Dan Luan Thi Phap Hoc

§¹i häc HuÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa trÇn ®×nh sö

Gi¸o tr×nh

DÉn luËn

thi ph¸p häc (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa)

HuÕ - 2007

1

Môc lôc

trang Môc lôc .....................................................................................................................2 lêi nãi ®Çu ..............................................................................................................7 Ch−¬ng I ...................................................................................................................8 thi ph¸p, thi ph¸p häc vµc¸c tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p8 I - Thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc ................................... 8 II - lÞch sö thi ph¸p häc. C¸c tr−êng ph¸i, khuynh h−íng hiÖn ®¹i ............................................................................................................................................ 12 Ch−¬ng II ................................................................................................................ 23 ®èi t−îng, ph¹m trï vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p......... 23 I - H×nh thøc nghÖ thuËt - ®èi t−îng chñ yÕu cña thi ph¸p häc.. 23 1. Thi ph¸p häc vµ h×nh thøc nghÖ thuËt .................................................. 23 2. Kh¸i niÖm h×nh thøc trong thùc tÕ, trong triÕt häc vµ trong nghÖ thuËt .................................................................................................................. 24 3. Hai quan niÖm vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p häc................................................................................................................ 28 II - H×nh thøc bªn trong, mang tÝnh quan niÖm lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p häc................................................................................................................ 28 1. Sù kh¸c biÖt gi÷a kh¸i niÖm h×nh thøc trong triÕt häc vµ h×nh thøc trong v¨n häc, nghÖ thuËt ................................................ 28 2. H×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong .................................... 30 3. ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ chØnh thÓ cña h×nh thøc v¨n häc......... 33 4. C¸c yÕu tè cña thÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm v¨n häc ........ 34 5. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc nghÖ thuËt .......................................... 35 III - C¸c chØnh thÓ v¨n häc vµ c¸c ph¹m trï thi ph¸p häc.............. 38 1. C¸c chØnh thÓ v¨n häc ..................................................................................... 38 2. C¸c ph¹m trï thi ph¸p ...................................................................................... 39 IV - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p häc ................................................ 39 Ch−¬ng III .............................................................................................................. 42 Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi....................................................... 42 I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ................................ 42 2

1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña chñ thÓ s¸ng t¸c… …… ……………………………………… 42 2. C¬ së x∙ héi, lÞch sö, v¨n ho¸ cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ............................................................................................................... 43 3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ............................ 44 II - Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc........................................................................................................... 46 1. T−¬ng quan nh©n vËt v¨n häc vµ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ............................................................................................................... 46 2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ......... 46 III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ............................................................................................................................... 47 1. Con ng−êi trong thÇn tho¹i ........................................................................ 47 2. Con ng−êi trong sö thi .................................................................................... 49 3. Con ng−êi trong cæ tÝch ................................................................................ 50 4. Con ng−êi trong v¨n häc viÕt trung ®¹i ............................................. 51 5. Con ng−êi trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i ................................................. 54 Ch−¬ng IV............................................................................................................... 57 Thêi gian nghÖ thuËt...................................................................................... 57 I - kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt................................................................ 57 1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï cña nghÖ thuËt ............ 57 2. L−îc sö kh¸i niÖm ................................................................................................ 58 II - CÊu tróc vµ biÓu hiÖn cña thêi gian nghÖ thuËt .......................... 59 1. Thêi gian trÇn thuËt ........................................................................................ 59 2. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt............................................................................ 60 3. Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt .............................................................................................................................. 62 4. C¸c b×nh diÖn thêi gian.................................................................................... 65 5. §é ®o thêi gian ..................................................................................................... 66 6. Thêi gian khÐp kÝn vµ thêi gian më .......................................................... 67 III - C¸C H×NH THøC THêI GIAN TRONG V¡N HäC ........................................... 67 1. Thêi gian trong thÇn tho¹i.......................................................................... 67 2. Thêi gian trong sö thi...................................................................................... 69 3. Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch................................................................. 70 4. Thêi gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i............................................... 71 3

5. Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i ................................................... 74 Ch−¬ng V ................................................................................................................ 78 Kh«ng gian nghÖ thuËt ................................................................................. 78 I - kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt ........................................................... 78 1. Kh«ng gian trong v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt...... 78 2. M« h×nh kh«ng gian vµ ng«n ng÷ kh«ng gian nghÖ thuËt ........ 79 3. TÝnh t−îng tr−ng, quan niÖm cña kh«ng gian nghÖ thuËt ....... 81 II - C¸C H×NH THøC KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT TRONG V¡N HäC ............. 82 1. Kh«ng gian thÇn tho¹i .................................................................................... 82 2. Kh«ng gian sö thi ................................................................................................ 83 3. Kh«ng gian cæ tÝch ............................................................................................ 84 4. Kh«ng gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i .......................................... 84 5. Kh«ng gian trong v¨n häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i ...................................... 86 IiI - PH¢N TÝCH KH¤NG GIAN NGhÖ THUËT Cô THÓ ........................................ 86 1. Kh«ng gian trong ¤bl«mèp cña nhµ v¨n Nga I. G«ncharèp ..... 87 2. Kh«ng gian trong truyÖn Tar¸t Bunba cña G«g«n ....................... 87 3. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ Tè H÷u.......................................... 88 Ch−¬ng VI............................................................................................................... 90 T¸C GI¶ Vµ KIÓU T¸C GI¶ .................................................................................. 90 I - KH¸I NIÖm T¸C gi¶ NH¦ MéT PH¹M TRï CñA thi ph¸p......................... 90 II - KiÓu t¸c gi¶ nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö ....... 97 Ch−¬ng VII ........................................................................................................... 101 tÝnh quan niÖm Vµ CÊU TRóC CñA THÓ LO¹I.......................................... 101 I - KH¸I NIÖM THÓ LO¹I, Tõ PH¢N LO¹I §ÕN nghiªn Cøu LO¹i H×NH vµ tÝnh quan niÖm cña thÓ lo¹i........................................................................... 101 1. Kh¸i niÖm thÓ lo¹i ............................................................................................ 101 2. Tõ ph©n lo¹i ®Õn nghiªn cøu lo¹i h×nh ................................................ 102 II - TÝNH NéI DUNG LO¹I H×NH CñA THÓ LO¹I V¨N HäC .............................. 103 1. ThÓ lo¹i lÞch sö d©n téc (sö thi)............................................................... 104 2. ThÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù ................................................................................. 104 3. ThÓ lo¹i ®êi t− .................................................................................................... 105 III - cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc ...................................................................... 106 1. Chñ thÓ thÓ lo¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt ........................................ 107

4

2. H×nh thøc ng«n ng÷ biÓu hiÖn .................................................................... 107 3. VÒ cÊu t¹o h×nh t−îng nh©n vËt vµ sù kiÖn ...................................... 108 4. Chøc n¨ng x∙ héi vµ ph−¬ng thøc tiÕp nhËn.................................... 108 IV - VÒ mét sè thÓ lo¹i v¨n häc ..................................................................... 108 1. TiÓu thuyÕt "tµi tö - giai nh©n" ................................................................ 108 2. Siªu tiÓu thuyÕt ................................................................................................. 109 3. VÒ bi kÞch x−a vµ nay ....................................................................................... 110 Ch−¬ng VIII.......................................................................................................... 112 CÊu tróc vµ tÝnh quan niÖm cña truyÖn ............................................ 112 I - Kh¸i niÖm truyÖn trong thi ph¸p häc hiÖn ®¹i .............................. 112 1. Cèt truyÖn vµ truyÖn .................................................................................... 112 2. CÊu tróc sù kiÖn cña truyÖn ...................................................................... 113 3. Tõ lý thuyÕt m« tÝp ®Õn ®¬n vÞ chøc n¨ng cña truyÖn .............. 114 5. M« tÝp vµ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña sù kiÖn ................................... 117 II - TÝnh quan niÖm cña truyÖn v¨n häc.................................................... 119 1. Sù kiÖn vµ quan niÖm nghÖ thuËt ............................................................ 119 2. T−¬ng quan gi÷a truyÖn nh©n qu¶ vµ truyÖn kÓ .......................... 122 III - HÖ thèng m« tÝp trong v¨n häc nghÖ thuËt ph−¬ng ®«ng.. 123 1. C¸c m« tÝp mang néi dung t« tem, t«n gi¸o, kú ¶o........................ 123 2. C¸c m« tÝp, nguyªn mÉu trong sinh ho¹t thÕ tôc ......................... 124 3. C¸c m« tÝp trong v¨n häc hiÖn ®¹i ......................................................... 124 Ch−¬ng IX............................................................................................................. 126 CÊu tróc cña v¨n b¶n trÇn thuËt.......................................................... 126 I - Kh¸i niÖm cña v¨n b¶n trÇn thuËt......................................................... 126 1. TrÇn thuËt miÖng vµ trÇn thuËt viÕt.................................................. 126 2. Kh¸i niÖm v¨n b¶n nghÖ thuËt .................................................................. 126 3. V¨n b¶n trÇn thuËt.......................................................................................... 127 4. Ng−êi trÇn thuËt vµ chñ thÓ trÇn thuËt .......................................... 128 II - §iÓm nh×n trong v¨n b¶n ............................................................................ 129 1. VÊn ®Ò ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n............................................................... 129 2. Ph©n lo¹i ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n........................................................ 130 3. §iÓm nh×n nghÖ thuËt nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö ..................................................................................................................................... 132

5

III - M« h×nh tù sù .................................................................................................... 136 1. VÊn ®Ò m« h×nh tù sù ........................................................................................ 136 2. Mét sè kiÓu ng−êi trÇn thuËt trong v¨n xu«i tù sù cña Trung Quèc - ViÖt Nam ....................................................................................................... 137 Ch−¬ng X .............................................................................................................. 142 NG¤N tõ NGHÖ THUËT ....................................................................................... 142 I - Ng«n tõ TRONG V¡N HäC Lµ MéT HIÖN T−îng NGHÖ THUËT........... 142 II - Nh∙n quan vµ lo¹i h×nh ng«n tõ v¨n häc......................................... 147 1. Sö thi vµ c¸c thÓ lo¹i cïng lo¹i.............................................................. 147 2. TiÓu thuyÕt - thÓ lo¹i tiªu biÓu cña v¨n häc hiÖn ®¹i ................ 148 III - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é ng«n ng÷........................................... 148 1. Thi ph¸p trong c¸c h×nh thøc tæ chøc tõ vµ côm tõ................... 148 2. Thi ph¸p trong có ph¸p .................................................................................. 150 IV - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é h×nh thøc nghÖ thuËt .............. 151 1. Lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt .......................................................................... 152 2. Lêi gi¸n tiÕp .......................................................................................................... 154 kÕt luËn ............................................................................................................... 159

6

lêi nãi ®Çu Kinh nghiÖm t×m hiÓu vµ th−ëng thøc nghÖ thuËt cho thÊy : chØ khi nµo tiÕp xóc ®−îc víi h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc, c¶m thÊy sù hiÖn diÖn cña nã, nhËn ra c¸i néi dung ®−îc thÓ hiÖn tù ®ã, th× míi cã thÓ nãi lµ tiÕp xóc víi b¶n th©n nghÖ thuËt, c¶m nhËn nghÖ thuËt. Nhu cÇu n©ng cao chÊt l−îng d¹y v¨n h¬n lóc nµo hÕt ®ang ®ßi hái n©ng cao n¨ng lùc c¶m thô vµ ph©n tÝch nghÖ thuËt. TËp gi¸o tr×nh nµy ®−îc viÕt ra nh»m gãp phÇn ®¸p øng nhu cÇu ®ã. Chóng t«i biªn so¹n vµ b¾t ®Çu gi¶ng d¹y gi¸o tr×nh nµy tõ n¨m 1981 t¹i §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi vµ mét sè tr−êng ®¹i häc kh¸c, ®Æc biÖt t¹i c¸c líp cao häc. N¨m 1984, khi gi¶ng ë §¹i häc S− ph¹m HuÕ, mét sè c¸n bé ®· ghi chÐp l¹i vµ in r«nª« lµm tµi liÖu, ®Æt tªn lµ "Gi¸o tr×nh thi ph¸p häc". N¨m 1993, §¹i häc S− ph¹m Thµnh phè Hå ChÝ Minh in l¹i b¶n nµy. Tµi liÖu do nguyªn lµ b¶n ghi bµi gi¶ng trªn líp cho nªn vÉn cßn nh÷ng s¬ sãt. S¸ch "DÉn luËn thi ph¸p häc" nµy ®−îc viÕt ra lÇn ®Çu. Tuy t¸c gi¶ ®· gi¶ng d¹y vµ tÝch luü, song vÉn khã tr¸nh khái sai sãt bëi b¶n th©n vÊn ®Ò rÊt réng lín vµ phøc t¹p. Do khu«n khæ cã h¹n nªn tµi liÖu nµy chØ tËp trung vµo mét sè vÊn ®Ò cã tÇm bao qu¸t nhÊt. Th− môc tham kh¶o chØ ghi c¸c tµi liÖu mµ häc viªn cã thÓ t×m thÊy ®−îc ë ViÖt Nam b»ng tiÕng ViÖt ®· xuÊt b¶n. Trªn c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh, häc viªn cã thÓ t×m thÊy thªm nhiÒu tµi liÖu bæ Ých. Tµi liÖu nµy chØ lµm nhiÖm vô "dÉn luËn". Muèn hiÓu s©u c¸c vÊn ®Ò häc viªn cÇn ®äc tµi liÖu kh¸c cña chóng t«i vµ c¸c tµi liÖu tham kh¶o kh¸c. GS.TS. TrÇn §×nh Sö

7

Ch−¬ng I

thi ph¸p, thi ph¸p häc vµc¸c tr−êng ph¸i ghiªn cøu thi ph¸p

I - Thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc Thi ph¸p häc lµ mét danh tõ míi nh−ng kh«ng xa l¹. §ã lµ tªn gäi mét bé m«n cæ x−a nhÊt nh−ng ®ång thêi còng lµ bé m«n hiÖn ®¹i nhÊt cña nghiªn cøu v¨n häc, ®ang ®em l¹i cho ngµnh nµy nh÷ng luång sinh khÝ míi. Nãi x−a nhÊt, v× tªn gäi cña nã ®−îc x¸c ®Þnh víi c«ng tr×nh Thi ph¸p häc (Poetika) cña Aristote, ra ®êi c¸ch ®©y h¬n 2300 n¨m. Nãi hiÖn ®¹i bëi thi ph¸p häc trë thµnh mét trong nh÷ng h−íng chñ yÕu cña nghiªn cøu v¨n häc thÕ kû XX vµ vÉn ®ang tiÕp tôc ë thÕ kû XXI. Thi ph¸p häc ®· tr¶i qua nh÷ng b−íc th¨ng trÇm vµ ®ang håi sinh. ViÖn sÜ Nga M. Khr¸pchenc« x¸c nhËn : "Trong thêi ®¹i ta (thÕ kû XX - T§S) høng thó vÒ thi ph¸p häc ngµy cµng t¨ng". Nhµ nghiªn cøu Ph¸p Jean - Yves TadiÐ nãi : "Tõ chñ nghÜa h×nh thøc Nga, thi ph¸p häc b¾t ®Çu phôc h−ng". Trong thêi cæ ®¹i vµ trung ®¹i Thi ph¸p häc cïng víi Tõ ch−¬ng häc (RhÐtorique) thuéc vµo bé m«n nghiªn cøu quy t¾c viÕt v¨n, phÇn nhiÒu rÊt chi tiÕt, quy ph¹m, phiÒn to¸i, gÇn nh− lµ nh÷ng c«ng thøc v¨n ch−¬ng, lµm ng−êi ta ch¸n. §Õn thÕ kû XVII víi chñ nghÜa cæ ®iÓn, thi ph¸p cµng chÆt chÏ trong c¸c quy ph¹m m« pháng tù nhiªn. Sang thÕ kû XVIII - XIX, víi chñ nghÜa Khai s¸ng, chñ nghÜa l·ng m¹n, chñ nghÜa hiÖn thùc, lý luËn v¨n häc hiÖn ®¹i b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Ng−êi ta ®ßi hái søc s¸ng t¹o, gi¶i phãng c¸ tÝnh vµ søc t−ëng t−îng, chèng l¹i m« pháng vµ nh÷ng quy t¾c, quy ph¹m rµng buéc nhµ v¨n. Thi ph¸p häc truyÒn thèng kh«ng cßn ®−îc t«n sïng nh− tr−íc. Theo M. H. Abrams trong s¸ch G−¬ng vµ §Ìn (1953) th× c¶ hai thÕ kû XVIII - XIX lµ thêi gian ®Êu tranh chèng c¸c tÝn ®iÒu cña thi ph¸p häc cæ ®iÓn nh»m kh¼ng ®Þnh tinh thÇn nghÖ thuËt míi. Víi sù kh¼ng ®Þnh cña tinh thÇn nh©n v¨n hiÖn ®¹i, tøc tÝnh chñ thÓ, tÝnh s¸ng t¹o, b¶n chÊt thÈm mü, nhu cÇu x©y dùng nÒn thi ph¸p häc hiÖn ®¹i b¾t ®Çu. Qu¶ thùc, víi ý thøc m« pháng tù nhiªn, chñ nghÜa gi¸o huÊn, tinh thÇn lý tÝnh, truyÒn thèng quy ph¹m, th× b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ mét s¶n phÈm s¸ng t¹o cña con ng−êi ch−a ®−îc chó ý ®Çy ®ñ. Råi khi ý thøc thùc chøng, c¸ch tiÕp cËn x· héi häc trë nªn gi¸o ®iÒu, kinh viÖn th× nhu cÇu nghiªn cøu b¶n chÊt nghÖ thuËt vµ thÈm mü cña v¨n häc cµng bøc thiÕt. §ã chÝnh lµ lý do v× sao thi ph¸p häc ®· ra ®êi hµng ngh×n n¨m nay, ®· cã thêi tµn lôi vµ ngµy nay ®· håi sinh víi mét søc sèng ch−a tõng cã. T«i gäi ®ã lµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®Ó ph©n biÖt víi thi ph¸p häc truyÒn thèng. §ã lµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i bëi v× nã nghiªn cøu nghÖ thuËt xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguyªn t¾c kh¸c. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xuÊt ph¸t tõ ®èi t−îng, tõ ch©n lý tù nhiªn ®Ó bµn vÒ nghÖ thuËt th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt s¸ng t¹o cña chñ thÓ. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xuÊt ph¸t tõ c¸c yÕu tè nhá nhÊt råi xem xÐt nghÖ thuËt nh− lµ sù tæng céng cña c¸c yÕu tè ®ã, thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xuÊt ph¸t tõ quan niÖm cÊu tróc, tÝnh chØnh thÓ vµ tÝnh hÖ thèng, xem nghÖ thuËt lµ mét tæ chøc siªu tæng céng. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xem nghÖ thuËt nh− 8

nh÷ng vËt ®−îc s¸ng t¹o tinh x¶o b»ng chÊt liÖu, th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xem nghÖ thuËt lµ mét ho¹t ®éng giao tiÕp, mét hÖ thèng ký hiÖu mµ s¶n phÈm cña nã lµ mét kh¸ch thÓ thÈm mü, mét s¸ng t¹o tinh thÇn tån t¹i võa trong v¨n b¶n võa trong c¶m thô cña ng−êi ®äc. Thi ph¸p häc truyÒn thèng thÝch ®−a ra nh÷ng lêi khuyªn b¶o vÒ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, nhµ v¨n ph¶i thÕ nµy, thÕ kia, th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i lµ khoa häc ®óc kÕt b¶n chÊt vµ quy luËt nghÖ thuËt tõ trong b¶n th©n c¸c s¸ng t¹o nghÖ thuËt, ®Ó hiÓu nghÖ thuËt s©u h¬n, ®óng h¬n. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xem nghÖ thuËt theo nh÷ng nguyªn lý ngh×n n¨m bÊt biÕn th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xem nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña lÞch sö, cïng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn víi lÞch sö trong ng÷ c¶nh v¨n ho¸. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng chØ quan t©m tíi quy t¾c s¸ng t¸c th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i cßn quan t©m tíi c¸ch ®äc, c¸ch gi¶i m· v¨n b¶n. VÞ trÝ cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®−îc x¸c ®Þnh trong hÖ thèng c¸c bé m«n cña khoa nghiªn cøu v¨n häc. Nghiªn cøu v¨n häc l©u nay ®−îc xem lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu bé m«n. Phª b×nh v¨n häc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ c¸c t¸c phÈm v¨n häc riªng lÎ hoÆc t¸c gi¶, trµo l−u, ®Æc biÖt lµ t¸c phÈm ®−¬ng ®¹i theo nh÷ng quan ®iÓm cña thêi hiÖn ®¹i. LÞch sö v¨n häc nghiªn cøu sù xuÊt hiÖn, tiÕp nhËn vµ vÞ trÝ cña c¸c t¸c phÈm, t¸c gi¶ trong bèi c¶nh x· héi v¨n ho¸, v¨n häc ®−îc s¾p xÕp theo tÝnh liªn tôc cña c¸c thêi kú, giai ®o¹n lÞch sö. Lý luËn v¨n häc lµ hÖ thèng kh¸i niÖm kh¸i qu¸t chung nhÊt vÒ b¶n chÊt, ®Æc tr−ng cïng c¸c yÕu tè cÊu thµnh v¨n häc : t¸c gi¶, t¸c phÈm, thÓ lo¹i, trµo l−u, phong c¸ch,... ; vÒ c¸c quy luËt tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña v¨n häc : v¨n häc vµ x· héi, v¨n häc vµ c¸c nghÖ thuËt kh¸c, v¨n häc vµ ng−êi ®äc, v.v. Muèn x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña thi ph¸p häc th× tr−íc hÕt ph¶i ®Þnh nghÜa nã. Theo viÖn sÜ M. Khr¸pchenc«, trong thuËt ng÷ "poetika" nªn ph©n biÖt lµm hai nghÜa. Mét lµ c¸c nguyªn t¾c thi ph¸p vèn tån t¹i trong v¨n häc vµ hai lµ thi ph¸p häc, khoa häc nghiªn cøu thi ph¸p. ë ch©u ¢u viÖc dïng mét thuËt ng÷ ®Ó chØ võa ®èi t−îng nghiªn cøu, võa chØ khoa häc nghiªn cøu ®èi t−îng ®ã ®· trë thµnh th«ng lÖ. VÝ dô, grammatika võa lµ ng÷ ph¸p, võa lµ ng÷ ph¸p häc ; stilistika võa lµ phong c¸ch võa lµ phong c¸ch häc ; historia võa lµ lÞch sö trong thùc tÕ võa lµ sö häc. Ho¸ häc võa tªn mét khoa häc võa lµ tªn c¸i ®èi t−îng mµ nã nghiªn cøu. V× vËy, ë ®©y trong tiÕng ViÖt chóng ta cã thÓ ph©n biÖt thµnh hai tªn gäi thi ph¸p vµ thi ph¸p häc, tuú theo tr−êng hîp mµ dÞch vµ dïng cho ®óng. ViÖn sÜ AvªrinxÐp th× nãi "thi ph¸p lµ hÖ thèng nguyªn t¾c s¸ng t¹o cña mét t¸c gi¶, mét tr−êng ph¸i, hay c¶ mét thêi ®¹i v¨n häc, tøc lµ nh÷ng g× mµ bÊt cø nhµ v¨n nµo còng s¸ng t¹o ra cho m×nh, bÊt kÓ lµ cã ý thøc tù gi¸c hay kh«ng. Mét thi ph¸p nh− thÕ ®· tån t¹i rÊt l©u ®êi trong v¨n häc, hµng ngh×n n¨m tr−íc khi cã Aristote". Còng gièng nh− ng÷ ph¸p tån t¹i trong lêi nãi tõ rÊt l©u, tr−íc khi cã ng÷ ph¸p häc, thi ph¸p häc ra ®êi rÊt muén. Tuy nhiªn, dï nhiÒu ng−êi ®Òu nãi tíi thi ph¸p häc, song tr−íc c©u hái thi ph¸p häc lµ g× th× l¹i nhËn ®−îc nh÷ng c©u tr¶ lêi rÊt kh¸c nhau. Cã ng−êi nãi døt kho¸t thi ph¸p häc lµ lý luËn v¨n häc. Cã ng−êi l¹i nãi thi ph¸p häc kh«ng ph¶i lý luËn v¨n häc, mµ chØ lµ sù nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c s¸ng t¸c cô thÓ trong v¨n häc. Cã ng−êi nãi thi ph¸p häc lµ phong c¸ch häc. M. P«liakèp x¸c nhËn : Cho ®Õn nay ch−a cã mét c©u tr¶ lêi chung ®ñ søc thuyÕt phôc vµ kh«ng g©y tranh c·i cho c©u hái : "Thi ph¸p häc lµ g×". Chóng t«i sö dông mét c¸ch hiÓu

9

chiÕt trung. Thi ph¸p häc cã phÇn lý thuyÕt, cã phÇn nghiªn cøu s¸ng t¸c cô thÓ, bao gåm c¶ phong c¸ch häc. Thi ph¸p häc lµ bé m«n khoa häc cã nhiÖm vô ®Æc thï trong lý luËn v¨n häc, phª b×nh v¨n häc vµ lÞch sö v¨n häc. Khi phª b×nh, ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc, nã h−íng tíi kh¸m "tÝnh v¨n häc", cÊu tróc biÓu hiÖn nghÖ thuËt trªn c¸c cÊp ®é. Khi nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc, nã h−íng tíi kh¸m ph¸ sù vËn ®éng, tiÕn ho¸ cña c¸c ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn vµ h×nh thøc nghÖ thuËt. Khi nghiªn cøu lý luËn v¨n häc, nã tËp trung kh¸m ph¸ c¸c cÊu tróc thÓ hiÖn b¶n chÊt nghÖ thuËt cña v¨n häc. Gép c¶ l¹i, cã thÓ t¸n thµnh ®Þnh nghÜa cña nhµ lý luËn v¨n häc Nga V. Girmunxki : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu thi ca (v¨n häc) víi (1) t− c¸ch lµ mét nghÖ thuËt" . §©y lµ ®Þnh nghÜa c« ®óc nhÊt mµ mäi ®Þnh nghÜa kh¸c chØ lµ sù khai triÓn kh¸c nhau cña nã. ViÖn sÜ V. Vin«gra®èp cô thÓ ho¸ : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc vÒ c¸c h×nh thøc, c¸c d¹ng thøc, c¸c ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng thøc tæ chøc t¸c phÈm cña s¸ng t¸c ng«n tõ, vÒ c¸c kiÓu cÊu tróc vµ c¸c thÓ lo¹i t¸c phÈm v¨n häc. Nã muèn bao qu¸t kh«ng chØ lµ c¸c hiÖn t−îng cña ng«n tõ th¬, mµ cßn gåm c¶ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau nhÊt (2) cña t¸c phÈm v¨n häc vµ s¸ng t¸c d©n gian" . §Þnh nghÜa nµy nhÊn m¹nh tíi h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng ®Æc thï cña thi ph¸p häc. Tõ ®iÓn B¸ch khoa v¨n häc gi¶n yÕu cña Nga còng ghi : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc vÒ cÊu t¹o cña c¸c t¸c phÈm v¨n häc vµ hÖ thèng (3) c¸c ph−¬ng tiÖn thÈm mü mµ chóng sö dông" . Trong c«ng tr×nh Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, t¸c gi¶ M. Bakhtin tuy kh«ng nªu ra ®Þnh nghÜa vÒ thi ph¸p häc, nh−ng néi dung nghiªn cøu cña «ng lµ "Nhµ nghÖ sÜ §ètxt«iÐpxki" víi "c¸i nh×n nghÖ thuËt ®éc ®¸o" vµ "h×nh thøc tiÓu thuyÕt ®a thanh", "ng«n tõ ®a giäng" ®· x¸c nhËn néi dung thi ph¸p cña nã. C«ng tr×nh Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ cña cña §.X. LikhachÐp nghiªn cøu hÖ thèng thÓ lo¹i, c¸ch kh¸i qu¸t nghÖ thuËt, c¸c ph−¬ng tiÖn v¨n häc, kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt, ®· cho thÊy néi dung kh¸i niÖm thi ph¸p hµm chøa trong cuèn s¸ch lµ c¸c ph−¬ng diÖn h×nh thøc bªn trong cña v¨n häc. TÊt c¶ c¸c ý kiÕn vµ thùc tiÔn nghiªn cøu nãi trªn ®Òu cho thÊy thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu h×nh thøc nghÖ thuËt. Tuy nhiªn, c¸c häc gi¶ Nga nãi trªn, trong ®Þnh nghÜa kh«ng ph©n biÖt r¹ch rßi hai ph¹m vi thi ph¸p häc - thi ph¸p häc lý thuyÕt vµ thi ph¸p häc miªu t¶, thi ph¸p häc lÞch sö. Mét sè nhµ nghiªn cøu v¨n häc ph−¬ng T©y nªu ®Þnh nghÜa cã kh¸c, tuy kh«ng ra ngoµi quü ®¹o xem v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt, nh−ng hä thiªn vÒ thi ph¸p häc lý thuyÕt. Tzvetan T«®«rèp trong s¸ch Thi ph¸p häc x¸c ®Þnh : "§èi t−îng cña thi ph¸p häc cÊu tróc kh«ng ph¶i lµ tù th©n t¸c phÈm v¨n häc, mµ lµ c¸c thuéc tÝnh cña mét kiÓu ng«n tõ vèn cã cña v¨n b¶n v¨n häc (discours litteraire, còng dÞch lµ diÔn ng«n, ng«n tõ, v¨n b¶n v¨n häc − T§S.). Thi ph¸p häc cÊu tróc quan t©m tíi c¸i thuéc tÝnh trõu t−îng ®· t¹o thµnh dÊu hiÖu ®Æc tr−ng

(1) V. Girmunxki, NhiÖm vô cña thi ph¸p häc (1919 - 1923) trong s¸ch : Lý luËn v¨n häc − thi ph¸p häc phong c¸ch häc, Lªningr¸t, 1977, tr. 15 (tiÕng Nga). (2) V. Vin«gra®èp, Phong c¸ch häc, lý luËn ng«n tõ nghÖ thuËt, thi ph¸p häc, M¸txc¬va, 1963, tr. 184 (tiÕng Nga). (3) B¸ch khoa v¨n häc gi¶n yÕu, tËp 5, tr. 936.

10

(1) cña sù thËt v¨n häc - thuéc tÝnh tÝnh v¨n häc" mét thuéc tÝnh bÊt biÕn. T«®«rèp t¸n thµnh víi c¸ch hiÓu thi ph¸p häc cña nhµ th¬ Ph¸p Paul ValÐry.

Paul ValÐry cho r»ng cÇn ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu thi ph¸p vµ gäi b»ng thi ph¸p häc. ¤ng nãi : "Chóng t«i cho r»ng tªn gäi thÝch hîp sÏ lµ thi ph¸p häc (poÐtique), nÕu nh− hiÓu tõ ®ã víi ý nghÜa tõ nguyªn häc, tøc lµ tªn gäi chØ lµ tÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan tíi s¸ng t¹o, tøc lµ sù t¹o thµnh, kÕt cÊu t¸c phÈm v¨n häc mµ ng«n tõ cña chóng võa lµ thùc tÕ, võa lµ ph−¬ng tiÖn, chø kh«ng ph¶i lµ víi ý nghÜa hÑp h¬n, nh− lµ tËp hîp c¸c quy t¾c mü (2) häc liªn quan ®Õn thi ca" . Xem thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt ®· bao hµm mét ph¹m vi réng, tõ t¸c phÈm cô thÓ, thÓ lo¹i ®Õn c¸c kh¸i qu¸t phæ qu¸t. §iÓm lµm cho thi ph¸p häc cã vÞ trÝ ®éc lËp, ph©n biÖt víi c¸c bé m«n kh¸c trong khoa v¨n häc lµ nã chØ nghiªn cøu cÊu tróc vµ thuéc tÝnh nghÖ thuËt cña v¨n häc tõ gãc ®é nghÖ thuËt. Lý luËn v¨n häc bao gåm c¶ x· héi häc v¨n häc, triÕt häc v¨n häc, t©m lý häc v¨n häc, tiÕp nhËn v¨n häc, ph©n t©m häc v¨n häc, v¨n ho¸ häc v¨n häc, nh©n lo¹i häc v¨n häc,... cho nªn ®ång nhÊt thi ph¸p häc víi lý luËn v¨n häc cã lÏ lµ kh«ng hîp lý. Thi ph¸p häc cßn bao gåm sù miªu t¶, kh¸m ph¸ hÖ thèng c¸c ph−¬ng tiÖn cÊu tróc nghÖ thuËt cô thÓ, mang s¾c th¸i d©n téc vµ c¸ nh©n, nh− thi ph¸p v¨n häc Trung Quèc, thi ph¸p v¨n häc Nga, thi ph¸p §ètxt«iÐpxki,... V¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ, cho nªn thi ph¸p häc bao gåm c¶ phong c¸ch (3) häc v¨n häc. §ã lµ mét "phong c¸ch häc siªu ng«n ng÷ häc" (M. Bakhtin). C¸ch hiÓu nµy (4) còng ®−îc nhiÒu nhµ lý luËn v¨n häc t¸n ®ång . C¸ch hiÓu thi ph¸p häc lµ bé m«n nghiªn cøu nghÖ thuËt th¬ ca vèn cã tõ rÊt xa x−a, ngµy nay vÉn tån t¹i, nh−ng tá ra qu¸ h¹n hÑp, bëi ®ã chØ lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc, mµ thÓ lo¹i hµng ®Çu cña v¨n häc hiÖn ®¹i ®· chuyÓn sang tiÓu thuyÕt, v¨n xu«i. §ãng khung thi ph¸p häc trong ph¹m vi ng«n ng÷ häc nh− R. Jakobson còng thu hÑp ph¹m vi cña thi ph¸p, bëi v¨n häc nghÖ thuËt cßn lµ mét hiÖn t−îng "siªu ng«n ng÷". Thi ph¸p häc nghiªn cøu c¸c thñ ph¸p, kü thuËt v¨n häc, nh−ng nã kh«ng gi¶n ®¬n lµ "kü thuËt häc v¨n häc". Nã ®i s©u vµo ho¹t ®éng s¸ng t¹o, t− duy nghÖ thuËt cña chñ thÓ, cho nªn cã thÓ xem nã nh− mét lÜnh vùc g¾n víi mü häc v¨n häc, triÕt häc nghÖ thuËt. Bakhtin tõng nãi thiÕu mét c¬ së triÕt häc, mü häc v÷ng ch¾c th× thi ph¸p häc chØ cßn lµ bé m«n kh¶o s¸t, liÖt kª c¸c thñ ph¸p h×nh thøc gi¶n ®¬n. Trong ®êi sèng h«m nay, thi ph¸p häc g¾n liÒn víi v¨n ho¸ häc v¨n häc, bëi v× b¶n th©n c¸c h×nh thøc v¨n häc lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸ nghÖ thuËt, vµ ph¶i ®Æt trong c¸c truyÒn thèng v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh th× míi cã thÓ lý gi¶i ®−îc.

(1) Tzvetan T«®«rèp, Thi ph¸p häc, theo b¶n Nga v¨n trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc, t¸n thµnh vµ ph¶n ®èi, M¸txc¬va, 1975, tr. 41. (2) DÉn theo T«®«rèp, Thi ph¸p häc, S®d, tr. 42. (1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng V, NXB Gi¸o dôc, 1993. (2) M. Khr¸pchenc«, Thi ph¸p häc, phong c¸ch häc, lý luËn v¨n häc trong s¸ch S¸ng t¹o nghÖ thuËt, hiÖn thùc, con ng−êi, M¸txc¬va, 1976, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, tËp 2, NXB Khoa häc x· héi, H., 1985.

11

II - lÞch sö thi ph¸p häc. C¸c tr−êng ph¸i, khuynh h−íng hiÖn ®¹i 1. Thi ph¸p häc lµ bé m«n cæ x−a nhÊt cña ngµnh nghiªn cøu v¨n häc. ë ph−¬ng T©y thêi cæ ®¹i Hy L¹p, thi ph¸p häc lµ poietikÌ, tÐchnÌ, nghiªn cøu c¸c ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn, thÓ lo¹i, ng«n tõ. Thi ph¸p häc (Poetika) cña Aristote lµ c«ng tr×nh næi tiÕng nhÊt trong c¸c thi ph¸p häc ®−¬ng thêi, tæng kÕt kinh nghiÖm nghÖ thuËt Hy L¹p (sö thi, bi kÞch, tông ca), lµ cÈm nang vÒ c¸c quy t¾c s¸ng t¸c, c¸c lêi khuyªn h÷u Ých ®Ó d¹y b¶o nh÷ng ng−êi lµm nghÒ s¸ng t¹o v¨n häc. ¤ng nªu lªn häc thuyÕt vÒ nguyªn t¾c "m« pháng", miªu t¶ c¸c lo¹i vµ thÓ, c¸c h×nh thøc thi ca mµ ng−êi Hy L¹p tiÕp nhËn. §Æc tr−ng chñ yÕu ph©n biÖt thi ca víi c¸c h×nh thøc s¸ng t¹o ng«n tõ kh¸c lµ "tÝnh trang trÝ" − trang trÝ bëi c¸c nghÖ thuËt bªn ngoµi v¨n häc nh− móa, nh¹c, phôc trang, trang trÝ s©n khÊu, vµ c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n tõ nh− ph−¬ng thøc tu tõ. H×nh thøc th¬ ca chñ yÕu thêi Êy lµ kÞch. Thi ph¸p häc cña Aristote do cã néi dung triÕt häc ®· cã ¶nh h−ëng to lín ë ch©u ¢u suèt thêi cæ ®¹i, thêi Phôc h−ng vµ kÐo dµi cho ®Õn hÕt thÕ kû XVIII, XIX. C¸c t¸c gi¶ Horace, Psevdo Longinus, Boileau, Lessing ®Òu cã nh÷ng c«ng tr×nh thi ph¸p häc næi tiÕng. ë Trung Quèc, nÕu hiÓu thi ph¸p lµ nghiªn cøu v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt th× V¨n t©m ®iªu long cña L−u HiÖp lµ c«ng tr×nh thi ph¸p häc sím nhÊt, bëi nã d¹y cho ng−êi ta nh÷ng tinh tuý cña phÐp lµm v¨n. Nhµ nghiªn cøu V−¬ng VËn Hy nhËn xÐt V¨n t©m ®iªu long lµ "bé (1) s¸ch chØ ®¹o viÖc s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng, chø kh«ng ph¶i lµ lo¹i s¸ch nh− lý luËn v¨n häc" . C¸c s¸ch "Thi tho¹i" cã nh÷ng t×m tßi vÒ th¬, c¸ch lµm th¬ còng thuéc vÒ thi ph¸p häc. C¸c t¸c gi¶ nh− Nghiªm Vò, Chu BËt, Kh−¬ng Quú, Ngôy Kh¸nh Chi, ThÈm §øc TiÒm ®Òu dïng thuËt ng÷ "thi ph¸p" ®Ó chØ phÐp lµm th¬. C¸c nhµ b×nh ®iÓm tiÓu thuyÕt nh− Kim Th¸nh Th¸n, Mao T«n C−¬ng, Lý Tr¸c Ng«, Tr−¬ng Tróc Pha, Chi NghiÓn Trai, DiÖp Tró ®Òu ®i s©u ph©n tÝch nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña tiÓu thuyÕt, më ra truyÒn thèng thi ph¸p häc tiÓu thuyÕt cña Trung Quèc. C¸c nÒn v¨n häc Ên §é, NhËt B¶n, ¶ RËp còng cã c¸c truyÒn thèng thi ph¸p häc ®éc ®¸o. ë ViÖt Nam còng cã quan niÖm thi ph¸p t−¬ng tù nh− Trung Quèc x−a, nh−ng thu hÑp vµo thi ph¸p thÓ lo¹i nh− ViÖt H¸n v¨n kh¶o cña Phan KÕ BÝnh, mÊy ch−¬ng vÒ thi ph¸p th¬ trong ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu cña D−¬ng Qu¶ng Hµm. C¸c c«ng tr×nh nµy tuy xuÊt hiÖn ®Çu thÕ kû XX nh−ng mang kh¸i niÖm thi ph¸p truyÒn thèng. Nh×n chung thi ph¸p häc truyÒn thèng (cæ ®¹i, trung ®¹i) ®Òu thiªn vÒ nghiªn cøu thÓ lo¹i, ng«n tõ ®Ó chØ ®¹o s¸ng t¸c, ®Ò xuÊt c¸c lêi khuyªn. Thi ph¸p ®−îc xem lµ hiÖn t−îng bÊt biÕn vµ cÊu tróc v¨n häc ®−îc xÐt theo nguyªn t¾c nguyªn tö luËn - nghÖ thuËt do c¸c yÕu tè nhá nhÊt liªn kÕt víi nhau mµ thµnh, t¸c phÈm lµ tæng céng c¸c yÕu tè riªng lÎ. Nguyªn t¾c thi ph¸p ®−îc hiÓu thµnh nh÷ng quy ph¹m, gi¸o ®iÒu. Mäi ng−êi ®Òu biÕt nghÖ thuËt nh− thi ca, v¨n häc lµ c¸i kh«ng thÓ ®em d¹y cho ng−êi kh¸c ®−îc. S¸ng t¹o v¨n häc ®i theo con ®−êng cña c¸i "ph¸p ë trong v« ph¸p", chøa ®ùng nhiÒu ®iÒu cho ®Õn nay vÉn cßn lµ bÝ Èn. Do vËy, thi ph¸p häc truyÒn thèng kh«ng cßn ®¸p øng nhu cÇu t×m hiÓu v¨n häc cña ng−êi hiÖn ®¹i.

(1) V−¬ng VËn Hy, T×m hiÓu "V¨n t©m ®iªu long", NXB Cæ tÞch, Th−îng H¶i, 1986, tr.7.

12

2. Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn chñ yÕu tõ ®Çu thÕ kû XX víi nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt míi. Mét lµ c¸c triÕt häc nh©n v¨n nh− triÕt häc sù sèng tõ Nietzsche, W. Dilthey, Kf. G. Simmel, ®Õn triÕt häc hiÖn t−îng häc, nh− E. Husserl, M. Heidegger, lý thuyÕt ph©n t©m häc cña S. Freud, K. Jung, J. Lacan, lý thuyÕt gi¶i thÝch häc vµ tiÕp nhËn cña H. Gadamer, P. Riceaux, H.R. Jauss, W. Izer,... ®· cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a nghÖ thuËt víi sù sèng cña con ng−êi, sù c¶m nhËn, sù hiÓu cña ng−êi ®äc ; s¸ng t¹o nghÖ thuËt kh«ng ®ång nhÊt víi c¸c quan niÖm lý tÝnh vµ ý nghÜa cña nghÖ thuËt do ng−êi ®äc cÊu t¹o nªn trªn c¬ së h×nh t−îng nghÖ thuËt. Hai lµ lý thuyÕt ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc cña F. de Saussure, Pierce, Morris, S. Langer,... cho thÊy tÝnh cÊu tróc cña c¸i biÓu ®¹t nghÖ thuËt kh«ng ®ång nhÊt víi c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷, tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña h×nh thøc nghÖ thuËt. Tãm l¹i tÝnh chñ thÓ, tÝnh s¸ng t¹o, tÝnh quy −íc, tÝnh cÊu tróc lµ nÒn t¶ng cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. C¸c tr−êng ph¸i thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®· ®æi míi nghiªn cøu thi ph¸p theo tinh thÇn ®ã. a) Tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga Tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga bao gåm c¸c thµnh viªn cña tr−êng ph¸i ng«n ng÷ häc M¸txc¬va, thµnh lËp n¨m 1914, do R. Jakobson ®øng ®Çu, vµ c¸c thµnh viªn cña Héi nghiªn cøu ng«n ng÷ thi ca ë thµnh phè PªtÐcbua còng thµnh lËp vµo n¨m 1914 do V. Sc¬lèpxki ®øng ®Çu. C¸c thµnh viªn cña Héi gåm B. Eikhenbaum, Iu. T−nhanèp, V. Girmunxki, V. Vin«gra®èp,... Hä chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña tr−êng ph¸i ng«n ng÷ häc GenÌve (F.de. Saussure) vµ cña hiÖn t−îng häc E. Husserl, tá ra ®Æc biÖt høng thó víi ng«n ng÷ thi ca, víi c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt, vµ ®Ò cao ph−¬ng ph¸p khoa häc, ph¶n øng víi chñ nghÜa chñ quan bÝ hiÓm cña chñ nghÜa t−îng tr−ng. Quan ®iÓm thø nhÊt cña tr−êng ph¸i theo V. Sc¬lèpxki lµ lªn ¸n gay g¾t c¸c quan ®iÓm xem v¨n häc lµ b¾t ch−íc, v¨n häc phôc vô x· héi vµ v¨n häc lµ t− duy h×nh t−îng theo c¸ch hiÓu ®−¬ng thêi cña tr−êng ph¸i PotÐpnhia, nh»m ®Ò cao tÝnh ®éc lËp tù t¹i cña v¨n häc. Theo «ng, thi ph¸p "nghiªn cøu c¸c quy luËt néi bé cña v¨n häc". Néi dung cña v¨n häc do c¸c tõ vµ t− t−ëng t¹o nªn. Thø hai, hä xem "thñ ph¸p" lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p häc, trong ®ã chñ yÕu lµ thñ ph¸p "l¹ ho¸" vµ t−¬ng quan gi÷a chÊt liÖu vµ h×nh thøc, siuzhet (truyÖn kÓ) vµ fabula (tÝch truyÖn). Thñ ph¸p "l¹ ho¸" cã chøc n¨ng t¹o ra c¸i nh×n míi, c¶m gi¸c míi vÒ sù vËt, chèng l¹i c¬ chÕ thÝch nghi tù ®éng ho¸ cña c¬ quan c¶m gi¸c. Thø ba, hä kh¾c phôc sù ®èi lËp gi¶ t¹o gi÷a néi dung vµ h×nh thøc cña t− duy cò b»ng c¸ch cho r»ng, mäi yÕu tè néi dung trong v¨n häc ®Òu cã thÓ trë thµnh h×nh thøc vµ ng−îc l¹i còng vËy. Vai trß lÞch sö to lín cña tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga lµ sau hµng ngh×n n¨m tån t¹i cña v¨n häc, lÇn ®Çu tiªn ®· ®Æt ra nhiÖm vô nghiªn cøu ®Æc tr−ng cña ng«n tõ nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ ng«n tõ v¨n xu«i, lÇn ®Çu tiªn g¾n h×nh thøc ng«n tõ víi c¸i nh×n nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Nh−îc ®iÓm nghiªm träng cña tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga lµ ®èi lËp cùc ®oan nghÖ thuËt víi ®êi sèng. §−¬ng thêi Girmunxki ®· bÊt ®ång víi V. Sc¬lèpxki vÒ ®iÓm nµy. Coi träng thñ ph¸p, hä xem nhÑ yÕu tè t©m lý s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. §ång thêi xem t¸c phÈm lµ v¨n b¶n khÐp kÝn, hä ch−a thÊy vai trß chñ thÓ cña ng−êi ®äc. Tuy vËy, thµnh tùu lín nhÊt cña hä lµ nh×n thÊy tÝnh ®éc lËp cña v¨n häc nghÖ thuËt thÓ hiÖn trong thñ ph¸p, tõ ®ã më ra nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn v¨n häc kh¸c. MÆc dï ®óng nh− Bakhtin ®· phª ph¸n, thi ph¸p häc cña Sc¬lèpxki lµ "thi ph¸p häc chÊt liÖu" cßn thiÕu v¾ng mét chiÒu s©u cña mü häc, triÕt häc, v¨n ho¸ häc, th× c¸ch ®Æt vÊn ®Ò h×nh thøc v¨n häc cña tr−êng ph¸i «ng còng cã vÜnh h»ng nh− Thi ph¸p häc cña Aristote.

13

b) Phª b×nh míi Anh, Mü Lµ mét tr−êng ph¸i h×nh thøc trong lý luËn, phª b×nh v¨n häc xuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m hai m−¬i ë Anh, h×nh thµnh ë Mü vµo nh÷ng n¨m ba m−¬i, vµ thÞnh hµnh vµo nh÷ng n¨m n¨m m−¬i, s¸u m−¬i cña thÕ kû XX ; sau ®ã th× suy vong, nh−ng ®· ®Ó l¹i nh÷ng cèng hiÕn quan träng. Nh©n vËt chÝnh cña tr−êng ph¸i nµy lµ nhµ phª b×nh v¨n häc Anh I. A. Richards vµ nhµ th¬ kiªm phª b×nh v¨n häc ng−êi Mü T. S. Eliot. Richards ®· c«ng bè Nguyªn lý phª b×nh v¨n häc (1925), Phª b×nh thùc dông (1936), ®−a ng÷ nghÜa häc vµ t©m lý häc vµo phª b×nh v¨n häc, ®· t¹o thµnh lèi phª b×nh khoa häc vµ phª b×nh lÊy v¨n b¶n lµm trung t©m. Eliot ®Ò xuÊt ba kh¸i niÖm : sù vËn ®éng cña ng«n tõ, vËt ®èi øng kh¸ch quan cña t×nh c¶m, t− t−ëng vµ h×nh thøc h÷u c¬. VÒ sau t− t−ëng cña Eliot thiªn vÒ chñ nghÜa ®¹o ®øc. Häc trß cña Richards lµ W. Empson c«ng bè B¶y lo¹i h×nh m¬ hå (1930), giíi thiÖu c¸c c¸ch ®äc kh¸c nhau vÒ mét bµi th¬, ®o¹n v¨n, ®−îc coi lµ mét thµnh c«ng cña tr−êng ph¸i nµy. Nh÷ng n¨m n¨m m−¬i, s¸u m−¬i, c¸c t¸c gi¶ W. Wimsatt, R. Wellek, Brooks vµ A. Warren häp thµnh nhãm ®¹i häc Yale ®· lµm cho tr−êng ph¸i nµy cã thanh thÕ. XuÊt ph¸t ®iÓm cña hä lµ t×m tÝnh ®éc ®¸o cña v¨n häc khiÕn nã kh¸c víi khoa häc. Richards xem ng«n ng÷ v¨n häc lµ mét d¹ng "ngôy trÇn thuËt", biÓu hiÖn mét c¸i "thËt", kh«ng ®èi øng víi sù vËt thùc tÕ. Empson xem ®Æc tr−ng ng«n ng÷ v¨n häc lµ m¬ hå, Brooks xem ®Æc tr−ng ng«n ng÷ v¨n häc lµ mØa mai vµ nghÞch lý. Ransom vµ häc trß lµ Tate xem ®Æc tr−ng ®ã lµ "ch©n lý mang chÊt th¬", lµ "nhËn thøc hoµn chØnh vµ ®éc ®¸o". Ransom ®Ò xuÊt phª b×nh b¶n thÓ luËn, tøc lµ kh¸m ph¸ tÝnh ®Æc thï cña b¶n th©n v¨n b¶n, ph©n biÖt víi phª b×nh nhËn thøc luËn, kh¸m ph¸ néi dung ®−îc ph¶n ¸nh, cã nghÜa lµ kh¸m ph¸ sù tån t¹i cña th¬ vµ ®Æc ®iÓm cña chÊt th¬. VÒ cÊu tróc cña v¨n b¶n, Tate ®Ò ra kh¸i niÖm "tr−¬ng lùc" (tension) chØ mèi quan hÖ gi÷a nghÜa ®en vµ nghÜa bãng, K. Burke ®Ò ra "sù kÞch ho¸" (dramatism), Warren ®−a ra kh¸i niÖm "th¬ thuÇn tuý vµ phi thuÇn tuý" (Pure and Impure Poetry), Wimssatt ®−a ra kh¸i niÖm "c¸i trõu t−îng cô thÓ" ®Òu thÓ hiÖn tr−¬ng lùc cña ng«n tõ th¬. C¸c nhµ phª b×nh míi ®Ò x−íng ph−¬ng ph¸p phª b×nh kh¸ch quan mµ "v¨n b¶n lµ ®èi t−îng tù nã ®Çy ®ñ". Wellek vµ Warren gäi ®ã lµ "phª b×nh néi quan", ph©n biÖt víi "phª b×nh ngo¹i t¹i" tøc lµ xÐt t¸c phÈm qua bèi c¶nh x· héi, t¸c gi¶. Nh−îc ®iÓm chñ yÕu cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ xem t¸c phÈm hoµn toµn khÐp kÝn, ®èi lËp víi mäi yÕu tè ngo¹i t¹i, ch−a thÊy vai trß s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc. Ngoµi mÊy chñ tr−¬ng trªn, Ransom cßn ®Ò xuÊt quan niÖm vÒ t¸c phÈm th¬ do cÊu tróc (structure) vµ c¬ chÊt (texture) t¹o thµnh. CÊu tróc néi dung cã thÓ kÓ l¹i, cßn c¬ chÊt th× chØ cã thÓ c¶m nhËn. §äc th¬ ph¶i tËp trung vµo kh¸m ph¸ c¬ chÊt (gåm trËt tù, mµu s¾c, nh©n tÝnh, ý vÞ,...) cña ng«n tõ. §ãng gãp cña tr−êng ph¸i phª b×nh míi Anh, Mü lµ nghiªn cøu ng«n ng÷ vµ thñ ph¸p h×nh thøc cña v¨n häc, chØ ra tÝnh ®a nghÜa, tr−¬ng lùc, c¬ chÊt vµ s¾c th¸i ng«n tõ cña v¨n häc. Sau n¨m s¸u m−¬i, xu h−íng nghiªn cøu thÓ lo¹i vµ lo¹i h×nh gia t¨ng, ®Æc biÖt lµ c«ng tr×nh cña Northrop Frye vµ Wayne Booth phª b×nh míi mÊt dÇn søc thu hót. c) Tr−êng ph¸i ph©n tÝch h×nh ¶nh kh¸ch thÓ §©y lµ tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p thÞnh hµnh ë Ph¸p, Cana®a tõ cuèi nh÷ng n¨m 1930 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1960, mµ bËc thÇy lµ Gaston Bachelard − ng−êi ®Çu tiªn ®−a h×nh

14

¶nh chñ ®Ò vµo ph¹m vi phª b×nh v¨n häc. Bachelard ®· cã c¸c c«ng tr×nh nh− Ph©n t©m häc vÒ löa (1938), N−íc vµ nh÷ng giÊc m¬ (1943), Thi ph¸p kh«ng gian (1957), Thi ph¸p huyÔn t−ëng (1960),... ¤ng ®· g©y chÊn ®éng giíi phª b×nh Ph¸p vµ chuÈn bÞ cho "phª b×nh míi" ra ®êi sau ®ã. ¤ng xuÊt ph¸t tõ quan niÖm xem nghÖ thuËt lµ thÕ giíi cña t−ëng t−îng vµ b¾t tay miªu t¶ c¸c h×nh ¶nh cña thÕ giíi t−ëng t−îng Êy cña con ng−êi. ¤ng b¾t ®Çu kh¶o s¸t c¸c h×nh ¶nh vÒ löa, vÒ n−íc, vÒ ®Êt, vÒ kh«ng gian vµ kh¸m ph¸ tÝnh chñ thÓ cña chóng víi c¸c néi dung tiÒm thøc cña con ng−êi Èn chøa ë bªn trong. Tõ ®ã, «ng ph¸t hiÖn tinh thÇn cña th¬ "hoµn toµn phôc tïng sù quyÕn rò cña c¸c h×nh ¶nh mµ ng−êi ta say mª". VÝ dô, «ng nhËn xÐt : "R−îu cña Hofmann cã thÓ ®èt ch¸y, lµ dÊu hiÖu cña chÊt l−îng, cña d−¬ng tÝnh vµ cña löa, cßn r−îu cña Aland Poe th× cã thÓ nhÊn ch×m, khiÕn ng−êi ta quªn hÕt, ®−a ng−êi ta ®Õn chç chÕt. Nã lµ dÊu hiÖu cña sè l−îng, cña ©m tÝnh vµ cña n−íc". C¸ch lµm cña Bachelard gióp ng−êi ta nhËn thøc mét c¸ch kh¸ch quan c¸i thÕ giíi chñ quan b»ng c¸ch ph©n tÝch hÖ thèng c¸c h×nh ¶nh cña nã. Trong c¸c h×nh ¶nh Êy «ng chó ý tr−íc hÕt tíi c¸c h×nh ¶nh c¬ b¶n vÒ löa, n−íc, ®Êt, khÝ vµ c¸c h×nh ¶nh ph¸i sinh kh¸c nh− cøng, mÒm, sù r¬i rông, sù gi·y giôa, søc m¹nh,... ¤ng cho thÊy h×nh ¶nh n»m trong c¸c mÉu gèc, lµ c¸i cã tr−íc sù quan s¸t, ®ång thêi lµ sù th¨ng hoa cña c¸c mÉu gèc ®ã. Ph−¬ng ph¸p cña «ng cã chç gÇn víi ph©n t©m häc vµ hiÖn t−îng häc, nh−ng thùc chÊt th× kh¸c, bëi «ng quan t©m tíi thÕ giíi t−ëng t−îng trong v¨n häc víi dông ý mü häc. Häc trß cña Bachelard lµ Jean Piere Richars ®i s©u nghiªn cøu V¨n häc vµ c¶m gi¸c (1954), TÇng s©u cña th¬ (1955), ThÕ giíi h×nh ¶nh cña MallarmÐ (1961), ®Òu kh¸m ph¸ thÕ giíi nghÖ thuËt b»ng c¸ch t×m nh÷ng ®Ò tµi thèng nhÊt, sù lÆp l¹i, biÕn ®æi cña c¸c h×nh ¶nh. ¤ng thiªn vÒ kh¸m ph¸ h×nh ¶nh chØnh thÓ cña t¸c gi¶, vÝ nh− DiÖn m¹o Chateaubriand, chØ ra trong ®ã "c¸i chÕt vµ c¸c h×nh ¶nh cña nã". Gilbert Durand còng lµ häc trß cña Bachelard, më réng h−íng nghiªn cøu sang lÜnh vùc nh©n lo¹i häc. VÝ nh− CÊu tróc nh©n lo¹i häc cña h×nh ¶nh (1960). HÐlÌne Tuzet cã c¸c c«ng tr×nh Vò trô vµ h×nh ¶nh (1955), Tõ thÕ giíi khÐp kÝn ®Õn vò trô v« h¹n (1950). Nhµ nghiªn cøu Canada Northrop Frye còng thuéc tr−êng ph¸i nµy, song «ng ®i s©u vµo c¸c mÉu gèc b¾t nguån tõ thÇn tho¹i (Gi¶i phÉu phª b×nh, 1957). ¤ng nghiªn cøu h×nh ¶nh kh¸ch thÓ g¾n liÒn víi viÖc gi¶i m· c¸c hÖ thèng h×nh ¶nh ®ã. d) Tr−êng ph¸i ph©n t©m häc Tr−êng ph¸i ph©n t©m häc b¾t nguån tõ t− t−ëng cña S. Freud vÒ hiÖn t−îng v« thøc trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi. C¸c t¸c phÈm S. Freud xuÊt hiÖn tõ ®Çu thÕ kû XX, nh− tËp TiÓu luËn vÒ ph©n t©m häc øng dông (1906 - 1923). Mèi quan hÖ gi÷a ng«n tõ hãm hØnh víi tiÒm thøc (1905). Trong bµi tiÓu luËn S¸ng t¸c v¨n häc vµ giÊc m¬ ban ngµy (1908) «ng quan niÖm : "Dôc väng khÐo lîi dông c¸c c¬ héi do thùc tÕ cung cÊp, theo m« h×nh qu¸ khø, vÏ ra h×nh ¶nh cña t−¬ng lai". TiÓu thuyÕt ®Çy rÉy nh÷ng giÊc m¬ ban ngµy nh− c¸c anh hïng kiªn c−êng bÊt khuÊt, c¸c mèi t×nh nång ch¸y, c¸c kÎ thø yÕu tÇm th−êng, c¸c kÎ ®Þch,... Nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ thùc tÕ kh«ng cã nh÷ng hiÖn t−îng Êy, nh−ng mét khi ®i vµo tiÓu thuyÕt, chóng nu«i sèng giÊc m¬, tho¶ m·n dôc väng. Freud cho r»ng ký øc tuæi th¬ cùc kú quan träng ®èi víi s¸ng t¸c vÒ sau. ¤ng l¹i dïng v« thøc ®Ó gi¶i thÝch ký øc. VÝ dô Goethe lóc bèn tuæi bçng d−ng ®Ëp vì c¸c ®å sø quý gi¸ trong nhµ. Freud cho r»ng ®ã lµ ®è kþ v« thøc víi ®øa em cña Goethe míi mét tuæi. Vµ khi ®øa em ®Õn s¸u tuæi ®· chÕt 15

non, «ng cho ®ã lµ sù kiÖn gi¶i phãng tµi n¨ng cho nhµ th¬ Goethe t−¬ng lai ! Ph©n t©m häc lµ mét c¸ch gi¶i thÝch ý nghÜa b»ng v« thøc. VÒ sau víi t¸c phÈm Ph©n t©m häc víi phª b×nh v¨n häc (1973) cña Anna Clancier, Freud vµ sù c¾t nghÜa trong v¨n häc (1980) cña Marx Milner, Ph©n t©m häc víi v¨n häc (1978) cña Jean Bellemin-Noël th× t− t−ëng cña tr−êng ph¸i nµy ®−îc tæng kÕt. Mét bËc thÇy kh¸c cña tr−êng ph¸i nµy lµ K. Jung, vèn lµ häc trß cña Freud, nh−ng ®· ®i tõ v« thøc c¸ thÓ cña thÇy sang v« thøc cña tËp thÓ, thÓ hiÖn trong c¸c mÉu cæ, biÕn v« thøc tËp thÓ thµnh mét yÕu tè quan träng cña ý thøc x· héi. C¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu cho h−íng nghiªn cøu nµy lµ C. Baudouin, Ch. Mauron. C¸c c«ng tr×nh cña Boudouin nh− Ph©n t©m häc Victor Hugo (1943), Sù th¾ng lîi cña nh©n vËt anh hïng (1952),... h−íng tíi ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a h×nh t−îng nghÖ thuËt víi c¸c mÆc c¶m c¸ nh©n vµ mÆc c¶m nguyªn thuû cña nhµ v¨n, vÝ nh− mÆc c¶m thÇn tho¹i. ¤ng chØ ra mÆc c¶m nguyªn thuû vµ mÆc c¶m c¸ nh©n chi phèi s¸ng t¸c cña Schiller, Shakespeare, L. T«nxt«i, F. §ètxt«iÐpxki. Ch. Mauron nèi tiÕp Baudouin ph©n tÝch MallarmÐ, Nezval, Raccine, Hugo. C¸ch lµm cña «ng còng lµ truy t×m c¸c sù kiÖn thêi th¬ Êu cã ¶nh h−ëng ®Õn t− t−ëng, c¶m xóc, h×nh ¶nh trong s¸ng t¸c. VÝ dô, MallarmÐ lóc n¨m tuæi må c«i mÑ, n¨m m−êi l¨m tuæi bÞ mÊt ng−êi em g¸i, c¸c sù kiÖn Êy ®Ó l¹i dÊu Ên m¹nh mÏ trong s¸ng t¸c nhµ th¬. Theo Mauron, nhµ v¨n ®ang s¸ng t¹o ra thÇn tho¹i c¸ nh©n cña m×nh, vµ nhµ phª b×nh cÇn chØ ra céi nguån cña thÇn tho¹i ®ã. Ph©n t©m häc kh¸c víi tr−êng ph¸i ph©n tÝch h×nh ¶nh kh¸ch thÓ lµ nã chó träng vµo viÖc gi¶i m· t¸c phÈm b»ng nguyªn nh©n v« thøc trong t©m lý c¸ nh©n vµ céng ®ång. §ã kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña nghiªn cøu thi ph¸p, song cã t¸c dông hç trî gi¶i m· c¸c hÖ thèng biÓu t−îng trong s¸ng t¸c − l¹m dông ph©n t©m häc, chØ quan t©m v« thøc sÏ xao nh·ng viÖc t×m hiÓu cÊu tróc nghÖ thuËt vµ ý nghÜa x· héi réng lín cña s¸ng t¸c. K. Jung ®· më réng ph©n t©m häc thµnh ph©n tÝch mÉu cæ. Theo «ng trong nh©n c¸ch mçi c¸ nh©n cã bèn lo¹i mÉu cæ : 1) MÆt n¹ nh©n c¸ch (persona), ®ã lµ c¸i t«i mµ c¸ nh©n c«ng bè tr−íc mäi ng−êi, vÒ mét mÆt nµo ®ã, nã cã tÝnh chÊt che ®Ëy ; 2) Anima vµ Animus. C¸i tr−íc lµ n÷ tÝnh trong nam tÝnh, vµ c¸i sau lµ nam tÝnh trong n÷ tÝnh, lµ hÖ quy chiÕu trong quan hÖ nam n÷ ; 3) Bãng tèi (Shadow) lµ phÇn ®en tèi nhÊt trong t©m hån, phÇn ®−îc di truyÒn tõ v« thøc tËp thÓ, t¹o thµnh nh÷ng c¶m høng cuång nhiÖt, c«ng ph¸, m¹nh mÏ. §Ì nÐn ph−¬ng diÖn nµy sÏ lµm cho c¸ nh©n nhît nh¹t, yÕu ®uèi ; 4) Tù th©n, c¸i t«i (the self), c¸i phÇn cã thÓ ®iÒu hoµ mäi bé phËn kh¸c trong t©m hån. "C¸i t«i lµ môc tiªu cña sù sèng lµ sù biÓu hiÖn hoµn chØnh nhÊt cña sù tæ hîp cã tÝnh ®Þnh mÖnh cña c¸i mµ ta gäi lµ c¸ tÝnh". Theo Jung, mÉu cæ (archÐtype) lµ biÓu t−îng b¶n thÓ cña h×nh t−îng nghÖ thuËt. Theo «ng, c¸i ë ®»ng sau c¸c h×nh t−îng nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ t×nh c¶m c¸ nh©n cña nghÖ sÜ, mµ lµ c¸c mÉu cæ. Hauftmann nãi : "Thi ca ®¸nh thøc sù céng h−ëng ®èi víi c¸c mÉu cæ trong ng«n tõ". VÝ dô, khi gäi quª h−¬ng lµ mÑ, gäi Tæ quèc lµ cha, tù nhiªn c¸c tõ Êy cã ®−îc ©m thanh vang väng. Ph©n tÝch mÉu cæ lµ mét viÖc lµm cã ý nghÜa, nh−ng chung quy chØ lµ mét gãc nh×n hÑp ®èi víi nghÖ thuËt. 16

e) Tr−êng ph¸i hiÖn t−îng häc NÕu hai tr−êng ph¸i trªn chó träng tíi v¨n b¶n th× tr−êng ph¸i hiÖn t−îng häc coi v¨n b¶n chØ cã gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh. Hä coi träng kinh nghiÖm cña con ng−êi nhiÒu h¬n. Manh nha tõ cuèi thÕ kû XIX víi Zambert, Brentano vµ hoµn thµnh bëi Husserl, hiÖn t−îng häc lµ mét tr−êng ph¸i triÕt häc thuÇn tuý chñ quan duy t©m. G¹t vÊn ®Ò thÕ giíi kh¸ch quan sang mét bªn, ®i s©u vµo trong thÕ giíi hiÖn t−îng ®Ó kh¸m ph¸ b¶n th©n tån t¹i, hiÖn t−îng häc ®−îc coi lµ "khoa häc cña ý thøc nh©n lo¹i", vµ më ra ph−¬ng h−íng kh¸m ph¸ thÕ giíi tån t¹i trong ý thøc con ng−êi. Vµ ë ®iÓm nµy nã cã gîi ý míi cho thi ph¸p häc trong viÖc kh¸m ph¸ thÕ giíi cña s¸ng t¸c nghÖ thuËt. C¸c nhµ phª b×nh GenÌve næi lªn tõ nh÷ng n¨m bèn m−¬i, n¨m m−¬i cña thÕ kû XX, gåm G. Poulet, J. Rousset, nhµ phª b×nh Ph¸p Jean Pierre Richard, R. Barthes thêi kú viÕt vÒ Michelet (1954), Racine (1963), nhµ phª b×nh Mü Paul de Man, Hillis Miller, nhµ mü häc Ba Lan R. Ingarden, nhµ mü häc Ph¸p M. DufrÌnne, nhµ t©m lý häc M. Merleau - Ponty ®Òu lµ ®¹i diÖn cho h−íng tiÕp cËn hiÖn t−îng häc. §Æc ®iÓm thø nhÊt cña phª b×nh hiÖn t−îng häc, nãi chung lµ xem t¸c phÈm nh− mét "hiÖn t−îng" chØnh thÓ vµ m« t¶, kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t¹i trong t¸c phÈm v¨n häc. Ch¼ng h¹n, Jean Pierre Richard trong s¸ch ThÕ giíi h×nh ¶nh cña MallarmÐ kh¸m ph¸ thÕ giíi hµm Èn trong ®ã víi vÎ ®Ñp kh«ng lêi, cã thÓ nãi lµ miªu t¶ vÒ mÆt ®Þa chÊt häc, ®éng vËt häc, lo¹i h×nh häc trong thÕ giíi t−ëng t−îng cña nhµ th¬. §Æc ®iÓm thø hai cña phª b×nh hiÖn t−îng häc lµ x¸c lËp m« h×nh kinh nghiÖm thÈm mü cña t¸c gi¶. C«ng tr×nh ThÕ giíi tiÓu thuyÕt cña Ch. Dickens cña J.H. Miller còng vËy. Georges Poulet viÕt mét lo¹t c«ng tr×nh : VÒ thêi gian con ng−êi, VÒ sù biÕn h×nh tuÇn hoµn, Kh«ng gian tiÓu thuyÕt cña Marcel Proust, x¸c lËp hÖ thèng to¹ ®é ph©n tÝch kinh nghiÖm trong phª b×nh v¨n häc. Phª b×nh hiÖn t−îng häc cña Poulet cã ý nghÜa triÕt häc. S¸ch Nghiªn cøu thêi ®¹i nh©n v¨n (1949) cña Poulet chñ tr−¬ng chèng ph¸n ®o¸n t¸c phÈm vÒ mÆt triÕt häc. Phª b×nh cã chøc n¨ng lµm sèng l¹i nhËn thøc luËn v¨n häc cña t¸c gi¶, xuÊt ph¸t tõ chñ thÓ, xuyªn qua kh¸ch thÓ, l¹i trë vÒ chñ thÓ. Kh¸m ph¸ tÝnh ý h−íng trong t¸c phÈm thÕ giíi sèng ë trong t¸c phÈm (t¸ch khái lÞch sö vµ x· héi). Phª b×nh hiÖn t−îng häc chó träng vËn dông c¸c ph¹m trï phæ qu¸t nh− "thÕ giíi", "kh«ng gian", "thêi gian", "thÕ giíi v¨n ho¸", "thÕ giíi sèng", "thÕ giíi s¸ng t¹o", tõ ®ã kh¸m ph¸ tÝnh chØnh thÓ cña t¸c phÈm. M. DufrÌnne kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm lµ mét "thÕ giíi", thÕ giíi cña t¸c gi¶ vµ ®ång thêi lµ thÕ giíi quan cña t¸c gi¶, lµ "thÕ giíi cña ng−êi kh¸c" so víi ng−êi ®äc ; nã chøng tá mét thÕ giíi ®· tõng tån t¹i. T¸c phÈm lµ mét t−¬ng tù chñ thÓ (quasi subject), ng−êi ®äc ®äc t¸c phÈm lµ th©m nhËp, më th«ng vµo chñ thÓ kh¸c, ®¹t ®Õn giao tiÕp. Poulet gäi ®ã lµ phª b×nh ý thøc. §Æc ®iÓm thø ba cña phª b×nh hiÖn t−îng häc lµ x¸c lËp tÝnh b¶n thÓ cña v¨n häc. C¶ DufrÌnne vµ Ingarden ®Òu suy nghÜ vÒ sù tån t¹i cña t¸c phÈm v¨n häc. Ingarden xem t¸c phÈm kh¸c víi kh¸ch thÓ thùc t¹i, víi kh¸ch thÓ ý niÖm, t¸c phÈm còng kh¸c víi thÓ nghiÖm cña t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc, lu«n gi÷ ®−îc tÝnh ®ång nhÊt. Tõ quan niÖm ®ã, «ng xem t¸c phÈm lµ mét cÊu t¹o nhiÒu tÇng líp ; 1) Líp ng÷ ©m ; 2) Líp ng÷ nghÜa (tõ, có, ®o¹n) lµ líp trung t©m ; 3) Líp kh¸ch thÓ ®−îc t¸i hiÖn (ng−êi, sù vËt, sù kiÖn,... ®−îc h− cÊu ra) t¹o thµnh thÕ giíi trong t¸c phÈm ; 4) Líp l−îc ®å ho¸ : Kh¸ch thÓ ®−îc béc lé qua mét sè mÆt, mét sè mÆt kh¸c kh«ng x¸c ®Þnh sÏ do ng−êi ®äc cô thÓ ho¸. Mçi líp ®Òu cã tÝnh ®Æc thï, cã chøc n¨ng riªng. 17

Cßn cã thÓ cã mét líp siªu h×nh − mang c¸c tÝnh chÊt "cao c¶", "bi kÞch", "sî h·i",... vèn lµ tÝnh chÊt cña kh¸ch thÓ thÈm mü (kh«ng ph¶i kh¸ch thÓ thùc t¹i). Quan niÖm hiÖn t−îng häc ®èi víi nghÖ thuËt phï hîp víi kinh nghiÖm nghÖ thuËt cæ ®iÓn ph−¬ng §«ng, xem nghÖ thuËt lµ sù biÓu hiÖn cña §¹o, lµ trùc gi¸c vÒ ch©n lý, h×nh t−îng nghÖ thuËt lµ mét ý c¶nh, t×nh c¶nh, cho phÐp nèi liÒn ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i víi kinh nghiÖm truyÒn thèng. Tuy nhiªn, sù t¸ch rêi t¸c phÈm khái thùc t¹i, lÞch sö khiÕn cho nghiªn cøu hiÖn t−îng häc nÆng vÒ miªu t¶ gi¶n ®¬n, mµ thiÕu ph¸n ®o¸n, ®¸nh gi¸, nhÊt lµ thiÕu kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh s¸ng t¹o. g) Thi ph¸p häc cÊu tróc − ký hiÖu häc Chñ nghÜa cÊu tróc xuÊt hiÖn tõ gi÷a nh÷ng n¨m s¸u m−¬i ë thÕ kû XX t¹i Ph¸p do nhu cÇu nghiªn cøu lý thuyÕt, ph¶n øng l¹i víi chñ nghÜa thùc chøng chØ träng kinh nghiÖm. Nã còng ph¶n øng l¹i chñ nghÜa hiÖn sinh chØ ®Ò cao mét chiÒu vÊn ®Ò con ng−êi, tån t¹i, chñ thÓ, nh÷ng vÊn ®Ò, theo hä kh«ng ph¶i lµ trung t©m cña v¨n häc. T− t−ëng cÊu tróc b¾t ®Çu tõ lý thuyÕt ng«n ng÷ häc cña F.de Saussure. Ph©n biÖt ng«n ng÷ vµ lêi nãi, coi träng nghiªn cøu ®ång ®¹i h¬n lÞch ®¹i, tËp trung nghiªn cøu hÖ thèng ng«n ng÷ mµ chØ trong ®ã, c¸c ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ míi cã ®−îc sù khu biÖt vÒ ©m thanh vµ ý nghÜa. Do ®Æc ®iÓm nµy mµ chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc cßn cã tªn gäi lµ ký hiÖu häc. Do bÊt m·n víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cæ ®iÓn lµ ph©n tÝch sù vËt thµnh yÕu tè nhá nhÊt råi tæng hîp l¹i (ph−¬ng ph¸p "nguyªn tö luËn"), bëi v× chØnh thÓ kh«ng ph¶i lµ sù tæng hîp gi¶n ®¬n cña bé phËn, kh«ng nh÷ng thÕ, chØnh thÓ th−êng lín h¬n tæng cña c¸c bé phËn, cho nªn chñ nghÜa cÊu tróc xuÊt ph¸t tõ chØnh thÓ mµ nghiªn cøu bé phËn. C¸c khoa häc kh¸c nh− x· héi häc, to¸n häc, sinh vËt häc, vËt lý häc, kinh tÕ häc, l« gÝch häc ®Òu vËn dông chñ nghÜa cÊu tróc, coi ®ã nh− mét cuéc c¸ch m¹ng trong ph−¬ng ph¸p khoa häc. N¨m 1968 Jean Piaget ®· c«ng bè t¸c phÈm Chñ nghÜa cÊu tróc, tæng kÕt vÒ ph−¬ng ph¸p nµy. Theo Piaget, chñ nghÜa cÊu tróc cã hai ®Æc ®iÓm : mét lµ t×m c¸c quy luËt néi t¹i ®Ó gi¶i thÝch sù vËt ; hai lµ cÊu tróc cña sù vËt cã thÓ h×nh thøc ho¸. Mçi cÊu tróc cã ba yÕu tè : tÝnh chØnh thÓ, quy luËt chuyÓn ®æi, tÝnh tù ®iÒu chØnh. Ng−êi ta phª ph¸n ph−¬ng ph¸p nµy kh«ng tÝnh tíi t¸c ®éng ngo¹i t¹i. Nh−ng dï thõa nhËn t¸c ®éng ngo¹i t¹i th× cÊu tróc vÉn tån t¹i ®Ó lµm cho sù vËt vÉn lµ nã. Chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc b¾t nguån tõ chñ nghÜa h×nh thøc Nga, lµ sù vËn dông lý thuyÕt ng«n ng÷ häc vµo v¨n häc. Tõ nh÷ng n¨m hai m−¬i, R. Jakobson vµ Iu. T−nhanèp råi tiÕp ®Õn tr−êng ph¸i Praha víi Mucarèpxki ®· v¹ch ra h−íng vËn dông lý thuyÕt cÊu tróc vµo v¨n häc, tiÕp sau ®ã lµ c¸c häc gi¶ Ph¸p, Mü. Quan ®iÓm chung cña hä lµ : − Khoa häc v¨n häc ph¶i lµ khoa häc vÒ hÖ thèng. − Nghiªn cøu v¨n häc ph¶i tr−íc tiªn t×m quy luËt néi t¹i cña nã. − Ph©n tÝch chøc n¨ng c¸c yÕu tè v¨n häc. − KÕt hîp ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i.

18

− T¸c phÈm c¸ biÖt lµ "lêi nãi", v¨n häc mét thêi ®¹i lµ ng«n ng÷. Nghiªn cøu ph¶i ph¸t hiÖn ra "ng«n ng÷" cña v¨n häc. − Nghiªn cøu lo¹i h×nh cÊu tróc v¨n häc vµ lo¹i h×nh diÔn biÕn cña v¨n häc. Nh− vËy, kh¸c víi tr−êng ph¸i phª b×nh míi quan t©m cÊu tróc vi m« cña v¨n b¶n, chñ nghÜa cÊu tróc chØ ra v¨n häc nh− mét hÖ thèng "ng«n ng÷" vÜ m«, gièng nh− nhµ ng«n ng÷ häc, lµ kh«ng quan t©m ®Õn ý nghÜa cña c©u cô thÓ mµ chØ quan t©m ®Õn c¸c cÊu tróc h×nh thøc ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®¹t ý nghÜa ®ã. Chñ nghÜa cÊu tróc kh¸c phª b×nh míi ë chç kh«ng ®i ph©n tÝch ý nghÜa cña t¸c phÈm v¨n häc cô thÓ. Hä chØ ®i t×m quy luËt chung t¹o ra v¨n b¶n nãi chung. R. Jakobson ®i t×m c¸c nguyªn t¾c t¹o ra v¨n b¶n th¬ lµm nªn "tÝnh th¬", "tÝnh v¨n häc". ¤ng dïng kh¸i niÖm "tÝnh v¨n häc" ®Ó ph©n biÖt v¨n b¶n v¨n häc víi v¨n b¶n phi v¨n häc, mµ tÝnh v¨n häc, tÝnh th¬ lµ do c¸ch cÊu t¹o chÊt liÖu ng«n ng÷ mµ thµnh. Quan ®iÓm nµy cã ¶nh h−ëng rÊt réng. Môc tiªu sè mét cña thi ph¸p häc cÊu tróc lµ t×m ra m« h×nh cÊu tróc cña v¨n b¶n, tõ ®ã t×m c¸ch ®Ó gi¶i m· v¨n b¶n. VÝ dô, c«ng tr×nh cña V. Prèpp ph©n tÝch truyÖn cæ tÝch thÇn kú Nga, quy n¹p thµnh ba m−¬i mèt chøc n¨ng, cho thÊy truyÖn cæ tÝch b¾t ®Çu tõ khi c¸i ¸c xuÊt hiÖn, kinh qua v« vµn vËt lén, cuèi cïng ho¸ gi¶i mäi sù. Víi cÊu tróc ®ã, truyÖn cæ tÝch mét mÆt rÊt ®a d¹ng, mÆt kh¸c ®Òu nh− ®óc cïng mét khu«n. DÉn luËn ph©n tÝch cÊu tróc tù sù cña R. Barthes, chia v¨n b¶n ra c¸c tÇng, líp, hay Ng«n tõ trÇn thuËt cña G. Genette ph©n tÝch c¸c yÕu tè cÊu thµnh v¨n b¶n tù sù. Môc tiªu thø hai cña tr−êng ph¸i nµy lµ nghiªn cøu h×nh th¸i cÊu tróc h÷u h¹n bÒ ngoµi cña m« h×nh ®Ó gi¶i m· t¸c phÈm v« cïng ®a d¹ng. ë ®©y lµ ®i t×m mèi quan hÖ gi÷a chØnh thÓ vµ bé phËn (quan hÖ c¸c bé phËn), quan hÖ thêi gian kh«ng gian, ho¹t ®éng t©m lý (dßng ý thøc, h−íng t©m hoÆc ly t©m,...). Chñ nghÜa cÊu tróc nghiªn cøu v¨n häc theo m« h×nh cÊu tróc ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc. J. Mucarèpxki xem t¸c phÈm lµ ký hiÖu, tøc lµ c¸i biÓu ®¹t, h×nh t−îng vµ ý nghÜa lµ c¸i ®−îc biÓu ®¹t, lµ kh¸ch thÓ thÈm mü, chØ béc lé trong quan hÖ víi ng−êi ®äc. T¸c phÈm víi t− c¸ch ký hiÖu gåm ba mÆt : chøc n¨ng, quy chuÈn (norm) vµ gi¸ trÞ. T¸c phÈm nghÖ thuËt cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch kh¸c nhau, v¨n häc vµ phi v¨n häc kh«ng thÓ ph©n biÖt r¹ch rßi. Chøc n¨ng ®Æc thï cña v¨n häc lµ truyÒn ®¹t. Nghiªn cøu cÊu tróc trë thµnh chñ nghÜa cÊu tróc hoÆc ký hiÖu häc cÊu tróc nh÷ng n¨m s¸u m−¬i víi ho¹t ®éng cña c¸c tªn tuæi C. Lªvi - Strauss, J. Lacan, M. Fouceault,... Hä sö dông kh¸i niÖm v¨n b¶n ng«n tõ (discours) më réng (kh¸c víi v¨n b¶n trong ng«n ng÷ häc), gåm nhiÒu hiÖn t−îng v¨n häc kh¸c nhau, hîp thµnh mét h×nh thøc ho¹t ®éng, ®Ó qua ®ã t×m hiÓu "©m thanh vµ ý nghÜa" cña nã. Theo Strauss, ng«n ng÷ thÇn tho¹i kh«ng n»m ë thÓ v¨n, ë ©m nh¹c, ë có ph¸p, mµ ë "cèt truyÖn". Vµ «ng xÕp chång nhiÒu cèt truyÖn thÇn tho¹i lªn nhau ®Ó t×m ng«n ng÷ thÇn tho¹i. T«®«rèp vËn dông kh¸i niÖm "ng÷ ph¸p phæ qu¸t" ®Ó nghiªn cøu "ng÷ ph¸p tù sù", theo ®ã t¸c gi¶ rót ra mÖnh ®Ò cña truyÖn, gåm phÇn ®Ò (nh©n vËt, ®Þa vÞ) vµ phÇn thuyÕt − sù biÕn ®æi cña ®Ò, tøc ®éng tõ, tÝnh tõ − nh÷ng tr¹ng th¸i, thuéc tÝnh cña nh©n vËt, ®Þa vÞ, gåm tr¹ng th¸i, tÝnh c¸ch, th©n phËn. Ngoµi mÖnh ®Ò, cßn chuçi trËt tù. Tõ ®ã, «ng nªu ra m« h×nh kh¸i

19

qu¸t nhÊt cña tù sù. ¤ng chøng tá ®−îc sù t−¬ng tù cña tù sù víi ng÷ ph¸p ; cã nhiÒu gîi më. Tuy r»ng c¸ch nµy ®· ®Æt néi dung lÞch sö, x· héi ra ngoµi v¨n häc. T«®«rèp cßn ®−a ra lý luËn ®äc, ph©n biÖt viÖc ®äc ra ba ph−¬ng diÖn : ®äc quy chiÕu (t×m t¸c phÈm nãi g×), ®äc b×nh chó (t×m c¸ch gi¶i thÝch t¸c phÈm) vµ ®äc thi ph¸p (t×m quy luËt néi t¹i t¹o thµnh t¸c phÈm). Lý thuyÕt ®äc cña chñ nghÜa cÊu tróc cã nh−îc ®iÓm lµ chØ ®äc cÊu tróc, bµi xÝch t¸c gi¶, xem nhÑ c¶m nhËn cña ng−êi ®äc, c¾t ®øt mèi liªn hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ x· héi, lÞch sö, hiÖn thùc. VÒ sau c¸c nh−îc ®iÓm nµy ®· ®−îc kh¾c phôc dÇn b»ng chñ nghÜa cÊu tróc "d−íi thÊp", kÕt hîp víi ký hiÖu häc nghÖ thuËt. Chñ nghÜa cÊu tróc ®· ®em lý thuyÕt trÇn thuËt thay thÕ cho viÖc nghiªn cøu thÓ lo¹i v¨n häc cô thÓ, bëi v× trÇn thuËt lµ m« h×nh cã tr−íc c¸c thÓ lo¹i tù sù cô thÓ. §©y lµ h−íng nghiªn cøu cÊu tróc chiÒu s©u theo m« h×nh ng«n ng÷ t¹o sinh, nh»m kh¾c phôc h¹n chÕ cña lý thuyÕt cÊu tróc chØnh thÓ, khÐp kÝn, ®ång ®¹i thuéc giai ®o¹n tr−íc. VËn dông ký hiÖu häc ng−êi ta ph¶i chó ý thªm phÇn ng÷ nghÜa häc vµ dông häc, trong ®ã ph−¬ng diÖn ý nghÜa, t¹o nghÜa ®ãng vai trß quan träng. Mµ ®· nãi ®Õn ý nghÜa th× cÊu tróc ph¶i më ra, biÕn ®æi, chø kh«ng khÐp kÝn, bÊt biÕn nh− tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga vµ phª b×nh míi Anh, Mü quan niÖm. ë ®©y ph¶i nãi tíi vÞ trÝ cña tr−êng ph¸i ký hiÖu häc x· héi lÞch sö cña Liªn X«, chñ tr−¬ng h×nh thøc ký hiÖu cña v¨n b¶n g¾n chÆt víi mèi liªn hÖ x· héi cña v¨n b¶n. M. Bakhtin, V. Ivanèp, Iu. Lètman lµ nh÷ng nhµ cÊu tróc ký hiÖu häc næi tiÕng cña Liªn X«. g) Thi ph¸p häc lÞch sö Tr−êng ph¸i nghiªn cøu b¾t ®Çu tõ Nga víi A. N. Vªxªlèpxki cuèi thÕ kû XIX cã tªn lµ "Thi ph¸p häc lÞch sö". Nã ®Æt môc tiªu "nghiªn cøu sù tiÕn ho¸ cña ý thøc nghÖ thuËt vµ c¸c h×nh thøc cña nã". ý thøc nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña lÞch sö th× h×nh thøc nghÖ thuËt còng thÕ, nã cã qu¸ tr×nh ph¸t sinh, biÕn ®æi, ph¸t triÓn. §©y lµ mét t− t−ëng míi. Thi ph¸p häc lÞch sö nghiªn cøu thi ph¸p cña tõng thêi kú lÞch sö (cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn ®¹i), tõng khu vùc, d©n téc (thi ph¸p ch©u ¢u, thi ph¸p v¨n häc Trung Quèc,...). Ngoµi ph−¬ng ph¸p hÖ thèng, nã vËn dông quan ®iÓm lÞch sö vµ so s¸nh lÞch sö. Ph¹m trï c¬ b¶n cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ thÓ lo¹i víi c¸ch hiÓu réng r·i vµ tù nhiªn nhÊt, nh− chóng xuÊt hiÖn trong lÞch sö v¨n häc. Tõ sö thi Hy L¹p qua bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p ®Õn tiÓu thuyÕt ë ch©u ¢u ; tõ H¸n phó, th¬ §−êng luËt ®Õn thÓ ng©m khóc vµ truyÖn th¬ N«m ë ViÖt Nam,... Thi ph¸p häc lÞch sö vËn dông c¸c ph¹m trï nh©n lo¹i häc phæ qu¸t nh− con ng−êi, kh«ng gian, thêi gian,... ®Ó nghiªn cøu sù thÓ hiÖn cô thÓ cña chóng trong c¸c nÒn v¨n häc vµ sù ph¸t triÓn (më réng, ®µo s©u) cña chóng qua c¸c thêi kú cña lÞch sö v¨n häc. N¨m 1983, Khr¸pchenc« kh¼ng ®Þnh : thi ph¸p häc lÞch sö muèn kh¾c phôc t×nh tr¹ng nghiªn cøu thi ph¸p chØ chó ý miªu t¶ tÜnh t¹i, c« lËp, rêi r¹c vµ ®ãng khung trong quan niÖm quy ph¹m bÊt biÕn. ¤ng g¾n liÒn thi ph¸p víi t− duy nghÖ thuËt, kh¸m ph¸, s¸ng t¹o. Theo «ng, néi dung cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ "nghiªn cøu sù tiÕn ho¸ cña c¸c ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn chiÕm lÜnh thÕ giíi b»ng h×nh t−îng, chøc n¨ng x· héi, thÈm mü cña chóng, sè phËn lÞch sö cña c¸c kh¸m ph¸ nghÖ thuËt". §ã lµ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc, c¸c biÖn ph¸p nghÖ

20

thuËt nh− ®iÓn h×nh ho¸, phÐp biÖn chøng t©m hån trong ý thøc, ®éc tho¹i néi t©m,... Ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt víi c¸c nguyªn t¾c cña chóng còng kh«ng n»m ngoµi thi ph¸p häc lÞch sö, còng nh− c¸c phong c¸ch nghÖ thuËt. §. X. LikhachÐp trong s¸ch Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ (1967) ®· nghiªn cøu thi ph¸p v¨n häc Nga cæ suèt b¶y thÕ kû. ¤ng ®· xem xÐt hÖ thèng thÓ lo¹i v¨n häc, c¸c h×nh thøc kh¸i qu¸t, c¸c h×nh thøc kh«ng gian, thêi gian vµ biÖn ph¸p ng«n tõ. ¤ng g¾n thi ph¸p víi c¸c thêi ®¹i v¨n ho¸. M. Bakhtin nghiªn cøu diÔn biÕn kh«ng - thêi gian trong tiÓu thuyÕt cæ ®¹i ph−¬ng T©y, nghiªn cøu thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt gi¸o dôc vµ ®Æc biÖt lµ nghiªn cøu tiÓu thuyÕt Grotesque cña Rabelais vµ TiÓu thuyÕt ®a thanh cña §ètxt«iÐpxki (S¸ng t¸c cña François Rabelais vµ v¨n ho¸ thêi kú Phôc h−ng vµ trung ®¹i, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki). Bakhtin còng quan t©m tíi sù ph¸t triÓn cña ng«n tõ tiÓu thuyÕt. Stebelin - Kamenxki cho r»ng thi ph¸p häc lÞch sö cÇn nghiªn cøu c¸c quy luËt h×nh thµnh cña v¨n häc, nh− sù xuÊt hiÖn cña h− cÊu, cña ý thøc t¸c gi¶, sù biÕn ®æi cña thÓ lo¹i v¨n häc cæ ®¹i vµ trung ®¹i (Thi ph¸p häc lÞch sö). Thi ph¸p häc lÞch sö còng nghiªn cøu thi ph¸p cña mét trµo l−u : Iu. Mann nghiªn cøu Thi ph¸p cña chñ nghÜa l·ng m¹n (1966), G. Fridlender cã Thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc Nga (1971). §Æc ®iÓm næi bËt cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ kh«ng chØ xem xÐt qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña h×nh thøc nghÖ thuËt, mµ cßn ph¸t hiÖn mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc nghÖ thuËt vµ ®êi sèng lÞch sö cïng truyÒn thèng v¨n ho¸. §©y lµ quan niÖm thi ph¸p cã søc thuyÕt phôc nhÊt hiÖn nay. Tõ c¸c tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p häc nªu trªn cã thÓ rót ra kÕt luËn : − Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i cã hai ph¹m vi nghiªn cøu chñ yÕu - lý thuyÕt vÒ ®Æc tr−ng v¨n häc vµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c, biÖn ph¸p v¨n häc cô thÓ trong lÞch sö bao gåm c¶ ph−¬ng ph¸p, phong c¸ch nghÖ thuËt vµ thÓ lo¹i v¨n häc, ®Æc ®iÓm v¨n häc d©n téc. Hai ph¹m vi nµy liªn quan mËt thiÕt víi nhau, nh−ng cã thÓ chän mét trong hai ph¹m vi Êy lµm ®èi t−îng nghiªn cøu. − C¸c tr−êng ph¸i thi ph¸p häc phô thuéc vµo lý thuyÕt mµ hä lÊy lµm chç dùa : hoÆc lµ ng«n ng÷ häc, hoÆc hiÖn t−îng häc, hoÆc ký hiÖu häc,... chØ cã h−íng thi ph¸p häc lÞch sö lµ tr−êng ph¸i tæng hîp nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ g¾n víi sù h×nh thµnh, vËn ®éng cña v¨n häc. − Thi ph¸p häc cã thÓ vËn dông nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau, song ph¶i cã c¬ së cña riªng nã, cã m« h×nh cña nã vµ xö lý tèt mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng, h×nh thøc vµ néi dung, chÊt liÖu vµ thñ ph¸p, v¨n b¶n vµ ý nghÜa. Víi nh÷ng néi dung Êy, chóng ta cã thÓ hoµn toµn t¸n thµnh víi viÖn sÜ M. B. Khr¸pchenc« khi «ng nhËn ®Þnh : "§· ®Õn lóc thi ph¸p häc cã thÓ vµ cÇn thiÕt ®−îc giíi thiÖu trong c¸c khoa ng÷ v¨n ®¹i häc nh− lµ mét m«n häc ®Æc thï. Vµ hoµn toµn kh«ng cã lý do g× ®Ó hoµ tan m«n thi ph¸p häc vµ phong c¸ch häc vµo trong c¸c vÊn ®Ò chung cña lý luËn v¨n häc khi nghiªn cøu c¸c ph−¬ng thøc vµ ph−¬ng tiÖn kh¸i qu¸t nghÖ thuËt vÒ hiÖn thùc. C¸c vÊn ®Ò cña thi ph¸p häc, phong c¸ch häc ®· v−ît xa ra ngoµi giíi h¹n cña kh¸i niÖm truyÒn thèng lµ "cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n häc", bëi nã kh«ng thÓ bao gåm c¸c vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p, thÓ lo¹i, dßng phong c¸ch,... ý muèn xem thi ph¸p häc nh− mét bé m«n phô trî, bæ sung chØ cã t¸c dông k×m h·m nã ph¸t triÓn. §ång thêi ®i s©u vµo c¸c vÊn ®Ò thi ph¸p

21

häc l¹i rÊt quan träng ®Ó n©ng cao tr×nh ®é chung vÒ nghiªn cøu v¨n häc vµ hoµn thiÖn bé (1) m«n phª b×nh v¨n häc . C¸c quan niÖm ®ång nhÊt thi ph¸p häc víi chñ nghÜa h×nh thøc, xem ®ã lµ h−íng nghiªn cøu tõ chèi néi dung ®· tá ra sai lÇm vµ l¹c hËu. Thi ph¸p häc sÏ gãp phÇn kh¾c phôc c¸c quan ®iÓm s¬ l−îc vÒ b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng v¨n häc, lµm giµu thªm cho nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc l©u nay vèn chØ quen xem xÐt v¨n häc tõ c¸c ph¹m trï ®Ò tµi, c¶m høng mang ®Ëm néi dung x· héi, chÝnh trÞ. §· ®Õn lóc ph¶i lµm cho ng−êi ®äc cã ®iÒu kiÖn hiÓu nghÖ thuËt nh− lµ nghÖ thuËt. §ã lµ môc ®Ých cuèi cïng cña bé m«n thi ph¸p häc.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Thi ph¸p vµ thi ph¸p häc lµ g× ? HiÖn cã hai c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ thi ph¸p häc, ®ã lµ nh÷ng c¸ch nµo ? Hai c¸ch ®ã cã hoµn toµn ®èi lËp nhau kh«ng ? 2. Ph©n biÖt thi ph¸p häc truyÒn thèng vµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. 3. C¸c khuynh h−íng nghiªn cøu thi ph¸p chñ yÕu ? Nªu néi dung c¬ b¶n cña mçi khuynh h−íng ? 4. ý nghÜa cña thi ph¸p häc ®èi víi phª b×nh vµ gi¶ng d¹y v¨n häc ? 5. VÞ trÝ cña m«n thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc ? Quan hÖ gi÷a thi ph¸p häc vµ lý luËn v¨n häc ? Thi ph¸p häc víi phong c¸ch häc ? Thi ph¸p häc víi lÞch sö v¨n häc ? 6. T×m hiÓu th− môc c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu thi ph¸p ë ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi.

(1) M. B. Khr¸pchenc«, S¸ng t¹o nghÖ thuËt, hiÖn thùc, con ng−êi, S®d, tr. 353 - 354, (tiÕng Nga).

22

Ch−¬ng II

®èi t−îng, ph¹m trï vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p I - H×nh thøc nghÖ thuËt - ®èi t−îng chñ yÕu cña thi ph¸p häc 1. Thi ph¸p häc vµ h×nh thøc nghÖ thuËt Nãi ®Õn thi ph¸p lµ nãi ®Õn h×nh thøc nghÖ thuËt. LÞch sö h¬n hai ngµn n¨m thi ph¸p häc ®· cho thÊy tõ c¸c nhµ triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p, La M· nh− Platon, Aristote, Plotin, Horace ®Õn c¸c nhµ nghiªn cøu cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i nh− Kant, Hegel, tõ c¸c nhµ triÕt häc duy t©m ®Õn c¸c nhµ duy vËt, tõ c¸c nhµ m¸c xÝt nh− Marx, Engels ®Õn c¸c nhµ ®−îc gäi lµ h×nh thøc chñ nghÜa, tõ c¸c nhµ lý luËn cæ ®¹i Ên §é, Trung Hoa ®Õn c¸c nhµ nghiªn cøu thêi nay, kh«ng ai tr¸nh ®−îc vÊn ®Ò h×nh thøc khi ®Ò cËp ®Õn c¸i ®Ñp vµ nghÖ thuËt ! §iÒu ®ã chøng tá vÊn ®Ò h×nh thøc quan träng biÕt chõng nµo ! Nh−ng h×nh thøc lµ mét kh¸i niÖm rÊt ®a nghÜa ! NÕu néi dung lµ chÊt liÖu, yÕu tè hoÆc c¸i néi hµm cÊu thµnh sù vËt, th× h×nh thøc lµ h×nh th¸i tån t¹i cña sù vËt, bao gåm ph−¬ng thøc cÊu t¹o, hay h×nh th¸i bÒ ngoµi. Nh−ng khi vËn dông vµo nghÖ thuËt th× l¹i hiÓu kh¸c nhau. Trong lý luËn phª b×nh v¨n häc cã lÏ kh«ng cã kh¸i niÖm nµo ®−îc sö dông nhiÒu nh− kh¸i niÖm h×nh thøc, vµ còng nh− nhiÒu kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc kh¸c, nã nhiÒu nghÜa ®Õn l¹ lïng ! H×nh thøc th−êng ®−îc hiÓu lµ yÕu tè duy nhÊt, tÊt yÕu cña c¸i ®Ñp vµ nghÖ thuËt, nh−ng l¾m khi nã chØ ®−îc hiÓu nh− nh÷ng yÕu tè kü thuËt, nh÷ng thñ ph¸p, thËm chÝ thao t¸c lµm viÖc. H×nh thøc th−êng ®−îc hiÓu lµ ph−¬ng thøc, nguyªn t¾c tæ chøc cña sù vËt, g¾n víi sù tån t¹i cña sù vËt, nh−ng nhiÒu khi l¹i ®−îc hiÓu chØ lµ c¸i bao b× dïng ®Ó ®ãng gãi sù vËt nh− c¸i cèc, c¸i b×nh, ®èi víi néi dung ®ùng lµ n−íc hay r−îu ! H×nh thøc ®−îc hiÓu nh− lµ mét yÕu tè t¸ch biÖt, ®èi lËp víi néi dung, lµm thµnh "h×nh thøc thuÇn tuý" nh−ng còng nhiÒu khi ng−êi ta hiÓu ng−îc l¹i - h×nh thøc lµ néi dung, lµ kh«ng t¸ch ®−îc khái néi dung. Do quan niÖm h×nh thøc chØ lµ bÒ ngoµi, kh«ng quan träng, cho nªn mçi khi cã ai chuyªn t©m nghiªn cøu h×nh thøc th× ng−êi ta dÔ dµng chôp ngay cho c¸i mò lµ chñ nghÜa h×nh thøc ! Tuy vËy, tÇm quan träng cña h×nh thøc ®· ®−îc triÕt häc x¸c nhËn tõ x−a, h×nh thøc lµ ph−¬ng thøc tån t¹i cña sù vËt trong kh«ng gian, thêi gian, lµ cÊu t¹o cña b¶n th©n sù vËt, lµ c¸nh thøc cña t− duy, nhËn thøc vµ s¸ng t¹o cña con ng−êi, lµ s¶n phÈm cña cuéc tiÕn ho¸ x· héi vµ lÞch sö. H×nh thøc lµ yÕu tè tÊt yÕu cña toµn bé thÕ giíi ! Kh«ng cã h×nh thøc th× sÏ kh«ng cã g× hÕt trªn ®êi nµy. Nhµ triÕt häc §øc Hegel xem h×nh thøc chÝnh lµ b¶n th©n b¶n thÓ cña nghÖ thuËt. Trong quan niÖm cña «ng vÒ ba giai ®o¹n lÞch sö cña nghÖ thuËt : t−îng tr−ng, cæ ®iÓn, l·ng m¹n, khi néi dung ph¸ vì h×nh thøc th× còng lµ lóc nghÖ thuËt bÞ gi¶i thÓ. Râ rµng h×nh thøc cßn th× nghÖ thuËt cßn, h×nh thøc tiªu vong th× nghÖ thuËt còng mÊt. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga L. V−gètxki nãi : "NghÖ thuËt b¾t ®Çu ë n¬i b¾t ®Çu cña h×nh thøc". ChÝnh v× vËy nghiªn cøu nghÖ thuËt kh«ng thÓ kh«ng b¾t ®Çu tõ h×nh thøc.

23

C¸c thi ph¸p häc x−a nay kh«ng lµm viÖc g× kh¸c ngoµi x¸c lËp c¸c nguyªn t¾c nghiªn cøu h×nh thøc nghÖ thuËt, x¸c lËp c¸c ph¹m trï, ph©n lo¹i vµ m« t¶ c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt thuéc c¸c cÊp ®é.

2. Kh¸i niÖm h×nh thøc trong thùc tÕ, trong triÕt häc vµ trong nghÖ thuËt a) H×nh thøc trong thùc tÕ H×nh thøc lµ h×nh thÓ, h×nh d¸ng, h×nh tr¹ng, tr¹ng th¸i cña sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi. Mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi, dï to nh− vò trô, thiªn hµ hay nhá nh− c¸c h¹t n¬t¬r«ng, f«ton, kh«ng c¸i g× lµ kh«ng cã mét c¸i "thÓ" : thÓ x¸c, c¬ thÓ, vËt thÓ. §· cã c¸i thÓ th× ph¶i cã c¸i "h×nh", tøc h×nh thøc : trßn, vu«ng, to nhá, nh½n, xï x×, mµu s¾c, rçng, ®Æc, sãng,... C¸c vËt ph¶i cã h×nh thøc th× míi cã thÓ g©y ®−îc sù c¶m nhËn, nhËn thøc cña con ng−êi. H×nh thøc lµ sù thÓ hiÖn c¸i bªn trong cña sù vËt, lµ biÓu hiÖn c¸c mèi quan hÖ cña nã víi xung quanh. H×nh thøc lµ dÊu hiÖu ®Ó ph©n biÖt sù vËt nµy víi sù vËt kh¸c. Cã h×nh thøc míi cã sù ph©n biÖt ®Ñp, xÊu, hµi hoµ, ®èi xøng, vÜ ®¹i, nh¹t nhÏo, hÊp dÉn, v« vÞ. Do h×nh thøc lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt c¸c sù vËt, lµ biÓu hiÖn cña c¸i bªn trong, c¸i quy luËt cña néi dung, t− t−ëng cho nªn h×nh thøc trë thµnh tÝn hiÖu, ký hiÖu ®Ó nhËn thøc thÕ giíi, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp gi÷a ng−êi víi ng−êi, ng−êi vµ thÕ giíi xung quanh. Con ng−êi kh«ng ph¶i chØ lµ ®éng vËt biÕt s¸ng t¹o ra c«ng cô lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt mäi thø cña c¶i, mµ theo E. Cassirer, cßn lµ ®éng vËt biÕt s¸ng t¹o vµ sö dông ký hiÖu, sö dông ng«n ng÷. Con ng−êi kh«ng chØ sèng trong thÕ giíi vËt lý, mµ cßn sèng trong thÕ giíi ký hiÖu. Ng«n ng÷ lµ ng«i nhµ cña h÷u thÓ (heidegger). Ng«n ng÷, thÇn tho¹i, nghÖ thuËt,... ®Òu lµ c¸c bé phËn cña c¸i thÕ giíi ký hiÖu ®ã. Th«ng qua tÝnh ký hiÖu, c¸c h×nh thøc trë thµnh tÊm l−íi trung gian gi÷a con ng−êi vµ thÕ giíi : lêi nãi, ¨n mÆc, lÔ nghi, trang trÝ,... lµm thµnh mµng l−íi ký hiÖu v¨n ho¸ gi¸n c¸ch ng−êi víi ng−êi, ng−êi víi thÕ giíi, ®ång thêi còng lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp gi÷a hä víi nhau. Con ng−êi kh«ng thÓ trùc diÖn tiÕp xóc víi nhau mµ kh«ng qua c¸c ph−¬ng tiÖn ký hiÖu v¨n ho¸ nh− ng«n ng÷, ®iÖu bé, kiÓu d¸ng. Kh«ng thÓ hiÓu ®−îc thÕ giíi vµ hiÓu nhau nÕu nh− con ng−êi kh«ng gi¶i m· ®−îc c¸c biÓu t−îng v¨n ho¸ xung quanh m×nh. b) H×nh thøc trong triÕt häc Trong triÕt häc ph−¬ng T©y cæ ®¹i, ®èi víi triÕt häc duy t©m kh¸ch quan cña Platon, h×nh thøc tiªn nghiÖm nguyªn s¬ lµ eidos - idea - còng dÞch lµ form, ý niÖm (Chu Quang TiÒm dÞch idea lµ lý thøc), lµ c¸i khu«n thøc sinh ra mäi vËt, lµ h×nh mÉu tinh thÇn cña chóng. §Õn l−ît m×nh, nghÖ thuËt chØ m« pháng h×nh thøc cña sù vËt, nªn rÊt tÇm th−êng, nã chØ lµ "sù m« pháng cña sù m« pháng", kh«ng cã tÝnh s¸ng t¹o nguyªn s¬. Aristote víi lý thuyÕt "bèn nh©n tè cña sù vËt" : chÊt liÖu, h×nh thøc, ®éng lùc, môc ®Ých, h×nh thøc ®−îc hiÓu lµ ®Þnh nghÜa vÒ b¶n chÊt cña sù vËt vµ lµ ph−¬ng thøc tån t¹i cña nã. VËy lµ cã hai quan niÖm vÒ h×nh thøc, h×nh thøc tinh thÇn vµ h×nh thøc tån t¹i vËt chÊt, mét thuéc ph¸i duy t©m, mét thuéc ph¸i duy vËt. I. Kant lµ ng−êi ®Çu tiªn nªu ra c¸c ph¹m trï h×nh thøc c¶m tÝnh tiªn nghiÖm cña chñ thÓ ng−êi, nhê cã chóng, con ng−êi míi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi... H×nh thøc tiªn nghiÖm

24

nµy kÕt hîp kh¸i niÖm lý tÝnh tiªn nghiÖm víi chñ nghÜa kinh nghiÖm, ®· v¹ch ra céi nguån chñ quan cña h×nh thøc trong s¸ng t¹o thÈm mü vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Hegel lµ ng−êi ph¸t triÓn quan niÖm thèng nhÊt biÖn chøng cña h×nh thøc vµ néi dung còng nh− qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña chóng vµo nhau trªn c¬ së tù ý thøc cña ý niÖm tuyÖt ®èi vµ ®−a ®Õn quan niÖm vÒ sù gi¶i thÓ cña nghÖ thuËt. Chñ nghÜa Marx, trªn c¬ së triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®· ®Æt l¹i quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc trªn c¬ së vËt chÊt trong mèi liªn hÖ phæ biÕn cña thÕ giíi, trong ®ã néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc. §ã lµ c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó nh×n nhËn vÊn ®Ò h×nh thøc trong v¨n häc, nghÖ thuËt. Nh−ng ë ®©y tiÒm Èn nguy c¬ xem nhÑ h×nh thøc tinh thÇn cña chñ thÓ. Tõ mÖnh ®Ò tån t¹i quyÕt ®Þnh ý thøc, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, nhiÒu khi vÊn ®Ò h×nh thøc nghÖ thuËt ®−îc hiÓu gi¶n ®¬n, theo kiÓu h×nh thøc hiÖn thùc quyÕt ®Þnh h×nh thøc nghÖ thuËt, vµ sù miªu t¶ hiÖn thùc nh− nã vèn cã ®−îc coi lµ h×nh thøc lý t−ëng, bÊt biÕn cña v¨n häc hiÖn thùc. Tõ ®ã dÉn ®Õn viÖc coi nhÑ vai trß s¸ng t¹o h×nh thøc cña chñ thÓ. F. Engels trong mét bøc th− göi cho F. Mªring, ®· thõa nhËn sù "bá quªn h×nh thøc" cña m×nh. ¤ng viÕt : "Ngoµi ra cßn cã mét ®iÓm bÞ bá qua, ®iÓm nµy trong t¸c phÈm cña Marx vµ t«i còng th−êng nhÊn m¹nh kh«ng ®Çy ®ñ, vÒ mÆt nµy c¶ hai chóng t«i ®Òu cã sai sãt nh− nhau. §ã lµ chóng t«i ban ®Çu ®em träng ®iÓm ®Æt vµo sù thËt kinh tÕ nh− lµ mét c¬ së ®Ó t×m ra quan niÖm chÝnh trÞ, quan niÖm ph¸p quyÒn vµ c¸c quan niÖm t− t−ëng kh¸c cïng lµ c¸c hµnh ®éng do c¸c quan niÖm Êy rµng buéc mµ lóc Êy cÇn ph¶i lµm nh− thÕ. Nh−ng lµm nh− thÕ, chóng t«i ®· v× néi dung mµ bá quªn h×nh thøc, tøc lµ bá quªn vÊn ®Ò c¸c (1) quan niÖm Êy ®· s¶n sinh ra theo ph−¬ng thøc nµo vµ b»ng ph−¬ng ph¸p nµo" . Tõ cuèi thÕ kû XIX sang c¶ thÕ kû XX c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc sù sèng, triÕt häc hiÖn t−îng luËn, triÕt häc hiÖn sinh, ph©n t©m häc, triÕt häc v¨n ho¸, triÕt häc cÊu tróc, lý thuyÕt hÖ thèng, ®iÒu khiÓn häc, tin häc, lý thuyÕt tiÕp nhËn, ký hiÖu häc,... tuy nÒn t¶ng triÕt häc kh¸c nhau, song ®Òu gãp phÇn lµm s¸ng tá c¸c ph−¬ng diÖn chñ quan vµ v¨n ho¸ cña tån t¹i con ng−êi, më ra nh÷ng con ®−êng cô thÓ ®Ó lý gi¶i s©u h¬n vÊn ®Ò h×nh thøc nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ tÝnh chñ quan c¶m tÝnh vµ tÝnh ký hiÖu, tÝnh cÊu tróc cña nã. c) H×nh thøc trong nghÖ thuËt MÆc dï kh¸i niÖm h×nh thøc ®· ®−îc nhËn thøc tõ rÊt sím nh−ng trong lÞch sö nghiªn cøu v¨n häc, nghÖ thuËt, h×nh thøc nghÖ thuËt th−êng ®−îc nghiªn cøu t¸ch rêi tõng yÕu tè, chø kh«ng ph¶i nghiªn cøu nh− mét chØnh thÓ. Aristote ®· nghiªn cøu hÖ thèng thÓ lo¹i, nghiªn cøu cèt truyÖn vµ ng«n tõ riªng biÖt nh− nh÷ng yÕu tè t¸ch rêi nhau. Quan niÖm nµy tån t¹i suèt mÊy ngµn n¨m lÞch sö. Cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, A.Vªxªlèpxki trong cuèn s¸ch Thi ph¸p häc lÞch sö ®å sé ch−a hoµn thµnh cña «ng, mÆc dï cã ý t−ëng s©u s¾c vÒ sù vËn ®éng cña h×nh thøc, nh−ng «ng chØ nghiªn cøu ®−îc sù vËn ®éng cña mét sè yÕu tè riªng lÎ cña h×nh thøc nghÖ thuËt. Cho ®Õn nhiÒu tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p häc thÕ kû XX, h×nh thøc vÉn th−êng chØ ®−îc xem xÐt tõng b×nh diÖn, mÆc dï trªn tõng b×nh diÖn Êy hä cã nhiÒu s¸ng t¹o.

(1) Theo TuyÓn tËp K. Marx - F. Engels, tËp 40, tr. 500, (tiÕng Trung).

25

Trong ch−¬ng trªn chóng ta ®· dÉn lêi cña V. Girmunxki kh¼ng ®Þnh rÊt ®óng : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc nh− lµ mét nghÖ thuËt". Nh−ng «ng ®· b¾t tay vµo nghiªn cøu c¸i nghÖ thuËt Êy nh− thÕ nµo, tõ chç nµo ? ¤ng lËp luËn r»ng trong nghÖ thuËt, néi dung ph¶i ho¸ th©n vµo h×nh thøc th× míi cã chç ®øng trong t¸c phÈm, do ®ã chØ cÇn nghiªn cøu h×nh thøc lµ ®ñ. Mµ h×nh thøc v¨n häc lµ sù cÊu t¹o b»ng chÊt liÖu ng«n tõ, vËy thi ph¸p häc b¾t ®Çu b»ng nghiªn cøu c¸c thñ ph¸p tæ chøc chÊt liÖu ng«n tõ, vµ tÝnh thèng (1) nhÊt cña h×nh thøc Êy lµ phong c¸ch . C¸c t¸c gi¶ kh¸c nh− : Sc¬lèpxki, Eikhenbaum b¾t ®Çu nghiªn cøu thi ph¸p tõ "thñ ph¸p", "bè côc", "©m h−ëng", "giäng ®iÖu" , "chñ ®Ò" nh− (2) nh÷ng yÕu tè h×nh thøc riªng lÎ, ch−a tÝnh ®Õn tÝnh chØnh thÓ néi t¹i cña t¸c phÈm . Thi ph¸p häc cÊu tróc chñ nghÜa vËn dông nguyªn t¾c ®èi lËp "ng«n ng÷" víi "lêi nãi" cña F. de Saussure vµo v¨n häc, xem mäi t¸c phÈm ®Òu lµ biÓu hiÖn c¸ biÖt cña diÔn ng«n v¨n häc tøc lµ ng«n tõ. Còng nh− ng«n ng÷ häc cÊu tróc kh«ng nghiªn cøu lêi nãi, c¸c nhµ thi ph¸p häc cÊu tróc còng kh«ng nghiªn cøu t¸c phÈm cô thÓ, mµ chØ nghiªn cøu cÊu tróc cña diÔn ng«n v¨n häc trõu t−îng ®ã. Tõ n¨m 1921 R. Jakobson ®· x¸c ®Þnh : "Th¬ lµ mét (3) ng«n ng÷ mang chøc n¨ng thÈm mü". "Th¬ lµ ph¸t ng«n lÊy biÓu ®¹t lµm môc ®Ých" . ¤ng chó ý tíi h×nh thøc g©y khã kh¨n cho tiÕp nhËn th«ng th−êng ®Ó h−íng tíi chøc n¨ng th¬, vµ n¨m 1960 «ng chØ ra c¬ chÕ : "®em nguyªn t¾c ®ång ®¼ng (®¼ng trÞ) tõ trôc lùa chän chiÕu (4) vµo trôc kÕt hîp" , tøc lµ ®em kÕt qu¶ lùa chän ®¼ng trÞ thay vµo vÞ trÝ kÕt hîp, lµm cho tÝnh l« gÝch, tÝnh ph©n tÝch cña lêi nãi mê ®i, vµ lµm cho tÝnh h×nh t−îng næi bËt lªn. §©y lµ mét ph¸t hiÖn cÊu tróc cã ý nghÜa, nh−ng c¸ch tiÕp cËn thi ph¸p nµy cã khiÕm khuyÕt nghiªm träng. Thø nhÊt lµ nã thÓ hiÖn mét quan ®iÓm mü häc h¹n hÑp mµ M. Bakhtin gäi lµ "mü häc (5) chÊt liÖu" . Theo quan niÖm nµy th¬ chØ lµ chÊt liÖu ®−îc tæ chøc mét c¸ch ®Æc biÖt theo nguyªn t¾c biÕn ®æi tù th©n, mµ kh«ng phô thuéc vµo nguyªn t¾c nhËn thøc, biÓu hiÖn nµo cña chñ thÓ. Thø hai, nh− nhiÒu nhµ lý luËn ®· chØ ra, trong m« h×nh ph¸t ng«n s¸u thµnh phÇn cña m×nh, Jakobson bá quªn mÊt c¸i ng÷ c¶nh h− cÊu cña th¬ v¨n, vµ quªn mÊt ®Þa vÞ song trïng (cã (6) tÝnh h− cÊu) cña ng−êi ph¸t vµ ng−êi nhËn, tøc lµ bá quªn tÝnh h×nh t−îng cña ph¸t ng«n . §iÒu nµy chøng tá xa rêi ph¹m trï h×nh t−îng ng−êi ta kh«ng thÓ cã ®−îc mét quan niÖm thi ph¸p hoµn bÞ. T«®«rèp còng ®i theo h−íng cÊu tróc, kh«ng nghiªn cøu t¸c phÈm cô thÓ, mµ chØ quan t©m tíi c¸c thuéc tÝnh trõu t−îng cña kiÓu diÔn ng«n v¨n häc, quan t©m tÝnh v¨n häc. Vµ mÆc dï «ng ®· ®−a vµo xem xÐt "hÖ thèng c¸c kh¸ch thÓ h− cÊu, ®iÓm nh×n",... thi ph¸p häc cña «ng vÉn n»m trong ph¹m vi thi ph¸p häc ng«n ng÷ häc, thi ph¸p chÊt liÖu. Lý thuyÕt trÇn thuËt häc hiÖn ®¹i còng ®i theo ®−êng h−íng ®ã. Nã kh«ng nghiªn cøu mét thÓ lo¹i tù sù nµo cô thÓ, tiÓu thuyÕt hay sö thi, truyÖn th¬ hay truyÖn ng¾n, mµ chØ nghiªn cøu cÊu tróc, ng÷ ph¸p cña trÇn thuËt nãi (1) V. Girmunxki, NhiÖm vô cña thi ph¸p häc, S®d. (2) Xem nhËn ®Þnh chung cña M. Bakhtin trong s¸ch Ph−¬ng ph¸p h×nh thøc trong nghiªn cøu v¨n häc, 1928 (Ký tªn : P. MÐtvª®Ðp) in trong Bakhtin toµn tËp, tËp 2, NXB Gi¸o dôc Hµ B¾c, Trung Quèc, 1998. (1) R. Jakobson, Th¬ ca ®−¬ng ®¹i Nga trong s¸ch T¸c phÈm vÒ thi ph¸p häc, M¸txc¬va, 1987, tr. 275. (2) Ng«n ng÷ häc vµ thi ph¸p häc trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc : t¸n thµnh vµ ph¶n ®èi, M¸txc¬va, 1975, tr. 204. (3) M. Bakhtin, VÊn ®Ò néi dung, chÊt liÖu vµ h×nh thøc trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt ng«n tõ trong s¸ch Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 12. (4) Xem ý kiÕn cña J. Stuart Mille trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc cña Robert Scholes, NXB Tam Liªn , B¾c Kinh, 1988, tr. 42.

26

chung - diÔn ng«n tù sù. H−íng nghiªn cøu ®ã cã ý nghÜa riªng, nh−ng kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p ®Çy ®ñ vµ duy nhÊt cho thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. Cã mét h−íng nghiªn cøu thi ph¸p kh¸c, b¾t ®Çu kh¸m ph¸ nghÖ thuËt tõ kh¸i niÖm h×nh t−îng, tÝnh h×nh t−îng, mét ph−¬ng diÖn c¬ b¶n cña nghÖ thuËt. Nh−ng h×nh t−îng trong quan niÖm cña hä lµ mét kh¸i niÖm trõu t−îng. L. I. Tim«phªÐp ®Þnh nghÜa : "H×nh t−îng lµ bøc tranh vÒ ®êi sèng con ng−êi võa cô thÓ, võa kh¸i qu¸t, ®−îc s¸ng t¹o b»ng h− cÊu vµ cã (1) ý nghÜa thÈm mü" . H×nh t−îng nµy n»m ngoµi v¨n b¶n vµ ng«n tõ, ng«n tõ cã vÎ nh− kh«ng ®ãng vai trß nµo quyÕt ®Þnh cho sù t¹o thµnh cña nã, mµ chØ lµ ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn thuÇn tuý bÒ ngoµi. Hä b¾t ®Çu nghiªn cøu nghÖ thuËt b»ng chi tiÕt, bëi h×nh t−îng do chi (2) tiÕt t¹o thµnh . Khi nghiªn cøu ng«n tõ «ng còng xem xÐt ng«n tõ t¸ch rêi víi h×nh t−îng vµ t− t−ëng. HiÓu thi ph¸p häc lµ häc thuyÕt vÒ c¸c ph−¬ng diÖn vµ c¸c yÕu tè h×nh thøc tæ chøc nªn t¸c phÈm nghÖ thuËt riªng lÎ, G. P«xpªlèp ®· kh¾c phôc quan niÖm n−íc ®«i xem h×nh t−îng võa lµ néi dung so víi ng«n tõ, võa lµ h×nh thøc so víi t− t−ëng cña Tim«phªÐp. P«xpªlèp ®−a ra kh¸i niÖm h×nh thøc v¨n häc gåm ba yÕu tè : ng«n tõ, kÕt cÊu vµ chi tiÕt t¹o h×nh kh¸ch thÓ. Nh−ng theo chóng t«i ®©y chØ lµ hÖ thèng c¸c ph−¬ng tiÖn vËt chÊt ®Ó biÓu hiÖn (3) néi dung tinh thÇn cña t¸c phÈm chø ch−a ph¶i b¶n th©n h×nh thøc cña t¸c phÈm. H×nh thøc ë ®©y vÉn chØ lµ nh÷ng yÕu tè, ph−¬ng tiÖn vËt chÊt, cßn thiÕu nh÷ng mèi liªn hÖ néi t¹i ®Ó nèi chóng l¹i víi nhau, ch−a cho phÐp ng−êi ta kh¸m ph¸ h×nh thøc chØnh thÓ. H×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc ph¶i lµ h×nh thøc cña c¸i thÕ giíi nghÖ thuËt mµ ng−êi ®äc tiÕp xóc vµ c¶m thÊy, nã bao gåm c¶ h×nh thøc v¨n b¶n ng«n tõ vµ h×nh thøc h×nh t−îng, c¶ hai thèng nhÊt thµnh v¨n b¶n nghÖ thuËt. VÒ nguyªn t¾c, h×nh t−îng lµ ý nghÜa cña v¨n b¶n ng«n tõ, nh−ng nã l¹i lµ yÕu tè liªn kÕt thèng nhÊt v¨n b¶n ng«n tõ vµo mét chØnh thÓ míi, do ®ã kh«ng thÓ b¾t ®Çu nghiªn cøu h×nh thøc v¨n häc tõ mét trong hai yÕu tè trªn, mµ ph¶i lµ chØnh thÓ thèng nhÊt cña chóng, tøc lµ v¨n b¶n nghÖ thuËt. ë trªn cÊp ®é nµy mèi quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc thùc chÊt lµ quan hÖ ký hiÖu vµ ý nghÜa. VÒ nguyªn t¾c, h×nh thøc nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña sù s¸ng t¹o ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i cña t¸c gi¶. Trong v¨n häc viÕt ë giai ®o¹n ph¸t triÓn, ®ã lµ h×nh thøc cã c¸ tÝnh. ChØ cã h×nh thøc ®ã míi cã gi¸ trÞ thÈm mü. C¸c yÕu tè h×nh thøc nh− Èn dô, so s¸nh, ho¸n dô,... c¸c khu«n h×nh cã thÓ lÆp l¹i nh− m« h×nh luËt th¬ lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, th¬ §−êng luËt, v.v, tù chóng ch−a ph¶i lµ h×nh thøc nghÖ thuËt. Thi ph¸p häc cã nhiÖm vô kh«ng chØ lµ nghiªn cøu, hÖ thèng ho¸ c¸c yÕu tè h×nh thøc riªng lÎ, c¸c khu«n h×nh (h×nh thøc cña h×nh thøc - thuËt ng÷ cña Hjelmslev) nh− nhiÒu t¸c gi¶ ®· lµm, mµ cßn chñ yÕu lµ nghiªn cøu c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn néi dung, g¾n bã víi néi dung, lµ h×nh thøc chØnh thÓ cña t¸c phÈm v¨n häc. Thi ph¸p häc ph¶i x©y dùng kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc toµn vÑn, chØnh thÓ, chø kh«ng chØ lµ hÖ thèng c¸c ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn riªng lÎ. Cã nh− vËy nã míi cã thÓ kh¸m ph¸ h×nh thøc mang chÊt th¬, mang c¸i ®Ñp do nghÖ thuËt s¸ng t¹o nªn. (1) L. I. Tim«phªÐp, Nguyªn lý lý luËn v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 1976, tr. 60. (2) Ch. Caudwell, ¶o ¶nh vµ hiÖn thùc, M¸txc¬va, 1969. (3) P«xpªlèp chñ biªn, DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc, M¸txc¬va, 1976, tr. 24. P«xpªlèp, NghÖ thuËt vµ mü häc, M¸txc¬va, 1984, tr. 119 - 120.

27

3. Hai quan niÖm vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p häc Qua sù tr×nh bµy ë trªn dÔ dµng thÊy râ cã hai xu h−íng nghiªn cøu thi ph¸p. Mét lµ nghiªn cøu c¸c yÕu tè, c¸c ph−¬ng diÖn riªng lÎ t¹o thµnh h×nh thøc nghÖ thuËt vµ hai lµ nghiªn cøu hÖ thèng c¸c ph−¬ng diÖn cña h×nh thøc nghÖ thuËt trong mèi quan hÖ chØnh thÓ cña nã. TiÒn ®Ò thø nhÊt cña viÖc nghiªn cøu h×nh thøc chØnh thÓ lµ lý thuyÕt hÖ thèng mµ nguyªn lý c¬ b¶n lµ hÖ thèng lín h¬n tæng sè cña c¸c yÕu tè t¹o nªn nã, c¸c thuéc tÝnh cña hÖ thèng kh«ng ph¶i lµ tæng céng c¸c thuéc tÝnh cña c¸c bé phËn, mµ lµ thuéc tÝnh siªu tæng céng, c¸c thuéc tÝnh míi do hÖ thèng sinh ra. C¸c nhµ h×nh thøc Nga vµ phª b×nh míi Anh, Mü ®· ®i t×m h×nh thøc v¨n häc (tÝnh v¨n häc) bªn ngoµi sù tæ hîp th«ng th−êng cña ng«n ng÷. C¸c nhµ cÊu tróc muèn t×m mét cÊu tróc siªu nghiÖm bÊt biÕn ®»ng sau c¸c sù vËt, chi phèi c¸c sù vËt Êy. TiÒn ®Ò thø hai thuéc vÒ t©m lý häc, thèng nhÊt chØnh thÓ trong t©m lý cña chñ thÓ. C¸c nhµ nghiªn cøu mÉu gèc muèn t×m thÊy mèi liªn hÖ thèng nhÊt gi÷a c¸c thÓ v¨n cô thÓ víi c¸c mèi quan hÖ hä hµng, gi÷a thÓ nghiÖm c¸ thÓ víi c¸c mèi d©y liªn hÖ tinh thÇn cña nh©n lo¹i b»ng c¸ch v¹ch ra nh÷ng mÉu gèc vèn lµ c¸i tÝch ®äng trong t©m lý céng ®ång cña con ng−êi, h×nh thµnh trong lÞch sö. C¸c nhµ t©m lý häc hoµn h×nh (gestalt) ph©n biÖt h×nh thøc vµ h×nh d¸ng. Khi t¸i hiÖn mét h×nh d¸ng nµo ng−êi ta ph¶i h×nh thøc ho¸ nã ®Ó t« ®Ëm c¸i nÐt ®Æc biÖt ch×m Èn trong h×nh d¸ng. H×nh d¸ng lµ c¸i ta nh×n thÊy cña sù vËt, tõ c¸c gãc ®é, t¸ch rêi nhau, cßn h×nh thøc lµ c¸i h×nh mang ý nghÜa toµn vÑn cña sù vËt. ý nghÜa chØnh thÓ lµ yÕu tè tÊt yÕu ®Ó nhËn ra h×nh thøc. Mäi sù h×nh thøc ho¸ trong t¸i hiÖn sù vËt ph¶i g¾n liÒn víi mét ý nghÜa hay quan niÖm chØnh thÓ nhÊt ®Þnh ®èi víi sù vËt. Do ®ã, h×nh thøc toµn vÑn (hoµn h×nh) lµ nguyªn t¾c chØnh thÓ b¾t buéc ph¶i cã khi muèn c¶m nhËn sù vËt. C¸i chØnh thÓ (gestalt) nµy lµ c¸i míi, kh«ng ph¶i lµ tæng sè c¸c thuéc tÝnh cña h×nh d¸ng. C¸i h×nh thøc chØnh thÓ (gestalt) nµy lµ bÊt biÕn, bÊt kÓ ta nh×n sù vËt tõ gãc ®é nµo. TiÒn ®Ò thø ba lµ lý thuyÕt ký hiÖu, trong ®ã ®−a ra kh¸i niÖm siªu ký hiÖu, chØ chuçi kÕt hîp theo mét ph−¬ng thøc nµo ®ã cña c¸c ký hiÖu ®¬n vÞ, lµm cho ý nghÜa cña siªu ký hiÖu kh«ng ph¶i lµ tæng céng cña c¸c ký hiÖu c¬ b¶n. Bøc tranh kh«ng ph¶i tæng céng cña ®−êng nÐt, mµu s¾c, h×nh khèi. Bµi th¬ kh«ng ph¶i tæng céng cña c¸c tõ ng÷. Siªu ký hiÖu ho¸ lµ mét s¶n phÈm ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i. TiÒn ®Ò cuèi cïng lµ lý thuyÕt vÒ vai trß s¸ng t¹o h×nh thøc cña chñ thÓ t¸c gi¶. Theo Bakhtin, t¸c gi¶ do vÞ trÝ ®øng ngoµi, cã thÓ nh×n bao qu¸t thùc t¹i mµ ph¸t hiÖn ra ý nghÜa, vµ cÊu t¹o h×nh thøc cho sù ph¸t hiÖn Êy, mäi yÕu tè tõ vËt liÖu thùc t¹i ®Õn ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt ®Òu phôc tïng viÖc thÓ hiÖn c¸i nh×n ®éc ®¸o cña nhµ nghÖ sÜ. TÊt c¶ c¸c tiÒn ®Ò triÕt häc, t©m lý häc, ký hiÖu häc, nghÖ thuËt häc ®Òu cho thÊy, chØ cã nghiªn cøu h×nh thøc nghÖ thuËt trªn cÊp ®é chØnh thÓ th× míi thùc sù hiÓu ®−îc h×nh thøc. Mäi tiÕp cËn h×nh thøc trªn cÊp ®é bé phËn ®Òu cÇn thiÕt, nh−ng chØ lµ sù chuÈn bÞ tÊt yÕu cho viÖc ®i s©u vµo kh¸m ph¸ h×nh thøc chØnh thÓ mµ th«i.

II - H×nh thøc bªn trong, mang tÝnh quan niÖm lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p häc 1. Sù kh¸c biÖt gi÷a kh¸i niÖm h×nh thøc trong triÕt häc vµ h×nh thøc trong v¨n häc, nghÖ thuËt Néi dung vµ h×nh thøc lµ hai mÆt m©u thuÉn mµ thèng nhÊt cña bÊt kú sù vËt, hiÖn t−îng nµo trong tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. Néi dung lµ nh÷ng yÕu tè, qu¸ tr×nh lµm nªn sù vËt,

28

hiÖn t−îng. H×nh thøc lµ sù biÓu hiÖn, sù tæ chøc, trËt tù, ph−¬ng thøc tån t¹i cña néi dung. Néi dung vµ h×nh thøc kh«ng t¸ch rêi vµ chuyÓn ho¸ cho nhau : néi dung ®æi thay kÐo theo sù ®æi thay h×nh thøc, ng−îc l¹i còng vËy. H×nh thøc bÞ huû ho¹i th× néi dung còng bÞ huû ho¹i theo. C¸c nhµ triÕt häc tõ x−a rÊt coi träng h×nh thøc. Aristote cho r»ng : "ChÊt liÖu céng víi h×nh thøc th× t¹o thµnh b¶n chÊt cña sù vËt". Lªnin sau nµy nãi : "H×nh thøc mang (1) tÝnh b¶n chÊt. B¶n chÊt ®−îc biÕn thµnh h×nh thøc" . Hegel trong s¸ch L« gÝch häc ®· viÕt : "H×nh thøc lµ néi dung, mµ trong tÝnh x¸c ®Þnh cao ®é cña nã th× h×nh thøc cßn lµ quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng". Theo l« gÝch cña «ng, h×nh thøc th−êng chia lµm h×nh thøc bªn trong vµ bªn ngoµi. ¤ng nãi h×nh thøc "®ång thêi võa ®−îc chøa ®ùng trong b¶n th©n néi dung vµ võa lµ mét c¸i g× n»m ngoµi néi dung". Do ®ã, h×nh thøc vµ néi dung th−êng chuyÓn ho¸ vµo nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. ¤ng viÕt : "Néi dung ch¼ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ sù chuyÓn ho¸ cña h×nh thøc vµo néi dung, cßn h×nh thøc còng kh«ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ sù chuyÓn ho¸ cña néi dung vµo h×nh thøc"(2). §ã lµ kh¸i niÖm h×nh thøc vµ quan hÖ cña nã víi néi dung trong triÕt häc nãi chung. Tuy nhiªn trong lý luËn v¨n häc nhiÒu khi ng−êi ta ®em ¸p dông trùc tiÕp kh¸i niÖm triÕt häc vµo v¨n häc mµ kh«ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i ph©n biÖt. Trong nghÖ thuËt, mèi quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc còng nh− b¶n chÊt cña h×nh thøc nghÖ thuËt l¹i cã tÝnh ®Æc thï. NghÖ thuËt thuéc lÜnh vùc s¸ng t¹o vµ t− duy. H×nh thøc cña nã kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm tù nhiªn do trêi sinh nh− c¸i c©y, hßn ®¸, con vËt,... mµ lµ do con ng−êi s¸ng t¹o ra. Mµ mäi s¸ng t¹o cña con ng−êi ®Òu cã céi nguån trong t− duy, t− t−ëng. §©y lµ chç ph©n biÖt quan träng nhÊt gi÷a anh kü s− x©y dùng tåi nhÊt vµ con ong víi b¶n n¨ng lµm tæ tµi t×nh mµ Marx ®· nãi. V× vËy, h×nh thøc trong nghÖ thuËt lµ h×nh thøc mang t− t−ëng. VÒ ®iÓm nµy, Hegel gi¶i thÝch nh− sau : "C¸c h×nh thøc cña nghÖ thuËt víi t− c¸ch lµ sù thùc hiÖn më ra cña c¸i ®Ñp cã céi nguån ë trong t− t−ëng, do chç t− t−ëng thùc hiÖn vµ miªu t¶ nã th«ng qua h×nh thøc, vµ mÆc dï t− t−ëng xuÊt hiÖn trong tÝnh x¸c ®Þnh trõu t−îng hay trong tÝnh x¸c ®Þnh cô thÓ, th× nã còng hiÖn h×nh qua h×nh thøc biÓu hiÖn thùc t¹i nµo ®ã,... Hai mÆt ®ã trùc tiÕp liªn hÖ víi nhau, vµ sù hoµn thiÖn cña t− t−ëng víi t− c¸ch lµ néi dung còng lµ sù hoµn thiÖn cña h×nh thøc, cßn c¸c khuyÕt ®iÓm cña h×nh thøc nghÖ thuËt còng béc lé ®ång ®Òu sù thiÕu hoµn thiÖn cña b¶n th©n t− t−ëng, bëi v× t− t−ëng t¹o thµnh ý nghÜa néi t¹i cña c¸c hiÖn t−îng bÒ ngoµi vµ trë thµnh thùc t¹i trong ®ã ®èi víi chÝnh nã". Hegel ®· kh¼ng ®Þnh sù chuyÓn ho¸ qua l¹i gi÷a h×nh thøc vµ t− t−ëng, vai trß chñ ®¹o cña t− t−ëng ®èi víi viÖc biÓu hiÖn thùc t¹i, h×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong còng nh− sù phï hîp g¾n bã cña néi dung vµ h×nh thøc. Néi dung cña nghÖ thuËt lµ néi dung tinh thÇn, ®−îc s¸ng t¹o b»ng t−ëng t−îng, h− cÊu, liªn t−ëng. H×nh thøc lµ sù ph¸t ng«n, lµ sù biÓu ®¹t, nã lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp, lµ mét lo¹i ng«n ng÷. Do ®ã, kh«ng ph¶i h×nh thøc nµo còng cã chøc n¨ng biÓu hiÖn, nh−ng h×nh thøc nghÖ thuËt th× tÊt yÕu ph¶i cã chøc n¨ng ®ã. Kh«ng ph¶i h×nh thøc nµo còng lµ ký hiÖu, nh−ng h×nh thøc v¨n häc l¹i cã tÝnh ký hiÖu. Sù thèng nhÊt h×nh thøc vµ néi dung ë ®©y ph¶i ®−îc hiÓu lµ néi dung ho¸ th©n vµo h×nh thøc, biÓu hiÖn vµo v¨n b¶n, h×nh thøc biÓu ®¹t néi (1) V. Lªnin, Toµn tËp, tËp 29, NXB V¨n häc chÝnh trÞ, tr. 129, (tiÕng Nga). (2) Hegel, L« gÝch häc - T¸c phÈm, tËp 1, 1930, tr. 223 - 224, trÝch theo s¸ch Lý luËn v¨n häc cña G. N. P«xpªlèp (1978).

29

dung còng mang tÝnh néi dung. H×nh thøc lµ ph−¬ng thøc tån t¹i vµ biÓu hiÖn cña néi dung. ChÝnh v× vËy, h×nh thøc hµm chøa mäi quy t¾c biÓu ®¹t vµ biÓu hiÖn tÊt c¶ sù phong phó cña néi dung. Muèn hiÓu ®−îc néi dung chØ cã mét con ®−êng lµ ®i s©u kh¸m ph¸ vÒ h×nh thøc. ChÝnh tÝnh ®Æc thï cña mèi quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt ®· quy ®Þnh c¸ch tiÕp cËn cña thi ph¸p häc lµ kh¸m ph¸ h×nh thøc nghÖ thuËt ®Ó n¾m b¾t néi dung mµ h×nh thøc ®ã biÓu hiÖn. (1) L. V−gètxki nãi "nghÖ thuËt b¾t ®Çu tõ n¬i mµ h×nh thøc b¾t ®Çu" , nh−ng h×nh thøc kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ tÊm g−¬ng ph¶n chiÕu, kh«ng ph¶i lµ thñ ph¸p riªng lÎ, kh«ng ph¶i "d©y dÉn" hay "m¸y t¨ng ©m" ®Ó truyÒn t×nh c¶m tõ t¸c gi¶ ®Õn ng−êi tiÕp nhËn. H×nh thøc lµ mét s¸ng t¸c nghÖ thuËt ®Ó thøc dËy kinh nghiÖm sèng vµ t×nh c¶m, suy nghÜ n¬i ng−êi th−ëng thøc. VËy thi ph¸p häc ph¶i kh¸m ph¸ h×nh thøc nghÖ thuËt ®ã.

2. H×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong T¸c phÈm v¨n häc nµo còng cã h×nh thøc v¨n häc cô thÓ, tr−íc hÕt lµ h×nh thøc bªn ngoµi − th¬ hoÆc v¨n xu«i, kÞch. Th¬ th× cã lo¹i c©u bèn ch÷, n¨m ch÷, s¸u ch÷, b¶y ch÷, t¸m hoÆc nhiÒu h¬n, hoÆc dµi ng¾n xen nhau. Bµi th¬ cã chia khæ hoÆc kh«ng, cã vÇn «m hoÆc vÇn gi¸n c¸ch vµ vÇn l−ng, tõ ng÷ H¸n ViÖt hay n«m na, nhiÒu Ýt tõ lÊp l¸y, nhiÒu Ýt trïng ®iÖp, cã sö dông tôc ng÷, khÈu ng÷ hay kh«ng, c©u th¬ sö dông ng«n ng÷ ph©n tÝch hay ng«n ng÷ ý t−îng, dïng nhiÒu Ýt Èn dô, vÝ von, h×nh ¶nh dÔ hiÓu hay khã hiÓu, v.v... H×nh thøc bªn ngoµi lµ sù thùc hiÖn b»ng vËt chÊt, chÊt liÖu, c¸i kh¸ch thÓ thÈm mü bªn trong. §ã lµ h×nh thøc khi Ên lo¸t chiÕm mét sè l−îng trang giÊy, khi ®äc chiÕm mét l−îng thêi gian vËt chÊt, chç ngõng dµy hoÆc th−a, ©m thanh trÇm hay bæng. H×nh thøc bªn ngoµi lµ c¬ së kh¸ch quan cña t¸c phÈm. Kh«ng cã h×nh thøc nµy th× t¸c phÈm kh«ng thÓ tån t¹i. H×nh thøc bªn ngoµi cßn lµ c¸c h×nh thøc quy ph¹m cè ®Þnh cña thÓ lo¹i, cã thÓ ®−îc lÆp l¹i vµ sö dông vµo c¸c t¸c phÈm kh¸c nhau, nh− h×nh thøc c¸c thÓ th¬. H×nh thøc bªn ngoµi cßn lµ c¸c thñ ph¸p mµ ng−êi ta cã thÓ ¸p dông vµo c¸c tr−êng hîp kh¸c nhau nh− so s¸nh, Èn dô, ho¸n dô, kÓ xen, kÓ ng−îc,... C¸c yÕu tè nµy tù chóng ch−a t¹o nªn h×nh thøc v¨n häc. C¸c kü thuËt v¨n ch−¬ng nh− dïng tõ ®Ñp, tõ kªu, trau chuèt, cã h×nh ¶nh bãng bÈy, thùc ra còng ®Òu lµ yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga §. Zat«nxki nhËn xÐt : "§ång nhÊt h×nh thøc nghÖ thuËt víi kü thuËt v¨n häc lµ mét sai lÇm hÕt (1) søc th©m c¨n cè ®Õ" . §−¬ng thêi nhiÒu ng−êi chª v¨n cña H. Balzac lµ kh«ng cã phong c¸ch, v¨n tåi tÖ. §Õn l−ît m×nh Balzac l¹i chª c©u v¨n cña Stendhal lµ thiÕu nhuÇn nhuyÔn, trau chuèt. §ã chØ lµ khen, chª hµnh v¨n theo phÐp tu tõ häc quy ph¹m mµ th«i. Nh−ng t¹i sao c©u v¨n l¹i cø ph¶i trau chuèt nh− thÕ ? NghÖ thuËt kh«ng cã nh÷ng quy t¾c bÊt biÕn. H×nh thøc bªn ngoµi lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi v¨n häc. Nã lµ bé khung, lµ gi¸ ®ì, lµ diÖn m¹o tèi thiÓu cÇn thiÕt cña t¸c phÈm, nh−ng tù chóng, ch−a ph¶i ®Ých thùc lµ h×nh

(1) L.V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, NXB NghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1986, xuÊt b¶n lÇn thø 3, tr. 52 (tiÕng Nga). (1) §. Zat«nxki, Nh÷ng ®Þnh h−íng nghÖ thuËt cña thÕ kû XX, M¸txc¬va, 1988, tr. 25.

30

thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nghiªn cøu, hÖ thèng ho¸ c¸c yÕu tè cña h×nh thøc bªn ngoµi còng lµ mét yªu cÇu cña thi ph¸p häc, nh−ng ch−a ph¶i lµ ®iÒu quan träng nhÊt. H×nh thøc nghÖ thuËt ®Æc tr−ng cña v¨n häc lµ h×nh thøc bªn trong, lµ h×nh thøc c¶m thÊy, nh×n thÊy. Kh¸i niÖm h×nh thøc bªn trong lÇn ®Çu tiªn ®−îc Plotin, nhµ triÕt häc Hy L¹p nªu ra vµo thÕ kû III. ¤ng ®èi lËp nã víi h×nh thøc bªn ngoµi lµ "h×nh thøc ®−îc lµm ra", vµ xem nã lµ "h×nh thøc t¹o h×nh thøc", tøc lµ kh«ng ph¶i h×nh thøc kh¸ch thÓ, mµ lµ h×nh thøc chñ (1) thÓ cña hµnh ®éng . Kh¸i niÖm nµy sau nµy ®−îc Goethe, Hegel, Shaftesbury, Oscar Valsel,... sö dông. Humboldt vµ P«tÐpnhia th× vËn dông chóng vµo ng«n ng÷ ®Ó chØ h×nh ¶nh Èn dô do tõ ng÷ t¹o ra, rÊt h¹n hÑp. Nhµ mü häc hiÖn ®¹i Nga P. Phl«renxki xem h×nh thøc bªn ngoµi cña ng«n tõ lµ thµnh phÇn bÊt biÕn, ai còng cÇn cã, lµ phÇn cøng cã thÓ vÝ víi c¬ thÓ con ng−êi, "... cßn h×nh thøc bªn trong cña nã cã thÓ vÝ víi t©m hån. H×nh thøc néi t¹i lµm cho ng«n tõ cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn dÊu Ên cña c¸ch dïng tõ ng÷ cña t«i, nhu cÇu t©m hån cña t«i, vµ kh«ng ph¶i lµ cña t«i nãi chung, mµ lµ c¸i cña t«i trong c¸i lÇn duy nhÊt cña (2) lÞch sö thÕ giíi" . C¸ch nh×n h×nh thøc v¨n häc lµ ng«n tõ theo cÊu tróc hai líp ®−îc nhiÒu nhµ khoa häc x¸c nhËn. Trong ng«n ng÷ häc, nhµ ng÷ häc §an M¹ch L. Hjelmslev ®· tiÕn hµnh mét sù ph©n biÖt hÕt søc quan träng kh«ng chØ cã ý nghÜa trong ng«n ng÷ häc. Theo «ng, mçi ký hiÖu chia ra hai thµnh phÇn : c¸i biÓu ®¹t vµ c¸i ®−îc biÓu ®¹t. C¸i biÓu ®¹t t¹o thµnh b×nh diÖn biÓu hiÖn, c¸i ®−îc biÓu ®¹t t¹o thµnh b×nh diÖn néi dung cña c¸i biÓu ®¹t. Mçi b×nh diÖn l¹i cã hai líp (Strata) : h×nh thøc vµ thùc thÓ. Theo «ng h×nh thøc lµ c¸i cã thÓ ®−îc miªu t¶ mét c¸ch triÖt ®Ó, gi¶n ®¬n, vµ kh«ng cã m©u thuÉn trong ng«n ng÷ häc (theo tiªu chuÈn nhËn thøc luËn) mµ kh«ng cÇn dùa vµo tiÒn ®Ò siªu ng«n ng÷ häc nµo. Thùc thÓ lµ toµn bé c¸c b×nh diÖn hiÖn t−îng ng«n ng÷ chØ ®−îc miªu t¶ b»ng c¸ch dùa vµo c¸c tiÒn ®Ò siªu ng«n ng÷ häc. V× mçi líp l¹i chia ra hai b×nh diÖn, nªn ta cã : 1) Thùc thÓ biÓu hiÖn (vÝ dô nh− ©m thanh, ph¸t ©m, yÕu tè kh«ng ho¹t ®éng do ng÷ ©m häc xem xÐt) ; 2) H×nh thøc biÓu hiÖn ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c quy t¾c lùa chän vµ kÕt hîp, h×nh thøc nµy l¹i ®−îc thÓ hiÖn qua hai thùc thÓ : ©m thanh vµ ch÷ viÕt. 3) Thùc thÓ néi dung, nh− c¸c b×nh diÖn t×nh c¶m, t− t−ëng hay kh¸i niÖm cña c¸i ®−îc biÓu ®¹t, ý nghÜa tÝch cùc cña nã. 4) H×nh thøc cña néi dung lµ h×nh thøc tæ chøc c¸c quan hÖ cña c¸c yÕu tè ®−îc biÓu ®¹t, cã ®−îc nhê sù hiÖn diÖn hay v¾ng mÆt cña c¸c dÊu hiÖu ng÷ nghÜa t−¬ng øng. C¸ch ph©n biÖt nµy cho ta thÊy "chøc n¨ng th¬" mµ R. Jakobson nªu ra chØ n»m trong ph¹m vi h×nh thøc cña biÓu hiÖn (h×nh thøc cña h×nh thøc) mµ ch−a ®Ò cËp tíi h×nh thøc cña néi dung. Cßn h×nh thøc cña néi dung ë ®©y l¹i chØ míi nãi ®Õn ph−¬ng diÖn cã tÝnh kh¸ch thÓ cña c¸i ®−îc biÓu ®¹t. H×nh thøc nghÖ thuËt theo chóng t«i lµ h×nh thøc nh− nã béc lé trong c¶m nhËn, tøc h×nh thøc cña kh¸ch thÓ thÈm mü mµ t¸c phÈm mang l¹i cho ng−êi ®äc, chø kh«ng ph¶i h×nh thøc v¨n b¶n trÇn trôi. Phª b×nh mü häc chÊt liÖu cña chñ nghÜa h×nh thøc Nga, bao gåm c¶ Jakobson, M. Bakhtin chØ ra : "Ph©n tÝch thÈm mü cÇn ph¶i trùc tiÕp h−íng tíi c¸i mµ t¸c phÈm ph¶i trë thµnh ®èi víi ho¹t ®éng thÈm mü h−íng tíi nã cña nghÖ sÜ vµ ng−êi xem, chø kh«ng ph¶i h−íng tíi t¸c phÈm nh− mét d÷ kiÖn c¶m tÝnh vµ chØ ®−îc nhËn thøc vÒ mÆt trËt

(1) A. Ph. L«xÐp, LÞch sö mü häc cæ ®¹i, tËp 6 : Thêi kú Hy L¹p ho¸ muén, M¸txc¬va, 1980. (2) P. Phl«renxki, CÊu t¹o cña ng«n tõ trong s¸ch Kontekxt - 1972, M¸txc¬va, 1973, tr. 349.

31

tù"(1). T¸c phÈm lµ v¨n b¶n nghÖ thuËt, kh«ng ®ång nhÊt víi v¨n b¶n ng«n tõ. Trong c¶m nhËn th× t¸c phÈm ng«n tõ míi béc lé ®Çy ®ñ h×nh thøc nghÖ thuËt néi t¹i cña kh¸ch thÓ thÈm mü. Nh−ng h×nh thøc nµy mang tÝnh chÊt tinh thÇn, phi c¸ nh©n, kh«ng ®ång nhÊt vµo c¸c tÝnh chÊt t©m lý c¸ nh©n cña t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc cô thÓ. Thõa nhËn h×nh thøc nµy lµ tiÒn ®Ò ®Ó L. V−gètxki nghiªn cøu t©m lý häc nghÖ thuËt, mµ luËn ®Ò c¬ b¶n lµ h×nh thøc nghÖ thuËt cã chøc n¨ng kh¾c phôc (tiªu diÖt) néi dung cña chÊt liÖu ®Ó lµm s¶n sinh ra mét t×nh (2) c¶m míi cã tÝnh x· héi . Ta cã thÓ gäi ®ã lµ h×nh thøc tinh thÇn cña c¸c kh¸ch thÓ tinh thÇn theo c¸ch hiÓu mµ Marx ®· x¸c ®Þnh : " C¸i tinh thÇn ch¼ng ph¶i g× kh¸c mµ chÝnh lµ c¸i vËt (3) chÊt ®· ®−îc chuyÓn vµo ®Çu ãc con ng−êi vµ ®−îc c¶i t¹o l¹i ë trong ®ã" . §©y lµ h×nh thøc g¾n víi c¸c ph¹m trï c¶m nhËn thÕ giíi. H×nh thøc bªn trong, víi t− c¸ch lµ h×nh thøc t¹o h×nh thøc, trong khi hµm chøa trong h×nh thøc cña kh¸ch thÓ thÈm mü ®−îc s¸ng t¹o trong t¸c phÈm, l¹i chÝnh lµ h×nh thøc cña chñ thÓ dïng ®Ó s¸ng t¹o vµ tri gi¸c, c¶m nhËn thÕ giíi. NghÖ sÜ cã thÓ c¾t rêi chuçi sù kiÖn liªn tôc, cã thÓ chÊm døt ë chç sù viÖc ch−a chÊm døt, cã thÓ nèi kÕt c¸c viÖc kh«ng liªn hÖ, liªn tôc,... ®Ó t¹o thµnh sù toµn vÑn nghÖ thuËt. Bakhtin gäi ®©y lµ h×nh thøc kiÕn t¹o (arkhitektonika) ®Ó ph©n biÖt víi h×nh thøc kÕt cÊu thuÇn tuý kü thuËt bÒ ngoµi, vµ chØ ra b¶n chÊt cô thÓ cña nã. VÝ dô, h×nh thøc kÕt cÊu bÒ ngoµi cña kÞch lµ ®èi tho¹i, chia håi cho hµnh ®éng, cßn kÕt thóc bi kÞch hay hµi kÞch lµ h×nh thøc bªn trong, h×nh thøc kiÕn t¹o. NhÞp ®iÖu ®Ó s¾p xÕp trËt tù c¸c ©m thanh cho ng−êi ta nghe ®−îc lµ h×nh thøc bÒ ngoµi, cßn nhÞp ®iÖu Êy h−íng tíi mét c¶m xóc, t¹o ra mét c¨ng th¼ng, mét sù hoµn tÊt cã ý nghÜa th× lµ h×nh thøc bªn trong. Thùc chÊt h×nh thøc bªn trong lµ sù thÓ hiÖn tÝnh c¸ thÓ thÈm mü. Bakhtin diÔn t¶ thùc chÊt chñ quan cña h×nh thøc nµy nh− sau : "T«i t×m thÊy m×nh trong h×nh thøc, t×m thÊy tÝnh tÝch cùc t¹o h×nh thøc cã gi¸ trÞ sinh s¶n cña m×nh trong ®ã, t«i c¶m thÊy mét c¸ch sèng ®éng sù vËn ®éng s¸ng t¹o kh¸ch thÓ cña m×nh, kh«ng chØ trong hµnh vi s¸ng t¸c, biÓu diÔn, mµ c¶ trong c¶m thô t¸c phÈm nghÖ thuËt, t«i cÇn ph¶i c¶m thÊy trong mét chõng mùc nµo ®ã t«i lµ ng−êi s¸ng t¹o h×nh thøc, ®Ó, nãi chung, nh»m thùc hiÖn c¸i h×nh thøc nhËn thøc (4) nghÖ thuËt nh− mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt" . H×nh thøc bªn trong lµ h×nh thøc cña c¸i nh×n nghÖ thuËt, lµ sù hiÖn diÖn cña con m¾t nghÖ sÜ, yÕu tè quy ®Þnh c¸ch t¹o h×nh cho t¸c phÈm. Bakhtin viÕt trong Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki : "Kh«ng hiÓu ®−îc h×nh thøc míi cña c¸i nh×n th× còng kh«ng hiÓu ®óng ®−îc nh÷ng g× trong cuéc sèng lÇn ®Çu tiªn ®−îc nh×n thÊy vµ ®−îc ph¸t hiÖn bëi h×nh thøc ®ã. H×nh thøc nghÖ thuËt hiÓu cho ®óng, th× kh«ng ph¶i lµ c¸i t¹o h×nh thøc cho mét néi dung cã s½n vµ t×m ®· ®−îc, mµ lµ h×nh thøc ph¸t hiÖn vµ cho thÊy lÇn ®Çu tiªn mét néi dung nµo ®ã"(5). ChÝnh h×nh thøc bªn trong ®ã cho thÊy sù vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ ®a d¹ng cña ý thøc nghÖ thuËt vµ t− duy nghÖ thuËt. Tõ xa x−a ®· xuÊt hiÖn c¸c h×nh thøc tu tõ nh− so s¸nh, Èn dô, (1) Bakhtin, VÊn ®Ò néi dung, chÊt liÖu vµ h×nh thøc trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt ng«n tõ, S®d, tr. 17. (2) L. V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1986, tr. 17 (tiÕng Nga). (3) K. Marx vµ F. Engels, T¸c phÈm, tËp 23, tr. 21 (tiÕng Nga). (1) M. Bakhtin, VÊn ®Ò h×nh thøc, néi dung chÊt liÖu., S®d, tr. 76. (2) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d.

32

®Þnh ng÷ nghÖ thuËt, cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng h×nh thøc vËn dông ng«n ng÷ mu«n thuë cña loµi ng−êi. Nh−ng trong s¸ng t¸c cña c¸c t¸c gi¶, chóng ta l¹i thÊy còng vÉn c¸c h×nh thøc Êy mµ l¹i t¹o ra nhiÒu h×nh thøc néi t¹i ®a d¹ng biÕt bao ! Còng vËy, th¬ luËt, lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t ®· cã tõ l©u ®êi, nh−ng qua tay cña c¸c nhµ th¬ chóng l¹i hiÖn lªn nhiÒu h×nh thøc bªn trong kh«ng lÆp l¹i. Râ rµng kh«ng nghiªn cøu h×nh thøc bªn trong th× kh«ng hiÓu g× vÒ quy luËt cña t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt.

3. ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ chØnh thÓ cña h×nh thøc v¨n häc V¨n b¶n ng«n tõ xÐt tõ mét mÆt, chØ lµ biÓu hiÖn cña h×nh thøc bÒ ngoµi cña t¸c phÈm. T¸c phÈm toµn vÑn xuÊt hiÖn nh− mét thÕ giíi nghÖ thuËt, mét kh¸ch thÓ thÈm mü. Tõ x−a ng−êi Trung Quèc ®· biÕt gäi t¸c phÈm th¬ lµ mét "câi ý" (ý c¶nh), "câi th¬" (thi ®Ých c¶nh giíi). V. Bªlinxki tõng nhËn xÐt : "Mäi s¶n phÈm nghÖ thuËt ®Òu lµ mét thÕ giíi riªng, mµ khi ®i vµo ®ã th× ta buéc ph¶i sèng theo c¸c quy luËt cña nã, hÝt thë kh«ng khÝ cña nã". Nhµ v¨n Sª®rin còng nãi : "T¸c phÈm v¨n häc lµ mét vò trô thu nhá, mçi s¶n phÈm nghÖ thuËt lµ mét thÕ giíi khÐp kÝn trong b¶n th©n nã". §ã lµ nh÷ng nhËn xÐt s©u s¾c. ViÖc dïng tõ "thÕ giíi" ®Ó chØ t¸c phÈm v¨n häc cã c¬ së khoa häc. "ThÕ giíi" lµ kh¸i niÖm cã c¸c ý nghÜa sau : 1) ChØ sù thèng nhÊt vËt chÊt cña c¸c biÓu hiÖn ®a d¹ng ; 2) Cã giíi h¹n vÒ kh«ng gian, thêi gian ; 3) Ph¹m vi t¸c ®éng cña c¸c quy luËt chung, chøng tá cã mét trËt tù thèng nhÊt cho toµn bé ; 4) Cã tÝnh tù ®Çy ®ñ vÒ c¸c quy luËt néi t¹i ; 5) Lµ mét (1) kiÓu tån t¹i, thùc t¹i . Ng−êi ta th−êng nãi thÕ giíi vÜ m«, vi m«, thÕ giíi ®éng vËt, thÕ giíi thùc vËt lµ theo ý nghÜa ®ã. ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña con ng−êi. VÒ mÆt t©m lý häc nã phôc tïng quy luËt sau : Con ng−êi sèng trong thÕ giíi kh¸ch thÓ bèn chiÒu (ba chiÒu kh«ng gian vµ mét chiÒu thêi gian), nã ph¶i thÝch nghi víi ba chiÒu kh«ng gian vµ sù biÕn ®æi cña thêi gian. Mäi c¶m xóc, tri gi¸c ®Òu g¾n víi thÕ giíi ®ã, kh«ng thÓ miªu t¶ sù sèng mµ kh«ng miªu t¶ thÕ giíi cu¶ con ng−êi(2). S¸ng t¹o thÕ giíi tinh thÇn lµ nhu cÇu cña con ng−êi. A. Einstein nãi : "Con ng−êi muèn s¸ng t¹o cho m×nh mét bøc tranh thÕ giíi gi¶n ®¬n vµ râ rµng theo mét c¸ch thøc gièng thËt nhÊt ®Ó cã thÓ t¸ch m×nh khái thÕ giíi cña c¶m gi¸c, ®Ó trong chõng mùc nµo ®ã thay thÕ nã b»ng bøc tranh ®−îc s¸ng t¹o,… Con ng−êi sÏ chuyÓn träng t©m ®êi sèng tinh thÇn cña nã vµo bøc tranh ®ã ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc sù yªn tÜnh vµ niÒm tin, ®iÒu mµ nã kh«ng t×m thÊy trong cuéc ®êi riªng chËt hÑp vµ quay cuång ®Õn chãng (3) mÆt" . Tuy vËy, x¸c ®Þnh thÕ giíi nghÖ thuËt nh− thÕ nµo th× trong lý luËn hiÖn ch−a cã ý kiÕn nhÊt trÝ. Cã ng−êi xem ®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt chñ quan vµ kh¸ch quan, hiÖn thùc vµ lý t−ëng. Cã ng−êi l¹i xem ®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt gi÷a h×nh thøc víi néi dung. Cã ng−êi hiÓu ®ã lµ thÕ giíi cã môc ®Ých, cã trËt tù, ®· hoµn thµnh, cã ý nghÜa(4). Cã ng−êi x¸c ®Þnh

(1) X. Kr−mxki, V. Kud¬nexèp, C¸c ph¹m trï thÕ giíi quan trong khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i, KiÐp, 1983, tr. 66 - 68. (1) A. N. Lª«nchÐp, TuyÓn tËp t¸c phÈm t©m lý häc, tËp 2, M¸txc¬va, 1983. (2) A. Einstein, TËp hîp t¸c phÈm vËt lý häc, tËp 2, M¸txc¬va, 1983. (3) N. L. Lªi®ªr¬man, Sù vËn ®éng cña thêi gian vµ quy luËt cña thÓ lo¹i, Xverlèpxki, 1982.

33

®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt h×nh thøc vµ néi dung nh− mét h×nh t−îng nghÖ thuËt. Tõ kh¸i niÖm "thÕ giíi" nªu trªn, chóng ta cã thÓ hiÓu thÕ giíi nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ, chØ cã trong t¸c phÈm, trong c¶m thô, ngoµi ra kh«ng ®©u cã c¶. Nã mang tÝnh c¶m tÝnh, cã thÓ c¶m thÊy ®−îc vµ lµ mét kiÓu tån t¹i ®Æc thï, võa trong chÊt liÖu, võa trong c¶m nhËn cña ng−êi th−ëng thøc, lµ sù thèng nhÊt cña mäi yÕu tè ®a d¹ng trong t¸c phÈm. ThÕ giíi nghÖ thuËt cã cÊu tróc, cã ý nghÜa riªng, nã chÞu sù chi phèi cña quan niÖm nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ vÒ thÕ giíi nh− mét quy luËt tuyÖt ®èi. Do cã quy luËt, nªn thÕ giíi ®ã lµ mét cÊu t¹o h÷u h¹n, cã tÝnh −íc lÖ so víi thÕ giíi thùc t¹i. Quy luËt tån t¹i vµ triÓn khai cña thÕ giíi nµy lµ h×nh thøc cña nã. ThÕ giíi nµy cã b¾t ®Çu, cã kÕt thóc. Nã ®−îc miªu t¶ ra. Mäi chi tiÕt, bé phËn ®Òu cã ý nghÜa riªng trong t−¬ng quan víi chØnh thÓ cña thÕ giíi nµy. Sù c¶m nhËn thÕ giíi nµy cµng tinh tÕ th× ng−êi ®äc cµng hiÓu s©u s¾c ý nghÜa cña nã. TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ tÝnh −íc lÖ cña thÕ giíi nghÖ thuËt kh«ng cho phÐp ®èi chiÕu gi¶n ®¬n nã víi thÕ giíi thùc t¹i, råi c¨n cø møc ®é gièng nhau nhiÒu hay Ýt mµ ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ t¸c phÈm cao hay thÊp. Ng−îc l¹i, thÕ giíi nghÖ thuËt bao giê còng kh¸c víi thùc t¹i ®Ó kh«ng hoµ tan vµo thùc t¹i, vµ chøng tá nã lµ nã, vµ sù kh¸c biÖt còng lµ mét ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn ý nghÜa. NhiÖm vô cña thi ph¸p häc kh«ng ph¶i lµ miªu t¶, t¸i hiÖn l¹i mét c¸ch gi¶n ®¬n diÖn m¹o h×nh thøc c¶m tÝnh bÒ ngoµi cña thÕ giíi nghÖ thuËt, mµ chñ yÕu lµ kh¸m ph¸ c¸c quy luËt néi t¹i t¹o thµnh h×nh thøc Êy, chøc n¨ng biÓu ®¹t còng nh− m· v¨n ho¸, nghÖ thuËt cña nã, tõ ®ã t¹o c¬ së cho viÖc miªu t¶, c¶m thô t¸c phÈm cô thÓ ®−îc s©u s¾c h¬n.

4. C¸c yÕu tè cña thÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm v¨n häc §äc mét t¸c phÈm v¨n häc, dï lµ th¬, kÞch hay truyÖn, ký, dï møc ®é cô thÓ kh¸c nhau, ta ®Òu cã thÓ b¾t gÆp tr−íc hÕt lµ lêi kÓ, sù béc b¹ch, miªu t¶, lêi tho¹i. TiÕp ®ã lµ c¸c chi tiÕt vÒ con ng−êi, m«i tr−êng, hµnh ®éng, råi nhËn ra tõng nh©n vËt, tõng quan hÖ, m©u thuÉn, xung ®ét, nhËn ra tÝnh c¸ch, sè phËn, nçi niÒm nh©n vËt. Cuèi cïng nhËn ra con ng−êi, cuéc ®êi, thÕ giíi vµ ý nghÜa nh©n sinh. §Ó t×m hiÓu t¸c phÈm, lÜnh héi ý nghÜa cña nã, ng−êi ta ph©n tÝch chi tiÕt ®Ó hiÓu vÒ tÝnh c¸ch, ph©n tÝch quan hÖ nh©n vËt ®Ó hiÓu vÒ x· héi, lÞch sö, vµ ®−a ra b×nh luËn, khen chª ; nhËn xÐt vÒ nghÖ thuËt miªu t¶ ; biÓu hiÖn, dïng tõ, xem chóng cã phï hîp víi ý ®å t− t−ëng vµ x©y dùng h×nh t−îng hay kh«ng. Thi ph¸p häc kh«ng lµm c«ng viÖc ®ã vµ lÆp l¹i b−íc ®i ®ã. Nh»m kh¸m ph¸ c¸i h×nh thøc t¹o h×nh hay l« gÝch, c¸i lý cña h×nh thøc nghÖ thuËt, thi ph¸p häc t×m vµo "thÕ giíi bªn trong" cña t¸c phÈm. "ThÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm nghÖ thuËt cã nh÷ng quy luËt t¸c (1) ®éng qua l¹i riªng cña nã, cã c¸c kÝch th−íc riªng, cã ý nghÜa riªng nh− lµ mét hÖ thèng" . §ã lµ m« h×nh thÕ giíi lµm c¬ së cho tæ chøc t¸c phÈm vµ miªu t¶ h×nh t−îng. C¸c yÕu tè cña m« h×nh ®ã lµ con ng−êi, thÕ giíi (gåm thêi gian, kh«ng gian, ®å vËt, mµu s¾c,...). Thi ph¸p häc kh«ng nghiªn cøu nh©n vËt mµ tËp trung chó ý ®Õn quan niÖm con ng−êi lµm c¬ së cho viÖc miªu t¶ nh©n vËt. Còng vËy, nã quan t©m tíi kh«ng gian, thêi gian nh− lµ nh÷ng (1) §. X. LikhachÐp, ThÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm nghÖ thuËt, in trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc, sè 8, 1968, tr. 76.

34

yÕu tè chi phèi viÖc c¶m thô vµ miªu t¶ nh©n vËt. Thi ph¸p häc kh«ng nghiªn cøu c¸c chi tiÕt vµ biÕn cè cô thÓ mµ t×m hiÓu kiÓu lo¹i chi tiÕt vµ biÕn cè ®· t¹o ra h×nh t−îng cô thÓ. Còng vËy, thi ph¸p häc nghiªn cøu m« h×nh x· héi, t©m lý, lÞch sö,... trong v¨n häc, nh÷ng yÕu tè lµm nÒn t¶ng cho viÖc miªu t¶ c¸c hiÖn t−îng x· héi, t©m lý, lÞch sö trong v¨n häc. Trong thÕ giíi nghÖ thuËt kh«ng chØ cã thÕ giíi ®−îc miªu t¶, mµ cßn cã thÕ giíi miªu t¶ − thÕ giíi cña nh÷ng ng−êi kÓ chuyÖn, cña nh÷ng nh©n vËt tr÷ t×nh,... Bªn trong thÕ giíi nµy l¹i cã con ng−êi kÓ chuyÖn, vµ ng−êi tr÷ t×nh cÇn ®−îc t×m hiÓu. ThÕ giíi ®−îc miªu t¶ bao gåm lêi nh©n vËt vµ thÕ giíi miÓu t¶ gåm lêi trÇn thuËt cña v¨n b¶n ng«n tõ. Thi ph¸p häc h−íng tíi kh¸m ph¸ c¸c nguyªn t¾c nghÖ thuËt chi phèi sù t¹o thµnh v¨n b¶n ®ã. §ã kh«ng chØ lµ nguyªn t¾c ng«n tõ, mµ cßn lµ nguyªn t¾c nghÖ thuËt, tøc lµ nguyªn t¾c"siªu ng«n (1) ng÷ häc" theo c¸ch nãi cña M. Bakhtin ®Ó chØ c¸c thuéc tÝnh nghÖ thuËt. Tãm l¹i, yÕu tè cña h×nh thøc bªn trong chÝnh lµ h×nh thøc bªn trong cña c¸c yÕu tè t¹o thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt. C¸c yÕu tè nµy rµng buéc nhau, cè kÕt víi nhau, quy ®Þnh nhau, t¹o thµnh h×nh thøc chØnh thÓ.

5. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc nghÖ thuËt Sù kh¸c biÖt cña h×nh thøc nghÖ thuËt so víi c¸c lo¹i h×nh thøc kh¸c trong thÕ giíi kh¸ch quan chÝnh lµ ë chç nã lµ h×nh thøc mang tÝnh quan niÖm. Kh¸i niÖm h×nh thøc quan niÖm kh«ng ph¶i lµ míi. Nã ®· cã trong quan niÖm lý thøc (eidos, idÐa) cña Platon, nh−ng «ng ®· hiÓu ®ã lµ h×nh thøc tiªn nghiÖm kh¸ch quan cã tr−íc. Nã ®· cã trong c¸c kh¸i niÖm tiªn nghiÖm chñ quan cña I. Kant, nh−ng «ng hiÓu ®ã lµ nh÷ng kh¸i niÖm thuÇn tuý chñ quan t¸ch rêi víi "vËt tù nã". Trªn quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng th× h×nh thøc quan niÖm − mét h×nh thøc tinh thÇn h×nh thµnh trong ®Çu ãc con ng−êi nh− lµ sù tÝch ®äng cña truyÒn thèng v¨n ho¸ vµ sù ph¸t hiÖn cã tÝnh c¸ nh©n cã vai trß chi phèi c¸ch nh×n, c¸ch hiÓu vµ c¸ch ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi lµ kh«ng cã g× thÇn bÝ c¶. TriÕt häc Marx - Lªnin ®· kh¼ng ®Þnh vai trß cña hÖ thèng thÕ giíi quan ®èi víi s¸ng t¸c, tøc lµ vai trß cña hÖ thèng quan niÖm triÕt häc, quan niÖm nh©n sinh, quan niÖm thÈm mü ®èi víi s¸ng t¸c. VÊn ®Ò lµ c¸c nhµ lý luËn m¸c xÝt th−êng chØ hiÓu thÕ giíi quan trong ph¹m vi triÕt häc, chÝnh trÞ, x· héi, trong b¶n chÊt giai cÊp cña con ng−êi vµ nhÊn m¹nh t¸c ®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi quan ®ã ®èi víi s¸ng t¸c mµ kh«ng thÊy thÕ giíi quan c¸ nh©n, mang tÝnh thÈm mü, vµ kÕt qu¶ kh«ng Ýt khi t¹o ra c¸c s¸ng t¸c minh ho¹. Thùc ra, cïng víi thÕ giíi quan, M. Goãcki cßn nãi ®Õn kh¸i niÖm "c¶m quan vÒ thÕ giíi" (mirovosozercanie), ®Õn "ph¹m trï Ên t−îng", lµ nh÷ng yÕu tè trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn s¸ng t¸c. H×nh thøc mang quan niÖm mµ chóng ta nãi ®©y lµ h×nh thøc bªn trong, h×nh thøc cña c¸i nh×n, h×nh thøc t©m hån ®Ó c¶m nhËn vµ t¸i t¹o l¹i sù vËt, t¹o thµnh h×nh thøc thÈm mü cho t¸c phÈm v¨n häc. Nã cã thÓ cã quan hÖ mËt thiÕt víi h×nh th¸i ý thøc x· héi, nh−ng v¨n b¶n lµ mét h×nh thøc kh¸c, h×nh thøc nghÖ thuËt. VÊn ®Ò lµ h×nh thøc néi t¹i nµy cã tÝnh quan niÖm vÒ thÕ giíi, lµ h×nh thøc t¹o ra h×nh thøc cô thÓ trong viÖc miªu t¶ nh©n vËt, cÊu t¹o thÓ lo¹i. Chóng t«i nªu ra kh¸i niÖm nµy xuÊt ph¸t tõ quan niÖm cña Bakhtin vÒ h×nh thøc tiÓu thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki, ph©n biÖt víi c¸c h×nh thøc tiÓu thuyÕt kh¸c. Còng lµ tiÓu thuyÕt cã

(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng V, S®d.

35

c¸c yÕu tè h×nh thøc nh− nh©n vËt, cèt truyÖn, lêi trÇn thuËt, lêi tho¹i cña nh©n vËt, v.v. nh−ng quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ c¸c yÕu tè ®ã vµ vÒ cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt nãi chung ®Òu kh¸c biÖt vµ ®éc ®¸o, t¹o thµnh thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ®a thanh (phøc ®iÖu) cña nhµ v¨n. Bakhtin viÕt : "NhiÒu tiÕng nãi vµ ý thøc ®éc lËp víi nhau kh«ng hoµ nhËp lµm mét, t¹o thµnh mét sù ®a thanh thùc thô cña c¸c tiÕng nãi cã träng l−îng lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña tiÓu thuyÕt §ètxt«iÐpxki". Nhµ nghiªn cøu ®· miªu t¶ quan niÖm vÒ tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n, vµ thèng nhÊt víi quan niÖm nµy, nhµ v¨n l¹i cã quan niÖm riªng vÒ nh©n vËt − nh©n vËt lµ mét ý thøc ®éc lËp, sèng ®éng, mét chñ thÓ, chø kh«ng ph¶i lµ mét kh¸ch thÓ, mét thùc thÓ cè ®Þnh. Råi tõ quan niÖm ®a thanh ®ã, nhµ v¨n l¹i cã quan niÖm vÒ lêi trÇn thuËt, lêi ®èi tho¹i, (1) ®éc tho¹i − nh÷ng lêi cã tÝnh ®èi tho¹i nhiÒu giäng néi t¹i . Nh− vËy, h×nh thøc cña tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n §ètxt«iÐpxki ®éc ®¸o lµ do «ng ®· cã quan niÖm ®éc ®¸o vÒ h×nh thøc, nh»m thÓ hiÖn mét lo¹i néi dung do «ng ph¸t hiÖn ra. Theo Bakhtin th× §ètxt«iÐpxki "®· ph¸ huû c¸c h×nh thøc ®· cã s½n cña tiÓu thuyÕt ch©u ¢u, lµ tiÓu thuyÕt − ®éc tho¹i, ®Ó t¹o thµnh mét h×nh thøc míi". ThuËt ng÷ "tÝnh quan niÖm" ë ®©y dïng ®Ó chØ c¸c nguyªn t¾c nh×n thÕ giíi míi mÎ ®· ®−îc nhµ v¨n lång vµo h×nh thøc, ®· t¹o thµnh h×nh thøc cña h×nh thøc tiÓu thuyÕt. VÒ c¸i nh×n cña nhµ v¨n, Bakhtin viÕt : "Ph¹m trï c¬ b¶n cña c¸i nh×n nghÖ thuËt cña §ètxt«iÐpxki kh«ng ph¶i lµ sù h×nh thµnh, mµ lµ sù cïng tån t¹i vµ t¸c ®éng qua l¹i. Nhµ v¨n nh×n thÊy vµ suy ngÉm vÒ thÕ giíi cña m×nh chñ yÕu lµ trong kh«ng gian chø kh«ng ph¶i trong thêi gian. Tõ ®ã, nhµ v¨n cã thiªn h−íng s©u s¾c ng¶ vÒ h×nh thøc kÞch.". Dï ý kiÕn cña Bakhtin ®óng nh− thÕ nµo th× vÒ thùc chÊt lµ «ng ®ang nãi vÒ tÝnh quan niÖm trong c¸i nh×n cña nhµ v¨n. C¸i nh×n nµy cã thÓ cã chç m¹nh vµ chç yÕu. VÝ dô, theo Bakhtin, quan niÖm trªn ®· "lµm cho §ètxt«iÐpxki mï vµ ®iÕc ®èi víi nhiÒu ®iÒu quan träng. NhiÒu ph−¬ng diÖn quan träng cña hiÖn thùc kh«ng thÓ ®i vµo tÇm nh×n cña «ng. Nh−ng mÆt kh¸c, c¸i nh×n nµy ®· mµi s¾c v« h¹n kh¶ n¨ng c¶m thô cña «ng,... ë n¬i mµ ng−êi kh¸c chØ thÊy sù ®¬n nhÊt th× «ng nh×n thÊy sù ®a d¹ng. ë n¬i ng−êi ta nh×n thÊy mét ý nghÜ th× «ng t×m thÊy cã hai ý nghÜ, sù ph©n ®«i. ë n¬i ng−êi ta nh×n thÊy mét phÈm chÊt th× «ng kh¸m ph¸ ra mét phÈm chÊt kh¸c, ®èi lËp. Trong mçi tiÕng nãi «ng nghe thÊy hai tiÕng nãi ®ang tranh c·i nhau,...". §ã lµ h×nh thøc quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ tiÓu thuyÕt. Quan niÖm nµy liªn quan tíi thÕ giíi quan trõu t−îng cña nhµ v¨n, nh−ng trong s¸ng t¸c quan niÖm nµy trë thµnh mét ý thøc hÖ t¹o h×nh thøc, g¾n liÒn víi hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn c¸i nh×n Êy, do ®ã mµ gäi lµ quan niÖm nghÖ thuËt. ý kiÕn cña Bakhtin ®· cho ta nhËn thøc râ h×nh thøc mang tÝnh quan niÖm cã ý nghÜa to lín nh− thÕ nµo ®èi víi hÖ thèng h×nh thøc cô thÓ. Nã lµ siªu h×nh thøc trong s¸ng t¸c, trë thµnh ®èi t−îng quan träng, s©u s¾c nhÊt cña thi ph¸p häc. Nãi tíi quan niÖm (concept) lµ nãi tíi mét ph−¬ng thøc, mét c¸ch gi¶i thÝch ®èi víi mét ®èi t−îng, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh nµo ®ã, lµ mét quan ®iÓm c¬ b¶n ®èi víi chóng, lµ t− t−ëng chØ ®¹o ®èi víi mét ho¹t ®éng cã tÝnh hÖ thèng. ThuËt ng÷ quan niÖm còng ®−îc dïng ®Ó chØ mét cÊu tø chñ ®¹o, mét nguyªn t¾c t¹o dùng trong c¸c lo¹i ho¹t ®éng khoa häc, nghÖ thuËt, c«ng nghÖ, chÝnh trÞ,..."(2). §¸ng chó ý ë ®©y lµ "quan niÖm" ®−îc hiÓu lµ mét c¸ch hiÓu, c¸ch gi¶i thÝch, trë thµnh nguyªn t¾c cÊu tø, x©y dùng trong ho¹t ®éng nghÖ thuËt. Quan niÖm lµ mét

(1) Xem : Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng I, S®d. (1) Xem : Tõ ®iÓn b¸ch khoa triÕt häc, M¸txc¬va, 1983, tr. 278.

36

yÕu tè qu¶ cã søc m¹nh t¹o h×nh rÊt to lín. Nh−ng tÝnh quan niÖm nãi ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i niÖm ho¸, c«ng thøc ho¸ h×nh thøc, mµ lµ néi hµm quan niÖm trong h×nh thøc, h×nh thµnh trong c¶m nhËn. Cã khi t¸c gi¶ kh«ng tù gi¸c ®−îc quan niÖm cña m×nh. VÊn ®Ò lµ trong c¸c yÕu tè h×nh thøc cã sù ng−ng kÕt mét quan niÖm vÒ ®êi sèng. Ch¼ng h¹n ®o¹n th¬ miªu t¶ Thóy V©n cña NguyÔn Du : V©n xem trang träng kh¸c vêi, Khu«n tr¨ng ®Çy ®Æn nÐt ngµi në nang. Hoa c−êi ngäc thèt ®oan trang, M©y thua n−íc tãc, tuyÕt nh−êng mµu da. Nhµ th¬ miªu t¶ s¾c ®Ñp cña nh©n vËt qua c¸c chi tiÕt khu«n tr¨ng, nÐt ngµi, hoa, ngäc, m©y, tuyÕt, toµn lµ c¸c chi tiÕt thuéc thÕ giíi thiªn nhiªn, vò trô cã tÝnh chÊt cao quý, vÜnh viÔn, kh«ng mang tÝnh x¸c thÞt trÇn tôc, vµ do ®ã còng kh«ng thÊy dÊu Ên c¸ nh©n, c¸ tÝnh. Khi miªu t¶ KiÒu t¾m : "Râ rµng trong ngäc tr¾ng ngµ − Dµy dµy s½n ®óc mét toµ thiªn nhiªn", t¸c gi¶ còng lÆp l¹i c¸c chi tiÕt cïng lo¹i, ®iÒu ®ã t¹o thµnh tÝnh quan niÖm trong h×nh thøc c¶m thô vµ miªu t¶ ch©n dung cña TruyÖn KiÒu. Quan niÖm nghÖ thuËt t¹o thµnh mét giíi h¹n cña viÖc miªu t¶. Nhµ nghiªn cøu GachÐp cho r»ng cã mét thø "thÕ giíi quan ®«ng cøng l¹i" trong h×nh thøc, lµm c¬ së cho viÖc miªu t¶ c¸c hiÖn t−îng míi. Theo «ng, c¸c h×nh thøc bi kÞch, sö thi, tr÷ t×nh ®Òu hµm chøa mét quan niÖm vÒ thÕ giíi. Ch¼ng h¹n, h×nh thøc bi kÞch mang tÝnh quan niÖm xung ®ét gi÷a c¸ (1) nh©n vµ ®Þnh mÖnh, ®−îc hiÓu nh− mét tÊt yÕu mµ con ng−êi kh«ng thÓ v−ît qua . KÕt thóc cã hËu còng lµ h×nh thøc cã tÝnh quan niÖm. Ng−êi ta th−êng nãi thÓ lo¹i v¨n häc cã "ký øc" cña nã, th× ký øc ®ã chÝnh lµ quan niÖm cña thÓ lo¹i. Nh− trªn ®· nãi, c¸ch dïng "quan niÖm" ®Ó chØ h×nh thøc trõu t−îng, bªn trong nµy ®· cã truyÒn thèng tõ l©u ®êi. Thêi cæ Hy L¹p, Platon ®· dïng tõ "idea" vèn chØ "h×nh tr¹ng", "h×nh thøc", "lý thøc". Pithagor th× dïng "idea" ®Ó chØ c¸c h×nh kû hµ, ®Õn Aristote míi dïng ®Ó chØ h×nh thøc nh×n thÊy cô thÓ. VÒ sau ng−êi ta dÞch thµnh h×nh thøc (form) lµm mÊt nghÜa ban ®Çu. Husserl ®· hiÓu nã lµ "eidos" tøc lµ "lý thøc", lµ h×nh thøc l« gÝch mµ Plotin ®· dïng. Ngµy nay nhiÒu ng−êi hiÓu lµ h×nh thøc mÉu cæ (archetype), model hay nguyªn (2) h×nh (prototype), hoÆc "h×nh thøc hÖ h×nh" (paradigm) . TÝnh quan niÖm g¾n víi sù c¶m nhËn v« thøc nh−ng kh«ng thÓ quy tÊt c¶ vµo v« thøc. H×nh thøc mang tÝnh quan niÖm lµ h×nh thøc thÓ hiÖn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh trong c¶m nhËn ®êi sèng, g¾n liÒn víi nh÷ng thñ ph¸p nghÖ thuËt ®Æc tr−ng. Ch¼ng h¹n, thñ ph¸p ®éc tho¹i néi t©m vµ dßng ý thøc chØ xuÊt hiÖn khi ng−êi ta nhËn thøc ®−îc cuéc sèng néi t©m toµn vÑn cña con ng−êi. ChØ khi kh¸m ph¸ tÝnh quan niÖm th× ng−êi ta míi hiÓu ®−îc cÊu tróc chØnh thÓ cña h×nh thøc. Ch¼ng h¹n, do quan niÖm c¶m nhËn thÕ giíi mét c¸ch toµn vÑn ®· trë thµnh nguyªn t¾c cè ®Þnh ®èi víi ng−êi trung ®¹i, cho nªn truyÖn vµ th¬ thêi Êy vÒ mÆt kÕt cÊu bao giê còng b¾t ®Çu tõ chç sù viÖc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc khi mäi m©u thuÉn xung ®ét ®· gi¶i quyÕt triÖt ®Ó. Quan niÖm ®ã nãi chung kh«ng cho phÐp t¸c gi¶ b¾t ®Çu kÓ chuyÖn

(2) G.D. GachÐp, TÝnh néi dung cña h×nh thøc nghÖ thuËt (Sö thi, tr÷ t×nh, kÞch), M¸txc¬va, 1968. (1) Hoµng Tr¸c ViÖt, HÖ h×nh t©m lý trong nghÖ thuËt, B¾c Kinh, 1992.

37

hay lµm th¬ tõ khóc gi÷a vµ kÕt thóc löng l¬. Tr¸i l¹i, trong x· héi cËn ®¹i con ng−êi c¶m thÊy thÕ giíi bÞ ®øt tung, r· rêi, mµ ng−êi ta kh«ng dÔ lÇn t×m ®iÓm b¾t ®Çu vµ khã dù ®o¸n kÕt thóc hoµn toµn th× th¬ v¨n l¹i më ®Çu tõ khóc gi÷a vµ kÕt thóc nöa vêi. Ch¼ng h¹n, Hµn MÆc Tö cã thÓ më ®Çu mét bµi th¬ : Sao anh kh«ng vÒ ch¬i th«n VÜ Nh×n n¾ng hµng cau n¾ng míi lªn. Vµ Xu©n DiÖu cã thÓ më ®Çu : T«i muèn t¾t n¾ng ®i Cho mµu ®õng nh¹t mÊt T«i muèn buéc giã l¹i. Tè H÷u viÕt më ®Çu : M· ChiÕm S¬n bu«ng c−¬ng vµ ngÉm nghÜ Ngùa rung ®Çu hý l¹nh gi÷a tµn qu©n. §ã lµ nh÷ng lèi më ®Çu bµi th¬ khã cã thÓ cã ®−îc trong kÕt cÊu th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn trung ®¹i, kÓ c¶ th¬ tr÷ t×nh cña thi sÜ T¶n §µ. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc thÓ hiÖn hÖ h×nh t− duy Èn chøa trong h×nh thøc, thÓ hiÖn tr×nh ®é chiÕm lÜnh thÕ giíi cña mét hÖ thèng nghÖ thuËt. T×m hiÓu h×nh thøc ®ã gióp ta hiÓu ®−îc ý nghÜa, gi¸ trÞ cña h×nh thøc nghÖ thuËt. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc cho thÊy thi ph¸p kh«ng gi¶n ®¬n chØ lµ hÖ thèng c¸c ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn miªu t¶ nghÖ thuËt, mµ cßn lµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c c¶m nhËn ®êi sèng mét c¸ch thÈm mü.

III - C¸c chØnh thÓ v¨n häc vµ c¸c ph¹m trï thi ph¸p häc 1. C¸c chØnh thÓ v¨n häc ViÖc nghiªn cøu thi ph¸p nh− mét hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c vµ c¸c ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn nghÖ thuËt ®ßi hái ph¶i x¸c lËp c¸c chØnh thÓ v¨n häc nh− lµ c¸c ®¬n vÞ mang thi ph¸p. Cho ®Õn nay c¸c nhµ khoa häc th−êng nãi ®Õn c¸c chØnh thÓ sau. Tr−íc hÕt, t¸c phÈm v¨n häc lµ mét chØnh thÓ, bëi ®ã lµ ®¬n vÞ s¸ng t¸c toµn vÑn, cã më ®Çu, cã kÕt thóc, cã sù thèng nhÊt hoµn mü h×nh thøc vµ néi dung. Thø hai lµ s¸ng t¸c mét t¸c gi¶. MÆc dï mét t¸c gi¶ cã thÓ sö dông nhiÒu thÓ lo¹i vµ trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cã thÓ cã biÕn ®æi vÒ t− t−ëng, phong c¸ch, song vÉn gi÷ l¹i nh÷ng h×nh thøc c¶m nhËn vµ miªu t¶ v÷ng bÒn, g¾n liÒn víi kh¸i niÖm phong c¸ch c¸ nh©n. Thø ba lµ s¸ng t¸c mét thêi hoÆc mét trµo l−u, khuynh h−íng, trong ®ã ngù trÞ nh÷ng nguyªn t¾c c¶m nhËn vµ miªu t¶ thÕ giíi chung, chiÕm −u thÕ. VÝ nh− v¨n häc cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn ®¹i ; v¨n häc chñ nghÜa cæ ®iÓn, v¨n häc chñ nghÜa l·ng m¹n, v¨n häc chñ nghÜa hiÖn thùc, v¨n häc chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Thø t− lµ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc víi t− c¸ch lµ c¸c kÕt cÊu v¨n häc v÷ng bÒn, cã ký øc thÓ lo¹i, tuy cã biÕn ®æi nh−ng vÉn cã thi ph¸p riªng. Cuèi cïng v¨n häc d©n téc còng cã thÓ xem lµ mét chØnh thÓ bëi nã cã mét hÖ thèng thÓ lo¹i ®Æc tr−ng g¾n bã víi mét thø tiÕng, víi hÖ thèng phong c¸ch häc cña nã. 38

Tõ c¸c chØnh thÓ trªn, ta cã thÓ ph©n ho¸ ra c¸c cÊp ®é nghiªn cøu thi ph¸p nh− sau : − Thi ph¸p t¸c phÈm v¨n häc. VÝ dô nh− thi ph¸p TruyÖn KiÒu, thi ph¸p ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh, v.v. − Thi ph¸p t¸c gi¶. VÝ dô nh− thi ph¸p Puskin, thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, thi ph¸p th¬ Tè H÷u, v.v. − Thi ph¸p thÓ lo¹i. VÝ dô nh− thi ph¸p tiÓu thuyÕt, thi ph¸p th¬ §−êng (cËn thÓ), thi ph¸p truyÖn th¬ N«m, thi ph¸p ca dao, v.v. − Thi ph¸p giai ®o¹n v¨n häc. VÝ dô nh− thi ph¸p v¨n häc cæ ®¹i Hy L¹p, thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, v.v. − Thi ph¸p v¨n häc d©n téc. VÝ dô nh− thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, thi ph¸p v¨n häc Trung Quèc, thi ph¸p v¨n häc NhËt B¶n, v.v.

2. C¸c ph¹m trï thi ph¸p Trong gi¸o tr×nh nµy ngoµi c¸c ph¹m trï thi ph¸p truyÒn thèng nh− cèt truyÖn, kÕt cÊu, thÓ lo¹i, lêi v¨n, chóng t«i tr×nh bµy c¸c ph¹m trï míi nh− quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, kh«ng gian, thêi gian, kiÓu t¸c gi¶, chi tiÕt nghÖ thuËt. TÊt c¶ c¸c ph¹m trï Êy cã ý nghÜa nh− lµ nh÷ng "mÉu sè chung" cña mét m« h×nh chØnh thÓ t¸c phÈm lý t−ëng, dïng lµm c¬ së ®Ó ®Æt c¸c chØnh thÓ nghÖ thuËt cô thÓ, c¸ biÖt lªn ®ã mµ xem xÐt. NÕu môc ®Ých cña lý luËn v¨n häc lµ x¸c ®Þnh c¸c ph¹m trï chung, ph¶n ¸nh c¸c yÕu tè phæ qu¸t cña cÊu tróc v¨n häc th× nhiÖm vô cña thi ph¸p häc lµ ph¸t hiÖn, miªu t¶ c¸c ph¹m trï thi ph¸p cô thÓ cña c¸c chØnh thÓ v¨n häc víi néi dung ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i cña chóng. §ã lµ nh÷ng ph¹m trï cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt : Nh÷ng s¸ng t¹o ®ét xuÊt cña c¸c t¸c phÈm lín, nh÷ng s¸ng t¹o cã tÝnh lo¹i h×nh ®Æc tr−ng cho c¸c chØnh thÓ v¨n häc nh− thÓ lo¹i, trµo l−u, giai ®o¹n v¨n häc. NÕu s¸ng t¸c nghÖ thuËt lµ ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i th× thi ph¸p häc ph¶i nªu lªn c¸c ph¹m trï ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i ®ã cña c¸c chØnh thÓ nghÖ thuËt. Víi ý nghÜa ®ã, cña c¸c chØnh thÓ nghÖ thuËt, c¸c ph¹m trï thi ph¸p h÷u hiÖu ph¶i mang néi dung lÞch sö cô thÓ vµ s¾c th¸i c¸ tÝnh.

IV - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p häc C¬ së cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p lµ xem xÐt t¸c phÈm kh«ng chØ nh− mét v¨n b¶n ng«n tõ, mét tæng céng cña c¸c yÕu tè x¸c ®Þnh, mµ nh− mét chØnh thÓ cña thÕ giíi nghÖ thuËt mang tÝnh quan niÖm. ThÕ giíi nghÖ thuËt nµy ®−îc x©y dùng b»ng v¨n b¶n ng«n tõ, hiÖn lªn tõ chÊt liÖu ng«n tõ. Do ®ã, yªu cÇu ®Çu tiªn lµ khai th¸c c¸c yÕu tè ng«n tõ trong chøc n¨ng x©y dùng thÕ giíi nghÖ thuËt, trong viÖc thÓ hiÖn c¸i nh×n, trong x¸c ®Þnh h×nh t−îng kh«ng gian, thêi gian, trong h×nh thµnh c¸c biÓu tr−ng, trong biÓu hiÖn c¶m gi¸c. TÝnh hÖ thèng cña ng«n tõ n»m trong tÝnh hÖ thèng cña thÕ giíi nghÖ thuËt, phôc tïng viÖc t¹o thµnh c¸c chiÒu cña thÕ giíi ®ã.

39

V¨n b¶n ng«n tõ ®−îc hiÓu nh− mét biÓu hiÖn cña ý thøc nghÖ thuËt, mét kÕt tinh cña quan hÖ thÈm mü gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. Mét mÆt ng«n tõ lµ s¶n phÈm cña ý thøc chñ thÓ, lµ ph¸t ng«n cña chñ thÓ, g¾n víi thÕ giíi c¸c chñ thÓ. MÆt kh¸c ng«n tõ lµ sù miªu t¶, biÓu hiÖn cña thÕ giíi kh¸ch thÓ. Mèi liªn hÖ cña hai mÆt nµy t¹o thµnh mét kh«ng gian néi t¹i lµm n¶y sinh thÕ giíi nghÖ thuËt. Tõ cø liÖu ng«n tõ (sù lÆp l¹i, sù ®èi lËp, lùa chän,...), nhµ nghiªn cøu thi ph¸p cÊu t¹o l¹i thÕ giíi bªn trong cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Con ®−êng cña nhµ nghiªn cøu lµ quy n¹p thµnh ph−¬ng thøc, ph¹m trï, råi kiÓm chøng l¹i trong tÝnh hÖ thèng cña chØnh thÓ. C¸c nguyªn t¾c thi ph¸p thÓ hiÖn qua c¸c yÕu tè lÆp l¹i vµ kh«ng lÆp l¹i. Kh«ng t×m thÊy tÝnh ®éc ®¸o s¸ng t¹o th× kh«ng thÊy tÝnh nghÖ thuËt, mµ kh«ng thÊy tÝnh lÆp l¹i trªn nhiÒu cÊp ®é vµ trong mét hay nhiÒu v¨n b¶n th× kh«ng thÊy c¸c quy t¾c tæ chøc h×nh thøc. Ch¼ng h¹n, trong TruyÖn KiÒu, Xu©n DiÖu cã lÇn xem chi tiÕt "S½n th©y v« chñ bªn s«ng − §em v« ®Ó ®ã lén sßng ai hay" lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña mét thêi lo¹n ly cuèi Lª ®Çu NguyÔn, ë ®©u còng b¾t gÆp th©y ng−êi v« chñ. Nh−ng ®ã lµ mét sù nhÇm lÉn. "S½n th©y" ë ®©y còng nh− "Hiªn san treo s½n cÇm tr¨ng"," S½n tay kh¨n gÊm qu¹t quú", "Trªn bµn s½n bøc tiªn hoa","Trªn yªn s½n cã con dao","PhËt tiÒn s½n cã mäi ®å kim ng©n",... nghÜa lµ c¸c "®¹o cô" cã s½n ®Ó lµm cho cèt truyÖn ph¸t triÓn ®óng h−íng, kh«ng l¹c vµo chuyÖn "t×m th©y", "t×m ®µn" mét c¸ch kh«ng cÇn thiÕt. Nh− vËy "S½n th©y" n»m trong quy t¾c tæ chøc truyÖn cña t¸c gi¶. C¸c yÕu tè lÆp l¹i ë ®©y cã thÓ kÓ ®Õn rÊt nhiÒu, thuéc c¸c cÊp ®é kh¸c nhau cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Ngoµi yÕu tè ng«n tõ nh− võa nªu trªn, cã thÓ lµ ch©n dung nh©n vËt, chi tiÕt ngo¹i h×nh, c¸c lo¹i m« tÝp hµnh ®éng, c¸c lo¹i quan hÖ, c¸c kiÓu trang trÝ, phong c¶nh, c¸c yÕu tè mµu s¾c, ©m thanh, lêi nãi, c¸c d¹ng kh«ng gian, c¸c cÊu tróc thêi gian, c¸c biÓu t−îng, v.v. Nguyªn t¾c thi ph¸p chØ cã thÓ ®−îc lý gi¶i trªn bèi c¶nh v¨n ho¸ vµ v¨n häc cña d©n téc, khu vùc vµ thêi ®¹i. V× thÕ nghiªn cøu thi ph¸p kh«ng thÓ t¸ch rêi víi bèi c¶nh v¨n ho¸ truyÒn thèng, giao l−u v¨n häc. M« h×nh vò trô trong tam gi¸o ®· ¶nh h−ëng tíi c¸ch miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam. Lý thuyÕt tiÕn ho¸ vµ triÕt häc thùc chøng ®· ¶nh h−ëng tíi mèi quan hÖ m«i tr−êng vµ tÝnh c¸ch trong chñ nghÜa hiÖn thùc, cßn lý thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp, ®Ò cao chñ nghÜa tËp thÓ l¹i t¸c ®éng vµo c¸ch miªu t¶ sù tr−ëng thµnh cña con ng−êi míi trong v¨n häc c¸ch m¹ng ViÖt Nam theo ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Lµ mét s¶n phÈm cña ®êi sèng x· héi, v¨n häc cã néi dung lÞch sö s©u s¾c, do ®ã nguyªn t¾c lÞch sö lµ rÊt cÇn thiÕt trong nghiªn cøu thi ph¸p. C¸c ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi còng gãp phÇn lý gi¶i tÝnh quy luËt cña thi ph¸p. V× h×nh thøc quan niÖm lµ h×nh thøc néi t¹i, g¾n liÒn víi c¸ch nh×n, c¸ch c¶m cña c¸ nh©n nghÖ sÜ, cho nªn yÕu tè c¸ tÝnh, c¸ thÓ, sù c¶m nhËn g¾n liÒn víi thÓ nghiÖm lµ mét ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu trong thi ph¸p häc. Cuèi cïng, trong thêi hiÖn ®¹i thi ph¸p cÇn ®−îc tiÕn hµnh nghiªn cøu liªn ngµnh. C¸c ph−¬ng ph¸p ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc, v¨n ho¸ häc, t©m lý häc, nh©n lo¹i häc, còng gãp

40

phÇn soi s¸ng c¸c hÖ thèng thi ph¸p. C¸c ph−¬ng ph¸p thèng kª sè l−îng ®−îc ph©n tÝch thÊu ®¸o vµ cã c¬ së khoa häc còng rÊt cã ý nghÜa. Thi ph¸p häc so s¸nh lµ mét h−íng nghiªn cøu quan träng. ë ®©y kh«ng chØ cã viÖc nghiªn cøu so s¸nh c¸c kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc thuéc c¸c nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n häc d©n téc kh¸c nhau, mµ cßn cã c¶ viÖc nghiªn cøu so s¸nh c¸c thÓ lo¹i, c¸c biÖn ph¸p nghÖ thuËt, phong c¸ch v¨n häc. VÒ mÆt nµy cã thÓ tham kh¶o c«ng tr×nh Thi ph¸p häc so s¸nh cña t¸c gi¶ Mü L. Miner (1990) hoÆc HÖ thèng so s¸nh thi ph¸p Trung Quèc vµ ph−¬ng T©y do Hoµng D−îc Miªn vµ §ång Kh¸nh BÝnh chñ biªn (1991).

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Ph©n biÖt yÕu tè h×nh thøc vµ tÝnh chØnh thÓ cña h×nh thøc. Nªu vÝ dô. 2. Ph©n biÖt h×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong. Nªu vÝ dô. 3. ThÕ nµo lµ thÕ giíi nghÖ thuËt ? TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc lµ g× ? Nªu vÝ dô. 4. C¸c cÊp ®é nghiªn cøu thi ph¸p. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p. Nªu vÝ dô. 6. Gi÷a ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc vµ ph©n tÝch theo b×nh diÖn thi ph¸p cã g× gièng vµ kh¸c nhau ?

41

Ch−¬ng III

Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi 1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña chñ thÓ s¸ng t¸c Mäi ng−êi ®Òu biÕt v¨n häc lµ nh©n häc, lµ nghÖ thuËt miªu t¶, biÓu hiÖn con ng−êi. Con ng−êi lµ ®èi t−îng chñ yÕu cña v¨n häc. Dï miªu t¶ thÇn linh, ma quû, miªu t¶ ®å vËt, hoÆc gi¶n ®¬n lµ miªu t¶ c¸c con vËt, v¨n häc ®Òu thÓ hiÖn con ng−êi. Hai ch÷ "nh©n häc" cã mét hµm nghÜa hÕt søc phong phó. TÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan tíi con ng−êi, thuéc vÒ con ng−êi ®Òu n»m trong ph¹m vi biÓu hiÖn cña v¨n häc. Tõ c¸c mÆt x· héi ®Õn c¸c thuéc tÝnh tù nhiªn, tõ h÷u thøc ®Õn v« thøc, tõ d· man ®Õn v¨n minh, tõ téi ¸c ®Õn ®¹o ®øc, tõ qu¸ khø ®Õn t−¬ng lai, tõ thÊt väng ®Õn hy väng, hÔ thuéc vÒ con ng−êi th× v¨n häc biÓu hiÖn. Sù phong phó ®ã lµ céi nguån cho quan niÖm ®a d¹ng vÒ con ng−êi trong v¨n häc. MÆt kh¸c, xÐt vÒ mÆt s¸ng t¸c, ng−êi ta kh«ng thÓ miªu t¶ vÒ con ng−êi, nÕu nh− kh«ng hiÓu biÕt, c¶m nhËn vµ cã c¸c ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh. MÆt thø hai nµy t¹o thµnh chiÒu s©u, tÝnh ®éc ®¸o cña h×nh t−îng con ng−êi trong v¨n häc. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ sù lý gi¶i, c¾t nghÜa, sù c¶m thÊy con ng−êi ®· ®−îc ho¸ th©n thµnh c¸c nguyªn t¾c, ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p h×nh thøc thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n häc, t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ thÈm mü cho c¸c h×nh t−îng nh©n vËt trong ®ã. Nh©n vËt lµ h×nh thøc c¬ b¶n ®Ó miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc, tuy nhiªn, tr−íc nay ng−êi ta chØ chó ý tíi ph−¬ng diÖn néi dung vµ tÝnh kh¸ch thÓ cña nã. Ch¼ng h¹n, nh©n vËt mang nh÷ng phÈm chÊt g× ? TÝnh c¸ch nh©n vËt nh− thÕ nµo ? Ngo¹i h×nh cña nã ®−îc kh¾c ho¹ ra sao, t©m lý nh©n vËt cã g× ®Æc s¾c ? Ng«n ng÷ nh©n vËt cã ®−îc c¸ tÝnh ho¸ hay kh«ng ? v.v. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng thÓ bá qua khi ph©n tÝch nh©n vËt nh− lµ mét kh¸ch thÓ. Vµ tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ ë ®©y tÊt nhiªn lµ hiÖn thùc sèng ®éng. §em so nh©n vËt víi thùc t¹i ®Ó xem nhµ v¨n nãi ®−îc c¸i g× ch−a ai nãi, miªu t¶ cã gièng víi c¸c nguyªn mÉu thùc tÕ hay kh«ng, vèn sèng nhµ v¨n giµu cã nh−êng nµo, ®Òu ch−a ph¶i lµ tiªu chuÈn ®Çy ®ñ vÒ nghÖ thuËt. Tõ ®ã, còng rÊt nhiÒu khi ng−êi ta ph©n tÝch nh©n vËt nh− nh÷ng con ng−êi cã thËt ë ngoµi ®êi, yªu mÕn hoÆc c¨m giËn nh− nh÷ng ng−êi cã thËt ! §Ó x¸c lËp lo¹i h×nh nh©n vËt ng−êi ta chia ra nh©n vËt chÝnh, phô, nh©n vËt chÝnh diÖn, ph¶n diÖn. Ng−êi ta cßn ph©n biÖt nh©n vËt "dÑt" vµ nh©n vËt "trßn", tøc lµ phiÕn diÖn, nghÌo nµn hay ®Çy ®Æn, ®a diÖn (E.M. Forster). Cã ng−êi ph©n biÖt nh©n vËt tÜnh, nh©n vËt ®éng (T. Docherty). VÒ mÆt cÊu tróc cã ng−êi chia ra nh©n vËt mÆt n¹, nh©n vËt lo¹i h×nh, nh©n vËt tÝnh c¸ch, nh©n vËt t− t−ëng (L. Ghind¬bua). §Êy lµ nh÷ng c¸ch h×nh dung vÒ chøc n¨ng vµ

42

cÊu t¹o cña nh©n vËt trong hÖ thèng h×nh t−îng tù sù. Sù chó träng ®Õn h×nh t−îng kh¸ch thÓ cña con ng−êi lµ cÇn thiÕt, song xem nhÑ viÖc t×m hiÓu quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi, tøc lµ c¸c nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña chñ thÓ trong h×nh t−îng sÏ dÉn ®Õn viÖc gi¶n ®¬n ho¸ b¶n chÊt cña s¸ng t¸c v¨n häc, ®Æc biÖt lµ xem nhÑ vai trß s¸ng t¹o t− t−ëng cña nhµ v¨n, rót gän tiªu chuÈn tÝnh ch©n thùc vµo mét ®iÓm lµ miªu t¶ gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi t−îng. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi më ra mét h−íng kh¸c, nã h−íng ng−êi ta kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn c¸ch c¶m thô vµ biÓu hiÖn chñ quan, s¸ng t¹o cña chñ thÓ, ngay c¶ khi miªu t¶ con ng−êi gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi t−îng cã thËt. Tr−íc ®©y cã nhµ phª b×nh ®¸nh gi¸ thÊp bµi th¬ Tè H÷u viÕt vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh qua mÊy c©u th¬ : TiÕng Ng−êi thÐt Mau lªn g−¬m l¾p sóng ! Nhµ phª b×nh cho lµ mÊy c©u Êy "kh«ng ch©n thùc" víi lý do lµ "B¸c chóng ta cã thÐt bao giê ®©u", vµ khen c©u th¬ : "TiÕng cña Ng−êi kh«ng ph¶i sÊm trªn cao − Êm tõng tiÕng, thÊm vµo lßng mong −íc" trong bµi S¸ng th¸ng n¨m (1951) còng cña Tè H÷u lµ hay vµ ®óng. ¤ng hiÓu ®ã lµ do nhµ th¬ lªn ViÖt B¾c, cã dÞp ®−îc gÇn gòi l·nh tô vµ ®· söa l¹i mét nÐt vÏ sai vÒ B¸c trong bµi trªn viÕt n¨m 1945. Ng−êi phª b×nh kh«ng nhËn thÊy r»ng "tiÕng thÐt" kia vÉn gièng trong c−¬ng vÞ ng−êi chØ huy tèi cao ®i tr−íc hµng qu©n, ng−êi biÓu thÞ quyÕt t©m, ý chÝ uy lùc giµnh ®éc lËp, tù do cña d©n téc. Cßn tr−êng hîp thø hai th× "thÐt" lµ hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt, bëi v× quan hÖ cña B¸c víi nhµ th¬ lµ quan hÖ th©n t×nh, "Bµn tay con n¾m tay cha", gÇn gòi trong gang tÊc, th× thö hái thÐt ®Ó lµm g× ? Mçi bµi th¬ lµ mét cÊu tø ®éc lËp, kh«ng cã chuyÖn bµi sau söa sai cho bµi tr−íc ë ®©y. Bá qua quan niÖm cña nhµ th¬ vÒ ng−êi l·nh tô trong cÊu tø cña mçi bµi th¬, nhµ phª b×nh kia ®· kh«ng thÊy ®−îc sù ®a d¹ng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt khi viÕt vÒ ng−êi thËt. Cø theo l« gÝch cña nhµ phª b×nh th× mäi bµi th¬ viÕt vÒ l·nh tô ®Òu ph¶i gièng l·nh tô trong thùc tÕ, vµ kÕt qu¶ tÊt yÕu lµ chóng ®Òu ph¶i gièng nhau ! CÇn ph¶i nhËn thÊy r»ng chñ nghÜa hiÖn thùc lµ mét quan niÖm nghÖ thuËt mµ chñ nghÜa l·ng m¹n còng lµ mét quan niÖm nghÖ thuËt, kh«ng hÒ cã chuyÖn h¬n kÐm nhau trong viÖc s¸ng t¹o !

2. C¬ së x· héi, lÞch sö, v¨n ho¸ cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n häc. §ã lµ nh÷ng nguyªn t¾c c¶m thÊy, hiÓu biÕt vµ miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc. Nh−ng c¸c nguyªn t¾c ®ã cã c¬ së s©u xa trong thùc tÕ lÞch sö. Marx tõng nãi ®¹i ý : khi con ng−êi nguyªn thuû ch−a chinh phôc ®−îc thiªn nhiªn th× hä t−ëng t−îng ra c¸c thÇn, nh−ng khi ®· s¸ng t¹o ®−îc thuèc sóng, m¸y in th× hä sÏ kh«ng t−ëng t−îng vÒ c¸c thÇn nh− Hªphaixtèt hay Ap«l« n÷a. Trong HÖ t− t−ëng §øc, Marx nãi : "Trong tÊt c¶ c¸c h×nh th¸i x· héi cã tr−íc chñ nghÜa t− b¶n c¸c ®Æc ®iÓm chung vÒ ®¼ng cÊp vµ tÇng líp ®−îc tõng c¸ nh©n riªng lÎ thêi ®ã c¶m nhËn nh− lµ c¸ tÝnh kh«ng thÓ t¸ch rêi (bÈm sinh) cña hä". Ng−îc l¹i, "Trong c¸c x· héi cã sù thèng trÞ cña t− h÷u ruéng ®Êt, th× c¸c quan hÖ tù nhiªn chiÕm −u thÕ. N¬i nµo t− b¶n thèng trÞ th× c¸c yÕu tè ®−îc t¹o thµnh b»ng ph−¬ng thøc x· héi vµ lÞch sö chiÕm

43

(1) −u thÕ" . HiÓu nh− vËy th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt vÒ quy luËt x· héi lµ mét s¶n phÈm cña lÞch sö. TÊt nhiªn trong mçi thêi ®¹i kh«ng chØ cã mét mµ cã mét sè quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi kh¸c nhau cã tÝnh ý thøc hÖ.

Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸, t− t−ëng. "Quan niÖm con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï nhÊt cho sù ph¶n ¸nh nghÖ thuËt, trong ®ã thÓ hiÖn sù t¸c ®éng qua l¹i cña nghÖ thuËt víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c"(2). Cho nªn dï quan niÖm con ng−êi trong mçi thêi cã thÓ ®a d¹ng, nh−ng vÉn mang dÊu Ên cña quan niÖm thèng trÞ trong thêi Êy. Ch¼ng h¹n, thêi trung ®¹i ph−¬ng T©y, ng−êi ta xem con ng−êi lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña Chóa trêi ; tõ thêi Phôc h−ng ®Õn Khai s¸ng th× con ng−êi ®−îc xem lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn tøc lµ con ng−êi trÇn thÕ, ®· ®−îc gi¶i phãng khái c¸c gäng k×m cña gi¸o héi vµ ®¹o ®øc ®¼ng cÊp mµ tù lµm chñ b¶n th©n m×nh. Tõ thÕ kû XIX th× con ng−êi ®−îc xem lµ s¶n phÈm võa cña tù nhiªn võa cña x· héi, nh−ng do hoµn c¶nh x· héi quy ®Þnh. Sang thÕ kû XX quan niÖm con ng−êi hoµn toµn do hoµn c¶nh quy ®Þnh ®−îc nh×n l¹i, tÝnh chñ thÓ cña nã ®−îc ®Ò cao. §Õn x· héi hËu c«ng nghiÖp víi sù xuÊt hiÖn cña t− trµo hËu hiÖn ®¹i, vÞ thÕ cña con ng−êi l¹i bÞ lËt ng−îc ! Quan niÖm con ng−êi chÝnh lµ sù kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi b»ng nghÖ thuËt. Nã "ph¶n ¸nh cÊu tróc cña nh©n c¸ch con ng−êi vµ c¸c h×nh thøc phøc t¹p t−¬ng øng trong quan hÖ con ng−êi ®èi víi thÕ giíi"(3). Nh−ng nÕu chØ chÞu sù quy ®Þnh cña lÞch sö, x· héi, v¨n ho¸ th× v¨n häc lµm sao phong phó ®−îc ? Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi tÊt nhiªn còng mang dÊu Ên s¸ng t¹o cña c¸ tÝnh nghÖ sÜ, g¾n liÒn víi c¸i nh×n ®Çy tÝnh ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña nghÖ sÜ. §©y lµ ®iÒu ®· ®−îc phæ biÕn c«ng nhËn. Trong c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau, do chøc n¨ng cña hÖ thèng ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn kh¸c nhau, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng cã sù kh¸c nhau quan träng. §ã lµ nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cÇn thiÕt tr−íc khi ®i s©u vµo t×m hiÓu c¸c biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi.

3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi NhiÒu nhµ nghÖ sÜ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt ®óng r»ng "mét nÒn nghÖ thuËt míi bao giê còng ra ®êi cïng víi con ng−êi míi", víi c¸ch hiÓu míi vÒ con ng−êi hoÆc b¾t ®Çu b»ng viÖc suy nghÜ l¹i c¸c kh¸m ph¸ nghÖ thuËt cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc(4). Cã ng−êi cßn nhÊn m¹nh h¬n : "Quan niÖm con ng−êi t¹o thµnh c¬ së, thµnh nh©n tè vËn ®éng cña nghÖ thuËt, thµnh b¶n ( 5) chÊt néi t¹i cña h×nh t−îng nghÖ thuËt" . Nh−ng ë ®©y cÇn ph©n biÖt : con ng−êi míi

(1) K. Marx, F. Engels, T¸c phÈm, tËp 3 : HÖ t− t−ëng §øc, tËp 12, tr. 77, tr. 733 (tiÕng Nga). (1) Hoµng Tr¸c ViÖt, HÖ h×nh t©m lý trong nghÖ thuËt, B¾c Kinh, 1992. (2) G. Fridlender, Thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc Nga, Lªningr¸t, 1971, tr. 80. (1) J. Becher, Th¬ cña t«i, t×nh yªu cña t«i, M¸txc¬va, 1965, tr. 68. (2) V. SÐcbina, Quan niÖm con ng−êi trong v¨n häc thÕ kû XX, M¸txc¬va, 1964, tr. 3.

44

xuÊt hiÖn trong thùc tÕ lµ mét viÖc, mµ sù suy nghÜ míi vÒ con ng−êi Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c. Qu¶ lµ sù vËn ®éng cña thùc tÕ lµm n¶y sinh nh÷ng con ng−êi míi, vµ miªu t¶ nh÷ng con ng−êi thùc tÕ Êy sÏ lµm v¨n häc ®æi míi. Nh−ng cßn cã mét khÝa c¹nh kh¸c n÷a lµ ®æi míi c¸ch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn con ng−êi còng lµm cho v¨n häc ®æi thay c¨n b¶n. Trong lÞch sö v¨n häc, viÖc sö dông l¹i c¸c ®Ò tµi, cèt truyÖn, nh©n vËt truyÒn thèng lµ rÊt phæ biÕn. Shakespeare, Racine hÇu nh− ch¼ng s¸ng t¹o, h− cÊu ra cèt truyÖn vµ nh©n vËt nµo míi. Cèt truyÖn vµ nh©n vËt cña hä ®Òu vay m−în trong truyÒn thuyÕt, lÞch sö hoÆc huyÒn tho¹i, nh−ng c¸ch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn cña hä lµ míi, t¹o thµnh tiÕng nãi nghÖ thuËt míi. Còng vÉn lµ con ng−êi ®· biÕt, nh−ng h«m qua ®−îc nh×n ë mét gãc ®é, h«m nay nh×n sang gãc ®é míi còng t¹o thµnh s¸ng t¸c v¨n häc míi. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n kh«ng ph¶i lµ bÊt cø c¸ch c¾t nghÜa, lý gi¶i nµo vÒ con ng−êi, mµ lµ c¸ch c¾t nghÜa cã tÝnh phæ qu¸t, tét cïng mang ý vÞ triÕt häc, nã thÓ hiÖn c¸i giíi h¹n tèi ®a trong viÖc miªu t¶ con ng−êi. Mµ chØ ë trong giíi h¹n ®ã míi cã kh¸c biÖt víi c¸c quan niÖm th«ng th−êng vµ míi cã tÝnh s¸ng t¹o. Do ®ã, ng−êi ta cã thÓ tiÕn hµnh so s¸nh c¸c t¸c phÈm v¨n häc kh¸c nhau trªn giíi h¹n tèi ®a ®ã mµ hiÓu ®−îc møc ®é chiÕm lÜnh ®êi sèng cña c¸c hÖ thèng nghÖ thuËt. Ch¼ng h¹n, so s¸nh thi ph¸p cña hai nhµ v¨n Nga L. T«nxt«i vµ F. §ètxt«iÐpxki, M. Bakhtin ®· nhËn thÊy T«nxt«i lµ bËc thÇy ph©n tÝch t©m lý, «ng ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt biÖn chøng cña t©m hån, miªu t¶ qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña c¸c t×nh c¶m, t− t−ëng cña con ng−êi. §ètxt«iÐpxki th× kh«ng thÕ. ¤ng ghÐt t©m lý häc ®−¬ng thêi vµ ®i s©u vµo bÖnh lý häc t©m thÇn vµ ph¸t hiÖn c¸c hiÖn t−îng phi l« gÝch, l¹ lïng, kh«ng nhÊt qu¸n, nh÷ng hiÖn t−îng kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc b»ng quan niÖm t©m lý häc hiÖn hµnh ®−¬ng thêi. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong t¸c phÈm lu«n h−íng vµo con ng−êi trong mäi chiÒu s©u cã thÓ cã, cho nªn ®©y lµ tiªu chuÈn quan träng nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ nh©n v¨n vèn cã cña mét hiÖn t−îng v¨n häc. Nh÷ng t¸c phÈm minh ho¹, sö dông nh©n vËt nh− nh÷ng con cê trªn v¸n cê t− t−ëng, tÊt nhiªn rÊt xem nhÑ viÖc kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi. T¸c gi¶ cña chóng b»ng lßng víi mét quan niÖm th«ng dông nµo ®ã, cho nªn néi dung nh©n v¨n trong s¸ng t¸c cña hä th−êng nghÌo nµn. NghÖ sÜ ®Ých thùc lµ ng−êi suy nghÜ vÒ con ng−êi, cho con ng−êi, nªu ra nh÷ng t− t−ëng míi ®Ó hiÓu vÒ con ng−êi, do ®ã cµng kh¸m ph¸ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× cµng ®i s©u vµo thùc chÊt s¸ng t¹o cña hä, cµng ®¸nh gi¸ ®óng thµnh tùu cña hä. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ hÖ quy chiÕu néi t¹i cña chñ thÓ trong c¶m nhËn con ng−êi, phÇn nµo gîi nhí tíi kh¸i niÖm "hÖ h×nh", "mÉu gèc" trong t©m ph©n häc v¨n häc, nh−ng ®ã lµ mét h−íng nghiªn cøu hoµn toµn kh¸c bëi chóng chØ ®Ò cËp tíi mét khÝa c¹nh cña v« thøc tËp thÓ. Nghiªn cøu mÉu gèc lµ truy t×m céi nguån cña h×nh t−îng, ng−îc lªn ®Õn thÇn tho¹i, t« tem, nh÷ng h×nh mÉu tèi s¬ vÉn cßn ®−îc nh¾c l¹i trong v« thøc céng ®ång ®êi sau. Ch¼ng h¹n Anh em nhµ Karamadèp cña §ètxt«iÐpxki, Hamlet cña Shakespeare vµ ¥®Ýp lµm vua cña Sophocles cã chung mét mÉu gèc ë ¸m ¶nh giÕt cha. Nh−ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt trong toµn bé lµ quan niÖm s¸ng t¹o, ®æi míi, nã h−íng vÒ t−¬ng lai, lµ quan niÖm ®éc ®¸o kh«ng thÓ lÆp l¹i.

45

II - Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc 1. T−¬ng quan nh©n vËt v¨n häc vµ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn trong toµn bé cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n häc, nh−ng biÓu hiÖn tËp trung tr−íc hÕt ë c¸c nh©n vËt, bëi "nh©n vËt v¨n häc lµ con ng−êi ®−îc miªu t¶, thÓ hiÖn trong t¸c phÈm, b»ng ph−¬ng tiÖn v¨n häc"(1). Nh©n vËt v¨n häc nµo còng biÓu hiÖn c¸ch hiÓu cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi theo mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh vµ qua c¸c ®Æc ®iÓm mµ anh ta lùa chän. Nh©n vËt v¨n häc chÝnh lµ m« h×nh vÒ con ng−êi cña t¸c gi¶(2). Tuy nhiªn, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi vµ nh©n vËt kh«ng ph¶i lµ mét. Trong truyÖn cæ tÝch TÊm C¸m, TÊm vµ C¸m lµ hai nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng cïng thÓ hiÖn mét quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Còng vËy, trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, Thuý KiÒu, Thuý V©n, Kim Träng, Tõ H¶i lµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng còng ®Òu thuéc vµo mét quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Nh− vËy, kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi bao qu¸t réng h¬n kh¸i niÖm nh©n vËt. Nh©n vËt chØ lµ biÓu hiÖn cô thÓ, c¸ biÖt cña quan niÖm kia. Tuy vËy, muèn t×m hiÓu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c biÓu hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i cña nhiÒu nh©n vËt, th«ng qua c¸c yÕu tè bÒn v÷ng, ®−îc t« ®Ëm dïng ®Ó t¹o nªn chóng. Ng−êi ta hiÓu nh©n vËt v¨n häc lµ mét cÊu t¹o nghÖ thuËt bëi nh©n vËt nµo nãi chung còng cã c¸c yÕu tè sau : c¸ch x−ng h« ®èi víi nh©n vËt, tªn gäi cña nh©n vËt, c«ng thøc giíi thiÖu nh©n vËt ngay tõ ®Çu vµ nh÷ng biÕn ®æi cña chóng trong t¸c phÈm buéc ta ph¶i söa l¹i c«ng thøc ®ã. Ch©n dung nh©n vËt, ngo¹i h×nh, trang phôc, hµnh ®éng, t©m lý, néi t©m, sinh lý, ng«n ng÷, giao tiÕp, kÕt côc. "TÝnh c¸ch" cña nh©n vËt, nÕu hiÓu lµ néi dung kh¸i qu¸t cña nh©n vËt, nh− c¸c phÈm chÊt t− t−ëng, ®¹o ®øc, ý chÝ,... th× kh«ng ph¶i ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt, bëi b¶n th©n nã thuéc vµo ®Ò tµi vµ quan niÖm t− t−ëng, ý thøc hÖ cña t¸c gi¶. Nh−ng tÝnh c¸ch nÕu hiÓu lµ c¬ së l« gÝch cña h×nh t−îng con ng−êi th× nã lµ yÕu tè mang quan niÖm nghÖ thuËt.

2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi §Ó miªu t¶ nh©n vËt th× chñ thÓ ph¶i hiÓu vÒ con ng−êi mµ nh©n vËt lµ mét thÓ hiÖn c¸ biÖt. Ngay c¸ch x−ng h«, gäi tªn còng ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm chung. XÐt vÒ tÝnh d©n téc th× gäi tªn riªng lµ kiÓu ViÖt Nam, gäi b»ng hä nh− «ng Tr−¬ng, «ng V−¬ng lµ kiÓu Trung Quèc. Gäi nh©n vËt b»ng "anh, t«i, nã" mét c¸ch trung tÝnh lµ kiÓu Trung Quèc vµ ph−¬ng T©y, mµ gäi b»ng kiÓu quan hÖ th©n thuéc nh− "chó, ch¸u, mÑ, con, anh, em" ®èi víi ng−êi kh«ng th©n thuéc lµ kiÓu ViÖt Nam. C¸c t¸c gi¶ Kh¸i H−ng, NhÊt Linh gäi nh©n vËt b»ng "chµng, nµng" thÓ hiÖn mét quan niÖm kh¸c víi c¸ch gäi "h¾n, y, va" cña Nam Cao, vµ gäi "anh, chÞ, «ng" trong T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè, mµ ng−êi ta kh«ng thÓ tuú tiÖn thay ®æi nÕu kh«ng thay ®æi lu«n c¶ c¸ch c¶m thô cuéc sèng t−¬ng øng víi c¸ch x−ng h« Êy trong v¨n häc. C¸ch gäi tªn nh©n vËt b»ng ch÷ viÕt t¾t nh− AQ cña Lç TÊn, K. cña Kafka, H.C.E cña Joyce ®Òu cã mét dông ý kh¸i qu¸t.

(1) TrÇn §×nh Sö, Ph−¬ng Lùu, NguyÔn Xu©n Nam, Lý luËn v¨n häc, tËp 2, NXB Gi¸o dôc, 1987, tr. 61. (2) L. Ghind¬bua, Bµn vÒ nh©n vËt v¨n häc, Lªningr¸t, 1979, tr. 5.

46

Kh«ng miªu t¶ ch©n dung nh©n vËt còng lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm vÒ con ng−êi. Miªu t¶ ch©n dung con ng−êi nh− Tõ H¶i cña NguyÔn Du, quan phñ trong T¾t ®Ìn, ThÞ Në trong ChÝ PhÌo ®Òu gîi lªn nh÷ng quan niÖm vÒ con ng−êi chø kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ ®Æc ®iÓm riªng c¸ biÖt cña nh©n vËt hoÆc lµ ®Æc ®iÓm chñng lo¹i cña c¸c nh©n vËt ®ã. Ch©n dung Tõ H¶i còng nh− Thuý KiÒu, Thóy V©n mang néi dung t−îng tr−ng vµ tÝnh chÊt t¶ thùc trong ch©n dung M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ còng kh«ng ph¶i lµ do quan niÖm t¶ thùc ! Chóng t«i gäi c¸c ch©n dung trªn lµ lo¹i ch©n dung c¸c "®Êng", "bËc", cßn ch©n dung t¶ thùc cña bän Tó, M·, Së,... lµ ch©n dung cña bän "v« loµi". Quan phñ ®Æt bªn ch©n dung c¸c quan l¹i trong v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ®−¬ng thêi cã mét ý vÞ riªng. ThÞ Në ®Æt bªn Lang RËn, ThÞ Nhi, nh÷ng con ng−êi dÞ d¹ng l¹i lµ mét quan niÖm kh¸c cña t¸c gi¶. §iÒu nµy nãi lªn r»ng mét ch©n dung nh− Lang RËn lµ s¶n phÈm cña mét quan niÖm, chø kh«ng ph¶i chØ lµ do miªu t¶ mét con ng−êi c¸ biÖt nµo mµ t¹o nªn. Hµnh ®éng nh©n vËt ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i còng thÓ hiÖn mét quan niÖm vÒ con ng−êi. Trong TruyÖn KiÒu, Lôc V©n Tiªn c¸c nh©n vËt chÝnh hÇu nh− chØ lµm c¸c hµnh ®éng chøng tá lÏ sèng, nh− nhËn lêi lµm vî, b¸n m×nh chuéc cha, thÊy giÆc th× ®¸nh, thÊy ng−êi gÆp n¹n th× cøu,... Hä kh«ng lµm c¸c viÖc h»ng ngµy. C¸c nh©n vËt cña Th¹ch Lam th× hÇu nh− chØ sèng b»ng néi t©m, "lµm" c¸c viÖc néi t¹i nh− nghe thÊy, c¶m thÊy nh÷ng ®æi thay rÊt tinh tÕ ë ngo¹i c¶nh vµ trong t©m hån. T©m lý con ng−êi lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. T¸c phÈm cã thÓ miªu t¶ ý nghÜ, suy tÝnh, tr¹ng th¸i hoÆc c¶ qu¸ tr×nh, miªu t¶ ý thøc vµ v« thøc. Vµ trong d¶i tÇn t©m lý réng r·i ®ã cã chç cho rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau. Th¸i ®é ®èi víi sù sèng, c¸i chÕt lµ mét ph−¬ng diÖn thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. C¸c biÓu hiÖn Êy t¹o thµnh mét ph¹m vi, ph¹m trï c¶m nhËn vÒ con ng−êi. Ch¼ng h¹n trong L«i vò cña Tµo Ngu, mäi nh©n vËt ®Òu vïng vÉy, gi·y giôa ®Ó tho¸t khái bÕ t¾c, nh−ng ®Òu bÞ nhÊn ch×m. C¶ Chu Ph¸c Viªn, Phån Y, Chu B×nh, Chu Xung, Tø Ph−îng,... ®Òu kh«ng ai tr¸nh khái bi kÞch Êy. Hä lµ con ng−êi cña bi kÞch. Quan niÖm vÒ con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c ph¹m trï nh©n lo¹i häc nh− t− t−ëng, hµnh ®éng, hoµi nghi, sïng b¸i c¸ nh©n, céng ®ång,... Chi tiÕt, ng«n ng÷ còng lµ ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm vÒ con ng−êi nh− mäi yÕu tè kh¸c cña t¸c phÈm. Song chóng chØ biÓu hiÖn trong tÝnh hÖ thèng trong sù lÆp l¹i cã quy luËt, cã sù liªn hÖ chi phèi lÉn nhau.

III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi 1. Con ng−êi trong thÇn tho¹i ThÇn tho¹i lµ s¶n phÈm cña ng−êi nguyªn thuû. Ng−êi nguyªn thuû ch−a ph¶i lµ ng−êi ®Ých thùc cho nªn thÇn tho¹i còng ch−a ph¶i lµ nghÖ thuËt. Nh−ng thÇn tho¹i l−u gi÷ ký øc thêi nguyªn s¬, cã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi v¨n nghÖ sau nµy cho nªn cÇn ®−îc chó ý. Theo c¸c nhµ nh©n lo¹i häc cho biÕt, nh©n lo¹i sau thêi hçn mang, sau thêi sïng b¸i vËt tæ, b−íc sang thêi kú b¾t ®Çu cã ý thøc nh−ng ch−a t¸ch m×nh khái tù nhiªn míi s¸ng t¹o thÇn tho¹i. Nhµ sö häc Italia lµ Vic« trong s¸ch Khoa häc míi (1725) ®· nãi, kh«ng ph¶i thÇn t¹o ra ng−êi, mµ chÝnh lµ con ng−êi dùa vµo h×nh ¶nh cña m×nh mµ t¹o ra h×nh t−îng cña thÇn.

47

Nh−ng h×nh ¶nh cña con ng−êi trong thÇn tho¹i lµ mét h×nh ¶nh cßn ch−a ph©n biÖt ®−îc con ng−êi vµ tù nhiªn, hä quy cho thÇn nh÷ng søc m¹nh thÇn bÝ. ThÇn tho¹i lµ thÕ giíi siªu nhiªn ®−îc ®ång nhÊt víi hiÖn t−îng tù nhiªn nh− lµ thùc thÓ. Khi sÊm rÒn, khi m−a lôt ng−êi ta nghÜ lµ thÇn ®ang gi¸ng ho¹. Do ®ã, ®Æc ®iÓm phæ qu¸t thø nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ con ng−êi chøc n¨ng. Con ng−êi thÇn tho¹i th−êng mang chøc n¨ng cña mét vµi hiÖn t−îng tù nhiªn. Nh− thÇn Dít − chóa tÓ thÕ giíi, ¤kªanox − thÇn biÓn, §i«nidèt - thÇn r−îu nho, £rox - thÇn t×nh yªu, Ephr«®ix − thÇn s¾c ®Ñp, Ap«l«ng − thÇn mÆt trêi, ¸nh s¸ng vµ nghÖ thuËt,... HÇu nh− thÇn tho¹i n−íc nµo còng cã c¸c thÇn mang chøc n¨ng tù nhiªn, v¨n ho¸ vµ x· héi s¸ng t¹o thÕ giíi, s¸ng t¹o loµi ng−êi, thÇn tæ nghÒ mang chøc n¨ng x· héi. Con ng−êi thÇn tho¹i th−êng mang mét chøc n¨ng hoÆc hai chøc n¨ng nh− N÷ Oa v¸ trêi, ¢u C¬ sinh bäc trøng, ThÇn Trô trêi, M−êi hai bµ mô,... §Æc ®iÓm thø hai cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ biÕn ho¸. Do ch−a t¸ch khái tù nhiªn, kh«ng ®èi lËp víi tù nhiªn, con ng−êi thÇn tho¹i giái biÕn ho¸ qua l¹i gi÷a ng−êi vµ tù nhiªn. Dít biÕn ng−êi yªu thµnh bß c¸i ®Ó che m¾t vî vµ tù m×nh biÕn thµnh Thiªn nga ®Ó ®Õn víi Lª®a. L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬ cã tÝnh chÊt thÇn tho¹i do ®Î ra bäc trøng mang gièng ng−êi ViÖt. Long Qu©n tù biÕn thµnh chµng trai ®Ó quyÕn rò ¢u C¬, l¹i cã thÓ biÕn thµnh rång, r¾n, hæ, voi,... C¸c thÇn trong thÇn tho¹i Ên §é biÕn ho¸ nhiÒu nhÊt, th−êng lµ v« ®Þnh thÓ. Ngoµi d¹ng biÕn ho¸ con ng−êi thÇn tho¹i cßn cã d¹ng l−ìng thÓ, nöa vËt, nöa ng−êi. N÷ Oa, Phôc Hy nöa ng−êi nöa r¾n, c¸c thÇn Céng C«ng, Bµn Cæ, Hiªn Viªn, Chóc Dong, Diªn Duy,... ®Òu ®Çu ng−êi m×nh r¾n. HuyÒn N÷ ®Çu ng−êi m×nh chim, cßn C«n B»ng trong s¸ch Trang Tö lµ H¶i thÇn ®Çu ng−êi m×nh c¸, ®ång thêi còng lµ ThÇn giã, ®Çu ng−êi m×nh chim. C¸c con nh©n s−, nh©n m·, nh©n d−¬ng trong thÇn tho¹i Hy L¹p còng ®Òu nöa ng−êi nöa thó. §ã cã thÓ lµ dÊu vÕt cña t«tem (vËt tæ). D¹ng ng−êi ho¸ vËt, vËt ho¸ ng−êi còng mang vÕt tÝch thÇn tho¹i nh− hßn Väng phu, chuyÖn trÇu cau. Con ng−êi ngåi l©u th× ho¸ thµnh ®¸. Con ng−êi thÇn tho¹i mang b¶n chÊt tù nhiªn vµ hån nhiªn. Sù biÕn ho¸ ë ®©y th−êng kh«ng do tu luyÖn nh− truyÖn ®¹o sÜ sau nµy. Trong thÇn tho¹i Ðt®a (B¾c ¢u) nh©n vËt thó rÊt nhiÒu, nhiÒu thó gièng nh− ng−êi, vÝ nh− Loki cã h×nh h−¬u, h×nh tuÊn m·, h×nh chim −ng, nã chøng tá ng−êi thêi ®ã nh×n thó vËt còng nh− con ng−êi. ThÇn tho¹i Ên §é còng th−êng lµ mét ng−êi cã nhiÒu lèt. Tr¸i l¹i trong sö thi, nh©n vËt nãi chung kh«ng bao giê lµ thó vËt. §Æc ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i thÓ hiÖn ë chç hä lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn, vÞ tæ tiªn thø nhÊt cña téc ng−êi vµ nh©n lo¹i, ng−êi ®Î ra loµi ng−êi, ng−êi s¸ng t¹o thÕ (1) giíi, ng−êi t¹o ra ®Êt, trêi, ngµy ®ªm vµ mu«n vËt . ThÇn tho¹i Hy L¹p cung cÊp nh÷ng vÞ thÇn - ng−êi trong cuéc ®Êu tranh quyÒn lùc, ®am mª h−ëng thô vµ vÞ kû mét c¸ch hån nhiªn, cßn con ng−êi trong thÇn tho¹i Trung Quèc th× c¶i t¹o m«i tr−êng nh− N÷ Oa v¸ trêi, Cæn trÞ thuû. ThÇn tho¹i ViÖt Nam còng cã anh hïng sinh h¹ hËu thÕ nh− Long Qu©n, ¢u C¬, l¹i cßn cã thÇn ®¸nh giÆc nh− Th¸nh Giãng. XÐt vÒ mét mÆt th× Th¸nh Giãng lµ thÇn, vÞ thÇn ®¸nh giÆc, mét s¸ng t¹o thÇn tho¹i muén mµng cña mét d©n téc tõng chÞu nhiÒu cuéc ngo¹i x©m. Ngµi chØ cã mét chøc n¨ng lµ ®¸nh giÆc. Ngµi sinh ra kh«ng ®Ó lµm trÎ con, kh«ng ®Ó lµm vui lßng mÑ cha giµ hiÕm muén, cho nªn lªn ba

(1) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 178 - 193.

48

råi ngµi vÉn kh«ng nãi, kh«ng c−êi, kh«ng sèng ®êi th−êng. Khi cã giÆc th× ngµi lín nhanh nh− thæi, ®¸nh xong giÆc th× ngµi liÒn bay vÒ trêi, v× ®· xong viÖc trÇn gian, thËm chÝ kh«ng kÞp trë vÒ th¨m mÑ. Th¸nh Giãng thÓ hiÖn rÊt râ quan niÖm con ng−êi ®¬n chøc n¨ng th−êng thÊy cña thÇn tho¹i. (Ph¸t hiÖn míi vÒ viÖc Th¸nh Giãng cøu mÑ lµ mét thÇn tÝch, cã lÏ lµ cã sau b¶n chÐp ë LÜnh Nam chÝch qu¸i, mét bï ®¾p cho t×nh mÉu tö). Kh¸c víi cæ tÝch, con ng−êi trong thÇn tho¹i kh«ng mang chøc n¨ng ®¸nh gi¸ th−êng cã nhiÒu nghÜa, phong phó, ®Çy ®Æn, kh«ng bÞ lÝ t−ëng ho¸.

(1)

cho nªn

Con ng−êi thÇn tho¹i còng th−êng cã biÓu hiÖn b¶n n¨ng ë ph−¬ng diÖn tÝnh dôc. VÝ dô chµng Harbard trong Bµi ca chµng Harbard cña thÇn tho¹i B¾c ¢u khoe khoang c¸c chiÕn c«ng chinh phôc ph¸i ®Ñp, cßn nµng Ph¬rel th× s½n sµng hiÕn d©ng x¸c thÞt cña m×nh cho nh÷ng ai cÇn.

2. Con ng−êi trong sö thi Sö thi (anh hïng ca) lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i h×nh thµnh c¸c bé téc ng−êi, céi nguån cña nã lµ nh÷ng bµi ca ca ngîi c¸c vÞ téc tr−ëng tµi trÝ, thiªng liªng, hïng m¹nh. Con ng−êi trong sö thi cßn chÞu ¶nh h−ëng sãt l¹i cña thÇn tho¹i, cßn liªn hÖ mËt thiÕt víi c¸c thÇn linh vµ kh«ng Ýt ng−êi cã nhiÒu phÐp l¹, nh−ng vÒ c¨n b¶n hä lµ nh÷ng anh hïng, tr¸ng sÜ cã søc lùc vµ tµi nghÖ tuyÖt vêi (Asin s¸u tuæi ®· bãp chÕt s− tö, lín lªn sö dông lao vµ khiªn tµi t×nh ; Ajuna trong Mahabharatta, cã tµi b¾n cung,...). Con ng−êi sö thi lµ ng−êi cña céng ®ång, cña bé téc, cña gia téc, ®Êt n−íc. Sö thi g¾n víi ý thøc ph©n biÖt bé téc "m×nh", "ta" vµ bé téc "kh¸c", "nã" vµ cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ quyÒn lîi, danh dù cña bé téc, dßng hä m×nh. Trong Iliade, Asin tõ chèi chiÕn ®Êu v× bÞ Agamemnon xóc ph¹m, vµ chØ trë l¹i chiÕn ®Êu v× ý thøc tr¶ thï cho b¹n lµ Patr«c¬l¬. ý thøc nghÜa vô - b¶o vÖ danh dù vµ tr¶ thï kÎ g©y h¹i lµ ®éng c¬ hµnh ®éng c¬ b¶n cña anh hïng sö thi. §èi víi sö thi Xaga (Aix¬len), viÖc giÕt ng−êi ®−îc miªu t¶ rÊt tù nhiªn, kh«ng cã c¶m gi¸c tµn nhÉn, v× ®−îc xem lµ nghÜa vô ph¶i giÕt ®Ó tr¶ thï cho ng−êi th©n hay thËm chÝ cho con ngùa cña m×nh. Ng−êi bÞ giÕt kh«ng cã c¶m gi¸c ®au ®ín. ChÆt ®Çu lµ dÊu hiÖu th¾ng lîi hoµn toµn chø (2) kh«ng nh»m g©y khñng khiÕp . Con ng−êi sö thi cã lý trÝ rÊt cao, kh«ng hµnh ®éng v× c¶m gi¸c hoÆc t×nh c¶m ham muèn nhÊt thêi. Uylix¬ míi lÊy vî, sinh con, kh«ng muèn tham gia chiÕn tranh, ®· gi¶ ®iªn, nh−ng b¹n lµm phÐp thö, chøng tá chµng kh«ng ®iªn vµ buéc ph¶i ®i chiÕn ®Êu ë T¬roa. Pªnªlèp nhËn ra chång trong ng−êi hµnh khÊt, nh−ng kh«ng hÒ tá bµy c¶m xóc. ChØ khi chång nãi ®−îc c¸i bÝ mËt riªng cña hai ng−êi th× nµng míi nhËn lµ chång ! Còng vËy, Rama kh«ng tin vµo lêi cÇu xin vµ n−íc m¾t cña Xita, buéc nµng ph¶i nh¶y vµo löa ®Ó chøng minh sù trinh b¹ch cña m×nh. Trong sö thi §am S¨n, cø mçi khi cã kÎ thï x©m ph¹m l·nh thæ bé téc, lõa b¾t bµ chñ, th× §am S¨n ®Òu ®éng viªn lùc l−îng cña toµn bé téc, ®¸nh tr¶ kÎ thï, ph¸ huû sµo huyÖt, chÆt ®Çu kÎ chñ m−u c¾m lªn bê rµo, r−íc vî vÒ nhµ, hoµn thµnh nghÜa vô tr¶ thï vµ b¶o vÖ sù b×nh yªn, t«n nghiªm cña bé téc.

(1) A. F. L«xÐp, B¸ch khoa triÕt häc, tËp 3, M¸txc¬va, 1964, tr. 458. (1) M. Xtªb¬lin – Camenxki, ThÕ giíi Xaga, Lªningr¸t, 1983.

49

Con ng−êi sö thi ch−a ph¸t triÓn ý thøc c¸ nh©n. Hä lµ ng−êi ®¹i diÖn toµn n¨ng cho bé téc. Asin, Patr«c¬l¬, HÐcto,... ®¹i diÖn cho nh÷ng g× tèt ®Ñp nhÊt cña v« vµn anh hïng v« danh cña ng−êi Hy L¹p vµ ng−êi T¬roa. Con ng−êi, trang phôc, vò khÝ cña hä ®Òu lµ kÕt tinh nh÷ng g× ®Ñp nhÊt, cao nhÊt, tíi møc lý t−ëng cña bé téc. §ã lµ con ng−êi ®−îc lý t−ëng ho¸. NÕu lµ chiÕn binh th× ®ã lµ chiÕn binh lý t−ëng, nÕu lµ tï tr−ëng lµ tï tr−ëng lý t−ëng. Con ng−êi sö thi ®¹i diÖn cho quan niÖm céng ®ång trong mäi ph−¬ng diÖn : søc m¹nh, trÝ tuÖ, sù giµu sang, ®¹i diÖn cho phong tôc, tËp qu¸n, quan niÖm vÒ vÎ ®Ñp. Søc m¹nh cña §am S¨n, vÎ ®Ñp vµ trang søc cña HNhi, HBhi, sù giµu cã cña hä lµ niÒm tù hµo cña c¶ bé téc. Theo Steb¬lin − Camenxki trong Xaga ch−a cã t×nh yªu. Hä chØ t×nh yªu b»ng c¸c tõ "quyÕn luyÕn", "ph¶i lßng", "høa", "nguyÖn lÊy nhau". §am S¨n vµ c¸c c« vî còng ch−a cã biÓu hiÖn t×nh yªu. T×nh c¶m cña con ng−êi sö thi cã céi nguån lý trÝ. Yªu c¸i hîp lÏ, ghÐt c¸i v« ®¹o. Do vËy néi t©m cßn nghÌo nµn. M. Bakhtin nhËn xÐt r»ng con ng−êi cña HomÌre (1) hoµn toµn hiÖn ra bÒ ngoµi, tøc lµ "ngo¹i hiÖn ho¸" . Nã ch−a cã con ng−êi bªn trong, con ng−êi cho m×nh. Hä biÓu hiÖn t×nh c¶m riªng mét c¸ch lé liÔu, ån µo nh− Hegel ®· nhËn xÐt, Priam khãc con, tiÕng vang c¶ thµnh. Con ng−êi sö thi ®−îc quan niÖm nh− lµ cã thùc, ch©n thùc trong truyÒn thuyÕt, kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña h− cÊu nh− trong t¸c phÈm v¨n häc th«ng th−êng. Sö thi cã c¸c d¹ng kh¸c lµ truyÒn thuyÕt. Con ng−êi sö thi lµ nh÷ng ng−êi khai sinh hoÆc anh hïng cña bé téc, d©n téc, cho nªn hä th−êng ®−îc thÇn th¸nh ho¸ trong con m¾t ng−êi sau vµ cã tÝnh chÊt linh thiªng, bÊt kh¶ tiÕp cËn theo c¸ch th«ng th−êng. Ng−êi ta chØ kÓ vÒ hä víi th¸i ®é vµ lêi lÏ sïng kÝnh, lÔ b¸i.

3. Con ng−êi trong cæ tÝch Cæ tÝch lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i mµ céng ®ång tan r·, bÞ ph©n ho¸ thµnh c¸c mÆt ®èi lËp, yÕu tè huyÒn tho¹i vÉn cßn nh−ng ®· mÊt bít vÎ thiªng. Cæ tÝch s¸ng t¸c cã Ýt nhiÒu ý thøc t−ëng t−îng, h− cÊu, bÞa ®Æt. Cæ tÝch bao gåm nh÷ng m¶nh vôn cña thÇn tho¹i, sö thi, c¸c mÈu chuyÖn ®êi th−êng, c¸c chuyÖn vui ®−îc thªu dÖt b»ng t−ëng t−îng hoang ®−êng. Kh¸c víi con ng−êi trong thÇn tho¹i, lµ biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn, vò trô, con ng−êi sö thi quan t©m tíi bé téc, nghÜa vô, danh dù,... con ng−êi cæ tÝch l¹i quan t©m tíi sè phËn c¸ nh©n(2). Nh÷ng ®å vËt vµ nh©n vËt t×m kiÕm, c¸c môc ®Ých cña chóng lµ thøc ¨n, phô n÷, c¸c vËt cã phÐp l¹, nh÷ng c¸i cÇn cã cho cuéc sèng sung s−íng riªng cña nh©n vËt. Nh÷ng ngän löa, nguån n−íc mµ nh©n vËt thÇn tho¹i kiÕm ®−îc lµ ®Ó cøu vít, nu«i sèng con ng−êi, cßn trong cæ tÝch th× ®Ó ch÷a bÖnh cho cha, cho c« g¸i, hoÆc gi¶n ®¬n chØ ®Ó tranh phÇn cña ng−êi kh¸c,... KÕt thóc truyÖn víi viÖc ®−îc giµu cã, ®−îc c−íi ng−êi m×nh yªu, ®−îc lµm vua vµ hoµng hËu, lµ hÕt søc phæ biÕn ®èi víi truyÖn cæ tÝch. §¸m c−íi cæ tÝch lµ sù n©ng cao ®Þa vÞ x· héi cho nh©n vËt, lµ sù gi¶i tho¸t ra khái c¸c m©u thuÉn x· héi ®· ph¬i bµy ®Ó ®i vµo quan hÖ trong gia ®×nh, ®i vµo kh¼ng ®Þnh c¸ thÓ. Sù ph¸ ho¹i chuÈn mùc gia ®×nh, quan

(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 284. (2) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 264.

50

hÖ h«n nh©n còng lµ nguyªn nh©n xung ®ét trong huyÒn tho¹i, sö thi, nh−ng ë ®ã nã ®e do¹ an nguy cña céng ®ång. ë cæ tÝch nã ®e do¹ h¹nh phóc cña nh÷ng c¸ thÓ. TÊt nhiªn gia ®×nh cæ tÝch còng lµ sù kh¸i qu¸t nµo ®ã cña gia ®×nh thÞ téc, sè phËn ng−êi con ót, ng−êi må c«i ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng cña gia ®×nh, thÞ téc. Con ng−êi cæ tÝch ®· gi¶m sót nhiÒu vÒ tÝnh thÇn kú, toµn n¨ng cña c¸c thÇn. N¨ng lùc cña hä dån vµo vËt thÇn kú, mét vËt trung gian mµ ng−êi ta cã thÓ cho, giµnh lÊy hoÆc ®¸nh mÊt. Søc m¹nh cña ng−êi cæ tÝch lµ ë tÝnh chÝnh nghÜa cña hä. Cã chÝnh nghÜa (thiÖn) th× gÆp may, cã ®−îc phÐp mµu ngoµi ý muèn, ®−îc gióp ®ì. ¸c th× tÊt yÕu bÞ trõng trÞ. Ng−êi cæ tÝch sèng ngoµi thêi gian, kh«ng ai lín lªn hay giµ ®i. C¸c c« tiªn trÎ m·i, c¸c tiªn ®ång kh«ng lín lªn, c¸c bµ tiªn th× giµ m·i chø kh«ng chÕt. Nh×n chung, ng−êi tèt trong cæ tÝch lµ ng−êi lµm trßn bæn phËn, thùc hiÖn lêi høa cña m×nh. Ng−êi ¸c lµ kÎ ph¸ ho¹i lÏ c«ng b»ng, kÎ c−íp c«ng, c−íp ®Þa vÞ cña ng−êi kh¸c b»ng bÊt cø thñ ®o¹n nµo. Con ng−êi cæ tÝch ch−a cã ho¹t ®éng néi t©m hoÆc néi t©m kh«ng ph¸t triÓn, kh«ng nhÊt qu¸n. T©m lý nh©n vËt cæ tÝch ph¶i rÊt ®¬n gi¶n th× hµnh ®éng g©y h¹i hay tr¶ thï míi thùc hiÖn ®−îc chãng v¸nh vµ dÔ dµng. TÊm dÔ dµng ®Ó cho mÑ C¸m chÆt c©y cau, Th¹ch Sanh c¶ tin ®Ó cho Lý Th«ng lõa nhiÒu lÇn. Nh−ng C¸m còng c¶ tin ®Ó cho TÊm déi n−íc s«i. Cßn TÊm sau khi tõ qu¶ thÞ b−íc ra th× quªn h¼n m×nh lµ g¸i cã chång, suèt ngµy chØ tªm trÇu vµ nÊu c¬m cho bµ l·o, chø kh«ng chê ®îi ai, chØ cã vua lµ cßn nhí. §iÒu ®ã cã ®−îc lµ do ng−êi cæ tÝch sèng b»ng lÏ c«ng b»ng phæ qu¸t, chø chñ yÕu kh«ng ph¶i b»ng tµi trÝ, t©m lý c¸ nh©n.

4. Con ng−êi trong v¨n häc viÕt trung ®¹i V¨n häc trung ®¹i lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc, s¶n phÈm cña x· héi x©y dùng trªn nÒn t¶ng c¸c quan hÖ phong kiÕn. V¨n häc trung ®¹i cã nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau vµ c¸c thÓ lo¹i còng biÕn ®éng qua c¸c thêi kú cña lo¹i h×nh nµy. Nh−ng nh×n chung con ng−êi trong nÒn v¨n häc nµy cã mét sè ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh nh− sau : mang dÊu Ên ®¼ng cÊp, dÊu Ên cña hÖ t− t−ëng, t«n gi¸o, cña s¸ng t¸c d©n gian. Tuú theo khu vùc ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y mµ con ng−êi nµy cã nh÷ng nÐt khu biÖt riªng kh«ng thÓ lÉn. ë ph−¬ng §«ng víi v¨n häc Trung Quèc, ViÖt Nam, do ¶nh h−ëng hoÆc m« h×nh vò trô thiªn, ®Þa, nh©n, hoÆc quan niÖm thiªn nh©n t−¬ng c¶m cã tõ cæ x−a, vµ còng do cuéc sèng dùa vµo nÒn t¶ng n«ng nghiÖp, ng−êi ta quan niÖm con ng−êi lµ mét c¸ thÓ vò trô, mang dÊu Ên cña vò trô, thiªn nhiªn,... Vò trô ®©y lµ ®Êt trêi, m©y n−íc, mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sÊm chíp, m−a, giã, c©y cá, mu«ng thó,... víi c¸i ®¹o v÷ng bÒn, s©u th¼m cña nã. Con ng−êi thÊy ch©n dung m×nh trong d¸ng liÔu, d¸ng mai, vãc h¹c, m×nh ve, tãc m©y, m¾t ph−îng, mÆt rång,... Khi lµm mét bµi th¬ : "Tay tiªn giã t¸p m−a sa" ®· cã d¸ng dÊp vò trô. Khi khãc ng−êi yªu : "VËt m×nh vÉy giã tu«n m−a" hoÆc khi chuÈn bÞ ®i thi "Sø trêi ®· giôc ®−êng m©y" hoÆc khi cã mét hµnh ®éng ngang tµng : "Chäc trêi khuÊy n−íc mÆc dÇu". Khi nh×n tíi viÔn c¶nh "Vßng trêi ®Êt däc ngang ngang däc - Nî tang bång vay tr¶ tr¶ vay - ChÝ lµm trai Nam B¾c, §«ng T©y...", ta thÊy h×nh ¶nh con ng−êi lu«n ®−îc ®Æt trªn bèi c¶nh vò trô. Cho ®Õn ®Çu thÕ kû XX trong Bµi h¸t l−u biÖt, Huúnh Thóc Kh¸ng còng thÊy : "Tr¨ng trªn trêi cã khi trßn khi khuyÕt - Ng−êi ë ®êi sao khái tiÕt gian nan" th× c¸i song hµnh vò trô - con ng−êi lµ c¶m

51

thøc chung cña c¶ mét m« h×nh v¨n häc, mét thêi ®¹i v¨n häc. C¸c nhµ v¨n hÇu nh− Ýt khi h×nh dung con ng−êi trong d¸ng vÎ ®êi th−êng, v× nh− thÕ nã tÇm th−êng, kh«ng ®Ñp. Trong t¸c phÈm v¨n xu«i tù sù lÞch sö, ch©n dung con ng−êi th−êng ®−îc kh¾c ho¹ khu«n s¸o nh−ng l¹i mang ký hiÖu cña mét quan niÖm v¨n ho¸ thÇn bÝ l©u ®êi. N÷ Oa th× "m×nh r¾n, ®Çu bß, mòi hïm". ThÇn N«ng "m×nh ng−êi, ®Çu bß tãt", SÜ NhiÕp "da xanh, mµy réng, ®Çu mang ngäc mÒm". Xuyªn Hóc sinh ra ë Nh−îc Thuû, "trªn ®Çu cã th−¬ng vµ méc". "Hoµng §Õ cã bèn mÆt". Vua Nghiªu "m×nh cao chÝn th−íc, l«ng mµy t¸m s¾c". Vua ThuÊn "mÆt rång, miÖng lín, m×nh ®en, cao s¸u th−íc mét tÊc, m¾t cã hai ®ång tö". Vua Vò "mòi hïm, miÖng réng, tai cã ba vµnh, ®Çu cã mãc, cã bóa, ngùc cã th×a ngäc, ch©n cã dÊu s½n, (1) m×nh cao m−êi th−íc, ngùc cã bèn vó,... Sau nµy ë ViÖt Nam Ngäc ph¶ ®Òn Hïng t¶ Long Qu©n : "Khi míi sinh ra vua cã ¸nh s¸ng loÐ ra, cã h−¬ng th¬m ph¶ng phÊt, m¸ cã vÕt nh− vÈy l©n, ®Çu cã hai x−¬ng nh« ra nh− c¸i sõng con nai. Lín lªn vua mÆt mòi kh«i ng«, m¾t s¸ng, tiÕng nãi nh− sÊm, ®i nh− rång cuèn, b−íc nh− hæ vå". ViÖt ®iÖn u linh t¶ Bµ TriÖu : " Bµ mÆt hoa, tãc m©y, m¾t ch©u, m«i ®µo, mòi hæ, tr¸n rång, ®Çu b¸o, hµm Ðn, tay dµi qu¸ gèi, tiÕng nh− chu«ng lín, m×nh cao chÝn th−íc, vó dµi ba th−íc, vßng l−ng réng m−êi «m, ch©n ®i mét ngµy n¨m tr¨m dÆm, søc cã thÓ khua giã b¹t c©y, tay ®¸nh ch©n ®¸ nh− thÇn, cã s¾c ®Ñp lµm ®éng lßng ng−êi". NguyÔn Tr·i trong Lam S¬n thùc lôc miªu t¶ Lª Lîi : "Thêi vua cßn trÎ thÇn th¸i anh nghÞ, m¾t s¸ng, miÖng réng, mòi cao, mÆt rång, vai bªn t¶ cã b¶y nèt ruåi, ®i nh− rång, b−íc nh− hæ, l«ng l¸ ®Çy ng−êi, tiÕng nh− chu«ng lín, ngåi nh− hæ". ë ®©y cã khÝ t−îng ®Õ v−¬ng, cã chung ®óc khÝ thiªng s«ng nói. C¸c dÊu hiÖu vÒ rång, hæ, l©n, b¸o,... ®¸nh dÊu nhiÒu nguån t« tem nguyªn thuû, ®−îc tËp hîp l¹i nh− lµ sù chung ®óc linh thiªng cña ®Êt trêi. Trong nh·n quan ®ã, ch©n dung Tõ H¶i : "R©u hïm, hµm Ðn, mµy ngµi - Vai n¨m tÊc réng, th©n m−êi th−íc cao" ch¼ng cã g× khã hiÓu. Trong t¸c phÈm v¨n häc cßn cã nguyªn t¾c tá lßng, nh©n vËt hµnh ®éng, nãi n¨ng nh»m tá râ chÝ khÝ, t©m ®Þa cña m×nh, chø kh«ng nhÊt thiÕt theo yªu cÇu cña t×nh huèng. Do ®ã, søc biÓu hiÖn cña chóng thÓ hiÖn ë viÖc lµm qu¸ ®é, kh¸c th−êng, nh− kiÓu KiÒu "b¸n m×nh chuéc cha", "cËy em thay lêi", "§em t×nh cÇm s¾t ®æi ra cÇm kú". Ngäc Hoa khi c− tang chång th× : "Ban ngµy thêi ë bªn ngoµi − Ban ®ªm më n¾p quan tµi vµo trong.". Cßn KiÒu NguyÖt Nga th× vÏ bøc ch©n dung Lôc V©n Tiªn ®em ®eo bªn m×nh ®Ó tá lßng chung thuû. Theo nguyªn t¾c nµy th× yªu ®−¬ng lµm èm t−¬ng t−, nhí nhung khiÕn ng−êi gÇy mßn, khãc than th× −ít ®Ém v¹t ¸o, buån rÇu th× tãc b¹c tr¾ng. Con ng−êi hÇu nh− bÞ "ngo¹i hiÖn ho¸" thµnh c¸c biÓu hiÖn kh¸c th−êng. Thêi trung ®¹i ®· h×nh thµnh mét quan niÖm râ rµng vÒ con ng−êi c¸ nh©n. A. GurªvÝch viÕt : "Trë vÒ thêi trung ®¹i, tr−íc hÕt cÇn thÊy r»ng chÝnh trong thêi ®¹i nµy kh¸i niÖm c¸ (2) nh©n ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch trän vÑn" . ë ph−¬ng §«ng ý thøc c¸ nh©n h×nh thµnh ë quan niÖm "tri kû", "tri ©m", "tri ngé", "sÜ vÞ tri kû gi¶ tö" ("kÎ sÜ chÕt v× ng−êi tri kû cña m×nh"), bëi c¸i "kû" (c¸ nh©n, c¸i t«i) lu«n cã nhu cÇu ®−îc th«ng c¶m, ®−îc kh¼ng ®Þnh, ®−îc thÓ hiÖn. Nho, PhËt, L·o ®Òu cã khÝa c¹nh kh¼ng ®Þnh c¸i "t«i" con ng−êi. §ã còng lµ

(1) B. RÝptin, TÝnh chÊt ký hiÖu cña ch©n dung nh©n vËt trong v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc trong s¸ch Ký hiÖu häc vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1977. (1) A. Ja. GurªvÝch, C¸c ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ, NXB Gi¸o dôc, 1996, tr. 321.

52

nÒn t¶ng ®Ó t¹o thµnh t¸c gi¶ c¸ thÓ cã c¸ tÝnh trong v¨n häc trung ®¹i. V¨n häc ViÖt Nam tr−íc thÕ kû XVIII chñ yÕu kh¼ng ®Þnh c¸ nh©n trong c¸c lý t−ëng lín, nh−ng kh«ng hiÕm biÓu hiÖn c¸ nh©n nh− trong LÜnh Nam chÝch qu¸i, TruyÒn kú m¹n lôc. Trong lý t−ëng sèng "nhµn", sèng "tù t¹i" nh− NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm chÝnh lµ muèn sèng cho riªng m×nh, tù gi¶i phãng khái mäi tr¸ch nhiÖm vÒ x· héi, qu©n thÇn theo quan niÖm nho gi¸o. Tõ thÕ kû XVIII v¨n häc b¾t ®Çu ý thøc vÒ c¸i th©n con ng−êi nh− mét gi¸ trÞ trÇn thÕ, vµ dÊy (1) lªn mét dßng v¨n häc khãc than xãt ®au cho ch÷ th©n con ng−êi . T− t−ëng nµy ®· xuÊt hiÖn ë v¨n häc Trung Quèc thêi Ngôy TÊn - Nam B¾c triÒu (thÕ kû II - VI) ®¸nh dÊu sù thøc tØnh cña con ng−êi khi ý thøc vÒ ®¹i nhÊt thèng tan r·. M−êi chÝn bµi "cæ thi" khãc cho cuéc sinh tö, cho ®êi ng−êi ng¾n ngñi, ®óng nh− Chung Vinh khen, "mét ch÷ ngh×n vµng" lµ minh chøng cho ý thøc ®ã. §Õn thÕ kû XIX th× con ng−êi c«ng khai bµy tá nhu cÇu h−ëng l¹c, vui thó thanh s¾c nh− NguyÔn C«ng Trø, D−¬ng L©m,... Trong s¸ch Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ (trung ®¹i), §. X. LikhachÐp còng cã nhiÒu nhËn xÐt cã ý nghÜa gîi dÉn. Ch¼ng h¹n, trong v¨n häc Nga thÕ kû XI - XIII, ®Æc biÖt trong sö biªn niªn, con ng−êi "chØ cã c¸c hµnh ®éng cã ý nghÜa lín", kh«ng cã c¸c hµnh ®éng th−êng ngµy. T¸c gi¶ kh«ng cã quan niÖm vÒ "t©m lý løa tuæi", "kh«ng cã nh÷ng s¾c th¸i, nh÷ng chuyÓn ho¸ t¹o thµnh m©u thuÉn trong ®êi sèng néi t©m". VÒ ch©n dung th× c¸c c«ng t−íc ®−îc miªu t¶ trong trang phôc nghi lÔ chØnh tÒ, hoÆc mang ¸o gi¸p, tay cÇm khiªn, cÇm lao. Sù miªu t¶ trë thµnh sù kiÖn biÓu d−¬ng, ca ngîi. Sang thÕ kû XIV - XV, t¸c gi¶ nhËn thÊy cã quan niÖm "t©m lý trõu t−îng" - tøc lµ miªu t¶ tõng tr¹ng th¸i t©m lý riªng biÖt rÊt thµnh c«ng nh−ng c¸c tr¹ng th¸i Êy kh«ng ®−îc liªn kÕt l¹i ®Ó thµnh mét tÝnh c¸ch hoµn chØnh. §Õn thÕ kû XVII trong dßng v¨n häc d©n chñ th× míi xuÊt hiÖn con ng−êi t©m lý. Con ng−êi bÊt m·n víi sè phËn, hoµn c¶nh, ch−a tõng cã trong c¸c thêi kú tr−íc. §ã lµ con ng−êi chÞu ®au ®ín v× ®ãi, rÐt, v× bÊt c«ng, v× ®ñ thø v« lý. Con ng−êi c¸ nh©n ë n−íc Nga kh«ng ph¶i lµ kÎ phiªu l−u giµu cã trong bé quÇn ¸o x©m l−îc nh− qu©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha thÕ kû XV - XVI, kh«ng ph¶i lµ c¸c nghÖ sÜ sang träng thêi Phôc h−ng, mµ lµ mét kÎ r¸ch r−íi h¹ l−u, ®øng ë bËc thang cuèi cïng, muèn t×m c¸i chÕt ®Ó gi¶i tho¸t khái ®au khæ. §ã lµ (2) tÝn hiÖu cña dßng v¨n häc nh©n ®¹o thÕ kû XIX . Trong v¨n häc C¬ §èc gi¸o Bidantin ng−êi ta thÊy, ch¼ng h¹n nh− trong Cùu −íc ch¼ng ai ph¶i ng−îng nghÞu khi chÞu ®ùng nçi ®au vµ kªu gµo v× ®au ®ín. Kh«ng mét ®ao phñ nµo trong bi kÞch Hy L¹p cã thÓ thÊy c¶nh c¬ thÓ bÞ xÎ ra, tr¸i tim lé ra tõ lång ngùc, x−¬ng thÞt run rÈy, thÞt dÝnh vµo x−¬ng. §ã lµ c¶nh thª th¶m cô thÓ nhÊt. C¬ thÓ con ng−êi ®−îc Kinh Th¸nh c¶m nhËn trong sù ®au ®ín, run rÈy tù trong lßng, trong c¬ thÓ ng−êi chÞu n¹n, kh¸c h¼n c¬ thÓ trÇn truång ®Çy sinh lùc trong t−îng thÇn Hy L¹p víi sù thanh th¶n vµ vÎ ®Ñp hµi hoµ cña con ng−êi tù do. §©y lµ c¬ thÓ cña con ng−êi bÊt lùc tr−íc b¹o lùc. Trong Cùu −íc, tõ tr¸i tim xuÊt hiÖn 851 lÇn thÓ hiÖn quan niÖm con ng−êi trong Kinh Th¸nh(3). Theo quan s¸t cña Eric Auerbach, con ng−êi trong Kinh Th¸nh ®Çy bÝ Èn, lu«n quay l−ng vÒ ng−êi ®äc,

(1) Xem c¸c bµi viÕt cña TrÇn §×nh Sö trong s¸ch VÒ con ng−êi c¸ nh©n trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 1997. (1) §. LikhachÐp, Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ, M¸tx¬cva, 1970. (2) X. AvªrinxÐp, Thi ph¸p v¨n häc Bidantin trung ®¹i th−îng kú, M¸txc¬va, 1977, tr. 61 - 63.

53

ng−êi ®äc nghe thÊy yªu cÇu cña hä, nh−ng rÊt Ýt ®−îc nghe gi¶i thÝch. §ã lµ ®iÓm kh¸c víi (1) con ng−êi cña HomÌre, c¸c chi tiÕt ®−îc gi¶i thÝch rÊt cÆn kÏ . Trªn ®©y chØ lµ mét sè nÐt ®Ó cã ý niÖm vÒ quan niÖm nghÖ thuËt, vÒ con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i, mét ph¹m trï ®Æc thï, kh¸c h¼n thêi cæ ®¹i vµ thêi cËn, hiÖn ®¹i. MÆt kh¸c con ng−êi nµy còng ®a d¹ng chø kh«ng gi¶n ®¬n mét chiÒu, nÕu nh×n vµo toµn c¶nh. Trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, con ng−êi trong TruyÖn KiÒu, trong th¬ Hå Xu©n H−¬ng, trong h¸t nãi cña NguyÔn C«ng Trø kh¸c nhau biÕt chõng nµo !

5. Con ng−êi trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i V¨n häc cËn, hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña thêi kú x· héi phong kiÕn tan r·, quan hÖ t− b¶n ®−îc x¸c lËp ; lµ v¨n häc cña thêi kú con ng−êi c¸ nh©n t− s¶n míi xuÊt hiÖn ; lµ v¨n häc cña ý thøc c¸ tÝnh cña t¸c gi¶, cña ý thøc nghÖ thuËt tù gi¸c trong c¸c c−¬ng lÜnh trµo l−u,... NÕu c¸ nh©n trong v¨n häc trung ®¹i lµ c¸ nh©n vò trô, tù nhiªn th× ë ®©y ®−îc ®æi míi vÒ chÊt vµ hÕt søc ®a d¹ng. Cã thÓ nãi tíi con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, trong chñ nghÜa cæ ®iÓn, trong v¨n häc l·ng m¹n, trong chñ nghÜa hiÖn thùc. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸ quen thuéc, nh−ng thùc chÊt lµ vÊn ®Ò míi. Theo Iu. Lètman, con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, Khai s¸ng lµ con ng−êi tù nhiªn trÇn thÕ, sèng vui vÎ víi ®êi sèng b¶n n¨ng cña m×nh. Trong chñ nghÜa l·ng m¹n cã con ng−êi ®ãng vai ¸c quû, tªn c−íp ®Ó ph¸ vì trËt tù cò, nh÷ng kÎ d¸m lµm nh÷ng ®iÒu "tr¸i ®¹o" chèng l¹i c¸i cò. Trë vÒ víi v¨n häc ViÖt Nam tr−íc n¨m 1945 ta thÊy cã ba hiÖn t−îng v¨n häc lín víi nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ®¸ng chó ý. TiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn trong phÇn tiªu biÓu cña nã lµ t¸c phÈm cña Kh¸i H−ng, NhÊt Linh, Hoµng §¹o ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm con ng−êi míi lµm nÒn t¶ng cho viÖc x©y dùng cèt truyÖn vµ miªu t¶ nh©n vËt trong t¸c phÈm. §ã lµ con ng−êi c¸ nh©n vµ xung ®ét víi gia ®×nh truyÒn thèng, víi kh¸t väng t×m lèi tho¸t ly mäi quan hÖ x· héi ®Ó tho¶ m·n tù do b¶n n¨ng. §Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn ®· më ®Çu c¸ch miªu t¶ thÕ giíi néi t©m con ng−êi, chó ý tr×nh bµy thÕ giíi c¶m gi¸c cña con ng−êi ®èi víi m«i tr−êng xung quanh, ®èi víi ng−êi kh¸c vµ ®èi víi chÝnh m×nh, ®−a toµn bé cÊu tróc tù sù vµo cÊp ®é ®ã. Cã thÓ nãi toµn bé ®êi sèng nh©n vËt tiÓu thuyÕt ë ®©y ®−îc dÖt b»ng c¶m gi¸c, cßn hµnh ®éng lµ nh÷ng sù kiÖn dÊy lªn nh÷ng c¶m gi¸c Êy. T¸c phÈm më ®Çu b»ng c¶m gi¸c, kÕt thóc còng b»ng c¶m gi¸c lµm cho ng−êi ®äc cïng thÓ nghiÖm c¶m gi¸c víi nh©n vËt. §ã lµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña lèi c¶m thô l·ng m¹n, nhÊt lµ khi t¸c gi¶ dµnh −u tiªn cho c¸c c¶m gi¸c ªm ¸i, ngät ngµo, t−¬i ®Ñp ®Çy th¬ méng(2). Th¬ míi lµ th¬ ph¸t hiÖn c¸i t«i c¸ nh©n thµnh thùc, thÇm kÝn cña mçi ng−êi. HÇu nh− toµn bé c¶m høng th¬ míi lµ ®i t×m c¸i t«i - c¸i t«i tù c¶m gi¸c, c¶m thÊy trong thÕ giíi ®« thÞ hiÖn ®¹i. "T«i chØ lµ mét kh¸ch t×nh si", "T«i lµ kÎ bé hµnh phiªu l·ng", "T«i chØ lµ mét kiÕp ®i hoang", "T«i lµ mét c« hån", "T«i lµ con chim ®Õn tõ nói l¹", "T«i lµ con nai bÞ chiÒu

(3) E. Auerbach, M« pháng (Mimesis), M¸txc¬va, 1976, tr. 32. (1) Xem thªm : Lª ThÞ Dôc Tó, Quan niÖm vÒ con ng−êi trong tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn, NXB Khoa häc x· héi, H., 1997 (LuËn ¸n do chóng t«i h−íng dÉn b¶o vÖ n¨m 1994).

54

®¸nh l−íi", "T«i lµ kÎ ®−a r¨ng bÊu mÆt trêi", "T«i lµ kÎ l¹c loµi", "T«i lµ chiÕc thuyÒn say", "Anh lµ m©y bèn ph−¬ng trêi",... NÕu nh− th¬ cæ ®iÓn miªu t¶ c¸i thÕ giíi mµ t¸c gi¶ h−íng tíi hay ®èi diÖn vµ c¶m xóc, th× th¬ míi lµ th¬ chiªm nghiÖm tr¹ng th¸i cña chÝnh c¸i t«i trong thÕ giíi. §iÒu nµy lµm cho th¬ míi thay ®æi ®iÓm nh×n − nh×n tõ bªn trong c¸i t«i, qua l¨ng kÝnh cña c¶m gi¸c. Th¬ cæ ®iÓn ch−a bao giê cã ®−îc nh÷ng c©u nh− trªn, nã lµ hiÖn th©n cho ®iÓm nh×n míi, nh·n quan ng«n ng÷ míi, chñ thÓ míi, vµ tõ ®ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh (1) míi . V¨n xu«i hiÖn thùc nh×n x· héi trong quan hÖ víi sè phËn vµ øng xö c¸ nh©n. Hoµn c¶nh lµ ®èi t−îng quan t©m chÝnh cña nã, nh−ng con ng−êi vÉn lµ ®iÓm tùa ®Ó nh×n vµo hoµn c¶nh. V¨n häc hiÖn thùc xem con ng−êi lµ s¶n phÈm cña hoµn c¶nh, lµ tiªu b¶n cña hoµn c¶nh. Mæ xÎ con ng−êi lµ kh¸m ph¸ t¸c ®éng hoµn c¶nh lªn con ng−êi. §ã lµ quan niÖm míi vÒ con ng−êi, kh¸c víi quan niÖm con ng−êi lµ kÎ mang ®¹o lý chèng l¹i kÎ v« ®¹o, lµ anh hïng thay trêi hµnh ®¹o trong v¨n häc trung ®¹i. §èi víi NguyÔn C«ng Hoan mçi con ng−êi lµ mét diÔn viªn ®ãng vai trong tÊn trß ®êi. "§êi lµ s©n khÊu hµi kÞch". §©y lµ kÎ lµm trß chung thuû ("O¼n tµ ro»n", kia lµ kÎ lµm trß thÓ dôc − Tinh thÇn thÓ dôc), nä lµ kÎ lµm trß b¸o hiÕu (B¸o hiÕu : tr¶ nghÜa cha, B¸o hiÕu : tr¶ nghÜa mÑ). Cô Ch¸nh B¸ lµm trß mÊt giµy ®Ó kiÕm ®«i giµy míi, ®øa ch¸u ®ãng trß mÊt c¸i vÝ ®Ó ®uæi khÐo «ng cËu ®i, ®øa bÐ tù lµm g·y tay ®Ó ®ãng trß ¨n xin, anh kÐp T− BÒn ®ãng trß vui khi cha hÊp hèi chÕt,... Lµm trß lµ tr¹ng th¸i kh«ng thËt cña con ng−êi. Khi mäi ng−êi ®Òu ®ãng trß th× ta cã mét x· héi gi¶ dèi, ®¸nh mÊt b¶n chÊt ch©n thËt. Con ng−êi bÞ tha ho¸, kh«ng cßn chung thuû, kh«ng cßn hiÕu, kh«ng cßn t×nh, kh«ng cßn vui, thÝch thËt n÷a ! BÒ ngoµi c¸i g× nã còng cã, mµ bªn trong th× kh«ng cã g× c¶. NguyÔn C«ng Hoan l¹i miªu t¶ con ng−êi bÞ vËt ho¸ : ngùa ng−êi, ng−êi ngùa, ng−êi tranh c¬m víi chã, ng−êi biÕn thµnh c©y thÞt, bé x−¬ng,... B»ng quan niÖm con ng−êi lµm trß vµ con ng−êi bÞ vËt ho¸, NguyÔn C«ng Hoan ®· c−êi vµo c¸i x· héi gi¶ dèi, phi nh©n trong thùc t¹i. NguyÔn C«ng Hoan ®· ®Ò cËp ®Õn mét khÝa c¹nh s©u s¾c nhÊt trong x· héi ®ång tiÒn. "VËt ho¸" lµ kh¸i niÖm vÒ con ng−êi trong x· héi t− s¶n, lµ hiÖn thùc tÊt nhiªn, trùc tiÕp cña mçi c¸ nh©n : con ng−êi biÕn thµnh hµng ho¸, thµnh ®å vËt. Ng« TÊt Tè trong T¾t ®Ìn l¹i cã quan niÖm kh¸c h¼n. Nh©n vËt chÝnh diÖn cña «ng kh«ng bÞ tha ho¸. C¸c phÈm chÊt cña nh©n vËt chÝnh diÖn nh− chÞ DËu, anh DËu, c¸i Tý lµ nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp, kh«ng bÞ thay ®æi tr−íc søc Ðp tµn b¹o cña hoµn c¶nh, hay ®óng h¬n, chóng bÞ ®e do¹ thay ®æi. ChÞ DËu ®ãi ¨n triÒn miªn, ch¹y v¹y vay nî, b¸n con b¸n chã mµ s¾c ®Ñp kh«ng suy suyÓn, ai thÊy còng mª. Quan phñ gi¨ng bÉy, quan cô gÇn kÒ mµ chÞ kh«ng thÊt tiÕt. C¸i Tý ®ãi c¬m ®Õn thÕ mµ nhÊt quyÕt kh«ng ¨n c¬m chã cña nhµ bµ NghÞ. §iÒu ®ã chøng tá trong bøc tranh hiÖn thùc kh¾c nghiÖt nhµ v¨n vÉn dµnh mét khung trêi l·ng m¹n cho c¸c nh©n vËt th©n yªu cña m×nh. Nam Cao lµ nhµ v¨n tËp ®¹i thµnh cña v¨n xu«i hiÖn ®¹i tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. ¤ng tiÕp thu quan niÖm con ng−êi c¶m gi¸c, «ng chÊp nhËn con ng−êi bÞ tha ho¸, dÞ d¹ng, nh−ng «ng còng thÊy con ng−êi ë n¬i s©u th¼m vÉn cßn gi÷ ®−îc tÝnh ng−êi,... v× vËy

(1) Xem thªm : Th¬ cæ ®iÓn, Th¬ l·ng m¹n trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, 1995.

55

t¸c phÈm cña «ng võa ®au ®ín, võa m¹nh mÏ, nhøc nhèi. Nam Cao lµ nhµ v¨n ®Æt ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi bøc xóc nhÊt, s©u s¾c nhÊt, nan gi¶i nhÊt. NÕu hiÓu tiÓu thuyÕt lµ h×nh thøc nghÖ thuËt cung cÊp nh÷ng gi¶i ph¸p thÈm mü cho nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi ch−a ®−îc gi¶i quyÕt trong hiÖn thùc x· héi, lÞch sö, th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña Nam Cao ®· mang chÊt tiÓu thuyÕt s©u s¾c nhÊt. VÒ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i xin tham kh¶o mét sè bµi viÕt kh¸c(1). Qua c¸c phÇn tr×nh bµy trªn ta thÊy : − LÞch sö cña v¨n häc nh©n lo¹i lµ lÞch sö lu«n lu«n ®æi thay quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. − Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ yÕu tè c¬ b¶n, then chèt nhÊt cña mét chØnh thÓ nghÖ thuËt, chi phèi toµn bé tÝnh ®éc ®¸o vµ hÖ thèng nghÖ thuËt cña chØnh thÓ Êy. − Sù ®æi míi vµ ®a d¹ng cña v¨n häc tr−íc hÕt lµ ®æi míi vµ ®a d¹ng trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. − Nghiªn cøu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi gióp ta th©m nhËp vµo c¬ chÕ t− duy cña v¨n häc, kh¸m ph¸ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña h×nh thøc (thÓ lo¹i, phong c¸ch) v¨n häc. §ã chÝnh lµ néi dung Èn chøa bªn trong mäi yÕu tè h×nh thøc v¨n häc, ph©n biÖt víi néi dung cô thÓ mµ mçi t¸c phÈm biÓu hiÖn.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, c¬ së x· héi lÞch sö vµ ý nghÜa cña nã ®èi víi nghÖ thuËt. Quan ®iÓm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cã kh¸c g× víi quan niÖm triÕt häc, x· héi häc, khoa häc vÒ con ng−êi. 2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn nh− thÕ nµo trong t¸c phÈm. Nªu vµi vÝ dô. 3. Ph©n biÖt quan niÖm con ng−êi trong thÇn tho¹i, sö thi, cæ tÝch. Nªu vÝ dô. 4. Ph©n biÖt quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Cho vÝ dô. 5. So s¸nh c¸c bµi th¬ Hå ChÝ Minh, S¸ng th¸ng n¨m, B¸c ¬i ! cña Tè H÷u vµ Ng−êi ®i t×m h×nh cña n−íc cña ChÕ Lan Viªn, vµ nªu sù kh¸c biÖt trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cña hai t¸c gi¶.

(1) TrÇn §×nh Sö : − Con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i trong s¸ch Mét thêi ®¹i v¨n häc míi, NXB V¨n häc, 1987, t¸i b¶n 1995. − Con ng−êi trong s¸ng t¸c NguyÔn KhuyÕn trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d. − Quan niÖm con ng−êi trong th¬ Tè H÷u trong s¸ch Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, NXB T¸c phÈm míi, 1987, NXB Gi¸o dôc, t¸i b¶n 1995. − Quan niÖm con ng−êi trong TruyÖn KiÒu trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.

56

Ch−¬ng IV

Thêi gian nghÖ thuËt

I - kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt 1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï cña nghÖ thuËt Trong triÕt häc ng−êi ta xem thêi gian lµ h×nh thøc (ph−¬ng thøc) tån t¹i cña vËt chÊt. §ã lµ h×nh thøc tån t¹i cã tÝnh liªn tôc, ®é dµi, h−íng, nhÞp ®é, cã ba chiÒu qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai vµ cã tÝnh chÊt kh«ng thÓ ®¶o ng−îc. §Ó ®o thêi gian nµy ng−êi ta lµm ra c¸c ph−¬ng tiÖn nh− lÞch, ®ång hå vµ ®Þnh ra c¸c ®¬n vÞ thêi gian : gi©y, phót, ngµy, giê, n¨m, th¸ng, thÕ kû. Kh«ng mét vËt chÊt nµo cã thÓ tån t¹i ngoµi thêi gian. Mäi d¹ng tån t¹i cña vËt chÊt ®Òu cã thêi gian riªng cña m×nh. Ngoµi thêi gian vËt lý, thêi gian lÞch sö, cßn cã thêi gian sinh vËt, thêi gian t©m lý. NghÖ thuËt lµ mét d¹ng tån t¹i ®Æc thï, nã còng cã thêi gian riªng. T¸c phÈm nghÖ thuËt còng tån t¹i trong thêi gian vËt chÊt : xem bµi th¬, cuèn tiÓu thuyÕt, bé phim, vë kÞch,... ®Òu ph¶i mÊt mét l−îng thêi gian, tuú theo dung l−îng t¸c phÈm dµi hay ng¾n. Kh«ng cã thêi gian vËt chÊt, t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng tån t¹i ®−îc. Nh−ng thêi gian kh¸ch quan ®ã ch−a ph¶i lµ thêi gian nghÖ thuËt. Bëi v× qua t¸c phÈm, ta cã thÓ tr¶i qua mét cuéc ®êi, mét ngµy, tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ, hoÆc quay vÒ qu¸ khø, hay nh¶y v−ît tíi t−¬ng lai, hoÆc sèng víi thêi gian câi tiªn nh− Tõ Thøc. Thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi gian mµ ta cã thÓ thÓ nghiÖm ®−îc trong t¸c phÈm nghÖ thuËt víi tÝnh liªn tôc vµ ®é dµi cña nã, víi nhÞp ®é nhanh hay chËm, víi c¸c chiÒu thêi gian hiÖn t¹i, qu¸ khø hay t−¬ng lai. Thêi gian nghÖ thuËt do ®−îc s¸ng t¹o ra nªn mang tÝnh chñ quan, g¾n víi thêi gian t©m lý. Nã cã thÓ kÐo dµi hay rót ng¾n thêi gian thùc tÕ. Nã cã thÓ ®¶o ng−îc hay v−ît tíi t−¬ng lai. Nã cã thÓ dõng l¹i. Thêi gian nghÖ thuËt lµ h×nh t−îng nghÖ thuËt, s¶n phÈm s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt nh»m lµm cho ng−êi th−ëng thøc c¶m nhËn ®−îc : hoÆc håi hép ®îi chê, hoÆc thanh th¶n v« t−, hoÆc ®¾m ch×m vµo qu¸ khø. ThiÕu sù c¶m thô, t−ëng t−îng cña ng−êi ®äc th× thêi gian nghÖ thuËt kh«ng xuÊt hiÖn. Nh−ng thêi gian nghÖ thuËt còng kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t−îng cña t©m lý c¸ nh©n ng−êi ®äc, muèn c¶m thô nhanh chËm thÕ nµo còng ®−îc. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét s¸ng t¹o kh¸ch quan trong chÊt liÖu. NÕu nh− mét t¸c phÈm cã thÓ g©y hiÖu qu¶ håi hép ®îi chê th× ®èi víi ai, lóc nµo, khi c¶m thô, thêi gian Êy ®Òu xuÊt hiÖn. §iÒu ®Æc biÖt lµ thêi gian nghÖ thuËt lµ mét biÓu t−îng, mét t−îng tr−ng, thÓ hiÖn mét quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ cuéc ®êi vµ con ng−êi. Cuéc ®êi cã thÓ nh− chíp m¾t, nh− giÊc méng. Cuéc ®êi cã thÓ chØ lµ cuéc ®µy ¶i v« tËn. Cuéc ®êi cã thÓ chØ nh− con thoi ®−a mµ

57

kh«ng cã chØ, hoµn toµn v« nghÜa. Cuéc ®êi cã thÓ lµ cuéc hµnh qu©n ®i tíi t−¬ng lai,... Thêi gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï cã néi hµm triÕt lý. ChØ cÇn l−u ý tíi quan niÖm thêi gian trong th¬ Xu©n DiÖu, ChÕ Lan Viªn, Tè H÷u, ta sÏ thÊy ý nghÜa cña ph¹m trï thêi gian trong th¬ ca vµ v¨n häc nãi chung. Lµ h×nh thøc cña h×nh t−îng nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï quan träng nhÊt cña thi ph¸p häc, bëi v× nã thÓ hiÖn thùc chÊt s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nghÖ sÜ. NghÖ sÜ cã thÓ chän ®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc, cã thÓ kÓ nhanh hay chËm, cã thÓ kÓ xu«i hay ®¶o ng−îc, cã thÓ chän ®é dµi mét kho¶nh kh¾c hay nhiÒu thÕ hÖ, nhiÒu cuéc ®êi. Thêi gian thÓ hiÖn ý thøc s¸ng t¹o chñ ®éng, tù do, chñ quan cña nghÖ thuËt. Thêi gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï thi ph¸p cµng ngµy cµng cã tÇm quan träng bëi v× con ng−êi muèn c¶m nhËn toµn bé thÕ giíi qua thêi gian vµ trong thêi gian. Thêi gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï ®Æc tr−ng cña v¨n häc, bëi v¨n häc lµ nghÖ thuËt thêi gian. "Thêi gian lµ ®èi t−îng, lµ chñ ®Ò, lµ c«ng cô miªu t¶ − lµ sù ý thøc vµ c¶m gi¸c vÒ sù vËn ®éng vµ ®æi thay cña thÕ giíi trong c¸c h×nh thøc ®a d¹ng cña thêi gian xuyªn suèt toµn bé v¨n häc"(1). ViÖc nhµ tiÓu thuyÕt cã thÓ tù do øng xö víi thêi gian nh− trªn ®−îc xem lµ mét b−íc ngoÆt kiÓu C«pernic trong v¨n häc(2). Thêi gian trong v¨n häc kh«ng cßn gi¶n ®¬n lµ c¸i dung chøa c¸c qu¸ tr×nh ®êi sèng mµ lµ mét yÕu tè néi dung tÝch cùc, "mét kÎ tham gia ®éc lËp vµo hµnh ®éng nghÖ thuËt"(3), lµ "mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu nhÊt ®Ó tæ chøc néi dung cña nghÖ thuËt"(4).

2. L−îc sö kh¸i niÖm §èi víi con ng−êi, ý niÖm thêi gian ®Õn muén h¬n ý niÖm kh«ng gian rÊt nhiÒu. Kh«ng gian cã thÓ ®−îc c¶m nhËn b»ng thÞ gi¸c, cßn thêi gian ph¶i so s¸nh, liªn hÖ, t−ëng t−îng míi c¶m thÊy. Mét thêi gian dµi con ng−êi chØ hiÓu thêi gian lµ kh¸ch quan, do ®ã kh«ng ai nghÜ ®Õn thêi gian nghÖ thuËt. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét kh¸i niÖm rÊt míi cña khoa v¨n häc, ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu næi bËt nhÊt cña khoa nghiªn cøu v¨n häc hiÖn ®¹i. Tr−íc thÕ kû XX, nã hÇu nh− ch−a ®−îc ý thøc. Thêi cæ Hy L¹p, trong Thi ph¸p häc, do ®Ò x−íng nguyªn t¾c "b¾t ch−íc tù nhiªn" ng−êi ta ch−a ý thøc ®−îc tÝnh ®éc lËp cña thêi gian nghÖ thuËt. Chñ nghÜa cæ ®iÓn Ph¸p víi luËt "tam duy nhÊt" ®ång nhÊt thêi gian cèt truyÖn vµo thêi gian diÔn xuÊt (3 - 4 tiÕng hoÆc tèi ®a lµ mét ngµy ®ªm), ®· gß bã trãi buéc nghÖ thuËt. ThÕ kû XVIII, nhµ khai s¸ng §øc Lessing ph©n biÖt th¬ vµ héi ho¹ ë chç héi ho¹ miªu t¶ c¸c sù vËt tr¶i ra trong kh«ng gian, cßn th¬ ca miªu t¶ nh÷ng vËt thay thÕ nhau trong thêi gian, nh− vËy vÉn chØ lµ sù t−¬ng ®ång gi÷a v¨n häc víi ®èi t−îng vµ chÊt liÖu. Ng−êi ta ch−a thÊy râ thêi gian nghÖ thuËt mang

(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 209 - 210. (2) To¸t yÕu b¸ch khoa v¨n häc, M¸txc¬va, 1978, tËp 9, tr. 775. (1) A. GurªvÝch, Thêi gian lµ g× ? in trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc, sè 11, 1968. (2) N. G©y, Thêi gian vµ kh«ng gian trong cÊu tróc t¸c phÈm trong s¸ch Kontekxt - 1974, M¸txc¬va, 1975, tr. 228.

58

tÝnh chÊt t©m lý. ViÖc ph¸t hiÖn tÝnh thêi gian cña dßng ng«n tõ ®· më ra triÓn väng míi ®Ó kh¸m ph¸ thêi gian nghÖ thuËt. Mét thêi gian dµi con ng−êi hÇu nh− chØ thÊy thêi gian, kh«ng gian lµ kh¸ch quan. Tõ n¨m 1885, Mach trong t¸c phÈm Ph©n tÝch c¶m gi¸c ®em thêi gian vËt lý hoµn nguyªn thµnh c¸c yÕu tè c¶m gi¸c, x©y dùng l¹i quan niÖm chñ quan vÒ thÕ giíi. Cïng thêi gian Êy xuÊt hiÖn bøc tranh Ên t−îng chñ nghÜa ®Çu tiªn, Sezan dïng mµu s¾c thuÇn tuý t¹o ra c¶m gi¸c lËp thÓ, kÕ ®ã Picasso dïng mÆt ph¼ng hai chiÒu thay thÕ kh«ng gian ba chiÒu thÊu thÞ, ph¸t hiÖn ra tÝnh chñ quan trong quan niÖm vÒ kh«ng gian, thêi gian. H. Bergson x¸c ®Þnh vÒ mÆt triÕt häc b¶n chÊt thêi gian cña sù sèng, g¾n liÒn víi thÓ nghiÖm. ThÕ lµ ®æi míi quy t¾c vËn dông thêi gian, kh«ng gian trong nghÖ thuËt. Thêi gian nghÖ thuËt thùc sù ®−îc ý thøc khi nhËn thÊy sù so le gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt, thêi gian kh«ng ®ång ®Òu trong c¸c ch−¬ng còng nh− thêi gian bá löng gi÷a c¸c ch−¬ng tiÓu thuyÕt. §ã lµ ®iÒu ®−îc nhËn thÊy trong tiÓu thuyÕt Don KihotÐ cña Cervantes, trong Tom Jones - ®øa trÎ v« thõa nhËn cña Henry Fielding, trong Tristam Sandy cña L. Sterne. C¸c nhµ h×nh thøc Nga nh− Sclèpxki, T«masÐpxki lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn nªu ra vÊn ®Ò thêi gian tù sù, tiÕp theo lµ W. Hadow, E. Staiger, G. Muller, L. Dolegel, A. Men®ilèp nªu ra thêi gian cã tÝnh kh«ng gian trong v¨n xu«i. G. Genette, M. Bal lµ nh÷ng ng−êi hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc thêi gian trÇn thuËt. C¸c nhµ thi ph¸p häc lÞch sö nh− M. Bakhtin, §. X. LikhachÐp kh¸i qu¸t c¸c h×nh thøc thêi gian trong tiÓu thuyÕt cæ vµ v¨n häc trung ®¹i. Thêi gian trong v¨n häc thÕ kû XIX còng nh− c¸c h×nh thøc míi l¹ cña thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc thÕ kû XX lµ ®Ò tµi cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu. J. Frank, K. Kumar, T. M«t−l«va, H. Meierhoff nghiªn cøu c¸c h×nh thøc thêi gian trong v¨n häc hiÖn ®¹i. HiÖn nay vÊn ®Ò nµy ®ang thu hót sù chó ý cña giíi nghiªn cøu. Tuy nhiªn, ph¹m trï thêi gian nghÖ thuËt vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn ch−a ®−îc nhÊt trÝ trong c¸c khÝa c¹nh chuyªn s©u.

II - CÊu tróc vµ biÓu hiÖn cña thêi gian nghÖ thuËt Nh− trªn ®· nãi, thêi gian nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ trªn c¬ së tæ chøc vËt liÖu. VËy tr−íc hÕt h·y t×m hiÓu c¸c yÕu tè mang thêi gian, sù tæ chøc thêi gian vµ c¸c h×nh thøc thêi gian nghÖ thuËt. Trong v¨n häc, yÕu tè nµo còng cã thêi gian cña nã vµ ®Òu cã thÓ biÓu hiÖn thêi gian. Chóng ta chó ý tr−íc hÕt tíi yÕu tè chÝnh, tøc lµ hai líp thêi gian c¬ b¶n sau ®©y.

1. Thêi gian trÇn thuËt Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian vËn ®éng theo dßng vËn ®éng tuyÕn tÝnh, mét chiÒu, cña v¨n b¶n ng«n tõ. Ng−êi ta nãi v¨n häc lµ nghÖ thuËt thêi gian bëi v× v¨n häc diÔn ®¹t c¸c sù vËt, hiÖn t−îng theo trËt tù thêi gian cña lêi nãi liªn tôc, tõ c©u ®Çu cho ®Õn c©u cuèi cïng, kh«ng ®¶o ng−îc. Kh¸i niÖm "trÇn thuËt" ®©y ®−îc dïng víi ý nghÜa rÊt kh¸i qu¸t − kh«ng chØ lµ cho lo¹i tù sù, mµ cho mäi v¨n b¶n v¨n häc, nghÜa lµ sù tæ chøc v¨n b¶n miªu t¶, biÓu hiÖn cña chñ thÓ ®Ó thÓ hiÖn thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, ng−êi ta gäi th¬ tr÷ t×nh lµ "tù t×nh", "trÇn t×nh", "tù thuËt" tøc lµ kÓ nçi lßng, tr×nh bµy t×nh c¶m.

59

Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian cña ng−êi kÓ, cña sù kÓ. a) Nã cã më ®Çu vµ kÕt thóc, do ®ã lµ mét thêi gian h÷u h¹n. b) Nã cã tèc ®é vµ nhÞp ®é riªng do ng−êi kÓ cã thÓ kÓ nhanh hay chËm, cã nghÜa lµ kÓ l−ít hay lµ tû mû, dõng l¹i miªu t¶ chi tiÕt. Khi nµo diÔn ®¹t kh¸i qu¸t th× thêi gian l−ít nhanh, khi nµo sa vµo miªu t¶ chi tiÕt th× thêi gian nh− dõng l¹i. c) Do nã cã tÝnh kh«ng ®¶o ng−îc cho nªn nã cã thÓ s¾p xÕp l¹i trËt tù thêi gian cña sù viÖc vµo trËt tù tr−íc sau cña nã. Nã cã thÓ ®em c¸i x¶y ra sau kÓ tr−íc, vµ ng−îc l¹i ®em c¸i x¶y ra tr−íc kÓ sau. d) Thêi gian trÇn thuËt lu«n mang thêi hiÖn t¹i. T«i ®ang nãi cã nghÜa lµ thêi ®iÓm ®ang hiÖn t¹i. Thêi hiÖn t¹i ng÷ ph¸p cña lêi nãi øng víi thêi hiÖn t¹i cña ng−êi nãi. Khi ta ®äc mét bµi th¬ tr÷ t×nh cæ lµ ta nhËp thêi hiÖn t¹i cña t¸c gi¶ vµo víi thêi hiÖn t¹i cña ng−êi ®äc lµ ta, vµ t¹o thµnh mét thêi gian nghÖ thuËt, chØ cã trong nghÖ thuËt. X¸c ®Þnh thêi gian trÇn thuËt nh− thÕ nµo lµ vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®Ó ph©n tÝch nghÖ thuËt trÇn thuËt. Theo G. Genette, thêi gian trÇn thuËt cã bèn h×nh thøc : a) TØnh l−îc (ellipsis) − thêi gian ®−îc trÇn thuËt rÊt dµi, nh−ng thêi gian trÇn thuËt l¹i bá qua, thêi gian trÇn thuËt gÇn nh− b»ng kh«ng. ë ®©y cã c¸c h×nh thøc cô thÓ kh¸c nhau, hoÆc cã biÓu thÞ hµm Èn, hoÆc cã biÓu thÞ râ rµng hoÆc chØ ¸m thÞ, hoÆc lµ gi¶ thiÕt. b) L−îc thuËt (summary) − lµ l−îc kÓ trong mét c©u ng¾n mét ®o¹n thêi gian dµi. c) C¶nh t−îng (scene) − kÓ c¸c cuéc ®èi tho¹i, thêi gian gÇn nh− b»ng thêi gian thùc tÕ khi tiÕn hµnh ®èi tho¹i (ng−êi ta gäi thêi gian ®ã lµ thêi gian kÞch). d) Dõng l¹i (pause) tøc lµ khi nhµ v¨n tiÕn hµnh miªu t¶ ch©n dung hay phong c¶nh, m«i tr−êng. Lóc nµy thêi gian ®−îc trÇn thuËt dõng l¹i b»ng kh«ng. Trong lý luËn tù sù Trung Quèc x−a ng−êi ta cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c h×nh thøc thuËt bæ sung (bæ tù), trÇn thuËt chuyÖn x¶y ra tr−íc (®¶o tù), trÇn thuËt xen (th¸p tù), kÓ nh÷ng chuyÖn sÏ x¶y ra (dù tù), c¸c h×nh thøc nµy trong sö biªn niªn còng sö dông. Thêi gian trÇn thuËt lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt, chØ cã trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt, bëi nã nh»m t¹o ra c¶m gi¸c thêi gian vµ dßng thêi gian trong t©m hån ng−êi ®äc. Gi¶ sö ta xem trÇn thuËt nh− mét hµnh ®éng diÔn xuÊt, nghÜa lµ t¸c gi¶ dïng ng«n tõ ®Ó biÓu diÔn c¸c nh©n vËt vµ sù kiÖn − th¬ tr÷ t×nh còng lµ ng«n tõ ®Ó diÔn xuÊt t×nh c¶m m×nh − th× thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian diÔn xuÊt, nã lµ thêi hiÖn t¹i. Khi ta ®äc lµ ta tù ®iÒu khiÓn cho dßng ng«n tõ l¹i diÔn xuÊt tr−íc m¾t ta. Do ®ã, thêi gian trÇn thuËt (thèng nhÊt dßng ng«n tõ, ho¹t ®éng biÓu diÔn cña t¸c gi¶ vµ ho¹t ®éng c¶m thô cña ng−êi ®äc) lµ thêi gian mang b¶n chÊt nghÖ thuËt. Do vËy, c¸i quan niÖm xem tr÷ t×nh − thêi hiÖn t¹i, cßn tù sù − thêi qu¸ khø chØ ®óng mét phÇn, tøc nãi tíi thêi gian ng÷ ph¸p (th×, thøc), thêi gian cña c¸i ®−îc nãi tíi, chø ch−a chó ý tíi thêi gian trÇn thuËt. Thêi gian trÇn thuËt thùc chÊt lµ thêi gian biÓu diÔn b»ng ph−¬ng tiÖn ng«n tõ. Mµ mäi diÔn xuÊt ®Òu ®ßi hái sù tham gia cña nhiÒu yÕu tè : t¸c gi¶, ng−êi kÓ chuyÖn, nh©n vËt, sù kiÖn, bèi c¶nh, ®¹o cô, ng−êi ®äc vµ ®ã lµ nghÖ thuËt.

2. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt NÕu trong mçi lêi nãi ta ®Òu ph©n biÖt ®−îc hai sù kiÖn : sù kiÖn nãi vµ sù kiÖn ®−îc nãi tíi, th× còng vËy, trong v¨n häc ta ph©n biÖt thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt.

60

Thêi gian ®−îc trÇn thuËt lµ thêi gian cña sù kiÖn ®−îc nãi tíi. §©y ch−a ph¶i lµ thêi gian nghÖ thuËt, nh−ng lµ c¬ së cña nã. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt bao gåm : a) Thêi gian sù kiÖn : lµ chuçi liªn tôc cña c¸c sù kiÖn trong quan hÖ liªn tôc tr−íc sau, nh©n qu¶. Cã ng−êi gäi ®©y lµ thêi gian "lÞch sö", thêi gian tÝch truyÖn. §ã lµ c¸c tªn gäi −íc lÖ. Thêi gian sù kiÖn cã thÓ ®−îc tÝnh theo ®é dµi thêi gian mµ nã diÔn ra. VÝ dô, thêi gian sù kiÖn trong Tam quèc diÔn nghÜa lµ mét tr¨m m−êi mét n¨m, thêi gian sù kiÖn cña TruyÖn KiÒu lµ m−êi l¨m n¨m. Thêi gian sù kiÖn trong truyÖn ChÝ PhÌo lµ c¶ cuéc ®êi ChÝ PhÌo. Nh−ng thêi gian sù kiÖn trong truyÖn cæ tÝch nh− C©y khÕ, TÊm C¸m th× chØ lµ tÝnh liªn tôc, mµ kh«ng biÕt lµ diÔn ra bao nhiªu l©u. ë ®ã hÇu nh− thiÕu quan niÖm ®é dµi thêi gian. Trong thêi gian sù kiÖn, ng−êi ta chia ra hai líp thêi gian : thêi gian tÝch truyÖn vµ thêi gian truyÖn. Thêi gian tÝch truyÖn cña ChÝ PhÌo lµ mét ®êi ChÝ PhÌo, cßn thêi gian truyÖn, tÝnh tõ khi "H¾n võa ®i võa chöi" cho ®Õn khi kÕt thóc truyÖn lµ s¸u ngµy. Trong Nh÷ng ng−êi bÞ quû ¸m cña §ètxt«iÐpxki th× thêi gian tÝch truyÖn lµ hai m−¬i n¨m (1849 − 1869), cßn thêi gian truyÖn lµ ba m−¬i ngµy, tõ khi Xtav¬r«ghin ®Õn vµo ngµy 12 - 9 ®Õn ngµy y chÕt 11 th¸ng 2. Thêi gian truyÖn trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t kÐo dµi chØ cã m−êi bèn ngµy. Thêi gian nµy cã khi ®−îc th«ng b¸o trong nhan ®Ò : Buæi s¸ng cña ng−êi trang chñ, 24 giê trong mét ngµy cña ng−êi ®µn bµ, ChÝn ngµy trong mét n¨m,... Sù ph©n biÖt nµy còng ®−îc nhËn thÊy ë sö thi. VÝ dô, ë Iliade, thêi gian tÝch truyÖn gåm m−êi n¨m, nh−ng thêi gian truyÖn lµ n¨m m−¬i ngµy trong n¨m thø m−êi. ë OdyssÐe, thêi gian truyÖn lµ bèn m−¬i mèt ngµy trong n¨m thø m−êi (theo c¸ch tÝnh cña H. Frankel vµ cña Helvig). Thêi gian tÝch truyÖn th−êng ®−îc kÓ bæ sung, chÊm ph¸, cßn thêi gian truyÖn th× ®−îc trÇn thuËt liªn tôc. Sù ph©n biÖt nµy cã ý nghÜa lµ : thêi gian tÝch truyÖn cã gi¸ trÞ thuyÕt minh, cßn thêi gian truyÖn míi t¹o c¶m gi¸c vËn ®éng cho t¸c phÈm. b) Thêi gian nh©n vËt : bao gåm thêi gian tiÓu sö vµ thêi gian ®−îc nÕm tr¶i qua t©m hån nh©n vËt. Thêi gian tiÓu sö tÝnh tõ ngµy sinh, ngµy ®ç ®¹t, lÊy vî, ®Î con, lµm quan, xa nhµ, lËp nghiÖp, èm ®au vµ chÕt,... Thêi gian sinh mÖnh còng thuéc thêi gian con ng−êi. Ho¹t ®éng t©m lý, ký øc dßng ý thøc t¹o thµnh thêi gian nh©n vËt. Cã nh÷ng sù kiÖn cø b¸m lÊy ký øc con ng−êi lµm cho thêi gian t©m lý dõng l¹i. NÕu nh©n vËt thiÕu ®êi sèng néi t©m th× thêi gian cña nã chØ tån t¹i trªn cÊp ®é sù kiÖn nh©n qu¶, trªn cÊp ®é thêi gian ®ång hå vµ lÞch. Thêi gian nh©n vËt g¾n víi c¸c thêi ®iÓm cã ý nghÜa riªng cña nh©n vËt ®ã ®ång thêi thÓ hiÖn trong t−¬ng quan víi c¸c nh©n vËt kh¸c. Ch¼ng h¹n, KiÒu nãi víi Thóc Sinh : ThiÕp nh− hoa ®· l×a cµnh Chµng nh− con b−ím l−în vµnh mµ ch¬i Chóa xu©n ®µnh ®· cã n¬i Ng¾n ngµy xin chí dµi lêi lµm chi ! thÓ hiÖn hai c¶m nhËn thêi gian hoµn toµn kh¸c nhau lóc ®ã. Mçi nh©n vËt cã mét "thêi kho¸ biÓu", mét nhÞp ®é ho¹t ®éng. Xin dÉn thªm mét vÝ dô n÷a vÒ TruyÖn KiÒu, trong ®o¹n Trao duyªn : Mai sau, dÇu cã bao giê §èt lß h−¬ng Êy so t¬ phÝm nµy 61

Tr«ng ra ngän cá, l¸ c©y ThÊy hiu hiu giã th× hay chÞ vÒ ë ®©y cã kh¸c biÖt gi÷a thêi gian ng−êi sèng vµ ng−êi chÕt, hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. Thêi gian nh©n vËt cã ®é dµi kh¸c nhau hiÖn diÖn trong t¸c phÈm. ChØ nh©n vËt chÝnh lµ cã thêi gian b»ng thêi gian tÝch truyÖn vµ thêi gian truyÖn, cßn c¸c nh©n vËt kh¸c th× chØ xuÊt hiÖn tõng lóc, tõng n¬i, vµo nh÷ng thêi ®iÓm, thêi ®o¹n nhÊt ®Þnh cña truyÖn. Thêi gian nh©n vËt cßn thÓ hiÖn ë b×nh diÖn thêi gian cña nh©n vËt mµ nhµ v¨n cho ta thÊy. Cã nh©n vËt chñ yÕu chØ xuÊt hiÖn trong c¸c cuéc héi häp, cã nh©n vËt xuÊt hiÖn trong thêi gian ch¬i bêi, cã nh©n vËt xuÊt hiÖn trong suy ngÉm, v.v. c) Thêi gian thiªn nhiªn : gåm cuéc vËn hµnh cña vò trô, bèn mïa, xu©n h¹ thu ®«ng, mïa m−a, mïa kh«, mïa nµo thøc Êy, sím, tr−a, chiÒu, tèi, ®ªm khuya, c¸c ngµy chuyÓn thêi tiÕt trong n¨m, tr¨ng trßn tr¨ng khuyÕt, v.v. Thêi gian thiªn nhiªn cã vÞ trÝ rÊt to lín trong ®êi sèng t©m hån con ng−êi. d) Thêi gian sinh ho¹t : lµ thêi gian con ng−êi thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng sèng : thêi gian ngñ, thêi gian ¨n nhËu, d¹o ch¬i, ®µm ®¹o, lµm viÖc. Mçi nhµ tr−êng vµ mçi c¬ quan cã lÞch lµm viÖc vµ thêi kho¸ biÓu riªng. Mçi thêi, mçi n¬i, mçi nhµ cã thêi gian sinh ho¹t riªng. §i s©u vµo líp thêi gian nµy ng−êi ta sÏ hiÓu ®−îc tr¹ng th¸i sèng vµ tån t¹i cña con ng−êi. e) Thêi gian phong tôc : ®ã lµ thêi gian cña c¸c phiªn chî, c¸c tuÇn chay, c¸c ngµy cóng giç, c¸c ngµy lÔ tiÕt trong n¨m, nã t¹o thµnh nhÞp ®é chung cña cuéc sèng tõng vïng, tõng d©n téc, tõng t«n gi¸o vµ gia ®×nh, dßng hä. Kh«ng ai cã thÓ sèng ngoµi phong tôc vµ ®êi hä g¾n víi nhÞp ®iÖu cña thêi nµy. g) Thêi gian x· héi, lÞch sö : ®ã lµ thêi gian ®æi thay s¬n hµ, sù h−ng phÕ, thÞnh suy cña x· héi. Nã ®−îc ®¸nh dÊu b»ng c¸c sù kiÖn lªn ng«i, niªn hiÖu, chiÕn tranh, néi chiÕn, ngµy gi¶i phãng, ngµy hoµ b×nh, ngµy c¸ch m¹ng, c¸c ®æi thay trong chÝnh s¸ch lµm ®æi thay cuéc sèng vµ sè phËn cña bao nhiªu ng−êi. C¸c líp thêi gian trªn cho thÊy thêi gian trong cuéc sèng con ng−êi lµ mét phøc hîp gåm nhiÒu yÕu tè. Sù phèi hîp c¸c yÕu tè cã nhÞp ®é vµ ®é dµi kh¸c nhau Êy sÏ t¹o nªn thêi gian sèng cña mçi ng−êi vµ c¶m nhËn thêi gian cña hä.

3. Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt Sù s¾p xÕp, phèi trÝ cña thêi gian ®−îc trÇn thuËt vµo thêi gian trÇn thuËt míi t¹o ra ®−îc thêi gian nghÖ thuËt thËt sù. Mèi quan hÖ nµy ®−îc biÓu hiÖn qua c¸c t−¬ng quan sau ®©y : a) T−¬ng quan gi÷a ®iÓm më ®Çu − kÕt thóc cña thêi gian trÇn thuËt víi ®iÓm më ®Çu − kÕt thóc thêi gian sù kiÖn : hai ®iÓm nµy cã thÓ trïng nhau, nh− trong truyÖn cæ tÝch, ngô ng«n, truyÖn th¬ N«m, v.v. Hai ®iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cña hai thêi gian trªn cã thÓ kh«ng trïng nhau, mµ so le nhau. VÝ dô, truyÖn ChÝ PhÌo b¾t ®Çu tõ khi "h¾n võa ®i võa chöi", trong khi cuéc ®êi ChÝ b¾t ®Çu "Tõ mét s¸ng tinh s−¬ng, mét ng−êi ®i ®Æt èng l−¬n" nhÆt ®−îc ChÝ ®á hán trong c¸i lß g¹ch bá kh«ng. §©y lµ tr−êng hîp b¾t ®Çu tõ gi÷a. Cã tr−êng hîp b¾t ®Çu tõ kÕt qu¶

62

cña sù kiÖn ®· kÕt thóc. T−¬ng quan nµy t¹o ra qu¸ khø, t−¬ng lai, thêi gian nhiÒu b×nh diÖn. b) T−¬ng quan sù kiÖn trong thêi gian trÇn thuËt : c¸c sù kiÖn trong thêi gian trÇn thuËt cã thÓ lµ ; − Liªn tôc nhau, sù kiÖn nµy kÒ theo sù kiÖn tr−íc. − Gi÷a c¸c sù kiÖn cã kho¶ng c¸ch thêi gian bÞ tØnh l−îc ng¾n hoÆc dµi, ®−îc th«ng b¸o (vÝ nh− hai n¨m sau), hoÆc kh«ng th«ng b¸o mµ chØ miªu t¶ phong c¶nh, m«i tr−êng. − Gèi ®Çu nhau, sù kiÖn nµy ch−a xong, sù kiÖn sau ®· tíi (bçng nhiªn, kh«ng ngê,...) − Ng¾t nöa chõng, theo kiÓu tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi : "Muèn xem sù thÓ ra sao, xin xem håi sau sÏ râ" (H·m chËm thêi gian, ®Ó g©y chó ý, chê ®îi). − §¶o ng−îc thêi gian, ®ßi hái håi t−ëng, håi thuËt, tõ mét ®iÓm cña thêi hiÖn t¹i mµ trë vÒ thêi gian ®· qua. TrÇn thuËt dån nÐn, l−îc thuËt (C«ng thøc "Cø mçi lÇn", "Bao giê còng vËy" nh»m kÓ sù viÖc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn). T−¬ng quan nµy t¹o ra nhÞp ®iÖu, tèc ®é cña nghÖ thuËt trÇn thuËt. Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt ®−îc G. Genette xö lý thó vÞ. ¤ng ®em thø tù trÇn thuËt xÕp theo A, B, C, D, ®em thø tù sù kiÖn tr−íc sau ®¸nh dÊu theo con sè 1, 2, 3, 4, tõ ®ã mÊy c©u th¬ ®Çu cña Iliade ®−îc trÇn thuËt nh− sau : A4 − B5 − C3 − D2 − E1. §©y lµ trÇn thuËt tõ gi÷a trë vÒ qu¸ khø. VËn dông kh¸i niÖm vµ c¸ch lµm cña G. Genette cã thÓ ph©n tÝch thêi gian trÇn thuËt trong truyÖn T−ëng H−ng Ca gÆp l¹i chiÕc ¸o ngäc cña Phïng Méng Long (Dô thÕ minh ng«n) qua mét ®o¹n nh− sau : "(A) Thêi gian nh− tªn b¾n, bÊt gi¸c mét n¨m ®· hÕt. H−ng l¹y tr−íc bµi vÞ cña cha, trót bá ¸o x« gai, nhê ng−êi mai mèi ®i hái con g¸i nhµ hä V−¬ng, míi xong ®−îc viÖc. (B) Kh«ng ®Çy mÊy h«m, s¸u lÔ ®Òu xong, c−íi vî vÒ nhµ. (C) Cã bµi th¬ lµm chøng nh− sau : "Mµn tang ®æi thµnh mµn c−íi - ¸o hång thay ¸o x« gai − LÇu hoa kÕt ®Ìn rùc rì - Quµ c¸p, tiÖc c−íi d©ng bµy - Cña håi m«n ®· rÊt xép - L¹i thªm ng−êi ®Ñp s¾c trêi - H«m nay ®éng phßng vui thó - Ngµy mai lêi chóc ®Çy n¬i". (D) Ng−êi vî nµy nguyªn lµ con g¸i ót cña «ng V−¬ng, tªn th−êng gäi lµ Tam §¹i Nhi. (E) Hai ng−êi con g¸i ®Çu cña «ng V−¬ng ®Òu ®· lÊy chång, ®Òu rÊt xinh ®Ñp. (F) Trong huyÖn T¶o D−¬ng mäi ng−êi ®Òu khen, ®Æt bèn c©u vÌ : "Thiªn h¹ ®µn bµ nhiÒu - G¸i ®Ñp hä V−¬ng hiÕm - Ai lÊy ®−îc ng−êi ta - Kh¸c nµo lµm phß m·". (G) Ng−êi ta th−êng nãi : "Bu«n b¸n kh«ng may chØ khæ mét lóc, lÊy vî mµ kh«ng may th× khæ mét ®êi". BiÕt bao nhiªu ng−êi giµu sang chØ cèt chän m«n ®¨ng hé ®èi, hoÆc chän nhµ giµu, bÊt kÓ xÊu tèt cø c−íi phøa ®i. LÊy vÒ ®−îc nµng d©u xÊu xÝ, tr−íc bµn d©n thiªn h¹, kÎ lµm bè mÑ chång xÊu mÆt, kÎ lµm chång ch¼ng vui, thÕ lµ tÝnh chuyÖn ngo¹i t×nh. Nh−ng hÔ vî xÊu xÝ th× l¹i muèn gi÷ chång. NÕu lµm mÆt nÆng mµy nhÑ th× chång qu¾c m¾t. NÕu lµm cho ra thÓ diÖn th× mäi sù vì lë hÕt. (H) §· biÕt viÖc nh− thÕ cho nªn «ng bè T−ëng H−ng Ca nghe tin «ng V−¬ng cã con g¸i ®Ñp bÌn tõ nhá ®· quµ c¸p, tÆng phÈm, ®Þnh

63

viÖc h«n nh©n cho con trai m×nh. (I) H«m nay c−íi ®−îc vî vÒ, qu¶ nhiªn yÓu ®iÖu xinh ®Ñp, nãi cho ®óng, cßn ®Ñp h¬n c¶ hai ng−êi chÞ nhiÒu." ë ®©y thø tù trÇn thuËt biÓu thÞ b»ng A, B, C, D,... thø tù sù kiÖn sau tr−íc biÓu thÞ b»ng 1, 2, 3, 4,... s¾p xÕp theo thø tù trÇn thuËt, ta cã : A4 − B4 − Co − D1 − E3 − F3 − Go − H2 − I4. Trong chÝn ®o¹n trÇn thuËt trªn t¸c gi¶ kh«ng hÒ kÓ theo thø tù tr−íc sau cña sù viÖc, mµ tõ hiÖn t¹i, håi cè nguyªn nh©n ban ®Çu, khi lµm th¬ vµ b×nh luËn lµ muèn h·m l¹i, kÐo dµi thêi gian trÇn thuËt, thêi gian b»ng kh«ng, l¹i mét cuéc dÉn d¾t thó vÞ cho ng−êi nghe. ë ®©y cã sù phèi hîp gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt, ng−êi trÇn thuËt ®ãng vai trß chñ ®¹o. CÇn ph¶i nãi ngay r»ng mèi t−¬ng quan gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt ®· ®−îc c¸c nhµ h×nh thøc Nga, V−gètxki ph¸t hiÖn tõ l©u. G. Genette cã c«ng lËp ra c«ng thøc ®Ó ph©n tÝch nh− lµ mét phÐp tu tõ cña trÇn thuËt. VÊn ®Ò tiÕp theo lµ ph¸t hiÖn ®−îc h×nh thøc vµ ý nghÜa cña thêi gian. c) T−¬ng quan thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian nh©n vËt : x©y dùng thêi gian trÇn thuËt dùa vµo qu¸ tr×nh tù ý thøc cña nh©n vËt. Sù tù ý thøc cña con ng−êi lµ mét qu¸ tr×nh tõ ch−a nhËn ra ®Õn nhËn ra, theo qu¸ tr×nh ph¸t hiÖn. ý thøc con ng−êi vËn ®éng theo quy luËt ký øc, liªn t−ëng. T−¬ng quan nµy thÓ hiÖn râ rÖt trong th¬ tr÷ t×nh, ë ®ã thêi gian trÇn thuËt trïng víi thêi gian tr÷ t×nh. VÝ dô, bµi ca dao : "§ªm qua ra ®øng bê ao − Tr«ng c¸ c¸ lÆn, tr«ng sao sao mê - Buån tr«ng con nhÖn ch¨ng t¬ - NhÖn ¬i nhÖn hìi, nhÖn chê mèi ai - Buån tr«ng chªnh chÕch sao mai - Sao ¬i, sao hìi nhí ai sao mê". Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian tr÷ t×nh. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt lµ thêi gian chê ®îi tõ ®ªm qua ®Õn s¸ng nay. ý thøc vËn ®éng tõ tr«ng ng−êi ®Õn th−¬ng m×nh. §ã lµ thêi gian mßn mái. Bµi ca dao thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña thêi gian chê ®îi. Sù khóc x¹ thêi gian vµo ý thøc nh©n vËt g©y Ên t−îng m¹nh mÏ. VÝ dô, t¸c phÈm Ng−êi b¹n dÔ th−¬ng cña G. Maupassant, cuéc hÑn gÆp cña Durois vµ Suzane ®−îc Ên ®Þnh vµo nöa ®ªm. MÊy lÇn ®ång hå trong thµnh phè ®iÓm m−êi hai tiÕng vµ mçi lÇn ®Òu lµm cho Durois håi hép, bëi c¶ ®êi anh phô thuéc vµo cuéc gÆp nµy. Khóc x¹ qua t©m hån, thêi gian mang tÝnh chÊt c¶m xóc. Sù ®èi chiÕu ý thøc thêi gian cña hai nh©n vËt còng t¹o thµnh Ên t−îng thêi gian. Ch¼ng h¹n, trong Anna Karªnina, KÝtty s¾p ®Î, Lªvin ®em vî ®Õn nhµ hé sinh. Lªvin lo l¾ng ®Õn ch¸y lßng, cßn nhµ hé sinh qu¸ quen víi nçi ®au cña s¶n phô, vÉn c−êi ®ïa, b×nh ch©n nh− v¹i. VËn dông ký øc nh©n vËt ®Ó trÇn thuËt lµ mét thñ ph¸p ®Æc tr−ng cña v¨n häc vµ còng lµ mét thñ ph¸p hiÖn ®¹i. Tr−íc hÕt ph¶i nãi lµ vËn dông ký øc ®Ó trÇn thuËt vèn lµ thñ ph¸p truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n, khi nãi : "Mét lÇn,...", "T«i cßn nhí nh− in,..." lµ ®· sö dông ký øc. Ng−êi kÓ chuyÖn lµm nh− ®ang nhí l¹i. §ã lµ v× ®Æc ®iÓm cña trÇn thuËt t−¬ng tù nh− ®Æc ®iÓm cña trÝ nhí. NghÖ thuËt trÇn thuËt lµ kÝch thÝch ng−êi ®äc nhí l¹i. Ký øc cã t¸c dông t« ®Ëm c¸c sù kiÖn giµu ý nghÜa. Ký øc cã kh¶ n¨ng tËp hîp c¸c sù kiÖn xa c¸ch nhau l¹i.

64

Håi øc trong v¨n xu«i hiÖn ®¹i ®ang trë thµnh thñ ph¸p ®Ó t¸i hiÖn c¸c "sù kiÖn vi m«" cña qu¸ khø, thùc hiÖn nh÷ng cuéc du hµnh vµo mª cung cña hoµi niÖm. VÝ dô nh− tiÓu thuyÕt §i t×m thêi gian ®· mÊt cña Marcel Proust. T. M«t−l«va nhËn xÐt : chøc n¨ng míi cña ký øc trong v¨n häc lµ trë thµnh mét n¬i Èn n¸u ®−îc che kÝn ®Ó g×n gi÷ c¸i t©m hån máng manh cña nh©n vËt vèn thuéc x· héi th−îng l−u khái sù x©m nhËp th« b¹o cña thùc t¹i.

4. C¸c b×nh diÖn thêi gian §©y lµ ®iÒu cÇn ®−îc ý thøc ®Ó ph©n tÝch thêi gian. Quan hÖ gi÷a qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai chØ lµ t−¬ng ®èi, phô thuéc vµo ®iÓm quy chiÕu "b©y giê". Cã ng−êi cho "hiÖn t¹i" cã ®é dµi cña hiÖn tr¹ng sù vËt. Trªn ph−¬ng diÖn t©m lý, nhiÒu ng−êi cho r»ng c¸i 'b©y giê" bao chøa c¶ mét phÇn qu¸ khø vµ t−¬ng lai. Cã thÓ ph©n biÖt nh− sau : thêi hiÖn t¹i ®ång thêi víi cuéc sèng ®ang diÔn ra, thêi qu¸ khø lµ qu¸ khø cña hiÖn t¹i ®ã. Thêi t−¬ng lai lµ thêi ®iÓm sau cuéc sèng ®ã, vµ sau thêi t−¬ng lai lµ thêi gian trÇn thuËt. a) Trong t¸c phÈm nghÖ thuËt : thêi hiÖn t¹i ®ãng vai trß chñ ®¹o, bëi ®ã lµ thêi gian c¶m nhËn. HiÖn t−îng häc x¸c nhËn tr−íc khi con ng−êi suy nghÜ, c¶m xóc th× nã ph¶i cã mét c¬ thÓ ë trong kh«ng gian vµ cã quan hÖ víi thêi gian. "Th©n thÓ t«i lµ h÷u thÓ tuyÖt ®èi !". Th©n thÓ lµ t©m ®iÓm ®Ó xÐt kh«ng gian vµ thêi gian. Th©n thÓ lu«n lu«n lµ hiÖn t¹i, c¶m xóc tri gi¸c còng lu«n lu«n hiÖn t¹i. Håi t−ëng lµ quay vÒ qu¸ khø, nh−ng ®ång thêi còng lµ sèng l¹i c¸i "hiÖn t¹i" cña qu¸ khø trong hiÖn t¹i, m¬ −íc t−¬ng lai, còng lµ sèng víi c¸i "hiÖn t¹i" cña t−¬ng lai trong hiÖn t¹i. Do ®ã, sù ph©n biÖt cña ba b×nh diÖn thêi gian nµy chØ lµ t−¬ng ®èi, trong khi ®ã cã mét dßng hiÖn t¹i c¶m nhËn xuyªn suèt mäi b×nh diÖn. Sù ph©n biÖt qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai chØ xuÊt hiÖn trong ph¹m vi thêi gian nh©n vËt vµ sù kiÖn. Cßn hiÖn t¹i c¶m nhËn th× g¾n víi hiÖn t¹i cña ph¸t ng«n vµ hiÖn t¹i cña ng−êi ®äc. Cho nªn LikhachÐp ®· nãi rÊt ®óng, thùc chÊt thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi hiÖn t¹i −íc lÖ, vµ sù ph¸t (1) triÓn cña thêi gian nghÖ thuËt chñ yÕu lµ ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc thêi gian hiÖn t¹i . Bëi v× thêi gian hiÖn t¹i lµ thêi cña sù sèng, nghÖ thuËt ®em thêi hiÖn t¹i −íc lÖ mµ lµm sèng vÜnh viÔn c¸c gi¸ trÞ, tøc lµ kh¾c phôc c¸i thêi gian thùc t¹i mét ®i kh«ng trë l¹i. b) Thêi gian qu¸ khø : trong v¨n häc xuÊt hiÖn rÊt muén. Trong phÇn nhiÒu th¬ tr÷ t×nh, truyÖn trung ®¹i, truyÖn d©n gian thêi qu¸ khø kh«ng ph¸t triÓn, do nh©n vËt kh«ng biÕt håi t−ëng. ChØ khi nµo cã ý thøc vÒ ®êi sèng néi t©m nh©n vËt th× nh©n vËt míi cã kh¶ n¨ng håi t−ëng vµ míi xuÊt hiÖn thêi qu¸ khø. Chó träng qu¸ khø lµ mét ®Æc ®iÓm phæ biÕn cña v¨n häc hiÖn ®¹i. Qu¸ khø th−êng thÓ hiÖn qua h×nh t−îng c¸c «ng giµ, bµ giµ hoÆc huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt (truyÖn c¸i g−¬m «ng Tó trong §Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc hay truyÖn c« tãc th¬m trong M−êng Gi¬n cña T« Hoµi). Qu¸ khø thÓ hiÖn trong c¸c dÊu tÝch, phÕ tÝch, trong håi øc, trong giÊc m¬. c) Thêi t−¬ng lai : còng ®−îc thÓ hiÖn qua giÊc m¬, qua dù kiÕn, −íc m¬. Hå ChÝ Minh ®· cã GiÊc ngñ m−êi n¨m, cã Con ng−êi biÕt mïi hun khãi víi niÒm tin t−¬ng lai m·nh liÖt. T−¬ng lai thÓ hiÖn trong h×nh ¶nh trÎ con, nh− trong Sè phËn con ng−êi, trong ®o¹n kÕt cña S«ng §«ng ªm ®Òm, ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh ; trong ®o¹n kÕt Anh em nhµ Caramadèp,

(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 334.

65

Jean Christophe thÓ hiÖn trong h×nh ¶nh phô n÷ mang thai. KiÒu kh«ng cã con, ThÞ Në nh×n nhanh xuèng bông vµ t−ëng t−îng m×nh cã chöa víi ChÝ PhÌo. Trong Hång l©u méng, c¸i thai trong bông B¶o Thoa lµ mét ký th¸c, mét kú väng cña Cao Ng¹c, bëi «ng kh«ng nì ®Ó nh÷ng ng−êi quý téc th©n yªu cña «ng ph¶i tuyÖt tù. Trong Con tµu tr¾ng cña Tr. Aimatèp, nh©n vËt phô tr¸ch kiÓm l©m ®éc ¸c ®· ph¶i tuyÖt tù víi h×nh ¶nh ng−êi vî cña h¾n kh«ng thÓ cã mang. d) Ngoµi c¸c b×nh diÖn trªn : trong v¨n häc cßn cã b×nh diÖn vÜnh viÔn tr−êng tån, "ngoµi thêi gian ", nh− thiªn nhiªn tuÇn hoµn (mïa xu©n ®i råi xu©n vÒ, hoa tµn hoa l¹i në, dßng s«ng tr«i ch¶y m·i). Trong tiÓu thuyÕt L©u ®µi cña Kafka cã thêi gian ngoµi thêi gian, thÓ hiÖn ë tÝnh kh«ng ai biÕt. Trong ¤ng giµ vµ biÓn c¶ cña Hemingway, thêi gian thiªn nhiªn lµ bÊt biÕn, thÓ hiÖn qua h×nh t−îng biÓn c¶. Trong tiÓu thuyÕt, thêi vÜnh viÔn thÓ hiÖn trong sù lÆp l¹i c¸c m« tÝp huyÒn tho¹i cæ x−a nh− Uylix¬ (Uylysses) cña J. Joyce vµ Ngän nói kú diÖu cña T. Mann. Thêi gian vÜnh viÔn lµ thêi gian kh«ng cã qu¸ khø vµ t−¬ng lai, chØ cã mét sù kÐo dµi bÊt biÕn. Trong th¬ vµ truyÖn x−a cã thÓ t×m thÊy b×nh diÖn vÜnh viÔn trong thêi gian tiªn c¶nh (nh− Tõ Thøc lªn tiªn), võa bÊt biÕn, võa kh«ng ai biÕt.

5. §é ®o thêi gian §é ®o thêi gian thÓ hiÖn møc ®é ý thøc vÒ thêi gian. C¸c nhµ vËt lý x¸c nhËn : thêi gian kh«ng chØ lµ ®é ®o cña ®é dµi cña mét sù tån t¹i, mµ cßn lµ ®é ®o cña mét sù thùc hiÖn, thêi gian lµ mét sù x¸c nhËn ®Æc ®iÓm ®−îc g¾n liÒn tÊt yÕu víi vËt thÓ ®o mµ nã liªn quan. A. Einstein viÕt : "BÊt cø vËt thÓ ®o nµo (hÖ to¹ ®é) còng cã thêi gian cña nã ; viÖc chØ ra thêi gian chØ cã ý nghÜa khi nµo vËt thÓ ®o mµ nã liªn quan còng ®−îc chØ ra"(1). Do ®ã ®é ®o, ®¬n vÞ cña vËt thÓ ®o cã ý nghÜa kh«ng thÓ thiÕu ®Ó ý thøc vÒ thêi gian. Con ng−êi ta b¾t ®Çu biÕt ®o thêi gian theo ngµy (tõ mÆt trêi mäc ®Õn mÆt trêi lÆn), råi sau theo mïa, theo n¨m. Víi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, ng−êi ta míi tÝnh thêi gian theo giê, tuÇn lµm viÖc. ý thøc lÞch sö ph¸t triÓn, ng−êi ta míi ®o thêi gian cña nã. Mçi t«n gi¸o cã thêi gian cña hä trong n¨m. Mçi ®Þa ph−¬ng cã thêi gian cña hä trong c¸c lÔ héi, phiªn chî. Mçi nghÒ còng cã thêi gian. Tuú theo møc ®é ý thøc vÒ ®êi sèng mµ th−íc ®o nµo ®ã cña thêi gian ®−îc ®−a lªn ®Çu. Nh÷ng ®¬n vÞ ®o thêi gian trÇn thÕ kh«ng thÓ dïng ®Ó hiÓu c¸c biÕn cè trong Kinh Th¸nh. S¸u ngµy s¸ng thÕ lµ c¶ mét thêi ®¹i, kh«ng thÓ chiÕu øng víi s¸u ngµy th−êng. Adam vµ Eva sèng trªn thiªn ®−êng chØ cã t¸m giê, ®ã lµ v× khi ng−êi ®µn bµ ®−îc s¸ng t¹o ra th× nã ph¶n béi ngay lËp tøc − theo H«nori Oguytxt¬dunxki. §Õn giê thø s¸u th× nã ¨n tr¸i cÊm, vµ sang giê thø chÝn th× bÞ chóa Trêi ®uæi ra khái Thiªn ®−êng(2). Theo Augustin, lÞch sö cã s¸u thêi ®¹i − tõ s¸ng t¹o ra Adam cho tíi n¹n hång thuû, tõ hång thuû tíi Abraham, tõ Abraham tíi David, tõ David cho tíi sù cÇm tï ë Babilon, tõ Babilon cho tíi khi chóa Kit« ra ®êi, tõ Kit« ra ®êi cho ®Õn tËn thÕ. S¸u thêi ®¹i nµy øng víi s¸u thêi kú cña ®êi ng−êi : tuæi Êu th¬, tuæi nhi ®ång, tuæi thiÕu niªn, tuæi thanh niªn, tuæi chÝn ch¾n, tuæi giµ. Sau thêi kú thø s¸u th× mäi sù kÕt thóc.

(1) A. Einstein, VËt lý vµ thùc t¹i, M¸txc¬va, 1965, tr. 180. (1) A. GurªvÝch, Thêi gian lµ g× ? trong s¸ch C¸c ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ, M¸txc¬va, 1972 (B¶n dÞch cña NXB Gi¸o dôc, 1996, tr. 126, 127).

66

§é ®o thêi gian g¾n víi thÓ lo¹i. Trong kÞch, do chia håi, thêi gian trong mçi håi ®−îc tÝnh theo ®ång hå, thêi gian gi÷a c¸c håi tÝnh theo lÞch. Thêi gian trong tr÷ t×nh vµ tù sù th× th−êng ®−îc tÝnh mét c¸ch kh¸ tù do, ®a d¹ng, t−¬ng quan : h«m nay − ngµy x−a, h«m nay − ngµy mai, m·i m·i,... §é ®o thêi gian lµ mét ®¹i l−îng −íc lÖ vµ mang tÝnh quan niÖm. L. T«nxt«i ®i vµo kh¸m ph¸ thêi gian t©m lý, do ®ã «ng kh«ng quan t©m nhiÒu tíi ®é ®o. C¸c mèc thêi gian trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cã nh÷ng chç thiÕu nhÊt qu¸n. N¨m 1805 Natasa m−êi ba tuæi, sang n¨m ®Çu 1806 c« ®· m−êi l¨m tuæi, ®Õn n¨m 1809 th× c« míi m−êi s¸u tuæi. N¨m 1805 X«nhia m−êi l¨m tuæi, sang n¨m 1807 c« l¹i chØ m−êi s¸u tuæi ! Nh©n vËt Vªra còng bÞ ghi tuæi kh«ng nhÊt qu¸n. Tr¸i l¹i, §ètxt«iÐpxki, nhµ tiÓu thuyÕt biªn niªn, «ng ghi thêi gian rÊt chuÈn x¸c, cô thÓ ®Õn ngµy, th¸ng, n¨m, giê. Trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, ng−êi ta ®o ®êi ng−êi b»ng tr¨m n¨m. NguyÔn C«ng Trø thay ®æi ®¬n vÞ thµnh "Nh©n sinh ba v¹n s¸u ngh×n ngµy". Nh−ng ba v¹n s¸u ngh×n kh«ng ®¬n gi¶n b»ng mét tr¨m n¨m, v× ë ®©y thêi gian cã gi¸ trÞ tõng ngµy mét. Nhµ th¬ Tè H÷u do muèn chøng tá x· héi tiÕn bé nhanh ®· sö dông ®é ®o thêi gian bÐ h¬n : ngµy vµ ®ªm. Mçi ngµy l¹i lín thªm mét b−íc Mçi ®ªm thªm mét b−íc tiÕn lªn... HoÆc bÐ h¬n n÷a : Ta nghe râ : mçi giê mçi phót C¶ ®Êt n−íc ta tiÕn lªn vïn vôt...

6. Thêi gian khÐp kÝn vµ thêi gian më Thêi gian khÐp kÝn lµ thêi gian cña truyÖn vËn ®éng theo c¸c d÷ kiÖn ®· cho ®Õn khi kÕt thóc. VÝ dô, Vua Oedipe trong bi kÞch Hy L¹p, v× vi ph¹m vµo c¸c quy ph¹m lu©n lý ®· ®Þnh, huû ho¹i trËt tù c¸c sù vËt, cho nªn nh÷ng ®iÒu ®ã trë l¹i quy ®Þnh tiÕn tr×nh ph¸t triÓn tiÕp theo cho ®Õn khi kÕt thóc mét c¸ch bi kÞch. C¸c nguyªn nh©n ®Òu biÕn thµnh kÕt qu¶ hoµn toµn. Thêi gian më lµ thêi gian cña tiÕn tr×nh sù kiÖn, trong ®ã xuÊt hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng míi, b−íc ngoÆt míi mµ kh«ng hÒ do ai hay do viÖc g× ®Þnh tr−íc. Do ®ã, t¸c phÈm kÕt thóc kh«ng theo c¸c d÷ kiÖn ban ®Çu, mµ theo d÷ kiÖn míi, cã viÔn c¶nh míi. HÇu hÕt kÞch, tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i ®Òu cã thêi gian më. Trong t¸c phÈm Thuèc cña Lç TÊn, H¹ Du chÕt nh−ng trªn må cã vßng hoa kh«ng biÕt cña ai. Trong ChÝ PhÌo, ChÝ chÕt, nh−ng ThÞ Në l¹i nghÜ ®Õn c¸i lß g¹ch cò. Trong §«i m¾t, truyÖn më ®Çu víi viÖc anh thanh niªn chØ c¸i cæng nhµ anh Hoµng, vµ kÕt thóc khi anh Hoµng cao høng chöi Tµo Th¸o.

III - C¸C H×NH THøC THêI GIAN TRONG V¡N HäC 1. Thêi gian trong thÇn tho¹i Thêi gian trong thÇn tho¹i g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña thÇn tho¹i. Dï xem thÇn tho¹i lµ s¸ng t¹o ngo¹i hiÖn, biÓu hiÖn thµnh mét truyÖn kÓ, hoÆc lµ s¸ng t¹o tiÒm Èn, Èn chøa trong c¸c phong tôc, lÔ héi, nh− Claud LÐvi - Strauss ®èi lËp, th× tõ thêi nguyªn thuû xa x−a hai mÆt ®ã 67

thèng nhÊt lµm mét trong mét vò trô thÇn tho¹i. Trong thÇn tho¹i kh«ng cã thêi gian thuÇn tuý n»m ngoµi hoÆc xuyªn qua sù vËt mét c¸ch trõu t−îng. Thêi gian thÇn tho¹i g¾n chÆt víi sù vËt. Lµ c¸c thÇn linh thÓ hiÖn c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn vµ chøc n¨ng cña chóng, thêi gian cã tÝnh chÊt tuÇn hoµn, quay vßng trßn cña c¸c sù vËt mét c¸ch vÜnh viÔn nh− chÝnh sù vÜnh viÔn cña c¸c thÇn. ThÇn ¸nh s¸ng (mÆt trêi) Ap«nl«ng ë §enph¬ suèt mïa xu©n vµ mïa hÌ, sau ®ã l¹i lªn xe thiªn nga kÐo ®i vïng kh¸c cïng víi mïa xu©n vµ hÌ cña chµng. ë h¹ giíi, ng−êi ta gäi chµng lµ Ap«nl«ng, lªn ¤limp¬ th× gäi lµ Phªbuýt, ng−êi Hy L¹p th× gäi lµ Hªlièt. Buæi s¸ng Hªlièt ®¸nh xe tø m· s¸ng rùc ®i lªn bÇu trêi, ®i hÕt vßng l¹i xuèng biÓn, ®i thuyÒn vÒ nghØ ng¬i ®Ó s¸ng mai l¹i ®i, cø thÕ m·i m·i. Mïa ®«ng ®−îc gi¶i thÝch b»ng sù v¾ng mÆt cña PÐcxªph«n ®Ó xuèng lßng ®Êt víi chång, khiÕn §ªnut¬ buån b·, kh«ng cho c©y cèi mäc. MÆt kh¸c, ng−êi nguyªn thuû ®ång nhÊt b¶n chÊt sù vËt víi céi nguån sù vËt, do ®ã trong thÇn tho¹i cã rÊt nhiÒu chuyÖn vÒ sù khëi ®Çu, ph¸t sinh, lµm cho thêi gian thÇn tho¹i trë thµnh thêi gian cña sù s¸ng t¹o. HÇu hÕt nh©n vËt ®Òu cã tÝnh khëi ®Çu. VÒ ®iÓm nµy, E. Cassirer viÕt : "HuyÒn tho¹i ®Ých thùc ®−îc b¾t ®Çu kh«ng chØ ë n¬i con ng−êi trùc quan víi vò trô, c¸c bé phËn vµ søc m¹nh cña nã, n¬i t¹o thµnh nh÷ng bøc tranh, nh÷ng h×nh t−îng quû sø, h×nh t−îng c¸c thÇn, mµ cßn ë n¬i c¸c h×nh t−îng ®ã ®−îc quy cho lµ cã tr−íc nhÊt, lµ sù h×nh thµnh cña ®êi sèng". Thêi gian thÇn tho¹i lµ thêi gian cña vò trô khÐp kÝn cho nªn nã còng cã tÝnh khÐp kÝn, kh«ng cã liªn hÖ trùc tiÕp víi mét thêi gian lÞch sö nµo. Nã n»m ngoµi lÞch sö. Claud LÐvi Strauss còng nãi thÇn tho¹i cã tÝnh ngoµi thêi gian, nh−ng víi ý nghÜa kh¸c nh»m chØ tÝnh ng«n ng÷ cña nã. Bªn trong thÇn tho¹i th× kh«ng cã ®Çu vµ cuèi. Bëi thêi gian lu«n lu«n vÉn lµ mét kh¸i niÖm chñng lo¹i cho nªn hµnh ®éng b¾t ®Çu tõ ®©u vµ kÕt thóc ë ®iÓm nµo còng ®−îc(1). C¸i khã cña viÖc nghiªn cøu thÇn tho¹i lµ ë chç, nã lµ s¶n phÈm cña thêi nguyªn thuû, nh−ng l¹i ®−îc ®êi sau kÓ l¹i, chÐp l¹i, gia c«ng, söa ch÷a, thªm th¾t, cho nªn kh«ng dÔ t×m l¹i h×nh bãng nguyªn s¬. ThÇn tho¹i nãi chung vµ thÇn tho¹i Hy L¹p ®Òu kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm hoµn chØnh, mµ ®−îc l−îm lÆt tõ nhiÒu nguån. C¸i mµ ta ®äc hiÖn thêi lµ do Herodote kÓ theo lêi kÓ cña HomÌre vµ HÐsiode. ThÇn tho¹i N÷ Oa, Bµn Cæ cña Trung Quèc còng nh− thÇn tho¹i L¹c Long Qu©n cña ViÖt Nam ®Òu lµ c¸c m¶nh rêi r¹c. C¸c truyÖn thÇn tho¹i ®Òu kh«ng cã kÕt thóc. Do ®ã, nã lµ ph¹m trï cã tÝnh v¨n ho¸ h¬n lµ ph¹m trï nghÖ thuËt(2). LÊy LÜnh Nam chÝch qu¸i lµm vÝ dô. Theo lêi Tùa cña Vò Quúnh, c¸c truyÖn xÕp theo thø tù lóc ®Çu thêi Lý − TrÇn vÒ truyÖn L¹c Long Qu©n lµ Hä Hång Bµng (1), Ng− tinh truyÖn (15), Hå tinh truyÖn (16), Méc tinh truyÖn (22). §ã ®Òu lµ c¸c truyÖn thuéc sù tÝch cña Long Qu©n, nh−ng kh«ng ®−îc xem lµ mét truyÖn liªn tôc cña mét ng−êi mµ chØ xem lµ c¸c truyÖn rêi, nh− bÊt cø truyÖn nµo kh¸c. §Õn Vò Quúnh míi xÕp theo mét mèi : 1) Hä Hång Bµng ; 2) Ng− tinh ;

(1) Xem A. Ph. L«xÐp, Thêi gian thÇn tho¹i vµ quan ®iÓm lÞch sö cña thÇn tho¹i trong s¸ch TriÕt häc cæ ®¹i vÒ lÞch sö, M¸txc¬va, 1977. E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, môc "Thêi gian thÇn tho¹i". (2) E. Cassirer, TriÕt häc vµ c¸c h×nh thøc t−îng tr−ng, Berlin, 1925. Xem b¶n dÞch Ng«n ng÷ vµ thÇn tho¹i, B¾c Kinh, 1992.

68

3) Hå tinh ; 4) Méc tinh, dån vµo mét ng−êi. Nh−ng thêi gian viÖc nµo sau tr−íc ra sao lµ c©u chuyÖn khã x¸c ®Þnh. XÐt riªng truyÖn Hä Hång Bµng, thêi gian thÇn tho¹i thÓ hiÖn ë tÝnh khëi ®Çu "tiÒn sö" cña nã. Cuèi truyÖn cã ®o¹n t¶ thêi "quèc s¬" khi con ng−êi "lÊy vá c©y lµm ¸o, ®Æt cá gianh lµm chiÕu, lÊy cèt g¹o lµm r−îu, lÊy cÇm thó, c¸, ba ba lµm m¾m, lÊy rÔ gõng lµm muèi, cµy b»ng dao, bõa b»ng löa. C¾t tãc ng¾n ®Ó ®i trong rõng ró, ®Î con ra lÊy l¸ chuèi lãt cho n»m, cã ng−êi chÕt th× gi· cèi lµm lÖnh, viÖc h«n thó lÊy gãi ®Êt lµm ®Çu.". Thêi gian thÇn tho¹i cßn thÓ hiÖn ë chç thiÕu l« gÝch vµ liªn hÖ nh©n qu¶ lµm cho c¸c viÖc nh− diÔn ra trong giÊc m¬, ®−îc ®Æt bªn nhau ngÉu nhiªn trong kh«ng gian. Ch¼ng h¹n, khi d©n Nam kªu : "Bè ë ®©u mµ ®Ó cho d©n B¾c x©m nhiÔu ph−¬ng d©n ?" th× "Long Qu©n ®ét nhiªn trë vÒ" nh− thÓ kh«ng ph¶i v× nghe tiÕng kªu cña d©n Nam mµ vÒ. Vµ sau khi trë vÒ th× ngµi kh«ng lo xö lý d©n B¾c, mµ lo quyÕn rò ¢u C¬. C¸c con trong bäc trøng tù në, tù lín kh«ng cÇn bó mím, mµ ¢u C¬ vÉn tr¸ch Long Qu©n "kh«ng cïng thiÕp nu«i con nhá". Tr¨m trøng nh− nhau kh«ng ph©n tr−ëng thø mµ vÉn chän ®−îc con c¶ ! Long Qu©n cã bè mÑ mµ tù x−ng nßi Rång theo mÑ. §Æc ®iÓm thø ba lµ thêi gian vÜnh viÔn, khÐp kÝn : Nh©n vËt kh«ng chÕt ®i mµ th−êng lµ ®i ®©u kh«ng ai biÕt : "Kinh D−¬ng V−¬ng kh«ng biÕt ®i ®©u mÊt", "kh«ng biÕt do ®©u ®−îc thÕ". Thêi gian thÇn tho¹i ®· cho thÊy ®Æc ®iÓm t− duy cña con ng−êi ë LÜnh Nam chÝch qu¸i, thêi gian thÇn tho¹i kh«ng thÓ thuÇn tuý, nã ®· pha trén vµo thêi gian lÞch sö.

2. Thêi gian trong sö thi Nh×n trong t−¬ng quan víi tiÓu thuyÕt theo M. Bakhtin cã thÓ x¸c ®Þnh thêi gian sö thi lµ mét thêi "qu¸ khø tuyÖt ®èi", víi ba ý nghÜa sau : a) §ã lµ qu¸ khø cña d©n téc. Nã "tuyÖt ®èi" v× kh«ng cã qu¸ khø nµo tr−íc ®ã n÷a, nã lµ qu¸ khø ®Çu tiªn. b) §ã lµ ký øc, ký øc céng ®ång, chø kh«ng ph¶i ký øc c¸ nh©n, kh«ng ph¶i lµ nhËn thøc. c) §ã lµ thÕ giíi t¸ch h¼n víi hiÖn t¹i, t¸ch h¼n thêi cña ng−êi kÓ, ng−êi kÓ kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc thêi ®ã, (1) kh«ng sê mã, x©m nhËp ®−îc vµo ®ã, kh«ng thÓ cã quan ®iÓm riªng ®èi víi nã . §i vµo cÊu tróc cña sö thi th× thêi gian cña nã cã mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc thï. Sö thi cã lo¹i cæ s¬, g¾n liÒn víi thÇn tho¹i, ®Ëm tÝnh d©n gian th−êng ®−îc gäi lµ sö thi thÇn tho¹i vµ sö thi cæ ®iÓn, cã sù gia c«ng cña nghÖ sÜ. LÊy sö thi cæ ®iÓn cña HomÌre lµm vÝ dô, ta thÊy Iliade vµ OdyssÐe ch−a cã ý thøc vÒ thêi gian ®−îc trÇn thuËt. A. Ph. L«xÐp nhËn xÐt theo t¸c gi¶ §øc H. Frankel, HomÌre v« c¶m víi thêi gian, kh«ng hÒ cã khung thêi gian trÇn thuËt, t¸c gi¶ b¾t ®Çu kÓ tõ ®©u vÉn ®−îc, kÕt thóc ë ®©u còng ®−îc, bëi v× c¶ t¸c gi¶ vµ ng−êi nghe ®Òu ®· biÕt râ chuyÖn(2), nh−ng chñ yÕu lµ t¸c gi¶ sèng trong m«i tr−êng thêi gian thÇn tho¹i, thêi gian, chØ lµ sù kÐo dµi, muèn kÐo dµi bao nhiªu còng ®−îc. Ch¼ng h¹n, kÓ vÒ c¸i khiªn Asin th× kÓ tõ khi b¾t ®Çu rÌn nã. Cßn kÓ vÒ b÷a ¨n th× kÓ tõ khi giÕt sóc vËt. §©y l¹i cã yÕu tè thêi gian khëi ®Çu cña thÇn tho¹i, vµ thêi gian kh«ng t¸ch rêi sù vËt còng cña thÇn tho¹i. E. Auerbach nhËn xÐt HomÌre kÓ chuyÖn chØ dõng l¹i ë b×nh diÖn thêi gian tr−íc m¾t, tøc thêi gian trÇn thuËt, kh«ng t¹o b×nh diÖn thêi gian thø hai tøc thêi gian ®−îc trÇn thuËt ®Ó g©y ®îi chê cho ng−êi ®äc. VÝ dô, ë ca khóc m−êi chÝn, ®o¹n Pªnªlèp sai (1) M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt trong s¸ch Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 456 - 460. (2) A. Ph. L«xÐp, TriÕt häc lÞch sö cæ ®¹i, S®d, tr. 56 - 57.

69

¥riclª röa ch©n cho Uylix¬ vµ bÊt ngê nhËn ra vÕt sÑo do lîn lßi hóc Uylix¬ n¨m x−a. ViÖc ph¸t hiÖn Uylix¬ vµo lóc nµy cã ý nghÜa rÊt lín, v× ai còng mong chµng. Nh−ng t¸c gi¶ kh«ng quan t©m ®iÒu ®ã. ¤ng kh«ng véi g× c¶ ! T¸c gi¶ xen ngay mét ®o¹n dµi kÓ chuyÖn Uylix¬ ®Õn nhµ «ng ngo¹i ¤t«licèt, ®i s¨n vµ bÞ lîn lßi hóc, sau ®ã th× ¥riclª míi ®¸nh r¬i ch©n chµng, lµm chËu n−íc trµn ra ! Th«ng th−êng ng−êi ta ng¾t c©u chuyÖn lµ ®Ó g©y ®îi chê, g©y c¨ng th¼ng, t¹o thµnh hai thêi gian song song, nh− mét viÔn c¶nh thêi gian, nh−ng HomÌre th× kh«ng thÕ. ¤ng ®Æt tÊt c¶ trªn mét b×nh diÖn thêi gian nh− mét chuçi liªn tôc, hÕt c¸i nä ®Õn c¸i kia trong thêi hiÖn t¹i(1). Trong Iliade còng cã thêi gian song song : cuéc chiÕn ®Êu vµ cuéc tranh c·i cña c¸c thÇn, nh−ng chØ nh»m th«ng b¸o, kh«ng g©y ®îi chê. HoÆc nh− ë ca khóc V Iliade, khi cuéc chiÕn ®Êu ®ang gÊp, Enei xin Pan®ar ra trËn, th× Pan®ar l¹i bµn xem ai gióp §i«mÐt vµ kÓ vÒ m×nh, vÒ ng«i nhµ, vÒ ngùa ! Ch¼ng cã ý thøc g× vÒ thêi gian ! §Æc ®iÓm ®éc ®¸o nµy lµm cho thêi gian trÇn thuËt cña sö thi tÜnh l¹i, kh«ng véi vµng, kÓ bao nhiªu còng ®−îc. Trong Iliade cã mét ®é dµi thêi gian kho¶ng n¨m m−¬i ngµy trong n¨m thø m−êi v©y ®¸nh thµnh T¬roa. Nã b¾t ®Çu tõ ngµy thø chÝn cña n¹n dÞch h¹ch do Agamemn«ng b¾t con g¸i cña CridÐt, vµ kÕt thóc ë lÔ an t¸ng cho HÐcto trong m−êi hai ngµy ®×nh chiÕn ®Ó lµm ma. Nh−ng ®ã lµ thêi gian ngÉu nhiªn trong cuéc chiÕn tranh nh»m ®ßi l¹i Hªlen (vµ t−íc ®o¹t tµi s¶n T¬roa). MÆt kh¸c më ®Çu cña sö thi cã tÝnh chÊt më, nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó håi t−ëng, håi thuËt nh− truyÖn kÓ hiÖn ®¹i. MÇm mèng lý do cña cuéc chiÕn ph¶i ®Õn ca khóc thø ba ng−êi ta míi biÕt ®−îc. Mèi quan hÖ cña n¨m m−¬i ngµy vµ m−êi n¨m kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh. OdyssÐe kÓ bèn mèt ngµy trong n¨m thø m−êi cña cuéc phiªu l−u cña Uylix¬. §iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cã ý nghÜa, nh−ng c¸c b×nh diÖn thêi gian còng lÉn lén ®Õn møc "kh«ng ph©n biÖt ®−îc ®©u lµ b×nh diÖn mét vµ ®©u lµ b×nh diÖn hai(2). Nh−ng kh¸c Iliade, trong OdyssÐe ®· cã thêi gian gi÷a c¸c sù kiÖn ("theo t¸c gi¶ gäi lµ b¸nh xe thêi gian"). NÕu nh− t¸c gi¶ HomÌre tá ra v« c¶m víi thêi gian ®−îc trÇn thuËt trong tæ chøc trÇn thuËt, th× thêi gian l¹i ®−îc ý thøc trong nh©n vËt. Thêi gian ®i ng−îc l¹i ý muèn cña hä, hµnh ®éng diÔn ra rÊt chËm r·i, g©y ®îi chê. Nh©n vËt ý thøc thêi gian qua ®¬n vÞ "ngµy", cã më ®Çu b»ng trêi s¸ng vµ kÕt thóc b»ng trêi ®ªm, cßn ban ngµy muèn dµi bao nhiªu còng ®−îc. Trong OdyssÐe, "ngµy lµ «ng chñ v¹n n¨ng cña con ng−êi yÕu ®uèi" (H. Frankel). ChÝnh ®Æc ®iÓm trªn cho phÐp sö thi cã thÓ miªu t¶ sù kiÖn vµ nh©n vËt mét c¸ch tÜnh l¹i, khoan thai, t−êng tËn vµ hoµnh tr¸ng.

3. Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch thÓ hiÖn trong tÝnh liªn tôc cña c¸c biÕn cè. §ã lµ thêi gian nÐn chÆt, v× chØ ®o b»ng sù kiÖn. Do ®ã, còng cã quan niÖm cho r»ng truyÖn cæ tÝch kh«ng cã thêi gian. Thay v× thêi gian kh«ng ®−îc miªu t¶ thµnh dßng ch¶y, thêi gian truyÖn cæ tÝch t¹o thµnh tõ c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau vµ c¸c ®iÓm c¸ch qu·ng (h«m sau, n¨m sau,...). Thêi gian ®−îc tÝnh b»ng ngµy, ®ªm, hoÆc b»ng vËt thÓ (thêi gian may ¸o, kh©u giµy, ¨n uèng, (3) lµm b¸nh th¸nh,...) . V. Prèpp còng x¸c nhËn trong cæ tÝch kh«ng cã quan niÖm chung vÒ

(3) E. Auerbach, VÕt sÑo trªn ch©n ¤®ixª trong s¸ch Mimesis, M¸txc¬va, 1976, tr. 27 - 28. (1) A. Ph. L«xÐp, TriÕt häc lÞch sö cæ ®¹i, S®d, tr. 68. (1) V. Sc¬lèpxki, Quy −íc thêi gian trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc sè 3, 1969.

70

thêi gian. Nã chØ cã thêi gian kinh nghiÖm ®−îc ®o b»ng hµnh ®éng cña nh©n vËt. (Folklore vµ hiÖn thùc). M. Bakhtin ph©n tÝch thêi gian trong truyÖn cæ tÝch Hy L¹p vµ «ng kÕt luËn ë ®ã "hoµn toµn kh«ng cã dÊu hiÖu cña thêi gian lÞch sö, kh«ng cã bÊt cø dÊu hiÖu thêi ®¹i nµo "(H×nh thøc thêi gian cña tiÓu thuyÕt vµ h×nh thøc Khr«n«t«p). Trong truyÖn cæ tÝch, thêi gian kh«ng cã ¶nh h−ëng g× tíi con ng−êi. Kh«ng ai lín lªn, giµ ®i. §ã lµ v× thêi gian trong cæ tÝch chØ ®ãng khung trong sù kiÖn. Nã chØ mét líp thêi gian duy nhÊt lµ thêi gian sù kiÖn nh©n qu¶. C¸i nµy sinh ra c¸i kia, dÉn ®Õn c¸i nä, vµ cø thÕ cho ®Õn hÕt. Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch do lµ thêi gian sù kiÖn, cho nªn nã chØ quay mét chiÒu theo kim ®ång hå, tõ th¾t nót ®Õn më nót, kh«ng cã viÖc quay ng−îc trë vÒ qu¸ khø nh− trong (1) tiÓu thuyÕt . So víi thêi gian ng−êi kÓ th× thêi gian cæ tÝch thuéc qu¸ khø, "ngµy xöa, ngµy x−a,..." nh−ng trong c¶m thô, nã lµ thêi hiÖn t¹i kÐo dµi. LikhachÐp l−u ý trong cæ tÝch Nga lêi kÓ tá ra muèn bao qu¸t thêi gian hµnh ®éng, theo c«ng thøc "lµm th× chËm nh−ng kÓ th× mau"(2). Trong cæ tÝch kh«ng cã thêi gian ®Ó dõng l¹i miªu t¶ hoµn c¶nh vµ phong c¶nh. NÕu cã nãi ®Õn phong c¶nh th× phong c¶nh l¹i cã ý nghÜa tÝch cùc nh− lµ mét nh©n vËt, vÝ dô phong c¶nh do phï thuû ho¸ phÐp ®Ó ®¸nh lõa. Thêi gian cæ tÝch kh«ng ra khái ph¹m vi thêi gian cña truyÖn. Kh«ng cã thêi gian x¶y ra tr−íc, vµ còng kh«ng cã g× chê ®îi sau khi hÕt truyÖn. Nã còng kh«ng cã vÞ trÝ trong thêi gian lÞch sö. Nã chØ cã "ngµy xöa, ngµy x−a", hoÆc "ngµy Êy cã mét ng−êi,...". NÕu thêi gian trong truyÖn cæ tÝch cã liªn hÖ víi thêi gian lÞch sö, th× ®ã lµ do ng−êi kÓ ®êi sau liªn hÖ, ®Æt ra, chø kh«ng ph¶i do thêi gian sù kiÖn. TÝnh khÐp kÝn, h÷u h¹n cña thêi gian cæ tÝch g¾n víi tÝnh khÐp kÝn cña kh«ng gian truyÖn cæ tÝch. Sc¬lèpxki cßn nhËn xÐt trong truyÖn cæ tÝch, ban ®ªm lµ thêi gian ®Ó g©y chuyÖn, th¾t nót, hoÆc ®Ó gi¶i quyÕt tr−íc mäi viÖc ®èi víi nh÷ng ai kh«ng ngñ.

4. Thêi gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i V¨n häc viÕt trung ®¹i chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu cña v¨n häc d©n gian, cho nªn nhiÒu t¸c phÈm tù sù còng mang tÝnh chÊt thêi gian sö thi, cæ tÝch. Tuy nhiªn, do chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c tr−êng ph¸i triÕt häc trong v¨n häc ®· thÓ hiÖn râ rÖt quan niÖm ®éc lËp vÒ thêi gian. ë thêi trung ®¹i ph−¬ng T©y, trong hÖ thèng tiÕng Latinh, theo quan s¸t cña M. Bakhtin "hÇu nh− biÕn mÊt mäi dÊu vÕt thêi gian. Nh−ng ý thøc con ng−êi th× l¹i ®−îc s«i ®éng lªn trong c¸i thÕ giíi vÜnh h»ng, tÜnh t¹i vµ bÊt biÕn Êy" (S¸ng t¸c cña François Rabelais vµ v¨n ho¸ d©n gian thêi trung ®¹i vµ Phôc h−ng). T−¬ng øng víi ®Æc ®iÓm ®ã, A. GurªvÝch trong C¸c ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ cã mét nhËn xÐt chung : "Nh÷ng ph¹m trï thêi gian trung cæ lµ n¨m, th¸ng, ngµy, kh«ng ph¶i lµ giê, cµng kh«ng ph¶i lµ phót. Thêi gian trung cæ chñ yÕu lµ thêi gian kÐo dµi, chËm r·i, cã tÝnh chÊt sö thi. Trong v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y ngù trÞ quan niÖm thêi gian Thiªn Chóa gi¸o ; trong Kinh Th¸nh, Chóa ë ngoµi thêi gian

(2) D. Mª®rish, CÊu tróc thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc vµ trong v¨n häc d©n gian trong s¸ch NhÞp ®iÖu, kh«ng gian vµ thêi gian trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt, Lªningr¸t, 1974. (3) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 226.

71

cßn con ng−êi th× ë trong lÞch sö, mµ lÞch sö lµ lÞch sö s¸ng t¹o t−¬ng lai. Thêi hiÖn t¹i lµ cuéc ®êi tu hµnh ®Êu tranh thiÖn vµ ¸c nh»m x©y dùng mét t−¬ng lai vÜnh viÔn n»m ngoµi tù nhiªn ë n−íc Trêi. Theo GurªvÝch th× ®èi víi c¸c anh hïng trong sö thi trung ®¹i ph¹m trï thêi gian kh«ng cã ý nghÜa quan träng g×. Trong tiÓu thuyÕt c¸c hiÖp sÜ kh«ng giµ ®i, c¸c nh©n vËt nh− Lancelot, Parsifel vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c kh«ng cã tiÒn sö, kh«ng cã tuæi thä, lu«n lu«n trÎ, bao giê còng dòng c¶m vµ s½n sµng lËp chiÕn c«ng. Mét nh©n vËt tiÓu thuyÕt cã thÓ sèng ë n¬i mµ hoa në mïa ®«ng còng nh− mïa hÌ vµ c©y quanh n¨m ra qu¶. §¶o ®en trong tr−êng ca Erec kh«ng cã mïa nµy mïa kh¸c vµ hoµn toµn sèng ngoµi thêi gian. Tãm l¹i, ë v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y ngù trÞ quan niÖm thêi gian tÜnh t¹i, ngµy vÜnh cöu kÐo dµi. Quan niÖm thø hai lµ thêi gian kh«ng ®¶o ng−îc, lµm mäi sù biÕn ®æi, hao mßn vµ diÖt vong. Thêi gian lµm cho c¸c hoµng ®Õ giµ ®i vµ ®−a mäi ng−êi ®i theo thÇn chÕt (TiÓu thuyÕt vÒ hoa hång). Quan niÖm nµy thóc giôc hµnh ®éng, t¹o ra t©m tr¹ng sèt ruét. ë Dante, thêi gian trÇn thÕ th× tr«i nhanh, vµ v−¬n lªn thêi gian vÜnh cöu. Trong th¬ tr÷ t×nh, vÝ nh− trong th¬ §−êng ®· xuÊt hiÖn n¨m h×nh thøc thêi gian víi c¸c ph−¬ng thøc thÓ hiÖn cña chóng. §Çu tiªn, cã tõ ®êi H¸n, lµ ý thøc vÒ thêi gian sinh mÖnh cña ®êi ng−êi. Cuéc ®êi ng¾n ngñi, chãng qua, v« th−êng, nhÊt lµ khi so víi nh÷ng g× bÊt biÕn : "Ng−êi sinh trong trêi ®Êt - Qua nhanh nh− hµnh kh¸ch", "§êi ng−êi nh− kh¸ch trä Phót ®· bôi bay mê", "Lång léng ©m d−¬ng ®æi - §êi ng−êi nh− s−¬ng mai". Thêi gian tÝnh b»ng sím, chiÒu, h«m nay, ngµy mai, n¨m nay, n¨m sau, tuæi trÎ, tuæi giµ,... ý thøc vÒ thêi gian ®êi ng−êi khiÕn thi nh©n chØ høng thó víi thêi hiÖn t¹i, sî hiÖn t¹i tr«i mÊt : "§êi ng−êi ®¾c ý vui cho tho¶ chÝ - Chí ®Ó chÐn vµng kh«ng r−îu ®èi víi tr¨ng" (Lý B¹ch). "N¨m nay mång b¶y nhí su«ng nhau - Mång b¶y sang n¨m biÕt ë ®©u !" (Cao ThÝch). Thø hai lµ thêi gian vò trô, thiªn nhiªn. §©y lµ thêi gian bÊt biÕn, vÜnh cöu, ho¸ th©n trong m©y, nói, lµ n¬i ng−êi ta t×m thÊy sù yªn tÜnh ®Ó b¨ng bã t©m hån : "Xuèng ngùa mêi anh r−îu - Hái anh ®i vÒ ®©u ? Anh b¶o bÊt ®¾c chÝ - VÒ n»m trong nói s©u - §i ®i, ®õng hái n÷a - V« tËn m©y mét mµu" (V−¬ng Duy). Thêi gian hoµ lÉn vµo kh«ng gian, bèn mïa tuÇn hoµn. Thø ba lµ thêi gian lÞch sö, c¶m thÊy sù h−ng, vong, thÞnh, suy. Th¬ Lý Th−¬ng Èn ®êi §−êng, th¬ Bµ HuyÖn Thanh Quan cã nhiÒu bµi tiªu biÓu cho thêi gian nµy. Thêi gian ®èi s¸nh b»ng x−a nay, ngµy x−a thuë x−a. VÝ dô : "Ng−êi x−a c¶nh cò nµo ®©u t¸ ? - KhÐo ngÈn ng¬ thay lò träc ®Çu !", "Sãng líp phÕ h−ng coi ®· rén - Chu«ng håi kim cæ l¾ng cµng mau". Thø t− lµ thêi gian câi tiªn, tÝnh b»ng vÜnh viÔn, nh− th¬ cña Th«i §å hoÆc nh− thêi gian tiªn c¶nh trong truyÖn Tõ Thøc lÊy vî tiªn. Thø n¨m lµ thêi gian sinh ho¹t tÝnh b»ng buæi, ngµy, víi c¸c ho¹t ®éng cña ®êi sèng thùc tÕ, vÝ nh− bµi Th¹ch hµo l¹i cña §ç Phñ. Mçi h×nh thøc thêi gian cã ®é ®o cña nã. Thêi gian th¬ thÓ hiÖn qua nh÷ng kho¶nh kh¾c bõng ngé. Trong truyÖn trung ®¹i, ®¸ng chó ý lµ thêi gian vò trô − c¸c tiÓu thuyÕt lín cña Trung Quèc nh− Tam quèc diÔn nghÜa, Thuû hö, T©y du ký, Hång l©u méng ®Òu b¾t ®Çu víi thêi gian vò trô, tuÇn hoµn. Thêi gian tuÇn hoµn, lu©n håi lµm cho con ng−êi cã thÓ ho¸ kiÕp, chÕt, sèng ®¾p ®æi. Nh−ng líp thêi gian quan träng nhÊt trong v¨n xu«i tù sù trung ®¹i lµ thêi gian lÞch sö. C¸c tËp sö ký (biªn niªn, ký sù) cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp, m¹nh mÏ tíi h×nh thøc tù sù cña tiÓu thuyÕt. Thêi gian trong sö ®èi víi ng−êi chÐp sö biªn niªn lµ thêi hiÖn t¹i − chÐp theo n¨m, th¸ng, ngµy, giê. Thêi gian lÞch sö ë ®©y nh− cã ng−êi ®· kh¸i qu¸t lµ thêi hiÖn t¹i vÜnh viÔn. Thêi gian biªn niªn sö lµ nÐt rÊt ®Æc tr−ng, th−êng lµ thêi gian triÒu ®¹i

72

thÓ hiÖn ý thøc v¨n sö bÊt ph©n. VÝ dô, thêi gian trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, Nam triÒu c«ng nghiÖp diÔn chÝ, c¸c sù kiÖn ®Òu ®−îc ®Æt vµo c¸i khung biªn niªn. NhiÒu tr−êng hîp yÕu tè biªn niªn chØ g©y ¶o gi¸c vÒ tÝnh ch©n thùc, cã thùc. Trong tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cæ ®iÓn Trung Quèc, c¸c h×nh thøc thêi gian trÇn thuËt rÊt ph¸t triÓn : ng¾t ®ét ngét gi÷a c¸c håi ®Ó g©y "huyÒn niÖm", ®îi chê ; kÓ lóc c¨ng, lóc chïng ®Ô g©y ®ét ngét, dïng håi thuËt ®Ó bæ sung gi¶i thÝch. Thêi gian t©m tr¹ng th× ®Õn Hång l©u méng míi thÊy râ. Trong truyÖn th¬ N«m ®· cã c¸c h×nh thøc thêi gian ®a d¹ng. Trong TruyÖn KiÒu, ®¸ng chó ý lµ thêi gian sù kiÖn gÊp khóc theo kiÓu : "Hµn huyªn ch−a kÞp d·i dÒ - Sai nha ®· thÊy bèn bÒ x«n xao" t¹o c¶m gi¸c thóc b¸ch, gÊp g¸p ; thêi gian t©m tr¹ng kiÓu : "§Õn b©y giê míi thÊy ®©y - Mµ lßng ®· ch¾c nh÷ng ngµy mét hai", tõ b©y giê mµ xao ®éng c¶ qu¸ khø. TruyÖn KiÒu cã thêi gian gi¸n c¸ch gi÷a c¸c sù kiÖn : "Sen tµn cóc l¹i në hoa - SÇu dµi ngµy ng¾n, ®«ng ®µ sang xu©n", t¹o tiÕt tÊu nhÞp nhµng cho truyÖn. C¶m gi¸c thêi gian cña nh©n vËt kh¸ ph¸t triÓn, lu«n véi vµng hµnh ®éng, lo l¾ng cho t−¬ng lai, tranh chÊp víi sè phËn. Trong thÓ ng©m khóc cã nh÷ng h×nh thøc thêi gian míi. Ngoµi ®èi s¸nh "x−a nay" th−êng thÊy, trong Chinh phô ng©m cã h×nh thøc kÐo dµi thêi gian tiÔn ®−a chinh phu ra trËn. ChØ mét cuéc chia tay mµ t¸c gi¶ ®· kÓ ba lÇn : chia tay bªn nhau, chia tay trong hµng qu©n, chia tay trong t©m t−ëng, lµm cho cuéc chia tay kÐo dµi ra m·i. T¸c gi¶ ®· dïng nhiÒu hÖ thèng tÝnh mét lóc ®Ó tÝnh thêi gian. Cïng mét thêi gian xa c¸ch, nh−ng khi th× tÝnh mïa, khi th× tÝnh buæi, khi th× tÝnh ngµy, khi l¹i tÝnh n¨m. §ã lµ biÖn ph¸p nghÖ thuËt kÐo dµi thêi gian, lµm cho thêi gian tr«ng ngãng dµi d»ng dÆc. Trong Cung o¸n ng©m khóc cã thêi gian h− ¶o. ChÝnh thêi gian h− ¶o khiÕn cho ®êi ng−êi v« nghÜa. Thêi trung ®¹i ë ViÖt Nam, Trung Quèc kh«ng chØ cã mét quan niÖm thêi gian. C¸i chung trong tam gi¸o lµ cã hai thêi gian : thêi gian trÇn thÕ h÷u h¹n vµ thêi gian NiÕt bµn, thêi gian câi tiªn vÜnh viÔn bÊt biÕn. Trong v¨n häc Nho gi¸o còng cã hai thêi gian : thêi gian nhËp thÕ víi thÕ sù h−ng vong vµ thêi gian Èn c−, nhµn dËt, hoµ vµo thiªn nhiªn thanh tÜnh, tù t¹i. C¸c thêi gian ®ã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi m« h×nh thêi gian trong v¨n häc. Nh×n chung, thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc trung ®¹i, nh×n qua v¨n häc Nga cæ, theo LikhachÐp, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau : Thêi gian trÇn thuËt phô thuéc vµo mËt ®é sù kiÖn nhiÒu hay Ýt, nghÜa lµ thêi gian trÇn thuËt ch−a ph¸t triÓn. Ph−¬ng diÖn chñ quan cña thêi gian trÇn thuËt ch−a ®−îc ph¸t hiÖn, cho nªn thêi gian khÐp kÝn trong sù kiÖn, mÆc dï tÝnh khÐp kÝn ®−îc kh¾c phôc dÇn. Do t¸c ®éng cña quy luËt c¶m thô toµn vÑn vèn cã cña ng−êi trung ®¹i, khi kÓ mét truyÖn, ng−êi ta kÓ tõ ®Çu cho ®Õn cuèi sù kiÖn, kh«ng bao giê kÓ tõ gi÷a, hay tõ mét bé phËn cña nã. Do vËy, thêi gian nghÖ thuËt lu«n cã tÝnh ®¬n h−íng, lêi kÓ ®Òu ®Æn, lÆng lÏ(1). §©y còng lµ quy luËt c¶m thô cña ng−êi trung ®¹i. C¸ch kÓ chuyÖn trong truyÖn cæ tÝch ViÖt Nam còng thÕ, c¸ch vÏ truyÒn thÇn ch©n dung ng−êi còng thÕ. Ng−êi ta ph¶i vÏ ®ñ ®Çu m×nh, tø chi, tay ch©n ®ñ c¸c ngãn vµ ®· vÏ lµ vÏ chÝnh diÖn, ®ñ c¶ hai m¾t, hai tai. VÏ thiÕu bé phËn nµo ng−êi ta sÏ c¶m thÊy nh− lµ cã sù khiÕm khuyÕt, quÌ quÆt vÒ c¬ thÓ. Do vËy, c¸c nh©n vËt

(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 247 - 25.

73

trong truyÖn ®−îc kÓ tõ ®êi cha, ®êi «ng, vµ kÕt thóc víi ®êi con, ®êi ch¸u. NÕu kh«ng thÕ ng−êi ta sÏ thÊy nghi ngê v× kh«ng cã cha, hoÆc lµ v« hËu. Trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, Trung Quèc, yÕu tè chñ quan cña thêi gian ®· ®−îc ý thøc vµ vËn dông tõng b−íc, râ nÐt h¬n, song nh×n chung còng phï hîp víi ®iÒu kh¸i qu¸t nãi trªn.

5. Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i Sau v¨n häc trung ®¹i lµ v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i mµ thÓ lo¹i v¨n häc chñ ®¹o lµ tiÓu thuyÕt. V× thÕ ë ®©y chñ yÕu ®i s©u vµo thêi gian trong tiÓu thuyÕt. a) Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i tr−íc thÕ kû XX Thêi gian nghÖ thuËt trong thêi kú nµy ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn cña ph−¬ng diÖn chñ quan cña nã, sù ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc trÇn thuËt, lµm cho thêi gian nghÖ thuËt tho¸t khái sù trãi buéc cña thêi gian sù kiÖn, nhµ v¨n cã kh¶ n¨ng chñ ®éng bao qu¸t vµ biÓu hiÖn nh÷ng ph−¬ng diÖn míi cña con ng−êi. Trong Don KihotÐ ®· cã mét dßng thêi gian ®éc lËp ch¶y qua gi÷a c¸c ch−¬ng (quyÓn). Don Kihote ë nhµ ba tuÇn hay mét th¸ng. Lóc ®ã quyÓn s¸ch vÒ «ng ta ra ®êi, ®−îc in, ®−îc dÞch vµ ®−îc khen. Gi÷a tËp I vµ tËp II thêi gian tr«i qua t¸m n¨m. Nhµ v¨n Anh thÕ kû XVIII lµ Henry Fielding tù x−ng m×nh kh«ng ph¶i lµ nhµ lÞch sö, mµ lµ nhµ v¨n, bëi v× «ng lµ chñ cña thêi gian : "MÆc cho ng−êi ®äc ng¹c nhiªn, nÕu nh− hä thÊy trong s¸ch nµy cã nh÷ng ch−¬ng rÊt ng¾n vµ nh÷ng ch−¬ng rÊt dµi, nh−ng ®Òu viÕt vÒ mét ngµy, vµ l¹i cã nh÷ng ch−¬ng kÓ vÒ nh÷ng n¨m ch½n, c©u chuyÖn cña t«i cã khi dõng l¹i, cã khi l¹i lao nhanh vÒ phÝa tr−íc". Trong Ðpghªnhi ¤nhªghin, thêi gian tÝnh theo lÞch, nh−ng Puskin ®· ®−a thêi gian trÇn thuËt cña m×nh vµo thµnh mét yÕu tè kÕt cÊu lÊp ®Çy c¸c kho¶ng trèng sù kiÖn vµ suy nghÜ vÒ c¸c sù kiÖn. Ngoµi ra ë c¸c t¸c phÈm kh¸c nh− Ph¸t sóng, B·o tuyÕt th× «ng ®¶o ng−îc thêi gian, kÓ tõ hËu qu¶ ®Ó ng−êi ®äc ®i t×m nguyªn nh©n trong nh÷ng mÈu nhá x¶y ra bÊt ngê. Puskin ®· sö dông thêi gian mét c¸ch −íc lÖ, vÝ dô thùc tÕ Grinhèp cã m−êi tuæi, nh−ng trong Ng−êi con g¸i viªn ®¹i óy, Puskin cho anh ta m−êi b¶y tuæi ®Ó cã ®ñ trÝ ph¸n ®o¸n mµ quan s¸t sù kiÖn Pug¸tsèp, ng−êi n«ng d©n khëi nghÜa. V¨n häc hiÖn thùc chñ nghÜa thÕ kû XIX ®æi míi quan niÖm vÒ hiÖn t¹i. NÕu "hiÖn t¹i" trong bi kÞch cæ ®¹i hay cña chñ nghÜa cæ ®iÓn cã nghÜa lµ "m·i m·i", th× hiÖn t¹i trong L·o G«ri« cña Balzac võa lµ cô thÓ (vÝ dô − n¨m 1819) võa lµ t−¬ng lai, lµ "b©y giê" vµ lµ "lóc ®ã". Thêi hiÖn t¹i ®· ph©n ho¸ thµnh hiÖn t¹i x· héi (tr¹ng th¸i x· héi) vµ thêi gian c¸ nh©n − mçi nh©n vËt cã riªng thêi gian cña m×nh. Raxtinh¾c c¶m thô thêi gian kh¸c h¼n V«t¬ranh vµ G«ri«. Thêi gian c¸ nh©n (thêi gian tiÓu sö mét mÆt g¾n víi c¸c sè phËn, sù kiÖn lÞch sö theo chiÒu ngang (c¸ch m¹ng, §Õ chÕ, thêi phôc håi) ®−¬ng ®¹i, mÆt kh¸c, theo chiÒu däc g¾n víi huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt − trong G«ri« cã bãng d¸ng cña vua Lia trong bi kÞch cña Shakespeare vµ trong V«t¬ranh cã bãng d¸ng cña con quû, trong Raxtinh¾c cã bãng d¸ng cña Fauxt¬, kÎ ®i t×m søc m¹nh chinh phôc thÕ giíi. Thêi gian x· héi trong Bµ Bovary bÞ c¾t ®øt khái thêi gian c¸ nh©n vµ tr«i qua bªn c¹nh mét c¸ch trung tÝnh, v« t×nh. 74

C¸c nhµ nghiªn cøu ®· nhÊt trÝ x¸c nhËn trong tiÓu thuyÕt L.T«nxt«i cã sù ®an bÖn, soi chiÕu th−êng xuyªn gi÷a thêi gian c¸ nh©n, thêi gian lÞch sö, thêi hiÖn t¹i vµ thêi qu¸ khø trong nh÷ng kho¶nh kh¾c ®ång thêi. Thêi gian c¸ nh©n cña nh©n vËt cã ý nghÜa riªng. Khi T«nxt«i viÕt : "§èi víi c«ng t−íc An®r©y ®· tr«i qua b¶y ngµy tÝnh tõ khi chµng kh«i phôc tri gi¸c", nghÜa lµ An®r©y c¶m nhËn thêi gian kh¸c Natasa, kh¸c Pie. Thêi gian chØ c¶m thÊy trong t©m hån nh÷ng ai tù nhËn thøc, cßn nh− NapolÐon, £len th× thêi gian chØ lµ sè l−îng vßng quay kim ®ång hå. Trong tiÓu thuyÕt cña T«nxt«i thêi gian kh«ng biÓu hiÖn qua sù kiÖn, bëi sù kiÖn n»m sau quan hÖ c¸c nh©n vËt. Thêi gian chñ yÕu biÓu hiÖn qua chi tiÕt vµ ®èi chiÕu c¸c thêi gian. LÞch sö c¾t ngang c¸c tiÓu sö. ChiÕn tranh lµm thay ®æi tÝnh c¸ch. Vµ nhµ v¨n n¾m b¾t c¸c thêi ®iÓm t−¬ng quan : An®r©y trë vÒ khi con míi sinh vµ vî míi chÕt. Chµng vÒ sau trËn AuxtÐclÝch. Kho¶ng thêi gian vî mang thai chØ lµ −íc lÖ − dµi m−êi bèn th¸ng. T«nxt«i nãi : "T«i ®o thêi gian ®ang ch¹y b»ng thêi ®iÓm hiÖn t¹i bÊt ®éng, trong ®ã t«i thÊy m×nh ®ang sèng, vµ tÊt nhiªn lµ ë ngoµi thêi gian" (Toµn tËp, tËp 12, tr. 336, tiÕng Nga). N¨m 1904 trong nhËt ký «ng viÕt : "NÕu ai hái lµm sao mµ tù nhËn thøc ®−îc m×nh nÕu kh«ng cã thêi gian, t«i sÏ tr¶ lêi : T«i hoµ trén trong m×nh mét hµi nhi, mét chµng trai, mét «ng l·o vµ cßn cã c¶ hµi nhi tõ xa x−a n÷a, vµ ®ã lµ c©u tr¶ lêi". T¸c gi¶ chän chç ®øng ngoµi thêi gian, n¬i giao nhau c¸c quan hÖ thêi gian. Chç ®øng ®ã dùa vµo thêi gian nh©n vËt ®−îc kÐo dµi qua nhiÒu n¨m, víi ®êi sèng néi t©m cña chóng. §Æc ®iÓm nµy lµm cho thêi gian trÇn thuËt cña T«nxt«i cã mét tÝnh chÊt tÜnh lÆng cña sö thi cæ ®iÓn. Tr¸i víi T«nxt«i thêi gian trÇn thuËt cña thÕ giíi tiÓu thuyÕt §ètxt«iÐpxki bÞ co l¹i, tr«i nhanh kh¸c th−êng. Thêi gian bÞ nÐn l¹i, chång chÊt c¸c sù kiÖn. VÝ dô, tiÓu thuyÕt Lò quû ¸m, sù viÖc diÔn ra chõng mét th¸ng, trong ®ã trõ tuÇn ®Çu lµ phÇn giíi thiÖu, tõ tuÇn tiÕp theo hÇu nh− ngµy nµo còng cã vô viÖc ; ë tuÇn cao trµo, cã ngµy võa cã ng−êi sinh ®Î, võa cã ng−êi bÞ giÕt, cã kÎ tù s¸t,... Trong t¸c phÈm Téi ¸c vµ trõng ph¹t thêi gian diÔn ra chõng m−êi bèn ngµy. Ng−êi ta nãi thêi gian nµy cã nhÞp ®é th¸c lo¹n. T¸c gi¶ dån nÐn, ®Èy nhanh tèc ®é thêi gian nh»m ®−a nh©n vËt vµo tr¹ng th¸i khñng ho¶ng tinh thÇn, béc lé c¸i n¨ng l−îng bïng næ trong t©m hån nh©n vËt. Nh©n vËt sèng trong ®Çy rÉy nh÷ng ®ét biÕn "bÊt ngê", "®ét nhiªn", "bçng nhiªn", vµ ý thøc lu«n d»n vÆt, nh¶y vät, t¹o ra mét cuéc sèng kh¸c th−êng, cho phÐp ng−êi ta nh×n thÊy nh©n vËt ®Õn tËn ®¸y s©u cña nã. A. Belkin trong s¸ch §äc §ètxt«iÐpxki vµ Sªkhèp ®· ph¸t hiÖn ra hµng tr¨m ch÷ "bçng nhiªn", "hÕt søc", "qu¸ thÓ", trong tiÓu thuyÕt §ètxt«iÐpxki mµ «ng gäi lµ nh÷ng c¶m xóc vÒ tai ho¹ gi¸ng xuèng nh©n vËt trong mét bÇu kh«ng khÝ trµn ®Çy bi kÞch, nã t¹o nªn nhÞp ®iÖu riªng trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña §ètxt«iÐpxki. Tãm l¹i, trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i tr−íc thÕ kû XX, tr−íc hÕt lµ trong tiÓu thuyÕt ®· ph¸t hiÖn yÕu tè thêi gian chñ quan trong thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian nh©n vËt, gi¶i phãng søc s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ më ®−êng ®i vµo thÕ giíi néi t©m nh©n vËt. ViÖc vËn dông thêi gian x· héi, thêi gian lÞch sö vµ thêi gian c¸ nh©n sinh ho¹t ®êi th−êng t¹o kh¶ n¨ng lý gi¶i cuéc sèng ®−îc s©u s¾c, giµu néi dung triÕt lý. b) Nh÷ng h×nh thøc thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc thÕ kû XX Trong c¸c nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng, ®Æc biÖt lµ v¨n häc hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa næi lªn ph¹m trï thêi gian lÞch sö víi sù tÊt th¾ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ Nhµ n−íc v« s¶n. Trong

75

ThÐp ®· t«i thÕ ®Êy cña N. ¤xtrèpxki thêi gian lÞch sö tr«i nhanh kh¸c th−êng, vµ cïng víi nã con ng−êi còng kh«ng ngõng tr−ëng thµnh v−ît bËc. Trong t¸c phÈm cø vµi trang xuÊt hiÖn mét nh©n vËt míi, mét sù kiÖn míi, ng−êi trÇn thuËt kh«ng kÞp dõng l¹i l©u víi sù kiÖn nµo. Cã nh− thÕ míi lý gi¶i ®−îc t¹i sao ë ®Çu t¸c phÈm Paven chØ lµ mét cËu bÐ nghÞch ngîm, lªu læng, mµ cuèi t¸c phÈm anh ®· lµ ®¹i biÓu ®¹i héi thanh niªn céng s¶n toµn Nga, lµ nhµ v¨n xuÊt s¾c. ë v¨n häc ph−¬ng T©y l¹i ngù trÞ mét quan niÖm kh¸c vÒ thêi gian : − X¸o trén c¸c b×nh diÖn thêi gian. Vë kÞch B¶n nh¹c ban chiÒu cña J. B. Priestley ë mµn mét, nh¹c sÜ ®ang biÓu diÔn t¸c phÈm ®Çu tiªn ®Ó tranh thñ ®ång t×nh cña cö to¹. Mµn tiÕp theo tr×nh bµy c¸c nh©n vËt Êy trong qu¸ khø vµ t−¬ng lai. Miªu t¶ qu¸ khø trong ký øc, kh¾c ho¹ Ên t−îng thêi gian kÐo dµi trong t©m hån so víi thêi gian ng¾n ngñi trong thùc tÕ. Marcel Proust trong tiÓu thuyÕt §i t×m thêi gian ®· mÊt, b»ng biÖn ph¸p håi t−ëng ®· cã ý ®å t¸i hiÖn c¶m gi¸c vÒ c¸i h«n cña ng−êi mÑ tr−íc khi ®i ngñ hay mïi th¬m cña b¸nh ga t« lµm ë nhµ víi ®é dµi nhiÒu trang s¸ch. Thêi gian ®−îc miªu t¶ nh− c¶m thô kh«ng gian. − Víi thñ ph¸p dßng ý thøc, J. Joyce kh¾c ho¹ thêi gian vËt chÊt nh− ng−êi ta c¶m thÊy (kh«ng ph¶i nÕm tr¶i hay suy nghÜ ). VÝ dô, trong Uylix¬ cã ®o¹n : "Anh ta cÇm ®iÕu thuèc vµ ®ãng hép l¹i, anh ta ®ót hép thuèc vµo tói bªn, rót tõ tói ¸o gilª c¸i m¸y löa, më n¾p ®¸nh löa, ch©m thuèc råi ®−a cho Stiven",...Virginia Woolf trong t¸c phÈm ChuyÕn ®i ra ngän H¶i ®¨ng (1927) thÓ hiÖn thêi gian bªn trong t©m hån. ChØ trong kho¶ng thêi gian bµ Ramdi ®em chiÕc bÝt tÊt −ím vµo ch©n th»ng con trai Giªmx råi qu¸t nã ®øng yªn, trong t©m hån bµ ®· tr¶i qua mét cuéc sèng néi t©m dµi, t¹i n¬i kh¸c, thêi gian kh¸c. C¸c nhµ v¨n hiÖn ®¹i cã xu h−íng rót ng¾n khung thêi gian sù kiÖn bªn ngoµi mµ kÐo dµi thêi gian bªn trong t©m hån. Trong tiÓu thuyÕt ¢m thanh vµ cuång né cña W. Faulkner còng cã mét x¸o trén thêi gian : Ch−¬ng I : Mång 7 - 4 - 1928 ; Ch−¬ng II : Mång 2 - 6 - 1910 ; ch−¬ng III : Mång 6 - 4 - 1928, ch−¬ng IV : Mång 8 - 4 - 1928. §ång thêi còng rót ng¾n thêi gian bªn ngoµi vµo c¸i khung bèn ngµy, ®Ó thÓ hiÖn thêi gian bªn trong dµi d»ng dÆc cña c¸c nh©n vËt. §¸ng chó ý lµ bèn ngµy mµ nhµ v¨n lùa chän lµ bèn ngµy quan träng trong truyÒn thuyÕt C¬ ®èc : Ngµy 7 - 4 lµ ®ªm tr−íc ngµy Chóa phôc sinh ; ngµy 2 - 6 lµ ngµy thø t¸m trong kú lÔ M×nh Th¸nh ; ngµy 6 - 4 lµ ngµy Chóa chÞu n¹n ; ngµy 8 - 4 lµ ngµy lÔ Chóa phôc sinh. Mét sù liªn hÖ víi Kinh th¸nh t¹o ra ý nghÜa ®Æc biÖt cña tiÓu thuyÕt. C¸c h×nh thøc thêi gian trªn ®©y g¾n liÒn víi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. §èi víi nh÷ng ai theo M. Proust th× "con ng−êi lµ tæng thÓ cña c¸c ký øc". §èi víi Faulkner th× "con ng−êi lµ tæng thÓ mäi qu¸ khø cña hä". §èi víi Virginia Woolf : "Cuéc sèng vèn lµ nh− thÕ". NhËn xÐt vÒ thêi gian trong c¸c tiÓu thuyÕt, nhµ v¨n Ph¸p Jean Paul-Sartre nãi : C¸c nhµ v¨n hiÖn ®¹i ®· "huû ho¹i thêi gian. Mét sè th× t−íc bá qu¸ khø vµ t−¬ng lai, rót vµo thêi ®iÓm trùc gi¸c thuÇn tuý, mét sè kh¸c th×, nh− Dos Passos biÕn nã thµnh mét thø ký øc h¹n chÕ vµ c¬ giíi. Proust vµ Faulkner th× gi¶n ®¬n chÆt ®Çu thêi gian, hä t−íc bá t−¬ng lai cña (1) nã, tøc thay ®æi sù lùa chän vµ hµnh ®éng tù do" . Ta cã thÓ hiÓu tr−íc hÕt ®ã lµ quan niÖm

(1) T. M«t−l«va, VÒ thêi gian vµ kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i trong s¸ch NhÞp ®iÖu, kh«ng gian, thêi gian trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt, Lªningr¸t, 1974.

76

nghÖ thuËt vÒ thêi gian cña hä, cã −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm cña hä, nh−ng mçi ng−êi më ra nh÷ng khÝa c¹nh míi cña t©m hån ng−êi. VÊn ®Ò thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc kh«ng hÒ ®¬n gi¶n chØ lµ thêi gian trÇn thuËt, chØ lµ kü thuËt trÇn thuËt, mµ cßn lµ mét ph¹m trï cña c¶m nhËn thÕ giíi mang néi hµm v¨n ho¸ vµ s¸ng t¹o. ChØ cã g¾n viÖc nghiªn cøu thêi gian nghÖ thuËt víi ý h−íng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, trong nhiÒu mèi liªn hÖ v¨n ho¸, triÕt häc th× kÕt qu¶ míi thùc sù cã ý nghÜa vµ chiÒu s©u.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ g× ? Ph©n biÖt thêi gian nghÖ thuËt víi thêi gian thùc t¹i, thêi gian lÞch sö. 2. CÊu tróc cña thêi gian nghÖ thuËt cã nh÷ng yÕu tè nµo, quan hÖ cña chóng biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ? 3. §é ®o thêi gian cã ý nghÜa g× ? 4. C¸c b×nh diÖn thêi gian cã ý nghÜa g× ? 5. Ph©n biÖt thêi gian thÇn tho¹i, sö thi, cæ tÝch. Nªu vÝ dô. 6. Ph©n biÖt thêi gian v¨n häc trung ®¹i vµ thêi gian v¨n häc hiÖn ®¹i. VÝ dô. 7. So s¸nh c¸c bµi th¬ TiÕng h¸t s«ng H−¬ng, Xu©n ý cña Tè H÷u víi bµi Véi vµng cña Xu©n DiÖu, nªu sù kh¸c biÖt vÒ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ thêi gian.

77

Ch−¬ng V

Kh«ng gian nghÖ thuËt

I - kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt 1. Kh«ng gian trong v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt. NÕu nh− mäi vËt trong thÕ giíi ®Òu tån t¹i trong kh«ng gian ba chiÒu : cao, réng, xa vµ chiÒu thêi gian, th× kh«ng cã h×nh t−îng nghÖ thuËt nµo kh«ng cã kh«ng gian, kh«ng cã nh©n vËt nµo kh«ng cã mét nÒn c¶nh nµo ®ã. Nh−ng kh«ng gian nghÖ thuËt cã ®iÓm ®Æc biÖt. B¶n th©n ng−êi kÓ chuyÖn hay nhµ th¬ tr÷ t×nh còng nh×n sù vËt trong mét kho¶ng c¸ch, gãc nh×n nhÊt ®Þnh, tøc lµ trong kh«ng gian. VÝ dô, bµi th¬ Qua §Ìo Ngang : B−íc tíi §Ìo Ngang bãng xÕ tµ, Cá c©y chen ®¸ l¸ chen hoa. Lom khom d−íi nói tiÒu vµi chó, L¸c ®¸c bªn s«ng chî mÊy nhµ. Nhí n−íc ®au lßng con quèc quèc, Th−¬ng nhµ mái miÖng c¸i gia gia. Dõng ch©n ®øng l¹i : trêi, non, n−íc, Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta. (Bµ HuyÖn Thanh Quan)

Toµn bé khung c¶nh nhê cã ®iÓm nh×n cña chñ thÓ mµ kh«ng gian cã chiÒu cao thÊp, réng hÑp, s©u c¹n, xa gÇn,... Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh thÕ giíi ®éc lËp cã tÝnh chñ quan vµ mang ý nghÜa t−îng tr−ng cña t¸c gi¶. §«i m¾t cña ng−êi yªu, «i vùc th¼m ! ¤i trêi xa, võng tr¸n cña ng−êi yªu ! … DÇu tin t−ëng : chung mét trêi, mét méng Em lµ em, anh vÉn cø lµ anh. Cã thÓ nµo qua V¹n Lý Tr−êng Thµnh Cña hai vò trô chøa ®Çy bÝ mËt. (Xa c¸ch - Xu©n DiÖu)

§ã lµ kh«ng gian tinh thÇn cña con ng−êi : BÓ ¸i ngh×n trïng kh«n t¸t c¹n, Nguån ©n tr¨m tr−îng khã kh¬i v¬i. (Bµ HuyÖn Thanh Quan)

78

Lµ kh«ng gian sèng mµ con ng−êi c¶m thÊy trong t©m t−ëng : Giã lïa gian g¸c xÐp §êi tµn trong ngâ hÑp (Vò Hoµng Ch−¬ng)

Ng−êi ta nãi kh«ng gian nghÖ thuËt thuéc lo¹i kh«ng gian topos, lµ kh«ng gian c¶m gi¸c ®−îc, kh«ng gian néi c¶m n»m trong ph¹m vi trªn, d−íi, tr−íc, sau, xa, gÇn ®èi víi ng−êi c¶m gi¸c, chø kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian mÆt ph¼ng kiÓu Euclid lµ nh− vËy. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ nh»m biÓu hiÖn con ng−êi vµ thÓ hiÖn mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ cuéc sèng, do ®ã kh«ng thÓ quy nã vÒ sù ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n kh«ng gian ®Þa lý hay kh«ng gian vËt lý, vËt chÊt. Trong t¸c phÈm ta th−êng b¾t gÆp sù miªu t¶ con ®−êng, c¨n nhµ, dßng s«ng,... Nh−ng b¶n th©n c¸c sù vËt Êy ch−a ph¶i lµ kh«ng gian nghÖ thuËt. Chóng chØ ®−îc xem lµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong chõng mùc chóng biÓu hiÖn m« h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n, §Ìo Ngang lµ mét ®Þa danh ®Þa lý. Nh−ng trong bµi Qua §Ìo Ngang th× ®èi víi Bµ HuyÖn Thanh Quan nã l¹i lµ n¬i ph©n giíi cña triÒu ®¹i cò, triÒu ®¹i míi, lµ n¬i tËn cïng xø nµy vµ b¾t ®Çu cña xø kh¸c, mµ viÖc b−íc qua ®ã cã mét ý nghÜa ®¹o ®øc, chÝnh trÞ quan träng ®èi víi con ng−êi. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶ cô thÓ, ®−îc biÓu hiÖn b»ng ng«n ng÷ cña c¸c biÓu t−îng kh«ng gian. Ng«n ng÷ nµy tù nã Ýt tÝnh c¸ thÓ vµ phÇn lín lµ thuéc vÒ thêi ®¹i, x· héi vµ c¸c nhãm nghÖ sÜ kh¸c nhau, nh−ng c¸i ®iÒu mµ nghÖ sÜ nãi b»ng ng«n ng÷ Êy th× l¹i kh¸c − ®ã lµ m« h×nh thÕ giíi riªng cña anh ta. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét hiÖn t−îng khÐp kÝn nh− kh«ng gian trß ch¬i. Nhµ v¨n ho¸ häc Hµ Lan J. Huizinga trong s¸ch Con ng−êi biÕt ch¬i (Homo Ludens) nãi : "Mét ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña trß ch¬i lµ cã mét kh«ng gian c¸ch biÖt víi ®êi sèng th−êng, mét kh«ng gian khÐp kÝn mµ trong ®ã trß ch¬i ®−îc thùc hiÖn" (tr. 22). Mét s©n bãng, mét bµn cê, mét bµn bia,... ®Òu cã kh«ng gian riªng vµ t«n träng luËt ch¬i lµ t«n träng c¸i kh«ng gian ®ã. Kh«ng gian nghÖ thuËt còng cã tÝnh khÐp kÝn theo kiÓu luËt ch¬i nãi trªn vµ luËt ch¬i ë ®©y n»m trong quy −íc chung gi÷a t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc, do t¸c gi¶ ®Ò xuÊt vµ ng−êi ®äc ®ång c¶m. Kh«ng gian cã h÷u h¹n míi g©y khã kh¨n vµ hèi thóc ng−êi ch¬i h¨ng h¸i tham gia nh»m tù thÓ hiÖn m×nh ë tr×nh ®é cao nhÊt. Trong nghÖ thuËt, ý niÖm kh«ng gian ®−îc nhËn thøc kh¸ muén mµng. Tõ thêi cæ ®¹i, khoa häc ®· cã m«n h×nh häc nghiªn cøu kh«ng gian. Tuy muén mµng, song kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï nÒn t¶ng. Kh«ng gian nghÖ thuËt còng nh− thêi gian nghÖ thuËt trong c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c nhau cã c¸ch biÓu hiÖn kh¸c nhau. ë ®©y chóng ta chØ t×m hiÓu kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc.

2. M« h×nh kh«ng gian vµ ng«n ng÷ kh«ng gian nghÖ thuËt Kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm lµ sù m« h×nh ho¸ c¸c mèi liªn hÖ vÒ thêi gian, x· héi, ®¹o ®øc cña bøc tranh thÕ giíi thÓ hiÖn quan niÖm vÒ trËt tù thÕ giíi vµ sù lùa chän cña nhµ v¨n. Iu. Lètman trong bµi Kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n xu«i G«g«n nãi : lÊy s©n khÊu lµm kh«ng gian nghÖ thuËt ®Ó h×nh dung, th× yÕu tè kÝch th−íc kh«ng tham gia vµo kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt, bëi v× ë ®©y lµ mét hiÖn t−îng ®ång h×nh. C¸i cã ý nghÜa ë 79

®©y lµ ®−êng ranh giíi, giíi h¹n, sù kh¸c biÖt. §−êng ranh giíi ë ®©y còng ®Æc biÖt : mét mÆt cña nã ph¶i phï hîp víi ®iÓm nh×n cña t¸c phÈm, cßn c¸c mÆt kh¸c kh«ng ph¶i lµ c¸c ranh giíi h×nh thøc. Kh«ng gian ®−îc vÏ trªn s©n khÊu cÇn ph¶i phï hîp víi ¶o gi¸c vÒ kh«ng gian v« tËn, cã chiÒu s©u, mÆc dï sù biÓu diÔn chØ ë phÇn kh«ng gian h÷u h¹n. ChØ khi nµo sù biÓu diÔn b¾t ®Çu th× kh«ng gian ®ã míi m« h×nh ho¸ ®−îc thÕ giíi mét c¸ch sèng ®éng. Trong th¬ vµ v¨n kh«ng gian nghÖ thuËt thÓ hiÖn ë c¸c ranh giíi mang ý nghÜa vµ ë mèi liªn hÖ cu¶ c¸c tiÓu kh«ng gian. VÝ dô, bµi th¬ Cuèi xu©n tøc sù cña NguyÔn Tr·i : Suèt ngµy nhµn nh· khÐp phßng v¨n Kh¸ch tôc kh«ng ai bÐn ®Õn gÇn Trong tiÕng cuèc kªu xu©n ®· muén §Çy s©n m−a bôi në hoa xoan (B¶n dÞch)

ë ®©y, kh«ng gian chia lµm hai phÇn ®èi lËp, hai tiÓu kh«ng gian : c¸nh cöa phßng v¨n khÐp kÝn t−îng tr−ng cho n¬i thanh v¾ng, l¸nh xa n¬i ån µo, phµm tôc vµ kh«ng gian vò trô víi mïa xu©n, m−a bôi. Nh−ng chØ ë n¬i thanh v¾ng th× míi nghe ®−îc tiÕng mïa xu©n ®ang qua. Trong truyÖn ng¾n §«i m¾t cña Nam Cao còng cã sù ®èi lËp hai tiÓu kh«ng gian : nhµ anh Hoµng khÐp kÝn, cã chã d÷ gi÷ nhµ, lµ n¬i n¸u m×nh cña con ng−êi quay l−ng víi kh¸ng chiÕn, rót vµo cuéc sèng riªng t−, thó vui riªng t−. Bªn ngoµi ng«i nhµ Êy mäi ng−êi h¨ng h¸i tham gia kh¸ng chiÕn trong kh«ng gian réng lín. Gi÷a c¸c tiÓu kh«ng gian cã c¸c ®−êng ranh giíi cã thÓ v−ît qua hoÆc kh«ng thÓ v−ît qua. Trong bµi th¬ Nhí rõng cña ThÕ L÷ vµ Khi con tu hó cña Tè H÷u cã ranh giíi kh«ng thÓ v−ît qua, lµm cho hoµi niÖm thªm ®au ®ín, tuyÖt väng, hoÆc kh¸t khao tranh ®Êu. Trong Sèng mßn, Thø c¶m thÊy cã mét ranh giíi mµ nh©n vËt kh«ng v−ît qua ®−îc v× hÌn nh¸t, sî h·i, vµ ph¶i cam chÞu nghÌo nµn. Theo Iu. Lètman kh«ng gian nghÖ thuËt cã thÓ lµ kh«ng gian ®iÓm, kh«ng gian tuyÕn, kh«ng gian mÆt ph¼ng (hoÆc lµ kh«ng gian khèi). Kh«ng gian tuyÕn, kh«ng gian mÆt ph¼ng cã h−íng v−¬n ra chiÒu réng hay chiÒu th¼ng ®øng. Kh«ng gian tuyÕn cã chiÒu dµi, kh«ng liªn quan tíi chiÒu réng, nh− con ®−êng cã tÝnh thêi gian ("®−êng ®êi"). Con ®−êng lµ ph−¬ng tiÖn triÓn khai nh©n vËt trong thêi gian. VÝ dô TruyÖn KiÒu, th¬ Tè H÷u ®Òu cã kh«ng gian con ®−êng, ®−êng ®êi. Kh«ng gian trong Nh÷ng linh hån chÕt cña G«g«n g¾n víi chiÕc xe tam m· cña Chichicèp trªn con ®−êng mu«n dÆm,... còng lµ kh«ng gian tuyÕn, nh−ng trong c¸c trang tr¹i l¹i lµ c¸c kh«ng gian ®iÓm. Kh«ng gian ®iÓm (®Þa ®iÓm) th× ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸c giíi h¹n vµ tÝnh chÊt chøc n¨ng cña nã, tÝnh ®èi lËp cña nã. VÝ dô, kh«ng gian qu·ng tr−êng, b·i chiÕn tr−êng, ng«i nhµ,... Qu¶ng tr−êng cã tÝnh chÊt c«ng céng, chiÕn tr−êng lµ n¬i chiÕn ®Êu, ng«i nhµ, n¬i sinh ho¹t riªng t−. Kh«ng gian trong mét sè bµi th¬ nh− Qua §Ìo Ngang, Th¨ng Long thµnh hoµi cæ,... kh«ng gian trong truyÖn §«i m¾t lµ kh«ng gian ®iÓm, kh«ng gian mÆt ph¼ng nh− kh«ng gian qu¶ng tr−êng, rÊt tiªu biÓu trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t cña §ètxt«iÐpxki : cöa kh«ng ®ãng, nhµ nµy th«ng sang nhµ kia, cöa phßng Raxc«nhicèp më ra qu¶ng tr−êng.

80

Kh«ng gian h×nh khèi nh− kh«ng gian s©n khÊu. øng víi c¸c kiÓu kh«ng gian Êy cã nh÷ng kiÓu nh©n vËt kh¸c nhau. Cã nh©n vËt khÐp kÝn trong kh«ng gian ®iÓm, kh«ng thay ®æi.VÝ dô, nh©n vËt KarataÐp trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cña T«nxt«i vµ anh Hoµng cña Nam Cao, nh©n vËt ®i ®©u th× mang theo kh«ng gian cña m×nh ®Õn ®ã. KarataÐp mang n«ng th«n Nga vµo tËn tr¹i tï binh cña qu©n Ph¸p, cßn Hoµng th× mang kh«ng gian khÐp kÝn cña anh ®Õn tËn n¬i t¶n c− ! Cã nh©n vËt vËn ®éng theo "con ®−êng", cã nh©n vËt vËn ®éng theo chiÒu réng. Kh«ng gian nghÖ thuËt cßn cã thÓ chia ra kh«ng gian bªn trong vµ kh«ng gian bªn ngoµi. Kh«ng gian bªn trong th× phi thêi gian, kh«ng biÕn ®æi, trõ khi th¶m ho¹ lµm nã huû diÖt. Kh«ng gian bªn ngoµi th× ®æi thay, v« th−êng, ngÉu nhiªn. Nghiªn cøu kh«ng gian nghÖ thuËt cã thÓ ph©n biÖt kh«ng gian hµnh ®éng vµ kh«ng gian phi hµnh ®éng. VÝ dô, trªn s©n khÊu phÇn c¸nh gµ trë ra lµ kh«ng gian hµnh ®éng. C¸i kh«ng gian trang trÝ më ra viÔn c¶nh lµ phi hµnh ®éng − §ã lµ kh«ng gian tr÷ t×nh. XÐt tõ gãc ®é nµy ta thÊy c¸c kh«ng gian trong TruyÖn KiÒu, trong khi kh«ng thay ®æi kh«ng gian hµnh ®éng cña nh©n vËt, ®· thªm vµo kh«ng gian vò trô tr÷ t×nh, lµm thay ®æi h¼n c¸ch c¶m thô thÕ giíi vµ nh©n vËt cña t¸c gi¶ Nh÷ng yÕu tè trªn ®©y gióp ta m« t¶ kh«ng gian nghÖ thuËt cô thÓ trong t¸c phÈm. Kh«ng gian nghÖ thuËt cã t−¬ng quan chÆt chÏ víi thêi gian nghÖ thuËt. Khi nhµ v¨n dõng l¹i kh¾c ho¹ kh«ng gian th× thêi gian bÞ h·m chËm hay triÖt tiªu. Ng−êi ta cã thÓ kh«ng gian ho¸ thêi gian b»ng c¸ch miªu t¶ c¸c sù kiÖn, biÕn ®æi theo trËt tù liªn t−ëng, c¸i nµy bªn c¹nh c¸i kia. Cã thÓ xem kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm nh− lµ mét hÖ thèng mµ kh«ng gian nh©n vËt nh− lµ mét yÕu tè. NÕu t¸c phÈm th−êng cã c¸c tiÓu kh«ng gian nh− thµnh phè, v−ên hoa, trang tr¹i, ng«i nhµ, s©n, con ®−êng, v.v. th× kh«ng gian nh©n vËt bao gåm sù c¶m nhËn kh«ng gian Êy, nh− cña m×nh hay cña ng−êi kh¸c, cã hay kh«ng dÊu Ên c¸ nh©n. NÕu lµ kh«ng gian cña m×nh, nh©n vËt cã thÓ tù do ho¹t ®éng vµ dÞch chuyÓn ë trong Êy. Hµnh vi nh©n vËt trong kh«ng gian Êy th−êng lµ ly t©m − tù biÓu hiÖn, sè l−îng tiÓu kh«ng gian tèi ®a. NÕu tiÓu kh«ng gian lµ xa l¹, cña ng−êi kh¸c th× hµnh vi nh©n vËt th−êng lµ h−íng t©m. Sè l−îng tiÓu kh«ng gian lµ tèi thiÓu, ch¼ng h¹n trong m−êi l¨m n¨m l−u l¹c KiÒu kh«ng cã kh«ng gian cña m×nh, hµnh vi cña KiÒu võa cã tÝnh chÊt h−íng t©m : th−¬ng m×nh, xãt m×nh, gi÷ m×nh ; võa cã tÝnh chÊt ly t©m : nhí nhµ.

3. TÝnh t−îng tr−ng, quan niÖm cña kh«ng gian nghÖ thuËt Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm mang tÝnh biÓu tr−ng vµ tÝnh quan niÖm. VÝ dô : héi ho¹ ph−¬ng T©y, xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c m« pháng tù nhiªn ®· ph¸t hiÖn ra luËt thÊu thÞ − nh×n sù vËt theo tû lÖ xa gÇn, s¸ng tèi, ®Ëm nh¹t, do ®ã gièng nh− thËt. Héi ho¹ Trung Quèc theo nguyªn t¾c "phñ ng−ìng tù ®¾c", tøc lµ cói, ngöa, nh×n ng¾m, thÓ nghiÖm trong lßng t¹o ra kh«ng gian trõu t−îng. ¢m d−¬ng ®an xen, h− thùc liÒn nhau. Th¬ v¨n cæ nh×n kh«ng gian theo con m¾t siªu c¸ thÓ, thÓ hiÖn kh«ng gian theo c¸i hiÓu, chø kh«ng chØ theo c¸i thÊy. Trong tranh ®êi §−êng, nh©n vËt quan träng th× vÏ to, nh©n vËt phô th× vÏ nhá.

81

TÊt c¶ c¸c cÆp ®èi lËp kh«ng gian trong thÕ giíi ®Òu cã néi hµm t− t−ëng − ®¹o ®øc. VÝ dô : cao − thÊp, khÐp kÝn − më ra, tr¸i − ph¶i, tr−íc − sau, to − bÐ, th¼ng − cong, xa − gÇn, rçng − ®Æc, chËt − réng, v.v. Ng«i nhµ (cöa sæ lµ h×nh ¶nh cæ x−a nhÊt cña kh«ng gian ng«i nhµ) cã ý nghÜa rÊt kh¸c nhau trong Nh÷ng ng−êi ®Þa chñ cæ x−a cña G«g«n vµ trong EugÐnie Grandet cña Balzac. Nhµ cña «ng Grandet ¶m ®¹m, l¹nh lÏo, lÆng lÏ kh«ng cã tiÕng nãi, n»m ë phÇn ®Êt cao cña thµnh phè vµ nÐp m×nh vµo bøc t−êng thµnh ®æ n¸t, kh¸c víi l©u ®µi cña F. Kafka. C¸c biÓu t−îng nh− con ®−êng, ng· ba, ga tµu ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng h×nh t−îng kh«ng gian giµu ý nghÜa. Trong vë kÞch Ng· ba cña §oµn Phó Tø, "Ng· ba" lµ t−îng tr−ng cho tuæi ba m−¬i : "C¸i tuæi ba m−¬i lµ mét ng· ba ®−êng, ®Õn ®ã ng−êi ta kh«ng cßn mét t− t−ëng g× ®Ó chän mét ng¶ mµ ®i,...". Thiªn nhiªn trong th¬ cæ ®iÓn râ rµng cã ý nghÜa biÓu tr−ng cho m«i tr−êng thanh s¹ch, nhµn nh·, l¸nh xa bôi trÇn. Kh«ng gian trong t¸c phÈm hiÖn thùc còng mang ®Çy tÝnh quan niÖm. VÝ dô, trong tiÓu thuyÕt Sèng mßn cña Nam Cao cã mét kh«ng gian sèng mßn. Thø muèn rêi bá lµng quª nghÌo khæ, tï ®äng mµ cuéc sèng cÇm ch¾c lµ mèc lªn, mßn ®i, rØ ra. §Ó ®i t×m mét ch©n trêi xa réng cho lý t−ëng cña m×nh, anh ®· vµo Sµi Gßn, dù ®Þnh ®i Paris, nh−ng råi èm, n»m l¹i Sµi Gßn. ë Sµi Gßn kh«ng ®−îc l¹i ra B¾c, lóc ®Çu d¹y ë mét tr−êng t−, trä ë g¸c hai, sau ph¶i ra ngo¹i «, ë chung víi San trong mét gian buång kÒ chuång ngùa. Nh−ng còng kh«ng l©u, anh l¹i ph¶i rêi Hµ Néi trë vÒ quª. ThÕ lµ c¸i kh«ng gian m¬ −íc Êy cø teo l¹i m·i, vµ kÕt thóc tiÓu thuyÕt, nh©n vËt l¹i ®i trªn chuyÕn tµu trë vÒ n¬i xuÊt ph¸t. Trong bi kÞch cæ ®¹i vµ bi kÞch cæ ®iÓn cã nguyªn t¾c tam duy nhÊt, trong ®ã cã nguyªn t¾c ®Þa ®iÓm duy nhÊt : hµnh ®éng kÞch trong hai m−¬i t− tiÕng ph¶i diÔn ra trong mét ®Þa ®iÓm thèng nhÊt. Nh×n bÒ ngoµi cã vÎ nh− t¸c gi¶ chØ tu©n thñ kh«ng gian kh¸ch quan, nh−ng thùc ra ®ã còng lµ biÓu hiÖn cña mét quan niÖm vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt cña chñ nghÜa cæ ®iÓn, rÊt gß bã mµ c¸c trµo l−u vÒ sau sÏ ph¶i v−ît qua. Tãm l¹i, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh kh«ng gian cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Sù ®èi lËp vµ liªn hÖ cña c¸c yÕu tè kh«ng gian c¸c miÒn, ph−¬ng vÞ, c¸c chiÒu,... t¹o thµnh c¸c ng«n ng÷ nghÖ thuËt ®Ó biÓu hiÖn thÕ giíi quan niÖm cña t¸c phÈm. Sù lÆp l¹i cña c¸c h×nh thøc kh«ng gian t¹o thµnh tÝnh lo¹i h×nh cña kh«ng gian nghÖ thuËt mµ chóng ta sÏ xem ®¹i l−îc d−íi ®©y.

II - C¸C H×NH THøC KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT TRONG V¡N HäC 1. Kh«ng gian thÇn tho¹i ThÇn tho¹i lµ hiÖn t−îng v¨n ho¸ − nghÖ thuËt phæ biÕn cña nh©n lo¹i, cã ¶nh h−ëng s©u réng tíi t− duy nghÖ thuËt ®êi sau, do ®ã nã lµ mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö. Kh«ng gian thÇn tho¹i cã nÐt khu biÖt quan träng víi c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c. Nh−ng v× thÇn tho¹i tån t¹i d−íi nhiÒu d¹ng : truyÖn kÓ, d¹ng lÔ héi, d¹ng c¸c biÓu t−îng v¨n ho¸ nguyªn s¬, cho nªn chóng ta sÏ nãi tíi hai d¹ng chÝnh víi mét sè ®Æc ®iÓm riªng cña chóng. Trong truyÖn thÇn tho¹i, kh«ng gian cã mét tÝnh chÊt ®Æc thï, ®ã lµ tÝnh nguyªn s¬, hoang d· cña n¬i xuÊt ph¸t ®Çu tiªn cña c¸c sù kiÖn (nh− ®Êt trêi ch−a ph©n, trêi sôp phÝa ®«ng nam, nói, hå, hang, n¬i ë cña thÇn linh vµ cña thó vËt nguy hiÓm). Mét tÝnh chÊt kh¸c

82

lµ ph©n biÖt linh vµ phµm, g¾n liÒn víi ý thøc t«n gi¸o. C. Strauss cho r»ng t«n gi¸o, thÇn tho¹i cã cÊu tróc c¬ b¶n vÒ thÕ giíi bao gåm hai yÕu tè ®èi lËp : yÕu tè linh khiÕt (®Ñp, h¹nh phóc) vµ yÕu tè bÈn thØu (xÊu xa, khæ n¹n). §©y còng lµ hai yÕu tè c¬ b¶n cña t©m lý nh©n lo¹i, kh«ng chØ tån t¹i trong ng«n ng÷, v¨n ho¸ mµ c¶ trong thÇn tho¹i. §Æc ®iÓm th−êng thÊy lµ tÝnh chÊt h− ¶o (Chóa gäi th× Abram nghe, nh©n vËt khãc th× bôt hiÖn, c¸c nói tiªn Bång §¶o, Doanh Ch©u xuÊt hiÖn råi biÕn mÊt), trong phµm cã linh, ®èi lËp linh víi phµm, víi kh«ng gian h»ng ngµy. Cã thÓ nãi tíi kh«ng gian thÇn tho¹i nh− nh÷ng mÉu cæ vÒ kh«ng gian nh− nhµ minh ®−êng (tæ miÕu) d−íi vu«ng trªn trßn, b¸nh ch−ng b¸nh dµy (trêi trßn, ®Êt vu«ng), Kim Tù Th¸p ch©n vu«ng ®Ønh nhän, v.v. ph¶n ¸nh quan niÖm ph−¬ng vÞ cæ s¬. VÝ dô, thÇn s¸ng t¹o trong thÇn tho¹i Ên §é Brahma cã bèn ®Çu, bèn mÆt h−íng vÒ bèn phÝa ®«ng t©y nam b¾c, bèn tay, mét tay cÇm kinh VÖ ®µ, mét tay cÇm hoa sen, mét tay cÇm ch×a kho¸, mét tay cÇm chuçi h¹t. Hoµng ®Õ Trung Quèc bèn mÆt, Giªh«va trong Kinh Th¸nh (s¸ch Exªchiªn) hiÖn ra c¸c vËt sèng bèn mÆt, bèn tay,... Sè bèn lµ chØ bèn ph−¬ng, bèn mïa do thÇn mÆt trêi t¹o ra. C¸c ph−¬ng vÞ cã ý nghÜa thÇn tho¹i. VÝ dô, ph−¬ng §«ng mÆt trêi lªn, t−îng tr−ng søc sèng ; d−¬ng − ho¹t ®éng, h×nh ¶nh §«ng qu©n. Ph−¬ng T©y mÆt trêi lÆn t−îng tr−ng cho sù lÆng lÏ ; ©m − n÷ tÝnh. M¸i T©y, T©y V−¬ng MÉu, T©y ph−¬ng cùc l¹c, v.v. ®Òu cã c¸c ý nghÜa t−îng tr−ng Êy. V× thÕ m« tÝp "tr«ng bèn bÒ" trong H¸n phó hay trong Chinh phô ng©m khóc cã céi nguån thÇn tho¹i. Trong Thuû hö, Tèng Giang "chinh tø khÊu" còng cã céi nguån kh«ng gian thÇn tho¹i. Kh«ng gian thÇn tho¹i cã c¸c m« h×nh kh¸c nhau. Trôc §«ng T©y (mÆt trêi mäc, lÆn h×nh thµnh ®Çu tiªn, sau ®Õn trôc Nam B¾c. Chia theo trôc Nam B¾c (c«n tÝch), ta cã : Trªn = D−¬ng = Nam = Nam giíi = Trêi = S¸ng = ChÝnh = HÌ = Ban ngµy D−íi = ¢m = B¾c = N÷ giíi = N−íc = Bãng tèi = Phô = §«ng = §ªm tèi. M« h×nh ba giíi : Trêi, §Êt, N−íc (©m ty) víi thÇn linh, ng−êi, ma, quû lµm c¬ së cho nhiÒu c©u chuyÖn trªn thÕ giíi. Kh«ng gian thÇn tho¹i hoµ thÊm vµo ng«n ng÷, vµo truyÒn thuyÕt, biÓu t−îng. T×m hiÓu ph−¬ng diÖn nµy sÏ gióp gi¶i m· c¸c ý t−îng nghÖ thuËt. VÝ dô, "H¶i ®−êng l¶ ngän ®«ng l©n" th× ®«ng l©n chØ phÝa Kim Träng (nam) cßn "Hµn gia ë mÐ t©y thiªn" (TruyÖn KiÒu) th× t©y thiªn lµ phÝa §¹m Tiªn (n÷).

2. Kh«ng gian sö thi Sö thi cã nhiÒu lo¹i, sö thi cæ s¬ (thÇn tho¹i), sö thi anh hïng (cæ ®iÓn) vµ sö thi v¨n häc (m« pháng cæ ®iÓn) ; mçi lo¹i cã ®Æc ®iÓm riªng, song tõ gãc ®é lo¹i h×nh tù sù lÞch sö d©n téc cã thÓ nªu mét sè ®Æc ®iÓm kh«ng gian nh− sau. NÒn t¶ng kh«ng gian sö thi lµ kh«ng gian thÇn tho¹i cã tÝnh chÊt h− ¶o, diÖu kú, kh«ng gian thay ®æi theo ý thøc cña thÇn linh. MÆt kh¸c, kh«ng gian sö thi mang tÝnh ®Þa vùc. Trong Iliade vµ OdyssÐe cã kh«ng gian vïng biÓn víi c¸c hßn ®¶o, trêi n−íc bao la, nghÒ hµng h¶i ph¸t triÓn. Trong sö thi Ên §é, B¾c ¢u vïng rõng nói lµ n¬i c− ngô cña th¸nh thÇn, ma quû. Bµi ca vÒ binh ®oµn Igor mang kh«ng gian n−íc Nga cæ x−a víi tõng ®oµn kþ binh, xe ngùa. Thø ba, sù ph©n chia, ®èi lËp xø m×nh vµ xø ng−êi, ta vµ ®Þch, t¹o thµnh ý thøc vÒ quª h−¬ng xø së, víi t×nh yªu vµ lßng tù hµo vÒ nã, vÒ dßng gièng ®· lµm chñ quª h−¬ng, nçi nhí nhung, bÞn rÞn gia ®×nh.

83

Trong nhiÒu sö thi cã mµu s¾c t«n gi¸o, kh«ng gian nghÖ thuËt cã ba tÇng : Th−îng giíi, trÇn gian vµ ®Þa ngôc, cã chiÒu t©m linh h−íng vµo thÕ giíi siªu h×nh ë phÝa bªn kia thùc t¹i. §ã lµ ®iÓm kh¸c kh«ng gian thÇn tho¹i.

3. Kh«ng gian cæ tÝch Theo §. X. LikhachÐp, kh«ng gian truyÖn cæ tÝch Nga cã mét ®Æc tÝnh lµ tÝnh kh«ng chèng ®èi (c¶n trë) cña m«i tr−êng vËt chÊt, tøc lµ "tÝnh siªu dÉn" cña kh«ng gian. Mäi hµnh ®éng cña nh©n vËt ®Òu kh«ng gÆp trë ng¹i. Nh©n vËt di chuyÓn nhanh, nói s«ng kh«ng ng¨n trë, ng−êi ®i còng kh«ng mÖt mái. Nh©n vËt giao tiÕp còng kh«ng bÞ trë ng¹i. Ng−êi cã thÓ trß chuyÖn víi loµi vËt, d©n th−êng cã thÓ ®Õn gÆp vua, ngäc hoµng. Cæ tÝch kh«ng cã trë ng¹i vÒ t©m lý. TÊm bÞ h¹i kh«ng biÕt kªu lªn, C¸m bÞ tr¶ thï còng kh«ng bá ch¹y. Nh©n vËt cæ tÝch kh«ng cã dao ®éng trong t©m lý, nghÜ g× lµ lµm ngay. Kh«ng gian kh«ng hÒ g©y khã kh¨n trë ng¹i cho ho¹t ®éng cã môc ®Ých cña con ng−êi. ChÝnh tÝnh kú diÖu nµy ®· lµm s¶n sinh ra c¸c ®å vËt kú diÖu nh− chiÕc th¶m bay, ®«i hµi b¶y dÆm, nåi c¬m Th¹ch Sanh ¨n m·i kh«ng hÕt,... ChÝnh ®Æc ®iÓm nµy lµm cho truyÖn cæ tÝch cã thÓ tho¶ m·n mäi −íc m¬ cña con ng−êi. Kh«ng gian trong truyÖn cæ tÝch ®−îc më réng tíi v« h¹n, nh−ng lu«n lu«n g¾n víi hµnh ®éng cña con ng−êi, hµnh ®éng tíi ®©u, kh«ng gian réng tíi ®ã, nh−ng kh«ng gian nµy kh«ng cã quan hÖ víi kh«ng gian thùc t¹i. §ã lµ kh«ng gian khÐp kÝn. Kh«ng gian truyÖn cæ tÝch cã tÝnh chÊt ng−îc víi kh«ng gian tiÓu thuyÕt. NÕu tiÓu thuyÕt trong mçi b−íc ®i ®Òu g©y khã kh¨n cho nh©n vËt, ®ßi hái nh©n vËt v−ît khã, th× cæ tÝch ng−îc l¹i. §Æc ®iÓm nµy lµm cho ng−êi tèt lu«n lu«n ®−îc may m¾n, thËm chÝ chó ngèc còng ®−îc gÆp may.

4. Kh«ng gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i Trung ®¹i lµ mét ph¹m trï v¨n häc lín, sù ®a d¹ng cña kh«ng gian nghÖ thuËt trong c¸c thÓ lo¹i vµ c¸c t¸c gi¶, t¸c phÈm cã thÓ nhËn thÊy ®−îc. Song do chÞu ¶nh h−ëng cña mét hÖ thÕ giíi quan mµ kh«ng gian nghÖ thuËt cã nÐt thèng nhÊt. ë v¨n häc Trung Quèc, ViÖt Nam, c¸c häc thuyÕt Nho, PhËt, §¹o cã chung mét m« h×nh vò trô, cho nªn nÐt chung cña kh«ng gian nghÖ thuËt ë ®©y lµ kh«ng gian vò trô. §©y lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña v¨n häc nghÖ thuËt Trung Quèc vµ c¸c n−íc chÞu ¶nh h−ëng cña nã. ë nghÖ thuËt ph−¬ng T©y kh«ng gian ®−îc h×nh dung qua c¸c quy luËt kû hµ, thÇn tho¹i, gÇn nh− trïng víi nhËn thøc khoa häc. ë Trung Quèc theo nhµ mü häc T«n B¹ch Hoa, ý thøc kh«ng gian h×nh thµnh trong t©m hån. Nhµ th¬ §ç Phñ cã c©u "Cµn kh«n v¹n lý nh·n - Thêi tù b¸ch niªn t©m" (nghÜa lµ : M¾t nh×n cµn kh«n v¹n dÆm - Lßng theo dâi thêi gian tuÇn tù tr¨m n¨m). Nhµ th¬ §µo Uyªn Minh tr−íc ®ã còng viÕt : "Phñ ng−ìng chung vò trô - BÊt l¹c phôc hµ nh− ! (nghÜa lµ : Cói ngöa nh×n xuyªn hÕt vò trô - Kh«ng vui th× cßn thÕ nµo n÷a !). Nh− thÕ nghÖ sÜ Trung Hoa l¾ng t©m hån mµ chiÕm lÜnh vò trô, cµn kh«n, tõ ®ã mµ vÏ ra c¸c c¶nh cô thÓ theo nguyªn t¾c "dÜ ®¹i kiÕn tiÓu" − nh×n c¶nh nhá tõ tÇm m¾t lín. TÇm m¾t lín lµ c¸i mµ t«i gäi lµ c¸i nh×n siªu c¸ thÓ. Víi tÇm m¾t nµy c¸c ho¹ sÜ, thi nh©n cã thÓ vÏ nªn nh÷ng bøc tranh s¬n thuû bao la xa réng, hïng vÜ mµ kh«ng mét nguyªn t¾c thÊu thÞ nµo cña ph−¬ng T©y cã thÓ thùc hiÖn ®−îc. Hä võa bao qu¸t s¬n xuyªn, l¹i võa nh×n vµo chi tiÕt tinh vi nh− c¸c ®−êng g©n trªn c¸nh con chuån chuån !

84

Kh«ng gian vò trô ®−îc t¹o thµnh bëi nhËt, nguyÖt, sao, m©y, giã, s«ng, nói, chim mu«ng, c©y cá, hoa l¸,... C¸c yÕu tè Êy t¹o thµnh kh«ng gian tån t¹i vµ biÓu hiÖn cña con ng−êi. Trong t−¬ng quan víi kh«ng gian con ng−êi (con ®−êng, ng«i nhµ,...) vò trô lu«n lu«n lµ yÕu tè chñ ®¹o. VÝ dô, bµi th¬ BÕn ®ß xu©n ®Çu tr¹i cña NguyÔn Tr·i : Cá xanh nh− khãi bÕn xu©n t−¬i L¹i cã m−a xu©n n−íc vç trêi. Qu¹nh quÏ ®−êng ®ång th−a v¾ng kh¸ch Con ®ß gèi b·i suèt ngµy ng¬i. (B¶n dÞch)

Kh«ng gian con ng−êi khi kh«ng cã ho¹t ®éng, v¾ng lÆng, lµ lóc ng−êi ta c¶m thÊy ®−îc cuéc sèng tù nhiªn s«i ®éng cña thiªn nhiªn. Kh«ng gian vò trô ®Æc tr−ng bëi bèn bÒ − bèn ph−¬ng. VÝ dô, nh− nµng chinh phô tr«ng bèn bÒ, Tõ H¶i ®éng lßng bèn ph−¬ng. Kh«ng gian nµy còng ®Æc tr−ng bëi chiÒu cao vµ tÇm xa - ng−êi ta thÝch ®¨ng cao, väng viÔn. Kh«ng gian nµy cã tÝnh t−¬ng th«ng, t−¬ng c¶m gi÷a con ng−êi vµ vò trô. Con ng−êi c¶m høng víi bèn mïa, víi kh«ng gian xa réng, víi giã tr¨ng, nhËt nguyÖt, hoa l¸. Bµi §¨ng cao cña §ç Phñ tiªu biÓu cho c¶m nhËn kh«ng gian vò trô trong th¬ : trêi cao, giã m¹nh, v−în kªu, n−íc s«ng, b·i c¸t, v« biªn l¸ rông, bÊt tËn tr−êng giang. Mét con ng−êi tr¬ träi gi÷a kh«ng gian cao réng. Kh«ng gian vò trô t¹o thµnh c¸i nh×n siªu c¸ thÓ trong th¬ v¨n. Con ng−êi tù c¶m nhËn m×nh nh− mét kh¸ch thÓ trong vò trô, tù nh×n m×nh tõ bªn ngoµi, trªn cao hoÆc ngoµi xa, tõ ®ã mµ c¶m nhËn th©n thÕ, s−íng vui, ®au khæ. H·y ®äc l¹i bµi Phong KiÒu d¹ b¹c, bµi ChiÒu h«m nhí nhµ th× râ, ng−êi kh¸ch trªn thuyÒn hay l÷ kh¸ch trªn ®−êng chÝnh lµ t¸c gi¶. Kh«ng gian vò trô trë thµnh m« h×nh nghÖ thuËt lµ bëi v× vò trô ®−îc c¶m nhËn nh− lµ giíi h¹n cuèi cïng cña tån t¹i con ng−êi. Con ng−êi chØ c¶m thÊy lµ m×nh trong kh«ng gian ®ã. Do ®ã ng«i nhµ, cöa song, cöa sµi chØ lµ giíi h¹n −íc lÖ bªn trong vµ bªn ngoµi, nh−ng kh«ng bao giê ph©n c¾t con ng−êi víi vò trô. Con ng−êi chØ ®ãng cöa tr−íc thÕ giíi trÇn tôc. V¨n häc trung ®¹i còng cã ®èi lËp kh«ng gian cè h−¬ng vµ tha h−¬ng. C¸i tr−íc Êm ¸p − gÇn gòi, mang ý vÞ ®ång quª ngät ngµo, c¸i sau xa l¹, l¹nh lïng, ®em l¹i bao ®iÒu hiÓm ho¹. Kh«ng gian trong v¨n häc chÝnh lµ kh«ng gian t©m hån con ng−êi - nh÷ng s©n, t−êng, m¸i ngãi, lÒu tranh, cöa sµi, cöa song, con ®−êng nhá,... t−îng tr−ng kh«ng gian th©n thuéc. Ngän suèi, nói v¾ng, luèng cóc, giß lan, c©y tïng,... t−îng tr−ng kh«ng gian Èn dËt, v¾ng vÎ, thanh s¹ch ; chî bóa, quyÒn m«n t−îng tr−ng danh lîi. Ch©n trêi, gãc bÓ, cuèi ®Êt cïng trêi, quan t¸i, ¶i xa,... t−îng tr−ng sù xa c¸ch, chèn tha h−¬ng c« ®¬n, l¹nh lÏo. §ã lµ kh«ng gian ®Ëm mµu quan niÖm vµ lý t−ëng, kh¸c xa víi kh«ng gian thùc t¹i ®êi th−êng. Kh«ng gian trong th¬ s¬n thuû th−êng cã xu h−íng thêi gian ho¸, c¸c biÓu t−îng kh«ng gian ®Òu trë thµnh dÊu hiÖu thêi gian. Trong bµi §¨ng Qu¸n t−íc l©u cña V−¬ng Chi Ho¸n : "MÆt trêi ch×m sau nói - S«ng Hoµng xu«i biÓn s©u - Muèn nh×n xa mu«n dÆm - Lªn n÷a mét tÇng lÇu". C¶ kh«ng gian ®ang chuyÓn h−íng theo thêi gian ! Trong Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu, §¨ng cao cña §ç Phñ, h×nh ¶nh kh«ng gian trë thµnh biÓu t−îng thêi gian. T«n B¹ch Hoa gäi ®ã lµ kh«ng gian biÕn thµnh thêi gian, thµnh ©m nh¹c, ®−îc nhÞp ®iÖu ho¸ (ý thøc kh«ng gian trong th¬, ho¹ Trung Quèc).

85

Theo thêi gian, kh«ng gian vò trô trong v¨n häc trung ®¹i h¹ dÇn xuèng kh«ng gian ®êi th−êng. Trong th¬ NguyÔn KhuyÕn lµ kh«ng gian lµng quª, ao chu«m, v−ên t−îc, cßn trong th¬ Tó X−¬ng lµ kh«ng gian ®« thÞ nhén nh¹o cña buæi giao thêi. ë ph−¬ng T©y cæ ®¹i vµ trung ®¹i cã tiÓu thuyÕt phiªu l−u, trong ®ã biÓu hiÖn mét kh«ng gian xa l¹ (mµu s¾c xø l¹ ®a d¹ng) v« cïng tËn, nh©n vËt tr«i d¹t tõ xø nµy sang xø (®Êt n−íc) kh¸c. TiÕp ®ã lµ tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ víi t− c¸ch lµ tiÓu thuyÕt thö th¸ch t×nh yªu, ý chÝ, tµi n¨ng, kh«ng gian lµ m«i tr−êng xa l¹ thö th¸ch cña nh©n vËt : vµo rõng, v−ît biÓn, tíi n−íc xa l¹, ®¸nh nhau víi qu¸i vËt,... Trong thi ca trung ®¹i cßn cã kh«ng gian ®ång quª ®−îm ý vÞ môc ca ngät ngµo. Kh«ng gian trong v¨n häc thÓ hiÖn râ m« h×nh thÕ giíi trong t©m thøc cña ng−êi trung ®¹i.

5. Kh«ng gian trong v¨n häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i Do sù ®æi thay trong quan niÖm vÒ x· héi, c¸ nh©n, ho¹t ®éng cña con ng−êi mµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc ®· thay ®æi. ë ch©u ¢u sù ®æi thay ®ã thÓ hiÖn kh¸ râ rÖt. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga G.P. Mac«ganenc« nhËn xÐt r»ng ë v¨n häc T©y ¢u tõ thÕ kû XVIII kh«ng gian bªn trong, néi thÊt cã chøc n¨ng míi. Diderot trong Ng−êi cha cña gia ®×nh nªu t− t−ëng : "Mét con ng−êi sèng ®éc lËp th× kh«ng thÓ ë qu¶ng tr−êng, s©n khÊu −íc lÖ nh− ph¸p ®iÓn cña chñ nghÜa cæ ®iÓn, mµ ph¶i ë trong m«i tr−êng quen thuéc. "Nh− vËy, kh«ng gian nh©n vËt ®−îc ý thøc. BiÓu hiÖn mét nhµ t− s¶n th× ph¶i ®Ó anh ta ë phßng kh¸ch. Kh«ng gian bªn ngoµi còng ®æi thay. §ã lµ toµn bé ®êi sèng x· héi − kh«ng gian mµ con ng−êi ph¶i vËt lén víi ng−êi kh¸c. R«binx¬n Crux« më ra c¸i kh«ng gian thiªn nhiªn bªn ngoµi ®Ó thÝch nghi vµ c¶i t¹o. Trong tiÓu thuyÕt Nga thÕ kû XIX kh«ng gian bªn ngoµi chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o ®Ó thÝch nghi víi nhËn thøc x· héi (Kþ sÜ ®ång, Ng−êi con g¸i viªn ®¹i uý, Tarat Bunba, ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh,...). M« h×nh kh«ng gian nµy tiÕp tôc ë Cuéc ®êi Klim Xamghin cña M.Goãcki, Suèi thÐp cña Xªraphim«vÝch, ChiÕn b¹i cña Pha®ªÐp, Vaxili Chiorkin cña Tra®èpxki, S«ng §«ng ªm ®Òm cña S«l«khèp,... §ã lµ tiÓu thuyÕt gi¶i quyÕt (1) vÊn ®Ò con ng−êi trong x· héi . Trong TÊn trß ®êi, Balzac xem x· héi nh− mét c¸i biÓn lín, mét vùc s©u ®Çy bÝ Èn. M«i tr−êng sèng (kh«ng gian nhá) thÊm nhuÇn ®Æc ®iÓm c¸ tÝnh. Mçi t¸c phÈm chØ lµ biÓu hiÖn chÊm ph¸ cña kh«ng gian lín kia. Balzac t¹o ra cÆp ®èi lËp Paris vµ tØnh lÎ ®Ó thÓ hiÖn qu¸ tr×nh t− b¶n ho¸ x· héi. §èi víi Flaubert, tØnh lÎ l¹i lµ t−îng tr−ng cho n−íc Ph¸p ng−ng trÖ vµ tan r· nh− Ru¨ng, I«ngvin ë trong Bµ Bovary. Trong tiÓu thuyÕt nµy chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o lµ kh«ng gian sinh ho¹t ®êi th−êng (nh− Balzac) nh−ng cßn cã thªm kh«ng gian vò trô (c¶nh triÓn l·m n«ng nghiÖp), kh«ng gian t©m hån (thÕ giíi t−ëng t−îng cña nh©n vËt) h− ¶o ®èi lËp víi thùc t¹i, Bµ Bovary sèng mét lóc ë hai kh«ng gian thùc vµ ¶o.

IiI - PH¢N TÝCH KH¤NG GIAN NGhÖ THUËT Cô THÓ Kh«ng gian lµ m«i tr−êng béc lé cña nh©n vËt, nh©n vËt chØ hµnh ®éng, tù béc lé trong kh«ng gian cña nã. Mçi kh«ng gian cho phÐp ®−îc béc lé mét ph−¬ng diÖn cña con ng−êi.

(1) VÒ kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc nghÖ thuËt trong s¸ch Di s¶n v¨n ho¸ Nga cæ x−a, M¸txc¬va, 1976, tr. 240 - 244.

86

Do vËy, c¸c nhµ v¨n muèn thÓ hiÖn mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ con ng−êi ®Òu ph¶i t¹o ra mét kh«ng gian thÝch hîp. D−íi ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ ph©n tÝch kh«ng gian nghÖ thuËt.

1. Kh«ng gian trong ¤bl«mèp cña nhµ v¨n Nga I. G«ncharèp ¤bl«mèp lµ mét t¸c phÈm næi tiÕng cña v¨n häc Nga thÕ kû XIX, ®· s¸ng t¹o h×nh t−îng ¤bl«mèp, ®iÓn h×nh cho cuéc sèng Nga tr× trÖ. §Ó thÓ hiÖn tÝnh tr× trÖ, t¸c gi¶ ®· thay ®æi kh«ng gian lµm cho nh©n vËt béc lé tÝnh chÊt kÐm thÝch nghi cña nã. Trong phÇn mét kÓ vÒ cuéc sèng cña nh©n vËt ®ãng kÝn trong gian phßng víi ba ®iÓm : ®i v¨ng − ghÕ bµnh vµ gi−êng n»m. Nh©n vËt hÇu nh− ngÇn ng¹i ®i ra ngoµi. TÝnh c¸ch nµy ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng l−êi nh¸c ®−îc nu«i d−ìng tõ tÊm bÐ. Mét lÇn tuyÕt xuèng, bÐ ¤bl«mèp thÝch qu¸, ch¹y ra ngoµi trêi. C¶ nhµ n¸o ®éng bÕ vµo, mÆc Êm, s−ëi Êm, la m¾ng gia nh©n l¬ ®Ônh ®Ó cËu ch¹y ra ngoµi. Lín lªn ¤bl«mèp quen ngåi ë bµn ®äc s¸ch b¸o, vÒ sau quen l−êi : b×nh mùc kh« ruåi lµm tæ ë trong, tê b¸o më ®Ó trªn bµn nh−ng lµ b¸o cò v× kh«ng ai ®äc, v.v. PhÇn hai kÓ chuyÖn t×nh yªu gi÷a ¤bl«mèp víi Onga, kh«ng gian ®−îc më réng : nhµ Onga ë PªtÐcbua, nhµ nghØ cña Onga, nhµ nghØ cña ¤bl«mèp ë ven thµnh phè, c¸c v−ên hoa. Cµng ra ngoµi, ¤bl«mèp cµng trÎ trung, nhanh nhÑn, hång hµo, −íc m¬ h¹nh phóc. Sù më réng kh«ng gian lµm sèng l¹i −íc m¬ bay nh¶y thêi th¬ Êu. PhÇn ba tiÓu thuyÕt kh«ng gian l¹i më réng h¬n. Ng−êi yªu mêi ¤bl«mèp ®Õn nhµ m×nh, ®i nhµ h¸t, ch¬i v−ên mïa hÌ, ra dßng s«ng Nhªva, ®i ra biÓn. ¤bl«mèp ngÇn ng¹i, kh«ng muèn ®i xa qu¸, anh ta c¶m thÊy khã ë. ¤bl«mèp ®µnh chia tay víi ng−êi yªu. ë phÇn bèn cña tiÓu thuyÕt, kh«ng gian bÞ thu hÑp l¹i. Ng«i nhµ quen thuéc, s©n nhµ ng−êi t×nh − bµ go¸ Psªnhixina, chËt chéi, buån ch¸n. Khi nh©n vËt ¤bl«mèp bÞ bÖnh thÊp khíp ngåi mét chç trªn gi−êng th× kh«ng gian nh©n vËt thu l¹i chØ cßn mét ®iÓm cho ®Õn khi chÕt. Nhµ v¨n dïng phÐp thay ®æi kh«ng gian : thu hÑp, më réng, råi thu hÑp, thÓ hiÖn mét cuéc sèng ng−ng ®äng ®· xãi mßn n¨ng lùc con ng−êi, cho ®Õn khi cuéc sèng cÇn bay nh¶y, nh©n vËt kh«ng cßn n¨ng lùc ®Ó ®¸p øng vµ quay vÒ chÕt giµ trªn gi−êng bÖnh. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ h×nh thøc thÓ hiÖn quan niÖm vÒ thÕ giíi vµ con ng−êi.

2. Kh«ng gian trong truyÖn Tar¸t Bunba cña G«g«n Kh«ng gian trong truyÖn mang tÝnh chÊt v« h¹n. Tiªu ®iÓm cña kh«ng gian lµ XÐt Dap«r«gie, doanh tr¹i cña qu©n C«d¾c, n¬i dßng s«ng XÐt tõng ch¶y qua tr−íc khi ®æi dßng − mét dßng s«ng lu«n thay ®æi vÞ trÝ. ë XÐt kh«ng cã hµng rµo, kh«ng cã nhµ ë cè ®Þnh. ë ®Êy ng−êi ta kh«ng thÊy cã hµng rµo, kh«ng cã c¸c ng«i nhµ nhá víi c¸c tÊm rÌm che n¾ng chèng trªn c¸c cét gç thÊp nh− ë c¸c vïng ngo¹i «. Mét t−êng ®Êt vµ mét c¸i kho kh«ng lín, kh«ng ai b¶o qu¶n ®· cho thÊy mét sù v« t©m l¹ lïng. Bøc t−êng ®−îc c¶m nhËn nh− mét søc m¹nh thï ®Þch víi ng−êi Dap«r«gie. Hä còng kh«ng thÝch thµnh qu¸ch, kh«ng coi ®ã lµ sù che ch¾n, b¶o vÖ cho m×nh mµ coi lµ kÎ thï. Mét kÎ thï kh¸c lµ ®å vËt. Mçi khi ra ®i, hä ®Òu ®Ëp vì c¸c ®å vËt, kh«ng xem ®Êy lµ tµi s¶n, còng nh− nhµ cöa ë xong råi th× vøt bá, c¸c ranh giíi lµm ra ®Ó mµ ph¸ huû, vµ v−ît qua, nh− mét cuéc gi¶i phãng. §å vËt, nhµ cöa ®èi lËp víi bÇu trêi vµ th¶o nguyªn lµ hai thø toµn vÑn, kh«ng thÓ c¾t chia. Vµ kh«ng gian Êy hoµ hîp víi tÊt c¶ mäi thø kh«ng thÓ c¾t chia nh− ©m nh¹c, móa nh¶y, cuéc say, t×nh ®ång ®éi. Kh«ng gian v« h¹n ®−îc gîi ra b»ng c¸ch vÏ ra mét ®−êng ranh giíi, råi v−ît qua nã, råi më réng ra m·i. Hµnh qu©n ®èi víi ng−êi Dap«r«giª lµ v−ît ra khái giíi h¹n cña m×nh. Kh«ng gian Êy lu«n ®éng.

87

Khi ®oµn C«d¾c phi ngùa nhanh, mÊt hót trong ®ång cá, ng−êi ta thÊy mét ¸nh chíp loang lo¸ng cña cá nÐn l¹i. Hä nh− ®−îc n©ng lªn bÇu trêi. Hµnh vi con ng−êi g¾n víi c¶m quan kh«ng gian cña hä, kh«ng gian Êy trë l¹i quy ®Þnh hµnh vi con ng−êi. ë Tar¸t Bunba hiÓn hiÖn kh«ng gian bao la cña nh÷ng con ng−êi v−¬n tíi tù do.

3. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ Tè H÷u Tè H÷u ®· s¸ng t¹o ra mét kh«ng gian nghÖ thuËt tõ trong lßng th¬ cæ ®iÓn, th¬ míi, dÇn dÇn trë thµnh mét thÕ giíi th¬ míi h¼n. Th¬ Tè H÷u h−íng tíi s¸ng t¹o nh÷ng kh«ng gian mang tÇm kh¸i qu¸t míi nh− tr−êng giao chiÕn, tr−êng tranh ®Êu, sù ®èi lËp tÇng cao vµ hÇm ng−êi, l©u ®µi x· héi. DÇn dÇn Tè H÷u ph¸t hiÖn ra kh«ng gian con ®−êng c¸ch m¹ng xuyªn suèt th¬ «ng, tõ Tõ Êy, qua ViÖt B¾c ®Õn Giã léng, Ra trËn, M¸u vµ hoa. Th¬ Tè H÷u ph¶i t¹o ra mét kh«ng gian cña cuéc chuyÓn m×nh x· héi ®Çy hµo høng vµ cao c¶. Iu. Lètman cã nhËn xÐt : "Muèn trë thµnh cao c¶ th× kh«ng gian kh«ng chØ cÇn ph¶i bao la (hoÆc v« bê bÕn), mµ cßn ph¶i cã ph−¬ng h−íng vµ con ng−êi ë trong ®ã còng ph¶i vËn ®éng vÒ mét môc ®Ých. Kh«ng gian Êy ph¶i trë thµnh con ®−êng". §óng nh− vËy − con ®−êng, ®ã lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc kh«ng gian c¬ b¶n nhÊt tæ chøc nªn th¬ Tè H÷u. Con ®−êng vµ ng−êi ®i lµ hai mÆt cña kh«ng gian. Con ®−êng vËn ®éng cã h−íng, do ®ã g¾n víi ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn cña lÞch sö, cña thêi gian. Con ®−êng lµ kh«ng gian lé thiªn, do ®ã g¾n víi kh«ng gian vò trô truyÒn thèng trong th¬ cæ ®iÓn víi giã, n¾ng, thiªn nhiªn bèn mïa, m©y bay, chim hãt... NhiÒu bµi th¬ miªu t¶ con ®−êng nh− Ta ®i tíi, ViÖt B¾c, Trªn ®−êng thiªn lý, §−êng sang n−íc b¹n, Bµi ca mïa xu©n 1961, v.v. NhiÒu bµi chØ miªu t¶ ng−êi ®i còng gîi ra con ®−êng. Cã bµi nh©n vËt ngåi trong phßng vÉn c¶m thÊy nh− ®øng trªn ®−êng, nh− S¸ng th¸ng n¨m. Râ rµng kh«ng chØ lµ h×nh ¶nh con ®−êng mµ cßn mét c¶m thøc vÒ con ®−êng ngËp trµn trong th¬ Tè H÷u. Vµ th¬ «ng nh− lµ th¬ lµm trong kh«ng gian con ®−êng Êy. Con ®−êng lµ kh«ng gian c«ng céng, ®èi lËp víi kh«ng gian cña cuéc sèng riªng t−. ChÞ con män B¾c Giang ®Ó con ë nhµ, bµ mÑ anh bé ®éi ru ch¸u ë nhµ,... Nh÷ng kh«ng gian riªng t− ®Òu ®Æt ra con ®−êng chung. Trªn con ®−êng cã thÓ gÆp ®ñ mäi tÇng líp ng−êi tham gia kh¸ng chiÕn, tõ l·nh tô ®Õn em thiÕu nhi, anh c«ng nh©n lµm ra ¸nh s¸ng, nh÷ng c« d©n qu©n, v.v. Con ®−êng lµ kh«ng gian cña ngµy héi. ë ®©y nghe ®ñ c¸c thø tiÕng gäi, tiÕng reo, tiÕng h¸t hß,... Con ng−êi trªn ®−êng ®Òu lµ ng−êi ®i tíi. Ai còng cã d¸ng ®i tíi m¹nh mÏ, hµo hïng. Anh bé ®éi : RÊt ®Ñp h×nh anh lóc n¾ng chiÒu Bãng dµi trªn ®Ønh dèc cheo leo Nói kh«ng ®Ì næi vai v−¬n tíi L¸ ngôy trang reo víi giã ®Ìo. Ng−êi ViÖt Nam míi : Ngùc d¸m ®ãn nh÷ng phong ba d÷ déi Ch©n ®¹p bïn kh«ng sî nh÷ng loµi sªn. B¸c Hå :

88

Nhí Ng−êi nh÷ng s¸ng tinh s−¬ng Ung dung yªn ngùa trªn ®−êng suèi reo Nhí ch©n Ng−êi b−íc lªn ®Ìo Ng−êi ®i rõng nói tr«ng theo bãng Ng−êi. §ã lµ d¸ng dÊp, t− thÕ cña h×nh t−îng con ng−êi trong th¬ Tè H÷u. Con ng−êi ®−îc ®Æc t¶ víi bµn ch©n : − Ch©n «ng cßn m·i dÊu son trªn ®−êng − Nh÷ng bµn ch©n tõ than bôi lÇy bïn §· b−íc d−íi mÆt trêi c¸ch m¹ng... − §«i gãt ®á l¹i trë vÒ quª mÑ Em sÏ ®i trªn ®−êng Êy thªnh thang Nh− nh÷ng ngµy x−a rùc rì sao vµng − Nhí ®«i dÐp cò nÆng c«ng ¬n Yªu B¸c lßng ta trong s¸ng h¬n. C¸c h×nh ¶nh t−îng tr−ng cã tÝnh chÊt vËn ®éng : con thuyÒn, cç xe, c¸nh chim, con tµu. Kh«ng gian trong th¬ liÒn m¹ch liÒn ®−êng. Con ®−êng g¾n víi kh«ng gian vò trô, ®Çy thiªn nhiªn, n¾ng, giã. H×nh ¶nh nhµ th¬ còng lu«n lu«n ch¹y, ®i, bay trong cuéc hµnh qu©n v« tËn : KÕ ho¹ch n¨m n¨m. Mêi nh÷ng ®oµn qu©n Mêi nh÷ng bµn ch©n, tiÕn lªn phÝa tr−íc TÊt c¶ d−íi cê, h¸t lªn vµ b−íc ! Trªn con ®−êng nµy, ng−êi ta nghÜ ®Õn lÞch sö, nhí l¹i h«m qua, m¬ tíi ngµy mai. C¶m thøc con ®−êng lµ c¶m thøc cã thËt cña con ng−êi ViÖt Nam tõ sau n¨m 1945, nã lµ c¶m thøc ®iÓn h×nh nhÊt, phæ biÕn nhÊt. Cuéc c¸ch m¹ng ®· l«i kÐo mäi ng−êi ra khái gia ®×nh, ng«i nhµ riªng t− ®Ó hµnh qu©n ®i vµo ®éi ngò míi, thêi ®¹i míi, ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt míi. Ai còng tõng tr¶i nh÷ng lóc trªn ®−êng, gi÷a ®−êng. ChÝnh v× vËy, kh«ng gian th¬ Tè H÷u gÇn gòi víi mäi t©m hån ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn tranh c¸ch m¹ng.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ g× ? Nã cã kh¸c g× víi c¸c hiÖn t−îng kh«ng gian kh¸c trong thùc tÕ ? 2. CÊu tróc cña kh«ng gian nghÖ thuËt vµ tÝnh quan niÖm cña nã. Nªu vÝ dô thuyÕt minh. 3. Ph©n biÖt kh«ng gian nghÖ thuËt trong thÇn tho¹i, sö thi vµ cæ tÝch ? Nªu vÝ dô. 4. Ph©n biÖt kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc trung ®¹i vµ v¨n häc hiÖn ®¹i. 5. Ph©n tÝch kh«ng gian nghÖ thuËt trong mét bµi th¬ hay truyÖn ng¾n tù chän. (Gîi ý : Bµi ChiÒu h«m nhí nhµ, Trµng giang, Com chim tu hó, §«i m¾t, Rõng xµ nu,...).

89

Ch−¬ng VI

T¸C GI¶ Vµ KIÓU T¸C GI¶

I - KH¸I NIÖm T¸C gi¶ NH¦ MéT PH¹M TRï CñA thi ph¸p 1. "T¸c gi¶" còng nh− "t¸c phÈm" lµ nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n, ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt trong lÞch sö v¨n häc vµ phª b×nh v¨n häc, tiÕc thay, l¹i Ýt ®−îc nghiªn cøu. Cã thÓ nãi lý luËn vÒ t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ ®ang trong giai ®o¹n x©y dùng vµ cho ®Õn nay ch−a cã mét lý luËn cã ®Çy ®ñ c¬ së vÒ hai kh¸i niÖm nµy. T¸c gi¶ lµ ng−êi lµm ra t¸c phÈm. T¸c phÈm kh«ng tù nã xuÊt hiÖn tÊt ph¶i do t¸c gi¶ lµm ra. Th«ng th−êng ta nãi tíi hai d¹ng t¸c gi¶ : khi nãi "t¸c gi¶ d©n gian", "t¸c gi¶ cæ tÝch,..." thùc chÊt lµ nãi tËp thÓ t¸c gi¶ trong d©n gian ®· kÕ tiÕp nhau s¸ng t¸c vµ l−u truyÒn c¸c t¸c phÈm d©n gian mµ ta kh«ng thÓ quy vÒ cho riªng ai. Th«ng th−êng h¬n lµ nãi tíi t¸c gi¶ v¨n häc viÕt, cã tªn hä, quª qu¸n, hµnh tr¹ng. VÝ nh− nãi KhuÊt Nguyªn, Khæng Tö, NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du. T¸c gi¶ nµy xuÊt hiÖn vµo giai ®o¹n mµ c¸c s¸ng t¹o vÒ t− t−ëng, v¨n häc, triÕt häc, khoa häc,... cã xu h−íng c¸ thÓ ho¸. HiÖn t−îng nµy xuÊt hiÖn khi cã v¨n tù, mét thêi ®iÓm cña lÞch tr×nh tiÕn ho¸ v¨n häc,... Tuy nhiªn, kÓ tõ khi g¾n t¸c gi¶ víi kh¸i niÖm thiªn tµi, kÎ s¸ng t¹o ra quy t¾c cña c¸i ®Ñp th× kh¸i niÖm t¸c gi¶ nhiÒu khi ®−îc thÇn th¸nh ho¸, xem nh− mét nhµ tiªn tri, mét vÞ thÇn toµn n¨ng s¸ng thÕ, mét siªu nh©n, mét kÎ ®Æc quyÒn ®−îc Th−îng ®Õ göi g¾m, lµ «ng thÇy cña cuéc ®êi ! §ã lµ céi nguån cña t¸c gi¶ ®éc tho¹i. Sù hiÖn diÖn cña s¸ng t¸c d©n gian cho phÐp x¸c nhËn kh«ng cÇn ph¶i qu¸ ®Ò cao t¸c gi¶. Bakhtin víi quan niÖm tiÓu thuyÕt ®a thanh ®· ®−a t¸c gi¶ xuèng vÞ trÝ ng−êi ®èi tho¹i. Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i l¹i ®ang hoµi nghi vÞ thÕ cña t¸c gi¶. Theo t¸c gi¶ Mü W. Spanos th× t¸c gi¶ còng chØ lµ mét ng−êi b×nh th−êng, phæ th«ng mµ th«i. Sù ph¸t triÓn cña ký hiÖu häc vµ mÆt kh¸c lµ sù gia t¨ng vai trß s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc trong ®êi sèng v¨n ho¸ ®· dÉn ®Õn hiÖn t−îng mµ mét sè ng−êi tuyªn bè t¸c gi¶ ®· chÕt, t¸c phÈm chØ cßn lµ c¸i cí ®Ó ng−êi ®äc tù do gi¶i m·, tù do rãt vµo ®ã c¸i néi dung cña m×nh, tùa nh− mét b¶n ký ©m mµ nh¹c c«ng cã thÓ diÔn tÊu theo høng thó cña m×nh. Umbert« Eco trong t¸c phÈm Lêi nãi thªm vÒ "Tªn cña hoa hång" nãi : "Khi hoµn thµnh t¸c phÈm th× t¸c gi¶ nªn chÕt ®i ®Ó khái lµm nghÏn ®−êng ®Õn víi v¨n b¶n". Roland Barthes l¹i nãi : "Sù n¶y sinh cña ng−êi ®äc ph¶i dùa trªn tiÒn ®Ò c¸i chÕt cña t¸c gi¶". Jacque Derrida th× kh¼ng ®Þnh : "V¨n b¶n lµ tÊt c¶, ngoµi v¨n b¶n ra th× kh«ng cã g× hÕt". Michel Foucault trong tiÓu luËn T¸c gi¶ lµ g× ? cho r»ng cÇn ph¶i xo¸ bá vai trß s¸ng t¹o chñ ®Ò cña nhµ v¨n. ChØ nªn ph©n tÝch anh ta tõ phÝa chøc n¨ng cña mét diÔn ng«n phøc t¹p vµ nhiÒu biÕn ho¸ mµ th«i. ¤ng tiªn ®o¸n : "Song song víi sù biÕn ho¸ kh«ng ngõng cña x· héi, chøc n¨ng t¸c gi¶ vèn ®−îc

90

(1) ngo¹i hiÖn vµo mét kho¶nh kh¾c cña qu¸ tr×nh Êy sÏ biÕn mÊt" . Theo «ng, t¸c gi¶ ch¼ng qua lµ "mét biÖn ph¸p dïng ®Ó ng¨n trë sù tù do h− cÊu, tù do chi phèi vµ cÊu t¹o l¹i t¸c phÈm mµ th«i". Mét khi c¸c quy −íc Êy thay ®æi th× t¸c gi¶ còng nh− mét ng−êi ®äc.

Thùc ra sù ®äc s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc cã thÓ më ra nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch ý nghÜa kh¸c nhau, nh−ng kh«ng lµm biÕn mÊt v¨n b¶n vµ kh¸ch thÓ thÈm mü ë trong Êy, vµ do ®ã kh«ng xo¸ bá ®−îc yÕu tè t¸c gi¶ nh− lµ ng−êi tham gia sù kiÖn nghÖ thuËt qua t¸c phÈm. T¸c gi¶ lµ trung t©m tæ chøc néi dung vµ h×nh thøc c¸i nh×n nghÖ thuËt trong t¸c phÈm, lµ ng−êi mang c¶m quan thÕ giíi ®Æc thï vµ lµ trung t©m tæ chøc l¹i ng«n tõ theo nguyªn t¾c nghÖ thuËt(2). Do vËy, h×nh t−îng t¸c gi¶, kiÓu t¸c gi¶ lµ nh÷ng ph¹m trï cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. Khi nãi tíi h×nh t−îng t¸c gi¶ còng cÇn ph©n biÖt víi nh©n vËt vµ ng−êi kÓ chuyÖn t¸c phÈm. C¸c nhµ lý luËn hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh, ng−êi ph¸t ng«n trong t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ®−îc ®¸nh ®ång víi t¸c gi¶. T¸c gi¶ kh«ng ®−îc ®øng ra trùc tiÕp kÓ chuyÖn mµ cÇn ph¶i cã ng−êi kÓ hé. Do ®ã, h×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng ph¶i lµ h×nh t−îng ng−êi kÓ chuyÖn, mµ lµ mét con ng−êi do b¹n ®äc quy n¹p, suy ra tõ trong t¸c phÈm. 2. Tõ xa x−a ng−êi ta ®· biÕt ®Õn nguyªn t¾c "V¨n nh− con ng−êi" (V¨n nh− kú nh©n) tõ ®êi Tïy, §−êng, Tèng (tõ thÕ kû VII ë Trung Quèc), vµ "Phong c¸ch, Êy lµ con ng−êi" (thÕ kû XVIII ë ph−¬ng T©y, Buffon). Tuy nhiªn, t¸c gi¶ nh− lµ mét ph¹m trï thi ph¸p th× ng−êi ta biÕt rÊt muén. CÇn ph©n biÖt t¸c gi¶ tiÓu sö nh− mét kh¸i niÖm ngoµi thi ph¸p. §ã lµ t¸c gi¶ cã tªn hä, quª qu¸n, thêi gian sèng vµ hµnh tr¹ng, gãp phÇn soi s¸ng cho c¸c khÝa c¹nh t− t−ëng, t©m lý trong t¸c phÈm, lµ ng−êi n¾m t¸c quyÒn vÒ mÆt ph¸p lý. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ tiÓu sö lµ kh¸i niÖm nhiÒu khi rÊt khã x¸c ®Þnh. Nh− ai lµ dÞch gi¶ Chinh phô ng©m hiÖn hµnh, ai lµ t¸c gi¶ thùc cña mét sè th¬ Hå Xu©n H−¬ng ? Tr−êng hîp khuyÕt danh râ rµng lµ kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc t¸c gi¶ tiÓu sö. T¸c gi¶ − nhµ t− t−ëng x· héi vµ thÈm mü còng lµ mét ph¹m trï ngoµi thi ph¸p. §©y lµ t¸c gi¶ mµ lÞch sö v¨n häc th−êng quan t©m ®¸nh gi¸. Ch¼ng h¹n, nãi : "T«nxt«i l¸nh xa phong trµo t− t−ëng tiªn tiÕn cña thêi ®¹i, bëi «ng mang nÆng c¸c ®Þnh kiÕn quý téc gia tr−ëng Nga" (B. Buècxèp) hoÆc : "NguyÔn Du mét mÆt vÉn kÕ thõa truyÒn thèng, mÆt kh¸c l¹i ph¸ vì truyÒn thèng ®Ó ®i ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc, nh−ng rèt cuéc NguyÔn Du vÉn dõng l¹i tr−íc ng−ìng cöa cña chñ nghÜa hiÖn thùc chø ch−a ®i ®−îc vµo quü ®¹o cña nã" (NguyÔn Léc). H×nh t−îng t¸c gi¶ hiÖn h×nh trong t¸c phÈm míi lµ ph¹m trï cña thi ph¸p häc. H×nh t−îng t¸c gi¶ còng lµ mét h×nh t−îng ®−îc s¸ng t¹o ra trong t¸c phÈm, nh− h×nh t−îng nh©n vËt, nh−ng theo mét nguyªn t¾c kh¸c. NÕu h×nh t−îng nh©n vËt x©y dùng theo nguyªn t¾c h− cÊu, ®−îc miªu t¶ theo mét quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi vµ theo tÝnh c¸ch nh©n vËt, th× h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc thÓ hiÖn theo nguyªn t¾c tù biÓu hiÖn sù c¶m nhËn

(1) M. Foucault, T¸c gi¶ lµ g× trong s¸ch V¨n ho¸ vµ mü häc cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, B¾c Kinh, 1993. (2) M. Bakhtin, VÊn ®Ò t¸c gi¶ trong s¸ch Mü häc cña s¸ng t¹o ng«n tõ, M¸txc¬va, 1979, tr. 162. Xem thªm : A. Chichªrin, H×nh t−îng t¸c gi¶ trong "ChiÕn tranh vµ hßa b×nh" trong s¸ch NhÞp ®iÖu cña h×nh t−îng, M¸txc¬va, 1980.

91

vµ th¸i ®é thÈm mü ®èi víi thÕ giíi xung quanh. Trong giao tiÕp ng−êi ta cã nhu cÇu tù biÓu hiÖn m×nh víi ng−êi ®èi tho¹i nh− lµ ng−êi uyªn b¸c, hµo phãng, hiÕu kh¸ch, giµu lßng ®ång c¶m, v.v. theo nh÷ng yªu cÇu tiÕn bé cña x· héi. Còng vËy, trong v¨n häc c¸c nhµ v¨n th−êng biÓu hiÖn m×nh nh− ng−êi ph¸t hiÖn, ng−êi kh¸m ph¸ c¸i míi, ng−êi cã nh·n quan cÊp tiÕn, cã c¸ tÝnh nghÖ sÜ, v.v. §iÒu ®ã ®· trë thµnh yªu cÇu quy −íc ®èi víi ng−êi ®äc. L.T«nxt«i tõng nãi, nÕu tr−íc m¾t ta lµ mét t¸c gi¶ míi, th× c©u hái tù nhiªn ®Æt ra lµ liÖu anh ta cã thÓ nãi ®iÒu g× míi ®èi víi ng−êi ®äc ? L.T«nxt«i cßn nãi khi ®äc t¸c phÈm v¨n häc, høng thó chñ yÕu chÝnh lµ tÝnh c¸ch cña t¸c gi¶ thÓ hiÖn trong ®ã. NÕu mét nhµ v¨n kh«ng cã g× míi, kh«ng cã g× riªng th× cã thÓ nãi anh ta kh«ng ph¶i lµ mét t¸c gi¶ ®¸ng ®Ó chó ý. H×nh t−îng t¸c gi¶ lµ c¸i ®−îc biÓu hiÖn ra trong t¸c phÈm mét c¸ch ®Æc biÖt. Nhµ th¬ §øc I.W. Goethe nhËn xÐt : mçi nhµ v¨n, bÊt kÓ muèn hay kh«ng, ®Òu miªu t¶ chÝnh m×nh trong t¸c phÈm cña m×nh mét c¸ch ®Æc biÖt. Cã nghÜa lµ c¸i t«i nghÖ sÜ cña nhµ v¨n biÓu hiÖn c¶m nhËn cña m×nh vÒ thÕ giíi, c¸ch suy nghÜ vµ ng«n ng÷, c¸ch diÔn ®¹t cña m×nh. C¶m nhËn ®ã trë thµnh trung t©m tæ chøc t¸c phÈm, t¹o thµnh sù thèng nhÊt néi t¹i cña t¸c phÈm, vµ ®ã còng lµ sù thèng nhÊt cña t¸c phÈm vÒ mÆt phong c¸ch häc. ViÖn sÜ Nga V.Vin«gra®èp trong rÊt nhiÒu c«ng tr×nh kh¼ng ®Þnh h×nh t−îng t¸c gi¶ lµ c¬ (1) së, lµ trung t©m cña phong c¸ch ng«n ng÷ . A. Chichªrin còng cho r»ng h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc s¸ng t¹o ra nh− h×nh t−îng nh©n vËt. §©y lµ sù ch©n thËt nghÖ thuËt, kh«ng ph¶i lµ (2) ch©n lý cña sù kiÖn, mµ lµ ch©n lý cña ý nghÜa, t− duy, nh− ch©n lý cña thi ca . VÊn ®Ò h×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng chØ lµ sù ph¶n ¸nh c¸i t«i t¸c gi¶ vµo t¸c phÈm, thÓ hiÖn t−¬ng quan gi÷a ng−êi s¸ng t¹o ra v¨n häc vµ b¶n th©n v¨n häc, mµ cßn lµ vÊn ®Ò cña cÊu tróc nghÖ thuËt, sù thÓ hiÖn cña chñ thÓ. ë ®©y Vin«gra®èp hiÓu vÊn ®Ò cã phÇn h¹n hÑp : h×nh t−îng t¸c gi¶ trong h×nh t−îng chñ thÓ cña ng«n tõ, lµ h×nh thøc tæ chøc ng«n tõ. ¤ng t¸ch líp ng«n tõ "t¸c gi¶" khái ng«n tõ "nh©n vËt". M. Bakhtin hiÓu vÊn ®Ò cã h¬i kh¸c h¬n. ¤ng kh«ng t¸n thµnh gäi sù biÓu hiÖn t¸c gi¶ lµ h×nh t−îng t¸c gi¶ v× sî lÉn lén. Nh©n vËt thuéc mét kh«ng − thêi gian, cßn t¸c gi¶ thuéc mét kh«ng − thêi gian kh¸c, bao qu¸t vµ c¶m thô kh«ng − thêi gian nh©n vËt. T¸c gi¶ nhËp vµo råi tho¸t ra khái kh«ng − thêi gian nh©n vËt. T¸c gi¶ n»m ngoµi thÕ giíi nh©n vËt, ®óng h¬n lµ tiÕp gi¸p víi mÆt ngoµi cña biÓu hiÖn nh©n vËt. T¸c gi¶ nªn ë trªn ®−êng ranh giíi cña thÕ giíi do anh ta s¸ng t¹o,... lËp tr−êng cña (3) t¸c gi¶ cã thÓ x¸c ®Þnh qua c¸ch mµ anh ta miªu t¶ bÒ ngoµi cña thÕ giíi ®ã . Nh− vËy, t¸c gi¶ hiÖn diÖn t¹i h×nh thøc t¸c phÈm nh− lµ mét nguyªn t¾c thÈm mü t¹o h×nh cho thÕ giíi (4) nghÖ thuËt. Chç kh¸c «ng kh¼ng ®Þnh t¸c gi¶ hiÖn diÖn nh− mét ®iÓm nh×n, c¸i nh×n . Toµn bé c«ng tr×nh Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki cña Bakhtin dµnh ®Ó nghiªn cøu (5) §ètxt«iÐpxki víi t− c¸ch lµ nhµ nghÖ sÜ, nghiªn cøu h×nh thøc c¸i nh×n cña nhµ v¨n .

(1) V.Vin«gra®èp, VÊn ®Ò t¸c gi¶ vµ lý thuyÕt phong c¸ch, M¸txc¬va, 1961. VÒ lý thuyÕt ng«n tõ nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1971. M. Brandes, Ph©n tÝch phong c¸ch häc, M¸txc¬va, 1971. (2) A. Chichªrin, NhÞp ®iÖu cña h×nh t−îng, M¸txc¬va, 1980, tr. 281. (1) M. Bakhtin, Mü häc cña s¸ng t¹o ng«n tõ, S®d, tr. 14 - 15, 166. (2) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, S®d, tr. 311. (3) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d, 1998.

92

L. Ghind¬bua nghiªn cøu t¸c gi¶ trong th¬ tr÷ t×nh vµ nh×n thÊy nhµ th¬ th−êng xuyªn h×nh dung vÒ m×nh, tù giíi thiÖu vÒ m×nh. Chichªrin, Bonexkaia thÊy t¸c gi¶ cßn biÓu hiÖn qua nh©n vËt, do ®ã vÉn cã thÓ gäi lµ h×nh t−îng t¸c gi¶. Nhµ lý luËn v¨n häc Mü ( 1) W. Booth th× gäi lµ "t¸c gi¶ hµm Èn ". xem ®ã lµ c¸i t«i thø hai cña t¸c gi¶ hiÖn diÖn trong t¸c phÈm. NhiÒu nhµ lý luËn hiÖn ®¹i hiÓu ®ã lµ t¸c gi¶ ®−îc suy ra (deduced author), lµ s¶n phÈm do ng−êi ®äc ph¸t hiÖn. Nh− vËy lµ vÊn ®Ò h×nh t−îng t¸c gi¶ ®−îc kh¼ng ®Þnh tõ nhiÒu gãc ®é trong lý luËn v¨n häc. 3. Sù biÓu hiÖn cña h×nh t−îng t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c lµ mét vÊn ®Ò ®ang ®−îc nghiªn cøu. Cã ng−êi xem h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn ë ph−¬ng diÖn ng«n ng÷, cã ng−êi xem h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c yÕu tè vµ cÊp ®é t¸c phÈm : tõ c¸ch quan s¸t, c¸ch suy nghÜ, thÝch c¸i g×, ghÐt c¸i g× trong lËp tr−êng ®êi sèng, ®Õn giäng ®iÖu lêi v¨n. Trong giäng ®iÖu th× kh«ng chØ giäng ®iÖu ng−êi trÇn thuËt mµ c¶ trong giäng ®iÖu cña nh©n vËt. Cã ng−êi tËp trung biÓu hiÖn t¸c gi¶ vµo mÊy ®iÓm : c¸i nh×n nghÖ thuËt cña t¸c gi¶, søc bao qu¸t kh«ng gian thêi − gian, cÊu tróc, cèt truyÖn, nh©n vËt vµ giäng ®iÖu. Theo mét c¸ch nh×n hîp lý th× h×nh t−îng t¸c gi¶ biÓu hiÖn chñ yÕu ë c¸i nh×n riªng, ®éc ®¸o, nhÊt qu¸n cã ý nghÜa t− t−ëng, ®¹o ®øc, thÈm mü ; giäng ®iÖu cña t¸c gi¶ th©m nhËp vµo c¶ giäng ®iÖu nh©n vËt ; vµ ë sù miªu t¶, cã sù h×nh dung cña t¸c gi¶ ®èi víi chÝnh m×nh. a) C¸i nh×n nghÖ thuËt : c¸i nh×n lµ mét n¨ng lùc tinh thÇn ®Æc biÖt cña con ng−êi, nã cã thÓ thËm nhËp vµo sù vËt, ph¸t hiÖn ®Æc ®iÓm cña nã mµ vÉn ë ngoµi sù vËt, b¶o l−u sù toµn vÑn thÈm mü cña sù vËt, do ®ã c¸i nh×n ®−îc vËn dông mu«n vÎ trong nghÖ thuËt. NghÖ thuËt kh«ng thÓ thiÕu c¸i nh×n. Khr¸pchenc« nhËn xÐt : "Ch©n lý cuéc sèng trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt kh«ng tån t¹i bªn ngoµi c¸i nh×n nghÖ thuËt cã tÝnh c¸ nh©n ®èi víi thÕ giíi, vèn (2) cã ë tõng nghÖ sÜ thùc thô" . Dï ®èi víi nghÖ thuËt d©n gian, thÇn tho¹i, tÝnh c¸ nh©n cã ®æi thay nhÊt ®Þnh, th× c¸i nh×n lµ mét ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh. Nhµ v¨n Ph¸p M. Proust cã nãi : "§èi víi nhµ v¨n còng nh− ®èi víi nhµ ho¹ sÜ, phong c¸ch kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò kü thuËt mµ lµ vÊn ®Ò c¸i nh×n". Do vËy, c¸i nh×n lµ mét biÓu hiÖn cña t¸c gi¶. C¸i nh×n thÓ hiÖn trong tri gi¸c, c¶m gi¸c, quan s¸t, do ®ã nã cã thÓ ph¸t hiÖn c¸i ®Ñp, c¸i xÊu, c¸i hµi, c¸i bi,... C¸i nh×n bao qu¸t kh«ng gian, b¾t ®Çu tõ ®iÓm nh×n trong kh«ng gian vµ thêi gian vµ bÞ kh«ng gian, thêi gian chi phèi. C¸i nh×n xuÊt ph¸t tõ mét c¸ thÓ, mang thÞ hiÕu vµ t×nh c¶m yªu, ghÐt. C¸i nh×n g¾n víi liªn t−ëng, t−ëng t−îng, c¶m gi¸c néi t©m, biÓu hiÖn trong vÝ von, Èn dô, ®èi s¸nh,... C¸i nh×n cã thÓ ®em c¸c thuéc tÝnh xa nhau ®Æt bªn nhau, hoÆc ®em t¸ch rêi thuéc tÝnh khái sù vËt mét c¸ch trõu t−îng. C¸i nh×n cã thÓ xÐt ë hai ph−¬ng diÖn. Mét lµ ®iÓm nh×n cña ng−êi trÇn thuËt vµ nh©n vËt, vµ hai lµ c¸i nh×n thÓ hiÖn trong kh¸ch thÓ. C¸i nh×n nh− lµ ®iÓm nh×n sÏ nãi ë ch−¬ng IX. ë ®©y chØ nãi vÒ hÖ thèng chi tiÕt. C¸i nh×n thÓ hiÖn trong chi tiÕt nghÖ thuËt, bëi chi tiÕt lµ ®iÓm r¬i cña c¸i nh×n. Khi nhµ v¨n tr×nh bµy c¸i hä nh×n thÊy cho ta cïng nh×n thÊy th× ta ®· tiÕp thu c¸i nh×n cña hä, tøc lµ ®· b−íc vµo ph¹m vi ý thøc cña hä, chó ý c¸i mµ hä chó ý.

(4) Wayne Booth, Tu tõ häc tiÓu thuyÕt (phÇn thø ba), §¹i häc B¾c Kinh, 1989. (1) M. Khr¸pchenc«, C¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, M¸txc¬va, 1974, tr. 66.

93

Khi ta nhËn thÊy nhµ v¨n nµy chó ý c¸i nµy, nhµ v¨n kia chó ý c¸i kia, tøc lµ ta ®· nhËn ra con ng−êi nghÖ sÜ cña t¸c gi¶. C¸i nh×n cña nhµ v¨n cã thÓ biÓu hiÖn trong c¸c lo¹i ®å vËt mµ hä am hiÓu vµ quan t©m. VÝ dô, trong Hång l©u méng phÇn do Tµo TuyÕt CÇn viÕt, ®· thÓ hiÖn mét sù am hiÓu vÒ c¸c thø t¬ lôa, v¶i vãc, c¸c kiÓu vµ bé phËn cña trang phôc, mét lÜnh vùc mµ ng−êi th−êng kh«ng sao hiÓu hÕt. C¸i nh×n cã thÓ thiªn vÒ ©m thanh, mïi vÞ, mµu s¾c, c¶m gi¸c. Sù thèng kª c¸c tõ vÒ mµu s¾c ®−îc sö dông trong v¨n cña c¸c t¸c gi¶ cho thÊy c¸i nh×n cña t¸c gi¶ kh¸c nhau rÊt nhiÒu. Thanh T©m Tµi Nh©n trong Kim V©n KiÒu truyÖn miªu t¶ phô n÷ hoµn toµn kh«ng cã c¶m gi¸c mïi h−¬ng. Tr¸i l¹i, c¸c nh©n vËt n÷ nh− KiÒu, §¹m Tiªn trong TruyÖn KiÒu th−êng ®i tíi ®©u lµ mang theo mïi h−¬ng ®Õn ®ã. §Õn phÇn do Cao Ng¹c viÕt c¸c chi tiÕt Êy hÇu nh− biÕn mÊt. C¸i nh×n t¸c gi¶ cßn thÓ hiÖn trong hÖ thèng ng«n tõ. Tõ ng÷ cã thÓ vÝ nh− nh÷ng xóc tu, nã nãi lªn c¶m gi¸c cña t¸c gi¶ ®èi víi ®êi sèng. Nh− thÕ c¸i nh×n t¸c gi¶ tuy trõu t−îng nh−ng vÉn cã dÊu tÝch ®Ó ph©n tÝch, c¶m nhËn. B. Uxpenxki nhËn xÐt : "§Æc ®iÓm cña ng−êi trÇn thuËt ng«i thø ba trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh lµ mét ng−êi th«ng minh, nh¹y c¶m, cã t×nh c¶m yªu ghÐt riªng, cã kinh lÞch riªng, (1) ®ång thêi nh− mäi ng−êi, nã còng bÞ h¹n chÕ cña n¨ng lùc nhËn thøc néi t¹i" . Khi miªu t¶ nh©n vËt, L. T«nxt«i ph©n biÖt r¹ch rßi c¸i tèt vµ c¸i xÊu. VÝ dô £len quyÕn rò nh−ng biÕt k×m chÕ, trang nh· vµ khã lßng chª tr¸ch, nh−ng «ng ghÐt sù khÐo lÐo, ghÐt c¸i vÎ ®Ñp nh− lµm b»ng s¸p cña c«. T¸c gi¶ kÓ thµnh thùc nh− tin r»ng mäi ng−êi ®äc ®Òu nhÊt trÝ víi «ng. Trong trÇn thuËt «ng dïng c¸ch nãi : "Mäi ng−êi trong nhµ d−êng nh− nhËn ra chµng", "nµng d−êng nh− giËt m×nh v× lêi cña chµng", lµm cho ng«i thø ba cña «ng cã xu thÕ nhËp vµo ng«i thø nhÊt, ng«i thø nhÊt hiÖn diÖn trong ®ã, chøng tá t¸c gi¶ nh×n vµo bªn trong nh©n vËt. T×nh c¶m yªu ghÐt lµm L. T«nxt«i ®èi lËp Anna víi kh¸ch khøa cña bµ ; ®èi lËp Pie vµ Curaghin, ®èi lËp Curaghin víi l·o c«ng t−íc, ®èi lËp Natasa víi X«nhia, Vªra ; ®èi lËp Natasa víi £len,... ®ã lµ ®èi lËp gi÷a ch©n thùc vµ gi¶ dèi, tù nhiªn vµ kiÓu c¸ch, ®Çy ®Æn vµ trèng rçng, cao th−îng vµ ®ª tiÖn. Sù ®èi lËp trªn thÓ hiÖn khuynh h−íng ®¹o ®øc thÈm mü cña nhµ v¨n,... C¸i nh×n cña T«nxt«i lµ mét c¸i nh×n ph©n tÝch lý trÝ. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë c©u v¨n trÇn thuËt ®Çy c©u phô, c©u ®iÒu kiÖn, c©u rµo ®ãn. Ngay khi nhËp vµo nh©n vËt, «ng còng kh«ng ®ång nhÊt víi nh©n vËt, mµ dïng h×nh thøc "d−êng nh−", mµ "d−êng nh−" lµ sù suy ®o¸n bªn ngoµi. C¸i nh×n cña T«nxt«i thÓ hiÖn trong nh©n vËt. ¤ng t¶ NapolÐon víi nhiÒu ®Æc ®iÓm ch©n thËt, nh−ng «ng gia t¨ng phÇn ®ª tiÖn mµ xo¸ mê bít phÇn tµi n¨ng. ¤ng lµ mét kÎ chèng NapolÐon. T«nxt«i lµ ng−êi thÝch c¸c biÓu hiÖn cao c¶, trong s¸ng cña t©m hån, nh− t©m hån An®r©y sau lÇn bÞ th−¬ng thø nhÊt, t©m hån Natasa sau sù kiÖn víi Anat«n, chñ nghÜa anh hïng vui vÎ cña tiÓu ®oµn RaÐpxki,... Do vËy, «ng ph¶n c¶m víi nh÷ng biÓu hiÖn x¸c thÞt nh− bé ngùc ®Çy l«ng l¸ cña NapolÐon, ®«i vai trÇn cña £len. T×m t¸c gi¶ trong c¸i nh×n cña t¸c gi¶, chóng t«i còng l−u ý c¸i c¸ch mµ NguyÔn Du, ®Ó cho c¸c nh©n vËt tù x−ng víi nhau : "Tr¸ch lßng hê h÷ng víi lßng...", "LÊy lßng gäi chót sang ®©y

(1) B. Uxpenxki, Thi ph¸p häc kÕt cÊu, M¸txc¬va, 1971, tr. 109 - 110.

94

t¹ lßng". §ã lµ c¸ch x−ng h« kiÓu nh©n vËt cña NguyÔn Du. ¤ng còng nh×n thÊy qua ch÷ "ai" nh÷ng con ng−êi c¸ thÓ b×nh th−êng, b×nh ®¼ng ®Çy nh©n tÝnh ("§ªm xu©n ai dÔ cÇm lßng cho ®ang - TÊm lßng ©n ¸i ai ai còng lßng"). ¤ng nh×n con ng−êi nh− nh÷ng gi¸ trÞ mong manh dÔ h− n¸t qua tõ "chót" : "Th−a r»ng chót phËn ng©y th¬", "§−îc rµy nhê chót th¬m r¬i", "R»ng t«i bÌo bät chót th©n...". Cã thÓ nãi NguyÔn Du hiÖn diÖn qua nh÷ng tõ ng÷ ®éc ®¸o chØ riªng (1) «ng sö dông mét c¸ch cã hÖ thèng . b) Giäng ®iÖu : giäng ®iÖu lµ mét yÕu tè ®Æc tr−ng cña h×nh t−îng t¸c gi¶ trong t¸c phÈm. NÕu nh− trong ®êi sèng ta th−êng chØ nghe giäng nãi lµ nhËn ra con ng−êi, th× trong v¨n häc còng vËy. Giäng ®iÖu gióp nhËn ra t¸c gi¶. Cã ®iÒu giäng ®iÖu ë ®©y kh«ng gi¶n ®¬n lµ mét tÝn hiÖu ©m thanh cã ©m s¾c ®Æc thï ®Ó nhËn ra ng−êi nãi, mµ lµ mét giäng ®iÖu mang néi dung t×nh c¶m, th¸i ®é, øng xö tr−íc c¸c hiÖn t−îng ®êi sèng. "HÖ sè t×nh c¶m cña lêi v¨n,... ®−îc biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë trong giäng ®iÖu c¬ b¶n"(2). Theo B. Brecht cã thÓ hiÓu giäng ®iÖu trong kÞch nh− mét t− thÕ biÓu c¶m. ¤ng ®· nãi vÒ c¸c cö chØ biÓu c¶m nh− cói ®Çu, ngÈng ®Çu, kho¸t tay, ngo¶nh mÆt,... ®Òu cã ý nghÜa biÓu c¶m. Do ®ã, giäng ®iÖu trong v¨n häc kh«ng chØ biÓu hiÖn b»ng c¸ch x−ng h«, tr−êng tõ vùng, mµ cßn b»ng c¶ hÖ thèng t− thÕ, cö chØ biÓu c¶m trong t¸c phÈm. Giäng ®iÖu cã cÊu tróc cña nã. XÐt lêi v¨n trong quan hÖ víi c¸c chñ ®Ò cña anh ta th× ta cã giäng ®iÖu c¬ b¶n. XÐt lêi v¨n trong quan hÖ víi ng−êi ®äc ngoµi v¨n b¶n th× ta cã ng÷ ®iÖu. Sù thèng nhÊt cña hai yÕu tè nµy t¹o ra giäng ®iÖu. NÒn t¶ng cña giäng ®iÖu lµ c¶m høng chñ ®¹o cña nhµ v¨n. V. Biªlinxki tõng nãi : C¶m høng lµ mét søc m¹nh hïng hËu. Trong c¶m høng nhµ th¬ lµ ng−êi yªu say t− t−ëng, nh− yªu c¸i ®Ñp, yªu mét sinh thÓ, ®¾m ®uèi vµo trong ®ã vµ anh ta ng¾m nã kh«ng ph¶i b»ng lý trÝ, lý tÝnh, kh«ng ph¶i b»ng t×nh c¶m hay mét n¨ng lùc nµo ®ã cña t©m hån, mµ lµ b»ng tÊt c¶ sù trµn ®Çy vµ toµn vÑn cña t©m hån m×nh, vµ do ®ã t− t−ëng xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm kh«ng ph¶i lµ nh÷ng suy nghÜ trõu t−îng, kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc chÕt cøng, mµ lµ mét s¸ng t¹o (3) sèng ®éng" . C¶m høng xuÊt hiÖn khi t¸c gi¶ nãi ®Õn mét c¸i g× cao c¶, cã ý nghÜa ®èi víi tån t¹i con ng−êi, nãi ®Õn niÒm vui, nçi ®au, lßng c¨m giËn cã ý nghÜa s©u réng. NÕu c¶m høng lµ cao c¶ th× giäng ®iÖu lµ cao c¶, nhµ v¨n sÏ sö dông c¸c tõ cao c¶, to lín, nh÷ng tõ ng÷ cæ kÝnh cã ©m h−ëng biÓu hiÖn thèng thiÕt, vÒ có ph¸p sÏ sö dông c¸c c©u hái, c©u c¶m th¸n, c©u mÖnh lÖnh, c©u kªu gäi,... T¸c phÈm sö thi, th¬ tông ca, hµnh khóc th−êng cã giäng ®iÖu nh− vËy. C¸c h×nh thøc ®ã thÓ hiÖn niÒm tin, kh¸t väng, ý chÝ cña t¸c gi¶. VÞ thÕ cña nhµ v¨n còng t¹o ra giäng ®iÖu. Nhµ v¨n tù coi m×nh lµ nhµ tiªn tri, nhµ truyÒn ®¹o, vÞ quan toµ, ng−êi tè c¸o, kÎ kªu oan, ng−êi o¸n hËn,... th× sÏ cã giäng ®iÖu thÝch hîp víi vÞ thÕ ®ã. NÕu nhµ v¨n cã c¶m høng chÝnh luËn, phª ph¸n, bÊt m·n víi thùc t¹i th× anh ta sÏ cã giäng ®iÖu lªn ¸n, tè c¸o, lóc ®ã anh ta sÏ sö dông c¸c biÖn ph¸p mØa mai, ch©m biÕm, nh¹i.

(1) Ch©n dung NguyÔn Du qua ng«n ng÷ "TruyÖn KiÒu" trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d. (2) M. Khr¸pchenc«, C¸ tÝnh s¸ng t¹o..., S®d, tr. 128. (1) G. Bªlinxki, T¸c phÈm chän läc, M¸txc¬va, 1975, tr. 111.

95

YÕu tè t×nh th¸i, biÓu hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña t¸c gi¶ ®èi víi ph¸t ng«n cña m×nh, còng lµ yÕu tè quan träng cña h×nh t−îng t¸c gi¶. TruyÖn ®au th−¬ng ®ßi hái giäng buån, ngËm ngïi, truyÖn hµi h−íc th× giäng ®ïa vui, giÔu cît,... Bªn trong c¶m høng lµ th¸i ®é cña nghÖ sÜ ®èi víi ®èi t−îng miªu t¶ vµ ®èi víi ng−êi ®èi tho¹i ë trong hay ngoµi t¸c phÈm lµ chÊt giäng b¾t nguån tõ b¶n chÊt ®¹o ®øc cña t¸c gi¶. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· nãi ®Õn giäng ®iÖu cña T«nxt«i trong ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh, mét giäng ®iÖu mÒm m¹i, tØnh t¸o, ®«n hËu cña mét ng−êi v÷ng tin vµo ®¹o ®øc vµ ch©n lý. Giäng ®iÖu cña L.T«nxt«i vang lªn kh¾p n¬i trong t¸c phÈm cña «ng tõ Thêi th¬ Êu, Thêi niªn thiÕu, ®Õn Phôc sinh vµ c¸c t¸c phÈm sau ®ã. Ng−êi ta nhËn ra giäng cña «ng trong cËu Nic«lenca, trong An®r©y, trong Lªvin, trong Nªkhliu®èp. Ng«n ng÷ gi¶n dÞ, mÆn mµ, dÔ th−¬ng cña ®¹i óy Tusin, giäng ®iÖu vui vÎ, ©m vang cña Natasa ®Òu thÓ hiÖn nh÷ng t×nh c¶m trong s¸ng, ch©n thµnh, lµ nh÷ng t×nh c¶m mµ t¸c gi¶ yªu mÕn, b¶o vÖ. Kh¸c víi giäng ®iÖu cña L.T«nxt«i, mét giäng ®iÖu tù tin, ®éc tho¹i, trong tiÓu thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki thÓ hiÖn mét giäng ®iÖu ®Çy biÕn ®éng, bÊt an, gÊp g¸p, truyÒn ®¹t mét c¶m nhËn vÒ kÞch tÝnh cña cuéc ®êi. Trong hµng lo¹t tiÓu thuyÕt cña «ng cã thÓ b¾t gÆp c¸c c©u nh− : "T«i kh«ng kÞp...", "T«i lao ®i, hÇu nh− lµ ch¹y...", "bçng nhiªn nh¶y vät khái chç...", "Sù viÖc hÕt søc gÊp, gÊp l¾m...". NhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· nhËn xÐt trong v¨n §ètxt«iÐpxki cã thÓ b¾t gÆp nhiÒu tõ "bçng nhiªn", ch¼ng h¹n trong Th»ng ngèc : "Nh−ng bçng nhiªn cã mét c¸i g× bÊt ngê − T«i ph¶i l−u ý cho ngµi Gavrin An®ali«n«vÝch, c«ng t−íc bçng nhiªn nãi, r»ng t«i tr−íc ®©y qu¶ thùc ®· èm yÕu l¾m, thùc tÕ lµ t«i ®· lµ th»ng ngèc ; nh−ng giê ®©y t«i ®· lµnh" ; hoÆc trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t : "B»ng toµn bé c¬ thÓ chµng bçng nhiªn c¶m thÊy r»ng chµng sÏ kh«ng cßn ®−îc tù do ®Ó suy nghÜ, kh«ng cã tù do ý chÝ, r»ng bçng nhiªn tÊt c¶ ®· ®−îc quyÕt ®Þnh hoµn toµn". TÊt nhiªn ®ã kh«ng ph¶i lµ giäng ®iÖu duy nhÊt. §ètxt«iÐpxki cã lóc chän cho ng−êi trÇn thuËt cña «ng mét giäng ®iÖu b×nh tÜnh, khoan thai kiÓu sö thi, kh« khan cÆn kÏ nh− sö biªn niªn. Nh−ng trong giäng Êy l¹i xen pha vµo giäng ®iÖu cña t¸c gi¶, kh«ng ph¶i lµ giäng ®iÖu duy nhÊt ®óng, mµ chØ lµ mét giäng kh¸c cã tÝnh chÊt ®èi tho¹i. Cã ng−êi nhËn xÐt lµ nhµ v¨n trÇn thuËt trong mét giäng ®iÖu hoµn toµn xa l¹ víi «ng, vµ c¸i giäng thËt cña «ng lu«n lu«n t×m c¸ch x©m nhËp vµo giäng xa l¹ Êy víi tinh thÇn ®èi tho¹i. §ã lµ nÐt ch©n dung nghÖ thuËt vÒ nhµ v¨n trong v¨n cña «ng. Trong TruyÖn KiÒu, g¾n víi c¶m høng c¶m th−¬ng, h×nh t−îng t¸c gi¶ cã giäng ®iÖu c¶m th−¬ng, ai o¸n, ®Ém n−íc m¾t. Tè H÷u ®· viÕt rÊt ®óng : "Tè Nh− ¬i, lÖ ch¶y quanh th©n KiÒu". c) Sù thÓ hiÖn cña t¸c gi¶ thµnh h×nh t−îng : nhiÒu tr−êng hîp t¸c gi¶ tù h×nh dung h×nh t−îng cña m×nh trong t¸c phÈm. Khi ThÕ L÷ viÕt : T«i lµ kÎ bé hµnh phiªu l·ng §−êng trÇn gian xu«i ng−îc ®Ó vui ch¬i HoÆc khi Xu©n DiÖu viÕt : T«i lµ con chim ®Õn tõ nói l¹, Ngøa cæ hãt ch¬i.

96

HoÆc : Ta muèn riÕt m©y ®−a vµ giã l−în, Ta muèn say c¸nh b−ím víi t×nh yªu, Ta muèn th©u trong mét c¸i h«n nhiÒu ; Vµ non n−íc, vµ c©y, vµ cá r¹ng. th× h×nh t−îng nhµ th¬ hiÖn ra trong t¸c phÈm. C¸c t¸c gi¶ tïy bót, bót ký, ký sù hoÆc tiÓu thuyÕt còng kh«ng Ýt tr−êng hîp miªu t¶ m×nh trong t¸c phÈm. VÝ dô, NguyÔn Tu©n viÕt : "T«i muèn mçi ngµy cho t«i c¸i say cña r−îu tèi t©n h«n", "Råi t«i vÉn vªnh v¸o ®i gi÷a cuéc ®êi nh− mét viÔn kh¸ch kh«ng cã quª h−¬ng nhÊt ®Þnh...". §iÒu ®¸ng chó ý lµ kh«ng ®−îc ®ång nhÊt h×nh t−îng t¸c gi¶ víi b¶n th©n t¸c gi¶ ngoµi ®êi. Tãm l¹i, c¸i nh×n, giäng ®iÖu vµ sù tù thÓ hiÖn lµ ba yÕu tè c¬ b¶n t¹o thµnh h×nh t−îng t¸c gi¶ trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña hä mµ ng−êi ®äc lu«n lu«n b¾t gÆp trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, th−ëng thøc.

II - KiÓu t¸c gi¶ nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö H×nh t−îng t¸c gi¶ kh«ng cø lµ ph¶i cã c¸ tÝnh. §ã lµ s¶n phÈm cña thêi kú ph¸t triÓn cao cña v¨n häc. Trong suèt tiÕn tr×nh v¨n häc, h×nh t−îng t¸c gi¶ ®æi thay theo nh÷ng m« h×nh kh¸c nhau víi nh÷ng kh¶ n¨ng nhËn thøc, biÓu hiÖn kh¸c nhau. V¨n häc ph¸t triÓn b»ng c¸ch ®æi thay c¸c vai trß t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c. 1. Trong thÇn tho¹i ch−a xuÊt hiÖn t¸c gi¶, nh−ng cã thÓ nhËn thÊy mét kiÓu t¸c gi¶ lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ra thÇn tho¹i thÓ hiÖn qua c¸i nh×n, kiÓu t− duy. C¸c häc gi¶ ®· nãi ®Õn kiÓu t− duy thÇn tho¹i nh− mét ho¹t ®éng t− duy dïng t−îng tr−ng, chø ch−a cã kh¸i niÖm. L« gÝch cña thÇn tho¹i lµ so s¸nh bÒ ngoµi, liªn t−ëng t−¬ng ®ång (ch−a ph¶i ®èi s¸nh khoa häc). ThÇn tho¹i ch−a ph©n biÖt chñ vµ kh¸ch quan, nh×n thÕ giíi theo môc ®Ých luËn, tù coi con ng−êi lµ trung t©m. Thiªn ThuyÕt qu¸i trong Chu dÞch nãi cµn lµ trêi, lµ cha, lµ ngùa hay, kh«n lµ ®Êt, lµ mÑ, lµ bß c¸i. Trong thÇn tho¹i Hy L¹p, mÑ Caia ®Î ra bÇu trêi, nói vµ biÓn, råi bÇu trêi l¹i giao phèi víi ®Êt ®Ó sinh ra c¸c khæng lå. Trêi mang ®ªm theo m×nh ®Ó giao phèi víi ®Êt,... §ã lµ t− duy, theo nhµ t©m lý häc Thôy SÜ Piaget, t−¬ng tù nh− t− duy trÎ th¬, vµ do ®ã, tù th©n cã tÝnh chÊt th¬. 2. Sö thi víi t− c¸ch lµ tr−êng ca vÒ qu¸ khø d©n téc, lµ tr−êng ca vÒ céi nguån, do ®ã t¸c gi¶ cña nã, nh÷ng ca sÜ s¸ng t¸c vµ h¸t sö thi, lµ nh÷ng ng−êi nãi tíi c¸i qu¸ khø tuyÖt ®èi, kh«ng víi tíi ®−îc, víi mét t×nh c¶m ngîi ca, thµnh kÝnh, mét "kho¶ng c¸ch sö thi". Lêi cña t¸c gi¶ lµ lêi nãi vÒ cha «ng, vÒ c¸c anh linh, vÒ nh÷ng ng−êi ®· mÊt mµ bµi vÞ ®ang ®−îc thê ë chèn linh thiªng, nh÷ng ng−êi mµ gi¸ trÞ ®· ®−îc xÕp h¹ng râ rµng. Do ®ã, néi dung sö thi kh«ng cho phÐp cã c¸ch nh×n vµ ®¸nh gi¸ mang tÝnh c¸ nh©n, c¸ thÓ. T¸c gi¶ kh«ng ®−îc phÐp cã tÝnh chñ ®éng c¸ nh©n vÒ nhËn thøc, kiÕn gi¶i, ®¸nh gi¸ míi. Anh ta chØ cã c¸ch lµ (1) kÓ cho hay, cho xóc ®éng mét c¸i ®· biÕt . §©y lµ nh÷ng nÐt lo¹i h×nh cña kiÓu t¸c gi¶ sö

(1) M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt trong s¸ch Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, S®d, tr. 158 - 460.

97

thi, trªn thùc tÕ sÏ phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n. Ch¼ng h¹n, trong Bµi ca vÒ binh ®oµn Igor cã h×nh t−îng ng−êi kÓ chuyÖn d©n gian Boian. T¸c gi¶ håi t−ëng l¹i Boian, cÇn Boian ®Ó chøng tá tÝnh ch©n thËt, nh−ng ®ång thêi tù m×nh l¹i kh«ng ®i theo truyÒn thèng ca ngîi cña (1) Boian . 3. VÊn ®Ò kiÓu t¸c gi¶ v¨n häc trung ®¹i rÊt ®¸ng ®−îc xem xÐt. V¨n häc trung ®¹i víi t− c¸ch lµ mét lo¹i h×nh cã nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c ®Æc thï kh¸c víi v¨n häc cæ ®¹i vµ v¨n häc cËn hiÖn ®¹i. Theo nhµ nghiªn cøu RÝptin, t¸c gi¶ trung ®¹i (dï lµ ë ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y) chñ yÕu x©y dùng t¸c phÈm cña m×nh b»ng nh÷ng cèt truyÖn cã s½n vµ c¸c c«ng thøc tu tõ cã s½n. T¸c gi¶ trung ®¹i Ýt cã xu h−íng h− cÊu ra cèt truyÖn míi, mµ th−êng chØ lµ truyÒn ®¹t mét c¸ch míi c¸c cèt truyÖn ®· cã. BiÕt bao ng−êi ë c¸c n−íc §«ng Nam ¸ ®· kÓ l¹i tÝch truyÖn Mahabharata vµ Ramayana. Së dÜ nh− vËy lµ do hä ch−a biÕt h− cÊu, hoÆc nh÷ng ®iÒu hä h− cÊu hä ®Òu tin lµ thËt (LikhachÐp). T¸c gi¶ trung ®¹i cã c¸ch nh×n kh¸c vÒ c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, hä tù do sö dông v¨n liÖu cña ng−êi ®i tr−íc. C¸c t¸c gi¶ ®i sau sö dông nguyªn c©u cña nhµ th¬ ®i tr−íc ®−a vµo th¬ m×nh. HiÖn t−îng nµy cã c¶ trong thi ca, kÞch, truyÖn c¶ ph−¬ng T©y vµ ph−¬ng §«ng. Quy luËt nµy gi¶i thÝch v× sao c¸c t¸c gi¶ trung ®¹i ViÖt Nam thÝch "diÔn N«m" cèt truyÖn (2) Trung Quèc h¬n lµ s¸ng t¸c cèt truyÖn míi . Tuy vËy, t¸c gi¶ trung ®¹i còng cã møc ®é thÓ hiÖn c¸ tÝnh cña m×nh trong néi dung, c¸i nh×n, c¶m høng, giäng ®iÖu. C¸ tÝnh cña c¸c t¸c gi¶ nh− Lý B¹ch, §ç Phñ, §µo Uyªn Minh ë Trung Quèc, NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du, Hå Xu©n H−¬ng, NguyÔn C«ng Trø ë ViÖt Nam lµ ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn. Theo LikhachÐp, t¸c gi¶ v¨n häc trung ®¹i Nga cßn cã mét ®Æc ®iÓm n÷a, lµ mçi thÓ lo¹i v¨n häc cã kiÓu t¸c gi¶ ®Æc thï cña nã, tøc lµ mét vai trß thÝch hîp ®èi víi thÓ lo¹i ®ã, ch¼ng h¹n kiÓu t¸c gi¶ cña t¸c phÈm truyÒn ®¹o, t¸c gi¶ cña truyÖn c¸c th¸nh, t¸c gi¶ cña sö biªn niªn, t¸c gi¶ cña truyÖn lÞch sö. §ã lµ "h×nh t−îng thÓ lo¹i vÒ t¸c gi¶", do chç mçi thÓ lo¹i cã mét lo¹i phong c¸ch riªng. Ch¼ng h¹n, h×nh t−îng ng−êi h¸t rong trong truyÖn Lêi nguyÖn cÇu cña §anin DatètnhÝch. C¶m gi¸c vÒ t¸c gi¶ còng kh¸c nhau theo thÓ lo¹i. Trong c¸c thÓ lo¹i biªn niªn, th− tõ, t¸c gi¶ c¸ nh©n cã hiÖn diÖn vµ nhiÒu khi ký tªn m×nh vµo t¸c phÈm, (3) cã khi ng−êi ta ghi tªn ng−êi cã uy tÝn. C¸c truyÖn kÓ th−êng Ýt ghi tªn t¸c gi¶ h¬n . Thùc tÕ chøng tá tªn t¸c gi¶ th¬ ®−îc ghi nhËn cô thÓ, cßn t¸c gi¶ truyÖn th× m¬ hå h¬n, cã khi ghi biÖt danh mµ kh«ng râ ng−êi thùc lµ ai. VÝ dô, Lan L¨ng tiÕu tiÕu sinh - t¸c gi¶ Kim B×nh Mai, Thanh T©m Tµi Nh©n - t¸c gi¶ Kim V©n KiÒu truyÖn, ®Õn nay vÉn ch−a biÕt râ tªn hä, quª qu¸n. 4. Kh¸c víi t¸c gi¶ trung ®¹i, t¸c gi¶ cËn, hiÖn ®¹i cã ý thøc vÒ c¸ tÝnh cña m×nh, cã nhu cÇu s¸ng t¹o c¸i riªng cña m×nh trong v¨n häc. ý thøc vÒ c¸i riªng lµ ý thøc vÒ h− cÊu nh− mét ph−¬ng tiÖn thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt nh÷ng ®iÒu muèn nãi cña nghÖ sÜ ; lµ ý thøc vÒ c¸ch

(2) §. LikhachÐp, Bµi ca vµng cña v¨n häc Nga, M¸txc¬va, 1980, tr. 28 - 29. (1) B. L. RÝptin, Lo¹i h×nh häc vµ mèi quan hÖ qua l¹i cña c¸c nÒn v¨n häc trung ®¹i trong s¸ch Lo¹i h×nh häc vµ c¸c mèi quan hÖ qua l¹i cña c¸c nÒn v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y, M¸txc¬va, 1974. (2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 69 - 70.

98

®¸nh gi¸, c¶m thô riªng ®èi víi truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i. LikhachÐp nãi : "Sù ph¸t triÓn cña v¨n häc,... lµ cuéc ®Êu tranh cho v¨n häc cã ®−îc c¸i quyÒn nãi "c¸i bÞa" nghÖ thuËt". C¸ tÝnh lµm ®æi thay cÊu tróc thÓ lo¹i, ®æi thay kho¶ng c¸ch gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, nhµ v¨n cã thÓ dïng kinh nghiÖm cña m×nh lµm s©u s¾c cho h×nh t−îng vµ chñ ®Ò. HiÖn t−îng mµ M. Bakhtin gäi lµ "tiÓu thuyÕt ho¸" tÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i, chÝnh lµ hÖ qu¶ cña kiÓu t¸c gi¶ v¨n häc míi. NÕu t¸c gi¶ v¨n häc cæ trung ®¹i lu«n mang tÝnh cao c¶, sö dông c¸c thÓ lo¹i cao c¶, miªu t¶ nh÷ng con ng−êi th−êng lµ quan ph−¬ng, th× kiÓu t¸c gi¶ míi lµ nh÷ng con ng−êi phi quan ph−¬ng, h−íng tíi ®êi th−êng, mang ng«n ng÷ h»ng ngµy, suång s·, (1) th©n mËt. Hä nãi vÒ nh÷ng ng−êi qu¸ cè theo mét phong c¸ch kh¸c . Nh−ng t¸c gi¶ cËn, hiÖn ®¹i l¹i ph©n ho¸ theo vai trß v¨n häc vµ vai trß x· héi mµ hä ý thøc qua trµo l−u. Nhµ v¨n chñ nghÜa cæ ®iÓn ®Ò cao lý trÝ, ®em lý trÝ mµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò t×nh c¶m. Nhµ v¨n l·ng m¹n l¹i gi¶i phãng t×nh c¶m vµ t−ëng t−îng, më réng ch©n trêi cho s¸ng t¸c. V. Hugo ®−a ra nguyªn t¾c míi : "C¸i xÊu bªn c¸i tèt, c¸i dÞ d¹ng bªn c¸i ®Ñp, c¸i tÇm th−êng bªn c¹nh c¸i cao c¶, c¸i ¸c bªn c¸i thiÖn. Chóng dÝnh liÒn víi nhau". Theo «ng, nhµ l·ng m¹n dµnh −u tiªn cho viÖc miªu t¶ c¸i xÊu xÝ vµ buån c−êi, bëi t¸c dông cña nã s©u réng h¬n. Theo «ng, nhµ l·ng m¹n ph¶i miªu t¶ c¸i ®Æc tr−ng chø kh«ng ph¶i c¸i ®Ñp, bëi ®Ñp chÝnh lµ lý t−ëng (Xem Tùa vë kÞch Cromwell). T¸c gi¶ hiÖn thùc chó ý tíi hiÖn thùc "nh− nã vèn cã", kh«ng t« vÏ, che ®Ëy. Hä võa muèn chèng l¹i chñ nghÜa lý tÝnh, võa chèng l¹i t−ëng t−îng viÓn v«ng. Balzac nh×n thÊy b¶n th©n hiÖn thùc lµ nhµ tiÓu thuyÕt vÜ ®¹i nhÊt, do ®ã nhµ v¨n lµ ng−êi th− ký cña thêi ®¹i, ghi l¹i c¸i "tiÓu thuyÕt" − "tÊn trß ®êi". KiÓu nhµ v¨n th− ký thêi ®¹i g¾n liÒn víi mét ph¹m vi thÈm mü míi. T«nxt«i nhÊn m¹nh tíi viÖc xÐ to¹c c¸c mÆt n¹ gi¶ dèi. §ètxt«iÐpxki khai th¸c c¸i hçn lo¹n, khñng ho¶ng. E. Zola muèn biÕn ®æi nghÖ thuËt theo h−íng khoa häc. ¤ng cho phÈm chÊt cña tiÓu thuyÕt kh«ng ph¶i lµ t−ëng t−îng, mµ lµ quan s¸t, «ng muèn ®em tõ tiÓu thuyÕt thay thÕ cho tõ thÇy thuèc, ®Ó l−u ý tíi chøc n¨ng ph¬i bµy ung nhät, ph¸t hiÖn c¸c quy luËt tù nhiªn trong ®êi sèng con ng−êi. L©u nay chóng ta vÉn hiÓu lÇm chñ nghÜa tù nhiªn. Thùc ra chñ nghÜa tù nhiªn cã c¸ch lùa chän vµ kh¸i qu¸t riªng cña hä vµ hä ®· më réng ph¹m vi ®Ò tµi cho v¨n häc. T¸c gi¶ t−îng tr−ng, siªu thùc l¹i h−íng tíi kh¸m ph¸ c¸i thùc t¹i bÝ Èn mµ gi¸c quan ng−êi ta kh«ng thÓ quan s¸t trùc tiÕp. ý thøc vÒ vai trß t¸c gi¶ trong v¨n häc hiÖn ®¹i rÊt kh¸c nhau. N. Sarrot cho r»ng nhµ v¨n chØ cã quyÒn nãi vÒ b¶n th©n m×nh. T. S. Eliot th× chñ tr−¬ng ; "Sù tiÕn bé cña nghÖ sÜ lµ sù tõ bá kh«ng ngõng b¶n th©n m×nh, lµ sù gi¶m thiÓu kh«ng ngõng yÕu tè c¸ nh©n". Trong khi ®ã t¸c gi¶ hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa h−íng tíi môc ®Ých c¸ch m¹ng, dïng v¨n häc lµm ph−¬ng tiÖn c¶i t¹o x· héi, nh×n cuéc sèng theo lý t−ëng c¸ch m¹ng. §èi víi hä, c¸i quan träng lµ sø mÖnh chiÕn ®Êu cho lý t−ëng, x©y dùng x· héi míi. Trong v¨n häc c¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn vai trß nhµ v¨n − chiÕn sÜ ®· ®−îc thùc hiÖn hiÖu qu¶. Song b−íc sang thêi kú ®æi míi, vai trß s¸ng t¹o v¨n ho¸, tho¶ m·n nhu cÇu thÈm mü ®a d¹ng ®ang ®ßi hái hä x¸c ®Þnh l¹i vai trß t¸c gi¶ cña m×nh. Cuéc t×m kiÕm nµy hiÖn vÉn ch−a kÕt thóc.

(1) Xem thªm : M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt, qua b¶n dÞch cña Ph¹m VÜnh C− : TiÓu thuyÕt nh− mét thÓ lo¹i v¨n häc trong s¸ch Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt, H., 1992.

99

T¸c gi¶ hiÖn ®¹i chñ nghÜa muèn t¹o ra nghÖ thuËt míi ngoµi vßng chØ dÉn cña truyÒn thèng m« pháng hiÖn thùc, t¸i hiÖn hiÖn thùc. Hä thùc hiÖn vai trß miªu t¶ c¸i phi lý, "suy ®åi", nh÷ng giÊc m¬ víi nçi ch¸n ch−êng v« h¹n. Hä muèn v−ît qua ®êi sèng vËt chÊt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn siªu h×nh. T¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa l¹i muèn trë l¹i víi h×nh thøc vËt chÊt cña ®êi sèng b»ng mét th¸i ®é bìn cît nh©n sinh. Hä ®· ®i ®Õn chç kh«ng cßn coi c¸i g× lµ thiªng liªng vµ quan träng c¶. T¸c gi¶ hiÖn ®¹i thÓ hiÖn tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o nhiÒu h−íng cña nghÖ thuËt. Quan niÖm phi t¸c gi¶ cña v¨n häc kh«ng hÒ xo¸ bá ®−îc t¸c gi¶, bëi nghÖ thuËt kh«ng xo¸ bá ®−îc c¸i nh×n, giäng ®iÖu, kh«ng xo¸ bá ®−îc sù tù ý thøc vÒ thùc t¹i vµ chÝnh b¶n th©n con ng−êi. Vµ bÊt cø lóc nµo h×nh t−îng t¸c gi¶ còng vÉn lµ yÕu tè t¹o thµnh tÝnh thèng nhÊt néi t¹i cña t¸c phÈm.

C©u hái h−íng dÉn «n tËp 1. ThÕ nµo lµ h×nh t−îng t¸c gi¶ ? Nã kh¸c h×nh t−îng nh©n vËt, kh¸c t¸c gi¶ tiÓu sö vµ t¸c gi¶ t− t−ëng nh− thÕ nµo ? 2. Sù biÓu hiÖn cña ph¹m trï t¸c gi¶ trong s¸ng t¸c nh− thÕ nµo ? C¸i nh×n nghÖ thuËt lµ g× ? Nh÷ng thÓ hiÖn cña nã. Giäng ®iÖu lµ g× ? Ph©n tÝch giäng ®iÖu qua nh÷ng biÓu hiÖn nµo ? T¸c gi¶ tù biÓu hiÖn m×nh nh− thÕ nµo ? Nªu vÝ dô. 3. ThÕ nµo lµ kiÓu t¸c gi¶ ? 4. §Æc ®iÓm cña t¸c gi¶ sö thi ? 5. Ph©n biÖt t¸c gi¶ trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Nªu vÝ dô. 6. T×m hiÓu h×nh t−îng t¸c gi¶ Xu©n DiÖu trong Th¬ th¬ vµ Göi h−¬ng cho giã (hoÆc h×nh t−îng t¸c gi¶ trong truyÖn ng¾n §ång hµo cã ma).

100

Ch−¬ng VII

tÝnh quan niÖm Vµ CÊU TRóC CñA THÓ LO¹I

I - KH¸I NIÖM THÓ LO¹I, Tõ PH¢N LO¹I §ÕN nghiªn Cøu LO¹i H×NH vµ tÝnh quan niÖm cña thÓ lo¹i 1. Kh¸i niÖm thÓ lo¹i Trë lªn chóng ta ®· xem xÐt c¸c nguyªn t¾c ®Æc thï t¹o thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt. Khi cô thÓ ho¸, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt qua l¨ng kÝnh thÓ lo¹i vµ c¸c thêi kú lÞch sö cña v¨n häc. §iÒu ®ã chøng tá hÖ thèng thi ph¸p kh«ng thÓ n»m ngoµi c¸c ph¹m trï thÓ lo¹i vµ tÝnh cô thÓ lÞch sö. B©y giê ®Õn lóc tr×nh bµy néi hµm mét sè ph¹m trï vÒ thÓ lo¹i. Së dÜ thÓ lo¹i tr×nh bµy sau c¸c ph¹m trï cã tÝnh nh©n lo¹i häc nh− con ng−êi, kh«ng gian, thêi gian, t¸c gi¶ (chñ thÓ) lµ v× trong thùc tiÔn nghÖ thuËt, c¸c ph¹m trï thÓ lo¹i phô thuéc vµo c¸c ph¹m trï nµy nh»m kh¸m ph¸ ®êi sèng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, kh«ng ph¶i lµ ng−îc l¹i. ThÓ lo¹i lµ ph¹m trï vÒ chØnh thÓ t¸c phÈm. BÊt cø t¸c phÈm nµo ®−îc s¸ng t¸c ®Òu cã mét "c¬ thÓ", ®Òu thuéc vÒ mét thÓ lo¹i nhÊt ®Þnh. Kh«ng cã t¸c phÈm "siªu thÓ lo¹i". Bëi mçi thÓ lo¹i thÓ hiÖn mét kiÓu quan hÖ ®èi víi cuéc sèng vµ ®èi víi ng−êi ®äc, tøc lµ mét kiÓu quan hÖ giao tiÕp. Mét kiÓu giao tiÕp kÐp : võa giao tiÕp víi ng−êi ®äc l¹i võa giao tiÕp víi ®êi. Qua giao tiÕp víi cuéc sèng trong t¸c phÈm, t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc hiÓu nhau. "ThÓ lo¹i lµ h×nh thøc ®iÓn h×nh cña toµn bé t¸c phÈm, cña toµn bé sù biÓu hiÖn nghÖ (1) thuËt" . ThÓ lo¹i v¨n häc ph¶n ¸nh nh÷ng khuynh h−íng l©u dµi vµ hÕt søc bÒn v÷ng trong sù ph¸t triÓn v¨n häc. ThÓ lo¹i thÓ hiÖn ký øc s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn"(2). Do ®ã, thi ph¸p häc ph¶i xuÊt ph¸t tõ thÓ lo¹i. XuÊt ph¸t tõ ng«n tõ hoÆc tõ v¨n b¶n nãi chung, kh«ng ph¶i lµ c¸ch xuÊt ph¸t cña thi ph¸p häc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Chøc n¨ng cña thÓ lo¹i lµ x©y dùng c¸c m« h×nh vÒ thÕ giíi, trong ®ã nh÷ng g× tån t¹i ®Òu cã môc ®Ých, cã trËt tù, hoµ trén thµnh mét bøc tranh ®· xong xu«i vÒ tån t¹i, phï hîp víi mét sè quy luËt chung cña ®êi sèng. M« h×nh ®ã lµ h¹t nh©n cña thÓ lo¹i, nã ®−îc l−u gi÷ qua nhiÒu thÕ kû trong ®êi sèng cña thÓ lo¹i bªn d−íi c¸c líp cÊu t¹o míi kh¸c nhau. M« h×nh ®ã lµ cÊu tróc bao qu¸t thÕ giíi, gi¶i thÝch vµ ®¸nh gi¸ thÕ giíi. Nã ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i æn ®Þnh vµ trë thµnh "ký øc" cña thÓ lo¹i. Nh−ng mÆt kh¸c kh«ng nªn quªn r»ng thÓ lo¹i v¨n häc lµ mét ph¹m trï lÞch sö. "C¸c thÓ lo¹i v¨n häc chØ xuÊt hiÖn ë nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña v¨n häc, sau ®ã th−êng xuyªn biÕn ®æi vµ thay thÕ nhau. VÊn ®Ò kh«ng chØ lµ mét sè thÓ lo¹i nµy ®Õn thay thÕ cho

(1) M. Bakhtin (P. MÐtvª®Ðp), Ph−¬ng ph¸p h×nh thøc trong nghiªn cøu v¨n häc (1928), B¾c Kinh, NXB V¨n Liªn, 1992, tr. 189. (1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d, tr. 101.

101

mét sè thÓ lo¹i kh¸c vµ kh«ng cã mét thÓ lo¹i nµo lµ "vÜnh viÔn", mµ cßn lµ ë chç b¶n th©n c¸c nguyªn t¾c ph©n chia thÓ lo¹i còng ®æi thay, lo¹i h×nh, tÝnh chÊt, chøc n¨ng cña c¸c thÓ (1) lo¹i còng ®æi thay qua c¸c thêi ®¹i" . §óng lµ trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c thÓ lo¹i cã "ký øc" cña nã. Nh−ng kh«ng mét thÓ lo¹i cô thÓ nµo tu©n thñ r¨m r¾p c¸c ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i ®· cã tr−íc. Nã thÕ nµo còng níi réng chç nµy, thu hÑp chç kia, lµm cho diÖn m¹o thÓ lo¹i xª dÞch. Cho nªn H. R. Jauss nãi cã lý : "ThÓ lo¹i lµ kh«ng thÓ diÔn dÞch, kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa, mµ chØ cã thÓ lµ x¸c ®Þnh, miªu t¶ vÒ lý thuyÕt mét c¸ch lÞch sö. VÒ mÆt nµy thÓ lo¹i vµ ng«n ng÷ lÞch sö t−¬ng tù nhau. Ch¼ng h¹n, ng−êi ta kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa tiÕng §øc hay tiÕng Ph¸p, mµ chØ cã thÓ tiÕn hµnh miªu t¶ chóng vÒ mÆt (2) ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i" . Trong v¨n häc hiÖn ®¹i quan niÖm vÒ ranh giíi thÓ lo¹i ®· thay ®æi. C¸c thÓ lo¹i ch¼ng nh÷ng cã thÓ x©m nhËp vµo nhau, mµ cßn cã xu thÕ muèn gi¶i phãng v¨n häc khái thÓ lo¹i. Nhµ v¨n Ph¸p Maurice Blanchot viÕt : "§iÒu quan träng lµ s¸ch, tøc lµ mét cuèn s¸ch nh− thÕ. Nã xa rêi thÓ lo¹i, xa rêi c¸c lo¹i th¬, v¨n xu«i, tiÓu thuyÕt, cù tuyÖt tham gia vµo trong ®ã. Kh«ng thõa nhËn nã cã quyÒn lîi ®−îc h−ëng nh÷ng h×nh thøc vµ vÞ trÝ ®−îc ®Þnh s½n ë trong ®ã. Mét quyÓn s¸ch kh«ng cßn thuéc vµo mét thÓ lo¹i nµo n÷a, mµ chØ thuéc vµo v¨n häc, gièng nh− v¨n häc ®· cã s½n c¸c bÝ quyÕt vµ c¸ch thøc chung ®em phó cho c¸i viÕt ra thµnh mét cuèn s¸ch thùc tÕ". Nh− thÕ th× cã nghÜa lµ thÓ lo¹i v¨n häc cµng g¾n bã víi khuynh h−íng s¸ng t¸c chung vµ c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n ; kh«ng thÓ nghiªn cøu thÓ lo¹i v¨n häc mµ bá qua ®−îc hai nh©n tè ®ã.

2. Tõ ph©n lo¹i ®Õn nghiªn cøu lo¹i h×nh B¶n th©n thÓ lo¹i cã chøc n¨ng ph©n lo¹i. Khi nhµ v¨n ghi tªn thÓ lo¹i vµo trang ®Çu t¸c phÈm cña m×nh lµ anh ta muèn ph©n biÖt víi c¸c thÓ lo¹i kh¸c vµ ®¸nh dÊu c¸i truyÒn thèng mµ anh ta theo. Trong khi ®ã trong b¶n th©n t¸c phÈm th× ®· cã nh÷ng ®æi thay, pha trén, v.v. Do ®ã, yªu cÇu ph©n lo¹i lµ x¸c lËp c¸c tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt lo¹i nµy víi lo¹i kia, hÖ thèng ho¸ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®a d¹ng hiÖn cã. Theo ý kiÕn ®· thµnh th«ng lÖ : Aristote cã thÓ lÇn ®Çu tiªn ®· nªu ra c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i tù sù, tr÷ t×nh, kÞch mét c¸ch chÝnh x¸c vµ (3) cho ®Õn nay vÉn cßn hiÖu lùc . Theo M. Bakhtin, th× cho ®Õn nay ng−êi ta vÉn ch−a cã g× thªm vÒ thùc chÊt trªn c¬ së lý luËn cña Aristote. Theo T«®«rèp, truyÒn thèng ph©n lo¹i cña Aristote ®· cã tõ thêi Platon. Platon ®· chia lµm ba lo¹i : t¸c phÈm tr÷ t×nh chØ cã mét m×nh t¸c gi¶ nãi ; t¸c phÈm kÞch chØ cã nh©n vËt nãi ; t¸c phÈm sö thi th× t¸c gi¶ vµ nh©n vËt ®Òu cã quyÒn nãi. Tuy nhiªn, so víi thêi cæ ®¹i ph−¬ng T©y, hÖ thèng thÓ lo¹i thêi trung ®¹i ®· kh¸c rÊt nhiÒu. Sù phôc tïng c¸c chøc n¨ng ngoµi v¨n häc lµm cho thÓ lo¹i ph¶i ®−îc nh×n (4) nhËn kh¸c . Sù c¶i t¹o hÖ thèng thÓ lo¹i vµo thêi kú v¨n häc l·ng m¹n vµ hiÖn thùc trong v¨n häc ®· ®ßi hái nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i míi, bëi v× c¸c kh¸c biÖt thÓ lo¹i tõ dÊu hiÖu bÒ ngoµi ®· ®−îc thay thÕ b»ng dÊu hiÖu bªn trong (chñ quan, kh¸ch quan, xung ®ét, c¶m

(2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 55. (3) N. R. Jauss, ThÓ lo¹i vµ v¨n häc trung ®¹i trong s¸ch §i tíi mü häc tiÕp nhËn, ThÈm D−¬ng, 1987, tr. 101. (1) Aristote, NghÖ thuËt th¬ ca, T¹p chÝ V¨n häc n−íc ngoµi, sè 1, 1997. (2) §. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d.

102

høng,...). Hegel vµ Biªlinxki ®· ®æi míi c¸ch ph©n lo¹i víi nh÷ng tiªu chÝ mµ nay vÉn cßn ý nghÜa. Nh−ng sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i ®ßi hái mét c¸ch tiÕp cËn míi − lo¹i h×nh ho¸, tøc lµ nh×n c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau vµ ®a d¹ng theo tÝnh lo¹i h×nh, tÝnh t−¬ng ®ång trªn c¸c cÊp ®é. Mét trong c¸c nhiÖm vô quan träng cña lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i lµ x¸c lËp mèi liªn hÖ gi÷a c¸c hÖ thèng thÓ lo¹i thuéc c¸c thêi ®¹i v¨n häc kh¸c nhau, chØ ra c¸c dÊu hiÖu thÓ lo¹i bÒn v÷ng trong qu¸ tr×nh v¨n häc. VÝ dô, Bakhtin ®· chØ ra tuyÕn ph¸t triÓn cña c¸c thÓ lo¹i ®èi tho¹i vµ c−êi cît nghiªm tóc, c¸c ®Æc ®iÓm c¸cnavan trong v¨n häc ph−¬ng T©y ®· lµm nÒn (1) t¶ng cho thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki . A. N. Vªxªlèpxki lµ ng−êi ®Çu tiªn nªu ra viÖc lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i theo tiÕn tr×nh lÞch sö. Theo sù ph¸t triÓn lÞch sö cña nh©n c¸ch con ng−êi, thÓ lo¹i còng cã sù ph¸t triÓn t−¬ng øng : a) Sö thi − giai ®o¹n ®¹o ®øc, lý trÝ céng ®ång ; b) Tr÷ t×nh, truyÒn kú hiÖp sÜ − sù tiÕn bé cña c¸ nh©n trong c¸c nhãm ng−êi, c¸ thÓ ho¸ trong c¸c ®¼ng cÊp ; c) TruyÖn kÓ vµ tiÓu thuyÕt − sù thõa nhËn phæ biÕn vÒ con (2) ng−êi, tÝnh ng−êi, ®¼ng cÊp tan vì, nguyªn t¾c c¸ nh©n th¾ng thÕ ,... Quan ®iÓm cña A.Vªxªlèpxki cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸c hÖ thèng lo¹i h×nh thÓ lo¹i vÒ sau cña c¸c nhµ thi ph¸p häc Nga. Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn lo¹i h×nh nh− trªn ®· më ra c¸c viÔn c¶nh míi cho viÖc nghiªn cøu thÓ lo¹i theo quü ®¹o thi ph¸p häc lÞch sö, trong ®ã næi lªn nh÷ng h×nh thøc mang quan niÖm, mang néi dung thÕ giíi quan.

II - TÝNH NéI DUNG LO¹I H×NH CñA THÓ LO¹I V¨N HäC Sù x©m nhËp cña x· héi häc vµo thi ph¸p häc ®· ®i tíi kh¼ng ®Þnh tÝnh néi dung cña h×nh thøc thÓ lo¹i. C«ng lao cña Bakhtin lµ chøng minh mét c¸ch khoa häc cho c¸ch tiÕp cËn ®ã. Theo «ng, thÓ lo¹i lµ "mét thø h×nh thøc cøng r¾n ®Ó ®óc kÕt c¸c kinh nghiÖm nghÖ thuËt". ThÓ lo¹i lµ sù tæ hîp c¸c thñ ph¸p h×nh thøc, nh−ng ®ã lµ "h×nh thøc cña c¸i nh×n vµ suy nghÜ (3) vÒ mét sè ph−¬ng diÖn cña thÕ giíi" . Quan niÖm cña Bakhtin vÒ ®Æc tr−ng tiÓu thuyÕt gåm : 1) TÝnh ba chiÒu cña ng«n ng÷ (lêi t¸c gi¶, lêi ng−êi kh¸c, quan hÖ ®èi tho¹i) ; 2) Mét to¹ ®é thêi gian míi ; 3) Ph¹m vi míi trong viÖc tiÕp xóc tèi ®a víi thêi hiÖn t¹i trong tÝnh ch−a hoµn thµnh − còng thÓ hiÖn h×nh thøc mang tÝnh néi dung. Nhµ nghiªn cøu G. GachÐp trong s¸ch TÝnh néi dung cña h×nh thøc (1968) cho r»ng trong mçi thÓ lo¹i tù sù, kÞch, tr÷ t×nh ®Òu cã mét thÕ giíi quan ®· ng−ng kÕt l¹i, lµ néi dung ph¶n ¶nh ®êi sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, kÕt tô l¹i thµnh c¸c quan ®iÓm thÓ lo¹i,... lµm thµnh tÝnh néi dung cña nã. Néi dung cña h×nh thøc thÓ lo¹i theo G. P«xpªlèp (1972) bao gåm hai mÆt : mÆt ho¹t ®éng chøc n¨ng cô thÓ lÞch sö cña h×nh thøc vµ mÆt néi dung lo¹i h×nh cña nã. C¬ së lo¹i h×nh häc néi dung thÓ lo¹i cña P«xpªlèp lµ ph−¬ng diÖn chñ ®Ò cña c¸c t¸c phÈm ®−îc lÆp ®i

(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d. (2) A. Vªxªlèpxki, Thi ph¸p häc lÞch sö, M¸txc¬va, 1987. (3) M. Bakhtin, Mü häc s¸ng t¹o ng«n tõ, S®d, tr. 332.

103

(1) lÆp l¹i vÒ mÆt lo¹i h×nh vµ lÞch sö . Nhê ph−¬ng diÖn ®ã mµ cã thÓ theo dâi ®−îc "tÝnh kÕ thõa trong ph¸t triÓn thÓ lo¹i". P«xpªlèp chia lµm bèn nhãm thÓ lo¹i nh− sau : nhãm thÇn tho¹i, nhãm lÞch sö d©n téc (sö thi), nhãm ®¹o ®øc thÕ sù (tÝnh c¸ch häc), nhãm tiÓu thuyÕt (®êi t−). Ngo¹i trõ nhãm thÇn tho¹i thuéc vµo thêi tiÒn sö nghÖ thuËt, cßn l¹i ba nhãm víi néi dung lo¹i h×nh cã thÓ diÔn gi¶i nh− sau :

1. ThÓ lo¹i lÞch sö d©n téc (sö thi) Lµ thÓ lo¹i tËp trung miªu t¶ sù h×nh thµnh d©n téc, c¸c cuéc chiÕn tranh nh»m kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn, danh dù, t«n nghiªm d©n téc, bé téc, quèc gia − nh÷ng céng ®ång ng−êi h×nh thµnh trong lÞch sö. C¸c cuéc xung ®ét x· héi réng lín, nh− c¸c cuéc c¸ch m¹ng còng cã tÝnh sö thi. §iÒu ®Æc biÖt cña thÓ lo¹i nµy lµ sù ®¸nh gi¸ toµn bé theo quan ®iÓm quèc gia, d©n téc. Nã chia c¸c lùc l−îng xung ®ét thµnh hai phe "ta" vµ "nã" vµ ®¸nh gi¸ theo lËp tr−êng cña "ta". Sö thi HomÌre cã thÓ kh«ng ®¸nh gi¸ thÊp mét bªn nµo, nh−ng phÇn lín sö thi kh¸c th× sù ph©n biÖt kh¸ râ rÖt. Trong sö thi, con ng−êi xuÊt hiÖn chñ yÕu d−íi bé mÆt c¸c anh hïng ®¹i diÖn d©n téc. Mäi ®Æc ®iÓm vÒ vËt chÊt, tinh thÇn, tµi n¨ng cña hä ®Òu lµ tiªu biÓu vµ niÒm tù hµo cña céng ®ång. M« tÝp chñ yÕu cña sö thi th−êng lµ trªn d−íi mét lßng, mu«n ng−êi nh− mét (mét anh hïng ®−îc khen ngîi th× mäi ng−êi trong t¸c phÈm ®Òu khen ngîi anh ta) ; lêi thÒ ; sèng chÕt v× danh dù (chØ cã mét lùa chän : Tæ quèc hay lµ chÕt) ; tr¶ thï ; lßng trung thµnh ; sù ph¶n béi ; c¸ nh©n chØ ®−îc ®¸nh gi¸ cao khi nã cã ý nghÜa ®èi víi sù nghiÖp cña céng ®ång. Giäng ®iÖu trÇn thuËt sö thi th−êng lµ thµnh kÝnh, ca ngîi.

2. ThÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù Lµ thÓ lo¹i xuÊt hiÖn kÕ tiÕp sau thÓ lo¹i lÞch sö d©n téc ; khi d©n téc thèng nhÊt ph©n ho¸ thµnh c¸c tÇng líp ng−êi kh¸c biÖt nhau hoÆc ®èi lËp nhau vÒ quyÒn lîi, lèi sèng : ng−êi thèng trÞ, ng−êi bÞ trÞ ; ng−êi giµu, kÎ nghÌo, v.v. Xung ®ét trong thÓ lo¹i nµy lµ xung ®ét cña c¸c lo¹i ng−êi ®ã : mÑ ghÎ, con chång ; ®iÒn chñ, ng−êi lµm ; l¸i bu«n, n«ng d©n, quan l¹i vµ ng−êi d©n, v.v. Con ng−êi cña thÓ lo¹i nµy th−êng lµ tiªu biÓu cho lo¹i cña nã, tiªu biÓu cho tÝnh c¸ch, phÈm chÊt cña lo¹i Êy. Ng−êi ta th−êng gäi ®ã lµ h×nh t−îng ®iÓn h×nh − ®iÓn h×nh cho ®¹o ®øc, phong tôc, lèi sèng cña lo¹i. M« tÝp th−êng gÆp cña lo¹i nµy th−êng lµ keo kiÖt, tham lam, gi¶ dèi, tham vµng bá nghÜa, lËt läng, c−íp c«ng, cËy thÕ, nÞnh bî. Gi¸ trÞ cña nh©n vËt n»m ë sù kh¸i qu¸t vÒ lo¹i cña nã, trªn c¬ së quan s¸t, ph©n tÝch c¸c thuéc tÝnh, biÓu hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch sinh ®éng. Giäng ®iÖu trong lo¹i nµy th−êng lµ tè c¸o, c¶m th¸n, ch©m biÕm, chÕ giÔu kÝn ®¸o hay lé liÔu. (1) G. N. P«xpªlèp, Lo¹i h×nh häc vÒ thÓ lo¹i v¨n häc, Th«ng b¸o khoa häc, §¹i häc Tæng hîp M¸txc¬va, Xªri Ng÷ v¨n häc, tËp 4, 1978, tr. 15.

104

3. ThÓ lo¹i ®êi t− Lµ nhãm thÓ lo¹i c¸c t¸c phÈm thÓ hiÖn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch, c¸ tÝnh con ng−êi. Con ng−êi ë ®©y ®−îc ®¸nh gi¸ theo gi¸ trÞ tù th©n cña nã : s¾c ®Ñp, c¸ tÝnh, t×nh yªu, h¹nh phóc, t©m hån, nh©n c¸ch. §êi t− lµ thÓ lo¹i tiªu biÓu cho ý thøc vÒ c¸ nh©n. C¸c m« tÝp th−êng gÆp ë ®©y lµ t×nh yªu, sù ®îi chê, lßng chung thuû, sù béi b¹c, lÇm lì, hèi hËn, t×nh b¹n, sù ®am mª, tµi n¨ng, lßng ®è kþ,... Gi¸ trÞ cña t¸c phÈm lo¹i nµy lµ kh¾c ho¹ ®−îc nh÷ng c¸ tÝnh, b¶n s¾c c¸ nh©n kh¸c th−êng, kh«ng lÆp l¹i cña nh©n vËt còng nh− nh÷ng sè phËn kh¸c biÖt kú l¹ cña hä. Giäng ®iÖu cña t¸c phÈm lo¹i nµy th−êng lµ gi·i bµy, ®ång c¶m, tù trµo, c¶m th¸n, th−¬ng c¶m,... Theo chóng t«i, dÔ dµng nhËn thÊy ba néi dung trªn chÝnh lµ ba hÖ quan ®iÓm thÓ lo¹i trong viÖc lùa chän vµ ®¸nh gi¸ con ng−êi. C¸i cã gi¸ trÞ trong lo¹i nµy cã thÓ kh«ng cã gi¸ trÞ g× ®èi víi lo¹i kia. Ba lo¹i néi dung thÓ lo¹i trªn ®©y cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn vµo trong c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i kh¸c nhau nhÊt. Ch¼ng h¹n, lo¹i néi dung sö thi cã thÓ thÓ hiÖn trong thÓ lo¹i anh hïng ca (sö thi) cæ ®iÓn, nh−ng còng cã thÓ thÓ hiÖn trong c¸c bµi th¬ ng¾n nh− Nam quèc s¬n hµ t−¬ng truyÒn cña Lý Th−êng KiÖt, trong th¬ ca c¸ch m¹ng nh− Ng−êi con g¸i ViÖt Nam, Ta ®i tíi, ViÖt B¾c, v.v. cña Tè H÷u, trong truyÖn ng¾n Rõng xµ nu, tiÓu thuyÕt §Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc. Nã còng thÓ hiÖn trong truyÖn cæ nh− Phï §æng Thiªn V−¬ng. Bót ký cña Hoµng Phñ Ngäc T−êng nh− Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng lµ bót ký sö thi. Th¬ Tè H÷u lµ th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ sö thi. Ta cã thÓ gäi chóng lµ th¬ sö thi, tiÓu thuyÕt sö thi, kÞch sö thi, truyÖn ng¾n sö thi. Néi dung thÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù còng cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn qua c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i kh¸c nhau : truyÖn cæ tÝch thÕ sù nh− TÊm C¸m, Th¹ch Sanh, Sä Dõa, C©y khÕ,... th¬ thÕ sù nh− th¬ NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, Hå Xu©n H−¬ng, Tó X−¬ng, NguyÔn KhuyÕn, Tó Mì, truyÖn ng¾n thÕ sù nh− cña NguyÔn C«ng Hoan, tiÓu thuyÕt thÕ sù nh− T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè. Phãng sù ViÖc lµng cña Ng« TÊt Tè còng thuéc lo¹i thÕ sù nh− kÞch ChÐn thuèc ®éc cña Vò §×nh Long. Néi dung thÓ lo¹i ®êi t− thÓ hiÖn trong th¬ t×nh yªu, th¬ than th©n tr¸ch phËn, nh− Tù t×nh cña Hå Xu©n H−¬ng, Cung o¸n ng©m khóc cña NguyÔn Gia ThiÒu, Chinh phô ng©m cña §Æng TrÇn C«n, TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du. C¸c tiÓu thuyÕt nh− Tè T©m, Hån b−ím m¬ tiªn, §êi m−a giã, B−ím tr¾ng, hay th¬ míi giai ®o¹n 1930 - 1945 phÇn lín còng thuéc thÓ tµi ®êi t−, nh− Véi vµng, T−¬ng t−, §©y th«n VÜ D¹, Trµng giang,... XÐt mét mÆt kh¸c néi dung thÓ lo¹i trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lóc nµo còng t¸ch biÖt, thuÇn tuý, mµ th−êng kÕt hîp víi nhau. VÝ dô TruyÖn KiÒu cã tuyÕn Kim - KiÒu thuéc thÓ lo¹i ®êi t−, tuyÕn M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ, Ho¹n Th−, Thóc Sinh, Hå T«n HiÕn thuéc thÓ lo¹i thÕ sù. Trong tiÓu thuyÕt ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cña L. T«nxt«i, tuyÕn Natasa, An®r©y B«nc«nxki thuéc thÓ lo¹i ®êi t−, tuyÕn c«ng t−íc Vaxili Curaghin, £len, Vªra,... thuéc thÓ lo¹i thÕ sù, tuyÕn Cutudèp, NapolÐon, ®¹i óy Tusin,... thuéc thÓ lo¹i sö thi. Tuy vËy, ë tiÓu thuyÕt nµy

105

tÝnh sö thi lµ chñ yÕu. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu lÞch sö s¸ng t¸c cho biÕt, th× ban ®Çu tiÓu thuyÕt mang c¶m høng tè c¸o, phª ph¸n mÆt ®en tèi lµ chÝnh, sau khi chuyÓn h−íng thÓ hiÖn chñ ®Ò sö thi, nhµ v¨n ®· bá bít c¸c chi tiÕt thÕ sù. Ch¼ng h¹n, nhµ v¨n bá bít c¸c t×nh tiÕt xung ®ét gi÷a ®Þa chñ vµ n«ng n«, sÜ quan vµ binh lÝnh. Nhµ v¨n bá bít c¸c chi tiÕt nh− : c«ng t−íc B«nc«nxki sau khi gãa vî ®· t− th«ng víi c« hÇu phßng AlÕchxan®ra, lÇn l−ît ®Î ra n¨m ®øa con, mçi lÇn ®Î xong ®Òu göi vµo tr¹i må c«i, vµ ngoµi mÆt lµm ra nh− kh«ng cã quan hÖ g× c¶. Hay nh− t×nh tiÕt b¸ t−íc Bªdukhèp b¾t c« n«ng n« vÒ lµm tú thiÕp, c« ch¹y trèn vµ bÞ b¾t l¹i. HoÆc nh÷ng c¶nh ng−îc ®·i binh lÝnh, binh lÝnh næi lo¹n chèng l¹i sÜ quan, nh− c¶nh §¬r«n chèng l¹i Nic«lai,... ¤ng xo¸ bít c¸c chi tiÕt nh− trªn ®Ó nhÊn m¹nh sù phôc sinh tinh thÇn cña nh©n d©n Nga ®−a tíi chiÕn c«ng cøu n−íc. Nh− vËy, nÕu thiªn vÒ néi dung sö thi sÏ lµm yÕu néi dung thÕ sù, ng−îc l¹i nÕu xo¸y s©u vµo néi dung thÕ sù th× sÏ lµm yÕu yÕu tè néi dung sö thi. VÒ néi dung ®êi t− còng cã thÓ nãi nh− thÕ khi ®Ò cËp tíi hai tuyÕn néi dung kia. ViÖc vËn dông yÕu tè lo¹i h×nh néi dung cã ý nghÜa ®Ó nghiªn cøu tiÕn tr×nh vËn ®éng thÓ lo¹i trong lÞch sö v¨n häc. Ch¼ng h¹n, khi Bakhtin ®em ®èi lËp tiÓu thuyÕt víi sö thi, «ng kh«ng ®¬n gi¶n lµ ®èi lËp hai thÓ lo¹i mµ lµ ®èi lËp hai hÖ thèng thÓ lo¹i : nhãm thÓ lo¹i sö thi vµ c¸c thÓ lo¹i t−¬ng tù nh− sö thi, vµ mét nhãm kh¸c lµ tiÓu thuyÕt vµ c¸c thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ho¸. VËn dông lo¹i h×nh thÓ lo¹i vµo tiÕn tr×nh v¨n häc ViÖt Nam ta cã thÓ nhËn thÊy v¨n häc ®Çu thÕ kû XX c¸c thÓ lo¹i cã néi dung sö thi th¾ng thÕ. §Õn giai ®o¹n 1930 - 1945 vÒ c¬ b¶n s¸ng t¸c theo c¸c thÓ lo¹i thÕ sù vµ ®êi t−. C¸ch m¹ng th¸ng T¸m cho ®Õn tr−íc n¨m 1986 vÒ c¬ b¶n v¨n häc ®i theo c¸c thÓ lo¹i sö thi : th¬ ca, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, kÞch ®Òu thèng nhÊt trong tÝnh sö thi. Tõ sau n¨m 1975, nhÊt lµ sau n¨m 1986, b¾t ®Çu thêi kú ®æi míi, tÝnh sö thi nh¹t dÇn, néi dung thÓ lo¹i thÕ sù vµ ®êi t− dÇn dÇn næi lªn, cã xu thÕ lÊn ¸t. T¸c phÈm mang néi dung thÓ lo¹i sö thi vÉn cßn, song kh«ng cßn g©y ®−îc chó ý nh− tr−íc, hoÆc nÕu viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh, th× gãc ®é ®êi t− vµ thÕ sù l¹i næi lªn, lµm thay ®æi diÖn m¹o v¨n häc. Nh− vËy, sù ®æi thay néi dung thÓ lo¹i lµ mét hiÖn t−îng cã quy luËt. Néi dung thÓ lo¹i lµm thay ®æi to¹ ®é kh«ng gian, thêi gian, ®æi thay xung ®ét vµ giäng ®iÖu. Nh÷ng ®æi thay ®ã lµ cã tÝnh quy luËt, do ®ã viÖc x¸c ®Þnh vµ vËn dông néi dung lo¹i h×nh thÓ lo¹i lµ mét yªu cÇu kh«ng thÓ thiÕu cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i.

III - cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc ViÖc nghiªn cøu lo¹i h×nh thÓ lo¹i chØ nh»m hai môc ®Ých : mét lµ x¸c lËp quy luËt thÓ lo¹i, lµm c¬ së ph©n tÝch tiÕn tr×nh v¨n häc. Hai lµ, ph©n tÝch ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm cô thÓ, nhËn ra tÝnh ®éc ®¸o vÒ mÆt thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm Êy. Nh÷ng vÊn ®Ò nh− nguyªn t¾c ph©n lo¹i, kÕt qu¶ chia lµm ba lo¹i (tù sù, tr÷ t×nh, kÞch) hay bèn lo¹i (t¶n v¨n, th¬, kÞch, tiÓu thuyÕt) vµ ®Æc ®iÓm cña mçi lo¹i ®· thµnh kiÕn thøc phæ th«ng, ë ®©y kh«ng tr×nh bµy l¹i. Chóng ta quan t©m tíi c¸i cÊu tróc mang ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cña t¸c phÈm ®Ó tõ ®ã tiÕn hµnh miªu t¶ ®Æc tr−ng thÓ lo¹i cô thÓ vµ lo¹i h×nh ho¸ chóng. Quan niÖm cña chóng t«i lµ xem thÓ lo¹i v¨n häc nh− mét m« h×nh thÕ giíi, cã cÊu tróc. Ng−êi ®Çu tiªn nªu lªn cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc l¹i chÝnh lµ Aristote. ¤ng ®· nªu lªn ba

106

ph−¬ng thøc m« pháng, mµ sau nµy th−êng ®−îc gi¶i thÝch lµ mét kiÓu quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ thùc t¹i. Kú thùc c¸c ph−¬ng thøc m« pháng cña Aristote kh«ng nãi vÒ ®èi t−îng ph¶n ¸nh vµ mèi quan hÖ cña con ng−êi víi thùc t¹i, mµ nãi lªn c¸c nguyªn t¾c cÊu tróc néi t¹i cña t¸c phÈm do c¸c mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ (ng−êi m« pháng, chñ thÓ lêi nãi) vµ kh¸ch thÓ (sù kiÖn, nh©n vËt ®−îc m« pháng, c¸c t− t−ëng, ý nghÜ) trong t¸c phÈm. Ba ph−¬ng thøc m« pháng cña Aristote nãi lªn ®Æc ®iÓm cña ba kiÓu quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ trong t¸c phÈm. Cã thÓ xem ®ã lµ c¸c yÕu tè cÊu tróc thÓ lo¹i. Tõ ®ã, ta thÊy chñ thÓ, c¸c quan hÖ kh¸c nhau cña chñ thÓ ®èi víi t¸c phÈm lµ yÕu tè mang tÝnh ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, hîp thµnh cÊu tróc thÓ lo¹i.

1. Chñ thÓ thÓ lo¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt §©y lµ yÕu tè ®Çu tiªn cña thÓ lo¹i. MÆc dï trong lý thuyÕt cña m×nh, Aristote chØ nãi tíi ba ®iÓm mang ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i lµ ph−¬ng tiÖn, ®èi t−îng, ph−¬ng thøc, song khi tr×nh bµy th× «ng cho thÊy cã yÕu tè chñ thÓ : ng−êi kÓ, ng−êi tù nãi vÒ m×nh, ng−êi thÓ hiÖn trong hµnh ®éng nh©n vËt. Lóc ®Çu chñ thÓ ®©y ®−îc hiÓu lµ t¸c gi¶. Nh−ng lý luËn v¨n häc ngµy nay ph©n biÖt t¸c gi¶ víi chñ thÓ lêi nãi, lµ kÎ ph¸t ng«n do t¸c gi¶ s¸ng t¹o ra trong tõng tr−êng hîp cô thÓ, nã cã quan ®iÓm cña t¸c gi¶ nh−ng kh«ng ®ång nhÊt víi t¸c gi¶. Chñ thÓ ®©y lµ chñ thÓ lêi nãi, chñ thÓ cña ý thøc ®−îc thÓ hiÖn trong v¨n b¶n. VÒ quan hÖ gi÷a chñ thÓ ®èi víi v¨n b¶n, th× trong sö thi, chñ thÓ lµ ng−êi h¸t rong ®èi víi v¨n b¶n ®−îc s¸ng t¸c b»ng miÖng. VÒ kho¶ng c¸ch, hä kÓ chuyÖn sö thi nh− mét chuyÖn qu¸ khø xa x¨m mµ hä tuyªn bè lµ sù thËt, hä coi tù cã vai trß kh«ng chØ lµ ngîi ca, mµ cßn ph¶i gi¶i thÝch cho ng−êi nghe hiÓu vÒ c¸c sù tÝch. Trong th¬ tr÷ t×nh, chñ thÓ lµ ng−êi tù thÓ hiÖn c¶m xóc, ý nghÜ cña m×nh, v¨n b¶n lµ lêi cña chñ thÓ ®ã. Chñ thÓ tr÷ t×nh kh¸c nhau t¹o thµnh c¸c tiÓu lo¹i : th¬ bi ca, th¬ t×nh nãi vÒ nh÷ng ®au ®ín trong t×nh yªu ; ë th¬ ®iÒn viªn, chñ thÓ lµ mét ng−êi tho¶ m·n, ru m×nh trong c¸c l¹c thó ®ång quª ngät ngµo, th¬ ng«n chÝ cã chñ thÓ lµ ng−êi ca ngîi lý t−ëng cña m×nh ; th¬ trµo phóng cã chñ thÓ lµ ng−êi cã nô c−êi phª ph¸n hoÆc tù trµo. Nh− vËy lµ qua ®Æc ®iÓm vÒ quan hÖ, th¸i ®é, kho¶ng c¸ch cña chñ thÓ ®èi víi v¨n b¶n, víi hiÖn tr¹ng ®−îc miªu t¶, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i.

2. H×nh thøc ng«n ng÷ biÓu hiÖn Lµ mét ph−¬ng diÖn quan träng cña thÓ lo¹i : truyÒn miÖng hay viÕt ; ®Ó nãi, ®Ó ®äc ; v¨n vÇn hay v¨n xu«i, hoÆc v¨n biÒn ngÉu. V¨n kÓ miÖng th× cã yÕu tè s¸ng t¸c d©n gian, th−êng dùa vµo c«ng thøc, m« tÝp cã s½n. V¨n viÕt th× còng viÕt theo truyÒn thèng v¨n b¶n viÕt (tiÕng H¸n vµ tiÕng N«m cã truyÒn thèng kh¸c nhau). TiÓu thuyÕt dï lµ ph−¬ng T©y hay ph−¬ng §«ng ®Òu cã truyÒn thèng truyÒn miÖng. VÒ v¨n, th¬ sö thi gieo vÇn tù do, nhiÒu chç dÔ d·i, do lµ s¸ng t¸c tøc høng d©n gian, cã chç kh«ng vÇn. Nh−ng phong c¸ch l¹i cao nh·, trang träng. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt lµ v¨n xu«i, khÈu ng÷, ng÷ ®iÖu ®µm tho¹i, tù nhiªn, bµn luËn vÒ thùc t¹i h¹ ®¼ng. TruyÖn hiÖp sÜ th× lêi lÏ trang nh·, ngät ngµo, cã nhÞp ®iÖu. Cã thÓ nãi mçi thÓ lo¹i v¨n häc cã mét hÖ thèng phong c¸ch häc ®Æc tr−ng cña nã. TiÕc r»ng vÒ mÆt nµy hiÖn nay ë ViÖt Nam vÉn ch−a ®−îc chó ý ®Çy ®ñ.

107

3. VÒ cÊu t¹o h×nh t−îng nh©n vËt vµ sù kiÖn VÒ hµnh ®éng trong t¸c phÈm th× trong sö thi th−êng b¾t ®Çu b»ng c¸c chuyÖn nhá mµ g©y ra tai ho¹ lín, thÓ hiÖn mét vÊn ®Ò cã tÝnh thèng nhÊt vÒ trËt tù kh¸ch quan hoÆc thÕ giíi. C¸c nh©n vËt sö thi cã nh÷ng nh©n vËt thuéc tÇng líp thèng trÞ, quý téc, ®éc ®o¸n chuyªn hµnh ; nh©n vËt tèi cao ®−îc thÇn ho¸, v©y quanh lµ vÖ sÜ, kþ sÜ phÇn nhiÒu v« danh. Ho¹t ®éng nh©n vËt mang nhiÒu nghi thøc, t−îng tr−ng. ¡n mÆc, ®éng t¸c, huy ch−¬ng, danh hiÖu,... lµ c¸c dÊu hiÖu ph©n biÖt c¸c lo¹i ng−êi. TiÓu thuyÕt trung ®¹i th−êng kÓ nh÷ng chuyÖn bÊt ngê, nªu ra vÊn ®Ò ®¹o ®øc,... Nh©n vËt th−êng bao gåm nh÷ng ng−êi thuéc tÇng líp quý téc, t− s¶n vµ c¸c giai cÊp kh¸c, tiªu chuÈn ®· kh¸c víi c¸c nh©n vËt anh hïng. Lo¹i nµy nghiªng vÒ t¸i hiÖn thÕ giíi bªn ngoµi, tËp qu¸n sinh ho¹t, lêi ¨n tiÕng nãi h»ng ngµy, lÊy ®ã mµ ph©n biÖt c¸c lo¹i ng−êi. TruyÖn truyÒn kú hiÖp sÜ trung ®¹i (ph−¬ng T©y) cã ®èi lËp tÇng líp thèng trÞ víi ng−êi nghÌo, cã h×nh t−îng bän du thñ du thùc, nh−ng næi bËt víi tÇng líp hiÖp sÜ thiÖn chiÕn, tham gia c¸c cuéc m¹o hiÓm, trung thµnh víi t×nh yªu mü n÷,... C¸ch giao tiÕp cña hä trong giíi th−îng l−u, hiÖp sÜ th−êng kh¸ch khÝ, trang nh·, khiªm nh−êng. VÝ dô, truyÖn Iven cña ChrÐtiens de Troyes kÓ vÒ nh÷ng cuéc phiªu l−u cña c¸c hiÖp sÜ, cña vua Arthua. Sù viÖc x¶y ra nh− trong truyÖn cæ tÝch. Nh÷ng ®iÒu nµy ®· nãi ®Õn ë phÇn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, ë ®©y chØ lµ tãm l−îc.

4. Chøc n¨ng x· héi vµ ph−¬ng thøc tiÕp nhËn TruyÖn sö thi thÓ hiÖn ký øc cña lÞch sö thiªn vÒ lý t−ëng. TruyÖn truyÒn kú, hiÖp sÜ thuÇn tóy h− cÊu, nh»m thÓ hiÖn t− t−ëng vÒ ®¹o ®øc chèn cung ®×nh. TiÓu thuyÕt th× chØ nh»m kÓ nh÷ng tr−êng hîp ngÉu nhiªn cña cuéc ®êi. Nã nªu c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc ®êi th−êng cho ng−êi ®äc suy nghÜ. NÕu sö thi thiªn vÒ gi¸o dôc th× truyÖn hiÖp sÜ nÆng vÒ gi¶i trÝ, biÓu hiÖn kh¸t väng vÒ t×nh yªu, h¹nh phóc, trang nh·. TiÓu thuyÕt th× khªu gîi n¨ng khiÕu quan s¸t ®èi víi ®êi sèng thÕ tôc, suy nghÜ vÒ c¸c quy ph¹m x· héi. Trªn ®©y chØ lµ m« t¶ s¬ l−îc vµi ba thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y, song nã cho thÊy bèn yÕu tè trªn lµ yÕu tè mang ®Æc tr−ng lo¹i h×nh cña thÓ lo¹i. KÕt hîp lo¹i h×nh néi dung thÓ lo¹i víi viÖc miªu t¶ c¸c ®Æc ®iÓm thÓ hiÖn cña bèn yÕu tè trªn cã thÓ gióp ta kh¸m ph¸ thi ph¸p thÓ lo¹i cña t¸c phÈm.

IV - VÒ mét sè thÓ lo¹i v¨n häc §Ó lµm s¸ng tá quan niÖm thÓ lo¹i v¨n häc lµ mét m« h×nh thÕ giíi t−¬ng øng víi mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ thÕ giíi vµ con ng−êi, chóng ta h·y ®iÓm qua mét vµi thÓ lo¹i v¨n häc.

1. TiÓu thuyÕt "tµi tö - giai nh©n" Lµ mét "dßng tiÓu thuyÕt", nh−ng còng lµ mét thÓ lo¹i, v× cã mét m« h×nh thÕ giíi, mét quan niÖm vÒ nh©n sinh. M« h×nh tiÓu thuyÕt nãi chung cã thÓ x¸c ®Þnh tõ cÆp nh©n vËt nam n÷ trong t¸c phÈm. Anh hïng - mü nh©n, ®Õ v−¬ng - hËu phi, th− sinh - hå ly tinh, th− sinh kü n÷, trai phµm - n÷ tiªn, hoµ th−îng - ni c«, hiÖp kh¸ch - mü nh©n,... mçi cÆp nh©n vËt

108

chÝnh nh− vËy ®· cho ta h×nh dung mét m« h×nh truyÖn. ThÓ lo¹i tµi tö - giai nh©n b¾t buéc ph¶i cã mÊy yÕu tè sau : Mét lµ ph¶i cã tµi tö - giai nh©n, mµ ®Æc biÖt lµ giai nh©n. Ng−êi giai nh©n ph¶i cã m−êi phÇn nhan s¾c, m−êi phÇn tµi trÝ, l¹i m−êi phÇn phong l−u. Ba ®iÒu Êy mµ thiÕu ®i mét lµ kh«ng thµnh giai nh©n ®−îc. Nãi c¸ch kh¸c giai nh©n ph¶i cã ®ñ dung nhan ®Ñp, tµi trÝ ®Ñp, t×nh yªu ®Ñp. Møc ®é cña ba ®iÒu ®ã ®Òu s¸nh ngang c¸c bËc danh tiÕng trong lÞch sö. Hai lµ t×nh yªu cña hä tr¶i qua nhiÒu thö th¸ch, tr¾c trë ®Ó cuèi cïng ®oµn viªn. Ba lµ quan niÖm h«n nh©n tuy mang mµu s¾c tù do mµ cuèi cïng phï hîp víi quan niÖm trung hiÕu, tiÕt nghÜa, m«n ®¨ng hé ®èi. Bèn lµ quan niÖm mét chång nhiÒu vî, chÞ em thuËn hoµ. N¨m lµ ®¸nh dÊu sù nh−îng bé cña ng−êi ®µn «ng lý t−ëng ®èi víi ng−êi phô n÷ lý t−ëng. T− t−ëng phong kiÕn xem "n÷ nh©n nan ho¸", cho n÷ "tËp v¨n t¾c d©m", "n÷ nh©n bÊt tµi tiÖn thÞ ®øc" ®Òu lµ c¸c quan ®iÓm khinh th−êng phô n÷. Chu Quang TiÒm so s¸nh h×nh ¶nh phô n÷ trong v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y vµ Trung Quèc, ®−a ra nhËn xÐt : trong c¸c tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ ph−¬ng T©y phô n÷ lµ ®èi t−îng cña sù h©m mé, cßn trong tiÓu thuyÕt Trung Quèc phô n÷ lµ mét h×nh ¶nh ai o¸n. TiÓu thuyÕt tµi tö - giai nh©n ®i ng−îc l¹i truyÒn thèng "n÷ o¸n", më ra truyÒn thèng sïng b¸i n÷ giíi ®a tµi ®a t×nh. ThÓ lo¹i v¨n häc nµy ®¸nh dÊu mét b−íc tiÕn trong quan niÖm d©n chñ, gi¶i phãng c¸ tÝnh, nh−ng ch−a tho¸t khái c«ng thøc, gi¸o ®iÒu, rËp khu«n. §äc TruyÖn Song Tinh, B×nh S¬n L·nh YÕn th× râ.

2. Siªu tiÓu thuyÕt Mét h×nh thøc cña tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i, cïng xuÊt hiÖn víi "tiÓu thuyÕt míi", "tiÓu thuyÕt hoang t−ëng", "tiÓu thuyÕt hµi h−íc ®en". NhiÒu ý kiÕn x¸c ®Þnh "siªu tiÓu thuyÕt" lµ thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt bµn vÒ lý luËn tiÓu thuyÕt, tr×nh bµy néi dung tiÓu thuyÕt cïng víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o tiÓu thuyÕt, nhµ viÕt tiÓu thuyÕt cïng xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm nh− mét nh©n vËt. §ã lµ lo¹i tiÓu thuyÕt hµm chøa hai tiÓu thuyÕt : tiÓu thuyÕt vÒ nh©n vËt vµ tiÓu thuyÕt vÒ ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt. Nã kh«ng ®¬n gi¶n lµ truyÖn trong truyÖn, mµ lµ truyÖn vÒ viÖc lµm truyÖn. Siªu tiÓu thuyÕt thÓ hiÖn quan niÖm hoµi nghi vÒ ch©n lý thùc t¹i còng nh− kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i, hoµi nghi ng«n ng÷ cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn ®Çy ®ñ ch©n lý thùc t¹i. Theo mét sè nhµ nghiªn cøu, siªu tiÓu thuyÕt cã ba ®Æc ®iÓm chñ yÕu : a) T¨ng c−êng yÕu tè bìn cît v¨n tù. T¸c gi¶ th−êng nhÊn m¹nh víi ng−êi ®äc r»ng tiÓu thuyÕt lµ mét trß ®ïa ng«n tõ. Hä c«ng khai sö dông c¸c thñ ph¸p ph¸t ng«n m©u thuÉn, s¾p xÕp c¸c kiÓu lùa chän, dõng nöa chõng, tuú ý thay ®æi, nãi qu¸, nãi t¾t. b) §−a t¸c gi¶ vµo v¨n b¶n ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh chÊt h− cÊu cña c©u chuyÖn, cho ng−êi ®äc thÊy toµn t¸c phÈm ®Òu lµ bÞa, lµm cho ¶o gi¸c vÒ tÝnh cã thËt cña c©u chuyÖn mÊt ®i. c) §iÓm thø ba lµ nhÊn m¹nh vai trß tù ý thøc cña nhµ v¨n, biÕn tiÓu thuyÕt thµnh sù tù biÓu hiÖn, tù khoe, tù th−ëng thøc cña t¸c gi¶.

109

Siªu tiÓu thuyÕt lµ m« h×nh vÒ thÕ giíi cña ng−êi s¸ng t¹o tiÓu thuyÕt, thÓ hiÖn sù hoµi nghi vÒ thùc t¹i vµ b¶n th©n nghÖ thuËt.

3. VÒ bi kÞch x−a vµ nay Bi kÞch lµ thÓ hiÖn cña nh÷ng xung ®ét kh«ng lèi tho¸t trong ®êi sèng vµ kÕt thóc b»ng c¸i chÕt hoÆc sù hy sinh cña nh©n vËt chÝnh. Tõ x−a ®Õn nay thÓ lo¹i bi kÞch biÕn ®éng do m« h×nh vµ tÝnh quan niÖm ë bªn trong. Bi kÞch cæ ®¹i (PromÐthÐe bÞ xiÒng, Oedipe lµm vua) lµ xung ®ét gi÷a con ng−êi vµ thÇn. PromÐthÐe bÞ xiÒng lµ t¸c phÈm cßn l¹i trong bé ba bÞ thÊt truyÒn (mÊt hai t¸c phÈm) cña Eschyle ca ngîi PromÐthÐe v× lÊy löa cho con ng−êi mµ bÞ thÇn Zeus trõng ph¹t. Trong bi kÞch cña Sophocles, Oedipe kh«ng sao tho¸t khái lêi tiªn tri cña Ap«l«ng vÒ sè phËn lµ giÕt cha vµ lÊy mÑ, kÕt qu¶ lµ tù trõng ph¹t m×nh b»ng c¸ch chäc hai m¾t cho mï. Con ng−êi kh«ng tho¸t khái sè phËn do thÇn ®Þnh ®o¹t vµ mang ®Ëm mµu s¾c lu©n lý. Bi kÞch cña Shakespeare lµ xung ®ét cña nh©n tÝnh vµ lÞch sö. Nhµ v¨n ®· ®−a xung ®ét kÞch tõ con ng−êi vµ thÇn cña bi kÞch cæ ®¹i xuèng trÇn gian vµ lÞch sö. Othello, Hamlet, Vua Lia, Macbeth, Romeo vµ Juliet ®Òu lµ bi kÞch cña nh©n tÝnh vµ nh÷ng thï hËn trung cæ. Bi kÞch t− s¶n thÕ kû XVIII lµ bi kÞch c¸ nh©n, hay ®óng h¬n lµ bi kÞch t− nh©n. Trong vë kÞch Ng−êi l¸i bu«n Lu©n §«n, nh©n vËt chÝnh lµ nh©n viªn Gioocgi¬ Banvin cña mét nhµ bu«n Lu©n §«n, bÞ r¬i vµo bÉy cña mét kü n÷, ng−êi kü n÷ nµy l¹i lµ kÎ hËn ®µn «ng vµ muèn tr¶ thï, b¾t Banvin ph¹m téi ¸c. Cuèi cïng c¶ kü n÷ lÉn Banvin ®Òu lªn gi¸ treo cæ. Víi thÕ kû XVIII, bi kÞch cña Lessing (Emilia Galotti) vµ cña Schiller (¢m m−u vµ t×nh yªu) lµ bi kÞch gia ®×nh vµ x· héi, xung ®ét c¸ nh©n vµ x· héi lµm næi bËt lªn xung ®ét gi÷a thÞ d©n vµ tÇng líp phong kiÕn quý téc. ë ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn ba lo¹i bi kÞch : bi kÞch x· héi, bi kÞch t©m thÇn vµ bi kÞch b¶n thÓ. Bi kÞch x· héi nh− C¸i chÕt cña ng−êi chµo hµng cña Arthur Miller (1949), nh©n vËt chÝnh cïng quÉn, bÞ ®¸nh mÊt gi¸ trÞ ng−êi, ®· g©y tai n¹n «t« ®Ó tù s¸t víi hy väng cho con trai ®−îc h−ëng kho¶n tiÒn b¶o hiÓm nh©n thä. Bi kÞch t©m thÇn nh− t¸c phÈm Sù thøc tØnh cña giíi tÝnh cña t¸c gi¶ §øc Frank Wedekind kÓ vÒ bi kÞch cña ®¸m häc sinh do ph¸t dôc vµ sù thiÕu gi¸o dôc giíi tÝnh t¹o nªn. Bi kÞch b¶n thÓ nh− kÞch phi lý – N÷ ca sÜ hãi ®Çu cña E. Ionesco vµ Chê ®îi Godot cña S. Beckett – bi kÞch cña h− v«, bi kÞch cña ng«n ng÷, cña giao tiÕp. T×nh h×nh ph¸t triÓn thÓ lo¹i bi kÞch ë ph−¬ng T©y thÓ hiÖn con ®−êng ý thøc vÒ nh©n sinh, tõ trong c¸i chÕt mµ t×m ra ý nghÜa cña sù sèng, kh¼ng ®Þnh tiÕn tr×nh t− t−ëng : Th−îng ®Õ ®· chÕt, cßn con ng−êi ®ang sèng, ®ang t×m tßi.

C©u hái h−íng dÉn «n tËp 1. Ph¹m trï thÓ lo¹i v¨n häc cã nh÷ng ý nghÜa g× ? 2. Lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i kh¸c víi ph©n lo¹i v¨n häc nh− thÕ nµo ? V× sao ph¶i tiÕn hµnh lo¹i h×nh ho¸ thÓ lo¹i v¨n häc ?

110

3. TÝnh néi dung cña thÓ lo¹i biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ? Cã c¸c lo¹i néi dung thÓ lo¹i c¬ b¶n nµo ? Sù t−¬ng quan gi÷a néi dung thÓ lo¹i vµ lo¹i v¨n häc nh− thÕ nµo ? Nªu vÝ dô. 4. §Æc ®iÓm cÊu tróc thÓ lo¹i thÓ hiÖn ë nh÷ng yÕu tè nµo ? Nªu vÝ dô. Thö ph©n tÝch ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i cña mét t¸c phÈm tù chän (vÝ dô : truyÖn Th¸nh Giãng). 5. Nªu ®Æc ®iÓm thi ph¸p thÓ lo¹i thÕ sù trong truyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan. 6. Nªu ®Æc ®iÓm thi ph¸p thÓ lo¹i ®êi t− trong truyÖn ng¾n Th¹ch Lam. 7. Thi ph¸p sö thi trong truyÖn ng¾n Rõng xµ nu, M¶nh tr¨ng cuèi rõng, bai th¬ Ng−êi con g¸i ViÖt Nam hoÆc thi ph¸p thÓ lo¹i cña c¸c bµi th¬ Véi vµng, Nhí rõng.

111

Ch−¬ng VIII

CÊu tróc vµ tÝnh quan niÖm cña truyÖn

I - Kh¸i niÖm truyÖn trong thi ph¸p häc hiÖn ®¹i 1. Cèt truyÖn vµ truyÖn a) Kh¸i niÖm truyÒn thèng Kh«ng biÕt ai lµ ng−êi ®Çu tiªn ®Æt ra hai ch÷ cèt truyÖn trong tiÕng ViÖt, nh−ng cø theo nghÜa mÆt ch÷ cña nã th× cèt truyÖn lµ tõ chØ c¸i phÇn lâi cèt cña truyÖn, c¸i phÇn cã thÓ tãm t¾t, thuËt l¹i hay vay m−în ®Ó s¸ng t¹o ra t¸c phÈm kh¸c. Tõ ®ã, trong c¸c tõ ®iÓn, gi¸o tr×nh lý luËn v¨n häc, cèt truyÖn th−êng ®−îc hiÓu lµ hÖ thèng c¸c sù kiÖn chÝnh, c¬ b¶n dïng ®Ó biÓu hiÖn tÝnh c¸ch nh©n vËt vµ ph¶n ¸nh m©u thuÉn, xung ®ét x· héi. C¸ch hiÓu cèt truyÖn ®ã kh«ng bao gåm tÊt c¶ c¸c chi tiÕt cô thÓ, sinh ®éng, nhiÒu khi kh«ng c¬ b¶n, nh−ng t¹o nªn sù ®Çy ®Æn nghÖ thuËt cho truyÖn. Kh¸i niÖm cèt truyÖn ®ã còng kh«ng tÝnh ®Õn quan hÖ víi lêi v¨n trÇn thuËt, sù miªu t¶ vµ c¸c yÕu tè kh¸c. NhiÒu ng−êi ®· nãi viÖc tãm t¾t cèt truyÖn nãi chung lµ mét viÖc lµm kh«ng cã nhiÒu ý nghÜa, v× nã kh«ng cho thÊy néi dung, còng kh«ng cho thÊy c¸i hay cña t¸c phÈm. Do ®ã, ngµy nay thiÕt nghÜ ph¶i sö dông kh¸i niÖm cèt truyÖn ®Ó chØ hai ph−¬ng diÖn, mét lµ hÖ thèng sù kiÖn cã tÝnh nh©n qu¶, cèt lâi vµ hai lµ cÊu tróc cña truyÖn. C¸ch hiÓu kh¸i niÖm cèt truyÖn cã truyÒn thèng l©u ®êi. Nã b¾t nguån tõ Aristote vµ ®−îc c¸c nhµ lý luËn chñ nghÜa cæ ®iÓn minh ®Þnh râ. Theo ®ã cèt truyÖn, tøc lµ cÊu tróc sù kiÖn cña truyÖn, lµ tiÕn tr×nh c¸c sù kiÖn x¶y ra theo quy t¾c nh©n qu¶ dÉn ®Õn mét kÕt côc. TruyÖn nµo còng cã tÝnh thèng nhÊt, b¾t ®Çu tõ mét tr¹ng th¸i æn ®Þnh, th¨ng b»ng, sau ®ã x¶y ra hçn lo¹n, m©u thuÉn xung ®ét, cuèi cïng trë l¹i tr¹ng th¸i th¨ng b»ng. Ng−êi ta biÓu diÔn cèt truyÖn ®ã b»ng s¬ ®å ch÷ "V" ng−îc nh− sau : C

B

A

D

AB lµ ®o¹n më ®Çu, manh nha truyÖn, B lµ xung ®ét t¨ng tiÕn, phøc t¹p thªm. C lµ cao trµo, D lµ kÕt thóc, trë vÒ th¨ng b»ng. Quan niÖm nµy ®· tæng kÕt m« h×nh cèt lâi cña truyÖn vµ ®Õn nay vÉn cßn cã ý nghÜa.

112

b) Kh¸i niÖm hiÖn ®¹i C¸c nhµ h×nh thøc Nga ë ®Çu thÕ kû XX lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®em ®èi lËp c¸i chuçi c¸c biÕn cè liªn tôc tù nhiªn trong truyÖn, coi nh− lµ chÊt liÖu, mµ gäi lµ "fabula" (tøc cèt truyÖn tù nhiªn, cßn gäi lµ tÝch truyÖn, truyÖn gèc), vµ c¸i trËt tù nghÖ thuËt mµ t¸c gi¶ dïng ®Ó kÓ l¹i c¸c biÕn cè Êy cho ng−êi ®äc lµ "siuzhÐt" (cã thÓ dÞch lµ t×nh tiÕt, truyÖn kÓ hay cÊu tróc cña truyÖn). CÊu tróc cña truyÖn lµ hÖ thèng c¸c biÕn cè trong trËt tù nghÖ thuËt ®· ®ù¬c lùa chän, s¾p xÕp. §iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cña truyÖn nghÖ thuËt râ rµng lµ kh«ng ph¶i lóc nµo còng trïng khÝt víi ®iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cña truyÖn tù nhiªn. Sù ph©n biÖt nµy ®· ph¬i bµy cÊu tróc néi t¹i cña truyÖn. TruyÖn nghÖ thuËt lµ thùc t¹i nghÖ thuËt, lµ c¸c biÕn cè trong sù miªu t¶. T¸c phÈm nghÖ thuËt hay kh«ng chØ do cèt truyÖn mµ chñ yÕu lµ do c¸ch kÓ, do c¸c yÕu tè ngo¹i ®Ò, xa ®Ò. V× vËy, cÇn ph¶i ®æi míi c¨n b¶n lý thuyÕt tù sù. Víi lý thuyÕt tù sù häc hiÖn ®¹i, kiÕn gi¶i cña c¸c nhµ h×nh thøc Nga tuy vÉn cã c¬ së khoa häc, nh−ng tá ra rÊt s¬ l−îc. Lý thuyÕt tù sù ngµy nay chia lµm hai h−íng. Mét h−íng ®i s©u nghiªn cøu cÊu tróc cña truyÖn, ®i t×m c¸c ®¬n vÞ mang nghÜa b¾t ®Çu tõ B.T«masÐpxki, V. Prèpp, R. Barthes, Greimas, Tz.T«®«rèp, C. BrÐmond. H−íng thø hai nghiªn cøu cÊu tróc trÇn thuËt víi ng−êi kÓ, lêi kÓ, ®iÓm nh×n, kh«ng gian, thêi gian,... H−íng nµy b¾t ®Çu víi H. James, P. Lubbock, W. Booth, L. Dolegel, G. Genette, M. Bal. Còng cã ng−êi nghiªn cøu kÕt hîp c¶ hai h−íng trªn, v× chóng thùc tÕ kh«ng thÓ t¸ch rêi.

2. CÊu tróc sù kiÖn cña truyÖn Kh¸i niÖm cÊu tróc sù kiÖn cña truyÖn b¾t ®Çu tõ nhËn thøc cho r»ng, c¸c sù kiÖn trong thùc tÕ ®êi sèng, tù nã kh«ng cã sù më ®Çu, ph¸t triÓn vµ kÕt thóc nµo râ rÖt c¶, kh«ng cã viÖc nµo thùc sù "kÕt thóc", bëi mäi sù "kÕt thóc" c¸i nµy cã nghÜa lµ më ®Çu cña c¸i kia ! Nãi c¸ch kh¸c tù th©n thùc tÕ ®êi sèng kh«ng cã c¸i gäi lµ truyÖn. Mäi c©u chuyÖn ®Òu do con ng−êi thªu dÖt ra, t×m ®iÓm khëi ®Çu, nèi kÕt c¸c vô viÖc thµnh chuçi liªn hÖ, råi cho nã ph¸t triÓn vµ dÉn tíi kÕt thóc. LÞch sö còng kh«ng cã truyÖn, chÝnh con ng−êi do ph¸t hiÖn ra hay do quy cho hiÖn t−îng mét nguyªn nh©n, v¹ch ra c¸i kÕt qu¶ th× míi t¹o thµnh truyÖn. Ng−êi ta th−êng nãi : "Kh«ng cã löa sao l¹i cã khãi", nghÜa lµ ng−êi ta thÊy khãi, tõ ®ã suy ra löa vµ lµm ra truyÖn. Nh− vËy, truyÖn lµ mét chuçi sù viÖc x¶y ra ®−îc kÓ ra do ph¸t hiÖn thÊy mét ý nghÜa nµo bªn trong. Vµ kÓ chuyÖn lµ mét h×nh thøc ®Ó ph¸t hiÖn c¸c mèi liªn hÖ bªn trong cña c¸c sù viÖc (sù kiÖn) bÒ ngoµi cã vÎ nh− kh«ng cã liªn hÖ, lµ mét h×nh thøc nhËn thøc, c¾t nghÜa vµ gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng xung quanh ta. Do ®ã, nã còng lµ mét c«ng cô nhËn thøc vµ giao tiÕp, do quan niÖm, ý t−ëng cña ng−êi kÓ quy ®Þnh, chø kh«ng ph¶i do quan hÖ nh©n qu¶ tù th©n cña sù viÖc kh¸ch quan quy ®Þnh. Do ®ã, dï cuéc sèng kh«ng cã më mµn, h¹ mµn, ng−êi kÓ còng t×m c¸ch më mµn, h¹ mµn mét c¸ch ngo¹n môc. Më ®Çu lµ giíi thiÖu sù viÖc cßn kÕt thóc lµ ph¸n ®o¸n sù viÖc vÒ mÆt ý nghÜa vµ gi¸ trÞ. C¸c truyÖn cæ ®−îc x©y dùng theo nguyªn t¾c nh©n qu¶ chÆt chÏ. TiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i cè g¾ng tho¸t khái mèi liªn hÖ nh©n qu¶ ¸p ®Æt th« thiÓn, nh−ng truyÖn vÉn cã cÊu tróc − ®ã lµ mèi liªn hÖ ý nghÜa cña c¸c sù kiÖn. Vµ ®Ó gÇn víi thùc t¹i h¬n, ng−êi ta th−êng ph¸ vì "sù kÕt thóc". C¸i gäi lµ "kÕt cÊu më", "cã nhiÒu kÕt côc", tøc lµ muèn thñ tiªu kÕt côc, kh«ng muèn ®em kÕt côc ®Ó d¹y ®êi.

113

NÕu ta hiÓu truyÖn lµ chuçi sù kiÖn cã mèi liªn hÖ mang ý nghÜa th× truyÖn nµo còng ph¶i cã truyÖn. C¸i gäi lµ truyÖn mµ kh«ng cã truyÖn chØ lµ mét d¹ng truyÖn, trong ®ã mèi liªn hÖ nh©n qu¶ kh«ng ®ãng vai trß chi phèi hay ®· bÞ lµm cho mê nh¹t.

3. Tõ lý thuyÕt m« tÝp ®Õn ®¬n vÞ chøc n¨ng cña truyÖn §Ó t×m hiÓu c¬ chÕ biÓu hiÖn ý nghÜa cña truyÖn mµ kh«ng cÇn viÖn ®Õn quan hÖ nh©n qu¶ trùc tiÕp, ng−êi ta ®· ®i t×m c¸c ®¬n vÞ nhá nhÊt cña truyÖn, thay v× ®i t×m n¨m thµnh phÇn truyÒn thèng : giíi thiÖu - th¾t nót - ph¸t triÓn - cao trµo - më nót. Do nhu cÇu nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña c¸c thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt cæ ®¹i ®èi víi sù ph¸t triÓn v¨n häc vÒ sau, A. N. Vªxªlèpxki ®· t¸ch tõ cèt truyÖn ra c¸c m« tÝp nh− c¸c ®¬n vÞ nhá nhÊt cña cèt truyÖn. ¤ng ®Þnh nghÜa : "M« tÝp lµ nh÷ng c«ng thøc tr¶ lêi cho c¸c vÊn ®Ò mµ giíi tù nhiªn ®Æt cho con ng−êi tõ nh÷ng thuë nguyªn s¬, kh¾p mäi n¬i, hoÆc lµ nh÷ng Ên t−îng vÒ hiÖn thùc ®−îc ®óc kÕt næi bËt, hoÆc tá ra quan träng vµ ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i(1). VÝ dô nh− mÆt trêi bÞ ®¸nh c¾p (nhËt thùc), chim tha löa trªn trêi xuèng (chíp), m©y kh«ng lµm m−a, suèi kh« c¹n, ng−êi lÊy thó, biÕn h×nh, mô giµ ¸c h·m h¹i c« g¸i ®Ñp, c« g¸i bÞ b¾t cãc,... sù kÕt hîp c¸c m« tÝp nh− thÕ l¹i víi nhau t¹o thµnh cèt truyÖn. Khi sö dông l¹i c¸c m« tÝp ®Ó s¸ng t¸c, chóng ®−îc biÕn ®æi h×nh hµi. C¸c m« tÝp lµ c¸c ®¬n vÞ cè ®Þnh, thÓ hiÖn mét néi dung nµo ®ã, ®−îc sö dông nhiÒu lÇn, lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn kh«ng chØ trong v¨n häc d©n gian, mµ c¶ trong v¨n häc viÕt. VÝ dô nh− : b¸n m×nh chuéc cha, tham vµng bá nghÜa, vua Ðp g¶ c«ng chóa, cèng ng−êi ®Ñp cho ngo¹i bang, v.v. Do ®ã, vËn dông kh¸i niÖm m« tÝp lµ mét ph−¬ng ph¸p h÷u hiÖu, bëi m« tÝp võa cã quan hÖ võa cã ý nghÜa. TiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i vÉn sö dông c¸c m« tÝp huyÒn tho¹i vµ lµm cho t¸c phÈm cã chiÒu s©u. TiÓu thuyÕt ¢m thanh vµ cuång né cña W. Faulkner cã bèn ch−¬ng, thêi gian ph¸t sinh t×nh tiÕt trong mçi ch−¬ng lµ 2 - 6 - 1910 vµ c¸c ngµy 6, 7, 8 - 4 - 1928. Ba ngµy ®Çu lµ ngµy trong cuéc ®êi Giªsu tõ thä n¹n ®Õn phôc sinh, ch−¬ng cuèi lµ ngµy thø t¸m cña lÔ M×nh Th¸nh n¨m Êy. Nhµ v¨n x©y dùng mèi liªn hÖ bèn ngµy trong lÞch sö gia ®×nh Compson víi bèn ngµy chÞu n¹n cña Chóa, t¹o thµnh mét Èn dô. W. Faulkner cho biÕt tr−íc khi viÕt tiÓu thuyÕt nµy «ng ®· cã mét h×nh ¶nh : mét c« g¸i bÐ báng, kh«ng cha mÑ, kh«ng ai th−¬ng c«, ch¨m sãc c«, ®ång c¶m c«, thÕ lµ c« bß theo èng x¶ n−íc mµ ch¹y trèn khái "nhµ" cña m×nh. ¤ng xem ®ã lµ bøc tranh t−îng tr−ng. Ngµy Quentin bá trèn lµ ngµy Giªsu phôc sinh,... Lý thuyÕt H×nh th¸i häc truyÖn cæ tÝch thÇn kú Nga cña V. Prèpp thùc chÊt lµ cuéc ®i t×m c¸c m« tÝp vµ ý nghÜa cña c¸c ®¬n vÞ m« tÝp. C¸i gäi lµ "chøc n¨ng" chÝnh lµ ý nghÜa, cßn cÊu tróc lµ mèi liªn hÖ cña chóng. CÊu tróc cña truyÖn cæ tÝch, theo Prèpp lµ : 1) Chøc n¨ng cña nh©n vËt trong truyÖn lµ bÊt biÕn, dï nh©n vËt lµ ai ; 2) §èi víi truyÖn cæ tÝch thÇn kú sè l−îng chøc n¨ng lµ h÷u h¹n ; 3) Thø tù c¸c chøc n¨ng lµ bÊt biÕn ; 4) Mäi truyÖn cæ tÝch thÇn kú vÒ cÊu tróc ®Òu chung mét lo¹i h×nh. Ph−¬ng ph¸p cña Prèpp lµ trõu t−îng khái c¸c nh©n vËt cô thÓ ®Ó x¸c lËp hÖ thèng c¸c chøc n¨ng mang nghÜa.

(1) A. N. Vªxªlèpxki, Thi ph¸p häc lÞch sö, M¸txc¬va, 1989, tr. 301.

114

Kh¸i qu¸t h¬n 100 truyÖn cæ tÝch thÇn kú Nga, «ng x¸c lËp mét b¶ng 31 chøc n¨ng sau

(1)

: Thø tù 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.

Tªn gäi chøc n¨ng hµnh ®éng Nh©n vËt chÝnh ®i v¾ng (hay cÇn cã mét c¸i g×) Sù ng¨n cÊm (dÆn dß kh«ng ®−îc lµm g×) Sù vi ph¹m (quªn lêi dÆn, lµm tr¸i lÖnh) Sù dß la (hái han...) Sù tiÕt lé (v« t×nh hay h÷u ý) Sù ®¸nh lõa (lõa hoÆc bÞ ®¸nh lõa) Sù dÝnh lÝu (v« t×nh hay h÷u ý tiÕp tay cho ®èi thñ) Sù lµm h¹i (cho nh©n vËt chÝnh) Lµm m«i giíi (loan tin, sai ph¸i, ra lÖnh) Hµnh ®éng chèng l¹i (®ång ý hoÆc ®èi phã) Sù rêi khái (nh©n vËt chÝnh ra ®i) Chøc n¨ng thö th¸ch cña ng−êi cho Ph¶n øng cña nh©n vËt chÝnh NhËn ®−îc vËt thÇn kú Sù di chuyÓn gi÷a hai n¬i Giao tranh Sù ®¸nh dÊu (®Ó sau nµy nhËn ra) Sù chiÕn th¾ng (®èi thñ thua) Sù thiÕu thèn ®−îc kh¾c phôc (t×m ®−îc vËt quý) Sù trë vÒ Sù truy n· Sù tho¸t th©n ChuyÕn viÕng th¨m bÝ mËt Sù ®ßi hái v« lý (cña nh©n vËt gi¶ m¹o) ViÖc khã kh¨n (thö th¸ch, ra ®iÒu kiÖn...) Sù gi¶i quyÕt (®¸p øng xong thö th¸ch) Sù nhËn ra Sù v¹ch mÆt (nh©n vËt gi¶) Sù biÕn h×nh (nh©n vËt chÝnh tr−ëng thµnh, giµ dÆn) Sù trõng trÞ §¸m c−íi (®−îc ban th−ëng)

Kh«ng ph¶i truyÖn cæ tÝch nµo còng cã ®ñ c¶ 31 chøc n¨ng. Nh−ng tæng hîp c¸c chøc n¨ng trong truyÖn cæ tÝch kh«ng ra ngoµi 31 chøc n¨ng ®ã. §iÒu ®Æc biÖt lµ c¸c chøc n¨ng trong mçi truyÖn ®Òu tu©n theo trËt tù tr−íc sau ®· x¸c lËp. C¸c chøc n¨ng trªn cã thÓ quy vÒ s¸u nhãm (®¬n vÞ)

(1) V. Prèpp, H×nh th¸i häc truyÖn cæ tÝch, M¸txc¬va, 1969.

115

Tõ 1 − 7 : T×nh huèng chuÈn bÞ Tõ 8 − 10 : Sù viÖc ho¸ phøc t¹p Tõ 11 − 15 : Nh©n vËt chÝnh di chuyÓn Tõ 16 − 19 : ChiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng Tõ 20 − 26 : Trë vÒ Tõ 27 − 31 : §−îc nhËn ra vµ kÕt h«n C¸c nh©n vËt còng ®−îc trõu t−îng ho¸ thµnh c¸c nhãm hµnh ®éng, chø kh«ng xem xÐt nh©n vËt cô thÓ. Theo «ng, truyÖn chØ cã b¶y lo¹i nh©n vËt, hay lµ b¶y lo¹i vai trß : − KÎ ®Þch thñ − KÎ ban tÆng − KÎ trî thñ − KÎ ®−îc t×m kiÕm − KÎ ®−îc ph¸i ®i − Nh©n vËt chÝnh − Nh©n vËt chÝnh gi¶ Mét nh©n vËt cã thÓ ®ãng h¬n mét vai trß, mét vai trß còng cã thÓ do hai ba nh©n vËt ®ãng. Quan niÖm xem nh©n vËt nh− nh÷ng vai trß lµ mét t− t−ëng s©u s¾c míi mÎ, sau nµy ®−îc nhiÒu ng−êi nghiªn cøu ph¸t triÓn. Tr−íc ®©y ng−êi ta chØ thÊy nh©n vËt lµ h×nh thøc ®Ó ph¶n ¸nh mét néi dung x· héi nµo ®ã. C¸c kh¸i niÖm chøc n¨ng, trËt tù, kÎ hµnh ®éng cã thÓ gióp miªu t¶ cÊu tróc cña t¸c phÈm tù sù cô thÓ. VÝ dô, truyÖn C©y khÕ sö dông c¸c chøc n¨ng sau : 8. Ng−êi em nghÌo

(ThiÕu thèn tµi s¶n)

9. §¹i bµng ¨n khÕ

(M«i giíi, kh¶ n¨ng ®Òn bï)

10. Ng−êi em ®ång ý

(Hµnh ®éng ph¶n øng)

11. Ng−êi em theo chim

(Sù rêi khái)

12. Ng−êi em tho¶ m·n thö th¸ch

(Thö th¸ch)

18. Ng−êi em giµu cã

(Sù chiÕn th¾ng)

23. Ng−êi anh gi¶ thiÕu thèn

(ChuyÕn viÕng th¨m bÝ mËt)

25. §¹i bµng ¨n khÕ vµ ra ®iÒu kiÖn

(Thö th¸ch)

26. Ng−êi anh theo chim

(§ång ý thö th¸ch)

28. Ng−êi anh lé lßng tham

(Sù v¹ch mÆt)

30. Ng−êi anh r¬i xuèng biÓn chÕt

(Sù trõng trÞ)

TruyÖn C©y khÕ chØ sö dông cã 11 chøc n¨ng, thuéc lo¹i rÊt ®¬n gi¶n. Theo chóng t«i, Prèpp chØ ra c¸c nhãm chøc n¨ng cô thÓ cã tÝnh lo¹i h×nh, cã ý nghÜa nh− lµ c¸c m« tÝp. So s¸nh c¸c chøc n¨ng Êy víi c¸c chøc n¨ng t−¬ng tù trong truyÖn cæ tÝch thÇn kú ViÖt Nam, cã thÓ nhËn thÊy ®Æc ®iÓm cña truyÖn ViÖt Nam. Ch¼ng h¹n, cã ng−êi ®· nhËn

116

xÐt truyÖn cæ tÝch ViÖt Nam mang ®Ëm kh«ng khÝ sinh ho¹t ®êi th−êng, Ýt kh«ng khÝ h− ¶o, phi hiÖn thùc cña cæ tÝch Nga. TruyÖn ng−êi ViÖt hÇu nh− kh«ng cã mô phï thuû, kh«ng cã g· khæng lå. ViÖc g©y h¹i trong truyÖn ViÖt th−êng lµ tranh c«ng, giÕt ng−êi, giÕt con vËt, vu oan bá ngôc, c−íp chång, c−íp vî,... kh¸ ®êi th−êng, kh¸c víi viÖc g©y h¹i trong truyÖn cæ tÝch Nga nh− kÎ ®èi thñ lµm háng h¹t gièng, ®¸nh c¾p ¸nh s¸ng ban ngµy, phï phÐp lµm cho ng−êi ho¸ ®¸,... mang tÝnh chÊt thÇn tho¹i, th¬ méng. ViÖc thö th¸ch tr−íc khi ban tÆng vËt thÇn kú trong cæ tÝch Nga còng o¸i o¨m, nh− v¾t s÷a mét con s− tö c¸i, nhæ sîi l«ng trªn ®Çu con quû d÷ mét m¾t, lÊy b«ng hoa mµu nhiÖm do tªn khæng lå canh gi÷. TruyÖn cæ tÝch ng−êi ViÖt kh«ng cã c¸c chi tiÕt lo¹i ®ã. C¸c vËt thÇn kú mµ nh©n vËt cæ tÝch ViÖt cã ®−îc th−êng lµ do gÆp may, do ng−êi ban tÆng rñ lßng th−¬ng, hoÆc do ng−êi xin cã lµm viÖc tèt, viÖc thiÖn tõ tr−íc, ®−îc cho ®Ó tr¶ ¬n v× ®øc ®é. Nh− vËy lµ phÐp mµu vµ ®å vËt thÇn kú mµ nh©n vËt cæ tÝch ViÖt cã ®−îc lµ do t×nh nghÜa, ®øc ®é lµ chñ yÕu, chø kh«ng do tµi n¨ng, kh«n khÐo. Nh©n vËt truyÖn ViÖt Nam Ýt phiªu l−u, Ýt cã cuéc ra ®i qua nh÷ng v−¬ng quèc kh¸c, Ýt ®¸nh nhau, Ýt truy n· vµ tho¸t th©n, biÕn h×nh. TruyÖn ViÖt ngoµi kÕt thóc b»ng kÕt h«n, cßn nhiÒu tr−êng hîp kÕt thóc b»ng bi kÞch, nh©n vËt chÕt hoÆc ho¸ ®¸, ho¸ c©y, ho¸ (1) chim,... C¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y ®¸nh gi¸ : V. Prèpp ®· x¸c lËp ng÷ ph¸p vµ có ph¸p cho mét thÓ lo¹i tù sù(2). Mét sè t¸c gi¶ nh− A. Greimas, C. Bremond, Tz. T«®«rèp ph¸t triÓn c¸ch lµm cña Prèpp. Nh−ng Iu. Lètman nhËn xÐt : "Mäi ý ®å më réng m« h×nh cña Prèpp ®Ó vËn dông vµo t¸c phÈm folkhore ®Òu kh«ng thµnh c«ng".

5. M« tÝp vµ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña sù kiÖn Nh»m nghiªn cøu truyÖn nh− mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt, c¸c nhµ nghiªn cøu Nga ®−¬ng ®¹i kh«ng ®i theo h−íng ®¬n tuyÕn, mµ xem xÐt cèt truyÖn trong quan hÖ nhiÒu chiÒu - víi kÕt cÊu, víi thÓ lo¹i, víi t¸c gi¶, víi sù ph¸t triÓn lÞch sö, tøc lµ trong toµn bé sù ®Çy ®Æn nghÖ thuËt. T− t−ëng lý luËn ë ®©y lµ xem xÐt ®¬n vÞ cña truyÖn vµ chøc n¨ng biÓu ®¹t cña nã. Tr−íc hÕt lµ viÖc x¸c lËp ®¬n vÞ truyÖn. VÉn dùa vµo kh¸i niÖm sù kiÖn (biÕn cè) truyÒn thèng, nh−ng më réng néi hµm. Sù kiÖn lµ yÕu tè ph¸ bá hÖ thèng quan hÖ cò, x¸c lËp quan hÖ míi. Do ®ã, nã kh«ng chØ lµ hµnh vi, ®éng t¸c, sù viÖc x¶y ra, mµ cã khi mét tÝn hiÖu ngo¹i c¶nh còng trë thµnh mét biÕn cè. VÝ dô, con mÌo d−íi m−a trong truyÖn ng¾n cña Hemingway : mét tÝn hiÖu trë thµnh mét Èn dô t©m lý, mét c«ng thøc h÷u h×nh vÒ sù l¹c lâng trong t©m hån. §ã lµ sù kiÖn ®èi víi ng−êi vî, vµ ®èi víi ng−êi ®äc. Nh− vËy, cã thÓ hiÓu m« tÝp lµ c¸c ®¬n vÞ nhá cã ý nghÜa ®èi víi cèt truyÖn. B.T«masÐpxki (1925) chia ra m« tÝp ®éng, g¾n víi hµnh ®éng, cã t¸c dông thóc ®Èy truyÖn tiÕn tíi vµ m« tÝp tÜnh (vÝ dô, chi tiÕt ch©n dung, ngo¹i h×nh). Nh−ng chi tiÕt tÜnh còng cã hai lo¹i : cã lo¹i thuÇn tuý miªu t¶ (vÝ dô "anh ta cao to"), cã chi tiÕt b¸o hiÖu (vÝ dô "mÆt th−êng bÇm tÝm") ®· hµm chøa truyÖn ë bªn trong. T«masÐpxki cßn ph©n biÖt m« tÝp tù do,

(1) Xem thªm : T¨ng Kim Ng©n, Cæ tÝch thÇn kú ng−êi ViÖt - ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cèt truyÖn, NXB Khoa häc x· héi, H., 1994. (2) Robert Scholes, Chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc, §¹i häc Yale, 1974.

117

lµ lo¹i m« tÝp nÕu l−îc ®i th× kh«ng ¶nh h−ëng tíi cèt truyÖn vµ m« tÝp b¾t buéc, kh«ng thÓ thiÕu. R. Barthes trong s¸ch DÉn luËn ph©n tÝch cÊu tróc tù sù (1977) ®Ò xuÊt thªm ý míi. ¤ng chia cÊu tróc tù sù lµm ba líp : 1) Chøc n¨ng ; 2) Hµnh ®éng ; 3) TrÇn thuËt. Chøc n¨ng cã hai lo¹i : chøc n¨ng h¹t nh©n (c¬ b¶n) cã hai lo¹i, mét dïng ®Ó nªu vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. VÝ dô, trong truyÖn ChÝ PhÌo : cø bao giê còng vËy, cø r−îu xong lµ h¾n chöi lµ nªu vÊn ®Ò. NÕu vÒ sau truyÖn kh«ng lµm s¸ng tá ®−îc nguyªn nh©n tiÕng chöi th× nã trë thµnh v« nghÜa. Mét chøc n¨ng kh¸c lµ thóc ®Èy (vÝ dô : "tho¹t ®Çu h¾n chöi trêi,... chöi ®øa chÕt mÑ ®· ®Î ra h¾n",...) lµ thóc ®Èy, lµm cho tiÕng chöi tuy v« lý, nh−ng kh«ng v« nghÜa. Lo¹i chøc n¨ng thø hai lµ ®¸nh dÊu, chØ c¸c m« tÝp b¾t buéc nh−ng tÜnh t¹i, nh− ®Æc ®iÓm tÝnh c¸ch. Ngoµi ra cã m« tÝp th«ng tin, lµ c¸c m« tÝp tù do, cung cÊp thªm th«ng tin, kh«ng b¾t buéc. Theo TriÖu NghÞ Hµnh (1998), c¸ch ph©n chia cña Barthes cã t¸c dông ph©n tÝch cÊu tróc truyÖn vµ c¨n cø vµo sù cã mÆt hay v¾ng mÆt c¸c lo¹i m« tÝp mµ x¸c nhËn phong c¸ch cña truyÖn : truyÖn d©n gian cã nhiÒu m« tÝp h¹t nh©n. Sö thi, tiÓu thuyÕt cã nhiÒu m« tÝp thóc ®Èy. TiÓu thuyÕt nhiÒu m« tÝp ®¸nh dÊu, tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i nhiÒu m« tÝp th«ng tin. T¸c gi¶ B. Eg«rèp ®−a ra kh¸i niÖm "b−íc" trªn c¬ së hiÓu tù sù nh− mét hµnh ®éng cã môc ®Ých, cã më ®Çu, cã kÕt thóc, cã tõng b−íc dÉn d¾t ng−êi ®äc. Mçi b−íc cã më ®Çu víi dù ®o¸n, chê ®îi vµ kÕt thóc víi mét kÕt qu¶ phï hîp hay kh«ng phï hîp dù ®o¸n. "B−íc" ®−îc hiÓu theo tinh thÇn lý thuyÕt th«ng tin : mét kÕt qu¶ trong khi ch−a biÕt ®Õn ®o¹n cuèi cña con ®−êng dÉn ®Õn kÕt qu¶. Nhµ nghiªn cøu ph−¬ng §«ng häc Nga B. RÝptin còng nªu kh¸i niÖm "b−íc" trong khi nghiªn cøu truyÖn Tam quèc diÔn nghÜa. Theo «ng, t×nh tiÕt V−¬ng T− §å lËp kÕ liªn hoµn trõ diÖt §æng Tr¸c cã thÓ chia lµm m−êi b−íc (Håi thø 9), thÓ hiÖn c¶m høng vÒ m−u kÕ trong truyÖn Trung Hoa : (1) KÓ téi §æng Tr¸c : Nghe tin T«n Kiªn chÕt, §æng thªm kiªu c¨ng, x©y thµnh Mi æ léng lÉy xa hoa, giÕt ng−êi tuú tiÖn. (2) T− §å ®Æt kÕ, gåm bèn b−íc nhá : − Ra v−ên sau ngöa mÆt khãc lín, gÆp §iªu ThuyÒn. − Bøc §iªu ThuyÒn nãi thËt. − KÝch §iªu ThuyÒn lªn hµng cøu tinh. − Bµy ®Æt kÕ mü nh©n. (3) Høa g¶ §iªu ThuyÒn cho L· Bè gåm bèn b−íc nhá : − Mêi tiÖc Bè ; − T©ng bèc Bè ; − Cho §iªu ThuyÒn ra mêi r−îu ; − Høa g¶ §iªu ThuyÒn cho L· Bè. (4) §em §iªu ThuyÒn cho §æng Tr¸c còng cã bèn b−íc nhá : − Mêi Tr¸c dù tiÖc t¹i nhµ ; − T©ng bèc Tr¸c lªn bËc §Õ ; − Cho §iªu ThuyÒn ra móa ; − §em §iªu ThuyÒn cho Tr¸c. (5) Bè vµ Tr¸c nghi kþ vµ ®¸nh nhau : − T− §å b¶o Bè lµ Tr¸c ®ãn con d©u ; − Bè thÊy §iªu ThuyÒn trong buång Tr¸c ; − Bè gÆp §iªu ThuyÒn khi Tr¸c ngñ, bÞ Tr¸c ®uæi ; − Bè thõa c¬ gÆp §iªu ThuyÒn t¹i Phông Nghi §×nh ; − Bè bÞ Tr¸c ph¸t hiÖn, bè con ®¸nh nhau.

118

(6) T¹m hoµ ho·n : − Tr¸c muèn ®em §iªu ThuyÒn cho Bè, §iªu ThuyÒn ®ßi chÕt, l¹i th«i ; − Lý Nho khuyªn tr¶ §iªu ThuyÒn, Tr¸c cù tuyÖt. (7) T− §å khÝch Bè giÕt Tr¸c : − Tr¸c ®em §iªu ThuyÒn vÒ Mi æ, Bè tr«ng thÊy. T− §å khÝch : − Thiªn h¹ c−êi t−íng qu©n ®ã ; − Bè muèn ®¸nh ; − T− §å gi¶ khuyªn can ; − L¹i t©ng bèc Bè lªn hµng trung thÇn nhµ H¸n. (8) T− §å bµy m−u giÕt Tr¸c : − Nh©n Tr¸c ®em §iªu ThuyÒn vÒ Trµng An. (9) Hoµ ho·n : − Xe Tr¸c g·y mét b¸nh xe, chuyÓn sang ngùa ; Tr¸c hái ®iÒm g×, Tóc bÞp Tr¸c ; − H«m sau cã giã b·o, Tr¸c hái ®iÒm g×, Tóc l¹i bÞp ; − §ªm ngñ nghe trÎ con h¸t bµi bi th¶m, Tr¸c hái ®iÒm, Tóc b¶o nhµ H¸n s¾p ®æ ; − H«m sau gÆp ng−êi v¸c gËy cã buéc m¶nh v¶i cã vÏ ch÷ L·, Tr¸c hái ®iÒm, Tóc l¹i bÞp, Tr¸c tin. (10) GiÕt Tr¸c : Tr¸c vµo triÒu, mäi ng−êi ®eo g−¬m, Tr¸c gäi Bè, Bè vµo giÕt Tr¸c. C¸c b−íc khi tiÕn, khi tho¸i, khi c¨ng, khi chïng, nh− tõng lµn sãng, tõng b−íc ®Èy hµnh ®éng tíi ®Ých. Quan niÖm nµy thÝch hîp ®Ó ph©n tÝch truyÖn cæ cña Trung Quèc. §óng nh− Kim Th¸nh Th¸n ®· nãi, tiÓu thuyÕt hay lµ t¶ tõ xa t¶ l¹i, khi gÇn ®Õn n¬i th× dõng l¹i, l¹i tõ xa t¶ l¹i,... §ã thùc chÊt lµ nghÖ thuËt t¹o ®îi chê g©y hÊp dÉn. Ngoµi vÊn ®Ò ®¬n vÞ truyÖn vµ chøc n¨ng biÓu ®¹t nghÖ thuËt cßn cã quan hÖ truyÖn vµ truyÖn kÓ, kÕt cÊu, truyÖn vµ thÓ lo¹i, truyÖn vµ t¸c gi¶, ng−êi ®äc. Nh×n chung, trÇn thuËt ®−îc nh×n nhËn nh− mét hµnh ®éng nghÖ thuËt, mµ cÊu tróc sù (1) kiÖn cña truyÖn lµ mét yÕu tè. Quan niÖm chØnh thÓ cho thÊy ®−îc gi¸ trÞ cña truyÖn .

II - TÝnh quan niÖm cña truyÖn v¨n häc Tr¸i víi quan niÖm truyÒn thèng chØ xem truyÖn nh− mét yÕu tè nh»m biÓu hiÖn tÝnh c¸ch, cßn tù nã kh«ng cã ý nghÜa, nhµ nghiªn cøu Nga Ephim §«bin ®· ®−a ra mét nhËn ®Þnh ®−îc chó ý : "TruyÖn lµ mét quan niÖm vÒ hiÖn thùc"(2). Nhµ lý luËn M. B. Khr¸pchenc« phª b×nh r»ng truyÖn chØ thùc hiÖn chøc n¨ng hÑp cña nã vµ kh«ng thÓ mang quan niÖm cña nhµ v¨n. TruyÖn kh«ng ph¶i lµ yÕu tè duy nhÊt mang quan niÖm, nh−ng râ rµng nã cã néi dung quan niÖm cña nã. Nhµ nghiªn cøu Nga, bµ O.M. Freidenberg trong s¸ch Thi ph¸p truyÖn còng kh¼ng ®Þnh c¸c truyÖn hµm chøa mét hÖ thèng thÕ giíi quan, mét quan niÖm vÒ cuéc ®êi, tøc thÓ hiÖn mét tÝnh quan niÖm nhÊt ®Þnh. Ngµy nay c¸c nhµ lý luËn ph−¬ng T©y nh− Frank Lentriechia, Jane P. Tompkins, Hayden White x¸c nhËn tù sù lµ mét h×nh th¸i ý thøc th× tÝnh quan niÖm cña truyÖn cã thÓ coi nh− lµ mét ®Þnh luËn. V× vËy, thi ph¸p häc kh«ng ph¶i chØ x¸c lËp cÊu tróc cña truyÖn mµ cßn ph¶i nghiªn cøu quan niÖm cña truyÖn nghÖ thuËt cña t¸c gi¶, t¸c phÈm, thÓ lo¹i.

1. Sù kiÖn vµ quan niÖm nghÖ thuËt Sù kiÖn lµ c¬ së cña mäi truyÖn kÓ. §ã lµ kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ mµ B. T«masÐpxki ®· sö dông mét c¸ch cæ ®iÓn trong s¸ch Lý luËn v¨n häc − Thi ph¸p häc (1925) : "Cèt truyÖn fabula lµ tªn gäi chØ tæng thÓ c¸c sù kiÖn liªn quan nhau ®−îc th«ng b¸o trong t¸c phÈm (...). (1) S. Vaiman, Xung quanh cèt truyÖn trong t¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc, N o 2, 1980. (2) E. §«bin, Nh©n vËt, cèt truyÖn, chi tiÕt, M¸txc¬va, 1963, t¸i b¶n víi tªn Cèt truyÖn vµ hiÖn thùc, M¸txc¬va, 1981.

119

§èi lËp víi cèt truyÖn lµ truyÖn kÓ (siuzhet), vÉn lµ c¸c sù kiÖn Êy, nh−ng ë trong sù tr×nh bµy, víi trËt tù mµ chóng ®−îc th«ng b¸o trong t¸c phÈm, víi mèi liªn hÖ mµ chóng ®−îc (1) cung cÊp trong th«ng b¸o vÒ chóng ë t¸c phÈm" . Sù kiÖn trong t¸c phÈm lµ nh÷ng ®æi thay, hµnh ®éng, viÖc lµm cña nh©n vËt. Sù kiÖn víi t− c¸ch lµ ®¬n vÞ truyÖn kÓ lµ sù thùc ®¸nh dÊu viÖc nh©n vËt v−ît qua giíi h¹n ý nghÜa(2). Kh«ng ph¶i mäi sù thùc ®Òu lµ sù kiÖn. Nã chØ lµ sù kiÖn ®èi víi mét tr−êng nghÜa nµo ®ã. VÝ dô, häc sinh nãi tôc lµ sù kiÖn ®èi víi nhµ gi¸o dôc, nh−ng c¶nh s¸t th× cã thÓ bá qua, tr¸i l¹i ng−êi v−ît qua ®−êng khi cã ®Ìn ®á l¹i lµ sù kiÖn ®èi víi ng−êi c¶nh s¸t giao th«ng. Do vËy, sù kiÖn g¾n víi m«i tr−êng v¨n ho¸ xung quanh. C¶nh s¸t chØ quan t©m tíi sù vi ph¹m luËt ®i ®−êng, nÕu kh«ng cã ai vi ph¹m th× hä coi lµ "kh«ng cã g× x¶y ra", tøc lµ kh«ng cã sù kiÖn. Còng vËy, nÕu ngµy nay ta b¾t gÆp mét qu¸i thai, hay con r¾n hai ®Çu th× chØ lµ mét tr−êng hîp bÖnh lý, cßn ë thêi trung ®¹i, ®ã lµ c¶ mét sù kiÖn ®ßi hái c¸c nhµ th«ng th¸i gi¶i thÝch. Còng vËy, t×nh yªu cña anh A, chÞ B trong tiÓu thuyÕt lµ sù kiÖn, cßn trong sö biªn niªn, chØ chuyªn ghi c¸c viÖc träng ®¹i quèc gia, th× ch¼ng lµ g× c¶, kh«ng ®¸ng ghi chÐp. Nh− vËy, sù kiÖn lµ viÖc x¶y ra cã gi¸ trÞ th«ng tin trong mét ph¹m vi quan niÖm nhÊt ®Þnh. Sù kiÖn ®ång thêi lµ sù kiÖn ph¸ vì mét th«ng lÖ, ®iÒu cÊm vèn lµ ®iÒu kiÖn cña sù yªn æn, th¨ng b»ng. Nã x¶y ra t¹i n¬i nã kh«ng ®−îc, kh«ng nªn x¶y ra th× tÝnh chÊt sù kiÖn cµng næi bËt. Tõ sù kiÖn mµ x©y dùng truyÖn th× ph¶i cã quan niÖm nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶, kÕt côc. L¹i ph¶i cã ý niÖm thêi gian ®Ó xÕp thø tù tr−íc sau (chuçi), nÕu kh«ng th× kh«ng bao giê thµnh truyÖn. Trong truyÖn C©y tre tr¨m ®èt, thÕ giíi chia lµm hai tiÓu thÕ giíi : giµu (phó n«ng) vµ nghÌo (cè n«ng, nh− anh Khoai), nh©n vËt cña thÕ giíi nµy nãi chung kh«ng thÓ v−ît qua ®Ó vµo thÕ giíi kia. NÕu v−ît qua lµ thµnh sù kiÖn. Do ®ã, viÖc phó «ng høa g¶ con g¸i cho anh Khoai chØ cã thÓ lµ mét viÖc lõa dèi. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, sù thËt thµ c¶ tin cña anh Khoai lµ mét sù kiÖn. Ng−êi ta thÊy anh Khoai cã vÎ nh− ngu d¹i tù ®©m ®Çu vµo bÉy cña phó «ng, kh«ng t×m ®−îc c©y tre tr¨m ®èt. Cuèi cïng nhê søc m¹nh thÇn linh, anh Khoai ®· th¾ng : ThËt thµ th¾ng lõa dèi. Sù kiÖn nµy chøng tá cæ tÝch lµ thÕ giíi cña quan niÖm chÝnh nghÜa tÊt th¾ng. Sù kiÖn v¨n häc lµ sù kiÖn biÓu hiÖn gi¸ trÞ tinh thÇn. Nã ph¸ vì th«ng lÖ ®Ó ®−a nhËn thøc ®Õn giíi h¹n míi. Kim - KiÒu lµ hai tiÓu thÕ giíi t¸ch biÖt do quan niÖm "nam n÷ thô thô bÊt th©n", nh−ng KiÒu chñ ®éng v−ît qua, "®¸nh ®−êng t×m hoa", thÓ hiÖn kh¸t väng luyÕn ¸i tù do. Do ®ã, b−íc ch©n tho¨n tho¾t cña c« lµ c¶ mét sù kiÖn. Romeo vµ Juliet thuéc hai thÕ giíi thï ®Þch truyÒn kiÕp. T×nh yªu cña hä lµ sù ph¸ vì ranh giíi cña hai thÕ giíi hËn thï, kh¼ng ®Þnh tinh thÇn nh©n v¨n. NÕu t×nh huèng ®æi thay mµ nh©n vËt kh«ng ®æi thay th× ®ã còng lµ sù kiÖn. Ch¼ng h¹n, Quan C«ng ®−îc Tµo Th¸o hËu ®·i mµ khi nhËn ¸o míi Tµo Th¸o ban vÉn mÆc vµo trong, mÆc ¸o cò cña L−u BÞ ra ngoµi, chøng tá lßng lu«n nhí vÒ chóa cò.

(1) B. T«masÐpxki, Lý luËn v¨n häc, Thi ph¸p häc, Lªningr¸t, 1925, tr. 137. (2) Iu. Lètman, CÊu tróc v¨n b¶n nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1970, tr. 285.

120

Tuú theo ng÷ c¶nh v¨n ho¸ vµ c¸ tÝnh s¸ng t¹o mµ sù kiÖn v¨n häc kh¸c nhau vÒ tÝnh chÊt vµ lo¹i h×nh. Ch−¬ng vÒ néi dung thÓ lo¹i v¨n häc trªn ®©y ®· cho phÐp ta ph©n biÖt sù kiÖn thÇn tho¹i vèi sù kiÖn sö thi, sù kiÖn sö thi víi sù kiÖn tiÓu thuyÕt. ë ®©y sÏ nãi ®Õn sù kiÖn mang quan niÖm nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Mét sù viÖc trë thµnh sù kiÖn ®èi víi nhµ v¨n nµy nh−ng kh«ng ph¶i lµ sù kiÖn ®èi víi nhµ v¨n kia. M. Bakhtin trong cuèn Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki nhËn xÐt r»ng c¸i chÕt trë thµnh sù kiÖn cã ý nghÜa ®èi víi L.T«nxt«i (vÝ nh− trong truyÖn Ba c¸i chÕt, C¸i chÕt cña Ivan IlÝch), nh−ng kh«ng trë thµnh sù kiÖn ®èi víi §ètxt«iÐpxki theo ý nghÜa ®ã. Ph©n tÝch so s¸nh hai t¸c gi¶ nµy, Bakhtin nhËn thÊy trong ph¹m vi ý thøc ®éc tho¹i, T«nxt«i mét m×nh nhËn thÊy ý nghÜa cña c¸c c¸i chÕt (c¸i chÕt cña ng−êi ®¸nh xe, cña c©y b¹ch d−¬ng, cña bµ quý téc), cßn ba c¸i chÕt Êy tù chóng ch¼ng ai nhËn ra ý nghÜa c¸i chÕt cña m×nh. §ètxt«iÐpxki quan t©m tíi ý thøc nh©n vËt, do ®ã «ng chó träng miªu t¶ c¬n khñng ho¶ng cña con ng−êi tr−íc khi chÕt, h¬n lµ c¸i chÕt, nh−ng c¬n khñng ho¶ng tr−íc c¸i chÕt cho phÐp béc lé con ng−êi râ h¬n, m¹nh mÏ h¬n. Do ®ã, sù kiÖn tiªu biÓu cña §ètxt«iÐpxki lµ vô giÕt ng−êi trong tr−êng nh×n cña kÎ s¸t nh©n, vô tù s¸t hay ®iªn lo¹n. §èi víi «ng, c¸i chÕt b×nh th−êng rÊt Ýt cã ý nghÜa, «ng chØ th«ng b¸o chóng, chø kh«ng coi lµ sù kiÖn. C¸ch ph©n tÝch ®ã lµ mét mÉu mùc cho viÖc nhËn thøc quan niÖm sù kiÖn. Nhµ nghiªn cøu A. Chu®acèp nghiªn cøu truyÖn cña A. Sªkhèp(1) vµ nhËn thÊy trong truyÖn ng¾n cña Sªkhèp sù kiÖn kh«ng Ýt h¬n trong truyÖn cña bÊt cø nhµ v¨n nµo, song ng−êi ta vÉn cho r»ng truyÖn cña «ng "kh«ng cã truyÖn". §ã lµ v× th«ng th−êng sù kiÖn lín ph¶i cho kÕt qu¶ lín, thay ®æi lín, nh−ng c¸c sù kiÖn trong truyÖn ng¾n Sªkhèp th× tuy cã diÔn ra nh−ng kh«ng cã kÕt qu¶, kh«ng lµm thay ®æi g× c¶. VÝ dô, sù kiÖn chñ yÕu trong truyÖn Hai vî chång lµ ng−êi chång b¾t gÆp bøc ®iÖn cña ng−êi t×nh cña vî. ThÕ lµ nhí l¹i bao sù viÖc xung quanh vô ngo¹i t×nh cña vî, x¶y ra ý nghÜ cña nh©n vËt : "Lµm sao mµ m×nh, con trai cña vÞ cha cè lµng, vÒ ®µo t¹o lµ häc sinh néi tró tr−êng ®¹o, mét con ng−êi b×nh th−êng, trùc tÝnh l¹i cã thÓ bu«ng tay chÞu lÐp tr−íc con ng−êi ®ª tiÖn, tÇm th−êng, gi¶ dèi nµy, mét kÎ vÒ b¶n chÊt lµ hoµn toµn xa l¹ víi m×nh ?". Êy thÕ nh−ng rót cuéc, lóc m−êi mét giê, khi anh ta mÆc ¸o ®Ó ®i ®Õn së th× ng−êi hÇu vµo nh¾c anh ta ®−a tiÒn cho vî, anh ta l¹i mãc vÝ ®−a tiÒn cho vî ®i ch¬i. Mäi viÖc l¹i nh− cò. Nh− vËy, sù kiÖn ë ®©y lµ : c¸i ®¸ng lÏ ph¶i x¶y ra l¹i kh«ng x¶y ra. Trong truyÖn Ng−êi ®µn bµ phï phiÕm, sau khi ng−êi chång ®· chÕt bi th¶m, Onga lvanèpna vÉn kh«ng ®æi thay g×, vÉn suy nghÜ y nh− cò ! §«i vî chång trong truyÖn Nçi sî h·i sau khi bao chuyÖn ®æ vì vÉn sèng cïng nhau. Nh©n vËt trong truyÖn §êi t«i sau bao biÕn cè vÉn lµm nh÷ng viÖc nh− tr−íc ®ã. TruyÖn Trong thung lòng khi kÕt thóc bøc tranh chung cña ®êi sèng vÉn y nguyªn. Sªkhèp kÓ chuyÖn ®Ó ®−a ra quan niÖm vÒ sù bÊt biÕn, kh«ng ®æi thay cña thùc t¹i. Nh− vËy hiÖn t−îng "kh«ng cã truyÖn" cña Sªkhèp ®· nªu ra mét sù kiÖn lín cña ®êi sèng.

(1) A. P. Chu®acèp, Thi ph¸p Sªkhèp, NXB Khoa häc, M¸txc¬va, 1971.

121

TruyÖn ng¾n Th¹ch Lam còng kh«ng cã truyÖn, tõ ®Çu ®Õn cuèi truyÖn kh«ng cã g× thay ®æi, nÕu cã còng kh«ng cã g× to lín. §ã lµ truyÖn ®Ó mµi s¾c thªm c¶m gi¸c con ng−êi vÒ cuéc sèng. Thanh (D−íi bãng hoµng lan) vÒ víi bµ råi ®i ®Ó x¸c nhËn c¶m gi¸c h¹nh phóc. Nhµ mÑ Lª x¸c nhËn t−¬ng lai ®en tèi cña m−êi ®øa trÎ må c«i. Hai ®øa trÎ víi chi tiÕt cè thøc chê con tµu ch¹y qua ®Ó x¸c nhËn kh¸t väng ¸nh s¸ng vµ nhËn râ thªm cuéc ®êi tèi t¨m ch−a cã lèi tho¸t. KÕt thóc Giã l¹nh ®Çu mïa còng kh«ng cã g× thay ®æi, song lßng th−¬ng ng−êi ®−îc kh¼ng ®Þnh, còng nh− kÕt thóc §øa con th× mét t×nh c¶m míi n¶y sinh. Sù kiÖn trong truyÖn Th¹ch Lam lµ nh÷ng sù thùc khªu gîi c¶m gi¸c, tù nhËn thøc ; c¸i chÕt cña mÑ Lª chØ gîi niÒm b¨n kho¨n vÒ sè phËn ®µn con. NguyÔn C«ng Hoan cã quan niÖm râ vÒ biÕn cè trong truyÖn cña m×nh. ¤ng nªu c©u hái : Mét viÖc x¶y ra ë trªn ®êi, khi nµo th× nã thµnh truyÖn ? Cã hai tr−êng hîp, ®ã lµ khi sù viÖc b×nh th−êng sinh ra hËu qu¶ bÊt th−êng, hai lµ khi sù viÖc bÊt th−êng sinh ra hËu qu¶ bÊt th−êng(1). Nh− vËy, ®èi víi «ng truyÖn ph¶i cho hËu qu¶ bÊt th−êng míi cã ý nghÜa, míi ®¸ng viÕt thµnh truyÖn. Sù kiÖn trong truyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan kh«ng chØ bÊt th−êng mµ cßn ng−îc ®êi, ng−îc ®êi mét c¸ch tåi tÖ. Tr−íc hÕt lµ sù kiÖn ng−îc víi lÏ ph¶i th«ng th−êng, nã lµm hiÖn lªn mét cuéc sèng phi ®¹o lý, phi lý.

2. T−¬ng quan gi÷a truyÖn nh©n qu¶ vµ truyÖn kÓ §©y lµ t−¬ng quan gi÷a hai trËt tù cña sù kiÖn trong tù nhiªn (xÐt theo luËt nh©n qu¶) vµ trong trÇn thuËt nghÖ thuËt. §©y còng lµ t−¬ng quan th−êng ®−îc hiÓu nh− lµ t−¬ng quan gi÷a "chÊt liÖu" vµ "h×nh thøc". TruyÖn kÓ tøc lµ hÖ thèng sù kiÖn ®· mang h×nh thøc nghÖ thuËt. L. V−gètxki ®· ph©n tÝch t¸c phÈm H¬i thë nhÑ ®Ó chøng tá truyÖn kÓ cã t¸c dông kh¾c phôc c¸c ý nghÜa vèn cã cña chÊt liÖu nh»m thÓ hiÖn quan niÖm t¸c gi¶ nh− thÕ nµo. TruyÖn kÓ vÒ c« häc sinh tØnh nhá Olia xinh ®Ñp, tõng quan hÖ víi ng−êi ®µn «ng lµ b¹n cña bè, råi quyÕn rò mét ng−êi C«d¾c vµ høa lµm vî anh ta råi sau phñ nhËn vµ bÞ anh ta b¾n chÕt t¹i s©n ga. Mét bµ gi¸o quen sèng ¶o t−ëng th−êng ra th¨m mé c« bÐ. Nh−ng t¸c gi¶ kh«ng kÓ tõ khi c« bÐ lín lªn råi chÕt, mµ b¾t ®Çu tõ viÖc th¨m mé, råi h×nh ¶nh c« bÐ hiÖn dÇn qua håi t−ëng bµ gi¸o. ViÖc th«ng b¸o r¶i r¸c c¸c chi tiÕt vÒ c« n÷ sinh ®· lµm mÊt ®i sù quan t©m vÒ sè phËn cña c« mét cuéc ®êi tÇm th−êng, v« nghÜa vµ ®o¹n kÕt khi bµ gi¸o chñ nhiÖm håi t−ëng mét lÇn nghe lám c« bÐ khoe víi b¹n vÒ ng−êi ®µn bµ lý t−ëng ph¶i cã h¬i thë nhÑ, thÕ lµ c©u chuyÖn trë thµnh chuyÖn vÒ "h¬i thë nhÑ"(2), mét h¬i thë nhÑ cã t¸c dông gi¶i tho¸t khái c¸i tÇm th−êng cña cuéc ®êi. Nh− vËy, ý nghÜa kh«ng n»m ë b¶n th©n cèt truyÖn mµ n»m ë c¸ch kÓ, c¸ch sö dông c¸c chi tiÕt. NghÖ thuËt kÓ chuyÖn lµ mét nghÖ thuËt ®Æc biÖt, nã ®ßi hái kÓ sao cho mçi lóc høng thó cña ng−êi ®äc gia t¨ng. Mét cèt truyÖn gi¶n ®¬n nhÊt còng cã thÓ cÊu t¹o thµnh c¸c sù kiÖn nghÖ thuËt hÊp dÉn, vÝ nh− truyÖn cña Conan Doyle vÒ nh÷ng cuéc phiªu l−u cña Sherlock

(1) NguyÔn C«ng Hoan, §êi viÕt v¨n cña t«i, NXB V¨n häc, H., 1971. (1) L. X.V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, H., 1995.

122

Holmes, hoÆc bÊt ngê nh− truyÖn cña O'Henry. Nhµ v¨n kh«ng thÓ kÓ ngay mét lóc tÊt c¶ truyÖn, mµ buéc ph¶i cã thø tù lÇn l−ît tr−íc sau, vµ ®iÒu ®ã cho phÐp nhµ v¨n cÊu t¹o l¹i trËt tù c©u chuyÖn theo mét ý nghÜa nµo ®ã. B¶o r»ng h×nh thøc tiªu diÖt néi dung (chÊt liÖu) nh− L. X. V−gètxki, th× chØ míi ®óng mét phÇn, vµ kh«ng æn vÒ thuËt ng÷. Nhµ v¨n ®ång thêi víi viÖc t¹o l¹i trËt tù h×nh thøc lµ viÖc t¹o ra néi dung míi, nãi ®óng h¬n lµ viÖc kh¸m ph¸ ra néi dung míi quyÕt ®Þnh viÖc t¹o l¹i h×nh thøc − h×nh thøc mang quan niÖm. ë ®©y kh«ng hÒ chØ cã mét viÖc lµ "tiªu diÖt néi dung" ! Trªn kia ë ch−¬ng thêi gian nghÖ thuËt, chóng t«i ®· nªu vÝ dô c¸ch më ®Çu truyÖn ng¾n ChÝ PhÌo kh«ng trïng khÝt víi sù ra ®êi cña ChÝ PhÌo còng cho thÊy quan niÖm cña t¸c gi¶. VÒ mét mÆt nµo ®ã, thõa nhËn cèt truyÖn nghÖ thuËt lµ thõa nhËn h×nh thøc trÇn thuËt më, tøc lµ b¾t ®Çu tõ gi÷a hoÆc cuèi tiÕn tr×nh sù kiÖn vµ kÕt thóc ë mét ®iÓm nöa chõng. H×nh thøc më ®Çu ë gi÷a ®· cã tõ Iliade vµ OdyssÐe, vµ chÝnh nhµ lý luËn Horace ®· nãi "sö thi nªn më ®Çu ë gi÷a". §Õn thêi tiÓu thuyÕt du ®·ng, ng−êi ta th−êng kÕt thóc tuú ý vµ thªm c¸i vÜ thanh. Cã t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh : "Tù sù bao giê còng më vµ kÕt ë gi÷a". Sù t¸i t¹o l¹i trËt tù nghÖ thuËt cho c¸c sù kiÖn lµ ®Æc tr−ng cña t− duy nghÖ thuËt thÕ kû XIX. VÝ dô Phôc sinh cña T«nxt«i, Mét anh hïng thêi ®¹i cña LÐcm«ntèp, Nh÷ng linh hån chÕt cña G«g«n, Lµm g× cña SÐcn−sÐpxki, v.v.

III - HÖ thèng m« tÝp trong v¨n häc nghÖ thuËt ph−¬ng ®«ng 1. C¸c m« tÝp mang néi dung t« tem, t«n gi¸o, kú ¶o Theo nghiªn cøu cña Ng« Quang ChÝnh (C¸c nguyªn mÉu vµ m« tÝp trong tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn Trung Quèc - 2002 vµ Ng« Khang (C¸c méng ¶o cña Trung Quèc cæ - 1992) ®èi chiÕu víi v¨n häc ViÖt Nam, cã thÓ kÓ c¸c m« tÝp vµ nguyªn mÉu sau : a) Cao t¨ng vµ mü n÷ : thö th¸ch s¾c giíi, nh− truyÖn trong Kinh PhËt, truyÖn Hoµ th−îng NguyÖt Minh ®é c« LiÔu Thuý cña Phïng Méng Long, c¸c truyÖn thö th¸ch s¾c giíi trong T©y du ký, truyÖn s− HuyÒn Quang vµ nµng §iÓm BÝch, v.v. b) Nh©n qu¶ b¸o øng : cã rÊt nhiÒu trong Tam ng«n cña Phïng Méng Long, trong NhÞ ph¸ch cña L¨ng M«ng S¬, trong Liªu trai chÝ dÞ, c¸c truyÖn b¸o o¸n. c) TrÝch tiªn xuèng phµm : nh− Hµn T−¬ng Tö, Hång l©u méng, Lä n−íc thÇn,... d) Ngé ®¹o thµnh tiªn : nh− GiÊc méng hoµng l−¬ng, Chö §ång Tö. e) Thö th¸ch thµnh tiªn : trong truyÒn kú ®êi §−êng. f) TÕ thÕ hµng yªu : nh− c¸c chuyÖn ®¹o sÜ trong Tam ng«n, NhÞ ph¸ch, trong TruyÒn kú m¹n lôc. g) T×nh ng−êi vµ yªu tinh : nh− t×nh hå ly tinh trong Liªu trai chÝ dÞ, t×nh cña hai nµng LiÔu, §µo trong TruyÒn kú m¹n lôc.

123

h) T×nh ng−êi vµ ma quû : nh− Ma c©y g¹o trong TruyÒn kú m¹n lôc, c¸c truyÖn trong Liªu trai chÝ dÞ. i) Sinh h¹ kú l¹ : dÉm vÕt ch©n l¹, ®Î bäc trøng,... k) C¸c truyÖn méng : méng ®Õ v−¬ng, méng h«n nh©n, méng chÕt, méng quan chøc, méng khoa cö, méng t×nh dôc, méng ho¸ th©n, méng xuèng ®Þa ngôc, méng lªn tiªn,... Trong ViÖt ®iÖn u linh cã rÊt nhiÒu truyÖn méng.

2. C¸c m« tÝp, nguyªn mÉu trong sinh ho¹t thÕ tôc a) Ph¬i bµy ung nhät trong chÝnh sù : truyÖn ©m m−u, mua quan b¸n t−íc, truyÖn xö oan, truyÖn xö ¸n, xung ®ét trung nÞnh, h·m h¹i trung thÇn, kÎ ¸c lµm quan, phß chÝnh trõ tµ, Èn dËt quªn ®êi. b) C¸c m« tÝp ng«ng ng¹o : coi th−êng lÒ thãi, lÔ nghÜa phong kiÕn, thøc tØnh t×nh ng−êi. c) T©m häc víi nguyªn t¾c "t©m tøc lµ lý" : chèng l¹i t− t−ëng phong kiÕn cña Chu Hy. Tõ t− t−ëng nµy xuÊt hiÖn c¸c m« tÝp tù do h−ëng l¹c, bu«ng th¶ t×nh dôc, h−ëng thô thiªn nhiªn. d) KiÕm tiÒn : cho vay nÆng l·i, bu«n gian b¸n lËu, c©u kÕt thÕ lùc. e) Bi kÞch phô n÷ : g¸i si, chång b¹c, tõ yªu ®Õn thï (TÇn H−¬ng Liªn, Xuý V©n gi¶ d¹i), trÞ kÎ b¹c t×nh. Mét chång nhiÒu vî, ®¸nh ghen, lÊy chång trÎ con, chång giµ hÇu non, g¸i d¹y chång, ngo¹i t×nh, t×nh yªu vµ c¸i chÕt, yªu nh− cho, c−êi cît t×nh yªu. f) Ng−êi dèt gÆp may : kÎ h¹ l−u trë thµnh vÜ nh©n nh− Tr¹ng Lîn, Sè ®á.

3. C¸c m« tÝp trong v¨n häc hiÖn ®¹i Theo nghiªn cøu cña Ng« Béi HiÓn (2003), §íi Thanh (2002) kÕt hîp víi v¨n häc ViÖt Nam cã thÓ kÓ ®Õn c¸c lo¹i m« tÝp sau : a) Bá nhµ ®i lµm c¸ch m¹ng : hy sinh v× lý t−ëng. b) N«ng d©n vïng lªn : ®Êu tè ®Þa chñ, ®Êu tranh hai con ®−êng. c) Ca ngîi cuéc sèng míi, con ng−êi míi : tËp thÓ h¬n c¸ thÓ, ng−êi giµ trÎ l¹i, mäi ng−êi quan t©m nhau, ng−êi trÎ v−ît ra khái gia ®×nh l¹c hËu, thanh niªn thi nhau ®i ®Çu, hy sinh c¸ nh©n ®Ó lµm giµu cho tËp thÓ. N«ng d©n, c«ng nh©n giµu s¸ng t¹o h¬n trÝ thøc. TrÝ thøc ng¹i gian khæ, thÝch h−ëng l¹c, xa thùc tÕ. Bän bãc lét cÊu kÕt víi kÎ thï ©m m−u chèng l¹i c¸ch m¹ng. d) ChiÕn ®Êu anh hïng : xung phong ra trËn, c¶ nhµ anh hïng, lÊy th©n m×nh lÊp lç ch©u mai (chÌn ph¸o, lµm gi¸ sóng,...), ng−êi mÑ cÇm sóng. LÊy yÕu ®¸nh m¹nh, lÊy th« s¬ ®¸nh hiÖn ®¹i. §Þch nham hiÓm, ta m−u trÝ. §Þch v« ®¹o, ta chÝnh nghÜa. Chñ nghÜa l¹c quan c¸ch m¹ng : thÊt b¹i lµ t¹m thêi, chiÕn th¾ng lµ tÊt yÕu. §Þch tuy hïng m¹nh nh−ng ®ang gi·y chÕt. ChØ huy vµ chiÕn sÜ yªu nhau nh− cha con. G¸c t×nh riªng v× th¾ng lîi chung.

124

e) §Êu tranh thiÖn ¸c : Trung thµnh vµ béi b¹c. Thøc tØnh nh©n tÝnh : t×nh yªu bÞ bá quªn, c¶m xóc vÒ vÎ ®Ñp cña c¬ thÓ, sù béc lé ch©n thµnh. T×nh yªu vµ vô lîi, t©m hån vµ x¸c thÞt, sù sïng b¸i nhôc dôc. C¸c bÝ mËt cña ph¸i n÷. Tinh thÇn thùc dông. Quan tham vµ chèng tham nhòng. KÎ c¬ héi vµ chèng kÎ c¬ héi. C¸c m©u thuÉn thêi hËu chiÕn. C¸c sè phËn bÞ bá quªn. Phi thÇn tho¹i ho¸ c¸c anh hïng. H¹ bÖ thÇn t−îng. f) Nh÷ng kÎ lµm giµu míi : Anh hïng trªn th−¬ng tr−êng. Nh÷ng kÎ thiªu th©n míi. C¸c cuéc phiªu l−u, vì méng th−¬ng tr−êng, vì méng t×nh tr−êng. Nh÷ng bi hµi kÞch ®êi th−êng. g) HiÖp sÜ vµ ng−êi ®Ñp : Anh hïng ph¸ ¸n. Sù giÔu cît quyÒn lùc. C¸c m« tÝp trªn ®©y tuy ch−a ®Çy ®ñ, song ®Æt trong tiÕn tr×nh lÞch sö, tõ ý thøc t«n gi¸o ®Õn t¸c ®éng cña ý thøc hÖ, cã thÓ nhËn thÊy hÖ thèng m« tÝp vµ ý thøc hÖ cã mèi liªn hÖ hÕt søc kh¨ng khÝt, t¹o thµnh tÝnh quan niÖm cña truyÖn - quan nhiÖm ®æi thay lµm n¶y sinh nh÷ng m« tÝp míi, ®ång thêi còng khai th¸c míi c¸c nguyªn h×nh vµ m« tÝp cò. Sù phèi hîp c¸c lo¹i m« tÝp vµ nguyªn mÉu chÝnh lµ c¸ch lµm ra c¸c truyÖn.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Cèt truyÖn lµ g× ? Hai néi dung cña kh¸i niÖm cèt truyÖn. 2. Trong thi ph¸p häc, cÊu tróc cèt truyÖn ®−îc quan niÖm nh− thÕ nµo ? H·y nªu c¸c c¸ch tiÕp cËn vµ ý nghÜa cña chóng. 3. Sù kiÖn trong v¨n häc liªn quan víi quan niÖm nh− thÕ nµo ? Nªu vÝ dô. 4. Hai ph−¬ng diÖn cña cèt truyÖn t−¬ng quan víi nhau nh− thÕ nµo ? 5. Nãi cèt truyÖn lµ mét quan niÖm vÒ ®êi sèng cã ®óng kh«ng ? 6. Ph©n tÝch cèt truyÖn nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt Tè T©m. ý nghÜa cña bè côc truyÖn (hoÆc cña truyÖn ChiÕc l−îc ngµ, Bøc tranh).

125

Ch−¬ng IX

CÊu tróc cña v¨n b¶n trÇn thuËt

I - Kh¸i niÖm cña v¨n b¶n trÇn thuËt Do ng«n ng÷ th¬ cã c¸c ®Æc thï riªng, ë ®©y chØ tËp trung nãi vÒ trÇn thuËt trong tù sù.

1. TrÇn thuËt miÖng vµ trÇn thuËt viÕt §Ó hiÓu trÇn thuËt - tr−íc hÕt cÇn ph¶i ph©n biÖt trÇn thuËt miÖng vµ trÇn thuËt viÕt. V¨n häc n−íc nµo còng cã trÇn thuËt miÖng rÊt phong phó, ë ®ã ng−êi kÓ chuyÖn, ngoµi ng«n tõ ra cßn sö dông mäi yÕu tè phi ng«n tõ nh− ®iÖu bé, ¸nh m¾t, giäng nãi,... gãp phÇn lµm cho viÖc trÇn thuËt trë nªn cô thÓ, sèng ®éng, gîi c¶m, hÊp dÉn. TrÇn thuËt viÕt lµ mét ho¹t ®éng trÇn thuËt kh¸c h¼n vÒ chÊt. Kh«ng cã ng−êi kÓ cô thÓ, kh«ng cã yÕu tè phi ng«n tõ, ho¹t ®éng trÇn thuËt chØ thuÇn tuý dùa vµo tæ chøc cña v¨n b¶n ch÷ viÕt (v¨n tù). Do ®Æc ®iÓm nµy mµ ng«n tõ trÇn thuËt còng ph¸t huy nhiÒu ®Æc ®iÓm kh¸c lµm thµnh nghÖ thuËt trÇn thuËt riªng vµ lý thuyÕt trÇn thuËt còng phong phó, phøc t¹p h¬n. Muèn lµm s¸ng tá nh÷ng ®iÒu ®ã, tr−íc hÕt ph¶i cã kh¸i niÖm vÒ v¨n b¶n nghÖ thuËt.

2. Kh¸i niÖm v¨n b¶n nghÖ thuËt "V¨n b¶n − ®ã lµ t¸c phÈm cña qu¸ tr×nh s¸ng t¹o lêi, mang tÝnh c¸ch hoµn chØnh, ®−îc kh¸ch quan ho¸ d−íi d¹ng tµi liÖu viÕt, ®−îc trau chuèt v¨n ch−¬ng theo lo¹i h×nh cña tµi liÖu Êy, lµ t¸c phÈm gåm tªn gäi (nhan ®Ò) vµ mét lo¹t ®¬n vÞ riªng (nh÷ng thÓ thèng nhÊt trªn c©u), hîp nhÊt l¹i b»ng nh÷ng kiÓu liªn hÖ kh¸c nhau vÒ tõ vùng, ng÷ ph¸p, l« gÝch, tu (1) tõ, cã mét h−íng ®Ých nhÊt ®Þnh vµ mét môc tiªu thùc dông" . §Þnh nghÜa nµy l−u ý tíi tÝnh tæ chøc, tÝnh trau chuèt vµ c¸c mèi liªn hÖ néi t¹i, thèng nhÊt cña c¸c thµnh phÇn v¨n b¶n. V¨n b¶n nghÖ thuËt kh¸c víi v¨n b¶n phi nghÖ thuËt ë chç nã truyÒn ®¹t mét ý nghÜa mµ kh«ng mét ph¸t ng«n ®ång nghÜa nµo cã thÓ biÓu ®¹t ®−îc. ý nghÜa nghÖ thuËt kh«ng thÓ "biÓu hiÖn b»ng ng÷ nghÜa" ®éc lËp víi cÊu t¹o h×nh thøc ng«n tõ cô thÓ. "Thay ®æi h×nh thøc cÊu t¹o ng«n tõ sÏ kÐo theo hoÆc ph¸ vì ý nghÜa nghÖ thuËt cô thÓ, hoÆc lµ t¹o ra ý (2) nghÜa míi" . Nh− vËy lµ v¨n b¶n nghÖ thuËt ®−îc tæ chøc ®Æc biÖt ®Ó thÓ hiÖn ý nghÜa nghÖ thuËt, thÈm mü, bªn ngoµi ng÷ nghÜa th«ng th−êng. Mäi yÕu tè cña v¨n b¶n ®Òu cã thÓ mang ý nghÜa thÈm mü. Nh−ng c¸c yÕu tè cña cÊu tróc t¸c phÈm nghÖ thuËt nh− t¸c gi¶, nh©n vËt, ng−êi ®äc sÏ trùc tiÕp chi phèi cÊu t¹o v¨n b¶n nghÖ thuËt. V¨n b¶n nghÖ thuËt ph¶i truyÒn

(1) I. R. Ganpªrin, V¨n b¶n víi t− c¸ch ®èi t−îng nghiªn cøu ng«n ng÷ häc, NXB Khoa häc x· héi, H., 1987, tr. 38. (2) G. V. Xtªpanèp, Ng«n ng÷, V¨n häc, Thi ph¸p häc, M¸txc¬va, NXB Khoa häc, 1988, tr. 149.

126

®¹t nh÷ng c¸i ng−êi ta c¶m thÊy, nh×n thÊy, vµ nghÜ ®Õn, do ®ã tÊt yÕu ph¶i thÓ hiÖn ®iÓm nh×n, chç ®øng ®Ó tõ ®ã nh×n thÊy thÕ giíi nghÖ thuËt.

3. V¨n b¶n trÇn thuËt V¨n b¶n trÇn thuËt kh«ng ph¶i lµ v¨n b¶n in b»ng v¨n tù víi cì ch÷ to hay bÐ. NÕu lµ mét t¸c phÈm th× mäi b¶n in dï kh¸c nhau bao nhiªu ®Òu lµ mét v¨n b¶n trÇn thuËt, v× ®ã lµ v¨n b¶n ®−îc ng−êi ®äc tiÕp nhËn, lµ v¨n b¶n ®· ®−îc thÓ nghiÖm b»ng kinh nghiÖm ®äc. V¨n b¶n trÇn thuËt lµ v¨n b¶n thÓ hiÖn hµnh vi trÇn thuËt tõ ng−êi kÓ ®Õn ng−êi tiÕp nhËn. Do v¨n b¶n trÇn thuËt bÞ trõu t−îng ho¸ cho nªn ng−êi trÇn thuËt còng bÞ trõu t−îng ho¸ ®i, quan hÖ cña nã víi t¸c gi¶, víi nh©n vËt còng trë nªn trõu t−îng. Xin giíi thiÖu s¬ ®å ph©n biÖt vÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña c¸c thµnh tè cña trÇn thuËt nh− sau (theo TriÖu NghÞ Hµnh) : T¸c gi¶

"Sao chÐp"

Ng−êi trÇn thuËt

V¨n b¶n trÇn thuËt

Ng−êi tiÕp nhËn

Ho¹t ®éng ®äc

Ng−êi ®äc thùc tÕ

Hµnh vi trÇn thuËt − Trong s¬ ®å nµy kh«ng bao giê ®−îc ®ång nhÊt t¸c gi¶ víi ng−êi trÇn thuËt. Mäi néi dung t− t−ëng, ý ®å s¸ng t¹o ®Òu do t¸c gi¶ nghÜ ra, nh−ng anh ta kh«ng trùc tiÕp ®øng ra trÇn thuËt, mµ s¸ng t¹o ra mét ng−êi trÇn thuËt ®Ó thay m×nh lµm ®iÒu ®ã. Khi s¸ng t¸c nhµ v¨n gièng nh− ng−êi "chÐp hé" lêi lÏ cña ng−êi trÇn thuËt do m×nh t¹o ra. (VÝ dô Lç TÊn viÕt NhËt ký ng−êi ®iªn, Nam Cao viÕt L·o H¹c). − Ng−êi trÇn thuËt cã thÓ xuÊt hiÖn ë "ng«i thø nhÊt" hay "ng«i thø ba" hoÆc "ng«i thø hai" (nh− mét phÇn trong tiÓu thuyÕt Linh S¬n cña Cao Hµnh KiÖn, NiÒm vui s−íng cña M¹c Ng«n, Thay ®æi cña M. Butor). Song lý luËn tù sù hiÖn ®¹i kh«ng ph©n biÖt ng«i thø nhÊt vµ ng«i thø ba nh− tr−íc. Mäi trÇn thuËt ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét c¸i t«i hiÓu biÕt sù viÖc, ®Òu lµ ng«i thø nhÊt c¶, chØ kh¸c nhau ë møc ®é Èn, hiÖn. Ng«i thø nhÊt lµ h×nh thøc lé diÖn, ng«i thø ba lµ h×nh thøc Èn m×nh.VÝ dô, c©u ®Çu trong ChÝ PhÌo thùc chÊt lµ : "(T«i thÊy) Bao giê còng vËy, cø r−îu xong lµ h¾n chöi", nh−ng nhµ v¨n ®· bá mÊy ch÷ "T«i thÊy" ®i, ®Ó tù ho¸ th©n vµo mét ng−êi kÓ toµn tri biÕt tr−íc vµ biÕt hÕt, vµ xo¸ bá c¸c rµng buéc do ch÷ "t«i" mang l¹i cho ng−êi trÇn thuËt (Trong tiÕng Nga, "ng−êi trÇn thuËt" lµ mét thuËt ng÷ kh¸i qu¸t, chØ ng−êi trÇn thuËt Èn m×nh. "Ng−êi kÓ chuyÖn" lµ ng−êi kÓ vèn lµ nh©n vËt cô thÓ. ë ph−¬ng T©y kh«ng cã sù ph©n biÖt nµy). − T¸c gi¶ ho¸ th©n thµnh h×nh t−îng t¸c gi¶ trong t¸c phÈm, tøc lµ t¸c gi¶ hµm Èn, xuÊt hiÖn nh− lµ c¸i t«i thø hai, trung t©m gi¸ trÞ trong t¸c phÈm. H×nh t−îng t¸c gi¶ do g¾n víi vai trß chøc n¨ng t¸c gi¶ do nhµ v¨n ý thøc ®−îc mµ mét t¸c gi¶ cã thÓ cã c¸c kiÓu h×nh t−îng t¸c gi¶ kh¸c nhau. VÝ dô, hai h×nh t−îng t¸c gi¶ NguyÔn Minh Ch©u trong s¸ng t¸c tr−íc vµ trong thêi kú ®æi míi. Hång l©u méng cã hai t¸c gi¶ nh−ng chØ mét t¸c gi¶ hµm Èn. T¸c gi¶ hµm Èn còng kh«ng ph¶i lµ ng−êi kÓ chuyÖn. øng víi t¸c gi¶ hµm Èn lµ ng−êi ®äc hµm Èn – yÕu tè nµy rÊt khã ®Þnh nghÜa vµ n¾m b¾t, song ta cã thÓ nhËn thÊy h×nh ¶nh ng−êi ®äc trong c¸c tõ "kh¸ch quan" tiÕng x−ng h« ng−êi nghe trong truyÖn cña Phïng Méng Long, trong lêi b×nh luËn muèn nèi liÒn ng−êi viÕt vµ ng−êi ®äc, trong ®iÓm nh×n trÇn thuËt, v× ®ã lµ ®iÓm nh×n dµnh cho ng−êi ®äc hµm Èn.

127

− V¨n b¶n trÇn thuËt lu«n lu«n ph©n ho¸ thµnh hai líp : líp sù kiÖn, nh©n vËt ®−îc trÇn thuËt (®· nãi ë ch−¬ng tr−íc) vµ líp lêi trÇn thuËt mµ ch−¬ng nµy sÏ tËp trung giíi thiÖu. − TÇng bËc trÇn thuËt. V¨n b¶n trÇn thuËt cã thÓ cã nhiÒu ng−êi trÇn thuËt. Lóc ®ã xuÊt hiÖn tÇng bËc trÇn thuËt. VÝ dô, trong Ngh×n lÎ mét ®ªm ng−êi trÇn thuËt kÓ chuyÖn quèc v−¬ng vµ nµng Sªhªrad¸t. §Õn l−ît m×nh nµng Sªhªrad¸t l¹i kÓ c¸c chuyÖn cô thÓ, c¸c nh©n vËt cô thÓ kh¸c nhau l¹i tù kÓ chuyÖn m×nh. Nh− vËy, trÇn thuËt bËc cao giíi thiÖu ng−êi trÇn thuËt bËc thÊp. TÇng bËc trÇn thuËt cµng cao th× vÒ thêi gian ph¶i x¶y ra sau tÇng bËc thÊp. VÝ dô ChÝ PhÌo cña Nam Cao : 1. TÇng bËc cao : "H¾n võa ®i võa chöi" → ChÝ PhÌo chÕt (kÕt thóc) 2. TÇng bËc thÊp 1 : Cuéc ®êi ChÝ PhÌo tõ khi sinh ra cho ®Õn khi ®Õn ë nhµ B¸ KiÕn vµ sau khi ®i tï vÒ. 3. TÇng bËc thÊp 2 : B¸ KiÕn nhí l¹i :

Binh Chøc N¨m Thä

TruyÖn Chóc phóc cña Lç TÊn cã ba bËc trÇn thuËt : 1. TÇng bËc cao : "T«i" ë Lç TrÊn, nghe thÝm T−êng L©m ®i ¨n xin råi chÕt 2. TÇng bËc thÊp 1 : T«i håi t−ëng vÒ thÝm T−êng L©m 3. TÇng bËc thÊp 2 : T«i håi t−ëng : C©u chuyÖn cña mô VÖ C©u chuyÖn thÝm T−êng L©m tù kÓ vÒ c¸i chÕt cña ®øa con. Trong c¸c tÇng bËc, lêi mµo ®Çu giíi thiÖu chung gäi lµ siªu trÇn thuËt. VÝ dô tÇng bËc trong Hång l©u méng (theo TriÖu NghÞ Hµnh) : TÇng bËc trÇn thuËt Siªu siªu trÇn thuËt Siªu trÇn thuËt

Néi dung trÇn thuËt "T¸c gi¶ tù kÓ"

TrÇn thuËt chÝnh

− Gi¶ Vò Th«n, Ch©n SÜ Èn, L©m Nh− H¶i vµ chuyÖn cña hai phñ Ninh, Vinh. (B×nh Nhi kÓ) chuyÖn vÒ c¸i qu¹t, (Gi¶ ChÝnh kÓ) chuyÖn cña thÝm Tø L©m,...

TrÇn thuËt thø cÊp

− T¨ng §¹o dÉn ®¸ vµo ®êi, Th¹ch Huynh tù chÐp truyÖn... − Kh«ng Kh«ng ®¹o nh©n lÇn ®Çu chÐp s¸ch → hai lÇn chÐp s¸ch. − "Tµo TuyÕt CÇn" ®äc m−êi n¨m → "Tµo TuyÕt CÇn" c−êi Kh«ng Kh«ng ®¹o nh©n

4. Ng−êi trÇn thuËt vµ chñ thÓ trÇn thuËt Ng−êi trÇn thuËt hay ng−êi kÓ chuyÖn lµ kh¸i niÖm trung t©m cña trÇn thuËt häc. Andrew H. Plaks cho r»ng vÊn ®Ò ng−êi trÇn thuËt lµ vÊn ®Ò trung t©m, cßn giäng ®iÖu trÇn thuËt l¹i lµ vÊn ®Ò trung t©m cña trung t©m. Song cho ®Õn nay kh¸i niÖm nµy cßn nhiÒu ®iÓm ch−a thËt râ. C¸c nhµ nghiªn cøu Ph¸p nh− G. Genette th× hiÓu ng−êi trÇn thuËt cã chøc n¨ng cña t¸c gi¶, võa kÓ chuyÖn, võa chØ huy c¸ch kÓ, võa truyÒn ®¹t th«ng tin, võa thuyÕt phôc ng−êi ®äc,... C¸c nhµ nghiªn cøu Anh, Mü th× l¹i thiªn vÒ hiÓu ng−êi trÇn thuËt lµ mét vai trß thô

128

®éng do t¸c gi¶ ®iÒu khiÓn. T¸c gi¶ cÇn nã v× cÇn mét giäng ®iÖu, cÇn mét ®iÓm nh×n, c¸ch nh×n. Nhµ lý luËn Mü Jonathan Culler cho r»ng : "BÊt cø trÇn thuËt nµo ®Òu ph¶i cã ng−êi trÇn thuËt, bÊt kÓ ng−êi trÇn thuËt Êy cã ®−îc x¸c nhËn râ rµng hay kh«ng. Bëi v× vÊn ®Ò trung t©m cña chñ ®Ò mçi c©u chuyÖn ®Òu lµ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a ng−êi trÇn thuËt hµm Èn (ph¹m vi tri thøc, quan niÖm gi¸ trÞ) víi c©u chuyÖn mµ nã kÓ ra. Do ®ã, muèn gi¶i thÝch mét ®o¹n tù sù b¾t buéc ph¶i x¸c nhËn ng−êi kÓ chuyÖn hµm Èn trong ®ã, x¸c nhËn c¸c bé phËn thuéc vÒ c¸i nh×n cña nã, ph©n biÖt b¶n th©n hµnh ®éng vµ sù quan s¸t cña ng−êi trÇn thuËt ®èi víi hµnh ®éng ®ã". Do mét v¨n b¶n trÇn thuËt cã thÓ cã nhiÒu ng−êi trÇn thuËt ë c¸c tÇng bËc kh¸c nhau (vÝ dô C©u chuyÖn m−êi ngµy cña Boccaccio cã m−êi ng−êi trÇn thuËt) do ®ã cÇn x¸c ®Þnh kh¸i niÖm chñ thÓ trÇn thuËt nh− céi nguån cña sù c¶m nhËn, nhËn thøc, ph¸n ®o¸n, kiÕn gi¶i chñ quan mµ v¨n b¶n muèn biÓu ®¹t. Chñ thÓ trÇn thuËt ph©n ho¸ cho c¸c ng−êi trÇn thuËt kh¸c nhau, ph©n t¸n giäng ®iÖu ë c¸c tÇng bËc kh¸c nhau, mµ ng−êi trÇn thuËt kh«ng ph¶i lµ kÎ ®¹i diÖn quan träng nhÊt cña chñ thÓ trÇn thuËt vµ chñ thÓ trÇn thuËt vÉn kh«ng ®ång nhÊt víi t¸c gi¶. Chñ thÓ trÇn thuËt cã khi lµ nh©n vËt, t¹o thµnh ng«n tõ ®a giäng vµ hiÖu qu¶ ®èi tho¹i nh− M. Bakhtin nãi. Chøc n¨ng cña ng−êi trÇn thuËt, tuy kh«ng ®−îc tù do song nã vÉn cã thÓ can thiÖp vµo viÖc kÓ chuyÖn, kÓ nhanh, chËm, ph¸t biÓu nghÞ luËn, ph©n tÝch, miªu t¶, m¸ch b¶o, chØ ®iÓm cho ng−êi ®äc hoÆc biÓu hiÖn c¶m th¸n, c¶m xóc. C¸c yÕu tè nµy ®Õn l−ît m×nh l¹i lµm thµnh phong c¸ch trÇn thuËt cña v¨n b¶n. Vai trß cña ng−êi trÇn thuËt cã hai lo¹i ; ®¸ng tin cËy vµ kh«ng ®¸ng tin cËy. Lêi cña ng−êi trÇn thuËt nhiÒu khi kh«ng nhÊt trÝ víi khuynh h−íng yªu ghÐt cña t¸c phÈm, t¹o thµnh ng−êi trÇn thuËt kh«ng ®¸ng tin cËy. VÝ nh− ng−êi trÇn thuËt cña NguyÔn C«ng Hoan, Nam Cao, Vò Träng Phông. Cßn ng−îc l¹i, nÕu lêi cña ng−êi trÇn thuËt nhÊt trÝ víi nh©n vËt, víi t¸c gi¶ hµm Èn trong t¸c phÈm th× ng−êi trÇn thuËt lµ ®¸ng tin cËy, vÝ nh− ng−êi trÇn thuËt trong TruyÖn KiÒu.

II - §iÓm nh×n trong v¨n b¶n 1. VÊn ®Ò ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n VÊn ®Ò ®iÓm nh×n v¨n b¶n, theo Iu. Lètman, bao giê còng lµ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a ng−êi s¸ng t¹o vµ c¸i ®−îc s¸ng t¹o. Ephim §«bin cho biÕt, lóc ®Çu L.T«nxt«i kÓ chuyÖn Phôc sinh tõ ®iÓm nh×n ng−êi trÇn thuËt, b¾t ®Çu tõ kú nghØ hÌ Nªkhliu®èp vÒ th¨m d× vµ gÆp Maxl«va, quyÕn rò c« råi bá r¬i. ViÖc trÇn thuËt b»ng ph¼ng, nh¹t nhÏo, vµ t¸c gi¶ quyÕt ®Þnh thay ®æi ®iÓm nh×n, b¾t ®Çu tõ bi kÞch cña Maxl«va, tõ n¹n nh©n, d−íi con m¾t Nªkhliu®èp, kÎ g©y ra sù lì lµng cho c« g¸i. Sù viÖc ®−îc håi t−ëng trong c¸i nh×n mæ xÎ, hèi hËn. Téi ¸c vµ trõng ph¹t cña §ètxt«iÐpxki, L©u ®µi cña Kafka lóc ®Çu ®−îc kÓ b»ng ng«i thø nhÊt, sau suy tÝnh l¹i, nhµ v¨n l¹i chuyÓn sang ng«i thø ba. §iÓm nh×n lµ mét vÊn ®Ò then chèt cña kÕt cÊu, nÕu kh«ng viÖc g× nhµ v¨n ph¶i lao t©m khæ tø viÕt l¹i mét t¸c phÈm dµi h¬i ®Õn nh− thÕ ! VÊn ®Ò ®iÓm nh×n trong tiÓu thuyÕt ®−îc nhµ v¨n Anna Barbauld nªu ra tõ ®Çu thÕ kû XIX, khi nhËn thÊy mäi sù ®Òu thay ®æi, nÕu ng−êi ta kÓ theo ng«i thø nhÊt. §Õn cuèi thÕ

129

kû XIX, vÊn ®Ò ®−îc Henry James vµ F. Schlegel tr×nh bµy cô thÓ h¬n. §Çu thÕ kû XX, K. Friedeman (1910) råi Percy Lubbock (1921) vµ E. M. Foster (1927) l¹i ®Ò cËp tíi ®iÓm nh×n trong tiÓu thuyÕt. Tõ nh÷ng n¨m bèn m−¬i trë ®i, vÊn ®Ò ®−îc nghiªn cøu s©u víi M. Scholer, Tz. T«®«rèp, G. Genette. C¸c t¸c gi¶ tõ nh÷ng n¨m hai m−¬i nh− B. T«masÐpxki, M. Bakhtin, V. Vin«gra®èp cïng bµn vÒ ®iÓm nh×n v¨n b¶n. Cã ng−êi cho kh¸i niÖm ®iÓm nh×n qu¸ réng, qu¸ chung, nªn ®Ò xuÊt kh¸i niÖm nh·n quan (vision), cã ng−êi ®Ò xuÊt kh¸i niÖm ®iÓm quan s¸t (post of observation), cã ng−êi ®Ò nghÞ dïng tiªu cù trÇn thuËt (focus of narrative), cã ng−êi dïng tõ b×nh diÖn (aspect) vµ gÇn ®©y l¹i dïng tiªu cù (focalisation). Chóng t«i cho r»ng kh¸i niÖm "®iÓm nh×n" dÔ hiÓu h¬n vµ néi dung phong phó h¬n. Nã kh«ng chØ lµ ®iÓm nh×n thuÇn tuý quang häc nh− kh¸i niÖm tiªu cù, tô tiªu, mµ cßn mang néi dung quan ®iÓm, lËp tr−êng t− t−ëng, t©m lý cña con ng−êi. NhiÒu nhµ lý luËn chØ xem vÊn ®Ò ®iÓm nh×n trong nghÖ thuËt v¨n xu«i, gäi lµ ®iÓm nh×n trÇn thuËt. Song ®iÓm nh×n nghÖ thuËt cã c¶ trong thi ca vµ ®ãng vai trß quan träng ë ®Êy. Tr−íc ®©y ng−êi ta th−êng chó ý tíi "ng«i" trÇn thuËt, nh−ng ®ã chØ lµ mét biÓu hiÖn ng÷ ph¸p, néi hµm cña vÊn ®Ò chØ khi g¾n víi ®iÓm nh×n th× míi ®−îc xem xÐt toµn diÖn.

2. Ph©n lo¹i ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n a) §iÓm nh×n cña ng−êi trÇn thuËt, t¸c gi¶ hay cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµ cña nh©n vËt trong t¸c phÈm tù sù Trong t¸c phÈm mäi sù biÓu hiÖn, miªu t¶, ®Òu tõ t¸c gi¶ mµ ra, song ®Ó t¹o nªn h×nh t−îng nghÖ thuËt, t¸c gi¶ th−êng t¹o ra nh÷ng kÎ m«i giíi ®øng ra kÓ chuyÖn, quan s¸t, miªu t¶. Cã thÓ gÆp trong t¸c phÈm ng−êi trÇn thuËt theo ng«i thø ba Èn m×nh vµ ng−êi trÇn thuËt lé diÖn theo ng«i thø nhÊt, ®ång thêi lµ nh©n vËt. Sù ph©n chia nµy hoµn toµn t−¬ng ®èi vµ thuÇn tuý mang tÝnh nghÖ thuËt, v× nhµ v¨n ph¶i chän c¸ch nµo cã hiÖu qu¶ h¬n cho ý ®å nghÖ thuËt cña m×nh. Trong håi ký, bót ký, tuú bót,... ng−êi trÇn thuËt lµ t¸c gi¶ hoÆc gÇn víi t¸c gi¶, th−êng trùc tiÕp x−ng "t«i". Trong th¬ tr÷ t×nh cã khi nhµ th¬ x−ng t«i, khi th× kh«ng, tuú theo kiÓu t− duy nghÖ thuËt. So víi nh©n vËt, ®iÓm nh×n t¸c gi¶ th−êng lµ cña ng−êi ®øng ngoµi, v× t¸c gi¶ th−êng cã vÊn ®Ò suy nghÜ riªng kh«ng trïng víi nh©n vËt. §iÓm nh×n nh©n vËt lµ ®iÓm nh×n theo c¸ tÝnh, ®Þa vÞ, t©m lý nh©n vËt. §iÓm nh×n ng−êi trÇn thuËt cã thÓ tùa vµo ®iÓm nh×n nh©n vËt ®Ó miªu t¶ thÕ giíi, theo c¶m nhËn chñ quan cña nh©n vËt. Theo Bakhtin th× thÕ giíi chñ thÓ cña ng−êi trÇn thuËt víi thÕ giíi kh¸ch thÓ cña nh©n vËt lµ hai thÕ giíi kh¸c h¼n nhau. Khi ng−êi kÓ chuyÖn võa x−ng t«i, võa lµ mét nh©n vËt, th× ta cã thÓ cã mét thÕ giíi thèng nhÊt (nh−ng vÉn ph©n biÖt vÒ kh«ng gian, thêi gian, t©m lý víi thÕ giíi ®−îc kÓ ; ngay trong nhËt ký còng cã kho¶ng c¸ch Êy). b) §iÓm nh×n kh«ng gian - thêi gian §iÓm nh×n lµ vÞ trÝ cña chñ thÓ trong kh«ng gian thêi gian, thÓ hiÖn ë ph−¬ng h−íng nh×n, kho¶ng c¸ch nh×n, ë ®Æc ®iÓm cña kh¸ch thÓ ®−îc nh×n. §iÓm nh×n kh«ng gian thÓ hiÖn qua c¸c tõ chØ thÞ ph−¬ng vÞ, tõ chØ thÞ thêi ®iÓm nh− ë ®©y, ®©y, kia, h«m nay, nay,... khi ®iÓm nh×n ng−êi trÇn thuËt trïng víi ®iÓm nh×n nh©n vËt. Khi ®iÓm nh×n trÇn thuËt kh«ng trïng víi ®iÓm nh×n nh©n vËt, ta cã c¸c h×nh thøc : − §iÓm nh×n l−îc thuËt ë tÇm kh¸i qu¸t, tÇm xa. 130

− §iÓm nh×n cña ng−êi trÇn thuËt vËn ®éng theo h−íng cña m×nh, khi lïi vÒ qu¸ khø, khi ë phÝa nµy, khi ë phÝa kia trong c¸c tuyÕn nh©n vËt. − Khi nh×n trªn cao cã thÓ cã c¶nh c©m : chØ thÊy mµ kh«ng nghe, hoÆc chØ nghe mµ kh«ng thÊy. Trong bµi th¬ Ng−êi ®i t×m h×nh cña N−íc, ChÕ Lan Viªn ®· lïi ®iÓm nh×n cña m×nh vÒ qu¸ khø, vµo n¨m 1911 ®Ó nh×n B¸c Hå tõ bÕn Nhµ Rång ra ®i : §Êt n−íc ®Ñp v« cïng. Nh−ng B¸c ph¶i ra ®i Cho t«i lµm sãng d−íi con tµu ®−a tiÔn B¸c. Nhµ th¬ nhËp vµo ®iÓm nh×n cña nh©n vËt : Khi bê b·i dÇn lui lµng xãm khuÊt Bèn phÝa nh×n kh«ng bãng mét hµng tre. §iÓm nh×n thêi gian cã thÓ cïng thêi, kh¸c thêi víi nh©n vËt. ChØ thay ®æi ®iÓm nh×n ChÕ Lan Viªn ®· s¸ng t¹o ®−îc mét h×nh t−îng nghÖ thuËt hoµn toµn míi vÒ Hå ChÝ Minh − mét ng−êi ®i tr−íc thêi gian. c) §iÓm nh×n bªn trong, bªn ngoµi Mét sè häc gi¶ ph©n biÖt ®iÓm nh×n chñ quan vµ kh¸ch quan, mét sè kh¸c ph©n biÖt ®iÓm nh×n t©m lý, sè kh¸c n÷a ph©n biÖt bªn trong vµ bªn ngoµi. Sù kh¸c biÖt c¸c kh¸i niÖm nµy kh«ng lín, bëi v× "c¸i bªn trong" ë ®©y kh«ng ph¶i nh− c¸i bªn trong cña kh¸ch thÓ nµo ®ã, mµ chÝnh lµ c¸i ho¹t ®éng tù c¶m thÊy, tøc lµ tÝnh chñ quan, tøc ®êi sèng t©m lý. Tuy vËy, sù ph©n biÖt bªn trong vµ bªn ngoµi cã tÝnh b¶n thÓ luËn nµy cã ý nghÜa ®Æc thï ®èi víi nghÖ thuËt : C¸i bªn ngoµi kh«ng ph¶i lµ c¸i ë bªn ngoµi, mµ lµ c¸i cã thÓ quan s¸t tõ bªn ngoµi, cßn c¸i bªn trong lµ c¸i tù c¶m thÊy, kh«ng thÓ quan s¸t tõ bªn ngoµi ®−îc. Hai mÆt nµy kh«ng ph¶i bao giê còng nhÊt trÝ víi nhau. Do ®ã, ph¶i cã ®iÓm nh×n bªn trong míi thÓ hiÖn con ng−êi hoµn chØnh. §iÓm nh×n bªn trong biÓu hiÖn b»ng h×nh thøc tù quan s¸t cña nh©n vËt "t«i", b»ng tù thó nhËn, hoÆc b»ng h×nh thøc ng−êi trÇn thuËt tùa vµo gi¸c quan, t©m hån nh©n vËt ®Ó biÓu hiÖn c¶m nhËn vÒ thÕ giíi. Th«ng th−êng trong miªu t¶ võa cã ®iÓm nh×n bªn ngoµi (trong t−¬ng quan víi ®èi t−îng miªu t¶) vµ ®iÓm nh×n bªn trong (®èi víi ng−êi miªu t¶). VÝ dô, ®o¹n v¨n cña G. Flaubert trong Gi¸o dôc t×nh c¶m : "Chµng m·i nh×n vµo bµ §ambrex, vµ thõa nhËn lµ bµ cã søc quyÕn rò, mÆc dï måm cã h¬i to vµ lç mòi th× qu¸ réng. Bµ cã c¸i yÓu ®iÖu l¹ lïng. Ngay c¸c mãn tãc xo¨n, nh÷ng län tãc d−êng nh− ®Çy vÎ duyªn d¸ng vµ võng tr¸n ph¼ng nh− mÆt g−¬ng còng chøa chÊt nhiÒu ®iÒu vµ tá ra mét tÝnh c¸ch quyÒn lùc". ë ®©y cã ®iÓm nh×n bªn ngoµi, ph¸t hiÖn ®Æc ®iÓm ch©n dung n÷ nh©n vËt, l¹i võa cã sù béc lé c¶m nhËn cña Ph¬rª®ªrÝch tõ ®iÓm nh×n bªn trong. Cã khi nhµ v¨n miªu t¶ hµnh vi hoµn toµn tõ bªn ngoµi. L¹i cã khi nhµ v¨n miªu t¶ hµnh vi tù bªn trong kÎ lµm hµnh vi Êy. Cã khi nhµ v¨n gi÷ nguyªn mét ®iÓm nh×n tõ ®Çu ®Õn cuèi. Cã khi ®iÓm nh×n bªn trong ®−îc thay ®æi lu«n, tõ nh©n vËt nµy sang nh©n vËt kh¸c. VÝ dô : ®o¹n t¶ ChÝ PhÌo ¨n ch¸o 131

hµnh : "H¾n cµng ¨n, må h«i l¹i cµng nhiÒu. ThÞ Në nh×n h¾n, l¾c ®Çu th−¬ng h¹i (®iÓm nh×n ThÞ Në). H¾n thÊy lßng thµnh trÎ con. H¾n muèn lµm nòng víi thÞ nh− víi mÑ (®iÓm nh×n ChÝ PhÌo). ¤i sao mµ h¾n hiÒn. Ai d¸m b¶o ®ã lµ c¸i th»ng ChÝ PhÌo vÉn ®Ëp ®Çu, r¹ch mÆt mµ ®©m chÐm ng−êi ? (®iÓm nh×n ThÞ Në),...". Lu©n phiªn ®iÓm nh×n t¹o hiÖu qu¶ ®èi tho¹i kÞch tÝnh thÇm kÝn. S¸ng t¸c v¨n häc "dßng ý thøc" sö dông chñ yÕu ®iÓm nh×n bªn trong. d) §iÓm nh×n ®¸nh gi¸ t− t−ëng, c¶m xóc §©y lµ hÖ thèng quan ®iÓm c¶m nhËn thÕ giíi kh¸c víi ®iÓm nh×n bªn ngoµi chØ ghi nhËn ®Æc ®iÓm nh©n vËt, ®å vËt, ®iÓm nh×n ®¸nh gi¸ xuÊt ph¸t tõ trung t©m gi¸ trÞ, th−êng lµ nh©n vËt chÝnh, ng−êi trÇn thuËt. Quan ®iÓm ®¸nh gi¸ thÓ hiÖn ë th¸i ®é cña chñ thÓ lêi nãi ®èi víi kh¸ch thÓ, ®−îc béc lé qua c¸c tÝnh tõ ®¸nh gi¸, c¸ch nhÊn m¹nh (vÝ dô "thùc tÕ lµ", "thËt ra", "Ýt nhÊt th×",...). Quan ®iÓm ®¸nh gi¸ bÊt biÕn thÓ hiÖn qua c¸c ®Þnh ng÷ cè ®Þnh (vÝ dô, Asin ch¹y nhanh nh− giã, Ap«l«ng b¾n xa mu«n dÆm, Atenna m¾t s¸ng long lanh,...). B¶n th©n viÖc lùa chän ng−êi trÇn thuËt mang t− c¸ch, t©m lý x· héi nh− thÕ nµo ®· lµ thÓ hiÖn quan ®iÓm nµy. VÝ dô, ng−êi trÇn thuËt lµ ng−êi ®iªn, lµ mét «ng quý téc hay mét ng−êi d©n quª ®Òu cã ý nghÜa nh− vËy. e) §iÓm nh×n ng«n tõ, qu¸n ng÷ Dïng ph−¬ng tiÖn ng«n tõ thÓ hiÖn quan ®iÓm. − C¸ch gäi tªn, x−ng h« : h¾n, nµng, «ng, anh, chÞ,... − Sù ph©n biÖt ng«n tõ ng−êi trÇn thuËt, nh©n vËt vµ t−¬ng quan cña hai yÕu tè nµy. B¶n th©n mçi h×nh thøc ng«n tõ ®· mang mét quan ®iÓm : Lêi trÇn thuËt cña ng−êi trÇn thuËt lu«n ®øng trªn, ®øng ngoµi nh©n vËt. Lêi ®éc tho¹i néi t©m ®øng trong nh©n vËt. Lêi nöa trùc tiÕp kÕt hîp hai ®iÓm nh×n trªn víi nhau. Ph¶i kÕt hîp c¸c ®iÓm nh×n míi t¹o ra ®iÓm nh×n nghÖ thuËt(1). ViÖc sö dông lêi v¨n tao nh· kiÓu c¸ch, l©m ly hay kh« khan, ng«n tõ m¸ch quÐ hay th« tôc ®Òu cã hiÖu qu¶ do ®iÓm nh×n ng«n tõ, qu¸n ng÷ t¹o nªn.

3. §iÓm nh×n nghÖ thuËt nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö §iÓm nh×n v¨n b¶n cã t¸c dông ®Þnh h−íng. HÖ thèng ®iÓm nh×n v¨n b¶n chØ lµ h×nh thøc thÓ hiÖn ®iÓm nh×n trªn cÊp ®é v¨n ho¸ nghÖ thuËt. Theo Iu. Lètman, cã ba ph−¬ng diÖn thÓ hiÖn ®iÓm nh×n v¨n ho¸ : quan ®iÓm ®èi víi ch©n lý, quan ®iÓm ng−êi s¸ng t¹o, quan ®iÓm c¸ thÓ cña nh©n vËt. VÊn ®Ò bao trïm lµ tõ ®©u mµ t¸c gi¶ biÕt ®−îc nh÷ng ®iÒu anh ta miªu t¶ ? Cã ph¶i chØ do anh ta nh×n thÊy hay kh«ng ? T©m lý häc ®· nãi vÒ t©m thÕ trong t©m lý nhËn thøc cña c¸ thÓ. Khoa häc nh©n v¨n ngµy nay cho biÕt vÒ "bøc tranh thÕ giíi" (còng gäi lµ m« h×nh thÕ giíi) hay t©m thøc (mentalitÐ) cña mçi thêi, mçi khu vùc, yÕu tè quy ®Þnh c¸ch c¶m nhËn cña c¸c c¸ thÓ thêi Êy, vïng Êy.

(1) Tham kh¶o : B. Uxpenxki, Thi ph¸p häc kÕt cÊu, M¸txc¬va, 1970.

132

Thêi trung ®¹i ng−êi ta nh×n ch©n lý theo quan ®iÓm bÊt biÕn, vµ c¸c t¸c gi¶ biªn niªn, t¸c phÈm truyÒn gi¸o,... tr×nh bµy lËp tr−êng ®¹o ®øc chung, chø kh«ng ph¶i quan ®iÓm c¸ nh©n. Do vËy, hä sö dông c¸c truyÒn thuyÕt, huyÒn tho¹i, c¸c tôc ng÷, c¸ch ng«n mét c¸ch réng r·i, nãi chung lµ dÉn nhiÒu lêi cña "cæ nh©n", v× thÕ gi¶m bít vai trß c¸ tÝnh s¸ng t¹o. Trong kinh Phóc ¢m cã ®o¹n : "Khi ®Õn n¬i ngµi thÊy mét ng−êi mï bÈm sinh. C¸c m«n ®å hái ngµi : Th−a ngµi, ai cã téi, anh ta hay lµ cha mÑ anh ta mµ sinh ra lµ ®· bÞ mï råi ? Giªsu tr¶ lêi : c¶ anh ta lÉn cha mÑ anh ta ®Òu kh«ng cã téi. Nh−ng anh ta mï ®Ó thÓ hiÖn c¸c viÖc thiªng liªng. Ta ph¶i lµm c¸c viÖc cña §Êng sai ph¸i ta, chõng nµo trêi cßn ban ngµy. Khi nµo trêi tèi th× kh«ng ai lµm ®−îc g× n÷a. Chõng nµo ta cßn trªn ®êi th× ta lµ ¸nh s¸ng". Sau khi ng−êi mï ®−îc phÐp l¹ lµm cho s¸ng m¾t th× nh÷ng ng−êi hµng xãm tr−íc ®· biÕt anh ta mï nãi víi nhau : "Ch¼ng ph¶i ®ã lµ ng−êi vÉn ngåi vµ cÇu xin lßng nh©n tõ ®ã sao ?". Mét sè kh¸c nãi : "Anh ta ®Êy". Mét sè kh¸c : "Cã vÎ gièng anh ta". Ng−êi Êy th× nãi : "§ã lµ t«i". Trong ®o¹n v¨n nµy ng−êi ta chØ nh×n ng−êi theo gãc ®é cña phÐp l¹, kh«ng cã gãc ®é riªng, c¶m xóc, t©m lý, kh«ng cã ®iÓm nh×n kh¸c. §iÒu nµy còng nh− trong ý thøc v¨n ho¸ chØ cã ph©n biÖt chÝnh gi¸o, tµ gi¸o, chÝnh thèng, phi chÝnh thèng,... Trong sö thi, ch©n lý lµ c¸i ®−îc mäi ng−êi thõa nhËn. Mäi ng−êi ®Òu thõa nhËn Asin ch¹y nhanh nh− giã, Ap«l«ng b¾n xa mu«n dÆm, Uylix¬ mu«n vµn trÝ x¶o. Trong Thuû hö, c¸c nh©n vËt còng ®Òu biÕt CËp Thêi Vò Tèng C«ng Minh, Cöu V¨n Long Sö TiÕn, H¾c Toµn Phong Lý Quú,... chØ kh¸c nhau lµ ®· gÆp mÆt hay ch−a. Nh− vËy, dÉn ng÷, ®Þnh ng÷ cè ®Þnh, ®¸nh gi¸ thèng nhÊt lµ biÓu hiÖn cña ®iÓm nh×n bÊt biÕn. Trong truyÖn Ng−êi con g¸i Nam X−¬ng, ®iÓm nh×n ng−êi trÇn thuËt lÊn ¸t ®iÓm nh×n nh©n vËt. §iÓm nh×n nh©n vËt chØ lµ mét −íc lÖ h×nh thøc ®Ó kÓ chuyÖn. BÐ §¶n míi hai tuæi, ®ang tËp nãi, hay quÊy khãc, bè ph¶i bÕ dç, mµ kÓ chuyÖn rµnh rät : " Khi «ng ch−a vÒ ®©y, th−êng cã mét ng−êi ®µn «ng, ®ªm nµo còng ®Õn, mÑ §¶n ®i cïng ®i, mÑ §¶n ngåi cïng ngåi, nh−ng ch¼ng bao giê bÕ §¶n c¶". TruyÖn ch−a cã ®iÓm nh×n t©m lý. Lêi nh©n vËt Vò N−¬ng, bµ mÑ chång chØ nh»m biÓu hiÖn ý thøc ph¶i tr¸i chø kh«ng biÓu hiÖn t©m lý. §ã còng lµ ®Æc ®iÓm trung ®¹i. Iu. Lètman cho biÕt Puskin khi s¸ng t¸c Ðpghªnhi ¤nªghin ®Æt nhiÖm vô kh¾c phôc ®iÓm nh×n cña t¸c gi¶ sö thi vµ l·ng m¹n, s¸ng t¹o mét ®iÓm nh×n v¨n xu«i, mét ®iÓm nh×n mµ t¸c gi¶ l·ng m¹n xem lµ "phi nghÖ thuËt". Ta h·y ®äc mét ®o¹n trong t¸c phÈm nµy thÓ hiÖn t− t−ëng ®èi tho¹i cña Puskin : Xin mêi viÕt nh− nh÷ng n¨m oanh liÖt, Nh− ngµy x−a ®· quy ®Þnh thÕ råi. ChØ nh÷ng bµi tông ca lµ nªn viÕt ? Suy cho cïng còng thÕ c¶ mµ th«i. H·y nhí l¹i lêi mét nhµ ch©m biÕm ! Kh«ng lÏ anh thÝch anh chµng nguy hiÓm Trong "t− duy ng−êi kh¸c" h¬n lµ ThÝch c¸c nhµ th¬ uû mþ chóng ta ? Nh−ng néi dung cña bi ca (elÐgy) buån b·, 133

Qu¸ nhá nhen vµ qu¸ ®çi tÇm th−êng Trong khi ®ã tông ca lµ cao c¶ RÊt hµo hïng, ®Çy m·nh liÖt yªu th−¬ng. KÓ cã c¸i ®¸ng bµn, nh−ng thiÕt nghÜ Ta kh«ng nªn ®èi ®Çu hai thÕ kû. * *

*

T«i, s¶n phÈm cña −íc m¬ suy nghÜ Nh÷ng hoµ ©m, nh÷ng nhÞp ®iÖu c©u, tõ T«i chØ ®äc cho vó giµ yªu quý Ng−êi b¹n giµ thêi th¬ Êu v« t− Hay ®«i lóc sau b÷a ¨n buån ch¸n May m¾n tãm ®−îc mét vµi «ng b¹n, T«i ®em th¬, bi kÞch, ®äc, b¾t ngåi Nghe chõng nµo ®Õn ngÊt xØu míi th«i ! HoÆc nhiÒu khi (chuyÖn nµy kh«ng ph¶i phÞa) M·i lµm th¬, ®ang ch¸n n¶n bÝ tõ T«i v« ý lµm vÞt giêi khiÕp vÝa Khi bªn hå th¬ thÈn d¹o, suy t− : V× nghe t«i l©m ly vµ dÞu ngät Chóng véi vµng vót lªn kh«ng ho¶ng hèt. (Th¸i B¸ T©n dÞch)

Qua hai môc 34, 35 trong ch−¬ng IV, Puskin t×m quan ®iÓm nghÖ thuËt cho m×nh. ¤ng ®èi lËp ®iÓm nh×n cña m×nh víi ®iÓm nh×n sö thi, l·ng m¹n. TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du lµ mét b»ng chøng vÒ sù s¸ng t¹o míi trªn c¬ së ®æi thay ®iÓm nh×n. Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m Tµi Nh©n nh×n TruyÖn KiÒu nh− mét c©u chuyÖn vÒ t×nh vµ khæ, NguyÔn Du nh×n ®ã nh− lµ mét truyÖn vÒ sè phËn con ng−êi tµi hoa. Cho nªn ngay vµo ®Çu, NguyÔn Du ®· giíi thiÖu hai bøc ch©n dung cña chÞ em Thuý KiÒu nh− lµ ch©n dung sè mÖnh, trong khi ®ã ë §o¹n tr−êng t©n thanh ®Õn khi Kim Träng gÆp chÞ em KiÒu, nhµ v¨n míi t¶ ch©n dung hai c«, nh− lµ ch©n dung g¸i ®Ñp thuÇn tuý : "KiÒu l«ng mi l¸ liÔu mµ dµi, ®«i m¾t long lanh nh− ngäc, mÆt nh− lµn thu thuû, mµu da nh− s¾c hoa ®µo ; cßn Thuý V©n th× còng ®Ñp, dung m¹o ®oan trang,..." (Theo b¶n dÞch NguyÔn §×nh DiÖm). NguyÔn Du ®−a vµo t¸c phÈm ®iÓm nh×n bªn trong, ®Æc biÖt lµ ®iÓm nh×n bªn trong cña KiÒu. Trong Kim V©n KiÒu truyÖn khi gÆp KiÒu, Kim muèn kÐo dµi c©u chuyÖn, nhµ KiÒu liÒn cho xe ®ãn c¸c c« vÒ tr−íc. Cßn NguyÔn Du th× ®Ó cho Kim lªn ngùa vÒ tr−íc, khiÕn cho hai c« "ng−êi cßn nghÐ theo". Khi KiÒu b¸n m×nh Kim V©n KiÒu truyÖn chØ t¶ sù mua b¸n, NguyÔn Du t¶ nçi lßng cña KiÒu : "Nçi m×nh thªm tøc nçi nhµ - ThÒm hoa mét b−íc lÖ hoa mÊy hµng - NgËp ngõng dÝn giã e s−¬ng - Nh×n hoa bãng thÑn, tr«ng g−¬ng mÆt dµy". §o¹n Thóc Sinh tõ biÖt Thuý KiÒu, trong Kim V©n KiÒu truyÖn "nµng muèn tiÔn ra khái cöa", nh−ng

134

v× kh¸ch cña Thóc nhiÒu, "nµng ph¶i dõng l¹i sau tÊm b×nh phong", kh«ng cã g× ®au khæ, Thóc lªn xe ngùa mµ ®i. Cßn NguyÔn Du th× ®Ó KiÒu bÞn rÞn ra tiÔn, mµ Thóc Sinh l¹i c−ìi ngùa (kh«ng ®i xe) ra d¸ng mét kþ sÜ. Cuéc tiÔn ®−a ®Çy ®au ®ín : Ng−êi lªn ngùa, kÎ chia bµo Rõng phong thu ®· nhuèm mµu quan san DÆm hång bôi cuèn chinh an Tr«ng ng−êi ®· khuÊt mÊy ngµn d©u xanh Ng−êi vÒ chiÕc bãng n¨m canh KÎ ®i mu«n dÆm mét m×nh xa x«i Võng tr¨ng ai xÎ lµm ®«i Nöa in gèi chiÕc, nöa soi dÆm tr−êng ! C¸i nh×n bªn trong lµ mét thi ph¸p trÇn thuËt míi cña TruyÖn KiÒu so víi nguyªn t¸c cña Thanh T©m Tµi Nh©n. T¸c gi¶ tuy thuéc lo¹i "biÕt tr−íc, biÕt hÕt", song ë TruyÖn KiÒu ng−êi trÇn thuËt lu«n lu«n ®Æt m×nh vµo c¸i "b©y giê" vµ "ë ®©y" cña nh©n vËt ®Ó thÓ nghiÖm mäi xóc c¶m cña chóng. (VÝ nh−, ®o¹n t¶ t©m tr¹ng KiÒu buæi tèi ngµy ch¬i xu©n vÒ "Mét m×nh lÆng ng¾m bãng nga,..."). Do c¸i nh×n nµy mµ t¸c gi¶ sö dông phæ biÕn ng«n ng÷ nöa trùc tiÕp. Phong c¶nh trong truyÖn kh«ng ph¶i lµ thø tÜnh t¹i, trõu t−îng, mµ lµ thø phong c¶nh ®−îc më ra lÇn lÇn theo c¶m gi¸c cña ng−êi trong cuéc : − B−íc lÇn theo ngän tiÓu khª Nh×n xem phong c¶nh cã bÒ thanh thanh. − Bãng hång nh¸c thÊy nÎo xa − LÇn nghe canh ®· mét phÇn trèng ba. Trong c¶nh cã con m¾t, lç tai c¶m thÊy cña nh©n vËt. NguyÔn Du ®· t¹o ra c¸i nh×n nhiÒu chiÒu trong t¸c phÈm. Kh¾c phôc c¸i nh×n mét chiÒu th−êng gÆp trong truyÖn cæ tÝch, trong PhËt tho¹i, trong truyÖn kÓ kiÓu Tam quèc diÔn nghÜa, NguyÔn Du ®· lµm cho c¸c sù kiÖn lín cña ®êi KiÒu ®Òu ®−îc nh×n nhËn vµ b×nh luËn tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau. VÒ viÖc b¸n m×nh cã quan ®iÓm chÝnh thèng "Lµm con tr−íc ph¶i ®Òn ¬n sinh thµnh", nh−ng ®èi víi t×nh yªu lµ mét sù phô t×nh : "Th«i th«i thiÕp ®· phô chµng tõ ®©y !". §èi víi viÖc "cËy em thay lêi", KiÒu võa kiªn quyÕt, võa kh«ng muèn : "Duyªn nµy th× gi÷, vËt nµy cña chung". §èi víi ch÷ trinh võa cã quan ®iÓm quan ph−¬ng : "§¹o tßng phu lÊy ch÷ trinh lµm ®Çu", nh−ng l¹i cã quan ®iÓm ch÷ trinh dµnh cho ng−êi t×nh : "NhÞ ®µo thµ bÎ cho ng−êi t×nh chung". §èi víi viÖc tu PhËt, cã quan ®iÓm thÞnh hµnh : "Cho hay giät n−íc cµnh d−¬ng - Löa lßng t−íi t¾t mäi ®−êng trÇn duyªn". Nh−ng l¹i cã th¸i ®é phñ nhËn tr−íc nhu cÇu cuéc sèng : "§· ®em m×nh bá am m©y", "§· tu, tu trãt, qua th×, th× th«i",... §èi víi Hå T«n HiÕn, cã quan ®iÓm quan ph−¬ng : "Cã quan Tæng ®èc träng thÇn", cã quan ®iÓm kh¸ch quan vÒ sù tr¸o trë cña Hå T«n HiÕn, cã quan ®iÓm vÒ ®¹o ®øc cña y : "Ph¶i tuång tr¨ng giã hay sao !", "L¹ cho mÆt s¾t còng ng©y v× t×nh". §èi víi viÖc khuyªn hµng, viÖc ®¸nh gi¸ Tõ H¶i, cã quan ®iÓm chÝnh thèng gäi Tõ H¶i lµ "giÆc", nh−ng cã quan ®iÓm nh©n d©n gäi "Tõ lµ ®Êng anh hïng". VÒ viÖc khuyªn Tõ H¶i hµng cã quan ®iÓm xem nµng lµ "cã c«ng", cã quan ®iÓm l¹i cho lµ

135

"giÕt chång". TÝnh nhiÒu chiÒu trong c¸i nh×n ®· t¹o ra mét tr−êng ®a nghÜa vµ ®èi tho¹i. Trong khi ch−a phñ nhËn ®−îc quan ®iÓm chÝnh thèng th× nã cã t¸c dông ph¸ thÕ ®éc t«n (1) cña quan niÖm Êy, do ®ã cã tÝnh d©n chñ rÊt cao . TiÓu thuyÕt v¨n xu«i ViÖt Nam tuy ®· cã tõ NguyÔn Träng Qu¶n cuèi thÕ kû XIX, nh−ng ng−êi më ®Çu thùc sù cho tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i ®−îc xem lµ Hoµng Ngäc Ph¸ch. §iÒu nµy hoµn toµn cã c¨n cø, nÕu xÐt theo sù xuÊt hiÖn ®iÓm nh×n míi cña tiÓu thuyÕt. Tr−íc hÕt, ®©y lµ tiÓu thuyÕt vÒ t×nh yªu ngoµi h«n nh©n. §¹m Thuû ®· ®−îc d¹m vî råi, mµ vÉn bu«ng m×nh theo sù phiªu l−u cña con tim, cßn Tè T©m còng ®· biÕt §¹m Thuû høa h«n råi mµ vÉn g¾n bã víi chµng. §iÓm nh×n ®ã ph©n biÖt râ rÖt víi ®iÓm nh×n ®¹o ®øc. Thø hai, trong tiÓu thuyÕt ngoµi ®iÓm nh×n cña "ký gi¶" chÐp "sù thËt", "t«n träng sù thËt", cßn cã ®iÓm nh×n cña nh©n vËt §¹m Thuû. §¹m Thuû kÓ chuyÖn mèi t×nh cña m×nh khi ng−êi yªu ®· mÊt nh− mét ng−êi håi t−ëng vµ ph©n tÝch c¸i bÝ mËt cña tr¸i tim theo mét tinh thÇn khoa häc : tõ chi tiÕt, tõ nh÷ng biÓu hiÖn v« ý mµ ®Ó lé t×nh c¶m thÇm kÝn. Míi nhÊt lµ ®−a vµo tiÓu thuyÕt c¸c bøc th− riªng vµ nhËt ký cña Tè T©m − ®em l¹i mét ®iÓm nh×n thuÇn tuý riªng t−, néi t¹i, mét tiÕng lßng thæn thøc vµ tù b¹ch. NhËt ký ®©y kh«ng ph¶i thø ghi viÖc hµng ngµy, mµ lµ mét thø th− viÕt h»ng ngµy dån l¹i thµnh tËp. Víi c¸c ®iÓm nh×n Êy nhµ tiÓu thuyÕt ®−a ng−êi ®äc tõ c¸i nh×n bÒ ngoµi, xa l¹, dÊn s©u vµo bÝ Èn cña t×nh c¶m con ng−êi, vµo vÎ ®Ñp kÝn ®¸o, néi t¹i cña t×nh yªu, mét t×nh yªu kh«ng vô lîi, trong tr¾ng, tinh khiÕt. Tãm l¹i, kh¸i niÖm ®iÓm nh×n nghÖ thuËt cã thÓ gióp ta gi¶i phÉu cÊu tróc néi t¹i cña t¸c phÈm, ph©n tÝch c¸ch c¶m thô, miªu t¶ vµ th¸i ®é t− t−ëng cña t¸c gi¶ trong t¸c phÈm.

III - M« h×nh tù sù 1. VÊn ®Ò m« h×nh tù sù M« h×nh tù sù lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m cña lý luËn tù sù, bao gåm m« h×nh ng−êi trÇn thuËt, ®iÓm nh×n, quan hÖ víi nh©n vËt,... M« h×nh tù sù lµ vÊn ®Ò lo¹i h×nh ho¸ c¸c ng−êi trÇn thuËt, thÓ hiÖn nh÷ng kiÓu quan hÖ gi÷a ng−êi kÓ vµ sù kiÖn, nh©n vËt, ®¸nh dÊu mét c¸ch tiÕp cËn vµ chiÒu s©u trong viÖc chiÕm lÜnh ®êi sèng. Sù ph¸t triÓn cña v¨n xu«i tù sù trong lÞch sö v¨n häc, suy cho cïng lµ sù ph¸t triÓn cña m« h×nh tù sù. V× thÕ ®©y còng lµ mét vÊn ®Ò c¬ b¶n cña thi ph¸p häc lÞch sö. N¨m 1955, nhµ nghiªn cøu ¸o Stanzel dùa vµo ®Æc ®iÓm cña ng−êi trÇn thuËt mµ chia ra ba lo¹i h×nh : − KiÓu t¸c gi¶ toµn tri (biÕt tr−íc biÕt hÕt) : ®iÓn h×nh lµ tiÓu thuyÕt Tom Jone - ®øa trÎ v« thõ nhËn cña H. Fielding. − KiÓu nh©n vËt lµ ng−êi kÓ chuyÖn ng«i thø nhÊt : ®iÓn h×nh lµ tiÓu thuyÕt C¸ voi tr¾ng cña H. Melville. − KiÓu ng«i thø ba theo ®iÓm nh×n nh©n vËt : ®iÓn h×nh lµ Nh÷ng vÞ ®¹i sø cña H. James. Còng n¨m ®ã, theo c¸c tiªu chÝ ai kÓ, gãc ®é kÓ, kªnh th«ng tin, kho¶ng c¸ch kÓ, t¸c gi¶ Mü N. Friedman chia ra t¸m lo¹i h×nh (bèn cÆp) : (1) Xem thªm : C¸i nh×n nghÖ thuËt trong "TruyÖn KiÒu" (1983) trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.

136

− Hai kiÓu t¸c gi¶ toµn tri, cã tham gia vµo trÇn thuËt hay kh«ng. − Hai kiÓu ng«i thø nhÊt : ng−êi tham gia, ng−êi chøng kiÕn. − Hai kiÓu toµn tri cã h¹n chÕ, sö dông nhiÒu Ýt ®iÓm nh×n cña nh©n vËt. − Hai kiÓu thuÇn kh¸ch quan, nh− kÞch hay nh− ®iÖn ¶nh. N¨m 1973 t¸c gi¶ ng−êi SÐc Lubomir Dolezel chia lµm s¸u kiÓu ph−¬ng thøc trÇn thuËt : KÓ kh¸ch quan 1. H×nh thøc ng«i thø ba KÓ cã tu tõ, b×nh luËn KÓ chñ quan, theo ®iÓm nh×n nh©n vËt KÓ kh¸ch quan 2. H×nh thøc ng«i thø nhÊt

KÓ cã tu tõ, b×nh luËn KÓ chñ quan, theo ®iÓm nh×n nh©n vËt

C¸c t¸c gi¶ G. Genette vµ Mieke Bal cho r»ng cÇn ®−a thªm c¸c tiªu chÝ : ai kÓ (tiÕng, giäng cña ai) vµ ai nh×n (theo con m¾t cña ai) lµm cho m« h×nh tù sù thªm minh x¸c, cô thÓ, vµ chia lµm ba lo¹i h×nh : 1. TrÇn thuËt tiªu cù b»ng kh«ng hay tù sù toµn tri. Ng−êi trÇn thuËt ch¼ng nh÷ng toµn tri mµ ®iÓm nh×n di chuyÓn, siªu thêi gian, kh«ng gian cho nªn tiªu cù b»ng kh«ng ; võa ë trong nh©n vËt, võa ë ngoµi nh©n vËt. Ng−êi trÇn thuËt lín h¬n nh©n vËt (theo Tz.T«®«rèp). 2. TrÇn thuËt theo tiªu cù bªn trong hay tù sù h¹n chÕ. Th«ng qua néi t©m nh©n vËt, theo T«®«rèp th× ng−êi trÇn thuËt b»ng nh©n vËt. Cã thÓ cã mét hay nhiÒu ng−êi trÇn thuËt. 3. TrÇn thuËt theo tiªu cù bªn ngoµi hay tù sù kh¸ch quan... Theo T«®«rèp, ng−êi trÇn thuËt cã thÓ b»ng hoÆc biÕt Ýt h¬n nh©n vËt. Anh kÓ chuyÖn nh−ng kh«ng th©m nhËp ®−îc vµo bªn trong nh©n vËt. Nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i vµ tiªu chÝ trªn cã ý nghÜa rÊt lín ®Ó nghiªn cøu tiÕn tr×nh vËn ®éng cña m« h×nh tù sù.

2. Mét sè kiÓu ng−êi trÇn thuËt trong v¨n xu«i tù sù cña Trung Quèc ViÖt Nam a) Ng−êi trÇn thuËt sö quan trong lo¹i sö ký, kû truyÖn Lo¹i h×nh trÇn thuËt nµy xuÊt hiÖn trong c¸c truyÖn lÞch sö vµ truyÖn thuéc d¹ng nµy nh− tiÓu thuyÕt "chÝ qu¸i", "chÝ nh©n" ë Trung Quèc, truyÖn LÜnh Nam chÝch qu¸i hoÆc c¸c truyÖn viÕt theo thÓ kû sù. Chøc n¨ng tù sù lµ ghi chÐp tiÓu sö, sù viÖc, ®Þa lý, gi¶i thÝch, b×nh luËn, kÓ chuyÖn. Ng−êi trÇn thuËt thèng nhÊt víi t¸c gi¶ lµm mét, thèng nhÊt trong t− c¸ch sö gia, sö quan, lÊy thùc lôc lµm nguyªn t¾c, kh«ng nÐ tr¸nh nãi c¸i xÊu xa, téi ¸c, kh«ng t« vÏ c¸i tèt ®Ñp, kh«ng truyÒn sù sai ngoa. Ng−êi trÇn thuËt quan t©m tíi c¸c chi tiÕt tiÓu sö, c¸c lêi nãi, viÖc lµm, kh«ng bá qua viÖc nhá, cèt lµm bËt lªn phÈm h¹nh, ®øc tÝnh cña nh©n vËt. Do ®ã, lêi giíi thiÖu nh©n vËt, lêi kÕt cuèi truyÖn th−êng kh¸ch quan, hµm sóc, kh«ng ®Ó lé c¶m xóc. Ng−êi trÇn thuËt sö quan nµy kh«ng cã quan hÖ trùc tiÕp víi nh©n vËt, vµ kh«ng cã nghÜa vô riªng t− nµo ®èi víi nh©n vËt.

137

Ng−êi trÇn thuËt sö quan còng th−êng ®−a ra lêi ®¸nh gi¸, b×nh luËn theo quan ®iÓm quan ph−¬ng, chÝnh thèng. b) Ng−êi trÇn thuËt truyÖn truyÒn kú Trong nhiÒu truyÖn truyÒn kú t¸c gi¶ lµ ng−êi trÇn thuËt, nh−ng kh«ng ph¶i lµ nh©n vËt. Nh©n vËt hoÆc lµ mét ng−êi kh¸c kÓ chuyÖn cho t¸c gi¶ nghe, sau ®ã t¸c gi¶ xóc ®éng ghi l¹i. T¸c gi¶ lµ ng−êi ghi, nhiÒu khi biÕt h¬n ng−êi thuËt, nh−ng cïng ®øng ë mét vÞ trÝ víi ng−êi trÇn thuËt. Do lµ ng−êi ghi l¹i cho nªn t¸c gi¶ ®ång thêi còng lµ ng−êi nghe (ng−êi ®äc), ng−êi c¶m nhËn truyÖn. Cho nªn lêi kÓ th−êng kÌm theo lêi c¶m th¸n cña ng−êi nghe. VÝ dô t¸c gi¶ trong truyÖn NhËm thÞ kÓ chuyÖn mét con hå ly tinh chung t×nh. Sau khi nh©n vËt Vi Ng©m kÓ hÕt chuyÖn ®· than r»ng : "Than «i ! C¸i t×nh cña gièng kh¸c mµ còng gièng nh− ng−êi thÕ a ! GÆp b¹o lùc mµ kh«ng thÊt tiÕt, ®i theo ng−êi cho ®Õn chÕt, phô n÷ ngµy nay ch¾c còng cã kÎ kh«ng b»ng. TiÕc cho TrÞnh Sinh lµ ng−êi kh«ng tinh t−êng, chØ biÕt s¾c mµ ch¼ng biÕt phÈm h¹nh ; nÕu lµ kÎ sÜ uyªn b¸c thÕ nµo còng biÕt nhµo nÆn c¸i lý biÕn ho¸, soi xÐt gi÷a thÇn vµ ng−êi, viÕt ra ¸ng v¨n ®Ñp, ch¼ng nh÷ng chØ ®Ó th−ëng ngo¹n phong tôc mµ th«i. TiÕc vËy thay !". NhiÒu khi ng−êi trÇn thuËt kÓ theo ng«i thø nhÊt. Lo¹i h×nh ng−êi trÇn thuËt nµy tiÕp tôc víi Liªu trai chÝ dÞ, Th¸nh T«ng di th¶o,... c) Ng−êi trÇn thuËt kiÓu "thuyÕt tho¹i" (kÓ chuyÖn) §©y lµ kiÓu ng−êi trÇn thuËt ®iÓn h×nh trong c¸c tho¹i b¶n hoÆc "nghÜ tho¹i b¶n" (m« pháng tho¹i b¶n) Trung Quèc, lµ nh÷ng truyÖn kÓ theo phong c¸ch nãi trùc tiÕp tr−íc c«ng chóng. §Æc ®iÓm thø nhÊt lµ ng−êi trÇn thuËt ®èi tho¹i víi ng−êi nghe, ng−êi xem, thay hä nªu th¾c m¾c, gi¶i thÝch vÒ c¸ch kÓ cña m×nh, chç nµo dõng, t¸ch mçi chuyÖn ra, chç nµo kÓ tiÕp,... VÝ dô, khi kÓ mét nh©n vËt l¹ xuÊt hiÖn, ng−êi trÇn thuËt bÌn hái : "KÎ Êy lµ ai ?". Khi nh©n vËt gÆp n¹n l¹i hái : "TÝnh mÖnh anh ta thÕ nµo ?". §Æc ®iÓm thø hai cña ng−êi trÇn thuËt nµy lµ th−êng xuyªn nghÞ luËn, ®äc th¬ lµm chøng, ®Æc biÖt lµ th¬ ®êi sau dïng ®Ó ®¸nh gi¸ nh©n vËt lÞch sö. NhiÒu khi ng−êi kÓ th«ng b¸o cho ng−êi nghe c¸c hËu qu¶ vÒ sau cña nh©n vËt. §Æc ®iÓm thø ba lµ ng−êi trÇn thuËt nµy ®øng ngoµi truyÖn, tha hå miªu t¶, ®èi chiÕu, so s¸nh víi c¸c nh©n vËt kh¸c, ph©n tÝch t©m lý,... Lo¹i h×nh trÇn thuËt nµy rÊt phæ biÕn trong Tam ng«n cña Phïng Méng Long, NhÞ ph¸ch cña L¨ng M«ng S¬, trong c¸c tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi th«ng tôc nh− Thuû hö, Tam quèc diÔn nghÜa, T©y du ký ®Òu lµ lo¹i h×nh trÇn thuËt toµn tri, ng−êi kÓ biÕt tr−íc, biÕt hÕt. d) Ng−êi trÇn thuËt c¸ thÓ ho¸, c¸ tÝnh ho¸ Trong tiÓu thuyÕt Trung Quèc, b¾t ®Çu tõ Nho l©m ngo¹i sö vµ Hång l©u méng dÇn dÇn xuÊt hiÖn ng−êi trÇn thuËt c¸ tÝnh ho¸. Trong Hång l©u méng, ng−êi trÇn thuËt bao gåm t¸c gi¶ (1), ng−êi giíi thiÖu s¸ng t¸c, ng−êi kÓ chuyÖn tho¹i b¶n (thuyÕt th−) giíi thiÖu nguån gèc hßn ®¸. Hßn ®¸ (1) ho¸ thµnh ng−êi nhËp thÕ, Kh«ng Kh«ng ®¹o nh©n lµ ng−êi sao lôc v¨n tù trªn ®¸, t¸c gi¶ (2) − ng−êi ®äc vµ chØnh lý v¨n b¶n trªn ®¸, hßn ®¸ (2) lµ ng−êi trÇn thuËt c©u chuyÖn.

138

Ng−êi trÇn thuËt hßn ®¸ ®ãng vai trß b×nh luËn, gi¶i thÝch. Ng−êi trÇn thuËt cã khi lµ Kh«ng Kh«ng ®¹o nh©n. §iÒu ®Æc biÖt lµ trong trÇn thuËt, ng−êi trÇn thuËt chuyÓn lêi trÇn thuËt cho nh©n vËt, biÕn ng−êi trÇn thuËt tõ kiÓu toµn tri thµnh ng−êi bÞ giíi h¹n. Ng−êi trÇn thuËt lµ nh©n vËt thuéc bËc thø hai nµy cã mÊy lo¹i : kÓ chuyÖn m×nh, kÓ chuyÖn cho ng−êi, cã khi kÓ chuyÖn qu¸ khø, cã khi kÓ chuyÖn hiÖn t¹i. B−íc sang thÕ kû XX ng−êi trÇn thuËt c¸ tÝnh ho¸ chiÕm −u thÕ. Trong tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi ch÷ H¸n ViÖt Nam, tõ Nam triÒu c«ng nghiÖp diÔn chÝ ®Õn Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®Òu sö dông ng−êi trÇn thuËt toµn tri, h×nh thøc gÇn víi ng−êi trÇn thuËt sö quan, kh«ng cã h×nh thøc kÓ miÖng cña ng−êi thuyÕt th− nh− tiÓu thuyÕt Trung Quèc, bëi v¨n ng«n ®èi víi ng−êi ViÖt lµ tö ng÷. Trong TruyÒn kú m¹n lôc cã ng−êi trÇn thuËt toµn tri vµ ng−êi b×nh luËn khi cã quan ®iÓm riªng. Ng−êi b×nh luËn vµ ng−êi trÇn thuËt kh«ng ph¶i lµ mét, t¹o thµnh mét h×nh thøc ®èi tho¹i kÝn ®¸o. Trong Th¸nh T«ng di th¶o, cã truyÖn nhµ vua xuÊt hiÖn nh− lµ ng−êi trÇn thuËt x−ng "ta", nh−ng «ng chØ xuÊt hiÖn ®Ó chøng kiÕn, lµ ng−êi biÕt sù viÖc, chø kh«ng ph¶i lµ ng−êi trÇn thuËt. S¬n Nam Thóc lµ ng−êi b×nh luËn nhiÒu khi ®ãng vai trß x−ng tông vua Lª Th¸nh T«ng. Trong truyÖn N«m chØ tõ TruyÖn hoa tiªn vµ ®Æc biÖt TruyÖn KiÒu xuÊt hiÖn ng−êi trÇn thuËt c¸ thÓ ho¸, trÇn thuËt ®a chñ thÓ, trÇn thuËt theo ®iÓm nh×n nh©n vËt. Tõ c¸c truyÖn, tiÓu thuyÕt quèc ng÷, ng−êi trÇn thuËt c¸ thÓ ho¸ ngµy cµng chiÕm −u thÕ. §iÓm nh×n nh©n vËt lu«n lu«n lµ ®iÓm tùa cña trÇn thuËt. ë Tè T©m cña Hoµng Ngäc Ph¸ch t¸c gi¶ xuÊt hiÖn nh− lµ ng−êi chÐp truyÖn kÓ l¹i lai lÞch cuèn s¸ch, tù x−ng lµ ký gi¶, x−ng "t«i" giíi thiÖu ng−êi trÇn thuËt lµ §¹m Thuû, kÓ chuyÖn §¹m Thuû tiÕp theo lµ trÇn thuËt theo h×nh thøc th− cña Tè T©m. Ba ng−êi trÇn thuËt, ba gãc ®é lµm cho c©u chuyÖn thªm s©u s¾c, mçi ng−êi ®Òu gi·i bµy quan ®iÓm, t©m sù cña m×nh. e) Ng−êi trÇn thuËt hiÖn ®¹i chñ nghÜa vµ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa Trong tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i chñ nghÜa t¸c gi¶ lïi vÒ phÝa sau, nh−êng chç cho ng−êi trÇn thuËt, mµ ho¹t ®éng trÇn thuËt thiªn vÒ tr×nh bµy, kh«ng cßn ph©n tÝch, gi·i bµy, thuyÕt gi¸o nh− tiÓu thuyÕt thÕ kû XIX. Nh©n vËt th−êng bÞ trõu t−îng ®i, chØ cßn lµ ý thøc, c¸i nh×n, ®iÓm nh×n nh©n vËt trong trÇn thuËt th−êng trïng víi dßng ý thøc, sù trÇn thuËt th−êng lµ kh«ng gian ho¸ thêi gian, vÝ dô Hoa hång cho Emili cña Faulkner. TrÇn thuËt nhiÒu gãc ®é, nh− truyÖn Sãng cña Woolf, do s¸u tuyÕn ®éc tho¹i néi t©m t¹o thµnh. TiÓu thuyÕt ¢m thanh vµ cuång né cña Faulkner cã nhiÒu gãc ®é trÇn thuËt. Trong tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i, víi quan niÖm "t¸c gi¶ ®· chÕt" ng−êi ®äc ®ãng vai trß chñ ®¹o trong tiÕp nhËn. V¨n b¶n trÇn thuËt tæ chøc nh− mét tËp hîp siªu v¨n b¶n (supertex), liªn v¨n b¶n (intertext), cã tÝnh chÊt më, ®Ó ng−êi ®äc tù tæ chøc, lý gi¶i theo ng÷ c¶nh cña

139

m×nh. Nh©n vËt trë thµnh c¸i bãng, c¸i mÆt n¹, chØ cßn lµ mét ch÷ c¸i. Chuçi sù kiÖn bÞ c¾t rêi, nhiÒu khi trïng lÆp, m©u thuÉn, trÇn thuËt tõ nhiÒu gãc ®é (vÝ dô truyÖn B¶o mÉu cña R. Coover, 1932, theo t¸c gi¶ Trung Quèc Hå Toµn Sinh (Trung Quèc, 2002) ®· cung cÊp biÓu mÉu sau ®Ó tham kh¶o : §Æc tr−ng v¨n b¶n

Chñ nghÜa hiÖn thùc

Chñ nghÜa hiÖn ®¹i

Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i

Sù thËt muèn biÓu hiÖn

Sù thËt hiÖn thùc kh¸ch quan

Sù thËt t©m lý

Sù thËt ng«n ng÷

T¸c gi¶

Næi bËt

Èn m×nh

"§· chÕt"

Nh©n vËt

Ng−êi thËt

Nh©n c¸ch

C¸i bãng

KÕt cÊu truyÖn

KiÓu "tÝch t¾c" (KÕt cÊu khÐp)

KiÓu "tÝch t¾c tÝch" (KÕt cÊu më)

KiÓu "t¾c tÝch" (KÕt cÊu x¸o trén)

Miªu t¶

T×m hiÖu qu¶ nh− thËt

Nh¹t ho¸ thµnh thÓ hiÖn cña ý thøc nh©n vËt

Nh¹t ho¸, thËm chÝ lµ "vËt ho¸"

Gãc ®é trÇn thuËt

§¬n nhÊt, thèng nhÊt

NhiÒu gãc ®é

Lu«n ®æi thay gãc ®é

Lêi trÇn thuËt

TuyÕn tÝnh, cã tÇng bËc

Xo¸ mê tÇng bËc

KiÓu cïng mÆt b»ng, v¨n b¶n cã nhiÒu líp

Ng«n ng÷

KiÓu ho¸n dô

C¶ ho¸n dô lÉn Èn dô

KiÓu Èn dô

D¹ng trÇn thuËt

TuyÕn tÝnh, lÞch ®¹i, khÐp kÝn

LÆp ®i lÆp l¹i, ®ång ®¹i, më

§øt ®o¹n, tù do, ®ïa bìn

BiÓu nµy cho thÊy Ýt nhiÒu ®æi thay trong thi ph¸p trÇn thuËt. Mçi h×nh thøc ®Òu cã quan niÖm cña nã, më ra nh÷ng kh¶ n¨ng tiÕp nhËn kh¸c nhau, cã −u vµ nh−îc kh¸c nhau, hoµn toµn kh«ng cã nghÜa r»ng c¸c h×nh thøc trÇn thuËt sau lµ tiÕn bé h¬n, c¸ch m¹ng h¬n. NghÖ thuËt lµ qu¸ tr×nh t×m tßi, lµ ho¹t ®éng kh«ng tù tho¶ m·n vµ kh«ng ngõng lùa chän. ChØ cã thêi gian míi cho ta c©u tr¶ lêi vµ ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ cña nh÷ng t×m tßi ®ã.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. V¨n b¶n trÇn thuËt lµ g× ? Nªu c¸c yÕu tè cña nã. Cho biÕt néi dung c¸c kh¸i niÖm ng−êi trÇn thuËt, tÇng bËc trÇn thuËt vµ ý nghÜa cña chóng ®èi víi ph©n tÝch v¨n b¶n trÇn thuËt. 2. §iÓm nh×n trong v¨n b¶n lµ g× ? Ng−êi ta nãi "®iÓm nh×n" lµ mét thuËt ng÷ cã tÝnh Èn dô, nªn hiÓu nh− thÕ nµo ?

140

3. §iÓm nh×n t−¬ng quan víi chñ thÓ ng«n tõ nh− thÕ nµo ? §iÓm nh×n v¨n b¶n bao gåm nh÷ng mÆt nµo ? Nªu vÝ dô. 4. V× sao nãi ®iÓm nh×n v¨n b¶n lµ mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö ? Nªu vÝ dô 5. §iÓm nh×n v¨n b¶n thÓ hiÖn sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña t¸c gi¶. Nªu vÝ dô thuyÕt minh. 6. M« h×nh tù sù lµ g× ? M« h×nh tù sù cã quan hÖ nh− thÕ nµo víi kiÓu ng−êi trÇn thuËt trong v¨n häc ? 7. Ph©n tÝch ®iÓm nh×n v¨n b¶n trong mét t¸c phÈm tù chän (Gîi ý : Ng−êi l¸i ®ß S«ng §µ, Ng−êi ®i t×m h×nh cña n−íc).

141

Ch−¬ng X

NG¤N tõ NGHÖ THUËT

I - Ng«n tõ TRONG V¡N HäC Lµ MéT HIÖN T−îng NGHÖ THUËT V¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ nh−ng kh«ng chØ lµ ng«n tõ. NghÖ thuËt ng«n tõ tõ xa x−a ®· bao gåm kh«ng chØ th¬ tr÷ t×nh, kÞch, sö thi, mµ bao gåm c¶ nghÖ thuËt hïng biÖn dïng trong gi¶ng ®¹o, trong xÐt xö, trong diÔn thuyÕt chÝnh trÞ tr−íc c«ng chóng. Ngµy nay, víi sù ph¸t triÓn cña b¸o chÝ vµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng (ph¸t thanh, truyÒn h×nh, b¨ng h×nh,...) th× ph¹m vi cña nghÖ thuËt ng«n tõ cßn réng h¬n vµ ®æi kh¸c. Do vËy, khi nãi v¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ, ta chØ nãi tíi mét lo¹i h×nh cña nghÖ thuËt ®ã − tøc lµ lo¹i h×nh sö dông ng«n tõ ®Ó s¸ng t¹o ra thÕ giíi nghÖ thuËt, v× môc ®Ých nghÖ thuËt. Chóng ta kh«ng nªn quªn b¸o chÝ còng lµ mét nghÖ thuËt ng«n tõ ®Æc thï cã nhiÖm vô ®−a tin sao cho næi bËt nhÊt, g©y ®−îc chó ý nhiÒu nhÊt theo mét khuynh h−íng nµo ®ã. Ng«n tõ v¨n häc do vËy, kh«ng chØ kh¸c víi lêi nãi tù nhiªn h»ng ngµy, kh¸c víi c¸c h×nh thøc giao tiÕp phi nghÖ thuËt, mµ còng kh¸c víi h×nh thøc cña c¸c nghÖ thuËt ng«n tõ kh¸c, bëi chóng lµ c¸c lo¹i h×nh ký hiÖu kh¸c nhau, giao tiÕp b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau. Trong ®êi sèng h»ng ngµy ng«n tõ ®−îc sö dông víi môc ®Ých giao tiÕp, truyÒn ®¹t th«ng tin, cèt nãi sao cho ng−êi nghe hiÓu râ, ng−êi nãi cã thÓ nãi ®ñ mäi c¸ch, kÓ c¶ c¸c ph−¬ng tiÖn phi ng«n tõ nh− biÓu hiÖn cña nÐt mÆt, giäng nãi lªn cao, xuèng thÊp, gËt ®Çu, vÉy tay,... Do vËy, lêi nãi th−êng ngÉu nhiªn, t¹m thêi, nãi xong th× th«i. Ng«n tõ v¨n häc lµ ng«n tõ ®−îc lùa chän, ®−îc tæ chøc thµnh v¨n b¶n cè ®Þnh, sao cho nãi mét lÇn mµ cã thÓ giao tiÕp m·i m·i. M. Bakhtin cã nãi : "Sù miªu t¶ nghÖ thuËt lµ sù miªu t¶ Sub specie aeternitates (tr−íc c¸i vÜnh h»ng), chØ cã nh÷ng ng«n tõ, h×nh ¶nh xøng ®¸ng ®Ó ghi nhí mu«n ®êi". NÕu ng«n tõ h»ng ngµy trong ®êi sèng phô thuéc vµo ng÷ c¶nh trùc tiÕp, th× ng«n tõ nghÖ thuËt dùa vµo nguyªn t¾c thñ tiªu ®Æc tr−ng trùc tiÕp cña ng÷ c¶nh. Nã chØ cã ng÷ c¶nh thêi ®¹i, ng÷ c¶nh v¨n ho¸, ng÷ c¶nh néi t¹i cña chÝnh nã. Ch¼ng h¹n, bµi B¹n ®Õn ch¬i nhµ cña NguyÔn KhuyÕn, ta kh«ng thÓ biÕt b¹n lµ ai, lóc nµo. Còng vËy, bµi V« ®Ò cña Lý Th−¬ng Èn kh«ng cã c¶ ®¹i tõ nh©n x−ng. Do ®ã, ng«n tõ v¨n häc ph¶i ®−îc hiÓu trong ng÷ c¶nh do nã t¹o nªn. V¨n häc sö dông ng«n ng÷, nh−ng v¨n häc vµ ng«n ng÷ lµ hai lo¹i h×nh ký hiÖu kh¸c nhau, do ®ã kh«ng thÓ suy trùc tiÕp ®Æc ®iÓm cña ng«n tõ nghÖ thuËt tõ ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷. Mµ ®©y lµ ®iÒu nhÇm lÉn rÊt phæ biÕn. Ng«n tõ v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt do nghÖ sÜ s¸ng t¹o theo quy luËt chung cña nghÖ thuËt. V¨n b¶n nghÖ thuËt ph¶i truyÒn ®¹t mét ý nghÜa mµ kh«ng mét ph¸t ng«n ®ång nghÜa nµo cã thÓ thay thÕ ®−îc (G.V. Xtªpanèp). M. Bakhtin cã nãi r»ng thËt lµ ng©y th¬ nÕu cho r»ng nghÖ sÜ chØ cÇn mét ng«n ng÷ nh− lµ ng«n ng÷, tøc lµ ng«n ng÷ cña nhµ ng«n ng÷ häc (bëi v× chØ nhµ ng«n ng÷ häc míi nghiªn cøu ng«n ng÷ nh− lµ mét ng«n ng÷). Thùc ra, nghÖ sÜ gia c«ng ng«n ng÷, nh−ng kh«ng nh− ng«n ng÷ ; bëi v× anh ta sÏ kh¾c phôc ng«n ng÷ nh− lµ ng«n ng÷ ®Ó biÕn nã thµnh ph−¬ng

142

(1) tiÖn biÓu hiÖn nghÖ thuËt . Nhµ th¬ kh«ng ph¶i s¸ng t¹o trong thÕ giíi cña ng«n ng÷, mµ chØ lµ sö dông nã th«i ®Ó s¸ng t¹o trong thÕ giíi nghÖ thuËt cña m×nh. P«xpªlèp còng nãi vÒ t− duy nghÖ thuËt víi sù trî gióp cña ng«n tõ. Ng«n tõ chØ trî gióp th«i chø kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶, bëi v× chÝnh ng«n tõ còng bÊt lùc tr−íc ®ßi hái cña nghÖ thuËt v¨n häc. NhiÖm vô chung cña s¸ng t¹o lµ kh¾c phôc mäi chÊt liÖu, tõ chÊt liÖu ®êi sèng tíi chÊt liÖu ng«n ng÷. V× vËy ng«n tõ v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt.

Chøc n¨ng cña ng«n tõ nghÖ thuËt lµ s¸ng t¹o ra thùc t¹i nghÖ thuËt, s¸ng t¹o ra kh¸ch thÓ thÈm mü, ®ång thêi s¸ng t¹o ra b¶n th©n c¸c h×nh t−îng ng«n tõ, c¸c biÓu t−îng nghÖ thuËt, c¸c h×nh thøc lêi th¬, lêi v¨n xu«i nghÖ thuËt, ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu giao tiÕp nghÖ thuËt. Tr−íc nay mét sè c«ng tr×nh lý luËn chØ xem ng«n ng÷ v¨n häc nh− mét ph−¬ng tiÖn bÒ ngoµi, mét ph−¬ng tiÖn gi¶n ®¬n ®Ó truyÒn ®¹t c¸i h×nh t−îng cã s½n. Víi c¸ch hiÓu ®ã, cã ng−êi xem ng«n ng÷ kh«ng quan träng h¬n chi tiÕt. Nhµ nghiªn cøu Christopher Caudwell trong s¸ch ¶o ¶nh vµ hiÖn thùc (1958) cho r»ng : C¸c tiÓu thuyÕt kh«ng ph¶i ®−îc tæ hîp b»ng tõ ng÷, mµ lµ tæ hîp b»ng c¸c sù viÖc, hµnh ®éng, b»ng chÊt liÖu, b»ng con ng−êi, gièng nh− lµ mét vë kÞch. Nhµ nghiªn cøu James Phelan l¹i cho r»ng ng«n tõ lµ cÇn nh−ng kh«ng quan träng. Cã tiÓu thuyÕt ng«n tõ kh«ng hay mµ nã vÉn hay (ThÕ giíi xuÊt hiÖn tõ ng«n tõ, 1981). Cã ng−êi chØ chó ý tíi c¸ tÝnh cña ng«n tõ nh©n vËt vµ ng«n tõ t¸c gi¶. Mét sè t¸c gi¶ kh¸c xem "chÊt th¬" cña ng«n tõ n»m ë cÊu t¹o Èn dô cña nã. C¸c nhµ gi¶i cÊu tróc chñ nghÜa th× l¹i xem ng«n tõ nghÖ thuËt kh«ng ®¸ng tin cËy, ch¼ng qua lµ trß ch¬i dùa trªn sù t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt cña c¸c ký hiÖu. Tuy vËy, c¸c lý luËn cùc ®oan kh«ng thÓ phñ nhËn tÝnh x¸c ®Þnh cña ng«n tõ, ®iÒu kiÖn cña giao tiÕp vµ cña tÝnh ®a nghÜa. Trong ngµnh ng÷ v¨n häc l¹i cã quan niÖm vÒ tÝnh ®éc lËp tuyÖt ®èi cña s¸ng t¸c v¨n häc, tøc lµ xem gi¸ trÞ, b¶n chÊt cña v¨n häc n»m trong v¨n b¶n ng«n tõ, ph©n tÝch ng«n tõ ®−îc thùc hiÖn thay thÕ cho viÖc ph©n tÝch néi dung cuéc sèng ®−îc thÓ hiÖn trong ®ã. §ã lµ mét cùc ®oan kh¸c ph¶n øng l¹i víi c¸ch tiÕp cËn thùc dông, kh«ng biÕt ®Õn ng«n ng÷ nghÖ thuËt. Trong v¨n häc, néi dung vµ ng«n tõ kh«ng t¸ch rêi nhau, cho nªn hiÖn t¹i c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc cã xu h−íng vËn dông tri thøc ng«n ng÷ häc, cßn c¸c nhµ ng«n ng÷ häc ®· cã khuynh h−íng kh¸m ph¸ ®Æc thï v¨n häc b»ng ng«n ng÷. Dï thÕ nµo th× tÝnh h×nh t−îng cña v¨n häc vµ ng«n ng÷ v¨n häc vÉn ®−îc thõa nhËn. Do ng«n tõ nghÖ thuËt lµ mét lo¹i h×nh ký hiÖu kh¸c so víi ng«n ng÷, cho nªn vÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc tr−ng cña ng«n tõ nghÖ thuËt, ph©n biÖt víi ng«n ng÷. Cã hai c¸ch x¸c ®Þnh. Mét lµ c¸c x¸c ®Þnh ®Þnh tÝnh. Ng−êi ta liÖt kª c¸c tÝnh chÊt, thuéc tÝnh mµ ng«n tõ nghÖ thuËt cã thÓ cã. Nµo lµ tÝnh h×nh t−îng, tÝnh cô thÓ, gîi c¶m, tÝnh c¸ thÓ ho¸, tÝnh hµm sóc, tÝnh chÝnh x¸c,... C¸c "tÝnh" ®ã ®óng lµ cã trong lêi v¨n nghÖ thuËt, nh−ng c¸ch x¸c ®Þnh ®ã kh«ng khoa häc. Mét lµ lÏ nµo c¸c thuéc tÝnh ®ã kh«ng cã trong ng«n ng÷ tù nhiªn, ®êi th−êng ? Lêi cña ai mµ ch¼ng c¸ thÓ ho¸ mét c¸ch tù nhiªn ? Lêi nãi cña ng−êi víi ng−êi – mÑ víi con, ng−êi yªu víi ng−êi yªu,... lÏ nµo kh«ng cã tÝnh cô thÓ, gîi c¶m ? DÔ th−êng trong sinh ho¹t ng−êi ta kh«ng vÝ von, kh«ng Èn dô, kh«ng nãi l¸i, kh«ng giÔu nh¹i hay sao ? Hai lµ con sè thuéc tÝnh nªu trªn râ rµng lµ ch−a ®ñ. Ng−êi ta cã

(1) M. Bakhtin, Mü häc s¸ng t¹o ng«n tõ, S®d, tr. 167.

143

thÓ nãi thªm : tÝnh −íc lÖ, tÝnh ®a nghÜa, tÝnh t¹o h×nh, tÝnh biÓu hiÖn, tÝnh kh¸c th−êng, tÝnh nhÞp ®iÖu,... Cã thÓ nãi c¸c tÝnh chÊt trªn ®Òu cã trong mäi lêi nãi thùc tÕ, chØ cã trong v¨n häc chóng míi biÓu hiÖn tËp trung h¬n, thuÇn tuý h¬n. V× sao nh− vËy ? ë ®©y ph¶i cã c¸ch tiÕp cËn tõ phÝa cÊu tróc. V. Sc¬lèpxki ®· nãi ®Õn tÝnh l¹ ho¸, ®−îc nhiÒu ng−êi t¸n ®ång. R. Jakobson ®· xuÊt ph¸t tõ c¸c chøc n¨ng giao tiÕp mµ x¸c ®Þnh tÝnh th¬ cña ng«n tõ th¬, «ng nãi tíi "chøc n¨ng cña th¬ lµ ®em nguyªn t¾c ®ång ®¼ng tõ qu¸ tr×nh lùa chän chuyÓn vµo qu¸ tr×nh tæ hîp. §ång ®¼ng trë thµnh biÖn ph¸p t¹o thµnh cña trËt tù lêi th¬". Nguyªn t¾c ®ã lµm cho ng−êi ®äc chó ý vµo b¶n th©n tæ chøc cña lêi th¬. ë ®©y, Jakobson gièng nh− Sc¬lèpxki, chØ chó ý vµo c¸ch tæ chøc chÊt liÖu, mµ kh«ng chó ý ®Õn mèi quan hÖ gi÷a c¸ch tæ chøc chÊt liÖu víi nh÷ng ng−êi giao tiÕp b»ng chÊt liÖu ®ã. ¤ng chØ thÊy mèi quan hÖ "h− cÊu", "gi¶ ®Þnh" gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp b»ng v¨n häc khi ®Ò cËp ®Õn kiÓu v¨n b¶n ho¸n dô vµ Èn dô trong chñ nghÜa hiÖn thùc, chñ nghÜa l·ng m¹n. Do ®ã, quan niÖm cña «ng tuy khoa häc nh−ng ch−a ®Çy ®ñ. Trong giao tiÕp thùc dông, tù nhiªn h»ng ngµy hay giao tiÕp khoa häc, ng−êi ph¸t vµ ng−êi nhËn mang môc ®Ých thùc dông. Cßn trong nghÖ thuËt th× l¹i kh¸c. NhiÒu ng−êi ®· nhËn xÐt rÊt ®óng, ®äc th¬ lµ ®äc "kÐ", cßn lµm th¬ th× bãng giã. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong cÊu tróc ®Æc biÖt cña ng«n tõ v¨n häc. Theo nhµ nghiªn cøu Nga B.O. Korman, trong bÊt kú lêi nãi nµo ta ®Òu cã thÓ ph©n biÖt ba yÕu tè : t¸c gi¶ lêi nãi, chñ thÓ lêi nãi vµ ý thøc lêi nãi. Trong lêi nãi thùc dông ba yÕu tè trªn thèng nhÊt trän vÑn víi nhau. Do ®ã, t¸c gi¶ trong thùc tÕ cã vÞ trÝ x· héi cµng quan träng th× lêi nãi cña anh ta cµng quan träng. D©n gian ®· cã c©u : "Vai mang tói b¹c kÌ kÌ Nãi Êm nãi í ng−êi nghe Çm Çm". Ng−êi ta nghe lêi nãi cña tói b¹c. Trong v¨n häc th× kh«ng thÕ. T¸c gi¶ lêi nãi ®øng ngoµi t¸c phÈm, nh−êng lêi cho chñ thÓ lêi nãi. Sù t¸ch biÖt nµy lµ rÊt râ rÖt. VÝ dô, trong bµi th¬ Ng−êi con g¸i ViÖt Nam, víi t− c¸ch t¸c gi¶ bµi th¬, Tè H÷u ghi lêi ®Ò tÆng : TÆng chÞ Lý anh dòng. Nh−ng trong bµi th¬ th× chñ thÓ lêi th¬ l¹i x−ng chÞ Lý b»ng em : Em lµ ai ? C« g¸i hay nµng tiªn, Em cã tuæi hay kh«ng cã tuæi, M¸i tãc em ®©y, hay lµ m©y lµ suèi. §«i m¾t em nh×n hay chíp löa ®ªm d«ng, ThÞt da em hay lµ s¾t lµ ®ång ? Sù ph©n biÖt Êy cho phÐp t¸c gi¶ béc lé c¶m xóc th¬ cña chñ thÓ thi sÜ. Còng nh− vËy trong c¸c bµi BÇm ¬i, Bµ bñ, Ph¸ ®−êng,... lêi cña anh bé ®éi, bµ mÑ chiÕn sÜ, ng−êi d©n c«ng quan träng h¬n lêi cña t¸c gi¶ Tè H÷u. Sù t¸ch biÖt t¸c gi¶ ra ngoµi ®· lµm cho ho¹t ®éng giao tiÕp nghÖ thuËt trong v¨n häc kh¸c víi giao tiÕp ng«n tõ th«ng th−êng. Xin xem s¬ ®å sau : (T¸c gi¶)

Nh©n vËt tr÷ t×nh ng−êi trÇn thuËt (chñ thÓ lêi nãi)

ph¸t ng«n (v¨n b¶n nghÖ thuËt)

Ng−êi nhËn nghÖ thuËt

Ng−êi ®äc thùc tÕ

ë ®©y t¸c gi¶ lµ nguån th«ng tin, nh−ng kh«ng ph¶i lµ ng−êi ph¸t ng«n. Chñ thÓ lêi nãi trong v¨n häc lµ mét s¶n phÈm h− cÊu v−ît lªn t¸c gi¶ thùc t¹i. V¨n b¶n nghÖ thuËt lµ s¶n

144

phÈm cña mét ho¹t ®éng giao tiÕp ®Æc thï. Chñ thÓ tiÕp nhËn lµ mét vai tiÕp nhËn cã tÝnh nghÖ thuËt trong ng−êi ®äc thùc tÕ. TÝnh h×nh t−îng cña ng«n ng÷ tr−íc hÕt ph¸t sinh tõ tÝnh h×nh t−îng cña chñ thÓ lêi nãi ®−îc s¸ng t¹o b»ng t−ëng t−îng. Mäi ng«n tõ ®Òu lµ cña chñ thÓ lêi nãi do t¸c gi¶ s¸ng t¹o ra, cho nªn ng«n tõ Êy mang tÝnh h×nh t−îng. Nhê tÝnh h×nh t−îng nµy mµ trong v¨n häc kh«ng chØ con ng−êi, mµ c¶ c©y cá, mu«ng thó, m©y giã còng ®Òu cã thÓ ph¸t ng«n, kh«ng chØ ng−êi sèng mµ c¶ ng−êi chÕt, ma quû ®Òu cã ng«n tõ cña chóng. Nhê vËy mµ tiÕng nãi v¨n häc lµ tiÕng nãi d©n chñ vµ phæ qu¸t. MÆt kh¸c, do tÝnh h×nh t−îng ph¸i sinh nãi trªn mµ tÝnh h×nh t−îng cña b¶n th©n ng«n tõ v¨n häc cã ®æi thay vÒ chÊt. Th«ng th−êng ng−êi ta hiÓu tÝnh h×nh t−îng cña ng«n tõ qua c¸c ph−¬ng thøc tu tõ nh− Èn dô, nh©n ho¸. Khi ta nãi mét ng−êi lµ "hãt hay" th× ch÷ "hãt" lµ h×nh t−îng vÒ lêi nãi t©ng bèc, xu nÞnh. Nh−ng tÝnh h×nh t−îng kiÓu ®ã kh«ng ph¶i lµ ®éc quyÒn cña v¨n häc. Ng−êi ta sö dông nã h»ng ngµy, trong ®êi sèng, trong b¸o chÝ, c¶ trong v¨n b¶n chÝnh luËn. TÝnh h×nh t−îng cña ng«n tõ v¨n häc thÓ hiÖn ë chç, toµn bé ng«n tõ ®Òu lµ s¶n phÈm h− cÊu cïng víi chñ thÓ lêi nãi, lµ thø ng«n tõ miªu t¶ mµ tõ vÇn, nhÞp, tõ, c©u vµ tæ hîp trªn c©u ®Òu cã chøc n¨ng biÓu diÔn nh− diÔn viªn trªn s©n khÊu nh»m t¸i hiÖn thùc t¹i nghÖ thuËt. Do ®ã, ng«n tõ v¨n häc kh«ng gi¶n ®¬n lµ chØ ra mét thùc t¹i ngoµi nã, mµ lµ t¸i hiÖn mét thùc t¹i vµo trong b¶n th©n nã. ChÝnh v× vËy ng«n tõ v¨n häc thiªn vÒ tÝnh néi chØ, chØ ra c¸i thÕ giíi nghÖ thuËt kh¸c víi tÝnh ngo¹i chØ cña ng«n tõ h»ng ngµy. §©y lµ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña ng«n tõ nghÖ thuËt : chøc n¨ng s¸ng t¹o h×nh t−îng vµ biÓu hiÖn t− t−ëng, t×nh c¶m cña nhµ v¨n. Khi Th¹ch Lam më ®Çu Hai ®øa trÎ víi c©u : "TiÕng trèng thu trªn c¸i chßi cña huyÖn nhá, tõng tiÕng mét vang ra ®Ó gäi buæi chiÒu" th× c©u v¨n kh«ng chØ th«ng b¸o, mµ t¸i hiÖn c¶ c¸i nhÞp chËm ch¹p, uÓ o¶i cña buæi chiÒu n¬i huyÖn nhá. Kh«ng ph¶i lµ nhÞp ®iÖu kh¸ch quan cña phè huyÖn, mµ lµ nhÞp ®iÖu phè huyÖn trong t©m hån nh©n vËt. V¨n häc ph¶n ¸nh kinh nghiÖm cña con ng−êi ®èi víi thÕ giíi xung quanh b»ng c¶m nhËn c¬ thÓ cña chñ thÓ. Trong bµi th¬ Qua §Ìo Ngang cña Bµ HuyÖn Thanh Quan th× §Ìo Ngang Êy lµ §Ìo Ngang trong c¶m nhËn vµ kinh nghiÖm cña bµ chø kh«ng ph¶i lµ §Ìo Ngang ®Þa lý ë Qu¶ng B×nh. TÝnh h×nh t−îng ë ®©y g¾n víi tÝnh néi chØ trong viÖc s¸ng t¹o thÕ giíi nghÖ thuËt. Ch¼ng h¹n, b¸nh tr«i trong bµi B¸nh tr«i n−íc cña Hå Xu©n H−¬ng kh«ng ph¶i lµ b¸nh tr«i, "miÕng trÇu h«i" trong bµi Mêi trÇu cña bµ còng kh«ng ph¶i lµ mét lo¹i trÇu. §i t×m lo¹i trÇu ë ®©y lµ ®i t×m c¸i ngo¹i chØ phi nghÖ thuËt ! Trong ng«n tõ v¨n häc còng cã tÝnh ngo¹i chØ, chØ ra mét hiÖn t−îng thùc tÕ n»m ngoµi h×nh t−îng, nh−ng nã kh«ng ®ãng vai trß chñ yÕu. VÝ dô, ®o¹n më ®Çu AQ chÝnh truyÖn Lç TÊn ®· nãi kh¸y c¸c nhµ kh¶o chøng nh− Hå ThÝch. Trong v¨n chÝnh luËn, nghÞ luËn, lµ lo¹i v¨n kh«ng ®Æc tr−ng cho v¨n nghÖ thuËt th× tÝnh ngo¹i chØ lµ chñ yÕu. VÝ dô, nh− B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p cña NguyÔn ¸i Quèc. §· lµ v¨n nghÖ thuËt th× tÝnh néi chØ lµ chñ yÕu. Ng«n tõ Êy chØ nh»m x©y dùng thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c gi¶. TÝnh h×nh t−îng trong v¨n häc cßn thÓ hiÖn ë chç ng«n ng÷ trong v¨n häc tù b¶n th©n nã lµ mét h×nh t−îng cña ng«n ng÷. Ng«n tõ cña nh©n vËt trong v¨n xu«i lµ h×nh t−îng hay lµ sù t¸i hiÖn c¸i ng«n ng÷ cña nh©n vËt mµ nhµ v¨n cã thÓ tãm t¾t, t¸i hiÖn

145

®Çy ®ñ, hay chØ ph¸c qua vµi nÐt vÒ ng«n ng÷ ®ã. Trong thi ca, b¶n th©n lêi th¬ víi vÇn, nhÞp ®iÖu, h×nh ¶nh lµ h×nh t−îng vÒ mét ng«n tõ ®Ñp, giµu c¶m xóc mµ ng−êi ta cã thÓ m¬ −íc. Trong v¨n xu«i, viÖc tæ chøc quan hÖ cña c¸c chñ thÓ lêi nãi (ng−êi trÇn thuËt, ng−êi kÓ chuyÖn, nh©n vËt) ®Ó cho ai nãi vÒ ai, ai nãi, ai ®−îc nãi, nãi tõ ®iÓm nh×n nµo ®Òu nh»m t¹o ra tÝnh h×nh t−îng. VÝ dô, ng«n ng÷ nöa trùc tiÕp lµ h×nh t−îng ng«n ng÷ vÒ sù x©m nhËp cña hai ý thøc (ng−êi trÇn thuËt vµ nh©n vËt) chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng nghÖ thuËt. HoÆc nh− lêi ®éc tho¹i néi t©m chÝnh lµ h×nh ¶nh vÒ dßng ý thøc cña con ng−êi, vÒ lêi nãi thÇm kÝn kh«ng ph¸t biÓu ra ngoµi cña nh©n vËt. Ng«n tõ v¨n häc cã h×nh t−îng do nã lµ h×nh t−îng cña ng«n tõ. VÝ dô ®o¹n ®Çu cña truyÖn ChÝ PhÌo : "H¾n võa ®i võa chöi. Bao giê còng vËy, cø r−îu xong lµ h¾n chöi. B¾t ®Çu h¾n chöi trêi. Cã hÒ g× ? Trêi cã cña riªng nhµ nµo ? Råi h¾n chöi ®êi. ThÕ còng ch¼ng sao : ®êi lµ tÊt c¶ nh−ng ch¼ng lµ ai. Tøc m×nh,...". Ba c©u ®Çu lµ lêi cña ng−êi trÇn thuËt, nh−ng tõ c©u thø t−, c©u hái vµ c©u tr¶ lêi lµ lêi cña ai ? Sù ®èi tho¹i ®ã lµ cña ng−êi trÇn thuËt hay c¶ cña ý thøc nh©n vËt n÷a ? Cßn khi miªu t¶ ThÞ Në mét c¸ch tµn nhÉn, ch¼ng lÏ ®Êy lµ lêi vµ ý thøc cña Nam Cao, mét ng−êi chèng l¹i th¸i ®é tµn nhÉn ®èi víi ®ång lo¹i ? T¸c gi¶ lêi nãi lµ Nam Cao, nh−ng ý thøc vµ chñ thÓ lêi nãi ®ã ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i cña Nam Cao. §ã lµ lêi h×nh t−îng vèn mang tÝnh m¬ hå vµ ®a nghÜa, ph¶n ¸nh mét ý thøc tµn nhÉn ®èi víi nh÷ng ng−êi bÊt h¹nh. W. Empson nãi : "TÝnh m¬ hå trong ng«n ng÷ h»ng ngµy chØ mét hiÖn t−îng ng«n ng÷ hÕt søc dÔ thÊy, th−êng lµ rÊt khÐo lÐo, ®¸nh lõa ng−êi nghe. Trong nghÖ thuËt ng−êi ta më réng nghÜa cña tõ ®ã ®Ó chØ bÊt cø lêi v¨n nµo ®em ®Õn sù gi¶i thÝch kh¸c nhau hoÆc hµm chøa ®a nghÜa" (B¶y lo¹i nghÜa m¬ hå). Nh− vËy lµ, ng«n tõ trong v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt do nghÖ sÜ s¸ng t¹o ra theo nguyªn t¾c nghÖ thuËt. TÝnh h×nh t−îng vµ tÝnh tæ chøc ®Æc thï t¹o nªn tÝnh nghÖ thuËt cña nã. Nh−ng cÊu tróc cña ng«n tõ nghÖ thuËt kh«ng chØ lµ t¸ch t¸c gi¶ lêi nãi ra ngoµi, ®−a chñ thÓ lêi nãi lªn ®Þa vÞ ng−êi ph¸t ng«n c¬ b¶n t¹o nªn tÝnh h×nh t−îng cho c¶ v¨n b¶n v¨n häc, mµ cßn ë chç ng«n tõ v¨n häc lµ ng«n tõ "ph¸ vì" cÊu tróc ng«n ng÷ th«ng th−êng ®Ó cÊu t¹o l¹i theo quy t¾c nghÖ thuËt. C¸ch cÊu t¹o c©u th¬ theo ®¬n vÞ nhÞp ®iÖu, c¸ch sö dông c©u danh ng÷, c©u ®èi, c¸ch dïng c¸c phÐp chuyÓn nghÜa, c©u ®¶o trang,... ch¼ng ph¶i g× kh¸c mµ chÝnh lµ lµm yÕu vai trß l« gÝch lý tÝnh vµ tÝnh ph©n tÝch cña ng÷ ph¸p ®Ó gia t¨ng søc biÓu hiÖn c¶m tÝnh. Nã "ph¸ vì" cÊu tróc th«ng th−êng cña có ph¸p ®Ó t¹o ra mét kh«ng gian míi cho mäi sù l¾p ghÐp cã gi¸ trÞ biÓu hiÖn. Nh÷ng tõ míi t¹o nh− : "¨n giã n»m s−¬ng", "b−ím ch¸n ong ch−êng", "giã tùa hoa kÒ", "hån rông ph¸ch rêi",... cña NguyÔn Du, nh÷ng c©u th¬ kiÓu "Xiªn ngang mÆt ®Êt rªu tõng ®¸m - §©m to¹c ch©n m©y ®¸ mÊy hßn" cña Xu©n H−¬ng hoÆc c©u th¬ Lª §¹t : Anh t×m vÒ ®Þa chØ tuæi th¬ Nhµ sè lÎ phè trß ch¬i bá dë Méng anh h−êng tim m«i em bãi ®á

146

Giµn trÇu giµ khua nh÷ng ¸t c¬ r¬i. ®Òu lµ sù cÊu t¹o l¹i - t¸i cÊu tróc cña ng«n tõ nghÖ thuËt.

II - Nh∙n quan vµ lo¹i h×nh ng«n tõ v¨n häc Do tÝnh h×nh t−îng vµ tÝnh tæ chøc ®Æc thï nãi trªn mµ ng«n ng÷ v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng "siªu ng«n ng÷ häc", theo c¸ch hiÓu cña Bakhtin. TÊt nhiªn nãi "siªu ng«n ng÷ häc" cã nghÜa lµ mét hiÖn t−îng n»m ngoµi ®èi t−îng truyÒn thèng cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i, b¾t ®Çu tõ Saussure, chø kh«ng ph¶i nãi lµ nã kh«ng liªn quan víi ng«n ng÷, hoÆc gi¶n ®¬n lµ "lÖch chuÈn ng«n ng÷". Thi ph¸p häc nghiªn cøu ng«n tõ nghÖ thuËt tõ hai cÊp ®é "vÜ m«" vµ "vi m«". Nghiªn cøu vÜ m« lµ nghiªn cøu chØnh thÓ cña ng«n tõ nghÖ thuËt thÓ hiÖn ë c¸c nguyªn t¾c nghÖ thuËt chung trong viÖc sö dông ng«n ng÷. Nghiªn cøu vi m« lµ xem xÐt c¸c h×nh thøc tæ chøc cô thÓ cña ng«n tõ nghÖ thuËt cña t¸c gi¶, t¸c phÈm, thÓ lo¹i. Ng«n tõ v¨n häc b¾t nguån tõ ng«n ng÷ toµn d©n. Nh−ng c¸ch sö dông nã th× phô thuéc vµo nh·n quan ng«n ng÷ cña mçi thêi ®¹i, mçi trµo l−u v¨n häc, g¾n liÒn víi bèi c¶nh v¨n ho¸ khu vùc, d©n téc. Ch−a cã ®iÒu kiÖn ®i s©u vÒ mÆt nµy mét c¸ch toµn diÖn, ë ®©y xin giíi thiÖu quan niÖm cña M. Bakhtin. NÕu nh− cã thÓ chia ng«n ng÷ v¨n häc ra hai ph¹m trï, truyÒn thèng víi thÓ lo¹i sö thi lµ tiªu biÓu vµ ë v¨n häc hiÖn ®¹i víi thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt lµ tiªu biÓu, th× cã thÓ h×nh dung bøc tranh ng«n tõ v¨n häc nh− sau.

1. Sö thi vµ c¸c thÓ lo¹i cïng lo¹i Sö thi nµy còng nh− bi kÞch, tông ca lu«n viÕt vÒ nh÷ng "c¸i cao c¶" víi ý nghÜa, trËt tù gi¸ trÞ cña tõ ®ã trong thùc tÕ - tøc lµ viÕt vÒ c¸c vÞ tiÒn bèi, vÒ c¸c thÇn, c¸c th¸nh, c¸c anh hïng c¸i thÕ, c¸c lý t−ëng cao ®Ñp, v−ît lªn trªn ®êi th−êng, ng−êi th−êng, do ®ã sö thi, bi kÞch, tông ca, v.v. ®ßi hái mét ng«n tõ còng cao c¶, kh¸c h¼n víi ng«n tõ v¨n xu«i ®êi th−êng. Ng«n tõ sö thi, xÐt theo phong c¸ch, giäng ®iÖu, tÝnh chÊt h×nh t−îng th× kh¸c xa ng«n tõ cña ng−êi ®−¬ng thêi nãi vÒ ng−êi ®−¬ng thêi. Ng«n tõ sö thi lµ ng«n tõ theo truyÒn thèng (predanie). "Ng−êi ta yªu nh÷ng ng−êi chÕt theo mét c¸ch kh¸c", v× nh÷ng ng−êi Êy ®· t¸ch biÖt khái ph¹m vi tiÕp xóc víi ng−êi h¸t rong vµ ng−êi nghe cho nªn hä cã thÓ vµ cÇn ph¶i nãi theo mét phong c¸ch kh¸c. Ng«n tõ nãi vÒ ng−êi chÕt, vÒ mÆt phong c¸ch ph¶i kh¸c biÖt s©u s¾c víi ng«n tõ nãi vÒ ng−êi sèng. V× ®èi t−îng miªu t¶ lµ cao c¶, thiªng liªng, cho nªn ng«n tõ kh«ng chØ miªu t¶ mµ suy t«n, vÜnh viÔn ho¸, sao cho c¸c h×nh ¶nh ®ã gi÷ m·i trong ký øc cña hËu thÕ. C¸c h×nh thøc ng«n tõ do ®ã còng ®−îc s¸ng t¹o cho kh¸c víi lêi ¨n tiÕng nãi h»ng ngµy ®Ó thÓ hiÖn sù cao quý, trau chuèt, trang nghiªm. §. LikhachÐp nãi ®Õn tÝnh nghi thøc cña ng«n tõ trung ®¹i. Nh¾c ®Õn c¸c nh©n vËt lµ nãi tíi cha mÑ hä mét c¸ch t«n kÝnh, nh¾c tíi tªn gäi cïng víi tªn hiÖu, t«n x−ng, t¶ ng−êi th× dïng c¸c ®Þnh ng÷ cè ®Þnh, t¶ viÖc th× dïng h×nh ¶nh cã s½n nh− "tiÕng qu¸t nh− sÊm", "khãc nh− m−a", "®i nhanh nh− giã", "c¬n giËn thiªng liªng", "søc m¹nh v« h×nh",... §èi víi mçi h¹ng ng−êi cã mét sè tõ ng÷ miªu t¶ cè ®Þnh tùa nh− ®¹o sÜ, nhµ nho, vâ t−íng, ®Õ v−¬ng trong v¨n häc ph−¬ng §«ng. Ng«n ng÷ v¨n häc Nga cæ x−a kh«ng nh÷ng kh«ng thèng nhÊt, 147

mµ cßn kh«ng ph¶i lµ mét. Cã hai ng«n ng÷ v¨n häc - ng«n ng÷ nhµ thê Xlav¬, gièng nh− tiÕng Latinh ë ph−¬ng T©y vµ tiÕng Ph¹n, tiÕng H¸n cæ ë ph−¬ng §«ng vµ ng«n ng÷ v¨n häc Nga cæ. §Æc ®iÓm nµy còng cã tÝnh lo¹i h×nh chung víi ng«n ng÷ v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i – v¨n H¸n vµ v¨n N«m. Mét ®Æc ®iÓm kh¸c lµ hay dïng lêi trÝch, dÉn ng÷, dïng c©u s½n ®Ó c¶i biªn lµm thµnh bµi míi. Hä t×m c¸c tiÒn lÖ trong qu¸ khø ®Ó dÉn gi¶i viÖc thùc tÕ, t¹o thµnh c¸c ®iÓn cè. Ng«n ng÷ v¨n häc trung ®¹i ®Çy nh÷ng h×nh ¶nh, biÓu tr−ng cè ®Þnh nh− tïng, cóc, tróc, mai, ngäc, rång, m©y,... C¸c h×nh thøc th¬ c¸ch luËt víi niªm, ®èi chÆt chÏ, sè c©u, sè ch÷ cè ®Þnh còng g¾n liÒn víi mét ý thøc vÒ t«n ty, trËt tù, kû luËt thêi trung ®¹i. Khi thêi Êy qua ®i ng−êi ta ph¶i t×m nh÷ng h×nh thøc kh¸c. Nh÷ng nhËn xÐt cña M. Bakhtin, §. LikhachÐp vµ cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c lµ rÊt cã ý nghÜa ®Ó hiÓu lo¹i h×nh ng«n tõ truyÒn thèng.

2. TiÓu thuyÕt − thÓ lo¹i tiªu biÓu cña v¨n häc hiÖn ®¹i C¸c thÓ lo¹i ®èi lËp víi sö thi nh− tiÓu thuyÕt l¹i cã nh·n quan vµ lo¹i h×nh ng«n tõ kh¸c. Trung t©m chó ý cña nã kh«ng ph¶i lµ qu¸ khø ®−îc lý t−ëng ho¸, mµ lµ thêi ®−¬ng ®¹i ®−îc hiÓu nh− lµ sù sèng ®Ých thùc, th× ng«n ng÷ l¹i kh¸c : ng«n tõ cña ng−êi ®ang sèng, n¨ng ®éng vµ ®a d¹ng. §ã lµ lêi vÒ ng−êi sèng, n»m trong ph¹m vi tiÕp xóc suång s·, th©n mËt. Ng«n tõ kh«ng nh»m chia t¸ch ng−êi nghe khái ®èi t−îng miªu t¶ mµ lµm cho hä gÇn l¹i, nh×n s©u vµo chÝnh m×nh. Tõ ®ã t¹o kh¶ n¨ng sö dông tÊt c¶ mäi ph−¬ng tiÖn, mäi s¾c th¸i cña ng«n ng÷ ®êi th−êng vµo v¨n häc. §Æc ®iÓm cña ng«n tõ nµy lµ cã nhiÒu tiÕng nãi. Nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cã tiÕng nãi kh¸c nhau. C¸c nhµ th¬ cã phong c¸ch, giäng ®iÖu kh¸c nhau. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt cã phong c¸ch c¸ nh©n kh¸c nhau. Trong t−¬ng quan víi "ng«n ng÷ chung" nh− tiÕng H¸n, tiÕng Latinh,... vµ víi giao l−u quèc tÕ, ng−êi ta ý thøc ®ù¬c b¶n s¾c ng«n ng÷ d©n téc. V¨n häc hiÖn ®¹i cã ý thøc miªu t¶ ng«n ng÷ ng−êi kh¸c víi ý thøc ®èi tho¹i, ®iÒu ®ã còng lµm cho giäng ®iÖu ng«n tõ phong phó. Cuèi cïng do nghÒ in ph¸t triÓn, ng«n ng÷ v¨n häc viÕt chuyÓn thµnh ng«n ng÷ ®Ó ®äc b»ng m¾t, ®äc thÇm b»ng con ch÷ in. Do ®ã, yªu cÇu c¸ tÝnh ho¸ cµng cao ®Ó bï l¹i sù thiÕu hôt vÒ tån t¹i ©m thanh cña trang in(1).

III - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é ng«n ng÷ 1. Thi ph¸p trong c¸c h×nh thøc tæ chøc tõ vµ côm tõ Thi ph¸p ng«n tõ vi m« tøc lµ phong c¸ch häc ng«n tõ nghÖ thuËt (ph©n biÖt víi phong c¸ch häc ng«n ng÷ vµ phong c¸ch häc lêi nãi - theo V.Vin«gra®èp). NhiÖm vô cña nã lµ nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c nghÖ thuËt thÓ hiÖn trong viÖc sö dông c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ v¨n häc. Tõ xa x−a ®· h×nh thµnh lý thuyÕt tu tõ häc nghiªn cøu c¸c phÐp chuyÓn nghÜa nh»m ®¹t hiÖu qu¶ biÓu hiÖn. Ng−êi ta ®· biÕt c¸c ph−¬ng thøc Èn dô, so s¸nh, nh©n ho¸, ch¬i ch÷, ho¸n dô, c¸c phÐp song hµnh, trïng ®iÖp, v.v. C¸c ph−¬ng thøc vµ biÖn ph¸p Êy cã thÓ nãi lµ (1) Xem : M. Bakhtin, Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt trong s¸ch Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt, H., 1992 ; §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d ; G.Phridlen®¬, MÊy vÊn ®Ò thi ph¸p häc h«m nay trong s¸ch V¨n häc trong sù vËn ®éng cña thêi ®¹i, M¸txc¬va, 1983.

148

chung, nh−ng sù lùa chän vµ vËn dông cô thÓ béc lé nh÷ng nguyªn t¾c nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh, lµm thµnh ®èi t−îng cña thi ph¸p häc ng«n tõ. Ch¼ng h¹n cïng lµ biÖn ph¸p so s¸nh, nh−ng trong ca dao so s¸nh lµ biÖn ph¸p chñ yÕu vµ th−êng mang tÝnh cô t−îng, cô thÓ ho¸ thµnh vËt thÓ nh− : "Cæ tay em tr¾ng nh− ngµ §«i m¾t em liÕc nh− lµ dao cau, Nô c−êi tñm tØm hoa ng©u - C¸i kh¨n ®éi ®Çu nh− thÓ hoa sen", hoÆc "G¸i cã chång nh− g«ng ®eo cæ - Trai kh«ng vî nh− ph¶n gç long ®anh",... Nh−ng trong th¬ l·ng m¹n, chñ yÕu lµ vËn dông phÐp Èn dô, trong khi sö dông so s¸nh th× l¹i xuÊt hiÖn lèi so s¸nh víi hiÖn t−îng trõu t−îng nh− thêi gian : "DÞu dµng nh− thÓ mét mïa thu", "Em th¶nh th¬i nh− buæi s¸ng ®Çu ngµy", "Em m¹nh mÏ nh− buæi chiÒu gi÷a h¹" (Xu©n DiÖu). Trong th¬ Tè H÷u, c¸c vÝ von phÇn nhiÒu lµ vÝ von më réng thµnh h×nh t−îng hoÆc mang néi dung trõu t−îng, suy t«n : − Chóng ®· giÕt nh−ng lµm sao giÕt ®−îc Hån chóng t«i quÈn quanh cïng ®Êt n−íc Nh− bãng dõa «m nh÷ng xãm lµng yªu Nh− bãng cß bay sím sím chiÒu chiÒu Nh− s«ng l¹ch vÉn t¾m ®ång xanh m¸t Nh− sãng biÓn vÉn dËp d×u ca h¸t … − Em sÏ ®i trªn ®−êng Êy thªnh thang Nh− nh÷ng ngµy x−a rùc rì sao vµng. − Nh− ®Ønh non cao tù giÊu h×nh (1) Trong rõng xanh l¸ ghÐt h− vinh. §Þnh ng÷ nghÖ thuËt (Epitet) theo A. N. Vªxªlèpxki lµ "x¸c ®Þnh mét chiÒu cña tõ ng÷, hoÆc lµ ®æi míi h¼n mét ý nghÜa chung, hoÆc lµ nhÊn m¹nh mét tÝnh chÊt ®Æc tr−ng, næi bËt (2) cña ®èi t−îng" , vÝ nh− "bµn tay vµng", "®Çu xanh", "trang sö ®á",... ë ®©y tÊt nhiªn ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt kh«ng chØ biÓu hiÖn ®Æc tr−ng cña ®èi t−îng, mµ ®óng h¬n lµ ®Æc tr−ng cña c¶m nhËn. Còng cã nhiÒu lo¹i ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt vµ chóng ®æi thay trong qu¸ tr×nh v¨n häc. Còng Vªxªlèpxki nhËn ®Þnh : "LÞch sö cña ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt lµ lÞch sö cña phong (3) c¸ch thi ca d−íi d¹ng rót gän" . §óng nh− vËy, nÕu thi ca cæ ®iÓn th−êng dïng c¸c ®Þnh ng÷ cao quý, tao nh· nh− mÆt ngäc, tay ngµ, tãc m©y, hoÆc trõu t−îng nh− : v÷ng nh− nói, s©u nh− biÓn,... th× thi ca hiÖn ®¹i ®· cã nh÷ng ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt kiÓu kh¸c vÝ nh− : "T«i muèn viÕt nh÷ng dßng th¬ t−¬i xanh - VÉn nãng viÕt nh÷ng dßng th¬ löa ch¸y". §Õn th¬ siªu thùc ta l¹i thÊy mét kiÓu ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt kh¸c : "Vî t«i cã mí tãc löa gç, cã t− duy ¸nh chíp cña nhiÖt, cã vãc h×nh ®ång hå c¸t, vî t«i cã vãc h×nh r¸i c¸ trong hµm r¨ng cäp, vî t«i cã miÖng hoa lôa vµ chßm sao cùc lín,..." (A. Breton - Tù do kÕt h«n). Râ rµng cÊu tróc ng«n tõ gièng nhau mµ h×nh thøc néi t¹i cña biÓu hiÖn th× kh¸c nhau. Mäi h×nh thøc cña ng«n tõ biÓu hiÖn ®Òu nh− thÕ, ë ®©y kh«ng tr×nh bµy tÊt c¶. C¸c ng«n tõ nhµ v¨n sö dông còng cã nh÷ng tr−êng nghÜa bao trïm, lµm thµnh tÝnh quan niÖm cña nhµ v¨n. Ch¼ng h¹n, h×nh ¶nh trong th¬ Tè H÷u thÓ hiÖn mét thÕ giíi ®ang bõng

(1) Xem thªm : TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, S®d. (1) A. N. Vªxªlèpxki, Thi ph¸p häc lÞch sö, M¸txc¬va, 1987, tr. 59.

149

s¸ng, bèc ch¸y, nãng báng. ¤ng thÝch c¸c h×nh ¶nh : mÆt trêi ch©n lý, mÆt trêi lªn, ®á nh− sao ho¶, s¸ng sao kim, chãi läi khèi sao b¨ng,... ¤ng thÝch n¾ng víi n¾ng trµn, n¾ng chãi, n¾ng räi, n¾ng soi, n¾ng hanh, n¾ng rùc, n¾ng vµng, n¾ng chang chang,... ¤ng thÝch h×nh ¶nh n¾ng ch¸y : ngän ®uèc thiªng liªng, tr¸i tim nãng báng, c¸t báng l−ng ®åi, nçi nhí ch¸y lßng, th¬ mang c¸nh löa, cuéc ®êi nh− ngän löa,... ¤ng thÝch h×nh ¶nh s¸ng : "¸nh ®«i m¾t s¸ng", "r¹ng mÆt ng−êi", "mçi con ng−êi tù s¸ng", "S¸ng trong nh− ngäc mét con ng−êi", "C¸i miÖng c−êi t−¬i s¸ng dÆm dµi",... C¶nh vËt ®−îc miªu t¶ trong ®é n¶y në tét cïng. PhÈm chÊt con ng−êi th× ®−îc miªu t¶ trong tr¹ng th¸i thuÇn khiÕt, tuyÖt ®èi, bÊt biÕn nh− kiÓu : "Tim gang thÐp vÉn bõng bõng löa chiÕn", "Ch©n kiªu c¨ng kh«ng tho¸i bé bao giê". "T¾m géi lßng ta ch¼ng bao giê c¹n", "gan kh«ng nóng, chÝ kh«ng mßn",... ChÝnh hÖ thèng (1) tõ vùng ®ã lµm cho tiÕng th¬ Tè H÷u mª say, s¸ng ngêi, bay bæng, nhiÖt huyÕt . C¸c tõ ng÷ trong th¬ Hå Xu©n H−¬ng th× l¹i kh¸c. Nã mang nh÷ng ®éng t¸c m¹nh cã tÝnh ph¸ ph¸ch, khiªu khÝch hoÆc b¶n n¨ng : §©m to¹c, xiªn ngang, giã giËt, ch©n xäc, ngøa gan, ®¹p xuèng, n¶y, ®Êm, ®©m ngang, cä m·i, chµnh ra, khÐp l¹i,... nh÷ng ®éng t¸c khiÕm nh· : mãc, khua, quÖt, thèc, cä, xo¹c,... víi c−êng ®é m¹nh, thÓ hiÖn hµnh ®éng cña xóc c¶m(2).

2. Thi ph¸p trong có ph¸p Có ph¸p còng lµ ph¹m vi thÓ hiÖn thi ph¸p. Trong c¸c quy t¾c kÕt hîp cña ng«n tõ có ph¸p còng thÓ hiÖn ®a d¹ng. Ng−êi ta ®· biÕt c¸c phÐp ®¶o trang, ®èi, lÆp l¹i trong th¬. Song hµnh t©m lý theo Vªxªlèpxki lµ biÖn ph¸p ®èi chiÕu kh¸ch thÓ vµ chñ thÓ t¹o thµnh khæ th¬. Ch¼ng h¹n : "Kh«ng thÊy tr¨ng ®»ng sau ®¸m m©y - Kh«ng thÊy chµng trong ®¸m ng−êi" (d©n ca Ba Lan) ; "Quan quan th− c−u - T¹i hµ chi ch©u - YÓu ®iÖu thôc n÷ - Qu©n tö h¶o cÇu" (Kinh thi) ; "Trªn trêi cã ®¸m m©y xanh,... ¦íc g× anh lÊy ®−îc nµng", (ca dao ViÖt Nam),... PhÐp song hµnh t©m lý nµy ë ph−¬ng T©y còng lµ phÐp høng, phÐp tû trong th¬ ca d©n ca Trung Quèc. §èi lµ nguyªn t¾c kÕt hîp quan träng cña th¬, phó. PhÐp lÆp l¹i trªn tÊt c¶ c¸c cÊp ®é : ng÷ ©m, tõ vùng, ®o¹n c©u, c©u lµ nguyªn t¾c kÕt hîp t¹o nhÞp ®iÖu, thèng nhÊt nghÜa vµ më réng nghÜa (Lètman - CÊu tróc v¨n b¶n nghÖ thuËt). NhiÒu ng−êi nãi ®éng tõ lµ h×nh thøc c¬ b¶n cña t− duy b»ng ng«n ng÷ cña chóng ta. VÞ ng÷ ®éng tõ lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt cña ng«n tõ nghÖ thuËt. Nh−ng R. Jakobson ph¸t hiÖn tÝnh phi ®éng tõ trong th¬ mét sè nhµ th¬ Nga. §éng tõ ®−îc thay thÕ b»ng tr¹ng ng÷ ®éng tõ hay tÝnh ®éng tõ cã vai trß t−¬ng tù nh− ®Þnh ng÷ nghÖ thuËt, lµm cho c©u th¬ mang tÝnh chÊt danh ng÷(3). C©u th¬ §−êng luËt Trung Quèc vµ ViÖt Nam còng th−êng ®−îc tæ chøc theo nguyªn t¾c "danh ng÷" : "Giang H¸n t− quy kh¸ch - Cµn kh«n nhÊt hñ nho" (ë Giang H¸n kÎ nhí nhµ - Gi÷a cµn kh«n mét hñ nho) hay "DÊu x−a xe ngùa hån thu th¶o NÒn cò l©u ®µi bãng tÞch d−¬ng"(4). §©y chÝnh lµ thÓ hiÖn cña nguyªn t¾c ®ång ®¼ng trong

(2) Xem : Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, S®d. (1) Xem : §ç §øc HiÓu, ThÕ giíi th¬ N«m Hå Xu©n H−¬ng trong s¸ch §æi míi phª b×nh v¨n häc, NXB Khoa häc x· héi vµ NXB Mòi Cµ Mau, 1993. (2) R. Jakobson, Th¬ ca Nga ®−¬ng ®¹i trong s¸ch Tr−íc t¸c vÒ thi ph¸p, M¸txc¬va, 1987, tr. 292 - 293. (1) Xem : Cao H÷u C«ng, Mai Tè L©n, Søc quyÕn rò cña th¬ §−êng trong s¸ch VÒ thi ph¸p th¬ §−êng, NXB §µ N½ng, 1998.

150

liªn kÕt th¬, lµ s¶n phÈm cña t− duy ý t−îng. Nh−ng có ph¸p tù nhiªn vÉn cã vÞ trÝ trong th¬, ch¼ng h¹n hai c©u cuèi cña bµi th¬ b¸t có th−êng lµ theo ng÷ ph¸p tù nhiªn : "KÎ ë Ch−¬ng §µi ng−êi l÷ thø - LÊy ai mµ kÓ nçi hµn «n ?". C©u th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i chñ yÕu lµ c©u th¬ ®iÖu nãi, cÊu t¹o theo h×nh thøc lêi nãi víi lêi h«, lêi chªm, l¸y, v¾t dßng. §ã lµ ®iÒu ph©n biÖt víi c©u th¬ ®iÖu ng©m trong th¬ cæ ®iÓn(1). Trong có ph¸p v¨n xu«i còng thÓ hiÖn nh÷ng nguyªn t¾c thi ph¸p kh¸c nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu Nga tõ l©u ®· chØ ra c©u v¨n T«nxt«i cã nhiÒu c©u phô, phÐp ®Æt ®¶o trang, nÆng tÝnh ph©n tÝch, ®ã lµ v¨n viÕt. C©u v¨n cña §ètxt«iÐpxki tr¸i l¹i lµ c©u v¨n nãi víi nh÷ng r»ng, th×, mµ, lµ thÓ hiÖn tr¹ng th¸i xóc ®éng, c¨ng th¼ng cña ng−êi trÇn thuËt vµ nh©n vËt. C©u v¨n cña Marcel Proust trong §i t×m thêi gian ®· mÊt nhiÒu khi rÊt dµi nh»m thÓ hiÖn qu¸ tr×nh c¶m nhËn c¸ thÓ ho¸ vµ v« cïng phong phó ®èi víi thÕ giíi xung quanh. C©u phøc hîp cña Proust kh«ng chØ biÓu hiÖn nh÷ng thÓ nghiÖm néi t©m trong chèc l¸t, mµ cßn ®ång thêi ®em c¸c thÓ nghiÖm vÒ hoµn c¶nh, c¶nh s¾c, n¶y sinh trong mét lóc ®−a vµo mét c©u v¨n hoµn chØnh, d−êng nh− muèn ®em c¶ c¶m xóc bªn trong lÉn c¶m nhËn bªn ngoµi biÓu hiÖn ra mét c¸ch ®ång thêi ! §äc ®Õn cuèi c©u v¨n ng−êi ®äc míi c¶m thÊy hÕt sù kh¸i qu¸t vÒ t©m hån vµ t©m lý hµm chøa trong c©u v¨n ®ã. ë v¨n xu«i ViÖt Nam hiÖn ®¹i, c©u v¨n NguyÔn C«ng Hoan, Ng« TÊt Tè, Nam Cao, T« Hoµi,... ®Òu cã nh÷ng ®Æc s¾c kh¸c biÖt. Ng« TÊt Tè thÝch ®−a tr¹ng ng÷ lªn tr−íc : "Th¬ thÈn, chÞ ®ãn lÊy con bÐ con vµ ngåi ghÐ vµo bªn mÐp châng", "Buån rÇu, chÞ kÐo chÐo yÕm, cµi trong d¶i l−ng,...", "Gièng nh− con cäp trong chuång b¸ch thó ví miÕng thÞt bß t−¬i, ®øa nµo ®øa nÊy nhai nuèt mét c¸ch ngon lµnh,... " (T¾t ®Ìn). §ã lµ hµnh v¨n cña sù quan s¸t tÜnh t¹i. Nam Cao thÝch lèi diÔn ®¹t trïng ®iÖp : "Vµo Sµi Gßn, y ®· lµm mét kÎ l«ng b«ng. Tuy vËy, mÊy n¨m ë Sµi Gßn còng cßn lµ mét qu·ng ®êi ®Ñp cña y. Ýt ra y ®· h¨m hë, y ®· n¸o nøc, y ®· mong chê. Y ®· ghÐt vµ ®· yªu. Y ®· say mª,...", "VÒ Hµ Néi, y sèng rôt rÌ h¬n, sÎn so h¬n, sèng cßm rom. Y chØ cßn d¸m nghÜ ®Õn chuyÖn ®Ó dµnh, chuyÖn mua v−ên, chuyÖn lµm nhµ, chuyÖn nu«i sèng y vµ vî con y,..." (Sèng mßn). §ã lµ hµnh v¨n cña mét t©m hån cuén s«i lªn tr−íc o Ðp cña cuéc ®êi. C©u v¨n NguyÔn Tu©n thÓ hiÖn mét c¸i nh×n, nhÈn nha m¹ch l¹c, khóc chiÕt, mét sù vËn ®éng, l−u chuyÓn chËm r·i : "N−íc con suèi loanh quanh ë tØnh lþ S¬n La ch¶y qua b¶n Giµng, ch¶y qua b¶n Cä, ch¶y qua M−êng La, ®Õn chç ch©n ®Ìo Khan Ph¹ th× rót vµo bÝ mËt, nã chui vµo lßng ®¸ nói råi l¹i xuÊt hiÖn ë phÝa bªn kia ch©n ®Ìo liªn tiÕp n¨m c¸i dèc ngoÆt ch÷ chi gÊp gãc, vµ råi n−íc suèi NËm Bó trªn s«ng §µ". C©u v¨n Vò Träng Phông trong Gi«ng tè th−êng gÊp g¸p, véi vµng. Thi ph¸p có ph¸p còng lµ mét ph−¬ng diÖn quan träng cña thi ph¸p häc, vµ ë ®©y cã cÊu tróc bÒ s©u cña t− duy nghÖ thuËt ®ang chi phèi h×nh thøc hµnh v¨n cña t¸c gi¶.

IV - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é h×nh thøc nghÖ thuËt Ta cã thÓ kh¸m ph¸ thi ph¸p riªng trong c¸c ®¬n vÞ h×nh thøc, ph−¬ng thøc biÓu ®¹t chung cña ng«n ng÷, nh−ng cßn vÊn ®Ò kh¸m ph¸ thi ph¸p qua c¸c ph¹m trï cña h×nh thøc nghÖ thuËt. NÕu trong ng«n ng÷ häc cã c¸c kiÓu c©u : trÇn thuËt, nghi vÊn, mÖnh lÖnh, c¶m (2) Xem : TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, S®d.

151

th¸n, v.v. th× trong ng«n tõ v¨n häc nghÖ thuËt cßn cã c¸c kiÓu c©u g¾n liÒn víi chøc n¨ng t¸i hiÖn nghÖ thuËt, nh− c©u trÇn thuËt (tù sù), c©u miªu t¶, c©u tr÷ t×nh (biÓu c¶m), c©u nghÞ luËn. C©u tù sù cã chøc n¨ng tr×nh bµy, giíi thiÖu, thuyÕt minh, gi¶i thÝch c¸c sù kiÖn, nh©n vËt. C©u miªu t¶ nh»m t¸i hiÖn thùc t¹i nghÖ thuËt qua c¶m gi¸c con ng−êi. Miªu t¶ cã chøc n¨ng trang søc, chøc n¨ng gi¶i thÝch vµ t−îng tr−ng, chøc n¨ng thóc ®Èy vµ thay thÕ. Miªu t¶ cã nhiÒu lo¹i. C©u tr÷ t×nh cã thÓ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp. C©u nghÞ luËn lµ mét thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong tiÓu thuyÕt. Ng«n ng÷ th¬ ph¶i ®−îc tr×nh bµy trong mét chuyªn ®Ò riªng. Trong ph¹m vi chuyªn ®Ò nµy chóng t«i chØ tËp trung ®Ò cËp ®Õn hai ph¹m trï cña v¨n xu«i nghÖ thuËt lµ ng«n ng÷ nh©n vËt vµ ng«n ng÷ ng−êi kÓ chuyÖn (trÇn thuËt). Pháng theo c¸ch nãi cña Vªxªlèpxki, cã thÓ nãi lÞch sö ng«n ng÷ nh©n vËt vµ ng«n ng÷ ng−êi trÇn thuËt còng thÓ hiÖn lÞch sö v¨n häc d−íi d¹ng rót gän.

1. Lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt Lêi trùc tiÕp lµ lêi cña nh©n vËt trong t¸c phÈm v¨n häc. Tõ nh÷ng t¸c phÈm tù sù vµ kÞch xa x−a ®· thÊy cã lêi nh©n vËt. Nh−ng ®óng nh− §. LikhachÐp nhËn ®Þnh, viÖc c¸ thÓ ho¸ lêi trùc tiÕp diÔn ra chËm ch¹p. Theo «ng, v¨n häc Nga tr−íc thÕ kû XVII ®Çy rÉy lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt, nh÷ng lêi nãi dµi dßng, gåm lêi thÒ, lêi cÇu nguyÖn. Tuy vËy, nã kh«ng c¸ thÓ ho¸, mµ mang tÝnh s¸ch vë. Nã cã tÝnh ®a chøc n¨ng, hoÆc lµ thuyÕt minh ®éng c¬ hµnh ®éng, hoÆc thÓ hiÖn tr¹ng th¸i t©m hån, miªu t¶ ý nghÜ theo nh÷ng h×nh thøc −íc lÖ cña v¨n häc. Lêi nh©n vËt kh«ng ph©n biÖt víi lêi t¸c gi¶. Nh©n vËt nãi mét c¸ch v¨n ch−¬ng. §ã lµ lêi t¸c gi¶ nãi thay cho nh©n vËt. T¸c gi¶ lµ ng−êi ®iÒu khiÓn, nh©n vËt lµ con rèi. Con rèi kh«ng cã ®êi sèng riªng, giäng ®iÖu riªng. T¸c gi¶ nãi hé nã b»ng giäng cña m×nh, phong c¸ch cña m×nh. T¸c gi¶ chØ truyÒn ®¹t ®iÒu nh©n vËt muèn nãi hoÆc cã thÓ nãi. KÕt qu¶ lµ nh©n vËt "c©m", mÆc dï bÒ ngoµi th× l¾m lêi. T¸c phÈm h×nh nh− lµ mét vë kÞch c©m do t¸c gi¶ b×nh luËn vµ nãi hé(1). Tuy vËy, ®ã lµ quy luËt chung, vµ còng cã ngo¹i lÖ. VÝ dô, sö biªn niªn do chó träng ghi sù thùc nªn ghi ®−îc nh÷ng lêi c¸ thÓ cô thÓ mang tÝnh chÊt t− liÖu, chø kh«ng ph¶i mang tÝnh chÊt nghÖ thuËt. Quy luËt ë ®©y lµ trong ghi chÐp lÞch sö ta cã lêi c¸ thÓ ho¸ tù nhiªn. V¨n häc cµng ph¸t triÓn, cã thªm yÕu tè h− cÊu th× ng«n ng÷ nh©n vËt cµng trõu t−îng, hoµ ®ång víi lêi t¸c gi¶. Nh©n vËt nãi nh−ng kh«ng biÕt trß chuyÖn. V¨n häc h− cÊu tíi møc cao th× míi cã lêi c¸ tÝnh ho¸. B−íc ®Öm ®Ó tõ bá lêi s¸ch vë lµ lêi nãi theo khÈu ng÷. Råi tõ khÈu ng÷ mµ tiÕn lªn thµnh ng«n ng÷ c¸ thÓ ho¸(2). T×nh h×nh nµy cho thÊy lêi con ng−êi trong thùc tÕ n¶y sinh mét c¸ch tù nhiªn, cßn lêi nh©n vËt trong v¨n häc th× tiÕn triÓn theo quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. T×nh h×nh ®ã còng x¶y ra nh− lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt trong v¨n häc cæ ViÖt Nam. Lêi nh©n vËt kh¸ nhiÒu, nhÊt lµ trong truyÖn truyÒn kú, truyÖn th¬ N«m. Trong truyÖn th¬ N«m, lêi nh©n vËt chiÕm tû lÖ 1/3 v¨n b¶n. TruyÖn KiÒu cã 1362/3254 c©u lêi trùc tiÕp. Së dÜ nhiÒu nh− vËy lµ do nhµ v¨n ch−a biÕt miªu t¶ néi t©m. Chøc n¨ng chñ yÕu lµ diÔn ý vµ diÔn chÝ tøc lµ biÓu hiÖn néi t©m. Lêi nh©n vËt rÊt v¨n ch−¬ng, vÝ nh− lêi cña Vò N−¬ng, mÑ chång Vò N−¬ng trong t¸c phÈm ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng ®−îc diÔn ®¹t b»ng v¨n biÒn (1) §. LikhachÐp, Sù ph¸t triÓn v¨n häc Nga tõ thÕ kû X - XVII, C¸c thêi ®¹i vµ c¸c phong c¸ch, Lªningr¸t, 1973, tr. 154, 155, 156. (2) §. LikhachÐp, Sù ph¸t triÓn v¨n häc Nga, S®d, tr. 156.

152

ngÉu. Sau nµy khi nhµ v¨n ®· biÕt miªu t¶ néi t©m th× lêi nãi cña nh©n vËt tù nhiªn Ýt l¹i. Lêi nãi vµ néi t©m nh©n vËt lµ mét h»ng sè kh«ng ®æi. §Æc ®iÓm cña v¨n häc hiÖn ®¹i lµ con ng−êi ®−îc miªu t¶ nh− nh÷ng c¸ nh©n vµ do ®ã lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt mang néi dung c¸ tÝnh, t©m lý c¸ thÓ vµ ®Æc ®iÓm vÒ gi¸o dôc vµ ®Þa vÞ x· héi. §iÒu thi ph¸p häc quan t©m lµ c¸c nguyªn t¾c tæ chøc ng«n tõ nh©n vËt vµ c¸c h×nh thøc cña ng«n tõ Êy. Nguyªn t¾c miªu t¶ lêi nãi ®· cho phÐp v¨n häc t¸i hiÖn lêi nãi trong tæng thÓ biÓu hiÖn cña con ng−êi (®éng t¸c, nÐt mÆt, giäng ®iÖu) vµ trong tæng thÓ ho¹t ®éng néi t©m (nãi mét ®»ng, nghÜ mét nÎo ; nghÜ nhiÒu nãi Ýt, chØ nghÜ, kh«ng nãi, hoÆc nãi ng−îc ®iÒu m×nh nghÜ). Do ®ã, kh«ng nhÊt thiÕt khi nµo nh©n vËt còng nãi ®ñ ý tø, nãi hÕt lêi nh− trong v¨n häc cæ (lo¹i sö thi ch¼ng h¹n). §Æc biÖt chøc n¨ng lêi nãi kh«ng chØ thÓ hiÖn ë ý nghÜa trùc tiÕp, mµ thÓ hiÖn ý nghÜa hµm Èn, mét biÖn ph¸p ®Ó thÓ hiÖn t©m lý. D−íi ®©y lµ mét sè h×nh thøc : a) §èi tho¹i ®Ó che ®Ëy néi t©m VÝ dô ®o¹n ®èi tho¹i cña hai nh©n vËt Gi«hanÐtx¬ vµ Victoria trong tiÓu thuyÕt Victoria cña Knut Hamsun (Na Uy) : "Mét phô n÷ ®i trªn ®−êng ®Õn x−ëng ®¸. §ã lµ Victoria, tay x¸ch mét c¸i lµn. Gi«hannÐtx¬ ®øng dËy cói chµo, ®Þnh ®i khái. − T«i kh«ng muèn lµm phiÒn «ng ®©u. C« nãi : T«i muèn h¸i mét Ýt hoa ë ®©y. Anh ta kh«ng tr¶ lêi. Anh bçng nhí ra r»ng v−ên nhµ c« cã biÕt bao lµ hoa. − T«i cÇm lµn - c« nãi tiÕp, nh−ng cã thÓ ch¼ng h¸i ®−îc g×. §ã lµ hoa cho kh¸ch. Chóng t«i s¾p cã kh¸ch. − Th× ®©y, cã bao nhiªu lµ hoa. Hoa ng©n liªn, hoa vi«lÐt, anh nãi, cßn trªn kia lµ hoa Kh¬men. Nh−ng h¸i hoa Kh¬men cã lÏ cßn qu¸ sím. − µ mµ tr«ng «ng xanh h¬n so víi d¹o nä gÆp «ng. C« nhËn xÐt. §· hai n¨m råi ! Ng−êi ta b¶o t«i r»ng «ng ®· ®i xa. T«i ®· ®äc s¸ch cña «ng ®Êy ! Anh vÉn kh«ng tr¶ lêi. Anh c¶m thÊy cã lÏ cÇn ph¶i nãi : "Th«i, xin chµo tiÓu th−" råi bá ®i. Nh−ng c« ®· chÆn ngang ®−êng cña anh. C« mÆc ¸o dµi mµu vµng, ®éi mò ®á. C« cã c¸i g× khã hiÓu vµ xinh ®Ñp. Cæ c« ®Ó trÇn. − T«i xin phiÒn c« ®−îc ®i qua. Anh nãi khÏ vµ b−íc xuèng thÊp h¬n. Anh tù kiÒm chÕ, cè g¾ng kh«ng ®Ó lé lµ m×nh ®ang xóc ®éng. Giê th× hä chØ c¸ch nhau cã mét b−íc. Nh−ng c« kh«ng cã ý tr¸nh xa. Hai m¾t hä gÆp nhau,...". C¸c lêi ®èi tho¹i ®Òu muèn che ®Ëy nh÷ng g× x¶y ra trong lßng. b) §èi tho¹i bªn ngoµi song song víi ®èi tho¹i bªn trong Trong Ngµy ph¸n xö cuèi cïng cña B. §imit¬r«va cã ®o¹n ®èi tho¹i sau : "Balaga : Anh b¹n ¹, t«i sî r»ng t«i ®em tíi cho anh mét viÖc qu¸ r¾c rèi.

153

NguyÔn : (nghe thÊy : Anh b¹n ¹, gi÷a hai chóng ta b©y giê ®· cã mét sù tin cËy lÉn nhau mµ chóng ta ®· ®¹t ®−îc mét c¸ch khã kh¨n. Vµ tr¶ lêi) Tin cËy lÉn nhau th× kh«ng sî g× c¶. Blaga : Tõ ngµy t«i gÆp em g¸i nhá Êy gÇn H¶i Phßng th× t«i kh«ng lóc nµo ngñ yªn... NguyÔn (nghe thÊy : trÎ con ViÖt Nam ®ang bÞ c¸i chÕt ®e do¹. Chóng ®ang chÞu khæ së. Vµ tr¶ lêi) Chóng t«i rÊt quan t©m ®Õn trÎ em cña chóng t«i. ChÞ cã thÓ yªn t©m vÒ ®iÒu Êy. Blaga : Anh h·y hiÓu cho t«i, t×nh c¶m ng−êi mÑ ®· thøc dËy trong t«i ë n¬i Êy. NguyÔn : (nghe thÊy : trÎ con ViÖt Nam thiÕu t×nh c¶m mÑ con. Vµ tr¶ lêi) TrÎ con n−íc chóng t«i ®· quen chÞu nhiÒu ®iÒu thiÕu thèn. §øa con g¸i t«i...". Ng−êi ta tr¶ lêi theo ®iÒu ng−êi ta hiÓu, chø kh«ng theo ý ng−êi nªu vÊn ®Ò, t¹o thµnh mét cuéc ®uæi b¾t ý nghÜ. c) Lêi nãi trong - ý ®Þnh ®−îc c«ng bè cïng víi lêi nãi ngoµi Trong truyÖn Tæ Êm t×nh yªu cña Ring Lardner (nhµ v¨n Mü) : Lu GrÕc, chñ tÞch mét C«ng ty ®iÖn ¶nh mêi kh¸ch vÒ th¨m nhµ m×nh. Trªn ®−êng, Lu GrÕc nãi víi kh¸ch : "− Giê chóng ta cã thÓ vÒ nhµ tr−íc khi bän trÎ con ®i ngñ. T«i ®Þnh nãi : T«i muèn «ng thÕ nµo còng thÊy bän trÎ con. T«i cã ba ®øa. − ¤ng b¹n ¹, t«i kh«ng thÝch con trai. T«i ®Þnh nãi : bao giê t«i còng thÝch con g¸i. T«i ®Þnh nãi : con g¸i linh lîi l¾m. T«i ®Þnh nãi : chóng hÕt søc linh lîi. − B©y giê th× chóng ta sÏ vÒ tíi nhµ tr−íc khi trêi tèi. T«i ®Þnh nãi : t«i muèn «ng thÊy chç ë cña chóng t«i khi trêi h·y cßn s¸ng,...". d) §èi tho¹i rêi r¹c, thÓ hiÖn tr¹ng th¸i nh©n sinh Trong kÞch Chim h¶i ©u cña Sªkhèp cã mét ®o¹n ®èi tho¹i rêi r¹c, mçi ng−êi theo ®uæi ý nghÜ riªng, thÓ hiÖn tr¹ng th¸i c« ®¬n cña hä. e) §èi tho¹i mµ kh«ng hiÓu ý nghÜa ®èi tho¹i Nhµ v¨n Hungari Ferenc Moln¸r cã tiÓu thuyÕt theo thÓ ®èi tho¹i C¸i l«ng chim trªn ®Çu ngùa. Hai nh©n vËt Piter vµ Juni (6 tuæi vµ 7 tuæi) ®èi tho¹i víi nhau vÒ c¸i chÕt mµ kh«ng hiÓu vÒ c¸i chÕt lµ g×.

2. Lêi gi¸n tiÕp Lêi gi¸n tiÕp lµ lêi v¨n ®¶m ®−¬ng chøc n¨ng trÇn thuËt, giíi thiÖu, miªu t¶, b×nh luËn con ng−êi vµ sù kiÖn, ph©n biÖt víi lêi trùc tiÕp ®−îc ®Æt trong ngoÆc kÐp hoÆc sau g¹ch ®Çu dßng. Lêi gi¸n tiÕp lµ lêi cña ng−êi trÇn thuËt, ng−êi kÓ chuyÖn. §©y lµ c¸ch gäi −íc lÖ ®Ó chØ chøc n¨ng trÇn thuËt cña lêi v¨n, dï lµ lêi kÓ theo ng«i thø nhÊt. Lêi gi¸n tiÕp lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt ®éc ®¸o, cã nhiÒu d¹ng thøc. M. Bakhtin ®· lËp b¶ng ph©n tÝch c¸c d¹ng víi nhiÒu giäng kh¸c nhau. §©y chó ý mÊy d¹ng th«ng dông nh− sau :

154

a) Lêi kÓ mét giäng Lµ lêi kÓ h−íng tíi sù vËt nh»m t¸i hiÖn, giíi thiÖu vÒ nã. Ch¼ng h¹n : "Thuë Êy ch−a cã vò trô, ch−a cã mu«n vËt vµ loµi ng−êi. Trêi ®Êt chØ lµ mét ®¸m hçn ®én, tèi t¨m vµ l¹nh lÏo" (NguyÔn §æng Chi - ThÇn trô trêi). §©y lµ lo¹i lêi kÓ ®¬n gi¶n nhÊt vµ cæ x−a nhÊt. b) Lêi kÓ nhiÒu giäng Lµ lêi kÓ võa h−íng vµo t¸i hiÖn ®èi t−îng l¹i võa ®èi tho¹i ngÇm víi lêi ng−êi kh¸c ngoµi ®èi t−îng, hoÆc ®èi tho¹i ngÇm víi chÝnh ®èi t−îng. §©y lµ lo¹i lêi ph¸t triÓn nhÊt vµ phong phó nhÊt, ë ®©y chØ l−u ý mét sè d¹ng th−êng gÆp. − Lêi v¨n nh¹i : lµ lêi nãi b»ng giäng ng−êi kh¸c cã ®−a vµo ®ã mét khuynh h−íng nghÜa ®èi lËp h¼n víi khuynh h−íng cña lêi ng−êi ®ã. VÝ dô, trong bµi ThuÕ m¸u cña Hå ChÝ Minh cã ®o¹n : "Tõ n¨m 1914 trë vÒ tr−íc hä chØ lµ nh÷ng tªn da ®en hÌn h¹, nh÷ng tªn AnamÝt hÌn h¹, giái l¾m th× chØ biÕt kÐo xe vµ ¨n roi vät cña c¸c quan cai trÞ nhµ ta. Cuéc chiÕn tranh vui t−¬i võa x¶y ®Õn, thÕ lµ hä liÒn biÕn thµnh nh÷ng ®øa "con c−ng", nh÷ng ng−êi "b¹n thiÕt" cña c¸c quan cai trÞ nh©n tõ vµ hiÒn hËu". ë ®©y t¸c gi¶ nh¹i c¸c ng«n ng÷ cña b¸o chÝ thùc d©n vµ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ mØa mai. §©y lµ ®o¹n v¨n nh¹i trong §«i m¾t cña Nam Cao : "Vî chång anh thi nhau kÓ téi ng−êi nhµ quª ®ñ thø. Toµn lµ nh÷ng ng−êi ngu ®én, lç m·ng, Ých kû, tham lam, bÇn tiÖn c¶. Cha con, anh em ruét còng ch¼ng tèt víi nhau. C¸c «ng thanh niªn, c¸c bµ phô n÷ míi b©y giê l¹i cµng nhè nh¨ng. ViÕt ch÷ quèc ng÷ sai vÇn mµ l¹i cø hay nãi chuyÖn chÝnh trÞ rèi rÝt c¶ lªn. Më riÖng ra lµ thÊy ®Ò nghÞ, yªu cÇu, phª b×nh, c¶nh c¸o, thùc d©n, ph¸t xÝt, ph¶n ®éng, x· héi chñ nghÜa, d©n chñ víi c¶ t©n d©n chñ n÷a míi khæ thiªn h¹ chø,...". Lêi kÓ cña nh©n vËt §é, mµ tõ ng÷, giäng ®iÖu lµ cña vî chång anh Hoµng. Lêi vî chång anh Hoµng l¹i nh¹i lêi cña c¸c «ng thanh niªn, c¸c bµ phô n÷ míi. Lêi nh¹i cña §é lµ sù nh¹i l¹i cña lêi nh¹i, mØa mai l¹i lêi mØa mai. Ng−êi ta gäi ®©y - còng lµ mäi lêi ®a giäng kh¸c − lµ lêi ®a chñ thÓ. − Lêi phong c¸ch ho¸ : lµ lêi trÇn thuËt b»ng giäng ng−êi kh¸c mµ khuynh h−íng nghÜa cïng chiÒu víi lêi giäng Êy, ®Ó t¹o s¾c th¸i, kh«ng khÝ c¸ thÓ. VÝ dô ®o¹n v¨n trong truyÖn Mïa l¹c cña NguyÔn Kh¶i : "§µo lªn n«ng tr−êng §iÖn Biªn vµo dÞp ®Çu n¨m, ngoµi TÕt ©m lÞch chõng nöa th¸ng víi t©m lý con chim bay m·i còng mái c¸nh, con ngùa ch¹y m·i còng chån ch©n, muèn t×m mét n¬i hÎo l¸nh nµo ®ã, thËt xa nh÷ng n¬i quen thuéc ®Ó quªn ®i cuéc ®êi ®· qua, cßn nh÷ng ngµy s¾p tíi ra sao chÞ còng kh«ng cÇn râ, ®¹i kh¸i lµ còng ch¼ng h¬n g× tr−íc mÊy, cã thÓ gÆp nhiÒu ®au buån h¬n. Qu©n tö gian nan, hång nhan vÊt v¶, sè kiÕp ng−êi ®· ®Þnh thÕ,...". Nh÷ng c©u thµnh ng÷, qu¸n ng÷ thÓ hiÖn ý thøc cña nh÷ng ng−êi "ba ch×m b¶y næi chÝn lªnh ®ªnh" víi mét lßng ®ång c¶m. − Lêi nöa trùc tiÕp : lµ lêi cña ng−êi trÇn thuËt víi lêi lÏ ý nghÜ, ng÷ ®iÖu cña nh©n vËt, nh»m béc lé néi t©m nh©n vËt. VÝ dô, ®o¹n v¨n trong Vî chång A Phñ cña T« Hoµi : "Råi say, Mþ lÞm mÆt ngåi ®Êy nh×n mäi ng−êi nh¶y ®ång, ng−êi h¸t, nh−ng lßng Mþ th× ®ang sèng vÒ ngµy tr−íc. Tai Mþ v¨ng v¼ng tiÕng s¸o gäi b¹n ®Çu lµng. Ngµy tr−íc, Mþ thæi s¸o giái,... Mþ trÎ l¾m. Mþ vÉn cßn trÎ. Mþ muèn ®i ch¬i. Bao nhiªu ng−êi cã chång còng ®i ch¬i ngµy TÕt. Huèng chi A Sö víi Mþ, kh«ng cã lßng víi nhau mµ vÉn ph¶i ë víi nhau ! NÕu cã n¾m l¸ ngãn trong tay lóc nµy, Mþ sÏ ¨n cho chÕt ngay ! Kh«ng buån nhí l¹i n÷a...".

155

VÉn lµ lêi trÇn thuËt cña ng−êi trÇn thuËt, ®ång thêi l¹i lµ tiÕng lßng thæn thøc cña nh©n vËt. Nh©n vËt tù c¶m mµ kh«ng nãi, ng−êi trÇn thuËt nãi lµ lêi thÇm kÝn cña nh©n vËt. c) Lêi kÓ theo ng«i thø nhÊt, x−ng "t«i" §«ng vèn thuéc d¹ng lêi trùc tiÕp, v× lµ lêi cña nh©n vËt, nh−ng xÐt vÒ chøc n¨ng trÇn thuËt th× nã cã tÝnh gi¸n tiÕp. Bakhtin xÕp lo¹i lêi nµy vµo d¹ng hai giäng ®ång h−íng. (Mét sè t¸c gi¶ nh− Dorit Cohn xÕp vµo lêi trùc tiÕp - 1978). Thùc ra tÝnh trùc tiÕp ë ®©y cã tÝnh −íc lÖ. Nhµ v¨n m−în tÝnh trùc tiÕp nh− mét ®iÓm nh×n trÇn thuËt (truyÖn cã tÝnh chÊt tù truyÖn, thÓ th− tÝn, thÓ nhËt ký, hoÆc ng−êi chøng kiÕn kÓ chuyÖn). − Lêi nµy mang l¹i chÊt tr÷ t×nh, kh¶ n¨ng tù béc b¹ch, tù ph©n tÝch (ch¼ng h¹n L·o H¹c cña Nam Cao). − Lêi nµy mang l¹i mét ®iÓm nh×n mang quan niÖm ®Æc biÖt. VÝ dô, trong NhËt ký ng−êi ®iªn cña Lç TÊn, nhµ v¨n cÇn mét tiÕng nãi ®iªn ®Ó cã thÓ lªn ¸n m¹nh mÏ chÕ ®é phong kiÕn ¨n thÞt ng−êi. HoÆc nhµ v¨n cÇn mét giäng nãi cña ng−êi trong cuéc. − Lêi kÓ ng«i thø nhÊt cã thÓ ®−îc "kÞch ho¸". Ng−êi kÓ kh«ng chØ kÓ mµ cßn ®ãng vai trß nµo ®ã. VÝ dô, trong truyÖn T«i tù tö, nh©n vËt "t«i" lµ mét tªn l¸u c¸, ®Óu c¸ng, hoÆc nh− truyÖn L¹i chuyÖn con mÌo th× nh©n vËt "t«i" ®ãng vai trß mét ng−êi chËm hiÓu. d) §éc tho¹i néi t©m hay lêi trÇn thuËt néi t¹i §éc tho¹i lµ lêi cña nh©n vËt, lêi trùc tiÕp, cã thÓ nãi víi m×nh, hay víi ng−êi kh¸c, nh−ng nã ®éc lËp víi c¸c lêi ®èi ®¸p. Trong kÞch, lêi ®éc tho¹i cã thÓ h−íng vÒ ng−êi xem. Trong vë Vua Lia cña Shakespeare, lêi ®éc tho¹i cña vua Lia nãi víi d«ng tè. Trong th¬ tr÷ t×nh lêi tr÷ t×nh, lµ lêi ®éc tho¹i (vÝ dô nh− bµi Tù t×nh cña Hå Xu©n H−¬ng). Trong v¨n xu«i, ®éc tho¹i néi t©m lµ mét biÖn ph¸p béc lé nh÷ng c¶m xóc, ý nghÜ thÇm kÝn. Bëi v× trong ý nghÜ con ng−êi tá ra tù do h¬n lµ trong lêi nãi ra lêi. VÝ dô nh− KiÒu cã ý nghÜ : "BiÕt th©n ®Õn b−íc l¹c loµi - NhÞ ®µo thµ bÎ cho ng−êi t×nh chung". Trong tiÓu thuyÕt cña Stendhah, T«nxt«i lêi nãi bªn trong cña nh©n vËt ®ãng vai trß nµo ®ã. Nh−ng sang thÕ kû XX, ®éc tho¹i néi t©m cùc kú ®a d¹ng vÒ h×nh thøc vµ chøc n¨ng. Theo Tamara M«t−li«va th× ®éc tho¹i néi t©m "bao gåm lêi nãi kh«ng ph¸t ra lêi cña nh©n vËt ; lêi nöa trùc tiÕp, n¬i mµ t¸c gi¶ nh©n danh m×nh, nh−ng l¹i n¾m b¾t tõ ng÷ vµ ng÷ ®iÖu cña nh©n vËt, vµ lêi ®éc tho¹i néi t©m trong ®ã tiÕng nãi nh©n vËt d−êng nh− ®−îc t¸ch ra lµm hai tiÕng nãi tranh c·i nhau ; vµ hµng lo¹t lêi suy luËn chÆt chÏ, cña nh÷ng ý nghÜ mï mê hçn lo¹n. TÊt c¶ c¸c h×nh thøc ®ã gióp cho tiÓu thuyÕt t¸i hiÖn mét c¸ch ch©n thùc, kh«ng gi¶n l−îc toµn bé thÕ giíi t©m hån, trÝ tuÖ cña con ng−êi ngµy cµng phøc t¹p, th−êng lµ m©u thuÉn"(1). Nh− vËy ®éc tho¹i néi t©m cã thÓ lµ lêi trùc tiÕp võa cã thÓ lµ lêi gi¸n tiÕp dïng ®Ó trÇn thuËt. Ph¹m vi cña nã bao gåm c¶ lêi nöa trùc tiÕp. NhiÒu t¸c gi¶ ph−¬ng T©y ®ång nhÊt ®éc tho¹i néi tËp víi dßng ý thøc (vÝ nh− Leon Edel, 1955). C¸i míi cña ®éc tho¹i néi t©m, theo Edoward Dujardin (1931) lµ nã ®−îc tr×nh bµy

(1) T. M«t−li«va, TiÓu thuyÕt n−íc ngoµi h«m nay, M¸txc¬va, 1996, tr. 279.

156

d−íi h×nh thøc hçn ®én, chñ quan, nã t¸i hiÖn c¸i dßng liªn tôc cña ý nghÜ xuÊt hiÖn trong t©m hån nh©n vËt theo trËt tù mµ nã xuÊt hiÖn. Nã vÉn ch−a ®−îc lùa chän, nh−ng kh«ng ph¶i theo l« gÝch cña lý trÝ. VÝ dô, mét ®o¹n trong tiÓu thuyÕt ChuyÕn ®i ra ngän h¶i ®¨ng cña Virginia Woolf : "NÕu ngµy mai thêi tiÕt xÊu - Bµ Ramdi nãi, liÕc m¾t nh×n thÊy Uyliam Benk vµ Lili Brixc«, th× m×nh sÏ chän mét ngµy nµo kh¸c − B©y giê, bµ tiÕp tôc, suy nghÜ vÒ vÎ quyÕn rò Lili, n»m ë ®«i m¾t xÕch kiÓu Trung Hoa cña c« trªn khu«n mÆt nhiÒu nÕp nh¨n mµu tr¾ng ®ôc, cã ®iÒu kh«ng ph¶i ng−êi ®µn «ng nµo còng hiÓu ®−îc ®iÒu ®ã, − b©y giê th× ®øng th¼ng lªn vµ ®−a ch©n ra ®©y, bëi v× sím hay muén hä còng sÏ ®i ra H¶i ®¨ng, vµ giê th× ph¶i biÕt, cã nªn ®an ®«i tÊt nµy cho dµi h¬n hay kh«ng. Vµo gi©y phót ®ã bµ bçng bõng lªn niÒm vui víi mét ý nghÜ tèt ®Ñp - Uyliam vµ Lili sÏ lÊy nhau, vµ mØm c−êi, bµ lÊy chiÕc tÊt ®en víi c¸c ®−êng v»n ngang ë cæ ch©n ®em −ím vµo ch©n cña Giªmx¬". T×nh huèng ë ®©y lµ : Bµ Ramdi ®ang ngåi víi con trai Giªmx¬(1) bªn cöa sæ. Bµ ®ang ®an chiÕc bÝt tÊt len ®Ó lµm quµ cho ng−êi ë H¶i ®¨ng. Sî ngµy mai kh«ng ra H¶i ®¨ng ®−îc nh− ®· høa víi th»ng bÐ nªn bµ ph¶i chuÈn bÞ t− t−ëng tr−íc cho nã. §ã lµ t×nh huèng dÉn tíi c©u thø nhÊt. Nh−ng ch−a nãi xong th× Benk vµ Lili ®i qua, bµ nh×n theo vµ nghÜ vÒ hä, võa nghÜ, võa b¶o con ®−a ch©n ®Ó ®o bÝt tÊt, råi nghÜ tiÕp vÒ hä, råi nghÜ vÒ viÖc ®o xem tÊt ng¾n dµi, råi trë l¹i ý nghÜ vÒ hai ng−êi kia. §ã chÝnh lµ dßng ý thøc liªn tôc cña nh©n vËt mµ sù chó ý di chuyÓn tõ viÖc nµy sang viÖc kh¸c. ChÝnh viÖc g¾n liÒn ®éc tho¹i néi t©m víi dßng ý thøc lµm cho h×nh thøc nµy ®æi míi vÒ chÊt so víi ®éc tho¹i néi t©m trong tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn thÕ kû XIX. Trong ®o¹n trÝch trªn t¸c gi¶ lêi nãi lµ Wool, chñ thÓ ý thøc lµ cña bµ Ramdi, nh−ng chñ thÓ lêi nãi, theo Auerbach th× kh«ng ph¶i ®Òu lµ cña ng«i trÇn thuËt thø ba, mµ thuéc vÒ mét ai v« h×nh, cã tÝnh chÊt siªu thùc. Trong ®éc tho¹i néi t©m hiÖn ®¹i chñ ®Ò lêi nãi lu«n thay ®æi, ng¾t qu·ng, nèi tiÕp, vµ trong dßng ch¶y ý thøc, cã sù tham gia cña nhiÒu chñ thÓ (®a chñ thÓ). Trong dßng ch¶y ý thøc ®ã, nhiÒu khi t¸c gi¶ kh«ng ®¸nh dÊu c©u vµ viÕt liªn tôc hµng trang dµi. Nh÷ng h×nh thøc ng«n tõ nghÖ thuËt trªn ®©y cho thÊy râ thùc chÊt s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ ph©n biÖt ng«n tõ v¨n häc víi ng«n tõ thùc tÕ. Khi nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng v¨n häc cô thÓ, cÇn kh¸i qu¸t, so s¸nh ®Ó t×m ra nguyªn t¾c thi ph¸p chung víi tÝnh ®éc ®¸o riªng trong tõng tr−êng hîp.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp 1. Chøng minh r»ng ng«n tõ trong t¸c phÈm v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt ? Néi dung cña "tÝnh nghÖ thuËt" Êy biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ? 2. ThÕ nµo lµ tÝnh lo¹i h×nh cña ng«n tõ nghÖ thuËt ? Ng«n tõ v¨n häc sö thi (vµ v¨n häc truyÒn thèng) cã ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh nµo ? §Æc ®iÓm lo¹i h×nh cña ng«n tõ v¨n häc hiÖn ®¹i.

(1) TrÝch theo E. Auerbach, M« pháng, M¸txc¬va, 1977, tr. 520.

157

3. Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é ng«n ng÷ cã nh÷ng biÓu hiÖn nµo ? Trong viÖc cÊu t¹o tõ vµo côm tõ ? Trong vËn dông có ph¸p ? 4. Thi ph¸p trªn cÊp ®é h×nh thøc nghÖ thuËt. TÝnh nghÖ thuËt cña ng«n tõ trùc tiÕp biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ? Nªu vÝ dô. 5. TÝnh nghÖ thuËt cña lêi gi¸n tiÕp biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ? ThÕ nµo lµ lêi hai giäng ? §éc tho¹i néi t©m lµ lo¹i lêi nh− thÕ nµo ? Chøc n¨ng míi cña nã ? 6. Ph©n tÝch hiÖn t−îng ch¬i ch÷ trong v¨n NguyÔn Tu©n. 7. Ph©n tÝch h×nh ¶nh tõ ng÷ trong th¬ ChÕ Lan Viªn.

158

kÕt luËn 1. M−êi ch−¬ng s¸ch ®· cho thÊy râ, thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt, nghÖ thuËt Êy biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë h×nh thøc chiÕm lÜnh ®êi sèng cña nghÖ sÜ, thÓ hiÖn tr×nh ®é quan niÖm, kh¶ n¨ng t−ëng t−îng s¸ng t¹o c¸c t¸c gi¶. 2. Cã nhiÒu h−íng tiÕp cËn thi ph¸p häc, trªn ®©y chØ lµ mét h−íng, kh«ng ph¶i lµ h−íng duy nhÊt. C«ng tr×nh thi ph¸p häc nµy tuy tiÕp thu thµnh qu¶ nghiªn cøu tõ nhiÒu nguån, chñ yÕu lµ c¸c t¸c gi¶ Nga nh− §. LikhachÐp, B. Bakhtin, G. P«xpªlèp vµ mét sè t¸c gi¶ ph−¬ng T©y, nh−ng ®−îc x©y dùng theo mét hÖ thèng riªng cña chóng t«i, theo nguyªn t¾c thèng nhÊt ng«n ng÷ vµ ý thøc, trong ®ã kÕt hîp thi ph¸p häc víi v¨n ho¸ häc, ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc, v¨n häc so s¸nh, lµ mét h−íng nghiªn cøu liªn ngµnh, võa quan t©m lo¹i h×nh häc, võa theo dâi sù ph¸t triÓn lÞch sö cña h×nh thøc nghÖ thuËt. 3. Toµn bé m−êi ch−¬ng s¸ch tËp trung lµm s¸ng tá mét vÊn ®Ò, ®ã lµ h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc ë c¸c cÊp ®é. B¾t ®Çu tõ kh¸i niÖm h×nh thøc mang tÝnh quan niÖm, chuyªn luËn nµy ®i qua quan niÖm con ng−êi vµ c¸c h×nh thøc miªu t¶ nh©n vËt, ®Õn quan niÖm thÕ giíi víi kh«ng gian, thêi gian, h×nh t−îng t¸c gi¶, néi dung quan niÖm cña thÓ lo¹i, cÊu tróc cña truyÖn, cÊu tróc trÇn thuËt, ng«n tõ nghÖ thuËt. Thi ph¸p häc nghiªn cøu h×nh thøc nh−ng kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc chñ nghÜa, v× ë ®©y h×nh thøc lu«n g¾n víi néi dung, mang tÝnh néi dung. Bá qua néi dung ë bªn trong viÖc nghiªn cøu h×nh thøc sÏ kh«ng cßn lµ h×nh thøc n÷a vµ trë thµnh v« nghÜa. 4. Thi ph¸p häc tr×nh bµy c¸c kh¸i nhiÖm lý thuyÕt nh−ng quy tô vÒ viÖc nghiªn cøu c¸c h×nh thøc v¨n häc cô thÓ vµ sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña chóng, tøc lµ tõ thi ph¸p häc "bªn trªn" chuyÓn sang thi ph¸p häc "bªn d−íi", nh−ng kh«ng biÕn thµnh chñ nghÜa cÊu tróc "bªn d−íi", chØ biÕt quan t©m c¸c biÖn ph¸p tu tõ, theo c¸ch nãi cña R. Scholes. Chuyªn luËn nµy cã nh÷ng chç ch−a ®i s©u ®ång ®Òu vµo c¸c vÊn ®Ò tinh vi cña lý thuyÕt, mµ h−íng chóng vµo thùc hµnh, øng dông. Nã cung cÊp mét hÖ thèng c«ng cô ®Ó tõ ®ã, nÕu thùc sù hiÓu vµ biÕt vËn dông, ng−êi ta cã thÓ tiÕn hµnh m« t¶ c¸c hÖ thèng thi ph¸p, chØ ra nÐt s¸ng t¹o riªng biÖt, kh¼ng ®Þnh c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng hoÆc s¸ng t¹o míi. 5. HÖ thèng lý luËn thi ph¸p nµy kh«ng hÒ cã tÝnh chÊt quy ph¹m mµ chØ lµ hÖ thèng quan niÖm c«ng cô. Do ®ã, nã kh«ng ph¶i lµ mét thø ch×a kho¸ v¹n n¨ng ®Ó ng−êi vËn dông cã thÓ ¸p ®Æt dÔ d·i vµo bÊt cø s¸ng t¸c v¨n häc nµo. Khi vËn dông c¸c ph¹m trï quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt, v.v. ng−êi nghiªn cøu ph¶i t×m cho ®−îc nÐt riªng vÒ con ng−êi, kh«ng gian, thêi gian cña t¸c phÈm ®−îc xÐt, ®Æt cho nã tªn gäi x¸c ®¸ng, tøc lµ ®Æt ra kh¸i niÖm thi ph¸p cô thÓ, th× míi cã ý nghÜa. §iÒu nµy ®ßi hái ng−êi nghiªn cøu ph¶i ®äc kü t¸c phÈm, ®Æt gi¶ thiÕt, thö ®i thö l¹i nhiÒu lÇn, tù ®iÒu chØnh th× míi mong kÕt luËn cã søc thuyÕt phôc. NÕu kh«ng lµm ®−îc nh− thÕ th× vËn dông thi ph¸p häc chØ thuÇn tuý lµ ch¹y theo mèt, kh«ng cã ý nghÜa khoa häc. 6. §èi víi nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam mµ truyÒn thèng nghiªn cøu h×nh thøc cßn s¬ l−îc vµ ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng, chuyªn luËn nµy cung cÊp mét gîi më ®Ó mong sao truyÒn

159

thèng nghÖ thuËt ng«n tõ cña v¨n häc d©n téc vèn cã bÒ dµy mÊy ngh×n n¨m ®−îc kh¸m ph¸ vµ hÖ thèng ho¸ ®Çy ®ñ. §èi víi truyÒn thèng nghiªn cøu v¨n häc chØ thiªn vÒ ph©n tÝch néi dung chñ ®Ò, ®Ò tµi, tÝnh c¸ch, c¶m høng..., th× thi ph¸p häc lµ mét bæ sung quan träng lµm cho viÖc nghiªn cøu v¨n häc trë nªn toµn diÖn, cã hiÖu qu¶. 7. Thi ph¸p häc ngµy nay ®· ®i vµo ViÖt Nam, ®· b¾t rÔ, n¶y mÇm, c¸c t− t−ëng vµ thao t¸c cña nã ®ang ®−îc vËn dông ngµy cµng réng r·i. Nh−ng khoa häc vÒ v¨n häc kh«ng hÒ biÕt ®©u lµ giíi h¹n. C¸c thµnh tùu nghiªn cøu trªn thÕ giíi vµ trong n−íc ngµy cµng xuÊt hiÖn nhiÒu. §ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó cho thi ph¸p häc kh«ng ®øng yªn, kh«ng tù tho¶ m·n, mµ ngµy cµng tù ®iÒu chØnh, bæ sung vµ hoµn chØnh.

160

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Aristote, NghÖ thuËt th¬ ca, T¹p chÝ V¨n häc n−íc ngoµi, sè 1, 1997. 2. M. Bakhtin, Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt, Tr−êng viÕt v¨n NguyÔn Du, H., 1992. 3. M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, NXB Gi¸o dôc, 1993, t¸i b¶n 1998. 4. §Æng Anh §µo, §æi míi nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i, NXB Gi¸o dôc, 1995. 5. NguyÔn ThÞ BÝch H¶i, Thi ph¸p th¬ §−êng, NXB ThuËn Ho¸, HuÕ, 1995. 6.

§ç §øc HiÓu, §æi míi phª b×nh v¨n häc, NXB Khoa häc x· héi vµ NXB Mòi Cµ Mau, 1994.

7. L−u HiÖp, V¨n t©m ®iªu long, NXB V¨n häc, H., 1997. 8. NguyÔn Xu©n KÝnh, Thi ph¸p ca dao, NXB Khoa häc x· héi, H., 1992. 9. §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, M¸txc¬va, 1979. 10. NguyÔn §¨ng M¹nh, Con ®−êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, NXB Gi¸o dôc, 1994. 11. Phan Ngäc, T×m hiÓu phong c¸ch NguyÔn Du trong "TruyÖn KiÒu", NXB Khoa häc x· héi, H., 1985. 12. G. N. P«xpªlèp, DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 1998. 13. NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö (biªn so¹n dÞch thuËt), VÒ thi ph¸p th¬ §−êng, NXB §µ N½ng,1998. 14. TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, NXB T¸c phÈm míi, H., 1987, t¸i b¶n NXB Gi¸o dôc, 1995. 15. TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 1998. 16. TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p "TruyÖn KiÒu", NXB Gi¸o dôc, 2002. 17. TrÇn §×nh Sö, Mét sè vÊn ®Ò thi ph¸p häc hiÖn ®¹i, Vô Gi¸o viªn, H., 1993. 18. TrÇn §×nh Sö, Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, 1995, t¸i b¶n, 1997. 19. TrÇn §×nh Sö, Lý luËn vµ phª b×nh v¨n häc, NXB Héi Nhµ v¨n, H., 1996. 20. Hoµng Trinh, Tõ ký hiÖu häc ®Õn thi ph¸p häc, NXB Khoa häc x· héi, H., 1992. 21. L. X. V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, NXB Khoa häc x· héi, Tr−êng viÕt v¨n NguyÔn Du, H., 1995. 22. §ç Lai Thuý, Con m¾t th¬, NXB Gi¸o dôc, 1998.

161

ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung: Ts. NguyÔn v¨n hßa Biªn tËp: Tæ c«ng nghÖ th«ng tin Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc

162