Lec4-5

Íàéðóóëãà ç¿é, íàéðóóëãûí òºðºë Íàéðóóëãà ç¿é õýìýýõ íýð òîìú¸î ºíãºðñºí çóóíû äóíä ¿åýñ õýë øèíæëýëèéí çîõèîë á¿òýýëä äóðüäàãäàõ áîëñîí. Ýíý íü ëàòèí õýëíèé “stilis”áóþó ìîäîí ¿çýã ãýñýí íýðòýé õîëáîîòîé. ¯çýã-áè÷ãèéí õýâ ìàÿã-çîõèîí áè÷èõ àðãà áàðèë ãýñýí øóãàìàà𠺺ð÷ëºãäºæ èðæýý. Áàñ Ãðýã õýëýíä øîí áàãàíà ãýñýí óòãàòàé “stylos” áºãººä ¿¿íèéã àíãëè õýë, ôðàíö õýëýíä äýýðõ óòãààð àâ÷ õýðýãëýæýý. Àëèâàà õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é íü òóõàéí õýëíèé ÿðóó õýðýãë¿¿ðèéã çàäëàí øèíæëýõ áºãººä õýëíèé ¿íäñýí ò¿âøèíãèéí íýãæ áîëîõ àâèàëáàð-á¿òýýâýð¿ãýëáýð-ºã¿¿ëáýð ãýñýí öîãöîëáîðò íàéðóóëãûí ¿¿ðýã, ó÷èð õîëáîãäëûã ñóäàëíà. Òîäðóóëáàë íàéðóóëãà íü õýëíèé ¿íäñýí áîëîí çàâñðûí ò¿âøèíãèéí íýãæ¿¿äýä øèíãýñýí òýäãýýð íýãæ¿¿äèéí îðøèí òîãòíîõ õèéãýýä ¿¿ðýã õýðýãëýýíèé îíöëîãîîð äàìæèæ èëýðäýã. Íàéðóóëãûí òºðºë Õ¿í òºðºëõòíèé õàðèëöààíû õàìãèéí ÷óõàë íýí ò¿ãýýìýë õýâ ìàÿãèéí íýã íü õýëíèé õàðèëöàà þì. Õýëíèé õàðèëöàà íü òóõàéí ºã¿¿ëýã÷, áè÷èã÷ ýòãýýäèéí çîðèëãî, õýëýõ¿éí ñîíãîëòîîñ øàëòãààëàí ººð õîîðîíäîî ÿëãàðäàã. Õýëíèé õàðèëöààíû ýíýõ¿¿ ÿëãàà íü õýë ÿðèàíû õýâ ìàÿã áóþó íàéðóóëãûí òºðëèéã áèé áîëãîäîã. Íàéðóóëãûí ÿëãàà íü õýë øèíæýý÷äèéí òºãñ øèéäýãäýýã¿é àñóóäëûí íýã þì. Îðîñûí ñóóò ýðäýìòýí Ì.Ñ.Ëîìîíîñîâ íàéðóóëãà ç¿éí ñóðãààë áóþó “ãóðâàí íàéðóóëãûí îíîë”-äîî “Óðàí çîõèîëûí òºðºë á¿ðèéã íàéðóóëãûí òîäîðõîé íýãýí õýëáýðýýð áè÷èõ ¸ñòîé ãýýä “äýýä”,”äóíä”,”äîîä íàéðóóëãà õýìýýí õóâààñàí. Ýíý íü ýðõýìñýã áóþó äýýä (óðàí çîõèîëûí), äóíä áóþó åðèéí(äóíäûí), äîîä(õàð ÿðèàíû) íàéðóóëãàòàé ä¿éæ áàéäàã. Â. Âèíîãðàäîâ “Àëèâàà õýëíèé òóõàéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã õàðèëöàõ, ìýäýýëëýõ, íºëººëºõ ãýæ 3 õóâààãààä ýäãýýð íü íàéðóóëãûí òºðºë ç¿éëòýé õýðõýí õîëáîãäîõûã àíãèëñàí. ¯¿íä: Õàðèëöàõ ¿¿ðýã íü ÿðèàíû íàéðóóëãàä Ìýäýýëýõ ¿¿ðýã íü øèíæëýõ óõààí áîëîí àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ͺ뺺ëºõ ¿¿ðýã íü óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãàä õàìààðíà ãýæ ¿çñýí. Õýëíèé ¿¿ðãèéí ÿëãàà íü íàéðóóëãûí òºðºë õýëáýðèéã òîãòîîõîä íºëººëñºí. Îð÷èí ¿åèéí íàéðóóëãà ç¿éí óõààíä íàéðóóëãûí òºðëèéã àíãèëàõäàà Â. Âèíîãðàäîâûí îíîëä òóëãóóðëàí 1.Áè÷ãèéí íàéðóóëãà. Ýíý íü äîòðîî à/ àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà, á/øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûí íàéðóóëãà, â/íèéòëýëèéí íàéðóóëãà 2. ßðèàíû íàéðóóëãà 3. Óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãà ãýæ õóâààí ¿çýæ áàéíà. Íýðò íàéðóóëãà ç¿é÷ Ä. Ðîçåíòàëü, Ì.Òåëåíêîâà íàð 1.Áè÷ãèéí íàéðóóëãà. Ýíý íü äîòðîî: à) øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûí á)àëáàí áè÷ãèéí â)íèéòëýëèéí ã)óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãà 2.ßðèàíû íàéðóóëãà ãýæ õóâààí ¿çñýí.

Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãûí òºðëèéã ñóäàëñàí ýðäýìòäèéí ñàíàëûã àâ÷ ¿çâýë: Ä. Îòãîíñ¿ðýí áàãø: 1.Ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîõèîëûí 2.Àëáàí áè÷ãèéí 3.Ñîíèíû 4. Óðàí çîõèîëûí 5. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé õÿëáàð÷èëñàí çîõèîëûí 6. ßðèàíû íàéðóóëãà ãýæ àíãèëñàí. Ö. Ñ¿õáààòàð áàãø ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ö.Áàÿðñ¿ðýí íàð: 1. Àëáàí áè÷ãèéí 2. Ñîíèíû 3. Øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûí 4. Óðàí çîõèîëûí 5. ßðèàíû ãýæ àíãèëñàí. Ýäãýýðýýñ ¿çâýë ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãûí òºðëèéã äàðààõ áàäëààð àíãèëæ áîëîõ þì. ¯¿íä: 1. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà 2. Ñîíèíû íàéðóóëãà 3. Øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûí íàéðóóëãà: à.ýðäýì øèíæèëãýýíèé çîõèîëûí äýä íàéðóóëãà á.øèíæëýõ óõààíû íèéòëýã çîõèîëûí äýä íàéðóóëãà â.ñóðàõ áè÷ãèéí íàéðóóëãà 4. Óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãà 5. ßðèàíû íàéðóóëãà à.óòãà çîõèîëûí áîëîâñðîíãóé á.õàð ÿðèàíû ãýæ àíãèëñàí. Òóõàéí íºõöºëä õ¿ì¿¿ñ ººð õîîðîíäîî õàðèëöàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ õýëíèé íýãæ ýëåìåíòèéã íàðèéí ÿëãààòàé õýðýãëýõèéã íàéðóóëãà áóþó íàéðóóëãûí òºðºë ãýíý. Íàéðóóëãà ç¿é íü õ¿íèé áîäîë ñàíààã õýðõýí óðàí ÿðóó, òîâ òîäîðõîé ýìõ öýãöòýé èëýðõèéëýõ àðãûã íýýõèéí ¿¿äíýýñ òóõàéí õýëýíä áàéãàà îëîí àðãà õýðýãë¿¿ðèéã çàäëàí øèíæëýõ íÿãòëàí òàéëáàðëàäàã à÷ õîëáîãäîëòîé. Àëèâàà õýëíèé íàéðóóëãûí òºðëèéí òàëààð ýðäýìòýä ñàíàë çºð¿¿òýé áàéäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíý àñóóäëûã /ìýäýãäýõ¿¿í-õýë-õýëýõ ìýäýõ¿éí/ãýñýí øóãàìààð àâ÷ ¿çýõ áîëñîí. Ìýäýãäýõ¿¿í ãýäýã íü îáúåêòèâ áîäèò áàéäëûã òóñãàæ ýíýõ¿¿ áîäèò áàéäëûã òóñãàí èëýðõèéëýõ õýëíèé ÷àäâàðûã ñóäàëíà. Õýë ãýäýã íü ÿâöóó óòãààðàà õýëíèé àãóóëãûã õýëýõ áîëîâ÷ ºðãºí óòãààðàà áèå äààñàí ýëåìåíò¿¿äèéí äîòîîä õàðüöààã ñóäàëíà. Õýëýõ ãýäýã íü õýëíèé õóâèëáàð ýëåìåíò¿¿äèéí õîëáîîã öóâààíä íü ñóäàëíà. Àëèâàà íàéðóóëãàä øààðäëàãà ãýæ áàéíà. Íàéðóóëãûí øààðäëàãà ãýäýã íü òýð õýëíýý áàéãàà á¿õèé ë ýðäýì ÷àäëûã òºãñ àøèãëàõ, ñî¸ëûí ýíýõ¿¿ çýâñãèéã èðòýé õóðö áàéëãàõûã õýëäýã. Íàéðóóëãà ç¿éí ¿íäñýí øààðäëàãà:

      

Îéëãîìæòîé áàéõ Èë¿¿ äóòóó íóðøñàí ç¿éëã¿é á¿õýë ñèñòåì áàéõ Õýñýã á¿ð íü õîîðîíäîî çºâ õîëáîãäñîí, çîõèñòîé óÿëäñàí áàéõ Ñîíèðõîëòîé áàéõ Îíîâ÷òîé áàéõ ßðóó ñîíãîëòòîé áàéõ Ãîî ç¿éí õýì õýìæýýã õàðãàëçñàí áàéõ

Àëáàí áè÷ãèéí õýë íàéðóóëãà, ò¿¿íèé îíöëîã Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãûã ìîíãîë õýëýíä áèåý äààñàí òºðºë áîëãîí ¿çäýã. Àëáàí õàðèëöààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áàðèìò áè÷ãèéí õýë íàéðóóëãûã àëáàí áè÷ãèéíõ ãýíý. Àëáàí áè÷ãèéí õýë íü óòãà çîõèîëûí õýëýíä õàìààð÷ ò¿¿íèé õýì õýìæýýã íàðèéí ÷àíàä áàðèìòëàñàí áàéõ ¸ñòîé. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà íü áè÷ãèéí íàéðóóëãàä áàãòàíà. Ìîíãîë÷óóä àëáàí áàðèìò áè÷èã õºòëºõ ýðòíèé óëìàæëàëòàé áèëýý. Ýðò äýýð ¿åýñ òóõàéëáàë, XIII çóóíààñ ºìíº ÷ àëáàí áè÷èã ¿éëäýæ áàéñíûã ò¿¿õýí áàðèìò ãýð÷èëäýã. XIII-XV çóóíû ¿åèéí àëáàí áàðèìò áè÷èã ñýëòèéã ¿çýõýä, òýð ¿åä ìºð òýòãýõ, ìºðèéí õîîðîíäûí çàéã òààðóóëàõ, îí öàãèéã òýìäýãëýõ, òàìãà òýìäýã äàðàõ çýðýã íü òîãòñîí áàéæýý. Òýð íü ìàíàé çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë ¿íäñýíäýý óëàìæëàãäñààð èðæýý. Ò¿¿í÷ëýí õýë íàéðóóëãà íü ÷ òîãòîæ, ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áàéñàí áàéíà. Àëáàí áè÷èã ¿éëäýõäýý òóõàéí òºðèéíõºº àëáàí ¸ñíû õýë, ¿ñýã áè÷ãýýð áè÷äýã æóðàìòàé áàéæýý. Àëáàí áè÷ãèéí òîãòñîí æóðìûí äàãóó àëäàà ìàäàãã¿é ¿éëäýõ ¸ñòîé. Òýð áîë õóóëü ìýò áàéñàí. Õýðýâ ¿ã ¿ñýã òàøààõ, îðõèæ ãýýõ, óòãà ñàíààã áóðóóòãàõ, òàìãà òýìäýã áóðóó äàðàõ çýðýã àëäàà ãàðãàâàë áè÷ýý÷èä çîõèõ ¸ñíû øèéòãýë îíîîäîã áàéæýý. Àëü ÷ íóòàã àëáàí áè÷ãèéã íèéò ìîíãîë÷óóäûí äàãàæ ìºðäºæ áàéñàí áè÷ãèéí õýëíèé ¿ãýýð áè÷èõ æóðàìòàé áàéæýý. Èíãýñíýýð îëîí ìîíãîë÷óóä ººð îðîíäîî ñààäã¿é îéëãîëöäîã áàéâ. Íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ã îðóóëæ áè÷äýãã¿é îíöëîãèéã ìîíãîë àëáàí áè÷èãò ÷àíä àíõààð÷ áàéâ. Àëáàí áè÷èãò ãîëäóó õýðýãëýäýã õýâøñýí, òîãòñîí ¿ã õýëëýã, íýð òîìú¸îíû ÷àíàðòàé ¿ã áàéæýý. Æèøýý íü: Àëáà õàøèõ-àëáà õààõ Áºë㺺-Óðüä íü ÿìàð íýãýí òóøààëòàé áàéñíûã çààñàí ¿ã Íààëäóóëàõ-Õàâñàðãàõ, õàìòàòãàõ ªäºð òóøààëàõ- ªäºð àëãàñàõ Õýâ îëñîí-Òîãòìîë àëáà Áè÷ãèéí á¿òýö ìºí òîãòñîí çàãâàðòàé áàéâ. Òóõàéëáàë: Àëáàí áè÷ãèéí ýõýíä óã áè÷èã õýíýýñ, õýíýýñ ÿâóóëæ áàéãààã, äàðàà íü õààíà íýíä î÷èõûã áè÷íý. Èéíõ¿¿ àëáàí áè÷èãò î÷èõ õàÿã òàâüñàíû äàðàà “òàíàà ºðãºâ”, “ºðãºí ìýä¿¿ëýõ ó÷èð”, “òóøààí èëãýýõ íü”, ” ºðãºõ íü” ãýõ ìýò ¿ãñ¿¿äèéã îíîîí áè÷ýýä ºã¿¿ëýõ ãýæ áóé ¿íäñýí ç¿éëèéíõýý àãóóëãûã òîî÷èí áè÷äýã.

ªã¿¿ëýõ ¿íäñýí ç¿éëèéíõýý ¿éë ÿâöèéã ¿¿ñëýýñ íü àâààä äýñ äàðààëàí áè÷ýýä òîãòìîë ¿ãýýð òºãñãºäºã. Òýãýõäýý õàðèëöàõ ãàçðûí äýýä äîîä çýðýã äýâèéã õàðãàëçàí “Äýýä ãàçàð” áîë “îëäâîîñ”, “Äîîä ãàçàð” áîë “èéìèéí òóëä”, “¿¿íèéã “ãýõ ìýò ¿ãèéã áè÷ýýä õàðèëöàæ áàéãàà ãàçðûí íýð ãóíøèíã õóðààíãóéãààð äóðäàæ: “Äýýä ãàçàð” áîë “ãóéõ íü”, “Äîîä ãàçàð” áîë “áàéöààí ¿çýæ”, “Òýãø ýðõòýé ãàçàð” áîë “õÿíàí ¿çýæ” ãýõ ìýòýýð ¿éëäýí ÿâóóëäàã áºãººä óã ÿâóóëæ áóé ãàçàð çºâõºí ººðèéíõºº ñàíàà áîäëûã òîâ÷ õýëýýä “õýìýýíã¿é”, “õýìýýí ºðãºæ¿õ¿é”, “¿¿íèé òóë ºðãºí” ãýõ ìýò õàðèëöàõ ãàçðûí çýðýã äýâýýð íýð ãóíøèíãèéí äàðàà òîãòìîë ¿ãèéí ýõíèé ¿ãèéã äàâòàí õýëæ òºãñãºäºã áàéíà.. Äàðàà íü îí ñàð, ºäºð, ÿâóóëñàí õóãàöààã òàâüäàã. Õóó÷èí àëáàí áè÷èãò õàðèëöàã÷ àëáàí ãàçàð, õ¿ì¿¿ñèéí äýýä, äîîäûí ÿëãààã íàðèéí òóñãàäàã áàéæýý. Äýýä äîîä õèéãýýä òýãø ýðõòýé àëáàí ãàçàð, õ¿ì¿¿ñò ÿâóóëàõ àëáàí áè÷èã òóñ á¿ðä íü îíîîí íýðëýäýã áàéæýý. Èëãýýõ áè÷èã. Àäèë ýðõòýé õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä õàðèëöàõ áè÷èã àæýý. Èëãýýõ áè÷èã íü Åðèéí, õ¿íäýòãýëèéí ãýæ õî¸ð ÿíç áàéæýý. Åðèéí èëãýýõ áè÷èã ãýäýã íü: Íýã àéìãèéí äîòîðõ õî¸ð õîøóóíû õîîðîíäûí èëãýýõ áè÷èã àæýý. ¯¿íä: “èëãýýâ”,”ÿâóóëàõ ó÷èð”,”èëãýýõ ó÷èð” ãýõ ìýò òîãòìîë òýìäýãëýãäýõ ¿ãèéã õýðýãëýäýã áàéæýý. Õ¿íäýòãýëèéí èëãýýõ áè÷èã ãýäýã íü : ªºð àéìàã õîøóóíä ýñâýë àäèë ýðõòýé áîëîâ÷ çýðýã äýâýýð èë¿¿ õ¿íä ÿâóóëäàã èëãýýõ áè÷èã àæ. Áè÷èõäýý “ºðãºí” ãýäýã ¿ãèéã îðóóëàí ”ºðãºí îðóóëàâ”, ”ºðãºí ÿâóóëàõ ó÷èð”, ”ºðãºí èëãýýõ ó÷èð” ãýõ ìýò ¿ãèéã îðóóëæ íàéðóóëàí áè÷äýã áàéâ. ªðãºõ áè÷èã. Òóõàéí áàéãóóëëàãà õ¿íýýñ äýýä áàéãóóëëàãà, õ¿íä ÿâóóëàõ áè÷ãèéã õýëæ áàéæýý. ªðãºõ áè÷èãò “ºðãºõ ó÷èð”,”ºðãºõ íü”,”òîìèëóóëàõ íü” ãýõ ìýò ¿ãèéã îðóóëàí íàéðóóëæ áè÷äýã áàéâ. Àéëòãàõ áè÷èã. Ýçýí õààíäàà ºðãºõ áè÷ãèéã õýëíý. Òóøààõ áè÷èã: Äýýä ãàçàð, òóøààëòíààñ äîîä ãàçàð òóøààëòàíä ÿâóóëàõ áè÷ãèéã õýëíý.Òóøààõ áè÷èã íü Åðèéí, õ¿íäýòãýëèéí ãýæ õî¸ð ÿíç áàéäàã. Åðèéí øóóä òóøààñàí áè÷èãò “òóøààâ”,”òóøààõ ó÷èð”,ó¿¿íèé òóëä òóøààâ” ã.ì ¿ãèéã îðóóëæ íàéðóóëäàã. Õ¿íäýòãýëèéí òóøààñàí áè÷èãò äîîä àëáàí ãàçàð,òóøààëòíûã õ¿íäýòãýñýí íºõöºëä ”èëãýýõ” ãýäýã ¿ãèéã íýìýí “òóøààí èëãýýâ“,”òóøààí èëãýýõ ó÷èð” ãýõ ìýòýýð íàéðóóëäàã áàéæýý. Äýýðõ áè÷ã¿¿ä íü òîãòìîë ¿ãèéã õýðýãëýõ áàéäëààð ÿëãàðàõààñ ãàäíý öîë õýðãýì, íýðèéã áè÷èõ, îí öàãèéã òàâèõ öààñ, ò¿¿íèé øóãàì, ìºðèéí õýìæýý, í¿¿ðëýõ çýðãýýñ ÿëãààòàé áàéíà. Õóó÷èí àëáàí áè÷èãò äýýä äîîä àëáàí ãàçðûí ÿëãààã èõýýõýí íàðèéí òóñãàæ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí õàðèëöàà, òºð ¸ñíû æóðàì ãîðèìòîé øóóä õîëáîîòîé. Ìîíãîë àëáàí áè÷èã íü òóõàéí òºðèéíõºº ýðõ àøèãò ¿éë÷èëæ èðñýí áºãººä Àðäûí õóâüñãàë ÿëæ øèíý òºð òîãòñîíîîñ õîéø àëáàí áè÷èã õýðýãëýõ, õºòëºõ, òºëºâëºõ, èëãýýõ ¿¿ðýã çîðèëãî ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ àðäûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí îíöëîãò òîõèðóóëàõûã ýðìýëçñýí øèíæòýé áàéñààð èðæýý.

Àëáàí áè÷ãèéí õýë íàéðóóëãûí îíöëîã. Àëáàí áè÷ãèéí øààðäëàãà íü íàéðóóëãà ç¿éí åðºíõèé çàð÷èìòàé ¿íäñýíäýý òîõèðäîã. Íàéðóóëãà íü òîâ÷ òîäîðõîé, îíîâ÷òîé, îéëãîìæòîé, ýíãèéí, ºã¿¿ëñýí ç¿éë íü ¿íýìøèëòýé, óòãà òºãºëäºð áàéõ áºãººä òºðºë ç¿éë á¿ðèéíõ íü õýëáýð çàãâàðûã äàãàæ íàéðóóëñàí áàéõ îíöãîé øààðäëàãàòàé. ¯¿íòýé óÿëäàí õýë íàéðóóëãûíõ íü îíöëîãóóä ãàðäàã. -Àëáàí áè÷ãèéí íýã ãîë îíöëîã íü òîãòñîí ñòàíäàðò çàãâàðòàé áàéäàãò îðøäîã. 1981 îíîîñ ”Óäèðäëàãûí áàðèìò áè÷ãèéí èæèëòãýñýí ñèñòåì”-èéã áîëîâñðóóëæ, çîõèîí áàéãóóëàëò-çàõèðàìæëàëûí áàðèìò áè÷ãèéí “¯íäñýí ä¿ðýì”,”Áàðèìò áè÷ãèéí òºðºë”,”Íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò”,“¯ëãýð÷èëñýí çàãâàð”,”Çîõèîí áàéãóóëàëò çàõèðàìæëàëûí çàðèì òºðëèéí áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òàâèõ øààðäëàãà” ãýñýí 5 ñòàíäàðòûã óëñ íèéòýýð ìºðäºæ ýõýëñýí. Àëáàí òîîò, òîãòîîë, òóøààëûí òîëãîéí õýñãèéã õýâëýëèéí ¿ñãýýð áè÷ñýí õýâëýìýë õóóäàñ (áëàíê) äýýð áè÷íý. Ñàíõ¿¿ãèéí çàðèì áàðèìò áè÷èãò õýâëýìýë õóóäàñ áîëîí ìàÿãò õýðýãëýäýã. Íàéðóóëãûí áóñàä òºðºëä íýãýí õýâ çàãâàðààð áè÷èõýä íàéðóóëãà íü ñóëàðäàãáîë àëáàí áè÷èãò íàéðóóëãà ñóðëàõ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîãã¿é.Õàðèí àëáàí áè÷èã çîõèîí ¿éëäýõ àæëûã õºíãºâ÷ëºí õÿëáºð áîëãîæ, öàã õóãàöàà õýìíýäýã ñàéí òàëòàé. Àëáàí áè÷èãò õóâü õ¿íèé íàéðóóëãûí îíöëîã õàðüöàíãóé áàãà òóñäàã. Ó÷èð íü àëáàí áè÷ãèéí èõýíõè òºðëèéã òîãòñîí ñòàíäàðò, õýâ çàãâàðûí äàãóó áè÷äýãòýé õîëáîîòîé. Àëáàí áè÷ãèéã àëü áîëîõîîð îéëãîìæòîé áè÷èæ íàéðóóëäàã îíöëîãòîé. Æèøýýëáýë: “Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí õóóëü”-ä “Àæèë÷èí àëáàí õààã÷ íü ¿éëäâýð, àëáàí ãàçàð, áàéãóóëëàãàòàé õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ õºäºëìºðëºõ ýðõýý ýäýëíý. Àæèë÷èí àëáàí õààã÷ íü õºäºëìºðèéíõºº õýìæýý, ÷àíàðò òîõèðñîí óëñààñ áàòëàí òîãòîîñîí öàãò àæèëëàõ, æèë á¿ð öàëèíòàé àìðàõ, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóéí íºõö뺺ð õàíãàãäàõ, ¿íý òºëáºðã¿éãýýð ìýðãýæèë ýçýìøèõ…ýðõòýé”ãýæ áè÷èæ íàéðóóëñíûã óíøèõàä õýí ÷ óíøèõàä îéëãîìæòîé áîëæýý. Õýäèé òèéì ÷ íàéðóóëãûí õóâüä àëäààòàé áîëñíûã äàøðàèä òýìäýãëýå. Äýýðõ ºã¿¿ëáýðò “÷àíàð òîõèðñîí” ãýäýã ¿ãèéí äàðàà òàñëàë òàâèàã¿éãýýñ “÷àíàð òîõèðñîí óëñ” ãýñýí íèéëìæ ¿ã ¿¿ñýæ “÷àíàðò òîõèðñîí”ãýäýã íü óëñ ãýäýã ¿ãèéí òîäîòãîë ìýò áîëñíîîñ ãàäíà “òîãòîîõ”ãýäýã ¿éë ¿ãèéã ¿éëäýãäýõ õýâýýð õýëáýðæ¿¿ëñíèé óëìààñ “öàã”íü ººðºº òîãòîîãäñîí ìýò óòãà èëýðõèéëýõýä õ¿ð÷ýý. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà íü þì ¿çýãäëèéã ÿã áîäèò áàéäëààð áè÷äýã. Óðàí çîõèîë, ÿðèàíû íàéðóóëãàä àëèâàà íýã ç¿éëèéã èëýðõèéëýõäýý ò¿¿íèé áîäèò áàéäëûã èõýñãýõ þì óó áàãàñãàõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí àðãààð ä¿ðñëýí áè÷äýã áîë àëáàí áè÷èãò þìûã áàéãàà áàéäëààð íü ¿íýí çºâººð èëýðõèéëýí áè÷äýã. ¯¿íä àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãûí ãîë øèíæ îðøäîã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä àãóóëãûã àëü áîëîõîîð òîâ÷ ãàðãàí áè÷èõèéã ãîëëîäîã. Àëáàí áè÷èã èë¿¿ íóðøñàí ç¿éëã¿é, öººí ¿ãýýð ñàíààãàà èëýðõèéëñýí, òîâ÷ áàéõ ¸ñòîé. Àëáàí áè÷ãèéã òîâ÷ ¿éëäýõ íü ¿ëýìæ èõ öàã õóãàöàà, õºäºëìºð õýìíýõ à÷ õîëáîãäîëòîé, ýäèéí çàñãèéí õýìíýëòòýé áàéäàã. Àëáàí áè÷ãèéã òîâ÷ íàéðóóëàõûí òóëä õýëíèé õýìíýëòèéí çàð÷ìûã íýëýýä õýìæýýãýýð õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷èã òîâ÷ áàéäàã îíöëîã íü òîäîðõîé áàéõòàé øóóä õàìààðàëòàé áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü òîâ÷ áè÷èõ ãýýä òîâ÷ áàäëûã àëäàãäóóëæ áîëîõã¿é ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë òîâ÷ áàéõûí õèðýýð òîäîðõîé áàéõ íü ÷óõàë þì. Èéìýýñ àëáàí áè÷èãò ºã¿¿ëæ áàéãàà ç¿éë äóòóó äóëèìàã, á¿ðõýãáóñ, àëü áîëîõîîð òîäîðõîé áàéõ

øààðäëàãàòàé. Ò¿¿íä àëáàí áàéãóóëëàãà, àðõýëæ áàéãàà àëáàí òóøààë, õ¿íèé îâîã íýðèéã á¿ðýí á¿òíýýð íü àëáàí ¸ñíû íýðýýð, öàã õóãàöàà, òîî áàðèìò çýðãèéã äàãàæ ìºðäàæ áàéãàà æóðìûí äàãóó çààâàë áè÷äýã. Àëáàí áè÷ãèéã óðàí ÷àìèí ¿ãýýð ãî¸æ áè÷äýãã¿é. ¯¿ãýýðýý áóñàä íàéðóóëãààñ ÿëãààòàé. ¯ãèéí ñàíãèéí îíöëîãîîñ. ªíººãèéí ìîíãîë àëáàí áè÷ãèéí ¿ãñèéí ñàí íü îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíä áàãòàæ, ò¿¿íä òóëãóóðëàæ áàéäàã. Õýäèé òèéì ÷ àëáàí áè÷ãèéí ¿ãñèéí ñàí íü ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé. ¯¿íä: - Àëáàí áè÷èãò èäýâõòýé ¿ãñèéí ñàíä õàìààðàõ ¿ãèéã áè÷íý. Àëèâàà õýëíèé ¿ãñèéí ñàíã õýðýãëýãäýõ õýìæýýãýýð íü èäýâõòýé, èäýâõã¿é ¿ãèéí ñàí ãýæ àíãèëäàã. Èéìä àëáàí áè÷èãò èäýâõòýé ¿ãèéí ñàíä õàìààðàõ ¿ãèéã õýðýãëýíý. Èíãýñíýýðýý àëáàí áè÷èã íèéòýä îéëãîìæòîé áàéõ øààðäëàãà õàíãàäàã. Èõýíõ õýëíèé ¿ãèéí ñàíä èäýâõòýé ¿ã íü èäýâõã¿é ¿ãíýýñ öººí áàéäàã. Ãýâ÷ àëáàí áè÷èãò èäýâõòýé ¿ãèéã õýðýãëýäýã òóë ò¿¿íèé ¿ãèéí ñàí öººí ¿ãòýé áàéæ áîëíî.. - Àëáàí áè÷èãò õýðýãëýãäýõ ¿ãèéí òîî õàðüöàíãóé öººí, äàâòàãäàí õýðýãëýãäýõ ¿ãèéí òîî îëîí áàéäàã. Óòãà çîõèîë, ñîíèí, íèéòëýë, ÿðèàíû íàéðóóëãàä íýã ¿ãèéã îëîí õýðýãëýõ ýñâýë îéð îéðõîí äàâòàõààñ çàéëñõèéäýã. Õàðèí õóóëèéí íàéðóóëãàä íýã ¿ãèéã îëîí óäàà äàâòäàã. Àëáàí áè÷èãò íýã ¿ãèéã îëîí äýâòàí õýðýãëýäýã íü ò¿¿íèé íàéðóóëãûí íýã îíöëîã þì. - Àëáàí áè÷èãò õýðýãëýäýã èõýíõ ¿ã íü ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ¿íäñýí ñàíãèéí ¿ãñ áàéäàã. - Àëáàí áè÷èãò õàðü ¿ãèéã íýëýýä õýðýãëýäýã. Ãàäààä õýëíýýñ çýýëäýí àâ÷ îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí ñàíä îðóóëñàí óòãà çîèîëûí õýì õýìæýýíèé äàãóó õýðýãëýæ áàéãàà õèéãýýä íýð òîìú¸îíû ¿¿ðãýýð íü õýðýãëýæ áóé õàðü ¿ãñ ãîëäóó òîõèîëäîíî. Àëáàí áè÷èãò áóé õàðü ¿ãèéí èõýíõèéã àæèë ìýðãýæëèéí(ïðîêóðîð àðáèòð…),öîë çýðãèéí(ïðîôåññîð, äîêòîð…) ¿éëäâýð, áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé õýñýã ñàëáàðûí(èíñòèòóò,áðèãàä...) õýìæëèéí íýð(ìåòð êèëîãðàìì ãýõ ìýò)¿ãí¿¿ä ýçýëäýã. - Á¿õ íèéòýýð õýðýãëýõ áîëñîí ãàäààä ¿ã, òîãòîîñîí íýð òîìú¸îã àëáàí áè÷èãò õýðýãëýäýã. Çàðèì ¿åä íèéòýä ºðãºí òàðõààã¿é, çºâõºí òóõàéí ñàëáàðò õýðýãëýãääýã íýð òîìú¸î-ìýðãýæëèéí ¿ãèéã òýð ñàëáàðûí àëáàí áè÷èãò õýðýãëýæ áîëäîã. Ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìò áè÷èãò àêòèâ, ïàññèâ, äåáåò ãýõ ìýò ¿ãñ õýðýãëýãääýã. Ãàäààä õýëíèé ¿ãèéã óðàí çîõèîëä òóõàéí áààòðûíõàà ä¿ðèéã ãàðãàõ, ò¿¿íèé õýë ÿðèàíû îíöëîãèéã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð õýðýãëýäýã. Ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä àëèâàà õýëíèé èäýâõòýé ñàíãààñ íýã õýñýã ¿ã õóó÷ðàí ãàð÷, íºãºº õýñýã ¿ã øèíýýð îðäîã. Õóó÷èðñàí ¿ãèéã ò¿¿õýí ¿ã, õóó÷èí ¿ã ãýæ õî¸ð õóâààäàã áºãººä àëáàí áè÷èãò ò¿¿õýí ¿ãèéã øààðäàãäàõ ãàçàð íü õýðýãëýæ, õóó÷èí ¿ãèéã áàðàã õýðýãëýäýãã¿é. Ó÷èð íü ò¿¿õýí ¿ã íü íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä àðèëæ ¿ã¿é áîëñîí þì ¿çýãäëèéã íýðëýäýã öîðûí ãàíö ¿ã áºãººä îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëýíä ò¿¿íòýé óòãààðàà àäèë ¿ã áàéõã¿é ó÷ðààñ òýðõ¿¿ þì ¿çýãäëèéã äóðäàõ õýðýãöýý ãàðàõàä óóë ¿ãèéã ë õýðýãëýäýã. Õàðèí õóó÷èí ¿ã íü õýëíèé õºãæëèéí ÿâöàä îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãýíä øàõàãäàí èäýâõòýé õýðýãöýýíýýñ ãàðñàí, îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëýíä ò¿¿íèéã îðëîæ ÷àäàõ, èäýâõòýé õýðýãëýãäýæ áàéãàà îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã áýëýí áàéäàã. Ò¿¿õýí ¿ã íü õ¿íä îéëãîìæã¿é áàéäàã òóë õàìààã¿é çîðãîîðîî õýðýãëýâýë àëáàí áè÷ãèéí á¿õ íèéòýä

îéëãîìæòîé áàéõ øààðäëàãà çºð÷èãääºã áàéíà.Èéì ò¿¿õýí ¿ãèéã çàéëøã¿é õýðýãëýõ áîë òàéëáàðòàé õýðýãëýõ íü ÷óõàë. Ò¿¿õèéí íýã õýñýã õóãàöààíä èäýâõòýé õýðýãëýãäýæ áàéãààä õóó÷èðñàí çàðèì ¿ãèéã îäîî àëáàí áè÷èãò ýðã¿¿ëýí õýðýãëýõ ÿâäàë áàéíà. ßëàíãóÿà ãàäààä õàðèëöààíû àëáàí áè÷èãò íî¸í, õàòàãòàé, áàðàà áîëîãñîä, áàðààëõàõ, çîîã áàðèõ ãýõ ìýò ¿ãñèéã èäýâõòýé õýðýãëýäýã áîëñîí. Øèíýýð áèé áîëæ áóé þì ¿çýãäëèéã íýðëýõèéí ¿¿äíýýñ øèíý ¿ã õýëëýã ¿¿ñ÷ áèé áîëäîã. ¯¿íòýé óÿëäàí àëáàí áè÷èãò øèíý ¿ã õýðýãëýõ àñóóäàë ãàðäàã. Àëáàí áè÷ãèéí òºðë¿¿äýä øèíý ¿ã õýðýãëýõ íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Òóõàéëáàë, óòãà çîõèîëûí õýëýíä íýâòýð÷, á¿õ íèéòýä õàðààõàí îéëãîìæòîé áîëîîã¿é ¿ãèéã õàðèëöààíû àëáàí áè÷èãò õýðýãëýæ áîëîõã¿é. Õàðèí øèíý ¿ãèéã õýðýãëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàðâàë òàéëáàðòàéãààð áè÷èæ áîëäîã. Ýðõ á¿õèé äýýä áàéãóóëëàãûí òîãòîîë, çàðëèã ãýõ ìýò òîãòîîõ ÷àíàðòàé áè÷èãò øèíý ¿ã õýëëýã, íýðèéã àíõ óäàà õýðýãëýñýí áàéäàã. Èíãýñíýýð çàðèì øèíý ¿ã õýëëýã, íýð àëáàí áè÷ãýýð äàìæèí óòãà çîõèîëûí õýëýíä îðîõ ÿâäàë ÷ áàéäàã. Íàéðóóëãûí çàðèì òºðºëä(óðàí çîõèîë, ñîíèí, íèéòëýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé íàéðóóëãàä)çîõèîã÷èéí øèíý ¿ãèéã õýðýãëýæ áîëäîã. Òýãâýë àëáàí áè÷ãèéí ýõ çîõèîæ áóé õ¿í øèíý ¿ãèéã õàìààã¿é õýðýãëýäýãã¿é. - Ìîíãîë óëñûí àëáàí áàðèìò áè÷ãèéã àðä ò¿ìíèé õàìãèéí áîëîâñðîíãóé äýýä õýëáýð áîëîõ îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé óòãà çîõèîëûí õýëýýð áè÷èæ ¿éëääýã. Èéìýýñ àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä õàð ÿðèàíû ¿ãèéã îðóóëäàãã¿é. - Àëáàí áè÷èãò ýòãýýä ¿ã õýëëýã, á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã îðäîãã¿é. - Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ã õýðýãëýäýãã¿é. Àëáàí áè÷ãèéí ¿ãèéí ñàí íü ººðèéí ãýñýí ¿ã õýëëýãòýé áàéäàã. Àëáàí áè÷èãò èõýâ÷ëýí òîõèîëääîã, áóñàä áè÷èã çîõèîëä òºäèé ë õýðýãëýãääýãã¿é ¿ã õýëëýã áèé. Óòãà ç¿éí îíöëîãîîñ. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà ñàéí, ìóó áîëîõ íü ¿ãèéí óòãûã îíîâ÷òîé çºâ òîõèðóóëñàí ýñýõýýñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. Ìàíàé íàì òºðèéã ¿íäýñëýã÷ Ä.Ñ¿õáààòàð “àëèâàà þì áàãààñ èõ áîëæ, íèìãýíýýñ çóçààí áîëäîã.Áè÷èã çîõèîëûí íýã, õî¸ð ¿ã õýäèéãýýð ÿëèìã¿é áàãà áîëîâ÷ òýð ¿ãíýýñ ò¿ìýí óòãà öàöàð÷ áîëäîã” ãýæýý. ¯ã á¿õýí óòãàòàé. Íýã ¿ã õè÷íýýí ÷ îëîí óòãûã èëýðõèéëæ áîëäîã. Òóõàéëáàë “Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü”-ä “àâàõ”ãýäýã ¿ãèéí 60 îð÷èì óòãûã òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Áè÷èã çîõèîëä òóõàéí ¿ã ÷óõàì ÿìàð óòãà èëýðõèéëæ áàéãàà íü òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé. ¯ãèéí óòãûã îíîâ÷òîé çºâ ãàðãààã¿éãýýñ áîëæ ºã¿¿ëýõ ãýñýí ñàíààãàà çºâ èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ ò¿¿í÷ëýí õî¸ðäìîë, àö ñàíàà òºð¿¿ëæ ÷ áîëîõ þì. Ìîíãîë àëáàí áè÷ãèéí õýë íàéðóóëãûí óòãà ç¿é õýä õýäýí îíöëîãòîé. Àëáàí áè÷èãò àëèâàà ¿ã èõýâ÷ëýí øóóä óòãààð îðäîã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ¿ãèéã ãîëäóó æèðèéí óòãààð õýðýãëýõýýñ. Áóñ ä¿ðñýëìýë óòãûã ãîë÷èëäîãã¿é áàéíà. Ýíý íü àëáàí áè÷ãèéí ýíèéí áîäèòîé áàéõ øààðäëàãàòàé õîëáîîòîé áàéäàã. Ä¿ðñýëìýë óòãà íü þì ¿çýãäëèéã æèðèéí áàéäëààñ èë¿¿ ãî¸÷ëîí äºâèèéëãºí õàðóóëäàã øèíæýýðýý óðàí çîõèîë çýðýãò óðàí ä¿ðñëýëèéí õýðýãë¿¿ð áîëäîã áîë àëáàí áè÷èãò ººð áàéäàã.

¯ãèéí ç¿éðëýìýë óòãà óðàí çîõèîë, ÿðèà çýðýãò íàéðóóëãûí àðàã õýðýãë¿¿ð áîëãîí èõýýõýí õýìæýýãýýð àøèãëàäàã àòàë àëáàí áè÷èãò ¿ë àøèãëàäàã. Æèøýý íü: Òóíãàëàã ìºðºí 纺ëºí 纺ëíººð äóâ äóóã¿é óðñàõàä Ò¿¿íèé äîòîð ñàð ìèøýýæ, ÿíàãèéí ¿ëãýð øèâíýíý. (Ä.Íàöàãäîðæ “Íàìàð”ø¿ëýã) ãýæ ìèøýýõ, øèâíýõ çýðýã ¿ãèéã óðàí çîõèîëä ç¿éîëýì óòãààð íü îðóóëñàí áîë àëáàí áè÷èãò èéì ç¿éë òîõèîëääîãã¿é áàéíà.Õàðèí óòãà çîõèîë ÿðèàíä õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãûí èõýíõ òºðºëä ýíã¿¿í óòãàòàé ¿ãèéã õýðýãëýõýýñ áóñ äîãäëîíãóé óòãûã áàðàã õýðýãëýäýãã¿é. Õàðèí õ¿íèé ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèéã çîõèõ õýìæýýãýýð òóñãàäàã ýñýðã¿¿öëèéí íîò áè÷èã, ìýäýãäýë, òóíõàãëàë çýðýãò äîãäëîíãóé óòãàòàé ¿ãèéã õýðýãëýõ òîõèîëäîë áàéäàã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òºëººëëèéí óòãûã õýðýãëýõ òàëààð ¸óñàä íàéðóóëãààñ ÿëãààòàé. ¯ãèéí ñàëàà îëîí óòãûã îíîâ÷òîé õýðýãëýýã¿éãýýñ èëýðõèéëýõ ñàíààãàà á¿ðõýãä¿¿ëæ ÷ áîëäîã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä îéðîëöîî ¿ãñèéí äîòðîîñ òóõàéí áè÷èõ ç¿éëä øààðäàãäàõ ¿ãèéã ñîíãîí õýðýãëýõ áîëîâ÷ ýíý íü õàðüöàãóé ÷ºëººòýé áàéäàãã¿é. îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã á¿ðèéã äóðààðàà õýðýãëýæ áîëîõã¿é. Õýâëèéäýý ¿ðýý òýýæ ÿâàà ýõ õ¿íèéã ìîíãíîë õýëýíä áèå äàâõàð, äàâõàð áèåòýé, æèðýìñýí, õºë õ¿íä, áèå øàëòãààíòàé, èõ ãýäýñòýé… ãýõ ìýò îëîí ¿ãýýð íýðëýäýã áºãººä ýäãýýð íü á¿ãä îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñ þì. Àëáàí áè÷èãò “æèðýìñýí” ãýäýã ¿ãèéã ë õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷èãò ÷ ýñðýã óòãàòàé ¿ãñ öººí òîõèîëäîõ áîëîâ÷ òýäãýýðèéí èõýíõèéã íýð òîìú¸îíû øèíæòýé ¿ãñ ýçýëäýã. Òóõàéáàë, ãàäààä õàðèëöààíû áè÷èãò äàéí-ýíõ, ãàäààä-äîòîîä, õóóëèíä ýðõ-¿¿ðýã, ºì㺺ëºã÷-ÿëëàã÷, ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìò áè÷èãò îðëîãî-çàðëàãà, ºð-àâëàãà ãýõ ìýò ýñðýã óòãàòàé ¿ãñ öººíã¿é áàéäàã. Ýñðýã ¿ãñèéã àøèãëàñàí õàðøóóëàë, ýñðýã õýëõýöèéã óðàí çîõèîë, ÿðèà, ñîíèí, íèéòëýëèéí íàéðóóëãàä õýðýãëýäýã áîë àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëäãàä òºäèéé ë õýðýãëýäýãã¿é îíöëîãòîé. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä èæèë óòãàòàé ¿ãñèéã õÿçãààðòàé õýðýãëýíý. Èæèë ¿ãñ íü óòãà áà àãóóëãààðàà ººð áîëîâ÷ äóóäëàãà, õýëáýðýýðýý àäèë áàéäàã òóë áè÷èã çîõèîëä îéðîëöîî ãàçàð îðîõäîî çààæ áóé óòãàà á¿ð ìºñºí ººð÷ëºõã¿é ÷ óòãûã á¿ðõýãä¿¿ëæ, õî¸ðäóóëæ áîëçîøã¿é. Àëáàí áè÷èã íü óíøèõ õ¿íä õî¸ðäìîë óòãà ñàíàà òºð¿¿ëýõã¿é, ýðãýëçýýã¿é îéëãîãäîæ áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä ÷óõàì ýíý ¿¿äíýýñ èæèë ¿ãñèéã öººí õýðýãëýäýã àæýý. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òºñººò ¿ãèéã õÿçãààðòàé õýðýãëýíý. Óðàí çîõèîë, íèéòëýëèéí íàéðóóëãàä òºñººò ¿ãèéã íàéðóóëãûí õýðýãë¿¿ð áîëãîí íýãýí ãàçàð çîðèóä õýðýãëýõ íü îëîíòàà òîõèîëääîã áîë àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä áàðàã òààðàëäàõã¿é. Òºñººò ¿ãñèéí äóóäëàãà, áè÷ëýã îéðîëöîî áàéäãèéã íàéðóóëàí áè÷èõäýý ñîëüæ õýðýãëýñíýýññ íàéðóóëãûí àëäàà ¿¿ñäýã. Àëáàí áè÷ãèéí ¿ãèéí ñàíãèéí ãîë ãîë øèíæ íü îëîí õýëí¿¿äýä åðºíõèé人 àäèë áàéäàã.

¯ã ç¿éí îíöëîãîîñ. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä æèíõýíý íýð èõ òîõèîëäîíî. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä æèíõýíý íýðèéã äàíãààð õýðýãëýõýýñ ãàäíà îðîí íóòàã, çàñàã çàõèðãàà, öàëèí õºëñ, àæ áàéäàë, àæ àõóé, ñàõèëãà áàò, ¿çýë ñóðòàë, àðàã õýìææý, à÷ õîëáîãäîë ãýõ ìýò íýðèéã õîðøîî áàéäëààð èõýýõýí õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òèéí ÿëãàëûã õýðýãëýõ áàéäàë áóñàä íàéðóóëãûíõòàé àäèë áîëîâ÷ ¿éëèéí ýçíèéã ãàðàõûí òèéí ÿëãàëààð õàðüöàíãóé îëîí õýëáýðæ¿¿ëäýã íü ò¿¿íèé íýã îíöëîã øèíæ þì. Àëáàí áè÷èã àëü áîëîõ òîäîðõîé áàéõ øààðäëàãàòé áàéäàã ó÷èð ºã¿¿ëæ áóé ç¿éëèéíõýý îëîí öººíèéã øóóä òîäîðõîé çààõûí ¿¿äíýýñ îëîí òîîíû äàãàâðààð õýëáýðæ¿¿ëñýí áàéõ íü ýëáýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä îëíû ñàíààã èëòãýõäýý ”-óóä, (-¿¿ä), “ä”,”-÷óóä(÷¿¿ä)çàëãàâàð á¿òýýâðèéã äàâóóòàé õýðýãëýæ, ÿðèàíû íàéðóóëãàä ãîëäóó “-÷óóë,(÷¿¿ë)-èéã áàðàã õýðýãëýõã¿é. ¯éë ¿ã íü àëáàí áè÷èãò õýðýãëýãäýõ òîîãîîðîî æèíõýíý íýðèéí äàðàà îðäîã. Àëáàí áè÷ãèéí òºðºë ç¿éë á¿ðò ¿éë ¿ãèéí öàãèéí õýëáýðæèëò ÿíç á¿ð áàéäàã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóóëãàä çàäëàã àðãààð èëýðõèéëñýí îäîî öàãèéí õýëáýðèéã èõ àøèãëàäàã. ßëàíãóÿà àëáàí ìýäýãäýëä “¿çýæ áàéíà”,”øààðäàæ áàéíà”,”áóðóóøààæ áàéíà”,”äýìæèæ áàéíà” ãýõ ìýòýýð îäîî öàãèéã èëýðõèéëäýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà íü ¿éë ¿ãèéí çàõèðàõ õ¿ñýõ õýëáýðèéã õýðýãëýõ òàëààð îíöëîã øèíæòýé. Çàðëèã, òîãòîîë, òóøààëä -ñóãàé, (-ñ¿ãýé)-ã; óðèà, óðèëãà, èëòãýëä -òóãàé,(ò¿ãýé),- ãòóí,(-ãò¿í), -ÿ,(-å,-¸) íºõöºëèéã èõ õýðýãëýäýã. Áóñàä íàéðóóëãàä áàðàã õýðýãëýäýãã¿é õýðýãëýäýãã¿é- ñóãàé,(-ñ¿ãýé),-òóãàé,(-ò¿ãýé), ãòóí, -ãò¿í)íºõöºë àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Àëáàí áè÷ãèéí òºðºë ç¿éë¿¿ä çàõèðàõ õ¿ñýõ õýëáýðèéã õýðýãëýõ òàëààð òîãòñîí æóðàìòàé.áàéäàã. Çàðëèã, òîãòîîë, òóøààëûí òîãòîîõ, òóøààõ õýñãèéí ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã “- ñóãàé, (-ñ¿ãýé)”íºõöºëººð õýëáýðæ¿¿ëñýí ¿éë ¿ãýýð òºãñãºäºã. Ýíýõ¿¿ -ñóãàé, (-ñ¿ãýé) íºõöºë ºã¿¿ëýã÷ ýòãýýäèéã ¿éëèéã ººðºº ã¿éöýòãýõýýð øèéäýõ, äààëãàõ çýðýã áàéìæ óòãà èëýðõèéëæ íýãä¿ãýýð áèåèéí ãàíö òîî çààæ, ÿðèà áè÷ãèéí íàéðóóëãà ¿ëýìæ òîõèîëääîã áàéñàí áîë îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëýíä ýíý íºõöºëèéí áèå äààõ øèíæ íü èõýýõýí åðºíõèé áîëæ, ÷óõàì õýää¿ãýýð áèå çààæ áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é óëìààð àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ãîëäóó õýðýãëýãäýõ áîëñîí. Õî¸ðäóãààð áèåýð òºãñãºõ òýã íºõöºë -ààðàé,(-ýýðýé,-ººðýé,-îîðîé), -àà÷(-ýý÷,îî÷,-ºº÷), -óóçàé(-¿¿çýé), ãóðàâäóãààð áèåýð òºãñãºõ –ã÷,-ààñàé,(-ýýñýé, -îîñîé,ººñýé)çýðýã íºõöºë ýíý íàéðóóëãàä áàðàã òîõèîëäîõã¿é. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ¿éë ¿ãèéí áàéäëûí -÷èõ, -çàíà,(-çýíý,-çîíî,-çºíº) ñõèé , (çàéëñõèéõ ãýõ ìýò öººí ¿ãýíä îðñíûã ýñ îðóóëáàë) íºõöºë áàðàã òîõèîëäîõã¿é. Ó÷èð íü áàéäëûí íºõöºë íü ¿éë ¿ãèéí óòãûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, ñóëðóóëæ, ñýòãýëèéí ºí㺠àÿñûã èëýðõèéëäýã øèíæòýé õèéãýýä àëáàí áè÷èãò ñýòãýëèéí ºí㺠àÿñ áèø áàéäàã. Àëáàí áè÷èãò ¿éëò íýð õýìýýí íýðëýæ áàéãàà ¿éë ¿ãèéí íýãýí àéä õàìààðóóëäàã “-ã÷” íºõöºë íü ¿éëèéí áàéíãà ã¿éöýòãýõ ýçýí, àëáàí òóøààë, ìýðãýæëèéí íýð, þìíû íýð áîëæ õýðýãëýãääýã. Æèøýý íü: ýðõëýã÷, çàõèðàã÷,

óäèðäàã÷ ãýõ ìýò. Àëáàí õàðèëöààíä ãîëäóó õýðýãëýãäýõ ¿ã õýëëýã, íýð òîìú¸îíä íºõöºë ¿éëèéí õàì íºõöºë öººíã¿é îðäîã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òºëººíèé ¿ãèéã “ÿëãàõ òºëººíèé ¿ãèéã ýñ îðóóëáàë“ íàéðóóëãûí áóñàä òºð뺺ñ õàðüöàíãóé áàãà õýðýãëýãääýã. Àëáàí áè÷èã íü òîäîðõîé, øóóä, îéëãîìæòîé áàéõ ¸ñòîé ó÷ðààñ õóóëü, ãýðýý, òîãòîîë, òóøààë, çàðëèã çýðýãò òºëººíèé ¿ãèéã áàðàã õýðýãëýõã¿é. Àëáàí áè÷èãò áèåèéí òºëººíèé ¿ãèéí õýðýãëýãäýõ õ¿ðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Àæëûí õóâèéí òàéëàí, ºðãºäºë, àëáàí äààëãàâàð çýðýãò “áè”ãýäýã òºëººíèé ¿ã õýðýãëýãäýãã¿é. Íýðëýõèéí òèéí ÿëãàëä áóé íýãä¿ãýýð áèåèéí ãàíö òîîò “áè” ãýäýã ¿ãèéã àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä “ìèíèé áèå” ãýäãýýð íàéðóóëàí áè÷äýã îíöëîãòîé. Õàðèí àëáàí äààëãàâàðòñ”áè”ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýñýí áàéäàã. “Òà” ãýäýã áèåèéí òºëººíèé ¿ãèéã òºëººíèé ¿ãèéíõ íü ¿¿ðãýýð áèø õ¿íäýòãýñýí, õàíäñàí óòãà îðóóëàõ ¿¿ðãýýð õýðýãëýäýã. Òîîíû íýðèéí àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü òîîí ìýäýýëëèéã çààõàä îðøäîã. Èõýâ÷ëýí àëáàí áè÷èãò òîî õýìæýý, öàã õóãàöàà, äýñ äóãààð çýðãèéã èëýðõèéëäýã. Àëáàí áè÷èãò ¿íäñýí òîîíû íýð çîíõèëîí õýðýãëýäýã áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä ò¿ì(10000), áóì(100000),æèâàà(10000000),ä¿í÷¿¿ð, ãýæ áè÷èõèéí îðîíä àðâàí ìÿíãà áóþó10ìÿíãà, çóóí ñàÿ áóþó 100ñàÿ ãýæ áè÷äýã áîëñîí. Ìîíãîë õýëíèé õî¸ð ãýäýã ¿ã àðäàà”-í”-ã¿é õýðýãëýãääýã îíöëîãòîé. Àëáàí áè÷èãò äýñ äàðàà, äóãààð, ñàð çýðãèéã òýìäýãëýõýä äýñ òîîã õýðãëýäýã. Äýñ òîîã çààõ íýãä¿ãýýð, àíõäóãààð, òýðã¿¿í ãýäýã ¿ãèéã ÿëãààòàé õýðýãëýíý. Äýñ òîîíû íýðèéí îðîíä òîîíû öèôð õýðýãëýõ íü àëáàí áè÷èãò èõ áàéäàã. ¯¿ãýýðýý øèíæëýõ óõààíû çîõèîëûí íàéðóóëãàòàé àäèë, óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãààñ ººð áàéäàã. Àëáàí áè÷èãò áàéãàà òîîí ìýäýýëýë òîäîðõîé, áàéõ øààðäëàãàòàé ó÷èð òîéì, òîäîðõîé òîîíû íýð õýðýãëýõã¿é. Õÿçãààðëàñàí òîîíû íýð (õî¸ðõîí, çóðãààõàí ã.ì)òóõàéí òîî õýìæýýã çààõààñ ãàäíà öººð¿¿ëæ, áàãàñãàñàí ÷àìëàñàí óòãà èëýðõèéëäýã òóë àëáàí áè÷èãò õýðýãëýãääýãã¿é. Àëáàí áè÷èãò ÿëàíãóÿà ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìòàíä ò¿¿íèéã áè÷èõäýý ýíãèéí áóòàðõàé áèø, àðàâòûí áóòàðõàé òîîíû õýëáýðýýð áè÷äýã. Àëáàí áè÷èãò òýìäýã íýð öººíã¿é õýðýãëýãääýã áîëîâ÷ èõýíõäýý æèðèéí õýëáýðýýð òîõèîëääîã. Áóñàäòàé æèøèõýä ýíý íàéðóóëãàä òýìäýã íýðèéí õàðüöóóëñàí çýðãèéã èëýðõèéë, óòãûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, áóóðóóëàõ àðãûã õàðüöàíãóé áàãà õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä öàã, îðîí, çààõ äàéâàð ¿ã çîíõèëîí îðæ, õàðèí ºì öºì, àðàé ÷àðàé, áºí áºí,íàìñ íàìñ, óíäóé ñóíäóé ãýõ ìýò ä¿ð, ÷àíàð áàéäàë çààõ äàéâàð ¿ã, äýíä¿¿, øàë ïàë çýðýã õ¿÷ íýìýãä¿¿ëýõ äàéâàð ¿ã íü áóñàä íàéðóóëãûã áîäâîë õàðüöàíãóé öººí õýðýãëýãääýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ñóë ¿ã õýðýãëýí áàòëàõ, ¿ã¿éñãýõ, õîðèãëîõ, ñàíààã èëýðõèéëýõäýý “ìºí”,”¿ë” ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýíý. Àñóóõ ñóë ¿ã “óó”,”¿¿”-ã ºðãºäºë, õàðèëöààíû áè÷èãò õýðýãëýí õ¿ñýõ, ãóéõ ñàíààã èëýðõèéëäýã îíöëîãòîé. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä õîëáîîñ ¿ãèéí äîòðîîñ “áà”, “áºãººä”, “áîëîí”, “áîëîîä” “áóþó”-ã îëîíòàà õýðýãëýíý.

Ñóäðûí õýëýíä õýðýãëýãääýã áàéñàí “àãààä”, “õèéãýýä” õîëáîîñûã îäîî àëáàí áè÷èãò õýðýãëýõã¿é áîëñîí. ªã¿¿ëáýð ç¿éí îíöëîãîîñ. Ìîíãîë àëáàí áè÷ãèéí ºã¿¿ëáýð íü á¿òýö áàéãóóëàëò, õýëýõ çîðèëãî çýðãýýðýý ºâºðìºö îíöëîãòîé. Àëáàí áè÷ãèéí ºã¿¿ëáýðèéí èõýíõ íü äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëáýð áàéäàã áà çºâõºí ºã¿¿ëýãäýõ¿¿í, ºã¿¿ëýõ¿¿í õî¸ðîîñ á¿òñýí õóðààíãóé ºã¿¿ëáýð öººí áàéäàã. Ìîíãîë àëáàí áè÷ãèéí ºã¿¿ëáýðèéí óðò áóþó ºã¿¿ëáýðèéí äîòîðõ òîî äóíäæààð 20-25 áàéíà. Õàðèí 5-ààñ öººí ¿ãòýé áàðàã òîõèîëäîõã¿é. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãûí òºðë¿¿äýä ýíãèéí áà íèéëìýë ºã¿¿ëáýðèéí õýðýãëýãäýõ õýìæýý íü ººð áàéäàã. Òîãòîîë, òóøààë, çàðëèã, ãàäààä õàðèëöààíû áè÷èãò íèéëìýë ºã¿¿ëáýð; òàéëàí, òºëºâëºãºº, èëòãýõ õóóäàñ çýðýã ýíãèéí ºã¿¿ëáýðèéí á¿òýö îëîíòàà òààðàëäàíà. Àëáàí áè÷èãò òóõàéëáàë, õóóëü ä¿ðýì, çààâàð çýðýãò áàòëàõ, ¿ã¿éñãýõ ºã¿¿ëáýðèéã õýðýãëýäýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òîî÷ñîí ºã¿¿ëáýð¿¿äèéã èõ õýðýãëýäýã. ¯¿ãýýðýý óðàí çîõèîë, ÿðìà, ñîíèí, íèéòëýëèéí íàéðóóëãààñ îíöëîã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä ºã¿¿ëáýðèéí ãèø¿¿äèéí òîãòñîí áàéðëàëûã áàðàã ººð÷èëäºãã¿é. ßëàíãóÿà ºã¿¿ëýãäýõ¿¿í íü ºã¿¿ëýõ¿¿íèéõýý, òîäîòãîë òîäîòãóóëàã÷èéíõàà, òóñàãäàõóóí, áàéö, õîëáîãäîõ ¿ãèéíõýý ºìíº, ¿éëèéí ä¿ð, øàëòãààí, çîðèëãûí áàéö õîëáîãäîõ ¿ãèéíõýý ºìíº òîãòìîë áàéðëàíà. Àëáàí áè÷ãèéí ºã¿¿ëáýðò çààâàë ñýä¿¿ëýë, ìýä¿¿ëýë õî¸óëàà áàéõ ¸ñòîé áºãººä ñýä¿¿ëýë íü ìýä¿¿ëëèéíõýý ºìíº áàéðëàäàã. ßìàð ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ãýñýí çîðèëãîîñ õàìààð÷ òóõàéí ºã¿¿ëáýðèéã ñýä¿¿ëýë, ìýä¿¿ëýë ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààäàã. Õýëæ ºã¿¿ëýõ ãýñýí ç¿éëèéã ñýä¿¿ëýë, òýð ç¿éëèéí òóõàé ºãºõ ãýñýí øèíý ìýäýýëëèéã ìýä¿¿ëýë ãýíý. Àëáàí áè÷ãèéí ºã¿¿ëáýðèéí ó÷èð øàëòãààíû (ëîãèê) õîëáîî íü ¿ãñèéí áàéðëàëûã ºâºðìºö áàéäàëä õ¿ðãýäýã áºãººä òýðõ¿¿ áàéðëàë íü ñýä¿¿ëýë, ìýä¿¿ëëèéã äýñ äàðààëàëòàé ñîëèãäîõ ÿâäëûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Áóñàä íàéðóóëãàä ºã¿¿ëáýðèéí äîòîð àëü íýã ÷óõàë ¿ã õýñãèéã çîðèóä îðõèæ òºãñ áóñ ºã¿¿ëáýð á¿òýýæ íàéðóóëäàã áîë àëáàí áè÷èãò òºãñ áóñ ºã¿¿ëáýð(Ýðäýíý ìàéõíû ¿¿äýíä äóóã¿é çîãñîæ áàéñíàà àðãàìæ ÷ºä𺺠ìàéõíû õàÿà ðóó øèäýæ” õóëãàé àâààä ÿâ÷èõæýý”ãýæ õýëýâ.(×.Ëîäîéäàìáà”Òóíãàëàã òàìèð”)ãýõ ìýòýýð áóòýýæ íàéðóóëàõ àðãà áàéäàã áîë àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä òèéì àðãààð á¿òýýñýí òºãñ áóñ ºã¿¿ëáýð áàðàã áàéõã¿é. ªã¿¿ëáýðèéã íàéðóóëàõäàà òóõàéí íý㠺㿿ëáýðèéíõ íü õýìæýýíä òºäèéã¿é á¿õýë á¿òýí õàì ñýäâèéí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàí áè÷èõ íü ç¿éòýé. Òóõàéí ºã¿¿ëáýðòýý çºâ ãýæ áîëîõ ç¿éë õàì ñýäâèéí õ¿ðýýíä áóðóó áàéæ áîëíî. Èéíõ¿¿ ìîíãîë õýëíèé àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãà íü ýðòíèé áàÿëàã ºâ óëàìæëàë, ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîãòîé áà ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà ç¿éä áèå äààñàí íýãýí òºðºë áîëæ, àëáàí õàðèëöààíû õ¿ðýýíä õýðýãëýãäñýýð áàéíà. Íàéðóóëãà ç¿é÷ Ã.ß.Ñîëãàíèê àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãûã õýä õýäýí äýä íàéðóóëãà áîëãîí àâ÷ ¿çñýí. Õ¿ñíýãò õèéõ.

Äèïëîìàò áè÷ãèéí õýë íàéðóóëãà íü îëíî òàëòàé, áàÿëàã àãóóëãàòàé áàéäàã.Òîãòñîí íýð òîìú¸îòîé áàéõ áºãººä áóñàä íýð òîìú¸îòîé õàðüöóóëàõàä åðºíõèé øèíæòýé áîëîâ÷ îëîí óëñûí õýìæýýíä ìºðääºã òºãñ òºãºëäºð íýð òîìú¸î áàéäàã. ¨ñ æóðàìä õàìààðàëòàé ¿ã õýëëýãèéã çºâõºí äèïëîìàò áàðèìò áè÷èãò õýðýãëýäýã. Æèøýý íü :íî¸í, õàòàí, õóíòàéæ, öîã æàâõëàíò ãýõ ìýò. Õóóëèéí õýë íàéðóóëãà ãýäýã íü òºðººñ àðä òóìýíòýé ÿðèëöàæ áàéãàà àëáàí ¸ñíû õýë þì. Òèéì ó÷ðààñ õóóëèéí õýë íàéðóóëãà þóíû ºìíº æèðèéí íÿãò, òîâ÷ òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé. Õî¸ðäìîë óòãà ñàíààã¿é îéëãîõîä õÿëáàð, õóâü õ¿íèé íàéðóóëãûí îíöëîã áà òîãòñîí õýâ çàãâàðààñ çàéëñõèéäàã ò¿ãýýìýë øèíæòýé. Àëèâàà õóóëü áîë õýí íýãýí õ¿íä çîðèóëàãääàãã¿é, á¿õ õ¿í þìóó õýñýã õ¿íä õàìààðäàã áàéíà.Õóóëèéí õýë íàéðóóëãûí ÷óõàë øèíæ íü åðºíõèéëýí ä¿ãíýñýí ¿ã õýëëýãòýé áàéäàã.Æèøýý íü: Ìîíãîë Óëñàä òºð íü øàøíàà õ¿íäýòãýæ, øàøèí òºðºº äýýäëýíý.(9-ð ç¿éë), Øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëººòýé(16-ð ç¿éë)”Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü”1992îí. Óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíä áèå÷èëñýí õýëáýðòýé àëáàí çàõèäëûã ºðãºí õýðýãëýõ áîëñîí. Çàõèäëûí õýðýãëýãäýõ õ¿ðýý ÿíç á¿ð áàéõ àãààä àëáàí ¸ñíû íîîò èëãýýõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä äîîðõ ÷èãëýëýýð àëáàí, õàãàñ àëáàí çàõèäëûã èëãýýäýã.¯¿íä: - Øèíýýð òîìèëîãäñîí, ñîíãîãäñîí òºðèéí òýðã¿¿íä áàÿð õ¿ðãýõ ÿëäàìä õî¸ð óëñûí õàðèëöààã õýâèéí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ çîðèëãîîð; - Õºíäèé õ¿éòýâòýð áîëñîí õàðèëöààã çîõèöóóëæ,íàéðñàã óóð àìüñãàë áóé áîëãîõ ¿¿äíýýñ; - Ñîíèðõîëòîé áóþó ìàðãààíòàé àñóóäëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ Ñàöóó àíõààðóóëãà ºãñºí, ýñýðã¿¿öëèéí ÷àíàðòàé çàõèäàë èëãýýõ òîõèîëäîë áàéäàã. Àëáàí áè÷èã áîë àëáàí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ºäºð òóòìûí ãîë õýðýãë¿¿ð áîëäîã.Õàìãèéí ãîë øààðäëàãà íü òîâ÷, òîäîðõîé áàéõ ÿâäàë. Õýëíèé õýìíýëòèéí çàð÷ìûã ÷àíä áàðèìòàëñàí ,íÿãò àâñààðõàí áàéõ ó÷èðòàé. ̺í íàðèéí òîãòñîí ñòàíäàðò çàãâàðûã ºðãºí õýðýãëýäýã. Ýðõýìëýí ¿çäýã ç¿éë íü òîâ÷, òîäîðõîé íàéðóóëãà ìºí.