Fs3 Plat Aryst

Platonizm, arystotelizm, epikureizm i stoicyzm.

Platon (427 – 347 p.n.e.)

Dusza u Platona

  

niematerialna, czysto duchowa spokrewniona ze światem Form radykalnie oddzielona od ciała

Fedon (64c) Może [śmierć] to nic innego, jak uwolnienie się duszy od ciała? Umieranie to jest to, że ciało uwolnione od duszy staje się, z osobna, ciałem samym w sobie, a z osobna znowu dusza wyzwolona z ciała sama istnieje dla siebie.

Filozofia jest umieraniem  



uwalnianiem, oddzielaniem duszy od ciała, po to, żeby dusza mogła lepiej funkcjonować, gdyż ciało jej przeszkadza, żeby mogła lepiej widzieć świat prawdziwie istniejący, niematerialny, z którym jest spokrewniona;

Człowiek powinien wyzwolić się jak najbardziej od oczu i uszu i, powiem nawet, od całego ciała; bo ono mąci widok i nie pozwala duszy posiąść prawdy i poznania, jak długo się to ciało duszy trzyma. (66a)

Oczyszczenie 



w Fedonie Platon nazywa uwalnianie duszy od związków z ciałem nie tylko umieraniem, ale i oczyszczeniem; jest to nawiązanie do orfickopitagorejskiej doktryny o oczyszczeniu duchowej cząstki człowieka od wpływu ciała;

(67c-d) A oczyszczenie czyż nie na tym właśnie polega, o czym teraz wciąż mówimy, żeby najwięcej duszę od ciała oddzielić i przyzwyczaić ją do tego, żeby się sama w sobie ze wszystkich zakątków ciała umiała skupiać i zbierać, i mieszkać, ile możności i dziś, i potem, w odosobnieniu, w samej sobie; wyzwolona z ciała, niby z kajdan? (…) A rozwiązać ją, jak mówimy, pragną zawsze najwięcej i jedynie tylko ci, którzy się filozofią zajmują jak należy, i o to właśnie chodzi filozofom, o wyzwolenie i

Fajdros 

  

dusza jest niezrodzona i nieśmiertelna; dusza jest źródłem życia; dusza jest źródłem ruchu w ciałach; dusza sama dla siebie jest źródłem życia i ruchu, dlatego nie może umrzeć;

Ojczyzna duszy – miejsce ponad niebem (hyperouranios topos) 





(247c) Miejsce to zajmuje nie ubrana w barwy, ani w kształty, ani w słowa, istota istotnie istniejąca, którą sam jeden tylko rozum, duszy kierownik, oglądać może. kraina bytów niezmiennych – duchowych Form; czysta dusza ogląda Formy wraz z bogami;

Mit u upadku 





dusze, które oglądają Prawdę, pozostają ponad niebem; dusze, które nie zdołają jej dostrzec – przypadkiem lub ze swojej winy (napełniając się niepamięcią i złością) – spadają w ciała, „tracąc skrzydła”; forma wcielenia zależy od stopnia wiedzy uzyskanej ponad niebem;

Losy duszy 





dusza wciela się w rośliny, zwierzęta i ludzi w zależności od stopnia jej rozwoju; po śmierci, przed kolejnym wcieleniem, dusza idzie na sąd, i odbywa karę lub otrzymuje nagrodę; dusze filozofów mogą wrócić już po 3 000 lat ponad niebo, inne dusze po 10 000 lat.

Trójpodział duszy (obraz rydwanu)  



woźnica kierujący rydwanem; koń szlachetny, biały, po prawej stronie; koń zły, czarny, po lewej stronie;

jeden dobry jest, a drugi nie. Ale na czym polega dobroć jednego, a złość drugiego, tegośmy nie przechodzili; więc powiedzmy teraz. Otóż ten z nich, który lepsze ma stanowisko, kształty ma proste a proporcjonalne i zgrabne; wysoko nosi kark, nos ma łagodnie zgarbiony, białą maść, czarne oczy; ma ambicję, ale ma i władzę nad sobą, i wstyd w oczach. Lubi zasłużoną chwałę; batoga nie potrzebuje, dobre słowo mu

A drugi krzywy, gruby i lada jako związany; twardy ma kark, krótką szyję, nos do góry zadarty, czarną sierść, ogień w krwią nabiegłych oczach; ledwie że bicza i ościenia posłucha.

Państwo trójpodział duszy   

część rozumna; część „gniewliwa” część „pożądliwa”

Państwo jako obraz duszy (trzy warstwy społeczne):  



filozofowie – rządzący; strażnicy – pilnujący porządku wewnątrz i na zewnątrz; rzemieślnicy i rolnicy – pracujący;

Cnoty duszy i państwa:    

część rozumna – mądrość; część „gniewliwa” – męstwo; część „pożądliwa” – umiarkowanie; harmonia trzech części – sprawiedliwość;

[bogowie] wzięli nieśmiertelny pierwiastek duszy, potem ją śmiertelnym ciałem otoczyli i dali jej całe ciało jako wózek i doładowali w nim inny rodzaj duszy – śmiertelny – który ma w sobie stany straszne i nieuchronne: najpierw rozkosz, największą przynętę dla zła, potem przykrości, przed którymi wszelkie dobro ucieka, a jeszcze zuchwałość i strach, które bezmyślnych rad udzielają, gniew, który perswazji nie słucha, nadzieję, która łatwo zawodzi, zmysły, które nie myślą, i miłość, która do

Timajos 

 

rozum jest częścią nieśmiertelną, a dwie niższe części są śmiertelne; ciało pojazd, „wózek” dla duszy; złączenie duszy z ciałem nie jest skutkiem upadku, ale woli bogów tworzących świat;

Dusza jako harmonia i sfera; 





„materiałem”, z którego Bóg stworzył duszę są matematyczne proporcje; przypomina ona niematerialną, matematyczną sferę, która porusza się harmonijnym ruchem wokół swojego centrum; dusza kosmiczna obejmuje w sobie cały kosmos, który też jest kulisty, ożywia go i porusza;

Dusza ludzka 



podobna do kosmicznej – kulista, obejmuje ciało, porusza się wokół swego centrum; myślenie jest swego rodzaju duchowym ruchem duszy;

Współistnienie materii i ducha nie jest złe: 



świat materialny jest obrazem duchowego, ukształtowany przez Boga; (92b) Śmiertelne i nieśmiertelne istoty żywe ma w sobie i napełniony jest nimi ten świat, istota żywa, widzialna, widzialne rzeczy obejmująca, obraz swojego twórcy, bóg dostrzegalny zmysłami, największy i najlepszy, i najpiękniejszy, i najdoskonalszy – stał się ten jeden wszechświat i jest jednorodzony.

Cel życia: 



uwolnienie duszy od ciała – oczyszczenie, śmierć – i powrót do kontemplacji wiecznej Prawdy; w tym życiu – kontemplowanie Form tak, jak to jest możliwe (tylko czasowo) i upodabnianie się do Boga – moralnie i intelektualnie;

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.)

Dusza jest formą (entelechią) ciała 





każdy byt składa się z materii (możności) i formy (urzeczywistnienia); ponieważ dusza ożywia i czyni ciało istotą żywą, jest jego formą; dusza ludzka jest formą człowieka – to ona, czyni go człowiekiem;

Dusza jako zjednoczona z ciałem 



Forma i materia tworzą jedność, czyli substancję – jedynie poprzez abstrakcję rozum może je od siebie oddzielić; Dusza jako forma jest ściśle z ciałem złączona i tworzy z nim psychofizyczną jedność;

Dusza jako oddzielna 



Cała dusza nie może oddzielić się od ciała, ale może to uczynić pewna jej część; (De anima, B 2, 413b24-29) Co się jednak tyczy rozumu (…) jest to jednak, jak się zdaje, zgoła inny rodzaj duszy, który sam jeden jest w stanie istnieć po oddzieleniu jako istota wieczna od rzeczy zniszczalnej. Co się tyczy innych części duszy, to widać (…) że nie mogą istnieć oddzielnie.

Trójpodział duszy

  

dusza rozumna/intelektualna; dusza zmysłowa; dusza wegetatywna;

Dusza wegetatywna  

mają ją nawet rośliny; jej naturą jest odżywianie się, wzrastanie, rozmnażanie się;

Dusza zmysłowa  

mają ją zwierzęta, ale już nie rośliny; jej funkcje to odbieranie wrażeń zmysłowych, pamięć, wyobraźnia, pożądanie i ruch;

Jedność duszy





części duszy różnią się od siebie, ale nie są od siebie oddzielone; w człowieku są to różne funkcje, różne „władze”, „moce” jednej duszy;

Dusza rozumna  



mają ją tylko ludzie; jej funkcją jest poznanie/myślenie i wydawanie sądu o rzeczach; jest od wszystkiego oddzielona i nie podatna na wpływy zewnętrzne, zmysłowe etc.

Rozum/intelekt (nous) 

(De anima, Γ 4, 429a10) Dlatego rozum nie może mieć żadnej innej natury oprócz tej: być możnością [poznania]. Wobec tego to, co się mieni „rozumem” duszy (nazywam rozumem władzę, którą dusza myśli i wydaje sądy o rzeczach), nie jest w akcie żadną z istniejących rzeczywistości, zanim ją pomyśli. Dlatego też nie można rozumnie twierdzić, ze jest on zmieszany z ciałem; w ten sposób posiadałby bowiem określoną właściwość.

U Arystotelesa znajduje się w zalążku rozróżnienie na dwa intelekty: możność i urzeczywistnienie, który to podział wpłynął znacząco na późniejszą filozofię.

(De anima, Γ 5, 430a10-23) Jak w całej naturze dwie istnieją zasady, z których jedna jest materią w każdym rodzaju bytów (bo jest potencjalnie wszystkimi tymi bytami), druga jest przyczyną i czynnikiem sprawczy (bo tworzy wszystko i jest podobna do sztuki w stosunku do materii) – tak samo i w duszy musi koniecznie istnieć to zróżnicowanie.

W samej rzeczy istnieje w niej jeden rozum, który odpowiada materii – bo staje się wszystkim – i drugi, który odpowiada przyczynie sprawczej – bo tworzy wszystko, jak specjalny rodzaj nawyku nabytego, podobny w tym względzie do światła, bo i światło na swój sposób sprawia, że barwy potencjalnie stają się barwami aktualnymi.

I ten rozum jest oddzielony, odporny na wpływy zewnętrzne i niezmieszany, ponieważ jest ze swej natury aktem. Zawsze przecież to, co działa, jest bardziej dostojne od tego, co ulega jego działaniu; a przyczyna jest czymś wyższym od materii (…) Dopiero gdy jest odłączony od materii, jest tym, czym w rzeczywistości jest; i to jedynie jest nieśmiertelne i wieczne.

Cel życia: 

 

celem życia jest kontemplacja, czyli aktywność rozumu; w ciele dostępna tylko na chwilę; poprzez kontemplację człowiek staje się jak Bóg;

Epikur (341 – 270 p.n.e.)

Epikur przyjął atomizm Demokryta dusza, podobnie jak ciało, jest zespołem atomów

Podział duszy 



część nierozumna – składa się z atomów wietrznych i ognistych, które są najbardziej delikatne i ruchliwe; część rozumna – składa się z atomów wyjątkowo subtelnych, których natury Epikur nie określa;

(List do Herodota, DL, X, 63) Z kolei w oparciu o wrażenia zmysłowe i czucia – bo w ten sposób zdobędziemy niewzruszoną podstawę pewności – dojdziemy do przekonania, że dusza jest ciałem złożonym z cząstek subtelnych, rozproszonych po całym ciele, które można najtrafniej przyrównać do tchnienia przenikniętego ciepłem, a które upodabniają się bardziej to do tchnienia, to znowu do ciepła.

Atoli pewna część duszy wybitnie różni się od pozostałych szczególną subtelnością, wskutek czego jeszcze głębiej i ściślej wnika w resztę ciała. Działanie tej części duszy ujawnia się we władzach umysłu i w czuciach, a łatwość, z jaką myśl się porusza, w myślach samych i w tym wszystkim, czego utrata powoduje śmierć

W momencie śmierci atomy duszy bezpowrotnie się rozpraszają.

Cel życia: 





celem życia jest dobro, za które Epikur uznaje przyjemność; przyjemność dzieli na zewnętrzną i wewnętrzną; złem jest ból;

Przyjemność zewnętrzna 



powstaje w wyniku oddziaływania rzeczy na zmysły – delikatny ruch budzi rozkosz, a ruch zbyt mocny – ból; jest przyjemnością niższego rodzaju;

Przyjemność wewnętrzna 





jej źródłem jest harmonijny ruch atomów duszy wewnątrz ciała; odczuwamy ją zawsze, gdy nie doznajemy bólu i gdy dusza jest spokojna, nie poruszona namiętnościami (ataraksja); jest to swego rodzaju „radość istnienia”, przyjemność wynikająca z samego faktu życia i odczuwania ciała;

Najwyższe szczęście: 



Epikur uważał za najwyższe szczęście brak bólu, lęku, pożądania i innych afektów, gdyż wtedy doznajemy najwyższej rozkoszy, która jest obecna wewnątrz nas; do jej osiągnięcia wymagana jest mądrość, asceza, rozumne panowanie nad pragnieniami i emocjami.

Stoicy

Zenon – Chryzyp – Kleantes

(IV – III w p.n.e.)

Ciało i dusza 







człowiek, tak jak wszystkie rzeczy, składa się z dwóch elementów – materii i przyczyny; materia jest bierna, nieruchoma, zdolna do przyjmowania; przyczyna jest formą, czynną, poruszającą i rozumnie kształtującą; te dwa elementy łączą się jak wosk z jego kształtem;

Istnieje tylko materia 





zarówno aspekt czynny, jak i bierny są cielesne i materialne; dusza, aspekt czynny, jest pneumą, rozumnym ogniem, energią, działającą w ciele na podobieństwo ciepłego tchnienia, które przenika ciało; zarodkiem życia jest ogień, który jest duszą i rozumem (von Arnim, SVF, I, 126)

Podział duszy na osiem części 

  

część rozumna (hegemonikon, „kierownicza”), pięć zmysłów, fonacja, rodzenie.

Część kierownicza (hegemonikon)    

postrzeganie przyzwalanie pożądanie rozumowanie

Cel życia: 





popęd pierwotny: każda istota kocha siebie i dąży do podtrzymania swojego istnienia; celem człowieka jest podtrzymywanie tego, co jest jego naturą, a więc – rozumności; to nie przyjemność, ale rozumność jest celem.



cnota jest rozumnością, a więc dobrem człowieka, a wszystko, co sprzeciwia się rozumowi, w tym – popędy zwierzęcej części człowieka, są złem;

Namiętności (pathe) 





namiętność wg Zenona była poruszeniem duszy niezgodnym z rozsądkiem i przeciwnym naturze Zenon uważał, że namiętność jest skutkiem fałszywego osądu rzeczywistości przez rozum; Chryzypa uważał, że namiętność jest fałszywym osądem rozumu;

Cztery rodzaje namiętności: 

 



pożądanie – fałszywy sąd o dobru przyszłym; lęk – fałszywy sąd o przyszłym złu; cierpienie – fałszywy sąd o obecnym złu; przyjemność – fałszywy sąd o obecnym dobru;

Szczęście: apatheia 





skoro namiętności nie są siłą niezależną od rozumu, nie chodzi o to, żeby rozum nad nimi panował; namiętności są błędem, pomyłką rozumu, więc aby osiągnąć rozumność, należy namiętności całkowicie zlikwidować; stan bez namiętności to a-patheia;

Mędrzec wprawdzie nie doznaje żadnych namiętności, ale pewnych ich zamienników:  zadowolenia

(eupatheia),  ostrożności (eulabeia),  chęci (boulesis).