De Stelling Van Amsterdam Op Weg Naar Een Nieuw Gebiedsprogramma 2009-2013

Provincie

N oord-Holland

De Stelling van Amsterdam Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.: (023) 514 31 43 Fax: (023) 514 40 40 Internetadres: www.noord-holland.nl E-mailadres: [email protected] Eindredactie Provincie Noord-Holland Directie Beleid Sector Project en Programma Fotografie Provincie Noord-Holland A. Senger (Herstelling Amsterdam), blz. 22 Grafische verzorging Thieme GrafiMedia Groep Papier Hello matt, houtvrij MC Oplage 250 exemplaren

Haarlem, januari 2008

Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

De Stelling van Amsterdam Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

januari 2008



n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n n n

Inhoudsopgave

n n

5

1 Wat is ons beleid?

7

2 Hoe ver staat het met de uitvoering?

15

3 Hoe ziet ons programma 2008 er uit?

21

4 Organisatie en financiën

23

5 Waar staan we nu?

25

6 SWOT-analyse

29

7 Naar een nieuw gebiedprogramma 2009-2013?

39



Bijlage



Gebruik en eigendom forten

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n



Fort Benoorden Spaarndam.



n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

1

n n

Wat is ons beleid?

n n

1.1 Algemeen

vloeien voort uit het door Provinciale Staten vast­ gestelde gebieds­programma Stelling van

Rond onze hoofdstad Amsterdam ligt een bijzonder

Amsterdam 2005-2008. De belangrijkste speer­

gebied: de Stelling van Amsterdam. Ruim honderd

punten in dit programma zijn:

jaar geleden is deze 135 kilometer lange verdedigings­

■

ring gemaakt. Op unieke wijze konden terreinen aan

Vergroten van de publieke toegankelijkheid, de recreatie en het toerisme.

de aanvalszijde van de Stelling onder water worden

■

Behoud van het militair-historische complex.

gezet. Het water was te diep om er lopend doorheen

■

Versterken van de ruimtelijke samenhang en

te kunnen waden en te ondiep voor boten om er te kunnen varen. Op plaatsen waar dijken, spoorlijnen

landschappelijke herkenbaarheid. ■

Vergroten van de economische benutting.

en wegen lagen kon de aanvaller over land de hoofd­ stad bereiken. Hier werden forten gebouwd om de vijand te kunnen verslaan. Nog altijd zijn 42 forten en

1.2 Doel van deze rapportage

vele dijken, dammen en sluizen in het landschap zichtbaar. Tezamen vormen ze een uniek monument

Het gebiedsprogramma is opgesteld in 2005.

van defensieve en waterstaatkundige techniek.

Inmiddels zijn wij aan het einde van het jaar 2007. Reden genoeg voor een tussentijdse evaluatie. Wat

De Stelling is nooit in werking geweest vanwege de

is er gerealiseerd van het huidige gebieds­

snel voortschrijdende militaire techniek. Toch heeft

programma? Wat gaan wij alsnog bereiken in 2008?

de Stelling wel degelijk haar uitwerking gehad. Door het verbod tot bouwen in het schootsveld is

Tegelijkertijd willen wij ook de toekomst na 2008

het nog altijd een groene en relatief stille ring om de

met u verkennen. Deze nota vormt een eerste

hoofdstad met hoge recreatieve en toeristische

aanzet voor een nieuw gebiedsprogramma. Met

potenties.

fort­eigenaren, fortbeheerders, vrijwilligersgroepen, statenleden, gemeentebesturen, waterbeheerders en

De Stelling is een belangrijk cultureel erfgoed. Het

andere bij de Stelling betrokken organisaties willen

rijk heeft de Stelling aangewezen als Nationaal

wij in gesprek gaan over de verdere ontwikkeling

Landschap. De internationale waarde blijkt uit de

van de Stelling van Amsterdam.

aanwijzing als Werelderfgoed door de UNESCO in 1996. Dit is gebeurd op voordracht van de provincie. Om die reden voelen wij ons ook bijzonder verantwoordelijk voor het behoud en de versterking van het monument. Onze activiteiten

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n



Wandelroute langs de hoofdverdedigingslijn (Het Vuurlijnpad).



n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

2

n n

Hoe ver staat het met de uitvoering?

n n

Per speerpunt is nogmaals beknopt de doelstelling uit het gebiedsprogramma beschreven. Wat wij hiervan hebben gerealiseerd is in tabellen weergegeven.

2.1 Vergroten van de publieke toegankelijkheid, de recreatie en het toerisme

■

een herkenbaar startportaal voor de gehele Stellingzone, zowel fysiek (bezoekerscentrum) als digitaal (website).

Om de bekendheid en toegankelijkheid van de

Vervolgens zal de aantrekkelijkheid van de Stelling

Stelling van Amsterdam te vergroten is het in

van Amsterdam bekend moeten worden gemaakt

eerste instantie nodig dat het aantrekkelijk is om de

onder een breder publiek, bijvoorbeeld door het

Stelling te verkennen. Deze aantrekkelijkheid kent

aanbieden van arrangementen en het organiseren

verschillende componenten:

van publieksevenementen. Dit doet de provincie

■

de aanwezigheid van een kwalitatief goede

niet alleen. Zij werkt onder meer samen met

infrastructuur;

Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland (voor­

■

de aanwezigheid van een aantrekkelijk land­

heen: Stichting Stelling van Amsterdam), die de

schap;

publiekscommunicatie en -educatie doet.

■

de aanwezigheid van bewegwijzerde en beschreven routes;

Beoogde en gerealiseerde eindresultaten. Beoogd resultaat eind 2008

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

Het actualiseren van de beschrijving van de ANWB-fortenfietsroute en het

De route is in 2006 digitaal beschikbaar gekomen

opnemen van deze route in de knooppuntbewegwijzering

(www.noord-holland.com).

Het uitbrengen van beschreven en deels bewegwijzerde wandelroutes

Er zijn 34 wandelrondjes gemaakt. Deze zijn in 2006 uitgebracht in het wandelboekje ‘Verboden Kringen’. Verkrijgbaar bij VVV’s en boekhandel en digitaal beschikbaar (www.noord-holland.com). De wandel- en fietsroutes zijn gepresenteerd op de Fiets- en Wandelbeurs RAI. Gewerkt wordt aan de realisatie van een doorgaande wandelroute (zie kader op blz. 9).

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n



Beoogd resultaat eind 2008

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

Het openstellen van een bezoekerscentrum Stelling van Amsterdam

Forteigenaren en fortbeheerders zijn gevraagd om voorstellen in te dienen. Uit 9 voorstellen is – conform het advies van een jury – besloten om de eigenaren van het Fort aan het Pampus, Fort aan de Nekkerweg en Fort bij Vijfhuizen te vragen hun plannen te gaan realiseren (zie kader op blz. 9).

Het stellen van voorwaarden rond de publieksontsluiting, bij de verlening

Bij de verlening van subsidies is als voorwaarde gesteld dat het monument

van (restauratie)subsidies

toegankelijk is.

Het – in samenwerking met reeds bestaande websites – realiseren van een

De Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland is 1 januari 2007 opgericht

centrale, gemakkelijk toegankelijke en breed opgezette website rond de

en heeft de website www.stellingvanamsterdam.nl uitgebouwd tot

Stelling van Amsterdam

een centrale webportal. Op de site wordt tevens info verstrekt over de Stellingmaand.

Het opzetten van een gerichte marketing voor de Stelling van Amsterdam

Er is een marketing- en communicatieplan opgesteld. Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland voert hiervan de 1e fase uit. Het Stellinglogo is tijdens de Stellingmaand gepresenteerd. De andere producten (toolkit, corporate flyer) volgen nog. Via een mediacampagne werken wij aan de naamsbekendheid van de Stelling. Uitgevoerde publieksactiviteiten zijn: Opening Stellingseizoen op Pampus.

■

Presentatie op de UIT-markt in Amsterdam.

■

AVRO-documentaire ‘Geheim Landschap’.

■

RTV N-H: Cor achter de dijken. Aflevering Stelling van Amsterdam.

■

Presentatie op Erfgoedmarkt Hembrugterrein.

■

Artikelen in verschillende vakbladen.

■

Publiekscampagne Stellingmaand in regionale kranten en op RTV-NH.

■

Uitvoering 0-meting naamsbekendheid voor en 1-meting na Stellingmaand.

Het organiseren van meerdere, jaarlijks terugkerende publieksevenementen

Een recordaantal van 27 forten heeft meegedaan aan de Stellingmaand. 26.000 bezoekers hebben de Stelling in september bezocht, 4.000 meer dan in 2006. Na afloop is de Stellingmaand geëvalueerd. Er is belangstelling om een tweede evenement in de markt te zetten.



n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Doorgaande wandelroute Samen met de Stichting Wandelplatform-LAW en Recreatie Noord-Holland NV ontwikkelen wij een door­ gaande wandelroute over de Stelling van Amsterdam. Het Wandelplatform zal de doorgaande wandeling en de wandelrondjes onderbrengen in haar landelijke wandelpadennetwerk. Recreatie Noord-Holland gaat 17 knelpunten in de route oplossen. Op 5 oktober is een intentieverklaring ondertekend. Het plan is om de route in april 2009 open te stellen.

Bezoekerscentra De provincie wil 3 bezoekerscentra realiseren in de Stelling van Amsterdam. In juni 2007 hebben wij ingestemd met de plannen van de exploitanten voor de bezoekerscentra op het Fort aan het Pampus en het Fort aan de Nekkerweg. Op Pampus wordt in 2008 gestart met de bouw van het bezoekerscentrum. In het fort zullen een aantal ruimtes worden voorzien van vloeren, ramen, deuren en klimaatregeling. In 2009 zal worden gestart met de inrichting zelf. Fort aan de Nekkerweg wordt ingericht als hotel, welness- en congres­centrum. Momenteel worden diverse vergunningprocedures doorlopen. De bouw en inrichting van het bezoekerscentrum start in 2008. Openstelling is voorzien in 2009. De derde locatie voor een bezoekerscentrum is het Fort bij Vijfhuizen. Een haalbaarheidstudie moet meer inzicht gaan geven in de exploitatie en inrichting(skosten) van een bezoekerscentrum in de gerestaureerde genieloods. Naar verwachting kunnen wij in 2008 – na advies van de jury – een besluit nemen over de uitvoerbaarheid van het plan.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n



2.2 Behoud van het militairhistorische complex Binnen het geheel van de Stelling van Amsterdam kregen de forten in het verleden verreweg de meeste aandacht. Dat is ook logisch gezien het feit dat het de meest aansprekende cq beeldbepalende onderdelen van de Stelling zijn. Wij willen echter ook de waterstaatkundige werken als sluizen, inundatiekommen, dijken en bruggen behouden. Hiermee wordt immers het voor de Stelling zo wezenlijke waterstaatkundige systeem voor het publiek inzichtelijk gemaakt. In de periode tot en met 2008 is in het gebiedsprogramma voorzien in restauratie van 5 forten en 6 waterstaatkundige werken. Beoogde en gerealiseerde eindresultaten. Beoogd resultaat eind 2008

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

De restauratie/herbestemming van ten minste vijf forten

Conservering dak en herstel muurwerk Fort aan het Pampus (ver

■

gevorderd). Restauratie en herbestemming Fort bij Vijfhuizen.

■

Restauratie Fort bij Spijkerboor.

■

Restauratie en herontwikkeling Fort Uitermeer, incl. herstel van de sluis.

■

Restauratie Muizenfort te Muiden.

■

De restauratie van tenminste zes waterstaatkundige elementen

Herstel steiger Fort aan het Pampus.

■

Restauratie sluis Fort bij Kudelstaart.

■

Restauratie forteiland van Fort bij IJmuiden.

■

Restauratie inundatiesluis aan de Zuiddijk in de Beemster.

■

Restauratie boerderij Zeehoeve (houten kringenwetboerderij).

Overige objecten

■

Herbouw Genieloods Marken-Binnen.

■

Bergloods bij kruitmagazijn Nieuwendijk in de Assendelver Zeedijk.

■

Ook is Fort Werk IV te Bussum gerestaureerd. Dit is een fort dat niet tot de Stelling van Amsterdam behoort, maar onderdeel is van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

10

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Stichting Herstelling Amsterdam Een belangrijke bijdrage aan het behoud van het militair-historisch complex wordt gegeven door de projecten van de Stichting Herstelling Amsterdam. Deze stichting voert in opdracht van een groot aantal forteigenaren onderhoudswerkzaamheden en eenvoudige restauraties uit aan de forten van de Stelling van Amsterdam. De werkzaamheden worden gedaan door jongens met een ruime afstand tot de arbeids­ markt. Door het werk bij Herstelling wordt ze discipline en werkervaring bijgebracht en krijgen ze een kans op uitstroom naar werk of opleiding. Sinds 1998 ondersteunt de provincie de projecten van de Stichting Herstelling met subsidies vanuit het arbeidsmarktbeleid.

Afgeronde werkzaamheden Fort bij Nigtevecht (restauratie fort). Fort bij Kudelstaart (diverse werkzaamheden). Fort aan de Winkel (restauratie genieloods). Fort bij Krommeniedijk. Kringenwetboerderij de Zeehoeve (restauratie). Fort bij Spijkerboor (werkzaamheden fortwachtershuis en fort. Vesting Muiden (diverse hekwerken gerestaureerd).

In uitvoering Fort Uitermeer (restauratie fort, stalen hek en sluis). Fort aan de St. Aagtendijk (onderhoud kozijnen en deuren). Fort bij Veldhuis (onderhoud). Fort bij Edam (dakrestauratie). Fort bij Abcoude (restauratie van de brug en het dak, onderhoud van het groen). Muizenfort (restauratie grondwerk voor tentoonstelling). Voor de komende jaren staan diverse projecten gepland (onder andere de restauratie van Fort bij Abcoude en de Kustbatterij bij Diemerdam).

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

11

2.3 Versterken van de ruimte­lijke samenhang en land­schappe­lijke herkenbaarheid

■

nieuwe functies en landschapselementen te realiseren. De doelstellingen zijn geformuleerd in hectares nieuw water en hectares nieuw groen voor het jaar 2020;

Het versterken van de ruimtelijke samenhang

■

het beheer te professionaliseren. De terrein­

en landschappelijke herkenbaarheid willen wij

beherende organisaties worden gestimuleerd

reali­seren door:

om het beheer verder te ontwikkelen en op

■

elkaar af te stemmen.

afspraken te maken met de gemeenten;

Beoogde en gerealiseerde eindresultaten. Beoogd resultaat eind 2008

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

Opstellen Ruimtelijk Inspiratieboek en dit bij de gemeenten bekend te

In 2006 is een inspiratieboek uitgebracht voor gemeenten en project­

maken

ontwikkelaars hoe zij het landschap in de Stellingzone kunnen versterken. Voorbeelden met beplantingen, waterpartijen en veldeenheden, typerend voor de betreffende regio.

Opstellen ruimtelijk beleidskader

In november 2007 is de begrenzing van het Nationaal Landschap Stelling van Amsterdam d.m.v. een partiele herziening van het streekplan NoordHolland Zuid door provinciale staten vastgesteld.

Opstellen van een provinciaal Beeldkwaliteitsplan voor de Stelling van Amsterdam. Door de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteiten van de Stellingzone in samenspraak met alle betrokken partners te benoemen en vast te stellen, wordt het voor de gemeenten veel duidelijker welke kernkwaliteiten wij in stand willen houden of willen versterken in het gebied. Startbijeenkomst en expertmeeting hebben plaatsgevonden.

Opstellen van een gebiedsdocument, waarin het Rijk en de provincies Noord-Holland en Utrecht hun rollen en verantwoordelijkheden vastleggen voor het behoud en de ontwikkeling van de Stelling. Dit op verzoek van de UNESCO en de verplichtingen in de Nota Ruimte. Document op hoofdlijnen gereed. Ondertekening in 2008.

Maken van gerichte afspraken met gemeenten over de ruimtelijke inrichting

Wij onderhouden contacten met gemeenten. Als zich kansen voordoen, benutten wij die. Voorbeeld hiervan zijn de afspraken met de gemeente Haarlemmermeer en Rijkswaterstaat over de ontwikkeling van een Geniepark en de aanleg van een Geniebrug over de A4/N201.

12

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Beoogd resultaat eind 2008

Toevoegen nieuwe functies en landschapselementen:

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

11,5 ha nat terrein is verworven voor natuurdoeleinden (6 ha bij de

■

3 nieuwe veldeenheden,

Ankeveense plassen, 5 ha oeverlanden bij de Waver en 0,5 ha in de

50 ha natte terreinen,

Westwouder Polder),

■ ■

2 locaties open water cq inundatiegebied,

■

25 ha nieuwe boszones,

■

Realisatie van 1 nieuwe veldeenheid: Houten fortwoningen bij Fort bij

■

Vijfhuizen.

2 locaties wegbeplanting in 2020.

■

In gesprek gaan met terreinbeherende organisaties over samen­

Voorstellen voor het vergroten van de zichtbaarheid van de hoofd­

hangend beheer, clusteren van beheersgebieden, afsluiten van beheers­

verdedigingslijn worden gedaan in het Beeldkwaliteitsplan. Op gedetailleer­

overeenkomsten met individuele beheerders en het vergroten van de

der schaal is Landschap Noord-Holland in 2007 gestart met de inventarisatie

zichtbaarheid van de hoofdverdedigingslijn

van de kleinschalige landschapelementen in de Stellingzone. Hieruit volgen in 2008 voorstellen voor beheer, die met de terreinbeheerders gezamenlijk worden besproken.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

13

2.4 Vergroten economische benutting

■

Het stimuleren van economische ontwikke­ lingen in forten (te denken valt aan horeca­ voorzieningen, congres- en vergaderfaciliteiten,

Wij streven na, dat bestaande en nieuw te ont­

kleinschalige ambachtelijke bedrijven, klein­

wikkelen activiteiten waar mogelijk en nodig leiden

schalige dienst­verlening) en recreatieve en

tot een verdere economische benutting van de

culturele activiteiten.

Stelling van Amsterdam.

■

Het ontwikkelen van kleinschalige recreatie-,

Wij zien de volgende ontwikkelingsmogelijkheden:

woon- en werkmilieus in zogenaamde ‘veld­

■

Het initiëren en stimuleren van recreatief-

eenheden’, met een rood-voor-groen/cultuur­

toeristische activiteiten binnen het groene

financiering en een optimaal gebruik van de

karakter van de Stelling.

schaarse ruimte.

Beoogd resultaat eind 2008

Gerealiseerd resultaat tot nu toe

Concreet maken van de verdere mogelijkheden voor economische

In het voorbeeldenboek ‘Economisch hergebruik van forten’ worden

ontwikkeling

7 forten beschreven van de Stelling en NHW1), waaraan een nieuwe economische functie is gegeven.

In 2006 zijn twee ondernemersdagen georganiseerd. Op deze dagen konden potentiële ondernemers en forteigenaren kennismaken met de mogelijkheden van economische benutting van de forten.

Individuele gesprekken met potentiële ondernemers.

Rapportage inzake subsidiëring en staatssteunaspecten voor ondernemers beschikbaar.

Lijst met forteigenaren en fortbeheerders en voor ondernemers beschikbaar.

Het bijdragen aan de realisatie van economisch georiënteerde initiatieven

Vestiging van ondernemers op Fort aan de Nekkerweg, Fort bij Vijfhuizen, Kustbatterij Diemerdam, Fort Uitermeer en Fort bij Krommeniedijk begeleid.

Budget beschikbaar voor opstellen van haalbaarheidsonderzoeken. Dergelijk onderzoek is in uitvoering bij Fort benoorden Spaarndam.

Economische benutting is veelal deelaspect in andere projecten: Zie vorige speerpunten.

1) NHW = Nieuwe Hollandse Waterlinie

14

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

3

n n

Hoe ziet ons programma 2008 er uit?

n n

Per speerpunt geven wij aan wat wij in 2008 gaan doen. Wij zetten dat nogmaals af tegen het in het gebiedsprogramma Stelling van Amsterdam 2005-2008 te behalen resultaat.

3.1 Vergroten van de publieke toegankelijkheid, de recreatie en het toerisme Activiteit 2008

Doelstelling gebiedsprogramma eind 2008 wel/niet bereikt

Het actualiseren van de beschrijving van de ANWB-fortenfietsroute en het

Doelstelling bereikt begin 2009

opnemen van deze route in de knooppuntbewegwijzering.

Knelpunten in doorgaande wandelroute worden opgelost door Recreatie

Doelstelling bereikt in 2009

Noord-Holland. Daarna wel de wens om de doorgaande route verder te verbeteren door Stichting Wandelplatform-LAW bereidt gids en bewegwijzering van de

meer onverharde gedeelten in de route op te nemen.

doorgaande route en de wandelrondjes voor.

Wij voeren regie over het project en subsidiëren genoemde activiteiten. Wij stellen de route digitaal beschikbaar op www.noord-holland.com.

Subsidiëren en begeleiden realisatie bezoekerscentra:

Doelstelling wordt in 2010 bereikt, e.e.a. nog wel afhankelijk van haalbaarheidsstudie bezoekerscentrum Fort bij Vijfhuizen.

Bouw bezoekerscentrum Fort aan het Pampus. (Inrichting bezoekerscentrum Fort aan het Pampus in 2009 opstarten. Openstelling voorzien eind 2009begin 2010).

Bouw en inrichting bezoekerscentrum Fort aan de Nekkerweg. (Openstelling bezoekerscentrum Fort aan de Nekkerweg voorzien in 2009).

Vaststelling haalbaarheid bezoekerscentrum Fort bij Vijfhuizen.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

15

Activiteit 2008

Doelstelling gebiedsprogramma eind 2008 wel/niet bereikt

Wij stellen voorwaarden aan de openstelling bij het geven van subsidie

Doelstelling om bij het verlenen van subsidies voorwaarden aan

voor de renovatie van het Fort bij Penningsveer, de restauratie van Fort

openstelling te verbinden na 2008 voortzetten.

Ossenmarkt en de kustbatterij bij Diemerdam.

Centrale website wordt door Stichting Cultureel Erfgoed verder uitgebouwd.

Doelstelling bereikt. Na 2008 de website blijven actualiseren.

Realisatie van de tweede fase van het marketingplan:

Grotere naamsbekendheid en bezoekersaantallen vragen om voortzetting

Publiekscampagne voor vergroten naamsbekendheid.

■

van de marketingactiviteiten na 2008.

Plaatsen van borden (brownshields) langs provinciale wegen. Het

■

Ministerie van Verkeer en Waterstaat zal zorg dragen voor de bebording langs de rijkswegen. Plaatsen van informatiepanelen bij forten en (water)werken.

■

Organisatie Stellingmaand 2008

Doelstelling om meerdere, jaarlijks terugkerende publieksevenementen te organiseren in periode 2005-2008, is niet haalbaar gebleken.

Bezien of een sportief/recreatief event in het voorjaar van 2008 haalbaar is.

Om meer toeristen naar de Stelling van Amsterdam te trekken, vragen wij

Ontwikkeling arrangementen na 2008 voortzetten.

Toerisme Noord-Holland om een aantal toeristische arrangementen te ontwikkelen. Onderdeel hiervan is een pilot zeilkamp voor jongeren.

Ontwikkeling fortenspel. Om bezoekers en met name jongeren te trekken naar de Stelling. Legt verbanden tussen de forten en het omliggende landschap.

16

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Na 2008 realisatie op verschillende forten.

3.2 Behoud van het militairhistorische complex Activiteit 2008

Doelstelling gebiedsprogramma eind 2008 wel/niet bereikt

De restauratie/ontwikkeling van:

Doelstelling ruimschoots bereikt.

Fort aan de Nekkerweg.

■

Fort bij Penningsveer (dak).

Er zijn 9 forten gerestaureerd.

Kustbatterij bij Diemerdam.

Gepland: Minimaal 5.

■ ■

Fort bij Krommeniedijk.

■

Wij ondersteunen de eigenaren bij de voorbereiding van restauraties na

Voorbereidingen worden getroffen voor nog eens 2 forten.

2008 van: Fort benoorden Spaarndam.

■

Vuurtoreneiland Durgerdam.

■

De restauratie van:

Doelstelling ruimschoots bereikt.

Inundatiebalkenloods en trappen van Fort Ossenmarkt te Weesp.

■

Damsluis te Hoofddorp.

■

Er zijn 9 waterstaatkundige elementen gerestaureerd. Gepland: Minimaal 6.

de steiger van Fort benoorden Spaarndam.

■

Damsluis bij De Kwakel.

■

Restauratie brug bij Fort benoorden Spaarndam.

■

Wij ondersteunen de eigenaren bij de voorbereiding van de restauratie na

Voorbereiding voor nog eens 2 waterstaatkundige werken.

2008 van de damsluizen bij Halfweg en bij Vijfhuizen in de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder.

Overige objecten:

Er zijn 5 overige objecten gerenoveerd.

Kazerne te Muiden (sanitair).

■

Vloer waterbassin Fort aan het Pampus.

■

Wij ondersteunen de eigenaren bij de voorbereiding van het herstel van het profiel van de Schansen in Weesp.

Voorts hebben wij subsidie verstrekt voor de bouwkundige aanpassingen en uitbreiding van het bezoekers­ centrum Naarden-Vesting. Naarden-Vesting is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

17

3.3 Versterken van de ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid Activiteit 2008

Doelstelling gebiedsprogramma eind 2008 wel/niet bereikt

Ruimtelijk Inspiratieboek uit 2006 is – in overleg met de gemeenten –

Doelstelling bereikt.

onderdeel geworden van het Beeldkwaliteitsplan.

Vaststelling van het Beeldkwaliteitsplan voor de Stelling van Amsterdam.

Doelstelling bereikt. Wij hebben een helder bestuurlijk beleidskader ontwikkeld door:

Na ondertekening door het Ministerie van OCW (namens het Rijk) en de

■

provincies Noord-Holland en Utrecht van het Gebiedsdocument Stelling

■

van Amsterdam leggen wij het document voor aan het World Heritage

■

de partiële herziening van ons streekplan Noord-Holland Zuid; het Beeldkwaliteitsplan voor de Stelling van Amsterdam; het gebiedsdocument voor de UNESCO.

Committee van de UNESCO.

Wij willen in 2008 met alle gemeenten en waterbeheerders afspraken

Doelstelling bereikt. Vervolgens zal na 2008 inzet nodig zijn om die

maken over de realisatie van het Beeldkwaliteitsplan en het UNESCO

afspraken daadwerkelijk te realiseren (regie houden en financiële middelen

Gebiedsdocument.

beschikbaar stellen).

Wij ondersteunen:

Landschappelijke doelstellingen staan in het gebiedsprogramma

de gemeente Haarlemmermeer bij de realisatie van het Geniepark;

geformuleerd voor het jaar 2020. Daarvan wordt een deel gerealiseerd in de

de gemeente Beverwijk bij de herontwikkeling van het gebied achter

periode 2005-2008. De realisatie van nog 39 ha natte terreinen, 2 locaties

■ ■

Fort aan de St. Aagtendijk;

open water en 25 ha nieuwe boszones is haalbaar als het Geniepark en de

de aankoop van natte terreinen voor natuurontwikkeling.

■

groene zone in de gemeente Beverwijk daadwerkelijk worden gerealiseerd. Realisatie van nog 2 nieuwe veldeenheden is maatwerk.

Wij willen in 2008 met de 4 grote terreinbeherende organisaties

Doelstelling bereikt. Vervolgens zal na 2008 inzet nodig zijn om die

afspraken maken over de realisatie van het Beeldkwaliteitsplan. Ook de

afspraken daadwerkelijk te realiseren (regie houden en financiële middelen

beheersvoorstellen die voortkomen uit de inventarisatie van de kleine

beschikbaar stellen).

landschapselementen door Landschap Noord-Holland worden in afspraken omgezet.

18

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

3.4 Vergroten economische benutting

Activiteit 2008

Doelstelling gebiedsprogramma eind 2008 wel/niet bereikt

Individuele gesprekken met potentiële ondernemers.

Mogelijkheden voor economische ontwikkeling is aan eigenaren voldoende bekend gemaakt.

Studiedag met projectontwikkelaars om economische potentie verder te verkennen.

Begeleiding vestiging van een ondernemer op Fort bij Nigtevecht.

Ondernemers op weg geholpen. Doelstelling bereikt. Na 2008 nieuwe initiatieven blijven begeleiden.

Overdracht Fort Uitermeer aan Stichting Uiteraard Uitermeer en aansluitend ontwikkeling fort en fortterrein.

Wij ondersteunen de eigenaren bij de voorbereiding en/of vergroting van de economische benutting na 2008 van: Fort benoorden Spaarndam.

■

Vuurtoreneiland Durgerdam.

■

Fort bij Uithoorn.

■

Fort bij Edam.

■

Westbatterij te Muiden.

■

Fort bij Aalsmeer.

■

Fort bij Hoofddorp.

■

Fort bij IJmuiden.

■

Fort aan de St. Aagtendijk.

■

Voorts ondersteunen wij een verdere economische ontwikkeling van Fort Spion en Fort Kijkuit, beide gelegen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

19

Restauratie Fort Pampus.

20

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

4

n n

Organisatie en financiën

n n

4.1 Organisatie

Met de genoemde bezetting worden ook de activiteiten voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie

In 2005 is het Programmabureau Stelling van

uit­gevoerd, waarvan de uitvoering en actualisatie

Amsterdam gestart. Alle activiteiten voor de ont­

van de projecten in de enveloppe Vechtstreek-

wikkeling van de Stelling zijn geclusterd in een

Noord de belangrijkste zijn. Indien de activiteiten

team onder leiding van een programmamanager.

voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie als gevolg

In het programmabureau zijn 4 thema­coördina­

van het verkrijgen van extra geld uit de Nota

toren actief op de 4 speerpunten uit het gebieds­

Ruimte worden opgeschaald, dan volstaat de

programma. Vanaf 1 januari 2007 zijn de thema­

huidige formatie niet meer. Dan zullen de perso­

coördinatoren tevens regiocoördinator voor een

nele kosten die uit de nieuwe projecten voort­

deel van de Stellingzone. Hierdoor krijgen gemeen­

vloeien, extern worden ingehuurd en uit de

ten met 1 contactpersoon te maken en zijn er geen

beschikbaar gestelde middelen worden betaald.

‘blinde’vlekken meer in de uitvoering. Het programmabureau bestaat voorts nog uit een

4.2 Financiën

programma-ondersteuner en een ILG-coördinator voor het ILG-gebiedsprogramma van de Stelling van Amsterdam (zie kader).

In de periode 2005-2007 zijn de verschillende activi­ teiten voor de Stelling gefinancierd uit diverse bronnen. Het betreft:

Huidige bezetting programmabureau

middelen die direct zijn gelabeld aan

■

Stellingactiviteiten (jaarlijkse werkbudgetten, EXINH-budget Stelling van Amsterdam);

1 programmamanager; 4 themacoördinatoren (tevens regiocoördinatoren) voor:

specifieke middelen voor projecten (visie­

■

ruimtelijke ontwikkeling (planologie en landschap);

ontwikkeling Geniedijk en Geniebrug, ont­

restauratie en cultuurhistorie;

wikkeling Fort Uitermeer);



■



■



■



■

economische benutting;

sectorale budgetten (sector Cultuur, sector

■

Ruimtelijke Inrichting);

publieke toegankelijkheid, recreatie en toerisme;

1 coördinator ILG; 1 programma-ondersteuner.

UC-ILG en ILG-middelen van provincie en

■

rijksoverheid.

Totaal: 7 personen, ofwel 5,5 fte.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

21

In tabel 1 zijn alle activiteiten uit de verschillende

Tabel 2

financieringsbronnen gegroepeerd per speerpunt

periode 2005-2008.

om inzicht te geven in het uitgavenpatroon.



■

Prognose uitgaven x 1000 euro;

PRT

BMHC

RSLH

EB

CM

Totaal

2005

69

1.609

49

-

148

1.875

2006

277

2.686

225

20

171

3.379

2007

678

1.905

187

78

381

3.229

2008

1.116

5.029

93

145

300

6.683

Totaal

2.140

11.229

554

243

1.000

15.166

Hoewel communicatie geen apart speerpunt is, zijn de kosten hiervan apart gepresenteerd. Tabel 1

■

Werkelijke uitgaven x 1000 euro;

periode jan. 2005-aug. 2007.

PRT

BMHC

RSLH

2005

69

1.609

49

-

148

1.875

2006

277

2.686

225

20

171

3.379

2007 1)

533

1.867

182

50

302

2.934

Totaal

879

6.162

456

70

621

8.188

PRT

EB

CM

Totaal

Publieke toegankelijkheid, Recreatie en Toerisme

BMCH Behoud van het militair-historisch complex RSLH Versterken van de ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid EB

Economische benutting

CM

Communicatie en marketing

Sinds 1 januari 2007 worden de grote investerings­ projecten gefinancierd vanuit het ILG, het Investeringsbudget Landelijk Gebied. Voor 2007 zijn 9 projectvoorstellen ingediend. Voor 2008 zijn in totaal 17 voorstellen ingediend met een totaal investeringsbedrag van meer dan € 10 miljoen. De ILG-uitgaven stijgen van € 2,1 miljoen in 2007, naar € 6,3 miljoen in 2008. De totale uitgaven voor de Stelling laten hierdoor ook een flinke stijging zien. De (geprognotiseerde) uitgaven voor de gehele periode 2005 t/m 2008 staan in tabel 2. Het ILG is een subsidieregeling voor investeringen. Voor andere uitgaven, zoals bijvoorbeeld de uit­ gaven voor communicatie, kunnen mogelijk sub­ sidies worden verstrekt op basis van de Deel­ verordening Stelling van Amsterdam 2008-2013. De deelverordening is door Provinciale Staten op 17 december 2007 vastgesteld.

22

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

5

n n

Waar staan we nu?

n n

In de voorgaande hoofdstukken is aangegeven wat er tot nu toe is bereikt, wat we in 2008 gaan doen, en is inzicht gegeven in de financiën. Uit het geheel kunnen de volgende conclusies worden getrokken: ■

H  et gebiedsprogramma is volop in uitvoering.

in de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder)

Veel doelen worden daadwerkelijk gerealiseerd

of voor de afwatering (bijv. de damsluis in de

in de periode 2005-2008. Met de komst van het

Hoofdvaart van de Haarlemmermeerpolder).

programmabureau is de slagkracht van de pro­

Ook deze werken worden in toenemende mate

vincie vergroot. Er komen meer projecten tot

voor restauratie voorgedragen.

uitvoering en de provincie heeft een duidelijk

■

B  innen het speerpunt Ruimtelijke Samenhang

aanspreekpunt voor forteigenaren, fortbeheer­

en Landschappelijke Herkenbaarheid is de

ders en gemeenten.

komst van het Beeldkwaliteitsplan essentieel

B  innen het speerpunt recreatie en toerisme is

om naar gemeenten helderheid te verschaffen

vooral de komst van de bezoekerscentra essen­

over de gewenste landschappelijke inrichting

tieel om de recreant en de toerist het verhaal

van het Stellinggebied. Vervolgstap is om met

van de Stelling te kunnen laten beleven. Naar

de gemeenten, waterbeheerders en de terrein­

verwachting zijn de bezoekerscentra op Fort

beherende organisaties afspraken te gaan

aan de Nekkerweg en Fort aan het Pampus in

maken over de realisatie ervan.

2009 operationeel. Dit is een belangrijke stap

■

■

■

I n de periode 2005-2008 wordt door de provin­

binnen het communicatietraject (vergroten

cie en het rijk samen circa € 15 miljoen besteed

naamsbekendheid, Stelling beleefbaar maken)

aan het behoud en de ontwikkeling van de

en belangrijk voor de ontwikkeling van toeris­

Stelling van Amsterdam. Wij schatten in, dat het

tische arrangementen.

bedrijfsleven en andere partners circa

D  e planning voor het aantal te restaureren

€ 10 miljoen hebben geïnvesteerd in restauratie­

objecten is ruimschoots gehaald. De behoefte

projecten. Daarnaast is er nog de spin-off van de

aan restauratie neemt toe, omdat de eigenaren

economische benutting van een aantal forten.

hun forten economisch willen gaan ontwik­

■

O  p de speerpunten is ook na 2008 inzet nodig.

kelen. Bij een aantal waterstaatkundige bouw­

Het opstellen van een nieuw gebiedsprogramma

werken is het verval groot en vormen zij een

voor de periode 2009-2013 is nood­zakelijk om het

gevaar voor de scheepvaart (bijv. de damsluizen

behoud en de ontwikkeling van het UNESCOmonument voort te kunnen zetten.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

23

Sluis bij Kudelstaart.

24

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

6

n n

SWOT-analyse

n n

Om te komen tot een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013 is door het programma­ bureau Stelling van Amsterdam een SWOT-analyse gemaakt. In de SWOT-analyse is aangegeven wat de sterke en zwakke kanten zijn, en de kansen en de bedreigingen voor de Stelling. Het is de bedoeling om de SWOT-analyse te bespreken met de partners, tezamen met de resultaten van het Beeldkwaliteitsplan. Wij komen hier uitgebreider op terug in hoofdstuk 7.4.

6.1 Publieke toegankelijkheid, recreatie en toerisme Sterkte

Zwakte

Regionale identiteit.

Vanuit Amsterdam te weinig betrokkenheid (bestuurlijk, toeristisch/

Gevarieerde landschappen/ Veel te beleven voor wandelaars en fietsers.

recreatief) met de Stelling.

Bezoek uit eigen regio. Forten moeten meer open. Bezoekers niet teleurstellen voor een dichte poort.

Kans

Bedreiging

Na de komst van bezoekerscentra (2009) inzetten op toeristische

Stelling moet opboksen tegen vele vormen van gemakkelijk vermaak.

arrangementen en naamsbekendheid verhogen.

Dit juist uitbuiten. Laat Stelling wat mysterieus blijven en hoog loop/fiets/

Stimuleren nationaal en internationaal bezoek.

doe-gehalte houden.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

25

6.2 Behoud van het militair-historische complex Sterkte

Zwakte

Goed beschermd door monumentenstatus.

Het complex is meer dan een stel forten. Behoud van waterwerken, zoals sluisjes, hevels en dammen is minstens zo urgent.

Veel monumenten na een eeuw nog in redelijke staat en zichtbaar in landschap.

Kans

Bedreiging

UNESCO-status belangrijk visitekaartje om behoud veilig te stellen.

Rode functies tasten (het beeld van) de Stelling aan de westkant steeds meer aan. In de Haarlemmermeerpolder blijft slechts een smal lint over in een verder volledig bebouwd gebied. Hoofdverdedigingslijn valt weg tegen achtergrond van bebouwing en coupures voor verkeersafwikkeling.

6.3 Ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid Sterkte

Zwakte

Ring om hoofdstad nog altijd relatief groen en stil.

Tot nu toe mag er veel in de Stellingzone, mits maatwerk en ingepast. Om zone echt groen/blauw te houden, is meer regie nodig.

Kans

Bedreiging

Beeldkwaliteitsplan belangrijk instrument om ambitie met gemeenten af te

Mogelijke toekomstige havenontwikkeling in de Wijkermeer is een testcase

stemmen en afspraken te maken over de inrichting van het landschap.

voor de UNESCO-status van de Stelling.

26

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

6.4 Economische benutting Sterkte

Zwakte

Fort aan de Drecht, Fort bij Vijfhuizen en Fort Benoorden Purmerend laten

Het vraagt een lange adem en veel ondernemerszin om een fort te

zien dat cultuurhistorisch behoud en economische ontwikkeling goed

ontwikkelen.

samengaan.

Kans

Bedreiging

Forteigenaren geven ondernemers meer ruimte voor exploitatie. Huidige

Tot nu toe geen. Wel kritisch blijven dat er op termijn een mix blijft bestaan

aanpak (eerst met alle overheden overeenstemming over programma van

van bedrijfsactiviteiten, publieksactiviteiten en leegstand (natuur, ruines)

eisen en pas dan in de markt zetten) is sterk. Momenteel veel initiatieven.

van forten. Niet in elk fort een bedrijf vestigen.

Vuurtoreneiland Durgerdam.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

27

6.5 Overige aspecten Sterkte

Zwakte

Programmabureau: integrale aanpak en herkenbaar voor forteigenaren,

Naamsbekendheid Stelling moet verder omhoog.

beheerders en gemeenten.

Actie: Communicatie opnemen in gebiedsprogramma als 5e speerpunt en er meer aandacht aan geven.

In periode 2005-2008 is veel tot stand gebracht. Daarmee laten zien dat de Stelling een levend monument is.

Bestuurlijk committent van gemeenten, water- en terreinbeheerders voor de Stelling nog te onduidelijk. Actie: Afspraken gaan maken over ambitieniveau en uitvoering van projecten. Gestructureerd overleg starten met grote eigenaren.

Verdere ontwikkeling Stelling en Stellingzone vraagt veel geld. ILG en Groene Investeringsimpuls dienen vele doelen: Onduidelijk hoeveel geld voor Stelling beschikbaar blijft komen.

Kans

Bedreiging

In een nieuw Gebiedsprogramma 2009-2013 de ambities voor de

Opdrogen financieringsbronnen. Lange termijnperspectief vraagt bestendige

Stelling en de Stellingzone opnieuw vastleggen. Meer nadruk leggen

financiering vanuit rijk en provincie.

op besluitvorming van gewenst eindplaatje 2030-2040 (ambitieniveau bepalen).

Indien de 5 SWOT-analyses op elkaar worden

kend zijn. Aan de sterke en kansenkant van het vier­

gelegd, dan blijken landschap en financiën het meest

kanten staan vooral kwaliteitsaspecten. De Stelling is

voor te komen aan de zwakke/bedreigende zijde

redelijk intact, groen, stil en ligt in een gevarieerd

van het vierkant. Er is zorg over de regie op de totale

landschap, waardoor het als Nationaal Landschap

gebiedsontwikkeling van het Nationaal Landschap

hoge waarden vertegenwoordigt.

en er is zorg over het feit dat de financiën niet toerei­

28

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

n

7

n n n n

Naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013?

7.1 Vijf speerpunten

7.2 Ambitieniveau en financiën

De bestaande speerpunten zijn nog steeds actueel

Belangrijk wordt de definiëring van het ambitie­

en vragen ook de komende jaren veel inzet. Reden

niveau. Het huidige gebiedsprogramma heeft

genoeg voor het maken van een nieuw programma.

goede resultaten opgeleverd, maar uit de SWOT-

Het voorstel is om aan de vier bestaande speerpun­

analyses blijkt dat voor het gebied in zijn totaliteit

ten nog een vijfde speerpunt toe te voegen: De com­

meer duidelijkheid gewenst is over het ruimtelijke

municatie en marketing van de Stelling van

doelen en ruimtelijke kwaliteit die wordt nage­

Amsterdam. Doel is om de naamsbekendheid van

streefd. De huidige activiteiten zijn nog te sterk

de Stelling te vergroten, zowel in de regio als op

objectgericht. Er valt nog een slag te maken op het

nationaal en internationaal niveau. Ook dienen er

speerpunt “Ruimtelijke samenhang en land­­schappe­

meer relaties te worden gelegd met (de promotie

lijke herkenbaarheid”.

van) Amsterdam en de Stelling als belangrijk toeris­ tisch en recreatief groengebied voor de regio.

Indien de Stelling in 2030 nog altijd een groene cirkel om de hoofdstad dient te zijn, dan is meer

De speerpunten in het nieuwe gebiedsprogramma

regie op het landschap nodig. Met name de west­

2009-2013 worden dan:

kant van de cirkel verstedelijkt in hoog tempo.

V  ergroten publieke toegankelijkheid, recreatie

Onder de noemer ‘maatwerk’ treden jaarlijks

en toerisme.

kleinere en grotere veranderingen op in het land­

■

R  estauratie en behoud van de Stelling.

schap. Met de ambitie voor ogen dat ook in 2030-

■

R  uimtelijke samenhang en landschappelijke

2040 in het metropolitane landschap nog altijd een

herkenbaarheid.

sterke groene ring ligt, dient het Nationaal

■

E  conomische benutting.

Landschap die groene en blauwe functies sterker

■

C  ommunicatie en marketing.

te ontwikkelen en behouden.

■

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

29

Op de 7e Noordvleugelconferentie van

Uit Nota Ruimte

14 december 2007 hebben wij belangrijke steun

Maatvoering, schaal en ontwerp zijn bepalend voor

verworven voor de versterking van het Nationaal

behoud van de kwaliteiten van de Nationale Land­schap­

Landschap Stelling van Amsterdam. In het

pen. Om die reden zijn grootschalige verstedelijkings­

Actieprogramma 2020 is geconcludeerd:

locaties en bedrijventerreinen, nieuwe grootschalige glas­

De Stelling van Amsterdam is een belangrijk verbindend

tuinbouwlocaties en nieuwe grootschalige infrastructurele

element in het Metropolitane Landschap. Echter, op een

projecten niet toegestaan. Waar deze ingrepen redelijker­

aantal plekken staat de Stellingzone onder druk en dient

wijs, vanwege een groot openbaar belang onvermijdelijk

deze te worden versterkt. Het gaat hierbij met name om

zijn, dienen mitigerende en compenserende maatregelen

de westkant van de Stelling van Amsterdam.

– zoals inpassing en grote aandacht voor ontwerp­

Bestuurlijke trekker: provincie Noord-Holland (actie 14).

kwaliteit – te worden getroffen.

De Noordvleugelpartijen hebben het volgende standpunt ingenomen:

Wij verwachten dat onze ambities voor de Stelling

De Noordvleugelpartijen onderschrijven dat boven­

van Amsterdam, waar die overlapt met de Nieuwe

genoemde actie noodzakelijk is ter versterking van het

Hollandse Waterlinie, te financieren zijn uit de

Metropolitane Landschap en spreken af deze actie zo snel

gemaakte afspraken met het Rijk over de Groene

mogelijk van start te laten gaan (c.q. voortvarend voort te

Uitweg. Additioneel komen mogelijk ook financiën

zetten) en voor 2020 af te ronden. Bestuurlijke trekkers,

beschikbaar uit het budget van € 1 miljard, dat in

zoals genoemd bij de actie, nemen de uitvoering ter hand

de Nota Ruimte specifiek bestemd is voor 17 grote

en rapporteren aan de bestuurlijke stuurgroep

gebiedsontwikkelingsprojecten.

Metropolitaan Landschap, PRES en/of BKG. Voor het resterende deel van de Stelling zijn de beschikbare middelen beperkt. Er is nog circa

■

■

■

■

Dit houdt in:

€ 2 miljoen beschikbaar aan EXINH-middelen.

b  ehoud en versterking veehouderij, in de hui­

Voorts kan worden geput uit het Investerings­

dige open weidelandschappen;

budget Landelijk Gebied en uit de Groene

r ecreatieve zones, grenzend aan steden, vooral

Investeringsimpuls. Maar ook deze middelen zijn

aan de westkant van de Stelling;

beperkt en dienen vele doelen.

w  aterberging, met name aan de buitenzijde van de Stellingzone (meer natte voet en meer open

Er zijn 3 ambities voor dit deel van de Stelling

water).

denkbaar voor de periode 2009-2013: Een A

t egengaan van grootschalige verstedelijking,

(minimum), een B (midden) en een C (maximum)

bedrijventerreinen en glastuinbouw (zie kader

scenario, met bijbehorende financieringsbehoefte.

Nota Ruimte). Om dit te kunnen bereiken is per landschapstype, zoals deze in het Beeldkwaliteitsplan gaan worden benoemd, een eigen aanpak nodig. 30

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Positie van de Stelling van Amsterdam in het Metropolitane Landschap

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

31

Het A scenario (minimum scenario) benoorden Spaarndam en Vuurtoreneiland

Het minimumscenario is gebaseerd op: ■

r ealisatie van reeds in gang gezette meerjarige

Durgerdam;

recreatieve trajecten, zoals de bezoekerscentra

■

en de doorgaande wandelroute; ■

r ealisatie van urgente restauraties aan water­ werken;

r ealisatie van reeds in gang gezette restauratie-

■

g  een inzet voor landschappelijke projecten;

en economische ontwikkeltrajecten bij Fort

■

g  een nieuwe projecten op de 5 speerpunten.

In het minimum scenario worden de volgende activiteiten gefinancierd: Publieke toegankelijkheid, recreatie Bezoekerscentra

■ Inrichting

en toerisme

■

bezoekerscentrum Fort aan het Pampus;

Inrichting bezoekerscentrum Fort bij Vijfhuizen;

■ (Bezoekerscentrum

Fort bij Nekkerweg is gefinancierd uit ILG-middelen

2008);

Restauratie en behoud

Doorgaande wandelroute

■

Meer onverharde gedeelten realiseren op de doorgaande wandelroute;

Toeristische arrangementen

■

Netwerken, verder geen specifieke inzet;

Forten

■ Uitsluitend

Fort benoorden Spaarndam en Vuurtoreneiland Durgerdam

restaureren en economisch ontwikkelen;

Waterwerken

■ Damsluizen

bij Halfweg en bij Vijfhuizen restaureren (gevaar op instorten,

gevaar voor scheepvaart);

Ruimtelijke samenhang en

Planologie

■ Meewerken

Landschap

■ Geen

aan de Structuurvisie;

landschappelijke herkenbaarheid

Economische benutting

inzet;

■ Gekoppeld

aan de 2 te restaureren forten en de economische benutting van

het fortterrein van Fort Uitermeer; ■ Netwerken

Communicatie en marketing

tussen ondernemers en forteigenaren;

■ Stellingmaand ■ Beperkt

communicatiebudget om de naamsbekendheid van de Stelling te

vergroten.

Benodigde financiering: € 14.500.000,– (€ 2.900.000,– per jaar).

32

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

continueren;

Het A-scenario sluit niet aan op de afspraken zoals

In het gebiedsprogramma Stelling van Amsterdam

gemaakt op de Noordvleugelconferentie, dat uit­

2005-2008 staat vermeld, dat van de provincie een

gaat van een landschappelijke ambitie om de west­

bijdrage verwacht mag worden van circa € 45 mil­

kant van de stelling kwalitatief te versterken. Het

joen tot 2020 om de doelstellingen voor de Stelling

scenario geeft vooral aan wat de autonome finan­

te kunnen realiseren. Omgerekend gaat het om een

cieringsbehoefte is voor reeds in gang gezette of

provinciale investeringsimpuls van circa € 3 miljoen

noodzakelijke (restauratie)trajecten.

per jaar. Deze ambitie komt overeen met het midden­scenario.

Het B scenario (midden scenario) Het midden scenario wil de landschappelijke

In het B scenario wordt tevens invulling gegeven

kwaliteit versterken met enkele projecten. Het is

aan de besluiten van de Noordvleugelconferentie

een gebiedsgerichte benadering, waarbij inzet

om de westkant van de Stelling kwalitatief te

wordt gepleegd om de meest kwetsbare delen van

versterken.

de Stelling (de westzijde nabij Beverwijk en de Geniedijk in de Haarlemmermeer) een goede ruim­

Het C scenario (maximum scenario)

telijke inbedding te geven. Voor Beverwijk geldt

In het maximum scenario wordt uitgegaan van

dat momenteel de Bazaar en andere ruimte­

volledige inzet op alle speerpunten. Er wordt onder

vragende activiteiten het Fort aan de St. Aagtendijk

meer ingezet op meer restauraties, meer eco­

naderen. Voorzien wordt hier in de aanleg van een

nomische ontwikkeling en meer landschappelijke

groenzone en verdere economische ontwikkeling

herkenbaarheid. Behalve de forten in het midden­

van het fort. In de Haarlemmermeer vraagt de

scenario, worden ook Fort bij Edam, Fort aan de

inpassing van de Geniedijk als groene zone in de

Jisperweg en Fort bij IJmuiden ontwikkeld. Van de

Werkstad A4 om een integrale aanpak. De water­

125 monumenten zoals sluisjes, dijkjes, genie­

berging van het omringende rode gebied zou heel

loodsen worden er minimaal 12 gerestaureerd. De

goed in het concept van het Geniepark passen. Om

landschappelijke herkenbaarheid wordt vergroot

tot een integrale aanpak te komen van het hele

door aan de randen van de inundatiegebieden (de

gebied is ook de verdere ontwikkeling van het Fort

buitengrens van het Nationaal Landschap) meer

bij Hoofddorp en het Fort bij Aalsmeer van belang.

waterelementen aan te brengen. Voorts wordt de

Aan de noordzijde van de Stelling ligt nog een

landschappelijke kwaliteit van de Stelling van de

waterbergingsopgave (10 ha. in de Beemster en

Vuurlijn bij De Kwakel tot aan het Fort aan de

10 ha. in de polder Zeevang). Indien op de 7 forten

Drecht versterkt. In dit deel van de zone komt veel

in dit deel van de Stelling een natte voet wordt

bebouwing en glastuinbouw voor. Met een speci­

gerealiseerd, dan zou een belangrijk deel van de

fiek beplantingspatroon krijgt de hoofdverdedi­

wateropgave kunnen worden verwezenlijkt. Met

gingslijn er meer volume.

het middenscenario wordt invulling gegeven aan de huidige doelstelling in het gebiedsprogramma

In het maximumscenario wordt nog niet voldaan

om nog 39 hectare natte terreinen, 2 locaties open

aan de ambitie, die door advieslichamen in rappor­

water en 25 ha. nieuwe boszones te ontwikkelen.

tages aan de rijksoverheid zijn voorzien. Volgens

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

33

In het midden scenario worden de volgende activiteiten gefinancierd: Publieke toegankelijkheid, recreatie Bezoekerscentra

■ Inrichting

bezoekerscentrum Fort aan het Pampus;

en toerisme

■ Inrichting

bezoekerscentrum Fort bij Vijfhuizen;

■ (Bezoekerscentrum

Fort bij Nekkerweg is gefinancierd uit ILG-middelen

2008); Doorgaande wandelroute

■ Meer

onverharde gedeelten realiseren op de doorgaande wandelroute;

Toeristische arrangementen

■ Ontwikkeling

van arrangementen voor de bezoekerscentra en de forten die

reeds af zijn; Restauratie en behoud

Forten

■ Fort

benoorden Spaarndam en Vuurtoreneiland Durgerdam restaureren en

economisch ontwikkelen; ■ Fort

aan de St. Aagtendijk restaureren en ontwikkelen als onderdeel van het

gelijknamige gebiedsprogramma; ■ De

forten en andere stellingonderdelen bij Hoofddorp en Aalsmeer

restaureren en ontwikkelen als onderdeel van het gebiedsprogramma Geniepark/Haarlemmermeer; Waterwerken

■ Damsluizen

bij Halfweg en bij Vijfhuizen restaureren (gevaar op instorten,

gevaar voor scheepvaart); ■ Nog

Ruimtelijke samenhang en

2 kleinere waterwerken restaureren, bijv. sluisjes bij Fort Aalsmeer;

Planologie

■ Meewerken

Landschap

■ Opstellen

aan de Structuurvisie;

landschappelijke herkenbaarheid en uitvoeren van het gebiedsprogramma Fort aan de St.

Aagtendijk, circa 25 ha; ■ Opstellen

en uitvoeren van het gebiedsprogramma Geniepark/

Haarlemmermeer, circa 100 ha; ■ Realisatie

van 20 ha waterbergingsopgave in de Beemster en in polder

Zeevang bij de 7 forten in dat gebied; Economische benutting

■ Gekoppeld

aan de 5 te restaureren forten en de economische benutting van

het fortterrein van Fort Uitermeer; ■ Netwerken

Communicatie en marketing

■ Stellingmaand

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

continueren;

■ Communicatiebudget

om de naamsbekendheid van de Stelling te vergroten;

■ Communicatiebudget

voor de 2 gebiedsprogramma’s.

Benodigde financiering: € 37.500.000,– (€ 7,5 miljoen per jaar)

34

tussen ondernemers en forteigenaren;

In het maximum scenario worden de volgende activiteiten gefinancierd: Publieke toegankelijkheid, recreatie Bezoekerscentra en toerisme

■ Inrichting

■

Restauratie en behoud

Doorgaande wandelroute

■ Meer

Kanoroute

■ Ontwikkelen

Toeristische arrangementen

■ Ontwikkeling

Forten

■ Fort

■

■

Waterwerken en overige monumenten

onverharde gedeelten realiseren op de doorgaande wandelroute;

van 5 kanoroutes, incl. overstappen vanuit recreatieve knooppunten;

■

van arrangementen voor de bezoekerscentra en alle forten;

benoorden Spaarndam en Vuurtoreneiland Durgerdam restaureren en economisch ontwikkelen; Fort aan de St. Aagtendijk restaureren en ontwikkelen als onderdeel van het gelijknamige gebiedsprogramma; De forten en andere stellingonderdelen bij Hoofddorp en Aalsmeer restaureren en ontwikkelen als onderdeel van het gebiedsprogramma Geniepark/Haarlemmermeer; Restauratie en ontwikkeling van Fort bij Edam, Fort de Kwakel, Fort aan de Jisperweg en Fort bij IJmuiden. Voor Fort de Kwakel is dit onderdeel van het op te stellen gebiedsprogramma ‘De Vuurlijn’;

■ Damsluizen

■

Ruimtelijke samenhang en landschappelijke herkenbaarheid

bezoekerscentrum Fort aan het Pampus; bezoekerscentrum Fort bij Vijfhuizen; (Bezoekerscentrum Fort bij Nekkerweg is gefinancierd uit ILG-middelen 2008);

■ Inrichting

bij Halfweg en bij Vijfhuizen restaureren (gevaar op instorten, gevaar voor scheepvaart); Nog 10 andere monumenten worden gerestaureerd;

■ Meewerken

aan de Structuurvisie;

Planologie ■ Opstellen

Landschap ■

■

■ ■

Economische benutting

■ Gekoppeld

■

Communicatie en marketing

en uitvoeren van het gebiedsprogramma Fort aan de St. Aagtendijk, circa 25 ha; Opstellen en uitvoeren van het gebiedsprogramma Geniepark/ Haarlemmermeer, circa 100 ha; Realisatie van 20 ha waterbergingsopgave in de Beemster en in polder Zeevang bij de 7 forten in dat gebied; Opstellen en uitvoeren van het gebiedsprogramma ‘De Vuurlijn’; Aanleggen van inundatiestroken aan de randen van de inundatiegebieden, pilot van 2 x 5 kilometer; aan de 9 te restaureren forten en de economische benutting van het fortterrein van Fort Uitermeer; Netwerken tussen ondernemers en forteigenaren;

■ Stellingmaand

continueren; activiteit in het voorjaar opstarten; Communicatiebudget om de naamsbekendheid van de Stelling te vergroten; Communicatiebudget voor de 3 gebiedsprogramma’s;

■ 2e ■ ■

Benodigde financiering: € 56.000.000,– (€ 11,2 miljoen per jaar)

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

35

het advies ‘Kwaliteit is kostbaar; Advies finan­

tweede ruimtelijke slag gemaakt moet worden om

cieringsbehoefte Nationale Landschappen 2007-

in 2020 de gewenste ruimtelijke kwaliteit daad­

2020’ van DLG in opdracht van LNV en VROM

werkelijk te hebben bereikt.

heeft de Stelling van Amsterdam een budget nodig van € 115 miljoen voor 2007-2013 en € 115 miljoen

Duidelijk is dat de provincie het door haar gekozen

voor 2014-2020. In totaal dus € 230 miljoen tot 2020.

ambitieniveau niet eigenstandig kan realiseren. Wij

Dit bedrag is gebaseerd op een extrapolatie van het

zijn hiervoor onder meer afhankelijk van de verant­

geschatte benodigde budget voor de Nieuwe

woordelijkheid en bereidheid van gemeenten,

Hollandse Waterlinie, gecorrigeerd op het aantal

waterkwaliteitsbeheerders, eigenaren en beheerders

hectares. De Raad voor het Landelijk Gebied komt

om de plannen ten uitvoer te willen brengen.

in een eigen advies op soortgelijke bedragen uit.

In onze aanpak hebben wij daarom 5 maanden

Om deze ambitie waar te kunnen maken, zal het

ingeruimd (januari-mei 2008) om te bepalen of onze

rijk voor de Stelling aanmerkelijk meer financie­

partners het provinciale ambitieniveau delen en

ringsmiddelen ter beschikking moeten stellen.

bereid zijn om de projecten te willen realiseren in

De huidige ILG-bijdrage van € 9,2 miljoen voor de

de periode 2009-2013.

5 Nationale Landschappen op Noord-Hollands grondgebied (wat neerkomt op circa € 2,8 miljoen

Voorts dient ook het Rijk zich achter het provinciale

voor de Stelling) voldoet niet aan het hierboven

ambitieniveau te scharen, omdat het rijk een

geschetste ambitieniveau.

belangrijke financieringspartner is van de Nationale Landschappen en medeverantwoordelijk is voor de

Ook in het C scenario wordt voldaan aan de

instandhouding en ontwikkeling van het UNESCO-

besluiten van de Noordvleugelconferentie om de

werelderfgoed.

westkant van de Stelling te versterken. Het ambitie­ niveau – en daarmee ook de financieringsbehoefte –

Wij ondernemen een aantal stappen om tot een nieuw

ligt hoger dan bij het B scenario.

gebiedsprogramma te komen. Deze nota ‘De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebieds­ programma 2009-2013’ geeft daarvoor de aftrap.

7.3 Aanpak Met 2 bestuurlijke kaders, die momenteel parallel De primaire verantwoordelijkheid voor de basis­

aan elkaar worden ontwikkeld, zetten wij de

kwaliteit van de Nationale Landschappen ligt bij de

volgende stap. Dit zijn:

provincie. Wij vragen aan Provinciale Staten om

1 Het Gebiedsdocument Stelling van Amsterdam.

vanuit haar kaderstellende rol een keus te maken

2 Het Beeldkwaliteitsplan Stelling van Amsterdam.

uit de 3 ambitieniveaus A, B of C. Het Gebiedsdocument Stelling van Amsterdam

36

n

Wij stellen Provinciale Staten daarbij voor om te

wordt op verzoek van de UNESCO en de verplich­

kiezen voor ambitieniveau B in de periode 2009-

tingen uit de Nota Ruimte opgesteld. Dit document

2013 en daarna te bezien of er eventueel nog een

legt het beleid en de verantwoordelijkheden van

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

7.4 Besluitvorming

alle partners bij het behoud en de ontwikkeling van het UNESCO-monument vast. Het Ministerie van OCW en de provincies Noord-Holland en Utrecht

Met deze nota ‘Op weg naar een nieuw gebieds­

worden gevraagd om dit document te onder­

programma 2009-2013’ leggen wij verantwoording af

tekenen, omdat zij de belangrijkste partners voor

over de resultaten, die wij hebben bereikt. En de

het beheer en de ontwikkeling van het UNESCO-

nota is tevens de opmaat voor een nieuw gebieds­

werelderfgoed Stelling van Amsterdam zijn. Het

programma 2009-2013.

document wordt na ondertekening voorgelegd aan het World Heritage Committee van de UNESCO.

Aan Provinciale Staten vragen wij: ■

Het Beeldkwaliteitsplan en de erop volgende

‘Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw

overleg­ronde met alle partners moet ons input geven over het ambitieniveau en de benodigde pro­

gebiedsprogramma 2009-2013’; ■

jecten om de gewenste landschappelijke kwaliteit te realiseren. Dit overleg willen wij met alle partners

k  ennis te nemen van de provinciale nota

e en nieuw gebiedsprogramma 2009-2013 voor de Stelling van Amsterdam op te laten stellen;

■

o  m de volgende speerpunten in dit nieuwe

houden in de periode januari-mei 2008. In mei 2008

gebiedsprogramma op te nemen en verder uit te

starten wij vervolgens met het opstellen van het

laten werken:

nieuwe Gebiedsprogramma Stelling van



Amsterdam 2008-2013. Hierin zullen wij het

– Vergroten publieke toegankelijkheid, recreatie en toerisme.

ambitie­niveau vaststellen en concreet gaan aan­



– Restauratie en behoud van de Stelling.

geven welke forten, welke dammen/sluizen/kleine



– Ruimtelijke samenhang en landschappelijke

periode 2009-2013 worden gerestaureerd of worden



– Economische benutting.

ontwikkeld om die ambitie te kunnen bereiken.



– Communicatie en marketing.

Ook zullen wij aangeven welke instrumenten wij

■

t en behoeve van de ruimtelijke samenhang en

monumenten en welke landschapselementen in de

herkenbaarheid.

gaan inzetten om het behoud en de ontwikkeling

landschappelijke herkenbaarheid te kiezen voor

van het Nationaal Landschap vorm te kunnen

ambitieniveau B, waarmee de westkant van de

geven. De ordenende instrumenten komen voort

Stellingzone een kwalitatieve impuls krijgt

uit de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening. En voor

conform de besluiten van de 7e Noordvleugel­

de (ontwikkelings)subsidies zullen wij bezien of de

conferentie, en dit verder uit te werken in het

ILG-verordeningen hierop moet worden aangepast.

nieuwe gebiedsprogramma;

Tevens zal een voorstel aan Provinciale Staten

■

b  ij de uitwerking te onderzoeken of ambitie-

worden gedaan over de financiering van het pro­

niveau B financieel kan worden gedekt of dat

gramma, waarbij wij nadrukkelijk ook een belang­

binnen het niveau verder kan worden gepriori­

rijke rol voor het rijk zien weggelegd.

teerd.

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

37

38

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Bijlage Gebruik en eigendom forten

Fort

Eigenaar

Huidig gebruik

Monument status

Fort bij Edam

Staatsbosbeheer

Wijnhandel, natuur

Provinciaal

Fort bij Kwadijk

Privé

In genieloods dumphandel, fort is verdwenen.

Provinciaal

Fort benoorden Purmerend

J. Bart BV

Wijnhandel, restaurant

Provinciaal

Fort aan de Nekkerweg

Landschap Waterland

In ontwikkeling (hotel wellness)

Provinciaal

Fort aan de Middenweg

Natuurmonumenten

Natuurgebied, opslag

Provinciaal

Fort aan de Jisperweg

Natuurmonumenten

Natuurgebied

Provinciaal

Fort bij Spijkerboor

Natuurmonumenten

Natuurgebied

Provinciaal

Fort bij Marken-Binnen

Staatsbosbeheer

Brandweer-oefencentrum

Provinciaal

Fort bij Krommeniedijk

Landschap N-H

In ontwikkeling (recreatieve functie,

Provinciaal

Fort aan de Ham

Ministerie v. Defensie/Domeinen

Defensiemuseum

Provinciaal

Fort bij Veldhuis

Landschap N-H

Luchtoorlogmuseum

Provinciaal

Fort aan de St. Aagtendijk

Gemeente Beverwijk / Landschap N-H Fort: muziek-oefenruimten, deel staat leeg.

bedrijfsruimten)

Provinciaal

Fortwachterswoning en genieloods: schietvereniging Fort Zuidwijkermeer

Landschap N-H

Opslag en natuurgebied

Provinciaal

Fort bij Velsen

Privé

Opslag

Rijk

Fort bij IJmuiden

Gemeente

Evenementen

Provinciaal

Fort benoorden Spaarndam

Recreatie N-H

In ontwikkeling (recreatieve functie)

Provinciaal

Fort bezuiden Spaarndam

Recreatie N-H

Kinderopvang, recreatie

Provinciaal

Fort bij Penningsveer

Domeinen / Stichting Fort

Groeps-accommodatie en kleine

Provinciaal

Penningsveer

bedrijfsruimten

Fort bij de Liebrug

Recreatie N-H

Ruitersportwinkel

Provinciaal

Fort aan de Liede

Rijkswaterstaat

Opslag

Provinciaal

Fort bij Vijfhuizen

Kunstfort Vijfhuizen

Kunstfort

Provinciaal

Fort bij Hoofddorp

Gemeente H’meer

Sportschuttersvereniging

Provinciaal

Fort bij Aalsmeer

Gemeente H’meer

Geen

Provinciaal

Fort bij Kudelstaart

Ministerie v. Defensie

Jachthaven

Rijk

Fort de Kwakel

Privé

Fort: horeca, Genieloods: woningen

Provinciaal

Fort aan de Drecht

Stichting Beheer Historisch Erfgoed

Restaurant, galerie, atelier, en andere

Provinciaal

Uithoorn

bedrijfsruimten

Fort bij Uithoorn

Privé

In ontwikkeling (congres, trainingscentrum)

Rijk

Fort bij Waver-Amstel

Natuurmonumenten

Wijnhandel, natuur

Rijk

Fort in de Botshol

Natuurmonumenten

Natuur

Rijk

Fort aan de Winkel

Min. van Defensie

Camping

Rijk

40

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Fort

Eigenaar

Huidig gebruik

Monument status

Fort bij Abcoude

Natuurmonumenten

Fort: wijnhandel en aantal kleine gebruikers,

Rijk

staat deels leeg. Genieloods: visclub Fort bij Nigtevecht

Natuurmonumenten

natuur

Rijk

Fort bij Hinderdam

Natuurmonumenten

Natuur

Rijk

Fort Uitermeer

Provincie N-H

In ontwikkeling (recreatieve functie)

Rijk

Vesting Weesp

Gemeente Weesp

Fort: Muziekschool, bedrijfs-/verenigingsruimten Rijk

Gemeente Muiden

Kazerne: Vergaderruimte gemeente

(Fort Ossenmarkt, Schansen) Vesting Muiden (Kazerne, fort H, Muizenfort,

Fort H: horeca

Westbatterij, Muiderslot)

Muizenfort: kantoren

Rijk

Westbatterij: zeeverkenners Muiderslot: museum Diemerdam

Stadsherstel Amsterdam

In ontwikkeling (recreatieve functie)

Provinciaal

Vuurtoreneiland Durgerdam

DLG/Staatsbosbeheer

In ontwikkeling (nog onbekend), vuurtoren,

Provinciaal

woning, natuur Fort aan het Pampus

Stichting Pampus

Toeristische functie, evenementen, sport,

Rijk

recreatie

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

41

42

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

De Stelling van Amsterdam – Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013

n

43

44

n

P R O V I N C I E

N O O R D- H O L L A N D

Provincie

N oord-Holland

De Stelling van Amsterdam Colofon Uitgave Provincie Noord-Holland Postbus 123 2000 MD Haarlem Tel.: (023) 514 31 43 Fax: (023) 514 40 40 Internetadres: www.noord-holland.nl E-mailadres: [email protected] Eindredactie Provincie Noord-Holland Directie Beleid Sector Project en Programma Fotografie Provincie Noord-Holland A. Senger (Herstelling Amsterdam), blz. 22 Grafische verzorging Thieme GrafiMedia Groep Papier Hello matt, houtvrij MC Oplage 250 exemplaren

Haarlem, januari 2008

Op weg naar een nieuw gebiedsprogramma 2009-2013