Dan Luan Duong Thi Hoc - Chuong5

Ch−¬ng n¨m LÞch sö §−êng Thi häc

(Häc thuËt sö thiªn) ( * ) Mét ngµnh khoa häc thµnh thôc, tÊt nhiªn cã lÞch sö khoa häc cña nã. TriÕt häc cã lÞch sö triÕt häc, sö häc cã lÞch sö sö häc; v¨n häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o, lu©n lý, ph¸p luËt, kinh tÕ vµ c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn còng nh− thÕ. Ph¹m vi hÑp mét chót, thi ca cã lÞch sö cña thi ca; tiÓu thuyÕt, hý kÞch cã lÞch sö cña tiÓu thuyÕt, hý kÞch, xuèng tiÕp ®Õn Thi kinh, Së tõ, Hång l©u méng, SÕch-xpia, còng ®Òu cã lÞch sö nghiªn cøu cña m×nh. Sù ph¸t triÓn cña lÞch sö cµng ®Çy ®ñ, t×nh h×nh nghiªn cøu lÞch ®¹i cµng ph¸t triÓn, th× c¬ së tri thøc khoa häc sÏ cµng thªm dµy dÆn, néi hµm lý luËn cña nã cµng thªm phong phó. V× thÕ, mét ngµnh khoa häc nghiªn cøu, kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn lÞch sö khoa häc cña nã. ChØ cã kh¶o s¸t cô thÓ nguån m¹ch cña ngµnh häc, ®èi t−îng nghiªn cøu, ph¹m vi c¬ b¶n, vÊn ®Ò träng ®iÓm, h×nh thøc kÕt cÊu, ph−¬ng ph¸p lµm viÖc, hÖ thèng ph¹m trï v.v ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch lÞch sö ®èi víi nã, míi cã thÓ n¾m v÷ng t−¬ng ®èi x¸c thùc, còng míi bµn ®−îc h−íng ph¸t triÓn tiÕp theo trªn c¬ së vèn cã, thay cò ®æi míi. Cuèn s¸ch nhá nµy dµnh mét ch−¬ng ®Ó th¶o luËn lÞch sö §−êng thi häc, chÝnh lµ c¨n cø vµo nh÷ng suy nghÜ nãi trªn. ë ®©y tÊt nhiªn kh«ng thÓ kh¸i qu¸t mét c¸ch t−êng tËn vÒ vÊn ®Ò, chØ hy väng qua mét phen truy nguyªn gi¶n yÕu, b−íc ®Çu chØ ra ®−êng d©y lÞch sö, gióp Ých cho viÖc t×m hiÓu nghiªn cøu tiÕn triÓn h¬n mét b−íc trong nay mai. §Ó tiÖn cho viÖc tr×nh bµy, chóng t«i thö ph©n chia mét c¸ch kh¸i qu¸t tiÕn tr×nh cña §−êng thi thµnh 5 thêi kú nh− sau: 1. §−êng - Ngò ®¹i: 2. Tèng - Kim Nguyªn: 3. §êi Minh: 4. Thanh - D©n Quèc: 5. Ngò Tø vÒ sau:

Thêi kú thai nghÐn cña §−êng thi häc. Thêi kú h×nh thµnh cña §−êng thi häc. Thêi kú ph¸t triÓn cña §−êng thi häc. Thêi kú tæng kÕt cña §−êng thi häc. Thêi kú s¸ng t¹o míi cña §−êng thi häc.

(*) “Häc thuËt sö” nghÜa lµ lÞch sö ngµnh khoa häc [nghiªn cøu §−êng thi (ë Trung Quèc)]. 220

D−íi ®©y xin lÇn l−ît tr×nh bµy cô thÓ tõng thêi kú. I. Thêi kú thai nghÐn cña §−êng thi häc (Thêi §−êng vµ Ngò ®¹i) ViÖc nghiªn cøu §−êng thi ®· b¾t ®Çu ë ®êi §−êng. Ng−êi ®êi §−êng kh«ng chØ tr−íc t¸c §−êng thi, mµ cßn lµ c¸c nhµ nghiªn cøu sím nhÊt. Hä tiÕn hµnh c«ng viÖc nµy thÕ nµo? Quy n¹p l¹i kh«ng ngoµi ba ph−¬ng diÖn: mét lµ tuyÓn th¬, hai lµ b×nh phÈm, ba lµ thuËt sù. §ã còng chÝnh lµ ph¹m vi nghiªn cøu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu nguyªn thñy nhÊt cña §−êng thi häc. Mäi ng−êi ®Òu biÕt, tuyÓn th¬ lµ truyÒn thèng quan träng cña nghiªn cøu v¨n häc cæ ®¹i cña Trung Quèc, còng lµ tiªu chÝ ®¸nh dÊu sù ph¸t ®¹t phån vinh cña s¸ng t¸c v¨n häc mét thêi ®¹i. Sè l−îng t¸c phÈm nhiÒu, chÊt l−îng cao, hÊp dÉn ®éc gi¶ réng r·i ®Õn häc tËp vµ t×m hiÓu, thÕ lµ liÒn cã nhu cÇu “tuyÓn chän”. Song tuyÓn b¶n kh«ng gièng víi sù sao chÐp gi¶n ®¬n t¸c phÈm, khi lÊy bá, nã cÇn ph¶i thÓ hiÖn ®−îc nh·n quang cña ng−êi tuyÓn vµ khÈu vÞ ®«ng ®¶o cña ng−êi ®äc, trong ®ã hµm chøa thµnh phÇn phª b×nh nhÊt ®Þnh; nh− vËy, “tuyÓn häc” trë thµnh h×nh thøc ®Æc thï cña phª b×nh v¨n häc. T×nh h×nh s¸ng t¸c thi ca ®êi §−êng h−ng thÞnh ch−a tõng cã, phong khÝ tuyÓn chän th¬ §−êng cña ng−êi ®êi §−êng còng cùc thÞnh mét thêi. ChØ riªng c¸c s¸ch biªn tuyÓn §−êng thi liªn quan ®Õn ng−êi ®êi §−êng ®−îc ghi chÐp trong tµi liÖu s¸ch vë, ®· cã h¬n 8, 9, 10 lo¹i [Xem Kinh tÞch vµ NghÖ v¨n chÝ trong §−êng th− vµ c¸c th− môc c«ng, t− cña ng−êi ®êi Tèng]. N¨m biªn tuyÓn b¾t ®Çu tõ ®Çu ®êi §−êng, cho ®Õn thêi V·n §−êng vµ Ngò ®¹i, c¸c triÒu ®¹i ®Òu cã, kh«ng ®êi nµo døt. Ph¹m vi tuyÓn th¬ th× cã b¶n chuyªn tuyÓn th¬ cña mét thêi kú, ch¼ng h¹n nh− Hµ Nh¹c anh linh tËp cña ¢n Phan, Trung H−ng gian khÝ tËp cña Cao Träng Vò; cã b¶n chØ chÐp t¸c phÈm cña mét vïng, ch¼ng h¹n: §an D−¬ng tËp cña ¢n Phan, Nghi D−¬ng tËp cña L−u Tïng; cã b¶n b¶o tån mét l−u ph¸i th¬ nµo ®ã, ch¼ng h¹n: ThiÕp trung tËp cña Nguyªn KÕt; cã b¶n thu tËp mét lo¹i th¬ riªng biÖt nµo ®ã, ch¼ng han, Triªu Anh tËp [khuyÕt danh] chÐp th¬ tèng biÖt, §ång ®Ò tËp cña LiÔu HuyÒn chÐp “s¶nh thÝ thi” (tøc th¬ s¶nh thÝ, cßn gäi lµ th¬ héi thÝ, ®ã lµ th¬ ë kú thi do Th−îng th− s¶nh hoÆc LÔ bé cö hµnh); cã b¶n thu thËp t¸c phÈm cña mét t¸c gi¶, ch¼ng h¹n: Ch©u anh häc sÜ tËp cña Th«i 221

Dung, tuyÓn chän th¬ cña c¸c häc sÜ tham dù tu so¹n s¸ch Tam gi¸o ch©u anh thêi Vâ HËu, Dao Tr× t©n vÞnh cña S¸i TØnh Ph−îng chÐp th¬ cña phô n÷; cã b¶n biªn tuyÓn t¸c phÈm theo thÓ tµi, ch¼ng h¹n nh− Tam x¸ nh©n tËp [khuyÕt danh] chuyªn tuyÓn tuyÖt có, V¨n ch−¬ng quy gi¸m cña Nghª Hùu chuyªn tuyÓn luËt thi; ®−¬ng nhiªn còng cã b¶n tuyÓn chän xuyªn suèt th¬ ca ®êi §−êng nh− §−êng thi lo¹i tuyÓn cña Cè §µo - cã thÓ nãi nh÷ng g× cÇn cã lµ cã hÕt, réng r·i bao qu¸t. Cßn vÒ thÓ lÖ s¾p xÕp, th× hoÆc xÕp theo thø tù t¸c gi¶, hoÆc xÕp theo lo¹i, hoÆc thuéc lo¹i x−íng häa cïng ®Ò, hoÆc xÕp theo thÓ lo¹i kh¸c nhau, cã b¶n sau phÇn tuyÓn t¸c phÈm cßn phô chÐp tiÓu truyÖn thi nh©n hoÆc lêi b×nh, còng lµ c¸c h×nh th¸i kh¸c nhau, mu«n mµu mu«n vÎ. Xuyªn qua nh÷ng hiÖn t−îng phån t¹p ®ã, chóng ta d−êng nh− cã thÓ khu biÖt “tuyÓn häc” thêi kú nµy thµnh hai giai ®o¹n liªn quan nhau, tøc gi÷a ®êi §−êng trë vÒ tr−íc vµ V·n §−êng trë vÒ sau. §¹i thÓ mµ nãi, tuyÓn b¶n gi÷a ®êi §−êng trë vÒ tr−íc nghiªng vÒ tuyÓn chän t¸c phÈm cña mét giai ®o¹n nµo ®ã hoÆc mét l−u ph¸i nµo ®ã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi, ghi chÐp cßn kh¸ ®¬n nhÊt, thiÕu thñ ph¸p tæng hîp qu¸n xuyÕn vµ t©m chÝ th«ng suèt. Ch¼ng h¹n, tµn quyÓn Hµn l©m häc sÜ tËp mµ nay cßn gi÷ ®−îc chuyªn chÐp th¬ x−íng häa cña vua t«i §−êng Th¸i T«ng thêi kú Trinh Qu¸n, ph¶n ¸nh diÖn m¹o kh¸i qu¸t cña th¬ cung ®×nh mÊy chôc n¨m ®Çu ®êi §−êng; S−u ngäc tiÓu tËp ghi chÐp t¸c phÈm cña c¸c nhµ th¬ V−¬ng (Bét), D−¬ng (Quýnh), L« (ChiÕu L©n), L¹c (T©n V−¬ng), TrÇn (Tö Ngang), §ç (ThÈm Ng«n), ThÈm (Thuyªn Kú), Tèng (Chi VÊn), béc lé rÊt nhiÒu dÊu vÕt chuyÓn biÕn thi phong cña thêi Cao T«ng, Vâ HËu; Hµ Nh¹c anh linh tËp cña ¢n Phan nªu t«ng chØ ®Çy ®ñ c¶ “phong cèt” vµ “thanh luËt”, ®· thÓ hiÖn khÝ t−îng thêi ThÞnh §−êng ®iÓn h×nh; ThiÕp trung tËp cña Nguyªn KÕt ®−a ra chñ tr−¬ng “nh· chÝnh”, tiªu biÓu cho høng thó theo ®uæi “cæ ®¹m” (gi¶n dÞ tù nhiªn) cña ph¸i ThÈm Thiªn VËn, M¹nh V©n Khanh; Trung H−ng gian khÝ tËp cña Cao Trung Vò cæ xóy “lý lÏ míi mΔ, qu¶ thùc ®· coi “§¹i LÞch ThËp tµi tö” lµ mÉu mùc; Nguyªn Hßa ngù l·m thi cña LÖnh Hå Së th× l¹i lÊy cung phông hoµng ®Õ, tiªu nhµn khiÓn høng lµm môc ®Ých, nh÷ng thø ghi chÐp ®Òu lµ “nh÷ng ®o¶n ch−¬ng t−êng tËn diÔm lÖ” [Mao TÊn: Ngù l·m thi b¹t]. C¸c tuyÓn b¶n ®ã ®Òu thuéc s¶n phÈm cña thêi kú diÔn tiÕn cña §−êng thi, chóng chØ cung cÊp t×nh h×nh ë mét sè mÆt kh«ng chÝnh diÖn nµo ®ã trong qu¸ 222

tr×nh ph¸t triÓn cña th¬ ca, ®ã lµ ®iÒu cã thÓ lý gi¶i ®−îc, v× thÕ kh«ng chØ kh«ng nªn coi nhÑ, mµ cßn ng−îc l¹i, qua ®ã thÊy ®−îc dÊu Ên sinh ®éng cña sù vËn ®éng biÕn ®æi cña b¶n th©n §−êng thi. B−íc sang V·n §−êng trë vÒ sau, cïng víi qu¸ khø cña cao trµo s¸ng t¸c th¬ ca, ®−êng h−íng chung cña sù ph¸t triÓn cña §−êng thi dÇn dÇn lé râ, thÕ lµ tuyÓn chän th¬ ca còng b¾t ®Çu ®i theo h−íng tæng hîp. §−êng thi lo¹i tuyÓn cña Cè §µo biªn so¹n xong vµo kho¶ng n¨m §¹i Trung ®êi Tuyªn T«ng, chÝnh lµ tuyÓn b¶n cã tÝnh tæng hîp sím nhÊt mµ chóng ta ®−îc biÕt. S¸ch nµy tuy ®· mÊt, nh−ng c¨n cø lêi tùa cña Cè §µo chÐp trong V¨n uyÓn anh hoa, ph¹m vi ®−îc tuyÓn chän “b¾t ®Çu tõ khi cã nhµ §−êng, ®Õn gÇn lóc mÊt, tÊt c¶ 1233 bµi, chia lµm 20 quyÓn”, qu¶ lµ mét bé hîp tuyÓn §−êng thi cã quy m« nhÊt ®Þnh. Trong lêi tùa cßn lÇn l−ît ®em hai thÓ cæ cËn, liÖt kª tªn tuæi cña 30 thi nh©n tiªu biÓu [trong lêi tùa sau l¹i chÐp bæ sung m−êi mÊy thi nh©n cïng thêi ®¹i víi ng−êi biªn so¹n s¸ch], ®Æc biÖt nãi tíi chuyÖn “khi §ç (Phñ), Lý (B¹ch) cßn sèng, ng−êi tµi n¨ng b×nh th−êng kh«ng ®−îc gÆp”, râ rµng d−¬ng cao ngän cê t«n sïng Lý B¹ch, §ç Phñ. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã chøng tá, “tuyÓn häc” ®êi §−êng qu¶ thùc ®· b−íc vµo mét giai ®o¹n míi, b¾t ®Çu th©u tãm ®−îc nhËt tr×nh nghÞ sù ®èi víi viÖc nghiªn cøu tæng hîp §−êng thi. Sau ®ã mét chót, Vi Trang ng−êi cuèi ®êi §−êng biªn so¹n Hùu HuyÒn tËp, chÐp 300 bµi th¬ cña h¬n 140 thi nh©n, Vi NghÞ thêi Ngò ®¹i biªn so¹n Tµi ®iÖu tËp, ghi chÐp c¶ ngh×n bµi th¬, tuy lÊy bá vÉn cßn −a chuéng dÞ ®ång kh¸c nhau, nh−ng còng ®Òu thuéc thi tuyÓn bao qu¸t xuyªn suèt c¸c triÒu ®¹i. §iÒu ®ã cã thÓ nãi lµ mét ph−¬ng diÖn quan träng hµng ®Çu cña ng−êi ®êi §−êng nghiªn cøu §−êng thi. TiÕn hµnh ®ång bé cïng víi “tuyÓn häc”, chÝnh lµ ho¹t ®éng phÈm b×nh §−êng thi cña ng−êi ®êi §−êng. Ph−¬ng thøc phÈm b×nh còng rÊt ®a d¹ng phong phó. Cã kÕt hîp tuyÓn th¬ vµ triÓn khai b×nh luËn, nh− Hµ Nh¹c anh linh tËp, Trung H−ng gian khÝ tËp, d−íi tªn nhµ th¬ phô chÐp lêi b×nh, kh¸i thuËt thµnh tùu cña th¬ ca vµ ®Æc ®iÓm phong c¸ch, cã khi trÝch tuyÓn th−ëng thøc “danh thiªn giai có”. Cã khi th«ng qua ký sù mµ b×nh luËn, nh− trong bót ký cña ng−êi ®êi §−êng ghi chÐp H¹ Tri Ch−¬ng khen Thôc ®¹o nan cña Lý B¹ch, gäi «ng lµ “trÝch Tiªn” («ng Tiªn bÞ ®µy xuèng trÇn gian) [Xem M¹nh Khëi: B¶n sù thi], l¹i nh− Cè Huèng t¸n th−ëng bµi th¬ Phó ®¾c cæ nguyªn th¶o tèng biÖt cña B¹ch C− 223

DÞ khiÕn nã næi tiÕng [Xem Tr−¬ng Cè: U nhµn cæ xóy], vÝ dô rÊt nhiÒu. Cã khi ®µm luËn thi ph¸p ®Ò cËp ®Õn bµi th¬, nh− c¸c lo¹i “thi c¸ch”, “thi thøc” l−u hµnh tõ gi÷a ®êi §−êng trë vÒ sau, th−êng dÉn c©u th¬ cña ng−êi ®êi §−êng lµm vÝ dô nãi râ ph−¬ng ph¸p c¸ch thøc. Cã khi dùa vµo h×nh thøc tù b¹t, th− tÝn v.v trùc tiÕp ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ t¸c phÈm cña thi nh©n, nh− T©n Nh¹c phñ tù cña B¹ch C− DÞ lµ gi¶i thÝch cña thi nh©n vÒ t¸c phÈm cña m×nh, cßn D÷ Nguyªn Cöu th− cña «ng th× l¹i triÓn khai b×nh luËn réng r·i c¸c t¸c gia kh¸c bao gåm Lý B¹ch, §ç Phñ trong ®ã. L¹i cã mét h×nh thøc phª b×nh v¨n häc ®−îc ng−êi ®êi §−êng s¸ng t¹o lÇn ®Çu tiªn, ®ã lµ tr−íc t¸c th¬ bµn luËn vÒ th¬, nh− Hý vi lôc tuyÖt có cña §ç Phñ, §iÖu Tr−¬ng TÞch, TiÕn sÜ cña Hµn Dò, ®Òu lµ lÊy s¸ng t¸c th¬ ca ®Ó phª b×nh th¬ ca, göi g¾m t− duy l«gÝc vµo trong h×nh t−îng nghÖ thuËt, còng kh¬i më truyÒn thèng quan träng nghiªn cøu §−êng thi cña ng−êi ®êi sau. ThÕ nh−ng tõ ph−¬ng diÖn chung mµ nh×n, nh÷ng b×nh luËn vÒ §−êng thi cña ng−êi ®êi §−êng, phÇn nhiÒu h−íng vµo nh÷ng hiÖn t−îng cô thÓ, cßn thiÕu nh÷ng ý kiÕn mang tÝnh tæng thÓ. Trong nghiªn cøu th¶o luËn cã lóc ®Ò cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò nguyªn t¾c lín, ch¼ng h¹n trong H÷u thËp di TrÇn Tö Ngang v¨n tËp tù cao ®é t¸n d−¬ng c«ng lao biÕn ®æi thi phong ®åi phÕ thêi TÒ L−¬ng cña TrÇn Tö Ngang, Hµ Nh¹c anh linh tËp tù cña ¢n Phan ®· tæng kÕt kinh nghiÖm coi träng “phong cèt” vµ “høng t−îng” cña th¬ ca ThÞnh §−êng, D÷ Nguyªn Cöu th− cña B¹ch C− DÞ ®Ò x−íng c−¬ng lÜnh luËn thi “Phong Nh· tû høng”, Kinh §µm x−íng häa thi tù cña Hµn Dò nªu râ dông t©m s¸ng t¸c “t×m tßi kú l¹, ®Ïo gät v¨n tù”. Nh÷ng nghÞ luËn ®ã hiÓn nhiªn ®· v−ît qu¸ ph¹m vi b×nh phÈm c©u hay ch÷ l¹ th«ng th−êng, n©ng lªn ®Õn møc ®é cao cña lý luËn th¬ ca, gióp Ých cho chóng ta nhËn thøc tÝnh chÊt cña §−êng thi vµ sù biÕn ®æi ph¸t triÓn cña nã. Nh−ng vÒ b¶n th©n nã mµ nãi, th× vÉn thuéc vÊn ®Ò mang tÝnh côc bé trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi, chø kh«ng thÓ trë thµnh sù kh¸i qu¸t mang tÝnh toµn côc. §éng h−íng cã ý ®å kh¶o s¸t toµn diÖn vÒ §−êng thi còng chØ cã thÓ manh nha n¶y sinh ë thêi V·n §−êng trë vÒ sau. Mét ®o¹n trong cuèn D÷ V−¬ng Gi¸ b×nh thi th− cña T− Kh«ng §å ®Ò cËp ë ch−¬ng tr−íc rÊt ®¸ng ®Ó chóng ta chó ý, xin dÉn nguyªn v¨n ë ®©y:

224

“Khi n−íc míi kiÕn lËp, Chóa th−îng thÝch v¨n nh·, phong l−u cùc thÞnh. Sau khi ThÈm (Thuyªn Kú), Tèng (Chi VÊn) míi næi lªn, kiÖt xuÊt víi Giang Ninh, tung hoµnh phãng tóng víi Lý (B¹ch), §ç (Phñ), thËt ®· ®¹t ®Õn cùc ®iÓm! H÷u Thõa (V−¬ng Duy), T« Ch©u (Vi øng VËt) thó vÞ trong trÎo, tùa nh− giã m¸t tr¨ng trong. M−êi mÊy vÞ thi nh©n thêi §¹i LÞch, l¹i kÕ tiÕp theo. Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) lùc m¹nh nh−ng khÝ yÕu, lµ ®¹i th−¬ng nh©n cña ®« thÞ. L−u Méng §¾c (L−u Vò TÝch), D−¬ng Cù Nguyªn còng mçi ng−êi ®Òu cã ®iÓm næi tréi. Nh÷ng ng−êi nh− L·ng Tiªn (Gi¶ §¶o), §«ng D· (M¹nh Giao), L−u §¾c Nh©n còng cã lóc t×nh thó −u mü, còng ®ñ gi¶i phiÒn. Nh÷ng c¸i nghe thÊy sau nµy, ngµy cµng n«ng c¹n”.

§o¹n v¨n trªn tù nhiªn gi¶n l−îc, c¸c t¸c gia bµn ®Õn còng kh«ng nhiÒu, thËm chÝ cßn tån t¹i thãi xÊu “bµn luËn thi nh©n Trung V·n §−êng rÊt tr¸i lÏ c«ng b»ng” [Høa Ên Ph−¬ng: D÷ V−¬ng Gi¸ thi th− b¹t], bÞ ng−êi ®êi sau phª b×nh. MÆc dï thÕ, nã vÉn lµ cuèn s¸ch ®Çu tiªn cña ng−êi ®êi §−êng hiÖn nay vÉn cßn nh×n thÊy quy n¹p mét c¸ch hÖ thèng ®èi víi lÞch sö ph¸t triÓn §−êng thi, trong khu«n khæ ng¾n ngñi, ®· tæng qu¸t mét c¸ch ng¾n gän sóc tÝch t¸c gia tiªu biÓu vµ diÖn m¹o c¬ b¶n cña s¸ng t¸c th¬ ca c¸c thêi kú, ph¶n ¸nh sù thÞnh suy th¨ng trÇm cña §−êng thi. §óng nh− Hå øng L©n ®· chØ ra: “Ng−êi ®êi §−êng b×nh phÈm thi nh©n ®−¬ng ®¹i, theo ý riªng cña m×nh, nh×n mét sãt m−êi, ch−a liÖt kª chÆt chÏ toµn diÖn, chØ dùa vµo ®ã mµ luËn bµn, lÊy c¸i nÆng bá c¸i nhÑ, xa c¸i lín gÇn c¸i bÐ, b×nh phÈm ch¼ng qu¸ m−êi mÊy thi nh©n, mµ S¬, ThÞnh, Trung, V·n, nh÷ng c¸i quan träng ®Òu ch−a ®−a vµo ®−îc hÕt, danh tÝnh khi thiÕu khi ®ñ. Ng−êi ®êi sau rèi nh− t¬ vß, nh÷ng vÊn ®Ò lín cña nã kh«ng dÔ n¾m b¾t.” [Thi sè, ngo¹i biªn, quyÓn 4]. Ca ngîi kh«ng tr¸nh khái qu¸ ®¸ng, nh−ng coi ®o¹n ng«n luËn cña T− Kh«ng §å lµ më ®Çu cho viÖc tiÕn hµnh phª b×nh mang tÝnh tæng kÕt ®èi víi §−êng thi, th× lµ ®iÒu kh«ng qu¸ ®¸ng chót nµo. Ngoµi ra, cuèn Thi nh©n chñ kh¸ch ®å do Tr−¬ng Vi so¹n cuèi ®êi §−êng ®· ph©n tÝch s¬ bé ®èi víi c¸c l−u ph¸i §−êng thi (chñ yÕu lµ th¬ Trung, V·n §−êng); cuèn Phong Tao chØ c¸ch cña TÒ Kû vµ cuèn Phong Tao yÕu thøc cña Tõ DiÔn l−u hµnh trong kho¶ng V·n §−êng - Ngò ®¹i, ®· tËp hîp ph−¬ng thøc kü x¶o s¸ng t¸c th¬ ca cña ng−êi ®êi §−êng; cuèn s¸ch kh¸c cña T− Kh«ng §å lµ NhÞ thËp tø thi phÈm xuÊt hiÖn ®· t×m hiÓu c¸c lo¹i phong c¸ch vµ ý c¶nh cña 225

t¸c phÈm thi ca. Sù xuÊt hiÖn cña chóng kú thùc lµ tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau ®· t¹o nªn sù tæng kÕt ®èi víi §−êng thi. §−¬ng nhiªn, sù tæng kÕt ®ã vÉn dõng l¹i ë viÖc chØnh lý hiÖn t−îng, vÉn ch−a thÓ tõ quan niÖm lý luËn s¸ng tá râ rµng ®Ó n¾m b¾t thùc chÊt cña §−êng thi vµ l−u biÕn cña nã, thËm chÝ viÖc x©y dùng §−êng thi häc vÉn cßn n»m trong c¶nh kh«ng thµnh thôc, tá mµ ch−a th«ng. Ngoµi tuyÓn thi vµ b×nh thi ra, ghi chÐp sù tÝch cña thi nh©n vµ c«ng viÖc s¸ng t¸c th¬ còng lµ ph−¬ng diÖn kh«ng thÓ coi nhÑ cña viÖc nghiªn cøu §−êng thi. KÓ viÖc cña ng−êi ®êi §−êng cã hai lo¹i lín: mét lµ chÝnh thøc viÕt truyÖn vÒ c¸c thi nh©n, thÓ hiÖn trong c¸c lo¹i v¨n thÓ nh− mé chÝ, bi v¨n, hµnh tr¹ng, truyÖn ký; hai lµ ghi chÐp di v¨n dËt sù, thu thËp c©u hay lêi ®Ñp, r¶i r¸c thÊy trong c¸c lo¹i bót ký vµ t¹p v¨n. TÝnh quan träng vÒ t− liÖu cña ph−¬ng diÖn ®Çu kh«ng cÇn ph¶i nãi, nã th−êng trë thµnh chç dùa thø nhÊt t×m hiÓu cuéc ®êi hµnh tr¹ng thi nh©n ®êi §−êng cña ng−êi ®êi sau. Cßn tµi liÖu cña ph−¬ng diÖn sau th× gÇn víi lêi cña tiÓu thuyÕt gia, th−êng th−êng l−u truyÒn g¸n ghÐp, h− thùc lÉn lén, khã mµ lµ chç dùa hoµn toµn tin cËy. Nh−ng chØ cÇn chóng ta chÞu bá c«ng ®·i c¸t t×m vµng, th× cã thÓ t×m thÊy trong ®ã nhiÒu sö liÖu quý b¸u. Ch¼ng h¹n nh− cuèn Tïy §−êng gia tho¹i chÐp chuyÖn Vâ HËu ®o¹t cÈm bµo cña §«ng Ph−¬ng Cï ®em ban tÆng cho Tèng Chi VÊn, ®· ph¶n ¸nh sinh ®éng phong khÝ triÓn khai s«i næi ho¹t ®éng v¨n häc trong cung ®×nh ®Çu ®êi §−êng. Cuèn TËp dÞ ký chÐp truyÒn thuyÕt “Kú §×nh häa bÝch” vÒ V−¬ng Chi Ho¸n v.v, ®· minh chøng mét c¸ch ®Çy ®ñ quan hÖ mËt thiÕt gi÷a th¬ cña v¨n nh©n vµ kü nh¹c ®êi §−êng. Cßn cuèn Gi¸m giíi lôc ghi chÐp c©u chuyÖn §ç Tu©n H¹c tr−íc t¸c bµi th¬ Thêi thÕ hµnh ®Ó phóng thÝch Chu ¤n, th× kh«ng chØ cung cÊp cho chóng ta bèi c¶nh s¸ng t¸c bµi th¬, mµ cßn thÓ hiÖn mét khÝa c¹nh cña sù ph¸t triÓn tÝnh c¸ch t− t−ëng cña nhµ th¬. §ã ®Òu lµ nh÷ng t− liÖu tham kh¶o tÊt yÕu khi nghiªn cøu §−êng thi. L¹i ph¶i thÊy, bót ký cña ng−êi ®êi §−êng vÒ mÆt néi dung vèn rÊt phøc t¹p, còng kh«ng ®¬n thuÇn lµ ký sù cña th¬ ca. §Õn V·n §−êng, cuèn B¶n sù thi do M¹nh Khëi biªn so¹n, chuyªn tËp hîp t− liÖu liªn quan ®Õn viÖc s¸ng t¸c th¬ ca, thêi Ngò ®¹i vÉn cã ng−êi tiÕp tôc tr−íc t¸c. §ã lµ mét thÓ míi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n bót ký, nã ph¸t huy to lín truyÒn thèng “thuËt sù minh thi” (kÓ viÖc ®Ó lµm s¸ng tá th¬) cña ng−êi ®êi §−êng, trùc tiÕp më ra con ®−êng cho thi tho¹i cña ng−êi ®êi Tèng. Chóng t«i cho r»ng, V·n §−êng 226

Ngò ®¹i lµ giai ®o¹n nghiªn cøu §−êng thi b−íc vµo tæng kÕt b−íc ®Çu, ®ã còng cã thÓ coi lµ mét c¸i mèc ®¸nh dÊu. II. Thêi kú h×nh thµnh cña §−êng thi häc (L−ìng Tèng, Kim, Nguyªn) §êi Tèng lµ thêi kú ®Æt nÒn mãng quan träng trong lÞch sö ph¸t triÓn cña §−êng thi häc, viÖc nghiªn cøu §−êng thi trong thêi kú nµy ®· xuÊt hiÖn sù nh¶y vät vÒ chÊt, ®¸ng ®Ó coi träng mét c¸ch ®Çy ®ñ. ThÕ nh−ng ®Ó thùc hiÖn b−íc nh¶y vät nµy, tr−íc hÕt còng ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh chuÈn bÞ l©u dµi. B¾c Tèng khai quèc ®· kÕ thõa d− ba ®éng lo¹n cña thêi Ngò ®¹i, v¨n vËt ®iªu tµn tang th−¬ng, s¸ch vë r¬i rông phiªu t¸n. Ng−êi ®êi Tèng muèn nghiªn cøu §−êng thi ph¶i b¾t tay vµo c«ng viÖc nhÆt nh¹nh nh÷ng c¸i mÊt m¸t, söa sang nh÷ng thø cò n¸t. Ch¼ng h¹n nh− thi tËp cña §ç Phñ, b¶n truyÖn cña s¸ch Cùu §−êng th− ghi chÐp, vèn cã tíi h¬n 60 quyÓn, sau nµy mÊt m¸t rÊt nhiÒu, ®Õn kho¶ng V·n §−êng - Ngò ®¹i, chñ yÕu dùa vµo lo¹i tiÓu tËp b¶n 6 quyÓn cßn l−u hµnh ®−¬ng thêi. §Çu ®êi Tèng, tuy cßn mÊy b¶n chÐp tay ®−îc l−u gi÷, nh−ng thø tù rèi lo¹n, thiÕu sãt nhÇm lÉn nghiªm träng, truyÒn b¸ còng rÊt bÊt tiÖn. Nh÷ng ng−êi thêi B¾c Tèng chØnh lý th¬ §ç Phñ, tr−íc sau cã T«n CËn, L−u Th−ëng, T« ThuÊn Khanh, V−¬ng Chu, V−¬ng An Th¹ch. §Õn kho¶ng n¨m Gia Hùu ®êi (Tèng) Nh©n T«ng, V−¬ng Kú v.v l¹i hiÖu chØnh thªm b¶n 20 quyÓn do V−¬ng Chu biªn so¹n, kh¾c b¶n Ên hµnh, khi ®ã míi cã ®Þnh b¶n sím nhÊt thi tËp cña §ç Phñ, cung cÊp c¬ së cho viÖc nghiªn cøu cña ng−êi ®êi sau. L¹i xÐt thi tËp cña Hµn Dò, trong qu¸ tr×nh l−u truyÒn l©u dµi mÊt m¸t kh«ng nhiÒu, d−êng nh− may m¾n h¬n §ç Phñ. Nh−ng tõ thêi Ngò ®¹i ®Õn ®Çu ®êi Tèng, biÒn v¨n thÞnh hµnh, thi tËp cña Hµn Dò bÞ thÊt t¸n, mÊy b¶n chÐp tay cßn l−u truyÒn l¹i, th× thËt gi¶ rèi lo¹n, ®Çu cuèi lung tung, d−êng nh− kh«ng thÓ ®äc. Tr¶i qua Môc Tu bá c«ng h¬n 20 n¨m chØnh lý, hiÖu kh¸m, bá tiÒn san kh¾c l−u hµnh mÊy tr¨m bé, míi ®−îc l−u truyÒn, cã t¸c dông thóc ®Èy to lín ®èi víi phong trµo phôc cæ th¬ v¨n thêi B¾c Tèng. §ç Phñ, Hµn Dò lµ t¸c gia ®êi §−êng ®−îc ng−êi ®êi Tèng suy t«n träng väng nhÊt, viÖc s−u tËp, chØnh lý t¸c phÈm cña hä vÉn ph¶i tr¶i qua vßng vo khóc khuûu nh− vËy, th× c¸c nhµ th¬ kh¸c, kh«ng nãi còng ®ñ biÕt t×nh tr¹ng thÕ nµo. Nh−ng ng−êi ®êi Tèng vÒ mÆt biªn tËp hiÖu 227

chØnh §−êng thi ®· bá ra kh¸ nhiÒu tinh lùc, l¹i sö dông phæ biÕn thuËt in Ên ®Ó kh¾c in ban bè (c¸c biÖt tËp §−êng thi l−u truyÒn ®Õn ngµy nay phÇn nhiÒu cã nguån gèc ë ®êi Tèng), ®iÒu ®ã kh«ng chØ ®ãng gãp cho viÖc b¶o tån t− liÖu, mµ cßn më mang nh÷ng lÜnh vùc míi cho viÖc nghiªn cøu §−êng thi. Cïng víi viÖc chØnh lý biÖt tËp cña ng−êi ®êi §−êng, thêi B¾c Tèng cßn biªn so¹n mÊy tæng tËp th¬ v¨n quan träng. Bé V¨n uyÓn anh hoa do Lý Ph−¬ng v.v tu chØnh biªn so¹n, lµ tæng tËp th¬ v¨n cì lín, ghi chÐp th¬ 180 quyÓn, tõ cuèi ®êi L−¬ng thêi Nam triÒu ®Õn thêi Ngò ®¹i, tËp hîp t− liÖu th¬ ca cña ng−êi ®êi §−êng t−¬ng ®èi phong phó. Bé §−êng v¨n tóy do Diªu HuyÒn tuyÓn chän, chÐp th¬ chØ cã 9 quyÓn, nh−ng l¹i biÕt tuyÓn chän theo quan ®iÓm riªng cña m×nh, ®Æc biÖt ®Ò cao cæ thi, ®i ®Çu phong khÝ phôc cæ th¬ v¨n ë ®êi Tèng. Sau ®ã mét chót, bé §−êng b¸ch gia thi tuyÓn 20 quyÓn do V−¬ng An Th¹ch biªn so¹n, tuyÓn chän 1246 bµi th¬ cña 104 thi nh©n, mÆc dï c¸c t¸c phÈm ®−îc tuyÓn chän ch−a tháa m·n lßng ng−êi, nh−ng tµi liÖu lùa chän réng kh¾p, nªn vÉn kh«ng mÊt ®i ®Þa vÞ cña mét tuyÓn b¶n §−êng thi cã ¶nh h−ëng; tuyÓn chän g×n gi÷ t¸c phÈm cña thi nh©n Trung V·n §−êng rÊt nhiÒu, nªn còng ®ñ ®Ó thÊy ®−îc phÇn nµo høng thó −a chuéng cña ®êi Tèng. Thµnh tùu cña ng−êi ®êi Tèng vÒ mÆt nghiªn cøu §−êng thi cßn biÓu hiÖn ë viÖc tr−íc t¸c thi tho¹i. Thi tho¹i lµ thÓ lo¹i hßa trén gi÷a kû sù vµ phÈm b×nh, cã thÓ dïng ®Ó kh¶o cø nghiªm tóc vµ t×m hiÓu lý luËn, còng cã thÓ ghi chÐp nh÷ng ®iÒu vôn vÆt m¾t thÊy tai nghe, ®Ó dïng cho viÖc ®µm tiÕu, thªm n÷a cã thÓ sö dông c¸ch ghi chÐp ph©n chia ®iÒu môc, ng¾n dµi æn c¶, c¬ ®éng linh ho¹t, kh«ng viÖc g× kh«ng lµm ®−îc, v× thÕ tõ ®êi Tèng trë vÒ sau ®−îc øng dông phæ biÕn, trë thµnh h×nh thøc th−êng thÊy trong b×nh luËn th¬ ca cæ ®¹i. Ng−êi ®êi Tèng, ngoµi nh÷ng d¹ng thøc phª b×nh truyÒn thèng nh− tù b¹t, th− tÝn, th¬ luËn thi v.v ra , cã thi tho¹i, lo¹i c«ng cô v¨n tù chuyªn dïng ®Ó ®µm luËn nghÖ thuËt th¬ ca nµy, tù nhiªn ®¾c lùc rÊt nhiÒu trong nghiªn cøu th¬ ca. Thi häc ®êi Tèng ®Æc biÖt ph¸t triÓn, ®ã còng lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ coi nhÑ. §−¬ng nhiªn, do thi tho¹i ®êi B¾c Tèng míi tho¸t thai tõ thÓ tµi bót ký mµ ra, thµnh phÇn thuËt sù phÇn lín lµ phÈm b×nh (®iÒu ®ã ®Òu ®−îc ph¶n ¸nh râ rµng trong c¸c cuèn vùng tËp thi tho¹i cña ng−êi B¾c Tèng nh− Thi tho¹i tæng quy cña NguyÔn DuyÖt vµ ThiÒu Khª ng− Èn tïng tho¹i cña Hå Tö), nªn kh«ng tr¸nh khái h¹n chÕ vÒ møc 228

®é s©u s¾c lý luËn cña nã. ThÕ nh−ng trong ®ã còng kh«ng thiÕu nh÷ng b×nh luËn tinh tÕ. Ch¼ng h¹n cuèn Lôc nhÊt thi tho¹i cña ¢u D−¬ng Tu dÉn c¸c c©u th¬: “LiÔu ®−êng xu©n thñy m¹n, hoa æ tÞch d−¬ng tr×.” (Bê ao liÔu rñ xanh biÕc mÆt n−íc xu©n trµn ®Çy, thung lòng hoa në rùc rì bãng chiÒu dÇn bu«ng) cña Nghiªm Duy, “Kª thanh mao ®iÕm nguyÖt, nh©n tÝch b¶n kiÒu s−¬ng” (TiÕng gµ g¸y trong ®ªm tr¨ng d−íi m¸i tranh, dÊu ch©n ng−êi lÉn trong s−¬ng sím trªn cÇu) cña ¤n §×nh Qu©n, ®Ó nãi râ tµi n¨ng b¶n lÜnh cña nhµ th¬ trong c¸i lÏ “c¶nh vËt h×nh tr¹ng khã m« t¶ nh− hiÓn hiÖn tr−íc m¾t, ý nghÜa bÊt tËn hiÖn ë ngoµi lêi”(1). Cuèn TiÒm Khª thi nh·n cña Ph¹m ¤n nªu bµi th¬ Phông tÆng Vi T¶ thõa tr−îng nhÞ thËp nhÞ vËn lµm vÝ dô, gi¶i thÝch v¨n ch−¬ng cÇn ph¶i nãi ®Õn nguyªn t¾c “ph¸p ®é”, “bè trÝ”. Cuèn Th¹ch L©m thi tho¹i cña DiÖp Méng §¾c còng dÉn c©u th¬ “TÕ vò ng− nhi xuÊt, vi phong yÕn tö tµ” (M−a gi¨ng c¸ quÉy n−íc, giã nhÑ Ðn bay sµ) cña §ç Phñ, so s¸nh víi th¬ cña thi nh©n V·n §−êng, chøng minh ng«n ng÷ th¬ vèn nªn “tù cã c¸i tinh diÖu cña thiªn nhiªn, tuy khÐo nh−ng kh«ng ®Ó lé dÊu vÕt ®Ïo gät”. Nh÷ng ý kiÕn ®ã ®Òu ®ñ ®Ó khiÕn ng−êi ta tØnh ngé, còng gióp cho viÖc lý gi¶i nghÖ thuËt §−êng thi. Nh−ng tõ yªu cÇu tæng thÓ cña viÖc nghiªn cøu §−êng thi mµ xÐt, th× thi luËn cña thêi kú nµy vÉn thiÕu nh÷ng suy nghÜ mang tÝnh chiÕn l−îc, còng kh«ng chó ý t×m hiÓu tÝnh n¨ng, gi¸ trÞ vµ quy luËt néi t¹i cña §−êng thi, mµ tháa m·n víi viÖc bµn luËn mét c¸ch bÒ ngoµi vÒ ph−¬ng ph¸p vµ kü x¶o s¸ng t¸c th¬ cña ng−êi ®êi §−êng, nhÊt lµ chó träng kh¶o s¸t gi¶i thÝch dông ng÷ “xuÊt xø” cña thi ca. §iÒu ®ã hiÓn nhiªn lµ ®iÒu kh«ng t¸ch rêi víi thi phong sïng tµi häc, chuéng ph¸p ®é lÊy T« Thøc, Hoµng §×nh Kiªn lµm chÝnh t«ng trªn thi ®µn B¾c Tèng. Sau khi nhµ Tèng chuyÓn xuèng phÝa Nam, biÕn ®éng quèc gia mét thêi xung ®éng lín ®èi víi v¨n nh©n sÜ phu, vang déi ë v−ên v¨n, bÌn lµ sù ph¶n ®èi ®èi víi thi ph¸i Giang T©y “lÊy v¨n tù lµm th¬, dïng tµi häc lµm th¬, lÊy nghÞ luËn lµm th¬” [Nghiªm Vò: Th−¬ng Lang thi tho¹i - Thi biÖn]. Ng−êi ta gÊp g¸p hy väng tho¸t khái tr×nh thøc vèn cã, më ra con ®−êng s¸ng t¸c míi, thÕ lµ §−êng thi ®−îc coi lµ truyÒn thèng ®èi lËp víi “th¬ cña thi nh©n b¶n triÒu”, nªu ra ®Ó nhËn thøc vµ häc tËp thªm lÇn n÷a. Khi ®ã bµn luËn l¹i th¬ cña thi nh©n ®êi §−êng, ®· kh«ng chØ chó ý ®Õn viÖc t¹o c©u luyÖn ch÷, dïng sù viÖc ký th¸c ý nghÜa, mµ cßn muèn cµng th©m nhËp hiÓu râ gèc rÔ cña nã, t×m ra c¸i chøa ®ùng 229

tinh thÇn mµ §−êng thi së dÜ ®−îc coi lµ §−êng thi. V× thÕ, viÖc nghiªn cøu §−êng thi ®· chÝnh thøc chuyÓn sang giai ®o¹n kh¸i qu¸t lý luËn. Ng−êi ®Çu tiªn më ra phong khÝ ë ph−¬ng diÖn nµy ph¶i kÓ ®Õn lµ Tr−¬ng Giíi ®Çu ®êi Tèng. Trong cuèn TuÕ Hµn ®−êng thi tho¹i, «ng ®· chia th¬ ca tõ x−a ®Õn nay thµnh 5 lo¹i, chØ ra r»ng: “Th¬ cña thi nh©n quèc triÒu lµ mét lo¹i; th¬ cña thi nh©n ®êi §−êng lµ mét lo¹i; th¬ Lôc triÒu lµ mét lo¹i; th¬ §µo (Uyªn Minh), NguyÔn (TÞch), KiÕn An ThÊt tö, L−ìng H¸n lµ mét lo¹i; th¬ Phong, Tao lµ mét lo¹i. Häc gi¶ nªn lÊy ®ã mµ tham kh¶o nghiªn cøu, cã nÒn t¶ng v÷ng ch¾c th× sau ®ã míi cã thÓ tiÕn xa ®−îc vËy.” L¹i nãi: “Tõ thêi H¸n, Ngôy trë l¹i ®©y, th¬ tinh diÖu ë Tö KiÕn, thµnh tùu ë Lý (B¹ch), §ç (Phñ), nh−ng ®Õn T« (Thøc), Hoµng (§×nh Kiªn) th× l¹i kÐm cái... Phong khÝ b¾t ch−íc cña T«, Hoµng hÕt h¼n míi cã thÓ bµn luËn th¬ cña thi nh©n ®êi §−êng; phong khÝ m« pháng thanh luËt thi nh©n ®êi §−êng hÕt h¼n, míi cã thÓ bµn luËn th¬ cña thêi Lôc triÒu; phong khÝ b¾t ch−íc ch¹m kh¾c ®Ïo gät chÊm døt, míi cã thÓ bµn luËn th¬ cña Tµo, L−u, Lý, §ç.” Tr−¬ng Giíi t«n sïng th¬ cña Lý, §ç, chñ yÕu lµ lËp luËn trªn quan ®iÓm “thi ng«n chÝ” cña Nho gia, tuy còng cã Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn yªu cÇu vÒ “høng ký” cña §−êng thi, nh−ng vÉn kh«ng thÓ coi lµ ®· n¾m b¾t mét c¸ch x¸c thùc ®Æc ®iÓm mü häc cña §−êng thi; «ng coi “thanh luËt” cña thi nh©n ®êi §−êng lµ phong khÝ b¾t ch−íc kh«ng tèt, chñ tr−¬ng vøt bá s¹ch lµu, còng thÓ hiÖn lËp tr−êng t− t−ëng b¶o thñ, phôc cæ. Nh−ng «ng ph©n c¾t mét c¸ch râ rµng giíi h¹n cña §−êng thi víi Tèng thi, cho r»ng th¬ cña ng−êi ®êi §−êng tù thµnh mét lo¹i, cã ®Æc tÝnh kh¸c víi c¸c lo¹i th¬ ca thêi ®¹i kh¸c, phÈm lo¹i kh¸c, th× míi cã thÓ khiÕn ng−êi ta nç lùc t×m hiÓu ph¹m trï ®éc ®¸o cña §−êng thi, tõ ®ã v¹ch ra ch©n diÖn môc cña §−êng thi. Sau Tr−¬ng Giíi, khuynh h−íng c«ng khai phª b×nh thãi xÊu cña th¬ Tèng xoay sang thi nh©n ®êi §−êng ngµy cµng n¶y në. Ch¼ng h¹n, D−¬ng V¹n Lý t¸n th−ëng “thi vÞ” vµ tinh diÖu cña th¬ V·n §−êng [Xem c¸c thiªn Di Am thi c¶o tù, §−êng Lý Suy Quan Phi Sa tËp tù], Lôc Du chª bai “®Ïo ngäc” vµ “kú hiÓm” cña th¬ ph¸i Giang T©y [Trong bµi §éc cËn nh©n thi cã c©u: “Tr¸c ch©u tù thÞ v¨n ch−¬ng bÖnh, kú hiÓm −u th−¬ng khÝ cèt ®a” (§Ïo gät chÝnh lµ bÖnh cña v¨n ch−¬ng, kú hiÓm th× tæn h¹i nhiÒu ®Õn khÝ cèt)], Chu Hy ph©n tÝch lý gi¶i sù t−¬ng ®ång dÞ biÖt gi÷a th¬ T« (Thøc), Hoµng (§×nh Kiªn) vµ th¬ cña thi nh©n 230

®êi §−êng [Xem Thanh Thóy c¸c luËn thi], DiÖp ThÝch cæ xóy cho viÖc ®Ò x−íng kh«i phôc “§−êng ©m” cña “VÜnh Gia tø linh” [Xem c¸c bµi Tõ T− ViÔn v¨n tËp tù, Tõ §¹o Huy mé chÝ minh v.v trong cuèn Thñy T©m v¨n tËp], d−íi n÷a th× nh÷ng ng−êi nh− Kh−¬ng Quú, §íi Phôc Cæ, L−u Kh¾c Trang, TriÖu Nh÷ Håi v.v ®Òu ph¸t biÓu ng«n luËn t−¬ng tù nh− trªn. ThÕ nh−ng phÇn lín trong sè nh÷ng ng−êi nµy, hoÆc mét mùc nghiªng vÒ V·n §−êng, hoÆc l¹i muèn v−ît qua ®êi §−êng mµ truy ng−îc lªn H¸n Ngôy(2), ®ång thêi kh«ng tËp trung môc tiªu vµo chØnh thÓ §−êng thi vµ h¹t nh©n cña nã lµ thi ca ThÞnh §−êng, tõ ®ã mµ khã tr¸nh cho nh·n quang nghiªn cøu §−êng thi cña hä chÞu sù bã buéc. Ng−êi cã thÓ ®¶ ph¸ ®−îc giíi h¹n chËt hÑp nµy vµ ph¸t huy to lín truyÒn thèng cña §−êng thi, ph¶i kÓ ®Õn Nghiªm Vò, t¸c gi¶ cña Th−¬ng Lang thi tho¹i. Nghiªm Vò luËn thi, lÊy m« pháng ThÞnh §−êng lµm t«ng chØ, xuÊt ph¸t tõ ®ã, luËn bµn mét lo¹t vÊn ®Ò cã tÝnh c¨n b¶n vÒ §−êng thi. Tr−íc tiªn, «ng khu biÖt th¬ ca tõ H¸n Ngôy cho ®Õn kho¶ng §−êng Tèng lµm 4 lo¹i, qua so s¸nh lÉn nhau mµ lµm râ ®Æc tr−ng cña §−êng thi. Trong thiªn Thi b×nh, s¸ch Th−¬ng Lang thi tho¹i, «ng viÕt: “Ng−êi Nam triÒu chuéng ng«n tõ nh−ng l¹i kÐm vÒ lý, ng−êi triÒu ta chuéng lý nh−ng l¹i kÐm vÒ ý høng; ng−êi ®êi §−êng chuéng ý høng mµ lý ë trong ®ã; th¬ thêi H¸n Ngôy, lêi lÏ ý høng, kh«ng dÊu vÕt nµo cã thÓ t×m”. ¤ng coi “chuéng ý høng” lµ ®Æc tr−ng b¶n chÊt cña §−êng thi, chØ cho ng−êi ta ®i truy t×m, lÜnh héi c¶nh giíi mü häc “thÊu triÖt lung linh, kh«ng thÓ ng−ng tô”, “lêi hÕt mµ ý v« cïng” ë trong th¬, tuy nghiªng vÒ chó ý nghÖ thuËt th¬ ca, nh−ng qu¶ thùc l¹i n¾m b¾t mét ph−¬ng diÖn chñ yÕu cña phÈm c¸ch mü häc §−êng thi, tõ ®ã mµ x©y dùng mét c¸ch râ rµng quan niÖm c¬ b¶n §−êng thi lµ §−êng thi. §iÒu ®ã cã ý nghÜa v¹ch thêi ®¹i trong lÞch sö nghiªn cøu §−êng thi. TiÕp ®Õn, Nghiªm Vò kh¶o s¸t mét c¸ch toµn diÖn sù vËn ®éng biÕn ®æi cña b¶n th©n §−êng thi, b−íc ®Çu chia ra 5 lo¹i thÓ thøc cña thêi S¬ §−êng, ThÞnh §−êng, §¹i LÞch, Nguyªn Hßa, V·n §−êng, còng chÝnh lµ 5 giai ®o¹n diÔn tiÕn cña §−êng thi. §iÒu ®ã lµ s¸ng tá râ rµng h¬n so víi kh¸i thuËt tr−íc ®ã cña T− Kh«ng §å, kh«ng chØ cã thÓ thÊy khëi thñy ph©n kú cña §−êng thi, mµ cßn trùc tiÕp trë thµnh ng−êi dÉn ®−êng cña thuyÕt “tø §−êng” mµ ng−êi ®êi sau men theo ®ã sö dông trong mét thêi gian dµi. Trong 5 thÓ thøc, thÓ thøc mµ Nghiªm Vò ®Æc biÖt t«n sïng lµ th¬ ThÞnh §−êng (®Æc biÖt lµ lÊy Lý B¹ch, §ç Phñ lµm 231

t«ng chØ), «ng cho r»ng t¸c phÈm thêi kú nµy cã kh¶ n¨ng nhÊt thÓ hiÖn lý t−ëng mü häc “duy t¹i høng thó” cña «ng, còng cã kh¶ n¨ng nhÊt tiªu biÓu cho thµnh tùu nghÖ thuËt cña th¬ ca cæ ®iÓn. ¤ng liÖt “ThÞnh §−êng” vµ “H¸n Ngôy” vµo th¬ ca “®Ö nhÊt nghÜa” (ý nghÜa sè mét) xøng ®¸ng ®−îc mäi ng−êi m« pháng theo, nh−ng dông t©m nghiªn cøu, thó vÞ chñ yÕu tùa nh− vÉn nghiªng vÒ phÝa ThÞnh §−êng. Ch−¬ng Thi biÖn, sau khi tù thuËt nguyªn l−u cña th¬ ca, rót ra kÕt luËn “suy nguyªn tõ thêi H¸n Ngôy trë l¹i, râ rµng ®Òu lÊy ThÞnh §−êng lµm mÉu mùc ®Ó theo”, ®· lé ra ý h−íng nµy cña «ng. L¹i c¨n cø vµo ghi chÐp trong cuèn Nghiªm Vò truyÖn do Chu Hµ ng−êi ®êi Thanh biªn so¹n, th× Nghiªm Vò “luËn thi suy t«n ThÞnh §−êng, nãi ng−êi ®êi sau phÇn nhiÒu b¾t ch−íc H¸n Ngôy, mµ miÖt thÞ ThÞnh §−êng, kh«ng biÕt c¸c thÓ lo¹i th¬ ca ®Õn ®êi §−êng míi hoµn bÞ, ®êi §−êng kh«ng thÓ lµ H¸n Ngôy, còng nh− H¸n Ngôy kh«ng thÓ lµ ®êi §−êng vËy. V× thÕ nãi thÓ chÕ thêi cæ cã thÓ thi hµnh ë thêi Tam ®¹i, chø kh«ng thÓ thi hµnh ë ®êi sau, kh«ng ph¶i thÓ chÕ thêi Tam ®¹i th× kh«ng tèt, v× thêi kh¸c nhau, th¬ còng gièng nh− vËy mµ th«i”(3). Tuy kh«ng chª bai mét c¸ch râ rÖt thêi H¸n Ngôy, nh−ng thõa nhËn §−êng thi cã sù tiÕn hãa so víi H¸n Ngôy, ®Õn ThÞnh §−êng ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao trong lÞch sö ph¸t triÓn th¬ ca, ý nghÜa lµ rÊt râ rµng. Giäng ®iÖu ®Ò cao ThÞnh §−êng hoÆc ®êi §−êng ®ã, ®· cÊu thµnh khuynh h−íng chñ ®¹o cña §−êng thi häc ®êi sau. Tãm l¹i, nh÷ng tæng kÕt vµ quy n¹p (cµng kh«ng nªn nãi trong ®ã phÇn nhiÒu cã b×nh phÈm ph©n tÝch tinh tÕ vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt cña thi nh©n cô thÓ) s¸ng tá râ rµng cña Th−¬ng Lang thi tho¹i ®èi víi mét sè vÊn ®Ò quan träng nh− ®Æc ®iÓm, ph©n kú, ®Þa vÞ lÞch sö v.v cña §−êng thi, ®· b−íc ®Çu h×nh thµnh mét häc thuyÕt lý luËn. §èi diÖn víi häc thuyÕt nµy, chóng ta cã thÓ ®o¸n r»ng, nghiªn cøu §−êng thi ®−îc coi lµ mét ngµnh khoa häc ®éc lËp - ®ã lµ §−êng thi häc, tr¶i qua qu¸ tr×nh thai nghÐn vµ t×m tßi trong thêi kú l©u dµi, cuèi cïng ®· ®−îc ra ®êi, mµ Nghiªm Vò chÝnh lµ ng−êi ®Æt nÒn mãng cho ngµnh khoa häc nµy. §−¬ng nhiªn, lý luËn cña Nghiªm Vò còng kh«ng ph¶i lµ kh«ng thiÕu sãt. Nghiªng vÒ xem träng nghÖ thuËt vµ xu h−íng phôc cæ lµ hai khuyÕt ®iÓm quan träng cña nã. Chóng ta ë trªn ®· nãi, §−êng thi ®−îc coi lµ thÓ phøc hîp cña nhiÒu yÕu tè, sù thèng nhÊt cña c¸c thµnh phÇn phong cèt, høng ký, thanh luËt, v¨n tõ, høng t−îng, vËn vÞ, lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc. Nghiªm Vò ng−îc 232

l¹i nãi “chuéng ý høng” hoÆc “duy t¹i høng thó” lµ ®Æc ®iÓm c¨n b¶n cña th¬ ca ThÞnh §−êng, nhÊn m¹nh vµ ®Ò cao mét c¸ch phiÕn diÖn c¶nh giíi nghÖ thuËt “treo sõng dª, kh«ng hÒ lé vÕt”, thËm chÝ khoa tr−¬ng ®Õn møc “kh«ng ®Ò cËp ®Õn nÎo lý, kh«ng sa vµo c¸i rä ng«n tõ”, “mét mùc diÖu ngé mµ th«i”, ®iÒu ®ã sÏ ®−a ®Æc tr−ng cña §−êng thi h−íng tíi h− ¶o kh«ng linh, t¹o thµnh sù t¸ch rêi gi÷a ý c¶nh thÈm mü cña th¬ ca víi c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nh− cuéc sèng thêi ®¹i, hoµi b·o thi nh©n, néi dung ®Ò tµi, kü x¶o ng«n ng÷. ViÖc nghiªn cøu §−êng thi häc sau nµy mÆc dï vÒ mÆt coi träng thÓ chÕ, thanh luËt, v¨n tõ cã sù bæ sung vµ kü l−ìng h¬n, nh−ng phÇn lín vÉn tån t¹i thiªn h−íng lÊy nghÖ thuËt bµn nghÖ thuËt, cã kho¶ng c¸ch so víi ng−êi ®êi §−êng vèn chó träng tinh thÇn phong cèt vµ høng ký, Nghiªm Vò lµ ng−êi kh«ng thÓ tõ bá tÝnh nÕt “gµn dë” cña m×nh. Ngoµi ra, vÒ quan ®iÓm ph¸t triÓn v¨n häc, Nghiªm Vò còng tån t¹i khiÕm khuyÕt kh¸ lín. ¤ng cè nhiªn trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh cho r»ng, hiÖn t−îng th¬ ca biÕn ®æi cïng víi thêi gian, nh−ng ®ång thêi l¹i xÕp ®Æt giíi h¹n cho sù tiÕn hãa lÞch sö nµy, ®Ønh cao ThÞnh §−êng trë thµnh ch−íng ng¹i ®¸ng ng−ìng väng, khã cã thÓ theo kÞp vµ kh«ng thÓ v−ît qua. Theo «ng, diÔn tiÕn cña th¬ ca ®Õn ThÞnh §−êng ®· b−íc tíi ch©n trêi tËn thiÖn tËn mü, sau nµy nÕu cã sù biÕn ®æi th× chØ cã thÓ lµ dÇn dÇn tho¸i hãa, ®êi sau kh«ng b»ng ®êi tr−íc. V× thÕ, «ng muèn h« to gµo lín c«ng kÝch phong khÝ sa sót, chØ ra con ®−êng tiÕn lªn phÝa tr−íc b»ng c¸ch quay trë l¹i thêi ThÞnh §−êng cho s¸ng t¸c th¬ ca, ®ã chÝnh lµ ®iÓm quy kÕt toµn bé lý luËn thi häc cña «ng. Nh− vËy, viÖc tæng kÕt lÞch sö sÏ chuyÓn hãa thµnh lÔ b¸i thÇn t−îng, t− trµo phôc cæ óp chôp lªn toµn bé hµnh tr×nh cña §−êng thi häc cæ ®iÓn, Nghiªm Vò còng nªn coi lµ ng−êi míi t¹c t−îng. V× thÕ, bÊt kÓ nãi vÒ viÖc x©y dùng hay khiÕm khuyÕt cña c«ng t¸c lý luËn thêi kú Nam Tèng mµ Nghiªm Vò sèng ®Òu chiÕm vÞ trÝ cã tÝnh chñ chèt trong lÞch sö ph¸t triÓn cña §−êng thi häc, nã v¹ch ra con ®−êng tiÕn lªn phÝa tr−íc cña ngµnh khoa häc nµy vÒ sau. §iÒu cÇn ph¶i ®Ò cËp n÷a lµ, thµnh qu¶ nghiªn cøu §−êng thi thêi kú Nam Tèng kh«ng bã hÑp ë mÆt kh¸i qu¸t lý luËn. C«ng viÖc liªn quan ®Õn tËp bæ, hiÖu kh¸m, biªn niªn, tiªn chó biÖt tËp cña ng−êi ®êi §−êng, trong thêi kú nµy, cã nh÷ng tiÕn triÓn rÊt lín, ®Æc biÖt nhiÒu nhÊt lµ c«ng søc ®èi víi thi tËp cña hai vÞ thi nh©n §ç Phñ vµ Hµn Dò, mét thêi gäi lµ “ngµn nhµ chó §ç Phñ”, “n¨m tr¨m 233

nhµ chó Hµn Dò”. Thêi Nam Tèng còng xuÊt hiÖn mÊy bé tæng tËp th¬ ca cì lín, ch¼ng h¹n nh− bé Ph©n m«n to¶n lo¹i §−êng ca thi do TriÖu M¹nh Khuª biªn tËp, gåm 100 quyÓn (nay cßn 11 quyÓn), chÐp 40.751 bµi th¬ cña 1.353 thi nh©n, sè l−îng th¬ chÐp ®· gÇn b»ng bé Toµn §−êng thi sau nµy; bé Nh¹c phñ thi tËp cña Qu¸ch MËu Thanh vùng biªn Nh¹c phñ “ca tõ” vµ “dao tõ” tõ thêi Th−îng cæ ®Õn cuèi thêi §−êng vµ Ngò ®¹i, trong ®ã mét nöa trë lªn lµ Nh¹c phñ thi cña ng−êi ®êi §−êng; bé V¹n thñ §−êng nh©n tuyÖt có cña Hång M¹i ghi chÐp gÇn v¹n bµi tuyÖt có cña ®êi §−êng, tuy kh«ng tr¸nh khái nhÇm lÉn, trïng lÆp, nh−ng kh«ng ®¸nh mÊt ý nghÜa tËp ®¹i thµnh. VÒ mÆt tuyÓn b¶n, c¸c cuèn Chóng diÖu tËp, NhÞ diÖu tËp cña TriÖu S− Tó, phÇn nhiÒu chÐp th¬ cña V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn, L−u Tr−êng Khanh, “§¹i LÞch ThËp tµi tö”, thËm chÝ c¶ ph¸i th¬ cña Gi¶ §¶o, Diªu Hîp, ý t−îng hÑp hßi, ph¶n ¸nh thó vÞ nghÖ thuËt cña “VÜnh Gia Tø linh”; cuèn Doanh Khuª luËt tóy cña Ph−¬ng Håi, d−íi ngän cê “nhÊt tæ tam t«ng” (mét tæ ba t«ng) tuyÓn chän xuyªn suèt luËt thi cña hai ®êi §−êng, Tèng, lÊy sinh ®éng cøng cái lµm ®iÓm næi bËt, tá râ con ®−êng thi häc cña ph¸i Giang T©y; cßn cuèn Tam thÓ thi ph¸p cña Chu BËt, trong ba thÓ tµi ngò ng«n luËt thi, thÊt ng«n luËt thi, thÊt ng«n tuyÖt có, nãi nhiÒu ®Õn c¸ch thøc h− thùc khëi kÕt, th× l¹i thÓ hiÖn phong khÝ chung cña thi nh©n V·n Tèng chuéng häc cËn thÓ, ch¹y theo ph¸p ®é. Ngoµi ra, cuèn §−êng thi kû sù do KÕ H÷u C«ng biªn so¹n chÐp t¸c phÈm cña 1.150 nhµ th¬ cïng víi sù tÝch vµ b×nh phÈm liªn quan, cã thÓ coi lµ s¸ch chuyªn nghiªn cøu §−êng thi sím nhÊt hiÖn cßn, còng lµ mét trong nh÷ng thu ho¹ch quan träng cña thêi kú nµy. L¹i xÐt triÒu nhµ Kim, triÒu ®¹i ®èi lËp víi triÒu Nam Tèng, t×nh h×nh ph¸t triÓn cña Thi häc h¬i kÐm mét chót, nh−ng còng cã ®Æc s¾c cña m×nh. §¹i thÓ mµ nãi, thi ®µn Nam Tèng phÇn nhiÒu kÕ thõa tiÕp thô d− ©m cña Hoµng §×nh Kiªn, thÕ lùc cña thi ph¸i Giang T©y lu«n tån t¹i ®Õn cuèi ®êi Tèng vÉn ch−a suy kiÖt, nh−ng thi luËn gia ®êi Kim nh− TriÖu BØnh V¨n, V−¬ng Nh−îc H−, Nguyªn H¶o VÊn v.v, th× tiÕp thô ¶nh h−ëng cña T« Thøc ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, chó träng “tù ®¾c” vµ “thiªn thµnh”, ®Æc biÖt bÊt m·n víi viÖc ®Ïo gät tinh x¶o cña thi ph¸i Giang T©y. V× thÕ, ng−êi ®êi Tèng phÇn nhiÒu t«n x−ng T« (Thøc), Hoµng (§×nh Kiªn), nh−ng ng−êi ®êi Kim l¹i th−êng t«n sïng T« (Thøc), mµ h¹ thÊp Hoµng (§×nh Kiªn)(4); ng−êi ®êi Tèng thÝch nãi §ç Phñ vµ c¸c thi nh©n næi 234

tiÕng ®êi §−êng lµ nh÷ng ng−êi ®i tiªn phong cña thi ph¸i Giang T©y; ng−êi ®êi Kim th× nhÊn m¹nh chØ ra sù kh¸c biÖt gi÷a hai lo¹i(5). VÒ quan hÖ gi÷a th¬ ®êi §−êng vµ th¬ ®êi Tèng mµ nãi, khen §−êng chª Tèng vÉn lµ khuynh h−íng chñ yÕu cña thi luËn ®êi Kim. ThÕ nh−ng, do ng−êi ®êi Kim chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña thi phong T« Thøc, nªn hä khi suy t«n th¬ ca ®êi §−êng, ®· kh«ng gièng Nghiªm Vò mét mùc t«n sïng ThÞnh §−êng hoÆc nghiªng vÒ V·n §−êng cña “VÜnh Gia Tø linh”, ng−îc l¹i ®¸nh gi¸ tèt víi thi nh©n Trung §−êng kiÓu nh− Hµn Dò, B¹ch C− DÞ. Cuèn H« Nam thi tho¹i cña V−¬ng Nh−îc H− viÕt: “Th¬ cña L¹c Thiªn (B¹ch C− DÞ), t×nh c¶m l©m ly, t©m can rung ®éng, theo sù vËt mµ m« t¶ h×nh d¹ng, sù sung m·n ë ®ã, ngang b»ng gÇn víi nguyªn khÝ. §Õn nh− nh÷ng bµi tr−êng thiªn nhiÒu vÇn, huy ®éng mÊy tr¨m ngµn lêi, nh−ng vÉn xu«i chÌo m¸t m¸i, c©u c©u nh− mét, kh«ng sa vµo tr¹ng th¸i khiªn c−ìng, ®iÒu ®ã lÏ nµo nh÷ng kÎ d¸m vuèt r©u nhµ th¬, kªu ca than v·n cã thÓ ®¹t ®Õn ®−îc! Mµ ng−êi ®êi cã kÎ l¹i coi nhÑ nã lµ n«ng c¹n, th× kh«ng ®¸ng nãi vËy.” Cuèn §¸p Lý Thiªn Anh th− cña TriÖu BØnh V¨n th× nãi: “Th−ëng thøc th¬ cña cæ nh©n, mçi nhµ th¬ cã c¸i riªng cña m×nh, nh−ng phÇn nhiÒu cã sù t−¬ng ®ång vÒ tÝnh chÊt. Ch¼ng h¹n, §µo Uyªn Minh, T¹ Linh VËn, Vi T« Ch©u (Vi øng VËt), V−¬ng Duy, LiÔu Tö HËu (LiÔu T«ng Nguyªn), B¹ch L¹c Thiªn thÓ hiÖn sù b×nh dÞ; Giang Yªm, B·o Minh ViÔn (B·o ChiÕu), Lý B¹ch, Lý H¹ thÓ hiÖn sù cao c¶ lín lao; M¹nh §«ng D· (M¹nh Giao), Gi¶ L·ng Tiªn (Gi¶ §¶o) l¹i thÓ hiÖn c¸i khÝ −u phÉn bÊt b×nh. Cßn nh− §ç Phñ th× cã thÓ nãi lµ gåm c¶ vËy. Nh−ng §ç Phñ biÕt lÊy th¬ lµm th¬, mµ ch−a biÕt dïng nh÷ng thø kh«ng ph¶i th¬ lµm th¬. Cßn Hµn Dò l¹i dïng c¸i mªnh mang, lín lao cña cæ v¨n lµm th¬, sau nµy sù biÕn ®æi x−a nay chÊm døt.” §Ò cao nghÖ thuËt th¬ ca cña Hµn, B¹ch v.v ®Õn møc ®é nh− vËy, hiÓn nhiªn lµ kh«ng ®ång ®iÖu víi ng«n luËn t«n sïng phong c¸ch ®êi §−êng trªn thi ®µn Nam Tèng, nã t¹o thµnh mét khuynh h−íng ngoµi l−u ph¸i chÝnh t«ng sïng ThÞnh §−êng trong néi bé §−êng thi häc, chuÈn bÞ cho sù ra ®êi cña §−êng thi häc ph¸i suy t«n ®êi Tèng tõ V·n Minh ®Õn ®êi Thanh. TuyÓn b¶n §−êng thi cæ xóy t−¬ng ®èi cã ¶nh h−ëng thêi kú nµy, tuy còng tuyÓn chän nhiÒu luËt thi cña thi nh©n Trung V·n §−êng, nh−ng “®¹i ®Ó kháe kho¾n réng lín, kh«ng cã thãi quen giang hå cuèi Tèng vµ nghÌo nµn vôn vÆt cña Tø

235

Linh” [Tø khè toµn th− tæng môc, tæng tËp lo¹i tam, §−êng thi cæ xóy ®Ò yÕu], cã thÓ coi lµ kÕt tinh cña thi häc ®êi Kim - Nguyªn. Cho ®Õn ®êi Nguyªn, vËn mÖnh cña th¬ ca vÉn ch−a h−ng thÞnh trë l¹i. Thi phong ®êi Nguyªn gÇn víi V·n §−êng, chñ tr−¬ng th× hoÆc nªu cao ThÞnh §−êng, nh−ng vÒ thùc chÊt th× th−êng th−êng nhÆt nh¹nh nh÷ng ®iÒu v−¬ng v·i cña Nghiªm Vò v.v, kh«ng cã nhiÒu ph¸t minh. Cßn vÒ c¸c tr−íc t¸c thi tho¹i l−u hµnh mét thêi nh− Thi ph¸p gia sè, Méc thiªn cÊm ng÷, Thi häc cÊm loan, l¹i lín tiÕng bµn vÒ thi ph¸p, thi c¸ch; nhá nhÆt tÇm th−êng, vÉn lµ thãi quen cña ng−êi thêi V·n §−êng - Ngò ®¹i. ThÕ nh−ng triÒu Nguyªn vÒ mÆt nghiªn cøu §−êng thi ®· xuÊt hiÖn hai cuèn §−êng tµi tö truyÖn cña T©n V¨n Phßng, hai lµ cuèn §−êng ©m cña D−¬ng SÜ Ho»ng. Cuèn tr−íc chÐp truyÖn cña 278 vÞ thi nh©n ®êi §−êng [c¸c nhµ th¬ ®−îc nh¾c ®Õn cßn cã 120 ng−êi], ®ång thêi kÕt hîp phÈm b×nh s¸ng t¸c th¬ ca vµ bµn luËn vÒ l−u biÕn th¬ ca, néi dung t−¬ng ®èi phong phó, kh«ng chØ tËp hîp ®−îc kh¸ nhiÒu t− liÖu truyÖn ký vµ v¨n häc quý b¸u [®−¬ng nhiªn còng cã thu thËp c¶ nh÷ng lêi vu v¬ kh«ng râ xuÊt xø tõ truyÒn miÖng], thËm chÝ cã thÓ coi lµ h×nh mÉu thu nhá toµn bé lÞch sö th¬ ca ®êi §−êng. Cuèn sau chän lùa 1.341 bµi cña 179 nhµ th¬, dïng c¸c danh môc nh− Thñy ©m, ChÝnh ©m, Di h−ëng ®Ó ®Æt tiªu ®Ò, ph©n kú thµnh S¬, ThÞnh, Trung, V·n, thùc tÕ lµ b−íc ®Çu øng dông quan ®iÓm lý luËn cña Nghiªm Vò vµo viÖc tuyÓn chän §−êng thi, trë thµnh tuyÓn b¶n sè mét lÊy ThÞnh §−êng lµm chñ yÕu trong “tuyÓn häc” §−êng thi. Sù xuÊt hiÖn cña hai cuèn s¸ch nµy, mÆc dï ®−¬ng thêi thuéc lo¹i “®¸ nÐm ao bÌo”, nh−ng l¹i chøng tá viÖc nghiªn cøu §−êng thi ®ang h−íng tíi ph¸t triÓn bÒ s©u, cao trµo §−êng thi häc s¾p ®Õn. III. Thêi kú ph¸t triÓn cña §−êng thi häc (®êi Minh) ViÖc nghiªn cøu §−êng thi häc b−íc vµo ®êi Minh, ®· xuÊt hiÖn côc diÖn ph¸t triÓn vµ phån vinh to lín. Ng−êi ®êi Minh ®· chó ý tr¸nh nh÷ng thãi xÊu cña th¬ Tèng Nguyªn, nh»m kªu gäi nhau kh«i phôc “ThÞnh §−êng chi ©m” (©m thanh, ©m h−ëng thêi ThÞnh §−êng), t¹o thµnh sù cùc thÞnh phong khÝ pháng cæ vÒ mÆt s¸ng t¸c th¬ ca. §iÒu ®ã tuy ®em l¹i ¶nh h−ëng bÊt lîi cho thùc tiÔn s¸ng t¸c, nh−ng l¹i nh©n ®ã thóc ®Èy mäi ng−êi nç lùc häc tËp vµ ph©n tÝch lý gi¶i t¸c 236

phÈm cña thi nh©n ®êi §−êng, tæng kÕt bµi häc kinh nghiÖm lÞch sö, dËy lªn lµn sãng nghiªn cøu §−êng thi. Cuèn s¸ch mÉu mùc sè mét cña §−êng thi häc ®êi Minh ph¶i kÓ ®Õn lµ §−êng thi phÈm vùng cña Cao BØnh. Cuèn s¸ch nµy gåm 90 quyÓn, chÐp 5.769 bµi th¬ cña 620 thi nh©n (l¹i thªm phÇn thËp di 10 quyÓn, 954 bµi), chia theo thÓ lo¹i mµ biªn chÐp. Trong c¸c thÓ lo¹i, l¹i ph©n lµm c¸c môc nh− ChÝnh thñy, ChÝnh t«ng, §¹i gia, Danh gia, Vò dùc, TiÕp vò, ChÝnh biÕn, D− h−ëng, Bµng l−u, mçi môc ®Òu cã m« t¶ bµn luËn. C¨n cø vµo thuyÕt minh cña phÇn Phµm lÖ trong s¸ch, viÖc ph©n chia ra 9 môc nh− trªn liªn quan ®Õn hai ph−¬ng diÖn lµ “thÕ thø ®êi §−êng” vµ “sù cao thÊp cña v¨n ch−¬ng”. VÒ “thÕ thø ®êi §−êng”, th× “®¹i l−îc lÊy S¬ §−êng lµm ChÝnh thñy; ThÞnh §−êng lµm ChÝnh t«ng, §¹i gia, Danh gia, Vò dùc; Trung §−êng lµm TiÕp vò ; V·n §−êng lµm ChÝnh biÕn, D− h−ëng; cßn nh÷ng ng−êi kh¸c n»m ngoµi ®ã th× coi lµ Bµng l−u”, còng chÝnh lµ trong phÈm b×nh cao thÊp mµ ph¶n ¸nh ph©n kú lÞch sö vµ chÝnh biÕn nguyªn l−u cña §−êng thi. Cßn vÒ “sù cao thÊp cña v¨n ch−¬ng”, nÕu cïng thuéc thi nh©n ThÞnh §−êng th× cã sù ph©n biÖt ChÝnh t«ng, §¹i gia, Danh gia, Vò dùc; nÕu cïng thuéc t¸c gi¶ V·n §−êng th× cã sù kh¸c biÖt gi÷a ChÝnh biÕn vµ D− h−ëng, ®ã l¹i lµ trong cïng mét thÕ thø tá râ sù cao thÊp dÞ ®ång vÒ phÈm cÊp. Theo ®ã mµ xÐt th× §−êng thi phÈm vùng qu¶ thùc lµ mét tr−íc t¸c hÖ thèng chÆt chÏ, t− t−ëng chØ ®¹o cña nã tuy b¾t nguån tõ thi luËn cña Nghiªm Vò vµ §−êng ©m cña D−¬ng SÜ Ho»ng, nh−ng ph−¬ng ph¸p kh¶o biÖn th× l¹i cô thÓ, chÆt chÏ h¬n nhiÒu. Th«ng qua h×nh thøc “thÕ thø” vµ “b×nh phÈm cao thÊp” kÕt hîp lÉn nhau ®ã, qu¸ tr×nh thÞnh suy biÕn ®æi cña §−êng thi kh«ng dõng l¹i ë viÖc ph©n chia theo c¸i khung “ngò thÓ”, “tø §−êng” n÷a, mµ lÇn l−ît hiÓn hiÖn diÔn biÕn theo chiÒu däc cña c¸c lo¹i thi thÓ vµ mèi liªn hÖ theo chiÒu ngang gi÷a c¸c t¸c gia cïng mét thêi kú, ngang däc giao thoa, kÕt thµnh mét s¬ ®å ®−êng lèi sinh ®éng, phøc t¹p, l−u biÖt cña §−êng thi do ®ã mµ ®−îc th«ng suèt râ rµng. V× thÕ, nÕu nh− nãi, c¬ së lý luËn cña §−êng thi häc lµ do Nghiªm Vò ®Æt nÒn mãng ban ®Çu, kho¶ng gi÷a tr¶i qua §−êng ©m cña D−¬ng SÜ Ho»ng víi h×nh thøc tuyÓn b¶n mµ phæ cËp vµ më réng thªm, th× ®Õn Cao BØnh, míi ®−îc coi lµ x©y dùng ®−îc hÖ thèng hoµn bÞ. Cuèn s¸ch nµy v× thÕ cã thÓ ph¸t sinh t¸c dông to lín ®èi víi hËu thÕ, c¸i gäi lµ “§êi Chung Minh, qu¸n c¸c lÊy s¸ch nµy lµm t«ng, 237

sau ®ã Lý Méng D−¬ng, Hµ C¶nh Minh v.v m« pháng ThÞnh §−êng, tªn tuæi ®−îc næi tiÕng, sù ph«i thai cña nã qu¶ thùc cã dÊu hiÖu ë ®ã.” [Tø khè toµn th− tæng môc, tæng tËp lo¹i tø, §−êng thi phÈm vùng ®Ò yÕu], ®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kh«ng cã duyªn cí. Nh−ng cÇn ph¶i thÊy, §−êng thi phÈm vùng tuy t«n thê thi luËn cña Nghiªm Vò lµ mÉu mùc, nh−ng vÒ xu h−íng th× qu¶ thùc cã kh¸c ®«i chót. Nghiªm Vò luËn thi, lÊy “høng thó” lµm chñ yÕu, chó träng sù “diÖu ngé” cña b¶n th©n nhµ th¬; «ng së dÜ ®Ò cao th¬ ThÞnh §−êng còng chÝnh lµ v× “c¸c nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng chØ thÓ hiÖn ë høng thó”, “mét mùc diªu ngé mµ th«i”. ThÕ nh−ng, Nghiªm Vò còng hiÓu ®−îc, nh©n tè t¹o nªn th¬ ca rÊt nhiÒu, kh«ng chØ lµ mét ®Çu mèi “høng thó”, v× thÕ «ng l¹i ph¶i nãi tíi thÓ chÕ, bµn tíi c¸ch thøc, khÝ t−îng, ©m tiÕt, nãi tíi kü thuËt thñ ph¸p khëi kÕt chiÕu øng v.v, mµ cßn ®Ó ph©n biÖt nghiªm ngÆt th¬ ca phÈm lo¹i kh¸c nhau, nhÊt lµ nhÊn m¹nh häc th¬ cÇn ph¶i b¾t tay vµo viÖc biÖn thÓ, ®iÒu ®ã sÏ ®−a l¹i m©u thuÉn kh«ng thÓ gi¶i quyÕt cho hÖ thèng lý luËn cña «ng. Cao BØnh luËn thi, tuy dÉn chøng nhiÒu ý kiÕn cña Nghiªm Vò, nh−ng ®iÒu mµ «ng ©m thÇm ph¸t huy, rèt cuéc lµ ë mÆt ph©n biÖt râ rµng thÓ chÕ nguyªn l−u. §−êng thi phÈm vùng liÖt cö danh môc rÊt nhiÒu, còng lµ ®Ó cho “®−êng to, lèi v¾ng, nhµ giµu, hé nghÌo ®Òu ®−îc kÓ ra râ mån mét”, “lÊy lµm ®−êng lèi cho nh÷ng ng−êi häc §−êng thi” [Cao BØnh: §−êng thi phÈm vùng tæng tù]. V× thÕ nãi, quan ®iÓm vÒ §−êng thi cña Cao BØnh so víi Nghiªm Vò thùc h¬n nh−ng còng tá ra chËt hÑp h¬n, «ng chó träng ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng diÖn “h×nh nhi h¹” nh− biÖn biÖt thñ ph¸p, ph©n tÝch mæ xÎ nh÷ng thø cùc kú tinh vi, ng−îc l¹i t−¬ng ®èi coi nhÑ mÆt “h×nh nhi th−îng” nh− høng t−îng siªu tho¸t, diÖu ngé tù ®¾c cña nã. §−êng thi häc ®êi Minh b−íc lªn quü ®¹o “c¸ch ®iÖu luËn”, Cao BØnh lµ ng−êi n»m ë ®iÓm xung yÕu chuyÓn chiÕt. Sau Cao BØnh, Lý §«ng D−¬ng thóc ®Èy h¬n mét b−íc sù chuyÓn biÕn ph−¬ng h−íng cña §−êng thi häc sang c¸ch ®iÖu luËn. Cao BØnh chØ lµ trong qu¸ tr×nh phÈm b×nh §−êng thi béc lé xu h−íng c¸ch ®iÖu luËn, Lý §«ng D−¬ng th× chÝnh thøc ®Ò xuÊt lêi hiÖu triÖu theo ®uæi khÝ c¸ch vµ thanh ®iÖu cña th¬ ca. ¤ng nãi: “Th¬ ¾t cã m¾t, còng ¾t cã tai. M¾t chó träng vÒ c¸ch, tai chó träng vÒ thanh”. L¹i nãi: “Thö lÊy th¬ ch−a ®−îc xem, th× cã thÓ biÕt ®−îc c¸ch ®iÖu cña thêi ®¹i ®ã, m−êi kh«ng sai mét, lµ v× cã sù lÜnh ngé.” [§Òu xem ë cuèn Hoµi 238

Léc §−êng thi tho¹i]. §ã ®Òu thuéc chñ tr−¬ng c¸ch ®iÖu luËn râ rµng. VËy th× lµm thÕ nµo ®Ó biÕt ®−îc c¸ch ®iÖu kh¸c nhau cña th¬ ca? ¤ng cho r»ng, mÆc dï t¸c phÈm cña c¸c nhµ th¬ vÒ thanh luËt b»ng tr¾c t−¬ng ®ång nä kia, nh−ng do sù kh¸c biÖt vÒ mÆt dïng ch÷ ®Æt c©u, nªn vÉn sÏ hiÖn ra ®iÖu thøc kh¸c nhau vÒ nÆng nhÑ, trong ®ôc, dµi ng¾n, cao thÊp, nhanh chËm, trong ®iÒu kiÖn kh¸c nhau vÒ thêi ®¹i, “c¸ch ®iÖu ®ã lµ ®êi §−êng, ®êi Tèng hay ®êi Nguyªn, còng kh¸ râ rµng”. Trªn c¬ së nhËn thøc Êy, «ng tiÕn hµnh viÖc ph©n tÝch kh¶o biÖn tØ mØ ®èi víi ®iÖu thøc cña §−êng thi. Ch¼ng h¹n cho r»ng: “Th¬ dïng ch÷ thùc dÔ, dïng ch÷ h− khã. Ng−êi thêi ThÞnh §−êng giái dïng ch÷ h−, nªn khai hîp h« ho¸n, du d−¬ng uyÓn chuyÓn cña nã ®Òu ë ®ã c¶. Dïng ch÷ h− mµ kh«ng giái, th× yÕu ít chËm ch¹p, kh«ng thÓ phÊn chÊn l¹i ®−îc, ®iÒu ®ã còng nªn coi lµ ®iÒu r¨n s©u s¾c vËy”. L¹i nãi: “VÇn tr¾c cña ngò thÊt ng«n cæ thi, ch÷ cuèi c©u trªn dïng thanh b»ng, chØ cã §ç Tö Mü phÇn nhiÒu dïng thanh tr¾c, ch¼ng h¹n c¸c bµi Ngäc Hoa cung, Ai giang ®Çu, nh×n chung cã thÓ thÊy râ. ¢m ®iÖu cña nã lªn bæng xuèng trÇm, cùc kú kháe kho¾n, th× tùa hå lµ riªng mét c¸ch. Ngo¸i nh×n nh÷ng ng−êi chØ dïng ch÷ thanh b»ng, th× thÊy yÕu ít kh«ng cã sinh khÝ... NÕu dïng thanh tr¾c qu¸ nhiÒu, qu¸ − cøng cái, th× l¹i mÊt ®i sù mÒm m¹i, kh«ng thÓ kh«ng coi lµ ®iÒu r¨n vËy.” [S¸ch ®· dÉn]. ¤ng cho th¬ cña Lý B¹ch, §ç Phñ lµ cung ®iÖu, th¬ cña L−u Tr−êng Khanh lµ th−¬ng ®iÖu, th¬ cña Hµn Dò lµ gièc ®iÖu, nãi luËt thi cã thÓ thÓ hiÖn cæ ý, cæ thi th× kh«ng thÓ víi tíi ©m ®iÖu cña luËt thi, Nh¹c phñ tr−êng ®o¶n có th× cÇn ph¶i s¸t hîp víi ©m thanh tù nhiªn v.v. Nh÷ng lêi bµn luËn ®ã qu¶ ®Òu lµ nh÷ng suy t− s©u s¾c tinh tÕ. Ph©n tÝch bµn luËn §−êng thi ®Õn b−íc nµy, míi dÔ lµm cho mäi ng−êi n¾m v÷ng vµ m« pháng häc tËp mét c¸ch thiÕt thùc, nh−ng còng kh«ng tr¸nh khái ®¸nh mÊt tinh thÇn réng r·i to lín cña nã. Kho¶ng n¨m Ho»ng TrÞ, ChÝnh §øc, t− trµo pháng cæ víi “TiÒn ThÊt tö” lµm ®¹i diÖn rÊt h−ng thÞnh, §−êng thi häc c¸ch ®iÖu luËn còng ®−îc ph¸t huy ch−a tõng cã. “Th¬ ¾t ThÞnh §−êng, kh«ng ph¶i thÕ th× kh«ng nãi.” [Minh sö Lý Méng D−¬ng truyÖn](6), trë thµnh thêi th−îng mét thêi. Quan ®iÓm §−êng thi cña “TiÒn ThÊt tö” còng lµ sù kÕ thõa tõ dßng m¹ch cña Nghiªm Vò, Cao BØnh, nh−ng hä b¸m bÝu vµo c¸ch ®iÖu cµng chÆt, nªn së kiÕn còng bÞ chËt hÑp. Thi luËn cña Nghiªm Vò tuy chØ thÞ cho mäi ng−êi häc tËp th¬ ca ë “nghÜa thø nhÊt”, 239

nh−ng kh«ng tuyÖt ®èi bµi xÝch t¸c phÈm Trung V·n §−êng trë vÒ sau, mµ cho r»ng “th¬ cña thi nh©n V·n §−êng còng cã mét hai phÇn cã thÓ quy vµo ThÞnh §−êng”, thËm chÝ cho r»ng, th¬ Tèng còng cã bµi tiÕp cËn ®−îc víi th¬ cña ng−êi ®êi §−êng [Xem c¸c ch−¬ng Thi b×nh, Thi biÖn trong s¸ch Th−¬ng Lang thi tho¹i]. §−êng thi phÈm vùng cña Cao BØnh ph©n chia mét c¸ch nghiªm ngÆt l−u biÕn cña §−êng thi, nh−ng «ng gäi th¬ Trung §−êng lµ “TiÕp vò” (tiÕp b−íc ThÞnh §−êng), l¹i liÖt kª ra “ChÝnh biÕn” (biÕn mµ kh«ng mÊt chÝnh) trong th¬ V·n §−êng), còng thÓ hiÖn dông ý phÕ bá kh«ng thèng nhÊt. ThÕ nh−ng, Lý Méng D−¬ng, Hµ C¶nh Minh v.v ng−îc l¹i ®Ò x−íng “th¬ tõ Trung §−êng trë vÒ sau, tÊt c¶ bá ®i” [Xem Minh sö - V¨n uyÓn truyÖn tù], tiÕp theo l¹i tuyªn d−¬ng ngò ng«n cæ thi ë ®êi §−êng ®· trë thµnh biÕn ®iÖu, “ch−a døt cã thÓ b¾t ch−íc”, “ph¶i theo H¸n Ngôy” [Hµ C¶nh Minh: H¶i TÈu tËp tù]. §iÒu ®ã ®· co gän truyÒn thèng th¬ ca cã thÓ kÕ thõa vµo trong ph¹m vi rÊt nhá, ng−îc l¹i kh«ng cã lîi cho viÖc ph¸t triÓn nhiÒu ph−¬ng diÖn cña §−êng thi häc. §−¬ng nhiªn, vÒ thñ ph¸p th¬ ca, hä còng tiÕn hµnh mét sè c«ng viÖc t×m hiÓu, ch¼ng h¹n nh− c¸i gäi lµ “tr−íc s¬ l−îc th× sau tÊt chÆt chÏ, nöa láng th× nöa ¾t chÆt, mét thùc th× mét ¾t h−, c¶nh trïng ®iÖp th× ý tÊt ph©n ®«i”, [Lý Méng D−¬ng: T¸i d÷ Hµ ThÞ th−], tuy kh«ng tr¸nh khái ®èi xö mét c¸ch c©u nÖ, nh−ng vÒ mÆt ph©n tÝch lý gi¶i §−êng thi, th× kh«ng thÓ kh«ng tham kh¶o gi¸ trÞ. Quan ®iÓm §−êng thi cña c¸ch ®iÖu luËn, ®Õn “TiÒn ThÊt tö” th× ®¹t møc cùc ®Ønh, thãi xÊu cña nã ¶nh h−ëng tíi s¸ng t¸c th¬ ca m« pháng phôc cæ cµng ngµy cµng béc lé mét c¸ch ®Çy ®ñ. Kho¶ng n¨m Gia TÜnh, Long Kh¸nh, “HËu ThÊt tö” l¹i lµm sèng dËy d− ba cña thuyÕt c¸ch ®iÖu, nªn b¶n th©n m×nh kh«ng thÓ kh«ng cã chót biÕn ®æi. Trong “HËu ThÊt tö”, qu¶ thùc cã Lý Phµn Long lµ ng−êi kiªn tr× “th¬ tõ Thiªn B¶o trë ®i, ®Òu kh«ng ®¸ng xem.” [Minh sö - Lý Phµn Long truyÖn], nh−ng còng cã nh÷ng ng«n luËn t−¬ng ®èi th«ng ®¹t. Ch¼ng h¹n, Thi luËn gia T¹ Tr¨n tuyªn bè, häc thi kh«ng cÇn ph¶i kh− kh− theo c¸ch thøc cè ®Þnh, mµ ph¶i “tung hoµnh trong mäi dÊu tÝch cña cæ nh©n, kÞp khi trë thµnh thi nh©n, nh− con ong hót tr¨m hoa lµm mËt, mïi vÞ cña nã tù nhiªn riªng biÖt” [Tø Minh thi tho¹i]. CÇn ph¶i chØ ra, “cæ nh©n” ®−îc «ng t«n phông lµ mÉu mùc, chñ yÕu chØ 14 danh gia kho¶ng S¬ ThÞnh §−êng, ®ång thêi ch−a v−ît qua hµng rµo truyÒn thèng cña c¸c nhµ c¸ch ®iÖu luËn, nh−ng ®Ò x−íng thu n¹p réng 240

r·i, biÕn hãa tho¶i m¸i, so víi Lý Méng D−¬ng v.v m« pháng theo Lý, §ç mét c¸ch quy cñ tõng b−íc, th× tùa hå cao h¬n mét møc. Mét nh©n vËt l·nh tô kh¸c lµ V−¬ng ThÕ Trinh còng ®Ò xuÊt khÈu hiÖu “häc theo cÇn ph¶i cao, tiÕp thu cÇn ph¶i réng”, ®ång thêi nãi: “ThÓ chÕ tuyÓn cña ng−êi ®êi, th−êng th−êng bµn ®Õn T©y Kinh, KiÕn An, bÌn coi th−êng §µo, T¹; ®iÒu ®ã tùa nh− hiÓu mµ kh«ng hiÓu. V« luËn thi nh©n thêi ®ã, tøc c¸ch ®iÖu vi tÕ thêi TÒ L−¬ng, hay biÕn phong cña Lý - §ç, còng cã thÓ tiÕp thô; Niªn hiÖu Trinh Nguyªn trë vÒ sau, míi ®−îc coi lµ v« gi¸ trÞ.” [V¨n uyÓn chi ng«n]. Tuy vÉn ®¸nh gi¸ hµ kh¾c ®èi víi t¸c phÈm thêi Trinh Nguyªn vÒ sau, nh−ng tiÕp thô c¸ch ®iÖu vi tÕ thêi TÒ L−¬ng, biÕn phong cña Lý §ç, còng cã sù kh¸c biÖt víi “TiÒn ThÊt tö” cao ®é ®Ò x−íng th¬ “tuyÓn” (ngò ng«n cæ thi) chuyªn häc H¸n Ngôy. V−¬ng ThÕ Trinh trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi thËm chÝ cho r»ng th¬ thêi Tèng Nguyªn còng cã ®iÓm kh¶ thñ, kh«ng thÓ v× thêi ®¹i mµ bá ng−êi, v× ng−êi mµ bá t¸c phÈm, ®iÒu then chèt lµ ë “thiÖn dông” (sö dông tèt) [Xem Tèng thi tuyÓn tù cña V−¬ng ThÕ Trinh]. Nh÷ng chç nµy ®Òu chøng tá c¬ héi cøu v·n §−êng thi häc cña c¸ch ®iÖu luËn, phôc bót cho sù thay ®æi mang tÝnh lÞch sö cña giai ®o¹n sau. V¹n LÞch trë vÒ sau, cïng víi sù ph¸t triÓn míi cña cuéc sèng x· héi ®êi Minh, trªn v¨n ®µn h−ng khëi t− trµo “tÝnh linh luËn” cña chñ nghÜa ph¶n phôc cæ lÊy ph¸i C«ng An, C¸nh L¨ng lµm ®¹i diÖn, hÖ thèng §−êng thi häc cña c¸ch ®iÖu luËn v× thÕ mµ n¶y sinh dao ®éng. Nh÷ng nhµ tÝnh linh luËn bµn luËn vÒ th¬ nhÊn m¹nh mét ch÷ “biÕn”, chñ tr−¬ng “®êi cã lóc th¨ng lóc gi¸ng, nh−ng phÐp t¾c kh«ng biÕn ®æi theo, mçi thø ®Òu biÕn ®æi hÕt møc, høng thó tËn cïng” [Viªn Hoµnh §¹o: Tù tiÓu tu thi], ph¶n ®èi häc thi chØ t«n sïng ThÞnh §−êng. Thñ lÜnh cña ph¸i C«ng An lµ Viªn Hoµnh §¹o nãi: “§êi §−êng tõ khi cã th¬, ch−a h¼n ®· cã thÓ chÕ tuyÓn (th¬); S¬, ThÞnh, Trung, V·n mçi thêi tù cã th¬, ch−a h¼n lµ S¬, ThÞnh; Lý, §ç, V−¬ng, SÇm, TiÒn, L−u, d−íi ®Õn Nguyªn, B¹ch, L−, TrÞnh, mçi ng−êi ®Òu cã th¬, ch−a ¾t lµ Lý, §ç; Thêi TriÖu Tèng còng nh− vËy... Nh−ng x−a hµ tÊt ph¶i cao, nay hµ tÊt ph¶i thÊp.” [D÷ Kh©u Tr−êng Nhô xÝch ®éc]. ¤ng cßn c¨n cø vµo quan ®iÓm “phÐp t¾c nh©n tÖ h¹i mµ thµnh ra lçi lÇm”, gi¶i thÝch nguyªn nh©n th¬ ca kh«ng thÓ kh«ng biÕn ®æi, chØ ra: chÝnh v× th¬ thêi Lôc triÒu xuÊt hiÖn thãi xÊu khoe khoang c©u ch÷, nªn thi nh©n thêi S¬ §−êng míi dïng thi phong diÔm lÖ l−u lo¸t ®Ó söa ®æi; l−u lo¸t diÔm lÖ qu¸ trë thµnh nhît nh¹t 241

nhá nhÑ, ThÞnh §−êng bÌn söa ®æi thµnh réng lín; réng lín n¶y sinh th« thiÓn, thêi Trung §−êng míi chuyÓn h−íng sang thùc lßng; qu¸ thùc l¹i trë nªn vông vÒ, nªn th¬ V·n §−êng l¹i b−íc sang kú bÝ; nh−ng qu¸ theo ®uæi kú bÝ, nªn c¶nh giíi ngµy cµng nhá hÑp, v× thÕ c¸c nhµ th¬ ¢u (D−¬ng Tu), T« (Thøc) ®êi Tèng muèn dèc søc khai th¸c ch©n trêi cña th¬ ca, “®èi víi sù vËt kh«ng c¸i g× kh«ng thu nhÆt, ®èi víi phÐp t¾c kh«ng g× kh«ng nãi, ®èi víi t×nh c¶m kh«ng g× kh«ng béc lé, ®èi víi c¶nh kh«ng g× kh«ng gi÷ lÊy, cuån cuén mªnh mang, tùa nh− s«ng suèi vËy”. §iÒu ®ã ch¼ng ph¶i v× thi nh©n ®êi Tèng kh«ng muèn b¾t ch−íc thi nh©n ®êi §−êng, nh−ng võa vÆn ë chç th¬ Tèng tiÕp nhËn th¬ §−êng mµ ra, míi h×nh thµnh ph¸p ®é cña m×nh [Xem TuyÕt §µo c¸c tËp tù]. T−¬ng tù nh− vËy, ®¶ th«ng ph©n giíi S¬, ThÞnh, Trung, V·n, thËm chÝ §−êng Tèng, ®Ó luËn bµn l−u biÕn cña th¬ ca, hiÓn nhiªn lµ b−íc ®ét ph¸ lín ®èi víi §−êng thi häc truyÒn thèng. KÕ tiÕp ph¸i C«ng An mµ næi lªn lµ ph¸i C¸nh L¨ng. Thi nh©n ph¸i nµy luËn thi ph¶n ®èi m« pháng, t«n sïng tÝnh linh, tiÕp cËn víi ph¸i C«ng An. Nh−ng hä cã bµi häc kh− kh− gi÷ ý m×nh cña thi nh©n ph¸i C«ng An, nªn t¸c phÈm thi ca nghiªng vÒ th« r¸p dÔ hiÓu, v× thÕ l¹i ®Ò xuÊt môc tiªu “cÇu ch©n thi cña cæ nh©n” [Xem Thi quy tù cña Chung Tinh]. C¸i gäi lµ “ch©n thi”, theo hä nãi lµ n¬i chøa ®ùng tinh thÇn cña cæ nh©n, cã kh¸c víi thÓ c¸ch diÖn m¹o häc ®ßi cña “TiÒn hËu ThÊt tö”. V× thÕ, ®èi víi danh t¸c (phÇn lín lµ t¸c phÈm hïng hån hoa mü) quen biÕt cña ng−êi ®−¬ng thêi, hä th−êng chª lµ viÓn v«ng, cò kü, nh−ng l¹i lÊy dß xÐt “t×nh c¶m c« ®¬n u tÞch” cña thi nh©n t¸n tông lÉn nhau, cuèi cïng dÉn ®Õn r¬i vµo con ®−êng thÇn bÝ chän sù th©m u c« ®éc. Cuèn Thi quy do Chung Tinh, §µm Nguyªn Xu©n biªn so¹n ®· thÓ hiÖn t«n chØ luËn thi cña thi ph¸i hä, bé Tø khè toµn th− tæng môc phª b×nh nã “lÊy tinh vi khÐo lÐo, kÝn ®¸o mê mÞt lµm t«n chØ, ®iÓm thªm mét vµi c©u ch÷ míi l¹, tiÕc lµ huyÒn diÖu ¸o bÝ” [Tæng tËp lo¹i tån môc tam Thi quy ®Ò yÕu], lµ ®· chØ ®óng bÖnh. Chóng t«i thÊy bé phËn §−êng thi ®−îc tuyÓn chän trong cuèn s¸ch nµy, ngoµi Lý, §ç ra, phÇn nhiÒu chÐp th¬ cña V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn, Trõ Quang Hy, L−u Tr−êng Khanh v.v, trong sè thi nh©n Trung V·n §−êng, th× t¸n th−ëng M¹nh Giao, Gi¶ §¶o; do ®ã cã thÓ thÊy ®−îc kú väng −a chuéng. V× thÕ, mÆc dï ph¸i C¸nh L¨ng vµ ph¸i C«ng An cïng xuÊt ph¸t tõ thuyÕt tÝnh linh, nh−ng xu 242

h−íng quay vÒ l¹i kh¸c nhau. Thi luËn cña ph¸i C«ng An trë thµnh ng−êi dÉn ®−êng cña §−êng thi häc ph¸i “t«ng Tèng” ®êi Thanh, cßn quan ®iÓm §−êng thi cña ph¸i C¸nh L¨ng th× ng−îc l¹i t¹o nªn b−íc qu¸ ®é tõ “TiÒn hËu ThÊt tö” chuyÓn h−íng sang V−¬ng SÜ Trinh. D−íi sù xung kÝch m¹nh mÏ cña t− trµo tÝnh linh luËn, néi bé dinh lòy cña thuyÕt c¸ch ®iÖu còng xuÊt hiÖn ®éng h−íng ®iÒu chØnh tù ng·. C¸c nhµ noi g−¬ng “TiÒn hËu ThÊt tö” trong thi luËn thêi V·n Minh phÇn lín ®i theo con ®−êng mµ V−¬ng ThÕ Trinh ®· më, cµng ®i cµng tiÕn xa. §ç Long, ng−êi ®−îc liÖt kª vµo “M¹t Ngò tö” tõng nãi: “Sù biÕn ®æi cña th¬ lµ tïy theo sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi, ...Ng−êi giái luËn thi, kh«ng cÇn ph¶i kh− kh− lÊy cæ buéc kim, ®Ó mong nã ®−îc nh− ý. Bµn vÒ thêi H¸n Ngôy, nªn cÇu cho thêi H¸n Ngôy ®óng ë chç cña nã, kh«ng cÇn ph¶i tr¸ch nã kh«ng ®−îc nh− Tam b¸ch thiªn; bµn vÒ thêi Lôc triÒu nªn cÇu cho thêi Lôc triÒu ®óng ë chç cña nã, kh«ng cÇn ph¶i tr¸ch nã kh«ng b»ng thêi H¸n Ngôy; bµn vÒ thi nh©n ®êi §−êng nªn cÇu cho thi nh©n ®êi §−êng ®óng ë chç cña hä, kh«ng cÇn ph¶i tr¸ch hä kh«ng b»ng thêi Lôc triÒu... Dßng s«ng th¬ ca ®êi Tèng ch−a ®i vµo phÈm b×nh biÖn biÖt, th× kh«ng thÓ nãi nã kh«ng b»ng ®êi §−êng, nãi nã bÊt cËp ®−îc” [LuËn thi v¨n]. Tuy vÉn gi÷ lËp tr−êng suy t«n ®êi §−êng chª bai ®êi Tèng, nh−ng ®Ò xuÊt “c¸c cÇu kú chÝ”, bÊt tÊt “lÊy cæ buéc kim”, lµ cã kho¶ng c¸ch so víi t− t−ëng nhÊt qu¸n cña c¸ch ®iÖu luËn. Cßn nh− Tèng thi v× sao bÊt cËp, th× §ç Long trong LuËn v¨n chØ râ, “ng−êi ®êi Tèng phÇn nhiÒu thÝch dïng th¬ ®Ó nghÞ luËn”, “l¹i −a dïng chuyÖn thùc ®Ó tæ chøc thµnh th¬”, quay l−ng l¹i víi truyÒn thèng th¬ ca tõ ®êi §−êng trë vÒ tr−íc “chñ vÒ ng©m vÞnh, béc lé tÝnh t×nh”. MÆc dï kh«ng ph¶i lµ kiÕn gi¶i míi mÎ g×, nh−ng so nã víi “TiÒn hËu ThÊt tö” chuyªn tõ khÝ c¸ch cao thÊp ®Ó ph©n chia §−êng Tèng, còng lµ ®iÒu cã sù sai biÖt. Hå øng L©n ng−êi cïng thêi, tªn liÖt vµo “M¹t Ngò tö” cã biªn so¹n cuèn Thi sè, lÊy quan niÖm “thi thÓ biÕn ®æi”, “thi c¸ch thay nhau tho¸i l−u” ®Ó bao qu¸t l−u biÕn cña th¬ ca th¬ x−a nay, ®iÒu bµn luËn cµng lµ hÖ thèng toµn diÖn. §iÓm chó träng cña «ng tuy vÉn cæ xóy th¬ ThÞnh §−êng, nh−ng do thÊy ®−îc hiÖn thùc th¬ ca kh«ng thÓ biÕn ®æi, nªn ®· nãi nh÷ng lêi réng l−îng vÒ thêi Trung §−êng vÒ sau. Ch¼ng h¹n nãi: “Tõ thêi Nguyªn Hßa vÒ sau, thi ®¹o ë vµo lóc cuèi chÇu, nh−ng nh©n tµi l¹i v−ît tréi mét thêi. Ch¼ng h¹n, lín lao kú vÜ nh− 243

X−¬ng Lª, tinh khÐo nh− LiÔu Ch©u, hïng kú nh− Méng §¾c, réng r·i nh− L¹c Thiªn, ®Òu lµ tµi n¨ng cña bËc ®¹i gia, ng−êi ®êi nay ®¹i kh¸i ®em (thi nh©n) thêi Trung, V·n (§−êng) bã l¹i ®Æt lªn g¸c cao. NÕu ch©n v÷ng, m¾t tinh, t×m ®äc kh¾p hä th× còng ®ñ më réng t©m linh, trî gióp bót lùc”. L¹i nãi: “Cæ thi cña §«ng D·, luËt thi cña L·ng Tiªn, Nh¹c phñ cña Tr−êng C¸t, ca hµnh cña Ngäc Xuyªn, tµi n¨ng cña hä cã ®Çy ®ñ søc lùc vµ khÐo lÐo, v× thÕ ®Òu h¬n ng−êi”. Cßn nãi thªm r»ng: “cao c¶ nh− Môc Chi, ®Ñp ®Ï nh− §×nh Qu©n, tinh th©m nh− NghÜa S¬n, chÆt chÏ nh− §inh M·o, ®Òu lµ nh÷ng ng−êi xuÊt chóng thêi V·n §−êng... Ng−êi ®êi nay ®èi víi ®êi §−êng chØ bµn ®Õn “c¸ch” mµ kh«ng luËn vÒ “tµi”, gÇn ®©y th× chØ luËn “tµi” mµ kh«ng luËn “c¸ch”, ®Òu lµ kh«ng cã ®Þnh kiÕn, mµ dùa vµo lçi cña ®«i tai vËy”. MÆc dï ®èi víi ng−êi ®êi Tèng, «ng còng cho r»ng, “nh©n tµi th−êng th−êng cã nh÷ng ng−êi v¨n hay ch÷ l¹ lÉn lén trong ®ã”, “quan s¸t réng mµ nhËn xÐt hä, ng−êi nµo hîp th× b¾t ch−íc theo, ng−êi nµo kh«ng hîp th× lÊy ®ã lµm bµi häc ®Ó tr¸nh”. ë ®©y kh«ng chØ kh¼ng ®Þnh mét lo¹t thi nh©n Trung V·n §−êng trë l¹i, h¬n n÷a ®iÒu ®¸ng chó ý lµ, «ng liÖt “tµi” vµ “c¸ch” lµm hai ph−¬ng diÖn cña s¸ng t¸c th¬ ca, ®ßi hái c¸c nhµ b×nh luËn d−íi tiÒn ®Ò coi träng c¸ch ®iÖu kh«ng phÕ bá tµi hoa. §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n quan träng «ng cã thÓ thu n¹p mét bé phËn th¬ ca tõ Trung V·n §−êng cho ®Õn ®êi Tèng, nh−ng còng v× thÕ mµ l¹i ®Ó lé lç hæng trong hÖ thèng khÐp kÝn cña c¸ch ®iÖu luËn. TiÕn thªm mét b−íc n÷a theo ph−¬ng h−íng nµy, lµ cuèn Thi nguyªn biÖn thÓ cña Høa Häc Di. T«n chØ chÝnh cña cuèn s¸ch nµy lµ biÖn luËn ph©n tÝch nguyªn l−u chÝnh biÕn cña th¬ ca, nh−ng ë nhiÒu chç ®· ®ét ph¸ c¸ch côc khen chÝnh chª biÕn vèn cã. Ch¼ng h¹n, “TiÒn hËu ThÊt tö” chñ tr−¬ng ngò ng«n cæ thi nªn lÊy H¸n Ngôy lµm chÝnh t«ng, Lý Phµn Long thËm chÝ c«ng khai tuyªn d−¬ng “®êi §−êng kh«ng cã ngò ng«n cæ thi” [Xem §−êng thi tuyÓn tù cña «ng], mµ cuèn s¸ch nµy ng−îc l¹i cho r»ng “ngò ng«n cæ thi cña ng−êi ®êi §−êng tù cã thÓ chÕ cña ®êi §−êng”, nã lÊy ph« trÇn phong phó tr«i ch¶y lµm ®Æc s¾c, kh«ng thÓ ®em phong c¸ch uyÓn chuyÓn hµm sóc cña cæ thi H¸n Ngôy ra ®Ó so ®ä. L¹i ch¼ng h¹n nh− bµn ®Õn biÕn thÓ cña th¬ ca thêi Nguyªn Hßa trë vÒ sau, cuèn s¸ch nµy nhÊn m¹nh chØ ra, ®ã chÝnh lµ “së tr−êng cña c¸c thi nh©n Nguyªn Hßa”, ®ång thêi ph©n tÝch so s¸nh r»ng: “Ngò ng«n tr−êng thiªn cña 244

Hµn (Dò), B¹ch (C− DÞ) tuy cã nh÷ng biÕn ®æi lín, nh−ng phãng tóng tho¶i m¸i, mçi ng−êi ®Òu ®¹t møc ®é cao nhÊt; Nh¹c phñ thÊt ng«n cña Tr−¬ng (TÞch), V−¬ng (KiÕn), tuy ë kho¶ng gi÷a chÝnh biÕn, nh−ng qu¶ thùc ch−a hay ®Õn møc tËn cïng”. §iÒu ®ã so víi viÖc Cao BØnh v.v ra søc ®em sù biÕn ®æi cña thi ca Nguyªn Hßa quy vµo ph¹m trï “chÝnh biÕn”, th¸i ®é kh¸c nhau râ rµng. H¬n thÕ n÷a, ®èi víi Tèng thi mµ ng−êi ®−¬ng thêi coi th−êng, cuèn s¸ch nµy còng biÖn hé thªm cho nã r»ng: “§êi Tèng coi träng “biÕn” chø kh«ng coi träng “chÝnh”; cæ thi, ca hµnh, ho¹t kª, nghÞ luËn lµ së tr−êng cña nã, nã biÕn ¶o v« cïng, v−ît ®êi chÝnh lµ ë chç ®ã. Ng−êi muèn ®em bµn luËn §−êng thi ®Ó luËn bµn ®êi Tèng, th× ch¼ng kh¸c g× dïng lêi trong s¸ch Trung dung ®Ó gi¶i nghÜa L·o (Tö), nh− vËy lµ ch−a thÓ gi¶i thÝch L·o (Tö) vËy”. Cã thÓ thÊy, Høa Häc Di ®· muèn b¶o vÖ ®Þa vÞ chÝnh t«ng thêi H¸n Ngôy, ThÞnh §−êng, nh−ng l¹i kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn tÝnh hîp lý lÞch sö cña sù biÕn ®æi th¬ ca, bÞt kÝn lç hæng, nhäc søc ®au lßng. §−êng thi häc c¸ch ®iÖu luËn ®· b−íc thªm b−íc n÷a, ®Õn giíi h¹n cuèi cïng sinh mÖnh cña nã, vÒ mÆt lý luËn nã ®i theo h−íng gi¶i thÓ, lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái. Trªn ®©y ®· chó träng m« t¶ diÔn biÕn lý luËn cña th¬ ca, kú thùc thµnh tùu cña §−êng thi häc ®êi Minh lµ nhiÒu ph−¬ng diÖn. Sau khi ng−êi ®êi Minh kÕ tiÕp ®êi Tèng, tiÕn hµnh bæ sung chØnh lý trªn quy m« lín ®èi víi biÖt tËp cña ng−êi ®êi §−êng, ®ång thêi b¾t ®Çu cã ý thøc hîp biªn in Ên mét sè thi tËp cña c¸c t¸c gia, ®Ó tiÖn lîi cho viÖc b¶o tån vµ l−u truyÒn. Gièng nh− cuèn §−êng nh©n thi tËp b¶n ch÷ ®ång gåm 50 lo¹i in Ên vµo kho¶ng niªn hiÖu Ho»ng TrÞ, ChÝnh §øc, cuèn §−êng b¸ch gia thi do Chu C¶nh biªn tËp kho¶ng niªn hiÖu Gia TÜnh, ®Òu lµ thµnh qu¶ quan träng cña thêi kú nµy. NÕu nh− nãi, niªn hiÖu Gia TÜnh trë vÒ tr−íc ng−êi ta phÇn nhiÒu lªn c¬n sèt víi thi tËp cña thi nh©n tr−íc niªn hiÖu §¹i LÞch, th× tõ niªn hiÖu V¹n LÞch vÒ sau b¾t ®Çu coi träng ghi chÐp biªn tËp t¸c phÈm cña thi nh©n thêi kú Trung V·n §−êng. Mét lo¹t hîp tËp cña ng−êi ®êi §−êng do Mao TÊn HÊp biªn tËp hiÖu ®Þnh ®· chøng tá thµnh tÝch vÒ ph−¬ng diÖn nµy. “TuyÓn häc” ®êi Minh còng t−¬ng ®èi ph¸t ®¹t, gÇn tr¨m tuyÓn b¶n cßn l−u truyÒn ®Õn nay. Trong ®ã cã vùng biªn thi ca quy m« lín, nh− §−êng thi kû cña Ng« Quan 170 quyÓn, §−êng thi lo¹i uyÓn cña Tr−¬ng Chi T−îng 200 quyÓn, Tø §−êng vùng thi cña Ng« KhuyÕn Häc 190 quyÓn, Th¹ch 245

Th−¬ng §−êng thi tuyÓn cña Tµo Häc Thuyªn 110 quyÓn; cã tr−íc t¸c biªn so¹n nh»m tuyªn d−¬ng môc ®Ých luËn thi cña mét nhµ, nh− §−êng thi phÈm vùng vµ §−êng thi chÝnh thanh cña Cao BØnh ph¶n ¸nh quan ®iÓm cña nh÷ng nhµ c¸ch ®iÖu luËn thêi kú ®Çu vÒ nguyªn l−u chÝnh biÕn cña §−êng thi, §−êng thi tuyÓn cña Lý Phµn Long (trÝch xuÊt tõ cuèn Cæ kim thi san cña «ng) ®¹i diÖn cho quan ®iÓm “thi tÊt ThÞnh §−êng” cña TiÒn hËu ThÊt tö, Thi quy cña Chung Tinh vµ §µm Nguyªn Xu©n thÓ hiÖn t×nh vÞ thanh u quû qu¸i cña thi ph¸i C¸nh L¨ng, Thi kÝnh cña Lôc Thêi Ung th× l¹i tiÕp cËn chñ tr−¬ng coi träng “tù nhiªn ch©n thó” (høng thó ch©n thµnh tù nhiªn) thi nh©n ph¸i C«ng An; l¹i cã mét sè t¸c phÈm chó träng ph©n tÝch lý gi¶i, h−íng dÉn th−ëng thøc, §−êng thi gi¶i cña §−êng Nh÷ Tu©n, §−êng thi tuyÓn m¹ch héi th«ng b×nh l©m cña Chu §×nh, §−êng thi trùc gi¶i cña DiÖp Hy Ngang, §−êng thi ph©n lo¹i b×nh tÝch th»ng xÝch cña Tõ Dông Ng« v.v, còng ®Òu l−u hµnh mét thêi, cã thÓ nãi lµ lãng l¸nh lãa m¾t. L¹i mét ®Æc s¾c cña tuyÓn b¶n ng−êi ®êi Minh lµ b×nh ®iÓm kÕt hîp. S¸ch b×nh ®iÓm §−êng thi kh«ng ph¶i b¾t ®Çu ë ®êi Minh, ThÊt gia thi b×nh cña L−u Thêi ¤ng cuèi Tèng, Doanh Khuª luËt tóy cña Ph−¬ng Håi ®Çu ®êi Nguyªn lµ ngän nguån cña nã. Næi tiÕng mét thêi nh− Lý Méng D−¬ng, D−¬ng ThËn, Lý ChÝ, Chung Tinh v.v, ®Òu cã b×nh ®iÓm §−êng thi l−u truyÒn ë ®êi (còng cã gi¶ th¸c danh nghÜa, thùc ra lµ qua tay ng−êi kh¸c), c¸c t¸c phÈm tËp luËn, vùng b×nh còng l−u hµnh réng r·i, cã t¸c dông tÝch cùc ®èi víi viÖc duyÖt ®äc vµ th−ëng thøc §−êng thi phæ cËp. Cuèi cïng, cÇn ph¶i ®Æc biÖt nh¾c ®Õn cuèn §−êng ©m thèng liªm cña Hå ChÊn Hanh cuèi ®êi Minh. S¸ch nµy gåm 1.033 quyÓn, biªn chÐp th¬ cña thi nh©n ®êi §−êng - Ngò ®¹i theo thêi ®¹i tr−íc sau, d−íi tªn c¸c t¸c gia ®Òu cã phô chÐp tiÓu truyÖn, tËp b×nh, xøng ®¸ng ®−îc coi lµ mét lÇn tæng vùng t¸c phÈm thi ca cña ng−êi ®êi §−êng. Bé phÇn Quý liªm trong ®ã chuyªn chÐp t− liÖu nghiªn cøu vÒ §−êng thi, chia ra 7 ch−¬ng tiÕt lµ lµ “thÓ lÖ”, “ph¸p vi”, “b×nh vùng”, “l¹c th«ng”, “hç tiªn”, “®µm tïng”, “tËp lôc”; tËp hîp thµnh qu¶ nghiªn cøu cña tiÒn nh©n tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau, chØnh lý s¾p xÕp thªm, lµm c«ng t¸c quy n¹p b−íc ®Çu cho §−êng thi häc cæ ®iÓn. Sù xuÊt hiÖn cña §−êng ©m thèng liªm dù b¸o viÖc nghiªn cøu §−êng thi trªn c¬ së khai hoa toµn diÖn ë ®êi Minh, sÏ b−íc vµo ®i s©u t×m tßi vµ tæng kÕt mét c¸ch hÖ thèng, ®ã chÝnh lµ nhiÖm vô lÞch sö mµ ng−êi ®êi Thanh sÏ g¸nh v¸c. 246

IV. Thêi kú tæng kÕt cña §−êng thi häc (®êi Thanh vµ D©n quèc) §êi Thanh lµ thêi kú tæng kÕt toµn bé v¨n hãa cæ ®¹i cña Trung Quèc, §−êng thi häc còng kh«ng ph¶i lµ ngo¹i lÖ. B¶n th©n tõ “tæng kÕt” bao gåm hµm nghÜa song trïng ®· cã ý nghÜa tËp ®¹i thµnh, còng mang ý vÞ kÕt thóc, cuèi cïng. §−êng thi häc cæ ®iÓn ë ®êi Thanh ®· ®¹t tíi tr×nh ®é tËp ®¹i thµnh, ®ång thêi còng ®¹t ®Õn giíi h¹n cùc ®iÓm sinh mÖnh cña m×nh. ThÕ nh−ng, chung kÕt lÞch sö nµy l¹i cã quy luËt diÔn tiÕn cña b¶n th©n nã. §¹i thÓ mµ nãi, ®Çu ®êi Thanh (kho¶ng niªn hiÖu ThuËn TrÞ, Khang Hy), gi÷a ®êi Thanh (kho¶ng niªn hiÖu Cµn Long, Gia Kh¸nh) vµ cuèi ®êi Thanh (sau chiÕn tranh Nha phiÕn), lµ ba chÆng ph¸t triÓn cña nã. Nh÷ng n¨m ®Çu ®êi Thanh, kÕ tiÕp sù gi¶i thÓ cña §−êng thi häc c¸ch ®iÖu luËn thêi V·n Minh, lý luËn thi ca mÊt ®i trung t©m thèng nhÊt, ng−êi ta µo µo h−íng tíi nh÷ng ph−¬ng diÖn kh¸c nhau ®Ó thùc hiÖn nh÷ng t×m tßi míi, mét thêi liÒn xuÊt hiÖn c¶nh t−îng s«i ®éng cña nh÷ng kiÕn gi¶i tranh luËn lÉn nhau. Cã ng−êi tiÕp nhËn d− ba t×nh c¶m cña “Minh ThÊt tö”, tiÕp tôc suy t«n th¬ thêi ThÞnh §−êng mµ Lý, §ç lµm ®¹i diÖn, nh− Cè Viªm Vâ, Chu Di T«n, Mao Tiªn Th− v.v; cã ng−êi mong muèn ®¶ ph¸ sù bã buéc cña c¸ch ®iÖu luËn, nghiªng vÒ ®Ò x−íng Tèng thi ®Ó më ra con ®−êng cña th¬, nh− TiÒn Khiªm Ých, Hoµng T«ng Hy, DiÖp NhiÕp v.v; cã ng−êi ®· kh«ng tháa m·n víi b¾t ch−íc ThÞnh §−êng, l¹i kh«ng t¸n thµnh t¶n v¨n hãa cña Tèng thi, mµ chuyÓn sang t«n sïng th¬ cña ph¸i ¤n - Lý thêi V·n §−êng, nh− Phïng Ban, Ng« Kiªu, H¹ Th−êng v.v; cã ng−êi vÉn t«n sïng ThÞnh §−êng, nh−ng cè tr¸nh rËp khu«n theo c¸ch thøc cò cña ng−êi ®êi Minh, chuyÓn sang theo ®uæi thi phong thanh u cæ ®¹m cña thi ph¸i V−¬ng - M¹nh, nh− V−¬ng SÜ Trinh; l¹i cã ng−êi cè chÊp ph¸ bá c¸nh cöa, gi÷ ng«n luËn tù m×nh thµnh mét nhµ, nh− V−¬ng Phu Chi. Nh÷ng xu h−íng kh¸c nhau ®· n¶y sinh ng«n luËn t− t−ëng kh¸c nhau, tranh luËn lÉn nhau, c«ng kÝch lÉn nhau, tr¨m mµu ngµn s¾c, qu¶ lµ rÊt tuyÖt. Trong thêi gian nµy tuy kh«ng x©y dùng ®−îc hÖ thèng §−êng thi häc hoµn chØnh, nh−ng l¹i cã nhiÒu s¸ng t¹o vÒ quan niÖm, viÖc t×m tßi vÊn ®Ò ngµy cµng ®i s©u, ®· tÝch lòy tµi liÖu cho viÖc tæng kÕt cña giai ®o¹n sau tiÕn thªm mét b−íc. 247

Trong c¸c nhµ thi luËn ®Çu ®êi Thanh, ë ®©y cÇn ph¶i chó träng ®Ò cËp mét chót ®Õn DiÖp NhiÕp vµ V−¬ng SÜ Trinh. DiÖp NhiÕp luËn thi, gi÷ quan ®iÓm “nguyªn l−u, b¶n m¹t, chÝnh biÕn, thÞnh suy tuÇn hoµn lÉn nhau”, còng chÝnh lµ nãi, «ng kh«ng t¸n thµnh chñ tr−¬ng ph©n c¾t mét c¸ch tuyÖt ®èi “chÝnh” vµ “biÕn”, cho “chÝnh” lµ thÞnh, “biÕn” lµ suy cña thi luËn truyÒn thèng, mµ cho r»ng chÝnh biÕn thÞnh suy chuyÓn hãa lÉn nhau, “chØ cã chÝnh dÇn dÇn suy, th× biÕn míi cã thÓ më ra thÞnh”, kh¼ng ®Þnh tõ gèc rÔ tÝnh chÊt lÞch sö tÊt nhiªn cña biÕn ®æi v¨n häc. C¨n cø vµo kiÕn gi¶i nµy, «ng kiªn quyÕt ph¶n ®èi luËn ®iÖu häc thi chØ coi träng H¸n Ngôy, ThÞnh §−êng cña “Minh ThÊt tö”, nhÊn m¹nh r»ng: “C¸c nhµ th¬ thêi ThÞnh §−êng, chØ biÕt kh«ng ph¶i lµ cæ thi H¸n Ngôy, t«i cho r»ng ®êi §−êng cã cæ thi. NÕu lµ m« pháng thanh ®iÖu c©u ch÷ cña thêi H¸n Ngôy, vËy H¸n Ngôy cã th¬ mµ ®êi §−êng kh«ng cã cæ thi vËy.” §ång d¹ng, còng chÝnh v× th¬ ThÞnh §−êng truyÒn ®Õn sau niªn hiÖu §¹i LÞch ngËp trµn lêi lÏ cò kü, míi cã ng−êi thêi Trung V·n §−êng mµ Hµn Dò ®øng ®Çu “khëi ®Çu söa sang nã”, “®æi d©y ®µn cho cµng thªm c¨ng”, khiÕn cho vËn mÖnh cña th¬ ®−îc chÊn h−ng l¹i. Cho ®Õn ng−êi ®êi Tèng, “t×nh c¶m vµ hµnh ®éng ngµy cµng ®−îc gîi më, kÕt nèi tung hoµnh, ph¸t huy kh«ng bÝ Èn d− thõa... Nh− th¬ cña T« Thøc, c¶nh giíi cña nã ®Òu khai th¸c nh÷ng ®iÒu ch−a tõng cã x−a nay, thiªn ®Þa v¹n vËt, vui c−êi m¾ng giËn, kh«ng c¸i g× lµ kh«ng ®−îc móa may ë ®Çu ngßi bót, ... . §ã chÝnh lµ biÕn ®æi lín sau Hµn Dò, nh−ng ®· thÞnh hÕt møc råi.” [ë trªn ®Òu xem Nguyªn thi] T− t−ëng kh«ng ®èi lËp gi÷a §−êng thi vµ Tèng thi, ng−îc l¹i cho Tèng thi lµ sù ph¸t triÓn hîp lý cña §−êng thi, kh«ng nghi ngê lµ lµ sù ch©m biÕm m¹nh mÏ ®èi víi c¸ch ®iÖu luËn. Liªn hÖ lÉn nhau víi ®iÒu ®ã, DiÖp NhiÕp chó ý ®Æc biÖt ®èi víi thi ca Trung §−êng - chiÕc cÇu nèi liÒn hai ®êi §−êng Tèng. Trong cuèn B¸ch gia §−êng thi tù, «ng gäi Trung §−êng lµ “mÊu chèt quan träng” cña “vËn mÖnh thi ca x−a nay”, theo «ng chÝnh lµ do trong kho¶ng niªn hiÖu Trinh Nguyªn, Nguyªn Hßa, c¸c nhµ th¬ nh− Hµn (Dò), LiÔu (T«ng Nguyªn), Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) v.v “®«ng ®¶o ®ua nhau næi lªn”, “c¸c con ®−êng ®−îc më mang s©u réng”, “tõ ®ã mµ ©m ®iÖu, phong c¸ch, thanh ©m, t×nh c¶m cña th¬ bÝ hiÓm kú l¹”, biÕn hãa ngµy cµng míi mÎ. Do ®ã tiÕn mét b−íc ®o¸n r»ng: “Trung ë ®©y lµ trung cña tr¨m ®êi x−a nay, chø kh«ng ph¶i cã ®iÒu ®éc ®¾c cña ®êi §−êng mµ gäi lµ 248

trung”, “ngµn v¹n n¨m vÒ sau, kh«ng thÓ tõ ®ã mµ cho lµ ®øt ®o¹n”. Tõ Nghiªm Vò, Cao BØnh ®Õn “Minh ThÊt tö”, ®Òu hÕt søc suy t«n ThÞnh §−êng lµ tr×nh ®é cao nhÊt cña nghÖ thuËt thi ca, chØ cã DiÖp NhiÕp gäi Trung §−êng lµ “kho¶ng gi÷a bÇu trêi cña vËn mÖnh thi ca”, chøng tá søc quan s¸t th©m thóy cña «ng víi t− c¸ch lµ nhµ v¨n häc sö. §−êng Tèng nhÊt nguyªn vµ chó träng Trung §−êng ®· cÊu thµnh hai ý nghÜa quan träng to lín trong quan niÖm §−êng thi cña DiÖp NhiÕp, còng x¸c lËp cét trô lý luËn cho §−êng thi häc tõ ph¸i t«ng Tèng ®Õn ph¸i tÝnh linh ë ®êi Thanh. Còng kh«ng tháa m·n víi c¸ch ®iÖu luËn cña “Minh ThÊt tö”, song lý luËn thi ca cña V−¬ng SÜ Trinh l¹i rÏ sang mét ng¶ kh¸c. Theo «ng, c¨n bÖnh cña c¸ch ®iÖu luËn kh«ng ph¶i ë sïng th−îng ng−êi ®êi §−êng, mµ ë b¾t ch−íc mét c¸ch m¸y mãc khÝ c¸ch, thanh ®iÖu cña th¬ ThÞnh §−êng, ch−a thÓ n¾m b¾t ®−îc tinh thÇn cña thi ca. ¤ng tõng m« t¶ ý ®å biªn tuyÓn §−êng hiÒn tam muéi tËp r»ng: “Ta ghÐt nh÷ng ng−êi trªn ®êi hïa nhau theo ThÞnh §−êng, nh−ng biÕt c©u häc lµ cæng trêi vêi vîi, ¸o mò cña v¹n quèc, mµ l¹i tù cho m×nh lµ cao ®Ñp, tù cho lµ tr¸ng lÖ, th× c¨n cø trong ®ã, kh«ng chót sinh khÝ, v× thÕ biªn tuyÓn Tam muéi tËp. Ph¶i lµm lé râ ch©n diÖn môc cña §−êng thi cho ng−êi ®êi xem, ®Ó thÊy th¬ cña thêi ThÞnh §−êng vèn kh«ng ph¶i c¸i x¸c kh«ng, tói rçng, mµ trong ®ã Èn chøa phong l−u, bao hµm v¹n vËt, b¶n th©n ®ñ ®Ó gép c¶ c¸i hay cña c¸c nhµ th¬ tr−íc sau.” [Nhiªn ®¨ng ký v¨n] VËy th×, c¸i gäi lµ ch©n diÖn môc, ch©n tinh thÇn cña §−êng thi lµ c¸i g×? V−¬ng SÜ Trinh gäi nã lµ “thÇn vËn”, tøc lµ c¸i t×nh vÞ tù nhiªn kú diÖu, hµm sóc th©m thóy th−êng cã trong t¸c phÈm thi ca cña ng−êi ®êi §−êng, ý vÞ s©u s¾c mµ l¹i khã nãi râ ra ®−îc. ThuyÕt “thÇn vÞ” b¾t nguån tõ “thi vÞ” cña T− Kh«ng §å vµ “høng thó” cña Nghiªm Vò, ®iÒu mµ nã chó ý lµ vÊn ®Ò “h×nh nhi th−îng” cña nghÖ thuËt thi ca mµ c¸c nhµ c¸ch ®iÖu luËn ®êi Minh coi nhÑ, ®iÒu ®ã qu¶ thùc ®· bæ cøu sù thiªn lÖch vµ thãi tËt cña c¸ch ®iÖu luËn. ThÕ nh−ng, V−¬ng SÜ Trinh khi cæ xóy thuyÕt “thÇn vËn”, ®· nhÊn m¹nh qu¸ møc sù siªu tho¸t kh«ng linh cña thÇn vËn thi ca, nªn kh«ng tr¸nh khái nghiªng vÒ mét cùc ®oan kh¸c. §−êng hiÒn tam muéi tËp cña «ng tuyÓn chän th¬ cña thi nh©n ThÞnh §−êng, coi hai nhµ th¬ V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn ®øng ®Çu, bé phËn ngò ng«n cæ thi trong Cæ thi tuyÓn cña «ng, tõ Trung §−êng vÒ sau chØ chÐp hai nhµ th¬ Vi øng VËt, LiÔu T«ng Nguyªn, ë ®ã 249

®Òu cã thÓ trém thÊy ®−îc nh÷ng ®iÒu thó vÞ riªng. Ng−êi ®êi sau phª b×nh «ng “chuyªn lÊy xung hßa ®¹m viÔn lµ chñ, kh«ng muèn lÊy hïng vÜ s©u réng lµm t«ng... §ã lµ hËu duÖ cña H÷u Thõa (V−¬ng Duy), chø kh«ng ph¶i ©m thanh kÕ thõa cña Lý (B¹ch), §ç (Phñ)” [¤ng Ph−¬ng C−¬ng: ThÊt ng«n tam muéi cö ngung], kh«ng thÓ nãi kh«ng cã c¨n cø. Thi luËn cña «ng trong §−êng thi häc thuéc ph¸i t«ng §−êng tr−íc sau bÞ coi lµ ®iÖu riªng, nguyªn nh©n chÝnh lµ ë ®©y. Sau khi tr¶i qua “b¸ch gia tranh minh” ng¾n ngñi ®Çu ®êi Minh, ®Õn gi÷a ®êi Thanh, §−êng thi häc cæ ®iÓn chÝnh thøc b−íc vµo giai ®o¹n tæng kÕt, tr−íc sau xuÊt hiÖn ba hÖ thèng t«ng §−êng, t«ng Tèng vµ coi träng “tÝnh linh”, ThÈm §øc TiÒm, ¤ng Ph−¬ng C−¬ng, Viªn Mai vµ TriÖu Dùc lÇn l−ît lµ ®¹i diÖn cña nã. ThÈm §øc TiÒm lµ tËp ®¹i thµnh cña c¸ch ®iÖu luËn, «ng bµn vÒ th¬ t«n sïng ThÞnh §−êng, coi träng Lý §ç, chª bai Tèng Nguyªn, bµn nhiÒu ®Õn c¸ch thøc, thanh ®iÖu, cã quan hÖ kÕ thõa râ rµng víi “Minh ThÊt tö”. Nh−ng «ng còng cã nh÷ng ph¸t triÓn vµ tu chØnh träng ®¹i ®èi víi c¸ch ®iÖu luËn truyÒn thèng. §Çu tiªn, «ng kh«ng bµn luËn mét c¸ch ®éc lËp c¸ch ®iÖu thi ca nh− ng−êi ®êi Minh, mµ cã ý x©u chuçi c¸ch ®iÖu víi “thi gi¸o” l¹i víi nhau. S¸ch ThuyÕt thi tèi ng÷ khai t«ng minh nghÜa ch−¬ng thø nhÊt ®· tr×nh bµy râ tÝnh quan träng cña “thi gi¸o”, ®ßi hái häc gi¶ kh«ng thÓ bã hÑp ë “Tam §−êng chi c¸ch” (phong c¸ch cña §−êng thi ë ba thêi kú), mµ nªn “ng−îc lªn ®Çu nguån tËn cïng cña nã”, “truy nguyªn ng−ìng väng Phong Nh·, thi ®¹o míi t«n quý”. §· coi “thi gi¸o” lµ c¨n b¶n cña s¸ng t¸c, th× c¸ch ®iÖu còng kh«ng thÓ kh«ng liªn quan ®Õn nçi lßng vµ tµi n¨ng cña thi nh©n. Tèi ng÷ viÕt: “C¸c nhµ th¬ V−¬ng Duy, Lý H©n, Th«i Thù, Tr−¬ng VÞ, Cao ThÝch, SÇm Tham, phÈm chÊt ®· cao, l¹i giµu ý vÞ s©u xa, v× thÕ lµ chÝnh thanh.” “§ç Phñ víi tµi cao hiÓu réng, khÝ lùc lín lao v−ît c¶ hä... ®−îc xem lµ ®¹i thµnh, ®ã ch¼ng ph¶i lµ lêi s¸o rçng vËy.” L¹i nãi: “§äc th¬ Th¸i B¹ch (Lý B¹ch), nh− thÊy nhÑ nhµng thanh tho¸t, ®äc th¬ ThiÕu L¨ng (§ç Phñ), nh− thÊy tÊm lßng lo n−íc th−¬ng ®êi cña «ng. Cho cuéc ®êi kh«ng dung ta, r»ng mÕn tµi nh− kh¸t n−íc, ®ã lµ th¬ cña X−¬ng Lª (Hµn Dò) vËy; vui c−êi m¾ng giËn, phong l−u nho nh·, ®ã lµ th¬ cña §«ng Pha (T« Thøc) vËy. Trë xuèng ®Õn Gi¶ §¶o, Lý §ång v.v, nhÆt mét ch−¬ng mét c©u cña hä, kh«ng thÓ kh«ng cã c¸i cña Gi¶ §¶o, Lý §ång cßn sãt l¹i. Gièng nh− vËy liªn hÖ nh©n phÈm ®Ó nghiªn cøu phong c¸ch thi ca, b¶n th©n kh«ng thÓ 250

cã thãi xÊu b¾t ch−íc c©u ch÷. Thø n÷a, ThÈm §øc TiÒm coi träng c¸ch ®iÖu, nh−ng l¹i kh«ng coi nhÑ thÇn vËn. Trong cuèn Trïng ®Ýnh §−êng thi biÖt tµi tËp tù, «ng nãi r»ng, c¸c b−íc lµm th¬ ph¶i “tr−íc hÕt xem xÐt t«ng chØ, råi ®Õn luËn thÓ tµi, råi ®Õn luËn ©m tiÕt, råi ®Õn luËn thÇn vËn, nh−ng tÊt c¶ quy vÒ trung chÝnh hßa b×nh.” Khi bµn vÒ c¸ch thøc lµm th¬, «ng ph¶n ®èi “tö ph¸p” (c¸ch thøc phi t¸i sinh), chñ tr−¬ng “lµm ®iÒu kh«ng thÓ kh«ng lµm, dõng l¹i ë c¸i chç kh«ng thÓ kh«ng dõng, mµ lªn bæng xuèng trÇm theo nhau, kÕ thõa chuyÓn hãa ®¾p ®æi nhau, tù thÇn minh biÕn hãa ë trong ®ã”; khi luËn thi c¸ch t«n sïng “hån nhiªn thiªn thµnh”, cho lµ “hån hËu s¸ng sña”, nguyªn khÝ kÕt thµnh, míi ®äc th× kh«ng thÊy hay, nh−ng l©u th× thÊy ý vÞ cña nã, g©n cèt në nang, ý thó d¹t dµo, ®ã lµ th−îng thõa.” [§Òu xem §−êng thi biÖt tµi tËp phµm lÖ], ®· chøng tá dÊu vÕt hÊp thô thÇn vËn luËn. Ngoµi ra, «ng luËn thi suy t«n ThÞnh §−êng, nh−ng còng kh«ng vøt bá Trung §−êng vÒ sau. §−êng thi biÖt tµi tËp nguyªn tù võa xuÊt hiÖn ®· nãi râ: “Cã th¬ cña ®êi §−êng, tÊt c¶ nh÷ng thø cßn l−u truyÒn ®Õn nay, ngoµi ®¹i gia, danh gia ra, th× lµ ®−êng ven lèi rÏ, còng cã bé mÆt tinh thÇn l−u hµnh trong ®ã, kh«ng thÓ coi chÝnh biÕn thÞnh suy kh¸c nhau, nh−ng biÕn c¸i vµ c¸i suy lµ cã thÓ bá hÕt.” Khi trïng ®Ýnh (söa sang l¹i) s¸ch nµy, «ng l¹i bæ sung thªm “S¬ §−êng Tø kiÖt”, th¬ phóng dô cña B¹ch (C− DÞ), Phã (?), th¬ Nh¹c phñ cña Tr−¬ng (TÞch), V−¬ng (KiÕn), th¬ cña Tr−êng C¸t v.v, ®Òu cã kh¼ng ®Þnh thªm [Xem Trïng ®Ýnh §−êng thi biÖt tµi tËp tù], tõ ®ã mµ khiÕn cho tuyÓn b¶n nµy khi v−ît ra khái phong c¸ch thi ca cña Lý, §ç kiÓu “k×nh ng− bÝch h¶i” (c¸ k×nh ë biÓn xanh), “cù nhÉn ma thiªn” (®ao lín mµi lªn trêi), cã thÓ nh×n l¹i c¶ c¸c l−u ph¸i thi ca kh¸c, trë thµnh mét lo¹i ®−êng lèi t−¬ng ®èi réng r·i, ¶nh h−ëng t−¬ng ®èi lín trong tuyÓn b¶n §−êng thi thêi ®¹i cò. So s¸nh víi luËn ®iÖu “thi tÊt ThÞnh §−êng” cña ng−êi ®êi Minh, th× th¸i ®é nµy cña «ng mét c¸ch tù nhiªn lµ th«ng ®¹t h¬n rÊt nhiÒu. Tãm l¹i, ThÈm §øc TiÒm trªn c¬ së cña c¸ch ®iÖu luËn, ®· tæng hîp nªn thuyÕt thÇn vËn, thuyÕt tÝnh linh vµ “thi gi¸o” cña Nho gia, x©y dùng nªn mét hÖ thèng khÐp kÝn th«ng suèt. §−êng thi häc ph¸i t«ng §−êng ®Õn tay «ng míi ®−îc coi lµ ®· hoµn thµnh viÖc x©y dùng toµn bé vÒ mÆt lý luËn. Ng−êi kÕ tiÕp ThÈm §øc TiÒm mµ næi lªn lµm minh chñ thi ®µn Viªn Mai, chñ t−íng cña thuyÕt tÝnh linh. Viªn Mai chó träng tÝnh linh, v× thÕ mµ m¹t s¸t 251

tÊt c¶ c¸c nhµ t«ng §−êng, t«ng Tèng. ¤ng nãi: “Th¬ ph©n §−êng, Tèng, ®Õn nay mäi ng−êi vÉn cßn nghiªm chØnh tu©n theo, kh«ng biÕt th¬ ®ã lµ tÝnh t×nh cña con ng−êi, §−êng Tèng ®ã lµ quèc hiÖu cña ®Õ v−¬ng, tÝnh t×nh cña con ng−êi lÏ nµo v× quèc hiÖu mµ chuyÓn di ®−îc!” L¹i nãi: “Nh÷ng kÎ «m lÊy Lý, §ç ®Ó lªn mÆt víi ng−êi mµ ch©n tay vông vÒ, th× gäi lµ kÎ «m ch©n quyÒn quý; nh÷ng kÎ m« pháng V−¬ng, M¹nh ®Ó cao ng¹o mµ kh«ng ®Õn n¬i ®Õn chèn, th× gäi lµ lò kiªu c¨ng bÇn tiÖn; nh÷ng kÎ më måm nãi ThÞnh §−êng vµ thÝch dïng vËn ®iÖu cña cæ nh©n, th× gäi lµ con rèi diÔn kÞch; v× thÕ nh÷ng kÎ cã ý b−íc vµo lèi ®i l¹nh lÏo cña ng−êi ®êi Tèng, th× gäi lµ kÎ xin ¨n chuyÓn nhµ; nh÷ng kÎ thÝch “®iÖp vËn” (lÆp l¹i vËn ®iÖu), “thø vËn” (tiÕp nèi vËn ®iÖu) nãi l¶m nh¶m, th× gäi lµ bµ giµ nhµ quª l«i th«i r¾c rèi; nh÷ng kÎ mét ch÷ mét c©u còng cã lai lÞch, th× gäi lµ cöa hµng ®å cæ.” [§Òu xem Tïy Viªn thi tho¹i] ThÕ nh−ng Viªn Mai tuy phª ph¸n bµi b¸c häc thuyÕt cña c¸c nhµ, nh−ng b¶n th©n kh«ng m« t¶ mét c¸ch hÖ thèng vÒ §−êng thi. Ng−êi øng dông thuyÕt tÝnh linh vµo nghiªn cøu §−êng thi häc lµ TriÖu Dùc, b¹n tèt cña «ng. Quan ®iÓm thi ca cña TriÖu Dùc vµ Viªn Mai nh− nhau, ra søc chó träng s¸ng t¹o míi, kh«ng c©u nÖ c¸ch thøc b×nh th−êng. Cuèn ©u B¾c thi tho¹i mµ «ng tr−íc t¸c tËp trung b×nh luËn 10 t¸c gia lín, tõ §−êng Tèng ®Õn Minh Thanh ®Òu cã, chøng tá t− t−ëng “ng−êi tµi thay nhau xuÊt hiÖn” cña «ng(7). Trong ®ã c¸c t¸c gia ®−îc tuyÓn ë hai triÒu §−êng Tèng lµ Lý B¹ch, §ç Phñ, B¹ch C− DÞ, T« Thøc, Lôc Du, tÝnh ra ThÞnh §−êng, Trung §−êng vµ ®êi Tèng, mçi thêi kú lµ hai t¸c gia, chÝnh lµ sù thÓ hiÖn cña chñ tr−¬ng dung hîp §−êng Tèng cña nh÷ng nhµ tÝnh linh luËn. Bµn luËn vÒ së tr−êng th¬ §ç Phñ cña «ng, kh«ng t¸n thµnh ý kiÕn tr−íc nay ®¬n thuÇn quy vÒ nguyªn nh©n khÝ c¸ch hoÆc häc lùc, ca ngîi b¶n lÜnh thùc sù cña thi nh©n lµ ë “t− lùc trÇm hËu” (søc m¹nh cña t©m t− s©u dµy), xem ra ngÉm ra lµ thÈm thÊu mét tÇng so víi ng−êi kh¸c, ®ã lµ “ra khái ®iÒu cè h÷u cña tÝnh linh”. Bµn vÒ th¬ cña Hµn Dò, th× kh¼ng ®Þnh thµnh tùu mµ «ng giµnh ®−îc vÒ mÆt më réng c¶nh giíi kú hiÓm cña th¬ §ç Phñ, nh−ng l¹i phª b×nh «ng “chuyªn lÊy ®ã ®Ó h¬n ng−êi, v× thÕ cã lóc thÊy dÊu vÕt ®Ïo gät”, kh«ng nh− §ç Phñ khÐo ë chç “n¬i ®Õn cña tµi n¨ng vµ t− t−ëng t×nh c¶m, ngÉu nhiªn mµ ®¹t ®−îc”. Bµn luËn vÒ sù cao thÊp cña th¬ Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) víi th¬ Hµn (Dò), M¹nh (Giao), cho r»ng “th¬ gèc ë tÝnh t×nh, nªn coi tÝnh t×nh lµ chñ. C¸i kú l¹, vÉn cßn ®øng 252

sau tranh nan ®Êu hiÓm gi÷a tõ có, khiÕn ng−êi ta sî h·i trßn m¾t, kh«ng d¸m liÕc nh×n, mµ ý vÞ cßn thiÕu; c¸i b×nh dÞ, phÇn nhiÒu xóc c¶nh sinh t×nh, nh©n sù khëi ý, nh×n c¶nh vËt tr−íc m¾t mµ miÖng ®äc ra lêi th¬, tù th©n cã thÓ thÈm thÊu lßng ng−êi, ý vÞ s©u s¾c - ®ã chÝnh lµ ®iÒu Nguyªn (ChÈn), B¹ch (C− DÞ) h¬n Hµn (Dò), M¹nh (Giao).” Nh÷ng lêi nghÞ luËn ®ã, cïng nhau qu¸n xuyÕn chñ tr−¬ng “th¬ gèc ë tÝnh t×nh”, ngoµi ph¸i t«ng §−êng, t«ng Tèng truyÒn thèng ra, tù lËp thµnh ngän cê, ®Æc biÖt lµ ng−êi bµn luËn c¨n cø vµo nguyªn t¾c nµy ®Ó b×nh luËn hai ph¸i lín cña thi ®µn Nguyªn Hßa, n©ng thµnh tùu thi ca cña B¹ch C− DÞ, Nguyªn ChÈn ®Õn møc cao h¬n Hµn Dò, M¹nh Giao, cµng lµ sù hiÓu s©u biÕt réng, nãi ®iÒu tiÒn nh©n ch−a nãi. §−êng thi häc ph¸i tÝnh linh cã thÓ tù thµnh hÖ thèng, cïng tån t¹i víi ph¸i t«ng §−êng, t«ng Tèng, nguyªn nh©n chÝnh lµ ë ®©y. ThÕ nh−ng, so s¸nh mµ nãi, c¸c nhµ tÝnh linh luËn chñ tr−¬ng qu¸n th«ng §−êng Tèng, coi träng t¸c dông kÕ thõa ®êi tr−íc më h−íng ®êi sau cña th¬ Trung §−êng, tùa nh− tiÕp cËn víi ph¸i t«ng Tèng. ¤ng Ph−¬ng C−¬ng ng−êi cïng thêi nh−ng sau mét chót so víi Viªn Mai, TriÖu Dùc ®· tæng kÕt cho §−êng thi häc ph¸i t«ng Tèng. ¤ng Ph−¬ng C−¬ng sèng ë gi÷a thêi h−ng thÞnh cña häc ph¸i Cµn Gia, d− phong ®Òu tõng tiÕp xóc, luËn thi t«n sïng chÊt thùc, cæ xóy dùa vµo ch©n tµi thùc häc ®Ó chÊn h−ng thi ®¹o. ¤ng coi träng Tèng thi lµ v× “diÖu c¶nh cña th¬ Tèng ë chç thùc”, kh«ng chØ luËn sù tinh th©m, cã thÓ kh¶o cø, m« t¶ tr¹ng th¸i sù vËt còng “kh¾c s©u vµo trong, thùc ch¼ng ph¶i ®iÒu cña ng−êi ®êi §−êng”. Dïng gèc rÔ nh·n quang nh− vËy ®Ó nghiªn cøu §−êng thi, nªn còng chó ý ®Æc biÖt ph¸t huy mÆt chÊt thùc trong t¸c phÈm thi ca cña ng−êi ®êi §−êng. Ch¼ng h¹n bµn vÒ “bµi tØ ph« tr−¬ng” (bµy ®Æt ph« tr−¬ng) cña th¬ §ç Phñ, kh«ng ®ång ý víi phª b×nh cña Nguyªn H¶o VÊn khi Êy ®èi víi Nguyªn ChÈn(8), chuyÓn sang ñng hé ý kiÕn cña Nguyªn ChÈn r»ng: “c¸i khã cña nhµ th¬, ng−îc l¹i kh«ng khã ë lêi khÐo, mµ thùc sù khã ë ph« trÇn ®Çu cuèi, bµy ®Æt thanh luËt. §ã ch¼ng ph¶i lµ søc cña nhiÒu ng−êi gép l¹i, sù dòng c¶m cña hµng v¹n ng−êi, còng kh«ng thÓ lµm ®−îc.” Khi bµn ®Õn thµnh tùu thi ca cña Hµn Dò nãi: “Th¬ «ng ë nh÷ng chç vì vôn nhÊt, chÊt thùc nhÊt, tiÕp nèi th¼ng víi m¹ch cña Lôc kinh. C¸ch ghi chÐp cña hµo t−îng, so¸n chiªm, ®iÓn m«, thÖ mÖnh, bót t−íc, ®· ®−îc lªn men ®Çy ®ñ trong môc ®Ých chÝnh cña Phong Nh·, nh−ng l¹i cã ý vÞ cña nã.” Bµn ®Õn th¬ cña 253

B¹ch C− DÞ, th× nãi “nh÷ng chç c©u kÕt ®èi chäi, nèi ghÐp ch¾p v¸ cña nã, gÇn nh− kh«ng c¸ch thøc nµo kh«ng ®Çy ®ñ”, “v× thÕ nh÷ng kÎ kh«ng ®−îc b»ng tiÒn nh©n, ph¬i bµy ra c¶” [ë trªn ®Òu xem Th¹ch Ch©u thi tho¹i]. ¤ng cßn kh¸i qu¸t vÒ lý luËn cho thi phong chÊt thùc nµy, chØ ra: “Cã th¬ cña thi nh©n, cã th¬ cña tµi nh©n, cã th¬ cña häc nh©n. TÒ L−¬ng trë xuèng, lµ th¬ cña tµi nh©n; c¸c vÞ thi nh©n S¬ ThÞnh §−êng lµ th¬ cña thi nh©n; §ç Phñ, th× lµ th¬ cña häc nh©n. Nh−ng th¬ ®Õn §ç Phñ, l¹i ch−a tõng kh«ng bao gåm thi nh©n, tµi nh©n. §Õn c¸c vÞ thi nh©n thêi Trung V·n §−êng, th× viÖc ®ã l¹i t¸ch ra lµm ba... Riªng Hµn V¨n C«ng kh¬i dËy c¸i ®Ñp ®· tµn, lo¹i bá tiÕng ve cña thêi TÒ L−¬ng, nh−ng thÇn lùc cña nã ë c¶ cæ thÓ, cßn thÊt ng«n luËt thi th× vÉn ch−a kÞp nhµn h¹. Th¼ng ®Õn B¸n S¬n, §«ng Pha, th× cã thÓ ¨n khíp tinh vi, còng tõ niªn hiÖu KiÕn Long ®Õn niªn hiÖu Hy, Phong tÝch lòy tr¨m n¨m mµ xuÊt hiÖn.” [ThÊt ng«n luËt thi sao phµm lÖ] Sù quan träng cña ®o¹n v¨n nµy lµ ë chç ®· nªu ra mét c¸ch râ rµng chÝnh x¸c “th¬ cña häc nh©n” lµ c¶nh giíi cao nhÊt cña thi ca (v× nã bao gåm th¬ cña thi nh©n, th¬ cña tµi nh©n), ®ång thêi coi §ç Phñ, Hµn Dò, cho ®Õn c¸c ®¹i gia B¾c Tèng, ®· cÊu thµnh mét hÖ thèng kÕ thõa lÉn nhau. Nh− vËy, kh«ng chØ luËn ®iÓm §−êng Tèng nhÊt nguyªn ®−îc ñng hé m¹nh mÏ, mµ chuyÓn §−êng sang Tèng còng cã lý do cµng ®Çy ®ñ, §−êng thi häc ph¸i t«ng Tèng thÕ lµ b−íc vµo m¶nh ®Êt thµnh thôc. ThÕ nh−ng lÞch sö cña §−êng thi häc vèn më ®Çu tõ t«ng §−êng, mµ nay ng−îc l¹i ®i theo h−íng ph¶n diÖn, ®iÒu ®ã còng kh«ng thÓ khong coi lµ ®iÒm b¸o tr−íc nguy c¬ cña b¶n th©n nã. ViÖc nghiªn cøu §−êng thi tõ gi÷a ®êi Thanh trë vÒ tr−íc, ngoµi tiÕn triÓn vÒ lý luËn ra, c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c còng giµnh ®−îc thµnh tÝch to lín. VÒ mÆt biªn so¹n tæng tËp, trong nh÷ng n¨m Khang Hy, §−êng thi b¸ch danh gia toµn tËp do TÞch Kh¶i Ngô biªn tËp vµ Toµn §−êng thi do Bµnh §Þnh CÇu v.v biªn so¹n, lµ hai thµnh qu¶ lín. Cuèn tr−íc thu thËp ghi chÐp c¸c tËp th¬ cña b¸ch gia thi nh©n Trung V·n §−êng tõ L−u Tr−êng Khanh trë xuèng, c¸c tËp th¬ ®Òu hiÖu ®Ýnh in Ên, chÝnh cã thÓ phô gióp nhau cïng l−u hµnh víi cuèn §−êng b¸ch gia thi (phÇn lín chÐp t¸c phÈm thi ca tõ niªn hiÖu §¹i LÞch trë vÒ tr−íc) do Chu C¶nh ®êi Minh biªn so¹n. Cuèn sau tËp hîp toµn bé t¸c phÈm thi ca cña ng−êi ®êi §−êng ®−¬ng thêi thu tËp ®−îc, tæng céng h¬n 48.900 bµi cña h¬n 2.200 nhµ th¬, so¹n thµnh 900 quyÓn in kh¾c v¸n, cã th¬ cßn l¹i cña ®êi §−êng ®−îc ghi 254

chÐp ®Çy ®ñ. VÒ mÆt tuyÓn b¶n, ngoµi §−êng hiÒn tam muéi tËp, §−êng thi biÖt tµi tËp ra, th× §−êng thi b×nh tuyÓn cña V−¬ng Phu Chi, B×nh ®iÓm tµi ®iÖu tËp cña anh em Phïng Th− Phïng Ban, Cæ thi tuyÓn vµ §−êng nh©n v¹n thñ tuyÖt có tuyÓn cña V−¬ng SÜ Trinh, §−êng Tèng thi thuÇn do Cµn Long h¹ s¾c biªn so¹n, ThÊt ng«n luËt thi sao cña ¤ng Ph−¬ng C−¬ng, Ngò thÊt ng«n kim thÓ thi sao cña Diªu §Ønh, §éc TuyÕt S¬n Phßng §−êng thi sao cña Qu¶n ThÕ Minh v.v, ®Òu lµ nh÷ng s¸ch biªn so¹n cã ®ñ tay m¾t, tù thµnh nhÊt gia. L¹i cã mét sè t¸c phÈm tù thuËt chuyªn tõ mét gãc ®é ®Ó tuyÓn chÐp th¬ cña ng−êi ®êi §−êng, nh− §−êng luËt tiªu h¹ lôc cña Cè An chuyªn bµn vÒ ngò ng«n luËt thi, §−êng nh©n tiÓu luËt hoa vò tËp cña TiÕt TuyÕt chØ chÐp thÊt ng«n tuyÖt có, Trung V·n §−êng thi khÊu ®µn tËp cña §ç ChiÕu vµ §ç §×nh Ch©u thu tËp th¬ tõ Tr−êng Kh¸nh trë xuèng, §¹i LÞch thi l−îc cña KiÒu øc chØ ë mét niªn hiÖu §¹i LÞch, §−êng ©m thÈm thÓ cña TiÒn L−¬ng Tr¹ch chó träng thÓ tµi, §−êng thi thµnh ph¸p cña KhuÊt Phôc t×m hiÓu c¸ch thøc lµm th¬, c¸c cuèn s¸ch ®Òu triÓn khai trªn mét ph−¬ng diÖn, ®¸nh dÊu sù th©m nhËp nghiªn cøu cña ®êi Thanh. §ång thêi víi ®iÒu ®ã, b×nh ®iÓm kÕt hîp tuyÓn b¶n còng ®ang tiÕp tôc ®−îc l−u truyÒn ban bè. M«n häc b×nh ®iÓm cña ng−êi ®êi Thanh tr−íc tiªn suy t«n cuèn Qu¸n Hoa ®−êng tuyÓn phª §−êng tµi tö thi vµ cuèn X−íng kinh ®−êng §ç thi gi¶i cña Kim Th¸nh Th¸n, «ng dïng c¸ch thøc ph©n gi¶i ®Ó gi¶i thuyÕt thÊt ng«n luËt thi cña ng−êi ®êi §−êng, mÆc dï cã c¸ch thøc b¸t cæ “khëi - thõa - chuyÓn - hîp”, nh−ng lµ ý ®å thö nghiÖm thø nhÊt tõ chó träng tÝnh quy luËt ®Ó tæng kÕt c¸ch thøc cña thi ca, cã thÓ nãi lµ n©ng b×nh ®iÓm kiÓu trùc gi¸c cña truyÒn thèng lªn ®Õn møc ®é cao cña lý luËn. Nhi Am thuyÕt §−êng thi cña Tõ T¨ng, Cæ §−êng thi hîp gi¶i cña V−¬ng Nghiªu Cï, §−êng nh©n thÝ luËt thuyÕt cña Kû Qu©n v.v, ®Òu kÕ tôc sau ®ã. Nh−ng cèng hiÕn lín nhÊt cña ng−êi ®êi Thanh vÒ mÆt chØnh lý §−êng thi, cßn lµ c«ng t¸c kh¶o s¸t tiªn chó vÒ t¸c gia t¸c phÈm. Tõ cuèn §ç C«ng bé tËp tiªn chó cña TiÒn Khiªm Ých [Tøc TiÒn chó §ç thi] më ®Çu, tiÕp tôc xuÊt hiÖn mét lo¹t c¸c b¶n tiªn chó thi tËp cña ng−êi ®êi §−êng cã tÝnh quyÒn uy nh− §ç thi t−êng chó cña TriÖu Ngao, §ç thi kÝnh thuyªn cña D−¬ng Lu©n, Lý Th¸i B¹ch thi tËp chó vµ Lý Tr−êng C¸t ca thi vùng gi¶i cña V−¬ng Kú, V−¬ng H÷u thõa tËp tiªn chó cña TriÖu §iÖn Thµnh, B¹ch H−¬ng S¬n thi tËp cña U«ng LËp Danh, Ngäc Khª sinh thi tËp tiªn chó cña Phïng H¹o, Phµn Xuyªn thi tËp 255

chó cña Phïng TËp Ng«, ¤n Phi Khanh thi tËp tiªn chó cña Cè Tù LËp v.v, trªn c¸c ph−¬ng diÖn nh− kh¶o ®Ýnh cuéc ®êi cña thi nh©n, niªn ®¹i cña t¸c phÈm thi ca, ph¸t hiÖn chØnh lý t− liÖu bèi c¶nh, t×m tßi thi ý, cho ®Õn c¸c mÆt kh¶o hiÖu vµ huÊn thÝch v¨n tù, ®iÓn cè v.v, ®Òu lµm ®−îc tinh x¸c kh«ng ngê so víi tiÒn nh©n, chøng tá thµnh tÝch cã sù h−ng thÞnh cña Ph¸c häc ®êi Thanh. Tõ nh÷ng ®iÒu m« t¶ ë trªn, cã thÓ thÊy, sù ph¸t triÓn cña §−êng thi häc cæ ®iÓn ®Õn gi÷a ®êi Thanh, ®· ®¹t ®Õn møc ®Ønh cao. B−íc tiÕp con ®−êng phÝa tr−íc, nói xoay ®−êng chuyÓn, kh«ng thÓ kh«ng tr−ît dµi xuèng dèc. Niªn hiÖu §¹o (Quang), Hµm (Phong) trë xuèng, thÕ lùc cña ph¸i t«ng Tèng ®· óp chôp lªn thi ®µn, d− ba cña nã diÔn sinh thµnh trµo l−u cña “§ång quang thÓ” thêi V·n Thanh. Nh−ng vÒ lý luËn thi ca vµ nghiªn cøu §−êng thi, hä kh«ng cung cÊp ®−îc nhiÒu c¸i míi l¾m. Thi luËn gia ph¸i “§ång quang thÓ” lµ TrÇn DiÔn ®Ò x−íng “hßa hîp gi÷a lêi cña häc nh©n vµ lêi cña thi nh©n” [CËn ®¹i thi sao tù], ra søc coi träng thuyÕt “Tam Nguyªn” kÕ thõa nhau mét m¹ch lµ Khai Nguyªn, Nguyªn Hßa, Nguyªn Hùu [Xem Th¹ch Di thÊt thi tho¹i], kú thùc ®Òu lµ ®iÖu ®µn x−a cò cña ¤ng Ph−¬ng C−¬ng luËn thi. Mét vÞ thi nh©n ph¸i “§ång quang thÓ” kh¸c lµ ThÈm T»ng Thùc s¸ng t¹o nªn thuyÕt “Tam quan” gåm Nguyªn Gia, Nguyªn Hßa, Nguyªn Hùu [Xem D÷ Kim ThÕ L− Th¸i thó luËn thi th−], bá Khai Nguyªn mµ ng−îc lªn L−u Tèng, chän riªng ng«n tõ tinh khÐo ®iÓn nh· ch©n thùc trong th¬ cña Nhan, T¹ lÊy lµm ®iÒm b¸o tr−íc cña th¬ ®êi Tèng, th× c¸i ý chuyÓn §−êng sang Tèng cµng lµ hiÓn nhiªn. Ng«n luËn cña ph¸i t«ng Tèng ®· khã mµ tháa m·n t©m lý, ®Õn cuèi Thanh thÕ lµ dÞ nghÞ næi lªn, cã thuyÕt “Tèng cèt §−êng diÖn” (x−¬ng cèt ®êi Tèng, mÆt mòi ®êi §−êng) [HoÆc gäi lµ “Tèng ý §−êng c¸ch” (ý nghÜa ®êi Tèng, phong c¸ch ®êi §−êng)] ®iÒu hßa §−êng Tèng cña Tr−¬ng Chi §éng, cã bµn luËn “hiÕn ch−¬ng b¸t ®¹i” (thùc ra lµ lÊy th¬ H¸n Ngôy Lôc triÒu c©n b»ng §−êng thi) mét mùc phôc cæ cña V−¬ng Kh¶i VËn, cã thi phong truy ng−îc V·n §−êng cña Phµn T¨ng T−êng, DÞch ThuËn §Ønh, còng cã ©m thanh cæ xóy ThÞnh §−êng cña mét bé phËn thi nh©n Nam x· nh− LiÔu ¸ Tö, TrÇn Khø BÖnh v.v. Trong ®ã ngoµi LiÔu ¸ Tö v.v m−în chÊn h−ng §−êng ©m ®Ó ph¸t huy tinh thÇn d©n téc, hµm chøa dông ý “b×nh cò r−îu míi” ra, th× ®Òu kh«ng tho¸t ra khái thãi cò «m gi÷ ®èng ®æ n¸t. V× thÕ, mÆc dï cã lóc míi mÎ ®Ñp ®Ï, ng¶ rÏ lé ra, nh−ng phÇn nhiÒu nh− ®èm löa vôt hiÖn, m©y khãi l−ít 256

qua, ch−a thÓ s¶n sinh ¶nh h−ëng quan träng. Ng−îc l¹i lµ mét bé tuyÓn b¶n th«ng tôc míi in Ên kho¶ng niªn hiÖu Hµm Phong - §−êng thi tam b¸ch thñ [do Hµnh §−êng Tho¸i SÜ T«n Chu biªn so¹n], tr¶i qua phiªn kh¾c vµ chó b×nh kh«ng ngõng sau nµy, trë thµnh s¸ch ®äc §−êng thi ng−êi ng−êi ®µn h¸t, nhµ nhµ ®äc th«ng, nhiÒu thÕ kû trë l¹i ®©y l−u truyÒn kh«ng bá, ®−îc coi lµ mét chót kû niÖm l−u l¹i trong qu¸ tr×nh gi¶i thÓ cña §−êng thi häc cæ ®iÓn. ViÖc nghiªn cøu §−êng thi huy hoµng hiÓn h¸ch ë ®êi Minh vµ ®êi Thanh, nh− vËy sÏ mau ®i ®Õn ®iÓm tËn cïng sinh mÖnh cña nã? Ngoµi diÔn tiÕn cña b¶n th©n nã tÊt nhiªn ph¶i ®i tõ cùc thÞnh ®Õn suy ra, th× nh÷ng ®æi thay cña lÞch sö x· héi còng lµ nh©n tè thóc ®Èy m¹nh mÏ. Chóng ta ®Òu biÕt, tõ chiÕn tranh Nha phiÕn trë vÒ sau, x· héi Trung Quèc dÇn dÇn cã nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt; t− t−ëng, häc thuËt, v¨n hãa còng n»m trong qu¸ tr×nh ®µo th¶i c¸i cò ra ®êi c¸i míi mau chãng. C¸c nhµ v¨n häc tiÕn bé ®−¬ng thêi nh− Hoµng T«n HiÕn, L−¬ng Kh¶i Siªu v.v, ®· nªu ra khÈu hiÖu “c¸ch m¹ng thi giíi”, hiÖu triÖu dïng vèn tõ míi, chÊt liÖu míi, m« t¶ ý c¶nh míi, s¸ng t¹o phong c¸ch míi; cµng kh«ng cÇn ph¶i nãi nh÷ng ng−êi thuéc ®¶ng c¸ch m¹ng thö vËn dông cùu thÓ hoÆc h×nh thøc th¬ v¨n t©n thÓ ®Ó tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng. Trong ®iÒu kiÖn thêi ®¹i nh− vËy, bÊt kÓ lµ suy t«n §−êng chª bai Tèng, hay lµ chuyÓn §−êng sang Tèng, ®Òu mÊt ®i ý nghÜa hiÖn thùc. §−êng thi häc kh«ng thÓ kh«ng b−íc theo h−íng tµn t¹ suy vong, ®ã lµ ®iÒu ®−¬ng nhiªn. ThÕ nh−ng chóng ta kh«ng cÇn thiÕt ph¶i kªu than cho sù tiªu vong cña nã, bëi v× sù chung kÕt nµy cña §−êng thi häc, ®ång thêi còng n¶y mÇm cho sù ra ®êi sinh mÖnh míi cña nã. ¸nh s¸ng cña thêi ®¹i míi ®ang chãi lßa tr−íc m¾t, trong ¸nh s¸ng rùc rì cña thêi ®¹i, §−êng thi häc sÏ l¹i lÇn n÷a v−¬n vai ®øng dËy, b−íc lªn con ®−êng tr−êng chinh míi. V. Thêi kú s¸ng t¹o cña §−êng thi häc (Tõ “Ngò Tø” trë vÒ sau) Phong trµo “Ngò Tø” næ ra tr−íc sau n¨m 1919, ®· lËt më lÞch sö Trung Quèc sang mét trang míi, còng t¹o c¬ së cho sù biÕn ®æi cña t− t−ëng, v¨n hãa truyÒn thèng mÊy ngµn n¨m trë l¹i ®©y. Cïng víi sù th©m nhËp ph¸t triÓn cña t×nh h×nh c¸ch m¹ng vµ sù h−ng khëi s«i næi cña lµn sãng v¨n hãa míi, viÖc nghiªn cøu §−êng thi còng b−íc vµo thêi kú míi s¸ng t¹o toµn diÖn. NÕu nh− 257

nãi, lÞch sö cña §−êng thi häc ë ®êi Tèng ®· xuÊt hiÖn b−íc nh¶y vät lÇn thø nhÊt, tøc tõ tÝch lòy kinh nghiÖm n©ng lªn thµnh kh¸i qu¸t lý luËn, thÕ th×, tõ “Ngò Tø” vÒ sau, l¹i h×nh thµnh b−íc nh¶y vät lÇn thø hai, tõ quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng qu¸ ®é h−íng tíi quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p khoa häc. §−¬ng nhiªn, sù thay ®æi vÒ quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p nµy, kh«ng thÓ lµ viÖc cø nh¶y lµ qua ®−îc, trong ®ã cÇn ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh t×m tßi l©u dµi vµ gian nan, còng sÏ gÆp ph¶i v« vµn khã kh¨n vµ vÊp v¸p. §¹i kh¸i mµ nãi, chóng ta cã thÓ lÊy n¨m 1949 thµnh lËp n−íc Trung Quèc míi lµm cét mèc, chia giai ®o¹n lÞch sö nµy lµm hai giai ®o¹n nhá h¬n, chóng lµ hai b−íc tiÕp nèi nhau trong diÔn tiÕn s¸ng t¹o cña §−êng thi häc, mµ xu thÕ cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o nµy, ®Õn nay vÉn n»m trong qu¸ tr×nh liªn tôc. Trong thêi gian tõ “Ngò Tø” ®Õn kiÕn quèc, nh÷ng s¸ng t¹o cña §−êng thi häc cã nh÷ng biÓu hiÖn ®ét xuÊt g×? §iÓm ®Çu tiªn, lµ viÖc t¨ng c−êng nghiªn cøu tæng hîp. ViÖc nghiªn §−êng thi truyÒn thèng nghiªng vÒ ph©n tÝch vi m«, ch¼ng h¹n chó gi¶i ®Ýnh chÝnh v¨n tù (tiªn hiÖu), t×m hiÓu sù kiÖn, b×nh ®iÓm ch−¬ng có, biªn tËp kh¶o dÞ c¸c bµi th¬ v.v, phÇn nhiÒu lµ c«ng t¸c kh¶o chøng ®Ýnh chÝnh mçi cµnh mçi l¸, t−¬ng ®èi coi nhÑ viÖc tæng hîp vÒ mÆt chØnh thÓ vÜ m«. MÆc dï lµ tr−íc thuËt cã tÝnh lý luËn, th«ng th−êng lµ sö dông c¸c h×nh thøc nh− thi tho¹i, tù b¹t, th− tÝn v.v, t¹o nªn nh÷ng m¶nh vôn, rÊt Ýt cã líp lang ®iÒu môc râ rµng. Tõ “Ngò Tø” vÒ sau, ph−¬ng ph¸p khoa häc míi trµn vµo Trung Quèc, mäi ng−êi dÇn dÇn tho¸t ra khái viÖc phª b×nh kiÓu Ên t−îng thêi tr−íc, b¾t tay vµo viÖc chØnh lý tµi liÖu mét c¸ch hÖ thèng vµ quy n¹p lý luËn, viÕt nªn mét lo¹t nh÷ng luËn v¨n khoa häc vµ chuyªn luËn. Trong ®ã kh«ng chØ cã nh÷ng cuèn s¸ch kh¸i thuËt v¨n häc sö theo thêi ®¹i nh− §−êng thi tæng luËn cña Høa V¨n Ngäc, §−êng thi nghiªn cøu cña Hå V©n Dùc, §−êng thi kh¸i luËn cña T« TuyÕt L©m, §−êng ®¹i thi häc cña D−¬ng Kh¶i Cao, mµ cßn cã nh÷ng tr−íc t¸c mang tÝnh chuyªn ®Ò nh− §−êng ®¹i ®Ých chiÕn tranh v¨n häc cña Hå V©n Dùc, §−êng ®¹i ®Ó lao ®éng v¨n nghÖ cña T«n L−¬ng C«ng, §−êng ®¹i n÷ thi nh©n cña Lôc Tinh Thanh, §−êng ®¹i thi trung së kiÕn ®−¬ng thêi phô n÷ sinh ho¹t cña L−u Khai Vinh, d−êng nh− tÊt c¶ ®Òu më réng ph¹m vi nghiªn cøu §−êng thi. MÆc dï lµ b×nh

258

truyÖn vµ niªn phæ cña riªng mét thi nh©n, còng phÇn nhiÒu ¸p dông ph−¬ng ph¸p khoa häc thùc chøng, ®¹t ®Õn tÝnh tæng hîp ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. Mét biÓu hiÖn kh¸c cña s¸ng t¹o lµ h−íng tíi nèi liÒn c¸c quan hÖ. Cæ nh©n kh¶o s¸t vÒ §−êng thi, nghiªng vÒ quan hÖ néi bé cña thi ca, ®Æc biÖt biÖn luËn ph©n tÝch rÊt kü l−ìng ®èi víi sù l−u chuyÓn biÕn ®æi thi phong tr−íc vµ sau hay sù m« pháng biÕn c¸ch phøc t¹p lÉn nhau cña c¸c lo¹i thÓ thøc, thÕ nh−ng l¹i chó ý kh«ng ®Çy ®ñ tíi sù giao l−u gi÷a c¸c ph−¬ng diÖn cña s¸ng t¸c thi ca vµ hoµn c¶nh bªn ngoµi. Tõ “Ngò Tø” vÒ sau, d−íi ¶nh h−ëng cña triÕt häc vµ khoa häc x· héi ph−¬ng T©y, tÇm m¾t cña con ng−êi ®−îc më réng, v× vËy ®· kh«ng coi v¨n häc lµ hiÖn t−îng tù th©n ®éc lËp n÷a, mµ b¾t ®Çu cã ý thøc tõ nhiÒu gãc ®é, nhiÒu con ®−êng ®Ó suy ngÉm vµ n¾m v÷ng thªm. Ch¼ng h¹n nh− mèi liªn hÖ gi÷a cuéc sèng x· héi, d©n t×nh phong tôc, biÕn ®éng chÝnh trÞ, chÕ ®é v¨n häc v.v cña ®êi §−êng víi s¸ng t¸c thi ca; t¸c dông cña ca dao d©n gian, nghÖ thuËt t«n gi¸o, biÓu diÔn thuyÕt x−íng, tiÓu thuyÕt truyÒn kú ®èi víi th¬ cña v¨n nh©n; ¶nh h−ëng cña v¨n hãa ngo¹i lai nh− Ên §é, T©y Vùc, A-rËp vµ tËp tôc cuéc sèng cña c¸c d©n téc thiÓu sè ë trong n−íc ®èi víi §−êng thi v.v; ®Òu lµ nh÷ng vÊn ®Ò nãng hæi cña thêi kú nµy, th¶o luËn s«i næi, s¶n sinh nh÷ng thµnh qu¶ tÝch cùc. Khuynh h−íng kh«ng bã hÑp ë b¶n th©n v¨n häc ®Ó bµn luËn v¨n häc nµy, cßn l«i kÐo thóc ®Èy viÖc nghiªn cøu khoa häc cña c¸c chiÕn tuyÕn nh− x· héi, lÞch sö, v¨n hãa, chÕ ®é, d©n téc, t«n gi¸o v.v, ph¸t triÓn song song vµ xóc tiÕn lÉn nhau cïng víi nghiªn cøu thi ca. Mét ph−¬ng diÖn s¸ng t¹o n÷a, lµ sù biÕn ®æi cña quan niÖm lý luËn. §−êng thi häc cæ ®iÓn mÆc dï ®a d¹ng l−u ph¸i, phong phó s¾c hoa, h¹t nh©n t− t−ëng cña nã ®¹i thÓ kh«ng v−ît ra khái ph¹m trï “chÝnh biÕn” cña thi luËn truyÒn thèng. Xoay quanh viÖc lý gi¶i kh¸c nhau ®èi víi vÊn ®Ò nµy, ®· nhiÒu lÇn triÓn khai c¸c cuéc tranh luËn kh«ng ngõng gi÷a t«ng §−êng, t«ng Tèng, l¹i ®Õn t«ng ThÞnh §−êng, t«ng V·n §−êng, t«ng Lý §ç, t«ng V−¬ng M¹nh, nh−ng trµo l−u c¬ b¶n cña §−êng thi häc vÉn lu«n chØ cùa quËy ë trong vòng lÇy nµy, “Ngò Tø” vÒ sau, t− t−ëng tiÕn hãa luËn ®i s©u vµo t©m trÝ mäi ng−êi, trong lÜnh vùc nghiªn cøu v¨n häc sö, quan niÖm “mçi ®êi cã v¨n häc cña mçi ®êi” [V−¬ng Quèc Duy: Tèng Nguyªn hý khóc sö] ®−îc truyÒn b¸ réng r·i, mäi ng−êi còng rÊt tù nhiªn dïng nh·n quang ph¸t triÓn lÞch sö ®Ó nh×n nhËn §−êng thi vµ biÕn chuyÓn cña 259

nã, khu biÖt ®èi t−îng gi÷a di s¶n v¨n häc víi t− c¸ch lµ tµi s¶n quý b¸u víi sù m« pháng b¾t ch−íc trong thùc tiÔn s¸ng t¸c, chø kh«ng ¾t ph¶i loay hoay trong mãn nî l©u n¨m t«ng §−êng, t«ng Tèng n÷a. §iÒu ®ã kh«ng chØ b¶o ®¶m th¸i ®é t−¬ng ®èi kh¸ch quan cña ng−êi nghiªn cøu, mµ cßn cã lîi cho viÖc tæng kÕt mét c¸ch khoa häc kinh nghiÖm lÞch sö, ph¸t huy mét c¸ch hîp lý truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n hãa d©n téc. Trong sè nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c nghiªn cøu §−êng thi tõ “Ngò Tø” trë l¹i ®©y, ®Æc biÖt ph¶i ®Òu cËp tíi hai vÞ lµ V¨n NhÊt §a vµ TrÇn DÇn Kh¸c; trong lµn sãng ®æi míi quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p, hä lµ ng−êi chiÕm gi÷ ®Þa vÞ cao. Cèng hiÕn cña V¨n NhÊt §a ®èi víi §−êng thi häc, kh«ng chØ ë c«ng t¸c kh¶o biÖn ®−îc tiÕn hµnh víi khèi l−îng lín cho thi nh©n vµ thi t¸c ®êi §−êng, mµ ®iÒu quan träng h¬n, lµ ®· chøng tá tÇm nh×n réng lín vµ tri thøc tr¸c viÖt cña «ng víi t− c¸ch lµ nhµ v¨n häc sö. Cuèn §−êng thi t¹p luËn cña «ng tuy lµ mét bé tr−íc thuËt lý luËn kh«ng hoµn chØnh, nh−ng søc nh×n thÊu suèt, trªn d−íi qu¸n th«ng, x¸c thùc cã cÊu tø mang tÝnh toµn côc hiÓn hiÖn trong ®ã(9). Sù chuyÓn biÕn thi phong thêi S¬ §−êng mµ cuèn s¸ch nµy bµn luËn, tõ cung thÓ thêi S¬ §−êng pháng theo Lôc triÒu, qua V−¬ng, D−¬ng, L«, L¹c (Tø kiÖt) b¾t ®Çu ph¸ vì thÓ chÕ cò vµ x©y dùng thÓ chÕ míi, cho ®Õn L−u Hy Dy, Tr−¬ng Nh−îc H− tõng b−íc hoµn thµnh sù th¨ng hoa cña c¶nh giíi thi ca, ®· vÏ nªn bøc tranh s¸ng sña râ rµng vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi trong vßng tr¨m n¨m trë l¹i ®©y. [Xem c¸c thiªn Cung thÓ thi ®Ých tù ®éc, Tø kiÖt] Sù kiÕn gi¶i h÷u c¬ chØnh thÓ nh×n diÔn tiÕn thi ca lµ sù t−¬ng øng ®Çu cuèi, c¸c kh©u ¨n khíp nhau, khiÕn ng−êi ta khi ®äc c¶m thÊy míi mÎ. V¨n NhÊt §a bµn vÒ th¬ Gi¶ §¶o, tõ sù biÕn chuyÓn cña bèi c¶nh x· héi, ngoµi t×m ra c¨n nguyªn xuÊt hiÖn vµ l−u hµnh thi phong thanh tÜnh lo¹i nµy ra, cßn liªn hÖ mét c¸ch ®Æc biÖt víi “Tø linh” xuÊt hiÖn nh÷ng n¨m cuèi thêi Nam Tèng, ph¸i C¸nh L¨ng cuèi ®êi Minh, “§ång quang thÓ” cuèi ®êi Thanh, nãi râ mçi triÒu ®¹i “vµo ®ªm tr−íc cña sù hñy diÖt trong ®éng lo¹n ®Òu cÇn ph¶i nghØ ng¬i”, v× thÕ mµ “®Òu cã xu h−íng quay l¹i víi Gi¶ §¶o” [Xem bµi viÕt Gi¶ §¶o] Gièng nh− vËy, tõ sù so s¸nh lÞch sö, t×m tßi quy luËt vËn ®éng cña v¨n häc, còng xøng ®¸ng lµ ng−êi cã tr¸i tim mÉn tuÖ. §Õn t¸c phÈm §−êng thi ®¹i hÖ do «ng biªn so¹n, kh«ng kÓ tuyÓn th¬ tù cã con m¾t riªng, mµ l¹i cã thÓ ®em chó gi¶i (kh¶o hiÖu) thi t¸c phèi 260

hîp víi ®Ýnh chÝnh bæ sung (®Ýnh bæ) tµi liÖu truyÖn ký cña thi nh©n, trong tuyÓn b¶n tõ x−a ®Õn nay, còng tù thµnh mét phong c¸ch riªng. CÇn ph¶i nãi r»ng, viÖc nghiªn cøu §−êng thi cña V¨n NhÊt §a tuy thuéc sù nghiÖp ch−a thµnh, cã mét sè ý kiÕn còng ch−a trë thµnh ®Þnh luËn, nh−ng «ng víi sù mÉn c¶m cña mét nhµ th¬ kÕt hîp víi con m¾t cña mét triÕt nh©n, vÒ ph−¬ng ph¸p luËn ®· cã kh¸ nhiÒu s¸ng t¹o, ngµy nay vÉn cã thÓ ®−îc coi lµ tÊm g−¬ng cña chóng ta. Mét vÞ häc gi¶ næi tiÕng n÷a lµ TrÇn DÇn Kh¸c, víi t− c¸ch sö häc gia nghiªn cøu §−êng thi, tõ ®ã mµ h×nh thµnh ®Æc s¾c cña m×nh. T¸c phÈm Nguyªn B¹ch thi tiªn chøng c¶o cña «ng mÆc dï chØ bµn luËn ph©n tÝch vÒ mét bé phËn thi t¸c cña B¹ch C− DÞ vµ Nguyªn ChÈn, nh−ng ®· v−ît qua c¶ truyÒn thèng chØ träng kh¶o cø v¨n tù cña häc ph¸i Cµn Gia, s−u tÇm xa dÉn dông réng, ®Ò cËp réng r·i ®Õn nh÷ng ¶nh h−ëng nhiÒu mÆt cña chÕ ®é chÝnh trÞ, tËp tôc cuéc sèng, hµnh quyÓn trong khoa cö, phong trµo cæ v¨n, ca dao d©n gian, v¨n häc PhËt kinh v.v cña ®êi §−êng ®èi víi thi ca, ®· triÓn hiÖn bøc tranh phøc t¹p giao thoa ngang däc gi÷a v¨n häc vµ cuéc sèng, më ra gãc nh×n míi mÎ quan s¸t toµn diÖn cho viÖc nghiªn cøu §−êng thi. C¸c thiªn trong cuèn Vi Trang TÇn phô ng©m hiÖu tiªn lÊy sö chøng thi, lÊy thi chøng sö, hßa quyÖn nghiªn cøu sö häc víi v¨n häc vµo trong mét lß, còng t¨ng thªm bé mÆt míi cho ng«i nhµ §−êng thi häc. Ngoµi V¨n NhÊt §a vµ TrÇn DÇn Kh¸c ra, c¸c chuyªn gia häc gi¶ cã thµnh tùu còng rÊt nhiÒu, khã mµ kÓ hÕt. Nãi chung, viÖc nghiªn cøu lý luËn thêi kú nµy tuy cã nh÷ng ®ét ph¸ nhiÒu mÆt, nh−ng vÉn thuéc giai ®o¹n ban ®Çu cña s¸ng t¹o, ch−a thÓ x©y dùng ®−îc bé khung khoa häc nghiªm chØnh. §iÒu ®ã g¾n bã chÆt chÏ víi t×nh tr¹ng thÕ giíi quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin vÉn ch−a chiÕm lÜnh trËn ®Þa nghiªn cøu v¨n häc cæ ®iÓn, cßn x· héi häc, dung tôc tiÕn hãa luËn vµ ph−¬ng ph¸p cña chñ nghÜa thùc dông “t¸o b¹o gi¶ thiÕt, thËn träng t×m tßi chøng c−” cña giai cÊp t− s¶n ng−îc l¹i vÉn cßn l−u hµnh. Thªm n÷a lµ sù ®éng lo¹n bÊt an cña toµn bé hoµn c¶nh chÝnh trÞ x· héi, viÖc x©y dùng v¨n hãa khoa häc kh«ng thÓ ®−îc triÓn khai mét c¸ch toµn diÖn vµ cã kÕ ho¹ch, thÕ lµ viÖc nghiªn cøu §−êng thi còng tr−íc sau b¶o l−u trªn bµn cña sè Ýt nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c chuyªn nghiÖp, khi ®o¹n khi tôc, tù sinh tù diÖt, khã mµ t¹o thµnh bÇu kh«ng khÝ réng lín.

261

Sù thµnh lËp n−íc Trung Quèc míi ®· më ra bèi c¶nh réng r·i cho sù ph¸t triÓn cña §−êng thi häc. Tõ khi lËp n−íc ®Õn nay, d−íi sù quan t©m cña §¶ng vµ ChÝnh phñ, c«ng t¸c gi¶ng d¹y häc tËp vµ nghiªn cøu khoa häc vÒ v¨n häc cæ ®iÓn ®· ®−îc coi träng, viÖc chØnh lý th− tÞch cæ còng cã sù quy ho¹ch thèng nhÊt. XuÊt b¶n ¶nh Ên Toµn §−êng thi vµ mét lo¹t biÖt tËp, tæng tËp cña ng−êi ®êi §−êng; tiÕn hµnh ®i s©u c«ng t¸c “t©n hiÖu”, “t©n tiªn”, vùng b×nh, vùng chó, biªn niªn, kh¶o ®Ýnh; biªn so¹n dÇn dÇn c¸c tr−íc t¸c nghiªn cøu vÒ thi nh©n nh− niªn phæ, truyÖn ký, luËn b×nh v.v; ph¸t hµnh tiªu thô mét sè l−îng lín tuyÓn b¶n tÇng thø cao - trung - s¬ kh¸c nhau vµ Ên phÈm ®äc th«ng tôc; cho ®Õn t¨ng c−êng tõng b−íc ®éi ngò nghiªn cøu khoa häc chuyªn nghiÖp vµ nghiÖp d−; nu«i d−ìng lµnh m¹nh phong khÝ tranh luËn häc thuËt vµ hîp t¸c lÉn nhau; tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu thóc ®Èy khiÕn cho viÖc th−ëng thøc vµ nghiªn cøu §−êng thi cã sù khai triÓn réng r·i vµ l©u dµi, hiÓn hiÖn ra søc sèng m¬n mën tèt t−¬i, ®ã lµ ®iÒu kh«ng thÓ s¸nh næi cña ba m−¬i n¨m tr−íc kiÕn quèc. ThÕ nh−ng, ®Æc ®iÓm lín nhÊt cña §−êng thi häc cña n−íc Trung Quèc míi, vÉn lµ ë x¸c lËp ®Þa vÞ l·nh ®¹o cña t− t−ëng lý luËn cña chñ nghÜa M¸c. D−íi sù chØ ®¹o cña sö quan duy vËt vµ ph−¬ng ph¸p biÖn chøng, ng−êi ta b¾t ®Çu hiÓu ®−îc tõ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt cña x· héi, quan hÖ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp ®Ó t×m tßi nguyªn nh©n ®éng c¬ ph¸t triÓn biÕn ®æi cña hiÖn t−îng v¨n häc, coi träng nghiªn cøu mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi¸n tiÕp gi÷a cuéc sèng nh©n d©n vµ s¸ng t¸c cña t¸c gia, ®ång thêi chó ý ®Õn sù thèng nhÊt néi t¹i gi÷a khuynh h−íng chÝnh trÞ t− t−ëng vµ biÓu hiÖn nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Nh÷ng ®iÒu ®ã ngµy nay xem ra cã lÏ sÏ bÞ coi lµ quan niÖm trÎ giµ ®Òu biÕt, song trong lÜnh vùc nghiªn cøu v¨n häc cæ ®iÓn ®−¬ng thêi ng−îc l¹i lµ mét cuéc c¸ch m¹ng khai ph¸ ch©n trêi míi, nã khiÕn cho ®¸m m©y lÞch sö nÆng nÒ tÝch tô hµng tr¨m ngµn n¨m l¹i ®©y ®−îc xua tan vµ s¸ng t¹o tiÒn ®Ò lý luËn cho §−êng thi häc h−íng tíi khoa häc hãa ch©n chÝnh. Nãi mµ kh«ng cÇn ph¶i e ng¹i r»ng, con ®−êng phÝa tr−íc kh«ng ph¶i lµ thuËn buåm xu«i giã. Trong thêi kú dµi ®Õn nay, d−íi sù quÊy nhiÔu cña ®−êng lèi t− t−ëng “t¶” (khuynh), c«ng t¸c chØnh lý vµ nghiªn cøu th− tÞch cæ còng xuÊt hiÖn mÊy lÇn sãng giã. Nãi vÒ viÖc xuÊt b¶n th− tÞch vµ t− liÖu luËn v¨n vÒ §−êng thi, nÕu chóng ta quan s¸t vµ thèng kª qua t×nh h×nh tõ kiÕn quèc ®Õn 262

nay, sÏ ph¸t hiÖn ra mét sù thùc thó vÞ, tøc thµnh qu¶ vÒ mÆt nµy phÇn lín tËp trung ë hai kho¶ng thêi gian gi÷a niªn ®¹i 50 vµ ®Çu niªn ®¹i 60 (ngoµi thêi kú míi), mµ hËu kú niªn ®¹i 50 vµ tõ n¨m 1964 vÒ sau th× lµ hai lÇn tr−ît dµi xuèng dèc. §Õn thêi kú 10 n¨m ®éng lo¹n, ngoµi “b×nh Ph¸p phª Nho”, v× cæ xóy “Ph¸p gia thi nh©n” mµ cã sù n¸o nhiÖt gi¶ t¹o t¹m thêi ng¾n ngñi ra, th× toµn bé c¸nh ®ång lµ mét b·i ®Êt hoang. T×nh h×nh ®éng lo¹n ®ã ®· ph¶n ¸nh sù can dù kh«ng chÝnh ®¸ng mµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c khoa häc gÆp ph¶i. §iÒu cµng nghiªm träng, lµ nh÷ng c¸i “t¶” vÉn thÈm thÊu vµo trong ý thøc t− t−ëng cña con ng−êi, t¹o nªn viÖc lý gi¶i vµ n¾m v÷ng ®èi víi chñ nghÜa M¸c cña mäi ng−êi ph¸t sinh nh÷ng lÖch l¹c. Ch¼ng h¹n nh− ®em ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ, kinh tÕ cña x· héi ®èi øng víi tuyÕn tÝnh cña hiÖn t−îng v¨n häc, ®¬n thuÇn tõ sù thÞnh suy cña kinh tÕ hoÆc sù th¨ng trÇm cña ®Êu tranh giai cÊp ®Ó gi¶i thÝch sù phån vinh vµ tiªu vong cña s¸ng t¸c thi ca, coi nhÑ t¸c dông lÉn nhau cña nhiÒu ph−¬ng diÖn nh©n tè thuéc kiÕn tróc th−îng tÇng nh− h×nh th¸i ý thøc x· héi v.v; c¨n cø ®èi chiÕu mét c¸ch m¸y mãc th¸i ®é chÝnh trÞ ®Æc ®Þnh hoÆc tr×nh ®é biÓu hiÖn cuéc sèng cña nh©n d©n ®Ó v¹ch ranh giíi cho c¸c t¸c gia, ®ång thêi h− cÊu ra sù ®èi lËp ®Þch ta “anh sèng t«i chÕt”, kh«ng ®Ó ý ®Õn ph©n tÝch lÞch sö kh¸ch quan vµ “tri nh©n luËn thÕ” toµn diÖn; nhÊn m¹nh mét c¸ch phiÕn diÖn “chÝnh trÞ tiªu chuÈn ®Ö nhÊt” (sè mét lµ tiªu chuÈn chÝnh trÞ), thËm chÝ ®i ®Õn møc coi tiªu chuÈn chÝnh trÞ lµ duy nhÊt, thñ tiªu sù t×m tßi nghÖ thuËt thi ca. Nh÷ng lÖch l¹c vµ sai lÇm ®ã, trong nghiªn cøu §−êng thi ®ang lµ ®iÒu tån t¹i phæ biÕn. NhiÒu n¨m l¹i ®©y, ph¹m vi c«ng t¸c nghiªn cøu cña chóng ta co hÑp, chñ yÕu tËp trung ë mÊy t¸c gia lín giµu “tÝnh nh©n d©n” nh− Lý B¹ch, §ç Phñ, B¹ch C− DÞ, ®−êng h−íng t− duy kh«ng dÔ më mang, còng cã liªn quan tíi h¹n chÕ cña t− t−ëng “t¶” nãi ë trªn. NÕu cø nh− thÕ, tÊt nhiªn sÏ bã buéc tÇm m¾t cña chóng ta, s¶n sinh quan niÖm kh«ng chÝnh x¸c ®èi víi §−êng thi vµ diÖn m¹o chung cña §−êng thi häc, cµng kh«ng thÓ nãi lµ thay cò ®æi míi, kh«ng ngõng tiÕn lªn phÝa tr−íc. Cëi trãi cho viÖc nghiªn cøu §−êng thi, më ra b−íc nh¶y vät lµ viÖc cña chôc n¨m gÇn ®©y nhÊt. Trong kho¶ng thêi gian kh«ng dµi nµy, toµn bé sù nghiÖp khoa häc ®· cã nh÷ng tiÕn triÓn rÊt lín, tr−íc thuËt phong phó, nghiªn cøu s«i næi, ®éi ngò më réng, ph¶n øng cña x· héi rÊt nhiÖt liÖt, cã thÓ coi lµ 263

®iÒu tr−íc nay ch−a tõng cã. Trong t×nh h×nh tèt ®Ñp ®ã, viÖc nghiªn cøu §−êng thi thêi kú míi ®· xuÊt hiÖn mét lo¹t ®éng h−íng g©y sù chó ý cho mäi ng−êi. Thø nhÊt lµ më mang vÊn ®Ò nghiªn cøu. Ngoµi c¸c ®¹i gia nh− Lý, §ç, Hµn, B¹ch mµ qu¸ khø t−¬ng ®èi nhiÒu vµ liªn tôc ®i s©u ra, th× c¸c nhµ th¬ nh− V−¬ng (Duy), M¹nh (H¹o Nhiªn), Cao (ThÝch), SÇm (Tham), L−u (Vò TÝch), LiÔu (T«ng Nguyªn), Nguyªn ChÈn, Lý H¹, Lý Th−¬ng Èn, §ç Môc v.v còng ®· ®−îc coi träng, mçi nhµ th¬ cã mÊy lo¹i tr−íc t¸c liªn quan kÕ tiÕp nhau xuÊt hiÖn, cßn viÖc nghiªn cøu ®èi víi mét lo¹t “tiÓu gia” trong c¸c thi nh©n ®êi §−êng còng b¾t ®Çu b¾t tay tiÕn hµnh. T×nh h×nh “khai hoa” toµn diÖn nµy rÊt khiÕn ng−êi ta vui mõng. §iÒu ®Æc biÖt chó ý, lµ trong c«ng t¸c nghiªn cøu ®· dÇn dÇn h×nh thµnh xu thÕ ph¸t triÓn tõ t¸c gia riªng lÎ ®Õn chuyªn ®Ò mang tÝnh tæng hîp, xuÊt hiÖn mét sè chuyªn luËn cã hµm l−îng khoa häc nh− §−êng ®¹i TiÕn sÜ hµnh quyÓn d÷ v¨n häc cña Tr×nh Thiªn Phµm, §−êng ®¹i khoa cö d÷ v¨n häc cña Phã Toµn T«ng, §−êng ®¹i v¨n häc d÷ PhËt gi¸o cña T«n X−¬ng Vò, §−êng thanh thi cña NhËm B¸n §−êng, Tïy §−êng Ngò ®¹i v¨n häc t− t−ëng sö cña La T«ng C−êng, §−êng Tèng thi chi tranh kh¸i thuËt cña TÒ TrÞ B×nh, mçi chuyªn luËn ®Òu khai th¸c vµ chØnh lý mét c¸ch hÖ thèng c¸c lÜnh vùc mang tÝnh chuyªn m«n nµo ®ã. §Õn nh− viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn §−êng thi nh− l−u ph¸i, phong c¸ch, thÓ thøc, ph©n kú, còng ®ang trong qu¸ tr×nh tÝch cùc triÓn khai. Sù xuÊt hiÖn liªn tôc nh÷ng nghiªn cøu mang tÝnh chuyªn ®Ò ®ã, kh«ng chØ më réng l·nh ®Þa cña §−êng thi häc, mµ cßn thóc ®Èy toµn bé c«ng t¸c nghiªn cøu n©ng lªn mét tÇng thø cµng cao, cµng míi, còng cµng giµu tÝnh kh¸i qu¸t. Ph−¬ng diÖn thø hai, lµ t¨ng c−êng x©y dùng t− liÖu. T− liÖu vµ viÖc kh¶o biÖn cña nã, lµ toµn bé c¬ së cña nghiªn cøu khoa häc, nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c khoa häc thêi kú míi lÏ tÊt nhiªn ®Æt nã vµo vÞ trÝ quan träng, ®ång thêi giµnh ®−îc thµnh tÝch t−¬ng ®èi lín. Ph−¬ng diÖn biªn tËp x¸c ®Þnh ch©n ngôy c¸c bµi th¬, kÕ tôc sau Bæ Toµn §−êng thi gåm 104 bµi vµ Bæ Toµn §−êng thi thËp di gåm 127 bµi do V−¬ng Träng D©n biªn tËp, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, T«n Väng cã Toµn §−êng thi bæ dËt 20 quyÓn, thu thËp 830 bµi (riªng tµn có 86 c©u), §æng D−ìng Niªn cã Toµn §−êng thi tôc bæ di 21 quyÓn, thu thËp h¬n 1.000 bµi (tµn có h¬n 230 c©u), vùng tËp thµnh cuèn s¸ch Toµn §−êng thi ngo¹i 264

biªn do Trung Hoa Th− Côc xuÊt b¶n. VÒ ph−¬ng diÖn chó gi¶i thi tËp, c¸c cuèn Cao ThÝch thi tËp biªn niªn tiªn chó cña L−u Khai D−¬ng, SÇm Tham tËp hiÖu chó cña TrÇn ThiÕt D©n vµ HÇu Trung NghÜa, V−¬ng Phµn ChÝ thi hiÖu tËp cña Tr−¬ng TÝch HËu, Lý B¹ch tËp hiÖu chó cña Cå ThuÕ Viªn vµ Chu Kim Thµnh, Hµn X−¬ng Lª thi hÖ niªn tËp thÝch (Tu ®Ýnh b¶n) cña TiÒn Träng Liªn, Tr−êng Giang tËp t©n hiÖu cña Lý Gia Ng«n, Lý Th−¬ng Èn thi tËp chó sí cña DiÖp Th«ng Kú v.v, ®Òu lµ c¸c tr−íc t¸c t−¬ng ®èi cã c«ng lùc, ngoµi ra c¸c b¶n “t©n hiÖu”, t©n chó, tuyÓn chó còng ®Òu cã gi¸ trÞ tham kh¶o. VÒ ph−¬ng diÖn kh¶o chøng sù tÝch, §−êng ®¹i thi nh©n tïng kh¶o cña Phã Toµn T«ng vµ §−êng thi nh©n hµnh niªn kh¶o cña §µm ¦u Häc, lµ hai bé tr−íc t¸c chuyªn m«n kh¶o cø mang tÝnh tæng hîp cã quy m« nhÊt ®Þnh, bé tr−íc kh¶o s¸t kinh lÞch th©n thÕ cña 27 vÞ thi nh©n tõ S¬ §−êng ®Õn thêi kú §¹i LÞch; bé sau ghi chÐp hµnh niªn kû thùc cña 10 vÞ thi nh©n chñ yÕu lµ ThÞnh §−êng, ®Òu cã nh÷ng ph¸t hiÖn ch©n thùc tinh x¸c, sè l−îng biªn chÐp niªn phæ truyÖn ký cña thi nh©n riªng lÎ th× cµng nhiÒu. Cßn vÒ ph−¬ng diÖn nghiªn cøu v¨n b¶n, th× cã §−êng tËp tù lôc cña V¹n Man, ghi chÐp biÖt tËp thi v¨n cña 108 vÞ t¸c gia ®êi §−êng, qu¸ tr×nh h×nh thµnh s¸ch, líp lang quyÓn trËt, duyªn c¸ch v¨n b¶n, t×nh h×nh l−u truyÒn v.v tÊt c¶ ®Òu cã kh¶o t¶ thªm, ®· kháa lÊp nh÷ng chç trèng cña tr−íc thuËt lo¹i nµy. Thµnh qu¶ nhiÒu ®· t¹o lËp nÒn t¶ng cho viÖc nghiªn cøu §−êng thi. §éng h−íng thø ba, lµ coi träng phÈm b×nh nghÖ thuËt thi ca. Sù thiªn lÖch ®èi víi khuynh h−íng nhÊn m¹nh mét c¸ch phiÕn diÖn t− t−ëng trong c«ng t¸c nghiªn cøu thêi qu¸ khø, b×nh luËn thi ca thêi kú míi t¨ng c−êng mét c¸ch râ rÖt viÖc t×m hiÓu vÒ nghÖ thuËt, nç lùc t×m ra c¸i tån t¹i cña “v¨n t©m” cña mçi thi nh©n, nhê ®ã ®Ó biÖn biÖt sù dÞ ®ång cña phong c¸ch hä, tæng kÕt sù ®¾c thÊt trong s¸ng t¸c cña hä. KÕt qu¶ cña viÖc lµm ®ã, kh«ng nh÷ng kh«ng lý gi¶i nh¹t nhÏo ®èi víi néi dung t− t−ëng cña t¸c phÈm, cã lóc cßn thu ®−îc nh÷ng bæ Ých míi. Ch¼ng h¹n nh− th¶o luËn vÒ th¬ phóng dô cña B¹ch C− DÞ giai ®o¹n tr−íc, kh«ng c©u nÖ ë ®iÓm chó ý cña truyÒn thèng lµ ph¶n ¸nh nçi khæ cuéc sèng nh©n d©n, ng−îc l¹i ®em kinh nghiÖm vµ bµi häc vÒ biÓu hiÖn nghÖ thuËt triÓn khai tranh luËn, quay l¹i nh×n chøc n¨ng chÝnh trÞ cña th¬ phóng dô, nªn ®· râ rµng kh«ng ngê. L¹i vÝ nh− viÖc nghiªn cøu ®èi víi th¬ v« ®Ò cña Lý Th−¬ng Èn, gÇn ®©y còng cã chuyªn luËn v−ît ra khái c¸i khung cã ký th¸c hay kh«ng ký th¸c 265

hoÆc ký th¸c c¸i g× cña nã, chuyÓn sang t×m hiÓu con ®−êng ®éc ®¸o th¬ v« ®Ò vÒ cÊu tø nghÖ thuËt vµ thñ ph¸p s¸ng t¸c, còng trî gióp cho viÖc lµm râ vÊn ®Ò tØ høng ký th¸c. Cã thÓ thÊy, ph©n tÝch nghÖ thuËt ®èi víi hiÓu biÕt toµn diÖn §−êng thi lµ ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu. T−¬ng øng víi ®iÒu ®ã, s¸ch vë vµ v¨n ch−¬ng vÒ th−ëng thøc thi ca trong thêi kú nµy ®Æc biÖt thÞnh hµnh, cã cuèn cßn kÕt hîp víi tuyÓn b¶n, võa chó võa b×nh, rÊt ®−îc ®éc gi¶ hoan nghªnh. VÒ h×nh thøc, cã b×nh phÈm xuyªn suèt th¬ cña mét ®êi, còng cã b×nh phÈm riªng th¬ cña mét thÓ lo¹i hoÆc th¬ cña mét nhµ, thËm chÝ ®em thi t¸c t−¬ng tù nhau ®Æt l¹i gÇn nhau ®Ó so s¸nh, b×nh phÈm; lêi b×nh cã hai ba c©u, còng cã nhiÒu c©u, thËm chÝ ph¸t huy ®¹i luËn ®Õn tr−êng thiªn, chñng lo¹i phong phó, cã thÓ thÝch hîp víi nh÷ng khÈu vÞ kh¸c nhau. Sù ph¸t ®¹t cña c¸i häc th−ëng thøc ®· thÓ hiÖn nhu cÇu phæ cËp v¨n hãa cæ ®iÓn −u tó ®Õn toµn d©n téc, còng ph¶n ¸nh sù yªu thÝch vµ quan chó cña qu¶ng ®¹i quÇn chóng ®èi víi nghÖ thuËt §−êng thi. §iÓm cuèi cïng, lµ ®· chó ý vËn dông ph−¬ng ph¸p khoa häc. Quan niÖm t− t−ëng “t¶” tõng mang ®Õn tæn h¹i rÊt nhiÒu cho sù nghiÖp nghiªn cøu cña chóng ta, sau khi dÑp lo¹n b×nh yªn trë l¹i, giíi häc thuËt phæ biÕn ý thøc ®−îc ph¶i lý gi¶i vµ n¾m v÷ng chÝnh x¸c ph−¬ng ph¸p khoa häc cña chñ nghÜa M¸c, b×nh luËn m« t¶ lÞch sö mét c¸ch thùc sù cÇu thÞ. GÇn ®©y viÖc nghiªn cøu ®èi víi mét sè vÊn ®Ò khoa häc quan träng nh− −u ®iÓm nh−îc ®iÓm cña Lý B¹ch vµ §ç Phñ, quan hÖ gi÷a Hµn Dò vµ LiÔu T«ng Nguyªn, b×nh luËn ®¸nh gi¸ vÒ th¬ biªn t¸i, truy nguyªn nguyªn nh©n phån vinh cña §−êng thi v.v, phÇn lín ®Òu qu¸n xuyÕn tinh thÇn nµy. Mét nh©n vËt lÞch sö phøc t¹p nh− Hµn Dò, kh«ng Ýt ng−êi nghiªn cøu ®· chØ ra: kh«ng nh÷ng ph¶i thÊy «ng ph¶n ®èi “c¶i c¸ch VÜnh Trinh”, còng ph¶i thÊy «ng chñ tr−¬ng trõ bá chÝnh trÞ tÖ h¹i vµ tham dù t−íc bá phiªn trÊn c¸t cø; kh«ng nh÷ng ph¶i thÊy «ng dïng th¬ v¨n tuyªn truyÒn ®¹o cña Nho gia, còng ph¶i nh×n thÊy «ng cã biÓu hiÖn ®ét ph¸ sù bã buéc cña t− t−ëng Nho gia; ®èi víi “Nho ®¹o” mµ «ng ®Ò x−íng, cè nhiªn ph¶i thÊy mÆt b¶o thñ, phôc cæ cña nã, còng ph¶i thÊy nã ®−¬ng thêi cã mÆt t¸c dông chÝnh trÞ hiÖn thùc “t«n V−¬ng nh−¬ng Di”; mµ mét sè quan ®iÓm chÝnh trÞ l¹c hËu cña Hµn Dò l¹i th−êng th−êng cïng víi chñ tr−¬ng vµ thùc tiÔn c¶i c¸ch v¨n häc kÕt hîp nhau. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t vµ ph©n tÝch vÊn ®Ò tõ nhiÒu gãc ®é t«n träng lÞch sö hÕt møc ®é ®ã, so s¸nh víi c¸ch lµm “mét con dao c¾t tÊt c¶”, “tr«ng ng−êi mµ b¾t 266

h×nh dong” cña qu¸ khø, sù sai biÖt lµ ®iÒu rÊt râ rµng. Cßn sù në ré cña nhiÒu chuyªn ®Ò mang tÝnh tæng hîp nh− ®· nãi ë trªn, sÏ thóc ®Èy lµm cho ng−êi ta d−íi tiÒn ®Ò chÕ −íc vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ x· héi, ®ång thêi suy nghÜ ®Õn c¸c nh©n tè t©m lý thêi ®¹i, quan hÖ d©n téc, chÕ ®é khoa cö, tËp tôc t«n gi¸o, v¨n hãa nghÖ thuËt, truyÒn thèng häc thuËt ¶nh x¹ trong s¸ng t¸c thi ca, n¾m v÷ng mèi liªn hÖ nhiÒu chiÒu cña §−êng thi trong m¹ng l−íi lín cña lÞch sö, còng hiÓn nhiªn lµ sù khai th¸c vµ chuyÓn ®æi vÒ thÞ gi¸c, ®ång d¹ng ®· chøng tá sù biÕn ®æi cña ph−¬ng thøc t− duy. NÕu nãi sù s¸ng t¹o cña §−êng thi häc, ®iÒu ®ã e r»ng lµ mét ®iÓm cã mèi quan hÖ s©u xa nhÊt. Håi cã con ®−êng tõ kiÕn quèc ®Õn nay ®· ®i, chóng t«i c¶m thÊy, mÆc dï tån t¹i khóc quanh nµy kia, nh−ng thu ho¹ch lµ ®iÒu kh¼ng ®Þnh, tiÕn bé lµ ®iÒu râ rµng, tiÒn ®å lµ ®iÒu cã hy väng. Lµm thÕ nµo míi cã thÓ thÝch øng t×nh h×nh ph¸t triÓn nh¶y vät hiÖn nay, tiÕp tôc thóc ®Èy sù nghiÖp s¸ng t¹o cña chóng ta tiÕn lªn phÝa tr−íc? Kh«ng ng¹i m−în c¸ch nãi truyÒn thèng cña Diªu §Ønh ng−êi ®êi Thanh bµn luËn khoa häc b»ng ba vÊn ®Ò “nghÜa lý, kh¶o cø, tõ ch−¬ng”, ®Ó c©n ®ong ®o ®Õm mét chót ®èi víi viÖc nghiªn cøu §−êng thi h«m nay vµ mai sau. C¸i häc kh¶o cø (biªn tËp x¸c ®Þnh ch©n ngôy cßn mÊt, hiÖu kh¸m, tiªn chó ®Òu n»m trong ®ã), lµ mét ngµnh cã thµnh tÝch nhÊt trong lÜnh vùc nghiªn cøu §−êng thi tõ kiÕn quèc trë l¹i ®©y, xem ra trong thêi gian t−¬ng ®−¬ng tõ nay vÒ sau còng vÉn lµ mét ngµnh “hiÓn häc”, bëi v× kh«ng x©y dùng tèt c¬ së nµy, th× viÖc quy n¹p khoa häc sÏ khã mµ tiÕn hµnh thuËn lîi ®−îc. C«ng t¸c kh¶o cø hiÖn nay tuy triÓn khai trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, vÒ mÆt ph¸t triÓn vÉn kh«ng c©n b»ng, cã nhiÒu kh©u khiÕm khuyÕt cßn ®îi bæ sung. Mµ cïng víi diÔn tiÕn cña viÖc nghiªn cøu §−êng thi h−íng tíi ph−¬ng h−íng tæng hîp, mét sè h¹ng môc x©y dùng sö liÖu mang tÝnh toµn côc, nh− viÖc chØnh lý l¹i Toµn §−êng thi, kh¶o ®Ýnh tæng hîp tµi liÖu truyÖn ký cña ng−êi ®êi §−êng, viÖc chÕ t¸c niªn biÓu c¸c sù kiÖn lín cña §−êng thi, viÖc vùng biªn th− môc vµ t− liÖu luËn b×nh §−êng thi lÞch ®¹i, cho ®Õn viÖc kh¶o biÖn mét c¸ch hÖ thèng c¸c lo¹i ®iÓn ch−¬ng, v¨n vËt, chÝnh sù, phong tôc tËp qu¸n liªn quan tíi nghiªn cøu §−êng thi, ®ang dÇn tõng b−íc ®−a lªn nhËt tr×nh nghÞ sù, thËm chÝ hoÆc ®· ë trong tay, nã cã thÓ trë thµnh trung t©m c«ng t¸c kh¶o cø cña giai ®o¹n sau. §iÒu ®ã yªu cÇu chóng ta t¨ng 267

c−êng quy ho¹ch chØnh thÓ, lµm tèt viÖc hîp t¸c, tranh thñ trong mét thêi gian kh«ng dµi l¾m, cã sù ®ét ph¸ t−¬ng ®èi lín. Nh×n l¹i c¸i häc tõ ch−¬ng, nã bao gåm c¸c ph−¬ng diÖn nh− tuyÓn ®éc, th−ëng thøc, b×nh phÈm ®Ò gi¶i t¸c gi¶ t¸c phÈm, lý gi¶i ph©n tÝch vµ b×nh luËn nghÖ thuËt v.v, trong nghiªn cøu §−êng thi cã lÞch sö l©u dµi, mµ trong mÊy n¨m gÇn ®©y nhÊt thÊy h−ng v−îng ph¸t ®¹t. §ã lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña tr×nh ®é v¨n hãa vµ nhu cÇu nghÖ thuËt kh«ng ngõng t¨ng lªn cña con ng−êi trong t×nh h×nh míi. Theo ph©n tÝch t×nh h×nh hiÖn nay, “c¬n sèt th−ëng thøc” nµy vÉn sÏ phæ biÕn n©ng cao vµ tiÕp tôc n©ng cao cïng víi sù tu d−ìng v¨n hãa nghÖ thuËt cña toµn d©n téc, thÕ nh−ng b¶n th©n nã còng ph¶i ®èi mÆt víi vÊn ®Ò n©ng cao vµ ®i s©u. Nãi chung, ph−¬ng ph¸p th−ëng thøc vµ phª b×nh thi ca cña chóng ta cßn t−¬ng ®èi cò kü, ®¬n nhÊt, vÒ c¬ b¶n m« pháng theo lèi b×nh ®iÓm vµ gi¶i thÝch c©u ch÷ cña tiÒn nh©n, mang nhiÒu thµnh phÇn trùc quan, kinh nghiÖm. NhiÖm vô cÊp b¸ch hiÖn nay lµ ph¶i ®−a lèi phÈm b×nh kiÓu trùc quan ®ã h−íng tíi lý luËn hãa, khoa häc hãa; x©y dùng c¸i häc tõ ch−¬ng cã chç dùa logÝc chÆt chÏ mµ l¹i phï hîp víi quy ph¹m nghÖ thuËt cña d©n téc. §Ó lµm tèt ®iÓm nµy, kh«ng chØ ph¶i tiÕn hµnh ph¶n t− ®èi víi ph−¬ng ph¸p phª b×nh truyÒn thèng, mµ cßn ph¶i häc tËp kinh nghiÖm nghÖ thuËt cña c¸c d©n téc kh¸c, nh− ph©n tÝch t©m lý, ph©n tÝch ng÷ nghÜa, chñ nghÜa cÊu tróc, mü häc tiÕp nhËn, gi¶i thÝch häc, ký hiÖu häc v.v ®ang l−u hµnh trªn thÕ giíi hiÖn ®¹i, ®Òu cã thÓ kÕt hîp víi ®Æc ®iÓm cña thi ca d©n téc ®Ó c¶i t¹o thµnh c¸i míi. Nh− vËy míi cã thÓ më mang tÇm m¾t cña chóng ta, lµm phong phó høng thó thÈm mü cña chóng ta, b¶o ®¶m cho viÖc nghiªn cøu nghÖ thuËt thi ca dÇn dÇn th©m nhËp. Cuèi cïng bµn tíi c¸i häc “nghÜa lý”, ®ã lµ kh¸i qu¸t lý luËn ®èi víi s¸ng t¸c thi ca vµ lÞch sö thi ca, còng lµ bé phËn h¹t nh©n cña c¶ §−êng thi häc. CÇn ph¶i thõa nhËn, viÖc nghiªn cøu §−êng thi ë thêi ®¹i míi mÆc dï më ra nhiÒu lÜnh vùc míi, còng thu ho¹ch ®−îc nhiÒu ®iÒu vÒ quan ®iÓm t− t−ëng, nh−ng sau khi so ®i tÝnh l¹i th×, tæng kÕt lý luËn vÉn lµ kh©u yÕu máng nhÊt. NhiÒu n¨m l¹i ®©y, c«ng t¸c nghiªn cøu cña chóng ta qu¸ nöa tËp trung ë huÊn hç v¨n tù, kh¶o ®Ýnh t− liÖu vµ th−ëng thøc vµ phª b×nh t¸c gia t¸c phÈm, rÊt Ýt tiÕn hµnh suy ngÉm bµn luËn cã tÝnh tæng hîp, v× thÕ mµ cho ®Õn nay, vÉn khã mµ ®Ò xuÊt kh¸i niÖm riªng cã cña m×nh ®èi víi c¸c vÊn ®Ò nh− chÊt tÝnh, l−u biÕn, uyªn nguyªn, ¶nh h−ëng, kÕt cÊu, 268

quy luËt v.v cña §−êng thi, cµng kh«ng thÓ nãi h×nh thµnh mét hÖ thèng khoa häc hoµn chØnh tùa nh− Nghiªm Vò, Cao BØnh, ThÈm §øc TiÒm, ¤ng Ph−¬ng C−¬ng. Thêi gian gÇn ®©y, cïng víi viÖc ®i s©u nghiªn cøu chuyªn ®Ò, khuynh h−íng quy n¹p vµ tæng kÕt vÒ lý luËn tõ mét hoÆc vµi khÝa c¹nh cã chiÒu s«i næi, nh−ng còng vÉn n»m ë giai ®o¹n thö nghiÖm. Lµm thÕ nµo cñng cè vµ më réng thµnh qu¶ hiÖn cã, tõng b−íc x©y dùng nªn quan niÖm vµ bé khung lý luËn §−êng thi häc kiÓu míi kh¸c víi kiÓu cæ ®iÓn, lµ sø mÖnh lÞch sö mµ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c khoa häc ngµy nay ph¶i g¸nh v¸c. VÒ vÊn ®Ò nµy, con ®−êng diÔn tiÕn l©u dµi mµ b¶n th©n §−êng thi häc ®· tr¶i qua, cã thÓ cung cÊp cho chóng ta nh÷ng bµi häc cã Ých. Chóng ta thÊy, c¸c häc gi¶ lÞch ®¹i nghiªn cøu §−êng thi, hoÆc chó ý ®Õn phong cèt vµ høng ký, hoÆc nghiªng vÒ høng t−îng vµ vËn vÞ, hoÆc say s−a ®Ó biÖn gi¶i ph©n tÝch phong c¸ch vµ thanh ®iÖu cña nã, mçi ng−êi theo ®uæi mét ®Çu mèi, Ýt cã sù liªn th«ng; ®Õn nh− l−u ph¸i ThÈm §øc TiÒm, ¤ng Ph−¬ng C−¬ng ®êi Thanh, thö gia t¨ng vµ dung hßa, còng ch−a cã ®−îc sù thµnh c«ng mü m·n. Nh÷ng nhµ nghiªn cøu sau “Ngò Tø”, phÇn nhiÒu tõ quan hÖ néi bé thi ca chuyÓn sang hoµn c¶nh bªn ngoµi, ®Õn khi chñ nghÜa M¸c h−ng khëi, cµng tõ quan s¸t kiÕn tróc th−îng tÇng chuyÓn sang c¬ së kinh tÕ vµ quan hÖ giai cÊp, nh−ng còng ch−a tr¸nh ®−îc mét d¹o coi nhÑ c¸c nh©n tè cña ph−¬ng diÖn kh¸c. Do ®ã xem ra, mét bé lÞch sö §−êng thi häc vÒ c¨n b¶n mµ nãi, còng chÝnh lµ lÞch sö t×m tßi cña con ng−êi vÒ chÊt cña §−êng thi, lµ qu¸ tr×nh kh«ng ngõng chuyÓn biÕn vµ ®i s©u cña nhËn thøc con ng−êi. C¸c häc ph¸i ®Òu tõ mét ®iÓm nµo ®ã ®Ò cËp ®Õn b¶n thÓ cña §−êng thi, nh−ng vÉn ch−a thÓ n¾m b¾t mét c¸ch ®Çy ®ñ chÊt tÝnh cña nã. Tæng kÕt kinh nghiÖm lÞch sö, chóng ta tõ nay vÒ sau cÇn ph¶i suy ngÉm ¸p dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn mäi ph−¬ng vÞ, kÕt hîp nhiÒu nh©n tè nh− kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa cña x· héi ®Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu trªn nhiÒu gãc ®é, ®ång thêi còng kÕt hîp gi÷a quan hÖ bªn ngoµi víi quan hÖ bªn trong cña thi ca, kÕt hîp yÕu tè h×nh thÓ víi yÕu tè h×nh nhi th−îng ®Ó nghiªn cøu thªm, nh− vËy míi cã thÓ thu ®−îc nhËn thøc t−¬ng ®èi kh¸ch quan vµ toµn diÖn ®èi víi §−êng thi; còng chØ cã ®Õn lóc ®ã, míi cã thÓ coi lµ vÒ c¬ b¶n thùc hiÖn ®−îc nhiÖm vô x©y dùng §−êng thi häc thêi ®¹i míi. Trµo l−u häc thuËt gÇn ®©y, chÝnh lµ ®ang ph¸t triÓn theo ph−¬ng h−íng ®ã, chóng t«i hoµn toµn cã lßng tin sÏ hoµn thµnh sø mÖnh quang vinh vµ gian nan nµy. 269

------------------------------------------

Chó thÝch: 1. C¨n cø: Theo Lôc NhÊt thi tho¹i ghi chÐp lêi cña Mai Nghiªu ThÇn, thÕ nh−ng còng ®¹i diÖn cho ý kiÕn cña ¢u D−¬ng Tu. 2. Thêi kú Nam Tèng ®Ò x−íng phong khÝ th¬ V·n §−êng do D−¬ng V¹n Lý khëi ®Çu, ®Õn “VÜnh Gia Tø linh” th× h×nh thµnh trµo l−u. ThÕ nh−ng “VÜnh Gia Tø linh” coi thùc tiÔn s¸ng t¸c lµ chñ yÕu, D−¬ng V¹n Lý th× gåm c¶ ng«n luËn. Di Am thi c¶o tù cña «ng viÕt: “NÕm thøc ¨n thÝch kÑo m¹ch nha hay trµ ®¾ng? Con ng−êi ai ch¼ng thÝch kÑo m¹ch nha, lóc ®Çu th× ngät, sau cïng th× chua; ThËm chÝ lµ trµ, ng−êi ta ghÐt nã ®¾ng, nh−ng nÕu ®· uèng, th× kh«ng g× ngät h¬n nã. Th¬ còng nh− thÕ mµ th«i... Sau Tam b¸ch thiªn, vÞ nµy mÊt h¼n, chØ cã mét sè thi nh©n thêi V·n §−êng lµ ®Õn gÇn ®−îc víi nã mét chót th«i.” Bµi th¬ §¸p Tõ Tö Tµi ®µm tuyÖt có còng nãi: “Thô nghiÖp s¬ tham th¶ B¸n San, chung tu ®Çu ho¸n V·n §−êng gian. Quèc Phong thö khø v« ®a tö, quan liÖt khiªu lai chØ ®¼ng nhµn.” (Thô nghiÖp ban ®Çu nªn tham kh¶o B¸n S¬n, cuèi cïng nªn thay ®æi theo V·n §−êng. Quèc Phong con ®−êng Êy kh«ng cã nhiÒu ng−êi ®i, lý lÏ kh¬i ra chØ tÇm th−êng), ®Òu cã thÓ thÊy høng thó riªng. H¬n n÷a cã ng−êi chñ tr−¬ng v−ît qua ng−êi ®êi §−êng truy ng−îc lªn Ngôy TÊn, th× Tr−¬ng Giíi lµ ng−êi tr−íc tiªn kh¬i nguån ®ã, mét bé phËn c¸c nhµ Lý häc bµn luËn vÒ th¬ còng phÇn nhiÒu theo xu h−íng nµy. Mét ®o¹n trong bµi §¸p Cñng Träng ChÝ cña Chu Hy cã thÓ lÊy lµm ®¹i diÖn, «ng nãi: “Th¬ ca x−a nay tÊt c¶ cã ba lÇn biÕn ®æi. Theo nh÷ng ®iÒu ghi chÐp cña th− truyÖn, tõ ®êi Ngu ®êi H¹ vÒ sau, xuèng ®Õn ®êi Ngôy ®êi TÊn, tù thµnh mét lo¹i. Tõ Nhan, T¹ ®êi TÊn ®êi Tèng vÒ sau, xuèng ®Õn ®Çu ®êi §−êng, tù thµnh mét lo¹i. Tõ ThÈm, Tèng vÒ sau, ®Þnh h×nh luËt thi, xuèng ®Õn ngµy nay, lµm thµnh mét lo¹i n÷a. Nh−ng tõ ®Çu ®êi §−êng trë vÒ tr−íc, nh÷ng ng−êi lµm th¬ tuy ph©n cao thÊp, nh−ng phÐp t¾c th× vÉn ch−a biÕn ®æi; ®Õn khi xuÊt hiÖn luËt thi, th× c¸ch viÕt th¬ ca vÒ sau ®Òu biÕn ®æi lín, cho ®Õn ngµy nay, th× ngµy cµng tinh x¶o vµ chÆt chÏ, chø kh«ng kh«i phôc phong c¸ch cña cæ nh©n n÷a. V× thÕ, ta tõng viÓn v«ng muèn sao chÐp lÊy nh÷ng lêi cã vÇn ®−îc ghi chÐp trong c¸c s¸ch kinh sö, xuèng ®Õn cæ thi H¸n Ngôy trong V¨n tuyÓn, kÕt thóc víi t¸c phÈm cña Qu¸ch C¶nh ThuÇn vµ §µo Uyªn Minh, so¹n thµnh mét cuèn s¸ch, ë sau phô thªm Tam b¸ch thi, Së tõ, lÊy lµm chuÈn t¾c c¨n b¶n cña th¬. L¹i tõ ®ã xuèng ®Õn lo¹i hai, chän nh÷ng bµi gÇn víi x−a, lµm thµnh mét cuèn, coi lµ vò dùc d− vÖ (vò dùc lµ l«ng c¸nh, d− vÖ chØ xe cé vµ vÖ sÜ; ý nãi nh÷ng thø cÇn thiÕt cho m×nh). Nh÷ng bµi kh«ng hîp, th× bá c¶ ®i, kh«ng lµm cho nã ®Õn gÇn tai m¾t cña ta, mµ vµo lßng d¹ cña ta. Muèn lµm cho trong mét tÊc vu«ng kh«ng cã mét ch÷ cã ý nghÜa ng«n ng÷ cña thÕ tôc, th× khi lµm th¬, kh«ng kú väng cao xa mµ l¹i tù cao xa vËy.” 3. §o¹n nµy kh«ng thÊy trong Th−¬ng Lang thi tho¹i, vËy th× §« Môc ®· söa ch÷a bµi tùa ®−îc viÕt cho cuèn Th−¬ng Lang tiªn sinh ng©m quyÓn do Minh ChÝnh §øc san b¶n mµ ra. Niªn ®¹i mµ §« Môc sèng c¸ch Nghiªm Vò kh«ng xa l¾m, lêi viÖn dÉn ph¶i cã c¨n cø. 4. Xem H« Nam thi tho¹i cña Tr−¬ng Nh−îc H−: “Th¬ cña S¬n Cèc, cã kú l¹ nh−ng kh«ng tinh diÖu, cã míi mÎ nh−ng kh«ng ngang tµng phãng tóng, ph« tr−¬ng häc vÊn lÊy lµm giµu, t« ®iÓm trÇn trôi lÊy lµm míi, nh−ng hån hËu tù nhiªn nh− tõ trong gan ruét thèt nªn th× l¹i kh«ng ®ñ, thÕ cho nªn ra søc theo ®uæi §«ng Pha nh−ng kh«ng kÞp?” C¸c bµi tuyÖt

270

5.

6.

7.

8.

9.

có LuËn thi thi cña «ng còng ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ®èi víi thi phong cña T« (Thøc), Hoµng (§×nh Kiªn). Xem H« Nam thi tho¹i dÉn lêi cña Chu Ngang: “Lç Trùc lµ ng−êi hµo hïng kú hiÓm, giái s¸ng t¹o d¹ng thøc míi mÎ, cã tµi n¨ng h¬n ng−êi, nh−ng kh«ng quan hÖ víi ThiÕu L¨ng lóc ban ®Çu. KÎ mµ tiÒn bèi coi lµ ®¾c ph¸p, ®Òu ch−a thÓ nh×n nhËn s©u s¾c ®−îc.” L¹i LuËn thi tam thËp thñ (bµi 28) cña Nguyªn H¶o VÊn b×nh th¬ cña ph¸i Giang T©y r»ng: “Cæ nh· nan t−¬ng Tö Mü th©n, tinh thuÇn toµn thÊt NghÜa S¬n ch©n.” (Cæ nh· khã mµ ®−îc nh− Tö Mü - tøc §ç Phñ, tinh thuÇn th× ch¼ng thÓ ®−îc nh− NghÜa S¬n - tøc Lý Th−¬ng Èn). C©u nãi “thi tÊt ThÞnh §−êng”, kh«ng thÊy trong v¨n tËp cña Lý Méng §¾c v.v, cã lÏ lµ lêi kh¸i qu¸t cña ng−êi ®êi sau. Chñ tr−¬ng thi ca cña b¶n th©n “TiÒn ThÊt tö” biÓu hiÖn cµng hoµn chØnh h¬n, ph¶i lµ ngò ng«n cæ thi t«n sïng H¸n Ngôy, cËn thÓ thi t«n sïng ThÞnh §−êng, thÓ ca hµnh gåm c¶ S¬ §−êng. ThÕ nh−ng xuÊt ph¸t ®iÓm cña nã ®Òu ë më réng “chÝnh”, co hÑp “biÕn”, cÇu lÊy v¨n b¶n quy ph¹m v¨n häc cña c¸i gäi lµ “®Ö nhÊt nghÜa”. V× thÕ, kh¸i qu¸t “thi tÊt ThÞnh §−êng” tuy lµ gi¶n l−îc, nh−ng vÒ tinh thÇn vÉn phï hîp mét c¸ch ®¹i thÓ víi ý muèn. Xem tuyÖt có LuËn thi cña TriÖu Dùc: “Lý §ç thi thiªn v¹n khÈu truyÒn, chÝ kim dÜ gi¸c bÊt t©n tiªn. Giang T©y ®¹i h÷u tµi nh©n xuÊt, c¸c lÜnh Phong Tao sæ b¸ch niªn.” (Th¬ cña Lý B¹ch vµ §ç Phñ mu«n v¹n ng−êi l−u truyÒn, ®Õn nay ®iÒu ®ã kh«ng cã g× lµ míi mÎ c¶. Thi ph¸i Giang T©y cã thi nh©n tµi n¨ng xuÊt hiÖn, lÜnh héi tinh thÇn cña th¬ Phong th¬ Tao hµng mÊy tr¨m n¨m). C¨n cø: §−êng cè C«ng bé Viªn ngo¹i lang §ç qu©n mé hÖ minh tÝnh tù cña Nguyªn ChÈn, ca ngîi th¬ ca cña §ç Phñ “ph« trÇn chung thñy, bµi tØ thanh vËn, ®¹i hoÆc thiªn ng«n, thø do sæ b¸ch.” (ph« trÇn sau tr−íc, bµy ®Æt thanh vËn, lín th× tíi ngµn lêi, d−íi còng ph¶i mÊy tr¨m). Sau nµy, LuËn thi tam thËp thñ (bµi 10) cña Nguyªn H¶o VÊn còng b×nh luËn thªm r»ng: “Bµi tØ ph« tr−¬ng ®Æc nhÊt ®å, phiªn ly nh− thö diÖc khu khu. ThiÕu L¨ng tù h÷u liªn thµnh bÝch, tranh n¹i Vi Chi thøc vò phu.” (Thñ ph¸p bµy ®Æt ph« tr−¬ng trong th¬ «ng riªng mét con ®−êng, dËu rµo nh− vËy vÉn cán con. ThiÕu L¨ng tù cã bøc t−êng lín nèi liÒn c¸c thµnh, lµm sao Vi Chi biÕt ®−îc ®¸ ngäc). Bµn luËn cña V¨n NhÊt §a vÒ §−êng thi, cã nhiÒu bµi ch−a kÞp c«ng bè khi cßn sèng. GÇn ®©y, TrÞnh L©m Xuyªn c¨n cø vµo tËp ghi chÐp bµi gi¶ng cña hä V¨n, chØnh lý thµnh cuèn s¸ch V¨n NhÊt §a thuyÕt §−êng thi, cã thÓ ph¶n ¸nh cµng râ rµng cÊu tø toµn côc cña «ng.

271