Lec2

Ìîíãîë÷óóäûí õ¿íäëýõ, ìýíäëýõ, òàëàðõàõ ¸ñ À/. Õ¿íäëýõ ¸ñ Ìîíãîë÷óóäàä ýðò äýýð ¿åýñ óëàìæëàãäàí èðñýí ñàéõàí çàíøëûí íýã íü õ¿íèéã õ¿íäýòãýõ ÿâäàë þì. Ýíý íü íºõºðñºã õàðèëöàà, áèå áèåý õ¿íäýòãýõ íàíäèí ÷àíàðûí èëðýë áîëäîã. Õ¿íäýòãýí èëýðõèéëýõ õýëáýð íü óëñ ¿íäýñòýí á¿ðò ººð ººð áàéäàã. Õ¿íèéã õ¿íäëýõäýý áàðèìòàëäàã æóðàì, çàð÷èì, õàíäàõ õàíäëàãà, ò¿¿íèéã èëýðõèéëæ áàéãàà èëýðõèéëýë, ¿éë àæëûí àãóóëãûã õ¿íäëýõ ¸ñ ãýäýã. Õ¿íèéã õ¿íäýòãýíý ãýäýã íü ººðèé㺺 õ¿íäýòãýíý ãýñýí ¿ã. ͺõðèéí æóðìûã õ¿íäýòãýí ñàõèõ ãóðâàí ç¿éë áàéäàã. ͺõöºõºº õ¿ðòýë õàìò áàéæ, ñàëæ ¿ë õàãàöàõ Õàðàì ñýòãýëýý ãýýæ, áàéãàà á¿õíýý çîðèóëàõ Õàà õîëîîñ ÷ ÿëãàëã¿é çîâîõ öàãò íü òóñëàõ Àæèë õºäºëìºð, õ¿íèé àæ áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààí äàõü õ¿ì¿¿ñèéí õàðüöàà á¿õýíä òîõèðñîí õ¿íäëýõ ¸ñ áàéäàã. 1. Õ¿íòýé òàíèëöàõ áà òàíèëöóóëàõ ¸ñ ßìàð ÷ ¿åä õ¿íòýé òàíèëöàõ òàíèëöóóëàõ ¸ñ ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷ áàéäàã. Àæèë õýðãèéí øóãìààð àíõ óäàà óóëçàõ òîõèîëäîëä àìàð ìýíäèé íü àñóóí ìýíä÷èëýýä ººðèé㺺 òàíèëöóóëíà. Èíãýõäýý àæëûí ãàçðûí íýð, àëáàí òóøààë, àëäàð íýðýý õýëýýä äàðàà íü çîðüæ èðñýí çîðèëãîî òîâ÷ òîäîðõîé õýëæ òàíèëöóóëäàã. Õýðýâ õýí íýãýíòýé õàìò ÿâàà áîë óã õ¿íèéõýý àëáàí òóøààë, àëäàð ãàâúÿàã íü ýõýëæ õýëýýä äàðàà íü íýð àëäðû íü àéëääàã. Òàíèëöàã÷ õ¿í õàðèó áîëãîí ººðèé㺺 òàíèëöóóëäàã. Òàíèëöàã÷, òàíèëöóóëàã÷ õî¸óëàà ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä òàíèëöàæ áóéäàà áàÿðòàé áàéãààãàà èëýðõèéëýí òàëàðõëûí ¿ã õýëäýã. Æèøýý íü: “Àíõ óäàà òàíòàé í¿¿ð òóëàí óóëçàæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà. Òàíòàé óóëçàí áàéãààäàà òàëàðõàæ áàéíà. ãýõ ìýò. Çàðèì ¿åä òàëàðõëàà èëýðõèéëýí ãàð áàðüæ áîëäîã. Ìîíãîë÷óóä õ¿íèéã “õóâöñààð íü óãòàæ, óõààíààð íü ¿ääýã” ãýäýãñýí.Òýãâýë òàíèëöàõ ¸ñ çàðèì îðîíä ÿìàð áàéäãèéã àâ÷ ¿çâýë: “Òàíààñ ãàäíà òàíû ºìññºí õóâöàñ, áàðüñàí ¿çýã ÷èíü ÷óõàë”. Áàðóóíû îðíû àæèëòíóóä

õóâèéí ýðõ àøèã, áàéð ñóóðèéã þó þóíààñ èë¿¿ä

òàâüäàã áîë äîðíî äàõèíûõàí íéèãìèéí ýðõ àøãèéã àìãèéí ýõýíä òàâüäàã.

Æèøýýëáýë: Àìåðèê÷óóä “Àäàì

Ðè÷àðäñîí, Áººíèé õóäàëäààíû õýëòýñ,

Ìàéêðîñîôò êîìïàíè”ãýæ ººðèé㺺 òàíèëöóóëäàã áîë õàðèí ÿïîí÷óä “Ñîíè êîðïîðàöè, Ìàðêåòèíãèéí õýëòýñ, Ìèíèé íýð ßìàòîòî” ãýæ òàíèëöóóëäàã àæýý. ßïîí,Ãåðìàíû ìåíåæåð¿¿ä íü ºðñºë人íä ÿìàãò áýëýí, ìàø øàðãóó ºðñºëääºã. Õàðèí îðîñóóä áèçíåñ õèéæ áàéãàà ÷, õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ýíýðýíã¿é ¸ñîíä òóëãóóðëàí àæèëëàæ, àëèâàà àñóóäëûã øèéäýõäýý õàðèëöàí áóóëò õèéõ,õ¿ëýýí çºâøººðºõ áàéð ñóóðèéã äýìæäýã. Ç¿¿í ºìíºä Àçè,

åðòºíöºä

ò¿íøèéíõýý ãàäààä áàéäàë, íèéãýìä ýçëýõ ñòàòóñ, óíàæ áóé ìàøèíû ìàðê, áóñäûí äóíä ýçëýõ áàéð ñóóðü, öààøëààä îôôèñèéí áàéðëàëûã õ¿ðòýë õàðãàçàí ¿çäýã. Ëàëûí åðòºíöºä àëèâàà óóëçàëò õýëýëöýýðèéí ÿâöàä èýíä áóé àõìàä õ¿ì¿¿ñòýý ã¿í õ¿íääýòãýë ¿ç¿¿ëæ õàðüöäàã áîë áàðóóíûõàí ýíý áàéäëûã õîöðîãäññîí õºãæèëä ñààä áîëñîí ¸ñ ãîðèì õýìýýäýã. Äîðíî ç¿ãèéíõýí õýäèéãýýð ìýäëýã ìýðãýæëýýð øàëãàðñàí ñàéí àæèëòàí áàéëàà ÷ òóõàéí Êîìïàíèä àæèëëàñàí æèë íü áàãà, øàò äàìæëàãà á¿ðýýð íü äàìæààã¿é õ¿íèéã àæëûí òóðøëàãàã¿é ãýæ ¿çýæ, íýã èõ àâ÷ õýëýëóäýãã¿é áàéíà. Îð÷èí ¿åä õ¿íòýé òàíèëöàõäàà íýðèéí õóóäàñ ñîëèëöäîã áîëñîí. Íýðèéí õóóäàñ íü òàíèëöñàíû áýëýãäýë òºäèéã¿é, öààøèä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàë ñàíàà÷ëãûí ýõëýë áîëäîã. Íýðèéí õóóäñàí äýýð àæëûí ãàçðûí ýìáëåì, íýð, ººðèéí îâîã íýð, àëáàí òóøààë, àæëûí ãàçðûí õàÿã, óòàñ, ôàêñ, ìýéë õàÿã áàéíà. Ãýðèéí óòàñ, ãàð óòàñíû äóãààðûã òýð áîëãîí áè÷äýãã¿é. Õýðýãöýýòýé ¿åä ãàðààðàà áè÷èæ ºãäºã. ªºðèéí ààâ, ýýæèéãýý òàíèëöóóëàõäàà “ìèíèé ýöýã, ìèíèé ýõ” õýìýýí õýëäýã. “Ìèíèé ààâ, ìèíèé ýýæ” ãýõ òîõèëäîëä õîéò ýöýã ýõ, ýñâýë ºðãºìºë ãýñýí óòãààð ìîíãîë õ¿í îéëãîäîã áàéíà. Àëáàí ãàçàð, àëáàí òàñàëãààíä îðîõäîî çºâøººðºë àâ÷, õààëãû íü äóòóó õààëã¿é, ñàéòàð õààí îðäîã. Õààëãà õààëã¿é ýñâýë äóòóó õààñàí õ¿íèéã ìîíãîë÷óóä “Íîõîé ñ¿¿ëòýé, ñ¿¿ëýý ¿ëäýýãýýä îðëîî” õýìýýí õîøèãíîäîã. Àëèâàà õ¿íòýé àëáàíû áóþó àæèë õýðãèéí øóãàìààð óóëçàæ ÿðèëöàõäàà öàã õóãàöààã óòñààð óðüä÷èëàí òîãòîîõ áà òîãòñîí öàãààñàà õîöðîëã¿é î÷èõ íü õ¿íèé õ¿íäýòãýë áîëîõ òºäèéã¿é õàðèëöàã÷ õ¿íèéõýý àæèë, öàãèéã õýìíýäýã.

Öàãèéã íàðèéí ÷àíä áàðèìòëàõ íü ÷óõàë. Çàðèì îðîíä áîëçñîí öàãààñ õîöðîõûã äîðîìæëîë ãóòàìøèã ãýæ ¿çäýã. ĺ÷ººñ äýýø ìèíóòûí õîöðîëò õàìãèéí òîì äîðîìæëîë ßïîíû õºðºí㺠îðóóëàëòòàé êìïàíèä àæèëëàäàã íàéç ìààíü ñàÿõàí òóí ýâã¿é áàéäàëä îðæýý. Íàéç ìààíü ìîíãîë çàíãààðàà õàìò àæèëëàã ÿïîíîîñîî öàëèí áóóòàë 100 äîëëàð çýýëýõèéã õ¿ñýõýä öààäàõ íü “Çà” ãýæ. Ãýñýí àòëàà ºãäºãã¿é.Íàéç ìààíü ÿàðààä íýã ºäºð õî¸ð ÷ óäàà íºãºº ìºí㺺 ÿàñàí áý? Ãýõýä “ Çà” ë ãýæýý. Ñ¿¿ëäýý íºãºº ÿïîí íýëýýä äóðã¿éöýõ õàíäëàãà ãàðãàæýý. Àæèë òàðñàí õîéíî íàéç ìààíü “ªãºõã¿é áîë øóóäõàí õýëýõýä ÿàäàã þì”ãýæ óóðëàñàí íàéç ìààíü ººð õ¿íä ýíý òóõàéãàà õýëýõýä òýð ÿïîí “Çà” ãýäýã íü “Òà íàäààñ 100 äîëëàð ãóéñíûã îéëãîëîî” ãýñýí ¿ã .ßïîí÷óóä áóñäàä øóóä “¿ã¿é, ìýäýõã¿é, ÷àäàõã¿é, áîëîõã¿é áàéõ”ãýæ õàðèóëò ºãäºãã¿é ãýäãèéã ìýäýæ àâ÷ýý. Åð íü îîí ¿íäýñòíèé îíöëîã ÿíç á¿ð áàéäàã. Õýäýí öàãò óóëçàõ âý? Öàã õóãàöààã íàðèéí áàðèìòàëæ ñóðâàë òàíû àæìë àìüäðàë òàíü áàéíãà öýãöòýé, òîäîðõîé áàéõ áîëíî. Àìåðèêèéí ñýòãýë ç¿é÷ Ýäâàðä Õîëë ýíý¿¿ öàã õóãàö ààí áàðèìæààã óóëçàëòàíä ÿàæ õýðõýí áàðüäãààð íü òîäîðõîéëæýý. Áàðóóíû îðíóóäàä öàã õîöðîëòûí õÿçãààðûã 5 õýñýãò õóâààäàã áàéíà. 

5 õ¿ðòýë ìèíóò: Áàéæ áîëîõ õóãàöàà



15 õ¿ðòýë ìèíóò: ¯ë ÿëèõ óó÷ëàëò ãóéõ õóãàöàà



20-30 õ¿ðòýë ìèíóò: Õºíãºí ìàÿãààð ãîìäîõ õóãàöàà



40 õ¿ðòýë ìèíóò: Á¿ä¿¿ëýãò òîîöîãäîõ õóãàöàà



40-ººñ äýýø ìèíóò:Ñàíààòàéãààð, á¿ä¿¿ëãýýð äîðîìæèëñîíä òîîöîõ õóãàöàà

Ýíý òàëààð íýã æèøýý㠺㿿ëüå. Ëàòèí Àìåðèêèéí îðîíä àæèëëàæ áàéñàí Àìåðèêèéí ýë÷èí ñàéä, íýãýí ñàéäòàé óóëçàõààð òîâëîñîí õóãàöààíäàà èðæýý. Òîâëîñîí õóãàöààíààñ 15 ìèíóò ºíãºðºõºä íºãºº ñàéä íü ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçñàíã¿é. Ýë÷èí ñàéä íàðèéí áè÷ãýýð íü äàìæóóëàí ò¿¿íèé õ¿ëýýëãèéí ºðººíä í ü èð÷èõýýä áàéãààãàà äèïëîìàò ìàÿãààð óàëìæèëñàí áîëîâ÷ àìæèëòàíä õ¿ðñýíã¿é. Ýë÷èí ñàéä õ¿ëýýñýýð ýöýñò íü 45 ìèíóò ºíãºðºõºä èõýä áóõèìäàí á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëæýý. Ýíý íü óëìààð õî¸ð îðíû õàðèëöààã õ¿íäð¿¿ëýõýä

õ¿ðãýæýý.

Ýíý

òîõèîëäîëä

45

ìèíóò

õ¿ëýýëãýíý

ãýäýã

àìåðèê÷óóäûí õóâüä ñàíààòàéãààð á¿ä¿¿ëãýýð äîðîìæëóóëñàíä òîîöîãääîã áîë Ëàòèí Àìåðèê õ¿íèé õóâüä áàéäàã ë õîöðîëò àæýý. Ãåðìàí ìåíåæåð¿¿äèéí õóâüä õèé àæëàà öàã ìèíóòààð íü íàðèéí òºëºâëºæ, ÿã õóãàöààíä íü ã¿éööòãýäýã áºãººä öàã àæèë òîõèð÷èõîîä ò¿¿íäýý ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóí äóðã¿é áîë Èñïàíè÷óóä ãýíýò ãàðñàí àæëààñàà õàìààðàí òºëºâëºñºí àæèë, öàã õóãàöààãàà ººð÷ëºõ íü òýäýíä òèéì òîì àñóóäàë áîëäîãã¿é. Õàðèí Îðîñóóä ýíý õî¸ðûí äóíäàæ àæ. Òýä ò¿íøòýéãýý äîëîî õîíîãèéí äàðàà, òîäîðõîé öàãò óóëçàõààð òºëºâëºñºí óòàñäàíà”ãýæ õýëýõ

“òóõàéí ¿åä

íü

íü ò¿ãýýìýë. Ýíý íü òýäíèé áîîëñîí öàã õóãàöààíä íü

ººð÷ëºëò îðæ áîëçîøã¿é ãýñýí ¿ã. Ëàëûí åðòºíöºä öàã õóãàöààã íàð ìàíäàæ, æàðãàõ öàã, óëèðàë ñîëèãäîõîîð õýìæäýã çàíøèëòàé áàéíà. Òèéìýýñ ÷ ýäãýýð îðíû ìåíåæåð¿¿ä îãò ÿàðäàãã¿é. Òýä àðàáûí ýðòíèé “Àëë äàë” /Õîöîðëîî, Ãÿëàëçàõã¿é áîë äàõèí áîëîìæ îëäîõã¿é ø¿¿/ ãýäýã ¿ãèéã îéëãîäîã ÷ ¿ã¿é, îéëãîõûã õ¿ñäýãã¿é àæýý. Òýä õî¸ð äàõü áîëîìæ õýçýýä áàéäàã ãýäýãò áàò èòãýäýã áà äàðààãèéí óäààä ÷ èë¿¿ óõààíòàé áàéæ, èë¿¿ ñàéí áýëäýæ ÷àäíà ãýäýãò ¿çäýã. Õàðèí ìàíàéä ÿìàð áàéäãèéã ìîíãîë õ¿í á¿ð ìýäíý.¯äýýñ ºìíº, ¿äýýñ õîéíî ãýñýí öàã õóãàöààãàà õýìæäýã. 2. Õ¿íòýé õàðüöàõ áà ÿðèõ ¸ñ. Õ¿íòýé õàðüöàõ íàðèéí ¸ñ áàéäàã. Õ¿íèé õàðüöààã õ¿í õ¿íòýéãýý õàðüöàõ, õ¿í þì ¿çýãäýëòýé õàðüöàõ, õ¿í àìüòàíòàé õàðüöàõ, õ¿í áàéãàëòàé õàðüöàõ õàðüöàà ãýæ äºðºâ àíãèëäàã. ßìàð ÷ õ¿íòýé

õàðüöàõäàà õ¿íèéã õ¿íèéõ íü õóâüä õ¿íäýòãýí õàðèëöâàë

çîõèëòîé. Òýð õ¿íä õýðõýí õàíäàæ õàðüöàæ áàéãààãààð òà ººðºº ò¿¿íä òèéì õýìæýýãýýð ¿íýëýãääýã. ªºðò ÷èíü õýí íýãýí õ¿í òààëàìæã¿é ñàíàãäàõ áóþó ººðò ÷èíü ýâã¿é ñýòãýë òºð¿¿ëñýí, òàíûã ãîìäîîñîí ÷ áàé çààâàë õ¿íäýòãýí õàðèëöàæ áàéâàë çîõèëòîé. “Ǻºëºí íü õàòóóãàà èääýã” ãýäýã àðäûí ìààíü ¿ã áàéäàã. Õ¿í ÷àìä ìóó áàéõ òóñàì ÷è ò¿¿íä ñýòãýëýýñýý ñàéí õàíäàæ áàéâàë ò¿¿íä íýãèéã áîäîãäóóëíà. Îðîñûí èõ ø¿¿ìæëýã÷ Â.Ã.Áåëèíñêèé “ßìàð ÷ õýðýãòýí õ¿íèéã ýõëýýä õ¿íèéõ íü õóâüä õ¿íäýëäýã, äàðàà íü õýðýãòíèéõ íü õóâüä çýìýëæ øèéòãýäýã” ãýæýý. Õýí õýäèé èõ ìýäëýã áîëîâñðîëòîé, ºíäºð àëáàí òóøààëòàé áàéõ òóñàì õ¿íèéã õ¿íäëýí

õàðüöàõ ¸ñòîé.. Õ¿íòýé ÿàæ õàðüöàæ áàéãààãààð õàðèëöàã÷èéí õóâèéí ñî¸ë, õ¿í ÷àíàð, õ¿íëýã ¸ñ èëýð÷ áàéäàã. Õ¿íòýé ýåëäýã 纺ëºí, çºâ áîëîâñîí, òºâ äàðóó õ¿íäýòãýí õàðüöàõ áºãººä óòãà ó÷èðã¿é óóðëàõ, õ¿íä ýâã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ, õ¿÷ ÷àäàë, àëáàí òóøààëààðàà äàëàéëãàõ, õàðààë, ç¿õýë õýëýõ çýðãýýð á¿ä¿¿ëýã õàðüöäàãã¿é. Õ¿íòýé àëü áîëîõ õýò ÷àíãà áèø, íàìóóõàí òàéâàí, òóõàéí õ¿íä ñîíñîãäîõîîð ÿðüäàã ¸ñòîé. Õýðâýý ÿðüæ áàéõàä õ¿í óóðëàõ, äóðãóéöýõ áàéäàë ãàðãàâàë òýâ÷ýýðòýé õ¿ëýýæ áàéãààä ÿðèëöàã÷ õ¿íýý òàéâøèðñíû äàðàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿðüäàã. Àëèâàà õ¿íòýé õàðèëöàí ÿðèõäàà ýðýý öýýðã¿é õýòð¿¿ëæ õóäàë ÿðèõ, ìàðçàãíàõ, õýò óäààí ýñâýë õýò õóðäàí, õýò ÷àíãà õàøãèð÷ ÿðèõ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã õýò òóëãàõ, õàðèëöàã÷èéí ÿðèàã ¿ë òîîìñîðëîõ, àì óðàëäàí ÿðèõ, óòãà ó÷èðã¿é èíýýõ, õóðóó ãàð çîõèìæã¿é õºäºëãºõ, õ¿í ð¿¿ çàíãàõ, ÷è÷èõ, á¿ä¿¿ëýã ¿ã õàðààë õýëýõèéã ìîíãîë÷óóä öýýðëýí ”Ìóó õ¿íèé äóó èõ” õýìýýäýã. ßðüæ ÿðèëöàæ áàéõ ¿åäýý õóäàë èíýýõ, äîîãëîõ çýðýã ýâã¿é áàéäàë ãàðãàäàãã¿é.

Óòãà ó÷èðã¿é èíýýä

òýíýãëýëòýé àäèë áàéäàã. Ñýòãýë ñóäëàà÷èä “ Òýíýã õ¿í èíýýä õ¿ðýìã¿é ¿ã õýëýýä ººðºº èíýýäýã, óõààíò õ¿í õ¿í ººðºº èíýýäýãã¿é áóñäûã èíýýëãýäýã” ãýæýý. ßìàð ÷ õ¿íèéã ìóóëæ ººð õ¿íä ÿðèõ, õ¿íèéã õýò øàëãààõ, ¿çñýí ñîíññîí á¿õíýý òàíèõ òàíèõã¿é õ¿íä ÿðèõ, ãàäààä ¿ãèéã èõ õýðýãëýæ ÿðèõ, îëîí õýëèéã õîëüæ ÿðèõ, îëíû äóíä íýãíèéõýý ÷èõýíä øèâíýæ ÿðèõ õ¿íä ñàéõàí ñýòãýãäýë ò¿ð¿¿ëäýãã¿é. ßðèëöàã÷ õ¿íèéõýý ¿ãèéã àíõàààðàëòàé ñîíñîæ äóóññàíûõ íü äàðàà ÿðèàãàà ýõýëäýã. Çýðýãöýæ, óðàëäàæ ÿðüäàãã¿é. ßðèëöàæ áàéõ ¿åä ñàíàë íèéëýõã¿é çºðºëäâºë ìàðãàæ, õýðýëääýãã¿é äàðàà íü äàõèí óóëçàæ ÿðèëöäàã. Õàðèëöàã÷ õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà ÿìàð íýã ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàé, õ¿ðýýã¿é ÷ áàé ÿðèàíûõàà òºãñãºëä ÿìàãò áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëäýã ¸ñòîé. Õ¿íòýé ýõëýýä óóëçàæ ÿðèõäàà çààâàë ìýíäëýýä “Áè ººðººñ ÷èíü íýã àñóóÿ, áè òàíòàé íýã ç¿éë ÿðèõ ãýñýí þì” ãýõ ìýòýýð çºâøººðºë àâäàã. Ãýõäýý òóõàéí õ¿íèé àæèë òºðºë, öàãèéã àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä òîâ÷ òîäîðõîé ÿðüäàã. Õ¿íòýé ÿðèõ áóþó õàðüöàõäàà õýò îéð, õýò õîë áèø äóíäàæ îðîí çàéä çîãñâîë ç¿ãýýð. Ìîíãîë÷óóä íýã èõ ìýääýãã¿é ñî¸ëûí íýã íü õ¿íèé îðîí çàé áèëýý.

“Ìèíèé îðîí çàéä íýâòýðâýë”… Èòàë÷óóä áîëîí Ëàòèí àìåðèê÷óóäûí õóâüä Øâåä, Àìåðèê ò¿íø¿¿ä íü íºõºðñºã áóñ, õ¿éòýí öýâäýã ñàíàãääàã àæýý.Ó÷èð íü: Àìåðèê áîëîí åâðîï÷óóäûí õóâüä 75 ñì-èéí çàéíààñ èë¿¿ îéð çàéä íýâòðýõ íü ñî¸ëã¿é á¿ä¿¿ëëýãò òîîöîãääîã áàéíà. Õàðèí èòàë÷óóä, ëàòèí àìåðèê÷óóäûí õóâüä 40 ñì áàéäàã áàéíà. Ãåðìàí õ¿íèé õóâüä ò¿¿íèé

ìºðºí äýýð íü àëãàõàä ò¿¿íèé îðîí çàéä íýâòýðñýí á¿ä¿¿ëýã

õàëäëàãà ãýæ ¿çäýã. Òýãâýë õýí íýãýí òàíû ºðººíèé õààëãààð øàãàéâàë ìîíãîë õ¿í åð àæðàõã¿é áîë ãåðìàí õ¿í “Ìèíèé îðîí çàéä çºâøºðºëã¿éãýýð íýâòýðëýý ãýæ äóðã¿éöäýã áàéíà. 2..Õ¿íòýé õàìò ÿâàõ ¸ñ. Õ¿íòýé õàìò ÿâàõäàà ä¿¿ õ¿í íü àõìàä õ¿íýý áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷, ººðºº ãàðòàà þì áàðüæ ÿâàà áîë ò¿¿íýý ç¿¿í ãàðòàà áàðüæ òàéâàí òîãòóóí ÿâäàã. Õýðâýý õàìò ÿâàà õ¿í íü èõýä íýð õ¿íäòýé õ¿í áîë òýð õ¿íèé ñîëãîé ãàð òàëààñ íü ñóãàäàõ áà ò¿øèí ÿâäàã. Õàðèí ýðýãòýé õ¿í íàñààð àõ ÷ áàé ä¿¿ ÷ áàé õàìò ÿâàà ýìýãòýé õ¿íýý áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Ãàãöõ¿¿ ýõíýð íºõºð áîë ýõíýð íü, íºõ𺺠áàðóóí ãàð òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Õ¿¿õäèéã ìºí ë áàðóóí òàëäàà àâ÷ ÿâäàã. Çàì õàëòèðãààòàé ¿åä õàìò ÿâàà õ¿íýý ñóãàäàæ ò¿øèæ ò¿øèã áîëæ ÿâäàã. ̺í ìàøèí òýðãýíä ñóóëãàõäàà ÷ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àõìàä õ¿í ,õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ñóóëãàäàã. Õàìò ÿâàà àõìàä õ¿í, õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä þì áàðüæ ÿâàà áîë ò¿¿íèé íü ç¿¿í òàëäàà áàðüäàã. 3. Õîîëëîæ óíäëàõ ¸ñ. Ìîíãîë÷óóä ìàõ èäýõäýý òîì õ¿í ø¿äýýðýý ìýðæ èääýãã¿é, õàðèí

õ¿¿õýä

õóòãàã¿éãýýð èäýæ áîëíî. Ìàõûã èäýõäýý òîëãîé òàëààñ íü áàðüæ èäíý. Ìàõíû ýõ òîëãîé òàëûã ºãºõ õ¿í ð¿¿ õàðóóëäàã. Õ¿í õ¿íä ÷àíàæ ºãºõ ìàõ ººð áàéäàã. Àõìàä õ¿í áîëîí ààâ, ýýæ, íàãàöäàà óóö, äàë, äºðâºí ºíäºð, õîíò, øàíò ºãäºã. Íàãàöûí äýðãýä áîëîí ààâûíõàà äýðãýä õ¿¿ íü äàë, çýýãèéíõýý äýðãýä íàãàö íü ºâ÷¿¿íä ãàð õ¿ðäýãã¿é. ßìàð ÷ õ¿í ñ¿¿æ, áîãòîñ, ÷ºìºã, áîãèíî õàâèðãà, äàëíû ìºãººðñ, ºâ÷¿¿ ºãäºãã¿é. Ìàõûã áóðóó îãòëîõ, áóðóó áàðüæ èäâýë áóöàæ àâäàã ¸ñ, çàðèì íóòàãò ìîðèîð òîðãîäîã ¸ñ ÷ áàéäàã. Õýäèé öàòãàëàí áàéñàí ÷ àéëä õî¸ð àÿãà öàé óóäàã. Õîîëëîñíû äàðàà çààâàë öàé àìñäàã ¸ñòîé. Õîîëîíä õóòãà, õàëáàãà, ñýðýý, ñàâõ õýðýãëýäýã. Õîîëîæ áàéõäàà

õîîëîî õýò ÷àíãà ñîðîõ, ¿ëýýõ, àñãàæ öóòãàõ, øºë òîñûã íü ¿ñýðãýõ, òàâàã ñýðýýãýý õàíãèíóóëàí äóóãàðäàãã¿é. Õîîëûã áèò¿¿ çàæèëæ èääýã. Õîîëëîæ äóóññàíû äàðàà õîîë ñàéõàí àìòòàé áàéñíûã òàëàðõàí õýëäýã. Õýðâýý çîîãèéí ãàçàð, ðåñòîðàí çýðýãò õàìò õîîëëîæ áàéãààä ò¿ð¿¿ëæ ÿâàõ õýðýã ãàðâàë áóñäààñàà óó÷ëàë ãóéãààä, ñàéõàí õîîëëîõûã åðººí òàëàðõàí õýëäýã. ¯ëäýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ÷ ñàéõàí õîîëëîõûã åðººñºíä áàÿðëàñíàà ýåëäãýýð èëýðõèéëäýã. Öàé þ¿ëýõäýý äàíõíû öîðãûã õîéìîð õàðóóëæ òàâèàä øàíàãàà áàðóóí ãàðòàà áàðüæ þ¿ëäýã. Ýíý íü “Áóöàëñàí öàé òàíü áóðàì áîëîã Áóóñàí àéë ìèíü áóÿíòàé áîëîã” ãýñýí ¿ãèéã áýëýãääýã. Õ¿íä öàé àÿãàëàõäàà äàíõíû öîðãûã õîéìîðü òèéø õàðóóëàí õèéæ, àÿãàà õî¸ð ãàðààð áàðüæ ºãäºã. Öàé àâàõäàà ¸ðîîë òàëààñ íü õî¸ð ãàðààðàà àâ÷, àìñààä òàâüäàã.Òàâàãòàé èäýýíýýñ àìñàõäàà ýõëýýä öàãààí èäýýíýýñ àìñäàã. Àðõèéã èäýýíèé äýýæ ãýæ óòãààð õ¿íäýëäýã áîëîâ÷ óóæ õýðýãëýõäýý íàðèéí ¸ñ æàÿãòàé. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó çàëóó õ¿í òºäèéëýí õýðýãëýäýãã¿é. Ýðòíèé óëàìæëàëààñ ¿çâýë

àðõèéã íàéð õóðèìàí äýýð õýðýãëýäýã áºãººä æèðèéí ¿åä

óóäàãã¿éí äýýð ºâºë õàâðûí óëèðàëä åð óóäàãã¿é áàéæýý. “ĺ÷ õ¿ðýýä äºíãºæ àìñ, òàâü õ¿ðýýä òàâüæ àìñ, æàð õ¿ðýýä æàðãàæ óó” ãýäýã áàéâ. “Çàñàã õóóëü”, “Õàëõ æóðàì”-ä áè÷ñýíèéã ¿çâýë “Àðõè óóñàí õ¿íèéã ¿çñýí õ¿í ýìýýëò ìîðèé íü àâäàã” õóóëüòàé áàéñàí òºäèéã¿é ìîðèîð òîðãîäîã áàéæýý. Õ¿íä èðòýé ¿ç¿¿ðòýé õóòãà ãýõ ìýòèéã ºãºõ人 ¿ç¿¿ðýýñ íü áàðüæ èðèé íü ¿¿ä ð¿¿ õàðóóëæ èø, áàðèóëààð íü ºãäºã. Èéì ç¿éëèéã ãàäàãø àâ÷ ãàðàõäàà èø áàðèóëààñ íü áàðüæ, áèåèéíõýý àð òàëä áàðüæ ÿâäàã. Ñàâ ñóóëãà, àÿãà òàâàã ìýò ç¿éëä äîòîð íü þì õèéæ ºãäºã. Èéì ó÷ðààñ “Ñàâ íü ä¿¿ðýí, ñààëü íü àðâèí áàéã” ãýæ åðººí õýëäýã. 4. Õ¿íä áýëýã ºãºõ ¸ñ Áýëýã ãýäýã íü áàÿðëàñàí òàëàðõñíàà èëýðõèéëñýí ÷èí ñýòãýëèéí èëýðõèéëýë þì. Áýëãèéí ç¿éëèéã õî¸ð ãàðààðàà áàðüæ äýýø ºðãºæ, áàÿðòàéãààð òàëàðõñàíàà õýëæ ºãäºã íü áýëýã òîãòîîõ õ¿íýý ¿ðãýëæ ººäëºí ÿâàõûã áýëýãäýí åðººæ áàéãààã èëòãýñýí óòãàòàé áàéäàã. Áýëãèéã àâ÷ áàéãàà õ¿í ºãñºí áýëãèéã ìàãíàéí òóñ õ¿ðòýë ºðãºæ áàÿðëàñíàà õýëæ àâäàã íü áýëýã ºãñºí õ¿íýý ººäëºí ìàíäàæ áàéõûã åðººæ

áóéí øèíæ. Áýëãèéã ºã÷ àâàõäàà ñàéí ñàéõíûã áýëýãäýí ñýòãýëèéí ¿ãýý õýëäýã. Áýëýã ºãºõºä ó÷èð áèé. ßìàð ÷ ¿åä õ¿íä õóòãà, ìýñ çýðãèéã ºãäºãã¿é. Õ¿íèéã òºðñºí íóòãààñàà õîë ãàçàð ÿâàõàä íóòãèéí ÷óëóóã ºãäºã. Ó÷èð íü íóòãèéí ÷èíü øèðõýã ÷óëóó÷ ãýñýí ¿íýòýé íàíäèàí ýðäýíý áºãººä õ¿í ýõ îðíûõîî õºðñºí äýýð òºðººä ò¿¿í äýýðýý ìºíõðºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çäýãò îðøäîã. Áýëãèéã òóõàéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëàí ñîíãîëò õèéí ºãäºã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿íýðòýé óñ, öýöýã áýëýãëýõ íü ýëáýã áîëñîí. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ ºíãºíèé áýëýãäëèéã àíõààðàí ¿çäýã áàéñàí. - Óëààí ºí㺠íü ìàíäàë áàäðàë, õàéðûí áàäðàíãóé äàé÷èí ñàíààã ãàðãàäàã òóë ýðõýìëýí ¿çäýã áºãººä óëààí öýöýã íü õàéðûí áýëýãäýë áîëäîã. - Øàð ºí㺠íü ýðäýíèéí ºí㺠ãýäýã. Ãýðýë èõòýé (ãýðýë ñàéí îéëãîäîã). Øàð ºí㺠íü óðàì çîðèã ºãäºã. Øàð öýöãèéã òºð ñàëàõûí ñàíàà ãýäýã. - Íîãîîí ºíãèéã íàì òàéâàí òóíãàëàã ºí㺠õýìýýäýã. Íîãîîí ºí㺠õ¿íä óðàì õàéðëàæ, òàéâøðóóëäàã. Íîãîîí ºãèéí ç¿éë íü ýâ íàéðòàé áàéæ, ¿éëñ á¿òýõèéí áýëýãäýë áîëäîã. - Öýíõýð õºõ ºí㺠íü ñýòãýë óóæðóóëäàã. Öýíõýð õºõ ºíãèéí ç¿éë äóðñãàâàë ¿íýí÷ øóäàðãà áàéõûí

áýëýãäýë ãýäýã. “Ýðò öàãò õàéð ñýòãýëòýé õîñóóä áàéæ ãýíý.

Ýðýãýé íü öýðãèéí àëáàíä ìîðäîõ áîëæ íýãýí ºäºð òýð õî¸ð óóëçààä íàãàðõàã áàìáàëçóóðòàé ãàçðààð ÿâæ áàéæýý.Ãýòýë ãýíýò áàìáàëçóóð íü öîîð÷ ÿàõ èéõèéí çàâã¿é ýìýãòýé íü á¿ñë¿¿ðýý õ¿ðòýë øèãäæýý. Ýðýãòýé íü òàòàæ ãàðãàõ ãýýä äèéëñýíã¿é.Ýìýãòýé íü óëàì óëìààð æèâñýýð áàéæýý. Ýíý ¿åä ýìýãýòé íü áàðüæ ÿâñàí öýíõýð öýöãýý çàëóóäàà ºã÷, “Ìèíèé ãàðàõ ÷ ºíãºð뺺. Ýíý öýöãèéã ÷àìä äóðñãàÿ. Ààâ ýýæ, àõ ä¿¿, íàéç íºõºä, àðä îëîí, ¿åðõýë íºõºðëºëäººí ¿íýí÷ ÿâààðàé“ ãýæ õýëýýä á¿ð æèâæýý. ¯¿íýýñ õîéø çàëóóãèéí ýöýã ýõ íü “Ìàíàé áýð áîëîõ áàéñàí õ¿í ºãñºí þì. Áýðèéí ìààíü ¿ëäýýñýí öýöýã “ ãýñíýýñ õîéø “Áýð öýöýã” ãýõ áîëæýý. ¯¿íýýñ óëáààëààä öýíõýð ìºíõèéí áýëýãäýë áîëæýý.

ºí㺠íü ¿íýí÷ øóäàðãûí , ìºí

- Öàãààí ºí㺠íü àðèóí, ãýðýëòýé, ºí㺠ãýäýã. Á¿õ ºíãèéí ÿçãóóð ºâºã ãýäýã. Õ¿íèé õàðüöààíä õèðã¿é, öýâýð àðèóí, ¿¿ðä ìºíõºä àðèóí ãýñýí óòãààð íü öàãààí öýöãèéã óãòàëò, ¿äýëòèéí öýöýã ãýäýã. Òºðèéí øàãíàëò çîõèîë÷ Á.ßâóóõóëàí “Áè õààíà òºðºâ ºº” íàéðàãëàëäàà: “ ¯íýð ÿëäàì àãü ãàíãûã ýçýãíýíõýí òºð뺺 áè ¯¿ð øºíèéí çàâñàð ø¿¿äýð áóóõ íàâ÷èíä ¯ðýë óñàí ø¿¿äýðò íü îäîä ãÿëàëçàõ äýëáýýíä ¯õýëã¿é ìºíõèéí áýëýãäýë öàãààí óóë öýöãýíä ¯íýð ÿëäàì àãü ãàíãûã ýçýãíýíõýí òºð뺺 áè” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. Èéìýýñ ìîíãîë õ¿í öàãààí ºíãèéã õèðã¿é, ñàéõíû òýìäýã, öàãààí ñýòãýëèéí èëýðõèéëýë õýìýýí áýëýãäýí ¿çäýã. - Õàð ºíãèéã óéòãàðòàé áóþó õ¿íä ºí㺠ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý õàð ºíãèéí õóâöàñ ãýðýë ñàéí øèíãýýäýã òóë õ¿éòýí öàãò äóëààí áàéäàã. Õàð ºí㺠íü õ¿íèé áèåèéí ºº ñýâèéã äàðæ ºãäºã. Õàð ºíãèéí ç¿éëèéã õ¿íä áýëýã áîëãîí äóðñãàäàãã¿é. Ìîíãîë÷óóäûí äóíä õàäàã áýëýãëýõ ¸ñ áàäàã. Õàäãèéã áýëýãëýõäýý àìûã íü õ¿í ð¿¿ õàðóóëàí õî¸ð ãàðààðàà ºãäºã íü “Àðèóí ñàéõàí ñýòãýëèéí ¿¿äíýýñ áàðüæ áàéãàà áýëýã ìèíü òàíä ºëçèéòýé áîëîã”, “Òàíû à÷ òóñ, òà áèäíèé íºõºðëºë, íàéðàìäàë, ¿åðõýë àðèóí áèëýý. Õîéøèä ÷ àðèóí áàéõ áîëíî” ãýñýí ñàíààã èëòãýäýã. Õàäãèéã àâ÷ áàéãàà õ¿í õî¸ð ãàðäàí àâàõäàà õàäãèéí òîëãîé òàëûã áàðóóí ãàð äýýðýý òàâüæ, áàðóóí ãàð òàëûã ç¿¿í ãàð äýýðýý òàâèàä ãóðàâ íóãàëæ àâäàã. Õàðèí ãàøóóäëûí õàäãèéã ýâõýæ ºãäºã. Ìîíãîë

õ¿í

õàìðûí

òàìõè

òàìõèëàõäàà

õººðãèéí

òîëãîéã

ñóëëàæ

ºãäºã.Õýðâýý õººðãèéã òîëãîé ÷àíãàëæ ºãâºë ìóó ó÷ðàë òîõèîëäñîíîî õýëæ áàéãàà õýðýã áºãººä òèéì ¿åä õººðãèéã àâñàí õ¿í, õººðºã ºãñºí õ¿íýýñýý òàíä çîëã¿é ÿâäàë òîõèîëäîâ óó ãýæ àñóóäàã áàéíà. ̺í õ¿í íóòàãëóóëæ èðýýä õººðãèéíõºº òîëãîéã ÷àíãàëàí òàìõèëàõäàà “çà ãàøóóäëàà òàéëúÿ” ãýæ õàðèëöàí õýëöãýýæ òàìõèëäàã. Áóöààæ ºãºõ人 “Òýãüå, òàéëúÿ” ãýýä õººðãèéí òîëãîéãîî ñóëëàæ ºãäºã. Ìîíãîë÷óóä õ¿íä íîì, ñóäàð, àëèâ äóãòóé, áîîäîëòîé ç¿éëèéã áîîäëû íü àâ÷ ºãäºã. Ýíý íü “Äýëãýæ áàðèâàë äýìáýðýëòýé”ãýñýí óòãûã èëòãýäýã.

Á/. Ìýíäëýõ ¸ñ

Ìýíä÷èëãýý á¿õýí õ¿íäýòãýëèéí óòãà èëýðõèéëäýã ó÷èð ìýíäëýõ ¸ñîí áàéäàã. 1. ßìàð ÷ ¿åä ä¿¿ õ¿í íü ýõýëæ ìýíäýëäýã. Õýðâýý íàñààð ä¿¿ íü ìýíäëýõã¿é áîë àõ íàñòàé íü ýõýëæ ìýíäëýýä, àõ çàõ õ¿íòýé ýõëýí ìýíäýëæ ñóðàõûã ñóðãàäàã. 2. Ìýíäýëæ áàéãàà õ¿íýý ýãö õàðæ, èõ ÷àíãà ÷ áèø, èõ íàì ÷ áèø, àÿäóó 纺ëºí äóóãààð õ¿íäýòãýí ìýíäýëäýã. 3.

Ìýíäèéã çààâàë ºã¿¿ëáýðýýð õýëäýã ¸ñòîé. Æèøýý íü: “ Òà àìàðõàí

ñàéí áàéíà óó?, Òà ñàéí áàéíà óó?, Òàíû ëàãøèí òóíãàëàã óó? ãýõ ìýò. Ìîíãîë õ¿í “Çà ñàéí áàéíà óó? ãýæ ìýíäýëäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë ýçýí áèåã¿é ºã¿¿ëáýðýýð ìýíäýëäýãã¿é. 4. Ìýíä á¿õýí çààâàë õàðèó ìýíäòýé áàéäàã. Õàðèó ìýíäèéã çààâàë ºã¿¿ëáýðýýð èëýðõèéëäýã. Æèøýý íü: Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýõýä Ñàéí áàéíà àà. Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýäýã. 5. Ìýíäëýõäýý çààâàë ( Òà, òà íàð, òà á¿õíèé… ãýæ ) òà õýìýýí õ¿íäýòãýí òºëººëñºí õî¸ðäóãààð áèåèéí òºëººíèé ¿ãýýð ýõýëæ õýëäýã. Ýíý íü îëîí õýëýíä ò¿ãýýìýë áàéäàã ¸ñ. 6. Õóâöàñ, ìàëãàéãàà ¸ñîîð íü ºìñºæ, äýýë õóâöàñíû òîâ÷ øèëáýý á¿ðýí á¿òýí çºâ òîâ÷èëæ ìýíäýëäýã. ªºðººð õýëáýë ñàëàí çàäãàé, õàéø ÿéø áèø òºëºâ äàðóó ìýíäëýõèéã õýëæ áóé. 7. Õýðâýý ãàäààäûí õ¿í ìàëãàéãàà àâ÷ ìýíäýëáýë òýð çàíøëûã íü äàãóóëàí áàñ ìàëãàéãàà àâ÷ ìýíäýëíý. Ãýõäýý óëñ á¿õíèé ìýíäëýõ ¸ñ ººð ººð, Æèøýýëáýë: Ýñêèñîì õ¿í

íýã íýãíèéõýý õàìðûã èëäýã áîë Ýíýòõýã õ¿í ãàðàà

íàìèí÷ëàí ìýõýñõèéäýã, çàðèì íü õàìðàà òóëãàäàã, òºâä õ¿í áàðóóí ãàðààðàà ìàëãàéãàà àâ÷, ç¿¿í ãàðààðàà þì ÷àãíàæ áàéãàà ìýòýýð ãàðàà áàðüæ õ¿íäýòãýí áàéãààãàà èëýðõèéëæ õýëýý ãàðãàäàã. Ýíý á¿õ ¸ñíîîñ àëèé íü ÷ á¿ä¿¿ëýã, àëèé íü ÷ áîëîâñîí ãýæ õàðøóóëàí òàâüæ áîëîõã¿é. ¯íäýñòýí á¿ðèéí ¸ñûã òýãø õ¿íäýòãýâýë çîõèíî. 8. ªºðò ÷èíü õýí íýãýí òààëàìæã¿é áàéõ, ýñâýë ýâã¿é ñýòãýë ¿ëäýýñýí, ãîìäîîñîí ÷ ãýëýý òýð õ¿íèéã õ¿í ãýäýã óòãààð íü çààâàë ìýíäýëäýã . Ǻâõºí õàíèàä áóþó àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷òºé ¿åäýý òîëãîé äîõèæ ìýíäýëäýã.

9. Òîäîðõîé àæèë õºäºëìºð õèéæ áàéãàà õ¿íòýé óóëçàõäàà åðººëò áóþó òàëàðõàëò ìýíäýýð ìýíäýëñíèé äàðàà àìðûã àéëòãàíà. Æèøýý íü: Íîì çîõèîë áè÷èæ áàéâàë “Áè÷èã ò¿âøèí áîëîã” ãýæ õýëýýä àìðûã íü àñóóí ìýíäýëäýã. Ãýõäýý òîäîðõîé àæèë õèéæ áàéãàà õ¿í íü óóëçàæ áóé õ¿íýýñýýý íàñààð àõ ÷ áàé, ä¿¿ ÷ áàé õèéæ áàéãàà õºäºëìºðèéã íü õ¿íäýòãýí óóëçàã÷ õ¿í ýõýëæ åðººëò áóþó òàëàðõàëò ìýíäýýð ìýíäýëäýã. Ýíý ¿åä òóõàéí ìýíäèéí õàðèó ìýíäèéã õýëýýä àìðûã àéëòãàäàã. Àìðûã àéëòàñíû äàðààãààð óëèðëûí ìýíä, ìýðãýæëèéí ìýíäèéã õýëäýã. 10. Ãàøóóäàë òîõèîëäñîí ¿åä àìàð ìýíäèéã àñóóí ìýíäýëäýãã¿é, õàðèí èõýä õàðàìñàí áàéãààãàà õýëæ ýìãýíýë èëýðõèéëäýã. 11. Íàéð, õóðèìûí ¿åä îëîí õ¿í áàéâàë çààâàë íýã á¿ð÷ëýí ìýíäëýëã¿é íèéò äóíä íü ìýíäýëäýã. Õàðèí öººí õ¿í áàéâàë íýã á¿ð÷ëýí ìýíäýëæ áîëíî. 12. Ìîíãîë÷óóä íýã ºäºð íýã õ¿íòýé ãàíö

óäàà

ìýíäýëäýã. Äàõèí

òààðàëäâàë èíýýãýýä ºíãºðäºã. Ìîíãîë ¸ñîíä îðîéí ìýíä áàéñàí áàéíà. Òèéìýýñ ÷ èõýä õ¿íäòýé õ¿í, äîòíî íàéç, õºðø àéëûíõàí áîëîí ÿëàíãóÿà áàãøèéíõàà ¿äøèéí àìãàëàíã ìýääýã ¸ñ áàéæýý. Àëèâàà ìýíä, òàëàðõàë íü õýí íýãíèé ¿íýò öàãèéã òºäèé ë èõýýð àëäàãäóóëäàãã¿éãýýð îíöëîãòîé. Õºãæèë äýâøëèéí ºíºº ¿åä óòñààð îðîéí àìãàëàíã àéëòãàõ áîëîëöîîòîé áîëñîí. 13. Íýã õýñýã óóëçààã¿é äîòíî òàíèë õ¿í áóþó øèíýýð òàíèëöàæ áóé õ¿íòýé ãàð áàðüæ ìýíäýëäýã íü åâðîï äàõèíû ¸ñ þì. Îäîî ìàíàéä íýëýýä ºðãºí õýðýãëýääýã áîëñîí. Ãýõäýý àõìàä õ¿í áà ýìýãòýé õ¿í íü ýõýëæ ãàðàà ºãäºã, áýýëèéã¿éãýýð ãàð áàðüäàã. Ãàð áàðüæ ìýíäëýõèéã ìîíãîë÷óóä èõ ÷óõàë÷èëäàãã¿é. Ãàð áàðèõã¿éãýýð ñàéí ñàéõàí ñýòãýëýý èë÷ëýí ìýíäýëæ áîëäîã. Ãýõäýý ãàð áàðüæ ìýíäëýõ ¿åä óóëçàã÷ õ¿í íü ýð¿¿ë ìýíäýýð ìóó, ãàðààð äàìæèõ ºâ÷òºé ãýæ ¿çâýë òàòãàëçäàã. ¯¿íä ãîìäîõ õýðýãã¿é. 14. Õóðàë öóãëààíä ýñâýë íýëýýä õîë ñóóæ áàéõ ¿åäýý òàíüäàã õ¿í áàéâàë òîëãîé äîõèí ìýíäýëäýã.

Â/. Òàëàðõàõ ¸ñ Õ¿íèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãàà, õºäºëìºðò õàíäàõ õàíäëàãà, ºãºõ ¿íýëãýýã èëýðõèéëýõèéã òàëàðõàõ ¸ñ ãýíý. 1. Èíýýâõèéëæ áàÿðëàñíàà èëýðõèéëäýã.

2. Èõýä áàÿðëñíàà ¿ãýýð èëýðõèéëäýã. 3. Ãàð áàðüæ, òàëàðõñíàà ¿ãýýð èëýðõèéëäýã. 4. Òîëãîé äîõèõ çýðýã áàéäëààð òàëàðõàæ áîëäîã. Òàëàðõëàà èëýðõèéëæ ñóð. Àæèë ¿éëñ íü àìæèëòòàé ÿâàà õ¿ì¿¿ñ ººðºº ººðñ人 ë á¿ãäèéã õèéñýí ãýæ áàòàëäàã ÷ ¿íýíäýý áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí òóñàëöààã¿éãýýð õýí ÷,þóíä ÷ õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é áèëýý. Àìæèëòàíä õ¿ðýõ çîðèëãîî ãàðãàæ òàâèí, àíõíû àëõìàà õèéõ ¿åäýý ÷ òà ñàíààíäã¿é áàéäëààð áóñäûí òóñëàìæ òóñàëöààã àâ÷ áàéäàã. Èéì ¿åä òà õ¿ì¿¿ñò õ¿í ¸ñíû òºäèéã¿é, áóðõàí òýíãýð ÷ áàÿðëàæ òàëàðõñíàà èëýðõèéëæ áàéõ ¸ñòîé. Òàëàðõàõ ãýäýã ãàéõàìøèãò ñàéõàí ¿ã áºãººä óã ÷àíàðòàà õ¿ì¿¿ñèéí çàí ÷àíàðûí õ¿íëýã ¸ñíû íýã õýëáýð þì. Òàëàðõëàà èëýðõèéëýõ ÷àäâàð íü òàíû äàäàë áîëñîí áàéâàë òóí ñàéí. Õýðýâ òà òàëàðõëàà ¿íýí ñýòãýëýýñýý èëýðõèéëýõã¿é áîë òàíû õýëñýí ¿ã õîîñîí, óòãà ó÷èðã¿é ìýò áîëäîã. Òàëàðõàë èëýðõèéëýõ ìýäðýìæýý õºãæ¿¿ëñíýýð òà ººðèé㺺 ýåëäýã, ýíýðýíã¿é, õ¿íäë¿¿øòýé õ¿í áîëãîæ ÷àäíà. ªºðèéí àæèë ¿éëñèéí òºëºº òàëàðõëàà èëýðõèéëýõèéí òóëä ºäºðò ÿäàæ õýäýí ìèíóòûã ÷ áîëîâ çàðöóóëæ ñóð. Òàíû ºäºð òóòàì õýðýãëýãääýã ¿ãñèéí ñàíä “Áàÿðëàëàà”, “Òàíä èõ áàÿðëàæ áàéíà”, “Òàíä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà” ãýäý㠺㿿ëáýð¿¿ä õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã áàéõ ¸ñòîé. Òàëàðõëàà èëýðõèéëýõ øèíý ñîðãîã àðãóóäûã ýðýëõèéëæ áàé. Òýãýõäýý çààâàë ìàòåðèàëëàã ç¿éëñ, áýëýã áàéõ àëáàã¿é. Òàëàðõëàà èëýðèéëýõýä òàíû ñàíàà÷èëãàòàé, á¿òýýë÷ çàí ÷óõàë áºãººä ¿¿íèéã ººðòºº áèé áîëãî. Òóõàéëáàë ººðèé㺺 àæèëäàà õè÷íýýí ñîíèðõîëòîé õèéãýýä, ò¿¿íèéã õèéõ áîëîìæèéã ãàðãàí ºã÷ áàéäàãò íü òàëàðõëàà èëýðõèéëæ äàðãàäàà áÿöõàí çóðâàñ, òàëàðõëûí õóóäàñ áè÷èõ ñàíàà òàíû îþóí óõààíä õýçýý íýãýí öàãò òºðæ áàéñàí óó? Ìàãàäã¿é ýíý íü òàíûã äàðãûí àíõààðàëä ºðò¿¿ëæ, àëáàí òóøààë àõèõàä ÷èíü òóñëàõ ÷ þì áèë¿¿. ªºðèéí îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ áîëîõ ààâ, ýýæ, õàíü èæèë, ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿äýý òàëàðõëàà áàéíãà èëýðõèéëæ áàéãààðàé. Òàëàðõàë ãýäýã íü õ¿íèé àìüäðàëä øèíý ýð÷ õ¿÷, øèíýóóð àìüñãàëûã áèé áîëãîäîã. Òèéìýýñ ÷ ãýð á¿ëèéí îð÷èíä ýåëäýã 纺ëºí, õàëóóí äóëààí óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã. Òàëàðõàë èëýðõèéëýõ îëîí øàëòãààí áàéäàã. ¯¿íèéã ÿìàãò áîäîîðîé. Æèøýýëáýë, òàíàé äýëã¿¿ðýýñ, òàíû áàéíãûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ÷èíü

ãàíö óäàà þì õóäàëäàí àâààã¿é áàéñàí ÷ öàã çàâàà ãàðãàí èðñýíä íü, òàíûã çîðèîä èðñýíä íü, òà ò¿¿íä áàÿðëàñíàà èëýðõèéëýýä äàõèí èðýõèéã óðèàðàé. Èíãýñíýýðýý òýð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ äàðààãèéí óäàà ÿìàð íýãýí ç¿éë õóäàëäàí àâàõààð èðýõ íü äàìæèãã¿é.

Ã/ Çýìëýõ ¸ñ Àëèâàà óëñ á¿õýíä õ¿íäëýõ, ìýíäëýõ, òàëàðõàõ ¸ñ áàéõààñ ãàäíà çýìëýõ ¸ñ ò¿¿íèé õýì õýìæýý áàéäàã. Õ¿íèé äóòàãäàë äîãîëäîëä õàíäàíà ãýäýã íü ìàø íàðèéí ÷àäâàðûã øààðääàã.Õ¿íèéã çýìëýõäýý çàãíàõ, õàðààõ, óóðëàõààñàà èë¿¿ äóòàãäëûã íü îéëãóóëàõ, äàõèí àëäàà ãàðãóóëàõã¿é áàéõ ¿¿äíýýñ óõàìñàðëàí óõààðóóëàõ íü ÷óõàë áàéäàã. Àëäàà ãàðãàñàí õ¿íéèã çýìëýõäýý: 1. Òóõàéí õ¿íèé çàí áàéäàëä íü òîõèðóóëàí õàðüöàõ. Æèøýý íü: Óóðòàé áóþó àéìõàé õ¿íòýé 纺ëºí àÿäóó áàéäëààð ÿðüäàã 2. Îëîí äàõèí þì óó áàéíãà ¿ãëýäýãã¿é. “Îëîí ¿ãýíä îëçã¿é” ãýäýã. 3. Õ¿íèéã ç¿õýõ, õàðààõ, äîðîìæëîõ, çîäîõ çýðãèéã ¿éëääýãã¿é. “Çîäîõûí ìóó ÷èìõýõ” ãýäýã. 4. Õ¿íèé õàæóóä õ¿¿õäèéã åð çýìëýí ìóóëäàãã¿é. Á¿ð áîëîìã¿é áîë õàðöààðàà çýìëýäýã. 5. Àëäàà ãàðãàñàíäàà ãýìøèæ áàéâàë çàðèì ¿åä àëäàà äóòàãäëû íü àíçààðààã¿é þì øèã ºíãºðººäºã. 6. Òóõàéí àëäàà äóòàãäàëòàé íü òºñòýé ¿ëãýð ñóðãààë õýëæ ñóðãàäàã. 7. Çàðèì ¿åä àëäàà äóòàãäëû íü øóóä õýëæ, áóðóóã íü õ¿ëýýëãýí çýìëýäýã. 8. Ãýð÷ òàòàæ äóòàãäëû íü ººðººð íü õ¿ëýýëãýäýã. 9. Áóñàä ñàéí õ¿íèé æèøýýãýýð äóóðèàëãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëäýã. 10. ¯å ¿å õ¿ññýí õ¿ñýëòèéã íü õ¿ëýýí àâàëã¿éãýýð çýìëýë õ¿ðòýýäýã. 11. Çàðèì ¿åä õ¿íèé äýðãýä äóòàãäëû íü ¸æëîí ìàãòäàã. 12. Óðàì õàéðëàí óðàìøóóëàí ìàãòäàã. 13. Õàìãèéí õàéðòàé õ¿íä íü õýëýí çýì õ¿ðòýýäýã. 14. Õ¿íèéã óóðëàñàí áóþó óéòãàð ãóíèãòàé áàéõàä íü çýìëýäýãã¿é 15. Ãýð îðíû àæèë õèéëãýõ çýðãýýð õºäºëìºðò ñóðãàõ, õºäºëìºðèéí àìò øèìòèéã ìýä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çýìëýäýã.

16. Àëäàà äóòàãäàëä íü äóðã¿éöýí áàéãààãàà ¿ã äóóãàðàëã¿éãýýð èëýðõèéëýí çýìëýäýã. 17. ßìàð ÷ ¿åä õ¿íèéã çýìëýõäýý òîãòóóí òàéâàí, íàìóóí 纺ëºí äóóãààð, ýíãèéí ¿ãýýð çýìëýýä äóòàãäëàà çàñàõ àðãà óõààíûã õýëæ îéëãóóëæ ºãäºã. Ãàðãàñàí äóòàãäàëäàà ãýìøèæ áàéâàë äàõèæ áóðóó ç¿éë õèéõã¿éã ñàíóóëààä èòãýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýí óðàì õàéðëàäàã.