższy i najgrubszy nerw ciała; biegnie w tyle uda i goleni, jego odgałęzienia mogą sięgać do palców. kult, rel. cześć rel. oddawana bóstwom, osobom, rzeczom; również część praktyczna religii — zespół obrzędów rel., opartych na doktrynie danej religii, jako jej części teoret.; wywodzi się z pierwotnych praktyk magicznych; przen. cześć, szacunek, głębokie zamiłowanie do czegoś. Kültepe →Kanesz. Kulti, m. w Indii (Bengal Zach.), w dolinie rz. Damodar; 34 tys. mieszk. (1961); ośr. hutnictwa żel.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. kult przodków, oddawanie czci rel. zmarłym przodkom, uważanym za opiekunów; częsty w społeczeństwach pierwotnych, w religiach orientalnych i in. kultura, socjol. całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie; w skład tak pojętej k. wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje społ., ale także zasady współżycia, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estet. i moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania. kultura, roln wychodzący z użycia termin na określenie uprawy roli i roślin, także rośliny uprawnej; k. rolna — osiągnięcia w praktyce roln., stopień wykorzystania warunków przyrodn., środków pro-

dukcji i postępu nauk.-techn. dla podniesienia wyników produkcyjnych w danym gospodarstwie, regionie itp. „Kultura", tygodnik społ.-lit., wydawany w Warszawie od 1963; pismo o zasięgu ogóinopoi., przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców; zagadnienia polit., społ., kult.-literackie. „K ultura", kat. tygodnik lit., artyst. i społ., wydawany w Poznaniu 1936-39. „Kultura , reakcyjny, antykomunist. miesięcznik społ.-kuit., wydawany 1947 w Rz ymie , od 1948 w Paryż u; pod re d. J. Giedroycia. kultura duchowa, wg tradycyjnych poglądów na kulturę ogół dzieł nauk., lit. i sztuki tworzących dorobek ludzkości w danym okresie historycznym. kultura fizyczna, część składowa kultury społeczeństwa, obejmująca dziedzinę kształtowania fiz. uzdolnień człowieka, naukę o wychowaniu fi z ., sport , społ . i osobistą higienę oraz racjonalną organizację czynnego wypoczynku. „Kultura i Społeczeństwo", kwartalnik poświęcony problematyce kultury, wydawany od 1957 w Warszawie. „Kultura Jutra", konspiracyjny miesięcznik społ.-kult., wydawany w Warszawie 1943-44; wydawca — chrześc.-demokr. organizacja „Unia"; pierwodruki poet., eseistyka i informacje kult.-literackie. kulturalne towarzystwa regionalne, towarzystwa prowadzące działalność na terenie województwa, powiatu, miejscowości lub regionu, upowszechniające naukę i kulturę, popularyzujące badania nauk. związane z danym regionem, aktywizujące życie kult. i społeczne. kulturalny: 1) stanowiący składnik kultury, związany z kulturą, odnoszący się do niej; 2) odznaczający się dużą kulturą, wykształcony, dobrze wychowany. „Kultura Mas", miesięcznik polit.-lit poświęcony sprawom rewolucji kult., wydawany 1929-37 w Moskwie; organ Centr. Sekcji Pol. Ogólnozwiązkowego Zjednoczenia Pisarzy Proletariackich; red. B. Jasieński, J. Hempel i in. kultura materialna, ogół dóbr materialnych oraz środków i umiejętności produkcyjno-techn. społeczeństwa w danym okresie historycznym. kultura osobista, zasady postępowania i wynikający z nich sposób bycia człowieka, ukształtowany w procesie wychowania i uspołecznienia. kultura plebejska, kultura ubogich mieszkańców miast, kształtująca się od średniowiecza do XIX w.; folklor miejski — odpowiednik folkloru lud., kultury wsi. „Kultura Robotnicza", dwutygodnik (od 1923 tygodnik) społ.-kult., wydawany w Warszawie 1922-23; red.: J. Hempel; organ KPRP. Kulturkampf, walka ideologiczna i polit. rządu Bismarcka i popierającej go burżuazji liberalnej przeciw opozycji kat.separatystycznej, prowadzona 1871-78; celem K. było zachowanie „czystości" kultury niem. i podporządkowanie państwu kościoła kat.; na ziemiach pol. wiązał sie z zaostrzeniem germanizacji. kulturotwórczy, określenie instytucji, urządzenia, zamierzenia, organizacji posiadających cechy, które pozwalają na wytwarzanie się wokół nich wartości kulturowych; funkcje k. pełnią wielkie zbiorowości terytorialne, np. miasto, naród. kulturowa warstwa, archeol. warstwa ziemi zawierająca ślady ludzkiej działalności. kulturowo-historyczna szkoła, kierunek w etnografii i archeologii uznający wzajemnie przenikanie wytworów kulturowych za gł. czynnik rozwoju kultury; powstał na pocz. XX w. w Niemczech. kulturowy, związany z kulturą, odnoszący się do całokształtu dorobku materialnego i duchowego rludzkości. „Kulturwehr" [-we: ], miesięcznik, wydawany 1925-39 w Berlinie; organ prasowy Związku Mniejszości Narodowych w

590 kulturystyka Niemczech; bronił i walczył o prawa dla mniejszości nar. (m.in. pol.) w Niemczech. kulturystyka, zespół ćwiczeń (prowadzonych przy użyciu specjalnych przyrządów) zapewniających człowiekowi harmonijnie rozwiniętą sylwetkę; także metodyka ich stosowania. kultury wodne (hydroponiki), uprawa roślin w basenach z roztworami soli miner., stosowana gł. w szklarniach. kulty astralne (astrolatria), kult gwiazd i planet uważanych za demony, bóstwa lub ich siedzibę; gł. w religiach staroż. (np. asyr.-babil., gr.) i pierwotnych. kulty lunarne, otaczanie czcią rel. personifikacji Księżyca, tego stanów i funkcji; gł. w religiach staroż. (babil. Sin, gr. Selene) i pierwotnych. kulty solarne (heliolatria), kult Słońca; oddawanie czci rel. bóstwom będącym personifikacją Słońca, jego stanów i funkcji; gł. w religiach staroż. (np. egip. Amon-Re, gr. Helios). kultywacja, uprawa, pielęgnowanie (roślin). kultywator, konne lub ciągnikowe narzędzie roln. do spulchniania gleby i niszczenia chwastów; różne typy k.: sprężynowe, grubery, skaryfikatory i in. kultywatorowanie (drapaczowanie), zabieg uprawowy, wykonywany za pomocą kultywatora w celu spulchnienia zleżałej roli, a także ścierniska, niszczenia chwastów, zwł. perzu. kultywować: 1) rozwijać coś z zamiłowaniem, z pietyzmem; otaczać dbałością, troską, popierać; 2) uprawiać rośliny. kultyzm (kulteranizm) →gongoryzm. kult zmarłych (nekrolatria), oddawanie czci rel. zmarłym; występuje w społeczeństwach pierwotnych, gł. jako kult przodków; w cywilizowanych — przeżytki o charakterze rel., jak np. zaduszki, oraz świeckim (np. obchody święta zmarłych). kuluary, boczne pomieszczenia, sale w parlamencie, sądzie, teatrze itp., służące do nieoficjalnych spotkań, rozmów i wypoczynku. Kulwieć KAZIMIERZ, 1871-1943, przyrodnik, krajoznawca, pedagog; współzałożyciel i prezes Tow. Krajoznawczego; wydawca i red. ,,Ziemi", red. „Naokoło Świata" i in. czasopism; liczne artykuły. Kułakouski ALAKSIEJ, ur. 1913, pisarz białorus.; powieści i opowiadania o bohaterskiej walce narodu białorus. z hitlerowskim okupantem i odbudowie kraju. Kułakow FIODOR D., ur. 1918, radz. działacz partyjny, inżynier rolnik; od 1940 w KPZR, od 1965 sekretarz KC, od 1971 czł. Biura Polit. KC KPZR. kułan (dżigetaj, Equus hemionus), ssak z rodziny koniowatych; wys. w kłębie do 1,5 m; pustynne obszary środk. Azji. Kułundyjski Step, step w ZSRR, w pd. części Niżu Zachodniosyberyjskiego, na pd. od Stepu Barabińskiego; liczne słone jez.; region roln. sztucznie nawadniany. kum, nazwa pustyni piaszczystej w Turkiestanie. Kuma, rz. w ZSRR, na Podkaukaziu; dł. 500-600 km; okresowo uchodzi do M. Kaspijskiego; wyzyskiwana do nawadniania. kumaki (kumki, Bombina), płazy bezogonowe z rodziny ropuszek; 4 gat, ok. 5 cm dł.; grzbiet ciemny, brzuch w jaskrawe plamy; wody słodkie Eurazji, w Polsce 2 gat. — chronione. Kumamoto, m. w Japonii (zach. Kiusiu), ośr. adm. prefektury K.; 424 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chem., włók.; węzeł kol.; uniwersytet. Kumani →Połowcy. Kumania Mała (Kiskunság), kraina hist. w środk. Węgrzech, między Dunajem i Cisą; gł. m. Kecskemét. Kumania Wielka (Nagykunság), kraina hist. w środk. Węgrzech, między Cisą a dolnym Kereszem. Kumaniecki KAZIMIERZ, 1880-1941, prawnik, specjalista z zakresu prawa adm.; prof. Uniw. Jagiellońskiego.

Kumaniecki KAZIMIERZ FELIKS, ur. 1905, filolog klasyczny; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; prace z literatury gr.-rzym., pol.-łac. i kultury antycznej: Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Cycerón i jego współcześni; tłumacz Salustiusza, Tukidydesa, Witruwiusza. Kumanovo, m. w Jugosławii (Macedonia); 38 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż., materiałów budowlanych. Kumarila, ok. VII w., ind. filozof, teoretyk mimansy. kumaron (benzofuran) C8H6O, heterocykliczny związek org.; występuje w smole węglowej; ciecz; łatwo polimeryzuje; stosowany do produkcji żywic kumaronowych. kumaryna C 9 H8 O2 , heterocykliczny związek org.; kryształy o zapachu siana; używana jako substancja zapachowa w przemyśle mydlarskim, perfumeryjnym; zmniejsza krzepliwość krwi. Kumasi, m. w środk. Ghanie, ośr. adm. regionu Aszanti; 282 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. handl., przem. i kult. kraju; przemysł spoż., włók., skórz., mat. bud., drzewny; węzeł komunik.; uniw.; fort (XIX w.) — obecnie muzeum. K umbhakonam, m. w Indii (Tamilnadu), w delcie Kaweri; 93 tys. mieszk. (1961); rzemiosło (wyroby jubilerskie); zespół średniow. świątyń w stylu pd.ind. (X-XV w.). Kume (Cumae), najwcześniejsza kolonia gr. w Italii, zał. w VIII w. p.n.e. na wybrzeżu Kampanii; punkt wyjściowy wpływów gr.; siedziba wieszczki Sybilli. kumen →izopropylobenzen. Kumertau, m. w eur. części Ros.FSRR, w Baszkirskiej ASRR; 39 tys. mieszk. (1967); wydobycie gazu ziemnego, węgla brurt.; przemysł mat. bud., spożywczy. kumki, zool. →kumaki. kumoterstwo, wzajemne popieranie się ludzi związanych pokrewieństwem, zażyłością, wspólnymi interesami, często dla osiągnięcia nieuczciwych celów lub korzyści. kumulacja, nagromadzenie, połączenie, skupienie czegoś; skupianie się. kumulacja leków, narastanie ilości leku w ustroju w postaci czynnej w miarę zażywania; występuje, gdy lek łatwo się wchłania, a wolno rozkłada i wydala; może być przyczyną zatrucia. kumulatywny, podlegający kumulacji; dający się łączyć, gromadzić, skupiać. kumuleny, związki org., w których atomy węgla połączone są więcej niż 2 skumulowanymi wiązaniami podwójnymi, np. butatrien CH 2 =C=C=CH 2 ; barwne; nietrwałe. kumulowany ładunek, ładunek kruszący materiału wybuchowego mający po przeciwnej stronie do detonatora wydrążenia w kształcie stożka lub półkuli; działanie niszczące ł.k. jest znacznie większe od działania ładunku pełnego. kumycki język, język z kipczackiej grupy języków tur., język Kumyków (w Dagestanie język kontaktów licznych narodowości); w XX w. język lit., na podstawie dialektu chasawjurtowskiego. Kumycy, lud pochodzenia tur., mieszkańcy równinnej części Dagestanu; ok. 200 tys.; rolnictwo, sadownictwo, hodowla; bogata twórczość lud. (pieśni); język kumycki. Kumy i Manyczu Obniżenie, w ZSRR, między M. Azowskim a M. Kaspijskim; wys. do 26 m; szer. minim. 1-2 km (w części środk.); przepływa Wsch. i Zach. Manycz oraz okresowo Kuma; przez O.K. i M. prowadzi się jedną z umownych granic między Europą i Azją. kumys, fermentowany napój otrzymywany z mleka klaczy lub oślicy, rozpowszechniony w Azji; w Europie przyrządzany z rozcieńczonego i dosłodzonego mleka krowiego. K un B ELA , 1886-1939, działacz węg. i międzynar. ruchu robotn.; przywódca rewolucji na Węgrzech i współorganizator

(1919) Węg. Republiki Rad; od 1920 w ZSRR; 1921-36 czł. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. kuna, prawo w dawnej Polsce pręgierz, do którego przywiązywano łańcuchem skazańca z obrożą na szyi. Kuna HENRYK, 1885-1945, rzeźbiarz; współzałożyciel grupy Rytm; prof. Wydziału Sztuk Pięknych uniw. w Wilnie, potem Toruniu; rzeźby portretowe, rel., akty, projekty pomników w drewnie, brązie, marmurze; Atalanta, Jutrzenka. kuna domowa (kamionka, Martes foina), drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 50 cni i ogona do 25 cm; futerko jasnobrun., b. cenne; zabudowania, zarośla, rumowiska; w Polsce rzadka, chroniona. Kunajew DINMUHAMMED, UT. 1912, radz. działacz ruchu robotn., inżynier górnik; 1955-60 premier Kazach.SRR; od 1960 I sekretarz KC KP Kazachstanu; od 1966 kandydat na czł. Biura Polit, od 1971 czł. Biura Polit. KC KPZR. Kunaksa (staroż. miejscowość na zach. od obecnego Bagdadu), 401 p.n.e. klęska Cyrusa Młodszego w walce z bratem, królem pers. Artakserksesem II. kuna leśna (tumak, Martes martes), eurazjat., nadrzewny drapieżnik z rodziny łasicowatych; dł. do 58 cm i ogona do 30 cm; ubarwiony brązowo, brzuch jaśniejszy, na spodzie szyi jasna plama; łowny, cenne futro — tumaki. kuna workowata (niełaz plamisty, Dasyurus quoll), austral. torbacz drapieżny; dł. do 40 cm; sierść ciemna w jasne plamy; nocna; zakrada się do ferm drobiu. Kuncewiczowa MARIA, ur. 1899, pisarka; od 1940 w Anglii, po 1956 w USA; powieści psychol.-obyczajowe (Cudzoziemka, Tristan 1946), opowiadania (Dwa księżyce), szkice lit., wspomnienia. Kuňcice, przem. dzielnica Ostrawy (Czechosłowacja), wielka huta żelaza. Kunckel von Löwenstern [kunkəl fon lö:wənsztern] JOHANN, 1638-1703, niem. aptekarz i alchemik; opracował metodę otrzymywania fosforu; autor słynnej rozprawy o technologii szkła. Kunc Milanov ZINKA, ur. 1906, jugosł. śpiewaczka (sopran dram.); od 1937 w Metropolitan Opera. kundajska kultura, archeol. mezolityczna kultura, 7-4 tys. p.n.e., znana z Polski i ZSRR; nazwa od stanowiska KundaLammasmägi (Est.SRR). Kundera MILAN, ur. 1929, pisarz czes.; liryka miłosna; opowiadania; poet. dramat z lat okupacji hitlerowskiej; powieść obrachunkowa (Żart), przekłady poezji fr. i ukraińskiej. Kundt [kunt] AUGUST, 1839-94, fizyk niem.; prof. uniw. w Strasburgu i Berlinie; prace gł. z dziedziny akustyki. Kundta rura [r. kunta], rura o odbijających ściankach wewn. używana do wytwarzania fal stojących, w celu pomiaru współczynnika pochłaniania materiałów lub ich impedancji akustycznej. K unduz, m. w pn. Afganistanie, ośrodek adm. prow. K.; 76 tys. mieszk. (1966); przemysł bawełn., spoż., porcelanowo-fajansowy. Kundzicz OŁEKSIJ, 1904-64, pisarz ukr.; opowiadania, nowele, powieści (Okupant), prace z teorii przekładu; przekłady z literatury rosyjskiej. Kunejtra, El-, m. w pd.-zach. Syrii, ośrodek adm. prow. El-K.; 29 tys. mieszk. (1967). K unene (Cunene), rz. w Angoli; dł. 945 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; liczne progi i wodospady. Kunersdorf [ku:-] (obecnie w. Kunowice w pow. słubickim, woj. zielonogórskim), 1759 bitwa między wojskami prus. a austr. i ros.; największa klęska Prus w czasie wojny siedmioletniej. Kunert GÜNTER, ur. 1929, poeta niem. (NRD); zaangażowana politycznie liryka pod wpływem B. Brechta; satyr, proza. K ungka-szan (Minja Gonkar, Minja Konka), najwyższy szczyt Gór Sino-Tybe-

kurara 591 tańskich (Chiny), w górach Tasiie-szan; 7590 m. Kung-sun Lung, działał 320-280 p.n.e., filozof chiń., najwybitniejszy przedstawiciel szkoły logistów. Kungur, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. permski), na Uralu; 70 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., skórz.-obuwn., spoż.; w pobliżu słynna Kungurska Jaskinia Lodowa dł. 5 km. Kunice Żarskie, m. w pow. żarskim, woj. zielonogórskim; 3,4 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski, włók.; prawa miejskie 1969. Kunicki ADAM, ur. 1903, lekarz neurochirurg; prof. Akad. Med. w Krakowie, czł. PAN; przewodn. Pol. Tow. Neurochirurgii; red. „Neuropatologii Polskiej"; prace z neurochirurgii klinicznej, neuroonkologii i in. Kunicki S TANISŁAW, 1861-86, działacz pol. i ros. ruchu robotn.; działacz I Proletariatu (1883-84 przywódca) i Narodnej Woli; stracony na stokach warsz. Cytadeli. Kunie (lle-des-Pins), wyspa na O. Spokojnym (Nowa Kaledonia); 153 km2, 930 mieszk. (1963); gł. miejscowość Vao; 187279 miejsce deportacji komunardów; turystyka. kunigas, średniowieczny książę litewski. Kunikida DOPPO, 1871-1908, nowelista jap.; prekursor i przedstawiciel naturalizmu w jap. literaturze. Kunina EWA, 1889-1963, aktorka teatrów warsz.; Rollisonowa— Dziady Mickiewicza, Matka — Krwawe gody F. Garcii Lorki. Kunka LECH, ur. 1920, malarz; doc. PWSSP w Łodzi; uprawia sztukę niefiguratywną. kunktacja, rozmyślne zwlekanie, odkładanie, przeciąganie czegoś, ociąganie się. kunktator, osoba rozmyślnie z czymś zwlekająca, ociągająca się, powolna w działaniu. Kunlun, system górski w Azji Środk. (Chiny), pn. i pn.-wsch. obrzeżenie Wyż. Tybetańskiej; dł. ok. 2500 km; wys. do 7723 m (Uług Muz-tag); gł. pasma: Ałtyn-tag, Nan-szan, Arka-tag, Bajan-chara-uła; pocięty silnie dolinami rzek; w części zach. — lodowce; trudno dostępny; 1888 zach. K. badał B. Grąbczewski. Kunming, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Jiinnan; 880 tys. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłu ciężkiego (hutnictwo żel. i miedzi); uniwersytet. kunowate, potoczna nazwa łasicowatych. „Ku nowej szkole", miesięcznik pedag., wydawnictwo Pol. Centrali Oświat, w ZSRR, wydawany 1924-28 w Moskwie; nawiązywał do pol. pisma oświat. — ,,Oświata Socjalistyczna", wydawanego w Moskwie 1918. Kunowice, w. w pow. słubickim, woj. zielonogórskim; stacja graniczna na międzynar. linii kol. Warszawa-Berlin. 1945 (2-6 II) ciężkie walki o wyzwolenie K. jednostek radz. 1 Frontu Białorus, z wojskami hitlerowskimi. Kunowski WŁODZIMIERZ (pseud. Kornel), 1878-1917, działacz PPS, inżynier chemik; od 1906 ćzł. PPS-Frakcji Rewol.; 1912 współorganizator PPS-Opozycji, 1916 czł. Centr. Kom. Nar i Tymczasowej Rady Stanu. Kunów, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim, nad Kamienną; fabryka narzędzi rolniczych. K unsan, m. w Kore i Pd. , port nad M. Żółtym; 102 tvs. mieszk. (1966); przemysł spoż. i włók.; w pobliżu (Dzanghang) huta miedzi. Kunský JOSEF , ur. 1903, czechosł. geograf i geomorfolog; prof. Uniw. Karola w Pradze; czł. Czechosł. AN, czł. honorowy Pol. Tow. Geogr.; prace nad krasem (Kras a jeskyne). kunszt, artyzm, mistrzostwo, doskonałość; sztuka, umiejętność; zawód, rzemiosło, zwł. precyzyjne i artystyczne.

kunsztowny, wykonany z artyzmem, mistrzowsko; artystyczny, misterny, pięknie ozdobiony. Kuntze E DWARD, 1880-1950, bibliotekarz; związany z bibliotekami: uniw. w Poznaniu i Jagiellońską (1927-47 jej dyr.); założyciel ,,Przeglądu Bibliotecznego"; prace z teorii i praktyki bibliotecznej. Kuntze ROMAN, 1902-44, zoolog; prof. SGGW; prace z morfologii, faunistyki, zoogeografii, entomologii; zamordowany przez hitlerowców. Kuntze T ADEUSZ →Konicz Tadeusz. kunżut →sezam wschodni. K uo-jü (opowiadania o państwach), chiń. traktat hist.-polit., powstały ok. 450 p.n.e. Kuomintang (Partia Narodowa), chiń. partia polit. utworzona 1912 przez Sun Jatsena; początkowo postępowa partia burż.demokr.; 1927 prawicowe skrzydło dokonało kontrrewolucyjnego przewrotu i utworzyło rząd w Nankinie, którego siły zbrojne prowadziły walkę z Armią Lud.; 1949 w wyniku zwycięstwa sił rewol. kierownictwo K. z Czang Kaj-szekiem zbiegło na Tajwan, gdzie sprawuje lokalną władzę. K uo M o-żo, ur. 1892, chiń. działacz polit, i społ., pisarz, historyk; 1949-54 wicepremier; prezes Chiń. AN, czł. PAN; prace hist., poezje, dramaty, powieści; międzynar. nagr. Leninowska. K uopio [ku-], m. w środk. Finlandii, ośr. adm. okręgu K.; 64 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, spoż., maszyn.; ośr. turystyki i sportów zimowych. Kupa, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Sawy; dł. 296 km; żeglowna od m. Karłovac. kupal (cupal), bimetal utworzony z warstwy aluminium i 1 lub 2 warstw miedzi nawalcowywanych na gorąco; używany m.in. na tory przewodowe wielkiej częstotliwości. kupalnik górski →arnika górska. kupalnocka →Kupała. Kupała (Kupało, noc Kupały, kupalnocka), pogański obchód letniego przesilenia słonecznego u Słowian (na ziemiach pol. — sobótka); pląsy wokół ognia, zbieranie ziół itp. Kupała JANKA (właśc. Jan Łucewicz), 1882-1942, białorus. poeta i dramaturg; czł. AN Białorus.SRR; twórca nowocz. literatury białorus. i jeden z. gł. organizatorów ruchu lit.; poematy i wiersze (Dzień powszedni ubogi...) oparte na motywach lud.; dramaty (Paulinka). Kupang, m. i port w Indonezji, na pd. wybrzeżu Timoru, ośrodek adm. prow. Nusa Tenggara Timur; 10 tys. mieszk. (1961). kupaż (kupażowanie), zabieg technol. w winiarstwie, polegający na mieszaniu win o różnych cechach i składzie chem., w celu otrzymania wina wymaganej jakości. Kupecký JAN, 1667-1740, malarz czes.; popularny w środk. Europie portrecista późnobarokowy; portrety (m.in. osobistości pol.), sceny alegor. i rodzajowe. kupelacja, wydzielanie srebra i innych metali szlachetnych ze stopu ołowiu zawierającego te metale. Kupiańsk, m. w Ukr.SRR (obw. charkowski), nad rz. Oskoł; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. bud., maszynowy. Kupido (Kupidyn), mit. rzym. bóg miłości, utożsamiony z gr. Erosem. kupiec, prawo osoba fiz. lub prawna (nie będąca jednostką gospodarki uspoł.) prowadząca we własnym imieniu przedsiębiorstwo zarobkowe. kupieckie szkoły, szkoły średnie kształcące pracowników handlu; zakładane w Europie w XIX w., w Polsce 1924 przekształcone w gimnazja i licea handl.; obecnie pracowników handlu kształcą technika i szkoły zasadnicze. Kupisiewicz CZESŁAW, ur. 1924, pedagog; prof. Uniw. Warsz.; Niepowodzenia

dydaktyczne.

Kupka FRANTIŠEK, 1871-1957, czes. malarz i grafik, od 1895 czynny w Paryżu; początkowo wpływ fowizmu i kubizmu, później kompozycje bezprzedmiotowe. kupkówka pospolita (rżniączka pospolita, Dactylis glomerata), cenna, pastewna trawa zbitokępkowa, ponad 1 m wys.; liście szerokie, kwiatostan — duża, gęsta wiecha. kupla, godło górnicze w kształcie młota i kilofa skrzyżowanych ze sobą. kupler, stręczyciel nierządu, rajfur. kuplerstwo (rajfurstwo, stręczycielstwo), przestępstwo polegające na ułatwianiu z chęci zysku cudzego nierządu. kuplet, zwrotka tekstu dowcipnej piosenki na tematy aktualne, zwykle z refrenem. kuplet, muz. element formy ronda występujący między kolejnymi powrotami refrenu. kupno, prawo umowa, na podstawie której kupujący zobowiązuje się odebrać rzecz od sprzedawcy i zapłacić mu cenę w zamian za przeniesienie na siebie prawa własności rzeczy. kupon: 1) blankiet, formularz z wydrukowanymi rubrykami do wypełnienia (np. k. gry liczbowej, konkursu); 2) odcinek kontrolny biletu do teatru, kina, odrywany przy wejściu; 3) odcinek tkaniny na jedno ubranie, na jedną suknię. Kuprin ALEKSANDR I., 1870-1938, pisarz ros.; powieści i opowiadania wyrażające protest wobec wyzysku kapitalist. i anarchistyczny bunt przeciw cywilizacji techn.; 1919-37 na emigracji. Kuprin ALEKSANDR W., 1880-1960, malarz radz.; pejzaże, martwe natury; działalność pedagogiczna. kupror, stop miedzi z aluminium (ok. 5%), zw. też złotem amer.; stosowany gł. do wyrobu sztucznej biżuterii. kuprowy gruczoł, jedyny gruczoł skórny ptaków (najbardziej rozwinięty u wodnych), położony nad ostatnimi kręgami ogonowymi; tłusta wydzielina g.k.,. którą ptak namaszcza pióra, chroni je przed zmoczeniem. kuprówka rudnica (Euproctis chrysorrhoea), drobny motyl nocny z rodziny brudnic; larwa żywi się liśćmi drzew owocowych; poważny szkodnik. kupryt, minerał, tlenek miedzi; czerwony lub brunatnoczerwony, o połysku diamentowym; powstaje gł. w strefie utlenienia złóż rud miedzi; bogata ruda miedzi. kur, med. →różyczka. Kura, rz. w ZSRR, w Zakaukaziu; dł. 1364 km, dorzecze 188 tys. km2; źródła w Turcji; uchodzi do M. Kaspijskiego; wyzyskiwana do nawadniania; elektrownie wodne; gł. m. Tbilisi. kuracja →leczenie. kura domowa, ptak gospodarski z rzędu kuraków; dziki przodek — kur bankiwa, udomowiony ok. 2500 p.n.e.; rasy typu nieśnego (leghorny i in.), mięsnego (np. cornish, niuhempszyry) i ogólnoużytkowego (rodajlendy, saseksy i in.); krajowe: zielononóżki i polbary. K urajszyci (Korejszyci), plemię arab. w Mekce, z którego wywodził się prorok Mahomet. kuraki (grzebiące, Galliformes), rząd kosmopolitycznych ptaków; 241 gat.; ciało krępe, głowa mała, nogi silne, zdatne do grzebania w ziemi; samce (koguty) zwykle barwne, większe od samic (kur); np. kośniki, głuszec, bażant, paw, kuropatwa. kurant (courante): 1) starofr. taniec w metrum trójdzielnym, w suicie XVII w.; 2) melodia wygrywana przez mechanizm w zegarze. Kurańska Nizina, niz. w Azerb.SRR i Gruz.SRR, w dorzeczu dolnego biegu Kury i Araksu; większa część leży p.p.m. (do 25 m); zimowe pastwiska; na obszarach sztucznie nawadnianych — uprawa bawełny, sady, winnice. kurara, wyciąg z kory roślin z rodzaju kulczyba, zawierający alkaloidy (zw. ku-

592 kuraryzacja rarynami); b. silna trucizna; używana w badaniach fizjol. i w chirurgii. kuraryzacja, stosowane gł. podczas narkozy wstrzykiwanie alkaloidów kurary w celu osiągnięcia w czasie zabiegu operacyjnego znacznego zwiotczenia mięśni szkieletowych. Kurashiki [-śi-], m. w Japonii (pd. Honsiu); 319 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., maszyn., spożywczy. Kuraszkiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1905, językoznawca; prof. uniw. we Wrocławiu i P oz n ani u, cz ł . P AN ; p race z h i s t ori i i dialektów języka pol. i słow. (Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej). Kuraś FERDYNAND, 1871-1929, poeta lud.; zbiory wierszy (Dzwoń chłopska pieśni), pamiętnik Przez ciernie żywota (wstęp S. Żeromskiego). kuratela, prawo forma pieczy prawnej polegająca na wyznaczeniu przez właściwy organ państw., np. sąd, kuratora dla określonej osoby, np. dla dziecka poczętego, dla nieobecnych. kurator, pedag. kierownik organu administracji szkolnej szczebla woj. (kuratorium) zajmujący się szkolnictwem, przedszkolami i oświatą dorosłych. kurator, prawo w prawie cyw. przedstawiciel osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swych spraw; w prawie karnym osoba sprawująca dozór nad skazanym. kuratorium, jednostka organizacyjna administracji oświat, szczebla woj., kierowana przez kuratora; kieruje sprawami szkół i in. placówek oświat.-wychowawczych, prowadzonych przez resort oświaty i szkolnictwa wyższego. kurator procesowy, osoba ustanowiona przez sąd dla zastępowani? strony nie mającej zdolności procesowej i należytego zastępstwa, wobec której ma być podjęta czynność nie cierpiąca zwłoki. Kuratowski KAZIMIERZ, ur. 1896, matemat yk t opol og; prof. Pol i t . Lwowski e j i Uniw. Warsz., wiceprezes PAN, czł. zagr. akademii nauk.; wieloletni dyr. Instytutu Mat. PAN, wiceprezes Międzynar. Unii Mat.; Topologia. kuraż, śmiałość, odwaga, męstwo, animusz, fantazja. kur bankiwa →bankiwa. Kurbski ANDRIEJ M., 1528-83, naczelny wódz wojsk moskiewskich w wojnie inflanckiej; 1564 przeszedł na stronę pol.; autor pamfletów o Iwanie Groźnym. ku rc z ( spaz m) , nagł y, mi mowol ny skurcz mięśnia lub grupy mięśni; czasem towarzyszy mu ból; także gwałtowne obkurczenie przewodu lub jego ujścia, zwężające lub zamykające jego światło. kurczatow, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 104: transuranowiec; sztucznie otrzymany 1964. Kurczatow IGOR W., 1903-60, radz. fizyk jądrowy; czł. AN ZSRR. dvr. Instytutu Energii Atomowej AN ZSRR; odkrywca pierwszych długożyciowych izomerów jądrowych. kurczliwość, włók. niepożądana właściwość włókien, polegająca na zmniejszeniu się ich długości np. pod wpływem wilgoci; k. tkanin eliminuje się przez dekatyzowanie, sanforyzację, opalanie oraz nasycanie odpowiednimi środkami. kurdesz, popularna w Polsce XVIII w. pieśń biesiadna F. Bohomolca Kurdesz nad Kurdeszami. kurdiuczne owce →tłustopośladkowe owce. kurdiuk. zootechn. złogi tłuszczowe gromadzące się u nasady ogona i na zadzie owiec tłustopośladkowych. Kurdowie, lud nieustalonego pochodzenia, w Kurdystanie (pd.-wsch. Turcja, pn. Irak i pn.-zach. Iran); ok. 8 mln; półkoczownicze pasterstwo, uprawa ziemi; doskonali wojownicy; język kurdyjski. Kurdybacha ŁUKASZ, ur. 1907, historyk oświaty; prof. Uniw. Warsz., dyr. Insty-

tutu Pedagogiki; red. nauk. i współautor Historii wychowania. kurdyban →kordyban. kurdybanek →bluszczyk. kurdyjski język, z grupy irańskich; język Kurdów (ok. 8 mln); 2 gł. dialekty: kurmandżi i kurdi; literatura od XI w., w piśmie arabskim. Kurdystan, górzysta kraina w pd.-zach. Azji (w Turcji, Iraku i Iranie), zamieszkana gł. przez Kurdów; pasterska hodowla owiec, kóz, bydła; w dolinach uprawa zbóż, drzew owocowych, warzyw, tytoniu, bawełny; rzemiosło (gł. wyrób dywanów). K urdystan, prowincja w zach. Iranie; 33,9 tys. km2, 620 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Sanandadż. Kure, m. i port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; 233 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., maszyn., hutnictwo żelaza. kureci, mit. gr. bóstwa związane z kultem Rei; po utożsamieniu jej z Kybele często identyfikowane z korybantami. kureczka (Porzana), rodzaj obejmujący ok. 20 gat. ptaków moczarowo-błotnych; upierzenie zwykle szarobrązowe,. cętkowane lub w pręgi; żywią się bezkręgowcami: Europa, Afryka; w Polsce 3 gat., chronione. K urejka (Numa), rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Jeniseju; dł. 783 km. kurek, techn. element zamykający zaworu kurkowego, obracalny dokoła własnej osi czop z odpowiednim układem kanałów. kurek, wojsk, część zamka broni palnej, powodująca odpalenie naboju przez zbicie spłonki bezpośrednio lub za pośrednictwem iglicy. Kurek JALU, ur. 1904, poeta i prozaik; związany z krak. Awangardą, red. pisma „Linia"; zbiory wierszy (Śpiewy o Rzeczypospolitej), powieści społ. (Grypa szaleje w Naprawie), cykl Janosik, wspomnienia. Kurella ALFRED, ur. 1895, działacz niem. ruchu robotn., pisarz (NRD); działalność antyfaszyst. na emigracji; powieści, krytyka lit., reportaże, eseje. kurenda, zawiadomienie, zarządzenie, pismo przesyłane obiegiem osobom zainteresowanym; okólnik. kureń (kurzeń), u koczowniczych plemion mong. krąg jurt; później obóz wojskowy. Kurgan, m. obw. w azjat. części Ros. FSRR, nad rz. Tobół; 244 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., środków transportu (autobusy), chem., mat. bud., spożywczy. K urgan Tiube, m. w pd. części Tadż. SRR, w dolinie Wachszu; 31 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., mat. budowlanych. kurhan, archeol. stożkowaty nasyp ziemny, często o konstrukcji drewn. lub drewn.-kam.; znane od neolitu. kurhanowych grobów kultura, archeol. kultura epoki brązu, od ok. 1500 p.n.e., w środk. E uropie ( w Cz e chach do ok. 400 p.n.e.); gł. pasterstwo; groby (kurhany) bogato wyposażone (broń, ozdoby z brązu). kuria (curia): 1) w staroż. Rzymie najst arsz a j e dnost ka podz i ał u obywate l i : 30 k., po 10 rodów każda; 10 k. tworzyło tribus; 2) w średniowieczu dwór król. jako ośr. administracji centralnej. kuria biskupia (kuria diecezjalna), całość aparatu adm. biskupa ordynariusza; także gmach biskupi. Kuria Muria, grupa wysp na M. Arabskim; wchodzą w skład Omanu; 78 km2, ok. 100 mieszk. (1967). kuria rzymska, całość urzędów i urzędników papieskich (kongregacje, trybunały, sekretariaty, komisje). kurier: 1) osoba wysyłana z pilną wiadomością, pismem itp.; posłaniec, goniec; 2) gazeta codzienna, szczególnie mająca w tytule ten wyraz; 3) daw. pociąg pośpieszny. „Kurier Codzienny", dziennik informa-

cyjno-polit., wydawany 1866-1905 w Warszawie; 1905 legalny organ PPS, zamknięty za opublikowanie odezwy Do ludu. „Kurier Codzienny", dziennik informacyjno-polit., wydawany 1945-53 w Warszawie; pismo SD. „Kurier Czerwony", dziennik sensacyjny, wydawany 1922-39 w Warszawie; po połączeniu 1932 z „Dobry Wieczór" (zał. 1929) — p.n. „Dobry Wieczór-Kurier Czerwony". „Kurier Litewski", tygodnik informacyjny, wydawany 1760-64 w Wilnie. „Kurier Litewski", gazeta informacyjna, wydawana 1796-97 w Grodnie, do 1839 w Wilnie; kontynuacją był rządowy „Kurier Wileński" (do 1863). „Kurier Litewski", gazeta informacyjna, wydawana 1905-11 w Wilnie; połączyła sie z „Dziennikiem Wileńskim". „Kurier Lwowski", dziennik, wydawany 1883-1935 we Lwowie; do I wojny świat, związany z ruchem lud.; po 1918 wyrażał poglądy demokr. inteligencji. „Kurier Łódzki", dziennik, wydawany 1902-39 w Łodzi; początkowo zbliżony do endecji, następnie sanacyjny. „Kurier Polski", pismo wydawane 173060 w Warszawie przez pijarów (do 1736). następnie jezuitów. „Kurier Polski", dziennik, wydawany 1829-31 w Warszawie; organ romantyków, grupujący działaczy niepodległościowych; 1831 organ kaliszan. „Kurier Polski", dziennik, wydawany 1898-1939 w Warszawie; związany ze stronnictwem Polityki Realnej; 1913-15 wychodził p.n. „Dziennik Polski", od 1926 związany z wielkoprzem. kołami. „Kurier Polski", dziennik, wydawany od 1957 w Warszawie, organ SD; nakł. ok. 151775 egz. (1969). „Kurier Poranny", dziennik, wydawany 1877-1939 w Warszawie, zał. przez F. Fryzego; w okresie między woj. związany z sanacją. „Kurier Poznański", dziennik, wydawany 1872-1939 w Poznaniu; początkowo półoficjalny organ kurii biskupiej i ziemiaństwa wielkopol., od 1906 związany z endecją. „Kurier Warszawski", pismo poświęcone informacji krajowej, wydawane 1761-65 w Warszawie; red. F. Bohomolec. „Kurier Warszawski", dziennik informacyjno-polit., wydawany 1821-1939 w Warszawie, zał. przez B. Kicińskiego; od 1900 zbliżony do endecji. „Kurier Węgiersko-Polski", pismo dwujęzyczne, wychodzące na Węgrzech 194647, z inicjatywy działaczy węg. i polonijnych. kurie wyborcze, w prawie wyborczym kategorie wyborców wydzielone zazwyczaj wg kryterium różnic majątkowych; wybory kurialne zapewniały zwykle przewagę k.w. bogatszym. kuriozum (curiosum), rzecz, zjawisko osobliwe, niezwykłe, dziwaczne. kurka (pieprznik jadalny, lisica, Cantharellus cibarius), grzyb jadalny z rodzaju pieprznik; owocnik kapeluszowaty, żółty; hymenofor blaszkowaty; pospolity w lasach całej Polski. kurka wodna →kokoszka wodna. kurkowe bractwa, organizacje strzeleckie w średniow. miastach; nazwa od zawodów w strzelaniu do kura (blaszanego, drewn.); najlepszy strzelec — „królem kurkowym"; w Polsce b.k. przetrwały do 1939. kurkówka, dawniejsza broń myśliwska o kurkach zewn., naciąganych ręcznie. kurkuma (ostryż, Curcuma), tropik, bylina z rodziny imbirowatych; niektóre gat. uprawia się (gł. w pd. Azji) dla kłączy, z których otrzymuje się pomarańczowy barwnik (kurkumina), leki i przyprawy. Kurlandia, pd. część dawnych Inflant (obecnie w Łot.SRR), od 1561 lenno pol. pod władzą książąt kurlandzkich, 1737 oddane E. Bironowi; po III rozbiorze w zaborze ros.: od 1918 w składzie Łotwy.

kurza ślepota 593 kurna chała, dawny wiejski dom mieszkalny bez komina; dym z paleniska rozchodził się po izbie. Kurnakow NIKOŁAJ S., 1860-1941, radz. metaloznawca i fizykochemik; prof. Leningradzkiego Instytutu Politechn., czł. AN ZSRR; prace z teorii roztworów i stopów; twórca metody analizy termicznej stopów. Kurnakowicz JAN, 1901-68, aktor; występy gł. w teatrach warsz.; role w ko-. mediach (Horodniczy — Rewizor N. Gogola) i w dramatach (Wielki Ks. Konstanty — Kordian Słowackiego); role filmowe. Kurnatowski MIECZYSŁAW, 1840-1905, numizmatyk i antykwariusz; wydawca m.in. cenników monet; prace dotyczące gl. mennicy Stanisława Augusta. kurniawa (kurniawica), zamieć śnieżna; zadymka, kurzawa. kurnik, pomieszczenie dla drobiu. Kuroczkin WASILIJ S., 1831-75, poeta ros.; rewoł. demokrata i działacz Ziemli i Woli; satyr, felietony i rewol. wiersze; tłumacz pieśni Berangera. Kuroczko EUSTACHY, 1901-56, działacz oświat., nauczyciel; poseł na sejm, 195155 prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego. Kuroński Zalew, zalew w pd.-wsch. części M. Bałtyckiego, u wybrzeży Litew. SRR i Ros.FSRR; dł. ok. 98 km, głęb. do 6,5 m. Kuropatkin ALEKSIEJ N., 1848-1925, generał ros.; w czasie wojny ros.-jap. 190405 dowódca armii mandżurskiej, pobitej pod Mukdenem. kuropatwa (Perdix perdix), ptak łowny z rzędu kuraków; dł. ok. 28 cm; szarobiązowa; naziemna, żyje wśród pól; pożyteczna (tępi m.in. stonkę ziemniaczaną); Eurazja, w Polsce pospolita. kurort, dawna nazwa uzdrowiska. kuros, posąg stojącego, nagiego młodzieńca, charakterystyczny dla archaicznej sztuki staroż. Grecji od końca VII w. p.n.e. do pocz. V w. p.n.e.; przeznaczenie wotywne. Kurosawa AKIRA, ur. 1910, iap. reżyser film.; jeden z czołowych współcz. filmowców świata; gł. dramaty hist., eksponujące tradycje nar. Japonii (Rashomon, Tron we krwi, Rudobrody). K uro Siwo, ciepły prąd mor. w pn. części O. Spokojnego; płynie wzdłuż pd. i pd.-wsch. wybrzeży Taponii; skręca na wsch. przechodząc w Prąd Północnopacy-ficzny. Kurowie, plemię starołotew., w Kurlandii (Łotewska SRR); odegrali rolę w procesie kształtowania narodowości łotewskiej. Kurowski APOLINARY, 1818-78, działacz patriot.; uczestnik przygotowań powstańczych 1846 w Poznańskiem; 1863 naczelnik wojenny w Krakowskiem. Kurowski JAN NEPOMUCEN, 1783-1866, agronom, pisarz roln., popularyzator wiedzy roln.; założyciel i red. „Tygodnika Rolniczo-Technologicznego". Kurowski LEON, ur. 1907, prawnik; prof. uniw. w Toruniu, ANP, SGPiS i Uniw. Warsz.; Prawo finansowe. K urozwęki, w. w pow. staszowskim, woj. kieleckim; pałac z XVIII w. (przebudowany z got. zameczku) w parku krajobrazowym (XIX/XX w.); klasztor z późnogot. kościołem (XV w.; przebudowa wczesnobarok. XVII w.). Kurów, w. w pow. puławskim, woj. lubelskim; zakłady futrzarskće; 1452-1870 miasto. Kurpie, ludność pn. Mazowsza w dorzeczu Narwi, w Puszczy Kurpiowskiej; zachowane tradycyjne budownictwo, tkactwo, zdobnictwo (wycinanki), pieśni, tańce, obrzędy. Kurpierz FRANCISZEK, 1880-1942, działacz nar. i społ. na Śląsku, publicysta, ekonomista; założyciel (1911) i wydawca (do 1921) pisma „Nowiny" w Opolu; zamordowany przez hitlerowców.

Kurpiński KAROL,' 1785-1857, kompozytor; dyrygent opery warsz.; 1820-21 wydawca i red. „Tygodnika Muzycznego" (pierwsze pol. czasopismo muz.); opery (Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale), balety, kantaty, msze, tańce (polonezy), pieśni (Warszawianka). Kurpiowska Puszcza, obszar lesisty w pn.-wsch. części Niz. Mazowieckiej; na pn. graniczy z Puszczą Piska, na 2 pd. sięga do Bugu; pow. ok. 2 tys. km ; dzieli się na część pn., zw. Puszczą Myszyniecką (Zieloną), i pd., zw. Puszczą Białą. Kurri Kurri [kary kary], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), w pobliżu Cessnock; 12 tys. mieszk. (1966); huta aluminium. kurs: 1) szkolenie w zakresie pewnej specjalności, nauczanie w trybie skróconymj cykl wykładów z określonego przedmiotu; 2) droga po wyznaczonej trasie przebyta przez pojazd (np. k. autobusu). kurs, ekon. cena papierów wartościowych (np. akcji) lub waluty danego kraju za granicą; często różna od ich wartości nominalnej. Kursanow ANDRIEJ L., ur. 1902, radz. fizjolog roślin i biochemik; prof. uniw. w Moskwie, czt. AN ZSRR i PAN, dyr. instytutu fizjologii roślin AN ZSRR; badania przemiany materii u roślin. kurs graniczny, kurs waluty zapewniający równowagę bilansu płatniczego w handlu zagranicznym. kursi, przenośny element w meczecie w formie bryły o sześciokątnych podstawach; służy za wspornik pulpitu, na którym się opiera Koran w czasie czytania. Kursk, m. obw. w eur. części Ros.FSRR; 284 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., chem., włók.; w pobliżu bogate złoża rud żelaza. 1943 (5 VII-23 VIII) jedna z gł. operacji strategicznych i największych bitew II wojny świat.; w walce radz. jednostek pancernych z niem., po początkowej przewadze niem., przeciwnatarcie radz. (w połowie lipca) doprowadziło do pokonania Niemców w rejonie Orła, Biełgorodu i Charkowa i umożliwiło wojskom radz. przejście do wielkiej ofensywy. Kurska Anomalia Magnetyczna, obszar zalegania największych na świecie złóż rud żel., w ZSRR (gł. w obw. kurskim); zasoby ok. 40 mld t; zawartość żel. w rudach ok. 32%; K.A.M. odgrywa coraz większą rolę jako baza surowcowa hutnictwa eur. części ZSRR. kursograf, przyrząd nawigacyjny do samoczynnego wykreślania kursów i manewrów statku na mapie lub przesuwającej się ruchem ciągłym taśmie papierowej. kursomierz (kalkulator nawigacyjny), lotn. przyrząd pokładowy do wyznaczania podczas lotu statku latającego jego prędkości względem ziemi (podróżną); uwzględnia prędkość i kierunek wiatru. kursomierz, żegl. przyrząd do wyznaczania kursu statku. kurs statku: 1) kąt zawarty między osią symetrii statku a określonym kierunkiem odniesienia, np. południkiem geogr. (k.s. geogr.) lub magnet. (k.s. magnet.); 2) kierunek statku wodnego (żaglowca) względem wiatru, np. fordewind, halfwind. kurs wynikowy finansowy (KWF), stosunek ceny krajowej wyrobu będącego przedmiotem handlu zagr. do jego ceny dewizowej. kursywa, krój pisma druk. o pochyłych literach; k. stosuje się do wyróżnień w tekście (np. tytułów książek).→italika kurta →kurtka. kurtaczki (Pittidae), rodzina leśnych ptaków z rzędu wróblowatych; z pokroju podobne do drozda; 23 gal.; wielobarwne; gł. owadożerne; tryb życia naziemny; Afryka (1 gat.), obszar indo-australijski. kurtaż, wynagrodzenie dawane maklerowi za pośrednictwo przy kupnie lub sprzedaży, zwł. na giełdzie. Kurth [kurt] ERNST, 1886-1946, muzykolog austr.j prof. uniw. w Bernie; wpro-

wadził do muzykologii pojęcie linearyzmu, Musikpsychologie. Kurth [kurt] GODEFROI, 1847-1916, historyk belg.; prof. uniw. w Lejdzie; gł. praca: Les origines de la civilisation modernę. kurtka (kurta), krótkie, wierzchnie okrycie, zwykle z grubego materiału. kurtuazja, uprzejmość, wyszukana grzeczność, galanteria. kurtyna, teatr ruchoma zasłona oddzielająca scenę od widowni; podnoszona (wł.), rozsuwana (niem.), podnoszona i rozsuwana jednocześnie (fr.). kurtyna, wojsk, w fortyfikacji bastionowej część obwodu obronnego, położona między bastionami, ok. 300 m długości. kurtyna powietrzna →zasłona powietrzna. kurtyna wodna →zasłona wodna. kurtyzana, daw. kobieta lekkich obyczajów, pędząca życie w wielkim świecie, utrzymywana przez możnych kochanków. kurtyzowanie, przycinanie ogona psu, koniowi. Kurtz [kurc] JOSEPH FELIX VON, 1717-83, aktor austr.; występy w improwizowanych komediach z wędrownymi zespołami; twórca typu wiedeńskiego clowna zw. Bernardon. kurucowie (kuruce), uczestnicy powstań chłopskich na Węgrzech od 1514 (G. Dózsa); słynne powstanie k. 1703-11 pod wodzą F. Rakoczego. kurulne krzesło, w staroż. Rzymie typ krzesła przysługujący pierwotnie królom, później wyższym urzędnikom (konsulom, pretorom, cenzorom i edylom), zw. stąd kurulnymi. kurułtaj, średniow. zja.td książąt mong. dla omówienia ważnych spraw polit.; obecnie — zjazd, kongres, konferencja. K urume, m. w Japonii (pn. Kiusiu): 189 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., gumowy, włókienniczy. kururu, zool. →aga. kury (Myoxocephalus), ryby z rodziny głowaczy; kilkanaście gat, ok. 30 cm.dł.; głowa duża; strefa przybrzeżna O. Atlantyckiego i Spokojnego, w Bałtyku 2 gatunki. Kurylewicz ANDRZEJ, ur. 1932, pianista, trębacz i kompozytor jazzowy, przedstawiciel modern jazzu; także muzyka do sztuk teatr, i filmów. Kurylskie Wyspy (Kuryle), łańcuch wysp wulkanicznych na O. Spokojnym, między Kamczatka a Hokkaido; należą do Ros. FSRR; 15,6 tys. km2; liczne czynne wulkany; gorące źródła; roślinność tundrowa, na pd, — tajga; eksploatacja lasów, rybołówstwo; gł. m. Kurylsk (na wyspie Iturup). Kurylsko-Kamczacki Rów, rów oceaniczny na O. Spokojnym, po wsch. stronie W. Kurylskich; głęb. do 10 542 m. Kuryluk KARO^, 1910-67, działacz społ., wydawca; 1933-39 red. nacz. .,Sygnałów"; od 1942 czł. PPR; 1945-47 red. „Odrodzenia"; 1949-51 dyr. PIW; 1956-58 min. kultury i sztuki; 1965-67 dyr. PWN. Kuryło (Kuryłło) EDWARD, 1883-1938, tancerz, choreograf (m.in. w balecie Teatru Wielkiego w Warszawie i w zespołach zagr.); także pedagog. Kuryłowicz JERZY, ur. 1895, językoznawca; prof. uniw. we Lwowie, Wrocławiu, Krakowie, czł. PAN; autor prac teoret. z wielu dziedzin językoznawstwa indoeur., ogólnego (Esquisses linguistiąues). Kuryłowicz WŁODIMIERZ, ur. 1910, lekarz, mikrobiolog; dyr. PZH w Warszawie, czł. PAN; zasługi w uruchomieniu produkcji antybiotyków w Polsce. Kurytyba (Curitiba), m. w Brazylii, stol. stanu Parana; 660 tys. mieszk. (1969); rozwinięty różnorodny przemysł; 2 uniw.; ośr. licznej emigracji polskiej. kurza stopka (pied-de-poule), tkanina o wzorze przypominającym ślad kurzej stopy (podobna do pepity). kurza ślepota →ślepota zmierzchowa.

594 Kurzawa Kurzawa ANTONI, 1843-98, rzeźbiarz; neoromant. kompozycje figuralne (Mickiewicz budzący geniusza poezji), popiersia. kurzawka, drobnopiaszczyste warstwy gruntu nasycone wodą; z chwilą odsłonięcia (np. w czasie prowadzenia robót górn.) stają się płynne; k. zwalcza się przez zamrażanie gruntu, drenowanie itp. Kurzątkowski JAN, ur. 1899, architekt wnętrz; prof. ASP w Warszawie; czł. „Ładu"; unikatowe meble; papieroplastyka. kurzeń →kureń. kurze ziele →pięciornik kurze ziele. Kurzętnik, w. w pow. nowomiejskim, woj. olsztyńskim, nad Drwęcą; wytwórnia elementów betonowych; ruiny zamku biskupów chełmińskich (XIII-XIV w.); ok. 1330-przed 1915 miasto. Kurzyna JAN, 1835-65, działacz polit.; organizator tajnych kółek młodzieżowych w Akad. Med. w Warszawie; 1864 reprez e nt ant Rz ądu N ar. z a grani cą; z gi nął w pojedynku. Kusaie, wulkaniczna wyspa w Karolinach; 109 km2, ok. 1,6 tys. mieszk.; wydobycie fosforytów. kusaki (Tinamiformes), rząd ptaków naziemnych; 45 gat.; wyglądem zbliżone do kuraków, niektórymi cechami do strusi; Ameryka Środk. i Pd.; łowne. kusaki (Staphylinidae), rodzina chrząszczy o b. skróconych pokrywach; ok. 20 tys. gat.; drapieżne, padlino-, grzybolub humusożerne; gł. strefa umiarkowana. Kusch [ku:sz] POLYKARP, ur. 1911, fizyk amer.; prof. uniw. w Nowym Jorku; wyznaczył moment magnet. elektronu; nagr. Nobla. Kusejr, m. we wsch. części Egiptu, port nad M. Czerwonym; 5,5 tys. mieszk. (1966); eksploatacja fosforytów; Kusejr Amra (Zameczek Amra), pustynny omaj j adzki z ame k-ł aźni a z 1 pol . VIII w., ok. 50 km na pd.-wsch. od Ammanu (Jordania); obecnie ruiny; zachowane freski. Kushiro [-śi-], m. i port w Japonii (Hokkaido), nad O. Spokojnym; 192 tys. mieszk. (1967); przemysł chem., rybny, drzewny, papiern.; baza rybołówstwa mor.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Kusiewicki (Koussevitzky) SIERGIEJ A., 1874-1951, dyrygent ros.; od 1924 w USA; nagrodę fundacji im. K. otrzymał m.in. W. Lutosławski (1963) iu T. Baird (1968). Kuskokwim [kaskok ym], rz. w USA (stan Alaska); dł. ok. 1000 km, dorzecze ok. 125 tys. km2; uchodzi estuarium do z atoki K. ( M . Be ringa) ; ż e gl owna ok. 800 km. Kuskowo, klasycyst. zespół pałacowo-parkowy (XVIII w.) w Moskwie; w parku liczne pawilony i cerkwie (obecnie muzeum). kuskus (wangal, lis workowaty, Phalanger maculatus), torbacz zaliczany do pałanek; wielkość kota; wszystkożerny; lasy N. Gwinei, pn. Australii i wysp sąsiednich. Kusociński JANUSZ, 1907-40, lekkoatleta, długodystansowiec; mistrz olimpijski na 10 000 m (1932); zamordowany przez hitlerowców w Palmirach; dla uczczenia jego pamięci odbywają się co roku międzynar. zawody lekkoatletyczne — Memoriał im. J. Kusocińskiego. K usong , m. w z ach. cz ę ści KRL-D ; 15 tys. mieszk. (1960); ośr. przemysłu włók. i maszynowego. Kussmaul ADOLF , 1822-1902, niem. lekarz internista; prof. uniw. w Strasburgu; opisał wiele chorób i objawów chorobowych, m.in. oddech K. w śpiączce cukrzycowej; pierwszy wykonał zgłębnikowanie żołądka. Kustanaj, m. obw. w Kazach.SRR, nad rz. Toboł; 123 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., metal., mat. bud., skórzany. Kustodijew BORIS M., 1878-1927, radz.

malarz i grafik; czł. Miru iskusstwa; dekoracyjne sceny rodzajowe, pejzaże; portrety Lenina, ilustracje do dzieł lit., scenografia. kustosz, kierownik działu w muzeum lub bibliotece. kustosz, książka cyfra lub litera określająca kolejność składek staroż. i średniow. rękopisów, umieszczana u dołu pierwszej lub ostatniej strony składki. Kustroń JÓZEF, 1892-1939, generał; we wrześniu 1939 dowódca 21 dyw. piechoty; poległ w walkach pod Oleszycami. kustrzebka (czarecznica, Aleuria), miseczkowaty grzyb z klasy workowców; w Polsce (cieniste lasy) k. pomarańczowa. Kustul i Ballana, miejscowości w Egipcie (Nubia); sławne nekropole (groby tumulusowe) władców nubijskich z 1 poł. I tysiąclecia. K usz, staroż. nazwa Nubii. kusza, ręczna broń miotająca, rodzaj łuku; napinana ręcznie lub mechanicznie; z k. strzelano bełtami; używana w XIIXVI w., jako broń myśliwska — do XVIII w. (arbalet) kusza młot, zool. →młot. Kuszanowie, lud indoscytyjski, zw. Jiieczy; w środk. Azji utworzyli państwo (rozkwit w I—III w., zwł. za Kaniszki), które upadło pod naporem Heftalitów. kuszetka: 1) osobowy wagon kol. przystosowany do użytku sypialnego, mający w przedziałach po 4 lub 6 miejsc leżących; także miejsce do spania w takim wagonie; 2) daw. kanapka, sofka, kozetka. Kuszka, m. w pd. części Turkm.SRR, najdalej na pd, położone w ZSRR; 4,6 tys. mieszk. (1959). Kuszkaki Burhanuddin, 1898-1954, afgański pisarz, publicysta, działacz społ.; powieści, nowele, prace hist., publicystyka; pisał w języku perskim. kusznicy, do końca XV w. żołnierze uzbrojeni w kusze; oddziały k. pieszych i konnych; w Polsce trzon oddziałów pieszych. Kuszwa, m. w Ros.FSRR (obw. swierdłowski), na Uralu; 47 tys. mieszk. (1967); wydobycie rud żel. i hutnictwo żelaza. kuszyckie języki, grupa języków chamito-semickich (pd. część Egiptu, Sudanu, Etiopii), m.in. bedża, afar, saho, somali, galla, sidamo, agau i wymarły meroicki (literatura w okresie 750 p.n.e.-350 n.e.). kuśnierstwo, dział przemysłu konfekcyjnego zajmujący się szyciem z wyprawionych skór futerkowych odzieży, artykułów konfekcyjnych i galanterii futrzanej. kuśnierz, rzemieślnik zajmujący się szyciem i naprawą futer oraz czapek, kołnierzy futrzanych. Kuśniewicz ANDRZEJ , ur. 1904, prozaik i poeta; powieści groteskowe demaskujące schyłkową kulturę mieszcz. (Korupcja, Eroica, W drodze do Koryntu, Król Obojga Sycylii, Strefy), zbiory wierszy. Kütahya [-hja], m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. K.; 49 tys. mieszk. (1965); przemysł chem., porcelanowo-fajansowy, spożywczy. Kutaisi, m. w Gruz.SRR, nad rz. Rioni; 161 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu, gł. maszyn., środków transportu, chem., włók.; muzeum; ruiny świątyni (XI w.). Kut al-Amara, m. we wsch. Iraku, ośrode k adm. prow. Kut , nad T ygryse m; 54 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., wyrób dywanów; zapora wodna. Kutang →Manaslu. Kutaradja →Banda Atjeh. K utba, VII w., kaligraf arab., pierwszy ustalił proporcje pisma kuf i. kuter: 1) statek żaglowy 1-masztowy, z ożaglowaniem skośnym, złożonym z grotżagla, 3 lub 2 sztaksli (żagli przednich) i ewent. topsla (żagla górnego nad grotżaglem); 2) łódź okrętowa wiosłowo-

-żaglowa lekkiej konstrukcji, mająca 1018 wioseł. kuter inspekcyjny (motorówka inspekcyjna), mały statek służby nadzoru dróg i torów wodnych. kuter pilotowy (pilotówka), mały statek z napę de m spali nowym do dowoż e ni a i odbierania pilotów mor. ze statków. kuter rybacki, niewielki pokładowy statek rybacki, z napędem spalinowym, przeznaczony gł. do połowów przybrzeżnych. kuter torpedowy, mały, szybki okręt woj., uzbrojony w torpedy i działa małego kalibru, służący do przeprowadzania ataków torpedowych na siły główne przeciwnika. kutia, potrawa obrzędowa z gotowanej pszenicy z utartym makiem i miodem, znana na Rusi i we wsch. regionach byłego Królestwa Polskiego. Kutná Hora, m. w Czechosłowacji (Czes ka R e p. S ocj al i s t . ) ; 18 t ys . mi e sz k. (1968); dawny ośr. wydobycia rud cynku i ołowiu; ośr. turyst.; kościoły got. (m.in. św. Barbary) i barokowe. kutner, bot. okrywa roślin siedlisk suchych (np. dziewanny), utworzona z gęstych włosków (srebrzysty puszek); zabezpiecza przed nadmiernym parowaniem. kutner, włók. używana niekiedy nazwa okrywy włókiennej uzyskanej przez drapanie spodu tkaniny. Kutno, m. pow. w woj. łódzkim, nad Ochnią; 30,4 tys. mieszk. (1970); wielki węzeł kol.; fabryka maszyn roln., zakłady podzespołów radiowych, farm., spoż.; Muzeum Bitwy nad Bzurą. — Prawa miejskie przed 1432; w XIX w. ośr. przemysłu cukr. i handlu zbożem; w okresie międzywoj. ośrodek ruchu robotn. i chłopskiego (KPP, PPS); 1939 w okolicy K. bitwa nad Bzurą; podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 6700 mieszkańców. Kutrzeba STANISŁAW, 1876-1946, historyk prawa pol.; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Historia ustroju Polski w zarysie, Historia źródeł dawnego prawu polskiego. Kutrzeba TADEUSZ, 1885-1947, generał, historyk; 1928-39 komendant Wyższej Szkoły Woj.; 1935-39 inspektor armii; we wrześniu 1939 dowódca armii „Poznań"; w bi t wi e nad Bzurą dowodz i ł grupą armii; od 1945 na. emigracji; Bitwa nad Bzurą. Kutschera [kucze:-] FRANZ, 1904-44, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; podczas okupacji dowódca SS i Policji na dystrykt warsz., odznaczający się szczególnym okrucieństwem (m.in. inicjator masowych egzekucji publ. w Warszawie); z wyroku sądu podziemnego skazany na śmierć, zginął 1 II 1944 w wyniku zamachu dokonanego przez AK. Kutubija, meczet w Marrakeszu (Maroko), arcydzieło sztuki mauretańskiej XII w.; minaret 69 m wys. — prototyp Giraldy i wieży Hasama w Rabacie, mimbair wyłożony mozaiką. Kutuzow MICHAIŁ I., 1745-1813, feldmarszałek ros., uczestnik wojen z Polską (konfederacja barska) i Turcją; dowódca armii ros. w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę 1812, zmusił go do odwrotu. kutwa, człowiek chciwy, gromadzący pieniądzs, skąpy nawet dla siebie; sknera, skąpiec, dusigrosz. Kuty, osiedle w Ukr.SRR (obw. iwanofrankowski), nad Czeremoszem; 3,2 tys. mieszk. (1959); rozwinięte rzemiosło (dywany, hafty, garncarstwo). kutykula (nabłonek), bot. barwna warstewka kutyny na liściach, łodygach i owocach; ochrania przed parowaniem i promieniami ultrafioletowymi. kutykula (kutikula), zool. →oskórek. kutyna, substancja o wyglądzie wosku; tworzy nieprzepuszczalną dla cieczy i gazów warstewkę (kutykula) na powierzchni niektórych organów rośliny. Kutz KAZIMIERZ, ur. 1929, reżyser filmów fabularnych poświęconych współcz. problemom społ. i najnowszej historii Pol-

kwadrupleks 595 ski; Krzyż Walecznych, Ludzie z pociągu, Sól ziemi czarnej. Kuusinen HERTTA LEINO, ur. 1904, fiń. działaczka ruchu robotn.; 1934-44 więziona; od 1939 czł. KG KP Finlandii, od 1944 — Biura Polit.; przewodn. frakcji parlamentarnej Demokr. Związku Narodu Fiń.; 1948 min. bez teki. Kuusinen OTTO , 1881-1964, działacz fiń. i radz. ruchu robotn.; 1918 współtwórca KP Finlandii; 1921-39 sekr. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunist.; od 1957 sekr. i czł. Prezydium KC KPZR; 1940-56 zastępca przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. kuwada, zwyczaj symbolizujący uznanie dziecka przez ojca u prymitywnych ludów Afryki, Azji, Oceanii i Ameryki; mąż naśladuje zachowanie się żony w ostatnim okresie ciąży, porodzie i połogu. Kuwasy, torfowisko niskie w Kotlinie Biebrzańskiej, na wsch. od Grajewa (woj. białostockie); pow. ok. 40 km2; zmeliorowane. kuwasz (kuwas), węg. rasa dużych (wys. w kłębie 70 cm) psów pasterskich; sierść biała, na szyi i tułowiu długa. Kuwatli, el- SZUKRI, 1891-1967, polityk syryjski; działacz ruchu niepodległościowego w okresie międzywoj.; prezydent 1943-49 i 1955-58. Kuwejt, państwo w pd.-zach. Azji (Płw. Arabski); 16 tys. km2, 570 tys. mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. i port mor. K.; j.u. arabski. Powierzchnia nizinna; klimat gorący, b. suchy; pustynie. Kraj gospodarczo jednostronnie rozwinięty, z pozostałościami feud.; jeden z gł. w świecie producentów ropy naft.; rafinacja ropy naft.; w oazach uprawa, gł. palmy daktylowej; koczownicza hodowla; port naft. Mina al-Ahmadi. — Od XVI w. penetracja portug., od XVIII w. — gł. angielska; szejkat arab., od 1871 pod zwierzchnością Turcji, od 1914 pod protektoratem W. Brytanii; od 1961 niepodległy (do 1968 związany z W. Brytanią traktatem wojsk.); dziedziczna monarchia konstytucyjna (emirat); czł. Ligi Państw Arab. od 1961; czł. ONZ od 1963. Kuwejt, stol. Kuwejtu, port nad Zat. Perską; 100 tys. mieszk., zespół miejski 295 tys. mieszk. (1965); ośr. finans.-handl.; zakłady odsalania wody mor.; uniw.; w pobliżu rafineria ropy naftowej. kuwertura, rodzaj masy czekoladowej, zawierającej powyżej 35% tłuszczu; półprodukt do powlekania wyrobów cukierniczych, lodów itp. kuweta, płaskie naczynie do obróbki chem. papierów fotograficznych. Ku Wolności, konspiracyjna organizacja niepodległościowa na Śląsku; zał. 1939; gł. działalność — sabotaż i dywersja; 1942 włączona do Pol. Związku Wolności. Kuzbas →Kuźnieckie Zagłębie Węglowe. Kuzmány KAROL, 1806-66, słowac. poeta preromant.; prof. uniw. w Wiedniu; poemat z życia mieszcz. młodzieży, z akcentami krytyki społ. (Bela); jeden z twórców Maticy słowac; tłumacz. Kuzmin MICHAIŁ A., 1875-1936, ros. poeta i prozaik, związany z akmeizmem; liryka miłosna, powieści awanturnicze. Kuznica, ros. ugrupowanie lit. głoszące całkowitą wolność w doborze metody twórczej, istniejące 1920-31; zał. m.in. przez W. Aleksandrowskiego, M. Gierasimowa. Kuzniecow P AWIEŁ W., 1878-1968, malarz ros., przedstawiciel awangardy; pejzaże pod wpływem malarstwa postimpresjonistycznego; scenografia. kuzonaki, produkt cukierniczy zaliczany do słodyczy wsch., o dużej kaloryczności (znaczna zawartość tłuszczu). kuzyn, bliższy lub dalszy krewny. Kuźma MIECZYSŁAW, ur. 1907, architekt; kier. pracowni odbudowy Starego Miasta w Warszawie i Lublinie; konserwator m.st. Warszawy; gł. odbudowa i rekon-

strukcja zespołów zabytkowych, m.in. projekt wnętrz hist. dla gmachu Towarzystwa im. F. Chopina w Warszawie. Kuźmin-Karawajew AGŁAJ, XIX w., rewolucjonista ros., oficer; utrzymywał stosunki z członkami Związku Ludu Pol.; inicjator uprowadzenia z więzienia w Wilnie Sz. Konarskiego; skazany na katorgę. kuźnia, zakład przem. albo warsztat rzem., w którym się wytwarza odkuwki. „Kuźnia", konspiracyjny miesięcznik lit., wydawany w Warszawie 1943 przez organizację: Ruch „Miecz i Pług"; współpracowni cy: R. Bratny, Z. St ol are k, W. Zalewski i in.; kontynuacją ,,K." były „Dźwigary". Kuźniar CZESŁAW, 1889-1955, geolog i petrograf; prace poświęcone petrografii skał osadowych oraz złożom rud i soli. Kuźnia Raciborska, m. w pow. raciborskim, woj. opolskim; 4,7 tys. mieszk. (1968); fabryka obrabiarek „Rafamet". — W XVII-XIX w. huta i kuźnie; prawa miejskie 1967. W czasie II wojny świat, zniszczona w 50%, liczba mieszkańców spadła do poniżej 2 tys.; po wojnie odbudowano miasto i przemysł. kuźniarka, pozioma (korbowa) prasa kuźnicza do wykonywania z pręta odkuwek matrycowych, przeważnie w kształcie brył obrotowych. kuźnica (hamernia), dawny zakład hutn. z dymarką i młotem napędzanym kołem wodnym. Kuźnica, kąpielisko mor. na Mierzei Helskiej (w obrębie osiedla Jastarnia). „K uźnica", śląskie pismo społ.-polit. i lit., wydawane 1935-39 w Katowicach. „Kuźnica", tygodnik społ.-lit., wydawany w Łodzi 1945-49 i w Warszawie 194950; red.: S. Żółkiewski, P. Hoffman. Kuźnica Kołłątajowska, grupa działaczy i publicystów — przedstawicieli lewicy obozu reform w okresie Sejmu Czteroletniego, skupiona wokół H. Kołłątaja; gł. przedstawiciele: F.S. Jezierski, F.K. Dmochowski, J.Dembowski. Kuźnice, dzielnica w Zakopanem; stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch. Kuźnice Świdnickie, osiedle w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); szyb kopalni węgla kam.; węzeł kolejowy. kuźnictwo, dział technologii obejmujący metody i procesy wytwarzania przedmiotów metal, przez kucie. kuźnicze gięcie, gięcie materiału wyjściowego przeznaczonego do kucia (albo odkuwki) przy użyciu prasy, młota lub giętarki (kuźniczej); rozróżnia się g.k. swobodne i w wykrojach gnących. kuźnicze walcowanie, wytwarzanie odkuwek z pręta przez kształtowanie ich na gorąco między walcami, na których obwodzie wycięte są wykroje. Kuźnieck, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. penzeński); 79 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., skórz.-obuwniczy. Kuźnieckie Zagłębie Węglowe (Kuzbas), jedno z największych zagłębi węgla w ZSRR, w azjat. części Ros.FSRR (gł. w obw. kemerowskim); w K.Z.W. występuje węgiel wszystkich gatunków (od brun. do antracytu); rozwinięte hutnictwo żel. i metali nieżel., przemysł chem.; gł. ośr. przem.: Nowokuźnieck, Kemerowo. Kvapil F RANTIŠEK, 1855-1925, poeta czes.; w twórczości poet. nawiązywał do romant. poezji J. Vrchlickiego; zbiory wierszy (Zpěvy knižeci, Květy na sněhu), przekłady poezji pol., ros. i słoweńskiej. K varke n P oł ud ni owy, cie śni na na M. Bałtyckim, między W. Alandzkimi a Płw. Skandynawskim; szer. 40 km, głęb. do 280 m. Kvarken Północny, cieśnina na M. Bałtyckim w środk. części Zat, Botnickiej; szer. ok. 75 km. Kvaternik EUGEN, 1825-71, chorw. polityk i publicysta; współzałożyciel Chorw.

Partii Prawa; przywódca antyaustr. powstania w Rakovicy 1871. kW, symbol jednostki mocy kilowat; l kW = 1000 W (watów). Kwadowie, lud zachodniogerm. z grupy plemion swebskich (Swebowie); w pocz. I w. zajęli Morawy, skąd wraz z Markomanami i Jazygami najeżdżali prowincje rzym.; w V w. ulegli rozproszeniu. kwadra, faza Księżyca, w której długości ekliptyczne Księżyca i Słońca różnią się o 90°. kwadrans, czwarta część godziny, piętnaście minut. kwadrant, astr. dawne narzędzie do wyznaczania położenia gwiazd. kwadrant, gry młodzieżowa gra ruchowa na punkty, prowadzona między 2 drużynami o parzystej liczbie graczy, na boisku w kształcie kwadratu o boku 10-15 kroków; kombinacja wybić małej piłki palantem, chwytów i rzutów piłki oraz serii biegów. kwadrant, mat. każda z czterech części (zw. też ćwiartkami), na jakie dzieli płaszczyznę prostokątny układ osi współrzędnych kartezjańskich. kwadrant, wojsk, przyrząd służący dawniej do mierzenia kątów w płaszczyźnie pionowej; używany m.in. w artylerii. kwadrat, prostokąt o równych bokach. kwadrat, druk. jednostka miary w druk. systemie miar, równa 48 punktom typograficznym; także czcionka lub justunek wielkości 48 punktów. kwadratele, bud. kafle ze ściętymi ukośnie krawędziami. kwadrat logiczny, w logice trad. (Arystoteles) schemat graf. obrazujący log. stosunki między zdaniami kategorycznymi, związane z prawdziwością i fałszywością tych zdań. kwadratowa forma, jednorodny wielomian stopnia drugiego, np. x2 + y2 + xy + yz jest f.k. trzech zmiennych x, y, z. kwadratowa funkcja, funkcja stopnia drugiego, funkcja postaci y = ax2 + bx + c (a≠0); jej wykresem jest parabola. kwadratowa macierz, mat. macierz, w której ilość wierszy jest równa ilości kolumn. kwadratowa nierówność, nierówność algebraiczna stopnia drugiego. kwadratowa średnia n liczb, pierwiastek arytmetyczny ze średniej arytmetycznej ich kwadratów (np. ś.k. liczb a i b jest liczba √(a2+b2)/2). kwadratowe równanie, równanie stopnia drugiego, równanie postaci ax2 + bx+c — 0 (a ≠0); ma dwa różne 2pierwiastki xl,2 = = (b±√Δ)l2a, gdy Δ = b -4ac (tzw. delta lub wyróżnik) jest większa od zera, jeden pierwiastek, gdy Δ = 0, wreszcie nie ma żadnego pierwiastka rzeczywistego, gdy Δ < 0. kwadratowy pierwiastek, pierwiastek drugiego stopnia z liczby nieujemnej a, oznaczenie: √ a, np. √4 = 2. kwadratowy trójmian, wyrażenie postaci ax 2 +bx+c (a≠0). kwadratura, astr. położenie planety, w którym prosta łącząca ją z Ziemią tworzy kąt 90° z prostą łączącą Ziemię ze Słońcem. kwadratura, mat. wykreślenie kwadratu, którego pole jest równe polu danej figury płaskiej. kwadratura koła, mat. wykreślenie kwadratu o polu równym polu danego koła; potocznie rzecz nie do rozwiązania, niewykonalne zadanie. kwadratura mechaniczna, mat. najważniejsza metoda numerycznego całkowania prowadząca do stosunkowo prostych (mech.) schematów rachunkowych, stąd jej nazwa. kwadrat wektora, mat. liczba równa kwadratowi długości danego wektora. kwadrupleks, w telegrafii układ pozwalający jednocześnie przesyłać po jednym

596 kwadrupol torzo telekomunik. 2 wiadomości w jednym i 2 wiadomości w drugim kierunku. kwadrupol, układ 2 dipoli równych co do wielkości, lecz przeciwnie skierowanych. kwadryga, w staroż. Grecji i Rzymie nazwa rydwanu zaprzęganego w 4 konie, ustawione jeden obok drugiego. „Kwadryga", czasopismo lit., wydawane w Warszawie 1927-31; red.: M. Bibrowski, W. Sebyła; także nazwa grupy poet. (S. Ciesielczuk, S.R. Dobrowolski, S. Flukowski, A. Maliszewski, W. Słobodnik). kwagga (Eguus quagga), pd.afryk. zebra, wytępiona do 1860; wys. w kłębie ok. 1.3 m, szarobrązowa, na przodzie pręgowana. Kwajalein, atol w grupie Ralik, największy w archip.2 Wysp Marshalla; pow. wysp — 15,5 km , ok. 800 mieszk.; baza lotn. i morska USA. Kwakiutlowie, Indianie Ameryki Pn., na wyspie Vancouver i w Kolumbii Bryt. (Kanada); ok. 4 tys.; rybołówstwo, polowanie na ssaki mor.; język z rodziny algonkińskiej. kwakrzy (od 1665 „Society of Friends"), nazwa nadana protest, grupie wyznaniowej „Dzieci Światła", zał. 1652 (G. Fox, W. Penn); odrzucają kult zewn., służbę wojsk., rozrywki; obecnie gł. w USA. Kwakwani, ośr. wydobycia boksytów, w pn.-wsch. części Gujany. kwalifikacja, określenie jakości, ocena czegoś, zaliczenie do pewnej kategorii. kwalifikacje, umiejętności zdobyte przez doświadczenie i wykształcenie, dające przygotowanie potrzebne dio wykonywania zawodu, jakiejś pracy; uzdolnienie. kwalifikator: 1) termin podawany przed niektórymi hasłami w słownikach, encyklopediach, określający dziedzinę używalności hasła, jego charakter; 2) osoba kwalifikująca coś, dokonywająca klasyfikacji czegoś. kwalifikowany: 1) mający odpowiednie kwalifikacje, dobrze przygotowany do pracy w swoim zawodzie; 2) najlepszy, w najlepszym gatunku, najwyższej jakości. kwalitatywny, jakościowy, odnoszący się do jakości. kwant, najmniejsza porcja, o jaką może zinienić się dana wielkość fiz. (np. energia, pęd) określonego układu; dla promieniowania elektromagnet. o częstotliwości v wynosi hv (h — stała Plancka). kwantowa chemia, dział chemii zajmujący się budową chem. cząsteczek i wiązaniami chemicznymi. kwantowa elektronika, dział elektroniki zajmujący się wyzyskaniem kwantowych własności materii do celów generacji, wzmacniania, modulacji promieniowania elektromagnet. itp. kwantowa ewolucja, jedna z dróg ewolucji organizmów (G.G. Simpson), przez szybkie oddzielenie się od populacji małej podpopulacji i jej przejście do nowego środowiska, czemu towarzyszą b. wyraźne zmiany przystosowawcze. kwantowanie, fiz. →kwantyzacja. kwantowanie, techn. →kwantyzacja. kwantowa teoria pól, teoria fiz. opisująca własności układów złożonych z wzajemnie oddziałujących cząstek elementarnych i pól fizycznych. kwantowa wydajność, stosunek liczby cząsteczek, które przereagowały w reakcji fotochem. do liczby pochłoniętych fotonów; w reakcjach łańcuchowych może osiągać wartość 105-107. kwantowe liczby, liczby charakteryzujące w mechanice kwantowej stany stacjonarne (nie zmieniające się w czasie) jądra, atomu lub cząsteczki. kwantów teoria, teoria fiz. opisująca procesy, w których biorą udział mikrocząstki, uwzględniająca nieciągłość (skokowość zmian) wielkości fiz. charaktery-, żujących stany mikrocząstek; podstawy stworzyli M. Planek, A. Einstein, N. Bohr.

kwantum, pewna ilość, liczba czegoś; określona kwota. kwantyfikator, log. termin oznaczający zwroty: ,,dla każdego x" (k. ogólny, Π) i „dla pewnego x" (k. szczegółowy, Σ), będące log. odpowiednikami potocznych słow: „każdy" i „pewien". kwantyfikatorów rachunek, log. teoria z dań z budowanych z kwant yfikatorów i funkcji zdaniowych, formułująca schematy opartych na tych zdaniach poprawnych wnioskowań. kwantyl, pojęcie z zakresu rachunku prawdopodobieństwa; parametr charakteryzujący rozkład zmiennej losowej X; k. rzędu q (0 < q <1) zmiennej losowej X nazywa się taką liczbę xq, dla której prawdopodobieństwo, że zmienna losowa X przyjmie wartość mniejszą od xq, jest równe q. kwantyzacja (kwantowanie), fiz. przejście od praw fizyki klas. do odpowiednich praw teorii kwantów przez zastąpienie wielkości fiz. (np. pędu, energii) odpowiednimi operatorami. kwantyzacja (kwantowanie), techn. zastąpienie opisu ciągłego przebiegu danej wielkości (np. sygnału elektr.) opisem nieciągłym za pomocą tylko niektórych wartości, które przyjmuje przebieg ciągły. Kwapiński TAN (właśc. Piotr Chałupka), 1885-1964, działacz PPS i związków zaw.; uczestnik rewolucji październikowej; 1920-39 czł. Centr. Kom. Wykonawczego PPS; 1922-39 przewodn. KCZZ; od 1939 na emigracji, 1943-44 min. i wicepremier rządu emigracyjnego. kwarantanna, przymusowe, czasowe odosobnienie ludzi, zwierząt, roślin oraz produktów zwierzęcych i roślinnych pochodzących z okolic, w których panują epidemie choroby zakaźnej, epizootie, a także groźne choroby roślin lub szkodniki; ma na celu zapobieżenie rozprzestrzenianiu się chorób lub szkodników. kwarc (kwarzec), minerał, pospolita odmiana polimorficzna dwutlenku krzemu; bezbarwny lub zabarwiony np. na fioletowo, żółto, brunatno; połysk szklisty; najpospolitszy minerał skorupy ziemskiej; stosowany w przemyśle szklarskim, ceram. i in., w optyce, radiotechnice, odmiany szlachetne — w jubilerstwie. kwarciane wojsko, stałe wojsko zaciężne, utworzone w poł. XVI w. w celu obrony pd.-wsch. granic Rzeczypospolitej; utrzymywane z kwarty, istniało do 1652. kwarcowa lampa, sztuczne źródło promieniowania nadfioletowego; stosowana u chorych w zastępstwie nasłonecznieniai, ponadto w celu wyjaławiania, np. sal operacyjnych. kwarcowe szkło, szkło o najwyższej zawartości krzemionki (99,9% wagowych), otrzymywane przez stapianie kryształu górskiego lub kwarcytów; b. odporne na działanie wody, kwasów, nagłe zmiany temp., przepuszcza promienie nadfioletowe; stosowane gł. do wyrobu aparatury med. i chemicznej. kwarcowy zegar, zegar, w którym rolę regulatora odgrywa kwarcowy generator drgań elektr.; jego dokładność wynosi 0,01-0,001 sek na dobę. kwarcyt, skała metamorficzna składająca się gł. ze ściśle pozazębianych ziarn kwarcu; biały, szary, różowy, b. zwięzły i twardy; także używana często nazwa piaskowców kwarcowych o spoiwie krzemionkowym; materiał bud. i drogowy, używany też do wyrobu mat. ogniotrwałych i kwasoodpornych. kwargle, serki dojrzewające, otrzymywane z silnie solonego twarogu z kminki e m, uformowane w krążki o śre d. 3-4 cm, produkowane gł. na Morawach. kwarki, hipotetyczne cząstki elementarne (,,pracząstki") występujące w trzech stanach; tworzą hadrony. kwarta, średniow. pol. jednostka pieniężna równa 1/4 skojca, tj. 1/96 grzywny. kwarta, dawna jednostka pojemności;

dzieliła się na 4 kwaterki; 1 k. = 1/4 garnca; na z i e mi ach pol . w X V I I I -X I X w. 1 k. = 0,69-1,0 1; k. prus. = 1,145-1,170 1. k. ang. = ok. 1,13586 1. kwarta, w dawnej Polsce podatek w wysokości 1/4 dochodu z dóbr król.; ustanowiony w XVI w. na utrzymanie stałego wojska zaciężnego, zw. kwarcianym. kwarta, muz. interwał, odległość czterech stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c-f. kwartalnik, pismo periodyczne wychodzące co kwartał. „Kwartalnik Historyczny", organ Pol. Tow. Historycznego, a od 1953 Instytutu Historii PAN; zał. 1887 we Lwowie przez K. Liskego. „Kwartalnik Opolski", czasopismo Opolskiego Tow. Przyjaciół Nauk, zał. 1955; poświęcone dziejom Śląska Opolskiego. „Kwartalnik Pedagogiczny", czasopismo nauk., wydawane od 1956 w Warr szawie; organ Instytutu Pedagogiki UW. „Kwartalnik Rzeszowski", czasopismo Rzeszowskiego Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki, wydawany 1966-69 w Rzeszowie; poświęcony dziejom Rzeszowszczyzny; od 1969 jako miesięcznik „Profile". kwartał; 1) czwarta część roku, trzy miesiące; 2) część jakiejś większej przestrzeni, zwykle w kształcie kwadratu; dział, kwatera. kwartet, muz.: 1) zespół 4 wykonawców (np. k. smyczkowy — I i II skrzypce, altówka, wiolonczela); 2) utwór na taki zespół. kwartnik, pol. moneta srebrna o wartości kwarty (tj. 1/4 skojca), bita w XIII/XIV w. na Śląsku, później w całej Polsce; niekiedy nazywana półgroszem. kwasary →kwazary. kwashiorkor [-szi-], schorzenie występujące gł. u dzieci afryk., powodowane niedoborem białek w, pożywieniu, zawierającym natomiast dużo węglowodanów (np. spożywanie papki z manioku). kwasica (acydoza), stan organizmu wywołany nagromadzeniem się w krwi i tkankach produktów przemiany materii o odczynie kwaśnym; towarzyszy często cukrzycy i chorobom nerek. kwasomierz, w przemyśle fermentacyjnym zestaw do oznaczania kwasowości zacierów, półproduktów itp., podczas kontroli produkcji. kwasoryt, graf. nazwa stosowana czasem na określenie technik trawionych, zwl. akwaforty i akwatinty. kwasowa liczba (zobojętniania liczba), miara zawartości wolnych kwasów w badanym produkcie, liczba mg wodorotlenku potasowego KOH użytego do zobojętnienia wolnych kwasów zawartych w 1 g badanego produktu. kwasowe barwniki, grupa barwników (obejmująca barwniki różnego typu, m.in. antrachinonowe, azowe) rozpuszczalnych w wodzie, zawierających w swej cząsteczce barwny anion, który w procesie barwienia wiąże się z zasadowymi grupami cząsteczek włókna; stosowane gł. do barwienia wełny oraz poliamidowych włókien syntetycznych. kwasowochromowe barwniki, grupa barwników kwasowych o specjalnej budowie, tworzących związki kompleksowe z chromem; stosowane do barwienia wełny, dają wybarwienie o dobrych trwałościach. kwasowość, cecha roztworów elektrolitów, w których istnieje przewaga stężenia jonów wodorowych H+ nad- stężeniem jonów wodorotlenowych OH ; wartość pH takich roztworów nie przekracza 7. kwasów i zasad teorie, teorie wyjaśniające własności kwasowe i zasadowe związków chem.; wg J.N. Brönsteda i T.M. Lowry'ego (protolityczna t.k. i z.) kwasem jest substancja, której cząsteczka -może+ być donorem protonu: HA+B= A +HB (HA jest kwasem, B+ — zasadą, A- — nową + zasadą, HB — nowym kwasem); wg G.N. Lewisa kwasem jest substancja, któ-

kwietna łąka 597 ra może przyjąć parę elektronową od innej cząsteczki (zasady) i połączyć się z nią wiązaniem kowalencyjnym. kwas rozolowy →auryna. kwastopłetwe, zool. →trzonopłetwe. kwasy, związki chem. dysocjujące podczas dysocjacji elektrolitycznej 1 na jony wodorowe i tzw. reszty kwasowe; zmieniają odpowiednio barwę wskaźnika, reagują z metalami z wydzieleniem wodoru i z zasadami (tworzą sole). kwasy mineralne, mocne kwasy nieorg., np. siarkowy, azotowy. kwasy mocne, kwasy, których stopień dysocjacji elektrolitycznej jest bliski 1. kwasy nieorganiczne, związki nieorg., które dysocjując w roztworze wodnym tworzą jako jedyne kationy, kationy wodorowe H+ . kwasy organiczne, związki org. zdolne do dysocjacji elektrolitycznej z utworzeniem jonu wodorowego H+ i reszty kwasowej zawierającej rodnik org.; w trakcie dysocjacji ulega zazwyczaj przerwaniu wiązanie wodór-tlen kwasowej grupy funkcyjnej: karboksylowej —COOH, sulfonowej —SO3H, wodorotlenowej —OH (w fenolach) i in. kwasy słabe, kwasy, których stopień dysocjacji elektrolitycznej jest mniejszy od. 1, np. kwas węglowy H2CO3, octowy CH3COOH. kwasy wielozasadowe, związki chem., których cząsteczki mogą odszczepić w wyniku dysocjacji elektrolitycznej kilka jonów wodorowych H+ , np. kwas fosforowy H3PO4 jest kwasem trójzasadowym. kwaszenie →kiszenie. kwaszonki, zootechn. pasze zakonserwowane kwasem siarkowym, mrówkowym lub ich mieszaniną; na k. używane są gł. pasze ubogie w cukry, nie nadające się na kiszonki. kwaśne gleby, różne gleby wykazujące kwaśny odczyn (pH od 4,5 do 6,59); nieodpowiednie dla wielu cennych roślin uprawnych (pszenica, buraki); wymagają melioracji, gł. przez wapnowanie. kwaśne skały, skały magmowe, w których wolna krzemionka (gł. w postaci kwarcu) stanowi więcej niż 10% składników skały, np. granit. Kwaśniewski MIKOŁAJ, 1900-42, działacz polit.; współorganizator Klubów Demokr!; 1939 prezes Rady Naczelnej SD, w okresie okupacji współorganizator SD w Krakowie. kwatera, pomieszczenie, zazwyczaj na pobyt czasowy dla sportowców, harcerzy, wczasowiczów, uczestników wycieczek itp. kwatera, czworoboczna płaszczyzna wyodrębniona z większej całości; działka. kwatera, szt. plast.: 1) segment wielodzielnego okna; 2) wydzielone obramieniem rzeźbione lub malowane pole skrzydeł ołtarza; 3) element kompozycyjny ogrodów zwł. o geom. założeniach. kwatera, wojsk, stałe lub przejściowe pomieszczenie dla wojska. kwatera główna, nazwa dowództw i sztabów jednostek wojsk, (od dywizji wzwyż); sztab naczelnego dowódcy. kwaterka, dawna jednostka pojemności; wynosiła 1/ 4 kwarty. kwatermistrz, oficer dowództwa kierujący działalnością podległych mu szefów służb w zakresie zaopatrzenia i obsługi wojsk. kwatermistrzostwo, wojsk, organ kierujący działalnością służb zaopatrzenia i administracji. kwaternion, liczba czterojednostkowa o postaci q = a+b·i+c·j+d·k (1 — jednostka rzeczywista, i, j, k —- jednostki urojone spełniające zależności: ij = — ji, jk = kj, ki = -ik, i 2 = j2 = k2 = -1); uogólnienie liczby zespolonej z = a+bi (tj, liczby o dwóch jednostkach 1 oraz i). kwaterowy ogród, ogród podzielony na regularne pola (kwatery) o układzie dowolnym, symetrycznym lub osiowym; podstawowy typ założenia w geom. ogrodach średniow., renes. i barokowych.

kwaterowy wypas, racjonalny system wypasu pastwiska podzielonego na działki (kwatery) kolejno spasane i odpoczywające. kwaterunek: 1) umieszczenie żołnierzy na kwaterze; 2) potocznie nazwa wydziału spraw lokalowych prezydium rady narodowej. kwaterunkowy nakaz, potocznie nazwa decyzji organu adm. o przydziale lokalu podlegającego publ. gospodarce lokalami. kwazary (kwasary, ąuasars, ąuasi-stellar radiosources), radioźródła o pozornie punktowych rozmiarach (w rzeczywistości o średnicach nie przekraczających ok. 100 ps) i na ogół znacznym przesunięciu linii widmowych ku czerwieni; najodleglejsze i o największej mocy promieniowania obiekty obserwowane obecnie, należą do obszerniejszej klasy obiektów gwiazdopodobnych (ąuasi-stellar objects). kwazicząstki, nośniki wielkości dynamicznych (np. energii, pędu) elementarnych wzbudzeń np. cieczy, kryształu (fonony, ekscytony). kwebracho, bot. → kebraczo. kwef: 1) zasłona na twarz noszona przez kobiety muzułm.; 2) w Polsce w XVIXVIII w. nakrycie głowy wdów i starszych kobiet. kwercetyna, organiczny, wielopierścieniowy związek aromatyczny, pochodna flawonu; jest aglikonem wielu glikozydów, np. rutyny; używana do barwienia wełny. kweres, daw.: 1) dochodzenie, śledztwo; 2) zamieszanie, tumult, kłopot. kwerulencja, med. → pieniactwo. kwesta, zbieranie datków, zwykle na cele publiczne. kwestarz, daw. członek zakonu żebrzącego zbierający datki na utrzymanie klasztoru; potocznie osoba chodząca po kweście, zbierająca datki na cele publiczne. kwestia, sprawa wymagająca rozstrzygnięcia, załatwienia; zagadnienie, problem. kwestia, teatr, wypowiedź albo fragment wypowiedzi aktora w sztuce. kwestia wschodnia → wschodnia sprawa. kwestionariusz → ankieta. kwestor, ekon. kierownik działu finans. w administracji szkoły wyższej. kwestor, hist. w staroż. Rzymie urzędnik, pomocnik konsula gł. do spraw finansowych i dochodzeń w sprawach karnych; pierwotnie 2, w końcu I w. p.n.e. — 20; kadencja jednoroczna. kwestura, ekon. dział finans. w administracji wyższej uczelni. kwestura, hist. w staroż. Rzymie urząd kwestora; od niego rozpoczynano karierę urzędniczą. Kweta (ang. Quetta), m. w Pakistanie Zach., ośr. adm. okręgu K.; 127 tys. mieszkańców (1968); przemysł chem., spoż.; ważny ośr. handlowy. kwezal (Pharomacrus mocinno), ptak leśny; dł. ok. 40 cm; upierzenie okazałe, wielobarwne; otaczany kultem przez Indian meksyk.; k. zdobi godło państw. Gwatemali; środk. Ameryka. kW·h, symbol jednostki energii elektr. — kilowatogodzina; 1 kW·h = 103 W· h = = 3,6·106 J (dżuli). kwiaciarstwo, dział ogrodnictwa, obejmujący produkcję roślin ozdobnych, doniczkowych i na kwiat cięty, oraz materiału do rozmnażania (cebule, kłącza, nasiona in.). kwiat, skrócony pęd roślin nasiennych, przekształcony w organ rozmnażania płciowego; typowy k. okrytonasiennych składa się że słupka, pręcików oraz tzw. okwiatu (płatki korony i działki kielicha), osadzonych na dnie kwiatowym; u nagonasiennych budowa k. jest uproszczona, zwykle brak okwiatu; rozróżnia się m.in. k. owadopylne, k. wiatropylne. Kwiatek JÓZEF (pseud. Tadeusz), 18741910, działacz ruchu robotn.; czł. Organizacji Zagr. PPS; od 1904 w Centr. Kom. Robotn. PPS; red. „Robotnika"; po rozłamie— w grupie integralistów.

Kwiatek JÓZEF, 1911-64, działacz społ., nauczyciel; w okresie między woj. działacz ,,Wici" i ZNP; od' 1950 wykładowca na uniw. w Poznaniu, następnie w Warszawie (docent); od 1960 prezes ZNP. kwiat kobaltowy, miner, →erytryn. Kwiatkowska IRENA, ur. 1912, aktorka teatrów i kabaretów warsz.; gł. występy estradowe, także w filmie, radiu i telewizji. Kwiatkowski EUGENIUSZ, ur. 1888, chemik technolog, polityk; realizator rozbudowy portu w Gdyni i floty handl., 192630 min. przemysłu i handlu, 1935-39 wicepremier i min. skarbu; współtwórca COP, 1945-47 kierownik delegatury rządu pol. do spraw odbudowy wybrzeża; autor wielu prac. Kwiatkowski GERHARD, ur. 1933, rzeźbiarz; przestrzenne kompozycje abstrakc. z geometr. płytek blaszanych. Kwiatkowski JAN, 1869-1941, działacz nar. i społ. na Pomorzu, wydawca, redaktor; 1913-20 wydawca i red. „Gazety Gdańskiej"; prezes Gminy Pol. w Wolnym Mieście Gdańsku; zamordowany przez hitlerowców. Kwiatkowski JERZY, ur. 1927, krytyk lit.; szkice o współcz. poezji pol. i fr.; Klucze do wyobraźni, Szkice do portretów. Kwiatkowski MICHAŁ, ur. 1883, dziennikarz; 1919-21 czł. Pol. Komisariatu Plebiscytowego na Górnym Śląsku; prezes Klubu Parlamentarnego ChD. Kwiatkowski REMIGIUSZ, 1884-1961, poeta i tłumacz, dziennikarz; założyciel i red. dziennika „Polska Zbrojna"; zbiory aforyzmów wsch. (Parasol noś i przy pogodzie). Kwiatkowski TADEUSZ, ur. 1920, pisarz; powieści satyr. (Siedem zacnych grzechów głównych), obyczajowe (Ten cudny Paryż), sensacyjne (pod pseud. Noel Randon). Kwiatkowski TEOFIL ANTONI, 1809-91, malarz; od 1832 we Francji; romant. portrety (Chopina), pejzaże. kwiat niklowy, miner. →annabergit. kwiaton, motyw dekoracyjny w formie kam. stylizowanego kwiatu w kompozycji pionowej, wieńczący hełmy wież, szczyty, wimpergi lub pinakle; typowy dla gotyku. kwiatostan, skupienie kwiatów na wspólnej osi — nierozgałęzionej (k. prosty) lub rozgałęzionej (k. złożony); k. groniaste: grono, kłos, główka, baldach, wiecha i in.; k. wierzchołkowe: wierzchotka, wachlarzyk, sierpik i in. kwiatowe rośliny →nasienne rośliny. kwiatowy miód →miód nektarowy. kwiczoł (Turdus pilaris), ptak leśny z rzędu wróblowatych; dl. ok. 25 cm; brunatno-siwy; wydaje „kwiczący" głos; gł. owadożerny; Eurazja; łowny. K widzyn, m. pow. w woj. gdańskim, nad Liwa; 23,1 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., elektrotechn., drzewny; muzeum w zachowanej partii zamku z XIV w.; got. kościół (XIV w.). — Prawa miejskie ok. 1233; w XIII-XVI w. siedziba biskupstwa pomezańskiego; 1440 założono tu Związek Pruski; 1919 siedziba Warmińskiego Kom. Plebiscytowego; od XIX w. walka o zachowanie polskości (pol. organizacje kult.-oświat., gimnazjum pol. 1937-39; 1939 krwawe represje władz hitlerowskich na mieszkańcach (gł. nauczycielach); podczas działań woj. zniszczony w 50%, odbudowany. kwieciaki (Anthonomus), małe chrząszcze z rodziny ryjkowców; ogryzają m.in. pręciki i słupki kwiatów drzew owocowych, malin i truskawek; szkodniki. Kwieciński ZDZISŁAW, 1906-67, teoretyk i historyk teatru amatorskiego; red. nacz. „Teatru Ludowego" (1957-62); prace o działalności i repertuarze pol. teatrów amatorskich. kwietna łąka, szt. ogrod, miejsce dla zabaw dworskich i turniejów rycerskich urządzane. przy średniow. zamkach; k.ł. stanowiła otwartą przestrzeń otoczoną

598 Kwietniewski drzewami, często ze studnią lub fontanną (zw. też ogrodem miłości). Kwietniewski JÓZEF , 1903-69, działacz nar. i społ. na Śląsku; harcmistrz, działacz ZPwN, współzałożyciel i 1926-35 naczelnik ZHP w Niemczech; czł. Rady Nacz. Pol. Związku Zach., ZBoWiD i TRZZ. Kwietniewski KAZIMIERZ, 1873-1942, zoolog; prof. uniw. w Pizie i we Lwowie; prace z biologii morza i anatomii porównawczej. kwietniowe tezy, opracowany przez Lenina (opublikowany 20 IV 1917 w artykule O zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji) plan działania partii bolszewickiej w okresie przechodzenia od rewolucji burż.-demokr. do socjalistycznej. kwietyzm, kierunek w katolicyzmie XVII w. uznający za podstawę życia rel. bierną kontemplację (gł. teoretyk M. de Molinos); rodzaj mistycyzmu; potocznie bierny, beznamiętny stosunek do spraw świata; bierne zdawanie się na bieg wypadków, brak aktywności. Kwilosz WOJCIECH (pseud. Tomek), 191944, działacz ruchu oporu; 1942 współorganizator PPR i GL w pow. jasielskim; dowódca Okręgu GL Jasło; poległ w walce. Kwinana, miejscowość w Australii (Australia Zach.), w pobliżu Perth; port nad O. Indyjskim; 1,6 tys. mieszk. (1966); rafinacja ropy naft., hutnictwo aluminium, niklu, żelaza. kwinta, muz. interwał, odległość pięciu stopni w podstawowym szeregu dźwięków, np. c-g. kwintal, q, jednostka masy stosowana w obrocie płodami rolnymi; 1 q= 100 kg. kwintesencja, najważniejszy składnik, treść, istota rzeczy. kwintesencja, filoz. w filozofii Arystotelesa i scholastyce najdoskonalszy pierwiastek budowy wszechświata, tworzywo ciał niebieskich (w przeciwieństwie do 4 żywiołów ziemskich: ognia, wody, powietrza i ziemi). kwintet, muz.: 1) zespół 5 wykonawców; np. k. smyczkowy, fortepianowy; 2) utwór na taki zespół. kwintet smyczkowy, w orkiestrze symf. grupa instrumentów smyczkowych: I i II skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy. Kwintylian, ok. 35-ok. 95, retor rzym., pedagog; gł. dzieło Kształcenie mówcy — podręcznik wymowy zawierający m.in. poglądy na wychowanie młodzieży. kwintylion, nazwa liczby 1030. kwiryci, w staroż. Rzymie oficjalna nazwa pełnoprawnych obywateli. Kwirynał, wzgórze w Rzymie, w starożytności dzielnica pałaców i ogrodów; termy Konstantyna W. (IV w.), pałac Kwirynalski (1574) — dawna siedziba papieży,

l

l, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. λ (lámbda) od północnosemickiej (fenickiej) litery lamed, która była znakiem spółgłoski płynnej l. l, symbol jednostki litr. l-,(-), symbol umieszczany przed wzorem lub nazwą związku chem. oznaczający lewoskrętny izomer optyczny tego związku. L-, symbol umieszczany przed wzorem lub nazwą związku chem. (np. kwas L-winowy) w celu oznaczenia jego konfiguracji. la, muz. sylabowa nazwa dźwięku a stosowana w solmizacji. La, symbol pierwiastka chem. lantanu.

później królów wł., obecnie siedziba prez. republiki. Kwirynus, mit. rzym. prawdopodobnie bóg osady sabińskiej na Kwirynale, w funkcjach zbliżony do Marsa; od III w. p.n.e. utożsamiany z ubóstwionym Romulusem. Kwisa, rz., 1. dopływ dolnego Bobru; dł. 136, km, dorzecze 1006 km2; przepływa przez Bory Dolnośląskie; zbiorniki retencyjne i elektrownie wodne w Leśnej i Złotnikach Lubańskich. kwit, pisemne potwierdzenie otrzymania czegoś, np. pieniędzy, przedmiotów, usług. kwitariusz, księga pokwitowań, książka, bloczek z kwitami do wyrywania. Kwitka-Osnowjanenko HRYHORIJ, 17781843, pisarz ukr.; twórca ukr. prozy artyst. (Pan Cholawski); komedie o tematyce społ.; pisał też po rosyjsku. kwitnienie, przejście rośliny wyższej (kwiatowej) ze stadium rozwoju wegetatywnego w stadium rozmnażania płciowego, przez ukształtowanie się kwiatów; obejmuje okres od chwili otwierania się pąka kwiatowego do zwiędnięcia kwiatu. kwitownik, element kontroli automatycznej (zdalnej) podający informację o położeniu wyłącznika, stycznika itp. w danym układzie elektr.; montowany na tablicy sygnalizacyjnej, zawierającej schemat układu. kwiz (quiz), konkurs z nagrodami polegający na odpowiadaniu na zadawane pytania, często pomyślany jako impreza rozrywkowa. Kwoczek PAWEŁ, ur. 1904, działacz nar., prawnik; działacz ZPwN, obrońca polit. przed sądami hitlerowskimi! w Opolu; 1935-39 przewodn. ZHP w Niemczech. kwoka, kura wysiadująca jaja i wodząca pisklęta. kwokacz (Tringa nebularia), ptak wodno-błotny, z grupy brodźców;. dł. ok. 32 cm; Eurazja; w Polsce na przelotach (gł. nad morzem i nad rzekami). kwoka sztuczna, urządzenie ogrzewcze zapewniające wychowywanym bez matki pisklętom ciepło niezbędne do ich rozwoju i wzrostu. kworum (quorum), niezbędna dla prawomocności uchwał liczba członków jakiegoś zgromadzenia. kwota, pewna suma pieniędzy. Kybele (Wielka Macierz), mit. gr.-rzym. frygijska bogini m.in. płodności i urodzaju; w Pessynuncie (Azja Mn.) czczona pod postacią czarnego kamienia; utożsamiona z Artemidą Efeską, Reą i Demeter; kapłani jej zwali się gallami. Kyd THOMAS, 1558-94, dramaturg ang.; obok Ch. Marlowe'a najwybitniejszy twórca tragedii przed Szekspirem. kyliks, w staroż. Grecji naczynie do piLaban [lobon] RUDOLF, 1879-1958, węg. choreograf, tancerz, pedagog i teoretyk tańca; działał gł. w Niemczech; twórca kinetografii. Laband PAUL, 1839-1918, prawnik niem.; prof. uniw. w Królewcu i Strasburgu; czołowy przedstawiciel kierunku pozytywistycznego w niem. nauce prawa państwowego. Labarnas, ok. 1600 p.n.e., założyciel państwa hetyckiego, o charakterze patriarchalnym (poszczególne dzielnice pod rządami jego synów); imię L. tytułem późniejszych władców hetyckich. labarum, nazwa chorągwi ces., wprowadz one j prz e z Konst antyna W. ( 1 poł . IV w.); haftowane złotem i drogimi kamieniami, z monogramem Chrystusa u szczytu drzewca. Lábatlan [la:botlon], osiedle przem. w pn.-zach. Węgrzech, port nad Dunajem; 5 tys. mieszk. (1960); wielka cementownia. Labé [laby] LOUISE, 1524-66, poetka fr.;

cia; gliniane; wysoka nóżka, płytka, szeroka czasza, dwa uchwyty. Kymi, rz. w pd. Finlandii; dł. 204 km; wypływa z jez. Paijanne; uchodzi do Zat. Fińskiej; elektrownie wodne; spław drewna. kynex, farm. →retasulfin. kynologia, nauka o psach, ich hodowli, chowie i użytkowaniu. Kynosura (Cynozura), mit. gr. nimfa, wychowawczyni małego Zeusa; przeniesiona między gwiazdy (Gwiazda Polarna). kyogen, jap. krótkie, jednoaktowe sztuki dla teatru no, grywane w antraktach jako interludia; powstały ok. XV w.; zachowanych ok. 300, grywane też obecnie; z k. wiążą się początki teatru kabuki. Kyokutei BAKIN, 1767-1848, pisarz jap.; przedstawiciel literatury mieszcz.; powieści, opowiadania. Kypselos, VII w. p.n.e., tyran Koryntu (ok. 657-ok. 627) po obaleniu Bakchiadów; dał początek świetnemu rozwojowi miasta. Kyrdżali, m. w Bułgarii, w Rodopach, ośr. adm. okręgu K.; 33 tys. mieszk. (1967); hutnictwo cynku i ołowiu, przemysł tytoniowy. Kyriotes GEOMETRES JOANNES , 2 poł. X I w., poe t a bi z ant.; autor e pi gramów o tematyce hist., pism retorycznych, hymnów. Kyryluk JEWHEN, ur. 1902, ukr. historyk literatury; prof. uniw. w Kijowie, czł. AN Ukr.SRR, znawca literatur słow.; historia literatury ukr.; monografie o pisarzach ukraińskich. kyszłak, stałe osiedle wiejskie w Azji Srodk.; pierwotnie zimowisko u pasterskich ludów tureckich. K yzył, m. w azjat. części Ros.FSRR, stol. Tuwińskiej ASRR, nad Jenisejem; 49 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, skórz., spożywczy. Kyzył Arwat, m. w Turkm.SRR, u podnóży Kopet-dagu; 20 tys. mieszk. (1967); przemysł środków transportu, mat. bud., wyrób dywanów. K yzył K ija, m. w Kirgis.SRR (obw. oski), w Kotlinie Fergańskiej; 36 tys. mieszk. (1969); wydobycie węgla brun.; przemysł spoż., mat. budowlanych. Kyzył-kum, pustynia w Uzb.SRR i Kazach. SRR, między Amu-darią a Syr-darią; pow. ok. 300 tys. km2; piaszczysta, miejscami gliniasta i kamienista; roczna suma opadów 70-180 mm; wykorzystywana jako pastwiska; wydobycie gazu ziemnego, złota. Kyzył Orda, m. obw. w Kazach.SRR, nad Syr-darią; 123 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., mat. bud., papiern., skórzany. KZMP →Komunistyczny Związek Młodzieży Polski. poezje miłosne, elegie, sonety, dialog prozą; prowadziła salon literacki. labelistyka, kolekcjonowanie nalepek turystycznych. Labeo(n) M AREK, ok. 42 p.n.e.-ok. 22 n.e., prawnik rzym. z okresu Oktawiana; założyciel szkoły prawniczej, prowadzonej później przez jego ucznia — Prokulusa. labet, dawna hazardowa gra w karty. labialny, językozn. wargowy. Labiche [labisz] E UGENE M ARIN, 181583, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; komedie, wodewile, najczęściej przy współpracy innych autorów (Słomkowy kapelusz). labirynt, anat. używana niekiedy nazwa błędnika w uchu wewnętrznym. labirynt, arch. w starożytności budowla o skomplikowanym układzie wnętrza (liczne sale, krzyżujące się korytarze). labirynt, psychol. system mniej lub bardziej splątanych dróg, z których tylko jedna prowadzi do celu — stosowany w

Laënnec 599 badaniach eksperymentalnych procesu uczenia się oraz rozwiązywania zadań przez zwierzęta i ludzi (1899, E.L. Thorndike). labirynt (błędnik), szt. ogrod, motyw ogrodowy stanowiący skomplikowany system dróg ujętych w ściany żywopłotów lub szpalerów; ośrodkiem był placyk z fontanną, basenem lub posągiem. Labirynt egipski, ruiny ogromnej świątyni grobowej faraona Amenemhata III (XIX w. p.n.e.), w oazie Fajum; jej plan miał przypominać starożytny labirynt. Labirynt kreteński, legendarna staroż. budowla na Krecie; miejsce pobytu mit. Minotaura; obecnie identyfikowana z ruinami rozległego pałacu w Knossos (II tys. p.n.e.). labiryntodonty, zool. →stegocefale. labiryntowce (błędnikowce), nazwa kilkudziesięciu gat. ryb słodkowodnych z rzędu okoniokształtnych; narząd błędnikowy umożliwia im oddychanie powietrzne; pd. Azja, pd. i środk. Afryka; akwariowe. lablab (lobia, fasolnik egipski, Dolichos lablab), roślina zielna z rodziny motylkowatych, uprawiana w strefie podzwrotnikowej dla jadalnych i pastewnych nasion. laborant: 1) pracownik laboratorium wykonujący badania chem., fiz., biol.. analizy lekarskie, kontrolujący przebieg procesów technol. itp.; 2) pomocniczy pracownik w aptece. laboratorium, pracownia przeznaczona do wykonywania doświadczeń, badań chem., fiz., analiz lekarskich, kontroli procesów technol. itp. laboratorium analityczne, med. pomieszczenie wraz z wyposażeniem, przeznaczone do wykonywania analiz lekarskich: badania moczu, kału, krwi, płynów ustrojowych itp. laboratoryjne szkło, szkło odznaczające się wysoką odpornością na działanie odczynników chem., dużą odpornością termiczną i wytrzymałością mech., stosowane do produkcji naczyń laboratoryjnych, opakowań farm., aparatury chem., medycznej. laboratoryjne zwierzęta (zwierzęta doświadczalne), zwierzęta różnych gatunków hodowane w zasadzie w czystych liniach, używane do badań laboratoryjnych z ^zakresu fizjologii, biochemii, genetyki, medycyny itd., w jednostkowaniu i kontroli leków, do prób biol. (np. próby ciążowe) i in.; np. białe myszy i szczury, króliki, świnki mor., żaby platany. Laborit [-ri] H ENRI , ur. 1914, chirurg fr.; twórca metody sztucznej hibernacji; wykrył chloropromazynę i opisał jej działanie przeciwwstrząsowe; przyczynił się do rozwoju środków neuroplegicznych. labor omnia vincit [łac], praca zwycięża wszystko. Labour Party [lejbə r p.] →Partia Pracy. labrador, minerał z grupy plagioklazów, glinokrzemian wapnia i sodu. Labrador, największy półwysep w Ameryce Pn. (Kanada), między Zat. Hudsona a ujściem Rz. Św. Wawrzyńca; pow. ok. 1,5 mln km2; wyżynny, wys. do 1676 m (Torngat); liczne jeziora; złoża rud żel. (jedne z największych w Ameryce Pn.), niklu i miedzi. Labrador City [läbrədo: r syty], osiedle w Kanadzie, na płw. Labrador (prow. Nowa Fundlandia); ośr. eksploatacji rudy żelaza. Labradorski Prąd, zimny prąd mor. na O. At l antyckim; pł yni e z pn. na pd. wzdłuż wybrzeża Ameryki Pn. do ok. 35° N; prędkość 1-2 km/godz. labradoryt, magmowa skała głębinowa, odmiana anortozytu; odznacza się piękną grą barw, gł. w odcieniach błękitnych; materiał bud. o charakterze dekoracyjnym. Labriola ANTONIO, 1843-1904, wł. filozof i działacz socjalist., pierwszy teoretyk i propagator marksizmu we Włoszech; Szkice o materialistycznym pojmowaniu dzie-

La Bruchollerie [(dö) la brüszolöri] MoNIQUE DE, ur. 1915, pianistka fr.; ceniona interpretatorka muzyki romantycznej. La Bruyère [la brüije:r] JEAN DE, 164595, fr. pisarz moralista; przedstawiciel prozy klasycystycznej; czł. Akad. Fr.; Charaktery, zawierające krytyczne obserwacje ówczesnego społeczeństwa, labry, ozdoby hełmu; kawałek barwnej tkaniny umieszczony nad tarczą herbową. Labuan, wyspa na M. Południowochińskim, przy pn. wybrzeżu Borneo; należy do stanu Sabah (Malajzja); 91 km 2 , ok. 14 tys. mieszk.; gł. m. Victoria. Labuda GERARD, ur. 1916, historyk; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; badacz gł. dziejów Polski wczesnośredniow. i zach. Słowiańszczyzny, wydawca źródeł; red. Słownika starożytności słowiańskich; m.in. Studia nad początkami państwa polskiego. Labusz BOGUMIŁ , 1860-1919, działacz pol. na Mazurach; organizator Mazurskiej Partii Lud. (1896); współzałożyciel i wydawca „Gazety Ludowej" (1896) i „Mazura" (1906). Lacarra [laka-] IOSE MARIA, ur. 1901, historyk hiszp.; prof. uniw. w Saragossie; autor prac z zakresu społ.-polit. historii Hiszpanii. Lacedemon, staroż. nazwa Sparty (miasta i państwa). Lacepede [laseped] BERNARD, 1756-1825, fr. przyrodnik i polityk; prof. w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, czł. Akad. Nauk; kontynuował dzieło G.L. Buffona; opisał wiele nowych gatunków ryb. lacet, wąska tasiemka pleciona, używana do haftowania, na sznurowadła itp. La Chalotais [la szalote] Louis RENÉ DE CARADEUC, 1701-85, fr. polityk i pisarz pedag.; domagał się m.in. reformy szkolnictwa i sekularyzacji szkół. La Chaussée [la szosy] P IERRE N IVELLE DE , 1692-1754, dramatopisarz fr.; czł. Akad. Fr.; wprowadził do teatru comedie larmoyante. Lachelier [laszoljy] JULES, 1832-1918, filozof fr.; zwolennik spirytualizmu, wpłynął na poglądy H. Bergsona. Lachert BOHDAN, ur. 1900, architekt; prof. Polit. Warsz.; czł. Praesensu; budynki użyteczności publ., osiedla mieszkaniowe (Muranów), autor projektu Cmentarza Mauzoleum Żołnierzy Armii Czerwonej w Warszawie. Lachlan [läklən], rz. w Australii (Nowa Pd. Walia), gł. dopływ Murrumbidgee; dł. ok. 1500 km, dorzecze ok. 70 tys. km2; wykorzystywana do nawadniania. Lachman WACŁAW, 1880-1963, kompozytor, dyrygent chórów („Harfa" w Warszawie), pedagog. Lachowicz BRONISŁAW, 1856-1903, chemik; prof. uniw. we Lwowie; przeprowadził m.in. analizę chem. podkarpackiej ropy naft., opracował metodę otrzymywania bezwodników kwasowych. Lachowicz BRONISŁAW, 1907-43, major; 1925-37 i od 1941 w armii radz.; 1943 dowódca 1 batalionu w 1 pułku piechoty 1 dyw. piechoty; poległ w bitwie pod Lenino. Lachowskie Wyspy, grupa wysp w pd. części archip. Wysp Nowosyberyjskich, na 2M. Arktycznym (Ros.FSRR); ok. 6650 km ; roślinność tundrowa; myślistwo. Lachs HILARY, 1881-1943, fizykochemik; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie; badania gł. w dziedzinie katalizy, koloidów, związków wielkocząsteczkowych; zamordowany przez hitlerowców. Lachs MANFRED, ur. 1914, prawnik; prof. prawa międzynar. w Akad. Nauk Polit. w Warszawie i na Uniw. Warsz., czł. PAN. Lachtara S TANI SŁAW (pseud. Łysy Stach), 1910-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; czł. KZMP, później KPP; 1942 czł. Kom. Okr. PPR i szef sztabu Okręgu GL Radom; poległ w walce z hitlerowcami. Lachy (Lachowie), określenie plemion pol. używane przez Słowian wschodnich.

Lachy sądeckie, grupa ludności okolic Nowego Sącza i pn. części pow. limanowskiego; kultura związana z pogórzem małopol. i Beskidem. Lācis VILIS, 1904-66, łot. działacz ruchu robotn., pisarz; 1940-59 premier Łot.SRR, 1954-58 przewodn. Rady Narodowości Rady Najwyższej ZSRR; autor opowiadań i powieści o treści rewol. i społ. (m.in. Syn rybaka), epopei walk nar. Nawałnica. Lacjum (Lazio), region (kraina hist.) w środk. Włoszech, nad M. Tyrreńskim; 17,2 tys. km2, 4,6 mln mieszk. (1969); roln.przem.; rozwinięta turystyka; stol. Rzym. — W starożytności zamieszkane przez Latynów. Lack STANISŁAW, 1876-1909, krytyk lit., tłumacz; przedstawiciel krytyki impresjonist.; studia o S. Wyspiańskim. Lackowa, najwyższy szczyt Beskidu Niskiego, na granicy z Czechosłowacją, na pn.-wsch. od Tylicza; 997 m. Laclos [(dö) laklo] PIERRE CHODERLOS DE, 1741-1803, fr. pisarz i polityk, jakobin; psychol. powieść epistolarna Niebezpieczne związki, poematy, rozprawy. Lacordaire [lakorde:r] JEAN BAPTISTE, 1802-61, fr. kaznodzieja i pisarz rel., dominikanin; red. postępowego dziennika „L'Avenir" (1830-32). Lacq [lak], duży ośr. eksploatacji gazu ziemnego w pd.-zach. Francji, na przedgórzu Pirenejów; zakłady produkcji siarki. Lacrima Christi, białe wino stołowe o świeżym i delikatnym aromacie, pochodzące z winnic u podnóża Wezuwiusza oraz okolic Neapolu. Lacroix [lakrua] ALFRED, 1863-1948, fr. mineralog i petrograf; autor monografii poświęconej minerałom występującym we Francji; badacz wulkanów. lacrosse [lakros], kanad. gra 2 drużyn (po 10 zawodników) na boisku dł. 99137 m i szer. 54-65 m; celem gry jest wbicie gumowej piłki do bramki przeciwnika rakietą w kształcie laski z siatką na zgięciu; uprawiana w Kanadzie, USA. La Crosse [ləkros], m. w USA (Wisconsin), nad rz. Missisipi; 49 tys. mieszk. (1969); przemysł samoch., maszyn., poligraficzny; ośr. handl.; uniwersytet. Lacu Roşu [laku roszu], ośrodek turyst.wypoczynkowy w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Wsch.; administracyjnie należy do miasta Gheorgheni. lada: 1) stół sklepowy, kontuar; 2) część sieczkarni, w którą się kładzie słomę do pocięcia na sieczkę. Ladakh, pasmo górskie w Himalajach (Nepal, Chiny); dł. ok. 2500 km, wys. do 7728 m (Gurla Mandata); wieczne śniegi i lodowce. la donna è mobile [wł.], „kobieta zmienna jest"; słowa z libretta opery Rigoletto G. Verdiego. Ladow ANATOL K., 1855-1914, kompozytor ros.; gł. dzieła symfoniczne, fortepianowe (etiudy, mazurki, preludia) i wokalne. lady [lejdy], ang. tytuł przysługujący żonie i córkom lorda, także zwrot grzecznościowy. ladyński język (ladino), z grupy romańskich; nazwa języka retoromańskiego, w szczególności centr. grupy dialektów retoromańskich w Szwajcarii; literatura od XIX w. Ladysmith [lejdysmyt], m. we wsch. części RepublikiPd. Afryki (Natal); 28 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Lae, gł. m. i port Nowej Gwinei Austral., na wsch. wybrzeżu Nowej Gwinei; 16,4 tys. mieszk. (1966). Laënnec [laenek] RENÉ T HEOPHILE, 1781-1826, fr. lekarz klinicysta i anatomopatolog; prof. kliniki chorób wewn. w Paryżu; opracował metodę badania osłuchiwaniem za pomocą wynalezionego przez siebie stetoskopu; odkrył wiele objawów chorobowych.

600 Laermans Laermans [lermã:s] EUGENE, 1864-1940, belg. malarz i grafik; symboliczne kompozycje figuralne (sceny z życia ludu), krajobrazy, portrety. Laethen Sainte-Martin [leten sęt martę] (szkoła z L.S.-M.), ugrupowanie belg. artystów działających od ok. 1900 w miejscowości L.S.-M. (k. Gandawy), utworzone przez grupę malarzy skupionych wokół rzeźbiarza G. Minne'a; ze szkoły tej wyszli czołowi ekspresjoniści belgijscy. La Farge [lə fa:rżj JOHN, 1835-1910, malarz amer.; twórczość pod wpływem prerafaelitów i sztuki jap.; malowidła ścienne o tematyce rel. i alegor., pejzaże, portrety, martwe natury.r La Farge [lə fa: ż] OLIVER, 1901-63, amer. pisarz i etnolog; znawca kultury Indian, działacz na rzecz ich ochrony; powieści, opowiadania. Lafargue [lafarg] PAUL, 1842-1911, fr. socjalista, teoretyk i propagator marksizmu, działacz fr. i międzynar. ruchu robotn.; współzałożyciel Fr. Partii Komunistycznej. La Fayette [-jet] MARIE TOSEPH DE, markiz, 1757-1834, fr. polityk" i generał; dowódca Gwardii Nar. 1789 i 1830; walczył o niepodległość Stanów Zjedn.; współzalożyciel klubu feliantów; popierał pol. poczynania narodowowyzwoleńcze. La Fayette [-jet] MARIE MADELAINE DE, hrabina, 1634-93, pisarka fr.; prekursorka nowoczesnej powieści psychol. (Księżna cle Cleves); prowadziła salon literacki. Lafayette [läfyjet], m, w USA (Luizjana); 62 tys. mieszk. (1969); bśr. handlowy. Lafayette [läfyjet], m. w USA (Indiana), nad rz. Wabash; 46 tys. mieszk. (1969); ośr. handl.; różnorodny przemysł. Lafitau [-to] JOSEPH FRANCOIS, ok. 16701740, fr. misjonarz jezuita; przebywając wśród Irokezów w Kanadzie opisał ich obyczaje. Lafitte [lafit] P IERRE, 1823-1903, filozof fr.; prof. College de France; propagator „religii Ludzkości" A. Comte'a. Lafontaine [lafąten] HENRI M ARIE, 18541943, prawnik belg.; założyciel 1895 (z P. Otletem) międzynar. instytutu bibliogr. (od 1958 Fedćration Internationale de Documentation); pokojowa nagr. Nobla. La Fontaine [la fąten] J EAN DE , 162195, poeta fr.; czł. Akad. Fr.; różnorodne formalnie i treściowo Bajki, wzorowane na Ezopie. Laforet [-ret] CARMEN, ur. 1921, powieściopisarka hiszp.; powieści pod wpływem egzystencjalizmu, poruszające problemy Współcz. (Złuda). Laforgue [laforg] JULES , 1860-87; poeta fr.; przedstawiciel symbolizmu; refleksyjne poezje, zapowiadające nowocz. lirykę XX w. La Fresnaye [la frene] ROGER DE, 18851925, malarz fr.; początkowo pod wpływe m nabist ów i P . Će z anne'a, od ok. 1912 kubista; portrety, sceny rodzajowe (z życia chłopów). LAFTA →Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łacińskiej. Lagarde [lagard] (miejscowość we Francji, Lotaryngia), 1940 (17-18 VI) w kampanii fr.-niem. ciężkie walki 1 Dywizji Grenadierów Pol. z Niemcami. Lagasz, staroż. m. w pd. Mezopotamii (Irak), ośrodek polit. i kult Sumerów; do niedawna błędnie identyfikowany z Tello. Lågen [lo:-J (Gudbrandsdalslågen), rz. w pd. Norwegii; dł. 203 km; uchodzi do jez. Mj0sa: elektrownie wodne. Lågen [lo:-] (Numedalslågen), rz. w pd. Norwegii; dł. 342 km; uchodzi do Skagerraku; elektrownie wodne. Lagerkvist [la:-] P ÄR, ur. 1891, pisarz szwedz.: jeden z najwvbitniejszych przedstawicieli literatury XX w.; powieści (antyhitlerowski Karzeł), dramaty, poezje; nagr. Nobla. Lagerlöf [la:-] S ELMA, 1858-1940, pisarka szwedz.; powieści, opowiadania inspi-

rowane szwedz. przyrodą, obyczajem, folklorem, tradycją; Gdsta Berling, Cudowna podróż (dla dzieci); nagr. Nobla. Laghuat, oaza w Algierii, na Saharze, prz y waż ne j t ranss aharyj ski e j drodz e ; 3S tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; uprawa palmy daktylowej. Lagidzi →Ptolemeusze. „La Gloire" [la gl ua:r], pierwszy opancerzony okręt woj., zbudowany 1860; napęd parowy, pędnik śrubowy, wyporność 5675 t, prędkość 12,2 węzła; uzbrojony w 32 działa. Lagorio tablica, tablica składająca się z szeregu pasków o barwach widma i pasków szarych, służąca do określania barwoczułości materiałów fotograficznych. Lagos, stol. i gł. ośrodek gosp. Nigerii, ważny port nad Zat. Gwinejską; 665 tys. mieszk. — zespół miejski (1963); przemysł spoż., metal., chem., drzewny, cementowy, obuwn.; uniwersytet. Lagos (Lagos de Moreno), m. w Meksyku (Jalisco); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł skórz.-obuwniczy. Lagos [lagosz], m. w Portugalii (Algarve), nad O. Atlantyckim; 10 tys. mieszk. (1960); port rybacki; miejsce rozpoczęcia licznych wypraw odkrywczych XV-XVII w. Lagrange [lagrã:ż] JOSEPH LOUIS DE, 1736-1813, fr. matematyk i mechanik teoretyk; dał pierwsze metodyczne opracowanie rachunku wariacyjnego; Mécanique analytique. Lagrange'a funkcja [f. lagrã:ża] (lagrangian), mech. funkcja uogólnionych współrzędnych i prędkości charakteryzująca układ mechaniczny. Lagrange'a twierdzenie [t. lagrã:ża] (twierdzenie o wartości średniej, twierdzenie o przyrostach skończonych): funkcja f(x) ciągła w przedziale domkniętym [a, b] i mająca wewnątrz tego przedziału pochodną f'{x) spełnia warunek f'(c) = = [(b)-f(a)]/(b-a), gdzie c jest punktem z wnętrza przedziału [a, b], tzn. aEllice Wyspy. Lahad Datu, m. w Malajzii (Sabah), port na pn.-zach. wybrzeżu Borneo; 23 tys. mieszk. (1960). Laharpe [la arp] (La Harpe) FRÉDÉRIC, 1754-1838, polityk szwajc; zwolennik rewolucji fr.; współtwórca i czł. władz Republiki Helweckiej. Lahaut [lao] JULIEN, 1884-1950, belg. działacz robotni.; w czasie II wojny świat, w ruchu oporu; od 1945 przewodn. KP Belgii; zamordowany przez faszystę. Lahbabi MUHAMMAD AZIZ, ur. 1922, airab. pi sarz i fil oz of z M aroka; prof. uni w. w Rabacie; przedstawiciel personalizmu; prezes związku pisarzy marokańskich; dzieła filoz., poezje (także w języku fr.). Lahidżan, m. w Iranie (Gilan), na wsch. od Resztu; 26 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu uprawy herbaty; przemysł herbaciany. Lahn [kun], rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 240 km; żeglowna. Lahor (ang. Lahore), ośr. adm. Pakistanu Zach.; 1,7 mln mieszk. (1968); ważny

ośr. gosp. i kult. kraju; przemysł gł. włók., metal., środków transportu, spoż., skórz.; ważny węzeł komunik.; uniw.; zespół pałacowo-obronny z XVI-XVII w.: meczet Badszahi (XVII w.); ogrody z XV w. Lahr [la:r], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), w Schwarzwaldzie; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł papiern., tytoniowy, drzewny, skórzany. Laht U NO , ur. 1924, poeta est.; poezje o treści patriot., satyr., publicystycznokrytycznej; zbiór wierszy Linnupesa teraskiivis, głoszący idee walki o pokój. Lahti, m. w pd. Finlandii, nad jez. Paijanne; 87 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, papiern., maszyn.; znany ośr. sportów zimowych. Lahuti ABULKASEM, 1887-1957, poeta pers.; wiersze lir., patriot.; po 1922 osiadł w ZSRR i stał się czołowym poetą Tadżykistanu. Laicens LINARDS , 1883-1938, łot. prozaik, poeta, dramaturg; realist. opowiadania o motywach rewol.-społ. (Kameras); publicystyka. laicki, programowo niereligijny, bezwyznaniowy, oparty na bezrel. światopoglądzie; również nie związany z religią, świecki. laickie wychowanie →świeckie wychowanie. laicyzacja, proces zeświecczenia życia społ., wyzwalania go spod wpływu religii i organizacji kośc. oraz zmniejszania się roli więzi rel. w społeczeństwie; wiąże się z rozwojem nauk. światopoglądu. laicyzacja małżeństwa, zniesienie zasady małżeństwa wyznaniowego i wprowadzenie obowiązkowej świeckiej formy zawarcia małżeństwa; w Polsce nastąpiła 1945. laicyzm, świeckośc. Laigheán Canáil (ang. Grand Canal). kanał śródlądowy w Irlandii, łączący port Dublin z rz. Sionna; dł. 129 km. Laighin (ang. Leinster), prowincją we wsch. Irlandii; 19,6 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1966); gł. m. Dublin. laik, rel. świecki członek grupy wyznaniowej nie należący do kleru; także zakonnik bez święceń; potocznie człowiek nie znający się na danej kwestii. laikat, stan świecki w kościele, zespól wiernych, w odróżnieniu od kleru. Laing [län] ALEXANDER GORDON, 17931826, podróżnik szkoc.; 1825 dotarł jako pierwszy z Europejczyków przez Saharę do otoczonego legendą Timbuktu. Lairesse [leres] GERARD DE, ok. 16401711, malarz, grafik i teoretyk sztuki, pochodzenia flam.; od 1664 w Holandii; obrazy mit. i alegor.; reprezentował tendencje akademicko-klasycystyczne. laisser faire, laisser passer [lesy fę.r, lesy pasy; fr.], sformułowana przez fizjokratów gł. zasada liberalizmu gosp. — postulat pełnej swobody gosp. jednostek. Lajalpur (ang. Lyallpur), m. w środk. części Pakistanu Zach.; 782 tys. mieszk (1968); ważny ośr. przemysłu bawełn., chem., spożywczego. La Jeune Peinture Belge [Iażönpętür belż], belg. ugrupowanie artyst., zał. w Brukseli 1945, skupiające artystów uprawiających różne kierunki sztuki abstrakcyjnej. lajkonik (konik zwierzyniecki), zabawa lud. w Krakowie (okres Bożego Ciała), związana z legendą o napadzie Tatarów: gł. punktem zabawy są harce 1. — jeźdźca na drewn. koniku. Lajla i Madżnun, tytułowa para kochanków w literaturze arab., później także wątek innych literatur Wschodu muzułmańskiego. lajny (Leine), niem. rasa owiec długowełnistych; maciorki ważą 55-65 kg, rocznie dają 3,5-5 kg dość grubej wełny, tryki ważą 100-125 kg i dają 6-7 kg wełny. Lajovic ANTON, 1878-1960, kompozytor jugosł.; utwory orkiestrowe i wokalne.

lamaizm 601 Lajta [lojto] BELA, 1875-1920, architekt węg.; przedstawiciel architektury modernistycznej, zbliżony do konstruktywizmu; budowle użyteczności publ. w Budapeszcie. lak, łatwo topliwa masa, najczęściej czerwona, stanowiąca mieszaninę żywic (np. kalafonii), rozpuszczalnika (np. terpentyny), wypełniaczy (np. gipsu) oraz substancji barwiących (np. cynobru); stosowany do pieczętowania listów, lakowania butelek. lak (Cheiranthus), bylina lub półkrzęw z rodziny krzyżowych, gł. z obszaru śródziemnomor.; uprawiany w ogródkach i doniczkach (duże, wonne, barwne kwiaty). laka, żywica drzew Rhus vernicifera; także przedmiot nią pokryty; od I tysiąclecia p.n.e. używana na Wschodzie do wyrobu naczyń, mebli, pudełek i in.; stosowana w dekoracji arch. i w rzeźbie; wywodzi się z Chin, skąd przejęły ją Korea, Japonia i kraje islamu. Lakanal [-nal] (Lacanal) J OSEPH, 17621845, fr. działacz oświat.; postulował utrzymywanie szkolnictwa podstawowego przez państwo; przyczynił się do powstania wielu fr. instytucji naukowych. Lake Charles [lejk cza:rlz], m. w USA (Luizjana), nad rz. Calcasieu; 59 tys. mieszk. (1969), zespół miejski 135 tys. (1965); ośr. przemysłu chemicznego. Lake Entrance [lejk ęntrəns], m. w Australii (Wiktoria),' port rybacki nad Cieśn. Bassa; 1,8 tys. mieszk. (1966); kąpielisko. Lake Placid [lejk pläsyd], ośrodek sportów zimowych i turyst.-wypoczynkowy w USA (stan Nowy Jork), w górach Adirondack; 3 tys. mieszk. (1960). Lake School [lejk sku:l] →szkoła jezior. Lakewood [lejkuud], m. w USA (Ohio), w zespole miejskim Cleveland; 73 tys. mieszk. (1967); funkcje gł. mieszkaniowe. Lakhnau (ang. Lucknow), m. w Indii, stol. stanu Uttar-Pradesz, nad rz. Gomati (dopływ Gangesu); 743 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przem. (warsztaty kol., przemysł bawełn., papiern., spoż., obuwn.); ośr. handlu i rzemiosła; ważny węzeł komunik.; uniwersytet. Laki, wulkan w pd. Islandii; 818 m. laki barwne, substancje barwne, nierozpuszczalne w wodzie i wielu rozpuszczalnikach org., mające charakter soli lub związków kompleksowych; wytwarzane są wprost na barwionym materiale lub wytrącane z roztworów przez działanie środkami lakującymi, np. solami metali na odpowiednie barwniki lakotwórcze; stosowane do barwienia wyrobów włók. lub jako pigmenty do farb, lakierów, emalii. lakierki, obuwie z lakierowanej skóry. lakiernia: 1) fabryka lakierów; 2) zakład, pomieszczenie, w którym się coś lakieruje. lakiernicze żywice, substancje wielkocząsteczkowe odgrywające w wyrobach lakierowych rolę składnika błonotwórczego; rozróżnia się: naturalne (np. kalafonia, kopale) i syntet. (np. fenolowe, mocznikowe, alkidowe). lakierować, powlekać lakierem; przen. przedstawiać coś w sposób zakłamany w lepszym świetle, niż jest w rzeczywistości. lakierowe wyroby, nazwa ogólna produktów ciekłych, które rozprowadzone w cienkiej warstwie tworzą po wyschnięciu powłokę dobrze trzymającą się podłoża, odpowiadającą określonym warunkom techn. i dekoracyjnym. lakier pustyniowy, cienka, ciemna, lśniąca powłoka pokrywająca skały, zwł. na pustyniach; składa się gł. ze związków żelaza i manganu osadzonych wskutek szybkiego parowania roztworów miner, krążących w skale. lakiery, roztwory substancji błonotwór-

czych (hp. olejów schnących, żywic naturalnych lub syntet.) w rozpuszczalnikach, nie zawierające pigmentów i napełniaczy, stosowane do pokrywania powierzchni przedmiotów w celach ochronnych, dekoracyjnych. lakiery piecowe, wysokowartościowe lakiery, których wysychanie zachodzi w temp. 60-180°; tworzą powłoki odznaczające się m.in. b. dużą odpornością na działanie czynników żewn., doskonałą przyczepnością do podłoża (gł. metali). Lakkadiwy, wyspy koralowe na M. Arabskim j dzielą się na dwie grupy: Amindiwy i L. właściwe; zbiór orzechów kokosowych; rybołówstwo; łącznie z wyspą Minikkoj tworzą terytorium związkowe Indii — Lakkadiwy, Minikkoj i Amindiwy. Lakkadiwy, Minikkoj i Amindiwy, terytorium związkowe Indii; obejmuje wyspy Lakkadiwy ( M . Arabski e ) i Mi ni kkoj (O. Indyjski); 28 km 2 , 26 tys. mieszk. (1961); siedziba władz na wyspie Kawarati (Lakkadiwy). lakmus, naturalny barwnik org.; wskaźnik zmieniający barwę z czerwonej na niebieską w zakresie pH 4,4-6,6. lakmusowy papierek, pasek bibuły nasycony roztworem lakmusu; służy do sprawdzania odczynu roztworu. lakolit, forma intruzji magmowej w kształcie bochenka lub grzyba; występuje na głęb. ok. 0,5-3 km i ułożony jest zgodnie z warstwowaniem skał otaczających. Lakonia, kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, 2w pd.-wsch. części Peloponezu; 3,6 tys. km , 119 tys. mieszk. (1961); turystyka; ośr. adm. Sparta. lakoniczny, oszczędny w słowach; zwięzły, krótki, lapidarny. lakonizm, krótka, zwięzła wypowiedź; termin nawiązujący do formy wyrażania myśli przez Spartan (Lakończyków), Lakowie, grupa ludności kaukaskiej w Dagestanie; ok. 70 tys.; wyrób dywanów, artyst. obróbka metali. lakrymatory, związki org. powodujące łzawienie; zwykle trujące; stosowane jako bojowe środki trujące, np. chloroacetoferton. Lakszmi, ind. bogini szczęścia i piękności, małżonka Wisznu; wyobrażana z 4 rękami, trzymająca muszlę, lotus, dysk, maczugę. Lakszmi Baj, ?-1857, królowa ind. państewka Dżhansi; dowodziła armią w powstaniu 1857 przeciw Anglikom, poległa w walce. lakt- (lakto-), pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na związek z mlekiem, dotyczący mleka, kwasu lub cukru mlekowego; np. laktoza, laktorol. laktacja, wydzielanie mleka przez gruczoły mleczne; regulowane hormonalnie; trwa przez określony czas po porodzie, potrzebny do wykarmienia potomstwa (z wyjątkiem np. krów, kóz, owiec, u których jest przedłużana w celu uzyskiwania mleka konsumpcyjnego). laktamy, org. związki pierścieniowe, wewnętrzne amidy otrzymywane gł. przez odwodnienie aminokwasów, których grupa aminowa—NH2 jest oddalona od grupy karboksylowej o więcej niż 2 atomy węgla; surowiec w produkcji włókien syntet. (np. kaprolaktam). laktoalbuminy, dawna nazwa (3-laktoglobuliny; albuminy występujące w mleku, zawierające wszystkie egzogenne aminokwasy. laktodensymetr (laktometr, galaktometr), densymetr do pomiaru gęstości mleka, rodzaj areometru. laktoglobuliny, białka z grupy globulin, występujące w mleku (budową i właściwościami zbliżone do γ-globulin surowicznych). laktometr →laktodensymetr. laktony, wewnętrzne pierścieniowe estry hydroksykwasów; 1. wielopierścieniowe występują często w świecie roślinnym. laktorol, nazwa handl. fermentowanego

napoju mlecznego, ukwaszonego za pomocą maślanki lub zakwasem bakterii mlekowych. laktoskop, przyrząd do mierzenia ilości tłuszczu w mleku wg stopnia przezroczystości mleka. laktotropina, biochem. →prolaktyna. laktoza (cukier mleczny), słodki dwucukier, zbudowany z glukozy i galaktozy; występuje w mleku ssaków; ma dużą wartość odżywczą; stosowana w przemyśle farm. i cukierniczym. Lalande [lalã:d] ANDRE, 1867-1963, filozof fr.; prof. Sorbony; znany gł. jako wydawca słownika filoz. Vocabulaire technigue et critiąue de la philosophie. Lalewicz MARIAN, 1876-1944. architekt; prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie i Polit. Warsz.; reprezentant akademickiego klasycyzmu; budynki użyteczności publ. (m.in. gmachy Banku Rolnego i Instytutu Geol. w Warszawie). La Libre Esthétique [lalibrestetik], belgijskie ugrupowanie artyst., zał. 1893 w Brukseli; stanowiło kontynuację grupy Les XX. Lalić MIHAILO, ur. 1914, pisarz serb.; powieści i nowele, gł. o walkach partyzanckich w Czarnogórze. Lalitpur →Patan. lalka, zabawka dziecinna mająca miniaturową postać ludzką, najczęściej dziecięcą; używana też jako przedmiot dekoracyjny. lalka, arch. →tralka. lalki teatralne, lalki występujące w różnych rodzajach widowisk, zwł. w teatrze lalek; zależnie od techniki ich prowadzenia przez człowieka wyróżnia się: marionetki, jawajki, kukiełki i pacynki. lalemancja →fałdzistka. Lallu-dżi Lal, 1763-1825, pisarz ind.; jeden z pierwszych, posługujących się w utworach lit. potocznym językiem hindi; powieści, nowele, podręczniki. Lalo [lalo] ÉDOUARd, 1823-92, kompozytor fr., pochodzenia hiszp.; zaliczany do prekursorów impresjonizmu; koncerty skrzypcowe (Symfonia hiszpańska), utwory symfoniczne, opery. Lalor JAMES FINTON, 1807-49, irl. działacz nar.; inspirator ruchu Młodej Irlandii i walki o ziemię dla irl. chłopów. Lam ANDRZEJ , ur. 1929, historyk i krytyk lit.; red. „Współczesności", następnie współred. „Miesięcznika Literackiego"; antologia Polska awangarda poetycka. Lam JAN, 1838-86, pisarz i publicysta; twórca pol. powieści satyr. (Głowy do pozłoty, Wielki świat Capowic); kroniki w pismach lwowskich. Lam STANISŁAW, 1891-1965, historyk literatury, bibliofil; red. wydawnictw Trzaski, Everta i Michalskiego (1924-39); wspomnienia Życie wśród wielu. Lam WILFREDO, ur. 1902, malarz kubański; przedstawiciel surrealizmu; obrazy, ilustracje książkowe (m.in. do Fata Morgana A. Bretona). Lam WŁADYSŁAW, ur. 1893, malarz, grafik, krytyk sztuki; prof. Polit. Gdańskiej; kompozycje figuralne, pejzaże, portrety. lama (Lama glama), amer. ssak z rodziny wielbłądów; wys. w kłębie do 1,2 m; hodowana w Peru i Boliwii ze względu na wełnę, mięso, mleko i jako zwierzę juczne. lama, rel. tytuł duchownego buddyjskiego w Tybecie mającego święcenia kapłańskie. lama, włók. gładka tkanina jedwabna, rzadziej wełn. lub bawełn., przetykana nitkami metal.; używana m.in. na suknie balowe i szaty liturgiczne. Lamač KaREL, 1897-1952, czes. aktor i reżyser film.; jeden z twórców kinematografii czes. (Dobry wojak Szwejk); autor pierwszych dźwiękowych filmów ze znakomitym V. Burianem (CK. Polny marszałek). lamaizm (buddyzm tybetański), forma buddyzmu wprowadzona w Tybecie w VIII w. przez mnicha Padmasambhawę,

602 La Manche zwolennika tantryzmu; gł. kierunki: Czerwony Kościół i Żółty Kościół (obecnie dominujący). La Manche [la mã:sz] (Kanał Angielski), cieśnina między wybrzeżem zach. Europy a W. Brytanią; dł. ok. 520 km, najmniejsza szer. 32 km, głęb. do 172 m; ważna droga morska. lamantyny, zool. → manaty. Lamarck [lamark] JEAN BAPTISTE DE MONET DE, 1744-1829, fr. biolog, ewolucjonista; prof. w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu, czł. Akad. Nauk w Paryżu; opracował florę Francji, w dziele dotyczącym zoologii bezkręgowców dokonał reformy układu systematycznego zwierząt; twórca nauk. teorii ewolucji organizmów — lamarkizmu. lamarkizm, pierwsza teoria ewolucji organizmów (J.B. Lamarck 1809); tłumaczy nabywanie nowych, dziedzicznych cech dostosowaniem budowy organizmu do jego funkcji, ulegających zmianie pod wpływem zmieniaiących się warunków środowiska. Lamartine [-tin] ALPHONSE DE, 17901869, fr. pisarz i polityk liberalny; jeden z twórców fr. romantyzmu; przepojone uczuciowością liryki, poematy epickie. lamassu, w staroż. Mezopotamii dobry duch chroniący przed złymi siłami; w pałacach asyr. i achemenidzkich umieszczano jego wyobrażenia (byk z głową ludzką) w bramach i drzwiach. Lamb [läm] CHARLES, 1775-1834, ang. eseista i krytyk lit. epoki romantyzmu; znawca i popularyzator dramatu elżbietańskiego; Essays of Elia. Lamb [läm] WILLIS EUGENE, ur. 1913, fizyk amer.; prof. uniw. w Nowym Jorku i Pało Alto, czł. National Academy of Sciences; prace z fizyki jądrowej i atom. oraz mikrofalowej spektroskopii; nagr. Nobla. Lambaréné [lãbareny], m. w zach. Gabonie, port nad rz. Ogowe; 4 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; szpital zał. przez A. Schweitzera. lambda, gr. nazwa litery L. lambert, jednostka luminancji; luminancja2 powierzchni wysyłającej z każdego cm strumień świetlny 1 lm (lumen); 1 lambert = 1/π sb = 1 104 nt. π

Lambert JOHANN HEINRICH, 1728-77, niem. matematyk, fizyk, astronom i filozof, pochodzenia fr.; czł. Akad. Nauk; autor prac z geometrii, trygonometrii, algebry, analizy, fotometrii, refrakcji światła; badał orbity komet. Lamberta prawo, prawo wyrażające zależność światłości powierzchni od kierunku jej promieniowania. lamblia (Giardia intestinalis), pierwotniak zaliczany do wiciowców; wywołuje u człowieka chorobę lambliozę. lamblioza, choroba pasożytnicza człowieka wywoływana przez lamblie, bytujące w jelicie cienkim, też w drogach żółciowych; biegunka, gorączka, niekiedy żółtaczka; zarażenie doustne cystami. Lambor JULIAN, ur. 1901, hydrotechnik i hydrolog; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny gospodarki wodnej, regulacji rzek, geofizyki. lambrekin, szt. plast, dekoracyjny pas tkaniny stanowiący obramowanie zasłon lub baldachimu, wycięty w zęby, zdobiony galonem, frędzlami lub chwastami. Lambro → Niemojewski Andrzej. Lambros (Lampros) SPIRIDON, 18511919, gr. historyk i filolog, polityk; prof. uniw. w Atenach; autor 6-tomowej historii Grecji. Lamé [lamy] GABRIEL, 1795-1870, fr. matematyk i inżynier; prof. polit. i uniw. w Paryżu, czł. Akad. Nauk w Paryżu; prace z dziedziny ogólnej teorii współrzędnych krzywoliniowych, teorii potencjału i teorii sprężystości. Lamégo elipsoida (elipsoida naprężeń), mech. wykreślny obraz stanu naprężenia

w otoczeniu danego punktu obciążonego ciała. Lamégo zadanie, mech. zagadnienie wyznaczenia naprężeń i odkształceń w gru-bościennej rurze poddanej działaniu zewn. i wewn. ciśnień; stosowane przy obliczaniu luf. Lamenha Lins [-ęnia 1.] ADOLPHO, 1845-81, prezydent Parany (Brazylia) 187577; protektor Polaków (zw. Lińskim); zasłużony na polu oświaty i osadnictwa. Lamennais [lamnę] FELICITE ROBERT DE, 1782-1854, fr. pisarz, ksiądz; ideolog tzw. socjalizmu chrześc; zwolennik demokracji i republiki; przyjaciel A. Mickiewicza. Lament chłopski na pany, anonimowy wiersz w formie rozmowy użalających się na swój los chłopów pańszczyźnianych; wyd. 3-krotnie w XVII w. Lament opatowski, renes. płyta brązowa w cokole nagrobka kanclerza K. Szydłowieckiego w romańskiej kolegiacie w Opatowie, z ok. 1533-41, z płaskorzeźbami obrazującymi lament po śmierci kanclerza (realist. portrety postaci opłakujących; przedstawienia symbol.); jedyny tego typu zabytek sztuki renes. w Polsce. Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem), anonimowy monolog lir. (tzw. planctus) zapisany ok. 1470, wyd. 1826; być może szczątek dramatu pasyjnego. lameta: 1) wąska lamówka, zwykle metal.; 2) ozdoba choinkowa w postaci błyszczących metalowych nitek. La Mettrie [la metri] JULIEN, 1709-51, fr. lekarz i filozof; jeden z gł. przedstawicieli materializmu mechanistycznego; dowodził materialności duszy; stworzył koncepcję człowieka jako ożywionej („oświeconej") maszyny; Człowiek maszyna. Lamezia Terme [-ecja t.], m. we Włoszech (Kalabria), nad M. Tyrreńskim; 56 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; uzdrowisko, kąpielisko, ośr. turystyczny. Lamia, m. w środk. Grecji, u podnóży gór Othris, ośr. adm. nomosu Fthiotis; 22 tys. mieszk. (1961); staroż. grobowce i fragmenty murów; średniow. cytadela. lamina, geol. warstewka skały osadowej lub metamorficznej o grub. zazwyczaj poniżej 1 cm. laminacja, geol. rodzaj warstwowania polegający na wielokrotnym przekładaniu się lamin; występuje np. w iłach wstęgowych lub w łupkach krystalicznych. Laminaria, bot. → listownica. laminarny przepływ (uwarstwiony przepływ), przepływ płynu, przy którym cząsteczki płynu poruszają się w kierunku przepływu po torach równoległych; występuje, gdy liczba Reynoldsa nie przekracza wartości krytycznej. laminaty (tworzywa warstwowe), tworzywa składające się z szeregu warstw nośnika (np. arkuszy papieru, tkanin, forniru) złączonych za pomocą żywic syntet.; stosowane m.in. jako płyty ozdobne, tworzywo konstrukcyjne; także nazwa tkanin laminowanych. laminowanie tkanin, łączenie tkanin z cienką warstwą pianki, np. poliuretanowej; l.t. metodą płomieniową — przez stapianie pianki z tkaniną i zwalcowanie lub przez sklejanie. lamna → żarłacz śledziowy. La Mothe le Vayer [la mot lö wajy] FRANCOIS DE, 1588-1672, fr. pisarz i filozof moralista, przedstawiciel libertynizmu; czł. Akad. Fr.; w filozofii zwolennik sceptycyzmu. La Motte-Houdar [la mot uda:r] ANTOINE DE, 1672-1731, pisarz fr.; rzecznik rozluźnienia klas. reguł lit.; libretta, tragedie prozą, rozprawy krytyczne. Lamoureux [lamurö] CHARLES, 183499, fr. skrzypek i zasłużony dyrygent; inicjator Nouveaux Concerts, nazwanych Con-certs L. lamówka, obwódka, wypustka stanowiąca wykończenie brzegów materiału, ubrania, wyrobów skórz. itp.

lampa, urządzenie służące da wytwarzania sztucznego oświetlenia za pomocą prądu elektr. lub przez spalanie nafty, oleju itp. lampa błyskowa płomienna (spaleniowa), lampa błyskowa, w której źródłem świ at ł a są s pal aj ące s i ę w t l e n i e fol i a lub drut aluminiowy. lampa błyskowa wyładowcza (elektronowa, flesz), lampa błyskowa, w której źródłem światła jest wyładowanie elektr. w ksenonie. lampa elektryczna, urządzenie przetwarzające energię elektr. na energię promieniowania świetlnego; rodzaje l.e.: łukowa, żarowa, luminescencyjna, jarzeniowa, wyładowcza. lampa gazowa, odkrytopłomienne lub żarowe (z tzw. siatką Auera) źródło światła, w którym paliwem jest gaz. Lampang, m. w pn. Syjamie, nad rz. Wang (dopływ Me Ping), ośrodek adm. prow. L.; 36 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny, cukrowniczy. lampa o fali bieżącej, lampa mikrofalowa do generacji lub wzmacniania przebiegów elektr. o częstotliwościach 0,2500 GHz; działanie oparte na współoddziaływaniu wiązki elektronowej i faii elektromagnet. rozchodzącej się w linii opóźniającej; stosowana m.in. w nadajnikach mikrofalowych. lampart, zool. →pantera. lampas: 1) pas z kolorowego sukna lub taśmy naszyty wzdłuż zewn. szwów spodni, stosowany od poł. XVIII w., gł. w mundurach wojsk.; 2) odmiana tkaniny adamaszkowej używana w Polsce w XVIXVII w., gł. na obicia ścian. lampa szczelinowa, przyrząd służący do oglądania przedniego odcinka oka pod mikroskopem w b. wąskim strumieniu światła, którego źródło może być umieszczone pod różnym kątem do powierzchni rogówki. Lampe ALFRED (pseud. Marek), 1900-43, działacz ruchu robotn., publicysta; od 1921 w KPP (od 1927 czł. KC, 1929 czł. Biura Polit. i Sekretariatu KC); współorganizator ZPP (1943) i I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki; red. „Nowych Widnokręgów" i „Wolnej Polski". Lampe WIKTOR, 1875-1962, chemik organik; prof. Uniw. Jag., Uniw. Warsz., czł. PAN; specjalista w dziedzinie barwników roślinnych; także prace z zakresu historii chemii. Lampedusa [-duza] GIUSEPPE →Tomasi di Lampedusa Giuseppe. lamperia, dekoracyjna okładzina ścian wewn. (kam., stiukowa); także ochronne okładziny cokołowe wzdłuż posadzki oraz dolna partia ścian pokryta dla ochrony farbą olejną. Lamphun, m. w pn. Syjamie, ośrodek adm. prow. L.; 11 tys. mieszk. (1960); grupa średniow. ceglanych świątyń buddyjskich (XII-XV w.). Lampi FRANCISZEK KSAWERY, 1782-1852, syn Giovanniego Battisty, malarz; sentymentalno-romant. portrety, fantast. pejzaże, mariny. Lampi GIOVANNI BATTISTA (JAN CHRZCICIEL st.), 1751-1830, malarz wł., nadworny artysta, m.in. Stanisława Augusta; reprezentacyjne klasycyst. portrety. Lampi JAN CHRZCICIEL, 1775-1837, syn Giovanniego Battisty, malarz; portrety, obrazy rel. i rodzajowe. lampion, lampa, żarówka osłonięta kolorowym papierem, używana do iluminacji. Lamprecht [-preśt] KARL, 1856-1915, historyk niem.; prof. uniw. w Marburgu i Lipsku; badacz dziejów gosp. i kultury; autor historii Niemiec (14 t.). lamprofiry, magmowe skały żyłowe, składające się gł. z minerałów bogatych w żelazo i magnez. Lamu, m. we wsch. Kenii, na przybrzeżnej wyspie L.; 5,8 tys. mieszk. (1962); niewielki port rybacki.

Lang 603 lamus, rodzaj spichlerza; budynek murowany lub drewniany, często ozdobny; przechowywano w nim zboże, zapasy żywności, także zbroje, uprząż, zbiory dokumentów; potocznie rupieciarnia. „Lamus", kwartalnik (od 1911 rocznik) lit.-artyst., wydawany 1908-14 we Lwowie; red.: M. Pawlikowski; poezja i proza młodopol.; inedita Mickiewicza, Słowackiego. lanacard [-kard], zespół glikozydów naparstnicy wełnistej (lanatozyd A, B, C); zwiększa siłę skurczu i napięcia mięśnia serca; stosowany w niewydolności krążenia, w zaburzeniach rytmu serca. Lanai [la:ną:y], wyspa w archip. Hawajów (USA); 365 km2, 2,2 tys. mieszk. (1960); górzysta. lanametr, mikroskop projekcyjny do bezpośredniego pomiaru grubości włókien wełny, badania ich struktury itp. Lanark [länə rk], m. w W. Brytanii (Szkocja); 8 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; przemysł włók., odzież., metal., skórzany. lanatozyd C (cedilanid), glikozyd naparstnicy wełnistej; zwiększa siłę skurczu i napięcia mięśnia serca; stosowany w niewydolności krążenia, w zaburzeniach rytmu serca. lanca, broń drzewcowa kawalerii o wąski m groci e na drz e wcu ( ok. 2,8 m dł .) z proporczykiem; w Polsce od XVIII w. lanca do cięcia tlenem, rurka stal. kilkumetrowej długości wypełniona częściowo drutami, do której doprowadza się tlen pod ciśnieniem; używana do wytapiania otworów w żeliwie, betonie lub skałach (również pod wodą). Lancashire [länkəsziə r ], hrabstwo w W. Brytanii (Anglia); 4,9 tys. km2, 5,2 mln mieszk. (1968); na zach. nizina, wnętrze wyżynne; jeden z najważniejszych bryt. regionów przem.; wydobycie węgla kam., przemysł włók., stoczn., maszyn., elektrotechn., chem.; gł. m.: Manchester, Liverpool; ośr. adm. Lancaster. Lancaster [länkə-]. dynastia panująca w Anelii 1399-1461, założona przez Henryka IV; toczyli o tron długotrwałe wojny (wojna Dwóch Róż) 7, domem Yorków. Lancaster [länkə-] BURT, ur. 1913, amer. aktor film.; role w westernach (Ostatnia walka Apacza, Zawodowcy), kreacje dram. (Lampart). Lancaster [länkə-] JOSEPH, 1778-1838, ang. przemysłowiec i działacz rel.; współtwórca tzw. systemu Bella-L., organizacji masowego nauczania elementarnego. Lancaster [länkə-], cieśnina ma M. Arktycznym, między Ziemią Baffina a wyspą Devon; szer. 65 km. Lancaster [länkə-], m. w USA (Pensylwania); 53 tys. mieszk., zespół miejski 296 tys. (1967); przemysł maszyn., elektrotechn., skórz., odzieżowy; ośr. handl. bogatego regionu rolniczego. Lancaster [länkə-], m. w W. Brytanii (Anglia), nad M. Irlandzkim; 47 tys. mteszk. (1966); przemysł metal., chem., włók.; uniwersytet. Lancaster [länkə-], m. w USA (Ohio); 31 tys. mieszk. (1969); różnorodny przemysł; ośr. handlowy. Lancelot, legendarny rycerz. Ar tur a, wyst ę puj e w e pi ce fr. z X I I I w. i ang. z XIV w. Lanceray (Łansere) JEWGIENIJ J., 18751946, ros. malarz i grafik; przedstawiciel modernizmu ros.; czł. Miru iskusstwa; ilu-. stracje, obrazy hist., scenografie. lancet, nóż chirurgiczny o obosiecznym ostrzu. lancetniki (Branchiostomatidae), rodzina zwierząt z podtypu bezczaszkowców; ok. 20 gat., 5-8 cm dł.; ciało przejrzyste, wydłużone; żyją w piasku eur. mórz. Lanci FRANCISZEK MARIA, 1799-1875, architekt pol. pochodzenia wł.; przedstawiciel historyzmu; neogot. zamki w Zagórzanach i Zatorze; budowle w Warszawie. Lanci WITOLD, 1828-92, syn Franciszka

Marii, architekt; neorenes. i neobarok. kamienice w Warszawie. lancknechci, zaciężna piechota niem. utworzona w końcu XVw., uzbrojona w halabardy, piki, miecze i rusznice. Lanckorona, w. w pow. wadowickim, woj. krak.; ośr. wypoczynkowy; 1361-1934 miasto. Lanckoroński S TANISŁAW, ?-1657, hetman polny kor. od 1654; uczestnik walk z powstańcami ukr. (1649) i Szwedami 1655-56; współtwórca konfederacji tyszowieckiej. lanckoroński pakt, 1923, układ polit., zawarty między Związkiem Lud.-Nar., ChD i PSL-„Piast"; w jego wyniku większość sejmowa obaliła rząd W. Sikorskiego, a powołoła rząd W. Witosa (tzw. Chjeno-Piasta). Lancret [lãkre] NICOLAS, 1690-1745, malarz fr.; sceny fetes galantes (kontynuator A. Watteau), alegor., ilustracje do bajek La Fontaine'a, portrety. Lanczou, m. w Chinach, ośrodek adm. prow. Kansu, port nad Huang-ho; 700 tys. mieszk. (1958); przemysł chem., maszyn., rafinacja ropy naft.; węzeł kol., lotnisko; uniwersytet. Landa proces, fot. →polaroid. landara, dawna nazwa, zwykle pogardliwa, dużego, ciężkiego pojazdu konnego, gł. podróżnego. Landau LEW D., 1908-68, wybitny fizyk teoretyk radz.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; autor prac obejmujących prawie wszystkie działy współczesnej fizyki; nagr. Nobla. Landau LUDWIK, 1901-44, statystyk i ekonomista; w czasie okupacji, działając w konspiracji, prowadził badania nauk. dotyczące gospodarki Polski i Niemiec. Landau, m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), na Niz. Górnoreńskiej; 32 tys. mieszkańców (1968); przemysł skórz., metal., włók., gumowy. Landé ALFRED, ur. 1888, amer. fizyk teoretyk; prof. Ohio State University; prace m.in. z dziedziny budowy atomu i linii widmowych. Lande JERZY, 1886-1954, prawnik, .teoretyk prawa; prof. uniw. w Wilnie i Uniw. Jag.; zwolennik psychol. teorii prawa L. Petrażyckiego. Landeck [-tek], m. w Austrii (Tyrol), nad rz. Inn; 7 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., chem.; znane uzdrowisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy i sportów zimowych. Landini (Landino) FRANCESCO, ok. 1325-97, wł. kompozytor i organista; najwybitniejszy przedstawiciel wł. ars nova; ballaty (ballady), caccie, madrygały. Landler [lon-] JENO, 1875-1928, działacz węg. ruchu robotn.; jeden z przywódców lewicy socjaldemokr.; komisarz lud, spraw wewn. Węg. Republiki Rad; po jej upadku na emigracji. landlord [länlo: rd], wielki właściciel ziemski w Anglii. lando, pojazd 4-kołowy, 2- lub 4-konny, z 2 przeciwległymi siedzeniami i rozkładaną budą do przodu i do tyłu; początkowo (XVIII w.) pojazd dworski, później reprezentacyjny — miejski. lando, rodzaj nadwozia samochodu osobowego, w którym część dachu nad tylnym siedzeniem jest odsłaniana, reszta nadwozia ma dach stały. „Land og Folk" [lan og f.], dziennik duń., organ KP Danii, zał. 1941 jako podziemne pismo partii; nawiązywał do wydawanego w 1. 20-ych ,,Arbeiderbladet". landolfia (Landolphia), krzew lub pnącze afryk.; owoc — jadalna jagoda; niektóre gat. uprawia się jako rośliny kauczukodajne o znaczeniu lokalnym. Landolt HANS HEINRICH, 1831-1910, fizykochemik niem., pochodzenia szwajc; badał m.in. czynność optyczną związków org., związki arsenu i antymonu, wyjaśnił przebieg reakcji między kwasem jodowym i siarkowym.

Landor [ländo:r] WALTER SAVAGE, 17751864, ang. poeta i eseista; rzecznik idei republ.; powieści poet., dramaty, proza refleksyjna {Dialogi fikcyjne). Landowska WANDA, 1877-1959, wybitna klawesynistka o świat, sławie, kompozytorka i pedagog; książki o muzyce dawnej; od 1900 za granicą. Landowski EDWARD, 1838-82, powstaniec 1863; następnie we Francji, od 1879 w Algierze, gdzie założył pierwszy zakład hydroterapeutyczny. Landowski. PAWEŁ (pseud. Kos), 1843-94, działacz ,,czerwonych" 1863, lekarz; naczelnik żandarmerii nar„ w Warszawie 1863; od 1864 na zesłaniu, współorganizator powstania zabajkalskiego. landrat, w Prusach mianowany dożywotnio naczelnik administracji powiatu (Kreis); w NRF (w NRD do 1952) przewodn. obrad Kreiśtagu i szef administracji powiatowej. Landrecht pruski, kodeks prawa prus. z 1794; obejmował m.in. prawo publ., cyw. i karne (bez procedury); w niektórych prowincjach prawo cyw. L.p. obowiązywało do 1900. landrynki (landryny), twarde cukierki bez opakowania, o różnych smakach owocowych. Landsberska (Reneta Landsberska), odmiana jabłoni; owoce zimowe, jasnożółte, z niewielkim rumieńcem, smaczne. Land's End [ländz e.], skalisty przylądek na Płw. Kornwalijskim, najdalej na pd.zach. wysunięty punkt W. Brytanii; 50°04'N, 5°43'W. Landshut [lant-], m. w NRF, nad Izarą, ośr. adm. okręgu Dolna Bawaria; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., spoż., szklarski. Landskrorna [landskru:na], m. i port w pd. Szwecji, nad Sundem; 34 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., spożywczy. Landsort, największa głębia na M. Bałt yckim, na pn. od Got l andii ; gł ę b. do 459 m. Landsteiner [lantsztainər] KARL, 18681943, ąustr. lekarz patolog i immunolog; prof. uniw. w Wiedniu; odkrywca antygenów grupowych krwi ludzkiej oraz (z A. Wienerem) czynnika Rh; nagr. Nobla. Landstińg [lanstyŋ]: 1) w Danii do 1953 izba wyższa parlamentu; 2) w Szwecji sejmiki terytorialne (organy samorządów prowincjonalnych), do których należy m.in. wybór posłów do Izby Pierwszej (wyższej) Riksdagu. landsturm [lantszturm], pospolite ruszenie w XIX i XX w. w Niemczech i AustroWęgrzech. landszaft, dato. krajobraz; dziś pogardliwie o obrazie nie mającym wartości artysty cznef. Landtag, parlament składowei części federacii → kram w Austrii i NRF. landwehr [lantwe:r], w Niemczech i Austro-Węgrzech w XIX i XX w. wojska terytorialne, obejmujące rezerwistów i starsze roczniki. Landy ADAM (pseud. Karol, Witkowski), 1891-1937, działacz ruchu robotn.; 1909-14 w PPS-Lewicy, 1915-19 PPS-Frakcji Rewolucyjnej, 1919-20 PPS-Ópozycji; 191729 w KCZZ (m.in, 1917-19 sekr.); od 1920 w KPP (1921-23 czł. KC). Landy STANISŁAW, 1855-1915, działacz socjalist; uczestnik pierwszych kółek socjalist. w Warszawie; skazany na katorgę; 1905 uczestnik walk rewpl. w Irkucku. Landy (Landes), aluwialna nizina w pd.-zach. Francji, nad Zat. Biskajską; wzdłuż wybrzeża pas wydm o szer. 7-8 km; liczne przybrzeżne jeziora (etangs); kąpieliska mor.; eksploatacja ropy naft.; gospodarka leśna. Lang [läŋ] ANDREW, 1844-1912, szkoc. pisarz, etnograf i historyk: prof. uniw. w Oxfordzie i Śt. Andrews; badania nad rolą magii i religii w społeczeństwie. Lang [laŋ] F RITZ, ur. 1890, austr. reżyser film.; reprezentant ekspresjonizmu;

604 Lang Czang filmy realizowane w Niemczech i USA (Doktor Mabuse, Metropolis). Lang Czang, królestwo laotańskie 13531707, zal. przez króla Fa Nguma; po okresie potęgi w XVII w. rozpadło się na państwa: Luang Prabang i Vientiane. Lange ANTONI, 1863(?)-1929, pisarz modernist.; liryka, poematy dram., nowelistyka fantast.-utopijna, powieści, przekłady, m.in. z literatur orientalnych. Lange AUGUST (pseud. Stach, Gruby Stach), ?-1943, działacz pol. i międzynar. ruchu oporu; uczestnik walk w Hiszpanii; 1942 czł. PPR. dowódca oddziału partyzanckiego; oficer Sztabu Gł. AL; 1943 dowódca Obwodu GL Łódź; zamordowany przez hitlerowców. Lange [lanə] CHRISTIAN LOUS, 1869-1938, polityk norw., działacz na rzecz pokoju między narodami; pokojowa nagr. Nobla. Lange FRIEDRICH, 1828-75, filozof niem.; czołowy przedstawiciel neokantyzmu, który łączył z socjalizmem etycznym i socjalizmem z katedry. Lange HALVARD MANTHEY, 1902-70, norweski polityk socjaldemokr., historyk; 1946-65 min. spraw zagr.; autor prac z zakresu historii Norwegii i norw. ruchu robotniczego. Lango OSKAR, 1904-65, ekonomista, działacz ruchu robotn.; 1938-45 prof. uniw. w Chi cago, prof. SGPi S i prof. U ni w. Warsz., czł. PAN; od 1957 zastępca przewodniczącego Rady Państwa; zajmował się zagadnieniami z zakresu ekonomii polit., statystyki, ekonometrii, cybernetyki i socjologii; Ekonomia polityczna. Langeland [langəlan], wyspa duń., w pd. części Wielkiego Bełtu; 285 km2, 18 tys. mieszk. (1965). Langen E UGEN, 1833-95, niem. inżynier, wynalazca i przemysłowiec; wynalazki i usprawnienia w zakresie hutnictwa, cukrownictwa oraz budowy silników spalinowych. Langenbeck [laŋənbek] BERNARD RUDOLPH, 1810-87, chirurg niem.; prof. uniw. w Berlinie; twórca szkoły chirurgicznej; opracował wiele metod i narzędzi chirurgicznych; rozwinął chirurgię wojenną. Langenbeck [lanənbek] WOLFGANG, 1899-1967, niem. chemik organik; czł. Niem. Akad. Nauk w Berlinie*; badania budowy enzymów i katalizatorów reakcji organicznych. Langenhoven [lanənho: fən] CORNELIS JACOB, 1878-1932, południowoafryk. pisarz i publicysta, piszący w języku ang., hol. i afrikaans; rel.-patriot. liryka (m.in. hymn nar.), fantast. nowele, powieści. Langensalza, Bad [b. lanənzalca], m. w pd. części NRD; 17 tys." mieszk. (1968); uzdrowisko; przemysł włók., skórz., meblarski. Langenscheidt [laŋənszait] GUSTAV, 1832-95, filolog niem.; założyciel wydawnictwa specjalizującego się w publikowaniu podręczników do nauki języków obcych i słowników. Langer F RANTI S EK, 1888-1965, pisarz czes.; dramaty poet. i obyczajowe, gł. z życia praskich przedmieść; sztuki dla teatru lalek; powieści, rnowele, felietony. Langerhans [laŋə -] P AUL, 1847-88, anatomopatolog niem.; opisał skupienia komórek (wyspy L.) w trzustce, stanowiące gruczoł dokrewny. Langerhansa wyspy (wysepki), anat. gruczoł dokrewny w postaci drobnych ciałek rozrzuconych w miąższu trzustki, wytwarzający hormony— insulinę i glukagon. Langevin [lażwę] P AUL, 1872-1946, fr. fizyk, pedagog i działacz oświat.; prof. Collège de France, czł. Akad. Nauk; prace dotyczące gł. paramagnetyzmu i diamagnetyzmu; czł. FPK, współzałożyciel pisma „Pensée". Langgässer [lang-] E LISABETH, 18991950, niem. pisarka kat. (NRF); poezje, powieści, opowiadania (Wierna Antygona) pod wpływem fr. pisarzy kat. XX w. Langhans CARL GOTTHARD, 1732-1808,

niem. architekt wczesnego klasycyziiiu; Brama Brandenburska w Berlinie. Langhoff WOLFGANG, 1901-66, niem. aktor i reżyser; inscenizacje m.in. sztuk Szekspira, F. Schillera i G. Büchnera (Woyzeck); 1946-63 dyr. Deutsches Theater. Langiewicz MARIAN, 1827-87, generał; w powstaniu 1863 dowódca w Sandomierskiem, związany z obozem „białych", 1018 III 1863 dyktator; przeciwnik przekształcenia powstania w wojnę lud.; więziony przez Austriaków; po 1865 na emigracji. Langland [läŋlənd] WILLIAM, ok. 1330ok. 1400, ang. poeta, duchowny; domnie-many autor poematu satyr.-moralistycznego Widzenie Piotra Oracza. Langley [läŋly] SAMUEL PIERPONT, 18341906, amer. heliofizyk i aerodynamik; 1880-81 zbudował bolometr i badał podczerwoną część widma Słońca; budował modele samolotów; stwierdził, żo siła nośna zależy od prędkości płata. Langlois [lãglua] CHARLES VICTOR, 18631929, historyk fr.; prof. Sorbony; paleograf, znawca średniowiecza, wydawca źródeł. Langmuir [lanmju:r] IRVING, 1881-1957, fizykochemik amer.; badania m.in. zjawisk powierzchniowych, wyładowań elektrycznych w gazach, adsorpcji gazów na powierzchni ciał stałych; nagr. Nobla. Langnau [lannau] (Langnau im Emmental), m. w Szwajcarii (kanton Berno); 10 tys. mieszk. (1968); ośr. handl. regionu Emmental; przemysł serowarski, włókien niczy. Langøy [laŋöj], górzysta wyspa norw. w archip. Vesterålen; 860 km2, 16 tys. mieszkańców (1960); rybołówstwo. Langreo, m. w Hiszpanii (Asturia); 72 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł chem., ceramiczny. Langres [lã:gr], m. we wsch. Francji; 11 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż. (sery). Langrod ADOLF, 1876-1968, mechanik; prof. Polit. Krak.; organizator pol. kolejnictwa; prace z zakresu mechaniki ruchu pociągów, układów hamulcowych i konstrukcji pojazdów szynowych. Lang Son [l. szön], m. w DRW, w pobliżu granicy z Chinami; 15 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia węgla kam., boksytów i rud manganu. Langstroth [läŋstrot] LORENZO LORRAINE, 1810-95, amer. specjalista z zakresu pszczelnictwa; zbudował i rozpowszechnił nowoczesny typ ula ramowego; Pszczoła i ul. Langton [läŋtən] STEPHEN, ok. 11501228, kardynał ang.; na czele buntu baronów wymusił na Janie bez Ziemi podpisanie 1215'Magna Charta Libertatum. langusta (Palinurus vulgaris), czerwonofioletowy skorupiak dziesięcionogi; dł. do 50 cm, ciężar do 8 kg; M. Śródziemne i O. Atlantycki; spożywana (konserwy). Langwedocja (Languedoc), kraina hist. w pd. Francji, między Masywem Centralnym a Rodanem; nizinna, na zach. górzysta (Sewenny); gł. obszar uprawy winorośli i produkcji wina we Francji; wydobycie boksytów; gł. m.: Montpellier. Ni-mes, Beziers. — Prowincja rzym. Galia Narbonensis; za Karolingów część królestwa Akwitanii, następnie kilka silnych państewek (np. hrabstwo Tuluzy); w 2 poł. XII w. ruch albigensów; 1271 włączona do posiadłości korony francuskiej. Lanier [ləniər] SIDNEY, 1842-81, amer. poeta i prozaik; liryki i ballady tworzone na zasadzie konstrukcji muz., prace wersologiezne, powieści. Lanin [-nin], szczyt wulkaniczny w Andach Pd., na granicy Argentyny i Chile; 3776 m. lanital, nazwa handl. włókna białkowego otrzymanego 1935 z kazeiny z mleka przez Włocha A. Ferrettiego.

Lanman [länmən] CHARLES ROCKWELL, 1850-1941, indianista amer.; prof. uniw. Harvard; wydawca tekstów sanskr., założyciel (wraz z H.C. Warrenem) «Harvard Oriental Series». Lanner JOSEPH 1801-43, kompozytor austr.; twórca operetek i wielu popularnych tańców (walce, kadryle). lanolina, związek org., należący do wosków, składnik tłuszczopotu owiec; działa zmiękczająco i łagodząco na skórę; podstawowy składnik maści i kremów. lansada: 1) tylko w wyrażeniu: w lansadach — w posuwistych, płynnych podskokach; 2) łukowaty skok konia. Lansel PEIDER, 1863-1943, poeta szwajc; przywódca ruchu zmierzającego do wskrzeszenia literatury w języku retoromańskim. Lansing [länsyŋ] ROBERT, 1864-1928, polityk amer.; 1915-20 sekretarz stanu; rzecznik ostrzejszego kursu polit. w stosunku do Niemiec w czasie I wojny światowej. Lansing [länsyŋ], m. w USA, stol. stanu Michigan: 134 tys. mieszk. (1969), zespół miejski 354 tys. (1967); przemysł samoch., maszyn., elektrotechn.; ośr. handl.; uniw. (w m. East L.). lansjer, taniec towarzyski popularny w XIX w., odmiana kadryla. lansjerzy, lekka kawaleria uzbrojona w lance; od XVIII w. w większości państw zw. ułanami. Lanson [lãsą] GUSTAVE, 1857-1934, fr. historyk literatury; prof. Sorbony; inicjator metody hist. w badaniach lit.; Historia literatury francuskiej w zarysie. lansować, wprowadzać w modę; propagować, popierać. lansowanie, technika tkacka polegająca na wykonywaniu wzoru przez wprowadzenie dodatkowego wątku, który między poszczególnymi motywami przebiega luźno po lewej stronie; pochodzi ze Wschodu, znana w Europie od średniowiecza. lantan La, pierwiastek chem. o liczbie atom. 57, z podgrupy lantanowców; srebrzystobiały metal aktywny chemicznie; wartościowość +3. lantana (Lantana), ozdobny krzew, rzadziej roślina zielna, gł. z międzyzwrotnikowej Ameryki; roślina rabatowa i doniczkowa. lantanowce (pierwiastki ziem rzadkich), pierwiastki chem. o liczbach atom. 58-71 tworzące podgrupę w III grupie układu okresowego; metale o b. podobnych własnościach; wartościowość gł. +3. lanugo → meszek płodowy. Lanus [-nus], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 382 tys. mieszkańców (1960); przemysł włók., chem,, skórz.-obuwn., papierniczy. lanuszka → konwalia majowa. Lanzarote [lanta-], wulkaniczna wyspa hiszp. na O.2 Atlantyckim (W. Kanaryjskie); 840 km , 30 tys. mieszk. (1960); gł. m. Arrecife. Lao, narodowość w Syjamie, Laosie, Kambodży, Birmie i Wietnamie; ok. 7,5 mln; język laotański. Laoag [-ak], m. w Filipinach, na pn.zach. wybrzeżu Luzonu: 50 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu uprawy ryżu. Lao Cai [1. kai], m. w DRW, na granicy z Chinami, nad rz. Song Koi; 15 tys. mieszkańców (1960); ośr. przemysłu chem.; eksploatacja apatytów. Lao-cy (właśc. Lao Tan), ok. VI w. p.n.e., półlegendarny filozof chiń., twórca taoizmu filoz.; przypisuje mu się autorstwo Tao-te-cingu, jednej z gł. ksiąg kanonu taoistycznego. Laokoon, mit. gr. kapłan Apollina lub Posejdona w Troi; za sprawą obrażonego boga uduszony wraz z 2 synami przez węże morskie. Laokoona grupa, rzeźba hellenistyczna przedstawiająca scenę uduszenia Laokoona; dzieło rzeźbiarzy rodyjskich, ok. 50 p.n.e.; niegdyś symbol antyku (Muzeum Watykańskie).

Larreta 605 Laon [la], m. w pn. Francji, ośr. adm. dep. Aisne; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł metal.; węzeł kol.; muzeum; wczesnogot. katedra Notre Dame (XII, XIII w.), zabytki średniow. (XII, XIII w.). Laos (Królestwo Laosu), państwo w Azji Pd.-Wsch., na Płw. Indochińskim; 236,8 tys. km2, 2,9 mln mieszk. (1969), gł. Laotańczycy; stol. Vientiane, rezydencja króla Luang Prabang; j.u. laotański. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa ryżu, kukurydzy, kawy, tytoniu; hodowla bydła, trzody chlewnej, słoni; eksploatacja lasów; łowiectwo, rybołówstwo. — Początkowo zależny od państwa Khmerów i Syjamu, samodzielne królestwo od 1353; w XVIII w. rozbity na 2 części, zależny od Syjamu; od 1893 protektorat fr. (w składzie Indochin Fr.); w czasie II wojny świat, pod okupacją jap. (część-zajęta 1941 przez Syjam); 1945 proklamowanie niepodległego Pathet Lao, 1946 wkroczenie wojsk fr.; od 1947 monarchia konstytucyjna (dziedziczne królestwo) pod protektoratem Francji, od 1949 formalnie niepodległa (czł. Wspólnoty Fr.); ruch partyzancki, 1950 ukonstytuowanie się rządu wyłonionego przez armię nar. Pathet Lao (kontrola nad 1/3 kraju); 1953 przerwanie działań woj. i uznanie suwerenności przez Francję; czł. ONZ od 1955; 1957-58 rząd jedności nar., 3 kierunki polit.: neutralistów, lewicy (Neo Lao Haksat) i prawicy; wzrastająca ingerencja USA, pomoc dla sił prawicy; prawicowe rządy wojsk. 195860, wojna domowa 1960-62; deklaracja o neutralności na konferencji genewskiej 1962; 1964 prawicowy zamach stanu, ponowny wybuch wojny domowej (część kraju kontrolowana przez Pathet Lao); od 1967 nasilenie interwencji amer. (walki na terenie L. m.in. z udziałem oddziałów sajgońskich) i masowe bombardowania stref wyzwolonych. Lao Sze, ur. 1898, pisarz chiń., satyryk; nowele i powieści społ.-obyczajowe (Niezrównany pan Czao Tsy-jüe), dramaty patriotyczne. laotański język, z grupy thai, oficjalny w Laosie; literatura od XII w.; pismo pochodzenia indyjskiego. laparotomia, operacyjne otwarcia jamy brzusznej. La Pérouse [la peru:z] JEAN F RANCOIS DE GALAUP, 1741-ok. 1788, fr. żeglarz i podróżnik; podczas podróży dookoła świata 1785-88 zbadał pn wybrzeża O. Spokojnego, odkrył cieśninę u pd. krańca Sachalinu, nazwaną później jego imieniem. La Pérouse'a Cieśnina [c. la peruza], cieśn. na O. Spokojnym, między Sachalinem a Hokkaido; łączy M. Japońskie z M. Ochockim; najmniejsza szer. 43 km, głęb. do 118 m. lapicyda, dawna nazwa wykwalifikowanego kamieniarza, niekiedy takżo rzeźbiarza (w XVI-XVIII w.), rzadziej architekta. lapidarium, miejsce na wolnym powietrzu (parki, dziedzińce) lub pomieszczenie zamknięte, w którym są zgromadzone okazy kamieni naturalnych, fragmenty detali arch. i kam. rzeźb z zabytkowych budowli i pomników. lapidarny, zawierający niewiele słów; zwięzły, treściwy, dosadny, lakoniczny. lapides loquitur [łac], „mówi kamieniami" (z Plauta); (ktoś) używa twardych, bezwzględnych słów. lapilli, kawałki lawy wielkości grochu lub orzecha wł., wyrzucane na powierzchnię Ziemi w czasie wybuchu wulkanu. lapis →srebra azotan. lapis lazuli, miner. →lazuryt. Lapis Niger, płyta z czarnego marmuru na Forum Romanum; uchodziło za pozostałość grobu Romulusa; poniżej inskrypcja (przepis sakralny?) z VI w. p.n.e. Laplace [-as] P IERRE S IMON DE, 17491827, fr. astronom, matematyk i fizyk; czł. Akad. Nauk; sprawował funkcje państw., jeden z twórców współcz. rachunku prawdopodobieństwa ', podstawowe prace z za-

kresu równań różniczkowych fizyki matematycznej . Laplace'a operator [o. -asa] →laplasjan. Laplace'a punkt [p. -asa], końcowy punkt sieci triangulacyjnej, w którym dokonuje się precyzyjnego pomiaru długości i szer. geograficznej. Laplace'a równanie [r. -asa], równanie różniczkowe cząstkowe postaci Δu = f, gdzie Δ — laplasjan, u — funkcja niewiadoma, f — funkcja dana. laplasjan (operator Laplace'a), operator różniczkowy oznaczany symbolem A i wyrażający się we współrzędnych kartezjańskich x, y, z jako suma drugich pochodnych cząstkowych. La Plata, lejkowate ujście Parany i Urugwaju do O. Atlantyckiego; największe estuarium w świecie; dł. 320 km, szer. do 220 km; nad La P. leżą: Buenos Aires i Montevideo. La Platy Nizina, niz. w Ameryce Pd., między Andami, Wyż. Brazylijską i O. Atlantyckim, gł. w dorzeczu Parany; dzieli się na Gran Chaco, Pampę i Międzyrzecze. Laponia, kraina w pn. Europie, w Finlandii, Szwecji, Norwegii i ZSRR; ok. 400 tys. km2, ok. 1 mln mieszk. (1960), w tym ok. 40 tys. Lapończyków; tundra, na pd. lasy; wydobycie rud żel., niklu; hodowla reniferów. Lapończycy (Saami), lud fiń. grupy ludów uralskich, w pn. Norwegii, Szwecji, Finlandii i na Płw. Kolskim (ZSRR); ok. 40 tys.; gł. hodowla renów; zachowana trąd. odzież, rzeźba w kości i drewnie; język lapoński. lapoński język (sāmi), z grupy ugrofiń.; język Lapończyków; odmiany: zach. — w Norwegii i Szwecji i wsch. — w Finlandii i ZSRR; piśmiennictwo od XVII w, Lapparent [-rã] ALBERT DE, 1839-1908, geolog fr.; czł, Akad. Nauk; współautor mapy geol. Francji. Lappeenranta [lappe:n-], m. w pd.wsch. Fi nl andii , port nad j e z , Sai maa i kanałem Saimaa; 51 tys. mieszk. (1969); przemysł papiern., chemiczny. l'appétit vient en mangeant [lapeti wję, ãmãżã; fr.], ,,apetyt przychodzi przy jedzeniu" (F. Rabelais Gargantua i Pantagruel); apetyt wzrasta w miarę jedzenia; przen. kto ma dużo, pragnie jeszcze więcej. Lappo, ruch faszystowski w Finlandii 1929-34, gł. wśród zamożnych chłopów okolic m. Lapua (Lappo, okręg Vaasa). lapsus, błąd, zwł. popełniony przez roztargnienie; omyłka, przejęzyczenie się. lapsus calami [łac], błąd w piśmie popełniony przez roztargnienie. lapsus linguae [łac], „błąd w mowie"; przejęzyczenie się. Lapunow ALEKSANDR M., 1857-1918, ros. matematyk i mechanik-teoretyk; prof. uniw. w Charkowie, czł. Petersburskiej AN; współtwórca teorii stabilności równowagi i ruchu układów mechanicznych. La Quintinie [la kętini] JEAN DE, 162688, fr. ogrodnik, pomolog; zarządca ogrodów król. w Wersalu, założyciel słynnych sadów tamże oraz licznych fr. ogrodów; autor podręcznika ogrodnictwa. lar (gibbon białoręki, Hylobates lar), nadrzewna małpa wąskonosa; dł. ciała do 63 cm; Płw. Malajski i pd. Birma. Lar, m. w Iranie (Fars); 22 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; 1960 zniszczone częściowo wskutek trzęsienia ziemi. Lara, st an w pn.-z ach. We ne z ue l i ; 19,8 tys. km2, 568 tys. mieszk. (1969); stal. Barquisimeto; uprawa kukurydzy, hodowla bydła. Larache [-asz] →Araisz, E1-. Laraki AHMED, ur. 1931, polityk marokański; 1961-69 w służbie dyplomatycznej; 1969-71 premier. Laramie [Igramy], m. w USA (Wyoming), nad rz. L.; 18 tys. mieszk. (1960); ośr. handl.; uniwersytet. laramijska orogeneza, potężne ruchy górotwórcze na przełomie kredy i trzecio-

rzędu, w wyniku których sfałdowane zostały G. Skaliste w Ameryce Pn. Larbaud [-bo] VALERY, 1881-1957, pisarz fr.; poezje, powieści psychol., przekłady z literatury ang. (m.in. Ulisses J. Joyce'a), szkice krytyczne. „L'Architecture d'Aujourd'hui" [larszi-tektü:r dożurdui], czasopismo fr. zał. 1930 przez A. Bloca, poświęcone zagadnieniom architektury nowocz.; ukazuje się do dziś (z przerwą 1940-45). Lardera BERTO, UT. 1911, rzeźbiarz wł.; początkowo rzeźby figuralne (pomnik partyzantów w Pian Albero), później geom. przestrzenne kompozycje abstrakc. (gł. metal.). Lardner RING, 1885-1933, amer. dziennikarz i nowelista; satyr, opowiadania o sportowcach, dziennikarzach, ludziach teatru i filmu. Laredo [lərejdou], m. w USA (Teksas), nad Rio Grande, naprzeciw meksyk. m. Nuevo Laredo; 65 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; różnorodny przemysł. Laredo, m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), nad Zat. Biskajską; 8 tys. mieszk. (1960); kąpielisko i ośr. turyst.-wypoczynkowy; port rybacki. largactil, farm. →fenactil. larghetto [-ge-; wł.], muz. powoli. Largillière [-żilje:r] N ICOLAS DE, ok. 1656-1746, malarz fr.; współtwórca (z H. Rigaud) stylu fr. portretu okresu regencji; portrety gł. kobiece; Portret Damy z pieskiem i małpą — Muzeum Nar. w Warszawie. largo [wł.], muz.: 1) b. wolno, szeroko; 2) tytuł utworu lub jego części o tempie b. wolnym. Larimna, miejscowość w środk. Grecji, nad Zat. Eubejską; hutnictwo żel. i niklu; w pobliżu wydobycie rud żel. i niklu. Larisa, m. w Grecji (Tesalia), nad rz. Pinios, ośr. adm. nomosu L.; 55 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., tytoniowy, drzewny; fragmenty staroż. teatru, tur. obwarowania miejskie. Larisch [-risz] KAROL, 1902-35, malarz, grafik; czł. Pryzmatu; postimpresjonist. martwe natury, akty, sceny z pikników. Larkana, m. w pd.-wsch. części Pakistanu Zach.; 48 tys. mieszk. (1961); ośr.' handl.; rzemiosło. Larkin JAMES , 1877-1947, irl. socjalista i działacz związkowy; współtwórca Irl. Partii Socjalist.-Republ.; 1914-24 w USA, współpracował z Partią Komunistyczną. Larmor S IR JOSEPH, 1857-1942, irl, fizyk i matematyk; prof. uniw. w Gaillimh i Cambridge, czł. Royal Society; prace dotyczące teorii elektronów. Larmora precesja, ruch precesyjny wykonywany przez momenty magnet. cząstek (orbit elektronowych atomu, jąder atom.) w polu magnet.; przyczyna diamagnetyzmu. Larnaka (Larnaks, staroż. Kition), m. we wsch. części Cypru, ośr. adm. okręgu L., ważny port mor.; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; w pobliżu eksploatacja umbry oraz soli (z jezior). larnaks, trumna w kształcie skrzyni lub wanny, znana gł. z kręgu kultury egejskiej. La Rochefoucault [la roszfuko] FRANCOIS DE, książę, 1613-80, pisarz fr.; zbiór aforyzmów (Maksymy), demaskujących najczęściej egoizm ludzkiej natury. Larousse [larus] (Librairie Larousse), fr. firma wydawnicza, zał. 1865; jedna z najwybitniejszych we Francji, słynna gł. z wydawnictw encyklopedycznych. Larra y Sánchez de Castro [ l . i sanczet de ka-] MARIANO JOSE DE (pseud. Figaro), 1809-37, pisarz hiszp.; powieść hist. z okresu średniowiecza, romant. dramaty psychol., eseje. Larreta ENRIQUE RODRIGUEZ, ur. 1875, pisarz argent.; przedstawiciel modernizmu w literaturze Ameryki Łac; powieści: La gloria de don Ramiro — obraz

606 Larrey Hiszpanii za panowania Filipa II, z życia gauchów. Larrey [lare] DOMINIQUE JEAN, 17661842, chirurg fr.; prof. w Paryżu, lekarz przyboczny Napoleona; pionier chirurgii woj. znakomity operator, organizator wojsk, służby zdrowia. Larsa (obecnie Sankara w Iraku), staroż. m. w pd. Mezopotamii, utożsamiane z biblijnym EllasaTem; wg tradycji najstarsze miasto Sumerów; na pocz. II tysiąclecia p.n.e. ważny ośrodek polit. i kult.; wykopaliska — ruiny miasta z okręgiem kultowym i pałacem król., liczne dzieła sztuki i zabytki pisma. Larsa Christensena Wybrzeże [w. 1. kry-], część wybrzeża Antarktydy Wsch., między 65° a 74°E; prawie całkowicie zajęte przez Lodowiec Szelfowy Amery'ego. Lars Andersson [la:sz andəszszon] (Laurentius Andreae), 1482-1552, kanclerz Szwecji 1523-31; propagator reformacji, przeforsował wprowadzenie luteranizmu i uznanie króla głową kościoła w Szwecji; współautor pierwszego szwedz. przekładu N. Testamentu. Larsen [laszən] REIDAR, ur. 1923, norw. działacz polit.; od 1965 przewodn. KP Norwegii. Lars Petersson [la:sz petəszszon] (Laurentius Petri), 1499-1573, pierwszy biskup luterański w Szwecji (od 1531), jeden z gł. przedstawicieli reformacji w Szwecji. u „L'Art d'Aujourd'hui" [lardożurd i], czasopismo fr.. zał. 1949 przez A. Bloca, wydawane do 1954, poświęcone zagadnieniom sztuki abstrakc. we Francji i in. krajach eur. i amerykańskich. l'art pour l'art [larpurla:r; fr.] →„sztuka dla sztuki". larum, daw.: 1) wezwanie do broni, pobudka; 2) wrzawa, hałas. Larvik, m. w pd.-wsch. Norwegii, nad Skagerrakiem; 11 tys. mieszk. (1969); przemysł papiern.; port rybacki; kąpielisko. larwa, postać w rozwoju wielu zwierząt, różniąca się znacznie od osobnika dojrzałego wyglądem, budową, trybem życia; np. gąsienica jest 1. motyli i niektórych błonkówek, a kijanka — płazów bezogonowych. lary, mit. rzym. bóstwa opiekuńcze domów, później dróg i podróżnych; czczone na rozdrożach; wyobrażane jako młodzieńcy z rogami obfitości. laryngofon (mikrofon krtaniowy), mikrofon umieszczany na szyi (przy krtani) mówiącego; nie reaguje na dźwięki przenoszone przez powietrze; używany w pomieszczeniach o wysokim poziomie hałasu, np. w czołgach. laryngologia, dział otorynolaryngologii, nauka o budowie, czynności i schorzeniach gardła i krtani; obejmuje też rozpoznawanie i leczenie tych schorzeń. laryngoskopia, oglądanie krtani w lusterku krtaniowym lub za pomocą aparatu z własnym źródłem światła, tzw. laryngoskopu. las, naturalny lub wprowadzony przez człowieka zwarty zespół roślinności z przewagą roślin drzewiastych i swoistą fauną; w zależności od siedliska i klimatu tworzą się różne formacje leśne i typy 1.; rozróżnia się: iglaste, liściaste, mieszane; w tropikach — dżungle, monsunowe, galeriowe. La Salle [(dö) la sal] JEAN BAPTISTE DE, 1651-1719, pedagog fr., kanonik w Reims; założyciel zgromadzenia braci szkół chrześc, które prowadziło bezpłatne szkoły dla ubogiej ludności i zorganizowało pierwsze w Europie seminarium nauczycielskie w Reims. La Salle [la sal] RENĘ ROBERT CAVELIER DE, 1643-87, podróżnik fr.; badacz dorzecza Missisipi, 1682 dotarł z jej biegiem do ujścia w Zat. Meksykańskiej. La Scala [la skala] (właśc. Teatro alla Scala), teatr operowy w Mediolanie (zbudowany 1776-78 przez G. Piermariniego), jeden z najsłynniejszych w świecie.

Las Casas [1. ka-] BARTOLOME DE, 14741566, hiszp. misjonarz i historyk; obrońca praw Indian; Krótka relacja o wyniszczeniu Indian. Lascaux [lasko] (w pd.-zach. Francji), archeol. jaskinia zawierająca malowidła i rysunki z okresu kultury magdaleńskiej. lase, rodzaj jedwabnych nici do haftowania w kształcie wąziutkich plecionych tasiemek. laseczki beztlenowe, pałeczkowate bakterie żyjące w glebie i mułach dennych, również pasożytniczo w jelitach zwierząt; rozwijają się w warunkach beztlenowych; niektóre, jak laseczki tężca, zgorzeli gazowej, są chorobotwórcze. laseczki tlenowe, bakterie cylindryczne, wyrastające w długie nici; rozwijają się w warunkach tlenowych; chorobotwórczo działają laseczki wąglika. Lasek LEON (pseud. Twardy), 1919-44, działacz ruchu robotn., major; jeden z organizatorów PPR, GL i AL na Śląsku; dowódca oddziału partyzanckiego GL i AL im. „Marcina", zastępca dowódcy Obwodu AL Śląsk; poległ w walce. Lasek Buloński (Bois de Boulogne), wielki park w zach. części Paryża (ok. 800 ha). laser (maser optyczny), przyrząd elektroniki kwantowej generujący spójną wiązkę (o małej rozbieżności) promieniowania elektfomagńet. widzialnego lub podczerwonego; działanie — oparte na wyzyskaniu kwantowych własności materia — polega na wzbudzaniu tzw. czynnych atomów ośrodka (osnowy), a następnie wymuszonym wyzwalaniu zmagazynowanej energii; stosowany rn.in. w radiolokacji, telekomunikacji, medycynie. laserowa obróbka →fotonowa obróbka. laserunek, przezroczysta, wykończeniowa warstwa farby na obrazie olejnym lub temperowym, zmieniająca zabarwienie podmalowania. Lask EMIL, 1875-1915, filozof niem.; w poglądach łączył neokantyzm tzw. szkoły badeńskiej z fenomenologią. laska (wierzbica), dawna jednostka długości (rolna); w Polsce w XVI w. wynosiła 8,871 m, w XIX w. — 8,933 m. Laskaratos ANDREAS, 1811-1901, pisarz gr., satyryk i moralista; więziony za radykalne poglądy; utwory prozatorskie i poetyckie. Laskaris, dynastia panująca 1204-61 w cesarstwie nicejskim, zał. przez Teodora I Laskarisa. Lasker EMANUEL, 1868-1941, szachista niem.; 1894-1921 mistrz świata; zwycięzca kilkunastu turniejów międzynarodowych. Lasker-Schüler [1. szü:-] E LSE, 18761945, pisarka niem.; ekspresjonist. liryka z motywami orient.; lir. proza, dramaty o humanistycznej wymowie politycznej. Laski [läsky] HAROLD JOSEPH, 18931950, polityk ang.; autor prac z zakresu nauk polit.; 1945-46 przewodn. Partii Pracy. Laski, w. w pow. pruszkowskim, woj. warsz., na skraju Puszczy Kampinoskiej; Osiedle Niewidomych (zał. 1922); letnisko. Laski (w. w pow, kępińskim, woj. poznańskim), archeol. największe znane dotychczas ciałopalne cmentarzysko kultury łużyckiej (1812 grobów). las komunalny →leśny park. laskowanie, got. dekoracja arch. z wąskich, profilowanych, wypukłych prętów (lasek), przeważnie kam.; zdobi gł. okna (obramienia, pionowe podziały wewn.) lub zewu. ściany budowli. Laskowice, w. w pow. świeckim, woj. bydgoskim; węzeł kolejowy. Laskownicki BRONISŁAW, 1866-1944, dziennikarz; założyciel (1901) dziennika „Wiek Nowy"; inicjator pierwszych pol. organizacji dziennikarskich we Lwowie. Laskowska WANDA, ur. 1920, reżyser; inscenizacje w teatrach warsz.; Kartoteka

S. Różewicza, Kurka wodna S.I. Witkiewicza. Laskowski JÓZEF, 1900-70, lekarz anatomopatolog; prof. i dyr. Instytutu Onkologii w Warszawie, czł. PAU i PAN; prace nauk. dotyczące gł. nowotworów złośliwych. Laskowski KAZIMIERZ, 1861-1913, poeta, powieściopisarz, dramaturg, dziennikarz; wiersze satyr, i lir., powieści z życia ziemiaństwa, wierszowane felietony. Laskowski Otton, 1892-1953, historyk wojskowości, major; 1929-39 red. „Przeglądu Historyczno-Wojskowego", 1930-39 red. nacz. Encyklopedii Wojskowej. Laskowski ZYGMUNT, 1841-1928, lekarz, anatom; prof. w Genewie; uczestnik powstania styczniowego; liczne prace nauk., opisał metodę balsamowania zwłok i konserwacji preparatów anat; Atlas iconographique. Lasocki MIKOŁAJ, ?-1450, dyplomata, humanista, sekretafz Władysława Jagiełły; 1434-38 czł. delegacji pol. na soborze w Bazylei. lasonogi (Mysidacea), rząd skorupiaków pancerzowców; drobne, gł. mor.; w jeziorach Pojezierza Bałtyckiego żyje Mysis relicta (dł. ok. 2 cm), będący mor. reliktem polodowcowym. lasostep, typ krajobrazu (w umiarkowanych rejonach półkuli pn.) charakterystyczny dla obszaru przejściowego między strefą leśną a stepową; roślinność leśna zajmuje siedliska wilgotniejsze, stepowa — suchsze. lasotundra, typ krajobrazu (w pn. rejonach półkuli pn.) charakterystyczny dla obszaru przejściowego między lasem (tajgą) a tundrą. lasować, mieszać wapno palone z wodą. Lasowiacy, grupa ludności zamieszkująca leśne tereny w widłach Wisły i Sanu; dawna odrębność kulturowa niemal zupełnie zanikła. „Las Polski", czasopismo fachowe zał. 1921; dwutygodnik, organ Stow. Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa, przeznaczony gł. dla praktyków. Lassaigne'a reakcja [r. laseńa], metoda wykrywania azotu, chlorowców i siarki w związkach org.; polega na stapianiu badanej próbki z sodem, co prowadzi do wytworzenia się odpowiednich związków nieorg.; cyjanku, halogenku, siarczku sodu. lassalizm, XIX-wieczny reformistyczny program socjalist. odrzucający teorię rewolucji socjalist. Marksa; przypisywał prawu wyborczemu funkcje, które spełnia ta rewolucja; opierał się na założeniu, że państ wo j e st t wore m ponadkl asowym i wysuwał interesy Niemiec na pierwszy plan, co nadało mu charakter nacjonalistyczny. Lassalle [lasal] F ERDINAND, 1825-64, niem. myśliciel i działacz socjalist.; przewodn. Powszechnego Niem. Związku Robotn., pierwszy przedstawiciel nurtu reformistycznego w niem. ruchu robotn. (lassalizm). Lassek-Jarocka EWA, ur. 1928, aktorka; występy gł. w teatrach Katowic i Krakowa; Żona — Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego, Masza — Trzy siostry A. Czechowa. Lassen CHRISTIAN, 1800-76, indianista niem., pochodzenia norw.; prof, uniw. w Bonn; liczne prace z językoznawstwa ind., Indische Alterthumskunde. Lassen Peak [läsn pi:k], wulkan w pd. części G. Kaskadowych (USA); 3187 m; ostatni wybuch 1926, lasso, długi sznur lub rzemień z ruchomą pętlą; używany przez pasterzy Ameryki do chwytania koni. Lasso GLORIA (właśc. Rosa Coscolin), ur. 1925, najpopularniejsza piosenkarka hiszp.; znana z radia, filmu, estrady i nagrań płytowych. Lasso ORLANDO DI, ok. 1532-94, kompozytor szkoły flam., z pochodzenia Nider-

Lattre de Tassigny 607 landczyk; najwybitniejszy obok G. Palestriny kompozytor XVI w.; ponad 2000 dzieł (ok. 1200 motetów, msze, madrygały). L'association France-Pologne [lasosjasją frã:s poloń] (France-Pologn&), stowarzyszenie przyjaźni fr.-pol. zał. 1944, z siedzibą w Paryżu; skupia wielu wybitnych Francuzów. Lastman PIETER, 1583-1633, malarz hol.; nauczyciel Rembramita; sceny bibl., rodzajowe i mit.j wpłyaSr na rozwój figuralnego malarstwa hol. last not least [1. n. li:st; ang.], „ostatni, ale nie najmniejszy"; ostatni w kolejności, ale nie ostatni co do znaczenia. Lastovo, wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, w pobliżu wybrzeży Dalmacji; 53 km2, ok. 2 tys. mieszk.; turystyka. lastrico [lastriko; wł.] (terrazzo), sztuczny kamień otrzymywany z mieszaniny zarobionego wodą cementu i kruszywa (kamieni naturalnych) oraz często barwników; po stwardnieniu szlifowany i polerowany; używany na posadzki, płyty okładzinowe itp. Las Vegas [la:s wejgəs], m. w USA (Nevada); 120 tys. mieszfe (1969); znany ośr. rozrywkowy i turyst.; kasyna gry. Las Vegas [la:s wejgəs], m. w USA (Nowy Meksyk); 7,8 tys. mieszk. (1960); uzdrowisko; ośr. handl.: uniwersvtet. Laszczenko PIOTR I., 1876-1955, radz. historyk i ekonomista; prof. uniw. w Tomsku, czł. AN ZSRR; Historia gospodarcza ZSRR. Laszczka KONSTANTY, 1865-1956, rzeźbiarz; prof. ASP w Krakowie; czł. stowarzyszeń artyst. (m.in. Sztuki); pomniki (H. Sienkiewicza w Bydgoszczy), popiersia, rzeźby symbol., rel., płaskorzeźby, ceramika artyst.; publikacje książkowe. Laszko NIKOŁAJ N. (właśc. N.N. Laszczenko), 1884-1953, pisarz ros.; działacz Kuźnicy; powieści o walce rewol. robotników; opowiadania wojenne. Laszo, m. w Birmie (Szan); ok. 10 tys. mieszkańców. László [la:slo:] JENO, 1878-1919, działacz węg. ruchu robotn.; 1918 jeden z założycieH KP Węgier; działacz.Węg. Republiki Rad; po jej upadku stracony. Latacunga [-kunga], m. w Ekwadorze, w Andach; ośrodek adm. prow. Cotopaxi; 15 tys. mieszk. (1962); przemysł papierniczy. latacz, żegl. górny przedni trójkątny żagiel podnoszony na sztagu dziobowym przed bomkliwrem statku żaglowego; używany przy stałej pogodzie i niezbyt silnym wietrze. latająca łódź, rodzaj wodnosamolotu o kadłubie przystosowanym do pływania po wodzie; pływaki, np. pod skrzydłami, służą jedynie do zapewnienia stateczności l.ł. podczas startu i wodowania. latająca tarcza, mały statek powietrzny z wirnikiem nośnym osadzonym w pierścieniowej osłonie, nad którą znajduje się silnik i platforma dla pilota. latające ryby → ptaszory. latające skrzydło, samolot lub szybowiec bez wydzielonego kadłuba, z usterzeniem wysokości i kierunku na samym skrzydle; rodzaj bezogonowca; wszystkie urządzenia i pomieszczenia wewnątrz skrzydła. „Latający Holender", wg średniow. legendy żaglowiec z załogą złożoną ze szkieletów, ukazujący się marynarzom, gdy ich statek miał ulec zagładzie. Latający Holender, żegl. klasa jachtu żaglowego, dwuosobowego, jednomasztowego, o ożaglowaniu typu siup, 15 m2 żagla. Latakija (staroż. Laodycea), m. w zach. Syrii, ośrodek adm. prow. L., nad M. Śródziemnym; 87 tys. mieszk. (1967); gł. port mor. kraju; przemysł spoż., włók., rafineria ropy naftowej. latania, palma o liściach wachlarzowatych, z Seszeli i Maskarenów, uprawiana w ciepłych szklarniach.

latarnia, arch. niewielka ażurowa wieżyczka, zwieńczona osobnym hełmem, ustawiona nad dachem lub kopułą, oświetlająca wnętrze od góry. latarnia, techn. źródło oświetlenia zewn., najczęściej elektr., niekiedy gazowe; stosowana gł. w miastach i osiedlach, latarnia Arystotelesa, zool. aparat szczękowy jeżowców: 5 masywnych zębów i system ruchomych beleczek i płytek. latarnia lotnicza, latarnia wysyłająca skośnie do góry strumień światła w celu orientowania pilota o położeniu statku powietrznego podczas lotu nocnego. latarnia morska, stały znak nawigacyjny, wysoka, widoczna z morza wieża ustawiona na lądzie lub wodzie, wyposażona w urządzenie do wysyłania sygnałów świetlnych o właściwej dla danej l.m. barwie, długości i odstępach impulsów; umożliwia statkom wodnym dokładne określenie pozycji. latarnie lotniskowe, latarnie ustawione po obu stronach pasa startowego i drogi podejścia, w określonych odstępach, w celu ułatwienia lądowania i startu statków latających przy złej widoczności lub w nocy. latarniki (Fulgoridae), rodzina gł. tropikalnych pluskwiaków równoskrzydłych; ok. 6 tys. gat.; pokrojem skrzydeł i pstrym ubarwieniem przypominają motyle; latarniowiec, statek wodny spełniający funkcję latarni mor., zakotwiczony w ściśle określonym miejscu na morzu w pobliżu przeszkód nawigacyjnych. lata sprawne, w Polsce przedrozbiorowej określenie zdolności do czynności prawnych (kobiety — po ukończeniu 12 roku życia, mężczyźni — 15), od poł. XVII w. stopniowo podwyższane. latawce (skóroskrzydłe, Dermoptera), zool. rząd ssaków; 2 gat.; dł. z ogonem ok. 60 cm; po bokach ciała fałd skórny umożliwiający lot ślizgowy; tropik, lasy pd.-wsch, Azji; roślinożerne, aktywne nocą; np. lotokot. latawiec, najprostszy statek latający, cięższy od powietrza (aerodyna), bez napędu trzymany na uwięzi; siła nośna unosząca 1. powstaje pod wpływem wiatru. lateks (mleczko kauczukowe), sok mleczny roślin kauczukodajnych, wodny roztwór koloidowy gł. kauczuku; stosowany do otrzymywania kauczuku, impregnacji tkanin. La Tène [la ten] (mielizna na jez. Neuchatel, w Szwajcarii), archeol. celt. placówka wojsk, w II—I w. p.n.e.; od niej nazwa okresu i kultury lateńskief. latensyfikacja, zabiegi mające na celu podwyższenie światłoczułości materiału fot., np. naświetlanie b. słabym światłem, przeprowadzane w okresie między jego naświetleniem a wywoływaniem. lateński okres, archeol. drugi okres epoki żelaza, ok. 400 p.n.e.-pocz. n.e.; pierwsze miasta-grody; gospodarka pieniężna; hutnictwo, kowalstwo; ceramika toczona na kole; żarna rotacyjne; nazwa od stanowiska La Tene (Szwajcaria). lateralizacja, czynnościpwa asymetria ciała ludzkiego wyrażająca się zwykle w większei sprawności prawej strony (ręka, noga, oko), rzadziej lewej. Lateran, zespół pałacowo-kośc. na Mons Coelius w Rzymie, do 1308 rezydencja papieża; m.in. bazylika św. Jana (kościół katedralny papieży) — miejsce 5 soborów. laterańskie traktaty, 1929: 1) porozumienie zawarte między Watykanem a rządem wł.; rozwiązanie tzw. kwestii rzym. (spór między papieżem i królestwem Włoch, datujący się od zajęcia 1870 Rzymu); 2) konkordat podpisany wraz z porozumieniem, regulujący stosunki kośc. na terenie państwa włoskiego. laterna magica (lanterna magica), dawne urządzenie do rzutowania na ekran obrazów ze szklanych przezroczy; praprototyp diaskopu.

Laterna opartego

Magika,,

rodzaj

widowiska

na trikach sceniczno-film., stworzony przez reżysera czes. A. Radoka; 1959 otwarto w Pradze stały lokal dla tego typu widowisk. lateryt, skała osadowa, ceglastoczerwona lub pstra; podobna do boksytu; składa się gł. z wodorotlenów glinu i żelaza; surowiec glinu i żelaza. laterytowe gleby, powstałe z laterytu pod wiecznie zielonymi lasami w strefie klimatów zwrotnikowych, wilgotnych; silnie kwaśne, często z żelazistą skorupą; przy obfitym nawożeniu wysoko produkcyjne. latet anguis in herba [łac], „wąż kryje się w trawie" (Wergiliusz); niewidzialne niebezpieczeństwo czyha. Latimer [lätymə r] HUGH, ok. 1485-1555, jeden z gł. przedstawicieli reformacji ang.; doradca Henryką VIII; spalony na stosie za panowania Marii I Tudor. latimerie (Latimeria), jedyne żyjące ryby trzonopłetwe, odkryte 1938 u pd.-wsch. wybrzeży Afryki; do kilku m dł..; O. Indyjski. Latina, m. we Włoszech (Lacjum), zał. 1932, w miejscu Osuszonych Błot Pontyjskich, ośrodek adm. prow. L.; 71 tys. mieszk. (1969); elektrownia jądrowa. latina sine flexione (interiingua), język sztuczny, tzw, łacina bez fleksji; utworzony 1903-04, używany do dziś w publikacjach międzynar., np. przez astronomów. Latinovits [Lotinowicz] ZOLTAN, ur. 1932, węg. aktor teatr, i film.; role m.in. w filmach Desperaci, Ściany. lato, pora roku zaczynająca się z dniem przesilenia letniego i trwająca do dnia równonocy jesiennej (22 VI-22 IX). Latona (gr. Leto), mit. gr. tytanida; za sprawą Zeusa matka Apollina i Artemidy; prześladowanej przez Herę miejsca na poród udzieliła wyspa Delos. latopisy, kroniki dawnej Rusi i Litwy, stanowiące specyficzną formę historiografii ras, XI-XVIII w. (powstawały w wielu ośrodkach, wykorzystywały twórczość lud., ulegały ciągłym redakcjom i uzupełnieniom) ; podstawowe źródło pisane do dziejów Rusi do XV w. latorośl winna →winorośl właściwa. Latoszewski ZYGMUNT, ur. 1902, dyrygent opery pozn., opery i Filharmonii w Warszawie, Gdańsku, Łodzi. Latoszynski BORYS, 1895-1968, kompozytor ukr.; utwory symfoniczne, kameralne, Koncert słowiański na fortepian, opery (Złota obręcz), kantaty. Latour [latu:r] →Leblond Jacques. La Tour [(dö) la tu:r] (Latour) GEORGES DE, 1593-1652, malarz fr.; nastrojowe obrazy rel. z motywem zapalonej świecy, pochodni; sceny rodzajowe. La Tour [(dö) la tu:r] (Latour) M AURICE QUENTIN DE, 1704-88, malarz fr., wybitny twórca pasteli, portrety m.in. Marii Lesz czyńskiej. La Tour du Pin [(dö) latu:r düpę] PATRICE DE, ur. 1911, poeta fr.; poezje refleksyjne, przeniknięte mistycyzmem. latowanie (gonienie się), zewnętrzne objawy rui u krów. Latreille [latrej] P IERRE ANDRE, 17621833, zoolog fr.; prof. w Paryżu; wprowadził do systematyki zool. pojęcie rodziny, udoskonalił układ systematyczny owadów. latria, oddawanie czci boskiej; ubóstwianie. Latrobe [lətroub] BENJAMIN HENRY, 17641820, architekt amer., pochodzenia ang. (w USA od 1795); budynki użyteczności publ. i gmachy rządowe (m.in. udział w budowie Kapitoluu w Waszyngtonie). Latrobe [lətro b], rz. w pd.-wsch. Australii (Wiktoria)f dt. ok. 160 km; uchodzi do jez. Wellington; w dolinie L. eksploatacja bogatych złóż węgla brunatnego. latryna, dół na ekskrementy; prymitywny, nie skanalizowany ustęp. Lattie de Tassigny [latr dö tasini] JEAN M ARIE, 1889-1952, marszałek Francji; jeden z czołowych dowódców fr, w II wojnie światowej...

608 Lattuada Lattuada ALBERTO, ur. 1914, wł. reżyser film.; dramaty obyczajowe i społ. (Guendalina, Człowiek mafii). La Tuque [la tük], m. w Kanadzie (Quebec) nad rz. Saint Maurice; 14 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewno-papiern.; elektrownia wodna. latyfundia, w staroż. Rzymie wielkie majątki ziemskie, powstałe m.in. z łączenia dzierżaw gruntów publ., zagarniania ziemi drobnych rolników za długi lub skupywania w czasie proskrypcji; potocznie wielkie posiadłości ziemskie magnatów, kościoła i zakonów (zwł. w średniowieczu). latynista, filolog klasyczny, znawca języka łac. i kultury staroż. Rzymu. latynizacja, poddawanie wpływom kultury rzym. (łacińskiej). latynizm, wyraz przejęty z języka łac; zwrot, konstrukcja składniowa wzorowana na zwrocie lub konstrukcji składniowej łacińskiej. latynoamerykański, dotyczący Ameryki Łac, pochodzący stamtąd, żyjący tam. Latynos, człowiek pochodzący z Ameryki Łac; obywatel któregoś z krajów Ameryki Łacińskiej. latynoski, pochodzący z Ameryki Łac; dotyczący Latynosów. Latynowie, w. starożytności plemiona italskie osiadłe w Lacjum; od 493 p.n.e. w przymierzu z Rzymianami; od 388 — ograniczone prawa obywatelskie (tzw. prawo latyńskie), ód 90 p.n.e. — pełnoprawni obywatele rzymscy. latyński, pochodzący od staroż. Rzymian, właściwy im; romański, łaciński. latyt, magmowa skała wylewna zbliżona do trachitu; składa się gł. ze skalenia i piroksenu. Laube HEINRICH, 1806-84, niem. pisarz i reżyser; współtwórca grupy Młode Niemcy; dramaty, nowele i powieści (Das jun-ge Europa); twórca nowocz. metod reżyserii; 1849-67 dyr. Burgtheater. Laubeuf [loböf] ALFRED MAXIME, 18641939, inżynier fr.; czł. Akad. Nauk oraz pol ANT; jeden z pierwszych budowniczych okrętów podwodnych o 2 (wewn. i zewn.) kadłubach. u Lauchhammer [la -], m. w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; 28 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., koksownia, przemysł maszynowy. Laud [lo:d] WILLIAM, 1573-1645, prymas Anglii, doradca Karola I; dążył do wzmocnienia władzy biskupiej i król.; w czasie rewolucji 1640-60 ścięty. lauda [łac, l.p. laudum], w dawnej Polsce: 1) od XIV w. uchwały sejmików ziemskich (obowiązujące jako ustawy bez zatwierdzenia król.); 2) w XIV-XV w. uchwały zjazdów (wieców) sądowych; 3) od XV w. postanowienia zjazdów konfederackich szlachty (pozbawione mocy prawnej). Lauda JAN, 1898-1959, rzeźbiarz czes.; realist. kompozycje figuralne, portrety. laudant illa sed ista legunt [łac], chwalą tych, ale czytają tamtych. laudant quod non intelligunt [łac], chwalą to, czego nie rozumieją. laudator temporis acti [łac], „chwalca minionych czasów" (Horacy Sztuka poetycka); wstecznik, konserwatysta. Laue [lauə] MAX VON, 1879-1960, fizyk niem.; prof. uniw. w Zurychu i Berlinie; dyr. Max Planck Institut für Physik w Berlinie; prace dotyczące dyfrakcji i interferencji promieni rentgenowskich w kryształach; nagr. Nobla. Lauego metoda, jedna z rentgenowskich metod badania struktur kryształów, stosowana do określania symetrii kryształów. Lauenburg, m. i port w NRF (SzlezwikHolsztyn), nad Łabą (połączenie z M. Bałtyckim kanałem Łaba-Trave); 11 tys. mieszkańców (1968); przemysł stoczn., drzewny, włókienniczy. Lauer HENRYK (pseud. Brand, Ernest),

1890-1939, działacz ruchu robotn., ekonomista, matematyk; 1918-19 czł. Socjaldemokr. Partii Szwajcarii; następnie działacz KPP (1920-22 czł. KC). laufer: 1) figura szachowa; goniec; 2) wąska podłużna serwetka na stół lub kredens; 3) daw. giermek, sługa biegnący przed pojazdem pana, zwykle torujący lub oświetlający drogę. Laugerie-Basse [lożri. ba:s] (koło Tayac, pd.-zach. Francja), stanowisko antropologiczne człowieka kopalnego (typ nordycz-ny), kultury magdaleńskiej, z paleolitu młodszego. Laughton [lo:tn] CHARLES, 1899-1962, ang. aktor teatr, i film.; role w dramatach Szekspira; kreacje film. (Prywatne życie Henryka VIII, Świadek oskarżenia). Laukebad, znane uzdrowisko z gorącymi źródłami, w Szwajcarii (Valais), u podnóży Alp Berneńskich. Launceston [lonsəstən], m. i port w Australii, na Tasmanii, nad estuarium Tamar; 60 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł drzewny, wełn., spoż.; węzeł komunikacyjny; turystyka. Laur ERNST, 1871-1964, szwajc. ekonomista rolny; prof. polit. w Zurychu; przewodn. Szwajc. Związku Chłopskiego; czołowy przedstawiciel agraryzmu; Bauernpolitik. Laura, umiłowana F. Petrarki, bohaterka i adresatka jego sonetów i pieśni. Laurana FRANCESCO, między 1420 a 1425-1502, wł. rzeźbiarz i architekt epoki renesansu; popiersia portretowe (m.in. Eleonory Aragońskiej), rzeźby rel., nagrobki, medale. Laurana LUCIANO DA (właśc. L. di Martino da Laurana), między 1420 a 1425-79, wł. architekt epoki renesansu; rozbudował pałac Federico da Montefeltre w Urbino. Laurazja, pierwotny, wielki kontynent półkuli pn- obejmujący: Amerykę Pn., Europę i pn Azję. laureat: 1) zdobywca nagrody, odznaczenia za wybitne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie; 2) daw. poeta lub zwycięzca w zawodach sport, nagrodzony wieńcem laurowym. Laurencin [lorãsę] MARIE, 1885-1956, fr. malarka i graficzka; zbliżona do kubizmu; stylizowane portrety kobiece, pejzaże, kwiaty. laurencja (Laurentia), glon (krasnorost) mórz ciepłych; z plech wyrabia się klej. Laurens [lorã:s] HENRI, 1885-1954, fr. rzeźbiarz i grafik; samouk; 1911-25 rzeźby kubizujące, po 1930 rozwinął indywidualny styl w rzeźbach o tematyce kobiecej; Ondyny. Laurent [lorã] AUGUSTE, 1807-53, fr. chemik organik; badał m.in. pochodnie kwasu ftalowego; otrzymał ze smoły pogazowej antracen i in. węglowodory. Laurentyńska Tarcza (Tarcza Kanadyjska), część platformy prekambryjskiej Ameryki Pn., na obszarze której odsłania się fundament krystaliczny, Laurier [loriər] SIR WILFRID, 1841-1919, premier kanad. 1896-1911; przywódca Partii Liberalnej; rzecznik niezależności Kanady w stosunkach międzynarodowych. Laurion →Lawrión. laurka, ozdobny arkusz papieru z tekstem powinszowania, ofiarowywany zwykle przez dzieci osobom dorosłym (np. z okazji imienin). laurowe drzewo →wawrzyn laurowe liście →bobkowe liście. laurowiśnia (Laurocerasus), zimotrwały krzew, z rodziny różowatych; 1. wsch. z Bałkanów uprawiana w parkach w wielu odmianach ozdobnych; gałązki używane do wyrobu wieńców. Laussedat [losda] AIME, 1819-1907, fr. geodeta i astronom; twórca fotogrametrii, konstruktor pierwszych kamer i przyrządów fotogrametrycznych. lautal, stop aluminium z miedzią (4,55,5%) z domieszką krzemu i manganu;

stosowany na konstrukcje lotn., kable elektryczne. Lauterbach ALFRED, 1885-1943, historyk sztuki i muzeolog; 1928-37 dyr. Państw. Zbiorów Sztuki. Lauterpacht HERSCH, 1897-1960, prawnik bryt., specjalista w zakresie prawa międzynarodowego; prof. London School of Economics, uniw. w Londynie i w Cambridge; autor wielu znanych prac z prawa międzynarodowego. Lautoka, m. na zach. wybrzeżu Viti Levu (Fidżi); ok. 8 tys. mieszk.; port cukrowy. Lautréamont de [(dö) lotreamą] (właśc. Isidore Lucien Ducasse), 1846-70, poeta fr,; prekursor surrealizmu; Les chants de Maldoror. Lava JESUS , ur. 1900, filipiński działacz komunist.; początkowo czł. Nar. Partii Chłopskiej, następnie przywódca KP Filipin; od 1964 w więzieniu. Laval [lawal] CARL GUSTAF DE, 18451913, szwedz. inżynier i przemysłowiec; 1878 zbudował wirówkę, 1883 opracował projekt jednostopniowej akcyjnej turbiny parowej i 1889 zbudował ją (turbina L.). Laval [-wal] P IERRE, 1883-1945, polityk fr.; 1942-44 premier kolaboracyjnego rządu w Vichy; po II wojnie świat, skazany i stracony za zdradę stanu. Laval [-wal], m. w zach. Francji, w dorzeczu Loary, ośrodek adm. dep. Mayenne; 46 tys. mieszk. (1968); przemysł obuwniczy, włók., mat. bud., metalowy. Lavala turbina, pierwsza turbina akcyjna, jednostopniowa osiowa turbina parowa. Laveaux [(dö) lawo] LUDWIK DE (L. Delaveaux), 1869-94, malarz; sceny rodzajowe, pejzaże, portrety. Lavéra [-ra], wielki port naft. we Francji, nad M. Śródziemnym, w zespole portowym Marsylii; rafineria ropy naft., przemysł chem.; rurociąg naft. L.-Lyon-Strasburg-Ingolstadt. Laveran [lawrã] CHARLES ALPHONSE, 1845-1922, fr. lekarz wojsk.; prof. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; odkrywca zarodźca zimnicy we krwi chorych; badania nad rolą pierwotniaków w powstawaniu chorób; nagr. Nobla. Lavisse [lawis] ERNEST, 1842-1922, historyk fr.; prof. Sorbony, czł. Institut de France; inicjator i współautor syntet. wydawnictw z dziejów powszechnych Francji. Lavoisier [lawuazjy] ANTOINE LAURENT, 1743-94, cheriuk fr.; jeden z twórców współcz. chemii; wyjaśnił procesy spalania i oddychania, obalił teorię flogistonu, sformułował (niezależnie od M. Łomonosowa) prawo zachowania masy. law [lo:; ang.], w USA — akt prawny o mocy ustawy, bill przyjęty przez Kongres. Law [lo:] JOHN OF LAURISTON, 1671-1728, szkoc. finansista i ekonomista; gen. kontroler finansów we Francji. lawa, magma wydobywająca się na powierzchnię Ziemi, pozbawiona składników lotnych, np. pary wodnej, dwutlenku węgla; produktami jej krzepnięcia są magmowe skały wylewne. lawaterz, szt. plast, umywalnia kapłańska w kościołach, zwykle w zakrystii, w klasztorach — przed wejściem do refektarza. lawenda (Lavandula spica), śródziemnomorska krzewinka z rodziny wargowych; uprawiana (gł. w pd. Francji i w Anglii) dla kwiatów, z których otrzymuje się olejek lawendowy dla potrzeb kosmetyki i lecznictwa; w Polsce ogródkowa, ozdobna. lawendowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z liści i kwiatów lawendy (nard) lawerak, rasa psa, odmiana setera angielskiego. Lawes [lo:z] SIR JOHN BENNET, 1814— 1900, ang. chemik rolny; czł. Royal Society; 1842 opatentował metodę produkcji superfosfatu; 1843 założył w Rothamsted słynną roln. stację doświadczalną.

Lebiedziński 609 laweta, część działa, na której spoczywa lufa; nazwa używana w Polsce od XVIII w. l a wi n a, z suwaj ące si ę l ub st acz aj ące z dużą prędkością ze zbocza górskiego masy śniegu (1. śnieżna) lub kamieni (1. kamienna). lawina, przen. niezliczone mnóstwo, masa przedmiotów, faktów, zdarzeń spadających, zjawiających się nagle; potok, strumień, grad czegoś. lawirować, iść, posuwać się naprzód (zwykle linią zygzakowatą) zręcznie omijając przeszkody; przen. postępować sprytnie, przebiegle w kłopotliwych sytuacjach. lawirowanie, źegl.→halsowanie. lawn tennis [lo:n tenys], tenis na korcie trawiastym. lawowanie, podmalowywanie farbą akwarelową lub tuszem partii rysunku dla pogłębienia plastyczności. Lawrence [lorəns] D AVID HERBERT , 1885-1930, ang. poeta i prozaik; głośne powieści obyczajowo-psychol. (Synowie i kochankowie, Kochanek Lady Chatterley). Lawrence [lorəns] E RNEST ORLANDO , 1901-58, fizyk amer.; prof. uniw. i dyr. Radiation Laboratory w Berkeley; współtwórca pierwszego cyklotronu; nagr. Nobla. Lawrence [lorəns] S IR T HOMAS , 17691830, malarz ang., portrecista; pracował dla dworu ang. i innych dworów eur.; portrety b. wielu wybitnych postaci owego czasu. Lawrence [lorəns] T HOMAS E DWARD, 1888-1935, bryt. orientalista i pisarz, pułkownik; w czasie I wojny świat, agent wywiadu bryt., 1921-22 doradca min. kolonii — realizator polityki bryt. na Bliskim Wschodzie; autobiogr.-informacyjne Seven Pillars oj Wisdom. Lawrence [lorəns] WILLIAM, 1783-1867, anatom ang.; wykładowca fizjologii i zoologii w Szkole Chirurgów w Londynie; prekursor nowoczesnych koncepcji ras ludzkich. Lawrence [lorəns], m. w USA Massachusetts), nad rz. Merrimack, w zespole miejskim Bostonu; 66 tys. mieszk.. (1969); stary ośr. przemysłu włók., odzieżowego, skórz.-obuwniczego. Lawrence [lorənsl, m. w USA (Kansas); 44 tys. mieszk. (1969); ośr. handl.; uniwersytet. lawrens →lorens. Lawrion (Laurion), m. w Grecji (Attyka), nad m. Egejskim; 9 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., chem.; w starożytności kopalnie rud cynku, ołowiu i srebra. Lawson [lo:sn] HENRY ARCHIBALD, 18671922, austral. poeta i prozaik; wiersze, ballady, gawędy i opowiadania, ukazujące realist. obraz życia austral. ludności osadniczej i robotników. Lawson [lo:sn] JOHN HOWARD, ur. 1895, dramaturg amer.; sztuki ukazujące amer. konflikty społ. i walkę robotników (Marching Song), scenariusze filmów antyfaszystowskich. lawsonia (turecznica, hennowy krzew, Lawsonia inermis), tropik, krzew uprawiany dla barwnika, zw. henną, do farbowania włosów; z kwiatów — perfumy. Lawton [lo:tn], m. w USA (Oklahoma); 76 tys. mieszk. (1969); ośr. handl. regionu roln.; różnorodny przemysł. Laxness HALLDÓR KILJAN, ur. 1902, pisarz isl.; ewolucja od światopoglądu kat. do socjalist.; powieści z życia ludu isl., satyr. Sprzedana wyspa, trylogia hist. Dzwon Islandii; nagr. Nobla. Lay [lai] WILHELM AUGUST, 1862-1926, pedagog niem.; jeden z pionierów pedagogiki eksperymentalnej w Niemczech. Layamon [lajəmən] (Laweman), XII/ /XIII w., ang. poeta, kronikarz; poemat hist. The Brut, zawierający m.in. legendy o królu Arturze i Lirze. Layard [le rd] S IR AUSTEN HENRY, 181794, ang. archeolog, podróżnik i dyplomata; odkrywca Niniwy i Nimrudu.

Lazăr [lazər] GHEORGHE, 1781-1823, działacz rum. odrodzenia nar., teolog, filozof i matematyk; założył w Bukareszcie Akademicką Szkołę Nauk Filoz. i Matematycznych. lazaret, dawna nazwa szpitala wojsk., urządzanego w warunkach polowych. Lazarević LAZA, 1851-91, pisarz serb.; nowele psychol. o konflikcie między obyczajowością patriarchalną a dążeniami jednostki, gł. z życia wsi. lazaron [wł. lazzarone], daw. łazik, bezdomny włóczęga dorywczo zarabiający lub żebrzący. Lazarová KATARINA, ur. 1914, pisarka słowac.; powieści poświęcone powstaniu słowac. 1944, także satyr, z życia współcz. wsi i małych miasteczek. Lazarus [la:ca-] M ORITZ, 1824-1903, niem. filozof i psycholog; prof. uniw. w Bernie i Berlinie; inicjator tzw. psychologii ludów. lazur, kolor niebieski, błękit, zwł. błękit nieba. Lazurowe Wybrzeże (Cête d'Azur, Riwiera Francuska), nazwa śródziemnomor. wybrzeża Francji między Tulonem a granicą wł.; stanowi część Riwiery; region turyst. o znaczeniu międzynar.; gł. kąpieliska: Menton, Antibes, Cannes, SaintTropez. lazuryt (lapis lazuli), minerał, glinokrzemian sodu zawierający w swym składzie siarczek sodu; ciemnoniebieski lub granatowy, o szklistym połysku; powstaje wskutek intruzji magmy w skały wapienne; kamień półszlachetny. lazzaroni [ladzdza-; wł.], włóczędzy uliczni, ludzie bez zajęcia; nazwa nadawana biedocie miejskiej w Neapolu biorącej udział w powstaniu antyhiszp. 1674, następnie uczestnikom innvch powstań lud. we Włoszech oraz rewolucji 1848. lazzi [ladzdzi; wł.], sytuacyjne gierki stosowane przez aktorów commedia dell' arte. ląd, część skorupy ziemskiej wyniesiona 2nad poziom , morza (pow. 147,9 mln km ); dla dużych obszarów lądowych przyjęto termin kontynent. Ląd, w. w pow. słupeckim, woj. poznańskim, nad Wartą; dawny kościół i klasztor cystersów (XII-XIV w., przebudowany w stylu barok. XVII-XVIII w.), got. i barok, polichromia. Lądek Zdrój, m. w pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, u podnóża G. Złotych; 5,6 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (radoczynne wody siarczkowe); kamienice z XVI-XVII w.; prawa miejskie przed 1325. lądolód (lodowiec kontynentalny), lodowiec pokrywający cały kontynent lub znaczne jego części; miąższość 1. dochodzi do kilku tysięcy metrów; współcześnie występuje na Antarktydzie i Grenlandii. lądotwórcze ruchy →epejrogeneza. lądotwórczość →epejrogeneza. lądowanie, końcowa faza lotu statku powietrznego, obejmująca: obniżenie się statku (podejście do 1.), lot poziomy tuż nad ziemią, w celu wytracenia prędkości (wytrzymanie), zetknięcie z ziemią oraz ruch po ziemi aż do zatrzymania lub rozpoczęcia kołowania (dobieg); z widocznością lub bez widoczności. lądowe budownictwo, dział budownictwa zajmujący się wznoszeniem budowli lądowych (np. budynków, dróg, tuneli). lądowisko, teren pomocniczy, przystosowany do lądowania statków powietrznych, np. w wypadku awarii, zawodów szybowcowych. lądzienie (Trombidiidae), rodzina roztoczy; żyją w ziemi lub pasożytują na zwierzętach; Trombicula automnalis wywołuje u człowieka zapalenie skóry. lb, skrót miary ilości papieru, libry. lb., symbol jednostki funt. l.c. →loco citato. LDPD →Niemiecka Partia LiberalnoDemokratyczna.

Leacock [li:kok] RICHARD, ur. 1921, amer. operator i reżyser filmów dokumentalnych i telewizyjnych; współpracownik R. Flaherty'ego; zwolennik cinema-verite (Pierwszy, Jankesi — nie). Leacock [li:kok] STEPHEN BUTLER, 18691944, kanad. pisarz, krytyk lit., ekonomista; przesycone humorem i ironią szkice i opowiadania z życia mieszkańców On tario. leader [li:-; ang.] →lider. leader partii [li:- p.], w W. Brytanii przywódca partii polit. mającej większość w Izbie Gmin; sprawuje urząd premiera (leader największej partii opozycyjnej — na czele tzw. gabinetu cieni). Leadville [ledwyl], m. w USA (Kolorado); 4 tys. mieszk. (1960); ośr. wydobycia rud metali nieżel. (szczyt rozkwitu w 2 pol. XIX w.). Leakey [li:ky] Louis, ur. 1903, antropolog ang.; kustosz Muzeum im. Coryndpna w Nairobi (Kenia); odkrywca ziniantropa. Lean [li:n] D AVID, ur. 1908, ang. reżyser film.; autor filmów woj., adaptacji lit., komedii i dramatów (Most na rzece Kwai, Lawrence z Arabii). Lear [liə r] E DWARD, 1812-88, ang. malarz pejzażysta i poeta; autor żartobliwych wierszyków epigramatycznych, tzw. limeryków (Book of Nonsense). Léautaud [leoto] PAUL, 1872-1956, pisarz fr.; powieść, nowele, dziennik lit. (cenny dokument epoki). Leavis [li:wys] F RANK RAYMOND, ur. 1895, ang. krytyk lit.; wydawca 1932-53 wpływowego pisma lit. „The Scrutiny"; zbiory studiów (The Great Tradition). Leavitt [lewyt] HENRIETTE SWAN, 18681921, astronom amer.; wykryła zależność między okresem i jasnością absolutną cefeid. Lebachia, bot. →walchia. Le B aron J e n n e y [l ə bärn dż e ny] WILLIAM →Jenney William Le Baron. Lebda →Leptis Magna. Lebel [löbel] N ICOLAS , 1838-91, konstruktor fr., podpułkownik; skonstruował karabin magazynkowy (1886). Le Bel [lö bel] ACHILLE JOSEPH, 1847— 1930, chemik fr.; jeden z twórców stereochemii; wyjaśnił (niezależnie od J. van't Hoffa) czynność optyczną związków organicznych. Leberecht HANS, 1910-60, pisarz est; opowiadania i powieści o przemianach społ. wsi est. (Światło w Koordi), o tematyce woj., o ewolucji światopoglądu robotnika. Lebert HANS , ur. 1919, pisarz austr.; powieść Die Wolfshaut, łącząca krytykę współcz. Austrii z problemem winy z lat hitleryzmu; dramaty, opowiadania i wiersze. Lebesgue [löbeg] HŁNRI LEON, 18751941, matematyk fr.; czł. Akad. Nauk, współtwórca współczesnej teorii funkcji rzeczywistych, wprowadził uogólnienie pojęcia całki i miary (tzw. całkę L.). Lebiediew ALEKSANDR A., ur. 1893, fizyk radz.; czł. AN ZSRR; prace gł. w dziedzinie optyki. Lebiediew P IOTR N., 1866-1912, fizyk ros.; twórca pierwszej w Rosji szkoły fizyków; prace gł. dotyczące ciśnienia promieniowania. Lebiediew SIERGIEJ W., 1874-1934, chemik radz.; pierwszy otrzymał 1910 kauczuk syntet. — produkt polimeryzacji butadienu. Lebiediew-Kumacz WASILIJ I., 18981949, poeta ros.; wiersze humorystyczno-satyr., pieśni masowe (Zdobywczym krokiem) z muzyką I. Dunajewskiego. Lebiedziński PIOTR, 1869-1934, fotochemik, wynalazca, przemysłowiec, publicysta i działacz ruchu fot.; założyciel pierwszej pol. wytwórni papierów fotochem. (niektóre ich rodzaje nowością w skali świat.).

610 lebioda lebioda (komosa biała, Chenopodium album), pospolity chwast pól i ogrodów; młode pędy z liśćmi jadano dawniej jako jarzynę; m.in. z nasion 1. wypiekano w okresach głodu tzw. chleb głodowy. lebiodka (Origanum vulgare), eurazjat. bylina z rodziny wargowych; w Polsce pospolita (zarośla, wzgórza); ziele leczn. i przyprawowe (tzw. dziki majeranek). Leblanc [löblã] MAURICE, 18ti4-194i, pisarz fr.; autor powieści detektywistycznych, których bohaterem jest Arsen Łupin. Leblanc [löblã] N ICOLAS , 1742-1806, chemik fr., lekarz; opracował pierwszą przem. metodę otrzymywania sody. Leblanca metoda [m. löblãka], dawna metoda otrzymywania węglanu sodu (sody); polega na wypalaniu siarczanu sodu z węglem i węglanem wapnia: Na2SO4+2C+CaCO3 → Na2CO3+CaS + +2CO2. Leblond [löblą] JACQUES (ZW. Latom), 1670-1715, rzeźbiarz kanad., pochodzenia fr.; rzeźby o formach rokokowych, gł. w drewnie. Leblond [löblą] JEAN BAPTISTE ALEXANDRE, 1679-1719, architekt fr.; od 1716 w Rosji; reprezentant klasycyzującego baroku; prace przy projektach rozplanowania Petersburga i rezydencjach carskich. Lebon [löbą] P HILIPPE, 1769-1804, inżynier fr., wynalazca; opracował metodę destylacji drewna w celu otrzymania gazu palnego do ogrzewania i oświetlania. Lebrun [löbrę] ALBERT, 1871-1950, polityk fr.; 1911-19 min. różnych resortów; 1932-40 prezydent III Republiki. Le Brun [lö brę] (Lebrun) ANDRZEJ, 1737-1811, rzeźbiarz pochodzenia flam.fr. działający w Polsce; artysta nadworny Stanisława Augusta; prof. uniw. w Wilnie; rzeźby dekoracyjne dla Zamku Król. i Łazienek w Warszawie, popiersia. Le Brun [1ö brę,] (Lebrun) CHARLES , 1619-90, fr. malarz i dekorator; nadworny artysta Ludwika XIV, współzałożyciel i dyr. Acadćmie Royale de Peinture et de Sculpture; malowidła ścienne, projekty gobelinów, wyrobów rzemiosła artyst., obrazy rel., hist., mit., portrety, alegorie; współtwórca stylu Ludwika XIV. Lebrun-Vigée [löbre, wiży] ELISABETH → Vigée-Lebrun Elisabeth Marie Louise. Lebu, m. i port w środk, Chil e , nad O. Spokojnym, ośrodek adm. prow. Arauco; 13 tys. mieszk. (1961); wydobycie węgla kamiennego. Lec S TANI SŁAW J ERZY , 1909-66, poeta i satyryk; sceptyczne aforyzmy filoz.-moralne (cykl Myśli nieuczesane), zbiory wierszy (Kpię i pytam o drogę). Lecce [lęczcze], m. we Włoszech (Apulia); na Płw. Salentyńskim, ośrodek adm. prow. L.; 81 tys. mieszk. (1968); przemysł tytoniowy. Lecco [lekko], m. we Włoszech (Lombardia), nad jez. Como; 52 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., włókienniczy. Lech, legendarny protoplasta Polaków i twórca państwa pol., brat Czecha i Ru-sa. Lech KONSTANTY, ur. 1899, pedagog; prof. UMCS; specjalista w zakresie dydaktyki. Lech [leś], rz. w Austrii i NRF, pr. dopływ Dunaju; dł. 263 km; gł. m. Augsburg. Le Chatelier [1ö szatöljy] HENRY LOUIS, 1850-1936, fizykochemik fr.; sformułował tzw. regułę Le Ch.-Brauna; badał proces krystalizacji metali i stopów. Le Chateliera-Brauna reguła [r. 16 szatoljera b.] (reguła przekory): układ będący w stanie równowagi, poddany działaniu czynnika z zewnątrz (np. zmianie ciśnienia, temperatury) reaguje tak, ż e by zmni e j sz yć wpł yw t e go cz ynni ka i osiągnąć nowy stan równowagi, bliski pierwotnego. Lechera linia, elektrotechn. układ 2 równoległych przewodów do wytwarzania sto-

jących fal elektromagnet.; używana do pomiaru długości fal ultrakrótkich. Lechici, nazwa Polaków występująca po raz pierwszy w Kronice Wincentego Kadłubka, nawiązująca do rus. nazwy Lachy. Lechoń JAN (właśc. Leszek Serafinowicz), 1899-1956, poeta; współtwórca grupy poet. Skamander; od 1940 na emigracji w USA; liryka refleksyjna i patriot., związana z pol. tradycją lit.; zbiory: Karmazynowy poemat, Srebrne i czarne, Lutnia po Bekwarku. Lechowe Pole (równina nad rz. Lech, NRF), 955 zwycięska bitwa Ottona I z Węgrami. Lechowicz WŁODZIMIERZ, ur. 1911, działacz polit.; od 1956 wiceprzewodn. CK SD, 1957-61 red. nacz. ,,Kuriera Polskiego", przewodn. Wydawnictwa „Epoka", 196170 — Komitetu Drobnej Wytwórczości; wiceprzewodn. ZG ZBoWiD i FIR. Lecky [leky] WILLIAM, 1838-1903, ang. filozof i historyk, reprezentant pozytywizmu; nawiązywał do teorii rozwoju społ. A. Comte'a i H.Th. Buckle'a; Dzieje wolnej myśli w Europie. Leclainche [lekle.:sz] EMMANUEL, 18611953, fr. lekarz wet., epizootiolog; prof. szkoły wet. w Tuluzie, prezes Akad. Nauk; dyr. Międzynar. Urzędu do Spraw Epizootii. Leclanché'go ogniwo [o. leklãszego], ogniwo galwaniczne; katodą jest pręt węglowy, anodą płytka cynkowa, elektrolitem roztwór chlorku amonowego, depolaryzatorem katody — dwutlenek manganu; powszechnie stosowane do wyrobu tzw. suchych baterii. Lecluse [1öklü:z] C HARLES DE (Clusius), 1525-1609, fr. botanik i lekarz; prof. uniw. w Lejdzie; liczne podróże bot.; odkrył i opisał wiele nie znanych gat. roślin. Leconte de Lisie [lökąt dö lil] CHARLES M ARIE, 1818-94, poeta fr,; czł. Akad. Fr.; jeden z najwybitniejszych twórców parnasizmu. Lecoq de Boishaudran [lökok dö buabodrã] PAULE E MILE, 1838-1912, chemik fr.; badał skład minerałów, odkrył pierwiastki: gal, samar, dysproz. Le Corbusier [1ö korbüzjy] (właśc. Charles Edouard Jeanneret), 1887-1965, fr. architekt, urbanistą, malarz i rzeźbiarz, pochodzenia szwajc; jeden z najwybitniejszych twórców i teoretyków architektury nowocz.; współtwórca i teoretyk puryzmu, przedstawiciel funkcjojnalizmu i konstruktywizmu; m.in. blok mieszkalny w Marsylii Unité d'Habitation, kaplica w Ronchamp, urbanist.-arch. projekt m. Czandigarh (India). Lecouvreur [lökuwrö:r] ADRIENNE, 16921 7 3 0 , a k t o r k a f r . ; r o l e w t r a ge d i a ch J. Racine'a, Voltaire'a. Lecuona [-kuo-] ERNESTO, 1896-1963, kompozytor kubański, dyrygent Lecuona Cuban Boys; suita Andalucia; muzyka rozrywkowa. lecytyny, związki org. z grupy fosfatydów; występują we wszystkich komórkach, w dużych ilościach w tkance nerwowej. leczenie (kuracja, terapia), przywracanie zdrowia chorym ludziom i zwierzętom za pomocą różnych środków lub zabiegów; przyczynowe — zmierza do usunięcia podstawowej przyczyny danej choroby, objawowe — do usunięcia tylko objawów dokuczliwych lub niekorzystnych. . lecznictwo, zorganizowana działalność w ce l u l e cz e ni a l udz i ; roz róż ni a s ię : 1. otwarte — przychodnie, gabinety lekarskie, i zamknięte — szpitale, sanatoria; w krajach socjalist. i niektórych innych — 1. uspołecznione. lecznicze rośliny, gatunki z różnych grup systematycznych i różnych szerokości geogr., od prawieków stosowane w lecznictwie; najczęściej lądowe rośliny kwiatowe; obecnie do r.l. zalicza się też niektóre grzyby (np. pędzlak) i bakterie (Streptomyces).

Leczykiewicz SYLWESTER, 1900-67, działacz ruchu lud.; w okresie okupacji hitlerowskiej SL-,,ROCH"; od 1959 czł. Prezydium i sekr. ZSL; przewodn. Rady Uniwersytetów Lud.; Konfederacja Tatrzańska. Leda, mit. gr. żona króla Sparty, Tyndara; za sprawą Zeusa (pod postacią łabędzia) wydała 1 lub 2 jaja; z nich wykluli się: Helena, Klitajmestra(?), Kastor i Polluks. Ledebour [le:dəbu:r] GEORG, 1850-1947, niem. działacz lewicy SPD; 1917 współzałożyciel USPD; od 1933 na emigracji. ledeburyt, składnik strukturalny żeliw i surówek białych; eutektyka złożona z aus t e ni t u i ce m e nt yt u; w t e m p. ni ż e j 723° (na skutek rozpadu austenitu) z perlitu i cementytu; b. twardy i kruchy. Leder ZDZISŁAW (właśc. Władysław Feinstein, pseud. Zły i in.), 1880-1938, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; działacz SDKPiL (1908-10 sekr. ZG), KPP, związków zaw.; 1921-24 działacz Czerwonej Międzynarodówki Związkowej w Niemczech. Lederberg [ledərbə:rg] JOSHUA, ur. 1925, amer. genotyk i mikrobiolog; prof. uniw. w Madison, Stanford i Berkeley; odkrył zjawisko transdukcji; nagr. Nobla za odkrycia dotyczące genet. rekombinacji u bakterii. lederwerki, w XVII-XIX w. rzemienie w oporządzeniu żołnierskim. Lednicki WACŁAW, 1891-1967, rusycysta; prof. Uniw. Jag.; po 1939 prof. uniw. Harvard i Berkeley; studia komparatystyczne o pol.-ros. stosunkach kult. i ros. literaturze. Ledoux [lödu] (Le Doux) CLAUDE N I COLAS, 1736-1806, architekt fr.; przedstawiciel klasycyzmu (rogatki w Paryżu), jeden z prekursorów architektury nowoczesnej. Le Doux [lö du] FRANCOIS GABRIEL, ok. 1755-1823, fr. baletmistrz, choreograf i pedagog, działający w Polsce; założyciel i kierownik pierwszego pol. zespołu baletowego. Ledóchowska JÓZEFA, 1781-1849, córka A. i D. Truskolaskich, aktorka Teatru Narodowego, sławna zwł. jako tragiczka; role amantek i bohaterek. Ledóchowski JAN, 1791-1864, działacz polit; w powstaniu 1830-31 wspólinicjator uchwały detronizującej Mikołaja I; wsnólzałożyciel Konfederacji Narodu Pol. (1836). Ledóchowski MIECZYSŁAW, 1822-1902, kardynał, arcybiskup gnieźnieński i pozn. od 1865; ograniczał udział duchowieństwa pol. w propagowaniu haseł nar.; więziony w okresie Kulturkampfu za obronę praw kościoła. Ledru-Rollin [lödrü rolę] ALEXANDRE AUGUSTE, 1807-74, fr. działacz demokr.; założyciel ,,La Réforme"; czł. Rządu Tymczasowego 1848; przeciwnik Napoleona III. Le Duan [le zuan], ur. 1907, wietnamski działacz polit.; 1930-45 czł. KP Indochin, kilkakrotnie więziony; 1946-54 przywódca ruchu oporu w Wietnamie Pd.; od 1969 przewodn. Wietn. Partii Pracujących. Leduc [lödük] RENÉ, 1898-1968, fr. teoretyk i konstruktor samolotów o napędzie odrzutowym. Lee [li:] BRENDA, ur. 1944, piosenkarka amer.; zdobyła świat, popularność ok. 1960; występy w Ameryce Pd. i EuTopie. Lee [li:] HARPER , ur. 1926, pisarka amer.; powieść Zabić drozda, ukazująca walkę z dyskryminacją i krzywdą spol. Murzynów. Lee [li:] ROBERT EDWARD, 1807-70, generał amer., nacz. dowódca wojsk Skonfederowanych Stanów Ameryki; 1865 skapitulował przed gen. U.S. Grantem, co zakończyło wojnę secesyjną. Lee [li:] TSUNG DAO (Li Cung-tao), ur. 1926, amer. fizyk teoretyk, pochodzenia chin.; prof. uniw. w Nowym Jorku; oba-

Legiony polskie we Włoszech 611 lił zasadę zachowania parzystości w słabych oddziaływaniach; nagr. Nobla. Lee [li:] WILLIAM, ok. 1550-1610, wynalazca ang.; skonstruował ręczną pończoszarkę (1589). Leeds [li:dz], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Aire; 506 tys. mieszk. (1968), zespół miejski (konurbacja West Yorkshire) 1,7 mln (1967); ośr. ważnego regionu przem.: przemysł włók., maszyn., środków transportu, hutnictwo, odzież., skórz., spoż.; eksploatacja węgla kam.; węzeł komunik.; uniwersytet. Leer [le:r], m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad rz. Ems; 20 tys. mieszk. (1968); ośr. gosp. wsch. Fryzji; przemysł stoczn., spoż., chem., papierniczy. Leeuw [le:u] GERARDUS VAN DER, 18901950, hol. teolog ewang., religioznawca; przedstawiciel tzw. fenomenologii religii; prof. porównawczej historii religii na uniw. w Groningen. Leeuwarden [le:war-], m. w pn. Holandii, ośrodek adm. prow. Fryzja; 88 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., spoż.; ośr. turystyczny. Leeuwenhoek [le:wənhu:k] ANTONY VAN, 1632-1723, przyrodnik hol.; czł. Royal Society; za pomocą mikroskopu własnego wyrobu dokonał obserwacji m.in. czerwonych ciałek krwi, plemników, szczegółów budowy roślin i tkanek zwierzęcych; odkrył bakterie i orzęski; dał dowody zaprzeczające teorii samorództwa. Leeward Islands [li: uə rd ajləndz] → Podwietrzne Wyspy. LEF (Lewyj front iskusstwa), ros. formalistyczne ugrupowanie lit. 1922-29, pod egidą W. Maj akowskiego; na łamach pism ,,Lef" i „Nowyj lef" głosiło hasła stworzenia autentycznej sztuki rewol., literatury faktu, rewolucji formy i ,,spol. zamówienia". Lefaucheux [löfoszö] CASIMIR, 1802-52, rusznikarz fr.; wynalazca nowoczesnej konstrukcji odtylcowej strzelby myśliwskiej (lefoszówki). Lefebvre [löfe:wr] FRANCOIS JOSEPH, 1755-1820, marszałek cesarstwa fr.; książę Gdańska (1807 zdobył Gdańsk). Lefebvre [löfe:.wr] GEORGES, 1874-1959, historyk fr.; badacz historii W. Rewolucji Francuskiej. Lefebvre [1öfę:wr] HENRI , ur. 1901, fr. filozof, socjolog, estetyk i metodolog humanistyki; w poglądach filoz. przeszedł ewolucję od stanowiska marksistowskiego do poglądów rewizjonistycznych. Lefèvre d'Étaples [löfewr detapl] JACQUES →Faber Stapulensis Jacobus. Lefkas (Leukas), wyspa gr. w archip. W. Jońskich; 303 km2, 29 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, drzew cytrusowych, oliwek. Le Fort [lə fo:r] GERTRUD VON, ur. 1876, riiem. pisarka kat. (NRF); poezje, powieści i opowiadania hist. i współcz. {Chusta Weroniki). Lega →Jegrznia. legacja: 1) misja poselska, poselstwo, deputacja; sprawowanie urzędu legata, posła; 2) daw. zapis testamentowy, legat. legalista, człowiek stosujący się ściśle do przepisów prawa. legalizacja, nadanie statusu prawnego, uznanie za zgodne z prawem; zatwierdzenie organizacji, partii, instytucji, uprzednio nielegalnych lub nowo utworzonych. legalizacja miar, urzędowe stwierdzenie zgodności narzędzia, przedmiotu lub aparatu (np. licznika) służącego do mierzenia (wagi, długości, objętości) z obowiązującymi normami; dokonywana przez organa administracji miar, w Polsce — przez Centr. Urząd Jakości i Miar lub podległe mu placówki. legalizm, trzymanie się obowiązujących przepisów prawa, czynienie z tego niewzruszonej zasady. legalizmu zasada, w procesie karnym zasada nakładająca na oskarżyciela publ. obowiązek wszczęcia postępowania i

wniesienia oskarżenia, gdy tylko stwierdzi, że popełniono przestępstwo ścigane z urzędu. Le Gallienne [lə gäljən] EVA, ur. 1899, amer. aktorka i reżyser teatr.; kreacje w sztukach H. Ibsena; założycielka Civic Repertory Theater (1926) o ambitnym repertuarze (sztuki A. Czechowa, Szekspira, Moliera). legalność, prawo zgodność aktu organu państwa lub zachowania się określonej osoby z obowiązującym prawem. legalny, zgodny z prawem, uznany, dozwolony przez prawo, mający moc prawną; prawny, prawowity. legary, belki drewn., do których się przybija deski podłogowe. Legaspi, m. w Filipinach, port na wsch. wybrzeżu Luzonu; 69 tys. mieszk. (1964); wyroby powroźnicze. legat → zapis. legat, w staroż. Rzymie dowódca oddziału wojsk., w okresie cesarstwa — legionu; pomocnik prokonsula lub samodzielny zarządca prowincją cesarską. legatariusz → zapisobiorca. legato [wł.], muz. sposób wykonania polegający na ścisłym łączeniu dźwięków. legator, osoba zapisująca legat; zapisodawca. legat papieski, duchowny (zwykle kardynał) delegowany przez papieża w celu pełnienia jakiejś misji; rodzajem l.p. jest nuncjusz. legawce, psy myśliwskie ułożone do wystawiania zwierzyny, gł. lotnej, i aportowania zestrzelonej; do 1. należą pointery, setery, gryfony, wyżły. lege artis [łac], „według prawideł sztuki"; wykonany wg prawideł sztuki, po mistrzowsku legem breve esse oportet [łac], ustawa winna być krótka. legenda, napis umieszczony na monecie, medalu lub pieczęci, zazwyczaj w otoku. legenda, w kartografii objaśnienia do mapy zawierające skalę, znaki i skróty, skalę barw itp. legenda, lit. fantast. opowieść z życia bohaterów, świętych, często osnuta na wątkach lud. i apokryficznych, rozpowszechniona w średniowieczu. legenda, muz. utwór instrumentalny (XIX w.) o charakterze lir., niekiedy wirtuozowskim. Legenda aurea [łac] {Złota legenda), zbiór legend związanych z życiem świętych i kość. świętami, ułożony w porządku kalendarzowym; L.a. napisana ok. pol. XIII w. przez Jacopa da Voragine; źródło wielu przedstawień zwł. w średniow. malarstwie. Legenda o św. Aleksym, wierszowana pol. przeróbka legendy średniow., wyrażającej ascetyczny ideał rel.; zachowana w niepełnej kopii z pol. XV w., wyd. 1876. legendarny, oparty na legendzie, zaczerpnięty, znany z legendy; otoczony legendą, opromieniony sławą; baśniowy. Legendre [löżã:dr] ADRIEN MARIE, 17521833, matematyk fr..; czł. Akad. Nauk; autor prac z geodezji; teorii liczb, rachunku wariacyjnego; podał m.in. metodę najmniejszych kwadratów. Léger [leży] FERNAND, 1881-1955, malarz fr.; aktywny uczestnik ruchu kubistycznego; malował świat nowocz. maszyn, zmechanizowanych postaci ludzkich, {Konstruktorzy, Budowniczowie), łączył malarstwo z zainteresowaniem architekturą, filmem, pracą pedag.; wybitny twórca ,,stylu lat dwudziestych". leges barbarorum [łac, 'prawa barbarzyńców'], spisy i kodyfikacje gerrh. praw szczepowych V-IX w.; do najważniejszych należą: Lex Salica, Lex Burgundionum, Lex Visigotorum. leghorny, wł. rasa kur typowo nieśnych (do 300 jaj rocznie), najbardziej rozpowszechniona w świecie; upierzenie białe, dziób i nogi żółte.

„ Le g ia" ( Woj skowy Kl ub Sport owy ,,Legia"), jeden z najbardziej zasłużonych klubów dla rozwoju spąrtu pol., zał. 1920; siedziba — Warszawa; pismo — ,,Nasza Legia". Legia Akademicka, organizacja przysposobienia wojsk, młodzieży akademickiej w Polsce międzywoj., utworzona 1918; przekształcona w 36 pułk piechoty Legii Akademickiej; 1929 powołana powtórnie, 1932 rozwiązana, 1937 reaktywowana, od 1938 w Obronie Narodowej. Legia Cudzoziemska: 1) najemne formacje wojsk, żołnierzy różnych narodowości, utworzone 1831 przez władze fr., gł. do podbojów kolonialnych; po II wojnie świat. — m.in. w walkach w Indochinach i Algierii; od 1962 nieduże oddziały stacjonują na Korsyce; 2) formacja utworzona 1920 przez władze hiszp.; m.in. brała udział w wojnie domowej 1936-39 po stronie gen. F. Franco. Legia Honorowa, najwyższe odznaczenie fr., ustanowione 1802; nadawane za zasługi cyw. i wojsk.; ma 5 klas. Legia Naddunajska, oddziały pol. pod dowództwem gen. Kniaziewicza, walczące 1799-1802 przy boku Francji (od 1800 przy armii reńskiej). Legia Nadwiślańska, oddziały pol. w armii Napoleona I; powstały 1808 z części Legionów Dąbrowskiego i Legii Naddunajskiej; istniały do 1814. Legien CARL, 1861-1920, niem. działacz związkowy; od 1890 przewodn. Komisji Gen. Związków Zaw., reprezentant jego reformistycznego nurtu. legion, w staroż. Rzymie wyższa jednostka wojsk.; w początkach republiki — 4200 pieszych (ciężko- i lekkozbrojnych) i 300 jazdy; dzielił się na 30 manipułów i 60 centurii; walczył w falandze; pod koniec republiki i w okresie cesarstwa — 6000 ludzi; dzielił się na 10 kohort. Legion Amerykański, nacjonalist. organizacja kombatantów I i II wojny świat, w USA, zał. 1919. Legion Arabski, arab. formacja wojsk, utworzona 1921 przez władze bryt. w Transjordanii; uczestniczył m.in. w tłumieniu antybryt. powstania w Iraku 1941, w wojnie izrael.-arab. 1948-49; po usunięciu 1956 dowódcy gen. Glubb Paszy i in. oficerów bryt. — stanowił bazę dla tworzącej się 1956 armii jordańskiej. Legion Bajoński, oddział ochotników pol. sformowany we Francji w sierpniu 1914 w m, Bayonne; wchodził w skład 1 pułku Legii Cudzoziemskiej i brał udział w walkach pod Reims (XI1914), Arras (V 1915), Suchez (VI1915). Legion Condor [1. ko-], formacja lotnictwa hitlerowskiego walcząca w hiszp. wojnie domowej 1936-39 przeciw wojskom republikańskim. Legion Mickiewicza, pol. formacja wojsk., zał. 1848 w Rzymie przez A. Mickiewicza, w celu walki z Austriakami o wyzwolenie Włoch. Legion Młodych, sanacyjna organizacja młodzieżowa utworzona 1931; po rozłamie 1937 niektóre grupy ewoluowały ku lewicy. Legionowo, m. w pow. nowodworskim, woj. warsz.; 20,8 tys. mieszk. (1970); zakłady konfekcji techn., cegielnia silikatowa; prawa miejskie 1952. — W okresie okupacji hitlerowskiej zginęła. 25% ludności. Legion Puławski, pol. formacja wojsk. 1914-15, utworzona w Puławach; podlegał Komitetowi Nar. Pol.; walczył po stronie Rosji 1915 (XII); rozwinięty w Bryg. Strzelców Polskich. legiony polskie na Węgrzech, oddziały pol. walczące 1848-49 pod wodzą J. Wysockiego, w składzie rewol. armii węgierskiej. Legiony polskie we Włoszech (Legiony Dąbrowskiego), oddziały pol. utworzone 1797 u boku wł. sprzymierzeńców Francji (Republik Lombardzkiej i Cisalpińskiej)

612

Legiony Polskie w I wojnie światowej

przez J.H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego; walczyły u boku Francji 1797-1801; następnie rozwiązane, żołnierze przeważnie wcieleni do armii francuskiej. Legiony Polskie w I wojnie światowej, pol. oddziały wojsk. 1914-17; podlegały NKN; walczyły z Rosją po stronie państw centralnych; sformowane z oddziałów strzeleckich i innych pol. organizacji wojsk.-niepodległościowych; początkowo 2 legiony — Zach. i Wsch., potem 3 brygady; IX 1916 przemianowane na Polski Korpus Posiłkowy; 1917 część legionistów weszła w skład organizowanej przez Niemców Polskiej Siły Zbrojnej, część internowano. legislacja, prawodawstwo, proces powstawania aktów prawodawczych. legislacyjne postępowanie, ogół czynności wymaganych przez prawo zmierzających do uchwalenia i wejścia w życie ustawy. legislatura, system organów ustawodawczych, także nazwa stanowego organu ustawodawczego w USA, Australii, Indiach i in. państwach federalnych. legislatywa, organ władzy ustawodawczej; nazwa nadawana parlamentowi. legis virtus haec est: imperare, vetare, permittere, punire [łac], zadaniem ustawy jest: nakazywać, zabraniać, zezwalać, karać. legiści, filoz. szkoła filoz. w chin. filozofii klas., głosząca prymat racji stanu nad etyką i tradycją. legiści, prawo w średniow. Europie znawcy prawa rzym., w przeciwieństwie do dekretalistów — znawców prawa kanonicznego, termin powstały w XII w. w Bolonii. legitymacja, dokument stwierdzający tożsamość osoby, jej zawód i miejsce pracy, przynależność do organizacji itp. legitymacja procesowa, uprawnienie do występowania w konkretnym procesie cyw. jako powód (l.p. czynna) lub jako pozwany (l.p. bierna). legitymiści, zwolennicy legitymizmu; we Francji po 1830 — stronnicy starszej linii Burbonów. legitymizm, doktryna polit. dowodząca, wbrew teorii suwerenności ludu, że ..prawa historyczne" dynastii są nienaruszalne; służył restauracji absolutyzmu w 1 pol. XIX w. legitymować: 1) sprawdzać urzędowo czyjś dowód osobisty, legitymację lub inne dokumenty w celu stwierdzenia tożsamości; 2) uzasadniać, motywować. Legnago [lenjago], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska), nad Adygą; 24 tys. mieszk. (1961). Legnani [lenjani] PIERINA, 1863-1923, tancerka wł.; pierwsza odtwórczyni roli Odetty w Jeziorze łabędzim; występy m.in. w Mediolanie i Petersburgu. Legnano [lenjano], m. we Włoszech (Lombardia); 24 tys. mieszk. (1961); przemysł włók., metal., maszynowy. 1176 klęska ces. Fryderyka I Barbarossy zadana przez wojska Ligi Lombardzkiej. Legnica, m. pow. w woj. wrocławskim, na Niz. Śląskiej, nad Kaczawą; 75,9 tys. mieszk. (1970); huta miedzi, zakłady dziewiarskie, odzieżowe, spoż., elektrotechn., maszyn., fabryka fortepianów i pianin; węzeł kol.; got. kościół Piotra i Pawła; zamek książąt legnickich (XIII w., rozbudowany w XVI-XVII w.), późnobarok. pałac Opatów Lubiąskich (XVIII w.) — obecnie muzeum, kamienice (XVI-XVIII w.), fragmenty murów miejskich (XIV w.). — Prawa miejskie przed 1264; do 1675 stolica księstwa piastowskiego; w czasie II wojny świat, w okolicy L. liczne obozy hitlerowskie; zniszczona w 60%, odbudowana i rozbudowana. Legnickie Pole, w. w pow. legnickim, woj. wrocławskim; Muzeum Bitwy Legnickiej; późnobarok. opactwo benedyktynów (XVIII w.) z kościołem, jednym

z najwspanialszych zabytków późnego baroku w Polsce. 1241 bitwa rycerstwa pol. z Tatarami, która mimo klęski Polaków zahamowała pochód Tatarów na Zachód. Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy →Lubińsko-Głogowskie Zagłębie Miedziowe. Legowicz JAN, ur. 1909, filozof i historyk filozofii; prof. Uniw. Warsz.; badacz filozofii średniow. i staroż.; Zarys historii filozofii. le grand inconnu [lögrãtękonü; fr.], ,,wielki nieznajomy"; wielka niewiadoma, tj. lud (przypisywane P.J. Proudhonowi). le grand siècle [lögrãsjekl; fr.], ,,wielki wiek", nazwa epoki Ludwika XIV. legumina: 1) słodka potrawa, najczęściej mączna, podawana jako deser; 2) dato. artykuły spoż., zwł. mąka, kasza, jarzyny. legwany (iguany, Iguanidae), kilkaset gatunków jaszczurek do 2,2 m dł.; lasy, pustynie i góry, zwł. obu Ameryk, Madagaskar i Fidżi; np. anolis, bazyliszek. Lehár FERENC, 1870-1948, kompozytor węg.; gł. przedstawiciel operetki wiedeńskiej; Wesoła wdówka, Hrabia Luksemburg, Kraina uśmiechu. Lehmann [le:man] JOHANN GEORG, 1765-1811, kartograf niem.; pierwszy w sposób ścisły przedstawił na mapie różnice wysokości terenu za pomocą kreskowania. Lehmann [lejmən] ROSAMOND, ur. 1903, powieściopisarka ang.; odtwórczyni przeżyć dzieci i kobiet. Lehmbruck [le:mbruk] WILHELM, 18811919, rzeźbiarz, niem.; rzeźby figuralne o wydłużonych proporcjach postaci; Klęcząca kobieta. Lehr-Spławiński TADEUSZ, 1891-1965, językoznawca, slawista; prof. uniw. we Lwowie, Poznaniu, Krakowie, czł. PAN oraz wielu akademii zagr.; liczne prace językozn. na temat dialektów języków słów. i etnogenezy Słowian, podręczniki uniwersyteckie. Leibl [laibl] WILHELM, 1844-1900, malarz niem.; realist. portrety, sceny z życia bawarskiej wsi.i Leibniz [la pnyc] GOTTFRIED WILHELM, 1646-1716. niem. filozof i matematyk; stworzył filoz. teorię monad iako elementarnych, duchowych składników świata; uznawał mat. sposób myślenia za ideał dociekań nauk.; twórca (niezależnie od Newtona) mat. rachunków: całkowego i różniczkowego; Monadologia.i Leibniza kryterium [k. la pnyca]: każdy szereg przemienny jest zbieżny. Leibniza wzór [w. laipnyca], wzór pozwalający obliczyć pochodną n-tego rzędu iloczynu dwóch funkcji. Leibowitz [lebowic] RENÉ, ur. 1913, fr. kompozytor, dyrygent i teoretyk muz., pochodzenia ros.; popularyzator dodekafonii we Francji; utwory symf., koncerty. leica [la ika], pierwszy popularny aparat fot. na film perforowany 35 mm, format zdjęcia 24X36r mm. Leicester [lestə ] ROBERT DUDLKY, ok. 1533-88, polityk ang.; faworyt Elżbiety I; 1585-87 dowódca wojsk ang. w powstaniu niderl. przeciw Hiszpanii. Leicester [lestə r], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Leicestershire; 280 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu włók. (wełn.), maszyn., skórz., chem.; uniwersytet. Leichhardt [laiśhart] F RIEDRICH WILHELM, 1813-48, podróżnik niem., badacz Australii; 1844-45 pierwszy przeszedł kontynent austral. od zat. Moreton do zat. Karpentaria. Leidenfrosta zjawisko [z. lai-], zjawisko polegające na niezwilżaniu przez krople cieczy w pewnym okresie czasu powierzchni ciała stałego o temperaturze przewyższającej pewną wartość krytyczną (krople zachowują w tym czasie kształt

kulisty); opisane 1756 przez J. Leidenfrosta. Leigh [li:] VIVIEN (właśc. Vivian Mary Hartley), 1913-67, aktorka ang.; odtwórczyni prawie wszystkich bohaterek szekspirowskich; role w sztukach współcz. i fi l mach ( Scarl e t O'Hara w Pr ze m i n ę ł o z wiatrem). Leigh [li:], m. w W. Brytanii (Anglia), na zach. od Manchesteru; 46 tys. mieszk. (1966); przemysł metal., elektrotechn., włók.; eksploatacja węgla kamiennego. Leighton [lejtn] FREDERIC, 1830-96, ang. malarz i rzeźbiarz, reprezentant akademickiego klasycyzmu; kompozycje mit. i alegor., rzeźby w brązie. Leine [lainə], rz. w NRD i NRF, 1. dopływ Aller; dł. 279 km; gł. m. Hanower. L e i n o [ l ę '- ] E I N O ( w ł a ś c . A r m a s E. Lonnbohm), 1878-1926, poeta fiń.; liryka, stylizowane ballady i legendy, lir. sztuki sceniczne, inspirowane m.in. poezją ludową. Leinster [len-] →Laighin. Leipoldt [lejpəlt] CHRISTIAN FREDERIK LOUIS, 1880-1947, pisarz południowoafryk. piszący w języku afrikaans, lekarz; korespondencje i opowiadania z wojny burskiej, powieści, refleksyjna liryka. Leiria [lejrija], m. w Portugalii (Beira), ośr. adm. okręgu L.; 8 tys. mieszk. (1960). Leiris [leris] M ICHEL, ur. 1901, fr. pisarz i etnoeraf; zbiory poezji, cykl powieści autobiogr., dzienniki podróży. Leiser [lei-] ERWIN, ur. 1923, szwedz. reżyser film., dokumentalista; głośne montażowe filmy antyhitlerowskie (Mein Kampf. Eichmann, człowiek III Rzeszy). leiszmania (Leishmania), pierwotniaki zaliczane do wiciowców; pasożytują m.in. w tkankach różnych narządów człowieka, np. L. donovani powoduje chorobę kala-azar. leiszmaniozy, tropik, i subtropik. choroby pasożytnicze człowieka i niektórych zwierząt, wywoływane przez wiciowce z rodzaju leiszmania; zmiany narządowe występują w kala-azar, skórne — we wrzodzie wschodnim; źródłem zarażenia są muchówki — żywiciele pośredni. Leitgeber JAROSŁAW S ATURNIN, 18481933, brat Mieczysława Antoniego, księgarz i wydawca; od 1873 właściciel drukarni i księgarni w Poznaniu, ośrodków kultury polskiej. Leitgeber MIECZYSŁAW ANTONI, 1840-93, brat Jarosława Saturnina, księgarz i wydawca; właściciel księgarni, składu nut i wypożyczalni w Poznaniu; wydawca popularnych książek i czasopism. Leith [li:t], dzielnica Edynburga (W. Brytania), do 1920 odrębne miasto, port nad zat. Firth of Forth; przemysł stoczn., maszyn., chem., spożywczy, leitmotiv [lait-; niem.] →motyw przewodni. leizna kamienna (leizna skalna), stopione skały (gł. bazalt, andezyt) stosowane do wyrobu odlewów, zastępujących odlewy żeliwne; wyroby z l.k. cechuje duża wytrzymałość, ogniotrwałość i kwasoodporność. Leja FRANCISZEK, ur. 1885, matematyk; prof. Polit. Warsz. i Uniw. Jag.; autor prac gł. z teorii funkcji analitycznych; napisał jedną z pierwszych prac z zakresu grup topologicznych, autor podręczników akademickich. lejbgwardia, w armii ros. nazwa oddziałów gwardii. lejbik, daw.: 1) krótki wierzchni kaftanik; 2) górna część munduru wojskowego. lejce, część uprzęży, długi rzemień lub sznur przywiązywany z obu stron uzdy i służący do kierowania końmi w zaprzęgu. Lejczou, półwysep w pd. Chinach, wysunięty w M. Południowochińskie; nizinny; uprawa roślin tropik.; gł. m. Czanciang. Lejda (Leiden), m. w zach. Holandii, w delcie Renu; 103 tys. mieszk. (1969);

len 613 przemysł włók., odzieżowy, poligraficzny; ośr. kult., nauk. (znany uniw.) i turyst.; muzea; got. kościoły, dom wagi, hale (XVII w.), zamek Gravensteen (XIIIXVIII w.). lejek kreślarski, przybór rysunkowy do kreślenia linii i opisywania rysunków tuszem; mały zbiorniczek z rurką, którą wypływa tusz na papier rysunkowy. Lejes [leżes], m. w Brazylii (Santa Catarina); 35 tys. mieszk. (1960). lejność, zdolność ciekłego metalu (lub stopu) do wypełniania form odlewniczych; zależy m.in. od składu chem. stopu, temperatury ciekłego metalu (lub stopu), rodzaju formy i sposobu odlewania. Lejtes JÓZEF , ur. 1901, reżyser film.; dramaty społ. (Młody las) i liczne ekranizacje utworów lit. (Dziewczęta z Nowolipek) w okresie międzywojennym. Lejwik HALPER (właśc. Halperyn Lewi), 1888-1962, żyd. poeta i dramatopisarz; uczestnik ros. ruchu rewol.; od 1913 w USA; wiersze, dramaty (Golem), poematy o zagładzie Żydów w II wojnie światowej. Lek, gł. ramię delty Renu, w Holandii; nad L. m. Rotterdam. Lekain [lökę.] (Kaïn, Caïn) HENRI , 172978, aktor fr.; role tragiczne w sztukach J. Racine'a (Nero — Brytanik) i Voltaire'a (Edyp). lekarz, osoba zajmująca się zawodowo leczeniem chorych, po uzyskaniu dyplomu na wyższej uczelni med. i prawa praktyki. lekcja, filol. sposób odczytywania tekstu w rękopisie; jeden z wariantów tekstu. lekcja: pedag. 1) jednostka zajęć szkolnych, szkoleniowych lub nauczania prywatnego, trwająca zwykle 45 min; 2) w l.mn. — materiał zadany uczniowi do nauczenia się w domu; zadanie domowe. Lekczyńska JADWIGA, ur. 1899, agrobiolog, hodowca roślin; prof. SGGW, czł. PAN; organizator i dyr. IHAR. leki (środki lecznicze), substancje chem. lub ich zespoły, mające pochodzenie roślinne, zwierzęce lub otrzymywane syntetycznie; stosowane w lecznictwie w celu zapobiegania chorobom, ich zwalczania, łagodzenia objawów i in. lekka atletyka, dyscyplina sport, oparta na naturalnych formach ruchu, obejmująca: biegi (krótkie, średnie, długie, maraton, przełajowe, przez płotki, z przeszkodami, sztafetowe), skoki (w dal, wzwyż, o tyczce, trójskok), rzuty (dyskiem, oszczepem, młotem), pchnięcie kulą, wieloboje, chód sportowy. lekkokonni →szwoleżerowie. lekkomyślność (luxuria), w prawie pol, jedna z form winy nieumyślnej, polegająca na tym, że sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie. leksyka (leksyk), ogół wyrazów wchodzących w skład danego języka; wyrazy i terminy dotyczące jakiejś specjalności; słownictwo. leksykalizacja, proces polegający na rozluźnianiu się związku między budową słowotwórczą wyrazu a jego znaczeniem, stwierdzony w wielu językach; np. bielizna (od biały), świetny (od świecić). leksykalny, odnoszący się do słownictwa; wyrazowy. leksykografia, opracowywanie słowników, słownikarstwo; nauka o metodach i technice opracowywania słowników. leksykologia, nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związkach wyrazowych; działy: semantyka, onomazjologia, etymologia, frazeologia, leksykografia. leksykon, słownik o charakterze encyklopedycznym. Lekszycki FRANCISZEK, ?-1668, malarz, bernardyn; barok, obrazy religijne. lektor: 1) osoba czytająca głośno jednemu lub wielu słuchaczom; 2) nauczyciel języka obcego na wyższej uczelni nie bę-

dący samodzielnym pracownikiem nauk.; 3) →czytnik. lektorat: 1) kurs języka obcego prowadzony na wyższej uczelni; 2) stanowisko, zajęcie lektora. lektor elektroniczny, używana niekiedy nazwa urządzenia do samoczynnego głośnego czytania dokumentów pisanych. lektorium, arch. drewn. lub murowana ścianka z drzwiami pośrodku, zasłaniająca częściowo lub całkowicie gł. ołtarz, oddzielająca nawę od prezbiterium; gł. w kościołach biskupich. lektura: 1) książki czytane lub przeznaczone do przeczytania; spis takich książek; 2) czytanie. lektyka (chaise à porteurs), fotel lub łoże osłonięte baldachimem lub ściankami bocznymi i daszkiem, noszone na drągach przez tragarzy lub juczne zwierzęta; przejęta ze Wschodu, nopularna w staroż. Rzymie, znana w XVII-XVIII w. w całej

Europie. (palankin)

lekyt, w staroż. Grecji naczynie na oliwę, gł. gliniane, wysmukłe, z długą szyjką; odmiana — 1. białogruntowany. lekyt białogruntowany, w staroż. Grecji rodzaj lekytu o brzuścu zdobionym malowidłami na podkładzie z białej farby; związany z kultem zmarłych. lelek kozodój (Caprimulgus europaeus), ptak nocny z rzędu kozodojów; dł. ok. 27 cm; owadożerny, dziób szeroko rozcięty, u nasady długie szczeci; b. pożyteczny, chroniony; lasy Eurazji. Lelewel JAN PAWEŁ, 1796-1847, brat Joachima, budowniczy i malarz; kierował budową fortyfikacji; od 1832 w Szwajcarii, nacz. inżynier dróg i mostów; malował akwarele, zajmował się litografią. Lelewel JOACHIM, 1786-1861, historyk, numizmatyk, bibliograf; prof. uniw. w Wilnie i Warszawie; działacz Tow. Patriotycznego, czł. Rządu Nar. w powstaniu 1830-31; na emigracji przewodn. Komitetu Nar. Pol.; założyciel Zjednoczenia Emigracji Pol.; twórca kierunku historiograficznego, zw. szkołą lelewelowską; Polska, dzieje i rzeczy jej. lelingit, minerał, arsenek żelaza; srebrzystobiały lub stalowoszary, o połysku metalicznym; produkt procesów hydrotermalnych; bogata ruda arsenu. Leliwa, szlachecki herb pol.; półksiężyc i gwiazda złote w polu błękitnym; używany był od XIV w., gł. w Małopolsce, m.in. przez Tarnowskich, Tyszkiewiczów. Leliwa TADEUSZ, 1875-1929, śpiewak (tenor bohaterski) opery warsz.; liczne występy za granicą. Le Loi, 1381-1433, król Wietnamu od 1428; przywódca antychiń. powstania 1418-20; założyciel dyn. Le Późniejszej (1428-1788). Le Lude [1ö lüd], m. we Francji, nad Loarą; 3,2 tys. mieszk. (1962); renes. zamek (XV, XVI w.). leluja, lud. nazwa lilii złotogłów. Lelum Polelum (Lel i Polel), wg J. Długosza bóstwa słów., analogiczne do rzym. Kastora i Polluksa; w rzeczywistości staropol. okrzyk lub przyśpiew. Lely [li:ly] SIR P ETER (właśc. Pięter van der Faes), 1618-80, malarz hol. osiadły w Londynie; portrecista dworski; także malarstwo rodzajowe i alegoryczne. Lem STANISŁAW, ur. 1921-2006, prozaik i eseista; utwory fantast.-nauk. i groteskowe o perspektywach rozwoju współcz. cywilizacji; powieści (Obłok Magellana, Solaris), opowiadania (Dzienniki gwiazdowe), eseje (Filozofia przypadku). Le Maire'a Cieśnina [c. lome:ra], cieśn. na O. Atlantyckim, między Ziemią Ognistą a Wyspą Stanów; głęb. do 200 m. Lemaitre [lömetr] F RÉ DERIC (właśc. ANTOINE), 1800-76, aktor fr.; role w dramatach romant. (A. Dumasa, V. Hugo), melodramatach, przeróbkach Szekspira. Lemaitre [lömetr] GEORGES E DOUARD, 1894-1966, astronom belg., ksiądz; prof.

uniw. w Leuven; autor teorii rozszerzającego się, skończonego w czasie Wszechświata. Lemaitre [lömetr] JULES, 1853-1914, fr. pisarz i publicysta; czł. Akad. Fr.; przedstawiciel krytyki impresjonist.; sztuki teatr., opowiadania, krytyka lit. i teatralna. leman, hist. użytkownik ziemi nadanej w lenno, zależny bezpośrednio od króla. Lemańczyk FRANCISZEK, 1894-1964, działacz polonijny w Niemczech, ekonomista, prawnik; jeden z czołowych działaczy ZPwN, 1933-39 dyr. Banku Słów. w Berlinie; organizator pol. życia gosp. w Niemczech. Lemański JAN, 1866-1933, pisarz; nowatorskie bajki wierszem i prozą (Proza ironiczna), satyry, fraszki, impresjonist. liryki; przekłady (J. Conrad). Lemańskie Jezioro →Genewskie Jezioro. lemaństwo, hist. stosunek zależności między seniorem (właścicielem dóbr) a lemanem (ich użytkownikiem). Lemass SEAN FRANCIS, 1889-1971, polityk irl.; rzecznik pełnej niezależności Irlandii; jeden z przywódców partii Fianna Fail; 1959-66 premier Irlandii. lemat, log. twierdzenie pomocnicze, służące do udowodnienia innego, zasadniczego twierdzenia. Lemberg, najwyższy szczyt Jury Szwabskiej (NRF); 1015 m. Lemercier [lömersjy] (Le Mercier) J ACQUES, między 1580 a 1585-1654, fr. architekt i rzeźbiarz; przedstawiciel wczesnego klasycyzmu fr.; uniw. i kościół Sorbony w Paryżu. Lemgo, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), na wsch. od Bielefeld; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, włók,, metalowy. lemiesz, anat. jedna z kości trzewioczaszki; u ssaków i człowieka pojedyncza, stanowi kostny składnik przegrody nosa; u ryb i płazów bywa miejscem osadzenia zębów. lemiesz, roln. robocza część pługa, która podcina skibę; wykonany ze stali odpornej na ścieranie i utwardzony; także część kopaczki do ziemniaków i innych roln. maszyn. leming (Lemmus lemmus), drobny gryzoń zaliczany do norników; roślinożerny i b. żarłoczny; co kilka lat intensywnie się rozmnaża i odbywa masowe wędrówki; Europa, pn. Azja; groźny szkodnik upraw. Lemmonier [lömonjy] ANTOINE LOUIS, 1844-1913, belg. pisarz i krytyk artyst. piszący w języku fr.; czołowy naturalista; powieści oraz proza liryczna. lemniskata, krzywa płaska, miejsce geom. punktów, dla których iloczyn odl e gł ości od 2 us t alonych punkt ów (ognisk) jest stały; ma w przybliżeniu kształt ósemki; po raz pierwszy rozważał ją 1694 J. Bernoulli, stąd też zw. jest niekiedy 1. Bernoulliego. lemoniada, napój orzeźwiający, z wody z dodatkiem cukru, soku owocowego lub sztucznych środków aromatyzujących, barwiących i kwasów spoż., wysycony CO2. Lempke WŁODZIMIERZ (pseud. Ludwik, Okularnik), ?-1864, działacz „czerwonych" w powstaniu 1863; współorganizator zamachu na „biały" Rząd Nar.; aresztowany, popełnił samobójstwo. lemury (Lemuridae), rodzina małpiatek madagaskarskich; 19 gat.; niewielkie, nadrzewne ssaki, zwykle z długim ogonem; roślinożerne lub wszystkożerne; nazwa „1." bywa też stosowana dla wszystkich małpiatek. lemury, mit. rzym. złośliwe duchy zmarłych. len (Linum), jednoroczna roślina zielna lub bylina pochodzenia śródziemnomor.; w Polsce dziko rośnie 7 gat.; powszechnie uprawia się w klimacie umiarkowanym i chłodnym jednoroczny 1. z w y c z a j n y (1. siewny, L. usitatissimum) dla włók-

614 len na (z łodyg) i dla nasion, zw. siemieniem lnianym (w lecznictwie i do wyrobu oleju). len, włók. bardzo trwale włókno otrzymywane z łodyg rośliny o tei samej nazwie; używane na nici, tkaniny (bieliźniane, odzieżowe, techn., opakunkowe), wyroby powroźnicze; także tkanina z tego włókna. Lena, r z . w az j at . cz ę ś ci ZS R R; dł . 4400 km, dorzecze 2490 tys, km2; źródła w G. Bajkalskich; uchodzi do M. Łaptie-, wów; gł. dopływy: Witim, Ałdan, Wiluj; ż e gl owna od U st '-Kut ; z amarz a na ok. 9 miesięcy w dolnym biegu; gł. m. Jakuck. Le Nain [lö ne]. malarze fr., bracia: ANTOINE (ok,. 1588-1648), Louis (ok. 15931648), MATHIEU (ok. 1607-77), pzedstawici e l e n urt u re al i s t . w mal ars t wi e f r. XVII w.; sceny rodzajowe, portrety. le narcisse de l'écritoire [lö narsis dö lekrit u :r; fr.], „narcyz kałamarza"; autor rozkochany we wszystkim, co napisał. Lenard PHILIPP, 1862-1947, fizyk niem.; badacz luminescencji i zjawiska fotoelektr.; nagr. Nobla; współpracował z reżimem hitlerowskim. Lenarda efekt, dodatnie elektryzowanie się kropel deszczu wskutek ich rozpadu podczas opadania. Lenart BONAWENTURA, ur. 1881, introligator-artysta, konserwator ksiąg zabytkowych; Piękna książka, Liternictwo. Lenart JÓZEF , ur. 1913, działacz słowac. i czechosł. ruchu robotn.; uczestnik powstania słowac. 1944, 1958-63 przewodn. Słowac. Rady Nar., od 1962 czł. Prezydium KC KPCz; 1963-68 premier; od 1970 I sekr. KP Słowacji. Lenart JÓZEF , ur. 1931, pisarz, publicysta, działacz społ.; powieść Portrety, nowele, reportaże z ZSRR (m.in. Portret z diamentów), twórczość radiowa i telew.; od 1964 zastępca czł. KC PZPR; 1966-71 red. nacz. ,,Współczesności". Lenartowicz STEFAN, 1894-1961, działacz Świat. Związku Polaków z Zagranicy, 1934-39 jego sekretarz gen.; założyciel (1930) miesięcznika ,,Polacy Zagranicą"; od 1939 na emigracji, 1943-44 attache wojsk, w Brazylii; autor wielu publikacji. Lenartowicz T EOFIL, 1822-93, poeta i rzeźbiarz; od 1849 na emigracji; inspiracja lud. w liryce („lirnik mazowiecki"), poematach rel. i hist., wierszach dla dzieci; zbiory Lirenka (m.in. Kalina), Polska ziemia. Lenartowicz WOJCIECH, XVII w., architekt; barok, kościół Benedyktynek w Sandomierzu. Lenau N I KO LAUS (właśc. N. Franz Niembsch von Strehlenau), 1802-50, poeta austr.; przeniknięta pesymizmem późnoromant. liryka i epika, wyrażająca m.in. sympatie dla idei rewol. i pol. walk wyzwoleńczych. Lenbach FRANZ VON, 1836-1904, malarz niem.; akademickie portrety (R. Wagnera, F. Liszta), autoportrety. Lencewicz STANISŁAW, 1889-1944, geograf, prof. Uniw. Warsz.; współorganizator Pol. Tow. Geogr.; prace z geomorfologii, geologii czwartorzędu, hydrografii, kartografii; Wydmy śródlądowe Polski, Dyluwium i morfologia Powiśla, Polska (w: Wielka Geografia Powszechna); zamordowany przez hitlerowców. Lenclos [lãklo] NINON (wlaśc. ANNĘ), 1620-1705, kurtyzana fr., słynna z urody i inteligencji; prowadziła znany salon lit., pozostawiła korespondencję. Le n d- L e as e Ac t [1. l i : s äkt ], us t awa z 1941 upoważniająca prezydenta USA do sprzedaży, wynajmu lub pożyczki państwom sprzymierzonym towarów i broni (wartość dostaw — 50,7 mld dol.); szeroko stosowana w okresie II wojny światowej. lendler, lud. taniec austr., prototyp walca, popularny na pocz. XIX w. lendzielska kultura, archeol. kultura z

okresu neolitu i eneolitu; nazwa ód miejscowości Lengyel (Węgry). Lenel OTTO , 1849-1935, niem. historyk prawa rzym.; prof. uniw. w Lipsku, Kilonii, Strasburgu i Fryburgu; zrekonstruował rzym. edykt pretorski Das Edictum Perpetuum. L'Enfant [lãfã] PIERRE CHARLES , 17541825, architekt amer., pochodzenia fr.; autor planu centr. części Waszyngtonu. Lenger, m. w Kazach.SRR (obw. czymkencki); 25 tys. mieszk. (1967); eksploatacja węgla brunatnego. Lengowski MICHAŁ, 1873-1967, lud. poeta i działacz warmiński; uczestnik akcji plebiscytowej 1920, działacz Związku Polaków w Niemczech; satyra polit., publicystyka. Lengren ZBIGNIEW, ur. 1919, grafik; rysunek humorystyczny i rodzajowy (dla „Przekroju", „Szpilek"), plakaty, ilustracje. Lengyel [lendiel] JÓZSEF , ur. 1896, pisarz węg.; początkowo poeta, później prozaik; jeden z założycieli KP Węgier (1918); po upadku Węg. Republiki Rad na emigracji; Czarownik. Lengyel [lendiel] (w. w pd.. Węgrzech), archeol. neolityczne i eneolityczne groby (od L. nazwa kultury lendzielskiej) oraz osiedle obronne z okresu halsztackiego. Lenica ALFRED, ur. 1899, malarz; uprawia malarstwo niefiguratywne. Lenica J AN , ur. 1928, grafik, reżyser film.; plakaty, rysunki satyr., ilustracje książkowe; eksperymentalne filmy animowane, realizowane z W. Borowczykiem i samodzielnie {Pan Głowa, Labirynt); od 1959 we Francji. Lenin WŁODZIMIERZ I. (właśc. Władimir I. Uljanow), 1870-1924, przywódca rewol. ruchu robotn., założyciel partii bolszewickiej, przywódca rewolucji październikowej, twórca państwa radz., najwybitniejszy teoretyk marksizmu XX w.; od II Zjazdu SDPRR (1903) przywódca rewol. bolszewickiego odłamu socjaldemokracji ros.; 1905 bezpośrednio kierował walką rewol.; 1912 z jego inicjatywy uformowana została ostatecznie odrębna partia bolszewicka; 1917 (październik) kierował bezpośrednio powstaniem zbrojnym, które zapoczątkowało zwycięską rewolucję październikową; na II Zjeździe Rad został wybrany przewodn. Rady Komisarzy Lud.; był twórcą programu budownictwa socjalist. oraz inicjatorem utworzenia Związku Socjalist. Republik Radz. (1922); 1919 z jego inicjatywy powstała Międzynarodówka Komunist.; Rozwój kapitalizmu w Rosji, Co robić?, Materializm a empiriokrytycyzm, Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, Państwo a rewolucja. "Lenin", pierwszy lodołamacz z napędem jądrowym, wodowany 1959 w ZSRR ; wyporność 16 t ys, t, prę dkość 18 węzłów, moc silników 44 tvs. KM, zapas paliwa odnawia się po roku pływania. Leninabad (do 1936 Chodżent), m. w pn. części Tadż.SRR, nad Syr-darią; 103 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., maszyn., spoż., mat. bud.; artyst. rzemiosło. Le ni nakan, m. na zach. Arm.SRR; 164 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu, gł. bawełn. i elektrotechnicznego. Lenina Mauzoleum, monumentalna budowla' na Placu Czerwonym w Moskwie, wzniesiona wg projektu A. Szczusiewa (1924 drewn., 1930 granitowa), mieszcząca sarkofag z ciałem W. Lenina. Lenina Order, wysokie odznaczenie radz., ustanowione 1930; nadawane za zasługi w budownictwie socializmu, za wysługę lat w służbie wojsk, i cyw. oraz osobom z tytułami Bohatera Związku Radz. i Bohatera Pracy Socjalistycznej. Lenina Pik, najwyższy szczyt G. Zaałajskich (ZSRR); 7134 m; lodowce. Leningrad (do 1914 Petersburg, do 1924 Piotrogród), m. obw. i wielki port w Ros.FSRR. nad Zat. Fińską; 3,9 mln

mieszk. (1970); drugi (po Moskwie) ośr. przem., kult. i nauk. ZSRR; węzeł komunik.; metro; uniw.; muzea, m.in. Ermitaż, Muzeum Ros.; słynny zespół arch.-urbanist.; barok.: Pałac Zimowy, Instytut Smolny, twierdza Petropawłowska z soborem; klasycyst.: sobór Kazański, Admiralicja, Giełda Morska, sobór św. Izaaka, pałace Senatu i Synodu. 1941 (IX)-1944 (I) oblężony przez hitlerowców (ważny obiekt strategiczny), odblokowany w toku ofensywy armii radzieckiej. ,,Leningradskaja prawda", dziennik, organ leningradzkiego Kom-. Okr. i Miejskiego KPZR, zał. 1918. leninizm, stworzony przez W. Lenina koherentny system poglądów nauk. i kierunek ideologiczny, będący kontynuacją i twórczym rozwinięciem marksizmu w nowych warunkach hist. — epoki imperializmu i rewolucji socjalist., budownictwa socjalizmu i komunizmu, współistnienia i walki dwóch systemów; stąd też 1. określa się jako marksizm epoki imperializmu i rewolucji socjalist., a marksizm współcz. — jako marksizm-l. Marksizm-l. jest ideologią współcz. rewol. ruchu robotn. i stanowi teoret. podstawę działania partii komunist. i robotniczych. Lenino (w. w Białorus.SRR, obw. mohylewski), 1943 (12-13 X) pierwsza bitwa z N i e m cami 1 D ywi z j i P i e chot y i m. T. Kościuszki (rocznica obchodzona jako Dzień Wojska Pol.); w L. pomnik-mauzoleum braterstwa broni i muzeum (1968); wieś odznaczona Krzyżem Grunwaldu II klasy. Leninogorsk, m. w Kazach.SRR (obw. wschodniokazachstański); 68 tys. mieszk. (1969); duży ośr. wydobycia rud cynku i ołowiu; hutnictwo ołowiu. Leninogorsk, m. w eur. części Ros. FSRR, w Tatarskiej ASRR; 42 tys. mieszk. (1967); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; przemysł mat. budowlanych. leninowski plan spółdzielczy, plan socjalist. przebudowy rolnictwa sformułowany przez Lenina 1919-23. Lenińsk. m. w Uzb.SRR (obw. andiżański), w Kotlinie Fergańskiej; 26 tys. mieszk. (1967); przemysł snoż., oczyszczalnia bawełny; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Lenińsk Kuźniecki, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski); 128 tys. mieszk. (1970); ważny ośr. wydobycia węgla w Kuźnieckim Zagłębiu Węglowym. leniowate (Bibionidae), rodzina muchówek; ok. 400 gat.; larwy żyją w glebie, podgryzają korzenie i nasadową część roślin; mogą wyrządzać szkody w uprawach. lenistwo, niechęć do pracy w ogóle lub pracy pewnego typu (np. uczenia się) bez uzasadnionych powodów lub wskutek szczególnych trudności psych. (np. niewiary w siebie). leniwce (Bradypodidae), rodzina niewi e l ki ch, nadrz e wnych sż cze rbaków; 7 gat.; wiszą na gałęziach zaczepione hakowatymi pazurami; roślinożerne; tropik, lasy Ameryki Pd. Leniwka, dawna nazwa lewego ujściowego ramienia Wisły; w wyniku zmian hydrograficznych w delcie Wisły (gł. wybudowania przekopu Wisły k. Świbna) zamknięto śluzą dolny bieg L. (obecnie Martwa Wisła). Lenkoran, m. w Azerb.SRR, port nad M. Kaspijskim; 31 tys. mieszk. (1967); ośr. regionu uprawy roślin podzwrotnikowych. Lenkorańska Nizina, niz. w pd. części Azerb.SRR, nad M. Kaspijskim; część wsch. silnie zabagniona; uprawa ryżu, herbaty, drzewa tungowego, tytoniu. Lennep JACOB VAN, 1802-68, pisarz hol.; reprezentant romantyzmu; powieści hist., poet. legendy, klasycyst. dramaty. lenne prawo, średniow. prawo zwyczajowe regulujące stosunki między seniorem

Leopold II 615 a wasalem; włączone m.in: do redakcji Corpus iuris civilis w XIII w. lenne stosunki, dobrowolna zależność wasala od seniora, który zobowiązywał się do opieki nad wasalem; przez nadanie wasalowi lenna senior stawał się panem lennym, a wasal jego lennikiem; od IX/X w. s.l. stały się podstawą stosunków społ.-prawnych w średniow. Europie Zachodniej. lennik, użytkownik ziemi nadanej w lenno, zobowiązany do lojalności wobec se ni ora, udz i e l ania mu pomocy woj sk, i materialnej oraz rady. lenno (feudum), ziemia nadawana przez seniora w użytkowanie (dożywotnie, potem dziedziczne) wasalowi; wyjątkowo 1. mógł być urząd, renta pieniężna i in.; nadanie 1. następowało w akcie inwestyturylen nowozelandzki (tęgosz włóknodajny, Formium tenax), bylina o krótkiej łodydze i mieczowatych liściach dł. do 3 m, uprawiana gł. w Australii, na wyspie Mauritius, w Indiach, dla cennego włókna (gł. na liny i grube tkaniny), otrzymywanego z liści. u Lenoir [lön a:r] ÉTIENNE, 1744-1832, fr. matematyk i mechanik; zbudował szereg prototypów przyrządów do badań nauk., wykonał platynowy wzorzec metra (1792). Lenoir [lönua:r] ÉTIENNE, 1822-1900, mechanik fr.; 1860 zbudował pierwszy użyteczny silnik spalinowy tłokowy (jednocylindrowy, pracujący na mieszance gazu ziemnego i powietrza, moc 12 KM). Le Nôtre [lö no:tr] ANDRE, 1613-1700, fr. architekt i planista ogrodów; twórca fr. stylu ogrodowego, gł. projektant ogrodów Ludwika XIV; m.in. ogrody w Vaux-le-Vicomte i Wersalu. Lens [lã:s], m. w pn. Francji; 42 tys. mieszk., zespół miejski 326 tys. (1968);. wydobycie węgla kam.; duży ośr. polonijny. Lenski ALEKSANDR P. (właśc. A.P. Verviziotti), 1847-1908, ros. aktor i reżyser; gł. w Teatrze Małym; tytułowe role w sztukach Szekspira, Moliera, A. Ostrowskiego. lento [wł.], muz. powoli. Lentz [lenc] STANISŁAW, 1861-1920, malarz i rysownik; dyr. warsz. Szkoły Sztuk Pięknych; realist. portrety, obrazy rodzajowe i o tematyce rewol. (Strajk); karykatury, ilustracje. Lenz [lenc] HEINRICH F RIEDRICH (Emilij Ch. Lenc), 1804-65, fizyk ros.; prof. uniw. w Petersburgu; prace gł. w dziedzinie elektryczności. Lenz [lenc] HEINRICH OSKAR, 1848-1925, niem. geolog i podróżnik; badacz Afryki; po wyprawach do zach. Afryki i na Saharę, 1885-87 przebył w poprzek Afrykę od ujścia rz. Kongo przez jeziora Tanganikę i Niase do wybrzeża. Lenz [lenc] JAKOB M ICHAEL, 1751-92, pisarz niem.; przedstawiciel plebejskiego nurtu Sturm und Drang; dramaty, opowiadania. Lenz [lenc] SIEGFRIED, ur. 1926, pisarz niem. (NRF); powieści (Całe miasto mówi), opowiadania, słuchowiska o problematyce moralnej i antyfaszyst. wymowie. Lenza reguła [r. -ca], kierunek prądu indukowanego w obwodzie elektr. jest taki, że przeciwdziała przyczynie, która go wywołuje; sformułowana przez H.F. Lenza. Leński →Leszczyński Julian. Leńskie Zagłębie Węglowe, zagłębie wę gl a ( gł . brun.) w az j at . cz ę ści Ros.FSRR, w Jakuckiej ASRR, najbogatsze pod względem zasobów (2600 mld t) w ZSRR; eksploatacja na potrzeby lokalne. Leo JULIUSZ, 1862-1918, Dolityk, ekonomista; prof. Uniw. Jag.; do 1907 konserwatysta, następnie w stronnictwie demokratów mieszczańskich; od 1904 prezydent Krakowa; od 1912 prezes Koła Pol. w parlamencie austr.; 1914 współtwórca

i pierwszy prezes NKN, jeden z inicjatorów Legionów Polskich. Leoben, m. w Austrii (Styria), w Alpach, nad Murą; 36 tys. mieszk. (1961); hutnictwo żeli, .przemysł papierń., maszyn., metal.; w okolicy wydobycie węgla brunatnego. 1797 preliminaria pokojowe między Francją i Austrią. Leochares, IV w. p.n.e., rzeźbiarz gr.; celował w smukłych proporcjach; współtwórca dekoracji rzeźb, mauzoleum w Halikarnasie, domniemany twórca Apolla Belwederskiego, Porwania Ganimedesa, Artemidy z łanią. Leodium →Liege. León [leon] CARLOS AUGUSTO, ur. 1914, poeta wenezuelski; działacz rewol., czł. Świat. Rady Pokoju; poezje głoszące ideały rewol. i narodowowyzwoleńcze. León [leon] Luis DE, ok. 1527-91, pisarz hiszp., augustianin; prof. uniw. w Salamance; przeniknięte idealizmem platońskim liryki rel., dialogi prozą, przekłady poet. tekstów biblijnych. Leon I, ok. 400-474, cesarz wschodniorzym. od 457; trybun wojsk, wyniesiony na tron; 468 w walce z Wandalami w Afryce pokonany przez Genzeryka. Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci), 1810-1903, papież od 1878; twórca nowoż. doktryny społ. kościoła (encyklika Rerum novarum); zapoczątkował rozwój neotomizmu (encyklika Aeterni Patris). León [leon], region (kraina hist.) w pn.zach. Hiszpanii, na obszarze Mesety; 38,4 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1968); region mln.; gł. m.: L., Salamanka. — W średniowieczu (od IX w.) królestwo, związane z Asturią; 1037 (ostatecznie 1230) połączony z Kastylią. León [leon] (Leon de los Aldamas), m. w Meksyku (Guanajuato); 341 tys. mieszk. (1969); przemysł skórz.-obuwri!., włók., spoż.; rzemiosło artyst.; ośr. turyst.; liczne zabytki architektury sakralnej (m.in. barok, katedra). León [leon], m. w Hiszpanii (Leon), ośrodek adm. prow. L.; 93 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., maszyn.; muzeum; mury rz ym., prz e budowane w X I w.; go t . k a t e d r a ( X I I I - X V w . ) ; k o ś c i o ł y i klasztory (XII-XVII w.), ratusz (XVII w.); pałace (XV-XVIII w.). León [leon], m. w zach. Nikaragui, ośrodek adm. dep. L.; 62 tys. mieszk. (1963); kościół Dominikanów (poł. XVI w.), pałac biskupi (XVII w.), katedra (XVIII w.); zabytkowe domy; miasto zał. 1524 u stóp wulkanu Momotombo, po wybuchu wulkanu i zniszczeniu przeniesione 1610 na obecne miejsce. Leon Afrykański (Leo Africanus, Ali Hasan ibn Muhammad al-Wazzan), ok. 1485-ok. 1554, podróżnik arab.; jego rel acj e z podróż y po pn.-z ach. Afryce i Egipcie były do XIX w. podstawowym źródłem wiadomości o Afryce. leonberger, niem. rasa dużych psów (wys. w kłębie ponad 70 cm) spokrewnionych z bernardynem, używanych do stróżowania; sierść długa, gładka lub lekko falista, złocista, brązowa albo rdzawa, z czarną maską. Leon VI Filozof (Mądry), ok. 866-912, cesarz bizant. od 886, z dyn. macedońskiej; pisarz i prawodawca; 887-893 Basilika — uaktualniony zbiór ustaw z Kodeksu Justyniana; 893-907 niepomyślne wojny z Bułgarami, Arabami, i Rusią Kijowską. Leon III Izauryjski, ok. 675-741, cesarz bizant. od 717; założyciel dyn. izauryjskiej; 717-718 obronił Konstantynopol przed Arabami; edyktem potępiającym kult obrazów zaostrzył stosunki z kurią rzymską. Leonard JÓZEF, 1834-1908, adiutant gen. M. Heidenreicha w powstaniu 1863, następnie na emigracji w Gwatemali, Hondurasie, Nikaragui — prof. uniw. (prawa) i polityk. Leonarda układ, układ napędu elektr. złożony z silnika elektr. prądu zmiennego,

napędzanej przez niego prądnicy prądu stałego i silnika prądu stałego do napędu maszyny roboczej; umożliwia bezstopniową regulację prędkości obrotowej, używany np. do napędu walcarek; zbudowany 1893 przez amer. wynalazcę H.W. Leonarda. Leonardo da Vinci [L. da winczi], 14521519, wł. malarz, architekt, rzeźbiarz, teoretyk, technik, badacz przyrody i filozof; jeden z największych artystów renesansu; obrazy rel. i portrety o harmonijnej kompozycji i proporcjach, łagodnym światłocieniu (sfumato); Dama z'łasiczką (Muzeum Nar. w Krakowie), Madonna wśród skał, Ostatnia wieczerza, Św. Anna Samotrzecia, Mona Lisa; wynalazki techn. i nauk.; prace teoret.; Traktat o malarstwie. Leoncavallo [-kawallo] RUGGIERO, 18581919, kompozytor wł.; przedstawiciel opery werystycznej (Pajace, Cyganeria, Zazd); nadto balet, operetki, pieśni. Leonhard [le:on-] RUDOLF, 1889-1953, pisarz niem. (ŃRD); na emigracji czynny w ruchu antyfaszyst.; politycznie zaangażowana noezja, m.in. antywoj., i dramaty. Leonidas, ?-480 p.n.e., król Sparty od 491; z 300 spartiatami poległ w walce z Persami, broniąc Termopil. Leonidow IWAN, 1902-60, architekt radz.; reprezentował tendencje kons trakty wistyczne, m.in. projekty: gmachu Centrosojuzu w Moskwie, miasta linearnego. Leonidow LEONID M., 1873-1941, ros. aktor teatr, i film.; od 1903 w MChAT; wybitne role tragiczne. Leonidze GEORGI, 1899-1966, poeta gruz.; czł. AN Gruz.SRR; liryki, utwory epickie opiewające przemiany socjalist. w Gruzji; Samotne drzewo. leoniny, lit. średniowieczne łac. wiersze rymowane, zwykle heksametry i pentametry, w których środk. część każdego wersu rymowała się z częścią końcową. Leonow ALEKSIEJ A., ur. 1934, radz. pilot kosmonauta; 1965, pierwszy na świecie, wyszedł z kabiny statku kosmicznego Woschod 2 i unosił się swobodnie w przestrzeni kosmicznej, połączony ze statkiem liną. Leonow LEONID M., ur. 1899, ros. powieściopisarz i dramaturg; głośne powieści (Borsuki, Rosyjski las) i dramat Najazd, ukazujący walkę narodu radz. z agresją hitlerowską. Leontief WASSILY, ur. 1906, ekonomista amer., pochodzenia ros.; przedstawił (1925, w ZSRR) podstawowe koncepcje analizy przepływów międzygałęziowych; kontynuuje badania w tym zakresie; prof. Harvard University. Leontjew ALEKSIEJ N., ur. 1903, psycholog radz.; prof. uniw. w Moskwie; zajmuje się gł. zagadnieniami genezy, biol. ewolucji i społ.-hist. rozwoju psychiki człowieka; O rozwoju psychiki. leopard, zool. →pantera. Leopardi GIACOMO, 1798-1837, poeta wł.; największy liryk wł. XIX w.; Canti (liryka osobista i kancony patriot.), Operette mofali (proza, gł. dialogi filoz.). Leopold [le-] CARL GUSTAF AF , 17561829, pisarz szwedz.; przedstawiciel oświecenia; epigramaty, satyry, poezja filozoficzna. Leopold [le-] JAN HENDRIK, 1865-1925, poeta hol.; symbolista; wpływy m.in. Verlaine'a i arab. poezji. Leopold I (Liutpold I), ?-994, margrabia Marchii Wsch. (Późniejszej Austrii); założyciel dyn. Babenbergów (od 976). Leopold I, 1640-1705, cesarz rzym.-niem. od 1658; wojny z Turcia: po drugiej z nich (rozpoczętej odsieczą Wiednia przez Jana III Sobieskiego) odzyskał Węgry (1699). Leopold I, 1790-1865, pierwszy król Belgów (od 1831, po oderwaniu się Belgii od Holandii), z dyn. habsbursko-koburskiej. Leopold II, 1747-92, cesarz rzym.-niem. od 1790, syn Marii Teresy; zniósł część reform Józefa II; polityka zbliżenia austr.-

616 Leopold II prus., zapowiadająca interwencję przeciwko rewol. Francji. Leopold II, 1835-1909, król Belgów od 1865; 1878 opanował Kongo, 1908 przekazał je Belgii jako kolonię. Leopold III, ur. 1901, król Belgów 194551; 1940 kapitulował przed wojskami Niemiec hitlerowskich; abdykował. Leopold VI, 1176-1230, książę austr. od 1198; jeden z wodzów V krucjaty; mecenas literatury i sztuki. Leopolda II Jezioro, płytkie jez. w zach. Kongu (Kinszasa), na wys. 340 m; pow. 2300-8200 km2 (w zależności od pory roku); brzegi zabagnione. Léopoldville [-wil], dawna nazwa m. Kinszasa. Leopolita (Jan Nicz), 1523(?)-1574, teolog; autor tzw. Biblii Leopolity, pierwszego drukowanego kat. przekładu na język pol. Pisma św. (lub przeróbki jego wcześniejszego tłumaczenia). Leopolita MARCIN, ?-1589, kompozytor; motety, msze w stylu polifonii a cappella. Lepanto (obecnie Naupaktos, m. w Grecji), 1571 zwycięstwo Ligi Świętej pod wodzą ks. Juana D'Austria nad flotą tur. Alego Paszy. Lepecki MIECZYSŁAW BOHDAN, 1897-1969, pisarz i publicysta, podróżnik; relacje podróżnicze Snbir bez przekleństw, Madagaskar, Parana i Polacy. Lepeletier [löpeltjy] Louis M ICHEL, 1760-93, fr. działacz oświat.; czł. Konwentu; autor tzw. planu wychowania nar., przyjętego przez Konwent, anulowanego 1794. lepianka, chata ulepiona z gliny zmieszanej ze słomą; nędzna chałupa. lepidodendron (łuskodrzew), kopalne (karbońskre) drzewo zarodnikowe z klasy widłaków; rósł Dospolicie na bagnach: pień do 30 m wys. i 2 m średn., pokryty poduszeczkami liściowymi, przypominającymi łuski. lepidokrokit, minerał, wodorotlenek żelaza; ciemnoczerwony lub czerwonoczarny, o połysku diamentowym; występuje gł. w utworach hydrotermalnych. lepidolit, minerał z grupy łyszczyków, glinokrzemian potasu i litu; zwykle czerwonawy lub fioletowawy, o połysku perłowym; produkt, procesów pneumatolizy; stosowany do otrzymywania litu i jego soli. Lepieszynska OLGA W., ur. 1916, ros. tancerka i pedagog; od 1933 w Teatrze Wielkim w Moskwie. lepieże, med. używana niekiedy nazwa klvkcin kończystych lub płaskich. lepiężnik (Petasites), eurazjat. roślina zielna z rodziny złożonych; piaszczyste brzegi wód; w Polsce najczęstszy 1. różowy, bylina o potężnych liściach. lepik, bud. zwykle mieszanina asfaltów ponaft. lub smoły węglowej, żywic i ewentualnie rozpuszczalnika (np. benzyny); używany do przyklejania papy, klepek podłogowych itp. Lepik-Kopaczyńska WILHELMINA, 191562, filolog i archeolog; doc. uniw. we Wrocławiu; badaczka technologii malarstwa antycznego. lepiszcze, spoiwo występujące w piaskach i glinach formierskich lub celowo dodane do mas formierskich. Lepiszcze skalne →spoiwo skalne. lepkościomierz →wiskozymetr. lepkości wskaźnik (indeks wiskozowy), wskaźnik określający zależność lepkości oleju smarowego od jego temperatury. lepkość, tarcie wewn., opór stawiany przez ośrodek płynny podczas ruchu jednych jego warstw względem drugich; przyczyna strat energetycznych w opływach i przepływach płynu przez rury. lepkość magnetyczna, właściwość ferromagnetyków polegająca na opóźnieniu zmian, m.in. namagnesowania, przenikalności magnet. w stosunku do powodujących je zmian zewn. pola magnetycznego. Lepla ANASTAZY, 1874-1949, rzeźbiarz; czł. stow. Sztuka; modelowane w glinie

niewielkie impresjonist. rzeźby, często nacechowane piętnem secesji; Myśliciel, Dorożka paryska w nocy. lepnica (Silene), roślina zielna z rodziny goździkowatych; w Polsce 14 gat., m.in. 1. bezłodygowa, darniowa bylina alpejskiej strefy Tatr, sadzona też jako ozdobna. leporello, książka drukowana na taśmie papierowej, złożonej następnie w harmonijkę (parawanik). Leppert WŁADYSŁAW RAJMUND, 18481920, chemik i przemysłowiec; prace gł. z chemii org., technologii chem., historii chemii. lepra →trąd leprozorium, zamknięty zakład leczniczy dla chorych na trąd. Lepsius [-sius] KARL RICHARD, 1810-84, egiptolog niem.; prof. uniw. w Berlinie; organizator i dyr. muzeum egiptologicznego tamże; Denkmäler aus Ägypten und Äthionien. Lepszy KAZIMIERZ, 1904-64. historyk, badacz dziejów Polski XVI-XVII w.; prof. Uniw. Jag., od 1962 rektor; red. Polskiego słownika biograficznego. Lepszy LEONARD, 1856-1937, ojciec Kazimierza, historyk sztuki; zajmował się historią Krakowa, złotnictwem pol. i konserwacją zabytków; Przemysł złotniczy w Polsce. Leptis Magna (Leptis Maior; obecnie Lebda w pn. Libii), staroż. bogata kolonia fenicka; ruiny monumentalnych budowli rzym. i bizant.: fora, teatr, łuki tryumfalne, świątynie. leptocefal (leptocephalus), stadium larwalne ryb węgorzokształtńych, do paru cm dł.; przejrzyste, o kształcie liścia wierzby; dawniej uważane za odrębny gatunek. leptony, lekkie cząstki elementarnie, nie oddziałujące jądrowo (miony, elektrony, neutrina). leptosomia, wątła budowa ciała, charakterystyczna dla astenika. leptosomiczny, szczupły, wątły, mający budowę asteniczną. leptospirozy, choroby zakaźne człowieka (zarażenie gł. od psów) i zwierząt (psów, lisów, rzadziej świń, koni, bydła i in.), wywoływane przez krętki z rodzaju Leptospira; najgroźniejsza — żółtaczka zakaźna krętkowa (choroba Weila). Leriche [lörisz] RENÉ, 1879-1955, chirurg fr.; prof. w Lyonie; wprowadził do lecznictwa blokadę nowokainą oraz zabieg odnerwiania współczulnego tętnic (operacja L.). Lérida [le-], m. w Hiszpanii (Katalonia), nad rz. Segre; ośrodek adm. prow. L.; 75 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chemiczny. Lérins [lerę:s], grupa wysepek fr. na Mi Śródziemnym (Lazurowe Wybrzeże); rozwinięta turystyka. lerka (skowronek borowy, Lullula arborea), gat. skowronka; dł. ok. 15 cm; upierzenie szarobrunatne; charakterystyczny śpiew. gł. wczesnym rankiem; bory Eurazji, Afryka; chroniona. Lerma, rz. w Meksyku, górny bieg rz. Santiago; dł. ok. 420 km; wpływa do jez. Chapala. Lermontow M ICHAIŁ J., 1814-41, poeta ros.; romantyk; liryki pejzażowe, filoz. i patriot., nasycone ideami wolnościowymi; poematy oparte na motywach lud.; powieści psychol. {Bohater naszych czasów); dramat Maskarada. Lernell LESZEK, ur. 1906, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa karnego i kryminologii; prof. Uniw. Warsz.; autor prac z zakresu prawa karnego. Lernet-Holenia ALEKANDER, ur. 1897, pisarz austr.; liczne powieści, nowele, sztuki sceniczne, poezje, często nawiązujące do czasów cesarstwa. le roi est mort, vive le roi! [lö r u a e rno:r, wiw 1ö rua; fr.], „król umarł, niech żyje król"; formuła, którą herold oznajmiał we Francji śmierć króla i wstąpienie na tron jego następcy; podkreślała ciąg-

łość władzy monarszej, bez względu na osobę Danuiacego. Le Roi Soleil [lö rua solej; fr.], „Król Słońce" (tak nazywamo Ludwika XIV). Leroux [löru] GASTON, 1868-1927, fr. pisarz i dziennikarz; autor popularnych powieści kryminalnych (Tajemnica żółtego pokoju). Le Roy [1ö rua] ÉDOUARD, 1870-1954, filozof fr.; jeden z gł. przedstawicieli modernizmu kat.; czł. Akad. Francuskiej. Lerwick [lə: ruyk], m. w W. Brytanii (Szkocja), gł. m. Wysp Szetlandzkich, na wyspie Mainland; ośr. adm. hrabstwa Shetland (Szetlandy); 5,9 tys. mieszk. (1968); port rybacki. Les XX [le wę] (Association des Vingts, Vingtistes), belg. ugrupowanie artyst. 1884-93. zał. w Brukseli; skupiało malarzy i rzeźbiarzy, organizowało coroczne wystawy, w których brali udział czołowi, gł. fr., artyści współcześni. les absents ont toujours tort [lezapsã ątużu:r to:r; fr.], nieobecni nigdy nie mają racji Lesage [lösa:ż] ALAIN RENĆ, 1668-1747, pisarz fr.; pełne realizmu powieści nawiązujące do powieści łotrzykowskiej (Przypadki Idziego Blasa), sztuki teatr. (Turcaret czyli finansista). Les Amis de la Pologne [lezami dö la poloń; 'przyjaciele Polski']: towarzystwo działające we Francji 1919-39 (zał. przez R. Bailly); szerzyło wiedzę o Polsce i broniło jej interesów. les amis de nos amis sont nos amis [lezami d(ö) nozami sąnozami; fr.], przyjaciele naszych przyjaciół są naszymi przyjaciółmi. lesbijka, kobieta mająca stosunki miłosne z inną kobietą, uprawiająca miłość lesbijską. lesbijska miłość (safizm), homoseksualizm kobiecy. Lesbos (Lezwos), górzysta wyspa gr. na M. Egejskim, u wybrzeży Azji Mn.; 1,8 tys. km2, 117 tys. mieszk. (1961); uprawa oliwek, winorośli, drzew cytrusowych; gł. m. Mitilini. Lescot [lesko] PIERRE, między 1500 a 1515-78, architekt fr., przedstawiciel renesansu; działał gł. w Paryżu, wspólnie z J. Goujonem pracował przy przebudowie Luwru. leseferyzm, pozostawienie komuś zupełnej swobody działania; niewtrącanie się, nieprzeszkadzanie. les extrêmes se touchent [lezekstrem sötusz; fr.], krańcowości, ostateczności się stykają, schodzą. Lesgaft PIOTR F., 1837-1909, ros. pedagog, anatom i chirurg; pierwszy w Rosji teoretvk wychowania fiz., głosił tezę o jedności wychowania fiz. i umysłowego. Lesieczko MICHAIŁ A., ur. 1909, radz. działacz polit.; 1956-57 min. przemysłu narzędziowego i środków automatyki, od 1961 czł. KC KPZR, od 1962 wicepremier ZSRR. Lesiewicz WITOLD, ur. 1922, reżyser film.; filmy fabularne i dokumentalne w konwencji realist. (Kwiecień, Miejsce dla jednego); współpracownik A. Munka. Lesiński TEOFIL, 1821-60 chemik i farmaceuta; prof. Szkoły Farm. i Akad. Medyko-Chirurgicznej w Warszawie; badania składu i działania wód mineralnych. lesistość, wyrażony w procentach stosunek powierzchni porośniętej lasami do całkowitej powierzchni danego obszaru (np. kraju). Leskien [-ki:n] AUGUST , 1840-1916, niem. slawista i indoeuropeista; prof. uniw. w Lipsku; współtwórca szkoły młodogramatyków; gramatyki: języka starocerkiewno-słow. i serbochorwackiego; praca o deklinacji języków bałtosłow. i germańskich. Lesko, m. po w. w woj. rzeszowskim, nad Sanem; 2,6 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie przed 1472(?); 1932 miejsce masowych wystąpień chłopskich i starć z

Leśniański 617 policją; 1940 (5 VIII) hitlerowcy rozstrzelali 115 więźniów polit. w pobliskim lesie Gruszka; 1944-47 walki WP i MO z bandami UPA. Leskovac, m. w Jugosławii (Serbia) i 40 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., chemiczny. Leskow NIKOŁAJ S., 1831-95, pisarz ros.; satyr.-groteskowe opowiadania i powieści o tematyce obyczajowej (Powiatowa lady Macbeth). Laskowiec, szczyt we wsch. części Beskidu Małego; 922 m; schronisko PTTK. Lesky A LBI N , ur. 1896, austr. filolog klas.; prof. uniw., m.in. w Grazu i Wiedniu; historia literatury gr. i iny lesonia (Lessonia), glon (brunatnica) mor., do 5 m dł.; gł. w strefie zimnej półkuli południowej. Lesoto (Lesotho, Królestwo Lesoto), państwo w pd. Afryce; 30,4 tys. km 2 , 930 tys. mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Maseru; j.u. angielski i sotho. Powierzchnia górzysta; klimat ciepły, suchy; stepy. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa zbóż, roślin strączkowych; hodowla owiec, kóz, bydła. — Kraj koczowniczych Buszmenów, w XIX w. opanowany przez lud Basuto (silne państewko plemienne); od 1868 pod panowaniem bryt. — od 1871 w składzie Kraju Przylądkowego, od 1884 protektorat (p.n. Basuto); od 1966 niepodległa monarchia konstytucyjna (królestwo), czł. bryt. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1966; 1970 zamach stanu dokonany przez premiera — odsunięcie króla od władzy, zawieszenie konstytucji, stan wyjątkowy. Lesozawodzk, m. w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Nadmorskim, nad rz. Ussuri; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny. Lespinasse [-nas] J ULIE DE, 1732-7/6, dama fr., autorka słynnych listów miłosnych- prowadziła salon lit., w którym bywali encyklopedyści. less (loes), drobnookruchowa skała osadowa pochodzenia eolicznego; składa się gł. z ziaren kwarcu; żółty, zwarty, porowaty; skała macierzysta żyznych gleb; używany do wyrobu klinkieru. Lessel FRANCISZEK, 1780(?)-1838, syn Wincentego, kompozytor; utwory orkiestrowe, fortepianowe, pieśni. Lessel FRYDERYK ALBERT, 1767-1822, architekt; klasycyst. przebudowa pałacu Błękitnego w Warszawie. Lessel WINCENTY, ok. 1750-po 1825, kompozytor pol., pochodzenia czes.; utwory fortepianowe, pieśni, opery. Lesseps [leseps] F ERDINAND M ARIE DE, 1805-94, fr. dyplomata i przemysłowiec; czł. Akad. Fr.; 1859-69 budował Kanał Sueski; 1879-89 prowadził przedsiębiorstwo budujące Kanał Panamski, które zbankrutowało (tzw. afera panamska). Lesser ALEKSANDER, 1814-84, malarz, działacz artyst.; portrety, sentymentalno-romant. sceny z dziejów Polski. Lesseur [lesö:r] WINCENTY DE, 17451813, malarz; portretowe miniatury. Lessing [-syn] D ORIS , ur. 1919, pisarka południowoafryk. pisząca w języku ang.; społ.-psychol. powieści i opowiadania, wyrażające protest przeciw stosunkom kolonialnym w Republice Pd. Afryki. Lessing [-syn] GOTTHOLD E PHRAIM, 1729-81, pisarz niem.; czołowy przedstawiciel oświecenia, odnowiciel teatru jako teoretyk (Hamburska dramaturgia, Laokoon) oraz twórca dramatu mieszcz. (Emilia Galotti); filoz. poemat dram. Natan mędrzec. lessivés gleby [g -we] →płowe gleby. Lessner FRIEDRICH, 1825-1910, działacz niem. ruchu robotn.; czł. Związku Komunistów, uczestnik rewolucji 1848-49 w Niemczech; czł. Rady Gen. I Międzynarodówki. lessowe gleby, potoczna nazwa urodzajnych gleb bielicowych i brunatnych wy-

tworzonych z lessów (nie stosowana do czarnoziemów lessowych). Lester RICHARD, ur. 1932, ang. reżyser film.; filmy muz. (The Beatles), awangardowe komedie (Sposób na kobiety). le style c'est l'homme [löstil selom; fr.], ,,styl to człowiek"; słowa z przemówienia fr. przyrodnika G.L.L. Buffona; styl charakteryzuje człowieka. Le Sueur [lö süö:r] E USTACHE , ok. 1617-55, malarz fr.; obrazy o tematyce rel., mit., malowidła dekoracyjne (m.in. dla Hotel Lambert w Paryżu). leszcz (Abramis brama), ryba z rodziny karpiowatych, do 60 cm dł.; eur. jeziora i wolno płynące rzeki; w Polsce pospolity; gosp. znaczenie duże. Leszczyc, szlachecki herb pol.; bróg zloty na słupach w polu czerwonym; znany od początku XIV w.; używało go kilkadziesiąt rodzin Leszczycki STANISŁAW MARIAN, ur. 1907, geograf; prof. Uniw. Jag. i Warsz., czł. PAN; twórca i dyr. Instytutu Geografii PAN; od 1969 przewodn. Międzynar. Unii Geogr.; prace z geografii ekon., historii i metodologii geografii, planowania przestrzennego; Atlas Przemysłu Polski (kierownictwo prac). leszczyna (Corylus), wysoki krzew lub drzewo Eurazji i Ameryki Pn.; owoc — jadalny orzech; w Polsce 1. pospolita, krzew leśny zw. orzechem laskowym, uprawiana (podobnie jak inne gat.) dla smacznych orzechów; drewno lekkie, giętkie. Leszczyny, m. w pow. rybnickim, woj. katowickim; 12.2 tys. mieszk. (1970); późnogot. kościół drewn. (XVII w.); prawa miejskie 1962. — 1945 (I) w okolicy stacji kol. Rzędówka hitlerowcy zastrzelili 292 więźniów ewakuowanych z Oświęcimia. Leszczyńska HONORATA, Z RAPACKICH, 1864-1937, żona Bolesława, aktorka; role charakterystyczne i komiczne (Madame Sans Gene — V. Sardou); popularna zwł. w farsach i wodewilach. Leszczyńska-Kluza DANUTA, ur. 1926, malarka, graficzka; prace często o wymowie symbol.; gł. miedzioryty, suche igły, akwaforty; rysunki. Leszczyński ANDRZEJ , ?-1658, arcybiskup gnieźnieński od 1652, kanclerz w. kor. od 1650; st ronnik Wł adysł awa I V i Jana Kazimierza. Leszczyński BOLESŁAW, 1837-1918, aktor; jeden z najwybitniejszych tragików pol.; od 1873 występy w WTR; Otello Szekspira, Wojewoda — Mazepa Słowackiego, Leszczyński E DWARD, 1880-1921, poeta i teoretyk lit.; modernista; liryka nastrojowa i klasycyzująca; poet. utwory dramatyczne. Leszczyński JAN, ?-1678, kanclerz w. kor. 1663-77, dyplomata; komisarz pol. w rokowaniach ze Szwedami w Oliwie, przeciwnik reform politycznych. Leszczyński JERZY, 1884-1959, syn Bolesława i Honoraty, aktor; występy gł. w Warszawie (od 1913); Marek Antoniusz — Juliusz Cezar Szekspira, Cyrano de Berge rac E. Rost anda, P apkin — Z e m s t a A. Fredry. Leszczyński J ULI AN (pseud. Leński, Cienki J. i in.), 1889-1939, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; od 1911 w SDKPiL, uczestnik rewolucji październikowej, 1917-19 w Komisariacie do Spraw Pol.; od 1929 sekretarz gen. KPP; 1929-37 czł. Prezydium Międzynarodówki Komunistycznej. Leszczyński RAFAŁ, 1526-92, wojewoda brzesko-kujawski 1545-50; jeden z przywódców ruchu egzekucyjnego i reformacji; protektor braci czeskich. Leszczyński RAFAŁ, 1579-1636, wojewoda bełski od 1619, kalwin; przywódca protestantów pol ; opiekun gimnazjum w Lesznie; autor poezji łacińskich. Leszczyński RAFAŁ , 1650-1703, ojciec króla Stanisława, podskarbi w. kor. od

1702; przywódca stronnictwa proszwedzkiego. Leszczyński STANISŁAW →Stanisław Leszczyński. Leszczyński WITOLD, ur. 1933, reżyser i operator film.; psychol. film fabularny Żywot Mateusza. leszczyńskie owce, uszlachetniona od miana miejscowych owiec długowełnistych z pow. Leszno; cięż. maciorki ok. 50 kg (rocznie ok. 5 kg wełny). Leszek, legendarny-książę pol., wg Galia Anonima syn Ziemowita i dziad Mieszka. Leszek, ok. 1276-1339, książę inowrocławski i wyszogrodzki, syn Ziemomysła kujawskiego; 1303 zastawił, a 1317 sprzedał Krzyżakom ziemię michałowską; 1339 występował w procesie pol.-krzyżackim jako świadek rozbojów krzyżackich. Leszek Biały, ok. 1186-1227, książę sandomierski i krak. od 1194 (z przerwami), syn Kazimierza Sprawiedliwego; toczył walki z Mieszkiem Starym (Mozgawa); zamordowany pod Gąsawą. Leszek Czarny, ok. 1241-88, książę łęczycki i sieradzki od 1260, krak. i sandomierski od 1279; popierany przez mieszczan i drobne rycerstwo, stłumił opozycję możnowładców małopol.; dążył do zjednoczenia ziem pol.; odpierał najazdy Litwinów, Jaćwingów i Tatarów. Leszetycki TEODOR, 1830-1915, pianista, pedagog świat, sławy, działający od 1878 w Wiedniu; kompozycje: opera, utwory fortepianowe. Leszno, m. pow. w woj. pozn.; 34,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż,. metal., odzieżowy, maszyn., drzewny; węzeł kol.; lotnisko szybowcowe; muzeum; barok, kościoły i ratusz (XVIII w.), domy (XVIIXIX w.). — Prawa miejskie 1547; w XVIXVII w. gł, ośr. braci czeskich (szkoła, drukarnie, synody, działalność J.A. Komenskiego); w XVII-XVIII w. ośr. sukienniczy; 1918-19 walki powstańców wielkopol. z Niemcami. W czasie okupacji hitlerowcy m.in. dokonali egzekucji ponad 400 osób i wysiedlili z L. i powiatu 7286 mieszkańców. Leszno, w. w pow. pruszkowskim, woj. warsz., na skraju Puszczy Kampinoskiej; przemysł snoż. (cukrownia). Leszno Górne, w. w pow. szprotawskim, woj. zielonogórskim, nad Bobrem; duże zakłady garbarskie, eksploatacja kruszywa. Lesznowscy, rodzina dziennikarzy, wydawców „Gazety Warszawskiej" (17951906) oraz „Gazety Wolnej Warszawskiej" (1794), popierającej idee insurekcji kościuszkowskiej . leszować, wysypywać, pokrywać leszem (ścieżki, boiska, place itp.). Leśmian BOLESŁAW (właśc. B. Lesman), 1878-1937, poeta; gł. przedstawiciel pol. symbolizmu; liryka osobista, erotyczna, ballady nawiązujące do folkloru, poematy baśniowo-filoz.; zbiory (Łąka, Napój cienisty, Dziejba leśna); Klechdy sezamowe, szkice krytyczne. Leśna, m. w pow. lubańskim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; 5,1 tys. mieszk. (1968); przemysł jedwabn , maszyn., kamieniołomy. — Stary gród łużycki; prawa miejskie przed 1329 (do 1945) i od 1962. leśna choroba, wet. →piroplazmoza bydła. Leśnego Bizona Park Narodowy, w Kanadzi e ( st an Albe rta) , z ał . 1922, pow. 4 480 700 ha; preria, lasy; stada bizonów, łoś, niedźwiedź szary i czarny, wilk, biały żuraw amerykański. leśne pasy wiatrochronne, pasma drzew i krzewów, sadzonych dla ochrony pól gł. przed ujemnymi skutkami silnych i wysuszających wiatrów. leśne szkło, nie oczyszczone szkło, o zielonkawym odcieniu, wyrabiane powszechnie w średniowieczu i w XVI w. w środk. i pn. Europie. Leśniański WACŁAW, 1886-1956, chemik technolog; prof. Polit. Lwowskiej i Ślą-

618 Leśnica skiej; badania gł. w dziedzinie barwników, technologii ropy naft., tworzyw sztucznych. Leśnica, m. w pow. strzeleckim, woj. opolskim; 2,6 tys. mieszk. (1968); Muzeum Czynu Powstańczego; prawa miejskie XIV w. Leśnica, dzielnica Wrocławia; dawne miasto, 1928 włączone do Wrocławia. leśnictwo, leśna jednostka gosp.-adm. wchodząca w skład nadleśnictwa. leśnictwo, gałąź gospodarki nar., obejmująca zagospodarowanie, pielęgnowanie, ochronę, użytkowanie i odnawianie lasów w celu stałego pozyskiwania drewna i in.. użytków leśnych oraz wykorzystania zdrowotnych i ochronnych (przeciwpowodziowych, przeciwerozyjnych i in.) wartości lasów; także zespół nauk leśnych. leśniczy, kierownik jednostki gosp.-adm. — leśnictwa, mający najczęściej średnie wykształcenie techn.-leśne. Leśniewski STANISŁAW, 1886-1939, logik, filozof i matematyk, uczeń K. Twardowskiego; współtwórca tzw, warsz. szkoły log.; stworzył system podstaw logiki i matematyki, wprowadził własną symbolikę log. i nazewnictwo. Leśniowski ANTONI, 1867-1939, chirurg; prof. uniw. w Warszawie; prace gł. z urologii i chirurgii przewodu pokarmowego; Podręcznik chirurgii ogólnej. Leśnodorski BOGUSŁAW, ur. 1914, historyk prawa; prof. Uniw. Warsz.; Dzieło Sejmu Czteroletniego, współautor Historii państwa i prawa Polski od pol. XV wieku do r. 1795. leśny park (las komunalny), las podmiejski przeznaczony do wypoczynku dla ludności; wyposażony m.in. w sieć dróg, ławki, urządzenia chroniące przed deszczem itp. leśny przemysł, przemysł tartaczny i wyrobów drzewnych. letalność →śmiertelność. letalny gen, gen powodujący (najczęściej w stanie homozygotycznym) śmierć organizmu lub zamieranie gamet. letarg, pozorna śmierć, chorobowy stan długotrwałego, głębokiego snu ze znacznym osłabieniem wszystkich czynności życiowych organizmu. Lete, mit. gr. rzeka zapomnienia w świecie zmarłych — Hadesie. Lethbridge [letbrydż], m. w Kanadzie (Alberta); 37 tys. mieszk. (1966); ośr. handl., węzeł transportowy. „Le Théâtre en Pologne" [lö teatr ã poloń] („The Theatre in PolancJ"), biuletyn miesięczny pol. ośrodka ITI, wydawany od 1958 w Warszawie w j ę z yku fr. i angielskim. Leticia [-s-ja], m. w pd.-wsch. Kolumbii, port nad Amazonką, ośr. adm. komisariatu Amazonas; 4 tys. mieszk. (1964). Letterkenny →Lettir Ceannainn. letterset [letə r-], określenie pośredniego druku wypukłego; farba z wypukłej for my druk. przenoszona jest na papier za pośrednictwem cylindra z obciągiem gu mowym. Lettir Ceannainn (ang. Letterkenny), m . w pn. cz ę ści I r l a n d i i , p o r t n a d O. Atlantyckim; 4,5 tys. mieszk. (1966). „Lettres Francaises, Les" [Le letrə frãse:z], fr. tygodnik społ.-lit. zał. 1942, skupiający pisarzy związanych z FPK, kierowany przezi L. Aragona. Leuckart [lo k-] RUDOIF, 1822-98, zoolog niem.; prof. uniw. w Giessen i Lipsku; wykrył cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego i motylicy wątrobowej; stworzył nauk. podstawy parazytologii. leucyna, egzogenny aminokwas, występujący w białkach zwierzęcych i roślinnych; niektóre białka, np. kiełkujących ziam, zawierają znaczne ilości 1. leucyt, minerał z grupy skaleniowców, glinokrzemian potasu; biały lub szary, o szklistym połysku; występuje gł. w magmowych skałach wylewnych. leucytyt, magmowa skała wylewna.

składająca się gł. z leucytu i piroksenu; b. rzadko spotykana (np. lawy Wezuwiusza). . Leukas →Lefkas. leukemia, med. →białaczka. Leukippos, V w, p.n.e., filozof gr., współtwórca (wraz z Demokrytem) staroż. atomizmu; autentyczność istnienia L. poddawana jest niekiedy w wątpliwość. leukocytoza, nadmiar krwinek białych, czyli leukocytów we krwi: ponad 10 000 w 1 mm3; 1. fizjol. pojawia się po wysiłku fiz., w ciąży, 1. patologiczna — w stanach zapalnych, w chorobach zakaźnych. leukocyty (krwinki białe, białe ciałka krwi), jądrzaste komórki krwi i limfy zdolne (większość 1.) do aktywnego ruchu i fagocytozy; rola gł. obronna — niszczą drobnoustroje, wytwarzają przeciwciała; 1. dzieli się na graniulocyty i3 agranulocyty; u człowieka 4-10 tys. w 1 mm krwi. leukoksen, minerał, odmiana tytanitu mająca postać skrytokrystalicznych skupień. leukopenia, niedobór krwinek białych, czyli leukocytów, we krwi: poniżej 4000 w 1 mm3; objaw niektórych chorób zakaźnych, m.in. duru brzusznego i durów rzekomych, chorób pasożytniczych, chorób krwi. leukoplakia, med. →rogowacenie białe. leukoplast, farm. →przylepiec. leukoplasty, hot. bezbarwne plastydy w komórkach organów zapasonośnych; wytwarzają np. skrobię^ tłuszcze, białka. leukostomoza drzew pestkowych, choroba brzoskwiń, śliw, wiśni, moreli i in., wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: m.in. chloroza i więdnięcie liści, wyciek gumy, zasychanie młodych pędów. leukoszafir, minerał, bezbarwna i przezroczysta odmiana korundu; kamień szlachetny. leukotomia, zabieg operacyjny polegający na przecięciu włókien nerwowych przewodzących impulsy z płatów czołowych mózgu do wzgórza mózgu, wykonywany gł. u ludzi chorych psychicznie; obecnie rzadko stosowana. Leuktry (m. w staroż. Grecji, Beocja), 371 p.n.e. zwycięstwo Epaminondasa nad Spartanami. i Leuna [lo na], m. w pd. części NRD, nad Soławą; 12 tys. mieszk. (1968); największy w NRD kombinat chemiczny. Leupold [loipolt] JACOB, 1674-1726, mechanik niem.; budował pompy powietrzne; autor prac zawierających opisy ówczesnych maszyn i przyrządów. Leuven [lö:wən] (fr. Louvain), m. w Belgii (Brabancja); 32 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., chem.; uniw.; ośr. turyst; późnogot. kościoły, sukiennice (siedziba uniw.), ratusz. u Levaliois-Perret [1öwal a pere], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 59 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., metal., elektrotechn., chemiczny. Le Vau [lö wo] (Levau) Louis, 1612-70, architekt fr.; budowle w Paryżu (Hotel Lambert), pałac w Vaux-le-Vicomte, rozbudowa Wersalu. Levene [lebene] RICARDO , 1885-1959, argent. historyk i prawnik; wieloletni prezes Nar. Akad. Historii; autor prac o bogatym materiale faktograficznym. Leverkusen [lewərku:zən], m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Renem; 107 tys. mieszk. (1968); przemysł farm., chemiczny. Leverrier [-rjy] URBAIN JEAN, 1811-77, astronom fr.; prof. uniw. w Paryżu; autor prac z mechaniki nieba; przewidział istnienie Neptuna, wykrył ruch perihelium Merkurego. Levertin [le:wə r-] OSCAR , 1862-1906, pisarz szwedz.; naturalista, później neoromantyk; poezje, krytyka literacka. Levi CARLO , ur. 1902, wł. pisarz i malarz; w malarstwie nawiązuje do fr. impresjonizmu; w literaturze wsławił się esejami; Chrystus zatrzyma ł się w Eboli —

słynna relacja z zesłania (1935-36 deportowany jako anty faszysta). Levi [lewi] S YLVAIN, 1863-1935, indianista fr.; prof. College de France; liczne prace z językoznawstwa, teatru ind.; wydawca i tłumacz tekstów filoz., buddyjskich. Levice, m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.); 16 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Levine EUGEN, 1883-1919, działacz niem. ruchu robotn.; czł. Związku Spartakusa i KPD; 1919 przewodn. KW Bawarskiej Republiki Rad; po stłumieniu rewolucji rozstrzelany. Levi-Strauss [lewi stro:s] CLAUDE, ur. 1908, fr. etnograf i socjolog; prof. w Nowym Jorku i w Paryżu; gł. przedstawiciel strukturalizmu w badaniach nad kulturą; Totemizm, Myśl nie o swój ona, Antropologia strukturalna. Levitłoux [-tul KAROL, 1820-41, działacz rewol.-niepodległościowy w Królestwie Pol.; założyciel (ok. 1840) tajnego związku młodzieży; wskutek tortur na śledztwie popełnił samobójstwo. levonor (arterenol), preparat noradrenaliny stosowany w leczeniu niedomogi krążenia. Levstik F RAŃ, 1831-87, słoweń. krytyk lit., poeta, prozaik, działacz polił.; twórca realist. programu lit.; liryka patriot. i osobista. Levy-Bruhl [lewi brył] LUCIEN, 18571939, fr. filozof, socjolog i etnograf; prof. Sorbony; badacz ludów pierwotnych, twórca teorii myślenia prelogicznego. lew (Panthera leo), duży drapieżnik z rodziny kotów; żyje rodzinami (ostatnio gł. w rezerwatach) w pd. Afryce i Indii. lew, w heraldyce znak herbowy wielu narodów i państw (m.in. Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Norwegii). Lew, jeden z gwiazdozbiorów. lewa, karty wzięte jednorazowo przez zabicie starszą kartą lub atutem kart przeciwników; bitka. lewada, w jeździectwie poderwanie konia do wspięcia się na tylnych nogach. Lewak ADAM, 1891-1963, historyk; od 1913 bibliotekarz Muzeum Nar. Pol. w Raperswilu, przyczynił się do przewiezienia 1927 zbiorów do Polski; 1938^56 dyr. Biblioteki Uniw. Warsz.; prace o dziejach pol. emigracji i bibliograficzne. Lewakowski KAROL, 1836-1912, działacz demokr.-lud.; 1895 wsnółzałożyciel i pierwszy prezes SL w Galicji; od 1896 na emigracji. lewaluaska kultura, archeol. kultura stars z e go i środk. pale ol i t u w pn. Francj i i pd. Anglii; myślistwo (?); wyroby krzemienne (wióry, odlupki); nazwa od m. Levallois-Perret. Lewandowski STANISŁAW ROMAN, 18591940, rzeźbiarz i medalier; medaliony, pla kiety, medale, rzeźby mit., rel., alegor. i symboliczne (Słowianin zrywający pęta), niekiedy o formie secesyjnej (Salome); po piersia, pomniki. Lewandowski WALENTY, 1822-1907, pułkownik; uczestnik kampanii węg. 1849; 1863 powstańczy naczelnik woj. na Podlasiu; zesłany. Lewandowski ZENON EUGENIUSZ, 18591927, działacz nar., społ. i oświat, na Mazurach; współzałożyciel Mazurskiej Partii Ludowej. Lewant [od wł. levante 'wschód'], używana dawniej nazwa krajów położonych nad M. Śródziemnym, na wsch. od Włoch; w średniowieczu handel między tymi krajami a Europą zwano lewantyńskim. Lewantyńczycy, potomkowie eur. przybyszów (gł. Włochów, Francuzów) osiadł ych w kraj ach Le wantu, z wł . w Syrii i Libanie; termin rzadko używany. lewantyński, dotyczący Lewantu, pochodzący stamtąd (np. w średniowieczu — o handlu). lewar: 1) potocznie dźwignia do podnoszenia ciężarów; 2) zakrzywiona rurka,

lewoskrętny 619 wprowadzona (nad ścianką) jednym końcem do naczynia; umożliwia wypływ cieczy z naczynia. „Lewar", dwutygodnik społ.-lit. (od 1935 miesięcznik) wydawany w Warszawie 1933-36; zespół redakcyjny: H. Drzewiecki, L. Pasternak, S.R. Dobrowolski i in.; pismo współorganizowało antyfaszystowski front ludowy. Lewartowski JÓZEF (pseud. Finkelsztejn, Josif i in.), 1895-1942, działacz ruchu robotn.; 1918 w Poalej Syjon, od 1921 w KPP (1925-27 czł. KC); 1942 pełnomocnik KCPPR; współtwórca Bloku Antyfaszystowskiego w getcie warsz.; zamordowany przez hitlerowców. lewatywa (klizma), wlew doodbytniczy ciepłej wody, często z dodatkiem soli kuchennej lub leków, dokonywany w celu opróżnienia jelita grubego z mas kałowych i gazów. „Lewą marsz", konspiracyjne czasopismo społ.-polit. wydawane w Warszawie 1942-43 przez organizację Pol; Socjalistów, potem RPPS; red.: T. Głowacki. Lew Daniłowicz, ok. 1230-ok. 1301, książę halicki od 1269, syn Daniela Halickiego; przeniósł stolicę Rusi HalickoWołyńskiej z Halicza do Lwowa. lewej dłoni reguła, reguła określająca zwrot siły działającej na przewodnik z prądem elektr. umieszczony w polu magnet: jeśli palce lewej dłoni — wielki, wskazujący i środk. — ułożymy prostopadle względem siebie i jednocześnie tak, by wielki wskazywał kierunek prądu, a środk. — kierunek pola magnet., to wskazujący wyznaczy kierunek siły działającej na przewodnik. lewellerzy, ang. stronnictwo polit. (radykalny odłam independentów) z okresu rewolucji burz., działające 1647-49; reprezentowali gł. drobnomieszezaństwo; żądali republiki z 1-izbowym parlamentem, swobody religii, zwrotu ziemi zabranej chłopom w wyniku „ogradzania"; zwalczani przez O. Cromwella. Lewental F RANCISZEK S ALEZY, 18391902, księgarz i wydawca; właściciel drukarni w Warszawie; edycje dzieł pisarzy pol. i obcych, wydawca „Kłosów", „Kuriera Warszawskiego". Lewerentz [le-] S IGURD, ur. 1885, architekt szwedz., przedstawiciel architektury modernistycznej; kościół w Skarpnack k. Sztokholmu. Lewestam FRYDERYK HENRYK, 1817-78, dziennikarz, historyk literatury i tłumacz; prof. Szkoły Gł. i uniw. ros. w Warszawie; red. działu lit. i teatr. „Gazety Codziennej". lewiatan, biblijny potwór morski; wątek zapożyczony z mitologii kananejskiej. „Lewiatan" →Centralny Związek Polski e go Prz e mysł u, Górnictwa, Handlu i Finansów. lewica, daw. lewa ręka. lewica, termin powstały w okresie walki mieszczaństwa przeciwko feudałizmowi i absolutyzmowi, gdy przedstawiciele mieszczaństwa występujący przeciwko staremu reżimowi zasiadali w parlamencie po lewej stronie; termin upowszechniony w XIX w.; pojęcie 1, ulegało hist. zmianom i w różnych okresach i warunkach miało różny sens klasowy; po ukształtowaniu się ruchu robotn. stał się on trzonem 1. społecznej; także określenie radykalnego odłamu, frakcji partii polit. (1. partyjna). Lewica Akademicka →Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie". Lewica Związkowa, nielegalna, klasowa, rewol. centrala związków zaw. działająca 1931-35, kierowana przez KPP; jej działacze weszli do Związku Stow. Zawodowych. lewici, w dawnym judaizmie niższą warstwa kapłańska. Lewicki ANATOL, 1841-99, historyk, badacz dziejów Polski XI i XV w.; prof. Uniw. Jag., czł. AU; wydawca źródeł.

Lewicki ANDRZEJ, ur. 1910, filozof i psycholop: prof. psychologii klinicznej na uniw. w Poznaniu; Psychologia kliniczna w zarysie. Lewicki BOLESŁAW WŁODZIMIERZ, ur. 1908, krytyk i teoretyk filmu; rektor PWSFTiT; autor prac z zakresu teorii filmu i psychologii jego odbioru; popularyzator sztuki filmowej. Lewicki D MITRIJ G., 1735-1822, malarz ros.; jeden z gł. przedstawicieli malarstwa ros. 2 pol. XVIII w.; portrecista (Portret Urszuli Mniszech), portrety wychowanek Instytutu Smolnego. Lewicki JAN, 1795-1871, grafik, rysownik; ilustracje, sceny rodzajowe i satyr, (litografie, drzeworyty). Lewicki KAZIMIERZ, 1847-1902, pszczelarz; skonstruował nowy typ ula, z w. ulem L. lub warsz.; założył Muzeum Pszczelnicze w Warszawie; red. „Pszczoły"; Pszczelnictwo. Lewicki MARIAN, 1908-55, ałtaista, znawca licznych języków wsch.; prof. Uniw. Warsz.; prace z dziedziny językoznawstwa mong.; opracował wydanie Opisania świata Marco Polo. Lewicki TADEUSZ, ur. 1906, arabista, historyk; prof. Uniw. Jag.; prace o stosunkach między krajami słow. a Orientem, z historii arab. i numizmatyki; Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny. lewicowi eserowcy, ros. drobnomieszczańska partia polit. ukształtowana w grudniu 1917 z lewicowego odłamu eserowców; przedstawiciele jej do stycznia 1918 wchodzili w skład rządu radz.; w II 1918 popadli w konflikt z bolszewikami (m.in. na tle zawarcia brzeskiego traktatu pokojowego, którego byli przeciwnikami); po próbie przewrotu polit. w lipcu 1918 partia rozpadła się. Lewin K URT , 1890-1947, psycholog niem.; od 1932 na emigracji w USA; zastosował w psychologii pojęcia topologii matematycznej. Lewin LEOPOLD, ur. 1910, poeta, tłumacz; zbiory wierszy (Słowa dla ludzi), przekłady poetów niem., ros. i in. narodów ZSRR (U przyjaciół). Lewin Brzeski, m. w pow. brzeskim, woj. opolskim, nad Nysą Kłodzką; 4,5 tys. mieszk. (1968); cukrownia, fabryka śrub; got.-renes. kościół (XIV-XVII w.); późnobarolc. pałac (XVIII w.). — Prawa miejskie 1240-50; do 1675 w posiadaniu Piastów śląskich. Lewin K łodzki, w. w pow. kłodzkim, woj. wrocławskim, między G. Stołowymi a Orlickimi; zakład dziewiarsko-pończoszniczy; późnobarok. kamienica (XVIII w.); XIV W.-1945 miasto. Lewinsky JOSEF , 1835-1907, austr. aktor i r e ż ys e r ; z n a n y z r ó l w d r a m a t a c h F. Schillera (Don Karlos), J.W. Goethego oraz ról charakterystycznych. Lewinson P AWEŁ (pseud. Stanisław Łapiński i in.), 1879-1937, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., ekonomista; czł. PPS-Lewicy (1906-18 w Centr. Kom. Robotn.); uczestnik rewolucji październikowej: od 1918 w służbie dyplomatycznej i prasie ZSRR. Lewinson-Lessing FRANC J., 1861-1939, radz. petrograf i geolog; prof. m.in. Instytutu Politechnicznego w Petersburgu; twórca chem. klasyfikacji skał magmowych; prace nad genezą i klasyfikacją złóż oraz nad zagadnieniem wulkanizmu. Lewiński JAKUB, 1792-1867, generał; uczestnik kampanii napoleońskich 1809, 1812, 1814; w powstaniu 1830-31 zastępca szefa sztabu głównego. Lewiński JAN, 1876-1939, geolog; prof. uniw. w Warszawie; badacz gł. jury i czwartorzędu oraz zagadnień hydrogeologicznych. Lewiński JAN STANISŁAW, 1876-1930, ekonomista; prof. SGH; zajmował się historią doktryn ekonomicznych. Lewiński MIECZYSŁAW (pseud. Pisarz, Czesław), 1905-43, działacz ruchu robotn.

i ruchu oporu; współzałożyciel organizacji konspiracyjnej Polska Lud. w Krakowie; 1942 sekr. Kom. Okr. PPR Kraków; rozstrzelany przez hitlerowców. lewirat, zwyczajowa zasada nakazująca poślubienie wdowy po zmarłym bracie; występuje u ludów Azji, Afryki, Ameryki, Australii. Lewis [luys] CECIL DAY, ur. 1904, ang. poeta i prozaik; wczesna liryka o treści społ.-radykalnej; powieści kryminalne pod pseud. Nicholas Blake. Lewis [luys] CLARENCE, 1883-1969, amer. logik i filozof; prof. Harvard University; zajmował się logiką formalną, historią logiki, teorią poznania i metodologią nauk; przedstawiciel pragmatyzmu. Lewis [luys] GILBERT N EWTON, 18751946, fizykochemik amer.; czł. National Academy of Sciences; prace dotyczące termodynamiki chem., teorii wiązań chern., teorii elektrolitów. Lewis [luys] ISAAC, 1858-1931, pułkownik amer., wynalazca lekkiego karabinu maszynowego. Lewis [luys] JOHN LLEWELLYN, 18801969, działacz amer. ruchu związkowego; 1920-60 przewodn. Związku Górników; 1938 założyciel i do 1940 przywódca Kongresu Przem. Związków Zawodowych. Lewis [luys] MATTHEW GREGORY, 17751818, pisarz ang.; preromant. ,,romans grozy" Mnich. Lewis [luys] MERIWETHER, 1774-1809, podróżnik amer.; kierownik pierwszej amer. wyprawy transkontynent., która wyruszywszy 1804 z Saint Louis przeszła Kordyliery i dotarła 1805 do wybrzeży O. Spokojnego. Lewis [luys] P ERCY WYNDHAM, 18821957, ang. pisarz i malarz; inicjator awangardowego kierunku w sztuce, zw. wortycyzmem (elementy futuryzmu i kubizmu); powieści, polemiki, wspomnienia. Lewis [luys] SINCLAIR, 1885-1951, pisarz amer.; powieści ukazujące satyr, obraz stosunków społ.-obyczajowych w USA (Ulica Główna, Babbit); nagr. Nobla. Lewiston [ltuystən], m. w USA (Maine), nad rz. Androscoggin; 42 tys. mieszk., zespół miejski L.-Auburn 70 tys. (1970); przemysł włókienniczy. Lewis with Harris [luys uyd härvs], najw i ę k s z a wys p a w a r c h i2 p . H e b r yd y (W. Brytania); 2,3 tys. km , ok. 20 tys. mieszkańców. lewitacja, w okultyzmie: zjawisko mające polegać na unoszeniu się w powietrzu ciał materialnych wbrew prawom ciążenia. Lewitan ISAAK I., 1861-1900, malarz ros.; czł. stowarzyszenia pieriedwiżników; realist., nastrojowe pejzaże ros., malowane pod wpływem impresjonizmu; Nad wiecz nym pokojem. ' lewkonia (Matthiola), roślina roczna lub dwuletnia, rosnąca dziko gł. w pd. Europie i wsch. Azji; kwiaty pachnące, w barwnych gronach; iako rośliny ozdobne, na kwiat cięty i rabatowe, uprawia się powszechnie 1. szarą (M. incana) i maciejkę. Lewków, w. w pow. ostrowskim, woj. pozn.; neoklasycyst. pałac (XVIII w.), dekoracja mal. i stiukowa (ok. 1800), park krajobrazowy (XVIII/XIX w.). Lew Mały, jeden z gwiazdozbiorów. lew morski (uchatka kalifornijska, Zalophus caliphornianus), mor. ssak z rodziny uchatek; dł. do 2,5 m; wybrzeża Płw. Kalifornijskiego; łatwy do tresury, częsty w cyrkach. Lewni →Abdullah Czelebi. Lewocza (Levoča), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), u podnóży G. Lewockich; 9 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst; muzeum; got. kościoły, renes. ratusz, renes. i barok. domy. lewoskrętny, chem. związek optycznie czynny, skręcający w lewo płaszczyznę polaryzacji światła; związki 1. oznacza się znakiem (-) lub 1-.

620 Lewski Lewski W ASIŁ (właśc W. Iwanow), 1837-73, rewolucjonista bułg.; organizator bułg. ruchu partyzanckiego przeciw Turkom; stracony przez Turków. Lewski, m. w pn. Bułgarii; 12 tys mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Lewskigrad, 1953-62 nazwa bułg. m. Karłowo. lewuloza, biochem. →fruktoza. „Lewy Tor", dwutygodnik społ.-lit. wydawany 1935-36 w Warszawie; zespół redakcyjny: W. Słobodnik, E. Szymański W. Wasilewska i in.; pismo współorganizowało antyfaszystowski front ludowy. „Lewy Tor", miesięcznik społ.polit. i lit., wydawany w Warszawie 1945-48; zespół redakcyjny: W. Wudel, T. Wojeń-ski, F. Baranowski i in.; pismo związane z PPS. lex [łac], prawo w staroż. Rzymie termin używany na określenie ustawy lub przepisu prawa. Lexington [leksyŋtən], m. w USA (Kentucky); 108 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 159 tys. (1965); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spożywczy. Lexington [leksyntən], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 32 tys. mieszk. (1970). 1775 zwycięskie starcie Amerykanów z wojskami ang., które zapoczątkowało amer. wojnę o niepodległość. lex posterior derogat legi priori [łac], ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą. lex retro non agit [łac], ustawa nie działa wstecz. lex specialis derogat legi generali [łac], ustawa (przepis) szczególna uchyla w zakresie swego obowiązywania ustawę (przepis) ogólną. Ley [lai] ROBERT, 1890-1945, jeden z przywódców Niemiec hitlerowskich; stał na czele Niem. Frontu Pracy (DAF); sądzony jako zbrodniarz woj. przez Międzynar. Trybunał Wojsk, w Norymberdze, popełnił samobójstwo w więzieniu. Leyden [le idə] LUKAS VAN, 1494-1533, niderl. malarz i grafik, wybitny przedstawiciel renesansu pn.; tematyka rel. i rodzajowa. Levdiga komórki (komórki interstycjalne), komórki śródmiąższowe jądra, położone w tkance łącznej pomiędzy kanalikami nasieniotwórczymi, wydzielające hormony płciowe męskie (androgeny). Leyding GUSTAW (st.), 1865-1948, działacz nar. na Mazurach; współzałożyciel (1896) Mazurskiej Partii Lud., 1922-24 prezes Samopomocy Mazurskiej. Leyding GUSTAW (mł.), ur. 1899, syn Gustawa (st.), dziennikarz, działacz nar. na Mazurach; red. „Mazurskiego Przyjaciela Ludu" i „Mazura"; Słownik nazw miejscowych okręgu mazurskiego. Leyk FRYDERYK, 1885-1968, działacz nar. na Mazurach, poeta i publicysta; uczestnik akcji plebiscytowej, założyciel Mazurskiego Związku Lud. (1919) i Związku Poi. Robotników Rolnych w Niemczech; wiersze, wspomnienia. Leykam MAREK, ur. 1908, architekt; wykł adowca na Pol i t . Warsz .; budowl e przem. (FSC w Lublinie), użyteczności publ. (PDT w Poznaniu, Dom Turyst. w Płocku, Instytut Geologii i Akademia Med. w Warszawie): współprojektant Stadionu X-lecia w Warszawie. Leyte [le i-], wyspa w Archip. Filipińskim; 7,2 tys. km2, 1 mln mieszk. (1960); uprawa ryżu, kukurydzy, konopi manil-skichj palmy kokosowej; gł. m. Tacloban. 1944 (23-26 X) koło L. największa w II wojnie świat, bitwa mor.-powietrzna wojsk amer. z jap., zakończona klęską Japończyków. Lezgini, ludność pd.-wsch. Dagestanu i pn. Azerbejdżanu; ok. 250 tys.; rolnictwo; wyrób dywanów, rzeźba w drewnie; budownictwo o charakterze obronnym. lezginka, lud. taniec Lezginów, roz-

powszechniony na Kaukazie, w szybkim tempie, metrum 6/ 8. leziwo, przyrząd używany w bartnictwie do wdrapywania się na drzewa; rzemień zakończony pętlą lub ławeczka drewn. ze sznurami. Leżajsk, m. pow. w woj. rzeszowskim, w dolinie Sanu; 6,5 tys. mieszk. (1968); fermentownia tytoniu, zakłady silikatowe; muzeum; późnorenes.-barok, kościół i klasztor bernardynów (XVII w.) — wewnątrz słynne organy; drewn. dworki z XVIII-XIX w. — Prawa miejskiej 1397; w X V I -XV I I w. ośr. handl .; w okre si e między woj, ośrodek radykalnego ruchu lud.; w czasie okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 3 tys. mieszkańców (50%). leżakowanie, końcowy etap przy wyrobie piwa, wina, miodu pitnego i wódek szlachetnych, polegający na trzymaniu napojów w beczkach dębowych w celu sklarowania i tzw. dojrzenia. leżakownia, pomieszczenie, w którym leżakuje w beczkach wino, piwo itp. leżanina, drewno ścięte lub powalone, które wskutek długiego leżenia w lesie straciło swoje właściwości użytkowe. Lębork, m. pow. w woj. gdańskim, nad Łebą; 25,1 tys. mieszk. (1970): przemysł włók., elektrotechn., drzewny, mat. bud.; wę z e ł kol . ; muz e u m; prawa mi e j s ki e 1341. — W okresie międzywoj. aktywna działalność ZPwN; w czasie II wojny świat. 3 podobozy Stutthofu; 1945 powrócił do Polski. Lędyczek, m. w pow. złotowskim, woj. koszalińskim, nad Gwdą; 0,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie XVIII/XIX w. Lędzianie (Lędzice), plemię słow. wzmiankowane w IX w., osiadłe prawdopodobnie w Sandomierskiem; przez niektórych uczonych identyfikowane z Polanami. Lędziny, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 12,8 tys. mieszk. (1970); 2 kopalnie węgla kam.; prawa miejskie 1966. — W czasie II powstania śląskiego 1920 teren ciężkich walk z Niemcami; w czasie okupacji hitlerowskiej — obóz w kopalni Giinthera; w okolicy filia obozu w Oświęcimiu. lędźwian siewny (Lathyrus sativus), jednoroczna, pnąca się roślina zielna z rodziny motylkowatych, uprawiana w środk. Europie gł. dla jadalnych i pastewnych nasion; pokrewny 1. afrykański (L. tingitanus) — na zielonkę. lędźwian wonny →groszek pachnący. lęgnia (oogonium), żeński organ rozmnażania się (gametangium), glonów i grzybów glonowców; produkuje komórki jajowe. lęgowe plamy, pozbawione upierzenia miejsca na brzusznej strome ciała ptaków, powstające na czas wysiadywania jaj; umożliwiają lepsze ogrzewanie jaj. lęk, psychol. szczególny rodzaj strachu, występujący bez wyraźnych zewn. zagrożeń i przyczyn; źródła jego zwykle tkwią w nieświadomych nerwicowych konfliktach wewnętrznych. lg →log. LH, biochem. →luteinizujący hormon. Lh asa, m. w Chi nach, ośrode k adm. i gosp. Tybetu, na wys. 3630 m; 80 tys. mieszk. (1957); rzemiosło; węzeł dróg.— Stolica Tybetu od VII w.; święte miasto lamaistów, z siedzibą dalajlamy w zamku Potala; gł. świątynia Dżo-wo-khang z VII w. L'Hermite [lermit] TRISTAN, 1601-55, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; poezje, powieść autobiogr., sztuki teatralne. Lhévinne [lewi:n] ROSINA, ur. 1880, pianistka ros., od 1938 w USA; wybitny pedagog; prof. Juilliard School of Music w Nowym Jorku. Lhoce, szczyt w Himalajach, w pobliżu Czomolungmy; 8501 m; zdobyty 1956 przez szwajc. wyprawę. L'Hôspital [(dö) lopital] GUILLAUME DE,

ok. 1661-1704, matematyk fr.; zajmował się gł. analizą mat., podał elementarne rozwiązanie zagadnienia brachistochrony; autor pierwszego drukowanego podręcznika rachunku różniczkowego (1696). de L'Hospitala reguła [r. do lopitala], mat. reguła pozwalająca obliczyć granice wyrażeń nieoznaczonych typu 0 0 (np. sin x

x gdy x zbliża się do zera) lub typu ∞ ( np. 1n(1+x ) ∞ x gdy x wzrasta nie ograniczenie).

Lhote [lot] ANDRÉ, 1885-1962, fr. malarz, rzeźbiarz, krytyk J teoretyk sztuki; wpływy P. Gauguina, P. Cezanne'a, później kubizmu; portrety, martwe natury, sceny figuralne; napisał m.in. Traite du paysage. li: 1) chiń. jednostka długości o różnych wartościach; np. 1 li (zwykłe) = 576 m, 1 li (zwykle małe) = 0,32 mm, 1 li (celne) = 644,6 m, 1 li (celne małe) = 0,3581 mm; 2) chiń. jednostka masy srebra i złota maj ąca róż ne wart ości; np. 1 l i ( skarbowe) ≈ 37,30 mg, 1 li (celne) ≈37,8 mg. li, filoz. termin neokonfucjańskiej filozofii chin. oznaczający rozum jako ogólną zasadę wszechrzeczy. li, rel., socjol. termin chiń. filozofii klas., gł. konfucjańskiej, oznaczający etykietę, rytuał; li reguluje stosunki międzyludzkie, wyznaczając każdemu właściwą pozycję w hierarchii społ. zależności. Li, symbol pierwiastka chem. litu. liaison [ljezą; fr.], wymawianie w języku fr. końcowej spółgłoski jednego wyrazu (w innych wypadkach niemej) przed początkową samogłoską następnego; np. nous avons — wymawiane: nuzawą (zamiast: nu awą). Liakat ALI KHAN, 1895-1951, polityk ind., później pakistański; jeden z przywódców Ligi Muzułm., od 1947 premier Pakistanu. lian →liang. liang (lian), podstawowa jednostka masy chin. systemu miar; 1 l. = 1000 li (skarbowych) = 37,301 g. Liang Ci-czao, 1873-1929, chin. publicysta, działacz polit., krytyk lit.; od 1923 przewodn. chin. PEN-Clubu; zwolennik liberalnych reform, współpracownik Kang Ju-weja w okresie Stu Dni Reform. liany, nazwa pnączy o zdrewniałej łodydze, występujących w dużej ilości w lasach międzyzwrotnikowych typu dżungli (liczne obrazkowate, gnioty, paprocie). Liao, chiń. nazwa państwa i dyn. Kitanów, którzy 907-1125 panowali w pn. Chinach. Liaoczeng, m. w Chinach (Szantung), port nad Wielkim Kanałem; 100 tys. mieszk. (1957); przemysł włók.; ośr. handlu roślinami leczn.; węzeł dróg. Liao-ho, rz. w pn.-wsch. części Chin; dł. 1430 km, dorzecze 225 tys. km2; uchodzi do Zat. Liaotuńskiej (M. Żółte). Liaojang, m. w Chinach (Liaoning), nad rz. Tajczy-ho; ok. 140 tys. mieszk.; ośr. przemysłu włók. i metal.; węzeł kolejowy. Liaojüan, m. w Chinach (Cilin); 200 tys, mieszk. (1958); duży ośr. wydobycia węgla kamiennego. Liaoning, prowincja w pn.-wsch. Chinach; 151 tys. km2, 28 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Szenjang; najbardziej uprzemysłowiona prowincja ChRL (węgiel, łupki bitumiczne, rudy żel. i metali nieżel.; hutnictwo, przemysł maszyn., chem.); uprawa zbóż i soi; jedwabnictwo; rybołówstwo morskie. Liaotung, półwysep w pn.-wsch. Chinach, między zatokami Zachodniokoreańską i Liaotuńską; górzysty, w części pd. — nizinny; gęsto zaludniony; gł. m.: Talien, Lüszun. Liaotuńska Zatoka, zat. M. Żółtego, między płw. Liaotung a wybrzeżem Chin; głęb. do 50 m.

Liard [lia: r (d)], rz. w zach. Kanadzie, 1. dopływ Mackenzie; dł. 1215 km; gł. dopływy: South Nahanni, Petitot, Fort Nelson; w dolnym biegu żeglowna. lias, geol. najstarsza epoka jury. liazy, jedna z klas enzymów; katalizują niehydrolityczne odszczepianie różnych grup od wiązań podwójnych lub przyłączenie do nich; karboksylazy i dekarboksylazy. Liban JERZY, 1464(?)-po 1546, hellenista, teoretyk muz., kompozytor; prace z zakresu literatury klas., traktaty muzyczne. Liban, góry w Libanie; wys. do 3089 m (Kornet es-Sauda); rozwinięte zjawiska krasowe; rezerwaty cedru libańskiego. Liban (Republika Libańska), państwo w pd.-zach. Azji; 10,4 tys. km2, 2,6 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie: stol. i gł. port mor. Bejrut, inne gł. m.: Tarabulus, Zahle, Sajda; dzieli się na 5 prowincji; j.u. arabski. Powierzchnia górzysta (góry Liban, Antyliban); klimat śródziemnomorski. Kraj roln. z dobrze rozwiniętym handlem, usługami bankowo-finansowymi i turystyką; rozwinięte sadownictwo (m.in. drzewa cytrusowe), warzywnictwo, uprawa winorośli; przemysł włók. i odzież., spoż., cementowy, rafinacja ropy naft.; porty naft.: Tarabulus, Sajda. — Staroż. Fenicja, w VII w. podbita przez Arabów; od XVI w. pod rządami Turcji; 1918 okupowany przez wojska bryt. i fr.; od 1920 terytorium mandatowe Francji; od 1926 republika pod zwierzchnością Francji (wysoki komisaTz); od 1941 formalnie niepodległa republika, 1943 potwierdzenie niezależności przez Francję, 1946 wycofanie wojsk fr. i bryt.; czł. ONZ od 1945; współzałożvciel Ligi Państw Arab. (1945)po agresji Izraela 1967 opowiedział się po stronie państw arabskich. „Liban", potoczna nazwa hitlerowskiego obozu karnego Służby Budowlanej 1942-44 w Krakowie; więźniowie pracowali w kamieniołomach i wapienniku; przez obóz przeszło 2 tys. osób. Libański EDWARD, ok. 1868-po 1920, propagator i pionier lotnictwa pol.; iylO zbudował półtorapłatowy samolot. Libavius ANDREAS, 1540-1616, niem. lekarz i alchemik; autor traktatów alchemicznych; zwolennik Paracelsusa. Libby [lyby] WILLARD FRANK, ur. 1908, chemik amer.; prace w dziedzinie chemii jądrowej, radiochemii, dozymetrii; opracował radiowęglową metodę oznaczania wieku przedmiotów pochodzenia org.; nagr. Nobla. libella →poziomnica. Libelt KAROL, 1807-75, filozof i estetyk, działacz społ.-polit. i publicysta; jeden z gł. przedstawicieli tzw. filozofii nar.; podkreślał nar. charakter i społ. funkcje sztuki; w okresie Wiosny Ludów czł. Komitetu Nar. Pozn. i Dyrekcji Gł. Ligi Polskiej. Liber, mit. rzym. bóg urodzaju, utożsamiony z gr. Dionizosem; z Ceres i Libera tworzył triadę bóstw rolniczych. Libera KAZIMIERZ, ur. 1905, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa międzynar. publ.; prof. SGPiS. Libera ZDZISŁAW, ur. 1913, historyk literatury; prof. Uniw. Warsz.; badacz literatury oświecenia i twórczości M. Dąbrowskiej. Liberalia, w staroż. Rzymie święto ku czci boga Libera; dzień, w którym 16-letni chłopcy rzym. wkładali togę męską. liberalizacja, wprowadzanie, stosowanie zasad liberalizmu. liberalizm, tolerancyjność, tolerancja, niechęć do stosowania ostrych środków w postępowaniu z ludźmi. liberalizm, filoz. przekonanie, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest motorem społ. postępu, którego całością rządzi zasada autoregulacji, przynosząca ogólną pomyślność w wyniku starć i kompromisów interesów jednostkowych. liberalizm, socjol. doktryna społeczna

librium 621 XVIII/XIX w. zwrócona przeciwko feudalizmowi jako ideologia rodzącej się burżuazji; źródła 1. stanowiła filozofia, myśl społ. i polit. oświecenia; 1. gosp. głosił zasadę wolnej konkurencji, 1. polit. sprowadzał rolę państwa do minimum; rozkwit 1. i ruchów społ.-polit. z nim związanych przypada na 1 poł. XIX w. liberalizm gospodarczy, kierunek mvśli ekon. i polityki ekon. powstały w XVII i XVIII w., głoszący, że państwo i in. organizacje polit. i gosp. powinny pozostawić wszystkim jednostkom gosp. swobodę działania; koncepcję l.g. rozwinęli fiziokraci oraz A. Smith i D. Ricardo. Liberalna Partia, bryt. partia polit., kontynuatorka wigów; reprezentowała in teresy burżuazji i drobnomieszczaństwa; opowiadała się za reformami ekon.-społ. i ustępstwami wobec Irlandii; straciła znaczenie na rzecz Partii Pracy. Liberalna Partia Australii, zał. 1944; reprezentuje interesy kapitału monopolistycznego; opowiada się za współpracą z bryt. Wspólnotą Narodów; przewodn. J.G. Gorton. Liberalna Partia Ludowa (dawna Fiń. Partia Lud.), zał. 1951, reprezentująca średnią burżuazję i inteligencję. liberalny, zgodny z zasadami liberalizmu, wolnościowy; nie stosujący przymusu, tolerancyjny, nierygorystyczny. liber beneficiorum, księga dobrodziejstw, czyli spis beneficjów i przywilejów kośc; najstarszy l.b. rozpoczął Długosz (dotyczył diecezji krakowskiej). liber catenatus [łac], „księga na łańcuchu"; w średniow. bibliotece książka przytwierdzona za pomocą łańcucha do pulpitu lub szafy dla zabezpieczenia przed zaginięciem. Liberec, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), nad Nysą Łużycką; 73 tys. mieszk. (1968); rozwinięty przemysł włók.; ośr. turystyczny. liberia (barwa, uniform), ubranie służby król. lub magnackiej, zwykle w barwach herbowych; obecnie używana gł. przez służbę hotelową. Liberia (Republika Liberii), państwo w zach. Afryce; 111,4 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1969); stol. i gł. port Monrowia; j.u. angielski. Wzdłuż wybrzeży niziny, na pn. i wsch. wyżyny; klimat gorący, wilgotny; lasy równikowe. Kraj słabo rozwinięty gospodarczo; eksploatacja rudy żel. (75% eksportu), diamentów; uprawa kauczukowca; kraj ,,taniej" bandery (największy tonaż w świecie). — W XVIXIX w. penetracja eur. handlarzy niewolników; od 1847 niepodległa republika, proklamowana przez kolonistów — wyzwolonych Murzynów (dawnych niewolników z Ameryki); 1911 uznana przez W. Brytanię i Francję; zależność gosp. (obce kapitały); od czasu I wojny świat, ugruntowanie wpływów. USA; czł. ONZ od 1955; czł. Organizacji Jedności Afryk, od 1955. Liberski BENON, ur. 1926, malarz, grafik; realist. pejzaże, kompozycje figuralne, akty, portrety, martwe natury. Liber Suda, anonimowy leksykon bizant. z X w.; 12 tys. haseł, m.in. biogr. i historyczno-lit; ważne źródło wiadomości o kulturze staroż. Grecji. libertacja: 1) w dawnej Polsce zwolnienie ciężarów publ.; 2) uwolnienie chłopów z poddaństwa (od XVI w.). Libertad, La [la -ta], port w Salwadorze, nad O. Spokojnym. libertas in legibus [łac], „wolność w prawach"; wolność pod panowaniem lub opieką prawa. liberté, egalité, fraternité [l-ty, e-ty, fty], ,,wolność, równość, braterstwo"; hasło W. Rewolucji Francuskiej. liberty, jedwabny atłas o żywym połysku, używany na suknie, podszewki, abażury itp. libertynizm, fr. laicki ruch umysłowy XVII w. skierowany przeciw kat.-feud.

ideałowi życia, trad. obyczajowości i scholastyce; jedno z bezpośrednich źródeł racjonalizmu oświeceniowego. liberum veto [łac, 'wolne nie pozwalam'], w Polsce XVII-XVIII w. zasada umożliwiająca na skutek protestu jednego posła zerwanie sejmu i uchylenie zapadłych już uchwał. „Liberum Veto", pismo satyr, wydawane 1903-05 w Krakowie; godziło w ubós-stwo intelektualne i manieryczność młó-dopol. literatury i obyczajowości. Libia (Libijska Republika Arabska), państwo w pn. Afryce; 1,8 mln km2, 1,9 mln mieszk. (1969). gł. Arabowie; stol. i gł. port Trypolis, inne gł. m.: Bengazi, Misurata; j.u. arabski. Powierzchnia wyżynna, na pn.-wsch. i na wybrzeżu niziny; klimat gorący, suchy, roślinność pustynna (Sahara). Kraj roln.-górn.; wydobycie ropy naft. (1 miejsce w Afryce, 99% eksportu krajowego); koczownicza hodowla; na wybrzeżu i w oazach uprawa ziemi. — Prowincje rzym. Trypolitania i Cyrenajka, w VII w. podbite przez Arabów; od XVI w. pod rządami Turcji; od 1912 kolonia wł.; w II wojnie świat. 1940-43 teren walk wojsk bryt. z wł.-niem.; po 1945 okupowana przez W. Brytanię i Francję; od 1951 niepodległa (do 1963 jako federacja 3 prowincji: Trypolitanii, Cyrenajki i Fezzanu), monarchia konstytucyjna (królestwo dziedziczne); czł. Ligi Państw Arab. od 1953; czł. ONZ od 1955; po agresji Izraela 1967 proklamował a st an wojny z I z rae l e m; od 1969 republika (zniesienie parlamentu, uchylenie konstytucji — rządy Rady Rewol., deklaracja zapowiadająca ustanowienie „arabskiego" socjalizmu); 1971 proklamowanie federacji z Egiptem i Syria. Libiąż, m. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; 10,6 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1969. libido, podstawowe pojęcie z zakresu psychoanalizy, wprowadzone przez S. Freuda; energia uczuciowa i psych. płynąca z prymitywnych impulsów biol. (popęd płciowy). Libiedinski JURIJ N., 1898-1959, pisarz ros.; trylogia o rewolucji; powieść Komisarze poświęcona problemom życia 'partyjnego. Libijska Pustynia, pustynia we wsch. części Sahary (Libia, Egipt, Sudan); w większości piaszczysta, częściowo gruzowo-żwirowa; na pn. tektoniczne zapadliska (El-Kattara); eksploatacja bogatych złóż ropy naft.; większe oazy: Kufra (Libia), Siwa, Dachla, Baharija, Fajum, Charga (Egipt). Libkind JAN (pseud. W. Kielecki, Edmund), 1885-1942. działacz ruchu robotn., chemik; działacz PPS (autor programu rolnego PPS i współautor 1937 projektu programu partii) i ruchu spółdzielczego (WSM). Libourne [liburn], m. w zach. Francji, w Basenie Akwitańskim, nad rz. Dordogne; 22 tys. mieszk. (1968); ośr. regionu uprawy winorośli i produkcji wina. libra: 1) starorzym. jednostka masy, wynosiła 327,45 g, dzieliła się na 12 uncji; później równa funtowi; 2) waga z 2 szalami przytwierdzonymi do poprzecznej belki; 3) Ib, miara papieru równa 24 lub 25 arkuszom, później 100 arkuszom. libracja, oscylacja Księżyca, polegająca na tym, że obserwowane z Ziemi punkty powierzchni Księżyca zmieniają swoje położenie względem prostej łączącej środek Księżyca z obserwatorem. librecista, autor libretta. Libreria →Biblioteka św. Marka. libretto, tekst słowny opery, operetki, oratorium, kantaty, a także lit. przedstawienie treści baletu, pantomimy. Libreville [-röwil], stol. i port Gabonu, nad O. Atlantyckim; 57 tys. mieszk. (1967); przemysł drzewny, włók., mat. bud., spożywczy. librium, farm. →elenium.

622 Libusza Libusza, wg legendy władczyni Czech; miernych procentów od pożyczonych piezałożycielka Pragi; jej małżeństwo z Prze- niędzy. mysławem Oraczem miało dać początek Li-ci ['zapiski o obyczajach'], chiń. zbiór wskazówek moralno-obyczaj owych, dyn. Przemyślidów. Libusza, w. w pow. gorlickim, woj. wchodzących w skład Pięcioksięgu konfurzeszowskim; późnogot. kościół drewn. cjańskiego; źródło chiń. etykiety. (XVI w.), późnogot. polichromia i tryptyk. Licini [-czj-] OSVALDO. ur. 1894, malarz Licata [-ka-], m. we Włoszech (Sycylia), wł.; noczątkowo obrazy zbliżone do surnad M. Śródziemnym; 39 tys. mieszk. realizmu, następnie abstrakc. (wpływy (1961); przemysł chem.; kąpielisko. P. Klee i J. Miró). licencja, prawo: 1) urzędowe zezwoleLiciński LUDWIK STANISŁAW, 1874-1908, nie na wykonywanie określonych czynnoś- nowelista, poeta; modernist. opowiadania ci, np. zawodowych; 2) umowa, w której z życia lumpenproletariatu warsz. (Z pawłaściciel patentu upoważnia inną osobę miętnika włóczęgi). do realizowania jego wynalazku. Licja, w starożytności kraina w pd.-zach. licencja przymusowa, udzielenie przez Azji Mn., zamieszkana przez Licyjczyków; Urząd Patentowy zezwolenia na stosowa- gl. m.: Ksantos, Telmessos, Faselis; od ok. nie wynalazku przez inną osobę, jeżeli jest 546 p.n.e. pod rządami Persów, potem into uzasadnione ze względów gosp., a właś- nych władców; od 168 niezależna; 43 n.e. ciciel patentu nie godzi się na zawarcie w rzym. prow. Pamfilii; słynna z grobowców. umowy licencyjnej. Lick Observatory [lyk əbzə:rwətry], olicencjat, stopień nauk., gł. w krajach romańskich, niższy lub równy stopniowi bserwatorium astr. na Mount Hamilton w magistra, niższy od stopnia doktora; w Kalifornii, zal. 1874-88. lico (lice), zwykle w l.mn. — twarz, oPolsce nie udzielany. licentia poetica [łac.], lit. odstępowanie blicze; policzki. w poezii od przyjętych norm językowych, lico, w garbarstwie zewn. powierzchnia prawdopodobieństwa, logiki, umotywowa- skóry właściwej. licowanie, bud. pokrywanie zewn. lub ne względami artystycznymi. licet [łac], wolno (na oznaczenie zes- wewn. powierzchni ścian budowli warstwą okładzinową (oblicówką) o żądanym wolenia). liceum, typ szkoły; od 1792 szkoła kształcie, kolorze i fakturze; nadaje ścianom estetyczny wygląd oraz zwiększa ich wyższa we Francji, od 1802 — średnia; nazwa „1." dla szkół średnich rozpowsze- trwałość. licówka, łow. łania, przewodniczka stachniła się w różnych krajach; w Polsce 1932-48 działały 2-letnie 1. ogólnokształcą- da.Li Cung-tao → Lee Tsung Dao. ce i 3-letnie 1. pedag. i zawodowe, przyjmujące uczniów po 4 klasach gimnazjum; Li Cy-czeng, XVII w., przywódca chiń. obecnie istnieją 4-letnie 1. ogólnokształ- powstania hid. (od 1628), przeciwko któremu ces. Wu San-kuej wezwał na pomoc cące i zawodowe. Liceum, w IV w. p.n.e. zakład gimnas- Mandżurów (1644 — początek panowania tyczny przy świątyni Apollina Likejosa w dyn. mandżurskiej Cing). Atenach, w którym Arystoteles prowadził Licyjczycy, staroż. mieszkańcy Licji; prawdopodobnie spokrewnieni z Luwijszkołę filozoficzna. Liceum Krzemienieckie, zał. 1805 w czy karni. licytacja, aukcja; publiczna sprzedaż Krzemieńcu przez T. Czackiego (do 1819 p.n. Gimnazjum Wołyńskie); szkoła 10- przymusowa lub dobrowolna; przetarg; na 1. rzecz zostaje sprzedana nabywcy letnia, od poziomu elementarnego do wyższego niż ówczesne szkoły średnie; przy ofiarowującemu najwyższą cenę. licytant, człowiek biorący udział w liL.K. działały inne szkoły i kursy; zlikwidowane 1831, wznowione 1922, istniało do cytacji w charakterze ubiegającego się o 1939; stanowiło ważny ośrodek życia kupno rzeczy licytowanej. licytator, osoba uprawniona do dokonyumysłowego. Liceum Warszawskie, zał. 1804 w War- wania licytacji, sprzedająca przedmioty wystawione na licytację. szawie, 6-klasowa wzorowa szkoła średnia dła młodzieży pol. i niem.; w Księstwie licytować: 1) dokonywać licytacji, egzeWarsz. pod zarządem Izby Edukacyjnej. kwować za pomocą licytacji; 2) zgłaszać Lichaczow (Lichaczew) DMITRIJ S., ur. na licytacji sumę, za którą chce się kupić 1906, ros. historyk literatury i kultury; rzecz wystawioną na sprzedaż; 3) zapoprof. uniw. w Leningradzie, czł. AN wiadać kolejną, coraz wyższą grę (w nieZSRR; prace poświęcone literaturze sta- których grach w karty). licząco-analityczna maszyna (maszyna rorus., a także tekstologii. Lichański STEFAN, ur. 1914, historyk i analityczna), maszyna do mechanizacji i krytyk lit; zbiory: Cienie i profile, Lite- automatyzacji prostych prac biurowych; przetwarza informacje zapisane na karratura i krytyka. lichenologia, dział botaniki zajmujący tach dziurkowanych; kolator, sorter, tabulator. się badaniem porostów. Lichfield [lyczfi:ld], m. w W. Brytanii liczba, mat. w pierwotnym znaczeniu (Anglia); 21 tys. mieszk. (1966); muzea; abstrakcyjny twór służący do oznaczania got. katedra (XIII-XIV w.), St. John's liczności wydzielonych partii przedmiotów (zbiorów); jedno z podstawowycn poHospital (XV w.), domy z XVI w. lichtarz, świecznik przeznaczony na jed- jęć matematyki, które w swym hist. rozwoju ulegało różnym uogólnieniom — od ną świecę. Lichtenberg [lyśtən-] GEORG CHRISTOPH, liczb naturalnych 1, 2, 3... począwszy, poprzez 1. całkowite (dodatnie i ujemne), 1742-99, pisarz niem.; przedstawiciel oświecenia; satyryk (m.in. przeciwnik wymierne (ułamki liczbowe), rzeczywiste Sturm und Drang); pierwszy niem. mistrz (I. wymierne i niewymierne), zespolone i in., aż do 1. kardynalnych i I. porządkoaforyzmu. Lichtenstein [lyśtənsztain], m. w pd. wych. liczba, językozn. jeden z szeregu form części NRD; 15 tys. mieszk. (1968); przefleksyjnych określający pojedynczość lub mysł odzieżowy, elektrotechniczny. mnogość przedmiotów, osób; w niektólichtowanie, iegh zmniejszanie ciężaru, rych językach występuje 1. podwójna (staa więc i zanurzenia statku przez przenie- ropol., starosłow.) sienie części ładunku na inny statek; także liczba najbardziej złożona, liczba rozładowywanie statku. n, która ma więcej lichtuga, krypta przeznaczona do prze- naturalna podzielników niż każda liczba naturalna wozu towarów ze statku wodnego do ma- mniejsza od n; np. 6 (gdyż ma cztery gazynów znajdujących się w innych basenach portu lub przy płytkich nabrzeżach, podzielniki). liczba porządkowa → atomowa liczba. lichwa, forma wyzysku dłużnika przez liczba przenoszenia jonów → wierzyciela; polega na pobieraniu nadHittorfa liczba.

liczba Rogi, metoda oznaczania spiekałności węgla, opracowana przez B. Kogę. liczb małych prawo: krotność występowania zdarzeń losowych (np. zjawiska rozpadu promieniotwórczego) o małym prawdopodobieństwie scharakteryzowana jest rozkładem Poissona. liczbowe systemy, systemy numeracji, sposoby zapisywania i nazywania liczb; najbardziej rozpowszechniony jest pozycyjny s.l, w szczególności dziesiątkowy s. 1. (oparty na cyfrach arab.; 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) i dwójkowy s.l. (oparty na dwóch cyfrach: 0 i 1). liczbowy ciąg, ciąg, którego wyrazami są liczby rzeczywiste lub zespolone (a nie np. funkcje czy macierze). liczbowy szereg, szereg, którego wyrazami są liczby rzeczywiste lub zespolone (a nie np. funkcje czy macierze). liczb teoria, dział matematyki zajmujący się najrozmaitszymi własnościami liczb naturalnych, wymiernych, całkowitych, algebraicznych i in. liczb wielkich prawa, prawa tyczące własności granicznych średnich arytmetycznych zmiennych losowych; najprostszym z nich jest prawo Bernoulliego. liczby normalne, wyrazy (o zaokrąglonej wartości) uprzywilejowanych postępów geom., przyjętych za podstawę stonniowania rozmaitych wielkości techn., np. mocy typowychn żarówek elektr.; ilorazem postępu jest √ 10, gdzie n = 5, 10, 20, 40,_80; np. w Polsce dla żarówek przyjęto 5√ 10= = 1,59; l.n. wprowadził Ch. Renard. liczebniki, wyrazy oznaczające liczbę Iwb porządek przedmiotów, odpowiadający ich oznaczeniom numerycznym; główne (jeden, siedem), porządkowe (dziewiąty), ułamkowe (półtora), mnożne (podwójny), wielorakie. liczi („śliwka chińska", Litchi chinensis), niskie drzewo z Chin i Japonii; uprawiane ze względu na smaczne, czerwone owoce (pestkowce); drewno cenne. liczman (żeton), płytka monetopodobna, zwykle metal., opatrzona znakiem instytucji lub osoby prywatnej oraz cechą wartości; używana zamiast monet w drobniejszych rozliczeniach pieniężnych; w Polsce znana od XVI w., rozpowszechniona XIX w. liczman, żegl. pracownik portowy obliczający wielkość załadowanego i wyładowanego ze statku towaru. licznik, przyrząd pomiarowy wskazujący wartość mierzonej wielkości jako wynik jej sumowania lub całkowania w pewnym odcinku czasu (np. gazomierz, 1. kilometrów). licznik, mat. w zapisie ułamka l m miejsce, gdzie stoi liczba l. licznik energii elektrycznej, przyrząd do pomiaru energii elektr. pobieranej przez odbiorcę lub oddawanej do sieci przez elektrownię; najczęściej jest to licznik indukcyjny, ma obracający się wirnik, który napędza liczydło; pomiar w kW. h lub licznik fotonów, przyrząd liczący impulsy elektr. powstające w fotopowielaczu pod wpływem poszczególnych fotonów światła; stosowany gł. w astronomii. liczniki cząstek jonizujących, przyrządy do wykrywania i rejestracji cząstek promieniowania jonizującego (np. cząstek a, elektronów, fotonów) oraz do pomiaru promieniowania; szeroko stosowane w dozymetrii do pomiaru aktywności promieniotwórczej oraz do wykrywania substancji promieniotwórczych. licznik impulsów, przyrząd do zliczania impulsów rozmaitych wielkości fiz., np. prądu lub napięcia elektr., siły; mech.— np. z mechanizmem zapadkowym, elektr. — z elektromagnesem, elektroniczny — z dekatronem, trochotronem. licznik kilometrów (drogomierz), przyrząd do pomiaru drogi przebytej przez po-

Ugandy 623 jazd mech., zwykle połączony konstrukcyjnie z szybkościomierzem. liczydło: 1) pomoc szkolna i biurowa ułatwiająca dodawanie i odejmowanie; 2) mechanizm wskazujący licznika (wskazówkowy lub cyfrowy). Lida, m. w Białorus.SRR (obw. grodnieński); 39 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., chem., obuwn., spożywczy. Liddell Hart [lydl h.] Sra BASIL, 18951970, bryt. historyk i teoretyk wojskowości; rzecznik mechanizacji wojska, użycia szybkich jednostek pancernych, współdziałających z lotnictwem. lider (leader), przywódca partii, stronnictwa, związku zawodowego. lider (leader), sport drużyna albo zawodnik na pierwszym miejscu w tabeli rozgrywek lub na czele klasyfikacji w wyścigu. Lidholm [li:dholm] I NGVAR, ur. 1921, szwedz. kompozytor i dyrygent; utwory kameralne, wokalne (kantaty). Lidia, w starożytności kraina w zach. Azji Mn.; zamieszkana przez Lidyjczyków; w VI w. p.n.e. potężne państwo (Krezus); od 546 pod panowaniem pers., potem — Macedonii, Syrii, Pergamonu, od 133 Rzymu. Lidice, w. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.); w czasie II wojny świat., 1942 spalona i zrównana z ziemią przez hitlerowców; mężczyzn powyżej 15 lat rozstrzelano, kobiety i dzieci wywieziono do obozów koncentracyjnych (dzieci zginęły w Polsce w Chełmie n/Nerem); muzeum martyrologii. Lidin WŁADIMIR G. (właśc. W.G. Gomberg), ur. 1894, pisarz ros.; nowele z życia inteligencji ros.; powieści ukazujące budownictwo socjalist. na Dalekim Wschodzie; szkice wojenne. Lidköping [li:dśö:pin], m. w pd.-zach. Szwecji, nad jez. Wener; 34 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., spożywczy. Lidman SARA, ur. 1923, powieściopisarka szwedz.; autobiogr. Bagienne maliny; problemy Czarnej Afryki. lido, wynurzony nad powierzchnię morza piaszczysty wał przybrzeżny, podobny do mierzei, oddzielający lagunę od.morza. Lido (Lido di Venezia), wyspa wł., między Laguną Wenecką i Adriatykiem, na obszarze Wenecji; kąpielisko o świat, sławie; festiwale film.; kościół S. Maria Elisabetta (XVIII w.). Lido di Roma, kąpielisko we Włoszech (Lacjum), nad M. Tyrreńskim, przy ujściu Tybru; w pobliżu ruiny staroż. m. Ostia. lidyjski język, indoeuT. język ludności staroż. Lidii; napisy z IV w. p.n.e., w piśmie lidyjskirn. lidyt, skała osadowa składająca się gł. z chalcedonu; czarny, zbity, twardy; używany gł. jako kamień probierczy. Lidzbark, m. w pow. działdowskim, woj. olsztyńskim, nad rz.. Wel; 4,9 tys. mieszk. (1968); wytwórnia elementów betonowych, garbarnia; prawa miejskie ok. 1300. — W czasie II wojny świat, zniszczony w 70%, po wojnie odbudowany. Lidzbark Warmiński, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad Łyną; 13,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., włók., maszyn.; zamek got. (XIV/XV w.), siedziba biskupów warmińskich — obecnie muzeum; fragmenty murów miejskich (XIV-XV w.). — Prawa miejskie 1308; w XIV-XVIII w. rezydencja biskupów warmińskich, miejsce pobytu m.in. M. Kopernika, I. Krasickiego. W 1945 (II-III) na pn.-zach. od miasta wojska radz. 2 i 3 Frontu Białoruś, rozbiły gł. siły niem. grupy armii „Północ", broniącej Prus Wsch.; zniszczony w 5O%, odbudowany. Lie [li:] JONAS, 1833-1908, pisarz norw.; wybitny przedstawiciel realizmu; powieści środowiskowe z życia warstw średnich, opowiadania, baśnie o wątkach ludowych. Lie [li:] MARIUS SOPHUS, 1842-99, matematyk norw.; twórca klas. teorii cią-

głych grup przekształceń (zw. grupami Liego). Lie [li:] T RYGVE HALVDAN, 1896-1968, norw. polityk socjaldemokr.; 1935-46 min. różnych resortów; 1946-52 pierwszy sekretarz gen. ONZ. Lieberkühna gruczoły [g. li:berküna]→ jelitowe gruczoły. Lieberman HERMAN, 1870-1941, działacz ruchu robotn., adwokat; od 1896 w PPSD; 1920-39 czł. Rady Nacz. PPS; działacz Centrolewu; od 1931 na emigracji; 1940 przewodn. emigr. PPS; 1941 min. sprawiedliwości w rządzie W. Sikorskiego. Liebermann [li:bər-] KARL, 1842-1914, niem. chemik organik; brał udział w opracowaniu syntezy alizaryny, wyjaśnił budowę m.in. antracenu i fenantrenu. Liebermann [li:bər-] M AX, 1847-1935, niem. malarz i grafik; początkowo realista, później propagator impresjonizmu; współtwórca Secesji Berlińskiej; pejzaże, portrety, obrazy rodzajowe. Liebermann [li:bər-] ROLF , ur. 1910, szwajo. kompozytor i dyrygent; przedstawiciel dodekafonii; utwory orkiestrowe, kameralne, opery. Liebert [li-] JERZY, 1904-31, poeta; osobista liryka refieksyjno-rel.; zbiory Gusła, Kołysanka jodłowa. Liebieg [li:byś] JUSTUS VON,- 1803-73, chemik niem.; zsyntezował wiele związków org., ulepszył metody analizy elementarnej związków org.; 1840 sformułował i udowodnił teorię mineralnego odżywiania się roślin i przyczynił się do rozpowszechnienia nawozów sztucznych. Liebiga prawo [p. libi-] →minimum prawo. Liebknecht [li:pkneśt] KARL, 1871-1919, działacz niem. i międzynar. ruchu robotn., jeden z przywódców lewicy socjaldemokracji niem.; poseł do Reichstagu od 1912; w czasie I wojny świat, zwalczał woj. politykę rządu, więziony za działalność antywoj.; współzałożyciel i współprzewodn. Związku Spartakusa oraz KP Niemiec, zamordowany przez bojówkę oficerską. Liebknecht [li:pkneśt] WILHELM, 18261900, działacz niem. i międzynar. ruchu robotn.; współzałożyciel Socjaldemokr. Partii Robotn. i Socjalist. Partii Robotn. Niemiec; współzałożyciel I i II Międzynarodówki. Liebmann [li:p-] OTTO , 1840-1912, filozof niem.; inicjator neokantyzmu (rzucił hasło „powrotu do Kanta"). i Liechtenstein [li:śtənszta n] (Księstwo Liechtenstein), państwo w Europie, w Alpach; 160 km2, 21 tys. mieszk. (1969); stol. Vaduz; j.u. niemiecki. Przemysł metal., włók.; hodowla bydła typu mlecznego; rozwinięta turystyka. — Księstwo niezależne od 1719; w XIX w. związany politycznie i gospodarczo z Austrią; od 1921 monarchia konstytucyjna (księstwo dziedziczne); unia celna ze Szwajcarią, która reprezentuje także interesy L. w stosunkach z innymi państwami. Lie-cy (właśc. Lie Jü-kou), V-IV w. p.n.e., filozof chiń.; przedstawiciel taoizmu; przypisuje mu się traktat Lie-cy ['mistrz Lie']. Lieder-Rolicz [lider r.] WACŁAW, 18661912, poeta, tłumacz, orientalista; symbolista; przyjaciel i tłumacz S. Georgego; przekłady poezji pers;., fr. symbolistów i parnasistów. lie-detector [laj dytektə r; ang.] →wariograf. Liège [lje:ż] (Leodium, flam. Luik), m. w zach. Belgii, port nad Mozą, ośrodek adm. prow. L.; 447 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); duży ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw.); muzea; got. katedra i pałac biskupi; zabytkowe kościoły, domy i pałace. 1914 (4-16 VII) opór garnizonu L. utrudnił inwazję niem. na Belgię; 1940 (V) ciężkie walki niem.-belg. o forty L. Lienjünkang (Sinhajlien), m. w Chinach (Ciangsu), port nad M. Żółtym; 210 tys.

mieszk. (1957); przemysł spoż., eksploatacja fosforytów. Lienz [ l i : nc], m. w Aus t ri i ( T yrol ) , u podnóży Dolomitów (Alpy); 11 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst.-wypoczynkowv. Lier [li:r], m. w pn. Belgii; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł obuwn., spoż., włókienniczy. Liesegang [li: zəgan] RAPHAEL, 18691947, chemik niem.; badania w dziedzinie koloidów; odkrył tzw. pierścienie L. Liestal [li:sta:l], m. w Szwajcarii, stol. kantonu Bazylea-Okręg; 22 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł włókienniczy. Lievens [li:fəns] JAN, 1607-74, hol. malarz i grafik; obrazy bibl., mit., rodzajowe, alegor., portrety; Autoportrety (Wawel, Kraków). Liévin [ljewę], m. w pn, Francji; 36 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł chemiczny. Lifar [lifa:r] S ERGE, ur. 1905, tancerz fr., pochodzenia ros.; solista zespołu Les Ballels Russes; 1929-63 pierwszy tancerz, choreograf i baletmistrz Opery w Paryżu. „Life" [lajf], czołowy amer. tygodnik ilustrowany, wydawany od 1936. Lifou [-fu], największa wyspa w grupie Wysp Lojalności; 1,1 tys. km*. liga: 1) nazwa niektórych organizacji spoh i międzynar.; 2) daw. przymierze, sojusz, koalicja państw. Liga Augsburska, 1686, związek państw pohidniowoniem., Holandii oraz Hiszpanii, Szwecji i Anglii przeciwko zaborczej polityce Ludwika XIV. Liga Filipina, tajna patriot. antyhiszp. organizacja filipińska, zał. 1892 przez J. Rizala; 1892 jej członkowie założyli rewol. stow. Katipunan. liga językowa, zespół języków różnego pochodzenia, które wskutek oddziaływania wspólnego substratu językowego lub długotrwałych wzajemnych kontaktów wytworzyły wiele wspólnych cech w systemach gram. i fonologicznych (np. języki Płw. Bałkańskiego). Liga Katolicka (Liga Święta), 1576-93, związek katolików fr. powstały do walki z hugonotami, kierowany przez ks. Henryka Gwizjusza, później przez Henryka IV. Liga Katolicka, 1609-32, związek kat. książąt Rzeszy zał. przeciwko unii książąt protest, (od 1608). Liga Kobiet, organizacja społ. zał. 1945, zrzeszająca kobiety pol. wszystkich środowisk; gł. cel — aktywizacja kobiet w społ.-polit., gosp. i kult. życiu kraju. Liga Kościuszkowska, pol. lewicowa organizacja społ.-polit., zał. 1943 w Detroit przez O. Langego i ks. S. Orlemańskiego. Liga Lombardzka, 1167-77, związek miast północnowł. (m.in. Wenecja, Mediolan, Florencja); 1176 pokonała ces. Fryderyka I Barbarossę pod Legnano. Liga Morska i Kolonialna, organizacja działająca 1928-39, z siedzibą w Warszawie (początkowo p.n. Związek Pionierów Kolonialnych); propagowała znaczenie spraw mor.; szerzyła ideę pozyskania kolonii dla Polski. Liga Narodowa, tajna trójzaborowa organizacja polit, utworzona 1893 z Ligi Pol.; była ośrodkiem dyspozycyjnym ruchu nar.-demokr., głosiła nacjonalizm; utworzyła Stronnictwo Nar.-Demokr.; zwalczała rewol. ruch robotn.; po I wojnie świat, skrajnie prawicowa; rozwiązana 1928; działacze: R. Dmowski, Z. Ba-licki i in. Liga Narodów, pierwsza uniwersalna organizacja międzynar., powołana 1919 na mocy traktatu wersalskiego w celu zabezpieczenia pokoju i zapewnienia współpracy międzynar., z siedzibą w Genewie; nie spełniła pokładanych w niej nadziei. ligandy (addendy), jony lub cząsteczki elektrycznie obojętne, połączone w związkach kompleksowych z jonem centralnym.

624 Liga Obrony Kraju Liga Obrony Kraju (LOK, 1945-50 Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza, 1950-62 Liga Przyjaciół Żołnierza), masowa organizacja społ.; gł. cel — umacnianie obronności kraju przez rozwijanie działalności szkoleniowej, społecznie użytecznej i wychowawczej. Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela, organizacja społ., zał. 1921 w Warszawie w celu przeciwdziałania uciskowi nar. i polit.; 1935-36 teren współpracy KPP i PPS w obronie więźniów polit.; 1937 rozwiązana. Liga Ochrony Przyrody, organizacja społ. wyższej użyteczności, mająca na celu popularyzację idei ochrony przyrody, zał. 1928; wydaje miesięcznik ,,Przyroda Polska". Liga Państw Arabskich, organizacja międzynaT. utworzona 1945; grupuje państwa arab. dla zapewnienia ich polit., gosp. i kult. współpracy. Liga Państwowości Polskiej, organizacja polit. zał. 1915 w Łodzi, od 1916 w War-szaswie; głosiła konieczność połączenia Galicji z Królestwem Pol.; 1916 poparła akt 5 listopada, weszła do Rady Narodowej. Liga Polska, organizacja zał. 1848 w Berlinie przez liberalnych polityków pol., działająca w Wielkopolsce i na Pomorzu pod hasłem legalnej obrony polskości; działacze: K. Libelt, M. Palacz, W. Stefański. Liga Polska, tajna organizacja zał. 1887 w Szwajcarii w celu odzyskania niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych; głosiła program burż.-demokr. o zabarwieniu nacjonalist;; potępiała rewolucję społ.; 1893 przekształcona w Ligę Nar.; gł. działacze: Z. Miłkowski, L. Michalski, Z. Balicki. Liga przeciw Ustawom Zbożowym, ang. organizacja, 1838-46, walcząca o zniesienie ceł na zboże importowane do Anglii; skupiła całą burżuazję przem. i wpłynęła na rozwój liberalizmu gosp. i politycznego. Liga Przyjaciół Żołnierza → Liga Obrony Kraju. Liga Reformy, ang. organizacja, 1865-69, do walki o powszechne prawo wyborcze; jej działalność zmusiła parlament 1867 do rozszerzenia prawa wyborczego. Liga Rolna, organizacja irl. chłopów-dzierżawców, 1879-81, działająca na rzecz obniżenia czynszów i oddania ziemi uprawiającym ją irl. chłopom. liga sportowa, wydzielona grupa drużyn rozgrywająca mistrzostwa systemem każdy z każdym. Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, federacja nar. stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, powstała 1919, z siedzibą w Genewie; najwyższa władza — Konferencja Rady Pełnomocników; naczelna dewiza: przez humanitaryzm do świat, pokoju. Liga Święta → Liga Katolicka. ligatura, połączenie dwu lub więcej liter w jeden znak graf., stosowane m.in. w inskrypcjach już od starożytności. ligatura, druk. czcionka, której oczko zawiera dwie (lub więcej) połączone litery (np. fl, fi). ligatura, muz.: 1) znak graf. notacji w XII-XVI w. obejmujący następstwo 2 lub więcej nut, określający rytmiczną strukturę utworu; 2) w obecnej notacji np. łuk łączący dwie nuty tej samej wysokości (przedłużenie wartości rytmicznej nuty pierwszej o wartość nuty drugiej). Liga Związkowa (Tung-meng-huej), chiń. burż.-demokr. organizacja polit., zał. 1905 przez Sun Jat-sena. ligazy (syntetazy), enzymy katalizujące reakcje, w których energia rozpadu wysokoenergetycznych trójfostoranów, niekiedy także biotyny, zostaje użyta do utworzenia nowego wiązania między atomami węgla lub między atomem węgla a atomem tlenu, siarki lub azotu. Ligeti [li-] GYÖRGY, ur. 1923, węg.

kompozytor i teoretyk muz.; przedstawi- i kobaltu; hutnictwo metali nieżel. ciel awangardy muz.; od 1956 za granicą; przemysł chem,, włók., mat. budowlautwory kameralne, elektroniczne, Re- nych. quiem. likier, słodki napój alkoholowy (25-45%) Li Gi-jong, ur. 1895, koreański pisarz, o różnych smakach (ziołowy, miętowy działacz społ.-kult.; czł. Świat. Rady Po- itp.), zawierający powyżej 30% cukru; koju; nowele, powieści hist. z życia chło- może mieć konsystencję oleistą (1. emul pów. syjny). Ligiowie →Lugiowie. liktorowie, w staroż. Rzymie straż przyLignano Sabbia d'Oro [linjano s. d.], boczna najwyższych urzędników, nosząca znane kąpielisko we Włoszech (Wenecja na ramieniu insygnia władzy, tzw. fasces. Euganejska), nad M. Adriatyckim. Likurg, IX(?) w. p.n.e., półlegendarny Ligne [(dö) liń] CHARLES JOSEPH DE, prawodawca Sparty i twórca jej ustroju. książę, 1735-1814, dyplomata i pisarz belg. Likurg, ok. 39G-324 p.n.e., ateński mówpiszący w języku fr.; słynny z inteligen- ca i polityk; 338-327 reorganizator financji i dowcipu, bywalec dworów eur. (był sów państw, (powiększył flotę, rozbudoteż w Polsce); pamiętniki, sylwetki współ- wał Pireus, odrestaurował w kamieniu czesnych. teatr Dionizosa); inicjator państw, odpisu lignina: 1) drzewnik, ciało bezposta- dzieł Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. ciowe występujące obok celulozy w likwacja, geol. proces rozdzielania się zdrewniałych częściach roślin (w drze- magmy na frakcje ciekłe o różnym skławie ok. 26-30%); 2) wata ligninowa — dzie chem.; zachodzi pod działaniem siły produkt przeróbki drewna, celuloza spra- ciężkości. sowana na cienkie arkusze; używana jako likwacja, łechnol. →segregacja. materiał opatrunkowy; ma dobre właścilikwidacja, zniesienie, usunięcie, rozwości chłonne. wiązanie czegoś; zwinięcie (przedsiębiorlignit (ksylit), odmiana węgla brun. o stwa). dobrze zachowanej strukturze drewna. likwidacja, prawo postępowanie prowalignofol →drewno warstwowe. dzone przy rozwiązywaniu określonej jed lignokaina, lek o działaniu miejscowo nostki organizacyjnej (przedsiębiorstwa znieczulającym; stosowana do znieczuleń państw., spółki itp.), zmierzające do urepowierzchniowych, infiltracyjnych i prze- gulowania spraw organizacyjnych i mawodowych. jątkowych. lignoston →drewno prasowane. likwidacyjne tabele, dokumenty ustalaLigocki E DWARD , 1887-1966, prozaik jące wysokość odszkodowania dla właścii poeta; powieści o losach pol. wychodź- cieli ziemskich podczas uwłaszczenia stwa w I i II wojnie świat. (Sambra i Mo- chłopów 1864 w Królestwie Polskim. za, Drogi bezdomnych), wspomnienia. likwidatorzy, prawicowe skrzydło mienLigoń JULIUSZ, i823—89, działacz nar. szewików w SDPRR w okresie reakcji po i poeta górnośląski; czynny m.in. w Tow. rewolucji 1905-07, domagające się rozCzytelna Lud.; wiersze patriotyczne. wiązania nielegalnej partii rewol. i oparLigoń STANISŁAW, 1879-1954, wnuk Ju- cia działalności tylko na organizacjach leliusza, śląski pisarz i działacz kult.; po- galnych; ich żądania zostały odrzucone pularne Bery i bojki śląskie. na V ogól noros. konfe re ncji SD PR R Ligota, dzielnica adm. w Katowicach; (1908). wielkie osiedle mieszkaniowe. likwidus, wykres temperatury początku ligroina (benzyna ciężka), frakcja ropy odwracalnej krystalizacji roztworu lub naft. wrząca w temp. 160-200°, stosowana stopu w zależności od jego składu; dla układów dwuskładnikowych jest linią, dla jako rozpuszczalnik. ligule (Ligulidae), tasiemce pasożytu- trójskładnikowych — powierzchnią. likwor, daw. napój, zwykle alkoholowy. jące gł. w jelicie ptaków, np. rzemieniec; lila, jasnofioletowy, liliowy (o kolorze). w rozwoju występuje 2 żywicieli pośredlilak (Syringa vulgaris), krzew z Płw. nich. liguloza, choroba pasożytnicza ryb (gł. Bałkańskiego, powszechnie sadzony też karpiowatych), wywoływana przez larwy w Polsce jako roślina ozdobna; kwiaty fioletowe lub białe, wonne, w okazałych tasiemca rzemieńca; często epizootyczna. Liguria, region w pn.-zach. Włoszech, wiechach; potocznie (błędnie) — zw. nad M. Liguryjskim; 5,4 tys. km2, 1,9 mln bzem. Lilburne [lylbərn] JOHN, ok. 1614-57, mieszk. (1969); rozwinięty przemysł; świat, znaczenie turyst. (Riwiera Włoska); stol. polityk ang., przywódca ruchu lewellerów Genua. — W starożytności kraina pod- 1 twórca jego programu; przedstawiciel bita w poł. III-poł. II w. p.n.e. przez typowej dla radykalnego skrzydła ang. Rzymian; w średniowieczu jej ziemie burżuazji teorii nrawa naturalnego i umo przypadły Piemontowi, Lombardii i re- wy społecznej. lilia (Lilium), bylina półkuli pn., do publice genueńskiej. Liguryjska Republika, utworzona 1797 1,5 m wys.; kwiaty duże, wonne; w Polprzez Napoleona I z republiki genueń- sce, w górskich lasąph, 1. złotogłów (tzw. leluja), o kwiatach pomarańczowych, plaskiej; 1805-15 włączona do Francji. Liguryjskie Morze, część M. Śródziem- mistych, chroniona; wiele gat. (zwykle ne go, mi ę dz y Korsyką i E l bą a Francj ą o kwiatach białych) uprawia się jako i Włochami; głęb. do 2600 m; gł. porty i ozdobne. lilia afrykańska →agapant. Genua, Nicea. lilie francuskie, złote lilie w błękitnym ligustr {Ligustrum), krzew Eurazji i pn. polu, wszystkich linii dyn. KapetynAfryki; w Polsce 1. pospolity, o białych gów; godło częsty motyw w herbach fr. rodzin kwiatach i czarnych jagodach w gronach, szlacheckich, prowincji i miast. sadzony w parkach, gł. na żywopłoty, częLiliencron [li:l iənkro:n] D ETLEV (właśc. sto zdziczały. Friedrich Axel) VON, 1844-1909, poeta Liiv JUHAN, 1864-1913, est. poeta i pi- niem.; gł. przedstawiciel liryki impresjosarz; przedstawiciel realizmu krytyczne- nist.; także ballady, nowele. go; opowi adani a z ż yci a ws i , l i ryki Lilienthal [Ij^antail] OTTO , 1848-96, patriot. i ukazujące piękno przyrody. inżynier niem., przemysłowiec; pionier Li Jü, 937-978, poeta chiń.; autor poe- lotnictwa, konstruktor szybowców, na któmatów w formie cy. rych dokonał ponad 2 tys. lotów ślizgolik, żegl. krawędź (brzeg) żagla, zwy- wych; medal L. przyznaje się za wybitne kle obszyta linką (tzw. likliną). osiągnięcia w szybownictwie. likaon (simir, Lycaon pictus), afryk. „lilie wodne" →grzybienie. drapieżnik z rodziny psów; wys. w kłębie Liling, m. w Chinach (Hunan); 100 tys. do 75 cm; czarny w białe i żółte plamy; mieszk. (1957); duży ośr. produkcji porceuszy duże; poluje stadami. lany. Likasi (do 1962 Jadotville), m. w Kongu liliowate (Liliaceae), rodzina roślin ziel(Kinszasa), w Katandze; 102 tys. mieszk. nych, rzadziej drzewiastych, z klasy jed (1966); ośr. regionu wydobycia rud miedzi

limonit 625 noliściennych; gl. suche obszary tropik.; liście pojedyncze, wydłużone, kwiaty 3krotne, barwne; niektóre gat. warzywne ( np. cebul a) , wł óknodajne ( np. le n) , leczn. i ozdobne. liliowce (Crinoidea), gromada szkarłupni; kilkadziesiąt gat., wiele kopalnych; ciało kielichowate, z 5 (lub wielokrotnością 5) ramionami, często rozgałęzionymi, pokryte wapiennymi płytkami; przytwierdzone do podłoża łodygą z wapiennych członów lub pękiem wąsów; 1. bezłódygowe pływają swobodnie; tworzą tzw. wapienie krynoidowe. Liliowe, przełęcz w Tatrach, między Beskidem a Skrajną Turnią, na granicy z Czechosłowacją; wys. 1949 m; przez L. prowadzi się granicę między Tatrami Zach. a Wschodnimi. liliowiec (dziennica, Hemerocallis), eurazjat. bylina z rodziny liliowatych; kwiaty duże, pomarańczowe lub żółte; kilka gat. — gruntowe rośliny ozdobne. liliput →karzeł. Lilius FRANCISZEK, 1600(?)-57, kompozytor pochodzenia wł. działający w Polsce; rel. utwory wokalno-instrumentalne. Liljefors [li:ljəfosz] BRUNO, 1860-1939, szwedz. malarz i rzeźbiarz; realist. kompozycje animalistyczne i figuralne. Lillafüred [lilo-], znane uzdrowisko ze źródłami miner., na Węgrzech, w G. Bu kowych; administracyjnie należy do Misz kolca. . Lille [lil], rri. w pn. Francji, port nad rz. Deule, ośr. adm. dep. Nord; 191 tys. mieszk., zespół miejski L.-Roubaix-Tourcoing — 881 tys. (1968); duży ośr. przemysłu włók., elektrotechn., maszyn., chem.; węzeł kol.; uniw.; muzea; późnogot. i barok, kościoły, gmach giełdy, cytadela (XVII w.), domy (XV-XVIII w.). . Lillehammer [1i-], m. w pd.-zach. Norwegii, nad jez. Mjøsa, ośr. adm. okręgu Opland; 20 tys. mieszk. (1969); przemysł papierń., drzewny; uzdrowisko i ośr. turystyczny. Lillo [lylou] GEORGE, 1693-1739, dramaturg ang.; twórca mieszcz. „tragedii domowej" (Kupiec londyński). L i l on g we , m. w M alawi, nad rz. L.; 19 tys. mieszk. (1966); przemysł tytoniowy. Lilpop EDWARD, 1844-1911, architekt; mauzoleum Jungów na cmentarzu ewang.augsburskim w Warszawie. Lilpop FRANCISZEK, 1870-1937, architekt; gł. dzieła: szkoła im. E. Ronthalera i gmach Instytutu Higieny Dziecięcej w Warszawie. Lilpop JERZY, 1888-1945, paleobotanik; kustosz Muzeum Fizjograficznego PAU w Krakowie; publikacje popularnonauk. z ochrony przyrody; Roślinność Polski w epokach minionych. lim, skrót słowa limes, w matematyce symbol oznaczający granicę. Lima, stol. Peru, na przedgórzu Andów, w pobliżu wybrzeży O. Spokojnego (portem L. jest Callao); 1,8 mln mieszk. (1968); największy ośr. przem. (gł. przemysł włók., spoż.), handl., kult. i nauk. (uniw. zał. 1551) kraju, muzea; katedra (XVI-XVIII w.), budowle świeckie i kościoły (XVI-XVIII w.); zał. 1535. Lima [lajmə], m. w USA (Ohio); 53 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł chem., elektrotechn., maszyn., spoż.; ośr. handlowy. limak (wiąz szypułkowy, Ulmus laevis), drzewo do 30 m wys.; rośnie na siedliskach łęgowych, najczęściej w dolinach rzek; często sadzony przy drogach i wokół zabudowań. l i m an , pł yt ka z atoka na wybrz e ż u M. Czarnego, odcięta mierzeją (kosą), powstała wskutek zanurzenia ujściowego odcinka doliny. Limanowa, nu. pow. w woj. krak., w Beskidzie Wyspowym; 6,5 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż. i drzewny; prawa miejskie 1565 (do XVIII w.) i 1934. —

W czasie II wojny świat, hitlerowcy wymordowali ok. 50% ludości miasta. Limanowski BOLESŁAW, 1835-1935, działacz socjalist., historyk, socjolog, publicysta; współtwórca PPS; badacz historii demokracji i idei socjalist. w Polsce oraz dziejów walk wyzwoleńczych. Limanowski MIECZYSŁAW, 1876-1948, geolog; prof. uniw. w Wilnie i w Toruniu; badacz tektoniki Karpat; rozszerzył na całe Karpaty koncepcję budowy płaszczowinowej; 1919-39 współkierownik (z J. Osterwą) teatru Reduta w Warszawie i Wilnie. Limassol (Lemesos), m. w pd. części Cypru, ośr. adm. okręgu L., ważny port mor.; 49 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., chem., mat. bud.; grobowce fenickie z VII w. p.n.e. i rzym.., kaplica got. z X I I I w.i Limay [-ma ], rz. w Argentynie, jedna ze źródłowych rzek Negro; dł. ok. 400 km; wypływa z jez. Nahuel Huapi; wykorzystywana do nawadniania. limba (Pinus cembra), gatunek sosny; korona walcowata; nasiona bez skrzydełek, jadalne; Alpy i Karpaty, odmiana syberyjska w pn.-wsch. części ZSRR i w pn. Syberii (zw. tu cedrem); w Tatrach rzadka, chroniona; też parkowa. Limbach-Oberfrohna [ly- o:bərfro:na:], m. w pd. części NRD, k. Karl-Marx-Stadt; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., dziewiarski. Limbe, m. w pd. Malawi, włączone 1956 do m. Blantyre. Limburg (Limbourg), bracia: P OL, HERMAN i JAN (XIV/XV W.), miniaturzyści fr., pochodzenia niderl.; pracowali na dworach książęcych w Dijon i Bourges; gł. dzieło: miniatury modlitewnika Tres riches heures du duc de Berry. Limburg [lym-], m. w NRF (Hesja), nad rz. Lahrt; 15 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn)., metal.; romańsko-got. katedra (XIII w.), zamek (XIII w,), pałac biskupi (XVIII w.), kamienice (XVII-XVIII w.). Limburgia (Limburg), kraina hist. obejmująca prow. L. w Belgii — 2,4 tys. km2, 639 tys. mieszk. (1965), ośr. adm. Hasselt, oraz prow L. w Holandii — 2,2 tys. km2, 1,6 mln mieszk. (1967), ośr. adm. Maast-. richt. limburgit, magmowa skała wylewna; składa się gł. z oliwinu, piroksenu i magnetytu oraz szkliwa wulkanicznego o składzie skalenia. limburski ser, miękki ser podpuszczkowy w kształcie cegiełek o wadze ok. 1 kg, pierwotnie wyrabiany w Belgii. limbus, część składowa instrumentów mierniczych służących do pomiarów kątów; ma postać koła z podziałką stopniową, nieruchomego względem podstawy instrumentu; odczytu dokonuje się za pomocą wskaźników umieszczonych na alida-dzie. Lim Dze, 1549-87, koreański poeta i prozaik; liryki, alegor. powieści. Limeira [-ejra], m. w Brazylii (stan Sao Paiulo); 45 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., włókienniczy. Limerick [lyməryk] →Luimneach. limeryk, wiersz przesycony absurdalnym dowcipem, związany z nazwiskiem lub nazwą miejscowości; termin od irl. miasta Linuerick. limes, w cesarstwie rzym. umocniona granica państwa (w miejscach bez naturalnych granic): linie wałów ziemnych (niekiedy z fosami), drewn. częstokoły lub mury kam.; obozy wojsk., twierdze i wieże strażnicze, drogi komunikacyjne. limes (lim), mat. granica, jedno z gł. pojęć występujących w analizie matematycznej . limeta, krzew lub niskie drzewo cytrusowe: 1. kwaśna (limon, Citrus aurantiifolia), uprawiana gł. w krajach tropik., o owocach użytkowanych jak cytryna, i 1. słodka (C limetta), gł. na Sycylii, o owocach deserowych.

limfa (chłonka), płyn ustrojowy krążący w układzie limfatycznym, pośredniczący w wymianie składników między krwią i tkankami; złożony z płynnego osocza (przesącz krwi uzupełniony wydzielinami tkankowymi) i krwinek, gł. limfocytów. limfatyczna tkanka (tkanka limfoidalna, limfoadenoidalna), siateczkowa tkanka łączna wytwarzająca limfocyty; stanowi miąższ węzłów limfatycznych, migdałków, śledziony, grasicy. limfatyczne węzły (węzły chłonne), drobne ciałka włączone w sieć naczyń limfatycznych; wytwarzają limfocyty, które zabiera przepływająca przez w.L limfa; stanowią ponadto filtr biol. dla limfy, oczyszczający ją np. z drobnoustrojów, toksyn. limfatyczny układ (układ chłonny), układ naczyniowy kręgowców stanowiący uzupełnienie krwionośnego w odżywianiu tkanek, dostarczaniu im tlenu i odprowadzaniu produktów przemian tkankowych; u ssaków i człowieka złożony z naczyń, którymi płynie limfa z tkanek całego ciała w kierunku dosercowym (największe naczynia uchodzą ostatecznie do żył w pobliżu serca) oraz węzłów limfatycznych. Lim Fjord (Limfjorden), cieśnina wpn, części Płw. Jutlandzkiego (Dania), łącząca M. Północne z cieśn. Kattegat; dł. ok. 180 km, głęb. 2,5-20 m; port Ålborg. limfoadenoidalna tkanka →limfatyczna tkanka. limfocyty, rodzaj krwinek białych (leukocytów), poza krwią występujących w dużych ilościach w limfie; odgrywają ważną rolę w procesach odpornościowych organizmu. limfoidalna tkanka →limfatyczna tkanka. limit, granica, najwyższa liczba, ilość czegoś (np. 1. budżetowy). limitacja, ustalenie limitu; ograniczenie. limiter →ogranicznik. Limmat [lyma:t] (w górnym biegu Linth). rz. w Szwajcarii, pr. dopływ Aare; dł. 141 km; przy wypływie L. z Jez. Zurychskiego m. Zurych. limnigraf, przyrząd do ciągłej rejestracji zmian poziomu wody w czasie. limnologia, gałąź hydrobiologii; nauka badaiaca życie organizmów wodnych w zbiornikach śródlądowych oraz warunki fizykochem. tych zbiorników. limnopitek, kopalna małpa człekokształtna z dolnego miocenu; znalezisko na wybrzeżu Jez. Wiktorii (Afryka); prawdopodobnie praprzodek gibbonów. Limnos, wyżynna wyspa gr. w pro. części M. Egejskiego; 480 km2, 23 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek; liczne staroż. zabytki. Limoges [limoż], m. w środk. Francji, nad rz. Yienne, ośr. adm. dep. HauteViennne; 133 tys. mieszk. (1968); słynny ośr. przemysłu porcelanowego; węzeł kol.; uniw.; muzeum ceramiki w pałacu biskupim (XVIII w.); katedra (XIII-XVI, XIX w.), got. kościoły; od XI w. ośr. emalierstwa (w L. wynaleziono emalię mai., zw. limuzyjską). Limón [-mon] JosÉ, ur. 1908, meksyk. tancerz i choreograf; przedstawiciel Tańca nowocz.; m.in. balety związane z kulturą Meksyku. Limón [-mon], m. i port w Kostaryce, nad M. Karaibskim, ośrodek adm. prow. L.; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. limonen C10,H16, węglowodór terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu cytrynowopomarańczowym; występuje w wielu olejkach eterycznych; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych, do perfumowania mydeł i produktów kosmetycznych, farm. i technicznych. limonit, mieszanina mineralna, produkt wietrzenia, składający się gł. z różnych wodorotlenków żelaza (zwł. getytu), kwarcu i minerałów ilastych; niskoprocentowa ruda żelaza.

626 Limosin Limosin [-zę] (Limousin), rodzina fr. emalicrów: JLEONARD I (ok. 1505-ok. 1575), najwybitniejszy emalier XVI w.; portrety król., członków dworu, dekoracje wyrobów złotniczych; JEAN (koniec XVI-1 poł. XVII w.), syn Leonarda I; MARTIN, brat i pomocnik Leonarda I; LEONARD II (ok. 1550-ok. 1625), syn Martina. Limousin [limuzę], kraina hist. we Francji, w pn.-zach. części Masywu Centralnego; wyżynna; hodowla bydła i owiec; gł., m. Limoges.— Podbita przez Rzymian, w składzie Akwitanii, następnie w państwie Franków; w IX w. rozbita na seniorie; od średniowiecza do XVIII w. ważny ośr. kultury i rzemiosła artyst.; w czasie II wojny świat, jeden z gł. ośrodków oporu. Limpopo (w górnym biegu Rzeka Krokodyla), rz. w pd. Afryce; dł. 1600 km, dorzecze 400 tys. km2; uchodzi do O. Indyjskiego; wyzyskiwana do nawadniania; w dolnym biegu żeglowna. limuzyna, rodzaj nadwozia samochodu osobowego, zamkniętego, 4-drzwiowego, 6-okiennego, niekiedy, z wewn. ścianką (zwykle szklaną) oddzielającą kierowcę od pasażerów. limuzyna, lotn. gwarowa nazwa osłony kabinv w samolocie lub szybowcu. lin (Tinca tinca), ryba z rodziny karpiowatych, do 45 cm dł.; częsta w mulistych wodach większości obszaru Europy i części Azji; hodowany w stawach; mięso smaczne. lina, wyrób pleciony, lub skręcany z włókien roślinnych (np. konopie, bawełna) lub sztucznych (np. nylon) albo z drutów metalowych. linalilu octan C 12 H 20 O 2 , bezbarwna ciecz o cytrusowym zapachu; występuje gł. w olejku lawendowym, bergamotowym i petitgrain; otrzymywany syntetycznie; stosowany jako składnik kompozycji zapachowych i aromatów. linalol C10H18O, trzeciorzędowy nienasycony alkohol terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu konwalii; występuje gł. w olejku linalowym, kolendrowym; otrzymywany z olejków eterycznych oraz syntetycznie; stosowany powszechnie w kompozycjach zapachowych. linalowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z drewna i owoców drzewa z rodzaju Bursera. Linares, m, w Hiszpanii (Andaluzja); 62 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu wydobycia rud ołowiu, hutnictwo ołowiu. Linares, m. w środk. Chile, ośrodek adm. prow. L.; 31 tys. mieszk. (1965). lina startowa, lotn. lina gumowa służąca do startu szybowca ze zbocza; jeden jej koniec zahaczony jest o szybowiec zaczepiony na ziemi, drugi — naciągany przez obsługę; po zwolnieniu zaczepu rozpędza szybowiec. Lincoln [lyŋkən] ABRAHAM, 1809-65, prezydent Stanów Zjedn. w okresie woiny secesyjnej 1861-65; zmobilizował wszystkie siły, by nie dopuścić do rozbicia Unii (zorganizowanie armii, program reform demokr., przyznanie wolności Murzynom); zginał od kuli zamachowca. Lincoln [lyŋkən], m. w USA, stol. stanu Nebraska; 148 tys. mieszk. (1970); przemysł elektroteehn., chem., spoż.; uniw.; muzea; kościoły i budowle reprezentacyjne (XIX w.). Lincoln [lynkən], m. w W. Brytanii (Anglia), nad rz. Witham, ośr. adm. hrabstwa Lincolnshire; 76 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., elektroteehn., chem., drzewny, odzieżowy; ośr. handl.; węzeł komunik.; muzeum i galeria sztuki; pozostałości osady rzym.; got. kościoły (katedra, XII-XV w.), budowle (XII i XIII w.); z abyt kowe bramy mie j ski e St one bow i Newport Arch (XIV-XV w.). r Lincoln Center [lyŋkən sentə ], ośrodek kult. (od 1962) w Nowym Jorku, częściowo subwencjonowany, grupujący dwa teatry, filharmonię i operę.

lincz (lynch), rodzaj samosądu, akt bezprawia, zabicie przez tłum osoby posądzonej o przestępstwo; w USA dokonywany gł. na Murzynach. Lind [lynd] JENNY, 1820-87, szwedz. śpiewaczka (sopran liryczno-koloraturowy), o świat, sławie; występy na scenach operowych i estradowych Europy i Ameryki. lindan, środek owadobójczy (insektycyd) zawierający 99% izomeru gamma sześciochlorocykloheksanu (HCH); bezwonny; stosowany w rolnictwie, warzywnictwie, również składnik innych preparatów owadobójczych, np. ditoxu. Lindau [ly-], m. w NRF (Bawaria), stara część miasta na wyspie L. na Jez. Bodeńskim; 26 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; kąpielisko. Lindberg [-berj] FOLKE, ur. 1903, historyk szwedz.; prof. uniw. w Sztokholmie; badacz historii miast w Szwecjir i w Europie. Lindbergh [lyndbə: g] CHARLES AUGUSTUS, ur. 1902, pilot amer., generał; 1927 pierwszy samotnie przeleciał nad O. Atlantyckim. Lindblad BERTIL, 1895-1965, astronom szwedz.; 1948-52 prezes Międzynar. Unii Ast r.; prowadzi ł badani a nad budową i dynamiką galaktyk; podał teorię powstania ramion spiralnych Galaktyki; czl. PAN. Linde [lyndə] CARL VON, 1842-1934, fizyk raiem.; prace z termodynamiki; 1876 zbudował pierwszą chłodziarkę sprężarkową; 1895 opracował przem. metodę skraplania gazów, 1902 — otrzymywania tlenu z powietrza. Linde SAMUEL BOGUMIŁ, 1771-1847, leksykograf, pedagog, pracownik instytucji oświat.; gł. dzieło: hist. 6-tomowy Słownik języka polskiego. Linder [-de:r] M AX (właśc. Gabriel Leuvielle), 1883-1925, fr. aktor, scenarzysta i reżyser film.; pierwszy w historii filmu wybitny komik i twórca prostych komedii (Max — profesor tanga, Siedem lat nieszczęść, Król cyrku). Lindesnes [lin-], przylądek na Płw. Skandynawskim, najdalej/ na pd. wysunięty punkt Norwegii; 57°59 N, 7°03'E. Lindgren ASTRID, ur. 1907, pisarka szwedz.; książki dla dzieci; cykl o dziewczynce Pippi, Dzieci z Bullerbyn. Lindhagen CARL, 1860-1946, szwedz. politvk socjaldemokr.; pacyfista; 1914-40 czł. Riksdagu; 1903-30 burmistrz Sztokholmu. Lindi, m. w Tanzanii, port nad O. Indyjskim; 13 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; rybołówstwo. Lindley [lyndly] WILLIAM, 1808-1900, inżynier ang.; projekty i budowa licznych linii kol., sieci kanalizacyjnych i wodociągowych; 1876-78 opracował projekt sieci kanalizacyjno-wodociągowej dla Warszawy (realizowany przez jego synów: Williama i Josepha). Lindman [lində-] ARVID, 1862-1936, polityk prawicy szwedz.; 1913-34 przywódca kół farmersko-mieszcz.; premier 1906-11 i 1928-30, przeprowadził reformę wyborczą. Lindorf ZOFIA, ur. 1905, aktorka; występy w teatrach warsz., gł. w Teatrze Narodowym; role w repertuarze klas. i współczesnym. Lindorm E RIK, 1899-1941, szwedz. pisarz i dziennikarz, zw. poetą życia codziennego; poezje,-popularne komedie. Lindsay [lyndzy] JACK, ur. 1900, ang. prozaik i poeta, pochodzenia austral.; powieści hist. o ruchach rewol., monografie, studia z historii kultury, poezje, przekłady. Lindsay [lyndzy] V ACHEL, 1879-1931, poeta amer.; liryki i poematy oparte na folklorze, rytmiką i melodyką zbliżone do pieśni murzyńskich i muzyki jazzowej. Line [lajn] (Sporady Środkowopolinezyjskie), grupa wysp koralowych na

O. Spokojnym, w Polinezji; 668 km 2 , 1,4 tys. mieszk. (1961); wyspy Jarvis, Palmyra i Kingman Reef należą do USA, pozostałe (gł. wyspa — Bożego Narodzenia) do bryt. kolonii — Wysp Gilberta i Ellice. Linea, La [la li-], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad M. Śródziemnym, przy granicy z Gibraltarem; 59 tys. mieszk. (1967); kąpielisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy. lineał, przyrząd pomocniczy w kształcie listewki, służący do wykreślania linii prostych; liniał, linia. linearny szyk, szyk wojsk, powstały w XVII w.; polegał na ustawieniu żołnierzy w linii ciągłej. linearyzm, muz. właściwość polifonii, gł. średniow. i renes., w której rola melodyki jest nadrzędna w stosunku do harmonii. linearyzm, szt. plast, w dziele mal. lub graf. akcentowanie przez artystę elementów dekoracyjnych, gł. konturu i linii. Ling PEHR HENRIK, 1776-1839, lekarz szwedz.; twórca szwedz. systemu wychowania fiz.; 1813 założył słynny Król. Centr. Instytut Gimnastyczny w Sztokholmie. linga, w hinduizmie falliczny symbol Siwy znajdujący się w każdej świątyni; noszony również na szyi przez wyznawców, np. sektę lingajatów. Linga (Lenge), m. w Iranie (Fars), port nad Zat. Perską; 14 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; rybołówstwo. lingala język, z rodziny bantu, w Kongu (Kinszasa); ok. 5 mln ludzi; literatura ludowa. Lingayen [-gajen], m. w Filipinach, na zach. wybrzeżu Luzonu; 45 tys. mieszk. (1960). Lingen [lynən], m. w NRF (Saksonia Dolna), port nad kanałem DortmundEms; 26 tys, mieszk. (1968); ośr. wydobycia ropy naft., rafineria ropy naftowej. Lingga, grupa wysp indonez. na M. Poł udni owochiński m; 2,2 tys. km 2 , ok. 30,5 tys. mieszk.; gł. wyspy: L. i Singkep; rybołówstwo. lingiady, międzynar. popisy gimnaslyczne, połączone ze zjazdami nauk., odbywane dla uczczenia pamięci P.H. Linga. „Lingua Posnaniensis", rocznik, wydawany od 1949 w Poznaniu, poświęcony językoznawstwu porównawczemu i ogólnemu. lingula, zwierzęta mor. z gromady ramienionogów; tzw. nóżką tkwią w piasku; rogowate klapki muszli bez zawiasów; O. Indyjski. lingwafon, gramofon z płytami do nauki obcego języka; także komplet takich płyt. lingwistyka →językoznawstwo. lingwistyka matematyczna →językoznawstwo matematyczne. linia (line), jednostka długości używana w kraj ach angl osaski ch; 1 l i ne — = 0,1 cala = 2,54 mm; dawniej używana w wielu krajach, np. w Polsce po 1818 1 1. = 2 mm. linia, druk. materiał zecerski dający w druku odbitkę odcinka linii; stosowany do oddzielania rubryk i główki w składzie tabelarycznym, do zdobienia, podkreślania itp. linia, leśn. bezdrzewny pas wycięty w lesie; dzieli go na ostępy (1. ostępowa, dukt) i oddziały (1. oddziałowa); ułatwia gospodarkę, chroni przed rozszerzaniem się pożarów, wiatrowałów itp. linia, mat. →-krzywa. „Linia", czasopismo lit. wydawane 1931-33 w Krakowie; wydawca i red.: J. Kurek; organ tzw. Awangardy Krakowskiej, kontynuacja „Zwrotnicy". linia boczna (linia naboczna), anat. narząd zmysłowy krągłoustych, ryb i niektórych płazów, złożony z ciałek czuciowych uszeregowanych wzdłuż boków ciała, informujący o kierunku i sile prądu wody. linia hodowlana (linia krwi), zootechn. potomstwo wywodzące się od wspólnego,

„Lipa" 627 szczególnie wartościowego przodka (zwykle samca, tzw. założyciela linii), które w kolejnych pokoleniach wykazuje dodatnie, dziedziczone po nim cechy. linia krwi, zootechn. →linia hodowlana. liniał, przybór rysunkowy do wykreślania linii prostych; mały 1. nazywa się linijką, 1. zaopatrzony w podziaikę (podziałki) — przymiarem rysunkowym. liniał pomiarowy, przybór pomocniczy w kształcie prostokątnego lub kształtowego pręta, używany przy pomiarach prostoliniowości, płaskości powierzchni lub do pomiarów kątów (liniał sinusowy). linia obrabiarkowa →obrabiarkowa linia. linia świata, w teorii względności linia w czasoprzestrzeni odpowiadająca historii danego punktu materialnego. liniatura, linie w zeszytach, księgach handl. itp.; sposób liniowania, wykreślania linii (w zeszytach, księgach handl.). linia wiecznego śniegu (granica wiecznego śniegu), wysokość, powyżej której roczny opad śniegu nie ulega w lecie całkowitemu stopnieniu; najwyżej występuje w okolicy zwrotników (ok. 6 tys. km), skąd obniża się ku biegunom (w pn. Grenlandii i na Antarktydzie dochodzi do poziomu morza). linia zabudowy, linia oznaczająca granicę (zwykle wzdłuż ulicy lub placu), której nie może przekroczyć lico budynku. linia zmiany daty, linia na mapie czasów strefowych, przy której przekroczeniu dodaje się lub opuszcza jeden dzień. linienie (linka), zachodzące okresowo, regulowane hormonalnie, odrzucanie powierzchniowych warstw naskórka u zwierząt lub jego wytworów, np. oskórka (bezkręgowce), sierści; wiąże się z różnymi procesami, np. wzrostu i rozwoju u stawonogów, przystosowaniem do warunków klimat, u ssaków. linie pola (linie sil), rodzina linii charakteryzująca strukturę pola sił (np. poła magnet., elektrostatycznego); w każdym woim punkcie są styczne do wektora pola w tym punkcie. linijka, lekki pojazd gospodarski, 4-kołowy, 1-konny, z podłużnym, wąskim siedzeniem podpartym na osiach lub resorach, do jazdy okrakiem. liniowa forma, wyrażenie, w którym dane obiekty (np. wektory, macierze) występują w pierwszej potędze pomnożone przez współczynniki liczbowe, np. 2u+3v (u, v; — wektory). liniowa funkcja, funkcja stopnia pierwszego, funkcja postaci y = ax+b (a, b — liczby dane). liniowa przestrzeń (przestrzeń wektorowa), przestrzeń zawierająca wraz z każdymi dwoma jej elementami u i to również ich kombinację liniową au+bw (a,b— dowolne liczby rzeczywiste lub zespolone); jedno z podstawowych pojęć analizy funkcjonalnej. liniowa zależność, równość, w której dane obiekty (np. wektory, funkcje, macierze) występują w pierwszej potędze pomnożone przez współczynniki liczbowe, np. 2u+3v; = 0, gdzie u i v — dane wektory. liniowa żegluga, forma organizacyjną żeglugi mor., regularna, realizowana wg uprzednio ogłoszonego rozkładu rejsów zawierającego terminy wyjść i zawinięć statków pływających stale i terminowo między ustalonymi portami. liniowe równanie, równanie, w którym zmienna lub zmienne występują w pierwszej potędze, np. ax+b — 0 lub ax+by + + cz+d = 0. liniowiec: 1) statek wodny do przewozu towarów na regularnej linii żeglugowej; 2) szybki i duży statek pasażerski odbywający rejsy pomiędzy odległymi portami mor. wg ustalonego rozkładu. liniowy tok nauczania, układ treści nau-

czania polegający na jednorazowym przerabianiu przez ucznia danego materiału w układzie systematycznym. liniowy układ, dowolny układ, w którym obowiązuje zasada superpozycji; można go opisać równaniem liniowym. linka, biol. →linienie. Linka BOGUMIŁ, 1864-1920, działacz nar. na Mazurach; 1919-20 jeden z przywódców Mazurskiego Związku Lud.; 1919 czł. delegacji mazurskiej w Paryżu, która domagała się przyłączenia Mazur do Polski; działacz plebiscytowy. Linke BRONISŁAW WOJCIECH, 1906-62, malarz, rysownik; metaforyczne kompozycje na tematy polit. i społ. (Kamienie krzyczą), rysunki satyr., karykatury. Linke KARL, 1884-1938, pedagog austr., twórca tzw. nauczania łącznego. Linköping [linśö:piŋ], m. w pd.-wsch. Szwecji, ośr. adm. okręgu Östergötland; 79 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., włók., lotn., meblarski. 1598 pod L. (w Stångebro) porażka Zygmunta III Wazy w bitwie z wojskami ks. Karola sudermańskiego; 1600 ścięcie szwedz. stronników Zygmunta III. Linnankoski [lin-] T OHANNES (właśc. Vihtori Peltonen), 1869-1913, pisarz fiń.; realist. powieści o tematyce lud.; dramaty o wątkach biblijnych. Linné [-ne:] CARL VON (Carolus Linnaeus, Karol Linneusz), 1707-78, szwedz. przyrodnik, twórca współcz. systemu klasyfikacji organizmów; prof. uniw. w Uppsali; wprowadził nazewnictwo dwuimienne organizmów oraz ich podział w hierarchiczne kategorie systematyczne; opisał wiele nowych gat. roślin i zwierząt. linofilm, druk. maszyna składająca fotograficznie wiersze i zestawiająca je w kolumny (fotoskładanie); perforowana taśma steruje fotoautomatem, który wybiera poszczególne znaki typograf. z ramek matrycowych. linoleum, tkanina jutowa pokryta z wie rz chu warst wą zabarwione j mas y (z oleju lnianego, kalafonii, mączki korkowej), od spodu — farbą lakową; stosowane gł. do wykładania podłóg. linolowy kwas C17H31COOH, nienasycony kwas tłuszczowy; ważny składnik tłuszczów spoż. i olejów schnących. linomag, preparat leczn. z witaminą F i śladowymi ilościami aktywatora magne zowego; sjtosowany w schorzeniach skóry, łojotoku, oparzeniach. linon, wysokogatunkowe, cienkie płótno lniane, rzadziej półlniane lub bawełniane. linoryt, technika graf., pochodna drzeworytu, w której zamiast klocka drewn. używa się linoleum. linoskoczek, artysta cyrkowy; wykonuje na liniie ćwiczenia gimnastyczne i ewolucje demonstrujące niezwykłe opanowanie równowagi. linotorowy dźwig →linownica. linotyp, maszyna druk. do składania tekstu z oddzielnych matryc, wybieranych za pomocą klawiatury, oraz do odlewania przy ich użyciu całych wierszy. linowa kolej, środek transportu, w którym pojazd (wagonik, krzesełko itp.) lub narciarz trzymający się uchwytu jest ciągniony przez linę napędową po torze poziomym albo pochyłym, bądź też porusza się po torze linowym, utworzonym przez tzw. linę nośną (będącą niekiedy jednocześnie napędową); naziemna lub napowietrzna. linowa przekładnia, przekładnia cięgnowa, w której ruch i moment obrotowy są przenoszone z koła czynnego na bierne za pośrednictwem liny. linownica (linotorowy dźwig), dźwignica z rozpiętą między 2 podporami wieżowymi liną, która służy za tor wózka, zw. wodzakiem, wyposażonego w urządzenie do chwytania ładunku. Linowski ALEKSANDER, 1760-1820, poseł na Sejm Czteroletni; czł. Zgromadzenia

Przyjaciół Konstytucji Rządowej; przeciwnik H. Kołłątaja; w Królestwie Pol. radca stanu i dyrektor gen. w komisji spraw wewnętrznych. linowy przenośnik, przenośnik cięgnowy przenoszący materiał drobnicowy na linach o. zamkniętym obwodzie, które przewijają się przez 2 bębny — napędowy i napinający. Lin Piao, ur. 1907, chiń. polityk i strateg wojsk.; uczestnik wojen rewol; od 1955 czł. Biura Polit. KC KPCh; od 1958 wiceprzewodn. KC i czł. Stałego Kom. Biura Poldt.; od 1954 wicepremier, od 1959 min. obrony; jeden z czołowych przywódców „rewolucji kulturalnej"; 1969 wyznaczony oficjalnie następcą Mao Ce-tunga. Linschoten [lynscho:tə] JAN HUYGHEN VAN, 1563-1611, podróżnik hol,; odbył podróż do Indii; z W. Barentsem poszukiwał Przejścia Pn.-Wsch.; opublikował 2 przewodniki żeglugi morskiej. Lins do Rego JOSE, 1901-57, pisarz brazyl.; powieści o wsi brazyl., poruszające problemy społ.-obyczajowe; wspomnienia. linters [lyntə rz], krótkie włókna nieprzędne porastające nasiona bawełny; używane gł. jako surowiec do produkcji celulozy. Linz [lync], m. w Austrii, port nad Dunajem, stol. Górnej Austrii; 205 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł chem., maszyn., spoż., elektrotechniczny. 1934 powstanie zorganizowane przez organizację Schutzbund przeciw rządowi E. Dollfussa, krwawo stłumione. liofilizacja, odwadnianie ciał o dużej zawartości wody przez ich zamrożenie i sublimację w próżni powstałych kryształków lodu; po zetknięciu z wodą ciało odzyskuje postać i właściwości pierwotne; stosowana m.in. w konserwowaniu żywności, preparatyce biol., przemyśle farmaceutycznym. liofilowe koloidy, roztwory koloidowe, w których cząstki fazy rozproszonej wykazują zdolność przyłączania cząsteczek ośrodka rozpraszającego, np. białka. liofobowe koloidy, roztwory koloidowe, w których cząstki fazy rozproszonej nie ulegają solwatacji, czyli nie przyłączają cząsteczek ośrodka rozpraszającego. lioliza, rozpad składnika roztworu pod wpływem rozpuszczalnika, np. hydroliza. Lionello .ALBERTO , ur. 1930, wł. aktor teatr, i film.; 'role dram. w sztukach współcz.; role komediowe (Weneckie bliźniaki G. Goldoniego). Liońska Zatoka →Lwia Zatoka. Liotard [-ta:r] JEAN ETIENNE, 1702-89, malarz szwajc; pastelowe nastrojowe portrety i sceny rodzajowe, miniatury (Dziewczyna z czekoladą, Turczynka z tamburynem). l i ot ropowy sze reg , sz e re g anionów (i szereg kationów) ułożonych w kolejności określonej stężeniem niezbędnym dla wywołania takiego samego efektu wysalania zolu liofilowego>. Liouville [ljuwill JOSEPH, 1809-82, matematyk fr.; sformułował (1851) podstawowe twierdzenie mechaniki statyst. dotyczące całkowania kanonicznych równań dynamiki; udowodnił (1844) istnienie liczb przestępnych. lipa (Tilia), długowieczne drzewo strefy umiarkowanej półkuli pn.; w Polsce jako domieszka w lasach całego kraju 1. drobnolistna, a w pd. części — 1. szerokolistna; jako drzewa ozdobne (gł. alejowe) sadzi się też kilka gat. obcych i mieszańce; kwiaty miododaine, są surowcem farm.; drewno miękkie, lekkie, używane m.in. w snycerstwie, meblarstwie. Lipa, m. w Filipinach, w pd. części Luzonu; 79 tys. mieszk. (1964); ośr. handl. regionu rolniczego. „Lipa", konspiracyjny tygodnik lit.satyr., wydawany w Warszawie 1940-41; red.: A. Kobyłecki i M. Lurczyński.

628 Lipany Lipany (miejscowość w zach. Czechosłowacji), 1434 klęska wojsk husyckich (taborytów) w czasie wojen husyckich. Lipari [li-], wulkaniczna wyspa wl. na M. Tyrreńskim, największa w grupie W. Liparyjskich; 38 km2, 3,7 tys. mieszk. (1961). Liparyjskie Wyspy (Eolskie Wyspy), grupa wulkanicznych wysp wł. na M. Tyrreńskim; 115 km2, 11 tys. mieszk. (1961); największa wyspa Lipari; na wyspach Vulcano i Strómboli czynne wulkany. liparyt, nazwa ryolitów młodego wieku geol. oraz współczesnych law bogatych w krzemionkę. Lipa Słowiańska, czes. stowarzyszenie radykalnych demokratów 1848-49, zał. w Pradze, później w innych miastach, dla obrony praw nar.; w grudniu 1848 zjazd filii prowincjonalnych L.S. powołał stow. Jedność Lip Słowiańskich. Lipatow WIL W., ur. 1927, pisarz ros.; opowiadania, powieści o współcz. problematyce etycznej. Lipatti D INU, 1917-50, rum. pianista i kompozytor; jeden z najwybitniejszych pianistów XX w.; utwory symf. i fortepianowe. Lipawa (Liepãja), m. w Łot.SRR, nie zamarzający port nad M. Bałtyckim; 88 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przem. Łotwy (hutnictwo żel., przemysł maszyn., drzewny); rybołówstwo. lipazy, enzymy z klasy hydrolaz, katalizujące hydrolityczny rozpad estrów kwasów tłuszczowych i glicerolu lub innego alkoholu; u zwierząt najważniejsza jest 1. wytwarzana przez trzustkę (rozkłada tłuszcze właściwe). Lipce, w. w pow. skierniewickim, woj. łódzkim; miejsce akcji Chłopów W. Reymonta. — W 1939 hitlerowcy dokonali egzekucji 112 osób (w odwet za ostrzelanie wojsk niem. przez wycofujące się pol. oddziały). Lipchitz [-szic] JACQUES, ur. 1891, rzeźbiarz fr., pochodzenia pol.; od 1909 w Paryżu, od 1941 w USA; początkowo kubista, później zbliżony do abstrakcji, następnie rzeźby ekspresyjne o organicznych formach; Akt z gitarą. Lipiany, m. w pow. pyrzyckim, woj. szczecińskim, nad jez. Wądół; 4,5 tys. mieszk. (1968); fabryka armatur, przemysł spoż., drzewny; fragmenty got. murów miejskich (XIV w.); prawa miejskie przed 1302. lipicka kultura, archeol. kultura z I—II w. na obszarze Naddniestrza; powstała z połączenia kultur miejscowych z elementami kultury przedrzym. Dacji i cywilizacji gr.-rzym.; nazwa od miejscowości Lipica Górna k. Lwowa (Ukr.SRR). lipidy (lipoidy, tłuszczowce), grupa naturalnych związków org., gł. estry kwasów tłuszczowych i alkoholi (tłuszcze i woski); 1. złożone zawierają np. resztę kwasu fosforowego; do 1. zalicza się także sterydy, karotenoidy. Lipieck, m. obw. w eur. części Ros. FSRR, nad rz. Woroneż; 290 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł środków transportu (ciągniki), chem., mat. bud., maszyn.; w pobliżu wydobycie rud żelaza. lipień (Thymallus thymallus), ryba do 50 cm dł.; wody bieżące Europy; mięso smaczne; ceniony w wędkarstwie. Lipiny, dzielnica Świętochłowic; kopalnia węgla kam., huta cynku. Lipińska MARTA, ur. 1940, aktorka Teatru Współczesnego w Warszawie; Wala — Irkucka historia A. Arbuzowa, Aniela — Wielki człowiek,.. A. Fredry; role telewizyjne. Lipiński EDWARD, ur. 1888, ekonomista, działacz społ.; prof. SGH, SGPiS i Uniw. Warsz., czł. PAN; 1946-65 prezes Pol. Tow. Ekon.; prace gł. z historii pol. myśli ekon. i teorii ekonomii polit.; Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej. Lipiński ERYK, ur. 1908, grafik; ilustra-

cje czasopism i książek, karykatura, plakat, scenografia; współzałożyciel „Szpilek". Lipiński J ÓZEF , 1764-1828, pedagog i poeta; czł. władz oświat. Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; pierwsza pol. powieść sentymentalna, klasycyst. ody i bajki. Lipiński KAROL, 1790-1861, kompozytor, skrzypek-wirtuoz (rywalizujący z N. Paganinim); koncerty skrzypcowe, polonezy, wariacje. Lipiński TYMOTEUSZ, 1797-1856, historyk, archeolog i geograf; Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym. lipka pokojowa (jeżatka, sparmania, Sparmannia africdna), krzew z pd. Afryki, o dużych, sercowatych, miękko owłosionych liściach; roślina doniczkowa. Lipmann FRITZ ALBERT, ur. 1899, biochemik amer.; prof. Instytutu Rockefellera w Nowym Jorku; wyjaśnił mechanizm fermentacji masłowej i rolę rozszczepienia glikogenu; zbadał koenzym A.; nagr. Nobla. Lipniak-Majorat, w. w pow. wyszkowskim, woj. warsz.; 2 IX 1944 pacyfikacja (także pobliskich wsi); hitlerowcy zamordowali 370 osób. Lipnica Murowana, w. w pow. bocheńskim, woj. krak. nad rz. Uszwicą; późnogot. cmentarny kościół drewn. (XV w.), późnogot. i barok, polichromia, późnogot. tryptyki: 1326-1934 miasto. Lipno, m. pow. w woj. bydgoskim, nad rz. Mień; 11,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż.; prawa miejskie 1349. — Podczas okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje ludności L. i okolic, zginęło ok. 2 tys. mieszkańców (25%). Lipno, hydrowęzeł w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist), na Wełtawie; tama, elek trownia , sztu czny zbiornik (48 km2); liczne ośr. sportów wodnych. lipochromy → karotenoidy. lipogram, utwór złożony z wyrazów nie zawierających jakiejś określonej litery, np. często występującej w danym języku; ma charakter sztuczki poetyckiej. lipoidy → lipidy. lipometria, lit. niedobór sylab lub stóp w wersie wchodzącym w skład utworu o określonym wzorcu rytmicznym. liponowy kwas, kwas 6,8-dwutiooktanowy, występujący bądź w postaci utlenionej, bądź zredukowanej; koenzym uczestniczący w tlenowej dekarboksykacji niektórych a-ketokwasów. lipoproteidy, wielkocząsteczkowe związki org. zbudowane z białek i lipidów; występują w surowicy krwi (al, a2 i β1 -lipoproteidy) i w tkankach (trombokinaza); także niektóre antygeny mają budowę 1. lipotropin, substancja wydzielana przez trzustkę; prawdopodobnie pobudza przemianę lipidów; jako preparat leczn. stosowany np. w żółtaczce zakaźnej, chorobach skóry. Lipowitza stop [s. -cal, stop o zawartości 13-14% cyny, 26-27% ołowiu, 9.5-10% kadmu, reszta bizmut; temp. topn. ok. 70°C; stosowany m.in. w automatach przeciwpożarowych i alarmowych. Lipowski BŁAŻEJ, XVII w., pisarz wojsk.; autor pierwszego w języku pol. regulaminu piechoty. Lippe [ly-], rz. w NRF, pr. dopływ dolnego Renu; dł. 237 km; żeglowna. Lippert [ly-] JULIUS, 1839-1909, historyk austr.; od 1888 poseł do parlamentu austr., autor prac dotyczących dziejów osiedlenia i pierwotnej organizacji Słowian. Lippe Seitenkanal [lypə zai tən-], kanał żeglowny w NRF, równoległy do rz. Lippe, dł. 107 km; łączy Ren z kanałem Dortmund-Ems i wsch. częścią Zagłębia Ruhry. Lippi FILIPPINO. 1457-1504, syn Filippa, malarz wł., przedstawiciel renesansu florenckieeo; obrazy rel., gł. freski fm.in. w kaplicy Strozzich przy kościele S. Maria Novella we Florencji).

Lippi FILIPPO (Fra Filippo), ok. 140669, ojciec Filippina, malarz wł., przedstawiciel wczesnego renesansu florenckiego; nastrojowe obrazy rel. (zwł. Madonny) i cykle fresków (m.in. w katedrach w Prato i Spoleto). Lippmann [-man] GABRIEL, 1845-1921, fizyk fr.; prof. uniw. w Paryżu, czł. Akad. Nauk; pionierskie prace dotyczące barwnej fotografii; nagr. Nobla. Lippmann [lypmən] WALTER, ur. 1889, czołowy publicysta amer., socjolog; twórca teorii opinii publ.; przeciwnik wojny wietnamskiej; Public Opinion. Lippstadt [lypsztat], m. w NRF (Nadrenia Pn. -Westfalia), nad rz. Lippe; 41 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., metal., meblarski, włókienniczy. Lips JULIUS ERNST, 1895-1950, etnolog niem.; prof. uniw. w Kolonii i Lipsku; badania prawno-społ. i gosp. stosunków u ludów pierwotnych; U źródeł cywilizacji. Lipsk (Leipzig), m. w pd. części NRD, nad Białą Elsterą. ośr. adm. okręgu L.; 589 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. i handl. (międzynar. targi), kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzea; kościoły (m.in. got. św. Tomasza z grobowcem J.S. Bacha), renes. ratusz (XVI w.). domv z XVIXVIII w. (piwnica Auerbacha, XVI w.). 1813 klęska armii Napoleona zadana przez wojska koalicji Prus, Austrii, Rosji i Szwecji (tzw: bitwa narodów); w bitwie tej zginął ks. J. Poniatowski. Lipski JÓZEF, 1894-1958, polityk, dyplomata; 1933-34 poseł nadzwyczajny i min. pełnomocny, 1934-39 ambasador w Niemczech. lipski proces, 1933, wytoczony działaczom komunist. (gł. oskarżony G. Dymitrow) pod fałszywym zarzutem podpalenia Reichstagu w Berlinie. Lipsko, m. pow. w woj. kieleckim; 2,9 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna; prawa miejskie 1613 (do 1868) i 1958. — W okresie okupacji hitlerowskiej rejon działalności partyzanckiej BCh. Lipson [lypsn] EPHRAIM, ur. 1888, ang. historyk gosp.; prof. undw. w Oxfordzie. Liptowski Mikulasz (Liptovský Mikuláš), m. w Czechosłowacji {Słowac. Rep. Socjalist.), w Kotlinie Liptowskiej; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., drzewny. liptowski ser, ser dojrzewający z grupy tzw. pomazankowych (do smarowania), odmiana bryndzy, wyrabiany z mleka owczego w pd. Karpatach. Liptów (Liptov), kraina w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.), w kotlinie pomiędzy Tatrami, Wielką Fatrą i Niżnymi Tatrami; znany region turystyczny. Lir (Lear), legendarny król celt. ludu Brytów, tytułowy bohater tragedii Szekspira. lira, muz.: 1) starogr. instrument, chordofon szarpany w kształcie podkowy; 2) instrument smyczkowy budowany w kilku odmianach w XV-XVII w. lira korbowa, instrument muz., chordofon smyczkowy z klawiszami; struny pociera kołek poruszany korbą; używana na Ukrainie i Białorusi. lira wojskowa, popularna nazwa odmiany dzwonków orkiestrowych — z płytkami umieszczonymi w ramie metal, w ksztacie liry. Liri (w dolnym biegu Garigliano), rz. we Włoszech; dł. 158 km; uchodzi do zat. Gaeta (M. Tyrreńskie). lirnik, bajarz lud. na Ukrainie i Białorusi, wędrowny ślepiec grający na lirze lub bandurze, cieszący się poważaniem wśród ludu. lirogony (Menuridae), ptaki austral. z rzędu wróblowatych; 2 gat.; największe osiągają dł. 102 cm; u samca ogon ozdobny w kształcie liry. liryczny: 1) dotyczący liryki (w poezji lub muzyce); 2) przepojony liryzmem; nastrojowy, uczuciowy, rzewny.

liściak 629 liryka, jeden z gł. rodzajów lit. (obok epiki i dramatu), poet. forma przekazu uczuć, doznań i przekonań, wyrażonych w monologu podmiotu lirycznego. liryzm, pierwiastek lir.; uczuciowość, nastrojowość. lis (Vulpes vulpes), drapieżnik z rodziny psów; wys. w kłębie ok. 40 cm; zwykle rudy, lecz wykazuje dużą zmienność ubarwienia (np. 1. czarny, 1. siwoduszka); Eurazja, pn. Afryka, Ameryka Pn.; łowny. Lis, jeden z gwiazdozbiorów. Lis (Mzura), szlachecki herb pol.; strzała srebrna grotem w górę, dwukrotnie przekrzyżowarna, w polu czerwonym; używało go ok. 200 rodzin, m.in. Starzeńscy, Zalescy, na Litwie — Sapiehowie. Lisan ad-Din Ibn al-Chatib, 1313-74, pisarz arab. z Grenady; wezyr; dzieła hist., geogr., polit. — cenne dokumenty epoki; zbiory wierszy. lis biały, zool. → piesiec. Lisboa [liz-] ANTONIO FRANCISCO (ZW. Aleijadinho), 1730-1814, brazyl. rzeźbiarz i architekt; twórca stylu arch., zw. Aleijadinho, będącego swoistą interpretacją rokoka; rzeźba gł. arch., budowle sakralne. lisica (Agonus cataphractus), ryba do 20 cm dł.; ciało okryte płytkami kostnymi; przybrzeżna strefa mórz pn. i zach. Europy. lisica (liska, lisiczka), bot. → kurka. Lisiczańsk, m. w Ukr.SRR (obw. woroszyłowgradzki), nad Dońcem, w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 117 tys.. mieszk. (1970); wydobycie węgla kam., przemysł chem., szklarski. Lisieux [lizjö], m. w zach. Francji (Normandia), nad rz. Touąues; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; got. katedra St. Pierre (XII-XVI w.), kościół (XV-XVI w.), pałac biskupi (XVI-XVII w.). Lisi Jar, w. w pow. puckim, woj. gdańskim, mad Bałtykiem; kąpielisko morskie. lisi ogon, potoczna nazwa wyczyńca łąkowego. Li Siu-czeng, ok. 1824-64, chiń. uczestnik powstania tajpingów; od 1856 jeden z jego przywódców, współpracownik Hung Siu-cüana. lisiura: 1) męska czapka, najczęściej z lisiego futra, z opuszczanymi nausznikami, noszona w Polsce w XVI-XVIII w.; 2) płaszcz podbity lisim futrem. Liske KSAWERY, 1838-91, historyk, wydawca źródeł; prof. uniw. we Lwowie, czł. AU; współzałożyciel Tow. Hist., założyciel „Kwartalnika Historycznego". Lisków, w. w pow. kaliskim, woj. pozn.; w okresie międzywoj. znana jako wzorowa wieś spółdzielcza. Lismore [lyzmo:r], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Richmond; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu uprawy trzciny cukr.; przemysł spożywczy. lis morski (Alopias vulpes), rekin, do 5 m dł.; płetwa ogonowa znacznie wydłużona; pelagial wszystkich oceanów; mięso twarde. Li Song-gie, XIV w., król koreański 1392-98, założyciel dyn. Li (1392-1910). lisowczycy, lekka, nieregularna kawaleria pol. zorganizowana na pocz. XVII w. przez A. Lisowskiego; odznaczali się sprawnością bojowa: walczyli jako oddziały najemne; ok. 1636 ulegli rozproszeniu. Lisowski ALEKSANDER, ?-1616, twórca i dowódca lisowczyków; uczestnik bitwy pod Kircholmem; walczył w służbie Dymitra II Samozwańca. Lisowski KAZIMIERZ, 1863-1935, działacz nar. w Zielonej Górze, ksiądz; założyciel i od 1898 prezes Tow. Rzemieślników Pol. w Zielonej Górze; działacz Związku Polaków w Niemczech; kierował działalnością oświat.-kult.; zamordowany przez gestapo. Lisowski ZYGMUNT, 1880-1955, prawnik; prof. prawa rzym. na uniw. w Poznaniu,

.1923-24 rektor; współzałożyciel „Czasopisma Prawno-Historycznego". lis polarny, zool. → piesiec. Liss FRANCISZEK, 1855-1933, działacz polonijny w Niemczech i nar. na Pomorzu i Mazurach, redaktor, wydawca, ksiądz; 1890-94 organizator i opiekun wychodźstwa pol. w Zagłębiu Ruhry; red. i wydawca „Wiarusa Polskiego". Lissa ZOFIA, ur. 1908, muzykolog; prof. Uniw. Warsz.; prace z historii i estetyki muzyki; Historia muzyki rosyjskiej. Estetyka muzyki filmowej. Lissa (wł. nazwa wyspy Vis), 1866, w czasie wojny austr.-prus., zwycięstwo floty austr, nad flotą włoską. Lissajous figury [f. lisażu], fiz. linie zakreślane przez punkt poruszający się ruchem złożonym z dwu wzajemnie prostopadłych drgań harmonicznych o różnych częstotliwościach; nazwa od nazwiska fizyka fr. Jules'a Lissajous. Lissitzky EL (właśc. Eliezer M. Lisicki), 1890-1941, ros. malarz i architekt; przedstawiciel konstruktywizmu; kompozycje abstrakc, grafika, wystawiennictwo. list, wypowiedź pisemna skierowana do określonego adresata lub do szerszego ogółu (tzw. 1. otwarty). List [lyst] EUGENE, ur. 1918, wybitny pianista amer.; ceniony odtwórca dzieł epoki romant. i XX w. List [lyst] FRIEDRICH, 1789-1846, ekonomista niem., zwolennik protekcjonizmu. Lister [-ter] ENRIQUE, ur. 1907, działacz hiszp. ruchu robotn., generał; w czasie wojny domowej 1936-39 jeden z dowódców armii republikańskiej. Lister [lystər] JOSEPH, 1827-1912, chirurg ang.; prof. uniw. w Londynie, czł. Royal Society; twórca metody antyseptycznej w chirurgii; autor wielu metod operacyjnych; wynalazł katgut. Listera Góra, szczyt w Paśmie Towarzystwa Królewskiego, na Ziemi Wiktorii, w Antarktydzie Wsch.; 4025 m. list gończy, pismo, w którym sąd lub prokurator zarządzają poszukiwania oskarżonego (podejrzanego, skazanego), zawierające wezwanie do każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, o zawiadomienie o tym sądu lub organu ścigania. list gwarancyjny, dokument, w którym załadowca zobowiązuje się pokryć przewoźnikowi mor. braki w ładunku reklamowane przez odbiorcę, gdy na statek mor. dostarcza towar np. źle opakowany. list kredytowy, zobowiązanie wystawcy do uregulowania w określonym terminie należności lub pokrycia strat do wysokości gwarancji. List Majestatyczny, dokument wydany 1609 przez ces. Rudolfa II, przyznający wszystkim stanom czes. wolność wyznania. listownica („kapusta morska", Laminaria)t glon (brunatńica) mórz pn.; przypomina wielki (do kilku m dł.) liść ogonkowy; jest surowcem w produkcji kwasu alginowego, jodu, sody i potasu, a także paszą i nawozem; bywa jadana jako jarzyna (gł. w Azji Wsch.). Listowski ANATOL, ur. 1904. botanik, agrobiolog; prof. Uniw. Jag. oraz SGGW, czł. PAN; organizator i dyr. IUNG; liczne , prace z zakresu hodowli i uprawy roślin. list poetycki, poemat, np. satyr., dydaktyczny, ujęty w formę listu. list przewozowy, dokument stwierdzający zawarcie umowy o przewóz przesyłki towarowej koleją, samochodem, samolotem lub statkiem (w żegludze śródlądowej). list przypowiedni, w dawnej Polsce (od XVI w.) dokument wydawany przez króla rotmistrzowi dla dokonania zaciągów wojska1, listwa, sortyment tarcicy o przekroju poprzecznym od 13x25 mm do 29X90 mm. listwa mrozowa, leśn. podłużna blizna na pniach drzew powstała przez zarastanie pęknięć powodowanych przez mróz.

Listy apostolskie, część N. Testamentu obejmująca 14 listów Pawia apostoła oraz 7 listów tzw. kat. lub powszechnych — przypisywanych apostołom Piotrowi, Janowi, Jakubowi Młodszemu. Listy ciemnych mężów (Epistolae obscurorum virorum), zbiór parodystycznych listów łac. (1515-17), w których grupa niem. humanistów (U. von Hutten i in.) wydrwiła ciemnotę epigonów średniow. scholastyki. listy odwołujące, dokument składany przez przedstawiciela dyplomatycznego organowi państwa przyjmującego, zawiadamiający o zakończeniu jego misji. listy uwierzytelniające, dokument wystawiany przez głowę państwa, adresowany do głowy państwa przyjmującego, stwierdzający powierzenie określonej osobie stanowiska ambasadora lub posła. listy wprowadzające, dokument wystawiany przez ministra spraw zagr. państwa wysyłającego, adresowany do min. spraw zagr. państwa przyjmującego, stwierdzający powierzenie reprezentowania państwa określonej osobie w randze chargé d'affaires. list zapowiedni, w prawie poli. do poł. XVI w. pismo króla do sądu wzywające do wstrzymania się od wyrokowania w konkretnej sprawie. list zastawny, rodzaj listu kredytowego, papier wartościowy o stałym oprocentowaniu1. list żelazny (glejt), pismo, w którym sąd zapewnia oskarżonego przebywającego za granicą, że nie zostanie aresztowany, jeśli się stawi w sądzie w oznaczonym terminie; dawniej również dokument zapewniający nietykalność osobistą, bezpieczny przejazd itp. Li Sun-sin, 1545-98, koreański dowódca floty podczas wojny z Japonią 1592-98; bohater mar. Korei; konstruktor pancernego okrętu — żółwia (kobuksan). Liswarta, rz., 1. dopływ górnej Warty; dł. 88 km, dorzecze 1519 km2; przełamuje się przez Wyż. Krakowsko-Częstochowską. lis workowaty, zool. → kuskus. Li Sy, przed 247-208 p.n.e., kanclerz cesarza chiń. Szy-huang-ti; autor reform społ., ekon. i administracyjnych. Li Syng-man, 1875-1965, koreański polityk burż.; do 1945 na emigracji w USA i Chinach; 1948, po separatystycznych wy borach w Korei Pd., prezydent i premier; realizował antydemokr. politykę przy ścisłej współpracy z USA; obalony 1960. liszaj, chropowaty, drobnoziarnisty, swędzący wykwit skórny; lud. nazwa chorób skóry przebiegających ze znacznym swędzeniem. liszajec, ropne zapalenie skóry, gł. twarzy, wywołane zakażeniem paciorkowcami; wypełnione ropą pęcherzyki pokrywające się miodowo-żółtym strupem; częsty u dzieci. Liszewski JAN, 1852-94, działacz nar. na Warmii, publicysta i poeta, nauczyciel; założvciel i red. „Gazety Olsztyńskiej"; badacz folkloru; wiersze, sztuka Swaty warmińskie. liszka, zool. → gąsienica. Liszt [list] FERENC, 1811-86, węg. kompozytor i pianista, czołowy twórca-neoromantyzmu; stworzył formę poematu svmf. (Preludia, Mazepa): nadto Symfonią „Faust" i Symfonia „Dante", wirtuozowskie utwory fortepianowe (koncerty, etiudy, rapsodie węg., transkrypcje), rel. (msze, oratoria), pieśni. Liszt [lyst] FRANZ, 1851-1919, prawnik austr.; najwybitniejszy przedstawiciel socjol. szkoły prawa karnego. liściak (filofora, Phyllophora), glon (krasnorost) mor. strefy umiarkowanej i ciepłej; plecha przypomina liść; Ph. nervosa, z M. Czarnego, dostarcza jodu.

Najbardziej znane dzieła literatury światowej Litera- Data powstania Tytuł Tytuł utworu tura (publikacj tura (publikacj) Autor ____________ hebr. XI-I w. p.n.e. Lope de Vega — Psalmy babil. 1 poł. I tysiąc- „ — Gilgamesz lecia p.n.e. gr. ok 800 p.n.e. Calderón Homer Iliada i Odyseja gr. VIII/VIIw.p.n.e. Corneille Hezjod Prace i dnie Molière — Pieśń nad hebr. VIII-II w. p.n.e. La Rochefaupieśniami gr. VI w. „ cauld Ezop Bajki ind. V w. ,, Molière Kalidasa Siakuntala gr. V w. ,, Milton Herodot Dzieje gr. V w. „ La Fontaine Ajschylos Oresteja gr. V w. ,, Pascal Eurypides Medea gr. V w. ,, Boileau Sofokles Antygona gr. V w. ,, Racine Arystofanes Żaby gr. IV w. „ La Bruyere Platon Uczta Lesage Tukidydes Wojna gr. IV w. „ Defoe peloponeska gr. IV w. Ksenofont Anabaza ind. IV w. p.n.e.-II Montesquieu — Ramajana w. n.e. Swift rzym. III w. p.n.e. Prévost Plaut Żołnierz samoRichardson chwał rzym. I w. „ Fielding Cezar O wojnie gallickiej rzym. I w. „. Goldoni Liwiusz Dzieje rzym. 31-23 „ Voltaire Horacv Pieśni rzym. 29-19 „ Sterne Wergiliusz Eneida rzym. I w. n.e. Owidiusz Metamorfozy gr. pocz. II w. Plutarch Moralia rzym. pocz. II w. Rousseau Tacyt Historia rzym. 1 poł. II w. Macpherson Juwenalis Satyry rzym. poł. II w. Sterne Apulejusz Złoty osioł łac. IV w. Augustyn św. Wyznania ind. V w. Diderot — Mahabharata pers. X w. Goethe Firdausi Shāh- nāme jap. pocz. XI w. Murasaki Genji-nonogatari Beaumarchais Shikibu ok. 1100 Schiller — Pieśń o Rolandzie fr. pers. XI/XII w. Laclos Omar Chajjam Rubajjaty hiszp. ok. 1140 — Pieśń o Cydzie fr. XII w. Schiller — Tristan i Izolda Novalis Chrétien de fr XII w Chateaubriand Troyes Parcenal Goethe — Słowo o wypra ros. XII w. Kryłow wie Igora Kleist Rustaweli W it e ź w t y g r y gruz. 2 poł. XII w. bracia Grimm siej skórze Byron — Pieśń o Nibeniem. XII-XIII w. lungach Constant Wol fram von niem. pocz. XIII w. Hoffmann Eschenbach Parzival skand. XIII w. Byron — Sagi islandzkie fr. XIII w. Scott — Powieść o Róży Shelley Jacopo da Vorawł. ok. 1255-60 gine Złota legenda pers. 1258 Lamartine Saadi Gulistan wł. pocz. XIV w. Gribojedow Dante Boska Komedia pers. XIV w Puszkin Hafiz Dywan wł. XIV w. Petrarca Księga pieśni wł. 1348-53 Merimée Boccaccio Dekameron ang. 1387-92 Chaucer Opowieści kanCooper terberyjskie fr. 1461 Manzoni Villon Wielki testament XV w. Heine -— Tysiąc i jedna noc arab. hiszp. 1499 Hugo Rojas Zorilla Celestyna Stendhal Erazm z Rotter- Pochwała głuhol. 1509 Leopardi damu poty ang. 1516 Balzac Morus Utopia wł. 1516-32 — Ariosto Orland szalony wł. 1532 Andersen Machiavelli Książę Musset Rabelais Gargantua fr. 1532-62 i Pantagruel fr. 1550 Gogol Ronsard Ody hiszp. 1554 Dickens — Łazik z Tormesu portug. 1574 Balzac Camães Luzjady wł 1575 Tasso Jerozolima Stendhal wyzwolona fr 1580-88 Montaigne Próby ang. 1595 Poe Szekspir Romeo i Julia ang. 1602 Hamlet ang. 1604 Lermontow „ Otello ang. 1606 Makbet hiszp. 1605r15 Gogol Cervantes Don Kichot Autor

Uwaga:

Tytuły dzieł są podane

po polsku (nawet nie tłumaczonych);

Tytuł Owcze źródło Dziewczyna z d zbane m Książę niezłomny Cyd Świętoszek Maksymy

Literatura

Data powstania (publikacji) utworu

hiszp.

ok. 1616?

hiszp. hiszp. fr. fr. fr.

po 1630 1635 1636 1664 1665-78

Mizantrop fr. Raj utracony ang. Bajki fr. Myśli fr. Sztuka poetycka fr. Fedra fr. Charaktery fr. Diabeł kulawy fr. Przypadki Robinsona Cruzoe ang. Listy perskie fr. Podróże Guliwera ang. Manon Lescaut fr. Clarissa ang. Tom Jones ang. Mirandolina wł. Kandyd fr. Życie i myśli Tristrama Shandy ang. Nowa Heloiza fr. Pieśni Osjana ang. Podróż senty mentalna ang. Kubuś fatalista i jego pan fr. Cierpienia młodego Wertera niem. Cyrulik sewilski fr. Zbójcy niem. Niebezpieczne związki fr. Intryga i miłość niem. Hymny do nocy niem. René fr. Faust niem. Bajki ros. Rozbity d zban niem. Baśnie niem. Wędrówki Childe Harolda ang. Adolf fr. Bracia Serafiońscy niem. Don Juan ang. Ivanhoe ang. Prometeusz rozpętany ang. Rozmyślania fr. Mądremu biada ros. Eugeniusz Oniegin ros. Teatr Klary Gazul fr. Ostatni Mohikanin amer. Narzeczeni wł. Księga pieśni niem. Hernani fr. Czerwone i czarne fr. Pieśni wł. Ojciec Goriot fr. Kalewala fiń. Baśnie duń. Spowiedź dzie cięcia wieku fr. Rewizor ros. Klub Pickwicka ang. Stracone złu dzenia fr. Pustelnia parmeńska fr. Groteski i ara beski amer. Bohater naszych czasów ros. Martwe dusze ros.

1666 1667 1668-94 1669 1574 1677 1688 1707 1719 1721 1726 1731 1748 1749 1753 1759 1760-67 1761 1765 1768 1773 1774 1775 1781 1782 1784 1800 1802 1806-32 1809 1811 1812-15 1812-18 1816 1819-21 1819-24 1820 1820 1820 1820-24 1823-31 1825 1826 1827 1827 1830 1830 1831 1834-35 1835 (oprac.) 1835-72 1836 1836 1837 1837-39 1839 1840 1840 1842

tabela nie uwzględnia dzieł polskich.

Autor

Dumas (ojciec)

Tytuł

Trzej muszkieterowie Thackeray Targowisko próżności Dickens David Cooperfield Melville Moby Dick Dumas (syn) Dama kameliowa Beecher-Stowe Chata wuja Toma Keller Zielony Henryk Whitman Źdźbła trawy Baudelaire Kwiaty zła Bjørnson Dziewczę ze Słonecznego Wzgórza Flaubert Pani Bovary Gonczarow Obłomow Turgieniew Ojcowie i dzieci Hugo Nędznicy Renan Żywot Jezusa Carducci Hymn do szatana Carroll Alicja w krainie czarów Tołstoj L. Wojna i pokój Dostojewski Zbrodnia i kara De Coster . Dyl Sowizdrzał Ostrowski A. Las Zola Rodzina RougonMacquartów Daudet Tartaren z Tarasconu Verne W 80 dni dookoła świata Rimbaud Sezon w piekle Verlaine Romance bez słów Mark Twain Przygody Tomka Sawyera Tołstoj L. Anna Karenina Ibsen Nora (Dom lalki) Dostojewski Bracia Karamazow Jacobsen Niels Luhne Stevenson Wyspa skarbów Nietzsche Tako rzecze Zarathustra Zola Germinal Maupassant Bel Ami Strindberg Oiciec Hamsun Głód Lagerlöf Gösta Berling Wilde Portret Doriana Graya Hauptmann G. Tkacze Maeterlinck Peleas i Melisanda France Gospoda pod Królową Gęsią Nóżką Kipling Księga dżungli Wells Wojna światów Tołstoj L. Zmartwychwstanie Conrad Lord Jim Mann Th. Buddenbrookowie Gorki Na dnie James H. Ambasadorowie Czechow Wiśniowy sad Rolland Jan Krzysztof Sinclair grzęzawisko Gorki Matka Galsworthy Saga Rodu Forsytów London Martin Eden Bunin Wieś Shaw Pigmalion Lawrence D.H. Synowie i kochankowie Apollinaire Alkohole Proust W poszukiwaniu straconego czasu Gide Lochy Watykanu Unamuno Mgła Barbusse Ogień Błok Dwunastu Undset Krystyna córka Lawransa Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka

Literatura ura

Data powstania (publikacji) utworu

fr.

1844

ang. ang. amer. fr. amer. szwajc. amer. fr. norw.

1847-48 1849-50 1851 1852 1852 1854 1855 1857 1857

fr. ros. ros_ fr. fr. wł. ang.

1857 1859 1861 1862 1863 1863 1865

ros. ros. flam. ros. fr

1865-69 1866 1868 1871 1871-93

fr. fr.

1872 1873

fr. fr. amer.

1873 1874 1876

ros. norw. ros. duń. ang niem.

1877 1879 1879-80 1880 1883 1883-91

fr fr. szwedz. norw. szwedz. ang.

1885 1885 1887 1890 1891 1891

niem. fr.

1892 1893

fr

1893

ang. ang. ros. ang. niem. ros. amer. ros. fr. amer. ros. ang. amer. ros. ang. ang.

1894 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1904-12 1906 1906 1906-22 1909 1910 1913 1913

fr. fr.

1913 1913-27

fr. hiszp. fr. ros. norw.

1914 1914 1916 1918 1920-22

czes.

1920-23

Autor

Tytuł

Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora Tołstoj A.N. Droga przez mękę Lewis Babbitt amer. Joyce Ulisses ang. Eliot T.S. Jałowa ziemia Valery Gusła Martin du Rodzina ThiGard bault Rilke Elegie duinejskie Babel Armia Konna Mann Th. Czarodziejska góra Gorki Artamonow i synowie Dos Passos Manhattan Transfer Dreiser Tragedia amerykańska Kafka Proces austr. Bernanos Pod słońcem szatana Gide Fałszerze Fadiejew Klęska Hesse Wilk stepowy Majakowski Dobrze! Zweig A. Spór o sierżanta Griszę Brecht Opera za trzy grosze Garcia Lorca Romance cy gańskie Szołochow Cichy Don Remarque Na Zachodzie bez zmian Giraudoux Amfitrion 38 Musil Człowiek bez właściwości Tołstoj A.N. Piotr I,ros. Saint-Exupery Nocny lot Huxley A. Nowy wspania ły świat Mauriac Kłębowisko żmij Faulkner Światłość w sierpniu Celine Podróż do kresu nocy Malraux Dola człowiecza Miller H. Zwrotnik Raka Mann H. Henryk IV Čapek K. Inwazja Jaszczurów Faulkner Absalomie, Absalomie! Steinbeck Grona gniewu Hemingway Komu bije dzwon Erenburg Upadek Paryża Seghers Siódmy krzyż Andrić Most na Drinie Sartre Drogi wolności Warren Gubernator Broch Śmierć Wergliusza Mann Th. Doktor Faustus Camus Dżuma Greene Sedno sprawy Beckett Czekając na Godota Ionesco Krzesła Carpentier Podróż do źródeł czasu Camus Upadek Butor Odmiany czasu Dürrenmatt Wizyta starszej pani Frisch Homo Faber Aragon Wielki Tydzień

Literatura

Data powstania (publikacji) utworu

Pirandello

wł.

1921

ros. 1922 1922 ang. fr.

1921-41 1922 1922

fr.

1922-40

niem. ros.

1923 1923-25

niem.

1924

ros.

1925

amer.

1925

amer. 1925

1925

fr. fr. ros. niem. ros.

1926 1926 1927 1927 1927

niem.

1927

niem.

1928

hiszp. ros.

1928 1928-40

niem. fr.

1929 1929

austr. 1930-44 fr.

1931

ang. fr.

1932 1932

1930-43

amer.

1932

fr. fr. amer. niem.

1932 1933 1934 1935-38

czes.

1936

amer. amer. amer. ros. niem. jugosł. fr. amer. austr. niem. fr. ang.

1936 1939 1940 1942 1942 1945 1945-49 1946 1947. 1947 1947 1948

irl. fr. kubańska fr. fr.

1952 1952 1953 1956 1956

szwajc. szwajc. fr.

1956 1957 1958

632 liściak liściak, liść o płaskim, liściokształtnym ogonku i zanikłej blaszce liściowej; gł. u roślin siedlisk suchych (np. akacji). liściec (Phyllium), zielony lub brunatny, tropik, owad, o spłaszczonym odwłoku i pokrywach podobnych do liści drzew (rnimetyzm); dł. ok. 10 cm; roślinożerny. liścienie, pierwsze liście zarodka w nasieniu; zawierają zapasy pokarmowe dla rozwijającego się kiełka lub są organem fotosyntezy dla. młodej siewki. liścionogi (Phyllopoda), rząd skorupiaków członowców; drobne, gł. słodkowodne; odnóża listkowate lub widełkowate, służą do pływania, oddychania i napędzania pokarmu; do I. należą np. wioślarki. liścionosy (Phyllostomatidae), rodzina nietoperzy amer., zwykle z płatem skórnym na nosie; kilkadziesiąt gat.; w większości owadoźerne, niektóre zjadają też drobne kręgowce i owoce. liściowe rośliny warzywne, uprawiane dla liści (np. sałata, endywia, roszponka warzywna, szpinak), spożywane na surowo, z wyjątkiem szpinaku. liściozwój, objaw chorobowy u roślin; rynienkowate zwijanie się liści wzdłuż gł. nerwu; 1. ziemniaka wywołuje wirus, czego następstwem jest wyradzanie się ziemniaków. liść, organ fotosyntezy roślin naczynio wych i wymiany gazowo-wodnej między rośliną a atmosferą; typowy 1. pojedynczy składa się z ogonka i blaszki, 1. złożo ny — z wielu tzw. listków; 1. mogą być przekształcone w igły, łuski, ciernie, wą sy, narządy chwytne (u roślin owadożer nych). l i t Li , pi e r wi as t e k che m . o l i cz b i e atom. 3, z grupy potasowców; miękki, b. lekki metal; chemicznie b. aktywny; wartościowość +1; stosowany gł. w syntezach organicznych. Li Taj-po, 701-762, wybitny liryk chiń.; poezje o różnorodnej tematyce, znane i tłumaczone w Europie. Litani, El- (w dolnym biegu Kasimije), gł. rz. Libanu; dł. 160 km; uchodzi do M. Śródziemnego; wykorzystywana do nawadniania. litania, rodzaj modlitwy (mówionej lub śpiewanej) w formie dialogu; znana liturgii żyd. i hellenistycznej, popularna w chrześcijaństwie. Litauer JAN, 1873-1949, prawnik, adwokat; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP; współautor pol. procedury cyw.; sędzia Sądu Najwyższego. Litawa (Leitha), rz. w Austrii i na Węgrzech, pr. dopływ Dunaju; dł. 180 km. litera, graf. odpowiednik głoski, znak pisma alfabetycznego. literak, bot. →pismak. literalny, dosłowny. litera niedzielna, w. kalendarzu kośc. jedna z 7 liter (A-G), którą oznaczano wszyslkie niedziele danego roku dla ułatwienia jego podziału na tygodnie; A wypadała zawsze 1 stycznia. literat, autor utworów lit. lub publicystycznych; pisarz. literatura, piśmiennictwo należące do kultury danego narodu, epoki, całej ludzkości; od XIX w. termin odnoszony gł. do literatury pięknej — twórczości artyst. wyrażonej w słowie, obejmującej poezję, dramat i prozę. „Literatura i Sztuka", dodatek lit.ar-tyst. do dziennika „Nowa Gazeta", wydawany 1907-14 w Warszawie; red.: J. Lo-rentowicz. literatura ludowa, twórczość lit. związana z życiem i kulturą wsi, zwykle anonimowa, przekazywana ustnie, gł. w formie pieśni, ballad, legend, przysłów. „Literatura Ludowa", dwumiesięcznik wydawany od 1957 w Warszawie; publikuje materiały i opracowania z pol. folkloru l it.; prze wodn. komit e tu red.: J. Krzyżanowski. literaturoznawstwo →nauka o literaturze.

litergol, rakietowy materiał pędny ciekły. liternictwo, dział sztuki graf.; projektowanie i wykonywanie kroju liter. literowiec, wyraz powstały z nazw początkowych liter wyrazów stanowiących podstawę skrótu, np. Pekaes (PKS — Państwowa Komunikacja Samochodowa). „Litery", miesięcznik społ.-kult. wydawany od 1962 w Gdańsku; omawia zagadnienia kult, społ. i lit. Ziem Północnych. lite tkaniny, tkaniny o osnowie jedwabnej i wątku ze złotą (złotogłowie) lub srebrną (srebrnogłowie) nicią; przejęte ze Wschodu, w Europie używane w XVXVIII w. na ubiory i obicia ścienne. litewski język, z grupy bałtyckiej; język Litwinów, oficjalny w Litew.SRR; wiele archaicznych cech indoeur.; 2 zespoły dialektów: żmudzki i auksztocki; literatura od XVI w. Lithgow [lytgou], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), na pn.-zach. od Sydney; 13 tys. mieszk. (1966); ośr, wydobycia węgla kam.; przemysł włókienniczy. liti, we wczesnym średniowieczu w państwie Franków — kategoria ludności o ograniczonej swobodzie osobistej i prawach publ. (półwolnni). „Litieraturnaja gazieta", tygodnik lit. i społ.-polit., organ Związku Pisarzy ZSRR, wydawany od 1929 w Moskwie. Litke (Lütke) FIODOR P., 1797-1882, ros. podróżnik i geograf; prezez Petersburskiej AN; 1826-29 kierował czwartą ros, wyprawą dookoła świata; badacz Arktyki. litkup, średniow. zwyczaj utwierdzania umów kupnar-sprzedaży przez poczęstunek na koszt kupującego; w Polsce znany w niektórych rejonach do dzisiaj. litocholowv kwas, kwas 3-hydroksycholanowy, jeden z kwasów żółciowych. litofacja, geol. zespół litologicznych cech osadów (np. skład miner., sposób warstwowania, barwa) niezależnych od wieku tych osadów. litofania, technika zdobienia porcelany lub matowego szkła wklęsłym reliefem, dającym obraz po podświetleniu; wynaleziona w 1 poł. XIX w. litofilne pierwiastki, pierwiastki chem. odznaczające się skłonnością do tworzenia związków z tlenem; występują gł. w skałach skorupy ziemskiej; najważniejsze: sód, potas, magnez, wapń, glin i krzem. litografia, technika graf. płaska, stosowana też w druku do reprodukcji; polega na wykonaniu rysunku tłustą kredką lub tuszem na płycie kam. (tzw. kamień litograficzny), powleczeniu go farbą druk. i odbiciu ma papierze; przy 1. kolorowej używa się innej płyty dla każdej barwy; również odbitka wykonana tą techniką. litologia, nauka o skałach, synonim petrografii; niekiedy termin stosowany na określenie tylko petrografii skał osadowych. litometeory, meteorol. cząstki, przeważnie stałe, unoszące się w atmosferze ziemskiej, np. dymy. Litomierzyce (Litoměřice), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.), nad Łabą; 19 tys. mieszk. (1968); ośr. turystyczny. litoorganiczne związki, związki metaloorg. zawierające atom litu połączony wiązaniem jonowym z atomem węgla; najważniejszy butylolit [C4H9]-Li + ; stosowane do syntez org. i jako katalizatory. litopon, biały pigment, mieszanina siarczku cynku i siarczanu baru; stosowany do wyrobu szpachlówek, farb olejnych, emalii spirytusowych i in. litopterny (Litopterna), pd.amer. kopalne ssaki kopytne; pokrojem zbliżone do lam, lecz miały niewielką trąbę; paleocen do plejstocenu. litoral, przybrzeżna strefa wód i pas dna, do 200 m głęb. w morzach i do ok. 10 m głęb. w jeziorach, porośnięta z reguły roślinami naczyniowymi. Litorynowe Morze, jedno ze stadiów

rozwoju M. Bałtyckiego; istniało od ok. 6800 do ok. 2000 lat p.n.e. litosfera, skonsolidowana część planety, z wyłączeniem jej powłok: ciekłej i gazowej: 1. Ziemi dzieli się na: skorupę ziemską, płaszcz Ziemi i jądro Ziemi; częściej terminu „1." używa się w węższym znaczeniu, gł. w geologii — na oznaczenie skorupy ziemskiej. litota (antyfraza), lit. wyrażenie oznaczające cechę, utworzone przez zaprzeczenie wyrażenia oznaczającego cechę przeciwną (niemały zamiast wielki). litotamnion (Lithothamnion), glon (krasnorost) mor., o piesze kulistej, silnie zwapniał ej; liczne gat. wchodzą w skład raf koralowych O. Indyjskiego i Spokojnego. litotrypsja, zabieg urologiczny polegający na skruszeniu kamienia w pęcherzu moczowym za pomocą specjalnego przyrządu zw. litotryptorem. litotryptor, specjalny rodzaj cystoskopu, posiadającego obok źródła światła i układu optycznego ostre kleszczyki umożliwiające kruszenie kamieni znajdujących sie w pęcherzu moczowym. litowce →potasowce. litowoglinowy wodorek LiAlH4, ciało stałe; b. aktywny chemicznie — z wodą reaguje wybuchowo; b. silny reduktor; stosowany gł. w syntezie związków organicznych. litr, l, jednostka objętości płynów i ciał sypkich oraz pojemności naczyń i zbiorni ków; 11 = 1 dm 3 . litraż, pojemność naczynia, zbiornika wyrażona w litrach. litraż silnika, łączna objętość (pojemność) skokowa cylindrów spalinowego silnika tłokowego, wyrażona w litrach. litroatmosfera, jednostka wtórna pracy w systemie metrycznym; praca, jakiej należy dostarczyć określonej masie gazu, aby powiększyć jego objętość o 1 1 przy ciśni e ni u 1 At m ( 1. fiz yczna) l ub 1 at (1. techniczna). littera docet, littera nocet [łac], litera uczy, litera szkodzi. littera scripta manet [łac], słowo zapisane pozostaje. Little'a choroba [ch. lytla], obustronne porażenie mięśni kończyn górnych i dolnych dziecka z towarzyszącym niedorozwojem psych., powstające wskutek urazu porodowego czaszki lub chorób mózgu przebytych w życiu płodowym. Little America [lytl əmerykə], nazwa antarktycznych stacji badawczych USA na Lodowcu Szelfowym Rossa, czynnych 1928-60. Little Rock [lytl rok], m. w USA, stol. stanu Arkansas, nad rz. Arkansas; 129 tys. mieszk. (1970), zespół miejski L.R.-North L.R. 319 tys. (1967); przemysł elektrotechn., chem.; ośr. wydobycia boksytów. — Wystąpienia rasistów przeciw Murzynom 1957-58. u Littlewood [lytl ud] JOAN, ur. 1914, ang. reżyser teatr.; założycielka (1945) przeznaczonego dla publiczności robotn. Theatre Workshop w Londynie; inscenizacje oparte na osiągnięciach teatru Brechta (Oh, What a Lovely War!). Littré [litry] É MILE, 1801-81, fr. historyk, filozof i filolog; czł. Akad. Fr.; przedstawiciel pozytywizmu; założyciel ,,Revue de Philosophie Positive"; autor słownika języka francuskiego. lituanistyka, nauka o języku, literaturze i kulturze litew.; filologia litewska. liturgia, w staroż. Grecji świadczenia na rzecz państwa ze strony najbogatszych obywateli (zw. stąd liturgami): architeoria (pokrywanie kosztów poselstwa), choregia (wyposażenie i przygotowanie chórów na igrzyska teatr.), gimnazjarchia (wyposażenie i utrzymanie gimnazjonu), trierarchia (wyekwipowanie trójrzędowca). liturgia, rel. całokształt zrytualizowanych zbiorowych czynności sakralnych

Lizykratesa pomnik 633 obowiązujących w danej religii; publiczna forma kultu religijnego. Litvinov, m. w Czecho słowacj i (Czes. Rep. Socjalist.), u podnóża Rudaw; 23 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla brun., przemysł chem., włókienniczy. Litwa (Litewska SRR), republika związkowa w ZSRR, nad M. Bałtyckim; 65,2 tys. km2 , 3,1 mln mieszk. (1970); stol. Wilno, inne gł. m.: Kowno, Kłajpeda. Powierzchnia nizinna; klimat umiarkowany; gł. rz. Niemen; liczne jeziora. Wydobycie torfu; przemysł spo ż., włók., skórz.-obuwn., maszyn., chem.; hodowla bydła i trzody chlewnej; uprawa roślin pastewnych, zbóż, ziemniaków, lnu, buraków cukrowych. — Państewka plemienne, zjednoczone w poł. XIII w. przez Mendoga; przyłączenie zach . i pd.-zach . ziem rus. p r z e z G i e d y mi n a w 1 p o ł . X I V w . — W. Księstwo Litew.; od 1385 unia personalna, od 1569 —• realna z Polską; w końcu XVIII w. (rozbiory Polski) włączona do Rosji (zach. ziemie do Prus, potem do Księstwa Warsz., wreszcie — do Królestwa Pol.); od 2 poł. XIX w. ruch nar. (1905 żądanie autonomii); od 1918 niepodległa republika (ze stol. w Kownie); 1926 przewrót prawicowy, rządy dyktatorskie; 1939 układ o pomocy wzajemnej z ZSRR, 1940 proklamowanie władzy radz. i wejście w skład ZSRR na prawach republiki związkowej; 1941-45 okupacja hitlerowska. Litwa Środkowa, sztuczny twór państw, powstały w X 1920 na obszarze Wileńszczyzny w wyniku akcji zbrojnej oddziałów gen. L. Żeligowskiego, podjętej na rozkaz J. Piłsudskiego; 1922 wcielona do Polski. Litwiniszyn JERZY, ur. 1914, mechanik; prof. AGH, czł. PAN; prace z zakresu hydromechaniki, mechaniki skał, ośrodków sypkich oraz górotworu. Litwinow MAKSIM M., 1876-1951, radz. działacz ruchu robotn., wybitny dyplomata; 1930-39 komisarz lud. spraw zagr., 1941-43 ambasador w USA, do 1946 zastępca min . s praw zagranicznych. Litworowy Staw, jezioro w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), w Dol. Litworowej, na wys. 1859 m; pow. 1,7 ha, głęb. do 19 m. Litwos → Sienkiewicz Henryk. Lityński A LFRED , 1880-1945, hydrobiolog, zoolog; organizator i kierownik Stacji Hydrobiologicznej nad Wigrami; badania limnologiczne i faunistyczne jezior; Hydrobiologia ogólna. Lityński T ADEUSZ , ur. 1901, chemik rolny; prof. Uni w. Jag. i WSR w Krakowie, Czł. PAN; badania chem.-roln. gleb, nawozów i surowców nawozowych; Żyzn o ś ć gleby i nawożenie. Liu Cung-jüan, 773-819, pisarz chiń.; jego proza słynie z pięknych opisów przyrody; pisał także poezje. Liuczou, m. w Chinach (Kuangsi-Czuang), port nad rz. Liu-ciang; 217 tys. mieszk. (1957); hutnictwo żel., przemysł maszyn., spoż.; węzeł kolejowy. Liu Hiong-won (pseud. Pan-gie), 162273, reformator koreański; postulował reformę rolną i podatkową oraz rozwój oświaty i handlu. Liu I-cing, V w., pisarz chiń.; autor zbioru anegdot i przypowieści. Liu Pang, 247-195 p.n.e., założyciel chiń. dyn. Han (206 p.n.e.). Liu Pej, III w., członek ces. rodu chiń. Han , założyciel państwa Szu (ob ecny Syczu an) w epoce Trzech Królestw; panował 221-223. Liu Siang, 80-9 p.n.e., pisarz chiń.; wydał traktat hist.-polit. z III w. p.n.e.; autor zbiorów anegdot i przypowieści. Liu S ie, ok. 466-505, pisarz chiń.; autor pierwszego traktatu krytyczno-literackiego. Liu Sin, 46 p.n.e.-23 n.e., chiń. uczony, bibliograf; pracował nad rekonstrukcją klasyki konfucjańskiej; przypisuje mu

się liczne interpolacje w tekstach konfucjańskich. Liu Siu. 5 p.n.e.-57 n.e., członek ces. rodu chiń. Han, przywódca powstania Zielonego Lasu, cesarz chiń. (pod imieniem Kuang-wu-ti). Liu Szao-ci, ur. 1898, chiń. polityk i działacz chiń. ruchu robotn.; 1931-68 czł. Biura Polit. KC KPCh, 1956-68 wiceprzewodniczący KC KPCh, 1959-68 przewodn. ChRL; 1968 usunięty z KPCh. Liutprand z Cremony [1. z kre-], 922972/973, kronikarz i dyplomata, biskup Cremony; kanclerz króla wł. Berengariusza II, następnie w służbie ces. Ottona I. Liverpool [lywə r pu:l], m. w W. Brytanii (Anglia), nad estuarium rz. Mersey (Zat. Liverpoolska); 688 tys. mieszk. (1968), zespół miejski (konurbacja Merseyside) 1,4 mln (1967); drugi co do wielkości (po Londynie) port mor. W. Brytanii; przemysł stoczniowy, maszyn., elektrotechn., chem., włók.; ośr. kult. i nauk. (uniw.); muzeum; galeria sztuki; ratusz (XVIII w.), kl asycyst. St. George's Hall (XIX w.). Liverpoolska Zatoka [z. lywerpul-], zat. u zach. wy brzeża Anglii (W. Bryt ania), część M. Irlandzkiego; pływy do 10 m; port Liverpool. Livingstone [lywyŋgstən] D AWID , 181373, szkoc. badacz Afryki, lekarz, misjonarz; jeden z największych podróżników odkrywców; w 3 wyprawach badał obszary dorzecza Zambezi i Konga; jako pierwszy Europejczyk przebył Afrykę z zach. na wschód; odkrył jez. Ngami, Wodospad Wiktorii (obecnie Mosicatunga), jez. Niasa; pozostawił opisy podróży. Livingstone [lywyŋstən] ROBERT RICHARD , 1746-1813, amer. polityk i dyplomata; poseł w Paryżu, dokonał zakupu Luizjany 1803. Livingstone [lywyŋstən] → Maramba. Livingstone'a Wodospady [w. lywyŋstona], seria wodospadów i progów na rz. Kongo, na odcinku ok. 350 km, między Kinszasą a Matadi. Living Theatre [lywyŋ tiətə r ], awangardowy amer. zespół teatr. 1950-70, zał. i kierowany przez J. Becka i J. Malinę; próby wypracowania nowej techniki gry aktorskiej; występy w Europie. Livorno, m. i port we Włoszech (Toskania), nad M. Liguryjskim, ośrodek adm. prow. L.; 174 tys. mieszk. (1969); rafinacja ropy naft., przemysł stoczn., maszyn.; muzea; katedra (XV I, XVIII w.), fortyfikacje (XV I w.), k ościoły i pałace (XVIIXVIII w.). Livramento [liwrəmęnto] (Santa de Livramento), m. w Brazylii (Rio Grande do Sul), przy granicy z Urugwajem; 38 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., skórzany. Liw, w. w pow. węgrowskim, woj. warszawskim, nad Liwcem; późnogot. zamek książąt mazowieckich (XV, XVI w., częściowa rekonstrukcja) — obecnie muzeum. — Gród kasztelański, stolica ziemi liwskiej; przed 1421 i do 1869 miasto. Liwa (w dolnym biegu Renawa), pr. dopływ Nogatu; dł. 99 km, dorzecze 934 km 2 . Liwadia, m. w środk. Grecji (Beocja), oś.r. adm. nomosu L.; 13 tys. mieszk. (1961); przemysł włók.; ruiny świątyni Zeusa; zamek (XIV w.), zabytkowe kościoły i meczet. Liwadia, osiedle w Ukr.SRR (obw. krymski). nad M. Czarnym; 4 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko klimatyczne. liwan → iwan. Liwanow BORIS N., ur. 1904, ros. aktor teatr. (MChAT) i film.; role w filmach rewol. (Październik, Delegat floty). liwerant, daw. pośrednik dostarczający komuś towarów; dostawca, zwł. dostawca wojskowy. liwerunek, w Polsce 1790-1867 podatek w naturze (tzw. zsypka zboża) pobierany na uzupełnienie funduszów na utrzymanie wojska, na podstawie specjalnych spisów szacunkowych.

Liwia, 58 p.n.e.-29 n.e., druga żona Oktawiana Augusta, matka Tyberiusza; wywierała duży wpływ na politykę męża. Liwiec, rz., 1. dopływ dolnego Bugu; dł. 120 km, dorzecze 2735 km 2 . Liwii Dom (Dom Augusta), rezydencja mówcy Hortensjusza na Palatynie w Rzymie; później zapewne siedziba ces. Augusta;, malowidła ścienne w II stylu pompejańskim. liwistonia (Livistona), palma z pd. Azji, Archip. Malajskiego, Nowej Gwinei i wsch. Australii; doniczkowa i szklarniowa. Liwiusz, 59 p.n.e.-17 n.e., historyk rzym.; przedstawiciel prozv epoki augustowskiej; Ab urbe condita... — dzieje Rzvmu od założenia miasta. Liwiusz Andronikus, ok. 284-ok. 204 p.n.e., pierwszy poeta rzym., Grek z pochodzenia; tłumaczeniem Odysei oraz łac. przeróbką gr. tragedii i komedii dał początek literaturze rzymskiej. Liwowie, grupa etniczna w Łot.SRR; potomkowie plemienia ugrofiń.; zasymilowan i z Łotyszami. liwr, dawn a srebrna moneta fr ; mająca w różnych czasach różną wartość. Lizard, przylądek na Płw. Kornwalijskim, najdalej na pd. wysunięty punkt W. Brytanii; 49°58'N, 5°13'W. lizawka, łow. korytko, słupek lub pieniek wydrążony itp. do zadawania zwierzynie (gł. płowej, muflonom) soli mineralnych. lizawość, jeden z objawów zaburzeń przemiany materii u zwierząt na tle niedoboru związków mineralnych i witamin z grupy B; skłonność do lizania sierści swojej lub innych zwierząt, zjadania nawozu, ziemi, zaprawy wap ienej itp. Lizbona (Lisboa), stol. Portugalii, nad estuarium Tagu; 826 tys. mieszk., zespół miejski 1,4 mln (1966); gł. ośr. przem., handl., kult., turyst. i największy port kraju; uniw.; muzea; got. klasztor dos Jeróni-mos i wieża S. Vicente (w Belém); śred-niow. twierdza, pałace i kościoły (XVI-XVIII w.), m.in. S. Vicente de Fora (XVI-XVII w.), katedra (XVIII w.); zabudowa placu do Comćrcio (XVIII w.). lizel, żegl. dodatkowy żagiel rozpinany po bokach żacrli rejowych w wypadku, gdy wiatr wieje w rafę. lizena → pionowy pas muru występujący z lica ściany (bez bazy i głowicy); pełni funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną. Lizjasz, ok. 445-ok. 380 p.n.e., ateński retor i pisarz mów sądowych; mistrz tzw. stylu prostego; dostosowywał mowy do charakteru i wykształcenia klientów. lizoform, roztwór mydła potasowego zawierający 5-6% formaldehydu; stosowany do odkażania rąk i narzędzi chirurgicznych. lizogenia, genet. związek między bakterią i bakteriofagiem polegający na wbudowaniu się bakteriofaga (tzw. profag) w genofor — materiał dziedziczny — bakterii, z którym jest on następnie powielany i przekazywany kolejnym pokoleniom bakterii. lizol, roztwór mydła potasowego zawierający 50% krezolu; stosowany do odkażania pomieszczeń, naczyń. lizolecytyny, związki powstające w wyniku odszcżepienia nienasyconego kwasu tłuszczowego od lecytyn, pod wpływem tzw. fosfolipazy A; 1. rozpuszczają osłonkę czerwonych ciałek krwi (hemoliza); trujące działanie jadów niektórych węży polega gł. na inicjowaniu powstawania 1. lizosomy, organelle komórkowe w postaci b. drobnych (widocznych w mikroskopie elektronowym) wakuoli, zawierające licz ne en zymy hydrolityczne; aparat trawienia wewnątrzkomórkowego.. lizozym (muramidaza), enzym z grupy hydrolaz glikozydowvch, hvdrolizuiący związki zawarte w ścianie komórkowej bakterii; występuje w śluzie jamy nosowej Lizykratesa pomnik, mała rotunda podtrzymująca niegdyś brązowy trójnóg,

634 lizymetr wzniesiony 334 p.n.e. w Atenach dla uczczenia zwycięstwa chóru Lizykratesa w konkursie; przykład budowli gr. w porządku korynckim. lizymetr, przyrząd do pomiaru ilości wody przesiąkającej przez górną warstwę gleby do jej głębszych warstw. lizyna, egzogenny aminokwas, występujący w licznych białkach zwierzęcych i roślinnych i bakterie gnilne przewodu pokarmowego zmieniają ją na silnie trującą aminę — kadawerynę. lizyny, swoiste przeciwciała w surowicy krwi, rozpuszczające komórki bakteryjne lub krwinki; składają się z dopełniacza i dwuchwytnika, pojawiającego się po uodpornieniu na określony antygen. Lizyp z Sykionu, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy gr., toreuta; nadworny rzeźbiarz Aleksandra W.; twórczość znana gł. z kopii; smukłe kształty postaci i efekty głębi przestrzennej; Apoksyomenos, Herakles Farnese, Odpoczywający Hermes. Ljungan [jüŋo:n], rz. w środk. Szwecji; dł. 350 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna. Ljungström [jüŋ-], bracia: BIRGER (1872-1948) i FREDRIK (ur. 1875), szwedz. konstruktorzy i przemysłowcy; wynaleźli turbinę parową reakcyjną o 2 przeciwbieżnych wirnikach. Ljungströma turbina [t. jüŋ-], turbina parowa reakcyjna promieniowa o 2 przeciwbieżnych wirnikach, z których każdy jest jednocześnie przyrządem ekspansyjnym dla drugiego. Ljusnan [jüs-], rz. w środk. Szwecji; źródła w Norwegii; dł. 430 km; uchodzi do Zat. Botnickiej; spław drewna. Llallagua [ljalja-], m. w środk. Boliwii, w Andach; 15 tys. mieszk. (1960); ośr. regionu wydobycia rud cyny. Llanelly [länetly], m. w W. Brytanii (Walia), nad Kanałem Bristolskim; 29 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł mat. bud., spożywczy. Llanes [lja-], m. w Hiszpanii (Asturia), nad Zat. Biskajską; 21 tys. mieszk. (1960); kąpielisko, ośr. turystyczny. Llano Estacado [ljano -kado] (ang. Staked Plain), rozległa równina w USA (Nowy Meksyk i Teksas), pd. część Wielkich Równin; wys. 900-1500 m; zjawiska krasowe; roślinność półpustynna; ekstensywny wypas bydła. llanos [lja-], trawiasta formacja w dorzeczu Orinoko (na pn. od selwasu) oraz w górnym biegu rz. Paragwaj; typ sawanny zalewowej, z pojedynczymi drzewami (gł. palmami). Llanos [lja-] →Orinoko Nizina. Llanquihue [ljaŋki ue], jezioro w Chile, w Dolinie Środkowochilijskiej, na wys. 51 m; pow. ok. 740 km2, głęb. do 108 m. Lleshi HADŻI , ur. 1913, alb. działacz polit., generał; podczas II wojny świat, czł. sztabu gen. armii narodowowyzwoleńczej; od 1953 przewodn. Prezydium Zgromadzenia Nar.; od 1956 czł. KC Alb. Partii Pracy. Llewellyn [luelyn] KARL, ur. 1893, amer prawnik; prof. uniw. Yale i Columbia; funkcjonalista, reprezentant tzw. realizmu amerykańskiego. Lloyd George [lojd- dżo: rdż] D AVID, 1863-1945, bryt. mąż stanu, przywódca Partii Liberalnej; 1916-22 premier, przyczynił sie do zwycięstwa aliantów w I wojnie świat.; jeden z twórców traktatu wersalskiego 1919, niechętny wobec żądań Polski. Lloyd [lojd] HAROLD, 1893-1971, amer. aktor film.; stworzył typ zaradnego i zabawnego Amerykanina w serii filmów komediowych (Jeszcze wyżej, Niech żyje sport. Gwałtu, co się dzieje). Lloyd [lojd] HENRY, 1720-83, ang. teoretyk wojskowości, generał; pierwszy dokonał próby teoret. opracowania strategii, wyodrębnił sztukę operacyjną. Lloyd's [lojdz] (Corporation of Lloyd's),

ang. zjednoczone towarzystwo ubezpieczeniowe o międzynar. zasięgu, zał. w końcu XVII w. Llullaillaco [ljuljajljako], wulkan w Andach Pd. (na granicy Chile i Argentyny); 6723 m; wieczne śniegi. lm, symbol jednostki lumen. LM (Lunar Module), amer. pojazd kosmiczny służący do lądowania na Księżycu z wokółksiężycowej orbity parkingowej. ln . h, symbol jednostki lumenogodzina. lm. s, symbol jednostki lumenosekunda. In, symbol logarytmu naturalnego (tzn. o podstawie e). Inianka siewna →lnicznik siewny. lniany olej, tłuszcz wytłaczany lub wyekstrahowany z nasion lnu, o różnorodnym zastosowaniu, m.in. w produkcji farb i lakierów, środków impregnacyjnych; o.l. przeznaczony do spożycia poddaje się bie leniu i odwonieniu. lnicznik siewny (lnianka siewna, Camelina sativa), jednoroczna roślina oleista z rodziny krzyżowych, pochodząca z Azji, uprawiana rośnie też dziko) dla nasion zawierających do 30% tłuszczu. Loa, rz. w pn. Chile; dł. 440 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; przepływa pustynię Atakarna; wykorzystywana do nawadniania. Loa loa, nicień (do 7 cm dł.) pasożytujący w tkance podskórnej człowieka, rozpowszechniony w niektórych krajach tropik.; p_owoduje obrzęki; choroba z grupy filarioz. Loango, średniow. państwo na wybrzeżu Atlantyku, na terenie dzisiejszego Konga (Brazzaville); kilkakrotnie uzależnione od Konga, 1882 zajęte przez Francuzów. Loara (Loire), największa rz. Francji; dł. 1012 km, dorzecze 115 tys. km2; uchodzi estuarium do O. Atlantyckiego; żeglowna od Roanne, do Nantes dochodzą statki mor.; połączona kanałami z Sekwaną i Saoną. lob, w tenisie przerzucenie piłki wysokim łukiem ponad przeciwnikiem znajdującym się przy siatce. Löbau (łużyckie Lubij), m. w pd.-wsch. części NRD; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. i skórz.-obuwniczy. lobby [ang.], socjol. rodzaj grup nacisku działających w państwach kapitalist., mających na celu wywieranie wpływu na rząd, członków parlamentu i funkcjonariuszy organów państw., w interesie określonych ugrupowań polit., gosp. i społecznych. Löbe PAUL, 1875-1967, polityk niem., socjaldemokrata; 1920-32 (z wyjątkiem 1924) przewodn. Reichstagu; po 1945 działacz SPD w Niemczech Zachodnich. lobelia (stroiczka, Lobelia), roślina zielna lub półkrzew strefy tropik, i umiarkowanej; w jeziorach na Pomorzu 1. jeziorna, o kwiatach białych; 1. rozdęta (z Ameryki Pn.), o kwiatach niebieskich, uprawiana jako leczn. i ozdobna. lobelina, alkaloid ziela lobelii; lek pobudzający ośrodek oddechowy, stosowany w porażeniu ośrodka oddechowego, w przypadkach zatrucia tlenkiem węgla itd. Lobengula, ok. 1836-94, władca afryk. państwa Matabele od 1870, wódz antybryt. powstania 1893. lobia →lablab. Lobito [lubitu], m. i gł. port Angoli, nad O. Atlantyckim; 46 tys. mieszk. (1961); przemysł rybny, cementowy; węzeł komunikacyjny. Lobkowic Iiři, 1835-1908, konserwatywny polityk czes.; poseł do sejmu czes.; walczył o autonomię Czech. Lobkowic (Lobkowitz) VACLAV EUSEBIUS VON, książę, 1609-77, austr. mąż stanu; od 1669 pierwszy minister Leopolda I. lob lodowcowy, część lądolodu wysuwająca się z jego zwartej masy w kierunku ruchu lądolodu. Locarno [lokarno], m. w Szwajcarii (Ticino), nad jez. Maggiore; 23 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); uzdrowisko i ośr.

turyst.-wypoczynkowy o świat, sławie; muzeum; zamek Viscontich (XIV w.), za-i bytkowe kościoły; 1925 miejsce zawarcia traktatów zw. lokarneńskimi. Iocativus [łac], gram. miejscownik, siódmy przypadek w deklinacji pol. (szósty w łacińskiej). Locci [loczczi] AUGUSTYN WINCENTY, ok. 1650-ok. 1730, inżynier i architekt; dorad ca artyst. Jana III Sobieskiego; barok, pa łac w Wilanowie. loch, pomieszczenie podziemne, zwykle pod dużymi budowlami, wykorzystywane dawniej jako więzienie; korytarz podziemny. locha (maciora), samica świni lub dzika po wydaniu potomstwa. lochanie się, łow.→huczka. Loches [losz], m. we Francji, nad rz. Indre; 6,5 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst.; muzea; zamek m.in. z donżonem (XII w.), murami i wieżami (XIII, XV w.), apartamentami król. (XIV-XVI w.), romańskim kościołem St. Ours (XII w.), renes. ratusz (XVI w.), bramy (XV w.). Loch Garman (ang. Wexford), m. w pd.wsch. Irlandii, nad M. Irlandzkim; 11,5 tys. mieszk. (1966); port rybacki; przemysł spoż., włókienniczy. u Loch Lomond [Io mənd], jezioro w W. Brytanii, największe w Szkocji, w górach Grampian, na wys. 6,9 m; pow. ok. 80 km2, głęb. do 187 m. Lochner STEPHAN, ok. 1410-51, malarz niem. z okresu gotyku; gł. przedstawiciel szkoły .kolońskiej; obrazy rel. (Madonna krzewu różanego). Loch Ness [lok nes], jezioro w W. Brytanii, w zapadlisku tektonicznym2 Glen More, na wys. 16 m; pow. 56 km , głęb. do 230 m; część Kanału Kaledońskiego. Lochow [locho:] FERDINAND JOST VON, 1849-1924, niem. agronom; hodowca cennych odmian żyta (Petkuskie), owsa i in. loci communes [łac] →topika. locja: 1) dział nautyki zajmujący się opisem akwenów i wybrzeży z punktu widzenia potrzeb żeglugi; 2) pomocniczy podręcznik nawigacji, zawierający informacje o znakach nawigacyjnych, głębokościach wód, prądach itp. Locke [lok] J OHN, 1632-1704, filozof ang.; jeden z gł. przedstawicieli nowoż. empiryzmu genetycznego i sensualizmu; zajmował się gł. teorią poznania (zwł. problemem pochodzenia wiedzy); sformułował przesłanki utylitaryzmu oraz w teorii państwa — zasady tolerancji i konstytucjonalizmu. Lockyer [Iokjər] SIR JOSEPH NORMAN, 1836-1920, astrofizyk ang.; odkrył w widmie Słońca linie pochodzące od nieznanego wówczas na Ziemi pierwiastka helu. Locle, Le [lö lokl], m. w Szwajcarii (kanton Neuchatel), w górach Jura; 15 tys. mieszk. (1968); słynny ośr. produkcji zegarków; ośr. turystyczny. loco [łac] (loko), w handlu miejsce dostarczenia i odbioru towaru. loco citato (skrót l.c), w miejscu cytowanym; skrót używany w przypisach. locum (lokum), miejsce, pomieszczenie dla kogoś. Lod, m. w środk. Izraelu; 26 tys. mieszk. (1967); gł. port lotn. kraju. Loddon [lodən], rz. w pd.-wsch. Australii (Wiktoria), pr. dopływ Murray; dl. 338 km; wykorzystywana do nawadniania. loden, gruba wełn. tkanina płaszczowa (często z przędzy melanżowanej), spilśniana i drapana (z długim włosem); bywa też z wełny wielbłądziej (nie barwiony). Lodge [lodż] HENRY CABOT (st.). 18501924, polityk amer.; czł. Partii Republ. (konserwatywne skrzydło); przeforsował nieprzystąpienie USA do Ligi Narodów Lodge [lodż] HENRY CABOT (mł.), ur. 1902, dyplomata amer.; 1953-60 siały przedstawiciel USA w ONZ; 1963-64 i 1965-67 ambasador w Wietnamie Pd., od 1969 w NRF.

Lodi, m. we Włoszech (Lombardia), nad Addą; 39 tys. mieszk. (1961); przemysł elektrotechn., metal., włók., spożywczy. lodołam, bud. →izbica. lodołamacz (łamacz lodu), statek wodny o specjalnej konstrukcji przeznaczony do łamania pokrywy lodowej w celu umożliwienia żeglugi; podcięty dziób, mocna budowa i duża moc silników napędowych. Lodomeria. zlatynizowana nazwa księstwa włodzimierskiego, użyta w nazwie zaboru austr.: Królestwo Galicji i L. lodowa epoka →lodowcowa epoka. lodowa góra, pływająca po morzu lub oceanie bryła lodu, oderwana od czoła lądolodu lub lodiowca uchodzącego do morza. Lodowa Jaskinia, jaskinia w Tatrach Zach., na zach. stoku Ciemniaka; dł. ok. 200 m. Lodowa Kopa, szczyt w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pd.-zach. od Szczytu Lodowego; 2611 m. Lodowa Przełęcz, przełęcz w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), między Kopą Lodowa a Małym Lodowym; wys. 2380 m. Lodowaty Ocean Północny →Arktyczne Morze. lodowcowa epoka (lodowa epoka), używana niekiedy nazwa zlodowacenia czwartorzędowego. lodowe barwniki, barwniki azowe wytwarzane bezpośrednio na włóknie w wyniku reakcji sprzęgania związków dwuazoniowych z naftoelanami osadzonymi na barwionym materiale; stosowane gł. do barwienia i drukowania włókien roślinnych. lodowe szkło, rodzaj szkła o powierzchni pokrytej drobnymi pęknięciami; wynalezione w XVI w. lodowe zjawiska, formy zlodzenia wód powierzchniowych — płynących i stojących; wysteDują trzy fazy: zamarzanie (lód ienmy i brzegowy, śryż), trwała pokrywa lodowa i spływ lodów (kra). lodowiec, masa lodu powstała na lądzie (powyżej linii wiecznego śniegu) z nagromadzonego i przekrystalizowanego śniegu, znajdująca się w stałym, powolnym ruchu; rozróżnia się 1. kontynent, (lądolody) i 1. górskie, składające się zwykle z pola firnowego i wypływających z niego mas lodu, zw. jęzorami lodowcowymi. lodowiec kontynentalny →lądolód. lodowisko, teren pokryty lodem, przystosowany do jazdy na łyżwach; sztuczne 1. (otwarte lub kryte) są zamrażane za pomocą sprężonego powietrza lub środków chemicznych. lodownia, urządzenie z zasobnikami na lód (wodny lub suchy) do przechowywania lub transportu gł. żywności w temperaturze niższej od temperatury otoczenia. lodownik, urządzenie do wyrobu lodu przez sztuczne chłodzenie — za pomocą chłodziarki — wody lub solanki. Lodowy Szczyt, szczyt we wsch. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2630 m, trzeci pod względem wysokości w Tatrach. lodówka, izolowana cieplnie szafka chłodzona lodem lub mieszaniną chłodzącą; służąca do przechowywania łatwo psujących się produktów spoż.; także popularna nazwa chłodni szafkowej. lodówka (kaczka lodówka, Clangula hyemalis)t gatunek kaczki; dł. samca ok. 55 cm; upierzenie biało-brunatno-czarne, lusterko brązowe, ogon spiczasty; morza dalekiej północy; w Polsce na przelotach. Lods [lo] MARCEL, ur. 1891, architekt fr.; inicjator prefabrykowanego budownictwa mieszkaniowego; realizacje (wspólnie z E. Beaudouinem): osiedla Cite-deLa-Muette w Drancy, szkoła w Suresnes, kryte targowisko w Clichy. lody, produkt spoż. otrzymywany przez zamrożenie płynnej mieszanki, w skład której wchodzą mleko, śmietanka, jaja, cukier i ewent. inne dodatki (np. bakalie, kakao).

Loeb [lö:b] JACQUES, 1859-1924, biolog amer., pochodzenia niem.; prof. uniw. w Chicago i Berkeley; prace dotyczące tropizmów, regeneracji i fizjologii zapłodnienia u zwierząt. Loeper ALFRED, 1912-44, działacz ruchu oporu, podporucznik, nauczyciel; od 1942 dowódca oddziału partyzanckiego „Gryfa Pomorskiego"; poległ. Loerke [lörkə] OSKAR, 1884-1941, poeta niem.; oszczędna w obrazowaniu liryka o walorach muz.; małe formy prozatorskie, eseje; wpływ na poezję niem. XX w. loes →less. Loewenhaupt [löwən-] (Lewenhaupt) ADAM LUDVIG, 1659-1719, generał szwedz. w wojnie północnej; 1706 gubernator Rygi; po klęsce Karola XII pod Połtawą (1709) dowodził szczątkami armii; pobity, wzięty do niewoli. Loewenwolda traktat [t. lö-] (przymierze „trzech czarnych orłów"), 1732 układ zawarty przez Rosję, Austrię i Prusy w sprawie następstwa tronu w Polsce po śmierci Augusta II. Löffler FRIEDRICH, 1852-1915, bakteriolog niem.; prof. uniw. w Greifswaldzie, dyr. Instytutu Kocha w Berlinie; odkrywca pałeczki nosacizny, maczugowca błonicy i jego jadu. Löffler LEOPOLD, 1827-98, malarz; prof. krak. Szkoły Sztuk Pięknych; obrazy hist., rodzajowe, portrety. lofix, techrt. naftalen nasycony pakiem, stosowany m.in. do rozpalania w piecu. lofofor, aparat czułkowy otworu gębowego mszywiołów i ramienionogów, złożony z podstawy i korony orzęsionych czułków, napędzających cząstki pokarmu. Lofoty (Lofoten), grupa górzystych wysp przybrzeżnych w pn. Norwegii - 1230 km8, 30 tys, mieszk. (1960); rybołówstwo (gł. połów dorszy). Lofti, typ amer. sztucznych satelitów. Lofting [-tyŋ] HUGH, 1886-1947, pisarz amer.; popularne książki dla dzieci o Doktorze Dolittle i jego zwierzętach. loftki (lotki), gruby śrut do nabojów myśliwskich, o średn. 4,5-12 mm; dawniej używany do polowań na grubą zwierzynę; ze względu na częste wypadki kaleczenia zwierzyny obecnie dozwolony tylko na wilki, rysie i dzikie gęsi. log (lg), mat, symbole logarytmu dziesiętnego (tzn. podstawie 10); loga — symbol logarytmu przy podstawie a (a > 0, a ≠ 1). log, iegl. urządzenie do pomiaru prędkości statku wodnego względem wody na podstawie pomiaru długości drogi przebytej przez statek w określonym czasie (np. liną wyrzuconą za burtę, odwijającą się z bębna), prędkości obrotowej śruby mierniczej, ciśnienia hydrodynamicznego przepływającej wody itp. logaedy (wiersze mieszane), lit. powta rzające się wersy o jednakowej nieregular nej wewn. budowie stopowej (akcento wej). Logan [lougən], szczyt w G. Sw. Eliasza, najwyższy w Kanadzie (drugi pod względem wys. w Ameryce Pn.); 6050 m; lodowce. Logan [lougən], m. w USA (Utah); 22 tys. mieszk. (1970); ośr, handl. regionu roln.; przemysł spożywczy, logarytm liczby b przy podstawie a, wykładnik x potęgi, do której należy podnieść podstawę a, aby otrzymać liczbę logarytmowaną b; zapis x = logab jest równoważny zapisowi ax = b (przy założeniach a > 0, a > 0, a ≠ 1); np. log.39 = 2, gdyż 32 = 9. logarytmiczna funkcja, funkcja y = logax (a > 0, a ≠ 1), której dziedziną jest przedział (0,+∞), a zbiorem wartości — przedział (—∞, +∞); gdy podstawa logarytmu a > 1, f.l. jest rosnąca, gdy zaś a < 1, wtedy f.l. jest malejąca. logarytmiczna krzywa, wykres funkcji logarytmicznej. logarytmiczna pochodna, pochodna lo-

logika formalna 635 garytmu naturalnego danej funkcji; np. p.l. funkcji y= 1+x2 jest funkcja 2x/(1+ +x2). logarytmiczna skala, szczególny przypadek skali funkcyjnej, znajdujący zastosowanie np. w suwaku logarytmicznym. logarytmiczne równanie, równanie, w którym niewiadoma występuje pod znakiem logarytmu, np. log3x+log9x = 6 (tu x = 81). logarytmiczne tablice, zestawienie przybliżonych wartości logarytmów liczb; ze pomocą t.l. łatwo znajduje się przybliżone wartości liczbowe skomplikowanych wyrażeń liczbowych. logarytmiczny papier, specjalnie poliniowany papier funkcyjny służący do sporządzania wykresów niektórych bardziej skomplikowanych funkcji; na p.l. wykres funkcji y - kxa jest linią prostą. logarytmiczny suwak, przyrząd z przesuwanymi względem siebie skalami liczbowymi (logatrytmicznymi), służący do szybkiego mnożenia, dzielenia, potęgowania i pierwiastkowania, a także obliczania wartości funkcji trygonometrycznych. logarytmowana liczba →numerus logari-thmi. logarytmowanie, obliczanie logarytmu danej liczby lub wyrażenia liczbowego. logarytmu cecha →cecha logarytmu. Loga-Sowiński IGNACY (pseud. Ignaś), ur. 1914, działacz ruchu roboto, i ruchu oporu; czł. KZMP, później KPP; od 1943 w KC PPR i Sztabie Gł. GL; 1956-71 przewodu. CRZZ; 1965-71 wiceprzewodn. Rady Państwa; od 1956 czł. Biura Polit. KC PZPR; na VIII Plenum KC PZPR (II 1971) złożył rezygnację z pełnienia tej funkcji; od 1971 ambasador Polski w Turcji. logatom, elementarny zespół dźwięków w postaci pojedynczej zgłoski stosowany do pomiarów (np. w telefonii) wyrazistości mowy. Logau FRIEDRICH VON, 1604-55, poeta niem.; najwybitniejszy twórca satyr, epigrarnatu XVII w. (m.in. przeciw wojnie i nietolerancji rel.).loggia [lodżdża; wł.], arch. odrębny budynek lub pomieszczenie, otwierające się arkadami na zewnątrz; występowała gł. w średniowieczu (we Włoszech jako miejsce zebrań cechów i gildii) i renesansie (wgłębiony portyk w pałacach i willach); w XX w. nazwa balkonu wnękowego. Loggie Rafaela [lodżdże r.], krużganki (trakt wsch. II piętra) dziedzińca S. Damaso w pałacu Watykańskim, ozdobione freskami 1517-19 przez Rafaela i jego uczniów — m.in. Giovanniego da Udine i Omlia Romano; sceny ze St. i N. Testamentu (tzw. Biblia Rafaela) oraz dekoracje ornamentalne (groteski). logiczne elementy, elementy realizujące funkcje log.; przetwarzają sygnały dwuwartościowe, służą do budowy log. układów. logiczne układy, układy do przetwarzania informacji przedstawionej za pomocą sygnałów dwuwartościowych; szeroko stosowane w układach sterowania automatycznego. logiczny, uzasadniony, konsekwentny, wewnętrznie spójny, niesprzeczny; odnoszący się do logiki, zgodny z log. zasadami rozumowania. logika: 1) dyscyplina obejmująca 1. formalną, semantykę i syntaktykę (składnię) log., naukę o istocie prawdy i fałszu, teorię różnych typów rozumowań (zwł. dowodzenia, wnioskowania, wyjaśniania i uzasadniania), pewne zagadnienia techniki pracy umysłowej, metodologii nauk i erystykę; 2) w węższym znaczeniu — 1. formalna. logika formalna, nauka o związkach log. między zdaniami, zwł. o związkach wynikania, uwarunkowanych budową (strukturą) zdań, oraz opartych na tych związkach formach i regułach poprawnego wnioskowania.

636 logika matematyczna logika matematyczna (logistyka), współczesna postać logiki formalnej, teoria form poprawnego wnioskowania dedukcyjnego i struktury systemów dedukcyjnych. logistyka, dawna (1904) nazwa logiki formalnej zapisującej swe twierdzenia za pomocą symboli (na wzór matematyki), obecnie zw. logiką matematyczną. logistyka, wojsk, nazwa badań całokształtu możliwości i zdolności państwa w zakresie zabezpieczenia działań wojennych. logiści, szkoła filoz. w chiń. filozofii klas., zajmująca się systematyką pojęć, dociekaniem prawdy i sposobów poprawnego rozumowania. logografowie: 1) w staroż. Atenach pisarze mów sądowych na zamówienie; 2) nazwa wprowadzona w pocz. XIX w. na określenie kronikarzy gr. z VI i V w. p.n.e. logogryf, zagadka, łamigłówka, polegająca na takim przestawieniu lub usunięciu głosek w wyrazach, że początkowe, środk. lub końcowe litery nowo powstałych wyrazów czytane w ciągu — dają rozwiązanie. logomachia, jałowy spór o słowa. logometr (miernik ilorazowy), przyrząd do pomiaru ilorazu 2 prądów lub napięć elektr. doprowadzanych zwykle do 2 cewek ustawionych względem siebie pod stałym kątem i osadzonych obrotowo w niejednorodnym polu magmet, np. magnesu trwałego. Logone, rz. w Czadzie i Kamerunie, 1. dopływ Szari; dł. 965 km. logopatia, wada mowy, np. jąkanie się, seplenienie. logopatologia, nauka o zaburzeniach mowy, patologia mowy. logopedia, dział pedagogiki specjalnej zajmujący się usuwaniem wad wymowy. logorea (słowotok), występujący w niektórych zaburzeniach psych., nienaturalnie szybki, mniej lub więcej bezładny potok słow. Logos, filoz. u Heraklita i stoików — siła kosmiczna, rozum świata; w hellenizmie — bóg osobowy; w filozofii Filona — syn boży, wzorzec świata; w prologu Ewangelii św. Jana — Bóg-Słowo, wcielone w osobę Jezusa. logoteta, w cesarstwie bizant. (od VI w.) zarządca różnych kancelarii skarbowych; od 1081 zwierzchnik całej administracji centr., od XII w. zw. wielkim 1. logotyp, czcionka wieloliterowa zawierająca przyjęty skrót wyrazu lub wyrażenia (np. itp., itd.); używanie 1. przyspiesza ręczne składanie. Logroño [-ńo], m. w Hiszpanii (Stara Kastylia), nad Ebro, ośrodek adm. pro w. L.; 75 tys. mieszk. (1966). Logrosán [-san], m. w Hiszpanii (Estremadura); 17 tys. mieszk. (1960); uzdrowisko ze źródłami mineralnymi; przemysł chemiczny. Lo-han, jedno z ważniejszych chiń. bóstw buddyjskich. Lohengrin [lo:əngryn] (właśc. Garin le Loherain), bohater niem. legendy z XIII w., syn Parsifala, poszukiwacz świętego Graala. Lohenstein [lo:ənsztain] DANIEL CASPER VON, 1635-83, pisarz niem.; wybitny przedstawiciel późnego baroku; tragedie hist., liryka, powieść z kluczem. Loir [lua:r], rz. we Francji, 1. dopływ Sarthe; dl. 311 km. Loja [locha], m. w Ekwadorze, w Andach, ośrodek adm. prow. L.; 27 tys. mieszk. (1962). Loja [locha], m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad rz. Genil; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Lojalności Wyspy (Iles Loyauté), grupa wysp koralowych na O. Spokojnym, w Melanezji (Nowa Kaledonia); ok. 2 tys. km2, 14 tys. mieszk. (1963); gł. wyspy: Lifou, Mars, Ouvéa. Lojang, m. w Chinach (Honan); 450 tys. mieszk. (1958): przemysł gł. środków tran-

sportu i maszyn.; stolica 9 dynastii chińskich. Lojko, m. w Birmie, stol. stanu Kaja; 15 tys. mieszk. (1960); ośr. handl. regionu eksploatacji lasów. Lo-Johansson [lo:jo:-] IVAR, ur. 1901, pisarz szwedz., z grupy tzw. pisarzy proletariackich; powieści, eseje, wrażenia z podróży; Rya-Rya. lokacja, hist. w dawnej Polsce (od XIII w.) zakładanie wsi lub miast (zwykle na prawie niem.), połączone z wprowadzeniem niwowego układu pól i regularnej zabudowy; później także przenoszenie wsi z prawa pol. na niemieckie. lokacja, techn. wykrywanie i wyznaczanie położenia lub prędkości ruchu obiektów; radiolokacja, hydrolokacja, termolokacja. lokaj, służący w bogatych domach lub na dworach panujących, ubrany w liberię. lokajata ['zwrócony do świata'], ind. system materializmu filoz. powstały ok. 600 p.n.e.; uznaje za rzeczywisty tylko świat materialny; reprezentuje skrajny sensualizm, ateizm, hedonistyczne założenia etyczne. lokal: 1) mieszkanie, pomieszczenie; 2) zakład gastronomiczny lub zakład o charakterze rozrywkowym. lokalizacja: 1) umiejscowienie, rozmieszczenie; ustalenie miejsca budowy jakichś obiektów; 2) ograniczenie skutków jakiegoś zjawiska do pewnego miejsca, obszaru; zlokalizowanie. lokalizacja, prawo ustalenie przez inwestora i zatwierdzenie przez organ adm. miejsca na realizację inwestycji budowlanej. lokalizm, wyrażenie lub zwrot właściwy danej miejscowości. lokal mieszkalny, pomieszczenie uznane przez organ adm. za nadające się do zamieszkania. lokalna grupa, etnogr. grupa ludzi przebywających stale na tym samym terenie; składa się z rodziny, rodów, podszczepów lub szczepów; mogą mówić innymi językami. lokalny, miejscowy, właściwy danemu miejscu; ograniczony do danego miejsca. lokalowe prawo, przepisy regulujące gospodarkę lokalami, zarząd nimi, sprawy dotyczące najmu lokali; w PRL p.I. normuje ustawa z 1959. lokal użytkowy, lokal przeznaczony na cele nie mieszkalne (biuro, sklep itp.). lokarneńskie traktaty 1925, opracowane na międzynar. konferencji w Locarno; gł. z nich, tzw. pakt reński, zapewniał nienaruszalność granic zach. sąsiadów Niemiec, nie gwarantując tego sąsiadom wsch.; 1936 wypowiedziany przez Hitlera. lokata, umieszczenie kapitału w jakiejś instytucji finans.-handl., nabycie jakiegoś przedmiotu, nieruchomości dla zabezpieczenia kapitału lub osiągnięcia zysków. lokator, osoba zamieszkująca w mieszkaniu odnajętym u właściciela domu; najemca lokalu. lokatywny, odnoszący się do miejscownika lub do jego funkcji; miejscownikowy. lokaut, forma walki pracodawców z robotnikami mająca charakter represji; polega na zamykaniu przedsiębiorstw i zwalnianiu pracowników. Lokeren [lo:körö], m. w Belgii (Flandria); 27 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chemiczny. Loki, mit. germ. postać zagadkowa; demon zniszczenia i śmierci(?); ojciec Fenrira, węża Midgardu i Hel; sprawca śmierci Baldura; wódz demonów w walce z bogami (ragnarek). Lokken, gł. ośrodek wydobycia pirytów w Norwegii, na pd.-zach. od m. Trondheim. Lokman, legendarny arab. autor bajek, sentencji, alegorii moralizatorskich, wzorowanych na bajkach Ezopa; znany i tłumaczony w Europie, także w Polsce.

loko →loco. Lokoja [-dża], m. w środk. Nigerii, port nad N i gre m, naprz e ciw uj ścia Be nue ; 25 tys. mieszk. (1963). lokomobila, zespól (często przewoźny) złożony z kotła parowego, parowego silnika tłokowego i urządzeń pomocniczych; używana dawniej do napędu maszyn roln., młyńskich, tartacznych, prądnic itp. lokomocja: 1) przenoszenie się z miejsca na miejsce, zwł za pomocą pojazdów; transport (dziś zwykle w wyrażeniu: środki 1.); 2) pojazd, środek transportu. lokomotywa, pojazd szynowy z silnikiem napędowym, przeznaczony do ciąg nienia lub pchania wagonów; parowa. spalinowa lub elektryczna. lokomotywownia (dawniej depo), jednostka organizacyjna służby kol., której zadaniem jest bieżące utrzymywanie lokomotyw i wagonów silnikowych w stanie sprawności techn.-eksploatacyjnej. Lokrum, przybrzeżna wysepka jugosł., w pobliżu Dubrownika; słynny ośr. turystyczny. loksodroma, linia na powierzchni Ziem przecinająca wszystkie południki pod tym samym kątem różnym od prostego; ma kształt spirali z punktem asymptotycznym w biegunie. lokucja, wyrażenie, zwrot; sposób wyra żania się. lokum →locum. loligo (Loligo vulgaris), najczęściej spo żywany gat. kałamarnicy; ciało dł. ok 30 cm; O. Atlantycki, M. Śródziemne. Lolland [lolan], wyspa duń. na M. Bałtyckim; 1,3 tys. km 2 , 82 tys. mieszk. (1965); połączenie mostem z wyspą Falster; gł. m.: Nakskov, Maribo. lollardowie, ruch plebejsko-rel. w Anglii XIV-XVI w., powstały pod wpływem koncepcji J. Wiclifa; głosili równość społ., żądali zamiany pańszczyzny na czynsz, 1ikwidacji dóbr kośc; przyczynili się do powstania chłopskiego 1381. Lollobrigida [-bridżida] GINĄ, ur. 1928 wł. aktorka film; gwiazda o świat, sławie (Fanfan Tulipan, Chleb, miłość i fantazja, Piękności nocy). Lomami, rz. w Kongu (Kinszasa), 1. do pływ Konga; dł. ok. 1500 km; w domyrr biegu żeglowna. Lomas de Zamora [1. de sa-], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 275 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., skórz.-obuwniczy. lombard, instytucja kredytowa udzielająca krótkoterminowych pożyczek pod zas taw ruchomości lub papierów wartościc wych. Lombardia, region w pn. Włoszech, na Niz. Padańskiej i w Alpach; 23,8 tys. km2, 8,3 mln mieszk. (1969); najsilniej uprzemysłowiony region Włoch; uprawa pszenicy, kukurydzy, ryżu, winorośli, warzyw, hodowla; stol. Mediolan. — Pierwotnie państwo Longobardów, od VIII w. w składzie państwa Karolingów, od 951 — cesarstwa rzym.-niem.; rozkwit gosp. i polit. miast w XI-XII w.; opór komun miejskich przeciw władzy ces.; zwycięstwo Ligi Lombardzkiej pod Legnano utrwaliło ich niezależność polit; od XVI w. w posiadaniu Hiszpanii, od pocz. XVIII — Austrii (1797-1815 rządy fr.); od 1861 w składzie zjednoczonych Włoch. Lombardo (Lombardi), wł. architekci i rzeźbiarze: PIETRO (ok. 14351515), przedstawiciel wczesnego renesansu weneckiego, oraz jego synowie i współpracownicy: TULIO (1455-1532) i ANTONIO (1458-1516); kościół S. Maria dei Miracoli w Wenecji, nagrobki w kościele S.S. Giovanni e Paolo w Wenecji. Lombardo Toledano VICENTE, 18941968, działacz meksyk. i międzynar. ruchu związkowego, polityk; prof. prawa i ekonomii na uniw. w Meksyku; od 1949 przewodniczący meksyk. Powszechnej Konfederacji Pracy.

López Dominguez 637 Lombok, wyspa indonez. w Małych W. Sundajskich; 5,4 tys. km2, ok. 700 tys. mieszk.; uprawa ryżu; gł. m. Mataram. Lombroso CESARE, 1835-1909, wł. psychiatra i antropolog; prof. uniw. w Turynie; stworzył antropologiczną szkołę prawa karnego; jego teorie antropologicznego typu przestępcy, oparte na założeniu predyspozycji do zbrodni, zostały odrzucone na pocz. XX w. Lomé [lomy], stol. Togo, port nad Zat. Gwinejską; 138 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spoż., włók., obuwn., mat. bud.; w pobliżu wydobycie fosforytów. Lompa JÓZEF , 1797-1863, działacz społ. i nar. ha Śląsku, nauczyciel; autor podręczników szkolnych, poradników roln., artykułów etnogr.; współred. „Dziennika Górnośląskiego"; przyczynił się do utrzymania języka i obyczajów pol. wśród Ślązaków. London [landən] JACK (właśc. John Griffith), 1876-1916, pisarz amer.; powieści i opowiadania o zabarwieniu przygodowym i autobiogr., ukazujące samotną walkę człowieka z panującym porządkiem społ., losem i siłami przyrody (Wilk morski, Martin Eden). London [landən], m. w Kanadzie (Ontario); 194 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłu maszyn., petrochemicznego. Londonderry [landən-], m. w W. Brytanii (Irlandia Pn.), nad estuariumi Lough Foyle; 56 tys. mieszk. (1966); przemysł maszyn., spoż., chem.; ośr. handlowy. Londrina, m. w Brazylii (Parana); 74 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., papiern.; ośr. handlowy. Londyn (London), stol. W. Brytanii (Anglia), nad dolną Tamizą; 7,8 mln mieszk. — 1968 (Wielki Londyn — Greater London, składający się z City of London i 32 dzielnic — boroughs); wielki ośr. przem. (lotn., samoch., elektrotechn., spożywczy, chem.), port mór. i lotn.; ośr. handl.-bankowy, nauk. i kult.; muzea (British Museum) i galerie sztuki (National Gallery, Tate Gallery); średniowieczna twierdza Tower, got. kościoły (opactwo Westminster, XIII-XIV, XVIII w.); budowle z XVII-XIX w. (Banqueting Hall, katedra św. Pawła, pałac król. Buckingham). londyńska konferencja 1827-1832, z udziałem Francji, W. Brytanii i Rosji' (narady z przerwami); uznanie niepodległości Grecji, określenie jej granic (Peloponez, pd. część Grecji kontynentalnej, Cyklady) i ustroju (monarchia; Otton I). londyńska konferencja 1871, z udziałem przedstawicieli państw — sygnatariuszy traktatu paryskiego 1856; uchyliła niektóre jego artykuły, ograniczające suwerenność Rosji na M. Czarnym. londyńska konferencja 1912-1913, po I wojnie bałk., zakończona traktatem, który przyznał bałk. sojusznikom całe terytorium eur. Turcji (o losach Albanii miały zadecydować mocarstwa) oraz Kretę. londyńska konferencja 1921, z udziałem państw zwycięskich w I wojnie świat, oraz Turcji i Niemiec; rokowania w sprawie rewizji traktatu z Turcją w Sèvres 1920 oraz reparacji woj. (plan niem. odrzucony). londyńska konferencja 1924, zakończenie rokowań w sprawie niem. reparacji po I wojnie świat.; zatwierdzenie tzw. planu Dawesa. londyńska konferencja 1935-1936, zakończona układem między Francją, USA i W. Brytanią przewidującym jakościowe ograniczenie zbrojeń morskich (maks. wyporność okrętów i maks. kaliber ich dział). londyńskie konferencje w sprawie Belgii: 1830-1831, z udziałem Francji, W. Brytanii, Austrii, Prus i Rosji; uznanie niepodległości i neutralności Belgii oraz ustalenie jej granic; 1839, poparta zbrojną interwencją Francji; wymuszenie od Holandii uznania niepodległości Belgii.

Londyńskie Towarzystwo Koresponden-cyjne, ang. organizacja działająca 1792-99, zał. do walki o powszechne prawo wyborcze i reformy społ.; skupiało gł. rze mieślników i robotników. londyński układ 1915, tajny układ mię dzy Francją, Rosją, W, Brytanią a Włochami, ustalający warunki przystąpienia Włoch do I wojny świat, po stronie Enten ty. Londzin JÓZEF , 1863-1928, działacz nar, na Śląsku, ksiądz; red. „Gwiazdki Cieszyńskiej"; współzałożyciel (1885) Macierzy Szkolnej (od 1903 prezes), pierwszego pol. gimnazjum w Cieszynie i Związku Śląskich Katolików; 1918-20 przewodn. Pol. Rady Nar. na Śląsku Cieszyńskim; autor prac bibliogr. i hist. {Polskość Śląska Cieszyńskiego). Long [lą] MARGUERITE, 1874-1966, pianistka fr.; wybitna odtwórczyni utworów Debussy'ego, Ravela; współinicjatorka konkursu im. M. Long i J. Thibaud w Paryżu. longan (Euphoria longana), wiecznie zielone drzewo pochodzenia chiń., uprawiane w krajach tropik, i subtropik. dla smacznych owoców (dł. do 2,5 cm). Long Beach [lon bi:cz], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym, w zespole miejskim Los Angeles; 347 tys. mieszk. (1970); przemysł lotn., petrochem., samoch., maszyn.; eksploatacja ropy naftowej. Lon g B e ac h [l on bi : cz ], m. w U SA (stan Nowy Jork), w zespole miejskim Nowego Jorku, na wyspie Long Island; 32 tys. mieszk. (1970); słynne kąpielisko i miejscowość wypoczynkowa. Longbenton [lonbentən], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Newcastle-(up)on-łyne; 48 tys. mieszk. (1966); funkcje gł. mieszkaniowe; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. Longchamp [ląszã], tor w Paryżu, na którym odbywają się wyścigi konne; najważniejsze gonitwy: Grand Prix de Paris i Prix de 1'Arc de Triomphe. Longchamps [ląszã] F RANCISZEK, 191269, prawnik, specjalista w dziedzinie prawa adm.; prof. uniw; we Wrocławiu. Longchamps de Bérier [ląszã dö berjy] ROMAN, 1883-1941, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw.; prof. uniw. we Lwowie, czł. PAU; czł. Komisji Kodyfikacyjnej RP; zamordowany przez hitlerowców. Longfellow [loŋfelou] HENRY WADS WORTH, 1807-82, amer. poeta romant.; romanse prozą, poematy hist., wzorowany na Kalewali epos o półlegendarnym wodzu Indian (Pieśń o Hajawacie). Longhena [-gena] BALDASSARE, 15981682, wybitny architekt wł., przedstawiciel barok, architektury weneckiej; kościoły (m.in. S. Maria delia Salute) i pałace, w którvch łączył miejscowe tradycje z malowniczością bryły arch. i teatr, efektami wnętrz. Longhi [-gi] GUIDO ANTONIO, ?-ok. 1747, architekt wł.; pracował m.in. w Polsce (rokokowy kościół w Kobyłce k. Warszawy, ukończony przez J. Fontane). Longhi [-gi] P I ĘTRO , 1702-85, malarz wł.: rokokowe sceny rodzajowe z życia Wenecji. Longhi [-gi] ROBERTO, 1890-1970, wł. historyk sztuki; prof. uniw. w Bolonii i Florencji; badacz malarstwa wł., inicjator wielkich wystaw, autor znakomitych monografii artystów i szkół; 1950 założył czasopismo „Paragone"; Piero delia Francesca, Ofjicina Ferrarese. Long Island [loŋ ajlənd], wyspa u wsch. wybrzeży USA '(stan Nowy Jork); 3780 km2, 6,4 mln mieszk. (1960); zach. część zajmują dzielnice Nowego Jorku — Brooklyn i Queens. Longo LUIGI , ur. 1900, działacz wł. i międzynar. ruchu robotn.; od 1926 czł. KC Wł. Partii Komunist; 1936-39 organizator brygad międzynar. w Hiszpanii; od 1964 sekr. gen. WPK.

Longobardowie, lud zachodniogerm., w pocz. n.e . osi adł y nad środk. Ł abą; w 2 poł. VI w. podbili pn. i środk. Italię, utworzyli tu państwo (Lombardia), 774 podbite przez Karola W. Longos, 2 poł. II w., pisarz gr. z Lesbos; autor zachowanego romansu pasterskiego Dafnis i Chloe. Longos, półwysep w Grecji, środk. odgałęzienie Płw. Chalcydyckiego. longplay [lon plej], płyta długogrająca. Longuellune [laglü:n] ZACHARIAS, 16691748, architekt niem., pochodzenia fr.; Arsenał w Berlinie, pałac Japoński w Dreźnie; wpływ na barok, architekturę drezdeńską i polską. Longuet [ląge] CHARLES, 1833-1903, fr. działacz socjalist., dziennikarz; czł. I Międzynarodówki, uczestnik Komuny Paryskiej 1871; mąż córki Marksa, Jenny. Longview [lonwju:], m. w USA (Teksas); 44 tys. mieszk. (1970); ośr. regionu wydobycia ropy naftowej. Longview [lonwju:], m. w USA (stan Waszyngton), nad rz. Kolumbia; 28 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, hutnictwo aluminium. Longwy [ląui]> m. w pn. Francji (Lotaryngia), nad rz. Chiers; 21 tys. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza. Long Xuyen [1. sujen], m. w Republice Wietnamu Pd., nad rz. Han Giang; 24 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż. i jedwabniczy. Longyearbyen [lonjə:rbü:ən], osiedle i port na wyspie Spitsbergen Zach.; ok. 1 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. Lon Nol, ur. 1918, polityk kambodżański, generał; kilkakrotnie wicepremier i min. różnych resortów; od 1970, po dokonaniu przewrotu inspirowanego przez siły prawicowe i obaleniu Norodoma Sihanouka, premier. Lönnrot [-ru:t] ELIAS, 1802-84, fiń. uczony i poeta; prof. fiń. literatury i języka uniw. w Helsinkach; zbieracz folkloru; wydawca Kalewali; liryka, ballady. Lons-le-Saunier [lą lö sonjy], m. we wsch. Francji, ośrodek adm. dep. Jura; 19 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko (ciepłe solanki); przemysł optyczny; w pobliżu wydobycie węgla kamiennego. lont, przewód w postaci szmrra lub pręta, wypełniony mat. wybuchowym; służy do inicjowania wybuchu na odległość. lonża: 1) długa lina używana do trenowania koni; 2) lina przerzucona przez blok służąca do zabezpieczenia akrobatów cyrkowych. looping [lu:pyŋ; ang.], lotn. →pętla. Loos ADOLF, 1870-1933, architekt austr.; przeciwnik tendencji dekoracyjnych w architekturze; budynki mieszkalne (dom T. Tzary, Paryż), publikacje teoret. (Ornament und Verbrechen). Lop Buri, im. w Syjamie, nad rz. L.B. (odgałęzienie Menamu), ośrodek adm. prow. L.B.; 21 tys.mieszk. (1960); ośr. regionu uprawy ryżu. Lope de Vega (właśc. Felix Lope de Vega Carpio), 1562-1635, pisarz hiszp., twórca teatru nar.; liryki, poezje epickie, romans pasterski, opowiadania, prace estet, hist. i moralizatorskie; autor ok. 1800 komedii (zachowanych ok. 500) opartych na legendach lud. (Gwiazda Sewilli), obyczajowych (Dziewczyna z dzbanem), psychol. (Pies ogrodnika). López de Ayala [lopet de ajala] ADELARDO, 1828-79, hiszp. pisarz i polityk; moralizatorskie komedie psychpl.-obyczajowe, poezje. López de Ayala [lopet de ajala] P EDRO , 1332-1407, hiszp. kronikarz, poeta i tłumacz; kanclerz Kastylii od 1398; autor kronik o dużej wartości lit., poezji satyr., liryk religijnych. López Dominguez [lopet -ŋget] JOSE, 1829-1911, hiszp. generał'i polityk; od 1883 jeden z przywódców tzw. lewicy dynastycznej; od 1906 premier.

638 López Mateos López Mateos [lopes m.] ADOLFO , 1910-69, polityk meksyk., prawnik; 195864 prezydent. López Velarde [lopes be-] RAMÓN, 18881921, poeta meksyk.; liryki zawierające elementy folkloru, lopolit, forma intruzji magmowej, pokrewna lakolitowi, w której dolna część jest zapadnięta, górna — płaska lub wklęsła. lora, techn. dawna potoczna nazwa pojazdu-platformy bez ścian, np. kol. wagonu-platformy lub przyczepy-platformy (ciągnikowej albo konnej). Lorain [loręjn], m. w USA (Ohio), port nad jez. Erie; 77 tys. mieszk. (1970), zespół miejski L.-Elyria .240 tys. (1965); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., spożywczy. LORAN, jeden z tzw. hiperbolicznych systemów radionawigacyjnych, średniofalowy system dalekiego zasięgu, pracujący impulsowo, stosowany w nawigacji morskiej. Lorca [-ka], m. w Hiszpanii (Murcja); 61 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chem., spożywczy. lord, tytuł przysługujący parom Anglii; także część tytułu niektórych wysokich urz ę dni ków ( m.i n. 1. wi e l ki kancl e rz , 1. protektor, pierwszy 1. admiralicji). Lord Howe [lo: r d ha u ], wulkaniczna wyspa na O. Spokojnym, należy do austral. stanu Nowa Pd. Walia; ok. 12 km2, 238 mieszk. (1960); endemiczna palma Howea forsteriana. lordoza, fizjol. wygięcie kręgosłupa ku przodowi w odcinku szyjnym i lędźwiowym; powstała w toku antropogenezy w związku z pionizacją ciała; 1. nadmierna, patologiczna, jest skutkiem porażeń mięśni, zwichnięcia i zesztywnienia biodra, gruźlicy, krzywicy. lord wielki kanclerz, w W. Brytanii członek gabinetu (stoi na czele wymiaru sprawiedliwości), przewodniczy obradom Izby Lordów. i Lorelei [-la ], skała na pr. brzegu Renu (NRF), powyżej m. Sankt Goarshausen; wys. 132 m; 2 tunele kolejowe; nazwa z wi ąz ana z l e ge ndą o L. — t e mat e m wielu utworów poet. (C. Brentano, H. Heine i in.). Loren S O P HI A (właśc. S. Sciccolone), ur. 1934, wł. aktorka film.; wybitne role w komediach i dramatach (Matka i cór-ka, Małżeństwo po włosku). lorenc (lorenz), c, jednostka prędkości równa prędkości światła w próżni; 1 c = 300 000 km/s = 3. 108 m/s. Lorenc JAKUB (pseud, Zalěski), 18741939, górnołużycki nowelista i powieściopisarz; powieści z przeszłości Słowian połabskich. Lorenc KITO , ur. 1938, poeta łużycki; pisze w języku górno- i dolnołużyckim; liryki patriotyczne, lorens (lawrens) Lw, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 103, z podgrupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1961. Lorentowicz JAN, 1868-1940, krytyk teatr. i lit.; organizator życia teatr, i lit. po 1918, dyr. Teatru Ńar., współzałożyciel PEN-Clubu; studia'o Młodej Polsce i literaturze fr.; 20 lat teatru. Lorentz [lo:rənc] FRIEDRICH, 1870-1937, językoznawca niem.; liczne prace z dialektologii, gramatyki hist, toponomastyki i etnografii kaszubskiej; monumentalna Gramatyka pomorska. Lorentz [lo:rənc] HENDRIK ANTOON, 1853-1928, fizyk hol,; prof. uniw. w Lejdzie, dyr. Instytutu Teylera w Haarlemie; prace nad połączeniem w jedną całość zjawisk elektromagnet. i optycznych; nagr. Nobla. Lorentz S TANISŁAW, ur. 1899, historyk sztuki, muz-eolog; prof. Uniw. Watsz., czł. PAN i licznych towarzystw zagr.; dyr. Muzeum Nar, w Warszawie; prace z za-

kresu muzealnictwa, konserwatorstwa, sztuki pol. i eur. XVIII w. Lorentza-Fitzgeralda kontrakcja [k. ca fytsdżerəlda] (skrócenie LorentzaFitzgeralda), wynikające ze szczególnej teorii względności skrócenie ciała sztywnego wzdłuż kierunku jego ruchu. Lorentza przekształcenie [p. -ca] (transformacja Lorentz a), w mechanice relatywistycznej związek między współrzędnymi przestrzenno-czasowymi zdarzenia, liczonymi względem dwóch inercjalnych układów odniesienia poruszających się względem siebie jednostajnie i prostoliniowo. Lorentza siła [s. -ca], siła, z jaką pole magnet. działa na poruszającą się w nim cząstkę naładowaną (np. elektron). Lorentza transformacja [t. -ca] →Lorentza przekształcenie. Lorenz [-ənc] OTTOKAR, 1832-1904, niem. historyk i genealog; prof. uniw. w Wiedniu i Jenie; badacz średniowiecza; m.in. Deutschlands Geschichtsquellen... Lorenzetti [-ce-], bracia, malarze wł. okresu trecenta, przedstawiciele szkoły sieneńskiej: AMBROGIO (XIH/XIV W.), obrazy rel., freski w Palazzo Publico w Sienie (Alegoria dobrych i złych rządów); P IETRO (ok. 1280-1348?), obrazy rel., freski (w dolnym kościele S. Francesco w Assyżu). loretański domek, arch. mała budowla kultowa (Matki Boskiej Loretańskiej) umieszczona wewnątrz kościoła lub w pobliżu; wzorowana na Santuario delia Santa Casa w Loreto. Loreto, m. we Włoszech (Marche); 9 tys. mieszk. (1961); ośr. kultu rel.; got.-renes. kościół (Santuario delia Santa Casa). lorgnon [-nją], rodzaj okularów na długim uchwycie, w bogatej oprawie; używane od XVIII w. do pocz, XIX w. lori (Lorisinae), nadrzewne małpiatki z pd.-wsch. Azji i Afryki; 4 gat.; ogon uwsteczniony; żywią się gł. owadami i drobnymi kręgowcami; nocne. Loria STANISŁAW, 1883-1958, fizyk; prof. uniw. we Lwowie, Wrocławiu i Poznaniu; odkrywcze badania w dziedzinie optyki. Lorient. [lorjã], m. w zach. Francji (Bretania), ważny port rybacki nad O. Atlantyckim; 66 tys. mieszk. (1968); przemysł stoczni., rybny; międzynar. targi rybackie. Lorin [lorę] RENÉ, 1877-1936, inżynier fr.; jeden z pierwszych konstruktorów napędu odrzutowego. lorneta, przyrząd ułatwiający oglądanie obojgiem oczu odległych przedmiotów, składający się z odpowiednio połączonych dwóch lunet (1. teatr., pryzmatyczna, nożycowa), Lörrach, m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), przy granicy szwajc, w pobliżu Bazylei; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., włók., farm., spożywczy. Lorrain [lorę] CLAUDE (właśc. C. Gellśe), 1600-82, fr. malarz i rysownik; wybit. ny pejzażysta, działał gł. we Włoszech; wywarł wpł yw na mal ars t wo X V I I I XIX w. Lortzing [lorcyn] GUSTAV ALBERT, 180151, niem. kompozytor operowy; Car i cieśla, Undine. lory (Lorinae), barwne papugi żywiące się nektarem kwiatów, który zlizują ' językiem opatrzonym włókienkowatymi brodawkami; Australia, Polinezja; często hodowane. Los, archipelag wysp gwinejskich, na O. Atlantyckim, naprzeciw Konakri; eksploatacja bogatych złóż boksytów. Los Alamos [l. äləmous], m. w USA (Nowy Meksyk); 13 tys. mieszk, (1960); ośr. badań jądrowych. Los Angeles [1. ändżə-], m. w USA ( Kali fornia) , port nad O. S pokoj nym; 2,8 mln mieszk., zespół miejski 7,0 mln (1970); największe miasto i gł. ośr. przem. zach. części USA; przemysł lotn., elektrotechn., chem., maszyn., odzieżowy,

spoż.; wydobycie ropy naft,; ośr. produkcji filmów (Hollywood); ośr. nauk.-kult. (3 uniwersytety). Los Angeles [1. aŋche-], m. w Chile →Angeles, Los. Loschmidt [loszmyt] JOSEPH, 1821-95 fizyk austr.; prof, uniw. w Wiedniu; pra-ce dotyczące gł. kinetycznej teorii gazów Loschmidta liczba [1. loszmyta], n, liczba cząsteczek w 1 cm' gazu doskonałego p o d c. i ś 19 n. 1 Atm i w te mp, 0°C: n = 2,687 10u . Losey [lo sy] JOSEPH, ur. 1909, amer reżyser film.; wybitne dramaty o tematy ce współcz. (Służący, Za króla i ojczyznę, Wypadek) zrealizowane w Anglii. Lošinj, górzysta wyspa jugosł. na M. Adriatyckim (należy do Chorwacji), połączona mostem z wyspą Cres; 75 km 2 ok. 8 tys. mieszk.; turystyka. Losonczi [loszonci] PAL, ur. 1919, węg. działacz partyjny i państw.; czł. KC WSP od 1957, deputowany do Zgromadzenia Nar.; 1960-67; min. rolnictwa następnie przewodn. Rady Prezydialnej WRL. losowa próba, zbiór pewnej ilości jednostek wybranych losowo z badanej populacji; na podstawie p.l. wypowiada się określone sądy o badanej populacji; p.l. tym lepiej reprezentuje badaną populację, im jest bardziej liczna, losowa zmienna (zmienna przypadkowa, stochastyczna), w rachunku prawdopodobieństwa wielkość liczbowa, której wartość zależy od wyniku rozpatrywanego zjawiska losowego, np. numer wygrywający na loterii, błąd pomiaru; z.l. dzieli się na skokowe (dyskretne) i ciągłe. losowe odchylenie, różnica Δx = x—μ. wartości obserwowanej x od średniej μ badanej populacji, spowodowana przyczynami przypadkowymi (losowymi). losowe zdarzenia elementarne, taki zespół równoprawdópodobnych i nawzajem się wykluczających zdarzeń losowych, że zajście któregokolwiek z nich jest zdarzeniem pewnym, np. przy rzucaniu mone t ą mamy dwa l .z .e . — „re sz ka" l ub ,,orzeł". losowe zdarzenia niezależne, takie dwa zdarzenia losowe, dla których prawdopodobieństwo ich jednoczesnego zajścia równe jest iloczynowi prawdopodobieństw tych zdarzeń, np. wyrzucenie oczka „3" jedną kostką, a oczka ,,5" drugą. losowe zdarzenia wyłączające się, dwa zdarzenia losowe, które nie mogą zajść jednocześnie, np. wyrzucenie jednocześnie „orła" i „reszki" w jednym rzucie monetą. losowe zdarzenie, zdarzenie przypadkowe, zdarzenie nieokreślone, występujące nieregularnie, ale z określonym prawdopodobieństwem, np. wyrzucenie „trójki" kostką do gry, samorzutny rozpad promieniotwórczy jądra atomowego. losowe zdarzenie niemożliwe, zdarzenie losowe o prawdopodobieństwie — 0, tj. takie, które na pewno nie zajdzie, np. wyrzucenie ,,siódemki" kostką do gry. losowe zdarzenie pewne, zdarzenie losowe o prawdopodobieństwie — 1, tj. takie, które na pewno zajdzie, np. wyrzucenie którejś z liczb od 1 do 6 przy rzucie kostką do gry, losowy proces →stochastyczne procesy (2). lot, ruch obiektu w powietrzu lub przestrzeni kosmicznej; w lotnictwie wyróżnia się m.im.: 1. silnikowy — dzięki pokładowemu zespołowi napędowemu, l. bezsilnikowy — bez użycia silnika, 1. z widocznością ziemi (zwykle wg zasad VFR), 1. bez widoczności (ślepy, wg zasad I FR ) , 1. grupowy — co najmni e j 2 statków w szyku, 1. ślizgowy, nurkowy, wiszący (zawis), żaglowy. Lot, wg legendy biblijnej mieszkaniec Sodomy uratowany z zagłady miasta; żona L. (symbol kobiecej ciekawości), obejrzawszy się wbrew zakazowi, została zamieniona w słup soli.

Lovell 639 Lot FERDINAND, 1866-1952, historyk fr.; paleograf, mediewista; czł. Institut de France; autor cennych prac dotyczących eur. wczesnego średniowiecza. Lot, rz. we Francji, pr. dopływ Garonny; dł. 481 km; żeglowna. „ LO T" →Polskie Linie Lotnicze „LOT". Lota, m. w środk. Chile, nad O. Spokojnym; 57 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla kamiennego. Lotar I, 795-855, król Franków i cesarz rzym. z dym. Karolingów, syn Ludwika Pobożnego, od 817 jego współrządca; po śmierci ojca (840) walczył z braćmi o władzę; pokonany, uznał podział państwa w Verdun (843); przypadły mu ziemie wzdłuż Renu i Rodanu oraz Italia. Lotar II, 825-869, król Franków od 855, syn Lotara I; otrzymał pn. część jego państwa, zw. później od niego Lotaryngią. Lotaryngia (Lorraine), kraina hist. w pn.-wsch. Francji, między Wogezami a doliną Mozy; wyżynna; ważny region przem. Francji; wydobycie rud żel., węgla kam.; rozwinięte hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., środków transportu; gł. m.: Nancy, Metz. — Część państwa Lotara I, odziedziczona 855 przez jego syna, Lotara II; 959 podzielona na: Dolną (teren obecnej Holandii, wsch. Belgii, Luksemburga) i Górną (właściwą) — 1048 nadaną Gerardowi Alzackiemu, 1552-1633 opanowaną przez Francję, 1736-66 odstąpioną Stanisławowi Leszczyńskiemu; 1871-1918 wsch. część w granicach Niemiec. Lotar III z Supplinburga, 1075(?)1137, książę saski od 1106, król niem. od 1125, cesarz od 1133; umacniał pozycję Niemiec na wschodzie. loteria, gra, w której o wygranej decyduje losowanie; np. 1. klas., liczbowa. loteryjka →lotto (1). Loth [lot] EDWARD, 1884-1944, brat Jerzego, lekarz, anatom, antropolog; prof. Uniw. Warsz.; w antropologu pionier porównawczych badań części miękkich; jeden z pionierów rehabilitacji leczn. w Polsce; zginął podczas powstania warszawskiego. Loth [lot] JERZY, 1880-1967, brat Edwarda, geograf; prof. WSH i SGPiS; współorganizator Pol. Tow. Geogr.; podróże po Afryce oraz Ameryce Pn. i Srodk.; prace z geografii regionalnej i ekonomicznej. Loth [lot] JOSEPH, 1847-1934, fr. badacz historii i literatury celt.; prof. uniw. w Rennes i Paryżu, czł. Institut de France; założyciel „Revue Celtique". Lothar [lo:ta:r] ERNST (właśc. E. Müller), ur. 1890, austr. pisarz i reżyser teatr.; powieści psychol.-obyczajowe (Mała przyjaciółka); także dramat, poezje, eseje. Loti [loti] PIERRE (właśc. Louis Viaud) 1850-1923, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści o tematyce egzotycznej, z życia marynarzy i rybaków (Rybak islandzki). lotka, lotn. ruchomy element umieszczony na skrzydle w pobliżu jego końca, przy krawędzi spływu; 1. służą do sterowania przechylniami samolotu. lotka, sport półkulista piłeczka (z korka lub gumy) osadzona w koszyczku z piór (w grach turniejowych) lub tworzywa sztucznego, używana do gry w badmintona; ciężar 4,85 G (do gier turniejowych w hali) i 7-9 G (do gier na otwartej przestrzeni). lotki, anat. duże pióra na tylnej krawędzi skrzydeł, odgrywające ważną rolę w locie (m.in. zwiększenie powierzchni lotnej). lotki, łow. →loftki. lotnictwo, zespół zagadnień i środków związanych z użytkowaniem statków powietrznych; potocznie — dziedzina komunikacji i rodzaj sił zbrojnych operujących w przestrzeni powietrznej; roz-

różnia się I. cywilne (np. komunikacyjne, gosp., sport., sanitarne) i 1. wojskowe. lotnictwo gospodarcze, dział lotnictwa cyw. pełniący usługi pozatransportowe dla różnych dziedzin gospodarki — rolnictwa (do prac agrotechn.), leśnictwa, rybołówstwa, fotogrametrii itp. lotnictwo komunikacyjne, dział lotnictwa cyw. zajmujący się przewożeniem w sposób zorganizowany osób, towarów i poczty. lotnictwo polskie w II wojnie światowej, udział w walkach we wrześniu 1939, w kampanii niem.-fr. 1940, w Bitwie o W. Brytanię, w Afryce Pn., na Atlantyku, w operacjach powietrznych w Europie; 1943 w ZSRR powstało lud. l.p. (pułki lota. „Warszawa", „Kraków"); ogółem l.p. odbyło ok. 110 tys. lotów bojowych, zestrzeliło 967 samolotów i 190 pocisków V-l. lotnictwo sportowe, zespół dyscyplin sport.: sport samolotowy, szybownictwo, sport spadochronowy, balonowy i modelarstwo lotn. (zawody modeli latających). lotnictwo wojskowe, część sił zbrojnych państwa; dzieli się na: strategiczne, obrony powietrznej, frontowe (taktyczne, operacyjne), morskie, transportowe i pomocnicze. lotnicza droga (lotniczy korytarz), przestrzeń nad wyznaczonym pasem terenu określonej szerokości, przeznaczona do transportu lotn.; jest przestrzenią kontrolowaną. lotnicza linia, stałe połączenie lotn. między określonymi portami lotn. za pomocą regularnie kursujących między nimi komunik. statków powietrznych (zwykle samolotów); krajowa lub zagraniczna. lotnicze prawo, zespół norm regulujących stosunki prawne związane z lotnictwem i przestrzenią powietrzną; dzieli się na międzynar. i wewnętrzne. lotniczy korytarz →lotnicza droga. lotniczy profil →aerodynamiczny profil. lotniczy silnik, silnik napędzający statek powietrzny; obecnie są używane silniki śmigłowe (tłokowe i turbinowe) i odrzutowe. lotników choroba, nudności, wymioty, omdlenia, występujące wskutek niedotlenienia krwi i podrażnienia błędnika pod wpływem niskiego ciśnienia atm. podczas wznoszenia się samolotu na znaczne wysokości; także nazwa zaburzeń nerwicowych, które mogą wystąpić po wieloletniej służbie lotniczej. lotnisko, obszar lądu (1. lądowe) lub wody (1. wodne) z zespołem budowli i urządzeń, przeznaczony do startu i lądowania (wodowania) statków powietrznych; cywilne lub wojsk.; zasadnicze elementy: pole wzlotów z pasem (kanałem) startowym, zabudowania (hangary, wieża kontroli, budynki dworcowe itp.) i tereny pomocnicze. lotniskowiec, okręt woj., ruchome lotnisko i baza lotn.; ma pokład startowy, z którego startują i na którym lądują samoloty, wewnątrz mieszczą się hangary i urządzenia do obsługi samolotów. lotność, stosunek cząstkowego ciśnienia p danego składnika w parze nad cieczą do stężenia ułamkowego x tego składnika w cieczy: β = p/x; 1. określa łatwość przechodzenia w stan pary. lotokot (kaguan, Cynocephalus volans), ssak wielkości kota zaliczany do latawców; kończyny i ogon spięte błoną lotną; Filipiny; w Indochinach i na W. Sundajskich żyje pokrewny C. variegatus; nocne. lotopałanka (workolot, Petaurus australis), austral. torbacz wielkości wiewiórki; fałdy skórne umożliwiają lot ślizgowy; owado- i roślinożerna. lotos (Nelumbo), wodna bylina z rodziny grzybieniowatych; 1. orzechodajny (zw. indyjskim), z tropik. Azji, ma owoce i kłącza jadalne, podobnie jak 1. żółty — z Ameryki Środk. i Pn.; gat. grzybieni z pn.-wsch. Afryki zw. są 1. egipskimi.

lotos (lotus), w ind. religiach, sztuce i literaturze symbol używany w związku z Buddą, Brahmą, Wisznu i Lakszmi; w staroż. Egipcie poświęcony Ozyrysowi i Izydzie. lotos owocowy, bot. →szydlica. Lötschbergtunnel [lötsz-], tunel kol. w Szwajcarii, w Alpach Berneńskich, na linii Thun-Brig; dł. 14,6 km. lotto: 1) loteryjka — gra polegająca na losowaniu numerów i zakrywaniu odpowiadających im pól na specjalnych kartonach; 2) loteria liczbowa. Lotto LORENZO , 1480-1556, wł. malarz okresu renesansu; pełne ekspresji obrazy i freski rel., portrety, często o kontrastowym światłocieniu. lotus →lotos. lot wiszący →zawis. Loubet [lube] ÉMILE, 1838-1929, polityk fr.; 1899-1906 prezydent; kilkakrotnie minister, 1892 premier; zacieśnił stosunki z Rosją i Anglią; twórca Ententy. Lough Corrib, jezioro w zach. Irlandii; pow. 176 km2. Lough Neagh, jezioro w Irlandii Pn., największe na W. Brytyjskich; pow. 396 km2, głęb. do 31 m; żegluga. Louis [luj] JOE (właśc. Joseph Louis Barrow), ur. 1914, zawodowy bokser amer., Murzyn; mistrz świata wszechwag 1937-48. Louis [lui] VICTOR^731-1800, architekt fr.; przedstawiciel^wczesnego klasycyzmu; agent do spraw artyst. Stanisława Augusta w Paryżu; przebywał w Warszawie 1765; projekt przebudowy Zamku Król. w Warszawie, teatr w Bordeaux. Louis Gentil [luj zãti] →Jusufija. Louisville [lu:ywyl], m. w USA (Kentucky), nad rz. Ohio; 357 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 795 tys. (1967); przemysł chem., maszyn., metal., samoch., tytoniowy; ośr. handl.; komunik. węzeł. Louny, m. w Czechosłowacji (Cześ. Rep. Socjalist.), nad Ohrzą; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł ceram., spożywczy. Lourdes [lurd], m. w pd. Francji, na przedgórzu Pirenejów; 18 tys. mieszk. (1968); ośr. kultu rel.; liczne pielgrzymki; muzeum w zamku z XIV-XV w.; kościół (XIX w.), podziemna bazylika na 20 tys. osób (pol. XX w.). Lourenco Marques [louręsu mąrkisz], stol. i gł. port Mozambiku, nad O. Indyjskim; 200 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., metal., drzewny, włók., chem., rafinacja ropy naft.; uzdrowisko i kąpielisko morskie. Louvain [luwe.], fr. nazwa belg. miasta Leuven. Louvière, La [la luwje:r], m. w Belgii (Hainaut); 24 tys. mieszk., zespół miejski 114 tys. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł metalowy. Louvois [luwua] FRANCOIS MICHEL DE, markiz, 1641-91, min. wojny Ludwika XIV, organizator armii, twórca wojsk, potęgi Francji. Louÿs [lui] PIERRE (właśc. P. Louis), 1870-1925, pisarz fr., symbolista; zbiory poezji, poematy prozą (Pieśni Bilitis), stylizowane powieści. Love [law] AUGUSTUS EDWARD, 18631940, matematyk ang.; prace z dziedziny teorii sprężystości, geofizyki, rozchodzenia się fal dźwiękowych. Lovelace [lawlejs] RICHARD, 1618-58, poeta ang.; łączył wpływy „poetów metafizycznych" z elżbietańską tradycją poezji dworskiej; liryki miłosne (Lucasta). Loveling [lo:wölin)] VIRGINIA, 1836-1923, pisarka belg., tworząca w języku flam.; przedstawicielka realizmu; nowele i opowieści poet. z życia wsi; powieści psychol.obyczajowe. Lovell [lawəl] JAMES, ur. 1928, astronauta amer.; nawigator statku Apollo 8, który odbył pierwszy załogowy- lot dookoła Księżyca; udział w lotach Gemini 7 i 12, Apollo 13.

640 Lovell Lovell JERZY, ur. 1925, publicysta; re- duży ośr. przem., handl., kult.-nauk. (znaportaże lit.; Polska, jakiej nie znamy. ny uniw.) i turyst.; muzea; got. katedra Lòvere [lo-], m. we Włoszech (Lom- (XIII w.), kościoły: St. Francois (XIIbardia), w Alpach; 7 tys. mieszk. (1961); XVI w.), St. Laurent (XVII w.); ratusz hutnictwo żelaza. (XV w.), zamek (XIV-XV w.). Lovett [lawyt] WILLIAM, 1800-77, ang. lozańska konferencja 1912, po wojnie działacz spółdzielczy i oświat., przywód- wł.-tur. 1911-12, zakończona traktatem, ca prawicy czartystów; 1836 założyciel który przyznał Włochom Trypolitanię i Londyńskiego Stow. Robotniczego. Cyrenajkę. Lovinescu [-nesku] EUGEN, 1881-1943, lozańska konferencja 1922-1923, konferuro. pisarz i krytyk; polemiki w obronie rencja pokojowa Ententy i Turcji, zakońmodernizmu, powieści, przekłady literatu- czona traktatem (rewizja traktatu w Sery rzymskiej. vres 1920) i konwencją w sprawie statusu Lövlien [lö:wli:n] EMIL, ur. 1899, dzia- cieśnin tureckich. łacz norw. ruchu robotn.; czł. KP Norlozańska szkoła (matematyczna szkoła w wegii od jej założenia (1923), od 1934 we ekonomii), kierunek ekonomii burż. powładzach partii, 1946-63 jej przewodni- wstały w 1. 70-tych XIX w., sprowadzaczący. jący ekonomię do analizy funkcjonalnych Lovran, kąpielisko i ośr turyst.-wypo- zależności między wielkościami charakteczynkowy w Jugosławii (Chorwacja), na ryzującymi rynek i produkcję; gł. przedwsch. wybrzeżach Istrii; 5 tys. mieszk. stawiciele: L. Walras, V. Pareto. (1967). Lozère [loze:r], granitowy masyw górLow [lou] SIR DAWID, 1891-1963, kary- ski w Sewennach (Francja); wys. do katurzysta ang.; współpracował m.in. z 1699 m(Signal de Finiels). „Daily Herald" i „Manchester GuarLoznica, m. w Jugosławii (Serbia)); dian". 13 tys. mieszk. (1965); przemysł chemiczLow Church [lou czə:rcz; ang.] (tzw. ny. Kościół Niski), kierunek w kościele anloża: 1) wyodrębnione pomieszczenie na glik. skupiający zwolenników trad. pro- widowni w teatrach, przeznaczone zwykle testantyzmu. dla paru osób; 2) półotwarta empora, rolowelas, uwodziciel, kobieciarz. dzaj wewn. balkonu. Lowell [louəl] AMY, 1874-1925, poetka loża wolnomularska (loża masońska), amer., reprezentantka imagizmu; ekspery- jednostka organizacyjna, lokalne stowamentalne liryki; biografia John Keałs. rzyszenie wolnomularstwa; na czele l.w. u Lowell [lo əl] JAMES RUSSELL, 1819-91, stał mistrz; l.w. poszczególnych krajów amer. poeta i krytyk lit.; występował łączyły się w związki zw. Wielkimi Loprzeciw niewolnictwu; poematy polemicz- żami lub Wielkim Wschodem. ne The Biglowu Papers, szkice literackie. Loża Wolnomalarska (Loża Malarska), Lowell [lo əl] PERCIVAL, 1855-1916, grupa artyst. zał. 1932 w Warszawie przez amer. astronom i dyplomata; na podstawie uczniów T. Pruszkowskiego; członkowie ruchu Urana obliczył położenie nie znane- jej kładli nacisk na zagadnienia kolorygo jeszcze wówczas Plutona; założyciel styczne. lód, woda w stałym stanie skupienia; Lowell Observatory. Lowell [louəl] ROBERT, ur. 1917, poeta cięż. właśc. 0,92 G/cm3; ciepło topnienia amer.; refleksyjno-filoz. liryka o tema- =79,71 kcal/kg; 1. suchy — dwutlenek tyce egzystencjalnej (Life Studies), dra- węgla w stanie stałym, używany w transporcie chłodniczym. maty (BenitouCereno). lód martwy, bryły lodu różnych rozmiaLowell [lo əl], m. w USA (Massachusetts), nad rz. Merrimack, w zespole miej- rów odłączone od aktywnego lodowca w skim Bostonu; 93 tys. mieszk. (1970); prze- czasie jego topnienia. mysł włók. (wielki ośr. w XIX w.), malód morski, lód tworzący się z zamarzaszyn., skórz.; muzeum J. Whistlera (w jącej na powierzchni wody mor. w temp. domu z 1824). wody —1,91° i zasoleniu 35‰; zanurza u r Lowell Observatory [lo əl əbzə: wətry], się przeciętnie na 6/7 objętości. obserwatorium astr. założone 1893 przez lód suchy, zestalony dwutlenek węgla P. Lowella we Flagstaff w Arizonie. CO2; sublimuje w temp. —78,9°; używany Lower Hutt [louər hat], m. w Nowej w transporcie chłodniczym. Zelandii, w pd. części W. Północnej; lód sztuczny, lód otrzymywany przez 59 tys. mieszk., zespół miejski (Hutt) zamrożenie wody lub solanki w lodowni118 tys. (1968); duży ośr. przemysłu (gł. ku; w postaci bloków, płyt, łusek, pierśśrodków transportu). cieni itp., często barwiony; używany w Lowestoft [lous-], m. w W. Brytanii chłodniczym, lodówkach. (Anglia), ważny port rybacki nad M. Pół- transporcie L.S. (skrót łac. loco sigilli), „zamiast nocnym; 49 tys. mieszk. (1966); przemysł pieczęci"; skrót stosowany na kopiach rybny. dokumentów, oznaczający występowanie Low-Ex [lou eks], odlewniczy stop alu- pieczęci na oryginałach; również miejsce minium z krzemem oraz miedzią, magne- przeznaczone na odcisk pieczęci. zem i niklem, o stosunkowo niskim współLSB → Ludowa Straż Bezpieczeństwa. czynniku rozszerzalności; używany gł. na tłoki silników spalinowych. LSD, alkaloid należący do środków Lowie [louy] ROBERT HARRY, 1883-1957, psychomimetycznych (2-etyloamid kwasu etnolog amer.; prof. uniw. w Berkeley; lizergowego); zażywanie (nawet w małych badacz kultury Indian Ameryki Pn. i Pd.; dawkach) wpływa na ośrodkowy układ Culture and Etnology. nerwowy, powoduje mdłości, duszenie, Lowitz TOBIAS (Towij J. Łowic), 1757- ból głowy, halucynacje, złudzenia seksu1804, ros. chemik i farmaceuta, pochodze- alne; niebezpieczny narkotyk, w ostatnich nia niem.; odkrył zdolność węgla aktyw- latach rozpowszechniony wśród narkomanego do adsorbowania substancji z roz- nów, gł. w USA. tworu, otrzymał lodowaty kwas octowy. LTH, biochem. → prolaktyna. Low key [lou ki:] (niski klucz), techniLu, symbol pierwiastka chem. lutetu. ka fot., której celem jest obraz pozytyLualaba, rz. w Kongu (Kinszasa), górwowy zbudowany z tonów ciemnych. u ny bieg Konga; dł. ok. 2100 km; liczne Lowry [la əry] MALCOLM, 1909-57, pisarz ang.; wielopłaszczyznowa powieść progi i wodospady; żeglowna odcinkami; Pod wulkanem o współcz. problematyce elektrownie wodne. Luanda (São Paulo de Loanda), stol. i ideowo-moralnej. Loyola [-jo-] IGNACY, 1491-1556, teolog ważny port Angoli, nad O. Atlantyckim; hiszp,; założyciel i pierwszy generał za- 288 tys. mieszk. (1967); gł. ośr. przem. kraju; rafinacja ropy naft., przemysł konu jezuitów; kanonizowany. Lozannna (Lausanne), m. w Szwajcarii, włók., spoż., cementowy; w pobliżu wynad Tez. Genewskim, stol. kantonu Vaud; dobycie ropy naftowej. Luang Prabang, jedno z 2 królestw po 211 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); podziale Laosu 1707, ze stol. w L.P.; od

1774 zależne, 1885-93 okupowane przez Syjam. Luang Prabang, m. w pn. Laosie, nad Mekongiem; ośrodek adm. prow. L.P.; 42 tys. mieszk. (1968); rezydencja król.; świątynie (XVI w.), drewni. świątynie (XVIII-XIX w.), biblioteka król. ze starymi rękopisami. — W 1353-ok. 1560 stol. i ośr. rel. Laosu; od 1707 stol. królestwa L.P. Luangwa, rz. w Zambii, L dopływ Zambezi; dł. ok. 770 km. Luanshya [lua:nszja], mi. w pn. Zambii; 78 tys. mieszk. (1966); ośr. eksploatacji rud miedzi w Pasie Miedzionośnym. Luapula (w dolnym biegu Luvua), rz. w Kongu (Kinszasa) i Zambii, pr. dopływ Lualaby; dł. ok. 1000 km; liczne wodospady; odcinkami żeglowna. Luarca [-ka], m. w Hiszpanii (Asturia), nad Zat. Biskajską; 25 tys. mieszk. (1960); kąpielisko; port rybacki. Luba (Baluba), państwo ludu Baluba w XVI-XIX w. na terenie dzisiejszej Katangi, podbite przez Belgów. lubaczowskie szkła, wyrobv szklane, gł. naczynia stołowe i świeczniki, produkowane od 1717 do końca XVIII w. w Hucie Kryształowej pod Lubaczowem (zał. przez A.M. Sieniawskiego). Lubaczów, m. pow. w woj. rzeszowskim, nad Lubaczówką; 6,5 tys. mieszk. (1968); ośr. ekploatacji złóż gazu ziemnego; roszarnia, zakłady galanteryjne; prawa miejskie 1377. — W 1939 ciężkie walki obronne; w okresie okupacji hitlerowskiej zginęło ponad 5600 mieszkańców. Lubaczówka, rz., pr. dopływ dolnego Sanu; dł. 73 km, dorzecze 1131 km2. Lubań, szczyt w pd.-wsch. Gorcach; 1211 m. Lubań, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Kwisą; 17,3 tys. mieszk. (1970); zakłady bawełn., warsztaty kol., kamieniołomy; węzeł kol.; got. mury miejskie (XIV-XVI w.), renes, ratusz (XVI w.), późnobarok. pałace (XVIII i XIX w.); prawa miejskie ok. 1220. — W czasie działań woj. 1945 ciężkie walki o miasto; zniszczony w 60%, po wojnie odbudowany. Lubarda PETAR, ur. 1907, malarz jugosł.; przedstawiciel abstrakcji ekspresjonistycznej, odznaczającej się patosem i liryzmem. lubartowska ceramika, wyroby manufaktury ceram. w Lubartowie ok. 1840-50 (zał. przez P.H. Łubieńskich); gŁ naczynia terakotowe zdobione reliefem oraz fajansowe i kamionkowe. Lubartów, m. pow. w woj. lubelskim, nad Wieprzem; 10,1 tys. mieszk. (1970); huta szkła, przemysł mat. bud., spoż.; barok, kościoły i pałac (XVII, XVIII w. obecnie siedziba PRN). — Prawa miejskie 1543; ośrodek reformacji (m.in. szkoły kalwińskie i ariańskie); udział mieszkańców w powstaniach nar. 1830-31 i 1863; w okresie międzywoj. teren działalności KPP i in. organizacji lewicowych; w czasie okupacji hitlerowskiej działalność oddziałów partyzanckich GL, AL, BCh i AK. lubaszka (Prunus insititia), gatunek śliwy, pochodzący z Azji; krzew lub drzewo cierniste, uprawiane dla owoców (małe, żółte lub fioletowe), też na żywopłoty. Lubawa, m. w pow. nowomiejskim, woj. olsztyńskim; 6,1 tys. mieszk. (1968); zakłady konfekcji techn., drzewne, spoż.; got .-re ne s. kościół parafialny ( X I V XVI w.), klasztor bernardynów (XVI w.), barok, drewn. kościół szpitalny (XVIII w.); zał. 1245-60. — W 1939 hitlerowcy dokonali egzekucji 50 osób; 1941-45 hitlerowski obóz dla dzieci (6-16 lat); przeszło przez niego kilka tys. więźniów. Lubawka, m. w pow. kamiennogórskim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; 6,7 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., drzewny, wyrobów azbestowych; prawa miejskie 1292. Lübben (łużyckie Lubin), m. w pd.wsch. części NRD; 13 tys. mieszk. (1968);

Lubomirski 641 przemysł odzieżowy, drzewny, papierniczy. Lübbenau [-nau] (łużyckie Lubnjow), m. w pd.-wsch. części NRD, w Łużyckim Zagłębiu Węglowym; 19 tys. mieszk. (1968); wielka elektrownia cieplna; w pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Lubbock [labək] JOHN, 1834-1913, ang. etnolog,, biolog i ekonomista; zwolennik ewolucjonizmu; The Origin oj Civilisation... Lubbock [labək], m, w USA (Teksas); 146 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln. (bawełna); przemysł chem., spożywczy. lubczyk (Levisticum officinale), pd.eur. bylina z rodziny baldaszkowatych; uprawiany w Europie od starożytności jako roślina przyprawowa; korzeń uważany za afrodyzjak. Lubecka Zatoka (Lübecker Bucht), zatoka u wybrzeży NRD i NRF, część Zat. Meklemburskiej; głęb. do 20 m; port Lubeka. Lubecki-Drucki FRANCISZEK KSAWERY, 1779-1846, konserwatywny polityk; 1821-30 min. skarbu w Królestwie Pol.; rozwinął przemysł; inicjator założenia Banku Pol. i Tow. Kredytowego Ziemskiego; przeciwnik powstania 1830-31. Lubeka (Lübeck), m. w NRF (Szlezwig-Holsztyn), nad rz. Trave, 15 km od Zat. Lubeckiej; 242 tys. mieszk. (1968); port handl., różnorodny przemysł; ośr. turyst.; muzea; romańsko-got. katedra, got. kościoły i ratusz; fragmenty średniow. murów, arsenał (XVI w.); stare domy (m.in. klasy cyst. dom Mannów). lubelska unia, 1569, akt unii pol.-litew. przekształcający ją z personalnej w personalno-realną; ustalała wspólne dla Polski (Korony) i Litwy: monarchę, sejm, politykę zagr. i monetę, oddzielne: skarb, wojsko, aparat adm. i sądowniczy. Lubelska Wyżyna, część pasa wyżynnego między Wisłą a Bugiem; najwyższe wzniesienie Boży Dar (288 m); zbudowana z utworów jury i kredy ułożonych płytowo; region roln. (uprawa pszenicy, buraków cukr.), eksploatacja fosforytów (koło Annopola); gł. m. Lublin. Lubelski MIECZYSŁAW, 1886-1965, rzeźbiarz; studiował u X. Dunikowskiego; od II wojny świat, w Anglii; akademickie rzeźby rel., pomniki {Sapera w Warszawie, Lotników Pol. w Londynie), grobowce, medale. Lubelskie Towarzystwo Naukowe (LTN), utworzone 1957 z Tow. Przyjaciół Nauk w Lublinie; towarzystwo nauk. ogólne mające na celu podejmowanie i popieranie prac badawczych dotyczących gł. Lubelszczyzny. lubelskie województwo, woj. w pd.wsch. Polsce; 24 876 km2, 1,9 mln mieszk. (1970); powierzchnia w pd. części wyżynna (Wyżyna Lubelska i Roztocze); na wsch. kilkadziesiąt jezior (Polesie Lubelskie). Gosp. charakter — roln.-przem.; uprawa żyta, pszenicy, buraków cukr., tytoniu, chmielu, konopi; hodowla koni i trzody chlewnej; przemysł spoż., środków transportu, maszyn., mat. bud., drzewny, chem.; wydobycie wapienia, kredy, fosforytów; ośrodki przem.: Lublin, Puławy, Świdnik, Kraśnik Fabryczny, Chełm, Zamość. luberna, rzym. wiosłowo-żaglowy okręt woj., o jednym rzędzie wioseł, 1 maszcie z ożaglowaniem gaflowym oraz taranami na dziobie i rufie. Lubiana, w. w pow. kościerskim, woj. gdańskim; fabryka porcelany stołowej. Lubiąż, w. w pow. wołowskim, woj. wrocławskim, nad Odrą; ośr. leczniczy dla nerwowo chorych; dawne opactwo cystersów (zał. 1163-75) z kościołem (XIV, XVII w.), barok, klasztorem i pałacem opatów (XVII-XVIII w.). Lubicz (Luba), szlachecki herb pol.; podkowa srebrna barkiem do góry i 2 krzyże w polu błękitnym; znany od

XIV w.; używało go kilkaset rodzin, gł. średnio- i drobnoszlacheckich. Lubicz Zaleski ZYGMUNT →Zaleski Lubicz Zygmunt. Lubie, jezioro na Pojezierzu Drawskim (woj. koszalińskie); pow. 1414 ha, głęb. do 46 m; pd. brzeg porasta Puszcza Drawska; przepływa Drawa. Lubieniecki JULIAN, 1802-62, pszczelarz; założył pierwszą pol. stałą szkołę pszczelarską w Przemyślanach; Dokładna praktyczna nauka dla pasieczników. Lubieniecki KRZYSZTOF, 1659-1729, syn Stanisława, malarz okresu baroku, osiadły w Holandii; portrety, sceny bibl. i rodzajowe. Lubieniecki STANISŁAW, 1623-75, pisarz ariański, historyk reformacji, astronom; od 1661 na emigracji w Hamburgu. Lubieniecki TEODOR BOGDAN, 1654-ok. 1718, syn Stanisława, malarz okresu baroku; do 1706 za granicą; obrazy mit., bibl., portrety, fantast. pejzaże (akwaforty i rysunki). Lubień Kujawski, m. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim, nad Jez. Lubień skim; 1,6 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie XVI w. (do 1867) i 1919. Lubierce, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski); 139 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., mat. bud., chemiczny. Lubieszewo (w. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim), archeol. 5 grobów tzw. książęcych (bogato wyposażonych) z wczesnego okresu rzymskiego. Lubimow J URI J P., ur. 1917, ros. aktor i reżyser, pedagog; współpraca z Teatrem im. Wachtangowa; od 1964 kierownik artyst. Teatru na Tagance; głośna inscenizacja — Dobry człowiek z Seczuanu B. Brechta. Lubin, m. pow. w woj. wrocławskim; 28,8 tys. mieszk. (1970); ośr. dyspozycyjny Lubińsko-Głogowskiego Zagłębia Miedziowego; Kombinat Górn.-Hutn. Miedzi; fabryka instrumentów lutniczych; filia Polit. Wrocławskiej; kościół got. (XIVXVI w.), fragmenty murów miejskich (XIV w.); prawa miejskie przed 1319. — W czasie II wojny świat, zniszczony w 70%, odbudowany. Lubin, w. w pow. wolińskim, woj. szczecińskim, na wyspie Wolin, nad Zalewem Szczecińskim; ośr, wypoczynkowy; w pobliżu duża kopalnia kredy. Lubińsko-Głogowskie Zagłębie Miedziowe (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy) , re j on 2 bogatych z ł óż mi e dz i ( ok. 200 km ) między Legnicą (woj. wrocławskie) i Głogowem (woj. zielonogórskie); Kombinat Górn.-Hutn. Miedzi w Lubinie — 2 kopalnie rud miedzi (w Lubinie i Polkowicach), zakłady wzbogacania rud (w Lubinie), 2 huty miedzi: w Żukowicach koło Głogowa (Huta Miedzi Głogów) i w Legnicy (Huta Miedzi Legnica); w budowie (1971) kopalnia rud miedzi w Rudnej k. Lubina. Lubitsch [lu:bytsz] E RNST , 1892-1947, niem. reżyser film.; od 1923 w USA; komedie i dramaty hist.; Anna Boleyn, Parada miłości. Lübke [lüpkə] HEINRICH, ur. 1894, polityk NRF; w czasie II wojny świat, kierownik w firmie budującej zakłady zbrojeniowe i obozy koncentracyjne; od 1945 cz. CDU; 1953-59 min. rolnictwa i wyżywienia; 1959-69 prezydent NRF, Lublana (Ljubljana), m. w Jugosławii, nad Ljubljanicą, w pobliżu jej ujścia do Sawy, stol. Słowenii; 182 tys. mieszk. (1965); gł. ośr. przem., handl., kult.-nauk. Słowenii (uniw., Słoweń. Akad. Nauk); muzea; zamek (XII, XVI, XVII w.), ratusz (XV, XVIII w.), kościoły (XVIIXVIII w.). 1821 kongres Świętego Przymierza. Lublin, m. woj., pow., na Wyż. Lubelskiej, nad Bystrzycą; 236,3 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; fabryka samochodów ciężarowych, przemysł spoż., maszyn., metal., skórz.-obuwn., chem.; węzeł kol.;

5 wyższych uczelni; 2 teatry, operetka, filharmonia; zamek król. z got. kaplicą Władysława Jagiełły (polichromie ruskobizant. z XIV w.) — obecnie muzeum; zabytkowy zespół Starego Miasta; klasztory (XV-XVIII w.), barok, pałace; fragmenty murów miejskich (XIV w.). — W XII w. gród; prawa miejskie 1317; w XV-XVII w. słynne targi, ośr. rzem.-handl.; w XVI w. rozkwit gosp. i kult. (reformacja); 1569 unia lubelska; od 1578 siedziba Trybunału Kor. dla Małopolski; 1795 wcielony do Austrii, od 1809 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; 1905 strajk szkolny; 1918 (XI) utworzenie pierwszej w Polsce Rady Delegatów Robotn. i Tymczasowego Rządu Ludowego. W czasie okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje, m.in. w lesie Krępiec pod L. zamordowano ok. 300 tys. osób różnych narodowości; przez więzienie na Zamku przeszło ok. 40 tys. więźniów; na przedmieściu L. obóz Majdanek oraz obóz w Trawnikach; wskutek eksterminacji ludność L. zmniejszyła się o ok. 30 tys.; siedziba obwodu PPR, GL, AL, okręgu AK i BCh; 1944 (II) powstała w L. pierwsza w kraju Wojewódzka Rada Nar.; po wyzwoleniu 1944 (VII) L. był siedzibą PKWN, a następnie Rządu Tym czasowego Rzeczypospolitej Polskiej. Lubliner LUDWIK, 1809-68, działacz emigr., publicysta;. uczestnik powstania 1830-31; czł. TDP, potem Międzynar. Tow. Demokr. w Brukseli. Lubliniec, m. pow. w woj. katowickim; 19,8 tys. mieszk. (1970); przemysł lniarski; węzeł kolejowy. — Prawa miejskie w XIII/XIV w.; do 1532 w posiadaniu Piastów opolskich; w XIX w. ośrodek walki z germanizacją; udział mieszkańców L. w powstaniach śląskich 1919-21: 1939 obrona miasta z udziałem b. powstańców śląskich i harcerzy; w okresie okupacji hitl. maso we zbrodnie, m.in. na 194 dzieciach. lublinit, minerał, odmiana kalcytu; ma postać białej pilśni złożonej z igiełkowatych kryształów. Lubliński JULIAN (właśc. Kazimierz Motosznowicz), 1798-1872, współzałożyciel ros. rewol. organizacji Stow. Zjednoczonych Słowian; skazany na 20 lat katorgi. Lubniewice, w. w pow. sulęcińskim, woj. zielonogórskim, nad jez. Lubiąż i Krajnik; ośr. turyst.-wypoczynkowy; tartak: XIV w.(?)-1945 miasto. Lubomierz, m. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim; 1,6 tys. mieszk. (1968); barok. kościół i klasztor benedyktynek (XIV w., przebudowany w XVIII w.), kamienice podcieniowe (XVI-XVII w.), neoklas, ratusz (XIX w.); prawa miejskie przed 1350. Lubomir, najwyższy szczyt Beskidu Średniego, między dol. Raby a Krzyworzeki; 904 m. Lubomirski HIERONIM AUGUSTYN, 16481706, hetman w. kor. od 1702; uczestnik wyprawy wiedeńskiej 1683; inicjator konfederacji warsz. 1704. Lubomirski JAN, 1826-1908, działacz społ., historyk; współzałożyciel (1875) Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie; wydawca źródeł. Lubomirski JERZY, 1817-72, polityk galio.; poseł na sejm wiedeński; 1848 uczestnik zjazdu słow. w Pradze; zwolennik austroslawizmu; kurator Ossolineum. Lubomirski JERZY SEBASTIAN, 1616-67, hetman polny kor. od 1657; walczył z Kozakami, Szwedami, Moskwą; przywódca opozycji, skazany na banicję; 1665 wywołał rokosz, który udaremnił reformę państwa. Lubomirski SEBASTIAN, 1536-1613, kasztelan małogoski 1591; zarządca krak. żup solnych; twórca potęgi rodu Lubomir-skich. Lubomirski STANISŁAW, 1583-1649, wojewoda ruski od 1628, krak. od 1638; po śmierci J.K. Chodkiewicza, 1621 objął komendę nad wojskiem pol. w obozie chocimskim.

642 Lubomirski Lubomirski STANISŁAW, 1719-83, marszałek w. kor. od 1766; czołowy działacz Familii, przeciwnik Rady Nieustającej; położył duże zasługi dla rozwoju Warszawy. Lubomirski STANISŁAW HERAKLIUSZ, 1642-1702, marszałek w. kor., pisarz; tłumaczył i przerabiał barok, literaturę romańską (komedie); parafrazy bibl., traktaty łac. i pol. (Rozmowy Artaxessa i Ewandra). Lubomirski ZDZISŁAW, 1865-1941, działacz społ.-polit.; prezes Centr. Komitetu Obywatelskiego; 1916-17 prezydent Warszawy; czł. Rady Regencyjnej. Lubomirskiego rokosz, 1665-66, zbrojne wystąpienie opozycji magnackiej i mas szlacheckich przeciw próbom reformy państwa podejmowanym przez Jana Kazimierza; rokoszanie z J.S. Lubomirskim na czele zadali klęskę wojskom król. pod Mątwami; rokosz zakończył się ugodą w Łęgonicach 1666. lubomudrzy, przedstawiciele ros. XIXwiecznej antyoświeceniowej filozofii romant. zawierającej krytykę eur. racjonalizmu i kapitalizmu oraz apoteozę ustroju ówczesnej Rosji; przypisywali Rosji posłannictwo odrodzenia kultury europejskiej. Luboń, m. w pow. i woj. pozn., nad Wartą; 16,5 tys. mieszk. (1970); przemysł chem. (fabryka nawozów fosforowych i kwasu siarkowego) i spoż. (przetwórstwo ziemniaków); prawa miejskie 1954. — W okresie międzywoj. 1928-33 wystąpienia klasy robotni.; w czasie okupacji hitlerowskiej w dzielnicy L. — Żabikowie, obóz. Luboń Wielki, szczyt w Beskidzie Wyspowym, na pn. od Rabki; 1022 m; schronisko PTTK; telewizyjna stacja przekaźnikowa. Lubostroń, w. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim, nad Notecią; ośr. wypoczynkowy; pałac klasycyst. (1800), park krajobrazowy, Lubowicki JERZY, 1898-1964, prawnik, specjalista w dziedzinie skarbowości 'i prawa finans.; prof. Uniw. Warsz. i Łódzkiego; Nauka skarbowości. i prawa skarbowego. Lubowla (Stará Lubovňa), m. w Czechosłowacji (Słowac. Rep. Socjalist.); nad Popradem; 3 tys. mieszk. (1961); ośr. turystyczny. Lubowski EDWARD, 1837-1923, pisarz; komedie współcz. wg wzoru fr. dramatu mieszcz. (Nietoperze, Jacuś), powieści; jako publicysta zwalczał pozytywizm. Lubraniec, m. w pow. włocławskim, woj. bydgoskim, nad Zgłowiączką; 3,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1509 (do 1867) i 1919. Lubrański JAN, ?-1520, biskup pozn. od 1499; zaufany królów pol., pełnił różne poselstwa; fundator tzw, Akademii L. Lubrańskiego Akademia (Kolegium Lubrańskiego), szkoła średnia w Poznaniu, zał. 1519 przez biskupa J. Lubrańskiego; jedna z pierwszych szkół humanist. w Polsce; prowadziła też kursy wyższe; istniała do 1780. lubrykator, urządzenie do centr. smarowania konstrukcji olejem doprowadzonym pod ciśnieniem do poszczególnych punktów smarowniczych. Lubsko, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Lubszą; 12,7 tys. mieszk. (1970); przemysł wełn., ceramiki bud., skórz.obuwn.; węzeł kol.; got. kościół parafialny (XIII, XIV w.), późnorenes. ratusz (XVI w.). — Prawa miejskie ok. 1220; do XV w. w posiadaniu Piastów śląskich. W 1940-45 obozy hitlerowskie; w czasie ewakuacji hitlerowqy zamordowali 64 jeńców fr.; I-III 1945 teren działań grupy desantowej WP „Wisła". Lubsza, rz., pr. dopływ Nysy Łużyckiej; dł. 64 km, dorzecze 905 km2. Lubumbashi [-szi] (do 1962 Élisabethville), m. w Kongu (Kinszasa), w Katan-

dze; 233 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. Lucyliusz, ok. 180-ok. 101 p.n.e., poeta handi. i przem. kraju; hutnictwo miedzi, rzym.; ustalił lit. formę satyry; autor m.in. przemysł chem., mat. bud., włók.; uniw.; 30 ksiąg satyr. w pobliżu wydobycie rud miedzi i koLüczou, m. w Chinach (Syczuan), port baltu. nad Jangcy; 170 tys. mieszk. (1957); przelubuska ziemia, hist. region Polski, po mysł gł. spożywczy. obu brzegach środk. Odry, między Śląlud: 1) zbiorowość ludzka o powiązaskiem, Pomorzem Zach. i Wielkopolską; niach etnicznych, kształtująca się na grunnazwa od pol. grodu Lubusz na lewym cie języka, kultury, zamieszkania, pochobrzegu Odry (obecnie Lebus w NRD); dzenia; 2) duża grupa etniczna; 3) dawne najeżdżana przez feudałów niem.; od określenie ludności wiejskiej; 4) ogół lud1249-52 przeszła w posiadanie Branden- ności pracującej, przeciwstawianej warburgii, stanowiąc punkt wyjścia do eksstwom uprzywilejowanym, pansji niem. na ziemie pol.; 1945 tereny „Lud", czasopismo etnogr., organ Pol. na wschód od Odry wróciły do Polski. Lubuskie Pojezierze, zach. część Poje- Tow. Ludoznawczego; zał. 1895 we Lwowie, obecnie wydawane we Wrocławiu. zierza Wielkopolskiego, między doliną „Lud", tygodnik polonijny wydawany Odry i rynną jezior zbąszyńskich; moreny czołowe (Bukowiec 227 m); południkowe od 1920 w Kurytybie przez księży misjonarzy; zajmuje się problematyką polonijrynny jeziorne (Ciecz, Buszno, Długie). Lubuskie Towarzystwo Naukowe, to- ną i Polski Ludowej. warzystwo nauk. ogólne, utworzone 1964 ludacy →Słowacka Partia Ludowa. w Zielonej Górze; zajmuje się gł. probleluddyzm, ruch robotników ang. w pocz. matyką ziemi lubuskiej, organizacją życia XIX w., tzw. luddystów, którzy niszczyli nauk., popularyzacją osiągnięć nauko- maszyny fabryczne, upatrując w nich wych. przyczynę niskich płac i groźbę bezroboLucas van Leyden [lü:kas fan lei-], cia. 1494-1533, niderl. malarz i grafik, wyLudendorff [lu:-] E RICH, 1865-1937, bitny przedstawiciel renesansu w pn. Eu- ni e m . pol i t yk nacj onal i s t . , ge n e rał ; w ropies obrazy rel., bibl. i rodzajowe o I wojnie świat, szef sztabu frontu wsch.; tematyce mieszczańskiej; Partia szachów; w 1. 20-ych miał duży wpływ na Hitlera. wpływ na innych artystów poprzez prace Lüdenscheid [lü:dənszait], m. w NRF graficzne. (Nadrenia Pn.-Westfalia), na pd. od ZaLucca [lukka] →Lukka. głębia Ruhry; 78 tys. mieszk. (1968); Lucchesini [lukkezini] GIROLAMO, 1751- przemysł metalowy. 1825, poseł prus. w Warszawie 1789-92, Lüderitz [lüdəryc], m. i port w NaWłoch; inspirator przymierza pol.-prus.; mi bi i , n ad O, At l ant ycki m; 3, 6 t ys . prowadził politykę antypolską. mieszk. (1960); przemysł spoż.; rybołówLucena [lusena], m. w Filipinach, na stwo; w pobliżu wydobycie diamentów. pd. wybrzeżu Luzonu; 56 tysi. mieszk. Lüders ALEKSANDR, 1790-1874, generał (1964); ośr. handl.; przemysł spoż.; port rosi., namiestnik Królestwa Pol. 1861-62; rybacki. stosowany przez niego terror wobec PoLucena [lutena], m. w Hiszpanii (An- laków doprowadził do zamachu (nieudadaluzja), u podnóża G. Betyckich; 24 tys. nego) na jego życie. mieszk. (1960). Lüdersa-Hartmanna linie (linie Lučenec, m, w Czechosłowacji (Słowac. Czerno-wa), mech. ciemne, cienkie pasma Rep. Socjalist), u podnóży Rudaw Słopowstające na wypolerowanej powierzchni wackich; 20 tys. mieszk. (1968); przemysł stali odkształconej plastycznie. włók., spożywczy. Ludewit, ?-823. książę Sławonii, 817 lucerna (Medicago), jednoroczna, dwupowstania przeciw Frankom; lub wieloletnia roślina z rodziny motyl- przywódca pokonany. kowatych, pochodząca z Azji (stepy) i pd. Ludhijana, m. w Indii (Pendżab); 349 Europy; powszechnie uprawianymi na zie- tys. mieszk. (1968): przemvsł włók., malonkę i siano (też rosną dziko) wieloletni- szyn., metal.; rzemiosło (tkaniny, dywami roślinami pastewnymi są: 1. siewna ny); węzeł kolejowy. (M. sativa), 1. sierpowata (1. szwedzka Ludinowo, m. w eur. części Ros.FSRR M, falcata), ich mieszaniec — 1. mieszań(obw. kałuski); 31 tys. mieszk. (1967); cowa (M. media). przemysł taboru kol. (lokomotywy), meLucerna (Luzern), kanton w środk. talowy. Szwajcarii, w Alpach i na Wyż. Szwajcarludium (ludia), daw. gra, zabawa, turskiej; 1,5 tys. km2, 281 tys. mieszk. (1968); niej; igrzyska. stol. L.; j.u. niemiecki. Ludkiewicz ZDZISŁAW, 1883-1942, ekonoLucerna (Luzern), m. w Szwajcarii, nad Jez. Czterech Kantonów, stol. kantonu L.; mista rolny; prof. SGGW; 1923-24 min. reform rolnych; organizator spółdzielczo147 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł maszyn., spoż., włók.; ośr. tu- ści roln. i pożyczkowej: Komasacja gruntów wiejskich. ryst; muzea; got.-renes. kolegiata (XIVludlow [ladlou; amer.], druk. maszyna do XVII w.), most (XV w.), renes. ratusz odlewania (ze specjalnych matryc skła(XVII w.). Luchian [lukian] STEFAN, 1868-1916, ma- danych ręcznie) całych wierszy składu o larz rum.; wpływy fr. malarstwa postim- dużym wymiarze czcionek (np. tytułów, presjonistycznego; kwiaty, sceny rodzajo- ogłoszeń). ludność, ogół mieszkańców Ziemi lub we, portrety, Lucidor (właśc. Lars Johansson), 1638- części jej terytorium; liczba 1. świata powiększa się b. szybko; ocenia się, że 74, poeta szwedz.; pierwszy wybitny liryk 10 tys. lat p.n.e. wynosiła 5 mln, w 500 w literaturze szwedzkiej. p.n.e. — 60 mln," 1650 — ok. 500 mln, lucidus ordo [łac], „jasny układ (treś— ok. 1 mld, 1930 — 2070 mln, ci)" — Horacy; przejrzysta konstrakcja- 1830 1940 — 2295 mln, 1950 — 2517 mln, 1960 — utworu. mln, 1970 — 3620 mln; w ostatnich 20 Luckenwalde [lukən-], m. w środk. 3003 latach wystąpił b. duży przyrost 1., spoczęści NRD, na pd. od Berlina; 29 tys. wodowany gł. spadkiem umieralności. mieszk. (1968); przemysł metal., włók., ludności spisy, badanie statyst. dostarmeblarski. czające danych o najważniejszych cechach Lucknow [laknau] →Lakhnau, lucrum cessans [łac], „utracony zysk"; ludności (płeć, wiek, stan cyw., obywatelstwo, narodowość, język, wyznanie); szkoda poniesiona przez wierzyciela przez to, że wskutek cudzego zachowania nie powszechne s.l. przeprowadzane są zazwyczaj co 10 lub co 5 lat. osiągnął spodziewanych korzyści. ludność zawodowo bierna, ludność, któLucyfer, w chrześc, demonologii przyra nie wykonuje działalności zawodowej wódca zbuntowanych aniołów; strącony i nie ma własnych zarobkowych źródeł do piekła, nad którym objął władzę. utrzymania.

Ludwik I Wielki 643 ludność zawodowo czynna, ludność utrzymująca się z pracy osobiście wykonywanej. ludobójstwo, zbrodnia polegająca na działaniu w zamiarze zniszczenia (w całości lub w części) określonej grupy nar., etnicznej, rel. lub rasowej; hitlerowska eksterminacja grup ludności w okresie II wojny światowej. Ludolf HIOB, 1624-1704, orientalista niem.; twórca etiopistyki jako dyscypliny nauk.; Historia Aethiopica, Grammatica Amharicae linguae. ludolfina, nazwa liczby π (pi) od nazwiska matematyka Ludolfa van Ceulen'a. Ludolfingowie →saska dynastia. ludowa muzyka, pojmowana różnorodnie, jako muzyka tworzona lub uprawiana przez lud (także niekiedy jako muzyka miejska); gł. kryteria: anonimowość i zbiorowość aktu twórczego oraz przekazywanie tradycją ustną; m.l. jest przedmiotem badań etnografii (etnologii) muzycznej. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza (LSW), wydawnictwo powstałe 1948 w Warszawie; publikacje poświęcone problematyce wiejskiej (historia wsi i ruchów lud.), literatura piękna i popularnonaukowa. Ludowa Straż Bezpieczeństwa (LSB), konspiracyjna formacja polit.-bojowa ruchu lud. 1943-45; powstała w wyniku akcji scaleniowej BCh z AK, z części oddziałów BCh (niescalonych). ludowe święto, święto ruchu lud. W Polsce, obchodzone od 1927 w pierwszy dzień Zielonych Świątek; liczne imprezy i zwyczaje ludowe (m.in. przystrajanie domów zielenią). Ludowe Zespoły Sportowe (LZS), masowa organizacja sport.-turyst. mieszkańców wsi, osiedli i miejscowości o charakterze roln., zał. 1946. ludowładztwo, sprawowanie władzy państw. przez lud; zapisana w wielu konstytucjach zasada 1. staje się realna wraz z likwidacją panowania ekon. i polit. klas wyzyskujących (kapitalistów i obszarnictwa) w państwach socjalist.; w szerszym znaczeniu — synonim demokracji. Ludowy Instytut Oświaty i K ultury (LIOK), utworzony 1940 w Warszawie; prowadził konspiracyjne studia nad przyszłym rozwojem oświaty oraz działalność szkoleniową i wydawniczą; 1948 działalność LIOK przejęło Tow. Uniwersytetów Ludowych RP. ludowy ruch w Polsce, ukształtował się na przełomie XIX i XX w. na podłożu dążeń chłopów do nar. i społ. wyzwolenia; pierwsze polit. organizacje powstały w Galicji 1895, w Królestwie ok. 1904; 1918-31 kilka rywalizujących ze sobą ugrupowań; 1931 połączenie PSL-„Piast", PSL„Wyzwolenie" i SCh w Stronnictwo Lud. — opozycyjne wobec sanacji, organizator strajków chłopskich w 1. 30-ych, podczas okupacji organizator ruchu onoru (BCh, SL-„Wola Ludu"); w Polsce Lud. 1944 wznowiło działalność radykalne SL; 1945 powstało PSL (grupa Mikołajczyka); lewicowa opozycja PSL po wyborach 1947 objęła władzę w stronnictwie; 1949 połą czenie Lewicy-PSL z SL i powstanie ZSL. Ludowy Związek Kobiet (LZK), konspiracyjna organizacja społ.-polit. kobiet 1941-45; działała w ramach ruchu ludowego. ludoznawstwo, dział etnografii badający kulturę ludu wiejskiego narodów cywilizowanych; wykształciło się w XIX w. w krajach środk. i wsch. Europy, gł. pod wpływem romantyzmu. ludożerstwo, zjadanie mięsa ludzkiego przez innych ludzi; wiązało się z wiaTą przechodzenia właściwości zjadanej osoby (męstwa) na osobę zjadającą; zwyczaj rozpowszechniony do niedawna w Afryce, Oceanii i na wyspach M. Karaibskiego. ludów prymitywnych sztuka, twórczość artyst. ludów pozostających na niższym

szczeblu rozwoju społ. i nie uczestniczących w procesie kształtowania się wielkich cywilizacji świata; sztuka ludów Afryki (na pd. od Sahary), Oceanii, Borneo, aumatry, zbieracko-myśliwskich plemion Australii, Indian oraz Eskimosów. Lud Polski, emigr. organizacja rewol.demokr. działająca 1835-46 w Anglii; w jej skład wchodziły Gromady Grudziąż i Humań; gł. działacze: S. Worcell, T. Krępowiecki. Lud Polski (Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski), organizacja działająca 1881-82 w Genewie, zał. m.ini. przez B. Limanowskiego; sprawę wyzwolenia nar. traktowała równorzędnie ze sprawą wyzwolenia społ. w drodze rewolucji. lud pracujący, pojęcie obejmujące ogół klasy robotn. i inteligencji pracującej oraz tych indywidualnych posiadaczy środków produkcji, których podstawą ekon. egzystencji nie jest wyzysk najemnej siły roboczej (chłopi pracujący). Ludus [ludusz], m. w Rumunii (Siedmiogród), nad Maruszą; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; wielka elektrownia cieplna. Ludvika [lüdwi:-] m. w środk. Szwecji (Bergslagen); 22 tys. mieszk. (1969); przemysł elektrotechniczny. Ludwiczak ANTONI, 1878-1942. działacz nar. w Wielkopolsce, publicysta, ksiądz; 1912-33 sekretarz gen. i dyr. Tow. Czytelni Lud. w Poznaniu; 1920 prezes Komitetu Plebiscytowego na Warmię i Powiśle. Ludwig [-wyś] CARL F RIEDRICH WILHELM, 1816-95, fizjolog niem.; prof. uniw. w Marburgu, Zurychu, Wiedniu i Lipsku; podał pierwszą udowodnioną teorię tworzenia się moczu; wprowadził do fizjologii metody rejestracji graf.; odkrycia z zakresu neurofizjologii. Ludwig [-wyś] EMIL, 1881-1948, pisarz niem.; autor poczytnych biografii lit; Napoleon, Goethe. Ludwig [-wyś] OTTO , 1813-65, pisarz niem.; realist. opowiadania i powieść z życia prostych ludzi; studia z teorii dramatu, tragedia V leśnych rubieży. Ludwigsburg [lu:twyśs-], m. w NRF (Badenia^-Wirtembergia), na pn. od Stuttgartu; 77 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; barok, pałac — największy w Niemczech (XVIII w.), podcieniowe kamienice (XVII w.). Ludwigsfelde [lu:twyśs-], m. w środk. części NRD, na pd. od Berlina; 15 tys. mieszk. (1968); fabryka samochodów ciężarowych. Ludwigshafen [lu:twyśs-], m. w NRF (Nadrenia-Palatynat), port nad Renem; 173 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przemyski chemicznego. Ludwig slust [lu:twyśs-], m. w pn.zach. części NRD; 12 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., mat. bud.; ważny węzeł kolejowy. Ludwik I, 1311-98, książę brzesko-legnicki; skupił większość ziem linii brze-skolegnickiej. Ludwik I, 1838-89, król Portugalii od 1861; zniósł niewolnictwo w koloniach portug. 1868. Ludwik II, 1374(?)-1436, książę brzeski od 1399, legnicki od 1419; stronnik Zygmunta Luksemburskiego. Ludwik II, 1506-26, król węg. i czes. od 1518, syn Władysława Jagiellończyka; zginął w bitwie pod Mohaczem. Ludwik XI, 1423-83, król Francji od 1461; złamał opór feudałów, zjednoczył niemal wszystkie ziemie fr.; popierał handel i manufaktury. Ludwik XII, 1462-1515, król Francji od 1498: zdobył Mediolan, Neapol, Wenecję. Ludwik XIII, 1601-43. król Francji od 1610; od 1624 rządy kardynała A. Richelieu; 1627-29 walki z hugonotami. Ludwik XIV, 1638-1715, król Francji od 1643 (rządy osobiste od 1661); doprowadził do szczytu absolutyzm fr.; prowadził

liczne wojny; za jego panowania Francja — pierwszą eur. potęgą. Ludwik XV, 1710-74, król Francji od 1715; prowadził wojny sukcesyjne pol. i austr.; utracił Kanadę na rzecz Anglii. Ludwik XVI, 1754-93, król Francji 177492; za jego panowania W. Rewolucja Fr.; usiłował zbiec z Francji; ujęty, osądzony za zdradę, ścięty. Ludwik XVIII, 1755-1824, król Francji od 1814; w okresie rewolucji przebywał zagranicą, objął tron po abdykacji Napoleona I; początkowo liberał, 1821 powierzył rządy konserwatystom. Ludwika (Luiza), 1776-1810, księżniczka meklemburska, żona Fryderyka Wilhelma III, od 1797 królowa prus.; po klęsce Prus 1807 interweniowała u Napoleona o złagodzenie warunków pokojowych. Ludwika Filipa styl, styl w meblarstwie fr. 1830-48; odpowiednik biedermeieru; komfortowe meble o eklektycznej formie, ciężkich proporcjach, zdobione rzeźbą i intarsją. Ludwika Maria, z rodu Gonzaga de Nevers, 1611-67, królowa pol., żona Władysława IV 1646-48, Jana Kazimierza od 1649; brała czynny udział w życiu polit.; stworzyła stronnictwo profrancuskie. Ludwika XIV styl, styl barok, klasycyzmu fr. związany z okresem panowania Ludwika XIV, który cechowała okazałość i prz e pych, a j e dnocze śni e kl as. umiar i symetria; przejawił się w architekturze i sztuce ogrodowej (pałac i park w Wersalu, wsch. fasada Luwru) dekoracji wnętrz, rzemiośle artyst. (gł. w meblarstwie i ceramice). Ludwika XV styl, stvl fr. rokoka ok. 1723-ok. 1750; charakterystyczny wyrafinowany komfort wnętrz mieszkalnych, bogactwo ornamentyki (rocaille, kwiaty, muszle, chinoiserie), lekkość form; rozwój rzemiosła artyst. (gł. meblarstwa). Ludwika XVI styl,, klasycyst. kierunek w sztuce fr. ok. 1750-90; przejawił się w architekturze (m.in. Petit Trianon w Wersalu, Pant e on w Paryż u) , de koracj i wnętrz, rzemiośle artyst.; zamiłowanie do symetrii, prostoty; ornamentyka oparta na wzorach antycznych, motywach sentymentalnych, kwiatach; rozwój meblarstwa. Ludwik IV Bawarski, 1287-1347, król niem. od 1314, cesarz od 1328, z dyn. Wittelsbachów; walki o władzę z Fryderykiem I Pięknym Habsburgiem, konflikt z pap. Janem XXII; uzyskał dla swego rodu liczne terytoria niemieckie. Ludwik Dziecię, 893-911, król niem. od 900, ostatni z dyn. Karolingów. Ludwik Filip (zw. Philippe Égalité), 1747-93, książę Orleanu; zwolennik rewolucji 1789; stracony w okresie terroru. Ludwik Filip I, 1773-1850, król Francji 1830-48; 1793 emigrował; 1830 powołany na tron; ulegał wpływom burżuazji finansowej; stłumił powstania lud. 1832 i 1834; obalony przez rewolucję lutową. Ludwik II Niemiecki, ok. 805-876, król Franków od 840, z dyn. Karolingów: po podziale państwa w Verdun (843) objął wsch. część państwa Franków (późniejsze Niemcy). Ludwik I Pobożny, 778-840, król Franków od 814 i cesarz rzym., syn Karola W. (za życia ojca król Akwitanii od 781); jego walki z synami doprowadziły do upadku władzy ces., rozbicia jedności państwa i dominacji kościoła. Ludwik IX Święty, 1214-70, król Francji od 1226, z dvn. Kapetyngów; ukrócił samowolę feudałów, usprawnił administrację; organizator i uczestnik 2 krucjat. Ludwik I Wielki (Ludwik Węgierski), 1326-82, król Węgier od 1342 i Polski od 1370, z dyn. Andegawenów, syn Karola Roberta i Elżbiety Łokietkówny; 1374 nadał szlachcie pol. przywilej koszycki; przyłączył do Węgier Ruś Halicką; na Węgrzech za Jego rządów rozkwit gosp. i kulturalny.

644 Iudwisarstwo ludwisarslwo, rzemiosło związane z odlewaniem przedmiotów z brązu, spiżu, miedzi i mosiądzu (dzwony, działa, moździerze); znane w starożytności, w Europie od XIII w. Ludwiżanka BARBARA, ur. 1908, aktorka; występy m.in. w Poznaniu, od 1948 w Warszawie; role charakterystyczne (Dolly Talbo — Harfa traw T. Capote'a); także w filmie, radiu i telewizji. ludyczny, rozrywkowy, bawiący. Ludyga-Laskowski JAN JÓZEF, 18941956, działacz nar. na Śląsku, major; ooV 1920 szef POW na Górnym Śląsku; 1921 dowódca 1 dyw. Wojsk Powstańczych i zastępca nacz. wodza. ludy pierwotne, ludy żyjące we wczesnym okresie rozwoju społeczeństwa ludzkiego; także współcz. ludy prymitywne; termin wprowadzony w XIX w. przez zwolenników ewolucjonizmu. ludy prymitywne, ludy niecywilizowane lub zacofane; nazwa umowna stosowana we współcz. nauce i publicystyce na oznaczenie ludów pozostających na niższym stopniu społ. rozwoju. ludyzm, skłonność do bawienia się; odczuwanie potrzeby częstej zabawy, rozrywek. Ludźmierz, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Czarnym Dunajcem; jedno z najstarszych osiedli Podhala. Lueger [la:-] KARL, 1844-1910, polityk austr., przywódca partii chrześc.-społ., której nadał kierunek nacjonalist. i antysemicki; 1897-1910 burmistrz Wiednia. lues, med. →kiła. lufa, gł. część broni palnej, umożliwiająca nadanie pociskowi odpowiedniego kierunku; wewnątrz gwintowana lub gładka. Lugalzaggizi, ok. 2350 p.n.e., władca sumeryjskiego m. Umma; podbiwszy szereg miast sumeryjskich, stworzył zjednoczone państwo, ze stol. w Uruk; pokonany przez Sargona Wielkiego. Lugano, jezioro na granicy Szwajcarii i Włoch, u podnóża Alp Lugańskicn, na wys. 271 m; pow. 49 km2, głęb. do 288 m; odpływ do jez. Maggiore; liczne ośr. tu-ryst.-wypoczynkowe. Lugano, m. w Szwajcarii (Ticino), nad jez. L.; 55 tys. mieszk. — zespół miejski (1968); przemysł spoż.; ośr. turyst.-wypoczynkowy o międzynar. sławie; muzea; renes. katedra San Loręnzo (XV-XVI w.), zabytkowe pałace i domy. Lugeon [lüżą] MAURICE, 1870-1953, geolog szwajc, tektonik ; prof. uniw. w Lozannie; jeden z twórców teorii płaszczowinowej; stwierdził budowę płaszczowinową Tatr i Pienin. luger → lugier. Lug(h), mit. celt. bóstwo z rodu Tuatha De Danann; bóg słońca i błyskawic; wynalazca sztuk, opiekun handlu; atrybut: kruk. lugier (luger): 1) żaglowy statek handl. 2- lub 3-masztowy, z ożaglowaniem skośnym zw. lugrowym (po 2 żagle na każdym maszcie i 1 na sztagu dziobowym); 2) dryfter — mały statek rybacki do połowów ryb pławnicami (stawiane sieci dryfujące). Lugiowie (Ligiowie), związek plemion celt.-germ. (przez niektórych historyków pol. zaliczani do Słowian), zajmujący w I—II w. ziemie między Sudetami a Wisłą. Lugné-Poe [lünjypo] (właśc. Aurélien Lugné), 1869-1940, fr. aktor i reżyser; założyciel i dyr. (1893-1932) Théâtre de l'Oeuvre; symbolist. inscenizacje dramatów H. Ibsena, P. Claudela, M. Maeterlincka; prapremiera Króla Ubu A. Jarry'ego. Lugo, m. w Hiszpanii (Galicja), nad rz. Miño; ośrodek adm. prow. L.; 68 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Lugoj [lugoż], m. w pd.-zach. Rumunii, nad Temeszem; 37 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy. Lugones LEOPOLDO, 1874-1938, pisarz ar-

gent.; przedstawiciel modernizmu w literaturze Ameryki Łac; poezje, opowiadania, eseje historyczne. lugrotrawler, statek rybacki, zwykle z napędem spalinowym, do połowu ryb pławnicami i włokiem. Luhačovice. uzdrowisko ze źródłami miner., w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), w Karpatach; 3 tys. mieszk. (1960). luidor, złota moneta fr. o ciężarze ok. 7 g; bita od poł. XVII do pocz. XIX w. Luimneach (ang. Limerick), m. w pd.zach. Irlandii, port nad estuarium rz. Sionna; 56 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., odzieżowy, metal., elektrotechn.; w pobliżu lotnisko Shannon. Luini BERNARDINO, między 1480 a 14851532, wł. malarz okresu renesansu; wpływy Leonarda da Vinci; freski i obrazy rel. (liczne Madonny). Luis de Granada → Granada Fray Luis de. Luizjady, archipelag przy pd. wybrzeżu Nowej Gwinei (Papua); 2,2 tys. km2, ok. 3 tys. mieszk. (1954); gł. wyspa Tagula; wydobycie złota. Luizjana (Louisiana), stan na pd. USA, nad Zat. Meksykańską; 126 tys. km2 , 3,6 mln mieszk. (1970), w tym ok. 32% Murzynów; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, siarki; rozwinięty przemysł chem.; uprawa bawełny, trzciny cukr., ryżu; gł. m.: Nowy Orlean, Baton Rouge (stol.). — Terytorium zakupione 1803 przez rząd Stanów Zjedna od Francji za 15 mln dol. luizyt (rosa śmierci), związek arsenoorg.; b. trująca i parząca ciecz, zaliczana do bojowych środków trujących. Lujári [-chan], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 20 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., ceram.; ośr. kultu religijnego. Luján de Cuyo [-chan de kujo], ośrodek wydobycia i rafinacji ropy naft., w Argentynie, w pobliżu m. Mendoza. Lu Ju, 1125-1210, poeta chiń.; poezja w formie cy o różnorodnej tematyce, historia dynastyczna. luk, zamykany pokrywą otwór w pokładzie statku lub jego nadbudówki, służący do załadunku i wyładunku statku, transportu, doprowadzania powietrza, światła itp. luka, puste, wolne miejsce, przerwa, wyrwa w czymś; brakujący fragment tekstu. Lukács [luka:cz] GYÖRGY, 1885-1971, węg. filozof marksista, teoretyk i historyk literatury; czł. Węg. Akad. Nauk i PAN; zajmował się m.in. problematyką kształtowania się i roli świadomości społ. oraz estetyką; Geschichte und Klassenbewusstsein, Teoria powieści. Lukan, 39-65, epik rzym.; autor epopei o wojnie domowej Cezara z Pompejuszem — Pharsalia, w której zerwał z zasadami epopei klasycznej. lukarna, małe okienko w dachu, często w ozdobnym obramieniu. Lukasówka, fr. odmiana gruszy; owoce duże, smaczne, późno dojrzewające. Lukian, ok. 120-po 180, retor i sofista gr. z Samosat w Syrii; mówca popisowy (Pochwała muchy); twórca dialogu satyrycznego (Dialogi); powieść Lucjusz czyli Osioł. lukier, gęsta ciecz o konsystencji syropu, otrzymywana najczęściej przez gotowanie cukru z wodą, niekiedy barwiona; używany do pokrywania mazurków, bab, pierników itp. Lukka (Lucca), m. we Włoszech (Toskania), ośr. adm. prow. L.; 92 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., ośr. turystyczny; muzea, zabytki rzym.: romań-skogot. katedra; romańskie i got. kościoły; renes. pałace; mury obronne (XVI-XVII w.). Lukmanier Pass [-ma:niər p.], przełęcz w Alpach Lepontyńskich (Szwajcaria), na

wsch. od Masywu Św. Gotharda; wys. 1917 m. lukratywny, przynoszący zysk materialny; zyskowny, dochodowy, korzystny. Lukrec HENRYK, 1888-1952, dziennikarz; 1935-39 red. nacz. „Epoki", 1939-45 red. prasy podziemnej SD; 1945 czł. CK, następnie Rady Nacz. SD. lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra), bylina wys. do 2 m, z rodziny motylkowatych, rosnąca na obszarach śródziemnomor., czarnomor. i w Azji Mn.; uprawiana dla korzeni — w lecznictwie i przemyśle (browarnictwo, - cukiernictwo). Lukrecjusz, ok. 95-ok. 55 p.n.e., rzym. poeta i filozof; przedstawiciel i popularyzator epikureizmu, którego zasady przedstawił w poemacie filoz. De rerum natura. lukrować, polewać lukrem (wyroby cukiernicze) ; przen. obłudnie chwalić, przedstawiać coś w zbyt dobrym świetle. luks, lx, jednostka gł. natężenia oświetlenia w układzie SI; oznacza oświetlenie pow. 1 m2 przez strumień świetlny 1 lumena. Luksemburg RÓŻA (pseud. R. Kruszyńska, Maciej Rózga i in.), 1871-1919, działaczka i ideolog pol. i niem. ruchu robotn.; współorganizatorka SDKPiL, przywódca lewicy socjaldemokracji niem.; uczestniczka rewolucji 1905 w Warszawie, rewolucji 1918 w Niemczech; współzałożycielka Związku Spartakusa i KP Niemiec; zamordowana przez niem. bojówkę; jej koncepcje teoret., zwł. ujęcie kwestii nar. i chłopskiej (luksemburgizm), krytykowane przez Lenina. Luksemburg (fr. Luxembourg, niem. Luxemburg, Wielkie Księstwo Luksemburga), państwo w Europie Zach.; 2,6 tys. km 2 , 337 tys. mieszk. (1969); stol. L.; j.u.: francuski i niemiecki. Powierzchnia wyżynna. Wysoko rozwinięty kraj przem., wydobycie rud żel., hutnictwo żel.; turystyka. — Hrabstwo średniow., od} 1354 księstwo, pod panowaniem kolejno: Burgundii, Habsburgów (w składzie Niderlandów), potem naprzemian Austrii i Francji; od 1815 w. księstwo, od 1890 w unii personalnej z Holandią; w czasie I i II wojny świat, okupowany przez Niemców; monarchia konstytucyjna (dziedziczne w. księstwo); czł. ONZ od 1945; od 1948 uni a ce l na, od 1958 — gosp. z Be l gi ą i Holandią (Benelux); od 1949 czł. NATO, od 1957 w EWG. Luksemburg (Luxembourg), prowincja w pd.-zach. Belgii, w 2 Ardenach; 4,4 tys. km , 196 tys. mieszk. (1960); ośr. adm. Arlon. Luksemburg, stol. księstwa L.; 77 tysmieszk. (1966); przemysł maszyn., włók., spoż.; duży ośr. handl. i turyst.; uniw.; muzeum; kościół św. Michała (X, XVXVII w.), pałac książęcy (XVI, XVIII, XIX w.), katedra i kolegium jezuickie (XVII w.). luksemburgizm, polit. w historii ruchu roboto, zespół poglądów, zapoczątkowanych przez R. Luksemburg; poglądy te polegały m.in. na swoistej teorii upadku kapitalizmu oraz na odrywaniu walki narodowowyzwoleńczej od walki klasowej proletariatu, negowaniu prawa narodów do samookreślenia i niedocenianiu roli chłopstwa jako sojusznika klasy robotn. w jej walce z burżuazją. Luksemburgowie, dynastia panująca w XIII-XV w. w Czechach, Brandenburgii, na Węgrzech; cesarze niem. 1308-1437 (z przerwami). luksfery, kształtki szklane, okrągłe lub prvzmatyczne, osadzane w stropie albo ścianie, służące do naturalnego oświetlania, np. pomieszczeń podziemnych, klatek schodowych, pawilonów. luksografia, metoda otrzymywania obrazów fot. bez aparatu fot.: na materiał światłoczuły rzucają cień przyłożone do niego przedmioty.

lura 645 luksomierz, przyrząd do pomiaru wartości oświetlenia, stosowany do pomiarów fotometrycznych oraz (jako światłomierz) w fotografii i technice filmowej. Luksor, m. w pd. Egipcie, nad Nilem; 78 rys. mieszk. (1966); przemysł cukr.; garncarstwo; ośr. turyst.; ruiny świątyni boga Amona .(XV-XIII w. p.n.e.). luksosekunda, Lx s, jednostka gł. naświetlenia w układzie SI, równa naświetleniu 'wytworzonemu przez natężenie oświetlenia 1 lx w ciągu l sek. Lukss VALDIS, ur. 1905, poeta łot.; działacz rewol.; wiersze i poematy (Sława) poświęcone rewolucji październikowej i przeżyciom wojennym. luksus, zbytek, przepych, wystawność; rzecz zbytkowna. Lukuga, rz. w Kongu (Kinszasa), pr. dopływ Lualaby; dł. ok. 300 km; wypływa z jez. Tanganika. Lukullus, ok. 117-ok. 56 p.n.e., wódz rzym., rzecznik Sulli, wzbogacony na Wschodzie; słynny z wystawnego życia („uczty L."). lukullusowy, zwykle w wyrażeniach: 1. uczta, biesiada — uczta wystawna. Lule [lüle], rz. w pn. Szwecji; dł. 450 km (od źródeł Stora L.); uchodzi do Zat. Botnickiej; wodospady; duże elektrownie wodne; przy ujściu m. Lulea. Luleå [lü:leo:], m. i port w pn. Szwecji, nad Zat. Botnicką, ośr. adm. okręgu Norrbotten; 57 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł metal., drzewny. lulek czarny (Hyoscyamus niger), eurazjat. trująca roślina zielna, o nieprzyjemnej woni; w Polsce roślina ruderalna; uprawiany dla liści, zawierających lecznicze alkaloidy. lulka, daw. fajka. Lullo GIORGIO DE, ur. 1921, wł. aktor i reżyser; role w sztukach Szekspira, A. Czechowa, A. Millera; reżyseruje gł. dramaty wł. (C. Goldoniego, L. Pirandella). Lullus RAIMUNDUS, ok. 1235-ok. 1315, kataloński pisarz, filozof i teolog; polihistor średniow.; autor ponad 150 prac teol., filoz., log., mat. i astr.; skonstruował ,,maszynę log.", automatycznie kombinującą pojęcia. Lully [lüli] JEAN BAPTISTE, 1632-87, kompozytor fr., pochodzenia wł.; działał na dworze Ludwika XIV; twórca fr. opery zw. tragedie lyriąue, baletów dworskich, comedie-ballets oraz fr. typu uwertury. Luluabourg [-bu:r] → Kananga. lumbago (postrzał), zespół bólowy w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, połączony z uczuciem usztywnienia tej okolicy i bolesnością ruchową; przyczyny różnorodne; leczenie objawowe. lumen, Im, jednostka gł. strumienia świetlnego w układzie SI, równa strumieniowi wysyłanemu przez źródło o światłości 1 cd (kandela) w jednostkowy kąt bryłowy. lumenogodzina, lm•h, jednostka ilości światła wypromieniowanego w ciągu 1 h (godziny) przez źródło wysyłające strumień świetlny 1 lm (lumen); 1 lm•h = = 3600 lm•s (lumenosekunda). lumenosekunda, lm•s, jednostka ilości światła w układzie SI; ilość światła wypromieniowanego w ciągu 1 s (sekundy) przez źródło wysyłające strumień świetlny 1 lm (lumen); 1 m•s = 1 lm•1 s. Lumet [lamyt] SIDNEY, ur. 1924, amer. reżyser film. i telewizyjny; filmy o doniosłej wymowie społ. (Dwunastu gniewnych ludzi, Wzgórze). Lumière [lümje:r], bracia: AUGUSTE (1862-1954) i Louis (1864-1948), fr. chemicy, wynalazcy kinematografu (1895), pionierzy kinematografii, twórcy pierwszych filmów. luminal (gardenal), pochodna kwasu barbiturowego; środek nasenny, uspokajający i przeciwpadaczkowy. luminancja (jaskrawość, blask, jasność

powierzchniowa), wielkość fotometryczna decydująca o nasileniu subiektywnego wrażenia jasności źródła światła; jednostka: nit, cd/m2. luminarz, człowiek wybitny, zasłużony, sławny, zwł. w dziedzinie nauki, kultury, oświaty, znakomitość. luminescencja (jarzenie, świecenie zimne), emisja światła zachodząca nie na skutek termicznego wzbudzania atomów, lecz pod wpływem energii; świetlnej (fotoluminescencja), elektr. (elektroluminescencja), chem. (chemiluminescencja) oraz mech. (tryboluminescencja). luminescencyjny ekran → ekran luminescencyjny. luminizm, w malarstwie sposób kształtowania kompozycji gł. za pomocą gry światła. luminofarba, farba świecąca, stosowana do celów sygnalizacyjnych lub reklamowych. luminofory (fosfory), substancje chem. świecące pod wpływem napromieniowania, np. siarczek cynku (odpowiednio aktywowany), fluoresceina; stosowane m.in. do wyrobu ekranów luminescencyjny ch. lumityp, maszyna druk. składająca tekst fotograficznie (fotoskładanie) przy wykorzystaniu elektronowego sterowania. Lummer OTTO, 1860-1925, fizyk niem.; prof. uniw. we Wrocławiu; badania w dziedzinie optyki; konstruktor interferometru i fotometru. lump, potocznie ten, kto się włóczy po knajpach, lumpuje; pijak, hulaka. lumpenproletariat, najniższa w hierarchii społ. warstwa społeczeństwa kapita-list., składająca się z ludzi bez zajęcia i stałej pracy, rekrutujących się gł. spośród elementów zdeklasowanych. Lumumba PATRICE, 1925-61, polityk kong.; działacz niepodległościowy, 1960 pierwszy premier niepodległego Konga (Kinszasa); zamordowany przez przeciwników politycznych. Luna, mit. rzym. prawdopodobnie sabińskie bóstwo księżyca, utożsamione z Dianą. lunacja, odstęp czasu między dwoma kolejnymi nowiami Księżyca. lunapark, miejski park lub jego część przeznaczony do popularnych i masowych rozrywek; wyposażony w rozrywkowe urządzenia, gł. mech., i różnorodne budowle. Lunar Orbiter [lu:nər o:rbytər], amer. próbnik orbitujący wokół Księżyca. lunatyk, człowiek cierpiący na somnambulizm (lunatyzm). lunatyzm → somnambulizm. lunch [lancz; ang.], w krajach anglosaskich: lekki posiłek spożywany zwykle w środku dnia. Lund [lünd], m. w pd. Szwecji (Skania) 53 tys. mieszk. (1969); ośr. przem. i handl.; znany uniw.; romańska katedra odrestaurowana w XIX w., gmach uniw. (XIX w.). — W średniowieczu duń. rezydencja król. i ważny port handl., ośrodek wpływów duń. na pd. Szwecję. Lunda, lud murzyński z rodziny Bantu, w Angoli, Zambii, Kongo; ok. 300 tys.; rolnictwo, rybołówstwo; język lunda. Lunda, płaskowyż w Angoli i Kongu (Kinszasa), opadający stromymi stopniami ku pn.; wys. 1300-1600 m; roślinność sawannowa. Lunda (Mwata Jambo), państwo ludu murzyńskiego L. w XVI-XVIII w. na terenie dzisiejszej Katangi oraz pn. Rodezji. Lundkvist ARTUR, ur. 1906, szwedz. pisarz i krytyk lit.; poezje, książki podróżnicze, powieści, opowiadania, publicystyka; Fryz życia; międzynar. nagr. Leninowska. Lüneburg [lü:nə-], m. w NRF (Saksonia Dolna), na skraju Pustaci Liineburskiej, ośr. adm. okręgu L.; 60 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł, w okolicy

wydobycie soli kam.; węzeł kol.; szkoły wyższe, uzdrowisko. Lüneburska Pustać, obszar piaszczysty w NRF, między dolną Łabą a rz. Aller; zalesiany i zamieniany na pola uprawne. Lünen, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad rz. Lippe; 72 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., elelctrownie cieplne, hutnictwo żel., miedzi i aluminium, przemysł maszyn., metalowy. luneta, arch. odcinek sklepienia (gł. kolebkowego), zwykle poprzeczny w stosunku do sklepienia budynku, mieszczący przeważnie okno; typowy dla renesansu i baroku. luneta, astr. przyrząd optyczny zbudowany z soczewek, służący do powiększania kąta widzenia odległych przedmiotów, w szczególności gwiazd i innych ciał niebieskich, wyznaczania kierunku, w jakim się one znajdują oraz zwiększania ilości światła dochodzącego od tych przedmiotów do oka obserwatora. luneta, technol. →podtrzymka. Luneta, jeden z gwiazdozbiorów. Lunéville [lünewil], m. w pn.-wsch. Francji (Lotaryngia), nad rz. Meurthe; 23 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu fajansowego. 1801 pokój austr.-fr. potwierdzający warunki traktatu pokojowego w Campoformio 1797. Lungmen, miejscowość w środk. Chinach (Honan); słynny zespół wykutych w skale świątyń buddyjskich (koniec Vpoł. VIII w.) z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami. Lungszan kultura, archeol. kultura późniejszego neolitu chiń., ok. 24002300 p.n.e.; ceramika czarna; nazwa od m. Lungszan (pn. Chiny, prow. Szantung). Lun-jü →Dialogi konfucjańskie. lunonauta (selenonauta), kosmonauta dokonujący lotu na Księżyc. Lunt [lant] ALFRED, ur. 1893, amer. akt or i re ż ys e r t e at r. ; wys tę py z ż oną (L. Fontanne) w Londynie i Nowym Jorku. lunule, archeol. ozdoby w kształcie półksiężycowatych wisiorków, znane od pocz. n.e. — złote; we wczesnym średniowieczu srebrne, zdobione granulacją. Luo, grupa plemion Afryki, na terenach na pn. i wsch. od Jez. Wiktorii; ok. 1 mln; kopieniacza uprawa ziemi, hodowla. lupa, przyrząd składający się z jednej lub kilku soczewek skupiających, służący do zwiększania kąta widzenia niewielkich przedmiotów. Lupan ANDREI , ur. 1912, pisarz mołd.; czl. AN Mołd.SRR; poezja społ. i patriot.; sztuka teatr, o przemianach społ. na wsi; cykl satyr; krytyki literackie. Lupeni, m. w Rumunii (Siedmiogród), w Karpatach Pd.; 30 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam.; przemysł chemiczny. Luperkal, grota na zboczu Palatynu (w Rzymie); wg legendy wilczyca wykarmiła w niej Romulusa i Remusa. Luperkalia, w religii Rzymian święto ku czci Fauna (15 II); jego kapłani, luperkowie, przebiegali ulice Rzymu uderzając przechodniów rzemieniami; miało to mieć moc oczyszczającą i wpływ na płodność. lupinoza, choroba zwierząt gospodarskich na tle zatrucia alkaloidami, zawartymi w łubinie; u owiec — brak apetytu, otępienie i osłabienie, u koni — także obrzęk i martwica okolicy nosa, warg i dolnych części nóg. lupulina, gruczoły żywiczne szyszek chmielu zwyczajnego; lek uspokajający i bakteriostatyczny. stosowany w stanach pobudzenia nerwowego, w zaburzeniach trawienia itd. lupus in fabula [łac], „wilk w opowiadaniu"; o wilku mowa, a wilk tuż. lura, potocznie nieesencjonalny, b. słaby, lichy napój; zupa rzadka, niezawiesista.

646 Lurçat Lurçat [lürsa] ANDRĆ, 1894-1970, brat Jeana, fr. architekt i urbanista; przedstawiciel funkcjonalizmu; po 1945 gł. architekt odbudowy kraju; osiedla mieszkaniowe, szkoły (w Villejuif). Lurçat [lürsa] JEAN, 1892-1966, brat Andre, malarz fr.; twórca nowocz. tkanin dekoracyjnych; jeden z odnowicieli tkactwa artyst.; projekty ceramiki, grafika; pisał poezje. lurestańskie brązy, artyst. wyroby brązowe z terenu Lurestanu (zach. Iran) z okresu od poł. III tysiąclecia p.n.e. (gł. VIII-VI w.); przedmioty kultowe (idole) i świeckie (broń, części uprzęży, naczynia, ozdoby). Luria SALVADOR EDWARD, ur. 1912, mikrobiolog amer., pochodzenia wł.; prof. uniw. w Indianapolis i w Cambridge; opisał budowę bakteriofagów i wykrył zdolność tworzenia przez nie replik mutacyjnych; nagr. Nobla. Lurowie, plemiona pasterskie zamieszkujące Lurestan (zach. Iran); pochodzenie nie znane; ok. 800 tys.; język spokrewniony z perskim. Lusaka, stol. Zambii; 152 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., obuwn., metal., cementowy; węzeł komunik,; uniwersytet. Lushnjë [-sz-], m. w środk. Albanii; 18 tys. mieszk. (1967). „Lusitania", bryt. parowiec transatlantycki, zbudowany 1907; 31 550 BRT, 2165 pasażerów; 1915 storpedowany przez niem. okręt podwodny, zatonął z 1198 osobami (w tym wielu obywateli USA); przyspieszyło to przystąpienie USA do I wojny świat. lustracja: 1) przegląd, oględziny, kontrola; obejrzenie kogoś, czegoś; 2) daw. akt, raport z dokonanego przeglądu, np. majątku, inwentarza. lustracje, opisy dóbr król., sporządzane w Polsce od 1564/65 przez komisje wyznaczane przez sejm: spis gruntów, zabudowań, dochodów, powinności poddanych itd. lustro, w optyce zwierciadło. lustro, łow. jasna plama na zadzie jeleni, biała u danieli i sarn (zw. też talerzem); także plama u nasady skrzydeł głuszca i cietrzewia (biała) oraz na lotkach niektórych gat. dzikich kaczek (lśniąca). lustrowanie, sposób nadawania połysku niciom, gł. jedwabnym lub metal., przez przepuszczanie ich między 2 miedzianymi walcami; w Polsce XVIII w. lustrowano też gotowe tkaniny lite (np. pasy kontuszowe). lustrum, w staroż. Rzymie obrzęd oczyszczalny, dokonywany w interesie całego narodu przez ustępujących cenzorów; gł. część 1. stanowiły suowetaurilia. lustry, farby ceram. i szklarskie o metalicznym połysku; wyroby ceram. lub szklane pokryte 1. mienią się tęczowymi barwami. lustryna, daw. cienka, błyszcząca tkanina bawełn. lub wełniana. lustrzanka, typ aparatu fot, w którym obraz celowniczy jest tworzony przez lustro, umieszczone za obiektywem pod kątem 45° do jego osi optycznej. lustrzanka dwuobiektywowa, typ aparatu fot. wyposażonego oprócz obiektywu zdjęciowego w obiektyw celowniczy, kierujący promienie biegnące od obiektu zdjęcia na lustro i dalej na matówkę. lustrzanka jednoobiektywowa, typ aparatu fot., w którym obiektyw zdjęciowy jest zarazem celowniczym; lustro usuwa się automatycznie z biegu promieni w momencie naciśnięcia spustu migawki. Lu Sün, 1881-1936, chiń. nowelista i krytyk lit.; propagator realizmu i wprowadzenia mówionego języka do literatury; nowele, historia prozy chiń., eseje; Prawdziwe dzieje A-ku.

Lüszun, m. w Chinach (Liaoning), na płw. Liaotung, port wojenny nad M. Żółtym; 100 tys. mieszk. (1959). lut, stop metal, używany do lutowania; rozróżnia się: 1. miękkie — zazwyczaj ze stopów cyny i ołowin, oraz I. twarde — zazwyczaj z miedzi i jej stopów. Lüta, zespół miejski w Chinach (Liaoning); obejmuje miasta: Talien i Lüszun. luteina → progesteron. luteinizujący hormon (LH, ICSH, pro-lan B), hormon wytwarzany przez przedni płat przysadki mózgowej; u osobników żeńskich wpływa na rozwój ciałka żółtego, u męskich pobudza rozwój tkanki śród-miąższowej jąder i wpływa pośrednio na produkcję testosteronu. luteotropowy hormon → prolaktyna. Luter MARCIN, 1483-1546, niem. teolog i reformator rel.; twórca luteranizmu; zapoczątkował reformację 1517 (95 tez przeciwko papieskiej doktrynie o odpustach); wyklęty przez papieża, skazany na banicję przebywał w Wartburgu; przełożył Biblię na język niem.; opublikował swe poglądy teol. w tzw. Dużym katechizmie (1529). luteranizm, system teol. oparty na doktrynie M. Lutra; jeden z gł. kierunków protestantyzmu; podstawowa teza 1. — zbawienie przez samą wiarę w Jezusa, zależną wyłącznie od łaski bożej (predestynacja); czyny ludzkie (przeciwnie niż w katolicyzmie) nie mają decydującego wpływu na zbawienie. Luterskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Olsztyńskim (woj. olsztyńskie); pow. 692 ha, głęb. do 23 m. lutet Lu, pierwiastek chem. o liczbie atom. 71, z podgrupy lantanowców; metal; dawna nazwa kasjop (Cp). Lutfi, 1369-1465, poeta uzb.; liryki w języku starouzb. i pers., gazele, poematy. Luther [lu:tər] HANS, 1879-1962, polityk niem.; 1925-26 kanclerz, 1930-3.3 prezes Banku Rzeszy; 1933-37 ambasador hitlerowskich Niemiec w USA. Luthuli (Lutuli), 1898-1967, polityk Republiki Pd. Afryki; bojownik o zniesienie dyskryminacji rasowej ludności murzyńskiej; pokojowa nagr. Nobla. lutnia, instrument muz., chordofon szarpany kształtu gruszkowego o dnie wypukłym; popularny zwł. w XV-XVII w. Lutnia, jeden z gwiazdozbiorów. „Lutnia", trad. nazwa wielu pol. chórów amatorskich: „L." lwowska (1880), krak. (1890) i warsz. (1887 — P. Maszyński). lutnictwo, muz. sztuka budowania instrumentów strunowych, gł. skrzypiec; słynni lutnicy: Amati, Guarneri, Stradivari, Groblicz. lutocyclin, farm. → ethisteron. Lutomiersk, w. w pow. i woj. łódzkim, w podmiejskiej strefie Łodzi, nad Nerem; 1274-1870 miasto. — archeol. Wielkie cmentarzysko szkieletowe i ciałopalne z 1 poł. XI w. Lutomski ZBIGNIEW, ur. 1934, grafik, malarz; uprawia sztukę bezprzedmiotową. Luton [lu:tn], m. w W. Brytanii (Anglia); 153 tys. mieszk. (1968); przemysł samoch., lotn., maszyn., elektrotechn., odzieżowy. Lutong, m. w Malajzji (Sarawak); ok. 10 tys. mieszk.; rafineria ropy naftowej; rurociąg naft. do portu Miri. Lutosławska ANNA, ur. 1927, aktorka; występy w Krakowie, Nowej Hucie i Wrocławiu; Rozalinda — Jak wam się podoba Szekspira, Księżniczka — Sen srebrny Salomei Słowackiego. Lutosławski WINCENTY, 1863-1954, filozof; autor The Origin and Growth of Platon's Logic, która pomogła ustalić chronologię pism Platona; w. poglądach filoz. nawiązywał do mesjanizmu. Lutosławski WITOLD, ur. 1913, wybitny kompozytor, przedstawiciel pol. awangardy muz.; utwory symf. (Muzyka żałobna, Gry weneckie, II Symfonia, Livre pour

orchestre), fortepianowe, wokalne (Trzy poematy Henri Michaux). lutospawanie, lutowanie palnikiem acetylenowo-tlenowym techniką spawania przy zastosowaniu jako spoiwa mosiądzu o odpowiednio dobranym składzie chemicznym. Lutostański KAROL, 1880-1939, prawnik, specjalista z zakresu prawa cyw.; prof. uniw. w Warszawie; wiceprzewodn. Komisji Kodyfikacyjnej RP. lutowanie, łączenie metali za pomocą spoiwa (lutu) o niższej temperaturze topnienia niż metale łączone; stopiony lut wypełnia szczelinę między łączonymi powierzchniami ogrzanymi do temperatury topnienia lutu. lutowia szklane, szkła odznaczające się niską temperaturą topnienia (gł. składniki — tlenki: ołowiu, boru, cynku), służące do łączenia ze sobą, np. szkła ze szkłem, szkła z metalem, ceramiki z metalem. lutowina, miejsce wypełnione lutem w połączeniu wykonanym za pomocą lutowania. lutownica (kolba lutownicza), narzędzie do lutowania, w postaci osadzonej na rękojeści główki miedzianej ogrzewanej elektrycznie, za pomocą której roztapia się lut i nanosi go na powierzchnie łączone z jednoczesnym ich podgrzewaniem. Lutowski AUGUST, 1852-1916, inżynier, generał, polityk wenezuelski; syn emigranta pol. po powstaniu 1830-31; nacz. dowódca wojsk w Wenezueli, 3-krotnie gubernator Districto Federal. lutrofora, w staroż. Grecji, gliniane lub kam. naczynia w formie smukłej amfory z dekoracją mal. lub reliefową; symbol małżeństwa; ustawiane na grobach dziewcząt zmarłych przed zamążpójściem. Luts OSKAR, 1887-1953, pisarz est.; opowiadania i powieści realist. z życia młodzieży (Kevade), górali, rzemieślników i urzędników; satyr, sztuki teatr.; wspomnienia, felietony. Lututów, w. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim; XV W.-1870 miasto. Lutycy (Wieleci, Wilcy), grupa Słowian połabskich, nad rz. Hawelą i Pianą po Bałtyk; 4 gł. plemiona utworzyły tzw. Związek Wielecki; od XI/XII w. w składzie księstwa Obodrzyców i zachodniopomorskiego. Lützen [lücən] (m. w pd. części NRD), 1632 zwycięstwo króla szwedz. Gustawa II Adolfa fnoległ w bitwie) nad ces. wojskami Wallensteina; 1813 zwycięska bitwa Napoleona z wojskami prus.-rosyjskimi. Lützow [lüco] ADOLF LUDWIG VON, 1782-1834, pru9. działacz patriot, oficer; organizator korpusu ochotniczego do walki z Francią napoleońską. Luvua →Luapula. luwers →remizka. Luwijczycy, lud indoeur., przybyły prawdopodobnie ok. 1800 o.n.e. do Azji Mn.; w XIV-XIII w. w składzie państwa Hetytów; w pn. Syrii przetrwali do VIII w. p.n.e. Luwr, kompleks budowli pałacowych w Paryżu (XII, XIV, XVI w. — P. Lescot, J. Goujon, XVII w. — L. Le Vau, Ch. Le Brun, C. Perrault); od 1793 muzeum (jedno z najbogatszych na świecie); zbiory sztuki staroż., rzeźby, grafiki, rzemiosła artyst.; słynna galeria malarstwa. Lux KAZIMIERZ, 1780-1846, oficer Legionów Dąbrowskiego; pozostawił pamiętniki, częściowo drukowane (Opisanie wyspy San Domingo). lux in tenebris [łac], „światło w ciemnościach" (z Wulgaty). Luyten [lu:tn] WILLEM JACOB, ur. 1899, astronom amer., pochodzenia hol.; prof. University of Minnesota; badał rozmieszczenie przestrzenne białych karłów. luz, techn. w pasowniach różnica wymiaru elementu (zespołu elementów) zewn. (obejmującego) i — sprzężonego z nim, mniejszego — wymiaru elementu wewn. (obejmowanego), np. różnica średnic o.

łacińskie ożaglowanie 647 tworu i wałka; stosowany w połączeniach ruchowych. luzak: 1) koń nie osiodłany, zapasowy, prowadzony za rycerzem; 2) w dawnym wojsku pol. ordynans konny. Luzán [lutan] I GNACIO DE, 1702-54, pisarz hiszp.; klasycyst. poetyka. Luzon [luson], największa wyspa w Archip. Filipińskim; 105,6 tys. km 2 , 11,3 mln mieszk. (1960); uprawa ryżu, palmy kokosowej, trzciny cukr., konopi manilskich, tytoniu; wydobycie złota, rud chromu, miedzi, żel.; gł. m. Manila. luzownik, techn. →zwalniak. Luzzato [lucca-] GINO, 1878-1964, historyk wł.; autor m.in. fundamentalnej pracy Storia economica d'Italia. Luzzi [lucci] MARIO, ur. 1914, poeta wł.; przedstawiciel tzw. poezji hermetycznej. „luźni ludzie" (hultaje), w dawnej Polsce (od XV w.) ludzie bez majątku, stałego zajęcia i miejsca zamieszkania, nie będący osobiście zależni od feudała; zwykle zbiegli chłopi; od XVI w. ścigani i zmuszani do robót w majątkach szlacheckich, od poł. XVIII w. — w manufakturach. Lw, symbol pierwiastka chem. lorensu. „lwia paszcza", bot. →wyżlin wielki. Lwia Zatoka (Zatoka Liońska), zat. M. Śródziemnego, u wybrzeża Francji, na wsch. od delty Rodami; głęb. do 200 m; port Marsylia. Lwic Brama, monumentalna brama w murach obronnych (tzw. cytadeli) w Mykenach, z XIV w. p.n.e.; ozdobiona (powyżej nadproża) płaskorzeźbą przedstawiającą dwie lwice. Lwoff ANDRÉ MICHEL, UT. 1902, mikrobiolog fr.; prof. uniw. w Paryżu; badania nad chem. budową wirusów, mechanizmem działania genów; nagr. Nobla. Lwow GIEORGIJ J., 1861-1925, polityk TOS ., czołowy działacz partii konstytucyjnych demokratów; 1917 premier Rządu Tymczasowego, następnie na emigracji. Lwow-Anochin BORIS A., ur. 1926, reżyser ros.; związany z teatrami moskiewskimi; m.in. Szósty lipca M. Szatrowa, Antygona J. Anouilha; liczne prace teoret. z zagadnień choreografii i reżyserii. lwowsko-sandomierska operacja, 13 VII-4 VIII 1944, działania wojsk 1 Frontu Ukr., które wyzwoliły obszary zach.. Ukrainy i pd.-wsch. Polski. lwowsko-warszawska szkoła, grupa filozofów i logików (K. Twardowski oraz jego

ł, litera alfabetu pol. oznaczająca spółgłoskę przedniojęzykowo-zębową ł lub niezgłoskotwórcze u ( ). Łaba (czes. Labe, niem. Elbę), rz. w Czechosłowacji, NRD i NRF; dł. 1165 km, dorzecze 148 tys. km2; uchodzi estuaTium do Zat. Helgolandzkiej (M. Północne); gł. dopływy: Wełtawa, Soława (1.), Hawela (pr.); ważna droga wodna; gł. m.: Drezno, Hamburg. 1945 (25 IV) w wyniku ofensywy wojsk sojuszniczych w Niemczech, w rejonie m, Torgau nad Ł. nastąpiło pierwsze spotkanie wojsk pol. i radz. z wojskami amerykańskimi. Łaba, rz. w ZSRR, 1. dopływ rz. Kubań; dł. 341 km. Łaba-Trave, Kanał (Elbe-Trave-Kanal), kanał śródlądowy w NRF, dł. 67 km; łączy Łabę (k. Lauenburga) z M. Bałtyckim (k. Lubeki). Łabędy, dzielnica Gliwic; port nad Kanałem Gliwickim; huta żel., walcownia; 1954-65 miasto. łabędzie (Cygninae), duże ptaki z rzędu blaszkodziobych; 6 gat; gł. roślinożerne; wody śródlądowe całego świata; w Polsce ł. niemy i ł. krzykliwy — o białym upierzeniu; zalatuje ł. Bewicka; chronione. Łabędzie, jeden z najstarszych pol. rodów rycerskich, osiadły na Śląsku i w Małopolsce; od XIII w. stopniowo tracił

uczniowie, m.in. J. Łukasiewicz, T. Kotarbiński, K. Ajdukiewicz), głosząca niechęć do spekulacji filoz., postulaty precyzji i jasności językowej; niektóre poglądy sz. l.-w. zbliżały ją do neopozytywizmu i semantycznej filozofii. Lwowsko-Wołyńskie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla kam. w zach. części Ukr. SRR, w obw. lwowskim i wołyńskim; zasoby 1,75 mld t; eksploatacja od 1950. Lwów, m. obw. w Ukr.SRR; 553 tys. mieszk. (1970); przemysł samoch., maszynowy, chem., szklarski, elektrotechn., spoż.; węzeł komunik.; muzea; ruiny zamku Kazimierza W. (XIV w.); katedry: ormiańska (XIV, XVII, XIX w.) i łacińska (XV-XVIII w.); renes. kamienice, cerkiew (XVI-XVII w.), kościoły (XVII, XVIII w.). Lwówek, m. w pow. nowotomyskim, woj. pozn.; 2,6 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie 1414. — Udział mieszkańców L. w walkach 1848 i w powstaniu wielkopol. 1918-19. Lwówek Śląski, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Bobrem; 6,5 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., odzieżowy, drzewny; węzeł kol.; got. ratusz (XIV w.) i kościoły (XIII-XIV w.); renes. i batok. kamienice, mury miejskie z basztami i wieżami (XIII-XVI w.). — Prawa miejskie 1217 (jedna z najstarszych lokacji miejskich na Śląsku); od XVI w. ważny ośr. produkcji i handlu suknem. lx, symbol jednostki luks. lx•s, symbol jednostki luksosekunda. Lyautey [ljote] Louis HUBERT, 1854-1934, marszałek Francji; realizator fr. polityki kolonialnej; 1912-25 gen. rezydent w Maroku; 1916-17 min. wojny. lyddit [-dyt], ang. nazwa kruszącego materiału wybuchowego — kwasu pikryn owego. Lydenburg [lajdnbə: rg]. m. w pn.-wsch. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 8 vtys. mieszk. (1967); ośr. regionu góm. (wydobycie platyny, rud chromu, azbestu, złota). Lyell [lejel] SIR CHARLES, 1797-1875, geolog ang.; twórca nowocz. geologii opartej na zasadzie aktualizmu. Lyell, West [uest lajəl], duży ośrodek wydobycia rud miedzi w Australii, w zach. części Tasmanii. Lyly JOHN, 1554-1606, pisarz ang.; romansem Euphues zapoczątkował stylist.

znaczenie; wybitny przedstawiciel Piotr Włostowic. Łabędź, szlachecki herb pol.; łabędź srebrny w polu czerwonym; związany z rodem Łabędziów, uformowany w XIII w.; używany był m.in. przez Duninów, Borkowskich, Wąsowiczów. Łabędź, jeden z gwiazdozbiorów. Łabińsk, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, na Przedkaukaziu; 53 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. Łabiszyn, m. w pow. szubińskim, woj. bydgoskim, nad Notecią; 2,9 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1369. Łabski Szczyt, szczyt w zach. części Karkonoszy, na zach. od Śnieżnych Kotłów; 1471 m. Łabudek JÓZEF (pseud. Łukasz), 1904-43, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; organizator i przywódca Koła Przyjaciół Związku Radz. i PPR na Śląsku Cieszyńskim; rozstrzelany przez hitlerowców. łabuńce (Gagrellidae), rodzina kosarzy; ok. 600 gat., w Polsce 3; drapieżne. łacina, język z grupy italskiej; w VIIIV w. p.n.e. język Lacjum, później rozpowszechniony na Płw. Apenińskim i na obsz arz e i mpe rium rz ym.; z abyt ki od VII w. p.n.e.; rozkwit literatury w I w. p.n.e.;. dała początek językom romańskim i wywarła wpływ na wszystkie języki europejskie.

manierę zw. eufuizmem; twórca komedii dworskiej prozą. Lyman [lajmən] THEODORE, 1874-1954, fizyk amer.; prof. uniw. Harvard; odkrywca jednej z serii linii widmowych wodoru. lynch →lincz. Lynch [lincz] BENITO, 1885-1951, pisarz argent; realist. powieści z życia gauchos. Lynch [lyncz] JACK, ur. 1917, polityk irl.; działacz partii Fianna Fail; 1957-66 min. wielu resortów; od 1966 przewodn. Fianna Fail i premier Irlandii. Lynchburg [lynczbə: rg], m. w USA (Wirginia), nad rz. James; 53 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł włók., tytoniowy. Lyng JOHN, ur. 1905, jeden z przywódców norw. Partii Konserwatywnej; 1963 premier, 1965-maj 1970 min. spraw zagr.; prace z dziedziny polityki. Lynn, m. w USA (Massachusetts), nad 0. Atlantyckim, w zespole miejskim Bo stonu; 88 tys. mieszk. (1970); w XIX w. wielki ośr. przemysłu skórz.-obuwn.; obecnie przemysł gł. elektrotechn. i ma szynowy. Lynn Lake [1. lejk], miejscowość w Kanadzie (Manitoba); ośr. eksploatacji rud niklu, miedzi, kobaltu. Lyon [lją] (staroż. Lugdunum), m. we Francji, port nad Rodanem, ośrodek adm. dep. Rhóne; 528 tys. mieszk., zespół miejski 1075 tys. (1968); drugi, po Paryżu, fr. ośr. przem. (przemysł jedwabn., chem., maszyn., elektrotechn.); węzeł kol.; muzea (m.in. tkactwa); zabytki gallo-rzym.; kościół St. Irénée z krvnta (V w.), romańsko-got. katedra (XII-XIV w.), zabytkowe kościoły i budowle świeckie. 1793 powstanie żyrondystów; 1831 i 1834 krwawo stłumione powstania tkaczy. Lyot [ljo] BERNARD, 1897-1952, astronom fr.; czł. fr. Akad. Nauk.; wynalazca koronografu. Lys [lis] (Leie), rz. we Francji i Belgii, 1. dopływ Skaldy; dł. 214 km; żeglowna; przy ujściu m. Gandawa. Lyttelton [lytltən], port m. Christchurch (Nowa Zelandia), największy na W. Południowej: 3,5 tys. mieszk. (1968). Lytton lord [l. lytn] →Bulwer-Lytton Edward George. LZK →Ludowy Związek Kobiet. LZS →Ludowe Zespoły Sportowe.

ł Łacińska Dzielnica (Quartier Latin), dzielnica uniwersytecka w Paryżu, na lewym brzegu Sekwany; uniw., liczne szkoły średnie, biblioteki, księgarnie. Łaciński STANISŁAW (pseud. Tomek), 1908-44, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; 1936-39 uczestnik walk w Hiszpanii; 1942-44 w PPR, dowódca Okręgu GL, następnie AL, Warszawa-Lewa Podmiejska i Obwodu Gł. Śląsk; poległ w walce. Łacińskie Cesarstwo, 1204-61, państwo feud. utworzone przez uczestników IV krucjaty po zdobyciu Konstantynopola (1204) i podboju cesarstwa bizant.; obejmowało terytoria Tracji, Macedonii, centr. Grecji, Peloponezu oraz wysp M. Egejskiego i M. Jońskiego; rządy w rękach feudałów i arystokracji weneckiej; obalone 1261 przez Michała VIII Paleologa. łacińskie ożaglowanie, typ ożaglowania, w którym trójkątny żagiel jest przymocowany dó długiej, zawieszonej skośnie na maszcie rejce, skierowanej niższym końcem ku dziobowi.

648

łacińskie pismo

łacińskie pismo, pismo alfabetyczne pochodzenia gr., używane przez Latynów od ok. poł. VII w. p.n.e., składające się z 21 liter. łacińskie pismo drukarskie, pismo druk. wzorowane na ręcznym piśmie łac; gł. grupy: pismo got. i egip., antykwy, groteski. „Ład", spółdzielnia zdobnicza zał. 1926 w Warszawie, m.in. przez J. Czajkowskie-go i W. Jastrzębowskiego; od 1949 w ramach Cepelii; wyroby ceram. i metal., meble, tkaniny. Łada, mit. słow. rzekoma bogini; wg J. Długosza odpowiednik rzym. Wenus; imię utworzone prawdopodobnie od staropol. przyśpiewu w pieśniach weselnych „oj łado!", mylnie uznanego za inwokację do bóstwa Ł. Łada-Studnicka KRYSTYNA, ur. 1907, żona T. Studnickiego, malarka; czł. Pryzmatu; prof. PWSSP w Gdańsku, potem ASP w Warszawie; postimpresjonist. pejzaże; malarstwo ścienne. Ładnowscy, rodzina aktorów (XIX w.): ALEKSANDER (1815-91), występy w Krakowie, role komiczne i charakterystyczne; jego córka Aleksandra Rakiewiczowa i syn BOLESŁAW (1841-1911), występy w Warszawie, Krakowie i Lwowie, role dram., zwł. szekspirowskie (Hamlet). Ładoga, jezioro w ZSRR, największe w Europie, na wys. 4 m; pow. 18,4 tys. km2 (w tym ok. 500 wysp), głęb. do 225 m; do Ł. uchodzą rzeki: Wołchow, Świr, Vuoksi, wypływa — Newa; żegluga; połączone z Zat. Fińską, dorzeczem Wołgi i M. Białym. Ładoń FELIKS, 1870-1920, pedagog, ksiądz; 1895-1910. w Turcji; następnie w USA, wydawał pismo „Przyjaciel dzieci i młodzieży"; Program nauki dla szkół parafialnych (polonijnych). Ładosz JAROSŁAW, ur. 1924, filozof i logik; prof. Uniw. Śląskiego; zajmuje się gł. teorią poznania, marksistowską metodologią dialektyczną oraz logiką matematyczną. ładowacz, roln. urządzenie (gł. ciągnikowe) do ładowania na przyczepy, do wagonów lub do układania (w stosy, stogi itp.) płodów rolnych, nawozów, słomy i in. ładowarka, maszyna transportowa do załadowywania i wyładowywania ładunku, urobku itp. na środki transportowe; samojezdna (np. na podwoziu samoch.) lub jako część innego urządzenia (np. samochodu ciężarowego samonaładowczego). ładownia, w kolejnictwie punkt handl. na szlaku kol. przeznaczony do ładowania i wyładowywania przesyłek. ładownia, pomieszczenie na środku transportowym przeznaczone do przewożenia ładunku; często specjalnie wyposażonego, np. w urządzenia chłodnicze, wentylacyjne. ładownica, wojsk, →kartusz. ładownik, wojsk.: 1) przyrząd do ładowania taśm i magazynków broni maszyn.; 2) zasobnik z blachy, zawiera 15-30 naboi (ł. karabinu maszyn.) lub 5 (ł. karabinu). ładowność, techn. maksymalny ciężar ładunku, jaki można jednorazowo załadować na urządzenie transportowe, np. statek, wagon, samochód. ładunek: 1) przedmioty, towar przewożony środkami transportu; 2) materiał wybuchowy znajdujący się w pocisku; określona ilość materiału wybuchowego potrzebna do burzenia, wysadzania czegoś w powietrze. ładunek elektryczny (nabój elektryczny), wielkość fiz. charakteryzująca oddziaływanie ciał z polem elektromagnet.; wielokrotność ładunku elementarnego; może być dodatni lub ujemny; jednostka — kulomb (C). ładunek elektryczny elementarny, najmniejsza wartość (dodatnia lub ujemna) ładunku elektr. występująca w przyrodzie: e= (1,60210 ± 0,00007)•10-19 C (kulomba).

ładunek magnetyczny (masa magnetyczna), wielkość charakteryzująca zdolność pojedynczego bieguna magnet. do „wytwarzania" pola magnetycznego. ładunkowa podstawka (paleta), mała platforma do przenoszenia drobnych przedmiotów przy użyciu wózków transportowych. Ładynina MARINA A., ur. 1908, ros. aktorka film.; głośne role w komediach i filmach muz. w 1. 30-ych i 40-ych (Świniarka i pastuch, Pieśń tajgi). Ładysław z Gielniowa → Władysław z Gielniowa. Ładysz BERNARD, ur. 1922, wybitny śpiewak (bas) opery warsz.; nagrody na międzynar. konkursach śpiewaczych; występy za granicą. łagiew, daw.: 1) naczynie z drzewa, skóry lub metalu służące do przechowywania i przenoszenia płynów; baryłka, bukłak; 2) rurka gumowa do przelewania płynów. łagiewka pyłkowa, bot. wypustka kiełkującego ziarna pyłku; przenosi do woreczka zalążkowego słupka komórki plemnikowe. Łagiewniki, dzielnica Łodzi; tereny wypoczynkowe (las); prewentorium, sanatorium. Łagisza, m. w pow. będzińskim, woj. katowickim; 4,6 tys. mieszk. (1969); wielka elektrownia cieplna (rozbudowywana do mocy 875 MW); prawa miejskie 1969. Łagodzińska (Lagodzińska) ADELA, ur. 1905, prezeska Związku Polek w Ameryce (od 1947); (od 1944) wiceprezes Kongresu Polonii Amer., sekretarz Rady Polonii Amerykańskiej. Łagowski PIOTR, 1776-1843, pułkownik; założyciel tajnej organizacji Związku Templariuszów na Wołyniu (1820), komendant waTSZ. gwardii akademickiej w powstaniu 1830-31. Łagów, w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich; wyrób ceramiki lud.; 1375-1869 miasto. Łagów, w. w pow. świebodzińskim, woj. zielonogórskim, między Jez. Łagowskim i Ciecz; ośr. wypoczynkowy i turyst.; got. zamek joamitów (XIV-XVI, XVII, XIX w.), fragmenty murów miejskich (XV-XVII w.); 1808-1932 miasto. — W 1941-42 w obozie pracy przymusowej hitlerowcy zamordowali kilkuset więźniów. Łaguna STOSŁAW, 1833-1900, historyk prawa, mediewista; prof. uniw. w Petersburgu, czł. AU; czł. Rządu Nar. w powstaniu 1863, następnie na zesłaniu. łajba, potocznie lub żartobliwie — o starym, źle utrzymanym statku. łajka, rasa psów z grupy szpiców, hodowanych gł. na Syberii; użytkowość myśliwska i w zaprzęgu; wys. w kłębie 4560 cm; sierść obfita, biała, czarna lub łaciata; ł. syberyjska Kudriawka odbyła 1957 lot kosmiczny. łaknienie (apetyt), chęć spożycia określonego pokarmu; w odróżnieniu od uczucia głodu, uwarunkowane jest w zasadzie bodźcami zewn. oraz doświadczeniem i nie musi odpowiadać rzeczywistej potrzebie organizmu. Łaktionow ALEKSANDR I., ur. 1910, radz. malarz i grafik; sceny rodzajowe (List z frontu), portrety. łam, druk. liczba wierszy odpowiadająca w zasadzie długości kolumny (strony) książki, czasopisma itp.; szerokość kolumny może być równa szerokości ł. (kolumna jednołamowa) lub może stanowić jego wielokrotność (kolumna wielołamowa — np. ł. w gazecie). łamacz, druk. →metrampaż. łamacz, techn. →kruszarka. łamacze, anat. silnie rozwinięte zęby mięsożernych, służące do kruszenia kości; np. u wilka i psa czwarty górny przedtrzonowiec i pierwszy dolny trzonowiec. łamacz fal, falochron, którego górna krawędź znajduje się pod wodą. łamacz lodu →lodołamacz.

łamana, linia złożona z odcinków prostoliniowych (ułożonych jeden za drugim) nie leżących na prostej. Łamana Skała →Madohora. , łamanie, druk. formowanie kolumny książki lub czasopisma ze składu zecerskiego oraz klisz drukarskich. Łamar (właśc. Lalo Marinow), ur. 1898, poeta bułg.; wczesna liryka pod wpływem modernizmu, później poezja rewol.; poematy patriot. z okresu II wojny światowej. Łambinowice, w. w pow. niemodlińskim, woj. opolskim; fabryka maszyn papierniczych; pomnik ku czci zamordowanych jeńców (1965, wg projektu J. Beskiego, M. Nowaka i F.L. Jesionowskiego); Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych. 1939-45 hitlerowski obóz dla jeńców różnych narodowości (Stalag VIII B, VIII F, 344); przeszło przez niego (wraz z 263 oddziałami pracy) ok. 300 tys. jeńców, zginęło ok. 100 tysięcy. łamliwość podstawy źdźbła, groźna choroba zbóż (gł. pszenicy), wywoływana przez pasożytniczy grzyb; objawy: u nasady źdźbła wydłużone plamki z obwódką, łamanie się źdźbeł. łan, dawna jednostka powierzchni gruntów o bardzo różnej wielkości; najmniejszy w Polsce ł. kmiecy — ok. 3,96 ha; największy — ł. staropol. = ok. 146-156 ha; najbardziej rozpowszechniony ł. frankoński (niem.) = 23-27 ha, ł. król. = 50,54 ha. łan, zwarty pas wyrośniętego zboża, zboże rosnące na polu. Łangowski JAN, 1904-53, dziennikarz; działacz Związku Polaków w Niemczech, autor Memoriału dotyczącego spraw ludności polskiej w Niemczech (1929); od 1931 red. nacz. „Nowin Codziennych". łania, łow. samica jelenia lub daniela, Łaniewska KATARZYNA, ur. 1933, aktorka teatrów warsz., recytatorka; Smugoniowa — Przepióreczka S. Żeromskiego; występy w filmach i w radiu. łanowa piechota, piechota utworzona 1655 w Polsce z chłopów, powoływanych po jednym z 15 łanów; wzorowana na piechocie wybranieckiej. łanowe, w dawnej Polsce podatek gruntowy, pobierany od XIV w. od ziem ornych, w stosunku do ilości łanów; płacili go gł. chłopi; w XVII w. zastąpiony podymnym; w XVIII w. pojawiło się jako nowy podatek z tzw. łanów wybranieckich. łańcuch, techn. cięgno utworzone z wielu połączonych ze sobą jednakowych części zw. ogniwami, z których każda jest połączona ruchowo z dwiema sąsiednimi; rodzaje ł.: pierścieniowe, przegubowe (Galle'a), płytkowe, widełkowe, haczykowe, zębate. łańcuchowa linia (linia sznurowa), linia, jaką przyjmuje łańcuch (sznur) zawieszony swymi końcami w dwóch punktach (nie leżących na tym samym pionie). łańcuchowa przekładnia, przekładnia cięgnowa, w której ruch i moment obrotowy między kołami przenosi zazębiający się z nim łańcuch; używana np. w napędach pojazdów jednośladowych. łańcuchowa reakcja, reakcja chem. przebiegająca z b. dużą szybkością jako zespół następujących po sobie przemian, w których produkt reakcji poprzedniej jest substratem 1 lub kilku reakcji następczych; zwykle r.t. są reakcjami wolnorod-nikowymi. łańcuchowy przenośnik, przenośnik cięgnowy, w którym materiał drobnicowy jest przenoszony na łańcuchach z zaczepami lub zabierany przez łańcuchy przesuwające się po dnie koryta. łańcuch przeciwślizgowy, łańcuch nakładany na koło jezdne samochodu dla zwiększenia przyczepności koła do podłoża. łańcuchy, mat. takie procesy stochastyczne X (t), w których parametr czasowy t może przebiegać jedynie dyskretny (nieciągły) zbiór wartości (np. przy ba-

daniu miesięcznego spożycia cukru w danej miejscowości obserwacje są dokonywane tylko w pewnych ustalonych chwilach czasu); procesy tego typu redukują się do ciągu zmiennych losowych. łańcuchy pokarmowe, biol. zależności pokarmowe wiążące poszczególne gat. producentów, konsumentów, reducentów danej biocenozy; ogólny typ ł.p.: rośli-nyzwierzęta roślinożerne-drapieżce, np. dąbchrabąszcz-kura-lis; rozróżnia się ł.p. drapieżników, pasożytów, saprofitów. Łańcucki STANISŁAW, 1882-1937, działacz ruchu robotn.; od 1900 w PPSD, od 1919 w PPS, od 1921 w KPP; współtwórca Komunist. Frakcji Poselskiej; 1922 przewodn. Centr. Kom. Wyborczego Proletariatu Miast i Wsi. łańcuszkowy haft, wykonywany igłą lub szydełkiem, przerzucanie nitki przed igłą, lub przeciągnięcie szydełkiem; stosowany do ornamentów liniowych. Łańcut, m. pow. w woj. rzeszowskim; 12,1 tys. mieszk. (1970); przemysł metal, (produkcja śrub), spoż.; wczesnobarok. zamek (XVII w., przebudowany w XVIII i XIX w.) — obecnie muzeum wnętrz ze zbiorami malarstwa, rzeźby i rzemiosła artyst.; biblioteka, zbiór powozów z XVIII-XX w.; piękny stary park. — Miasto zał. 1350-60; od XVII w. własność Lubomirskich, od XIX w. (do 1944) zamek w posiadaniu Potockich; w okresie międzywoj. ośrodek ruchu lud.; w czasie okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje. Łańskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Olsztyńskim, w Lasach Ramuckich (woj. olsztyńskie); pow. 1050 ha, głęb. do 53,8 m; przepływa Łyna. łapa (stopa), techn. masywna noga maszyny. Łapicki ANDRZEJ, ur. 1924, aktor teatrów warsz.; Shaw — Kochany kłamca J. Kilty'ego, Birbancki — Dożywocie A. Fredry; wiele r51 film.; występy w radiu i telewizji; także reżyseruje (Skiz G. Zapolskiej). Łapiński STANISŁAW, ur. 1895, aktor, reżyser; występy m.in. w, Poznaniu, Warszawie i (od 1945) w Łodzi; Falstaff — Henryk IV Szekspira, Pan Damazy J. Blizińskiego. Łapiński STANISŁAW →Lewinson Paweł. Łapiński TEOFIL, 1826-86, wojsk, działacz emigr.; uczestnik rewolucji węg. 1848-49, następnie w armii tur. (Tew-fikbej); 1863 dowódca wyprawy statku „Ward Jackson", podążającego z pomocą powstańcom na Litwie. łapki, w kuśnierstwie futra zszywane ze skóry dolnej części nóg owiec karakułowych, lisów lub innych zwierząt futerkowych. łapownictwo (korupcja, przekupstwo), przestępstwo polegające na przyjęciu przez osobę pełniącą funkcję publ. korzyści majątkowej lub osobistej (albo jej obietnicy) w zamian za dokonanie czynności urzędowej lub bezprawnej; także udzielenie (lub obietnica) takiej korzyści. Łaptiew DMITRIJ J., XVIII w., podróżnik ros., badacz Arktyki; na cześć Ł. i jego brata stryjecznego Charitona — część M. Arktycznego otrzymała nazwę M. Łaptiewów. Łaptiewów Morze, część M. Arktycznego, u wybrzeży Azji, między płw. Tajmyr i Ziemią Północną a. W. Nowosyberyjskimi; pow. 650 tys. km2, głęb. do 3347 m, zasolenie 17-32‰. Łapy, m. pow. w woj. białostockim, nad Narwią; 8,8 tys. mieszk. (1968); zakłady naprawcze taboru kol.; węzeł kol.; prawa miejskie 1925. — W czasie okupacji hitlerowskiej w egzekucjach zginęło 260 mieszkańców miasta. Łarionow MICHAIŁ F., 1881-1964, ros. malarz i scenograf; od 1914 w Paryżu; twórca teorii malarstwa abstrakc. zw. rajonizmem; projekty scenograficzne dla baletu S. Diagilewa.

łasica (łaska, Mustela nivalis), drapieżnik z rodziny łasicowatych; drobna, brązowa, na stronie brzusznej biała, zimą cała bielejąca; żywi się gł. gryzoniami, stąd pożyteczna; chroniona. łasicowate (kunowate, Mustelidae), rodzina ssaków drapieżnych; 65 gat.; palcolub półstopochodne; włos gęsty; liczne gat. są cennymi zwierzętami futerkowymi; wszystkie kontynenty, prócz Australii. Łasin, m. w pow. grudziądzkim, woj. bydgoskim, nad Jez. Łasińskim; 3,2 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowo-warzywna; prawa miejskie 1306. — W 193941 w Ł. i okolicy hitlerowcy zamordowali ok. 150 osób. Łask, m. pow. w woj. łódzkim, nad Grabią; 7,4 tys. mieszk. (1968); zakłady odzieżowe, meblowe; późnogot.-barok. kościół (XVI-XVIII w.), w kaplicy renes. płaskorzeźba A. delia Robbii; barok, kościół drewn. (1966). — Prawa miejskie 1422; w okresie między woj. ośr. organizacji lewicowych, teren strajków 1931-33; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 3,7 tys. mieszk. (ponad 50%). łaska, względy, łaskawość, przychylność, wspaniałomyślność okazywane komuś; wyróżnianie, faworyzowanie kogoś. łaska, wg wierzeń rel. pomoc, opieka bóstwa udzielana człowiekowi bez jego zasługi; w religiach pierwotnych dotyczyła gł. spraw życiowych, w rozwiniętych — zwł. życia duchowego i zbawienia (często jako jego warunek konieczny). Łaskarzew, m. w pow. garwolińskim, woj. warsz.; 3,9 tys. mieszk. (1968); wytwórnia wyrobów z tworzyw sztucznych; prawa miejskie 1418 (do 1869) i 1969. — W czasie okupacji hitlerowcy zamordowali ok. 2 tys. mieszkańców miasta; w okolicy działalność GL i AL. Łaski HIERONIM, 1495-1542, wojewoda sieradzki od 1523, siedmiogrodzki od 1530, dyplomata; od 1526 w służbie Jana Zapolyi, króla Węgier. Łaski JAN, ok. 1456-1531, kanclerz w. kor. 1503-10, arcybiskup gnieźnieński od 1510; działacz ruchu egzekucyjnego; zwolennik niezależności Polski od papiestwa; przeciwnik Krzyżaków i Habsburgów; z jego inicjatywy wydano zbiór statutów i przywilejów (tzw. Statut Łaskiego). Łaski JAN, 1499-1560, działacz reformacji w Polsce i za granicą; m.ini. współautor anglik. wyznania wiary; podjął próbę zjednoczenia wszystkich wyznań pol. w jeden kościół narodowy. łaski prawo, prawo darowania (w całości lub w części) prawomocnie orzeczonej kary indywidualnie oznaczonej osobie, przysługujące zwykle głowie państwa (w PRL — Radzie Państwa). łaskuny (Paradoxurinae), nadrzewne lub naziemne, w większości niewielkie ssaki z rodziny wiwer; żywią się roślinami (też owocami) i drobnymi zwierzętami; mięso chiń. Paguma larvata jest spożywane. Łaszew, w. w pow. wieluńskim, woj. łódzkim; późnogot. kościół drewn. (XVI w.), renes. polichromia (XVI w.), got. Pieta (ok. 1430). Łaszewski STEFAN, 1862-1924, działacz nar., społ. i oświat, na Kaszubach i Pomorzu, adwokat; 1918-19 komisarz Nacz. Rady Lud. w Poznaniu i kierownik jej podkomisariatu w Gdańsku; 1919-24 pierwszy wojewoda pomorski. łaszowate, zool. →wiwery. łaszt, dawna jednostka pojemności ciał sypkich; zależnie od miejsca i czasu 1ł.= 2900-4000 1; bardziej znany ł. gdański = ok. 3000 1, staropol. = 3600-3800 1. łata, sortyment tarcicy iglastej o przekroju poprzecznym od 32X50 mm do 76x140 rnm. łata miernicza, sztywny przymiar długości w postaci drążka zakończonego ostrzami. łata murarska, gładka deska do sprawdzania prostoliniowości krawędzi i plaskości powierzchni wznoszonego muru.

łazarz 649 łata niwelacyjna, pomocniczy przyrząd stosowany w pomiarach wysokościowych; ma postać deski z naniesioną podziałka centymetrową. ława, wojsk, walki w szyku konnym polegające na skrytym i nagłym oskrzydleniu przeciwnika; przejęty w XVII w. od Tatarów przez jazdę pol., stosowany przez kozaków ros. do I wojny światowej. ława miejska, w średniow. Polsce organ zarządu miejskiego, z wójtem na czele; od XIII w. sprawowała wyłącznie sądownictwo. ława przysięgłych, w niektórych krajach nazwa zespołu obywateli zasiadających w sądzie przysięgłych; należy do nich rozstrzyganie w określonych przez prawo kwestiach (z reguły tylko o winie w postępowaniu karnym). ławica, część dna morskiego, wyniesiona nad otaczające ją głębie (np. Ł. Nowofundlandzka, Dogger Bank). ławica, biol. stałe lub okresowe (na zimowisku, tarle) skupisko zwierząt wodnych w morzach; np. ryb śledziowatych, ostryg, perłopławów. ławica, geol. warstwa skalna, która swoją zwięzłością wyraźnie odróżnia się od utworów leżących poniżej niej i powyżej. ławka, dawna pol. nazwa cala. Ławki, torfowisko niskie w Kotlinie Biebrzańskiej (woj. białostockie); pow. ok. 75 km2. ławnik, w średniow. miastach pol. początkowo członek zarządu miejskiego, od XIII w. czł. ławy sądowej oraz czł. sądów wiejskich; także 1919-39 — wybierany czł. zarządu miejskiego lub gminnego. ławnik ludowy, członek sądu reprezentujący czynnik społ. w wymiarze sprawiedliwości; przy wyrokowaniu ma równy głos z sędzią zaw.; w PRL ławnicy (wybierani na 3 lata przez radę nar.) biorą udział w rozstrzyganiu spraw karnych i cyw. w I instancji. ławra, w dawnym kościele wsch. (od V w.) zespół pustelni anachoretów skupiony wokół kaplicy lub kościoła; w kościele prawosł. — większy klasztor podległy bezpośrednio synodowi; najsłynniejsza — Ł. Peczerska w Kijowie. Ławrieniow (Ławrieniew) BORIS A., 1891-1959, ros. prozaik i dramatopisarz; opowiadania gł. o wydarzeniach rewolucji (Czterdziesty pierwszy); sztuki patriot. (Za tych co na morzu). Ławrenow CANKO, ur. 1896, buł. malarz i grafik; charakterystyczne bogactwo fantazji, dekoracyjność i stylizacja; widoki monastyrów i miast bułg., pejzaże, kompozycje o tematyce hist. i społecznej Ławrow KIRIŁŁ J., ur. 1925, ros. aktor teatr, i film.; gł. role w dramatach film. (Żywi i martwi, Bracia Karamazow). Ławrow PIOTR Ł., 1823-1900, publicysta ros., jeden z ideologów narodnictwa; twórca podstaw ros. szkoły subiektywnej w socjologii i filozofii; Istoriczeskije pisma. Ławrowski LEONID M., 1905-67, ros. tancerz, baletmistrz i choreograf; od 1944 w Teatrze Wielkim w Moskwie. Ławrynowicz ALEKSANDER, 1889-1944, lekarz bakteriolog; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. w Warszawie; prace dotyczące bakteriologii gruźlicy i durów; zamordowany przez hitlerowców. łazanki, makaron w kształcie kwadracików, używany jako dodatek do zup lub spożywany z kapustą, szynką, serem itp. Łazarenkowie: radz. specjaliści w zakresie technologii obróbki metali, małżeństwo: BORIS R. (ur. 1910) i NATALJA I. (ur. 1911); m.in. opracowali sposób elektroerozyjnej obróbki metali. Łazariew MICHAIŁ P., 1788-1851, podróżnik ros., admirał; uczestnik 3 podróży morskich dookoła świata; dowódca eskadry w bita ie z flotą tur.egip. pod Nava-rino 1827. łazarz, potocznie człowiek osłabiony, wycieńczony przez chorobę lub złe wa-

650 Łazarz runki życia; nędzarz, biedak; nazwa od imienia bibl. postaci Ł., wg N. Testamentu wskrzeszonego przez Jezusa w 4 dni po śmierci. Łazarz, ok. 1329-89, książę Serbii; zjednoczył pn. i środk. ziemie serb.; poległ na Kosowym Polu; bohater lud. epiki serbskiej. Łazarz Andrysowicz, ?-1577, drukarz krak.; przejął oficynę H. Wietora i prowadził jako Drukarnię Łazarzową; wydawca dzieł Frycza Modrzewskiego, M. Kromera, S. Orzechowskiego. łaziec (Anabas testudineus), ryba z grupy labiryntowców, do 25 cm dł.; może wędrować lądem; wody słodkie Płw. Indyjskiego. Łazienki w Warszawie, klasycyst. zespół pałacowo-parkowy zaprojektowany dla Stanisława Augusta 1774-95 przez D. Merliniego i J.Ch. Kamsetzera, park J.Ch. Schucha; m.in.: pałac Na Wyspie (od 1960 muzeum — Oddział Muzeum Nar. w Warszawie), Biały Domek, Amfiteatr na wyspie; pomnik F. Chopina (1926); 1945 zniszczone przez hitlerowców, odbudowane. Łaziska, w. w pow. wodzisławskimr woj. katowickim; późnogot. kościół drewn. (XVI w.). Łaziska Górne, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 10,8 tys. mieszk. (1970); huta żel., wielka elektrownia cieplna (rozbudowywana do mocy 1225 MW); prawa miejskie 1951. — W plebiscycie 1921 93% ludności głosowało za przyłączeniem do Polski; 1939 hitlerowcy rozstrzelali 66 powstańców śląskich i działaczy pol., wiele osób osadzono w obozach i zamordowano. Łaziska Średnie, osiedle w pow. tyskim, woj. katowickim; 7,0 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kamiennego. Łazo SIERGIEJ G., 1894-1920, ros. działacz ruchu robotn.; jeden z organizatorów władzy radz. na Syberii i Dalekim Wschodzie; jako dowódca partyzantki walczył przeciwko kontrrewol. wojskom A. Kołczaka i interwentów; żywcem spalony w parowozie przez Japończyków. łazowa gospodarka, roln. →żarowa gospodarka. Łazowski KLAUDIUSZ, ok. 1750-93, uczestnik W. Rewolucji Fr.; odznaczył się w ataku na Tuileries 1792 (gdzie Konwent wystawił mu następnie pomnik). Łazy, m. w pow. zawierciańskim, woj. katowickim; 6,2 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud.; prawa miejskie 1967. łaźnia, pomieszczenie z urządzeniami do kąpieli leczn. lub higienicznych w wodzie, parze wodnej (ł. parowa, czyli ros.) lub w gorącym suchym powietrzu (ł. rzymska). łaźnia, chem. laboratoryjne urządzenie do ogrzewania za pośrednictwem nośnika ciepła (np. wody, oleju), oddzielającego ogrzewane naczynie od grzejnika. Łaźni Order, wysokie odznaczenie ang., ustanowione 1399; nadawane osobom cyw. i wojsk.; ma 3 klasy. Łaźno, jezioro na Pojezierzu Ełckim, na wsch. skraju Puszczy Boreckiej (woj. białostockie); pow. 563 ha, głęb. do 18 m. Łąck, w. w pow. gostynińskim, woj. warsz., nad Jez. Łąckim; ośr. wypoczynkowy; stadnina koni. Łącko, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Czarną Wodą; ośr. sadownictwa. łączarka, w przemyśle dziewiarskim maszyna szwalnicza do zszywania dzianin. łącze, zespół środków techn. umożliwiających przesyłanie sygnałów elektr., realizujący w danej chwili jeden tylko rodzaj usługi telekomunikacyjnej. Łączna, w. w pow. gliwickim, woj. katowickim; późnogot. kościół drewn. (XV w.), późnogot. rzeźby. łączna tkanka, ogólna nazwa grupy tkanek zwierzęcych zbudowanych z komórek oraz substancji międzykomórkowej; łączą i wiążą inne tkanki, pełnią funkcję pod-

porową, odżywczą, obronną; do t.ł. należą: t.ł. właściwa (np. luźna, włóknista, tłuszczowa) oraz t.ł. kostna i chrzęstna; swoistą t.ł. jest krew. łączne nauczanie, jedna z odmian całościowego nauczania, wprowadzona przez K. Linkego, znosząca odrębność przedmiotów szkolnych i wprowadzająca poznawanie konkretnych sytuacji i zagadnień. łączniarka, maszyna z grupy maszyn przędzalniczych, która przygotowuje (łączy i uporządkowuje kilkanaście taśm) przędzę do dalszych procesów przędzalniczych, np. do czesania. łącznica, urządzenia do tworzenia połączeń telekomunik. — zestawów łączy, np. telefonicznych w centrali telefonicznej. łącznica kolejowa, tor kol. łączący miejscowość lub zakład przem. z normalną linią kol. lub 2 linie kol. w obrębie węzła kolejowego. łącznik (kopula), językozn. część zdania, forma osobowa czasownika posiłkowego być, występująca w koniecznym związku z orzecznikiem. łącznik, techn. element lub układ do łączenia in. elementów (np. śruba i nakrętka), zamykania i otwierania obwodu elektr. (ł. elektr., np. wyłącznik) albo przenoszenia ruchu między członami czynnym i biernym (np. korbowód). łącznik elektryczny, przyrząd do zamykania i otwierania obwodów elektr.; wyłącznik, przełącznik, odłącznik. łączności prawo, mat. prawo wyrażone równościami (a+b) + c = a+(b+c) oraz (a•b)•C = a•(b•c); pierwsza równość wy raża p.ł. dodawania, druga — p.ł. mnoże nia, łączność, spójnia, wspólnota, jedność; związek, porozumienie, kontakt. łączność, techn. dziedzina wiedzy i działalności ludzkiej dotycząca przekazywania wiadomości; ł. w przestrzeni — telekomunikacja, ł. w czasie — dokumentologia. łączność (asocjatywność) działań, mat. własność działań dodawania i mnożenia wyrażająca się w prawie łączności dodawania i prawie łączności mnożenia. łąka, teren pokryty zwartym porostem traw i ziół (tworzących darń) użytkowanych na paszę (siano, zielonka); niekiedy okresowe pastwisko. łąkarstwo, nauka o łąkach i pastwiskach; także działalność gosp. mająca na celu produkcję pełnowartościowej paszy zielonej i siana. łąki podwodne, zespoły roślin wodnych całkowicie zanurzonych, porastających obficie dno zbiorników wodnych i strefę literalną mórz i jezior; w Bałtyku np. tasiemnica morska, rupia morska, zielenice. łąkotki (łękotki), chrzęstne tarczki między powierzchniami stawowymi kości w niektórych stawach, np. kolanowym; rola m.in. amortyzacyjna (rzepki) łąkowa ruda →darniowa ruda: łąkoznawstwo, dział łąkarstwa obejmujący typologię i klasyfikację łąk i pastwisk. łątka, w lud. budownictwie słow. pionowy słup z wyżłobionymi bocznymi rowkami, do których wsuwa się zaciosane bierwiona. łątki (Agrionidae), rodzina ważek; ok. 1 tys. gat.; skrzydła przednie i tylne jednakowej wielkości, u nasady zwężone; drapieżne; żyją nad wodami, larwy w wodzie. Łążek (w. w pow. kraśnickim, woj. lubelskim), 1944 w czasie pacyfikacji (2 II) hitlerowcy zamordowali 187 osób i spalili wieś. Łe IWAN (właśc. I. Mojsia), 1895-1970, pisarz ukr.; opowiadania i powieści o tematyce hist., także z okresu wojny domowej i industrializacji kraju. Łeba, rz. na Pojezierzu Kaszubskim i Wybrzeżu Słowińskim; dł. 150 km, dorzecze 1789 km2; przepływa przez liczne

jeziora, m.in. przez Łebsko; uchodzi do M. Bałtyckiego. Łeba, m. w pow. lęborskim, woj. gdańskim, nad Bałtykiem i jez. Łebsko; 3,7 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor. i port rybacki; prawa miejskie 1357. Łebiński WŁADYSŁAW, 1840-1907, konserwatywny działacz polit. w zaborze prus.; red. „Gazety Toruńskiej" i „Dziennika Poznańskiego". Łebsko, jezioro przybrzeżne na Wybrzeżu Słowińskim (woj. koszalińskie, częściowo gdańskie), oddzielone od M. Bałtyckiego mierzeją; pow. 7442,6 ha, dł. 16,2 km, szer. 7,2 km, głęb. do 5,2 m; przepływa Łeba; w pobliżu — m. Łeba; wraz z przyległym obszarem wydm stanowi Słowiński Park Narodowy. łechtaczka, żeński zewn. narząd płciowy, rozwojowo odpowiednik prącia, położony w dobrzusznym kącie przedsionka pochwy. Łemkowie, nazwa ludności rus. zamieszkującej do 1945 Beskid Niski; w związku z działalnością UPA przesiedleni do woj. wrocławskiego, szczecińskiego, olsztyńskiego i koszalińskiego; gwara łemkowska z grupy języków ruskich. Łempicki STANISŁAW, 1886-1947, historyk kultury i literatury; prof. uniw. we Lwowie i Uniw. Jag., czł. PAU; badacz historii szkolnictwa i oświaty; Renesans i humanizm w Polsce. Łempicki ZYGMUNT, 1886-1943, germanista, teoretyk literatury; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; red. encyklopedii Świat i Życie; studia z zakresu metodologii nauk humanist.; Renesans-Oświecenie-Romantyzm. Łepkowski JÓZEF, 1826-94, archeolog; pierwszy prof. archeologii na Uniw. Jac.; publicysta, działacz nar. na Górnym Śląsku (1848-49); badacz pol. zabytków archeol. i architektury. Łepkowski LUDWIK, 1829-80, brat Józefa, malarz; malował (akwarelą) i rysował znaleziska archeol. i zabytki. Łepky (Łepki) BOHDAN, 1872-1941, ukr. pisarz i historyk literatury; wiersze lir., nowele, trylogia hist. (Mazepa); zarys literatury ukr.; przekłady Szewczenki i Kociubynskiego na język polski. Łesia Ukrainka (właśc. Łarysa KosaczKwitka), 1871-1913, poetka ukr.; liryki, poematy dram. o problematyce społ. i patriot; artykuły krytycznolit, także o literaturze pol.; przekłady m.in. Mickiewicza, Byrona. Łewada OŁEKSANDR (właśc. O. Kosiak), ur. 1909, pisarz ukr.; poemat o Czernyszewskim, zbiory poezji; sztuki teatry o tematyce współczesnej. łezki (gutty), szt. plast, element dekoracyjny w formie cylindrycznych lub stożkowych kropel umieszczonych po 3 i po 6 na spodniej powierzchni gzymsu, stosowany gł. w porządku doryckim. Łęcki TADEUSZ (pseud. Orkan), ur. 1917, działacz ruchu oporu, pułkownik; 1944 zastępca dowódcy, następnie dowódca 2 Brygady AL im. Ziemi Kieleckiej „Świt". Łęczna, m. w pow. i woj. lubelskim, nad Wieprzem; 2,5 tys. mieszk. (1968); późnorenes. kościół (XVII. XVIII w.). — Prawa miejskie w XV w.; w XVIII w. wielki ośr. handlu końmi i bydłem. W czasie okupacji hitlerowskiej ludność zmniejszyła się o 50%. Łęczyca, m. pow. w woj. łódzkim, nad Bzurą; 13,9 tys. mieszk. (1970); kopalnia rudy żel., drobny przemysł spoż.; muzeum (w dawnym zamku król. z XIV-XVI w.). — W XI-XII w. gród kasztelański; prawa miejskie przed 1267; 1285 synod w Ł. (statuty ograniczające wpływy niem. w kościele pol.). W 1939 ciężkie walki armii ,,Poznań"; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 7 tys. osób (ok. 60%). Łęczycki FRANCISZEK (pseud. Broda), ur. 1885, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; w czasie okupacji hitlerowskiej w kie-

łonowa kość 651 rownictwie ZWW; działacz PPR; oficer GL i AL; od 1948 w PZPR. łęg (łąg), lud. nazwa podmokłej łąki, zwykle w dolinie rzeki lub strumienia, z zaroślami lub kępami wikliny. Łęg, rz., pr. dopływ górnej Wisły; dł. 83 km, dorzecze 916 km2; przepływa przez Puszczę Sandomierską. Łęga WŁADYSŁAW, 1889-1960, historyk, działacz społ.-oświat., ksiądz; prace z prehistorii, archeologii i etnografii Pomorza, Łużyczan i Słowińców. Łęgnowo, w. w pow. i woj. bydgoskim, w pobliżu ujścia Brdy do Wisły; basen portowy (wykorzystywany jako tor regatowy). Łęgonice, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim, nad Pilicą; barok, kościół drewn. (1765); 1420-1869 miasto. Łęgowo, w. w pow. iławskim, woj. olsztyńskim; późnorenes. kościół ewang. (XVI/XVII w., obrazy A. Mollera). Łęg Piekarski (w. w pow. tureckim, woj. poznańskim), archeol. 3 groby tzw. książęce (bogato wyposażone) z wczesnego okresu rzymskiego. łęk: 1) półkole, kabłąk, łuk; 2) przednia (czasem tylna) część siodła, wygięta do góry; kula; 3) siodło z dwiema kulami — z przodu i z tyłu. łęk, arch. →łuk. łęk, geol. →synklina. łęk, techn. →kulisa. Łęki Małe (w. w pow. kościańskim, woj, poznańskim), archeol. mogiły kultury unietyckiej z 1700-1500 p.n.e. (bogato wyposażone). Łęknica, m. w pow. żarskim, woj. zielonogórskim, nad Nysą Łużycką; 2,3 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla brun., zakłady szklarskie; prawa miejskie 1969. łękotki, anat. →łąkotki. łękowy mechanizm →kulisowy mechanizm. Łętowski JULIAN (właśc. Władysław Książek), 1857-97, pisarz; postromant. dramat Izrael na puszczy; powieść Rogata dusza, nowele, poezje. Łętowski STANISŁAW (ZW. Marszałkiem), ?-1651, sołtys z Czarnego Dunajca, jeden z przywódców chłopów podhalańskich; za udział w powstaniu A. Kostki Napierskiego ścięty. łęty, części nadziemne ziemniaka, pozostające na polu po wykopaniu bulw, używane na komposty, do okrywania kopców itp. Łobaczewska STEFANIA, 1888-1963, muzykolog; prof. Uniw. Jag., rektor PWSM w Krakowie; prace z estetyki i teorii muzyki. Łobaczewski NIKOŁAJ I., 1792-1856, matematyk ros.; prof. i rektor uniw. w Kazaniu, współtwórca pierwszej geometrii nieeuklidesowej, zw. obecnie geometrią Ł. lub geometrią hiperboliczną. Łobaczewskiego geometria (geometria hiperboliczna), rodzaj geometrii, odmiennej od geometrii euklidesowej; oparta na tych samych aksjomatach co geometria euklidesowa, z tym że zamiast aksjomatu równoległości Euklidesa przyjmuje się aksjomat następujący: przez punkt nie leżący na danej prostej przechodzą co najmniej dwie różne proste leżące w jednej płaszczyźnie z daną prostą i nie przecinające tej prostej. Łobarzewski JAN KANTY HIACYNT, 181462, botanik; prof. uniw. i dyr. ogrodu bot. we Lwowie; badał gł. florę Karpat, zwł. mchy, prowadził studia z geografii roślin. Łobez, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Regą; 7,2 tys. mieszk. (1968); zakłady przetwórstwa ziemniaków, przemysł metal., mat. bud., drzewny; prawa miejskie przed 1295. Łob-nor, jezioro w Chinach, w Kotlinie Kaszgarskiej, na wys. ok. 780 m; położenie, wymiary i stopień zasolenia zmienne. łoboda (Atriplex), roślina zielna lub półkrzew z rodziny komosowatych; w Pol-

sce (gł. na przydrożach i rumowiskach) rośnie 10 gat.; ł. ogrodowa, z pd. Europy, do 1,2 m wys., była uprawiana na jarzynę. Łobżenica, m. w pow. wyrzyskim, woj. bydgoskim, nad Łobżonką; 2,8 tys. mieszk. (1968). — Prawa miejskie przed 1458; w XVI w. (do 1667)' gmina braci czeskich. W 1939-40 hitlerowcy zamordowali 168 mieszkańców Ł. i okolic. Łochów, m. w pow. węgrowskim, woj. warsz., nad Liwcem; 3,4 tys. mieszk. (1969); fabryka maszyn bud.; prawa miejskie 1969. łochynia (borówka bagienna, pijanica, Vaccinium uliginosum), krzewinka pospolita w Polsce na niżu i w górach w borach bagiennych i na torfowiskach; jagody odurzające. łodyga, główna oś pędu osiowców, na której osadzone są liście; gł. funkcją jest najdogodniejsze ustawienie aparatu asymilującego (liści) oraz przewodzenie pokarmów i wody między korzeniem a liśćmi; ł. przekształcone spełniają funkcje dodatkowe, np. asymilacyjne, czepne. Łodygin ALEKSANDR N., 1847-1923, elektrotechnik ros.; 1874 wynalazł żarówkę z żarnikiem w postaci pręcika węglowego, następnie nici wolframowej. Łodygowice, w. w pow. żywieckim, woj. krak.; wyrób mebli, artykułów ściernych, garbarnia; barok, kościół drewni. (XVIIXVIII w.); pała c z fortyfik a cjami (XVII w.). Łodzia, szlachecki herb pol.; łódź złota w polu czerwonym; występował od XIV w.; używali go m.in. Bnińscy, Górkowie, Ponińscy. Łodziana TADEUSZ, ur. 1920, rzeźbiarz, pedagog (ASP w v Warszawie); gł. rzeźba monumentalna o formach bliskich abstrakcji; pomnik-mauzoleum w Radogoszczy. łodzik (Navicula), bot. jednokomórkowy glon (okrzemka), mor. lub słodkowodny, o pierzastej ornamentacji krzemionkowej skorupki. łodzik (nautilus, Nautilus), zool. głowonóg z ciepłych stref O. Spokojnego, spokrewniony z kopalnymi amonitami; muszla zewn., wielokomorowa, skręcona w jednej płaszczyźnie, średn. ok. 25 cm. łogowa wschodnia, bot. →sezam wschodni. Łojko-Rędziejowski FELIKS FRANCISZEK, 1717-79, szambelan Stanisława Augusta Poniatowskiego, historyk; zbierał materiały do historii gosp. i ustrojowej Polski. łojotok, nadmierne wydzielanie łoju skórnego przez gruczoły łojowe, gł. na czole, nosie, owłosionej skórze głowy; występuje zapewne wskutek zaburzeń hormonalnych; częsty w okresie pokwitania i przekwitania. łojowe gruczoły, gruczoły skórne ssaków wydzielające łój skórny; ich przewody uchodzą zwykle do pochewki korzenia włosa lub na powierzchni skóry. łokaś garbatek (Zabrus tenebrioides), ciemnobrunatny chrząszcz, dł. ok. 15 mm; szkodnik upraw zbóż. zwł. w pd.-wsch. Europie; w Polsce rzadki. łokciowa kość, jedna z dwu kości przedramienia; długa, leży po stronie piątego palca; u niektórych zwierząt, m.in. koni, silnie uwsteczniona (przy kompensującym rozroście drugiej kości przedramienia — promieniowej). łokciowy staw, ruchome połączenie między kością ramienną a kością promieniową i łokciową. łokieć (ell), jednostka długości używana dawniej w krajach anglosaskich; 1 ell = 5/4 jarda = 1,143 m; od XV w. używany w Polsce — zależnie od okresu i terenu wynosił ok. 0,47-ok. 0,78 m. łoktusza, duża chustka zarzucana na plecy, noszona przez wieśniaczki w niektórych regionach Polski; dawniej także płachta z grubego płótna, prześcieradło. Łokuciewski WITOLD, ur. 1917, pilot, pułkownik; uczestnik walk we wrześniu 1939, kampanii fr.-niem. (1940) i bitwy

o W. Brytanię; zestrzelił 11 samolotów; od 1956 w WP, od 1969 attache wojsk, w Londynie. Łom, m. i port rzeczny w Bułgarii, nad Dunajem; 28 tys. mieszk. (1965); przemysł spożywczy. Łomianki, w. w pow. nowodworskim, woj. warsz.; fabryka proszków spiekanych, zakłady drzewne. 1939 (22 IX) w wojnie obronnej Polski bitwa oddziałów z armii „Poznań" i „Pomorze" ze zmotoryzowanymi jednostkami niem.; 1945 (styczeń) sforsowanie Wisły przez wojska pol. (w ramach operacji warsz.). łomignat akrobata (Terathopius ecaudatus), afryk. ptak drapieżny; dł. ok. 55 cm; czarny; pokrywy skrzydeł jasnobrązowe; poluje gł. na gryzonie i gady. łomikost, schorzenie na tle zaburzeń przemiany fosforowo-wapniowej w tkance kostnej dorosłych zwierząt (gł. krów wysokomlecznych i wieloródek); kruchość i łamliwość kości, wypadanie zębów. Łomnica, szczyt we wsch. części Tatr Wysokich (Czechosłowacja); 2632 m, drugi pod względem wysokości w Tatrach; kolejka linowa z Łomnicy Tatrzańskiej; obserwatorium meteorologiczne. Łomnica, w. w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskim, nad rz. Ł.; zakłady przemysłu papiern, i odzieżowego. Łomnica Zdrój, w. w pow. nowosądeckim, woj. krak., w Beskidzie Sądeckim; wody miner, (szczawy żelaziste). Łomnicki ANTONI MARIAN, 1881-1941, matematyk; prof. Polit. Lwowskiej; autor licznych podręczników szkolnych i akademickich oraz prac z geometrii i kartografii. Łomnicki JAN, ur. 1929, reżyser filmów dokumentalnych (Narodziny statku. Spotkania z Warszawą) i fabularnych. Łomnicki MARIAN, 1845-1915, geolog i zoolog; kustosz Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie; badacz utworów miocenu Podola i Roztocza oraz fauny chrząszczy okolic Lwowa. Łomnicki TADEUSZ, ur. 1927, aktor teatrów warsz.; prof. (od 1970 rektor) PWST w Warszawie; role w komediach i dramatach (Arturo — Kariera Artura Ui B. Brechta, Głumow — Pamiętnik szubrawca A. Ostrowskiego); w filmie m.in. tytułowa rola w Panu Wołodyjowskim. Łomonosow MICHAIŁ W., 1711-65, ros. przyrodnik, filolog i poeta; przedstawiciel oświecenia, reformator języka lit.; jeden z pierwszych fizykochemików; sformułował zasadę zachowania masy w reakcjach chem.; prace z zakresu geologii. Łomonosow (do 1948 Orańienbaum), m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki), nad Zat. Fińską; 32 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy; zespół pałacowo-parkowy (XVIII w.): Dolny Park z barok. Wielkim Pałacem i Górny Park z klasycyzującymi pawilonami. Łomonosowa Grzbiet, podwodny grzbiet na M. Arktycznym; dł. ok. 1800 km; ciągnie się od W. Ellesmere'a przez Biegun Pn. do W. Nowosyberyjsjcich. Łomonosowa Prąd, podpowierzchniowy prąd mor. na O. Atlantyckim; płynie z zach. na wsch. między 2°N i 2°S po obu stronach równika: prędkość do 4,3 km/ godz. Łomża, m. pow. w woj. białostockim, nad Narwią; 25,6 tys. mieszk. (1970); browar, krochmalnia; muzeum; barok, katedra (XVI, XVII w.), późnobarok. klasztor kapucynów (XVIII-XIX w.). — Gród średniow.; prawa miejskie przed 1428; XVXVII w. ważny ośrodek życia polit., gosp., kult. i rel. wsch. Mazowsza; od 1925 siedziba biskupstwa; w okresie między woj., teren działalności KPP; w okresie okupacji hitlerowskiej egzekucje 12 tys. osób w lesie Giełczyn; zniszczona w 70%, po wojnie odbudowana. łonowa kość, jedna z kości (parzysta) obręczy miednicznej; u gadów, ssaków

652 Łopaciński i człowieka obie k.l. łączą się spojeniem łonowym. Łopaciński HIERONIM (pseud. Rafał Lubicz), 1860-1906, etnograf, badacz języka i literatury, gł. regionu lubelskiego; czł. AU; współpracownik J. Karłowicza; jego księgozbiór stał się podwaliną obecnej Biblioteki Pubi. w Lublinie (jego imienia, zał. 1907); prace etnogr. i leksykologiczne. Łopalewski TADEUSZ, ur. 1900, pisarz; powieści hist. (Kaduk czyli wielka niemoc, Brzemię pustego morza), utwory o tematyce okupacyjnej i współcz.; przekłady bylin ruskich. łopata: 1) ręczne narzędzie do kopania i uprawy ziemi (gł. w ogrodnictwie), także używane w budownictwie lądowym i wodnym (ł. drenarska); 2) element maszyny, np. śmigła samolotu, wirnika nośnego śmigłowca. łopatacz, łow. łoś byk mający poroże zw. łopatami; także daniel byk z rozwiniętymi już łopatami. Łopatin GIERMAN A., 1845-1918, ros. rewolucjonista narodnik; tłumacz Kapitału (I tomu) Marksa; 1870/71 podjął nieudaną próbę uprowadzenia z katorgi G. Czernyszewskiego; 1887-1905 więziony w szlisselburskiej twierdzy. łopatka, anat. płaska kość, składnik obręczy barkowej; u człowieka i ssaków trójkątna, szeroka, z wysokim grzebieniem i przyrośniętym wyrostkiem kruczym, połączona stawowo z kością ramienną i obojczykiem. łopatka, techn. element roboczy koła łopatkowego lub wirnika (np. turbiny), tworzący wraz z innymi takimi samymi elementami tzw. wieniec łopatkowy. Łopatka ADAM, ur. 1928, prawnik, specjalista w zakresie teorii państwa i prawa; prof. uniw. w Poznaniu; dyr. Instytutu Nauk Prawnych PAN. Łopatka, najdalej na pd. wysunięty przylądek płw. Kamczatka (ZSRR); 50°57'N, 156°40'E. łopatkowa pompa, pompa rotacyjna, w której organem roboczym jest wirnik z przesuwającymi się w jego szczelinach łopatkami, przylegającymi do wewn. gładzi kadłuba i przetłaczającymi ciecz. łopatkowa sprężarka, sprężarka rotacyjna o takiej samej budowie jak łopatkowa pompa. łopatkowe koło: 1) rodzaj pędnika statku wodnego w postaci koła z łopatkami na obwodzie (stałymi lub nastawialnymi), osadzonego na poziomym wale napędowym; 2) wirnik prostej konstrukcji z szeregiem łopatek w piaście lub wieńcu. łopatonosy, ryba z rodziny jesiotrowatych, o łopatowatym ryju; dł. do 75 cm; rzeki Ameryki Pd. i Azji. łopaty, łow. jedna z form poroża (szerokie, z krótkimi odnogami — pasynkami) łosia byka; także nazwa poroża daniela. łopian (Arctium), roślina zielna z rodziny złożonych; owocostany z haczykowatymi wyrostkami; ł, większy (tzw. łopuch), do 2 m wys., o leczniczym korzeniu. Łopieński GRZEGORZ, 1863-1939, syn Jana, artysta-brązownik; założył (z bratem Feliksem) artyst. pracownię „Bracia Ło~ pieńscy"; prace brązownicze, odlewnicze, cyzelerskie; m.in. kraty wokół pomnika Mickiewicza w Warszawie. Łopieński IGNACY, 1865-1944, syn Jana, grafik, medalier, malarz; reprodukcje (gł. akwaforty) obrazów malarzy pol.; pejzaże, portrety. Łopieński JAN, 1838-1907, artysta brązownik; prowadził w Warszawie artyst. pracownię brązowniczą. łopot, żegl. ustawienie statku żaglowego z postawionymi żaglami w linii wiatru, co powoduje falowanie płótna żaglowego (żagle nie pracują). Łopuszański TADEUSZ, 1874-1955, pedagog; 1919-20 min. wyznań rel. i oświecenia publ.; gł. współtwórca programów nauczania w szkołach średnich po I wojnie świat.; przeciwnik szkoły jednolitej.

Łopuszna, w. w pow. nowotarskim, woj. krak., nad Dunajcem; doświadczalny ośr. zarybieniowy pstrąga i łososia; drewn. kościół późnogot. i barok, dwór Tetmajerów. Łopuszyński WACŁAW, 1856-1929, konstruktor parowozów; zastosował m.in. przegrzewacz pary i zawór parowo-powietrzny. Łosice, m. pow. w woj. warsz.; 3,9 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1505. — W czasie okupacji hitlerowcy zamordowali ponad 600 mieszkańców miasta. Łoskiewicz WŁADYSŁAW, 1891-1956, metaloznawca i metalurg; prof. AGH; badania stopów (m.in. stopów lekkich i mosiądzów). Łososina (Łośna), rz., 1. dopływ Białej Nidy; dł. 40 km, dorzecze 302 km2; upamiętniona w powieści S. Żeromskiego Wierna rzeka. łososiowate (Salmonidae), rodzina ryb z rzędu śledziokształtnych; kilkadziesiąt gat.; gł. anadromiczne; morza i wody słodkie zlewiska M. Arktycznego, O. Atlantyckiego i O. Spokojnego; do ł. należą łososie pacyficzne (czawycza, gorbusza, keta, kiżucz, mazu), łosoś eur., białorybica, pstrąg, sieje i in.; ogromne znaczenie gosp.: mięso smaczne; czerwony kawior. łosoś europejski (łosoś szlachetny, Salmo salar), ryba z rodziny łososiowatych, do 1,5 m dł.; tarło w rzekach, gdzie narybek wzrasta 1-3 lata, po czym spływa do morza; pn. O. Atlantycki, w Polsce dorzecze Wisły; gosp. znaczenie duże. łosuń, bot. →kolczak dachówkowaty. łosza, łow.→klępa. łoś (Alces alces), ssak z rodziny jeleniowatych; wys. w kłębie do 2,5 m; poroże samca potężne, łopatowate, samica bezroga; pn. Eurazja i Ameryka Pn.; łowny, w rezerwatach chroniony. Łoś JAN NEPOMUCEN, 1860-1928, językoznawca; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; twórca hist. gramatyki języka pol. (fundamentalna Gramatyka polska oraz Początki piśmiennictwa polskiego). Łoś JERZY, ur. 1920, matematyk i logik; prof. w Instytucie Mat. PAN, czł. PAN; zajmuje się logiką mat., algebrą, rachunkiem prawdopodobieństwa, teorią gier. łotewski język, z grupy bałtyckiej; język Łotyszów, oficjalny w Łot.SRR; 3 dialekty: tamijski (zach.), środk. i górny (wsch.); literatura od XVI w. łotrostwo: 1) postępowanie właściwe ludziom niegodziwym, łotrom; czyn haniebny, niegodziwy, łajdactwo, występek; 2) daw. grabienie, rozbój. Łotwa (Łotewska SRR), republika związkowa w ZSRR, nad M. Bałtyckim; 63,7 tys. km2, 2,4 mln mieszk. (1970); stol. i gł. port Ryga, inne gł. m.: Daugavpils, Lipawa. Powierzchnia nizinna; klimat umiarkowany; gł. rz. Dźwina; dużo jezior, bagien, lasów. Wydobycie torfu; przemysł środków transportu (elektrowozy, wagony kol.), maszyn., włók., skórz.-obuwn., spoż.; hodowla bydła i trzody chlewnej; uprawa roślin pastewnych i zbóż. — Ziemie Ł. wchodziły w skład dawnych Inflant; po 1561 część ich - Kurlandia — lennem Polski; 1621 większa część Ł. zdobyta przez Szwedów, 1721 przyłączona do Rosji; w 2 poł. XIX w. łot. ruch nar.; w czasie I wojny świat, większa część kraju okupowana przez Niemców; 1918 proklamowanie niepodległości, od 1922 republika; 1934 przewrót polit., rządy dyktatorskie; 1939 układ o wzajemnej pomocy z ZSRR, proklamowanie władzy radz. i wejście w skład ZSRR na prawach republiki związkowej; 1941-45 okupacja hitlerowska. łowcy głów, ludy praktykujące kultowy zwyczaj ucinania i przechowywania głów ludzkich; obecnie spotykani (rzadko) — w puszczach Ameryki Pd. i na niektórych wyspach pd.-wsch, Azji. łowczy, hist. w Polsce do XIV w. urzęd-

nik nadworny kierujący służbą łow. władcy; później godność tytularna. łowczy, łow. tytuł wiążący się ze sprawowaną funkcją w związku łow. (np. ł. powiatowy, wojewódzki), zajmujący się ochroną i hodowlą zwierzyny, organizacją polowań. Łowecz, m. w pn. Bułgarii, ośr. adm. okręgu Ł.; 31 tys. mieszk. (1965); przemysł samoch., spoż,, skórzany. łowickie konie, odmiana koni pociągowych chowana w pow. łowickim i sochaczewskim; cięż. 500-800 kg, wys. w kłębie ok. 155 cm, maść: kasztanowata, z jasną grzywą i ogonem, dereszowata, kara. łowickie księstwo, kompleks dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego; od 1795 własność rządu prus., od 1807-15 marszałka fr. L.N, Davouta, od 1820 w. księcia Konstantego, od 1838 cara. łowickie owce, odmiana owiec długowełnistych, chowana w okolicach Łowicza; cięż. do 60 kg; rocznie ok. 4 kg wełny. Łowicz, m. pow. w woj. łódzkim, nad Bzurą; 20,5 tys. mieszk. (1970); przemysł pończoszniczy, spoż., metal.; renes.-barok. zabudowa Starego Rynku z kolegiatą (XV, XVII w.), klasycyst. ratuszem i pocztą; barok, gmach pomisjonarski (obecnie muzeum). — Prawa miejskie 1298; od pocz. XII w. do XVIII w. własność arcybiskupów gnieźnieńskich. W 1939 ciężkie walki nad Bzurą armii „Poznań" i „Pomorze"; w czasie okupacji hitlerowcy zamordowali 5808 mieszkańców; rejon działania GL, AL, BCh, AK; 1939-45 zginęło ok. 11 tys. mieszkańców ziemi łowickiej. łowieckie prawo, przepisy regulujące planowe gospodarowanie zwierzyną łowną. „Łowiec Polski", czasopismo wydawane w Warszawie od 1899, z przerwami 1914-24 i 1939-45; obecnie dwutygodnik, organ Pol. Związku Łowieckiego. łowiectwo, planowe gospodarowanie zwierzyną, powiązane z gospodarką rolną i leśną, obejmujące hodowlę i ochronę zwierzyny oraz polowania i odłowy, zgodne z potrzebami gospodarki nar. i celami ochrony przyrody. łowiectwo ptasze →ptasznictwo. łowiki (Asilidae), rodzina drapieżnych muchówek; ok. 5 tys. gat.; zdobycz łapią w locie. łowisko, miejsce połowu ryb i innych zwierząt wodnych, położone w rejonach obfitego ich występowaniai. łowisko, łow. określony teren, jednolity pod względem przyrodn., na którym urządza się polowanie. Łowmiański HENRYK, ur. 1898, historyk; prof. uniw. w Wilnie i Poznaniu, czł. PAN; badacz wczesnych dziejów Polski, Słowiańszczyzny i Litwy; m.in. Początki Polski. łowy (łów), dawna nazwa polowania; ł. wielkie — na grubą zwierzynę, małe — na drobną. łoza (wierzba szara, Salix cinerea), krzewiasty gat. wierzby; w Polsce pospolita na mokrych łąkach i torfowiskach; używana do obsadzania bagien. Łoza STANISŁAW, 1888-1956, historyk; Ordery i odznaczenia Rzeczypospolitej Polskiej, słownik Architekci i budowniczowie w Polsce. Łoziński WALERY, 1837-61, brat Władysława, pisarz; publicysta prasy lwowskiej; powieści z życia drobnej szlachty; Zaklęty dwór (o konspiracji TDP w Galicji). Łoziński WALERY, 1880-1943, geomorfolog, geolog i gleboznawca; prof. Uniw. Jag.; wprowadził do literatury nauk. termin ,,peryglacjał", Łoziński WŁADYSŁAW, 1843-1913, brat Walerego, historyk i pisarz; studia z dziejów obyczaju (Życie polskie w dawnych wiekach), powieści i opowiadania. Łozowa, m. w Ukr.SRR (obw. charkowski); 31 tys. mieszk. (1967); zakłady naprawcze taboru kol.; węzeł kolejowy.

Łukasiewicz 653 Łozowski A. (właśc. Solomon Dridzo), 1878-1952, radz. działacz ruchu robotn., dyplomata; 1921-37 sekr. gen. Czerwonej Międzynarodówki Związkowej, 1936-46 zastępca komisarza lud. spraw zagr. ZSRR. łozówka (Acrocephalus palustris), ptak zaroślowy, z rzędu wróblowatych; dl. 13,5 cm; oliwkowoszara; owadożerna; Eurazja, Afryka; chroniona. łożysko (placenta), anat. narząd wytwarzający się w okresie ciąży u człowieka i ssaków przez połączenie błon płodowych zarodka (kosmówka i in.) z błoną śluzową macicy; utrzymuje płód w macicy, umożliwia mu pobieranie substancji odżywczych, wymianę oddechową, wydalanie; przy porodzie zostaje wydalone (popłód). łożysko, bot. miejsce w zalążni słupka kwiatowego, w którym osadzone są zalążki. łożysko, techn. zespół elementów maszyn podtrzymujący obracające się wały lub osie i zapewniający możliwie małe opory tarcia; dzieli się na ślizgowe i toczne. łożysko przodujące, groźne powikłanie ciąży i porodu, polegające na usadowieniu łożyska w okolicy wewn. ujścia macicy; ciąża musi być zakończona cięciem cesarskim. łożyskowce (Placentalia), podgromada ssaków przeciwstawiana stekowcom i torbaczom, jako bezłożyskowcom; żyworodne; przechodzą rozwój zarodkowy w organizmie matki, z którą płód łączy się za pośrednictwem łożyska; do ł. należy większość gatunków ssaków. łódkonogi (walconogi, Scaphopoda), gromada mor. mięczaków (denne); ok. 150 gat.; ciało walcowate, do 8 cm dł., okryte rurkowatą muszlą; rozdzielnoplciowe. Łódzkie Towarzystwo Naukowe (ŁTN), towarzystwo nauk. ogólne o charakterze regionalnym, utworzone 1946 z Tow. Przyjaciół Nauk; zajmuje się gł. badaniami nauk. związanymi z Łodzią i województwem. łódzkie województwo, woj. w środk. Polsce; 17 097 km2, 1,7 mln mieszk. (1970); powierzchnia w większości nizinna. Gosp. charakter przem.-roln.; przemysł bawełn., wełn., chem., spoż., odzieżowy, maszyn., metal., drzewny; wydobycie rudy żel., wapienia; uprawa żyta, ziemniaków, buraków cukr.; rozwinięta hodowla; ośrodki przem.: Pabianice, Piotrków Trybunalski, Tomaszów Mazow., Zgierz, Radomsko. Łódzki Okręg Przemysłowy, region przem. w środk. części woj. łódzkiego; obejmuje Łódź i 12 pobliskich powiatów (5 miejskich); Ł.O.P. jest największym skupiskiem przemysłu włók. w Polsce i jednym z największych w świecie; rozwinięte są m.in. przemysły związane z włókiennictwem (produkcja maszyn włók., sztucznego włókna, barwników); ośrodki przem. poza Łodzią: Pabianice, Zgierz, Tomaszów Mazow., Piotrków Trybunalski, Zduńska Wola. łódź, mały statek wodny, zwykle bezpokładowy, poruszany wiosłem, żaglem lub śrubą napędową; różne rodzaje o specjalnych nazwach. Łódź, m. woj., pow., woj. miejskie; 214 km2, 762,0 tys. mieszk. (1970); największy w Polsce ośr. przemysłu włók., gł. bawełn., wełn., jedwabn.; przemysł maszyn., odzieżowy, elektrotechn., spoż., metal., chem., środków transportu, gumowy; ośr. nauk. i kult.; 6 szkół wyższych; 6 teatrów, opera, operetka, filharmonia; muzea; ośr. kinematografii. — W XIV w. wieś Łodzia; prawa miejskie 1423; od 1823 ośr. włók. w Królestwie Pol.; 1892 pierwszy na ziemiach pol. strajk powszechny (tzw. bunt łódzki); 1905-07 jeden z gł. ośrodków ruchu rewol.; 1914 (XI) wielka bitwa pod Ł. (zahamowanie ofensywy ros); w okresie międzywoj. jeden z gł. ośrodków przemysłu włók.; 1928, 1933, 1936 strajki powszechne włókniarzy;

1939 włączona do Rzeszy; w czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 372 tys. mieszkańców Ł. (ok. 46°7o); liczne egzekucje (lasy luśmierskie i wiączyńskie) i masowe wysiedlenia do GG: na terenie miasta liczne obozy i więzienia, m.in. obóz specjalny dla dzieci i młodzieży (zginęło 5 tys.), obóz w Radogoszczy (zamordowanych 20 tys.); Ł. należała do gł. ośrodków ruchu oporu, była siedzibą obwodu PPR, działały GL, AL, AK; 1944 (VII) powstała konspiracyjna Łódzka Wojewódzka Rada Narodowa. łódź podwodna: 1) →okręt podwodny; 2) statek podwodny — mały statek wodny zdolny do poruszania się pod wodą, używany do celów nauk., transportowych itp. łódź ratownicza, łódź o specjalnej konstrukcji i wyposażeniu, używana przez nabrzeżną służbę ratownictwa życia na morzu. łódź ratunkowa, łódź o specjalnej konstrukcji i wyposażeniu, umieszczona na statku wodnym i przeznaczona do ratowania pasażerów i załogi. łódź towarzysząca →tender. łój, tłuszcz o twardej konsystencji, uzyskiwany z tkanki tłuszczowej bydła, cieląt i owiec, po przetopieniu używany jako tłuszcz jadalny lub przemysłowy. łój skórny, tłusta wydzielina gruczołów łojowych skóry ssaków i człowieka; zmiękcza naskórek i włosy (przeciwdziała ich łamliwości), zmniejsza parowanie wody ze skóry, zapobiegając jej nadmiernemu wysychaniu i ochłodzeniu, chroni przed wilgocią. łóżeczko gipsowe, aparat ortopedyczny do długotrwałego unieruchomienia, odciążenia i korekcji kręgosłupa w pozycji leżącej; stosowane po operacjach kręgosłupa, w leczeniu gruźlicy, złamań i nowotworów kręgów. łub, kora drzewna zdejmowana w okresie krążenia soków z wiązu, lipy, sosny; dawniej, był używany do wyplatania wozów, wyrobu pudełek, współcześnie — do koszyków na owoce. Łubieńska TEKLA, 1767-1810, żona Feliksa, pisarka; dramaty hist. (Wanda), liryka, przekłady. Łubieński FELIKS, 1758-1848, min. sprawiedliwości w Księstwie Warsz.; założyciel Szkoły Praw w Warszawie; rzecznik wprowadzenia Kodeksu Napoleona, Łubieński HENRYK, 1793-1883, finansista i przemysłowiec; współorganizator Tow. Kredytowego Ziemskiego, wiceprezes Banku Polskiego. Łubieński STANISŁAW, 1573-1640, podkanclerzy 1624, biskup płocki od 1627, pisarz i historyk; stronnik Zygmunta III i obozu kontrreformacji; Opera posthuma... Łubieński TOMASZ, 1784-1870, generał; w czasie powstania 1830-31 wiceprezydent Warszawy, dyrektor poczt i policji oraz zastępca ministra spraw zagr.; od VI 1831 szef sztabu głównego. łubin (Lupinus), jednoroczna lub wieloletnia roślina z rodziny motylkowatych; z gat. jednorocznych uprawia się: 1. żółty, ł. biały, ł. wąskolistny, na zielony nawóz — tzw. ł. gorzkie (zawierające trujące alkaloidy) lub na paszę — ł. pastewny, niskoalkaloidowy; ł. wieloletni — gł. ozdobny. łubka →nakładka. łubki, cienkie deszczulki stosowane do unieruchomienia złamanej kończyny. Łubnicki NARCYZ, ur. 1904, filozof; prof. UMCS; zajmuje się gł. metodologią nauk i teorią poznania, także historią filozofii, etyką i logiką. Łubnie, m. w środk. części Ukr.SRR (obw. połtawski), nad Sułą; 36 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny, włókienniczy. Łuciuk JULIUSZ, ur. 1927, kompozytor; utwory symf., wokalne (Sen kwietny), balet-pantomima Niobe. Łuck, m. w Ukr.SRR. ośr. adm. obw.

wołyńskiego, nad Styrem; 94 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., spoż., obuwniczy. Łucki ALEKSANDER, 1885-1931, historyk literatury; badacz preromantyzmu i twórczości K. Brodzińskiego. Łuczak CZESŁAW, ur. 1922, historyk; prof. (od 1965 rektor) uniw. w Poznaniu; Dyskryminacja Polaków w Wielkopolsce w okresie hitlerowskiej okupacji. łucznictwo, dyscyplina sport, obejmująca strzelanie z łuku do tarczy (o średnicy od 80 do 122 cm — zależnie od dystansu); strzela się z różnych odległości (15-90 m) seriami, po 3 strzały każda. łucznicy, wojsk, w starożytności i średniowieczu lekka piechota lub kawaleria uzbrojona w łuki. Łuczycka WANDA, ur. 1907, aktorka teatrów warsz.; role charakterystyczne i dram. (Klara Zachanassian — Wizyta starszej pani F. Diirrenmatta). Łuczycki IWAN W., 1845-1918, historyk ros.; prof. uniw. w Kijowie; autor prac poświęconych reformacji. Łuczyna JANKA (właśc. Iwan Niesłuchowski), 1851-97, poeta białorus.; pisał też w języku pol. i ros.; tłumacz W. Syrokomli; pol. zbiór wierszy Poezje Jana Niesluchowskiego. łuczywo, drzazga smolna, dawniej używana do oświetlania. łuczyzm, szt. plast. →rajonizm. Ługa, m. w Ros.FSRR (obw. leningradzki); 29 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny. Ługańsk →Woroszyłowgrad. Ługinin WŁADIMIR F., 1834-1911, fizykochemik ros.; prof. uniw. w Moskwie; prace w dziedzinie termochemii; zorganizował w Moskwie pierwsze w Rosji laboratorium termochemiczne. ługi żrące, wodne roztwory techn. wodorotlenku sodowego (ł. sodowy) lub potasowego (ł. potasowy). ługowanie, ekstrakcja ciał stałych wodą. Ługowskoj WŁADIMIR A., 1901-57, poeta ros.; czł. RAPP; wiersze poświęcpne wydarzeniom wojny domowej i tworzeniu się podstaw socjalist. gospodarki narodowej. ług pokrystaliczny, roztwór pozostały po wykrystalizowaniu większości substancji rozpuszczonej. ług potasowy, roztwór techn. wodorotlenku potasu. ług sodowy, roztwór techn. wodorotlenku sodu. łuk (łęk), arch., techn. element konstrukcyjny (z klińców kam. lub ceglanych), zakrzywiony i wsparty na obu końcach, stosowany w sklepieniach, do przekrywania otworów, wzmacniania ścian; ł. dekoracyjne, zdobiące lico muru, są wykonane zwykle w tynku lub stiuku. łuk, mat. część linii krzywej. łuk, muz.: 1) prymitywny instrument strunowy; wykorzystano w nim cięciwę 1. myśliwskiego jako strunę; 2) znak graficzny notacji muz. — wygięta linia łącząca dwie lub więcej nut; oznacza frazę muz., także sposób wykonania dźwięków. łuk, sport: 1) sprzęt sport, używany do strzelań w łucznictwie; 2) ewolucja narciarska służąca do zmiany kierunku jazdy i ewent. zatrzymania się. łuk, wojsk, broń miotająca strzały, złożona z elastycznego pręta (z drzewa, rogu lub stali) i z cięciwy; stosowany powszechnie do XVII w., obecnie spotykany u ludów plemiennych. Łukasiewicz IGNACY, 1822-82, aptekarz, pionier przemysłu naft. w Europie; wydestylował z ropy naft. naftę, skonstruował lampę naft., założył (w okolicach Gorlic i Jasła) destylarnie ropy naftowej. Łukasiewicz JAN, 1878-1956, logik i filozof; współtwórca lwowsko-warsz. szkoły filoz. i tzw. warsz. szkoły log.; uczeń K. Twardowskiego; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie, od 1945 w Dublinie, czł. PAU: jeden z najwybitniejszych logików XX w.; zbudował szereg aksjomatyczny

654 Łukasiewicz systemów rachunku zdań oraz stworzył systemy logiki wielowartościowej. Łukasiewicz JULIUSZ, 1892-1951, dyplomata; 1934-36 ambasador w ZSRR, 1936-39 we Francji. Łukasiewicz STANISŁAW, ur. 1907, pisarz; powieści społ.-psychol. Nauczyciele, Okupacja, opowiadania. Łukasiewicz WITOLD, ur. 1911, historyk; prof. (od 1965 rektor) uniw. w Toruniu; prezes Pol. Tow. Religioznawczego; Ruch robotniczy w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim 1890-1907. Łukasiński WALERIAN, 1786-1868, major wojsk Królestwa Pol.; 1819 współzałożyciel Wolnómularstwa Nar., które 1821 przekształcił w Nar. Tow. Patriotyczne; 1822 aresztowany, więziony do końca życia w Szlisselburgu. Łukasz Ewangelista, wg N. Testamentu autor trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich, uczeń Pawła apostoła, lekarz. Łukaszewicz JERZY, ur. 1931, działacz partyjny; od 1962 I sekr. Zarządu Stołecznego ZMS; od 1969 sekr. Kom. Warsz. PZPR; od 1968 czł.,od 1971 sekr. KC PZPR. Łukaszewicz JÓZEF, 1799-1873, historyk, publicysta, bibliotekarz, wydawca źródeł; badacz dziejów różnowierców pol., szkolnictwa i wychowania. Łukaszewicz JÓZEF, 1863-1928, geofizyk, geolog i geograf; prof. uniw. w Wilnie; przed 1919 dyr. Instytutu Geogr. w Petersburgu. Łukaszewicz JÓZEFAT IGNACY, 1789-1850, malarz; gł. sceny woj., rewie wojsk., typy uzbrojenia i umundurowania. Łukaszewski JULIAN, 1835-1906, działacz lewicy „czerwonych" w powstaniu 1863.. lekarz; komisarz Rządu Nar. 1863 na zabór pruski. Łukaszkiewicz CZESŁAW ZYGMUNT, 18821941, działacz polonijny w USA; red. „Kuriera Nowojorskiego", „Ameryka Echo" w Toledo, „Zgody" w Chicago i in.; organizator pol. szkół wojsk, w USA w czasie I wojny światowej. łuk dzienny, droga planety lub innego ciała niebieskiego w ciągu doby na sklepieniu nieba obracającym się wraz z układem współrzędnych równikowych. łuk elektryczny (łuk Volty), rodzaj wyładowania elektr. w gazie połączony z termoemisją elektronów z katody; wykorzystywany w prostownikach rtęciowych, w lampach łukowych, lampach elektronowych gazowanych. Łukęcin, w. w pow. kamieńskim, woj. szczecińskim, nad Bałtykiem; ośr. wypoczynkowy. Łukin WŁADIMIR I., 1737-94, ros. dramaturg i tłumacz; pierwszy ros. dramat mieszczański Mot, lubowiju isprawlennyj; adaptacje sztuk francuskich. łuk monumentalny rzymski, wolno stojąca jedno- lub trójprzelotowa brama arkadowa z posągiem na szczycie (upamiętnienie zwycięstwa, tryumfu) lub bez (wznoszone na granicy miast należących do Rzymu); odmiana: tetrapylon. Łuknajno (Łuknajny), jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 623 ha, głęb. do 3 m; połączone z jez. Śniardwy; rezerwat dzikiego łabędzia niemego. łuk odruchowy (droga odruchowa). fizjol. zespół elementów nerwowych biorących udział w realizacji odruchu: receptor odbierający bodźce, drogi nerwowe dośrodkowe, ośrodek nerwowy, drogi nerwowe odśrodkowe i efektor (mięśnie, gruczoły). Łukomska HALINA, ur. 1929, śpiewaczk; (sopran); liczne koncerty w kraju i za gra nicą. Łukonin MICHAIŁK., ur. 1918,poeta ros.; poezje o tematyce woj., poematy. Łukow LEONID D., 1909-63, ros. reżyser film.; filmy o budownictwie socjalist. (Wielkie życie) i walce z najeźdźcą hitlerowskim (Aleksander Matrosow). łukowa lampa, lampa elektr., w której

źródłem światła jest łuk elektr. między jej elektrodami, np. węglowymi (l.ł. z łukiem węglowym); ważne znaczenie mają l.ł. rtęciowe, sodowe i ksenonowe. łukowa metoda, metoda otrzymywania tlenków azotu przez przepuszczanie powietrza przez łuk elektr.: N2+O2→2NO; wymaga b. dużego nakładu elektryczności; obecnie bez znaczenia przemysłowego. Łuków, m. pow. w woj., lubelskim; 15.5 tys. mieszk. (1970); fabryka obuwia, przem. spoż.; węzeł kol.; Muzeum Regionalne. — Wczesnośredniow. gród kasztelański; prawa miejskie 1403; 1733-1852 znana szkoła pijarska; udział mieszkańców w powstaniu 1863; strajk powszechny 1932; podczas okupacji hitlerowskiej zginęło 4350 mieszkańców Ł. (30%); ośrodek działalności partyzanckiej GL, AL, AK. łuk triumfalny: 1) rodzaj rzym. łuku monumentalnego, upamiętniającego triumf wodza lub cesarza; nazwą tą obejmuje się też — błędnie — wszystkie rzym. łuki monumentalne; 2) budowla w formie bramy arkadowej nawiązująca do rzym. łuku monumentalnego, wznoszona w okresie renesansu i klasycyzmu. Łuk Triumfalny w Paryżu, na placu Gwiazdy (obecnie Ch. de Gaulle'a), zbudowany 1806-36 wg projektu J.F. Chalgrina, na cześć armii napoleońskich; dekoracja rzeźb. m.in. grupa zw. „Marsylianka" dłuta F. Rude'a; pod Ł.T. — Grób Nieznanego Żołnierza. łuna, odblask pożaru, świateł widoczny ponad horyzontem (na niebie). Łuna, typ radz. próbników kosmicznych wykorzystywanych do badań Księżyca. Łunaczarski ANATOLIJ W., 1875-1933, radziecki filozof i teoretyk kultury, działacz partii bolszewickiej; czł. AN ZSRR; 191729 lud. komisarz oświaty; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli estetyki marksistowskiej, rzecznik programu socjalist. sztuki zaangażowanej (realizm socfalist.). Łunc MICHAŁ, ur. 1908, fizyk i matematyk; prof. Polit. Gdańskiej i Warsz. oraz Uniw. Warsz., czł. PAN; prace z dziedziny mechaniki płynów, magnetohydrodynamiki, astronautyki. Łuniewski TYMOTEUSZ, 1847-1905, agronom, etnograf, archeolog; czł. Petersburskiej AN; badania doświadczalne nad uprawą ziemniaka, nadto etnogr. i archeologiczne. Łunin MICHAIŁ S., 1787-1845, oficer ros., adiutant w. ks. Konstantego w Warszawie; utrzymywał kontakty z pol. Nar. Tow. Patriotycznym; dekabrysta, po powstaniu 1825 skazany na 20 lat katorgi. Łunin NIKOŁAJ I.. 1853-1937, lekarz radziecki; 1880 opublikował pracę wskazującą na rolę substancji uzupełniających (zw. później witaminami) w żywieniu człowieka i zwierząt. Łuniniec, m. w Białorus.SRR (obw. brzeski); 10,3 tys. mieszk. (1959). Łunkiewicz-Rogoyska MARIA EWA, 18951967, malarka; przedstawicielka pol. awangardy; uprawiała sztukę abstrakcyjną. Łunnik, radz. seria próbników kosmicznych przeznaczonych do badań Księżyca. Łunochod 1, automatyczny samobieżny księżycowy aparat badawczy, kierowany z Ziemi, umieszczony przez ZSRR na Księżycu 17 XI 1970 za pomocą Łuny 17; do dnia zakończenia prac (4 X 1971) przejechał po powierzchni Księżyca 10 540 m i wykonał wiele badań nauk.-technicznych. łupacz, zool. →plamiak. łuparka, obrabiarka do łupania drewna wzdłuż włókien. Łupawa, rz. na Pojezierzu Kaszubskim i Wybrzeżu Słowińskim; dł. 92 km, dorzecze 964 km2; przepływa przez jez. Gardno; uchodzi do M. Bałtyckiego. łupiarka (kostkarka), bud. rodzaj młota mech. z narzędziem w postaci dłuta, do łupania kamienia wg żądanego kształtu; używana do wyrobu kostek brukowych. łupiestwo, rabunek, grabież.

łupież, drobnopłatowe łuszczenie się powierzchownych warstw naskórka, gł. na owłosionej skórze głowy; może przejść w ł. łojotokowy, powodujący łysienie. łupinowa konstrukcja, bud. cienkościon-na konstrukcja żelbetowa, przestrzenna, o tak dobranej krzywiźnie powierzchni, aby pod wpływem obciążeń zewn. wystę powały w materiale jedynie siły ściskające i rozciągające; stosowana do przekryp da chowych o dużej rozpiętości. łupki, skały osadowe lub metamorficzne o budowie warstwowej, łatwo dzielące się na cienkie płytki. łupki ilaste (iłołupki), skały osadowe o oddzielności warstwowej, powstałej pod wpływem ciśnienia warstw nadległych; podobne do iłu, lecz bardziej skonsolidowane; niektóre odmiany używane do krycia dachów. łupki krystaliczne, skały metamorficzne o oddzielności warstwowej, powstałej pod wpływem ciśnienia górotwórczego, np. łupki serycytowe, chlorytowe; niektóre ł.k. mają znaczenie gosp., np. łupki kwarcyto-we (materiał ogniotrwały), łupki talkowe (materiał izolacyjny i kwasoodporny). łupki palne, skały osadowe pośrednie między skałami ilastymi a węglami, np. łupki węglowe, bitumiczne; stosowane jako paliwa oraz surowce przemysłu chemicznego. łupkowatość (złupkowacenie), zdolność skały do mech. dzielenia się na cienkie, równoległe płytki; powstaje np. wskutek kompakcji lub nacisków związanych z ruchami tektonicznymi. Łupkowska Przełęcz, przełęcz w gł. grzbiecie Beskidów, na granicy z Czechosłowacją; wys. 640 m; przez P.Ł. prowadzi się granicę między Beskidami Zach. a Wschodnimi. Łupków, w. w pow. sanockim, woj. rzeszowskim, w pobliżu Przełęczy Łupkowskiej. łupliwość kryształów, zdolność kryształów do pękania wzdłuż pewnych płaszczyzn zw. płaszczyznami łupliwości; przyczyną ł.k. jest anizotropia siły wiązań chemicznych. Łurija ALEKSANDR R., ur. 1902, radz. psycholog i fizjolog; gł. prace z zakresu defektologii i zaburzeń funkcji psych. przy uszkodzeniach mózgu. łuska, bot. zwykle przekształcony liść; organ spichrzowy (np. cebuli), okrywa ziarn traw lub pąków zimujących, szczątkowy liść kłączy itp. łuska, geol. fałd (pochylony, obalony lub leżący), w którym podczas nasunięcia część boczna uległa częściowemu lub całkowitemu wytarciu. łuska, med. różnego rozmiaru fragmenty nadmiernie złuszczającego się naskórka, np. w przebiegu płonicy. łuska, wojsk, część naboju, metal, powłoka mieszcząca ładunek prochowy i spłonkę oraz łącząca je z pociskiem. łuski, zool. płaskie płytki o różnorodnej budowie pokrywające powierzchnię ciała (lub jej część) wielu zwierząt; np. u owadów b. drobne, chitynowe (ł. na skrzydłach motyli nadają im bogate ubarwienie). u ryb tarczki z substancji podobnej do tkanki kostnej, u pozostałych kręgowców — rogowe, wytwór naskórka (u gadów i ssaków łuskowców na całym ciele); rola ochronna. łuskiewnik (Lathraea), eurazjat. bylina pasożytnicza z rodziny trędownikowatych; ł. różowy, o łodydze z bladymi łuskami, żyje na korzeniach drzew w cienistych lasach. Łuskina STEFAN, 1725-93, jezuita, założyciel „Gazety Warszawskiej"; przeciwnik reform społ.-politycznych. łuskodrzew, bot. →lepidodendron. łuskonośne, zool. →łuskoskóre. łuskoskóre (łuskonośne, Squamata), rząd gadów; ok. 4700 gat.; ciało pokryte rogowymi łuskami; do ł. należą jaszczurki i węże.

łzy 655 łuskoskrzydłe, zool. →motyle. łuskowce (Pholidota), rząd ssaków tropikalnych Azji i Afryki; 7 gat.; dł. z ogonem ok. 165 cm; ciało okryte łuskami (cenione w chiń. medycynie lud.); naziemne lub nadrzewne; żywią się mrówkami i termitami. łuskowiec (Pinicola enucleator), ptak dalekiej północy, z rzędu wróblowatych; dł. 21 cm; samiec wiśnio woczerwony, samica gliniastożółta; Eurazja, Ameryka Pn.; w Polsce rzadki gość zimowy, chroniony. łuszczaki (Fringillidae), rodzina kosmopolitycznych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 400 gat.; ziarnojady; dziób przystosowany do rozłupywania nasion; młode karmione są owadami; w Polsce m.in.: czyżyk, dzwoniec, gil, szczygieł, zięba. łuszczarka (obłuskiwacz), w młynarstwie maszyna do obłuskiwania ziarna zbóż przeznaczonego na przemiał. łuszczarka, techn. →skrawarka obwodowa. łuszczarka do gwintów, obrabiarka skrawająca przeznaczona do obróbki śrub pociągowych za pomocą wirujących głowic nożowych. łuszczarka do prętów, tokarka bezkłowa do obtaczania długich prętów za pomocą głowic nożowych. łuszczenie, oddzielanie się martwych warstw naskórka w postaci łusek; objaw nadmiernej suchości skóry lub takich chorób, jak łuszczyca, płonica. Łuszczewska JADWIGA (pseud. Deotyma), 1834-1908, pisarka; sławiona i wykpiwana jako improwizatorka w salonie lit. matki i (1865-1905) własnym; hist. powieści (Panienka z okienka), poematy, wiersze. Łuszczewski JAN PAWEŁ, 1764-1812, sekretarz gabinetu Stanisława Augusta 178595; komisarz Komisji Rządzącej, min. spraw wewn. Księstwa Warszawskiego. łuszczka, fornir skrawany obwodowo; używana do produkcji sklejek, na okleiny, obłogi i opakowania. Łuszczkiewicz WŁADYSŁAW, 1828-1900, malarz i historyk sztuki; prof. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, czł. PAU; współorganizator i dyr. Muzeum Nar. w Krakowie; prace o pol. sztuce średniowiecznej. łuszczyca, niezakaźna choroba skóry występująca często rodzinnie, o nieznanej przyczynie; na skórze, gł. kolan, łokci i głowy — plackowate ogniska pokryte białawą łuską. łuszczyna, typ owocu suchego z przegrodą w środku, powstały z dwóch owocolistków; pęka wzdłuż szwów, nasiona pozostają przytwierdzone do błoniastej przegrody; charakterystyczny dla roślin z rodziny krzyżowych. łuszczynka, bot. typ łuszczyny o długości nie przekraczającej 2-krotnej jej szerokości; np. ł. tasznika. łut, dawna jednostka masy; w Polsce 1 ł = 0,012-0,013 kg, w Prusach (XIX w.) — 0,0146-0,0166 kg, w Austrii — ok. 0,0175 kg. Łutówka (Goryczka Ciernista), hol. lub niem. odmiana wiśni; owoce duże. ciemnoczerwone, soczyste, deserowe i na przetwory (gł. soki). Łużyce (Lužice, niem. Lausitz), kraina hist. między Nysą Łużycką a Łabą (w pd.wsch. części NRD); na pn. — Ł. Dolne (dawna Marchia Łużycka), gł. m. Chociebuż; na pd. — Ł. Górne (dawniej Milsko), gł. m. Budziszyn; ziemia Słowian, w X w. podbita przez Niemców, 1018-31 należała do Polski; od XIV w. posiadłość korony czes., od 1635 lenno elektorów saskich; 1815 większa część do Prus; mimo silnej germanizacji — w XVIII w., a zwł. XIX w. odrodzenie nar. wśród pozostałej ludności słow. (Łużyczanie). W III Rzeszy prześladowanie ruchu nar.; 1935-38 rozwiązanie organizacji łużyckich, aresztowanie działaczy. Konstytucja NRD zapewniła swobodny

rozwój nar.: własne szkolnictwo, organizacje społ.-kult., prasa. Łużycka Brama, obniżenie między G. Izerskimi a G. Łużyckimi (Sudety), na pograniczu Polski, NRD i Czechosłowacji; B.Ł. płynie Nysa Łużycka. łużycka kultura, archeol. kultura z 2 pol. epoki brązu i pocz. epoki żelaza, ok. 1300-400 p.n.e., na Łużycach, w Polsce, środk. Morawach, Słowacji, na pn. Pomorzu i Mazurach; rolnictwo i hodowla; obrządek ciałopalny, osady obronne (np. Biskupin). Łużyckie Góry, pasmo górskie w pd.zach. Sudetach (Czechosłowacja i NRD), część Masywu Czeskiego; wys. do 1012 m (Jested); różnorodne formy wietrzeniowe. łużyckie języki, języki z grupy zachodnioslow., używane przez słow. ludność Łużyc (NRD); górnołużycki (z ośr. w Budziszynie) i dolnołużycki (w okolicach Chociebuża); literatury od XVI w., rozwijające się niezależnie. Łużyckie Zagłębie Węglowe, zagłębie węgla brun. w pd.-wsch. części NRD, nad Czarną Elsterą i Sprewą; liczne elektrownie. Łużycki Instytut Ludoznawczy, w Budziszynie, instytut nauk.-badawczy zał. 1951; prowadzi badania w zakresie językoznawstwa łużyckiego, historii literatury, historii i ludoznawstwa Łużyczan; wydaje „Lětopis", monografie, atlas strojów lud., łużycki atlas językowy. Łużyczanie (Serbołużyczanie, Serbowie łużyccy), najmniejszy naród słow., mieszkający na terenie Łużyc, pozostałość Słowian połabskich; ok. 150 tys.; dzielą się na dolno- i górnołużycką grupę; języki łużyckie. Łydynia, rz., 1. dopływ Wkry; dł. 71 km, dorzecze 661 km2. łykawość, nawykowa wada koniai; obciąganie krtani ku dołowi (koń często opiera siekacze np. o żłób) powoduje wpadanie powietrza do gardła i często jego połykanie. łyko (floem), tkanka roślin naczyniowych, zbudowana gł. z elementów przewodzących substancje org. (rurki sitowe i miękisz przewodzący) i wzmacniających (włókna łykowe); występuje zwykle na zewnątrz drewna. Łyna, rz. w Polsce i Ros.FSRR (jako Ława), 1. dopływ Pregoły; dł. 289 km (w Polsce 215 km), dorzecze 7186 km2; przepływa przez szereg jezior; gł. dopływy: Marózka, Wadąg; nad Ł. — Olsztyn. Łyńkou MICHAŚ, ur. 1899, pisarz białorus.; czł. AN Białorus.SRR; opowiadania ukazujące dzieje wojny domowej, przeobrażenia społ. na wsi białorus.; powieść Niezapomniane dni o walce narodu z hitlerowską agresją. Łysa Góra (Święty Krzyż), szczyt w G. Świętokrzyskich, we wsch. części Łysogór, 595 m; telewizyjna stacja przekaźnikowa; kościół Św. Krzyża i klasztor (XII-XVIII w.). — W VIII-X w. jeden z największych w środk. Polsce ośrodek kultu pogańskiego. Łysakowski ADAM, 1895-1952, teoretyk nauki o książce, filozof; dyr. biblioteki uniw. w Wilnie, Instytutu Bibliogr. w Warszawie; twórca teorii katalogu przedmiotowego w Polsce. Łysanki, szczyt w pasie reglowym Tatr Zach., między Dol. Strążyską a Malej Łąki; 1447 m. Łysa Polana, polana w Tatrach Wysokich, w Dol. Białki, w Polsce i Czechosłowacji; przejście graniczne. Łysek JAN (pseud. Jan Obuszek), 18881915, śląski poeta lud. z regionu Beskidów; poematy (Jasiyń), dramaty (Śpiący rycerze). Łysenko TROFIM D., ur. 1898, agrobiolog radz.; czł. i przewodn. Ogólnozwiązkowej Akacl. Nauk Roln. ZSRR, twórca teorii stadialnego rozwoju roślin; teorie genet. Ł. okazały się błędne i wpłynęły

w minionym okresie negatywnie na rozwój radz. biologii i rolnictwa. Łysica, (Góra Świętej Katarzyny), najwyższy szczyt G. Świętokrzyskich, na zach. krańcu Łysogór; 612 m; w partii szczytowej rumowisko kwarcytów (gołoborze) ; na stokach Puszcza Jodłowa (Świętokrzyski Park Narodowy). łysienie, występujące prawie wyłącznie u mężczyzn wypadanie włosów na głowie, prowadzące do ich częściowej lub całkowitej utraty; przyczyny nieznane, zdarza się też w chorobach zakaźnych, zatruciach. łyska (Fulica atra), ptak wodny z rzędu chruścieli; dł. 37-42 cm; czarna, na głowie biała łysina; roślinożerna; Eurazja, Afryka, Australia; łowna. Łyskowski IGNACY, 1820-86, działacz nar. na Pomorzu; czł. parlamentu we Frankfurcie n. Menem; działacz Koła Pol. w Berlinie; jeden z organizatorów (1867) sejmików gospodarskich w Toruniu. Łysogóry (Pasmo Łysogórskie), najwyższe pasmo G. Świętokrzyskich; dł. ok. 15 km, najwyższy szczyt Łysica 612 m; gołoborza, lasy bukowo-jodłowe i jodłowe (Puszcza Jodłowa). łyszczyki (miki), grupa minerałów, glinokrzemianów gł. potasu, magnezu i żelaza; tworzą blaszkowate kryształy odznaczające się doskonałą łupliwością, np. muskowit, biotyt; pospolite minerały skałotwórcze; niektóre stosowane jako materiał izolacyjny. Łyszczyński KAZIMIERZ, ok. 1634-89, autor traktatu ateistycznego De non existentia Dei; spalony na stosie. Łyszkowice, w. w pow. łowickim, woj. łódzkim; fabryka laktozy. Łyśwa, m. w Ros.FSRR (obw. permski). na Uralu; 79 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel., przemysł maszynowy. łyżki, łow. uszy zwierzyny płowej, żubra, muflona, kozicy. łyżkowce, zool. →wiosłonose jesiotry. łyżwa, żegl. towarowy, rzeczny statek żaglowo-wiosłowy, o ładowności 350-600 korcy; na rzekach pol. do XIX w. Łyżwański ANTONI, ur. 1904, malarz, rysownik; prof. ASP w Warszawie; czł. grupy Szkoła Warszawska, następnie Grupy Realistów; twórczość figuratywna. łyżwiarstwo, jazda na łyżwach na lodzie, dyscyplina sportów zimowych (jazda figurowa i szybka dla kobiet i mężczyzn). łyżwiarstwo figurowe →jazda figurowa na lodzie. łyżwiarstwo szybkie →jazda szybka na lodzie. łyżwowy krok, w narciarstwie jeden ze sposoób jazdy po równym lub lekko spadzistym terenie. łyżwy, krótkie, wąskie płozy do ślizgania się po lodzie, sporządzane początkowo z kości zwierzęcej (w epoce kamienia), następnie drewn., obecnie stal.; różne — do jazdy szybkiej (tzw. panczeny), jazdy figurowej i hokeja na lodzie. łzawienie, silne wydzielanie łez (przelewają się przez brzegi powiek), spowodowane m.in. podrażnieniem spojówki i rogówki, utrudnionym odpływem łez do jamy nosowej, czynnikami emocjonalnymi lub wywołane chorobą, gł. rogówki. łzawnik, bud. →okapnik. łzowa kość, jedna z kości mózgoczaszki (parzysta), biorąca udział w obudowie oczodołu. łzowe gruczoły, gruczoły wydzielające ciecz łzową; u ssaków i człowieka położone pod spojówką, przy zewu. górnym brzegu oczodołu. łzowy narząd, gruczoł łzowy wraz z drogami odpływowymi łez. łzy (ciecz łzowa), wydzielina gruczołów łzowych, roztwór wodny gł. soli i śluzu; zawierają działający bakteriobójczo (niezbyt silnie) enzym lizozym; wydzielane w małych ilościach stale, z wyjątkiem snu, zwilżają i obmywają spojówkę i rogówkę.

m m, litera alfabetu łac. (i pol.), pochodząca poprzez gr. μ (my) od pn.semickiej (fenickiej) litery mem, która była znakiem spółgłoski nosowej dwuwargowej m. m, symbol jednostki metr. m, astr. symbol wielkości gwiazdowej. m, skrót przedrostka mili-. m-, chem. →meta-. M, astr. litera poprzedzająca numer obiektu w katalogu Messiera; również symbol jasności absolutnej. M, symbol jednostki mach. M, skrót przedrostka mega-. M →Macha liczba. ma, symbol jednostki tysięczna artyleryjska. Ma →Macha liczba. M.A. →Master of Arts. Maan, m. w pd. Jordanii, ośr. adm. okręgu M.; 7,5 tys. mieszk. (1964); młynarstwo; rzemiosło; węzeł drogowy. Maanselkä, wyżyna na granicy Finlandii i ZSRR; wys. 300-400 m, maks. 744 m; jeziora, bagna; lasy iglaste i tundra. Ma-anszan, m. w Chinach (Anhuej), port nad Jangcy; 100 tys. mieszk. (1957); duży ośr. wydobycia i hutnictwa żelaza. maar, krater wulkanu eksplozywnego, owalne zagłębienie otoczone wałem tufowym, zwykle wypełnione wodą. Maarat en-Noman, m. w zach. Syrii; 20 tys. mieszk. (1967); ośr. handl. regionu rolniczego. Maarianhamina [ma:-] (szwedz. Mariehamn), m. w Finlandii, na wyspie Aland, ośr. adm. okręgu Ahvenanmaa (W. Alandzkie); 9 tys. mieszk. (1969); port rybacki. Maastricht [ma:strycht], m. w pd. Holandii, nad Mozą, ośrodek adm. prow. Limburgia; 95 tys. mieszk. (1969); przemysł ceram., chem., maszyn., cementowy; kościoły romańskie i got., got. ratusz (XV w.), nowy ratusz (XVII w.). Maat (Ma), mit. egip. bogini prawdy i sprawiedliwości, uosobienie ładu we wszechświecie, ustalonego po stworzeniu świata; córka Re; przedstawiana w postawie siedzącej, z piórem strusim na głowie. Mabillon [mabiją] JEAN, 1632-1707, uczony fr., benedyktyn, twórca podstaw paleo-grafii i dyplomatyki; De re diplomatica libri VI. Mably [-li] G ABRIEL, 1709-85, brat E.B. de Condillaca, fr. myśliciel społ., pisarz polit., teoretyk państwa i prawa; jeden z pierwszych komunistów utopijnych. Mabuse [ma:büs] →Gossaert Jan. maca, obrzędowe pieczywo Żydów w formie cienkiego placka (niekwaszone ciasto bez soli); spożywane w czasie Paschy; relikt ofiar rolnych. Macagua [maka-], elektrownia wodna, w Wenezueli, na rz. Caroni, w pobliżu ujścia do Orinoko. Macapá [makapa], m. i Dort w Brazylii, przy ujściu Amazonki, ośr. adm. terytorium Amapá; 76 tys. mieszk. (1969); wywóz rud manganu. Macapagal [makapagal] DIOSDADO, ur. 1910, polityk filipiński;' 1957-61 wiceprezydent, 1962-65 prezydent; rzecznik współpracy z USA. MacArthur [məka:rtər] DOUGLAS, 18801964, generał amer.; od 1943 nacz. dowódca sił alianckich na Pacyfiku, doprowadził do klęski Japonii; 1950-51 nacz. dowódca wojsk amer. i ONZ w wojnie koreańskiej. Macaulay [məko:ly] DAME ROSE, 18891958, pisarka ang„; powieści satyr.-obyczajowe (Życie jest powieścią idioty). Macaulay [məko:ly] THOMAS BABINGTON, 1800-59, historyk ang., adwokat; wigow-

ski liberał; autor dzieł hist. (m.in. Dzieje Anglii..., 5 t.) oraz wierszy (zbiór Pieśni starorzymskie). McCarthy [məka:rty] JOSEPH, 1909-57, skrajnie prawicowy polityk amer.; przewodn. Podkomisji Śledczej w Senacie dla wykrywania rzekomych wpływów komunist. w rządzie USA (stąd termin maccartyzm McCarthy [məka:rty] MARY, ur. 1912, pisarka amer.; psychol. powieści o zabarwieniu satyr., krytyki teatr.; Wspomnienia z lat katolickiej młodości. maccartyzm [mekartyzm], ruch w USA bazujący na reakcyjnych, faszyzujących elementach społ.; powstał w atmosferze „zimnej wojny", zwalczał tendencje postępowe w rządzie i społeczeństwie; nazwa od senatora J. McCarthy'ego. Macchiaiuoli [makkiaju-; wł.], ugrupowanie mal., zał. 1860 we Francji m.in. przez G. Fattoriego i S. Lega, należące do przedimpresjonist. nurtu kolorystycznego (gł. pejzaże i sceny rodzajowe, oparte na bezpośrednich studiach z natury). McCIintock [məklyntək] SIR FRANCIS LEOPOLD, 1819-1907, bryt. badacz Arktyki; 1850-59 brał udział w poszukiwaniach J. Franklima. McClintocka Kanał [k. meklynteka], cieśnina na M. Arktycznym, między wyspami Księcia Walii a Wiktorii; szer. 105210 km. McCloy [məkloj] JOHN JAY, ur. 1895, amer. polityk i finansista; 1949-52 Wysoki Komisarz USA w NRF, rzecznik odbudowy i remilitaryzacji Niemiec Zachodnich. McClure [məkluər] SIR ROBERT JOHN LE MESURIER, 1807-73, bryt. badacz Arktyki; w wyprawie (1850-54) poszukującej J. Franklina ustalił istnienie Przejścia Pn.-Zachodniego. McCormick [məko:rmyk] CYRUS HALL, 1809-84, amer. wynalazca i konstruktor nowocz. żniwiarki (1834); założył w Chicago istniejącą do dziś fabrykę maszyn rolniczych. McCullers [məkkalərz] CARSON, 191767, pisarka amer., związana z Południem USA; powieści psychol. (Serce to samotny myśliwy, Gość weselny). r MacDiarmid [məkdajə myd] H UGH (właśc. Christopher Murray Grieye), ur. 1892, szkoc. poeta i krytyk, piszący dialektem szkoc; związany z ruchem robotn.; liryka społeczna. Macdonald [mekdonəld] JAMES EDUARD HERVEY, 1873-1932, malarz kanad.; czł. i jeden z założycieli Group of Seven; gł. pejzaże; Listopad, Śnieg w górach. MacDonald [məkdonəld] JAMES RAMSEY, 1866-1937, polityk bryt.; współorganizator (1900) i jeden z przywódców Partii Pracy; 1924 i 1929-31 premier. McDonald Observatory [məkdonəld əbzə:r wətry], obserwatorium astr. na Mount Locke k. Fort Davis w Teksasie (USA). MacDonald-Wright [məkdonəld raijt] STANTON (właśc. Van Vranken), ur. 1890, malarz amer., pochodzenia hol.; współtwórca (z M. Russellem) synchromizmu. Macdonnella Góry [g. mek-], góry w pn. Australii (Terytorium Pn.); dl. ok. 320 km, wys. do 1510 m (Mt. Ziel); w G.M. m. Alice Springs. McDougall [məkdu:gəl] WILLIAM, 18711938, ang. psycholog i socjolog; twórca opartej na ewolucjonizmie teorii tłumaczącej instynktami zachowanie i życie społ. ludzi. MacDowell [məkdaual] EDWARD, 18611908, kompozytor amer.; wpływy folkloru indiańskiego (Indian Suite), utwory fortepianowe, koncerty, poematy symf., pieśni. Macedonia, kraina hist. w pd.-wsch. Europie, obecnie w granicach Jugosławii (republika związkowa), Bułgarii (okręg adm. Błagojewgrad) i Grecji (M. Grecka); w starożytności królestwo — rozkwit w IV w. p.n.e. (Filip II, Aleksander W.);

od II w. p.n.e. (po wojnach maced.) pod władzą Rzymu; zasiedlona przez Słowian, od IX w. w gra nica ch Bu łga rii; w X/XI w. przejściowo niezależna, potem kolejno pod władzą — Bizancjum, Bułgarii, Grecji, Serbii, od 1395 — Turcji; 1912-13 (po wojnach bałk.) podzielona między Grecję, Serbię i Bułgarię; podział ustalony ostatecznie 1919. Macedonia (Makedonija), republika związkowa w pd.-wsch. Jugosławii; 25,7 tys. km2, 1,6 mln mieszk. (1968), gł. Macedończycy; stol. Skopje; j.u. macedoński; kraj roln.; uprawa zbóż, tytoniu, winorośli, bawełny; wydobycie rud chromu, cynku i ołowiu. — Pn. część krainy hist. M. — przyłączona do Serbii 1913, przyznana po I wojnie świat. (1919) państwu SHS; w czasie II wojny świat. 194144 okupowana przez Włochy i Bułgarię; od 1945 w składzie Socjalist. Federacyjnej Republiki Jugosławii. Macedonia Grecka (Macedonia Egejska), prowincja gr., obejmująca pd. część hist. Macedonii; 34 tys. km2, 1.9 mln mieszk. (1961), gł. Greków i Macedończyków; region uprawy tytoniu i bawełny; gł. m. Saloniki. Macedonski ALEXANDRU, 1854-1920; poeta rum., piszący także w języku fr.; prekursor symbolizmu; poezje i eseje. Macedończycy, narodowość południowosłow. w Jugosławii (rep. Macedonia), Grecji, Bułgarii i Albanii; ok. 1,5 mln; zachowane obrzędy, stare budownictwo, sztuka lud., ustna twórczość (epos, pieśni hajduckie); język macedoński. macedońska dynastia, dynastia panująca 867-1056 w cesarstwie bizant.; m.in. Ba-zyli I, Leon VI Filozof, Konstantyn VII Porfiogeneta, Bazyli II Bułgarobójca; okres potęgi i rozwoju terytorialnego cesarstwa'. macedońskie wojny, 3 wojny staroż. Rzymu przeciwko Macedonii: 215-205 p.n.e., Filip V w sojuszu z Hannibalem w walce ze sprzymierzeńcami Rzymu — pokój korzystny dla Macedonii; 200-197, Rzym na czele koalicji państw gr. — klęska Filipa V — proklamowanie wolności miast gr.; 171-168, klęska Perseusza na czele koalicji antyrzym. pod Pydną; podbój Macedonii. macedoński język, z grupy południowosłow.; oficjalny w Macedonii (republice związkowej Jugosławii): ok. 1,2 mln; język lit. od 1944, na podłożu gwar centr.; dielekt okolic Sołunia (Salonik) stał się w IX w. podstawą języka staro-cerkiewnosłowiańskiego. Maceió [masejo], m. i port w Brazylii, nad O. Atlantyckim: stol. stanu Alagoas; 229 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók., chem.; uniwersytet. Macek TOSEF, ur. 1922, historyk czechosł.; czł. Czechosł. AN; badacz historii społ. i gosp. Czech; Husyci na Pomorzu i Śląsku. Maček VLADIMIR, 1879-1964, polityk jugosł.; 1905 współzałożyciel Chorw. Stronnictwa Chłopskiego; 1939-41 wicepremier; od 1945 na emigracji. Macerata [macze-], m. we Włoszech (Marche), ośrodek adm. prow. M.; 43 tys. mieszk. (1969); uniwersytet. macerat →nalew. Macewicz GUSTAW, 1879-1933, pilot wojsk., generał brygady; 1919 organizator lotnictwa polskiego. mach, M, jednostka prędkości liniowej równa prędkości rozchodzenia się fali głosowej w powietrzu przy ciśn. 1 atm i temp. 15°; 1 M = 340 m/s = 1224 km/h. Mach ERNST, 1838-1916, austr. fizyk i filozof; jeden z twórców (obok R. Avenariusa) empiriokrytycyzmu (zw. też machizmem); prof. uniw. w Grazu, Pradze i Wiedniu; prace z akustyki, optyki i mechaniki. Mach WILHELM, 1917-65, pisarz i krytyk lit.; powieści psychol. i społ.-obycza

Macierz Polska we Lwowie 657 jowe (Rdza, Jaworowy dom, Życie duże i małe), szkice lit., eksperymentalna powieść eseistyczna Góry nad czarnym morzem. Mácha KAREL HYNEK, 1810-36, czes. poeta romant.; poemat bajroniczny Maj, proza poet., nowele. Machabeusze (Hasmoneusze), ród kapłański, po uniezależnieniu się od syryjskich Seleucydów — dynastia w Judei (140-37 p.n.e.); ostatni władca stracony przez Heroda Wielkiego. Machaczkała, m. w Ros.FSRR. stol. Dagestańskiej ASRR, port nad M. Kaspijskim; 186 tys. mieszk. (1970); przemysł rybny, włók., stoczn., chem., drzewny; uniw.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Machado [maczado] ANTONIO, 18751939, poeta hiszp.; refleksyjne poezje, dramaty poet. pisane wspólnie z bratem Manuelem. Machado [maczado] MANUEL, 18741947, brat Antonia, poeta hiszp.; poezje łączące wpływ fr. symbolizmu z tradycjami lud., dramaty poet. pisane wraz z bratem. Machado de Assis [məszado de asis] JOAQUIN MARIA, 1839-1908, pisarz brazyl.; powieści psychol. ukazujące realist. obraz stosunków społ.-obyczajowych w Brazylii, poezje neoromant., dramaty, eseje. machajrodon (Machairodus), euroazjat., kopalny tygrys szablastozębny; żył od mioceńu do plejstocenu. Machajski JAN WACŁAW (pseud. A. Wolski), 1867-1926, działacz pol. i ros. ruchu robotn.; reprezentował kierunek o zabarwieniu anarchistycznym i antyinteligenckim; pierwowzór Andrzeja Radka z Syzyfowych prac S. Żeromskiego. Macha kąt, polowa kąta wierzchołkowego tzw. stożka Macha. Macha liczba, M, Ma, stosunek prędkości przepływu gazu lub poruszającego się w nim ciała do prędkości dźwięku w gazie; kryterium podziału przepływów na: poddźwiękowe (Ma < 1) i naddźwiękowe (Ma > 1). Macha linia, tworząca tzw. stożka Macha. Machalski FRANCISZEK, ur. 1904, iranista; prof. Uniw. Jag.; prace z zakresu filologii pers., przekłady: La litterature de VIran contemporain. Machalski HENRYK, 1835-1919, inżynier kol.; 1879 opatentował mikrofon węglowy do aparatów telefonicznych; w tym samym czasie jego brat, Maurycy, zgłosił taki wynalazek w Petersburgu. Machaon, mit. gr. lekarz-chirurg, syn Asklepiosa; uczestnik wojny trojańskiej. Machar JOSEF SVATOPLUK, 1864-1942, poeta czes.; liryka, satyra polit. i społeczna. Macha stożek, stożek, którego powierzchnia oddziela niezakłóconą część ośrodka od zakłóconej przez fale dźwiękowe, wywołane w ośrodku ruchem ciała o prędkości większej niż prędkość dźwięku. Machattý GUSTAV, 1901-63, czes. reżyser film.; gł. przedstawiciel ekspresjonizmu; pierwsze czes. filmy o sprawach erotycznych (Erotikon, Ekstaza). Machault [maszo] (Machaut) GUILLAUME DE, ok. 1300-77, fr. poeta i kompozytor; gł. reprezentant ars nova; motety, pieśni świeckie, msza, poezje lir., poematy dydaktyczno-alegoryczne. Machay FERDYNAND, 1889-1968, działacz pol. na Orawie i Spiszu, ksiądz; delegat na konferencję wersalską; od 1944 proboszcz w Krakowie. Machcewicz JAN, 1892-1923, radiotechnik; brał aktywny udział w organizowaniu przemysłu i placówek badawczych radiotechnicznych. Machejek WŁADYSŁAW, ur. 1920, pisarz i publicysta; żołnierz AL; red. ,,Życia Literackiego"; opowiadania i powieści polit. (Chłopcy z lasu, Niespokojny czło-

wiek), reportaże, szkice (Poselskie potyczki). Machek ANTONIN, 1775-1844, czes. malarz i grafik; przedstawiciel nar. malarstwa czes.; portrety, sceny historyczne. Machek VACLAV, 1894-1965, językoznawca czes.; prof. uniw. w Brnie, cżł. Czech osł. AN; liczne prace z języków słow., bałt.. słownik etymologiczny czesko-słowacki. Machiavelli [-kjaw-] NICCOLO, 1469-1527, wł. pisarz polit. i społ. odrodzenia, historyk i dyplomata; praca Książę stała się źródłem doktryny makiawelizmu. machikuły, w średniow. architekturze obronnej ganek wysunięty przed lico muru, wsparty na kam. kroksztynach, z otworami w podłodze do wyrzucania pocisków; występuje od XIV w. zamiast drewn. hurdycji. machina, potocznie wielka, ciężka maszyna; daw. maszyna; przen. złożony, skomplikowany system (np. m. administracyjna). machinacje, podstępne, niejawne działanie na czyjąś szkodę; intrygi, knowania. machinalny, bezwiedny, odruchowy, mimowolny, automatyczny. machiny miotające, uzbrojenie artylerii przedogniiowej w postaci różnego rodzaju urządzeń służących do wyrzucania pocisków; używane od IV w. p.n.e. do XIV w. machiny oblężnicze, ciężki sprzęt używany w starożytności i średniowieczu w czasie oblężenia miast, zamków (m.in. machiny miotające, wieże oblężnicze, tarany), machizm, filoz. nazwa koncepcji empiriokrytycyzmu, stworzonej przez E. Macha. Machnicki KAZIMIERZ, 1780-1844, współzałożyciel Nar. Tow. Patriotycznego, uczestnik powstania 1830-31. Machno NESTOR, 1884-1934, przywódca wojsk anarchistycznych na Ukrainie vi czasie wojny domowej w Rosji 1918-20; od 1921 na emigracji. machometr, lotn. przyrząd pokładowy szybkiego samolotu wskazujący liczbę Macha, miernik prędkości lotu. machorka (Nicotiana rustica), gatunek tytoniu, wys. do 1 m, uprawiany gł. w ZSRR, USA; daje tytoń gorszej jakości, gł. do żucia i na tabakę. Machów, w. w pow. tarnobrzeskim, woj. rzeszowskim, w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym; kombinat kopalń i zakładów przetwórczych siarki im. M. Nowotki. Machtum-kuli (zw. Fragi), ok. 173385(?), poeta turkm., klasyk literatury turkm.; pieśni bohaterskie, wiersze patriot., gazele dydaktyczno-moralizatorskie. Machu Picchu [maczu pikczu], ruiny miasta Inków w Peruj na pn.-zach. od m. Cusco; zbudowane w formie górskiej twierdzy; kam. świątynie (m.in. Słońca) i budowle pałacowe. Maciąg LUDWIK, ur. 1920, malarz i. grafik; docent ASP w Warszawie; pejzaże, kompozycje figuralne, grafika artyst. i użytkowa (ilustracje książkowe, projekty znaczków pocztowych). Maciąg WŁODZIMIERZ, ur. 1925, krytyk lit.; szkice ó pol. prozie i krytyce współcz.: Opinie i wróżby. macica, narząd rozrodczy kobiet i samic ssaków, silnie umięśniony i unaczyniony (błona śluzowa, mięśniowa), w którym podczas ciąży rozwija się nowy organizm; w m. kobiety rozróżnia się trzon i szyjkę, oddzielone przewężeniem zw. cieśnią m.; także końcowy odcinek jajowodów innych kręgowców oraz część układu rozrodczego bezkręgowców. macica perłowa, wewn., wapienna warstwa muszli mięczaków, mieniąca się tęczowo; m.p. niektórych gat. używana jest do wyrobu przedmiotów ozdobnych i inkrustacji.

Maćica Serbska, serbołużyckie stowarzyszenie kult.-nauk., związane z ruchem odrodzenia nar., zał. 1847 w Budziszynie z inicjatywy J.A. Smolera; rozwiązana przez władze hitlerowskie; od 1946 prace M.S. częściowo kontynuuje instytut Ludoznawstwa Serbołużyckiego w Budziszynie. macicy pęknięcie, groźne powikłanie ciąży i porodu powstające wskutek blizn w mięśniu macicy lub istniejącej przeszkody porodowej. Maciej, 1557-1619, król węg. od 1608, czes. od 1611, cesarz od 1612, syn ces. Maksymiliana II; jego rządy pogłębiły antagonizmy wyznaniowe prowadzące do wojnv trzydziestoletniej. Maciejewski MACIEJ, ur. 1914, aktor Teatru Polskiego w Warszawie; role gł. w repertuarze klas.; występy w telewizji i radiu. maciejka (Matthiola bicornis), jednoroczna roślina ozdobna (rabatowa), pochodząca z Grecji; łodyga płożąca się, kwiaty liliowopurnurowe, silnie pachnące. Maciej Korwin, 1440-90, król węg. od 1458 i czes. od 1469; syn J. Hunyadiego; opanował Morawy, Łużyce i część Śląska, także (przejściowo) Dolną Austrię; mecenas nauki i sztuki, założyciel uniw. w Preszburgu (obecnie Bratysława). Maciejowice (w. w pow. garwolińskim, woj. warszawskim, nad rz. Okrzejky), 1794 bitwa kornusu pol. pod wodzą T. Kościuszki z wojskami ros. zakończona klęską Polaków i wzięciem Kościuszki do niewoli. Maciejowski IGNACY (pseud. Sewer), 1839-1901, pisarz; w realist. powieściach analizuje środowiska, m.in. wiejskie (Łusia Burlak), artyst. (Bajecznie kolorowa), pozytywistycznych pionierów przemysłu (Nafta). Maciejowski JAN, ur. 1930, reżyser, dyr. teatrów; inscenizacje gł. na scenach Szczecina i Warszawy; Ryszard III Szekspira, Wyzwolenie S. Wyspiańskiego. Maciejowski SAMUEL, 1498-1550, biskup krak., podkanclerzy, od 1547 kanclerz w. kor.; doradca Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta; projektor uczonych i pisarzy. Maciejowski WACŁAW ALEKSANDER, 1793-1883, historyk kultury, prawa i literatury; 1818-31 prof. Król. Uniw. Warsz.; zwolennik panslawizmu i ugody z caratem. maciejówka, okrągła czapka z szarego lub granatowego sukna, z daszkiem skórzanym, rozpowszechniona w końcu XIX w. wśród pol. ludności wiejskiej; w okresie I wojny świat, noszona przez członków organizacji strzeleckich i w Legionach Polskich. Maciej z Miechowa (Miechowita, właśc. Maciej Karpiga), 1457(?)-1523, historyk, lekarz, geograf, astrolog; 1501-19 rektor Akad. Krak.; autor Chronica Polonorum, gcogr. Traktatu o dwóch Sarmacjach, wykładu higieny i dietetyki Conservatio Sanitatis. macierz, zespół k•l liczb (lub funkcji) ustawionych w postaci prostokątnej tablicy o k wierszach i l kolumnach, np. macierz [ a b cx y z ] ma dwa wiersze i trzy kolumny; liczby (lub funkcje) tworzące m, nazywa się jej elementami. macierzanka (Thymus), półkrzew-strefy umiarkowanej półkuli pn. o wonnych liściach; w Polsce najczęstsza m. piaskowa, o zielu leczn.; gatunkiem m. jest też ty mianek pospolity. macierzowy rachunek, dział matematyki, w którym definiuje się rozmaite operacje na macierzach (jak np. dodawanie, mnożenie i in.), bada Się ich własności i zastosowania w samej matematyce, jak również w chemii, fizyce i technice. Macierz Polska we Lwowie, stowarzyszenie oświat, zał. 1880; wydawała i rozpowszechniała literaturę popularną.

658 Macierz Szkolna Macierz Szkolna, nazwa kilku pol. stow. oświat, zasłużonych dla rozwoju oświaty w Polsce w końcu XIX i w 1 poi. XX w. Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, stowarzyszenie oświat, zał. 1885; zakładała i utrzymywała pol. szkoły na Śląsku. Maciesza ALEKSANDER, 1875-1945, lekarz i działacz społ.; prezes Tow. Nauk. Płockiego; prace z dziedziny medycyny, antropologii, statystyki, historii fotografii. McIntosh [makyntosz], kanad. odmiana jabłoni; owoce zimowe, żółtawe z ciemnym rumieńcem, smaczne, aromatyczne. maciora →!locha. maciorka, samica owcy domowej dojrzała do rozpłodu. macis →mus: katołowy kwiat. Mackay [məkaj], m. na wsch. wybrzeżu Australii, największy w stanie Queensland port cukrowy; 19 tys. mieszk. (1966); przemysł cukr.; turystyka. Macke [makə] AUGUST, 1887-1914, malarz niem.; czł. grupy Der Blaue Reiter; w twórczości przeszedł ewolucję od impresjonizmu przez fowizm, kubizm, futuryzm do tendencji bliskich abstrakcjonizraowi. Mackensen [makənzən] AUGUST VON, 1849-1945, feldmarszałek niem.; w I wojnie świat, dowodził wojskami państw centr. w Polsce, Serbii i Rumunii. Mackenzie [məkenzy] SIR ALEKSANDER, 1755-1820, szkoc. badacz Kanady; 1789 odkrył i zbadał rzekę nazwaną później jego imieniem. Mackenzie [məkenzy] SIR COMPTON, ur. 1883, szkoc. powieściopisarz, dramaturg i eseista; działacz nar.; powieść autobiogr. Sinister Street. Mackenzie [məkenzy] HENRY, 1745-1831, pisarz szkoc; poczytne powieści sentymentalne z akcentami śmiałej krytyki społ. (Czuły człowiek). Mackenzie [məkenzy] WILLIAM LYON, 1795-1861, polityk kanad.; Szkot, od 1820 w Kanadzie; przywódca Partii Reformy; 1837 twórca deklaracji niepodległości Kanady i organizator nieudanego antybryt. powstania. Mackenzie [məkenzy], zatoka M. Beauforta, u pn. wybrzeża Kanady; uchodzi rz. Mackenzie. Mackenzie [məkenzy], rz. w zach. Kanadzie; dł. (od źródeł 2 Peace) 4045 km, dorzecze 1660 tys. km ; przepływa Wielkie Jez. Niewolnicze; gł. dopływy: Liard, Peel, Wielka Rz. Niedźwiedzia; uchodzi do zatoki M.; zamarza na ok. 9 miesięcy; żeglowna od m. Fort MacMurray. Mackenzie [məkenzy], część G. Skalistych, w pn.-zach. Kanadzie; wys. do 2964 m (Keele Peak). Mackenzie [məkenzy], ośr. wydobycia boksytów w pn.-wsch. części Gujany, zakłady produkcji tlenku glinu. Mackenzie (məkenzy], okręg adm. w Kanadzie (Terytoria Pn.-Zach.); 1,4 mln km2. macki, pomiarowy przybór pomocniczy do „przeniesienia" wymiaru przedmiotu na odpowiedni przymiar kreskowy (przy pomiarach średnic, wewn. wytoczeń itp.). Mackiewicz ANTONI, 1826-63, ksiądz, dowódca partyzanckich oddziałów w powstaniu 1863 na Żmudzi; stracony w Kownie. Mackiewicz KAMIL, 1886-1931, malarz i rysownik; karykatury, ilustracje. Mackiewicz KONSTANTY, ur. 1894, malarz; czł. Rytmu; pejzaże, obrazy o wymowie symbol, (cykl Tu byli ludzie). Mackiewicz STANISŁAW (pseud. Cat), 1896-1966, polityk, publicysta, pisarz; konserwatysta; 1922-39 red. dziennika „Słowo" w Wilnie; 1940-41 czł. Rady Nar. rządu emigr., a 1954-55 jego premier; polemiczne szkice hist., polit. i lit. (Stanisław August, Dostofewski, Herezje i prawdy, Był bal). MacKim [məkym] CHARLES FOLLEN, 1847-1909, architekt amer.; budowle użyteczności publ., gł. neoklasycyst, z

W.R. Meadem i S. Whitem; m.in. Biblioteka Publ. w Bostonie. McKinley [məkynly] WILLIAM, 18431901, prezydent USA od 1897; prowadził politykę imperialist. (wojna hiszp.-amer., aneksja W. Hawajskich i Filipin); zamordowany. McKinley [məkynly], szczyt w górach Alaska (USA), najwyższy w Ameryce Pn.; 6194 m; wieczne śniegi, lodowce; zdobyty 1913. Mackintosh [mäkyntosz] C HARLES RENNIE, 1868-1928, ang. architekt, malarz i dekorator; przedstawiciel modernizmu, jeden z pionierów nowocz. architektury ang.; projekty wnętrz, rezydencje wiejskie i im. Macklin [mäklyn] C HARLES (właśc. Ch. McLaughlin), ok. 1700-97, ang. aktor i dramatopisarz, pochodzenia irl.; role charakterystyczne i tragiczne (Shylock — Kupiec wenecki Szekspira). Mac Laine [məklejn] SHIRLEY, ur. 1934, amer. aktorka film. i teatr.; role komediowe i charakterystyczne (Garsoniera, Pięciu mężów pani Lizy). McLaren [məklärən] NORMAN, ur. 1914, kanad. reżyser filmów animowanych i eksperymentalnych; nowator film.; Krzesło, Kanon. Maclaurin [məklo :ryn] COLIN, 16981746, matematyk szkoc; m.in. sformułował kryterium całkowe zbieżności szeregów liczbowych; posługiwał się tzw. szeregiem M. Maclaurina szereg [sz. mekloryna], szereg funkcyjny postaci f(x) = f(o)+f'(o) x+ 1!

+ f'''(o) x2 + f''' (o) x3+... wyrażający warto2!

3!

ści funkcji f(x) w otoczeniu zera przez wartości samej funkcji oraz jej kolejnych pochodnych obliczonych w zerze. Maclaurina wzór [w. mekloryna], wzór wyrażający funkcję w otoczeniu zera (początku współrzędnych) w postaci f(x) = = f ( o ) + f ' •( o ) • x+ 1 f ' '( o ) x 2 + ...+ 1 2! (n-1)!

f (n-1) • xn-1 + Rn, gdzie R n - reszta we (o) w.M.

MacLeish [məkli:sz] ARCHIBALD, ur. 1892, amer. poeta i dramatopisarz; poemat o zdobyciu Meksyku ConquistadoTt słu chowisko ostrzegające przed faszyzmem The Fall of The City, dramat poet. Hiob. MacLennan [məklenən] HUGH, ur. 1907, kanad. pisarz i teoretyk literatury; prof. uniw. w Montrealu; powieści podejmujące współcz. problemy społ. i ideowo-moralne. McLennan [məklenən] JOHN FERGUSON, 1827-81, szkoc. prawnik i etnolog; badania nad ewolucją rodziny i małżeństwa; rozwinął teorię matriarchatu. Macleod [məklaud] JOHN JAMES RICKARD, 1876-1935, fizjolog szkoc; prof. uniw. w Cleveland, Toronto i Aberdeen; nagr. Nobla za prace nad cukrzycą i za badania, które doprowadziły do odkrycia insuliny. Mac-Mahon [mak mag] PATRICE MAURICE DE, hrabia, 1808—93, marszałek Francji, 1873-79 prezydent; dowódca wojsk wersalskich 1871, skierowanych przeciw Komunie Paryskiej. McMillan [məkmylən] EDWIN MATTISON, ur. 1907, fizyk amer.; prof. uniw. w Berkeley; prace nad radarem, azdykiem, bombą atom.; współodkrywca neptunu i plutonu; nagr. Nobla. Macmillan [məkmylən] H AROLD, ur. 1894, polityk bryt.; jeden z przywódców Partii Konserwatywnej; przeciwnik polityki ustępstw wobec Hitlera; od 1951 kilkakrotnie minister, 1957-63 premier. MacNeice [məkni:s] Louis, 1907-63, poeta ang., pochodzenia irl.; klasycyzująca liryka o treściach radykalno-społ. i patriotycznych. Macocha, jaskinia typu przepaści w Krasie Morawskim (Czechosłowacja); dł. 174

m, szer. 76 m, głęb. do 138 m; połączona z jaskiniami Punkwy; znany obiekt turystyczny. Macon [mejkən], m. w USA (Georgia), nad rz. Ocmulgee; 119 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 180 tys. (1960); ośr. handl. regionu roln.; przemysł włók., spoż., papiern., drzewny; węzeł komunikacyjny. Mâcon [maką], m. w środk. Francji, port nad Saoną, ośrodek adm. dep. Saône-et-Loire; 33 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., winiarski. Mac Orlan [mak orlã] PIERRE (właśc. P. Dumarchey), 1882-1970, pisarz fr.; powieści i opowiadania sensacyjne i przygodowe, z życia Montmartre'u. Macpherson [məkfə:rsn] JAMES, 173696, szkoc. poeta preromant.; oparte na motywach celt. poematy, ogłoszone przez M. jako dzieło średniow. barda Osjana. Macquarie [məkuory], rz. w Australii (Nowa Pd. Walia); dł. ok. 1200 km; okresowo dopływa do Darling; wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Bathurst. Macquarie [məkuory], wulkaniczna wyspa w pd. części O. Spokojnego, należy do austral. stanu Tasmania; dł. ok. 35 km, szer. 3,2 km; stacja nauk.badawcza. Macůrek JOSEF, ur.' 1901, historyk czechosł.; prof. uniw. w Brnie; autor prac z zakresu historii narodów słow., zwł. stosunków pol.-czeskich. Maczek STANISŁAW, ur. 1892, generał; dowódca 10 Bryg. Kawalerii w kampanii wrześniowej 1939; organizator i dowódca 1 Dyw. Pancernej (m.in. bitwa pod Falai-se); od V 1945 dowódca 1 Korpusu Pol. w Szkocji; przebywa na emigracji; Od pod-wody do czołgu. maczeta, długi nóż o wygiętym ostrzu, używany do wycinania buszu i trzciny cukr. w Afryce, Ameryce Środk. i Pd. Maczhalipattanam (ang. Masulipatnam, dawniej Masulipatam, Bandar), m. w Indii (Andhra-Pradesz), port mor. w delcie Kriszny; 124 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chem.; rzemiosło. Maczki, osiedle w pow. będzińskim, woj. katowickim, nad Białą Przemszą; 2,0 tys. mieszk. (1968); składnica rud żelaza. maczuga, najstarszy rodzaj broni obuchowej w kształcie pałki, z grubszym jednym końcem, nabijanym ostrymi kamieniami; później m. okute, z głowicą metal., tzw. wekiery. maczugowce, bakterie o kształcie maczug lub klinów, Gram-dodatnie; układają się palisadowato, rosną w warunkach tlenowych; dla człowieka największe znaczenie chorobotwórcze mają m. błonicy. Maćko Borkowic, ?-1360, wojewoda pozn.. od 1346, starosta pozn. 1348-52; przeciwnik centralistycznej polityki Kazimierza W.; przywódca konfederacji szlachty wielkopol. 1352-54; skazany na śmierć. Madaba, m. w pn. Jordanii; 13 tys. mieszk. (1964); ośr. handlu produktami rolnymi. Madách [moda:cz] IMRE, 1823-64, pisarz węg.; autor Tragedii człowieka, filoz. poematu dram. na temat celu i sensu życia, oraz dramatów hist., komedii, poezji lir. i opowiadań. Madagaskar, wyspa na O. Indyjskim, oddzielona Kanałem Mozambickim od wsch. wybrzeży Afryki; na M. leży Rep. Malgaska. Madagaskarski Prąd, ciepły prąd mor. na O. Indyjskim; płynie na pd. wzdłuż wsch. wybrzeża Madagaskaru; prędkość 2-3 km/godz. Madajczyk CZESŁAW, ur. 1921, historyk; prof. i dyr. Instytutu Historii PAN; red. nacz. ,,Dziejów Najnowszych"; Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Madakalapuwa (Batikaloa), m. i port na wysepkach u wsch. wybrzeży Cejlonu; 24 tys. mieszk, (1966). Madaliński ANTONI JÓZEF, 1739-1805, generał, uczestnik powstania 1794; marsz

maestria 659 (12 III 1794) jego brygady kawalerii znad Narwi w kierunku Krakowa był sygnałem do rozpoczęcia powstania. Madaliński LECH, ur. 1900, aktor; występy m.in. we Lwowie, Krakowie, Katowicach, od 1952 w Warszawie; Wokulski — Lalka wg B. Prusa. Madama Villa [m. wi-], renes. willa w Rzymie z XVI w., z założeniem ogrodowym, rozpoczęta ok. 1516 wg projektu Rafaela, kontynuowana przez Giulio Romano, przekształcona przez A. da Sangallo (mł.)i dekoracje stiukowe Giovanniego da Udine, freski Giulia Romano. madame [madam; ii.]: 1) pani; wyraz stosowany we Francji do mężatek, także używany przed cytowaniem nazwiska mężatki (skrót: Mme); 2) dato. (w Polsce) nauczycielka, guwernantka Francuzka. Madame Sans-Gêne [madam sãżen], żona marszałka cesarstwa fr. F.J. Lefebvre. Madan, m. w Bułgarii, w Rodopach; 8 tys. mieszk. (1965); wydobycie rud cynku i ołowiu. Madang, m. i port na pr wybrzeżu Nowej Gwinei (Nowa Gwinea Austral.); 8,8 tys. mieszk. (1966). madapolam, cienka gęsta tkanina bawełn. o splocie płóciennym, podobna do batystu; bielona albo drukowana. Madara, miejscowość w pn.-wsch. Bułgarii; resztki twierdzy (VII-IX w.) i pałaców (IX w.), w pobliżu resztki trackiej świątyni, budowli rzym., grot średniow. pustelników; relief skalny, tzw. Jeździec z Madary (IX w.). Madarász [modora:s] VIKTOR, 18301917, malarz węg., przedstawiciel romantyzmu; obrazy hist, m.in. o tematyce związanej z rewolucją 1848-49, portrety. Madariaga y Rojo [m. i rocho] SALVADOR DE, ur. 1886, hiszp. pisarz i dyplomata; prace hist., krytycznolit., eseje, powieści psychol., poezje, dramaty. Maddalena, wyspa wł. na M. Tyrreńskim, u pn. wybrzeży Sardynii; 19,6 km2, 11,2 tys. mieszk. (1961). Maddalena, przełęcz między Alpami Nadmorskimi a Kotyjskimi, na granicy fr.-wł.; wys. 1996 m. Maddaloni, m. we Włoszech (Kampania); 31 tys. mieszk. (1961). made in... [mejd in; ang.], wyprodukowany w...; napis na wyrobach wyprodukowanych na eksport, informujący o kraju produkcji (np. w Polsce — made in Poland). Madeira [-ejra], rz. w Boliwii i Brazylii, pr. dopływ Amazonki; dł. 32302 km (z Mamorć), dorzecze 1158 tys. km ; żeglowna od Porto Velho, powyżej liczne wodospady. Madej w pol. baśniach i podaniach lud. okrutny rozbójnik. mademoiselie [mad(ö)muazel; fr.], panna; wyraz stosowany we Francji do kobiet niezamężnych, także używany przed cytowaniem nazwiska kobiety niezamężnej (skrót: Mile). Maden, m. we wsch. Turcji; 10 tys. mieszk. (1965); ośr. wydobycia rud miedzi. madera, półwytrawne wino portug., białe lub czerwone, o zawartości 16-18% alkoholu, produkowane na Wyspie Madera. Madera (Madeira), wulkaniczna wyspa portug. na O. Atlantyckim; 741 km2 , 269 tys. mieszk. (1960); uprawa winorośli, trzciny cukr., bananów, ananasów, warzyw; międzynar. znaczenie turyst.; gł. m. Funchal. Maderna BRUNO, ur. 1920, wł. dyrygent i kompozytor awangardy; koncerty, utwory kameralne, elektroniczne (Nołturno, Dimensioni II). Maderna CARLO →Maderno Carlo. Maderno (Maderna) CARLO, 1556-1629, wł. architekt i inżynier, przedstawiciel wczesnego baroku rzym.; rozbudowa bazyliki św. Piotra, fasada kościoła S. Susanna — w Rzymie. maderyzacja, przechowywanie niektórych mocnych win deserowych w temp.

40-65° w celu przyśpieszenia procesu dojrzewania; m. pierwotnie stosowano na wyspie Madera. Madeyski ANTONI, 1862-1939, rzeźbiarz; twórczość o znamionach eklektyzmu; Sabała, sarkofagi w katedrze wawelskiej: królowej Jadwigi i Wł. Warneńczyka, nagrobek A. Gierymskiego w Rzymie. madhjamikowie, ind. szkoła filoz. maha-jany, zał. ok. II w. przez Nagardźunę; cechuje ją sceptycyzm i fenomenalizm; rozwinęła logikę, teorię prawdy, teorię siunji. Madhja-Pradesz (ang. Madhya Pradesh), stan w środk. Indii, na wyż. Dekan; 443,5 tys. km2, 36,9 mln mieszk. (1966); gł. m.: Indor, Dżabalpur, Bhopal (stol.); uprawa ryżu, pszenicy, prosa, roślin oleistych, bawełny; hodowla bydła, bawołów; eksploatacja lasów; ważny region górn.; wydobycie rud manganu, żel., węgla kam., boksytów, diamentów; rzemiosło. Madhwa Anandatirtha, 1197-1276, ind. filozof, teoretyk wedanty, reprezentant dualizmu, uznaje realność Boga i materii. Madi, lud murzyński w pn.-zach. Ugandzie i częściowo w Sudanie; ok. 100 tys.; rolnictwo, rybołówstwo. Madinat az-Zahra (obecnie Cordoba la Vieja), dawna rezydencja omajjadzka leżąca w pobliżu m. Kordowa, (Hiszpania); pałac, meczet i ogrody rozmieszczone na trzech tarasach (VIII w., rozbudowane w X w., zniszczone w XI w.); kilka sal i część dekoracji zrekonstruowano. madison [mädysn], amer. taniec towarzyski w metrum 4/4; rozpowszechniony ok. 1960. Madison [mädysn] JAMES, 1751-1836, prezydent Stanów Zjedn. 1809-17; jeden z przywódców walk o niepodległość; współtwórca konstytucji 1787. Madison [mädysn], rz. w USA (Montana), jedna z rzek źródłowych Missouri; dł. ok. 290 km. Madison [mädysn], m. w USA, stol. stanu Wisconsin; 170 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 222 tys. (1960); ośr. handl.; różnorodny przemysł; uniwersytet. Madiun, m. w Indonezji, w środk. części Jawy; 123 tys. mieszk. (1961); przemysł środków transportu, spożywczy. Madjapahit, królestwo na Jawie (1293pocz. XVI w.); w poł. XIV w. panowało nad prawie całą Indonezją. Madohora (Łamana Skała), najwyższy szczyt w Beskidzie Małym; 929 m. Madonna, szt. plast, przedstawienie Marii, zwykle jako M. z Dzieciątkiem; jeden z najbardziej popularnych tematów w sztuce chrześc, zwł. w gotyku, renesansie (Rafael) i baroku (B.E. Murillo). Madonna z Krużlowej, got. rzeźba drewn. z ok. 1410; jeden z najwspanialszych przykładów typu Pięknych Madonn; Muzeum Nar„ w Krakowie. Madras →Tamilnadu. Madras, m. w Indii, stol. stanu Tamilnadu, ważny port nad Zat. Bengalską; 2 mln mieszk. (1968); duży ośr. gosp., kult. i nauk.; przemysł gł. bawełn., środków transportu, chem., spoż., metal.; saliny; uniw.; świątynie (XVII w.); zabytki kolonialnej sztuki ang. (XVII-XIX w.). Madre de Dios [m. de di os], rz. w Peru i Boliwii, pr. dopływ Beni; dł. 1100 km; żeglowna ok. 1000 km. madrepory (korale madreporowe, tołpie, Madreporaria), koralowce gł. mórz ciepłych, wytwarzające masywny szkielet wapienny; żyją koloniami, rzadziej pojedynczo (fungia); tworzą rafy i atole (gł. O. Spokojny). madribon, farm. →madroxin. madroxin (madribon), sulfonamid o przedłużonym działaniu; lek stosowany w zapaleniu płuc, migdałków dróg moczowych, dróg żółciowych itp. madrycki traktat, 1526, zawarty między ces. Karolem V a wziętym do niewoli po klęsce pod Pawią królem fr. Franci-

szkiem I; nie respektowany następnie przez króla Francji. madrygał, lit. poemat sielankowy ukształtowany w XIV w. na wzorach lud. poezji wł.; w XV-XVII w. gatunek poezji dworskiej — żartobliwy erotyk. madrygał, muz. wielogłosowy utwór wokalny o treści gł. świeckiej (XIVXVI w.), ok. 1600 z instrumentami koncertującymi. Madryt (Madrid), stol. Hiszpanii, na obszarze Mesety; 3,0 mln mieszk. (1968); wielki ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk), ośr. turyst. o międzynar. znaczeniu; muzea (Prado); kościoły (XIV-XVIII w.), barok, katedra i zabudowa Placu Mayor (XVII w.), pałac król. (XVIII w.), domy i pałace (XVIXVIII w.). Madsen-Mygdal [m. müg-] THOMAS, 1873-1943, przywódca duń. lewicy chłopskiej; 1920 min. rolnictwa, 1926-29 premier; reformy na rzecz chłopów. Madura, wyspa indonez. u wsch. wybrzeży Jawy; 4,5 tys. km2, ok. 2 mln mieszk.; uprawa ryżu, kukurydzy, herbaty, tytoniu; hodowla bydła; wydobycie soli z wody mor.; gł. m. Pamekasan. Maduraj, m. w Indii (Tamilnadu); 479 tys. mieszk. (1964); duży ośr. przemysłu, gł. bawełn.; węzeł kol.; uniw.; jedno z najstarszych miast Indii; wielki zespół świątynny Sundareśwary i Minakszi z salą Tysiąca Filarów. Madurowicz MAURYCY, 1831-94, położnik i ginekolog; prof. Uniw. Jag.; konstruktor nowych narzędzi operacyjnych, m-.in. kleszczy porodowych (kleszcze M.). madurska stopa, rodzaj grzybicy atakującej gł. stopy, na których powstają głębokie owrzodzenia, a później próchnica kości; rokowanie niepomyślne. mady,, typ gleb aluwialnych wytworzonych z osadów (namułów) rzecznych i mor.; zbudowane z warstw odpowiadających kolejnym wylewom rzeki; żyzne; w Polsce m.in. na Żuławach. Madyda WŁADYSŁAW, 1916-70, filolog klasyczny, hellenista; prof. Uniw. Jag.; Motywy antyczne to poezji Leopolda Staffa. madziarka →magierka. madziarski, węgierski. madziaryzm, wyraz przejęty z języka węg., zwrot, konstrukcja składniowa wzorowane na zwrocie lub konstrukcji składniowej węgierskiej. Madziarzy (Węgrzy), lud ugrofiński, prawdopodobnie z terenów między Uralem a środk. Wołgą; 895-961 zajęli pod wodzą Arpada terytorium obecnych Węgier, gdzie założyli silne państwo. madżong (maciang), stara, 4-osobowa gra chiń. 136 tabliczkami kościanymi, jednostronnie znakowanymi, układanymi kolejno przez graczy w kombinacje mające określoną wartość punktowca. Madżruh Said Szamsuddin, ur. 1908, afgański poeta i działacz polit.; zbiory poezji, przekład rubajjatów Omara Chajjama na język pasztu. Maebashi [-śi], m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury Gumma; 219 tys. mieszk. (1967); przemysł elektrotechn., jedwabn., węzeł kol.; uniwersytet. Maerlant [ma-:r-] JACOB VAN, ok. 123591, poeta hol.; przedstawiciel poezji dydakt; romanse rycerskie, poematy o tematyce społ. i rel.; nieukończone dzieło hist. Spieghel Historiael. Maes [ma:s] NICOLAES, 1634-93, malarz hol., uczeń Rembrandta; obrazy bibl., rodzajowe, portrety. maestà, szt. plast, w sztuce wł. przedstawienie tronującej Madonny, zwykle z dzieciątkiem, w otoczeniu świętych i aniołów; gł. w malarstwie wł. trecenta; M. Duccio di Buoninsegna, katedra w Sienie. maestoso [wł.] muz. uroczyście, majestatycznie. maestria, mistrzostwo, artyzm, biegłość.

660 Maeterlinck Maeterlinck [matörlink] MAURICE, 18621949, pisarz belg., tworzący w języku fr.; czołowy reprezentant symbolizmu w teatrze eur.; dramaty (Peleas i Melizanda, Ślepcy), szkice filoz., poezje; nagr. Nobla. Maetzig [mecyś] KURT, ur. 1911, niem. reżyser film. (NRD); wspólzałożyciel wytwórni DEFA; autor filmów rozrachunkowych z faszyzmem (Małżeństwo w mroku. Na barykadach Hamburga). Maeztu y Whitney [maettu i uitnei] RAMIRO DE, 1875-1936, pisarz hiszp.; eseje dotyczące cywilizacji hiszp., prace krytycznoliterackie. Mafeking [mäfykyŋ], m. w Republice Pd. Afryki (Kraj Przylądkowy), w pobliżu granicy z Botswaną; 6,2 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż.; węzeł kol.; do 1965 stolica Beczuany. mafia, tajna organizacja na Sycylii, zał. na pocz. XIX w. dla ochrony ludności przed nadużyciami obcych wojsk i napadami zbójeckimi, z czasem opanowana przez elementy przestępcze. mafia, potocznie grupa osób potajemnie działających i nie przebierających w środkach w realizowaniu swych zamierzeń. mafios [wł. mafioso], członek mafii. Mafrak, m. w pn. Jordanii; ok. 10 tys. mieszk. (1965); węzeł dróg samoch. łączących Jordanię, Liban, Syrię, Irak i Arabię Saudyjską. mag, kapłan w staroż. Persji; nazwę tę stosowali autorzy gr.-łac. także do kapłanów asyr.-babil., zajmuiących się astrologią i magią, stąd znaczenie terminu ,,m." — czarnoksiężnik. Magadan. m. obw. w azjat. części Ros. FSRR, port nad M. Ochockim; 92 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., mat. bud., rybny. Magadha, państwo w dawnych Indiach (od VI w. p.n.e.), częściowo w granicach obecnego Biharu; stol. Pataliputra (Patna); odegrało ważną rolę w dziejach buddyzmu. Magalhães [magalãis] FERNÁO DE →Magellan Ferdynand. Magalhães [magalãis] JosÉ GONCALVES DE, 1811-82, pisarz brazyl., przedstawiciel romantyzmu; poezje, dramat wierszem, poemat epicki. Magaloff NIKITA, ur. 1912, pianista szwajc, pochodzenia ros.; słynny wykonawca utworów Chopina, Mozarta. magazyn: 1) pomieszczenie do przechowywania towarów, zapasów, sprzętu itp.; skład; 2) duży, dobrze zaopatrzony sklep. magazyn, czasopismo ilustrowane o różnorodnej treści. magazyn, forma audycji radiowej lub telewizvinej; składa się z różnorodnych części (muzyka, słowo) powiązanych w całość motywem przewodnim (np. ,,Muzyka i Aktualności"). magazynek, zasobnik na naboje do broni palnej mocowany do broni lub wkładany do jej środka, przekazujący naboje do odnośnika. „Magazyn Filmowy", tygodnik ilustr., wydawany od 1967 w Warszawie przez Centralę Wynajmu Filmów, poświęcony reklamie filmów. magazynować: 1) składać, przechowywać w ma"gazynie; 2) gromadzić. Magdala, ośrodek polit. i kult. Etiopii za panowania ces. Teodora II (1855-68), który założył tu wspaniałą bibliotekę; 1868 zniszczona przez ang. wojsk, ekspedycję. Magdalena, największa rz. Kolumbii: dl. 1550 km, dorzecze 250 tys. km2; uchodzi do M. Karaibskiego k. m. Barranquilla; gł. dopływ — Cauca; ważna droga wodna. Magdalenka (w. w pow. piaseczyńskim, woj. warszawskim), 1942 hitlerowcy rozstrzelali (27/28 V) w pobliskich lasach sękocińskich ponad 220 więźniów Pawiaka. Magdaleny Wyspy, grupy wysp u wsch. wybrzeży Kanady (Quebec); 228 km2, ok. 15 tys. mieszkańców. magdaleńska kultura, archeol. kultura z końca paleolitu, gł. w zach. i środk.

Europie; gł. łowiectwo; narzędzia z krzemienia, rogu, kości; malarstwo naskalne (Altamira, Font-de-Gaume, Lascaux); nazwa od jaskini La Madeleine (Francja). Magdeburg, m. w z ach. części NRD, port nad Łabą, ośr. adm. okręgu M.; 268 tvs. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., chem.; ośr. kult., nauk. i turyst.; muzeum; got. katedra, klasztor NMP z kościołem (XI-XIII w.). magdeburskie półkule, szczelnie dopasowane wydrążone półkule, za pomocą których O. Guericke wykazał istnienie ciśnienia powietrza. magdyno, zespół iskrownika i prądnicy, połączonych w konstrukcyjną całość, używany w silnikach samoch. i motocyklowych. Magdziński TEOFIL, 1818-89, liberalny polityk wielkopol.; 1848 zastępca dowódcy legionu pol. maszerującego przez Niemcy do Polski; prezes Koła Pol. w niem. parlamencie. Magelang, m. w Indonezji, w środk. części Jawy; 79 tys. mieszk. (1961); ośr. handl.; przemysł skórzany. Magellan FERDYNAND (Fernão de Magalhães, Fernando de Magallanes), ok. 1480-1521, portug. żeglarz i odkrywca, w służbie hiszp.; 1519-21 kierował pierwszą wyprawą dookoła świata; odkrył cieśninę (nazwaną jego imieniem), wyspy Mariany oraz Filipiny, gdzie zginął w walce z krajowcami. Magellana Cieśnina, cieśn. między Ameryk ą Pd. a Ziemią Ognistą , łą czą ca O. Atlantycki z O. Spokojnym; dł. ok. 550 km, najmniejsza szer. 3,3 km, głęb. do 1170 m. Magellana Obłoki, dwie nieregularne galaktyki o słabo zaznaczonej strukturze spiralnej, położone na pd. półkuli nieba. Magendie [mażãdi] FRANCOIS, 17831855, fr. fizjolog i patolog; prof. w College de France, czł. Akad. Nauk; twórca kierunku doświadczalnego w fizjologii, patologii i farmakologii; badania nad czynnością układu nerwowego i trawiennego, także serca. Magenta [madże-], m. we Włoszech (Lombardia); 18 tyś. mieszk. (1961); przemysł chem., włókienniczy. Magerøy [mageröj], przybrzeżna wyspa w pn. Norwegii; 275 km2, 5 tys. mieszk. (1960); rybołówstwo; w pn. części wyspy przyl. Nordkapp. Maggi [madżdżi] JULIUS, 1846-1912, szwajc. przemysłowiec, pionier w zakresie produkcji koncentratów spoż.; 1897 założył w Singen fabrykę kostek bulionowych. Maggiore, Lago [1. madżdżore], jezioro na granicy Włoch i Szwajcarii, w Alpach Lombardzkich, na wyś. 194 m; pow. 212 km2, głęb. do 372 m; żegluga; liczne ośr. turyst.-wypoczynkowe; gł. m. Locarno. Maghreb, nazwa grupy arab. krajów w pn.-zach. Afryce, obejmującej Maroko, Algierię i Tunezję (niekiedy do M. zalicza się Libię); kraje M. łączy wspólny język, religia, kultura oraz podobieństwo warunków naturalnych, rozwoju hist. i typu gospodarki. maghribi (kajrawani), styl pisma arab. w kaligrafii muzułm.; rozpowszechniony w Maghrebie i Hiszpanii; powstały z pisma kufi. magia, ogół praktyk opartych na wierze w istnienie nadnaturalnych sił i mających na celu ich opanowanie; elementy m. w religiach pierwotnych; w religiach rozwiniętych przeżytki. magiczne kwadraty, zestawienia liczb w postaci kwadratowych tablic, mające tę ciekawą własność, że suma liczb w każdej kolumnie, w każdym wierszu i na obu przekątnych jest jednakowa. magiczne liczby, fiz. liczby 2, 8, 20, 28, 50, 82 i 126 określające liczbę protonów lub neutronów (ostatnia tylko neutronów) w jądrach wykazujących specyficzne własności (m.in. dużą trwałość).

magiczny, związany z magią, właściwy magii, czarnoksięski; przen. tajemniczy, cudowny. magiel: 1) przyrząd (najczęściej zmechanizowany) do wygładzania (wałkowania) wypranej bielizny; 2) pomieszczenie, w którym odbywa się maglowanie bielizny. Magier ANTONI, 1762-1837, fizyk i meteorolog, pamiętnikarz; cenny zbiór szkiców i obrazków z Warszawy XVIII/XIX w. Estetyka miasta stołecznego Warszawy; założył wytwórnię przyrządów fizycznych. magierka (madziarka), batorówka, czapka bez daszka obszyta barankiem, o główce niskiej okrągłej lub czworokątnej, ozdobiona piórem lub kitą, w Polsce noszona w XVI/XVII w. magik, człowiek pokazujący sztuki magiczne (polegające na zręczności); sztukmistrz, kuglarz. Maginota linia [1. -żino-], fortyfikacja na pn.-wsch. i wsch. granicy Francji; zbudowana 1927-34 z inicjatywy min. wojny A. Maginota; 1940 wojska niem. obeszły jej lewe skrzydło przez Belgię i zaatakowały od tyłu. magister (mgr): 1) w średniowieczu wykładowca sztuk wyzwolonych; 2) stopień nauk. nadawany przez szkoły wyższe w różnych krajach; 3) w Polsce tytuł nadawany absolwentom pełnych studiów wyższych, równy lekarzowi i magistrowi inżynierowi. magisterium, stopień magistra; egzamin na ten stopień. magistrala, gł. linia transportowa lub łącznościowa o dużym natężeniu przepływu przenoszonej masy lub energii (np. m. kol., wodna, elektroenergetyczna). magistralny, mający charakter magistrali; główny. magistrant, osoba przygotowująca się do uzyskania tytułu magistra. magistrat, zarząd miejski w Polsce w okresie międzywojennym. magistratura, nazwa używana na określenie ogółu sędziów; w Polsce obecnie nie używa się. maglemoska kultura, archeol. kultura wczesnego mezolitu, znana z Danii, Szwecji, pn. Niemiec, pd. Anglii; zbieractwo, myślistwo, rybołówstwo; nazwa od torfowiska Maglemose (Zelandia). magma, gorący, ciekły stop znajdujący się w głębi skorupy ziemskiej; składa się gł. z krzemianów i glinokrzemianów, zawiera też składniki lotne (np. parę wodną, CO2, chlor); tworzy się przez miejscowe upłynnienie skorupy ziemskiej wskutek wzrostu temp. i ciśn.; produktami krystalizacji lub krzepnięcia m. są skały magmowe. magmatycznych prądów teoria, teoria geotektoniczna (L. von Buch i A. Humboldt, XIX w.), w myśl której przyczyną ruchów fałdowych i powstawania gór jest parcie magmy z głębi Ziemi. magmatyzm, zespół przemian, którym ulega w wysokiej temperaturze i pod dużym ciśnieniem głębsza część skorupy ziemskiej; prowadzi do powstania magmy. magmogeniczne złoża, złoża powstałe w wyniku krystalizacji lub krzepnięcia magmy oraz jej resztek gazowych i ciekłych; dzieła się na: magmowe, pomagmowe i wulkanogeniczne. magmowe skały, skały powstałe wskutek krystalizacji lub zakrzepnięcia magmy (lub lawy); dzielą się na: głębinowe, wylew ne i żyłowe. magmowe złoża, złoża powstałe we wszystkich stadiach krystalizacji magmy, np. złoża magnetytu, pirotynu, tytanitu, pentlandytu. Magna Charta Libertatum [łac] (Wielka Karta Swobód), jedna z ang. ustaw zasadniczych, wyd. 1215 przez Jana bez Ziemi, przyznająca szczególne prawa baronom; uważana za podstawę wolności obywatelskich w Anglii.

magnificencja 661 magna cum laude, z wielką pochwałą (dawna forma oceny wyróżniającej na dyplomach). magnalium, lekki stop glinu z magnezem (3-30%), niekiedy z małą ilością miedzi; odporny na korozję; stosowany w przemyśle lotniczym. magnamycyna, farm.→karbomycyna. Magnani [manjani] ANNA, ur. 1910, wł. aktorka teatr, i film.; role w wybitnych utworach neorealizmu w!.; żywiołowe, ekspresyjne kreacje dram. i komediowe (Rzym, miasto otwarte, Mamma Roma). ' Magnasco [manjasko] ALESSANDRO, 16671749, malarz wł.; tajemnicze w nastroju fantast. kompozycje figuralne (sceny z inkwizycji, życia mnichów) o ciemnym kolorycie, szkicowej fakturze i kontrastowym światłocieniu). magnat, członek rodu arystokratycznego; możnowładca, bogacz. magnateria, arystokracja, możnowładztwo. Magnelli [manje-] ALBERTO, 1888-1971, malarz wł.; od 1933 w Paryżu; obrazy abstrakc. o nasyconym kolorycie i zgeom. formach obwiedzionych silnym konturem. magnes, ciało przyciągające ciała ferromagnetyczne, mające dwa bieguny (miejsca o najsilniejszym przyciąganiu) rozdzielone strefą neutralną, nie wywierającą działań magnet.; m. trwały stanowi źródło stałego pola magnetycznego. magnesowanie, nadawanie ciału ferromagnetycznemu własności magnesu; dokonuje się tego umieszczając je wewnątrz przewodnika kołowego, przez który płynie stały prąd elektryczny. magnesyn, przetwornik elektromagnet. do zdalnego przekazywania danych o położeniu kątowym wału, za pomocą magnesynowego łącza. magnesynowe łącze, układ 2 odpowiednio ze sobą połączonych magnesynów zasilanych prądem zmiennym; obrót o pewien kąt wirnika jednego z magnesynów powoduje obrót o taki sam kąt wirnika drugiego. magneto →iskrownik. magnetochemia, dział chemii fiz. zajmujący się badaniem zależności magnet. własności substancji od jej składu chem. i struktury. magnetodielektryki (magnetyki proszkowe), materiały złożone z proszków ferro-magnetyków oraz dielektryka izolującego i wiążącego ziarna ferromagnetyczne; stosowane gł. w układach elektronicznych wielkiej częstotliwości. magnetodynamika, dział nauki o magnetyzmie obejmujący zjawiska magnet. zależne od czasu. magnetofon, urządzenie do magnet. zapisywania i odtwarzania dźwięku; nośnikiem dźwięku jest zwykle taśma magnet., do zapisu i odczytu służą głowice magnet.; stacjonarny (studyjny) lub przenośny. magnetofonowa taśma →magnetyczna taśma. magnetograf, przyrząd do fot. zapisywania w sposób ciągły zmian pola magnet. Ziemi w czasie; zwykle składa się z 3 magnetometrów, źródła światła i mechanizmu do przesuwu taśmy światłoczułej. magnetohydrodynamika (hydromagnety-ka), nauka badająca zjawiska związane z ruchem przewodzących ciecz i gazów w polu elektromagnet.; wykorzystywana w budowie silników plazmowych, generatorów magnetohydrodynamicznych, gazodynamice itp. magnetokaloryczne zjawisko, zmiana temperatury para- i ferromagnetyków umieszczonych w polu magnet. o zmiennym natężeniu; wykorzystywane do otrzymywania niskich temperatur. magnetologia, dział geofizyki, nauka o ziemskim polu magnet. (zewn. — w przestrzeni otaczającej Ziemię, i wewn. — we wnętrzu Ziemi). magnetomechaniczne zjawiska, zjawiska

uwidaczniające związek między momentem magnet. i momentem pędu (krętem) elementarnych nośników magnetyzmu (atomów, cząsteczek), np. zjawisko Einsteina-de Haasa, zjawisko Barnetta. magnetometr, przyrząd do pomiaru natężenia pola magnet. (np. Ziemi); oparty na oddziaływaniu pola magnet. na magnes, indukcji elektromagnet. itd. magnetomotoryczna siła, w obwodzie magnet. wielkość analogiczna do siły elektromotorycznej w obwodzie elektrycznym. magneton Bohra [m. bora], jednostka momentu magnet. stosowana w fizyce atomowej. magneton jądrowy, jednostka momentu magnet. stosowana w fizyce jądrowej. magnetooporowe zjawisko, zmiana oporności elektr. metali i półprzewodników pod wpływem pola magnet.; jedno ze zjawisk galwanomagnetycznych. magnetooptyka, dział optyki zajmujący się wpływem pól magnet. na zjawiska optyczne. magnetosprężyste zjawisko, zmiana namagnesowania ciała pod wpływem odkształcenia. magnetostatyka, dział nauki o magnetyzmie zajmujący się badaniem stałych w czasie zjawisk magnet. oraz oddziaływań pól magnet. i prądów elektrycznych. magnetostrykcja, odkształcenie sprężyste ciała pod wpływem namagnesowania, wykorzystywane w generatorach ultradźwiękowych do przetwarzania drgań elektromagnet. na drgania mechaniczne. magnetowid →wideomagnetofon. magnetron, mikrofalowa lampa elektronowa do generacji drgań elektr. o częstotliwościach 0,5÷150 GHz; drgania powstają w tzw. wnękach wskutek poruszania się elektronów w elektr. i magnet. polu. magnetyczna burza, nagłe zaburzenie ziemskiego pola magnet. występujące w okresach wzmożonego promieniowania Słońca, spowodowane docierającymi do Ziemi cząstkami elementarnymi. magnetyczna głowica, przetwornik elektromagnet. do zapisywania, odczytu lub kasowania przebiegów elektr. na nośnikach magnet., np. taśmie, bębnie; składa się z rdzenia ferromagnet. pierścieniowego ze szczeliną i umieszczonego na nim uzwojenia. magnetyczna igła, lekki wydłużony magnes swobodnie obracający się dokoła poziomej lub pionowej osi, stosowany do określania kierunku linii sił pola magnet. (np. Ziemi). magnetyczna pozostałość, namagnesowanie szczątkowe ferromagnetyku pozostałe po usunięciu pola magnesującego. magnetyczna taśma (taśma magnetofonowa), rodzaj nośnika magnet., magazynującego informacje zapisywane przez głowicę magnet. zapisującą. magnetyczna waga, przyrząd do pomiaru podatności magnet. para- i diamagne-tyków, rzadziej ferromagnetyków, metodą ważenia. magnetyczne anomalie →anomalie magnetyczne. magnetyczne bieguny, punkty (obszary) wewnątrz magnesu lub elektromagnesu stanowiące pozorne źródła pola magnetycznego. magnetyczne materiały → ferromagnetyki. magnetyczne nasycenie, stan ferromagnetyku charakteryzujący się największym namagnesowaniem (nie wzrastającym przy dalszym wzroście natężenia pola magnet.). magnetyczne pomiary, pomiary wielkości magnet. (np. magnet. przenikalności, indukcji, natężenia pola, koercji), a także innych wielkości (np. odkształceń, natężeń) wpływających na zmiany magnet. własności ciał. magnetyczny wzmacniacz, wzmacniacz sygnałów elektr. działający na zasadzie wyzyskania zmian indukcyjności własnej

rdzenia ferromagnet. pod wpływem nasycania go prądem elektr. stałym. magnetyki, dowolne substancje rozpatrywane z punktu widzenia ich własności magnet.; dzielą się na: diamagnetyki, paramagnetyki, ferromagnetyki. magnetyki proszkowe →magnetodielektryki. magnetyt, minerał z grupy spineli, tlenek żelaza; żelazistoczarny, o połysku półmetalicznym, silnie magnet.; występuje gł. w utworach kontaktowo-metasomatycżnych, hydrotermalnych i w skałach metamorficznych; najbogatsza ruda żelaza. magnetyzm, zjawiska i właściwości materii związane z oddziaływaniem poprzez pole magnet., wytwarzane przez ciała i działające na ciała siłami mechanicznymi. magnetyzm ziemski (geomagnetyzm), zespół naturalnych zjawisk magnet. związanych z Ziemią; także dział geofizyki. magnez Mg, pierwiastek cherm. o liczbie atom. 12, z grupy wapniowców; lekki, srebrzysty metal; aktywny chemicznie; wartościowość +2; składnik lekkich stopów stosowanych gł. w przemyśle lotn. i samochodowym. magnezja biała →magnezu węglan. magnezja palona →magnezu tlenek. magnezjowy cement (cement Sorela), cement otrzymany przez zmieszanie wypalonego magnezytu ze stężonym roztworem chlorku magnezowego; twardnieje pod wpływem tlenu z powietrza; używany do wyrobu skałodrzewu. magnezoorganiczne związki, związki metaloorg. zawierające w cząsteczce atom magnezu połączony bezpośrednio z atomem węgla, o ogólnym wzorze R2Mg lub RMgX (gdzie X — atom chlorowca); ogromne znaczenie w syntezie org. mają z.m. o budowie RMgX (związki Grignarda), otrzymywane z halogenków alkili lub aryli i magnezu metalicznego. magnezowe nawozy, mineralne nawozy zawierające magnez, ważny składnik chlorofilu roślin; są to m.in.: siarczan magnezu, wapień zawierający magnez. magnezu nadchloran (anhydron) Mg(ClO4)2, ciało stałe barwy białej, jeden z najsilniejszych środków odwadniających; stosowany do suszenia gazów. magnezu siarczan MgSO4, białe ciało stałe; krystalizuje w postaci hydratów zawierających różną liczbę cząsteczek wody w zależności od temperatury; sól siedmiowodna MgSO4•7H2O (sól gorzka, sól angielska) stosowana m.in. w przemyśle tekstylnym, papiern, (jako wypełniacz), w medycynie (środek, przeczyszczający). magnezu tlenek MgO (magnezja palona), biały proszek; stosowany w produkcji mat. ogniotrwałych, cementu, w lecznictwie. magnezu węglan MgCO3, białe kryształy; zasadowy w.m. 3MgCO3•Mg(OH)2• •xH?O (magnezja biała); stosowane do produkcji materiałów ogniotrwałych, jako wypełniacze, w lecznictwie. magnezyt, minerał, węglan magnezu; biały, szarawy, brunatnawy lub żółtawy, o szklistym połysku; stanowi m.in. pro dukt procesów hydrotermalnych; używany do wyrobu materiałów ogniotrwałych, specjalnych cementów, izolatorów elektr. i in. magnezytowe wyroby ogniotrwałe, wy-roby ceram. o ogniotrwałości ponad 2000°, których gł. składnikiem jest tlenek magnezu (otrzymane przez prażenie magnezytu); stosowane np. do wykładania pieców mar-tenowskich. Magni [manji] (Magnus) VALERIANO, ok. 1587-1661, wł. humanista, uczony i filozof, działający w Polsce; prowadził badania nad próżnią; zasłużył się budową wodociągów w Warszawie. magnificencja, tytuł przysługujący rektorom wyższych uczelni.

662 Magnitogorsk Magnitogorsk, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu, nad rz, Ural; 364 tys. mieszk. (1970); jeden z gł. w ZSRR ośr. hutnictwa żel.; przemysł maszyn., chem.; wydobycie rudy żel. (Góra Magnitna). magnolia (Magnolia), drzewo lub krzew Azji Wsch. i Ameryki Pn.; kwiaty okazałe, białe, często wonne; liczne gat. sadzi się w ogrodach i parkach, także w Polsce. Magnus HEINRICH GUSTAV, 1802-70, niem. chemik i fizyk; prof. uniw. w Berlinie; odkrywca pierwszego kompleksowego związku platyny oraz tzw. zjawiska M. Magnus OLAUS, 1490-1557, szwedz. kartograf i historyk; opublikował pierwszą szwedz. mapę północnych krajów Europy. Magnusa zjawisko, powstawanie na walcu, wirującym wokół swojej osi i poruszającym się prostopadle do niej w płynie, siły nośnej, prostopadłej do osi i do kierunku ruchu walca. Magnus V Erlingsson [m. erliŋ-], 115684, król Norwegii od 1161, z dyn. Ulfingów; popierał możno władco w, nałożył dziesięcinę; pokonany i pozbawiony tronu przez przywódcę powstania lud., Swerre Sigurdssona. Magnus VI Lagabøter [m. lagabö-, 'prawodawca'], 1238-80, król Norwegii od 1263, z dyn. Ulfingów; ujednolicił prawodawstwo, umocnił państwo, ustalił następstwo tronu. Magnússon [ma-] GUDMUNDUR (pseud., Jón Trausti), 1873-1918, pisarz isl.; prekursor XX-wiecznej powieści isl.; powieści współcz. i hist. z życia wsi. Magnuszew →warecko-magnuszewski przyczółek. Magnuszewski DOMINIK, 1810-45, pisarz; zwolennik dramaturgii romant. (Uwagi nad dramatem polskim); komedie, dramaty (Rozbójnik salonowy), realist. opowiadania historyczne. Magnuszewski JÓZEF, ur. 1924, historyk literatur słow.; prof. Uniw. Warsz.; badania porównawcze literatur zach.- i południowosłow.; prace o literaturach bułg., chorw., czes., pol., słowac. i łużyckiej. magot (Macaca sylvana), naziemna małpa wąskonosa, gat. makaka; dł. do 75 cm; górv Atlas i skały Gibraltaru (jedyny gat. małpy w Europie). Magritte [-rit] RENĘ, 1898-1967, malarz belg., jeden z gł. przedstawicieli surrealizmu; kompozycje odznaczające się atmosferą niezwykłości, zaskakującymi zestawieniami realnych form (Dzieciństwo Ikara). Magsaysay [-saiai] RAMÓN, 1907-57, polityk filipiński; 1950-53 min. obrony, 195357 prezydent; rzecznik współpracy polit. i ekon. z USA. Mague, m. w pn. Birmie, nad rz. Irawadi, ośrodek adm. prow. M.; 13,3 tys. mieszk. (1953); przemysł spoż., drzewny. Magura Wątkowska. szczyt w Beskidzie Niskim, na pd.-wsch. od Gorlic; 847 m; na pd.-zach. od M.W. — rezerwat Kor-nuty. Magurka, szczyt w Beskidzie Małym, na pd.-wsch. od Bielska-Białej; 913 m; schronisko PTTK. „Magyar Hirlap" [modior -lop], dziennik węg., organ rządu WRL, zał. 1968. Magyar Taviran froda [modi or -roti -do] (MTI), węg. agencja prasowa w Budapeszcie; zał. 1881 jako prywatne towarzystwo, 1918 przyjęte przez państwo. Mahabad, m. w Iranie (Azerbejdżan Zach.); 28 tys. mieszk. (1966). Mahabalipuram, w. w pd.-wsch. Indii, stan Tamilnadu, na Wybrzeżu Koromandelskim; wielki zespół architektury i rzeźby południowoind. (VII w.), m.in. świątynie skalne, świątynia nadmorska Dżalasiajany, płaskorzeźba skalna Narodziny Gangesu. Mahabharata, ind. epopeja sanskr. o wojnie potomków Bharaty, przypisywana legendarnemu Wjasie; powstała w obec-

nej postaci pk. IV w. p.n.e.-IV w. n.e.; prócz właściwej epopei zawiera utwory różnej treści: traktaty o prawie, moralności, filozofii, teologii. Mahadewi →Kali. mahajana, „wielki wóz"; jeden z 2 gł. kierunków buddyzmu, bliżej związany z przemianami braminizmu na terenie Indii (obecnie także w Nepalu, Tybecie, Mongolii, Chinach, Japonii); wytworzył ideał soteriologiczny buddów i bodhisattwów, przyczyniających się do zbawienia ludzkości. Mahakam (Kutai), rz. na Borneo (Indonezja); dł. 740 km; uchodzi rozległą deltą do Cieśn. Makasarskiej; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Samarinda. Maha Mongkut (Rama IV), 1804-68, od 1851 król Syjamu, inicjator jego modernizacji wg wzorów europejskich. Mahan [məhän] ALFRED THAYER, 18401914, amer. admirał i teoretyk wojny mor.; realizacja jego koncepcji — o zasadniczym znaczeniu sił mor. — przyczyniła się do wzrostu potęgi mor. USA przed I wojną światową. Mahanadi, rz. we wsch. Indii; dł. ok. 900 km; uchodzi rozległą deltą do Zat. Bengalskiej; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od m. Kataka. Maha Nuwara (Kandi), m. w Cejlonie, nad rz. Mahaweli Ganga, ośrodek adm. Prow. Centralnej; 73 tys. mieszk. (1966); zespół zabytków (2 poł. XVIII w.), klasztor buddyjski Malwatte Pausala. maharadża, tytuł niezależnego władcy w Indiach i na Archip. Malajskim; maha-rani — tytuł królowej. Maharasztra (ang. Maharashtra), stan w zach. Indii, na wyż. Dekan; 307,3 tys. km2, 45,3 mln mieszk. (1966); stol. i gł. port mor. Bombaj; uprawa ryżu, prosa, bawełny, orzeszków ziemnych, trzciny cukr.; hodowla bydła; wydobycie rud manganu, żel.; przemysł bawełn., spożywczy. mahatma, ind. tytuł używany w odniesieniu do świętych, mistyków, filozofów; tytuł Gandhiego, używany często bez nazwiska. Mahawansa [sanskr., 'wielka kronika'], buddyjska kronika Cejlonu z V w., ułożona przez mnicha Mahanama. Mahaweli Ganga, gł. rz. Cejlonu; dł. 331 km; uchodzi do zat. Koddijar (Zat. Bengalska); wykorzystywana do nawadniania; gł. m. Maha Nuwara. Mahawira Wardhamana (Dżina), 540-468 p.n.e., filozof ind.; twórca doktryny dżinizmu, organizator zakonu ascetów. mahdi, oczekiwany przez muzułmanów wybawiciel, wysłannik Allaha, ma zbawić wiernych przed końcem świata; wiara w m. wykorzystywana była często do polit. celów. Mahdija, m. i port rybacki w Tunezji, nad M. Śródziemnym; ók. 11 tys. mieszk.; przemysł spoż.; ośr. rzemiosła; wał obronny z dwiema bramami (XVII w.); meczet i ruiny pałacu (XVIII w.). Mahdi z Sudanu, 1844-85, arab. przywódca rel. i polit. w Sudanie; obwołał się mahdim, ogłosił wojnę świętą przeciw niewiernym, w walkach z Anglikami zadał im dotkliwe straty; opanował cały Sudan. Mahdżub (Bibi Safara), ur. 1906, poetka afgańska; reprezentuje środowisko lit. Heratu; zbiory wierszy, utwory prozą. Mahdżub ABD EL-CHALIK, 1927-71, sudański działacz komunist; od 1949 sekr. KC KP Sudanu; 1970 więziony, zbiegi; 1971 niesłusznie oskarżony o udział w przewrocie antyrządowym i wbrew protestowi całej świat, opinii publ. stracony. Mahe (fr. Mahé), m. w pd. Indii (Puttuczczeri), nad M. Arabskim; 8 tys. mieszk. (1961); wraz z przyległym obszarem stanowiło do 1954 kolonię francuską. Mahen Jiři (właśc. Antonin Vančura), 1882-1939, pisarz czes., przedstawiciel modernizmu; problematyka buntu społ. w dramatach, liryce, powieści; eseje.

Mahendra Bir Bikram, ur. 1920, król Nepalu od 1955, syn króla Tribhuwany; 1959 ogłosił pierwszą konstytucję Nepalu. Mahler [ma:lər] GUSTAV, 1860-1911, austr. kompozytor i dyrygent; dyr. Opery m.in. w Wiedniu (32 premiery); przedstawiciel stylu neoromantycznego; 10 symfonii (4 wokalno-instrumentalne), o charakterze programowym; cykle pieśni (wykorzystywane także w symfoniach). Mahmud I, 1696-1754, sułtan tur. od 1730; wojny z Persją i Rosją, umowa handl. z Francją. Mahmud II, 1785-1839, sułtan tur. od 1808; próby odrodzenia Turcji przez reformy i modernizację wg eur. wzorów. Mahmud al-Wasiti, XIII w., malarz-miniaturzysta arab. szkoły abbasydzkiej; łączy tendencję do realizmu (w ruchu rąk i wyrazie twarzy postaci) z tendencją ornamentacyjną. Mahmud z Gazny, ok. 971-1030, ind. władca z dyn. Gaznawidów od 998; powiększył obszar swego państwa od M. Kaspijskiego po Ganges. Mahmut Makal, ur. 1933, pisarz tur.; nauczyciel wiejski; autor diariuszy, zapisków, notatek; Nasza wieś. Mahomet (Muhammad ibn Abd Allah), ok. 570-632, twórca i prorok islamu, organizator teokratycznego państwa arabskiego. mahometanin →muzułmanin. mahometanizm →islam. Mahón [maon], gł. m. i port hiszp. wyspy Minorka (Baleary); 17 tys. mieszk. (1960); kąpielisko, ośr. turystyczny. mahoń, drewno różnych gat. drzew, np. m. amerykański z mahoniowca, m. afrykański z drzew Khaja; czerwonobrun., ceniony zwł. w meblarstwie (gł. okleiny), odlewnictwie. Mahrburg ADAM, 1855-1913, filozof, teoretyk nauki; prowadził działalność pedag., nauk. i popularnonauk. (m.in. na łamach Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej); filozofię sprowadzał do teorii poznania naukowego. Maiano (Majano) BENEDETTO DA, 142297, wł. rzeźbiarz i architekt okresu renesansu, brat i współpracownik Giuliana; rzeźby rel., nagrobki, popiersia, pałac Strozzich we Florencji. Maiano (Majano) GIULIANO DA, 1432-90, wł. architekt epoki renesansu, brat i współpracownik Benedetta; kościoły i pałace; Porta Capuana w Neapolu. Maiche [mesz], m. we wsch. Francji, w górach Jura; 3,7 tys. mieszk. (1968); produkcja zegarków; ośr. turyst. i sportów zimowych. Maidstone [mejdstən], m. w W. Brytanii (Anglia), ośr. adm. hrabstwa Kent; 65 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln. (uprawa chmielu); różnorodny przemysł. Maiestas Domini (łac, 'majestat Pana'), szt. plast, przedstawienie Chrystusa tronującego, zwykle w mandorli, w otoczeniu symboli ewangelistów; gł. w sztuce romańskiej (miniatury, płaskorzeźby w tympanonach). Mailer [mej-] NORMAN, ur. 1923, pisarz amer.; naturalist. powieść o wojnie amer.jap. Nadzy i martwi, reportaże publicyst. atakujące politykę wewn. i zagr. USA. Maillart [maja:r] ROBERT, 1872-1940, architekt szwajc; specjalista w dziedzinie konstrukcji żelbetowych; projektant wielu mostów; twórca pierwszej parabolicznej konstrukcji łupinowej (w Pawilonie Cementu na wystawie w Zurychu 1939). maillechort [majszo:r] →melchior. Maillol [majol] ARISTIDE, 1861-1944, fr. rzeźbiarz i malarz; własny syntet. styl nawiązujący do gr. sztuki klas.; akty kobiece, pomniki; ilustracje drzeworytnicze. Maine [mejn] HENRY SUMNER, 1822-88, ang. historyk prawa, prawnik; prof. uniw. w Oxfordzie i w Cambridge. Maine [mejn], stan na pn.-wsch. USA; 86 tys. km2, 977 tys. mieszk. (1970); prze-

majordom 663 mysł drzewny, papiern., włók.; gospodarka leśna; uprawa ziemniaków, hodowla drobiu, rybołówstwo; gł. m.: Portland, Bangor, Augusta (stol.). Maine de Biran [men dö birã], 17661824, fr. filozof i polityk; głosił koncepcję doświadczenia jako mistycznego aktu wewn., twórca woluntarystycznej i spirytualistycznej metafizyki. Mainland [mejnlənd], największa wyspa w grupie Szetlandów (W. Brytania); 938 km2, ok. 15 tys. mieszk.; rybołówstwo; gł. m. Lerwick. Mainland [mejnlənd] (Pomona), największa wyspa w grupie Orkadów (W. Brytania); ok. 490 km2; gł. m. Kirkwall. Maintenon [metną] FRANCOISE D'AUBIGNE DE, markiza, 1635-1719, morganatyczna żona króla fr. Ludwika XIV (od 1684). Maiorescu [majoresku] TITU LIVIU, 1840-1917, rum. polityk konserwatywny i pisarz; prof. filozofii na uniw. w Jassach i Bukareszcie; wielokrotny minister, 1912-14 premier; założyciel ugrupowania lit. Junimea; autor pism krytycznych. Maipo, szczyt wulkaniczny w Andach Pd. (na granicy Argentyny i Chile), na pd. od szczytu Aconcagua; 5223 m. Maiquetia [-ketia], m. w Wenezueli, w zespole miejskim Caracas; 106 tys. mieszk. (1969); międzynar. port lotn. Caracas; przemysł szklarski. Mairet [merę] JEAN, 1604-86, dramatopisarz fr.; Sophonisbe — pierwsza tragedia napisana wg klas. reguły 3 jedności. Maironis (właśc. Jonas Mačiulis), 18621932, poeta litew., teolog; prof. uniw. w Kownie; neoromantyk, działacz ruchu odrodzenia nar. Litwy; liryki i dramaty historyczne. Maison Carrée [mezą kary], jedna z najlepiej zachowanych rzym. świątyń w Nimes, wzniesiona w 16 r. p.n.e., poświęcona kultowi Lucjusza i Gajusza Cezarów, jeszcze za ich życia. Maisons-Alfort [mezą -o:r], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 53 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chemiczny. Maisons-Laffitte [mezą lafit], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża, nad Sekwaną; 24 tys. mieszk. (1968); klasycyst. pałac (XVII w.) — obecnie muzeum. Maitland [mejtlənd] FREDERICK WILLIAM, 1850-1906, ang. historyk prawa; prof. undw. w Cambridge. Maitland [mejtlənd], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Hunter; 28 tys. mieszk. (1966); ważny ośr. handlu owcami i bydłem oraz wydobycia węgla kamiennego. maitre d'hotel [metr(ö)dotel; fr.], szef sali w restauracji. Maizuru [-dzu-], m. i port w Japonii (środk. Honsiu), nad M. Japońskim; 97 tys. mieszk. (1965); przemysł stoczniowy. maja, ind. pojęcie rel.-filoz.; w Wedach oznacza potęgę magiczną, sposób przejawiania się bóstwa; w filozofii późniejszej rozumiana jako ułuda, magia, nierzeczywisty byt świata materialnego, stanowiący odbicie jedynej rzeczywistości — Brahmana. Maja, rz. w azjat. części ZSRR, pr. dopływ Ałdanu; dł. 1087 km, dorzecze 171 tys. km2; żeglowna 500 km. majaczenie (bredzenie, delirium), stan przemijającego zaburzenia przytomności z obfitymi złudzeniami i halucynacjami oraz ze znacznym podnieceniem ruchowym; występuje gł. w niektórych chorobach psych. i gorączkowych. majak, widziadło, przywidzenie, urojenie. Majak ANTONI, ur. 1911, śpiewak (bas) Opery Śląskiej, pozn., łódzkiej; także reżyser teatrów operowych. Majakowski WŁADIMIR W.. 1893-1930, poeta ros.; organizator ruchu futurystycznego; czł. LEF-u; agitator rewolucji; liryki, dynamiczne poematy (Włodzimierz lljicz Lenin, Dobrze), sztuki satyr. (Pluskwa).

majątek, prawo aktywa; ogół praw mających wartość pieniężną przysługujących osobie fiz. lub prawnej. majątek narodowy, zasób dóbr materialnych nagromadzonych w danym kraju w wyniku pracy w minionych okresach. majątek nieletniego, wg prawa pol. majątek dziecka wyłączony spod wspólności majątkowej małżonków; zarząd nad m.n. (bez prawa jego użytkowania) sprawują rodzice aż do pełnoletności dziecka. majątek odrębny małżonków, przedmioty nabyte przed zawarciem małżeństwa, a także uzyskane w czasie jego trwania spadki, darowizny, przedmioty osobistego użytku i potrzebne do wykonywania zawodu oraz inne, które wg prawa pol. nie są objęte wspólnością ustawową. majątek wspólny małżonków, przedmioty nabyte w czasie trwania małżeństwa (dorobek), będące wspólną własnością małżonków, bez względu na to, z czyich dochodów zostały nabyte. majątek ziemski, duża posiadłość, własność ziemska; wielkie gospodarstwo rolne. majątkowa umowa małżeńska (intercy-za), umowa regulująca stosunki majątkowe między małżonkami odmiennie od ustawowego ustroju małżeńskiego. majątkowy ustrój małżeński, prawo system regulujący stosunki majątkowe między małżonkami i ich odpowiedzialność wobec wierzycieli; wg prawa pol. z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność majątkowa, obejmująca ich dorobek, którą małżonkowie mogą umową rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. majdan: 1) potocznie czyjeś rzeczy, dobytek; bagaż, tłumoki, toboły; 2) daw. plac we wsi, w obozie wojsk., w warowni; dziedziniec, podwórze. Majdanek (dzielnica Lublina), 1941-44 obóz hitlerowski, początkowo dla jeńców radz., następnie obóz koncentracyjny i ośrodek masowej zagłady; 6 podobozów; ogółem przeszło przez niego 500 tys. osób (z 26 państw), zginęło ok. 360 tys.? na terenie byłego obozu — Państw. Muzeum na Majdanku oraz Pomnik Walki i Męczeństwa wraz z Drogą Hołdu i Pamięci i z Mauzoleum-Panteonem (1969, wg projektu W. Tołkina). Majdanpek, ośr. wydobycia rud miedzi i wolframu w Jugosławii (Serbia). Majer JÓZEF, 1808-99, lekarz, fizjolog, antropolog; prof. Uniw. Jag.; współtwórca i długoletni prezes AU; prace nauk. z antropologii ontogenetycznej; uczestnik powstania 1830-31. majeranek ogrodowy (Majorana horten-sis), wieloletnia roślina warzywna i leczn., występująca w pn. Afryce i zach. Azji po Indie, też uprawiana dla przyprawowego, aromatycznego ziela. Majeranowski KONSTANTY, 1790-1851, dramaturg i dziennikarz; red. pism krak.; utwory teatr, związane gł. z krak. regionem. Majerová MARIE (właśc. M. Bartošová), 1882-1967, pisarka czes.; powieści realist. gł. z życia klasy robotn. (Syrena); opowiadania. Majerski ZYGMUNT, ur. 1909, architekt; prof. Polit. Śląskiej; projektant Cmentarza Poległych Żołnierzy Pol. w Bolonii; współpracuje z J. Duchowiczem. majestat: 1) dostojeństwo, powaga; okazałość; wspaniałość; 2) tytuł, godność, władza monarchy; panujący monarcha. majestatyczny, pełen powagi, dostojeństwa, okazały, wspaniały; wyniosły. Majewski ANDRZEJ, ur. 1936, scenograf; dekoracje do przedstawień dram. (Don Juan Moliera), oper i baletów (Giselle A. Adama) gł. w teatrach Krakowa i Warszawy. Majewski ERAZM, 1858-1922, myśliciel społ., archeolog, socjolog, ekonomista; popularyzator wiedzy przyr.; Nauka o cywilizacji.

Majewski GUSTAW, ur. 1909, grafik; plakaty (gł. polit. i społ.), grafika książkowa. Majewski JANUSZ, ur. 1931, reżyser film.; filmy fabularne {Sublokator, Lokis) i dokumentalne (Album Fleischera) oraz fantast.-nauk. filmy telewizyjne. Majewski KAROL KONSTANTY, 1833-97, przywódca „białych" w Rządzie Nar. 1863; zbliżony do millenerów; zesłany do Wiatki. Majewski KAZIMIERZ, ur. 1903, archeolog śródziemnomor.; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; organizator i pierwszy dyr. IHKM; kier. prac wykopaliskowych; nacz. red. wydawnictw Pol. Tow. Archeol.; Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Importy rzymskie w Polsce, KretaHellada-Cyklady. Majewski MIECZYSŁAW, ur. 1915, malarz, grafik; grafika artyst. (techniki metal.) i użytkowa. Majewski PAWEŁ, 1839-1905, działacz pol. i ros. ruchu rewol.; 1856-61 przywódca rewol. organizacji studentów pol. w Moskwie (Ogół), następnie koła Nar. Opieka; aresztowany 1836, zesłany na Syberię. Majewski-Skorochód WALENTY, 17641865, archiwista, historyk i sanskrytolog; czł. TPN; gł. prace: O Słowianach i ich pobratymcach. Gramatyka sanskrytu. Majj Zijade, 1895-1941, arab. pisarka i poetka; monografie, szkice lit., zbiory opowiadań i esejów, przekłady wiersze także w języku francuskim. majka lekarska, zool. →kantaryda. Majkop, m. w Ros.FSRR, w Kraju Krasnodarskim, ośr. adm. Adygejskiego OA; 111 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przemysłu spoż.; w pobliżu wydobycie ropy naft.; ogromny kurhan z bogatym pochówkiem lokalnego wodza (2 poł. III tysiąclecia p.n.e.). Majkow APOŁŁON N., 1821-97, brat Waleriana, poeta ros.; jeden z prekursorów ros. symbolizmu; poezje filoz.-refleksyjne. Majkow WALERIAN N., 1823-47, brat Apołłcna, ros. krytyk lit., publicysta; jeden z pierwszych przedstawicieli pozytywizmu w Rosji. Majkowski ALEKSANDER, 1876-1938, kaszubski działacz i pisarz, lekarz; przywódca tzw. ruchu młodokaszubskiego, założyciel pisma „Gryf"; Historia Kaszubów, powieść Życie i przygody Remusa. Majkowski (Maykowski) JAN, 1828-1905, czł. Tymczasowego Rządu Nar. I-IV 1863, komisarz Rządu Nar. w Galicji. Majmansingh (ang. Mymensingh, dawniej Nasirabad), m. w Pakistanie Wsch., nad Brahmaputrą; 53 tys. mieszk. (1961); przemysł jutowy; rzemiosło (tkaniny). Majmene (Majmana), m. w pn. Afganistanie, ośrodek adm. prow. Farjab; 53 tys. mieszk. (1966); wyrób dywanów. Majmon SALOMON, 1754-1800, żyd. pisarz i filozof; przedstawiciel lud. nurtu Haskali; cykl prac popularnonauk. dla Żydów pol. i litewskich. Majmonides, 1135-1204, żyd. filozof i uczony; przedstawiciel racjonalist. ary-stotelizmu w żyd. filozofii średniowiecznej. majolika, nazwa fajansów produkowanych we Włoszech w XIV-XVII w. (Faenza, Orvieto, Deruta, Gubbio, Savona). majonez, sos do zimnych potraw; emulsja otrzymywana z oleju roślinnego, żółtek i przypraw (sól, ocet, musztarda i in.). major, muz. →dur. majoranta, szereg (liczbowy lub funkcyjny), którego wyrazy są nie mniejsze od odpowiednich wyrazów danego szeregu (liczbowego lub funkcyjnego). majorat, porządek dziedziczenia, w którym cały majątek przechodzi na najstafszego z żyjących synów zmarłego; poprzez tzw. ordynacje i fideikomisy służył utrzymaniu potęgi rodzin magnackich. majordom (majordomus), w państwie Franków (za Merowingów) zarządca dworu, dóbr król.; z czasem m. z rodu Karo-

664 Majorka lingów przejęli całą władzę i tytuł król. (751 _ Pepin Mały). Majorka (Mallorca), górzysta wyspa hiszp. na M. Śródziemnym, największa w grupie Balearów; 3,5 tys. km2, 350 tys. mieSzk. (1960); uprawa oliwek, winorośli; region turyst. o międzynar. znaczeniu; gł. m. i port Palma de Mallorca. Majorkiewicz J AN, 1820-47, krytyk lit. i publicysta; związany z kręgiem ,,Przeglądu Naukowego"; zarys historii literatury pol. oparty na założeniach heglizmu. majoryzacja, wyzyskanie przewagi liczebnej; przegłosowanie, odrzucenie propozycji mniejszości. majowa choroba, choroba pszczół dorosłych wywoływana spożyciem zepsutego lub trującego pyłku (zwykle po majowych przymrozkach); niezdolność do lotu, rozdęty odwłok. majowe pole →marcowe pole. majowe ustawy, represyjne ustawy przeciw kościołowi kat. uchwalone w maju 1873 i 1875 przez sejm prus. i parlament niem. w okresie Kulturkampfu. Majowie, ludność indiańska w pd.-wsch. Meksyku, Gwatemali i Hondurasie; ok. 2,5 mln; rolnictwo, tkactwo, ceramika artyst.; ok. III w. stworzyli wysoką cywilizację, która wywarła wpływ na rozwój ludów sąsiednich; w XVI w. podbici przez Hiszpanów, którzy zniszczyli ich państwo i kulturę. majownik -^konwalijka dwulistna. Majski IWAN M., ur. 1884, radz. dyplomata i historyk; 1932-34 ambasador w W. Brytanii; Wspomnienia ambasadora radzieckiego. majster: 1) doświadczony, wykwalifikowany robotnik (zwykle mający średnie wykształcenie zawodowe) sprawujący nadzór technu nad pracą określonej grupy robotników; 2) rzemieślnik samodzielnie prowadzący warsztat, szkolący uczniów. majstersztyk, szczególnie udane dzieło sztuki lub rzemiosła; arcydzieło. majstersztyk, przedmiot lub jego projekt mający być sprawdzianem umiejętności członka cechu, warunek uzyskania tytułu mistrza. Majsur (ang. Mysore), stan w pd. Indii, na wyż. Dekan; 191,8 tys. km2, 26,7 mln mieszk. (1968); stol. Bangalur; uprawa prosa, ryżu, bawełny, orzeszków ziemnych, kawy (gł. region kraju), tytoniu, trzciny cukr.; hodowla bydła, owiec, bawołów; rybołówstwo mor.; wydobycie złota (jedyny region w kraju), rud manganu, żelaza. — Staroż. państwo ind.; XVII W.-1950 władcy muzułm. (Hajdar Ali, Tipu Sułtan). Majsur (ang. Mysore), m. w Indii (Majsur); 261 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem., spoż.; uniw.; słynna biblioteka orientalna; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu; muzeum sztuki; świątynia Czamundi (XVI w.). majtek, członek załogi statku wykonujący proste roboty związane z żeglugą, ładowaniem, porządkami itp.; marynarz. Majtreja, Budda mający przyjść jako następny po Buddzie hist.; postać rozpowszechniona we wszystkich kierunkach buddyzmu. Majunga, m. i ważny port w pn.-zach. części Rep. Malgaskiej, nad Kanałem Mo zambickim 43 tys. mieszk. (1965); ośr. handl.; przemysł spoż., skórz., cemento wy, majuskuła, wielka litera występująca w pismach gr., łac. i ich pochodnych; współcz. służy do celów interpunkcji i wyróżniania pewnych kaiegorii wyrazów. mak (Papaver), jednoroczna roślina zielna, rzadziej bylina; owoc — tzw. makówka; m. polny (P. rhoeas) — pospolity chwast; w uprawie — m. lekarski (P. somniferum) dla nasion (do wyrobu oleju, w cukiernictwie, piekarnictwie) oraz makówek i łodyg (cenne alkaloidy: morfina, papaweryna, kodeina, tebaina i in.); m.

wschodni (m. tur., P. orientale) —bylina ozdobna. makabra, coś strasznego, przerażającego, budzącego grozę; potocznie o czymś deprymującym. makabreska, drobny utwór lit., w którym nastrój grozy łączy się z elementami groteski. makabryczny, budzący grozę, tchnący grobowym nastrojem, niesamowity, okropny, potworny, straszny. makadam, nawierzchnia drogowa złożona z 2 uwałowanych warstw tłucznia: dolnej — o większej ziarnistości, i górnej — o ziarnistości mniejszej. makagigi, wyrób cukierniczy trwały, otrzymywany z masy karmelowej, miodu i maku, niekiedy z dodatkiem orzechów. Makajonak ANDREJ, ur. 1920, dramatopi-sarz białorus.; satyr, sztuki teatr, o problematyce moralnej (Wybaczajcie, kali łaska). makaki (Macaca)y naziemne małpy wąskonose z pd.-wsch. Azji; 12 gat., wielkości kota; pysk wydłużony, ogon krótki lub uwsteczniony; wszystkożerne lub roślinożerne; żyją stadami; używane jako zwierzęta laboratoryjne, np. rezus. Makalu, szczyt w Himalajach, w pobliżu Czomolungmy; 8481 m; zdobyty 1955 przez fr. wyprawę. makam (maquam), w muzyce arab. model melodyczny, mający określoną skalę, dźwięk centr., wzory rytmiczne, formuły melodyczne, właściwe sobie progresje, ozdobniki. makama, gatunek lit. w klas. prozie arab.; krótkie opowiadania obyczajowe, satyr., zazwyczaj z dialogiem, pisane ozdobną prozą rymowaną; rozkwit XIXII w, Makapansgat, stanowisko antropologiczne australopiteków (pojemność mózgo-czaszki 650-850 cm3); Transwal (pd. Afryka). Makarczyk J ANUSZ, 1901-60, prozaik i publicysta; wspomnienia podróżnicze, egzotyczne powieści, satyr, opowiadania o tematyce psychol. (Trzynaście kobiet). Makarczyk KAZIMIERZ, ur. 1901, szachista, mistrz międzynar.; reprezentant (m.in. w drużynie mistrzów świata 1930) i mistrz Polski (1948 oraz 1954 — I-II miejsce z B. Śliwą). Makarczyński TADEUSZ, ur. 1918, reżyser film.; filmy dokumentalne gł. o sztuce (Kantyczka z drewna); poet. filmy o tematyce antywoj. (2ycie jest piękne). Makarenko ANTON S., 1880-1939, radz. pedagog i pisarz, jeden z pionierów wychowania komunist.; organizator zakładów dla wykolejonej młodzieży; Poemat pedagogiczny, Chorągwie na wieżach. Makarewicz JULIUSZ, 1872-1955, prawnik, najwybitniejszy przedstawiciel szkoły so-cjol. prawa karnego w Polsce; prof. Uniw. Jag. i uniw. we Lwowie, czł. PAU. Makarikari, zabagniony obszar w Botswanie, we wsch. części Kalahari, na wys. 800-900 m; część M. stanowią słone jeziora. Makarios III, ur. 1913, arcybiskup Cypru, polityk; początkowo rzecznik wyzwolenia Cypru i połączenia go z Grecją, następnie jego niepodległości; po proklamowaniu Cypru republiką (1960) jej prezydent; przeciwnik podziału wyspy na część gr. i turecką. makaron, produkt spoż. z wysuszonego ciasta przygotowanego z mąki pszennej z dodatkiem jaj i soli; produkowany w kształcie rurek, nitek, kolanek, muszelek itp. makaronizm, lit. obcy wyraz, zwrot lub forma gram. wpleciona do zdań w języku rodzimym (np. elementy łac. w polszczyźnie XVII i XVIII w.). Makarow STIEPAN O., 1849-1904, ros. podróżnik, oceanograf i badacz polarny; odbył podróż dookoła Ziemi na korwecie „Witiaź", dokonując badań oceanograficznych, zwł. na O. Spokojnym, oraz 2 wyprawy polarne na lodołamaczu „Jer-

mak" (zbudowanym wg własnego projektu). Makarowa TAMARA F., ur. 1907, ros. aktorka film.; role dram., gł. w filmach męża S. Gierasimowa (Miasto młodzieży, Maskarada, Młoda gwardia). Makarska, m. w Jugosławii (Chorwacja), nad M. Adriatyckim; 4 tys. mieszk. (1965); znane kąpielisko, ośr. turyst.-wypoczynkowy. Makart HANS, 1840-84, malarz austr.; kompozycje hist. i alegor. o charakterze eklektycznym; wpływ ną modę wnętrz mieszkalnych (tzw. styl makartowski, bu kiet makartowski). makartowski kwiat, daw. kwiat zasuszony, często barwiony. Makary, 1483-1563, metropolita moskiewski i Wszechrasi; zwolennik państwa scentralizowanego i władzy absolutnej; przeprowadził reformy kośc; zasłużony dla kultury. Makasar, m. i port w Indonezji, ośrodek adm. prow. Celebes Pd.; 455 tys, mieszk. (1968); przemysł włók., stoczn., spoż.; uniwersytet. Makasarowie, lud malajski w pd.-zach. części Celebesu; ok. 400 tys.; rybołówstwo, handel mor., uprawa roli. Makasarska Cieśnina, cieśn. między wyspami Borneo i Celebes; dł. ok. 500 km, szer. ok. 200 km, głęb. do 2458 m. makata, dekoracyjna, często lita, wzorzysta tkanina jedwabna, używana na Wschodzie do przykrywania poduszek i materaców, w Polsce przykrywano nimi meble lub wieszano je na ścianach. Makatéa [-tea], wyspa w grupie Wysp Na Wietrze (Wyspy Towarzystwa); dł. 8 km, szer. 4,8 km; 2,3 tys. mieszk. (1967). Makau (chiń. Aomen), posiadłość portugalska na terytorium ChRL, przy ujściu rz. Si-ciang do M. Południowochińskiego; obejmuje płw. M. oraz wyspy Tajpa i Coloane; 16 km2, 260 tys. mieszk. (1969); ośr. adm. — M.; rybołówstwo i przetwórstwo ryb.; turystyka.—W 1557 wydzierżawione Portugalczykom przez rząd chiń.; w wyniku układów (od 1887) przekształcone w kolonię portug., od 1951 terytorium zamorskie (gubernator). Makau (chiń. Aomen), ośr. adm. posiadłości portug. M.; 161 tys. mieszk. (1963); ważny ośrodek handlowy. Makavejev DUŠAN, ur. 1932, jugosł. reżyser film.; filmy dokumentalne i fabularne (Przypadek miłosny). Makbet (Macbeth), ?-ok. 1057, wódz, a następnie król Szkocji od 1040; tytułowy bohater tragedii Szekspira. Makeni, m. w środk. części Sierra Leone; 12 tys. mieszk. (1963); ośr. handlowy. makia (makchia), wiecznie zielone, twardoliste zarośla przybrzeżnej strefy niektórych części (gł. zach.) obszaru śródziemnomor.; krzewy, skarlałe drzewa, wiele gat. aromatycznych roślin zielnych. makiawelizm, postawa, dla której charakterystyczna jest przewrotność i brak skrupułów w dążeniu do celu; termin utworzony jako określenie idei zawartych w dziele N. Machiavellego Książę. makiawelizm, socjol. doktryna polit. zalecająca zasadę równej wartości wszelkich środków, także podstępu itp., o ile gwarantują one osiągnięcie danego polit. celu. Makiejewka, m. w Ukr.SRR (obw. doniecki), w Donieckim Zagłębiu Węglowym; 393 tys. mieszk. (1970); duży ośr. przem. (gł. hutnictwo żel., wydobycie węgla kani., przemysł maszyn., chem., mat. bud., obuwniczy) . makieta, model przestrzenny kompozycji w zmiejszonej skali (rozwiązania urbanist., zespołu arch., budynku, pomnika, dekoracji teatr. itp.). makieta, druk. szkic przedstawiający graf. plan kolumn czasopisma, książki itp. makieta, teatr, film, fragment dekoracji imitujący autentyczny przedmiot lub budowlę.

Maksymilian I Józef 665 makijaż (maquillage), zabiegi kosmetyczne, upiększanie twarzy z zastosowaniem środków podkreślających urodę (malowanie, pudrowanie, szminkowanie itp.). makimono [jap.], podłużny obraz w rolce, rozwijany od prawej strony ku lewej, ilustrujący temat w sposób ciągły; znane są m. z pismem artyst. i poezjami; m. z samym tekstem są najstarszą formą książki na Dalekim Wschodzie; rozkwit m. mal. w XIII-XVI w. maki szary (Hapalemur griseus), nadrzewna, madagaskarska małpiatka wielkości kota; wszystkożerna. Maklakiewicz JAN, 1899-1954, kompozytor; balety (Złota kaczka), symfonie, poematy symf. (Grunwald), koncerty, Suita huculska, kantaty, msze, pieśni (Pieśni japońskie). makler, osoba zajmująca się zawodowo pośrednictwem w sprawach kupna, sprzedaży i usług handl. w zamian za prowizję. makler morski, osoba lub przedsiębiorstwo zajmujące się pośrednictwem w kupnie i sprzedaży statków oraz w sprawach dotyczących przewozu towarów morzem. Makó [moko:], m. w pd.-wsch. Węgrzech, nad Maruszą; 29 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn.; ośr. turystyczny. makolągwa (Carduelis cannabina), ptak parkowo-leśny z rzędu wróblowatych; dł. 13,5 cm; upierzenie szarobrun., u samca czoło i pierś czerwone; ziarnojad; chroniona. Makoszowy, dzielnica Zabrza; kopalnia węgla kamiennego. Makovský VINCENC, ur. 1900, rzeźbiarz czes.; początkowo przedstawiciel abstrakcjonizmu, później realista; portrety, rzeźby dekoracyjne, pomniki. Makowiecki ALEKSANDER, 1840-1907, działacz społ., publicysta; red. „Gazety Przemysłowej", prezes dyrekcji warsz. To w. Kredytowego. Makowiecki JERZY, 1898-1944, działacz polit.; 1937 współzałożyciel i czł. Zarządu Klubów Demokr. w Warszawie; 1939 wiceprzewodniczący ZG SD; w okresie okupacji hitlerowskiej kier. BIP KG AK; od 1943 przewodn. ZG SD; zamordowany przez NSZ. Makowiecki TADEUSZ, 1900-52, historyk literatury i sztuki; prof. uniw. w Toruniu; studia o S. Wyspiańskim (Poeta-malarz) i C.K. Norwidzie. Makowski ARNOLD SARJUSZ, 1876-1943, geolog; prace dotyczące gł. stratygrafii, sedymentologii i tektoniki karbonu produktywnego oraz poszukiwania węgla na Górnym Śląsku i Niżu Polskim. Makowski JULIAN, 1875-1959, prawnik; prof. i rektor Szkoły Gł. Handl., prof. Akad. Nauk Polit. w Warszawie; wykładowca w Akad. Prawa Międzynar. w Hadze; założyciel i wydawca „Zbioru Dokumentów". Makowski KONSTANTIN J., 1839-1915, malarz ros.; współzałożyciel stow. pieriedwiżników; obrazy hist., fantast. i rodzajowe. Makowski TADEUSZ, 1882-1932, jeden z najwybitniejszych malarzy pol. XX w.; od ]908 we Francji; początkowo związany z kubizmem; poet. sceny z życia dzieci (Kapela dziecięca), obrazy rodzajowe — kompozycje „zawodów" (Szewc), groteskowe, pejzaże. Makowski TOMASZ, ok. 1575-ok. 1630, rytownik i kartograf; współautor pierwszej dokładnej mapy Litwy, w skali 1 : 300 000. Makowski WACŁAW, 1880-1942, polityk i prawnik; prof. uniw. w Warszawie; marszałek sejmu 1938-39, od 1935 wicemarszałek senatu; współautor projektu konstytucji kwietniowej; Prawo karne. Kodeks karny. Makowski WŁADIMIR J., 1846-1920, malarz ros.; członek stow. pieriedwiżników; realist. obrazy rodzajowe oraz portrety. Makowski ZBIGNIEW, ur. 1930, malarz, rysownik; kompozycje o wymowie symbolicznej; uprawia też poezję i prozę.

makówka (puszka), owoc maku w postaci wielonasiennej torebki, otwierającej się w części szczytowej; nasiona b. drobne. Maków Mazowiecki, m. pow. w woj. warsz., nad rz. Orzyc; 5,5 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł. — Zał. w XI w. przy przeprawie przez rz. Orzyc; prawa miejskie 1421. W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło 3 tys. mieszkańców; 1945 zniszczony w 90%, po wojnie odbudowany. Maków Podhalański, m. w pow. suskim, woj. krak., nad Skawą; 5,4 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie przed 1840 — W czasie okupacji hitlerowcy zamordowali okc. 200 osób. makrela (Scomber scombrus), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 60 cm dł., ławicowa; pn. O. Atlantycki, M. Śródziemne, Czarne, Bałtyckie; gosp. ważna. Makrizi, al-, 1364-1442, historyk arab. zajmujący się gł. dziejami Egiptu i krajów sąsiednich; autor historii Fatymidów, Ajjubidów i Mameluków oraz genealogii arab. plemion. makro-, w wyrazach złożonych znaczy: b. duży, wielki, długi; np. makrocząsteczka. makroanaliza, w analizie chem. metody analityczne, w których bada się próbki o masie większej od 100 mg. makrocefalia (wielkogłowie), nadmierne rozmiary czaszki, wrodzone (np. wskutek wodogłowia) lub nabyte (np. w krzywicy). makrocyklina, mieszanina' 2 antybiotyków: tetracykliny i erytromycyny; lek o szerokim zakresie działania. makroekonomia, teoria ekon. zajmująca się badaniem wielkości agregatowych (dochód nar., popyt, podaż, zatrudnienie ujmowane w skali gospodarki nar.) i związków między nimi. makroenergetyczne wiązanie, biochem. → wysokoenergetyczne wiązanie. makroewolucja, procesy wyodrębniania się nowych szczepów o coraz dalszym pokrewieństwie (coraz wyższych jednostek taksonomicznych), mierzone czasem geol.; wynik mikroewolucii. makrofagi, rodzaj komórek żernych (fagocytów), ogólna nazwa większości komórek układu siateczkowo-śródbłonkowego o znaczeniu obronnym dla organizmu; np. niektóre komórki śródbłonka, histiocyty. makrofotografia, fotografia z bliskich odległości; wielkość obrazu na negatywie jest tego rzędu co wielkość obiektu zdjęcia. makrogeometria powierzchni, techn. niekiedy używana nazwa struktury geom. dużych nierówności powierzchni, czyli błędów kształtu. makrografia, w metalografii opis, zdjęcie lub odręczny rysunek powierzchni metalu (albo stopu) przygotowanej do badań mikroskopowych, wykonane w wielkości naturalnej lub w nieznacznym powiększeniu. makroklimat, zespół czynników klimat, większych obszarów, wpływający na rozmieszczenie strefowe i pionowe gat. roślin i zwierząt oraz na ich zasięgi. makrokosmos (makroświat), filoz. od Demokryta do XIX w. świat ciał niebieskich, będący modelem dla porządku tzw. mikroświatą; współcześnie Wszechświat. makrolidy, wielkocząsteczkowe antybiotyki o silnym działaniu przeciwbakteryjnym na drobnoustroje Gram-dodatnie (erytromycyna, oleandomycyna, spiromycyna); stosowane gł. w leczeniu zakażeń gronkowcami, opornymi na inne antybiotyki. makrolity, archeol. dużych rozmiarów narzędzia kam., znane od późnego paleolitu. makroplankton, duże organizmy planktonu; m. oceaniczny wielkości powyżej 1 cm; np. żebropławy, rurkopławy, meduzy, ogonice. makropody, zool. →wielkopłetwy. makroreologia, dział reologii traktujący wszystkie materiały jako jednorodne.

makroskopia, dział metalografii obejmujący makroskopowe badania metali i ich stopów. makroskopowy, widoczny nieuzbrojonym okiem. makrosocjologia, typ analizy socjol., której przedmiotem są wielkie grupy społ., klasy, warstwy itp.; podejście badawcze charakterystyczne zwł. dla socjologii marksistowskiej. makrospora (megaspora), zarodnik duży paprotników różnozarodnikowych. makrostan, pojęcie stosowane w fizyce statyst. na określenie makroskopowej charakterystyki stanu układu fizycznego. makrostruktura, socjol. układ i związki wzajemne między wielkimi grupami społ. składającymi się na społeczeństwo, tj. układ klasowo-warstwowy społeczeństwa. Maksimović DESANKA, ur. 1898, poetka serb.; liryka osobista, opowiadania i powieści dla dzieci. Maksimow NIKOŁAJ A., 1880-1952, radz. fizjolog roślin; prof. uniw. w Leningradzie i Saratowie, Akad. Roln. w Moskwie, czł. AN ZSRR; pionier ekologicznego kierunku w fizjologii roślin; Fizjologia roślin. Maksimow WŁADIMIR J., ur. 1932, pisarz ros.; tom wierszy, poematy, opowiadania o współcz, problematyce moralnej. maksimum (maximum): 1) największa osiągalna ilość, liczba, wartość itp., punkt szczytowy, najwyższy stopień; 2) najwyżej, najwięcej, maksymalnie. maksimum funkcji, największa wartość funkcji f(x) w punkcie a w porównaniu z jej wartościami w punktach sąsiednich. maksura, miejsce wydzielone w meczecie dla władcy, często w formie ozdobnej loży. Maksutow DMITRIJ D., 1896-1964, optyk radz.; czł. AN ZSRR; wynalazł teleskop meniskowy; Astronomiczeskaja optika. Maksutowa kamera (teleskop meniskowy), układ optyczny składający się z wklęsłego zwierciadła sferycznego oraz soczewski wypukło-wklęsłej (menisku) umieszczonej między środkiem krzywizny zwierciadła i jego ogniskiem. makswel, Mx, jednostka strumienia indukcji magnet. (strumienia magnet.) w elektromagnet. układzie jednostek miar; strumień 2magnet. przepływający przez pow. 1 cm ustawioną prostopadle w2 polu o indukcji 1 Gs; 1 Mx = 1 Gs•l cm = = 108 Wb. maksyma, reguła, prawidło, zasada postępowania; zwięzła wypowiedź formułująca ogólne zasady postępowania o zabarwieniu moralizatorskim. maksymalny, osiągający swoje maksimum, najwyższy, największy; określający maksimum, górną granicę czegoś. Maksymilian I, 1459-1519, król niem. od 1493, cesarz od 1508; zapewnił Habsburgom dziedziczenie Niderlandów, Hiszpanii, Czech i Węgier; podjął reformy ustroju Rzeszy. Maksymilian I, 1573-1651, książę Bawarii od 1597, elektor od 1623; założyciel i przywódca Ligi Katolickiej. Maksymilian II 1527-76, cesarz rzym.niem. od 1564, z dyn. Habsburgów; niepowodzenia w polityce zagr. i w staraniach o koronę pol. 1575. Maksymilian Badeński →Max von Baden. Maksymilian Ferdynand Józef, 183267, arcyksiążę austr., od 1864 cesarz Meksyku; rozstrzelany przez republikanów B. Juáreza. Maksymilian Habsburg, 1558-1618, arcyksiążę austr., syn Maksymiliana II; 1587 obrany przez część szlachty królem, wkroczył do Polski; 1588 pobity przez J. Zamoyskiego pod Byczyną. Maksymilian I Józef, 1756-1825, elektor od 1799, król bawarski od 1806; sojusznik Napoleona, zwiększył terytorium Bawarii.

666 makuchy makuchy (kuchy), produkt uboczny po wytłoczeniu lub wyekstrahowaniu oleju z nasion lnu, soi, słonecznika i in. oleistych; cenna pasza treściwa. makulatura, wtórny surowiec do wyrobu papieru, np.: stare gazety i książki, zużyty papier, odpady papierowe itp. makulec (Didymium), śluzowiec, pospolity na butwiejących resztkach roślinnych. Makurdi, m. w środk. Nigerii, port nad rz. Benue; 54 tys. mieszk. (1963); ośr. handl.; most kol.-drogowy na Benue. Makuszyński KORNEL, 1884-1953, pisarz; popularne książki dla dzieci (Przygody Koziołka Matołka) i młodzieży (Szatan z 7 klasy) przesycone lir. humorem; wiersze, felietony. makutra (makotra), gliniana misa (donica) do ucierania maku, kremu itp. Mala (ang. Mallow), m. w pd. Irlandii, nad rz. An Abha Mhór; 5,5 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. j przemysł spożywczy. Malabarskie Wybrzeże (Malabar), część wybrzeża Indii, nad M. Arabskim, między Goa i przyl. Komoryn; eksploatacja piasków monacylowych; gł. m. Kojlikota (Kożikode); znane już rzymskim kupcom za Augusta; handel z Zachodem, faktorie eur.; od 1947 w składzie Indii. malachit, minerał, zasadowy węglan miedzi; zielony, o jedwabistym połysku; powstaje w strefie utlenienia złóż siarczków miedzi; ruda miedzi; używany też jako kamień dekoracyjny i do produkcji farb. malachitowa zieleń, syntet. barwnik zasadowy, pochodna trójfenylometanu; stosowany do barwienia bawełny, wełny, jedwabiu, papieru. Malacky, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 11 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; w okolicy wydobycie gazu ziemnego i ropy naftowej. Maladetta, najwyższy masyw górski w Pirenejach, na terytorium Hiszpanii; wys. do 3404 m (Pico de Aneto); wieczne śniegi. mala fides [łac] →zła wiara. malaga, deserowe wino hiszp., o charakterystycznej gęstej konsystencji, z rejonu Malagi, otrzymywane z podsuszonych winogron; do m. dodaje się alkohol. Malaga, m. w Hiszpanii (Andaluzja), nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. prow. M.; 330 tys. mieszk. (1966); przemysł winiarski, stoczn., chem., włók.; port handl. i rybacki; kąpielisko; ośr. turyst.; muzeum: rzym. forteca (przebudowana w IX w.), kościoły (XV-XVIII w.), renes. katedra, pałac biskupi (XVIII w.). malagassi →malgaski język. malagueña [-grńa], lud. taniec hiszp., odmiana fandanga w prowincji Malaga. Malaita, bryt. wyspa w archip. Wysp Salomona; 4,1 tys. km2, 66 tys. mieszk. (1969); górzysta; lasy tropik.; gł. m. Auki. malajalam, język drawidyjski w Indiach", na Wybrzeżu Malabarskim; ok. 17 mln; literatura od IX w., odrębne pismo południowoind. — malajalam:. Malaje, nazwa dawnych posiadłości bryt. na Płw. Malajskim (potoczrfie obejmowała również Archip. Malajski), wchodzących obecnie w skład Malajzji. Malajer, m. w zach. Iranie; 28 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., winiarski; ważny ośr. wyrobu dywanów. Malajowie, ludność Półwyspu i Archip. Malajskiego; ok. 12 mln; uprawa ziemi, handel mor.; tkactwo, ceramika, rozwinięta twórczość lud. (lalkowy teatr cieni). Malajska Federacja, przekształcona z Unii Malajskiej (1946-48) federacja państw malajskich 1948-63; wraz z Sarawakiem i Sabahem (pn.-zach. część Borneo) utworzyła Malajzję. Malajski Archipelag, archip. między Azją a Australią, rozdziela O. Spokojny od O. Indyjskiego; obejmuje Wielkie W. Sundajskie, Małe W.8 Sundajskie oraz Moluki; ok. 1,7 mln km , ok. 100 mln

mieszk.; górzysty; obszar intensywnej działalności wulkanicznej; lasy tropik.; większość A.M. stanowi terytorium Indonezji. malajski język, z grupy indonezyjskiej; język rodzimy Malajów, oficjalny w Malajzji; literatura od VII w.; język handl.żegl. na wyspach O. Indyjskiego. Malajski Półwysep (Malakka), pd. część Płw. Indochińskiego; pow. ok. 190 tys. km2; górzysty; lasy tropik.; plantacje kauczukowca; eksploatacja bogatych złóż rud cyny; na P.M. leży Malajzja, częściowo Syjam i Birma. Malajzja (Federacja Malajzji) państwo związkowe w Azji Pd.-Wsch.; obejmuje pd. część Płw. Malajskiego i pn. — Borneo; 332,6 tys. km 2, 10,6 mln mieszk. (1969), gł. Malajowie; Chińczycy i Hindusi; stol. Kuala Lumpur, inne gł. m.: Pinang, Port Swettenham, Ipoh; tworzy federację 13 stanów; j.u. malajski i angielski. Kraj roln.-górn.; uprawa kauczukowca (1 miejsce w świecie), ryżu, palmy oliwnej, palmy kokosowej; wydobycie rud cyny (1 miejsce w świecie), żelaza; eksploatacja lasów. — Pierwsze państewka Malajów w I tysiącleciu p.n.e.; w VIIIXII w. przewaga królestwa na Sumatrze, od pol. XIV w. — królestwa na Jawie, wpływy Syjamu; w XV w. sułtanat Malakki; od XVI w. penetracja eur. — Portugalczyków, Holendrów, Anglików (Kompania Wschodnioind.); w ciągu XIX w. ugruntowanie przewagi bryt.; od 1895 Sfederowane Państwa Malajskie, pd 1909 Niesfederowane Państwa Malajskie — protektoraty bryt. oraz kolonie Malakka i Pinang; w czasie II wojny świat. 1942-45 okupacja jap.; od 1946 Unia Malajska, od 1948 Federacja Malajska — początkowo pod zwierzchnictwem W. Brytanii, od 1957 niepodległa, czł. Wspólnoty Narodów; od 1963 jako M. — poszerzona o Sabah i Sarawak (1963-65 także Singapur) — federacyjna monarchia konstytucyjna; czł. ONZ od 1957. Malakal, m. w pd. Sudanie, nad Białym Nilem, ośrodek adm. prow. Nil Górski: 11 tys. mieszk. (1964); ośr. handlowy. Malakka, cieśnina między Płw. Malajskim a Sumatrą; najmniejsza szer. ok. 40 km; ważna droga morska. Malakka →Malajski Półwysep. Malakka (Melaka), m. i port w Malajzji, nad cieśniną M.; stol. stanu M.; 90 tys. mieszk. (1965). Malakka (Melaka), stan w Malajzji, w pd. części Płw. Malajskiego, nad cieśniną M.; 1,7 tys. km 8, 410 tys. mieszk. (1967); stol. M.; uprawa kauczukowca; wydobycie rud cyny. Malakka, sułtanat muzułm. na terenie obecnej Malajzji, zał. ok. 1400; 1511 opanowany przez portug. admirała A. d'Albuquerque, 1641 — przez hol. Kompanię Wschodnioind.; w XIX w. bryt. kolonia. Malakoff [-kof], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 36 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., chem., maszynowy. malakologia (malakozoologia), dział zoologii, badający mięczaki. Malan [məla:n] DANIEL FRANCOIS, 18741959, nacjonalist. polityk południowoafryk.; 1948-54 premier Związku Pd. Afryki. Malang, m. w Indonezji, na Jawie, u podnóża wulkanu Semeru; 404 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. i handl.: uniwersytet. Malang Dżan, ?-1957, lud. poeta afgański; poezje w stylu dawnych pieśni, bardzo popularne w Afganistanie i rejonach sąsiednich; tworzył w języku pasztu. Malanje [məlãżö], m. w pn. Angoli; 13 tys. mieszk. (1960); pśr. handlowy. Malaparte CURZIO (właśc. Kurt Erich Suckert), 1898-1957, wł. pisarz i dziennikarz; zwolennik, później przeciwnik faszyzmu; korespondent woj. w II wojnie świat.; autor reportażowej książki Kaputt. malaria, med. →zimnica.

Malarski HENRYK, 1887-1955, biochemik; prof. Polit. Lwowskiej i UMSC; wprowadził w pol. nauce żywienia zwierząt gospodarskich metody biochemiczne. malarstwo, dział sztuk plast., którego istotą jest posługiwanie się linią i barwą na płaszczyźnie; wg przeznaczenia i skali m. dzieli się m.in. na: monumentalne, sztalugowe, dekoracyjne, książkowe; wg tematu m.in. na: rel., mit., hist., rodzajowe, pejzaż, batalistyczne, martwą na*turę, abstrakcyjne, wg technik i podłoża m.in. na: m. olejne, akwarelę, temperę, pastel, gwasz, enkaustykę, fresk, al secco, mozaikę, witraż, sgraffito. Malarz, jeden z gwiazdozbiorów. Malarze Realiści →Grupa Realistów. Malaspina [mäləspinə], lodowiec na pd. wybrzeżu Alaski (USA), u 2podnóża G. Św. Eliasza; pow. ok. 4 tys. km . Malatya [-tja] (staroż. Melitene), m. w środk. Turcji, ośrodek adm. prow. M.; 104 tys. mieszk. (1965); przemysł cukr., tytoniowy, włók; ośr. regionu uprawy maku lekarskiego; w pobliżu ruiny staroż. miasta Arslantepe. Malawi (Republika Malawi), państwo we wsch. Afryce; 118,5 tys. km2, 4,4 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. Zomba, największe m. Blantyre; j.u. angielski i njandża. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln. (proso, sorgo, kukurydza, herbata, tytoń). — W XV w. związek plemienny; od XVII w. wpływy arab.; w końcu XIX w. podbite przez Anglików — od 1891 protektorat bryt., od 1907 kolonia Niasa, 195363 protektorat w składzie Federacji Rodezji i Niasy; od 1963 autonomia (odtąd nazwa M.); od 1964 niepodległe, od 1966 republika, czł. bryt. Wspólnoty Narodów; czł. ONZ od 1964. Malawin FILIPP A., 1869-1940, malarz ros.; początkowo kontynuował tradycje realizmu ros. 2 pol. XIX w., potem uległ wpływom modernizmu; m.in. studia kobiet wiejskich. Malawski ARTUR, 1904-57, kompozytor; nawiązania do folkloru; balet-pantomima Wierchy, utwory symf. (Hungaria 1956), wokalno-instrumentalne, kamer., pieśni. Malbork, m. pow. w woj. gdańskim, nad Nogatem; 31,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., włók., maszyn.; węzeł kol.; port rzeczny; zamek krzyżacki (XIII, XIV, XV w.), jeden z najwybitniejszych zabytków got. architektury obronnej — mieści muzeum; zabytkowe młyny i kościoły, ratusz (XV w.). — Prawa miejskie 1276; 1309-1457 siedziba w. mistrza Zakonu Krzyżackiego; 1457 opanowany przez wojska polskie. W czasie II wojny świat, w M. był Stalag XXB, gdzie zginęło m.in. 237 jeńców ang.; 1945 (25 I17 III) ciężkie walki o M., zamieniony przez Niemców w twierdzę; poważnie zniszczony, odbudowany. Malcew JELIZAR J. (właśc. J.J. Pupko), ur. 1917, pisarz ros.; powieści poświęcone życiu wsi radz. w okresie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Malczewski ANTONI, 1793-1826, poeta; powieść poet. Maria wywarła silny wpływ na romantyzm pol. i zapoczątkowała ukr. szkołę poetów; pierwszy pol. zdobywca Mont Blanc. Malczewski JACEK, 1854-1929, jeden z czołowych malarzy Młodej Polski; czł. stow. Sztuka, prof. krak. ASP; sceny z życia zesłańców na Sybir (Śmierć Ellenai), obrazy symbol, (cykl Zatrutej studni), portrety (Autoportret z hiacyntem), pejzaże. Malczewski RAFAŁ, 1892-1965, syn Jacka, malarz i pisarz; czł. Rytmu; kubizowane krajobrazy górskie, przem. pejzaże Śląska. Malczewski

Skarbek

ADOLF,

1813-87,

uczestnik powstań 1830-31, 1848, 1863; od 1836 działacz Stow. Ludu Polskiego; uczestnik przygotowań powstańczych 1846, sądzony w berlińskim procesie.

Malinowski 667 Malczyce, osiedle w pow. średzkim, woj. wrocławskim, nad Odrą; 3,1 tys. mieszk. (1968); cukrownia, fabryka celulozy; węzeł kol.; port rzeczny. Malden [mo:ldn], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim Bostonu; 56 tys. mieszk. (1970); ośr. przemysłu odzieżowego, skórz., chemicznego. Maldonado, m. w pd. Urugwaju, nad O. Atlantyckim, ośrodek adm. dep. M.; 15 tys. mieszk. (1963). Male, stol. republiki Malediwy, port na wyspie M.; 12 tys. mieszk. (1967). Malebranche [malbrã:sz] NICOLAS, 1638-1715, filozof fr., przedstawiciel okazjona-lizmu; łączył kartezjanizm z założeniami wiary chrześcijańskiej. Malecki IGNACY, ur. 1912, akustyk; prof. Polit. Gdańskiej i Warsz., czł. PAN; prace z akustyki wnętrz, izolacji akustycznych, propagacji fal ultradźwiękowych, naukoznawstwa. Malecki WŁADYSŁAW ALEKSANDER, 18361900, malarz; gł. nastrojowe pejzaże (Sejm bociani). Malecki-Sandecki JAN (Jan z Sącza), ok. 1490-1567, drukarz, edytor, tłumacz; początkowo w Krakowie, następnie w Pułtusku, od 1537 w Ełku (pierwsza drukarnia pol.); przekład N. Testamentu, prace nad językiem polskim. Maleczyńska EWA, ur. 1900, historyk; prof. Uniw. Wrocł.; zajmuje się gł. dziejami Polski i Czech XV w. Maleczyński KAROL, 1897-1968, historyk, mediewista, paleograf; prof. Uniw. Wrocł.; badacz gł. dziejów Śląska; wydawca źródeł. Malediwy, państwo na wyspach M,, na O. Indyjskim; 298 km2, 108 tys. mieszk. (1969), gł. Hindusi, Malajowie, Arabowie; stol. Małe; j.u. malediwski (dialekt syngaleskiego); rybołówstwo; uprawa palmy kokosowej. — Sułtanat pod protektoratem W. Brytanii, od 1965 niepodległy (układ wojsk, z W. Brytanią); od 1968 republika; czł. ONZ od 1966. Malegańw (ang. Malegaon), m. w Indii (Maharasztra); 229 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., bawełn.; ośr. handlowy. maleinizacja, zabieg diagnostyczny wykrywający nosaciznę u zwierząt, gł. u koni; polega na wstrzyknięciu dospojówkowo maleiny — wyciągu z hodowli pałeczek nosacizny — i obserwacji odczynu. maleinowe żywice, produkty estryfikacji alkoholi wielowodorotlenowych bezwodnikiem maleinowym; dobrze przyczepne do podłoża; stosowane gł. do wyrobu lakierów. maleinowy kwas HOOG— CH=CH— —COOH, nienasycony kwas org.; otrzymywany przez katalityczne utlenienie benzenu powietrzem i uwodnienie powstałego bezwodnika; kryształy; szeroko stosowany, m.in. do otrzymywania żywic syntet., barwników i leków. malejąca funkcja, funkcja, której wartości w danym przedziale maleją w miarę wzrastania argumentu, np. funkcja sina: jest malejąca w przedziale (90° < x < 270°). malejący ciąg, ciąg, którego wyrazy spełniają nierówność an+1 < an. Malekula (Mallicolo), wyspa wulkaniczna w archip. Nowe Hebrydy; 2,5 tys. km2, ok. 7 tys. mieszk.; eksploatacja lasów. Maleniec, w. w pow. opoczyńskim, woj. kieleckim, nad Czarną; zakład wyrobów metalowych. Malenkow GIEORGIJ M., ur. 1902, radz. działacz ruchu robotn.; 1946-57 czł. Biura Polit. KC KPZR; 1953-54 premier ZSRR 1946-53 i 1954-57 wicepremier; usunięty z władz partii i z rządu za działalność frakcyjną. Maler Müller →Müller Friedrich. Maleski VLADO, ur. 1919, pisarz maced.; opowiadania i powieści o tematyce partyzanckiej. Maleszewski PIOTR, 1767-1828, ekonomista, zwolennik szkoły klasycznej; postulował uwłaszczenie chłopów bez od-

szkodowania; O związkach i przystosowaniu wzajemnym rolnictwa, rękodzieł i handlu. Maleszewski TYTUS, 1827-98, malarz; gł. portrety (A. Mickiewicza), sceny rodzajowe, pejzaże. Malewicz KAZIMIERZ, 1879-1935, malarz ros., pochodzenia pol.; twórca odmiany abstrakcjonizmu zwanej suprematyzmem; prace teoret., działalność pedag.; wpływ na twórczość W. Strzemińskiego. Malewska HANNA, ur. 1911, pisarka kat.; red. mieś. „Znak"; powieści hist. o problematyce filoz.-moralnej (Żelazna korona, Kamienie wołać będą), Żniwo na sierpie, o Norwidzie. Malewski ANDRZEJ, 1927-63, socjolog; zajmował się głównie psychologią społ. i metodologią nauk społ.; O zastosowaniach teorii zachowania. Malewski JULIUSZ, ur. 1899, działacz nor. na Warmii i polonijny w Niemczech; 1928-39 czł. Rady Nacz. ZPwN, 1932-39 Związku Pol. Tow. Szkolnych w Niemczech oraz Rady Nadzorczej Banku Słow. w Berlinie; po II wojnie świat, działacz PZPR. FJN, ZBoWiD. Malfattiego zadanie, jedna z konstrukcji geom. polegająca na wpisaniu w dany trójkąt 3 okręgów wzajemnie stycznych. Malgaska Republika, państwo w Afryce, 2na wyspie Madagaskar; 587 tys. km , 6,6 mln mieszk. (1969), gł. Malgasze; stol. Tananariwa, inne gł. m.: Tamatawa, Ma-junga; j.u. malgaski i francuski. Powierzchnia wyżynnogórzysta; klimat gorący; roślinność i faunę cechują liczne en-demity. Słabo rozwinięty krai roln.; uprawa gł. ryżu, manioku, wanilii (I miejsce w świecie), kawy, goździków; hodowla bydła; wydobycie grafitu. — W XIV-XV w. tubylcze królestwa; od XVI w. penetracja eur. (początkowo portug., potem fr.); w XIX w. rywalizacja fr.-ang.; 1883-95 podbita przez Francuzów, od 1896 kolonia; od 1958 autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Fr., od 1960 niepodległa; czł. ONZ od 1960. malgaski język (malagassi), z grupy indonezyjskiej, na Madagaskarze; urzędowy (obok fr.) język Rep. Malgaskiej. Malgasze, podstawowa ludność Madagaskaru; ok. 6 mln; silnie zróżnicowani etnicznie i kulturowo; język malgaski. Malherbe [malerb] FRANCOIS DE, 15551628. poeta fr.; reformator języka poet., dążył do jego racjonalizacji i oczyszczenia z obcych wpływów; ody, pieśni, sonety. Mali, państwo w dorzeczu górnego Nigru powstałe w XI w., utworzone przez lud Mande; rozkwit XIV w., w XV w. utraciło większość terenów; przetrwało do XVII w. Mali (Republika Mali), państwo w zach. Afryce; 1,2 mln km2, 4,9 mln mieszk. (1969), gł. ludy Mandingo, Senufo, Fulbe, Tuaregowie; stol. Bamako, inne gł. m.: Mopti, Kayes, Segou; j.u. francuski. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, suchy (3/4 pow. — Sahara); gł. rz. Niger. Słabo rozwinięty kraj roln.; w dolinach Nigru i Senegalu uprawa prosa, sorga, ryżu, orzeszków ziemnych, bawełny; hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów. — W średniowieczu teren obecnego M. wchodził w skład państw: M., Ghany i Songhaju; w XVI-XVIII w. państewka, podbite w XIX w. przez Francuzów; 1904-58 w składzie Fr. Afryki Zach. (od 1920 jako Sudan Fr.), następnie autonomiczna Republika Sudańska (Sudan Zach.) w składzie Wspólnoty Fr.; 1959-60 WTaz z Senegalem,— w Federacji M.; od 1960 niepodległa republika; czł. ONZ od 1960; 1968 wojsk, zamach stanu (zawieszenie konstytucji, Wojsk. Komitet Wyzwolenia Nar.). Malibran MARIA FELICITA →Garcia. Malicka MARIA, ur. 1904, aktorka, reżyser; występy w Warszawie (1935-39 we własnym teatrze), Łodzi i Krakowie; role filmowe.

Malicki ADAM, ur. 1907, geograf; prof. UMCS, organizator uniwersyteckiego ośr. geogr.; red. „Annales Uniwersitatis Mariae Curie-Skłodowska" (sectio B); prace gt. z geomorfologii (zagadnienia lessu). Malicki ZASŁAW, ur. 1908, architekt; budowle użyteczności publ. i mieszkalne; współprojektant osiedli, m.in. WSM na Mokotowie i Rakowcu w Warszawie; współautor gen. planu m. Czondun (Korea). Mali Federacja, federacja 1959-60 autonomicznych republik Wspólnoty Fr. — Senegalu i Sudanu Zach. (początkowo również Dahomej i Górna Wolta), VIVIII 1960 niepodległa; rozpadła się na 2 odrębne republiki: Senegal i Mali (Sudan Zach.). maligna, wysoka gorączka z zaburzeniami świadomości i majaczeniem. Malih, miejscowość w Omanie, port naft. koło m. Maskat. malik [arab., 'król'], tytuł, który muzułmanie nadawali władcom obcych państw (gł. wschodnich). Malik ibn Anas, ok. 715-795, arab. teolog i znawca prawa muzułm., założyciel ortodoksyjnej szkoły prawa muzułm. (malikici); autor pierwszego pisanego muzułm. kodeksu. malikici, zwolennicy ortodoksvjnej szkoły prawa muzułm., zał. w VIII w. przez Malika ibn Anasa. Malik Szah, 1055-92, sułtan z dyn. Seldżuków od 1072; rozszerzył granice państwa od Kaszgaru po M. Śródziemne i od Kaukazu i M. Aralskiego po Zat. Perską; okres świetności polit. i kult. państwa. malimo, system wytwarzania przędziny powstałej z przeszycia wątku (lub osnowy); produkowana przędzina gładka i puszysta (drapana) stosowana jest do wyrobu ręczników i prześcieradeł kąpielowych, wkładek do obuwia itp. malina (Rubus), krzew z rodziny różowatych; gł. zimna i umiarkowana strefa półkuli pn.; w Polsce w lasach rosną 4 gat.: tekszla, moroszka, kamionka i m. właściwa (R. idaeus), o pędach kolczastych, uprawiana w licznych odmianach; owoce soczyste, deserowe i na przetwory. Malina MARIAN, ur. 1922, grafik; uprawia sztukę figuratywną (drzeworyty, często barwne, cellografia). malina kamionka →kamionka. malina moroszka →moroszka. malina tekszla →tekszla. Malindi, m. i port we wsch.- Kenii, nad O. Indyjskim; 5,8 tys. mieszk. (1962); oczyszczalnie bawełny, przetwórstwo sizalu; rybołówstwo; kąpielisko morskie. malines [-in; fr.], rodzaj b. delikatnej koronki klockowej, wykonanej z białych nici lnianych na tiulowym tle, o wzorze wici kwiatowych; produkowane w XVIIXVIII w. gł. w Malirtes, Brukseli, Bruges i Gandawie. Malines [-in], fr. nazwa belg. m. Mechelen. malinica, med. →framboezja. Maliniec, w. w pow. konińskim, woj. pozn., w Konińskim Zagłębiu Węgla Brun.; wielka huta aluminium „Konin". Malinow ALEKSANDYR, 1867-1938, polityk bułg.; od 1903 przywódca partii demokr.; wielokrotny premier: 1908-11,191819 i 1931; 1931-34 przewodn. parlamentu. Malinowa Oberlandzka, hol. odmiana jabłoni; owoce jesienne, ciemnoczerwone, o delikatnym miąższu, gł. deserowe. Malinowski ALEKSANDER, 1869-1922, działacz PPS, inżynier; 1897-1900 i 1905 czł. Centr. Kom. Robotn. PPS; od 1906 w PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Malinowski BRONISŁAW, 1884-1942, etnolog, socjolog, antropolog społ. i teoretyk kultury; twórca funkcjonalizmu w badaniach nad kulturą; prof. Yale University w New Haven (USA); dyr. Instytutu Pol. w Nowym Jorku; badania terenowe na Nowej Gwinei i W. Triobriandzkich przy-

668 Malinowski niosły mu świat, rozgłos (Życie seksualne dzikich...); Szkice z teorii kultury. Malinowski EDMUND, ur. 1885, botanik, genetyk; prof. SGGW, czł. PAN; organizator i kierownik pierwszych w Polsce placówek nauk. w dziedzinie genetyki; podręczniki: Anatomia roślin, Genetyka. Malinowski ERNEST, 1808(15)-99, inżynier kol. i drogowy; prof. uniw. w Limie; powstaniec 1830-31, następnie na emigracji w Peru, zasłużony dla tego kraju; zaprojektował i 1872-76 kierował budową linii kol. Callao-Oroya, sięgającej do wys. 4769 m. Malinowski FELIKS, ur. 1936, tancerz; solista m.in. Pol. Zespołu Tańca i (od 1959) Teatru Wielkiego w Warszawie. Malinowski FRANCISZEK (pseud. Piotr, Zagóra), 1897-1944, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu; m.in. sekr. Kom. Okręg. KPP w Lublinie i Zagłębiu Dąbrowskim; 1942 sekr. Kom. Obw. PPR Kraków; zamordowany przez hitlerowców. Malinowski LUCJAN, 1839-98, językoznawca; prof. Uniw. Jag., czł. AU; pionier dialektologii pol. (Beiträge zur slavischen Dialektologie); krytyczne wydania zabytków staropolskich. Malinowski MAKSYMILIAN, 1860-1948, działacz lud., publicysta; wydawca i red. „Zorzy" 1887-1906 „Zarania" 1907-15; od 1919 w PSL-„Wyzwolenie" i 1925-31 prezes; 1931-35 we władzach SL. Malinowski MARIAN (pseud. Wojtek i in.), 1876-1948, prawicowy działacz PPS, bliski współpracownik J. Piłsudskiego; 1931 współzałożyciel Związku Związków Zaw. (ZZZ); od 1937 czł. OZN; senator z ramienia sanacji. Malinowski RODION J., 1898-1967, marszałek ZSRR; w II wojnie świat. m.in. dowódca armii w bitwie pod Stalingradem-, dowódca Frontów: Pd., Pd.-Zach., 3 i 2 Ukr., Zabajkalskiego; od 1957 min. obrony ZSRR; od 1956 czł. KC KPZR. Malinowski STANISŁAW, 1812-90, rewol. działacz galic; współtwórca Stow. Ludu Pol. (lewe skrzydło); dyr. szkoły batiniolskiej. Malinowski Pobóg WŁADYSŁAW, 18991962, historyk i publicysta, działacz sanacyjny; od 1939 na emigracji; m.in. Narodowa Demokracja 1887-1918, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945. Maliński PAWEŁ, 1790-1853, rzeźbiarz; prof. uniw. w Warszawie; klasycyst. rzeźby arch., rel., portrety; fryzy na budynku Teatru Wielkiego, pałacu Kazimierzowskim i Błękitnym w Warszawie. Malipiero RICCARDO, ur. 1914, kompozytor wł.; przedstawiciel dodekafonii; opery, symfonie, koncerty; monografie o Bachu, Debussym. malipol, system produkowania przędziny pętelkowej, puszystej o właściwościach tkaniny frotte, przez wszywanie przędzy w podkład (tkaninę lub włókninę); wytwarzana przędzina folowana, drapowana i strzyżona stosowana jest do wyrobu płaszczy, wdzianek, śpiworów i kocyków. Malisz BOLESŁAW, ur. 1910, urbanista i architekt; prof. Polit. Warsz.; dyr. I.U.A. (1963-68); ekspert ONZ w Grecji i Jugosławii (1966-68); zajmuje się gł. zagadnieniami planowania przestrzennego; twórca urbanist. „teorii progów"; Zarys teorii kształtowania układów osadniczych. Maliszewski ALEKSANDER, ur. 1901, dramaturg, poeta; sztuki hist. (Droga do Czarnolasu), wspomnienia U brzegu mojej Wisły, Na przekór nocy. Maliszewski EDWARD, 1875-1928, bibliograf, historyk; współautor (z B. Olszewiczem) Podręcznego słownika geograficznego; Bibliografia pamiętników polskich... Maliszewski WITOLD, 1873-1939, kompozytor, pedagog; symfonie, balety, koncert fortepianowy, utwory kameralne, pieśni, msze. maliwatt, produkowany w NRD agregat do wytwarzania włóknin przeszywanych, cienkorunowych; uzyskane włókniny sto-

sowane są jako materiał izolacyjny, zamiast watoliny itp., lub — folowane i drapane — na płaszcze, wdzianka, podpinki. Malkiewicz TADEUSZ, ur. 1904, metaloznawca i metalurg; prof. AGH, czł. PAN; prace dotyczące stopów żelaza (gł. stali). malkontent, człowiek niezadowolony ze wszystkiego, we wszystkim dopatrujący się ujemnych stron, braków. Mallarmé [-my] STEPHANE, 1842-98, poeta fr., przywódca i teoretyk symbolizmu; hermetyczna poezja o trudnej, wyrafinowanej symbolice, proza poetycka. Mallawi, m. w Egipcie, nad Nilem; 60 tys. mieszk. (1966); przemysł włókienniczy. Malle [mal] Louis, ur. 1932, fr. reżyser film.; filmy fabularne o różnej tematyce (Windą na szafot, Zazie w metro, Viva Maria). Mallea [-ljea] EDUARDO, ur. 1903, pisarz argent.; powieści poruszające problemy społ., często nowatorskie formalnie, eseje. Mallet [malę] ANATOLE JULES, 18371919, fr. konstruktor parowozów; zbudował parowóz o 2 niezależnie napędzanych podwoziach. Mallet-Joris [mależoris] FRANCOISE, ur. 1930, pisarka belg., tworząca w języku fr.; realist. proza o psychol. tematyce. Mallia, miejscowość na Krecie (Grecja), resztki pałacu minojskiego (1 pol. II tysiąclecia p.n.e.). Mallory [mäləry] GEORGE, 1886-1924, alpinista ang.; 1921, 1922 i 1924 uczestnik pierwszych prób zdobycia Mount Everestu (w ostatniej zaginął). Mallow [mälou] →Mala. malm, geol. najmłodsza epoka jury. Malmaison [-mezą] →RueilMalmaison. Malmberg [-rj] BERTIL, 1889-1958, poeta szwedz.; poezje klasycyzujące, później bliskie surrealizmowi. Malmédy [-di], m. we wsch. Belgii, w Ardenach; 6 tys. mieszk. (1967); uzdrowisko ze źródłami miner.; ośr. turystyczny. Malmö, m. i port w pd. Szwecji, nad Sundem, ośr. adm. okręgu Malmöhus; 256 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., maszyn., chem., spoż.; ważny ośr. handlowy. Maloja, przełęcz w Alpach Retyckich (Szwajcaria), na zach. od masywu Bernina; wys. 1815 m. malonowy kwas HOOC—CH2—COOH, nietrwały kwas org.; jego ester dwuetylowy stosowany jest do otrzymywania m.in. barbituranów, tryptofanu, witaminy B. malonylomocznik →barbiturowy kwas. Malory [mäləry] SIR THOMAS, 1400(?)71, rycerz ang.; uczestnik wojny Róży Białej i Czerwonej; autor kompilacji legend o królu Arturze, wybitnego dzieła ang. prozy średniow. (Morte D'Arthur). Malot [malo] HECTOR HENRI, 1830-1907, powieściopisarz fr.; zdobył popularność powieściami dla młodzieży (Bez rodziny). malowanie ciała →zdobienie ciała. malowanka: 1) dekoracja malowana na ścianach domów i obejść chłopskich lub na papierze; 2) tkanina malowana ręcznie przez szablon lub ręcznie drukowana. Malpaso, elektrownia wodna w Meksyku (Chiapas), na rz. Grijalva; moc 1800 MW. Malpighi [-pigi] MARCELLO, 1628-94, wł. biolog, anatom i lekarz; prof. uniw. w Bolonii, czł. Royal Society; twórca anatomii mikroskopowej; wykrył m.in. naczynia włosowate i ich kłębki w nerkach (ciałka nerkowe) oraz pęcherzykową strukturę płuc. Malpighiego cewki [c. -giego], rurkowate narządy wydalnicze owadów, wijów i pajęczaków. Malpighiego ciałko nerkowe [c. n. giego], anat. →ciałko nerkowe. Malraux [-ro] ANDRE, ur. 1901, fr. pisarz i polityk gaullistowski, wieloletni min. kultury; powieści ukazujące tragizm ludzkiego losu, często w kontekście wielkich

wydarzeń hist. (Dola człowiecza, Nadzieja). Malsburg KAROL, 1856-1942, zootechnik; prof. Akad. Rolin. w Dublanach i Polit. Lwowskiej; badania m.in. nad pochodzeniem i konstytucją zwierząt gospodarskich. Malta, wyspa na M. Śródziemnym, na pd. od Sycylii; 246 km2, 288 tys. mieszk. (1967); gł. m. Valletta. Malta (Państwo Maltańskie), państwo Wspólnoty Narodów w pd. Europie, na wyspach M., Ghawdex i Kemmuna; 316 km2, 323 tys. mieszk. (1969); stol. i gł, port Valletta; j.u. angielski i maltański. Uprawa winorośli, warzyw, pszenicy, niewielki przemysł; turystyka. — W starożytności kolonia fenicka, gr., rzym.; w IX w. zajęta przez Arabów, w XI w. przez Normanów — dzieliła losy Sycylii; 1800 zajęta, 1815 przyznana Anglikom; od 1921 (z przerwą 1933-39) samorząd lokalny; 1940-43 aliancka baza woj.; od 1947 autonomia; od 1959 rokowania z rządem bryt. w sprawie niepodległości (1962 proklamowanie Państwa Maltańskiego); od 1964 niepodległa — jako państwo bryt. Wspólnoty Narodów (gen. gubernator); czł. ONZ od 1964; 1964 układ wojsk, z W. Brytanią (stałe bryt. bazy wojsk.), anulowany 1971. Malta, dzielnica Poznania; park leśny ze sztucznym jez. Maltańskim (regaty); fabryka papieru. Malta (w. w Ros.FSRR, k. Irkucka), archeol. ślady osiedla z młodszego paleolitu, współczesnego kulturze solutrejskiej; m.in. 20 posążków kobiecych z kłów mamuta. Maltańczycy, mieszkańcy wyspy Malta i sąsiednich wysepek; ok. 350 tys.; potomkowie Arabów, Włochów i in. ludów śródziemnomor.; język pochodzenia arab., z wpływami włoskimi. maltańczyk (bolończyk), rasa małych (wys. w kłębie do 25 cm) psów pokojowych, o długiej, jedwabistej, białej sierści; ogon noszony na grzbiecie. maltańska gorączka, med. choroba zakaźna z grupy bruceloz. maltańska gorączka, wet. zakaźne ronienie owiec i kóz; choroba z grupy bruceloz. maltański mechanizm, mechanizm zamieniający ruch obrotowy ciągły na okresowo przerywany za pomocą zespołu: krzyża maltańskiego — elementu z promieniowymi wycięciami, i tarczy z czopem wchodzącym w kolejne wycięcia krzyża; używany do przesuwu taśmy w kamerach film. i aparatach projekcyjnych. maltazy (α-glukozydazy), enzymy katalizujące rozszczepienie a-glukozydów, np. maltozy, sacharozy, trehalozy. Malte-Brun [maldə brün] KONRAD (właśc. K. Bruun Malte), 1775-1826, duń. geograf i publicysta; od ok. 1800 we Francji, gdzie przy współudziale uczonych fr. napisał 16-tomową geografię świata. Malthus [mąltasj THOMAS ROBERT, 17661834, ekonomista ang.; twórca teorii ludnościowej zw. maltuzjanizmem; Prawo ludności. maltoza (cukier słodowy), redukujący dwucukier zbudowany z 2 cząsteczek glukozy; przejściowy produkt enzymatycznego rozkładu skrobi i glikogenu pod wpływem amylaz; występuje m.in. w miazdze pokarmowej oraz w kiełkujących nasionach. maltretować, poniewierać kimś, zwł. słabszym od siebie; znęcać się nad kimś. maltuzjanizm, kierunek ekon.-demogr, oparty na teorii ludnościowej Th. Malthusa, głoszącej, że ilość środków żywności wzrasta w postępie arytmetyycznym, ludność zaś w postępie geom., nędza mas jest więc wynikiem nadmiernego przyrostu ludności; zwolennicy m. nie dostrzegali wad systemu kapitalist. i nędzę chcieli zlikwidować przez ograniczenie przyrostu naturalnego. Maltz [mo:lts] ALBERT, ur. 1908, pisarz amer.; opowiadania i powieści poddające

małpiatki 669 ostrej krytyce ustroi i stosunki społ. w USA (Dzień za kratą). malum necessarium [łac], „zło konieczne" (słowa użyte przez Erazma z Rotter-damu w dziele Adagia); kłopot, nieszczęście, którego nie da się uniknąć. Malus [malüs] ETIENNE LOUIS, 17751812, fizyk fr.; czł. Akad. Nauk; badania dotyczące optyki (gł. polaryzacji światła). Malusa prawo [p. malüsa], fiz. zależność natężenia światła spolaryzowanego prze- puszczonego przez analizator od kąta pomiędzy płaszczyznami: polaryzacji wiązki padającej i polaryzacji analizatora. Maluta Skuratow, ?-1572, zaufany Iwana Groźnego w kierowaniu opriczniną; słynął z okrucieństwa. Malutin SIERGIEJ W., 1859-1937, ros. malarz i grafik; członek stow. pieriedwiżników, współorganizator AChRR; sceny rodzajowe, portrety, ilustracje. malwa, bot. →ślaz; w ogrodnictwie ozdobnym — prawoślaz. Malwa, wyż. w pn.-zach. części Dekanu (India), między górami Arawalli i Windhja; wys. 200-700 m; głęboko rozcięta dolinami rzek. malwersacja, nadużycie natury pieniężnej, przywłaszczenie powierzonego mienia; sprzeniewierzenie, defraudacja. Malwiny →Falklandy. Mälzel [melcəl] (Mälzl) JOHANN, 17721838, niem. konstruktor mech. instrumentów muz.; wynalazca metronomu. Małachowski GUSTAW, 1797-1835, min. spraw zagr. w powstaniu 1830-31, działacz konserwatywnego Klubu Obywatelskiego, zwalczającego działalność Tow. Patriotycznego. Małachowski JACEK, 1737-1821, kanclerz w. kor. od 1786; zwolennik orientacji ros.s targowiczanin; popierał rozwój górnictwa. Małachowski KAZIMIERZ, 1765-1845, generał; uczestnik powstania 1794, walk Legionów, kampanii napoleońskich; w powstaniu 1830-31 naczelny wódz (7-10 IX 1831). Małachowski ROMAN, 1887-1944(?), chemik organik; prof. uniw. we Lwowie; badania w dziedzinie stereochemii i mechanizmu reakcji związków org.; aresztowany 1944 przez hitlerowców, zaginął. Małachowski STANISŁAW, 1736-1809, marszałek Sejmu Czteroletniego 1788-92; czł. stronnictwa patriot, współtwórca Konstytucji 3 maja; w Księstwie Warsz. prezes Rady Ministrów, potem senatu; autor projektu oczynszowania chłopów. Małachowski-Jaxa RYSZARD, ur. 1887, architekt; od 1911 w Peru; architekt rządowy, prof. Szkoły Inżynierów, gł. architekt Limy; budowle użyteczności publicznej. Mała Panew, rz., pr. dopływ środk. Odry; dł. 131 km, dorzecze 2037 km2; w dolnym biegu zbiornik retencyjny (Jez. Turawskie) i elektrownia wodna. „mała stabilizacja", pol. termin publicystyczny, używany na oznaczenie ideałów drobnomieszcz. wygody, niskich aspiracji i konsumpcyjnego stosunku do życia. Mała Strana (Malá Strana), dzielnica Pragi (Czechosłowacja), na lewym brzegu Wełtawy. Małaszewicze, w. w pow. bialskim, woj. lubelskim; stacja przeładunkowa na międzynar. linii kol. Warszawa-Brześć. Mała Wieś, w. w pow. grójeckim, woj. warszawskim; klasyc^st. pałac (XVIII w.), parki: geom., z parterami i strzyżonymi szpalerami (XVIII w.), i krajobrazowy (XVIII/XIX w.). Mała Wieś, w. w pow. płockim, woj. warsz.; cukrownia. Małcużyński KAROL, ur. 1922, brat Witolda, dziennikarz, publicysta; od 1949 red. działu zagr. „Trybuny Ludu"; komentator PKF; red. audycji telewizyjnej „Monitor"; Norymberga — Niemcy 1945, Trasa W-Z. Małcużyński WITOLD, ur. 1914, wybitny

pianista; laureat Konkursu im. F. Chopina (1937); mieszka w Szwajcarii. Małecki ALEKSANDER (właśc. A. Rubinstein, pseud. Ksiądz), 1879-1937, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL (1906-08 ZG, od 1914 Zarządu Krajowego); od 1921 w ZSRR, m.in. kier. Biura Informacyjnego Lud. Komisariatu Spraw Zagranicznych. Małecki ANTONI, 1821-1913, filolog; prof. uniw. m.in. we Lwowie; twórca pol. nauk. monografistyki historycznolit.; wydawca pism pośmiertnych Słowackiego i autor pierwszej jego monografii; gramatyka polska. Małecki JÓZEF (pseud. Sęk), 1902-70, działacz ruchu robotn. i ruchu oporu, pułkownik; od 1921 w KPP; 1943 w Sztabie Gł. GL, następnie dowódca Obw. Radomsko-Kieleckitego GL; 1944 zastępca szefa Sztabu Gł. AL. Małecki MIECZYSŁAW, 1903-46, slawista; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; teoretyk geografii lingwistycznej, współtwórca pierwszego słow. atlasu lingwistycznego (Atlas językowy polskiego Podkarpacia), prace z dialektologii pd.słowiańskiej. Małe Jezioro Niewolnicze, jez. w Kanadzie (Alberta); pow. 1194 km2; odpływ przez Małą Rzekę Niewolniczą do rz. Athabaska. Małej Łąki Dolina, dol. w Tatrach Zach.; w środk. części rozległa polana Mała Łąka; w rejonie Wielkiej Turni — Jaskinia Śnieżna (głęb. 770 m). małe koło, mat. koło powstałe z przecięcia sfery płaszczyzną nie przechodzącą przez środek sfery. Małe Mazowsze (zw. także Polską Grupą Folkloru), polonijny zespół pieśni i tańca, zał. 1960 z inicjatywy E. Tempskiego i T. Morozowicza w Kurytybie przy stow. Uniao Juventus. Małe Niemcy, koncepcja polit. 1848 utworzenia państwa niem. z pominięciem Austrii, pod przewodnictwem Prus; utworzenie Związku Północnoniem. po klęsce Austrii 1866 stanowiło zwycięstwo koncepcji M.N. Małe Wyspy Sundajskie, wyspy w środk. części Archip. Malajskiego; gł. wyspy: Timor, Flores, Sumbawa, Sumba, Bali, Lombok. małgiew (piaskołaz, Mya arenaria), małż mor. (też w M. Bałtyckim) o białawej muszli, 6-10 cm dł.; zagrzebuje się w piasku; bywa spożywany. Małgobek, m. w Ros.FSRR, w Czeczeńsko-Inguskiej ASRR, na Przedkaukaziu; 18 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. bud.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. Małgorzata, 1353-1412, królowa Norwegii i Danii od 1387, Szwecji od 1389, córka Waldemara IV duń.; żona (od 1363) Haakona VI norw., po jego śmierci (1380) i za małoletniości syna, Olafa, regentka Norwegii; inicjatorka unii kalmarskiej. Małgorzata Austriacka, 1480-1530, księżna Sabaudii; córka ces. Maksymiliana I; 1507-30 namiestniczka hiszp. Niderlandów. Małgorzata de Valois [m. dö walua] (zw. królową Margot), 1553-1615, królowa Nawarry i Francji; żona Henryka Burbona (późniejszego Henryka IV). Małgorzata Maultasch [m. maultasz], 1318-69, hrabina Tyrolu; przekazała Tyrol Habsburgom. Małgorzata Parmeńska, 1522-86, księżna Parmy, namiestniczka hiszp. Niderlandów 1559-67; odwołana po wybuchu powstania. Małgorzata Tudor, 1489-1541, królowa Szkocji, córka Henryka VII Tudora, żona Jakuba IV Stuarta; dzięki temu małżeństwu Stuartowie uzyskali prawo do tronu Anglii. Małgorzata z Nawarry, 1432-1549, pisarka fr., siostra Franciszka I, protektorka pisarzy i uczonych; Heptameron wzorowany na Dekameronie Boccacia, poezje. małgorzatka, podłużna, składająca się z cząstek bułka z makiem.

Małkinia Górna, w. w pow. ostrowskim, woj. warsz., w dolinie Bugu; węzeł kolejowy. Małkowski ANDRZEJ, 1888-1919, jeden z twórców harcerstwa w Polsce; zaadaptował (1911) podręcznik R. Baden-Powella Scouting jako system wychowania młodzieży; red. „Skauta". Małkowski STANISŁAW, 1889-1962, pętrograf i mineralog; prof. uniw. w Wiinie, organizator i pierwszy dyr. Muzeum Ziemi w Warszawie; prace dotyczące andezytów pienińskich i skał krystal. Wołynia, ochrony przyrody; popularyzator nauk o Ziemi. Małłek KAROL, 1898-1969, działacz nar. na Mazurach, pisarz; w okresie okupacji hitlerowskiej założył tajny Związek Mazurów, 1948 współzałożyciel i kier. Instytutu Mazurskiego; widowiska regionalne, zbiory bajek i pieśni lud., wspomnienia. małmazja, staropol. nazwa słodkich win południowych, początkowo sprowadzanych z okolic gr. miasta Malwasia na Peloponezie. małogłowie, med. →mikrocefalia. Małogoszcz, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim; zakłady wapiennicze i obuwnicze. — Wczesnośredniow. gród kasztelański na pograniczu między Wielkopolską i Małopolską; 1408-1869 miasto. 1863 bitwa powstańców (M. Langie-wicz i A. Jeziorański) z wojskami rosyjskimi. małoletność, w prawie cyw. sytuacja prawna osoby fiz., która nie osiągnęła pełnoletności (wg prawa pol. 18 lat); do lat 13 małoletni nie posiada zdolności do czynności prawnych, między 13 a 18 rokiem życia ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Małołączniak, szczyt w Tatrach Zach., w masywie Czerwonych Wierchów; 2105 m. Małomice, m. w pow. szprotawskim, woj. zielonogórskim, nad Bobrem; 3,8 tys. mieszk. (1968); fabryka wyrobów blaszanych, zakłady prefabrykatów bud.; prawa miejskie 1969. Małopolska, hist. dzielnica Polski, obejmująca pd. i pd.-wsch. część kraju; w końcu X w. weszła w skład państwa pol. (ziemia krak. i sandomierska); od XV w. woj. krak., sandomierskie, lubelskie; 1569 włączono do M. ziemie pd.wsch. Rzeczypospolitej; w wyniku rozbiorów podział M. między Rosję i Austrię; 1809 część M. w Księstwie Warsz., 1815 w Królestwie Pol.; 1918 większość M. wróciła do Polski. Małopolska Wyżyna, część pasa wyżynnego na zach. i pn.-zach. od Wisły; wys. 200-400 m, maks. 612 m (w G. Świętokrzyskich); wyróżnia się wyżyny: Śląską. Krakowsko-Częstochowską, Kielecko-Sandomierską i Nieckę Nidziańską. małopolskie konie, konie półkrwi arab. i angloarab., wszechstronnie użytkowe, hodowane w Krakowskiem, Rzeszowskiem, Lubelskiem i Kieleckiem: lubelsko-kieleckie, sądeckie, gidrany; cięż. ok. 450 kg, wys. w kłębie 150-155 cm. Małopolski Związek Młodzieży, zał. 1920, jako sekcja Małopolskiego Tow. Roln.; gł. wpływy PSL-„Piast"; 1931 po połączeniu ze Związkiem Młodzieży Lud. zmienił nazwę na Małopolski Związek Młodzieży Ludowej. Małowist MARIAN, ur. 1909, historyk; prof. uniw. w Warszawie, badacz dziejów Polski i Europy średniow. i XVI-XVII w.; inicjator badań hist. średniow. Afryki i ekspansji kolonialnej Europy Zach. w Afryce. małpa wełnista, zool. →barrigudo. małpeczki, zool. →saki. małpiatki (Prosimii), podrząd naczelnych ;niewielkie, nadrzewne ssaki; chwytnymi kończynami i uzębieniem zbliżone do małp; co najmniej jeden palec zakończony pazurem; roślinożerne lub wszystkożerne; gł. nocne; Madagaskar, tropik.

670 małpoludy Afryka i pd. Azja; do m. należą lemury, indri, palczak, lori, galago, wyrak. małpoludy, potoczna nazwa australopiteków. małpy (Anthropoidea), podrząd naczelnych; ssaki najwyżej uorganizowane; półkule mózgowe silnie rozwinięte; oczy skierowane ku przodowi i osadzone w zamkniętych oczodołach; kończyny chwytne, o palcach zakończonych paznokciami; obejmują amerykańskie m. szerokonose i afryk. oraz południowoazjatyckie m. wąskonose. małpy człekokształtne →antropoidy. Małujowice, w. w pow. brzeskim, woj. opolskim; got. kościół parafialny (XIV, XV w.), got. polichromia (XIV, XVI w,), późnogot. rzeźby. Mały Aden, miejscowość w Jemenie Pd., na płw. M.A., na zach. od Adenu; 10 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft.; saliny. Mały Kaukaz, góry w ZSRR, pn. krawędź Wyż. Armeńskiej; dł. ok. 600 km; wys. do 3724 m (Giamysz). Mały Manifest TDP (Akt Założenia TDP), program TDP, ogłoszony 1832 w Paryżu; obok niepodległościowych rzucał hasła antyszlacheckie, ogólnikowo zapowiadając reformy społeczne. Małynicz ZOFIA, ur. 1905, aktorka Teatru Polskiego; prof. PWST w Warszawie; Zofia Parmen — Grzech S. Żeromskiego, Hekuba — Trojanki Eurypidesa; występy w radiu i filmach. Małyszkin ALEKSANDR G., 1892-1938, pisarz ros.; powieści, opowiadania ukazujące wydarzenia rewol. 1917 i wojny domowej. Małyszko ANDRIJ, 1912-70, poeta ukr.; poematy, wiersze o tematyce rewol.-patriotycznej. Mały Wóz →Niedźwiedzica Mała. małże (blaszkoskrzelne, Lamellibranchiata), gromada mięczaków mor. i słodkowodnych; ok. 15 tys. gat; ciało bocznie spłaszczone, okryte 2 fałdami płaszcza wytwarzającego muszlę (od 1 mm do 1,5 m dł.) z 2 połówek; w jamie płaszcza 2 skrzela; detrytusożerne i planktonożerne. małżeństwo, zawarty wg przepisów prawa związek kobiety i mężczyzny; celem m. jest wspólne pożycie, wzajemna pomoc i współdziałanie dla dobra założonej rodziny. małżoraczki (Ostracoda), rząd skorupiaków członowców; ok. 2 tys. gat.; drobne, okryte 2-klapkowym pancerzem; gł. denne, niektóre są pożywieniem ryb. małżowina uszna, zewn. część ucha człowieka i ssaków; fałd skórny o zrębie chrząstkowym (u zwierząt zwykle ruchomy), otaczający wejście do przewodu słuchowego zewn.; skupia fale dźwiękowe i umożliwia określenie ich kierunku. małżowinowy ornament, szt. plast. → chrząstkowo-małżowinowy ornament. małżynek (Stylonychia), słodko wodny pierwotniak z typu orzęsków; ciało płaskie, o zmodyfikowanych rzęskach (brzuszne służą do poruszania się po podłożu). Mamaia, kąpielisko i ośr. turyst. o międzynar. sławie, w Rumunii, nad M. Czarnym; 2 tys. mieszk. (1960). mamałyga, potrawa z gotowanej na gęsto kukurydzianej mąki lub kaszy, spożywana w krajach pd.-wsch. Europy. Mamari Kulubali, ?-1755, władca państwa Segou (na terenie rep. Mali) 171255, twórca jego potęgi; zreorganizował administrację państwa oraz armię. mamba (Dendroaspis), rodzaj jadowitych węży; zarpśla tropik. Afryki; największa m. czarna (do 3,5 m dł.). Mamberamo (Rochussen), rz. na Nowej Gwinei (Irian Zach.); dł. (od źródeł Idenburg) ok. 800 km; uchodzi do O. Spokojnego. mambo, lud. taniec kubański w tempie dość szybkim, w metrum 2/4, 4/4; rozpowszechniony ok. 1954.

Mambunda, lud murzyński w Angoli; ok. 1700 tys.; uprawa ziemi, hodowla, łowiectwo; język z rodziny bantu. Mameli GOFFREDO, 1827-49, poeta wł.; twórczość inspirowana przez romantyzm; patriot. poezje i pieśni; walczył w szeregach Garibaldiego. mameluckie dynastie, dynastie panujące w Egipcie i Syrii: 1250-1381 Bahrytów (pochodzenia tur.) i 1381-1517 Burdżytów (pochodzenia czerkieskiego); walki z krzyżowcami; rozkwit sztuki i architektury. mamelucy, oddziały wojsk, w średniow. Egipcie złożone z niewolników pochodzenia kaukaskiego i tur. (stanowiły gwardię przyboczną sułtanów egip.); później — rządząca grupa wojsk.-feud.; 1250 objęli władzę w Egipcie i Syrii (tzw. dynastie mameluckie); m. zwano też w XVIII w. rządzącą pod zwierzchnictwem Turcji oligarchię egip.; w pocz. XIX w. wytępieni przez Muhammada Alego (z rozproszonych m. utworzył Napoleon oddział przyboczny). Mamin-Sibiriak DMITRIJ N. (właśc. D. N. Mamin), 1852-1912, ros. pisarz, natura-lista; cykl powieści z życia robotników na Uralu i Syberii (Milionowy spadek). Mamisońska Przełęcz, przełęcz w Wielkim Kaukazie (ZSRR); wys. 2829 m; przechodzi Osetyjska Droga Wojenna (AłagirKutaisi). mamka, kobieta karmiąca piersią cudze dziecko. mammisi (świątynia narodzin), budowla kultowa wznoszona przy świątyniach staroż. Egiptu za panowania Ptolemeuszy; służyła misteriom boskich narodzin. mammologia, zool. →teriologia. mamon, w Talmudzie określenie bogactwa; w N. Testamencie — siła demoniczna rozbudzająca żądzę bogactw lub bóstwo skąpstwa i chciwości. mamona: 1) dobra materialne, bogactwa; żartobliwie — pieniądze; 2) w dawnych wierzeniach ludu: zły duch w postaci kobiecej. Mamoré [-re], rz. w Boliwii (częściowo na granicy z Brazylią), górny bieg rz. Madeira; dł. 1930 km (z rz. Grande); żeglowna. mamotrept, średniow. rodzaj słownika zawierającego przekład trudniejszych wyrazów i form gram. łacińskich. Mamprusi, państwo w Afryce w XIIIXIX w. w dorzeczu rz. Nasia. Mamry, jezioro na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie), na wys. 116 m, drugie pod względem powierzchni w Polsce; obejmuje 6 połączonych ze sobą jez.: Mamry (M. właściwe lub Pn.), Święcajty, Kirsajty, Kisajno, Dargin, Jez. Dobskie; pow. 10 230 ha, głęb. do 43,8; duże wyspy; rybołówstwo; rezerwat kormoranów; żegluga. Mamun, al-, 786(?)-834, kalif arab. od 813, z dyn. Abbasydów; mecenas sztuki i nauki. mamut (Mammuthus primigenius), kopalny słoń z okresu lodowcowego; ciało pokrywał gęsty włos; żył w stepotundrze na półkuli pn.; wymarł w dolnym plejstocenie. Mamut →powietrzny podnośnik cieczy. mamutowiec (welingtonia, Sequoiadendron giganteum, Wellingtonia gigantea)i długowieczne drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych; najpotężniejsze z drzew (wys. do 130 m, śred. pnia do 12 m); góry Sierra Nevada (Kalifornia), chroniony; też w parkach. Man [män], wyspa na M. Irlandzkim (W. Brytania); 588 km2, 50 tys. mieszk. (1968); turystyka, kąpieliska mor.; ogrodnictwo, hodowla bydła; gł. m. Douglas. mana, rel. w wierzeniach pierwotnych, zwł. ludów Oceanii, bezosobowa, nadnaturalna siła powodująca zjawiska nie dające się wyjaśnić działaniem przyrody lub człowieka (np. umiejętności czarownika). Manacorda [-korda] GASTONE, ur. 1916, wł. historyk marksista; zajmuje się hi-

storią wł. ruchu robotn.: red. fundamentalnego wydawnictwa «Bibliografia storica nazionale». Manado, m. i port w Indonezji, ośrodek adm. prow. Celebes Pn.; 130 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. manager (menażer): 1) kierownik, dyrektor wielkiego przedsiębiorstwa kapitalist.; 2) opiekun i organizator występów zawodowego sportowca lub drużyny sport., artystów lub zespołów artyst., rewii itp. manageryzm (menadżeryzm), teoria sformułowana przez socjologa amer. J. Burnhama, wg której społeczeństwa kapitalist. w wyniku przemian w organizacji pracy przechodzą od kapitalizmu do tzw. społeczeństwa kierowników (managerów), którzy przejmują w swe ręce realną kontrolę nad przemysłem. Managua, jezioro w Nikaragui, na wys. 39 m; pow. 1134 km2, głęb. do 62 m; odwadniane okresowo poprzez rz. Tipitapa do fez. Nikaragua. Managua, stol. Nikaraguii, nad jez. M.; 262 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók., cementowy, chem.; ośr. handl.; uniw.; muzea. manaizm, rel. wiara w mana. Manama, stol. Bahrajnu, na wyspie Bahrajn, port nad Zat. Perską; 79 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft.; połów pereł. Manapouri [-pu-], najgłębsze jezioro Nowej Zelandii, na W. Południowej, w parku nar. Fiordland, na wys. 185 m; pow. 142 km2, głęb. do 443 m. Manar, wyspa cejlońska, między Cejlonem a Mostem Adama; dł. 25 km; połów pereł. Manas, Semetej, Sejtek, tytuł trylogii kirgis.; epos bohaterski (XV-XVII w.); epizody hist, legendy, podania, bogaty materiał obyczajowy, opisy geograficzne. Manasarowar (tybet. Mapham), jezioro w Chinach, w Himalajach Zach., na wys. 4602 m; pow. ok. 520 km2, głęb. ok. 80 m; połączone z jez. Rakas; święte jezioro buddystów; nad M. liczne klasztory. Manaslu (Kutang), szczyt w Himalajach (Nepal); 8126 m; zdobyty 1956 przez jap. wyprawę. Manasses KONSTANDINOS, ?-1187, bizant. poeta, pisarz i mówca; wierszowana historia dziejów powszechnych, utwory retoryczne. Manastir, m. we wsch. Tunezji, nad M. Śródziemnym; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu i rzemiosła; kąpielisko morskie. manatki, potocznie pakunki z ubraniem, drobiazgi osobiste; rzeczy, bagaż podręczny. manaty (brzegowce, lamantyny, Manatidae), rodzina ssaków mor, zaliczanych do syren; 3 gat. (ciężar do 680 kg); na płetwach piersiowych zachowane 3-5 kopytek; wielkie ssaki roślinożerne strefy tropik.; częste w ujściach rzek; dziś rzadkie, chronione. Manaus [manaus], m. w Brazylii, przy ujściu rz. Negro do Amazonki, stol. stanu Amazonas; 266 tys. mieszk. (1969); port dostępny dla statków mor.; rafineria ropy naft., przemysł drzewny; uniwersytet. manca, sieć zastawna (dł. 25 m, wys. 6 m) używana przez rybaków bałtyckich do połowów śledzi lub szprotów. Mancha, La [la -cza], kraina w środk. Hiszpanii, na obszarze Mesety, na granicy Nowej Kastylii i Murcji; suche stepy; rozwinięte zjawiska krasowe; wypas owiec. manchester [mäncze-] →genua-cord. Manchester [mänczy-], m. w W. Brytanii (Anglia), połączone kanałem z portem Liverpool; 603 tys. mieszk. (1968), zespół miejski (konurbacja South-East Lancashire) 2,5 mln (1967); znany ośr. przemysłu włók., przemysł maszyn., środków transportu, elektrotechn;,, chem., hutnictwo; port mor.; uniw. (m.in. obserwatorium astr. w Jodrell Bank).

manganometria 671 Manchester [mäncze-], m. w USA (New Hampshire), nad rz. Merrimack; 87 tys. mieszk. (1970); przemysł włók., chem., metal., odzieżowy. Manchester [mäncze-], m. w USA (Connecticut), w zespole miejskim Hartford; 48 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. manczesterska szkoła w ekonomii politycznej, grupa ang. polityków i ekonomistów działających w 1 poł. XIX w., zdecydowanych zwolenników liberalizmu gosp.; gł. przedstawiciele: J. Bright, R. Cobden, J.R. McCulloch, N.W. Senior. Manchesterski Kanał [k. mancze-], kanał śródlądowy w W. Brytanii, łączący m. Manchester z estuarium rz. Mersey i portem Liverpool (M. Irlandzkie); dł. 57 km. Mancini [-czini] PASQUALE, 1817-88, wł. prawnik i polityk; 1873 prezes Instytutu Prawa Międzynar.; 1881-85 min. spraw zagr.; zainicjował trójprzymierze (Włochy, Niemcy, Austro-Węgry). mancipatio [łac.], w staroż. Rzymie uroczysta forma kupna (przy użyciu spiżu, wagi i 5 świadków), później nabycia władzy nad osobami podwładnymi oraz niektórymi kategoriami rzeczy. Manco Capac →Manko Kapak. Manczarski STEFAN, ur. 1899, radioelektryk i geofizyk; prof. Zakładu Geofizyki PAN; prace z radiofizyki, biofizyki, cybernetyki i parapsychologii. Mandalaj, m. i port w pn. Birmie, nad rz. Irawadi, ośr. adm. prow. M.; 392,9 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż.; włók., drzewny; węzeł komunik.; uniiw.; zachowany układ urbanist. z XIX w.; pałac król., klasztory i świątynie buddyjskie (XVIII-XIX w.). mandapa, w ind. architekturze hinduistycznej pomieszczenie dostępne dla wyznawców świeckich. mandaryn, europejska (od ok. XVII w.) nazwa dostojnika dawnych Chin (urzędnika i uczonego). mandarynka (Citrus reticulata), niewysokie drzewo cytrusowe pochodzące z Chin, uprawiane w klimacie ciepłym i gorącym dla jadalnych, słodkich owoców. mandarynkowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany ze skórki mandarynki. mandatariusz, państwo, które sprawowało na mocy Paktu Ligi Narodów zarząd terytoriami mandatowymi. mandatariusz, osoba mająca mandat — pełnomocnictwo do pełnienia jakiegoś urzędu obywatelskiego; pełnomocnik. mandat karny, kara grzywny za wykroczenie, wymierzana w razie schwytania sprawcy na gorącym uczynku lub gdy nie zachodzi wątpliwość co do osoby sprawcy w PRL karę w wysokości od 20 do 200 zł wymierza MO lub inny upoważniony organ. mandatowe terytoria, kolonie niem. oraz część dawnego imperium tur. oddane po I wojnie świat, pod zarząd państw zwycięskiej Ententy na podstawie Paktu Ligi Narodów; zarząd m.t. sprawowano w sposób analogiczny do zarządu koloniami; po II wojnie system mandatowy zastąpiono systemem powierniczym ONZ. mandat polityczny, pełnomocnictwo do występowania, w imieniu udzielających go, w sprawach związanych z wykonywaniem władzy państw.; demokr. formą uzyskania m.p. są wybory. mandat poselski, pełnomocnictwo polit. udzielone czł. parlamentu przez wyborców. Mandelsztam OSIP E., 1891-1938, poeta ros.; jeden z gł. przedstawicieli i teoretyków akmeizmu; eseje, liryki filoz. (Tristia), wspomnienia. Mander [fan m.] KAREŁ VAN, 1548-1606, niderl. malarz, grafik, teoretyk sztuki i poeta; obrazy rel., mit., rodzajowe, portrety; autor dzieła Het Schilder-Boeck za-

wierającego m.in. biografie artystów, poemat teoret. o sztuce. Mandeville [mändəwyl] BERNARD, 16701733, ang. myśliciel społ., pisarz i lekarz; koncepcje etyczne, społ. i ekon. opierał na tezie o egoizmie właściwym z natury człowiekowi; Bajka o pszczołach. Mandeville [mändəwyl] SIR JOHN (Jehan de Mandeville, John Maundeville), ?-ok. 1372, pochodził z obszarów dzisiejszej Belgii; autor Podróży, które obok cennych informacji geogr. zawierały fantast. opowieści o ludziach i zwierzętach. Mandi, m. w Indii (Himaczal-Pradesz), nad rz. Bias; 13 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., drzewny; elektrownia wodna. Mandingo, grupa plemion murzyńskich gł. w Mali, Gwinei, na Wybrzeżu Kości Słoniowej; ok. 4 mln; język mandingo. mandolina, instrument muz., chordofon szarpany, kształtem zbliżony do lutni; 4 pary strun strojonych jak skrzypce. mandorla, szt. plast, owalna aureola o ostrych zakończeniach otaczająca postać tronującego Chrystusa lub Marii; gł. w średniow. sztuce. mandragora (Mandragora officinalis), śródziemnomor. bylina uprawiana dla korzeni i jadalnych jagód — do produkcji leków uśmierzających bóle; korzeń silnie zgrubiały (tzw. alrauna), o ludzkiej postaci, był w średniowieczu lekiem magicznym. mandryl (Mandrillus sphinx), zachodnioafryk. małpa wąskonosa; wys. W kłębie ok. 60 cm; policzki niebieskie, nos cynobrowy, broda żółta; pożywienie — owoce i drobne zwierzęta. mandryn, metalowy pręcik do zatykania światła trójgrańców lub igieł do wstrzy-kiwań chroniący przed ich zaczopowaniem podczas wkłuwania lub sterylizowania. Mandu, miejscowość w Indii (MadhjaPradesz); w XV-XVI w. ośr. miniatorstwa; zachowany zespół arch. obiektów muzułm. z XV-XVI w. Mándy [ma:ndi] IVAN, ur. 1918, pisarz węg.; proza refleksyjna o niepowtarzalnym i oryginalnym języku; Czutak i szary koń, Polewaczka. mandylion, szt. plast, obraz głowy Chrystusa (bez korony cierniowej), podtrzymywany zwykle przez 2 anioły; motyw analogiczny do veraikonu; gł. w sztuce bizantyjskiej. Mandżil, miejscowość w Iranie (Gilan), nad rz. Safid-rud; w pobliżu hydrowęzeł Safid-rud. Mandżukuo, pseudoniepodległe państwo 1932-45 utworzone przez Japonię w Chinach Pn.-Wsch.; 1934 proklamowane cesarstwem (Mandżutikuo) z Pu I na czele, całkowicie zależne od jap. władz wojsk.; 1945 terytorium M. wróciło do Chin. Mandżuria, hist. nazwa pn.-wsch. części terytorium Chin, między górami Chingan na z ach., rz. Amur na pn., górami Czangpaj-szan na wsch. i Wielkim Murem na pd.; obecnie prowincje Liaoning, Cilin i Hejlungciang. Mandżurowie, narodowość w ChRL, tunguska grupa ludów ałtajskich; liczba nie znana; w XVII w. podbili Chiny, zakładając dyn. Mandżurską (do 1911); zasymilowali się z ludnością chińską. Mandżurska dynastia →Cing. Mandżurska Nizina →Chin PółnocnoWschodnich Nizina. mandżurski język, z mandżurskiej grupy języków tunguskich, w pn.-wsch. Chinach; piśmiennictwo od XVII w., w alfabecie mong.; literatura wzorowana na chińskiej. maneb, chem. →manganoks. manekin, figura mająca kształty ludzkie, używana w krawiectwie i domach odzieżowych do przymierzania i demonstrowania ubrań, a przez artystów plastyków — jako model. manele, potocznie rzeczy osobiste, osobiste drobiazgi. Mánes ANTONIN, 1784-1843, ojciec Josefa

i Quida, malarz czes.; jeden z twórców nar. malarstwa czes.; romant. pejzaże. Mánes JOSEF, 1820-71, czes. malarz i grafik; gł. przedstawiciel nar. szkoły malarstwa czes. XIX w.; tematyka lud. i patriot.. portrety, pejzaże, ilustracje; m.in. przedstawienie 12 miesięcy na tarczy zegara ratusza staromiejskiego w Pradze. Mánes QUIDO, 1828-80, malarz czes.; realistyczne portrety, sceny batalistyczne i rodzajowe z życia ludu i mieszczaństwa. Manessier [manösjy] ALFRED, ur. 1911, malarz fr.; przedstawiciel abstrakcji; projekty witraży. Manet [mane] EDOUARD, 1832-83, fr. malarz i grafik; jeden z twórców, którzy położyli podwaliny pod rozwój malarstwa nowocz.; nawiązywał do dzieł dawnych mistrzów (gł. hiszp. i wł.); Śniadanie na trawie; później stosował efekty impresjonistyczne: portrety, martwe natury (kwiaty), sceny rodzajowe (Bar w Folies-Bergére). mane, tekel, fares [aram.l, „policzono, zważono, rozproszono"; wg Biblii przepowiednia upadku Babilonu wypisana w tajemniczy sposób na ścianie podczas uczty Baltazara; przen. zapowiedź klęski, nieuchronnego końca. manetka, używana niekiedy nazwa małej dźwigni ręcznej, np. do sterowania gaźnika. Maneton, III w. p.n.e., kapłan egip. w Heliopolis; autor historii Egiptu (od czasów mit. do 323) w języku gr.; zastosował podział na 31 dynastii, przyjęty przez nowożytnych uczonych. manewr, zręczne posunięcie; ruch, zwrot pojazdu; przen. podstęp, wybieg, fortel. manewr, wojsk, zorganizowany ruch wojsk na polu walki w celu zajęcia najdogodniejszego położenia w stosunku do nieprzyjaciela. manewry, bojowe ćwiczenia wojsk, podczas pokoju. maneż, roln. →kierat. maneż, zootechn. →ujeżdżalnia. Manfaluti, al-, 1876-1924, pisarz arab., z Egiptu, twórca nowego stylu prozy wolnej od wymogów klas.; zbiory opowiadań, artykułów i szkiców. Manfredonia, zatoka M. Adriatyckiego, u wsch. wybrzeży Włoch. Manfredonia, m. i port rybacki we Włoszech (Apulia), nad zat. M.; 35 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., spożywczy. Mangaia, wulkaniczna wyspa w pd. części Wyso Cooka; 51 km2, 2,0 tys. mieszk. (1966). Mangalia, m. w Rumunii (Dobrudża), nad M. Czarnym; 14 tys. mieszk. (1968); kąpielisko, ośrodek turystyczny. Mangalur (ang. Mangalore), m. w Indii (Majsur), nad M. Arabskim; 166 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., spoż.; najważniejszy port mor. stanu Majsur. mangan Mn, pierwiastek chem. o liczbie atom. 25, z podgrupy manganowców; srebrzystobiały, kruchy metal, aktywny chemicznie, występuje gł. na +2 i +4 stopniu utleniania; stosowany jako dodatek do stali stopowych. manganiany, sole kwasu manganowego H2MnO4, zawierające mangan na +6 stopniu utlenienia; trwałe w środowisku zasadowym; roztwory zabarwione szmaragdowozielono. manganin, stop zawierający ok. 85°/o miedzi, 12% manganu i 2-5% niklu o stałej (w szerokim zakresie temp.) oporności elektr.; używany do wyrobu oporników wzorcowych, przyrządów elektrycznych. manganit, minerał, wodorotlenek manganu; żelazistoczarny, o połysku półmetalicznym; występuje w utworach hydrotermalnych i w skałach osadowych; iuda manganu. manganoks (maneb), org. środek grzybobójczy (fungicyd), stosowany gł. do zwalczania zarazy ziemniaczanej, manganometria→nadmanganianometria.

672 manganowce manganowce, pierwiastki chem. stanowiące podgrupę w VII grupie układu okresowego: mangan Mn, technet Te i ren Re; ciężkie, trudno topliwe metale; w związkach występują na +1 do +7 stopni utlenienia; tworzą liczne związki kompleksowe. manganowe nawozy, mineralne mikronawozy zawierające mangan, niezbędny dla roślin mikroelement; jest to m.in. siarczan manganowy, stosowany do gleby lub dolistnie (opryskiwanie roślin). manganu dwutlenek MnO2, brunatny związek występujący w postaci minerału braunsztynu; silny utleniacz stosowany jako składnik sykatyw, do wypełnienia pochłaniaczy masek gazowych, jako depolaryzator w ogniwach galwanicznych. manganu tlenki, związki manganu z tlenem, w których mangan występuje na +2, +3, +4 i +7 stopniu utlenienia; utleniacze. Mangbetu, grupa plemion murzyńskich; Kongo. Uganda, Sudan; ok. 2 mln; rolnictwo, łowiectwo, rozwinięte rzemiosła (rzeźbiarstwo, garncarstwo, kowalstwo); język sudański. Mangla, hydrowęzeł w pn. części Pakistanu Zach., na rz. Dżihlam. mango (mangusodrzew, Mangifera indica), ind. drzewo uprawiane w strefie tropik, dla owoców, pestkowców o smaku brzoskwiń; z nasion olej, tzw. masło mango we; drewno budulcowe. mangostan (Garcinia mangostana), drzewo z Archip. Malajskiego, uprawiane w strefie tropik, dla b. smacznych jagód wielkości jabłka; z soku mlecznego pnia — gumiguta; drewno na artyst. wyroby. mangrowe, garbnik otrzymywany z kory drzew, zw. namorzynami. mangrowe, bot. →namorzyny. mangusta, zool. ichneumon. Mangyszłak, półwysep w Kazach.SRR, wysunięty w M. Kaspijskie; wyżynny, w części zach. depresja Karagije; pustynny; eksploatacja bogatych złóż ropy naftowej. Manhattan [mänhätn], centr. dzielnica (borough) Nowego Jorku (USA), na wyspie M., położonej u ujścia rz. Hudson do 0. Atlantyckiego; 1,7 mln mieszk. (1960); największe w świecie skupienie drapaczy chmur. Mani (Manicheusz), ok. 216-ok. 276, twórca manicheizmu i sekty manichejczyków w Persji; autor kilku dzieł i listów w językach aram. i perskim. mania, stan chorobowego podniecenia psych. i ruchowego ze wzmożonym samopoczuciem; występuje w niektórych schorzeniach psych., gł. w psychozie maniakalno-depresyjnej; potocznie szczególne upodobanie do czegoś (np. m. kolekcjonerstwa). maniactwo, dziwaczne, maniackie upodobanie; dziwactwo, dziwaczność. maniak, człowiek opanowany manią; człowiek cierpiący na jaką manię. manicheizm, synkretyczny system rel. utworzony w III w. w Persji przez Maniego, oparty gł. na staroirańskim dualizmie (walka dobra ze złem); wpływ na chrześcijaństwo. Manicouagan [-kuagã], rz. w Kanadzie, 1. dopływ Rzeki Św. Wawrzyńca; dł. ok. 480 km; kaskada dużych elektrowni wod nych. manicure [-kür], zabieg kosmetyczny, pielęgnowanie paznokci palców rąk i otaczającego ich wału skórnego (nadawanie ładnego kształtu, lakierowanie itp.). maniera, w 1. mn. — zachowanie się, sposób bycia; ogłada towarzyska. maniera, szt. plast, sposób tworzenia charakterystyczny dla artysty, kierunku artyst. lub stylu; w znaczeniu ujemnym wtórność środków artyst., styl stosowany w sposób powierzchowny. u manière noire [manje:r n a:r; fr.], graf. →mezzotinta. manierka, płaska, blaszana butelka używana przez żołnierzy, harcerzy, turystów.

manieryczny, nacechowany manierą, nienaturalny, pretensjonalny. manieryzm, styl w sztuce eur., stanowiący przejściową fazę od renesansu do baroku; powstał ok. 1520 we Włoszech i rozwinął się gł. w XVI w. w innych krajach; gł. cechy: odejście od harmonii renesansu; subiektywizm i dram. ekspresja, często deformacja form; wirtuozeria, spirytualizm, wyrafinowanie, dekoracyjność. manifest, orędzie, proklamacja, opublikowana odezwa do ogółu społeczeństwa, wyrażająca program działania, pogląd, stanowisko. manifestacja: 1) publ. masowe wystąpienie w celu wyrażenia swego stanowiska, protestu, sympatii, solidarności itp. z czymś albo z kimś; demonstracja; 2) ostentacyjne okazanie swych uczuć, zaznaczenie swego stanowiska. Manifest Komunistyczny, pierwszy dokument programowy socjalizmu nauk., napisany przez Marksa i Engelsa, wydany 1848 w Londynie jako program Związku Komunistów; podstawa ideologii międzynar. ruchu robotn.; pierwsze pol. wydanie 1848 (Londyn). Manifest lipcowy (Manifest PKWN), pierwszy oficjalny dokument władzy lud. w Polsce, ogłoszony 22 VII 1944 w Chełmie jako akt polit. i prawny, określający podstawy ustroju państw. Polski Ludowej. manifest okrętowy, dokument zawierający szczegółowy spis ładunków statku w danym rejsie. manifest październikowy 1905, opublikowany przez Mikołaja II 30 (17) X pod naciskiem rewolucji dokument zapowiadający realizację podstawowych swobód demokr., amnestie dla więźniów polit., powołanie Dumy Państw, jako organu ustawodawczego; bolszewicy zwalczali go dowodząc konieczności kontynuowania walki rewol. aż do obalenia caratu. Manifest TDP (zw. Wielkim lub Poitierskim), ogłoszony 4 XII 1836 w Poitier; głosił wyzwolenie nar. we współdziałaniu z międzynar. siłami postępu, uwłaszczenie chłopów i wprowadzenie ustroju demokr.burżuazyjnego. manifest uwłaszczeniowy, wydany 22 I 1863 przez Tymczasowy Rząd Nar.; nadawał chłopom użytkowane przez nich grunty, bezrolnym za udział w powstaniu przyrzekał ziemię z dóbr państwowych. Manihiki, atol w pn. części Wysp Cooka; 5,4 km2, ok. 600 mieszk. (1966); połów pereł. manila, lekkie włókno otrzymywane z pochew liściowych banana manilskiego, wytrzymałe, wodoodporne; używane do wyrobu m.in. lin okrętowych, sieci rybackich, kapeluszy. Manila, m. w Filipinach, na wyspie Luzon, siedziba rządu; 1,5 mln mieszk. (1969); największy ośr. przem., kult.-nauk. i gł. port mor. kraju; resztki fortu, kościoły (XVI/XVII, XIX w.), pałac prezydenta. „Manila Times" [mənylə tajmz], filipiński dziennik niezależny, wydawany od 1945, w języku angielskim. Manin [manin] DANIELE, 1804-57, polityk wł.; od 1831 przywódca ruchu wolnościowego w Wenecji; 1848 proklamował Rep. Św. Marka (wenecką); jej prezydent; skapitulował przed wojskami austriackimi. maniok (Manihot), krzew lub bylina z Ameryki Pd.; wiele gat. uprawia się w strefie tropik, dla skrobi zawartej w bulwach korzeniowych; bulwy M. utilissima spożywane, służą też do produkcji tapioki. manipulacja: 1) czynność wykonywana ręcznie, zwł. czynność precyzyjna, wyma gająca zręczności; 2) zwykle w 1. mn. — czynności zwł. urzędowe związane z załat wianiem jakiej sprawy. manipulacja drewna, leśn. podział surowca drzewnego na części (sortymenty) w zależności od jego przydatności i przeznaczenia. manipulacyjny instynkt, wrodzona skłonność naczelnych do badawczego manipu-

lowania przedmiotami; przejawia się też u dzieci ludzkich; zapewne odegrał rolę w antropogenezie w powstaniu pierwocin pracy przy użyciu narzędzi. manipulant, osoba wykonująca czynności ręczne, manipulująca czymś. manipulator, urządzenie do zdalnego manipulowania, tzn. podawania, obracania, przesuwania itp., określonymi przedmiotami, np. izotopami promieniotwórczymi, wlewkami podczas kucia na młotach lub prasach. manipuł, jednostka taktyczna w wojsku rzym. (1/10, później 1/30 część legionu); 120-200 żołnierzy, 2 centurie. Manipur, terytorium związkowe w pn. wsch. Indii, przy granicy z Birmą; 22,3 tys. km2, 954 tys. mieszk. (1966); ośr. adm. Imphal; uprawa ryżu; hodowla jedwabników; eksploatacja lasów; rzemiosło. Manisa (staroż. Magnezja), m. w zach. Turcji, ośrodek adm. prow. M.; 70 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włók.; ośr. wyrobu dywanów. u Manitoba [mänyto bə], jezioro na pd. Kanady, na wys. 248 m; pow. 4,7 tys. km2, głęb. do 28 m; połączone z jez. Winnipeg; rybołówstwo. Manitoba [mänytoubə], prowincja w środk. Kanadzie; 650 tys. km2, 963 tys. mieszk. (1966); stol. Winnipeg; powierzchnia równinna, na pd. prerie; uprawa pszenicy; eksploatacja rud metali nieżel., ropy naft., przemysł spoż., środków transportu, chemiczny. manitu, w wierzeniach plemion algonkińskich bezosobowa, tajemnicza siła przenikająca przyrodę; w przekazach pierwszych kolonistów (gł. misjonarzy) przedstawiana jako bóg osobowy. Maniu [-niu] IULIU, 1873-1951, polityk rum.; od 1918 na czele prawicowej Nar. Partii Chłopskiej; premier 1928-30; 193233 i 1944; po II wojnie świat, zwalczał ustrój lud.-demokr.; 1947 skazany na dożywotnie więzienie. Manizales [-isa-], m. w środk. Kolumbii, ośrodek adm. dep. Caldas; 263 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przemysłu włók.; uniwersytet. Manizer MATWIEJ G., 1891-1966, rzeźbiarz radz.; pomniki m.in. Lenina w pawilonie radz. na Expo 58 w Brukseli, rzeźby dekoracyjne i portretowe. manizm, rel. wiara w istnienie i potęgę dusz przodków połączona z ich kultem. mankament, niedostatek czegoś; wada, błąd, uchybienie. manko →niedobór. Manko Kapak (Manco Capac), po 150054, legendarny władca Inków (od 1533?); przywódca powstania antyhiszp. 1535; założyciel m. Cusco; zamordowany. Mann [man] ANTHONY, 1906-67, amer. reżyser film.; głośne westerny (Winchester 73) i monumentalne filmy widowiskowe (Upadek Cesarstwa rzymskiego). Mann HEINRICH, 1871-1950, brat Thomasa, pisarz niem.; działacz antyfaszyst. na emigracji; powieści ukazujące dekadencję niem. mieszczaństwa i źródła hitleryzmu (trylogia Cesarstwo); powieść biogr. o Henryku IV, eseje, opowiadania. Mann [män] HORACE, 1796-1859, peda gog amer.; badał aktualny stan oświaty w USA i popularyzował zagadnienia pedag.; przyczynił się do unowocześnienia szkol nictwa w USA. Mann KLAUS, 1906-49, syn Thomasa, pisarz niem.; czynny w antyfaszyst. ruchu intelektualistów niem. na emigracji; powieści (Mefisto), dramaty, publicystyka. Mann MAURYCY, 1880-1932, historyk literatury pol. i wł.; prof. uniw. w Warszawie; studia z zakresu literatury romant. i teorii badań lit., zarys. wł. literatury. Mann THOMAS, 1875-1955, jeden z naj wybitniejszych prozaików niem. XX w.; czynny w antyfaszyst. ruchu intelektuali stów niem. na emigracji; odnowiciel trad. środków wyrazu powieści, ukazywał kry zys współcz. kultury eur,; Buddenbrooko-

Mantoux próba 673 wie, Czarodziejska góra, Doktor Faustus; nagr. Nobla. Mann [män] TOM, 1856-1941, ang. działacz robotn. i związkowy; współtwórca Niezależnej Partii Pracy i (1920) KP W. Brytanii. manna (mannianka, Glyceria), pospolita, wieloletnia trawa; w Polsce rośnie (gł. nad brzegami wód) 5 gat.; m. jadalna (G. fluitans) do 1,2 m wys., pastewna (ziarno, siano), dawniej użytkowana na kaszę. manna, jadalny sok zakrzepły na powierzchni uszkodzonych pędów niektórych gat. drzew i krzewów (np. jesionu mannowego, tamaryszka); zawiera gł. cukry i alkohole. manna (grysik), kasza otrzymywana z przemiału oczyszczonego ziarna pszenicy, łatwo strawna, o wyrównanej granulacji (ok. 0,75 mm). manna, zool. zastygające na powietrzu w twardą masę odchody czerwca Trabutina mannipara (pluskwiak żyjący na tamaryszku). Mannerheim [manərhaim] CARL GUSTAF, 1867-1951, fiń. polityk prawicowy, marszałek Finlandii; 1887-1917 w armii ros.; 1918, jako nacz. dowódca armii fiń., stłumił rewolucję socjalist. w Finlandii: głównodowodzący w wojnach z ZSRR 1939-40 i 1941-44; 1944-46 prezydent. Mannerheima linia, fortyfikacja fiń. na Przesmyku Karelskim, zbudowana 192939, nazwana imieniem marszałka C. Mannerheima; przełamana przez wojska radz. w wojnie radz.-fiń. 1939-40 oraz 1944 .w ramach operacji karelskiej. Mannesmann [manə-], niem. inżynierowie, wynalazcy i przemysłowcy, bracia: REINHARD (1856-1922) i MAX (1857-1915); skonstruowali walcarkę do rur bez szwu (1885) i walcarkę o ruchu pielgrzymowym. (1891). Mannheim [-haim] KARL, 1893-1947, socjolog niem.; badacz ideologii, współtwórca socjologii wiedzy; Das Konservative Denken, Ideologie und Utopie, Diagnosis of Our Time. i Mannheim [-ha m], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), ważny port u ujścia Neckaru do Renu; 324 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu, chem., elektrotechn.; elektrownia na Renie; ośr. handl., kult., nauk. (uniw.) i turystyczny. mannheimska szkoła [sz. -hajm-], grupa kompozytorów czes., niem. i wł. działająca na dworze w Mannheimie od 1740, 17781800 w Monachium: J. Stamic, I.J. Holzbauer, F.X. Richter, J.Ch. Cannabich; rozkwit muzyki instrumentalnej, stworzenie podstaw stylu symf. (4-częściowa symfonia); efekty dynamiczne. mannheimski system szkolny [-hajm- s. sz.], system organizacji szkół elementarnych, opracowany przez radcę szkolnego m. Mannheim J. Sickingera w pocz. XX w.; polegał na tworzeniu klas wg stopnia uzdolnienia uczniów i prowadzeniu specjalnych klas dla uczniów mających duże trudności w nauce. mannica nadmorska (Puccinellia nuttalliana), drobnokępkowa, niska trawa pastewna, rosnąca na glebach słonych, w Polsce w nadmorskim pasie Pomorza. Manninger [mon-] REZSÖ RUDOLPHE, ur. 1890, węg. mikrobiolog i epizootiolog; prof. Akad. Weterynarii w Budapeszcie, czł. Węg. Akad. Nauk, PAN i in.; autor ok. 200 prac. Mannik EDVARD, 1905-66, pisarz est.; opowiadania, powieści z życia chłopów, marynarzy, młodzieży — o konfliktach społ., etycznych i psychol.; książki dla dzieci. mannlicher [män-], austr. karabin powtarzalny, skonstruowany 1895, kaliber 8 mm; odmiany m. wchodziły w skład uzbrojenia różnych armii.

Mannlicher [man-] FERDINAND, 18481904, austr. konstruktor karabinu powtarzalnego. mannoza, cukier prosty (aldoheksoza); rzadko występuje w stanie wolnym, rozpowszechniona u roślin jako składnik wielocukrów mannanów; wchodzi także w skład gum i śluzów roślinnych oraz hemiceluloz. Mannus, mit. germ. praojciec Germanów, syn boga Tuisto; od synów M. miały pochodzić 3 gl. plemiona: Ingweonów, Istweonów i Herminonów. Mannyoshu [manniośiu], najstarsza antologia poezji jap. z 2 pol. VIII w.; przeważają utwory lir. i forma tanka. Manohar, XVII w., malarz-miniaturzysta, pochodzenia ind., na dworze Dżehangira; malarstwo podporządkowane ind. tradycjom. manometr (ciśnieniomierz), przyrząd do pomiaru ciśnienia gazów i cieczy; zbudowany do mierzenia ciśnienia bezwzględnego (np. barometr), nadciśnienia, podciśnienia (wakuometr) lub różnicy ciśnień; m.: hydrostatyczny, prężny, piezoelektr., elektr. itp. manometryczna bomba, przyrząd do pomiaru ciśnienia gazów powstających w czasie szybkiego spalania w stałej objętości miotających materiałów wybuchowych. Manono, m. w Kongu (Kinszasa), w pn. Katandze; ok. 30 tys. mieszk.; ośr. eksploatacji rud cyny; huta cyny. manowakuometr, manometr do pomiaru ciśnienia wyższego (nadciśnienia) lub niższego (podciśnienia) od ciśnienia atmosferycznego. manowce, błędne drogi; bezdroża, wertepy. Manresa, m. w Hiszpanii (Katalonia); 52 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., chem., elektrotechniczny. Manrique [-rike] JORGE, 1440-79, poeta hiszp.; liryki przeniknięte poczuciem przemijania, elegia na śmierć ojca, uznawana za arcydzieło poezji hiszp. XV w. Mans, Le [1ö mã], m. w zach. Francji, nad rz. Sarthe, ośrodek adm. dep. Sarthe; 143 tys. mieszk. (1968); przemysł elektrotechn., środków transportu, włók.; węzeł komunik.; muzea; zabytki gallo-rzym.; kościół Notre Dame-de-la-Couture (XXIII w.), romańsko-got. katedra (XIXIV w.), domy, pałace (XVI w.). Mansa Musa I (Kankan Musa), ?-1337, władca Mali od 1312; odbył pielgrzymkę do Mekki 1324-25 (w Kairze zostawił tak ogromne ilości złota, że nastąpił spadek jego wartości); popierał islam; sprowadzał uczonych i architektów. mansarda, pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej dachu mansardowego (łamanego). Mansart [mãsa:r] FRANCOIS, przed 1598-1666, najwybitniejszy architekt fr. okresu przejściowego od manieryzmu do barokowego klasycyzmu fr.; pałac w Maison-Laffitte k. Paryża. Mansart-Hardouin [mãsa:r arduę] JULES (właśc. Jules Hardouin), i646-1708, architekt fr.; czołowy reprezentant barokowego klasycyzmu fr.; kierował pracami w zespole pałacowym w Wersalu (m.in. Grand Trianon); kościół Inwalidów, obudowa placu Vendóme w Paryżu. Manser [-zər] GALLUS, 1866-1949, niem. filozof i teolog kat.; przedstawiciel neotomizmu. Mansfeld PETER ERNST II VON, 15801626, niem. wódz protest, w wojnie trzydziestoletniej; słynął z grabieży. Mansfeld, m. w zach. części NRD, na przedgórzu Harzu; 5,5 tys. mieszk. (1965); w przeszłości eksploatacja łupków miedzionośnych. Mansfield [mänsfi:ld] KATHERINE (właśc. Kathleen Beauchamp), 1888-1923, pisarka ang., pochodzenia nowozelandzkiego; nowele odtwarzające precyzyjnie nastroje i przeżycia wewn. człowieka; Dziennik, Listy.

Mansfield [mänsfi:ld] RICHARD, 18571907, aktor amer., pochodzenia ang.; odtwórca ról dram. i melodram. (Cyrano de Bergerac E. Rostanda). Mansfield [mänsfi:ld], m. w W. Brytanii (Anglia); 55 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., przemysł włók., maszynowy. Mansfield [mänsfi:ld], m. w USA (Ohio); 54 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn;, metal., elektrotechn., gumowy; ośr. handlowy. mansjon, element urządzenia sceny w teatrze średniow., umieszczony na podium i stanowiący miejsce akcji epizodu dramatycznego. Mansowie (Wogułowie), ludność Chanty-Mansyjskiego ON; zmieszana z plemionami ugrofińskimi; ok. 7 tys.; myślistwo, rybołówstwo, hodowla reniferów, bogaty folklor. Manstein [mansztain] ERICH VON, ur. 1887, feldmarszałek niem.; w II wojnie świat, walczył przeciw Polsce, Francji i ZSRR; skazany 1949 przez bryt. sąd wojsk., jako współodpowiedzialny za zbrodnie woj. Wehrmachtu; 1952 zwolniony. Mansur. al- (Almanzor), 940-1002, dowódca arab. w Hiszpanii, faktyczny władca kalifatu kordobańskiego; wróg chrześcijan. Mansura, m. w Egipcie, port w delcie Nilu, ośrodek adm. prow. Dakahlija; 191 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók., metal.; ośr. handlowy. 1250 klęska Ludwika IX Świętego, wodza VI krucjaty (dostał się wraz z wojskami do niewoli muzułm.). Manta, m. i port w Ekwadorze, nad O. Spokojnym; 19 tys. mieszk. (1962). Mantaro, rz. w Peru, 1. dopływ rz. Apurimac; dł. 670 km; elektrownie wodne. Mantegna [-tenja] ANDREA, 1431-1506, wybitny wł. malarz i grafik, jeden z gł. przedstawicieli renesansu; obrazy (Chrystus zmarły) i freski rel. i mit. (w Camera degli Sposi w Castello di S. Giorgio w Mantui — pierwsze malowidło iluzjonisty czne), miedzioryty; twórcze nawiązanie do antyku, śmiałe skróty perspektywiczne. Mantell [mäntel] ROBERT BRUCE, 18541928, aktor amer., pochodzenia szkoc; role romant. i szekspirowskie. mantelzak, sukienny worek na osobiste rzeczy kawalerzysty, przytroczony do tylnego łęku siodła; używany w XVIIIXIX w. Mantes-la-Jolie [mã:t la żoli], m. we Francji, nad Sekwaną; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Manteuffel RYSZARD, ur. 1903, ekonomista rolny; prof. SGGW, czł. PAN; prace nauk., artykuły i podręczniki; Organizacja Państwowych Gospodarstw Rolnych. Manteuffel-Szoege EDWARD, 1908-41, brat Leona i Tadeusza, grafik, malarz; czł. Rytu; ilustracje, ekslibrisy; malarstwo ścienne, dekoracja wnętrz. Manteuffel-Szoege JERZY, 1900-54, filolog klas.; pierwszy pol. papirolog i twórca podstaw papirologii w Polsce; prof. uniw. we Lwowie i Warszawie (współorganizator Instytutu Papirologii). Manteuffel-Szoege LEON, ur. 1904, chirurg; prof. Instytutu Gruźlicy w Warszawie; twórca warsz. szkoły chirurgii klatki piersiowej, gł. chirurgii serca. Manteuffel-Szoege

TADEUSZ,

1902-70,

historyk, mediewista; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; od 1953 dyr. Instytutu Historii PAN; m.in. Średniowiecze Powszechne. Manteuffel-Zawidzka WANDA, ur. 1906,

plastyczka; grafika użytkowa, szkło artyst. i przem., ceramika artyst., żakardowe tkactwo. Mantineja (m. w staroż. Grecji, na Peloponezie, Arkadia), 362 p.n.e. zwycięstwo Epaminondasa nad Spartanami. Mantoux próba [p. mãtu], stosowana w rozpoznawaniu gruźlicy; polega na stwier-

674 Mantova dzeniu odczynu alergicznego w miejscu śródskórnego wstrzyknięcia rozcieńczonej tuberkuliny. Mantova →Mantua. mantra, w ind. religiach werset modlitewny, formuła czarodziejska lub święta zgłoska o treści mistycznej (np. zgłoska om), odgrywająca rolę magiczną, np. w kierunkach tantryzmu. mantrajana, jeden z kierunków buddyzmu mahajany, który rozwinął kulty siakti, towarzyszek buddów i bodhisattwów. Mantua (Mantova), m. we Włoszech (Lombardia), ośr. adm. prow. M.; 66 tys. mieszk. (1968); przemysł chem.; muzea; katedra (XII-XVIII w.), kościoły S. Andrea i S. Sebastiano (XV w., oba L.B. Alberti); zamek S. Giorgio (XIV w.), pałac książęcy (XVII-XVIII w.), Palazzo del Te (XVI w.). mantyla (mantylka), hiszp. ubiór kobiecy w formie szala lub krótkiej pelerynki z kapturem, z jedwabiu lub koronki, okrywający głowę i ramiona; w XVIII-XIX w. rozpowszechniony w całej Europie. mantysa logarytmu, nieujemny ułamek właściwy będący różnicą logarytmu danej liczby i jego cechy, np. m. log. 2,37 wynosi 0,3747. Man(t)zikert (m. w Armenii, obecnie wsch. Turcja), 1071 klęska wojsk bizant., zadana im przez Turków; utrata Armenii i znacznej części Azji Mn. manualny, odnoszący się do ręki, wykonywany ręką; ręczny. manuał, muz. klawiatura instrumentu wieloklawiaturowego, np. w organach. Manuel II, 1889-1932, ostatni król Portugalii (1908-10); obalony przez spisek wojskowy. Manuel Encyclopédique de Préhistoire et Protohistoire Européennes [manüel u ãsy-klopedik dö preistua:r e -toist a:r öro-peen], encyklopedia prahistorii eur., wyd. w Pradze 1969; red.: J. Filip. manueliński styl, portug. odmiana późnego gotyku, wykształciła się za panowania Manuela I (1495-1521); znalazła odbicie gł. w bogatej arch.-rzeźb, dekoracji. Manuel I Komnenos, 1122-80, cesarz bizant. od 1143; długotrwałymi wojnami w Europie i Azji Mn. osłabił kraj. Manuel II Paleolog, 1350-1425, cesarz bizant. od 1391; władca szczątkowego terytorium wokół Konstantynopola i na Peloponezie; 1423 uznał zwierzchność Turcji. Manuel I Wielki, 1469-1591, król Portugalii od 1495; wzmocnił władzę król., uporządkował prawo, 1499 wypędził Żydów; organizator wypraw dalekomorskich; mecenas nauki i sztuki. manufaktura, ekon. wczesnokapitalist. forma produkcji przem. oparta na podziale pracy i technice ręcznej. manufaktura, włók. dawna nazwa fabryki włókienniczej. Manuilski DMITRIJ Z., 1883-1959, radz. działacz ruchu robotn., prawnik; 1928-43 sekr. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunist.; 1944-53 wicepremier i (do 1952) min. spraw zagr. Ukr.SRR. manul (Felis manul), drapieżnik z rodziny kotów; dł. ok. 50 cm; stepy od Iranu i Kaukazu po Chiny. manumissio [łac], w staroż. Rzymie prawne wyzwolenie niewolnika, np. przez pozorny proces, wpisanie go na listę obywateli w czasie spisu ludności lub testament. manu propria [łac), własnoręcznie. manus [łac], w staroż. Rzymie początkowo władza oica rodziny nad wszystkimi jej czł., później — władza męża nad żoną, powstająca przez akt prawny lub roczne nieprzerwane pożycie żony w domu męża. Manus, największa wyspa w grupie Wysp Admiralicji; 2,1 tys. km2, 20,6 tys. mieszk. (1966); gł. m. Lorengau. manuskrypt →rękopis. manus manum lavat [łac], „ręka rękę myje"; zwrot używany w stosunku do

osób, które wzajemnie wspierają się, zwykle w dążeniu do kariery. Manutius [-cjus] ALDUS, 1449-1515, humanista wł., drukarz wenecki; zastosował w druku kursywę, wprowadził mały format — ósemkę (druki zw. aldynami); prowadził także introligatornię. manx, język z grupv goidelskiej języków celt.; na wyspie Man; zabytki lit. od XVII w. many, mit. rzym. początkowo ogólne określenie zmarłych, stąd nazwa miejsca ich pobytu i bóstw nim władających; później dusze przodków; od I w. n.e. dusze poszczególnych zmarłych osób. Manycz Gudiło, jezioro w ZSRR, w Obniżeniu Kumy i Manyczu; pow. ok. 300 km2. Manycz Wschodni, okresowa rz. w ZSRR, w Obniżeniu Kumy i Manyczu; dł. 230 km; uchodzi do Jez. Sostyńskich na Niz. Nadkaspijskiej. Manycz Zachodni, rz. w ZSRR, 1. dopływ Donu, w Obniżeniu Kumy i Manyczu; dł. 219 km. Mányoký [ma:nioki] ADAM, 1673-1756, malarz węg.; portrecista barok.; m.in. w Polsce jako nadworny malarz Augusta II; portret Anny Orzelskiej. Manzala, przybrzeżne jezioro w Egipcie, w pn.-wsch. części delty Nilu, oddzielone mierzeją od M. Śródziemnego; pow. 3,9 tys. km2. Manzala, EI-, m. w Egipcie, w delcie Nilu, nad jez. M.; 33 tys. mieszk. (1966). Manzanillo [-saniljo], m. we wsch. Kubie, nad M. Karaibskim; 91 tys. mieszk. (1967); -przemysł spoż., włók., maszyn.; port rybacki. Manzanillo [-saniljo], m. i port w Meksyku (Colima), nad O. Spokojnym; 17 tys. mieszk. (1960); hutnictwo żel., przemysł spożywczy. Manzoni [-dzoni] ALESSANDRO, 17851873, pisarz wł.; przedstawiciel romantyzmu; hymny rel. {Inni sacri), poet. tragedie hist., powieść walterskotowska z dziejów Lombardii XVII w. Narzeczeni. Manzu [-cu] GIACOMO, ur. 1908, rzeźbiarz wł.; figuralne rzeźby o syntet. miękko modelowanej formie; posągi (Kardynał) i popiersia, drzwi brązowe do bazyliki św. Piotra w Rzymie; międzynar. nagr. Leninowska. Manżura I WAN , 1851-93, ukr. poeta i folklorysta; liryki, poematy, zbiór pieśni lud.; legendy i przypowieści. Mańdsor (ang. Mandaser), m. w Indii (Madhja-Pradesz); 42 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn., spoż.; ośr. handlowy. Mańka KAROL, ur. 1915, fitopatolog; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAN; badania m.in. z zakresu biol. zwalczania chorób roślin; Fitopatologia leśna. Mańkowski ALEKSANDER, 1855-1924, pisarz; komedie z życia szlachty podolskiej; portret dekadenta w powieści Hrabia August. Mańkowski ALFONS, 1870-1941, ksiądz, historyk; prace hist. i bio-bibliograficzne z dziejów kultury pol. na Pomorzu, Warmii i Mazurach; zginął w Stutthofie. Mańkowski ANTONI, 1837-99, działacz ruchu robotn., drukarz, wydawca; 1880 sądzony w krak. procesie 35 socjalistów; 1890-95 przewodn. Kom. Wykonawczego PPSD; od 1890 red. lwowskiego „Robotnika". Mańkowski FRANCISZEK, 1872-1946, działacz polit.; 1919-39 prezes Zjednoczenia Zawodowego Pol., działacz OZN; po wyzwoleniu członek władz naczelnych SP. Mańkowski LEON, 1853-1909, indianista; prof. Uniw. Jag.; liczne prace z filologii ind., m.in. na temat wątków Pańczatantry. Mańkowski MIECZYSŁAW (pseud. Józef, Ludwik), 1864(?)-1922, działacz ruchu robotn.; czł. I Proletariatu (1883-1902 na zesłaniu), PPS-Frakcji Rewol. i 1912-14 PPS-OpOzycji. Mańkowski TADEUSZ, 1878-1956, historyk sztuki, kolekcjoner, prawnik; docent

Uniw. Jag., czł. PAU; dyr. Państw. Zbiorów Sztuki na Wawelu; znawca pol. sztuki i kultury artyst. czasów nowoż., sztuki wsch.; badacz sztuki Lwowa i zbiorów Wawelu. mańkut, osobnik posługujący się lewą ręką w czynnościach wykonywanych w zasadzie prawą (np. pisanie); następstwo motorycznej przewagi prawej półkuli móz gowej nad lewą. -1976 Mao Ce-tung, ur. 1893, chiń. mąż stanu, filozof i poeta; uczestnik rewolucji burż.demokr. 1911; jeden z założycieli KP Chiń 1921; od 1935 na czele KP Chin, od 1943 przewodn. KC; jeden z organizatorów rewol. wojen domowych 1924-27, 1927-37 i 1946-49 oraz walki narodowowyzwoleńczej 1937-45, 1949-59 przewodn. ChRL; 1966 inicjator „wielkiej proletariackiej rewolucji kulturalnej", twórca nacjonalist. kierunku w polityce Chin, tzw. maoizmu. maoizm, antyleninowski i antyradz. kierunek polit. w Chinach, zastępujący marksizm-leninizm koncepcjami Mao Cetunga, prowadzący do głębokich zmian w koncepcjach programowych KPCh (program tzw. rewolucji kulturalnej), izolujący społeczeństwo chiń. od doświadczeń krajów socjalist. i odrzucający socjalizm naukowy. Maorysi, lud polinezyjski w Nowej Zelandii; ok. 200 tys.; uprawiali ludożerstwo; uzdolnieni artystycznie (rzeźba), zachowane elementy dawnej kultury, bogaty folklor; język maoryjski. Mao Tun, ur. 1896, chiń. pisarz i działacz państw.; 1949-65 min. kultury ChRL; powieści i nowele o współcz. przemianach społ.-ustrojowych; Przed świtem. mapa, płaski obraz pow. Ziemi (także nieba lub ciała niebieskiego) przedstawiony w zmniejszeniu w sposób matematycznie określony i umowny; rozróżnia się m. ogólnogeogr. i tematyczne, te pierwsze w zależności od skali dzielą się na m. topograficzne i przeglądowe, zaś w zależności od treści na m. fiz. i adm.; sporządzaniem m. zaimuje się kartografia. mapnik, rodzaj teczki z długim paskiem, przystosowanej do noszenia map, planów itp. mapografia, sztuka kreślenia map geogr.; kartografia. mapować, nanosić na mapę, oznaczać na mapie. mapoznawstwo →kartoznawstwo. Mapungubwe (wzgórze w pd. Afryce, nad rz. Limpopo), archeol. ślady osadnictwa z VIII-XII i XIV-XVII w.; ceramika, narzędzia, złote ozdoby. maquam, muz. →makam. maquillage [makijaż; fr.] →makijaż. maquis [maki], popularna nazwa fr. partyzantów z ruchu oporu w czasie II wojny światowej. mara (Dolichotis patagona), południowoamer. gryzoń; dł. ok. 50 cm; pokrojem zbliżona do zająca; pazury kopytkowate; kopie nory; roślinożerna. marabut, hist., rel. w średniowieczu członek bractwa bojowników muzułm. w pn. Afryce; później muzułm. mnich pustelnik (gł. w pn. Afryce); asceta, święty. marabut (Leptoptilus crumeniferus), zool. okazały ptak afryk. z rzędu brodzących; dł. ok. 1,6 m; czarno-zielono-biały; głowa i szyja (ze zwisającym workiem skórnym) nagie; gł. padlinożerny. Maracaibo [-ka i wo], jezioro lagunowe w pn.-zach. Wenezueli; pow. 20 2 tys. km , głęb. do 250 m; łączy się z Zat. Wenezuelską; na wybrzeżu i z dna M. wydobycie ropy naftowej. Maracaibo [-kaiwo], m. i port w Wenezueli, przy wejściu do jez. M., stol. stanu Zulia; 655 tys. mieszk. (1969); rozwinięty różnorodny przemysł; wywóz ropy naft.; uniwersytet. Maracay [-kai], m. w Wenezueli, nad jez. M., stol. stanu Aragua; 186 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., papiern., chemiczny.

Marcinkowski 675 Maradi, m. w pd. Nigrze; 17 tys. mieszk. (1962); ośr. handl.; olejarnie, oczyszczalnie bawełny, garbarnia; rzemiosło. Maraghe (Maraga), m. w Iranie (Azerbejdżan Wsch.), w pobliżu jez. Urmia; 50 tys. mieszk. (1966). marago, ekstrakt produkcji pol., otrzymywany ze zmielonej kawy naturalnej palonej; wysuszony na proszek metodą rozpyłową, łatwo rozpuszczalny. Marais [mare] JEAN (właśc. J.M.-Villain), ur. 1913, fr. aktor film. i teatr.; występował w awangardowych filmach J. Cocteau (Orfeusz); czołowy odtwórca ról w filmach „płaszcza i szpady" (Hrabia Monte Christo, Tajemnice Paryża). Marajó [marażo], wyspa brazyl. w ujściu Amazonki; 48 tys. km2, 90 tys, mieszk. (1960); nizinna, częściowo zabagniona; lasy równikowe; hodowla bydła. Mařák JULIUS, 1832-99, malarz czes.; początkowo romant., później realist, pejzaże oraz dekoracyjne malowidła ścienne. marakasy (właśc. maraca), instrument muz. perkusyjny (idiofon), rodzaj gruchawki; używany w zespołach jazzowych. maral (Cervus elaphus maral), azjat. podgatunek jelenia; wys. w kłębie ok. 1,5 m; hodowany ze względu na pan ty. Maramba (dawniej Livingstone), m. w pd. Zambii, nad rz. Zambezi, w pobliżu wodospadu Mosicatunga (Wiktorii); 39 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., drzewny, skórz., włók.; węzeł komunik.; ośr. turystyczny. Marampa, m. w zach. części Sierra Leone; ok. 15 tys. mieszk.; wydobycie i wzbogacanie rudy żelaza. Mařan BOHUSLAV, ur. 1898, leśnik czes.; czł. Akad. Nauk Roln. ZSRR; badania w dziedzinie hydrologii lasu, melioracji leśnych i in.; Biologie lesa. Maranhão [maraniã], stan w pn.-wsch. Brazylii, nad O. Atlantyckim 2 i na Wyż. Brazylijskiej; 328,7 tys. km s 3,6 mln mieszk. (1969); stol. Sao Luis. Marañón [-njon], rz. w Peru, górny bieg Amazonki; dł. ok. 1600 km; żeglowna. maranta, bylina międzyzwrotnikowej Ameryki; m. trzcinowata, do 1,8 m wys., często uprawiana w krajach tropik, dla bulwiastych kłączy dł. do 0,5 m (na mączkę skrobiową — tzw. zachodnioind. arrowroot); niektóre gat. doniczkowe lub szklarniowe. Maras [marasz], m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. M.; 63 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., włókienniczy. maraschino [-ski], likier wyrabiany z wiśni zwanych maraski; w butelkach z m. znajdują się często wysmażone w cukrze owoce wiśni. Marat [-ra] JEAN PAUL, 1743-93, rewolucjonista fr., lekarz; jeden z najradykalniejszych przywódców W. Rewolucji Fr., związany z kordelierami; zwolennik terroru; zamordowany. marathi, język ind., kontynuujący prakryt maharasztri; urzędowy w sianie Maharasztra; ok. 36 mln; pismo dewanagari; literatura od XIII w. Mařatka JOSEF, 1874-1937, rzeźbiarz czes., uczeń A. Rodina; portrety, nagrobki, pomniki. Maraton (miejscowość w Grecji, Attyka), 490 p.n.e. zwycięstwo Ateńczyków (Miltiades) nad Persami; goniec z tą wieścią przebiegł 42 km dzielące M. od Aten (stąd bieg maratoński) i zmarł z wyczerpania. maratończyk, biegacz startujący w maratonie. maratoński bieg (maraton), bieg na dystansie 42,195 km, rozgrywany od pierwszej nowoż. olimpiady (1896, trasa Maraton-Ateny, zwycięzca — Grek Spiros Luis). Maratta CARLO →Maratti Carlo. maratti, dzianina (osnowowa) o dużej rozciągliwości, przypominająca milanez; używana gł. na kostiumy kąpielowe. Maratti (Maratta) CARLO, 1625-1713, wł.

malarz późnego baroku, przedstawiciel szkoły rzym.; obrazy i freski rel.; portrety. maravedi, moneta hiszp. bita w XIIIXVI w.; początkowo złota, później srebrna, a nawet miedziana. marazm, med. ogólne wyniszczenie ustroju ze zmianami organicznymi w korze mózgowej, prowadzącymi do zaburzeń psych.; częsty w wieku starczym; potocznie rozprzężenie, zastój. Marble Bar [ma:rbl ba:r], miejscowość w pn.-zach. Australii; 1923/24 zanotowano w M.B. najdłuższy na Ziemi nieprzerwany okres (160 dni) z temp. maks. ponad 38°. marblitowe szkło, kolorowe, nieprzezroczyste szkło, produkowane w postaci płyt o różnych wymiarach; stosowane w budownictwie jako materiał okładzinowy. Marbod, ?-41, król Markomanów; twórca (ok. 8 p.n.e.) silnego związku polit. plemion germ. na terenie Czech; pobity 19 n.e. przez opozycję możnych, zbiegł do Rzymian. Marburg, m. w NRF (Hesja), nad rz. Lahn; 50 tys. mieszk. (1968); ośr. przem., kult., nauk. (uniw.) i turyst.; muzeum; got. zamek (XIII-XV w.) i kościoły: św. Elżbiety, NMP (XIII-XV w.); ratusz (XVI w.), zabytkowe kamienice. Marc [mark] FRANŻ, 1880-1916, niem. malarz i grafik, współzałożyciel grupy Der Blaue Reiter; symboliczno-ekspresyjne kompozycje oparte na tematach animalistycznych; Wieża błękitnych koni. Marcapomacocha [-kapomakocza], planowany system hydroenergetyczny w środk.-zach. Peru; sztuczne nawodnienie części Niz. Nadbrzeżnej wodami rz. Mantaro, poprowadzonymi sztolniami pod łańcuchem Andów. Marceau [-so] MARCEL (właśc. M. Mangel), ur. 1923, fr. mim, aktor; uczeń Ch. Dullina, współpracownik J.L. Barraulta; twórca postaci Bipa — współcz. Pierrota. Marcel [-sel] ÉTIENNE, ok. 1316-58, przywódca kupców paryskich, deputowany do Stanów Gen.; 1357 na czele opozycji miast domagającej się od Karola V kontroli nad gospodarką podatkową; zamordowany. , Marcel [~sel] GABRIEL, ur. 1889, fr. filozof i pisarz, jeden z gł. przedstawicieli kat. egzystencjalizmu; prace filoz. (Być i mieć, Homo viator), dramaty, eseje. marcelina, lekka tkanina jedwabna w splocie płóciennym lub panama, połyskliwa (silnie gładzona albo maglowana). marcepan, masa cukiernicza z drobno zmielonych migdałów utartych z cukrem, używana jako nadzienie do tortów, ciast itp. oraz do wyrobu galanterii cukierniczej. March [marcz] AUZIAS, ok. 1397-14S9, poeta kataloński; pieśni miłosne, poezje moralno-filoz. i religijne. Marcha, rz. w azjat. części ZSRR, 1. dopływ rz. Wiluj; dł. 1181 km, dorzecze 99 tys. km2. marchand [marszã; fr., 'kupiec'], osoba zajmująca się handlem dziełami sztuki (gł. obrazami), będąca często także mecenasem sztuki; właściciel sklepu, przeważnie z salonem wystawowym. Marchand [-szã] JEAN BAPTISTE, 18631934, generał fr., badacz Afryki; 1897 przeszedł Afrykę od Gabonu do Sudanu, docierając do Dżibuti nad M. Czerwonym. Marche [marke], region (kraina hist), w środk. Włoszech, nad M. Adriatyckim; 9,7 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. Ancona. marchew zwyczajna (Daucus carota), jednoroczna, dwu- lub wieloletnia roślina z rodziny baldaszkowatych; pospolita w Eurazji i pn. Afryce; uprawiana dla mięsistego korzenia, jako warzywo korzeniowe i roślina pastewna. marchia (margrabstwo), pograniczny okręg adm. w państwie Franków za Karolingów; w X~XII w, w cesarstwie niem.

zakładano m. na zdobytych ziemiach słowiańskich. Marchia Brandenburska, utworzona w XII w. z Marchii Północnej wraz z nowymi zdobyczami Albrechta Niedźwiedzia na Słowianach; w XIII w. poszerzona o ziemie zw. później Marchią Nową. Marchia Nowa, nabytki Marchii Brandenburskiej na wsch. od Odry, uzyskane w XIII w. kosztem Pomorza Zach. i Wielkopolski; 1945 ziemie te wróciły do Polski. Marchia Północna, utworzona 966 z pn. części Marchii Wsch.; dala początek Marchii Brandenburskiej. Marchia Stara, najstarsza część Marchii Brandenburskiej (na lewym brzegu Łaby). Marchia Wschodnia (Saska), zał. 937 przez Ottona I na terenach od gór Harzu po Soławę i Muldę; baza dla podbojów ziem słow.; 966 podzielona na kilka mniejszych. Marchienne-au-Pont [-szjen o pą], m. w Belgii, w zespole miejskim Charleroi; 20 tys. mieszk. (1968); huta żelaza. Mar Chiquita [m. czikita], słone, bezodpływowe jezioro w środk. Argentynie, na Niz. La Platy; pow. ok. 1000 km2; do M.Ch. uchodzi rz. Dulce. Marchlewski JULIAN (pseud. Karski, Kujawiak), 1866-1925, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., ekonomista, publicysta; współzałożyciel ZRP i SDKPiL (czł. ZG); od 1893 na emigracji; współtwórca Związku Spartakusa, Międzynarodówki Komunist. (1919), MOPR; Pisma wybrane. Marchlewski LEON PAWEŁ, 1869-1946, chemik; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; badania budowy cukrów, barwników; wykazał podobieństwo porfirynowego szkieletu chlorofilu i hemoglobiny; podręcznik Chemia organiczna. Marchlewski TEODOR, 1899-1962, biolog, genetyk, zootechnik; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; dyr. Instytutu Zootechniki w Krakowie; Genetyka zwierząt. Marchocki ŚCIBOR IGNACY, 1750-1827, ziemianin, reformator; w swych dobrach w Minkowicach na Podolu stworzył tzw. państwo minkowickie, w którym zniósł pańszczyznę i poddaństwo. Marchołt, bohater opowieści średniow. wywodzącej się z podań żyd.; uosobienie mądrości lud. przeciwstawianej pedantycznej uczonośoi Salomona; przekład pol. Jana z Koszyczek. „Marchołt", nauk. kwartalnik kult.-lit., wydawany w Warszawie 1934-38 przez Instytut Literacki, red.: S. Kołaczkowski. Marchwitza [rmarśwyca] HANS, 18901965, pisarz niem. (NRD); działacz ruchu robotn. w Niemczech i na emigracji; powieści gł. autobiogr. (trylogia o rodzinie robotn.), reportaże. Marcinek JAN, 1881-1951, pisarz lud., zbieracz folkloru; wiersze, humoreski, utwory sceniczne. Marcinelle [-sinel], m. w Belgii, w zespole miejskim Charleroi; 27 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., przemysł chemiczny. Marciniak FLORIAN, 1915-44, harcmistrz, prawnik; w czasie okupacji założyciel i pierwszy naczelnik Szarych Szeregów (do maja 1943); zamordowany w Gross-Rosen. marcinka, nazwa sinningii mieszańcowej, ozdobnej rośliny doniczkowej. Marcinkevičius JUSTINAS, ur. 1930, litew. poeta, dramaturg, publicysta; poematy (Krew i popiół) o problematyce etycz-nofiloz. i psychol.; przekłady poezji pol. i rosyjskiej. Marcinkiewicz JÓZEF, 1910-40, matematyk; autor licznych prac z różnych działów matematyki; wprowadził nowy typ przestrzeni (zw. przestrzeniami M.) będący uogólnieniem przestrzeni funkcji prawie okresowych. Marcinkowski ANTONI (pseud. Albert Gryf), 1823-80, krytyk lit i publicysta;

676 Marcinkowski współpracownik ,,Gwiazdy" i pism warsz.; obrazki, szkice, prace hist. i o folklorze Ukrainv. Marcinkowski (Martin) FILIP MAURYCY, ok. 1785-1854, generał, bojownik o wolność Ameryki Pd.; 1803-07 służył w ang. flocie woj., potem dowódca korpusu w armii S. Bolivara. Marcinkowski JAKSA KAJETAN, ok. 17881832, poeta; bywalec warsz. salonów lit.; grafoman wyśmiewany przez współczesnych. Marcinkowski KAROL, 1800-46, działacz społ. w Wielkopolsce, lekarz; propagator pracy organicznej, rzecznik solidaryzmu społ.; organizator Tow. Pomocy Nauk. i inicjator budowy Bazaru Pol. w Poznaniu (hotel, sklepy, warsztaty). Marcin Król z Żurawicy, ok. 1422przed 1460, matematyk, astronom i lekarz; autor pierwszej w Polsce Geometrii praktycznej oraz dwóch dzieł o ułamkach; stosował trygonometrię w zagadnieniach astronomii. Marcinowska JADWIGA, 1872-1943, pisarka, działaczka niepodległościowa; poezje, dramaty (Kościuszko), nowele i powieści, opisy podróży, szkice, publicystyka. Marcin Polak, ?-1279, arcybiskup gnieźnieński od 1278; autor znanej w średniowieczu kroniki papieży i cesarzy. Marcin Teofil Polak, ?-1639, malarz; działał od ok. 1600 w Trydencie, potem w Innsbrucku i Brixen; freski i obrazy o tematyce rel., liczne malowidła ołtarzowe. Marcin z Urzędowa, ok. 1500-73, botanik, lekarz, ksiądz; prof. Akad. Krakowskiej; autor Herbarza Polskiego..., najznakomitszego pol. dzieła renes. z botaniki lekarskiej. Marciszewski EDMUND SIXTUS →Muskie Edmund Sixtus. Marciszów, w. w pow. kamiennogórskim, woj. wrocławskim, nad Bobrem; przemysł lniarski; węzeł kolejowy. Marcjalis, ok. 40-ok. 104, właściwy twórca epigramu rzym.; 12 ksiąg jego utworów obrazuje życie i obyczaje Rzymian. Marcks [marks] GERHARD, ur. 1889, niem. rzeźbiarz i malarz; stylizowane rzeźby figuralne i animalistyczne, ekspresjonisty czne drzeworyty. Marcona [-ko-], ośr. wydobycia rud żel. w środk.-zach. Peru. Marconi [-ko-] BOHDAN, ur. 1894, syn Władysława, malarz i konserwator (gł. malarstwa); prof. ASP w Warszawie, członek tow. zagr.; osiągnięcia w radiografii stosowanej w konserwacji. Marconi [-ko-] GUGLIELMO, 1874-1937, fizyk wł., pionier radiotechniki; 1895-97 zbudował, niezależnie od A.S. Popowa, radiotelegraf; uzyskał łączność radiową: 1899 przez kanał La Manche, 1901 przez O. Atlantycki; nagroda Nobla. Marconi [-ko-] HENRYK, 1792-1863, architekt pol., pochodzenia wł.; prof. SSP w Warszawie; przedstawiciel historyzmu; pałac Paca, kościół św. Karola Boromeusza, Hotel Europejski i Wodozbiór w Ogrodzie Saskim w Warszawie. Marconi [-ko-] KAROL, 1826-64, syn Henryka, malarz; malowidła ścienne (Hotel Europejski w Warszawie, kościół w Wilanowie). Marconi [-ko] LEANDRO, 1834-1919, syn Henryka, architekt; przedstawiciel historyzmu; Bank Handlowy przy ul. R. Traugutta, pałacyki: Zamoyskich i Sobańskich w Warszawie. Marconi [-ko] LEONARD, 1835-99, bratanek Henryka, rzeźbiarz i architekt; prof. Polit. Lwowskiej; pomniki A. Fredry we Lwowie i Kościuszki na Wawelu. Marconi [-ko-] WŁADYSŁAW, 1848-1915, syn Henryka, architekt; przedstawiciel historyzmu; hotel Bristol w Warszawie; współzałożyciel Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Marco Polo [-ko p.] →Polo Marco.

Marcos [-kos] FERDINAND, ur. 1917, polityk filipiński; od 1964 przewodn. Partii Nacjonalist.; od 1965 prezydent. Marcoule [-kul], ośrodek badań jądrowych, we wsch. Francji, w dolinie Rodanu; zał. 1954 (pierwszy we Francji); elektrownia jądrowa; ośr. produkcji plutonu, Marcoussis [-kusi] Louis (właśc. Ludwik Markus), 1878-i941, pol. malarz i grafik, działający we Francji; przedstawiciel kubizmu. marcowe pole (pole majowe), w państwie Franków doroczny przegląd wojsk, wszystkich wolnych, odbywany w marcu, a od pol. VIII w. — w maju; ogłaszano na nim rozporządzenia królewskie. Marcus [-kus] SIEGFRIED, 1831-98, wynalazca austr.; 1875 zbudował pojazd napędzany silnikiem benzynowym — pierwowóz samochodu. Marcuse [marku:zə] HERBERT, ur. 1889, amer. filozof i socjolog, pochodzenia niem.; reprezentant tzw. neomarksizmu — rewizjonistycznej interpretacji marksizmu, jeden z gł. rzeczników ruchu neoanarchistycznego; Rozum i rewolucja, Marx and Western World. Marczak KAROL, ur. 1902, scenarzysta, reżyser i operator filmów nauk. i oświat., gł. o tematyce biol.; pionier nowych metod w technice zdjęć filmowych. Marczak-Oborski STANISŁAW, ur. 1921, historyk i krytyk teatr.; kierownik lit. Teatru Dramatycznego w Warszawie; Teatr czasu wojny. Marczewski EDWARD, ur. 1907, matematyk; prof. Uniw. Wrocł., czł. PAN; założyciel i redaktor czasopisma „Colloquium Mathematicum", autor prac z zakresu teorii miary, teorii mnogości, topologii, rachunku prawdopodobieństwa. Marczewski KAZIMIERZ, ur. 1903, architekt, współautor planu gen. Warszawy; budowle użyteczności publ., m.in. Dom Słowa Pol. (z S. Putowskim i Z. Skibniewskim) i kino Moskwa (z S. Putowskim) — obie w Warszawie. Marczyński ADAM, ur. 1908, malarz, grafik; czł. Grupy Krakowskiej; prof. ASP w Krakowie; kompozycje abstrakcyjne (monotypie, tempery). Mardam CHALIL, 1895-1960, arab. pisarz i poeta z Syrii; prezes Akad. Arab. w Damaszku; zbiory poezji, prozy, krytyki literackie. Mardan, m. w pn. części Pakistanu Zach.; 108 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu cukr.; rzemiosło (tkaniny). Mar del Plata, m. i port w Argentynie (prow. Buenos Aires), nad O. Atlantyckim; 218 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., papiern., obuwn.; rybołówstwo; kąpielisko o międzynar. sławie; uniwersytet. Mardin, m. w pd.-wsch. Turcji, ośrodek adm. prow. M.; 31 tys. mieszk. (1965). Marduk, mit. babil. nar. bóg Babilonii; stwórca i pan nieba i ziemi, dobroczyńca ludzkości; bóstwo losu władające magią; ojciec Nabu; wyobrażany w koronie cylindrycznej i z insygniami władzy (koło, kij, bicz) w rękach; atrybut: berło na tronie. Mardżanow KONSTANTIN (właśc. Kote Mardżaniszwili), 1875-1933, gruz. reżyser i aktor teatr, i film.; 1928 założył w Kutaisi Drugi Państw. Teatr Gruzji (od 1930 w Tbilisi, 1933 nazwany jego imieniem). Mare WALTER DE LA [deləmeər] →De la Mare Walter. Marealbidy, łańcuch górski powstały w archaiku na obszarze Fennoskandii; obecnie zdenudowany. Marées [mare:] HANS VON, 1837-87, malarz niem.; portrety, idealizowane kompozycje na tematy mit. i alegor.; Sąd Parysa. marek (Sium), eurazjat. i amer. bylina; m. kucmerka (tzw. cukrowe korzonki), do 1 m wys., uprawia się (gł. w Azji) dla bulwiastych korzeni (na jarzynę). Marek (ksiądz Marek, właśc. M. Jando-

łowicz), 1713-1804, jeden z przywódców konfederacji barskiej, karmelita; postać dramatu Słowackiego Ksiądz Marek. Marek ZYGMUNT, 1872-1931, działacz ruchu robotn.; czł. PPSD, 1911-14 prezes Krakowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Polit,, czł. NKN i Pol. Komisji Likwidacyjnej, działacz PPS; 1926-30 prezes Związku Parlamentarnego Pol. Socjalistów. Marek Aureliusz 121-180, cesarz rzym. od 161, filozof (stoik); wojny z Partami na Wschodzie i Germanami na pn.; Rozmyślania. Marek Ewangelista (Jan Marek), wg N. Testamentu towarzysz Pawła apostoła w podróżach misyjnych; wg tradycji autor drugiej Ewangelii i założyciel gminy chrześc, w Aleksandrii. Maremma, pas nizin nadmorskich na Płw. Apenińskim (Włochy), między ujściami rzek Arno a Ombrone; osuszany i zamieniany na obszary rolnicze. marengo, gruba tkanina wełn. z przędzy melanżowanej szarej lub czarnej z jaśniejszymi cętkami; jedno- lub dwustronna; lekko falowana i drapana; używana na ubrania, kostiumy i płaszcze. Marengo (przedmieście m. Alessandria, pn.-zach. Włochy), 1800 zwycięstwo gen. N. Bonapartego nad Austriakami. mare nostrum [łac.]., „nasze morze"; morze albo inne żeglowne wody, należące do jednego tylko państwa albo do kilku, które nim wspólnie władają; u staroż. Rzymian: M. Śródziemne. mareograf, przyrząd do samoczynnego rejestrowania zmian poziomu morza na podstawie zmian położenia pływaka lub zmian ciśnienia hydrostatycznego na dnie akwenu. maretermiczny zakład energetyczny, zakład przetwarzający energię cieplną wód mor., zwykle w energię elektryczną. Maretić TOMISLAV, 1854-1938, filolog chorw.; prof. uniw. w Zagrzebiu, czł. Jugosł. AN; prace z historii języka lit. serbochorw., wersyfikacji, akcentologii; tłumacz epiki antycznej i Pana Tadeusza. Marganiec, m. w Ukr.SRR (obw. dniepropetrowski), nad Kachowskim Zbiornikiem Wodnym; 44 rys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji rud manganu. Margarita, górzysta wyspa wenezuelska na M. Karaibskim (Nueva Esparta). margaryna, tłuszcz spoż. otrzymywany z surowców roślinnych i zwierzęcych, z dodatkiem substancji zapachowych, witamin, barwników i in.; jest emulsją o smaku, zapachu i wyglądzie zbliżonym do masła i jak ono użytkowana. Margate [ma:rgyt], m. w W. Brytanii (Anglia), kąpielisko nad M. Północnym; 49 tys. mieszk. (1966). Margelan, m. w Uzb.SRR (obw. fergański), w Kotlinie Fergańskiej; 95 tys. mieszk. (1969); duży ośr. przemysłu jedwabn.; rzemiosło artystyczne. margerytka (złocień właściwy, jastrun, Chrysanthemum leucanthemum), gatunek złocienia; roślina zielna o białych, dużych koszyczkach kwiatowych, pospolita na łąkach i brzegach lasów. Marggraf [mark-] ANDREAS SIGISMUND, 1709-82, chemik niem.; opracował metodę otrzymywania fosforu, cukru z buraków; zastosował mikroskop do badań chemicznych. Marghera [-gera], przemysłowe przedmieście Wenecji; rafinacja ropy naft., przemysł chem., stoczn., hutnictwo. Margherita [-ge-], najwyższy szczyt w masywie Ruwenzori, na granicy Konga (Kinszasa) i Ugandy, trzeci pod względem wysokości w Afryce; 5119 m; lodowce. Margherita di Savòia [-ge- di s,], m. we Włoszech (Apulia), nad M. Śródziemnym; 13 tys. mieszk. (1961); przemysł chemiczny. Marghiloman [-giloman] ALEXANDRU, 1854-1925, polityk rum.; germanofil; wielokrotny minister; 1918 premier.

Marinetti 677 margiel, skała osadowa, zwykle szara; składa się z węglanów (wapnia lub magnezu) i minerałów ilastych; używany do wyrobu cementu, także jako nawóz sztuczny. marginalizm, nazwa używana na określenie subiektywistycznego kierunku w ekonomii. marginalny: 1) mający charakter marginaliów, zapisany na marginesie; 2) mniej ważny, drugoplanowy. marginalny rachunek, forma rachunku ekon. polegająca na zastosowaniu zasad rachunku różniczkowego przy wyznaczaniu funkcji mat.; stosowany gł. przez subiektywistyczny kierunek w ekonomii. margines, nie zapisany lub nie zadrukowany brzeg kartki; przen. coś mniej ważnego, ubocznego, drugoplanowego. margines społeczny, nieliczna i mało znacząca warstwa społ., nisko ceniona w danym społeczeństwie ze względu na nieprzestrzeganie przyjętych norm i zasad współżycia; potocznie kryminaliści, pasożyty, męty społeczne. marglowanie gleb, zabieg zaliczany do melioracji (agromelioracje) — nawożenie gleb marglem w celu ich odkwaszenia i polepszenia właściwości fizykochem. oraz żyzności; stosowane od starożytności. Margo, pustynia na Wyż. Irańskiej (Afganistan), między rz. Helmand a jez. Hamun-e Helmand; piaszczysta; roczna suma opadów 50-100 mm; oazy — na skraju. Margonin, m. w pow. chodzieskim, woj. pozn.; 2,1 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; prawa miejskie ok. 1402. margrabia (margraf), zarządzający marchią. margrabstwo →marchia. margraf →margrabia. Margueritte [-grit] VICTOR, 1866-1942, pisarz fr.; powieści (Chłopczyca), nowele i eseje poruszające problem emancypacji kobiet. Margules MAX, 1856-1S20, austr. meteorolog i fizykochemik; autor prac z meteorologii dynamicznej, które stworzyły podstawy teorii frontów atmosferycznych. Mari (obecnie Tell Hariri w Syrii), w starożytności miasto-państwo w pn. Mezopotamii; okresowo pod władzą Sumerów i Akadów, w XVII w. p.n.e. — Hammurabiego; wykopaliska: ruiny miasta ze świątyniami i pałacem (malowidła ścienne, rzeźby, archiwum z ok. 23 tys. tabliczek z pismem klinowym). Maria, wg doktryny chrześc, matka Jezusa Chrystusa; w katolicyzmie przedmiot szczególnego kultu, negowanego przez protestantyzm; wątek dziewiczej matki boga rozpowszechniony w wielu religiach (np. hind. Dewaki — matka Kriszny, gr. Semele — matka Dionizosa). Maria, 1370-95, królowa węg. 1382-87; siostra królowej pol. Jadwigi, 1385 poślubiona Zygmuntowi Luksemburskiemu. Maria II, 1662-94, królowa Anglii, Szkocji i Irlandii od 1689, córka Jakuba II; powołana na tron wraz z mężem, Wilhelmem Orańskim, w czasie rewolucji 1688-89. Maria Antonina, 1755-93, królowa Francji; w okresie W. Rewolucji Fr. szukała pomocy państw obcych; uwięziona i ścięta. Mariacki kościół w Krakowie, got. bazylika z XIII-XIV w.; we wnętrzu m.in. ołtarz W. Stwosza, nagrobki, polichromia J. Matejki; z wieży k.M. w K. rozlega się co godzinę hejnał, znany od średniowiecza. Mariacki ołtarz, gł. ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie, ze scenami z życia Marii, 1477-89, W. Stwosz; jedno z najwspanialszych dzieł rzeźby późnogot., jeden z największych ołtarzy średniow. w Europie; pentaptyk; 1940 wywieziony przez hitlerowców do Norymbergi, 1945 wrócił do Polski.

Maria-Elena [-ria e.], ośr. wydobycia saletry chilijskiej,, na pustyni Atacama. Maria Kazimiera (zw. Marysieńką), 1641-1716, królowa pol. od 1674; córka margrabiego de La Grange d'Arquien, żona wojewody lubelskiego J. Zamoyskiego, od 1665 — Jana Sobieskiego. Maria Krystyna, 1806-78, królowa hiszp., żona Ferdynanda VII; 1833-41 regentka za małoletniości Izabeli II, toczyła wojnę z Carlosem. Maria Krystyna Austriacka, 1858-1929, królowa hiszp., żona Alfonsa XII; regentka 1866-1902 za małoletniości Alfonsa XIII. Maria Laach [mari:a la:ch], opactwo benedyktynów w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w górach Eifel, nad Laacher See; kościół klasztorny (XIII w.) — jedna z najpiękniejszych niem. budowli romańskich. Maria Leszczyńska, 1703-68, królowa Francji, żona Ludwika XV, córka króla pol. Stanisława Leszczyńskiego. Maria Ludwika, 1791-1847, cesarzowa Francji; druga żona Napoleona I, córka ces. Franciszka I. Maria Ludwika, królowa pol., →Ludwika Maria. Maria Medycejska, 1573-1642, królowa Francji, druga żona Henryka IV; regentka 1610-17 w okresie małoletniości Ludwika XIII. Mariampol →Kapsukas. Mariana, m. w Brazylii (Minas Gerais); muzeum; katedra i kościoły (XVIII w.); zachowana dzielnica na planie szachownicowym (XVIII w.). Mariana JUAN DE, 1536-1624, historyk hiszp., jezuita; historia Hiszpanii, traktaty polit., teol. i moralne. Marianao, dzielnica Hawany (Kuba), w zach. części miasta; dawniej odrębne miasto. Marianna, początkowo pogardliwa nazwa Republiki Fr. nadawana przez monarchistów; obecnie symbol Republiki — postać kobieca w czapce frygijskiej. Marianowicz ANTONI, ur. 1924, satyryk; wiersze, parodie, fraszki, humoreski (Kocham, lubię... żartuję), przekłady i parafrazy. Mariany (Mariańskie Wyspy, Złodziejskie Wyspy), archipelag na O. Spokojnym, w Mikronezji; ok. 1 tys. km2, 105 tys. mieszk. (1967); wyspa Guam stanowi posiadłość USA, pozostałe (gł. Saipan, Tinian, Rota) — terytorium powiernicze ONZ pod administracją USA; plantacje trzciny cukrowej. Mariańskie Łaźnie (Marianské Lázne), m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. So-cjalist.); 13 tys. mieszk. (1968); świat, sławy uzdrowisko, ze źródłami mineralnymi. Mariańskie Wyspy →Mariany. Mariański Rów, rów oceaniczny w zach. części O. Spokojnego, na pd.-wsch. od W. Mariańskich; głęb. do 11 022 m. Maria Stuart [m. stjuərt], 1542-87, królowa Szkocji 1542-67 "i Francji 1559-60, córka Jakuba V; wdowa po królu fr. Franciszku II, od 1561 w Szkocji; zmuszona do abdykacji wskutek opozycji; pretendentka do tronu Anglii, więziona przez Elżbietę I, stracona. mariasz, dawna gra w karty. mariasz (mariaż), gry dama i król tego samego koloru wśród kart danego gracza. Maria Teresa, 1717-80. władczyni Austrii, królowa Czech i Węgier od 1740, cesarzowa od 1745, córka Karola VI; władzę utrzymała po austr. wojnie sukcesyjnej; udział w I rozbiorze Polski; reformy wewn.; małżeństwo z Franciszkiem I lotaryńskim. Mariato, przylądek, najdalej na pd. wysunięty punkt Ameryki Pn. (Panama); 7°12'N, 80°52'W. Maria I Tudor (zw. Krwawą), 1516-58, królowa Anglii i Irlandii od 1553, córka Henryka VIII; usiłowała przywrócić ka-

tolicyzm; krwawe prześladowania protestantów. mariawici, grupa wyznaniowa w obrębie pol. katolicyzmu, zał. 1893 przez F. Kozłowską; doktryna kat.; odrębności liturgiczne (jęz. pol.) i organizacyjne; 2 odłamy: Starokatolicki Kościół Mariawitów i Katolicki Kościół Mariawitów. Mariazell [mai:acel], uzdrowisko, ośr. turyst. i sportów zimowych w Austrii (Styria). mariaż, daw. poślubienie kogoś, małżeństwo; przen. połączenie czegoś z czymś. Maribor, m. w Jugosławii (Słowenia), nad Drawą; 94 tys. mieszk. (1965); przemysł środków transportu, elektrotechn., włók., chemiczny. Marica, rz. w Bułgarii, w dolnym biegu na granicy gr.-tur.; dł. 514 km; uchodzi do M. Egejskiego; wykorzystywana do nawadniania. Marica-Wschód, osiedle przem. w pd. Bułgarii; 8 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla brun., wielka elektrownia cieplna.r Marie Byrd, Ziemia [z. məri: bə: d], część Antarktydy Żach." między Lodowcem Szelfowym Rossa a Ziemią Ellswortha; prawie cała pokryta lądolodem. Mariecka WIERA P., ur. 1906, ros. aktorka; role komediowe (Mirandolina C. Goldoniego) i dram.; występy w filmach (m.in. Nauczycielka wiejska, Matka). Marie de France [mari dö frã:s], 2 poł. XII w., poetka fr.; wierszowane opowieści miłosne (Lais), pieśni, bajki. Marie Galante [mari galã:t], wyspa w Ameryce Środk. (Małe Antyle); 158 km2, 16 tys. mieszk. (1966); administracyjnie należy do Gwadelupy. Mariel [mar i el], m. w zach. Kubie; 7 tys. mieszk. (1967); przemysł cementowy, włókienniczy. Mariensztat, osiedle mieszkaniowe w Warszawie. Mariestad [mariəsta:d], m. w pd. Szwecji, nad jez. Wener, ośr. adm. okręgu Skaraborg; 16 tys. mieszk. (1969); przemysł metal., papierniczy. Mariette [marjet] AUGUSTE ÉDOUARD, 1821-81, fr. archeolog i egiptolog; inicjator m.in. muzeum sztuki egip. (obecnie Muzeum Egip. w Kairze), a także ograniczenia wywozu zabytków z Egiptu, ujęcia badań archeol. w normy prawne; organizator egip. służby konserwatorskiej. Marignac [-injak] JEAN CHARLES DE, 1817-94, chemik szwajc; odkrył iterb i gadolin, stwierdził, że tantal i niob są dwoma różnymi nierwiastkami chem., wysunął hipotezę istnienia izotopów. Marignano [-injano] →Melegnano. Marignolli [-njolli] GIOVANNI DEI, 12901359, wł. misjonarz, kronikarz i podróżnik; 1338-53 na czele misji papieskiej podróżował do Pekinu drogą lądową przez pustynię Gobi; powrócił drogą mor. przez Zat. Perską i Syrię. marihuana [hiszp.j, meksyk. odmiana haszyszu; narkotyk palony w postaci pa pierosów, jeden z bardziej rozpowsze chnionych. marimbafon, instrument muz., odmiana ksylofonu; otwarte rury (rezonatory) umieszczone pod drewn. płytkami. Marin [märyn] JOHN, 1870-1953, malarz amer.; gł. akwarele o tematyce pejzażowej, zbliżone w formie do abstrakcji. marina, obraz przedstawiający widok morza, wybrzeża, portu lub bitwy morskiej. Marindque [-duke], wyspa filipińska przy pd. wybrzeżu Luzonu; 896 km2, ok. 140 tys. mieszk.; uprawa ryżu, palmy kokosowej; wydobycie rud żel.; gł. m. Boac. Mariner [märy-], typ amer. próbników kosmicznych przeznaczonych do badania planet. Marinetti FILIPPO TOMMASO, 1876-1944, pisarz wł., inicjator i teoretyk futuryzmu; poezje lir., poematy, powieści, dramaty, pisma profaszystowskie.

678 Maringa Maringa, m. w Brazylii (Parana); 42 tys. mieszk. (1960); ośr. handlowy. Marini MARINO, ur. 1901, rzeźbiarz wł.; rzeźby o tematyce figuralnej (portrety, seria jeźdźców na koniu), o silnie uproszczonej formie, często polichromowane. marinizm, styl poet. wł. baroku (twórca — G. Marino); charakteryzuje go przesadnie wyszukana forma, nadmiar metafor. Marinković RANKO, ur. 1913, pisarz chorw.; opowiadania psychol., gł. z życia Dalmacji; powieść o środowisku cyganerii artyst. (Kiklop); dramaty. Marino (Marini) GIAMBATTISTA, 15691625, wł. poeta baroku, twórca marinizmu; sonety, kancony, eklogi, idylle, poemat mit. Adone. Marinos z Turu, II w., geograf gr.; uważany za twórcę geografii matematycznej. Marinow NIKOŁA, 1879-1948, malarz bułg.; gł. akwarelista; liryczne portrety, pejzaże, sceny rodzajowe. marionetka, lalka teatr, poruszana od góry za pomocą drutów lub nitek. Mariotte [marjot] EDME, 1620-84, fizyk fr.; współzałożyciel Akad. Nauk w Paryżu; niezależnie od R. Boyle'a sformułował tzw. prawo Boyle'a i M.; odkrywca ślepej plamki w oku. Mariotte'a ślepa plamka [ś. p. -ta], anat. →plamka ślepa. Maris [ma:rys], malarze hol. 2 pol. XIX w. i pocz. XX w.; pejzażyści, bracia: TACOB / HENDRICK (1837-99), MATTHIJST (1839-1917) i WILLEM (1844-1910). maristan (bimaristan, bimarchan), w architekturze muzułm. szpital, często bogato zdobiony; słynny: al-Maristan alMansuri (szpital Kalauna w Kairze) z XIII w. Maritain [-tę] JACOUES, ur. 1882, filozof fr.; przedstawiciel neotomistycznego personalizmu; próba rozwiązania problemów współcz. cywilizacji zgodnie z zasadami katolicyzmu; La Philosophie morale.

Mariupol →Żdanow. Mariusz, 157-86 p.n.e., wódz rzym. i mąż stanu; przedstawiciel popularów, wróg Sulli; pokonał Jugurtę (105), Cymbrów i Teutonów (102-101); przekształcił wojsko rzym. w wojsko zawodowe. „Mariusz Zaruski", jacht żaglowy z ożaglowaniem typu kecz, zbudowany 1939; ok. 71 BRT, pow. żagli 309 m2, prędkość 5 węzłów; 1949-56 p.n. „Młoda Gwardia". Marivaux [-wo] PIERRE DE, 1688-1763, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści obyczajowe (Życie Marianny), subtelne i dowcipne komedie obracające się gł. wokół problemów miłości (Igraszki trafu i miłości). Marjut, słone jezioro w Egipcie, na zach. krańcu delty Nilu; pow. zmienna (do 250 km2); eksploatacja soli. marka, jednostka masy i jednostka pieniężna, używana w krajach germ. od XI w.; odpowiednik słow. grzywny. Marka Aureliusza kolumna, rzym. pomnik w kształcie kolumny pokrytej spiralną wstęgą płaskorzeźb ze scenami z wojen Marka Aureliusza z Markomanami; wzniesiona w Rzymie w 2 poł. II w. dla uczczenia zwycięstw cesarza. Markab, α Pegasi, najjaśniejsza gwiazda mw gwiazdozbiorze Pegaza o jasności 2, 6. markaczka (kaczka czarna, Melanitta nigra), gatunek kaczki; dł. 50 cm; samiec czarny, samica brązowa; żywi się zwierzętami dna mor.; pn. Eurazja, w Polsce rzadka. markasyt, minerał, odmiana polimorficzna siarczku żelaza; mosiężnożółty z zielonym odcieniem, o połysku metalicznym; występuje w utworach hydrotermalnych i w skałach osadowych; używany do produkcji kwasur siarkowego. Markelius [ma: kelüs] SVEN, ur. 1889,

architekt szwedz., przedstawiciel kierunku funkcjonalnego; projekt rozbudowy Sztokholmu (m.in. budowa miast-satelitów, np. Vallingby). Marker [-ke:r] CHRIS (wlaśc. Ch. Francois Bouche-Villeneuve), ur. 1921, fr. filmowiec i publicysta; przedstawiciel cinema verite; filmy dokumentalne (Cuba si, Piękny maj). Markevitch [-wicz) IGOR, ur. 1912, wł. dyrygent i kompozytor, pochodzenia ukr., osiadły w Szwajcarii; propagator muzyki współcz.; utwory orkiestrowe, balety, oratorium Paradies perdu. Markham [ma:rkəm] SIR CLEMENTS ROBERT, 1830-1916, ang. geograf i podróżnik; 1850-51 brał udział w poszukiwaniach J. Franklina; cenne relacje z licznych podróży po świecie. Markhama Góra [g. -kəma], najwyższy szczyt w G. Królowej Elżbiety, w Antarktydzie Wsch.; 4350 m. Marki, m. w pow. wołomińskim, woj. warsz.; 14,8 tys. mieszk. (1970); przemysł chem., mat. bud., środków transportu. — W 1869 w zakładach włók. w M. strajk (największy w tym czasie po strajkach żyrardowskich); w okresie między woj. ośr. ruchu robotn. (1931 tzw. marsz głodnych); prawa miejskie 1967. Marki SANDOR, 1853-1925, historyk węg.; czł. Węg. AN; badacz m.in. powstania chłopskiego 1514. markier, człowiek sprawdzający ilość wygranych i przegranych przy grze w bilard. markierant, człowiek udający, że coś wykonuje, stwarzający pozory pracy; próżniak, bumelant. markietan, daw. handlarz wędrowny ciągnący za wojskiem i zaopatrujący żołnierzy w żywność i drobne przedmioty codziennego użytku. markietanka, w dawnych armiach handlarka ciągnąca za wojskiem; m.in. trudniła się pielęgnowaniem rannych, naprawą odzieży; rozpowszechnione były w okresie fr. wojen rewol.; w wojsku pol. w Legionach w okresie Księstwa Warszawskiego. markieteria, technika zdobienia gł. mebli — pokrywanie powierzchni dekoracją z 2 materiałów (np. heban i kość słoniowa); znana od starożytności, rozpowszechniona gł. w 2 pol. XVII w. (m.in. przez A.Ch. Boulle'a). Markiewicz HENRYK, ur. 1922, historyk i teoretyk literatury; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; studia nad prozą epoki pozytywizmu i modernizmu; Tradycje i rewizje, Główne problemy wiedzy o literaturze. Markiewicz STANISŁAW, 1839-1911, lekarz; pierwszy w Polsce wprowadził systematyczne badania lekarskie młodzieży szkolnej; założyciel (1882) Tow. Kolonii Letnich w Warszawie. Markiewicz WŁADYSŁAW, ur. 1920, socjolog; prof. uniw. i dyr. Instytutu Zach. w Poznaniu, czł. PAN; Społeczne procesy uprzemysłowienia, Społeczeństwo i socjologia w NRF. Markiewicz ZYGMUNT, ur. 1909, historyk literatury, od 1945 we Francji; prof. uniw. w Nancy; badacz epoki naturalizmu; studia o fr. „Grupie Medanu" i Z. Niedźwieckim. markiz, tytuł arystokratyczny we Francji, Włoszech, Hiszpanii, bezpośredni po książęcym; wywodził się z urzędu margrabiego. markiza, ruchomy daszek, zwykle z płótna rozpiętego na ramie, umieszczany nad oknami (np. wystawowymi) dla osłony przed słońcem. markiza, tkanina z osnową jedwabną i wątkiem bawełn., cienkim i grubym na przemian, upodobniającym ją do rypsu w poprzeczne prążki; bywa z dodatkowym wzorem żakardowym. markizeta, cienka, prześwitująca tkanina z silnie skręconej przędzy, często ze

zsuniętymi parami nitkami osnowy i wątku; bywa w wielobarwne paski, kratę lub kostkę. Markizy, archipelag w pd. części O. Spokojnego (Polinezja Francuska); 1,3 tys. km2, 5,1 tys. mieszk. (1967); gł. wyspy: Nuku-Hiva, Hiva-Oa. Markkleeberg [-kle:-l, m. w pd. części NRD, w pobliżu Lipska; 22 tvs. mieszk. (1968); przemysł chem., włókienniczy. Markó [morko:] KAROLY, 1791-1860, malarz węg.; od 1838 działał we Włoszech; pejzaże ze scenami mit. i bibl. portrety. Marko Królewicz, ok. 1335-94, książę serb.; opiewany w lud. epice pd. Słowian jako obrońca przed uciskiem tureckim. Markomanowie, lud zachodniogerm., w pocz. n.e. tworzący na terenie Czech i Moraw silny związek polit. pod wodzą Marboda; 166-178 rozbici przez Rzymian. Markov [-ko:(f)] WALTER, ur. 1909, historyk niem. (NRD); prof. uniw. w Berlinie, czł. Niem. AN; 1935-45 więzień hitlerowskich obozów koncentracyjnych; badacz m.in. historii stosunków międzynar. na Bałkanach. Markova ALICIA (właśc. Lilian Alicia Marks), ur. 1910, tancerka ang.; wybitna przedstawicielka klas. stylu tańca baletowego; solistka wielu znanych zespołów; od 1963 kier. baletu opery w Chicago. Marković FRANJO, 1845-1914, poeta chorw.; prof. uniw. w Zagrzebiu, czł. Akad. Nauk i Sztuk w Zagrzebiu; romantyk, wielbiciel Mickiewicza; prace estet. i historyczno-lit.; przekłady z literatury polskiej. Marković RADE, ur. 1921, jugosł. aktor teatr, i film.; reprezentuje aktorstwo psychol.-refleksyjne (Zgliszcza Radopolje, Złodziej brzoskwiń). Markowić SVETOZAR, 1846-75, serb. pisarz i działacz polit.; propagator idei socjalist. w Serbii; twórca realist. programu lit.; publicystyka społ.-ekonomiczna. Markow GIEORGIJ M., ur. 1911, pisarz ros.; powieści ukazujące tworzenie się podstaw socjalist. gospodarki radz. na wsi, szkice i nowele o Syberii. Markow KONSTANTIN K., ur. 1905, radz. geograf, geomorfolog; prof. uniw. w Moskwie, czł. honorowy Pol. Tow. Geogr.; badania w Pamirze, Tien-szanie i na Antarktydzie; Osnownyje problemy gieomorjologii. markować: 1) stwarzać pozory jakiegoś działania; 2) grać niedbale rolę (o aktorze); 3) w brydżu sygnalizować partnerowi wartość własnych kart, za pomocą przewidzianych konwencją wyjść lub zrzutek. Markowa procesy (procesy markowskie), takie procesy stochastyczne X(t), dla których znajomość wartości realizacji w pewnej chwili t pozwala na wyznaczenie związków probabilistycznych dla tej realizacji w chwilach „przyszłych", a dodatkowe informacje o wartościach tej realizacji w chwilach wcześniejszych niż t nie pozwalają wyciągnąć żadnych dodatkowych informacji co do „przyszłości". Markowice, w. w pow. cieszyńskim, woj. katowickim; fabryka farb i lakierów. Markownikow WŁADIMIR W., 1838-1904, chemik ros.; odkrył sposób przyłączania się chlorowcowodorów do węglowodorów nienasyconych; badał skład kaukaskiej ropy naftowej. Markowska MARIA, 1878-między 1939 a 1945, pisarka; związana z PPS; poezje, utwory dla dzieci i młodzieży, broszury polit.-propagandowe, przekłady (O. Wilde, E. Verhaeren). Markowski ANDRZEJ, ur. 1924, kompozytor i dyrygent (od 1969 w Filharmonii Nar.); utwory kameralne, muzyka do filmów. Markowski EUGENIUSZ, ur. 1912, malarz, rysownik, scenograf, dyplomata, dziennikarz; docent ASP w Warszawie; groteskowe kompozycje figuralne.

mars 679 markowskie procesy →Markowa procesy. Marks KAROL, 1818-83, niem. myśliciel i działacz rewol., twórca socjalizmu nauk.; sformułował podstawy materialist., rewol. poglądu na świat — marksizmu; 1847 wstąpił wraz z F. Engelsem do Związku Komunistów i wraz z nim napisał Manifest komunistyczny (1848); 1864 był czynnym organizatorem I Międzynarodówki, następnie jej przywódcą; 1867 ukazał się I t. Kapitału, gł. dzieła M., w którym poddał on wyczerpującej analizie ekonomikę społeczeństwa kapitalist.; całokształt twórczości nauk. i filoz. oraz działalność polit. M. miały przełomowe znaczenie zarówno w dziejach myśli filoz. i nauk społ., jak i w dziejach ruchu robotn., zapoczątkowując rozwój socjaj^zmu nauk. i zorganizowanej walki polit. proletariatu o jego realizację; Ideologia niemiecka, walki klasowe we Francji, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. marksizm, nauk. światopogląd socjalist., stworzony przez Marksa i Engelsa, rozwinięty przez Lenina; powstał w poł. XIX w., gdy pojawiła się nowa klasa rewol. — proletariat; m. ukształtował się na gruncie krytycznego przewartościowania przez jego twórców dotychczasowych osiągnięć myśli spol, a zwł. filozofii niem., ang. ekonomii klas. i fr. socjalizmu utopijnego; rozróżniamy trzy części składowe m., ściśle z sobą zespolone: filozofię, ekonomię polit. i socjalizm; twórczą kontynuacją m. w XX w. jest leninizm, stąd m. współcz. określa, się jako m,-leninizm; zasadą m.leninizmu jako teorii opartej na dialektyce jest twórcze stosowanie jego zasad w praktyce z uwzględnieniem wszystkich istniejących w danym okresie warunków hist.; realizacją tej zasady jest budownictwo socjalizmu w ZSRR i państwach demokracji lud., działalność partii komunist. w innych krajach oraz polityka międzynar. państw socjalistycznych. markszajderia, pomiary i badania geod. związane z robotami górn. (pod ziemią i na powierzchni). markur (koza śruboroga, Capra falconeri), środkowoazjat. dzika koza; wys. w kłębie ok. 80 cm; rogi śrubowate, na przodzie szyi i tułowia — grzywa; łowny. Marl, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), w Zagłębiu Ruhry; 76 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., w pobliżu duże zakłady chemiczne. marla, prześwitująca tkanina bawełn., lniana, półjedwabna lub półwełn., używana jako siatka ochronna, materiał introligatorski, wkładki do kapeluszy damskich itp. Marlborough [mo:lbərə] JOHN CHURCHILL, książę, 1650-1722, ang. mąż stanu, wybitny wódz; stronnik Wilhelma III Orańskiego; doradca i wódz nacz. Anny Stuart. Marles-les-Mines [marl le min], m. w pn. Francji; 9,9 tys. mieszk. (1968); eksploatacja węgla kamiennego. marlinka, żegl. lina do umocowania lików (krawędzi) żagla do bomu i gafla. marliny (Makaira), wielkie ryby z rzędu okoniokształtnych, ok. 5 m dł., do 1000 kg wagi; ciepłe morza; mięso smaczne. Marlowe [ma:rlou] CHRISTOPHER, 156493, ang. poeta i dramaturg; wybitny twórca tragedii w epoce elżbietańskiej {Edward II, Tragiczne dzieje doktora Fausta). Marmara, morze, część M. Śródziemnego, między Płw. Bałkańskim a Azją Mn.; przez cieśn. Bosfor łączy się z M. Czarnym, przez Dardanele — z M. Egejskim; pow. 11 472 km2, głęb. do 1355 m, zasolenie do 38‰; port Stambuł. Marmarosz Sziget →Sighetu Marmatici. Marmion [-mją] SIMON, ok. 1420-89, malarz fr.; tworzył pod wpływem sztuki niderl.; obrazy rel., iluminacje rękopisów. Marmol JosÉ, 1818-71, pisarz argent, przedstawiciel romantyzmu; poezje, poe-

mat naśladujący Wędrówki Childe Harolda, powieść walterskotowska, dramaty. marmolada, produkt otrzymywany z przecierów owocowych, zagęszczonych przez gotowanie z cukrem do konsystencji smarownej; zawartość ekstraktu ok. 60%. Marmolada, masyw górski w Alpach Wsch., najwyższy w Dolomitach (Włochy); wys. do 3342 m; zlodowacony. Marmontel [-mątel] JEAN FRANCOIS, 1723-99, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; tragedie, libretta operowe, powieści. Marmor Parium, tablica marmurowa z inskrypcją gr., znaleziona 1897 na Paros (przechowywana w miejscowym muzeum); kromka przedstawiająca dzieje Grecji od panowania mit. Kekropsa do 263 p.n.e.; układ chronologiczny wg urzędników archontów-eponimów. marmoryzacja, okładzina stiukowa imitująca marmur, zw. też sztucznym marmurem (tzw. marmo stucco). marmo stucco [m. stukko], rzeźb. → marmoryzacja. marmozeta biała (Callithrix argentata), południowoamer. drobna małpa szerokonosa; sierść długa, srebrzystobiała; gł. roślinożerna. marmur, skała metamorficzna składająca się gł. z przekrystalizowanego kalcy-tu; także potoczna nazwa wapieni dających się polerować, np. „m." kieleckie; materiał bud., dekoracyjny, rzeźb., stosowany też w przemyśle szklarskim, chem. i in. marmurołom, kopalnia marmuru, miejsce, gdzie się wydobywa marmur. marmur sztuczny, bud. materiał imitujący mannur naturalny; mieszanina gipsu alabastrowego i wody lub zaczynu wapiennego i maczki marmurowej oraz barwników; używany na ozdobne tynki, płyty okładzinowe. Marna, rz. we Francji, pr. dopływ Sekwany; dł. 525 km; żeglowna; połączona kanałami z Renem, Saoną i Aisne. 1914 (5-9 IX) bitwa nad M., w której załamała się ofensywa armii niem.; 1918 (15 VII-4 VIII) zwycięskie walki wojsk fr. w rejonie Chateau-Thierry (tzw. druga bitwa nad M.). Marna-Ren, Kanał, kanał żeglowny we wsch. Francji; dł. 315 km; zbudowany 1838-53; ważna droga wodna łącząca Basen Paryski z Alzacją; przewozy ok. 2 mln t rocznie. Marna-Saona, Kanał, kanał żeglowny we wsch. Francji, łączący dorzecza Sekwany i Rodanu; dł. 224 km; zbudowany 1862-1907. Marnix [-nyks] PHILIPS VAN, 1540-98, pisarz hol.; polemiki rel. i satyry przeciwko kościołowi kat.; tłumacz Biblii i psalmów. Marokańska Meseta, obszar wyżynny w pni.-zach. Maroku, na zach. od Atlasu Średniego; wys. od 300 m na zach. do 1500-1600 m w części środk.; roślinność na pn. podzwrotnikowa (dęby korkowy i ostrolistny), na pd. półpustynna. marokin (skóra marokańska), specjalnie wyprawiona i tłoczona skóra koźla, używana m.in. do oprawiania ksiąg. Maroko (Królestwo Maroka), państwo w pn. zach. Afryce; 445,1 tys. km2, 15,1 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie i Berberowie; stol. Rabat, inne gł. m.: Casablanca (gł. port mor.), Marrakesz, Fez; dzieli się na 16 prowincji; j.u. arabski. Powierzchnia wyżynno-górzysta (Atlas); klimat gorący, suchy, na wybrzeżach — śródziemnomorski; stepy, półpustynie. Kraj roln. z dużym udziałem górnictwa; uprawa pszenicy, jęczmienia, oliwek, fig, palmy daktylowej (w oazach), warzyw, winorośli, drzew cytrusowych; hodowla owiec, kóz, bydła; zbiór korka; rybołówstwo; wydobycie fosforytów (3 miejsce w świecie), rud manganu, ołowiu, cynku, kobaltu, żelaza. — W starożytności w składzie Mauretanii (od 43 p.n.e. prowincja rzym.); w

VII w. podbite przez Arabów; potężne państwa: w XI w. — Almorawidów, w XII w. — Almohadów (obejmowało także Tunezję, Algierię, Trypolitanię i Andaluzję); w XIX w. rywalizacja państw eur.; ok. 1907 opanowane przez Francję, od 1912 protektorat fr. i — część pn. — hiszp. (Tanger — strefą międzynar.); ruch narodowowyzwoleńczy, zwł. od 1. 20-ych (powstanie Rifenów 1919-26), wzmożony po II wojnie świat.; od 1942 opanowane przez wojska amer.-bryt.; od 1956 niepodległe (likwidacja fr. i hiszp. baz wojsk. 1961, amer. — 1963); dziedziczna monarchia konst.; cz. ONZ od 1956; czł. Ligi Państw Arab. od 1958; 1970 konstytucja dająca monarsze duże uprawnienia; 1971 njeudany zamach stanu. maron, owoc kasztana jadalnego. Maroni [-ni] (hol. Marowijne), rz. na granicy Gujany Fr. i Surinamu; dł. 680 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; liczne progi i wodospady; żeglowna przy ujściu. Marot [marę] CLEMENT, 1496(?)-1544, poeta fr.; poematy alegor., wiersze lir., często o charakterze satyrycznym. Marotta GIUSEPPE, ur. 1902, wł. dziennikarz i pisarz; autor tomu realist. reportaży Złoto Neapolu (ekranizacja V. de Siki). Marquand [ma:rkuand] JOHN PHILLIPS, 1893-1960, pisarz amer.; powieści społ.obyczajowe (Zamknięta karta) i kryminalne. Marquardta masa [m. -kwarta], ogniotrwały porowaty materiał ceram., zawierający ok. 40% kaolinu i 60% tlenku glinu; stosowany na wyroby o dużej odporności chem. i termicznej. Marquet [marke] ALBERT, 1875-1947, fr. malarz i grafik; początkowo pod wpływem fowizmu, później wypracował własny styl; widoki ulic, bulwarów paryskich i portów. Marquette [market] JACQUES, 1637-75, fr. podróżnik, misjonarz; 1673-75 towarzyszył L. Jolietowi w badaniach dorzecza Missisipi. r Marquette [ma: ket], m. w USA (Michigan), nad Jez. Górnym; 21 tys. mieszk. (1970); port wywozu rudy żel., wydobywanej w pobliżu. Marquez [markes] GABRIEL GARCIA, ur. 1928, pisarz kolumbijski; Sto lat samotnoi' ci — ujęta w formę powieściową refleksja nad specyfiką Ameryki Łacińskiej. Marquina [markina] EDUARDO, 1879-1946, hiszp. poeta i dramatopisarz; poezje pod wpływem modernizmu, dramaty hist., komedie, opowiadania. Marr NIKOŁAJ J., 1865-4934, ros. filolog, archeolog, językoznawca; prof. uniw. w Petersburgu, czł. AN ZSRR; nowatorskie prace z filologii orm., gruz., języków kaukaskich. Marra, masyw wulkaniczny w Sudanie, najwyższy na wyż. Dar Fur; 3088 m. Marrakesz, m. w zach. Maroku, ośrodek adm. prow. M.; 285 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handlu i rzemiosła; przemysł spoż., włók., skórz.; uniw.; cytadela i ogrody Agdal (XI w.), mury miejskie; me czety: Kutubija (XII w.). al-Mansura (XII w., przebudowany w XVIII i XIX w.), mauzolea (XVI w.); dawna stolica Ma roka, marrani, w średniow. Hiszpanii i Porr tugalii Żydzi, którzy formalnie przyjęli chrzest; prześladowani przez inkwizycję, zwł. w XV w. Marrené-Morzkowska WALERIA, 18321903, pisarka; romanse z życia ziemiańskiego, wspomnienia m.in. o warsz. Cyganerii. Marroqui [-roki], przylądek na Płw. Iberyjskim (Hiszpania), najdalej na pd. wysunięty punkt Europy; 36°N, 5°36'W, Marryat [märjət] FREDERICK, 1792-1848, pisarz ang.; twórca ang. powieści marynistycznej. mars, żegl. platforma w miejscu połączenia kolumny masztu statku ze stengą

680 Mars (przedłużeniem masztu); na okrętach woj. umieszcza się na m. pomiarowe przyrządy artyleryjskie. Mars, mit. rzym. bóg wojny, związany również z uprawą roli; ojciec Romulusa i Remusa; największe obok Jowisza i Kwiryna nar. bóstwo Rzymian; utożsamiony z gr. Aresem; symbolem M. — włócznia. Mars, Mile [madmuazel m.] (właśc. Annę Boutet), 1779-1847, aktorka fr.; wielkie role molierowskie. Mars, , czwarta wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego, znana w starożytności. Marsa el-Burajka, m. w Libii, ważny port naft. nad zat. Wielka Syrta; ok. 5 tys. mieszk.; rafineria ropy naft., zakład skraplania gazu ziemnego; rurociągi naft. i gazowy z pól Raguba i Zelten. Marsala, m. we Włoszech (Sycylia), nad M. Śródziemnym; 83 tys. mieszk. (1968); port handl. i rybacki; ośr. turystyczny. 1860 miejsce lądowania Garibaldiego na czele wyprawy Tysiąca i zwycięstwa nad najemnymi oddziałami szwajc. Burbonów neapolitańskich, które otworzyło mu drogę na Sycylię. Marsden Point [ma:rzdən pojnt], ośr. przem. w Nowej Zelandii, na W. Północnej, w pobliżu Whangarei; rafineria ropy naftowej. marsel, drugi od dołu żagiel czworokątny na maszcie statku żaglowego z ożaglowaniem rejowym, zamocowany górnym likiem do marsrei; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np. na grotmaszcie nazywa się grotomarselem. Marsh [ma:rsz] JAMES, 1794-1846, chemik ang.; opracował metodę wykrywania i oznaczania niewielkich ilości arsenu i antymonu. Marshall [ma:rszl] ALFRED, 1842-1924, ekonomista ang.; twórca neoklas. szkoły w ekonomii burż.; Zasady ekonomiki. Marshall [ma:rszl] BRUCE, ur. 1899, ang. pisarz kat.; powieści łączące fantazję i humor z satyrą (Cud ojca Malachiasza, Chwała Córy Królewskiej). Marshall [ma:rszl] GEORGE CATLETT, 1880-1959, amer. generał i polityk; 193945 szef sztabu amer. wojsk lądowych; współtwórca tzw. planu M.; pokojowa nagr. Nobla. Marshalla Plan [p. marszala] (właśc. European Recovery Program), plan pomocy USA dla krajów Europy Zach. opracowany przy współudziale G. Marshalla; jedno z gł. narzędzi ekspansji polit. i gosp. USA w Europie. Marshalla Wyspy [w. marszala], archipelag na O. Spokojnym, w Mikronezji (Powiernicze Wyspy Pacyfiku); 181 km2, 19 tys. mieszk. (1967); obejmuje 2 grupy atoli: Ralik i Ratak, odległe od siebie o ok. 200 km; eksport kopry, kakao. Marsha próba [p. -sza], reakcja stosowana (zwł. w analizie sądowej) -4do wykrywania małych ilości (rzędu 10 mg) arsenu. Marsjasz, mit. gr. satyr lub sylen frygijski; pokonany w zawodach muz. przez Apollina i odarty przez niego ze skóry. marskość, stwardnienie narządu (i upośledzenie jego czynności) wskutek rozrostu śródmiąższowej tkanki łącznej i zaniku komórek miąższowych — w następstwie przewlekłych procesów zapalnych, zatruć i zaburzeń w krążeniu (m. wątroby, płuc, nerek i in.). Marsman HENDRIK, 1899-1940, pisarz hol.; liryka pod wpływem Nietzschego i niem. ekspresjonistów; powieści. Marsowe Pole →Pole Marsowe (Campus Martius). marsreja (marsareja), druga od dołu reja na maszcie statku żaglowego o ożaglowaniu rejowym; służy do podnoszenia marsla; otrzymuje dodatkowo nazwę masztu, np. na grotmaszcie nazywa się grotmarsreją. Marston [ma:rstn] JOHN, 1575 lub 1576-

1634, ang. poeta i dramaturg późnego renesansu; poematy satyr., melodramaty; tragikomedia dworska The Malcontent. Marston Moor [ma:rstn muər] (tereny koło m. York, W. Brytania), 1644 zwycięstwo wojsk parlamentu nad królewskimi w rewolucji 1640-60. marsylia (Marsilia), paproć wodna strefy międzyzwrotnikowej i umiarkowanej; korzenie przyrośnięte do dna, blaszki liściowe na długich ogonkach; w Polsce (Górny Śląsk), w stojących wodach, spotyka się m. czterolistną. Marsylia (Marseille), m. i największy port we Francji, nad M. Śródziemnym, ośr. adm. dep. Bouches-du-Rhône; 889 tys. mieszk., zespół miejski 964 tys. (1968); duży ośr. przem. (gł. rafinerie ropy naft., stocznie); uniw.; muzea; romańsko-got. kościół St. Victor (XI, XIII-XV w.) z podziemną bazyliką (V w.); forty, ratusz, szpital (XVII w.), katedra (XIX w.), nowocz. budowle, m.in. Unité d'Habitation (Le Corbusier). Marsylianka (La Marseillaise), fr. pieśń rewol., napisana i skomponowana 1792 przez C.J. Rouget de Lisle'a; od 1795 nar. hymn Francji. Marsyliusz z Padwy, ok. 1275-ok. 1343, filozof, działacz polit.; przedstawiciel awerroizmu łac, rzecznik uniezależnienia władzy duchownej od świeckiej. marsz: 1) posuwanie się naprzód równomiernym krokiem; maszerowanie; 2) regularny ruch zorganizowanych grup wojska, harcerzy itp. w wyznaczonym kierunku. marsz, muz. utwór w metrum dwudzielnym, którego formuły rytmiczne odpowiadają krokom maszerujących, o formie 3częściowej z triem; m. wojsk., triumfalny, żałobny. Marszak SAMUIŁ J., 1887-1964, ros. poeta, satyryk; popularne utwory poet. dla dzieci (Mister-Twister); baśnie sceniczne satyry i ballady. marszałek, w średniowieczu najwyższy urzędnik dworski; w Polsce znany od XIII w.; XVr-XVIII w. pierwszy minister; Korona i Litwa miały odrębnych m. wielkich i ich zastępców — m. nadwornych. marszałek, wojsk, najwyższy stopień wojsk, w wielu armiach; w WP od 1920. Marszałek LECHOSŁAW, ur. 1922, reżyser filmów animowanych, gł. dla dzieci; m.in. seria Reksio poliglota. marszałek dworu, urzędnik zarządzający dworem monarszym, pilnujący porządku i ceremoniału dworskiego. marszałek sejmu, w Polsce od końca XV w. przewodniczący izby poselskiej; w Polsce 1919-39 przewodn. sejmu i zastępca prezydenta R.P. (do 1935); w PRL przewodn. Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów, czuwa nad tokiem prac Sejmu, kieruje obradami sesji. marszałek-senior, jeden z najstarszych wiekiem posłów powołany uchwałą Rady Państwa do przewodniczenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu nowej kadencji; m.-s. przeprowadza ślubowanie poselskie i wybór marszałka Sejmu. marszałek szlachty, od 1772 na ziemiach zaboru ros. przewodn. samorządu szlacheckiego, wybierany na sejmikach pow. (od 1863 mianowany). Marszałkiewicz STANISŁAW, 1789-1872, malarz; najwybitniejszy miniaturzysta warszawski XIX w. marszałkowska laska: 1) w dawnej Polsce od XIV w. oznaka godności i władzy marszałków wielkich, koronnych, nadwornych, sejmowych, sejmikowych i trybunalskich; 2) obecnie symbol uprawnień marszałka sejmu; ,,do laski marszałkowskiej" — na ręce marszałka, pod obrady Sejmu. marsze, gleby aluwialne wytworzone z osadów mor., gł. na pd. wybrzeżach M. Północnego i O. Atlantyckiego; bogate w próchnicę, żyzne.

Marszewska-Ziemięcka JADWIGA, 18911968, mikrobiolog; prof. UMCS, kier. Zakładu Mikrobiologii Gleby IUNG w Puławach; Mikrobiologia gleby i nawozów organicznych. marszobieg, ćwiczenie ruchowe, zwykle terenowe, polegające na pokonywaniu odcinków trasy na przemian biegiem i marszem. marszpikiel, żegl. narzędzie bosmańskie w postaci stal. rożka; używane przy wykonywaniu m.in. splotów na linach stalowych. marszruta, wytknięty kierunek, plan, trasa pochodu, marszu, transportu, podróży. marszrutyzacja, w kolejnictwie system organizacyjny zestawiania pociągów towarowych z wagonów mających tę samą stację przeznaczenia lub docelową wspólną ostatnią stację rozrządową, często ładowanych przez jednego nadawcę, np. hutę. Martaban, zatoka M. Andamańskiego, u wybrzeży Birmy; głęb. do 20 m; pływy do ok. 7 m; port Rangun. Marteau [marto] LUDWIK, ok. 1715-1805, malarz pol., pochodzenia fr.; nadworny artysta królów pol.; portrety m.in. rodzin król. i uczestników Obiadów Czwartkowych. Martel [-tęl] EDOUARD ALFRED, 18591938, speleolog fr.; prowadził badania jaskiń w Europie i USA; wykładał speleologię na Sorbonie. marten, potocznie piec martenowski. Martenot [-töno] MAURICE, ur. 1898, muzyk fr.; konstruktor elektrofonu generatorowego (tzw. fale Martenota). Martenota fale, instrument muz., elektrofon, skonstruowany 1928 i udoskonalony przez M. Martenota. Martens ADOLF, 1850-1914, metaloznawca niem.; prof. polit. w Charlottenburgu; prace dotyczące badań materiałów konstrukcyjnych; od nazwiska M. nazwa mar-tenzytu. Martens FIODOR F., 1845-1909, ros. prawnik i dyplomata; autor wielu prac z zakresu prawa międzynar. i wydawca zbioru traktatów (15 tomów). martenzyt, składnik strukturalny hartowanych stali i żeliw w postaci przesyconego stałego roztworu węgla w żelazie a; b. twardy. Marti [-ti] JosÉ, 1853-95, pisarz kubański, działacz rewol.; poezie nawiązuiące do romantyków, dramat, powieści, pisma polityczne. Martigny [-tini], miejscowość w Szwajcarii (Valais), w dol. Rodanu; 9 tys. mieszk. (1960); huta aluminium; ośr. turystyczny. Martin (do 1952 Turčianský Sväty Martin), m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.), w kotlinie między Małą i Wielką Fatrą; 32 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., papiern.; ośr. turystyczny. Martin →Marcinkowski Filip Maurycy. Martin [-tyn] ARCHER JOHN PORTER, ur. 1910, biochemik ang.; prof. uniw. w Eindhoven; wraz z R.L.M. Syngem opracował chromatograficzną metodę rozdziału aminokwasów; jeden z pionierów chromatografii bibułowej; nagr. Nobla. Martin [-tyn] BASIL KINGSLEY, ur. 1897, publicysta ang.; zbliżony do Partii Pracy; 1931-60 red. nacz. „New Statesman". Martin [-tyn] DEAN (właśc. Dino Crocette), ur. 1917, araer. aktor music-hallów, piosenkarz i aktor film.; role w komediach, westernach, dramatach {Młode lwy, Rio Bravo). Martin [-tę] FRANK, ur. 1890, kompozytor szwajc; dodekafonista; wrażliwość na koloryt brzmienia; oratoria (Golgota), opery (Burza), koncerty, utwory kameralne. Martin [-tę] HENRI, 1810-83, fr. historyk i polityk; prof. Sorbony; autor Histoire de France (8 t.), Histoire de France moderne... (8 t.); popierał eur. ruchy narodowowyzwoleńcze.

marynarskie stopnie służbowe G8\ Martin [-tę] PIERRE ÉMILE, 1824-1915, metalurg fr.; 1862 zbudował piec płomienny do wytopu stali (piec martenowski). Martin [-tyn] RUDOLF, 1864-1925, antropolog szwajc; prof. uniw. w Zurychu i w Monachium; rozwinął i unowocześnił metodykę badań antropologicznych; Lehrbuch der Anthropologie. Martina Franca [m. -ka], m. we Włoszech (Apulia); 37 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. turystyczny. Martin du Gard [-tę dü ga:r] ROGER, 1881-1958, pisarz fr.; cykl powieściowy Rodzina Thibault — obraz rozkładu wielkoburżuazyjnej rodziny fr. z pocz. XX w.; nagr. Nobla. Martinez de la Rosa [-net de la r.] FRANCISCO, 1787-1862, hiszp. pisarz i polityk; 1834-36 premier, ambasador w Rzymie i Paryżu; dramaty romant. prozą, komedie, tragedia klas., liryki, pisma polityczne. Martini ARTURO, 1889-1947, rzeźbiarz wł.; liryczne i poetyckie w nastroju kompozycje figuralne o syntet., często dekoracyjnej formie; rzeźby arch., pomniki. Martini SIMONE, 1284-1344, malarz wł. szkoły sieneńskiej, jeden z najwybitniejszych artystów trecenta; rel. obrazy (Zwiastowanie) i freski o subtelnym kolorycie, wyrafinowanej linii i kompozycji. Martinović IGNJAT, 1755-95, przywódca węg.-chorw. jakobinów, franciszkanin, Serb; założyciel tajnej Organizacji Wolności i Równości; dzieła mat. i filoz.; stracony. Martinson [mar-] HARRY, ur. 1904, pisarz szwedz.; prymitywny witalizm, związki z naturą; poezje, powieści, szkice. Martinson [mar-] MOA, ur. 1890, pisarka szwedz.; powieści z życia robotników pisane z pozycji socjalistycznych. Martinů BOHUSLAV, 1890-1959, kompozytor czes.; od 1941 w USA; w twórczości motywy lud., wpływy neoklasycyzmu i muzyki fr.; symfonie, Memoriał to Lidice na orkiestrę, opery, balety, koncerty, pieśni. Martinuzzi [mortinuzi] GYÓRGY, 14821551, kardynał węg.; inicjator walk o wyzwolenie Węgier i zjednoczenie kraju; zamordowany. martonit, łzawiący bojowy środek trujący; mieszanina bromo- i chloroacetonu. Martonne [-ton] EMMANUEL DE, 18731955, geograf fr.; prof. Sorbony, czł. Akad. Nauk; autor podręcznika geografii fiz. oraz prac z geografii Europy Środkowej. Martos IWAN P., 1752 lub 1754-1835, rzeźbiarz ros.; najwybitniejszy przedstawiciel klasycyzmu w rzeźbie ros.; nagrobki, pomniki rzeźby dekoracyjne. Martow L. (właśc. Julij O. Cederbaum), 1873-1923, ros. działacz ruchu robotn.; od 1895 w Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotn., potem w SDPRP, przywódca mienszewików; od 1920 na emigracji. Martowycz ŁEŚ (Ołeksa), 1871-1916, pisarz ukr.; nowele, powieści z życia inteligencji i chłopstwa ukraińskiego. martwak, martwe tkanki w obrębie ustroju żywego, najczęściej w kościach, wyraźnie oddzielone od tkanek zdrowych. martwa natura, w malarstwie przedstawienie różnych przedmiotów przeważnie użytkowych, owoców, kwiatów itp.; jako samodzielny gatunek rozwinęła się od XVII w. Martwa Wisła, 1. ujściowe ramię Wisły w granicach Gdańska, poniżej Wisły Śmiałej (utworzonej wskutek przełomu 1840); po wykonaniu przekopu Wisły pod Świbnem (1895), M.W. (zw. niekiedy Wisłą Gdańską) nazywa się całe odcięte ramię Leniwki. martwa woda, obszary wodne, w których zachodzi nagłe zmniejszenie prędkości płynącego statku; związane z tworzeniem się, pod wpływem jego ruchu, wewn. fal hamujących.

martwe położenie mechanizmu, położenie członów mechanizmu, przy którym człon bierny jest nieruchomy mimo ruchu człona czynnego, np. położenie tłoka, w którym zmienia on kierunek ruchu w cylindrze. martwica, geol. skała osadowa wapienna lub krzemionkowa; jasna, porowata, gąbczasta; powstaje przez wytrącenie się węglanu wapnia lub krzemionki, gł. z wód źródlanych. martwica (nekroza), med. miejscowe obumarcie tkanek spowodowane niedokrwieniem (np. w zawale mięśnia sercowego), oparzeniem, odmrożeniem, działaniem jadów bakteryjnych. martwica korkowa, bot. →korowina. martwica rozpływna, med. martwica, w której obumarłe tkanki rozpływają się pod wpływem enzymów proteolitycznych. martwica sucha, med. martwica, w której obumarłe tkanki wysychają i stają się kruche. Martyka STEFAN, 1909-51, aktor, lektor, recytator i reżyser radiowy; znawca zagadnień teatru, wykładowca szkół aktorskich, dyr. teatru w Wilnie i Teatru Polskiego w Warszawie; skrytobójczo zamordowany. Martynika (Martinique), departament zamorski Francji, na2 wyspie M. (Małe Antyle); 1,1 tys. km , 332 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; powierzchnia górzysta, czynny wulkan Pelée; uprawa trzciny cukr.; turystyka; ośr. adm. Fortde-France. — W 1635 opanowana i skolonizowana przez Francuzów; na miejsce wytępionej ludności — niewolnicy z Afryki; powstania murzyńskie; status departamentu zamorskiego od 1946. Martynow ALEKSANDR J., 1816-60, aktor ros.; jeden z twórców realizmu w grze aktorskiej; role satyr., komediowe, tragiczne, gł. w dramatach rosyjskich. Martynow LEONID N., ur. 1905, poeta ros.; poematy hist., wiersze patriot. i refleksyjne z okresu II wojny światowej. martyrium, budowla wzniesiona ku czci męczennika, mieszcząca przeważnie jego relikwie lub grób; charakterystyczna dla sztuki starochrześcijańskiej. martyrologia, cierpienie, męczeństwo. maruder, żołnierz, który odłączył się od wojska, zwykle w celach rabunkowych. Maruf ARNAUT, 1892-1948, pisarz arab. z Syrii; twórca powieści hist.; krytyki lit., patriot. powieści. Marulić MARKO, 1450-1524, pisarz chorw.; humanista; wiersze i poemat na motywach bibl. (Judita) w języku chorw.; łac. poezje i rozprawy moralistyczne w duchu chrześcijańskim. Marun ABBUD, 1886-1962, arab. pisarz i teoretyk literatury z Libanu; zbiory opowiadań z lat woj., powieści, monografie, studia krytycznoliterackie. Marusarz STANISŁAW, ur. 1913, narciarz; wielokrotny mistrz i reprezentant Polski w skokach narciarskich, wicemistrz świata (Lahti 1938). Marusarzówna HELENA, 1918-41, narciarka, 7-krotna mistrzyni Polski w konkurencjach alpejskich; zamordowana w czasie okupacji przez hitlerowców za udział w ruchu oporu; dla uczczenia jej pamięci coroczne międzynar. zawody o Memoriał B. Czecha i H. Marusarzówny. Marusza, rz. w Rumunii i na Węgrzech, 1. dopływ Cisy; dł. 883 km, dorzecze ok. 30 tys. km2; żeglowna w dolnym biegu; w pobliżu ujścia m. Szeged. Maruszewski TOMASZ, 1769-ok. 1834, działacz Kuźnicy Kołłątajowskiej, jakobin pol.; reprezentant lewicy w powstaniu 1794; współorganizator insurekcji warsz., czł. Sądu Kryminalnego Wojskowego. Maruty, ind. bogowie burzy i wiatru towarzyszący Indrze. Marvell [ma:rwl] ANDREW, 1621-78, poeta ang.; wybitny przedstawiciel szkoły „poetów metafizycznych"; poezje mistyczne, erotyki, wiersze patriot., satyry w obronie swobód obywatelskich.

Mara WILHELM, 1863-1946, polityk niem.; 1920-28 przewodn. Centrum, 1923-25 i 1926-28 kanclerz Rzeszy. Marx bracia, amer. tancerze, śpiewacy rewiowi i aktorzy film., pochodzenia niem.; GROUCHO (właśc. Julius M.), 18951970, HARPO (właśc. Arthur M.), 1893-1964, CHICO (właśc. Leonard M.), 1891-1961, oraz ZEPPO (właśc. Herbert Milton), ur. 1901 i jego brat zw. GUMMO; reprezentanci humoru groteskowego i absurdalnego komizmu (Kacza zupa, Małpi interes, Noc w Casablance). Mary, m. we wsch. części Turkm.SRR, nad Kanałem Karakumskim; 61 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., spoż., skórzany. Maryański MODEST, 1854-1914, inżynier, górnik, literat; 1893 założyciel Original Quarte Hill Gold Mining Company ,,Kościuszko" w Kalifornii, zw. Pol. Złotymi Polami. Maryborough [meərybərə], m. w Australii (Queensland), na pn. od Brisbane, port nad rz. Mary; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. przemysłowy. Maryborough [meərybərə], m. w Australii (Wiktoria), na pn.-zach. od Melbourne; 7,7 tys. mieszk. (1966); ośr. przem.; węzeł kolejowy. Marycjusz Szymon z Pilzna (Simon Maricius, Czystochlebski, właśc. Szymon Kociołek), 1516-77, pisarz pedag.; prof. Akad. Krakowskiej; autor jednej z pierwszych pol. oryginalnych rozpraw pedag. De Scholis seu academiis Hbri duo. Maryjczycy (Czeremisi), lud ugrofiński, podstawowa ludność Maryjskiej ASRR; ok. 700 tys.; bogaty folklor, zachowany strój lud.; język maryjski. Maryjska ASRR, republika autonomiczna w Ros.FSRR,2 w dorzeczu środk. Wołgi; 23,2 tys. km , 685 tys. mieszk. (1970); stol. Joszkar-Oła; przemysł drzewny (ponad 55% pow. — lasy) i celulozowo-papiern.; uprawa zbóż, lnu, warzyw; hodowla bydła. maryjski język →czeremiski język. Mary Kathieen [meəry kätli:n], osiedle górn. w pn.-wsch. Australii (Queensland); wydobycie rud uranu. marykina (Saguinus bicolor), południowoamer. niewielka małpa szerokonosa; żyje w niedużych stadach; gł. owocożerna. Maryland [mərylənd], stan we wsch. części USA, nad zat. Chesapeake; 27,4 tys. km2, 3,9 mln mieszk. (1970); obszary wsch. nizinne, na zach. Appalachy; silnie rozwi. nięty przemysł przetwórczy; hodowla drobiu, warzywnictwo; połów ostryg i krabów; gł. m.: Baltimore, Annapolis. Marymont, dzielnica mieszkaniowa w Warszawie. marynarka, ogół jednostek pływających wraz z ich załogami i kierownictwem lub dowództwem; również służba mor.; m. woj. lub handlowa. marynarka handlowa (flota handlowa), ogół statków mor. transportowych, rybackich i ratowniczych danego państwa; nie obejmuje statków pełniących służbę państw., np. nauk.-badawczych, sanitarnych. marynarka wojenna, część sił zbrojnych państwa przeznaczona do obrony mor. granic, wybrzeża, linii kornunik. oraz przerwania mor. linii przeciwnika; obejmuje zespoły okrętów woj., lotnictwo mor., artylerię nabrzeżną i przeciwlotn., mor. bazy woj. oraz różne służby pomocnicze. marynarka wojenna polska w II .wojnie

światowej, udział w walkach we wrześniu 1939, w bitwie o Narwik, w walkach na Atlantyku, na M. Śródziemnym, udział w konwojach; okręty pol. przebyły ponad 1200 tys. mil, wykonały ponad 1160 operacji bojowych, 665 walk mor., zniszczyły 47 okrętów (8 woj.). marynarskie stopnie służbowe, stopnie personelu zatrudnionego na statkach w marynarce handl.; oficerskie i marynar-

682 marynarz skie; np. w służbie nawigacyjnej m.s.s. oficerskimi są: kapitan żeglugi wielkiej, kapitan żeglugi małej, porucznik żeglugi wielkiej i porucznik żeglugi małej. marynarz, członek załogi statku lub okrętu; człowiek zawodowo uprawiający żeglarstwo, żeglarz morski. marynaty, produkty spoż. sporządzane z owoców, warzyw, grzybów, ryb i mięczaków, utrwalone w zalewie octowej, używane jako przekąski i przyprawy do dań mięsnych. Marynidzi, dynastia pochodzenia berberyjskiego panująca 1269-1421 w Maroku, ze stolicą w Fezie; liczne wyprawy wojsk, na chrześc. Hiszpanię. marynista, twórca dzieł artyst. o tematyce morskiej. marynistyka, twórczość lit. i plast, o tematyce związanej z morzem. marynizacja, zajęcie się jakiegoś kraju sprawami morza, np. rozbudową przemysłu stoczniowego. marynować, konserwować mięso, ryby, owoce itp. w zalewie octowej z dodatkiem przypraw korzennych; przen. nie wykorzystywać czyichś umiejętności; przechowywać coś długo bez użytku. Marzabotto [marca-], miejscowość we Włoszech (Emilia-Romania), staroż. miasto etruskie zbudowane na planie szachownicy, na akropolis resztki budowli sakralnych. marzanka wonna (Asperula odorata), bylina cienistych lasów; ziele pachnące kumaryną, leczn., używane też jako przyprawa do wina; także sadzona (ozdobna). Marzanna, mit. słow. rzekoma bogini, wymieniana przez J. Długosza; pozostałością jej kultu miał być wiosenny obrzęd lud. topienia M. — kukły słomianej, symbolizującej zimę. marzanna farbierska (Rubia tinctorum), szczeciniasto owłosiona bylina z pd.-zach. Azji; była uprawiana dla kłącza zawierającego czerwone barwniki (gł. alizarynę). Marzec ADAM, 1862-1943, poeta lud.; zbiór Wierszowadla z prostego kowadła. Marzec EDWARD, 1914-62, pisarz i działacz ruchu lud.; zbiór wierszy Wnuczek orze, powieść o wsi Słońce wschodzi. marzenia, luźno powiązany tok myśli, wyobrażeń i fantazji, będący odbiciem własnych pragnień, silnie zabarwiony uczuciowo. marzenie senne, fragmenty aktywności psych. utrzymujące się podczas snu w postaci luźno powiązanego łańcucha wyobrażeń, myśli i przeżyć nie podlegających prawom logiki ani zasadom czasowo-przestrzenmym. marzłoć, geol. →zmarzlina. marża, część ceny detalicznej pokrywająca koszty własne działalności przedsiębiorstwa handl. i jego zysk. masa: 1) bezkształtna substancja, gęsta lub półpłynna mieszanina czegoś; substancja stała skrzepnięta, zbita; 2) wielka ilość czegoś; wielkie skupisko ludzi; 3) wielki przedmiot lub przedmioty widziane w niewyraźnych zarysach. masa, fiz. wielkość skalarna będąca miarą bezwładności ciała w jego ruchu postępowym. masa akustyczna, wielkość charakteryzująca układ akustyczny, wprowadzona przez analogię do masy w układzie mech.; wymiar g/cm4. Masaccio [mazaczczo} (właśc. Tommaso di Giovanni di Simone Guido), 140128(29?), malarz wł., jeden z największych artystów ąuattrocenta; jako jeden z pierwszych wprowadził perspektywę i światłocień; monumentalne obrazy i freski rel. (m.in. w kaplicy Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji). Masadi, al- MAHMUD, ur. ok. 1925, pisarz arab. z Tunezji; przedstawiciel myśli egzystencjalist.; dramaty i opowiadania. Masajowie, lud nilotycki zamieszkujący pogranicze Kenii i Tanganiki; ok. 300 tys.; pasterze; język maa z grupy nilotyckiej.

masakra, zabijanie, mordowanie zwł. masowe, połączone ze znęcaniem się. masa krytyczna, masa najmniejszej ilości materiału rozszczepialnego, konieczna do podtrzymania jądrowych reakcji łańcuchowych. masa magnetyczna →ładunek magnetyczny. Masamune HAKUCHO, 1879-1962, jap. pisarz i krytyk lit.; przedstawiciel naturalizmu; powieści opisujące gł. życie warstw średnich i inteligencji. Masan, m. w Korei Pd., port nad Cieśn. Koreańską; 155 rys. mieszk. (1966); przemysł gł. maszyn, i włókienniczy. Masaniello [mazanję-] (właśc. Tommaso Aniello), 1620-47, przywódca powstania lud. w Neapolu, wywołanego uciskiem podatkowym hiszp. wicekróla; bohater dzieł lit. i muz., m.in. opery D. Aubera Niema z Portici. Masaoka SHIKI, 1867-1902, poeta jap.; wywarł wpływ na rozwój poezji jap.; zbiory liryków. masa powietrza, część atmosfery ziemskiej o rozciągłości poziomej rzędu tysiąca km, grubości kilku km, której własności fiz. (gł. temp. i wilgotność) są na danym poziomie jednolite; rozróżnia się m.p.: arktycznego (lub antarktycznego), szerokości umiarkowanych, zwrotnikowego i równikowego oraz, zależnie od charakteru podłoża, m.p. mor. i m.p. kontynentalnego. masa relatywistyczna, masa ciała znajdującego się w ruchu względem danego układu odniesienia; wartość zależna od masy spoczynkowej i prędkości ciała. masarnia, wytwórnia wędlin, dawniej także skład lub miejsce sprzedaży wędlin; wędliniarnia. Masaryk JAN, 1886-1948, czes. polityk i dyplomata; protestował przeciwko układowi monachijskiemu 1938; od 1940 min. spraw zagr. rządu emigr., potem rządu wyzwolonej Czechosłowacji; popełnił samobójstwo. Masaryk TOMASZ GARRIGUE, 1850-1937; czechosł. mąż stanu, filozof i socjolog; współtwórca niepodległej Czechosłowacji i 1918-35 jej pierwszy prezydent. masarz, producent wędlin, właściciel wędliniarni. masa spoczynkowa, masa ciała będącego w spoczynku względem danego układu odniesienia. masa właściwa →gęstość. masa wodna, większe skupienie wody w określonym rejonie basenu wodnego, tworzące całość o jednakowych cechach fiz. i biologicznych. Masaya, m. w zach. Nikaragui, ośrodek adm. dep. M.: 34 tys. mieszk. (1963). masaż (mieszenie), zabieg leczn. usprawniający (np. m. sportowy) lub upiększający (m. kosmetyczny), obejmujący całe ciało lub jego części, wykonywany ręcznie (głaskanie, ugniatanie, oklepywanie) lub specjalnymi aparatami. Masbate [maz-], wyspa w Archip. Filipińskim; 3,3 tys. km2, 263 tys. mieszk. (1960); uprawa kukurydzy, palmy kokosowej; wydobycie złota, rud miedzi; gł. m. M. Mascagni [-kani] PIĘTRO, 1863-1945, kompozytor wł.; przedstawiciel opery werystycznej (Rycerskość wieśniacza); utwory symf., kameralne. Mascheroniego konstrukcje [k. -maske-],

konstrukcje geom. wykonywane na płaszczyźnie za pomocą samego tylko cyrkla. masculinum [łac], gram. rodzaj męski. mas działania prawo →Guldberga i Waagego prawo. Masdżed-e Solajman, m. w Iranie (Chuzestan); 67 tys. mieszk. (1966); jeden z gł. w kraju ośr. wydobycia ropy naft.; rafineria ropy naftowej. Masefield [mejsfi:ld] JOHN,. 1878-1967, ang. poeta i prozaik; ballady i powieści o morzu, dynamiczny poemat The Everlasting Mercy.

maselnica →masielnica. maser, przyrząd elektroniki kwantowej wytwarzający lub wzmacniający promieniowanie elektromagnet. mikrofalowe (0,3-70 GHz); stosuje się m.in. w urządzeniach radioastr., radarowych, łączności satelitarnej i kosmicznej. Masereel [ma:söre:l] FRANS, ur. 1889, belg. grafik i malarz; wybitny twórca drzeworytu nowocz.; cykle o postępowej tematyce społ. i polit., ilustracje książkowe. Maseru [mäzəru:], stol. Lesoto, nad rz. Caledon; 18 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu i rzemiosła. Masiak FRANCISZEK, ur. 1906, rzeźbiarz; gł. pomniki (Walki i męczeństwa w Bydgoszczy, Walki i męczeństwa w Sempólnie Krajeńskim); także rzeźba w metalu. masielnica (maselnica), urządzenie do wyrobu masła ze zmaślanej w nim śmietany, przez jej ubijanie i związane z tym spienianie. Masina [mazina] GIULIETTA, ur. 1921, wł. aktorka film. i teatr.; znakomite role w filmach męża F. Felliniego (La strada, Noce Cabiriu Giulietta i duchy). maska, odmiana dramatu; typ widowiska alegor.-fantast. właściwy dla teatrów dworskich XVI-XVII w., gł. w Anglii. maska, etnogr., szt. plast, osłona twarzy w formie stylizowanej twarzy ludzkiej lub pyska zwierzęcego; duże znaczenie w obrzędowości u ludów prymitywnych; motyw m. występuje w dekoracji rzeźb, i arch. od starożytności. maska, teatr, osłona kryjąca twarz aktora, zwykle w kształcie ludzkiej twarzy o rysach syntetycznych; używana w teatrze staroż. i w commedia dell'arte; w teatrze współcz. stosowana sporadycznie, zastąpiona przez charakteryzację. maska pośmiertna, rzeźb, pośmiertny odlew twarzy ludzkiej wykonany z gipsu lub wosku, służący jako model do realist. portretów. maska przeciwgazowa, urządzenie chroniące oczy i drogi oddechowe przed działaniem drażniących lub trujących substancji; połączony z m.p. pochłaniacz oczyszcza niezbędne do oddychania powietrze. Maskara, m. w pn.-zach. Algierii; 43 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln.; przemysł mat. bud., spożywczy. maskarada, karnawałowa zabawa wywodząca się z Włoch; osoby biorące udział w m. występują w przebraniach i w maskach. Maskareny, archipelag (gł. wyspy: Réunion, Mauritius) na O. Indyjskim, na wsch. od Madagaskaru; 4,6 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969);. powierzchnia wysp przeważnie wyżynno-górzysta; czynne wulkany; klimat gorący, wilgotny; uprawa trzciny cukr.; gł. m.: Port-Louis (Mauritius) i Saint-Denis (Réunion). Maskat, stol. Omanu, port nad Zat. Omańską; 5,1 tys. mieszk. (1960); połów ryb i pereł. Maskiewicz (Maszkiewicz) BOGUSŁAW, ok. 1625-83, autor Pamiętnika z 1643-49 oraz Diariusz wojny moskiewskiej z 1660. Maskiewicz (Maszkiewicz) SAMUEL, ok. 1580-po 1632, pamiętnikarz; pamiętniki 1594-1621 (m.in. z wyprawy na Moskwę) wyd. 1838. maski przodków, w staroż. Rzymie pośmiertne maski woskowe członków rodziny, przechowywane w atrium, używane w czasie pogrzebów członków rodziny. maskonur (Fratercula arctica), ptak mor. z rzędu mew-siewek; dl. 35 cm; upierzenie czarno-białe; dziób gruby, w barwne pasy; skaliste wybrzeża mórz dalekiej północy. maskony (mass concentrations), nieregularności pola grawitacyjnego na powierzchni Księżyca. maskotka, przedmiot rzekomo przynoszący szczęście swemu właścicielowi. maskowanie, chem. zapobieganie reakcji innych, niż oznaczany, jonów z odczyn-

maswerk 683 nikiem analitycznym przez przeprowadzenie ich w trwałe kompleksy z odpowiednim odczynnikiem maskującym. maskowanie, fot. metoda zamiany kontrastu obrazu fot. polegająca na kopiowaniu go w styku (przy pokryciu się konturów) z obrazem negatywowym lub pozytywowym. maskowanie, wojsk, zabezpieczanie własnych wojsk, sprzętu, obiektów itp. środkami maskującymi i przez wykorzystanie właściwości maskujących terenu (m. bezpośrednie) oraz wprowadzenie nieprzyjaciela w błąd co do przygotowywanych działań, położenia i charakteru ważnych obiektów wojsk. (m. operacyjne). maskowanie barwne, fot. metoda poprawy barwy obrazu fot. polegająca na tworzeniu w obrazie negatywowym barwnego obrazu (maski) kompensującego niedoskonałość absorpcji barwników, z których utworzony jest obraz negatywowy. maskowanie dźwięku, zjawisko fizjol. polegające na przesuwaniu się progu słyszalności danego dźwięku w obecności innego dźwięku (maskującego). maskownica, ramka używana przy robieniu odbitek i powiększeń fot., ograniczająca ich wymiary. maskulinizacja, biol. zmiana płci żeńskiej (gonad, drugo- i trzeciorzędnych cech płciowych) na męską u zarodków lub osobników dorosłych, przez wszczepienie gonady męskiej, działanie hormonów, kastrację, zaburzenia genet. i in. maskulinizacja, med. rozwój wtórnych cech płciowych męskich (np. zarostu) u kobiety, zwykle w wyniku zaburzeń hormonalnych. maskulinizm, nabieranie cech męskich przez kobiety w zachowaniu się, w strojach. Masleša VESELIN, 1906-43, jugosł. historyk i publicysta; stworzył podstawy marksistowskiej historiografii w Jugosławii. Masław →Miecław. masło, wysokokaloryczny produkt spoż. otrzymywany przez ubijanie lub silne mieszanie i ochłodzenie śmietanki słodkiej lub ukwaszonej (śmietany); zawiera ok. 85% tłuszczu i szereg witamin mleka. masłowa fermentacja, beztlenowy proces przetwarzania cukrów na kwas masłowy, CO2 i wodór; katalizowana przez enzymy bakterii z rodzaju Clostridium; jest podstawą produkcji przem. kwasu masłowego. masłowe drzewa, tropik, gat. drzew zawierające w nasionach tłuszcze używane przez tubylców jako jadalne i eksportowane do Europy do produkcji margaryny i mydła. Masłowski STANISŁAW, 1853-1926, malarz i rysownik; impresjonist. pejzaże i sceny rodzajowe, gł. akwarele (Targ w Kazimierzu, Ule). masłowy kwas CH3(CH2)2COOH, ciecz o przykrym zapachu, otrzymywana np. przez masłową fermentację skrobi; estry stosowane jako rozpuszczalniki i środki zapachowe; znany jest kwas izomasłowy (CH3)2CHCOOH. masłówki →bery. masnawi (mesnewi), pers. forma poet.; dowolna ilość rymujących się dystychów (bejtów); stosowana gł. w większych poematach epickich, popularna w literaturach Wschodu muzułmańskiego. masochizm, zboczenie płciowe: występowanie zadowolenia płciowego pod wpływem bólu zadawanego przez partnera lub przez samego zboczeńca (masochistę). Masolino da Panicale [mazo- da ikale], ok. 1383-1477, malarz wł., przedstawiciel quattrocenta; obrazy i freski religijne. Mason City [mejsn syty], m. w USA (Iowa), nad rz. Ćedar; 30 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł spoż., materiałów budowlanych. masoneria →wolnomularstwo. masowa kultura, socjol. typ kultury właściwy dla współcz. społeczeństw, tworzą-

cy się w rezultacie powstania środków masowego przekazu; gł. cechę k.m. stanowi rozproszona, b. liczna i zróżnicowana publiczność; model k.m. w krajach socjalist. i w kapitalist. kształtuje się ze względu na treść odmiennie. masowa liczba. A, wielkość charakteryzująca izotop danego pierwiastka chem., równia sumie protonów i neutronów w jądrze atomu. masowego przekazu środki, środki, za pomocą których odbywa się przekazywanie informacji w społeczeństwach współcz.; prasa, radio, telewizja, film itp. masowe społeczeństwo, socjol. wg socjologii niemarksistowskiej typ współcz. kapitalist. społeczeństwa biernych odbiorców, który cechuje centralizacja i biurokratyzacja rządzenia i komercyjna kultura masowa. masowiec, statek wodny do przewozu ładunków masowych, nasypy w anych wprost do ładowni (węgiel, ruda itp.). masówka, potocznie otwarte zebranie, zwykle o charakterze polit. lub organizacyjnym, obliczone na masowy udział osób zainteresowanych. Maspero [-ro] GASTON, 1846-1916, fr. egiptolog i archeolog; prof. m.in. College de France; dyrektor fr. misji archeol. i egip. służby konserwatorskiej: Śtudes des mythologie et d''archeologie egyptiennes. Maspero [-ro] HENRI, 1883-1945, sinolog fr.; prof. College de France; prace z językoznawstwa chiń. i historii Chin; La Chine antique. Massa, m. we Włoszech (Toskania), ośrodek adm. prow. M.; 63 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., chemiczny. Massachusetts [mäsəczu:syts], stan na pn.-wsch. USA; 21,4 tys. km2, 5,6 mln mieszk. (1970); jeden z najgęściej zaludnionych stanów, silnie rozwinięty przemysł; warzywnictwo, hodowla bydła; rybołówstwo; turystyka; gł. na.: Boston (stol.), Worcester, Sprinigfield. Massalitinow NIKOŁAJ O., 1880-1961, aktor ros.; współpracownik W. Meyerholda; od 1925 w Bułgarii; dyr. Teatru Narodowego i szkoły teatr, w Sofii. Massalski IGNACY JÓZEF, 1729-94, biskup wileński, targowiczanin; gł. działacz sejmu grodzieńskiego; powieszony w czasie insurekcji warsz. 1794. Massalski JÓZEF, 1800-ok. 1845, poeta; guwerner Słowackiego; filareta, zesłaniec; bajki, epigramaty, piosenki. Massalski MICHAŁ JÓZEF, ?-1768, hetman w. litew. od 1762; 1733 na sejmie konwokacyjnym poparł kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego; stronnik Familii. Massalski WŁADYSŁAW, 1859-1932, geograf, botanik; podróże po Azji Mn., Środk. i Kaukazie; prace z geografii i botaniki. Massaua, m. w pn. Etiopii (Erytrea), port nad M. Czerwonym; 27 tys. mieszk. (1962); przemysł spoż., mat. bud., stocznia remontowa; w pobliżu wydobycie soli z wody morskiej. Masséna [-sena] ANDRÉ, 1758-1817, marszałek Francji; uczestnik wojen rewol. i napoleońskich; 1807 dowódca wojsk fr. w Księstwie Warszawskim. Massena [mäsi:nə],- m. w USA (stan Nowy Jork); 14 tys. mieszk. (1970); hutnictwo aluminium. Massenet [masne] JULES, 1842-1912, kompozytor fr.; opery lir. (Manon, Werter), oratoria, balety, utwory symf., pieśni. Massina, państwo Fulbejów powstałe w XV/XVI w. w dorzeczu górnego Nigru; 1893 podbite przez Francuzów. Massinger [mäsyndżər] PHILIP, 15831640, dramaturg ang.; pełne okrucieństw tragedie, znamionujące schyłek epoki elżbietańskiej, zręcznie konstruowane komedie. Masson [-są] ANDRĆ, ur. 1896, fr. malarz i scenograf; związany z kubistami i surrealistami; współpracownik Ch. Dulli-

na, J.L. Barraulta; twórca plafonu w teatrze Odéon. Massonius MARIAN, 1862-1945, filozof i pedagog; prof. uniw. w Wilnie; zajmował się teorią poznania i estetyką. Massys [-seis]] (Metsys) QUENTIN, 1465 lub 1466-1530, malarz niderl.; jeden z pierwszych przedstawicieli renesansu w Niderlandach, malował obrazy rel.,realist. portrety, sceny rodzajowe (Bankier z żoną). mastaba, w staroż. Egipcie grobowiec faraonów i (później) dostojników; część nadziemna — prostopadłościan o pochyłych ścianach ze ślepymi wrotami i serdabem, część podziemna — szyb i komora grobowa. Master of Arts [m. ow a.] (M.A.), magister nauk humanistycznych, stopień nauk. nadawany na uniw. anglosaskich, wyższy od bakalaureat, niższy od doctor. Master of Science [m. ow sajəns] (M.Sc), magister nauk ścisłych, stopień nauk. nadawany na uniw. anglosaskich, wyższy od bakalaureat, niższy od doctor. Masters [-tərz] EDGAR LEE, 1869-1950, amer. poeta i krytyk lit.; zbiór wierszy lir. w formie nagrobków z małomiasteczkowego cmentarza (Umarli ze Spoon River). mastiff (mastyf), rasa psów obronnych z grupy dogów; budowa masywna, głowa szeroka, czoło pomarszczone, pysk krótki, sierść krótka, płowa z ciemną maską, uszy ciemne; wys. w kłębie 75-80 cm, cięż. ok. 75 kg. mastka, wydzielina gruczołów napletkowych prącia lub łechtaczki, zmieszana ze złuszczonymi komórkami nabłonkowymi. mastodonty (Mastodontidae), rodzina kopalnych trąbowców; pokrojem zbliżone do słoni, lecz miały dłuższą czaszkę i po parze wydłużonych siekaczy (ciosów) w szczęce i żuchwie; oligocen do plejstocenu. Mastroianni [-roja-] MARCELLO, ur. 1924, wł. aktor film.; kreacje w filmach F. Felliniego (Słodkie życie, Osiem i pól), M. Antonioniego (Noc), liczne role charakterystyczne i komediowe (Rozwód po włosku). Mastroianni [-roja-] UMBERTO, ur. 1910, rzeźbiarz wł.; wpływy kubizmu i futuryzmu; rzeźby figuralne i abstrakc. o monumentalnych, zrytmizowanych formach. Mastura Afgan Guri (właśc. Zabida), 1908-44, poetka afgańska; zbiory wierszy, utwory o charakterze dydaktycznym (w języku pers,). masturbacja (onanizm, samogwałt, ipsa-cja), samozaspokojanie popędu płciowego przez drażnienie zewn. części narządów płciowych. mastyks, żywica naturalna o barwie żółtej do zielonej, balsamicznym zapachu, gorzkim smaku, otrzymywana z drzewa mastyksowego; stosowana m.in. w dentystyce, do wyrobu kitów, pokostów, werniksów. mastyks asfaltowy, bud. mieszanina asfaltu i piasku lub żwirku, ewent. mączki wapiennej, do wykonywania nawierzchni drogowych, zalewania spoin w nawierzchniach betonowych. mastyksowe drzewo (Pistacia lentiscus), drzewo dziko rosnące i uprawiane w obszarze śródziemnomor. i Azji Mn. dla żywicy zw. mastyksem. Masud-e Saad-e Salman, ok. 1046-ok. 1121, poeta pers.; autor mistrzowskich kasyd, twórca elegii więziennych. Masudi, al-, ?-956, arab. historyk, geograf i podróżnik; autor dzieł, m.in. zaginionego 30-tomowego opisu podróży po krajach Azji Zach., Srodk. i Wsch. oraz pn. Afryki. maswerk, got. motyw dekoracyjny składający się z elementów geom. (koło, odcinki koła, stylizowane trój- lub czteroliście), wykonany w kamieniu lub cegle, przeważnie jako wypełnienie ażurowych partii okien i balustrad.

684 masy masy, szerokie kręgi społeczeństwa, np. ludzie pracy. masykot, potoczna nazwa żółtej odmiany tlenku ołowianego PbO. Masynissa, ok. 240-149 p.n.e., władca Numidii, popierany przez Rzym; jego ekspansja terytorialna spowodowała III wojnę punicką. masy plastyczne, potoczna nazwa tworzyw sztucznych. masy środek, punkt, względem którego moment statyczny ciała jest równy zeru; w polu grawitacyjnym pokrywa się ze środkiem ciężkości. masy ubytek (deficyt masy), różnica masy układu przed rozpoczęciem i po zakończeniu procesów fiz., w wyniku których wydzielona została energia. masyw centralny (międzygórze), geol. sztywny masyw utworzony w wyniku starszych ruchów górotwórczych, istniejący wewnątrz powstałej później geosynkliny i występujący w górotworze powstałym z utworów tej geosynkliny, np. masyw panoński oddzielający Karpaty od G. Dynarskich. masywny: 1) mający mocną, solidną konstrukcję, budowę; 2) lity, pełny, nie dęty (o metalu); nie fornirowany (o drzewie). masy zachowania zasada: w procesach fiz. i chem. całkowita masa ciał oddziałujących nie ulega zmianie; w teorii względności sprowadza się do zasady zachowania energii. Maszara MICIIAŚ (Michaił), ur. 1902, poeta białorus.; poematy i wiersze ukazujące walkę wyzwoleńczą chłopów zach. Białorusi. Maszerow PIOTR M., ur. 1918, radz. działacz ruchu robotn.; od 1965 I sekretarz KC Białorusi, od 1966 kandydat na czł. Biura Polit. KC KPZR. Maszewo, m. w pow. goleniowskim, woj. szczecińskim; 3,2 tys. mieszk. (1968); drobny przemysł; fragmenty got. murów miejskich (XIII/XIV w.), got. kościół (XV w.); prawa miejskie 1278. maszkara, istota brzydka, wzbudzająca wstręt, potwór, straszydło. maszkaron, szt. plast, dekoracja w formie stylizowanej głowy ludzkiej lub na wpół zwierzęcej, o zdeformowanych rysach i fantast. fryzurze; stosowana m.in. na zwornikach, głowicach kolumn i konsolach. Maszkin NIKOŁAJ A., 1900-50, radz. historyk starożytności; prof. uniw. w Moskwie; Historia starożytnego Rzymu. Maszkow ILJA I., 1881-1944, malarz radz.; członek ugrupowania Bubnowyj walet, później AChRR; martwe natury. Maszkowski KASPER, 1806-84, uczestnik powstania 1830-31; założyciel tajnego stow. szlachecko-demokr. na Wołyniu (1833), włączonego 1836 do organizacji S. Konarskiego; zesłany w okolice Nerczyńska. Maszona, lud murzyński z grupy Bantu, w Rodezji Pd., Mozambiku; ok. 3 mln; hodowla; współtwórcy państwa Monomotapa; w XIX w. podbici przez Anglików; język z rodziny bantu. maszop, daw. rybak będący członkiem maszoperii. maszoperia, spółka zwykle rybacka, oparta na zasadzie pełnego udziału członków w przeprowadzanych operacjach; podział zysku proporcjonalny do wniesionego wkładu; w Polsce do niedawna u rybaków kaszubskich i helskich. maszt, żegl. gł., niemal pionowe drzewce omasztowania statku; na żaglowcu na m. podnosi się żagle, na statku z napędem mech. — umieszcza światła sygnalizacyjne, rozpina anteny itp.; drewn. lub z rur stal.; w m. kilkuczęściowym dolna część nazywa się kolumną, pozostałe stengami. masztalerz, wykwalifikowany pracownik obsługujący konie w stadninach i stadach ogierów.

maszt antenowy: 1) budowla wsporcża do zawieszania anteny lub sieci antenowej; 2) antena nadawcza (masztowa), najczęściej w postaci konstrukcji kratowej. masztarnia, daw.: 1) stajnia dla koni; pomieszczenie przy stajni służące za skład sprzętu stajennego; 2) konie i sprzęt stajenny należące do jednego właściciela. maszycka jaskinia (koło w. Maszyce, w pow. olkuskim, woj. krakowskim), archeol. stanowisko kultury magdaleń-skiej z 15-14 tys. p.n.e.; szczątki kilkunastu homo sapiens ze śladami kanibalizmu. maszyna, urządzenie do wykonywania określonej pracy mech. albo przetwarzania energii mech. lub informacji (np. m. cyfrowa); dzielą się na: silniki, napędzające inne m., oraz m. robocze — produkcyjne (np. obrabiarki, m. górn., roln.), transportowe (np. przenośniki, samochody, statki), energetyczne (np. prądnice elektr.). maszyna do liczenia, maszyna biurowa (mech., elektromech. lub elektroniczna) wykonująca działania arytmetyczne; do m. do 1. zalicza się arytmometry, maszyny kalkulacyjne, sumujące, licząco-analityczne i księgujące oraz kasy rejestrujące. maszyna do pisania, urządzenie do mech. drukowania tekstu na papierze; element piszący (np. czcionka) uruchamiany jest każdorazowo za pomocą jednego z klawiszy; używa się m.in. m. do p. dźwigniowo-czcionkowe i głowicowe. maszyna matematyczna, urządzenie do samoczynnego przekształcania danych, wg określonego algorytmu; analogowa, cyfrowa, hybrydowa. maszyneria: 1) wewn. konstrukcja maszyny; także zespół maszyn działających łącznie; 2) urządzenia w teatrze służące do zmian dekoracji. maszynista: 1) mechanik prowadzący lokomotywę, puszczający w ruch maszynę (np. w fabryce), wykonujący z jej pomocą jakąś pracę; 2) specjalista ustawiający dekoracje w teatrze. maszynista elektroniczny, potoczna nazwa specjalizowanej maszyny cyfrowej przeznaczonej do prowadzenia pociągów. maszynowa karta →paszport maszynowy. maszynowe czytanie, samoczynne przekształcanie graf. postaci informacji w inną postać (np. impulsy elektr.). maszynowe oleje, oleje służące do smarowania ruchomych części maszyn, otrzymywane z produktów destylacji ropy naft. (średnich frakcji). maszynownia, budynek lub duże pomieszczenie, w którym są zainstalowane maszyny energetyczne, np. silnikownia, pompownia. maszynowy telegraf, urządzenie do przekazywania komend dotyczących ruchu silnika głównego — ze sterowni statku wodnego do maszynowni. maszynowy zespół (agregat), zespół połączonych ze sobą na stałe i współpracujących maszyn, np. zespół turbiny i prądnicy elektr. — tzw. turbogenerator. maszynoznawstwo, nauka o budowie i zasadach działania maszyn. maszynoznawstwo rolnicze, dyscyplina nauk. zajmująca się badaniem działania, użytkowania i systematyką maszyn, narzędzi i urządzeń rolniczych. maszyny do składania, druk. maszyny do wykonywania składu zecerskiego (tekstowego); rozróżnia się m. do s. gorącego (linotyp, intertyp, typograf, lud-low i monotyp) oraz m. do s. zimnego (składopis, fotosetter, monophoto, lumi-typ i linofilm). maszyny dydaktyczne (maszyny uczące), urządzenia mech. lub elektr. używane w programowanym nauczaniu do podawania nowych wiadomości (informatory), po-wstarzania przerobionego materiału (repetytory), egzaminowania (egzaminatory), wyrabiania umiejętności prakt. (trenery).

maszyny proste, proste urządzenia pozwalające zastąpić pracę siły na określonej drodze pracą innej siły (zwykle niniejszej) na odpowiednio zmienionej drodze (zwykle dłuższej); dźwignia, klin, krążek, równia pochyła, śruba z nakrętką, kołowrót. maszyny uczące się, urządzenia podejmujące decyzje na podstawie doświadczenia uzyskanego w przeszłości, np. rozpoznające obrazy. Maszyński MARIUSZ, 1888-1944, aktor teatrów warsz., recytator; popularny komik; Papkin — Zemsta A. Fredry, Cyrano de Bergerac E. Rostanda; zamordowany przez hitlerowców. Maszyński PIOTR, 1855-1934, kompozytor, dyrygent chórów; współzałożyciel warsz. „Lutni"; utwory chóralne, fortepianowe, pieśni. maści koni, barwa (umaszczenie) okrywy włosowej koni; maść gniada, kasztanowata (cisawa), siwa i kara oraz izabelowata, bułana, myszata. maść (unguentum), farm. półstała postać leku o jednolitym wyglądzie, rozmiękająca w temp. 35-40°; składa się ze środka leczn. i podłoża maściowego. maść, zootechn. →umaszczenie. maść ogrodnicza, gęsta mieszanina m.in. żywic, wosku pszczelego, oleju lnianego — do zasmarowywania szczelin i ran na konarach i pniach drzew owocowych. maślacz, słodkie lub pójwytrawne wino otrzymywane przez nalanie pośledniejszego wina typu tokaj na osady po najprzedniejszych winach tokajskich. maślak (Suillus), grzyb z rodziny borowikowa tych, o lepkim kapeluszu; tworzy mikoryzę z drzewami iglastymi; w Polsce 9 gat. jadalnych, m.in. m. zwyczajny (w symbiozie z siewkami sosny), sitek. maślanka, kwaskowata ciecz pozostała po oddzieleniu ziaren tłuszczu ze zmaślonej śmietany; zbliżona składem do ukwaszonego mleka; ceniona jako napój. Maślanka JÓZEF, 1893-1968, działacz ruchu lud.; od 1943 dowódca oddziału BCh; organizator SL „Wola Ludu"; 194445 min. adm. publ.; czł. Rady Naczelnej SL i ZBoWiD. maślanka wiązkowa (Nematoloma fasci-

culare), pospolity grzyb z rodziny bedłkowatych; występuje kępkami na murszejących pniakach; kapelusz żółtozielony; niejadalny (gorzki). maślarstwo, przem. wyrób masła w zakładach zw. maślarniami; do ważniejszych czynności w m. należy: otrzymywanie śmietany, zmaślanie, płukanie i wygniatanie masła; 1 kg masła otrzymuje się z 26-27 kg mleka. mat, sport posunięcie w grze szachowej wykluczające obronę ze strony zaatakowanego króla; kończy grę. mat, wojsk, najniższy stopień podoficerski w marynarce wojennej. mata: 1) plecionka ze słomy, trzciny itp. używana do przykrywania podłóg, ścian, inspektów itp.; 2) miękkie nakrycie, zwykle kokosowe lub filcowe, wyściełające podłogę podczas niektórych ćwiczeń i zawodów sportowych. Matabele, lud murzyński grupy Bantu w Rodezji Pd.; spokrewniony z Zulusa-mi; ok. 550 tys.; uprawa ziemi, hodowla; język z rodziny bantu. Matabele, płaskowyż w Rodezji, między Zambezi i Limpopo; przeważają wys. 1000-1500 m; miejscami góry ostańcowe; roślinność sawannowa; wydobycie rud chromu, żelaza, złota, azbestu. Matabele, państwo utworzone ok. 1840 w dorzeczu Zambezi i Limpopo przez ludy M., Maszona i Beczuana; w końcu XIX w. podbite przez Anglików. Matadi. m. i gł. port mor. w Kongu (Kinszasa), nad dolnym biegiem rz. Kongo; 60 tys. mieszk, (1960); przemysł drzewny; ośr. handlowy.

matador (espada), gł. zapaśnik corridy zadający bykowi śmiertelny cios szpadą. Matagalpa, m. w środk. Nikaragui, ośrodek adm. dep. M.; 61 tys. mieszk. (1963); przemysł włók., chemiczny. Matahambre [mata:m-], miejscowość w zach. Kubie; ośr. wydobycia rud miedzi, huta miedzi. Mata Hari (właśc. Margaretha Zelle), 1876-1917, tancerka hol.; rozstrzelana we Francji pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec. Matakiewicz MAKSYMILIAN, 1875-1940, inżynier budownictwa; prof. Polit. Lwowskiej; prace teoret. i projektowe z dziedziny budowy wodociągów, regulacji rzek, dróg wodnych. Matamoros, m. w Meksyku (Tamaulipas), nad Rio Bravo, przy granicy z USA; 162 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., chemiczny. Matanza, La [la -sa], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 403 tys. mieszk. (1960); przemysł samoch., maszyn., spoż., papiern., gumowy. Matanzas [-sas], m. i port w zach. Kubie, nad Cieśn. Florydzką, ośrodek adm. prow. M.; 84 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., spoż., maszyn; kąpielisko. matapan, srebrna moneta bita w Wenecji w XIII i XIV w., zw. też groszem weneckim. Matapan →Tenaron. Matara, m. na pd. wybrzeżu Cejlonu, na pd.-wsch. od m. Galia; 33 tys. mieszk. (1966). Mataram, księstwo feud. na Jawie; od 1582 muzułm. sułtanat; podporządkowało sobie prawie całą Jawę i pobliskie wyspy. Mataré [-re:] EWALD, 1887-1965, niem. rzeźbiarz, malarz i grafik (NRF); barwne drzeworyty, stylizowane rzeźby w drewnie, gł. animalistyczne i figuralne, rzeźba kościelna. Matarija, EI-, m. w pn. części Egiptu, w delcie Nilu, nad jez. Manzala; 40 tys. mieszk. (1966). Mataró [-ro], m. w Hiszpanii (Katalonia), nad M. Śródziemnym; 62 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., chem.; kąpielisko. Mata-Utu, stol. terytorium zamorskiego Francji — Wallis i Futuna, na wyspie Uvea; ok. 6 tys. mieszk. (1965). Matavulj SIMO, 1852-1908, pisarz serb., przedstawiciel realizmu; nowele z życia Dalmacji, Czarnogóry, Belgradu; obraz życia klasztornego w powieści Bakonja fra Brne. Matczyński KONSTANTY, 1815-98, major wojsk pol.; uczestnik powstania 1830-31, ruchu 1848 we Lwowie, rewolucji węg. 1848/49, następnie na emigracji m.in. w Turcji. mate (herbata paragwajska, ostrokrzew paragwajski, Ilex paraguariensis), krzew lub niskie drzewo uprawiane od XVII w. w Ameryce Pd. dla liści, z których zaparza się rodzaj herbaty. matecznik, trudno dostępne miejsce w lesie, będące ostoją zwierzyny (zwł. grubej). matecznik pszczeli, wydłużona komórka plastra pszczelego, w której wylęga się larwa, późniejsza matka pszczela. Mateevici [matęjewicz1] ALEXE, 18881917, poeta rum.; liryka w duchu tradycyjnym. Matěiček ANTONIN, 1889-1950, czechosł. historyk sztuki; prof. uniw. w Pradze; autor wielotomowej historii sztuki powszechnej i podstawowych prac poświęconych malarstwu czes. późnego średniowiecza. Matejko JAN, 1838-93. najwybitniejszy pol. malarz hist.; prof. SSP w Krakowie; monumentalne, patriot. kompozycje z dziejów Polski (Kazanie Skargi, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd Pruski), liczne portre-. ty; polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie; cykl rysunków Poczet królów polskich; publikacja Ubiory w Polsce.^

matelot, żegl. sąsiedni okręt w szyku jednostek bojowych. matematyczna nadzieja, rzadko używany termin będący synonimem wartości średniej w rachunku prawdopodobieństwa. matematyczna szkoła w ekonomii -lozańska szkoła. matematyczne modele, zależności opisujące wyidealizowane zjawiska fiz. lub ekon., a także przyrządy mat. służące do rozwiązywania lub ilustracji tych zależności; m.m. są również interpretacje różnych pojęć i teorii matematycznych. matematyczne tablice, pomoce rachunkowe służące do rozwiązywania zadań mat., np. zwykła tabliczka mnożenia, tablice trygonometryczne i logarytmiczne. matematyczne znaki, znaki, symbole służące do zapisywania pojęć i zależności rozpatrywanych w matematyce i in. naukach na niej opartych. matematyka, jedna z najstarszych dziedzin wiedzy ludzkiej, dawniej rozumiana jako nauka o liczbach i figurach geom.; najistotniejszą cechą m. jest to, że posługuje się w zasadzie metodą dedukcyjną. „Matematyka", pol. czasopismo mat. dla nauczycieli, wydawane przez Państw. Zakłady Wydawnictw Szkolnych pod red. nacz. B. Iwaszkiewicza. matematyzacja, ujmowanie czegoś metodami mat.; wprowadzanie do innych nauk pojęć i metod matematycznych. Matera, m. we Włoszech (Basilicata), ośrodek adm. prow. M.; 45 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., ceramiczny. materac, rodzaj dużej, miękkiej lub elastycznej poduszki (wypełnionej włosiem, powietrzem, gumowej lub zawierającej sprężyny) służącej do wyściełania łóżek, tapczanów, foteli itp., lub jako sprzęt samoistny (np. m. do pływania, namiotowy) . Mater Dolorosa (łac, 'Matka Bolesna'), szt. plast, przedstawienie Marii cierpiącej, zwykle z narzędziami męki lub mieczem w łonie; gł. w malarstwie got. (np. M.D. z tryptyku z Nowego Sącza, Tarnów — Muzeum Diecezjalne). Mater et magistra [łac], encyklika Jana XXIII (1961) w kwestiach społ.; uznawała tradycyjną nienaruszalność własności prywatnej, aprobując jednocześnie przejawy społ. postępu. materia, jedna z podstawowych kategorii filoz.; wg filozofii marksist. cała obiektywnie istniejąca rzeczywistość, którą możemy poznawać za pośrednictwem zmysłów; funkcją wysoko zorganizowanej m. jest świadomość; w fizyce rozróżnia się dwie formy istnienia m.: korpuskularną (cząstki) i polową (pola fiz.), mogące przechodzić jedna w drugą. materialista: 1) filoz. zwolennik materializmu filoz., wyznający światopogląd materialistyczny; 2) potocznie człowiek, którego poglądy i postępowanie wyznaczone są jedynie własnymi korzyściami materialnymi. materializacja, stawanie się materialnym, fizycznym; ukonkretnienie się. materializm, jeden z dwóch gł. kierunków w rozwoju filozofii, wychodzący — w przeciwieństwie do idealizmu — z założenia, że świat ze swej natury jest materialny, że materia jest pierwotna, a świadomość wtórna; pojmowanie świata jako materii jest tak stare, jak sama filozofia, przy czym istotną cechą materii, różnie określanej przez różnych filozofów, jest jej rozciągłość w przestrzeni i w czasie i związany z tym ruch; w TOZWOJU m. występowały następujące podstawowe typy m. odpowiadające poszczególnym etapom rozwojowym przyrodoznawstwa: m. naiwny odpowiadający staroż. poglądom na przyrodę, m. mechanistyczny odpowiadający przyrodoznawstwu XVII i XVIII w., w którym podstawową nauką była mechanika, m. dialektyczny odpo-

Mateusz z Arras 685 wiadający przyrodoznawstwu 2 pol. XIX w. i XX w., kładącemu nacisk na rozwojowe ujęcie materii; poza tymi podstawowymi typami m. w rozwoju filozofii materialistycznej występowały: żywiołowy m. przyrodoznawców ewoluujący wraz z rozwojem wiedzy o przyrodzie oraz m. wulgarny — rozpowszechniona w XIX w. postać m. mechanistycznego. materializm, potocznie postawa życiowa polegająca na kierowaniu się w swym postępowaniu przede wszystkim względami materialnymi, na rezygnacji z dążenia do celów idealnych w imię osobistych korzyści, wygód i przyjemności życiowych. materializm dialektyczny, marksistowska nauka o najogólniejszych prawach rozwoju przyrody i społeczeństwa oraz o podstawach ich poznania, ukształtowana na gruncie zespolenia konsekwentnie materialist. interpretacji rzeczywistości z dialektycznym ujęciem jej przemian i rozwoju; stworzony przez Marksa i Engelsa, rozwinięty przez Lenina stanowi światopoglądową podstawę marksizmu. materializm ekonomiczny →ekonomizm. materializm historyczny, marksistowska nauka o społeczeństwie i prawach jego rozwoju, będąca konsekwentnym zastosowaniem założeń materializmu dialektycznego do badania zjawisk społ.; stworzony przez Marksa i Engelsa, rozwinięty przez Lenina, opiera się na determinizmie i historyzmie w ujmowaniu procesów społ. oraz na ścisłym powiązaniu z konkretnymi potrzebami praktyki społ. — z rewol. przekształcaniem stosunków społecznych. materialny, majątkowy, pieniężny. materialny, filoz. będący materią (przedmiot) lub ściśle z nią związany (np. proces rozwoju). materiał: 1) to z czego wytwarzane są lub z czego składają się przedmioty; substancja; 2) dokumenty itp. będące podstawą dalszych opracowań, badań, prac; dane; 3) tkanina. materiałochłonność produkcji, stosunek zużycia materiałów do wielkości produkcji uzyskiwanej dzięki temu zużyciu. materiałoznawstwo, znajomość właściwości materiałów, surowców; nauka zajmująca się tyrni właściwościami. materiał wyjściowy, materiał przeznaczony do obróbki, np. odlew, odkuwka, wypraska, materiał walcowany lub ciągniony. „Materiały do Studiów i Dyskusji...", kwartalnik wydawany 1950-55 przez Państw. Instytut Sztuki w Warszawie, pod red. J. Starzyńskiego; gł. teoria sztuki w aspekcie społ.; przekłady; 1956-58 p.n. „Sztuka i Krytyka...". materia międzygalaktyczna, ogół ciał niebieskich nie należących do galaktyk. materia międzygwiazdowa, materia rozproszona (gaz i pył) występująca w przestrzeni między gwiazdowej. materia międzyplanetarna, gaz i pył znajdujące się w przestrzeni międzyplanetarnej, w Układzie Słonecznym. materii zachowania zasada, jedna z fundamentalnych zasad fizyki, w myśl której materia nie może ginąć ani też powstawać z niczego; wyraża fakt niezmienności (zachowania) pewnych wielkości charakteryzujących materię, np. energii, pędu, masy, krętu, ładunku elektrycznego. Mater Misericordiae (łac, 'matka miłosierdzia'), szt. plast, przedstawienie stojącej frontalnie Marii, rozpościerającej nad ludźmi płaszcz opiekuńczy; gł. w malarstwie got. (np. M.M. w zbiorach wawelskich). Mateusz Ewangelista, wg N. Testamentu celnik z Kafarnaum, później apostoł Jezusa; uważany za autora pierwszej Ewangelii. Mateusz z Arras (Matyáš z Arras), ?1352, architekt fr., przedstawiciel gotyku; pierwszy budowniczy katedry św. Wita w Pradze (prezbiterium z wieńcem kaplic).

686 Mateusz z Krakowa Mateusz z Krakowa, ok. 1330-ok. 1410, filozof, prawnik, teolog; reformator Akad. Krak.; przyczynił się do recepcji okhamizmu w Polsce; rzecznik reformy kościoła, inspirator koncyliaryzmu. Mateusz z Paryża, ok. 1195-1259, kronikarz ang., benedyktyn (z Paris w hrabstwie Lincolnshire); odnosił się krytycznie do papiestwa; współautor Chronica maior. Mather [mädər] COTTON, 1663-1728, amer. teolog i polityk, kaznodzieja purytański; przyczynił się do rozniecenia rel. histerii wokół procesu „czarownic" w Salem (1692). Mathews [mätju:z], rodzina aktorów ang.: CHARLES (1776-1835), występował w skeczach parodystycznych opartych na własnych scenariuszach; CHARLES JAMES (1803-78), aktor, dramatopisarz, 1847-56 dyr. Lyceum Theatre w Londynie. Mathieson Chemical Corporation [mätysn kemykəl ko:rpərejszn], amer. przedsiębiorstwo chem., z siedzibą w Baltimore, zał. 1892; produkuje m.in. kwas siarkowy, nawozy sztuczne i in. preparaty używane w rolnictwie. Mathieu [matjö] GEORGES, ur. 1921, malarz fr., samouk; przedstawiciel abstrakcjonizmu. Mathiez [matjy] ALBERT, 1874-1932, historyk fr.; prof. Sorbony, badacz rewolucji fr. {Rewolucja francuska). Mathura, m. w Indii (Uttar-Pradesz), nad rz. Dżamna; 133 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., chem.; rzemiosło (rzeźbiarstwo, tkactwo). matiasy →matiesy. Matica Chorwacka, stowarzyszenie lit.nauk., zał. 1842 w Zagrzebiu; zasługi dla rozwoju języka i literatury chorwackiej. Matica Serbska, organizacja kult.oświat., zał. 1826 w Peszcie; budziła świadomość nar.; wydaje ,,Letopis Matice Srpske" (od 1842). Matica Słoweńska, organizacja kult.nauk., zał. 1864 w Lublanie; wydawała „Letopis Matice Slovenske". matiesy (matiasy), handl. nazwa tłustych śledzi z wczesnowiosennych połowów u wsch. wybrzeży Szkocji i W. Szetlandzkich. matinka, daw. poranny strój kobiecy, luźny ozdobny kaftanik. Matisse [-tis] HENRI, 1869-1954, fr. malarz i grafik; czołowy przedstawiciel fowizmu; poszukiwania w zakresie koloru i dekoracyjnej formy; kompozycje figuralne (postaci kobiece we wnętrzu; Siedząca odaliska), martwe natury; lapidarne rysunki, malowidła ścienne, rzeźba. Matlakowski WŁADYSŁAW, 1851-95, lekarz i etnolog; prace z zakresu kultury Podhala, stanowiące najbogatsze źródło wiadomości o tym regionie. matnia, środk. część sieciowych narzędzi rybackich ciągnionych (niewodu, przy włoki, jazgarnika), w której gromadzą się ryby; też zakończenie żaka lub mieroży. matnia, przen. sytuacja bez wyjścia; zasadzka, potrzask, pułapka. Matoczkin Szar, cieśnina między pn. a pd. wyspą Nowej Ziemi, łącząca M. Barerntsa z M. Karskim; szer. ok. 0,6 km, głęb. do ok. 12 m. Mato Grosso, część Wyż. Brazylijskiej, w środk. części stanu M.G.; wys. 600-700 m; dział wodny między dorzeczami Amazonki i Parany; wypas bydła; wydobycie diamentów. Mato Grosso, stan w zach. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej; 1231 tys. km2, 1,4 mln mieszk. (1969); stol. Cuiabá; wypas bydła; wydobycie rud żel., manganu, diamentów. matoleina, lakier stosowany w fotografii; umożliwia ołówkowy retusz negatywów. matołectwo, med. →kretynizm. matołek (matoł), człowiek niedorozwinięty umysłowo i najczęściej też fizycz-

nie; potocznie obelżywie o człowieku ograniczonym, tępym, głupim. matołka, zool. →uistiti. Matoš ANTUN GUSTAV, 1873-1914, wybitny pisarz chorw.; impresjonist. eseje, parnasistowska i symbolist. liryka, groteskowo-fantast. nowele, gł. z życia cyganerii artyst. i inteligencji. Matozinhos [-ziniosz], m. w pn. Portugalii, nad O. Atlantyckim, w pobliżu Porto; 38 tys. mieszk. (1960); wielki port rybacki, przemysł rybny. matówka, płaska szyba szklana o jednej powierzchni zmatowanej; w aparatach fot. służy do obserwacji obrazu i nastawienia ostrości. Mátra [ma:tro], masyw wulkaniczny na Węgrzech, w Średniogórzu Pn., na pn.wsch. od Budapesztu; wys. do 1015 m (Kekes); lasy dębowe i bukowe. Matrah, m. w Omanie, port nad Zat. Omańską; ok. 14 tys. mieszk. (1968); połów ryb i pereł; rzemiosło. Mátraháza [ma:troha:zo], uzdrowisko i ośr. sportów zimowych w pn.-wsch. Węgrzech, w górach Matra. Matres (Matronae, Matki), mit. celt.germ. bóstwa chtoniczne; darzyły płodnością i urodzajem, pomyślnością osobistą i w rodzinie; przedstawiane w postaci 3 kobiet z koszami owoców. matriarchalny, taki, w którym rolę kierowniczą odgrywają kobiety (o ustroju społ., rodzinie itp.). matriarchat, typ organizacji społeczeństwa pierwotnego, w którym dominujące znaczenie ma kobieta; termin wprowadzony przez J.J. Bachofena. matrix, łatwo topliwy stop o temp. topn. ok. 103°C, nie wykazujący skurczu odlewniczego; stosowany m.in. w odlewnictwie precyzyjnym. matrona, w staroż. Rzymie kobieta zamężna, szanowana; poważna pani domu. Matrosow ALEKSANDR M., 1924-43, radz. bohater z okresu II wojny świat.; poległ w walce z Niemcami, zakrywając własnym ciałem otwór strzelnicy hitlerowskiego bunkra. Matrosow IWAN K., ur. 1886, radz. wynalazca kol., konstruktor hamulców samoczynnych (pierwszy 1926). matryca, druk. forma do odlewania czcionek, elementów wierszy linotypowych, stereotypów itp. matryca, techn.: 1) foremnik, narzędzie kuźnicze, zwykle w postaci 2 bloków z wykrojami odpowiadającymi kształtom odkuwanych w nich przedmiotów; 2) część tłocznika współpracująca ze stemplem; powierzchnia robocza m. ma kształt wgłębienia lub otworu; 3) w galwanoplastyce forma do wykonywania kopii. matryce logiczne, układy tabelaryczne, na których podstawie określa się zależność wartości log. funkcji zdaniowych od wartości log. ich poszczególnych argumentów. matrykuła, daw.: 1) księga wpisowa studentów wyższych uczelni lub członków jakiegoś towarzystwa; 2) legitymacja uczniowska lub studencka. matrylineat, zasada pokrewieństwa w społeczeństwach pierwotnych, zgodnie z którą dziecko włączone jest do rodu matki; m. regulując dziedziczenie własności i przywilejów społ. stanowił podstawę organizacji społ., z w. matriarchatem. matrylokalny typ rodziny, etnogr. typ rodziny, którego charakterystyczną cechą jest włączanie mężczyzny do lokalnej grupy, w której żyje żona. matrymonialny, odnoszący się do małżeństwa, związany z małżeństwem. Matsudaira YORITSUNE, ur. 1907, czołowy kompozytor jap.; utwory orkiestrowe (Figures sonores), kameralne. Matsue, m. w Japonii (Honsiu), w pobliżu M. Japońskiego, ośr. adm. prefektury Shimane; 114 tys. mieszk. (1967); przemysł jedwabn., drzewny, spoż.; uniwersytet.

Matsumoto, m. w Japonii (środk. Hon siu); 157 tys. mieszk. (1967); przemysł jed wabn., chem., elektrotechn., drzewny ośr. turystyki górskiej: uniw.; zamek (XVI w.). Matsuo BASHO, 1644-94, poeta jap.; mnich buddyjski; dzienniki poet., zbiory poezji. Matsuoka YÓSUKA, 1880-1946, polityk jap.; od 1904 w służbie dyplomatycznej, 1940-41 min. spraw zagr.; zbrodniarz woj., zmarł przed procesem. Matsuyama, m. w Japonii (zach. Sikoku), ośr. adm. prefektury Ehime; 303 tys. mieszk. (1967); przemysł petrochem., spoż.; uzdrowisko (gorące źródła); uniwersytet. Matta ECHAURREN ROBERTO, ur. 1912, malarz chilijski, działający w USA i Francji; gł. kompozycje 6 charakterze abstrakcyjnym. Mattagami, jezioro w Kanadzie (Quebec); pow. 228 km2; wypływa rz. Nottaway. Mattańczeri (ang. Mattancheri), m. w Indii (Kerala), port nad M. Arabskim; 84 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Matteo da Lecce [m. da leczcze] (Lecchio) →Perez Mateo Alesio de. Matteo di Giovanni [m. di dżiowa-], ok. 1435-95, wł. malarz epoki renesansu, przedstawiciel szkoły sieneńskiej; obrazy religijne. Matteoti GIACOMO, 1885-1924, polityk wł., socjalista; od 1922 sekretarz gen. Wł. Partii Socjalisty zamordowany przez zwolenników Mussoliniego. Matterhorn [ma-] (Monte Cervino), masyw górski w Alpach Pennińskich, na granicy szwajc.-wł.; wys. do 4478 m; trudno dostępny; zdobyty 1865. Matthew [mätju:] SIR ROBERT, ur. 1906, architekt ang.; gł. dzieła: Royal Festival Hall (wraz z J.L. Martinem) w Londynie, port lotn. Turnhouse w Edynburgu; także planowanie przestrzenne. Mattson ARNE, ur. 1919, szwedz. reżyser film.; filmy o tematyce obyczajowej i społ. (Ona tańczyła jedno lato, Salka Valka). matura →egzamin dojrzałości. maturacja →dojrzewanie produktów spożywczych. Maturi WALTER, 1902-61, liberalny historyk wł.; prof. uniw. w Pizie; specjalista okresu risorgimento. Maturin [-rin], m. w Wenezueli, stol. stanu Monagas; 92 tys. mieszk. (1969); przemysł spożywczy. Matusiak SZYMON, 1854-1922, etnograf; badacz kultury lud. Lasowiaków i wierzeń pogańskich Słowian. Matuška ALEXANDER, ur. 1910, słowac. pisarz, krytyk lit.; czł. Słowao. AN; monografie lit., eseje. Matúška JANKO, 1821-77, słowac. poeta generacji L'. Štura, pierwszy dramat w języku słowac. Siroty; twórca tekstu hymnu nar.; wierszowane powieści, ballady. Matuszewicz MARCIN, 1714-73, ojciec Tadeusza, pamiętnikarz; brał udział w życiu polit. jako klient magnatów litew.; pamiętniki 1714-65, wyd. 1876. Matuszewicz TADEUSZ, 1765-1819, działacz patriot. w Sejmie Czteroletnim, min. skarbu Księstwa Warsz. i Królestwa Pol.; współzałożyciel Tow. Przyjaciół Nauk. Matuszewski BOLESŁAW, XIX/XX W., fotograf, twórca i pierwszy teoretyk pol. filmu nauk.; działał też za granicą. Matuszewski IGNACY, 1858-1919, krytyk lit.; rzecznik krytyki impresjonist., teoretyk pol. modernizmu; Słowacki i nowa sztuka. Matuszewski IGNACY, 1891-1946, działacz polit.; 1917-18 czł. Związku Wojsk. Polaków i I Korpusu Pol. w Rosji; 1932-36 red. nacz. „Gazety Polskiej"; podczas II wojny świat, na emigracji. Matuszewski RYSZARD, ur. 1914, krytyk lit.; podręczniki współcz. literatury pol.;

Mauzoleum Ismaila Samanidy 687 zbiór: Doświadczenia i mity i in.; antologia Poezja polska 1914-1939 (z S. Pollakiem). Matuszewski WINCENTY (pseud. Marcin), 1870-1918, działacz ruchu robotn.; czł. SDKPiL (1901-03 czł. ZG), 1917 czł. Irkuckiej Rady Delegatów Robotn. i Żołnierskich; zamordowany przez kontrrewolucjonistów. Matuszkiewicz JERZY, ur. 1928, saksofonista, klarnecista i kompozytor jazzowy, reprezentant swingu nowocz.; także muzyka do filmów, piosenki. Matute ANA MARIA, ur. 1926, pisarka hiszp.; powieści i nowele o tematyce psychol. i społ., książki dla dzieci. Matuzalem, wg Biblii długowieczny patriarcha (miał żyć 969 lat); symbol długowieczności. Matwiejewa NOWIEŁŁA N., ur. 1934, poetka ros.; wiersze lir. i refleksyjne (Korablik), sztuki satyr, piętnujące mi es zez. obyczajowość i mentalność. Matyjaszkiewicz STEFAN, ur. 1927, operator film.; autor zdjęć do filmów fabularnych (Wspólny pokój, Jak być kochaną). Matyjewicz-Maciejewicz BRONISŁAW, 1882-1911, jeden z pierwszych pilotów pol.; osiągnął szereg wybitnych wyników; zginął w katastrofie samolotowej. Matylda, 1102-67, królowa ang. od 1135, córka Henryka I, żona Godfryda Plantageneta; walczyła o tron ze Stefanem z Blois; jej syn Henryk II założył dyn. Plantagenetów. Matysiakowie, popularna powieść radiowa opracowywana przez zespół autorów, nadawana w cotygodniowych odcinkach od 15 XII 1956; gł. postacie: Helena Matysiakowa (S. Perzanowska) i Józef Matysiak (J. Ciecierski); z inicjatywy słuchaczy został zbudowany w Warszawie dom rencistów im. M. Maubeuge [mobö:ż], m. w pn. Francji, nad Sambrą; 32 tys. mieszk. (1968); stalownie, przemysł maszyn., metal., taboru kolejowego. Mauclair [mokle:r] JACQUES, ur. 1896, fr. aktor i reżyser; współpracownik L. Jouveta; inscenizacje utworów E. Ionesco {Król umiera), A. Czechowa, A. Adamova. „Maud", statek norw., na którym 191820 R. Amundsen prowadził badania M. Arktycznego, wykorzystując dryf lodów; 1920-23 badania kontynuował H.U. Sverdrup; podróż „M." wzbogaciła poważnie wiedzę o Arktyce. Maudslay [mo:dzly] HENRY, 1771-1831, ang. budowniczy maszyn i przemysłowiec; 1797 zbudował tokarkę suportową o całkowicie metal, konstrukcji z wymuszonym prowadzeniem narzędzia. Mauer, stanowisko antropologiczne pitekantropa (żuchwa — brak bródki, uzębienie zbliżone do ludzkiego); interglacjał Günz-Mindel; k. Heidelbergu (NRF). Mauersberger LUDWIK, 1796-1823, działacz niepodległościowy, założyciel Panta Koiny. Maugham [mo:m] WILLIAM SOMERSET, 1874-1965, pisarz ang.; społ.-psychol. nowele i powieści (W niewoli uczuć, Cakes and Ale), komedie satyr.-obyczajowe. Maui [ma u i], wyspa w archip. Hawajów (USA), na O. Spokojnym; 1885 km2, 45 tys. mieszk. (1970); górzysta. Maulbronn [-bron], m. w NRF (Badenia-Wirtembergia), na wsch. od Karlsruhe; 3,2 tys. mieszk. (1965); przemysł metal.; jeden z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych średniow. klasztorów cysterskich: bazylika, klasztor, budynki gospodarcze (XII-XIV w.). Maulnier [monjy] TMIERRY (właśc. Jacques Talagrand),'ur. 1909, fr. krytyk i dramatopisarz; eseje rehabilitujące literaturę klas., dramaty, adaptacje teatralne. Mau-Mau, tajna narodowowyzwoleńcza organizacja plemienna w Kenii, zał. 1948. Mauna Kea [m. keja], wygasły wulkan

na wyspie Hawaii, najwyższy szczyt Wysp Hawajskich; 4202 m. u Mauna Loa [m. lo a], czynny wulkan na wyspie Hawaii (Hawaje), w Hawajskim Parku Nar.; 4171 m; na wsch. stoku — wulkan Kilauea. Maupassant [mopasã] GUY DE, 1850-93, pisarz fr., jeden z gł. przedstawicieli naturalizmu; liczne nowele (Baryłeczka), powieści (Bel Ami), sztuki teatr., artykuły. Maupertuis [mopertui] PIERRE LOUIS DE, 1698-1759, fr. matematyk, fizyk, filozof; sformułował prawo ruchu układu punktów materialnych, tzw. zasadę najmniejszego działania, i pierwszą systematyczną teorię ewolucji organicznej. Maurer GEORG, ur. 1907, poeta niem. (NRD); liryka ewoluująca od humanizmu chrześc, do socjalist.; eseje. Maurer GEORG LUDWIG, 1790-1872, historyk niem.; prof. uniw. w Monachium, czł. Bawarskiej AN; badacz dziejów wspólnoty terytorialnej (marki) w Niemczech; autor prac (12 t.) o ustroju Niemiec w średniowieczu. Maurer ION GHEORGHE, ur. 1902, działacz rum. ruchu robotn., mąż stanu; 1958-61 przewodn. Prezydium Wielkiego Zgromadzenia Nar.; od 1961 premier, czł. Prezydium Kom. Wykonawczego Rum. Partii Komunistycznej. maureska (moreska), szt. plast, ornament w formie splecionych roślinnych wici o stylizowanych łodygach, liściach, kwiatach, ułożonych symetrycznie, szczelnie wypełniających dekorowane pole. Mauretania, w starożytności kraj w pn.zach. Afryce (w przybliżeniu pn. Maroko i zach. Algieria), zamieszkana przez Maurów; od II w. p.n.e. królestwo; od 40 n.e. prowincje rzym.: M. Tingitasna i M. Caesariensis. Mauretania (Muzułmańska Republika Mauretanii), państwo 2 w zach. Afryce, na Saharze; 1 mln km , 1,1 mln mieszk. (1969), gł. Arabowie; stol. Nuakszott; j.u. francuski i arabski. Powierzchnia wyżynna, na pd.-zach. nizinna; klimat gorący, suchy; roślinność pustynna. Słabo rozwinięty kraj roln.-górn.; hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów; rybołówstwo; wydobycie rud żelaza (ponad 90% eksportu), miedzi; port mor. Nuadhibu. — W XIXII w. pod panowaniem dyn. Almorawidów; od XV w. penetracja eur.; w XIX w. opanowana przez Francuzów, od 1907 protektorat fr., 1920-58 w ramach Fr. Afryki Zach., następnie Muzułm. Republika M. — czł. Wspólnoty Fr.; od 1960 niepodległa republika; czł. ONZ od 1961. „Mauretania", ang. statek pasażerski, zbudowany 1906; napędzany turbiną parową; 31 940 BRT, prędkość 27 węzłów. mauretański styl, styl rozwijający się od XII w. w krajach znajdujących się pod wpływem sztuki islamu, gł. w Hiszpanii (do XIV w., Alhambra) i Afryce (do XVIII w.); charakteryzował się lekkością i elegancją form arch. i zdobniczych (arabeska). Mauriac [morjak] CLAUDE, ur. 1914, syn Francoisa, pisarz fr.; powieści, krytyka lit. i filmowa. Mauriac {morjak] FRANCOIS, 1885-1970, kat. pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; poezje, powieści o problematyce moralnej (Teresa Desqueyroux, Kłębowisko żmij), eseje, uzienniki; nagr. Nobla. Mauritius, państwo Wspólnoty Narodów, na wyspie M., w archip. 2Maskarenów, na O. Indyjskim; 2 tys. km , 799 tys. mieszk. (1969), gł. Hindusi; stol. Port Louis; j.u. angielski i francuski. Powierzchnia wyżynna; klimat gorący, wilgotny. Podstawą gospodarki uprawa trzciny cukr. i produkcja cukru (ponad 95% eksportu). — Od XVI w. kolonizacja portug., hol. i fr.; od 1810 (formalnie 1814) kolonia bryt.; od 1957 częściowa, od 1967 pełna autonomia wewni.; od 1968 niepodległy jako pań-

stwo bryt. Wspólnoty Narodów (gen. gubernator); czł. ONZ od 1968. Maurizio [mauridzjo] ADAM, 1862-1941, botanik, rolnik; prof. polit. we Lwowie i uniw. w Warszawie; prace dotyczące środków spoż. i historii pożywienia roślinnego. Maurjowie, dynastia ind. zał. przez Czandraguptę Maurję ok. 320 p.n.e., który oparł się Grekom (Seleukosowi); Bindusara 298-270; Asioka 264-227; synowie Asioki (podział na dzielnice); ostatni Brihadratha zmarł 180 p.n.e. Mauro Fra, ?-1459, wenecki mnich, kosmograf i kartograf; sporządził 2 mapy Ziemi, najwybitniejsze dzieła kartografii przed odkryciem uAmeryki. Maurois [mor a] ANDRÉ (właśc. Émile Herzog), 1885-1967, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; powieści psychol.-obyczajowe {Klimaty), biografie, prace hist., eseje, pamiętniki. Maurowie, plemiona berberyjskie, zamieszkujące w starożytności pn.-zach. wybrzeża Afryki; w średniowieczu nazwa muzułm. ludności Hiszpanii i pn.-zach, Afryki. Maurras [mora:s] CHARLES, 1868-1952, fr. pisarz, publicysta, prawicowy działacz polit., rojalista; poezje, rozprawy estet., polit., eseje; w czasie II wojny świat, współpracował z rządem Vichy. Maury [mo:ry] MATTHEW FONTAINE, 1806-73, hydrograf amer., twórca meteorologii mor.; jego mapy prądów na oceanach stały się podwalinami nowocz. oceanografii. Maurycjusz, ok. 539-602, cesarz bizant. od 582; umocnił panowanie Bizancjum w Afryce i Italii (utworzenie egzarchatów w Kartaginie i Rawennie); obalony przez wojsko. Maurycy, 1521-53, książę saski od 1541, elektor od 1547; protestant; wszczął 1552 wojnę przeciw ces. Karolowi V, zakończoną układem pasawskim. Maurycy Orański, 1567-1625, hrabia Nassau, syn Wilhelma I Orańskiego; od 1588 organizator i wódz armii Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów; walczył z Hiszpanami. Maurycy Saski, 1696-1750, marszałek Francji od 1744, wybitny wódz; syn naturalny króla pol. Augusta II Mocnego; wsławił się zwycięstwami w austr. wojnie sukcesyjnej. Mauser [mauzər], niem. konstruktorzy broni, bracia:" WILHELM (1834-82) i PAUL (1838-1914); skonstruowali wielostrzałowy karabin odtylcowy oraz pistolety samoczynne, wprowadzone 1874 do uzbrojenia niem. armii. Mauss [mo:s] MARCEL, 1872-1950, socjolog fr., gł. przedstawiciel szkoły socjologizmu E. Durkheima; zajmował się socjologią ogólną, metodologią i antropologią społ.; autor licznychu socjol. monografii. Mauthausen [ma thauzən] (miejscowość w Austrii, Górna Austria, nad Dunajem, w pobliżu m. Linz), 1938-45 hitlerowski obóz koncentracyjny; 58podobozów, m.in. Gusen; przez obóz przeszło ok. 335 tys. więźniów, zginęło ok. 123 tysiące. Mauthner [-tnər] FRITZ, 1849-1923, niem. filozof i pisarz; historyk nominale zmu i ateizmu, zadanie filozofii sprowadzał do krytykiu języka. Mauve [mo ł] ANTON, 1838-88, malarz hol.; pejzaże, kompozycje animalistyczne. mauzoleum, monumentalny grobowiec w formie budowli, często o bogatej dekoracji; nazwa stosowana od odkrycia (XIX w.) słynnego staroż. grobowca króla Mauzolosa. Mauzoleum Galii Placydii →Galii Placyii grobowiec. Mauzoleum Ismaila Samanidy, z 1 poł. IX w., w Buchairze; najstarsze mauzoleum irańskie, w kształcie sześcianu, nakrytego kopułą; pierwowzór wielu mauzoleów muzułmańskich.

688

mauzoleum w Halikarnasie

mauzoleum w Halikarnasie, monumentalny grobowiec władcy karyjskiego Mauzolosa i jego żony Artemizji (IV w. p.n.e.): na wysokim cokole świątynia grobowa z fryzem reliefowym; jeden z tzw. 7 cudów świata. Mauzolos, ?-352 p.n.e., satrapa Karii od 377; korzystając z sytuacji polit. zajął szereg miast w Azji Mn., m.in. Halikarnas, gdzie rozpoczął budowę swego grobowca (Mauzoleum); protektor literatury i sztuki. Maver GIOVANNI, 1891-1970, slawista wł.; prof. uniw. w Padwie i w Rzymie, czł. PAN; studia m.in. o Kochanowskim, Mickiewiczu i Słowackim. Mawarannahr →Transoksania. maworek (Physarum), śluzo wiec, pospolity na zbutwiałym drewnie. Mawrokordatos ALEKSANDROS, 1791-1865, gr. wódz i mąż stanu, książę; uczestnik walk wyzwoleńczych 1821-29; wielokrotny minister i premier; przywódca partii proang.; 1852-54 ambasador w Paryżu. Mawson[mo:sn] SIR DOUGLAS, 18821958, austral. badacz polarny, geolog; 1909 w wyprawie antarktycznej E.H. Shackle-tona dotarł pierwszy do pd. bieguna magnetycznego. Max ADOLPHE, 1869-1939, polityk belg.; burmistrz Brukseli, wykazał na pocz. I wojny świat, nieugiętą postawę wobec okupanta niem., za co został uwięziony. maxi [skrót łac. maximus 'największy'], w odniesieniu do strojów — b. długi. Maxim [mäksym] HUDSON, 1853-1927, amer. przemysłowiec i wynalazca w dziedzinie materiałów wybuchowych; 1890 wyprodukował artyleryjski proch bezdymny. Maxim [maksym] SIR HIRAM STEVENS, 1840-1916, amer. wynalazca i konstruktor broni; pierwszy skonstruował karabin maszynowy, działo szybkostrzelne; 1893 zbudował samolot z silnikiem parowym. maximum →maksimum. Max von Baden (Maksymilian Badeński), 1867-1929, książę badeński, niem. polityk liberalny; 3 X-9 XI 1918 kanclerz Rzeszy. Maxwell [mäksuəl] JAMES CLERK, 183179, fizyk ang.; organizator Cavendish Laboratory; sformułował równania stanowiące podstawę teorii pola elektromagnet. (tzw. równania M.), podał koncepcję elektromagnet. natury światła. u Maxwella mostek [m. mäks ela], rodzaj elektr. mostka pomiarowego przystosowanego do pomiaru indukcyjności własnej (np. cewek elektr.). Maxwella prawo rozkładu [p. r. mäksuela], statyst. prawo rozkładu prędkości cząsteczek gazu doskonałego pozostającego w równowadze termodynamicznej, na który nie działają zewn. pola sił. u Maxwella teoria [t. maks ela], teoria zjawisk elektromagnet, wyrażająca ścisły związek między polem elektr. i magnetycznym. Maxwella zasada [z. mäksuela] (M.z. wzajemności przemieszczeń), mech. przesunięcie punktu A ciała w kierunku a, wywołane siłą P działającą w punkcie B w kierunku b, jest równe przesunięciu punktu B w kierunku b, wywołanemu siłą P działającą w punkcie A w kierunku a; szczególny przypadek twierdzenia Bettiego. May KARL, 1842-1912, pisarz niem.; cykl powieści indiańskich dla młodzieży (Winnetou). Maya, góry w Gwatemali i Hondurasie Brytyjskim; wys. do 1122 m (Victoria Peak). Mayaguana [majaguana], wyspa w archip. Bahama; 260 km2, ok. 600 mieszk. (1960); stacja kontroli lotów kosmicznych. Mayagüez [majagues], m. i port w zach. części Puerto Rico, nad cieśn. Mona; 50 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Maybach WILHELM, 1846-1929, konstruktor niem., jeden z wynalazców samocho-

du; 1892 wynalazł gaźnik dyszowy z pływakiem; konstruował podwozia i nadwozia. Mayenne [majen], rz. w pn.-zach. Francji; dł. 200 km; po połączeniu z Sarthe tworzy Maine (dopływ Loary); żeglowna 125 km. Mayenowa MARIA RENATA, ur. 1910, teoretyk literatury, edytor; prof. IBL PAN; studia z zakresu stylistyki i wersyfikacji. Mayer JULIUS ROBERT VON, 1814-78, niem. lekarz i fizyk; określił równoważnik mech. ciepła, jeden z pierwszych sformułował zasadę zachowania energii. r Mayer [mejə ] Louis BURT, 1885-1957, amer. producent film., pochodzenia ros.; 1918 założył studio film. w Kalifornii, 1924-51 w koncernie film. Metro-GoldwynMayer (MGM). i Mayerling [ma ərlyŋ] (w. we wsch. Austrii), 1889 w zamku myśliwskim samobójstwo arcyks. austr. Rudolfa i śmierć Marii von Vetsera. „Mayflower" [mejflauərl, żaglowiec 3masztowy, na którym 102 prześladowanych w Anglii purytan dotarło 1620 do Ameryki Pn., gdzie zapoczątkowali osadnictwo ang. (Kolonia Plymouth); 1957 zbudowano w Anglii kopię „M." Mayne Reid [mejn ri:d] →Reid Thomas Mayne. Mayon [majon], czynny wulkan w pd. części Luzonii (Filipiny); 2421 m; ostatni wybuch 1968. May Pen [mej p.], m. w pd. Jamajce; 14 tys. mieszk.'(1960). Mayuzumi [-dzumi] TOSHIRO, ur. 1929, kompozytor jap.; przedstawiciel awangardy; muzyka symf., kameralna, elektroniczna, konkretna. Mayzel WACŁAW, 1847-1916, histolog i lekarz; pracował w Szkole Gł. Warsz., a następnie na uniw. w Warszawie; odkrył, niezależnie od in. badaczy, mitotyczny podział jądra. Mazagan →Dżadida, El-. mazagran, napój chłodzący alkoholowy ze sklarowanego naparu kawy lub kawy rozpuszczalnej, z dodatkiem rumu lub koniaku oraz cukru i lodu. Mazamet [-me], m. we Francji, w pd. części Masywu Centralnego; 16 tys. mieszk. (1968); przemysł skórzany. Mazandaran, prowincja w pn. Iranie, nad M. Kaspijskim; 155,2 tys. km2, 2 mln mieszk. (1966); ośr. adm. Sari; uprawa zbóż, bawełny, drzew i krzewów owocowych, tytoniu, herbaty; wydobycie węgla kam., rud żel.; rybołówstwo. Mazanowski ANTONI, 1858-1916, historyk literatury; prace popularyzatorskie; Podręcznik do dziejów literatury polskiej (z bratem Mikołajem). Mazara del Vallo [madzara d. w.], m. we Włoszech (Sycylia), nad M. Śródziemnym; 37 tys. mieszk. (1961); przemysł spożywczy. Mazarin [-rę] JULES (Giulio Mazzarino), 1602-61, kardynał, fr. mąż stanu; rządca Francji za małoletniości Ludwika XIV. Mazar-i Szerif, m. w pn. Afganistanie, ośrodek adm. praw. Balch; 41 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., metal.; wyrób dywanów; ośr. kultu rel. szyitów. Mazarski WOJCIECH, 1875-1951, działacz polonijny w USA; prof. Columbia Uni-versity w Nowym Jorku; red. ,,Kuriera Narodowego" w Chicago. Mazatenango, m. w pd.-zach. Gwatemali, ośrodek adm. dep. Suchitepeques; 32 tys. mieszk. (1964). Mazatlán [masatlanl, m. i port w Meksyku (Sinaloa), nad O. Spokojnym; 73 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., metal., rafineria ropy naftowej. mazdaizm. dualistyczna religia staroirańska, kult Ahura Mazdy (Ormuzd), walczącego z Angra Manju (Aryman) — walka dobra ze złem; zreformowany przez Zaratusztrę prawdopodobnie w VII/VI w. p.n.e. (zoroastryzm); św. księga Awesta; wyznawcy obecnie w Indii i Iranie.

Mazdak, ?-529, twórca doktryny rel. i związanego z nią ruchu rel.-społ. w Persji zw. mazdakizmem. mazdakizm, doktryna rel. i związany z nią ruch rel.-społ. w Persji w VI w.; twórca i przywódca — Mazdak; mazdakici głosili równość społ. i wspólnotę dóbr. Mazepa JAN (właśc. J. Kołodyński), ok. 1644-1709, hetman Ukrainy; początkowo związany z Piotrem W., następnie z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim; 1708 wzniecił powstanie antyros.; po klęsce Karola XII pod Połtawą zbiegł do Turcji. mazer, technika zdobnicza stosowana gł. w meblarstwie lud. — dekoracja malowana naśladująca naturalne słoje drewna. mazerowanie →kostkowanie. Mazewski ALOJZY ANTONI, ur. 1910, działacz polonijny w USA; od 1967 prezes Związku Nar. Pol., od 1968 prezes Kongresu Polonii Amerykańskiej. mazhab, szkoła klas. prawa muzułm.; w dziejach islamu istniały 4 podstawowe szkoły: malikici, hanafici, szafiici i hanbalici. Maziarska JADWIGA, ur. 1913, malarka; czł. Grupy Krak. II; malarstwo bezprzedmiotowe; scenografia. maziczka siewna (Madia sativa), jednoroczna roślina oleista z rodziny złożonych, uprawiana w pd. Europie, Ameryce dla nasion (zawierają do 40% tłuszczu). mazidła (linimenta), płynne lub półpłynne mieszaniny substancji leczn., przeznaczone wyłącznie do użytku zewnętrznego. mazłam, wyrób cukierniczy pochodzenia wsch., produkowany z wafli i masy cukrowo-syropowej, z dodatkiem pokruszonej chałwy, orzechów arachidowych, waniliny i in. dodatków. Mazon [-zą] ANDRŹ, 1881-1967, slawista fr.; prof. uniw. w Strasburgu i w College de France, czł. Institut de France oraz PAN; liczne prace z literatury ros. oraz języków słowiańskich. Mazowiecka Nizina, obejmuje niziny w dorzeczu środk. Wisły, dolnej Narwi i dolnego Bugu; pod względem geol. tworzy nieckę (zbiornik wód artezyjskich); wys. do 289 m; Puszcza Kurpiowska i Kampinoska; w środk. części N.M. — Warszawa. Mazowieckie Towarzystwo Kultury, zał.

1968, z siedzibą w Warszawie; zajmuje się badaniami Mazowsza w zakresie historii, etnografii i językoznawstwa; popularyzuje wiedzę o Mazowszu. Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Pe-

trochemiczne, w Płocku, kombinat przeróbki ropy naft. dostarczanej rurociągiem z ZSRR; budowę rozpoczęto 1960; działają oddziały rafinerii ropy naft. oraz oddziały produkcji petrochemicznej. Mazowszanie, plemię lub kilka mniejszych grup plemiennych zamieszkujących rejon Płocka; od XI w. również nazwa oznaczająca całą ludność Mazowsza. Mazowsze, hist. dzielnica Polski, w dorzeczu środk. Wisły, wchodząca w skład Polski od pocz. X w.; od 1138 odrębna dzielnica uznająca 1351-70 i 1388-1526 zwierzchność lenną Polski; 1462-1526 włączone do Korony; po III rozbiorze M. zagarnęły Prusy; 1807 weszło w skład Księstwa Warszawskiego, 1815 — Królestwa Polskiego; od 1918 w granicach Polski. „Mazowsze" (Państwowy Zespół Pieśni i Tańca „Mazowsze"), zorganizowany 1949 przez T. Sygietyńskiego, od 1955 kierowany przez M. Zimińską-Sygietyńską; bogaty repertuar lud. pieśni i tańców; sukcesy w kraju i za granicą. mazu

(Oncorhynchus

masu),

gatunek

łososia pacyficznego, do 70 cm dł.; pobrzeże azjat.; narybek bywa hodowany, gł. w ZSRR; gosp. znaczenie duże. mazun (mazoni, rnazoum, macun), armeński napój z mleka fermentowanego, zbliżony do jogurtu.

Mbandaka 689 mazur (mazurek), ogólna nazwa szeregu pol. tańców lud. w metrum trójdzielnym, z charakterystycznym rytmem; rytmy mazurkowe w muzyce artyst. (F. Chopin, K. Szymanowski). Mazur JÓZEF, ur. 1896, fizyk; prof. m.in. Polish Univ. College w Londynie i Uniw. Wrocł.; badacz chmur i mgieł, ponadto prace w dziedzinie niskich temperatur. Mazur STANISŁAW, ur. 1905, matematyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; jeden z gł. współtwórców lwowskiej szkoły analizy funkcjonalnej. Mazur WŁADYSŁAW (do 1945 W. Marchoł, pseud. Mazur), 1913-68, działacz ruchu robotn., pułkownik; 1943-45 dowódca Okręgu GL i AL Płock, dowódca bryg. AL „Synowie Ziemi Mazowieckiej". „Mazur", pismo wydawane 1883-84 w Szczytnie, jedyne na Mazurach w języku polskim. „Mazur", pismo pol. wydawane 190620 w Szczytnie, związane z Mazurską Partią Lud.; broniło praw nar. ludności pol. na Mazurach. „Mazur", pismo wydawane 1928-39 w Olsztynie; broniło praw ludności polskiej. Maźuranić IVAN, 1814-90, chorw. poeta i polityk; poemat romant. o walce z uciskiem tur. w Hercegowinie wyrażający wolnościowe ideały iliryzmu (Śmierć Smail-agi Czengicia). mazurek, tradycyjny słodki przysmak wielkanocny, z masy bakaliowej, czekoladowej itp., nałożonej na cienkie kruche ciasto lub wafle. mazurek (wróbel mazurek, Passer montanus), ptak nieco mniejszy od wróbla; białe policzki i cynamonowa czapeczka; żyje w Eurazji, z dala od osiedli. mazurek, muz. →mazur. Mazurek Dąbrowskiego (Jeszcze Polska nie zginęła), pol. pieśń patriot, powstała 1797 jako pieśń Legionów J.H. Dąbrowskiego we Włoszech; słowa J. Wybickie-go, melodia lud. mazura; od 1926 pol. hymn państwowy. Mazur kajdaniarski, pol. pieśń rewol. L. Waryńskiego z melodią nieznanego autora, powstała w więzieniu w Warszawie 1883-86. Mazurkiewicz ALFONS, ur. 1922, malarz; czł. Grupy Wrocławskiej; uprawia sztukę bezprzedmiotową. Mazurkiewicz JAN (pseud. Radosław), ur. 1896, działacz ruchu oporu, pułkownik; 1939-43 organizator i komendant gł. Tajnej Organizacji Wojsk.; 1943-44 zastępca szefa, później szef Kedywu; w powstaniu warsz. dowódca zgrupowania „Radosław"; wiceprezes ZG ZBoWiD. Mazurkiewicz JAN, 1871-1947, psychiatra; prof. Uniw. Warsz., czł. PAU; pionier kierunku psychofizjologicznego w psychiatrii; liczne prace z psychiatrii, psychologii, fizjologii układu nerwowego. Mazurkiewicz JAN WINCENTY, 1813-87, uczestnik powstań 1830-31 i 1848; jeden z założycieli Związku Nar. Pol.; 1853 współzałożyciel Koła Pol. w Paryżu, czł. Komisji Wojsk, wysyłającej 1863/64 ochotników do kraju. Mazurkiewicz LEON, 1818-67, działacz rewol. -demokr.; związany ze spiskiem P. Ściegiennego, 1846 aresztowany przez Austriaków za przygotowywanie powstania; 1863 uczestnik wyprawy mor. T. Łapińskiego. Mazurkiewicz STEFAN, 1888^1945, matematyk; prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; współzałożyciel warsz. szkoły topologicznej oraz jej organu „Fundamenta Mathematicae"; prace z topologii i rachunku prawdopodobieństwa. Mazurkiewicz WŁADYSŁAW, 1871-1933, lekarz, botanik i farmakognosta; prof. uniw. we Lwowie i w Warszawie; wyjaśnił powstawanie olejków eterycznych u roślin. Mazurow KIRIŁŁ T., ur. 1914, radz. działacz ruchu robotn.; 1953-56 premier Bialorus.SRR; 1956-65 I seler. KC KP Biało-

rusi; od 1965 czł. Biura Polit. (do 1966 Prezydium) KC KPZR i wicepremier ZSRR. mazurowanie, językozn. →mazurzenie. Mazurska Partia Ludowa (Partia Ludowa Mazurska), działająca 1896-1914; jej nacz. zadaniem była obrona społ. praw Mazurów i walka z germanizacją; prowadziła działalność oświat, i gosp.; organy: „Gazeta Ludowa", ,,Mazur"; gł. działacze: B. Labusz, G. Leyding (st.), B. Linka. Mazurskie Pojezierze, obszar polodowcowy między Pasłęka a Rospudą; wys. do 309 m (G. Szeska); liczne jeziora (Śniardwy, Mamry, Niegocin); duże obszary leśne (Puszcza Piska); najchłodniejszy (poza Karpatami) obszar Polski. Mazurski Komitet Plebiscytowy, utworzony VI 1919 w Warszawie w celu prowadzenia na Mazurach akcji uświadamiająco-propagandowej w okresie przedplebiscytowym; rozwiązany VII 1920. mazurski koń, odmiana konia wielkopolskiego. „Mazurski Przyjaciel Ludu", gazeta pol. dla Mazurów, wydawana 1923-28 w Szczytnie; organ Zjednoczenia Mazurskiego; red. G. Leyding i K. Jaroszyk. Mazurski Związek Ludowy, organizacja zał. 1919 w Szczytnie, w czasie plebiscytu na Warmii i Mazurach, w celu agitacji na rzecz Polski. Mazury, region etnogr. w pn. Polsce, obejmujący Pojezierze Mazurskie, poddawany silnej akcji germanizacyjnej, gł. w XIX i 1 poł. XX w.; 1919 częściowo (Działdowo i okolice), 1945 w całości powróciły do Polski. mazurzenie (mazurowanie), językozn. wymowa spółgłosek sz, ż, cz, dż jak s, z, c, dz (zyto, capka) występująca w niektórych dialektach pol.: mazowieckim, małopol., północnośląskim oraz w Wielkopolsce w okolicach Wielenia nad Notecią. Mazurzy, mieszkańcy hist. dzielnicy Polski — Mazowsza; częściowo zachowane dawne zwyczaje i elementy trad. kultury materialnej; odrębność kulturowa, zwł. zachowana u Księżaków łowickich i Kurpiów. Mazurzy wieleńscy, mieszkańcy kilku wsi k. Wielenia, między Notecią i Wartą; od ludności Wielkopolski różnią się mazurzeniem. mazut, pozostałość po oddestylowaniu (pod ciśnieniem atm.) z ropy naft. frakcji wrzących w temp. do 350°; używany jako paliwo, do produkcji asfaltu, poddawany krakowaniu w celu otrzymania olejów opałowych, benzyny. Mazzini [maccini] GIUSEPPE, 1805-72, wł. działacz demokr. i rewol.; założyciel tajnych związków Młode Włochy (1831) i Młoda Europa (1834); uczestnik walk Garibaldiego; kilkakrotnie na emigracji. Mazzola [maccola] FRANCESCO →Parmigianino. maźnica, techn. korpus ślizgowego łożyska osiowego pojazdów szynowych; niekiedy m. nazywa się całe łożysko osiowe łącznie z panwią. maź stawowa, ciągliwy żółtawy płyn w jamach stawowych i kaletkach maziowych, chroniący powierzchnie stawowe kości przed ujemnymi skutkami tarcia podczas ruchów oraz warunkujący przylepność tych powierzchni. Mączeński ZDZISŁAW, 1878-1961, architekt; prof. Polit. Warsz.; początkowo nawiązywał do form hist., później stosował zmodernizowane formy klas.; domy, dwory, budynki użyteczności publ. (Bank Handl., Ministerstwo Oświaty w Warszawie) i kościoły. Mączka JÓZEF, 1888-1918, poeta; żołnierz Legionów; wiersze patriot.-żołnierskie (Starym, szlakiem). mączka drzewna, proszek drzewny uzyskany przez rozdrobnienie drewna; sto-

sowana jako napełniacz do wyrobu tworzyw sztucznych. mączki nawozowe, nawozy fosforowe i azotowe, otrzymywane gł. jako produkty uboczne w przemyśle utylizacyjnym, np. mączka kostna (także dodatek do pasz), rogowa; do m.n. zalicza się też mączkę fosforytową. mączki odżywcze, sproszkowane mieszanki łatwo przyswajalnych produktów spoż., wzbogacane solami miner., witaminami itp.; mają dużą wartość odżywczą i dietetyczną; np. ovovitina. mączliki (Aleyrodoidea), drobne pluskwiaki równoskrzydłe o ciele jakby opudrowanym białą, woskową wydzieliną; wysysają soki roślin; ciepłolubne; w szklarniach pajawia się m. szklarniowy — szkodnik. mączniaki rzekome, choroby różnych roślin wywoływane przez grzyby pasożytujące wewnątrz tkanek roślin; objawy: na dolnej stronie liści szarawy nalot, plamistości, gnicie tkanek, narośla i in.; do m.rz. należy zaraza ziemniaczana. mączniaki właściwe, choroby różnych roślin, wywoływane przez pasożytnicze grzyby o tej samej nazwie, rozwijające się na zewnątrz roślin; objawy: na liściach i pędach biały, mączysty nalot, osłabienie lub zamieranie roślin. mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi), zimozielona krzewinka; w Polsce gł. na pn. w lasach sosnowych; częściowo wyniszczona wskutek intensywnego zbioru liści używanych w medycynie i w garbarstwie. mączniki, zool. →czarnuchowate. mącznik młynarek (Tenebrio molitor) drobny chrząszcz, którego larwy żyją w mące; szkodnik w magazynach. Mączyński FRANCISZEK, 1874-4.947, architekt; działał w Krakowie; stosował formy secesji wiedeńskiej, później uległ wpływom programu tow. Pol. Sztuka Stosowana; wieloletni konserwator kościoła Mariackiego. Mączyński JAN (Zajączek, Leporsky), ok. 1520-84, leksykograf; autor pierwszego wielkiego słownika łac.-pol. Lexicon latino-polonicum zawierającego encyklopedyczne wiadomości z kosmografii, historii, mitologii, gramatyki. mąka, produkt uzyskany w młynie zbożowym przez stopniowe rozdrabnianie (przemiał) ziarn zbóż i odsiewanie otrąb; rozróżnia się im. pszenną, żytnią i in., a zależnie od sposobu zmielenia — pytlową i razową. mąkinia (jarząb mączny, Sorbus aria), gatunek jarzęba, drzewo występujące w Polsce rzadko w reglu dolnym; owoce szkarłatne, mączyste, jadalne. Mątawa, rz., 1. dopływ dolnej Wisły; dl. 63 km. dorzecze 464 km2. mątwa (Sepia), głowonóg z rzędu dziesięciornic, do ok. 30 cm dł.; podrażniona wystrzykuje wydzielinę gruczołu czernidłowego (służy do wyrobu barwnika sepii), tworzącą ciemną zasłonę; mięso jadalne; muszlę (os sepiae) daje się kanarkom jako pożywkę wapienną. mątwiki (Heteroderidae), drobne nicienie pasożytujące w korzeniach roślin, często b. szkodliwe, np. m. burakowy (Heterodera schachłi), prowadzący do zasychania buraków. Mątwy, dzielnica Inowrocławia; wielkie zakłady sodowe. 1666 klęska wojsk Jana Kazimierza w bitwie z rokoszanami dowodzonymi przez J.S. Lubomirskiego. Mbabane, stol. Ngwane, w zach. części kraju; 14 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy, Mbale, m. we wsch. Ugandzie, u podnóży masywu Elgon; 14 tys. mieszk. (1959); ośr. handl.; przemysł spoż., skórzany. Mbandaka (do 1962 Coquilhatville), m. w zach. Kongu (Kinszasa), port przy ujś-

690 Mbeya ciu rz. Ruki do Konga; 51 tys. mieszk. (1960). Mbeya, m. w pd.-zach. Tanzanii; 13 tys. mieszk. (1967); ośr. handlowy. Mbula Matadis, XVI w., przywódca powstania lud. w Kongu przeciwko Portugalczykom. Mccheta, m. we wsch. części Gruz.SRR, przy ujściu Aragwi do Kury; 7,2 tys. mieszk. (1959). MChAT (Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki ZSRR im. M. Gorkiego) → Teatr Artystyczny. mcholubne organizmy →briofile. mchy (Musci), klasa mszaków; rośliny zarodnikowe (ok. 14 tys. gat.) różnych siedlisk całej kuli ziemskiej (w Polsce ok. 630 gat.); tworzą darnie — gł. w miejscach wilgotnych; duże znaczenie przyrodn. i gosp.: m.in. zatrzymują wody opadowe, są ważnym składnikiem niektórych torfów. MCPA →chwastoks. Md, symbol pierwiastka chem. mendelewu. mea culpa [łac], moja wina. Mead [mi:d], sztuczne jezioro w USA, na rz. Kolorado, na granicy stanów Arizona i Nevada, zamknięte zaporą Hoover Dam; 3 pow. 568 km2, pojemność ok. 42 mld m . meander (zakole), geol. zakręt koryta rzecznego, typowy dla rzek o małym spadku; powstaje wskutek erozji bocznej. meander, szt. plast, ornament ciągły w formie załamującej się rytmicznie pod kątem prostym linii (czasem dwóch równoległych) lub przenikających się odcinków załamanych pod kątem prostym. meander, techn. →przekładnia zygzakowa. „Meander", miesięcznik poświęcony kulturze gr. i rzym. oraz recepcji antyku w kulturze współcz.; wydawany od 1946 w Warszawie. Meander →Büyük Menderes. Meaux [mo], m. we Francji, w Basenie Paryskim, nad Marną; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., chem.; muzea; pałac biskupi (XII, XVI-XVII w.), got, katedra (XII-XV w.), ogrody A. Le Nôtre'a. meblarski przemysł, dział przemysłu drzewnego zajmujący się produkcją mebli, gł. z drewna i płyt drzewnych, z zastosowaniem (coraz powszechniejszym) innych materiałów (metalu, tworzyw sztucznych i in.). meblarstwo, wyrób oraz projektowanie mebli. meble, przenośne sprzęty użytkowe, stanowiące część wyposażenia wnętrza, często o wysokim poziomie artyst. i technicznym. mecenas: 1) protektor sztuki i nauki; 2) tytuł stosowany grzecznościowo wobec adwokatów. Mecenas, ?-8 p.n.e., polityk rzym., przyjaciel i doradca Oktawiana; opiekun pisarzy i poetów. mecenat, opieka nad nauką i sztuką sprawowana przez państwo, instytucję lub jednostkę. mechanicyzm, stanowisko w filozofii i nauce wyjaśniające zjawiska i procesy zachodzące w przyrodzie za pomocą pojęć i praw mechaniki, panujące zwł. w XVI-XVIII w., gł. w przyrodoznawstwie (Galileusz, I. Newton), także w filozofii (np. Th. Hobbes, J. de La Metrie); łączył się zwykle z materializmem mechanistycznym. mechaniczna muzyka, muzyka przekazywana za pośrednictwem nagrania (gramofon, magnetofon) lub mech, instrumentów. mechaniczna prasa, prasa z napędem mech. suwaka; rozróżnia się m.in. p.m. korbowe (np. mimośrodowe), śrubowe, zębatkowe, dźwigniowe. mechaniczne instrumenty muzyczne, instrumenty zaopatrzone w przyrządy z obracającym się wałkiem lub perforowaną

taśmą papierową: katarynka, pianola, szafa grająca. mechaniczny: 1) oparty na zasadach mechaniki; 2) wykonywany, poruszany za pomocą maszyny; 3) dokonywany bez udziału woli, bezwiedny, machinalny. mechaniczny napęd, napęd za pomocą urządzeń mech. — silników wodnych i wiatrowych (niekiedy również cieplnych) oraz przekładni mechanicznych. mechanik: 1) wykwalifikowany robotnik umiejący obsługiwać i naprawiać maszyny i mechanizmy; 2) specjalista w dziedzinie mechaniki. mechanika, dział fizyki poświęcony badaniu ruchów ciał oraz stanów równowagi ciał; obejmuje kinematykę i dynamikę. mechanika budowli, dział mechaniki stosowanej zajmujący się wyznaczaniem sił i przemieszczeń w konstrukcjach bud. pod wpływem obciążeń oraz optymalnego kształtu konstrukcji; obejmuje teorię ustrojów prętowych (belek, kratownic, ram itp.) oraz teorię dźwigarów powierzchniowych (płyt, powłok). mechanika górotworu, górn. nauka o przemieszczeniach i stanach napięcia w warstwach skorupy ziemskiej wskutek naruszenia ich równowagi robotami górniczymi. mechanika gruntów, dział gruntoznawstwa bud. obejmujący badania zjawisk zachodzących w gruncie lub materiale ziemnym pod wpływem obciążeń. mechanika klasyczna, mechanika opierająca się na zasadach dynamiki Newtona; stosuje się dobrze do opisu ruchu ciał makroskopowych o prędkościach małych w porównaniu z prędkością światła, mechanika kwantowa, teoria zjawisk zachodzących w układach mikrocząstek, obejmująca procesy, w których liczba i rodzaj cząstek elementarnych nie ulegają zmianie. mechanika lotu. dział mechaniki stosowanej, zajmujący się zagadnieniami ruchu statków latających pod działaniem sił napędowych aerodynamicznych i ciążenia. mechanika nieba, dział astronomii zajmujący się oddziaływaniami grawitacyjnymi między ciałami niebieskimi oraz ruchami tych ciał pod wpływem sił grawitacyjnych. mechanika płynów, nauka o równowadze i ruchu płynów oraz zanurzonych w nich ciał stałych; obejmuje aeromechanikę, hydromechanikę oraz gazodynamikę. mechanika precyzyjna, dział nauki i techniki zajmujący się budową drobnych konstrukcji, mechanizmów i przyrządów precyzyjnych, np. zegarów, maszyn do pisania. mechanika relatywistyczna, mechanika opisująca ruch ciał zgodnie z postulatami teorii względności. mechanika stosowana, dział nauk stosowanych obejmujący zastosowania mechaniki teoret., badań doświadczalnych i modelowych do rozwiązywania zagadnień techn.; obejmuje wiele dyscyplin szczegółowych. mechanizacja, zastępowanie pracy ręcznej pracą maszyn; może dotyczyć niektórych czynności (m. mała), podstawowych operacji (m. częściowa) lub całości (m. pełna lub kompleksowa) procesu produkcyjnego. mechanizacja rolnictwa, związany z rozwojem przemysłu i postępem techn. proces mechanizowania większości prac wykonywanych w gospodarstwach rolnych; zwiększa wydajność pracy, przyspiesza prace polowe, zmniejsza straty, częściowo uniezależnia od pogody. mechanizacja skrzydła, lotu. zastosowanie urządzeń supernośnych, zwiększających siłę nośną skrzydła. mechanizm, układ elementów, z których co najmniej jeden jest napędzającym (czynnym) i co najmniej jeden napędza-

nym (biernym), powiązanych ze sobą ruchowo za pomocą tzw. węzłów kinematycznych; rodzaje m.: kołowy, cięgnowy, dźwigniowy, krzywkowy, śrubowy, zapadkowy. mechanizmów i maszyn teoria, nauka badająca geom. (strukturalne), kinematyczne i dynamiczne własności mechanizmów i maszyn. mechanizmy obronne osobowości, mechanizmy psych. odgrywające rolę chroniącą całokształt osobowości przed zagrażającymi jej (niezgodnymi z nią) bodźcami płynącymi z własnych nieświadomych motywów i z zewnątrz; do najważniejszych m.o.o. zalicza się projekcję, racjonalizację, sublimację, wyparcie. mechanogeniczne złoża, złoża osadowe powstałe przez nagromadzenie materiału okruchowego, np. złoża piasków, piaskowców. mechanolamarkizm, biol. odłam neolamarkizmu z końca XIX w.; przyjmuje dziedziczenie cech nabytych i jednokierunkowość zmian ewolucyjnych pod bezpośrednim wpływem czynników środowiska. mechanoskopia, dział techniki śledczej zajmujący się badaniem śladów narzędzia użytego przy popełnianiu przestępstwa, w celu identyfikacji tego narzędzia. mechanoterapia, leczenie usprawniające narządu ruchu (stosowane np. w przypadkach przykurczów, zesztywnień) za pomocą aparatów mech. (np. roweru leczn.), zastąpione obecnie masażami, ćwiczeniami ruchowymi (kinetoterapia) i in. Mechelen [me:kölö] (Malines), m. w pn. Belgii; 66 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż., ośr. turyst.; muzea; got, katedra i ratusz, got. i barok, kościoły, pałace, kamienice. „mech irlandzki", boi. →karagen. „mech islandzki" →płucnica islandzka. Mechitar Gosz, 1140-1213, orm. duchowny, uczony, bajkopisarz; twórca kodeksu prawnego (Statut ormiański); komentarze do Biblii, modlitwy, baśnie. mechowce (Oribatei), drobne roztocze występujące masowo w glebie, mchach, w resztkach pożniwnych; przyczyniają się do powstawania próchnicy. Meciszewski HILARY, 1802-55, polityk i publicysta galic, krytyk teatr.; przywódca liberalnej opozycji w sejmie Rzeczypospolitej Krakowskiej, po 1848 konserwatysta; jako dyr. teatru krak. (1843-45) dążył do osiągnięcia eur. poziomu; Uwagi o teatrze krakowskim. Meckel [mekəl] JOHANN FRIEDRICH, 1781-1833, anatom niem.; prof. uniw. w Halle; prace z anatomii porównawczej i embriologii. Meckela chrząstka [ch. mekəla], anat. część łuku żuchwowego, na podstawie którego powstaje — w rozwoju rodowym i osobniczym— żuchwa; u większości kręgowców występuje tylko w okresie zarodkowym; u dorosłych osobników zwykle szczątkowa lub, jak np. u człowieka i ssaków, zanika. Mecsek [meczek], wapienny masyw górski w pd.-zach. Węgrzech; wys. do 682 m (Zengö); zjawiska krasowe; cieplice; wydobycie węgla kam., rud uranu. mecz, zawody sport, między dworna zawodnikami lub dwiema drużynami. meczbol, w niektórych grach sport., np. tenisie, siatkówce — zagranie piłką kończące spotkanie (jeśli wygrywa je zawodnik lub drużyna, którym do zwycięstwa brakowało tylko tej piłki). meczet (arab. dżami, masdżid), świątynia muzułm.; zasadnicze elementy: haram, sahn, mimbar, mihrab, maksura, dakka, minaret; różne formy arch. w zależności od regionu świata muzułm.; zawsze bogata dekoracja wnętrz i ornamentyka murów. Meczet Omajjadów (tzw. Wielki), w Damaszku, jeden z największych meczetów omajjadzkich; przebudowany w poł. VIII

medycyna 691 w. z kościoła św. Jana (częściowo zachowane mozaiki z VII w.). meczet Omara →Kubbet es-Sachra. Meczet Sidi Okba (Wielki Meczet Kairuanu), z VII w., przebudowany w IX w.; jeden z największych meczetów muzułm.; abstrakc. ornamenty o motywach geom. i roślinnych. Meczet w Kordobie (zw. Wielkim), VIII-X w., przebudowany z bazyliki chrześc, łączy elementy architektury bizant., syryjskiej i hiszp.; obecnie katedra. medal, okrągły, owalny lub wieloboczny (plakietka) kawałek metalu zdobiony jedno- lub dwustronnie reliefem; wykonany dla uczczenia wybitniej osoby, upamiętnienia ważnego wydarzenia lub przyznawany jako odznaczenie państw, (wojsk, i cyw.) czy nagroda za wybitne osiągnięcia; m. ma zwykle 3 stopnie: m. złoty, srebrny i brązowy. Medal 10-lecia Polski Ludowej, odznaczenie jubileuszowe, ustanowione 1954; nadawane w okresie 22 VII 1954-22 VII 1955 za wyróżnienia w pracy zawodowej lub działalności społ.-politycznej. medalier, rytownik wykonujący medale. medalierstwo, rzeźb, sztuka wykonywania medali, przeważnie dla uczczenia osoby lub upamiętnienia ważnego wydarzenia; znana od starożytności, popularna ponownie od renesansu. medalion, szt. plast, relief lub malowidło w owalnym lub okrągłym obramieniu; występuje od starożytności jako motyw dekoracyjny w architekturze lub rzemiośle artystycznym. medalion, rzem. artyst. ozdoba złotnicza w kształcie pudełeczka (zawierającego np. miniaturę, fotografię); noszona na szyi. medalista, człowiek odznaczony medalem, zwłaszcza za osiągnięcia sportowe. Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny", pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1951; nadawane za długoletnią i nienaganną służbę wojsk.; ma 3 stopnie. Medal za długoletnie pożycie małżeńskie, ustanowione 1960; nadawane osobom, które przeżyły 50 lat w jednym związku małżeńskim. Medal za Odrę, Nysę i Bałtyk, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1945; nadawane uczestnikom walk o granice na Odrze, Nysie i Bałtyku. Medal „Za Ofiarność i Odwagę", odznaczenie pol., ustanowione 1960; nadawane (czasem wielokrotnie) tym, którzy z narażeniem własnego życia ratowali życie lub mienie innych. Medal „Zasłużonym na Polu Chwały", pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1943; nadawane (czasem wielokrotnie) za męstwo i odwagę w boju; ma 3 stopnie. Medal „Za udział w walkach o Berlin", pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1966; przyznawane uczestnikom walk o zdobycie Berlina 1945. Medal za Warszawę 1939-1945, pol. odznaczenie wojsk., ustanowione 1945; nadawane za zasługi w obronie stolicy 1939, w walkach w okresie okupacji i w powstaniu 1944 oraz za udział w wyzwoleniu miasta. Medal „Za waszą wolność i naszą", odznaczenie pol., ustanowione 1956; nadawane uczestnikom walk Republikańskiej Armii Hiszp. oraz osobom zasłużonym w niesieniu im pomocy. Medal „Za zasługi dla obronności kraju", odznaczenie pol., ustanowione 1966; nadawane za zasługi w rozwoju i umacnianiu obronności PRL; ma 3 stopnie. Medal Zwycięstwa i Wolności 1945, odznaczenie pol., ustanowione 1945; nadawane osobom, które swą działalnością w wojnie 1939-45 przyczyniły się do zwycięstwa nad faszyzmem. Medan, m. w Indonezji, ośrodek adm. prow. Sumatra Pn.; 568 tys. mieszk.

(1968); duży ośr. handi. i przem.; uniwersytet. Médan [medã], w. we Francji, k. Wersalu; posiadłość E. Zoli, w której zbierali się pisarze naturaliści tworzący tzw. grupę medańską. Medawar [medəuor] PETER BRIAN, ur. 1915, biolog ang.; prof. uniw. w Londynie; współodkrywca nabytej tolerancji immunologicznej; nagr. Nobla. MEDCAP (Maison d'édition et de diffusion de la Culture et de l'Art Polonaise, Wydawnictwo rozprowadzania artykułów kultury i sztuki pol.), spółka wydawnicza w Paryżu działająca od 1956. Medea, mit. gr. czarodziejka, córka króla Kolchidy; pomogła Jazonowi w zdobyciu „złotego runa"; porzucona przez niego, zabiła dzieci, swą rywalkę i uszła do Aten. Medea, m. w pn. Algierii, ośrodek adm. dep. M.; 37 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu uprawy winorośli; produkcja wina. Medellin [-ljin], m. w pn.-zach. Kolumbii, w Andach, ośrodek adm. dep. Antioquia; 976 tys. mieszk. (1968); drugi po stolicy ośr. przem. (gł. przemysł włók.), handl., kult. i nauk. (uniw.) kraju. Medford [medfərd], m. w USA (Massachusetts), w zespole miejskim, Bostonu; 64 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; uniwersytet. Medgidia [medżjdia], m. w Rumunii (Dobrudża); 31 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., maszynowy. Medgyes [mediesz] LASZLÓ, ur. 1892, węg. malarz, grafik i scenograf; od 1920 w Paryżu, od 1926 prowadzi szkołę scenografii; ekspresjonista, zbliżony od kubizmu; akty, portrety,i pejzaże, kwiaty. Medgyessy [med eszi] FERENC, 18811958, rzeźbiarz węg.; działał w Debreczynie i Budapeszcie; rzeźby rodzajowe i alegoryczne. Media, w starożytności państwo w pn.zach. Iranie, utworzone w 1 pol. VII w, p.n.e.; 614-605 w sojuszu z Babilonią zniszczyła Asyrię; w 1 pol. VI w. jedno z najsilniejszych państw staroż. Wschodu; od 550 p.n.e. w granicach Persji. mediacja, pośredniczenie w sporze mające na celu pogodzenie stron. mediacyjny (mediatorski), zmierzający do pogodzenia spierających się stron, medialny (mediumiczny), łatwo ulegający hipnozie, mający cechy medium. mediana (wartość środkowa), w ciągu liczb ustawionych w porządku nie malejącym ta z nich, która znajduje się pośrodku, np. m. ciągu 3, 4, 4, 6, 9 jest liczba 4. Mediaş [-jasz], m. W Rumunii (Siedmiogród); 46 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia gazu ziemnego; różnorodny przemysł. mediatory (przenośniki), fizjol. substancje (neurohormony) uwalniane na synapsach, pośredniczące w przenoszeniu impulsów nerwowych z neuronu na neuron lub efektor; m.in. acetylocholina, noradrenalina. mediatyzacja, w stosunkach feud. forma pośredniej zależności ludności państwa od monarchy; król rządził jedynie przez swych bezpośrednich lenników (wasali). medice, cura te ipsum [łac], „lekarzu, ulecz samego siebie"; wyrażenie stosowane do ludzi, którzy własne wady wytykają innym. Medici [mediczi] →Medyceusze. Medici [mediczi] COSIMO (ZW. Wielkim), 1529-74, książę Florencji od 1537; 1555 zdobył Sienę, pierwszy wielki książę Toskanii; założył we Florencji galerię (Uffizi). Medici [mediczi] LORENZO (ZW. Wawrzyńcem Wspaniałym), 1449-92, władca Florencji od 1469, wybitny polityk; czołowy przedstawiciel renesansu wł.; rządził samowładnie. Medicine Hat [medsyn hät], m. w Kanadzie (Alberta); 26 tys. mieszk. (1966);

ośr. handl. regionu roln., eksploatacja gazu ziemnego. mediewal, używana dawniej niewłaściwa nazwa antykwy renesansowej. mediewalny (mediewistyczny), odnoszący się do średniowiecza. mediewista, znawca, badacz średniowiecza; mediewistyka, dyscyplina hist. badająca dzieje średniowiecza, wyróżniająca się specyfiką warsztatu badawczego i metod (np. ścisłe powiązania z archeologią). Medin OSKAR, 1847-1927, szwedz. lekarz pediatra; 1890 dał obszerny opis epidemii choroby Heinego-Medina. Medinet Habu, zespół ruin na terenie staroż. Teb Zach. (Egipt); m.in. sanktuarium faraona Totmesa III, wielka świątynia grobowa i pałac faraona Ramzesa III (XII w. p.n.e.). Mediolan (Milano), m. we Włoszech, stol. Lombardii; 1,7 mln mieszk. (1969); największy ośr. przem. i handl. Włoch; ważny ośr. kult., nauk. (2 uniw.) i turyst.; muzea (m.in. Pinacoteca di Brera); słynna got. katedra, kościoły: romański S. Ambrogio, renes. S. Maria delie Grazie z klasztorem (Ostatnia Wieczerza — Leonarda da Vinci), domy i pałace (XV-XVIII w.), zamek Sforzów (XV w.). medio tutissimus ibis [łac], „środkiem pójdziesz najbezpieczniej" (Owidiusz Metamorfozy). medium, osoba podatna na sugestię i hipnozę, skłonna do somnambulizmu; wg spirytystów m. zdolne jest do odczuwania zjawisk telepatycznych, „jasnowidzenia", „wywoływania duchów" itp. medium, w mechanice płynów →płyn. mediumiczny →medialny. mediumizm, teoria i praktyka związane z wywoływaniem zjawisk spirytystycznych (telepatii, „jasnowidzenia", „wywoływania duchów") za pośrednictwem osób podatnych na sugestię, zw. mediami. Mednyánszky [mednia:nski] LASZLÓ, 1852-1919, malarz węg., pochodzenia słowac.; pejzaże z Tatr i węg. równin oraz włoskie. Médoc [medok], kraina we Francji, na lewym brzegu Garonny; ważny region uprawy winorośli i produkcji wina. Medowie, lud zamieszkujący w starożytności tereny Medii; powstał z połączenia azjanickiej ludności autochtonicznej z indoeur. Irańczykami. Medrano, rodzina fr. artystów cyrkowych; EMILIO GIROLAMO (1849-1912), tancerz, akrobata, clown; JÉRÓME (ur. 1907), jego syn, właściciel cyrku w Paryżu. medresa (arab. madrasa), muzulm. tradycyjna szkoła wyższa; obecnie m. oznacza szkołę w ogóle. meduza, wolno pływająca, płciowa postać krążkopławów i niektórych stułbiopławów; kształt parasola; z zapłodnionych jaj m. rozwija się planula, a z niej polip. Meduza, mit. gr. jedna z Gorgon, matka Pegaza; wyobrażana z wężami zamiast włosów; wzrok jej zamieniał żywe istoty w kamień; zabita przez Perseusza. Medway [meduej], rz. w W. Brytanii (Anglia); dł. 113 km; uchodzi do estuarium Tamizy. Medyceusze (Medici), wł. ród kupiecki i bankierski, od XVI w. książęcy; władcy Florencji od 1434, Toskanii; z rodu M. pochodzili m.in. pap. Leon X, Leon XI i Klemens VII. Medyceuszów kaplica, renes. kaplica grobowa Medyceuszów przy kościele S. Lorenzo we Florencji (zw. też Nową Zakrystią), wzniesiona 1520-34 przez Michała Anioła, na zlecenie kardynała Giuliana Medici; mieści m.in. nagrobki Giuliana i Lorenza Medici (posągi zmarłych i słynne figury alegor. — Świt i Zmierzch, Dzień i Noc) dłuta Michała Anioła. medycyna, nauka o zdrowiu i chorobie człowieka oraz sztuka zapobiegania chorobom i leczenia chorych; dzieli się na

692 medycyna kosmiczna dyscypliny podstawowe (np. anatomia, patologia) i kliniczne (np. interna, chirurgia, ginekologia, pediatria). medycyna kosmiczna, dział medycyny badający problemy związane z oddziaływaniem na ustrój ludzki lotu rakietowego (przeciążenie, stan nieważkości) i czynników przestrzeni kosmicznej. medycyna sądowa, dział medycyny zajmujący się zagadnieniami związanymi z praktyką śledczą i sądową. medycyna społeczna, dział medycyny zajmujący się badaniem związków między stanem zdrowia ludności a warunkami życia społ.; obejmuje: higienę, walkę z chorobami społ., ubezpieczenia społ. i organizację ochrony zdrowia. medyk: 1) potocznie student medycyny; 2) daw. lekarz. Medyka, w. w pow. przemyskim, woj. rzeszowskim; stacja graniczna i przeładunkowa na międżynar. linii kol. KrakówLwów. medykament, daw. środek służący do zwalczania choroby; lekarstwo. Medyna, m. w Arabii Saudyjskiej (Hidżaz); ok. 134 tys. mieszk. (1970); jeden z gł. ośr. kultu rel. muzułmanów; ważny ośr. handlu i rzemiosła (gł. przedmioty kultu rel.); przemysł spoż.; węzeł drogowy; uniw. muzułm.; groby Abu Bakra (634) i Fatimy (VII w.), meczet (XV w.) z grobem Mahometa (miejsce licznych pielgrzymek muzułmanów); twierdza tur. (1 pol. XVI w.), dobrze zachowane mury miejskie. medytacja, zagłębianie się w myślach, rozmyślanie, rozważanie. Medżerda, rz. w Algierii i Tunezji; dł. 460 km; uchodzi do M. Śródziemnego; wyzyskiwana do nawadniania. Meerane, m. w pd. części NRD; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł włókienniczy, Meester JOHAN DE, 1860-1931, hol. pisarz i dziennikarz; powieść Geertje — arcydzieło hol. naturalizmu. mefistofeliczny, szatańsko przewrotny; szyderczy; demoniczny. mega-, M, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (wielokrotnych) względem jednostek głównych; oznacza 106 danej wielkości; np. 1 MW (megawat) = 1000 000 W (watów). megaceros, eur. kopalny jeleń olbrzymi; pokrojem przypominał łosia; plejstocen. megafon, potoczna nazwa głośnika tubowego (lub zespołu głośników) odtwarzającego dźwięki z dużą mocą. megality, archeol. budowle kam. wznoszone bez zaprawy, gł. w neolicie; w Europie ok. 3000-750, w Anglii i Irlandii do ok. 100 p.n.e. megaloman, człowiek dotknięty megalomanią; pyszałek, zarozumialec. megalomania, przesadna skłonność do przeceniania własnych możliwości," znaczenia osiąganych sukcesów, władzy itp.; domaganie się nadmiernego szacunku i uznania dla siebie. megalomania, med. urojenie wielkościowe występujące gł. w psychozach. megalomania narodowa, socjol. termin w socjologii pol. wprowadzony przez J.S. Bystronia na oznaczenie etnocentrycznych przekonań o własnym narodzie. Megalopolis [megəlopəlys], region miejski w pn.-wsch. części USA, nad O. Atlantyckim, obejmujący m.in. Nowy Jork, Filadelfię, Boston, Waszyngton, Baltimore; ok. 40 mln mieszkańców. megantrop, kopalna forma istot człowiekowatych z wczesnej fazy środk. plejstocenu; znalezisko (2 b. masywne żuchwy) w Sangiran (Jawa); prawdopodobnie stadium pośrednie między australopitekami i pitekantropem. megaomomierz →megomierz. megapyr, stop o składzie chem. 30% chromu, 5% aluminium, 65% żelaza używany na elementy grzejne pieców elektr.; odporny na utlenianie, działanie siarki i

jej związków, wrażliwy na działanie tlenków żelaza, tlenków węgla i wodoru. Megara, m. w środk. Grecji (Attyka), nad Zat. Sarońską; 16 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn.; ruiny akweduktu i fontanny Teagenesa (VII w. p.n.e.), budowli rzym. (V w.) i świątyni Ateny (na akropolis). megaspora, bot. →makrospora. megaterium (Megatherium), amer., wielki, kopalny leniwiec naziemny; plejstocen. Megera, mit. gr. jedna z erynii; potocznie m. — kobieta kłótliwa i złośliwa. Megiddo (obecnie Tell el-Mutasellim, Izrael), staroż. miasto; ruiny obwarowań, ogromnej stajni, podziemnego akweduktu (X w. p.n.e.), nekropola. megomierz (megaomomierz), omomierz do pomiaru dużego oporu elektr. (np. izolacji elektr.) rzędu 106 Ω. Megrelia (Mingrelia), jedno z państewek, na które w XV w. rozpadła się Gruzja; 1803 przyłączona do Rosji. Mehalla el-Kubra, m. w pn. części Egiptu, w delcie Nilu; 225 tys. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłu bawełnianego. Mehlberg HENRYK, ur. 1904, filozof, logik, metodolog; od 1949 w Kanadzie; prof. uniw. w Toronto; prace z pogranicza filozofii nauki i metodologii nauk przyrodniczych. Mehmed I, 1374-1421, sułtan tur. od 1413; zjednoczenie rozdrobnionej Turcji, wojna z Wenecją, stłumienie powstania szejka Bedreddina Simawi. Mehmed II (zw. Fatih, 'zwycięzca'), 1430-81, sułtan tur. od 1451; umocnił Turcję, 1453 zdobył Konstantynopol; przyłączył część Płw. Bałkańskiego; ustanowił kodeks praw. Mehmed IV (zw. Awdży 'myśliwy'), 1641-92, sułtan tur. 1648-87; faktyczne rządy rodu Köprülü; ekspansja na zachód; 1683 klęska wojsk tur. pod Wiedniem. Mehmet Emin Yurdakul, 1869-1944, poeta tur.; prekursor literatury nar. i nowej poezji tureckiej. Mehmet Seyda, ur. 1919, tur. poeta i prozaik; zbiory opowiadań, powieści, szkice literackie. Mehoffer JÓZEF, 1869-1946, jeden z czołowych malarzy Młodej Polski; witraże (katedra na Wawelu); obrazy symbol. (Dziwny ogród), dekoracyjne portrety, pejzaże; malarstwo ścienne; grafika; dekoracje teatr., wnętrza. Mehring [me:ryŋ] FRANZ, 1846-1919, niem. działacz ruchu robotn., jeden z przywódców lewicy niem. socjaldemokracji; historyk, filozof, historyk literatury i publicysta; Historia socjaldemokracji niemieckiej, Legenda o Lessingu. mehr Licht [me:r lyśt; niem.], „więcej światła" (rzekomo ostatnie słowa W.A. Goethego). Méhul [meül] ÉTIENNE, 1763-1817, kompozytor fr.; najwybitniejszy fr. twórca muz. końca XVIII w. i jeden z czołowych kompozytorów rewolucji; opery (Józef), uwertury, kantaty, pieśni. Meidiasz →Mejdias. Meier-Graefe [maiər gre:fe] JULIUS, 1867-1935, niem. krytyk artyst.; oddziałał silnie na rozwój sztuki nowocz.; od 1894 wydawał czasopismo „Pan"; Entwicklungsgeschichte der Modernen Kunst. Meiji [-dźi], w dziejach Japonii lata 1868-1912, okres rządów cesarza Mutsuhito (zw. M.); likwidacja władzy shoguna i początek modernizacji kraju na wzór eur.; 1889 — konstytucja; 1890 — otwarcie pierwszego w Japonii parlamentu; powstanie partii polit.; wzrost tendencji militarnych (wojny z Chinami i Rosją). Meikle [mi:kl] ANDREW, 1719-1811, szkoc. budowniczy młynów; ulepszył wiatrak, zbudował (1786) mech. młockarnię mającą prakt. zastosowanie. Meilhac [mejak] HENRI, 1831-97, fr. komediopisarz i librecista; czł. Akad. Fr.;

sztuki bulwarowe, libretta do operetek (Piękna Helena) przy współpracy L. Halévy'ego. Meillet [meje] ANTOINE, 1866-1936, językoznawca fr.; prof. College de France, czl. Academie des Inscriptions et Belles Lettres oraz PAU; prace z historii języków indoeur. i gramatyki porównawczej (Wstęp do językoznawstwa indoeuropejskiego). Meinecke [mainekə] FRIEDRICH, 18621954, historyk niem. (NRF); przedstawiciel kierunku neoidealist. w historiografii niem.; zajmował się historią idei, zwł. problematyką historyzmu. Meiningen [mainyŋən], m. w pd.-zach. części NRD, nad rz. Werra; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., metal., włókienniczy. Meiningeńczycy [mai-], nadworny zespół teatr, księstwa Meiningen (1860-1908); antykwarsko-hist. styl przedstawień; wprowadzenie zharmonizowanej gry zespołowej; liczne występy w krajach eur., m.in. Warszawa 1885. Mein Kampf [main k.], książka napisana przez A. Hitlera (1925-27, 2 t.), w której sformułował szowinistyczny i rasistowski program podbojów niem. w Europie. Meissen [maiisən] →Miśnia. Meissner [ma s-] ALEKANDER, 1883-1958, radiotechnik austr.; 1913 zbudował pierwszy lampowy generator drgań elektr. (generator M.). Meissner ALFRED, 1883-1952, chirurg stomatolog; prof. Akademii Stomatologicznej w Warszawie i Akad. Med. w Łodzi; pionier chirurgii stomatologicznej w Polsce; autor oryginalnych metod i narzędzi stomatologicznych; Stomatologia... Meissner JANUSZ, ur. 1901, pisarz, lotnik; powieści o tematyce lotn. (Szkoła orląt, Żądło Genowefy, L. jak Lucy) i marynistycznej. Meissnera-Ochsenfelda zjawisko [z. mais- oksen-], zanikanie pola magnet. wewnątrz nadprzewodnika. Meissonnier [mesonjy] JEAN LOUIS ERNEST, 1815-91, fr. malarz, grafik i rzeźbiarz; obrazy batalistyczne poświęcone wojnom napoleońskim, sceny rodzajowe. Meissonnier [mesonjy] JUSTE AURÉLE, ok. 1695-1750, fr. dekorator, rzeźbiarz, malarz, architekt i złotnik; przedstawiciel rokoka; projekty dekoracji wnętrz, wyrobów rzemiosła artystycznego. meistersingerzy [majster-zyn-], niem. poeci mieszcz. XIV-XV w. uprawiający poezję z podkładem muz., ujętą w ścisłe reguły; gł. ośrodek Norymberga, gł. przedstawiciele: Frauenlob, H. Sachs, H. Rosenplüt. Meitner [mait-] LISE, 1878-1968, fizyk austr.; badania w dziedzinie fizyki jądrowej, promieniotwórczości i radiochemii; pierwsza wysunęła hipotezę rozszczepienia jąder atomowych. Mej LEW A., 1822-62, poeta ros.; poematy, romanse (z muzyką P. Czajkowskiego, M. Musorgskiego, A. Borodina); przekłady poezji słow., zachodnioeur. i antycznej. Mejdias (Meidiasz), koniec V w. p.n.e., gr. malarz waz, działający w Atenach; późna faza stylu czerwonofigurowego o bogatym rysunku i efektach malarskich. Mejer JÓZEF, ?-1825, publicysta, jakobin pol., ksiądz; w powstaniu 1794 czł. konspiracji warsz., uczestnik wystąpień majowych i czerwcowych (wieszanie zdrajców); czł. Deputacji Polskiej. Mej Lan-fang, 1894-1961, aktor chiń.; odtwórca ról kobiecych w operze pekińskiej. mejoza (kariokineza redukcyjna), podział redukcyjny jądra komórkowego, prowadzący do wytworzenia gamet o ilości chromosomów zredukowanej do połowy w stosunku do pozostałych komórek ciała; obejmuje dwa sprzężone kolejne podziały jąder podobne do mitozy (redukcyjny jest pierwszy); także podział komórki, podczas którego zachodzi opisany podział jądra.

melioracyjne maszyny 693 Mekambo [mekãbo], miejscowość w pn.wsch. Gabonie; złoża wysokoprocentowych rud żelaza. Mekka, m. w Arabii Saudyjskiej, ośrodek adm. prow. Hidżaz; ok. 294 tys. mieszk. (1970); najważniejszy ośr. kultu rel. muzułmanów; ważny ośr. handlu i rzemiosła (gł. przedmioty kultu rel.); węzeł drogowy; meczet z rozległym dziedzińcem, którego środek zajmuje Kaaba — miejsce nieustających pielgrzymek muzułmanów. Meklemburgia (Mecklenburg), kraina hist. Niemiec (w pn. części NRD); powstała na ziemiach zachodniosłow. jako kontynuacja księstwa Obodrzyców; do 1918 panowała tu zniemczona dynastia słow. (od 1871 w składzie Rzeszy); domena wielkich majątków junkierskich; 194552 autonomiczny kraj w NRD, następnie podzielona 3 okręgi. Meklemburska Zatoka (Mecklenburger Bucht), zat. u pn. wybrzeży NRD i NRF; głęb. do 27 m; gł. port Rostock (NRD). Meklemburskie Pojezierze, obszar polo-dowcowy w pn. części NRD; wzgórza morenowe; liczne jeziora (Miiritz, Schwe-rin); w pd.-wsch. części lasy bukowe i sosnowe. Meknes, m. w zach. Maroku, ośrodek adm. prow. M.; 225 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handlu i rzemiosła; przemysł spoż., włók., skórz., cementowy; dawna stolica Maroka. Mekong, główna rz. Płw. Indochińskiego; dł. 4500 km, dorzecze 810 tys. km2; źródła w górach Tangla; uchodzi deltą do M. Południowochińskiego; żeglowna 700 km (podczas wysokiego stanu wód — 1600 km); gł. m.: Luang Prabang, Vientiane (Laos), Phnom Penh (Kambodża). Meksyk (México, Stany Zjednoczone Meksyku), państwo związkowe 2w Ameryce Pn. i Środk.; 1972,5 tys. km , 48,9 mln mieszk. (1969), gł. Metysi i Indianie; stol. M.; inne gł. m.: Guadalajara, Monterrey; obejmuje 29 stanów, 2 terytoria i dystrykt federalny; j.u. hiszpański. Powierzchnia wyżynna i górzysta (Wyż. Meksykańska, góry Sierra Madre), na wybrzeżach niziny; półwyspy: Kalifornijski, Jukatan; liczne wulkany; klimat ciepły i gorący, przeważnie suchy, na pd. wilgotny. Kraj roln.przem.; uprawa kukurydzy, pszenicy, fasoli, bawełny, trzciny cukr., agawy sizalskiej, kawy, tytoniu; hodowla bydła; wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, rud cynku, ołowiu, miedzi i żel., srebra, siarki; gł. porty: Veracruz, Tampico; rozwinięta turystyka. — W XV w. państwo Azteków; od 1519-21 kolonia hiszp. (tzw. Nowa Hiszpania); od 1821 niepodległa republika; w XIX/XX w. uzależnienie się od obcych kapitałów; 1910 rewolucja społ. — postępowa konstytucja, zapoczątkowanie reform (m.in. nacjonalizacji bogactw naturalnych i reformy rolnej); w II wojnie świat, od 1942 czynny udział po stronie koalicji antyfaszyst.; czł. ONZ od 1945; od 1958 dalsza realizacja programu reform; niezależne stanowisko w polityce zagranicznej. Meksyk (Ciudad de México), stol. Meksyku; 3,5 mln mieszk., zespół miejski 5,6 mln (1969); jeden z gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw. zał. 1553) Ameryki Łac; muzea; katedra (XVI/XVII w.), barok, kościoły i klasztory, ratusz, domy i pałace (XVII-XIX w.), cytadela (XVII w.); w pd. części nowocz. miasteczko uniwersyteckie; miasto założone 1521 na ruinach azteckiej stol. Tenochtitlán. Meksyk (México), stan w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej; 21,4 tys. km2, 2,8 mln mieszk. (1969); stol. Toluca; uprawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła. Meksykańska Wyżyna, wyż. w Meksyku, obramowana od wsch. górami Sierra Madre Wsch., od zach. Sierra Mądre Zach., od pd. — Kordylierą Wulkaniczną; pow. ok. 1,2 mln km2, wys. od 900-1700 m na pn. do 2000-2800 m na pd.; liczne bezodpływowe kotliny (bolsony); na pn. roślin-

ność półpustynna i pustynna, na pd. uprawy rolne; złoża rud cynku, ołowiu, żelaza, miedzi, antymonu, srebro, złoto. Meksykańska Zatoka, zat. O. Atlantyckiego, u pd.-wsch. wybrzeży Ameryki Pn., między płw. Floryda a Jukatan; głęb. do 4376 m, zasolenie 33-36,5‰; uchodzą wielkie rz.: Missisipi, Rio Grande; gł. port Nowy Orlean. melaminowe żywice, produkty polikondensacji formaldehydu z melaminą; stosowane m.in. do wyrobu klejów, lakierów, apretur, laminatów papierowych. melancholia, dawna nazwa depresji psych., zwł. głębokiej; potocznie smutek, przygnębienie. melancholik, człowiek o usposobieniu łagodnym, biernym, wolno powstających reakcjach uczuciowych; jeden z temperamentów. Melanchton PHILIPP (właśc. Ph. Schwarzerd), 1497-1560, niem. humanista, teoretyk i ideolog protestantyzmu, współpracownik Lutra; reorganizował szkolnictwo w Niemczech na zasadach humanistycznych. Melanezja, wyspy w zach. części O. Spokojnego: Nowa Gwinea, Archip. Bismarcka, W. Salomona, Santa Cruz, Nowe Hebrydy, Nowa Kaledonia, Fidżi. Melanezyjczycy, tubylcza ludność wysp Melanezji, zróżnicowana kulturowo i językowo; ok. 1 mln; doskonali żeglarze; rybołówstwo, hodowla, uprawa ziemi, rzemiosło. melanezyjskie języki, języki z rodziny austronezyjskiej; 3 zespoły: mikronezyjski, austromelanezyiski (Nowa Kaledonia, W. Lojalności), melanezyjski (Nowe Hebrydy, W. Santa Cruz, W. Salomona). melaniny, barwniki brunatne i czarne, występujące w skórze ludzkiej i zwierzęcej, w tęczówce oka, worku atramentowym kałamarnicy, w grzybach; produkty przemian tyrozyny. melanit, minerał z grupy granatów, czarna odmiana andradytu; kamień szlachetny, używany do wyrobu żałobnej biżuterii. melanizm, brunatne lub niemal czarne zabarwienie skóry, włosów, piór i in. przez odkładane w dużej ilości ciemne barwniki — melaniny. Melanowski WŁADYSŁAW, ur. 1888, lekarz oftalmolog; prof. Uniw. Warsz., prezes Pol. Tow. Okulistycznego: liczne prace z dziedziny fizjopatologii i higieny oka, optyki; Okulistyka... melanoza, wet. →czerniaczka. melanteryt, minerał, uwodniony siarczan żelaza; zielonawy, o szklistym połysku; produkt przeobrażenia siarczków żelaza. Melantrich z Aventina Jiři, 1511-80, jeden z pierwszych drukarzy czes. w Pradze (1552); wydawca ok. 200 dzieł (m.in. biblie), wspaniale zdobionych drzeworytami. melanż, pomieszanie rzeczy różnych, przypadkowa, nieuporządkowana mieszanina. melanżowanie, włók. dobieranie i mieszanie włókien różniących się gł. barwą, służące do wytwarzania przędzy, pilśni itp. wyrobów włók. (melanżowanych). Melar (Mälaren), jezioro w Szwecji, na zach. od Sztokholmu; pow. 1140 km2, głęb. do 64 m; połączone z M. Bałtyckim: liczne wyspy; żegluga; ośr. wypoczynkowe. melas (melasa), produkt uboczny przy produkcji cukru, ciemnobrun., gęsty płyn; zawiera ok. 50% cukru; surowiec dla przemysłu fermentacyjnego, dodatek do pasz. Melas SPIROS, 1883-1966, pisarz gr.; czł. Akad. Ateńskiej; jeden z organizatorów nowogr. życia teatr.; sztuki teatr., powieści hist.-biograficzne., melasa →melas. melba, lody waniliowe, obłożone osaczonymi brzoskwiniami lub morelami z kompotu lub konfiturami, przybrane bitą

śmietaną; nazwa od nazwiska śpiewaczki N. Melby. Melba [-bə] NELLIE (właśc. Helen Mitchell-Armstrong), 1861-1931, austral. śpiewaczka (sopran koloraturowy) świat, sławy. Melbourne [-bərn], m. na pd. wybrzeżu Australii, stol. i gł. port stanu Wiktoria; 2,3 mln mieszk. — zespól miejski (1968); wielki ośr. handl., kult. i nauk.; przemysł samoch., petrochem., spoż., wełn.; 2 uniw.; muzeum nar., galeria stanowa. Melcer HENRYK, 1869-1928, pianista, kompozytor, pedagog; koncerty, utwory fortepianowe, kameralne, opera Maria. Melcer WANDA, ur. 1896, pisarka; reportaże i powieści obyczajowe o tematyce warsz. (Ulica Panieńska, Aleja Niepodległości). melchior (maillechort), stop miedzi z niklem, cynkiem i żel. (do 3,4%), odporny na korozję; stosowany do platerowania blach żel., na koszulki pocisków karabinowych itp. meldunek: 1) doniesienie, zawiadomienie; 2) zapis w książce meldunkowej. Meleager, mit. gr. syn króla Kalidonu; w sporze o skórę dzika zabił swych wujów, za co matka spaliła żagiew, z którą było związane życie M.; zginął w męczarniach. Melegnano [-enjano] (dawniej Marignano, m. we Włoszech, Lombardia), 1515 zwycięstwo króla fr. Franciszka I nad armią mediolańską; 1859 zwycięstwo ces. Napoleona III nad Austriakami. Melekes, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. uljanowski); 79 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., włók., spoż.; elektrownia jądrowa. Meléndez Valdés [melendet baldes] JUAN, 1754-1817, poeta hiszp.; poezje początkowo pod wpływem klasycyzmu, później zapowiadające romantyzm. Melghir, Szott, słone jezioro w Algierii, na pn. krańcu Sahary,2 na wys. 36 m p.p.m.; pow. 6700 km ; w porze suchej tworzy słone bagna. Meli GIOVANNI, 1740-1815, poeta wł., piszący w dialekcie sycylijskim, lekarz, chemik; poemat heroikomiczny, zbiór bajek Favuli Murali; zbieracz przysłów i lud. legend. Melich ALOJZY, ur. 1918, ekonomista, specjalista w zakresie zagadnień płac i rachunku ekon.; prof. (od 1965 rektor) Wyższej Szkoły Ekon. w Katowicach, czł. PAN. Meliès [meljes] GEORGES, 1861-1938, fr. iluzjonista i reżyser film.; pionier świat, filmu; twórca reżyserii filmów trickowych o tematyce fantast. (Sinobrody, Podróż do kraju niemożliwości). Melih Cevdet Anday [m. dżewdet a.], ur. 1915, poeta tur.; utwory o tematyce społ., szkice o literaturze ang., tłumaczenia. melika, lit. odmiana liryki gr., zwykle zwana m. eolską; w m. występują strofy o urozmaiconej budowie, o nazwach utworzonych od imion poetów. Melilla, m., port handl. i rybacki w pn. Afryce, nad M. Śródziemnym; należy do Hiszp. Afryki Pn.; 77 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny, mat. bud., stoczniowy. melinit, fr. nazwa kruszącego materiału wybuchowego — kwasu pikrynowego. melioracje, zabiegi techn. mające na celu trwałe polepszenie roln. zdolności produkcyjnych gleb; m. wodne regulują stosunki wodne w glebie przez odwadnianie i nawadnianie; agromelioracje — trwałe zabiegi uprawowe (np. marglowanie gleb), fitomelioracje — zalesianie stoków itp. melioracyjne budowle, budowle ziemne (rowy, kanały, groble itp.) i betonowe lub drewn. (jazy, przepusty, progi, zastawki piętrzące i in.) wznoszone dla celów melioracyjnych. melioracyjne maszyny, maszyny do ciężkich i pracochłonnych robót melioracyj-

694 melisa nych, gł. ziemnych, np. koparki do rowów otwartych, do rowków drenarskich, do czyszczenia rowów, także krety, deszczownie i in. melisa (rojownik, Melissa officinalis), śródziemnomor., miododajna bylina z rodziny wargowych, o cytrynowej woni; bywa uprawiana (m.in. w Polsce) — liście używane w lecznictwie i jako surogat cytryny. „Melitele", noworocznik lit. wydawany w Warszawie 1829-30 przez A.E. Odyńca (t. 3 wydał w Lipsku 1837 J.N. Bobrowicz); prezentował młodą poezję romantyczną. Melitopol, m. w pd.-wsch. części Ukr. SRR (obw. zaporoski); 137 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., spożywczy. melizmat, figura melodyczna śpiewana na jednej sylabie tekstu (dwa do kilkunastu dźwięków). Melk, m. w Austrii (Dolna Austria), nad Dunajem; 4,2 tys. mieszk. (1961); znany ośr. turyst.; monumentalny barok, klasztor benedyktynów (XI w., przebudowany XVIII w.). Melkart, mit. epitet Baala jako opiekuna Tyru, ponadto fenickich żeglarzy i kolonistów. melleril, farm. →thioridazin. Melloni MACEDONIO, 1798-1854, fizyk wł.; badania w dziedzinie promieniowania cieplnego, magnetyzmu, meteorologii. Melnik, m. w Bułgarii, na pd. zboczach Pirinu; ok. 1 tys. mieszk.; miejscowość wypoczynkowa, znany ośr. turystyki. Melno (obecnie Mełno, w. w pow. grudziądzkim, woj. bydgoskim), 1422 pokój między Polską i Litwą a Krzyżakami; przyznawał Litwie Żmudź, a Polsce ówczesną Nieszawę (koło Torunia) wraz z okolicą. Melo, m. we wsch. Urugwaju, ośrodek adm. dep. Cerro Largo; 34 tys. mieszk. (1963). Meloch MAKSYMILIAN, 1905-41, historyk ruchów społ. i walk narodowowyzwoleńczych; czł. KZMP, kierownik koła historyków-marksistów na uniw. w Warszawie. melodia, element muz. przejawiający się w następstwie dźwięków uporządkowanym wg zasad tonalnych, interwałowych i rytmicznych oraz tworzącym całość formalną. melodramat, w XVII-XVIII w. utwór dram. z muz. akompaniamentem i melodeklamacją; w XVIII/XIX w. dramat sensacyjny o tendencji moralnej, obfitujący w efekty patetyczno-sentymentalne. melodyjny: 1) mający przyjemną, śpiewną melodię; 2) odnoszący się do melodii. melodyka, ogół cech melodycznych, charakterystycznych dla określonego utworu, twórczości kompozytora, epoki. meloman, miłośnik muzyki. melomania, namiętne umiłowanie muzyki. melon (Cucumis melo), jednoroczna roślina warzywna, spokrewniona z ogórkiem, pochodząca z obszarów tropik.; owoc kulisty lub wydłużony, o jadalnym, soczystym miąższu, zwykle pomarańczowym. melonik, sztywny, niezbyt wysoki kapelusz męski o zaokrąglonej główce, z wąskim podgiętym rondem, modny w 2 pol. XIX i na pocz. XX w.; używany także przez k obiety do k onnej ja zdy w 1. 1870-80. melonowe drzewo (Carica papaya), bylina o pokroju drzewa, z Ameryki Srodk.; uprawiana dla b. pożywnych owoców (jagody), wyrastających z pnia. melopeja, rodzaj melodeklamacji wzorowanej na sztuce starogreckiej. melorecytacja, recytowanie przy akompaniamencie muzyki. Melozzo da Forli [-occo da f.], 1438-94, malarz wł.; freski rel. i alegor. (m.in. malowidła iluzjonistyczne w kaplicy del Tesoro w Loreto). Melpomene, mit. gr. muza, opiekunka tragedii; atrybut — maska tragiczna.

melton, miękka tkanina wełn. lekko falowana i drapana (z krótkim włosem). Melun [mölę.], m. we Francji, w Basenie Paryskim, nad Sekwaną, ośrodek adm. dep. Seine-et-Marne; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł lotn., metal., chemiczny. meluzyna, urodziwa czarodziejka z fr. romansów średniow., przybierająca niekiedy postać półwęża lub syreny. meluzyna, szt. plast, świecznik wiszący, zazwyczaj w formie drewn. popiersia kobiecego, umieszczonego na złączeniach rogów jelenich tworzących ramiona świecznika. Melville [melwyl] HERMAN, 1819-91, pisarz amer.; marynarz na statkach wielorybniczych i woj.; powieści ukazujące społeczeństwo Polinezyjczyków, wielowarstwowa powieść symboliczna Moby Dick. Melville [melwij] JEAN PIERRE (właśc. J.P. Grunbach), ur. 1917, fr. reżyser film.; dramaty realizowane w Anglii (Milczenie morza). Melville [-wyl], wyspa przy pn. wybrzeżu Australii (Terytorium Pn.); 5,8 tys. km2; nizinna; na wybrzeżach mangrowe (namorzyny); rezerwat ludności tubylczej. Melville'a Cieśnina [c. -wyla] (Viscount Melville Sound), cieśn. na M. Arktycznym, między wyspami Melville'a i Bathurst a W. Wiktorii i W. Księcia Walii; szer. ok. 160 km. Melville'a Półwysep [p. -wyla], płw. w pn. części Kanady, między zat. Boothia na zach. a Basenem Foxe'a na wsch.; pow. ok. 60 tys. km2; tundra. Melville'a Wyspa [w. -wyla], wyspa w Archip. Arktycznym (Kanada), w grupie wysp Parry'ego; nie zamieszkana. Melville'a Zatoka [z. -wyla], zat. M. Baffina, u zach. wybrzeża Grenlandii; głęb. do 1000 m; góry lodowe. membrana (przepona), cienka powłoka otwarta, z materiału sprężystego, zamocowana na obwodzie; używana jako element drgający w przetwornikach elektroakustycznych (mikrofonach, głośnikach), pompach przeponowych itp. membranofony, instrumenty muz.; źródłem dźwięku drgania skóry, błony (membrany) napiętej na obrzeżu, pobudzanej przez uderzanie, pocieranie, a także zadęcie. membranowa pompa →przeponowa pompa. Memduh Sevket Esendal [m. szewket e.],. 1883-1952, prozaik tur.; utwory z życia współcz. Turcji; powieści, zbiory opowiadań i nowel. memento, fakt lub wydarzenie będące przypomnieniem czegoś lub ostrzeżeniem przed czymś. memento mori [łac], „pamiętaj o śmierci"; pozdrowienie używane w niektórych zakonach; przen. przestroga, zalecenie pamiętania o sprawach przyszłych, ostatecznych. memficka nekropola, zespół staroż. cmentarzysk na zach. brzegu Nilu, k. Memfis (Egipt), obejmujący m.in. (od pn.): Gizę, Abusir, Abu Gurob, Sakkarę i Daszur. Memfis, zespół ruin k. Kairu (Egipt); staroż. stol. i centrum kult. Egiptu; ruiny świątyni boga Ptaha; w pobliżu memficka nekropola. Memling [-lyŋ] (Memlinc) HANS, po 1430-94, wybitny malarz niderl.; jego sztuka wyróżnia się spokojem i liryzmem; jedynym dram. dziełem jest Sąd ostateczny — Muzeum Pomorskie w Gdańsku; kompozycje rel., portrety. M e mmi L IP P O , ma la rz wł. 1 poł. XIV w.; przedstawiciel szkoły sieneńskiej; freski i obrazy rel. (zwł. Madonny). Memmingen [memyŋən], m. w NRF (Bawaria), na pd. od Ulm; 35 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., metal., spoż.; węzeł kol.; ośr. turystyczny. Memnon, mit. gr. władca Etiopów, syn bogini Eos; zabity pod Troją przez Achillesa.

Memnona kolosy, 2 gigantyczne posągi faraona Amenhotepa III, jedyne pozostałości jego świątyni grobowej w Tebach Zach.; uszkodzone przez trzęsienie ziemi, wydawały, do czasów ich naprawy w 199, dźwięki o wsch. słońca; wielka turyst. atrakcja starożytności. memorandum →aide-memoire. memoriał, pismo skierowane do władz w formie prośby lub wyjaśnienia uzasadniającego stanowisko autora. memoriał sport zawody ku czci nieżyjących, zasłużonych sportowców; w Polsce m.in. o m. J. Kusocińskiego oraz o m. B. Czecha i H. Marusarzówny. Memphis [memfys], m. w USA (Tennessee), port nad Missisipi; 621 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 752 tyś. (1966); przemysł drzewny, maszyn., chem., papiern., spoż.; ośr. handlu bawełną, drewnem; węzeł komunikacyjny. memuar, daw. pamiętnik. Men (Main), rz. w NRF, pr. dopływ Renu; dł. 524 km; żeglowna; połączona kanałem z Dunajem; nad M. — Frankfurt. Mena JUAN DE, 1411-56, poeta hiszp.; liryki, utwory okolicznościowe, poezje pod wpływem poetów rzym. i wł. zapowiadające kultyzm. Menabrea LUIGI FEDERICO, 1809-96, inżynier wł.; 1857 podał zasadę rozkładu sił w ciele sprężystym (twierdzenie M.). Menabrea twierdzenie (zasada Menabrea), mech. rozkład sił w ciele sprężystym jest taki, że energia sprężysta ciała przy danym obciążeniu jest minimalna. menady, mit. gr. czcicielki Dionizosa ogarnięte szałem ekstatycznym. Menam (Me Nam Czao Praja), rz. w Syjamie; dł. 1200 km, dorzecze ok. 150 tys. km2; uchodzi do Zat. Syjamskiej; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna ok. 400 km (podczas wysokiego stanu wód — ok. 750 km); gł. dopływ Me Ping; w delcie m. Bangkok. Menander, ok. 342-291 p.n.e., komediopisarz gr., przedstawiciel tzw. nowej komedii attyckiej; twórca komedii charakterów; z ok. 100 sztuk zachowało się 6 w całości bądź w większych fragmentach, m.in. Dyskolos, Tarcza. menarche [gr.], u dziewcząt pierwsza w życiu miesiączka. menat, w staroż. Egipcie naszyjnik z paciorków, używany jako instrument muz. (w kulcje bogini Hathor). menażer →manager. menażeria, zestaw zwierząt, gł. egzotycznych, biorących udział w pokazach cyrkowych; także część przedsiębiorstwa cyrkowego. menażka, metal, naczynie z pokrywką, w którym się gotuje lub z którego się je w wojsku, na obozach harcerskich itp. ' Mencjusz →Meng-cy. Mencken [menkn] HENRY LOUIS, 18801956, amer. krytyk i dziennikarz; znany z ostrych wystąpień przeciw zmaterializowaniu i bigoterii amer. mieszczaństwa.i Mendaña de Neyra [-ńa de ne ra] ALVARO, 1541-95, żeglarz hiszp.; dokonał odkryć na O. Spokojnym (W. Salomona, Markizy, Santa Cruz). Mende, lud murzyński z Sierra Leone i Liberii; ok. 1 mln; gł. rolnictwo; język z rodziny sudańskiej. Mende ERICH, ur. 1916, polityk NRF; 1960-68 przewodn. FDP, 1963-66 wicekanclerz i min. do spraw ogólnoniemieckich. Mendel JOHANN GREGOR, 1822-84, przyrodnik cześ., zakonnik; twórca teoret. podstaw współcz. genetyki; ustalił podstawowe prawa dziedziczenia, zw. obecnie prawami M. mendel, jednostka liczeniowa; w Polsce od XIV w. 1 m. = 15 sztuk = 1 /4 kopy; m. chłopski (pol.) = 16 sztuk. mendel, roln. zwykle 4 snopki zboża układane (gł. na Podkarpaciu) na krzyż lub koliście, w 3 warstwach kłosami do

środka, i przykryte daszkiem z 1-3 snopków. Mendelejew (Miendielejew) DMITRIJ I., 1834-1907, chemik ros.; twórca okresowego układu pierwiastków; badania dotyczące roztworów, katalizy, ropy naftowej. mendelew Md, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 101, z podgrupy aktynowców; sztucznie otrzymany 1955. Mendelsohn [mendəlzo:n] ERICH, 18871953, architekt niem.; początkowo reprezentował tendencje ekspresjonistyczne (Obserwatorium Einsteina w Poczdamie), później funkcjonalne; od 1941 działał w USA. Mendelson (Mendelsohn) STANISŁAW (pseud. Gawrosz, Meta i in.), 1858-1913, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn., publicysta; współorganizator kółek socjalist. w Warszawie, II Proletariatu, PPS (inicjator 1892 założycielskiego zjazdu paryskiego PPS). Mendelssohn-Bartholdy [mendəls-zo: n -tol-] FELIX, 1809-47, wybitny kompozytor niem. okresu romantyzmu; 5 symfonii (Włoska, Szkocka, Reformacyjna), uwertury koncertowe, muzyka do Snu nocy letniej Szekspira, koncerty, 2 oratoria, utwory fortepianowe, kameralne, pieśni. Menden, m. w NRF (Nadrenia Pn.Westfalia), na wsch. od Zagłębia Ruhry; 30 tys. mieszk. (1968); przemysł metalowy. Menderes ADNAN, 1899-1961, polityk tur.; jeden z przywódców Partii Demokr.; 1950-60 premier; obalony, skazany na śmierć i stracony. Mendès [medes] CATULLE, 1841-1909, pisarz fr., parnasista; poezje, powieści, utwory dram., szkice krytyczne. Mendès-France [medes frã:s] PIERRE , ur. 1907, polityk fr., prawnik; jeden z przywódców Partii Radykalnej; w czasie II wojny świat. m.in. w lotnictwie Francji Walczącej; 1954-55 premier (doprowadził do zakończenia wojny w Wietnamie); 1959 współtwórca Zjednoczonej Partii Socjalistycznej. Méndez [-des] LEOPOLDO, ur. l?02, meksyk. malarz i grafik; ilustracja książkowa, grafika artyst. i użytkowa, gł. o tematyce społ. i rewol. (Rozstrzelanie). Mendla prawa, reguły przekazywania cech dziedzicznych odkryte przez J.G. Mendla: prawo czystości gamet orzeka, iż każdy z pary czynników dziedzicznych warunkujących daną cechę organizmu występuje w gametach pojedynczo; drugie prawo stwierdza niezależność dziedziczenia się cech warunkowanych przez różne pary czynników dziedzicznych. Mendog (właśc. Mindowe), ?-1263, książę litew., król od 1253; zjednoczył ziemie litew.; chrzest; walki z Krzyżakami; bezwzględne jego rządy doprowadziły do spisku, zamordowany. mendoweszka (wesz łonowa, Phthirius pubis), maleńki owad, pasożyt zewn. człowieka; żywi się krwią; żyje na owłosionych częściach ciała (prócz głowy), gł. na wzgórku łonowym. Mendoza [-sa], prowincja w środk.-zach. Argentynie, na pogórzu Andów i w Andach; 150,8 tys. km2, 1,0 mln mieszk. (1969); stol. M.; uprawa winorośli, drzew owocowych (sztuczne nawodnienie), hodowla bydła i owiec. Mendoza [-sa], m. w Argentynie, u podnóża Andów; stol. prow. M.; 109 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem.; ośr. handl.; uniwersytet. Mendoza [-ta] PEDRO DE, 1487-1537, konkwistador hiszp.; zapoczątkował kolonizację dzisiejszej Argentyny, zakładając 1535 jej przyszłą stolicę — Buenos Aires. menedżeryzm →manageryzm. Menelaos, mit. gr. król Sparty; mąż Heleny i uczestnik toczącej się o nią wojny trojańskiej-; brat Agamemnona. Menelaos, 1 poł. I w., rzeźbiarz gr. działający w Rzymie, uczeń Stefanosa, ze szkoły neoattyckiej (Orestes i Elektra II).

Menzel 695 Menelaos z Aleksandrii, działał ok. 98 n.e. w Rzymie, gr. astronom, matematyk, fizyk; twórca trygonometrii sferycznej. Menelik II, 1844-1913, cesarz Etiopii 1889-1909; ostatecznie zjednoczył państwo i utrzymał jego niepodległość; reformy zmierzające do unowocześnienia kraju. Menen (fr. Menin), m. w Belgii (Flandria), nad rz. Lys, przy granicy z Francją; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. Menéndez Pidal [-det pidal] RAMÓN, 1869-1968, hiszp. filolog i historyk; przełomowe dzieło o powstaniu i historii języka hiszp.; prace dotyczące hiszp. historii i literatury średniowiecznej. Menéndez y Pelayo [-det i pelajo] MARCELINO, 1856-1912, hiszp. historyk i krytyk; prace hist., studia krytycznolit., klasycystyczne poezje. Menes, XXIX w. p.n.e., władca staroż. Egiptu, założyciel I dynastii; zjednoczył Górny i Dolny Egipt. Meng-cy (właśc. Meng Ko; Mencjusz), 372(?)-289 p.n.e., chiń. myśliciel i reformator, kontynuator myśli Konfucjusza; przypisuje mu się traktat Meng-cy ['mistrz Meng']. Menger CARL, 1840-1921, ekonomista austr.; założyciel austr. szkoły w ekonomii. Menghin [meŋgi:n] OSWALD, ur. 1888, archeolog austr.; prof. uniw. w Wiedniu, po 1945 w Argentynie. Mengli Girej, ?-1515, chan krymski od 1466, syn Hadżi Gireja; przeciwnik Złotej Ordy; najazdy na Polskę i Litwę. Mengs [meŋs] ANTON RAPHAEL, 1728-79, niem. malarz i teoretyk sztuki; reprezentant klasycyzmu; portrety, sceny mitologiczne. menhir, archeol. podłużny kamień ustawiony pionowo w ziemi, o charakterze kultowym; m. pochodzą gł. z neolitu. Ménière'a choroba [ch. -ra], przewlekłe schorzenie błędnika objawiające się napadami zawrotów głowy, szumu w uszach i upośledzenia słuchu wskutek wzmożonego ciśnienia płynu (endolimfy) w błędniku błoniastym. meningokoki, dwoinki zapalenia opon mózgowych; mają kształt ziarenek kawy, układają się po dwa; Gram-ujemne. Meniński (Mesgnien) FRANCISZEK, 172398, gramatyk i leksykograf; autor łac. gramatyk: języka pol. dla cudzoziemców, języków fr. i wł. dla Polaków, języka tur. oraz orientalnych. Menippos, IV/III w. p.n.e., satyryk gr. z Gadary w Palestynie, filozofcynik; twórca tzw. satyry menippejskiej, pisanej prozą przeplataną wierszem. menisk, zakrzywiona powierzchnia cieczy w pobliżu ścianek naczynia, wklęsła lub wypukła w zależności od tego, czy ciecz zwilża czy nie zwilża ścianek naczynia. Meniuk GEORGE, ur. 1918, pisarz rum.; autor poezji, gł. o socjalist. przeobrażeniach wsi mołd.; szkice teoret.; przekłady literatury rosyjskiej. Menkaure (Mykerinos), III tysiąclecie p.n.e., król Egiptu, z IV dynastii (ok. 2600-2480), syn Chafre; wzniesiono mu trzecią co do wielkości piramidę w Gizie. mennica, wytwórnia zajmująca się z upoważnienia władz państw, biciem monet, medali, orderów, pieczęci. mennictwo →mincarstwo. mennonici, kat. grupa wyznaniowa, odmiana anabaptystów; zał. 1536 przez Menno Simmonsa we Fryzji; prześladowani przez kościół; współcześnie stanowią luźne zbory w Europie i Ameryce. meno, muz. przysłówek stosowany przy określeniach odcieni tempa (np. m. mosso — mniej ruchliwie, nieco wolniej) i dynamiki (m. forte — nieco ciszej). Menon KRISHNA, ur. 1897, polityk, ind., współpracownik J. Nehru; 1957-62 min. obrony.

menopauza, okres w życiu kobiety po klimaterium, gdy wskutek ostatecznego ustania czynności jajników następuje zanik fizjol. przemian w narządzie rodnym; objawia się brakiem miesiączkowania. menora, świecznik żvd. siedmioramienny; ramiona m. są w jednej płaszczyźnie, tulejki na jednakowej wysokości; częsty motyw także w ornamentyce żydowskiej. Menotti GIAN-CARLO, ur. 1911, kompozytor wł., osiadły w USA; opery (Konsul), balety, koncerty. mensa, szt. plast, zasadnicza część ołtarza w formie kam. płyty lub skrzyni na nóżkach, z kwadratowym wydrążeniem na relikwie męczenników. Mensdorf-Pouilly [m. puji] ALEXANDER VON, 1813-71, austr. generał, dyplomata; uczestnik walk z insurekcją węg. 1849; namiestnik Galicji 1862-64; min. spraw zagr. 1864r-66. mens sana in corpore sano [łac], „w zdrowym ciele zdrowy duch" (Juwenalis Satyry). menstruacja →miesiączka. mensuralna notacja, system notacyjny do zapisu utworów muz. (ok. 1250-1600), ustalający wzajemny stosunek czasu trwania nut. mentalizacja, włączenie kontroli świadomości i myślenia do czynności wykonywanych uprzednio automatycznie, nawykowo. mentalność, psychol. całość poglądów, przekonań, nastawień i nawyków myślowych danej jednostki lub grupy społecznej. mentalność, socjol. swoisty dla danej grupy społ. utrwalony sposób myślenia, reagowania, swoiste postawy i przekonania, nie tworzący jednak jeszcze ideologii. Mentawai, grupa wysp indonez. na O. Indyjskim, w pobliżu Sumatry; ok. 6 tys. km2, ok. 30 tys. mieszk.; gł. wyspy: Siberut, Pagai Pn. i Pd., s Sipora; lasy tropik, z małymi ośr. upraw; rybołówstwo. mentol C10H20O, alkohol terpenowy, bezbarwna, krystal. substancja o zapachu mięty; otrzymywany z olejku miętowego oraz syntetycznie; stosowany do aromatyzowania past do zębów, produktów spoż. i leczniczych. Menton [mãtą], m. w pd. Francji, na Wybrzeżu Lazurowym; 25 tys. mieszk. (1968); znane kąpielisko mor. i ośr. turystyczny. menton C10H18O, keton terpenowy, bezbarwna ciecz o zapachu mięty; otrzymywany z olejku miętowego; stosowany jajco składnik kompozycji zapachowych oraz do otrzymywania mentolu. Mentor, mit. gr. przyjaciel Odyseusza i opiekun jego syna, Telemacha; stąd m. — doświadczony doradca; potocznie m. — człowiek pouczający tonem wyższości. mentyk →dolman (2). menu [m(ö)nü; fr.], potrawy składające się na dany posiłek; karta ze spisem potraw w restauracji. Menuczehri, ?-ok. 1040, poeta pers., znawca poezji arab.; kasydy o motywach beduińskich, anakreontyki. menuet, fr. taniec lud. i dworski (XVIIXVIII w.), w tempie umiarkowanym, metrum trójdzielnym, o formie 3-częściowej z triem; wszedł do suity, sonaty, symfonii. Menuhin [menjuyn] YEHUDI, ur. 1916, skrzypek amer.; uznany za jednego z najwybitniejszych skrzypków współczesnych. Menzbir MICHAIŁ A., 1855-1935, zoolog ros.; prof. uniw. w Moskwie, czł. AN ZSRR; badacz ornitofauny Rosji; popularyzator darwinizmu. Menzel [fon mencəl] ADOLPH VON, 18151905, niem. malarz i grafik; sceny rodzajowe i hist, rysunki i litografie, ilustrujące gł. czasy Fryderyka II; Koncert na flecie.

696 Menzel Menzel [-cəl] DONALD HOWARD, ur. 1901, amer. astrofizyk i heliofizyk; prof. Harvard University; obserwacje spektroskopowe gwiazd i atmosfery Słońca. Menzel JIŘI, ur. 1931, czes. reżyser i aktor film.; jeden z twórców czes. nowej fali lat 60-ych; filmy poet. (Pociągi pod specjalnym nadzorem, Kapryśne lato). Menzel Burgiba (do 1957 Ferryville), m. w pn. Tunezji, nad jez. Bizerta; 34 tys. mieszk. (1966); hutnictwo żel., przemysł środków transportu (samochody, rowery, ciągniki). Menzies [-zyz] ROBERT GORDON, ur. 1894, polityk austral.; przywódca Liberalnej Partii Australii; 1939-41 i 1949-65 premier. menzurka →cylinder miarowy. Me Ping, rz. w Syjamie, pr. dopływ Menamu; dł. 480 km; źródła w Birmie; gł. dopływ Wang; żeglowna. meprobamat (miltown), lek działający kojąco na ośrodkowy układ nerwowy; stosowany w nerwicach, bezsenności, w stanach lękowych itp. mer, we wczesnośredniow. Francji zarządca dóbr pana feud.; obecnie — wybieralny przewodniczący rady municypalnej, jednocześnie reprezentant władzy państw, w administracji. Merak, β Ursae Majoris, gwiazda w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy o jasności 2,m4. Merano (niem. Meran), m. we Włoszech (Trydent-Górna Adyga); 31 tys. mieszk. (1961); znane uzdrowisko ze źródłami miner., ośr. turystyki i sportów zimowych. Merapi, wulkan w środk. części Jawy (Indonezja); 2911 m; ostatni wybuch 1906. Merath (ang. Meerut), m. w Indii (Uttar-Pradesz), na pn.-wsch. od Delhi; 240 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu cukr., przemysł bawełn.; rzemiosło. Merauke, m. w Indonezji (Irian Zach.), na pd. wybrzeżu Nowej Gwinei; 6 tys. mieszk. (1961). Mercator →Merkator. Mercedario [-rse-], szczyt w Andach Środk. (Argentyna), na pn. od Aconcagua; 6770 m. Mercedes [-rse-], m. w zach. Urugwaju, port nad rz. Negro, ośrodek adm. dep. Soriano; 31 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., skórz.; katedra z XVIII-XIX w. Mercedes [-rse-], m. w Argentynie (prow. Buenos Aires); 22 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., hutnictwo ołowiu. Mercedes, Las [1. -rse], ośr. wydobycia gazu ziemnego i ropy naft. w Wenezueli (Guarico). Mercer [me:rsər] JOHN, 1791-1866, chemik ang.; 1850 opatentował proces merceryzacji. merceryzacja, włók. nadawanie przędzy lub tkaninie (gł. baweln.) połysku i podatności na barwienie przez działanie na nie roztworem ługu sodowego. Mercier [-sjy] DESIRE JOSEPH, 1851-1926, fr. teolog i filozof kat.; prekursor neotomizmu, inspirator encykliki Leona XIII Aeterni Patris. Mercier [-sjy] Louis SEBASTIEN, 17401814, dramatopisarz fr.; dramaty, komedie moralizatorsko-sentymentalne, kontynuator teorii teatr. Diderota. Mercja, średniow. królestwo anglosaskie (środk. Anglia); w VIII w. zdominowała państwa heptarchii, w IX w. straciła znaczenie. Merck [merk] (E. Merck AG.), niem. przedsiębiorstwo chem.-farm. z siedzibą w Darmstadcie, zał. 1827; wytwarza gł. preparaty farm., środki ochrony roślin, odczynniki chemiczne. Mercury [mə:rkjury], amer. program astronautyczny, w ramach którego odbyły się pierwsze amer. załogowe loty kosmiczne. Mer de Glace [m. dö glas], lodowiec w Alpach Zach. (Francja), w masywie Mont Blanc; pow. 55,3 km2, dł. 15 km.

Merderer BERNARD → Meretyn Bernard. Merecki ROMUALD PAWEŁ, 1860-1922, klimatolog i astronom; liczne prace naukowe. Mereczanka (Merkis), rz. w Lit.SRR, pr. dopływ Niemna; dł. 215 km. Meredith [merədyt] GEORGE, 1828-1909, pisarz ang.; liberał, zwolennik pozytywizmu, mistrz ironii; powieści atakujące konserwatyzm społ. (The Egoist), liryki. mereologia, log. teoria zbiorów dystrybutywnych; nazwę ,,m." wprowadził S. Leśniewski. Meretyn (Merderer) BERNARD, ?-1759, architekt nadworny Augusta III; przedstawiciel rokoka; katedra św. Jura we Lwowie, ratusz w Buczaczu. mereżka, rodzaj haftu ażurowego, wykonywanego po linii prostej przez łączenie grupami nitek pozostałych po wyciągnięciu z tkaniny pasemka nitek do nich prostopadłych. Mereżkowski (Mierieżkowski) DMITRIJ S., 1866-1941, ros. pisarz i filozof; teoretyk symbolizmu ros.; w prozie powieściowej rozwijał koncepcje rel.-mistyczne; trylogia historiozoficzna, poezje, eseje lit., dramaty hist; od 1920 na emigracji. Mergentaler JAN, ur. 1901, astronom; prof. i dyr. Obserwatorium Astronomicznego Uniw. Wrocł.; prace z heliofizyki. Mergenthaler [mergənta:-] OTMAR, 1854-99, niem. zegarmistrz i wynalazca; od 1872 w USA; skonstruował linotyp (1884). Mergui →Mjejk. Merian MATTHÄUS (st.), 1593-1650, sztycharz szwajc; gł. praca: Theatrum Europaeum — 30-tomowe dzieło z miedziorytowymi mapami, widokami i planami wielu miast europejskich. Merian MATTHAUS (mł.), 1621-87, syn Mathausa (st.), sztycharz szwajc; ukończył rozpoczętą przez ojca ilustrację Theatrum Europaeum. Mérida [me-], stan w pn.-zach. Wenezueli, w Andach i nad jez. Maracaibo; 11,3 tys. km2, 328 tys. mieszk. (1969); stol. M.; ważny region uprawy kawy. Mérida [me-], m. w Meksyku, stol. stanu Jukatan; 201 tys. mieszk. (1969); przemysł włók. (przeróbka henequenu), cukr., cementowy; uniw.; muzeum; barok, katedra (XVI w.), pałac Montejo (XVI w.); dawne kolegium jezuitów (XVII w.). Mérida [me-], m. w Wenezueli, w Andach, stol. stanu M.; 72 tys. mieszk. (1969); przemysł włók.; uniw.; ośr. turyst.; muzeum; zabytkowe budowle sakralne (m.in. katedra). Mérida [me-], m. w Hiszpanii (Estremadura), nad Gwadianą; 34 tys. mieszk. (1960). Meriden [merydn], m. w USA (Connecticut); 55 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., maszyn., elektro techn., chem.; wyroby ze srebra (od XVIII w.). Meridian [merydjən], m. w USA (Missisipi); 44 tys. mieszk. (1970); przemysł drzewny, włókienniczy. Merikanto AARRE, ur. 1893, fiń. kompozytor i pedagog; nawiązania do fiń. muzyki lud.; utwory symf., koncerty, opera, balet. Merimée [-my] PROSPER, 1803-70, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; dramaty (Teatr Klary Gazul), powieści, nowele (Kolomba, Lokis), przekłady z literatury rosyjskiej. Mering [-ryŋ] JOSEPH VON, 1849-1908, niem. lekarz i fizjolog; prof. uniw. w Halle; z O. Minkowskim wykazał niezbędność trzustki dla prawidłowej przemiany cukrów; z. E. H. Fischerem odkrył farmakologiczne działanie weronalu. meriterium (Moeritherium), niewielki kopalny przedstawiciel trąbowców; górny eocen Egiptu. meritum, zasadniczy przedmiot sprawy, istotna treść.

Merka, m. i port w pd. Somalii, nad O. Indyjskim; 56 tys. mieszk. (1964); przemysł spoż., włókienniczy. merkantylizm, kierunek myśli ekon. i polityki ekon. dominujący w Europie Zach. w XVI i XVII w.; wg m. gł. sposobem wzbogacenia kraju jest wzrost sił wytwórczych (rozwój przemysłu, rolnictwa, wzrost liczby ludności), gł. przedstawiciele: Th. Mun, A. Serra, J.B. Colbert, w Polsce — A.M. Fredro, W. Gostkowski, M. Kopernik. merkantylny, kupiecki, handlowy; nastawiony na zysk, korzyść. merkaptany (tioalkohole), siarkowe analogi alkoholi zawierające zamiast grupy —OH grupę tiolową —SH; ciecze o b. silnej, odrażającej woni; toksyczne. Merkator (Mercator, własc. Gerhard Kremer), 1512-94, czołowy przedstawiciel flam. szkoły kartograficznej; autor globusów, map i atlasów geogr.; wprowadził do kartografii zmodyfikowany rzut walcowy (rzut M.). Merkatora rzut, odwzorowanie kartograficzne walcowe, wiernokątne, stosowane w mapach morskich. Merkera, miejscowość w pd.-zach. części NRD, nad rz. Werra; ośr. wydobycia i przetwórstwa soli potasowych. merki →znaki własnościowe. Merksem (Merxem), m. w Belgii, w zespole miejskim Antwerpii; 40 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spożywczy. Merkuri (Mercouri) MELINA, ur. 1920, gr. aktorka film. i piosenkarka; gł. role komediowe w filmach eur. i amer. (Nigdy w niedzielą); aktywna przeciwniczka rządów junty wojsk, w Grecji. „Merkuriusz Polski Ordynaryjny", najstarsza znana gazeta w języku pol., wydawana 1661 w Krakowie, następnie w Warszawie, ogółem 41 numerów; red. H. Pinocci. Merkury, , pierwsza wg oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego. Merkury, mit. rzym. bóg handlu, utożsamiony z gr. Hermesem. merkurymetria, metoda objętościowa oznaczania np. chlorków przez miareczkowanie ich roztworów mianowanymi roztworami azotanu rtęciowego Hg(NO3)2. merlan, zool, →witlinek. Merle [merl] ROBERT, ur. 1908, pisarz fr.; powieści (Śmierć jest moim rzemiosłem — studium faszyzmu), dramaty. Merleau-Ponty [-lo pąti] MAURICE, 1908-61, filozof fr.; jeden z przedstawicieli laickiego egzystęncjalizmu; poglądy egzysten-cjalistyczne łączył z fenomenologią. Merlin (Myrddin), postać z celt. mitologii, kronik i legend walijskich, czarownik i mędrzec, opiekun króla Artura. Merlini DOMINIK, 1730-97, architekt pochodzenia wł., wybitny przedstawiciel klasycyzmu; od ok. 1750 w Polsce; architekt nadworny Stanisława Augusta; wnętrza Zamku Królewskiego, zespół pałacowy w Łazienkach i pałac w Królikami w Warszawie; pałac w Jabłonnie. Mermoz [-mo] JEAN, 1901-36, pilot fr.; dokonał słynnych przelotów; zginął podczas 24 przelotu przez O. Atlantycki. Meroe, miejscowość w Sudanie, między V a VI kataraktą na Nilu; staroż. stol. (VI w. p.n.e. — IV w. n.e.) państwa Kusz (Nubia); ruiny świątyń, pałaców, nekropoli król. (smukłe piramidy). merostwo: 1) urząd, godność mera; 2) kancelaria, biuro, dom mera. Merowingowie, dynastia władców frankijskich panująca 481-751, od zjednoczenia państwa Franków przez Chlodwiga I; m.in. Chilperyk I i II, Dagobert III, Childeryk III; osłabiona w wyniku walki wewn. i podziałów państwa, utraciła władzę na rzecz majordomów z rodu Karolingów. Merrick [meryk], najwyższy szczyt Wyżynny Południowoszkockiej (W. Brytania); 842 m.

metafaza 697 Merrill [meryl] STUART, 1863-1915, pisarz, Amerykanin piszący po fr.; poezje symbolist.; publicystyka, ang. przekłady poezji francuskiej. Merrimack [męrymäk], rz. we wsch. części USA; dł. ok. 290 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; wodospady; elektrownie wodne. Mersa Matruh, m. w pn. części Egiptu, nad M. Śródziemnym; 32 tys. mieszk. (1966): rybołówstwo. Merseburg [mer-zə-], m. w pd.-zach. części NRD, nad Soławą; 56 tys. mieszk. (1968); walcownia aluminium; przemysł maszyn., chem.; w pobliżu wielkie zakłady chem. Leuna i Buna; wydobycie węgla brunatnego. 1013 pokój między Bolesławem Chrobrym a ces. Henrykiem II; oddawał Bolesławowi Milsko i Łużyce w lenno; 1033 zjazd, na którym Mieszko II uznał zwierzchnictwo ces. Konrada II; 1135 Bolesław Krzywousty złożył hołd z Pomorza i Rugii ces. Lotarowi III. Mersenne [-sen] MARIN, 1588-1648, fr. uczony, teoretyk muzyki, filozof; przyjaciel R. Descartes'a; popularyzator kartezjanizmu i nauki. Mersenne'a liczba [1. -sena], każda liczba postaci 2p—1, gdzie p oznacza dowolną liczbę pierwszą:r 2, 3, 5, 7, itd. Mersey [mə: zy], rz. w W. Brytariii (Anglia); dł. 113 km; uchodzi estuarium do Zat. Liverpoolskiej; gł. m.: Manchester, Liverpool. Mersin, m. w pd. Turcji, ośrodek adm. prow. Içel, port nad M. Śródziemnym; 87 tys. mieszk. (1965); rafineria ropy naft., przemysł bawełn., olejarski. Mertens STANISŁAW (pseud. Stefan Skulski i in.), 1892-1937, działacz ruchu robotn.; czł. KPP (1923-27 w KC i Biurze Polit., 1932-34 w Sekretariacie Krajowym); działacz Czerwonej Międzynarodówki Związkowej. Merthyr Tydfil [mə:rtər tydwyl], m. w W. Brytanii (Walia); 58 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kam.; hutnictwo żel., przemysł maszynowy. Merton [mə:rtn] ROBERT, ur. 1910, socjolog amer., przedstawiciel funkcjonalizmu w socjologii; zajmuje się socjologią wiedzy, metodologią; Social Theory and Social Structure.r Merton [mə: tn] T HOMAS , 1915-68, amer. poeta i pisarz; trapista; głośna autobiografia The Seven Storey Mountain. Merton [mə:rtn], dzielnica (borough) Wielkiego Londynu, obejmująca dawne miasta: Merton and Morden, Mitcham i Wimbledon; 184 tys. mieszk. (1968). Meru, góra w Himalajach, mityczna siedziba bóstw hinduskich. Meru, wulkan w pn. Tanzanii; 4567 m; ostatni wybuch 1910. merveilleuses [-wejö:z], nazwa elegantek fr. z okresu Dyrektoriatu, naśladujących przesadnie modę antyczną; żeński odpowiednik incroyables. mery, fragmenty makrocząsteczki powstałej przez polimeryzację monomerów; budowa cząsteczki m. jest identyczna pod względem ciężaru cząsteczkowego i uporządkowania atomów z budową cząsteczki monomeru, różni się zaś od niej brakiem podwójnego wiązania lub struktury pierścieniowej. merynoprekos, mięsny typ merynosa, szybko dojrzewający; gł. kierunek użytkowania — produkcja jagniąt mięsnych (o cięż. 30 kg), ubijanych w wieku ok. 3 miesięcy. merynosy, rasa owiec o cienkiej wełnie (4,5-7 kg rocznie), najbardziej przydatnej do przerobu przem.; m. stanowią ok. 50% świat, pogłowia owiec. merystem, tkanka twórcza roślin wyższych (tkankowych), zbudowana z komórek dzielących się (tzw. inicjalnych); m. wierzchołkowy — w stożku wzrostu łodygi i korzenia; m. boczne stanowi miazga

(łykodrzewna i korkotwórcza); m. interkalarny — w międzywęźlach roślin jednoliściennych, np. traw. merytokracja, rządy ludzi kompetentnych w danym zawodzie lub określonej dziedzinie wiedzy; utopijna koncepcja systemu rządów w XXI w., wysunięta przez ang. socjologa M. Younga. merytoryczny, dotyczący istotnej treści sprawy (w odróżnieniu od strony formalnej). merzyk (Mnium), pospolity mech leśny lub łąkowy; w Polsce 17 gatunków. mesa (messa), pomieszczenie na statku wodnym przeznaczone dla wspólnego wypoczynku, zajęć i zebrań załogi; również jadalnia załogi. Mesa [mejsə], m. w USA (Arizona), w zespole miejskim Phoenix; 62 tys. mieszk. (1970); przetwórstwo owocowo-warzywne. Mesabi Range [mysa:by ręjndż], okręg górn. w USA (Minnesota), nad Jez. Górnym; największe w USA złoża rudy żel. (60-70% wydobycia krajowego); wywóz rudy gł. przez port Duluth. Mesa Centralna (Południowa Wyżyna Meksykańska), płaskowyż, pd. część Wyż. Meksykańskiej; wys. 2000-2600 m; liczne kotliny, w których skupia się większość ludności Meksyku. Mesagne [mezanje], m. we Włoszech (Apulia); 26 tys. inieszk. (1961). Mesalina, ok. 25-48, trzecia żona Klaudiusza, matka Brytanika i Oktawii; słynna ze swobody obyczajów. Mesa Północna (Północna Wyżyna Meksykańska), płaskowyż, pn. część Wyż. Meksykańskiej; wys. do ok. 1700 m; liczne kotliny zw. bolsonami (największy — Bolsón de Mapimi). Mesenia, kraina hist., obecnie nomos, w Grecji, w2 pd.-zach. części Peloponezu; 3,0 tys. km , 212 tys. mieszk. (1961); ośr. adm. Kalamata. Meseta, wyżynno-górskie obszary w Hiszpanii i Portugalii; G. Kastylijskie dzielą M. na kotliny Starej (ok. 800 m) i Nowej Kastylii (ok. 600 m); zarośla typu makii. mesjanizm, ruch rel. związany z wiarą w nadejście Mesjasza. mesjanizm polski, filoz. koncepcja historiozoficzna, gł. 1 poł. XIX w. przypisująca narodowi pol. posłannictwo ,.zbawienia ludzkości"; A. Cieszkowski, B. Trentowski, K. Libelt, głoszona też przez poetów (Mickiewicz, Słowacki) i publicystów. mesjasz (pomazaniec), znany wielu religiom idealny władca przyszłości, wybawiciel zesłany przez bóstwo; gł. wątek judaizmu i nurtów chiliastycznych; w chrześcijaństwie utożsamiany z Jezusem. Mesmer FRANC ANTON, 1734-1815, lekarz niem.; twórca tzw. mesmeryzmu, systemu leczn. opartego na działaniu rzekomego magnetyzmu zwierzęcego; kierunek odrzucony przez naukę. Mesonero Romanos RAMÓN DE, 1803-82, pisarz hiszp.; przedstawiciel kostumbryzmu; obrazki obyczajowe z życia mieszczaństwa madryckiego. Mesrop Masztoc, ok. 361-ok. 440, orm. mnich, teolog, krzewiciel oświaty; twórca alfabetu orm., zw. ojcem literatury; wielkie zasługi w organizacji szkolnictwa. messa → mesa. Messal LUCYNA, 1886-1953, śpiewaczka (sopran) i tancerka; jedna z najwybitniejszych pol. artystek operetkowych; występy gł. na scenach warszawskich. Messel ALFRED, 1853-1909, architekt niem.; biurowce, domy mieszkalne i towarowe (Wertheima w Berlinie); zaliczany do pionierów nowocz. architektury. Messerschmitt [mesərszmyt] WILLY, ur. 1898, niem. konstruktor i przemysłowiec; samolotów jego konstrukcji używali hitlerowcy podczas II wojny światowej. Messiaen [mesjã| OLIVIER, ur. 1908, fr. kompozytor i organista; twórczość o te-

matyce rel., oparta na indywidualnym systemie muz. i oryginalnej koncepcji brzmienia (m.in. wyzyskanie śpiewu ptaków); Réveil des roiseaux. messidor [-do: ], 10 miesiąc w rewol. kalendarzu fr.; od 19-20 VI do 19-20 VII. Messier [mesjy] CHARLES, 1730-1817, astronom fr.; opracował pierwszy katalog obiektów mgławicowych, obejmujący 103 mgławice, galaktyki i gromady gwiazd. Messina →Mesyna. Messina, m. w Republice Pd. Afryki (Transwal), w pobliżu granicy z Rodezją; 13 tys. mieszk. (1967); duży ośr. wydobycia rud miedzi; hutnictwo miedzi. Messter OSKAR, 1866-1943, pionier kinematografii niem.; nakręcił pierwsze filmy niem., 1916 zbudował lotn. kamerę fotogrametryczną. mesteron, pochodna testosteronu, lek stosowany u mężczyzn m.in. w impotencji, u kobiet w nadmiernej laktacji, w zaburzeniach miesiączkowania. Mestre, przemysłowa dzielnica Wenecji, ważny węzeł kolejowy. Mestrović IVAN, 1883-1962, najwybitniejszy rzeźbiarz jugosł., od 1947 w USA; indywidualny styl odznaczający się ekspresją i monumentalizmem; pomniki, portrety, rzeźby rel.-symbol.; mauzoleum na Kosowym Polu. „Mestwin", pismo nauk.-lit., wydawane 1925-34 w Toruniu jako dodatek do „Słowa Pomorskiego"; publikowało materiały hist. i lit. dotyczące regionu kaszubsko-pomorskiego; założyciel i red. J. Kaniowski. Mesyna (Messina), m. i port we Włoszech (Sycylia), nad Cieśn. Mesyńską, ośrodek adm. prow. M.; 270 tys. mieszk. (1968); przemysł spożywczy. Mesyńską Cieśnina (Stretto di Messina), cieśn. na M. Śródziemnym, między Płw. Apenińskim a Sycylią; szer. do 22 km. mesz, dietetyczna karma dla koni sporządzona z owsa i siemienia lnianego zalanych wrzątkiem i zasypanych otrębami pszennymi; także mieszanka drobno zmielonych pasz stosowana w żywieniu drobiu. Meszaros [mę:sa:rosz] LAZAR, 17961858, pułkownik węg., min. obrony w rządzie L. Batthyanyego (1848); współorganizator nar. wojska. meszek płodowy (lanugo), małe delikatne włoski na ciele płodu ludzkiego; przy końcu ciąży wypadają i zostają zastąpione przez uwłosienie właściwe. Meszhed, m. w Iranie, ośrodek adm. prow. Chorasan; 409 tys. mieszk. (1967); jeden z gł. w kraju ośr. przemysłu (gł. spoż., włók., skórz.), handlu i rzemiosła (dywany); uniw.; ośr. kultu rel. szyitów. meszki, zool. potoczna nazwa mustyków. Meszoly [mę:soj] GEZA, 1844-87, malarz węg.; jeden z gł. przedstawicieli węg. realist. malarstwa, pejzażowego. Meszoly [mę:soj] MIKLÓS, ur. 1921, pisarz węg.; wpływy egzystencjalizmu; proza o niesamowitym klimacie i nastroju; powieści (Śmierć rekordzisty), dramaty, opowiadania. meta- (m-), w nazwach dwupodstawionych pochodnych benzenu i terpenów oznacza położenie podstawników w pierścieniu w pozycjach 1, 3. Meta, rz. w Kolumbii (częściowo na granicy z Wenezuelą), 1. dopływ Orinoko; dł. 1100 km; żeglowna w dolnym biegu. metabolizm → przemiana materii metacentrum, w ciele pływającym punkt przecięcia się linii działania wyporu przechylonego ciała z jego płaszczyzną symetrii. metaetyka, teoria i metodologia nauk etycznych, zajmująca się badaniem ich struktury oraz analizą języka etyki, ustalaniem znaczenia pojęć (zwł. ocen i norm), jakimi się w niej operuje. metafaza, faza podziału jądra komórkowego, w której chromosomy układają się

698 metafizyczne malarstwo w płaszczyźnie równikowej wrzeciona podziałowego. metafizyczne malarstwo, szt. plast, kierunek w malarstwie wł. stworzony 1915 przez G. de Chirico jako próba nowego, irracjonalnego przedstawienia świata i ujawnienia jego metafiz. treści; obrazy, w których precyzyjnie namalowane realne przedmioty i formy przedstawiane są w zaskakujących zestawieniach przypominających marzenia senne. „metafizyczni poeci", określenie S. Johnsona przyjęte dla ang. barok, szkoły poetów (XVII w., twórca J. Donne), uprawiających lirykę refleksyjną o tematyce rel. i osobistej, łączących siłę uczuć z ich analizą intelektualną i ekspresją stylu. metafizyka, filoz.: 1) dyscyplina filoz., nauka o „pierwszych zasadach" bytu; teoria bytu, ontologia; 2) sposób filoz. ujmowania rzeczywistości przeciwstawny dialektyce, ujmujący zjawiska statycznie, ahistorycznie i w izolacji od innych; 3) potocznie oderwane od rzeczywistości spekulacje myślowe, mętne rozumowanie, niezrozumiałe, nienaukowe poglądy. metafora (przenośnia), lit. zespół słów, w których znaczenie jednych zostaje przeniesione na pozostałe na zasadzie pokrewieństwa między nimi, tak że powstaje nowa całość znaczeniowa; spotykana w mowie potocznej (na ust koralu), gł. w języku artystycznym. metaforyka, zasób metafor, sposób posługiwania się metaforami. metafosforany, sole pochodne kwasu metafosforowego; m. potasu i m. wapnia używane są jako nawozy mineralne. metafraza, lit. przeróbka lub przekład utworu wierszowanego na prozę. metagalaktyka, hipotetyczny układ złożony z wielu bilionów galaktyk, stanowiący w strukturze Wszechświata ogniwo nadrzędne w stosunku do gromad galaktyk. metageneza, typ przemiany pokoleń; osobniki jednego pokolenia rozmnażają się bezpłciowo, następnego płciowo; np. u wielu jamochłonów. metajęzyk, log. system wypowiedzi o języku danej teorii nauk. (o tzw. języku przedmiotowym), zawierający nazwy wyrażeń tego języka, nazwy własności tych wyrażeń oraz związków, jakie między nimi zachodzą. metakrylowe żywice, często używana nazwa polimetakrylanów. metakrylowy kwas CH2=CH(CH3)COOH, łatwo polimeryzująca ciecz; estry k.m. polimeryzują tworząc szkło org. (plexiglas). Metaksas JOANIS, 1871-1941, gr. generał i prawicowy polityk; przeciwnik E. Weni-zelosa; 1935 przyczynił się do restauracji monarchii; od 1936 premier, rządy dyktatorskie; 1940 odrzucił wł. ultimatum. Metaksasa linia, fortyfikacje gr. na granicy z Bułgarią i Albanią, zbudowana 1938-40 (nazwa od J. Metaksasa); IV 1941 przełamana podczas niem. ofensywy na Bałkany. metaldehyd →octowy aldehyd. metale, substancje odznaczające się dobrą przewodnością elektr. i cieplną, połyskiem, na ogół łatwą ciągliwością i kowalnością; do m. zalicza się ok. 80 pierwiastków chem. i stopy; pierwiastki metaliczne są pierwiastkami elektrododatnimi; m. są b. rozpowszechnione w przyrodzie; występują zwykle w postaci związków, rzadko w stanie rodzimym (m. szlachetne). metale alkaliczne →potasowce. metale kolorowe →metale nieżelazne. metale lekkie, grupa metali nieżel. o cięż. właśc. mniejszym niż 4,5 G/cm3 (np. glin, magnez, beryl oraz ich stopy). metale nieżelazne (metale kolorowe) wszystkie metale i stopy oprócz żelaza i jego stopów. metale szlachetne, metale odznaczające się dużą odpornością na działanie czynników chem.: złoto, srebro i platynowce.

metale ziem →glinowce. metale ziem alkalicznych →wapniowce. metaliczne wiązanie, rodzaj wiązania chem. między atomami w krysztale metalu; elektrony walencyjne tworzą ,,gaz elektronowy" wspólnie posiadany przez dodatnio naładowane jony metalu. metalimnion (termoklina, warstwa skokowa), pośrednia warstwa wód w jeziorze, w okresie letnim, między epilimnionem a hypolimnionem, w strefie umiarkowanej. metalizacja (metalizowanie), pokrywanie powierzchni przedmiotu warstwą metalu metodami m.in. platerowania, natryskiwania, dyfuzyjną, kontaktową, próżniową i galwanotechniczną. metalizacja katodowa, metalizacja powierzchni przedmiotów (metal.) metalem stanowiącym katodę przez rozpylenie go wyładowaniami elektr. (w atmosferze gazu obojętnego). metalizacja natryskowa, metalizacja powierzchni przedmiotu za pomocą pistoletu rozpylającego roztopiony metal. metalizacja próżniowa, metalizacja przez osadzanie na powierzchni przedmiotu metalu odparowanego w wysokiej próżni. metalizacja samolotu, połączenie przewodnikami elektr. wszystkich metal, części samolotu dla zabezpieczenia od iskrzenia i przepływów prądów przez połączenia o zmiennym oporze (np. przeguby), powodujących trzaski w radioodbiornimetalizowanie →metalizacja. Metallmann JOACHIM, 1889-1942, filozof i metololog; zajmował się zagadnieniami determinizmu i metodologią nauk przy-rodn.; zginął w Sachsenhausen. metaloceramika, sposób wyrabiania różnych przedmiotów z proszków metalicznych lub ich mieszanin z proszkami niemetalicznymi, na drodze prasowania i spiekania; wyroby z tych proszków. metalochromia, barwienie wypolerowanych metali przez utleniające ogrzewanie (np. na powietrzu) lub barwienie powłoki tlenków uzyskanej na metalach na innej drodze (np. po anodyzowaniu aluminium). metalogika, teoria i metodologia systemów dedukcyjnych, nauka zajmująca się badaniem log. i mat. teorii sformalizowanych. metalografia, dział metaloznawstwa obejmujący badania struktury metali i ich stopów m.in. metodą mikroskopową, makroskopową, rentgenograficzną. metalograficzny mikroskop, mikroskop przystosowany do badań w świetle odbitym, wyposażony zwykle w urządzenia do fotografowania; używany do badań struktury metalu na zgładach. metaloidy →niemetale. metaloorganiczne związki, związki org. zawierające w cząsteczce 1 lub więcej atomów metalu połączonych bezpośrednio z atomami węgla; b. aktywne chemicznie, często samozapalne na powietrzu; najważniejsze: glinoorg., np. trójetyloglin Al(C2H5)3, ołowioorg., rtęcioorg., magnezoorg.; do z.m. zalicza się także związki metaloidoorg., będące połączeniem org. gł. boru, krzemu, fosforu. metaloplastyka, technika wyrabiania z metalu przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych. metaloproteidy, połączenia białek z metalami, najczęściej z żelazem, magnezem, miedzią, cynkiem lub manganem; m. wchodzą w skład układów enzymatycznych i hormonów lub magazynują metale w organizmie, np. ferrytyna. metaloryt, każda technika graf., w której rysunek na płycie metal, rytuje się ostrymi narzędziami (rylce, igły, ruletki). metalowskaźniki, wskaźniki stosowane w miareczkowaniu kompleksometrycznym;

tworzą z oznaczanym jonem metalu zwykle barwne związki kompleksowe. metaloznawstwo, nauka o metalach i stopach badająca ich skład chem., warunki krystalizacji, budowę wewn., własności fiz. i mech. przemiany w stanie stałym, zmiany własności i struktury pod wpływem czynników zewn.; zajmuje się też korozją oraz ochroną metali przed korozją. metalurgia, nauka o metodach i procesach dotyczących zarówno wytwarzania metali z rud, ich rafinacji i otrzymywania stopów, jak również dalszej obróbki, mającej na celu nadanie im żądanych kształtów i właściwości. →zgar metalurgia ogniowa →pirometalurgia. metalurgia proszków (ceramika metali), dział metalurgii obejmujący wytwarzanie proszków metali oraz przedmiotów z nich przez prasowanie proszków w odpowiednich formach i następnie spiekanie. metalurgia próżniowa, gałąź metalurgii obejmująca procesy metalurgiczne w niskich ciśnieniach, od 10-6 Tr; umożliwia otrzymywanie metali o b. wysokiej czystości. metamatematyka, nauka z pogranicza logiki i matematyki zajmująca się analizą metodologicznej struktury teorii mat., badająca m.in. takie własności teorii mat. jak niesprzeczność, rózstrzygalność, interpretacje jednej teorii w drugiej itp. metameria (segmentacja), biol. występujący u wielu zwierząt podział ciała na szereg podobnie ukształtowanych odcinków (metamery, segmenty) ułożonych wzdłuż osi długiej ciała; najsilniej zaznacza się u pierścienic i stawonogów. metamorficzna facja, zespół minerałów mogących się tworzyć i trwale współistnieć w skałach podlegających metamorfizmowi w jednakowych warunkach ciśnienia i temperatury. metamorficzne skały, skały powstałe przez przeobrażenie innych skał w procesach metamorfizmu. metamorficzne złoża, złoża metamorfogeniczne, w których koncentracja składnika użytecznego nastąpiła wskutek procesów metamorfizmu, np. złoża azbestu, talku. metamorfizm, geol. przebudowa wewn. skał w głębi skorupy ziemskiej pod wpływem podwyższonego ciśnienia i temperatury; polega na zmianie składu miner, skały, sposobu rozmieszczania jej składników oraz stopnia ich wykrystalizowania, przy czym materiał skalny w gł. swej masie pozostaje w stanie stałym; w wyniku m. powstają skały metamorficzne. metamorfogeniczne złoża, złoża powstałe podczas procesów metamorfizmu; dzielą się na: zmetamorfizowane i metamorficzne. metamorfoza, biol. →przeobrażenie. Metamorfozy (Przemiany), tytuł dzieła Owidiusza — zbioru mitów gr.-rzym. o przemianach postaci mit. w zwierzęta, rośliny i ciała niebieskie; pisany heksametrem. metan CH4, najprostszy węglowodór nasycony; występuje w gazie ziemnym (do 90%), gazie kopalnianym i w gazie błotnym (wydzielającym się z bagien); nietoksyczny, palny gaz; stosowany w gazownictwie i przemyśle petrochem., np. do otrzymywania acetylenu, sadzy, wodoru. metanabol (dianabol), sterydowy lek o silnym działaniu anabolicznym; stosowany m.in. w chorobach z niedoborem białek i ujemnym bilansem azotowym. metanauka, metodol. współcz. postać metodologii nauk dedukcyjnych, traktowanych jako teorie (systemy) sformalizowane, formułująca swe wypowiedzi w odpowiednim metajęzyku; też wszelka nauka o języku i strukturze metodol. danej nauki. metanefrydia, segmentalne narządy wy-dalnicze pierścienic; zbudowane z orzę-sionego lejka otwierającego się do wtórnej

metrampaż 699 jamy ciała oraz pętlicowatej rurki uchodzącej na zewnątrz. metanit, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina azotanu amonu, nitrogliceryny, nitrozwiązków, mączki drzewnej i chlorku sodu; używany w górnictwie węglowym. metanol (metylowy alkohol, karbinol) CH3OH, najprostszy alkohol otrzymywany z tlenku węgla i wodoru (katalitycznie, pod ciśnieniem); dawniej otrzymywany z rozkładowej destylacji drewna (stąd dawna nazwa spirytus drzewny); ciecz; b. silna trucizna; stosowany m.in. do produkcji formaldehydu, jako paliwo i rozpuszczalnik. metanomierz, przyrząd do badania zawartości metanu w powietrzu kopalnianym. metanowe bakterie, bakterie wytwarzające metan w beztlenowej fermentacji zachodzącej w mułach dennych wód, bagien, ścieków i w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy. metaplazja, biol. w procesach regeneracji przekształcanie się komórek jednej tkanki w komórki tkanki innej, po ich odróżnicowaniu się. metapleks, nazwa handl. szkła org. (polimetakrylanowego) produkowanego w Polsce. metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides), drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych, odkryte 1941 w Chinach; gatunek ginący (tzw. żyjąca skamieniałość). metasomatoza, proces zmiany składu miner, i chem. skały wskutek wnikania do niej nowych substancji miner.; substancje te usuwają ze skały niektóre jej składniki, a na ich miejsce wydzielają nowe minerały. Metastasio [-tazjo] P IETRO (właśc. P. Antonio Trapassi), 1698-1782, wł. poeta klasycyzmu; czł. Arcadii; pieśni na uroczystości dworskie, poet. libretta (m.in. Łaskawość Tytusa — Ch.W. Gluck, W.A. Mozart), rozprawy teoret. zapowiadające romantyzm. metastaza, med. →przerzut. metasystoks, fosforoorganiczny środek owadobójczy (insektycyd) stosowany m.in. do zwalczania mszyc, przędziorków; trujący dla ssaków. metateza (przestawka), językozn. przestawienie głosek w wyrazie. metateza (przekładnia), lit. zmiana szyku wyrazów, dokonana w celach ekspresy wnych. metatonia, językozn. zmiany akcentowo-intonacyjnc. Metauro (staroż. Metaurus), rz. w środk. części Włoch; dł. 111 km; uchodzi do M. Adriatyckiego.207 p.n.e. zwycięstwo Rzymian nad Hasdrubalem Barkasem, spieszącym Han-nihalowi z pomocą. metazoa, zool. →wielokomórkowce metekowie →metojkowie. metempsychoza →reinkarnacja. meteo, skrót przymiotnika meteorologiczny. meteonawigacja, dział nawigacji obejmujący sposoby wyznaczania najkorzystniejszego kursu statku wodnego lub latającego, ze względu na aktualne warunki meteorologiczne. „Meteor", niem. okręt hydrograficzny, na którym przeprowadzono 1925-27 szczegółowe badania Pd. Atlantyku, a 192838 — Pn. Atlantyku (wyjaśniono m.in. problem cyrkulacji oceanicznej). meteorograf, przyrząd samopiszący do rejestracji stanu kilku elementów meteorol. (np. ciśnienia, temperatury i wilgotności powietrza) w swobodnej atmosferze. meteorologia, dział geofizyki, nauka zajmująca się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w atmosferze ziemskiej oraz tych procesów w jej podłożu, które

mają bezpośredni wpływ na przebieg procesów atmosferycznych. meteorologiczna klatka, klatka ustawiona na wys. 2 m nad ziemią, służąca do zabezpieczenia umieszczonych w niej meteorol. przyrządów pomiarowych przed bezpośrednim promieniowaniem Słońca i Ziemi oraz przed opadami atmosferycznymi. meteorologiczna stacja, jednostka służby meteorol., której zadaniem jest przeprowadzanie obserwacji meteorologicznych. meteorologiczne klucze, system umownych, zwykle szyfrowanych, międzynar. oznaczeń do przekazywania danych meteorol. środkami telekomunikacyjnymi. meteoropatia, patologiczna reakcja ustroju na działanie czynników meteorol.; zależy od wrażliwości osobniczej. meteoropatologia, nauka zajmująca się badaniem wpływu czynników meteorol. na powstawanie zaburzeń czynności organizmu i schorzeń. meteory (gwiazdy spadające), astr. ciała niebieskie, pyłki lub bryły, o niewielkich rozmiarach (od ułamka mm do kilku m), obiegające Słońce po orbitach eliptycznych. meteory, meteorol. zjawiska występujące w atmosferze ziemskiej (z wyjątkiem chmur), np. opady atm., zjawiska optyczne i elektr. oraz na pow. Ziemi, np. osady atm.; dzielą się na hydrometeory, litometeory, fotometeory i elektrometeory. meteoryczne wody, geol. →wadyczne wody. meteoryty, części meteorów spadające na pow. Ziemi po przejściu przez jej atmosferę; rozróżnia się: m. żelazne — syderyty, m. kam. — aerolity, m. kam.-żelazne — syderolity i m. szkliste — tektyty. meteorytyka, nauka zajmująca się badaniem meteorytów, ich składu chem. i miner., struktury, właściwości fiz. oraz wszelkich zjawisk związanych z ich spadaniem na pow. Ziemi. meteoryzm, med. →wzdęcie. metergina, farm. →metyloergometryna. methadon, farm. →polamidon. methemoglobina (hemiglobina), brunatna, nieczynna biologicznie hemoglobina, powstająca w wyniku zmiany wartościowości żelaza hemu (dwuwartościowe na trójwartościowe) pod wpływem np. silnych utleniaczy. methoxychlor, org. środek owadobójczy (insektycyd) stosowany gł. do dezynsekcji pomieszczeń. Metin Eloğlu, ur. 1927, poeta tur.; zbiory refleksyjnych poezji, opowiadania. melionina, aminokwas egzogenny; występuje w kazeinie, białku jaj itd.; bierze udział w przemianach lipidów, jako donor grupy metylowej w procesach transmetylacji; stosowana w chorobach wątroby. metizol (tapazol), lek stosowany w nadczynności tarczycy. metka, kartka przyczepiana do niektórych towarów, z informacjami o tym towarze (np. ceną, rozmiarem, sposobem prania). metka, kiełbasa nietrwała, surowa, wędzona, o charakterystycznym smaku, konsystencji smarowej, wyrabiana z rozdrobnionego mięsa i tłuszczu. metkal, płótno bawełn. bez specjalnego wykańczania (bezapreturowe). metoda, sposób postępowania, świadomy i powtarzalny wybór działania; zespół celowych czynności i środków; sposób wykonania zadania lub rozwiązania problemu; zespół ogólnych założeń badawczych (wytycznych). metoda diachroniczna, metodol. metoda ujmowania zjawisk w ich rozwoju, z uwzględnieniem ich porządku czasowego i wzajemnych związków. metoda historyczno-porównawcza, metoda badawcza w naukach społ., polegająca na porównywaniu przebiegu procesów hist. w różnych społeczeństwach w celu budowania typologii, uogólnień hist.,

ustalania prawidłowości rozwojowych i wyjaśnień przyczynowych. metoda migowa, stosowana w nauczaniu głuchych, polegająca na posługiwaniu się migami; obecnie stosowana coraz rzadziej, zastępowana „czytaniem z ust". metoda Montessori, system wychowania przedszkolnego, stworzony przez M. Montessori, polegający na daniu dziecku maksimum swobody dla spontanicznej aktywności i wszechstronnego kształcenia zmysłów. metoda progresywna, metodol. metoda badawcza polegająca na wyprowadzaniu faktów ze źródeł im współcz. w postępie czasowym; m.p. stosuje się zwł. w badaniach.historycznych. metoda retrogresywna, metodol. metoda badawcza polegająca na rekonstrukcji faktów dawniejszych na podstawie źródeł i zjawisk późniejszych; m.r. stosuje się zwł. w badaniach historycznych. metoda synchroniczna, metodol. metoda ujmowania zjawisk w sposób statyczny w określonym momencie czasowym, z założeniem ich względnej stałości. metodologia nauk, nauka o metodach nauk., znawstwo hist., analityczne, krytyczne i normatywne metod nauki; system dyrektyw badawczych wynikających z określonego systemu teoret. (np. marksistowska m.n.). Metody, ?-ok. 885, brat Cyryla, misjonarz, apostoł Słowian; arcybiskup Moraw; wprowadził język słow. do liturgii; zwalczany przez duchowieństwo niem.; uznany za świętego. metodyczny, systematyczny, przestrzegaiący ustalonej kolejności w działaniu, założonych metod postępowania, planu; zawierający wskazówki co do metod i sposobów postępowania celowego. metodyka, metodol. zbiór zasad dotyczących sposobów postępowania przy wykonywaniu pewnej pracy lub zmierzających do danego celu; niekiedy nazwa szczegółowych norm postępowania swoistego dla danej nauki. metodyka, pedag. →dydaktyka szczegółowa. metody numeryczne →analiza numeryczna. metodyści, protest, grupa wyznaniowa wyodrębniona z anglikanizmu 1795 (bracia J. i Ch. Wesley); doktryna anglik., episkopalizm, tendencje ekumeniczne; najliczniejsi w USA. metodyzm: 1) ścisłe stosowanie się do określonej metody, postępowanie wg pewnej metody; 2) poglądy, doktryna metodystów. metojkowie (metekowie), w staroż. miastach-państwach Grecji obca ludność napływowa, bez praw obywatelskich, lecz ponosząca świadczenia na rzecz państwa; gł. zajęcia: handel i rzemiosło. metol, N-metylo-p-aminofenol, dobrze rozpuszczalna w wodzie substancja krystal.; stosowany w fotografii jako składnik wywoływaczy. Metona cykl, okres obejmujący 19 lat; po upływie c.M. fazy Księżyca przypadają w takim samym dniu roku. metonimia (zamiennia), lit. zastąpienie jednego wyrażenia innym w wypadku, gdy ich znaczenia pozostają w realnym związku (wypić kielich). metopa, prostokątna, gł. kam. płyta między tryglifami we fryzie porządku doryckiego, często pokryta reliefem. metr, m, jednostka podstawowa długości w u k ła dzie SI; dłu gość równa 1 650 765,73 długości fali w próżni promieniowania odpowiadającego przejściu między poziomami 2p10i 5d5 atomu kryptonu 86. metr, daw. nauczyciel, zwł. nauczyciel tańca, muzyki, języków. metr →metrum. metrampaż (łamacz), druk. składacz, który zajmuje się łamaniem (formowaniem) kolumn ręcznie.

700 Métraux Métraux [-ro], ALFRED, 1902-63, fr. et- wydawcy, kolejność wydania, nakład, nolog i socjolog; badania nad ludami objętość, rodzaj papieru, cenę. Ameryki Łac, szczególnie ważne nad taMetryka Litewska, prowadzona w kanbliczkami z W. Wielkanocnej; Easter celarii W. Księstwa Litew.; od 1569 obejJsland; Les Incas. mowała m.in. korespondencję dyplomametraż, długość wyrażona w metrach tyczną z Rosją i Tatarami; obecnie w bieżących; w budownictwie — powierzch- ZSRR; odpisy niektórych ksiąg (do poł. nia obliczana w m2 oraz kubatura — w m3.' XVI w.)w Archiwum Głównym Akt Dawmetresa, dato. kochanka, utrzymanka. nych. metro (szybka kolej miejska), podziemMetryka Mazowiecka, prowadzona w na kolej elektr., stosowana w wielkich kancelarii książąt mazowieckich; zachomiastach jako środek szybkiego i masowe- wana z 1414-1520; obecnie w Archiwum go ruchu pasażerskiego o zdolności prze- Głównym Akt Dawnych, w składzie Mewozu ok. 40 tys. pasażerów na godz na tryki Koronnej. 1 linii i w 1 kierunku. metrykant, w dawnej Polsce (XVIImetrografia, opis miar i wag. XVIII w.) urzędnik prowadzący księgi metrologia (miernictwo), wiedza o po- kancelarii król., zwane metryką. miarach, obejmująca wszystkie zagadniemetryka przestrzeni, funkcja, która nia pomiarowe niezależnie od rodzaju każdym dwom punktom przestrzeni wielkości mierzonej i dokładności pomia- przyporządkowuje liczbę nieujemną zw. ru. odległością tych punktów; gł. pojęcie metrologia historyczna, nauka pomoc- teorii przestrzeni metrycznych. nicza historii badająca powstanie, dzieje, Metsu [-sü] GABRIEL, 1629-67, malarz wielkości i systemy dawnych miar. hol.; gł. mieszcz. sceny rodzajowe oraz metronidazol (flagyl), lek przeciwrzę- sceny rel., mit., portrety i martwe natury. sistkowy, działa także przeciwpasożytniMetsys QUENTIN →Massys Quentin. czo w zakażeniach przewodu pokarmoweMetternich (M.-Winneburg) KLEMENS go wielkouśćcem jelitowym. VON, książę, 1773-1859, austr. mąż stanu; metronom (taktomierz), przyrząd zega- od 1809 min. spraw zagr., od 1821 kanrowy do dokładnego oznaczania tempa clerz; udaremnił plan stworzenia silnej utworu muz.; skonstruowany 1816 przez Rzeszy niem. i zapewnił Austrii hegemoJ. Mälzla. nię w Związku Niem.; gł. inspirator metropolia: 1) w staroż. Grecji miasto Świętego Przymierza; zmuszony do ustąmacierzyste kolonii; 2) gł. miasto danego pienia 1848. kraju lub prowincji. Mettmann, m. w NRF (Nadrenia Pn.metropolia, w kościołach chrześc, jed- Westfalia), na wsch. od Diisseldorfu; nostka adm. zarządzana przez arcybisku- 29 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., pa, składająca się z kilku diecezji. metalowy. metropolita, wyższy dostojnik w Mettur, m. w Indii (Tamilnadu), nad rz. kościołach kat. i prawosł.; arcybiskup Kaweri; 28 tys. mieszk. (1961); przemysł stojący na czele metropolii. chem., włók., cementowy, huta alumiMetropolitan Opera House nium; elektrownia wodna; w pobliżu wy[metrəpolytn operə ha u s], teatr operowy dobycie boksytów. w Nowym Jorku, otwarty 1883, jeden z metycylina (methicillin, celbenin), peninajsłynniej- szych w świecie. cylina dwumetoksyfenyloWa; niewrażliwa metropolizacja, skupianie czegoś (np. na penicylinazę; stosowana w infekcjach obiektów przem., instytucji kult.) w wiel- wywołanych przez gronkowce. metyl —ĆH3, najprostszy, jednowartokich miastach, metropoliach. metrum (metr), lit. miara wierszowa, ściowy rodnik alifatyczny wywodzący się wzorzec rytmiczny, schemat, wg którego od metanu CH4. został uporządkowany materiał foniczny metylen =CH2, najprostszy, dwuwartowiersza; termin stosowany gł. w odniesie- ściowy rodnik alifatyczny wywodzący się niu do wiersza stopowego (zwł. iloczaso- od metanu CH,. wego). metylenowy błękit, syntetyczny, ciemnometrum, muz. czynnik określający war- niebieski barwnik zasadowy; stosowany tość trwania nut i układ akcentów w obrę- do barwienia i druku bawełny, jako śrobie taktu; m. dwudzielne (np. 2/4), trój- dek antyseptyczny, w analizie chem. (jako wskaźnik), w mikroskopii. dzielne (np. 3/4, 3/8), czterodzielne (np. metylenu chlorek (dwuchlorometan) 4/4 CH2Cl2, chloropochodna metanu, otrzyMetryczna Konwencja, międzynar. mywana przez jego chlorowanie; niepalumowa (1875), uznająca system metryczny na, łatwo lotna ciecz; rozpuszczalnik. metyloamina CH3NH2, najprostsza amiza międzynar.; Polska przystąpiła do na alifatyczna; otrzymywana w reakcji K.M. 1919. formaldehydu z chlorkiem amonowym; łametryczna przestrzeń, przestrzeń, w której dla każdych 2 punktów two rozpuszczalny gaz o zapachu amoniaku; stosowana szeroko w syntezie orgazdefiniowana jest odległość między nimi. metryczny system, system miar nicznej. metylobenzen →toluen. oparty na metrze i kilogramie, stosujący metylobutadien →izopren. zasadę 10-krotnych wielokrotności i metyloceluloza (eter metylowy celulopodwielo-krotności przy tworzeniu jednostek wtórnych z jednostek gł.; do zy), szarobiała, włóknista masa, tworząca w wodzie roztwór koloidowy; stosowana s.m. należy układ SI. metryka, hist. księga wpisów wystawia- m.in. do wyrobu klejów, środków dyspernych dokumentów i dokonywanych czyn- gujących, emulgujących. metyloergometryna (metergina), lek ności publ.-prawnych prowadzona w kancelarii panującego; w Polsce — 3 m.: wzmagający napięcie i wyzwalający rytmiczne skurcze mięśni macicy, stosowany Koronna, Litewska, Mazowiecka. metryka, lit. nauka o systemach budo- w ginekologii. metyloksantyny, metylowe pochodne wy wiersza; w węższym znaczeniu nauka ksantvny: kofeina, teobromina i teofilina. o antycznym wierszu iloczasowym. metylowanie, chem. proces alkilowametryka (odpis aktu stanu cyw.), prawo określenie skróconego wyciągu z akt stanu nia związków org. rodnikiem metylocyw. dotyczącego urodzin, ślubu, śmierci. wym —CH3. metylowy alkohol →metanol. Metryka Koronna, prowadzona w kanmetylowy fiolet, syntet. barwnik zasacelarii król. od poł. XIV w. do 1794, zachowana od 1447; składa się z kilku serii dowy z grupy barwników trój ary lometaksiąg; wpisów dokonywano z oryginałów; nowych; stosowany gł. do wyrobu atraobecnie w Archiwum Głównym Akt Daw- mentu, kalki maszynowej, ołówków kopiowych. nych. metylowy oranż (heliantyna), syntetyczmetryka książki, informacja umieszczona na odwrocie karty tytułowej ny barwnik azowy; dawniej stosowany do lub na ostatniej stronie książki określająca: adres

barwienia wełny, obecnie jako wskaźnik w analizie chemicznej. metylu chlorek (chlorometan) CH3Cl, chlorowa pochodna metanu otrzymywana przez jego chlorowanie; gaz o działaniu narkotycznym; stosowany w syntezie organicznej. metylu siarczan (CH3)2SO4, ester metylowy kwasu siarkowego; ciecz; b. silna trucizna; stosowany jako środek metylujący. metys, zootechn. w hodowli zwierząt mieszaniec międzyrasowy. Metys, potomek ojca białej odmiany i Indianki lub odwrotnie; szerzej — każdy mieszaniec, potomek przedstawicieli różnych odmian (ras) człowieka. metyzacja, krzyżowanie zwierząt różnych ras. Metz [mes], m. we Francji (Lotaryngia), port nad Mozelą, ośr. adm. dep. Moselle; 108 tys. mieszk., zespół miejski 166 tys. (1968); hutnictwo żel., przemysł maszyn., chem., spoż.; węzeł kol.; muzeum; ruiny budowli rzym., got. katedra (XIII-XVI w.), liczne kościoły (XIII-XVIII w.), Hotel St. Livier (XII w.), teatr i ra tu sz (XVIII w.). 1870 (27 X) kapitulacja stutysięcznej armii fr. marszałka A.F. Bazaine'a w wojnie fr.-pruskiej. Metzell LUDWIK, 1764-1848, inżynier budownictwa; 1786 wynalazca mostu pontonowego do celów wojsk.; zbudował (181619) pierwszą szosę w Król. Pol. (tzw. trakt zakroczymski), skonstruował holownik rzeczny. Metzinger [mesęży] JEAN, 1883-1956, malarz fr.; początkowo pod wpływem postimpresjonizmu, potem kubista — opublikował (z A. Gleizesem) rozprawę Du cubisme (1912). Meudon [mödą], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 51 tys. mieszk. (1968): przemysł metal.; obserwatorium astrofizyczne; w pobliżu lasek M. — miejsce wypoczynkur mieszkańców Paryża. Meulen [fan də mö:lən] ADAM FRANS VAN DER, 1632-90, malarz flam.; nadworny malarz Ludwika XIV; sceny batalistyczne i z życia dworu. Meunier [mönjy] CONSTANTIN EMILE, 1831-1905, belg. rzeźbiarz, malarz i grafik; gł. rzeźby o tematyce związanej z życiem ludzi pracy (Górnik, Doker, Siewca i in. — do niezrealizowanego pomnika Gloryfikacja pracy).

Meunier [mönjy] HIPOLIT, 1825-98, pol. tancerz, baletmistrz i pedagog; solista charakterystyczny i reżyser baletu WTR. Meurisse [mórjs] PAUL, ur. 1912, fr. aktor film.; role eleganckich gangsterów w filmach kryminalnych (Widmo, Czarny monokl). Meurthe [mört], rz. we wsch. Francji, pr. dopływ Mozeli; dł. 170 km; żeglowna w dolnym biegu; gł. m. Nancy. Meusel [moizəl] ALFRED, 1896-1960, historyk niem. (NRD); prof. uniw. w Berlinie, czł. Niem. AN; działacz antyfaszystowski; zajmował się m.in. problematyką ruchów rewol.; Thomas Müntzer und seine Zeit. MeV, symbol jednostki energii megaelektronowolt: 1 MeV = 106 eV. mewki, grupa ras gołębia domowego; małe, krępe, z tzw. żabotem na przodzie szyi. mewlewici, członkowie muzułm. zakonu rel.-mistycznego — mewlewi (mawlawi), zał. w XIII w. przez Dżalal ad-Din Rumiego; z racji tańców rytualnych, zakon m. zw. jest w Europie zakonem derwiszów tańczących. mewy (Laridae), rodzina kosmopolitycznych ptaków, gł. mor. i oceanicznych; 82 gat.; dziób mocny, lekko zakrzywiony; długie, wąskie skrzydła; 3 palce nóg spięte błoną; lot wytrwały, doskonale pływają; mięsożerne; np. m. śmieszka.mornel Mexicali [mechikali], m. w Meksyku, przy granicy z USA, stol. stanu Dolna

mianownik 701 Kalifornia; 427 tys. mieszk. (1969); przemysł chem., spoż., włók., metal., hutnictwo żelaza. i Meyer [ma ər] CONRAD FERDINAND, 1825-98, pisarz szwajc, tworzący w języku niem.; wprowaaził do realist. prozy szwajc. tematykę hist. (gł. odrodzenie wł.); nowele, powieści, ballady wierszem. Meyer [maiər] EDUARD, 1855-1930, niem. historyk starożytności; prof. uniw. m.in. w Halle i Berlinie; pionierskie prace z zakresu historii staroż. i chronologii Egiptu; Geschichte des Altertums. Meyer [maiər]J JOSEPH, 1796-1856, niem. wydawca i lekśykograf; założyciel 1826 wydawnictwa Bibliographisches lnstitut (książki populamonauk., encyklopedie); firma upaństwowiona po II wojnie — gł. wydawca encyklopedii (Lipsk). Meyer [maiər] JULIUS LOTHAR, 1830-95, chemik niem.; niezależnie od D. Mendelejewa opracował układ okresowy pierwiastków. Meyer [maiər] VICTOR, 1848-97, chemik niem.; pierwszy otrzymał alifatyczne związki nitrowe i oksymy; opracował metodę oznaczania ciężarów cząsteczkowych. Meyera obieg [o. majera], teoret. obieg termodynamiczny realizowany w przybliżeniu w parowym zakładzie energetycznym z silnikami tłokowymi. Meyerbeer [maiərbe:r] GIACOMO, 17911864, kompozytor niem.; przedstawiciel paryskiej opery heroicznej; Robert Diabeł, Hugenoci, Prorok, Afrykanka. Meyerhof [ma i ər-] O TTO, 1884-1951, niem. fizjolog i biochemik; prof. uniw. w Heidelbergu i Filadelfii; nagr. Nobla za odkrycie zależności pomiędzy pochłanianiem tlenu a wytwarzaniem kwasu mlekowego przez mięśnie. Meyerhold WSIEWOŁOD E., 1874-1940, ros. aktor, reżyser; gł. twórca rewol. teatru radz., czł. LEF; reformator w dziedzinie inscenizacji i sztuki aktorskiej (tzw. biomechanika); 1920 założył własny teatr (od 1923 jego imienia); inscenizacje: Rogacz wspaniały F. Crommelyncka, Pluskwa W. Maj akowskiego, Rewizor N. Gogola. Meynell [menl] ALICĘ, 1847-1922, ang. poetka i eseistka; mistyczno-rel. liryka reprezentująca światopogląd katolicki. Meyrink [ma i ryŋk] G USTAV (właśc. G. Meyer), 1868-1932, pisarz niem.; fantast.-mistyczne powieści (Golem), opowiadania satyr, przeciw drobnomieszcz. filisterstwu. Meysenbug [maizən-] MALVIDA VON, 1816-1903, pamiętnikarka niem.; wspomnienia ze środowiska demokr. emigracji w Londynie po 1848 (gł. o Hercenie); korespondencja. Meysztowicz ALEKSANDER, 1864-1943, polityk; 1921-22 prezes Tymczasowej Komisji Rządowej Litwy Środk., 1926-28 min. sprawiedliwości, 1933 tajny szambelan papieski. mezalians, daw. zawarcie małżeństwa z osobą niższego stanu; obecnie (nieco żartobliwie) — poślubienie osoby uważanej z jakichś względów za nieodpowiednią. mezanin, antresola, półpiętro, międzypiętro, zwł. między parterem a 1 piętrem. mezenchyma (tkanka mezenchymatyczna), niezróżnicowana zarodkowa tkanka łączna, zbudowana z gwiaździstych komórek; z m. powstają wszystkie rodzaje tkanki łącznej dorosłego osobnika i niektóre mięśnie. Mezeń, rz. w eur. części ZSRR; dł. 910 km; uchodzi do Zat. Mezeńskiej; żeglowna w dolnym biegu. Mezeń, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. archangielski), port nad rz. M., w pobliżu jej ujścia do M. Białego; 4,1 tys. mieszk. (1959); przemysł drzewny, rybny. Mezeńska Zatoka, zat. M. Białego; głęb. do 25 m; pływy 10 m; uchodzi Mezeń Mezières [mezje:r], m. we Francji, nad Mozą, ośrodek adm. dep. Ardennes; 12 tys.

mieszk. (1962); przemysł metal., środków transportu (ciągniki). Mezja, w starożytności prowincja rzym., utworzona na 1. brzegu dolnego Dunaju po podboju 29 p.n.e. plemion trackich (m.in. Mezów). mez(o)-, w złożeniach: środkowy, pośredni; np. mezosfera. mezoatomy, nietrwałe układy powstające przez- schwytanie mezonu Π -, K- lub leptonu μ na jedną z powłok atomu. mezoblast, anat.→mezoderma. mezoderma (mezoblast, środkowy listek zarodkowy) środk. warstwa komórek zarodka zwierząt i człowieka w stadium gastruli; część m. tworzy segmenty — somezodynamika kwantowa, dział kwantowej teorii pól, zajmujący się kwantowym opisem pól mezonowych i ich oddziaływań z innymi polami fizycznymi. Mezőkövésd [mezo:köweżd], m. w pn.wsch. Węgrzech; 18 tys. mieszk. (1965); przemysł spoż., wyrób haftów i koronek. mezolit, archeol. środk. okres epoki kamienia, ok. 8-3,5 tys. p.n.e.; rybołówstwo, łowiectwo, zbieractwo, zaczątek rolnictwa i hodowli; narzędzia — różne formy mikrolitów; pierwsze kopalnie krzemienia. mezomeria, metoda przedstawiania budowy elektronowej cząsteczki tych związków chem., których własności i budowy nie można przedstawić za pomocą jednego wzoru strukturalnego; budowę związków mezomerycznych przedstawia się za pomocą wielu wzorów, zw. granicznymi. mezomorfia, jeden z 3 składników (W.H. Sheldon) określających typ konstytucjonalny ludzi; dominacja m. oznacza silny rozwój tkanki kostnej i mięśniowej. mezony, nietrwałe cząstki elementarne, naładowane elektrycznie lub obojętne; rozpadają się na inne cząstki (m. lżejsze, leptony i fotony). mezoplankton, średniej wielkości organizmy planktonu; np. m. morski wielkości ok. 1-10 mm, gł. małe skorupiaki. Mezopotamia (Międzyrzecze), kraina w dorzeczu Tygrysu i Eufratu (gł. Irak i Syria); dzieli się na część pn. — Al-Dżazirę i pd. — Nizinę Mezopotamską; w starożytności wielkie centrum cywilizacji i kultury, wywierające ogromny wpływ na rozwój świata staroż.; teren państw Sumeru, Akadu, Asyrii, Babilonii i Persji; podbita (331 p.n.e.) przez Aleksandra W., uległa częściowo hellenizacji; uzależniona kolejno od Syrii, państwa Partów, Persji, od VII w. — Arabów. Mezopotamską Nizina (Dolna Mezopotamia, Irak al-Arabi), pd. część Mezopotamii (gł. w Iraku); klimat gorący, b. suchy; ważny region roln. (sztuczne nawadnianie); uprawa palmy daktylowej (jeden z gł. obszarów w świecie), jęczmienia, pszenicy, ryżu, bawełny, warzyw, drzew cytrusowych; hodowla bydła, bawołów; wydobycie ropy naftowej. mezosfera, warstwa atmosfery ziemskiej znajdująca się na wys. od 45-50 do 80-85 km; temperatura maleje wraz z wysokością (od ok. 0° do ok. -70°C). mezostych, utwór wierszowany, w którym środkowe litery kolejnych wersów tworzą wyraz lub układ wyrazów. Mezőtúr [mezö:tu:r], m. w środk. Węgrzech, nad rz. Hortobagy; 22 tys. mieszk. (1967); przemysł włókienniczy. mezowinowy kwas, nieczynny optycznie izomer kwasu winowego. mezozaury (Mesosauria), gady kopalne, do 1 m dł.; wydłużone, ogon silny; wody słodkie górnego kambru do dolnego permu; Ameryka Pd. i pd. Afryka. mezozoiczna era, geol. →mezozoik. mezozoik (era mezozoiczna), czwarta era w dziejach Ziemi, od ok. 220 do ok. 70 mln lat temu; dzieli się na okresy: trias, jurę i kredę; orogeneza kimeryjska, początek orogenezy alpejskiej; bujny rozwój kręgowców, zwł. gadów („era ga-

dów"), w jurze pierwszy ptak (archeopteryks); we florze początkowo przewaga roślin nagozalążkowych, w kredzie — okrytozalążkowych. mezzanino [medzdza-; wł.], kondygnacja budynku znacznie niższa od pozostałych, zawarta między piętrami lub stanowiąca ostatnie piętro; występuje od renesansu; przeznaczona gł. na pokoje dzieci lub służby. mezzo [medzdzo], na pół, średnio; muz. np. mezzoforte (skrót: mf), niezbyt silnie; mezzopiano (skrót: mp), niezbyt cicho. mezzosopran [medzdzo-], głos żeński o skali i barwie pośredniej między sopranem i altem. mezzotinta [medzdzo-; wł.] (sztuka czarna, manierę noire), technika graf. wklęsła, operująca płaszczyznami, a nie kreską; na równomiernie posiekanej płycie metal, wygładza się miejsca, które mają być jasne, pozostałe powleka się farbą i odbija; m. daje najbardziej mal. efekty wśród wszystkich technik graficznych. Męciński WOJCIECH, 1598-1643, jezuita, misjonarz w pd.-wsch. Azji, na Filipinach i w Japonii, gdzie zginął. Męclewski EDMUND, ur. 1913, publicysta; w okresie okupacji red. „Ziemie Zachodnie RP", „Be-Zet", szef Sekcji Zach. Delegatury Rządu na Kraj; założyciel i red. nacz. (1945-48 i 1956-63) Zach. Agencji Prasowej. męczelkowate (Braconidae), rodzina drobnych błonkówek; ok. 5 tys. gat.; jako pasożyty odgrywają ważną rolę w walce biol. ze szkodnikami. męczennica (Passiflora), pnącze (gł. z Ameryki podzwrotnikowej) o dużych, barwnych kwiatach; owoce jadalne (tzw. grenadillas); wiele gat. uprawia się jako ozdobne. mędrzec, człowiek mądry, uczony; filozof, myśliciel. Mg, symbol pierwiastka chem. magnezu. mglejarka (muchomór m., muchar, Amanita vaginata), jadalny grzyb z rodzaju muchomor; trzon dość wysoki, kapelusz szary; w Polsce pospolita w lasach iglastych. mgła, chem. układ koloidowy (aerozol), którego ośrodkiem rozpraszającym jest gaz, a rozproszonym ciecz. mgła, meteorol zawiesina b. małych (o średnicy poniżej 0,05 mm) kropelek wody w dolnej warstwie powietrza, zmniejszająca widzialność poniżej 1 km; produkt kondensacji pary wodnej zawartej w atmosferze ziemskiej. mgławice, skupienia gazu i pyłu, będące zagęszczeniami materii międzygwiazdowej lub rozległymi otoczkami wokół gwiazd; dawniej także nazwa galaktyk. mgławice pozagalaktyczne →galaktyki. MH →antyrost. mH2O (metr słupa wody), jednostka ciśnienia: ciśnienie, jakie wywiera w temp. ok. 4° słup wody o wys. 1 m; 1 mH2O = ≈ 0,1 at. mi, muz. sylabowa nazwa dźwięku e stosowana w solmizacji. Miami [majämy], m. w USA (stan Floryda), nad O. Atlantyckim; 332 tys. mieszk. — zespół miejski 1,3 mln (1970); kąpielisko i miejscowość wypoczynkowa o świat, sławie (ponad 1,5 mln turystów rocznie); przemysł spoż., odzieżowy, metal.; ośr. handl.; uniwersytet. miano roztworu, ilość substancji rozpuszczonej zawarta w jednostce objętości roztworu, np. liczba miligramów substancji zawarta w 1 ml roztworu. mianowanie →nominacja. mianowany roztwór, roztwór o znanym mianie. mianownik, językozn. pierwszy przypadek w deklinacji polskiej. mianownik, mat. w zapisie ułamka lm miejsce., gdzie stoi liczba m.

702 Mianowski Mianowski JÓZEF, 1804-79, lekarz; prof. fizjologii w Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie i w Petersburgu, rektor Szkoły Głównej Warszawskiej przez cały czas jej istnienia; od jego imienia — Kasa im. Mianowskiego. Mianowski LUCJAN, ur. 1933, grafik; gł. litografie, często o wymowie symbol, (cykl Katedry). Miao, lud w Chinach; ok. 3,5 mln; dzielą się na szereg grup, które wykazują odrębne cechy regionalne (zróżnicowanie stroju); język z rodziny chiń.-tybetańskiej. miara, liczbowa charakterystyka badanej wielkości fiz. (np. długości), otrzymana w wyniku pomiaru; wyrażona iloczynem jednostki miary przez liczbę tych jednostek (np. 12 cm); dawniej nazwa narzędzia mierniczego. miara kąta, liczba rzeczywista wyrażająca, ile razy dany kąt jest większy lub mniejszy od kąta przyjętego za kąt jednostkowy, przy czym kąty liczone niezgodnie z obrotem wskazówek zegara uważa się za dodatnie. miara kąta bryłowego, pole wyciętej przez kąt bryłowy części sfery o promieniu = 1; m.k.b. pełnego wynosi 4π stereoradianów (srd). miara kąta płaskiego zorientowanego, każda liczba postaci a±2πn, gdzie a jest miarą łukową kąta płaskiego zorientowanego, jaki zatoczy ramię początkowe obracające się w kierunku dodatnim (tj. niezgodnym z kierunkiem ruchu wskazówek zegara) tak długo, aż po raz pierwszy pokryje się z ramieniem końcowym (0 ≤ ≤a < 2π).

miara wektora, liczba rzeczywista, której wartość bezwzględna wyraża długość rzutu danego wektora na daną oś, a znak „+" lub „—" zaznacza zwrot tego rzutu — zgodny z osią (+) lub niezgodny z osią (-). miara zbioru, nieujemna liczba rzeczywista w określony i jednoznaczny sposób przyporządkowana każdemu zbiorowi z danej klasy zbiorów mierzalnych; uogólnienie długości odcinka, pola powierzchni, objętości bryły. miareczkowa analiza →analiza objętościowa. miareczkowanie, dodawanie za pomocą biurety dokładnie odmierzonej objętości mianowanego roztworu. odczynnika do roztworu substancji oznaczanej. miareczkowanie amperometryczne, rejestrowanie zależności natężenia prądu, płynącego między elektrodami przy stałym napięciu, od liczby ml dodanego odczynnika; załamanie krzywej obrazującej tę zależność odpowiada końcowi m.a. miareczkowanie potencjometryczne, miareczkowanie w obecności elektrody wskaźnikowej i zapis zmian jej potencjału w zależności od ilości dodanego roztworu odczynnika; skok potencjału odpowiada końcowi m.p. Miarka KAROL (st), 1825-82, działacz nar. na Górnym Śląsku, nauczyciel; wydawca „Katolika", 1872 założyciel stow. kult.-oświat. Koło Towarzyskie w Królewskiej Hucie. Miarka KAROL (ml.), 1856-1919, syn Karola (st.), drukarz, wydawca; prowadził zakład ojca w Mikołowie; wielonakładowe pol. kalendarze lud., serie powieści rozprowadzane w całym kraju. miarole, geol. drobne, puste przestrzenie w skałach magmowych, ograniczone płaskimi ścianami kryształów; stanowią pozostałość po nagromadzeniach gazowych. miary nowopolskie, system miar nawiązujący do miar staropol. i do systemu metrycznego; używane w Królestwie Pol. 1819-49, faktycznie również i później. miary staropolskie, jednostki miar różnych systemów używane w Polsce do początku XIX w.; pochodziły przeważnie od wzorców naturalnych (np. stopa); za-

leżnie od miejsca i czasu wielkość jednostki o tej samej nazwie bywała różna. Miasin (Massine) LEONID F., ur. 1896, ros. tancerz i choreograf, działający w Europie Zach. i USA; występy m.in. w zespole Les Ballets Russes; twórca choreografii baletów: Święto wiosny (II wersja), Symfonia fantastyczna. Miaskowski KASPER, ok. 1550-1622, poeta; zwolennik kontrreformacji, przeciwnik rokoszu Zebrzydowskiego; wiersze rel., polit., okolicznościowe, autobiograficzne. Miaskowski NIKOŁAJ J., 1881-1950, ros. kompozytor i pedagog; kontynuator tradycji muzyki ros. XIX w.; symfonie, utwory kameralne. Miasojedow GRIGORIJ G., 1835-1911, malarz ros.; współorganizator stowarzyszenia pieriedwiżników; realist. sceny gł. z życia ludu o akcentach krytyki społecznej. Miass, m. w Ros.FSRR (obw. czelabiński), na Uralu, nad rz. M,; 132 tys. mieszk. (1970); przemysł samoch., elektrotechn., chemiczny. Miasteczko Krajeńskie m. w pow. wyrzyskim, woj. bydgoskim; 1,3 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie w XV w. Miasteczko Śląskie, m. w pow. tarnogórskim, woj. katowickim; 4,5 tys. mieszk. (1968); wielka huta cynku i ołowiu; drewn. kościół (XVII w.). — Prawa miejskie 1561 (do 1945) i 1963; w XVI w. wydobycie rud ołowiu, do XIX w. — żelaza. miastenia, choroba objawiająca się szybkim zmęczeniem, postępującym osłabieniem i niedowładem mięśni, początkowo ocznych i mimicznych, potem kończyn i tułowia; przyczyny nie dość poznane. Miastko, m. pow. w woj. koszalińskim, nad Studnicą; 7,4 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz.; prawa miejskie przed 1506 (?). — W działaniach woj. 1945 zniszczone w ponad 50%, po wojnie odbudowane. miasto, prawo jednostka podziału adm.; w PRL m. może być wydzielone z województwa, stanowić odrębny powiat (miejski) lub wchodzić w skład powiatu. miasto, urban. jednostka osadnicza powstała historycznie w wyniku skupienia się ludzi w celu wykonywania zawodów nieroln.; wyróżnia się intensywnością zabudowy, wyposażeniem m.in. w sieć transportu, urządzenia gospodarki wodnej i do zaopatrywania w energię, produkcją dóbr i usługami, także i dla pozamiejscowegp odbiorcy. miasto-ogród, koncepcja sformułowana w końcu XIX w. w Anglii przez E. Howarda, jako protest przeciwko zabudowie kapitalist. miasta uprzemysłowionego; schemat m.-o. obejmował dzielnice mieszkaniowe wyposażone bogato w tereny zieleni rozmieszczone dookoła centrum, w którym wokół gł. parku zgrupowane są budynki publ.; wpływ na strukturę współczesnych dzielnic mieszkaniowych. miasto-satelita, miasto o pewnym stopniu samowystarczalności pod względem usług i zatrudnienia, ale uzależnione w zakresie usług wyższego rzędu (nauka, kultura) i administracji od innego większego miasta. miazga korkotwórcza (fellogen), pokład komórek twórczych na granicy żywych tkanek w starszych łodygach i korzeniach; produkuje na zewnątrz korek. miazga łykodrzewna (miazga, kambium), pokład komórek twórczych łodygi i korzenia, wytwarzający na zewnątrz łyko, do wewnątrz drewno. miazga zęba, unaczyniona i unerwiona tkanka wypełniająca komorę i kanał korzeniowy zęba; zewn. warstwa m.z. składa się z komórek wytwarzających zębinę. miazgowce (Lyctidae), rodzina drobnych chrząszczy; ok. 70 gat.; przechodzą rozwój w bielu; najgroźniejsze szkodniki techn. drewna, też mebli, parkietów. miazmaty, daw. zanieczyszczenia powietrza (wyziewy chorobotwórcze), którym przypisywano gł. rolę w powstawa-

niu chorób zakaźnych (zarazy); przen. rozkładowe, szkodliwe, demoralizujące czynniki, wpływy. miażdżyca (ateroskleroza, arterioskleroza, skleroza, stwardnienie tętnic), schorzenie polegające na odkładaniu się w ścianach tętnic złogów tłuszczowych ulegających zwapnieniu i zwężających światło naczyń; powstawaniu m. sprzyjają: niewłaściwe odżywianie, nikotynizm, nadciśnienie tętnicze, napięcia nerwowe; m. może być przyczyną m.in. zawału serca, udaru mózgu. miąglina, bot. →atalia. Micał AUGUSTYN (pseud. Gustek), 191243, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn. i ruchu oporu; 1930-36 czł. KPP; uczestnik walk w Hiszpanii; 1942 sekr. Kom. Okręg. PPR Rzeszów; zamordowany przez hitlerowców. Michaëlis [mikae-] KARIN (KATHARINA), 1872-1950, pisarka duń.; powieści psychol. z życia kobiet (Wiek niebezpieczny), cykl powieści dla dziewcząt (Bibi). Michaelisa stała [s. mikae-], biochem. liczba określająca aktywność enzymu (powinowactwo enzymu do substratu); jest to takie stężenie substratu, przy którym szybkość reakcji enzymatycznej równa się połowie szybkości odpowiadającej nasyceniu enzymu substratem. Michajłow ALEKSANDR A., ur. 1888, astronom radz.; czł. AN ZSRR; prace z astrorńetrii i grawimetrii. Michajłow CHRISTO, 1893-1944, działacz bułg. ruchu robotn.; od 1937 czł. KC Bułg. Partii Komunist.; 1943 naczelnik Sztabu Gł. armii powstańczej; zginął w walce z policją faszystowską. Michajłow IWAN, ur. 1897, działacz bułg. ruchu robotn., generał; uczestnik antyfaszyst. powstania lud. we wrześniu 1923; po II wojnie świat, dowódca artylerii w lud. armii bułgr; od 1950 wicepremier; od 1958 czł. Biura Polit. KC BPK. Michajłow MICHAIŁ Ł., 1829-65,« ros. poeta, publicysta i działacz rewol.; wiersze nawołujące do walki z caratem, powieści; przekłady Mickiewicza, Krasińskiego. Michajłow WŁODZIMIERZ, ur. 1905, zoolog, parazytolog; prof. SGGW, kier. Zakładu Parazytologii PAN, czł. PAN; prace dotyczące tasiemców, pierwotniaków, ogólnych problemów pasożytnictwa; Pasożytnictwo a ewolucja. Michajłowgrad, m. w pn.-zach. Bułgarii, ośr. adm. okręgu M.; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Michajłowski NIKOŁAJ K., 1842-1904, ros. socjolog, publicysta i krytyk lit.; jeden z gł. ideologów narodnictwa, współtwórca ros. „socjologii subiektywnej". Michajłowski STOJAN, 1856-1927, bułg. J poeta, satyryk i publicysta; twórca poematów, satyr, baśni, pamfletów, rozpraw filozoficznych. Michalak ANTONI, ur. 1902, malarz; czł. Bractwa św. Łukasza; prof. KUL; obrazy rel. i portrety; malarstwo ścienne. Michalice, w. w pow. namysłowskim, woj. opolskim; drewn. kościół parafialny (XVII w.), wieża (XVIII w.), polichromie, barok, wystrój (XVII w.). Michalovce, m. w Czechosłowacji (Słowacka Rep. Socjalist.); 19 tys. mieszk. (1968); przemysł odzieżowy, spożywczy. Michalski ALEKSANDER, 1854-1904, geolog i paleontolog; badacz m.in. G. Świętokrzyskich, złóż rud żelaza w Krzywym Rogu, amonitów jurajskich w Rosji. Michalski EUGENIUSZ, 1891-1968, chemik nieorganik; prof. Uniw. Łódź.; badania w dziedzinie elektrochem. metod analizy. Michalski IRENEUSZ, 1908-65, antropolog; prof. uniw. w Łodzi; kierownik pol. wyprawy antropologicznej do Mongolii; badania nad zróżnicowaniem rasowym człowieka. Michalski JAN, 1876-1950, nauczyciel, bibliofil; swój księgozbiór (ok. 40 tys. t.) przekazał IBL PAN; wspomnienia 55 lał wśród książek.

Mickiewicza Adama pomnik 703 Michalski JAN JÓZEF, ur. 1920, chemik organik'; prof. Polit. Łódź., czł. PAN; badania gł. nad syntezą i stereochemią związków fosforo, siarko- i selenoorganicznych. Michalski KONSTANTY, 1879-1947, filozof i teolog kat., historyk filozofii średniow.; prof. Uniw. Jag., czł. PAN. Michalski STANISŁAW, 1865-1949, działacz oświat., inżynier technolog; inicjator i red. ,,Poradnika dla Samouków". Michalski STANISŁAW FRANCISZEK, 18811961, pisarz, indianista; redaktor i wydawca Encyklopedii Powszechnej Ultima Thule; prace i przekłady m.in. z sanskrytu i palijskiego (Pieśni Rigwedy). Michał I, ur. 1921, król rum. 1927-30 (pod regencją) i 1940-47; syn Karola II; abdykował 1947; obecnie na emigracji. Michał III, ok. 836-867, cesarz bizant. od 842; przyczynił się do powstania schizmy Focjusza; 863 wysłał misję Cyryla i Metodego na Morawy; umocnił wpływy Bizancjum na Bałkanach. Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonarroti), 1475-1564, wł. rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta, jeden z największych artystów renesansu; rzeźby: Pietd, David, posągi Mojżesza i tzw. Niewolników (z niedokończonego nagrobka Juliusza II), kaplica Medyceuszów z nagrobkami; freski w kaplicy Sykstyńskiej, obrazy rel. (Św. Rodzina); kopuła bazyliki św. Piotra i rozwiązanie urbanist. Kapitolu — w Rzymie; dynamiczne dzieła M.A. stanowią przełom w sztuce renesansu i zapowiedź baroku. Michał Asen, ok. 1238-56, car bułg. 1246-56, syn Iwana II; utrata należących do Bułgarii ziem trackich i macedońskich. Michałek BOLESŁAW, ur. .1925, krytyk i teoretyk filmu; red. nacz. „Filmu"; 1966-70 przewodn. FIPRESCI; Film się zmienia. Michał Fiodorowicz, 1596-1645, car ros. od 1613, założyciel dyn. Romanowów, syn patriarchy Filareta; po okresie „smuty" odbudowa kraju. Michałkiewicz WITOLD, ur. 1914, ginekolog; prof. Akad. Med. w Poznaniu, czł. PAN; prace dotyczące m.in. patologii jaja płodowego, onkologii ginekologicznej, zmian ciążowych. Michał Korybut Wiśniowiecki, 1640-73, król pol. od 1669; uzależniony od magnaterii toczącej walki wewnętrzne (konfederacja gołąbska i szczebrzeszyńska); 1672 najazd tur. (traktat w Buczaczu). Michałkow SIERGIEJ W., ur. 1913, ros. poeta, dramaturg, bajkopisarz; wiersze, sztuki dla dzieci, komedie satyr.; współautor (z G. El-Registanem) hymnu ZSRR. Michałkow-Konczałowski ANDRIEJ S., ur. 1937, ros. reżyser film.; Pierwszy nauczyciel, Szlacheckie gniazdo. Michałków (w. w Ukr.SRR, obw. tarnopolski), stanowisko archeol. gdzie odkryto 520 złotych przedmiotów (wagi 6 kg) w stylu sztuki trackiej, z VII w. p.n.e. Michał Obrenowicz, 1823-68, książę Serbii 1839-42 i 1860-68, syn Miłosza I; dążył do zjednoczenia pd. Słowian pod władzą Serbii. Michałowice, ośrodek wypoczynkowy w obrębie m. Piechowice (pow. jeleniogórski, woj. wrocławskie). Michałowicz MIECZYSŁAW, 1876-1965, działacz polit., lekarz; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; prezes Klubu Demokr. w Warszawie, 1939 ZG SD, od 1939 czł. Gł. Rady Polit. Polski Podziemnej, 1945-49 prezes Rady Nacz. SD, od 1949 honorowy prezes SD; współtwórca nowocz. szkoły pediatrii polskiej. Michałowicz z Urzędowa JAN, ok. 153083, czołowy rzeźbiarz i architekt pol. manieryzmu; kaplice i nagrobki (J. Uchańskiego w kolegiacie w Łowiczu, M. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego na Wawelu). Michałowo, w. w pow. i woj. białostockim, nad Supraślą; zakłady przemysłu wełn.; niegdyś miasto.

Michałowska DANUTA, ur. 1923, aktorka, recytatorka; występy w Teatrze Rapsodycznym w Krakowie, od 1961 we własnym Teatrze Jednego Aktora. Michałowski ALEKSANDER, 1851-1938, pianista, pedagog; wybitny odtwórca dziel Chopina. Michałowski KAZIMIERZ, ur. 1901, archeolog, egiptolog, historyk sztuki: prof. Uniw. Warsz., czł. PAN; kierownik Pol. Stacji Archeologii Śródziemnomor. w Kairze i szeregu ekspedycji archeol. w Azji i Afryce; Tell Edfou, Myrmeki, Palmyre, Kanon w architekturze egipskiej. Michałowski PIOTR, 1800-55, najwybitniejszy malarz pol. romantyzmu; znakomity malarz koni, batalista i portrecista; sceny z wojen napoleońskich (Somosierra) i z powstania 1830-31; wizerunki chłopów (Seńko); liczne akwarele i rysunki. Michał VIII Paleolog, ok. 1224-82, cesarz bizant. od 1258 (do 1261 — nicejski), założyciel dyn. Paleologów; położył kres cesarstwu łac; 1262 stłumił powstanie zwolenników Laskarisów w Bitynii; 1274 zawarł z pap. Janem XX tzw. unię liońską. Michał Sziszman, ?-1330, car bułg. od 1323; rozszerzył granice państwa kosztem Bizancjum; pokonany przez Serbię 1330. Michał Waleczny, 1557-1601, hospodar wołoski od 1593; pobił Turków pod Sylistrą; od 1599 na tronie siedmiogrodzkim, 1600 zclobyl tron mołd.; pokonany przez J. Zamoyskiego utracił Mołdawię i Wołoszczyznę. Michał z Bystrzykowa (Michał Twaróg), ok. 1450-1520, teolog i filozof; zapoczątkował pol. skotyzm; prowadził badania przyrodoznawcze. Michał z Wrocławia, ?-ok. 1534, uczony, teolog i filozof; przedstawiciel średniow. arystotelizmu. Michał Zygmuntowicz, ok. 1406-52, ksią-

żę litew., syn Zygmunta Kiejstutowicza; walczył z Kazimierzem Jagiellończykiem o tron litewski. Michaux [miszo] ALEKSANDER (pseud. Miron), 1839-95, poeta i dziennikarz; współred. „Kuriera Warszawskiego"; poezje postromant. w formie, pozytywist. w tendencji. Michaux [miszo] HENRI, ur. 1899, fr. pisarz i malarz, pochodzenia belg.; poezje, proza poet. (Niejaki Piórko). Michaux [miszo] PIERRE, 1813-83, wynalazca fr.; 1861 zbudował 2-kołowy pojazd jednośladowy napędzany pedałami (prototyp roweru). Michejda FRANCISZEK, 1848-1921, działacz nar. na Śląsku, pastor ewang.; współzałożyciel m.in. „Dziennika Cieszyńskiego", red. „Przeglądu Politycznego", prezes Tow. Ewang. Oświaty Ludowej. Michejda JAN, 1853-1927, działacz nar. na Śląsku Cieszyńskim, adwokat; od 1901 poseł do parlamentu austr. (wiceprezes Koła Pol.); założyciel m.in. tow. „Sokół" w Cieszynie. Michejda TADEUSZ, 1879-1956, działacz polit.-społ.; kierownik akcji plebiscytowej w Zagłębiu Ostrawslco-Karwińskim, uczestnik powstań śląskich; 1945 przewodn. Gł. Kom. Wykonawczego SP; 1946-51 min. zdrowia. Michel [miszel] LOUISE, 1830-1905, rewolucjonistka fr., nauczycielka; uczestniczka walk Komuny Paryskiej 1871. Michelet [miszle] JULES, 1798-1874, fr. historyk i pisarz; prof. Sorbony i Collège de France; przedstawiciel radykalnodemokr. kierunku w historiografii fr.; Histoire de France (11 t.), Histoire de la Révolution; sympatyk Polski (Kościuszko, legenda demokratyczna, La Pologne martyre). Michelet [miszle] KARL, 1801-93, niem. filozof i historyk filozofii; prof. uniw. w Berlinie; skłaniający się ku lewicy zwolennik heglizmu, współwydawca dziel Hegla. Michelin [miszlę] ÉDOUARD, 1859-1940, fr. przemysłowiec i wynalazca; 1891 wyna-

lazł rozbieralną oponę pneumatyczną 2 dętką. Michel-Lévy [miszel lewi] AUGUSTE, 1844-1911, wybitny petrograf f.r.; badania eksperymentalne nad krystalizacją minerałów ze stopów. Michelozzo [mikelocco], 1396-1472, wł. architekt i rzeźbiarz quattrocenta; budowle sakralne i pałace, m.in. MediciRiccardi we Florencji (stworzenie typu renes. pałacu wł.); nagrobki, ambona zewn. przy kościele w Prato (z Donatellem). Michelson [majklsən] ALBERT ABRAHAM, 1852-1931, fizyk amer.; prof. uniw. w Cleveland i Chicago; współwykonawca doświadczenia będącego jedną z podstaw doświadczalnych szczególnej teorii względności; nagr. Nobla. Michelson [majklsən], najwyższy szczyt G. Brooksa, w pn. części Alaski (USA); 2816 m. Michelsona-Morleya doświadczenie [d. majklsena-m.], doświadczenie wykazujące brak wpływu ruchu orbitalnego Ziemi na prędkość światła; jedna z podstaw doświadczalnych szczególnej teorii względności. Michigan [myszygən]., jezioro w USA, trzecie pod względem wielkości w grupie Wielkich Jezior, na wys. 176 m; pow. 57,8 tys. km2, głęb. do 265 m; połączone z jez. Huron i z rz. Missisipi; żegluga. Michigan [myszygən], stan w pn. części USA; 151 tys. km2, 8,7 mln mieszk. (1963); stan silnie uprzemysłowiony; przemysł gł. samoch. (ok. 5O% produkcji USA), maszyn., hutnictwo żel., drzewny, spoż.; hodowla bydła typu mlecznego, sadownictwo; gł. m.: Detroit (ok. 50% ludności stanu skupione w zespole miejskim), Lansing (stol.). Michnikowski WIESŁAW, ur. 1922, aktor teatrów warsz.; role komediowe (Dolski — Wielki człowiek... A. Fredry); występy w telewizji, filmach i kabaretach. . Michniów (w. w pow. i woj. kieleckim), 1943 w czasie pacyfikacji (12 i 13 VII) hitlerowcy zamordowali 213 osób i spalili wieś. Michoacán [miczoakąn], stan w pd. Meksyku, nad O. Spokojnym; 60,1 tys. km2, 2,5 mln mieszk. (1969); stol. Morelia. Michoels SOI.OMON M.. 1890-1948, ros. aktor teatr, i film.; założył w Petersburgu studio teatr, przekształcone 1921 w żyd. Teatr Kameralny. Miciński BOLESŁAW, 1911-43, filozof i pisarz; reprezentował stanowisko antypozytywist., pojmując filozofię jako przeżycie i wizję zbliżoną do sztuki; eseje filoz., poezie. Miciński TADEUSZ, 1873-1918, pisarz; ekspresjonista; publicystyka filoz. Do źródeł duszy polskiej; powieści wizyjnosymboliczne (Niełota, Xiądz Faust); dramaty (Kniaź Patiomkin, Bazylissa Teofanu), liryka W mroku gwiazd. Mickevičius-Kapsukas VINCAS, 1880-1935, działacz litew. i międzynar. ruchu robotn., pisarz i publicysta; 1918 współzałożyciel KP Litwy (czł. KC); 1918-19 premier Tymczasowego Rządu Robotn.-Chłopskiego Litwy; od 1923 czl. Kom. Wykonawczego Międzynarodówki Komunist.; powieści i nowele o treści rewol.; prace z teorii i historii litew. literatury. Mickiewicz ADAM, 1798-1855, największy poeta pol.; romantyk, wyraziciel ideologii patriot. i antyfeud.; filomata, 1824-29 w Rosji, później gł. w Paryżu (1841-44 prof. Collège de France, 1849 red. „Tribune des Peuples"), twórca legionu pol. 1848; Oda do młodości, ballady, powieści poet. (Konrad Wallenrod), Sonety krymskie, poemat dram. Dziady, Księgi narodu..., poemat Pan Tadeusz, liryka. Mickiewicz WŁADYSŁAW, 1838-1926, syn Adama, biograf ojca, wydawca jego korespondencji i pism; publicysta, tłumacz; Żywot Adama Mickiewicza, Pamiętniki. Mickiewicza Adama pomnik, pomnik dłuta C. Godebskiego wzniesiony 1898 w

704 Mickiewicza Adama pomnik Warszawie, w setną rocznicę urodzin poe ty, na Krakowskim Przedmieściu; znisz czony przez hitlerowców, 1950 zrekon struowany. Mickiewicza Adama pomnik, w Paryżu, dłuta É.A. Bourdelle'a (1919): posąg poety w stroju pielgrzyma na kolumnie ozdobionej m.in. płaskorzeźbą kobiety z mieczem, symbolizującej Polskę. miczman, najniższy stopień oficerski w ros. przedr,ewol. marynarce woj.; obecnie najwyższy stopień podoficerski w radz. marynarce. Miczurin IWAN W., 1855-1935, ros. hodowca sadownik; czł. AN ZSRR; wyhodował ok. 300 odmian drzew i krzewów owocowych; twórca nowych metod hodowlanych. Miczurin (do 1950 Carewo), kąpielisko i miejscowość wypoczynkowa w Bułgarii, nad M. Czarnym; 3 tys. mieszk. (1965). Miczuryńsk, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. tambowski); 93 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., maszyn., włók.; węzeł kol.; dom-muzeum I. Miczurina. Miczyński KAZIMIERZ (st.), 1868-1918, agronom, genetyk; prof. i dyr. Akad. Rolniczej w Dublanach; prace nauk. w dziedzinie genetyki, uprawy roślin, gleboznawstwa; podręcznik Szczegółowa uprawa roślin. Miczyński KAZIMIERZ (ml.), 1899-1956, syn Kazimierza (st.), botanik, genetyk; prof. polit. we Lwowie, Uniw. Jag. i WSR w Krakowie; prace z botaniki i genetyki oraz patologii, uprawy i hodowli roślin. Midas, 2 poł. VIII w. p.n.e., władca Frygii, bohater licznych legend (np. miał uzyskać u Dionizosa dar zmieniania wszystkiego w złoto przez dotknięcie; zagrożony śmiercią głodową, zrezygnował z bogactw). Midas, typ amer. sztucznych satelitów przeznaczonych do wykrywania pocisków międzykontynentalnych. Middelburg [mydəlbürch], m. w pd.zach. Holandii, ośrodek adm. prow. Zelandia; 29 tys. mieszk. (1969); przemysł metalowy. Middelburg [mydlbə:r g], m. w pn.wsch. części Republiki Pd. Afryki (Transwal); 25 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego. Middleback Ranges [mydlbäk rejndżyz], pasmo wzgórz w Pd. Australii, na płw. Eyre; eksploatacja bogatych złóż rud żel. (Iron Knob, Iron Monarch). M iddle sbr o ug h [mydlzbrə], m. w W. Brytanii (Anglia), port nad M. Północnym; 156 tys. mieszk. (1966); ośr. hutnictwa żel.; przemysł chem., maszyn., stoczn., włókienniczy. Middleton [mydltən] THOMAS, 15801627, dramaturg ang. z czasów Jakuba I; ok . 3 0 0 sztu k , m.in. k omedia satyr. A Game of Chess, przeciw polityce rządu. Middleton [mydltən], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Manchester; 59 tys. mieszk. (1966); przemysł włók., maszyn., chem., spożywczy. Middletown [mydlta u n], m. w USA (Ohio), nad rz. Miami, w zespole miejskim Hamilton; 47 tys. mieszk. (1970); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., papierniczy. Middletown [mydltaun], m. w USA (Connecticut), nad rz. Connecticut; 37 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., chem., metal.; uniwersytet. Middletown [mydlta u n], m. w USA (stan Nowy Jork), nad rz. Wallkill; 22 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.-przem. regionu rolniczego. Midhad Pasza, 1822-84, tur. mąż stanu, jeden z przywódców stronnictwa nowoośmanów, dążącego do wprowadzenia systemu konst. i swobód demokr.; 1876 „konstytucja midhadowska". midi [zapewne od łac. medius 'środkowy, średni'], w odniesieniu do strojów damskich — średniej długości. midinetka →midynetka. Midland [mydlənd], m. w USA (Tek-

sas); 58 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.przem. ważnego regionu wydobycia ropy naftowej. Midlands [mydləndz], region w W. Brytanii, w środk. Anglii; powierzchnia nizinna; ważny okręg przem. (Birmingham, Coventry); wydobycie węgla kam.; warzywnictwo, hodowla bydła. Midway [myduej], atol w archip. Hawaje, związkowe terytorium zamorskie USA; 5,2 km2, ok. 2 tys. mieszk. (1969); baza mor. i lotnicza. 1942 (3-5 VI) zwycięstwo floty amer. nad jap., które osłabiło siły jap. i zahamowało dalsze podboje (zwrotny punkt wojny na O. Spokojnym). Midwest [myduest] (Middle West), region obejmujący pn.-środk. część USA, między Appalachami a G. Skalistymi; bogaty region roln. (uprawa kukurydzy, pszenicy, hodowla bydła, trzody chlewnej); we wsch. części wielkie ośr. przem. (Chicago, Detroit, Saint Louis). midynetka (midinetka), młoda dziewczyna pracująca w paryskim domu mody, magazynie, dużym sklepie. Miechowice, dzielnica Bytomia; kopalnia węgla kam., elektrownia. Miechowita →Maciej z Miechowa. Miechów, m. pow. w woj. krak.; 8,1 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; w okolicy żyzne gleby; muzeum; klasztor bożogrobców z kościołem got. (XIV/XV w., przebudowa późnobarok. XVIII w.) got.-renes. budynek klasztorny (XVI w.). — Od XII w. (do 1819) klasztor bożogrobców (zw. później miechowitami); prawa miejskie 1320; 1863 klęska oddziału powstańczego (A. Kurowski) w walce z wojskami ros. przy próbie opanowania miasta. W okresie okupacji hitlerowskiej liczne egzekucje; rejon działalności GL i AL. miechunka (Physalis alkekengi, tzw. żydowska wiśnia), bylina Ameryki i Eurazji; w Polsce w zaroślach na Podgórzu Karpackim, także uprawiana; jagody używane czasem jako przyprawa. Miecław (Masław, Mojsław, Miesław), ?1047, cześnik Mieszka II, przywódca opozycji możnowładczej; po śmierci Mieszka II Lamberta samodzielnie rządził Mazowszem; poległ w bitwie z Kazimierzem I Odnowicielem. miecz, broń sieczna o prostej głowni i otwartej rękojeści, zwykle obosieczna; używany od epoki brązu do XVI w. miecz, żegl. cienka płyta wysuwana na zewnątrz kadłuba statku żaglowego dla zwiększenia podwodnej bocznej powierzchni łodzi w celu zmniejszenia dryfu. miecza prawo (ius gladii), w średniow. Europie przyznawane przez panującego miastom i feudałom prawo sądzenia spraw, za które groziła kara śmierci, i prawo jej wykonywania. miecznik, w Polsce do XIV w. urzędnik nadworny noszący przed panującym miecz; w XIV-XVI w. urząd m. przekształcił się w tytularny. miecznik (włócznik, Xiphias gladius), ryba z rzędu okoniokształtnych, do 5 m dł.; górna szczęka wydłużona w mocny dziób; morza tropik, i umiarkowane, w Bałtyku rzadki. miecznik, zool. →orka. Miecznikow ILJA I., 1845-1916, ros. zoolog i mikrobiolog; prof. uniw. w Odessie, czł. Petersburskiej AN, zastępca dyr. Instytutu Pasteura w Paryżu; odkrył zjawisko fagocytozy; nagr. Nobla za badania zjawisk odporności. mieczogon, zool. →skrzypłocz. mieczownik (miecznik), w średniowieczu rzemieślnik wyrabiający miecze. mieczyk (Gladiolus), bylina występująca gł. w środk. i pd. Europie (w Polsce 3 gat.); liście mieczowate, kwiaty w jednostronnym gronie; liczne formy hodowlane (mieszańce) uprawia się na kwietnikach i na kwiat cięty. mieczyki (Xiphophorus), ryby z rzędu karpieńców, do 12 cm dł.; barwne; żyworodne; wody słodkie Ameryki Srodk.;

liczne odmiany akwariowe, np. m. Hellera. Mieczyński ADAM, 1828-92, agronom, popularyzator wiedzy roln.; założyciel i red. ,,Gazety Rolniczej"; autor wielu poradników roln.; Rolnik początkujący. Mieczyński TADEUSZ, 1888-1947, chemik, gleboznawca; dyr. PINGW w Puławach; badania gleb m.in. na Uralu, w USA, Kanadzie; Krótki podręcznik gleboznawstwa. Mieczysławski JAN, 1884-1927, pisarz; zbiór poezji Pieśni Jana Mieczysława, artykuły, przekłady (J.P. Ronsard, J. Moreas). miednica, anat. miedniczna obręcz ssaków i człowieka, mocny pierścień utworzony przez kości miedniczne połączone od strony brzusznej spojeniem łonowym (u człowieka) lub łonowo-kulszowym, od strony grzbietowej łączące się z kością krzyżową. miednicomierz (pelwimetr), przyrząd do pomiarów miednicy u kobiety, wykonywanych gł. w celu oceny warunków anat. do odbycia porodu. miedniczek nerkowych zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie wywołane zakażeniem drobnoustrojami chorobotwórczymi, np. pałeczką okrężnicy; obejmuje także miąższ nerki. miedniczka nerkowa, zatokowato rozszerzona w nerce początkowa część moczowodu, zbiornik moczu odprowadzanego tu z rdzennej substancji nerki. miedniczna kość, parzysty składnik obręczy miednicznej gadów, ptaków i ssaków, powstały z zespolenia 3 kości: łonowej, kulszowej i biodrowej; wszystkie biorą udział w wytworzeniu panewki stawowej (staw biodrowy). miedniczna obręcz (pas miednicowy, obręcz biodrowa), zespół kości lub elementów chrzęstnokostnych tułowia kręgowców, służący do umocowania pierwszego odcinka kończyny miednicznej (tylnej, dolnej); o.m. gadów, ptaków i ssaków składa się z 2 symetrycznych kości miednicznych połączonych z krzyżowym odcinkiem kręgosłupa. Miednogorsk, m. w Ros.FSRR (obw. orenburski), na Uralu; 39 tys. mieszk. (1967); hutnictwo miedzi, przemysł chem., elektrotechn.; w pobliżu wydobycie rud miedzi. Miedwie, jezioro na Równinie PyrzyckoStarogardzkiej (woj. szczecińskie); pow. 3667 ha, głęb. do 42 m; przepływa Płonią, łącząc je z jez. Dąbie. Miedynski JEWGIENIJ N., 1885-1957, radz. pedagog i historyk wychowania; czł. Akad. Nauk Pedag. ZSRR; Istorija piedagogiki... miedziak sosnowiec (Chalcophora mariana), chrząszcz z rodziny bogatków; dł. ok. 3 cm; ubarwienie lśniące; larwy żerują w drewnie sosny, gł. w pniakach. miedziana zieleń →grynszpan. Miedziane, szczyt w bocznej grani zach. części Tatr Wysokich; 2233 m. miedzianka, zool. →gniewosz plamisty. Miedzianka, w. w pow. i woj. kieleckim, w G. Świętokrzyskich; kamieniołom wapienia; rezerwat geol. G. Miedzianka (ślady dawnych robót górn.). miedziankit, minerał z grupy tetraedrytów, występujący w Miedziance pod Kielcami (stąd nazwa). miedziankit, kruszący materiał wybuchowy; mieszanina chloranu potasu i nafty. Miedziany Jeździec →Piotra I pomnik w Leningradzie. miedzi epoka →eneolit. Miedziński BOGUSŁAW, ur. 1891, polityk, legionista; 1926-29 min. poczt i telegrafów; od 1929 red. „Gazety Polskiej"; po 1935 działacz OZN, od 1938 marszałek senatu; od 1939 na emigracji. Miedzionośny Pas (Copperbelt), ważny region górn. w pd. Afryce, na granicy Zambii i Konga (Kinszasa); wydobycie gł. rud miedzi oraz kobaltu, cynku, ołowiu, wanadu; rozwinięte hutnictwo miedzi; gł.

Mierzejewski 705 Mieleż IWAN, ur. 1921, pisarz bialorus.; ośr. wydobycia i hutnictwa miedzi: Likasi, Kolwezi, Lubumbashi (Kongo), Kitwe- opowiadania o przeżyciach woj.; powieści Nkana, Mufulira, Nczanga, Ndola (Zam- (Ludzie na błotach) ukazujące zmiany społ.obyczajowe na wsi białoruskiej. bia). Mielęcki JÓZEF, 1816-76, uczestnik pomiedzioryt, technika graf. wklęsła; polewstań 1848 i 1863; więziony przez Prusaga na wyryciu rysunku na płycie miedzianej, wypełnieniu go farbą i odbiciu na ków. Mielęcki KAZIMIERZ, 1831-63, naczelnik papierze. miedziowanie, elektrolityczne, kontakto- wojenny woj. mazowieckiego w powstaniu 1863; ciężko ranny pod Ślesinem, zmarł. we (przez zanurzenie w zakwaszonym rozmielizna, płycizna piaszczysta w dnie tworze siarczanu miedzi), natryskowe itp. nanoszenie powłoki miedzianej (ochron- mor. lub rzecznym; często przybrzeżna. mielnica, zdrobniała forma łososia, roznej, dekoracyjnej) na przedmioty metal. radzająca się w zimnych i jałowych rze(gł. stalowe). miedziowce, pierwiastki chem. stano- kach Szwecji. mielnicka unia, 1501, zobowiązanie wiące podgrupę I grupy układu okresowego: miedź Cu, srebro Ag i złoto Au; szlachty pol. i litew. do odbywania wspólciężkie, doskonale przewodzące ciepło nych narad i wspólnego wyboru monari prąd elektr. metale; mało aktywne che- chy; nie zaakceptowane przez litew. radę micznie; wartościowość gł. +1; tworzą hospodarską. Mielnik (Mělnik). m. w Czechosłowacji liczne związki kompleksowe. miedziowe nawozy, mineralne mikro- (Czeska Rep. Socjalist.), u ujścia Wełtawy nawozy zawierające miedź — mikroele- do Łaby; 15 tys. mieszk. (1968); przemysł ment, którego niedobór występuje gł. na spoż., maszynowy. Mielnik, w. w pow. siemiatyckim. woj. glebach torfowych; jest to m.in. siarczan białostockim, nad Bugiem; kopalnia i przemiedzi i tzw. wypałki pirytowe. miedzi siarczan CuSO4, hygroskopijny twórnia kredy; 1440-1934 miasto. biały proszek; z roztworu krystalizuje jako Mielnikow KONSTANTIN S., ur. 1890, arpięciohydrat w postaci ciemnoniebieskich chitekt radz.; przedstawiciel radz. awankryształów; stosowany m.in. w rafinacji gardy arch. lat dwudziestych XX w.; m.in. miedzi, do impregnacji drewna, w produ- pawilon radz. na Wystawie Sztuki Dekokcji środków ochrony roślin (np. ciecz racyjnej w Paryżu 1925 i na Wystawie bordoska); dawniej nazywany sinym ka- Świat, w Nowym Jorku 1964. Mielnikow PAWIEŁ I. (pseud. Andriej mieniem. miedzi tlenki, tlenek miedziawy Cu2O Pieczerski), 1818-83, pisarz ros.; społ.-oby(czerwony) i tlenek miedziowy CuÓ (czar- czajowe powieści z życia chłopów nadny) ; powstają w wyniku utleniania miedzi wołżańskich i mieszczaństwa. Mielno, w. w pow. i woj. koszalińskim, tlenem powietrza; stosowane m.in. do wynad Bałtykiem i jez. Jamno; kąpielisko robu farb ceram. (do szkła i porcelany). miedzi wodorotlenek Cu(OH)2, niebieski morskie. Mielziner [mi:lzynər] Jo, ur. 1901, sceproszek; nietrwały; amfoteryczny. miedź Cu, pierwiastek chem. o liczbie nograf amer. związany z Theatre Guild; atom. 29, z podgrupy miedziowców; różo- współpracownik E. Kazana, J. Gielguda. Mielżyński MACIEJ, 1790-1870, brat Sewy, miękki, ciągliwy metal; doskonały przewodnik ciepła i prądu elektr.; mało weryna, rzecznik pracy org., ziemianin; odporna chemicznie; wartościowość +1 1848 czł. Komitetu Nar. Poznańskiego. Mielżyński MACIEJ, 1869-1944, działacz i +2; m. i jej stopy są b. szeroko stosowane, gł. w elektrotechnice, w budowie nar. w Wielkopolsce i na Śląsku, podpułmaszyn i aparatury; związki m. są tru- kownik; 1920 dowódca POW Górnego Śląska, nacz. wódz w III powstaniu Śląjące. miejsce geometryczne, zbiór wszystkich skim (1921). Mielżyński SEWERYN, 1805-72, uczestnik punktów mających określoną własność, np. syrnetralna odcinka jest m.g. punktów powstań 1830-31 i 1848; 1872 zał. Tow. równo oddalonych od jego końców (na Oświaty Ludowej. mieniak (Apatura), duży motyl o plapłaszczyźnie). miejsce zerowe funkcji →zero funkcji. mistych skrzydłach mieniących się fioletowo; lata gł. w pobliżu strumieni; w miejscownik, językozn. siódmy przypaPolsce 2 gatunki. dek w deklinacji polskiej. miejscownik, stempel nadawczy odbija- mienie, w znaczeniu prawnym własność ny na przesyłce pocztowej, z nazwą miej- i inne prawa majątkowe; w znaczeniu ekon. ogół aktywów (majątek); w systemie scowości nadającej list, paczkę itp. Miejska Górka, m. w pow. rawickim, socjalist. odróżnia się m. państw., m. orwoj. pozn.; 3,2 tys. mieszk. (1968); cukro- ganizacji spółdzielczych i społ., m. indywnia. — Prawa miejskie przed 1422; w widualne osób fiz. lub prawnych nie bęXVI w. jeden z gł. ośrodków luteranizmu dących jednostkami gospodarki uspołeczw Wielkopolsce; udział mieszkańców w nionej i m. osobiste. mienszewicy, zwolennicy oportunistyczpowstaniu wielkopol. 1918-19; w okresie okupacji hitlerowskiej egzekucje 453 więź- nego kierunku w socjaldemokracji ros. niów polit. zwiezionych tu z całego kraju. wyodrębnionego na II Zjeździe SDPRR Miejska Szkoła Sztuk Zdobniczych i Ma- 1903; reprezentowali go przeciwnicy lelarstwa, w Warszawie, uczelnia artyst. ninowskiej koncepcji partii; usunięci z o charakterze szkoły rzemiosł, powstała SDPRR 1912; po rewolucji październiko1920 z Klasy Rysunkowej; pierwszy dyr. — wej w obozie kontrrewolucji. W. Skoczylas; od 1945 Wyższa Szkoła Mienszutkin NIKOŁAJ A., 1842-1907, chemik ros.; badania kinetyki przemian Sztuk Plast., 1950 połączona z ASP. miejski transport, przewóz osób i ładun- związków org., autor jednego z pierwków w granicach miasta; t.m. lądowy szy- szych podręczników chemii analitycznej. nowy (tramwaje, metro), bezszynowy (sa- Mienszykow ALEKSANDR D., 1673-1729, mochody, trolejbusy itp.); t.m. wodny feldmarszałek ros., faworyt Piotra I; 1706(hydrobusy), t.m. powietrzny (śmigłowce). 07 dowódca sił ros. działających przeciw Mielczarski ROMUALD, 1871-1926, wybitny Szwedom w Polsce. Mienszykow ALEKSANDR S., książę, 1787działacz spółdzielczy; w młodości związany z ruchem socjalist.; prezes Związku 1869, admirał ros., dyplomata; podczas wojny krymskiej głównodowodzący wojsk Spółdzielni Spożywców. Mielczewski MARCIN, ?-1651, kompozytor; ros. na Krymie. Mienżyński WIACZESŁAW R., 1874-1934, koncerty wokalno-instrumentalne, radz. działacz ruchu robotn., dyplomata, kancony, msze. mielec →mozga prawnik; po rewolucji październikowej trzcinowata. Mielec, m. pow. w woj. lud. komisarz finansów, od 1926 przerzeszowskim, nad Wisłoka; 26,9 tys. wodn. OGPU. mieszk. (1970); wytwórnia sprzętu Miercurea-Ciuc [mierkuria cziuk] komunik., drobny przemysł spoż., węg. Csikszereda), m. w Rumunii odzieżowy, mat. bud. i drzewny; prawa (Siedmiogród), ośr. adm. okręgu Harghita, miejskie 1457. zamiesz-

kałego w większości przez Węgrów; 15 tys. mieszk. (1966); uzdrowisko; ośr. turystyki. Mierczyński STANISŁAW, 1894-1952, etnograf muz., kompozytor; zbieracz i wydawca muzyki lud.; Muzyka Podhala, Pieśni góralskie. Mieres, m. w Hiszpanii (Asturia); 68 tys. mieszk. (1966); wydobycie węgla kam., rud żel., hutnictwo żelaza. Mieris [mi:rys], malarze hol.; FRANS VAN st. (1635-81), mieszcz. sceny rodzajowe, obrazy mit., hist., portrety; synowie, kontynuatorzy: JAN (1660-90), WILLEM (1662-1747) i jego syn FRANS mł. (16891763). Mierkurow SIERGIEJ D., 1881-1952, rzeźbiarz radz.; monumentalne pomniki, rzeźby portretowe. miernictwo, dział geodezji (tzw. geodezja niższa) zajmujący się pomiarami mniejszych obszarów, przy których nie ma potrzeby uwzględniania kulistości Ziemi. miernictwo, dział metrologii zajmujący się metodami pomiarowymi, zasadami działania narzędzi pomiarowych oraz metodami ich badań. miernicza taśma, narzędzie miernicze do pomiarów długości w postaci stal. taśmy zakończonej uchwytami i wskaźnikami oznaczającymi początek i koniec miary. miernik, przyrząd pomiarowy umożliwiający odczyt wartości wielkości mierzonej na podziałce; nazwa używana zwł. w miernictwie elektrycznym. miernikowce (Geometridae), rodzina motyli nocnych; ok. 12 tys. gat.; gąsienice poruszają się wyginając ciało i jakby odmierzając odcinki drogi; liczne szkodniki, np. plamiec agreściak, poproch cetyniak. Mierosławski. ADAM PIOTR, 1815-51, brat Ludwika, jeden z największych pol. żeglarzy; uczestnik powstania 1830-31 i badeńskiego 1848; od 1832 w marynarce fr.; od 1840 pływał na własnym statku pod pol. flagą, gł. po morzach pd.-wsch. Azji; odkrył na nowo wyspy St. Paul i Amsterdam na O. Indyjskim. Mierosławski LUDWIK, 1814-78, jeden z przywódców walk narodowowyzwoleńczych, działacz emigr., pisarz polit; uczestnik powstania 1830-31; 1845 wyznaczony przez TDP na wodza powstania w kraju; 1848 nacz. wódz w Wielkopolsce; 1849 dowódca rewolucjonistów na Sycylii i w Badenii; 1863 pierwszy dyktator powstania. Mieroszewski KRZYSZTOF, P-1679, inżynier wojsk, i architekt; fortyfikacje m.in. Krakowa; barok, kościół Bernardynów na Stradomiu w Krakowie. Mieroszów, m. w pow. wałbrzyskim, woj. wrocławskim, nad Ścinawką; 6,6 tys. mieszk. (1968); przemysł włók. i drzewny; sanatorium przeciwgruźlicze (Sokołowsko); prawa miejskie w XIV w. mieroża, pułapkowe, sieciowe narzędzie połowu ryb, w rodzaju żaka. Mierzanowice (w. w pow. opatowskim, woj. kieleckim), archeol. wielkie cmentarzysko z I okresu epoki brązu; bogato wyposażone groby. mierzarka, maszyna składająca wyprodukowany na krośnie pas tkaniny; mierzy i jednocześnie rejestruje jego długość. Mierzecka JANINA, ur. 1896, fotografik i działacz ruchu fot.; autorka licznych książek i albumów. mierzeja, wał piaszczysty różnej szerokości, zamykający całkowicie lub częściowo zatokę mor. (np. Mierzeja Wiślana); powstaje przez nagromadzenie osadów przemieszczanych przez falowanie oraz działalność prądów przybrzeżnych i rzek. Mierzejewska JADWIGA, ur. 1909, choreograf, pedagog, znawca pol. folkloru tanecznego; reżyser masowych. widowisk plenerowych. Mierzejewski HENRYK, 1881-1929, specjalista w zakresie konstrukcji obrabiarek i obróbki metali; prof. Polit. Warsz.; organizator Pol. Komitetu Normalizacyjnego. Mierzejewski JACEK, 1883-1923, malarz; czł. formistów i Jednorogu; krajobrazy,

706 Mierzejewski martwe natury, portrety, sceny o elementach makabreski (Pogrzeb). Mierzejewski JERZY, ur. 1922, syn Henryka, konstruktor obrabiarek do skrawania; twórca pierwszej pol. obrabiarki sterowanej elektronicznie, współtwórca pierwszej pol. obrabiarki sterowanej numerycznie. Mierzejewski MIECZYSŁAW, ur. 1905, zasłużony dyrygent opery warsz.; wiele występów' za granicą. mierzwa, roln. →obornik. Mierzwa (Dzierzwa), domniemany autor kroniki pol. z XIII w., kompilacji z dzieła Wicentego Kadłubka, uzupełnionej wiadomościami z dziejów Polski do 1288. Mierzwa (Mizwa) STEFAN PAWEŁ, 18921971, działacz polonijny w Stanach Zjedn.; prof. Harvard University; założyciel i prezes Fundacji Kościuszkowskiej; autor popularnych biografii wybitnych Polaków. Mierzwiński WŁADYSŁAW, 1850-1909, śpiewak (tenor bohaterski) świat, sławy. Mierzycan JAN, 1910-63, generał; organizator i dowódca 1 Bryg. Pancernej im. Bohaterów Westerplatte; udział m.in. w bitwie pod Studziankami. mierzyn (mierzynek), koń niewielkiego (miernego) wzrostu; określenie używane gł. w Królestwie Pol. i na Wileńszczyźnie w odniesieniu do pogłowia miejscowego. Mierzyńska JULIA, 1802-31, tancerka, baletmistrz, pedagog; solistka baletu warsz.; także aktorka. miesiąc, kalendarzowa jednostka rachuby czasu obejmująca 28-31 dni, oparta na okresie pełnego cyklu faz Księżyca (m. synodyczny). miesiąc gwiazdowy (miesiąc syderyczny), właściwy okres obiegu Księżyca wokół Ziemi; Księżyc powraca na to samo miejsce na tle gwiazd; m.g. wynosi średnio 27 dni 7 godz 43 min 11 sek. miesiąc syderyczny →miesiąc gwiazdowy. miesiąc synodyczny, okres pełnego cyklu faz Księżyca, trwający średnio 29 dni 13 .godz 44 min 3 sek; rozpoczyna się w dniu, w którym po raz pierwszy po nowiu ukazuje się sierp Księżyca. miesiączka (menstruacja, period), związane z cyklem płciowym okresowe krwawienie z dróg rodnych u dojrzałych płciowo kobiet i samic niektórych ssaków; regulowane hormonalnie; u kobiet od 1315 do 40-45 roku życia, przeciętnie co 28 dni; ustaje podczas ciąży. miesiącznica (miesięcznica, Lunaria), roślina zielna z rodziny krzyżowych; owocem jest duża, eliptyczna łuszczynka o srebrzystej przegrodzie i półksiężycowatych nasionach; w Polsce gł. w la sach górskich, też uprawiana jako ozdob na. „Miesięcznik Artystyczny" →,,Krakowski Miesięcznik Artystyczny". „Miesięcznik Literacki", czasopismo lit., wydawane w Warszawie 1929-31; zespół red.: W. Broniewski, J. Hempel, S. R. Stande, A. Stawar, A. Wat; pismo związane z KPP i KZMP, „Miesięcznik Literacki", konspiracyjne pismo lit.-artyst., wydawane w Krakowie 1942-13; red.: T. Kwiatkowski i W. Żukrowski; poezja, proza, eseistyka kult. i krytycznoliteracka. „Miesięcznik Literacki", czasopismo społ.-kult. i lit., wydawane w Warszawie od 1966; poezja, proza, publicystyka i eseistyka kult., polit., społ. i literacka. „Miesięcznik Literacki i Artystyczny", wydawany w Krakowie 1911; red. M. Rettinger; pismo łączyło hasła modernistyczne z tendencjami neoklasvcyzmu; współpracownicy: W. Orkan, B. Leśmian, K. Tetmajer. Mies van der Rohe [mi:s fan der ro:ə] LUDWIG, 1886-1969, architekt niem.; wybitny przedstawiciel architektury XX w.; reprezentant tendencji funkcjonalno-konstruktywistycznych; dyr. Bauhausu; projekty wieżowców ze szkła, stali i betonu,

gmachy Illinois Institute of Technology w Chicago, wieżowiec Seagram Building w Nowym Jorku; od 1937 działał w USA. mieszacz →kolator. mieszacz, układ elektr. stanowiący część składową przemiennika częstotliwości w odbiorniku radiowym (superheterodynowym); np. w postaci lampy mieszającej. mieszacz dźwięków (mikser dźwięków), wielowejściowy układ elektr. do mieszania dźwięków; używany w technice radiofonicznej, film., fonograficznej. mieszadło, urządzenie mech. używane do mieszania; w zależności cd kształtu wirnika m. dzielą się na: łapowe, śmigłowe i turbinowe. mieszająca lampa, lampa elektronowa do tzw. mieszania 2 sygnałów elektr. o różnych częstotliwościach, doprowadzanych jednocześnie do jej elektrod; stosowana gł. w układach przemiany częstotliwości. mieszalnik, aparat składający się z pionowego lub poziomego zbiornika różnej budowy oraz mieszadła; stosowany w mieszaniu, w technologii chem. (np. m. Dorra). mieszalnik, hutn. zbiornik stal. wyłożony materiałem ogniotrwałym, przeznaczony do wyrównywania składu chem. roztopionej surówki wielkopiecowej otrzymywanej z kilku spustów. mieszalnik, mech. w spalinowym silniku tłokowym na paliwo gazowe urządzenie do wytwarzania mieszanki palnej z powietrza i paliwa bezpośrednio przed wlotem do cylindra. mieszane pochodne, pochodne funkcji f wielu zmiennych postaci np. ∂2f(x, y)/ ∂x∂y, w których występują różniczkowania względem co najmniej dwóch różnych argumentów (np. x, y). mieszanie, wprawianie w ruch danego ośrodka w celu uzyskania emulsji, zawiesin ciał stałych oraz przyspieszenia niektórych procesów (np. reakcji chem., wymiany ciepła, rozpuszczania). mieszaniec (hybryd), biol. organizm roślinny lub zwierzęcy powstały ze skrzyżowania dwóch genetycznie różnych osobników, tzn. z połączenia gamet o różnym składzie genowym. mieszanie dźwięku (miksowanie dźwięku), w elektroakustyce uzyskiwanie dźwięku wypadkowego z szeregu dźwięków składowych; dokonywane za pomocą mieszacza, do którego doprowadza się dźwięki przetworzone na sygnały elektryczne. mieszanina, układ 2 lub więcej substancji zmieszanych w dowolnym stosunku wagowym; rozróżnia się m. jednorodne, np. powietrze, roztwory ciekłe, oraz m. niejednorodne, np. m. sproszkowanych substancji. mieszanka palna, mieszanina paliwa z powietrzem, wytwarzana w gaźniku silnika benzynowego lub w mieszalniku silnika gazowego; m.p. normalna zawiera niezbędną ilość powietrza do całkowitego spalenia paliwa, uboga — więcej powietrza, a bogata — więcej paliwa niż normalna. mieszanki pastewne, mieszane zasiewy roślin motylkowych (np. wyka, peluszka, koniczyna czerwona) z innymi roślinami (np. rzepak, trawa sudańska, żyto), użytkowane gł. na paszę. mieszanki paszowe, mieszanki sypkich, suchych pasz produkowane przez przemysł paszowy, np. m.p. treściwe, pełnoporcjowe (komplet składników pokarmowych, skarmiane bez dodatku in. pasz), miner, i witaminowe. mieszanki treściwe, mieszanki pasz o dużej wartości pokarmowej, skarmiane przeważnie z paszami soczystymi i objętościowymi. mieszany iloczyn wektorów, iloczyn wektorów u, v, w postaci u•(v×w), gdzie kropka oznacza mnożenie skalarne, a krzyżyk — mnożenie wektorowe; m.i.w.

daje objętość równoległościanu zbudowanego na tych wektorach. mieszarka, maszyna lub urządzenie do mieszania ze sobą ciał sypkich i mas (np. formierskich); m. dzieli się na: bębnowe, ślimakowe, łopatkowe; stosowane gł. w odlewnictwie, budownictwie, przemyśle chemicznym. Mieszczaninow IWAN I., 1883-1967, radz. językoznawca i archeolog; prof. uniw. w Leningradzie, czł. AN ZSRR; prace z językoznawstwa ogólnego, kaukaskiego, archeologii. mieszczaństwo, historyczny stan społ. mieszkańców miast, powstały w formacji feud. (w Polsce od XII w.); gł. warstwy — patrycjat, pospólstwo, plebs; w kapitalizmie bogata część m. przekształciła się w burżuazję. Mieszczerski IWAN W., 1859-1935, mechanik radz.; prace z mechaniki ciał o zmieniającej się masie. Mieszczorska Nizina, niz. w ZSRR, część Niz. Ocko-Dońskiej między Klaźmą a Oką; liczne jeziora, bagna; wydobycie torfu. mieszek, bot. suchy owoc wielu roślin jaskrowatych (np. piwonii). mieszek, daw. sakiewka, woreczek na pieniądze, torba. mieszek, jot. rozciągane ścianki kamery stanowiące część aparatu fotograficznego. mieszek, techn. odcinek rury lub zbiorniczek o ściance w postaci harmonijki, podatny na odkształcenia sprężyste, do łączenia przewodów zmieniających wzajemną odległość, przetwarzania ciśnienia płynu na przesunięcie itp. mieszenie →masaż. mieszkanie, zespół pomieszczeń domu mieszkalnego stanowiący wydzieloną jednostkę funkcjonalną, użytkowaną przez rodzinę. Mieszko I, ?-992, książę pol. od ok. 963, pierwszy hist. władca piastowski; zjednoczył ziemie pol. (967 część Pomorza, 990 Śląsk i Małopolskę); 966 przyjął chrzest i zapoczątkował budowę organizacji kośc. w Polsce; dążąc do umocnienia państwa, toczył ciągłe walki z Niemcami. Mieszko II Lambert, 990-1034, król pol. od 1025, syn Bolesława Chrobrego; w czasie buntu możnych popierających jego brata Bezpryma schronił się 1031 w Czechach po odzyskaniu władzy uznał zwierzchnictwo cesarza, 1033 zrzekł się tytułu króla. Mieszko I Plątonogi, ok. 1130-1211, książę śląski 1163-78 (współrządził z braćmi), raciborski od 1178, opolski od 1201, krak. od 1210, syn Władysława II Wygnańca. Mieszko III Stary, ok. 1126-1202, książę wielkopol. od 1138, krak. (senior) 11731177 i 1194-1202, syn Bolesława Krzywoustego; przywrócił zwierzchność Polski nad Pomorzem Zach.; zwolennik jedynowładztwa. Mieszkowice, m. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim; 3,3 tys. mieszk. (1968); tartak; fragmenty got. murów miejskich (XIV w.); prawa miejskie 1317. mietlica (Agrostis), pospolita trawą wieloletnia; w Polsce 6 gat., m.in. m.. biaława, gł. na wilgotnych łąkach, zrębach, też uprawiana na wartościową paszę, w górach — m. pospolita. Miettunen [mie-] MARTTI, ur. 1907, fiń. polityk, działacz agrariuszy (obecnie Partia Centrum); 1950-58 min. komunikacji, rolnictwa, finansów; 1961-62 premier. Mieżdureczeńsk, m. w azjat. części Ros.FSRR (obw. kemerowski), nad rz. Tom; 81 tys. mieszk. (1969); ośr. wydobycia węgla w Kuźnieckim Zagłębiu Węglowym; w pobliżu wielka elektrownia cieplna (Tom-Usińska). Mieželaitis EDUARDAS, ur. 1919, litew. poeta i publicysta; prezes Związku Pisarzy Litew.SRR; liryki i poematy odzwierciedlające socjalist. przemiany w kraju.

Międzynarodowa Unia Matematyczna 707 głoszące idee humanizmu i walki o pokój (Człowiek). mięczaki (Mollusca), typ zwierząt bezkręgowych; ciało miękkie, okryte całkowicie lub częściowo fałdem skórnym, płaszczem, wytwarzającym muszlę; narządem ruchu jest silnie umięśniony wyrostek — noga (u głowonogów przekształcona w ramiona i lejek); tu należą m.in. ślimaki, małże, głowonogi, mięczak zakaźny, zakaźne wirusowe schorzenie skóry; drobne, przezroczyste guzki z punkcikowatym wgłębieniem w części środk., zwykle na odsłoniętych częściach ciała, gł. u dzieci. międlarka, maszyna do międlenia lnu lub konopi. międlenie, łamanie i zgniatanie wyroszonej i wysuszonej słomy lnianej lub konopnej w celu oddzielania włókien łykowych od części zdrewniałych (paździerzy). międlica, prymitywne narzędzie do wstępnej obróbki łodyg lnu i konopi. Międzybórz, m. w pow. sycowskim, woj. wrocławskim; 1,4 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1637. Międzybrodzie Bialskie, w. w pow. żywieckim, woj. krak., nad sztucznym zbiornikiem na Sole; ośr. wypoczynkowy. międzychlorowcowe związki, związki dwuskładnikowe chlorowców, np. ClF3, BrF5, JF7; niezbyt trwałe chemicznie; aktywne; tworzą się w wyniku bezpośredniej syntezy. Międzychód, m. pow. w woj. pozn., nad Wartą; 7,8 tys. mieszk. (1968); przetwórnia owocowa, przemysł metal., drzewny, mat. bud.; węzeł kol.; letnisko. — Prawa miejskie przed 1400; w XVIXVIII w. ośrodek sukiennictwa; w XVIXVII w. znany ośr. protestantyzmu; udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim 1918-19. międzygórze, geol. →masyw centralny. Międzygórze, w. w pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, u podnóża Śnieżnika; ośr. turyst.-wypoczynkowy. międzygwiazdowy gaz, główny składnik materii międzygwiazdowcj i mgławic. międzygwiazdowy pył, ziarna dielektryczne lub metaliczne wchodzące w skład materii międzygwiazdowej i mgławic. międzykomunalne związki, organizacja utworzona przez kilka jednostek samorządu terytorialnego w celu wykonywania wspólnych zadań (np. prowadzenie szpitali); w Polsce zniesione 1950. Między Kopami Przełęcz, przełęcz w pasie reglowym Tatr Zach., między Kopą Królowa Wielką a Kopą Królową Małą: wys. 1501 m. Międzylesie, m. w pow. bystrzyckim, woj. wrocławskim, nad Nysą Kłodzką; 2,4 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; stacja graniczna na linii kol. Wrocław-Praga; prawa miejskie przed 1294. Międzylesie, dzielnica mieszkaniowoprzem. w Warszawie; Instytut Elektrotechniki. międzymetaliczne związki, krystaliczne fazy przeważnie dwuskładnikowe o własnościach metalicznych; tworzą się z 2 metali lub z metalu i boru, azotu, wodoru, węgla; występują w stopach. międzymorze (przesmyk), wąski pas lądu oddzielający 2 morza; np. Przesmyk Panamski w Ameryce Środk., ok. 47 km szerokości. międzymózgowie, część mózgu między kresomózgowiem a śródmózgowierry mieści nadrzędne ośrodki autonomicznego układu nerwowego oraz ośrodki czuciowe (np. wzrokowe, słuchowe), powiązane z korą mózgową. Międzynarodowa Federacja Archiwów Filmowych (Fédération Internationale des Archives du Film, FIAF), organizacja zał. 1938, z siedzibą w Brukseli; skupia ponad 30 nar. archiwów film. z różnych krajów, m.in. Polski (CAF).

Międzynarodowa Federacja Astronautyczna (ang. International Astronautical Federation), organizacja nauk. zał. 1951, z siedzibą w Paryżu; skupia tow. astronautyczne i rakietowe; cel — rozwijanie współpracy w dziedzinie aastronautyki; Polska jest jednym ź członków. Międzynarodowa Federacja Automatyki (IFAC), zał. 1957, z siedzibą w Genewie; zajmuje się teorią i zastosowaniami automatyki; Polska jest jednym z krajówzałożycieli. Międzynarodowa Federacja Bojowników Ruchu Oporu (FIR), zał. 1951, z siedzibą w Wiedniu; zrzesza byłych uczestników ruchu oporu, więźniów faszyst. obozów koncentracyjnych i in. ofiary reżimów faszyst.; do FIR należy ZBoWiD. Międzynarodowa Federacja Filatelistyki (FIP), zał. 1926, z siedzibą w Genewie; zrzesza organizacje filatelistyczne poszczególnych krajów. Międzynarodowa Federacja Krytyki Filmowej (Fédération Internationale de la Presse Cinématographique, FIPRESCI), stowarzyszenie skupiające nar. organizacje krytyki i prasy film. (z Polski — Klub Krytyki Filmowej przy SDP) oraz krytyków film. jako członków indywidualnych; zał. w Brukseli 1930; nagrody FIPRESCI przyznawane są na ważniejszych międzynar. festiwalach. Międzynarodowa Federacja Narodowych Stowarzyszeń Normalizacyjnych (International Federation of National Standardizing Associations, ISA), pierwsza międzynar. organizacja normalizacyjna (1926); po II wojnie świat, zastąpiona Międzynar. Organizacją Normalizacyjną. Międzynarodowa Federacja Związków Nauczycielskich (fr. Fédération Internationale Syndicale de L'Enseignement, FISE). zał. 1948 z inicjatywy UNESCO, z siedzibą w Montlignon (Francja); w skład jej wchodzą związki z 17 krajów (w tym z Polski — ZNP), współpracują z nią z 6 krajów; celem FISE jest rozwój metod wychowawczych, organizowanie współpracy wychowawców, popieranie organizacji wychowawczych oraz działanie na rzecz pokojowego współistnienia. Międzynarodowa Federacja Związków Zawodowych (IGB, zw. Międzynarodówką Amsterdamską), utworzona 1919 na kongresie w Amsterdamie przez przedstawicieli reformistycznych zw. zaw. Francji, W. Brytanii, Niemiec i Belgii; współdziałała ściśle z Socjalist. Międzynarodówką Robotn. i reprezentowała kierunek reformistyczny; rozwiązana z chwilą wybuchu II wojny światowej. międzynarodowa inspekcja, komisja złożona z przedstawicieli różnych państw, kontrolująca wykonywaniet umowy międzynar. przez państwa będące stronami tej umowy; skład i tryb powoływania i.m. określa każdorazowo umowa międzynarodowa. Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna (CEI), organizacja międzynar., zał. 1904 w Saint Louis (USA); ujednolicanie słownictwa elektrotechn., normalizacja oraz badania w zakresie sprzętu elektrotechn.; Polska czł. od 1925. Międzynarodowa Komisja Nadzoru i Kontroli (w Wietnamie), ciało złożone z przedstawicieli Indii, Kanady i Polski, którego zadaniem jest czuwanie nad wykonaniem zaleceń Konferencji Genewskiej z 1954 w związku z zakończeniem wojny fr.-wietnamskiej. Międzynarodowa Komisja Oświetleniowa (CIE), powstała 1913, z siedzibą w Nowym Jorku; zagadnienia związane z techniką świetlną; Polska czł. od 1931. Międzynarodowa Konfederacja Chrześci jańskich Związków Zawodowych (IFCTU), utworzona 1920; grupuje chrześc, związki zaw. 54 krajów oraz 11 międzynar. federacji różnych zawodów; siedziba Biura Wykonawczego — Brukse la; kierownictwo występuje przeciwko współdziałaniu z ŚFZZ.

Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych (ICFTU), utworzona 1949 na Kongresie w Londynie w wyniku rozłamu dokonanego w Świat. Federacji Związków Zaw. przez prawicowych przywódców związkowych, gł. amer. i bryt; siedziba władz — Bruksela. Międzynarodowa Konferencja Wielkich Sieci Elektrycznych (CIGRE), organizacja nauk.-techn., zał. 1921, z siedzibą w Paryżu; zagadnienia przesyłania i rozdziału energii elektr. prądu bardzo wysokiego napięcia; Polska czł. od 1921. Międzynarodowa Korporacja Finansowa (ang. International Finance Corporation), zał. 1956 przy Międzynar. Banku Odbudowy i Rozwoju, z siedzibą w Waszyngtonie; udziela pożyczek przedsiębiorstwom w krajach członkowskich. Międzynarodowa Naukowa Unia Radiowa (ISRU), organizacja zał. 1913, z siedzibą w Brukseli; inicjuje i koreluje w skali międzynar. prace nauk. w dziedzinie radiotechniki. Międzynarodowa Organizacja Dziennikarzy (MOD), zał. 1946, z siedzibą w Pradze; skupia demokr. i postępowe organizacje dziennikarzy i członków indywidualnych z ponad 30 krajów; członkiem MOD jest Stów. Dziennikarzy Polskich. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO), zał. 1947, siedziba: Genewa; podstawowe zadania: koordynowanie i ujednolicanie nar. norm przem., opracowywanie norm międzynar. (normy ISO), wymiana informacji między człon karni; Pol. Komitet Normalizacyjny członkiem od 1947. Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), organizacja społ. działająca 1922-47, zajmująca się udzielaniem wszechstronnej pomocy prześladowanym uczestnikom walk rewol. w państwach kapitalist., zwł. więźniom polit. i ich rodzinom; sekcje MOPR, gł. nielegalne, działały w wielu krajach, w Polsce — jako „Czerwona Pomoc". Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP, ang. International Labour Organization, fr. Organisation Internationale du Travail), zał. 1919, siedziba w Genewie; po II wojnie świat. — organizacja wyspecjalizowana ONZ. Międzynarodowa Organizacja Radia i Telewizji →Organisation Internationale de Radiodiffusion et Télévision. Międzynarodowa Unia Astronomiczna (ang. International Astronomical Union), stowarzyszenie zrzeszające astronomów, zał. 1919; Polska jest jednym z członków. Międzynarodowa Unia Fizyki Czystej i Stosowanej (ang. International Union of Pure and Applied Physics IUPAP), stowarzyszenie nauk., zał. 1922, zrzeszające 35 krajów (wśród nich Polska), mające gl. na celu współpracę fizyków w organizacji konferencji międzynarodowych. Międzynarodowa Unia Geodezji i Geofizyki, organizacja nauk. zał. 1922, z Siedziba w Paryżu, koordynująca badania w dziedzinie geodezji i geofizyki; dzieli się na 7 asocjacji: geodezji, sejsmologii i fizyki wnętrza Ziemi, meteorologii i fizyki atmosfery, magnetyzmu ziemskiego i aeronomii, oceanografii, hydrologii i wulkanologii. Międzynarodowa Unia Geograficzna (MUG, Union Geographique Internationale), organizacja nauk. zał. 1922, z siedzibą w Brukseli, powołana gł. w celu popierania studiów geogr. oraz inicjowania i koordynacji prac badawczych; Polska czł. od 1925. Międzynarodowa Unia Matematyczna (International Mathematical Union), międzynar. organizacja, powstała 1950, zrzeszająca matematyków z ok. 50 krajów; organizuje kongresy międzynar., ważniejsze sympozja specjalistyczne, zajmuje się wymianą wybitniejszych specjalistów między krajami, jak też sprawami reform w nauczaniu matematyki.

708 Międzynarodowa Unia Mecha niki Teoretycznej i Stosowanej Międzynarodowa Unia Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej (IUTAM), organizacja nauk., zał. 1946; skupia naukowców i organizacje zajmujące się badaniami w zakresie mechaniki i nauk pokrewnych. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów (Union Internationale pour la Ćonservation de la Naturę et de ses Resources), organizacja międzynar. do spraw ochrony przyrody żywej i nieożywionej, zał. 1948, z siedzibą w Morges (od 1960); zrzesza ponad 70 państw (w tym Polska od początku); współpracuje z UNESCO, FAO, Radą Gosp. i Społ. ONZ. Międzynarodowe Biuro Czasu (Bureau International de l'Heure), zał. 1913, z siedzibą w Paryżu; publikuje systematycznie dane dotyczące odchylenia sygnałów czasu od czasu uniwersalnego. Międzynarodowe Biuro Miar i Wag (Bureau International des Poids et Mesures), zał. 1875, z siedzibą w Sèvres pod Paryżem; przechowuje prototypy wzorców jednostek miar. Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne, stały organ wykonawczy i informacyjny II Międzynarodówki 1900-14, z siedzibą w Brukseli. międzynarodowe prawo publiczne, zespół norm regulujących stosunki między państwami oraz norm, które dotyczą organizacji międzynar. i określają stosunki między tymi organizacjami a państwami; ze względu na źródła prawa, m.p.p. dzieli się na prawo umowne (konwencje, traktaty) i prawo zwyczajowe. Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników →Międzynarodówka I. Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (ang. International Development Association), zał. 1960 przy Międzynar. Banku Odbudowy i Rozwoju, z siedzibą w Waszyngtonie; koordynuje pomoc finans. dla krajów nierozwiniętych oraz udziela kredytów. Międzynarodowe Targi Książki, w Warszawie, ekspozycja świat, produkcji wydawniczej organizowana corocznie (od 1956) przez „Ars Polona" przy współudziale PTWK. Międzynarodowe Uniwersytety Radiowe, organizacja powstała 1949 w Nicei z inicjatywy OIRT; cel: rozpowszechnianie i wymiana programów oświat.; od 1956 objęła też telewizję; Polska czł. od 1957. Międzynarodowe Zrzeszenie Prawników Demokratów, istniejące od 1946 zrzeszenie prawników z różnych krajów; rozwija działalność na rzecz pokoju i przyjaźni między narodami, obrony demokracji i praw człowieka; siedziba w Brukseli. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang. International Bank for Reconstruction and Development), agencja ONZ powstała 1946, z siedzibą w Waszyngtonie; zadaniem banku jest udzielanie pożyczek na .odbudowę i rozwój krajów członkowskich (państw kapitalist. i Jugosławii). Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej, agencja RWPG powstała 1964, z siedzibą w Moskwie; dokonuje rozliczeń i udziela kredytu w transakcjach handlu zagr. między krajami członkowskimi, skupia wolne środki płatnicze w rublach transferowych itp. Międzynarodowy Dzień Dziecka, obchodzony corocznie 1 czerwca pod hasłem zapewnienia wszystkim dzieciom właściwych warunków życia i rozwoju. Międzynarodowy. Dzień Kobiet, obchodzony corocznie 8 marca pod hasłem obrony praw kobiet; ustanowiony z inicjatywy K. Zetkin na zjeździe socjalistek w Kopenhadze 1910. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (ang. International Monetary Fund), jedna z agencji ONZ powstała 1947, z siedzibą w Waszyngtonie, w celu popierania współpracy walutowej między członkami (krajami kapitalist.) i pomocy w utrzymywaniu równowagi ich bilansów.

Międzynarodowy Instytut Problemów Gospodarczych, ośrodek naukowo-badawczy RWPG zał. 1971, z siedzibą w Moskwie; zajmuje się gł. badaniem podstaw metodol. planowania i opracowywania prognoz gosp. oraz pogłębianiem współpracy krajów RWPG w zakresie koordynacji ich produkcji, wyrównywania poziomu rozwoju gosp., usprawnianiem stosunków towarowo-pieniężnych. Międzynarodowy Instytut Rolnictwa, w Rzymie, zal. 1905; zadaniem jego było zbieranie, opracowywanie i rozpowszechnianie wiedzy i doświadczeń z zakresu rolnictwa; 1946 rolę Instytutu przejęła FAO. Międzynarodowy Instytut Teatralny (ang. The International Theatre Institute, ITI, fr. l'Institut International du Théâtre), zał. 1947, podlegający UNESCO; obejmuje ośrodki nar. poszczególnych krajów (także Polski); organ: „Le Théâtre dans le Monde" — ,,World Theatre". międzynarodowy język, język używany w kontaktach handl., dyplomatycznych, nauk.; w starożytności np. greka, łacina, sanskryt; w czasach nowoż. — np. wł., fr., ang., niem., hiszp., ros., arab., malajski, hausa, suahili; także języki sztuczne, np. esperanto, ido, volapük. Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl), organizacja międzynar. powstała 1894 w Paryżu, której celem było wskrzeszenie igrzysk olimpijskich; MKOl ustala miejsce i program igrzysk, kontroluje zgodność ich przebiegu z regulaminami i statutem; w MKOl od 1919 Pol. Komitet Olimpijski. Międzynarodowy Program Biologiczny, akcja pod patronatem UNESCO, zainicjowana 1962 przez Międzynar. Unię Nauk Biol. w celu pobudzenia badań, których gł. zadaniem jest opracowanie podstaw racjonalnej gospodarki w środowisku biol. człowieka; w Londynie Komitet Międzynar. Programu, w poszczególnych państwach komitety nar. (także w Polsce). Międzynarodowy Rok Geofizyczny (1 VII 1957-31 XII 1958), nazwa całokształtu przedsięwzięć międzynar. podejmowanych w celu prowadzenia badań geofiz. w skali światowej. międzynarodowy styl, arch. tendencja wspólna dla awangardowej architektury (m.in. funkcjonalizm i konstruktywizm) lat 20-ych i 30-ych XX w.; gł. cechami s.m. są regularność i lekkość struktur i form arch., nowoczesne materiały i konstrukcja, funkcjonalność, brak zewn. dekoracji. międzynarodowy styl, szt. plast, kierunek w malarstwie i rzeźbie got. (1370-90 do 1430-50); powstał we Francji, także ośrodki w Niderlandach, Niemczech, Czechach, Hiszpanii i Włoszech, związany początkowo ze sztuką dworską, później też z mieszczańską; cechowała go przewaga tematów lirycznych i nastrojowych, miękkość i elegancja formy (zw. też stylem miękkim w odniesieniu do rzeźby środkowoeur.). Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, w Hadze, jeden z gł. organów ONZ, który rozstrzyga spory między państwami (o ile wyrażą one zgodę na jurysdykcję M.T.S.) oraz wydaje opinie doradcze w kwestiach prawnych na żądanie organów ONZ i niektórych organizacji międzynar.; statut M.T.S. stanowi część Karty NZ; sędziów wybiera Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa; pierwsze wybory 1946. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu (trybunał tokijski), powołany 1946 w celu osądzenia gł. jap. przestępców woj. z okresu II wojny światowej. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze (trybunał norymberski), powołany 1945 przez Francję, USA, W. Brytanię i ZSRR w celu osądzenia gł. przestępców woj. z eur. państw koalicji hitlerowskiej, oskarżonych o zbrodnie woj.

oraz zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości. międzynarodowy układ jednostek miar (System International), SI, układ jednostek miar, w którym jednostkami podstawowymi są: metr (m), kilogram (kg), sekunda (s), amper (A), stopień Kelvina (°K) i kandela (cd); jednostki uzupełniające: radian (rad) i steradian (sr); przyjęty 1960 przez XI Generalną Konferencję Miar i Wag; obowiązuje w Polsce od 1966. Międzynarodowy Związek Studentów (MZS) (ang. International Union of Students, IUS, fr. Union Internationale des Étudiants, UIE), zał. 1946, z siedzibą w Pradze (z Polski — ZSP od 1950); dąży do zapewnienia młodzieży równych praw i możliwości zdobywania wiedzy oraz do rozwijania przyjaźni młodzieży różnych narodów. Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (UIT), zał. 1932, z siedzibą w Genewie; jako organizacja wyspecjalizowana ONZ opracowuje międzynar. konwencje telekomunik.; Polska członkiem od 1932. Międzynarodówka, międzynar. hymn proletariatu i partii komunist.; słowa E. Pottiera (druk 1887), muzyka P. Degeytera (1888); do 1944 hymn państw. ZSRR. Międzynarodówka I (właśc. Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników), pierwsza międzynar. organizacja robotn., utworzona 1864 w Londynie; położyła podwaliny pod międzynar. solidarność proletariatu w walce o poprawę bytu klasy robotn. i obalenie kapitalizmu; organ kierujący między kongresami — Rada Gen.; w dzia ła lności wielki wpływ K. Marksa. Międzynarodówka II, międzynar. zrzeszenie partii i organizacji socjąlist., utworzone 1889 w Paryżu; w pierwszych latach czołową rolę odgrywał F. Engels; następnie stopniowo zdobywała przewagę prawica; 1923 M. II połączyła się z tzw. 21/2 Międzynarodówką tworząc Socjalist. Międzynarodówkę Robotniczą. Międzynarodówka 21/2 (właśc. Między narodowa Wspólnota Pracy Partii Socjalistycznych), utworzona 1921 na konferencji 13 eur. partii socjaldemokr., które wystąpiły z II Międzynarodówki i nie zgłosiły akcesu do Międzynarodówki Komunist.; 1923 połączyła się z II Międzynarodówką, tworząc Socjalist. Międzynarodówkę Robotniczą. Międzynarodówka III (Międzynarodówka Komunistyczna, Komintern), powstała 1919 z inicjatywy Lenina, w okresie rewolucji proletariackich w Europie, jako międzynar. organizacja partii komunist.; po wybuchu II wojny świat., w wyniku zmian polit. i odrębności rozwojowych poszczególnych krajów, 1943 rozwiązała się. Międzynarodówka IV, międzynar. organizacja skupiająca grupy zwolenników poglądów L. Trockiego; utworzona 1938, uprawia działalność rozłamową w międzynar. ruchu robotn., występuje przeciw partiom marksistowsko-leninowskim. Międzynarodówka Amsterdamska → Międzynarodowa Federacja Związków Zawodowych. Międzynarodówka Socjalistyczna (do 1951 Komitet Międzynar. Konferencji Socjalistycznych), międzynar. organizacja partii socjalist., utworzona 1947 jako kontynuacja II Międzynarodówki. Międzynarodówka Wychowania Socjalistycznego (niem. Sozialistische Erziehungsinternationale), zał. 1922, z siedzibą w Wiedniu; międzynar. organizacja pedag. związana ideowo i personalnie z Socjalist. Międzynarodówką Robotn., skupiająca stowarzyszenia wychowawców oraz organizacje młodzieżowe i dziecięce. międzyplon, w warzywnictwie towarowe warzywa, np. szpinak, marchew, pietruszka, uprawiane na polu między sprzętem jednej rośliny, a wysiewem drugiej.

migmatyt 709 międzypokład, pokład leżący poniżej pokładu gł. (na statkach o kilku pokładach). międzypokładzie, przestrzeń między pokładami na statku wodnym o kilku pokładach. Międzyrządowa Morska Organizacja Doradcza (IMCO), zał. 1948 (działa od 1959), z siedzibą w Londynie; jedna z agencji wyspecjalizowanych ONZ; zagadnienia techn. i nawigacyjne żeglugi mor.; Polska członkiem od 1960. Międzyrzecki ARTUR, ur. 1922, poeta, prozaik, krytyk lit.; liryka refleksyjna (zbiory Selekcje, Zamówienia), opowiadania woj., szkice Poezja dzisiaj. Międzyrzec Podlaski, m. w pow. radzyńskim, woj. lubelskim; 13,6 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., środków transportu, drzewny, odzieżowy. — Prawa miejskie w XV w.; w XVIII w. największe miasto i ośrodek handl. Podlasia. W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło bk. 9 tys. mieszkańców; ośrodek ruchu oporu AL i BCh. Międzyrzecz, m. pow. w woj. zielonogórskim, nad Obrą; 15,0 tys. mieszk. (1970); przemysł spoż., mat. bud., maszyn.; węzeł kol.; got. kościół i ruiny zamku król. (XIV-XVI w.); dawna rezydencja starostów międzyrzeckich (XVIII w.) — obecnie muzeum. —Wczesnośredniow. gród piastowski; na pocz. XI w. klasztor eremitów, zał. przez Bolesława Chrobrego; w XII-XIII w. gród kasztelański chroniący Wielkopolskę od zachodu; prawa miejskie przed 1259; 1780-1806 ośrodek eur. handlu suknem. W czasie II wojnv świat, w M. i okolicy liczne obozy jenieckie; w szpitalu dla psychicznie chorych w Obrzycach uśmiercono 1941-45 ponad 10 tys. osób. Międzyrzecze (Mezopotamia), kraina geogr. w Argentynie, między Paraną i Urugwajem, część Niz. La Platy; miejscami zabagniona; roślinność leśna i sawannowa; hodowla bydła i owiec; zbiór mate. międzyszczękowa kość (kość przysieczna), parzysta kość trzewioczaszki, u człowieka (zrośnięta ze szczęką w jednolitą całość) i ssaków stanowiąca miejsce osadzenia siekaczy. Międzywodzie, w. w pow. wolińskim, woj. szczecińskim, na wyspie Wolin; kąpielisko morskie. Międzyzdroje, m. w pow. wolińskim, woj. szczecińskim, na wyspie Wolin, nad Bałtykiem; 4,5 tys. mieszk. (1968); kąpielisko mor. w sąsiedztwie Wolińskiego Parku Nar.; muzeum przyrodn.; prawa miejskie 1945. Mięguszowiecka Dolina, dol. w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja); w górnej części jeziora: Staw Popradzki, Stawy Hińczowe i in. Mięguszowiecka Przełęcz Pod Chłopkiem, przełęcz w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją, między Szczytem Mięguszowieckim Środk. a Szczytem Mięguszowieckim Czarnym; wys. 2307 m. Mięguszowieckie Szczyty, masyw górski w Tatrach Wysokich, na granicy z Czechosłowacją; rozróżnia się: Wielki Sz. M. — 2438 m, Środkowy Sz. M. — 2393 m, Czarny Sz. M. — 2404 m. Miękinia, w. w pow. chrzanowskim, woj. krak.; kamieniołom porfiru. miękiszowa tkanka (rriiękisz, parenchyma), tkanka roślinna z żywych komórek, w których odbywają się podstawowe procesy biol.; m. zieleniowy (asymilacyjny) — w liściach, zawiera liczne chloropłasty; m. spichrzowy — np. w bulwach, nasionach, zawiera leukoplasty, gromadzi substancje zapasowe i wodę. miękki werniks (vernis mou), technika graf. wklęsła; na powleczoną m.w, płytę metal, przykłada się gruboziarnistą kalkę i papier, na którym wykonuje s,ię rysunek kredką, po oderwaniu kalki z przywartym do niej werniksem miejsca od-

słonięte trawi się, a następnie powleka farbą i odbija. miękławka, zool. →amia. mięsak (sarkoma), nowotwór złośliwy, rozwijający się z różnych tkanek (np. łącznej), lecz nie z tkanki nabłonkowej; szybko rośnie i wcześnie daje przerzuty; leczenie zwykle operacyjne. mięsny przemysł, dział przemysłu spoż. przetwarzający zwierzęce produkty poubojowe gł. na żywnościowe produkty mięsne, z równoczesnym ich utrwaleniem różnymi środkami technol.; produkty uboczne użytkowane są m.in. przez farm. przemysł. mięso, wszystkie przeznaczone do spożycia części umięśnienia (z tkanką tłuszczową i łączną) zwierząt rzeźnych, drobiu i dziczyzny; do m. zalicza się podroby. mięsopust (ostatki), ostatnie dni zapust; wesołe zabawy obfitujące w jadło i napoje; maskarady, kuligi. Mięsowicz MARIAN, ur. 1907, fizyk; prof. AGH, czł. PAN; prace z fizyki jądrowej i cząstek elementarnych. mięsoznawstwo (nauka o mięsie), nauka o uboju zwierząt, obróbce i konserwacji mięsa oraz produktów mięsnych, także o przepisach dotyczących badania zwierząt rzeźnych i mięsa. mięsożerne, zool. →drapieżne ssaki. mięsożerne rośliny →owadożerne rośliny. mięśniak, nowotwór łagodny wywodzący się z tkanki mięśniowej, gł. z mięśni gładkich; najczęstszy jest m. macicy; leczenie operacyjne. mięśnia sercowego zapalenie, ostre lub przewlekłe schorzenie, powstające wskutek zakażenia, gł. reumatycznego, prowadzące często do niewydolności mięśnia sercowego. mięśnie, narządy ruchu zwierząt i człowieka zbudowane z tkanki mięśniowej, makroskopowe jednostki strukturalne i czynnościowe układu mięśniowego; b. liczne i zróżnicowane gł. w umięśnieniu szkieletowym, przymocowane za pośrednictwem ścięgien do kośćca. mięśniochwat (choroba poświąteczna), choroba koni — porażenie mięśni okolicy lędźwiowo-krzyżowej, sztywność nóg, często zatrzymanie moczu; występuje przeważnie po dniu odpoczynku, w którym koń (zwykle ciężko pracujący) był zbyt obficie karmiony. mięśniolot, statek latający, cięższy od powietrza, napędzany siłą mięśni ludzkich; dotychczas nie ma użytecznej konstrukcji. mięśniowa tkanka, tkanka odgrywająca podstawową rolę we wszelkich ruchach dzięki zdolności kurczenia się; zbudowana z wydłużonych, kurczliwych komórek — włókien mięśniowych; t.m. poprzecznie prążkowana tworzy onięśnie szkieletowe, t.m. gładka — umięśnienie narządów wewnętrznych. mięśniowy układ (umięśnienie), ogół mięśni organizmu; u kręgowców: umięśnienie szkieletowe, którego czynność jest źródłem ruchów dowolnych, oraz umięśnienie narządów wewn., czvli trzewne, gł. w postaci błon mięśniowych, nie podlegające woli. mięta (Mentha), roślina zielna z rodziny wargowych, gł. z pn. strefy umiarkowanej; w Polsce 9 gat.; m. pieprzowa (śródziemnomor.) uprawiana dla olejku miętowego, stosowanego w przemyśle spoż., kosmetycznym i farm.; m. okrągłolistna. gat. ozdobny. miętowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z ziela mięty pieprzowej. miętus (Lota lota), jedyny słodkowodny gatunek ryb z rodziny dorszowatych, ok. 60 cm dł.; Eurazja i Ameryka Pn., w Polsce nieliczny. Miętusia Dolina, dol. w Tatrach Zach., boczna Dol. Kościeliskiej: w górnej części — Wantule, powyżej Jaskinia Miętusia (dł. 5,5 km).

Mifune TOSHIRO, ur. 1920, jap. aktor film.; wybitna indywidualność artyst.; gł. role w dramatach A. Kurosawy (Straż przyboczna, Rashomon, Rudobrody). migacz, urządzenie sygnalizacyjne w postaci źródła światła na przemian szybko włączanego; używane np. jako kierunkowskaz samochodów. Migamuwa (Negombo), m. na zach. wybrzeżu Cejlonu, na pn. od Kolombo; 50 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; port rybacki. migawka, urządzenie odsłaniające okienko kanału film. w kamerze zdjęciowej, kopiarce lub projektorze film. w momentach zatrzymywania się kolejnych klatek taśmy film., a zasłaniające je podczas przesuwu taśmy. migawka centralna (sektorowa), migawka umieszczona wewnątrz obiektywu lub bezpośrednio za nim; składa się z kilku cienkich blaszek, rozchylających się odśrodkowo i otwierających bieg promieni. migawka szczelinowa, migawka umieszczona bezpośrednio przed materiałem światłoczułym; składa się z 2 roletek; szczelina pomiędzy nimi, przesuwając się wzdłuż negatywu, umożliwia naświetlenie. migawki, anat. rzęski pokrywające wolną pow. komórek niektórych nabłonków. migawkowa obserwacja dnia roboczego, wyrywkowa i krótkotrwała obserwacja czynności wykonywanych w danym momencie przez robotnika. migdałek gardłowy, dodatkowy, „trzeci" migdałek, położony na tylnej ściance nosogardzieli, ulegający często w dzieciństwie przerostowi wskutek stanów zapalnych nosa i gardła; leczenie operacyjne (adenotomia). migdałki, anat. drobne narządy w błonie śluzowej gardła i tylnej części jamy ustnej człowieka i ssaków; miejsce powstawania limfocytów; rola ochronna — niszczą lub neutralizują szkodliwe czynniki, np. bakterie, dostające się przez drogi: pokarmową i oddechową. „migdałki ziemne", jadalne bulwki na rozłogach cibory jadalnej — rośliny zielnej do 1 m wys., pochodzącej znad Nilu i uprawianej m.in. w pd. Europie. migdałowiec, popularna nazwa ciemnych magmowych skał wylewnych, w których puste przestrzenie po pęcherzykach gazów wulkanicznych wypełnione są wtórnie wykrystalizowanymi jasnymi minerałami, np. kalcytem. migdałowiec zwyczajny (śliwa migdał, Amygdalus communis, Prunus amygda-lus), niewysokie drzewo z rodziny różo-watych, uprawiane gł. w krajach śród-ziemnomor. i Kalifornii dla owoców — pestkowców, z nasionami zw. migdałami. migdałowy kwas C6H5CH(OH)COOH, hydroksykwas aromatyczny; kryształy; istnieją 2 stereoizomery optycznie czynne. migdałowy olej, olej otrzymywany z migdałów przez tłoczenie na zimno, stosowany do wyrobów cukierniczych i likierów (charakterystyczny aromat) oraz w przemyśle farm. i kosmetycznym. migdałowy olejek, olejek eteryczny otrzymywany z nasion migdałowca (z migdałów gorzkich). migdały, nasiona migdałowca zwyczajnego; dostarczają oleju migdałowego; z m. gorzkich (zawierających glikozyd amygdalinę) — olejek eteryczny, m. słodkie — jadalne i na napój zw. orszadą. Migjeni (właśc. Millosh Gjergj Nikolla), 1911-38, alb. poeta i prozaik, przedstawiciel radykalno-rewol. nurtu w literaturze alb.; zbiory wierszy, nowele, utwory satyryczne. migma, geol. rozmiękczona, uplastyczniona masa skalna, w przeciwieństwie do magmy zawierająca b. mało fazy ciekłej; może tworzyć intruzje. migmatyt, skała składająca się z warstewek skały metamorficznej przedzielonych warstewkami skały magmowej; powstaje wskutek iniekcji magmy wzdłuż

710 Mignard płaszczyzn łupkowatości skał metamorficznych. Mignard [minja:r] PIERRE, 1612-95, malarz fr.; barokowe kompozycje dekoracyjne (kopuła kościoła Val de Grâce w Paryżu), obrazy religijne. Mignet [-nje] FRANCOIS AUGUSTE, 17961884, fr. historyk i publicysta; przywódca liberalnej opozycji w czasach restauracji; Historia rewolucji francuskiej... mignon [minją; fr.]. druk. →kolonel. migotanie gwiazd →scyntylacje. migracja (wędrówka), ruch ludności mający na celu zmianę miejsca pobytu na stałe lub okresowo; gł. formy: emigracja, imigracja, reemigracja i repatriacja. migracje zwierząt →wędrówki zwierząt. migrant, osoba zmieniająca miejsce zamieszkania, przesiedlająca się. migrena, napadowe bóle głowy, występujące okresowo, zwykle najpierw w jednej połowie głowy; towarzyszą im niekiedy m.in. nudności i wymioty, podrażnienie wzrokowe (błyski). Mihajlović DRAŻA, 1893-1946, generał jugosł., monarchista; organizator (1941) i przywódca czetników; po wojnie skazany i stracony. Mihálik VOJTECH, ur. 1926, poeta słowac; przeszedł od symbolizmu do poezji filoz. i refleksyjnej o współcz. tematyce społ.-moralnej. Mihalovici [mihalowiczi] MARCEL, ur. 1898, kompozytor rum., osiadły w Paryżu; opery, utwory orkiestrowe, kameralne, pieśni. mihrab, nisza na planie półkolistym lub wielobocznym, umieszczona w ścianie sali modlitw w meczecie; wskazuje kierunek, w którym znajduje się Kaaba; zwykle bogato dekorowany. Mihrak, ośr. wydobycia siarki w pn. Iraku, w pobliżu Mosulu. Mijane, m. w Iranie (Azerbejdżan Wsch.); 28 tys. mieszk. (1966); węzeł drogowy. mijanka, . posterunek ruchu (np. mała stacja) na jednotorowej linii kol., mający rozgałęzienie torów, które umożliwia wyprzedzanie lub mijanie się pociągów. mikado, rozpowszechniona w iEuropie nazwa jap. cesarza; w Japonii używana od IX w. dla uniknięcia określania władcy bezpośrednio jego tytułem. mikanit, materiał elektroizolacyjny otrzymywany przez sklejanie miki łuszczonej; zwykle w arkuszach lub zwojach. Mikes [-esz] KELEMEN, 1690-1761, najwybitniejszy prozaik węg. XVIII w., dworzanin Rakoczego; pamiętnik w formie listów z Turcji opisujący życie na wygnaniu, gdzie znalazł się wraz z Rakoczym. miki →łyszczyki. Mikkeli [mi-], m. w pd.-wsch. Finlandii, ośr. adm. okręgu M.; 25 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, spożywczy. Mikkola [mi-] JOSEF, 1866-1946, slawista fiń.; prof. uniw. w Helsinkach; gł. praca z akcentologii słów. (Urslavische Grammatik). Miklas WILHELM, 1872-1956, polityk austr., chrześc, demokrata; 1928-38 prezydent republiki, usunięty po dokonaniu Anschlussu. Miklaszewski BOLESŁAW, 1871-1941. chemik i ekonomista; prof. Polit. Warsz.; min. wfyznań rel. i oświecenia publ., współorganizator WSH w Warszawie i Polit. Warsz.; autor m.in. Bogactwa naturalne Polski. Miklaszewski JAN, 1874-1944, leśnik; prof. SGGW i jej rektor (także w konspiracji 1939-44); organizator administracji lasów państw, i doświadczalnictwa leśnego; Lasy i leśnictwo w Polsce. Miklaszewski SŁAWOMIR, 1874-1949, gleboznawca; prof. Polit. Warsz. czł. Czechosł. Akad. Roln.; współzałożyciel Międzynar. Tow. Gleboznawczego; rozwinął kartografię gleb; liczne prace; Gleby Polski.

Miklosich FRANZ (Fran Miklošič), 181391, językoznawca słoweń.; prof. uniw. w Wiedniu; twórca gramatyki porównawczej języków słow.; autor słowników: starosłow.-gr.-łac. i etymologicznego języków słowiańskich. Mikłucho-Makłaj NIKOŁAJ N., 1846-88, ros. podróżnik, antropolog, etnograf i geograf; badacz życia i kultury materialnej ludów Oceanii i Azji Pd.-Wschodniej. mikocka kultura, archeol. jedna z póź niejszych faz kultury aszelskiej; krze mienne tłuki pięściowe o grubej podsta wie i cienkim ostrzu; w Polsce: jaskinia Okiennik k. Zawiercia; nazwa od stanowi ska La Micoque (Francja). mikofolia, folia z mikanitu. Mikojan ANASTAS I., ur. 1895, radz. działacz ruchu robotn.; od 1923 w KC, 193566 w Biurze Polit. KC KPZR; 1937-64 wicepremier ZSRR; 1964-65 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Mikojan ARTIOM I., 1905-70, radz. konstruktor samolotów, generał; czł. AN ZSRR; wraz z M.I. Guriewiczem skonstruował samoloty MIG. Mikolasch HENRYK, 1872-1931, fotografik, publicysta i działacz ruchu fot., z zawodu chemik; kier. Zakładu Fotografii Polit. Lwowskiej; liczne zdjęcia pol. fauny. Mikolin, w. w pow. niemodlińskim, woj. opolskim, nad Odrą; rokokowy dwór, kaplica i budynki gosp. przy 2 sprzężonych kompozycyjnie dziedzińcach (1771), park krajobrazowy. mikologia, nauka o grzybach, ich morfologii, anatomii, klasyfikacji, fizjologii i geografii; z m. wyodrębniła się fitopatologia, a obecnie rozwija się m. lekarska i przem. — związane z mikrobiologią. Mikołaj I, 1796-1855, car od 1825, syn Pawła I; stłumił powstanie dekabrystów 1825 i powstanie listopadowe w Polsce; 1848 interweniował przeciw rewolucjom eur., zw. żandarmem Europy; sprowokował niepomyślną dla Rosji wojnę krymska (1853-56). Mikołaj I, 1841-1921, książę Czarnogóry od 1860, król 1910-18; rozszerzył terytorium państwa, uzyskał niepodległość 1878; 1918 zdetronizowany. Mikołaj II, 1868-1918, car ros. od 1894, syn Aleksandra III; tłumił ruch rewol.; 1917 obalony przez rewolucję, stracony wraz z rodziną. Mikołajczyk STANISŁAW, 1901-66, polityk, działacz ruchu lud.; 1940-43 wicepremier, 1943-44 premier rządu emigr., 194547 wicepremier Tymczasowego Rządu Jedności Nar. i prezes PSL; organizował opozycję wobec władzy lud.; 1947 zbiegł za granicę. mikołajek (Eryngium), bylina z rodziny baldaszkowatych, o niebieskawych, kolczastych liściach i główkowatych kwiatach; w Polsce m.in. m. nadmorski, na wydmach nadbałtyckich, chroniony. Mikołajki, m.w pow. mrągowskim, woj. olsztyńskim, nad jez. Mikołajskim; 3,5 tys. mieszk. (1968); wytwórnia domków z płyt trzcinowych; 2 stacje nauk. PAN; ośr. turyst.-wypoczynkowy; sporty wodne; prawa miejskie 1722. Mikołaj Mikołajewicz Romanow, 18561929, w. książę ros.; podczas I wojny świat, głównodowodzący wojsk ros.; od 1917 na emigracji. Mikołajska HALINA, ur. 1925, aktorka teatrów warsz.; role w sztukach współcz. i klas.; Stara — Krzesła E. Ionesco. Królowa Elżbieta — Maria Stuart F. Schillera: występy w teatrze telewizji. Mikołajskie Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim (woj. olsztyńskie); pow. 462 ha, głęb. do 27,8 m; na pd. łączy się z jez. Śniardwy, na pn. — z jez. Tałty; żegluga; nad J.M. — Mikołajki. Mikołaj Trąba, ok. 1358-1422, arcybiskup gnieźnieński od 1412, pierwszy prymas pol.; podkanclerzy kor. 1403-12, doradca Władysława Jagiełły; przewodził

delegacji pol.- na soborze w Konstancji (1415). Mikołaj z Autrecourt [m. z otröku:r], ok. 1300-ok. 1350, fr. teolog i filozof; przedstawiciel XIV-wiecznego nominalizmu. Mikołaj z Krakowa, I pol. XVI w., organista i kompozytor; utwory instrumentalne (tańce), rel., wokalne. Mikołaj z Kuzy (Nicolaus Krebs), 140164, wł. matematyk i filozof, przedstawiciel renes. panteizmu; w pracach sformułował wiele cennych spostrzeżeń astr. i geogr.; wykonał mapę środk. Europy. Mikołaj z Oresme [m. z orem], ok. 1320-82, filozof i uczony; zwolennik okhamizmu; prowadził badania w zakresie matematyki, fizyki, astronomii, ekonomii. Mikołaj z Radomia, 1 pol. XV w., pierwszy pol. znany z imienia i zachowanych dzieł kompozytor muzyki wielogłosowej (kośc. i świeckiej). Mikołaj z Verdun [m. z -dę] (Nicolaus de Verdun), XII/XIII w., fr. złotnik, emalier, odlewnik; przedstawiciel sztuki wczesnogotyckiej; wyroby złotnicze zdobione emalią komórkową. Mikołaj z Wilkowiecka, ?-1601, pisarz rei.; paulin; autor (wg niektórych badaczy redaktor) pierwszego znanego pol. misterium Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim. Mikołów, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 21,4 tys. mieszk. (1970); przemysł maszyn., elektrotechn., papierniczy. — Gród średniow.; prawa miejskie 1547; stary ośrodek górnictwa i hutnictwa; mimo germanizacji ważny ośrodek kultury pol. (drukarnie, m.in. działalność K. Miarki); udział mieszkańców w powstaniach śląskich 1919-21. W 1939 i 1945 hitlerowcy zamordowali tu 89 powstańców śląskich i więźniów Oświęcimia. mikoryza, współżycie grzybów z korzeniami roślin wyższych; oba organizmy wymieniają substancje odżywcze; rozwój wielu gat. roślin zależy od obecności odpowiedniego gat. grzyba. mikorzyńskie kamienie, archeol. odkryte 1855-56 w Mikorzycach (pow. kępiński) dwa nieckowate kamienie żarnowe z rysunkami i rzekomymi napisami runicznymi; falsyfikaty. Mikoszewski KAROL (Ksiądz Sykstus), 1831-86, działacz powstania 1863, związany z obozem ,,czerwonych", ksiądz; czł. Centr. Komitetu Nar., kapelan powstańców 1863. mikozy, infekcyjne choroby, wywoływane przez pasożytnicze grzyby; do m. roślinnych należy 85°/o infekcyjnych chorób roślin uprawnych oraz 95% — roślin leśnych. mikro-, w wyrazach złożonych znaczy mały, b. mały; np. mikroorganizm. mikro-, μ, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10-6 danej wielkości; np. 61 μm (mikrometr, dawniej mikron) = 10 m. mikroamperomierz, amperomierz do pomiaru natężeń prądu elektr. do ok. 0,001 A. mikroanaliza, w analizie chem. metody analityczne, w których bada się próbki o masie 1 do 10 mg. mikrobiologia, gałąź biologii, nauka zajmująca się badaniem drobnoustrojów; obejmuje bakteriologię, wirusologię, protozoologię, częściowo algologię, mikologię oraz immunologię. mikrobiologia rolnicza (mikrobiologia gleby), nauka badająca drobnoustroje glebowe i procesy wywoływane przez nie (mineralizacja, humifikacja, nitryfikacja i in.). mikrobus, mały autobus do przewozu 9-20 pasażerów; zwykle budowany przy znacznym użyciu elementów podwozia samochodu osobowego lub półciężarowego; np. m. nysa budowany na podwoziu samochodu warszawa. mikroby, obecnie rzadko używana na-

mikrotektoniczne struktury 711 zwa drobnoustrojów bakteryjnych i wirusowych. mikrocefalia (małogłowie), nieproporcjonalnie małe rozmiary części mózgowej czaszki w stosunku do twarzoczaszki; zaburzenie rozwojowe, zwykle łączy się z niedorozwojem umysłowym. mikrochirurgia (mikrurgia), biol. dokonywanie w celach doświadczalnych zabiegów chirurgicznych na b. małych obiektach biol., nawet na pojedynczych komórkach, np. przeszczepianie jądra komórkowęgp. mikrochirurgia, med. wykonywanie zabiegów chirurgicznych w małym polu operacyjnym, przy zastosowaniu specjalnych optycznych przyrządów powiększających; np. operacje plast, ucha środk., z zakresu okulistyki, neurochirurgii. mikrocząstki, cząstki materii niestosujące się do praw fizyki klas., lecz podlegające prawom teorii kwantów; cząstki elementarne, atomy. mikrodruk, forma reprodukcji druku powstała przez fot. pomniejszenie oryginału i druk techniką offsetową; odczytywany przy pomocy czytnika. mikroekonomia, teorie ekon. przyjmujące za punkt wyjścia działalność poszczególnych jednostek gospodarujących. mikroelementy (mikroskładniki), pierwiastki chem. występujące w b. małych (śladowych) ilościach w roślinach i zwierzętach, niezbędne do ich życia i rozwoju, np. bor, mangan, cynk, miedź, kobalt, molibden, jod, fluor. mikroewolucja, zmiany ewolucyjne w obrębie populacji jednego gat, prowadzące w krótkich odcinkach czasu do wyodrębniania się ras geogr., a następnie nowych gat.; warunkowana zmianami składu genet. populacji. mikrofagi, rodzaj komórek żernych (fagocytów), ogólna nazwa zdolnych do fagocytozy krwinek białych (poza monocytami) współtworzących układ siateczkowo-śródbłonkowy o znaczeniu obronnym dla organizmu. mikrofale, fale elektromagnet. (radiowe) o dl. od ok. 1 mm do ok. 10 cm; wykazują wiele cech wspólnych z falami podczerwonymi, i świetlnymi; zastosowania m.in. w radiolokacji, radiokomunikacji, grzejnictwie elektr., medycynie, spektroskopii mikrofalowej. mikrofalowa lampa, lampa elektronowa przeznaczona do pracy w zakresie mikrofal; np. klistron, magnetron, lampa o fali bieżącej. mikrofalowa technika, technika generacji, wzmacniania, przesyłania i przetwarzania sygnałów elektr. w paśmie mikrofal; do generacji służą m.in. klistrony i magnetrony, do wzmacniania — magnetrony, lampy o fali bieżącej i masery, do prowadzenia — np. falowody. mikrofilm, materiał fot. do" fotografowania druków w b. dużym zmniejszeniu; reprodukcja druku na materiale mikrofilmowym. mikrofizyka, działy fizyki poświęcone opisom ruchu i wzajemnego oddziaływania mikrocząstek (fizyka molekularna, atomowa, jądrowa). mikroflora, ogół gat. drobnoustrojów roślinnych w określonym środowisku; np. m. przewodu pokarmowego, m. mułu dennego. mikrofon, przetwornik elektroakustycz ny przetwarzający fale akustyczne na sy gnały elektr.; stosowany m.in. w telefonii, radiofonii. mikrofonowanie, zakłócenia sygnałów elektr. wywołane mech. drganiami niektórych elementów urządzeń telekomunik.; powodują np. wystąpienie, dodatkowych sygnałów akustycznych. mikrofotografia: 1) fotomikrografia — proces otrzymywania zdjęcia fot. obrazu mikroskopowego; 2) zdjęcie fot. wielkości poniżej 1 mm. mikrofotomer, przyrząd do pomiaru gęstości optycznej substancji (tj. wiel-

kości charakteryzującej pochłanianie światła przy jego przechodzeniu przez daną substancję); stosowany gł. przy pomiarach stopnia zaczernienia płyt fotograficznych. mikrogeometria powierzchni, techn. niekiedy używana nazwa struktury geom. małych nierówności powierzchni, czyli falistości i chropowatości. mikrokarta, zmniejszony obraz tekstu utrwalony na karcie katalogowej. mikrokinematografia, technika wykonywania film. zdjęć obiektów mikroskopowych (np. mikroorganizmów); polega na powiązaniu kamery zdjęciowej z mikroskopem. mikroklimat, klimat charakterystyczny dla małej części środowiska, która wyodrębnia się z otoczenia wysokością lub wahaniami temp., wilgotności, szybkością ruchu powietrza i in. mikroklimat, w ekologii zespół czynników klimat, zróżnicowany w obrębie jednego środowiska (np. korony drzew, dno lasu) lub swoistego mikrośrodowiska (np. mrowisko, dziupla); w tworzeniu m. współdziałają organizmy żywe. mikroklin, minerał z grupy skaleni, glinokrzemian potasu; biały, żółtawy, czerwonawy lub zielony; pospolity składnik głębinowych skał magmowych i skał metamorficznych; surowiec przemysłu ceram. i szklarskiego. mikrokoki (ziarenkowce), bakterie o kształcie kulistym, przeważnie tlenowe, rozpowszechnione w glebie, wódach, powietrzu, na produktach spożywczych. mikrokosmki, liczne mikroskopijne wypustki utworzone przez błonę komórkową, zwiększające powierzchnię komórki (np. w komórkach nabłonkowych). mikrokosmos (mikroświat), filoz. od czasów Demokryta świat człowieka, przeciwstawny makrokosmosowi; współcześnie świat drobnoustrojów; też mikrocząsteczek. mikrokrystaloskopia (analiza mikrokrystaliczna, analiza mikroskopowa), mikroskopowa metoda jakościowej mikroanalizy chemicznej. mikrolity, archeol. narzędzia krzemienne małych rozmiarów (2-3 cm dł.) używane od późnego paleolitu, typowe dla mezolitu. mikrolity, krystal. igiełkowate lub tabliczkowate kryształy mikroskopowej wielkości. mikromanipulator, biol. przyrząd do wykonywania, pod kontrolą mikroskopu, zabiegów mikrochirurgicznych na komórkach i tkankach. mikromaszyny elektryczne, maszyny elektr. małej mocy (do kilku W), np. prądnice tachometryczne, magnesyny, selsyny. mikrometr, μm, jednostka długości równa 10-6 m, dawniej zw. mikronem (symbol μ). mikrometr, przyrząd do pomiarów małych długości; działa na zasadzie proporcjonalności przesunięcia liniowego śruby mikrometrycznej obracającej się w nieruchomej-nakrętce do kąta obrotu. mikrometr, astr. przyrząd do pomiaru wzajemnego położenia na niebie bliskich siebie obiektów, których odległość kątowa nie przekracza kilkunastu minut kątowych. mikrominiaturowy, mający minimalne rozmiary. mikron, μ, jednostka długości; 1 μ = = 10-6 m; nazwa właściwa: mikrometr (symbol μm). mikronawozy, nawozy miner., których gł. składnikiem są mikroelementy; ważniejsze m.: borowe, miedziowe, manganowe, cynkowe. Mikronezja, wyspy w zach. części O. Spokojnego: Mariany, Karoliny, Mar-shalla, Gilberta, Nauru, Ocean. Mikronezyjczycy, tubylcza ludność wysp Mikronezji,; ok. 100 tys.; spokrewnieni z Polinezyjczykami i Melanezyjczy-

kami; doskonali żeglarze; rybołówstwo, wysoki poziom budownictwa. mikroorganizmy →drobnoustroje. mikropaleontologia, dział paleontologii, zajmujący się badaniem skamieniałości organizmów mikroskopowej wielkości w osadach skalnych; ma znaczenie w stratygrafii. mikroplankton, drobne organizmy planktonu; np. m. morski wielkości ok. 0,05-1 mm; główna masa fito- i zooplanktonu. mikropowieść, termin przyjęty w krytyce lit., określający gatunek epicki na pograniczu opowiadania i powieści. mikrosamochód, mały samochód osobowy o uproszczonej budowie i małej mocy silnika (ok. 18 KM); ciężar nie przekracza zwykle 500 kG; 2- lub 4-osobowy, 3- lub 4-kołowy. mikrosejsmy, fale sprężyste powstające w skorupie ziemskiej pod wpływem wiatru, przyboju fal mor. oraz falowania mórz i dużych jezior; szczególnie intensywne m. związane są z przejściem cyklonów barycznych nad oceanami. mikroskładniki →mikroelementy. mikroskop, przyrząd do otrzymywania silnie powiększonych obrazów b. małych przedmiotów; może być optyczny (złożony z 2 skupiających układów soczewek, powiększający do 2000 razy), elektronowy lub jonowy. Mikroskop, jeden z gwiazdozbiorów. mikroskop błyskowy (stereokomparator), przyrząd stosowany w astronomii do porównywania dwu - fotografii tego samego fragmentu nieba, wykonanych w różnych momentach czasu. mikroskop elektronowy, przyrząd do wytwarzania za pomocą strumienia elektronów dużych obrazów b. małych obiektów o wymiarach mniejszych od długości światła widzialnego (powiększenia do miliona razy). mikroskopijny, dający się dojrzeć jedynie przez mikroskop; przen. b. mały, malutki. mikroskop jonowy, przyrząd, w którym powiększony obraz b. małych obiektów uzyskuje się za pomocą strumienia jonów (powiększenie do kilku milionów razy). mikroskopowa technika, biol. wykonywanie preparatów mikroskopowych z tkanek roślinnych lub zwierzęcych: utrwalanie, odwadnianie, zatapianie w odpowiedniej substancji (np. parafinie), skrawanie, barwienie, a także rejestrowanie (np. fotografowanie) oglądanych obiektów. mikroskopowe preparaty, obiekty przygotowane w formie umożliwiającej oglądanie ich pod mikroskopem; w badaniach biol. i med. zwykle b. cienkie skrawki tkanek lub mikroorganizmy w całości. mikroskopowy, dotyczący mikroskopu, badań dokonywanych za pomocą mikroskopu; dostrzegalny tylko przez mikroskop; przen. b. mały. mikroskop pomiarowy, optyczny przyrząd pomiarowy, umożliwiający otrzymanie znacznie powiększonych obrazów b. małych przedmiotów. mikrosocjologia, socjologia małych grup społ., ewent. badanie problematyki wielkich grup z punktu widzenia znaczenia małych grup społecznych. mikrosomy, biol. frakcja uzyskiwana przy wirowaniu miazgi komórkowej — fragmenty błon cytoplazmatycznych zawierających organelle komórkowe zw. rybosomami. mikrospodografia, biol. →spodografia. mikrospopielanie, biol. →spodografia. mikrospora, zarodnik mały paprotników różnozarodnikowych. mikrostan, pojęcie stosowane w fizyce statyst. na określenie najpełniejszej możliwej charakterystyki statyst. układu fizycznego. mikroświat →mikrokosmos. mikrotektoniczne struktury, drobne (od kilku mm do kilku m) fałdy i uskoki występujące często w skałach metamorficz-

712 mikrotelefon nych lub w skałach zdeformowanych przez przesuwający się lodowiec. mikrotelefon, zespół mikrofonu i słuchawki elektroakustycznej stanowiący konstrukcyjną całość; część aparatu telefonicznego. mikrotom, przyrząd do skrawania materiału biol. (gł. tkanek) na b. cienkie skrawki (grub. ok. 1-20 μ ), z których sporządza się preparaty mikroskopowe. mikrurgia, biol. →mikrochirurgia. mikser, urządzenie mech., najczęściej elektr., do rozdrabniania, mieszania, ubijania itp. czynności, stosowane przy sporządzaniu napojów, deserów i potraw. mikser: 1) pracownik baru przygotowujący mieszanki trunków; 2) specjalista dokonujący miksowania. mikser, druk. wielomagazynowy linotyp umożliwiający składanie tekstów różnymi krojami pisma i o różnych stopniach. mikser dźwięków →mieszacz dźwięków. mikserski stół, urządzenie wyposażone w odpowiednią aparaturę elektroakustyczną (mieszacze, wzmacniacze, filtry elektr., głośniki itp.), umożliwiające mieszanie (miksowanie) dźwięku. miksobakterie, bakterie śluzowe, drobnoustroje o giętkim pałeczkowatym ciele, nie podzielonym na człony; Gram-ujemne; tlenowe; występują w glebie, wyjątkowo w wodzie. miksowanie: 1) m. dźwięku →mieszanie; 2) m. obrazu — w technice telewizyjnej uzyskiwanie wypadkowego sygnału wizyjnego z sygnałów składowych, otrzymywanych z różnych kamer telewizyjnych. mikst, gra mieszana (mężczyzn i kobiet) rozgrywana między dwiema parami w tenisie, tenisie stołowym i in. Mikstat, m. w pow. ostrzeszowskim, woj. pozn.; 1,5 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie przed 1366. Mikszath [-sa:t] KALMAN, 1847-1910, węg. pisarz i działacz polit. (liberał); czł. Węg. AN; realist. nowele i powieści z akcentami krytyki i satyry społ.; Listy posła, Jak się miody Nosty żenił. Mikucki SYLWIUSZ, ur. 1898, historyk, specjalista nauk pomocniczych historii; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; Barwa w heraldyce średniowiecznej, Badanie autentyczności dokumentu... Mikulášek OLDřiCH, ur. 1910, poeta częs.; liryka refleksyjna i hymniczna ukazująca problemy dialektyki życia i śmierci. Mikulaszek EDMUND, ur. 1895, lekarz bakteriolog i immunolog; prof. Akad. Med. w Warszawie, czł. PAN; liczne prace gł. z immunochemii i chemii bakteryjnej. Mikulčice (w. w Czechosłowacji, Morawy), archeol. rozległy ośr. państwa wielkomorawskiego z VIII/IX-pocz. X w.; ślady osadnictwa z końca neolitu i okresów późniejszych; resztki grodu i wałów; liczne groby bogato wyposażone. Mikulczyce, dzielnica Zabrza; kopalnia węgla kamiennego. Mikulicz-Radecki JAN, 1850-1905, chirurg; prof. Uniw. Jag. i uniw. we Wrocławiu; opracował nowe metody operacyjne; konstruktor narzędzi chirurgicznych; udoskonalił antyseptykę i aseptykę w chirurgii. Mikulski KAZIMIERZ, ur. 1918, malarz i scenograf; czł. Grupy Krak.; współtwórca teatru „Cricot 2" w Krakowie; przedstawiciel surrealizmu; grafika książkowa, Mikulski STANISŁAW, ur. 1929, aktor; występy w teatrach lubelskich i warsz., w filmie i telewizji (Kloss — Stawka większa niż życie). Mikulski TADEUSZ, 1909-58, historyk literatury; prof. uniw. we Wrocławiu; twórca ośrodka badań nad oświeceniem; red. „Pamiętnika Literackiego"; Ze studiów nad oświeceniem; prace edytorskie. Mikułowski-Pomorski JÓZEF, 1868-1935, chemik rolny, działacz społ.-oświat.; prof. i dyr. Akad. Roln. w Dublanach

i SGGW, czł. Czechosł. Akad. Roln.; organizator Przysposobienia Roln.; prace z chemii, organizacji szkolnictwa i in. Mikusiński JAN, ur. 1913, matematyk; prof. Uniw. Warsz. i Wrocł., czł. PAN; twórca nowych metod w rachunku operatorowym; autor prac z zakresu teorii dystrybucji. Mikuszowice Krakowskie, dzielnica Bielska-Białej; zakłady przemysłu wełnianego. Mikuszowice Śląskie, dzielnica BielskaBiałej; ośr. turyst.-wypoczynkowy. mila, jednostka długości; m. lądowa ang. (mile) — używana w krajach anglosaskich (1 mile = 1760 yd. = 1609,344 m); m. mor. (Mm) — używana w żegludze, międzynar. (1 Mm = 1852 m); w Polsce dawna m. geogr. (7146 m), m. nowopolska (po 1819) — 8534,31 m. milady [mylejdy], ang. arystokratka, szlachcianka (często używane jako tytuł grzecznościowy); dama. milanez (milaneza), wysokogatunkowa podszewkowa tkanina bawełn.; także gęsta i elastyczna dzianina (osnowowa) jedwabna używana m.in. na bieliznę damską. Milankovicia krzywa, krzywa ilustrująca periodyczne zmiany nasilenia promieniowania słonecznego na Ziemi w ciągu ostatnich 600 tys. lat; uściśliła chronologię początków cywilizacji ludzkiej. Milan I Óbrenowicz, 1854-1901, książę od 1868, król Serbii 1882-89; niepomyślne wojny z Turcją i Bułgarią; abdykował. Milanówek, m. w pow. grodziskomazowieckim, woj. warsz.; 14,5 tys. mieszk. (1970); ośr. produkcji jedwabiu naturalnego; fabryka narzędzi chirurgicznych, fabryka cukierków; prawa miejskie 1951. Milata WŁADYSŁAW, 1911-54, meteorolog i klimatolog; twórca powojennej służby meteorol. dla turystyki górskiej. Milazzo [-acco], m. i port we Włoszech (Sycylia), nad M. Tyrreńskim; 24 tys. mieszk. (1961); rafineria ropy naft., przemysł chemiczny. milbrana, aksamit wątkowy z b. niską okrywą włók. i z b . wąskimi prążkami podłużnymi. Milczanie, plemię zachodniosłow. z grupy serbołużyckiej; zamieszkiwali ziemie między Łabą, Odrą i Bobrem; znani już w poł. IX w.; w X w. podbici przez Niemców; w pocz. XI w. przejściowo pod władza Bolesława Chrobrego. Mildura [myldjuərə], m. w Australii (Wiktoria), nad rz. Murray; 13 tys. mieszk. (1966); ośr. regionu uprawy winorośli, drzew cytrusowych; turystyka. Milecki MIECZYSŁAW (właśc. M. Loretz), ur. 1905, aktor; występy w Wilnie i Warszawie, gł. w dramatach klas. (Wania — Wujaszek Wania A. Czechowa); także w radiu i telewizji. Milejów, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; 6 IX 1939 żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali tu 150 mieszkańców wsi i okolic, wieś spalili. Milejów, w. w pow. i woj. lubelskim, nad Wieprzem; zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego. milenaryzm, chrześc, odmiana chiliazmu; wiara w powtórne przyjście Jezusa i 1000-letnie „królestwo boże" na ziemi; składnik ideologii wielu średniow. społ.rel. ruchów plebejskich. milenium →millennium. Milenium →Tysiąclecie Państwa Polskiego. Milescu [-sku] NICOLAE (ZW. Miecznikiem), 1630-1714, rum. humanista i dyplomata; autor opisów podróży (m.in. do Chin), pamfletów i polemik; prace dydaktyczne. Milet, kolonia gr. w Azji Mn.; w VIIIVI w. p.n.e. gł. ośr. handl., kult. i nauk. (filozofowie jońscy); metropolia wielu kolonii; 494 p.n.e. ośrodek powstania Jonów, zniszczony przez Persów. Mileticz LUBOMIR, 1863-1937, slawista bułg.; prof. uniw. w Sofii, czł. Bułg. AN.;

liczne prace z dialektologii i historii języka bułg., wydawca zabytków starobułg. (Das Ostbulgarische), Miletić SVETOZAR, 1826-1901, publicysta serb.; 1866-82 przywódca opozycji serb. w parlamencie węg.; założyciel Omladiny. Milew GEO (właśc. Georgi Milew Kasabow), 1895-1925, poeta bułg.; w twórczości wpływ ekspresjonizmu i symbolizmu; poemat Wrzesień o powstaniu antyfaszyst. 1923. Milew IVAN, 1897-1927, malarz bułg.; sceny o tematyce rodzajowej i baśniowej o walorach dekoracyjnych; scenografia. Milewski TADEUSZ, 1906-66, językoznawca; prof. Uniw. Jag.; liczne prace z językoznawstwa ogólnego (fonologia, morfologia strukturalna, typologia); Zarys językoznawsta ogólnego. r Milford Haven [mylfə d hejwn], port naft. w W. Brytanii (Walia), nad O. Atlantyckim; ośr. rafinacji ropy naftowej. Milhaud [mijo] DARIUS, ur. 1892. kompozytor fr.; w twórczości elementy folkloru miejskiego, music-hallu, jazzu; opery, balety (Byk na dachuy Stworzenie świata), symfonie, utwory kameralne, pieśni. mili-, m, w metrologii przedrostek do tworzenia jednostek wtórnych (podwielokrotnych) względem jednostek gł.; oznacza 10-3 danej wielkości; np. 1 mm (milimetr) = 0,001 m. Mili (Mulgrave), atol w grupie Ratak (Wyspy Marshalla); pow. wysp 15,5 km2, ok. 270 mieszkańców. miliamperomierz, amperomierz do pomiaru natężeń prądu elektr. w zakresie 0,001-0,1 A. miliard, nazwa liczby 109. Milicer NAPOLEON, 1842-1905, chemik; wykładowca w Szkole Gł. w Warszawie, kier. pracowni chem. w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie; zasłużony pedagog. milicja, organ ochrony porządku i bezpieczeństwa publ.; w Polsce — Milicja Obywatelska. Milicja Ludowa, organizacja zbrojna zał. 1918 przez czł. PPS, PSL-„Wyzwolenie", POW, SDKPiL, podporządkowana rządowi J. Moraczewskiego, popierała dążenia robotników; 19l9 zlikwidowana. Milicja Ludowa Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (ML RPPS), konspiracyjna organizacja wojsk. utworzona III 1943 z części Formacji Bojowo-Mili-cyjnych PS; kierowana przez Wydział Wojsk. KC RPPS; od IV 1943 w PAL (autonomia); 1944 część weszła w skład AL. milicjant, funkcjonariusz milicji. Milicja Obywatelska (MO), od 1944 w Polsce uzbrojona formacja powołana do ochrony spokoju, porządku i bezpieczeństwa publ.; organami MO są: Komenda Gł., komendy woj., miejskie, pow. i dzielnicowe oraz komisariaty i posterunki. Milicja Patriotyczna, demokr. organizacja pol. ruchu oporu we Francji 1944; podporządkowała się PKWN we Francji; oddziały M.P. walczyły w powstaniach w Paryżu, Lyonie oraz pri. Francji. Milicz, m. pow. w woj. wrocławskim, nad Baryczą; 7,1 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., spoż., drzewny, włók.; neoklas. pałac (XIX w.), kościół drewn. (XVIII w.), ruiny got. zamku (XIV, XVI, XVII w.); w okolicy stawy rybne. — Od XI w. gród kasztelański na szlaku z Wrocławia do Wielkopolski; prawa miejskie w XIII w.; w XIV w. przedmiot zatargu między biskupem wrocławskim Nankerem a królem czeskim. milieu [miljö; fr.], środowisko, otoczenie. milimetrowy papier, papier rysunkowy z nadrukowaną siatką milimetrową; używany zwł. do sporządzania wykresów. 6 milion, nazwa liczby 10 . militaria, rzeczy i sprawy dotyczące wojska, wojskowości.

Miłosław 713 militarny, wojskowy, dotyczący wojskowości. militaryzacja: 1) nadanie wojsk, charakteru, zastosowanie form i metod organizacji wojsk, w jakiejś dziedzinie; 2) zwiększanie liczebności wojska, zwiększanie zbrojeń. militaryzm: 1) działalność państw, zwł. imperialist., prowadząca do wojen zaborczych w celu umocnienia swej pozycji wewnątrz i na zewnątrz; 2) system polit., w którym armia ma decydujący wpływ. miliwoltomierz, woltomierz do pomiaru napięć elektr. do 1 V. Mill [myl] JAMES, 1773-1836, ojciec Johna Stuarta, ang. ekonomista, historyk i filozof; jeden z przywódców tzw. radykałów filoz. oraz gł. przedstawicieli liberalizmu. Mill [myl] JOHN STUART, 1806-73, ang. filozof, logik i ekonomista; jeden z gł. przedstawicieli ang. empiryzmu i pozytywizmu; sformułował metodologię i teorię indukcji eliminacyjnej (tzw. kanony M.); w etyce rozwinął zasady utylitaryzmu, w ekonomii stworzył teorię będącą wulgaryzacją szkoły .klas., zawierającą elementy socjalist. krytyki kapitalizmu. Millais [mylej] SIR JOHN EVERETT, 182996, ahg. malarz i grafik, współzałożyciel bractwa prerafaelitów; obrazy o tematyce lit. i rel.; portrety, pejzaże. Millardet [mijarde] ALEXIS, 1838-1902, fr. botanik, fitopatolog; prof. botaniki w Strasburgu, Nancy, Bordeaux; badania z zakresu biologii i hodowli winorośli: wynalazca cieczy bordoskiej. Millay [mylej] EDNA ST. VINCENT, 18921950, amer. poetka i dramatopisarka; refleksyjna liryka (Sonety), wyrażająca współcz. niepokoje społ. i moralne. millefiori, szkło artyst. o wzorze kwiatowym; m. wyrabiano w I w. w Rzymie, w XV-XVI w Wenecji oraz w poł. XIX w. w hucie „Józefina" w Szklarskiej Porębie. mille-fleurs [milflö:r; fr.], ogólna nazwa lekkich tkanin sukienkowych i zasłonowych, drukowanych w drobne kwiaty. millenerzy, ugrupowanie inteligencji i liberalnej burżuazji warsz. działające 1858-63; zwolennicy pracy org. i walki legalnej; odkładali walkę o niepodległość, wg ich przeciwników na tysiąc lat (stąd nazwa). millennium (milenium): 1) okres tysiąca lat; 2) tysiączna rocznica istnienia, np. Tysiąclecie Państwa Polskiego. Miller [my-] ARTHUR, ur. 1915, dramaturg amer.; sztuki o postępowej wymowie społ., ukazujące pustkę życia podporządkowanego zdobywaniu pieniędzy (Śmierć komiwojażera, Cena), i antyfaszyst. (Incydent w Vichy). Miller [my-] GLENN, 1904-44, amer. puzonista, aranżer i kompozytor; orkiestra G.M. uprawiała swing i muzykę taneczną. Miller [my-] HENRY, ur. 1891, pisarz amer.; powieści i opowiadania biogr., analizujące świat doznań i przeżyć wewn. artysty (Tropic oj Cancer, Tropic of Capricorn). Miller JAN NEPOMUCEN, ur. 1890, krytyk lit.; polemika z tradycją romant. w zbiorze Zaraza to Grenadzie i in. Miller [my-] JOAQUIN (właśc. Cincinnatus Hiner M.), 1838 lub 1841-1913, amer. poeta i prozaik; opisał egzotyczne przygody swej młodości wśród Indian. Miller ROMUALD, 1882-1945, działacz polit.; czł. Zarządu Klubu Demokr. w Warszawie, 1943 przewodn. Stronnictwa Pol. Demokr. i prezes Centr. Kom. Ludowego; 1945 zastępca prezydenta KRN. Millera integrator, układ elektroniczny do przetwarzania sygnału elektr. prostokątnego na zmieniający się liniowo w czasie (np. rosnący). Millerand [milrã] ALEXANDRE, 18591943, fr. polityk i publicysta, prawnik; od 1889 socjalista; 1920 premier, 1920-24 prezydent. Millera wskaźniki, trzy liczby całkowite

h, k, l, określające nachylenie ścian kryształów i płaszczyzn sieciowych względem krystalograficznych osi X, Y, Z. Millera zjawisko (efekt Millera), zwiększanie się pojemności wejściowej układu elektr. wzmacniającego przy występowaniu pojemności, która sprzęga jego wejście z wyjściem; wykorzystane w integratorze Millera. Millerowo, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. rostowski); 35 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., spożywczy. milleryt, minerał, siarczek niklu; mosiężnożółty, o połysku metalicznym; produkt przeobrażenia in. minerałów niklu. Milles CARL, 1875-1955, rzeźbiarz szwedz.; figuralne rzeźby monumentalne m.in.: Człowiek i natura (drzewo), Gustaw Waza (drzewo), fontana Orfeusza w Sztokholmie. Millet [mile] JEAN FRANCOIS, 1814-75, fr. malarz i grafik; realist. sceny z życia chłopów {Kobiety zbierające kłosy, Odpoczynek żniwiarzy). milliaria, w staroż. Rzymie słupy ustawiane wzdłuż dróg w odstępach 1000 (mille) kroków (rzym. mila). Millikan [mylykən] ROBERT ANDREWS, 1868-1953, fizyk amer.; prof. uniw. w Chicago; dokonał pomiaru ładunku elektronu i stałej Plancka; nagr. Nobla. Millin [mylyn] SARAH GERTRUDE, 18891969, pis, arka południowoafryk., tworząca w języku ang.; powieści o problematyce społ. i rasowej, publicystyka, dziennik z okresu II wojny światowej. Millöcker [mylökər] KARL, 1842-99, kompozytor austr.; przedstawiciel operetki wiedeńskiej; Student-żebrak. Mills [mylz] CHARLES, 1916-62, socjolog amer.; pozostawał pod wpływem marksizmu; prace z socjologii polit.; Elita władzy. Milne [myln] ALAN ALEXANDER, 18821956, pisarz ang.; popularne książki dla dzieci o Kubusiu Puchatku. Milon WŁADYSŁAW, ur. 1923, tancerz, pedagog; solista wielu zespołów baletowych, od 1952 wr Operze w Poznaniu. milord [mylo: d], ang. arystokrata, wysoki urzędnik (często używane jako tytuł grzecznościowy); dżentelmen. milori błękit, jasnoniebieska, o stal. odcieniu odmiana błękitu berlińskiego; pigment nieodporny na alkalia, stosowany do wyrobu farb i emalii. Milos (Milo), górzysta wyspa gr. na M. Egejskim (Cyklady); 158 km2, 10 tys. mieszk. (1961); uprawa winorośli, oliwek, fig, eksploatacja marmurów; w miejscowości Filakopi ruiny staroż. miasta (II w. p.n.e.); odkryto tu słynny posąg Wenus. Milosz OSCAR VLADISLAS DE LUBICZ, 1877-1939, poeta fr., pochodzenia litew.; symbolist. poezje przeniknięte mistycyzmem, dramaty-misteria, baśnie i opowieści litewskie. Milowice, dzielnica Sosnowca; kopalnia węgla kam., przemysł metalowy. Milowicz WŁODZIMIERZ, 1838-84, działacz polit.; czł. Związku Trojnickiego w Kijowie, 1862-63 czł. Komisji Broni w Paryżu, uczestnik powstania 1863. milreis: 1) złota moneta portug. wartości 1000 reis, bita do 1911; 2) moneta brazyl., również srebrna; bita do 1926. Milski STANISŁAW, ur. 1897, aktor; występy gł. w filmach, zwł. w rolach charakterystycznych (Ojciec — Celuloza); także w teatrze i telewizji. Milsko (Górne Łużyce), ziemie między Bobrem a Łabą, zamieszkiwane przez zachodniosłow. plemię Milczan; gł. m.— Budziszyn; opanowane w X w. przez Niemców, 1018-31 w rękach polskich. Milstein [mylstajn] NATHAN, ur. 1904, skrzypek amer., pochodzenia ros.; wirtuoz świat, sławy. Miltiades, ok. 550-489 p.n.e., wódz ateński; zwycięzca Persów pod Maratonem 490. Milton [myltn] JOHN, 1609-74, ang. poeta; działacz obozu republ. w rewolucji

1640-60; wielkie eposy rel.-filoz. Raj utracony i Raj odzyskany, tragedia w stylu antycznym Samsonu Mocarz. miltown [mylta n], farm. →meprobamat. milu (Elaphurus davidianus), wschodnioazjat., duży jeleń; widlaste rozgałęzienia poroża skierowane do tyłu; obecnie (w liczbie ok. 400) żyje tylko w zwierzyńcach. Milukow PAWIEŁ N., 1859-1943, ros. polityk prawicowy, historyk; współzałożyciel (1905) i przewodn. KG kadetów; po rewolucji październikowej jeden z inspiratorów kontrrewolucji; od 1920 na emigracji. Milutin DMITRIJ A., 1816-1912, feldmarszałek ros.; 1861-81 min. wojny (reformy, m.in. skrócenie służby wojsk z 25 do 16 lat); prace z zakresu wojskowości. Milutin JURIJ S., 1903-68, kompozytor radz.; operetki (Niespokojne szczęście), muzyka rozrywkowa, filmowa. Milutin NIKOŁAJ A., 1818-72, polityk ros.; po upadku powstania styczniowego gorliwy rusyfikator, zniósł autonomię Królestwa Polskiego. Miluza (Mulhouse), m. we wsch. Francji (Alzacja), port nad Kanałem RodanRen; 116 tys. mieszk., zespół miejski 199 tys. (1968); przemysł bawełn., chem., samoch., maszyn.; w pobliżu wydobycie soli potasowych. Milwaukee [myluo:ki], m. w USA (Wisconsin), port nad jez. Michigan; 710 tys. mieszk., zespół miejski 1,4 mln (1970); wielki ośr. przemysłu maszyn., poza tym elektrotechn., metal., środków transportu, hutnictwo żel., spoż. (browary); uniwersytet. Milwicz ANDRZEJ, 1905-52, plastyk; tkactwo dekoracyjne (tkaniny malowane ręcznie i drukowane). Milwid ANTONI, XVIII w., kompozytor; jeden z pierwszych pol. twórców symfonii; utwory kościelne. Miłakowo, w. w pow. morąskim, woj. olsztyńskim; roszarnia; 1323-1945 miasto. Miłaszewska WANDA, 1894-1944, żona Stanisława, pisarka; sentymentalne powieści obyczajowe z życia ziemiaństwa; zginęła w powstaniu warszawskim. Miłaszewski STANISŁAW, 1886-1944, pi sarz; komedie (Farys, Don Kiszot), dra maty, wiersze; zginął w powstaniu war szawskim. miłek (Adonis), roślina zielna z rodziny jaskrowatych, z pn. strefy umiarkowanej; w Polsce m.in. m. wiosenny (kwiaty żółte), chroniony, leczn. (glikozy nasercowe). Miłkowski STANISŁAW, 1905-45, działacz lud., ekonomista; teoretyk ruchu lud. i agraryzmu w Polsce; zmarł w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen. Miłkowski ZYGMUNT (pseud. Teodor Tomasz Jeż), 1824-1915, pisarz i działacz nar.-polit. (m.in. TDP na Bałkanach); powieści hist. z dziejów pol. i południowosłow. (Uskoki) oraz współcz. (m.in. z 1848), pamiętniki. . Miłobędzki JERZY ADAM, ur. 1924, historyk architektury; docent Polit. Warsz.; badacz pol. architektury nowożytnej. Miłobędzki TADEUSZ, 1873-1959, chemik nieorganik i analityk; prof. SGGW, uniw. w Poznaniu, Uniw. Jag., Polit. Warsz., czł. PAN; prace m.in. z dziedziny tleno wych związków fosforu, analizy chem.; autor podręczników z analizy chemicz nej. Miłomłyn, w. w pow. ostródzkim, woj. olsztyńskim, nad Kanałem Elbląskim; tartak; 1335-1945 miasto. miłorzębowe (Ginkgoinae), klasa kopalnych drzew nagozalążkowych; wraz z iglastymi tworzyły puszcze na półkuli pn. (od permu do kredy); obecnie żyje (lasy górskie pd. Chin) miłorząb dwuklapowy, Ginkgo biloba; bywa sadzony, w parkach (m.in. w Polsce). Miłosław, m. w pow. wrzesińskim, woj. pozn.; 2,8 tys. mieszk. (1968); fabryka

714 Miłosz I Obrenowicz odzieży. — Prawa miejskie 1383; w XVI/XVII w. jeden z ośrodków luteranizmu (synody); udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim 1918-19. 1848 zwycięstwo oddziałów powstańczych L. Mierosławskiego nad Prusakami. Miłosz I Obrenowicz, 1780-1860, książę Serbii, założyciel dynastii; wódz drugiego antytur. powstania 1815 (autonomia Serbii); abdykował. mim: 1) aktor pantomimy; 2) w staroż. Grecji i Rzymie widowisko farsowe (o treści zaczerpniętej z życia codziennego) oraz powstały z niego gatunek lit.; aktor występujący w takim widowisku. mimansa, najstarszy z ind. systemów filoz. oparty na interpretacji Wed; pierwszy systematyzator Dżajmini, gł. komentator Siabara (I w.), teoretycy: Prabhakara, Kumarila. Mimas, drugi wg oddalenia od planety satelita Saturna. mimbar (arab. minbar), kazalnica w meczecie ustawiona obok mihrabu; składa się z podstawy (zwykle o kilku stopniach) i nadbudowy (o różnych kształtach); bogato dekorowana; gł. z drzewa, marmuru. mimesis [gr.], kategoria estet. rozwinięta przez Arystotelesa, oznaczająca naśladowanie natury w dziele sztuki, nie równoznaczne jednak z jej wiernym kopiowaniem. mimetezyt, minerał, chloroarsenian ołowiu; bezbarwny, żółty, brun. lub zielony; występuje w strefie utlenienia złóż rud ołowiu. mimetyzm, forma przystosowań ochronnych zwierząt; maskowanie się przed wrogiem przez upodobnienie kształtem, barwą, deseniem do obiektów otoczenia; np. podobieństwo patyczaków do uschniętych gałązek. Mimica VATROSLAV, ur. 1923, jugosł. reżyser film.; filmy animowane (Jajko) i fabularne (Prometeusz z Dalmacji, Zdarzenie). mimiczne mięśnie (mięśnie wyrazowe), ogół mięśni twarzy unerwionych przez nerw twarzowy, od których czynności oraz stanu napięcia zależy wyraz twarzy i jego zmiany pod wpływem przeżywanych emocji; zgrupowane gł. dokoła oczodołów, ust, nosa, ucha. mimika, ruchy mięśni twarzy i gra oczu wyrażające przeżywane uczucia i nastroje. mimika, teatr środek gry aktorskiej polegający na umiejętności przedstawiania za pomocą wyrazu twarzy uczuć i myśli postaci scenicznej. mimikra, forma przystosowań ochron nych zwierząt, upodobnienie zwierząt bez bronnych do zdolnych do obrony; np. nie których wężów niejadowitych do jadowi tych. mimodram, dramat przedstawiony za pomocą pantomimy. mimośród (ekscenter), techn. okrągła tarcza, której środek nie leży na osi jej obrotu. mimośród stożkowej, liczba e (stała dla danej stożkowej) równa stosunkowi odległości dowolnego punktu stożkowej od ogniska F do odległości tego punktu od kierownicy k. mimoza (czułek, Mimosa pudica), ozdobna bylina, z sawannów Brazylii; liście składają się przy dotknięciu; nazwą m. określa się błędnie niektóre gat. akacji. mimoza, chem. garbnik otrzymywany z kory niektórych gatunków akacji. mina: 1) wyraz twarzy, układ rysów wyrażający chwilowy nastrój lub odzwierciedlający czyjeś usposobienie; 2) daw. wygląd, pozór, postawa. mina, ładunek materiału wybuchowego z urządzeniem zapalającym w specjalnej obudowie; służy do niszczenia siły żywej i sprzętu bojowego oraz do burzenia umocnień i budowli obronnych; m. lądowe i m. morskie. mina, zool. chodnik drążony wewnątrz liści lub pod skórką zielonych łodyg

przez larwy niektórych motyli, muchówek, chrząszczy i błonkówek; wyjadają one miękisz, nie uszkadzając skórki. mina, daw.: 1) kopalnia minerałów; 2) podkop przeznaczony do umieszczenia w nim materiału wybuchowego. mina, staroż. jednostka wagowo-pieniężna równa 1/60 talenta; używana w Babilonii i Asyrii (1 m. = 60 szekeli), potem też w Grecji (1 m. = 100 drachm); ciężar m. w Babilonii wynosił ok. 0,982 kg, w Atenach — 0,437 kg. Mina al-Abdullah, m. w Kuwejcie, port naft. nad Zat. Perską; ok. 25 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft.; produkcja siarki z ropy naftowej. Mina al-Ahmadi, m. w Kuwejcie, nad Zat. Perską; 50 tys. mieszk. (1968); jeden z gł. portów naft. świata; duża rafineria ropy naftowej. Mináć VLADIMIR, ur. 1922, powieściopisarz słowac; mistrz prozy psychol. z elementami satyry i groteski, trylogia Generácia.

Mina de São Domingos [m. dö sã domingosz], ośrodek wydobycia pirytów i rud miedzi w Portugalii (Alentejo). Minajew DMITKIJ D., 1835-89, ros. poeta i dramaturg;' wiersze satyr., epigramaty, parodie, felietony i dramaty (Liberał); tłumacz poezji polskiej. Minajew IWAN P., 1840-90, indianista ros.; prof. uniw. w Petersburgu; prace na temat buddyzmu, gramatyka palijska. Minamoto: 1) Gen, Genji — w Japonii nazwa rodowa przyznawana od 814 nie mającym prawa do tronu potomkom cesarzy; 2) ród magnacki wywodzący się od ces. Seiwa (IX w.): wprowadzili 1185 system bakufu, który przetrwał do 1868; 1185-1333 (faktycznie do 1203) rządzili Japonią. minaret, wieża meczetu, z której muezzin zwołuje wiernych na modlitwę; formy m.: prostokątny i masywny (Maghreb i Hiszpania); cylindryczny (Turcja, Iran, Indie); w formie spiętrzonych kondygnacji (np. w Kairze z okresu mameluckiego), w formie smukłej wieży z masywną bryłą kopuły (Turcja). Minas, m. w pd. Urugwaju, ośrodek adm. dep. Lavalleja; 31 tys. mieszk. (1963); przemysł cementowy, spożywczy. Minas Gerais [minas żerajs], stan w środk. Brazylii, na Wyż. Brazylijskiej; 587,2 tys. km2, 11,7 mln mieszk. (1969); stol. Belo Horizonte; gł. region górn. kraju (wydobycie rud żel., manganu, boksytów); różnorodny przemysł; uprawa kawy, kukurydzy, ryżu, rozwinięta hodowla. Minasowicz JAN KLEMENS, 1797-1854, malarz; wnętrza, portrety, pejzaże, obrazy religijne. Minasowicz JÓZEF EPIFANI, 1718-96, poeta; współpracownik J. A. Załuskiego, red. „Monitora" 1769-73 i 1778-81; poezje reprezentujące formację lit. saskiego baroku. Minatitlán [-lan], m. w Meksyku (stan Veracruz), nad rz. Coatzacoalcos; 35 tys. mieszk. (1960); rafineria ropy naft., przemysł chem.; port naft. dostępny dla statków morskich. Minc BRONISŁAW, ur. 1913, ekonomista; prof. SGPiS; zajmuje się gł. zagadnieniami metodologii planowania gosp. i bilansu gospodarki nar.; Problemy i kierunki rozwoju ekonomii politycznej. mincarstwo (mennictwo), daw. bicie, wytwarzanie pieniędzy. mincarz (mincerz): 1) pracownik mennicy zajmujący się produkcją monet przed jej zmechanizowaniem; 2) w średniow. Polsce urzędnik zarządzający mennicą i zasobami pieniężnymi monarchy. Min-ciang, rz. w Chinach; dł. 577 km; uchodzi do zat. Fuczou (Cieśn. Tajwańska); wykorzystywana do nawadniania. Min-ciang, rz. w Chinach, 1. dopływ Jangcy; dł. 790 km; wykorzystywana do nawadniania.

Mincio [minczo], rz. w pn. Włoszech, l. dopływ Padu; dł. 203 km; przepływa jez. Garda. Minczewski JERZY, ur. 1916, chemik; prof. Polit. Warsz.; badania w dziedzinie chemii analitycznej. Mindanao, wyspa w Archip. Filipińskim; 94,6 tys. km2 , 2,9 mln mieszk. (1960); uprawa ryżu, konopi manilskich, palmy kokosowej, ananasów; wydobycie rud żel., złota; gł. m. Davao. Minden [myn-], m. w NRF (Nadrenia Pn .-Westfalia), port przy skrzyżowaniu Kanału Śródlądowego z Wezerą; 51 tys. mieszk. (1968); przemysł-metal., meblarski, włók., spożywczy. Mindoro, wyspa w Archip. Filipińskim; 9,7 tys. km2, ok. 170 tys. mieszk.; uprawa ryżu, palmy kokosowej; gł. m. Calapan. miner (minier), specjalista, zwykle wojsk., odpowiednio wyszkolony w zakresie prac minerskich. mineralizacja, przemiana związków org. w miner., zachodząca np. w glebie wskutek działania drobnoustrojów; prowadzi do zmiany szczątków roślin i zwierząt w CO 2 w wodę, amoniak i in. mineralizacja, chem. zniszczenie (utlenienie) związków org. w próbce, w której oznacza się składniki nieorg.; m. prowadzi się przez spalanie lub ogrzewanie z kwasami utleniającymi. mineralne nawozy, nawozy tzw. sztuczne (przemysłowe), zawierające wysoki procent składników pokarmowych przyswajalnych dla roślin w postaci prostych związków chem.; najważniejsze n.m.: azotowe, fosforowe, potasowe, wapniowe oraz złożone (wieloskładnikowe) i mikro-nawozy. mineralne wody, naturalne wody podziemne, zawierające sole miner, (solanki, szczawy itp.) lub też mające temp. ponad 20° (cieplice), a także zawierające minimalną choćby ilość składników o szczególnej aktywności farmakologicznej (np. jod); stosowane do kąpieli leczn., w kuracjach pitnych i in. Mineralne Wody, m. w Ros.FSRR, w Kraju Stawropolskim, w dolinie Kumy; 47 tys. mieszk. (1967); przemysł taboru kol. (zakłady remontowe), śpoż., mat. bud.; w pobliżu liczne uzdrowiska. mineralogia, nauka o minerałach, ich własnościach fiz. i chem., powstawaniu, przeobrażaniu się i występowaniu w skorupie ziemskiej. minerał, związek chem. (np. kalcyt) lub wolny pierwiastek chem. (np. siarka rodzima) powstały w skorupie ziemskiej wskutek procesów geol., mający określony skład chem. i właściwości fizyczne. minerska wojna, rodzaj działań oblężni-czych, polegających na stosowaniu min przez oblegającego w celu zniszczenia umocnień twierdzy; taktykę tę stosowano od XVI w. do 1904. Minerwa, mit. rzym. italska lub etruska bogini rzemiosł i sztuki; wchodziła w skład triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, M:); utożsamiona z gr. Ateną. Ming, dynastia chiń. 1368-1644, zał. przez Czu Jüan-czanga po pokonaniu mong. dyn. Jüan. ming-cia ['szkoła nazw'], w chin. filozofii klas. termin określający szkołę logistów. Mingeczaur, m. w Azerb.SRR, nad Kurą; 37 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn.; elektrownia wodna. Mingrelia →Megrelia. Minguzzi [-ucci] LUCIANO, ur. 1911, rzeźbiarz wł.; rzeźby figuralne i animalistyczne; abstrakc. kompozycje o formach organicznych, często ażurowych. mini [skrót łac. minimus 'najmniejszy'], w odniesieniu do strojów damskich — b. krótki. minia ołowiana, tlenek ołowiawo-ołowiowy Pb3O4, ognistoczerwona farba, używana (z pokostem) do powłok antykorozyjnych i in.

Minneapolis 715 miniatura, obraz małego formatu, gł. portret, malowany na pergaminie, porcelanie, metalu lub kości słoniowej. miniatura →iluminacja. miniaturyzacja sprzętu elektronicznego, kierunek rozwoju elektroniki zmierzający do budowy coraz mniejszego i bardziej niezawodnego sprzętu elektronicznego, układów cienkowarstwowych i scalonych. minia żelazna, tlenek żelazowy Fe2O3, brunatnoczerwona farba mineralna. minier →miner. Minikkoj, wyspa na O. Indyjskim, w pn. części Malediwów; wchodzi w skład terytorium związkowego Indii — Lakkadiwy, Minikkoj i Amindiwy. minimalizm, postawa, którą charakteryzuje stawianie niskich wymagań sobie i innym; ograniczanie się do minimum. minimalny, najmniejszy, b. mały; osiągający dolną granicę czegoś. minimetr, czujnik mech. z przekładnią dźwigniową do dokładnych pomiarów długości; dokładność wskazania zwykle 0,5, 1 lub 2 μm (mikrometry). minimum funkcji, najmniejsza wartość funkcji f(x) w punkcie a w porównaniu z jej wartościami w punktach sąsiednich. minimum prawo (prawo Liebiga), zasada, wg której wysokość plonu roślin jest uzależniona od składnika pokarmowego (np. azotu, fosforu, potasu) znajdującego się w glebie w najmniejszej ilości. Minin KUŹMA, ?-1616, kupiec ros.; w okresie „smuty" współorganizator pospolitego ruszenia ludności miejskiej, które 1612 wyparło wojska pol. z Moskwy. minister, członek naczelnego organu zarządzająco-wykonawczego — Rady Ministrów i zarazem jednoosobowy naczelny organ administracji państw., kierujący określonym jej działem; powoływany i odwoływany w PRL przez Sejm, a między sesjami Sejmu przez Radę Państwa; urząd tworzony i znoszony jest ustawą. minister, rel- w XVI i XVII w. nazwa duchownych protestanckich. minister bez teki, zwyczajowe określenie członka rządu w randze ministra, któremu nie zostało powierzone kierownictwo żadnym działem administracji (resortem). Minister Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, naczelny organ administracji w zakresie budownictwa, planowania przestrzennego i produkcji mat. budowlanych. Minister Finansów, naczelny organ administracji w zakresie kierowania sprawami finansowymi gospodarki nar. i realizacji budżetu państwa. Minister Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, naczelny organ administracji w zakresie gospodarki komunalnej, zagospodarowania przestrzennego kraju i ochrony środowiska naturalnego człowieka ze szczególnym uwzględnieniem zasobów wodnych i powietrza. Minister Górnictwa i Energetyki, naczelny organ administracji w zakresie przemysłu węglowego, naft., gazowniczego, produkcji i użytkowania urządzeń energetycznych i produkcji urządzeń górniczych.. Minister Handlu Wewnętrznego i Usług, naczelny organ administracji w zakresie handlu wewn. i usług. Minister Handlu Zagranicznego, naczelny organ administracji w zakresie handlu zagranicznego. ministerialny, dotyczący ministra albo ministerstwa; przen. dostojny, godny, pełen powagi, uroczysty. ministeriałowie, grupa średniow. ludności poddańczej, pełniącej na dworach panów feud. funkcje rzem., wojsk, i in.; w Niemczech od XI w. obdarzani lennem, sprawowali często ważne funkcje państw.; w XII/XIII w. przeszli do rycerstwa. Minister Komunikacji, naczelny organ administracji w zakresie budowy i eksploatacji kolei, dróg publ., transportu dro-

gowego oraz urządzeń lotnictwa cywilnego. Minister Kultury i Sztuki, naczelny organ administracji w dziedzinie kultury i sztuki oraz szkolnictwa artystycznego. Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, naczelny organ administracji w zakresie zagospodarowania i ochrony lasów, łowiectwa i ochrony przyrody, gospodarki drewnem oraz przemysłu zapałczanego, papieru i gospodarki papierem. Minister Łączności, naczelny organ administracji w zakresie publ. środków łączności — poczty, telefonii, telegrafii, kolportażu prasy. Minister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, naczelny organ administracji w zakresie organizacji szkolnictwa wyższego, planowania i koordynacji prac nauk.-badawczych w skali ogólnokrajowej oraz zabezpieczenia wykorzystania osiągnięć nauki przez praktykę. Minister Obrony Narodowej, naczelny organ administracji siłami zbrojnymi oraz kierownictwa w zakresie przygotowań obronnych. Minister Oświaty i Wychowania, naczelny organ administracji w zakresie oświaty szkolnej i pozaszkolnej, wychowania dzieci i młodzieży. minister pełnomocny, tytuł przedstawiciela dyplomatycznego drugiej klasy, wg regulaminu wiedeńskiego 1815 i konwencji wiedeńskiej 1961. Minister Pracy, Płac i Spraw Socjalnych, naczelny organ administracji w zakresie koordynacji zatrudnienia, wykorzystania zasobów siły roboczej, płac i świadczeń oraz realizacji polityki państwa w zakresie spraw socjalnych. Minister Przemysłu Chemicznego, naczelny organ administracji w zakresie przemysłu chem., gumowego i włókien sztucznych. Minister Przemysłu Ciężkiego, naczelny organ administracji w zakresie hutnictwa żel. i metali nieżel., kopalnictwa rud., przemysłu koksochem., przemysłu materiałów ogniotrwałych. Minister Przemysłu Lekkiego, naczelny organ administracji w zakresie przemysłu włók., odzieżowego, skórz. i mineralnego. Minister Przemysłu Maszynowego, naczelny organ administracji w zakresie przemysłu elektronicznego i teletechn.. elektrotechn. i kablowego, precyzyjnego, automatyki i aparatury pomiarowej, maszyn włók., motoryzacyjnego, silnikowego, lotn., urządzeń chłodniczych, maszyn roln., maszyn bud., obrabiarkowego i narzędziowego oraz technol. urządzeń. Minister Przemysłu Spożywczego i Skupu, naczelny organ administracji w zakresie przemysłu cukr., mięsnego, mleczarskiego, tytoniowego, tłuszczowego, spirytusowego, młynarskiego, piwowarskiego, cukierniczego oraz obowiązkowych dostaw, skupu i kontraktacji płodów roln. i zwierząt gospodarskich. Minister Rolnictwa, naczelny organ administracji w zakresie gospodarki rolnej. Minister Sprawiedliwości, naczelny organ administracji w zakresie funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości oraz wykonywania kar orzekanych przez sądy. Minister Spraw Wewnętrznych, naczelny organ administracji w zakresie bezpieczeństwa publ., kierownictwa MO, nadzoru nad aktami stanu cyw., ewidencji ludności i paszportów, nadzoru nad orzecznictwem adm., ochrony przeciwpożarowej. Minister Spraw Zagranicznych, naczelny organ administracji państw, w zakresie niegospodarczych stosunków międzypaństwowych. minister stanu, w W. Brytanii członek rządu (czasem też i gabinetu) będący zastępcą sekretarza stanu i kierujący w jego imieniu określonym wycinkiem dzia-

łalności (np. stosunki z ONZ); we Francji, w V Republice, stanowisko członka rządu odpowiadające pozycji wicepremiera. ministerstwo, zbudowany na zasadzie monokratycznej aparat, przy pomocy którego minister kieruje resortem, tj. wyodrębnionym organizacyjnie działem administracji państwowej. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, naczelny organ administracji w zakresie lecznictwa otwartego i zamkniętego, opieki nad dziećmi, nadzoru nad produkcją i obrotem lekami, ochrony stanu sanitarnego kraju, opieki społ., rehabilitacji zawodowej inwalidów. Minister Żeglugi, naczelny organ administracji w zakresie żeglugi mor. i śródlądowej, portów mor. i rzecznych, rybołówstwa mor., obrony wybrzeża mor., przetwórstwa rybnego. Miniszewski JÓZEF ALEKSANDER, 182363, pisarz i publicysta; zwolennik A. Wielopolskiego, zasztyletowany przez spiskowców; felietony satyr. Listy Cześnikiewicza... Minja, m. w środk. części Egiptu, port nad Nilem; ośrodek adm. prow. M.; 113 tys. mieszk. (1966); przemysł spoż., włók.; ośr. handlowy. Minkiewicz JANUSZ, ur. 1914, poeta, satyryk; szopki polit., wiersze dla dzieci; zbiory Nic świętego, Kazania i skargi. Minkiewicz NIKOŁAJ A., 1883-1942, radz. metalurg i metaloznawca; prof. Moskiewskiego Instytutu Stali; badacz cieplnej i cieplnochem. obróbki stali. Minkiewicz ROMUALD (pseud. Kazimierz Romin), 1878-1944, zoolog, działacz polit. i społ., literat; czł. SDKPiL i PPS; organizator kursów oświat.; badania z hydrobiologii, fizjologii, etologii; szkice lit., dramaty, wiersze. Minkiewicz STANISŁAW, 1877-1944, zoolog; dyr. PINGW w Puławach; współorganizator służby ochrony roślin w Polsce; prace z entomologii stosowanej i hydrobiologii. Minkiewicz WITOLD, 1880-1961, architekt; orof. Polit. Lwowskiej, następnie Gdańskiej; budowle gł. użyteczności publ. o monumentalnej, klasycyzującej formie. Minkow SWETOSŁAW, 1902-66, pisarz bułg.; opowiadania satyr.-obyczajowe (Alchemia miłości); felietony, bajki dla dzieci i reportaże. Minkowski ALEKSANDER, ur. 1933, prozaik; opowiadania i powieści o współcz. tematyce obyczajowo-psychol. (Nigdy na świecie, Księżyc na Tahiti), utwory dla młodzieży. Minkowski HERMANN, 1864-1909, niem. matematyk i fizyk; prof. uniw. w Bonn, Królewcu, Zurychu i Getyndze; podał geom. interpretację kinematyki w szczególnej teorii względności wprowadzając przestrzeń czterowymiarową. Minkowski OSKAR, 1858-1931, niem. lekarz internista i fizjopatolog; prof. uniw. w Strasburgu i Wrocławiu; prekursor badań nad rolą wewnątrzwydzielniczą trzustki. Minkowski RUDOLPH LEO, ur. 1895, astronom amer.; prof. uniw. w Hamburgu; zidentyfikował najsilniejsze radioźródła z galaktykami i mgławicami. Minkowskiego przestrzeń (świat Minkowskiego), czterowymiarową przestrzeń stosowana do. opisu zdarzeń fiz. na gruncie szczególnej teorii względności. Minkus KRYSTIAN, XIX w., chłop gór nośląski, lewicowy poseł do ogólnoniem. Zgromadzenia Nar. we Frankfurcie n. Menem 1848; uczestnik wystąpień chłopskich Wiosny Ludów na Śląsku. Minna, m. w środk. Nigerii; 60 tys. mieszk. (1963); węzeł kol.; ośr. handlowy. Minnaert [myna:rt]l MARCEL, ur. 1893, astronom hol.; prof. uniw. w Utrechcie; prace z teorii budowy atmosfer gwiazd. Minneapolis [mynyäplys], m. w USA (Minnesota), nad rz. Missisipi; 432 tys. mieszk., zespół miejski M.-Saint Paul 1,8

716 minnesingerzy mln (1970); ośr. handl.-przem. rozległego regionu roln.; przemysł maszyn., spoż., elektrotechn., poligraf.; węzeł komunik.; uniwersytet. minnesingerzy, niem. poeci dworscy XII-XIV w.; w stroficznych pieśniach opiewali gł. miłość dworską; rozkwit 11901230 (Heinrich von Morungen, Wolfram von Eschenbach, Walther von der Vogelweide). Minnesota [mynysoutə], rz. w USA, pr. dopływ Missisipi; dł. ok. u530 km. Minnesota [mynyso tə], stan w pn. części USA; 218 tys. km2, 3,8 mln mieszk. (1970); hodowla bydła typu mlecznego, uprawa kukurydzy, pszenicy, soi; eksploatacja rudy żel. (Mesabi Range); przemysł spoż., maszyn.; gł. m.: Minneapolis, Saint Paul (stol.), Duluth. Miño [mińo] (portug. Minho), rz. w Hiszpanii, w/dolnym biegu na granicy z Portugalią; dł. 310 km; uchodzi do O. Atlantyckiego; żeglowna w dolnym biegu. Mino da Fiesole [m. da fjezole], ok. 1430-84, wł. rzeźbiarz epoki renesansu; nagrobki, ołtarze, tabernakula, ambony, a zwł. popiersia portretowe. minoderia, wdzięczenie się, mizdrzenie się; strojenie min. Minoga, w. w pow. olkuskim, woj. krak.; późnobarok. kościół parafialny z 2wieżową wklęsłą fasadą (1736). minogi (Petromyzontiformes), rząd z gromady krągłoustych, do 1 m dł.; 24 gat., w Polsce 5; muliste wody obu półkul; mor. i słodkowodne, wędrowne; tryb życia pasożytniczy; w rozwoju występuje larwa, tzw. robaczyca. minojska kultura, nazwa kultury kreteń-skiej, utworzona od imienia mit. króla Krety — Minosa. minojska sztuka →kreteńska sztuka. minor, mat. wyznacznik utworzony z elementów danej macierzy przez skreślenie w danej macierzy pewnej ilości wierszy i kolumn. minor, muz. →moll. minoranta, szereg (liczbowy lub funkcyjny), którego wyrazy są nie większe od odpowiednich wyrazów danego szeregu (liczbowego lub funkcyjnego). Minorka (Menorca), wyżynna wyspa hiszp. na M. Śródziemnym (Baleary); 669 km2, 45 tys. mieszk. (1960); uprawa oliwek, winorośli; turystyka; gł. m. Mahón. minorum gentium [łac.], niższego rzędu, drugorzędni, mający mniejsze znaczenie (zwykle o miernych artystach, literatach). Minos, mit. gr. król Krety; prawodawca; syn Zeusa i Europy; mąż Pasyfae, matki Minotaura; po śmierci — jeden z sędziów zmarłych w Hadesie. Minosa pałac, jedna z nazw ruin rozległego staroż. pałacu w Knossos (Kreta). Minot [majnət] GEORGE RICHARDS, 1885-1950, amer. lekarz internista i fizjopatolog; prof. Harvard University; wraz z W.P. Murphym opracował metodę leczenia niedokrwistości złośliwej za pomocą podawania chorym surowej wątroby; nagr. Nobla. Minotaur, mit. gr. półbyk-półczłowiek; syn Pasyfae, żony Minosa; trzymany w Labiryncie i żywiony ludzkim mięsem; zabity przez Tezeusza. minowiec, żegl. →stawiacz min. Minski N. (właśc. Nikołaj M. Wilenkin), 1855-1937, poeta ros.;. współtwórca modernizmu ros.; liryki filoz. o tematyce społ., traktaty rel.-filoz.; po 1905 na emigracji. minstrele, średniow. śpiewacy i recytatorzy fr., odtwórcy poezji trubadurów i truwerów, do której często, komponowali muzykę. Mintoff DOMINIC, ur. 1916, polityk maltański, inżynier; od 1949 przywódca lokalnei partii labourzystowskiej; od 1964 na czele opozycji; od 1971 premier, anulował

układ z W. Brytanią o utrzymanie przez nia baz wojsk, na Malcie. Minuf, m. w pn. części Egiptu, w delcie Nilu; 48 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy. Minulescu [-sku] ION, 1881-1944, poeta rum.; gł. przedstawiciel symbolizmu w literaturze rum.; liryka, komedie, nowele fantastyczne. minus, ujemna strona czegoś, wada, brak. minus: 1) znak odejmowania; 2) oznaczenie temperatury poniżej zera; 3) znak przy ocenach szkolnych obniżający stopień wyrażony cyfrą. Minusińsk, m. w azjat. części Ros. FSRR, w Kraju Krasnojarskim, nad Jenisejem; 42 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. minuskuła, mała litera, w przeciwieństwie do litery dużej, zw. majuskułą. minuta, ...', jednostka kąta płaskiego w mierze stopniowej; 1' = l°/60 = 0,000291 rad. minuta, min, jednostka czasu; 1 min = = 60 s. Mińsk, stoi. Białorus.SRR, nad Świsłoczą; 916 tys. mieszk. (1970); największy ośr. przem. (samochody ciężarowe, ciągniki, obrabiarki, telewizory) i kult.-nauk. (uniw., Akad. Nauk Białorus.SRR) republiki. Mińsk Mazowiecki, m. pow. w woj. warsz.; 24,2 tys. mieszk. (1970); ośr. przem.; kol. zakłady naprawcze, fabryka urządzeń dźwigowych; prawa miejskie 1421. — W czasie okupacji hitlerowskiej zginęło ok. 6 tys. mieszkańców; ośrodek ruchu oporu GL, AL, AK. miocen, epoka młodszego trzeciorzędu (neogenu), od ok. 23 do ok. 12 mln lat temu. miocyty, anat. →włókna mięśniowe. miodarka, przyrząd do odwirowywania miodu z plastrów pszczelich; blaszany zbiornik i wirujący w nim siatkowy bęben, w którym umieszcza się ramki z odsklepionymi plastrami. miodniki, bot. →nektaria. miododajne rośliny, rośliny drzewiaste (np. lipa, drzewa owocowe) i zielne (np. koniczyna, rzepak) kwitnące obficie i długo; kwiaty wonne, łatwo dostępne dla pszczół, które żywiąc się ich nektarem zapylają je. miodojady (Meliphagidae), rodzina ptaków drobnych i średniej wielkości, z rzędu wróblowatych; 160 gat.; upierzenie barwne; pędzelkowato zakończony język ułatwia im zjadanie pyłku i nektaru kwiatów; obszar austral.-maląjski, pd. Afryka. Miodoński JAN, 1902-63, lekarz otolaryngolog; prof. Uniw. Jag., czł. PAN; liczne publikacje z fizjologii i patofizjologii ucha, neurologii narządu słuchu; opracował oryginalne metody operacyjne. miodosytnia, wytwórnia miodu pitnego; liczne w dawnej Polsce m. traciły na znaczeniu w miarę wzrastającego importu win i spożycia wódek. miodowody (Indicatoridae), rodzina ptaków z rzędu dzięciołowatych; 11 gat.; żywią się gł. larwami pszczół i miodem (szczególnym zachowaniem zdradzają miejsce gniazd pszczelich); Afryka, Indie, Archip. Sundajski. miodożer, zool. →ratel. miodówki (Psylla), drobne pluskwiaki równoskrzydłe, szkodniki drzew owocowych; wysysają soki roślin i wydzielają obficie rosę miodową zlepiającą pąki. miodunka {Fulmonaria), eurazjat., miododajna bylina z rodziny szorstkolistnych; w Polsce (gł. w lasach i zaroślach) 6 gat.; ziele m. plamistej lecznicze. miofibryle, kurczliwe białkowe włókienka mikroskopijnej wielkości występujące we włóknach mięśniowych oraz u wielu pierwotniaków (mionemy). miogen, mieszanina rozpuszczalnych w wodzie białek mięśni z grupy albumin; stanowi ok. 20% całości białek mięśniowych.

mioglobina, chromoproteid należący do barwników heminowych; występuje w tkance mięśniowej; biol. rola m. polega na przejmowaniu tlenu z oksyhemoglobiny; w postaci utlenionej stanowi magazyn tlenu w organizmie. miologia, nauka o mięśniach; dział anatomii. miomery, anat. →miotomy, somity. mionemy, nazwa miofibryli występujących u pierwotniaków. miony, termin stosowany na określenie leptonów μ. miopia →krótkowzroczność. miot, Iow. część terenu łowiska objęta w czasie polowania z nagonką jednym pędzeniem. miot, zool., zootechn. potomstwo ssaków wielorodnych pochodzące z jednej ciąży. miotacz, etnogr. narzędzie do miotania pocisków; kij, pałka lub płaska deska z oparciem dla pocisku (oszczepu, dzirytu); używana w Azji, na Alasce, w Australii, Melanezji. miotacz, sport lekkoatleta pchający kulą, rzucający młotem, oszczepem lub dyskiem. miotacz ognia, broń do rażenia wojsk przeciwnika, obiektów obronnych i sprzętu środkami zapalającymi, wyrzucanymi na odległość do 150 m; używany od średniowiecza. miotełka (Sphacelaria)y glon mor. (brunatnica); ma postać niewielkiej, nitkowatej darni, przytwierdzonej tzw. stopą. miotła zbożowa (Apera spica-venti), trawa do 1 m wys., o b. długiej wiesze kwiatostanowej; w Polsce pospolita, gł. jako chwast w zbożach. miotomy, metameryczne zawiązki mięśni u zarodka kręgowców (części somitów); także metamerycznie ułożone segmenty mięśniowe — miomery — u niektórych dorosłych zwierząt, np. ryb, pierścienic. miozyna (miozyn), kurczliwe białko mięśniowe zaliczane do globulin; we włókienku mięśniowym nitki m.' ułożone są równolegle do nitek białka aktyny; m. ma właściwości enzymatyczne, katalizuje rozkład ATP i wyzwala energię potrzebną do skurczu mięśnia; stanowi ok. 40 % całości białek mięśniowych. miód nektarowy (miód kwiatowy), miód wytworzony przez pszczoły z nektaru (bez spadzi) jednego lub wielu gat. roślin. miód odmianowy (miód jednokwiatowy), wytworzony z nektaru jednego gat. roślin (np. wrzosowy, rzepakowy, akacjowy, lipowy, grykowy). miód pitny, napój alkoholowy (9-18%) otrzymywany przez fermentację miodu pszczelego rozcieńczonego wodą, z dodatkiem soków owocowych, przypraw i ziół. miód pszczeli, naturalny produkt spoż. wytwarzany przez pszczoły z nektaru kwiatowego i spadzi; zawiera fruktozy i glukozy do 79%, sacharozy do 5%. miód spadziowy, miód wytworzony ze spadzi, ciemnobrązowy, szarawy lub zielonkawy, o słabym aromacie i smaku mniej ostrym niż smak miodu nektarowego; dla zimujących pszczół b. szkodliwy. miód sztuczny, namiastka miodu naturalnego, sporządzona ze zinwertowanej sacharozy lub syropu skrobiowego, z dodatkiem substancji zapachowych i smakowych. Mique [mik] RICHARD, 1728-94, architekt fr.; kierował budowlami Stanisława Leszczyńskiego w Nancy; pracował w Wersalu (m.in. słynna wioska w Petit Trianon). Miquelon [miklą], wyspa w Ameryce Pn., w pobliżu2 wybrzeży Nowej Fundlandii; 216 km , 600 mieszk. (1967); należy do Francji. mi-parti [mi -ti; fr., 'przedzielony na pół'], asymetria barwy i kroju ubiorów,

gł. w odzieży męskiej, pojawiła się w XII w., w Polsce stosowana od XV w. mir (wierw), wspólnota terytorialna u Słowian wsch., relikt wspólnoty rodowej; na Rusi występował jako wspólnota sąsiedzka, wiejska lub grodowa; elementy m. przetrwały w Rosji do XX w. mir: 1) poważanie, uznanie, szacunek ogółu; 2) daw. pokój, zgoda, przymierze, przyjazne stosunki. mir (inaczej „ręka pańska"), w dawnym prawie szczególna ochrona przyznawana przez monarchę niektórym osobom (np. duchownym, kobietom, kupcom) lub miejscom (dwór król., drogi publ., targi, kościoły); naruszenie m. pociągało m.in. wysoką karę na rzecz władcy. Mir, osiedle w Białorus.SRR (obw. grodzieński); obronny zamek got. z XVI, XVIII w., od pocz. XIX w. w ruinie, restaurowany XIX/XX w. mira (mirra), wonna żywica otrzymywana z różnych gat. drzew balsamowych, gł. z Arabii i Afryki; w starożytności używana do balsamowania zwłok i jako kadzidło. mira, punkt odniesienia w geod. i astr. pomiarach azymutu. Mirabeau [-bo] GABRIEL HONORE DE, hrabia, 1749-91, polityk fr.; 1789 poseł stanu trzeciego do Stanów Generalnych;, zwolennik monarchii konstytucyjnej. mirabelka, typ śliwy lubaszki o małych, kulistych owocach barwy żółtej. mirabile dictu [łac], aż dziw powiedzieć, rzecz zadziwiająca, dziwna. mirabilit (rodzima sól glauberska), minerał, uwodniony siarczan sodu; bezbarwny lub białawy, o szklistym połysku; osad słonych jezior; stosowany m.in. w lecznictwie. Mira Ceti (Cudowna), o Ceti, gwiazda zmienna w gwiazdozbiorze Wieloryba, o jasności zmieniającej się od 2,m0 do 10,m0. miracle [mirakl; fr.], średniow. dramat rel. przedstawiający w obrazach scenicznych cudowne wydarzenia z życia świętych i męczenników. miracydium, pierwsze stadium larwalne przywr właściwych. Mira de Amescua [m. de -skua] ANTONIO, 1574-1644, dramatopisarz hiszp.; dramaty rel., obyczajowe, hist., komedie. Mirambo, ok. 1840-86, wódz plemienia Wanjamwezi w Tanganice; ok. 1870 utworzył silne państwo, 1884 podbite przez Niemców. Miranda FRANCISCO, ok. 1756-1816, przywódca antyhiszp. powstania 1810 w Wenezueli. Miranda, stan w pn.-środk. Wenezueli, nad M. Karaibskim; 7,9 tys. km2, 676 rys. mieszk. (1969); stol. Los Teques; region uprawy kakaowca. Miranda, pierwszy wg oddalenia od planety satelita Urana. Mirandola →Pico delia Mirandola Giovanni. Mirandola FRANCISZEK (właśc. F. Pik), 1871-1930, pisarz; modernist. liryka, opo wiadania, przekłady pisarzy fr., skand., niem., angielskich. miraż, zjawisko optyczne w atmosferze ziemskiej polegające na tworzeniu się podwójnych lub wielokrotnych obrazów obiektów znajdujących się na horyzoncie. Mirbeau [-bo] OCTAVE, 1848-1917, pisarz fr.; bliski naturalizmowi; powieści (Dziennik panny służącej), nowele, sztuki teatralne. Mirchond, 1433-98, historyk pers. działający przy dworze Timurydów w Heracie; autor 7-tomowej historii powszechnej od „stworzenia świata" do końca XV w., doprowadzonej do 1521 przez jego wnuka — Chondemira. Mir Czand, XVIII/XIX w., wszechstronny artysta pochodzenia ind.; malarstwo w duchu pers., eur. i indyjskim.

Mircza Stary, ?-1418, hospodar wołoski od 1386; zakładał twierdze, bił własną monetę; 1389 złożył hołd Władysławowi Jagiełłę; 1403 pobił Turków. mir domowy, spokój zamieszkiwania jako przedmiot ochrony prawa karnego; w PRL naruszenie go przez wdarcie się do cudzego domu, lokalu, ogrodzonej działki itp. lub nieopuszczanie ich wbrew żądaniu uprawnionej osoby jest przestępstwem. Mirecki FRANCISZEK, 1791-1862, kompozytor; opery, symfonie, utwory kameralne. Mirecki JÓZEF ANASTAZY (pseud. Montwiłł i in.), 1879-1908, działacz ruchu robotn.; czł. PPS i PPS-Frakcji Rewol; organizator wielu akcji OB PPS; stracony przez władze carskie. Mirgorod, m. w środk. części Ukr.SRR (obw. połtawski); 26 tys. mieszk. (1967); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego; uzdrowisko (wody miner.). Miri, m. w Malajzji (Sarawak), port naftowy na pn. wybrzeżu Borneo; 19 tys. mieszk. (1962); połączone rurociągiem z rafinerią ropy naft. w Lutong. miriady, niezliczona, ogromna liczba, mnóstwo. Miriam →Przesmycki Zenon. Mirim [miri], jezioro lagunowe w Brazylii i Urugwaju; po w. ok. 2 tys. km2; kanałem połączone z jez. Patos. Mir iskusstwa [ros., 'świat sztuki'], stowarzyszenie artyst. zał. w Petersburgu 1898/99 gł. przez S. Diagilewa i A. Benois; istniało (z przerwą 1903-11) do 1924; twórczość członków M.i. wiązała się z dążeniami eur. modernizmu, z nawiązaniem do tradycji sztuki rus.; M.i. głosił hasło „sztuka dla sztuki", występował przeciw realizmowi i pieriedwiżnikom; pismo „Mir iskusstwa" (1899-1904). Miriwilis STRATIS, ur. 1892, gr. powieściopisarz i nowelista; rzecznik idei antymilitarystycznych; wspomnienia woj., powieści. Mirko (właśc. Mirko Basaldella), ur. 1910, rzeźbiarz wł.; rzeźby figuralne i abstrakc. nawiązujące często do sztuki prehist.; pomniki (m.in. pamięci ofiar faszyzmu w Fosses Ardeatines pod Rzymem). Mirmeki, archeol. kolonia gr. zał. w końcu VI w. p.n.e. na wsch. wybrzeżu Krymu; wykopaliska od 1934 (pol.-radz. 1956-59), m.in.: urządzenia wytwórni wina, budownictwo mieszkalne, ceramika, monety, biżuteria. „Mirny", jedna z największych antarktycznych stacji nauk.-badawczych, w Antarktydzie Wsch., na Ziemi Królowej Mary; zał. 1956 przez ZSRR w ramach Międzynar. Roku Geofizycznego; stałe obserwatorium geofizyczne. Mirny, m. w azjat. części Ros.FSRR, w Jakuckiej ASRR, w dorzeczu Wiluju; 32 tys. mieszk. (1967); duży ośr. eksploatacji diamentów. Miró [miro] JUAN, ur. 1893, wybitny malarz hiszp., od 1919 w Paryżu; obrazy na pograniczu surrealizmu i abstrakcji, inspirowane często sztuką dziecięcą i prymitywną, o czystym, nasyconym kolorycie (Karnawał u arlekina); malarstwo ścienne, ceramika (m.in. dekoracje w gmachu UNESCO w Paryżu), grafika, rzeźba, scenografia. mirobalana (myrobalana), garbnik otrzymywany z owoców drzew z rodzajów Terminalia i Phyllantus, rosnących w Indii i na Cejlonie. Miró Ferrer [miro -er] GABRIEL, 18791930, powieściopisarz hiszp.; powieści z życia prowincji. Miron →Michaux Aleksander. Mirosławiec, m. w pow. wałeckim, woj. koszalińskim; 3,0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1303(?). — 1945 (10 II) ciężkie walki 1 armii WP. Mirowicz ANATOL, ur. 1903, językoznawca rusycysta; prof. Uniw. Warsz.; prace z językoznawstwa ros. i ogólnego, grama-

misiurka 717 tyka opisowa języka ros., współautor Wielkiego słownika rosyjsko-polskiego. Mirów, dzielnica Częstochowy; nowa część Huty im. B. Bieruta. Mirpur Chas (ang. Mirpur Khas), m. w pd.-wsch. części Pakistanu Zach.; 61 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełn.; rzemiosło (tkaniny). mirra →mira. Mir Sajjid Ali, XVI w., malarz pochodzenia pers., jeden z twórców mal. szkoły mogolskiej (ok. 1540) w Kabulu. Mirsk, m. w pow. lwóweckim, woj. wrocławskim, nad Kwisą; 4,5 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; prawa miejskie przed 1337. Mirszakar MIRSAID, ur. 1912, poeta tadż.; twórczość pod wpływem W. Majakowskiego; poematy patriot., liryki, utwory sceniczne. mirt (Myrtus communis), krzew obszaru śródziemnomor.; liście drobne, zimotrwałe, wonne; uprawiany w doniczkach; gałązki na wiązanki i wianki, z liści i jagód olejek wonny — myrtol. miry, typ gwiazd zmiennych długookresowych o nieregularnie zmieniających się okresach i amplitudach. Mirys SYLWESTER AUGUST DE, 1700-90, malarz pochodzenia szkoc, od 1730 w Polsce; portrety, obrazy rel., malowidła ścienne. mirza, u Persów i Tatarów tytuł książęcy (wymieniany po imieniu); użyty przed imieniem znaczy ,,pan"; Tatarzy używają też formy murza. Mirzapur, m. w Indii (Uttar-Pradesz), nad Gangesem; 112 tys. mieszk. (1968); przemysł włók.; rzemiosło (dywany). misa deflacyjna, zagłębienie w powierzchni terenu powstające wskutek wywiewania przez wiatr słaboodpornego materiału skalnego. miscela, roztwór oleju roślinnego w rozpuszczalniku (benzyna, heksan i in.), półprodukt w procesie otrzymywania oleju metodą ekstrakcji. miscellanea [łac.]: 1) zbiór tekstów różnych autorów i różnej treści złożonych w jeden wolumen; 2) nazwa działu w czasopismach poświęconego notatkom z różnych dziedzin. misecznica (Parmelia), kosmopolityczny porost, gł, nadrzewny lub naskalny; barwa plechy od białej do brunatnoczarnej; owocniki w kształcie miseczki; w środk. Europie najczęstsza na drzewach iglastych i brzozach. misecznik śliwowy (Lecanium corni), drobny pluskwiak równoskrzydły, szkodnik drzew owocowych; samice miseczkowate, żerują m.in. na śliwach; larwy i samice wydzielają rosę miodową. Misericordia Domini [łac, 'miłosierdzie Pana'], szt. plast, przedstawienie Chrystusa umęczonego, stojącego do pasa w grobowcu, ukazującego rany; gł. w got. malarstwie (np. M.D. ze Zbylitowskiej Góry, Tarnów — Muzeum Diecezjalne). Mishima [miśima] YUKIO, 1925-70, pisarz jap., kontynuator nurtu romant.; zbiory opowiadań, powieści, sztuki teatr., wystawiane m.in. w Polsce. mishima stop →miszima. Misiewicz JANINA, 189&-1958, lekarz ftyzjatra; prof. Akad. Med. w Warszawie, dyr. Instytutu Gruźlicy; praca lekarska organizacyjna i społ. w dziedzinie zwalczania gruźlicy. . Misiones, prowincja w pn.-wsch. Argentynie, między2 rzekami Parana i Urugwaj; 29,8 tys. km , 464 tys. mieszk. (1968); stol. Posadas; hodowla bydła; zbiór matę; największe skupisko polonijne w Argentynie; skolonizowana gł. przez chłopów pol. w XIX/XX w. misiurka, rodzaj hełmu otwartego z blachy i siatki metal, osłaniającego kark i uszy; używana w średniowieczu na Wschodzie, w Polsce w XV-XVIII w. gł. przez jazdę pancerną.

8 misja misja: 1) ważne zadanie do spełnienia, posłannictwo; 2) delegacja wysłana do innego kraju w jakimś specjalnym celu. misje: 1) zorganizowana działalność religii, zwł. uniwersalistycznych (buddyzm, chrześcijaństwo, islam), mająca na celu pozyskanie nowych wyznawców; w przeszłości m. były też czynnikiem polit. penetracji kościoła. misje wojskowe, przedstawicielstwa wojsk, państw sprzymierzonych, utworzone po II wojnie świat, na terytorium okupowanych Niemiec; przy m.w. działały biura konsularne. misjonarz: 1) osoba (zwł. duchowna) prowadząca misje; nawracający; 2) członek Zgromadzenia Księży Misjonarzy, zał. 1625. Miskito, Indianie Ameryki Środk. na atlantyckim wybrzeżu Nikaragui i Hondurasu; ok. 150 tys.; silnie zmieszani z ludnością białą i murzyńską; rodzina językowa czibcza. Misonne [mizon] LEONARD, 1870-1943, belg. fotograf artysta; wprowadził do fotografii elementy impresjonizmu. miss [mys; ang.], panna (używane w krajach anglosaskich, zwykle w połączeniu z imieniem lub nazwiskiem). missi dominici [łac], „wysłańcy pańscy"; w państwie Karolingów urzędnicy król. wysyłani po dwóch (świecki i duchowny) dla kontrolowania administracji prowincjonalnej. Missisipi [mysysypyl, rz. w USA; dł. 3658 km, z Missouri 6418 km (druga pod względem długości na Ziemi), dorzecze 3275 tys. km2; wypływa z jez. Elk; uchodzi do Zat. Meksykańskiej deltą o pow. ok. 36 tys. km2; częste katastrofalne powodzie; gł. dopływy: Missouri, Arkansas, Red (pr.), Illinois, Ohio (1.); ważna droga wodna; gł. m.: Minneapolis, St. Paul, St. Louis, Memphis, Nowy Orlean. Missisipi [mysysypy], stan na pd. USA; 124 tys. km2, 2,2 mln mieszk. (1970), w tym ok. 42% Murzynów; najsłabiej zurbanizowany stan USA, o najniższym dochodzie na 1 mieszkańca; uprawa bawełny, kukurydzy; hodowla bydła; eksploatacja ropy naft., gazu ziemnego; przemysł drzewny, chem.; gł. m.: Jackson (stol.), Meridian. Missiuro WŁODZIMIERZ, 1892-1967, lekarz, fizjolog; prof. Akad. Med. w Warszawie, dyr. Instytutu Nauk. Kultury Fiz. w Warszawie; badania gł. z fizjologii sportu i pracy; Zarys fizjologii pracy. Missolungi (Mesolongion), m. i port w Grecji, ośr. adm. nomosu Etolia i Akarnania; 11 tys. mieszk. (1961). Missoula [myzu:lə], m. w USA (Montana); 29 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. i węzeł komunik. u zbiegu dolin śródgórskich; przemysł drzewny; uniwersytet. Missouri [myzuəry], rz. w USA, pr., największy dopływ Missisipi; dł. 4983 km, dorzecze 1346 tys. km2; źródła w G. Skalistych; częste katastrofalne powodzie; gł. dopływy: Yellowstone, Platte, Kansas (pr.), Milk, Dakota (1.); żeglowna; elektrownie wodne; gł. m.: Omaha, Kansas City. Missouri [myzuəry], stan w środk części USA; 180 tys. km2, 4,6 mln mieszk. (1970); jeden z gł. stanów roln. USA; uprawa pszenicy, kukurydzy, hodowla bydła, trzody chlewnej; przemysł środków transportu, spoż., skórz.; większość ludności i przemysłu skupiona w zespołach miejskich Saint Louis i Kansas City; stol. — Jefferson City. Missuna ANNA, 1869-1922, geolog; badała gł. utwory czwartorzędowe na Białorusi Litwie i w centralnej Rosji; pierwsza w Polsce kobieta geolog. Mistekowie, Indianie Ameryki Środk., w pd.-zach. Meksyku; ok. 350 tys.; rolnictwo, tkactwo artyst.; twórcy (VIIXVI w.) wysokiej kultury w Mitla i Monte Albán; w XVI w. podbici przez Hiszpanów.

mister [mystər ; ang.], pan (używane w krajach anglosaskich, w połączeniu z nazwiskiem lub tytułem urzędowym; w piśmie zawsze skrótowo: Mr). misteria, w starożytności kulty rel. dostępne dla tych, którzy przeszli wtajemniczenie (inicjację), m.in.: eleuzyńskie (Eleuzynie), związane z kultem Demeter, Persefony i Iakchosa (Dionizosa); m orfickie, oparte na kulcie Dionizosa-Zagreusa (orfizm); m. Kybele i Attisa; m. Izydy i Ozyrysa; tracko-frygijskie m. Sabazjosa i m. irańskiego Mitry. Misteriów willa, ruiny dużej willi rzym. k. Pompei; ściany jednego z pomieszczeń pokrywa ogromny fresk przedstawiający inicjację dionizyjską (poł. I w. p.n.e.). . misterium, średniow. dramat rel.-dydaktyczny związany z obrzędami kośc, osnuty na motywach N. Testamentu i apokryfów. misterny, wykonany precyzyjnie, artystycznie; kunsztowny, delikatny, wymyślny. Misti (Arequipa), czynny wulkan w Andach Peruwiańskich, w Kordylierze Zach.; 5821 m; wieczne śniegi. Mistinguett [-tęget] (właśc. Jeanne Bourgeois), 1875-1956, fr. aktorka, pieśniarka, gwiazda paryskiego music-hallu. Mistra, w. w pd. Grecji, cenny zespół architektury bizant. (XIV-XV w.); ruiny twierdzy (XII w.), resztki pałacu i murów obronnych (XIII-XV w.), klasztory i świątynie z cennymi freskami. mistral, silny, chłodny, suchy wiatr pn., pn.-zach. lub pn.-wsch., występujący gł. w zimie i na wiosnę na śródziemnomor. wybrzeżu Francji, u ujścia Rodanu. Mistral [-ral] FREDERIC, 1830-1914, pisarz fr.; jeden z organizatorów felibrige'u, tworzył w języku prowansalskim; poematy epickie (Mireio), zbiory poezji, dramat; nagr. Nobla. Mistral [-ral] GABRIELA (właśc. Lucila Godoy y Alcayąga), 1889-1957, chilijska pisarka i działaczka oświat.; nawiązujące do romantyzmu liryki, poematy prozą, eseje, pisma pedag.; nagr. Nobla. mistrz: 1) człowiek przewyższający innych biegłością, umiejętnością w jakiejś dziedzinie; 2) człowiek, którego się obiera na wzór; nauczyciel; 3) rzemieślnik mający dyplom; majster; 4) stopień nauk. w Polsce średniow., wyższy od stopnia bakałarza: 5\ daw. kat. Mistrz Chórów, XV w., malarz; czołowy przedstawiciel krak. malarstwa późnogot.; ołtarz Św. Trójcy. Mistrz Flory, 2 poł. XVI w., anonimowy malarz fr.; przedstawiciel szkoły Fontainebleau; akty kobiece na tle drzew i kwiatów. Mistrz Pięknych Madonn, XIV w., anonimowy rzeźbiarz czynny na Śląsku i Pomorzu; twórca nowego ujęcia grupy Pietà i Madonn; wpływ na plastykę środkowoeur. 1 poł. XV w. mistrz wielki, najwyższy zwierzchnik w zakonie rycerskim, np. u Krzyżaków; wybierany dożywotnio przez kapitułę zakonną i przez nią kontrolowany. Mistrz z Moulins [m. z mulę] →Perréal Jean. Mistrz z Trzeboni, anonimowy got. malarz czes. z końca XIV w.; sceny męczeństwa Chrystusa — pozostałość ołtarza z kościoła św. Idziego w Trzeboni; wpływ na malarstwo środkowoeur. XIV/XV w. Mistrz z Wyższego Brodu, anonimowy got. malarz czes. z poł. XIV w.; cykl obrazów ze scenami z życia Chrystusa z klasztoru w Wyższym Brodzie — jedyne pewne dzieło M. Mistrz Życia Marii, 2 poł. XV w., anonimowy malarz niem.; czynny w Kolonii; Das Marienleben (kościół św. Urszuli). mistycyzm, pogląd filoz.-rel. uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej za pomocą ekstazy z bóstwem (np. w orfizmie, średniow. herezjach kat., islamie).

mistyfikacja, celowe wprowadzenie w błąd. mistyfikacja, socjol. termin z problematyki ideologii, dotyczy powstawania fałszywego obrazu rzeczywistości tworzącego się, świadomie lub nieświadomie, u ideologów danych grup i klas społecznych. mistyfikator, człowiek, który się dopuszcza mistyfikacji. mistyka, typ religijności oparty na mistycyzmie; bywa wyrazem protestu rel. (np. chiliazm Joachima z Fiore, kwietyzm). Misurata, m. i port w pn.-zach. Libii, nad M. Śródziemnym; ok. 70 tys. mieszk.; znane z wyrobu dywanów; ośr. handl.; połów gąbek. Miszczyk STANISŁAW, ur. 1910, tancerz i choreograf; solista m.in. reprezentacyjnego Baletu Polskiego, choreograf oper w Bytomiu i Warszawie. miszima (stop mishima), stop typu alni, o składzie chem. 10% aluminium, 25% ni klu, reszta żelazo; stosowany na magnesy trwałe. Miszkolc (Miskolc), m. w pn.-wsch. Węgrzech, u podnóży G. Bukowych, ośr. adm. komitatu Borsod-Abaúj-Zemplén; 170 tys. mieszk. (1967); hutnictwo żel., przemysł maszyn., metal., środków transportu. miszmasz, potocznie nieład, chaos, plątanina, zamieszanie, zamęt. Misztal Franciszek, ur. 1901, aerodynamik, konstruktor i wynalazca lotn.; prof. Polit. Warsz., czł. PAN; konstruktor wielu typów samolotów PZL; opracował konstrukcję skrzydła kesonowego; zastosował w budowie samolotów konstrukcję skorupową. Miśnia (Meissen), m. w pd.-wsch. części NRD, port nad Łabą; 47 tys. mieszk. (1968); wytwórnia porcelany saskiej (słynna manufaktura zał. w pocz. XVIII w.); różnorodny przemysł; ośr. turyst.; muzeum; zamek Albrechta (XVXVT w.) z got. katedrą (XIII-XV w.); got. ratusz (XV w.), zabytkowe domy i kościoły. Miśnieńska Marchia, zał. 966, po podziale Marchii Wsch., na terenie obecnej Saksonii; od 1089 we władaniu dyn. Wettinów. miśnieńska porcelana (saska porcelana), pierwsze w Europie wyroby porcelanowe, produkowane w Miśni od 1710; bogato zdobione dekoracją plast, i mal. naczynia użytkowe i dekoracyjne, rzeźby porcelanowe, drobne przedmioty. mit. podanie o legendarnych bohaterach, bogach, fantast. zdarzeniach; przen. wymysł, bajka. mit, rel. opowieść sakralna w wierzeniach rel. we wczesnym stadium rozwoju doktryny rel. (etap m.); zawiera zwł. „historię" bóstw, elementy kosmogonii, eschatologii, antropologii rel. itp. Mitanni, w starożytności państwo w pn.-zach. Mezopotamii, utworzone w XVII w. p.n.e.; rozkwit w XVI w.; w 1 poł. XIV w. uzależnione przez Hetytów, od 1 poł. XIII w. p.n.e. prowincja Asyrii. Mitawa →Jełgawa. Mitchell [myczl] MAGGIE (MARGARET), 1837-1918, aktorka amer.; słynna rola Fanchon (La Petite Fadette wg George Sand). Mitchell [myczl] MARGARET, 1900-49, pisarka amer.; powieść z czasów wojny secesyjnej Przeminęło z wiatrem. Mitchell [myczl], rz. w pn. Australii (Queensland); dł. 563 km; uchodzi do zat. Karpentaria. Mitchell [myczl], najwyższy szczyt w Appalachach, w Paśmie Błękitnym (USA); 2036 m. mitel (średnian), druk. stopień czcionki równy 14 punktom typograficznym. mitenki (mitynki), damskie rękawiczki bez palców, okrywające tylko dłoń i kciuk, noszone od XVIII do pocz. XX w. Mit Ghamr, m. w pn. części Egiptu, port w delcie Nilu; 44 tys. mieszk. (1966); przemysł spożywczy.

mleczaj 719 Mitidża, urodzajna, aluwialna nizina, w pn. Algierii, na pd.-zach. od Algieru; intensywne rolnictwo. Mitilini, m. i port na gr. wyspie Lesbos, ośr. adm. nomosu Lesbos; 26 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż., skórz.; resztki staroż. teatru i murów; genueńska twierdza (XIII w.). Mitin MARK B., ur. 1901, radz. filozof i działacz polit.; czł. AN ZSRR; zajmuje się materializmem dialektycznym i hist; współautor Historii Filozofii. Mitla, ruiny miasta w Meksyku; kam. budowle pałacowe z dekoracją rzeźb.; grobowce; ośr. kultowy Zapoteków i Misteków. Mito, m. w Japonii (środk. Honsiu), ośr. adm. prefektury Ibaraki; 163 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., maszyn.; uniwersytet. mitochondria, organelle komórkowe dostarczające komórce energii, dzięki zachodzącym w nich procesom utleniania i fosforylacji; nitki, pałeczki lub ziarenka o skomplikowanej budowie wewnętrznej. mitologia: 1) zbiór mitów powstałych wokół wierzeń różnych plemion, np. Greków, Germanów, Celtów; 2) dziedzina nauki, której przedmiotem badań jest mit. mitologizacja, przekształcenie w mit, legendę, nadanie czemuś cech mitu. mitoman, człowiek cierpiący na mitomanię. mitomania, chorobliwa skłonność do zmyślania i opowiadania nieprawdziwych, fantast. historii, spotykana u histeryków. mitotyczne wrzeciono, genet. →wrzeciono podziałowe. mitoza (kariokineza, kariokineza somatyczna), podział pośredni jądra komórkowego z wyróżnicowaniem się chromosomów i wytworzeniem wrzeciona podziałowego; prowadzi do powstania 2 jąder potomnych o takim samym zespole chromosomów jak w jądrze wyjściowym; także podział komórki, podczas którego zachodzi opisany podział jądra. mitra: 1) ozdobne dwurożne nakrycie głowy władców staroż.; 2) czapka czterodzielna z otokiem futrzanym lub w kształcie korony używana przez książąt lub jako część stroju liturgicznego przez duchownych obrządku wsch.; również nazwa infuły biskupiej. Mitra, bóg indoirański, opiekun władców i wojowników, bóstwo słoneczne; opiewany w Rigwedzie, szczególnie czczony w Iranie, w późniejszych czasach też w Rzymie. mitraizm, synkretyczny system rel. oparty gł. na mazdaizmie; kult Mitry; później elementy gr.-rzym.; II-V w. uznany oficjalnie w Rzymie; obrzędy ezoteryczne. mitralieza, nazwa oznaczająca początkowo (2 poł. XIX w.) kartaczownicę, później karabin maszynowy. mitreum, staroż. świątynia boga Mitry, najczęściej podziemna lub skalna. Mitręga JAN, ur. 1917, inżynier górnik; w okresie między woj. działacz KZMP; 1952-59 wicemin. górnictwa, od 1959 min. górnictwa i energetyki; od 1970 wiceprezes Rady Ministrów; od 1964 czł. KC PZPR. Mitropulos DMITRIOS, 1896-1960, gr. dyrygent świat, sławy i kompozytor; od 1937 w USA. Mitrović ŽIKA, ur. 1921, jugosł. reżyser film.; autor licznych filmów partyzanckich (Kapitan Lesz, Marsz na Drine). Mitrydates VI Eupator, ok. 132-63 p.n.e., król Pontu od 120; pokonany przez Rzym w 3 wojnach (88-63). Mitrydates II Wielki, ?-88 p.n.e., król Partów od ok. 123, z rodu Arsacydów; przywrócił świetność państwa; oparł granice na Eufracie: zreformował wojsko; przyjął tytuł „króla królów". Mitscherlich [mytszərlyś] EILHARD, 1794-1863, niem. chemik i krystalograf; odkrył izomorfizm i polimorfizm; stwierdził katalityczne działanie kwasu siarkowego w reakcji estryfikacji.

Mitscherlich [mytszərlyś] EILHARD ALFRED, 1874-1956, niem. chemik rolny (NRD); prof. Uniw. Humbolta w Berlinie, czł. Niem. AN i in.; sformułował m.in. „prawa działania czynników wzrostu roślin" (Die Ertragsgesetze). Mitsubishi koncern [k. -biśi], jeden z największych koncernów jap., zał. ok. 1870; obejmował transport, górnictwo, przemysł stoczniowy; 1945 rozwiązany, 1952 reaktywowany jako Fuji Trading Co. Mitsui koncern, jeden z największych koncernów jap.; za jego założyciela uchodzi M. Hachiroemon (1622-94); rozwiązany formalnie 1946-47, rozwija się ponownie, jednocząc przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego, papier., włók., chem., banki, towarzystwa żeglugowe i ubezpieczeniowe. Mitteis [mytais] LUDWIG, 1859-1921, niem. historyk prawa i papirolog, badacz stosunku prawa rzym. do praw ludów wsch. prowincji rzym.; prof. uniw. w Pradze, Wiedniu i Lipsku, wykształcił m.in. R. Taubenschlaga i Z. Lisowskiego. Mittellandkanal [mytəllantkana:l] → Śródlądowy Kanał. Mitterand [mitrã] FRANCOIS, ur. 1916, polityk fr.; w czasie II wojny świat, w ruchu oporu; 1947-52 kilkakrotnie minister; przewodn. Federacji Lewicy Demokr.-Socjalist.; od 1971 I sekr. nowej Socjalist. Partii Francji. Mitterwurzer [mytərwurcər] FRIEDRICH, 1844-97, aktor austr.; role szekspirowskie (Ryszard III) i w dramatach F. Schillera na scenie Burgtheater.i Mittweida [mytwa da], m. w pd. części NRD, na pn. od Karl-Marx-Stadt; 20 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł; ośr. turys t. -wypoczynkowy. Mitumba, góry we wsch. Kongu (Kinszasa), wzdłuż jezior Edwarda, Kiwu i częściowo Tanganika; wys. do 3305 m. Mitumba, góry w pd.-wsch. Kongu (Kinszasa); wys. do 1889 m. mityczny, dotyczący mitu; bajeczny, legendarny. mitygować, powściągać czyjeś wzburzenie; łagodzić, uspokajać, hamować. mityng: 1) wiec, masówka, zebranie, zgromadzenie; 2) zawody sportowe. Mitzner ZBIGNIEW (pseud. Jan Szeląg), 1910-68, publicysta, satyryk; współzałożyciel i red. „Szpilek", felietonista; pedagog. Mitzler de Kolof [mic- de k.] WAWRZYNIEC, 1711-78, wydawca, drukarz; od 1749 w Warszawie, 1756 drukarnia; red. pierwszych w Polsce czasopism nauk., wydawca i współred. „Monitora"; nauk. edycje źródeł hist. (Collectio magna); reprezentant ideologii oświecenia. Miurisep ALEKSIEJ A., 1902-70, działacz est. ruchu robotn., inżynier.; 1948-49 sekr. KC KP Estonii, 1951-61 premier Est. SRR, 1961-65 przewodn. Prezydium Rady Najwyższej Est.SRR oraz zastępca przewodn. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. mixtum compositum [łac], bezładna mieszanina wielu rzeczy. miya (jinja, taisha), świątynia kultu shinto w Japonii, poświęcona jednemu lub kilku bóstwom (karni); z drewna; co pewien czas rozbierana i odbudowywana wg starego wzoru. Miyamoto YURIKO, 1899-1951, pisarka jap.; przedstawicielka kierunku proletariackiego; powieści, eseje, nowele. Miyazaki [mijadzaki], m. i port w Japonii (Kiusiu), nad O. Spokojnym, ośr. adm. prefektury M.; 206 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spoż.; uniwersytet. mizantrop, człowiek owładnięty mizantropią, samotnik, odludek. mizantropia, niechęć do ludzi i unikanie ich, stronienie od nich. Mizar, ξ Ursae Majoris, gwiazda podwójna w gwiazdozbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy o jasności 2m4. mizdra, w garbarstwie powierzchnia

skóry właściwej, oddzielająca ją od tkanki podskórnej. mizdrowanie, w garbarstwie usuwanie z mizdry resztek mięsa i tkanki podskórnej.i mizeria: 1) sałatka z surowych ogórków ze śmietaną lub octem, solą i pieprzem; 2) daw.: a) bieda, nędza; b) lichy, nędzny dobytek. mizerny: 1) źle wyglądający, chudy, wątły; 2) marny, lichy, nędzny, ubogi. mizerykordia, w średniowieczu sztylet o krótkiej głowni, używany do dobijania rannego przeciwnika. mizerykordia, daw. litość, miłosierdzie. mizogamia, patologiczny wstręt do małżeństwa. mizogin (mizoginista), mężczyzna owładnięty mizoginią, odczuwający wstręt do kobiet. mizoginia (mizoginizm), patologiczny wstręt, odraza do kobiet i unikanie ich. Mizoguchi [-gući] KENII, 1898-1956, jap. reżyser film.; wybitny adaptator dzieł lit.; wiele postępowych filmów społ. (Siostry z Gion, Życie Oharu, Ulica hańby). Mizushima [midzuśima], m. i port w Japonii (pd. Honsiu), nad Wewnętrznym M. Japońskim; rafinacja ropy naft., przemysł petrochem., hutnictwo żelaza. Mjedja NDRE, 1866-1937, alb. poeta i prozaik, ksiądz; założył towarzystwo kult.oświat.; patriot. poezje i poematy, pisma prozą. Mjejk (ang. Mergui), birmańska grupa wysp na M. Andamańskim; gł. wyspy: King, Domel, Kisseraing, Sellore; połów strzykw, pereł. Mjejk (ang. Mergui), m. w pd. Birmie, port nad M. Andamańskim; 30 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny. Mjindżan, m. w pn. Birmie, port nad rz. Irawadi; 35 tys. mieszk. (1963); przemysł spoż., bawełniany. Mjitczina, m. i port w Birmie, nad rz. Irawadi; ośr. adm. stanu Kaczin; ok. 20 tys. mieszk. (1960); przemysł drzewny; węzeł komunikacyjny. Mjøsa [mjösa], największe jezioro Norwegii, w dorzeczu Glommy, na wys. 124 m; pow. 369 km2, głęb. do 443 m; spław drewna. mklik mączny (mlik mączny, molik. Ephestia kuehniella), mały amer. motyl nocny zawleczony do Europy w XIX w.; gąsienica żeruje w mące pszennej i kaszach. MKOL →Międzynarodowy Komitet Olimpijski. MKS, skrótowe oznaczenie układu mech. jednostek miar, w którym jednostkami podstawowymi są: metr, kilogram i sekunda; jest częścią układu Sl. MKSA, skrótowe oznaczenie układu elektr. jednostek miar, w którym jednostkami podstawowymi są: metr, kilogram, sekunda i amper; jest częścią układu ST. Mladá Boleslav, m. w Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), nad Izerą; 29 tys. mieszk. (1966); przemysł samochodowy. mlaski, językozn. dźwięki o charakterze spółgłoskowym występujące w niektórych językach Afryki Pd. (np. w khoisan i bantu); wargowe, zębowe, dziąsłowe, boczne, podniebienne. mlecz (Sonchus), bot. kosmopolityczna roślina zielna z rodziny złożonych; w Polsce 4 gat., gł. jako chwasty (polne i ogrodowe); nazwą m. określa się błęd nie mniszka. mlecz (chylus), fizjol., płynąca z obszaru jelit limfa o znacznej zawartości tłuszczu, wchłoniętego w kosmkach jelitowych (zawiesina tłuszczu nadaje jej kolor mleczny); zw. też limfą trawienną. mlecz (chymus), fizjol. kwaśna płynna zawartość żołądka powstała w wyniku trawienia pokarmu przez sok żołądkowy, przekazywana porcjami do dwunastnicy. mlecz, zool. nasienie ryb, biaława masa o konsystencji śmietanki. mleczaj (Lactarius), grzyb kapeluszowy z rodziny bedłkowatych, tworzy miko-

720 mleczaj rydz ryzę z drzewami leśnymi; uszkodzone owocniki wydzielają krople tzw. mleczka; w Polsce pospolity m. rydz i m. smaczny, jadalne. mleczaj rydz, bot. →rydz. mleczak, samiec ryb z dojrzałym do rozrodu nasieniem (mleczem), gotowy do tarła. mleczarnia, zakład przetwórczy przygotowujący mleko konsumpcyjne, konserwy mleczne (mleko w proszku, mleko zgęszczone) lub produkty wtórne, jak masło i sery. mleczarstwo, dziedzina gospodarki związana z produkcją mleka konsumpcyjnego, jego dystrybucją, utrwalaniem i dalszym przerobem w mleczarniach. mleczko kauczukowe →lateks. mleczko krochmalowe, w produkcji krochmalu zawiesina ziarenek krochmalu w wodzie (po roztarciu ziemniaków na tarkach), zawierająca sok komórkowy i drobne włókna. mleczko maciczne (embriotrof), substancje odżywiające zarodek ssaków, gl. w okresie przed zagnieżdżeniem w błonie śluzowej macicy (m.in. wydzielina gruczołów tej błony i przesącz krwi matki). mleczko pszczele, wydzielina gruczołów gardzielowych pszczół robotnic; ma dużą wartość odżywczą; m.p. karmione są larwy robotnic i trutni przez pierwsze 3-4 dni życia oraz matka pszczela w stadium larwalnym i w okresie czerwienią; użytkowanie leczn. i w kosmetyce. mleczne drzewo (Cerbera manghas), drzewo z równikowej strefy Azji i wysp O. Spokojnego; sok mleczny z owoców przyjemny w smaku, nasiona trujące. mleczne gruczoły, gruczoły wydzielające mleko; występują wyłącznie u ssaków; zawiązki u obu płci, rozwój następuje tylko u osobników żeńskich; u stekowców — pola gruczołowe (wydzielina zlizywana jest przez młode), u łożyskowców — sutki; g.m. torbaczy wykazują budowę pośrednią. mleczne napoje, napoje wytwarzane z mleka przez jego przefermentowanie albo doprawienie składnikami odżywczymi i smakowymi; do n.m. należą: jogurt, kefir, kumys, laktorol, maślanka, mazun. mleczne rurki, długie, rozgałęzione komórki roślin (np. wilczomleczowa tych), wydzielające sok mleczny (lateks). mleczne szkło, szkło nieprzezroczyste; stosowane w XV-XVI w. w szkłach weneckich, od XVIII w. używane powszechnie; zastępowało wyroby porcelanowe. mleczność, zootechn. zdolność wydzielania mleka przez samice hodowanych ssaków; u zwierząt gospodarskich m mierzona jest roczną wydajnością, mleczną w kilogramach lub w litrach (za okres laktacii). mleko, płynna wydzielina gruczołów mlecznych kobiety i samic ssaków, pełnowartościowy naturalny pokarm niemowląt oraz ' młodych zwierząt; zawiera wszystkie składniki niezbędne dla rozwoju organizmu: białka (niektóre o charakterze ciał odpornościowych, także enzymy), , tłuszcz, cukier, laktozę, sole mineralne, witaminy. mleko homogenizowane, mleko pasteryzowane, z rozdrobnionymi w specjalnym aparacie cząstkami tłuszczu o śred. ok. 0,5 mikrona; homogenizacja, zwiększając stabilność emulsji jaką jest mleko, zapobiega zbieraniu się tłuszczu na powierzchni. mleko humanizowane, mleko zwierzęce, gł. krowie, upodobnione do mleka ludzkiego przez ok. dwukrotne rozcieńczenie wodą, dodanie cukru i śmietanki; m.h stosuje się do karmienia niemowląt. mleko konsumpcyjne, mleko zwierząt hodowlanych, gł. mleko krowie, pasteryzowane, o znormalizowanej zawartości tłuszczu; przeznaczone do spożycia, przygotowywane w mleczarniach miejskich. mleko palmowe (mleko kokosowe), bia

ły, słodki, orzeźwiający płyn wypełniający młode nasiona palmy kokosowej. mlekowa fermentacja, beztlenowy proces rozkładu cukrów prostych na kwas mlekowy; katalizowana przez enzymy różnych drobnoustrojów; z f.m. korzysta się m.in. w produkcji przetworów mleka, w gorzelnictwie. mleko w proszku, koncentrat spoż. otrzymywany przez odwodnienie (do ok. 3°/o wody) spasteryzowanego i zagęszczonego ok. 4-krotnie mleka krowiego pełnego lub odtłuszczonego. mlekowy kwas CH3CH(OH)COOH, hydroksykwas powstający podczas fermentacji mlekowej i w pracujących mięśniach; ciecz; istnieją 2 stereoizomery optycznie czynne; stosowany m.in. w przemyśle spoż. i garbarskim. mleko zgęszczone, trwały produkt przemysłowego przerobu mleka krowiego, otrzymywany przez jego częściowe odwodnienie (skoncentrowanie) w próżniowych aparatach wyparnych. mlewnik, maszyna w młynie zbożowym do rozdrabniania ziarna na mąkę, kaszę lub śrut; elementem roboczym m. są kamienie młyńskie lub 2 pary walców stal. obracających się w przeciwnych kierunkach. mlewo: 1) zboże przeznaczone do mielenia oraz będące w trakcie mielenia: 2) dato. mielenie zboża. mlik mączny, zool. →mklik mączny. Mljet, wyżynna i pagórkowata wyspa jugosł. na M. Adriatyckim, u wybrzeży Dalmacji; 98 km2, ok. 3 tys. mieszk.; turystyka. młaka, źródło o zatamowanym odpływie — woda wysącza się z gruntu nie tworząc wyraźnego cieku. młaka, roln. łąka górska śródleśna lub powyżej strefy lasów, nadmiernie uwilgotniona, małowartościowa. Mława, m. pow. w woj. warsz.; 20,0 tys. mieszk. (1970); fabryka obuwia, zakłady mleczarskie, mat. bud.; Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej; prawa miejskie 1429. — W 1939 (1-3 IX) pod M. skuteczna obrona 20 dyw. piechoty (dowódca płk W. Lawicz) przed wojskami nieni. 3 armii; w czasie okupacji hitlerowskiej M. straciła ok. 5 tys. mieszkańców; w lesie Białuty koło M. hitlerowcy zamordowali 12 tys. więźniów. młocarnia, maszyna roln. do wymłacania ziaren z kłosów lub kolb, strąków itp.; m. zbożowa młóci zboże, oczyszcza i sortuje ziarno, oddziela słomę i plewy. Młochów, w. w pow. pruszkowskim, woj. warsz.; neoklas. pałac i pawilony (XIX w., J. Kubicki), park krajobrazowy (XIX w.)." Młociny, dzielnica Warszawy; Huta Warszawa; tereny leśne. młocka, wydzielanie nasion (ziarna) ze ściętych roślin przy użyciu cepów, młocarni, kombajnów i in. Młoda Belgia, ruch lit. zainicjowany ok. 1881 przez pisarzy i poetów belg. tworzących w języku fr.; bliski estetyzmowi; wpływy fr. literatury modernistycznej. Młoda Bośnia, terrorystyczna organizacja w Bośni i Hercegowinie przed I wojną świat.; 1914 zorganizowała sarajewski zamach. młoda emigracja →emigracja postyczniowa. Młoda Europa, tajna organizacja wolnościowa, zał. 1834 w Bernie (Szwajcaria) przez G. Mazziniego; obejmowała rewol. organizacje nar., jak Młoda Polska, Młode Włochy i in. „Młoda Gwardia", radz. podziemna organizacja młodzieżowa prowadząca 1942 działalność dywersyjno-sabotażową przeciwko okupantowi hitlerowskiemu w Zagłębiu Donieckim, gł. w Krasnodonie; przywódcy wymordowani przez gestapo. Młoda Irlandia, grupa irl. patriotów dążąca do niepodległości i odrodzenia kul-

tury irl.; zał. 1842; próba wzniecenia powstania 1848 stłumiona przez Anglików. „Młoda Myśl Ludowa", miesięcznik wydawany 1924-39 w Warszawie, organ OZAML; od 1933 jedno z pism ZMW RP „Wici"; 1946-48 organ Komitetu Studyjnej Młodzieży Wiejskiej ZMW RP „Wici". Młoda Polska, okres 1890-1918 w literaturze pol., zw. też neoromantyzmem, obok cech ogólnoeur. modernizmu odrodzenie rodzimych tradycji romantyzmu; dążenia społ.-patriot.; rozkwit liryki i dramatu. Młoda Polska, tajna emigr. organizacja republ.-demokr., działająca 1834-39, zał. przez węglarzy polskich; Komitetem Centr. kierował J. Lelewel; weszła w skład Młodej Europy. Młoda Polska w muzyce, grupa kompozytorów działających na przełomie XIX i XX w.: K. Szymanowski, L. Różycki, G. Fitelberg, A. Szeluto; nawiązanie do neoromantyzmu; forma poematu symf., symfonii, pieśni; rozbudowany aparat orkiestrowy. Młoda Sarmacja, tajny związek w Galicji, działający 1837-41; zał. w celu neutralizowania elementów demokr. w tajnych organizacjach; od 1839 sprzysiężenie Demokratów Polskich. Młode Niemcy, ruch lit. 1830-50 niem. pisarzy i publicystów o liberalno-demokr. poglądach polit. i antyrómant. postawie estet.; dzieła przedstawicieli MLN. (L. Wienbarg, K. Gutzkow, G. Herwegh i in.) 1835 zostały zakazane w Niemczech. Młode Włochy, wł. tajna organizacja rewol., zał. 1831 przez G. Mazziniego; od 1834 podlegała organizacji Młoda Europa. Młodnicki ARTUR, ur. 1911, aktor; występy gł. w teatrach wrocł.; Gospodarz — Wesele S. Wyspiańskiego, Otello Szekspira. młodnik, młody drzewostan w okresie od zwarcia koron drzew do czasu oczyszczania się ich pni (strzał) z gałęzi; zwykle w wieku ok. 10-20 lat. młodociany, w pol. prawie pracy osoba w wieku 14-18 lat, korzystająca ze szczególnej ochrony; w pol. prawie karnym sprawca przestępstwa, który w chwili orzekania nie ukończył 21 lat; wobec m. stosuje się nieco odmienne zasady wymiaru kary niż wobec przestępców dorosłych. młodoczesi (Národni strana svobodomyślná). czes. partia liberalna 1874-1918; domagała się autonomii Czech i przekształcenia Austro—Węgier w trialistyczną monarchię austro-węgiersko-czeską. młodołotysze, uczestnicy ruchu nar. i społ. na Łotwie w 2 pol. XIX w.; program — likwidacja przywilejów baronów niem. na Łotwie, reformy, rozwój nar. kultury. „Młodość", tygodnik społ., nauk. i lit., wydawany w Warszawie 1905-06; współpracownicy: B; Prus, W. Nałkowski i in. młodoturcy, ruch polit. w Turcji w końcu XIX i pocz. XX w., zmierzający do zespolenia wielonarodowościowego imperium i wprowadzenia reform burż.; 1909 objęli władzę; po klęsce Turcji w I wojnie świat, ruch m. upadł. Młodożeniec JAN, ur. 1929, syn Stanisława, grafik; ilustracje książek i czasopism, plakaty, opakowania. Młodożeniec STANISŁAW, 1895-1959, poeta; współtwórca pol. futuryzmu; zbiory wierszy (Kreski i futureski), nowele. Młody Las, konspiracyjna organizacja młodzieży lud. działająca 1943-45 w Małopolsce. Młodzawy, w. „w pow. pińczowskim, woi. kieleckim; barok, kościół (XVIII w., K. Bażanka). Młodzianowski ADAM, ur. 1917, grafik; grafika użytkowa — opracowania ' graf. książek (Tematy muzyczne w plastyce polskiej), ilustracje — i artyst. (gł. drzeworyty) . „młodzi gniewni" („angry young men"), grupa pisarzy i artystów ang.

mocca 721 (wspólna Declaration 1957), występujących z intelektualnym protestem przeciw mieszcz. bezideowości, stagnacji systemu społ. i konwencjom obyczajowym (J. Osborne, K. Amis, J . Bra in, J. Waine, A. Wesker i in.). Młodzikowo (w. w pow. średzkim, woj. pozn.), archeol. osada i cmentarzysko z okresu rzym. (263 groby) oraz cmentarzysko wczesnośredniow. (174 groby). młot: 1) młotek — narzędzie ręczne do uderzania; 2) maszyna do obróbki piast, metali, której działanie polega na uderzaniu bijakiem; rozróżnia się m.: parowo-powietrzne, - sprężarkowe, mech. oraz hydrauliczne. młot, sport metal, kula połączona z uchwytem linką stal.; używany do rzutów (waga 7,257 kg dla seniorów i 5 kg dla juniorów). młot (kusza młot, ryba młot, Sphyrna zygaena), zool. gatunek rekina, do 3,5 m dł.; głowa w kształcie młota; żyworodny; gorące i ciepłe strefy O. Atlantyckiego i Spokojnego. „Młot", pismo pol. wydawane 1918-26 w Mińsku, Wilnie, Smoleńsku; organ SDKPiL i KPRP w ZSRR; od II1924 organ Biura Pol. przy KC KP(b)B. młoteczek, anat. jedna z 3 kosteczek słuchowych ssaków i człowieka, połączona z błoną bębenkową. Młot i Sierp, organizacja pol. komunistów zał. 1940, od 11941 Związek Rad Robotn.-Chłopskich (ZRR-Ch); organizacja zbrojna Czerwona Milicja; 1941 rozbita przez gestapo; działacze jej wstąpili do PPR. młotkowanie (młoteczkowanie), kucie na kowarkach, podczas którego promieniowo rozmieszczone młoteczki (bijaki) uderzają z dużą częstotliwością (1200-6000 uderzeń na 1 min) w obrabiany przedmiot (pręt, rurę). młotkownica →kowarka. młóto (wysłodziny), w browarnictwie produkt odpadkowy przy otrzymywaniu brzeczki ze słodu, użytkowany na paszę; także odpad przy produkcji przecierów owocowych i warzywnych. młyn, maszyna do rozdrabniania (mielenia) materiałów stałych, m.in. za pomocą kamieni młyńskich (m. żarnowe), obracających się walców (m. walcowe), ciężkich płyt stal. (m. młotkowe), stal. kuł (m. kulowe). Młynarski EMIL, 1870-1935, dyrygent, skrzypek, kompozytor; dyr. artyst. Filharmonii i Opery w Warszawie. młynarstwo, gałąź przemysłu spoż. zajmująca się przerobem ziarna zbóż na mąkę, kaszę i in. produkty spożywcze. Młynary, w. w pow. pasłęckim, woj. olsztyńskim; przed 1338-1945 miasto. Młynarz, masyw górski w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), między Dol. Białej Wody a jej odgałęzieniem — Żabią Białczańską; najwyższy szczyt — Wielki M. 2168 m. młynek, ręczna maszyna roln. do czyszczenia i sortowania wymłóconego ziarna w strumieniu powietrza wytwarzanym przez wiatrak i na drgających sitach. młynek hydrometryczny, przyrząd do pomiaru miejscowej prędkości przepływu cieczy; miarą prędkości jest prędkość obrotowa wirnika umieszczonego w przepływającej cieczy, gł. wody w rzekach i kanałach. młynek modlitewny, w lamaizmie przyrząd do automatycznego odmawiania modlitw (wypisanych na paskach, obracanych dookoła walca). Młynica, dolina w Tatrach Wysokich (Czechosłowacja), na pn. od Jeziora Szczyrbskiego; liczne niewielkie jeziora. młyn zbożowy, zakład przem. przetwarzający ziarna, gł. zbóż, na mąkę, kaszę, płatki i in.; gł. działami młyna są czyszczalnia i młyn właściwy, z zespołem maszyn do rozdrabniania ziarna; produktem ubocznym są gł. otręby (cenna pasza). młyńskie kamienie, dwa płaskie walce

o osi pionowej, dolny nieruchomy, górny obracający się, między którymi następuje rozdrabnianie ziarna na mąkę; wykonywane z kwarcu, porfiru lub masy karborundowej. mm Hg (milimetr słupa rtęci), symbol jednostki tor. Mn, symbol pierwiastka chem. manganu. mneme, termin oznaczający ślady podniet w korze mózgowej; także całość doświadczenia osobistego jako układu śladów po podnietach. mnemometr, przyrząd do eksponowania bodźców wzrokowych, stosowany w psychol. eksperymentalnych badaniach nad pamięcią. mnemoniczny: 1) dotyczący mnemoniki, ułatwiający zapamiętywanie; 2) dato. pamięciowy. Mnemosyne, mit. gr. bóstwo pamięci, matka muz. mnemotechnika, zespół środków i prawideł ułatwiających zapamiętywanie trudnego materiału przez powiązanie go z elementami upraszczającymi zapamiętanie (np. nadanie rytmicznego układu). Mnesikles, 2 poł. V w. p.n.e., architekt gr.; twórca Propylei na Akropolu ateńskim i domniemany twórca Erechtejonu. mnich, bud. drewniana lub betonowa budowla wodno-melioracyjna do regulowania poziomu i przepływu wody gł. w ogroblowanych stawach rybnych; składa się z poziomego leżaka i pionowego stojaka. mnich, rel. pierwotnie pustelnik; obecnie członek zakonu ścisłego w kościołach kat. i wsch.; potocznie zakonnik. Mnich, turnia w Tatrach Wysokich, na pd.-zach. od Morskiego Oka; 2068 m. mnich-mniszka, rodzaj dachówki ceram.; służy do krycia dachów kościołów, wież. Mnichów, w. w pow. jędrzejowskim, woj. kieleckim; barok, kościół drewn. (XVIII w., wystrój rokoko). mniejszości, grupy ludności danego państwa różniące się od większości jego obywateli swą przynależnością nar., językową, rasową lub wyznaniową, religijną. mniejszość narodowa, socjol. grupa ludności danego państwa różniąca się od większości jego obywateli przynależnością narodową. mnikowskie jaskinie (koło w. Mników w pow. i woj. krak.), archeol. znaczne znalezisko narzędzi z krzemienia i kości; część z nich jest falsyfikatami. Mniszchówna MARYNA, ok. 1588-1614, córka Jerzego Mniszcha, żona Dymitra I Samozwańca (od 1606), następnie Dymitra II Samozwańca (od 1608); zmarła w więzieniu. Mniszech JERZY, ?-1613, ojciec Maryny, wojewoda sandomierski; współinicjator poi. interwencji w Moskwie. Mniszech JERZY AUGUST, 1715-78, marszałek nadworny kor. 1742-67; jeden z przywódców stronnictwa dworskiego za panowania Augusta III. Mniszech MICHAŁ JERZY, 1748-1806, marszałek w. koronny od 1738; jeden z przywódców stronnictwa król.; prowadził prace nad uporządkowaniem Warszawy. mniszek (Taraxacum), kosmopolityczna bylina z rodziny złożonych; zawiera sok mleczny, owoce z puchem; w Polsce m.in. m. pospolity (m. lekarski), zw. mleczem lub dmuchawcem, chwast, o korzeniu i zielu jadalnym, też leczniczym. mniszka (brudnica mniszka, Lymantria monacha), motyl nocny, szkodnik drzewostanów gł. iglastych; gąsienica objada igły; w Polsce pospolita. Mniszkówna HELENA, 1878-1943, powieściopisarka; grafomańskie poczytne romanse (Trędowata, Ordynat Michorowski). mnogości teoria, dział matematyki poświęcony badaniu ogólnych własności zbiorów bez względu na naturę elementów, z jakich się te zbiory składają.

mnogość, synonim zbioru; rzadko używany termin. mnożenie, działanie przyporządkowujące (w określony sposób) dwom obiektom (liczbom, macierzom, wektorom) jeden, zwany ich iloczynem; m. liczb podlega prawu przemienności: a·b = b·a, prawu łączności: (a·b)·c — a·(b·c) oraz prawom rozdzielności: a·(b±c) = a·b±a·c. mnożenie macierzy, działanie określone dla takich dwóch macierzy, z których pierwsza ma tyle samo kolumn, co druga macierz ma wierszy, np.

mnożna, czynnik a w iloczynie a·b (czynnik b — mnożnik). mnożnik, czynnik b w iloczynie a·b (czynnik a — mnożna). mnożnik analityczny, stosunek ciężaru cząsteczkowego oznaczanego jonu do ciężaru cząsteczkowego związku, w postaci którego wyodrębnia się go i waży. mnożnik inwestycyjny, współczynnik określający wpływ, jaki w gospodarce kapitalist. wywierają dodatkowe inwestycje na wielkość produkcji i dochodów. Mo, symbol pierwiastka chem. molibdenu. moa (Dinornithiformes), rząd wymarłych, dużych, nielatających ptaków bezgrzebieniowców; ok. 20 gat.; Nowa Zelandia; ostatnie okazy (wys. 3-4 m) wytępione w XIX w. Moa, miejscowość we wsch. Kubie, nad O. Atlantyckim; ośr. wydobycia rud niklu, huta niklu. Moabici, w starożytności lud semicki, zamieszkujący (już w II tysiącleciu p.n.e.) tereny Moa bu , k ra ju na wschód od M. Martwego. Moberg [mu:berj] VILHELM, ur. 1898, pisarz szwędz.; powieści z życia chłopów i emigrantów, m.in. antyfaszyst., dramaty. mobile, rodzaj ruchomej rzeźby złożonej z płytek, kulek, drutów i prętów itp., poruszanej mechanicznie lub przez naturalny prąd powietrza; m. wprowadził do sztuki współcz.uok. 1932 A. Calder. Mobile [mo bi:l], m. w USA (Alabama), port nad Zat. Meksykańską; 188 tys. mieszk. (1970), zespół miejski 383 tys. (1967); przemysł stoczn., papiern., chem., drzewny, produkcja tlenku glinu. mobilizacja: 1) ogół czynności związanych z przygotowaniem sił zbrojnych oraz gospodarki do działania W warunkach wojennych; 2) powołanie rezerwistów do czynnej służby wojsk.; wg konstytucji PRL powszechną lub częściową m. ogłasza Rada Państwa jeżeli wymaga tego wzgląd na obronność lub bezpieczeństwo państwa. mobilność, ruchliwość. mobilność społeczna →ruchliwość społeczna. Möbius KARL, 1825-1908, zoolog niem.; dyr. muzeum zool. w Berlinie; wprowadził pojęcie biocenozy, zapoczątkował rozwój biocenologii. Möbiusa wstęga, prostokątny pasek papieru skręcony, a następnie sklejony końcami, stanowiący przykład powierzchni jednostronnej. Mobutu JOSEPH DESIRE, ur. 1930, polityk kong.; od 1965 prezydent i premier Demokr. Republiki Konga. moc, praca wykonana w jednostce czasu; średnia M = L/t (L — praca, t — czas); jednostki — wat, KM,KGm s

Mocâmedes, m. i port w Angoli, nad O. Atlantyckim; 7,2 tys. mieszk. (1960); przemysł rybny. Mocarski ZYGMUNT, 1894-1941, bibliotekarz, bibliograf; od 1923 (rok zał.) dyr, Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu; tamże założyciel Tow. Bibliofilów i jego prezes; Książka w Toruniu do roku 1793. mocca (mokka), gatunek kawy azjaty produkowanej w Arabii Saudyjskiej; b.

722

moc elektryczna

aromatyczna, o silnym, słodkawym smaku; także naturalna kawa mielona puszkowana. moc elektryczna, M, praca prądu elektr. wykonana w jednostce czasu; dla prądu elektr. stałego M = UI (U — napięcie, I — natężenie prądu); jednostka — wat. Moch [mok] JULES, ur. 1893, polityk fr.; jeden z przywódców SFIO; od 1938 wielokrotnie minister; 1953-60 stały delegat w Komisji Rozbrojeniowej ONZ. Mochis, Los [1. moczis], m. w Meksyku (Sinaloa); 38 tys. mieszk. (1960); przemysł cukrowniczy. Mochnacki KAMIL, 1806-33, major wojsk pol.; członek sprzysiężenia P. Wysockiego; od 1831 działacz emigracyjny. Mochnacki MAURYCY, 1803-34, działacz polit., publicysta, krytyk lit. i muz., pianista; przedstawiciel rewolucjonizmu szlacheckiego; czł. sprzysiężenia P. Wysockiego, jeden z organizatorów i przywódców Tow. Patriot. w powstaniu 1830-31; Powstanie narodu polskiego w r. 18301831, O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym. mo-cia ['szkoła Mo'], w chin. filozofii klas. termin określający szkołę altruistów, zał. przez Mo Ti. mocja, językozn. różnorodność końcówek przymiotników w zależności od rodzaju gram. (np. dobry, dobra, dobre). moc jonowa (siła jonowa), wielkość pozwalająca ocenić oddziaływania elektrostatyczne między jonami w roztworze. Mocjusz →Mo Ti. Mockel [mokel] ALBERT, 1866-1945, belg, poeta i krytyk lit., piszący w języku fr.; założyciel pisma symbolistów ,,La Vallonie"; liryka. mocnica, żegl. pas blachy stal. stanowiący wzdłużne wiązanie kadłuba statku. mocnik, żegl. kątownik stanowiący wzdłużne wiązanie statku wodnego, łączący np. mocnicę pokładową i burtową. moc prawna: 1) obowiązywanie aktu normatywnego; 2) ważność aktu regulującego konkretny stosunek prawny, polegająca na tym, że pociąga on za sobą określone skutki prawne. moc produkcyjna (zdolność produkcyjna), techniczna sprawność zespołu urządzeń produkcyjnych. mocz, płyn wydzielany przez nerki i wydalany z organizmu, zawierający zbędne lub szkodliwe końcowe produkty przemiany materii, głównie przemiany białek, aminokwasów i in. związków azotowych (u człowieka przede wszystkim mocznik). Moczałow PAWIEŁ S., 1800-48, aktor ros.; grał w teatrach moskiewskich; przedstawiciel realizmu w grze aktorskiej; gł. role w dramatach Szekspira, Schillera. Moczar MIECZYSŁAW (pseud. Mietek), ur. 1913, działacz ruchu oporu i robotn., generał; od 1937 działacz KPP; w okresie okupacji w PPR, 1942-45 dowódca kolejno: obwodu łódzkiego, lubelskiego i kieleckiego GL i AL; po wojnie m.in. 195456 przewodn. WRN woj. warsz., 1964-68 min. spraw wewn,, od 1968 zastępca, od 1970 czł. Biura Polit.; 1968-71 sekr. KC PZPR; od 1971 prezes NIK; od 1964 prezes ZG ZBoWiD; Barwy Walki. moczarka kanadyjska (Elodea canaden-sis), wodna bylina z rodziny żabiścieko-watych, zawleczona do Europy z Ameryki Pn.; roślina akwariowa. Moczarski ZYGMUNT, 1876-1967, biolog, zootechnik; prof. uniw. w Poznaniu, czł. PAN; prace z zakresu zootechniki, genetyki, ewolucjonizmu; Hodowla zwierząt. moc zbioru →kardynalna liczba. moczenie mimowolne, bezwiedne oddawanie moczu, zwykle podczas snu, gł. u dzieci (częściej u chłopców), zachodzące wskutek czynnościowego zaburzenia mechanizmu zatrzymywania i oddawania moczu, niekiedy na tle zmian organicznych. mocznica (uremia), ciężkie zatrucie organizmu produktami przemiany materii (mocznikiem, azotem pozabiałkowym)

wskutek niewydolności nerek (m. prawdziwa) lub z innych przyczyn (m. rzekoma). mocznik (karbamid) H2NCONH2, dwuamid kwasu węglowego; powstaje w organizmach jako produkt przemiany białek; pierwszy związek naturalny otrzymany syntetycznie (1828); otrzymywany gł. z amoniaku i dwutlenku węgla (pod ciśnieniem); kryształy; stosowany do otrzymywania tworzyw i nawozów sztucznych. mocznikowe żywice, produkt polikondensacji formaldehydu z mocznikiem; stosowane gł. do wyrobu klejów, lakierów. mocznikowy cykl Krebsa (ureogeneza), cykl kolejno przebiegających reakcji enzymatycznych, w wyniku których amoniak (trucizna komórkowa) zostaje przekształcony w nieszkodliwy mocznik; reakcja endoergiczna, zachodzi w wątrobie. moczowe narządy, narządy kręgowców wydzielające 'i wydalające z organizmu mocz; u człowieka narządem moczotwórczym jest nerka, do dróg wyprowadzających mocz należą: moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa. moczowo-płciowy układ, ogół narządów moczowych i płciowych u kręgowców; narządy te wykazują — w następstwie wspólnego częściowo rozwoju — dość ścisły związek anat. i czynnościowy. moczowód, przewód odprowadzający mocz z nerki; u człowieka i większości ssaków m. (prawy i lewy) uchodzą do pęcherza moczowego, u prawie wszystkich pozostałych kręgowców — do steku. moczowy kwas, pochodna puryny, jeden z produktów końcowych przemian związków azotowych w organizmie; może osadzać się w stawach (dna) i drogach moczowych (kamienie moczowe). moczowy pęcherz, workowaty mięśniowy narząd wielu kręgowców stanowiący zbiornik moczu, który u człowieka i większości ssaków dostaje się z nerek do p.m. przez mcczowody. moczówka cukrowa, med. →cukrzyca. moczówka prosta, schorzenie przejawiające się oddawaniem dużych ilości moczu (10-20 l dziennie) z towarzyszącym cią-głym uczuciem pragnienia; przyczyną są zaburzenia czynności przysadki mózgowej. moczu zatrzymanie (retencja), stan chorobowy w którym nagromadzony w pęcherzu mocz nie może być wydalony na zewnątrz. Moczygemba (Moczygęba) LEOPOLD BONAWENTURA, 1825-91, franciszkanin, pierwszy proboszcz (1854) parafii pol. w miejscowości Panna Maria w Teksasie; założyciel parafii Jasna Góra w Illinois, jeden z fundatorów seminarium pol. w Detroit. MOD →Międzynarodowa Organizacja Dziennikarzy. moda, socjol. obyczaj przejściowy i zmienny, który różni się od innych obyczajów tym, że przeciwstawia się tradycji. moda (dominanta), stałyst. wartość jednostki statyst. występująca w zbiorowości najczęściej. moda →ubiory. modalna notacja, system notacyjny muzyki wielogłosowej (przełom XII i XIII w.), opierający się na starogr. stopach metrycznych (modi). modalna wartość (wartość najczęstsza, moda, średnia topologiczna), statyst. parametr charakteryzujący rozmieszczenie (położenie) populacji; dla rozkładu umiarkowanie asymetrycznego w.m. M o oblicza się z przybliżonego wzoru Mo≈ ≈ 3Me —2μ, gdzie Me — mediana, μ — wartość średnia badanej populacji. modalność, filoz. kategoria trąd. ontologii, oznaczająca sposób istnienia rzeczy (lub zachodzenia zjawisk). modalność zdań, log. pojęcie trąd. logiki, dotyczące charakterystyki zdań pod względem stopnia pewności, z jaką orzekają one o faktach; modalnymi nazywa

się zdania asertoryczne (asercje), apodyktyczne i problematyczne. model, wzór, ideał, przedmiot do naśladowania. model, układ fiz. (m. fiz.) lub opis mat. (m. mat.) o własnościach zbliżonych do własności obiektu modelowanego. model, szt. plast.: 1) wzorzec lub kopia rzeźby czy budowli wykonana w mniejszej skali, gł. z materiałów zastępczych; 2) przedmiot lub osoba pozująca artyście do obrazu, rzeźby. modelarnia, wytwórnia modeli lub warsztat wykonujący modele. modelarstwo, wykonywanie modeli urządzeń techn., np. budowli, maszyn, statków latających lub wodnych itp., zwykle w zmniejszonej podziałce, w celach sport., szkoleniowych, reklamowych i in. model ekonomiczny, konstrukcja hipotetyczna obejmująca układ założeń przyjętych w ekonomii polit. dla uchwycenia najistotniejszych cech i zależności występujących w danym procesie ekonomicznym. model języka, log. odwzorowanie pewnego zbioru zdań w postaci takiej dziedziny, w której wszystkie zdania wchodzące w skład tego zbioru są prawdziwe; każdy język może mieć wiele różnych modeli. model nominalny, metodol. układ założeń przyjmowany w danej nauce w celu ułatwienia (lub umożliwienia) rozwiązania pewnego problemu badawczego. modelowanie, doświadczalna metoda badania układów oraz różnych zjawisk i procesów na podstawie badania ich modeli, np. m. za pomocą maszyn matematycznych. modelowe badania, badania zjawisk, procesów techn. itp. na podstawie ich modeli; oparte na zasadach podobieństwa. model przyszłości, socjol. obraz prawdopodobnego rozwoju społeczeństwa, sporządzany dla danego okresu na podstawie prognoz dotyczących różnych dziedzin rzeczywistości. model realny, metodol. układ lub klasa przedmiotów (zdarzeń, sytuacji) spełniających założenia danej teorii (m.r. teorii); układ przedmiotów (zdarzeń, sytuacji) dostatecznie podobny do układu badanego, ale prostszy i łatwiej dostępny badaniom (m.r. układu). model semantyczny, log. odwzorowanie, czyli interpretacja danej teorii w postaci układu (dziedziny) przedmiotów opisywanego prawdziwie przez tę teorię. model socjologiczny, uproszczony ODIS odnoszący się do rzeczywistości społ. lub do jej wycinków ważnych dla badań socjol. w danym zakresie. model teoretyczny, metodol. konstrukcja hipotetyczna odwzorowująca dany rodzaj rzeczywistości w sposób uproszczony, sprowadzający jej cechy do związków najistotniejszych, budowana w heuryslycznych celach. modelunek, szt. plast, wydobycie kształtu postaci lub przedmiotu: przez stosowanie światłocienia i modulacji kolorystycznej — w malarstwie, odtwarzanie kształtu w bryle — w rzeźbie, akcentowanie linią lub szrafowanie — w rysunku i grafice. model wytapiany, model odlewniczy z materiału łatwo topliwepo (np. wosku); który zostaje usunięty z formy przez wytopienie (np. przy produkcji odlewów precyzyjnych o małych rozmiarach). Modena, m. we Włoszech (Emilia-Romania), ośrodek adm. prow. M.; 165 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., środków transportu; muzea; romańska katedra (XI-XV w.), kościoły (XVI i XVII w.), pałace (XVII-XVIII w.). moderacja, daw.: 1) umiarkowanie, wstrzemięźliwość, powściągliwość; 2) modyfikacja, zmiana, przeróbka. moderato [wł.], muz. umiarkowanie. moderator, chem. roztwór buforowy.

modzele 723 moderator (spowalniacz neutronów), fiz. używany w reaktorach jądrowych materiał (grafit, woda, beryl) zmniejszający energię neutronów, co umożliwia najskuteczniejsze ich wyzyskanie do wywoływania reakcji rozszczepienia jąder. moderator, muz. urządzenie w pianinach (rzadziej w fortepianach) wyciszające dźwięk, uruchamiane dźwignią lub pedałem. moderator, rel. ksiądz kat., opiekun sodalicji mariańskiej. modernizacja, unowocześnienie przedsiębiorstw, zakładów, polegające na wprowadzaniu nowocz. maszyn, urządzeń, środków transportu oraz nowocz. metod wytwarzania i organizacji pracy, zapewniających wyższą wydajność. modernizm, ogół kierunków lit.-artyst. i stanowisk światopoglądowych w Europie 1880-1910, m.in. symbolizm, dekadentyzm; wpływ irracjonalno-mistycznych nurtów myśli filoz.; skrajny indywidualizm; w sztukach plast, termin identyfikowany często z secesją. modernizm, arch. tendencja w architekturze od XIX/XX w., będąca objawem odchodzenia od historyzmu w kierunku prostoty i funkcjonalności. modernizm, rel. nurt w katolicyzmie XIX/XX w. postulujący akceptację przez kościół nowocz. cywilizacji, reformy kośc. i traktowanie religii jako sprawy wewnę trznej (gł. E. Le Roy). r modern jazz [modə n dżäz], jazz nowocz. (be-bop, cool, progressive, hardbop, jazz eksperymentalny); rozwinął się z pocz. lat 40-ych XX w.; improwizacja indywidualna, udoskonalenie techniki gry. modern school [m. sku:l] (właśc. secondary modern school), ang. 5-letnia średnia szkoła ogólnokształcąca o kierunku praktycznym; nie daje prawa bezpośredniego wstępu na wyższe uczelnie. Modersohn-Becker [mo:dər-zo:n bekər] PAULA, 1876-1907, malarka niem.; portrety, stylizowane akty, kobiety i dzieci wiejskie, martwe natury. moderunek, dato. wyposażenie, ekwipunek, zwł. żołnierza (także jego konia); uprząż końska. modestia, daw. skromność, umiarkowanie. Modesto [-tou], m. w USA (Kalifornia), nad rz. Tuolumne; 60 tys. mieszk. (1970); ośrodek handl. regionu roln.; przemysł spoż., chem., metalowy. Modica [modika], m. we Włoszech (Sycylia); 44 tys. mieszk. (1961). Modigliani [-iljani] AMADEO, 1884-1920, wł. malarz i rzeźbiarz, od 1906 w Paryżu; pełne ekspresji portrety i akty o jasnym kolorycie, uproszczonej formie, wydłużonych proporcjach i dekoracyjnym konturze; Portret Zborowskiego, Akt na dywanie; syntet. rzeźby figuralne nawiązujące do sztuki murzyńskiej. Modjeski RALPH →Modrzejewski Rudolf. Modjokerto, stanowisko antropologiczne pitekantropa; dolny plejstocen; k. Surabai (wsch. Jawa). Modlin, dzielnica Nowego Dworu Mazow., przy ujściu Narwi do Wisły; twierdza wybudowana na polecenie Napoleona I, początkowo jako cytadela bastionowa (XIX w.); 1915 (10-20 VIII) walki i zdobycie twierdzy przez wojska niem.; 1939 (11-29 IX) bohaterska obrona załogi M. (dowódca gen. W. Thommee). Mödling [-lyn], m. w Austrii (Dolna Austria), na skraju Lasu Wiedeńskiego; 17 tys. mieszk. (1961); przemysł maszyn., elektrotechniczny. modliszki (Mantodea), rząd dość dużych owadów; ok. 2 tys. gat.; mają narządy gębowe gryzące, skrzydeł z reguły 2 pary; przechodzą przeobrażenie niezu pełne; nogi przednie chwytne; drapieżne; ciepłolubne; w Polsce tylko modliszka zwyczajna (Mantis religiosa), rzadka. modlitwa, rel. podstawowy, obok ofia-

ry, akt kultu rel. pojmowany jako myślowy lub słowny kontakt z bóstwem; powszechna we wszystkich religiach. Modlnica, w. w pow. i woj. krak.; późnogot. kościół drewn. (XVI w., przebudowany w XVII w.), renes. polichromia; barok, dwór (XVIII w., przebudowany w XIX w.), park geom. i krajobrazowy (XVIII-XIX w.). modła, daw. sposób, moda; wzór, prawidło, model, wzorzec, norma. modrak morski (,, kapusta morska", Crambe maritima), bylina z rodziny krzyżowych; rośnie na wybrzeżach m.in. M. Bałtyckiego; pędy jadalne (uprawiany m.in. w ZSRR). Modrakowski JERZY, 1875-1945, farmakolog; prof. uniw. w Warszawie, czł. PAU; prace z fizjologii i farmakologii; czł. komisji do spraw narkotyków w Lidze Narodów. modraszki (modraczki, Lycaenidae), rodzina małych motyli; ok. 3 tys. gat.; ubarwione gł. niebiesko; pospolite na terenach otwartych w całej Polsce. modry, niebieski o dużej intensywności; ciemnobłękitny, ciemnoniebieski. Modrzejewska HELENA (właśc. H. Chłapowska, z domu Benda), 1840-1909, aktorka; największa tragiczka pol. o świat, sławie; występy m.in. w WTR, od 1877 gł. w USA; Maria Stuart w dramatach F. Schillera i Słowackiego; role szekspirowskie w języku pol. i ang. (Ofelia — Hamlet). Modrzejewski RUDOLF (Ralph Modjeski), 1861-1940, syn Heleny, inżynier, 1876 emigrował do USA; budowniczy wielu mostów i linii kol., m.in. mostu wiszącego na rz. Delaware (Filadelfia, 1926). modrzew (Larix), drzewo iglaste do 40 m wys., z rodziny sosnowatych; umiarkowana strefa półkuli pn.; w Europie (też uprawiane): m, europejski — w Alpach, Sudetach i Karpatach, m. polski — w Pieninach i na niżu (chroniony), m. syberyjski; drewno b. wartościowe. modrzewnica (Andromeda polifolia), zimozielona krzewinka trująca; w Polsce rośnie na torfowiskach wysokich, gł. na niżu; dawniej do rodzaju m. zaliczano chamedafne północną. Modrzewski FRYCZ ANDRZEJ →Frycz Modrzewski Andrzej. Modugno [-unjo] DOMENICO, ur. 1928, wł. kompozytor i piosenkarz; zdobył wielką popularność na Festiwalach w San Remo 1958, 1959 wykonując własne piosenki. modulacja, fiz. proces zmiany niektórych parametrów (wielkości) charakterystycznych dla jednego przebiegu fiz. (zwykle elektr.) zmiennego w czasie (tzw. przebiegu modulowanego) pod wpływem drugiego przebiegu (tzw. modulującego). modulacja, muz.: 1) przejście z jednej tonacji do drugiej; 2) zmiana natężenia, barwy i wysokości dźwięku stosowana przez śpiewaków. modulacja amplitudowa (modulacja amplitudy), AM, modulacja, w której amplitudę przebiegu modulowanego (nośnego) zmienia się w czasie zgodnie z chwilową wartością przebiegu modulującego; stosowaną np. w radiofonii. modulacja częstotliwościowa (modulacja częstotliwości), FM, modulacja, w której częstotliwość przebiegu modulowanego (nośnego) zmienia się zgodnie z chwilowymi wartościami przebiegu modulującego. modulacja fazowa (modulacja fazy), PM, modulacja, w której faza przebiegu nośnego zmienia się liniowo zależnie od zmian wartości przebiegu modulującego. modularna funkcja, funkcja analityczna f(z), której wartości nie ulegają zmianie, gdy zmienną z zastąpić wyrażeniem (az+b)i(cz+d); a, b, c, d — dowolne liczby zespolone, z ^ —d!c, oraz wyznacznik

modulator, urządzenie do modulacji sygnałów przeważnie elektr., rzadziej akustycznych lub świetlnych. moduł, mat. często stosowana nazwa wartości bezwzględnej danej liczby; oznacza się dwiema pionowymi kreskami, np. |3| = 3, |7| = 7. moduł, szt. plast, jednostka miary odpowiadająca wielkości wybranego elementu (np. w staroż. architekturze gr. — średnica lub promień kolumny, w rzeźbie — wysokość-głowy) określająca proporcje innych członów całości. moduł liczby zespolonej, liczba rzeczywista r występująca w trygonometrycznym przedstawieniu liczby zespolonej z = r(cos φ+ i sin φ)-, w algebraicznym przedstawieniu liczby __ zespolonej, z = = a+bi, m.l.z. r = √a 2 +b 2 . moduł zamiany logarytmów, liczba M, przez którą należy pomnożyć logarytm przy jednej podstawie, aby otrzymać logarytm przy innej podstawie, np. log x — = M·lnx (tu M≈ 0,4343). modus, log. nazwa różnych odmian (tzw. trybów) wnioskowania sylogistycznego (sylogizmów) w trąd. logice. modus faciendi [łac], sposób działania. modus ponendo ponens [łac], log. prawo rachunku zdań (sylogizmu kategoryczno-hipotetycznego), wg którego prawdziwość poprzednika prawdziwej implikacji pociąga za sobą prawdziwość następnika tej implikacji. modus ponendo tollens [łac], log. prawo rachunku zdań (sylogizmu dysjunkcyjnego), wg którego prawdziwość jednego ze zdań prawdziwej dysjunkcji pozwala wnioskować o fałszywości drugiego. modus tollendo ponens [łac], log. prawo rachunku zdań (sylogizmu alternatywnego), wg którego fałszywość jednego ze zdań prawdziwej alternatywy pozwala wnioskować o prawdziwości drugiego. modus tollendo tollens [łac], log. prawo rachunku zdań (sylogizmu kategoryczno-hipotetycznego), wg którego fałszywość następnika prawdziwej implikacji pociąga za sobą fałszywość jej poprzednika. modus vivendi [łac], umowa międzynar. o charakterze tymczasowym, zawierana najczęściej z myślą o ostatecznym uregulowaniu zagadnienia w okresie późniejszym; potocznie sposób ułożenia wzajemnych stosunków. . modyfikacja, zmiana, przeróbka lub poprawka nie naruszająca istotnego charakteru; odmiana, przekształcenie. modyfikacja, genet. odmienne wykształcenie się cechy lub cech organizmu w stosunku do innych osobników o podobnym genotypie, wywołane przez odmienne warunki środowiska; nie są dziedziczne. modyfikowanie stopów, wprowadzanie nieznacznych ilości składnika (modyfikatora) do ciekłego stopu odlewniczego w celu polepszenia własności mech. stopu przez rozdrobnienie struktury. modylion, w architekturze staroż. wspornik podtrzymujący gzyms wieńczący, zwykle w kształcie leżącej woluty ozdobionej liśćmi akantu. modylon, pol. nazwa handl. przędzy z włókna poliamidowego, teksturowanej metodą niby-skrętu i bistabilizowanej, tj. powtórnie termicznie stabilizowanej po kędzierzawieniu; stosowana do produkcji wyrobów dzianych o specjalnych właściwościach. modystka, kobieta zajmująca się wyrobem, sprzedażą kapeluszy damskich; dawniej także damska krawcowa. modzel, med. ograniczone zgrubienie i nadmierne rogowacenie skóry dłoni i stóp, spowodowane powtarzającymi się, niewielkimi urazami mechanicznymi. modzele, anat. zgrubienia skórne o różnorodnej budowie i znaczeniu, występu-

724 Modzelewski jące u niektórych zwierząt, np. nieowło- przemysł maszyn., włók.; ośr. turystycz- czyznach przechodzących przez dany punkt obciążonego ciała. ny. sione m. siedzeniowe u wielu małp. Mohra sól [s. mora], siarczan żelazo-wo1526 klęska zadaną przez Turków wojModzelewski ZYGMUNT, 1900-1954, dziaFeSO4(NH4)2SO4·6H2O; jałacz ruchu robota.; od 1924 czł. KC FPK, skom węg. pod wodzą Ludwika II; jej amonowy 1943 współzałożyciel ZPP i Armii WP w następstwem u byłr upadek polit. Węgier. snozielone kryształy; stosowana gł. w anaZSRR, 1947-51 min. spraw zagr., czł. Ra- mohair [mo heə ]: 1) długa, słabo kar- lizie chemicznej. dy Państwa, od 1945 czł. KC PPR, potem bikowana wełna kóz angorskich, tzw. an- Mohs [mo:s] FRIEDRICH, 1773-1839, migora, odznaczająca się dużym połyskiem; neralog niem.; prof. m.in. Akad. Górn. KC PZPR. Moeller (Möller) ANTONI, ok. 1563-1612, 2) tkanina z wątkiem lub osnową z przę- we Freibergu; twórca dziesięciostopniowej skali twardości minerałów, zw. skamalarz działający na Pomorzu; manierys- dzy m. Mohammed V, 1909-61, sułtan Maroka lą M. tyczno-barok. malowidła rel. oraz alegor. Mohsa skala [s. mosa], miner, skala słuzwiązane z Gdańskiem (Budowa świąty- od 1927, król od 1957. Mohammedia, m. w pn.-zach. żąca do określania względnej twardości ni). Algierii; 38 tys. mieszk. (1966); minerałów; wzorcami jest w niej 10 mimoellon [mualą], chem. →degras. nerałów uporządkowanych wg rosnącej przemysł spoż.; ośr. handlowy. Moengo [mü:ngo], ośrodek wydobycia Mohammedia (dawniej Fedala), port twardości: 1 talk, 2 gips, 3 kalcyt, 4 fluoboksytów w Surinamie; port wywozu boknaft. w Maroku, nad O. Atlantyckim; ryt, 5 apatyt, 6 ortoklaz, 7 kwarc, 8 topaz, sytów. Möers [mörs], m. w NRF (Nadrenia Pn.- administracyjnie należy do m. Casablan- 9 korund, 10 diament. Mohylew, m. obw. w Białoruś.SRR, nad Westfalia), na zach. od Duisburga; 49 ca; rafineria ropy naft., przemysł metal., Dnieprem; 202 tys. mieszk. (1970); duży tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla włók., rybny. Mohammed Reza Pahlawi, ur. 1919, ośr. przem. (przemysł maszyn., chem., kam., przemysł maszyn., metalowy. mofety, chłodne (o temp. poniżej 100°) szach Iranu od 1941; wprowadził szereg stalownia). Mohylów Podolski, m. w Ukr.SRR (obw. ekshalacje wulkaniczne składające się gł. postępowych reform. Mohammed Reza Szah Pahlawi, nazwa winnicki), nad Dniestrem; 24 tys. mieszk. z dwutlenku węgla. Moffat Tunnel [mofət tanl], tunel hydrowęzła w Iranie (Chuzestan), na rz. (1967); przemysł spoż., maszynowy. kol. w USA (Kolorado), w G.'Skalistych; Dez, na pn. od m. Dezful; największa Mohyła [Môvila], dynastia hospodarów mołd. 1595-1616; zał. przez Jeremiego M w kraju elektrownia wodna (520 MW). dł. 10,3 km. Mohammed Ture, XV-XVI w., władca Mohyła [Môvila] JEREMI, ok. 1555-1606, Mofolo THOMAS, 1875-1948, pisarz południowoafryk., tworzący w języku sotho, afryk. państwa Songhaju 1493-1528, zało- hospodar mołd. od i595; osadzony na tronauczyciel; pierwsza powieść hist. w li- życiel czarnej dyn. Askia; zjednoczył te- nie przez J. Zamoyskiego i uznający reny od miasta Hausa po Senegal; narzu- zwierzchnictwo Polski. teraturze bantu, opowiadania. Mogadiszu (Mogadiscio), stol. i gł. port cił daninę państwu Mali; 1496-97 odbył Mohyła PIOTR, 1596-1647, metropolita Somalii, nad O. Indyjskim; 173 tys. pielgrzymkę do Mekki; zreformował go- kijowski i halicki; zasłużony dla oświaty unii brzeskiej. mieszk. (1967); przemysł spoż., włók., spodarkę i administrację; stworzył stałą na Ukrainie; przeciwnik Moineşti [mojneszti], m. we wsch. Rudrzewny; zabytkowe domy; meczety armię. Zahir Szah →Zahir munii, w Karpatach; 19 tys. mieszk. (XIII-XIX w.). Mogador →Sawira, Es-. Mohammed (1968); ośr. wydobycia ropy naftowej. Mogi das Cruzes [możi d. kruzes], m. Szah Mohammed. Mo i Rana, m. i port w pn. Norwegii; mohar (proso węgierskie, Setaria italica w Brazylii (stan Sao Paulo), nad rz. Tieté; 107 tys. mieszk. (1967); hutnictwo ssp. moharium), jednoroczna roślina pa- 36 tys. mieszk. (1969); hutnictwo żel.; w żel., przemysł środków transportu, włók., stewna z rodziny traw, uprawiana na Wę- pobliżu wydobycie rud żel., cynku i ołogrzech, w NRD, NRF, Francji, pd. części wiu. chem., spożywczy. Moisiejew IGOR A., ur. 1906, ros. tanMogielica, najwyższy szczyt w Beski- ZSRR. Mohawk [mouho:k], rz. w USA, pr., cerz i choreograf; założyciel (1937) i kiedzie Wyspowym; 1170 m. Mogielnica, m. w pow. grójeckim, woj. największy dopływ Hudsonu; dł. 238 km; rownik Państw. Zespołu Tańca Ludowewarsz.; 3,4 tys. mieszk. (1968); drobny bystrza i wodospady; gł. m.; Utica, Sche- goMoisil [-sil] GRIGORE CONSTANTIN, ur. przemysł; prawa miejskie 1317 (do 1869) nectady. Mohendżo-Daro, staroż. miasto w doli- 1906, matematyk rum.; prof. uniw. w Bui 1919. — Podczas II wojny świat, walki oddziałów BCh, AL i AK z okupantem. nie dolnego Indusu (obecnie w Pakistanie kareszcie, czł. Rum. AN oraz PAN; twórca Mogilany, w. w pow. i woj. krak.; Zach.); ok. 3500-1500 p.n.e. wielki ośr. rum. szkoły algebraicznej teorii automakościół (1604); dwór (XVIII w.), park rzem.-handl. i kult. (najstarsza na tere- tów. Moissac [muasak], m. we Francji, naddworski geom., typu wł. (XVI w., prze- nie Indii kultura miejska); ruiny miasta — komponowany częściowo na fr. w cytadela, spichrze, system wodociągowo- rz. Tarn; 10,6 tys. mieszk. (1962); muzeum; romański kościół St. Pierre (XII, XVkanalizacyjny (wykopaliska 1922). XVIII w.). Mohikanie, Indianie Ameryki Pn.; w XVI w.); dekoracja rzeźb, w tympa-nonie Mogilnicki ALEKSANDER, 1875-1956, prawnik, specjalista w zakresie prawa ciągu XVIII w. prawie całkowicie wy- portalu (scena apokaliptyczna) i na (XII w.) karnego; adwokat, sędzia; czł. Komisji niszczeni przez eur. kolonizatorów, oca- kapitelach krużganka Moissan [muasã] HENRI FERDINAND, Kodyfikacyjnej RP. lałe resztki zmieszały się z innymi ple1852-1907, chemik fr.; czł. fr. Akad. Mogilno, m. pow. w woj. bydgoskim, mionami. nad Jez. Mogileńskim; 8,1 tys. mieszk. Mohl [mo:l] HUGO VON, 1805-72, bota- Nauk; pierwszy otrzymał wolny fluor (1968); przemysł maszyn., mat. bud., nik niem.; prof. w Bernie i Tybindze; i liczne jego związki, molibden, wolfram, spoż., drzewny; węzeł kol.; opactwo be- prace dotyczące budowy tkanek roślin- węgliki (m.in. karbid), borki, krzemki, nedyktynów fundacji Bolesława Śmiałego, nych, które sklasyfikował; Grundziige der azotki wielu imetali; nagr. Nobla. Moissi [mo si:] ALEXANDER, 1880-1935, z kościołem (XI-XVI w., późnobarok. fa- Anatomie... sada); prawa miejskie 1398. — W okresie Moholy-Nagy [mohoj nodj] LASZLÓ, 1895- aktor austr., pochodzenia wł.; znany z okupacji hitlerowskiej masowe egzekucje 1946, węg. plastyk, pedagog i teoretyk ról w dramatach Szekspira, F. Schillera sztuki; prof. Bauhausu; od 1937 w USA; i L. Tołstoja; liczne występy w teatrach ludności M. i powiatu (1100 osób). Mogiła, dawna wieś, na terenie której abstrakcjonista; m.in. fotografika, film, eur. i amerykańskich. zbudowano część Nowej Huty — dzielni- rzeźba kinetyczna oraz obrazy trój- Moivre [muawr] ABRAHAM DE, 1667cy Krakowa; opactwo cystersów z kościo- wymiarowe (tzw. modulatory przestrzeni). 1754, matematyk ang., pochodzenia fr.; łem wczesnogot. (XIII w., przebudowane Mohorovičić ANDRIJA, 1857-1936, geo- czł. Royal Society oraz Akad. Nauk w XVIII w.), renes. polichromia (XVI w.). fizyk jugosł.; prof. uniw. w Zagrzebiu; Paryżu i Berlinie; odkrył tzw. wzór M. Mogołów Wielkich Dynastia, dynastia prace poświęcone gł. sejsmologii; od- Moivre'a wzór [w. muawra], wzór na pochodzenia mong. panująca w Indiach krywca we wnętrzu Ziemi tzw. grani- potęgowanie liczb zespolonych przedstawionych w npostaci trygonometrycznej: 1526-1857 (nazwa od tytułu władców), cy M. n zał. przez Babara; rozkwit państwa za Mohorovičicia granica (nieciągłość Mo- [r(cosφ+i sinφ)] = r (cos nφ+i sin nφ). Moj, plemiona Azji Pd.-Wsch.; Akbara, od XVII w. rozbicie państwa, wy- horovičicia, granica Moho), granica we górskie korzystane przez Anglików; ostatni wład- wnętrzu Ziemi, na głęb. średniej ok. myślistwo, rybołówstwo, uprawa ziemi; 33 km, przebiegająca między ośrodkami język z rodziny mon-khmer. ca, Bahadur Szah II, zdetronizowany 1857. Mojave (Mohave), pustynia w Wielkiej mogot, kopiasty, stromościenny pagór o różnej gęstości i własnościach sprężyzbudowany ze skał węglanowych, wzno- stych; oddziela skorupę ziemską od płasz- Kotlinie, w pd. części Kalifornii (USA); piaszczysta i żwirowa; opady roczne 45szący się na płaskiej powierzchni; cha- cza Ziemi. rakterystyczny dla obszarów krasowych Mohr [mo:r] CHRISTIAN OTTO, 1835- 130 mm. „Moje Pisemko", ilustrowany tygodnik klimatu wilgotnego i gorącego. 1918, inżynier niem.; prace ze statyki i Moguncja (Mainz), m. w NRF (Nad- wytrzymałości materiałów; jeden z twór- dla młodszych dzieci, wydawany w Warrenia-Palatynat), port nad Renem; 169 ców podstaw statyki wykreślnej; podał szawie 1902-15, 1919-36; red.: A. Szycówna, M. Buyno-Arctowa i in. tys. mieszk. (1968); ośr. przem., turyst., tzw. koło M. Moji [modźi] →Kitakiusiu. handlu winem; muzea; zabytkowe kościo- Mohr [mo:r] KARL FRIEDRICH, 1806-79, Mojkowski STANISŁAW, ur. 1918, dzienły (romańska katedra X-XIII w.), pałac chemik niem.; prof. uniw. w Bonn; prace elektorski, kamienice i domy (XVII- z zakresu chemii analitycznej, farmacji, nikarz; od 1947 red. nacz. „Dziennika Zachodniego", 1959-66 „Głosu Robotnitechniki laboratoryjnej. XVIII w.). Mohra koło [k. mora], mech. wykreślna czego", od 1967 „Trybuny Ludu", od Mohacz (Mohács), m. w pd. Węgrzech, port nad Dunajem; 18 tys. mieszk. (1967); konstrukcja pozwalająca wyznaczyć na- 1964 przewodn. ZG SDP, od 1968 czł. KC PZPR. prężenia działające w dowolnych płasz-

molowe przewodnictwo 725 Mojmir I, ?-846, pierwszy znany z imienia książę wielkomorawski;. ok. 830 zjednoczył plemiona zamieszkałe w dorzeczu Dyi. mojry, mit. gr. boginie losu, córki Zeusa i Temidy; Lachesis zaczynała snucie, Kloto przędła, Atropos przecinała nić życia ludzkiego; mit. rzym. parki. Mojżesz, wg Biblii wódz i prawodawca narodu izrael.; miał wyprowadzić Żydów z Egiptu, otrzymać od Boga dekalog i zawrzeć z nim przymierze. mokasyny, obuwie Indian Ameryki Pn.; wyrabiane z jeleniej skóry, różnokolorowe, ozdobnie haftowane. mokasyny (Agkistrodon), węże z rodziny grzechotników; kilka gat., jadowite, grzechotki brak; Ameryka Pn., Azja, Europa od Uralu do Wołgi. mokiet, ogólna nazwa (zwykle wielobarwnych, wzorzystych) pluszów meblowych. Mokka (Mocha), m. w pd.-zach. Jemenie, port nad M. Czerwonym; 6 tys. mieszk. (1968); do XIX w. gł. w kraju port wywozu kawy, od którego pochodzi nazwa kawy „mokka". Mokłowski KAZIMIERZ, 1869-1905, architekt, badacz sztuki ludowej. Moknin, El- (Moknine), m. we wsch. Tunezji; 20 tys. mieszk. (1966); ośr. handlu i rzemiosła; przemysł olejarski. Mokosz, mit. słow. bogini rus., przejęta prawdopodobnie od plemion fińskich. Mokotów, dzielnica adm. Warszawy; funkcje gł. mieszkaniowe; 2 wyższe uczelnie. Mokpho, m. w Korei Pd., port nad M. Żółtym; 162 tys. mieszk. (1966); przemysł gł. maszyn., bawełn. i spożywczy. Mokra (w. w po w. kłobuckim, woj. katowickim), 1939 (1 IX) ciężkie walki Wołyńskiej Bryg. Kawalerii (dowódca płk J. Filipowicz) z niem. 4 dyw. pancerną (zniszczenie 20 czołgów niem.). mokra zgnilizna ziemniaków, bakteryjna choroba bulw ziemniaka w polu i przechowalniach; objawy: gnicie i rozkład miąższu. Mokre Jezioro, jez. na Pojezierzu Mazurskim, w Puszczy Piskiej (woj. olsztyńskie); pow. 846 ha, głęb. do 51 m; przepływa Krutynia. Mokronowski STANISŁAW, 1761-1821, generał w powstaniu 1794; czł. Rady Zastępczej Tymczasowej, komendant Warszawy. mokrych szat styl, kierunek w staroż. sztuce gr., przedstawianie kształtów ciała ludzkiego poprzez przylegające do nich szaty, koniec V w. p.n.e. (tzw. Nike Pajoniosa). Mokrzecki ZYGMUNT, 1865-1936, leśnik, entomolog; prof. SGGW, czł. Czechosł. Akad. Roln.; opracował nowe metody zwalczania szkodników; prace z entomologii stosowanej i ochrony roślin. Mokrzycki GUSTAW ANDRZEJ, ur. 1894, inżynier, aerodynamik, teoretyk budowy samolotów; prof. Polit. Warsz. i w Montrealu; po II wojnie świat, w USA; liczne patenty; prace z nawigacji i automatyki. Mokrzyński JERZY, ur. 1909, architekt, czł. zespołu „Tygrysy". moksza, w ind. systemach filoz. zbawienie, wyzwolenie pierwiastka duchowego z materii w wyniku wygaśnięcia karmana, wykluczające ponowne narodziny. Moksza, rz. w eur. części ZSRR, pr. dopływ Oki; dł. 598 km; spławna. mol →gramocząsteczka. Molamiaing (ang. Moulmein), m. i port w Birmie, nad zat. Martaban (M. Andamańskie). ośr. adm. prow. Tenaserim; 157 tys. mieszk. (1966); jeden z gł. ośr. gosp. kraju. molasa, mor. lub lądowe osady (gł. zlepieńce, piaskowce) o wielkiej grubości, powstałe w wyniku silnej erozji świeżo wypiętrzonego łańcucha górskiego; sedymentacja m. zachodziła gł. w rowach przedgórskich.

Molde, m. w środk.-zach. Norwegii, pad Moldefjordem (M. Norweskie), ośr. adm. okręgu Møre og Romsdal; 18 tys. mieszka (1969); port rybacki; przemysł rybny. Moldenhawer KONSTANTY, 1889-1962, agrotechnik, hodowca roślin; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAU; wyhodował nowe odmiany roślin uprawnych; Mak uprawny. Moldova Nouă [m. nou ə], m. w pd.zach. Rumunii; 13 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spożywczy. Moldoveanu [-wianu], najwyższy szczyt w Rumunii, w G. Fogaraskich (Karpaty Pd.); 2543 m. Moldovita [-dowica], miejscowość w pn.-wsch. Rumunii, nad górną Mołdawą; monastyr z cerkwią (XVI w.) zdobioną freskami wewnątrz i zewnątrz. mole (Tineidae), rodzina drobnych motyli nocnych; ok. 1800 gat.; gąsienice żywią się np. grzybami, nasionami, wełną, futrem; wiele gat. wyrządza poważne szkody, np. m.. odzieżowy (Tineola biselllella), m. ziarnik (T. granellus). Molé WOJSŁAW, ur. 1886, słoweń. historyk sztuki, poeta, krytyk; prof: Uniw. Jag., czł. PAU; działa w Krakowie; znawca sztuki starochrześc. słów., bizant. i ros.; liryka modermistyczna. molekularna fizyka (fizyka cząsteczkowa), dział fizyki poświęcony badaniu ciał i zjawisk z punktu widzenia molekularno-kinetycznej teorii budowy materii. molekularne siły →Van der Waalsa siły. molekularne sita, syntet. glinokrzemiany (zeolity) zdolne do selektywnego adsorbowania cząsteczek o odpowiednich rozmiarach; służą np. do oddzielania azotu od tlenu, suszenia gazów. molekuła →cząsteczka. Moleschott [mo:ləszot] JAKOB, 1822-93, hol. lekarz, fizjolog i filozof — przedsta wiciel tzw. materializmu wulgarnego; gło sił tezę o fizykochem. podłożu psych. zjawisk. moleskin, mocna tkanina bawełn. o splocie atłasowym, po prawej stronie drapana i strzyżona, podobna do. aksamitu; używana m.in. na ubrania sportowe. molestować, natrętnie prosić o coś, zanudzać usilnymi prośbami, naprzykrzać się. moletowanie, szt. plast, wytłaczanie ornamentu ciągłego na przedmiotach metal. (gł. ze srebra i brązu) za pomocą stal. matrycy; stosowane w 1 pol. XIX w. moletowanie, techn. →radełkowanie. Molfetta, m. i port we Włoszech (Apulia); 65 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., metalowy. molibden Mo, pierwiastek chem. o liczbie atom. 42, z podgrupy chromowców; twardy, trudno topliwy metal; b. odporny chemicznie; wartościowość od +2 do +6; stosowany do wyrobu stali narzędziowej i włókien żarowych (np. do żarówek). molibdeniany, sole kwasu molibdenowego H2MoO4 i kwasów polimolibdenowych; występują w przyrodzie jako minerały. molibdenit, minerał, siarczek molibdenu; ołowianoszary lub czarny, o połysku metalicznym; występuje w złożach pneumatolitycznych i hydro termalnych; jedyne przem. źródło molibdenu. molibdenu dwusiarczek MoS2, szare kryształy; występuje w postaci minerału — molibdenitu; stosowany m.in. jako smar stały. molibdenu trójtlenek MoO3, biała ciało stałe; rozpuszcza się w roztworach wodorotlenków tworząc molibdeniany; ogrzany żółknie i sublimuje. molienizje (Mollienisia), drobne ryby z grupy karpieńców; ok. 10 gat.; żyworodne; ujścia pd.-wsch. rzek Ameryki Pn.; 4 gat. akwariowe. Molier →Molière.

Molière [molje:r] (Molier, właśc. Jean Baptiste Poquelin), 1622-73, największy komediopisarz fr., aktor; jeden z najbardziej postępowych umysłów epoki; komedie (Świętoszek, Mizantrop, Don Juan) zawierające często ostrą krytykę ówczesnego społeczeństwa. molik, zool. →mklik mączny. Moline [-i:n], m. w USA (Illinois), nad Missisipi, w zespole miejskim Davenport; 46 tys. mieszk. (1970); duży ośr. produkcji maszyn i narzędzi rolniczych. molinizm, kierunek teol. stworzony przez jezuitę L. de Molina w XVI w. usiłujący pogodzić kat. koncepcje łaski i wolnej woli. molino, miękkie, cienkie płótno bawełn. bielone, barwione lub drukowane. Molinos MIQUEL DE, 1628-96, hiszp. teolog kat., mistyk; jego koncepcje biernej kontemplacji stały się podłożem kwietyzmu; więziony przez inkwizycję. Molise [ize], region w środk. Włoszech, nad M. Adriatyckim, w Apeninach i na pogórzu Apeninów; 4,4 tys. km2 , 334 tys. mieszk. (1969); stol. Campobasso. moll (minor), muz. w systemie dur-moll rodzaj (tryb) skali, tonacji, z małą tercją między stopniami I a III; także rodzaj trójdźwięku. Moll JAN, ur. 1912, kardiochirurg; prof. Akad. Med. w Łodzi; X969 wykonał pierwsze w Polsce przeszczepienie ludzkiego serca. Moll JOSEF, 1812-49, niem. działacz robotn.; współzałożyciel Związku Komunistów; zginął w powstaniu badeńskim. Mollendo [molję-], m. i port w pd. Peru, nad O. Spokojnym; 13 tys. mieszk. (1961); rybołówstwo; produkcja mączki rybnej. Mollet [-le] CLAUDE, 1563-1650, fr. planista ogrodów i architekt; prace przy planowaniu ogrodów m.in. w Wersalu, Fontainebleau. Mollet [-le] Guy, ur. 1905, polityk fr., jeden z przywódców SFIO; w czasie II wojny świat, w ruchu oporu; 1956-57 premier; o,d 1959 w opozycji do rządów de Gaulle'a. Molli CLEMENTE, XVII W., rzeźbiarz wł.; 1643-44 w Polsce; figura króla na kolumnie Zygmunta III w Warszawie. Molliera wykres, wykres termodynamiczny przedstawiający zależność między entalpią właściwą a entropią właściwą czynnika termodynamicznego przy zmianach temperatury lub ciśnienia. Molnár ERIK, 1894-1966, węg. historyk i polityk; czł. Węg. AN, od 1949 dyr. Instytutu Historii; po II wojnie świat, kilkakrotny minister. Molnár FERENC, 4878-1952, pisarz węg.; od 1920 w USA; komedie obyczajowe, powieść Chłopcy z Placu Broni. Mölndal, m. w pd.-zach. Szwecji, w zespole miejskim Goteborga; 33 tys. mieszk. (1969); przemysł włók., maszynowy. molo: 1) rodzaj nabrzeża w porcie mor. służącego do cumowania statków i przeładunku towarów; może spełniać funkcje falochronu; 2) pomost spacerowy i do cumowania statków, prowadzący w morze, zwykle prostopadle do linii brzegowej. Moloch, mit. semicki bóg ognia, szczególnie czczony w Kanaanie; składano mu całopalne ofiary z dzieci; kult M. istniał również wśród Izraelitów. moloch kolczasty (Moloch horridus), austral. pustynna jaszczurka, do 20 cm dl.; kolczasty, w brun. plamy; gł. mrówkożerny. Molonglo, rz. w pd.-wsch. Australii, pr. dopływ Murrumbidgee; dl. ok. 100 km; nad M. — Canberra. molotox, p-dwuchlorobenzen, środek owadobójczy (insektycyd) stosowany do zwalczania moli ubraniowych. molowa objętość →cząsteczkowa objętość. molowe przewodnictwo, iloraz prze-

726

molowy roztwór

wodnictwa właściwego roztworu i 3liczby moli elektrolitu zawartej w 1 jego cm . molowy roztwór, roztwór zawierający 1 gramocząsteczkę (1 mol) substancji rozpuszczonej w 1 1 roztworu. molowy ułamek, stosunk liczby cząsteczek danego składnika do ogólnej liczby cząsteczek zawartych w roztworze. Moltke HELMUTH VON, 1800-91, feldmarszałek prus., szef sztabu gen.; zwycięskie kampanie przeciw Danii (1864), Austrii (1866), Francji (1870-71). Moltke HELMUTH VON, 1848-1916, generał prus.; 1906-14 szef sztabu gen.; odwołany po klęsce nad Marną 1914. molton, tkanina bawełn. dwustronnie drapana, podobna do flaneli; biała lub barwna. moltopren, pianka poliuretanowa, używana w tapicerstwie oraz do laminowania tkanin i dzianin. Moluckie Morze, część O. Spokojnego, między indonez. wyspami Celebes,2 Moluki i Talaud; pow. ok. 290 tys. km , głęb. do 4180 m, zasolenie 34‰. Moluki (Korzenne Wyspy), grupa wysp we wsch. części Archip. Malajskiego; 83,7 tys. km2, 810 tys. mieszk. (1960); gł. wyspy: Halmahera, Seram, Buru, Morotai, Obi (M. Pn.), Timor, Aru, Tanimbar (M. Pd.); ważny region uprawy roślin dostarczających przypraw korzennych. molwa (Molva molva), ryba z rodziny dorszowatych, do 175 cm dł.; drapieżna'; pn. O. Atlantycki (do 300 m głębokości). mołczanije znak sogłasija [ros.J, milczenie jest oznaką zgody. Mołczanow PAWIEŁ A., 1893-1941, aerolog radz.; konstruktor przyrządów aerologicznych i aeronawigacyjnych (m.in. radiosondy); autor wielu prac naukowych. Mołdawa (Moldova), rz. w Rumunii, pr. dopływ Seretu; dł. 216 km. Mołdawia, kraina hist. (obecnie na terenie Rumunii i ZSRR); w IV-VI w. zasiedlona przez plemiona słow., na wsch. przez Madziarów; IX-XIII w. w składzie Rusi Kijowskiej; w XIV w. księstwo zależne od Węgier; 1387 hołd Władysławowi Jagielle; w XVI w. pod władzą Turcji; rywalizacja pol.-tur.; 1862 połączona z Wołoszczyzną w Rumunię; 1919 część M. weszła w skład Ukr.SRR. Mołdawia (Mołdawska SRR), republika związkowa w pd.-zach. części ZSRR; 33,7 tys. km2, 3,6 mln mieszk. (1970); stol. Kiszyniów, inne gł. m.: Tyraspol, Bielce, Bendery. Powierzchnia wyżynna, pocięta dolinami rzek (Dniestr z dopływami) i wąwozami; klimat umiarkowany ciepły, suchy. Ważny w ZSRR region uprawy winorośli, drzew owocowych, tytoniu, hodowli jedwabników; rozwinięty przemysł, gł. spożywczy. — Część (tzw. lewobrzeżna) hist. krainy M. włączona 1919 do Ukr.SRR; 1924-40 jako Mołd.ASRR, od 1940 — połączona z Besarabią — republika związkowa. Mołdawianie, podstawowa ludność Mołd.SRR; ok. 3 mln; potomkowie plemion trackich: język mołdawski. mołła →mułła. Mołła Nepes, 1810-61. poeta turkm.; wiersze lir. i erotyki, destan oparty na motywach ludowych. Mołnia, typ radz. sztucznych satelitów telekomurtik. wykorzystywanych jako telewizyjne stacje przekaźnikowe. Mołodeczno, m. w Białoruś.SRR (obw. miński); 50 tys. mieszk. (1969); ośr. przemysłowy. Mołoga, rz. w ZSRR, 1. dopływ Wołgi; dł. 450 km; uchodzi do Zbiornika Rybińskiego. mołojec, daw. młodzieniec; zuch, chwat, dzielny żołnierz (o Kozakach). Mołotow WIACZESŁAW M. (właśc. W.M. Skriabin), ur. 1890, radz. działacz ruchu robotn., dyplomata; 1926-57 czł. Biura Polit. KC KPZR; 1930-41 przewodn. Rady Komisarzy Lud.; 1939-49 i 1953-57 min. spraw zagr.; usunięty z władz partii i z rządu za działalność frakcyjną.

Mombasa, m. i gł. port Kenii, nad O. Indyjskim; 234 tys. mieszk. (1968); przemysł włók., spoż., metal., cementowy, szklarski, rafineria ropy naft.; kąpielisko mor.; twierdza portug. (XVI w.), ruiny kościoła (XVII w.). moment, fiz. pojęcie stosowane w mechanice bryły i układu punktów materialnych przy opisie pewnych charakterystycznych wielkości fiz. i ich miar (np. m. bezwładności, m. siły, m. pędu). moment, mat. pojęcie z zakresu rachunku prawdopodobieństwa; m. rzędu k zmiennej losowej X nazywa sięk wartość oczekiwana wielkości (X—E(X)) , gdzie E(X) — wartość oczekiwana zmiennej losowej X. momentalny: 1) natychmiastowy, bezzwłoczny, szybko po czymś następujący; 2) daw. trwający moment; chwilowy, krótkotrwały. moment magnetyczny, wielkość wektorowa charakteryzująca oddziaływanie ciał fiz. z polem magnetycznym. momentometr, urządzenie do pomiaru momentu obrotowego wału maszyny (np. silnika); oparty na pomiarze momentu hamującego (hamulec mierniczy) lub kąta skręcenia wału (m. torsyjny). moment orbitalny, moment pędu cząstki elementarnej (lub układu cząstek) uwarunkowany ruchem względem określonego punktu lub osi. moment statyczny względem punktu A, dla punktu materialnego — wektor równy iloczynowi masy tego punktu przez jego odległość od A; dla ciała rozciągłego — suma geom. m.s. poszczególnych jego części. Momigliano [-milja-] ATTILIO, 1863-1952, wł. krytyk lit.; prof. uniw. w Katanii, Pizie i Florencji; studia m.in. o Dantem, Arioście; Storia delia letteratura italiana. Mommsen [momzen] THEODOR, 18171903, niem. prawnik i historyk starożytności, działacz polit. (przeciwnik Bismarcka); prof. uniw. m.in. w Berlinie; autor historii Rzymu i historii prawa rzym.; wydał Corpus Inscriptionum Latinarum i Digesta; nagr. Nobla. Momos (Momus), mit. gv. uosobienie zjadliwej ironii i gorzkiego szyderstwa. Momoyama, okres 1582-1603 w dziejach Japonii — zjednoczenie kraju przez Toyotomi Hideyoshi; nazwa od wzgórza, gdzie Hideyoshi wzniósł swą rezydencję. Momper Joos DE, 1564-1635, malarz flam.; twórca patetycznych pejzaży górskich. Momus →Momos. Møn [mön], wyspa duń. na M. Bałtyckim; 217 km2, 12 tys. mieszk. (1965); sadownictwo, uprawa buraków cukrowych. Mona, wyspa w Ameryce Środk., w cieśn. M.; 50 km2; należy do Puerto Rico. Mona, cieśnina w zach. części O. Atlantyckiego, między wyspą Haiti a Puerto Rico; szer. ok. 120 km. monachijski pucz, 1923, nieudana próba przejęcia władzy w Niemczech przez A. Hitlera i gen. E. Ludendorffa. monachijski układ, 1938, zawarty przez Niemcy, Włochy, W. Brytanię i Francję; mocarstwa zach. wyraziły zgodę na aneksję przez Niemcy części Czechosłowacji (Sudety); nie miał mocy prawnomiędzynar., od początku był nieważny. Monachium (München), m. w NRF, nad Izarą; stol. Bawarii; 1,3 mln mieszk. (1968); gł. ośr. przem., handl., kult. i nauk. (uniw., Akad. Nauk) pd. części NRF; duży ośr. turyst.; muzea (m.in. Stara i Nowa Pinakoteka); zabytkowe kościoły i pałace, m.in. pałac Rezydencjonalny (XVI-XIX w.); pałacowo-parkowe założenie Nymphenburgu; budowle klasycyst. (Gliptoteka, Propyleje) oraz eklektyczne (XIX w.). monacyt, minerał, fosforan ceru z domieszką innych lantanowców i toru; żółty lub czerwonobrun., silnie promieniotwórczy; występuje gł. w pegmatytaćh, gromadzi się wtórnie w niektórych piaskach;

gł. źródło otrzymywania pierwiastków ziem rzadkich i toru. monada, jiloz. indywidualna, prosta substancja, elementarny składnik rzeczywistości; teorię m. jako substancji niepodzielnych, niematerialnych, obdarzonych ruchem i możliwościami poznawczymi stworzył G.W. Leibniz. monadnok, geol. →twardzielec. monadologia, filoz. stworzona przez G.W. Leibniza teoria monad (monadycznej budowy świata); też tytuł jego pracy, zawierającej wykład tej teorii. Monagas, stan w pn.-wsch. Wenezueli, nad dolnym Orinoko; 28,9 tys. km2, 309 tys. mieszk. (1969); stol. Maturin; wydobycie i rafinacja ropy naftowej. Monako (Monaco, Księstwo Monako), państwo w pd. Europie, nad M. Liguryjskim; 1,5 km2, 23 tys. mieszk. (1969); stol. M.; obejmuje 3 okręgi miejskie (M., Monte Carlo, Condamine); j.u. francuski; region turyst. o świat, znaczeniu. — Księstwo od 1297, od pol. XVI w. pod opieką Hiszpanii, od XVIII w. — Francji; dziedziczna monarchia, od 1911 konstytucyjna; związki z Francją — unia celna i monetarna, układ o prawie stacjonowania wojsk i zatwierdzania umów międzynar. (1918). Monako (Monaco), stol. księstwa M.; 1,7 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst. o świat, sławie; Muzeum Oceanograficzne; pałac książęcy (XVI-XVII w.) ze średniow. wieżą, kaplicą (XVII w.). Monaldi JAKUB, 1730-po 1798, rzeźbiarz wł. działający w Polsce; rzeźby portretowe i alegor. dla Zamku Królewskiego i Łazienek w Warszawie. Mona Lisa [m. liza] (Monna Lisa, Gioconda), portret Monny Lisy di Giocondo o słynnym, zagadkowym uśmiechu, na malowany 1503-06 przez Leonarda da Vinci; jeden z najbardziej znanych obra zów na świecie, obecnie w Luwrze w Paryżu. monarchia, forma rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha sprawujący władzę dożywotnio; może on ją uzyskać w drodze dziedziczenia lub wvboru. monarchia absolutna, forma monarchii w schyłkowym okresie feudalizmu polegająca na skupieniu całej władzy w ręku monarchy, który wykonywał ją niekontrolowany przez inne organy państwa. monarchia konstytucyjna, monarchia, w której monarcha na podstawie konstytucji dzieli władzę z organem przedstawicielskim. monarchia parlamentarna, współczesna forma monarchii konstytucyjnej; w m.p. monarcha sprawuje gł. funkcje reprezentacyjne, a parlament wydaje ustawy, określa skład rządu i zasady polityki. Monaro, pasmo górskie w Alpach Australijskich; wys. do 1746 m (Tantangara). monaster (monastyr), arch. zamknięty zespół budowli, złożony zwykle z budynków i cerkwi, opasany murem obronnym; miejsce wspólnego zamieszkania zakonnic i zakonników kościoła wschodniego. monaster, rel. w kościele wsch. klasztor oparty na regule bazyliańskiej. monasterska komuna (komuna munsterska), zał. w Minister 1534 przez anabaptystów (Jan z Lejdy); oblężenie miasta przez wojska biskupa zakończyło się klęska obrońców. monastycyzm, proces powstawania, zjawisko występowania zakonów; występuje w religiach rozwiniętych (np. taoizm, chrześcijaństwo, islam), często jako przejaw protestu rel. (np. franciszkanie); w chrześcijaństwie od III/IV w. Mönchengladbach [mönśəngla:t-], m.w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia)', na zach. od Düsseldorfu; 152 tys. mieszk. (1968); ważny ośr. przemysłu włók. i odzieżowego. Monclova [monklowa], m. w Meksyku (Coahuila); 43 tys. mieszk. (1960); hutni-

monocentryzm 727 ctwo żel. i metali nieżel., przemysł chem., warsztaty kolejowe. Moncton [mantən], m. w Kanadzie (Nowy Brunszwik), nad O. Atlantyckim; 46 tys. mieszk. (1966); przemysł budowy taboru kol., spoż., włókienniczy. Monczegorsk, m. w eur. części Ros. FSRR (obw. murmański), na Płw. Kolskim; 53 tys. mieszk. (1969); hutnictwo niklu. Mond LUDWIG, 1839-1909, ang. chemik i przemysłowiec, pochodzenia niem.; czł. Royal Society; wynalazł metodę zgazowania węgla powietrzem; otrzymał karbonylek niklu. „Monde, Le" [lö mą:d], fr. liberalny dziennik niezależny, wydawany od 1944. Mondovi [-wi], m. we Włoszech (Piemont); 21 tys. mieszk. (1961); przemysł ceram., spożywczy. Mondrian PIET, 1872-1944, hol. malarz i teoretyk sztuki; twórca neoplastycyzmu, wspołzałożyciel grupy De Stijl; kompozycje złożone z układów poziomów i pionów; oddziałał na architekturę XX w. i kształtowanie się nurtu abstrakcji geom. w malarstwie; Le Neoplasticisme. Mondschein [-szajn] JÓZEF GABRIEL (pseud. Andrzej Chmurny), 1883-1962, poeta śląski; liryka społ.-patriot. (Z niedoli śląskiej, Ciernie śląskie). monel (stop Monela), stop niklu (ok. 70%) i miedzi (ok. 30%) z manganem, krzemem i żelazem; używany na łopatki turbin, części aparatury chem., instalacji odpornych na korozję itp. Monelli PAOLO, ur. 1891, wł. dziennikarz i pisarz; książki poświęcone aktualnym problemom polit. (Roma 1943 — opis upadku faszyzmu), dokumentalna biografia Mussoliniego. monera, starogr. okręt woj. o 1 rzędzie wioseł w każdej burcie; wiosłowiec używany p.n.e. gł. na M. Śródziemnym. Monet [monę] CLAUDE, 1840-1926, malarz fr.; jeden z gł. twórców impresjonizmu; autor rn.in. obrazu Impresja — wschód słońca (od którego nazwa kierunku — impresjonizm); pejzaże, serie jednego motywu w różnym oświetleniu: Katedra w Rouen. moneta, jednostka pieniężna, sztuka metalu o określonym ciężarze, próbie, wymiarach i kształcie, opatrzona pieczęcią władzy państwowej. monetarna jednostka, określona ilość kruszcu (złota) przyjęta ustawowo w danym kraju za skalę cen (np. frank, dolar). monetarna unia, porozumienie kilku państw w sprawie prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej. monetarne konwencje, umowy międzynar. dotyczące zagadnień pieniężnych i walutowych. monetarny, dotyczący pieniądza, zagadnień związanych z pieniądzem, jego kursem; pieniężny. monetka (kauri, Cypraea moneta), drobny ślimak z O. Indyjskiego; muszla jajowata, ze szczelinowatym otworem, używana przez ludy pierwotne jako moneta obiegowa. Monfalcone [-kone], m. i port we Włoszech (Friuli-Wenecja Julijska), nad M. Adriatyckim; 27 tys. mieszk. (1961); przemysł stoczniowy. Monge [mą:ż] GASPARD, 1746-1818, matematyk fr.; czł. Akad. Nauk, twórca geometrii wykreślnej i nowych metod geom. w teorii równań różniczkowych cząstkowych. Mongo, lud z grupy Bantu, w Kongu; ok. 2 mln; kopieniactwo, myślistwo, zbieractwo; język mongo z rodziny bantu. Mongolia (Mongolska Republika Ludowa, MRL), republika socjalist. w środk. Azji; 1565 tys. km2, 1,2 mln mieszk. (1969), gł. Chałchasi; stol. Ułan Bator; j.u. mongolski (chałchaski). Powierzchnia wyżynno-górzysta (do 4356 m w Ałtaju Mong.); w zach. części jeziora; na pd. i wsch. pustynie i półpustynie (Gobi); klimat kontynentalny. Kraj roln. z rozwijającym się

przemysłem; hodowla owiec, koni, bydła, wielbłądów i kóz; na pn. uprawa ziemi; eksploatacja węgla brun. (Nałajcha) i ropy naft. (Dzünbajan); przemysł skórz.obuwn., włók. i spoż.; transport samoch. i juczny. — W starożytności państwo Hunów, następnie związki plemienne, w pocz. XIII w. zjednoczone przez Czyngis-chana — imperium (stol. w Karakorum) rozciągające się na Persję i Chiny; w XVXVI w. państwo stworzone przez Timura ze stol. w Samarkandzie; w ciągu XVII w. uzależniona od Chin: 1634 — M. pd. (obecnie M. Wewnętrzna), 1696 — M. pn. (zw. M. Zewn,), która w pocz. XX w. uzyskała autonomię, a od 1921 niepodległa; od 1924 republika lud.-demokr.; w końcowym okresie II wojny świat, udział w rozbiciu jap. armii kwantuńskiej; czł. ONZ od 1961; od 1962 w RWPG. Mongolia Wewnętrzna, region autonomiczny w pn. Chinach; 1,2 mln km 2 , 13 mln mieszk. (1967); ośr. adm. Chöch Choto; hodowla bydła, owiec i wielbłądów; uprawa zbóż i roślin przem.; wydobycie węgla, rud żel. i soli katan.; hutnictwo żelaza. mongolizin, wrodzony stan niedorozwoju umysłowego, połączony z charakterystycznymi zmianami fiz.: mała, spłaszczona czaszka, skośne szpary powiekowe, szeroko rozstawione oczy, wiotkie stawy i in. mongoloid →ółta odmiana człowieka. mongolska fałda, fałd skórny zakrywający od góry. po wewn. stronie oka powiekę górną (po jej krawędź) i kąt szpary ocznej; oprawa oka dająca wrażenie skośnej szpary, częsta u żółtej odmiany. Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna (MPL-R), powstała 1921 (do 1925 Mong. Partia Lud.); inicjatorka rewolucji 1921, w wyniku której powstała Mong. Republika Ludowa. mongolska plama, szarosina plama na skórze okolicy lędźwiowo-krzyżowej u dzieci ludów żółtej odmiany; z wiekiem blednie lub zanika. mongolskie języki, z rodziny ałtajskiej, wyodrębniły się ok. XIV w. z ogólnomong. języka imperium Czyngis-chana; ojracki, kałmucki; buriacki, dagurski, chałchaski (mong.); czachański, characzyński, tumecki, najmański; język lit. staromong. od XII w. mongolskie ludy, nazwa grupy pasterskich i myśliwskich plemion Azji, obecnie bliskich sobie językiem i kulturą narodowości; dzielą się na grupę zach. (Kałmucy, Derbeci, Bajaci, Mingaci, Torguci, Eleci) i wsch. (Buriaci, Chałchasi, Charczyni); koczujący pasterze, hodowcy. mongolskie pismo, przejęte w pocz. XIII w. od Ujgurów; najstarszy zabytek — kamień Czyngis-chana; używane obecnie w Mongolii Wewn.; pismo kwadratowe, używane 1265-1368 przez dynastię mong. w Chinach. mongolski język (język chałchaski), z grupy wsch. języków mong., język Chałchasów; oficjalny w MRL, używany też w Mongolii Wewn. i w Chinach; współcz. język lit. od XX w. Mongołowie →Chałchasi. mongoz (Lemur mongoz), madagaskarska małpiatka zaliczana do lemurów; dł. ok. 45 cm; szara lub brun. z białymi plamami na nosie, podgardlu i w okolicy uszu. Monier [monjy] JOSEPH, 1823-1906, wynalazca fr., z zawodu ogrodnik; 1867-75 uzyskał patenty na szereg konstrukcji żelbetowych (donicę, płytę, most); uchodzi za wynalazcę żelbetu. moniliaza, med. →bielnica. moniliozy, choroby drzew owocowych, wywoływane przez pasożytnicze grzyby: brunatna zgnilizna owoców i szara zgnilizna drzew pestkowych. monit: 1) pisemne przypomnienie, ponaglenie do wykonania jakiegoś zobowiązania (np. zapłacenia długu); 2) dato, wymówka, upomnienie, nagana.

monitor, w elektronicznej technice obliczeniowej urządzenie do informowania operatora maszyny cyfrowej o przebiegu procesu obliczeniowego; zwykle z klawiaturą. monitor, bud., górn. →hydromonitor. monitor, radiotechn. uproszczony odbiornik telew., przewodowy; stosowany jako urządzenie kontrolne w ośrodkach telew. i układach telewizji użytkowej. monitor, żegl. mały okręt pancerny, uzbrojony w najcięższe działa do niszczenia umocnień brzegowych.nieprzyjaciela; także opancerzona kanonierka rzeczna. „Monitor", czasopismo społ.-polit. oświecenia pol., wydawane 1765-85 w Warszawie, zał. z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego przy współudziale I. Krasickiego i F. Bohomolca; propagował społ. polit. program reform. „Monitor", pierwszy opancerzony okręt z obrotową wieżą działową; zbudowany 1862 przez Ericssona. monitorialny system nauczania →BellaLancastra system. „Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej", organ publikacji urzędowych, w którym są ogłaszane uchwały Sejmu, Rady Państwa i Rady Ministrów oraz zarządzenia ministrów i in. naczelnych i centr. organów państwowych. monitować: 1) pisemnie lub słownie przypominać o czymś nie załatwionym; ponaglać; 2) dato. upominać, karcić, strofować. Moniuszko STANISŁAW, 1819-72, kompozytor, twórca pol. opery nar. i liryki pieśniarskiej; nar. charakter muzyki M. w treści oper i pieśni, w stylizacji tańców pol.; opery {Halka, Straszny dwór, Flis, Hrabina, Verbum nobile, Paria), kome-dioopery, kantaty (Milda, Sonety krym-skie), balety, uwertura Bajka, ok. 300 pieśni (Śpiewniki domowe), msze, litanie. Moniz Egas ANTONIO, 1874-1955, neurolog portug.; prof. uniw. w Lizbonie; pionier arteriografii, twórca psychochirurgii (pierwszy wykonał leukotomię); nagr. Nobla. monizm, filoz. pogląd w ontologii, wg którego (w przeciwieństwie do dualizmu i pluralizmu) natura wszelkiego bytu jest jednorodna; zależnie od poglądu na naturę bytu, rozróżnia się m, materialistyczny (przyjmowany przez filozofię marksistowską) lub spirytualistyczny; szczególną postacią m. jest panteizm. Monk [mank] (Monck) GEORGE, książę, 1608-70, ang. generał i admirał; w rewolucji 1640-60 po stronie króla, następnie parlamentu; 1660 przeprowadził restaurację Stuartów. Monk [morjk] THELONIOUS, ur. 1920, murzyński pianista i kompozytor jazzowy (USA); przedstawiciel modern jazzu (jeden z twórców stylu be-bop), wybitny improwizator. mon-khmer języki, z rodziny austroazjatyckiej; szereg języków i dialektów na Płw. Indochińskim i w Indiach, m.in.: khmer (w Kambodży) i mon (w Birmie); literatura od VII w.; pisma pd.indyjskie. Monlevade -^Joao Monlevade. Monmouth [-mat] JAMES SCOTT, książę, 1649-85, syn naturalny Karola II, pretendent do tronu ang.; pokonany przez wojska Jakuba II, ścięty. mono-, w wyrazach złożonych oznacza: jeden, pojedynczy; jest odpowiednikiem polskiego: jedno-, np. monolog, monodram. Mono LUIGI, ur. 1924, kompozytor wł.; czołowy przedstawiciel świat, awangardy muz.; muzyka orkfestrowa, wokalna (II canto sospeso na chór), balet Czerwony płaszcz. monocentryzm (monogenizm), w antropologii pogląd przyjmujący jeden ograniczony obszar jako praojczyznę człowieka (np. środk. Azja lub wsch. Afryka) i jego ekspansję na inne kontynenty; w biologii (monotopizm) pogląd o powstawaniu da-

Jednostki monetarne

Państwo

Afganistan Albania Algieria Andora Arabia Saudyjska Argentyna Austria Bahrajn Barbados Belgia Bhutan Birma Boliwia Botswana Brazylia Bułgaria Burundi Cejlon Chile Chińska Rep. Lu dowa Cypr Czad Czechosłowacja Dahomej Dania Demokratyczna Rep. Wietnamu Dominikana Egipt Ekwador Etiopia. Filipiny Finlandia Francja Gabon Gambia Ghana Górna Wolta Grecja Gujana Gwatemala Gwinea Gwinea Równi kowa Haiti Hiszpania Holandia Honduras India Indonezja Irak Iran Irlandia Islandia Izrael Jamajka Japonia Jemen Jemen Południowy

Nazwa jednostki monetarnej

afgani lek dinar frank franc. peseta hiszp. rial peso argent. szyling austr. dinar Bahrajnu dolar wsch.karaib ski frank belg. rupia ind. kiat peso boliwijskie rand cruzeiro lew frank Burundi rupia cejlońska escudo

100 centów 100 centymów 100 naja pajsa 100 pia 100 centavos 100 centów 100 centavos 100 stotinek 100 centymów 100 centów 100 centesimos

jüan funt cypryjski frank CFA korona czechosł. frank CFA korona duń.

10 ciao = 100 fen 1000 mil 100 centymów 100 halerzy 100 centymów 100 øre

dong peso dominikańskie funt egip. sucre dolar etiopski peso filipińskie marka fiń. frank frank CFA funt Gambii cedi frank CFA drachma dolar gujański quetzal frank gwinejski peseta hiszp. gourde peseta hiszp. gulden (floren) lempira rupia ind. rupia indonez. dinar iracki rial irański funt irl. korona isl. funt izrael. dolar jamajski jen rial dinar Jemenu Pd.

Jordania dinar jordański Jugosławia dinar jugosł. Kambodża rial Kambodży Kamerun frank CFA Kanada dolar kanad. Katar rial saudyjski Kenia szyling wsch.afryk. Kolumbia peso kolumbijskie Kongo (Brazzaville) frank CFA Kongo (Kinszasa) zaire Korea Południowa won Koreańska Rep. Ludowo-Demokratyczna won Kostaryka colon Kostaryki Kuba Kuwejt

Podział jednostki monetarnej

peso kubańskie dinar Kuwejtu

100 pul 100 quintar 100 centymów 100 centymów 100 centimos 20 kirsz 100 centavos 100 groszy 1000 filsów

100 xu 100 centavos 100 piastrów = = 1000 milimów 100 centavos 100 centów 100 centavos 100 penni 100 centymów 100 centymów 20 szylingów 100 peseva 100 centymów 100 lept 100 centów 100 centavos 100 centymów 100 centimos 100 centymów 100 centimos 100 centów 100 centavos 100 pajsa 100 sen 100 filsów 100 dinarów 100 pensów 100 aurar 100 agora 100 centów 100 sen 40 bogachów 1000 filsów Jemenu Pd. 1000 filsów 100 para 100 sen 100 centymów 100 centów 100 dirhemów 100 centów 100 centavos 100 centymów 100 centymów 100 dzon 100 dzon 100 centimos (centavos) 100 centavos 10 dirhemów = = 1000 filsów

Państwo

Nazwa jednostki monetarnej

Mauretania Mauritius Meksyk Monako Mongolia Nauru Nepal Ngwane (Suazi) Niemiecka Rep. Demokratyczna Niemiecka Rep. Federalna Niger Nigeria

frank CFA rupia peso meksyk. frank fr. tugrik dolar australijski rupia nepalska rand

100 at 100 centów 100 piastrów 100 centów 100 piastrów = = 1000 milimów 100 centymów 100 centymów 100 centów 20 szylingów = = 240 pensów 100 centów 100 centymów 100 centymów 20 szylingów = = 240 pensów 100 franków ma rokańskich 100 centymów 100 centów 100 centavos 100 centymów 100 mongo 100 centów 100 pajsa 100 centów

marka niem.

100 fenigów

marka niem. frank CFA funt nigeryjski

Nikaragua Norwegia Nowa Zelandia

cordoba korona norw. dolar nowo zelandzki rupia pakistańska balboa guarani . sol złoty escudo

100 fenigów 100 centymów 20 szylingów = = 240 pensów 100 centavos 100 øre 100 centów 100 pajsa 100 centesimos 100 centimos 100 centavos 100 groszy 100 centavos

dong

100 centymów

frank CFA

100 centymów

rand frank Rwandy lej colon Salwadoru tala lir wł. frank CFA leone dolar singapurski szyling Somalii dolar USA funt sudański

100 centów 100 centymów 100 bani 100 centavos 100 senes 100 centesimów 100 centymów 100 centów 100 centów 100 centów 100 centów 100 piastrów = = 1000 milimów 100 satang 100 piastrów 100 centymów 100 0re 100 centów 100 centymów 100 centów 1000 milimów 100 kurusz = = 4000 para 100 centów 100 centimos

Laos Lesoto Liban Liberia Libia Liechtenstein Luksemburg Malajzja Malawi Malediwy Malgaska Republika Mali Malta Maroko

Pakistan Panama Paragwaj Peru Polska Portugalia Republika Wietnamu Południowego Republika Środkowoafrykańska Republika Południowej Afryki Rwanda Rumunia Salwador Samoa Zachodnie San Marino Senegal Sierra Leone Singapur Somalia Stany Zjednoczone Sudan Syjam Syria Szwajcaria Szwecja Tanzania Togo Trynidad i Tobago Tunezja Turcja Uganda Urugwaj Watykan Wenezuela Węgry W. Brytania Włochy Wybrzeże Kości Słoniowej Zambia Związek Australijski ZSRR

kip rand funt libański dolar liberyjski funt libijski

Podział jednostki monetarnej

frank szwajc. frank luksemburski dolar malajzyjski funt malawijski rupia malediwska frank malgaski frank malijski funt maltański dirhem

baht funt syryjski frank szwajc. korona szwedzka szyling Tanzanii frank togijski dolar zach.ind. dinar tunezyjski lira tur. szyling Ugandy peso urugwajskie lir wł. i lir waty kański bolivar forint funt sterling lir włoski

100 centesimów 100 centimos 100 fillerów 100 pensów 100 centesimów

frank CFA kwacha dolar australijski rubel

100 centymów 100 ngwee 100 centów 100 kopiejek

monotypia 729 monogram, znak utworzony z jednej lub nego gatunku w jednym ośrodku, skąd może się rozprzestrzeniać w różnych kie- kilku ozdobnie powiązanych liter, zwykle początkowych liter imienia i nazwisrunkach. monocentryzm, socjol. zasada organiza- ka; używany jako podpis lub znak włascyjna przewidująca istnienie jednego gl. ności. monogramiści, anonimowi artyści, znaośrodka w życiu społ., który dominuje nad innymi i podporządkowuje je sobie, ni tylko z dzieł podpisanych monogramem. koordynując ich działanie. monokl, pojedyncza soczewka wkładamonochord, instrument muz., chordofon; jedna struna napięta na pudle rezo- na do oczodołu, często umocowana na nansowym z przesuwalnym podstawkiem; długiej tasiemce, używana gł. dla eleganprzyrząd do pomiaru interwałów w staroż. cji w XIX w. monokl, fot. pojedyncza soczewka skuGrecji. monochromator, przyrząd do wydziela- piająca, stosowana jako obiektyw w tania ze światła złożonego, np. białego, nich aparatach fotograficznych. monoklina, geol. zespół warstw skalświatła o określonej długości fali. monochromator krystaliczny, nych nachylonych w jednym kierunku na urządzenie do wydzielania, przez odbicie dużej przestrzeni. monokryształ, pojedynczy kryształ lub dyfrakcyjne w krysztale, promieni X lub krystalit, nie wykazujący zrostów, pękneutronów o ściśle określonej energii. monochromatyczne światło, światło o nięć i wrostków; szeroko stosowany w tejednej określonej częstotliwości fali; w chnice (np. w laserach, tranzystorach oraz praktyce światło złożone z fal o b. zbliżo- jako części przetworników elektroakustycznych). nych częstotliwościach. monokryształów hodowanie, sztuczne monochromatyzm, stosowanie jednej barwy w różnych odcieniach w celu uzy- wytwarzanie monokryształów przez kryskania jednolitego tonu malowidła. stalizację np. z roztworu, z fazy gazowej, monocyty, rodzaj krwinek białych (leu- z materiału stopionego, metodą Verneuila kocytów); duża zdolność do fagocytozy, (metodą topienia w płomieniu). rola obronna w miejscowych odczynach monokultura, system roln. polegający na zapalnych; zaliczane do makrofagów. wieloletnim uprawianiu na tym samym Monod [mono] GABRIEL, 1844-1912, hi- obszarze rośliny jednego gatunku, np. bastoryk fr., mediewista; prof. College de wełny, trzciny cukr.; rozpowszechniona France, czł. Institut de France; założyciel gł. w krajach klimatu gorącego. (1876) „Revue Historique". Monokwari, m. w Indonezji (Irian Monod [mono] JACOUES, ur. 1910, bio- Zach.), port na pn.-zach. wybrzeżu Nowej chemik fr.; prof. uniw. w Paryżu, czł. Gwinei; ok. 12 tys. mieszk. (1961); ośr. Royal Śociety; odkrycia dotyczące proce- handlowy. sów i mechanizmów dziedziczenia, biomonolatria, rel. oddawanie wyłącznej syntezy enzymów, regulacji metabolizmu czci jednemu bóstwu (lokalnemu) bez new komórce; nagr. Nobla. gacji bóstw czczonych przez inne ludy; monodia, monolog poet., jednogłosowa etap pośredni między politeizmem a momelodyjna recytacja tekstu; jednogłosowy noteizmem; częste zwł. w religiach orienśpiew. talnych. monodia akompaniowana, styl monolit, rzeźb., arch. jednolity blok muzyki ok. 1600, recytatywny śpiew kam.; rzeźba lub element arch. wykonasolowy z bas-so continuo. ny w takim bloku. monodram, utwór dram. wykonywany monolog, dłuższa wypowiedź jednej na scenie przez jednego aktora. osoby; w utworze dram. wypowiedź pomonofagi, zwierzęta wyspecjalizowane staci kierowana do siebie lub bezpośredw odżywianiu się jednym rodzajem po- nio do widza. karmu; np. gąsienice jedwabnika morwomonolog liryczny, typ wypowiedzi lit., wego, mrówkojad, ryżojad. gł. w liryce, będącej przekazem wewń. monofiletyzm, biol. pochodzenie gat. przeżyć, myśli, refleksji podmiotu liryczlub innej jednostki taksonomicznej zwie- nego. rząt lub roślin od wspólnego przodka; np. monolog wewnętrzny, lit. wypowiedź kury domowej od kura bankiwa. bohatera utworu epickiego, naśladująca monofizytyzm [gr.], doktryna teol., po- spontaniczny i pogmatwany tok myśli i wstała w V w. w Konstantynopolu (Euty- doznań. ches, ok. 378-po 454), uznająca w Jezusie monomania, chorobliwe opanowanie istnienie tylko natury boskiej; potępiony umysłu przez jedną myśl, ideę, przedprzez sobór w Chalcedonie (451); prze- miot. trwał m.in. w kościołach koptyjskim i monomery, ogólna nazwa związków etiopskim. chem. zdoinych do polireakcji. monoftong, językozn. pojedyncza samonometalizm, system pieniężny, w mogłoska, w przeciwieństwie do dyfton- którym jeden kruszec jest powszechnym gu. miernikiem wartości i podstawą obiegu monogamia, małżeństwo między jednym pieniężnego. mężczyzną a jedną kobietą, forma istnieMonomotapa, państwo plemienno-feud. jąca i usankcjonowana w całym prawie utworzone w XII-XIII w. przez ludy Banświecie (poza kilkoma państwami arab.). tu w międzyrzeczu Zambezi-Limpopo; monogamia, biol. współżycie jednego rozkwit w XIV-XV w.; rozpadło się w samca i jednej samicy w ciągu jednego, 1 poł. XIX w. kilku sezonów rozpłodowych lub całego mononukleotyd flawinowy (FMN), kożycia; np. orły, bociany, wilki, cierniki. enzym flawinowy będący estrem ryboflamonogatari, jap. gatunek lit., obejmują- winy (witamina B2) z kwasem fosforocy różne rodzaje prozy (legendy, opowia- wym; bierze udział w przenoszeniu atodania, powieści obyczajowe i hist.); okre- mów wodoru. ślenie m. zaczęto stosować w końcu IX w. mononukleotyd nikotynamidowy (NMN), monogenizm →monocentryzm. nukleotyd zbudowany z nikotynamidu monografia, praca nauk. poświęcona je- (witamina PP), rybozy i reszty fosforanodnemu zagadnieniu, jednej osobie, miej- wej; wchodzi w skład dwunukleotydu niscowości, epoce historycznej. kotynamido-adeninowego (NAD) oraz je„Monografie Matematyczne", seryjne go fosforanu (NADP). wydawnictwo książkowe wychodzące w mononukleoza zakaźna (gorączka węzWarszawie od 1932; nad M.M. ma pieczę łowa, gorączka gruczołowa), choroba wiInstytut Mat. PAN; do 1970 ukazało się rusowa; obrzmienie węzłów chłonnych, ok. 50 t. zarówno w języku pol., jak i limfocytoza, bóle głowy, gardła, niekiedy obcych (niektóre pozycje mają po kilka wysypka; żółtaczka, powiększenie śledziowydań). ny; choroba trwa 3-6 tygodni. monografistyka, dział piśmiennictwa monophoto [-foto], druk. rodzaj manauk. obejmujący opracowania monogra- szyny do fotoskładania tekstu, zbliżonej ficzne. konstrukcją do monotypu; perforowana

taśma steruje naświetlarką, w której znaki wybierane są z ramki matrycowej i utrwalane na filmie. monoplan, lotn. używana dawniej nazwa jednopłata. monoplegia, porażenie ograniczone do jednej części ciała lub obszaru unerwionego przez jeden nerw, spowodowane niedokrwieniem kory mózgowej wskutek zatoru lub zakrzepu. monopol, wyłączne prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie, przysługujące jednej osobie, grupie osób lub państwu; przedsiębiorstwo mające takie prawo. monopol, ekon. zjednoczenie kapitalistów skupiające całość lub znaczną część produkcji danej gałęzi; dzięki rozmiarom swej działalności mogą oni opanować rynek i uzyskać korzystne dla siebie warunki produkcji oraz wysokie zyski; m. są wytworem wysoko rozwiniętego kapitalizmu. monopol fiskalny →monopol skarbowy. monopol handlu zagranicznego, w państwach socjalist. — kierowanie przez państwo handlem zagr. oraz wyłączność zawierania przez nie transakcji handl. z zagranicą. Monòpoli [-no-], m. we Włoszech (Apulia), nad M. Adriatyckim; 37 tys. mieszk. (1961); przemysł chem., cementowy. monopolistyczny kapitalizm →imperializm. monopolizacja, wprowadzanie monopolu na coś. monopol skarbowy (monopol fiskalny), prawnie zastrzeżona na rzecz państwa wyłączność produkcji i obrotu określonymi artykułami w celu ścisłego określenia wielkości ich produkcji i opodatkowania ich spożycia. mono-poste [-post] (monoposto), rodzaj nadwozia samochodu wyścigowego, bez dachu, drzwi i szyby przedniej, z odsłoniętymi kołami jezdnymi; zwykle 1 miejsce siedzące. monopteros, w architekturze antycznej — okrągła budowla bez ścian, z kolumnadą wspierającą dach. monosacharydy (monozy, jednocukry), cukry proste, wielowodorotlenowe aldehydy lub ketony zawierające 3-10 atomów węgla w cząsteczce, o wzorze sumarycznym CnH2nOn; np. glukoza, fruktoza. monoskop, rodzaj lampy analizującej do przetwarzania nieruchomego obrazu na ciąg sygnałów elektr.; wyzyskuje różną emisję wtórną elektronów z płytki sygnałowej, na którą naniesiony jest obraz optyczny. monospermia, wniknięcie jednego plemnika do jaja przy zapłodnieniu; zjawisko powszechne w przeciwieństwie do polispermii. monosylaba: 1) wyraz składający się z jednej sylaby (zgłoski), jednosylabowy (jednozgłoskowy); 2) krótka, lakoniczna wypowiedź. monoteizm (jedynobóstwo), wiara w istnienie jedynego boga; właściwy wysoko rozwiniętym religiom (judaizm, islam, chrześcijaństwo i in.). monotonia, jednostajność, jednakowość, brak urozmaicenia. monotoniczne ciągi, wspólna nazwa ciągów rosnących, malejących, nierosnących, niemalejących. monotoniczne funkcje, wspólna nazwa funkcyj rosnących, malejących, nierosnących, niemalejących. monotonny, jednostajny, jednakowy, taki sam, nie urozmaicony. monotopizm →monocentryzm. monotyp, druk. maszyna do składania tekstu z oddzielnych czcionek; zaprogramowana na tastrze perforowana taśma steruje maszyną odlewającą czcionki, które się następnie układają w wiersze. monotypia, technika graf. płaska; na płycie metal, lub szklanej wykonuje się barwną kompozycję wolno schnącymi farbami i odciska na zwilżonym papierze;

730 monozy powstaje tylko jedna odbitka, gdyż prawie cała farba przenosi się na papier. monozy →monosacharydy. Monreale, m. we Włoszech (Sycylia), w pobliżu Palermo; 24 tys. mieszk. (1961); katedra (XII, XVIII w.) ze słynnymi bizant. mozaikami (XII w.); krużganek klasztoru benedyktynów (XII w.). Monroe [mənrou] JAMES, 1758-1831, prezydent Stanów Zjedn. 1817-25; uczestnik walk o niepodległość; rzecznik izolacjonizmu i panamerykanizmu (doktryna M.). Monroe [mənrou] MARILYN (właśc. Norma Jane Baker Mortenson), 1926-62, amer. aktorka film.; gwiazda lat 50-tych (Pół żartem, pół serio, Książę i aktoreczka, Skłóceni z życiem).u Monroe [mənro ], m. w USA (Luizjana), nad rz. Ouachita; 55 tys. mieszk. (1970); eksploatacja gazu ziemnego; przemysł papiern., chemiczny. Monroe doktryna [d. mənrou] deklaracja rządu Stanów Zjedn. (sformułowana 1823 przez prez. J. Monroe) o nieingerencji w sprawy eur. i nietolerowania interwencji państw Europy na kontynencie amerykańskim. Monrovia, stol. i gł. port Liberii, nad O. Atlantyckim; 100 tys. mieszk. (1968); rafineria ropy naft., przemysł spoż., mat. bud., przetwórstwo kauczuku; uniwersytet. Mons [mą:s], m. w Belgii, ośrodek adm. prow. Hainaut; 28 tys. mieszk. (1967); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., przemysł chem.; muzea; got. kolegiata Sainte Waudru i ratusz. Monsanto Chemical Company [m. kemykl kampəny], amer. przedsiębiorstwo chem. w Saint Louis (Missisipi), zał. 1901; producent gł. fosforu, surowców dla przemysłu tworzyw sztucznych. Monsèlice [-selicze], m. we Włoszech (Wenecja Euganejska); 16 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ważny węzeł kolejowy. monsignore [-sinjore; wł.], od 1630 tytuł dostojników kośc. we Włoszech (gł. członków dworu papieskiego). monstera (filodendron), drzewo, krzew lub pnącze zwrotnikowej Ameryki; pokojową rośliną doniczkową jest m. dziurkowana (M. deliciosa), o dużych, skórzastych liściach wcinanych i dziurkowanych. monstrancja, w kościele kat. naczynie liturgiczne do kultowego ukazywania hostii; składa się ze stopy, trzonu z nodusem i tzw. glorii; wykonywane ze złota, srebra lub pozłacane, bogato artystycznie kształtowane; występuje od XIV w. monstre [mą:str; fr.j, na b. wielką skalę, niezwykle albo nadmiernie uroczysty, na pokaz, kosztowny, długotrwały (o obiedzie, bankiecie, koncercie, balu itp.). monstrualny, potworny, odrażający. monstrum, potwór, poczwara, straszydło; dziwoląg. monsun, wiatr okresowy, wiejący w ciepłej porze roku z morza na ląd, w chłodnej — z lądu na morze; m. letniemu towarzyszy pogoda deszczowa, m. zimowemu — sucha. Monsunowy Prąd, zmienny prąd mor. w pn. części O. Indyjskiego, wywołany wiatrami monsunowymi; prędkość 1-2 km/godz. Montaigne [mąteń] MICHEL DE, 1533-92, fr. pisarz i filozof humanista; przedstawiciel humanistycznego sceptycyzmu; rzecznik autonomii człowieka i swobodnego rozwoju każdej jednostki ludzkiej; Próby. Montale EUGENIO, ur. 1896, wł. poeta i krytyk lit.; jeden z gł. przedstawicieli tzw. poezji hermetycznej; wiersze lir., szkice krytyczne, przekłady z literatury amer., ang. i francuskiej. Montalembert [mątalãbe:r] CHARLES FORBES DE, hrabia, 1810-70, fr. historyk i publicysta; republikanin, w opozycji do Napoleona III; przyjaciel Polski. Montalembert [mątalãbę:r] MARC RENÉ DE, 1714-1800, generał fr.; twórca tzw. fortyfikacji poligonalnej.

Montalvo JUAN, 1832-89, pisarz ekwadorski o poglądach lewicowych; eseje polit, krytycznoliterackie. Montana [-tänə], stan w pn.-zach. części USA; 381 tys. km2, 682 tys. mieszk. (1970); na Wielkich Równinach (prerie) i w G. Skalistych; hodowla bydła, uprawa pszenicy; eksploatacja rud metali nieżel. (gł. miedzi), ropy naft.; hutnictwo miedzi, przemysł drzewny, spoż.; turystyka (parki nar.); gł. m.: Great Falls, Butte, Helena (stol.). Montand [matã] YVES (właśc. Ivo Livi), ur. 1921, fr.. piosenkarz i aktor; liczne nagrania płytowe i filmy (Cena strachu, Czarownice z Salem); Moje życie. Montañéz [-ńet] (Montarićs) JUAN MARTINEZ, 1568-1649, hiszp. rzeźbiarz okresu baroku; pełne ekspresji polichromowane rzeźby rel. (ołtarze, posągi procesyjne). Montania (La Montaña), kraina we wsch. Peru; obszar przejściowy między Andami i Niz. Amazonki; powierzchnia wyżynna i pagórkowata; klimat gorący, wilgotny; lasy równikowe. Montargis [mątarżi], m. w środk. Francji, nad Kanałem Briare; 18 tys. mieszk. (1968); przemysł gumowy, chem., szklarski. Montauban [mątobã], m. w pd.-zach. Francji, nad rz. Tarn, ośrodek adm. dep. Tarn-et-Garonne; 46 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók., obuwniczy. montaż, zbiór czynności mających na celu kojarzenie lub dopasowywanie części czy zespołów, ich wzajemne zorientowanie, a następnie łączenie w dalsze zespoły lub gotowe urządzenie. montaż filmowy, celowe łączenie ze sobą poszczególnych zdjęć film. i większych jednostek obrazowych (ujęć, sekwencji); sposób film. narracji i ekspresji; jeden z elementów rytmu, dramaturgii i kompozycji w filmie; istnieją różne artyst. typy (dramaturgiczny, skojarzeniowy) i figury (równoległy, retrospektywny, polifoniczny) montażu. Montbéliard [mąbelja:r], m. we wsch. Francji, w Bramie Burgundzkiej, nad Kanałem Rodan-Ren; 24 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., włók., drzewny. Mont Blanc [mą blã], masyw w Alpach Zach., najwyższy w Europie, na granicy fr.wł.-szwajc; wys. do 4807 m; ok. 30 lodowców; zdobyty 1786 r. Mont Blanc, Tunel [t. mą blã], najdłuższy na ziemi tunel drogowy (11,6 km), zbudowany 1959-64 pod masywem Mont Blanc; przez tunel najkrótsza droga z Paryża do Rzymu. Montcalm de Saint-Véran [mąkalm dö sę werã] Louis JOSEPH DE, markiz, 171259, marszałek Francji; dowódca wojsk fr. w Kanadzie; pobity przez Anglików pod Quebec. Montceau-les-Mines [mąso le min], ni. w środk. Francji, nad Kanałem Centralnym; 27 tys. mieszk. (1968); kopalnie węgla kam.; przemysł chemiczny. Mont Cenis [mą sni], przełęcz w Alpach Graickich, we Francji, w pobliżu granicy wł.; wys. 2082 m; szosa Greno-bleTuryn. Mont-Cenis, Tunel [t. mą sni], tunel kol. w Alpach Zach., pod przełęczą Frejus, na granicy Francji i Włoch, na linii DijonTuryn; dł. 13.6 km.r Montclair [-kleə ], m. w USA (New Jersey), w zespole miejskim Nowego Jorku; 44 tys. mieszk. (1970); funkcje gł. mieszkaniowe. Mont-de-Marsan [mą dö -sã], m. w pd.zach. Francji, ośrodek-adm. dep. Landes; 24 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł drzewny. Mont-Dore [mą do:r], grupa wygasłych wulkanów w Masywie Centralnym (Francja): najwyższy — Puy de Sancy, 1886 m; cieplice. Mont-Dore, Le [lö mą do:r], m. we Francji, w Masywie Centralnym, nad rz. Dordogne; 2,2 tys. mieszk. (1968); uzdro-

wisko (gorące wody miner.) i ośr. sportów zimowych. Monte Albán [m. alban] (w pd. Meksyku, na wzgórzach M.A., koło m. Oaxaca), archeol. wielki ośrodek kultury indiańskiej z ok. 400 p.n.e.-pocz. XVI w. (4 okresy rozwoju); liczne świątynie, piramidy, groby, położone na wzgórzach; malowidła ścienne, ceramika, ozdoby. u Monte Bello [monty belo ], grupa wysp koralowych przy pn.-zach. wybrzeżu Australii; 1952 pierwszy ang. próbny wybuch termojądrowy. Monte Carlo [m. ka-], okręg miejski Monako; 10 tys. mieszk. (1961); ośr. turyst. o świat, sławie; kasyno gry; znana rozgłośnia radiowa; muzea (m.in. oceanograficzne); zabytkowe budowle (2 pol. XIX w.). Monte Carlo metody [m. m. ka-], metody rozwiązywania zagadnień mat. za pomocą modelowania statyst.; stosowane do rozwiązywania skomplikowanych zagadnień fizyki atomowej; nazwa pochodzi od kryptonimu „M.C." dla tajnych obliczeń wykonywanych w USA podczas II wojny świat, przy opracowywaniu pierwszej bomby atomowej. Monte Carlo Rajd [r. m. ka-], coroczny tradycyiny rajd samoch. o charakterze zjazdu gwiaździstego"— start z 8 miast Europy (m.in. z Warszawy), meta w Monte Carlo; 60 najlepszych załóg kwalifikuje się do ostatecznej rozgrywki o zwycięstwo. Monte Cassino [m. ka-], wzgórze we Włoszech (Lacjum), k. miasta Cassino; wys. do 519 m; słynny klasztor benedyktyński, zał. w VI w., budynki (XI, XIVXVIII w.), kościół (XVII-XVIII w.) zburzony 1944, zrekonstruowany 1950-54; na zboczu — |pol. cmentarz wojskowy. 1944 ciężkie walki o wzgórze, silnie umocnione przez Niemców (kluczowa pozycja obronna tzw. linii Gustawa); po atakach wojsk alianckich od stycznia, zdobyte 11-18 V przez 2 Korpus Polski. Montecatini [-ka-], słynne uzdrowisko ze źródłami miner, we Włoszech (Toskania); 18 tys. mieszk. (1961). Montecatini-Edison [-ka- e-] (Montedison), największy wł. koncern chem., zał. 1888 p.n. Montecatini; kontroluje 23 towarzystwa akcyjne; związany z koncernami Du Ponta i IG Farben. Montecristo [-kri-], wyspa wł. na M. Tyrreńskim (Archip. Toskański); 9 km2; brak stałej ludności. Montecuccoli [-kukoli] RAIMONDO DE, 1609-80, austr. wódz i teoretyk wojsk., z pochodzenia Włoch; mistrz wojny manewrowej. Montedison →Montecatini-Edison. Montego Bay [-ti:gou bej], m. i port w pn.-zach. części Jamajki; 24 tys. mieszk. (1960); przemysł cukr., drzewny. Montélimar [mątelima:r], m. w pd. Francji, w dolinie Rodanu; 27 tys. mieszk. (1968); produkcja nugatu; duża elektrownia wodna. Montelius [-te:liüs] OSCAR, 1843-1921, archeolog szwedz.; twórca metody typologicznej w archeologii; prof. muzeum hist. w Sztokholmie; La chńlisation primitive en Italie..., Die vorklassische Chro~nolog,ie Italiens. Montelupi Maria Carlo de, ?-1662, Włoch z pochodzenia, organizator poczty pol. i jej gen, dyrektor od 1647. Montelupich więzienie, podczas okupacji, 1939-45, więzienie gestapo w Krakowie; miejsce licznych zbrodni hitlerowskich. Montemayor [-jor] JORGE DE (właśc. J. Montemor), 1520-61, pisarz hiszp., pochodzenia portug.; poezje, romans Diana dający początek literaturze pasterskiej w Hiszpanii. monter, wykwalifikowany robotnik pracujący przy montażu i naprawie maszyn, aparatów, instalacji itp. Monterey [-rej], m. w USA (Kalifornia), nad O. Spokojnym; 27 tys. mieszk. (1970);

Moore 731 1776-1849 stol. Kalifornii; ośr. turyst.; port rybacki; przemysł spożywczy. Monteria [-ria], m. w pn. Kolumbii, ośrodek adm. dep. Cordoba; 164 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., cementowy. Monte Rosa [m. roza], masyw górski w Alpach Pennińskich, na granicy szwajcwł.; wys. do 4634 m (Dufour); lodowce; kolej zębata z Zermatt. Monterrey [-rei], m. w Meksyku, stol. stanu Nuevo León; 1,0 mln mieszk. (1969); duży ośr. przem. (gł. przemysł maszyn., metal., chem., hutnictwo żel. i metali nieżel.) i handl.; węzeł kol.; uniw.; muzeum; zabytkowe budowle sakralne (m.in. katedra, XVII-XIX w.) i pałace (XVIIIXIX w.). montes auri pollicens [łac], obiecując złote góry (z Terencjusza). Montes Claros [m. kla-], m. w Brazylii (Minas Gerais); 42 tys. mieszk. (1960); przemysł włók., spożywczy. Monteskiusz →Montesquieu Charles Louis de Secondat. Montespan [mątespã] FRANCOISE DE, markiza, 1641-1707, faworyta króla fr. Ludwika XIV. Montesquieu [mąteskjö] CHARLES LOUIS DE SECONDAT (Monteskiusz), 16891755, fr. myśliciel, historyk, prawnik i pisarz polit. okresu oświecenia; najwybitniejszy teoretyk ustroju społ. w ramach monarchii konst., sformułował zasadę podziału władzy w ustroju parlamentarnym (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza); O duchu praw. Montessori MARIA, 1870-1952, wł. lekarka i pedagog, twórczyni systemu wychowania przedszkolnego, tzw. metody M. Monteverdi CLAUDIO, 1567-1643, kompozytor wł.; pierwszy wybitny twórca muzyki dram.; opery (Orfeusz, Arianna, Koronacja Poppei), madrygały. Montevideo, stol. Urugwaju, nad O. Atlantyckim; 1,2 mln mieszk. (1963); największy ośr. przem. (gł. przemysł spoż., włók., chem.), handl., kult., nauk. (uniw.) i gł. port kraju; muzea; zabytkowe budowle: katedra, Palacio Salvo i budynek giełdy w stylu kolonialnym, budowle reprezentacyjne (XIX w.); zał. 1726. Montezuma II, ok. 1466-1520, ostatni władca Azteków (od 1503); uwięziony 1519 przez Hiszpanów, podporządkował się H. Cortesowi; zginął w czasie zamieszek antyhiszpańskich. Montgenèvre [mążne:wr], przełęcz w Alpach Kotyjskich, na granicy fr.-wł.; wys. 1854 m; łączy doliny Durance i Dora Riparia. Montgolfier [mągolfjy], bracia: JOSEPH (1740-1810) i JACQUES (1745-99), przemysłowcy fr., uważani za wynalazców balonu; 5 VI 1783 dokonali pierwszej udanej próby z balonem wykonanym z papieru i napełnionym ogrzanym powietrzem, 19 IX 1783 wypuścili balon z trojgiem zwierząt; czł. Akad. Nauk w Paryżu. Montgomery [məntga-] BERNARD LAW, ur. 1887, feldmarszałek bryt.; jeden z gł. dowódców alianckich II wojny świat.; współudział w wyparciu wojsk „osi" z Afryki Pn. (zwycięstwo pod El-Alamein), inwazji na Sycylię i Włochy, w walkach w pn. Francji oraz Niemczech. Montgomery [məntga-] LUCY MAUD, 1874-1942, pisarka kanad., tworząca w języku ang.; cykl powieści dla młodzieży o Ani z Zielonego Wzgórza. Montgomery [məntga-], m. w USA, stol. stanu Alabama, nad rz. Alabama; 129 tys. mieszk. (1970); ośr. handl.; przemysł spoż.; węzeł komunik.; muzeum; neogot. kościół, neoklas. kapitol, domy (XIX w.). Montherlant [mąterlã] H ENRI DE , ur. 1896, pisarz fr.; czł. Akad. Fr.; dramaty (Port Royal)y powieści {Dziewczęta), eseje. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society [mantly nou tysyz ow də rojəl ästrənomykl səsajəty] (M.N.R.A.S.), ang. astr. miesięcznik nauk., zał. 1831.

Monti VINCENZO, 1754-1828, wł. poeta i pisarz, jeden z gł. przedstawicieli klasycyzmu; poematy, poezje okolicznościowe, dramaty, poet. przekład Iliady. Monticelli [-cze-] ADOLPHE, 1824-86, malarz fr., pochodzenia wł.; prekursor impresjonizmu, także ekspresjonizmu; sceny operowe, maskarady, portrety, pejzaże. Montignies-sur-Sambre [mątini sür sã:mbr], m. w Belgii, w zespole miejskim Charleroi; 24 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żelaza. Montijo [-tiżo], m. w Portugalii, nad estuarium Tagu; 18 tys. mieszk. (1960); przetwórstwo korka, przemysł spożywczy. Montlucon [mąlüsą], m. w środk. Francji (Burbonia), nad rz. Cher; 58 tys. mieszk. (1968); przemysł gumowy, metal., chem.; węzeł kolejowy. Montmartre [mąmartr], dzielnica Paryża skupiająca nocne lokale rozrywkowe, teatry i kabarety; na szczycie wzgórza M. klasztor Sacré Coeur (2 pol. XIX w.) z monumentalnymi schodami; od końca XIX w. dzielnica cyganerii. Montmaurin [mąmorę], stanowisko antropologiczne człowieka neandertalskiego (prymitywna żuchwa); interglacjał RissWürm; dep. Haute-Garonne (Francja). Montmorency [mąmorãsi] ANNE DE, książę, 1493-1567, wódz fr., doradca Franciszka I i Henryka II; od 1522 marszałek Francji, od 1538 konetabl. Montmorency [mąmorãsi], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 19 tys. mieszk. (1968); jeden z ośrodków pol. emigracji po powstaniu 1830-31; liczne groby Polaków na miejscowym cmentarzu. montmorylonit (montmorillonit), minerał, uwodniony krzemian glinu; biały, szary, żółtawy lub zielonawy; gł. składnik bentonitu; dzięki własnościom absorpcyjnym — środek oczyszczający. Montpellier [mąpeljy], m. w pd. Francji (Langwendocja), ośrodek adm. dep. Hérault; 162 tys. mieszk. (1968); duży ośr. handl. (międzynar. targi wina i winogron); przemysł elektrotechn.; uniw.; muzea; katedra (XIV w.), domy, pałace, promenada Peyrou (XVII-XVIII w.). Montpelier [-pi:ljər], m. w USA, stol. stanu Vermont, nad rz. Winooski; 9 tys. mieszk. (1970); obróbka granitu, przemysł maszynowy. Montreal [-ryo:l], m. w Kanadzie (prowincja Quebec), nad Rzeką Św. Wawrzyńca; 1,2 mln mieszk., zespół miejski 2,4 mln (1966); największe miasto, ośr. przem., handl. i kult. Kanady; przemysł środków transportu, maszyn., odzieżowy, chem.; wielki port mor.; 2 uniw.; muzea; resztki fortyfikacji i kościół St. Sulpice (XVII w.), Château de Ramezay (pócz. XVIII w.), budowle sakralne, reprezentacyjne i domy (XVIII-XIX w.). Montreuil [mątröj], m. we Francji, w zespole miejskim Paryża; 96 tys. mieszk. (1968); przemysł drzewny, metal., maszynowy. Montreux [mątrö], m. w Szwajcarii (Vaud), nad Jez. Genewskim; 20 tys. mieszk. (1968); uzdrowisko ze źródłami miner, i ośr. turyst.-wypoczynkowy o międzynar. sławie. 1936 konwencja w sprawie cieśnin tur. (rewizja poprzedniego ich statusu, ustalonego na konferencji lozańskiej 1922-23); 1937 konwencja podpisana między Egiptem a m.in. Belgią, Francją, W. Brytanią, USA, znosząca przywileje tych państw w Egipcie. Mont-Saint-Michel [mą sę miszel], skalista wysepka u zach. wybrzeży Francji, połączona z lądem tamą; rozwinięta turystyka; malowniczo położone opactwo benedyktynów; romańsko-got. kościół (XI-XII, XV-XVI, XVIII w.), budynek klasztorny zw. La Merveille (XIII w.). Montserrat [-rat], masyw górski w G. Katalońskich (Hiszpania); wys. do 1236 m; klasztor benedyktynów, zał. w XI w.

Montserrat [-rät], kolonia bryt. w Ameryce Srodk., na wyspie M. (Małe Antyle); 96 km2, 15 tys. mieszk. (1969), gł. Murzyni i Mulaci; uprawa trzciny cukr.; ośr. adm. Plymouth. — Odkryta przez Kolumba; skolonizowana 1632 przez Irlandczyków; od 1664 kolonia fr., od 1783 brytyjska. Montvila VYTAUTAS, 1902-41, poeta litew., działacz społ.-polit.; wiersze o tematyce rewol., przekłady poezji ros. i zachodnioeuropejskiej. Montwiłł →Mirecki Józef Anastazy. monument, posąg, rzeźba, obelisk itp. wystawiony ku czci osoby albo na pamiątkę jakiegoś wydarzenia; pomnik. Monumenta Germaniae Historica, zbiór średniow. źródeł do historii Niemiec; wydawnictwo zapoczątkowane 1819. monumentalizacja, nadawanie czemuś cech monumentalnych, posągowych. monumentalne malarstwo, dział malarstwa, którego dzieła pełnią funkcję dekoracyjną i są związane bezpośrednio z architekturą; do m.m. zalicza się wszelkie malowidła ścienne (wykonywane m.in. techniką fresku i al secco) oraz mozaikę, sgraffito i witraż. monumentalny, mający wielkie rozmiary, masywny, potężny; zakrojony na wielką skalę; wspaniały, trwały, posągowy. Monumenta Poloniae Historica (Pomniki Dziejowe Polski), zbiór średniow. źródeł opisowych dotyczących Polski; wydawnictwo zapoczątkowane 1864 przez A. Bielowskiego, od 1946 (nowoczesne opracowanie edytorskie) jako «MPH — Series Nova». Monumentum Ancyranum, inskrypcja łac.-gr. na ścianie świątyni rzym. w Ankarze; kopia części tzw. testamentu Oktawiana Augusta — wykazu jego czynów. mon verre n'est pas grand, mais je bois dans u mon verre [mąwe:r nepagrã meż(ö) b a dãmąwe:r; fr.], „moja szklanka nie jest duża, ale piję ze swej szklanki" (motto do sztuki A. Musseta Między ustami a brzegiem pucharu); moja twórczość jest skromna, ale moja własna. Monza [-ca], m. we Włoszech (Lombardia); 105 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., chem., metal., elektrotechniczny. monzonit, magmowa skała głębinowa o składzie miner, zbliżonym do. składu syenitu; materiał bud. i drogowy. Mońki, m. pow. w woj. białostockim; 4.0 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1965. Moor DMITRIJ S. (właśc. D.S. Orłów), 1883-1946, radz. grafik i rysownik; jeden z twórców radz. plakatu polit.; karykatury polit., ilustracje. Moora HARRY, ur. 1900, archeolog est, badacz pradziejów ludów bałtyckich i zachodniofiń.; prof. uniw. w Tartu, czł. AN Est.SRR. r Moore [muə ] EDWARD, 1712-57, dramaturg ang.; drugi, obok G. Lilia, klasyk mieszcz. „tragedii domowej" (Gracz). Moore [muər] GEORGE, 1852-J.933, pisarz anglo-irl.; działacz ruchu odrodzenia celt.; reprezentant naturalizmu (powieść Esther Waters); symbolist. liryka. Moore [muər] GEORGE, 1873-1958, filozof ang.; jeden z gł. przedstawicieli tzw, neorealizmu, twórca bryt. szkoły filozofii analitycznej; czł. Akad. Bryt.; głosił program filozofii jako analizy pojęć i opisu poznania oraz obiektywizm i instytucjonizm w etyce. r Moore [muə ] HENRY LUDWELL, 18691958, ekonomista amer.; jeden z twórców współcz. ekonometrii; Synthetic Economics. Moore [muər] HENRY SPENCER, ur. 1898, ang. rzeźbiarz i rysownik; kompozycje figuralne i abstrakc, o syntet, często ażurowej formie; cykle rysunków woj.; Po~ stać spoczywająca, Król i królowa. Moore [muər] MARIANNĘ, ur. 1887, poetka amer.; eksperymentalna, impresjonist. liryka o niezwykłej metaforyce.

732 Moore Moore [muər] THOMAS, 1779-1852, anglo-irl. poeta romant.; wiersze poświęcone sprawie wolności Irlandii (Irish Melodies), poemat orient. Lalla Rukh, satyry. Moorea [morea], wyspa w grupie Wysp Na Wietrze (Wyspy Towarzystwa); 132 km2, 4,4 tys. mieszk. (1967). Moose Jaw [mu:s dżo:], m. w Kanadzie (Saskatchewan); 33 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. regionu roln., węzeł kolejowy. moped, pojazd mech. jednośladowy, podobny do motoroweru, o nowocz. obudowanej konstrukcji. mopek (Barbastella barbastellus), mały eur. nietoperz z rodziny mroczków; żyje w pobliżu osiedli; w Polsce rzadki, chroniony. MOPR →Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom. mops, rasa małych psów pokojowych; wys. w kłębie 20-31 cm, cięż. 6-8 kg (skłonne do zapasania się); sierść krótka, czarna, brązowa lub płowa, z czarną maską, uszami i pręgą przez grzbiet; nos krótki, oczy duże. Mopti, m. w środk. Mali, nad Nigrem; 33 tys. mieszk. (1968); ośr. handl.; przemysł spożywczy. Mor ANTHONIS VAN DASHORST (ZW. Antonio Moro), ok. 1518-ok. 1577, malarz niderl., portrecista. Mór [mo:r], m. w środk. Węgrzech, u podnóży gór Vertes; 12 tys. mieszk. (1965); wydobycie węgla brunatnego. mora, rzym. i wł. gra hazardowa polegająca na szybkim otwieraniu i zamykaniu dłoni i odgadywaniu ile palców było wyprostowanych. mora, druk. zniekształcające obraz tło na odbitkach wykonanych z nieprawidłowo przygotowanych klisz druk. (siatkowych) . mora, lit. w klas. metryce iloczasowej podstawowa jednostka, równająca się czasowi potrzebnemu do wymówienia sylaby krótkiej mora, techn. niepożądany wzór w obrazie telewizyjnym spowodowany zakłóceniami interferencyjnymi między dwoma periodycznymi strukturami obrazu. mora, włók. jednobarwną tkanina jedwabna niekiedy bawełn. lub wełn., morowana; używana na suknie wieczorowe, szaty liturgiczne, wstążki itp. Mora [mo:ro] FERENC, 1879-1934, węg. pisarz, pedagog, dziennikarz i archeolog; twórczość gł. o życiu wsi z okolic Segedynu; nowele (Nasz chleb powszechni), powieść historyczna. Moraczewski JĘDRZEJ, 1802-55, historyk, działacz polit. i kult.; czł. Centralizacji Pozn. (prawe skrzydło), 1848 Komitetu Nar.; 1848 uczestnik zjazdu słow. w Pradze. Moraczewski JĘDRZEJ, 1870-1944, działacz polit.; jeden z przywódców PPSD, czł. POW; XI 1918-I 1919 premier, 191925 czł. GKR PPS, 1919-25 wicemarszałek sejmu; 1931 założyciel Związku Związków Zawodowych. Moraczewski MACIEJ, 1840-1928, architekt; budynek ASP w Krakowie. morale, socjol. gotowość do wypełnienia obowiązków, zadań, rozkazów; wola walki; odporność psych. zespołu, załogi na trudności; poczucie odpowiedzialności wobec podjętego zadania. Morales Luis DE, ok. 1509-86, malarz hiszp.; obrazy rel., malowidła dekoracyjne (m.in. w Eskurialu). moral insanity [morəl ynsänyty; ang.], brak zasad, uczuć, instynktów moralnych, nieczułość, niezdolność rozróżnienia dobra i zła; wyraża się zachowaniem aspoł. i antyspołecznym. moralista: 1) myśliciel, pisarz, podejmujący zagadnienia moralne zachowania człowieka; 2) myśliciel uznający dobro moralne za jedyny lub gł. cel dążeń człowieka; 3) potocznie człowiek nawołujący do przestrzegania zasad moralnych, lubiący prawić morały.

moralistyczny, nacechowany moralizmem, moralizujący. moralistyka, dziedzina refleksji filoz., obejmująca zagadnienia moralne. moralitet, średniow. dramat alegor.-dydaktyczny obrazujący walkę uosobionych sił dobra i zła o duszę człowieka. moralizator, człowiek propagujący zasady moralne, prawiący morały, moralizujący. moralizatorski, dbający o umoralnienie, moralizujący, prawiący morały. moralizm, pogląd uznający wartości moralne za najwyższe, przyjmujący kryteria etyczne za podstawę wszelkich ocen, a dobro moralne za gł. (jedyną) wytyczną ludzkiego postępowania. moralność, socjol. jedna z form świadomości społ.; zespół dominujących w danej epoce i środowisku (społeczeństwie, klasie, grupie społ.) ocen, norm i zasad określających zakres poglądów i zachowań uważanych w tej grupie za dobre lub złe; m. zmienia się zależnie od warunków hist. i społecznych. moralność socjalistyczna, zespół norm i zasad tworzących się w społeczeństwie socjalist. jako odpowiednik jego charakteru i potrzeb; kształtuje się w procesie budownictwa socjalist., wartości czerpie z ideologii marksistowskiej i nauk. poglądu na świat. moralny: 1) oparty na zasadach postępowania uznawanych za zgodne z moralnością w określonych środowiskach i epokach hist.; etyczny; 2) odnoszący się do życia psych., umysłu, uczuć; niematerialny, duchowy. morał: 1) pouczenie, napomnienie; 2) pouczający sens bajki, przypowieści, zawarty często w sentencji zamykającej utwór. Morand [morã] PAUL, ur. 1889, pisarz fr.; dyplomata; czł. Akad. Fr.; powieści (Żyjący Budda), opowiadania, eseje (m.in. cykl poświęcony wielkim miastom). Morandi GIORGIO, 1890-1964, malarz wł.; początkowo związany z malarstwem metafizycznym; martwe natury o syntet. formie i oszczędnej gamie kolorystycznej. Morando BERNARDO, ok. 1540-1600, architekt wł., działający w Polsce, w służbie J. Zamoyskiego; zaprojektował renes. miasto Zamość i wzniósł tam pałac, kolegiatę, bramy i kamienice oraz fortyfikacje. Morante ELSA, ur. 1918, pisarka wł., żona A. Moravii; powieści (Kłamstwo i czary, Wyspa Artura), tom wierszy (Alibi). Moratin [-tin] LEONARDO FERNANDEZ DE, 1760-1828, syn Nicolasa, dramatopisarz hiszp.; komedie klasycyst. pod wpływem Moliera, sentymentalne — zapowiadające romantyzm. Moratin [-tin] NICOLAS FERNANDEZ DE, 1737-80, hiszp. poeta i dramatopisarz; komedie klasycyst. nawiązujące do tradycji nar., poezje. moratorium, umowne lub ustawowe odroczenie terminu płatności zobowiązań; np. m. ustanawiane przez państwo ze względu na wojny, kryzysy itp. Moratuwa, m. na zach. wybrzeżu Cejlonu, na pd. od Kolombo; 82 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł drzewny; port rybacki. Moravcsik [morawczyk] GYULIA, ur. 1892, bizantynolog węg.; czł. Węg., Bułg., Bawarskiej (NRF) i Niem. (NRD) AN. Moravia ALBERTO (właśc. A. Pincherle), ur. 1907, pisarz wł.; powieści i opowiadania (Agostino, Rzymianka, Matka i córka, Opowiadania rzymskie), demaskują powszechnie szanowane konwencje moralne. Morawa, rz. w Jugosławii, pr. dopływ Dunaju; dł. 563 km (od źródeł M. Południowej); duże wahania stanu wód. Morawa, rz. w Czechosłowacji, w dolnym biegu graniczna z Austrią, 1. dopływ Dunaju; dł. 358 km; żeglowna od m. Hodonin.

Morawica, w. w pow. i woj. krak., późnobarok. kościół (XVIII w., F. Placidi), współcz. wystrój. Morawska ZUZANNA, 1848-1922, pisarka; powiastki dla dzieci, powieści hist. dla młodzieży (Wilcze gniazdo, Złota ostroga). Morawska Brama, obniżenie między Sudetami a Karpatami (Czechosłowacja); wys. 310 m; przez B.M. prowadził szlak handl. (bursztynowy) z pd. Europy nad Bałtyk, obecnie szosa i linia kol. Warszawa-Wiedeń. Morawski EUGENIUSZ, 1876-1948, kompozytor, pedagog; poematy symf., balety (Świtezianka), opery. Morawski FRANCISZEK, 1847-1906, działacz, ruchu robotn.; współzałożyciel (1893) i jeden z przywódców lewicy PPS zaboru prus., 1893-1901 i od 1905 czł. jej zarządu; red. „Gazety Robotniczej". Morawski KAZIMIERZ, 1852-1925, filolog klas. i historyk; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; m.in. Historia literatury rzymskiej, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Andrzej Patrycy Nidecki. Morawski MARIAN, 1846-1901, teolog i filozof kat.; przedstawiciel kierunku hist.-badawczego w neoscholastyce. Morawski STANISŁAW, 1802-53, lekarz, pamiętnikarz; filomata; cenne literacko i jako dokument obyczajowy wspomnienia, wyd. częściowo 1924-29. Morawski TEODOR, 1797-1879, działacz polit, publicysta, historyk; poseł na sejmy w Królestwie Pol. (kaliszanin); min. spraw zagr. w Rządzie Nar. 1831, po 1831 na emigracji. Morawski Dzierżykraj FRANCISZEK, 17831861, poeta i krytyk lit.; generał, uczestnik powstania 1830-31; klasyk przychylny romantyzmowi (Klasycy i romantycy polscy); bajki, poematy (Dworzec mojego dziadka). Morawski-Osóbka EDWARD →OsóbkaMorawski Edward. Morawskie Pole (nizina w pn.-wsch. Austrii), 1278 klęska i śmierć króla czes. Przemysła Ottokara II, pokonanego przez Rudolfa I Habsburga. Morawy (Morava), kraina hist. w środk. części Czechosłowacji (Czes. Rep. Socjalist.), między Masywem Czeskim a Karpatami; obszar silnie uprzemysłowiony z rozwiniętym rolnictwem; gł. m.: Brno, Ostrawa. — Ośrodek państwa Samona w VII w.; w poł. IX w. zjednoczenie plemion morawskich dało początek państwu wielkomorawskiemu; od poł. X w. związane z państwem czeskim. Morąg, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad jez. Skiertąg; 9,2 tys. mieszk. (1968); fabryka sklejek, zakłady metal., spoż., odzieżowe; Muzeum J.G. Herdera; got. kościół (XIV, XVI w.), ratusz (XV w.), fragmenty murów miejskich (XIV w.), zamek krzyżacki (XIV w., przebudowany); prawa miejskie ok. 1327. Morcinek GUSTAW, 1891-1963, pisarz; powieści z życia ludu śląskiego (Wyrąbany chodnik, Pokład Joanny), utwory dla dzieci. mordent, muz. ozdobnik; szybkie przejście z dźwięku na jego górną lub dolną sekundę i powrót do dźwięku wyjściowego. morderstwo, w niektórych państwach nazwa zabójstwa umyślnego; w pol. ustawodawstwie nie używana. Mordwini, podstawowa ludność Mordwińskiej ASRR, pochodzenia ugrofiń.; ok. 1,5 mln; dwie grupy: Erzja i Moksza różniące się odrębnymi dialektami; rozwinięte rękodzieło artyst.-haft i zdobnictwo. Mordwińska ASRR, republika autonomiczna w eur. części Ros.FSRR; 26,2 tys. km2, 1 mln mieszk. (1970); stol. Sarańsk; uprawa zbóż, ziemniaków, konopi, buraków cukr., tytoniu; hodowla bydła, owiec, trzody chlewnej; przemysł elektrotechn., metal., mat. bud., włók., spożywczy.

morion 733 mordwiński język, z grupy ugrofiń., język Mordwinów; dialekty: erzjański i mokszański, mają własne piśmiennictwo, w alfabecie rosyjskim. Mordy, m. w pow. siedleckim, woj. warsz.; 1,6 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie 1488 (do 1867) i 1919. — Podczas okupacji hitlerowskiej M. straciły 50% mieszkańców. Morea: 1) nazwa Peloponezu, po opanowaniu go przez uczestników IV krucjaty (XIII w.); 2) inna nazwa księstwa Achai. more antiquo [łac.], starym, dawnym obyczajem. Moréas [-as] JEAN (właśc. Joanis Papadiamandopulos), 1856-1910, poeta fr., pochodzenia gr.; twórca manifestu symbolizmu i nazwy kierunku; w późniejszym okresie zwrócił się ku neoklasycyzmowi. Moreau [moro] GUSTAVE, 1826-98, fr. malarz i rysownik; symbol, kompozycje owiane atmosferą tajemniczości i fantastyki (Salome), portrety. Moreau [moro] JEAN MICHEL, 1741-1814, fr. rysownik, rytownik i malarz; ilustrator dzieł lit., portrety, sceny z W. Rewolucji Francuskiej. Moreau [-ro] JEANNE, ur. 1928, fr. aktorka film.; wybitne kreacje kobiet o skomplikowanej psychice (Kochankowie, Noc, Dziennik panny służącej). Moreau [-ro] JEAN VICTOR, 1763-1813, generał fr.; poparł Napoleona w zamachu 18 brumaire'a, później spiskował przeciw niemu; wygnany. Morel HENRYK, 1937-68, rzeźbiarz; początkowo figuratywne, później abstrakc. kompozycje przestrzenne z materiałów o różnorodnych fakturach; projekty pomników. morela zwyczajna (Armeniaca vulgaris, Prunus armeniaca), drzewo owocowe z rodziny różowatych, pochodzenia azjat., uprawiane w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych; owoce kuliste, omszone, deserowe, na przetwory i susz. Morelia, m. w Meksyku, stol. stanu Michoacán; 154 tys. mieszk. (1969); przemysł spoż., włók., papierń.; uniw.; muzeum; zabytkowe budowle sakralne m.in. katedra: (XVII-XVIII w.), kolegium S. Nicolas (XVI w.), pałace (gł. XVIII w.); zał. 1541 p.n. Valladolid. Morelli GIOVANNI (pseud. Ivan Lermolieff), 1816-91, wł. krytyk sztuki; posługiwał się metodą atrybucji w oparciu o indywidualne formy ujęcia typowych elementów; Studi di critica d'arte sulla piłtura italiana, Le gallerie Borghese e Doria. Morelos, stan w środk. Meksyku; 5,0 tys. km2, 597 tys. mieszk. (1969); stol. Cuernavaca; uprawa trzciny cukrowej. Morelos y Pavón [m. i pabon] J OSE MARIA, 1765-1815, przywódca antyhiszp. powstania 1810 w Meksyku, ksiądz; uwięziony przez Hiszpanów, zmarł w więzieniu. Morelowski MARIAN, 1884-1963, historyk sztuki; prof. uniw. w Wilnie, KUL i Wrocławiu; działalność na polu ochrony zabytków; badacz powiązań sztuki pol. i obcej. more maiorum [łac], wg zwyczaju przodków. morena, materiał skalny transportowany i osadzany przez lodowiec; rozróżnia się m. ruchome (powierzchniowe, wewn., denne), niesione przez lodowiec, i m. ustalone, osadzone w czasie postoju i topnienia lodowca, tworzące swoiste formy pow. Ziemi. Morenci [-sy], ośrodek wydobycia rudy miedzi w USA (Arizona). Moreni [-reni], m. w pd. Rumunii, na pogórzu Karpat; 15 tys. mieszk. (1968); ośr. wydobycia ropy naft., przemysł maszynowy. Moreno [morejnou] JACOB, ur. 1892, amer. socjolog i psychiatra, twórca socjo-

metrii; zał. „Journal of Sociometry" i instytutu socjometrii. mores, zdyscyplinowane zachowanie się; posłuszeństwo, karność, rygor. moreska →maureska. Moreto y Cavaña [m. i kabańa] AuGUSTIN, 1618-69, dramatopisarz hiszp.; pełne finezji komedie psychol.-obyczajowe. Moretti MARCELLO, 1910-61, wł. aktor i mim; znany zwł. jako wykonawca roli Arlekina w Słudze dwóch panów C. Gol-doniego; występy w Piccolo Teatro w Mediolanie, świat, tournee z jego zespołem. Moretti MARINO, ur. 1885, pisarz wł., autor powieści i opowiadań obrazujących środowiska prowincjonalne- (11 pudore). Moretus JAN, 1543-1610, jeden z pierwszych, stałych drukarzy belg.; współpracownik Ch. Plantina, kontynuator jego tradycji. Morez [mory], m. we wsch. Francji, w górach Jura; 6,4 tys. mieszk. (1968); duży ośr. przemysłu optycznego i zegarkowego; ośr. turystyczny. morfalaksja, regeneracja całego organizmu z drobnych odcinków ciała, np. u dżdżownicy. morfem, najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa Wyrazu; wyróżnia się m. główny (rdzeń) i m. poboczne (afiksy i końcówki fleksyjne). Morfeusz, mit. gr. skrzydlaty bóg marzeń sennych; syn Hypnosa. morfina, alkaloid otrzymywany z makówek i łodyg maku, gł. składnik opium; farm. środek przeciwbólowy i uspokajający; jest narkotykiem (częste stosowanie prowadzi do morfinizmu). morfinista, człowiek nałogowo używający morfiny. morfinizm, rodzaj narkomanii, nałogowe używanie morfiny; prowadzi do zmiany osobowości, spadku sił fiz., podatności na zachorowania. morfochronologia, dział geomorfologii zajmujący się określaniem wieku form pow. Ziemi. morfogeneza, etap rozwoju zarodkowego zwierząt wielokomórkowych; procesy różnicowania się tkanek (histogeneza), ich przemieszczania i układania w zawiązki narządów; poprzedza organogenezę. morfografia (orografia), dział geomorfologii zajmujący się opisywaniem form powierzchni Ziemi na podstawie ich wyglądu zewnętrznego. morfologia, biol. nauka o pokroju, ukształtowaniu i budowie zwierząt i roślin (obejmuje anatomię). morfologia, językozn. dział gramatyki zajmujący się budową wyrazów; dzieli się na fleksję i słowotwórstwo; również budowa wyrazów. morfologizacja, językozn. powiązanie pewnych cech fonetycznych z formami gramatycznymi. morfometria, dział geomorfologii zajmujący się pomiarami form pow. Ziemi (np. długości, wysokości, głębokości). morfonem, językozn. termin używany jako określenie dwóch głosek będących członami oboczności morfologicznej. morfonologia, dział gramatyki opisowej zajmujący się obocznością głosek w formach wyrazowych;. Morgagni [-gani] GIAMBATTISTA, 168&1771, wł. lekarz i anatom; prof. uniw. w Padwie; jeden z twórców anatomii patologicznej, pierwszy opisał niektóre twory anatomiczne. r Morgan [mo: gn] CHARLES LANGBRIDGE, 1894-1958, pisarz ang.; powieści morskie i woj., rozpatrujące problemy filoz., psychol. i moralne;r dramaty i eseje. Morgan [mo: gn] JOHN PIERPONT (st.), 1837-1913, amer. finansista i przemysłowiec; założył bank J.P. Morgan and Co i trust stal.; kolekcjoner dzieł sztuki i książek. Morgan [mo:rgn] JOHN PIERP0NT (mł.), 1867-1943, syn Johna Pierponta (st.),

amer. finansista i polityk; w okresie jego działalności grupa finans. M. stała się jedną z najsilniejszych grup finans. USA. Morgan [mo:rgn] LEWIS HENRY, 181881, etnolog amer., przedstawiciel kierunku ewolucjonistycznego w naukach społ.; prowadził badania etnogr. wśród Irokezów. Morgan [-gã] MICHELE (właśc. Simone Roussel), ur. 1920, fr. aktorka film.; gł. role w filmach kostiumowych i melodramatach (Ludzie za mgłą, Symfonia pastoralna, Wielkie manewry). Morgan [mo:rgn] THOMAS HUNT, 18661945, amer. biolog, genetyk; prof. uniw. w Nowym Jorku, założyciel i kier. laboratoriów w California Institute of Technology w Pasadenie, czł. Royal Society; nagr. Nobla za odkrycia dotyczące roli chromosomów w przekazywaniu cech dziedzicznych. r Morgan [mo: gn] WILLIAM WILSON, ur. 1906, astronom amer.; prof. uniw. w Chicago; stworzył z Keenanem system klasyfikacji widmowej gwiazd (system MK) i z Johnsonem system fotometrii gwiazd (system UBV). Morgan, ośrodek eksploatacji bogatych złóż ropy naft. w Egipcie, nad Zat. Sueską; wydobycie od 1967. Morgana (Morgan le Fay), w legendach o Arturze siostra króla, posiadająca moc czarodziejską; występuje w sycylijskich wersjach legend jako wyłaniająca się z morza Fata Morgana. Morgan City [-gən sy-], m. w USA (Luizjana), nad Zat. Meksykańską; 16 tys. mieszk. (1970); port rybacki, połów ostryg i krabów. morganit, minerał, różowa, przezroczysta odmiana berylu; kamień szlachetny. Morgantown [mo:rgəntaun], m. w USA (Wirginia Zach.), nad rz. Monongahela; 29 tys. mieszk. (1970); ośr. regionu eksploatacji węgla kam., ropy naft., gazu ziemnego; przemysł szklarski, chem.; uniwersytet. Morgarten [mo:r-] (wzniesienie w Szwajcarii, na pn. od m. Schwyz), 1315 zwycięstwo kantonów szwajc. (Schwyz, Zug, Unterwalden) nad wojskami Leopolda I Habsburga. „Morgenposten" [morgənpo-], norw. dziennik konserwatywny, wydawany od 1861. Morgenstern [morgənsztern] CHRISTIAN, 1871-1914, poeta niem.; groteskowe, operujące absurdalnym humorem Galgenlieder; liryka modernistyczna; utwory dramatyczne. Morgenstern JANUSZ, ur. 1922, reżyser film.; filmy fabularne (Do widzenia, do jutra, Życie raz jeszcze); w telewizji Kolumbowie i wiele odcinków serialu Stawka większa niż życie. Morgenthaler [morgənta:-] ERNST, 18871962, szwajc. malarz i grafik; pejzaże, akty, portrety oraz malowidła ścienne. Morges [morż], m. w Szwajcarii (Vaud), nad Jez. Genewskim; 12 tys. mieszk. (1968); ośr. turyst. i sportów wodnych. „Morgunbladid" [morgünbla-.did], największy dziennik isl., pismo konserwatywne, zał. 1913. Mori OGAi, 1862-1922, pisarz jap.; przedstawiciel romantyzmu w literaturze jap.; powieści hist., krytyki literackie. Móricz _[mo:ric] ZSIGMOND, 1879-1942, pisarz węg. z kręgu pisma „Nyugat"; powieści realist. (Krewni, Rozbójnik) o akcentach krytyki społ. i politycznej. Mörike [mö:rykə] EDUARD, 1804-75, poeta niem.; liryka inspirowana poezją Goethego i lud.; opowiadania (Podróż Mozarta do Pragi), portret artysty w powieścią Maler Nolten. Morioka, m. w Japonii (pn. Honsiu), nad rz. Kitakami, ośr. adm. prefektury Iwate; 188 tys. mieszk. (1967); przemysł spoż. włók., drzewny; uniwersytet. morion, miner, minerał, czarna odmiana kwarcu; używany w jubilerstwie.

734 morion morion, wojsk, rodzaj hełmu otwartego z rondem wzniesionym do góry z przodu i z tylu, oraz z grzebieniem; używany w XVI-XVII w. przez piechotę; w Polsce m.in. przez piechotę cudzoziemskiego autoramentu. Morisot [-izo] BERTHE, 1841-95, fr. malarka i graficzka; związana z impresjonistami; gł. postaci kobiet i dzieci (Kołyska). Moritz [mo:ryc] KARL PHILIPP, 1756-93, pisarz niem.; powieść autobiogr. Anton Reiser o awansie spol.; rozprawy o języku i stylu. Morland [mo:rlənd] GEORGE, 1763-1804, malarz ang.; obrazy o tematyce pejzażowej, rodzajowej i animalistycznej (Psy myśliwskie). morlesz (Pagellus centrodontus), ryba z rzędu okoniokształtnych, ok. 50 cm dł.; O. Atlantycki; mięso smaczne. Morley [mo:rly] EDWARD WILLIAMS, 1838-1923, amer. chemik i fizyk; określił ciężar właśc. tlenu i wodoru; badał wpływ ruchu Ziemi na prędkość światła. Morley [mo:rly], m. w W. Brytanii (Anglia), w zespole miejskim Leeds; 43 tys. mieszk. (1966); przemysł wełn., skór z., maszyn., szklarski; wydobycie węgla kamiennego. Morley of Blackburn [mo:rly ow bläkbə:rn] JOHN, 1838-1923, ang. polityk i pisarz, liberał; czł. rządu 1886, 1892-95 i 1905-14; zwolennik autonomii Irlandii. mormoni, grupa rel. zał. 1830 przez J. Smitha w Ameryce Pn.; doktryna jest połączeniem chrześcijaństwa, judaizmu i islamu; propagują ascezę. Mormugan, m. w Indii (Goa), port nad M. Arabskim; ok. 12 tys. mieszk.; rybołówstwo; wywóz rud żel. i manganu. mornel (Eudromias morinellus), ptak z rzędu mew-siewek; dł. 22 cm; upierzenie szaro-brązowo-czarne; gł. owadożerny; wyżynna tundra pn. Eurazji, Alpy. „Morning Star" [mo:rnyn sta:r], dziennik, organ KP W. Brytanii; wydawany od 1966. Moro ALDO, ur. 1916, polityk wł., jeden z przywódców chrześc, demokracji; 195964 sekr. polit. Wł. Partii ChrześcDemokr.; 1963-68 kilkakrotnie premier, od 1969 min. spraw zagranicznych. Morogoro, m. we wsch. Tanzanii; 25 tys. mieszk. (1967); ośr. handl.; węzeł komunik.; uzdrowisko; w pobliżu wydobycie miki. Morón [-ron], m. w Argentynie, w zespole miejskim Buenos Aires; 344 tys. mieszk. (1960); przemysł spoż., chem., lotn., skórzany. Morón [-ron], m. w środk. Kubie; 27 tys. mieszk. (1967); przemysł spożywczy. Morón de la Frontera [-ron de la f.], m. w Hiszpanii (Andaluzja), u podnóża G. Betyckich; 36 tys. mieszk. (1960); przemysł cementowy. Moroni [-ni], stol. Komorów (terytorium zamor. Francji), na wyspie Wielki Komór, na O. Indyjskim; 11 tys. mieszk. (1966); port i ośr. handlowy. moroszka (malina moroszka, Rubus chamaemorus), bylina, gat. maliny; w Polsce rzadka, na torfowiskach Pomorza i w Sudetach; pędy bez kolców, owoce jadalne. Morotai, wyspa indonez. w Molukach Pn.; ok. 2,6 tys. km2. morowanie, nadawanie tkaninie (przez odciskanie na kalandrze) wyglądu falistego o nierównomiernym połysku, imitującego słoje drewna. morowa zaraza, med, →dżuma. morowy: 1) dotknięty morem, niosący, powodujący mór; 2) potocznie godny uznania, dzielny, porządny, przyzwoity (o człowieku); przyjemny, dobry, mocny (o przedmiotach i czynnościach). Morozewicz JÓZEF, 1865-1941, mineralog i petrograf; prof. Uniw. Jag., organizator AGH i Państw. Instytutu Geol. w Warszawie; "prowadził gł. prace ekspery-

mentalne nad syntezą minerałów i skał; otrzymał sztuczny bazalt i skały z nim spokrewnione. Morozow GEORGIJ F., 1867-1920, leśnik ros.; prof. Instytutu Leśnego w Petersburgu; twórca nowocz. nauki o lesie; Nauka o lesie. Morozowicz RUFIN, 1851-1931, aktor i śpiewak operetki warsz.; role komiczne (Menelaus — Piękna Helena J. Offenbacha). Morozowicz-Szczepkowska MARIA, 1885-1968, dramatopisarka; komedie i dramaty obyczajowe (Sprawa Moniki), scenariusze filmowe. Morris [-rys] CHARLES, ur. 1901, amer. filozof i semantyk; twórca koncepcji semiotyki jako nauki obejmującej składnię log., semantykę i pragmatykę języka. Morris [-rys] MRS. OWEN, 1753-1826, aktorka amer.; czł. American Company; role komediowe i romantyczne. Morris [-rys] WILLIAM, 1834-96, ang. pisarz, malarz, dekorator i rysownik; tworzył pod wpływem estetyzmu J. Ruskina i prerafaelitów; poematy epickie, powieść utopijna Wieści znikąd; przyczynił się do odnowy rzemiosł artyst., typografii i grafiki książkowej. Morris Jesup [-rys dżesəp], najdalej na pn. wysunięty przylądek Grenlandii; 83°39'N, 34°12/W. Morrison [-rysn] HERBERT STANLEY, 1888-1965, polityk bryt., jeden z przywódców Partii Pracy; min. transportu 1929-31, spraw wewn. 1940-45, spraw zagr. 1951. Morrisville [moryswyl], m. w USA (Pensylwania), nad rz. Delaware; 11 tys. mieszk. (1970); kombinat hutniczy. Morro Velho [-ro welio], kopalnia złota w m. Nova Lima (Brazylia); głęboka do 2700 m (najgłębsza w świecie). mors, telegr. aparat piszący, zbudowany przez S.F. Morse'a; obecnie w zasadzie nie używany. mors (koń morski, Odobenus rosmarus), mor. ssak z rzędu płetwonogich; dł. do 5 m, samica mniejsza; kły (cenne) duże, brak małżowin usznych; żywi się mięczakami i skorupiakami; rzadki, chroniony. Morse [mo:rs] SAMUEL FINLEY, 17911872, amer. malarz i wynalazca; 1837 zbudował telegraf elektromagnet, 1840 stworzył dla niego alfabet telegr. (tzw. alfabet M). Morse'a alfabet [a. morsa], rodzaj alfabetu telegr. nierównomiernego, który składa się z kombinacji kresek i kropek (odpowiadają im np. impulsy elektr. długie i krótkie). morska administracja, administracja żeglugi mor. wykonywana w PRL przez min. żeglugi i jego organy terenowe — urzędy mor., w skład których wchodzą kapitanaty i bosmanaty portów. morska choroba, zaburzenia narządu równowagi wywołane kołysaniem statku; zawroty głowy, nudności i wymioty. morska fala →falowanie. morska woda, woda zawarta w oceanie świat.; ogólna objętość m.w. — 1370,4 mln km3; średnie zasolenie 35‰; średnia temp. wód powierzchniowych oceanu świat. 17,4°, na równiku 27°, na obszarach polarnych półkuli pn. i pd. —0,75-0,79°; skład chem. złożony (gł. pierwiastki: tlen, wodór, chlor, sód). morskie lotnictwo, lotnictwo wojsk, przeznaczone do wspólnych działań z flotą woj. i do działań samodzielnych, gł. w celu niszczenia okrętów przeciwnika, obrony własnych okrętów i baz, ubezpieczania desantów i rozpoznania; bazuje na lotniskowcach lub na lądzie. Morskie Oko (Rybie Jezioro), jez. w Tatrach Wysokich, w Dol. Rybiego Potoku, największe w Tatrach, na wys. 1393 m; pow. 34,5 ha, głęb. do 50,8 m; schronisko PTTK. morskie prawo, ogół norm regulujących stosunki prawne związane z żeglugą mor.; w PRL w zakresie p.m. obowiązuje Kodeks morski z 1961.

morskie stacje, biol. placówki nauk. badające morza i oceany jako środowisko życia, jego organizmy, ich zespoły oraz produkcyjność biologiczną. Morski Instytut Rybacki (MIR), placówka naukowo-badawcza zał. 1928, z siedzibą w Gdyni; prowadzi prace z zakresu oceanografii, ichtiologii, techniki rybackiej, technologii rybnej, ekonomiki; studia nad typami statków rybackich. morski kanał, kanał żeglowny łączący 2 morza lub oceany albo prowadzący od morza lub oceanu w głąb lądu; sztuczna droga wodna; k.m. otwarty łączy zbiorniki wodne o jednakowych poziomach (np. Kanał Sueski), zamknięty (ze śluzami) — o różnych poziomach (np. Kanał Kiloński). mors owocowy (winsok), w przemyśle spirytusowym sok owocowy utrwalony dodatkiem 15-20% spirytusu, przeznaczony do wyrobu wódek gatunkowych. Morstin LUDWIK HIERONIM, 1886-1966, dramaturg, poeta, prozaik; założyciel pisma lit. „Museion"; dramaty osnute na motywach klas. {Obrona Ksantypy), szkice lit. i wspomnienia. morszczelce (płazy beznogie, Apoda), rząd płazów; ok. 70 gat., do 1 m dł.; brak kończyn, uszy i oczy w zaniku; z trybu życia podobne do dżdżownic; tropik. Ameryka, Azja i Afryka. morszczuk (Merluccius merluccius), ryba z rodziny dorszowatych, do 1 m dł.; M. Śródziemne, Czarne i pn. Atlantyk; mięso smaczne. morszczyn (fukus, Fucus)y glon mor. (brunatnica), do 1 m dł.; tworzy łąki podwodne; m. pęcherzykowaty, z pęcherzykami pławnymi na spłaszczonej piesze, pospolity m.in. w Bałtyku, dostarcza jodu. Morsztyn HIERONIM (Jarosz), ok. 1580przed 1626, poeta; wiersze, powiastki przeważnie rymowane: Philomachia i (autorstwo podważane) Antypasty małżeńskie (m.in. Historia ... o królewnie Banialuce). Morsztyn JAN ANDRZEJ, ok. 1620-93, poeta i polityk; podskarbi w. kor., oskarżony o spisek, zbiegł do Francji; czołowy przedstawiciel dworskiego baroku lit. w Polsce; zbiory liryków (Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia), przekłady (m.in. Cyd Corneille'a). Morsztyn STANISŁAW, po 1623-1725, bratanek Andrzeja, pisarz; wojewoda sandomierski; tłumacz Andromachy J. Racine'a i Fedry Seneki (pt. Hipolit); erotyki, tre ny. Morsztyn ZBIGNIEW, ok. 1628-89, poeta ariański; w zbiorze Muza domowa (wyd. 1954) liryki (m.in. o niedoli braci pol.), realist. wiersze żołnierskie, treny, fra szki. Morszyn, osiedle w Ukr.SRR (obw. lwowski); 2 tys. mieszk. (1959); uzdrowisko (wody miner.). morświn (Phocaena phocaena), mor. ssak zaliczany do delfinów; dł. do 1,8 m; wody półkuli pn. (też M. Bałtyckiego); dawniej licznie poławiany, dziś rzadki. mortadela, kiełbasa nietrwała, wędzona i parzona, wyrabiana z mielonego mięsa cielęcego i wieprzowego z dodatkiem kawałków słoniny, ziarn gorczycy i in. przypraw. Mortillet [-tije] GABRIEL DE, 1821-98, fr. archeolog i muzeolog; prof. École d'Anthropologie; badacz paleolitu i twórca jego chronologii. Mortkowicz JAKUB, 1876-1931, księgarz i wydawca warsz.; działacz PTWK i ZKP; wyłączny wydawca dzieł Żeromskiego (21 t.), większości dzieł M. Dąbrowskiej i in.; słynne serie: «Pod znakiem kłoska» (poezje), pisarzy pol. i obcych, wyd. albumowe, cykle Stryjeńskiej. Mortkowicz-Olczakowa HANNA, 190568, córka Jakuba, pisarka; opowieści biogr., wspomnienia (Pod' znakiem kłoska). Mortkowiczowa JANINA, 1875-1960, żona Jakuba, pisarka, tłumaczka; utwory dla

Moskwin 735 dzieci i młodzieży (Anulka), przekłady (Podróże doktora Dolittle H. Loftinga). Morton JÓZEF, ur. 1911, pisarz; powieści o tematyce wiejskiej (Mój drugi ożenek). Morton [mo:rtn] SAMUEL GEORGE, 17991851, amer. przyrodnik i lekarz; prof. anatomii w Filadelfii; badania gł. antropologiczne, w zakresie kraniologii i klasyfikacji ras ludzkich. mortus, potocznie bieda, nędzny los. morula, biol. wczesne stadium rozwojowe zarodka człowieka i wielu zwierząt; kulista bryłka złożona z kilkunastu komórek; poprzedza stadium zw. blastulą. Morus THOMAS, 1478-1535, ang. mąż stanu i pisarz polit.; jeden z gł. ideologów odrodzenia i pierwszy przedstawiciel nowoż. socjalizmu i komunizmu utopijnego. Morvan [-wã], masyw krystal. we Francji, najdalej na pn. wysunięta część Masywu Centralnego; wys. do 902 m (Signal du Bois-du-Roi); hodowla bydła. morwa (Morus), drzewo azjat., uprawiane (m.in. w Polsce) jako ozdobne; liście m. białej są pokarmem gąsienic jedwabników; owoce jadalne, cenne drewno. Morwell [mo:ruəl], m. w Australii (Wiktoria), w dol. Latrobe; 17 tys. mieszk. (1966). Morwi, m. w Indii (Gudżarat), na płw. Kathijawar; 50 tys. mieszk. (1961); przemysł bawełniany. Moryń, m. w pow. chojeńskim, woj. szczecińskim, nad jez. Morzycko; 1,2 tys. mieszk. (1968); rom.-got. kościół (XIIIXIV w.); prawa miejskie przed 1306. Moryskowie, muzułm. ludność Hiszpanii, która po upadku emiratu Grenady pozostała i przyjęła chrześcijaństwo, zachowując muzułm. tradycje i obyczaje. morze, część oceanu oddzielona łańcuchem wysp, progiem podmorskim lub rozczłonkowanym lądem; w znaczeniu ogólnym — przeciwieństwo lądów lub całość wód oceanicznych. Morze Martwe, bezodpływowe jez. w Izraelu i Jordanii, w rowie tektonicznym El-Ghor; 394 m p.p.m.; pow. 1020 km2; głęb. do 399 m; zasolenie 22-33%o; uchodzi Jordan. morze pełne (morze otwarte), przestrzeń mórz i oceanów nie podlegająca suwerenności żadnego państwa, w związku z czym wszystkie państwa mogą z niej swobodnie korzystać (żegluga, przelot itp.); sytuację prawną m.p. reguluje konwencja z 1958. morze terytorialne (wody terytorialne), pas wód przyległych do wybrzeża, stanowiący integralną część terytorium nadbrzeżnego; szerokość m.t. ustala dane państwo jednostronną decyzją; w Polsce — 3 mile. Morzycka FAUSTYNA (pseud. Barbara), 1864-1910, działaczka oświat, i pisarka; zakładała szkoły i ochronki na wsi. Morzycko (Moryń), jezioro na Pojezierzu Myśliborskim (woj. szczecińskie); pow. 343 ha, głęb. do 60 m; nad M. — Moryń. Morzyczanie, plemię zachodniosłow. z grupy wieleckiej, osiadłe nad jez. Müritz, na Pojezierzu Meklemburskim; znane z Geografa Bawarskiego. Morzyczyn, ośr. wypoczynkowy w pow. stargardzkim, woj. szczecińskim, nad jez. Miedwie. morzysko (kolka), zespół objawów bólowych, najczęściej u koni, wywoływany Schorzeniem narządów jamy brzusznej, gł. przewodu pokarmowego. Mosaddek MOHAMMAD, 1880-1967, polityk irański; od 1929 wielokrotnie minister; 1951-53 premier. Mosander [mu-] KARL GUSTAW, 17971858, chemik szwedz.; badał pierwiastki ziem rzadkich; odkrył lantan, erb i terb. Mosbach AUGUST, 1817-84, historyk; członek Tow. Lit.-Słow., współzałożyciel Poznańskiego TPN; prace hist. oparte gł. na archiwaliach wrocławskich. Moschoforos, marmurowy posąg mężczyzny niosącego na plecach cielę; naj-

starszy przykład przełamania frontalizmu i symetrii w rzeźbie gr.; Muzeum w Atenach (Akropol). u Moscow [-ka ], m. w USA (Idaho); 14 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; uniwersytet. Mosdorf JAN, 1904-43, działacz polit.; 1926 przewodn. Młodzieży Wszechpolskiej, od 1931 — Rady Nacz. OWP, 193334 — ogólnokrajowej Sekcji Młodych SN, współzałożyciel i przywódca ONR; zginął w Oświęcimiu. Moselekatse (MILIKAZI), ok. 1790-ok. 1869, wódz zuluski, twórca państwa Matabele. Moseley [mouzly] HENRY GWYN, 18871915, fizyk ang.; badacz promieni X; sformułował tzw. prawo M. Moseleya prawo [p. mouzleja], zależność częstotliwości v charakterystycznego promieniowania X od liczby 2atom. Z pierwiastka chem.: v = CR(Z—s) , gdzie R — stała Rydberga, C i s — stałe dla danej serii linii widmowych. Moser [mo:zər] KARL, 1860-1936, architekt szwajc; budowle użyteczności publ., kościoły (św. Antoniego w Bazylei — pierwszy w Szwajcarii przykład zastosowania żelazobetonu w budowli sakralnej)^ działalność pedagogiczna. Moshi [mou szy], m. w pn. Tanzanii, u podnóży Kilimandżaro; 27 tys. mieszk. (1967); ośr. tnryst. (baza wyjściowa wypraw na Kilimandżaro); przemysł włók., drzewny; ośr. handl. regionu uprawy kawy. Mosi, lud z grupy Bantu, w Górnej Wolcie, Ghanie, Mali, Togo; ok. 4 mln; uprawa roli, hodowla, rzemiosło; język morę; w XIII-XIV w. utworzył w basenie rz. Czarnej i Białej Wolty kilka państewek; 1896-97 został podbity przez Francuzów. mosiądz, stop miedzi, w którym gł. składnikiem stopowym jest cynk; w zależności od drugiego składnika stopowego rozróżnia się m. aluminiowe, cynowe, krzemowe, manganowe, niklowe, ołowiowe, żelazowe. mosiądzowanie, pokrywanie metali (gł. stali) cienką warstwą mosiądzu metodą elektrolityczną lub natryskową; powłoki z mosiądzu stosowane są w celach dekoracyjnych lub jako podkład pod warstwę niklową. Mosicatunga [-ika-] (dawniej Wodospad Wiktorii), wodospad na Zambezi, na granicy Zambii i Rodezji; wys. 120 m, szer. 1800 m. Mosin SIERGIEJ I., 1849-1902, ros. konstruktor broni palnej, m.in. popularnego karabinu powtarzalnego, który wszedł do uzbrojenia ros. armii. Mosina, m. w pow. i woj. pozn., nad Kanałem Mosińskim; 8,3 tys. mieszk. (1968); przemysł mat. bud., drzewny; prawa miejskie 1302(?). — Udział mieszkańców M. w powstaniu wielkopol. 1918-19. moskaliki, nazwa handl. drobnych śledzi, odgłowiónych i wypatroszonych, marynowanych lub solonych, z dodatkiem przypraw korzennych. moskiewska konferencja 1943, z udziałem USA, W. Brytanii i ZSRR; uchwalono 4 deklaracje: w sprawie powszechnego bezpieczeństwa (koordynacja działań woj., konieczność utworzenia po wojnie organizacji międzynar. dla utrzymania pokoju), w sprawie Włoch, w sprawie Austrii, w sprawie pociągnięcia hitlerowców do odpowiedzialności za zbrodnie woj.; ponadto w czasie konferencji postanowiono omówić sprawę pol. na mającej się wkrótce odbyć konferencji w Teheranie. moskiewska konferencja 1945 (17-21 VI), rokowania między przedstawicielami obozu demokracji lud. a reprezentantami kół liberalno-burż. z kraju i emigracji w sprawie utworzenia pol. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. moskiewska konferencja 1945 (16-26 XII), z udziałem ministrów spraw zagr. USA,

W. Brytanii i ZSRR, w sprawie powoj, organizacji Europy i Dalekiego Wschodu. moskiewskie księstwo, państwo feud. wyodrębnione w 2 poł. XIII w. z Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, stanowiące jądro przyszłej Rosji; od 1389 — panowanie Wasyla I — W. Księstwo Moskiewskie; Iwan III i Iwan IV Groźny (car) kontynuowali jednoczenie ziem ruskich. moskiewskie narady przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych: 1957 (14-16 XI) narada przedstawicieli 12 partii komunist. i robotn. krajów socjalist.; uchwalono deklarację potwierdzającą zasady współpracy i solidarności partii budujących socjalizm; 1957 (16-19 XI) narada z udziałem delegacji 64 partii; ogłoszenie Manifestu pokoju wzywającego do walki z wyścigiem zbrojeń; 1960 (listopad) — 81 delegacji; uchwalenie wspólnego Oświadczenia (analiza ogólnej sytuacji międzynar., walka z dogmatyzmem i rewizjonizmem w ruchu robotn.); 1969 (czerwiec) — 75 delegacji (m.in. sprawa jedności ruchu robotn.). moskiewski protokół 1929, porozumienie (z inicjatywy ZSRR) o natychmiastowym wejściu w życie paktu BriandaKelloga (1928), podpisane przez Polskę, Rumunię, Estonię, Łotwę, następnie przez Litwę, Turcję i Iran. moskiewski układ 1963, zawarty przez rządy USA, W. Brytanii i ZSRR w sprawie zakazu doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą; nie zakazał doświadczeń podziemnych; podpisany następnie przez ponad 100 państw. moskitiera (moskiton), zasłona z gęstej siatki zawieszana nad łóżkiem dla ochrony przed moskitami i in. owadami (w tropikach). moskiton →moskitiera. Moskitów Wybrzeże, pas wybrzeża nad M. Karaibskim, między 11° a 16°N, w Ameryce Środk. (Honduras, Nikaragua); obszar nizinny, miejscami zabagniony; laguny. moskity (Phlebotominae), ciepłolubne, drobne muchówki (ok. 300 gat.), których samice żywią się krwią kręgowców, w tym człowieka; mogą przenosić choroby. Moskorzowski (Moskorzewski) HIERONIM (Jarosz), ?-1625, pisarz rel.; ideolog i polemiśta braci polskich. „Moskowskaja prawda", dziennik, organ moskiewskiego Kom. Okręg, i Miejskiego KPZR; zał. 1920. „Moskowskije wiedomosti", jedna z najstarszych gazet ros., wydawana 17561917 w Moskwie, reprezentująca ideologię caratu i obszarnictwa. Moskwa ZYGMUNT, ur. 1908, działacz polit.; 1956-58 min. przemysłu drobnego i rzemiosła, 1958-69 łączności; od 1969 za stępca przewodn. Rady Państwa, od 1969 przewodn. Prezydium CK SD. Moskwa, rz. w ZSRR, 1. dopływ Oki; dł. 502 km; połączona z Wołgą Kanałem im. Moskwy; nad M. — Moskwa. Moskwa, stol. ZSRR i Ros.FSRR, duży port nad rzeką M.; 7,1 mln mieszk. (1970); gł. ośr. polit., przem., kult. i nauk. ZSRR; wielki węzeł kol. i lotn. (4 lotniska, w tym Szeriemietiewo i Domodiedowo); 2 uniw., Akad. Nauk ZSRR; metro; mu zea (Galeria Tretiakowska, Muzeum Sztuk Plast. im. A.S. Puszkina); Kreml, plac Czerwony z cerkwią Wasyla Błogo sławionego (XVI w.) i mauzoleum Leni na; klasztory (XIV-XVI w.), cerkwie (XVII w.); budowle z XIX w. 1941-45 siedziba Państw. Komitetu Obrony i Kwatery Gł. Nacz. Dowództwa; IX 1941-11942 pod M. gł. bitwa pierwszego okresu wojny niem.-radz.; rozpoczęte 5-6 XII przeciwnatarcie wojsk radz. odrzuciło Niemców na 100-400 km na zach.; zwycięstwo to stworzyło warunki do przełomu w wojnie niem.-radzieckiej. Moskwin IWAN M., 1874-1946, ros. aktor teatr, i film.; od 1898 w MChAT; wybitne role w inscenizacjach K. Stanisławskiego

736

Moskwy im. Kanał

(Fiodor — Car Fiodor Joannowicz A. Tołstoja); występy w filmach niemych (Polikuszka). Moskwy im. Kanał, kanał żeglowny w Ros.FSRR, łączący rz. Moskwę z Wołgą; dł. 128 km; zbudowany 1932-37; ważny szlak komunikacyjny. Mosley [mouzly] OSWALD ERNALD, ur. 1896, bryt. polityk faszystowski; założyciel (1932) partii Bryt. Związek Faszystowski; 1940-43 internowany; 1948 założył Union Movement, która prowadzi rasistowską i faszyst. propagandę. mos maiorum [łac], obyczaj przodków. Mosonmagyaróvár [moszonmodiro:wa:r], m. w pn.-zach. Węgrzech; 25 tys. mieszk. (1967); przemysł maszynowy. mos pro lege [łac], „obyczaj zamiast prawa"; zwyczaj zastępuje ustawę. Moss LUDWIG VON, ur. 1910, polityk szwajc, historyk; 1943-59 deputowany do Rady Kantonów, 1963 i 1968 wiceprezydent, 1964 i 1969 prezydent. Moss, m. i port w pd.-zach. Norwegii, nad Oslofjordem, ośr. adm. okręgu Ostfold; 24 tys. mieszk. (1969); przemysł stoczn., drzewny, papierniczy. Mossakowski EUGENIUSZ, 1885-1958, śpiewak (baryton) opery warsz.; pedagog. Mössbauer [mö:s-] RUDOLF LUDWIG, ur. 1929, fizyk niem.; prof. Instytutu Politechnicznego w Monachium; odkrywca tzw. efektu M.; nagr. Nobla. Mössbauera efekt, występujące w niskich temperaturach zjawisko emisji lub absorpcji promieni y przez jądra atomowe bez straty energii na odrzut jądra. Mossoczy ZYGMUNT, 1881-1962, śpiewak (bas) w operze we Lwowie i Warszawie, dyr. opery warszawskiej. Mossoró [-ro], m. w Brazylii (Rio Grande del Norte); 39 tys. mieszk. (1960); ośr. handl., wydobycie soli kam.; w pobliżu wydobycie ropy naftowej. most, bud. budowla z drewna, kamienia, betonu, żelbetu, stali itp. przeprowadzająca drogę komunik. nad przeszkodą wodną (np. rzeką); konstrukcję górną m. stanowią przęsła, dolną — podpory mostowe (skrajne — przyczółki, pośrednie — filary); m. stały ma przęsła nieruchome, m. ruchomy — obracane, podnoszone, przetaczane itp.; m. pontonowy — na podporach pływających. most, techn. gł. element konstrukcji nośnej suwnicy, po którym porusza się wózek suwnicowy; złożony z 1 lub 2 dźwigarów w postaci belek, kratownic lub blachownie. Most, m. w Czechosłowacji (Czeska Rep. Socjalist.); 55 tys. mieszk. (1968); ośr. Mosteckiego Zagłębia węgla brun., hutnictwo żel., przemysł włók., spożywczy. Mostaganem, m. i port w Algierii, nad M. Śródziemnym, ośrodek adm. dep. M.; 75 tys. mieszk. (1966); ośr. handl. urodzajnego regionu roln. (winorośl, warzywa); przemysł spoż., mat. bud.; rybołówstwo. Mostar, m. w Jugosławii (Bośnia i Hercegowina), nad rz. Neretva; 56 tys. mieszk. (1965); przemysł włók., spoż., hutnictwo aluminium; ośr. turystyczny. 1945 (4-15 II) pod M. wielka operacja VIII korpusu jugosł. wojsk narodowowyzwoleńczych walczących z wojskami hitlerowskimi; zginęło 3500 Niemców. most dentystyczny, rodzaj protezy stomatologicznej umocowanej na sąsiednich zdrowych zębach w celu uzupełnienia niewielkiego braku zębów. mostek, anat. część szkieletu kręgowców lądowych łącząca żebra po stronie brzusznej, u człowieka płaska wydłużona kość, górnym końcem połączona ponadto z obojczykami. mostek, żegl. →pomost. mostek pomiarowy, mostek elektr. do pomiaru oporu, indukcyjności lub pojemności elektr., a także innych przyporządkowanych im wielkości fiz. (np. temperatury, odkształcenia); mostek Wheatstone'a, Thomsona, Wiena itp.

most kanałowy, most przeprowadzający kanał żeglowny lub przem. nad rzeką, kanałem, drogą itp. mostowe, w dawnej Polsce (od XII w.) opłata pobierana za przejazd przez most, związana z przymusem drogowym. mostowe łożysko, element, zwykle stal. lub żeliwny, przenoszący obciążenia przęseł na podpory mostu (przyczółki, filary) oraz umożliwiający przesuw przęsła przy jego odkształceniach. mostownica (suwnica mostowa, most przeładunkowy), suwnica, której konstrukcja nośna zw. mostem wystaje poza wspierające ją podpory; rodzaj suwnicy bramowej; wystająca część mostu może być wysięgnicą (część nieruchoma) lub wysięgnikiem (część podnoszona). mostownica, bud. drewn. belka o przekroju prostokątnym stosowana jako podkład pod szyny na moście kolejowym. Mostowska ANNA, ok. 1762-1833, żona Tadeusza, pisarka; pierwsze pol. powieści grozy (Astolda), wzorowane gł. na A. Radcliffe. Mostowski ANDRZEJ, ur. 1913, matematyk i logik; prof. Uniw. Warsz.; czł. PAN; badania nauk. w zakresie teorii mnogości, podstaw matematyki i zagadnień logiki mat.; Logika matematyczna. Mostowski TADEUSZ ANTONI, hrabia, 1766-1842, działacz polit, krytyk lit.; 1794 w Radzie Najwyższej Nar.; min. spraw wewn. Księstwa Warsz. i Król. Polskiego. most przeładunkowy →mostownica. most przerzutowy (zwałowarka mostowa), konstrukcja kratownicowa ustawiona na wysokich podporach, zaopatrzona wewnątrz kratownicy w przenośnik taśmowy transportujący urobek, np. z przodków, na zwał. most Varola, anat. część mózgu przylegająca do rdzenia przedłużonego jako lity walec zbudowany gł. z włókien nerwowych; w m.V. znajdują się jądra niektórych nerwów czaszkowych. Mosul, m. w pn. Iraku, ośrodek adm. prow. M. nad Tygrysem; 344 tys. mieszk. (1969); ważny ośr. regionu wydobycia ropy naft. i przemysłu (gł. spoż., włók., cementowy); uniw.; pozostałości półkolistych murów obronnych, wewnątrz tzw. targ czwartkowy, kryte uliczki, twierdza (XII w.), meczety. Mosulu emirat, powstałe w X w. księstwo muzułm. ze stolicą w Mosulu, rządzone początkowo przez dynastie lokalne, od końca XI w. kolejno przez Seldżuków, Zengidów, Mongołów, Ak Kojunłu, Safawidów i Turcję; 1918-26 terytorium dawnego e.M. było przedmiotem sporu między W. Brytanią a Turcją; ostatecznie przyznano je Irakowi. moszcz, sok gronowy lub owocowy przeznaczony do wyrobu wina; również soki owocowe i warzywne będące półproduktem do wyrobu napojów i win niskoalkoholowych. Moszczenica, w. w pow. piotrkowskim, woj. łódzkim; zakłady bawełniane. Moszczenica, w. w pow. wodzisławskim, woj. katowickim; kopalnia węgla kamiennego. Moszczeńska-Rzepecka IZABELA, 18641941, działaczka społ.; od 1902 w akcji oświat., m.in. w strajku szkolnym (1905), współzałożycielka i prezeska Ligi Kobiet Pogotowia Woj.; po I wojnie świat, zajmowała się pracą nauk. i publicystyczną. Moszczeński STEFAN, 1871-1946, ekonomista rolny; prof. SGGW; twórca tzw. szkoły mat, w badaniach ekon.-roln.; autor licznych prac; Rachunkowość gospodarstw wiejskich. Moszesz, ?-1870, wódz Basutów, twórca państwa w pd.-wsch. Afryce; dla obrony przed Burami 1868 przyjął protektorat angielski. Moszkowski MAURYCY, 1854-1925, wybitny pianista-wirtuoz i kompozytor; od 1897 działał za granicą; gł. utwory forte-

pianowe (Tańce hiszpańskie, Tańce polskie, etiudy) i orkiestrowe. moszna, skórno-mięśniowy worek mieszczący jądra u człowieka i licznych ssaków, stale (np. mięsożerne, Naczelne) lub tylko w okresie rui (np. gryzonie). mosznowa podpaska (suspensorium), woreczek z elastycznej tkaniny przymocowany paskami na biodrach, podtrzymujący mosznę i jądra. Moszyński AUGUST, 1731-86, architekt amator, kolekcjoner; szambelan Stanisława Augusta, dyr. budowli król. i teatrów w Warszawie; kierownik król. zbiorów sztuki. Moszyński FRYDERYK JÓZEF, ok. 17371817, generał-major wojsk kor. od 1768, targowiczanin; 1793 marszałek w. kor., czł. Rady Nieustającej; kierował policją w Warszawie. Moszyński KAZIMIERZ, 1887-1959, etnolog, historyk kultury, językoznawca; prof. Uniw. Jag.; Kultura ludowa Słowian. Moszyński WACŁAW, 1892-1953, teoretyk budowy maszyn, konstruktor; prof. Polit. Warsz. i Łódz., czł. PAN; liczne prace z teorii tolerancji i pasowań; twórca pol. układu tolerancji średnic (1927). Mościcki HENRYK, 1881-1952, historyk; prof. uniw. w Warszawie i Krakowie; m.in. Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi. Mościcki IGNACY, 1867-1946, polityk, chemik; prof. Polit. Lwowskiej; 1892 czł. Zagr. Związku Socjalistów Pol.; 1926-39 prezydent RP, realizował linię polit. J. Piłsudskiego; internowany w Rumunii, zrzekł się godności prezydenta na rzecz W. Raczkiewicza. Mot, mit. kananejski bóg suszy i świata podziemnego; zabił w walce Alijan-Baala (boga źródeł i pory deszczowej), który dzięki pomocy Anat zmartwychwstał i pokonał przeciwnika. Motagua, największa rz. Gwatemali; dł. 402 km; uchodzi do Zat. Honduraskiej; w dolnym biegu żeglowna. motak, przyrząd w postaci gwiazdy (np. 6-ramiennej) do nawijania (motania) przędzy; wyposażony m.in. w licznik liczby obrotów współpracujący z samoczynnym wyłącznikiem napędu. Motała [mu:-], m. w pd.-wsch. Szwecji, nad jez. Wetter; 29 tys. mieszk. (1969); przemysł maszyn., elektrownia wodna; znana rozgłośnia radiowa. mot à mot [motamo; fr.], słowo w słowo, dosłownie. motanie przędzy, wytwarzanie uporządkowanego luźnego nawoju przez nawijanie na szpulę (motak), przeprowadzane m.in. przed barwieniem przędzy. motek, nawój przędzy uzyskany na motaku. motel, hotel przy szosie przeznaczony dla podróżujących autem, wyposażony w garaże, stację benzynową i stację obsługi samochodów. motela (Enchelyopus cimbrius), ryba z rodziny dorszowatych, do 40 cm dł.; szelf O. Atlantyckiego, M. Północnego i Bałtyckiego; mięso smaczne; rzadka. motet, średniow. wielogłosowa pieśń (wielotekstowa), oparta na cantus firmus, od XV w. — jednotekstowa, a cappella; w XVII w. też z instrumentami, głosami solowymi. Motherwell and Wishaw [madəruel and u yszo:], m. w W. Brytanii (Szkocja), w zespole miejskim Glasgow; 76 tys. mieszk. (1967); ośr. hutnictwa żel., przemysł elektrotechn., metal., odzieżowy. Mo Ti (Mo-cy, Mocjusz), ok. 479-ok. 381 p.n.e., filozof chin., twórca szkoły mo-cia; zwalczał konfucjanizm głosząc utopijne reformy społ.; poglądy jego zawarte są w dziele Mo-cy ['mistrz Mo']. Motława, rz., 1. dopływ Martwej Wisły; wypływa jako 2 Szpęgawa; dł. 63 km, dorzecze 1511 km ; gł. dopływ Radunia; ujście M. jest częścią portu gdańskiego. motocross [moutəkros], zawody motocyklowe rozgrywane na zamkniętym ob-

Mount Vernon 737 wodzie 1,5-3 km, w trudnym, różnorodnym terenie. motocykl, pojazd mech. 2-kołowy, 1śladowy (koło za kołem), napędzany spalinowym silnikiem tłokowym, do przewozu na siodełku 1-2 osób lub 1 osoby i ładunku; może mieć przyczepiony wózek boczny (zw. też przyczepką lub koszem) albo doczepiany wózek tylny. motocyklowy sport, dyscyplina sportów motorowych obejmująca motocyklowe rajdy, wyścigi drogowe, terenowe (tzw. motocrossy), torowe — na torach żużlowych (dł. okrążenia 300-400 m), trawiastych i lodowych. Motoori NORINAGA, 1730-1801, jap. filolog, poeta i krytyk lit.; rozprawa o poetyce, studia gram., zbiory szkiców. motopompa, wodna pompa pożarnicza, zwykle wirowa, napędzana sprzężonym z nią silnikiem, najczęściej spalinowym; przenośna lub przewoźna. motor: 1) mechanizm przetwarzający określony rodzaj energii na pracę mech., silnik; przen. siła pobudzająca, skłaniająca do czegoś, podnieta, pobudka; 2) potocznie motocykl. motoreduktor, zespół silnika i przekładni redukcyjnej stanowiący zwartą konstrukcję. motorniczy, kierowca tramwaju. motorower, rower o wzmocnionej konstrukcji, napędzany wbudowanym silnikiem spalinowym tłokowym niewielkiej mocy. motorowe sporty, dziedzina sportu obejmująca sport motocyklowy i samochodowy, tak w zakresie wyczynowym, jak i popularnoturyst.; w Polsce s.m. kieruje Pol. Związek Motorowy. motorowiec, statek wodny, którego gł. silnikiem napędowym jest silnik spalinowy tłokowy; symbol MS lub m.s. motorowodny sport, dziedzina sportu obejmująca pływanie na łodziach i jachtach motorowych — wyczynowe i popularnotury styczne. motorowodny sprzęt, motorowe łodzie sport, różnego typu i wielkości; rodzaje: turyst. i wyścigowe (wyczynowe); wypornościowe i ślizgowe. motorowy: 1) poruszany za pomocą motoru-silnik a; 2) dotyczący automobilizmu. motorówka, łódź otwarta lub z częściowym pokładem, napędzana za pomocą przyczepnego lub wbudowanego silnika spalinowego, używana do celów sport., prac portowych i przewozowych (m. rozjazdowa) lub nadzoru dróg i torów wodnych (m. inspekcyjna). motoryczne cechy organizmu, sport. szybkość, siła, wytrzymałość, zręczność, gibkość. motoryczny, wywołujący ruch, polegający na ruchach; ruchowy (gł. o zjawiskach fiz. i psych.). motoryka, fizjol. termin określający różnorodne czynności ruchowe ludzi i zwierząt, np. ruchy lokomocyjne, ruchy narządów (m.in. jelit, serca). motoryzacja, ogół zagadnień związanych z wprowadzeniem do transportu i eksploatacją pojazdów mech.; także użytkowanie pojazdów z napędem spalinowym, motoszybowiec, szybowiec z pomocniczym napędem silnikowym. motowidło, roln. część robocza maszyn żniwnych (snopowiązałki, kombajnu zbożowego) nagarniająca zboże na przyrząd tnący maszyny. motowidło, włók., prymitywny przyrząd tkacki służący do odmierzania i zwijania w motki nici, przędzy. Motril [-il], m. w Hiszpanii (Andaluzja); 24 tys. mieszk. (1960); przemysł papiern., spożywczy. Mott NEVILL FRANCIS, ur. 1905, fizyk ang.; prof. uniw. w Bristolu i Cambridge, czł. Royal Society; prace dotyczące fizyki ciała stałego. Motta GIUSEPPE, 1871-1940, polityk

szwajc; 1915, 1920, 1927, 1932 i 1937 prezydent Szwajcarii; przeciwstawiał się 1934 przyjęciu ZSRR do Ligi Narodów. motto, lit.: 1) cytat umieszczony przed tekstem utworu, związany z jego tematem lub ideą przewodnią; 2) maksyma, dewiza postępowania. Motty MARCELI, 1818-98, felietonista, nauczyciel; felietony o współcz. i hist. Poznaniu Przechadzki po mieście w „Dzienniku Poznańskim". Motty STANISŁAW, 1826-1900, działacz polit. w Wielkopolsce; uczestnik powstania wielkopol. 1848; poseł do sejmu prus. i parlamentu niem., prezes Koła Pol. w Berlinie, protestował przeciw włączeniu W. Księstwa Poznańskiego do Związku Północnoniem.; współzałożyciel Związku Spółek Zarobkowych i Gosp. W. Księstwa Poznańskiego. motyka, ręczne narzędzie roln. — drewn. trzonek z żel. ostrzem; używana gł. w ogrodnictwie i w uprawie roślin okopowych; m. kamienna znana od neolitu. Motyka LUCJAN, ur. 1915, działacz ruchu robotn.; od 1940 działacz PPS, 1947-48 przewodn. KC OM TUR, Zarządu Gł. ZMP; 1957-64 I sekr. KW PZPR w Krakowie; 1964-71 min. kultury i sztuki; od 1971 ambasador PRL w CSRS. motyl, żegl. →spinaker. motyle (łuskoskrzydłe, Lepidoptera), rząd owadów; ok. 150 tys. gat., w Polsce ok. 3 tys.; skrzydła (z reguły 2 pary) okryte barwnymi łuskami; narządy gębowe ssące lub — u pierwotnych grup — gryzące; przechodzą przeobrażenie zupełne; larwy (zw. gąsienicami) z reguły roślinożerne, często szkodniki; dorosłe wysysają nektar kwiatów, które zapylają. motylica wątrobowa (Fasciola hepatica), przywra (do 5 cm dł.) pasożytująca w przewodach żółciowych wątroby owiec, kóz, bydła i in., wyjątkowo człowieka; stadia rozwojowe wolno' żyjące i w ślimakach (gł. w błotniarce moczarowej). motylicza choroba (fascjoloza), choroba pasożytnicza owiec, kóz, bydła i in.; wywołuje ją motylica wątrobowa; prowadzi do marskości wątroby, wyniszczenia, padnięć. motyliczka (Dicrocoelium dendriticum), przywrą (do 15 mm dł.) pasożytująca w przewodach żółciowych wątroby ssaków roślinożernych; stadia larwalne w mrówkach i ślimakach żyjących na podłożu wapiennym. motylkowate (Papilionaceae), rodzina roślin z klasy dwuliściennych; kwiaty grzbieciste, owoce — strąki; korzenie współżyją z bakteriami brodawkowymi, wiążącymi azot z powietrza (zielone nawozy); gat. pastewne, oleiste, ozdobne i leczn.; pewne gat. drzewiaste dostarczają drewna, gum i garbników. motylkowy styl (motylek), styl w pływaniu sport.; konkurencja olimpijska. motyw, lit. obiegowy schemat tematyczny żyjący w tradycji kult., mitach, baśniach; także najmniejszy niepodzielny element przedstawionej w utworze rzeczywistości. motyw, muz. najmniejsza cząstka utworu złożona z dwóch do kilkunastu dźwięków. motyw, psychol. wewn. stan organizmu (nie zaspokojona potrzeba, popęd, pragnienie) pobudzający do określonego reagowania, uruchamiający i organizujący zachowanie się człowieka oraz kierujący je na osiągnięcie celu; nie zaspokojenie m. powoduje stan napięcia emocjonalnego i frustrację. motywacja, podanie motywów, wyjaśnienie pobudek, uzasadnienie określonego działania, postępowania; umotywowanie. motywacja, psychol. całokształt układu motywów nadaiący ogólny kierunek działalności danej jednostki, organizujący jej typowe sposoby zachowania się, postawy

i reakcje uczuciowe, dążenie do określonych sytuacji i celów oraz unikanie innych; jedno z podstawowych pojęć wspólcz. psychologii, socjologii i filozofii. motyw przewodni (leitmotiv): 1) myśl przewodnia, nastrój, wyraz, zdanie, ciągle się powtarzające (w utworze lit., przemówieniu itp.); 2) charakterystyczny temat muz. — symbol osoby, idei itp. (np. w dramatach muz. R. Wagnera). Mouanda [muãda], duży ośrodek eksploatacji rud manganu w pn.-wsch. Gabonie. moulage [mula:ż; fr.], model z gipsu, wosku itp. normalnych narządów ciała lub zmienionych chorobowo, używany na wy kładach medycyny. moulinet [mulinę; fr.], rodzaj cienkiej, jedwabnej przędzy. Moulins [mulę], m. w środk. Francji (Burbonia), nad rz. Allier, ośr. adm. dep. Allier; 26 tys. mieszk. (1968); przemysł skórz., obuwn., metal.; ośr. handl.; muzeum; got. Katedra (XV-XVI, XIX w.) ze słynnym tryptykiem Mistrza z Moulins (1498), późnogot. kościół i beffroi; zabytki z XVII, XVIII w. u Moulmein [ma lmejn] →Molamiaing. u Moulton [mo ltn] FOREST RAY, 18721952, astronom amer.; prof. uniw. w Chicago; prace z mechaniki nieba. Mounana [mu-], duży ośrodek eksploatacji rud uranu w pn.-wsch. Gabonie. Moundou [mundu], m. w pd. Czadzie, nad rz. Logone; 32 tys. mieszk. (1966); ośr. handl.; przemysł spoż., oczyszczalnie bawełny. Mounet-Sully [mune süli] (właśc. Jean Sully Mounet), 1841-1916, aktor fr.; wielkie role tragiczne (Cyd P. Corneille'a, Król Edyp Sofoklesa) i romantyczne. Mounier [munjy] EMMANUEL, 1905-50, fr. filozof kat., działacz spoŁ; twórca tzw. personalizmu otwartego, usiłującego połączyć idee chrześc, z ideami rewolucji socjalistycznej. Mountain Ash [mauntyn äsz], m. w W. Brytanii (Walia); 29 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kamiennego. Mountbatten [mauntbätn] Louis, ur. 1900, bryt. admirał i polityk, syn ks. Ludwika Battenberga; 1943-45 nacz. dowódca sił aliantów w Azji Pd.-Wsch.; 1947 wicekról Indii, autor ,,planu M." przewidującego podział Indii na 2 państwa. Mountbatten [mauntbątn] PHILIP, ur. 1921, książę Edynburga, mąż Elżbiety II; siostrzeniec Louisa. Mount Gambier [maunt gämbjər], m. w Australii (Australia Pd.), na pd.-wsch. od Adelaide; 17 tys. mieszk. (1966); przemysł drzewny; węzeł komunikacyjny. Mount Isa [maunt ajzə], ośrodek górniczy w pn.-wsch. Australii (Queensland); 17 tys. mieszk. (1966); wydobycie rud miedzi, ołowiu i cynku (jedne z najbogatszych złóż na świecie); uhutnictwo miedzi. Mount Lavinia [ma nt ləwynjə] →Galkissa. Mount Morgan [ma u nt m.], m. we wsch. Australii (Queensland); 4,1 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia rud miedzi. Mount Palomar Observatory [maunt päləma:r əbzə:rwətry], jedno z największych na świecie obserwatoriów astr., na Mt. Palomar w Kalifornii, w którym pracuje największy teleskop zwierciadłowy świata o średnicy 508 cm. Mount Rainier National Park [maunt rejnjər näszənl pa:rk], park nar. w USA (stan Waszyngton), w rejonie Gór Kaskadowych, zał. 1899; pow. 97 643 ha; obejmuje wulkan Rainier (4391 m); liczne lodowce, piękne lasy. Mount Vernon [maunt wa:rnən], miejscowość w USA (Wirginia), nad rz. Potomac, w zespole miejskim Waszyngtonu; posiadłość ziemska z domem J. Waszyngtona; grobowiec prezydenta. Mount Vemon [ma u nt wə:r nən], m. w USA (stan Nowy Jork), w zespole miej-

738 Mount Wilson Observatory skim Nowego Jorku; 72 tys. mieszk. (1970); różnorodny przemysł. Mount Wilson Observatory [ma u nt u ylsn obzə:rwətry], jedno z największych na świecie obserwatoriów astr., na Mt. Wilson w Kalifornii. Moureu [murö] CHARLES, 1863-1929, fr. chemik i farmaceuta; czł. fr. Akad. Nauk; prace gł. z dziedziny chemii org.; badał m.in. antyutleniacze. Mouscron [muskrą] (flam. Moeskroen), m. w Belgii (Hainaut), przy granicy z Francją; 38 tys. mieszk. (1967); przemysł włók., spożywczy. mowa, zdolność i proces porozumiewania się ludzi ze sobą za pomocą języka; związana jest z całokształtem świadomości człowieka, przede wszystkim z myśleniem. moweina, czerwonofioletowy barwnik z grupy barwników azynowych, obecnie nie używany; pierwszy barwnik syntet. otrzymany 1856 przez H. Perkina. mowy zaburzenia, powstają wskutek uszkodzenia aparatu wykonawczego mowy, tj. mięśni języka, podniebienia, krtani, warg lub zaopatrujących je nerwów, względnie uszkodzenia szlaków nerwowych korowo-jądrowych lub odpowiedniego ośrodka kory mózgowej. Moycho WACŁAW, 1844-1965, botanik, fizjolog roślin; prof. uniw. w Wilnie i Łodzi; w okresie okupacji udział w tajnym nauczaniu; prace nad związkami saponinowymi i chorobami wirusowymi tytoniu i pomidorów. Moza (fr. Meuse, hol. Maas), rz. we Francji, Belgii i Holandii; dł. 925 km, dorzecze 48,6 tys. km2; uchodzi do M. Północnego; żeglowna od m. Sedan; skanalizowana od Namur; gł. m. Liège. Mozaffar ad-Din, 1853-1907, od 1896 szach pers., z dynastii Kadżarów; zwiększenie zależności od mocarstw eur.; 1906 ogłoszenie konstytucji. Mozaffar Ali, XVI w., malarz-miniaturzysta pers. na dworze Safawidów; uczeń szkoły Behzada. Mozaffarydzi, jedna z kilku pers. dynastii lokalnych powstałych po upadku Hulagidów; panowała 1314-87 na pd. Persji: stolica w Isfahanie. mozaika, roln. nazwa wirusowych chorób różnych roślin; objawy: jasnozielone lub żółtawe plamy na tle zdrowej zieleni liścia; zniżkę plonów powodują: m. aucuba, m. zwykła ziemniaka i tytoniu i in. mozaika, szt. plast, technika dekoracyjna polegająca na układaniu wzorów z kawałków barwnych kamieni, ceramiki lub szkła na odpowiednio przygotowanym podłożu. mozaika, techn. w lampach analizujących warstwa złożona z dużej liczby drobnych wzajemnie odizolowanych od siebie ziarenek przewodzących, nałożonych na warstwę dielektryku; z płytką sygnałową umieszczoną po drugiej stronie dielektryku tworzą zbiór elementarnych pojemności elektrycznych. mozaikowe szkło, szkło artyst. zdobione specjalną techniką, przez stapianie wiązki ułożonych wzorzyście kolorowych nitek szklanych; wyrabiane w III—I w. p.n.e. w Egipcie, w I w. w Rzymie, w XV-XVI w. w Wenecji. mozaikowy, pokryty, ozdobiony mozaiką. mozaizm →judaizm. Mozambicki Kanał, cieśnina na O. In-, dyjskim, między Madagaskarem a Afryką; szer. 450-925 km, głęb. do 3000 m. Mozambik (Mocambique), kolonia (formalnie prowincja zamorska) Portugalii w pd.-wsch. Afryce; 783 tys. km2, 7,4 mln mieszk. (1969), gł. ludy Bantu; stol. i gł. port.— Lourenco Marques. Powierzchnia wyżynna, na pd. i wsch. — nizinna; klimat gorący, suchy; gł. rz.: Zambezi, Limpopo; sawanny. Słabo rozwinięty kraj roln.; uprawa kukurydzy, orzeszków ziemnych, manioku, bawełny, nanercza,

herbaty, trzciny cukr., palmy kokosowej.—W V-XV w. państewka ludów Bantu; od VIII w. porty arab.; w XVI w. podbity przez Portugalczyków, od pocz. XVII w. kolonia; od 1951 formalnie prowincja zamorska (gubernator); ruch narodowowyzwoleńczy (1964 powstanie). Mozambik (Mocambique), m. i port w Mozambiku, nad Kanałem Mozambickim; 12 tys. mieszk. (1960); przemysł tytoniowy. mozarabowie, średniow. chrześcijanie hiszp., którzy ulegli wpływom arab.; stworzyli literaturę chrześc, w języku arab. i własny obrządek (do dziś w niektórych hiszp. kościołach). mozarabski styl, sztuka chrześc, rozwijająca się w VIII-XI w. w Hiszpanii na terenach arab. i w północnohiszp. królestwach chrześc, łącząca elementy stylowe zach. i orientalne; głównie budowle sakralne i miniatury. Mozart [mo:cart] WOLFGANG AMADEUS, 1756-91, kompozytor austr., jeden z największych twórców muz., klasyk wiedeński; w twórczości bogactwo inwencji melodycznej, klas. doskonałość formy; opery (Uprowadzenie z Seraju, Wesele Figara, Flet czarodziejski), symfonie, serenady, koncerty i sonaty na różne instrumenty, kwartety smyczkowe, pieśni, Requiem. mozazaury (Mosasauridae), kredowe jaszczurki mor., dł. 4-6 cm; znane z Ameryki Pn. Mozela, rz. we Francji, Luksemburgu i NRF, 1. dopływ Renu; dl. 545 km; ważna droga wodna; od Thionville skanalizowana; przy ujściu m. Koblencja. Mozer WILHELM, 1889-1958, mechanik; prof. Polit. Lwowskiej; prace z dziedziny technologii metali i kolejnictwa. mozga kanaryjska → kanarkowa trawa. mozga trzcinowata (ostrzyca trzcinowata, mielec, Phalaris arundinacea), rozłogowa, cenna trawa pastewna, do 3 m wys., rosnąca dziko (wilgotne łąki), też uprawiana. Mozgawa (rzeka, pr. dopływ Mierzawy), 1195 nierozstrzygnięta bitwa między wojskami Mieszka Starego wspomaganymi przez oddziały śląskie a wojskami Leszka Białego (walki o tron krakowski). Mozyrz, m. w Białorus.SRR (obw. homelski), nad Prypecią; 43 tys. mieszk. (1967); przemysł maszyn., drzewny, rafineria ropy naftowej. moździerz, chem. naczynie porcelanowe, agatowe lub stal. służące w laboratorium do rozdrabniania substancji stałych przez rozcieranie za pomocą tłuczka. moździerz, wojsk, działo o krótkiej gładkiej lufie, strzelające stromym torem; m. zw. mortirą używany w XIV-XIX w., ładowany pociskami początkowo kam., później zapalającymi i rozpryskowymi; m. ciężki, zw. Grubą Bertą, używany od pocz. XX w.; m. lekki — piechoty, strzelający pociskami odłamkowymi i burzącymi (kaliber 50-120 mm i większy). moździerz kaszarski →stępa. Możajsk, m. w Ros.FSRR (obw. moskiewski), nad rz. Moskwa; 21 tys. mieszk. (1967); przemysł mat. budowlanych. Możajski ALEKSANDR F., 1825-90, ros. wynalazca lotn., kontradmirał; 1882 zbudował samolot z silnikiem parowym. możdżeń, wyrostek kości czołowej u pustorożców, na którym osadzona jest pochwa rogowa; też nazwa pnia u jeleniowatych. Możejki (Mažeikiai), m. w pn. części Litew.SRR; 12 tys. mieszk. (1969); przemysł lniarski, drzewny. możnowładztwo →arystokracja (2). mór (zaraza morowa), dawna nazwa dżumy. mórg (morga, jutrzyna), jednostka powierzchni gruntów różnej wielkości; m. reński (prus.) = ok. 2,553 m2 (= 0,2553 ha): w XVI w. w Polsce2 przeważnie m. chełmiński = ok. 5985 m (= 0,5985 ha) lub zbliżone do niego; w XIX w. m. no-

wopol. = ok. 5599 m2 (= 0,56 ha); w XIX w. nowy m. prus. = 2500 m2 (= 0,25 ha). „Mówią Wieki", miesięcznik popularnonauk., wydawany w Warszawie od 1958, poświęcony historii. mózg (mózgowie), największe skupienie tkanki nerwowej u kręgowców wypełniające jamę czaszkową; zespół najwyższych ośrodków nerwowych, materialne podłoże zjawisk psych.; części m.: kresomózgowie, u człowieka w postaci 2 b. dużych półkul mózgowych otoczonych płaszczem kory mózgowej (najwyższej hierarchicznie części m.), międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i rdzeń przedłużony. mózg elektronowy, potocznie elektroniczna automatyczna maszyna mat. (cyfrowa). mózgoczaszka, część mózgowa czaszki, okrywająca mózg i otaczająca narządy zmysłów. mózgowe komory, przestwory wewnątrz mózgu wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym: komory boczne I i II w obrębie kresomózgowia, III w międzymózgowiu, węższy wodociąg Sylwiusza w śródmózgowiu i komora IV między móżdżkiem a rdzeniem przedłużonym. mózgowe nerwy →czaszkowe nerwy. mózgowe pęcherzyki, rozszerzenia głowowego odcinka cewki nerwowej u zarodka (początkowo 3, następnie 5), z których w dalszym rozwoju zarodka powstają poszczególne części mózgu. mózgowie →mózg. mózgowo-rdzeniowe opony, błony osłaniające mózg i rdzeń kręgowy wyższych kręgowców: wewn. silnie unaczyniona opona miękka, środk. pajęczynówka i zewn. gruba, mocna opona twarda, stanowiąca jednocześnie wewn. okostną czaszki. mózgowo-rdzeniowy płyn, przezroczysty płyn wypełniający komory mózgowe i przestrzeń między pajęczynówka a oponą miękką; skład: woda i elementy osocza krwi (z mniejszą ilością białek); rola mech. ochrony dla mózgu i rdzenia oraz w wyrównywaniu ciśnienia międzyczaszkowego. mózgu zapalenia, powstają z różnych przyczyn; wspólną cechą są zmiany wsteczne w elementach nerwowych i zmiany wytwórcze tkanki łącznej i glejowej; może być chorobą wirusową, bakteryjną, pierwotniaczą, toksyczną, poszczępienną. móżdżek, część mózgu położona nad rdzeniem przedłużonym; koordynuje ruchy mięśni, reguluje ich napięcie, kieruje odruchami równowagi; u człowieka złożony z 2 półkul i części nieparzystej zw. robakiem. Mr [mystər], skrót wyrazu ang. mister, „pan". mR, symbol jednostki miary kąta, tysięczna Rimailho. Mrawinski JEWGIENIJ A., ur. 1903, dyrygent radz.; kierownik filharmonii w Leningradzie. Mrągowo, m. pow. w woj. olsztyńskim, między jez. Czos i Juno; 13,5 tys. mieszk. (1970); przemysł środków transportu, drzewny, spożywczy. — Prawa miejskie przed 1407; w XVI-XIX w. wzrost liczby ludności pol.; do 1947 p.n. Ządzbork, obecna nazwa dla uczczenia K.C. Mrongowiusza. Mrągowskie Pojezierze, środk. część Pojezierza Mazurskiego; wys. do 221 m; południkowe rynny jeziorne (mrągowska, sorkwicka); ozy, kemy; w środk. części m. Mrągowo. Mrkwiczka IWAN, 1856-1938, malarz bułg., pochodzenia czes.; od 1881 czynny w Bułgarii; realist. sceny rodzajowe z życia ludu, rel., portrety; wpływ na rozwój bułg. malarstwa narodowego. Mrocza, m. w pow. wyrzyskim, woj. bydgoskim; 3,1 tys. mieszk. (1968); prawa miejskie 1393. mroczki, med. ruchome lub nieruchome, ograniczone zamglenia w polu widzenia, powstające wskutek zmętnienia śro-

Mucha .739 dowiska oka, zmian w siatkówce lub nerwie wzrokowym. mroczki (Vespertilionidae), zool. rodzina nietoperzy; ok. 270 gat.; owadożerne; wszystkie kontynenty prócz okolic podbiegunowych; chronione. Mroczkiewicz LEON, 1900-71, leśnik; prof. WSR w Poznaniu, czł. PAN; badania lasów na różnych kontynentach; prace m.in. z rejonizacji przyrodn.-leśnej Polski. Mroczkowski PRZEMYSŁAW, ur. 1915, his- toryk literatury ang.; prof. Uniw. Jag.; studia obejmujące gł. okres średniowiecza i epokę elżbietańską. Mroczkowski WALERIAN, 1840-89, działacz rewol.; uczestnik powstania 1863; na emigracji czł. Komitetu Stałego Ligi Pokoju i Wolności, Międzynar. Bractwa, Alliance de la Democratie Socjaliste (pośredniczył w kontaktach z I Międzynarodówką i Marksem); od 1880 czł. Ludu Polskiego. Mrongowiusz KRZYSZTOF CELESTYN, 1764-1855, obrońca polszczyzny na Warmii i Mazurach, pierwszy badacz kaszub-szczyzny i gwar Warmii i Mazur; pastor; słownik i gramatyka pol., pieśni rel. i kazania. Mroszczak JÓZEF, ur. 1910, grafik; prof. ASP w Warszawie; czł. AGI (Alliance Graphique International); plakaty teatr., film. i in., grafika książkowa. mrowisko, nadziemna część gniazda lub całe gniazdo, w którym mrówki składają jaja, wychowują potomstwo, przechowują zapasy żywności; w m. utrzymuje się temp. wyższa od otoczenia dzięki procesom rozkładu szczątków organicznych. Mroziński JÓZEF, 1784-1838, językoznawca, generał; nowocz. opracowanie polszczyzny (Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego) oraz praca batalistyczna (Obrona Saragossy). mrozoodporność, zdolność roślin do znoszenia bez szkody temp. poniżej 0°, uzależniona od ilości cukrów prostych i soli miner., gromadzonych jesienią. mrozowisko (zmrozowisko), miejsce powstawania częstych przymrozków powodujących opóźnienie wzrostu i rozwoju roślin; zagłębienia terenu, małe polanki śródleśne. Mrozowska ZOFIA, ur. 1922, aktorka Teatru Współczesnego w Warszawie; role dram., zwł. w sztukach poet. (Elektra J. Giraudoux, Ifigenia — Ifigenia w Taurydzie J.W. Goethego). Mrozy, w. w po w. mińskim, woj. warsz.; przemysł spoż., mat. budowlanych. Mroźna Jaskinia, jaskinia w Tatrach Zach., na wsch. zboczu Doliny Koście-liskiej, w grzbiecie Organów; dł. ok. 500 m; udostępniona dla ruchu turystycznego. Mrożek SŁAWOMIR, ur. 1930, dramaturg i prozaik; groteskowo-satyr. opowiadania (Słoń) i dramaty (Tango) o problematyce filoz. i obyczajowej; 1963 wyjechał za granicę, obecnie przebywa we Francji. mrożenie, obniżanie temp. ciała prowadzące do częściowej zmiany ciekłego stanu ciała lub jego składników w stan stały. Mrożewski STEFAN, ur. 1894, grafik; czł. Rytu; od ok. 1950 w USA; gł. drzeworyty; ilustracje (do Don Kichota Cervantesa), portrety, pejzaże miejskie. Mrożewski ZDZISŁAW, ur. 1909, aktor; role klas. i współcz. w teatrach Krakowa i Warszawy; występy w radiu i telewizji. mrożnia, pomieszczenie chłodnicze o temp. poniżej 0° do przechowywania produktów zamrożonych w zamrażalni. mrożonki, produkty spoż. utrwalone przez zamrożenie i przechowywane w temp. ok. —20°; mogą być produktem gotowym, jak i półproduktem. mrówcze jaja, błędna nazwa poczwarek mrówek. mrówka faraona {Monomorium pharaonis), kosmopolityczna mrówka, częsta

w mieszkaniach i cieplarniach; robotnice i królowe — żółte, samce — czarne; niszczy produkty żywnościowe. mrówki (Formicidae), rodzina błonkówek z grupy żądłówek; ok. 6 tys. gat.; większość żyje w mrowiskach i tworzy tzw. społeczeństwa, w skład których wchodzą uskrzydlone samice i samce, bezskrzydłe robotnice i żołnierze; wszystkożerne, drapieżne lub roślinożerne. mrówkojad grzywiasty (Myrmecophaga jubata), największy z mrówkojadów; dł. do 1,3 m i ogona do 1 m; włos gęsty, długi, zwł. na ogonie; naziemny; równiny Ameryki Pd. mrówkojadek (Cyclopes didactylus), najmniejszy z mrówkojadów; wielkość wiewiórki; włos miękki, jedwabisty; nadrzewny. mrówkojady (Myrmecophagidae), rodzina południowoamer. szczerbaków; głowa mała, wydłużona ryjkowato, zębów brak, język długi; na kończynach przednich potężne pazury; żywią się mrówkami i termitami; naziemne i nadrzewne. mrówkolew (Myrmeleon), duży owad podobny do ważki; larwy żyją w lejkowatych zagłębieniach w piasku i ukryte czatują na zdobycz (gł. mrówki); w Polsce pospolity. mrówkowy aldehyd →formaldehyd. mrówkowy kwas HCOOH, najprostszy, b. mocny kwas karboksylowy; występuje w wydzielinach mrówek i w pokrzywach; żrąca ciecz; stosowany m.in. do konserwacji owoców i w przemyśle farbiarskim. mrównik (prosię ziemne, Orycteropus afer), afryk. ssak słupozębny terenów otwartych; dł. do 1,6 m i ogona do 61 cm; zęby kolumienkowate, stale rosnące; żywi się gł. termitami; rzadki, mięso jadalne. MRP (Mouvement Républicain Populaire, Republikański Ruch Ludowy), partia fr. chrześcijańskiej demokracji, zał. 1944. Mrs [mysyz], skrót wyrazu ang. mistress, „pani". Mrštik VILEM, 1863-1912, pisarz czes.; realist. powieści i opowiadania z życia wsi, głośny dramat Maryša (z bratem Aloisem), przekłady L. Tołstoja, Dostojewskiego. mruki (Mormyridae), rodzina ryb z rzędu śledziokształtnych; ponad 100 gat-, do 1,5 m dł.; mają narządy elektr.; rzeki Afryki; gosp. znaczenie duże. Mrzeżyno, kąpielisko mor. w pow. gryfickim, woj. szczecińskim, przy ujściu Regi do Bałtyku. mrzyki (Athrenus), drobne chrząszcze o ubarwieniu wzorzystym; groźne szkodniki produktów zwierzęcych i zool. zbiorów. MS (m.s.), żegl. oznaczenie motorowca. M.Sc. [ma:stər ow sajəns] →Master of Science. msgr [monsiniore], skrót wyrazu →monsignore. M...ski ADAM →Trzeszczkowska Zofia. Mstisławski SIERGIEJ D. (właśc. S.D. Masłowski), 1876-1943, pisarz ros.; powieści z okresu rewolucji, wojny domowej i budownictwa socjalistycznego. msza, muz. cykl mszalny złożony z 5 części stałych, ustalony w XV w., jedna z gł. form renes. polifonii wokalnej (szkoła flam., G. Palestrina); późnię] także forma typu oratoryjno-symf., wykonywana na estradzie: np. Bacha Msza h-moll, Beethovena Missa solemnis. msza, rel. główny kat. obrzęd liturgiczny koncentrujący się wokół symbol, ofiary chleba i wina; wywodzi się z typowych obrzędów ofiarniczych i uczt sakralnych. mszaki (Bryophyta), gromada rodniowców; drobne rośliny zarodnikowe, nie mające korzeni lecz chwytniki; przechodzą przemianę pokoleń: gametofit samożywny, u wątrobowców często plechowaty, u mchów złożony z łodygi i liści; sporofit — szczecinka z zarodnią. mszalne wino, wino gronowe używane w liturgii chrześc, uzyskiwane z wino-

gron bez jakichkolwiek dodatków, produkowane w sposób zastrzeżony prawem kanonicznym. mszał, główna księga liturgii kat. zawierająca teksty mszy na każdy dzień roku kośc. i przepisy jej odprawienia. Mszana Dolna, m. w pow. limanowskim, woj. krak., w Beskidzie Wyspowym, nad Mszanką; 4,9 tys. mieszk. (1968); przemysł metal., spoż., drzew.; letnisko; prawa miejskie 1952. — Podczas okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 1000 mieszk. (19 VIII 1942 egzekucja 900 osób). Mszatta (Pałac Zimowy), pustynny omajjadzki zamek obronny z VII w., ok. 35 km od Ammanu; na planie czworoboku, podzielonego na 3 części; pierwowzór wielu budowli obronnych. Mszczonów, m. w pow. grodziskomazowieckim, woj. warsz.; 4,2 tys. mieszk. (1968); fabryka keramzytu, zakłady rymarskie; prawa miejskie 1377. — W 1939 zacięte walki armii „Łódź"; w okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ok. 2500 mieszkańców M. (ok. 50%). mszyce (Aphidoidea), b. drobne pluskwiaki równoskrzydłe; jajo- lub żyworodne; u m. znane jest dzieworództwo, jak i rozwój z przemianą pokoleń; wysysają soki roślin; groźne szkodniki. mszyczniki (Syrphus), muchówki (ok. 250 gat), częste na kwiatach; larwy żywią się mszycami i odgrywają ważną rolę w biol. zwalczaniu tych szkodników. mszywioły (Bryozoa), filogenetycznie nieiednolita grupa drobnych (ok. 1 mm) zwierząt wodnych; ok. 3850 gat.; część głowowa (polipid) zaopatrzona w lofofor, workowata część tylna (cystyd) łączy się z pniem kolonii; tworzą mszyste kolonie na przedmiotach podwodnych.; gł. morza tropik., też wody słodkie (np. rozpiórek). Mścisławiec PIOTR T., XVI w., drukarz ros.; współpracownik I. Fedorowa w Moskwie, Wilnie, Zabłudowie, następlnie współwłaściciel drukarni Kuźmy Mamonicza w Wilnie (Psałterz). Mściwój, X w., książę Obodrzyców od ok. 980; ok. 990 wystąpił przeciw Sasom i spalił Hamburg. Mściwój I (Mszczuj I), ?-1220, książę Pomorza Gdańskiego od 1209; 1211 złożył hołd Danii. Mściwój II (Mszczuj II), ok. 1231-94, książę Pomorza Gdańskiego, syn Świętopełka I; 1282 zawarł z Przemysłem II układ w Kępnie o wzajemnym dziedziczeniu posiadłości. Mtwara, m. w pd.-wsch. Tanzanii, port nad O. Indyjskim; 20 tys. mieszk. (1967); ośr. handlowy. mu, jednostka powierzchni w dawnym chin. systemie miar; 1 mu = 614,4 m2; obecnie jednostka kun-mu równa arowi; znane są również mu o innej wartości, np. 1 mu (birmańskie) = 2,04 ha. muallaki, zbiór 7 najpiękniejszych kasyd staroarab. (autorami byli wybitni poeci VI w.), których teksty wyszyto złotem na jedwabiu i zawieszono w świątyni Kaaba w Mekce. Muallim Nadżi, 1850-93, pisarz tur.; zwolennik europeizacji i nar. tradycji lit.; zbiory artykułów pedag. i lit., rozprawa o poezji, autobiogr. powieść. Muar (Bandar Maharani), m. w Malajzji (Johor), port nad cieśn. Malakka; 39 tys. mieszk. (1957). Muawija I, ok. 610-ok. 680, kalif arab. od 661, założyciel dyn. Omajjadów; przeniósł stolicę do Damaszku; walki z Bizancjum, ekspansja na wschód. Mucha, jeden z gwiazdozbiorów. „Mucha", humorystyczny tygodnik ilustrowany, wydawany 1868 i 1871-1939 w Warszawie; wznawiany 1946-48 w Łodzi, 1948-52 w Warszawie. Mucha ALFONS, 1860-1939, czes. artysta plastyk, czołowy przedstawiciel secesji eur.; grafika użytkowa (plakaty), projekty wnętrz, scenografie, witraże, ilustracje; styl M. rozpowszechniły po świecie jego wzorniki; malowidła dekoracyjne.

740 mucha domowa mucha domowa (Musca domestica), synantropijny owad, dl. ok. 8 mm; pospolita i natrętna; może przenosić choroby (np. dur brzuszny, czerwonkę). Muchanow SIERGIEJ, 1838-97, mąż M. Kalergis, pułkownik ros., oberpolicmajster warsz., prezes dyrekcji WTR (186880); położył zasługi dla rozwoju warsz. teatru. muchar, bot. →mglejarka. mucha sztuczna, imitacja owada, wykonana z barwnych piór, przędzy itp.; służy za przynętę przy łowieniu na spinning ryb łososiowatych (też klenia i bolenia). Muchawiec, rz. w Białorus. SRR, pr. dopływ Bugu; dł. 133 km; przy ujściu m. Brześć. Muchina WIERA I., 1889-1953, rzeźbiarka radz., czołowa przedstawicielka realizmu socjalist.; pomniki, rzeźby arch., portretowe: gł. dzieło Robotnik i kołchoźnica; prace teoretyczne. Muchliński ANTONI, 1808-77, turkolog; prof. uniw. w Petersburgu; praca o Tatarach pol.; Żródłosłownik wyrazów, które przeszły... do naszej mowy z języków wschodnich. muchołówki (Muscicapidae), rodzina drobnych ptaków z rzędu wróblowatych; ok. 330 gat.; owadożerne; lasy i zagajniki Eurazji i Afryki; w Polsce m.in. m. szara, m. żałobna — chronione. muchomór (Amanita), grzyb kapeluszowy z rodziny bedłkowatych; większość gat. trujących; w Polsce najgroźniejszy m. zielonkawy, m. plamisty, m. jadowity i m. czerwony. muchomór mglejarka, bot. →mglejarka. muchotoczek (zaraza musza, Empusa muscae), grzyb z klasy glonowców, pasożytujący na muchach domowych. muchówki (dwuskrzydłe, Diptera), rząd owadów; ok. 100 tys. gat., w Polsce 6 tys;; mają narządy gębowe ssące lub kłująco-ssące, dobrze rozwiniętą pierwszą parę skrzydeł, drugą przekształconą w przezmianki; przechodzą przeobrażenie zupełne; na stopach przylgi; liczne są pasożytami, inne mogą przenosić choroby. muchy (Muscidae), rodzina owadów; ok. 4 tys. gat.; przechodzą rozwój gł. w nawozie i śmietnikach; żywią się szczątkami org., nieliczne są drapieżne. mucyny, glikoproteidy o konsystencji śluzowatej; występują w ślinie (ułatwiają przesuwanie pokarmu), w śluzowce żołądka i jelit (chronią przed uszkodzeniami), w żółci, w oskrzelach. _ Muczinga, góry w pn.-wsch. Zambii; wys. do 1840 m. Muczkowski JÓZEF, 1795-1858, filozof, bibliotekarz; zasłużony dyr. Biblioteki Jag., wykładowca bibliografii; prace z zakresu filologii, historii, bibliografii. Muczkowski JÓZEF, 1860-1943, Jiistoryk sztuki, działacz, publicysta; czł. PAU; konserwator zabytków Krakowa. mudejar, styl w hiszp. architekturze i dekoracji od początku reconąuisty do XVI/XVII w.; łączył elementy sztuki islamu (m.in. dekoracje w stiuku, łuki pod-kowiaste, bogactwo ornamentyki), gotyku i renesansu; gł. ośr.: Toledo, Sewilla, Se-gowia. mudra, w Indiach symboliczny układ i gest rąk i palców, oznaczający czynności, cechy, stany; występuje w rytualnym tańcu, teatrze; uwieczniony na posągach bóstw, w malarstwie. „Mudżahid, el-" ['bojownik'], dziennik alg., organ Frontu Wyzwolenia Nar., wydawany od 1965, w języku fr. („el-Moudjahid"). Mueller STANISŁAW ANTONI, 1877-1944, pisarz, prawnik; powieść psychol. Henryk Flis, nowele, poezje, krytyka literacka. Mueru, jezioro na granicy Konga (Kinszasa) i Zambii, na wys. 931 m; pow. 5060 km2, głęb. do 14 m; przez M. przepływa Luapula. muezzin, służebnik w meczecie, zwołu-

jacy (z minaretu) muzułmanów do wspólnej modlitwy. mufa kablowa, obudowa złącza 2 (lub więcej) odcinków kabla; chroni złącze pod względem elektr. i mechanicznym. mufka →zarękawek. mufla (retorta), zamknięta, szczelna komora z materiału ogniotrwałego, ogrzewana z zewnątrz bez dostępu powietrza; m. używa się (zwykle jako części pieca) do redukcji rud, do obróbki cieplnej metali i stopów itp. muflon (Ovis musimon), eur. dzika owca; wys. w kłębie do 74 cm; pierwotnie na Sardynii i Korsyce, następnie aklimatyzowany w Europie, w Polsce od 1902 w Sudetach i G. Świętokrzyskich; jeden z przodków owcy domowej; łowny. mufti, znawca prawa i teologii muzułm.; wydaje oficjalne orzeczenia w sprawach życia państw, i prywatnego, związanych z islamem. Mufulira, m. w pn. Zambii; 81 tys. mieszk. (1966); duży ośr. eksploatacji rud miedzi w Pasie Miedzionośnym. Mugański Step, step w Azerb.SRR, część Niz. Kurańskiej, na pd. od połączenia się Araksu z Kurą. Mugla [mughla], m. w pd.-zach. Turcji, ośr. adm. prow. M.; 16 tys. mieszk. (1965). Mugodżary, góry w Kazach.SRR, pd. przedłużenie Uralu; dł. 450 km; wys. do 656 m (Wielki Boktybaj); wydobycie węgla kam., rud niklu i miedzi. Muhammad ABDUH, 1849-1905, arab. uczony, pisarz, reformator rel. i społ. z Egiptu; prof. i reformator uczelni al-Azhar; mufti; przedstawiciel modernizmu egip.; prace społ.-polit., rel. i literackie. Muhammad Ali, 1769-1849, namiestnik Egiptu (od 1805), z pochodzenia Albańczyk; uniezależniwszy się opanował Sudan i wsch. wybrzeże M. Śródziemnego aż po Anatolię; 1841 poniósł klęskę w wojnie z Turcją; europeizacja na drodze reform gosp. (rozwój uprawy bawełny), adm., kult. i wojskowych. Muhammad Kurd Ali, 1876-1953, arab. pisarz i działacz kult. w Syrii; współzałożyciel i prezes Akad. Arab. w Damaszku; studia z historii, literatury i języka. Muhammad Taragaj →Uług-beg. Muharrak, m. w Bahrajnie, na wyspie M., port nad Zat. Perską; 35 tys. mieszk. (1969); połów ryb i pereł. muharram, pierwszy miesiąc roku muzułmańskiego. Mühlberg [mü:l-], m. w pd.-wsch. części NRD; 4 tys. mieszk. (1968). 1547 zwycięstwo ces. Karola V nad wojskami protest, związku szmalkaldzkiego. Mühlhausen [mü:lhauzən], m. w pd.zach. części NRD, nad rz. Unstrut; 46 tys. mieszk. (1968); różnorodny przemysł. Muhri [mu:ri] FRANZ, ur. 1924, działacz austr. ruchu robotn.; od 1961 czł. KC i Biura Polit., od 1965 przewodn. KC KP Austrii. Mühsam [mü:za:m] ERICH, 1878-1934, niem. działacz, publicysta i poeta rewol.; zginął w Oranienburgu; dramat Judas, poezje. Muileann Cearr, An (ang. Mullingar), m. w środk. Irlandii, nad kanałem Canáil na Midhed, ośr. adm. hiabstwa Westmeath; 6,5 tys. mieszk. (1966); ośr. handlowy. Mujun-kum, pustynia w Kazach.SRR, na pd. od rz. Czu; piaszczysta; roczna suma opadów 150-200 mm; zimowe pastwiska. Muka ARNOST, 1854-1932, łużycki slawista i językoznawca; czł. PAU i in. akad.; liczne prace z dialektologii, historii języ ka, onomastyki; słownik i gramatyka dolnołużycka; założyciel i red. czasopisma „Łužica" i red. periodyku „Časopis Ma cicy Serbskeje". Mukaczewo, m. w pd.-zach. części Ukr. SRR (obw. zakarpacki); 61 tys. mieszk. (1969); przemysł drzewny, spoż.; zamek

(XIV, XV, XVII w.), drewn. cerkiew (XVIII w.). Mukaddasi, al-, ?-988, geograf arab.; autor cennego dzieła, w którym opisuje prawie cały ówczesny świat muzułmański. Mukalla, m. w Jemenie Pd., port nad Zat. Adeńską; 25 tys. mieszk. (1968); przemysł rybny; garbarstwo; rybołówstwo. Mukanow SABIT, ur. 1900, kazach. poeta i prozaik, czł. AN Kazach.SRR; opowiadania, powieści, utwory dramatyczne. Mukden (obecnie Szenjang, m. w pn.wsch. Chinach), 1905 największa bitwa w wojnie ros.-jap., zakończona klęską Rosjan. Mukimi MUHAMMED AMINCHODŻA, 18511903, poeta uzb.; utwory satyr., liryki. Muklewicz ROMUALD, 1890-1939, działacz pol. i międzynar. ruchu robotn.; od 1906 czł. PPS-Lewicy; od 1912 w ros. marynarce woj.; od 1917 w partii bolszewickiej; zasłużony dla rozwoju radz. sił zbrojnych. mukoidy, biochem. →mukoproteidy. mukopolisacharydy, wielocukry złożone z aminocukrów i kwasów uronówych; pełnią liczne i różnorodne funkcje biol.; m.in. występują w tkance łącznej, w śluzach, mazi stawowej; m. jest kwas hialu-ronowy, chondroityna, heparyna. mukoproteidy (mukoidy), związki złożone z białek i mukopolisacharydów; występują w tkankach (lecz nie na śluzówkach), w kościach (osseomiukoidy), we krwi (kariomukoidy), w chrząstkach (chondromukoidy). muksun (Coregonus mucsun), gat. siei, do 70 cm dl.; półwędrowna, z wysłodzonych wód mórz arkt, wchodzi do rzek, gł. syberyjskich; mięso smaczne. mulat, człowiek urodzony ze związku białego mężczyzny z Murzynką lub białej kobiety z Murzynem; szczególnie liczni na Antylach i w Brazylii. Mulberry [mal-], m. w USA (Floryda); 2,7 tys. mieszk. (1970); ośr. wydobycia i przeróbki fosforytów. mulczowanie (przygacanie), przykrywanie gleby między rzędami uprawianych roślin (gł. warzyw) papą asfaltową, słomą, trocinami itp. dla ochrony jej przed słońcem (gł. w tropikach), deszczem, wiatrem, chwastami. mulda →bula. Mulda, rz. w NRD, 1. dopływ Łaby; dl. 252 km (od źródeł Zwickauer Mulde). muleta, kawałek czerwonej tkaniny zamocowanej na pałeczce, używany przez matadora w końcowej fazie corridy. Mulhacén [mulaten], najwyższy szczyt w Hiszpanii, w paśmie Sierra Nevada (G. Betyckie); 3478 m. Mülheim an der Ruhr [mü:lhaim an dər ru:r], m. w NRF (Nadrenia Pn.West-falia) i port nad Ruhrą; 190 tys. mieszk. (1968); wydobycie węgla kam., hutnictwo żel., rafineria ropy naftowej. mulina, przędza otrzymana przez skręcenie różnie zabarwionych nitek przędzy pojedynczej; m. jedwabna używana do haftowania. Mull [mal], wyspa w grupie Hebrydów Wewnętrznych, u 2 wybrzeży W. Brytanii (Szkocja); 909 km , ok. 2 tys. mieszk.; górzysta. Müller FRIEDRICH (ZW. Maler Müller), 1749-1825, niem. pisarz i malarz; przedstawiciel Sturm und Drang; sielanki, także ballady, pieśni, dramaty. Müller FRIEDRICH MAX, 1823-1900, ang. indolog i religioznawca, pochodzenia niem.; prof. uniw. w Oxfordzie; jeden z inicjatorów religioznawstwa porównawczego; badacz mitów ludów indoeur., wydawca Rigwedy, tłumacz wielu rel. ksiąg Wschodu. Müller FRITZ, 1821-97, biolog niem,.; działał w Brazylii; pierwszy rozpatrywał zagadnienia rozwoju osobniczego w świetle teorii Ch. Darwina; sformułował prawo biogenetyczne.

Murad I 741 Müller HEINRICH, 1900-?, jeden z wyższych funkcjonariuszy hitlerowskich; 1939-45 szef gestapo, współodpowiedzialny za zbrodnie dokonane przez gestapo w krajach okupowanych; 1945 zaginął. Müller HERMANN, 1876-1931, polityk niem., prawicowy socjaldemokrata; ostatni kanclerz Rzeszy (1928-30) z ramienia SPD, przed objęciem władzy przez Hitlera. Muller [ma-] HERMANN JOSEPH, 1890-1967, genetyk amer.; prof. uniw. w Austin, Amherst i Indiana University; udowodnił, że promienie rentgenowskie wywołują mutacje; nagr. Nobla. Müller JOHANNES →Regiomontanus. Müller JOHANNES PETER, 1801-58, niem. fizjolog i anatom; prof. uniw. w Bonn i Berlinie; prace gł. z fizjologii ośrodkowego układu nerwowego i narządów zmysłów. Müller OTTO, 1874-1930, niem. malarz i grafik; czł. grupy Die Brücke; ekspresjonistyczne akty kobiece, sceny z życia Cyganów. Müller PAUL HERMAN, 1899-1965, biochemik szwajc.; dyrektor jednego z laboratoriów doświadczalnych w Bazylei; odkrył właściwości owadobójcze DDT (azotox) jako trucizny o działaniu kontaktowym; nagr. Nobla. Müller SOPHUS, 1846-1934, archeolog duń., badacz pradziejów Europy i Azji Mn.; dyr. Muzeum Nar. w Kopenhadze. i Müller-Freienfels [m. fra ən-] RICHARD, 1882-1949, niem. filozof i psycholog; zastosował irracjonalist. tezy „filozofii życia" do psychologii, rozwijając tzw. psychologię życia. Mulliken [malykən] ROBERT SANDERSON, ur. 1896, amer. fizyk i chemik; badania w dziedzinie spektroskopii cząsteczkowej, elektronowej struktury cząsteczek, rozdzielania izotopów; nagr. Nobla. rMullingar [malyngə ] →Muileann Cearr, An. Multan, m. w środk. części Pakistanu Zach., ośr. adm. okręgu M., w dolinie rz. Czenab; 560 tys. mieszk. (1968); ośr. przemysłu bawełn.; fabryka nawozów sztucznych; rzemiosło; uniwersytet. Multany →Muntenia. Multatuli (właśc. Eduard Douwes Dek-ker), 1820-87, pisarz hol.; powieści, dramaty i publicystyka zawierające potępienie systemu kolonialnego; Max Have-laar... multicyklon, urządzenie do oczyszczania gazu z pyłu; składa się z kilku cyklonów umieszczonych we wspólnej obudowie. multilateralizm, system rozliczeń między nar., w którym wyrównanie należności poszczególnych państw jest dokonywane wielostronnie. multilateralny, wielostronny. multimilioner, posiadacz. wielomilionowego majątku. multipleks: 1) układ telegr. umożliwiający wielokrotne wykorzystanie toru te-lekomunik. przez zastosowanie krotnicy; 2) niekiedy aparat telegr. wielokrotny. multiplety widmowe, grupy położonych niekiedy b. blisko siebie linii w widmie np. optycznym, pochodzących z poziomów o tym samym spinie i orbitalnym momencie pędu. multiwibrator, generator drgań elektr. o prostokątnym przebiegu napięcia elektr., odznaczający się 2 wyróżnionymi stanami — poziomami napięcia wyjściowego. Multscher [multszər] HANS, ok. 1400-67, niem. malarz i rzeźbiarz, przedstawiciel got. realizmu; rzeźby, malowidła ołtarzowe. multum, wielka ilość, b. dużo. multum, non multa [łac] -→non multa, sed multum. multyplikacja, daw. mnożenie (działanie); pomnażanie, zwiększanie. multyplikator (multiplikator), techn. urządzenie do zwiększania ciśnienia cieczy (m. ciśnienia), dostarczanej np. przez

pompę, lub prędkości kątowej (m. prędkości) wału napędzanego w stosunku do napędzającego. Muluja, rz. we wsch. Maroku; dł. 450 km; źródła w Atlasie, uchodzi do M. Śródziemnego; wyzyskiwana do nawadniania. muł, mieszaniec międzygatunkowy uzyskany ze skrzyżowania klaczy konia z o-gierem osła; w 95% niepłodny; żyje 40-50 lat; zwierzę gł. juczne. muł (szlam), drobnookruchowy, luźny osad współczesnych zbiorników wodnych. mułek, luźna skała osadowa, drobnookruchowa, b. podobna do piasku, lecz o mniejszym ziarnie. muł kotłowy, osad zbierający się w dolnej części przestrzeni wodnej kotła parowego; usuwany przez odmulanie kotła. mułła (mołła), tytuł nadawany (gł. w Turcji) duchownemu muzułm. w znaczeniu ,,mistrz", „świętobliwy" itp. mułowiec, osadowa skała okruchowa powstała przez skonsolidowanie mułu lub mułku; stosowany podobnie jak piaskowiec. Mumford [mąmfərd] LEWIS, ur. 1895, amer. socjolog i urbanista; zajmuje się historią urbanistyki, zw. współcz., i socjologią miast; Technika i cywilizacja. Mumha (ang. Munster), prowincja w pd.zach. Irlandii; 24,1 tys. km2, 859 tys. mieszk. (1966); gł. m. Corcaigh. mumia, zwłoki, które w sposób naturalny lub w wyniku zabiegów konserwacyjnych nie uległy rozkładowi. mumifikacja, zabezpieczenie zwłok przed rozkładem za pomocą balsamowania, też naturalne wyschnięcie zwłok (strupieszenie) w szczególnych warunkach. Muna, wyspa indonez. przy pd.-wsch. wybrzeżu Celebesu; 1,7 tys. km2, ok. 110 tys. mieszk.; uprawa ryżu; połów strzykw; gł. m. Raha. Münch CHARLES, 1891-1968, dyrygent fr.; kierował Bostońską Orkiestrą Symfoniczną. Munch [muŋk] EDVARD, 1863-1944, norw. malarz i grafik; początkowo związany z postimpresjonizmem i symbolizmem, potem stworzył własny styl, w którym łączył secesyjną linię z treściami symbol.; stał się prekursorem ekspresjo-nizmu; kompozycje figuralne, portrety, dekoracje teatr.; Krzyk, Taniec życia. Munch [munk] PETER, 1870-1948, duń. polityk i historyk; 1913-20 min. obrony, 192940 min. spraw zagranicznych. Muncie [mansy], m. w USA (Indiana); 68 tys. mieszk. (1970); ośr. handl. regionu roln.; przemysł środków transportu, metalowy. munda, języki z rodziny austroazjatyc-kiej, gł. we wsch. Indiach (ok. 6 min); najstarsza grupa językowa w Indiach; gł. języki: kherwari, santali, mundari, kurku, kharija, gadaba. Munda, lud w Indiach (stany Bihar, Asam, Bengal); ok. 6 mln; rolnictwo; języki munda. Munda (w starożytności miejscowość w pd. Hiszpanii), 45 p.n.e. ostateczne zwycięstwo Cezara nad stronnikami Pom-pejusza. Münden m. w NRF (Saksonia Dolna), w miejscu połączenia rzek Werra i Fulda w Wezerę; 19 tys. mieszk. (1968); przemysł szklarski i ceramiczny. mundur, przepisowy ubiór, określonego koloru, kroju, oznak; w wojsku początkowo barwny, później koloru ochronnego. mundżaki (Muntiacinae), azjat. niewielkie ssaki z rodziny jeleniowatych; poroże krótkie, osadzone na długich, pokrytych skórą wyrostkach kostnych; w pliocenie żył w Polsce Muntiacus polonicus. Munger (ang. Monghyr), m. w Indii (Bihar), nad Gangesem; 90 tys. mieszk. (1961); przemysł tytoniowy;, rzemiosło; ośr. kultu rel. wyznawców hinduizmu. mungo, włókno wełn. wtórne otrzymane przez szarpanie i rozwłóknianie szmat,

ścinków wełn. itp., także wełn. szmaty folowane (spilśnione). Mungu, jedno z bóstw pierwotnych wierzeń we wsch. Afryce; w wierzeniach tzw. czarnego islamu bywa utożsamiany z Allanem. muni, ind. mnich asceta praktykujący medytację. municypalizacja, przekazanie przez państwo organom samorządu miejskiego lub wiejskiego prawa własności lub zarządu ziemi i budynków należących do osób prywatnych. municypalny, mający związek z zarządem miejskim; miejski. municypia, w staroż. Rzymie miasta, których obywatele mieli samorząd i całkowite lub ograniczone prawo obywatelstwa rzymskiego. Munk ANDRZEJ, 1921-61, reżyser film.; przedstawiciel „polskiej szkoły" w filmie; filmy fabularne o bogatej problematyce ideowej i psychol. (Eroica, Pasażerka), także dokumentalne. Munk [monk] KAJ (właśc. Harald Leininger), 1898-1944, pisarz duń.; w dramatach (m.in. przeciw hitleryzmowi) chrześc, moralista; poezje, eseje; zamordowany przez gestapo. Munkăcsy [munka:czi] MIHALY, 1844-1900, malarz węg.; wybitny przedstawiciel realizmu 2 poł. XIX w.; obrazy hist., rodzajowe o akcentach społ. i patriot. (Ostatni dzień skazańca)t rei., pejzaże, portrety. Münnich FERENC, 1886-1967, działacz węg. ruchu robotn.; od 1918 czł. KPW; działacz Węg. Republiki Rad; 1956-66 czł. Biura Polit WSPR; 1958-61 premier. Münster SEBASTIAN, 1489-1552, niem. geograf, kartograf i hebraista; 1544 wydał pracę Cosmographia..., w której opisał znane w XVI, w. kraje. Münster, m. w NRF (Nadrenia Pn.-Westfalia), port nad Kanałem Dortmund-Ems, ośr. adm. okręgu M.; 203 tys. mieszk. (1968); przemysł maszyn., spoż., odzieżowy, włók.; węzeł kol.; ośr. kult., nauk. i turyst.; muzea; romańsko-got. katedra, romańskie, got. i barok, kościoły, got. ratusz, późnobarok. pałac arcybiskupi (obecnie uniw., kamienice (XVI-XVII w.). 1644-48 miejsce rokowań (równolegle z Osnabriick), które doprowadziły do pokoju westfalskiego. Munster [man-] →Mumha. Münsterberg [mün-] HUGO, 1863-1916, niem. filozof i psycholog; rozwinął teorię wartości szkoły badeńskiej; jeden z pionierów psychologii stosowanej, gł. psy-chotechniki i psychologii sądowej. münsterska komuna →monasterska komuna. munsztuk, rodzaj kiełzna, stosowanego w jeździectwie do powodowania ostrymi końmi; wzmacnia działanie wędzidła. Munteanu [-tianu] FRANCISC, ur. 1924, rum. pisarz i reżyser film.; twórca filmów społ. (Niebo bez krat) i woj.-psychol. (Tunel) . Muntenia (Multany), kraina hist. w Rumunii, obejmuje część Wołoszczyzny na wsch. od rz. Aluta. Munthe [müntə] AXEL, 1857-1949, szwedz. lekarz i pisarz; proza autobiogr.; Księga z San Michele. Münzer [-cərJ THOMAS, ok. 1490(?)-1525, reformator rel.; jeden z przywódców anabaptyzmu, ideolog wielkiej wojny chłopskiej 1525, którą pojmował jako środek realizacji bezklasowego „królestwa bożego" na ziemi. mur, konstrukcja bud. w postaci ściany, sklepienia itp., wykonana z cegieł, pustaków, kamieni, bloków betonowych itp., ułożonych na zaprawie lub na sucho (np. połączonych na wpusty); powierzchnia m. — lico, część dolna — cokół, górna — korona. Mura, rz. w Austrii i Jugosławii, 1. dopływ Drawy; dł. 440 km; żeglowna. Murad I, 1326-89, sułtan tur. od 1359; podbił i wcielił do państwa osmańskiego

742 Murad II emiraty antolijskie oraz posiadłości gr.; rozpoczął podboje krajów słow. na Bałkanach. Murad II, 1404-51, sułtan tur. od 1421; pokonał wojska węg.-pol. pod Warną 1444. Muradabad (ang. Moradabad), m. w Indu (Uttar-Pradesz); 202 tys. mieszk. (1968); przemysł, cukr., bawełn.; rzemiosło; węzeł kolejowy. Murano, dzielnica Wenecji, na 5 wysepkach w Lagunie Weneckiej; słynny ośr. przemysłu szklarskiego; muzeum szkła artyst.; romańskobizant. bazylika S. Maria e Donato (XIII w.). Murań, szczyt w zach. części Tatr Bielskich (Czechosłowacja); 1827 m. Murasaki SHIKIBU, 978(?)-1016(?), pisarka jap.; autorka wybitnych dzieł: Genjimonogatari i pamiętnika stanowiących cenne dokumenty życia dworskiego; poezje. Murat [müra] JOACHIM, 1767-1815, marszałek Francji, król Neapolu od 1808; dowódca kawalerii Wielkiej Armii; po upadku Napoleona rozstrzelany. murator, w języku staropolskim murarz, budowniczy, niekiedy architekt. murawa, niskie zbiorowisko trawiaste, często sztucznie wysiane i pielęgnowane (np. w parkach); w fitosocjologii niektóre naturalne zbiorowiska trawiaste, nie będące łąkami. Murawjow MICHAIŁ N., 1796-1866, generał-gubernator wileński 1863-65; zasłynął z okrucieństwa w tłumieniu powstania styczniowego na Litwie; zw. Wieszatie-lem. Murawjow NIKITA M., 1796-1843, oficer ros., dekabrysta; współautor rewol. proklamacji Katiechizis wolnogo czełowieka; autor projektu konstytucji przyszłej Rosji; skazany na 20 lat katorgi. Murawjow-Amurski NIKOŁAJ N., 1809-81, generał-gubernator Syberii Wsch. 1847-61; 1858 podpisał traktat z Chinami regulujący granicę chiń.-ros. na Amurze. Murawjow-Apostoł SIERGIEJ I., 1796-1826, pułkownik ros., dekabrysta, inicjator kontaktów Związku Pd. z pol. Narodowym Tow. Patriotycznym; współautor rewol. proklamacji Katiechizis wolnogo czełowieka; stracony. Murban, duży ośr. wydobycia ropy naft. w Omanie Traktatowym, na obszarze szej-katu Abu Zabi. Murchison [me:rczysn] SIR RODERICK IMPEY, 1792-1871, geolog ang.; badacz utworów paleozoicznych; wydzielił systemy: sylur, perm oraz (z A. Sedgwickiem) dewon. Murchison [mą:rczysn], rz. w zach. Australii; dł. ok. 700 km; uchodzi do O. Indyjskiego; w porze suchej częściowo wysycha. Murchisona Przylądek [p. merczy-], przyl. na płw. Boothia (Kanada); 71°58/N, 91°24'W. Murchisona Wodospad [w. merczy-], wodospad na rz. Nil Wiktorii, w Ugandzie, w pobliżu Jez. Alberta; wys. 10 m. Murcja (Murcia), region (kraina hist.) w pd.wsch. Hiszpanii, nad M. Śródziemnym; 26,2 tys. km2, 1,1 mln mieszk. (1968); region roln.przem.; uprawa winorośli, oliwek, drzew cytrusowych; gł. m.: M., Kartagena. — Od 714 chrześc, państwo uzależnione od Arabów; w XI-XIII w. emirat; 1264-66 ostatecznie włączona do Kastylii; 1936-39 ośrodek rojalistów. Murcja (Murcia), m. w Hiszpanii, nad rz. Segura, ośrodek adm. prow. M.; 275 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., włók.; muzea; got. katedra z rokokową fasadą, kościoły i klasztory (XVI-XVIII w.), pałac biskupi (XVIIXVIII w.), szpital S. Juan de Dios (XVIII w.). Murcki, m. w pow. tyskim, woj. katowickim; 5,2 tys. mieszk. (1968); kopalnia węgla kam.; prawa miejskie 1967. — Jedna z najstarszych na Górnym Śląsku kopalnia węgla kam. (zał. 1754); udział mieszkańców w powstaniach śląskich; 1928 zlot młodzieży komunist. Śląska i Zagłębia

Dąbrowskiego; 1942-45 hitlerowski obóz dla jeńców radz., wł., fr., brytyjskich. Murdoch [mə:rdok] IRIS, ur. 1919, pisarka ang., pochodzenia irl.; powieści o współcz. problematyce światopoglądowej, psychol. i obyczajowej. mureny (Muraenidae), rodzina ryb z rzędu węgorzokształtnych; ponad 100 gat., do 3 m dł.; drapieżne, jadowite; morza ciepłe; cenione dla smacznego mięsa. Murger [mürże:r] HENRI, 1822-61, pisarz fr.; piewca cyganerii (Sceny z życia cyganerii, na których oparte zostało libretto do opery Cyganeria Pucciniego), poezje. Murghab (ros. Murgab), rz. w Afganistanie i ZSRR; dł. ok. 850 km; ginie w piaskach Karakum; wyzyskiwana do nawadniania. Murgul, ośrodek wydobycia rud miedzi w pn.-wsch. Turcji; rafinacja miedzi, przemysł chemiczny. Muri, miejscowość w Indii (Bihar); 4,7 tys. mieszk. (1961); hutnictwo aluminium; węzeł kolejowy. Murillo [-ljo] BARTOLOME ESTEBAN, 161782, wybitny hiszp. malarz okresu baroku; obrazy rel., zwł. Madonny (Im-maculata), realist. sceny rodzajowe (Chłopcy jedzący owoce). Murillo [-ljo] GERARDO →dr Atl. Müritz [-ryc], jezioro w NRD, największe na Pojezierzu Meklemburskim; pow. 116,8 km2, głęb. do 33 m. Murko MATIJA, 1861-1952, slawista słoweń.; prof. uniw. w Grazu, Lipsku, Pradze, czł. wielu akad., m.in. PAU; liczne prace z zakresu średniow. i nowszego piśmiennictwa słow., folkloru i kultury materialnej Słowian. murłata (murłat), bud. →namurnica. Murmańsk, m. obw. w eur. części Ros. FSRR, nie zamarzający port nad Zat. Kolską; 309 tys. mieszk. (1970); duży ośr. rybołówstwa i przemysłu rybnego. murmańskie konwoje, w II wojnie świat, konwoje sojusznicze transportujące materiał woj. z portów USA i W. Brytanii do Murmańska, później Archangielska i in.; były zwalczane przez niem. siły mor. i lotn.; w k.m. brała udział pol. marynarka woj. i handlowa. Murnau FRIEDRICH WILHELM (właśc. F.W. Plumpe), 1889-1931, niem. reżyser tilm.; jeden z twórców ekspresjonizmu (Nosferatu), potem naturalistyczne dramaty mieszcz. (Portier z hotelu Atlantic). Murnau, ośr. sportów zimowych i tu-ryst.wypoczynkowy w NRF (Bawaria), na przedgórzu Alp; 7 tys. mieszk. (1966). 1939-45 w czasie II wojny świat. niem. obóz dla jeńców woj. — oficerów (Oflag VII A), jeden z największych dla jeńców polskich. Murner THOMAS, 1475-przed 1537, niem. satyryk i polemista kat.; franciszkanin; jeden z gł. przeciwników Lutra; satyry obyczajowe. Murom, m. w eur. części Ros.FSRR (obw. władymirski), nad Oką; 100 tys. mieszk. (1969): przemysł taboru kol., włókienniczy. Muromachi [-maći] (Ashikaga), lata 13361573 w dziejach Japonii, okres rządów rodu Ashikaga; osłabienie władzy centr. i upadek gosp. kraju. Muroran, m. i ważny port w Japonii (pd. Hokkaido), nad O. Spokojnym; 181 tys. mieszk. (1967); przemysł stoczn., drzewny, hutnictwo żel., rafinacja ropy naftowej. Murowana Goślina, m. w pow. obornickim, woj. pozn.; 3,8 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż.; prawa miejskie przed 1389. — Udział mieszkańców M.G. w powstaniu wielkopol. 1918-19. Murów, w. w pow. i woj. opolskim; huta szkła okiennego, tartak. Murphy [mə:rfy] WILLIAM PARRY, ur. 1892, lekarz amer.; prof. Harvard Uni-versity; wraz z G.R. Minotem opracował metodę leczenia niedokrwistości złośliwej

za pomocą podawania chorym surowej wątroby; nagr. Nobla. Murray [mary] SIR JOHN, 1841-1914, ang. przyrodnik i oceanograf; brał udział w wyprawie na statku „Challenger", opracował wyniki badań osadów głębokomor-skich. Murray [mary], gł. rz. Australii; dł. 2574 km (od źródeł Darling ok. 3700 km), dorzecze 1072 tys. km2; źródła w Górach Śnieżnych; uchodzi do jez. Alexandrina (odgrodzonego 1940 od O, Indyjskiego); b. duże wahania stanu wód; gł. dopływy: Darling, Murrumbidgee (pr.); wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od m. Albury. Murrumbidgee [ma:rəmbydży], rz. w Australii (Nowa Pd. Walia), pr. dopływ Murray; dł. ok. 1600 km; wykorzystywana do nawadniania; żeglowna od m. Gunda-gai; gł. m. Wagga Wagga. Murry [mary] JOHN MIDDLETON, 1889-1957, ang. krytyk lit.; mąż K. Mansfield, wydawca jej Listów i Dziennika; głosiciel teorii „chrześcijańskiego komunizmu". mursz →zgnilizna drewna. murszowe gleby (mursze), gleby bagienne powstałe z odwodnionych torfów w warunkach zmiennej wilgotności i zmiennego przewietrzenia; łatwo ulegają rozpyleniu. Murten (fr. Morat, m. w Szwajcarii, kanton Fryburg), 1476 zwycięska bitwa Szwajcarów z księciem burgundzkim Karolem Śmiałym. Murtić EDO, ur. 1921, jugosł. malarz i grafik; obrazy, w których przetwarza elementy zaczerpnięte z natury, zbliżając się często do abstrakcji; plakaty, scenografia, dekoracje wnętrz. Mururoa, atol w archip. Tuamotu; miejsce pierwszych fr. wybuchów nuklearnych na Pacyfiku. murza →mirza. Murzasichle, w. w pow. nowotarskimi, woj. krak., na Podhalu; miejscowość letniskowa. Murzuk, oaza w pd. Libii; ok. 10 tys. mieszk.; uprawa palmy daktylowej, zbóż, warzyw; hodowla wielbłądów, owiec; węzeł dróg karawanowych. Murzyni, potoczne określenie ludzi o czarnym kolorze skóry; M. afrykańscy dzielą się na sudańskich i Bantu; pochodzenie jest sporne; silnie zróżnicowani językowo, kulturowo i antropologicznie; w XVI-XIX w. wskutek handlu niewolnikami wywieziono z Afryki do obu Ameryk kilkadziesiąt mln M.; ich potomkowie stanowią czarną ludność tego kontynentu. murzyński ruch w Stanach Zjednoczonych, skierowany przeciw dyskryminacji społ. i zaw., opartej na segregacji rasowej; obecnie 2 nurty: umiarkowany (formy pokojowe — np. marsze biedoty, demonstracje) oraz radykalny, popierany przez organizację Black Power, dopuszczający rewol. formy walki. Mürzzuschlag [mürccu:szla:k], m. w Austrii (Styria), w Alpach, na zach. od przełęczy Semmering; 12 tys. mieszk. (1961); przemysł metal., drzewny; znany ośr. turyst. i sportów zimowych. Musa ibn Nusajr, 640-716(?), wódz arab.; 699-710 podbił pn. Afrykę, 712-713 prawie całą Hiszpanię; bohater lud. legend, Musała, najwyższy szczyt w Bułgarii i na Płw. Bałkańskim, w górach Riła; 2925 m. Musan, m. w KRL-D, przy granicy z Chinami, nad rz. Tuman; 30 tys. mieszk. (1960); największy w KRL-D ośr. wydobycia rud żelaza. Musatow ALEKSIEJ I., ur. 1911, pisarz ros.; opowieści z życia wsi radz.; opowiadania i szkice o tematyce woj.; utwory sceniczne dla dzieci. Musawarat, miejscowość w Sudanie, między V a VI kataraktą na Nilu; ruiny zespołu pałacowo-świątynnego z III w. p.n.e.

mutacja głosu 743 musawatyści, członkowie nacjonalisi. organizacji azerb. utworzonej 1911; zwolennicy panislamizmu i panturkizmu; VI 1918-V 1920 sprawowali rządy w Azerbejdżanie; obaleni przez powstańców i Armię Czerwoną. Muscheliszwili NIKOŁAJ I., ur. 1891, radz. matematyk i mechanik; prof. uniw. i politechn. w Tbilisi, czł. AN ZSRR; prace z teorii sprężystości, równań całkowych i funkcji analitycznych. Musée de 1'Homme [müzy dö lom; fr], muzeum antropologiczne i etnogr.; otwarte 1937 w Paryżu z połączenia Muzeum Etnogr. i Galerii Antropologicznej Muzeum Historii Naturalnej; zbiory z całego świata, bogata płytoteka muzyki ludowej. „Museion", miesięcznik lit.-artyst., wydawany w Krakowie i Paryżu 1911, Krakowie 1912-13; red.: L.H. Morstin i W. Kościelski; pismo głosiło program neo-klasycyzmu w literaturze i sztuce (gł. w malarstwie i rzeźbie). musette [müzet; fr.], muz.: 1) fr. odmiana dud; 2) taniec w metrum 6/8, 3/4, 2/4, w tempie umiarkowanym. Musgrave [mazgrejw], góry w środk. Australii; dł. ok! 200 km, wys. do 1515 m (Mt. Woodroffe); rezerwat ludności tubylczej. Mushakoji [muśiakodźi] SANEATSU, ur. 1885, jap. prozaik i dramatopisarz; powieści i utwory dram. przedstawiające społeczeństwo idealne. Musiałowicz HENRYK, ur. 1914, malarz, grafik; grafika artyst. (cykl Okupacja 1939-45), malarstwo sztalugowe i ścienne, projekty witraży. musical [mju:zykəl; ang.], amer. typ komedii muz.; film. komedia muzyczna. music hall [mju:zykho:l], rodzaj teatru muz.rewiowego. Musierowicz ARKADIUSZ, 1894-1966, chemik rolny, gleboznawca; prof. SGGW, czł. PAN i Akad. Nauk Roln. ZSRR; kier. zakładu gleboznawstwa IUNG; Gleboznawstwo ogólne. Musil [mu:zyl] ROBERT, 1880-1942, pisarz austr.; odnowiciel formy powieściowej, ukazywał kryzys kultury eur. (Człowiek bez właściwości, Niepokoje wychowanka Törlessa); nowele, dramat, komedie. Musioł PAWEŁ, 1905-43, śląski publicysta i krytyk lit.; założył pismo „Kuźnica"; zarys Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX wieku; zamordowany przez hitlerowców. muskaryna, związek org.; pochodna kolaminy; występuje w niektórych muchomorach; trucizna. Muskegon [maski :gən], m. w USA (Michigan), przy ujściu rz. M. do jez. Michigan; 44 tys. mieszk. (1970), zespół miejski M.-M. Hights 153 tys. (1965); przemysł maszyn., samoch., meblarski. Muskie (Marciszewski) EDMUND SIXTUS, ur. 1914, działacz polit. w USA; od 1952 przywódca demokratów w stanie Maine; 195559 gubernator Maine; od 1959 senator; 1968 kandydował na wiceprezydenta USA. muskon C16H30O, cykliczny keton, gęsta, bezbarwna ciecz o zapachu piżma; gł. składnik piżma naturalnego; cenny utrwalacz i składnik kompozycji zapachowych. muskowit, minerał z grupy łyszczyków, glinokrzemian potasu i glinu; bezbarwny, szarawy, zielonawy lub brunatnawy; pospolity składnik skał magmowych i metamorficznych; używany gł. jako materiał elektro- i termoizolacyjny. muskularny, mający silnie rozwinięte mięśnie; umięśniony, silny. muskulatura, używany potocznie synonim umięśnienia (całego ciała lub jego części). muskuły, używany potocznie synonim mięśni. Muslim, 819-874, uczony arab., autor zbioru hadisów, który, obok zbioru al-Bu-chariego, stanowi uzupełnienie Koranu.

Musorgski MODEST P., 1839-81, wybitny kompozytor ros., z grupy Potężna Gromadka; w twórczości nawiązania do folkloru ros.; nowatorstwo środków techn.; opery (Borys Godunow, Chowańszczyzna), poemat symf. Noc na Łysej Górze, utwory fortepianowe (Obrazki z wystawy), pieśni. musować, wydzielać gaz, pienić się, burzyć się, fermentować (o cieczach). mus owocowy, rodzaj deseru z przecierów owocowych z dodatkiem cukru, piany z białek lub środków galaretujących; ma konsystencję lekkiej, puszystej piany. Musschenbroek [müsənbrok] PIETER VAN, 1692-1761, fizyk hol.; prof. uniw. w Utrechcie i Lejdzie; wynalazca butelki lejdejskiej. Musset [müse] ALFRED DE, 1810-57, pisarz fr., jeden z gł. przedstawicieli romantyzmu; czł. Akad. Fr.; liryki miłosne, powieści (Spowiedź dziecięcia wieku), dramaty zawierające subtelną analizę uczuć (Nie igra się z miłością), pełne fantazji i dowcipu komedie (Świecznik). Mussolini BENITO, 1883-1945, twórca i wódz (duce) wł. faszyzmu; założyciel Nar. Partii Faszyst.; od 1922 premier; rządy terroru, od 1925 dyktator; podbój Etiopii (1935-36), interwencja w Hiszpanii (1936-39), aneksja Albanii (1939); odpowiedzialny za udział Włoch w II wojnie świat, po stronie hitlerowskich Niemiec; 1943 obalony; rozstrzelany przez partyzantów. Mustafa II, 1664-1703, sułtan tur. od 1695; wojna z Austrią, Polską, Rosją i Wenecją, zakończona pierwszym podziałem tur. posiadłości w Europie (pokój karło-wicki 1699). Mustafa Dżelaleddin-pasza →Borzęcki Konstanty. mustangi, zdziczałe konie z prerii Ameryki Pn.; obecnie wytępione. mustierska kultura, archeol. kultura środk. paleolitu w Europie; człowiek ne-andertalski; pierwsze spotykane pochówki zmarłych; nazwa od stanowiska Le Mous-tier (Francja). mustyki (Melusinidae, Simuliidae), rodzina drobnych muchówek; ok. 600 gat.; larwy wodne, żywią się planktonem; samice wysysają krew ssaków; napastują chmarami. Muswellbrook [mazuəlbruk], m. w Australii (Nowa Pd. Walia), nad rz. Hunter; 6,3 tys. mieszk. (1966); ośr. wydobycia węgla kamiennego. muszaraba, w architekturze islamu ozdobna krata drewn. przesłaniająca okna lub balkony. muszkat, bot. →nuszkatołowiec. muszkatel, grupa słodkich win deserowych, o charakterystycznym, kwiatowo--korzennym bukiecie zbliżonym do zapachu gałki muszkatołowej, wyrabianych gł. w pd. Europie. muszkatel, bot. →pelargonia. muszkatołowiec (muszkat, Myristica fragrans), drzewo z Moluków, uprawiane gł. w pd.-wsch. Azji; z nasion przyprawa kuchenna zw. gałką muszkatołową. muszkatołowy kwiat (macis), suszone płaty osnówki owoców muszkatołowca korzennego, używane jako przyprawa kuchenna o smaku i aromacie korzennym. muszkiet, ręczna odprzodowa broń palna lontowa o lufie gładkiej; kaliber 18-20 mm; używany w XVI-XVII w. przez żołnierzy zw. muszkieterami. muszkieterowie, w Europie XVI-XVII w. strzelcy piechoty, uzbrojeni w muszkiet i rapier; najczęściej żołnierze zawodowi. muszkieton, krótki muszkiet używany przez kawalerię w XVI-XVII w. muszki owocowe, zool. →drozofile. Muszkowski JAN, 1882-1953, historyk książki, bibliograf; prof. Wolnej Wszechnicy Pol. i uniw. w Łodzi, twórca tamże pierwszej w Polsce katedry bibliotekoznawstwa; publikacje z zakresu zagadnień wydawniczych, księgoznawczych; Życie książki.

muszla (koncha), konchiolinowo-wapienny szkielet mięczaków wytwarzany przez nabłonek płaszcza; u ślimaków na ogół spiralnie skręcona, u małżów dwudzielna, u głowonógów dwuskrzelnych okryta płaszczem. muszla koncertowa, półokrągła budowla o wklęsłym kształcie stanowiąca akustyczną obudowę estrady dla orkiestry lub chóru; wznoszona gł. w parkach zdrojowych, miejskich i lunaparkach. muszlowce (Conchifera), grupa mięczaków obejmująca ślimaki, małże, głowono-gi i łódkonogi, przeciwstawiana obunerw-com. muszlowe śmietniska, archeol. pozostałości osadnictwa, gł. mezolitycznego i wczesnoneolitycznego (gł. Jutlandia), w postaci podłużnych wałów zawierających narzędzia, fragmenty naczyń, popiół, kości zwierzęce, skorupy małżów, ości ryb. muszlowy ornament →rocaille. muszlowy wykres →sprawności pagórek. musztarda, ostra przyprawa ze zmielonych nasion gorczycy z dodatkami smakowymi (ocet, sól, cukier, czasem chrzan i wino) oraz przyprawami ziołowo-ko-rzennymi. musztardowy gaz →iperyt. musztra, ćwiczenia wojsk, mające na celu wyuczenie zasadniczej postawy wojsk., oddawania honorów, posługiwania się bronią i sprzętem; określona regulaminem m. musztrować, uczyć musztry; przen. u-czyć dobrych manier, właściwego zachowania; napominać, pouczać. muszyca czerwia pszczelego, pasożytnicza choroba wywoływana przez drzewigę czubatą, której larwy żerują w ciele larw pszczelich i tam się przepoczwarczają. muszyce, choroby pasożytnicze człowieka i zwierząt, powodowane przez larwy pewnych muchówek, m.in. gzy, gziki, bydlenie; zaatakowane są powłoki ciała, przewód pokarmowy, zatoki przynosowe i in. Muszyna, m. w pow. nowosądeckim, woj. krak., nad Popradem; 3,8 tys. mieszk. (1968); ośr. wypoczynkowy; uzdrowisko (szczawy żelaziste, borowina); kolejowe przejście graniczne do Czechosłowacji; w budynku tzw. Starej Karczmy z XVII w. — Muzeum Regionalne; prawa miejskie 1934. — W okresie okupacji hitlerowcy wymordowali ponad 800 mieszk.; w okolicy działania partyzantki pol. i radzieckiej. Muszyński JAN, 1884-1957, farmaceuta, botanik; uczestnik ruchu rewol. 1905; prof. uniw. w Wilnie i Łodzi; liczne prace nauk. i popularnonauk., gł. o tematyce farmakognostycznej i zielarskiej; Farmakognozja, Ziołolecznictwo i leki roślinne. Muślimowie, dawna pol. nazwa Tatarów. muślin, lekka cienka tkanina o luźnym splocie płóciennym; najczęściej jedwabna i jednobarwna; także silnie skręcona greża. Muśnicki-Dowbór JÓZEF →Dowbór-Muśnicki Józef. mutacja, zamiana, zmiana czegoś, przemiana zaszła w czymś; odmiana. mutacja, biol. zmiana dziedziczna zachodząca w żywym organizmie; m. chromosomowe — zmiany w strukturze chromosomów; m. genomowe — zmiana liczby pojedynczych chromosomów lub całych ich zespołów; m. genowe — zmiany w sekwencji nukleotydów w DNA genu, stanowią podstawowe źródło zmienności i odgrywają gł. rolę w ewolucji. mutacja, prasa częściowo zmienione wydanie dziennika, najczęściej wydanie prowincjonalne dziennika stołecznego. mutacja głosu, zmiana wysokości i skali głosu u młodzieży w okresie dojrzewania płciowego (pokwitania), większa u chłopców (obniżenie głosu przeciętnie o oktawę); związana m.in. z rozrostem strun

744 mutacjonizm głosowych i chrząstek krtaniowych; regulowana przez hormony płciowe. mutacjonizm, biol. poglądy z pocz. XX w. przyjmujące, że gł. rolę w ewolucji organizmów odgrywają dziedziczne zmiany mutacyjne, będące przyczyną bezkie-runkowej zmienności. mutakallamini, przedstawiciele ortodoksalnego kierunku teol.-filoz. w średniow. islamie. Mutanabbi, al-, 915-955 lub 965, poeta arab. z Syrii; nawiązywał do tradycji przedmuzułm. i bohaterskiej przeszłości Arabów; dywan poezji. Mutanciang, m. w Chinach (Hejlung-ciang); 252 tys. mieszk. (1957); ośr. przemysłu chem., maszyn., papiern, i drzewnego; węzeł kolejowy. mutatis mutandis [łac], stosując odpowiednie zmiany. mutazylici, przedstawiciele teol.-filoz. nurtu arab. filozofii średniow., który wprowadził do muzułm. teologii racjonalistyczną spekulację filoz. i zapoczątkował muzułm. dialektykę zw. kalam; m. przyczynili się do rozpowszechnienia gr. filozofii wśród Arabów. Muthesius [mute:zius] HERMAN, 1861-1927, architekt niem.; reprezentant modernizmu; czł. Werkbundu; publikacje teoret. {Dos Englische Haus). muton, genet. gen ujmowany jako jednostka mutacji materiału dziedzicznego, tj. najmniejszy jego element, którego zmiana prowadzić może do powstania zmutowanej formy organizmu. muton, geol. →baraniec. Mutran CHALIL, 1870-1949, arab. poeta i prozaik z Libanu; doskonały stylista; dywan poezji o tematyce współcz., zbiór artykułów. Mutsuhito, 1852-1912, cesarz Japonii od 1867; panował pod imieniem Meiji; w okresie jego rządów, zwanym Meiji, reformy zmierzające do unowocześnienia i europeizacji kraju. mutualizm, forma symbiozy, trwałe współżycie dwu organizmów różnych gat., korzystne dla obu stron ze względu na odżywianie, ochronę, lokomocję i in.; np. współżycie stułbi z glonami, mutuus consensus [łac], wzajemna zgoda, obustronne przyzwolenie. mutyzm, objaw niektórych chorób psych., zahamowanie wypowiadania się, zarówno spontanicznego, jak i w odpowiedzi na pytania. muwaszszaha, rodzaj arab. lir. poezji stroficznej z Hiszpanii (X-XI w.); wyraźne związki z poezją prowansalską. Muyschel KAROL, 1799-1843, lekarz medycyny i wet.; prof. Akad. Medyko-Chirurgicznej w Wilnie; jeden z twórców pol. weterynarii; rozwinął pol. terminologię anatomiczną. Muzaffarnagar, m. w Indii (Uttar-Pra-desz); 88 tys. mieszk. (1961); przemysł spoż.; ośr. handlowy. Muzaffarpur, m. w Indii (Bihar); 148 tys. mieszk. (1968); przemysł spoż., środków transportu; węzeł komunik.; uniwersytet. Muzajos, V lub VI w., poeta gr.; poemat erotyczny Hero i Leander — temat podejmowany przez wielu późniejszych poetów i muzyków. muzealnictwo, całokształt zagadnień organizacyjnych i techn. dotyczących muzeów. muzealny: 1) związany z muzeum, należący do muzeum; 2) mający wartość artyst., zabytkową, kwalifikujący się do umieszczenia w muzeum. muzeobus, autobus z wystawą objazdową. muzeografia, piśmiennictwo poświęcone zagadnieniom muzealnym. muzeologia, nauka o problemach muzealnictwa. muzeum, instytucja gromadząca eksponaty z różnych dziedzin kultury, sztuki, nauki, techniki w celu przechowania, konserwacji, nauk. opracowania i upowszechnienia.

Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, zał. 1903 przez syna poety — Władysława, przy Bibliotece Pol.; ośrodek dokumentacyjny życia i twórczości A. Mickiewicza. Muzeum Adama Mickiewicza w Warszawie, zał. 1951, poświęcone literaturze pol., gł. Mickiewiczowi; m.in. rękopisy, druki, dzieła sztuki, pamiątki; oddziały: muzeum W. Broniewskiego w Warszawie. Muzeum Aleksandryjskie, ośrodek nauk. w Aleksandrii, zał. przez Ptolemeusza I Sotera na pocz. III w. p.n.e; okres rozkwitu III-II w. p.n.e. — prace badawcze w zakresie matematyki i fizyki (Euklides, Apoloniusz z Pergi, Archimedes), astronomii (Eratostenes z Cyreny, Hipparch), medycyny (Herofilos z Chalkedonu, Era-sistratos z Keos), mechaniki (Ktesibios, Filon z Bizancjum); mimo zniszczenia 273, kontynuowało działalność do 391. Muzeum Czartoryskich w Krakowie, kolekcja sztuki, pamiątek i księgozbiór gromadzone od 2 poł. XVIII w. przez rodzinę Czartoryskich; do 1831 w Puławach, następnie w Paryżu, od 1876 w Krakowie; od 1950 oddział Muzeum Nar. w Krakowie; obecnie obejmuje: cenną galerię malarstwa eur. (XVXIX w. — m.in. dzieła: Leonarda da Vinci, Rembrandta, G. Bel-liniego, D. Boutsa, A. Cuypa), pol. portrety hist., zbiór rzemiosła artyst., rękopisy. Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, zał. 1954; mieści się w Zamku Ostrogskich; zbiory: życie i twórczość F. Chopina (rękopisy, listy, pamiątki, fotografie, nuty); oddziały: Muzeum w Żelazowej Woli, dawny Salonik Chopinów w gmachu ASP w Warszawie. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego, zał. 1957 w Warszawie; gromadzi i eksponuje materiały dotyczące historii pol. ruchu rewol. (1794-1945) oraz powstania i rozwoju Polski Lud.; oddziały: Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warsz., Mauzoleum Walki i Męczeństwa (w dawnym gmachu gestapo w al. Szucha), Muzeum Więzienia „Pawiak". Muzeum Historyczne m. Krakowa, zał. 1899; zbiory: historia i kultura Krakowa od czasów prehist. po XX w. (dzieła sztuki, dokumenty, pamiątki, broń, zbiory teatr., judaica); oddziały: Kamienica Krauzowska, Dom Pod Krzyżem, Stara Bóżnica Kazimierzowska, mury obronne — Brama Floriańska i Baszta Pasamoników. Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, powstało 1862 (do 1937 oddział Muzeum Nar.); zbiory: historia Warszawy i Mazowsza od czasów prehist. do współczesności (archeologia, sztuka, rzemiosło artyst., pamiątki hist., militaria, archiwalia, druki itp.). Muzeum Książki Dziecięcej, zał. 1926; wchodzi w skład Biblioteki Publ. m.st. Warszawy; gromadzi literaturę dla dzieci w celach instruktażowych i wystawienni czych. Muzeum Lenina w Krakowie, zał. 1950; zbiory: życie i działalność W. Lenina, zwł. pobyt w Krakowie i na Podhalu (dokumenty, pamiątki, dzieła sztuki); historia pol. ruchu robotn. w Krakowie i woj. krak.; oddziały: Muzeum Lenina w Poroninie, Dom Lenina w Białym Dunajcu. Muzeum Lenina w Warszawie, zał. 1954, zbiory: życie i działalność W. Lenina, znaczenie idei leninowskiej w pol. ruchu rewol., udział Polaków w międzynar. ruchu rewol. i Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej (dokumenty, książki, pamiątki, dzieła piast, o tematyce leninowskiej i rewol.). Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, zał. 1967; zbiory: życie i działalność M. Skłodowskiej-Curie (dokumenty, pamiątki, listy, przyrządy nauk.). zał. 1948; zbiory: życie i działalność M. Kopernika (zrekonstruowane wnętrza z czasu pobytu Kopernika we Fromborku, druki z XVII-XIX w. dzieł

wielkiego astronoma, rekonstrukcje przyrządów astr.). Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, zał. 1870, z siedzibą w średniow. zamku w Rapperswilu (Szwajcaria); gromadziło zbiory dotyczące Wielkiej Emigracji i powstania 1863 (m.in. cenny księgozbiór, archiwalia i dzieła sztuki); 1927 zbiory przewieziono do Warszawy, gdzie 1939 spłonął księgozbiór; 1936-51 w zamku mieściło się Muzeum Polski Współcz.— obecnie siedziba Szwajc. Stow. Zamków oraz Szwajc.-Pol. Stow. Przyjaciół Muzeum Pol. w Rapperswilu, które gromadzi m.in. pol. pamiątki hist. i dzieła sztuki; urządza wystawy czasowe. Muzeum Narodowe w Krakowie, pierwsze M.N. w Polsce, zał. 1879; oddziały: gmach gł., Sukiennice (pol. malarstwo i rzeźba XVIII i XIX w.), Szołayskich (ikony, sztuka cechowa, Dalekiego Wsch., militaria), dom Matejki, zbiory (dawne Muzeum) Czartoryskich (gł. malarstwo obce i pol. XV-XVIII w.), rzemiosła artyst. (zbiory z dawnego Muzeum Techn.Przem.), Czapskich (grafika, starodruki, numizmatyka); działalność nauk., popularyzatorska; wydawnictwa (m.in. „Rozprawy i Sprawozdania M.N. w K."), wystawy sztuki pol. (także za granicą) i obcej. Muzeum Narodowe w Poznaniu, zał. 1857 (do 1950 Muzeum Starożytności Pol.); zbiory: sztuka staroż., średniow., malarstwo pol. XVIII-XX w., sztuka obca, m.in. sztuka wł. (zwł. szkoła wenecka), hol., flam. i hiszp.; grafika, numizmatyka; liczne wydawnictwa (m.in. „Studia Muzealne"); oddziały: Gołuchów, Rogalin, Muzeum Historii Miasta Poznania, Muzeum Instrumentów Muz., Muzeum Etnogr., Wielkopolskie Muzeum Wojskowe. Muzeum Narodowe w Warszawie, zał. 1862 (do 1916 Muzeum Sztuk Pięknych); galerie: sztuki staroż. (m.in. obiekty z pol. wykopalisk w Egipcie, freski z Faras), sztuki obcej (m.in. malarstwo niderl., hol., wł., fr., niem.), sztuki pol. (średniow. i nowoż. —gł. obrazy XVI-XX w.), sztuki współcz., zdobniczej; dział numizmatyki, grafiki; wydawnictwa ciągłe i katalogi; wystawy sztuki pol. (także za granicą) i obcej; działalność nauk. i popularyzatorska; oddziały: Królikarnia, Łazienki, "Nieborów, muzeum w Łowiczu. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, zał. 1948; działy: śląska sztuka średniow. i nowoż. (XVI-pocz. XIX w.), malarstwo pol. XVIIIXIX w., rzemiosło artyst., historia Śląska, grafika, historia (m.in. numizmatyka, sfragistyka, militaria); wydawnictwa nauk. („Roczniki Sztuki Śląskiej") i popularyzatorskiej; oddziały: Muzeum Etnogr., zamek w Bolkowie. Muzeum Polskie w Ameryce, utworzone 1935 w Chicago (do 1960 jako Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Pol. Rzym.-Kat.); gromadzi polonica; pierwszy kustosz — M. Haiman. Muzeum Pomorskie w Gdańsku, zał. 1945; zbiory: sztuka średniow., sztuka gdańska XVIXVII w.; malarstwo pol. XIX-XX w., sztuka obca (m.in. malarstwo niderl. ze słynnym Sądem Ostatecznym — H. Memlinga); rzemiosło artyst. (m.in. kolekcja tkanin, kurdybanów, mebli i krat— gł. gdańskich); oddziały: Muzeum Etnogr. w Gdańsku-Oliwie. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, zał. 1875, istniało do 1939; społ. instytucja oświat, i nauk.-badawcza; pełniło rolę pol. placówki nauk. i uczelni w zaborze ros.; prowadziło liczne kursy (także na poziomie wyższej uczelni), pracownie nauk., akcję wydawniczą i in. Muzeum Sztuki w Łodzi, zał. 1911 (do 1930 Muzeum Historii i Sztuki); działy: sztuka got., sztuka obca, sztuka pol. (XVII-XX w.) oraz bogaty i cenny dział współcz. sztuki pol. i obcej (m.in. dzieła Picassa, F. Legera, T. van Doesburga), którego podstawą była ofiarowana 1931 kolekcja artystów z grupy „a. r."

Ważniejsze muzea w Polsce Miejscowość Warszawa

Nazwa

Państwowe Muzeum Archeologiczne

1926 archeologia pol. i słow. od epoki kamiennej do Muzeum w Biskupinie, Rezerwat wczesnego średniowiecza Muzealny w Krzemionkach Opatowskich 1937 archeologia; historia Warszawy i Mazowsza od czasów wczesnodziejowych po współczesność; rzemiosło artyst; ikonografia Warszawy 1957 historia pol. ruchu rewol. 1794-1945 Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, Mauzoleum Walki i Męczeństwa (w dawnej siedzibie gestapo w alei Szucha), Muzeum Więzienia „Pawiak"

Muzeum Fryderyka Chopina

1954

Muzeum Lenina Muzeum Adama Mickiewicza

1954 1951

rękopisy, listy, pamiątki

Muzeum Marii SkłodowskiejCurie Muzeum Techniki

dokumenty, książki, pamiątki mickiewicziana i historia literatury pol. (rękopisy, pamiątki, ilustracje) 1967 pamiątki i dokumenty obrazujące życie i działalność uczonej 1955 historia techniki i nauk ścisłych

Muzeum Teatralne Muzeum Wojska Polskiego

1957 1911

historia teatru, opery i baletu w Polsce dzieje wojska pol. od X w. do czasów współcz.; malarstwo i grafika o tematyce wojsk.; zbiory broni prehist. oraz XVI-XIX w.

1931

geologia, paleontologia, mineralogia, petrografia historia kultury fiz. i sportu

Muzeum Ziemi Muzeum Kultury Fizycznej i Turystyki Państwowe Muzeum Etnograficzne

1955

Gabinet Rycin Uniwersytetu Warszawskiego Muzeum Sztuki Filmowej „Iluzjon''

1818

Muzeum Przyrodniczo-Leśne Muzeum w Białymstoku

1922 1949

Muzeum Piastów Śląskich

1888

1955

1952

Bydgoszcz

Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego

1880

Bystrzyca Kłodzka

Muzeum Historii Ognia

1964

Bytom

Muzeum Górnośląskie

Cieszyn

Muzeum w Cieszynie

Częstochowa Muzeum w Częstochowie

Muzeum Marynarki Wojennej Muzeum w Gliwicach

1946

Muzeum Archeologiczne,

Jelenia Góra Muzeum w Jeleniej Górze

Muzeum w Słupi Nowej (woj. kieleckie), Muzeum w Sielpi Wielkiej, Kuźnica Wodna w Starej Kuźnicy

1945 sztuka pol. i obca XIX-XX w.; historia polskości Śląska; etnografia; archeologia; przyroda 1930 dzieje Cieszyna i ziemi cieszyńskiej; sztuka XVIII-XIX w., etnografia

Gliwice

Muzeum Morskie

Muzeum W. Broniewskiego

historia filmu (filmy archiwalne, zbiory plakatów, fotosów itp.) flora i fauna Puszczy Białowieskiej Muzeum Ruchu Rewolucyjnego w Białymstoku archeologia; malarstwo pol. XVIII-XX w.; etnografia historia Piastów Śląskich; historia zamku archeologia dawna i współcz.; malarstwo i grafika pol.; zbiór dziel L. Wyczółkowskiego; numizmatyka; historia; Spichrze nad Brdą martyrologia mieszkańców miasta 1939-45 historia niecenia ognia; technologia produkcji zapałek; zbiór zapalniczek; filumenistyka

Gdynia

Muzeum Mikołaja Kopernika Muzeum Pomorskie w Gdańsku

Muzeum w Żelazowej Woli k. Warszawy, Salonik Chopinów w gmachu ASP

etnografia pol. i obca (m.in. krajów Azji, Afryki i Ameryki) grafika i rysunki pol. i obce

archeologia; historia Częstochowy i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej; ma larstwo pol. XIX-XX w.; etnografia 1948 muzeum biograficzne M. Kopernika 1945 sztuka got.; sztuka gdańska XVI-XIX w.; malarstwo pol. XIX-XX w. i obce XVI-XVIII w. (gł. flam. i hol.); rzemiosło artyst. (tkaniny, meble, szkło, ceramika, wyroby metalowe) 1958 dzieje budownictwa statków mor. i portów; historia żeglugi; marynistyka 1961 archeologia m. Gdańska i woj. gdańskiego od epoki kamiennej po wczesne średniowiecze 1953 historia pol. marynarki wojennej

Frombork Gdańsk

Oddziały

1862 malarstwo i rzeźba pol. od średniowiecza po Muzeum w Łazienkach, Muzeum w współczesność; sztuka staroż.; malarstwo i Wilanowie, Muzeum Plakatu w rzeźba obca; grafika, rysunki pol. i obce; Wilanowie, Muzeum Dzieł X. Dunikowskiego w Królikarni, rzemiosło artyst. pol. i obce; numizmatyka Muzeum w Nier borowie i Arkadii, Muzeum w Łowiczu

Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego

Brzeg

Zbiory

Muzeum Narodowe

Muzeum Historyczne m.st. Warszawy

Białowieża Białystok

Rok. założenia

1932

1945

malarstwo pol. i obce XVIII-XIX w.; rzemiosło artyst.; historia i archeologia; etnografia archeologia, etnografia; kolekcja szkła artyst., tkanin; historia miasta

Muzeum Gustawa Morcinka w Skoczowie, Muzeum Sztuki Sakralnej w Istebnej Rezerwat Archeologiczny w Częstochowie (Raków), Muzeum Górnictwa Rud Żelaza

Okręt-Muzeum „Burza" w Gdyni zamek

Muzeum Etnograficzne w Oliwie

Muzeum Latarnictwa Morskiego w Rozewiu

Miejscowość Jędrzejów

Kalisz

Nazwa Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie

Muzeum Historyczne m. Krakowa

Muzeum Archeologiczne

1850

archeologia pol. i śródziemnomorska

Muzeum Etnograficzne

1911

etnografia pol. i obca (Oceania, Afryka)

Muzeum Lenina

1954 działalność Lenina (zwł. w Polsce); historia ruchu rewol. (dokumenty, pamiętniki, dzieła sztuki) 1963 historia nauki pol. i Uniw. Jag.

Kielce Koszalin

Muzeum Pomorza Środkowego

Kraków

Muzeum i Biblioteka PAN w Kórniku Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu Muzeum Narodowe

Krosno Kutno Lednica

Zbiory

gnomomika (m.in. zegary słoneczne); historia (m.in. dzieje Arian); astronomia; bibliofilstwo; exlibrisy; pierwodruki prac Kopernika, Galileusza; gastronomia (naczynia, piśmiennictwo itp.) 1909 archeologia i etnografia; historia Kalisza i okolic; numizmatyka; przyroda 1908 archeologia; malarstwo pol. XIX-XX w.; etnografia; rzemiosło artyst.; geologia 1946 archeologia; historia; sztuka (pol. malarstwo współcz.) 1925 zabytkowe wnętrza; malarstwo XVIXIX w., grafika pol. i obca; rzemiosło artyst.; militaria; rękopisy i stare druki; austral. zbiory etnogr. 1930 archeologia, hist. wnętrza wyposażone w dzieła sztuki (arrasy, obrazy, meble, rzemiosło artyst.); zbrojownia; skarbiec; orientalia; historia Wawelu 1879 sztuka staroż. pol. XIV-XX w.; malarstwo obce XIII-XVIII w., grafika i rysunki; rzemiosło artyst. (tkaniny, meble, złotnictwo, ceramika i szkło); numizmatyka; sztuka Dalekiego Wschodu; militaria; archiwalia 1899 historia miasta; ikonografia; militaria; zbiory teatralne; pamiątki

Muzeum Ziemi Kaliskiej w Kaliszu Muzeum Świętokrzyskie

Kórnik

Rok założenia

Muzeum Historyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego Muzeum Historii Farmacji Muzeum Lotnictwa (LotniskoCzyżyny) Muzeum w Krośnie

Leszno

Muzeum Bitwy nad Bzurą Muzeum-Rezerwat Początków Państwa Polskiego Muzeum w Lesznie

Lublin

Muzeum w Lublinie Państwowe Muzeum na Majdanku

Łambinowice Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych w Łambinowicach

Łańcut

Muzeum w Łańcucie

Łódź

Muzeum Sztuki Muzeum Archeologiczne i Etno graficzne Muzeum Historii Włókien nictwa Muzeum Zamkowe

1962

1946 1968

historia włókiennictwa w Polsce wnętrza zamkowe; historia zamku i ziemi malborskiej; zbiór bursztynów; militaria, numizmatyka; malarstwo, grafika

1945

archeologia; galeria portretów XVIIXVIII w. (m.in. portrety trumienne), etnografia; przyroda; ruiny zamku Kazimierza W.

Nowy Sącz Muzeum w Nowym Sączu

1938

Oblęgorek

1958

archeologia; historia; sztuka, entografia; przyroda pamiątki, rękopisy, wydawnictwa; wnętrza z czasów pobytu pisarza

polski

Muzeum Henryka Sienkiewicza

Muzeum w Zamku w Pieskowej Skale Sukiennice, Oddział Szołays-kich, Dom Jana Matejki, Zbiory Czartoryskich, Oddział Rzemiosła Artystycznego, Oddział Czapskich Kamienica „Krauzowska", Dom Pod Krzyżem — Muzeum Teatralne, Stara Bóżnica Kazimierzowska, mury obronne — Brama Floriańska i Baszta Pasamoników Muzeum Archeologiczne w Nowej Hucie Muzeum Lenina w Poroninie, Dom Lenina w Białym Dunajcu

1954 historia przemysłu naftowego i lampy naftowej; skansen naftowy w Bóbrce historia Krosna i regionu; etnografia 1969 historia walk nad Bzurą 1939 1969 relikty budowli z czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego 1926 archeologia; etnografia, malarstwo pol. o tematyce lud.; rzemiosło artyst.; historia; pamiątki po J.A. Komenskim 1906 archeologia; malarstwo pol. XIX-XX w.; Muzeum Historii Miasta w Bramie zbiór ikon; rzemiosło artyst. XVIKrakowskiej, Muzeum Józefa XIX w.; historia; etnografia Czechowicza 1947 muzeum-mauzoleum na miejscu hitlerowskiego obozu koncentracyjnego (dokumenty martyrologii, sztuka o tematyce obozowej, pamiątki po więźniach) 1964 muzeum-mauzoleum na terenie hitlerowskiego obozu jeńców wojennych (dokumenty martyrologii, sztuka o tematyce obozowej, pamiątki po więźniach) 1944 zamek z zabytkowymi wnętrzami, sztuka pol. i obca; kolekcja pojazdów konnych XVIII-XX w.; zbiór ikon 1911 sztuka pol. XIV-XX w.; sztuka obca XV-XX w., cenny zbiór malarstwa XX w.; rzemiosło artyst.; grafika pol. i obca 1930 archeologia; numizmatyka; etnografia

1961

Międzyrzecz Muzeum w Międzyrzeczu WielWielkokopolskim

Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu Muzeum Lat Szkolnych S. Żeromskiego Muzeum w Słupsku, Zagroda Słowińska w Klukach

dzieje farmacji w Polsce dzieje lotnictwa w Polsce

1960

Malbork

Oddziały

nowosądecki park etnogr.

Rok

Miejscowość Nazwa Olsztyn Olsztynek Opole Opinogóra

Muzeum Mazurskie Park Etnograficzny Muzeum Śląska Opolskiego Muzeum Romantyzmu

Opole-Bier- Muzeum Wsi Opolskiej kowice Oporów

Muzeum w Oporowie

Oświęcim

Państwowe Muzeum w Oświęci-

miu Płock

Muzeum Mazowieckie w Płocku

Płock

Muzeum Diecezjalne w Płocku

Polichno Poznań

Muzeum Czynu Partyzanckiego Gwardii Ludowej Muzeum Narodowe

Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu Muzeum Archeologiczne

założenia 1945

archeologia, historia, sztuka Warmii i Mazur XIV-XX w.; etnografia; przyroda

1953

kopie i oryginalne przykłady budynków ze wsi gł. mazurskich i warmińskich archeologia; malarstwo hist. XVIII i XIX w.; historia, przyroda

1946

1961 życie i twórczość Zygmunta Krasińskiego

1896 sztuka kościelna z Archidiecezji Poznańskiej XVI-XIX w. (malarstwo, rzeźba, rzemiosło artyst.) Muzeum w Gnieźnie, Rezerwat 1857 archeologia pol.; numizmatyka Archeologiczny w Gieczu Muzeum Wyzwolenia m. Poznania 1962 historia ruchów robotn. Poznania i Wielkopolski 1909

Muzeum Wnętrz Pałacowych

1946

Muzeum Regionalne w Puławach Muzeum w Radomiu

1910

Muzeum w Rzeszowie

Sandomierz Muzeum Regionalne w Sandomierzu Muzeum Diecezjalne Sanok Sieradz Szczecin Szreniawa Sztutowo Świdnica Tarnów

Toruń

Muzeum Budownictwa Ludowego (park etnograficzny) Muzeum Historyczne w Sanoku Muzeum w Sieradzu Muzeum Pomorza Zachodniego Muzeum Rolnictwa w Szreniawie Muzeum Stutthof Muzeum Dawnego Kupiectwa Muzeum Diecezjalne w Tarnowie Muzeum w Tarnowie Muzeum w Toruniu Muzeum Etnograficzne w Toruniu

Wdzydze Muzeum „Chaty Kaszubskie" KiszewskieI (park etnogr.)

Muzeum Grunwaldzkie w Stębarku Muzeum Czynu Powstańczego w Leśnicy, Muzeum w Oleśnicy, Muzeum w Prudniku

1968 walka GL i AL z hitlerowskim okupantem (dokumenty, pamiątki, odtworzony obóz partyzancki i bunkry) 1857 sztuka staroż.; sztuka pol. i obca od Muzeum Historii m. Poznania w średniowiecza do czasów współcz.; grafika Ratuszu Poznańskim, Muzeum Instrumentów Muzycznych, i rysunki; rzemiosło artyst. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, Muzeum Etnograficzne, Muzeum Rzemiosł Ar* tystycznych, Muzeum w Gołuchowie, Muzeum w Rogali-nie

Przemyśl

Rzeszów

zamek w Lidzbarku Warmińskim

park etnogr. (obiekty zabytkowe budownictwa lud. Opolszczyzny z pełnym wyposażeniem wnętrz) 1948 dwór obronny z XV w.; malarstwo, rzeźba, rzemiosło artyst. 1947 muzeum-mauzoleum na terenie byłego oddział w Brzezince hitlerowskiego obozu koncentracyjnego (dokumenty martyrologii, pamiątki po więźniach) 1821 archeologia; malarstwo XIX i XX w.; rzemiosło artyst.; etnografia 1905 archeologia; malarstwo rel. XVI-XX w.; rzemiosło artyst.; historia; numizmatyka

Pszczyna Radom

Oddziały

1961

Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka Muzeum w Przemyślu

Puławy

Zbiory

1945 1956 1910 1960

archeologia; malarstwo cerkiewne XVIXIX w.; historia; etnografia zamek z zabytkowymi wnętrzami i dziełami sztuki; militaria 1809 historia; militaria; sztuka XVII-XVIII w.; etnografia archeologia; malarstwo pol. XIX-XX w.; historia miasta; etnografia; grafika; rzemiosło artyst. archeologia; sztuka pol. i obca; historia; etnografia; rzemiosło artyst. archeologia, numizmatyka

Muzeum J. Krasickiego w Dubiecku

sztuka kościelna XV-XVIII w. (galeria malarstwa, rzeźba, rzemiosło artyst.) architektura i sztuka lud. XVII-XX w.

1934

ikony cerkiewne XIV-XIX w.; historia; etnografia; archeologia 1937 archeologia; sztuka; etnografia; przyroda 1945

archeologia; sztuka od średniowiecza po czasy Muzeum Morskie w Szczecinie współczesne; grafika; rzemiosło artyst.; numizmatyka 1964 historia rolnictwa od czasów najdawniejszych po współczesność; historia robotników rolnych w Wielkopolsce 1962 muzeum martyrologii na miejscu dawnego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego (dokumenty, pamiątki po więźniach) 1966 1888

dzieje dawnego kupiectwa na Śląsku malarstwo i rzeźba średniow.; rzemiosło artyst. (m.in. zbiór tkanin) 1947 etnografia; rzemiosło artyst.; pamiątki hist. 1930 archeologia; sztuka pol. od średniowiecza po Dom Kopernika, Muzeum Archeologiczne, Muzeum Sztuki czasy współcz.; rzemiosło artyst.; militaria; Dalekiego Wschodu, ruiny numizmatyka; zbiór witraży gotyckich zamku 1959 etnografia, gł. Pomorza (m.in. zbiór pierników, park etnograficzny sprzęt rybacki) 1906 chaty kaszubskie z oryginalnym wypo-1 sażeniem wnętrz

Miejscowość Ursus Wieliczka Wrocław

Zakopane Zamość Zubrzyca Górna

Nazwa Muzeum przy Zakładach Mechanicznych ,,Ursus" Muzeum Żup Krakowskich Muzeum Narodowe

1969 1950 1948

Muzeum Archeologiczne Muzeum Sztuki Medalierskiej

1945 1965

Muzeum Architektury i Odbudowy

1965

Muzeum Poczty i Telekomunikacji Muzeum Archidiecezjalne Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego Rotunda Zamojska (Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny)

1956

Muzeum w Zubrzycy Górnej na Orawie

1955

Zielona Góra I Muzeum w Zielonej Górze Żarnowiec

Rok założenia

Muzeum Marii Konopnickiej

1898 1888 1945

Oddziały

Zbiory

historia produkcji ciągników; historia zakładów historia górnictwa solnego (narzędzia, dokumenty); rzeźby w soli śląska sztuka średniow. i nowoż.; grafika i Muzeum Etnograficzne, zamek w Bolkowie rysunki; malarstwo pol. XIX-XX w.; numizmatyka archeologia Śląska medalierstwo pol. i obce (medale, plakietki, odznaczenia) detale budowli zabytkowych, plany, modele, rysunki; fotografie, historia budowy i odbudowy Wrocławia historia poczty i telekomunikacji (m.in. filatelistyka) sztuka sakralna Dolnego Śląska etnografia, przyroda i geologia regionu Tatr i Muzeum K. Makuszyńskiego, Willa Podhala; historia Podhala „Tea", Willa „Pod Je-dlami" muzeum-mauzoleum na terenie byłego hitlerowskiego obozu przejściowego, później zagłady (dokumenty i pamiątki po więźniach) skansen z zabytkowym dworkiem Moniaków (budownictwo regionu Orawskiego)

1945 archeologia; malarstwo pol. XVIII-XIX w.; rzemiosło artyst.; etnografia; historia winiarstwa 1957 ikonografia; pamiątki; wydawnictwa, dokumenty; zabytkowe wnętrza z czasów pobytu poetki

Ważniejsze muzea obce Kraj Argentyna

Miejscowość Buenos Aires

Australia

Melbourne

Austria

Wiedeń

Belgia

Antwerpia Bruksela

Brazylia

Rio de Janeiro São Paulo

Bułgaria

Sofia

Nazwa

Rok założenia

Museo Nacional de Bellas Artes (Narodowe Muzeum Sztuki) National Gallery of Victória (Galeria Narodowa) Graphische Sammlung Albertina (kolekcja grafiki Albertina) Kunsthistorjsches Museum (Muzeum Sztuki)

1895

Naturhistorisches Museum (Muzeum Historii Naturalnej) Koninklijk Museum voor Schone Kun-sten (Królewskie Muzeum Sztuki) Musées Royaux des Beaux-Arts de Bel-gique (Belgijskie Królewskie Muzea Sztuki): Musée d'Art Ancien (Muzeum Sztuki Dawnej), Musée d'Art Moderne (Muzeum Sztuki Nowoczesnej) Musées Royaux d'Art et d'Histoire (Królewskie Muzea Sztuki i Historii) Museu Nacional (Muzeum Narodowe)

1859

Zbiory archeologia, dawna i współcz. sztuka amer. (zwł. argent.) i innych kontynentów sztuka austral., eur., azjat., amer. — dawna i współcz. 1922 rysunki i ryciny artystów eur. od XIV w. po współczesność

1891

sztuka staroż.; sztuka zdobnicza (tkaniny) — średniow. i nowoż.; słynna galeria malarstwa eur. (gł. XVI-XVIII w.) 1889 geologia, zoologia, antropologia, paleontologia, botanika 1810 malarstwo eur. XIV-XIX w.; malarstwo i rzeźba belg. i obce XX w. 1794 malarstwo eur. dawne — gł. niderl. (XV-XVI w.), flam. i hol. (XVII w.), oraz z XIX-XX w. — gł. belg. i fr.

1880 1818

sztuka staroż.; eur. sztuka zdobnicza VI-XVIII w.; sztuka i etnografia Dalekiego Wschodu antropologia, etnografia, mineralogia, zoologia i botanika świat. i brazyl. sztuka współcz.

Museu de Arte Moderna (Muzeum Sztuki Współczesnej) Naroden archeołogiczeski muzej (Narodowe Muzeum Archeologiczne)

1946 1878

archeologia (zwł. wykopaliska bułg.); bułg. sztuka średniow. (m.in. rzemiosło artyst., ikony)

Muzeum Historyczne

1959

archeologia

1949

sztuka eur. dawna i współcz.; sztuka słowac.

Praga

Slovenska národná galéria (Słowacka Galeria Narodowa) Národni galerie (Narodowa Galeria)

1796

Dania

Kopenhaga

Ny Carlsberg Glyptotek

1888

Egipt

Aleksandria Kair

Muzeum Grecko-Rzymskie Muzeum Egipskie Muzeum Sztuki Islamu Muzeum Koptyjskie

1892 1858 1881 1908

Kansallismuseo (Muzeum Narodowe)

1893

Musée des Beaux-Arts

1799

Chiny Pekin Czechosłowacja Bratysława

Finlandia Francja

Helsinki Dijon

sztuka czes. i eur. XIV-XVIII w.; sztuka fr. XIX-XX w.; malarstwo czes. XIX i XX w.; Sztuka Dalekiego Wschodu sztuka staroż.; rzeźba i malarstwo fr. (zwł. impresjonistów) sztuka staroż. Grecji i Rzymu; sztuka koptyjska sztuka egip. od okresu prehist. po XVI w. sztuka islamu XVII-XIX w. sztuka koptyjska (architektura, rzeźba, malarstwo, rzemiosło artyst., rękopisy) prehistoria, historia, archeologia i etnografia fiń. sztuka fr.; malarstwo eur. od średniowiecza po współczesność

Kraj

Grecja Hiszpania

Miejscowość

Musée des Beaux-Arts

1798

Paryż

Musée de l'Armé (Muzeum Armii)

1670

Musée du Conservatoire National des Arts et Metiers (Muzeum Przemysłu) Musée Guimet (Muzeum E. Guimet'a) Musée de l'Homme (Muzeum Człowieka) Musée du Louvre (Luwr), oddziały: Musee du Jeu de Pomme, Musée de Thermes et du l'Hôtel de Cluny Musée National d'Art Moderne (Narodowe Muzeum Sztuki Współczesnej) Archeologiczne Muzeum Narodowe Muzeum Sztuki Bizantyjskiej

1799

Ateny Barcelona

Amsterdam Haga

India Irlandia Japonia Jugosławia

Delhi

Indyjskie Muzeum Narodowe

Dublin Tokio Belgrad

Meksyk

Meksyk

Monaco

Monaco

Toronto

Berlin

Drezno

Frankfurt Monachium

Norwegia

Oslo

Portugalia

Lizbona

Rumunia

Bukareszt

Stany Zjednoczone

Rijksmuseum (Muzeum Państwowe) Mauritshuis (Królewska galeria malarstwa) Museum Boymans

Ottawa

NRF

Museo de Bellas Artes de Cataluña (Muzeum Sztuki Katalońskiej) Museo del Prado (Muzeum Prado)

Rotterdam

Kanada

NRD

Rok założenia

Grenoble

Madryt Holandia

Nazwa

National Gallery of Ireland (Narodowa Galeria Irlandii) Muzeum Narodowe Narodni muzej (Muzeum Narodowe) National Gallery of Canada (Narodowai Galeria Kanady) Art Gallery of Toronto (Galeria Sztuki w Toronto) Museo National de Antropologia (Muzeum Narodowe) Museo Nacional de Arte Moderna (Narodowe Muzeum Sztuki Nowoczesnej) Musee Oceanographiąue (Muzeum Oceanograficzne) Staatliche Museen zu Berlin (Berlińskie Muzea Państwowe), m.in.: Pergamon Museum (Muzeum Pergamońskie), Bode Museum, National-Galerie (Galeria Narodowa) Staatliche Kunstsammlungen Dresden (Państwowe Zbiory Sztuki w Dreźnie), m.in.: Gemälde Galerie Alte Meister (Galeria Obrazów Starych Mistrzów),) Grünes Gewölbe („Zielone Sklepienie" zbiory rzemiosła) Städelsches Kunstinstitut (Instytut Sztuki Stadia) Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Bawarskie Państwowe Zbiory Malarstwa): Alte Pinakothek (Stara Pinako-teka), Neue Pinakothek (Nowa Pina-koteka), Neue Staatsgalerie (Nowa Galeria Państwowa) Nasjonalgalleriet (Galeria Narodowa) Museu Nacional de Arte Antiga (Narodowe Muzeum Sztuki Dawnej) Muzeul de arta al Republica Socialista Romana (Muzeum Sztuki SRR)

Chicago

Museum of the Art Institute of Chicago (Muzeum Instytutu Sztuki w Chicago)

Nowy Jork

Metropolitan Museum of Art (Muzeum Sztuki) Museum of Modern Art (Muzeum Sztuki Współczesnej) Salomon R. Guggenheim Museum (Muzeum Guggenheima) Smithsonian Institution, m.in.: Freer Gallery of Art (Galeria Sztuki Freer'a), National Collection of Fine Arts (Narodowa Kolekcja Sztuk Pięk nych), National Gallery of Art (Naro dowa Galeria Sztuki)

Waszyngton

Zbiory sztuka staroż.; malarstwo fr. i eur. od średniowiecza po współczesność broń, zbroje, pamiątki wojsk., historia wojen i wojskowości od prehistorii po XX w. historia techniki, przemysłu i rzemiosła

1888 sztuka Dalekiego Wschodu 1937 etnografia i antropologia (zbiory z całego świata) 1793 sztuka staroż., średniow., nowoż. XV-XIX w. (ze słynną galerią malarstwa eur.); malarstwo impresjonistów; rzemiosło artyst. 1947 sztuka fr. i obca od postimpresjonizmu do czasów współcz. 1874 sztuka gr. prehist. i staroż. 1914 1934

sztuka bizant. (architektura, malarstwo, rzeźba, rzemiosło artyst.) hiszp. malarstwo i rzeźba (romańskie i got.)

1819 galeria malarstwa eur. XV-VIII w. (zwł. hiszp., niderl. i flam.); rzeźba rzym., staroiberyjska; rzemiosło artyst. 1808 malarstwo eur. XV-XX w. (zwł. malarstwo hol.); rzemiosło artyst. i grafika; sztuka wschodnia malarstwo niderl. XV-XVI w., flam. i hol. XVIIXVIII w. 1847 malarstwo, rzeźba, rzemiosło i grafika od średniowiecza do czasów najnowszych 1948 sztuka Indii od prehistorii po późne średniowiecze 1864 malarstwo eur. (zwł. irl. XIX-XX w.) 1872 sztuka Dalekiego Wschodu (gł. jap.) — malarstwo, rzeźba, rzemiosło artyst., kaligrafia 1844 sztuka Jugosławii od prehistorii po czasy najnowsze; malarstwo eur. dawne i współcz. 1880 sztuka eur.; galeria współcz. malarstwo kanad. 1900

malarstwo eur. XV-XIX w.; malarstwo fr. impresjonistów; kanad, sztuka współcz. 1825 kultura materialna i sztuka prekolumbijska Meksyku; antropologia 1947 sztuka meksyk. 2 poł. XIX i XX w. 1910

fauna i flora mor.; technika rybołówstwa

1830 sztuka staroż. (egip., zach. Azji, gr., rzym.); sztuka starochrześc; bizant.; sztuka niem. i obca (XVII-XX w.); numizmatyka, rzemiosło artyst., grafika 1560 słynna galeria malarstwa eur.; zbiory grafiki, rzemiosła artyst., rzeźby, numizmatyczne

1817

malarstwo eur. XIV-XX w.

1836

galeria malarstwa eur. od średniowiecza do czasów najnowszych

1837

sztuka eur.; norw., fr. i skand, sztuka współczesna 1883 malarstwo eur. (zwł. flam., hol., hiszp.); sztuka portug. XV-XIX w.; rzemiosło artyst. 1824 sztuka rum. X-XX w., galeria sztuki eur.; rzemiosło artyst.; grafika; sztuka Dalekiego Wschodu 1882 malarstwo, grafika i rzeźba eur. i amer.; sztuka Dalekiego Wschodu; rzemiosło artyst. 1870 sztuka amer.; malarstwo i rzeźba eur. od średniowiecza do XIX w.; rzemiosło artyst.; grafika; sztuka staroż. 1929 malarstwo, rzeźba i grafika amer. i obca od końca XIX w.; fotografika; wzornictwo przem. 1937 sztuka amer. i obca XX w. 1846

sztuka Dalekiego i Bliskiego Wschodu; sztuka amer.; rzemiosło artyst.; galeria malarstwa eur. XIV-XIX w.; grafika

750 Muzeum Tatrzańskie Kraj Szwajcaria

Miejscowość Bazylea Berno

Szwecja

Nazwa Öffentlich Kunstsammlung (Publiczne Zbiory Sztuki) Kunstmuseum (Muzeum Sztuki)

Genewa

Musée d'Art et d'Histoire (Muzeum Sztuki i Historii)

Sztokholm

Nationalmuseum (Muzeum Narodowe) Nordiska Museet (Muzeum Nordyckie)

Turcja

Stambuł

Węgry

Budapeszt

W. Brytania Londyn

Istanbul Arkeoloji Müzeleri (Archeologiczne Muzeum Stambułu) Szépmüvészeti Mézeum (Muzeum Sztuk Pięknych) British Museum (Muzeum Brytyjskie)

Rok założenia

Zbiory

1662 malarstwo eur. dawne i współcz, (zwł. kolekcja sztuki szwajc, niem. i fr.) 1879 malarstwo eur. XV-XIX w. (zwł. wł. i szwajc.); kolekcja malarstwa nowocz. 1910 sztuka staroż.; archeologia (gł. szwajc); numiz- matyka; rzemiosło artyst.; kolekcja malarstwa eur. (zwł. XV w.) 1792 sztuka szwedz. XVII-XX w.; malarstwo eur. i chin.; grafika; numizmatyka; ikony ruskie; rzemiosło artyst. 1873 szwedz. sztuka i rzemiosło artyst. od średniowiecza do czasów współcz.; militaria; etnografia (Skansen) 1869 sztuka prehist. i staroż. (gr. i rzym.), bizant, Bliskiego Wschodu 1896 sztuka staroż. (egip., gr., rzym.); malarstwo i rzeźba eur. XII-XIX w.; grafika; sztuka węg. do XIX w. \ 1753 staroż. sztuka egip., gr., rzym.; sztuka Bliskiego i Dalekiego Wschodu; etnografia; numizmatyka

National Gallery (Galeria Narodowa) Natural History Museum

Edynburg Włochy

Florencja

Włochy

Mediolan Neapol Rzym

ZSRR

Leningrad

Moskwa

1824 galeria malarstwa eur. XIII-XIX w. 1881 zbiory z zakresu zoologii, geologii, paleontologii, mineralogii, botaniki 1897 malarstwo ang. XV-XIX w.; eur. i ang. malarTate Gallery (Galeria Tate'a) stwo i rzeźba XX w. National Gallery of Scotland (Narodowa 1859 eur. malarstwo od średniowiecza do czasów współcz.; kolekcja malarstwa ang. i szkoc. Galeria Szkocji) Galleria Pitti: Museo Argenti (Muzeum XVII w. malarstwo wł. XVII w.; kolekcja sreber, gliptyki i porcelany; malarstwo wł. XIX i XX w. Sreber), Galleria d'Arte Moderna (Galeria Sztuki Współczesnej) i Galleria Palatina (Galeria Pałacowa) XVI w. malarstwo wł. XIV-XVIII w. (zwł. toskańskie XIV-XVI Galleria degli Uffizi (Galeria Uffizi) w.) i obce; rzeźba staroż.; grafika; rzemiosło artyst.

1809 malarstwo wł. XV-XVIII w. (zwł. lombardzkie i weneckie) i obce 1738 staroż. sztuka egip., gr. i rzym. (m.in. eksponaty z wykopalisk z Herkulanum i Pompei) 1889 zbiory sztuki antycznej (m.in. egip., gr., a zwł. kolekcja Museo Nazionale Romano (Rzymskie rzeźby rzym.) Muzeum Narodowe) 1734 zbiory rzeźby antycznej Musei Capitolini (Muzeum Kapitolińskie) 1891 sztuka staroż., malarstwo i rzeźba wł. XVMuseo e Galleria Borghese XIX w. 1843 sztuka staroż. (gł. rzeźba rzym.), starochrześc.;etnografia Musei del Laterano (Muzea Laterańskie) Musei del Vaticano (Muzea WatyXVIII- sztuka egip., gr., etruska, rzym., starochrześc; kańskie) XIX w. malarstwo wł. XI-XVII w. i obce XIX-XX w.; rzemiosło artyst. Gosudarstwiennyj Ermitaż (Ermitaż) 1764 rzemiosło artyst; grafika; numizmatyka; słynna galeria malarstwa eur. XV-XX w.; sztuka staroż. Gosudarstwiennyj Russkij muziej (Muzeum 1895 ikony ruskie; malarstwo; rzeźba ros. i radz.; rzemiosło Rosyjskie) artyst.; grafika; sztuka lud. XVIIIXX w. Gosudarstwiennyj muziej Riewolucyi i 1924 dzieje ros. ruchu rewol. i międzynar. ruchu robota. socyalisticzeskogo stroitielstwa SSSR (Muzeum Rewolucji ZSRR) Centralnyj muziej W.I. Lenina (Muzeum 1936 życie i działalność W. Lenina (pamiątki, dokumenty, dzieła sztuki) Lenina) Muziej izobrazitielnych iskusstw im. A.S. XIX w. sztuka staroż.; malarstwo eur. XV-XX w. Puszkina (Muzeum Sztuk Plastycznych im. .A.S. Puszkina) Politiechniczeskij muziej (Muzeum Po- 1872 historia techniki litechniczne) Trietjakowskaja galerieja (Galeria Tre- 1856 sztuka ros. zwł. malarstwo ruskie XIV/XV w.; rzeźba ros. XVII-XIX w.; sztuka radz. tiakowska) Pinacoteca di Brera (Galeria Malarstwa Brera) Museo Nazionale (Muzeum Narodowe)

Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, zał. 1888; zbiory: etnografia (stroje góralskie, sprzęty, narzędzia, sztuka lud. Podhala), przyroda i geologia Tatr i Podhala; historia Podhala (rękopisy, stare druki, pamiątki); oddziały: willa „Tea", willa „Pod Jedla-mi", Muzeum Kornela Makuszyńskiego. Muzeum Teatralne w Warszawie, zał. 1957, z inicjatywy A. Szyfmana; od 1961 w salach Teatru Wielkiego; gromadzi eksponaty z zakresu historii teatru, opery i baletu w Polsce; ekspozycje od 1965. Muzeum Techniki (NOT) w Warszawie, zał. 1955; zbiory: historia nauk ścisłych i techniki w Polsce (przemysł, rzemiosło, wynalazki); dokumenty, pamiątki, rękopisy, druki, modele i oryginały maszyn, wy-

nalazków i aparatury nauk.-techn. itp.; działalność popularyzatorska; oddziały: Muzeum w Słupi Nowej, Muzeum w Siel-pi Wielkiej, Kuźnia Wodna w Starej Kuźnicy. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, zał. 1911; zbiory: pol. broń, sprzęt, mundury, chorągwie, sztandary, ekwipunek wojsk. — od czasów najdawniejszych do XX w.; dzieła sztuki o tematyce wojsk., dokumenty, pamiątki; kolekcja pieczęci, orderów i odznaczeń; broń prehist., za-chodnioeur. oraz z Azji, Afryki i Australii; wydaje „Rocznik Muzealny Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie". Muzeum Ziemi w Warszawie, zał. 1931, od 1959 placówka nauk. PAN; działy: mineralogiczno-petrograf., geol. i zabytków

przyrody nieożywionej, paleozool., paleo-bot., bursztyniarski, historii nauk geologicznych. Muzika FRANTIŠEK, ur. 1900, czes. malarz i grafik; początkowo przedstawiciel surrealizmu, później abstrakcjonizmu. Muzo [muso], ośr. eksploatacji szmaragdów w środk. Kolumbii. muzułmanin (mahometanin), wyznawca islamu. muzułmańska sztuka →islamu sztuka. muzułmańskie prawo →islamu prawo. Muzułmański Związek Religijny w PRL, uznana przez władze PRL organizacja rel. wyznawców islamu, zał. 1936; 6 gmin grupujących ludność gł. pochodzenia tatarskiego; siedziba władz w Warszawie.

muzykalia 751 Ważniejsze festiwale muzyczne w Polsce Nazwa festiwalu

Nazwa festiwalu

Miejscowość

Chopinowski Międzynar. Festiwal Muzyki Wspólcz. „Warszawska Jesień" Chórów Pol. Muzyki Organowej Festiwal Artys. Ziem Zach. i Pn. „Opolska Wiosna" Poznańska Wiosna Muz. Oper i baletów Dni Muzyki Kameralnej Orkiestr Symf. Pol. Muzyki Współcz. Muzyki Pol. Międzynar. Festiwal Zespołów Pieśni i Tańca Młodych Muzyków Muzyki Organowej i Kameralnej

Miejscowość Katowice, Lądek Zdrój, od 1965 Wrocław, od 1966 „Pro Częstochowa, od 1966

Duszniki, od 1946

Muzyki Ros. i Radz.

Warszawa, od 1956 Poznań, od 1957 Gdańsk-Oliwa, od 1958

Oratoryjno-Kantatowy Jeunesses Musicales de Pologne musica" Międzynar. Festiwal Muzyki Europy Środk. i Wsch. Pianistyki Pol. Dni Muzyki Starych Mistrzów Ogólnopol. Festiwal „Poezja i Muzyka"

Opole, od 1960 Poznań, od 1961 Poznań, od 1961 Łańcut, od 1961 Ciechocinek, od 1961 Wrocław, od 1962 Bydgoszcz, od 1963 Zielona Góra, od 1964 Gdańsk, Sopot, od 1964 Kamień Pomorski, od 1965

P i o s e n k a r s k i e i jazzowe Jamboree Międzynar. Festiwal Piosenki Piosenki Pol. Piosenki Radz. Piosenki Żołnierskiej

Bydgoszcz, od 1967 Słupsk, od 1967 Wrocław , od 1967 Białystok, od 1969 Warszawa, od 1958 Sopot, od 1961 Opole, od 1963 Zielona Góra, od 1965 Kołobrzeg, Połczyn, od 1967________________

Ważniejsze zagraniczne festiwale muzyczne Nazwa festiwalu

Miejscowość

R. Wagner — Festspiele Münchner (Opern.-) Festspiele Salzburger Festspiele Festiwale muzyki współcz. organizowane przez Międzynar. Tow. Muzyki Współcz. (SIMC) Maggio Musicale Fiorentino Glyndenbourne Festival Theatre

Bayreuth, od 1876 Monachium, od 1901 Salzburg, od 1920 co roku w innym mie ście, od 1923

Internationale Musikfestwochen Pražske jaro Międzynar. Festiwal Sztuki Holland Festival

Florencja, od 1933 Glyndenbourne, od 1934 Lucerna, od 1938 Praga, od 1946 Edynburg, od 1947 Amsterdam, od 1948

Nazwa festiwalu Festival International de Musique Muzyki Kameralnej Donaueschinger Musiktage (muzyka współcz.) Wiener Festwochen Berliner Festwochen Festspillene i Bergen American Jazz Festival Berliner Festtage Festival dei due Mondi Musicki biennale (muzyka współcz.) Rosyjska Zima

Miejscowość Aix-en-Provence, od 1948 Prades, od 1950 Donaueschingen, od 1950 Wiedeń, od 1951 Berlin Zach., od 1951 Bergen, od 1953 Newport, od 1954 Berlin, od 1957 Spoleto, od 1958 Zagrzeb, od 1961 Moskwa, od 1966

Ważniejsze konkursy muzyczne Rodzaj

Nazwa konkursu

Kompozytorskie Grand Prix de Rome im. Królowej Elżbiety im. G. Fitelberga Młodych Wykonawców Muzyki Współcz. Księcia Rainiera III Kwartetów smyczkowych Wykonawcze

Wykonań Muzycznych Młodych Wykonawców Muzyki Współcz.

Miejscowość Rzym, od 1803 Bruksela, od 1953 Katowice, od 1956 Paryż, od 1959 Monako, od 1960 Liège, od 1951 Genewa, od 1939 Utrecht, od 1964

Muz.-taneczny im. G.B. Viottiego

Vercelli, od 1950

Pianistyczne

Warszawa, od 1927 Neapol, od 1952 Budapeszt, od 1956 Wiedeń, od 1961 Fort Worth, od 1962

Pianistów i skrzypków Skrzypcowe

im. F. Chopina im. A. Caselli im. F. Liszta i B. Bartoka im. L. van Beethovena im. Van Cliburna im. M. Long i J. Thibaud im. Królowej Elżbiety im. P. Czajkowskiego

Paryż, od 1943 Bruksela, od 1951 Moskwa, od 1958

im. H. Wieniawskiego

Warszawa 1935, Poznań od 1952 Bruksela, od 1937 Genua, od 1954

im. E. Ysaÿe'a im. N. Paganiniego Wiolonczelowe Śpiewaków

Śpiewu

różne miasta, od 1957 Moskwa, od 1962 's-Hertogenbosch, od 1954 Tuluza, od 1954

im. P. Casalsa im. P. Czajkowskiego Wokalistów

Młodych Śpiewaków Operowych

Sofia, od 1961

Dyrygentów

Młodych Dyrygentów

Besançon, od 1951

Jazzowy

Jazzu nowoczesnego

Wiedeń, od 1966

muzy, mit. gr. opiekunki poezji, sztuki, tańca i nauki, 9 córek Zeusa i Mnemosy-ne; przedstawiane z atrybutami dziedziny, którą reprezentowały; Erato, Euterpe, Klio, Kaliope, Melpomene, Polihymnia, Talia, Terpsychora, Urania; przewodnikiem ich był Apollo; mit. rzym. kameny. muzyczne festiwale, cykle imprez muż. urządzane okazyjnie lub periodycznie, poświęcone twórczości kompozytora, gatunkowi muz. (opera), muzyce okresu historycznego. muzyczne konkursy, imprezy, w których zasadą jest współzawodnictwo o najlepsze wykonanie lub skomponowanie dzieła muzycznego. muzyk, twórca utworów muz. lub ich wykonawca; kompozytor, wirtuoz. Muzyk WOJCIECH (pseud. Wojtek), ur. 1903, działacz ruchu robotn., górnik; od 1942 działacz PPR; 1943-44 dowódca Okręgu Zagłębia Dąbrowskiego GL i AL, zastępca dowódcy AL Obwodu Śląsk. muzyka, sztuka organizacji dźwięków, które w realizacji przebiegają w czasie; źródło dźwięku: głos ludzki, instrumenty muz., generatory elektr;; współczynniki m.: melodia, rytm, harmonia, dynamika, agogika, artykulacja, kolorystyka, forma; m. może się łączyć ze słowem (utwory wokalne i wokalnoinstrumentalne), akcją dram. i wizją (utwory sceniczne, film), tańcem i gestem (balet, pantomima). „Muzyka", nazwa kilku pol. czasopism muz.: 1924-38 miesięcznik, 1950-56 miesięcznik (od 1952 dwumiesięcznik); od 1956 kwartalnik wydawany przez Instytut Sztuki PAN w Warszawie. muzykalia, przedmioty odnoszące się do muzyki, związane z jej wykonywaniem; zwł. druki i rękopisy nutowe.

752 muzykalność muzykalność, zdolność do emocjonalnego przeżywania muzyki i oceny estet. struktur muz., rozumiana też jako muz. uzdolnienia. muzykalny, wrażliwy na muzykę, uzdolniony do muzyki, umiejący grać na instrumencie muz. lub śpiewać. muzykant, człowiek grający zawodowo na jakimś instrumencie, nie będący artystą; grajek. muzykografia, analiza i opis utworów muz.; bibliografia muzyczna. Muybridge [majbrydż] EADWEARD, 18301904, ang. fotograf i prekursor kinematografii, działający w USA; 1872 wykonał zespołem sprzężonych kamer fot. zdjęcia poszczególnych faz ruchu galopującego konia. muzykologia, nauka o muzyce; działy: historia, teoria, etnografia muz., akustyka, fizjologia słyszenia, psychologia, socjologia, estetyka. mużocja (Mougeotia), glon słodkowodny (sprzężnica); tworzy watowate skupienia, składające się z nitkowatych, swobodnie pływających kolonii. Mwanza, m. w pn.-zach. Tanzanii, ważny port nad jez. Wiktorii; 35 tys. mieszk. (1967); przemysł włók.; w pobliżu wydobycie złota. Mx, symbol jednostki makswel. Mycielski ERAZM, 1769-1800, pułkownik, uczestnik kampanii 1792 i powstania 1794; współzałożyciel Tow. Republikanów Polskich.

średniomykeński (1500-1400) i późnomykeński (1400-1100). mykeńska sztuka →helladzka sztuka. Mykerinos →Menkaure. mykodermina, środek przeciwgrzybiczy, którego podstawowym składnikiem jest kwas undecylenowy; stosowana w leczeniu i zapobieganiu grzybic skóry. Mykolaitis VINCAS (pseud. Putinas), 18931967, litew. pisarz i historyk literatury; pror. uniw. w Kownie i Wilnie, czł. AN Litew.SRR; poezje symbolist., dramaty, powieści realist. (Powstańcy). mykostatyczne środki, leki hamujące rozwój grzybów chorobotwórczych, stosowane w zakażeniach grzybiczych i droż-dżycach. mykostatyna (mycostatin), farm. →nystatyna. Mylius-Erichsen LUDWIG, 1872-1907, duń. badacz Arktyki; kierował 2 wyprawami badawczymi; druga wyprawa (1906-07), która wyruszyła na statku „Dan-mark", wniosła poważny wkład w poznanie obszarów Grenlandii. Mylna Jaskinia, jaskinia w Tatrach Zach., w zach. zboczu Doliny Kościeliskiej, u stóp Raptawickiej Turni; dł. ok. 1100 m. mylonit, skała metamorficzna powstała w wyniku procesu zw. mylonityzacją. mylonityzacja, geol. proces polegający na rozkruszeniu i kierunkowym wyprasowaniu składników skały pod wpływem ciśnienia górotwórczego; prowadzi do powstania skał Mycielski JERZY, 1856-1928, historyk łupkowych, zw. mylonitami. mylord, pojazd konny 4-kołowy, na resztuki; prof. Uniw. Jag., czł. PAU; autor prac z sorach, 2-miejscowy, podobny do powozu — zakresu malarstwa pol., gł. portretu. victorii, używany w XIX w. jako spacerowy. Mycielski MICHAŁ, 1797-1849, generał; myłkus, łow. samiec zwierzyny płowej z adiutant w.ks. Konstantego, a w powstaniu nieprawidłowo rozwiniętym porożem; np. 1830-31 — J. Chłopickiego, następnie perukarz; m. podlegają odstrzałowi. dowódca brygady kawalerii. Mynarski A NDREW CHARLES, 1920-44, pimycka, płytka, okrągła czapeczka bez lot myśliwski, porucznik Royal Canadian Air daszka. jedyny Polak odznaczony najwyższym Myczkowce, w. w pow. leskim/, woj. Force, odznaczeniem bryt. Victoria Cross; rzeszowskim, nad Sanem 3 i sztucznym bojowym zginął nad Francją. 2 zbiornikiem (2 km , 11 mln m , wys. zapory 23 myotriphos (ATP), lek stosowany gł. w m); elektrownia; ośr. wypoczynkowy i sportów chorobach układu krążenia, a także w o-kresie wodnych. porodu w razie zaburzeń czynności skurczowej Mydlarski JAN, 1892-1956, antropolog, macicy. zoolog; prof. uniw. w Lublinie i Wrocławiu, Myrdal [mü:-] ALVA, ur. 1902, działaczka czł. PAN; organizator i kierownik Zakładu szwedz. i międzynar. ruchu kobiecego i Antropologii PAN; kierownik powszechnego oświat., 1950-55 dyr. departamentu nauk społ. zdjęcia antropologicznego ludności Polski; UNESCO, 1955-61 ambasador, m.in. w Indii; autor prac nauk. z soma-tologii, antropologii od 1967 min. do spraw rozbrojenia; liczne etnicznej, antropo-genezy. prace naukowe. mydleniec, bot →zapian. Myrdal [mü:-] GUNNAR, ur. 1898, szwedz. mydlnica lekarska (mydlnik, Saponaria ekonomista i polityk; prof. uniw. w officinalis), eurazjat. bylina z rodziny goź- Sztokholmie; 1945-47 min. handlu; zajmuje się dzikowatych; w Polsce pospolita (zarośla, gł. problemami krajów rozwijających się; brzegi rzek); kwiaty pachną migdałami; kłącze, Teoria ekonomii a kraje gospodarczo zawierające saponiny, służy do produkcji nierozwinięte. środków piorących. Myrddin →Merlin. mydło, najwcześniej znana substancja myrmekofile, organizmy, np. owady, papowierzchniowoczynna; sole wyższych kwasów tłuszczowych z metalami alkalicznymi jęczaki, żyjące stale lub przejściowo w lub amoniakiem i jego pochodnymi; kopcach mrówek, termitów; korzystają z najbardziej rozpowszechnione są m. sodowe mikroklimatu, pokarmu, schronu, udzielają pokarmu (mszyce); także m. mrówkożerne. (gospodarcze, toaletowe). mydłodrzew (Quillaja saponaria), pd.Myrny PANAS (właśc. P. Rudczenko), amer. drzewo z rodziny różowatych; kora 1849-1920, pisarz ukr.; nowele i powieści z zawiera saponiny, używa się jej do prania oraz życia wsi i inteligencji ukraińskiej. w lecznictwie i produkcji kosmetyków.u myrobalana →mirobalana. my house is my castle [maj ha s yz maj Myron, poł. V w. p.n.e., wybitny rzeźbiarz ka:sl; ang.], mój dom jest moją twierdzą. toreuta; twórczość znana gł. z kopii; Mykeny, staroż. m. w Grecji, na Pelo- gr., mistrz w oddawaniu postaci w ruchu: ponezie (Argolida); gród Achajów w 2 poł. II Dyskobol, Atena i Marsjasz; rzeźbił też tysiąclecia p.n.e., ośrodek kultury zw. mykeńską; obecnie ruiny akropolis — siedziby zwierzęta. myrra →mira. władców achajskich: potężne obwarowania mysikrólik (Regulus regulus), ptak leśny z (m.in. Brama Lwic), resztki pałacu z megaronem i domów mieszkalnych, 2 okręgi rzędu wróblowatych; dł. 9 cm; oliwgrobów szybowych, 9 grobów kopułowych kowozielony, na głowie żółtopomarańczo-wa (skarbiec Atreusza). pręga czarno obrzeżona; owadożerny; Eurazja; mykeńska kultura, ok. 1600-ok. 1100 chroniony. p.n.e., nazwa późniejszego okresu kultury Myslbek JOSEF, 1848-1922, wybitny rzeźhelladzkiej; gł. ośr.: Mykeny, Tyryns; okresy: biarz czes.; realist. rzeźby o tematyce wczesnomykeński (1600-1500), hist., pomniki, rzeźby portretowe, nagrobki. Mysłakowice, osiedle w pow. jelenio-

górskim, woj. wrocławskim; 4,3 tys. mieszk. (1968); zakłady lniarskie, porcelany technicznej. Mysłakowski ZYGMUNT KAROL, 18901971, pedagog; prof. Uniw. Jag.; reprezentował kierunek socjol. w pedagogice. Mysłowice, m., pow. miejski w woj. katowickim, nad Czarną Przemszą; 44,7 tys. mieszk. (1970); kopalnia węgla kam., zakłady porcelany elektrotechnicznej. — Prawa miejskie przed 1360; w XIX w. rozwój przem.; punkt graniczny (granica 3 zaborów) i etapowy emigracji pol. i ros.; masakra górników pol. dokonana 15 VIII 1919 przez Niemców — jedną z bezpośrednich przyczyn wybuchu I powstania śląskiego; w okresie okupacji hitlerowskiej w miejscowym więzieniu (jedno z gł. miejsc kaźni na Śląsku) zginęło setki osób (ustalono 85 nazwisk); w obozie (filia Oświęcimia) zamordowano 7 tys.; w obozie policyjno-ślędczym zginęło ok. 250 osób. Mystkowski CZESŁAW, 1898-1938, malarz i rysownik; tworzył gł. na Jawie i Bali: sceny rodzajowe z życia ludu indonez., portrety, pejzaże. Mystkowski IGNACY, ok. 1823-63, dowódca powstańczy 1863, inżynier; uczestnik rewolucji węg. 1848/49, naczelnik wojenny pow. pułtuskiego, przasnyskiego i ostrołęckiego 1863; zginął pod Kietlanką. myszata maść, popielata barwa sierści konia, zwykle z ciemną pręgą przez grzbiet. myszaty, koń maści myszatej. mysz badylarka, zool. →badylarka. mysz domowa (Mus musculus), synantropijny gryzoń, dł. do 10 cm; wszystko-żerna; szkodnik, może przenosić choroby zakaźne; odmiana albinotyczna jest pospolitym zwierzęciem laboratoryjnym. myszka stawowa, zwapniały, niewielki twór, poruszający się swobodnie w stawie, gł. kolanowym; powstaje, w następstwie zapalenia lub urazu; powoduje o-kresowe, bolesne blokowanie stawu; leczenie operacyjne. myszkowanie, lotn. nieprostoliniowość lotu samolotu wywołana trudnością utrzymania kierunku przez pilota wskutek niedostatecznej stateczności podłużnej samolotu. myszkowanie, żegl. okresowe ruchy obrotowe statku w płaszczyźnie poziomej — spowodowane wiatrem, falą i przechyłem. Myszkowski PIOTR, 1505-91, podkancle-rzy kor. od 1563, biskup krak.; protektor pisarzy i uczonych m.in. K. Janickiego, J. Kochanowskiego. Myszkowski Gonzaga PIOTR, ?-ok. 1601, brat Zygmunta, kasztelan wojnicki od 1593, wojewoda rawski od 1597; stronnik Zygmunta III Wazy, popierał jego próby wzmocnienia władzy królewskiej. Myszkowski Gonzaga ZYGMUNT, 15621615, marszałek w. kor. od 1603; posłował do Włoch, przyjęty do wł. rodziny Gonzagów; doradca Zygmunta III Wazy. Myszków, m. pow. w woj. katowickim, nad Wartą; 18,1 tys. mieszk. (1970); przemysł metal., papiern., włókienniczy. — Prawa miejskie 1950; w XIX w. rozwój przem. (m.in. odlewnia stali, fabryka przędzy i papieru). myszołów (Buteo), nazwa ok. 20 gat. ptaków drapieżnych; brunatnoszare; lot powolny, ociężały; polują gł. na drobne gryzonie; Eurazja, Afryka, Ameryka; w Polsce m. zwyczajny i m. włochaty (przelotny); chronione. myszopłoch (Ruscus aculeatus), pd.eur. krzew ozdobny; ma podobne do liści eliptyczne pędy, na których wyrastają kwiaty i czerwone owoce; uprawiany w doniczkach. myszoryjki (almiki, Solenodontidae), rodzina niewielkich ssaków owadożernych; pyszczek wydłużony w ryjek; ślina zawiera jad; lasy Antyli.