Dan Luan Duong Thi Hoc - Chuong1

Ch−¬ng mét NhËn thøc ®óng ®¾n c¸c vÊn ®Ò B¶n thÓ cña §−êng thi

(ChÝnh b¶n thiªn)( * ) Ch−¬ng mét ®óng nh− ý nghÜa cña nã, dïng ®Ó th¶o luËn ®Æc tr−ng cña §−êng thi, hoÆc còng cã thÓ gäi lµ b¶n thÓ cña §−êng thi. §−êng thi, ®ã lµ lo¹i th¬ cã tÝnh chÊt nh− thÕ nµo? Mçi mét ng−êi, khi b¾t tay vµo nghiªn cøu, tr−íc tiªn ®Òu ph¶i ®éng ch¹m tíi vÊn ®Ò nµy. Nã võa ®¬n gi¶n võa phøc t¹p, võa n«ng l¹i võa s©u. B¹n sÏ dïng c¸ch thøc nµo ®Ó øng phã víi vÊn ®Ò ®ã? Chóng ta cã thÓ ®Þnh luËn ngay r»ng, ®ã lµ th¬ cña ng−êi ®êi §−êng s¸ng t¸c. ThÕ nh−ng, nãi nh− vËy th× còng ch¼ng kh¸c g× ch−a nãi, ®¸p ¸n trßn trÞa nhÊt th−êng th−êng gièng nhau lµ kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc bÊt cø vÊn ®Ò g×. §éc gi¶ chØ cÇn cã ®«i chót tri thøc vÒ v¨n häc lµ c¶m nhËn ®−îc, §−êng thi kh«ng chØ lµ kh¸i niÖm vÒ mét triÒu ®¹i, mµ nã cßn ghi dÊu phÈm chÊt cña mét thø th¬, mét truyÒn thèng thÈm mü, mét tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt ®Æc ®Þnh, kh«ng gièng víi th¬ ca cña c¸c triÒu ®¹i kh¸c; nãi c¸ch kh¸c, §−êng thi ph¶i cã tÝnh quy ®Þnh néi t¹i, bÊt di bÊt dÞch vÒ chÊt cña nã. Cuéc tranh luËn vÒ “t«ng §−êng” hay “t«ng Tèng” chiÕm ®Þa vÞ næi bËt vÒ thi häc ë hai triÒu ®¹i Minh vµ Thanh, ®· ®Æt nÒn mãng cho nhËn thøc nµy vÒ §−êng thi. Ngµy nay, chóng ta th−ëng thøc vµ nghiªn cøu §−êng thi còng ®ang ph¶i chó ý nhËn thøc phÈm chÊt néi t¹i ®ã. VËy rèt cuéc, c¸i g× lµ ®Æc tr−ng cña §−êng thi? Ph¸t biÓu cña tiÒn nh©n khi so s¸nh §−êng thi vµ Tèng thi cã kh«ng Ýt nh÷ng ý kiÕn tinh tÕ. Ch¼ng h¹n, §−êng thi chñ yÕu béc lé t×nh c¶m, Tèng thi chñ yÕu thÓ hiÖn triÕt lý; §−êng thi ch©n thËt, hån nhiªn, Tèng thi s©u s¾c, nhuÇn nhÞ; §−êng thi thuÇn thôc, Tèng (*) Trong nguyªn b¶n, t¸c gi¶ kh«ng bè côc cuèn s¸ch cña m×nh thµnh ch−¬ng, mµ ngoµi phÇn

Tù thuyÕt (Lêi tùa) ë ®Çu vµ phÇn D− luËn ë cuèi s¸ch ra, ph©n thµnh 5 “thiªn”. Chóng t«i khi dÞch xin ®−îc gäi lµ ch−¬ng cho dÔ hiÓu. Tuy vËy, ë d−íi vÉn më ngoÆc ®¬n chó ©m H¸n ViÖt c¸ch gäi tªn theo “thiªn” cña t¸c gi¶ nguyªn b¶n. Ch−¬ng nµy, t¸c gi¶ bµn luËn nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh chÊt b¶n thÓ luËn vÒ §−êng thi. “ChÝnh b¶n” lµ c¸ch nãi theo phong c¸ch cæ x−a, nghÜa lµ “nhËn thøc ®óng ®¾n b¶n thÓ cña §−êng thi”. 6

thi míi mÎ v.v. §iÒu ®ã kh«ng nghi ngê ®· gióp chóng ta hiÓu biÕt §−êng thi. Nh−ng chØ so s¸nh §−êng thi vµ Tèng thi th× kh«ng thÓ kh¸i qu¸t mét c¸ch chuÈn x¸c, toµn diÖn ®Æc tÝnh cña §−êng thi. Ch¼ng h¹n, nãi §−êng thi chñ yÕu thÓ hiÖn cung bËc t×nh c¶m, chuéng ch©n thËt, hån nhiªn v.v, th× kh«ng ch¾c ®· v¹ch ®−îc ranh giíi víi cæ thi H¸n Ngôy. C¸c nhµ nghiªn cøu ngµy nay, phÇn nhiÒu l¹i sö dông nh÷ng danh tõ thuËt ng÷ trong lý luËn v¨n häc ph−¬ng T©y ®Ó ph©n tÝch, lý gi¶i §−êng thi. Ch¼ng h¹n, nãi §−êng thi giµu tÝnh nh©n d©n, cã tinh thÇn chñ nghÜa hiÖn thùc, dïng t− duy h×nh t−îng v.v, ®iÒu ®ã kh«ng tr¸nh khái g©y cho ng−êi ta c¶m gi¸c phï phiÕm, kh«ng chÊp nhËn næi. Xem xÐt ®Æc tr−ng cña §−êng thi, theo t«i, cÇn ph¶i xuÊt ph¸t tõ mèi liªn hÖ néi t¹i cña sù vËt, tu©n theo nguyªn t¾c thèng nhÊt lÉn nhau gi÷a lÞch sö vµ logic, tiÕn hµnh nghiªn cøu mét c¸ch tæng hîp, chØnh thÓ. Nãi thÕ còng chÝnh lµ nãi, cÇn ph¶i xÐt b¶n th©n §−êng thi lµ mét qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng, mét hÖ thèng c©n b»ng vÒ ®éng th¸i – trong diÔn tiÕn cña lÞch sö, nã dÇn dÇn tho¸t khái sù bã buéc vµ h¹n chÕ cña thi phong thêi ®¹i tr−íc, n¶y mÇm vµ sinh ra nh÷ng tè chÊt c¬ b¶n cña b¶n th©n m×nh; ®ång thêi, th«ng qua sù kÕt hîp vµ kiÕn t¹o lÉn nhau gi÷a nh÷ng tè chÊt ®ã, dÇn dÇn ph¸t triÓn thµnh h×nh th¸i hoµn bÞ, thµnh thôc, råi sau ®ã l¹i n¶y sinh nh÷ng biÕn ®æi míi d−íi sù thay ®æi m¹nh mÏ cña cuéc sèng thêi ®¹i, sù thay thÕ vµ chuyÓn ®æi, sù ph©n r· vµ tÝch hîp, sù më réng vµ co hÑp gi÷a c¸c tè chÊt, cuèi cïng lµ sù tho¸i hãa cña toµn bé h¹t nh©n bªn trong vµ sù suy vong cña tè chÊt vèn cã, thÕ lµ §−êng thi bÞ th¬ ca d¹ng thøc kh¸c v−ît qua. §ã lµ bøc tranh logic biÖn chøng sinh ®éng cña c¸c nh©n tè ®Çy m©u thuÉn, hoµn toµn kh¸c víi nh÷ng quy ®Þnh cña h×nh nhi th−îng häc ®éc lËp, tÜnh t¹i, rót ra mÊy ®Æc tr−ng dïng ®Ó lµm nh·n hiÖu. NÕu nh− nãi, nh÷ng quy ®Þnh ®ã dÔ dÉn ®Õn viÖc lý gi¶i phiÕn diÖn, cøng nh¾c sù vËt, vËy th× nhê bøc tranh nh− thÕ, cã thÓ so s¸nh chÝnh x¸c thiÕt thùc n¾m v÷ng quan hÖ kÕt hîp vÒ chÊt gi÷a tÝnh ®a diÖn vµ tÝnh thèng nhÊt, tÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh biÕn ®éng cña §−êng thi, tõ ®ã mµ nhËn thøc ®−îc mét c¸ch toµn diÖn diÖn m¹o ch©n thùc cña §−êng thi. Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy d−íi ®©y sÏ tu©n theo m¹ch suy t− ®ã, tiÕn hµnh mæ xÎ tõ mét sè khÝa c¹nh kh«ng chÝnh diÖn. Chóng t«i sÏ ®Æc biÖt coi träng dÉn chøng nh÷ng t− liÖu h÷u quan vÒ thi nh©n vµ thi luËn gia ®êi §−êng qua c¸c thêi kú, bëi v× ®ã lµ quan niÖm lý luËn ®−îc “®óc” ra mét c¸ch trùc tiÕp trong thùc tiÔn lÞch sö, cã thÓ ph¶n ¸nh thùc tÕ lÞch sö mét c¸ch kh¸ ch©n thùc.

7

I. Phong cèt vµ høng ký cña §−êng thi §−êng thi tho¸t thai tõ truyÒn thèng thi ca Lôc triÒu, ®Æc tr−ng cña nã còng chØ cã thÓ dÇn dÇn lé râ trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi thi phong Lôc triÒu. Tiªu chÝ quan träng ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh ®ã chÝnh lµ phong cèt vµ høng ký. 1. Kh¸i niÖm phong cèt Phong cèt vèn kh«ng ph¶i ra ®êi ë ®êi §−êng. B¾t ®Çu tõ thêi §«ng H¸n, ng−êi ta th−êng dïng phong cèt ®Ó b×nh phÈm nh©n vËt, h×nh dung d¸ng vÎ vµ phong th¸i cña con ng−êi. Thêi Lôc triÒu, phong cèt thµnh tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cña héi häa, th− ph¸p, chØ khÝ vËn vµ bót lùc trong nghÖ thuËt th− häa. §Õn thêi TÒ L−¬ng, khi L−u HiÖp tr−íc t¸c V¨n t©m ®iªu long, míi m−în kh¸i niÖm nµy lµm thuËt ng÷ chuyªn m«n trong phª b×nh v¨n häc, ®ång thêi phó cho nã hµm nghÜa míi. Gi¶i thÝch vÒ phong cèt, tõ x−a ®Õn nay, cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau. Theo thiªn Phong cèt trong V¨n t©m ®iªu long th×: “Dïng tõ ®Æt c©u mµ ®oan trang chÝnh trùc, th× cèt cña v¨n sÏ h×nh thµnh; ý khÝ cao c¶ s¸ng l¸ng th× phong cña v¨n sÏ trong s¸ng. NÕu lêi lÏ r−êm rµ, th× phong cèt sÏ kh«ng cøng cái s¸ng sña, nh− vËy mµu s¾c còng kh«ng t−¬i s¸ng ®−îc, thanh ©m còng kh«ng vang väng ®−îc.” §¹i ®Ó cã thÓ suy ®o¸n, phong ®ßi hái vÒ mÆt t×nh ý cña v¨n ch−¬ng, biÓu hiÖn cña nã lµ sù cao lín vµ ngay th¼ng cña chÝ khÝ; cèt ®ßi hái vÒ mÆt ng«n tõ cña v¨n ch−¬ng, biÓu hiÖn cña nã lµ sù ®oan chÝnh, nghiªm chØnh vµ sù th¼ng th¾n, ch©n thùc. ThÕ nh−ng phong vµ cèt l¹i liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, khÝ thÕ cao vîi vµ lêi v¨n ®oan chÝnh ngay th¼ng kÕt hîp víi nhau sÏ t¹o thµnh mét phong c¸ch mü häc h¨ng h¸i sôc s«i, cøng cái m¹nh mÏ, ®iÒu ®ã ®èi lËp víi phong th¸i chång chÊt lêi ®Ñp, uû mÞ yÕu ®uèi trong s¸ng t¸c v¨n häc cuèi thêi Lôc triÒu. Phong cèt luËn cña L−u HiÖp trªn thùc tÕ b¾t nguån tõ thuyÕt v¨n khÝ cña Tµo Phi thêi Tam Quèc. Trong thiªn LuËn v¨n s¸ch §iÓn luËn, Tµo Phi ®Ò x−íng v¨n dÜ khÝ vi chñ, cè nhiªn lµ nhÊn m¹nh t¸c dông quan träng tµi n¨ng - c¸ tÝnh cña nhµ v¨n, nh−ng «ng ®Æc biÖt ®Ò cao, t«n sïng sù cao c¶ diÖu kú, phãng kho¸ng, cøng cái, hïng tr¸ng, to lín cña v¨n khÝ, râ rµng ®· kh¬i dßng ®Çu tiªn cña phong cèt luËn. Do chuéng khÝ lµ ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña v¨n häc thêi ®¹i

8

KiÕn An, thêi ®¹i mµ Tµo Phi sèng, v× thÕ ng−êi ®êi sau khi bµn ®Õn phong cèt, th−êng lÊy KiÕn An phong cèt hoÆc KiÕn An phong lùc lµm tÊm g−¬ng. Phong cèt ë ®êi §−êng kh«ng ph¶i ®−îc ®Ò xuÊt ngay. ThÕ nh−ng trong quan niÖm v¨n häc cña sö gia ®Çu ®êi §−êng ®· bao hµm mÇm mèng cña phong cèt luËn. Chóng ta ®Òu biÕt, sau khi v−¬ng triÒu §−êng kiÕn quèc, ®Ó tæng kÕt bµi häc lÞch sö h−ng vong thÞnh suy cña c¸c triÒu ®×nh phong kiÕn tõ Nam B¾c triÒu trë l¹i, söa sang hµng lo¹t s¸ch sö, trong ®ã tÊt nhiªn sÏ ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò ®èi xö thÕ nµo víi truyÒn thèng v¨n häc cña c¸c triÒu ®¹i tr−íc. VÒ vÊn ®Ò nµy, c¸c sö gia ®Çu ®êi §−êng ®¹i ®Ó ®· ¸p dông quan ®iÓm “dung hîp v¨n phong Nam B¾c”, víi ®o¹n v¨n rÊt tiªu biÓu trong Tïy th− - V¨n häc truyÖn tù. Cuèn s¸ch sau khi giíi thiÖu kh¸i qu¸t t×nh h×nh ph¸t triÓn cña s¸ng t¸c v¨n häc Nam B¾c triÒu ®· viÕt: “Nh− vËy, chç nä chç kia cßn ®ua theo thêi th−îng, cã ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau. §iÖu cung th−¬ng cña Giang T¶ sôc s«i h¨ng h¸i, coi träng sù ®Ñp ®Ï; tõ nghÜa cña Hµ Sãc kh¶ng kh¸i cøng cái, coi träng ë khÝ chÊt. KhÝ chÊt th× lý h¬n lêi, ®Ñp ®Ï th× lêi h¬n ý. C¸i lý mµ h¬n lêi th× tiÖn dông ë thêi thÕ, c¸i v¨n hoa th× thÝch hîp ë viÖc ca vÞnh. §ã lµ c¸i kh¸c nhau ®Ó ph©n biÖt ®¾c thÊt cña c¸c nhµ v¨n Nam B¾c triÒu. NÕu cã thÓ bá bít nh÷ng ©m thanh ®Ñp nµy, gi¶n l−îc nh÷ng c©u chång chÊt lêi lÏ hoa mü kia, bá së ®o¶n, gép hai c¸i së tr−êng l¹i, th× néi dung vµ h×nh thøc sÏ hµi hoµ t−¬i ®Ñp, tËn thiÖn tËn mü vËy.” Cuèn s¸ch ®· quy kÕt sù kh¸c nhau vÒ truyÒn thèng v¨n häc Nam triÒu vµ B¾c triÒu thµnh sù ®èi lËp cña “®Ñp ®Ï” vµ “khÝ chÊt”, ®ßi hái bá ®o¶n lÊy tr−êng ®Ó h×nh thµnh v¨n phong cña thêi ®¹i míi. C¸i gäi lµ “khÝ chÊt” hoÆc “kh¶ng kh¸i cøng cái” trong ®ã, hiÓn nhiªn cã thµnh phÇn phong cèt luËn. Nh−ng ®iÒu ®ã vÉn kh«ng thÓ coi lµ phong cèt luËn trªn ý nghÜa vèn cã, bëi v× c¸c sö gia ®Çu ®êi §−êng lý gi¶i vÒ “khÝ chÊt” lµ lÊy quan niÖm “nh· chÝnh” chÝnh thèng phong kiÕn lµm h¹t nh©n. S¸ch Tïy th− - V¨n häc truyÖn tù phª b×nh s¸ng t¸c cuèi ®êi L−¬ng “nh· ®¹o ®¾m ch×m khiÕm khuyÕt, dÇn dÇn xa rêi ®iÓn chÕ phÐp t¾c, ®ua nhau ch¹y theo kü x¶o míi”, l¹i ca ngîi v¨n phong ®æi míi cña Tuú D¹ng ®Õ, cã thÓ lµm ®−îc c¸i viÖc “gép l¹i nh· thÓ, quy vµo ®iÓn chÕ”, khiÕn cho “kÎ sÜ s¸ng t¸c v¨n häc võa lßng theo mµ lùa chän ®óng”, ®Òu tá râ khuynh h−íng t− t−ëng nµy. Liªn quan víi ®iÒu ®ã, “hßa nh· mµ cã thÓ hïng tr¸ng, ®Ñp ®Ï mµ cã thÓ ®iÓn ph¹m” [Chu th− - V−¬ng Bao, D÷u TÝn truyÖn luËn], th× cã thÓ cho lµ tiªu 9

chuÈn cô thÓ cña hä ®èi víi viÖc dung hîp Nam B¾c, më mang phong khÝ míi, ®iÒu ®ã ch¼ng gièng tÝ nµo víi viÖc chuéng khÝ chÊt sö dông ng−êi tµi, theo ®uæi gi¶i phãng tù do c¸ tÝnh cña KiÕn An phong cèt. ViÖc ®Ò xuÊt lý luËn dung hîp v¨n phong Nam B¾c, trªn thùc tÕ ®· ph¶n ¸nh sù chuyÓn biÕn cña thi phong cung ®×nh ®Çu ®êi §−êng. MÆc dï nã vÉn truyÒn dÉn nh÷ng ®ît sãng ®Ñp ®Ï uû mÞ cña v¨n häc Lôc triÒu, song b−íc ®Çu ®· bá thãi xÊu phÇn nhiÒu m« t¶ diÔm t×nh, phï phiÕm khinh b¹c cña cung thÓ thêi TÒ L−¬ng. §ã lµ giai ®o¹n qu¸ ®é, th¬ ca Lôc triÒu h−íng tíi §−êng thi, lµ thêi kú chuÈn bÞ cña §−êng thi, chø kh«ng thÓ coi lµ §−êng thi cã ®Þnh h×nh vÒ chÊt. HËu kú §−êng Cao T«ng thèng trÞ, trong cuéc ®Êu tranh cña “S¬ §−êng tø kiÖt” chèng l¹i “Th−îng Quan thÓ”, quan niÖm phong cèt cña ng−êi ®êi §−êng chÝnh thøc h×nh thµnh. Trong V−¬ng Bét tËp tù, D−¬ng Quýnh nãi: “Long Sãc n¨m ®Çu, v¨n ®µn biÕn thÓ, ®ua nhau tØa tãt, tranh nhau ®Ïo gät, rèi c¶ vµng ngäc long ph−îng, lo¹n c¶ xanh ®á tÝm vµng..., cèt khÝ mÊt hÕt c¶, cøng cái m¹nh mÏ ch¼ng cßn g×”. TiÕp theo l¹i nãi, nhê cuéc c¸ch t©n do V−¬ng Bét cÇm ®Çu vµ nç lùc chung cña nh÷ng ng−êi ñng hé theo, cuèi cïng ®· lµm cho “m©y mï xua tan, bÇu trêi trong s¸ng”, ®¹t tíi hiÖu qu¶ “réng lín cao c¶” vÒ mÆt chuyÓn biÕn phong khÝ s¸ng t¸c v¨n häc. Sù phª b×nh ®èi víi v¨n ®µn Long Sãc ë ®©y, trªn thùc tÕ lµ cuéc c«ng kÝch vµo di phong cña thêi TÒ L−¬ng; chØ trÝch “cèt khÝ mÊt hÕt c¶”, còng lµ muèn x©y dùng phong cèt cña v¨n ch−¬ng. H¬n n÷a, lÊy “cøng cái m¹nh mÏ” vµ “réng lín” ®Ó chØ râ néi hµm cña phong cèt, ®iÒu ®ã ®· ®ét ph¸ c¸i khung chÝnh thèng cña sö gia ®Çu ®êi §−êng bÞ rµng buéc bëi “nh· chÝnh”, “®iÓn t¾c”, kh«i phôc hµm nghÜa vèn cã cña phong cèt luËn(1). §ã lµ ®iÒm b¸o quan träng quyÒn thèng trÞ cña §−êng thi, tõ cung ®×nh chuyÓn h−íng sang tÇng líp hµn sÜ ®«ng ®¶o, mµ trµo l−u th¬ ca míi do “tø kiÖt” lµm ®¹i diÖn, do vËy trë thµnh khóc d¹o ®Çu cña §−êng thi(2). §−¬ng nhiªn cÇn ph¶i nãi r»ng, “m©y mï xua tan, bÇu trêi trong s¸ng”, b¶n th©n kh«ng tr¸nh khái cã chç phãng ®¹i, bëi v× t¸c phÈm cña “tø kiÖt” tuy ®· cã ®Çy ®ñ linh hån míi, nh−ng vÒ diÖn m¹o nãi chung, vÉn cã tµn d− cña thêi Lôc triÒu, ch−a thÓ thùc hiÖn ®−îc sù “réng lín cao c¶” mét c¸ch ch©n chÝnh. Ng−êi thóc ®Èy sù nghiÖp t¹o dùng §−êng thi cña “tø kiÖt” tiÕn lªn phÝa tr−íc mét b−íc lµ TrÇn Tö Ngang, ng−êi sèng cïng thêi víi Vâ T¾c Thiªn. ¤ng 10

lín tiÕng h« hµo trong bµi D÷ §«ng Ph−¬ng T¶ sö Cï Tu tróc thiªn tù (Bµi Tùa cho bµi th¬ Tu tróc cña «ng quan T¶ sö §«ng Ph−¬ng Cï) r»ng: “§¹o v¨n ch−¬ng tÖ h¹i ®· 500 n¨m råi, phong cèt H¸n Ngôy, ®Õn ®êi TÊn, ®êi Tèng kh«ng ®−îc tiÕp nèi. T«i khi nhµn rçi th−êng xem th¬ cña thêi TÒ L−¬ng, thÊy nã ®ua tranh ®Ñp ®Ï, mµ thiÕu høng ký, mçi lÇn xem l¹i thë ng¾n than dµi. NgÉm ng−êi ®êi x−a th−êng ghÐt c¸i ®Ñp uû mÞ yÕu ®uèi, nay thÊy viÖc Phong Nh· kh«ng theo, lÊy lµm ®iÒu canh c¸nh bÊt an trong lßng. Tíi nay ®−îc thÊy VÞnh c« ®ång thiªn cña «ng, cèt khÝ ngay th¼ng, ©m ®iÖu t×nh c¶m lªn bæng xuèng trÇm, s¸ng l¸ng, cã tiÕng ngäc tiÕng vµng. BÌn dông t©m xem xÐt kü, ph¸t huy u uÊt. Kh«ng ngê khóc d¹o ®Çu thêi ChÝnh Thñy l¹i thÊy ë ®©y; cã thÓ khiÕn cho c¸c t¸c gi¶ thêi KiÕn An, nh×n nhau mµ c−êi.”

§o¹n v¨n trªn th−êng ®−îc mäi ng−êi dÉn chøng, ®· trë thµnh t− liÖu cã tÝnh c−¬ng lÜnh trong lÞch sö lý luËn phª b×nh thi ca ®êi §−êng. §ãng gãp to lín cña nã lµ ë chç, gi−¬ng cao ngän cê phong cèt H¸n Ngôy, lµm vò khÝ m¹nh mÏ quÐt s¹ch phong khÝ suy ®åi cña thêi Lôc triÒu. So víi viÖc cæ xuý “dung hîp v¨n phong Nam B¾c” cña c¸c sö gia ®Çu ®êi §−êng vµ viÖc c«ng kÝch “Th−îng Quan thÓ” cña “S¬ §−êng tø kiÖt”, th× viÖc TrÇn Tö Ngang trùc tiÕp chÜa mòi nhän lªn ¸n thi phong tÖ h¹i tõ thêi TÊn, Tèng, TÒ, L−¬ng trë l¹i ®©y, c«ng khai ®Ò x−íng phôc h−ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n häc KiÕn An, ChÝnh Thñy, ®· ®¹t ®Õn tÝnh minh x¸c vµ tÝnh tù gi¸c ch−a tõng cã trong ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn biÕn ®æi thãi quen cò, x¸c lËp phong khÝ míi. NÕu nh− nãi, chñ tr−¬ng “dung hîp v¨n phong Nam B¾c”, ch¼ng qua lµ c¶i l−¬ng côc bé ®èi víi truyÒn thèng cò, lµ tiÖm tiÕn vÒ l−îng, th× lêi kªu gäi “dïng H¸n Ngôy biÕn ®æi TÒ L−¬ng”, chÝnh lµ cuéc c¸ch t©n toµn diÖn ®−îc tiÕn hµnh d−íi chiÕc ¸o kho¸c phôc cæ, lµ b−íc nh¶y vät vÒ chÊt. Sù chuyÓn biÕn tõ c¸i tr−íc sang c¸i sau ®· thÓ hiÖn qu¸ tr×nh diÔn tiÕn §−êng thi tho¸t thai khái thêi Lôc triÒu vµ cuèi cïng ®¹t ®−îc ®Þnh tÝnh cña b¶n th©n m×nh. ThÞnh §−êng vÒ sau, ®Æc tr−ng phong cèt cña §−êng thi ®· ®−îc thõa nhËn réng r·i. Trong bµi th¬ Tuyªn Ch©u T¹ DiÔu l©u s¹n biÖt HiÖu th− Thóc V©n, Lý B¹ch viÕt: “Bång Lai v¨n ch−¬ng KiÕn An cèt” (V¨n ch−¬ng cña chó - chØ Thóc V©n - cã phong cèt cøng cái m¹nh mÏ cña thêi KiÕn An), th× “KiÕn An cèt” 11

chÝnh lµ c¸ch nãi t¾t cña KiÕn An phong cèt. §ç Phñ trong bµi th¬ Hý vi lôc tuyÖt có ®· tuyªn d−¬ng khÝ ph¸ch “l¨ng v©n kiÖn bót” (bót lùc m¹nh mÏ siªu viÖt) vµ “bÝch h¶i xiÕt k×nh” (chÕ −íc ®−îc c¸ k×nh ë biÓn lín - chØ khÝ thÕ lín lao, hïng vÜ cña v¨n ch−¬ng), thùc ra còng lµ h×nh dung vÒ phong cèt. Cã ý nghÜa kh¸i qu¸t nhÊt lµ viÖc ¢n Phan trong Hµ Nh¹c anh linh tËp tù cho “thanh luËt phong cèt b¾t ®Çu hoµn bÞ” lµ c¸i mèc chñ yÕu ®¸nh dÊu §−êng thi b−íc vµo giai ®o¹n toµn thÞnh. Lêi b×nh trong cuèn s¸ch trªn còng chñ yÕu tõ gãc ®é phong cèt ®Ó kh¼ng ®Þnh thµnh tùu cña c¸c t¸c gia, ch¼ng h¹n cho §µo Hµn lµ “®· giµu høng t−îng, l¹i ®ñ ®Çy phong cèt”, cho Cao ThÝch lµ “lêi th¬ tr¨n trë, l¹i cã khÝ cèt”, cho Th«i H¹o lµ “cuèi chÇu bçng biÕn ®æi thÓ cò, phong cèt lÉm liÖt”, cho TuyÕt Cø lµ “ng−êi ngang ng¹nh cã khÝ ph¸ch, th¬ v¨n cña «ng còng vËy”, cho Lý Ng−ng lµ “lêi tuy Ýt, nh−ng c¸i khÝ ph¸ch nhµn dËt thanh tho¸t hiÓn hiÖn tr−íc m¾t”. Lµ tuyÓn tËp thi ca thêi ThÞnh §−êng cã ¶nh h−ëng, c¸ch ®Æt vÊn ®Ò cña Hµ Nh¹c anh linh tËp cã tÝnh tiªu biÓu, phong cèt thùc sù trë thµnh biÓu tr−ng quan träng ®¸nh dÊu sù thµnh thôc cña §−êng thi. Phong cèt cña §−êng thi b¾t nguån tõ “phong cèt H¸n Ngôy”, ®iÒu ®ã ®· nãi ë trªn, nh−ng cÇn ph¶i thÊy, hai c¸i ®ã kh«ng thÓ hoµn toµn ®ång nhÊt hay lÉn lén. Th¬ ca thêi KiÕn An cÊt lªn trong nh÷ng n¨m ®éng lo¹n, cho dï nh÷ng biÕn ®éng x· héi t¹o nªn sù gi¶i phãng t− t−ëng vµ tinh thÇn sù nghiÖp m·nh liÖt cña con ng−êi, nh−ng ®øng tr−íc c¶nh nói s«ng bÞ tµn ph¸, cuéc sèng nh©n d©n ®iªu ®øng, nãi chung kh«ng tr¸nh khái dÉn ®Õn t×nh c¶m bi ai, khiÕn cho ©m ®iÖu trong lêi ca kh¶ng kh¸i, ®«i lóc vÉn lÉn nh÷ng tiÕng buån b·. Ch¼ng h¹n nh− Tµo Th¸o, l·nh tô v¨n ®µn ®−¬ng thêi, trong t¸c phÈm §o¶n ca hµnh, mét mÆt hïng tr¸ng tha thiÕt ca “Chu C«ng thæ phñ, thiªn h¹ quy t©m” (Ta gièng nh− Chu C«ng hÕt lßng cÇu hiÒn ®·i sÜ, khiÕn cho thiªn h¹ theo vÒ), nh−ng mÆt kh¸c kh«ng ng¨n næi nçi lßng th−¬ng c¶m “nh©n sinh kû hµ?” (cuéc ®êi mÊy chèc), “−u t− nan vong” (nçi lßng lo buån khã mµ quªn ®i ®−îc), t×nh c¶m m©u thuÉn ®ã lµ cã tÝnh phæ biÕn cña thêi ®¹i. Thiªn Thêi tù trong V¨n t©m ®iªu long dïng c©u “thÕ tÝch lo¹n li, phong suy tôc o¸n” (thÕ cuéc ®Çy lo¹n li, phong tôc suy vi o¸n th¸n) ®Ó nãi râ ®Æc ®iÓm “chÝ khÝ cao, bót lùc dåi dµo”, “cøng cái vµ giµu khÝ cèt” cña v¨n häc KiÕn An, cã thÓ nãi lµ ®· ®iÓm tróng huyÖt. Th¬ ca ChÝnh Thuû sau mét chót th× ra ®êi trong hoµn c¶nh tranh chÊp triÒu chÝnh kÞch liÖt, v¨n 12

nh©n sÜ phu sèng trong c¶nh c¸ n»m trªn thít, v× thÕ nçi lßng −u phÉn cµng thªm m·nh liÖt, nh−ng s¾c th¸i trong s¸ng míi mÎ ngµy cµng gi¶m sót. VÞnh hoµi (82 bµi) cña NguyÔn TÞch ®−îc coi lµ “lêi ta th¸n vÒ nçi buån nh©n thÕ” (Xin xem V¨n tuyÓn, b¶n Lý ThiÖn chó), ®ã hoµn toµn lµ ®iÒu cã lý. Kh¸c víi tr−íc, sù biÕn ®æi cña x· héi ®êi §−êng, sù phån vinh vÒ kinh tÕ, sù c−êng thÞnh vÒ quèc lùc, sù cëi më t−¬ng ®èi vÒ chÝnh trÞ, ®· khiÕn cho nh÷ng kÎ sÜ b×nh th−êng cã ®−îc lßng tin ch¾c ch¾n vµo t−¬ng lai, t¸c phÈm thi ca còng trµn ®Çy søc sèng. Lý B¹ch trong bµi th¬ T−¬ng tiÕn töu viÕt: “Thiªn sinh ng· tµi tÊt h÷u dông, thiªn kim t¸n tËn hoµn phôc lai” (Trêi sinh ra tµi n¨ng cña ta ¾t sÏ dïng ®Õn, ngµn vµng tiªu t¸n hÕt råi l¹i cã), chÝnh lµ ph¸c häa ®iÓn h×nh t©m lý tù tin cña thi nh©n. MÆc dï, khi vËn mÖnh ®Êt n−íc bÞ nguy nan, hoÆc cuéc sèng b¶n th©n gÆp ph¶i tr¾c trë, song hä vÉn kh«ng dÔ dµng vøt bá niÒm hy väng vµo t−¬ng lai. Tinh thÇn l¹c quan s½n cã ®ã cña ng−êi ®êi §−êng kÕt hîp víi tÝnh c¸ch anh hïng trong v¨n häc KiÕn An vµ truyÒn thèng tinh thÇn lý t−ëng tõ KhuÊt Nguyªn trë ®i, ®· cÊu thµnh phong cèt cña §−êng thi (®Æc biÖt lµ th¬ thêi ThÞnh §−êng). Nã g¹n läc vøt bá thµnh phÇn th−¬ng c¶m, buån b· trong “phong cèt H¸n Ngôy”, chó träng ph¸t huy mÆt hµo hïng s¸ng l¸ng cña nã, g¹n ®ôc kh¬i trong, h×nh thµnh nªn tè chÊt riªng cã cña m×nh. §ã còng lµ c¨n cø kh¸ch quan cña §−êng thi víi t− c¸ch lµ luång giã míi cña thêi ®¹i. Nh−ng ®iÒu cÇn chó ý lµ, viÖc theo ®uæi ®èi víi phong cèt ®Õn kho¶ng Trung V·n §−êng h×nh nh− n¶y sinh sù biÕn dÞ ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. ViÖc ng−êi ta Ýt nãi ®Õn phong cèt tõ Trung §−êng vÒ sau, lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Hµn Dò bµn vÒ v¨n nªu cao “khÝ thÞnh lêi võa ph¶i” [§¸p Lý Dùc th−], tuy nãi nghiªng vÒ s¸ng t¸c t¶n v¨n, nh−ng l¹i nhÊt trÝ víi viÖc «ng bµn vÒ th¬ t«n sïng khÝ thÕ “chäc trêi khuÊy n−íc” [§iÖu Tr−¬ng TÞch], cã khuynh h−íng phong cèt luËn. Ch¼ng qua Hµn Dò chó träng ë v¨n khÝ kiÓu “lêi v¨n tung hoµnh ngang däc” [Xin xem bµi th¬ TiÕn sÜ], kh«ng tr¸nh khái rung trêi chuyÓn ®Êt, dêi non lÊp bÓ, tù cã khu biÖt víi c¸i thuÇn ph¸c tù nhiªn, nçi lßng tr¨n trë cña phong cèt tõ H¸n Ngôy ®Õn ThÞnh §−êng. §ç Môc thêi V·n §−êng còng chuéng v¨n khÝ, song «ng chñ tr−¬ng “lÊy ý lµm chñ, lÊy khÝ lµm phô” [§¸p Trang Sung th−], cã thÓ thÊy phong cèt ®· h¹ xuèng thµnh kh¸i niÖm phô thuéc, kh«ng chiÕm vÞ trÝ quan

13

träng hµng ®Çu trong t©m trÝ mäi ng−êi n÷a. Sù thay ®æi vÞ trÝ vµ néi hµm cña phong cèt, vÒ mét khÝa c¹nh, chøng tá sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt cña §−êng thi. 2. Høng ký: Høng ký lµ tõ do TrÇn Tö Ngang ®Ò xuÊt trong D÷ §«ng Ph−¬ng T¶ sö Cï Tu tróc thiªn. Høng ký nghÜa lµ tØ høng - ký th¸c, thñ ph¸p cña thi nh©n dïng tØ høng ®Ó ký th¸c hoµi b·o chÝnh trÞ cña m×nh, do vËy cã lóc gäi t¾t lµ tØ høng. Trong lêi Tùa bµi th¬ Hû M· Tham qu©n t−¬ng ngé tuý ca, TrÇn Tö Ngang nãi: “Th¬ cã thÓ tØ høng, kh«ng nãi nh− thÕ ®−îc sao?”. TØ høng ë ®©y chÝnh lµ ý nghÜa tØ høng ký th¸c. ThuyÕt tØ høng cã nguån gèc tõ quan niÖm “mü thÝch tØ høng” trong thi thuyÕt ®êi H¸n. C¸c nhµ nho ®êi H¸n rÊt coi träng chøc n¨ng gi¸o hãa cña thi ca, ®ßi hái s¸ng t¸c thi ca phôc vô cho viÖc cñng cè chÕ ®é phong kiÕn, cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc “kinh phu phô, thµnh hiÕu kÝnh, hËu nh©n lu©n, mü gi¸o hãa, di phong tôc.” (lµm cho quan hÖ vî chång hîp víi lu©n th−êng ®¹o lý, khiÕn cho ®¹o hiÕu thuËn víi cha mÑ vµ ®øc t«n kÝnh bËc s− tr−ëng ®−îc hoµn thiÖn, cho nh©n lu©n ®−îc thuÇn hËu, cho viÖc gi¸o hãa ®−îc tèt ®Ñp, cho phong tôc ®−îc biÕn ®æi) [Mao thi tù] Cô thÓ, chøc n¨ng chÝnh trÞ gi¸o hãa nµy cã thÓ chia lµm hai ph−¬ng diÖn “mü” (khen) vµ “thÝch” (chª). “LuËn c«ng tông ®øc, dùa vµo ®ã mµ khen tÆng, ch©m biÕm lÇm lçi, v× thÕ mµ söa ®−îc ®iÒu xÊu”. [TrÞnh HuyÒn: Thi phæ tù]. Dï ca ngîi hay ch©m biÕm ®Òu lµ nh»m ®¹t tíi môc ®Ých lµm cho chÝnh trÞ tèt ®Ñp, thuÇn hãa phong tôc cña d©n. §©y lµ xuÊt ph¸t ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c nhµ nho ®êi H¸n khi luËn thi. §ång thêi, ng−êi ®êi H¸n khi luËn thi cßn rÊt chó träng hiÖu qu¶ to lín cña thñ ph¸p tØ høng trong viÖc ph¸t huy chøc n¨ng khen chª cña thi ca. S¸ch Chu lÔ - Xu©n quan - §¹i s− do TrÞnh HuyÒn chó nãi: “TØ gi¶, tØ ph−¬ng vu vËt” (TØ nghÜa lµ so s¸nh víi vËt), “høng gi¶, th¸c sù vu vËt” (høng nghÜa lµ göi g¾m ë sù vËt). TØ vµ høng ®Òu thuéc h×nh thøc biÓu hiÖn tinh tÕ vµ hµm sóc, kh¸c víi thÓ phó “trùc th− kú sù” (m« t¶ trùc tiÕp sù viÖc) [Chung Vinh: Thi phÈm tù]. Dïng thÓ phó ®Ó ca tông, t« hång sù viÖc, khã tr¸nh khái lé ra dÊu vÕt cña kÎ nÞnh, kh«ng ®−îc nhuÇn nhÞ, uyÓn chuyÓn nh− tØ høng. Dïng thÓ phó ®Ó ch©m biÕm, 14

lêi lÏ qu¸ m¹nh mÏ, dÔ dÉn tíi téi ph¹m th−îng, râ rµng lµ kÐm xa tØ høng “kÎ nãi ®−îc v« téi, ng−êi nghe còng ®ñ thÊy ®Ó söa m×nh” [Mao thi tù]. V× thÕ, ng−êi ®êi H¸n bµn vÒ “mü thÝch” (khen chª) th−êng nãi trong mèi liªn hÖ víi h×nh thøc tØ høng, “mü thÝch tØ høng” trë thµnh mét truyÒn thèng quan träng trong thi luËn cña Nho gia. ThuyÕt høng ký cña TrÇn Tö Ngang chÝnh lµ ®· thai nghÐn tõ truyÒn thèng nµy. Nh−ng viÖc ®Ò xuÊt khÈu hiÖu høng ký cña TrÇn Tö Ngang, chñ yÕu lµ nh»m vµo thi ca thêi kú Lôc triÒu chØ chó ý ®Ïo gät h×nh thøc, thiÕu néi dung chÝnh trÞ x· héi s©u s¾c, kh«ng ®Æc biÖt nhÊn m¹nh tíi chøc n¨ng gi¸o hãa cña thi ca. Sau TrÇn Tö Ngang, ng−êi ®· kÕ thõa vµ ph¸t huy tinh thÇn høng ký lµ §ç Phñ vµ Nguyªn KÕt. Trong lêi Tùa bµi th¬ §ång Nguyªn Sø qu©n Thung L¨ng hµnh, §ç Phñ ®¸nh gi¸ cao th¬ cña Nguyªn KÕt ph¶n ¸nh nçi khæ d©n sinh, cho lµ “kh«ng ngê thÊy l¹i thÓ chÕ tØ høng, lêi th¬ vi diÖu, uyÓn chuyÓn, trÇm bæng”. §ç Phñ muèn nãi, lµ trong th¬ nªn cã ký th¸c ch©m biÕm. §iÒu nµy, Nguyªn KÕt bµn ®Õn cµng nhiÒu, mÆc dï rËp khu«n theo lêi cña Nho gia truyÒn thèng, nh−ng lËp ý vÉn “theo ®¹o trÞ lo¹n cña ®Õ v−¬ng, b¸m vµo dßng khen chª cña cæ nh©n” [NhÞ Phong thi tho¹i], dông t©m ch©m biÕm thÕ tôc vÉn lµ nh− thÕ, kh«ng thÓ phiÕn diÖn quy vÒ “phôc cæ”. Ng−êi thùc sù ®−a thuyÕt høng ký lªn ®Õn ®Ønh cao lµ nhµ th¬ B¹ch C− DÞ thêi kú Trung §−êng. Trong bµi th¬ §éc Tr−¬ng TÞch cæ Nh¹c phñ, B¹ch C− DÞ nãi: “ThÕ nµo lµ thi ý? Lôc nghÜa ph« trÇn lÉn nhau. Ngoµi Phong Nh·, tØ høng ra th× ch−a tõng s¸ng t¸c th¬ v¨n trèng rçng”. Nh− vËy, «ng ®· ®Ò xuÊt râ rµng “Phong Nh·, tØ høng” (cã lóc gäi lµ mü thÝch tØ høng) lµm c¨n b¶n cña s¸ng t¸c thi ca, ®ång thêi coi nh÷ng t¸c phÈm xa rêi ®iÓm c¨n b¶n nµy lµ “s¸o rçng”. Trong D÷ Nguyªn Cöu th−, B¹ch C− DÞ cßn c¨n cø vµo tiªu chuÈn nµy ®Ó xem xÐt t¸c phÈm cña c¸c nhµ th¬ lÞch ®¹i. Tõ KhuÊt Nguyªn trë ®i cho ®Õn c¸c nhµ th¬ Lý B¹ch, §ç Phñ ®Òu chª tr¸ch, kh«ng hµi lßng víi nh÷ng t¸c phÈm trµo léng giã tuyÕt, hoa cá, kh«ng biÕt phóng thÝch. Ngµy nay nh×n l¹i, quan ®iÓm cña B¹ch C− DÞ ch−a tr¸nh khái thiªn kiÕn hÑp hßi, lÜnh vùc thi ca réng lín, ®©u chØ h¹n chÕ trong ph¹m vi trùc tiÕp phóng dô chÝnh trÞ; nh−ng trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®−¬ng thêi, chñ tr−¬ng ®ã l¹i cã tÝnh tÝch cùc, nã ph¶n ¸nh sù “tù cøu” vÒ chÝnh trÞ cña v−¬ng triÒu §−êng trong lÜnh vùc v¨n häc, còng lµ kh¸i qu¸t lý luËn cña 15

trµo l−u thi ca t¶ thùc næi lªn gi÷a niªn hiÖu Trinh Nguyªn - Nguyªn Hßa. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ t− t−ëng cña B¹ch C− DÞ cïng mét sè nhµ th¬ nh− Nguyªn ChÈn... ®· phèi hîp ®−îc víi c¸c s¸ng t¸c Nh¹c phñ ®Ò míi, ®Ò cò vµ mét sè s¸ng t¸c th¬ phóng dô kh¸c. T×m hiÓu lý luËn thi ca cña B¹ch C− DÞ, cÇn ph¶i chó ý hai ®iÓm sau: Thø nhÊt, khi tiÕp thu vµ thÓ hiÖn quan niÖm “mü thÝch tØ høng” cña truyÒn thèng, ®iÒu mµ B¹ch C− DÞ xem träng chØ lµ mét mÆt trong ®ã, tøc t¸c dông phª ph¸n, ch©m biÕm thêi chÝnh cña thi ca, nhÊt lµ coi träng xem xÐt nçi khæ cña d©n, gi¶i tho¸t nçi u phÉn trong lßng d©n. C¸i gäi lµ “thiªn thiªn v« kh«ng v¨n, có có tÊt tËn quy” (kh«ng bµi th¬ nµo néi dung trèng rçng, kh«ng c©u th¬ nµo kh«ng hîp chuÈn t¾c) [Ký §−êng Sinh], “®·n th−¬ng d©n bÖnh thèng, bÊt thøc thêi kÞ huý” (chØ th−¬ng xãt nçi ®au khæ cña d©n, kh«ng cÇn biÕt ®Õn nh÷ng ®iÒu kiªng kÞ ®−¬ng thêi) [Th−¬ng §−êng Cï], cã thÓ nãi lµ h¹t nh©n t− t−ëng lý luËn cña «ng, ®ång thêi còng lµ nguyªn t¾c chØ ®¹o «ng s¸ng t¸c mét sè bµi th¬ phóng dô nh− TÇn trung ng©m, T©n Nh¹c phñ... (TÇn trung ng©m gåm 10 bµi, toµn lµ th¬ ch©m biÕm; T©n Nh¹c phñ 50 bµi còng chØ cã vµi bµi lµ ca tông). §iÒu ®ã t−¬ng tù víi ®Ò xuÊt “mü chÝnh” cña Nho gia ®êi H¸n, ngay c¶ coi “mü” lµ “chÝnh”, coi “thÝch” lµ “biÕn”, th¸i ®é co gi·n chÝnh biÕn lµ cã kho¶ng c¸ch. Thø hai, ë ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn, B¹ch C− DÞ cæ xuý “lêi v¨n chÊt thùc mµ cøng cái, lµm cho nh÷ng ng−êi muèn nh×n cã thÓ v©ng theo”, “lêi th¼ng th¾n mµ s¸t thùc, khiÕn cho nh÷ng ng−êi muèn nghe cã thÓ r¨n m×nh” [T©n Nh¹c phñ tù], cè g¾ng lµm cho lêi nãi ®−îc râ rµng, m¹nh mÏ, x¸c thiÕt, ®Ó dÔ dµng t¸c ®éng m¹nh vµo gi¸c quan g©y hiÖu qu¶ x· héi m·nh liÖt. §iÒu ®ã còng kh¸c víi phong c¸ch tØ høng chuéng sù uyÓn chuyÓn, tinh tÕ, hµm sóc, “chñ v¨n nhi quyÖt gi¸n” (dïng lêi v¨n uyÓn chuyÓn hµm sóc ®Ó khuyªn can) trong thi luËn truyÒn thèng. Trªn sù thùc, th¬ phóng dô cña b¶n th©n B¹ch C− DÞ rÊt Ýt nhê cËy vµo thñ ph¸p tØ høng, phÇn lín «ng sö dông thÓ phó, th−êng “trùc th− kú sù”, c¨n cø theo th−íc ®o phong kiÕn chÝnh thèng ®Ó ®o l−êng, lµ kh«ng sao phï hîp ®−îc víi khu«n phÐp cña lÔ gi¸o. Do ®ã, cã thÓ thÊy, chñ tr−¬ng “Phong Nh· tØ høng”, hoÆc “mü thÝch tØ høng” cña B¹ch C− DÞ, mÆc dï cã quan hÖ nh©n duyªn víi H¸n nho thi thuyÕt, nh−ng kh«ng thÓ xem lµ nh− nhau ®−îc. C¸i tr−íc lÊy gi¸o hãa lµm trung t©m, cã khuynh h−íng b¶o thñ, phôc cæ kh¸ râ; c¸i sau th× lÊy bæ khuyÕt thêi 16

chÝnh, cøu d©n lµm môc ®Ých, cµng giµu tinh thÇn t¶ thùc. Lý luËn thi ca cña B¹ch C− DÞ lµ diÔn tiÕn hîp víi logic thuyÕt høng ký tõ TrÇn Tö Ngang, §ç Phñ trë ®i. II. Thanh luËt vµ tõ ch−¬ng cña §−êng thi NÕu nh− nãi, phong cèt vµ høng ký lµ ®Æc tr−ng chñ yÕu vÒ mÆt néi dung cña §−êng thi, th× thanh luËt vµ tõ ch−¬ng lµ yÕu tè cÊu thµnh vÒ h×nh thøc cña §−êng thi, lµ ®−êng ranh giíi c¬ b¶n kh¸c ph©n biÖt §−êng thi víi c¸c lo¹i th¬ ca. Sau khi bµn vÒ ®Æc tr−ng néi dung cña §−êng thi, chóng t«i muèn nh×n tõ mét gãc ®é kh¸c, kh¶o s¸t §−êng thi tõ ph−¬ng diÖn h×nh thøc. Nãi ®Õn thanh luËt cña §−êng thi, ng−êi ta sÏ nghÜ ngay tíi hÖ thèng phæ thøc thanh ®iÖu b»ng b»ng tr¾c tr¾c ®· ®Þnh h×nh hãa vµ mét sè quy t¾c thanh ®iÖu th−êng dïng. Nh÷ng c¸ch thøc cô thÓ ®ã, c¸c s¸ch bµn vÒ c¸ch luËt thi tõ ®Òu ®· giíi thiÖu, kh«ng cÇn thiÕt tr×nh bµy l¹i. §iÒu cÇn bµn ë ®©y lµ lµm sao n¾m v÷ng ®Æc ®iÓm thanh luËt cña §−êng thi, quan hÖ gi÷a nã víi ng«n ng÷ th¬ ca, lý gi¶i nã trªn ph−¬ng diÖn quan niÖm lý luËn. Chóng ta ®Òu biÕt, thanh luËt cña §−êng thi b¾t nguån tõ “T©n thÓ thi” ®êi TÒ L−¬ng, nh−ng khi kÕ thõa tiÒn nh©n, nã cã nh÷ng biÕn ®æi quan träng, ®iÒu ®ã tùa hå nh− ch−a g©y ®−îc sù chó ý ®Çy ®ñ. Chóng ta kh«ng e ng¹i ®em “T©n thÓ thi” ®êi TÒ L−¬ng ®èi chiÕu mét chót víi thanh luËt cña §−êng thi. C−¬ng lÜnh lý luËn cña thanh luËt TÒ L−¬ng lµ thuyÕt “Tø thanh b¸t bÖnh” cña ThÈm −íc. Do quyÓn Tø thanh phæ cña ThÈm −íc tr−íc t¸c ®· mÊt, nªn chñ tr−¬ng thanh luËt cô thÓ cña «ng chóng ta kh«ng thÓ biÕt ®−îc ®Ých x¸c vµ râ rµng. Ng«n luËn cña «ng hiÖn cßn lµ mét ®o¹n ghi chÐp do chÝnh «ng viÕt trong Tèng th− - T¹ Linh VËn truyÖn luËn. ¤ng cho r»ng, tø thanh vËn dông ë trong th¬ cÇn ph¶i lµm ®−îc “nhÊt gi¶n chi néi, ©m vËn tËn thï; l−ìng có chi trung, khinh träng tÊt dÞ.” (trong mét c©u th¬, ©m vËn ph¶i kh¸c nhau; trong hai c©u th¬, thanh ®iÖu nÆng nhÑ ph¶i kh¸c nhau.) Thiªn Lôc KhuyÕt truyÖn, s¸ch Nam sö thuËt l¹i c¸ch nãi ®ã r»ng: “ngò tù chi trung, ©m vËn tÊt dÞ; l−ìng có chi néi, gièc chñy bÊt ®ång” (trong n¨m ch÷, ©m vËn ph¶i kh¸c nhau; trong hai c©u, thanh gièc vµ thanh chñy ph¶i kh¸c nhau), ý nghÜa lµ gièng nhau. C¨n cø ý kiÕn nµy, trong 17

s¸ng t¸c th¬ ngò ng«n (thanh luËt TÒ L−¬ng chØ gãi gän trong ph¹m vi th¬ ngò ng«n), dïng ch÷ trong mçi c©u cÇn ph¶i kh¸c nhau vÒ tø thanh (b×nh, th−îng, khø, nhËp) vµ gi÷a c©u trªn vµ c©u d−íi cña mét liªn, ch÷ cïng mét vÞ trÝ (ch÷ thø hai c©u trªn víi ch÷ thø hai cña c©u d−íi), còng ph¶i kh¸c biÖt nhau vÒ thanh ®iÖu. §ã lµ nguyªn t¾c ®¹i l−îc. Cßn b¸t bÖnh th× nh»m qu¸n triÖt c¸c quy t¾c nhá ®−îc quy ®Þnh vÒ thanh ®iÖu, ®¹i ®Ó ®ã lµ nh÷ng cÊm ®o¸n, v× thÕ cßn gäi lµ “bÖnh ph¹m”, danh môc cã: “b×nh ®Çu”, “th−îng vÜ”, “phong yªu”, “h¹c tÊt”, “®¹i vËn”, “tiÓu vËn”, “bµng n÷u”, “chÝnh n÷u”. Theo gi¶i thÝch cña s¸ch V¨n KÝnh bÝ phñ luËn biªn so¹n vµo ®êi §−êng, th× “b×nh ®Çu” chØ hai ch÷ ®Çu c©u trªn vµ hai ch÷ ®Çu c©u d−íi cña th¬ ngò ng«n trïng nhau vÒ thanh ®iÖu; “th−îng vÜ” chØ ch÷ cuèi cña c©u trªn vµ ch÷ cuèi cña c©u d−íi trïng thanh ®iÖu; “phong yªu” (l−ng ong - Ng−êi dÞch chó) chØ ch÷ thø hai víi ch÷ thø n¨m trong mét c©u cïng thanh ®iÖu; “h¹c tÊt” (gèi h¹c - Ng−êi dÞch chó) chØ ch÷ thø n¨m víi ch÷ thø m−êi l¨m cïng thanh ®iÖu; “®¹i vËn” chØ trong chÝn ch÷ tr−íc mét liªn cã ch÷ vËn c−íc ph¹m vËn; “tiÓu vËn” chØ trong chÝn ch÷ ngoµi vËn c−íc lu©n phiªn ph¹m vËn; “bµng n÷u” chØ trong c©u 5 ch÷ xuÊt hiÖn ch÷ cïng thanh mÉu; “chÝnh n÷u” chØ trong 5 ch÷ cã hiÖn t−îng tø thanh “t−¬ng n÷u”. §ã ®Òu ®−îc coi lµ bÖnh vÒ thanh ®iÖu. Gi¶i thÝch nh− vËy cã chÝnh x¸c hay kh«ng, ng−êi ®−êi sau còng cã ý kiÕn kh¸c. Ch¼ng h¹n, s¸ch S¸i Khoan Phu thi tho¹i ®êi Tèng cho r»ng, n¨m ch÷ ®Çu cuèi ®Òu ®ôc mµ tróng mét ch÷ thanh th× gäi lµ phong yªu; ®Çu cuèi ®Òu thanh mµ tróng mét ch÷ ®ôc th× gäi lµ h¹c tÊt, ý kiÕn t−¬ng tù nh− trªn kh«ng thÓ liÖt kª hÕt ®−îc. So s¸nh thuyÕt “Tø thanh b¸t bÖnh” víi thanh luËt cña §−êng thi, cã thÓ thÊy gi÷a chóng cã sù kh¸c nhau râ rµng. Thø nhÊt, thuyÕt “tø thanh b¸t bÖnh” lÊy tø thanh lµm c¬ së, ph©n chia thanh ®iÖu lµm b×nh, th−îng, khø, nhËp, thËt khã tr¸nh khái r−êm rµ. §−êng thi lÊy b»ng tr¾c lµm c¬ së, quy n¹p tø thanh vµo b»ng tr¾c, gi¶n −íc mét c¸ch hîp lý luËt tø thanh tõ thêi TÒ L−¬ng. Thø hai, thuyÕt “tø thanh b¸t bÖnh” nãi tíi thanh luËt th× chó träng bÖnh ph¹m, dÔ g©y Ên t−îng tiªu cùc ph¹m vµo cÊm ®o¸n cho ng−êi lµm th¬, bÊt lîi cho tù do s¸ng t¸c. §−êng thi th× v× thanh luËt phèi hîp b»ng tr¾c, t¹o nªn phæ thøc quy ph¹m hãa cã phÐp t¾c cã thÓ tu©n theo, tiÖn lîi cho ng−êi lµm th¬ häc tËp vµ n¾m v÷ng. Thø ba, thuyÕt “tø thanh b¸t bÖnh” nghiªm ngÆt trong néi bé tõng c©u, tõng liªn, 18

song l¹i kh«ng ®Ò cËp ®Õn mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c liªn. Th¬ §−êng më réng tæ chøc liªn kÕt tíi toµn bµi th¬, nªn viÖc vËn dông thanh luËt th¬ ca míi cã bè côc chØnh thÓ. Trong ba ®iÓm kh¸c biÖt kÓ trªn, mét ®iÒu c¬ b¶n nhÊt lµ vÊn ®Ò tø thanh hay b»ng tr¾c. ChÝnh v× c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®em tø thanh xö lý thµnh nhÞ nguyªn hãa b»ng tr¾c, nªn hä míi cã thÓ v−ît qua ®−îc nh÷ng cÊm ®o¸n bÖnh ph¹m tiªu cùc mµ lîi dông nguyªn lý gi÷a b»ng tr¾c, cÊu t¹o nªn ®Þnh thøc thanh luËt râ rµng, dÔ hiÓu, thiÕt thùc ®¾c dông, kh«ng chØ thÝch hîp víi th¬ ngò, thÊt ng«n mµ cßn ghi dÊu Ên s©u s¾c ë tõ khóc sau nµy. ThuyÕt “tø thanh b¸t bÖnh”, tuy ThÈm −íc vµ mét sè nhµ th¬ ®Ò x−íng, thÞnh hµnh mét thêi, nh−ng cuèi cïng ch−a ®¹t tíi møc qu¸n triÖt toµn diÖn, ®−¬ng thêi vµ vÒ sau ®Òu bÞ phª ph¸n. Trong Thi phÈm tù, Chung Vinh tõng phª b×nh thuyÕt thanh bÖnh “lµm cho th¬ v¨n nhiÒu gß bã cÊm kÞ, tæn h¹i tíi tÝnh ch©n thùc vµ vÎ ®Ñp cña th¬ v¨n.” Trong Thi thøc, H¹o Nhiªn còng ®Ò cËp ®Õn “ThÈm H−u V¨n (tøc ThÈm −íc) chÕ ra b¸t bÖnh khe kh¾t, sö dông tø thanh thËt phiÒn to¸i.” Tõ viÖc so s¸nh vËn mÖnh lÞch sö kh¸c nhau gi÷a thanh luËt thêi TÒ L−¬ng víi thanh luËt §−êng thi, ta thÊy hiÓn hiÖn mét c¸ch râ rµng c«ng lao rÊt lín cña c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· c¶i t¹o truyÒn thèng TÒ L−¬ng (®−¬ng nhiªn kh«ng m¹t s¸t t¸c dông më ®−êng cña thanh luËt TÒ L−¬ng). C«ng lao c¶i t¹o ®ã b¾t nguån tõ thùc tiÔn l©u dµi s¸ng t¸c th¬ ca, ®ång thêi còng lµ minh chøng cña h×nh thøc th¬ ca dÇn dÇn thÝch øng vµ phôc vô ®¾c lùc néi dung biÓu ®¹t. V× ®Æc tr−ng phong cèt vµ høng ký trong néi dung §−êng thi mµ tÊt nhiªn ®ßi hái ph¶i ph¸ vì sù kh¾t khe gß bã cña thuyÕt “tø thanh b¸t bÖnh”, s¸ng t¹o nªn mét h×nh thøc míi, võa cã thÓ biÓu t×nh ®¹t ý mét c¸ch tù do, ®Çy ®ñ, l¹i cã thÓ thu ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt hµi hßa ®Ñp ®Ï. §ã chÝnh lµ thanh luËt cña §−êng thi. Nghiªn cøu vÒ thanh luËt, cßn ph¶i chó ý mét ®iÓm, tøc thanh luËt §−êng thi, tuy ®Çu tiªn x©y dùng thÓ chÕ ë th¬ cËn thÓ, nh−ng l¹i kh«ng chØ bã hÑp ë ph¹m vi th¬ cËn thÓ. Th¬ ph©n cæ kim, ®Þnh h×nh sau ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn. Th¬ cËn thÓ ®ßi hái thanh luËt, th¬ cæ thÓ kh«ng ®ßi hái thanh luËt tùa hå trë thµnh mét sù thùc ®−îc mäi ng−êi c«ng nhËn, kú thùc kh«ng ph¶i nh− vËy. Th¬ cæ thÓ thêi §−êng cè nhiªn kh«ng gièng víi th¬ cËn thÓ cã c¸ch luËt nghiªm chØnh, nh−ng nã song song tån t¹i vµ còng cã chung niÒm vinh dù víi th¬ cËn thÓ ®êi §−êng, nªn kh«ng thÓ kh«ng chÞu ¶nh h−ëng vÒ thanh luËt cña 19

th¬ cËn thÓ. ¶nh h−ëng ®ã cã thÓ chia lµm hai ph−¬ng diÖn: Mét lµ, ¶nh h−ëng chÝnh diÖn, dÉn ®Õn phong trµo luËt hãa cña th¬ cæ thÓ; hai lµ ¶nh h−ëng phi chÝnh diÖn, t¹o thµnh khuynh h−íng ph¶n luËt hãa cña th¬ cæ thÓ. C¸i tr−íc dông nhiÒu c©u th¬ c¸ch luËt, biÒn t¶n c¸ch nhau, b»ng tr¾c ho¸n ®æi nhau, t¹o nªn tiÕt tÊu ©m vËn hµi hßa l−u lo¸t, gäi lµ “cæ phong nhËp luËt”. Tõ ca hµnh cña “Tø kiÖt” thêi ThÞnh §−êng cho ®Õn “Tr−êng Kh¸nh thÓ” cña Nguyªn ChÈn, B¹ch C− DÞ, ®Òu chän con ®−êng nµy. C¸i sau th−êng dïng c©u céc, ph¸ ngÉu, thÓ hiÖn t©n kú, ®¶o lén b»ng tr¾c, t¹o thµnh ©m thanh trÇm bæng, tróc tr¾c, gäi lµ “cæ phong bÊt nhËp luËt”. Nh÷ng bµi th¬ dµi cña §ç Phñ, Hµn Dò th−êng dïng thÓ nµy. Dï nhËp luËt hay bÊt nhËp luËt, luËt hãa hay ph¶n luËt hãa, chóng ®Òu cïng biÓu hiÖn râ, th¬ cæ thÓ ®êi §−êng vÒ h×nh thøc ®· kh¸c víi cæ thi H¸n Ngôy. Nã mÊt ®i d¹ng ©m tiÕt tù nhiªn, ®i theo con ®−êng thanh luËt qua t¹o t¸c cña bµn tay con ng−êi. V−¬ng SÜ Trinh, TriÖu ChÊp TÝn... ®êi Thanh ®· viÕt chuyªn luËn bµn vÒ ©m luËt cæ thi, ®èi t−îng nghiªn cøu ®ã kú thùc chÝnh lµ th¬ cæ thÓ cña ®êi §−êng trë vÒ sau, cã thÓ thÊy thanh luËt hãa th¬ cæ thÓ ®óng lµ nh©n tè míi ®¸ng ®−îc chó ý trong s¸ng t¸c th¬ ca ®êi §−êng. §ång thêi, tiÕt tÊu ©m h−ëng cña th¬ cæ thÓ, ®Æc biÖt lµ c¸c lo¹i c©u côt, thanh ®iÖu tróc tr¾c ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh ph¶n luËt hãa l¹i quay l¹i ¶nh h−ëng tíi th¬ cËn thÓ, xóc tiÕn sù ra ®êi cña c¸c lo¹i thÓ côt vµ c¸ch côt trong th¬ cËn thÓ luËt, tuyÖt, tõ ®ã mµ lµm phong phó h×nh thøc c¸ch luËt cña th¬ cËn thÓ. §iÒu ®ã còng cã thÓ lµ b»ng chøng chuéng thanh luËt cña th¬ cæ thÓ ®êi §−êng. V× thÕ, thanh luËt hãa cã thÓ qu¶ quyÕt lµ ®Æc ®iÓm phæ biÕn cña c¸c lo¹i s¸ng t¸c th¬ ca cæ cËn thÓ ®êi §−êng, lµ ®Þnh tÝnh cña §−êng thi kh¸c vÒ chÊt so víi th¬ ca tr−íc ®êi §−êng. TiÕp tôc xem xÐt, thanh luËt cña §−êng thi vÉn kh«ng bã hÑp ë phæ thøc b»ng tr¾c t−¬ng ®èi cè ®Þnh, trong ®ã vÉn cã diÖu dông cña mét sè c¸ nh©n t¸c gia. ChØ nãi riªng vÒ phæ thøc b»ng tr¾c, §−êng thi vµ th¬ ca ®êi Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh lµ kh«ng cã sù kh¸c nhau lín. Nh−ng kÕt hîp v¨n t©m cña t¸c gi¶ mµ suy xÐt, th× ©m ®iÖu §−êng thi l¹i cã kho¶ng c¸ch râ rµng so víi ©m ®iÖu Tèng thi, Nguyªn thi... VÒ vÊn ®Ò nµy, c¸c nhµ lý luËn c¸ch ®iÖu ®êi Minh ®· biÖn luËn ph©n tÝch tØ mØ. Ch¼ng h¹n, Lý §«ng D−¬ng trong Hoµi LÖ ®−êng thi tho¹i nãi ®Õn c¸c nhµ th¬ ThÞnh §−êng giái sö dông h− tõ, khai hîp h« øng, du d−¬ng uyÓn chuyÓn trong c¸c c©u th¬ ®ã ®Òu ë ®Êy mµ ra c¶. L¹i nãi tr−êng 20

thiªn cæ phong cña §ç Phñ, vÒ ©m h−ëng vµ c¸ch luËt lªn bæng xuèng trÇm, biÕn hãa khã l−êng, rÊt kh¸c so víi c¸c nhµ th¬ §−êng b×nh th−êng kh¸c. L¹i nãi ®Õn cæ thi ngò ng«n, thÊt ng«n, nÕu ¸p vËn tr¾c, ch÷ cuèi cña c©u trªn quen dïng thanh b»ng, §ç Phñ, Hµn Dò ng−îc l¹i thÝch dïng ch÷ thanh tr¾c, ®äc lªn cµng c¶m thÊy cøng cái h¬n ng−êi. VÒ thanh ®iÖu, tuy phÇn nhiÒu trong tÇm tay cña c¸ nh©n t¸c gia, ch−a h×nh thµnh phÐp t¾c phæ biÕn, hÖ thèng, nh−ng cÇn ph¶i thÊy bé phËn h÷u c¬ hîp thµnh thanh luËt §−êng thi. Nã biÓu hiÖn râ mét sù thùc, lµ thi nh©n ®êi §−êng ®Æc biÖt coi träng hiÖu qu¶ ©m h−ëng cña t¸c phÈm th¬ ca, hy väng tiÕt tÊu thanh vËn bªn ngoµi phèi hîp nhÊt trÝ víi vËn ®éng t×nh c¶m bªn trong, lµm cho ý s©u lêi ®Ñp, thanh ©m vµ t×nh c¶m hµi hßa, ®ã lµ ®iÒu mµ c¸c nhµ th¬ ®êi Tèng trë ®i cßn xa míi theo kÞp. HËu thÕ phª b×nh th¬ Tèng, Nguyªn vÒ sau “©m ®iÖu b×nh th−êng” mµ “buån” [xem §å Long: §−êng thi phÈm vùng tuyÓn thÝch ®o¹n tù], thËm chÝ nãi “Tèng thi cã thanh ©m mµ kh«ng cã ©m ®iÖu” [KiÒu øc: KiÕm Khª thuyÕt thi]; ng−îc l¹i chøng minh, chuéng thanh luËt lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña §−êng thi, còng lµ tiªu chÝ quan träng khu biÖt §−êng thi víi th¬ ca sau ®êi §−êng. §−êng thi chó träng thanh luËt kh«ng thÓ kh«ng ¶nh h−ëng tíi ng«n tõ cña nã. §iÒu ®ã biÓu hiÖn rÊt râ rµng ë th¬ cËn thÓ. V−¬ng Lùc trong cuèn H¸n ng÷ thi luËt häc ®· viÕt riªng mét ch−¬ng th¶o luËn ng÷ ph¸p cña th¬ cËn thÓ, liÖt kª ra 24 hiÖn t−îng ®Æc thï, nãi râ th¬ cËn thÓ do h¹n chÕ ë c¸c mÆt b»ng tr¾c, ®èi ngÉu, ch−¬ng có, ¸p vËn nªn ph¶i ®iÒu chØnh biÕn th«ng ®èi víi tæ chøc ng÷ có cña thãi quen cæ H¸n ng÷, mµ biÕn ®éng nµy còng kh«ng tr¸nh khái lan ®Õn th¬ cæ thÓ. V−¬ng Lùc tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc ®−a ra kÕt luËn ®¸ng ®−îc chóng ta coi träng, tiÕp thu. ë ®©y chóng ta kh«ng thÓ ®i s©u nghiªn cøu vÊn ®Ò ng÷ ph¸p cña thi ca, mµ chØ muèn trªn c¬ së ®ã chØ râ mét ®iÓm, lµ sù biÕn ®éng cña tæ chøc ng÷ có, tÊt nhiªn sÏ ®éng ch¹m tíi phong c¸ch ng«n ng÷ cña th¬ ca, tõ ®ã mµ mang l¹i ®Æc tÝnh mü häc míi cho §−êng thi. Nh×n b×nh th−êng, ng«n ng÷ cæ thi H¸n Ngôy vèn lµ ng«n ng÷ t−¬ng ®èi gÇn gòi ng«n ng÷ ®êi sèng hµng ngµy vµ t¶n v¨n phæ th«ng, ®Õn §µo Uyªn Minh ®¹i thÓ vÉn b¶o l−− phong c¸ch nµy. Nh÷ng c©u th¬ nh−: “Sinh niªn bÊt m·n b¸ch, th−êng hoµi thiªn tuÕ −u” (®êi ng−êi kh«ng ®Çy tr¨m tuæi, th−êng buån nghÜ tíi lóc sau khi chÕt.) [Cæ thi thËp cöu thñ - Bµi 15], “KÕt l− t¹i nh©n c¶nh, 21

nhi v« xa m·n huyªn” (Lµm nhµ gi÷a chèn nh©n gian, thÕ mµ vÉn kh«ng nghe thÊy tiÕng ån µo ngùa xe.) [§µo Uyªn Minh: Èm töu - Bµi 5], “Vi vò tßng ®«ng lai, h¶o phong d÷ chi cô” (M−a bôi tõ phÝa ®«ng bay l¹i, cïng víi giã m¸t phe phÈy.) [§µo Uyªn Minh: §éc S¬n h¶i kinh - Bµi 1], qu¶ lµ râ rµng s¸ng tá nh− lêi nãi, c¸c h− tù: chi, nhi, tßng, d÷ còng sö dông rÊt tuú tiÖn. §ã lµ giai ®o¹n thø nhÊt cña sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ th¬ ca ngò - thÊt ng«n, cã thÓ gäi nã lµ ng«n ng÷ sinh ho¹t. Tõ L−u Tèng trë vÒ sau, biÒn ngÉu h−ng thÞnh, ng«n tõ dÇn dÇn ®i ®Õn ®iÓn nh· ®iªu luyÖn. “Tr× ®−êng sinh xu©n th¶o, viªn liÔu biÕn minh cÇm” (Bê ao cá xu©n mäc xanh m¬n mën, bôi liÔu biÕc trong v−ên v¨ng v¼ng tiÕng chim hãt.) [T¹ Linh VËn: §¨ng tr× th−îng l©u], tuy thuéc giai có l−u truyÒn mét thêi, nh−ng liªn d−íi v× thuéc ®èi víi liªn trªn ®· béc lé dÊu tÝch ch¾p v¸ t¹o t¸c. §Õn nh− “S¬ c¶nh c¸ch tù phong, t©n d−¬ng c¶i cè ©m; b¹c tiªu quý v©n phï, thª xuyªn tr¸ uyªn trÇm” (¸nh n¾ng ®Çu xu©n xua tan giã l¹nh mïa ®«ng, mÆt trêi võa mäc quÐt s¹ch kh«ng khÝ u ¸m.) [còng bµi th¬ trªn], th× lµ cã ý ®em ng÷ vùng phæ th«ng lµm cho ng«n tõ mµu mÌ, khiÕn ng−êi ta c¶m thÊy sèng s−îng vµ kÐm l−u lo¸t, cµng kh«ng nãi nh÷ng c©u th¬ ®Çy ®iÓn cè, cÇu kú gät giòa. §ã lµ giai ®o¹n thø hai cña ng«n ng÷ th¬ ca, ng«n ng÷ nh©n vi (ng«n ng÷ cã bµn tay ®Ïo gät cña con ng−êi). B−íc vµo th¬ §−êng, v× chuéng thanh luËt, nªn kh«ng thÓ kh«ng tiÕn hµnh gia c«ng, n©ng cÊp ®èi víi ng«n ng÷ sinh ho¹t hµng ngµy. Nh−ng chç cao minh cña c¸c nhµ th¬ §−êng lµ hä kh«ng chØ luyÖn c©u mµ cßn chó ý ®Õn ý, luyÖn c©u tõ yªu cÇu cña viÖc luyÖn ý, do vËy ®· tr¸nh ®−îc bÖnh gi¶ t¹o vµ sèng s−îng. Ch¼ng h¹n, bµi TÆng B¹ch M· V−¬ng B−u cña Tµo Thùc cã c©u: “Tr−îng phu chÝ tø h¶i, v¹n lý do tû l©n, ©n ¸i cÈu bÊt khuy, t¹i viÔn ph©n nhËt th©n” (ChÝ khÝ nam nhi vÉy vïng bèn biÓn, xa nhau hµng v¹n dÆm vÉn thÊy nh− gÇn nhau, t×nh c¶m anh em b¹n bÌ nÕu nh− kh«ng suy gi¶m, th× c¸ch nhau cµng xa th× l¹i cµng gÇn nhau.), qua bµn tay cña V−¬ng Bét thµnh hai c©u: “H¶i néi tån tri kû, thiªn nhai nh−îc tû l©n” (N¬i ®©y mµ gi÷ ®−îc t×nh c¶m tri kû víi nhau, th× dï ®i ®Õn gãc bÓ ch©n trêi hai ta vÉn nh− ®ang ë bªn nhau.) [bµi Tèng §ç ThiÕu phñ chi nhËm Thôc Xuyªn]. Do vÒ mÆt ý niÖm c¾t bít cµnh l¸ r−êm rµ, tËp trung biÓu hiÖn, nªn míi ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt vÒ ng÷ có, l¾ng ®äng mµ l¹i tù nhiªn, trë thµnh danh có ngµn ®êi truyÒn tông. §ã chÝnh lµ vÝ dô tiªu biÓu thµnh c«ng trong viÖc luyÖn c©u kÕt hîp luyÖn ý. Ngoµi ra, ®óc 22

luyÖn c©u v¨n cña c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng còng kh«ng chó môc c¶ vµo viÖc tuyÓn chän c©u ch÷, mµ nghiªng vÒ sù biÕn hãa linh ®éng trong tæ chøc có ph¸p, nh»m ®¹t hiÖu qu¶ tèt nhÊt cho viÖc biÓu ®¹t t×nh ý. Ch¼ng h¹n: “V©n hµ xuÊt h¶i thù, mai liÔu ®é giang xu©n” (Buæi b×nh minh, m©y r¸ng cïng víi mÆt trêi rùc rì trªn mÆt biÓn; s¾c xu©n trªn ®Çu cµnh mai cµnh liÔu tõ vïng Giang Nam lan ®Õn vïng Giang B¾c.) [§ç ThÈm Ng«n: Häa TÊn L¨ng Lôc Thõa T¶o xu©n du väng], ch÷ thù vµ ch÷ xu©n sö dông rÊt linh ho¹t tÝnh chÊt cña tõ; hay §ç Phñ trong bµi Båi TrÞnh Qu¶ng V¨n du Hµ t−íng qu©n s¬n l©m thËp thñ (Bµi 5) cã c©u: “Lôc thïy phong chiÕt duÈn, hång ®Þnh vò ph× mai” (Mµu xanh rñ xuèng, ®ã lµ m¨ng tróc bÞ bÎ g·y trong giã; s¾c ®á t−¬i rãi, ®ã lµ c©y mai −ít ®Ém trong m−a.), th× hai tõ lôc thïy vµ hång ®Þnh ®¶o trang trËt tù tõ; c©u: “Hu©n nghiÖp tÇn khan kÝnh, hµnh tµng ®éc û l©u.” (C«ng lao sù nghiÖp nhiÒu lÇn xem nh− vËt trong g−¬ng, lµm quan hay Èn dËt mét m×nh ®øng tùa trªn lÇu.) [§ç Phñ: Giang th−îng], th× tØnh l−îc thµnh phÇn trong c©u vµ th¾t chÆt ý c©u. Nh÷ng vÝ dô trªn ®Òu dïng Ýt lêi ®Ó biÓu ®¹t nh÷ng thÝ nghiÖm phong phó vµ sinh ®éng, gi÷ ®−îc Ên t−îng s©u s¾c, l©u dµi cho con ng−êi. Tãm l¹i, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· chuyÓn hãa sù h¹n chÕ cña thanh luËt ®èi víi ng«n tõ thµnh nh÷ng khai ph¸ tÝch cùc ®èi víi viÖc c¶i t¹o c©u v¨n vµ chøc n¨ng cña ng«n ng÷. Do ®ã t¹o nªn ®−îc phong c¸ch ng«n ng÷ ®iªu luyÖn, hµm sóc mµ l¹i râ rµng sinh ®éng, trë thµnh ®Æc s¾c c¬ b¶n cña ng«n ng÷ §−êng thi. Nã b¾t nguån tõ cuéc sèng, cao h¬n cuéc sèng, ®· qua bµn tay con ng−êi gia c«ng, l¹i kh«ng tho¸t ly tù nhiªn, xøng ®¸ng lµ ng«n ng÷ th¬ ch©n chÝnh. Sù tiÕn hãa cña ng«n tõ thi ca cæ ®iÓn v× thÕ b−íc vµo giai ®o¹n thùc sù thµnh thôc. Nh÷ng biÕn ®æi ng«n tõ l¹i kÐo theo nh÷ng biÕn ®æi vÒ mÆt ch−¬ng ph¸p thi ca. Nguyªn t¾c kÕt cÊu cña cæ thi H¸n Ngôy, Lôc triÒu th«ng th−êng lµ cã ®Çu cã cuèi. Tr÷ t×nh th× béc lé t×nh c¶m, tù sù th× trùc tiÕp thuËt kÓ sù viÖc, t¶ c¶nh s¬n thñy nh− th¬ cña T¹ Linh VËn còng th−êng th−êng më ®Çu kû du, gi÷a ph« trÇn c¶nh vËt, kÕt thóc bµi th¬ ph¸t biÓu c¶m t−ëng cña m×nh, tÇng thø cã trËt tù. Thêi TÒ L−¬ng vÒ sau, cïng víi sù ph¸t triÓn cña T©n thÓ thi, manh nha ra ®êi lo¹i th¬ t×nh c¶nh giao thoa dung hßa nhau, dïng dung l−îng ng¾n, bót ph¸p ng−ng tô ®Ó béc lé c¶m quan nh©n sinh, b¾t ®Çu ®¶ ph¸ kÕt cÊu xu«i dßng cña qu¸ khø vÒ chän ®Ò tµi. §Õn ®êi §−êng, do sù ®Þnh h×nh hãa cña luËt thi, tuyÖt có, th¬ 4 c©u, 23

8 c©u ®· thµnh thãi quen, thÓ th¬ kiÓu míi nµy liÒn thÞnh hµnh vµ do vËy ®· cÊu thµnh mét lo¹i ph−¬ng ph¸p biÓu hiÖn “tiÖt thñ hoµnh ®o¹n diÖn” (chÆt lÊy mÆt c¾t ngang). §©y lµ hai bµi th¬ nhá t¶ c¶nh cña V−¬ng Duy: S¬n kh«ng bÊt kiÕn nh©n, §·n v¨n nh©n ng÷ h−ëng. CËn c¶nh nhËp th©m l©m, Phôc chiÕu thanh ®µi th−îng. [Léc Sµi] (Trong nói v¾ng kh«ng thÊy bãng ng−êi, ChØ nghe ®©u ®ã v¼ng l¹i tiÕng ng−êi nãi. Mét tia n¾ng chiÒu däi vµo rõng s©u ©m u, Ph¶n chiÕu thµnh bãng c©y in trªn nÒn rªu xanh biÕc.)

Méc m¹t phï dung hoa, S¬n trung ph¸t hång ng¹c. Gi¶n hé tÞch v« nh©n, Ph©n ph©n khai th¶ l¹c. [T©n Di æ] (Hoa t©n di n¶y ®Çu cµnh gièng nh− b«ng hoa sen, Trong nói v¾ng në nh÷ng b«ng ®á th¾m. Bªn khe suèi tÞnh kh«ng mét bãng ng−êi, Hoa t©n di cø në råi l¹i rông.)

L¹i nh− hai bµi th¬ tr÷ t×nh ng¾n cña Lý B¹ch: Sµng tiÒn minh nguyÖt quang, Nghi thÞ ®Þa th−îng s−¬ng. Cö ®Çu väng minh nguyÖt, §ª ®Çu t− cè h−¬ng. [TÜnh d¹ t−] (Tr−íc gi−êng ¸nh tr¨ng s¸ng, Ngì lµ s−¬ng phñ mÆt ®Êt. NgÈng ®Çu nh×n tr¨ng s¸ng, Cói ®Çu nhí quª h−¬ng.)

24

B¹ch ph¸t tam thiªn tr−îng, Duyªn sÇu tù c¸ tr−êng. BÊt tri minh kÝnh lý, Hµ xø ®¾c thu s−¬ng. [Thu phè ca - bµi 15] M¸i tãc b¹c tr¾ng dµi ba ngµn tr−îng, Lµ bëi v× nçi sÇu d»ng dÆc nh− thÕ. Kh«ng hiÓu trªn tÊm g−¬ng trong suèt, S−¬ng thu tõ ®©u r¬i xuèng mµ tr¾ng nh− tuyÕt.)

C¸c bµi th¬ trªn phÇn lín l−îc bá nh÷ng chç chuyÓn tiÕp ë ®Çu, cuèi, tËp trung ph¶n ¸nh thÓ nghiÖm t©m linh trong kho¶ng kh¾c s¸t na (chèc l¸t) cña thi nh©n. Nãi vÒ viÖc trÝch dÉn mÊy ®o¹n th¬ trªn, biÓu hiÖn cña chóng tùa hå lµ kh«ng hoµn chØnh, chØ cã thÓ ®−îc coi lµ ghi l¹i mét phiÕn ®o¹n nµo ®ã. Mµ v× chóng ra søc n¾m b¾t kho¶ng kh¾c vµ phiÕn ®o¹n ®ét xuÊt giµu thi ý nhÊt trong c¶ qu¸ tr×nh, ®em sù t×nh cßn l¹i Èn dÊu ®»ng sau bøc tranh th¬ ca, vÒ mÆt biÓu hiÖn nghÖ thuËt míi ®¹t ®Õn chç cµng hiÖu qu¶, cµng nång nhiÖt, cµng th©m trÇm vµ cµng cã tÝnh ¸m thÞ. So víi ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c cña cæ thi b×nh th−êng, h×nh thøc kÕt cÊu nh− vËy kh«ng nghi ngê lµ kh¸ hiÖn ®¹i hãa (m« ®Ðc). S¸ng t¹o vÒ ch−¬ng ph¸p cña th¬ cËn thÓ còng më réng tíi l·nh vùc cña th¬ cæ thÓ. Dung l−îng th¬ cæ thÓ ®êi §−êng kh¸ dµi, lín, h×nh thøc kÕt cÊu ®−¬ng nhiªn kh«ng thÓ ®¬n thuÇn gièng lo¹i th¬ ng¾n, nhá 4 c©u, 8 c©u. Nh−ng vÒ s¸ng t¸c cña th¬ cæ thÓ ®êi §−êng c©n nh¾c, thªm bít, bè trÝ khÐo lÐo, t−êng l−îc ph©n minh, th× l¹i kh¸c víi c¸ch viÕt tiÕp cËn tù nhiªn cña cæ thi H¸n Ngôy, Lôc triÒu. Ch¼ng h¹n, Méng du Thiªn Mô ng©m l−u biÖt cña Lý B¹ch, Tù Kinh phã Phông Tiªn huyÖn vÞnh hoµi ngò b¸ch tù cña §ç Phñ, lÊy sù t×nh t−¬ng ®èi phøc t¹p lµm néi dung m« t¶, tõ kh«ng thÓ hoµn toµn l−îc ®i, thay thÕ chuyÓn tiÕp tÊt yÕu, nh−ng còng kh«ng chÞu gi÷ g×n cÈn thËn tõng ly tõng tý c¸i khung cña sù viÖc vèn cã, mµ lµ kh«ng tiÕc ®em m¾t xÝch quan träng, t« ®Ëm mµu mÌ t¹i nh÷ng chç cã tÝnh cao trµo, cßn nh÷ng bé phËn kh¸c th× theo kiÓu dÊu ®Çu hë ®u«i. ThËm chÝ gièng nh− bµi Tú bµ hµnh cña B¹ch C− DÞ, vèn bao hµm mÊy tuyÕn t×nh tiÕt kh«ng g¾n liÒn nhau, t¸c gi¶ ng−îc l¹i dông t©m, th«ng qua c¸c thñ ph¸p kÓ ng−îc, kÓ xen, ®em th©n thÕ ch×m næi cña kü n÷ vµ th©n phËn bÞ 25

biÕm trÝch cña m×nh c¾t xÐn, tæ hîp trong hoµn c¶nh ®Æc ®Þnh tiÔn kh¸ch nghe ®µn t¹i bÕn TÇm D−¬ng, tù sù ng¾n gän, t¨ng c−êng nång ®é t×nh c¶m. So s¸nh víi ph−¬ng thøc tù thuËt kiÓu l−u thñy hµnh v©n cña th¬ tù sù cæ ®¹i nh− Khæng t−íc ®«ng nam phi, M¹ch th−îng tang, t¸c dông ë ®©y còng vÉn lµ nguyªn t¾c mü häc “tiÖt thñ hoµnh ®o¹n diÖn”. L¹i tiÕn mét b−íc, b¾t ®Çu tõ §ç Phñ, do vËn dông bót ph¸p gi·n në ly hîp cña cæ v¨n vµo s¸ng t¸c th¬ ca, trong th¬ luËt ngò thÊt ng«n, l¹i sinh ra mét lo¹i tæ chøc ch−¬ng ph¸p khÐp më... So s¸nh nã víi “tiÖt thñ hoµnh ®o¹n diÖn” th× cã dung l−îng thêi gian kh«ng gian vµ t©m lý cµng lín. H·y xem bµi th¬ thÊt luËt Tèng Lé Lôc ThÞ ngù nhËp triÒu: §ång trÜ t×nh th©n tø thËp niªn, Trung gian tiªu tøc l−ìng mang nhiªn. C¸nh vi hËu héi tri hµ ®Þa? Hèt m¹n t−¬ng phïng thÞ biÖt diªn, BÊt phÉn ®µo hoa hång tù cÈm, Sinh t¨ng liÔu nhø b¹ch nh− miªn. KiÕm Nam xu©n s¾c hoµn v« l¹i, Ngç xóc sÇu nh©n ®¸o töu biªn. (Hai ta tr−íc ®©y 40 n¨m lµ b¹n bÌ tuæi Êu th¬, Sau ®ã lµ kho¶ng thêi gian c¸ch biÖt, bÆt v« ©m tÝn. Cµng kh«ng biÕt tõ nay vÒ sau ®−îc gÆp gì n÷a ë n¬i ®©u, Bçng nhiªn hai ta ®−îc gÆp nhau råi l¹i ph¶i xa c¸ch nhau. Nh×n hoa ®µo ®á th¾m në tr−íc mÆt mµ lßng buån ch¸n, l¹i cµng giËn hên khi nh×n liÔu rò tr¾ng nh− t¬. Xu©n s¾c ë KiÕm Nam ®¸ng yªu thËt khÐo lµ trªu ng−¬i, Trong tiÖc r−îu kh¬i gîi nçi buån v« biªn cña ta.)

Chñ ®Ò cña bµi th¬ chØ lµ béc lé t×nh c¶m b»ng h÷u, lµ bµi th¬ kh¸ ®¬n thuÇn trong th¬ luËt cña §ç Phñ, nh−ng kÕt cÊu bµi th¬ ng−îc l¹i kh«ng b×nh th−êng. Liªn ®Çu tõ niªn thiÕu kÕt giao ®Õn tuæi trung niªn ly biÖt, kho¶ng thêi gian ®· kh«ng nhá. Liªn tiÕp theo ®¸ng lÏ tiÕp tôc m« t¶ nçi nhí sau khi ly biÖt vµ niÒm vui trïng phïng, nh−ng ë ®©y ng−îc l¹i nh¶y vät ®Õn nghÜ suy vÒ khã kh¨n gÆp l¹i sau nµy, råi l¹i chuyÓn chó ý tíi c¶nh gÆp gì vµ chia tay tr−íc m¾t, 26

®em c¶m kh¸i nh©n sù tang th−¬ng, tô t¸n bÊt chît ®ét ngét hiÖn lªn m¹nh mÏ, rung ®éng lßng ng−êi h¬n nhiÒu so víi sù viÖc ®−îc s¾p xÕp cã thø tù. Liªn thø ba cã thÓ tr÷ t×nh mµ l¹i kh«ng, bçng nhiªn vung bót miªu t¶ c¶nh s¾c ®µo hång liÔu tr¾ng, tùa hå nh− xa rêi chñ ®Ò bµi th¬. Nh−ng hai tõ bÊt phÉn, sinh t¨ng ®· t« ®iÓm t×nh tø cña thi nh©n, do ®ã bËt ra lêi kÕt lÊy mïa xu©n t−¬i ®Ñp ®Ó ®èi lËp víi “ng−êi buån”, kh«ng chØ phï hîp víi t×nh c¶m ly biÖt tr−íc m¾t, mµ cßn cã thÓ thu ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt ¸nh x¹ lÉn nhau “dïng c¶nh ®Ñp lµm næi bËt nçi buån ®au”. C¶ bµi th¬ kh«ng qu¸ 56 ch÷, nh−ng biÕt bao nhiªu biÕn chuyÓn, gËp ghÒnh khóc khuûu, ®em tr¹ng th¸i thêi gian qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai vµ t×nh c¶m chît vui chît buån, buån vui lÉn lén, cho ®Õn con ng−êi sù vËt t−¬ng ph¶n t−¬ng thµnh, ®Òu nèi tiÕp ®Õn mét ®iÓm tô héi, thÓ hiÖn søc kh¸i qu¸t nghÖ thuËt kinh ng−êi. §ã còng lµ ®iÒu mµ ph−¬ng ph¸p tù thuËt “kiÓu cæ ®iÓn” b×nh th−êng l−u lo¸t kh«ng thÓ theo kÞp(3). Sau §ç Phñ, c¸c nhµ th¬ Hµn Dò, M¹nh Giao, B¹ch C− DÞ, Nguyªn ChÈn ®· më réng thñ ph¸p khai hîp thuËn nghÞch ®Õn bè côc cña ca hµnh ngò ng«n cæ thi, thÊt ng«n, thËm chÝ ®Õn c¶ tr−êng thiªn bµi luËt. Lý H¹ l¹i tiÕn mét b−íc xãa bá dÊu vÕt x©u chuçi gi÷a c¸c ý c©u, khiÕn cho c¶ bµi th¬ gièng nh− mét chuçi ngäc bÞ rót mÊt d©y, c¸c ý t−îng cïng tån t¹i, liªn hÖ víi nhau mét c¸ch r¹ch rßi. §Õn c¸c nhµ th¬ Lý Th−¬ng Èn, ¤n §×nh Qu©n thêi kú V·n §−êng, cµng triÖt ®Ó ®¶ ph¸ giíi h¹n cña thêi gian, kh«ng gian, lÊy tr×nh tù ý thøc t©m lý cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®Ó qu¸n xuyÕn ý tø bµi th¬, t¹o thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt nöa h− nöa thùc, võa thËt võa ¶o, th©m trÇm mª ly khiÕn ng−êi ta ph¶i t×m hiÓu suy ngÉm, trùc tiÕp më ®−êng cho tõ khóc sau nµy. Nh÷ng biÕn ®æi míi vÒ ch−¬ng ph¸p cña th¬ §−êng, ®−¬ng nhiªn kh«ng thÓ nãi ®¬n thuÇn lµ do thanh luËt, song do chuéng thanh luËt, chó träng ®é tinh luyÖn vµ ®é hµm sóc biÓu hiÖn cña ng«n tõ mµ dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ ph−¬ng thøc t− duy thÈm mü vµ thãi quen t©m lý cho con ng−êi, ph¶n ¸nh ë tæ chøc ch−¬ng có cña bµi th¬, thóc ®Èy c¸c nhµ th¬ ra søc t×m tßi ®Ó lµm sao víi ®é dµi h÷u h¹n cña bµi th¬ mµ vÉn dung n¹p kh¸i qu¸t ®−îc nhiÒu ý nghÜa, béc lé ®−îc thÓ nghiÖm nh©n sinh phong phó vµ phøc t¹p. §iÒu nµy e r»ng lµ mét sù thùc kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn. Nh− vËy, viÖc x¸c lËp phong cèt vµ høng ký, chÕ −íc c¶i t¹o thanh luËt, thanh luËt thóc ®Èy sù biÕn ®æi cña ng«n tõ vµ kÕt cÊu bµi th¬, råi ng«n tõ vµ kÕt cÊu bµi th¬ quay l¹i 27

biÓu ®¹t cµng s©u s¾c néi dung th¬. Sù vËn hµnh ph¸t triÓn cña sù vËt vèn lµ vßng tuÇn hoµn, ®Çu cuèi kÕt hîp mËt thiÕt nhau, t¹o thµnh mét c¬ chÕ hoµn chØnh. III. Høng t−îng vµ vËn vÞ cña §−êng thi Nh− trªn ®· nãi, phong cèt vµ høng ký lµ ®Æc tr−ng tiªu biÓu cña néi dung §−êng thi, thanh luËt vµ tõ ch−¬ng lµ yÕu tè h×nh thøc cña §−êng thi, gi÷a chóng l¹i cã mèi liªn hÖ néi t¹i. Trong c¶ giai ®o¹n S¬ §−êng, hai mÆt nµy ®¹i thÓ lµ ph¸t triÓn song song, nh−ng ®· b¾t ®Çu thÈm thÊu lÉn nhau. §Ò cao phong cèt, høng ký nh− TrÇn Tö Ngang còng ®ång thêi tù m×nh viÕt nhiÒu th¬ luËt. C¸c nhµ th¬ chó träng thÓ luËt nh− ThÈm Thuyªn Kú, Tèng Chi VÊn l¹i c¨n cø nhu cÇu biÓu ®¹t t×nh ý, ®· tiÕn hµnh c¶i t¹o thanh luËt thêi TÒ L−¬ng. ThÕ lµ, thanh luËt cæ thi H¸n Ngôy vµ thanh luËt míi thêi TÒ L−¬ng bÌn dÇn dÇn ®i ®Õn tiÕp cËn vµ dung hßa lÉn nhau, ®Õn thêi kú ThÞnh §−êng, cuèi cïng ®· xuÊt hiÖn côc diÖn ®¹i thµnh “thanh luËt vµ phong cèt ®Òu hoµn bÞ”. Sù dung hîp nµy diÔn ra mét c¸ch tù nhiªn chø kh«ng ph¶i chØ lµ sù l¾p ghÐp ®¬n thuÇn thµnh mét chØnh thÓ. Chøa ®ùng mét néi dung phong phó, s©u s¾c trong h×nh thøc v¨n tù giµu søc biÓu hiÖn, tõ ®ã mµ s¸ng t¹o ra thÕ giíi nghÖ thuËt vÎ ngoµi t−¬i t¾n mµ bªn trong th©m trÇm, ng−êi ®êi §−êng gäi ®ã lµ “høng t−îng”. NÕu nh− nãi, phong cèt, høng ký, thanh luËt ®èi víi c¸c nhµ th¬ §−êng vÉn thuéc lo¹i kÕ thõa tiÒn nh©n, th× “høng t−îng” chÝnh lµ kh¸i niÖm mü häc riªng cã cña §−êng thi (nhÊt lµ th¬ thêi kú ThÞnh §−êng), lµ tè chÊt hoµn toµn míi ®−îc s¶n sinh sau sù thèng nhÊt biÖn chøng cña hai truyÒn thèng th¬ ca thêi H¸n Ngôy vµ thêi TÒ L−¬ng, còng lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu sù hoµn toµn thµnh thôc vÒ nghÖ thuËt cña §−êng thi. Kh¸i niÖm høng t−îng ban ®Çu xuÊt hiÖn trong Hµ nh¹c anh linh tËp cña ¢n Phan. Bµi tùa s¸ch nµy phª b×nh th¬ ca tõ Nam triÒu trë ®i “lý th× kh«ng ®ñ, lêi th−êng qu¸ nhiÒu, ®Òu kh«ng cã høng t−îng, chØ chó träng hoa mü nh¹t nhÏo”(4). Trong lêi phª b×nh l¹i nãi th¬ §µo Hµn “®· nhiÒu høng t−îng, l¹i ®Çy ®ñ phong cèt”, nãi th¬ M¹nh H¹o Nhiªn “v« luËn høng t−îng, kiªm phôc cè thùc” (kh«ng chØ cã høng t−îng, mµ cßn ch©n thùc n÷a), ®ã ®Òu lµ nh÷ng lêi nhËn xÐt ®óng ®¾n. VÒ kh¸i niÖm “høng t−îng”, ¢n Phan ch−a gi¶i thÝch hµm nghÜa, ngµy nay cã ng−êi gi¶i thÝch lµ “cã søc lay ®éng lßng ng−êi”, t«i [t¸c gi¶ 28

chuyªn luËn nµy] cho lµ cÇn ph¶i bµn luËn thªm. G©y c¶m ®éng, vèn lµ ®Æc tÝnh phæ biÕn cña th¬ ca, h×nh t−îng th¬ ca cã søc m¹nh nµy th× tõ x−a th¬ cæ ®· cã, chø kh«ng ph¶i sau ®êi §−êng míi xuÊt hiÖn. Nh− vËy th× “høng t−îng” vèn kh«ng ph¶i lµ ®Æc tÝnh cña §−êng thi, mµ c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng chó träng ®Ò xuÊt ph¹m trï nµy còng hoµn toµn mÊt ®i ý nghÜa hiÖn thùc. Xem ra muèn gi¶i quyÕt æn tháa vÊn ®Ò nµy, cÇn ph¶i kh¶o s¸t mét chót ch÷ “høng” trong “høng t−îng” tr−íc ®·. Ch÷ “høng” ®−îc gi¶i thÝch tr−íc hÕt lµ “khëi d·” (høng khëi). Khæng Tö nãi: “Thi kh¶ dÜ høng” [Ch−¬ng D−¬ng hãa, s¸ch LuËn ng÷], lµ nãi th¬ ca cã chøc n¨ng dÉn ®Õn liªn t−ëng, c¶m ph¸t ý chÝ, ®ã chÝnh lµ b»ng chøng lµm chç dùa cña c¸ch gi¶i thÝch “høng ph¸t c¶m ®éng”. Nh−ng ®Õn ®êi H¸n ph¸t huy quan niÖm “mü thÝch tû høng”, th× høng cã nghÜa lµ dùa vµo vËt mµ khëi høng, tuy vÉn b¶o l−u ý nghÜa “khëi d·”, nh−ng ®· kh«ng ph¶i nãi vÒ ¶nh h−ëng cña th¬ ca ®èi víi ®éc gi¶, mµ lµ chØ thñ ph¸p biÓu hiÖn nghÖ thuËt cña th¬ ca. H¬n n÷a nh− trªn ®· nãi, thñ ph¸p biÓu hiÖn nµy l¹i th−êng cïng víi néi dung “mü thÝch” liªn hÖ víi nhau, h×nh thµnh nªn truyÒn thèng thi ca dïng ph−¬ng thøc uyÓn chuyÓn, hµm sóc ®Ó phóng dô chÝnh trÞ x· héi. C¸i gäi lµ “høng t¾c hoµn tý dÜ th¸c phóng” (høng lµ dïng tØ dô uyÓn chuyÓn ®Ó ký th¸c ý nghÜa phóng dô) [L−u HiÖp: V¨n t©m ®iªu long - Tû høng], chÝnh lµ nhËn ®Þnh gåm c¶ hai mÆt néi dung vµ ph−¬ng ph¸p. Sau nµy nghÜa cña ch÷ høng l¹i ph©n hãa. Mét mÆt, do coi träng chøc n¨ng phóng dô cña nã, dÉn ®Õn viÖc rÊt Ýt hoÆc kh«ng chó ý n÷a tíi thñ ph¸p “th¸c sù vu vËt” (göi g¾m sù viÖc ë sù vËt), nh− thuyÕt “høng ký” cña TrÇn Tö Ngang thêi S¬ §−êng, träng ®iÓm n»m ë n¬i ký th¸c, ®Õn nhµ th¬ B¹ch C− DÞ cæ xóy “phong nh· tû høng”, hoÆc nh− ca hµnh cña Vi øng VËt “tµi lÖ chi ngo¹i, pha cËn høng phóng” (ngoµi tµi hoa diÔm lÖ ra, th× kh¸ gÇn víi phóng dô tØ høng) [xem B¹ch C− DÞ: D÷ Nguyªn Cöu th−], nh×n kü mét chót th× thÊy hoµn toµn nghiªng vÒ phóng dô chÝnh trÞ. §ång thêi mét tÇng hµm ý kh¸c cña ch÷ “høng” còng cã sù ph¸t triÓn ®éc lËp. Chung Vinh trong Thi phÈm tù nãi: “V¨n dÜ tËn nhi ý h÷u d−, høng d·” (lêi v¨n ®· hÕt mµ ý vÉn cßn, ®ã lµ høng vËy). Nh− vËy lµ ®em kh¸i niÖm høng chuyªn dïng ®Ó biÓu thÞ phong vÞ thi ca uyÓn chuyÓn, hµm sóc, tho¸t ly khái néi dung khen chª chÝnh trÞ. C¸ch dïng sau lµ kh¸ phæ biÕn trong lý luËn th¬ ca cña ®êi §−êng. NÕu lÊy Hµ nh¹c anh linh tËp 29

mµ nãi, th× th¬ cña L−u ThËn H− “t×nh s©u høng xa, suy t− s©u s¾c mµ lêi lÏ míi l¹”, b×nh th¬ cña Th−êng KiÕn “ý høng xa x«i”, b×nh th¬ Lan TiÕn Minh “nhiÒu høng míi”, høng ë ®©y ®Òu thiªn ë mÆt phong vÞ nghÖ thuËt cña th¬ ca, còng kh¸ gÇn gòi víi lý gi¶i cña Chung Vinh. V× thÕ, cã thÓ bµn tíi hµm nghÜa x¸c thiÕt cña tõ høng t−îng. Høng t−îng lµ tõ ghÐp hîp thµnh tõ hai kh¸i niÖm høng vµ t−îng. Nã kh«ng ph¶i lµ mét kÕt cÊu chÝnh phô (nh− c¸i gäi lµ “h×nh t−îng cã søc h−ng ph¸t”) mµ lµ hµm chøa sù kÕt hîp ë tÇng s©u quan hÖ ®èi lËp thèng nhÊt. T−îng chÝnh lµ h×nh ¶nh sù vËt, ë ®©y ®−¬ng nhiªn lµ chØ h×nh t−îng sù vËt ®−îc m« t¶ trong t¸c phÈm v¨n häc, tøc bøc tranh cuéc sèng nh− th«ng th−êng vÉn nãi. Høng ph¶i tõ c¸ch gi¶i thÝch cña Chung Vinh “v¨n dÜ tËn nhi ý h÷u d−” mµ ph¸t triÓn ra, chØ thuéc tÝnh mü häc vµ høng thó nghÖ thuËt kiÓu “ng«n cËn ý viÔn”, kh«ng thÓ nãi hÕt vÒ mÆt biÓu hiÖn cña th¬ ca. Høng vµ t−îng ®Òu thuéc yÕu tè cÊu thµnh cña nghÖ thuËt th¬ ca. So s¸nh hai yÕu tè ®ã th× t−îng t−¬ng ®èi lµ chÊt thùc, thiªn vÒ mÆt biÓu hiÖn cña h×nh t−îng nghÖ thuËt, høng lµ bé phËn tiÒm Èn h− ¶o cÊu thµnh h×nh t−îng nghÖ thuËt, Høng t−îng hîp thµnh nhÊt thÓ, yªu cÇu h×nh t−îng th¬ ca ngoµi tÝnh râ rµng sinh ®éng bªn ngoµi, cßn ph¶i cã sù say mª høng thó hÊp dÉn bªn trong, ph¶i m« t¶ thÊu suèt bÒ ngoµi sù vËt ®Ó lµm næi bËt thÕ giíi nghÖ thuËt phong phó, réng lín Èn dÊu bªn trong. §êi §−êng cã c©u “høng t¹i t−îng ngo¹i”(5) (høng ë ngoµi t−îng), chÝnh lµ kh¸i qu¸t tinh tÕ quan hÖ Èn hiÖn gi÷a c¸i bªn trong vµ c¸i bªn ngoµi, còng lµ c¸ch gi¶i nghÜa tèt nhÊt tõ “høng t−îng”. Nã ph©n thÕ giíi h×nh t−îng nghÖ thuËt lµm “t−îng néi” (b¶n th©n h×nh t−îng) vµ “t−îng ngo¹i” (c¸i Èn kÝn ®»ng sau h×nh t−îng), x©y dùng nªn lo¹i m« thøc kÕt cÊu hai tÇng, ph¶n ¸nh quan niÖm thÈm mü cña th¬ ca ®êi §−êng ®i vµo chiÒu s©u. Tr−íc ®êi §−êng, bµn vÒ h×nh t−îng nghÖ thuËt, ng−êi ta th−êng dïng ch÷ “t−îng” hoÆc “ý t−îng” (h×nh t−îng trong ý) ®Ó biÓu thÞ. Néi hµm liªn quan ®Õn h×nh t−îng phÇn lín vÉn cßn dõng l¹i ë mÆt trùc tiÕp nhËn biÕt cña sù vËt, tøc chØ dõng l¹i ë møc ®é “t−îng néi” nh− ng−êi ®êi §−êng nãi. Lôc C¬ trong V¨n phó nãi ®Õn viÖc x©y dùng h×nh t−îng v¨n häc “thÓ h÷u v¹n thï, vËt v« nhÊt l−îng, ph©n v©n huy ho¾c, h×nh nan vi tr¹ng... Tuy ly ph−¬ng nhi tuÇn viªn, kú cïng h×nh nhi tËn t−íng” (thÓ tµi cña v¨n ch−¬ng phong phó ®a d¹ng, sù vËt trong thÕ gian thÓ hiÖn ra mu«n h×nh v¹n tr¹ng, mµ sù vËt vÉn ®ang biÕn ®æi ph¸t triÓn, nªn 30

m« t¶ ch©n thùc diÖn m¹o sù vËt lµ viÖc kh«ng dÔ... ViÕt v¨n cÇn ph¶i ®¶ ph¸ phÐp t¾c theo quy ph¹m th−êng dïng, míi cã thÓ s¸ng t¹o ch©n thùc, biÓu hiÖn ®−îc hÕt h×nh t−íng sù vËt), chÝnh lµ lËp luËn trªn ®iÓm nµy. §iÒu nµy cã quan hÖ tíi phong khÝ “quý h×nh tù” (coi träng m« t¶ gièng nh− thËt) cña v¨n häc Lôc triÒu(6). ViÖc ®Ò xuÊt thuyÕt “høng t−îng” nãi râ con ng−êi ®· n¾m v÷ng h×nh t−îng nghÖ thuËt, tõ viÖc chó träng nhËn biÕt bªn ngoµi sù vËt ®i ®Õn chç ®i s©u t×m hiÓu tinh thÇn néi t¹i, hoÆc cã thÓ nãi, tõ vá ngoµi “h×nh nhi h¹” cña h×nh t−îng n©ng lªn h¹t nh©n “h×nh nhi th−îng” cña h×nh t−îng. §ã lµ b−íc chuyÓn biÕn v−ît thêi ®¹i trong lÞch sö mü häc cña th¬ ca. Nã thÓ hiÖn sù th¨ng hoa vÒ chÊt cña §−êng thi béc lé ra trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh. §Ó lµm s¸ng tá kh¸i niÖm “høng t−îng”, cÇn ph¶i ph©n tÝch so s¸nh nã víi c¸i mäi ng−êi th−êng nãi: t×nh c¶nh t−¬ng sinh vµ t×nh c¶nh dung hßa lµ thñ ph¸p nghÖ thuËt th−êng thÊy trong th¬ ca cæ ®iÓn. TruyÒn thèng chñ yÕu cña th¬ ca Trung Quèc lµ tr÷ t×nh, mµ viÖc béc lé t×nh c¶m th−êng th−êng dùa vµo h×nh ¶nh sù vËt, thÕ lµ t×nh vµ c¶nh tù nhiªn liªn hÖ víi nhau, trë thµnh hai thµnh phÇn lín vÒ néi dung cña th¬ tr÷ t×nh. Khi t×nh vµ c¶nh kÕt hîp hµi hßa, ng−êi ta bÌn gäi lµ: t×nh c¶nh t−¬ng sinh, hoÆc t×nh c¶nh dung hßa. T×nh c¶nh t−¬ng sinh vµ t×nh c¶nh dung hßa còng lµ c¸i cã tõ x−a, nh−ng kh«ng gièng víi høng t−îng. Bëi v×, høng t−îng kh«ng yªu cÇu mét c¸ch toµn bé sù tæng hîp cao ®é gi÷a tr÷ t×nh vµ t¶ c¶nh, mµ yªu cÇu sù tæng hîp ®ã kh«ng ®¬n thuÇn dõng l¹i trªn b×nh diÖn “t−îng néi”, mµ ph¶i h×nh thµnh “thÕ giíi song song cña h×nh t−îng”, kÕt hîp ë tÇng s©u gi÷a høng vµ t−îng, t−îng néi vµ t−îng ngo¹i. §iÒu ®ã lµ kh¸c víi c¸i ng−êi ta th−êng nãi t×nh c¶nh t−¬ng sinh, t−¬ng hîp. Chóng ta h·y thö ®äc hai bµi th¬ cïng cã tªn lµ Ngäc giai o¸n sau ®©y: Bµi 1: Ngäc giai o¸n cña T¹ D÷u: TÞch ®iÖn h¹ ch©u liªm, L−u oanh phi phôc tøc. Tr−êng d¹ phïng la y, T− qu©n thö hµ cùc! (Cung ®iÖn tÞch mÞch, [ng−êi cung n÷] bu«ng rÌm ch©u, §om ®ãm bay qua bay l¹i lËp lße s¸ng tèi. Suèt ®ªm thøc may quÇn ¸o,

31

Nhí chµng nhí xiÕt bao!)

Bµi 2: Ngäc giai o¸n cña Lý B¹ch: Ngäc giai sinh b¹ch lé, D¹ cöu x©m la miÖt. Kh−íc h¹ thñy tinh liªm, Linh lung väng thu nguyÖt. (ThÒm ngäc phñ ®Çy s−¬ng tr¾ng, §ªm rÊt khuya, s−¬ng ®· thÊm −ít c¶ tÊt ch©n. Vµo bu«ng rÌm thñy tinh xuèng, L¹i ng−íc nh×n vÇng tr¨ng lung linh trªn trêi thu.)

Hai bµi th¬ ®Òu cã tªn gièng nhau, chñ ®Ò ®Òu lµ khuª o¸n, thÓ tµi còng ®Òu lµ ngò ng«n tuyÖt có. Th¬ cña T¹ D÷u ®−îc ng−êi ta coi lµ t¸c phÈm tiªu biÓu cho t×nh c¶nh dung hßa cña th¬ ®êi TÒ L−¬ng. Bµi th¬ khëi høng tõ c¶nh s¾c trong ®ªm trong trÎo yªn tÜnh, ®Ó m« t¶ nh©n vËt tr÷ t×nh ®ªm dµi kh«ng ngñ, c¾t may ¸o lôa, tõ ®ã mµ béc lé t×nh c¶m nhí th−¬ng d»ng dÆc cña c« ®èi víi ng−êi yªu, cã vËt cã ng−êi, cã c¶nh cã t×nh, kh«ng khÝ hßa hµi, m¹ch l¹c th«ng suèt, ®−îc coi lµ t×nh c¶nh t−¬ng sinh hay t×nh c¶nh dung hßa. ThÕ nh−ng nh÷ng ng−êi, c¶nh, vËt, t×nh ®Òu bµy lªn c¶ bøc tranh, thiÕu cÊu tø ë tÇng s©u, khã mµ lµm cho ®éc gi¶ xuyªn qua bøc tranh thÈm thÊu ý nghÜa th©m trÇm phong phó réng lín ë tÇng s©u. V× thÕ trªn c¬ b¶n dõng l¹i ë thÕ giíi cña “t−îng néi”, vÉn kh«ng thÓ gäi lµ høng t−îng ®−îc. Th¬ cña Lý B¹ch kh«ng nh− vËy. Liªn ®Çu tùa nh− lµ t¶ c¶nh ®ªm, nh−ng tõ “la miÖt” ®· nãi trong c¶nh cã ng−êi, hai ®éng tõ “sinh” vµ “x©m” cµng ¸m thÞ qu¸ tr×nh thêi gian chËm ch¹p ®»ng ®½ng, khiÕn chóng ta nh×n qua thÒm ngäc, s−¬ng tr¾ng, thÊy ®−îc nh©n ¶nh ®Çu géi s−¬ng ®ªm l¹nh lÏo ®øng m·i trªn thÒm ®¸ tr−íc nhµ. Ng−êi thiÕu phô Êy ®îi c¸i g×? C©u hái nµy nh−êng chç cho nhiÒu liªn t−ëng kh¸c nhau. Liªn cuèi t¶ ng−êi mét c¸ch chÝnh diÖn, nh−ng kh«ng trùc tiÕp m« t¶ t©m t×nh cña c« g¸i mµ chØ m« t¶ hai ®éng t¸c : “h¹”, “väng”. “H¹ ch©u liªm” biÓu thÞ ®ªm ®· khuya, ®îi qu¸ l©u råi mµ vÉn v« väng; “väng thu nguyÖt” th× cã ý nãi t×nh c¶m c« ®¬n trèng tr¶i, nçi nhí mong khã mµ døt ®−îc, kh«ng thÓ ngñ ®−îc, ®µnh m−în tr¨ng lµm vËt an ñi göi g¾m lßng m×nh. Trong t×nh c¶nh c¸ch ch©u liªm väng nguyÖt nh− vËy, sÏ n¶y sinh biÕt bao lµ nhí t−ëng, kh¬i gîi bao nhiªu lµ t×nh tø. Bµi th¬ kh«ng cã 32

mét ch÷ nµo nãi ®Õn thÕ giíi néi t©m cña nh©n vËt tr÷ t×nh, nh−ng mçi mét chi tiÕt nhá cña b¶n th©n h×nh t−îng ®Òu chØ h−íng tíi thÕ giíi “t−îng ngo¹i” nh×n kh«ng thÊy, tiÖn cho ng−êi ®äc lÇn mß, nghiÒn ngÉm, dùa vµo kinh nghiÖm vµ t−ëng t−îng cña b¶n th©n ®Ó bæ sung ph¸t huy. §ã chÝnh lµ kÕt cÊu “nhÞ trïng” cña høng t−îng, lµ ®iÓm kh¸c biÖt cña høng t−îng so víi t×nh c¶nh t−¬ng sinh th«ng th−êng. §−¬ng nhiªn, cÊu thµnh høng t−îng cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p, kh«ng chØ bã hÑp ë mèi dung hßa t×nh c¶nh nªu trªn. Trong TÞch ®−êng vÜnh nhËt tù luËn néi biªn, V−¬ng Phu Chi ®êi Thanh tõng nãi ®Õn sù sai biÖt cña “c¶nh trong t×nh” vµ “t×nh trong c¶nh”. V−¬ng Phu Chi dÉn th¬ cña §ç Phñ: “¶nh tÜnh thiªn quan lý” (c¸i bãng khã nhäc b«n tÈu cña ta nay ®−îc ®øng im trong ®éi ngò quan l¹i triÒu ban) [Bµi Hû ®¹t hµnh t¹i së tam thñ - Bµi 3], nãi lµ do nçi lßng cña nhµ th¬ lóc s¸ng t¸c, ®· ph¶n ¸nh tr−êng c¶nh vµ thÇn th¸i bót mùc tu«n trµo, t×nh c¶m l©m ly. H×nh thøc biÓu hiÖn tr−íc thuéc lo¹i “t×nh trong c¶nh” (tøc dung t×nh nhËp c¶nh), lo¹i h×nh thøc biÓu hiÖn sau th× thuéc “c¶nh trong t×nh” (cã lÏ cã thÓ gäi lµ dung c¶nh nhËp t×nh). Chóng ta ®äc bµi th¬ §¨ng U ch©u ®µi ca, thiªn cæ tuyÖt x−íng cña TrÇn Tö Ngang, chÝnh lµ c¶ bµi th¬ tõ ®Çu ®Õn cuèi béc lé trùc tiÕp nçi lßng uÊt øc, næi bËt lªn h×nh bãng cña thi nh©n, c« ®¬n tr−íc c¶nh ®Êt trêi mê mÞt m«ng mªnh, cói ngÈng nh×n cæ tr«ng kim, tr−êng ca c¶m kh¸i, nhá lÖ xãt th−¬ng. Cã ng−êi cho bµi th¬ nµy kh«ng x©y dùng h×nh t−îng, kú thùc chÝnh lµ vÝ dô hay cña viÖc dung c¶nh nhËp t×nh (®em h×nh t−îng nh©n vËt ®Æt sau h×nh t−îng t©m lý). Bµn luËn høng t−îng, cÇn ph¶i v¹ch râ giíi tuyÕn víi c¸i gäi lµ “lý thó” cña th¬ tõ ®êi Tèng trë vÒ sau. “Lý thó” (gåm c¶ ThiÒn thó) chñ yÕu lµ ph−¬ng thøc t− duy h×nh t−îng b¾t ®Çu tõ th¬ Tèng. Nã kh¸c víi viÖc ®−a “lý ng÷” (c©u nãi triÕt lý - ND) trùc tiÕp vµo th¬, nã còng kh¸c víi viÖc minh häa kh¸i niÖm b»ng h×nh t−îng hãa, mµ nã ®ßi hái ®em triÕt lý nh©n sinh, t×nh thó nh©n sinh thÈm thÊu vµo trong h×nh t−îng sù vËt cô thÓ, m−în h×nh t−îng sù vËt ®Ó biÓu thÞ triÕt lý vµ høng thó t×nh c¶m. Ch¼ng h¹n bµi th¬ §Ò T©y L©m bÝch cña T« Thøc: Hoµnh khan thµnh lÜnh tr¾c thµnh phong, ViÔn cËn cao ®ª c¸c bÊt ®ång. BÊt thøc L− S¬n ch©n diÖn môc, ChØ duyªn th©n t¹i thö s¬n trung. 33

(Nh×n ngang [L− S¬n] lµ nói cao, nh×n nghiªng lµ v¸ch ®¸ dùng ®øng, Nh×n xa, nh×n gÇn, nh×n ë trªn cao hay ë d−íi thÊp, [nói L− S¬n] ®Òu thÊy hiÓn hiÖn kh¸c nhau. [Së dÜ] Kh«ng nhËn biÕt ®−îc h×nh d¹ng ch©n thùc [cña L− S¬n], Lµ v× th©n ta chØ ®øng ë trong nói.)

Hay nh− bµi Quan th− h÷u c¶m cña Chu Hy: B¸n mÉu ph−¬ng ®−êng nhÊt gi¸m khai, Thiªn quang v©n ¶nh céng båi håi. VÊn cõ na ®¾c thanh nh− høa? Vi h÷u nguyªn ®Çu ho¹t thñy lai. (Mét c¸i ao vu«ng nöa mÉu trong s©n y nh− mét tÊm g−¬ng s¸ng më ra, Trªn mÆt n−íc tùa nh− tÊm g−¬ng ph¼ng in bãng bÇu trêi vµ bãng m©y. Muèn hái c¸i ao vu«ng vøc kia v× sao l¹i thanh tÜnh trong trÎo nh− thÕ? ChØ v× nã cã dßng n−íc trong trÎo ë ®Çu nguån ch¶y tíi.)

Bµi tr−íc m−în viÖc ng¾m nh×n L− S¬n ®Ó nãi râ c¸i lÏ: “kÎ ®−¬ng côc mª ®¾m”. Bµi sau tõ dßng n−íc trong xanh, vÝ víi viÖc quan träng cña ®äc s¸ch d−ìng sinh. Môc ®Ých cña chóng ®Òu lµ béc lé triÕt lý nh©n sinh, nh−ng c¸ch viÕt th× kh«ng trùc tiÕp nãi râ, mµ chän lùa nh÷ng hiÖn t−îng dÔ nhËn biÕt trong cuéc sèng hµng ngµy lµm ®Ò tµi, th«ng qua truyÒn ®¹t thÓ nghiÖm thiÕt thùc cña b¶n th©n, ®Ó thu ®−îc hiÖu qu¶ “tøc sù kiÕn lý” (nh×n c¶nh vËt mµ suy ra triÕt lý ND). Nãi lý lÏ nh− vËy, kh«ng nh÷ng th©n thiÕt dÔ hiÓu, giµu høng thó cuéc sèng, cã thÓ g©y thó vÞ cho con ng−êi, v× thÕ gäi lµ “lý thó” (høng thó cã ®−îc tõ c¶m thô ý nghÜa triÕt lý cña bµi th¬ - ND). Lý thó còng lµ thÕ giíi nghÖ thuËt tæ hîp song song cña “t−îng néi” vµ “t−îng ngo¹i”, cã ®iÓm t−¬ng th«ng víi “høng t−îng”. Nh−ng høng t−îng lÊy t×nh c¶m lµm h¹t nh©n, lý thó ng−îc l¹i lÊy triÕt lý lµm h¹t nh©n (mÆc dï cã t×nh thó). Hai c¸i nãi trªn, t×nh thó vµ lý thó kh¸c biÖt nhau qu¸ nhiÒu. Tæ hîp song trïng cña c¸i tr−íc phÇn nhiÒu xuÊt ph¸t tõ tù nhiªn, c¸i sau th× th−êng th−êng ë sù suy nghÜ kü, vÒ t− duy h×nh t−îng còng cã sù sai biÖt rÊt vi diÖu. Tõ vÝ dô thùc ®Ó so s¸nh: “V« biªn l¹c méc tiªu tiªu h¸, bÊt tËn Tr−êng giang cæn cæn lai.” (Rõng thu mªnh mang l¸ thu trót xµo x¹c, dßng s«ng Tr−êng Giang tÝt t¾p, n−íc ch¶y cuån cuén.) [§ç Phñ: §¨ng cao], hai c©u th¬ nµy béc lé t×nh c¶m bi kh¸i, thuéc høng t−îng, cßn hai c©u th¬ sau cña 34

Hoµng §×nh Kiªn (®êi Tèng): “L¹c méc thiªn s¬n thiªn viÔn ®¹i, chõng giang nhÊt ®¹o nguyÖt ph©n minh.” (Ngµn non l¸ rông bÇu trêi cao xa vêi vîi, mét dßng s«ng trong râ bãng tr¨ng.) [§¨ng Kho¸i c¸c], th× bµy tá c¸i h− kh«ng trong s¸ng cña t©m tÝnh, thuéc lý thó. Hay c©u th¬: “Dôc cïng thiªn lý môc, c¸nh th−íng nhÊt t»ng l©u.” (Muèn nh×n xa tËn cïng ngµn dÆm, th× b−íc lªn mét tÇng lÇu n÷a.) [V−¬ng Chi Ho¸n: §¨ng Qu¸n T−íc l©u], mÆc dï gîi më triÕt lý cho ng−êi ®äc, nh−ng träng ®iÓm vÉn ë biÓu thÞ nçi lßng hïng tr¸ng, kho¸ng ®¹t, nªn thuéc høng t−îng. Cßn c©u th¬: “BÊt óy phï v©n giµ väng nh·n, chØ duyªn th©n t¹i tèi cao t»ng.” (Kh«ng sî nh÷ng ®¸m m©y che tÇm m¾t, chØ v× th©n ta ®ang ®øng ë trªn tÇng cao nhÊt.) [V−¬ng An Th¹ch: §¨ng Phi Lai phong], tuy còng béc lé khÝ kh¸i kiªn ®Þnh, nh−ng nãi chung vÉn lµ ý nãi râ c¸i lÏ “cao èc kiÕn lÜnh” (®øng ë thÕ cao), thuéc lý thó. Nãi tãm l¹i, th¬ §−êng lÊy høng t−îng lµm ®Æc tr−ng chñ yÕu. MÆc dï Trung §−êng vÒ sau, cã mét bé phËn s¸ng t¸c xuÊt hiÖn khuynh h−íng triÕt lý hãa, nh−ng qu¸ nöa kÕt hîp hoÆc theo h−íng tr÷ t×nh. Ch¼ng h¹n: “TrÇm chu tr¾c b¹n thiªn phµm qu¸, bÖnh thô tiÒn ®Çu v¹n méc xu©n.” (Bªn chiÕc thuyÒn bÞ ch×m hµng ngµn c¸nh buåm c¨ng giã l−ít qua, phÝa tr−íc c©y môc hµng v¹n c©y ®ang n¶y léc ®©m chåi.) [L−u Vò TÝch: Thï L¹c Thiªn D−¬ng Ch©u s¬ phïng tÞch th−îng kiÕn tÆng], hay “Ph−¬ng l©m t©n diÖp th«i trÇn diÖp, l−u thñy tiÒn ba nh−îng hËu ba.” (Rõng c©y l¸ non thay l¸ óa, n−íc s«ng sãng tr−íc nh−êng sãng sau.) [L−u Vò TÝch: Th−¬ng Vi Chi, §«n Thi, Hèi Thóc]. Nh×n riªng tõ b¶n th©n c©u th¬ th× kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã thÓ lµm khëi nguån cña lý thó, nh−ng xem xÐt c¶ bµi, th× vÉn lµ bé phËn hîp thµnh h÷u c¬ cña chØnh thÓ tr÷ t×nh, tù cã sù kh¸c biÖt vÒ chÊt so víi nh÷ng bµi th¬ c¶ bµi tuyªn d−¬ng nghÜa lý nh− §Ò T©y L©m bÝch, Quan th− h÷u c¶m cña c¸c nhµ th¬ ®êi Tèng ®· dÉn ë trªn. Th«ng qua viÖc ph©n tÝch c¸c mÆt ë trªn, chóng ta cÇn ph¶i cã nhËn thøc râ rµng vÒ ph¹m trï høng t−îng. Høng t−îng lµ ®iÓm nèi kÕt gi÷a phong cèt, høng ký vµ tõ ch−¬ng, nã chiÕm vÞ trÝ næi bËt trong hÖ thèng tæng hîp c¸c yÕu tè cÊu thµnh §−êng thi, thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt tr¹ng th¸i tæng thÓ cña §−êng thi trªn mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Còng chÝnh do ®ã, cïng víi sù thay thÕ biÕn ®æi, tô t¸n ly hîp cña c¸c tè chÊt cña §−êng thi, høng t−îng cña §−êng thi còng kh«ng thÓ kh«ng n¶y sinh biÕn ®æi, nã ph¶n ¸nh mét c¸ch ®ång d¹ng sù biÕn ®éng, biÕn hãa chÊt 35

th¸i tæng thÓ cña §−êng thi. Chóng ta h·y tiÕn mét b−íc kh¶o s¸t qu¸ tr×nh lÞch sö nµy. Nh− trªn ®· nãi, thuyÕt høng t−îng ®−îc h×nh thµnh vµo thêi ThÞnh §−êng. §Õn gi÷a kho¶ng ThÞnh - Trung §−êng, th× Thi c¸ch lÊy tªn cña V−¬ng X−¬ng Linh ®· ®Ò xuÊt thuyÕt “thi c¶nh”, b−íc mét b−íc nhá trong chiÒu h−íng biÕn ®æi tho¸t khái thuyÕt høng t−îng(7). C¶nh trong “thi c¶nh” còng gäi lµ “c¶nh t−îng”, lµ chØ h×nh t−îng thi ca. “Thi c¶nh” ®em c¶nh t−îng ph©n lµm “tam c¶nh”: vËt c¶nh, t×nh c¶nh vµ ý c¶nh. VËt c¶nh chØ c¶nh nói non m©y n−íc, t−¬ng ®−¬ng víi h×nh t−îng c¶nh vËt. T×nh c¶nh chØ “vui vÎ sÇu o¸n”, t−¬ng ®−¬ng víi h×nh t−îng t©m hån; ý c¶nh th× ch−a h¹n ®Þnh thªm, nh−ng tõ “t×nh c¶nh” ®ßi hái ®Æt b¶n th©n m×nh vµo ®Ó thÓ nghiÖm t×nh c¶m vµ “ý c¶nh” ®ßi hái th«ng qua ph¶n t− ®Ó n¾m v÷ng ý t−ëng, so s¸nh chóng víi nhau cã thÓ chØ xuÊt ph¸t tõ ý niÖm chñ quan mµ gi¶ th¸c ë h×nh t−îng ®−îc cÊu thµnh bëi t×nh c¶nh bªn ngoµi, v× thÕ mµ gäi lµ h×nh t−îng ngô ý. “Thi c¶nh” cßn nãi th¬ cã “tam c¸ch” (th¬ cã ba c¸ch côc vËn tø): thø nhÊt lµ “sinh tø”, chØ t©m ngÉu nhiªn tiÕp xóc víi c¶nh, tù nhiªn mµ n¶y sinh tø, t−¬ng øng víi vËt c¶nh trong “thi c¶nh”; thø hai lµ “c¶m tø”, tøc xóc c¶m mµ sinh tø, t−¬ng øng víi “t×nh c¶nh”; ba lµ “thñ tø”, chØ “t×m tßi ë h×nh t−îng, t©m nhËp vµo c¶nh, thÇn sinh ra ë vËt, v× cã t©m mµ xuÊt hiÖn”, th× hiÓn nhiªn tiÕp cËn víi “ý c¶nh” nãi ë trªn. ThuyÕt “tam c¶nh”, “tam c¸ch” ®· thóc ®Èy viÖc cô thÓ hãa lý luËn vÒ h×nh t−îng th¬ ca. T¹m kh«ng nãi ®Õn nã. ë ®©y cÇn ph¶i nhÊn m¹nh mét ®iÒu lµ, ngoµi “vËt c¶nh”, “t×nh c¶nh” ra, xuÊt hiÖn kh¸i niÖm “ý c¶nh” (kh«ng ph¶i lµ ý c¶nh cã tÝnh bao hµm phæ biÕn trong lý luËn th¬ ca cña ®êi Minh Thanh vÒ sau, mµ lµ ý c¶nh riªng vÒ hµm nghÜa so víi c¶nh vËt vµ t×nh c¶nh), ë ®©y cã sù sai biÖt vi diÖu so víi lý luËn mü häc truyÒn thèng quy sù cÊu thµnh cña h×nh t−îng th¬ ca vµo hai mÆt t×nh vµ c¶nh. Thêi kú Trung §−êng chó träng ph¸t huy thuyÕt thi c¶nh lµ t¸c ph¶m Thi thøc cña H¹o Nhiªn. H¹o Nhiªn ®· gäi thi c¶nh lµ “c¶nh t−îng”, gi÷a c¶nh vµ t−îng th−êng th−êng dïng th«ng nhau. Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh “c¶nh t−îng” th¬ ca, H¹o Nhiªn ®Æc biÖt chó träng t¸c dông chñ ®¹o cña “tø” vµ “ý” cña t¸c gia. ¤ng nãi: “Tø cña thi nh©n míi ®Çu n¶y sinh, lùa c¶nh cµng cao viÔn, th× thÓ c¸ch cña bµi th¬ cµng cao viÔn; chän c¶nh cµng siªu dËt, th× thÓ c¸ch cña bµi th¬ 36

cµng siªu dËt.” L¹i nãi: “TÜnh, ch¼ng ph¶i nh− giã lay c©y tïng bÊt ®éng, thó rõng kh«ng kªu, mµ lµ tÜnh nãi ë trong ý; xa, ch¼ng ph¶i nh− mªnh mang nh×n s«ng, xa x«i nh×n nói, mµ lµ nãi xa ë trong ý.” [§Òu xem quyÓn 1 - BiÖn thÓ h÷u nhÊt thËp cöu tù]. Cã thÓ thÊy, c¸c tr¹ng th¸i tÝnh chÊt cña vËt t−îng t×nh c¶nh, vÒ c¬ b¶n ®Òu lµ do ý tø cña t¸c gia quyÕt ®Þnh. V× thÕ, «ng chñ tr−¬ng t¸c phÈm thi ca ph¶i biÕt “gi¶ t−îng kiÕn ý”, ®ång thêi lý gi¶i ký th¸c ý høng cña thi nh©n lµ lùa chän “t−îng h¹ chi ý” [ý ë d−íi t−îng - ND] (còng gäi lµ “ý song trïng”, hay “ý ë ngoµi lêi”). Nh×n bÒ ngoµi, c¸ch thøc ®Ò xuÊt nµy lµ hoµn toµn nhÊt trÝ víi thuyÕt høng t−îng cña ¢n Phan trªn quan ®iÓm kh¼ng ®Þnh tæ hîp “nhÞ trïng” cña h×nh t−îng thi ca. Nh−ng xem xÐt kü mét chót, ng−îc l¹i sÏ cã c¶m gi¸c “bªn ngoµi g¾n kÕt, bªn trong xa dêi”. “Høng t¹i t−îng ngo¹i”, kh«ng linh siªu tho¸t biÕt bao, chÝnh lµ biÓu hiÖn t×nh vËn cña thi ca ThÞnh §−êng mét c¸ch tù nhiªn; “gi¶ t−îng kiÕn ý”, th× ph¶i g¾n bã trùc tiÕp víi c¸i thùc, chç nµo còng thÓ hiÖn t©m søc t¹o t¸c cña con ng−êi. Trong môc V¨n ch−¬ng t«ng chØ, H¹o Nhiªn ®· liÖt “ch©n thùc ë t×nh tÝnh” vµ “chuéng ë t¸c dông” (t¸c dông ë ®©y chØ nç lùc cÊu tø) vµo ý nghÜa c¬ b¶n cña th¬, ®iÓm tr−íc lµ kÕ thõa truyÒn thèng cña c¸c nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng, ®iÓm sau ng−îc l¹i lµ chØ thó lµm g−¬ng cña riªng «ng. Trong môc B×nh luËn, «ng cµng chØ râ h¬n: “HoÆc nãi: th¬ kh«ng nªn khæ tø, khæ tø sÏ lµm mÊt thiªn ch©n. §iÒu ®ã thËt kh«ng nªn. Ph¶i liªn tôc lo nghÜ ë chç hiÓm, lùa chän ë ngoµi t−îng, gièng nh− c¸i thó bay ®éng, t¶ c¸i tø thËt s©u kÝn. C¸i quý b¸u hiÕm cã trªn ®êi, cßn ph¶i ®−îc nh¶ ra tõ hµm con rång, huèng chi lµ lêi v¨n s©u xa næi tiÕng.” §iÒu ®ã lµ cïng mét ý nghÜa víi “kh«ng vµo hang hæ, sao b¾t ®−îc hæ con”, hay “nªn thËt khã thËt hiÓm, míi thÊy c©u kú” ®−îc nãi trong môc Thñ c¶nh. Chñ tr−¬ng coi träng suy t− kü, −a kú hiÓm, ®· l¸nh xa mét c¸ch râ rÖt con ®−êng thi ca cña thêi ThÞnh §−êng. Sau H¹o Nhiªn, trong thêi V·n §−êng, Ngò ®¹i, khuynh h−íng chuéng ý trong lý luËn h×nh t−îng thi ca vÉn ®−îc ph¸t triÓn. Cuèn Kim ch©m thi c¸ch mang tªn B¹ch C− DÞ nãi: “Th¬ cã ý trong ý ngoµi. ý trong muèn tËn kú lý, lý lµ lý trong nghÜa lý... ý ngoµi muèn tËn kú t−îng, t−îng lµ t−îng trong vËt t−îng... Néi ngo¹i hµm sóc, míi b−íc vµo ®−îc thi c¸ch.” Cuèn NhÞ Nam mËt chØ mang tªn Gi¶ §¶o còng nãi r»ng: “ý ngoµi tù béc lé ra qua thiªn môc, ý néi tïy vµo phóng thÝch.” Nh÷ng lêi bµn luËn ®ã so víi c¸ch nãi “gi¶ t−îng kiÕn ý” cµng tiÕn 37

mét b−íc, ®æi c¸i ý “vËn tø” (chë tø) cña t¸c gi¶ trong c¸ch nh×n nhËn cña H¹o Nhiªn thµnh c¸i ý “phóng thÝch” hoÆc c¸i lý “nghÜa lý”. ThuyÕt høng t−îng diÔn biÕn ®Õn b−íc nµy, cã thÓ nãi ®· ®Æt mét b−íc vµo ng«i nhµ “lý thó” mµ ng−êi ®êi Tèng nãi tíi. Ng−îc víi xu h−íng chÊt thùc cña thuyÕt “thi c¶nh”, høng t−îng trong diÔn biÕn vÒ sau, l¹i b−íc lªn mét con ®−êng dÇn dÇn h− hãa, chÝnh lµ bá “t−îng” mµ nãi “høng”, cuèi cïng lÊy “vËn vÞ” ®Ó thay thÕ “høng t−îng”. Cao Träng Vò, xuÊt hiÖn h¬i muén mét chót so víi ¢n Phan, trong cuèn Trung h−ng gian khÝ tËp cña «ng ®· kh«ng sö dông c¸ch nãi “høng t−îng”n÷a, mµ thay b»ng “høng trÝ”, “høng dông” vµ “høng dô” [Xem lêi b×nh trong Trung h−ng gian khÝ tËp, nh− gäi “høng trÝ phån phó” cña th¬ Hµn Hñ, gäi “høng dông hång th©m” cña th¬ Chu Loan, gäi “c«ng vu høng dô” cña th¬ Tr−¬ng Chóng Phñ], b−íc ®Çu biÓu hiÖn sù ham thÝch thiªn vÒ “høng” cña “t−îng ngo¹i”. §íi Thóc Lu©n, ng−êi cïng thêi th× ®Ò xuÊt danh ng«n “C¶nh cña thi gia, nh− Lam §iÒn nhËt no·n, l−¬ng ngäc sinh yªn, cã thÓ nh×n mµ kh«ng thÓ ®Æt ë tr−íc m¾t” [®−îc T− Kh«ng §å dÉn trong cuèn D÷ Cùc Phè th−], g¾ng hÕt søc t« ®iÓm sù huyÒn h− hoa diÖu cña thÕ giíi “t−îng ngo¹i”. §Õn T− Kh«ng §å thêi V·n §−êng gi¶i thÝch th¬ b»ng “biÖn vÞ” (ph©n tÝch vËn vÞ - ND), th× thuyÕt “vËn vÞ” cuèi cïng t¹o lËp ®−îc chç ®øng, lét x¸c mµ ra(8). Rèt cuéc thÕ nµo lµ vËn vÞ cña thi ca? Theo gi¶i thÝch cña T− Kh«ng §å trong cuèn D÷ Lý Sinh luËn thi th−: “DÊm chØ cã vÞ chua, muèi chØ cã vÞ mÆn, ng−êi tinh ë khÈu vÞ kh«ng thÓ tháa m·n ®−îc lo¹i vÞ gi¸c ®¬n ®iÖu nµy, tÊt nhiªn cßn muèn thøc ¨n cã thªm vÞ ngon n÷a.” C¶nh giíi “ngoµi chua ngät” cßn cã “vÞ ngon” ®ã, chuyÓn sang dïng trong s¸ng t¸c vµ phÈm b×nh thi ca, th× gäi lµ “vËn ngo¹i chi trÝ” hoÆc “vÞ ngo¹i chi chØ”, nã ®ßi hái ®èi víi sù t−îng nh©n sinh vµ vËt t−îng tù nhiªn trong viÖc m« t¶ cña t¸c phÈm thi ca, kh«ng nªn “ý tËn t−îng trung” (ý ®−îc thÓ hiÖn hÕt ë trong t−îng), mµ nªn cè g¾ng thùc hiÖn “gÇn mµ kh«ng n«ng c¹n, xa mµ kh«ng tËn cïng”, khiÕn cho con ng−êi c¶m nhËn ®−îc c¸i ®Ñp ë trªn vµ v−ît ra ngoµi h×nh t−îng cô thÓ. MÖnh ®Ò “t−îng ngo¹i chi t−îng, c¶nh ngo¹i chi c¶nh” nãi trong D÷ Cùc Phè th−, hay “siªu dÜ t−îng ngo¹i, ®¾c kú hoµn trung” (v−ît ra ngoµi sù vËt, th× sÏ n¾m b¾t ®−îc c¸i chç h− kh«ng cña nã) nãi trong NhÞ thËp tø thi phÈm - Hïng hån, ®Òu lµ chØ sù lÜnh héi vµ truy cÇu c¶nh giíi thÈm mü siªu viÖt h×nh th¸i c¶m 38

tÝnh. Mµ lo¹i quan niÖm “vÞ ngo¹i vÞ” (c¸i vÞ ë ngoµi vÞ - ND) nµy, cè nhiªn còng lµ tõ m« thøc thÕ giíi nhÞ trïng cña thuyÕt høng t−îng diÔn tiÕn mµ ra, nh−ng vÒ xu h−íng nghiªng vÒ “vËn ngo¹i”, “vÞ ngo¹i” mµ nãi, th× l¹i cµng kh«ng linh siªu tho¸t h¬n c¶ thuyÕt høng t−îng. Sù xuÊt hiÖn cña thuyÕt vËn vÞ kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn, mµ lµ sù chèng l¹i ®èi víi phong khÝ chuéng ý cña thi ca tõ Trung §−êng trë l¹i. Nã hÕt søc nªu cao t×nh vËn s©u xa, chÝnh lµ ®Ó bæ cøu thãi xÊu cña thi ®µn gi÷a ®êi §−êng ngµy cµng nãi nhiÒu ®Õn viÖc ®µo luyÖn ý tø tinh th©m, ngµy cµng chuéng thùc vÒ c¶nh giíi thi ca, t−¬ng ®èi coi nhÑ vµ ®¸nh mÊt høng vÞ siªu dËt cña thi nh©n thêi ThÞnh §−êng. Sù thÞnh hµnh cña thuyÕt vËn vÞ thêi V·n §−êng còng thÓ hiÖn sù phñ ®Þnh cña th¬ thêi V·n §−êng ®èi víi th¬ thêi Trung §−êng vµ ë mét møc ®é nµo ®ã, lµ sù quay trë l¹i ®èi víi truyÒn thèng coi träng t×nh vËn vµ hµm sóc cña thêi ThÞnh §−êng. ThÕ nh−ng, nh− th¬ V·n §−êng kh«ng ph¶i lµ sù phôc h−ng toµn diÖn truyÒn thèng thêi ThÞnh §−êng, cho nªn vËn vÞ vµ høng t−îng còng quyÕt kh«ng thÓ xem xÐt ngang b»ng. Høng t−îng lµ sù kh¸i qu¸t hoµn chØnh ®èi víi tæ hîp nhÞ trïng cña h×nh t−îng thi ca, cßn vËn vÞ th× chØ cã thÓ ®¸nh dÊu vµ chØ ra mét mÆt cña c¸i “h×nh nhi th−îng” ®ã. V× thÕ, thuyÕt vËn vÞ, cïng víi viÖc h−íng dÉn ng−êi ta nç lùc ®i t×m bÝ Èn s©u xa cña thÕ giíi “t−îng ngo¹i”, kh«ng tr¸nh khái sÏ h÷u ý hoÆc v« ý lµm gi¶m ®i sù quan chó ®èi víi thÕ giíi “t−îng néi”. KhÈu hiÖu “ly h×nh ®¾c tù” (t−ëng t−îng ë ngoµi h×nh dung) [NhÞ thËp tø thi phÈm - H×nh dung], ®−îc coi lµ sù thøc tØnh thi nh©n khi n¾m b¾t h×nh t−îng kh«ng nªn c©u nÖ ë h×nh d¸ng bªn ngoµi, mµ ph¶i thÊu suèt qua ngo¹i h×nh sù vËt ®Ó n¾m b¾t thÇn lý bªn trong, lµ ®iÒu cã tÝnh hîp lý; nh−ng nÕu gi¶i thÝch lµ chØ cã tho¸t khái h×nh tÝch, míi cã thÓ hiÓu ®−îc thÇn vÞ cña nã, sÏ kh«ng tr¸nh khái b−íc sang ng¶ rÏ. T− Kh«ng §å ®· më ®Çu mèi nµy, Nghiªm Vò ®i ®−îc cµng xa, ®Õn V−¬ng SÜ Trinh ®Çu ®êi Thanh chuyªn lÊy c¶nh giíi ®¹m b¹c nhµn tÜnh vµ c«ng phu nuèt cay ngËm ®¾ng lµm “nhµ th¬ Tam Muéi”, th× ®· hoµn toµn b−íc vµo n¬i chËt hÑp khã cã lèi tho¸t. Sù thèng nhÊt l¹i cña “høng” vµ “t−îng” ph¶i ®Õn tay c¸c nhµ th¬ nh− V−¬ng Phu Chi, DiÖp NhiÕp, V−¬ng Quèc Duy míi ®−îc thùc hiÖn, thuyÕt “c¶nh giíi” cña V−¬ng Quèc Duy lµ sù triÓn khai ®Çy ®ñ vµ hoµn thµnh sau cïng thuyÕt “høng t−îng” cña thi nh©n ®êi §−êng. Do quan niÖm “høng t−îng” cña thi nh©n ThÞnh §−êng 39

kh«ng t¸ch rêi trùc c¶m thÈm mü vµ hån hËu, nªn vµo thêi Trung V·n §−êng sau nµy, sù ph©n dßng cña “c¶nh t−îng” (h−íng dÉn “lý thó”) vµ “vËn vÞ” (diÔn tiÕn thµnh “høng thó”, “thÇn vËn” v.v), mçi dßng ®Òu gi÷ mét mÆt phiÕn diÖn, ®i s©u vµ ph¸t triÓn néi hµm cña h×nh t−îng thi ca cæ ®iÓn, mµ sau nµy míi cã sù tæng hîp toµn diÖn vÒ lý luËn, ®ã còng lµ biÖn chøng ph¸p cña lÞch sö. IV. KhÝ t−îng cña §−êng thi Phong cèt vµ høng ký, thanh luËt vµ tõ ch−¬ng, høng t−îng vµ vËn vÞ, ®ã lµ mét sè ph−¬ng diÖn c¬ b¶n cÊu thµnh tè chÊt néi t¹i cña §−êng thi. Sù tËp hîp, tæ hîp víi nhau cña nh÷ng yÕu tè ®ã thÓ hiÖn toµn bé diÖn m¹o cña §−êng thi, th× ®−îc gäi lµ khÝ t−îng. KhÝ t−îng kh«ng ph¶i lµ mét yÕu tè riªng ngang hµng víi c¸c yÕu tè kÓ trªn, nã lµ sù tæng hßa cña c¸c yÕu tè, lµ biÓu tr−ng bªn ngoµi ®Þnh tÝnh vÒ chÊt cña §−êng thi. V× thÕ, sau khi bµn luËn vÒ c¸c yÕu tè cÊu thµnh cña §−êng thi, chóng ta cã thÓ chuyÓn qua nghiªn cøu tæng hîp mét chót vÒ khÝ t−îng cña §−êng thi. Kh¸i niÖm “khÝ t−îng” ®· xuÊt hiÖn tõ ®êi §−êng. S¸ch Hµ Nh¹c anh linh tËp chÐp th¬ Thø B¾c Cè s¬n h¹ cña V−¬ng Loan, liªn cuèi cã c©u: “Tßng lai quan khÝ t−îng, duy h−íng thö trung thiªn.” (X−a nay quan s¸t khÝ t−îng, chØ h−íng nghiªng vÒ n¬i ®©y.) lµ chØ khÝ t−îng cña nói s«ng. §ç Phñ trong Thu høng b¸t thñ - Bµi 8 cã c©u: “Th¸i bót tÝch t»ng can khÝ t−îng, b¹ch ®Çu ng©m väng khæ ®ª thïy.” (Tõ tr−íc ta tõng ë Trµng An lµm th¬ m« t¶ c¶nh vËt n¬i ®©y; nh− nay phiªu d¹t ngô c− ë Quú Ch©u ®µnh ph¶i nh×n vÒ phÝa b¾c tr«ng ngãng Trµng An mµ cói ®Çu khæ ®au t−ëng nhí.) lµ chØ khÝ t−îng triÒu chÝnh. Thi thøc cña H¹o Nhiªn quyÓn mét, môc Thi høng tø th©m nãi: “KhÝ t−îng nh©n «n, do th©m vu thÓ thÕ” (KhÝ t−îng mê mÞt khãi m©y, lµ bëi s©u xa ë khÝ thÕ cña thÓ tµi), th× lµ chØ khÝ t−îng cña thi ca, ®Òu kh«ng ph¶i chØ bµn vÒ §−êng thi. Nh−ng tõ c¸ch dïng kh¸i niÖm nµy ë trªn, cã thÓ thÊy tõ “khÝ t−îng” phÇn nhiÒu dïng víi nh÷ng sù vËt to lín, hoµnh tr¸ng, cao réng, ®iÒu ®ã cã ¶nh h−ëng ®èi víi viÖc h×nh thµnh thuËt ng÷ sau nµy. §Ò cËp ®Õn khÝ t−îng cña §−êng thi, sím nhÊt ph¶i kÓ ®Õn DiÖp Méng §¾c ®êi Nam B¾c Tèng. Trong cuèn Th¹ch L©m thi tho¹i, «ng nãi: “Th¬ thÊt ng«n 40

khã ë khÝ t−îng hïng hån, c©u th¬ cã søc m¹nh mµ kh«ng mÊt c¸i ý t¹i ng«n ngo¹i. Tõ sau nh÷ng c©u th¬ cña §ç Phñ nh−: ‘CÈm Giang xu©n s¾c lai thiªn ®Þa, Ngäc Lòy phï v©n biÕn cæ c©m.’ (Xu©n s¾c trªn CÈm Giang lan táa kh¾p trêi ®Êt, m©y tr«i trªn Ngäc Lòy tùa nh− viÖc ®êi x−a nay biÕn ¶o khã l−êng) vµ ‘Ngò canh cæ gièc thanh bi tr¸ng, Tam HiÖp tinh hµ ¶nh ®éng dao.’ (TiÕng trèng tiÕng tï vµ vang ®éng suèt n¨m canh bi tr¸ng, bãng nh÷ng ng«i sao in d−íi dßng s«ng ë Tam HiÖp lung lay theo nhÞp sãng.), th× vÉn hËn kh«ng cã ng−êi nµo kÕ tiÕp c¶”. ë ®©y, tuy chØ ®Ò cËp ®Õn th¬ thÊt luËt cña §ç Phñ, nh−ng c¶m kh¸i sau nµy kh«ng cã ng−êi kÕ tôc (chØ ®êi Tèng), trªn thùc tÕ ph¶n ¸nh nhËn thøc vµ kh¼ng ®Þnh cña «ng ®èi víi khÝ t−îng cña §−êng thi. Sau mét chót, Nghiªm Vò ®· ®−a vÊn ®Ò nµy ra bµn kh¸ râ rµng vµ chÝnh x¸c trong Th−¬ng Lang thi tho¹i, Nghiªm Vò ®· liÖt khÝ t−îng vµo mét trong nh÷ng ph−¬ng diÖn quan träng trong viÖc bµn luËn vÒ thi cña «ng. ¤ng nãi: “Th¬ §−êng víi th¬ cña triÒu ta, ch−a bµn ®Õn hay dë, nh−ng thùc lµ khÝ t−îng bÊt ®ång”, l¹i nãi “§¹i LÞch trë vÒ tr−íc, râ rµng lµ mét ng«n ng÷ riªng, V·n §−êng râ rµng lµ mét ng«n ng÷ riªng, c¸c nhµ th¬ triÒu ta râ rµng lµ mét ng«n ng÷ riªng. Nh− vËy cã thÓ thÊy, mçi thêi cã mét con m¾t riªng.” [§Òu xem Thi b×nh]. ¤ng cßn nãi: “C©u tuyÖt có ‘Nghªnh ®¸n ®«ng phong kÞ kiÓn l−’ (§ãn b×nh minh cïng giã ®«ng, c−ìi con lõa ngÊt nga ngÊt ng−ëng), quyÕt ch¼ng ph¶i khÝ t−îng cña th¬ ThÞnh §−êng, chØ gièng ng«n ng÷ B¹ch L¹c Thiªn” [Kh¶o chøng], ®Òu lµ bµn luËn vÒ §−êng thi tõ ph−¬ng diÖn khÝ t−îng. VËy th× khÝ t−îng §−êng thi hay khÝ t−îng th¬ ThÞnh §−êng lµ chØ c¸i g×? Nghiªm Vò trong §¸p xuÊt kÕ Thóc L©m An Ng« C¶nh Tiªn th− ®· dµnh mét ®o¹n th¬ ®Ó nãi vÊn ®Ò nµy. ¤ng cho r»ng, “Th¬ cña «ng Pha, «ng Cèc nh− ch÷ cña MÔ Nguyªn Ch−¬ng, tuy bót lùc cøng cái nh−ng cã khÝ t−îng cña Tö Lé thê Khæng Phu tö. Th¬ cña c¸c «ng thêi ThÞnh §−êng nh− s¸ch cña Nhan Lç c«ng, ®· cã bót lùc hïng tr¸ng, l¹i cã khÝ t−îng hån hËu, sù kh¸c nhau lµ nh− vËy”. V× thÕ, «ng kh«ng t¸n thµnh Ng« C¶nh Tiªn lÊy “hïng th©m nh· kiÖn” (hïng hån s©u s¾c, trang nh· lµnh m¹nh) ®Ó b×nh luËn th¬ ThÞnh §−êng, kiÕn nghÞ ®æi lµ “hïng hån bi tr¸ng”, nh− thÕ míi tháa ®¸ng. Chñ tr−¬ng cña Nghiªm Vò lµ nhÊt trÝ víi DiÖp Méng §¾c, kh¸i niÖm “ThÞnh §−êng khÝ t−îng” lµ do «ng ®Æt nÒn mãng(9).

41

Quy kÕt diÖn m¹o th¬ ca thêi ThÞnh §−êng lµ “hïng tr¸ng” vµ “hån hËu”, rèt cuéc c¨n cø vµo ®©u? Nghiªm tóc mµ nãi, “hïng tr¸ng” kh«ng ph¶i lµ thø n»m ngoµi “hån hËu”. Ch÷ “hËu” trong “hån hËu” ®· bao hµm thµnh phÇn “hïng tr¸ng”. HËu ®Çy ®ñ míi cã søc m¹nh, cã søc m¹nh mµ kh«ng khoa tr−¬ng ra ngoµi, míi cã thÓ trë l¹i hån nhiªn, ®ã lµ ý nghÜa cña “hån hËu”, hoÆc còng cã thÓ gäi lµ “hïng hån”. KhÝ t−îng hïng hån t¹o thµnh nh− thÕ nµo? Nghiªm Vò kh«ng ®i vµo ph©n tÝch. Theo t«i [t¸c gi¶ chuyªn luËn], “hËu” b¾t nguån tõ néi dung phong phó cña t¸c phÈm, còng chÝnh lµ phong cèt vµ høng ký cña §−êng thi. Kh«ng cã tinh thÇn khÝ ph¸ch cøng c¸p m¹nh mÏ, s¸ng l¸ng réng lín nµy, kh«ng cã sù thÓ nghiÖm cuéc sèng x· héi phong phó vµ t×nh c¶m chÝnh trÞ ch¸y báng trµn trÒ th× kh«ng thÓ nãi ®−îc c¸i “hËu” vµ c¸i “hïng” cña §−êng thi. §Õn nh− hån nhiªn ch©n thùc th× lµ cã quan hÖ víi biÓu hiÖn nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, còng chÝnh lµ høng t−îng vµ ng«n tõ cña §−êng thi. ChÝnh do c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng s¸ng t¹o ra lo¹i ng«n ng÷ th¬ tinh luyÖn, hµm sóc, tù nhiªn, trong trÎo míi l¹, dïng ®Ó kh¸i qu¸t t− t−ëng t×nh c¶m phong phó s©u s¾c, cÊu thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt bÒ ngoµi t−¬i t¾n s¸ng sña mµ bªn trong chøa ®ùng ý nghÜa s©u s¾c, mµ hïng hËu míi cã thÓ trë l¹i hån nhiªn ch©n thùc. Nh− vËy, khÝ t−îng hïng hËu kh«ng ph¶i lµ c¸i g× ®ã kh«ng thÓ n¾m b¾t, nã chÝnh lµ sù kÕt hîp cña c¸c yÕu tè cña §−êng thi, lµ tè chÊt c¬ b¶n nhÊt cña §−êng thi. KhÝ t−îng hïng hËu biÓu hiÖn ®Æc biÖt ®Çy ®ñ trong §−êng thi, v× thÕ ng−êi ta th−êng dïng “§−êng thi khÝ t−îng” lµm ®iÓn h×nh cho diÖn m¹o §−êng thi. Nh−ng chÝnh ë trªn ®· nãi, c¸c yÕu tè cña §−êng thi th−êng ë trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chuyÓn ®æi, biÕn hãa, ph©n hãa, khÝ t−îng ThÞnh §−êng còng khã gi÷ ®−îc sù nhÊt thµnh bÊt biÕn. Thi ®µn §¹i LÞch sau lo¹n An - Sö, mÆc dï cßn l¹i d− ©m cña thêi ThÞnh §−êng, nh−ng “t×nh ý ch−a xa, khÝ cèt suy gi¶m” [Hå øng L©n: Thi sè, Néi thiªn - QuyÓn ba]. Tiªu chuÈn cña th¬ ca thêi kú nµy, ®· kh«ng ph¶i lµ “thanh luËt phong cèt míi hoµn bÞ” vµ “®· nhiÒu høng t−îng, l¹i ®Çy ®ñ phong cèt”, ng−îc l¹i chuyÓn h−íng “thÓ tr¹ng phong nh·, lý trÝ thanh t©n” [Cao Träng Vò: Trung H−ng gian khÝ tËp tù], nhÊt lµ tõ “thanh t©n” ®ñ ®Ó chøng tá høng thó thÈm mü cña thêi ®ã. Thanh t©n ®−¬ng nhiªn cã kh¸c víi hån hËu, ®ã lµ kÕt qu¶ cña sù suy gi¶m phong cèt vµ høng ký trong th¬, nh−ng trong thanh t©n vÉn tån t¹i phong vÞ hån nhiªn vµ ý vÞ du d−¬ng, v× thÕ còng kh«ng 42

tho¸t ly hån hËu vÒ c¬ b¶n. C¸c nhµ th¬ §¹i LÞch ®−îc coi lµ “tiÕp vò” (tiÕp b−íc, tiÕp nèi) cña §−êng thi [Xem Cao BØnh: §−êng thi phÈm vùng phµm lÖ], ®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kh«ng cã lý. Gi÷a kho¶ng Trinh Nguyªn, Nguyªn Hßa, c¸c nhµ th¬ Hµn Dò, M¹nh H¹o Nhiªn, Nguyªn ChÈn, B¹ch C− DÞ quËt khëi trªn thi ®µn, thi phong cã nh÷ng chuyÓn biÕn m¹nh mÏ. Lý Kh¶i trong Quèc sö bæ nãi: “Phong khÝ Trinh Nguyªn chuéng phãng kho¸ng, phong khÝ Nguyªn Hßa chuéng l¹”. “§·ng” lµ cuång phãng, “qu¸i” lµ l¹ lÉm, ®éc ®¸o, ®ã ®óng lµ ®Æc ®iÓm râ rµng cña thi phong ®−¬ng thêi. Song t«i cho r»ng, l¹ lÉm vµ phãng tóng vÉn kh«ng thÓ hoµn toµn bao qu¸t diÖn m¹o tinh thÇn cña thi ®µn Nguyªn Hßa. Phong c¸ch th¬ b×nh dÞ, l−u lo¸t trong th¬ Nguyªn ChÈn, B¹ch C− DÞ th× khã mµ cho ®−îc vµo ph¹m trï “®·ng” vµ “qu¸i”. Hµn Dò mÆc dï h« hµo nhau “s−u kú tÇm qu¸i, ®Ïo gät lêi v¨n” [Xem Kinh §µm x−íng häa thi tù], còng “tù cã b¶n s¾c, trong lêi v¨n vÉn tù nhiªn hïng hËu, réng lín, kh«ng thÓ n¾m b¾t, kh«ng chuyªn lÊy ®iÒu l¹ lÉm lµm ®Çu”. [TriÖu Dùc: ©u B¾c thi tho¹i]. Tuy vËy, cè g¾ng cña c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa trong viÖc më riªng lèi ®i cho m×nh, khai th¸c ý c¶nh, th× lµ sù thùc kh«ng thÓ phñ nhËn. ë c¸c mÆt ®Ò tµi, kÕt cÊu, ng«n ng÷, thÓ lo¹i, hä ®Òu cã thùc tiÔn vµ s¸ng t¹o t¸o b¹o, cã thÓ nãi lµ thiªn h×nh v¹n tr¹ng, khóc tËn mµ ý cßn d−. Dïng 4 ch÷ “hïng hËu b¸c ®¹i” cña TriÖu Dùc võa dÉn ë trªn ®Ó gäi thi phong giai ®o¹n nµy qu¶ lµ thÝch ®¸ng, “®·ng” vµ “qu¸i” ch¼ng qua lµ biÓu hiÖn cùc ®oan cña nã mµ th«i. VËy th×, hïng hËu b¸c ®¹i vµ ThÞnh §−êng khÝ t−îng cã quan hÖ g× víi nhau? §iÒu dÔ nhËn thÊy lµ, hïng hËu tøc lµ “hËu” trong khÝ t−îng hån hËu, hai c¸i lµ hoµn toµn nhÊt trÝ. B¸c ®¹i th× lµ sù ph¸t triÓn h¬n mét b−íc cña hïng hËu, lµ kÕt qu¶ triÓn khai më réng trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn néi hµm cña phong cèt vµ høng ký trong th¬ ca tr−íc thêi §−êng, ®iÒu ®ã liªn hÖ mËt thiÕt víi phong khÝ thêi ®¹i truy cÇu “®·ng” vµ “qu¸i”. MÆt kh¸c, thÝch l¹ lÉm vµ phãng tóng, th× sÏ kh«ng tr¸nh khái ®i theo h−íng dèc lßng khæ luyÖn, lé ra vÕt tÝch ®Ïo gät, thÕ lµ vÒ mÆt khÝ t−îng hån nhiªn bÌn ®øng sau c¸c nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng, ®ã l¹i lµ lý do thuyÕt “høng t−îng” chuyÓn biÕn h−íng tíi “gi¶ t−îng kiÕn ý”. Do ®ã cã thÓ thÊy, khÝ t−îng thêi ThÞnh §−êng ®Õn kho¶ng gi÷a n¨m Nguyªn Hßa th× thùc sù n¶y sinh biÕn ®æi lín, tõ hån nhiªn ®i theo h−íng khe kh¾t, tõ hïng hËu sang b¸c ¸i, thÓ hiÖn sù biÕn ®æi vÒ chÊt trong lÞch 43

sö ph¸t triÓn cña b¶n th©n §−êng thi, më ra dßng s«ng “dÜ v¨n vi thi” (lÊy v¨n ®Ó lµm th¬) cho c¸c nhµ th¬ ®êi Tèng. Nh−ng sù b¸c ®¹i cña c¸c nhµ th¬ Nguyªn Hßa cuèi cïng còng kh«ng ly khai khái truyÒn thèng phong cèt vµ høng ký cña §−êng thi, kh«ng nh− c¸c nhµ th¬ tõ ®êi Tèng vÒ sau (nhÊt lµ Giang T©y thi ph¸i) “tÞ thôc nhi sinh” (l¸nh thµnh thôc mµ xuÊt hiÖn), ®ång t©m nhÊt ý ®Êu tranh víi c¸i t©n kú ë “bªn trong c¸i tiÓu kÕt”, th−êng th−êng chØ nh×n thÊy khe kh¾t mµ kh«ng thÊy hïng hËu, v× thÕ vÉn lµ gi÷ mèi quan hÖ mËt thiÕt víi ThÞnh §−êng khÝ t−îng. V·n §−êng vÒ sau, l−u ph¸i chia t¸ch, phong khÝ bµng t¹p. Cã ng−êi häc c¸i dÔ hiÓu cña B¹ch C− DÞ nh− La Èn, Vi Trang; cã ng−êi häc c¸i kú c«ng cña Gi¶ §¶o nh− Lý §éng, §−êng CÇu; cã ng−êi häc c¸i nh· chÝnh cña Tr−¬ng TÞch nh− H¹ T−, T− Kh«ng §å; cã ng−êi häc c¸i ®¹m b¹c cæ x−a cña Nguyªn KÕt nh− NhiÕp Di Trung, Tµo NghiÖp; còng cã ng−êi häc c¸i uyªn ¸o, t©n kú cña Hµn Dò nh− B× NhËt H−u, Lôc Quy M«ng. Nh−ng ®−îc coi lµ ®¹i t«ng cña th¬ thêi V·n §−êng th× ph¶i kÓ ®Õn thi ph¸i do Lý Th−¬ng Èn vµ ¤n §×nh Qu©n lµm ®¹i biÓu. Thi phong cña ¤n, Lý uyÓn chuyÓn, ng«n ng÷ tinh tÕ, ®Ñp ®Ï, ©m vËn hµi hßa, chÝnh lµ sù kÕt tinh cña §−êng thi träng vËn vÞ, chuéng thanh luËt, −a høng ký, tuy nhiªn c¶nh giíi nhá hÑp, bót lùc yÕu ®uèi, t×nh tr−êng khÝ ®o¶n, lêi v¨n nhÑ vÒ chÊt l¹i lµ ®iÓm yÕu cña hä. Th¬ V·n §−êng do ¤n, Lý lµm ®¹i biÓu tù nhiªn kh«ng ®¹t ®−îc tíi c¶nh t−îng khÝ t−îng hån hËu, phong c¸ch tinh th©m uyÓn chuyÓn mü lÖ ®ã l¹i thµnh tiªn phong më ®−êng cho Tèng tõ (lÊy uyÓn −íc ph¸i lµm chÝnh t«ng), tõ ®ã mµ cÊu thµnh lo¹i h×nh th¸i biÕn chÊt cña §−êng thi. Tuy nhiªn th¬ cña ¤n, Lý vÉn cã c¸i ký th¸c, l¹i ®Æc biÖt chó träng sù th©m trÇm ®Ñp ®Ï cña t×nh vËn, nªn c¸i gäi lµ “trong c¸i mü lÖ vÉn mang trÇm uÊt”, “ý nhiÒu trÇm l¾ng, lêi kh«ng vôn vÆt” [§Òu dÉn lêi b×nh Lý Th−¬ng Èn cña Thi Bæ Hoa trong cuèn NghiÔn Dòng thuyÕt thi], còng l¹i kh«ng thÓ nãi lµ hoµn toµn tuyÖt duyªn víi ThÞnh §−êng khÝ t−îng. Tõ bµi luËn ë trªn cã thÓ thÊy, khÝ t−îng cña §−êng thi kh«ng ph¶i lµ c¸i nhÊt thµnh bÊt biÕn, nã lÊy khÝ t−îng ThÞnh §−êng lµm h×nh th¸i ®iÓn h×nh cña m×nh, nh−ng trong c¸c giai ®o¹n lÞch sö l¹i cã nh÷ng biÕn d¹ng kh¸c. §¬n thuÇn dïng ThÞnh §−êng khÝ t−îng ®Ó bao qu¸t toµn bé §−êng thi, kh«ng nghi ngê ®ã lµ ®iÒu phiÕn diÖn. Nh−ng phñ nhËn ThÞnh §−êng lµ tiªu biÓu cho diÖn m¹o 44

chung cña §−êng thi còng kh«ng ph¶i lµ kÕt luËn s¸ng suèt. ThÞnh §−êng khÝ t−îng ®ñ lµm tiªu biÓu cho §−êng thi lµ v× nã thùc hiÖn sù kÕt hîp kh¸ viªn m·n c¸c yÕu tè cña §−êng thi, lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu phong c¸ch cña b¶n th©n §−êng thi ph¸t triÓn thµnh thôc, cßn sù chuyÓn biÕn cña thi phong Trung V·n §−êng th× ph¶n ¸nh sù ®iÒu chØnh vµ x©y dùng l¹i kÕt cÊu néi t¹i cña §−êng thi, b¸o hiÖu tr−íc b−íc qu¸ ®é cña §−êng thi chuyÓn h−íng sang lo¹i th¬ ca kh¸c (nh− Tèng thi, Tèng tõ)(10). Do ®ã cã thÓ tiÕn mét b−íc bµn vÒ ®Þa vÞ cña §−êng thi trong lÞch sö th¬ ca Trung Quèc. Chóng ta ®Òu biÕt, th¬ ca cæ ®iÓn Trung Quèc tõ Thi, Tao l¹i ®©y lu«n lÊy “ng«n chÝ tr÷ t×nh” lµm truyÒn thèng riªng cña m×nh. B¹ch miªu cña Thi kinh, t¶ ý cña Së tõ, phong cèt cña H¸n Ngôy, thanh luËt cña TÒ L−¬ng ®Òu lµ diÔn tiÕn tù nhiªn cña truyÒn thèng nµy. C¸c yÕu tè cña §−êng thi vµ thÓ tæng hîp cña nã lµ khÝ t−îng §−êng thi, còng chÝnh lµ sù tæng kÕt vµ ph¸t huy mét c¸ch toµn diÖn vÒ truyÒn thèng lÞch sö. Nh−ng tõ ®êi Tèng vÒ sau, th¬ ca Trung Quèc ®i theo con ®−êng “lÊy nghÞ luËn lµm th¬, lÊy tµi häc lµm th¬, lÊy v¨n tù lµm th¬” [Nghiªm Vò b×nh Tèng thi trong - Th−¬ng lang thi tho¹i - Thi biÖn], tãm l¹i lµ con ®−êng “dÜ v¨n vi thi”, b¶n s¾c cña th¬ ca tr÷ t×nh ®· cã sù biÕn ®æi vÒ chÊt. §ång thêi, phong khÝ “duyªn t×nh ñy mÞ” trong l·nh vùc tõ khóc l¹i ph¸t triÓn kh«ng b×nh th−êng, nã ®· ®¸nh mÊt chøc n¨ng truyÒn thèng ng«n chÝ thuËt hoµi. Sù biÕn ®æi tÝnh n¨ng cña th¬ ca tõ ®êi Tèng vÒ sau cïng víi sù ph©n dßng cña thi, tõ lµ m¾t xÝch lín trong lÞch sö ph¸t triÓn cña th¬ ca cæ ®¹i, mµ §−êng thi lµ n»m trªn m¾t xÝch Êy - Nã mét tay duçi vÒ qu¸ khø, mét tay v−¬n tíi t−¬ng lai. Nã lµ ®Ønh cao nhÊt trong quÇn s¬n, mu«n nói ngµn non phÝa sau nã ®Òu quy tËp vÒ, cßn phÝa tr−íc cña nã lµ c¸c l−u ph¸i còng tõ nã mµ tu«n ch¶y. §−êng thi kh«ng nh÷ng lµ th¬ cña thêi ®¹i §−êng, nã lµ bøc tranh thu nhá cña th¬ ca d©n téc Trung Hoa, v× thÕ cã thÓ trém nh×n mét b«ng hoa vµ h×nh dung ®−îc c¶ truyÒn thèng v¨n häc d©n téc.

45

--------------------------------------

Chó thÝch: 1. Trong ng«n luËn cña V−¬ng Bét vµ mét sè ng−êi, cã kh«ng Ýt lêi cæ xuý chÝnh gi¸o, cïng mét ý nghÜa víi tuyªn d−¬ng “v¨n ch−¬ng, lµ ®¹i nghiÖp trÞ quèc, v¨n ch−¬ng thÞnh lµ viÖc tèt lµnh” trong §iÓn luËn - LuËn v¨n cña Tµo Phi, nh−ng hä cã thÓ kh«ng bÞ rµng buéc bëi t− t−ëng Nho gia, mµ ®Ò x−íng phong cèt v¨n ch−¬ng lµ tõ gãc ®é ph¸t huy c¸ tÝnh, v× thÕ cã ý míi. 2. D−¬ng SÜ Ho»ng ng−êi ®êi Nguyªn so¹n §−êng ©m, tr−íc tiªn liÖt bèn nhµ th¬ V−¬ng Bét, D−¬ng Quýnh, L« ChiÕu L©n, L¹c T©n V−¬ng lµm “thuû ©m” (khóc d¹o ®Çu) cña §−êng thi, ®ñ thÊy t¸c phÈm cña hä ®−îc coi lµ b−íc ®Çu cã tè chÊt cña §−êng thi. 3. Tr−íc §ç Phñ, nhµ th¬ Nam triÒu lµ B·o ChiÕu vµ nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng lµ Lý B¹ch ®Òu ®· sö dông tr÷ t×nh kiÓu nh¶y cãc, nh−ng ®ã lµ sù xung ®éng tù nhiªn cña t×nh c¶m, kh¸c víi sù s¾p ®Æt cã ý thøc vÒ ch−¬ng ph¸p. GËp ghÒnh trÇm bæng vÒ ch−¬ng ph¸p nªn coi §ç Phñ lµ mèi ®Çu, h¬n n÷a vÒ luËt thi cËn thÓ cña «ng còng biÓu hiÖn rÊt ®ét xuÊt. 4. C¨n cø: §o¹n nµy dÉn theo lêi tùa cña Hµ Nh¹c anh linh tËp b¶n in Minh HÊp Cæ c¸c, Toµn §−êng thi ghi chÐp thiªn nµy, hai c©u sau lµ “®Òu kh«ng cã tØ høng, nh−ng coi träng mµu mÌ diÔm lÖ”, th× tõ “høng t−îng” ch−a cã manh mèi. ThÕ nh−ng trong lêi b×nh cña Hµ Nh¹c anh linh tËp kh«ng chØ mét chç ®Ò cËp ®Õn “høng t−îng”, ®ñ thÊy thuyÕt “høng t−îng ®Ých x¸c khëi ®Çu tõ ¢n Phan, råi tõ ®ã ®−îc ng−êi ®êi sau dïng theo. 5. Xem Phïng Ban: Nghiªm thÞ cñ liªu dÉn lêi L−u Vò TÝch. C¨n cø: Trong v¨n tËp cña L−u Vò TÝch hiÖn cßn ch−a thÊy tõ ng÷ nµy, trong t¸c phÈm §æng thÞ Vò L¨ng tËp kû cña «ng cã mÖnh ®Ò “c¶nh sinh vu t−îng ngo¹i” (c¶nh xuÊt hiÖn ë ngoµi t−îng), cã thÓ tham kh¶o. 6. Xem V¨n t©m ®iªu long - VËt s¾c: “Tõ CËn ®¹i - chØ ®êi TÊn, Tèng - ®Õn nay, v¨n ch−¬ng coi träng m« t¶ h×nh d¹ng diÖn m¹o c¶nh vËt gièng nh− thËt. C¸c t¸c gi¶ quan chó t×nh th¸i cña c¶nh vËt, xem xÐt kü h×nh d¸ng hoa cá, lêi lÏ ng©m vÞnh ph¸t ra, t×nh chÝ chØ mong s©u xa; m« t¶ c¶nh vËt bªn ngoµi rÊt khÐo lÐo, quy tÊt c¶ vµo v¨n tù x¸c thiÕt. V× thÕ, ng«n tõ khÐo lÐo s¸t hîp víi tr¹ng m¹o cña c¶nh vËt, th× nh− con dÊu in trªn ®Êt bïn, kh«ng cÇn ph¶i ®Ïo gät thªm, tØ mØ kü cµng, kh«ng chót sai lÖch.” 7. Thi c¸ch ®Ò V−¬ng X−¬ng Linh so¹n, ch−a ¾t ®· tin ®−îc. Nh−ng trong V¨n kÝnh bÝ phñ luËn do t¨ng nh©n ng−êi NhËt B¶n lµ Kh«ng H¶i (BiÕn ChiÕu Kim C−¬ng) biªn so¹n, ®· dÉn tíi s¸ch nµy, mµ Kh«ng H¶i ®Õn Trung Quèc l−u häc lµ vµo kho¶ng niªn hiÖu Trinh Nguyªn ®êi §−êng §øc T«ng, nªn cã thÓ thÊy viÖc biªn so¹n Thi c¸ch ®−îc tiÕn hµnh trong nh÷ng n¨m thêi ThÞnh, Trung §−êng. 8. Tr−íc ®êi §−êng, Chung Vinh trong Thi phÈm tù tõng ®Ò xuÊt thuyÕt “t− vÞ”, nh−ng «ng lÊy “ChØ sù t¹o h×nh, cïng t×nh t¶ vËt, tèi vi t−êng thiÕt” (nãi râ sù t×nh m« t¶ h×nh chÝ, hÕt søc biÓu hiÖn sù vËt x¸c thiÕt t−êng tËn nhÊt) lµm hµm nghÜa cña “t− vÞ”, kh«ng ph¶i lµ cïng mét c©u chuyÖn víi thuyÕt “t− vÞ” l−u truyÒn sau ®êi §−êng. 9. Trong ng«n ng÷ cña ng−êi ®êi nay còng th−êng nãi tíi “khÝ t−îng ThÞnh §−êng”, qu¸ nöa chØ tinh thÇn thêi ®¹i ®−îc ph¶n ¸nh trong thi ca ThÞnh §−êng, chø kh«ng ph¶i chØ diÖn m¹o nghÖ thuËt cña §−êng thi, nh− vËy lµ vÉn cã kho¶ng c¸ch so víi ®iÒu bµn luËn cña Nghiªm Vò. ë ®©y bµn khÝ t−îng cña ThÞnh §−êng còng lµ kh¸i niÖm diÖn m¹o nghÖ thuËt ®· lùa chän. 10. ë ®©y chØ ®Ò cËp ®Õn nguyªn l−u chÝnh biÕn cña diÖn m¹o s¸ng t¸c thi ca, chø kh«ng cã dông ý coi “chÝnh” lµ thÞnh, “biÕn” lµ suy.

46