Glaskasteel: Van Project Naar Concept

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 16

Glaskasteel: van project naar concept

Het Glaskasteel was het project voor een multifunctioneel gebouw te Bleiswijk, vijftien hectare groot, goed voor 1.500 tot 2.000 werknemers. Het stapelde glastuinbouw en bedrijfsruimte en zou efficiënt omgaan met energie. Hoewel het project in deze vorm niet gerealiseerd werd, groeide het uit tot een richtinggevend concept. Een interview met Jan Ammerlaan, een van de adviseurs in het proces.

City fruitful, het eerste innovatieve kasconcept dat het Photoshop-niveau ontstijgt. (bron: Kuiper Compagnons, Rotterdam)

Frank van der Hoeven, TU Delft, afdeling Urbanism, Redactie Nova Terra In de Nota Ruimte zijn de concentraties van glastuinbouw in het

spaart overigens niet alleen ruimte. Het biedt tevens een uitgelezen

Westland en in de omgeving van Aalsmeer aangemerkt als Greenports.

kans om het energiegebruik van kassen terug te brengen met wel zo’n

Ze behoren daarmee officieel tot de ruimtelijke hoofdstructuur van

veertig tot vijftig procent. We spreken met Jan Ammerlaan die als

ons land. Wanneer de vergelijking met de beide Mainports opgaat

zelfstandig adviseur betrokken was bij het Glaskasteel.

dan betekent die bijzondere status niet dat er automatisch nieuwe ruimte vrij komt voor glastuinbouw. De sector doet er dus goed aan wanneer ze onderzoek doet naar ruimtebesparende oplossingen.

beeld wordt werkelijkheid We hebben nu al zoveel ontwerpen gezien voor de toepassing

Eén van de mijlpalen in dat onderzoek is het Glaskasteel. De concept-

van meervoudig ruimtegebruik in de glastuinbouw, verzucht Jan,

ontwikkeling voor Glaskasteel heeft waardevolle kennis en ervaring

wanneer je niet oppast blijft het Photoshop-gehalte van die

opgeleverd, ook al is het project uiteindelijk niet gerealiseerd. De ideeën

plannen onverminderd hoog. Dat was nou het interessante aan

voor de toepassing van meervoudig ruimtegebruik in de glastuinbouw

het Glaskasteel. Met het Glaskasteel gingen we die barrière doorbreken.

worden langzaam rijp. Het samenbrengen van verschillende functies

Beeld zou werkelijkheid worden.

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 17

Ontwerpschetsen van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)

Een concept als Glaskasteel komt natuurlijk niet uit de lucht vallen.

kwaliteit. Maar je moet dan wel laten zien dat het ook anders kan.

Het verhaal begint eigenlijk begin jaren negentig van de vorige eeuw

Zo komen we dan in een fase waarin een aantal mensen besmet zijn

met City Fruitful, het concept van de gemeente Dordrecht, Kuiper

met een gevoel van: ‘We moeten wat met die ruimte’. De provincie

Compagnons (Ashok Bhalotra) en Kas Oosterhuis. City Fruitful zou

Zuid-Holland had een Programmabureau Glastuinbouw opgericht.

voorzien in de gelijktijdige ontwikkeling van 1.700 woningen en

Henk Jense werd daar het hoofd van. De provincie Zuid-Holland

24 hectare glastuinbouw op een gebied van in totaal zo’n 56 hectare.

organiseerde een cyclus van bijeenkomsten rond de glastuinbouw.

Woningen werden ontworpen boven de kassen, tussen de kassen

Men wilde de ontwikkeling van netwerken bevorderen. In die bijeen-

en naast de kassen. Dat was begin jaren negentig.

komsten kwam een idee naar voren om een aantal vernieuwingen

Een volgende stap in die ontwikkeling is de Kas van de Toekomst, gere-

te combineren. Zo is het idee van het Glaskasteel geboren. Jense trok

aliseerd ter gelegenheid van de Floriade 2002. In de Haarlemmermeer

dat proces dus.

is een demonstratiekas gebouwd met een oppervlakte van zo’n 2.700 vierkante meter. Het omvatte een superglas-kas, een gesloten kas en de Floriade-kas. Het demonstreerde moderne teeltsytemen en

logische stap in een ontwikkeling Het Glaskasteel moet je dus zien als een logische stap in een

een toekomstgerichte bedrijfsvoering op basis van het zogenaamde

ontwikkeling die al zo’n vijftien jaar aan de gang is. Concreet is het

Total Quality Management.

Glaskasteel dan de pilot waarin alle onderwerpen samenkomen.

Binnen het programma van Kas voor de Toekomst zijn toen ook nog

Je vind er alle elementen van Kas van de Toekomst: de toepassing van

een aantal concrete gebieden uitgewerkt: Aalsmeer, Westland en de

superglas, het principe van de gesloten (lees: energie-efficiënte) kas,

Zuidplaspolder. Voor elk van die gebieden zijn twee ontwerpen

de invoering van mobiele teelten (rijdende tafels, werk dat naar de

gemaakt. Daarbij werd gefocust op ruimtelijke kwaliteit. Mecanoo

mensen toe gaat). Het Glaskasteel pakt eveneens het thema van de

(Francien Houben) hield zich bezig met de Zuidplaspolder. Arcadis

ruimte-efficiëntie op waar City Fruitful al mee experimenteerde.

werkte de locatie in Aalsmeer uit. De sector wil graag van het slechte

Het Glaskasteel zou zijn eigen ruimte minimaal dubbel benutten.

imago af. Glastuinbouw hoeft niet slecht te zijn voor de ruimtelijke

Dat was de doelstelling.

Z

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 18

Voor zo’n initiatief heb je natuurlijk partijen nodig. Bijzonder is de rol van

Het PPO had grond gekocht in de Overbuurtsepolder te Bleiswijk,

de provincie Zuid-Holland die hier met Jense het trekkerschap vervulde.

nabij het HSL-tracé (Hogesnelheidstrein). PPO was inmiddels onder-

Die leidende rol hoort wellicht bij de veranderende taakopvatting van

deel geworden van het Wageningen Universiteit en Researchcentrum

de overheid. Je moet dat misschien zien in het licht de ‘ontwikkelings-

(WUR). De WUR wilde fysiek aanwezig zijn in het glastuinbouwgebied.

planologie’. Maar op zo’n moment is dat toch nieuw.

Op de locatie te Bleiswijk moest een kenniscluster ontwikkeld worden

Vervolgens is er dan de PPO, het Praktijkonderzoek Plant en Omgeving.

waar PPO haar onderzoeksactiviteiten kon concentreren.

Door kassen samen te brengen met andere functies, kan het energieverbruik met veertig tot vijftig procent worden teruggebracht

Artist impressions van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)

Vestigingen in Naaldwijk, Aalsmeer, Drente en Limburg zouden hier samengebracht worden. Wel beschouwd kon PPO niet zo heel erg veel met de grond die ze verworven had. De rest van het gebied was eigendom van de Glastuinbouwontwikkelingsmaatschappij Overbuurtsepolder, de GOP. En over dat land moest de ontsluiting geregeld worden. Zoiets dwingt tot samenwerking. PPO werd zo één van de initiatiefnemers, de hoofdbewoners van het Glaskasteel. Verder deden twee grote bedrijven mee: Bunnik Plant en De Bleiwijkse Zoom. Die drie initiatiefnemers waren verantwoordelijk voor het hele proces: de constructiekant, de ontwerpkant en zelfs voor het zoeken van potentiële bewoners. En die drie partijen waren daarbij selectief. De oplossingen en de gegadigden moesten aansluiten op het ambitieniveau dat men zich gesteld had. Het Glaskasteel zou innovatief zijn, duurzaam, kennisgericht en schoon. Dat schoonwerken

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 19

heeft natuurlijk weer te maken met het vergunningentraject.

De vierde laag komen we tenslotte op een diepte van 50 tot 150 meter

Het uitgangspunt van het Glaskasteel was dat de ruimte minimaal

tegen. Hier bevinden zich de aquifers waar koud water (vijf tot zes gra-

dubbel benut zou worden, bovengronds wel te verstaan. Er is gekeken

den Celsius) of verwarmd water (achttien tot twintig graden Celsius)

naar het gebruik van de ondergrond. Dat heeft geleid tot een parkeer-

wordt opgeslagen.

garage. Uiteindelijk is die garage weer wegbezuinigd. Ook is gekeken naar de toepassing van waterkelders, in te zetten voor de piekopvang.

De aquifers bevinden zich op een diepte van 50 tot 150 meter. Hier wordt koud water of verwarmd water opgeslagen

Artist impressions van VHP. (bron: VHP, Rotterdam)

ontwerp Wanneer je het over het Glaskasteel hebt dan moet je natuurlijk ook de ontwerpers noemen. Het schetsontwerp is van VHP stedebouwkundigen + architekten + landschapsarchitekten. Toen het Glaskasteel van studie naar project ging, kwam Bogaerds architecten en ingenieurs BNA/BNI in beeld. Het architectuurontwerp is heel ambitieus begonnen. We hadden het idee dat we een hoge kas gingen bouwen met een gevel van staal en aluminium, een plafond van hout, en een vloer erin. Het zou een Kasgebouw worden. Die term heb ik zelf nog geïntrodu ceerd. Er zitten plussen en minnen met zo’n Kasgebouw. Je hebt een

Ook die zijn er niet gekomen. Het Hoogheemraadschap Schieland

hoogte nodig van veertien tot vijftien meter. Daarmee komt een

ging daar niet mee akkoord. Die kelders waren alleen haalbaar wanneer

bestemmingplandiscussie om de hoek kijken. Constructietechnisch

het Hoogheemraadschap er geld voor gaf. Dat was ze niet van plan.

was het Kasgebouw ook lastig: brandveiligheid, de onderlinge beïn-

Concreet is daar verder niet meer aan gerekend.

vloeding van boven- en onderburen, het materiaalgebruik, het soort vloer, de sterkte van de vloer en uiteindelijk het kostenniveau. We zijn

Het meervoudige concept voor het Glaskasteel telt vier lagen,

toen gaan zoeken naar een andere oplossing. Het werd uiteindelijk een

waarvan twee bouwlagen. Het gebouw zelf voorziet in de bouwlagen.

betonnen doos met daar bovenop een kas. Tegenwoordig worden er

De bovenste laag is bestemd voor de kassen van de initiatienemers

bedrijfsmatig betonnen dozen neergezet tegen een zeer scherpe prijs.

PPO, Bunnink Plants, De Bleiswijkse Zoom en een veredelingsbedrijf.

Aanbod van beton was er volop, zeker met de grote bouwprojecten

Op de onderste laag claimen Bunnik Plants en De Bleiswijkse Zoom

in het land, denk aan de HSL en de Betuweroute. En die betonnen

elk een grote inpandige ruimte voor hun kasgerelateerde bedrijfs-

doos bood ook een flexibel in te richten onderruimte. De gevel en het

activiteiten. Om die grote bedrijfsruimte op de begane grond zijn

totaalaanzicht liggen vast, de binneninrichting is daarentegen vrij:

kleinere bedrijfsruimten ontworpen, elk voorzien van een deel van

casco-achtig. Welbeschouwd realiseer je met die betonnen doos een

de gevel. Op dertig tot veertig meter diepte onder het Glaskasteel

nieuw maaiveld. Het Kasgebouw ging uit van een extra verdieping.

wordt het gietwater (hemelwater) opgeslagen. Dat is de derde laag.

Dat werkt toch fundamenteel anders.

Z

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 20

energie Dan het energieaspect. Het Glaskasteel centraal omvat een energie-

dieptepunt van de kantorenmarkt, leegstand alom. En de tijd drong. PPO had zich met oog op het samenvoegen van de verschillende

ontwerp dat uitgaat van een energiecentrum. Dat energiecentrum

bedrijfsonderdelen een deadline gesteld. Op 1 juli 2005 moest er

regelt de energiehuishouding van het Glaskasteel via vloerverwarming

voldoende zicht zijn op de verkoop van de onderruimtes. Dat was zo

en airconditioning. Het energiecentrum produceert warmte en kou,

vastgelegd in het ‘concept projectontwikkelingsplan’. De initiatief-

slaat het op en gebruikt die wanneer nodig. Dat alles maakt dat het

nemers hadden zich tot doel gesteld dat er in de zomer van 2005

Glaskasteel geen aardgasaansluiting nodig heeft. De elektriciteit zou

voor tachtig procent van alle ruimten kopers gevonden waren.

geleverd worden door de warmtekrachtkoppelingsinstallatie van een

Op dat moment zouden de initiatiefnemer het project overdragen

nieuw te stichten bedrijf, direct naast het Glaskasteel. Dat buurbedrijf

aan projectontwikkelaars. We zaten echter op zestig procent.

levert de stroom die nodig is voor de warmtepompen. Het energiecen-

Sinds 1 juli 2005 gaan de partners alleen verder. PPO bouwt op haar

trum van het Glaskasteel omvat zes of zeven van die warmtepompen

vijf hectare in Bleiswijk kantoor- en onderzoeksgebouwen.

voor de verwarming. Als bijproduct leveren ze (net als een koelkast)

Onduidelijkheid bestaat nog over de ontwikkeling van de resterende

koudeproductie. Die koudeproductie wordt 50 tot 150 meter diep

tien hectare. Het buurbedrijf dat de stroom zou leveren is inmiddels

opgeslagen in aquifers. En met die koudeproductie wordt dan in

gerealiseerd. Maar sinds 1 juli 2005 is het Glaskasteel dus geen

de zomer de energie geoogst van de kas van De Bleiswijkse Zoom.

bouwproject meer. Drie partijen vervulden gezamenlijk de rol van

Die kas van vijf hectare groot is ontworpen volgens het principe van

ontwikkelaar. Ze waren het inhoudelijk eens maar konden elkaar niet

de GeslotenKas®. De warmte die met de koudeproductie onttrokken

vast houden toen het puntje bij paaltje kwam. Terugkijkend op het

wordt aan de gesloten kas wordt eveneens opgeslagen in aquifers.

proces zou het prettig zijn wanneer één (dominante) partij de rol van

Bij elkaar levert deze energiekringloop een besparing op van veertig

opdrachtnemer/ontwikkelaar vervult. Nu was dat soms lastig. PPO

tot vijftig procent ten opzichte van een stand-alone situatie.

is een halve overheid waarbij de besluitvorming soms oploopt tot

Inmiddels is dit GeslotenKas®-principe (ontwikkeld door Innogrow)

op het niveau van Minister Veerman. Dat maakt je niet slagvaardig.

toegepast bij Themato CV. Dat bedrijf won met die innovatie de

Het Glaskasteel heeft de ideevorming in de sector echter volop

Nationale Tuinbouwondernemersprijs 2005.

gestimuleerd. Op dit moment zijn er een aantal initiatieven waarbij het woord Glaskasteel gebruikt wordt. Zo ontstaat er op een bedrijfs-

Uiteindelijk is er met reële investeringsbedragen geoffreerd en zijn er

terrein in het Brabantse Gemert een kleiner Glaskasteel: een kaas-

aan potentiële bewoners concrete aanbiedingen gedaan, gebaseerd

groothandel met een aardbeienteler als bovenbuur. En inderdaad,

op een exploitatieberekening van het totale complex. De conjunctuur

Gemert is waar Henk Jense tegenwoordig afdelingshoofd ruimtelijk

werkte niet langer mee. Toen we in 2004 begonnen met het vermarkten

ontwikkeling is. Dan zie je maar weer dat het ook om mensen gaat.

van de bedrijfsruimten en de kantoren zaten we inmiddels op het

NovaTerra / jaargang 6 / nummer 3 / oktober 2006 / 21

(bron: Architektenburo Bogaerds, Numansdorp)

In het Brabantse Gemert verrijst een kaasgroothandel met een aardbeienteler als bovenbuur

Glaskasteel niet stuk liep omdat er geen gegadigden waren voor de kasruimte. De kassen waren bezet. Het was de verhuur/verkoop van de kantoor- en bedrijfsruimten die te traag ging met oog op een deadline die de initiatiefnemers zich gesteld hadden. Een tweede reden om optimistisch te blijven is de ontwikkeling van een kleiner glaskasteel in Gemert. Kortom: het Glaskasteel is nog niet afgeschreven. Reacties kunnen gestuurd worden naar: [email protected]

summary The Glaskasteel (glass castle) is an innovative multi-storey building design for greenhouse cultivation and other business uses. It is a good example of multiple use of space and demonstrates that greenhouses lessen

can be of high spatial and design quality. Moreover, it is highly

Wat kunnen we nu leren van de ontwikkelingen die geleid hebben

energy-efficient, reducing consumption by forty to fifty per cent.

tot het Glaskasteel-concept? Het Glaskasteel laat zien dat binnen de

Three different parties initiated the project, which came close to

sector een groeiend besef bestaat dat we iets moeten met ruimte en

realisation but failed in the end because the office space could not be

met energie. Het Glaskasteel toont dat ruimtebesparende en energie-

let on time. Nevertheless, the concept shows that space- and

besparende innovaties succesvol om te zetten zijn in toepassingen

energy-saving building concepts are almost ripe for implementation.

die (bijna) rijp zijn voor de praktijk. Door ontwikkelingen op de energie-

Similar initiatives are being developed throughout the Netherlands.

markt hebben zulke toepassingen die energie besparen flink de wind in de zeilen: de GeslotenKas® bijvoorbeeld. Recente ontwikkelingen op de vastgoedmarkt werkten toepassingen die ruimte besparen echter tegen. Wellicht moeten we ons afvragen hoeveel van die nieuwe toepassingen in één concept passen. Die ruimtebesparende toepassing was in ieder geval een brug te ver. Toch moeten we op dit punt niet al te somber zijn. Het Glaskasteel heeft een oplossing geïdentificeerd (de betonnen doos) die een dubbel grondgebruik voor glastuinbouw financieel haalbaar maakt. Merk op dat de ontwikkeling van het

Y