Dan Luan Duong Thi Hoc - Chuong2

Ch−¬ng hai Nguån gèc cña §−êng thi

(Thanh nguyªn thiªn) ( * ) Trong ch−¬ng trªn, chóng ta ®· nghiªn cøu ®Æc tr−ng cña §−êng thi, tr¶ lêi c©u hái §−êng thi lµ g×? Chóng ta ®· coi §−êng thi lµ luång giã míi huy hoµng hoµnh tr¸ng, tõ sù tæng hîp cña c¸c yÕu tè phong cèt, høng ký, thanh luËt, tõ ch−¬ng, høng t−îng, vËn vÞ, cÊu thµnh ®Þnh tÝnh vÒ chÊt cña nã, vµ chiÕm vÞ trÝ quan träng kÕ thõa vµ më ®−êng trong lÞch sö ph¸t triÓn th¬ ca d©n téc. TiÕp theo cã mét vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra lµ, v× sao s¸ng t¸c th¬ ca ®Õn ®êi §−êng th× xuÊt hiÖn côc diÖn míi mÎ nh− vËy? Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo thóc ®Èy lÞch sö §−êng thi ®æi míi vµ t¹o nªn ®Þnh h−íng vÒ chÊt? §Ó hoµn thµnh sù ®æi míi lÞch sö ®ã, §−êng thi ph¶i cïng víi truyÒn thèng v¨n häc tr−íc ®ã n¶y sinh quan hÖ nh− thÕ nµo? Gép l¹i mét c©u: §−êng thi v× sao cã thÓ trë thµnh §−êng thi, ®ã chÝnh lµ vÊn ®Ò cña ch−¬ng nµy cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. NÕu nh− nãi, ch−¬ng tr−íc nghiªn cøu b¶n thÓ cña §−êng thi, th× ch−¬ng nµy ®i t×m nguån gèc s©u xa cña §−êng thi. Nghiªn cøu b¶n thÓ, cÇn ph¶i chó ý ph©n tÝch kÕt cÊu bªn trong cña th¬ ca, cßn ®i t×m c¨n nguyªn th× kh«ng thÓ kh«ng thiªn vÒ xem träng sù giao l−u gi÷a §−êng thi víi hoµn c¶nh bªn ngoµi (bao gåm nh÷ng hiÖn t−îng v¨n häc ngoµi §−êng thi). Nh−ng gi÷a bªn trong vµ bªn ngoµi vèn cã sù thÈm thÊu vµ chuyÓn hãa lÉn nhau, v× thÕ ch−¬ng tr−íc vµ ch−¬ng nµy cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt. I. Nguån gèc x· héi cña §−êng thi Lµm thÕ nµo ®Ó ®i t×m ngän nguån cña §−êng thi? Th¬ ca ®êi §−êng ®−¬ng nhiªn lµ do s¸ng t¸c th¬ ca cña thêi x−a ph¸t triÓn mµ thµnh, n¾m v÷ng b¶n tÝnh cña §−êng thi kh«ng thÓ bá qua sù viÖc ph©n tÝch quan hÖ kÕ thõa v¨n häc. Nh−ng chØ dùa trªn quan hÖ kÕ thõa lµ kh«ng thÓ gi¶i ®¸p trän vÑn, tháa m·n vÊn (*) “Thanh nguyªn” (lµm cho nguån trong) - nh− c¸ch ®Æt tªn ë ch−¬ng tr−íc, ë ch−¬ng nµy, t¸c gi¶ muèn nãi, cÇn nhËn thøc ®óng ®¾n c¸c vÊn ®Ò vÒ nguån gèc cña §−êng thi. 47

®Ò v× sao §−êng thi l¹i cã thÓ trë thµnh §−êng thi. Bëi v× §−êng thi x¸c lËp phÈm chÊt cña m×nh, nhÊt ®Þnh ph¶i tho¸t thai tõ truyÒn thèng lÞch sö, cã nghÜa lµ, th¬ §−êng tuy coi truyÒn thèng lµ ngän nguån s¸ng t¹o cña m×nh, nh−ng l¹i ph¶i cã sù g¹t bá, chän lùa, c¶i t¹o, ph¸t triÓn, ®ång thêi kh«ng ®¬n thuÇn ®−îc quyÕt ®Þnh bëi b¶n th©n truyÒn thèng, ng−îc l¹i lµ b¾t rÔ tõ trong m¶nh ®Êt cña toµn bé ®êi sèng x· héi. ChÝnh ®êi sèng x· héi ®Æc ®Þnh, ®· nu«i d−ìng nªn t©m th¸i v¨n hãa vµ høng thó thÈm mü riªng biÖt cña con ng−êi, tõ ®ã mµ t¸c ®éng tíi s¸ng t¸c th¬ ca cña nhµ th¬, ®ång thêi quy ®Þnh sù lùa chän vµ gia c«ng, kÕ thõa vµ biÕn ®æi cña nhµ th¬ ®èi víi truyÒn thèng v¨n häc. V× thÕ nãi, t×m hiÓu ngän nguån cña §−êng thi, h·y b¾t ®Çu tõ ngän nguån ®êi sèng cña thêi ®¹i, dõng ch©n ë x· héi ®êi §−êng. Nãi ®Õn ¶nh h−ëng cña ®êi sèng x· héi ®èi víi §−êng thi, ®· cã nhiÒu ph−¬ng diÖn ®−îc bµn tíi. Ch¼ng h¹n, cho r»ng sù phån vinh cña kinh tÕ vµ sù c−êng thÞnh cña thÕ n−íc ®êi §−êng ®· t¹o nªn hoµn c¶nh vËt chÊt thÝch hîp cho sù ph¸t triÓn cña §−êng thi, chÝnh trÞ t−¬ng ®èi tiÕn bé vµ chÝnh s¸ch v¨n hãa th©u tãm tÊt c¶ mäi mÆt cã lîi ®èi víi sù s«i næi cña t− t−ëng, viÖc thùc hµnh chÕ ®é “thi phó thñ sü” vµ ®Ò x−íng cña tÇng líp thèng trÞ xóc tiÕn viÖc −a chuéng kü x¶o th¬ ca, sù giao l−u gi÷a c¸c d©n téc Trung Quèc vµ n−íc ngoµi, khai th«ng víi c¸c nÒn nghÖ thuËt kh¸c nhau v.v. Nh÷ng luËn cø kÓ trªn ®Òu cã ý nghÜa, gióp chóng ta nhËn thøc nguyªn nh©n h×nh thµnh §−êng thi. ThÕ nh−ng, c¸c c¸ch gi¶i thÝch trªn sau khi xem xÐt vÉn cã c¶m gi¸c kh«ng ®Çy ®ñ, v× c¸c c¸ch lý gi¶i ®ã th−êng th−êng ®em ¶nh h−ëng x· héi quy kÕt lµm tæng hßa cña mét thõa sè ®¬n h¹ng, dõng l¹i ë viÖc ph©n biÖt m«n lo¹i ®Ó nghiªn cøu mèi quan hÖ cña chóng víi §−êng thi (§iÒu ®ã ®−¬ng nhiªn lµ cÇn thiÕt), mµ kh«ng ph¶i coi toµn bé x· héi ®êi §−êng lµ mét thÓ thèng nhÊt, tiÕn ®Õn tõ quan hÖ gi÷a x· héi vµ thi ca, còng tøc tõ quan hÖ gi÷a chØnh thÓ vµ côc bé, t×m hiÓu cã tÇng thø, mæ xÎ mèi liªn hÖ vµ chuyÓn hãa gi÷a chóng víi nhau. C«ng viÖc nµy vÉn cßn chê ®îi nh÷ng nç lùc chung. Tõ chØnh thÓ mµ nh×n, x· héi ®êi §−êng rèt cuéc lµ x· héi thÕ nµo? So s¸nh nã víi x· héi Trung Quèc tr−íc vµ sau ®êi §−êng l¹i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo? §ã lµ vÊn ®Ò cùc kú phøc t¹p, bëi sù kh¸c nhau vÒ con m¾t nh×n nhËn, cã thÓ sÏ dÉn ®Õn nh÷ng kÕt luËn kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n nh− nãi, ®êi §−êng lµ mét v−¬ng 48

triÒu phong kiÕn ®¹i thèng nhÊt, lµ thêi kú h−ng thÞnh ®Õn ®Ønh cao cña v−¬ng triÒu phong kiÕn, lµ thêi kú hßa hîp h¬n mét b−íc gi÷a c¸c d©n téc trong n−íc, lµ thêi kú më réng ®èi ngo¹i trong lÞch sö Trung Quèc v.v. Nãi nh− thÕ míi chØ ®−îc mÆt bªn c¹nh cña vÊn ®Ò. T«i cho r»ng, vÒ con ®−êng c¬ b¶n cña lÞch sö mµ nãi, hoÆc nãi râ h¬n mét chót, vÒ ®Þa vÞ cña x· héi ®êi §−êng trong dßng ch¶y lÞch sö l©u dµi cña Trung Quèc, th× cã thÓ nhËn ®Þnh, ®ã lµ mét thêi ®¹i ®æi thay, lµ thêi kú quan hÖ x· héi phong kiÕn cæ ®¹i vµ chÕ ®é x· héi ph¸t sinh sù biÕn ®æi vÒ chÊt cã tÝnh côc bé (biÕn ®æi bé phËn). ChÝnh trªn ®iÓm nµy, ®· khu biÖt x· héi ®êi §−êng víi c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c. BiÕn ®æi x· héi nãi chung lµ lÊy nh÷ng biÕn ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ víi nh÷ng quan hÖ giai cÊp thÝch øng víi nã lµm c¨n cø. Sù ®æi thay cña x· héi ®êi §−êng vµ quan hÖ giai cÊp thÓ hiÖn ë nh÷ng ph−¬ng diÖn chñ yÕu nµo? §Çu tiªn lµ sù ®æi thay th©n phËn ng−êi lao ®éng vµ ®Þa vÞ cña hä. Trung Quèc cæ ®¹i tõ khi chÕ ®é phong kiÕn thay thÕ chÕ ®é n« lÖ vÒ sau, n«ng d©n vµ thî thñ c«ng thay thÕ n« lÖ trë thµnh kÎ g¸nh v¸c chñ yÕu lao ®éng s¶n xuÊt cña x· héi. Nh−ng trong thêi kú lÞch sö t−¬ng ®èi dµi, lao ®éng n« lÖ vÉn chiÕm ®Þa vÞ næi bËt trong l·nh vùc n«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp, m·i ®Õn thêi kú Nam B¾c triÒu, trong x· héi vÉn l−u hµnh c©u nãi: “cµy cÊy nªn hái n«, dÖt v¶i nªn hái tú” [Xem Tèng th− - ThÈm kh¸ch chi truyÖn]. B¾c Ngôy vµ B¾c TÒ ®· hai lÇn ban bè lÖnh qu©n ®iÒn, ®Þnh râ n« tú cã thÓ tÝnh theo khÈu nhËn ruéng, ph¶n ¸nh tÝnh phæ biÕn cña viÖc dïng lao ®éng n« lÖ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Liªn quan ®Õn ®iÒu ®ã, quan hÖ phô thuéc th©n thÓ cña n«ng d©n vµ thî thñ c«ng ®èi víi chñ phong kiÕn còng lµ ®iÒu nghiªm träng. V« luËn lµ “®å phô” thêi l−ìng H¸n, “®iÒn kh¸ch”, “Êm hé”, “bé khóc” tõ Ngôy TÊn vÒ sau cho ®Õn “qu©n hé”, “doanh hé”, “c«ng sÊt” v.v, lÖ thuéc vµo quan phñ ®Òu cã sù bã buéc nh©n th©n v÷ng ch¾c, ®êi ®êi kh«ng ®−îc gi¶i tho¸t. Sè phËn cña nh÷ng ng−êi lao ®éng nh− vËy, kú thùc vÉn mang s¾c th¸i n« lÖ nÆng nÒ. B−íc vµo ®êi §−êng, t×nh h×nh ®· thay ®æi, chÕ ®é n« lÖ tuy vÉn tån t¹i, nh−ng phÇn nhiÒu phôc dÞch ë trong nhµ, sè lao ®éng s¶n xuÊt ngoµi x· héi t−¬ng ®èi Ýt. LÖnh qu©n ®iÒn thêi S¬ §−êng quy ®Þnh n« tú kh«ng ®−îc nhËn ®Êt, chÝnh lµ minh chøng lao ®éng n« lÖ vÒ c¬ b¶n bÞ xãa bá khái lÜnh vùc n«ng nghiÖp. §ång thêi víi ®iÒu ®ã, sù khèng chÕ siªu kinh tÕ mµ n«ng d©n vµ thî thñ c«ng ph¶i g¸nh chÞu còng cã sù tho¶i m¸i, 49

viÖc l−u hµnh réng r·i quan hÖ thuª m−ín kiÓu khÕ −íc trong n«ng th«n, qu¸ ®é chuyÓn chiÕt tõ “t« dung ®iÖu” chuyÓn sang “l−ìng thuÕ ph¸p”, ng−êi lµm thuª riªng trong nhµ quan vµ nép tiÒn thay lao dÞch dÇn dÇn thay thÕ lao dÞch suèt ®êi, ®Òu nãi râ th©n phËn cña ng−êi lao ®éng ®· cã nh÷ng diÔn biÕn nhá. MÆc dï hä vÉn bÞ ¸p bøc bãc lét, nh−ng ®· kh«ng ph¶i lµ vËt phô thuéc kh«ng cã nh©n c¸ch ®éc lËp, lao dÞch mang tÝnh c−ìng chÕ còng gi¶m nhÑ. Sù biÕn ®æi nµy tù nhiªn kÝch thÝch n©ng cao tÝnh tÝch cùc s¶n xuÊt cña con ng−êi, nã cÊu thµnh ®éng c¬ quan träng cho sù phån vinh kinh tÕ, quèc lùc c−êng thÞnh cña ®Õ quèc §¹i §−êng, còng lµ tiªu chÝ râ rµng cña h×nh th¸i x· héi phong kiÕn cæ ®¹i ®i ®Õn thµnh thôc. §−¬ng nhiªn, vÊn ®Ò míi theo ®ã n¶y sinh lµ sù kÕt hîp gi÷a søc lao ®éng vµ t− liÖu s¶n xuÊt ngµy cµng mÊt æn ®Þnh, do ®ã dÉn ®Õn mét lo¹t nh÷ng m©u thuÉn x· héi sau ®êi Tèng. Sù biÕn ®éng cña quan hÖ giai cÊp x· héi ®êi §−êng còng biÓu hiÖn ë kÕt cÊu ®¼ng cÊp trong néi bé tÇng líp thèng trÞ. Thêi kú Ngôy, TÊn, Nam B¾c triÒu, toµn bé giai cÊp ®Þa chñ vÒ ®¹i thÓ lµ sù ph©n r· cña “sÜ” vµ “thø”, ph©n thµnh hai tËp ®oµn lín. SÜ téc (hoÆc gäi lµ thÕ téc) lµ chØ c¸c gia ®×nh ®Þa chñ dùa vµo m«n ®Ö, väng téc mµ ®êi nµy qua ®êi kh¸c chiÕm ®Þa vÞ cao, hä ®−îc h−ëng nh÷ng ®Æc quyÒn chÝnh trÞ, kinh tÕ, ra søc bµi xÝch vµ ¸p bøc c¸c tÇng líp nh©n sÜ kh¸c. Thø téc (còng gäi lµ hµn m«n), th× chØ nh÷ng phÇn tö ®Þa chñ ngoµi “cao m«n ®¹i tÝnh”, d−íi sù o Ðp cña chÕ ®é m«n phiÖt, hä kh«ng dÔ tiÕn th©n, ho¹n lé bÞ ng¸ng trë, ph¸t triÓn rÊt kh«ng thuËn lîi. Nam B¾c triÒu vÒ sau, hµo m«n thÕ téc ngµy cµng hñ b¹i, c¨n b¶n mÊt ®i n¨ng lùc thèng trÞ, nh−ng l¹i cè gi÷ chÝnh quyÒn, kh«ng chÞu rót lui khái vò ®µi chÝnh trÞ. Mét sè «ng vua thö dïng “bµn nh©n” n¾m quyÒn cai trÞ nh−ng l¹i c¾t gi¶m quyÒn hµnh nªn hiÖu qu¶ cßn rÊt nhá bÐ. C«ng lao lÞch sö cña khëi nghÜa n«ng d©n cuèi ®êi Tïy ®· gi¸ng mét ®ßn chÝ m¹ng vµo thÕ lùc m«n phiÖt thèi n¸t. §êi §−êng x¸c lËp chÕ ®é khoa cö chän kÎ sÜ, më ra con ®−êng sÜ ho¹n thªnh thang cho qu¶ng ®¹i phÇn tö ®Þa chñ. Tu söa ThÞ téc chÝ còng thÓ hiÖn ý ®å gi¶m bít thÕ lùc sÜ téc cña V−¬ng triÒu §−êng. Trong t×nh h×nh nh− vËy, ®Þa chñ thø téc b¾t ®Çu trçi dËy trªn vò ®µi chÝnh trÞ. Hä trë thµnh lùc l−îng n¨ng ®éng nhÊt trong ®êi sèng x· héi ®êi ®−êng. Cßn cùu sÜ téc mÊt ®i ®Æc quyÒn th× dÇn dÇn n¶y sinh ph©n hãa. Mét bé phËn kiªn tr× gi÷ quan niÖm m«n ®Ö cè h÷u, m−u m« th«ng qua c¸c thñ ®o¹n söa téc ph¶, luËn téc 50

väng, gi¶ng lÔ ph¸p, liªn h«n nh©n ®Ó gi÷ g×n thanh väng kh«ng ®Ó ®æ vì, nh−ng cuèi cïng kh«ng tr¸nh khái ngµy cµng suy vong. Mét sè kh¸c ng−îc l¹i chuyÓn h−íng sang cuéc sèng míi, tham gia khoa cö ®Ó l¹i giµnh ®−îc ®Þa vÞ chÝnh trÞ, “sÜ” vµ “thø” thÕ lµ dÇn dÇn cã xu h−íng hîp l−u. Trong qu¸ tr×nh nµy, ®Þa chñ thø téc míi næi l¹i n¶y sinh biÕn ®æi xÊu, mét sè Ýt ng−êi sau khi n©ng ®Þa vÞ cña m×nh lªn hµng hµo m«n hiÓn quý míi (nh− tËp ®oµn Vâ HËu, tËp ®oµn Vâ Vi triÒu Trung T«ng, tËp ®oµn Lý L©m Phñ, D−¬ng Quèc Trung thêi §−êng HuyÒn T«ng) quay trë l¹i bµi xÝch tÈy chay hµn sÜ vèn lµ th©n phËn tr−íc ®©y cña m×nh. Sù ®èi lËp gi÷a hä ®· diÔn tiÕn ra viÖc ph©n chia ranh giíi quan liªu ®¹i quý téc sau ®êi Tèng vµ trung tiÓu ®Þa chñ. Tõ ®ã cã thÓ thÊy, x· héi ®êi §−êng ®ang ë vµo thêi kú chuyÓn h×nh kÕt cÊu ®¼ng cÊp phong kiÕn, ®Æc ®iÓm cña nã kh«ng thÓ kh«ng ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi t©m th¸i v¨n hãa cña x· héi. Xu thÕ biÕn ®æi cña x· héi cßn biÓu hiÖn ë sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng hãa vµ sù h×nh thµnh cña tÇng líp thÞ d©n. S¶n xuÊt hµng hãa vµ l−u th«ng hµng hãa cã truyÒn thèng l©u dµi trong lÞch sö Trung Quèc. Nh−ng tr−íc ®êi §−êng, viÖc kinh doanh c«ng th−¬ng nghiÖp phÇn nhiÒu lµ quý téc quan liªu vµ ®Þa chñ hµo c−êng, thÕ lùc s¶n xuÊt hµng hãa nhá cña d©n gian cßn rÊt nhá yÕu. Sù thèng nhÊt cña v−¬ng triÒu §−êng, sù ph¸t ®¹t cña n«ng nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp, sù gi¶m nhÑ møc ®é lÖ thuéc vÒ th©n thÓ cña ng−êi lao ®éng v.v ®· thóc ®Èy râ rÖt sù tr−ëng thµnh cña kinh tÕ hµng hãa. §êi §−êng kh«ng nh÷ng ra ®êi nh÷ng ®« thÞ th−¬ng nghiÖp mµ cßn xuÊt hiÖn nh÷ng tæ chøc hµng héi quy m« ban ®Çu. Thµnh Trµng An cã hai chî, chî §«ng “220 hµng, 4 mÆt x©y dùng nhµ cöa ®å sé, hµng hãa quý hiÕm tõ bèn ph−¬ng ®æ vÒ” [Tèng MÉn CÇu: Tr−êng An chÝ §«ng thÞ], T©y thÞ l¹i cµng phån hoa cã thÓ thÊy sù h−ng thÞnh cña c«ng th−¬ng nghiÖp d©n gian. Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ hµng hãa thóc ®Èy sù giµu m¹nh cña v−¬ng triÒu §−êng, còng mang l¹i cho x· héi nh÷ng vÊn ®Ò míi. §èi víi kinh tÕ tù nhiªn tù cÊp tù tóc ë n«ng th«n phong kiÕn, sù giao l−u hµng hãa tÊp nËp tÊt nhiªn cã t¸c dông ®ôc ruçng. Gi÷a ®êi §−êng trë vÒ sau, th«n tÝnh ruéng ®Êt t¨ng m¹nh, sè l−îng n«ng d©n ph¸ s¶n ®æ vµo thµnh phè, t¹o thµnh sù ®iªu tµn cña kinh tÕ n«ng th«n vµ sù phån thÞnh gi¶ t¹o cña ®« thÞ, nh÷ng hiÖn t−îng ®ã liªn quan chÆt chÏ víi sù tÊp nËp cña kinh tÕ hµng hãa. S¶n xuÊt hµng hãa kÝch thÝch nhu cÇu vËt chÊt cña x· héi, c¸c nhµ giµu cã ®ua nhau xa hoa, còng dÉn tíi 51

xung ®ét nhÊt ®Þnh ®èi víi lÔ gi¸o phong kiÕn. Cïng víi sù tr−ëng thµnh cña kinh tÕ hµng hãa, trong x· héi ®êi §−êng cßn b−íc ®Çu h×nh thµnh mét tÇng líp thÞ d©n. Hä sèng trong sù khèng chÕ trùc tiÕp cña thÕ lùc phong kiÕn, mµ l¹i cã m©u thuÉn vµ xung ®ét víi tÇng líp thèng trÞ phong kiÕn. C¸ch sèng, lèi suy nghÜ, chuéng nghÖ thuËt mµ hä cã còng kh«ng tr¸nh khái lan ra toµn x· héi, ¶nh h−ëng tíi diÖn m¹o tinh thÇn cña v¨n nh©n sÜ phu. Sù ®æi thay cña x· héi ®êi §−êng vµ quan hÖ giai cÊp ®−¬ng nhiªn kh«ng bã hÑp ë vµi ph−¬ng diÖn kÓ trªn, nh−ng nh÷ng ph−¬ng diÖn ®ã lµ cã tÝnh c¨n b¶n. C¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nh− sù c¶i c¸ch ®iÒu chØnh cña chÕ ®é hµnh chÝnh, t− ph¸p, thuÕ khãa, binh dÞch, khoa cö, häc hiÖu v.v, ®Òu thÝch øng víi nh÷ng biÕn ®æi kÓ trªn. Nh×n chung, ý nghÜa lÞch sö cña nh÷ng ®æi thay ®ã lµ ë chç, nã ®· lµm cho nhiÒu m©u thuÉn tÝch lòy trong cuéc sèng x· héi phong kiÕn tr−íc ®êi §−êng ®−îc gi¶i quyÕt dÇn dÇn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng nguy c¬ x· héi do tµn d− cña chÕ ®é tiÒn phong kiÕn tån t¹i nÆng nÒ t¹o thµnh, vÒ c¬ b¶n ®−îc bµi trõ, v× thÕ mµ thóc ®Èy sù ®æi míi vµ thµnh thôc toµn diÖn cña b¶n th©n chÕ ®é phong kiÕn. V−¬ng triÒu §−êng, trong qu¸ tr×nh ®æi míi chuyÓn chiÕt ®ã, trËt tù cò bÞ ®¶ ph¸, trËt tù míi ®ang ph¸t triÓn, kiÕn t¹o, cßn ch−a ®¹t ®Õn giai ®o¹n ch¾c ch¾n, ®Þnh h×nh. C¶ cuéc sèng x· héi thÕ lµ hiÖn ra xu thÕ biÕn ®éng, ®æi kh¸c, khiÕn cho con ng−êi c¶m thÊy s«i næi giµu søc sèng. Kh«ng khÝ thêi ®¹i nh− vËy tÊt nhiªn gióp cho tÇm m¾t con ng−êi më réng, thÓ nghiÖm cuéc sèng cña con ng−êi phong phó, kÝch thÝch m¹nh mÏ nh÷ng ®ît sãng t×nh c¶m vµ t−ëng t−îng, tõ ®ã mµ më ra dßng ch¶y phong phó cho s¸ng t¸c v¨n hãa nghÖ thuËt. C¸c m«n nghÖ thuËt ®êi §−êng, trong ®ã cã th¬ ca, cã ®Çy ®ñ kh¶ n¨ng ®¹t ®Õn ®Ønh cao phån vinh thÞnh v−îng, ®ã míi lµ ®iÓm quan träng nhÊt. VËy th× cã thÓ nãi râ hay kh«ng mèi liªn hÖ c¬ b¶n gi÷a sù biÕn ®æi cña x· héi ®êi §−êng vµ s¸ng t¸c th¬ ca? BiÕn ®æi x· héi qu¶ thùc lµ lÊy nh÷ng biÕn ®éng trong quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ lµm c¨n cø, nh−ng néi hµm cña biÕn ®æi kh«ng bã hÑp ë ®ã. BiÕn ®æi x· héi ph¶i lµ sù biÕn ®æi cña toµn bé cuéc sèng x· héi (cuéc sèng vËt chÊt vµ cuéc sèng tinh thÇn), ngoµi quan hÖ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ ra, cßn bao gåm c¶ c¸ch sèng, c¸ch øng xö, tr¹ng th¸i t©m lý, kÕt cÊu t− duy, c¸c lo¹i h×nh th¸i v¨n hãa vµ s¶n phÈm tinh thÇn, cho ®Õn c¶ toµn bé hoµn c¶nh tù nhiªn nh©n hãa còng n»m trong ®ã. TÊt c¶ cÊu thµnh néi dung cuéc sèng cña 52

con ng−êi trong x· héi ®Æc ®Þnh, tõ sù ¶nh h−ëng cña c¸c mÆt mµ chÕ −íc sù tån t¹i cña b¶n th©n con ng−êi vµ ý thøc s¸ng t¹o cña con ng−êi. Coi nhÑ toµn bé tÝnh phøc t¹p cña cuéc sèng x· héi, chØ c¨n cø vµo hiÖn t−îng kinh tÕ, chÝnh trÞ ®Ó bµn luËn v¨n hãa tinh thÇn, rÊt dÔ m¾c bÖnh ®¬n gi¶n hãa, dung tôc hãa. Trong c¸c nguyªn nh©n kÓ trªn, ph−¬ng thøc sèng cña x· héi nhÊt ®Þnh (bao gåm hµnh vi, hµnh ®éng, tËp tôc, ý thÝch cña con ng−êi), ®Æc biÖt lµ con ®−êng quan träng nèi liÒn quan hÖ kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ t©m th¸i v¨n hãa, x· héi. Con ng−êi nãi chung lµ ®Æt trong mét ph−¬ng thøc sèng cña mét x· héi nhÊt ®Þnh; t− t−ëng, t×nh c¶m, ý thÝch, thãi quen cña anh ta; nãi c¸ch kh¸c, toµn bé thÕ giíi t©m linh kh«ng cã lóc nµo l¹i kh«ng chÞu sù thÈm thÊu vµ t¸c ®éng cña ph−¬ng thøc sèng, t¸c ®éng cña nã so víi quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ, th«ng th−êng trùc tiÕp h¬n nhiÒu, réng r·i h¬n nhiÒu. VÒ mÆt kh¸c, ph−¬ng thøc sèng cña mét x· héi ®Æc ®Þnh l¹i kh«ng ph¶i tù nhiªn mµ cã, ngoµi viÖc tiÕp nèi truyÒn thèng cña thêi ®¹i tr−íc, th× cµng chñ yÕu h¬n ph¶i chÞu sù chÕ −íc cña c¬ së kinh tÕ x· héi thêi ®¹i ®ã vµ ®éng h−íng chÝnh trÞ thêi ®¹i Êy, xu h−íng chung lµ ghi dÊu Ên trong quan hÖ chÝnh trÞ, kinh tÕ cña thêi ®¹i. Nh− vËy, ph−¬ng thøc sèng trë thµnh m«i giíi tù nhiªn cña kinh tÕ, chÝnh trÞ chuyÓn h−íng sang lÜnh vùc v¨n hãa tinh thÇn, chØ cã tr×nh bµy cô thÓ mÆt ®Æc thï nµy míi cã thÓ n¾m v÷ng mét c¸ch chÝnh x¸c mèi liªn hÖ néi t¹i gi÷a tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi. Chuyªn luËn nhá nµy cña chóng t«i kh«ng thÓ kh¸i qu¸t ®Çy ®ñ ®−îc toµn bé néi dung ph−¬ng thøc sèng cña x· héi ®êi §−êng. ë ®©y cã ý thu nhá luËn ®Ò mét chót, chØ bµn gi¶n yÕu mét sè ®Æc tr−ng cña cuéc sèng v¨n nh©n ®êi §−êng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi s¸ng t¸c th¬ ca. Tr−íc khi tiÕn hµnh c«ng viÖc nµy, cßn ph¶i tr−íc tiªn xem xÐt xem v¨n nh©n ®êi §−êng lµ tÇng líp nh− thÕ nµo, gi÷a ®Þa vÞ x· héi, hoµn c¶nh lÞch sö vµ thùc tÕ ®êi sèng cña hä cã g× liªn quan víi nhau, ®ã lµ tiÒn ®Ò lín ®Ó bµn luËn cuéc sèng cña v¨n nh©n. Chóng ta ®Òu biÕt, cuèn Toµn §−êng thi hiÖn cßn ghi chÐp h¬n 2200 nhµ th¬ cã hä tªn cã thÓ kh¶o ®−îc. Hä thuéc ®ñ mäi giai tÇng x· héi, trªn cã ®Õ v−¬ng, hËu phi, quan l¹i hiÓn ®¹t, d−íi cã n«ng d©n thî thñ c«ng, ng−êi ®¸nh c¸, kÎ kiÕm cñi, tú thiÕp ca kü, hßa th−îng ®¹o sü, cã thÓ kÓ tam gi¸o cöu l−u, kh«ng thiÕu giai tÇng x· héi nµo. Nh−ng tõ t×nh h×nh chung mµ nãi, th©n phËn cña c¸c t¸c gi¶ §−êng thi vÉn lµ ®iÒu cã thÓ x¸c ®Þnh, ®ã chÝnh lµ “hµn sÜ” trong 53

x· héi ®−¬ng thêi. CÇn ph¶i nãi râ, hµn sÜ nãi ë ®©y lµ mét kh¸i niÖm cã tÝnh ®µn håi. Hµn sÜ tr−íc ®êi §−êng chuyªn chØ trÝ thøc phÇn tö xuÊt th©n tõ hµn m«n thø téc, hä chÞu sù øc chÕ cña chÕ ®é m«n phiÖt, th−êng th−êng bÞ g¹t ra ngoµi c¬ cÊu chÝnh quyÒn hoÆc phô thuéc vµo mét tËp ®oµn quyÒn lùc nµo ®ã, kh«ng cã ®Þa vÞ chÝnh trÞ ®éc lËp cña m×nh. Hä t¹o thµnh h¹ tÇng cña kÕt cÊu ®¼ng cÊp trong tÇng líp thèng trÞ. Tõ ®êi §−êng trë vÒ sau, chÕ ®é m«n phiÖt ®· tan r·, ®Þa chñ thø téc lµ lùc l−îng míi næi b−íc lªn con ®−êng ho¹n lé, trong ®ã mét bé phËn nhanh chãng trë thµnh tËp ®oµn quý téc míi, thµnh tÇng líp trªn cña tÇng líp thèng trÞ, tho¸t ly khái thµnh phÇn hµn sÜ vèn cã cña m×nh. Bé phËn cßn l¹i tr−êng kú bÊt ®¾c chÝ hoÆc lµ nh÷ng trÝ thøc ch×m næi trong bÓ ho¹n, míi ®−îc coi lµ hµn sÜ. MÆt kh¸c, nh÷ng v¨n nh©n xuÊt th©n tõ cùu quý téc kh«ng kiªn tr× quan niÖm m«n ®Ö cè h÷u n÷a mµ chuyÓn sang mét quü ®¹o cuéc sèng míi. Hä còng cã thÓ cã ®−îc ý thøc cña hµn sÜ, trë thµnh bé phËn hîp thµnh cña tËp ®oµn hµn sÜ ®êi §−êng. V× thÕ, hµn sÜ ë ®êi §−êng lµ mét ph¹m trï kh¸ réng r·i vµ n¨ng ®éng, vÒ c¬ b¶n, nã chØ v¨n sÜ tÇng líp trung vµ tÇng líp d−íi trong tÇng líp ®Þa chñ, ng−îc l¹i còng cã thÓ bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi xuÊt th©n kh«ng cïng m«n ®Ö. V¨n häc ®êi §−êng lÊy hµn sÜ lµm chñ thÓ, ®iÒu ®ã lµ kh¸c víi thêi kú L−ìng TÊn, Nam B¾c triÒu. B¾t ®Çu tõ T©y TÊn, sÜ téc m«n phiÖt ®· x¸c lËp ®Þa vÞ thèng trÞ, ®ång thêi còng lòng ®o¹n v¨n hãa. V¨n sÜ næi tiÕng trªn v¨n ®µn Th¸i Khang nh− “Tr−¬ng Tam”, “NhÞ Lôc”, “L−ìng Phan” v.v, ®Òu xuÊt th©n tõ thÕ téc cò. C¸c nhµ th¬ Nhan, T¹ ®êi §«ng TÊn vÒ sau cho ®Õn Tõ, D÷u ®êi L−¬ng TrÇn, cïng ®Òu thuéc cao m«n ®¹i téc. Thµnh tùu næi bËt trong v¨n nh©n thø téc thêi kú nµy, chØ cã T¶ T−, §µo Uyªn Minh, B·o ChiÕu lÌo tÌo mÊy ng−êi, ®−¬ng thêi vÉn cßn chÞu sù ghÎ l¹nh. T×nh h×nh v¨n ®µn ®êi §−êng hoµn toµn ng−îc l¹i. V¨n häc quý téc cung ®×nh cè nhiªn cã sè l−îng nhÊt ®Þnh, nh−ng tû träng vµ ¶nh h−ëng ®Òu ®· xuèng ®Õn møc thÊp. Thay thÕ nã vµ h−ng khëi lµ th¬ ca cña hµn sÜ. Ch¼ng h¹n “Tø kiÖt” thêi S¬ §−êng ®−îc gäi lµ “thñy ©m” (khóc nh¹c d¹o ®Çu) cña §−êng thi, chÝnh lµ c¸c nhµ th¬ “tuæi trÎ mµ tµi cao, lµm quan chøc nhá mµ danh tiÕng lín” [V¨n NhÊt §a: §−êng thi t¹p luËn - Tø kiÖt], bëi hä ®· lét tÈy phª ph¸n vµ c¶i t¹o tÊm mµn nhung cña thi phong cung ®×nh. Sau mét chót, TrÇn Tö Ngang víi nh÷ng chñ tr−¬ng chÝnh trÞ vµ v¨n häc cµng tÊn c«ng d÷ 54

déi vµo th¬ cung ®×nh, chÝnh v× thÕ bÞ tËp ®oµn hä Vò ®−¬ng quyÒn ®è kÞ, cuèi cïng chÕt oan trong ngôc. Trong c¸c nhµ th¬ næi tiÕng ®êi §−êng, Lý B¹ch tù x−ng lµ “Lòng T©y bè y” [D÷ Hµn Kinh Ch©u th−], M¹nh H¹o Nhiªn suèt ®êi kh«ng ra lµm quan, Cao ThÝch phiªu b¹t giang hå trong thêi gian kh¸ dµi, 46 tuæi míi ®ç ®¹t, SÇm Tham gia ®¹o lu©n l¹c tõ nhá, sau khi tr−ëng thµnh, b«n ba kh¾p c¸c miÒn biªn thïy víi chøc quan nhá, §ç Phñ ®−îc coi lµ ng−êi xuÊt th©n tõ gia ®×nh “phông nho thñ quan”, nh−ng b¶n th©n trong thêi gian ë Trµng An chê ®îi mét chøc quan, vÉn ph¶i sèng nh÷ng ngµy “s¸ng gâ cöa nhµ giµu, chiÒu theo ®¸m bôi mÞt mï cña lò c−ìi ngùa bÐo”, ®ã lµ ch−a kÓ cuéc sèng phiªu b¹t cay cùc tõ trung niªn vÒ sau. TiÕp n÷a bµn ®Õn thi ®µn Nguyªn Hßa th× M¹nh Giao tù x−ng lµ bÇn hµn, Tr−¬ng TÞch, V−¬ng KiÕn dõng ë chøc quan nhá; Gi¶ §¶o tõng lµm hßa th−îng; Lý H¹ c¶ ®êi ch−a tõng øng thÝ; L−u Vò TÝch, LiÔu T«ng Nguyªn v× tham gia tËp ®oµn ®æi míi V−¬ng Phi, V−¬ng Thóc V¨n mµ bÞ biÕm trÝch, c¸ch chøc; chØ cã mét sè Ýt ng−êi nh− B¹ch C− DÞ, Hµn Dò v.v suèt ®êi ®−îc hiÓn ®¹t, nh−ng còng ®Òu ph¶i tr¶i qua cuéc sèng hµn sÜ t−¬ng ®èi dµi. Gi÷a nh÷ng t¸c gia ®ã cã lèi sèng, tÝnh nÕt vµ høng thó c¬ b¶n gÇn nhau, kh¸c rÊt nhiÒu víi c¸c v¨n nh©n sÜ téc nh− Phan, Lôc, Nhan, T¹. L¹i ph¶i thÊy r»ng, hµn sÜ ®êi §−êng mÆc dï kÕ thõa hµn sÜ Lôc triÒu, nh−ng hiÖn thùc lÞch sö tr−íc m¾t vµ ®Þa vÞ x· héi ®ang cã kh«ng nh− nhau. Sèng trong thêi ®¹i ®ang lªn vµ biÕn ®æi, hµn sÜ ®êi §−êng kh«ng thÓ kh«ng c¶m thÊy nh÷ng biÕn ®éng nhanh chãng m·nh liÖt trong cuéc sèng x· héi cña toµn d©n téc, c¶m nhËn ®ã cµng gia t¨ng bëi sù biÕn ®æi ®Þa vÞ cña b¶n th©n hä. Th«ng th−êng mµ nãi, ®Þa vÞ cña hµn sÜ trong x· héi ®êi §−êng lµ kh¸ thÊp. Kh«ng Ýt ng−êi khèn ®èn n¬i tr−êng èc, trÇm lu©n ë chøc vÞ thÊp, thËm chÝ cay ®¾ng bÊt an, lËn ®Ën c¶ ®êi. Nh−ng æ khãa cña chÕ ®é m«n phiÖt cuèi cïng ®· bÞ ph¸, th«ng qua con ®−êng khoa cö ra lµm quan trë thµnh môc tiªu hiÖn thùc, còng cã ng−êi tõ ®ã mµ më mµy më mÆt, ®Ò xuÊt hoÆc ë møc ®é nhÊt ®Þnh thi hµnh chñ tr−¬ng chÝnh trÞ cña m×nh. Cã thÓ thÊy, hµn sÜ ®êi §−êng tuy vÉn chÞu ¸p chÕ, nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®å v« dông kh«ng cã chót ®éc lËp vµ chñ ®éng vÒ chÝnh trÞ. Hä cÊu thµnh lùc l−îng n¨ng ®éng trong cuéc sèng chÝnh trÞ x· héi. V¨n häc hµn sÜ ®ñ kh¶ n¨ng thay thÕ ®Þa vÞ chñ ®¹o cña v¨n häc quý téc, ®©y lµ ®iÒu cã tÝnh then chèt. 55

B©y giê cã thÓ b−íc vµo t×m hiÓu ph−¬ng thøc sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng trong ®ã hµn sÜ lµ chñ thÓ. T«i cho r»ng, mÊy ph−¬ng diÖn sau ®©y ®¸ng ®−îc chó träng: Thø nhÊt lµ du ngo¹n. Trong cuéc sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng, cã mét qu·ng ®êi ngao du, th«ng th−êng lµ tr−íc khi ra lµm quan. §¹i thi nh©n Lý B¹ch kÓ l¹i r»ng tõ nhá ®· cã chÝ h−íng “tang bång hå thØ, ngao du tø ph−¬ng”, lóc cßn trÎ “c¾p kiÕm ra ®i, tõ biÖt ng−êi th©n viÔn du, phÝa nam ®i ®Õn tËn Th−¬ng Ng«, phÝa ®«ng v−ît Minh H¶i”, dÊu ch©n ®i kh¾p h¬n nöa Trung Quèc, ®ã lµ khi «ng míi 30 tuæi [Xem Th−íng An Ch©u Bïi Tr−ëng sö th−]. §ç Phñ trong håi øc cuèi ®êi còng nãi ®Õn nh÷ng chuyÕn ngao du tr−íc kia cña m×nh, tr−íc khi dõng ch©n t¹i Trµng An mong ®−îc lµm quan, §ç Phñ ®· tõng xuèng C« T« ë phÝa §«ng, v−ît TriÕt Giang ë phÝa Nam, ch¬i bêi ë vïng TÒ TriÖu, tr¶i qua kho¶ng thêi gian hµng 8,9 n¨m rÊt thÝch chÝ [Xem bµi th¬ Tr¸ng du]. Tr¶i qua cuéc sèng ngao du nh− vËy lµ ®iÓn h×nh cña c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng. V× sao l¹i xuÊt hiÖn phong khÝ nµy? Sù thèng nhÊt quèc gia, sù giµu cã cña x· héi ®êi §−êng lµ nh÷ng b¶o ®¶m cÇn thiÕt: øc tÝch Khai Nguyªn toµn thÞnh nhËt, TiÓu Êp do tµng v¹n gia thÊt. §¹o mÔ l−u chi tóc mÔ b¹ch, C«ng t− th−¬ng lÉm cô phong thùc. Cöu ch©u ®¹o lé v« sµi hæ, ViÔn hµnh bÊt lao c¸t nhËt xuÊt. TÒ chÊp Lç c¶o xa ban ban, Nam canh n÷ tang bÊt t−¬ng thÊt. [§ç Phñ: øc tÝch nhÞ thñ - Bµi 2] (Nhí x−a nh÷ng th¸ng ngµy h−ng thÞnh thêi Khai Nguyªn, Êp nhá còng cã tíi hµng v¹n nhµ. G¹o tÎ tr¾ng bãng, g¹o nÕp tr¾ng tinh, Kho c«ng r−¬ng t− ®Òu ®Çy ¾p. §−êng s¸ kh¾p chèn ®Òu kh«ng cã hæ sãi, §i xa kh«ng mÖt nhäc ®Ó chän ngµy giê tèt. Lôa lµ n−íc TÒ n−íc Lç chuyªn chë bon bon trªn ®−êng, Trai cµy g¸i dÖt kh«ng lóc nµo ngõng.) 56

Håi øc cña thi nh©n trong bµi th¬ trªn kh«ng tr¸nh khái ph« tr−¬ng, song nÕu kh«ng cã c¬ së vËt chÊt nhÊt ®Þnh, th× lµm sao cã ®−îc phong khÝ du ngo¹n, ®iÒu ®ã th× cã thÓ suy ®o¸n ®−îc. Tuy nhiªn, ®ã vÉn kh«ng ph¶i lµ lý do duy nhÊt, v× nh÷ng triÒu ®¹i kh¸c còng cã c¶nh th¸i b×nh thÞnh thÕ, ng−îc l¹i kh«ng h¼n ®· cã phong khÝ Êy. Du ngo¹n ®Æc biÖt thÞnh ë ®êi §−êng, lµ cã mèi quan hÖ tíi con ®−êng xuÊt sÜ cña v¨n nh©n d−íi t×nh h×nh míi. Nh− trªn ®· nãi, kÎ sÜ ®êi §−êng ra lµm quan kh«ng gièng víi chÕ ®é tuyÓn chän tõ h−¬ng lý thêi H¸n Ngôy trë ®i. Lóc ®ã, viÖc tiÕn cö nh©n tµi tõ h−¬ng lý h·y cßn giao cho chøc quan ë b¶n h−¬ng b¶n thæ (nh− huyÖn lÖnh hoÆc quan l¹i ch©u quËn), v× thÕ bän hµo lý ®Þa ph−¬ng ®−îc thao tóng viÖc tuyÓn cö, cßn sÜ nh©n b×nh th−êng còng còng dÔ sèng an phËn ng¹i thuyªn chuyÓn. ViÖc kiÕn lËp v−¬ng triÒu nhµ §−êng ®· ®¶ ph¸ côc diÖn thÕ téc n¾m gi÷ chÝnh quyÒn, con ®−êng lµm quan chñ yÕu th«ng qua khoa cö, tr−ng tËp hoÆc tham gia m¹c phñ, ®iÒu kiÖn lµm quan nh− vËy ®Òu cÇn ph¶i dêi quª h−¬ng b¶n qu¸n ®Ó ®i xa. Thªm n÷a, khoa cö ®êi §−êng kh«ng gièng víi biÖn ph¸p thÝ quyÓn d¸n tªn cña ®êi Tèng vÒ sau, ng−êi øng thÝ muèn vµo tuyÓn, kh«ng chØ v¨n hay ch÷ tèt, mµ tr−íc tiªn cÇn ph¶i t¹o cho m×nh tiÕng t¨m, ®Ó hä tªn ®Õn tai kh¶o quan míi ®−îc. ThÕ lµ hä hÕt n¨m nµy ®Õn n¨m kh¸c kinh lÞch qua c¸c ch©u phñ, kÕt giao víi hµo kiÖt trong thiªn h¹, yÕt kiÕn quan l¹i hiÓn ®¹t, c¸c bËc phong l−u danh sÜ ®Ó thæi phång tiÕng t¨m cña m×nh, b−íc ®−êng ®ã lµ kh«ng thÓ thiÕu. C¸ch lµm nµy cè nhiªn t¨ng thªm phong khÝ nhê cËy khoa tr−¬ng trong x· héi, song còng thóc ®Èy kÎ sÜ b×nh th−êng tho¸t khái sù h¹n hÑp c¸ nh©n, b−íc vµo thÕ giíi réng lín, du ngo¹n kh¾p ®Êt n−íc, coi bèn biÓn lµ nhµ. ChÝnh ë ®iÓm nµy, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· h×nh thµnh nªn c¸ch sèng ®Æc sÆc nhÊt cña m×nh, kh«ng nh÷ng kh«ng gièng víi v¨n nh©n thêi Lôc triÒu vµ ®êi Tèng vÒ sau, chØ vïi ®Çu ®äc s¸ch, mµ hä còng cã ®iÓm kh¸c biÖt víi lé tr×nh nh©n sinh qua ba chÆng “th− trai - tr−êng thi - quan tr−êng”. Du ngo¹n trë thµnh néi dung quan träng cña cuéc sèng v¨n nh©n ®êi §−êng ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu vÕt râ rµng trong s¸ng t¸c th¬ ca cña hä. Nh×n tæng thÓ, th¬ ca cña hµn sÜ ®êi §−êng høng thó víi nhiÒu thø, tÇm m¾t réng lín, biÓu hiÖn ch©n thùc, c¶m kh¸i th©m trÇm, kÕ thõa triÒu ®¹i tr−íc vµ ¶nh h−ëng m¹nh mÏ tíi ®êi sau. V¨n nh©n l©u dµi t¹i ngo¹i ngo¹n du nªn giµu t×nh c¶m thùc cña ®êi 57

sèng. Chóng ta h·y thö so s¸nh mét chót gi÷a nã vµ v¨n häc thÕ téc ®êi tr−íc. Ph¹m vi cuéc sèng cña v¨n nh©n thÕ téc ®êi Lôc triÒu kh¸ hÑp. §µi c¸c (bao gåm cung ®×nh, dinh thù) vµ s¬n l©m lµ toµn bé thÕ giíi cña hä. §µi c¸c lµ n¬i hä phãng tóng hoan l¹c; s¬n l©m lµ n¬i hä nghØ ng¬i. Hai kiÓu sèng ®ã ®Òu kh«ng kÝch thÝch sù thÓ nghiÖm s©u s¾c cña thi nh©n. §iÒu ®ã chÝnh lµ duyªn cí v× sao cuéc sèng sÜ ho¹n d−íi ngßi bót cña hä phÇn lín bã hÑp ë yÕn Èm thanh s¾c, c¶nh vËt s¬n thñy còng biÓu hiÖn t×nh c¶m nhµn nh¹t. V¨n nh©n ®êi §−êng kh«ng gièng nh− vËy. “C«ng nh−îc ®¨ng ®µi phô, l©m nguy m¹c ¸i th©n!” (Ngµi nÕu nh− ®−îc lµm quan phô gióp triÒu chÝnh, th× khi l©m nguy còng ®õng tiÕc th©n m×nh.) [§ç Phñ: Phông tèng Nghiªm c«ng nhËp triÒu thËp vËn]. C¸c nhµ th¬ §−êng coi ®µi c¸c lµ n¬i ký th¸c sinh mÖnh chÝnh trÞ cña m×nh, vËt cã thÓ vÞnh rÊt nhiÒu, chø kh«ng h¹n chÕ ë phông häa øng chÕ, yÕn Èm thï t¹c xøng häa, ®iÓm nµy sÏ ®Ò cËp tíi sau. §Õn nçi c¶nh vËt s¬n thñy còng lµ ng−êi b¹n trong cuéc sèng du ngo¹n cña hä. Nh÷ng n¨m th¸ng dµi c« ®¬n phiªu b¹t, c¶m quan ®èi víi cuéc sèng x· héi, nh÷ng nçi niÒm bi hoan ly hîp mµ hä tr¶i qua, t×nh c¶m quª h−¬ng l÷ thø, kh«ng c¸i g× lµ kh«ng tù nhiªn nhi nhiªn béc lé ra ë phong hoa tuyÕt nguyÖt, th¶o méc trïng ®iÓu. Chóng ta xem th¬ t¶ c¶nh cña c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng, mÆc dï khÝ t−îng chªnh vªnh, nh−ng ý c¶nh vÉn s©u xa, thÈm thÊu rÊt nhiÒu høng thó t×nh c¶m chñ quan nång ®−îm m·nh liÖt cña thi nh©n, phong vÞ kh¸c biÖt víi th¬ “m« ph¹m phong thñy” kiÓu “chiÕu t−íng” cña v¨n nh©n thêi Lôc triÒu. Ngoµi ®µi c¸c, s¬n thñy ra, c¸c nhµ th¬ §−êng cßn khai th¸c thÕ giíi nghÖ thuËt míi, ®ã chÝnh lµ th¬ biªn t¸i vµ ®« thÞ. Th¬ biªn t¸i vèn kh«ng ph¶i b¾t ®Çu tõ ®êi §−êng, nh−ng th¬ cßn l−u truyÒn l¹i rÊt Ýt, néi dung còng kh¸ ®¬n ®iÖu, sù trçi dËy cña th¬ biªn t¸i ®êi §−êng ®· t¹o nªn hiÖn t−îng khiÕn mäi ng−êi ph¶i quan t©m, kh«ng nh÷ng cã nh÷ng nhµ th¬ næi tiÕng chuyªn s¸ng t¸c th¬ biªn t¸i, mµ cßn cã nh÷ng t¸c phÈm ®êi ®êi truyÒn tông, néi dung cuéc sèng ®−îc ph¶n ¸nh cµng sinh ®éng phong phó. Nªu bËt sù khèc liÖt cña chiÕn tranh, sù anh dòng cña t−íng sÜ, sù kiªu xa cña chñ t−íng, sù thèng khæ cña binh sÜ, cïng víi phong tôc n¬i biªn c¶nh, ca vò cña nh÷ng miÒn ®Êt kh¸c nhau, phong c¶nh biªn t¸i, nh÷ng c©u truyÖn truyÒn thuyÕt thÇn kú, tÊt c¶ ïa vµo trong th¬, t¹o nªn v−¬ng quèc cña thi ca ®Ñp ®Ï vµ míi mÎ, cã thÓ coi lµ b−íc nh¶y vät ®Æc biÖt trong lÞch 58

sö th¬ ca cæ ®iÓn. Nguyªn nh©n thµnh c«ng cña nã, ®−¬ng nhiªn cã quan hÖ víi chiÕn tranh liªn miªn n¬i biªn ¶i, mµ c¸c nhµ th¬ th× kh«ng tõ gian nguy v−ît ®−êng xa dÆm dµi lªn biªn thïy, ®Çu bót tßng qu©n, lËp c«ng b¸o quèc, hy väng tõ lËp c«ng n¬i sa tr−êng mµ thªnh thang trªn con ®−êng ho¹n lé, ®ã còng lµ nguyªn nh©n kh«ng thÓ coi nhÑ. Biªn t¸i trë thµnh bé phËn cÊu thµnh h÷u c¬ trong cuéc sèng du ngo¹n cña thi nh©n ®êi §−êng ®i vµo th¬, ®ã lµ ®iÒu ch−a tõng cã ë c¸c triÒu ®¹i kh¸c, còng lµ ®iÒu mµ v¨n nh©n mét sè triÒu ®¹i kh«ng thÓ s¸nh ®−îc khi m« pháng ®Ò cña Nh¹c phñ ®Ó s¸ng t¸c “tßng qu©n”, “xuÊt t¸i”, v× thÕ cã thÓ gi¶i ®¸p sù h−ng thÞnh ®Æc biÖt cña th¬ biªn t¸i ®êi §−êng. Cïng lÏ ®ã, cuéc sèng ®« thÞ cña ®êi §−êng h−ng khëi còng theo dÊu ch©n du ngo¹n hiÓn hiÖn tr−íc m¾t c¸c nhµ th¬. NÕu nh− nãi, §Õ Kinh thiªn cña §−êng Th¸i T«ng t¶ Trµng An, cßn cã khÝ vÞ cung ®×nh nång ®−îm, th× ®Õn bµi th¬ cïng tªn cña L¹c T©n V−¬ng vµ bµi Trµng An cæ ý cña L« ChiÕu L©n, cuéc sèng ®« thÞ ®· hiÓn hiÖn tr−íc m¾t ®éc gi¶ víi bøc tranh s¾c mµu lße loÑt vµ tiÕt tÊu ån µo n¸o nhiÖt. Sau ®ã, mét truyÒn thèng th¬ ca míi ra ®êi. Nã m« t¶ quý thÝch, phó th−¬ng, t¶ du hiÖp, ca kü, còng m« t¶ c¶ b×nh d©n. Nã m« t¶ sù phån hoa cña phong vËt, t¶ hoan l¹c nh÷ng ngµy lÔ tÕt, t¶ hµo høng ®Êu gµ, ®ua ngùa, ®¸nh b¹c, t¶ phôc søc vµ dung nhan cña phô n÷, t¶ nh÷ng cuéc ch¬i bêi héi ngé cña sÜ tö, còng m« t¶ c¶ nh÷ng giät lÖ vµ nh÷ng nçi bÊt h¹nh ®−îc che ®Ëy bëi phån hoa. §ã lµ mét thÕ giíi rÊt kh¸c víi thÕ giíi ®µi c¸c, s¬n l©m, biªn t¸i. Sù xuÊt hiÖn cña nã ®· më réng lÜnh vùc biÓu hiÖn cña th¬ ca Trung Quèc, mµ nguyªn nh©n cña nã lµ ë sù ph¸t triÓn cña x· héi ®êi §−êng vµ cuéc sèng du ngo¹n cña v¨n nh©n liªn quan tíi nã. Tãm l¹i, sù thÞnh hµnh cña phong khÝ du ngo¹n lµ sù chuyÓn biÕn th©n phËn, ®Þa vÞ cña v¨n nh©n ®êi §−êng vµ lµ s¶n vËt cña sù ®æi thay cña toµn bé ®êi sèng x· héi, cßn nã ng−îc l¹i trë thµnh chÊt keo nèi liÒn nhiÒu lÜnh vùc x· héi vµ hiÖn t−îng ®êi sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng. Cuéc sèng x· héi ®êi §−êng ®−îc ph¶n ¸nh t−¬ng ®èi réng r·i vµ s©u s¾c trong t¸c phÈm v¨n häc, ®ã lµ mét ®iÓm cã quan hÖ tíi nã. Mét ph−¬ng diÖn kh¸c trong ®êi sèng cña v¨n nh©n lµ “tßng chÝnh”. Tßng chÝnh còng chÝnh lµ lµm quan, ®ã vèn lµ con ®−êng chung cña trÝ thøc trong x· héi phong kiÕn. C¸i gäi lµ “häc nhi −u t¾c sÜ” lµ biÓu thÞ tÝn ®iÒu nµy. ThÕ nh−ng c¸c v¨n nh©n ®êi §−êng tßng chÝnh còng cã ®Æc ®iÓm riªng cña nã. Nãi vÒ thêi 59

L−ìng TÊn, Nam B¾c triÒu d−íi sù thèng trÞ cña chÕ ®é m«n phiÖt, th× tßng chÝnh cã thÓ nãi lµ ®Æc quyÒn cña con em thÕ téc. Hä dùa vµo thÕ lùc chÝnh trÞ kinh tÕ, kh«ng cÇn ph¶i chuÈn bÞ g× c¶ lµ cã thÓ “b×nh lÆng tiÕn thñ, ngåi ®Õn chøc c«ng khanh” [Nam TÒ th− - Chö Uyªn V−¬ng KiÖm liÖt truyÖn]. V× thÕ, tuy tham dù chÝnh trÞ, nh−ng hä kh«ng cã −íc väng lµm nªn mét sù nghiÖp, ng−îc l¹i lÊy “di t×nh thÕ vô” (t×nh chÝ ®Ó ë ngoµi viÖc ®êi) hoÆc “bÊt th©n thø vô” (kh«ng s¸t sao viÖc cña d©n chóng) lµm ®iÒu vinh h¹nh. Thêi §«ng TÊn cã vÞ ®¹i danh sÜ lµ V−¬ng Huy Chi lµm Xa binh Tham qu©n d−íi quyÒn cña Xa kÞ t−íng qu©n Hoµn Xung. Mét lÇn, Hoµn Xung hái «ng ta: “Ng−¬i qu¶n c«ng viÖc g×?” ¤ng ta ®¸p: “T«i kh«ng biÕt, chØ thÊy th−êng cã ng−êi c−ìi ngùa ®Õn, ®¹i kh¸i lµ M· Tµo”. Hoµn Xung l¹i hái: “Tæng céng cã mÊy con ngùa?” ¤ng ta l¹i ®¸p: “Kh«ng hái ngùa th× sao biÕt cã mÊy con”. L¹i hái: “GÇn ®©y ngùa chÕt bao nhiªu con?”. §¸p: “Ch−a biÕt sèng th× sao mµ biÕt chÕt?”. Mét lÇn kh¸c, Hoµn Xung nãi víi V−¬ng Huy Chi: “Ng−¬i ë trong qu©n ®· l©u råi, nªn lo liÖu c«ng viÖc mét chót”. V−¬ng kh«ng tr¶ lêi, chØ ng−íc hai con m¾t lªn ®¸p: “Buæi s¸ng ë T©y S¬n thËt khiÕn ng−êi ta s¶ng kho¸i” [Xem ThÕ thuyÕt t©n ng÷ - Gi¶n ng¹o]. Nh÷ng c©u chuyÖn nh− thÕ rÊt nhiÒu, mµ phong khÝ trµn ®Çy kiÓu sïng th−îng thanh ®µm, −a thÝch huyÒn lý trong x· héi th−îng tÇng, thÕ lµ tõ ®©y mµ ra. TrÝ thøc hµn m«n ®−¬ng thêi, dï cã bÊt m·n víi hiÖn thùc x· héi, cã ng−êi còng «m Êp hoµi b·o chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh, nh−ng trong ®iÒu kiÖn lÞch sö nh− vËy, c¨n b¶n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc. Th¬ VÞnh sö b¸t thñ cña T¶ T− ®· ghi l¹i lÞch tr×nh t− tuëng cña nhµ th¬, xuÊt ph¸t tõ tr¸ng chÝ “Duyªn ®ao quý nhÊt c¸t, méng t−ëng sÝnh l−¬ng ®å” (§ao non dï chØ chÐm ®−îc mét lÇn, song vÉn ngµy ®ªm m¬ t−ëng thùc hiÖn giÊc méng ®¹i nghiÖp) [Bµi 1], qua quan s¸t hiÖn thùc x· héi “ThÕ trô nhiÕp cao vÞ, anh tuÊn trÇm h¹ liªu” (Con em quý téc th× b−íc lªn ®Þa vÞ cao, nh÷ng bËc anh tµi tuÊn kiÖt th× trÇm lu©n ë tÇng líp d−íi) [Bµi 2], cuèi cïng dÉn ®Õn kÕt luËn “Tù phi phµn long kh¸ch, hµ vi so¸t lai du” (Vèn kh«ng ph¶i lµ kÎ vin rång cÇu lîi, v× sao bçng nhiªn ®Õn ®©y du ch¬i?) [Bµi 5]. §µo Uyªn Minh còng lµ nhµ th¬ khi cßn trÎ “M·nh chÝ dËt tø h¶i, khiªn c¸ch t− viÔn trî” (ChÝ khÝ m·nh liÖt xa vêi bèn biÓn, cÊt cao ®«i c¸nh muèn bay xa) [T¹p thi - Bµi 5], chuyÓn sang “quy ®iÒn viªn c−” tõ tuæi trung niªn vÒ sau. B·o ChiÕu th× nh©n “tµi tó nh©n vi, cè thñ s¸i ®−¬ng ®¹i” (tµi hoa siªu quÇn nh−ng xuÊt th©n nhá män, v× 60

thÕ bÞ mai mét ë ®−¬ng thêi) [Chung Vinh: Thi phÈm], mµ ®−îc ng−êi ®−¬ng thêi than thë. Hä cã chÝ tßng chÝnh, nh−ng khã mµ thÊy ®−îc hiÖu qu¶ tßng chÝnh. Ch©n chÝnh ®em t©m chÝ vµ hµnh ®éng thèng nhÊt víi nhau, lµ ho¹t ®éng tßng chÝnh cña hµn sÜ ®êi §−êng. Hä sinh tr−ëng ë thêi ®¹i h÷u vi, b¶n th©n ë ®Þa vÞ n¨ng ®éng, tÊt nhiªn ph¶i cã nhu cÇu tßng chÝnh m·nh liÖt, mÆc dï gÆp ph¶i trë lùc, còng kh«ng ng¨n trë ®−îc hä gi¶i phãng toµn bé n¨ng l−îng, hÕt søc truy cÇu môc tiªu ®· ®Þnh. TiÕng gµo thÐt cña Lý B¹ch: “Thiªn sinh ng· tµi tÊt h÷u dông” (Trêi sinh ra c¸i tµi cña ¾t sÏ dïng ®Õn) [T−¬ng tiÕn töu], ®· biÓu hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ tÝn niÖm kiªn c−êng khao kh¸t nhËp thÕ cña hä. Th¸i ®é nh©n sinh ®ã lµ míi vµ kh¸c so víi v¨n nh©n thÕ téc thêi Lôc triÒu. Sù nhiÖt t×nh thiÕt tha tßng chÝnh cña v¨n nh©n ®êi §−êng còng lµ ®iÒu mµ v¨n nh©n tõ ®êi Tèng vÒ sau kh«ng thÓ s¸nh kÞp. Thùc vËy, v¨n nh©n ®êi Tèng vÒ sau ®a sè xuÊt th©n tõ ®Þa chñ võa vµ nhá. C¸nh cöa tiÕn th©n b»ng khoa cö ®ång thêi còng më réng ®èi víi hä, bæng léc sau khi lµm quan cµng hËu hÜ h¬n ®êi §−êng, nh×n bÒ ngoµi, c¶nh ngé cña hä trªn con ®−êng lµm quan lµ h¬n h¼n v¨n nh©n ®êi §−êng. Nh−ng cã sù kh¸c nhau râ rµng lµ ®iÒu kiÖn thêi ®¹i ®· ®æi thay. B¾t ®Çu tõ B¾c Tèng, x· héi phong kiÕn Trung Quèc xuèng dèc, m©u thuÉn x· héi dÇn dÇn s©u s¾c. Nh÷ng mèi ®e däa trong ngoµi r×nh rËp, sù gia t¨ng kÞch liÖt nh÷ng cuéc tranh giµnh cña c¸c bÌ ®¶ng, sù t¨ng c−êng chñ nghÜa chuyªn chÕ, sù phiÒn nhiÔu nghiªm ngÆt cÊm ®o¸n t− t−ëng, thùc tr¹ng ®ã cµng vÒ sau cµng nghiªm träng. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã tÊt nhiªn ¶nh h−ëng tíi c¸ch øng xö cña con ng−êi, khiÕn cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña hä trë nªn mê nh¹t. Trong t×nh h×nh ®ã, tuy cã mét bé phËn kÎ sÜ chÝnh trùc, dòng c¶m kiªn tr× lÊy thiªn h¹ lµm nhiÖm vô g¸nh v¸c cña m×nh, tÝch cùc tßng chÝnh ®æi míi chÝnh sù, nh−ng nhiÒu ng−êi ng−îc l¹i tõ “kiªm tÕ” chuyÓn sang “®éc thiÖn”, tõ x· héi trèn vµo th− trai, lÊy c¸i häc kh«ng ®µm tÝnh lý, lµm c¸i gèc tu th©n trÞ quèc, ®Õn nçi “Vi sÜ gi¶ sØ ng«n v¨n ch−¬ng hµnh nghÜa, nhi viÕt tËn t©m tri tÝnh, c− quan gi¶ sØ ng«n chÝnh sù th− ph¸n, nhi viÕt häc ®¹o ¸i nh©n, t−¬ng m«ng t−¬ng khi, dÜ tËn phÕ thiªn h¹ chi thùc, t¾c diÖc chung vu b¸ch sù bÊt lý nhi dÜ.” (Lµm kÎ sÜ xÊu hæ khi nãi v¨n ch−¬ng hµnh nghÜa, mµ r»ng häc ®¹o yªu nh©n, che dÊu nhau lõa dèi nhau, ®Ó bá hÕt c¸i thùc cña thiªn h¹, th× cuèi cïng tr¨m viÖc kh«ng ®Ó ý ®Õn mµ th«i.) [TrÇn L−îng: Tèng Ng« Do·n Thµnh vËn can tù]. Tßng chÝnh nh− vËy trªn thùc tÕ chØ 61

chõa l¹i thÓ x¸c mµ ®¸nh mÊt linh hån cña nã. V¨n nh©n ®êi §−êng sèng ë vµo kho¶ng thêi gian tr−íc vµ sau hai ¸p chÕ nÆng nÒ cña thèng trÞ m«n phiÖt vµ thèng trÞ chuyªn chÕ, cã thÓ lÊy tinh thÇn thêi ®¹i ®ang lªn, biÕn ®æi lµm chç dùa cña m×nh, ý thøc chñ thÓ cña hä trong lÜnh vùc ho¹t ®éng chÝnh trÞ ®−îc ph¸t huy cao ®é, ®ã lµ ®iÒu ch¼ng ph¶i ngÉu nhiªn. Truy cÇu tßng chÝnh ®· t¹o thµnh hoµi b·o lÊy c«ng nghiÖp lµm niÒm khao kh¸t cña v¨n nh©n ®êi §−êng. V−¬ng Bét, l·nh tô trong “S¬ §−êng tø kiÖt” ®· tõng tù phô “Tµi tóc dÜ ®éng tôc, trÝ tóc dÜ tÕ thêi.” (Tµi ®ñ ®Ó biÕn ®æi phong tôc, trÝ ®ñ ®Ó cøu gióp thêi thÕ.) [Th−îng Gi¸ng Ch©u Th−îng quan T− M· th−], D−¬ng Quýnh cã chÝ “Tr−îng phu giai h÷u chÝ, héi kiÕn lËp c«ng hu©n.” (Tr−îng phu ®Òu cã chÝ, sÏ thÊy lËp c«ng lao.) [XuÊt t¸i], L« ChiÕu L©n s¸ng t¸c Ngò bi v¨n c¶m kh¸i bÊt ngé, L¹c T©n V−¬ng tham dù ho¹t ®éng qu©n sù cña Tõ KÝnh NghiÖp chèng l¹i Vâ T¾c Thiªn. TrÇn Tö Ngang tiÕp sau ®ã cµng kh«ng muèn tù h¹n chÕ ë v¨n nh©n, mÊy lÇn d©ng th¬ bµn chÝnh sù vµ tßng qu©n xuÊt chinh, hy väng kiÕn c«ng lËp nghiÖp vÒ chÝnh trÞ, ®−îc vinh dù gäi lµ “kú lËp ng«n th¸c ý, t¹i v−¬ng b¸ ®¹i l−îc nhi dÜ” (¤ng lËp ng«n th¸c ý, t¹i ®¹i l−îc cña v−¬ng b¸ mµ th«i.) [L« ChiÕu Dông: TrÇn thÞ biÖt truyÖn]. Trong c¸c nhµ th¬ ThÞnh §−êng, tinh thÇn nµy cµng bèc cao ngïn ngôt. Sö chÐp Cao ThÝch “ThÝch nãi ®Õn m−u l−îc lín cña v−¬ng b¸, thÝch c«ng danh, chuéng tiÕt nghÜa, gÆp lóc ®a n¹n, lÊy viÖc dÑp yªn mèi lo¹n lµm viÖc cña m×nh.” [Cùu §−êng th− - Cao ThÝch truyÖn]. SÇm Tham khi nhËm chøc gi¸n quan còng “TÇn th−îng phong ch−¬ng, chØ thuËt quyÒn nÞnh.” (NhiÒu lÇn d©ng th−, chØ ra kÎ nÞnh quyÒn.) [§ç X¸c - SÇm Gia Ch©u tËp tù] vµ lÊy c©u th¬ “VÞ n¨ng khu«ng ng« qu©n, h− t¸c nhÊt tr−îng phu.” (Ch−a thÓ gióp vua ta, luèng lµm kÎ tr−îng phu.) [Hµnh qu©n nhÞ thñ - Bµi 2] ®Ó tù rÌn giòa khÝch lÖ m×nh. Lý t−ëng cña Lý B¹ch “Th©n Qu¶n ¸n chi ®µm, m−u ®Õ v−¬ng chi thuËt, phÊn kú trÝ n¨ng, nguyÖn vi phô bËt, sö hoµn khu ®¹i ®Þnh, h¶i huyÖn thanh nhÊt.” (§µm ®¹o víi Qu¶n Träng, ¸n Tö, suy tÝnh ®−êng lèi trÞ n−íc cña bËc ®Õ v−¬ng, phÊn ph¸t trÝ n¨ng cña m×nh, nguyÖn lµm kÎ gióp rËp, khiÕn cho thiªn h¹ ®¹i ®Þnh, bèn biÓn thanh b×nh thèng nhÊt.) [T¹i Thä S¬n ®¸p M¹nh ThiÕu phñ di v¨n th−] vµ hoµi b·o cña §ç Phñ “Tù vÞ pha ®×nh xuÊt, lËp ®¨ng yÕu lé t©n. TrÝ qu©n Nghiªu ThuÊn th−îng, t¸i sö phong tôc thuÇn.” (Tù cho r»ng cã thÓ dùa vµo tµi hoa kiÖt xuÊt, lËp tøc trë thµnh 62

mét ng−êi quan träng cña triÒu ®×nh. Phß t¸ khiÕn cho qu©n v−¬ng hiÒn minh h¬n c¶ vua Nghiªu vua ThuÊn, l¹i lµm cho phong tôc trë l¹i thuÇn hËu.) [Phông tÆng Vi T¶ thõa tr−îng nhÞ thËp nhÞ vËn], cµng lµ ®iÒu chóng ta ®Òu biÕt. Dï mét sè nhµ th¬ kh«ng ®Ó t©m ë c«ng nghiÖp chÝnh trÞ nh− V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn, nh−ng do sù l«i cuèn cña tinh thÇn thêi ®¹i ®ã, còng ®Òu cã ý h−íng “Vong th©n tõ th−îng khuyÕt, b¸o quèc thñ Long §×nh” (Quªn th©n gi· tõ kinh thµnh, lËp c«ng b¸o quèc chiÕm gi÷ Long §×nh.) [V−¬ng Duy: Tèng TriÖu §« ®èc phã §¹i Ch©u ®¾c thanh tù], “Dôc tÕ v« chu tËp, ®oan c− sØ th¸nh minh” (Muèn qua hå nh−ng kh«ng cã thuyÒn bÌ, nhµn c− hæ thÑn víi thêi vua s¸ng t«i hiÒn.) [M¹nh H¹o Nhiªn: Väng §éng §×nh hå tÆng Tr−¬ng Thõa t−íng]. Tr¹ng th¸i tinh thÇn phÊn ph¸t, hiªn ngang phæ biÕn ®ã ®i vµo trong th¬ ®· s¶n sinh ra tinh thÇn lý t−ëng, tÝnh c¸ch anh hïng vµ kh«ng khÝ l·ng m¹n ®Æc biÖt cña th¬ §−êng (®Æc biÖt lµ th¬ ca ThÞnh §−êng), h×nh thµnh nªn ©m h−ëng thêi ®¹i s¸ng l¸ng, cao c¶, phãng kho¸ng, siªu viÖt vµ m¹nh mÏ. ViÖc truy cÇu tßng chÝnh ®· t¹o nªn sù quan t©m cña v¨n nh©n ®êi §−êng ®èi víi cuéc ®êi. Trong hoµi b·o kiÕn c«ng lËp nghiÖp cña hä, ngoµi c«ng danh lîi léc ra, còng th−êng giµu tinh thÇn “cøu ®êi gióp n−íc”. TÇng líp hµn sÜ do ®Þa vÞ x· héi cña b¶n th©n thÊp vµ do nh÷ng khã kh¨n gÆp ph¶i trong cuéc sèng, cã thÓ gÇn gòi quÇn chóng nh©n d©n b×nh th−êng, hiÓu biÕt kh¸ ch©n thùc phong tôc d©n t×nh. H¬n n÷a hä ®ang sèng trong giai ®o¹n lÞch sö ®Æc thï chÕ ®é phong kiÕn ®ang tù ®æi míi, trong mét thêi gian t−¬ng ®−¬ng, m©u thuÉn cò dÇn dÇn ®−îc gi¶i quyÕt, m©u thuÉn míi cßn ch−a nghiªm träng ®Õn møc kh«ng thÓ ®iÒu hßa, ®iÒu ®ã còng khiÕn cho hä t−¬ng ®èi dòng c¶m nh×n th¼ng vµo hiÖn thùc, ra søc v¹ch trÇn vµ ®¶ kÝch nh÷ng tËt xÊu cña x· héi. Phong khÝ quan t©m tíi thÕ sù nh− thÕ cña v¨n nh©n ®êi §−êng, ®−îc ph¶n ¸nh rÊt râ trong t¸c phÈm th¬ ca cña hä. Ph¶n ¸nh nçi khæ cña d©n, phóng dô thêi chÝnh, tùa nh− sîi chØ ®á xuyªn suèt c¶ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §−êng thi. §Æc biÖt tõ Trung §−êng trë ®i x· héi biÕn lo¹n, nguy c¬ tiÒm Èn, c¸c nhµ th¬ tõ §ç Phñ, Nguyªn KÕt ®Õn mét lo¹t nhµ th¬ tr−íc sau niªn hiÖu Nguyªn Hßa cµng cã ý thøc, tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau ®Òu h−íng tíi nh÷ng bÖnh th¸i cña x· héi, khai th¸c vµ béc lé kh¸ s©u s¾c nh÷ng ®Ò tµi x· héi nh− triÒu chÝnh, chiÕn tranh biªn giíi, giÆc gi·, néi lo¹n, ho¹n quan, bÌ ®¶ng, quan l¹i, t− ph¸p, thuÕ m¸, c«ng th−¬ng, lÔ gi¸o, h«n nh©n v.v, trong lÞch sö th¬ 63

ca ®iÒu ®ã qu¶ thùc còng lµ ®iÒu Ýt thÊy. So s¸nh mét chót th× thÊy, th¬ ca cña v¨n nh©n Lôc triÒu phÇn nhiÒu bã hÑp ë th¬ huyÒn ng«n, s¬n thñy cung thÓ vµ mét sè thãi tËt ngµy cµng thÞnh hµnh trong th¬ tõ ®êi Tèng vÒ sau lµ “huyÒn hoÆc tµi häc”, “phiªn t¹o v¨n tù”, “m« pháng gièng nhau”; ý nghÜa x· héi vµ gi¸ trÞ v¨n häc cña nã lµ kh«ng cao. Mét khÝa c¹nh lín kh¸c trong cuéc sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng lµ øng thÝ. V¨n nh©n ®êi §−êng ra lµm quan kh«ng ph¶i chØ cã mét con ®−êng duy nhÊt, nh−ng khoa cö vÉn ph¶i coi lµ chÝnh quy nhÊt. Bëi khoa cö cã ®Þnh thêi vµ h¹n ng¹ch, l¹i cã mét lo¹t tr×nh thøc tiªu chuÈn, lµ biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt cña v−¬ng triÒu §−êng tuyÓn chän quan l¹i, cã tÝnh −u viÖt mµ c¸c ph−¬ng thøc kh¸c kh«ng thÓ s¸nh næi. Sau niªn hiÖu Khai Nguyªn, Thiªn B¶o ®êi §−êng HuyÒn T«ng, tiÕn sÜ khoa ®Æc biÖt thÞnh, do ®ã kÎ sÜ tiÕn th©n sau khi ®−îc lµm quan th−êng th−êng th¨ng quan t−¬ng ®èi dÔ, ®Õn møc tÓ t−íng tõ Trung §−êng vÒ sau phÇn nhiÒu xuÊt th©n tõ tiÕn sÜ, ®iÒu ®ã cµng lµm cho ng−êi ®−¬ng thêi coi träng khoa cö. Trong c¸c v¨n nh©n ®êi §−êng, ngoµi Lý B¹ch bµy tá kh«ng chÞu øng thÝ, m−u ®å th«ng qua bæ nhiÖm mµ tõ ¸o v¶i lªn th¼ng hµng khanh t−íng, th× cßn l¹i rÊt Ýt cã ng−êi bá qua con ®−êng tßng chÝnh nµy. T©n V¨n Phßng ng−êi ®êi Nguyªn tr−íc t¸c §−êng tµi tö truyÖn chÐp 278 thi nh©n ®êi §−êng, th× trong ®ã 171 lµ tiÕn sÜ cËp ®Ö, chiÕm h¬n mét nöa tæng sè ng−êi, thi c¸c khoa môc kh¸c hoÆc øng thÝ mµ ch−a ®ç kh«ng kÓ trong ®ã, cho thÊy thÕ lùc cña khoa cö lín tíi møc nµo. Khoa cö cã t¸c dông tÝch cùc thÕ nµo ®èi víi s¸ng t¸c th¬ ca? Nãi tíi vÊn ®Ò nµy, ng−êi ta liÒn nghÜ ngay ®Õn “thi phó thñ sÜ”, cã ng−êi thËm chÝ cßn quy hÕt c«ng lao cña nã cho sù phån vinh cña §−êng thi(1), quan niÖm nh− vËy kú thùc lµ hÑp hßi. Thi cö th¬ phó cã Ých cho viÖc më réng phong khÝ th¬ vµ xóc tiÕn viÖc gät giòa c©u ch÷, ©m luËt, ®ã lµ ®iÒu kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê(2). Nh−ng bã hÑp ë ®iÓm nµy, th× kh«ng thÓ b¶o ®¶m ®−îc cho sù phån vinh cña s¸ng t¸c th¬ ca. H·y nh×n th¬ øng thÝ cßn l¹i cña ®êi §−êng th× cã thÓ nhËn thÊy s¶n vËt trùc tiÕp cña “thi phó thñ sÜ”, ng−îc l¹i lµ t¸c phÈm ®ã khiÕn ng−êi ta thÊt väng nhÊt trong th¬ §−êng. Trªn thùc tÕ, t¸c dông cña khoa cö ®èi víi s¸ng t¸c th¬ ca lµ nhiÒu mÆt, du ngo¹n vµ tßng chÝnh ®Òu cã quan hÖ víi khoa cö, ®iÒu ®ã ®· nãi ë trªn. Nãi riªng vÒ tri thøc vµ kü n¨ng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp liªn quan tíi khoa cö th× 64

còng kh«ng chØ bã hÑp ë mçi thi phó. Danh môc khoa cö ®êi §−êng rÊt nhiÒu, ngoµi thi tiÕn sÜ vµ minh kinh lµ hai khoa th−êng thÊy, cßn cã tó tµi, tuÊn sÜ, minh ph¸p, minh tù, minh to¸n vµ c¸c lo¹i chÕ khoa tæ chøc kh«ng ®Þnh kú, tæng sè kh«ng d−íi 50 lo¹i. Thi thi phó chñ yÕu lµ yªu cÇu cña khoa thi tiÕn sÜ. Nãi riªng khoa thi tiÕn sÜ, th× néi dung thi còng cßn cã s¸ch vÊn, thiÕp kinh, t¹p v¨n v.v, chø kh«ng chØ cã thi th¬ phó. §ã lµ thø nhÊt. Thø hai, nh− chóng t«i ®· nãi, thi cö ®êi §−êng kh«ng hoµn toµn chØ quyÕt ®Þnh ë thÝ quyÓn, ë mét tr×nh ®é t−¬ng ®−¬ng ph¶i dùa vµo danh tiÕng trong cuéc ®êi, do ®ã sinh ra tËp tôc hµnh quyÓn, tøc ng−êi øng thÝ ®em c¸c lo¹i v¨n ch−¬ng nh− v¨n, th¬, t¹p trø tinh t©m tr−íc t¸c trong cuéc ®êi tËp hîp thµnh s¸ch, d©ng c¸c bËc ®¹t quan danh l−u, nhê hä g©y tiÕng t¨m cho m×nh. Ng−êi ®êi §−êng xem träng hµnh quyÓn, quyÕt kh«ng kÐm g× v¨n vÎ khoa tr−¬ng, mµ c¸c mÆt cña hµnh quyÓn còng rÊt réng, bao gåm ®−îc tÊt c¶, chø kh«ng ph¶i chØ cã th¬, phó. H¬n n÷a tiÕn sÜ cËp ®Ö ®êi §−êng kh«ng thÓ lËp tøc ®−îc trao quan chøc, mµ ph¶i qua b¸c häc hoµnh tõ hoÆc th− ph¸n cña bé L¹i kh¶o thÝ cËp c¸ch míi ®−îc ®Ò b¹t, còng cã ng−êi tham gia riªng chÕ khoa tuyÓn b¹t. Ch¼ng h¹n, B¹ch C− DÞ sau khi tróng tiÕn sÜ niªn hiÖu Trinh Nguyªn n¨m thø 16, hai n¨m sau vµo mïa §«ng l¹i ph¶i øng thÝ b¹t tông (chän ng−êi xuÊt s¾c h¬n), lµm Ph¸n b¸ch ®¹o. Nguyªn Hßa nguyªn niªn l¹i øng thÝ khoa “Tµi thøc kiªm mËu minh vu thÓ dông” (mét lo¹i chÕ cö), cïng víi Nguyªn ChÈn “®ãng cöa mÊy th¸ng, t×m hiÓu suy xÐt viÖc ®−¬ng thêi”, viÕt thµnh 75 thiªn S¸ch l©m [Xem B¹ch C− DÞ: S¸ch l©m tù]. Nh÷ng viÖc nh− vËy ®Òu v−ît qua ph¹m vi cña thi th¬ phó. Do ®ã cã thÓ thÊy, kh¶o thÝ khoa cö ®êi §−êng yªu cÇu ng−êi thi tu d−ìng v¨n hãa t−¬ng ®èi toµn diÖn, bao gåm kinh thuËt, thêi vô, v¨n ch−¬ng cho ®Õn th− ph¸n, chØ dïng “thi phó thñ sÜ” ®Ó bao qu¸t hÕt, e r»ng kh«ng ®−îc chuÈn x¸c. ChÕ ®é khoa cö thóc ®Èy v¨n nh©n xem xÐt s¸ch vë ®iÓn tÞch mét c¸ch réng r·i, t¨ng c−êng tu d−ìng v¨n hãa. C¸c nhµ th¬ næi tiÕng ®êi §−êng ®Òu tù hµo vÒ sù cÇn mÉn ®äc s¸ch, häc thøc uyªn b¸c. Lý B¹ch khoe: “N¨m tuæi ®äc thuéc Lôc gi¸p, m−êi tuæi xem hÕt B¸ch gia” [Th−íng An Ch©u Bïi Tr−ëng sö th−], §ç Phñ tù nãi: “§äc s¸ch n¸t v¹n quyÓn, h¹ bót nh− cã thÇn” [Phông tÆng Vi T¶ thõa tr−îng nhÞ thËp nhÞ vËn], ®Òu lµ nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh. B¹ch C− DÞ ®· nhí l¹i b¶n th©n m×nh trong D÷ Nguyªn Cöu th−: “M−êi l¨m m−êi s¸u tuæi míi biÕt 65

tiÕn sÜ, khæ luyÖn ®äc s¸ch. N¨m 20 tuæi trë ®i, s¸ng lµm phó, tèi lµm v¨n, tr−a l¹i lµm th¬, kh«ng lóc nµo ng¬i nghØ vËy”, ®· ph¶n ¸nh mét c¸ch sinh ®éng t×nh c¶nh cña kÎ sÜ b×nh th−êng v× øng thÝ mµ ph¶i khæ luyÖn ®äc s¸ch. §iÒu ®ã cïng víi ®iÒu mµ Nhan Chi Th«i phª b×nh triÒu L−¬ng “Quý du tö ®Ö, ®a v« häc thuËt.” (Con em tÇng líp quý téc, phÇn lín kh«ng cã häc thuËt.), “Minh kinh cËp ®Ö, t¾c cè nh©n ®¸p s¸ch, tam cöu c«ng yÕn, t¾c gi¶ thñ phó thi.” (Thi ®ç minh kinh, th× tr«ng ng−êi ®¸p s¸ch, quan l¹i c«ng khanh khi yÕn tiÖc, th× m−în ng−êi lµm th¬.), ®Õn nçi dÉn ®Õn sù c−êi giÔu cña d− luËn c«ng chóng “Th−íng xa bÊt l¹c t¾c trø t¸c, thÓ tróng hµ nh− t¾c bÝ th−.” (Lªn xe kh«ng tr−ît th× cã thÓ lµm tr−íc t¸c lang, biÕt nãi c©u kh¸ch s¸o cã thÓ lµm quan bÝ th−.) [Xem Nhan thÞ gia huÊn - MiÔn häc], t¹o nªn sù ®èi chiÕu míi râ rµng lµm sao! ChÝnh sù n©ng cao nhiÒu mÆt vÒ tu d−ìng v¨n hãa, lµm cho s¸ng t¸c v¨n häc víi c¬ së tri thøc phong phó, thªm n÷a lµ sù −a chuéng kü x¶o, thanh luËt, thÓ chÕ, míi cã thÓ t¹o nªn sù h−ng thÞnh cña th¬ ca. ChÕ ®é khoa cö ®êi §−êng ¶nh h−ëng tíi v¨n häc kh¸c víi “b¸t cæ thñ sÜ” thêi Minh Thanh (chØ yªu cÇu thÝ sinh quanh quÈn trong tr×nh thøc ch−¬ng có cña tø th− vµ v¨n b¸t cæ), lý lÏ chÝnh lµ ë ®ã. §ång thêi, khoa cö còng thóc ®Èy sù phæ cËp cña v¨n hãa. Sù h¹n chÕ cña v−¬ng triÒu §−êng ®èi víi t− c¸ch cña thÝ sinh lµ ®iÒu t−¬ng ®èi cëi më. Trõ tiÖn d©n vµ th−¬ng c«ng t¹p s¾c ra, th× ®Òu cã thÓ øng thÝ. Nh− vËy ®· kÝch thÝch sù ph¸t triÓn ch−a tõng cã cña gi¸o dôc, khiÕn cho tr×nh ®é v¨n hãa cña c¶ x· héi ®−îc n©ng cao, còng më réng c¶ c¬ së quÇn chóng cña th¬ ca. Toµn §−êng thi hiÖn cßn chÐp cã nhiÒu t¸c phÈm cña v¨n nh©n phi chuyªn nghiÖp (nghiÖp d−), ®· chøng tá d©n chóng b×nh th−êng còng b¾t ®Çu s¸ng t¸c th¬ ca. ThËm chÝ, th«ng qua c¸c ph−¬ng thøc diÔn x−íng, sao chÐp, d¸n b¶ng, viÕt lªn t−êng, truyÒn miÖng ®Ó truyÒn b¸ th¬ ca, t¹o nªn kh«ng khÝ th−ëng thøc kh¸ réng r·i, th× cµng lµ hiÖn t−îng th−êng thÊy. TËp dÞ ký chÐp ®−îc c©u chuyÖn Kú §×nh häa bÝch cña c¸c nhµ th¬ V−¬ng X−¬ng Linh, Cao ThÝch,V−¬ng Chi Ho¸n, ®ñ thÊy sù thÞnh hµnh phong khÝ phæ th¬ vµo nh¹c ca x−íng. TruyÒn thuyÕt B¹ch C− DÞ lµm th¬ khiÕn cho “chÞ em phô n÷ giµ trÎ ®Òu thuéc” [Xem HuÖ Hång: L·nh Trai d¹ tho¹i] tuy kh«ng ®¸ng tin cËy, nh−ng «ng tù thuËt trong D÷ Nguyªn Cöu th−: “Tõ Trµng An xuèng Giang T©y 3 - 4 ngµn dÆm, phµm lµ tr−êng lµng, chïa chiÒn, ®ãn kh¸ch, ®i thuyÒn, th−êng ®Òu cã ®Ò th¬; kÎ sÜ b×nh th−êng, t¨ng ni, 66

®µn bµ, con g¸i ®Òu cã ng−êi vÞnh ng©m th¬ cña t«i vËy”, th× ch¼ng ph¶i lµ ®iÒu h− truyÒn, khoa tr−¬ng. T×nh h×nh Êy sÏ ng−îc trë l¹i cã t¸c dông tíi s¸ng t¸c cña v¨n nh©n, khiÕn t¸c gi¶ nghÜ ®Õn nhu cÇu cña x· héi, chó ý c¶i tiÕn néi dung vµ h×nh thøc cña t¸c phÈm. Chóng ta nh×n phong c¸ch §−êng thi, phÇn lín t−¬ng ®èi chÊt ph¸c, s¸ng tá, h×nh t−îng ho¹t b¸t sinh ®éng, ng«n ng÷ ®−îc khÈu ng÷ hãa, thanh vËn hµi hßa t−¬i ®Ñp, l−u lo¸t, giíi h¹n gi÷a s¸ng t¸c cña v¨n nh©n vµ d©n ca xa c¸ch nhau kh«ng lín, ®iÒu ®ã lµ cã quan hÖ tíi sù réng r·i cña c¬ së quÇn chóng. So s¸nh víi viÖc t« vÏ diÔm lÖ, ®Ïo gät ®iÓn cè cña v¨n häc thÕ téc thêi Lôc triÒu ®Ó biÓu lé høng thó “cao nh·” cña v¨n nh©n, th× sù khu biÖt thËt râ rµng. ë trªn, tõ ba ph−¬ng diÖn du ngo¹n, tßng chÝnh, khoa cö bµn luËn vÒ c¸ch sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng vµ quan hÖ cña nã tíi s¸ng t¸c th¬ ca. Nh− vËy ®−¬ng nhiªn cßn xa míi ®ñ kh¸i qu¸t néi dung c¬ b¶n cña ®êi sèng v¨n nh©n ®êi §−êng, nh÷ng mÆt kh¸c nh− ®êi sèng t«n gi¸o, nghÖ thuËt, Èn dËt, vui ch¬i, cho ®Õn ¨n mÆc, ë, ®i l¹i v.v, còng ®Òu cã t¸c dông quan träng ®èi víi s¸ng t¸c th¬ ca. §Õn nh− ®iÒu kiÖn sèng cña con ng−êi kh¸c nhau trong thêi kú kh¸c nhau mµ kh«ng nh− nhau, th× c¸ch thøc øng xö cña hä còng kh¸c nhau, kh«ng thÓ chØ v¹ch mét c¸ch ®èi ®·i. Nh−ng tõ tæng thÓ mµ nh×n, th× ba ph−¬ng diÖn nãi trªn vµ quan hÖ gi÷a chóng vÉn lµ c¸c tiªu chÝ næi bËt trong cuéc sèng cña v¨n nh©n ®êi §−êng. Tßng chÝnh lµ môc ®Ých cña nh©n sinh, khoa cö lµ c¸nh cöa chñ yÕu ®Ó b−íc lªn vò ®µi chÝnh trÞ, du ngo¹n lµ sù chuÈn bÞ cho øng thÝ vµ tßng chÝnh, ba ph−¬ng diÖn ®ã liªn hÖ nhau, h×nh thµnh cuéc sèng hoµn chØnh, cã ®Æc ®iÓm lÞch sö cña thêi ®¹i ®ã. Nãi vÒ ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi th¬ ca, th× du ngo¹n cung cÊp t− liÖu cho s¸ng t¸c th¬ ca, tßng chÝnh ®em l¹i cho thi nh©n ®éng lùc vÒ t− t−ëng, khoa cö th× l¹i xóc tiÕn sù tu d−ìng v¨n hãa nghÖ thuËt nhiÒu mÆt vµ t¹o nªn kh«ng khÝ v¨n hãa t−¬ng ®èi phæ biÕn. Sù kÕt hîp cña ba ph−¬ng diÖn trªn ®· s¸ng t¹o nªn ®iÒu kiÖn thÝch hîp cho sù phån vinh cña th¬ ca, ®iÒu ®ã còng lµ rÊt ®Æc thï trong lÞch sö Trung Quèc. Mµ con ®−êng nh©n sinh ®éc ®¸o ®ã vµ sù h×nh thµnh ®iÒu kiÖn s¸ng t¸c l¹i cïng víi sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi ®êi §−êng vµ h×nh thÕ ®æi thay lín liªn quan mËt thiÕt víi nhau. ChÝnh sù biÕn ®æi toµn bé h×nh thÕ cña x· héi ®· t¹o thµnh nh÷ng biÕn ®æi träng ®¹i tíi sù cÊu thµnh ®éi ngò v¨n nh©n vµ ph−¬ng thøc sèng cña hä, tõ ®ã thóc ®Èy sù ®æi

67

míi v¨n hãa tinh thÇn cña thêi ®¹i. Truy nguyªn viÖc s¶n sinh thi phong míi cña ®êi §−êng, cÇn ph¶i quy kÕt ®Õn c¸i gèc rÔ chung ®ã. II. Nguån gèc t− t−ëng cña §−êng thi Cuéc sèng x· héi lµ nguån m¹ch cña tÊt c¶ t¸c phÈm v¨n häc nghÖ thuËt, nh−ng v¨n häc nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ phøc chÕ gi¶n ®¬n cña hiÖn t−îng ®êi sèng, nã lµ hiÖn thùc kh¸ch quan th«ng qua ph¶n ¸nh cña bé n·o t¸c gia. Khi qua bé läc sãng lµ bé n·o cña t¸c gia, nh÷ng sãng ©m kh«ng phï hîp víi høng thó thÈm mü cña chñ quan hä, th−êng th−êng bÞ ®µo th¶i, thµnh phÇn cßn l¹i sÏ ®−îc gia c«ng vµ biÕn ®æi. §ã chÝnh lµ c¸i gäi lµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, mµ s¸ng t¹o nãi chung kh«ng t¸ch khái dÊu Ên t©m linh cña ng−êi s¸ng t¹o. Më réng quan niÖm kh¼ng ®Þnh tÝnh n¨ng ®éng cña ý thøc chñ quan ®Õn toµn bé ph¹m vi cña ®êi sèng x· héi, tÊt nhiªn sÏ dÉn ®Õn viÖc coi träng ®èi víi nghiªn cøu t©m lý ý thøc cña x· héi. V× bÊt kú t¸c gia nµo trong x· héi ®Òu kh«ng ph¶i lµ mét c¸ nh©n ®éc lËp, t©m lý c¸ tÝnh cña anh ta chÝnh lµ mét bé phËn cña t©m lý x· héi, mµ ý thøc s¸ng t¹o cña anh ta kh«ng thÓ kh«ng chÞu sù chÕ −íc cña toµn bé t©m th¸i v¨n hãa cña x· héi. Mæ xÎ sù cÊu thµnh cña t©m th¸i v¨n hãa x· héi ®ã, lµ chóng ta hiÓu ®−îc tiÒn ®Ò tÊt yÕu cña hiÖn t−îng v¨n häc cña mét thêi ®¹i, còng lµ ph−¬ng diÖn kh«ng thÓ thiÕu khi t×m hiÓu nguån gèc cña §−êng thi. Trong chuyªn luËn nµy, do nh÷ng h¹n chÕ cña ng−êi viÕt vµ ®é dµi cña nã, khã cã thÓ tr×nh bµy mét c¸ch toµn diÖn t©m th¸i v¨n hãa cña ng−êi ®êi §−êng, ë ®©y chØ cã thÓ n¾m mét vµi t− trµo tiªu biÓu ®Ó kh¶o s¸t xu thÕ ph¸t triÓn vµ mèi quan hÖ lÉn nhau cña chóng, tõ ®ã suy ®o¸n kÕt cÊu t− t−ëng cña x· héi ®êi §−êng vµ ¶nh h−ëng cña nã tíi s¸ng t¸c th¬ ca. Cã t− t−ëng cña x· héi ®êi §−êng, nãi chung lµ kh¸ cëi më vµ s«i næi, ®ã lµ t×nh h×nh x· héi dùa vµo thêi kú ®ang lªn vµ ®æi thay; còng cã mèi quan hÖ tíi chÝnh s¸ch t− t−ëng v¨n hãa kh¸ cëi më mµ v−¬ng triÒu nhµ §−êng thi hµnh. ý ®Çu cña ch−¬ng nµy ®· tõng nãi, sù biÕn ®æi cña x· héi ®· thóc ®Èy sù t¨ng vät phæ biÕn cña kinh tÕ, v¨n hãa ®êi §−êng lµm cho c¶ ®Êt n−íc xuÊt hiÖn diÖn m¹o h−ng thÞnh, c−êng tr¸ng, bång bét, ®iÒu ®ã ®· t¹o c¬ së hiÖn thùc cho sù cëi më vµ s«i næi cña t− t−ëng con ng−êi. Trªn c¬ së ®ã, thèng trÞ ®êi §−êng vÒ ph−¬ng diÖn h×nh th¸i ý thøc ®· ¸p dông ph−¬ng ch©m vµ 68

s¸ch l−îc chØ ®¹o kh¸ cã viÔn kiÕn. ChØ cÇn kh«ng nguy h¹i tíi gèc rÔ cña quèc chÝnh, lµ tÇng líp chÝnh trÞ cã thÓ ®Ó yªn cho c¸c l−u ph¸i t− trµo x· héi, hoÆc hÕt søc vun ®¾p, hoÆc mÆc cho tù do, hoÆc xóc tiÕn c¹nh tranh, hoÆc thñ tr−êng bæ ®o¶n, ®iÒu ®ã khiÕn cho giíi v¨n hãa t− t−ëng xuÊt hiÖn c¶nh t−îng nhiÒu s¾c th¸i, lµ ®iÒu Ýt thÊy ë c¸c v−¬ng triÒu phong kiÕn kh¸c. §ång thêi, tÇng líp thèng trÞ cßn th−êng th−êng cho phÐp, thËm chÝ khuyÕn khÝch mäi ng−êi bµy tá phª b×nh ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh ®èi víi chÝnh trÞ x· héi. Sù réng r·i cña mµng l−íi v¨n häc ®êi §−êng lµ ®iÒu mµ mäi ng−êi c«ng nhËn. C¸c nhµ th¬ ch−a bÞ xö biÕm trÝch hay trôc xuÊt v× trong t¸c phÈm cña m×nh ®· phóng dô thêi chÝnh. B¹ch C− DÞ trong Tr−êng hËn ca ®· c«ng khai nãi §−êng HuyÒn T«ng hiÕu s¾c mµ dÉn ®Õn tai häa biÕn lo¹n cung ®×nh, bµi th¬ kh«ng nh÷ng l−u truyÒn réng r·i trong x· héi, cuèi cïng cßn ®−îc vua §−êng Tuyªn T«ng khen ngîi. §iÒu ®ã kh«ng nghi ngê g× n÷a lµ cã t¸c dông tèt ®èi víi viÖc tiªu trõ nh÷ng e ng¹i, gi¶i phãng t− t−ëng cña con ng−êi. Trong hoµn c¶nh ®ã, t©m th¸i cëi më thµnh t©m lý x· héi ®iÓn h×nh lµ ®iÒu rÊt tù nhiªn. T©m lý ®ã tÊt nhiªn ph¶i ®−îc ph¶n ¸nh vµ thÓ hiÖn ë toµn bé diÔn tiÕn cña c¸c trµo l−u t− t−ëng cña thêi ®¹i. Sù dung hßa tam gi¸o Nho, PhËt, §¹o vµ sù thÞnh hµnh cña phong khÝ “nhËm hiÖp” lµ nh÷ng biÓu hiÖn næi bËt. Nho, PhËt, §¹o lµ ba t− trµo cã thÕ lùc lín nhÊt trong x· héi phong kiÕn Trung Quèc. Do thÝch hîp víi nhu cÇu cña tÇng líp thèng trÞ mµ tån t¹i l©u dµi, l¹i nh©n bèi c¶nh v¨n hãa kh¸c nhau vµ kh¸c nhau vÒ gi¸o nghÜa t− t−ëng mµ cä x¸t lÉn nhau. Hoµng L·o thÞnh hµnh mét thêi vµo ®Çu ®êi H¸n, ®Õn ®êi V¨n §Õ, C¶nh §Õ, th× n¶y sinh xung ®ét ¸c liÖt víi Nho häc. HuyÒn häc thêi kú Ngôy TÊn cßn cã cuéc biÖn luËn “quý v«” vµ “sïng h÷u”. §¹o gi¸o ph¸t triÓn tõ §¹o gia, lóc ®Çu bÞ coi lµ tµ dÞ nªn bÞ cÊm ®o¸n, h¹n chÕ, sau ®−îc C¸t Hång, KhÊu Khiªm c¶i t¹o, míi ®−îc bän thèng trÞ thõa nhËn. PhËt gi¸o tõ T©y Vùc truyÒn vµo, ban ®Çu dùa vµo ph−¬ng thuËt, l¹i dùa vµo HuyÒn häc, tõ §«ng TÊn vÒ sau míi dÇn lé râ diÖn m¹o cña m×nh, lËp tøc triÓn khai cuéc ®Êu tranh lÞch liÖt víi Nho, §¹o, ®Õn thêi L−¬ng Vò §Õ th× t«n phông lµm quèc gi¸o, nh−ng ®Õn thêi Th¸i Vò §Õ B¾c Ngôy vµ Vò §Õ B¾c Chu l¹i cã cuéc vËn ®éng diÖt PhËt quy m« lín. Cuéc hçn chiÕn t− t−ëng nh− vËy kÐo dµi liªn tôc suèt mÊy tr¨m n¨m, ®Õn ®êi §−êng th× hßa ho·n, b×nh yªn trë l¹i. V−¬ng triÒu §−êng nhÊt qu¸n thi hµnh 69

chÝnh s¸ch t«n sïng c¶ tam gi¸o (Vò T«ng diÖt PhËt chØ lµ khóc nh¹c ®Öm ng¾n ngñi), nÕu ngÉu nhiªn x¶y ra tranh biÖn, còng phÇn nhiÒu bã hÑp ë viÖc s¾p xÕp vÞ trÝ tr−íc sau, kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn ®Þa vÞ c¨n b¶n cña chóng. Trong t×nh h×nh ®ã, sÜ phu v¨n nh©n ®êi §−êng, ngoµi viÖc ph©n biÖt ë bµi trõ dÞ ®oan ra, th× th«ng th−êng ®Òu tïy ý xuÊt nhËp gi÷a tam gi¸o, thËm chÝ ngoµi mÆc Nho phôc mµ trong l¹i tông PhËt kinh, hoÆc võa cÇu lµm quan võa häc tu tiªn, b¶n th©n kh«ng lÊy lµm qu¸i dÞ, ng−êi kh¸c còng kh«ng c¶m thÊy cã g× kh«ng thÝch hîp. Hµnh vi ®ã xem ra nh− m©u thuÉn, nh−ng biÓu hiÖn ®óng t©m th¸i cëi më vµ phong khÝ khoan dung cña ®êi §−êng, tiÖn cho hä hÊp thô réng r·i dinh d−ìng vÒ t− t−ëng tõ trong truyÒn thèng v¨n hãa kh¸c nhau. MÆc dï nh− thÕ, Nho, PhËt, §¹o vÉn kh«ng ®ñ ®Ó kh¸i qu¸t t− trµo chñ yÕu cña x· héi ®êi §−êng. Tam gi¸o cïng tån t¹i, lµ hiÖn t−îng phæ biÕn cña x· héi phong kiÕn; ®i theo h−íng dung hßa còng lµ xu h−íng chung tõ ®êi Tèng vÒ sau. V× thÕ, chØ dùa vµo ®iÓm ®ã, th× khã mµ tr×nh bµy mét c¸ch ®Çy ®ñ diÖn m¹o t− t−ëng hoµn chØnh cña ng−êi ®êi §−êng. Ngoµi tam gi¸o, mét ®Æc tr−ng kh¸c cña t©m th¸i cëi më trong x· héi ®êi §−êng lµ sù bõng dËy cña phong khÝ nhËm hiÖp. Nã lµ thµnh phÇn míi t¨ng thªm cho kÕt cÊu t− t−ëng cña x· héi ®−¬ng thêi. NhËm hiÖp tuy kh¸c Nho, PhËt, §¹o ë chç kh«ng cã quan ®iÓm lý luËn thµnh hÖ thèng, nh−ng nã qu¶ thùc lµ tËp tÝnh quan träng cña ng−êi ®êi §−êng, lµ tinh thÇn cao c¶ cña thêi ®¹i trµn ®Çy trong x· héi, kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn ë sù ®«ng ®¶o vµ s«i næi cña kÎ sÜ du hiÖp, mµ cßn biÓu hiÖn ë sù yªu thÝch vµ b¾t ch−íc theo nhau cña v¨n nh©n sÜ phu ®èi víi hiÖp sÜ, lµm cho khÝ chÊt hiÖp sÜ thÈm thÊu ®Õn kh¸ nhiÒu l·nh vùc cña ®êi sèng x· héi. Tè chÊt tinh thÇn cña kÎ sÜ ®êi §−êng cã kh¸c víi thÕ téc thêi Lôc triÒu vµ nho sinh thêi L−ìng Tèng, ®ã lµ mét ®iÓm râ rµng, lµ ®iÒu kh«ng dÔ bá qua khi nghiªn cøu t©m th¸i v¨n hãa cña thêi ®¹i. V× thÕ, nhËm hiÖp cÇn ph¶i xÕp cïng víi tam gi¸o thµnh bèn trµo l−u t− t−ëng lín cña x· héi ®êi §−êng. Sù cä x¸t, va ®Ëp nhau vµ trong ngoµi t−¬ng hç ®· hîp thµnh bé khung c¬ b¶n cña t− t−ëng x· héi ®êi §−êng. D−íi ®©y sÏ lÇn luît bµn luËn xoay quanh bèn t− trµo nµy vµ quan hÖ cña nã víi s¸ng t¸c th¬ ca(3). Tr−íc hÕt nãi vÒ nhËm hiÖp. Nguån gèc cña nhËm hiÖp cã thÓ truy ng−îc lªn thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, quan hÖ t«ng ph¸p cò bÞ gi¶i thÓ, mét bé phËn 70

vâ sÜ mÊt ®Þa vÞ x· héi vµ du d©n tho¸t ly khái t− liÖu s¶n xuÊt kÕt hîp víi nhau, t¹o ra c¸i gäi lµ hiÖp. HiÖp lµ chøc nghiÖp kh«ng cè ®Þnh mµ lµ tÇng líp du ®·ng trong x· héi, v× thÕ gäi lµ du hiÖp. Chøc n¨ng cña nã lµ lµm thuª cho tËp ®oµn hay c¸ nh©n nµo ®ã, dïng hµnh ®éng b¹o lùc cña m×nh thay ng−êi chñ thuª m×nh hoµn thµnh mét sø mÖnh nµo ®ã, ch¼ng h¹n NhiÕp ChÝnh ®−îc Nghiªm Träng Tö nhê m−u s¸t t−íng n−íc Hµn lµ HiÖp Lòng; Kinh Kha nhËn lêi cña Yªn Th¸i tö hµnh thÝch TÇn V−¬ng. Thêi ChiÕn Quèc, hiÖp th−êng th−êng lµ c«ng cô ®Êu tranh chÝnh trÞ gi÷a c¸c quý téc, g©y trë ng¹i cho viÖc thèng nhÊt ph¸p lÖnh cña quèc gia, v× thÕ mµ c¸c ph¸p gia nh− Th−¬ng ¦ëng, Hµn Phi gäi lµ “gian”, “mät”, chñ tr−¬ng nghiªm kh¾c cÊm tuyÖt. §Çu thêi kú T©y H¸n, du hiÖp còng rÊt s«i næi. §¹i hiÖp trø danh ®−¬ng thêi nh− Chu Gia, KÞch M¹nh, Qu¸ch Gi¶i v.v, ®· kh«ng ph¶i lµ vâ sÜ b×nh th−êng lµm thuª cho ng−êi kh¸c, mµ ph¸t triÓn trë thµnh hµo c−êng ®Þa ph−¬ng liªn l¹c víi v−¬ng hÇu, ngÊm ngÇm trë thµnh thÕ lùc x· héi ®èi chäi víi chÝnh quyÒn nhµ n−íc. Sau khi v−¬ng triÒu H¸n cñng cè, ®· tõng ®¸nh dÑp thÕ lùc hiÖp. Sau ®ã ho¹t ®éng cña hiÖp chuyÓn sang Èn giÊu, nh−ng ®Õn khi cã thêi c¬ nhÊt ®Þnh (nh− biÕn ®éng quan hÖ x· héi), l¹i ho¹t ®éng s«i næi trë l¹i. Tuy nhiªn, truyÒn thèng cña hiÖp kh«ng bã hÑp ë b¶n th©n du hiÖp. Sau khi T− M· Thiªn tr−íc t¸c ThÝch kh¸ch liÖt truyÖn, Du hiÖp liÖt truyÖn, th× c¸i gäi lµ “nãi ¾t tin, lµm ¾t ®−îc”, “coi träng lêi høa, coi nhÑ sèng chÕt” vµ tinh thÇn nhËm hiÖp träng nghÜa khinh tµi, phß nguy tÕ khèn ®· th¨ng hoa thµnh phÈm ®øc x· héi, kÕt hîp víi nguyÖn väng bµy tá nçi uÊt øc bÊt b×nh cña sÜ phu v¨n nh©n. §ã ch¼ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn. Chóng ta h·y xem mét ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng du hiÖp, lµ xung ®ét víi chÝnh gi¸o ph¸p lÖnh cña nhµ n−íc phong kiÕn. §iÒu ®ã kh¸c víi nãi du hiÖp ®· trë thµnh kÎ phñ ®Þnh chÕ ®é phong kiÕn, trªn thùc tÕ, trung thµnh víi ©n chñ vµ chuéng nghÜa khÝ giang hå, ®Òu vÉn thuéc ph¹m trï lu©n lý phong kiÕn. Nh−ng hä kh«ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng con ®−êng hîp ph¸p, mµ dùa vµo hµnh vi chñ ®éng cña m×nh ®Ó “thÕ thiªn hµnh ®¹o”, nªn kh«ng tr¸nh khái vi ph¹m trËt tù x· héi ®· ®Þnh, ®iÒu mµ chÝnh quyÒn phong kiÕn kh«ng thÓ dung thø ®−îc. Nh−ng chÝnh tÝnh n¨ng ®éng chñ quan m·nh liÖt ®ã, tinh thÇn bªnh vùc kÎ yÕu ®¸nh kÎ m¹nh kh«ng tÝnh to¸n ®Õn sù an nguy cña b¶n th©n ®ã (dï lµ thùc hay lµ h−), ®−îc sÜ phu v¨n nh©n bÞ ®Ì nÐn rÊt 71

t¸n th−ëng. Hä göi g¾m sù bÊt m·n cña m×nh ®èi víi hiÖn thùc x· héi vµ hy väng c¶i t¹o hiÖn thùc vµo ho¹t ®éng tinh thÇn ®ã, thÕ lµ nhËm hiÖp trë thµnh “tÝnh nÕt” cña sÜ phu v¨n nh©n. Trong th¬ ca cña v¨n nh©n tõ H¸n Ngôy vÒ sau, cã kh«ng Ýt bµi ca vÞnh vÒ du hiÖp, phÇn lín lµ ¶o hãa vµ kÕt tinh t©m th¸i cña nh÷ng sÜ phu v¨n nh©n ®ã. Phong khÝ nhËm hiÖp ®Õn ®êi §−êng th× thµnh cao trµo. Truy cøu nguyªn nh©n cña nã: Thø nhÊt lµ nhµ §−êng kÕ thõa nhµ Tïy x©y dùng nªn v−¬ng triÒu phong kiÕn thèng nhÊt lín, thãi du môc vµ th−îng vâ cña c¸c d©n téc thiÓu sè ph−¬ng B¾c ®−îc hÊp thu vµo trong cuéc sèng cña x· héi ®êi §−êng, cÊu thµnh mét h¹t nh©n v¨n hãa ®êi §−êng, t¨ng thªm huyÕt dÞch cho truyÒn thèng du hiÖp; thø hai lµ kinh tÕ hµng hãa ®êi §−êng h−ng thÞnh, ®« thÞ phån vinh, ®ã chÝnh lµ m«i tr−êng ho¹t ®éng tèt cña du hiÖp, cung cÊp nh÷ng c¨n cø hiÖn thùc cho nhËm hiÖp ®êi §−êng. L¹i cã mét nh©n tè rÊt quan träng ®ã lµ: sù láng lÎo t−¬ng ®èi cña lÔ gi¸o phong kiÕn do biÕn ®æi cña thêi ®¹i mang l¹i lµ sù hiªn ngang phÊn ph¸t tinh thÇn chñ quan cña con ng−êi, ®iÒu ®ã khiÕn cho ng−êi ta thiªn vÒ ®¸nh gi¸ cao gi¸ trÞ cña b¶n th©n m×nh, nhÊn m¹nh tù do c¸ tÝnh, miÖt thÞ sù trãi buéc cña trËt tù hiÖn tån vµ truyÒn thèng lÔ ph¸p ®−¬ng thêi. Quan niÖm ®Ò cao c¸ tÝnh, t«n träng nh©n c¸ch ®éc lËp nh− vËy t×m ®−îc h×nh thøc biÓu hiÖn sinh ®éng nhÊt trong ho¹t ®éng nhËm hiÖp. Phong khÝ nhËm hiÖp ®êi §−êng h−ng thÞnh ®Æc biÖt lµ ®iÒu kh«ng thÓ cã ®−îc d−íi ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ m«n phiÖt thêi Lôc triÒu vµ chÝnh trÞ chuyªn chÕ tõ ®êi Tèng, Minh vÒ sau. T− t−ëng nhËm hiÖp cña ng−êi ®êi §−êng ®−îc ph¶n ¸nh trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. Sù ca ngîi ®èi víi hiÖp sÜ trong cuéc sèng hiÖn thùc vµ hµnh vi hiÖp nghÜa lµ ph−¬ng thøc trùc tiÕp nhÊt. B¾t ®Çu tõ L« ChiÕu L©n KÕt kh¸ch thiÕu niªn tr−êng hµnh, bµi th¬ ®Ò vÞnh hiÖp kh¸ch cã thÓ gäi lµ bÊt tuyÖt th−. “Töu hËu c¹nh phong th¸i, tam b«i léng b¶o ®ao. S¸t nh©n nh− tiÔn th¶o, KÞch M¹nh ®ång du ngao.” (Sau khi c¬m r−îu no say, tay móa b¶o ®ao thÓ hiÖn phong th¸i. GiÕt ng−êi nh− ph¸t cá, dÊu vÕt ngao du tùa nh− ®¹i hiÖp KÞch M¹nh thêi T©y H¸n) [Lý B¹ch: B¹ch m· thiªn]. “B¹ch nhÉn cõu bÊt nghÜa, hoµng kim khuynh h÷u v«. S¸t nh©n hång trÇn lý, b¸o ®¸p t¹i t− tu.” (Tay cÇm dao nhän giÕt chÕt bän bÊt nghÜa, ®Ó b¸o ©n trong chèc l¸t nghiªng hÕt v¹n l¹ng vµng) [§ç Phñ: KhiÓn hoµi - t¸c phÈm thêi kú ngô c− ë Quú Ch©u] Nh÷ng hµnh vi nh− vËy râ rµng ph¹m 72

®Õn sù cÊm ®o¸n cña luËt ph¸p, nh−ng l¹i ®−îc nhµ th¬ c«ng khai ca ngîi, nÕu kh«ng chó ý tíi sù ph¸t huy tinh thÇn chñ quan cña con ng−êi, th× rÊt khã cã thÓ gi¶i thÝch ®−îc hîp lý. NÕu nh− nãi, ®ã ch¼ng qua lµ t¸c phÈm v¨n häc, cã rÊt nhiÒu thµnh phÇn h− cÊu, t−ëng t−îng, vËy th× xin ®−a ra mét vÝ dô thùc xem sao. Thêi Vâ HËu, Tõ Nguyªn Kh¸nh ng−êi H¹ B× b¸o oan cho cha ®· cÇm dao ®©m kÎ thï, bÞ h×nh ph¸p luËn téi chÕt. §−¬ng thêi TrÇn Tö Ngang nhËm gi¸n thÇn, v× viÖc nµy ®· viÕt mét bµi Phôc cõu nghÞ, kiÕn nghÞ r»ng ®ång thêi víi viÖc xö chÐm theo ph¸p luËt, th× dùng cê trªn mé ph¹m nh©n, khen ngîi nghÜa hiÕu th©n cña anh ta. KiÕn nghÞ ®ã ®· ®−îc chÊp thuËn. Tõ Nguyªn Kh¸ch tuy kh«ng ®−îc coi lµ du hiÖp, nh−ng hµnh ®éng tù phôc thï cña anh ta ng−îc l¹i lµ phï hîp víi truyÒn thèng hiÖp nghÜa, sau khi chÐm ®Çu l¹i ®−îc ca ngîi, kú thùc lµ kh¼ng ®Þnh sù th¾ng lîi cña tinh thÇn du hiÖp. Sù viÖc nhá, nh−ng l¹i cã thÓ thÊy ®−îc phong khÝ cña x· héi. Ngoµi viÖc t¸n d−¬ng tinh thÇn hiÖp nghÜa, ng−êi ®êi §−êng thÝch tù cho m×nh lµ hiÖp sÜ. §iÒu nµy thùc Ýt cã trong c¸c thêi ®¹i kh¸c. Tïy §−êng gia tho¹i chÐp mét ®o¹n tù b¹ch cña vÞ c«ng thÇn khai quèc lµ Lý TÝch: “Ta n¨m 12, 13 tuæi lµ tªn giÆc v« l¹i, gÆp ng−êi lµ giÕt; n¨m 14, 15 tuæi v× khã lµm giÆc, nÕu cã ®iÒu kh«ng vui lßng th× kh«ng thÓ kh«ng giÕt ng−êi; n¨m 17, 18 tuæi lµ tªn giÆc giái, ra trËn lµ giÕt ng−êi, n¨m 20 tuæi lµ ®¹i t−íng cña thiªn h¹, dông binh ®Ó cøu ng−êi khái chÕt”. Sau khi Lý TÝch hiÓn ®¹t giµu cã, kh«ng nh÷ng kh«ng ng¹i nãi qu¸ khø “v« l¹i” cña m×nh, mµ cßn coi ®ã lµ ®iÓm nÒn t¶ng trong tÝnh c¸ch kiÕn c«ng lËp nghiÖp cña m×nh, ®iÒu ®ã chøng tá nhËm hiÖp ®· ®−îc sÜ phu v¨n nh©n ®êi §−êng coi lµ khÝ chÊt anh hïng. V¨n nh©n ®êi §−êng còng th−êng ®em thãi Êy khoe nhau, Lý B¹ch lµ vÝ dô ®iÓn h×nh. S¸ch T©n §−êng th− nãi «ng “ThÝch thuËt tung hoµnh, tuèt kiÕm lµm nhËm hiÖp, khinh tµi träng nghÜa”. Th¬ v¨n cña «ng còng nãi khi «ng nam du §éng §×nh, tõng tr«ng nom phÇn mé cho ng−êi b¹n ®· mÊt, ë D−¬ng Ch©u ®· vung tiÒn h¬n 30 v¹n cøu gióp nh÷ng kÎ l¹c ph¸ch, khi ®Õn kinh ®«, th× x¶y ra ®¸nh nhau víi bän thanh niªn xÊu ë Ngò Lòng, vµ ë U Ch©u c−ìi ngùa ®i s¨n b¾n xuyªn hai con hæ v.v. [Xem c¸c t¸c phÈm Th−íng An Ch©u Bïi Tr−ëng sö th−, Tù cùu tÆng Giang D−¬ng TÓ lôc ®iÖu, TÆng Tuyªn thµnh Vò V¨n Th¸i thó kiªm tr×nh Th«i ThÞ ngù], ®Òu thuéc

73

biÓu hiÖn cña nhËm hiÖp. T©m tÝnh träng nghÜa khinh tµi, hiÕu dòng th−îng vâ, lµ tån t¹i phæ biÕn ë v¨n nh©n ®êi §−êng. T− trµo nhËm hiÖp cßn thÈm thÊu toµn bé c¸c lÜnh vùc t− t−ëng cña x· héi, kÕt hîp víi c¸c t− trµo kh¸c nh− Nho, PhËt, §¹o v.v, ®ã còng lµ hiÖn t−îng rÊt ®¸ng chó ý. Lý t−ëng chÝnh trÞ cña ng−êi ®êi §−êng vÒ c¬ b¶n thuéc ph¹m trï cña Nho gia, ®ã lµ ®iÒu kh«ng thµnh vÊn ®Ò. Nh−ng v¨n nh©n ®êi §−êng l¹i cã mét khuynh h−íng kh¸c l¹ ®Æc biÖt, ®ã lµ coi th−êng nho sinh. Ch¼ng h¹n: “Ninh vi b¸ch phu tr−ëng, th¾ng t¸c nhÊt th− sinh.” (Thµ lµm quan vâ quÌn, cßn h¬n lµm anh häc trß.) [D−¬ng Quýnh: Tßng qu©n hµnh]; “Khëi häc th− sinh bèi, song tiÒn l·o nhÊt kinh.” (LÏ nµo häc bän th− sinh, tr−íc song ®äc m·i quyÓn kinh.) [V−¬ng Duy: Tèng TriÖu §« ®èc phã §¹i Ch©u ®¾c thanh tù]; “Nho sinh bÊt cËp du hiÖp nh©n, b¹ch thñ h¹ duy phôc hµ Ých.” (Nho sinh kh«ng b»ng kÎ du hiÖp, b¹c ®Çu bªn rÌm pháng Ých g×.) [Lý B¹ch: Hµnh hµnh th¶ du l¹p thiªn]; “C«ng danh chØ h−íng m· th−îng thñ, ch©n thÞ anh hïng nhÊt tr−îng phu.” (C«ng danh chØ cã ®−îc trªn m×nh ngùa, ®ã míi ®óng lµ vÞ tr−îng phu anh hïng.) [SÇm Tham: Tèng Lý Phã sø phã TÝch T©y quan qu©n]. Nh÷ng vÝ dô trªn ®Òu tá râ ý h−íng ®ã. Nãi cho râ rµng nhÊt vÒ ý nghÜa ®ã lµ bµi th¬ Trµo Lç nho cña Lý B¹ch. Thi nh©n ®· ®Ò xuÊt mét c¸ch ®ét xuÊt yªu cÇu th«ng ®¹t thêi sù, kinh bang tÕ thÕ, ®èi víi nh÷ng së tr−êng b¹c ®Çu ®äc s¸ch, khoan thai ngay ng¾n cña nho sinh th× hÕt søc chÕ giÔu. §iÒu ®ã cã nghÜa Nho häc mµ ng−êi ®êi §−êng tÝn phông lµ thø Nho häc liªn hÖ chÆt chÏ víi thùc tÕ, tøc c¸i gäi lµ “m−u l−îc cña bËc v−¬ng b¸”, trong ®ã cã s¾c th¸i hiÖp rÊt râ rµng. Trong t− t−ëng cña v¨n nh©n ®êi §−êng còng cã mÆt Èn dËt xuÊt thÕ, th−êng th−êng cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi triÕt häc PhËt, L·o. Nh−ng trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, l¹i kh¸c víi c¸c h− kh«ng kiÓu PhËt L·o. Bµi th¬ Méng du Thiªn Mô ng©m l−u biÖt cña Lý B¹ch m« t¶ sau khi thi nh©n bÊt ®¾c chÝ ë Trµng An, trong ®ã m« t¶ thÕ giíi thÇn tiªn méng ¶o vµ thuËt c¸i chÝ c−ìi “b¹ch léc pháng danh s¬n”, râ rµng béc lé dÊu Ên tÝn ng−ìng §¹o gi¸o, nh−ng kÕt thóc bµi th¬ th× l¹i nãi: “An n¨ng tåi mi chiÕt yªu sù quyÒn quý, sö ng· bÊt ®¾c khai t©m nhan.” (Sao cã thÓ khom l−ng côp mi phông sù kÎ quyÒn quý, khiÕn cho ta kh«ng tháa ®−îc chÝ m×nh.), khiÕn cho tinh thÇn nhËm hiÖp ®Ò cao c¸ tÝnh, ®ét ph¸ c−¬ng táa tù nhiªn hiÖn ra, thËt kh¸c víi c¸i häc cÇu toµn cña §¹o gia vµ t− t−ëng tÊt c¶ trë vÒ bôi ®Êt. 74

Do vËy, nhËm hiÖp ë ®êi §−êng x¸c thùc lµ trµo l−u t− t−ëng bao qu¸t rÊt réng. Nã kh«ng nh÷ng thÈm thÊu trong ®êi sèng vµ t©m th¸i hµng ngµy cña sÜ phu v¨n nh©n, mµ cßn ¶nh h−ëng tíi c¸c trµo l−u t− t−ëng kh¸c cïng thêi ®¹i, khiÕn cho chóng hiÖn ra s¾c ®iÖu ®éc ®¸o dÞ th−êng. Phong khÝ nhËm hiÖp ®· ph¸t huy m¹nh mÏ tÝnh chñ ®éng vµ chÝ tiÕn thñ cña v¨n nh©n ®êi §−êng, gióp hä khi lµm quan cã lßng say mª c«ng danh sù nghiÖp m·nh liÖt, nh−ng khi tho¸i Èn vÉn gi÷ ®−îc khÝ kh¸i cao ng¹o “kh«ng khuÊt m×nh, kh«ng lôy ng−êi”. ý thøc cña chñ thÓ cao nh− thÕ tÊt nhiªn ®Ó l¹i dÊu Ên s©u s¾c cho s¸ng t¸c v¨n häc. §−êng thi ®Ò x−íng “phong cèt”, sïng th−îng khÝ ph¸ch lín lao vµ bót lùc cøng cái, béc lé hoµi b·o anh hïng, truy cÇu gi¶i phãng c¸ tÝnh, lµ mét m¹ch tiÕp liÒn víi t− trµo nhËm hiÖp. Nh−ng còng ph¶i thÊy, tõ S¬ §−êng b−íc vµo ThÞnh §−êng lµ thêi kú tinh thÇn nhËm hiÖp cµng ngµy cµng cao vµ kÕt hîp kh¸ nhiÒu víi lý t−ëng nh©n sinh kiÕn c«ng lËp nghiÖp, cøu ®êi gióp n−íc. §Õn Trung §−êng, tinh thÇn nµy b¾t ®Çu suy gi¶m, th−êng th−êng chuyÓn h×nh sang kiÓu hµnh ®éng ®éc ®¸o, khÝ tiÕt kú dÞ cña c¸ nh©n, thËm chÝ cã t×nh vÞ phãng ®·ng, nh¹o ®êi th× ng−îc l¹i tho¸t ly môc tiªu c¶i t¹o nh©n sinh. V·n §−êng vÒ sau, chÝnh trÞ hçn lo¹n, x· héi h¾c ¸m, h×nh t−îng cña hiÖp trong th¬ ca cña v¨n nh©n hoµn toµn mÊt ®i ¸nh hßa quang, ng−îc l¹i di chuyÓn sang truyÒn kú tiÓu thuyÕt, kiÕm kh¸ch bay lªn Tiªn trong ¶o t−ëng cña NhiÕp Èn n−¬ng, C«n L«n n« v.v ®· thay thÕ hiÖp sÜ b×nh th−êng, trë thµnh nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm, më réng ra truyÒn thèng nghÜa hiÖp trong tho¹i b¶n Tèng, Nguyªn vµ diÔn nghÜa Minh, Thanh. Nã chøng tá phong khÝ nhËm hiÖp tr¶i qua sù biÕn ®æi vÒ chÊt, dÇn dÇn tõ ®Æc tÝnh cña sÜ phu v¨n nh©n sang t©m t− cña thÞ d©n. TiÕp theo nãi ®Õn t«ng nho. Trong x· héi phong kiÕn l©u dµi cña Trung Quèc, t− t−ëng Nho gia th«ng th−êng cã t¸c dông chØ ®¹o. §êi §−êng còng kh«ng n»m ngo¹i lÖ. TÇng líp thèng trÞ cña v−¬ng triÒu §−êng mÆc dï t«n sïng c¶ tam gi¸o, cã lóc l¹i n©ng ®Þa vÞ cña L·o Tö, PhËt §µ cao h¬n c¶ Chu C«ng, Khæng Tö, nh−ng khi ®éng ch¹m ®Õn viÖc trÞ quèc, th× nãi chung vÉn lÊy Nho gia lµm chç dùa. §−êng Th¸i T«ng lªn ng«i kh«ng l©u, ®· tõng nãi víi thÞ thÇn bµi häc gi¸o huÊn cña cha con L−¬ng Vò §Õ v× chuéng PhËt L·o mµ dÉn ®Õn néi lo¹n, ®ång thêi cßn nãi: “§iÒu mµ nay trÉm thÝch, chØ cã ®¹o cña Nghiªu ThuÊn, gi¸o hãa cña Chu Khæng, ph¶i coi viÖc ®ã nh− chim cã c¸nh, nh− c¸ dùa vµo 75

n−íc, mÊt c¸i ®ã ¾t chÕt, kh«ng thÓ t¹m thêi bá qua ®−îc.” [Xem Trinh Qu¸n chÝnh yÕu, quyÓn 6], cã thÓ thÊy ý h−íng cña vÞ vua nµy. §−êng Th¸i T«ng lÖnh Nhan S− Cæ kh¶o ®Ýnh Ngò kinh, ban hµnh trong thiªn h¹, lÊy lµm ®Þnh b¶n; l¹i lÖnh cho nhãm Khæng DÜnh §¹t tu so¹n Ngò kinh chÝnh nghÜa, thèng nhÊt c¸c nhµ kinh häc Nam B¾c, lÊy lµm gi¸o tµi häc hµnh cña kÎ sÜ. ChÝnh phñ quy ®Þnh khoa cö thi kinh nghÜa, l¹i më tr−êng häc ë c¸c n¬i, gi¶ng gi¶i Nho kinh, mét thêi h−ng thÞnh rÇm ré. Tuy nh− thÕ, Nho häc ®êi §−êng vÉn kh«ng thÓ coi lµ ®¹t ®Õn møc rÊt cao. Thö xem mÊy triÒu ®¹i Nho häc h−ng thÞnh, th× L−ìng H¸n cã Kinh häc, L−ìng Tèng cã Lý häc, ®êi Thanh cã Ph¸c häc, ®Òu h×nh thµnh phong khÝ ®éc ®¸o cña riªng m×nh. Nho häc ®êi §−êng ng−îc l¹i kh«ng cã ®Æc s¾c ®ã. Ngò kinh chÝnh nghÜa cè nhiªn cã −u ®iÓm ¸p dông réng r·i l©u dµi, nh−ng gi÷ v÷ng nguyªn t¾c: “sí bÊt ph¸ chó” (gi¶i thÝch Kinh kh«ng vøt bá chó gi¶i cña Kinh häc gia ®êi tr−íc - ND), nªn kinh nghÜa kh«ng cã ph¸t minh míi. Mét sè Ýt häc gi¶ kh«ng cam chÞu bã buéc, vøt bá gia ph¸p, dùa vµo ý m×nh thuyÕt kinh, më luång giã bµn nghÜa lý cña Tèng nho, nh−ng còng ch−a thµnh phong khÝ. Ph¶i nãi lµ, Nho häc ®êi §−êng ®ang ë vµo giai ®o¹n chuyÓn ®æi, tõ H¸n häc sang Tèng häc, v× thÕ ch−a thÓ t¹o thµnh diÖn m¹o häc thuËt ®éc lËp cña riªng m×nh. Nh−ng ®iÒu Êy lµ kh¸c víi nãi t− t−ëng Nho häc ®êi §−êng kh«ng cã ®Æc ®iÓm cña m×nh. Lµ mét trµo l−u t− t−ëng vµ t©m th¸i v¨n hãa cña x· héi, t«ng nho cña ng−êi ®êi §−êng tù cã phong c¸ch riªng cña m×nh, ®ã chÝnh lµ sù liªn quan mËt thiÕt víi chÝnh trÞ x· héi cña hiÖn thùc, hoÆc gäi lµ chó träng “sù c«ng”. S¸ch Trinh Qu¸n chÝnh yÕu ph©n m«n biÖt lo¹i ghi chÐp ng«n luËn cña vua t«i §−êng Th¸i T«ng bµn chÝnh lý, dïng ®Ó d¹y dç ng−êi ®êi sau, trong ®ã c¸i ®−îc tuyªn d−¬ng toµn lµ t− t−ëng Nho gia, chø kh«ng ph¶i sù vôn vÆt cña H¸n nho vµ nh÷ng ®iÒu nãi su«ng cña Tèng nho, ®ã chÝnh lµ phong ®é cña Nho gia ®êi §−êng. TÇng líp thèng trÞ ®êi §−êng ®Æc biÖt coi träng x©y dùng ®iÓn ch−¬ng chÕ ®é, ch¼ng h¹n nh− to¶n tu ph¸p ®iÓn, qu©n ®iÒn, phñ binh, t« dung ®iÖu, tam s¶nh lôc bé, gi¸m s¸t, khoa cö v.v, tuy cã kÕ thõa ®êi tr−íc, nh−ng hîp thµnh mét hÖ thèng hoµn bÞ, trong thêi gian kh¸ dµi ®· b¶o ®¶m sù tËp quyÒn thèng nhÊt cña quèc gia vµ trËt tù an toµn cña x· héi, hµo quang chiÕu räi dÞ vùc vµ hËu thÕ, cã thÓ nãi lµ hiÖu nghiÖm cña viÖc thùc thi Nho gia. V−¬ng triÒu 76

§−êng l¹i lµ mét triÒu ®¹i Sö häc ph¸t triÓn thÞnh v−îng. Thêi §−êng Th¸i T«ng, c¸c sö quan tu söa 8 bé sö TÊn, L−¬ng, TrÇn, B¾c TÒ, B¾c Chu, Tïy, Nam sö, B¾c sö, tæng kÕt bµi häc lÞch sö h−ng vong cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn tr−íc. Thêi Vâ HËu, L−u Tri Kû tr−íc t¸c Sö th«ng, lµ bé b×nh luËn sö häc cã hÖ thèng cña Trung Quèc. Thêi Trung §−êng, §ç Hùu so¹n Th«ng ®iÓn, ®· khai s¸ng thÓ lÖ chuyªn sö ®iÓn ch−¬ng chÕ ®é cña lÞch ®¹i. Thµnh tùu cña Sö häc v−ît xa Kinh häc ®· thÓ hiÖn häc phong “d÷ kú thïy ch− kh«ng ng«n, bÊt nh− kiÕn ch− thùc sù” (bu«ng lêi h− kh«ng, ch¼ng b»ng nh×n thÊy sù thùc). Ngoµi ra, khoa cö thi s¸ch luËn còng lµ ph−¬ng diÖn quan träng. Khoa tiÕn sÜ míi ®Çu ®Æt ra vèn lÊy s¸ch luËn lµm chñ, vÒ sau míi dÇn dÇn coi träng thi phó. ChÕ khoa cö hµnh kh«ng ®Þnh kú th× vÉn th−êng thi chñ yÕu lµ s¸ch luËn, mµ mäi ng−êi coi träng chÕ khoa cã khi cßn h¬n khoa tiÕn sÜ. Yªu cÇu thi s¸ch luËn vµ kinh nghÜa còng kh«ng nh− nhau. Kinh nghÜa phÇn nhiÒu sö dông biÖn ph¸p thiÕp kinh, chØ cÇn thuéc lßng, cßn s¸ch luËn ng−îc l¹i cÇn ph¶i hiÓu râ lÞch sö, th«ng hiÓu chÝnh sù, bµy tá kiÕn gi¶i cña m×nh. V× thÕ th«ng th−êng sÜ tö kh«ng chó träng ®äc kinh mµ bá nhiÒu c«ng søc t×m hiÓu thêi cuéc. T©m th¸i cña v¨n nh©n h×nh thµnh trong hoµn c¶nh ®ã phÇn nhiÒu chó môc ë mÆt thùc tÕ cña vÊn ®Ò, t−¬ng ®èi coi nhÑ kh¸i niÖm trõu t−îng, ®ã lµ ®iÒu rÊt tù nhiªn. Ng−êi ®êi Tèng trë vÒ sau, mçi khi phª b×nh Hµn Dò c«ng kÝch PhËt L·o chØ chó ý ®Õn tÝnh c«ng lîi x· héi, ch−a ®i vµo nghiªn cøu mÆt häc lý, kú thùc l¹i lµ phong c¸ch ®iÓn h×nh cña ng−êi ®êi §−êng. T− t−ëng t«ng nho ®−îc ph¶n ¸nh râ rµng trong s¸ng t¸c v¨n häc vµ trong lý luËn phª b×nh cña ®êi §−êng. Nã kh«ng ®¬n thuÇn v× trong v¨n sÜ ®êi §−êng xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi tÝn phông Nho gia ®Õn møc tù nhiÖm b¶o vÖ ®¹o thèng Nho gia nh− §ç Phñ, Hµn Dò, mµ lµ ë toµn bé t− trµo v¨n nghÖ, mü häc cña ®êi §−êng chÞu sù quy ph¹m s©u s¾c cña t− t−ëng Nho gia. Nãi chung, t− trµo v¨n nghÖ ®êi §−êng cã hai dßng riªng: Mét chó träng ë chøc n¨ng x· héi cña v¨n nghÖ, gåm thuyÕt “høng ký” trong s¸ng t¸c th¬ ca vµ thuyÕt “minh ®¹o” trong lý luËn t¶n v¨n; cßn mét dßng kh¸c nghiªng vÒ t×m tßi h×nh t−îng vµ ý c¶nh cña nghÖ thuËt, con ®−êng ®ã tõ thuyÕt “høng t−îng” cña ¢n Phan, ®Õn thuyÕt “vËn vÞ” cña T− Kh«ng §å. C¸i tr−íc thuéc truyÒn thèng cña t− t−ëng Nho gia, c¸i sau cã quan hÖ nh©n duyªn víi triÕt häc PhËt L·o, nh−ng thÕ lùc cña c¸i tr−íc tùa hå v−ît trªn c¶ c¸i sau. Xuyªn suèt cuéc vËn ®éng phôc cæ th¬ v¨n trong tiÕn 77

tr×nh lÞch sö v¨n häc ®êi §−êng chÝnh lµ sù hiÓn hiÖn cña t− trµo tr−íc. Nh−ng ph¶i thÊy r»ng, cïng víi t− t−ëng Nho gia, ®êi §−êng cã phong th¸i ®Æc thï cña m×nh, sù ph¶n ¸nh vµ thÓ hiÖn cña nã trong t− trµo v¨n nghÖ còng tÊt nhiªn cã chÊt nÒn cña b¶n th©n; tõ ®ã hiÖn râ sù sai biÖt víi truyÒn thèng x−a. Ng−êi ®êi §−êng nãi “høng ký”, kh«ng nÆng ë gi¸o hãa, träng ë phª b×nh chÝnh trÞ, ch©m biÕm thãi h− tËt xÊu trong x· héi, nãi “minh ®¹o” kh«ng ph¶i nãi ®¹o cña tÊt c¶ c¸c th¸nh v−¬ng x−a, nhÊn m¹nh “dÜ phô thêi cËp vËt vi ®¹o” (lÊy gióp ®êi hiÓu vËt lµm ®¹o) [LiÔu T«ng Nguyªn: §¸p Ng« Vò L¨ng luËn Phi quèc ng÷ th−], ph¸t huy t¸c dông “bao biÕm”, “phóng dô” cña ng«n tõ, thËm chÝ nãi phôc cæ còng kh«ng ph¶i thËt muèn m« pháng b¾t ch−íc cæ nh©n, quay trë l¹i diÖn m¹o v¨n häc vèn cã, mµ lµ “häc c¸i ý t−ëng cña cæ nh©n, chø kh«ng häc lêi lÏ cña cæ nh©n” [Hµn Dò: §¸p L−u ChÝnh Phu th−], trªn c¬ së kÕ thõa truyÒn thèng tèt ®Ñp cña cæ nh©n mµ ra søc s¸ng t¹o c¸i míi. MËt thiÕt quan chó hiÖn thùc lµ tinh thÇn c¬ b¶n cña t− t−ëng mü häc ®êi §−êng, ®iÒu ®ã lµ “nhÊt dÜ qu¸n chi” víi viÖc −a chuéng sù c«ng cña t− trµo t«ng nho ®êi §−êng. T− trµo t«ng nho trong lÞch sö ®êi §−êng còng cã th¨ng trÇm. Nãi chung, t− t−ëng Nho gia thêi kú ®Çu phæ biÕn dõng l¹i ë nh©n sinh quan th«ng th−êng kiÕn c«ng lËp nghiÖp, cøu ®êi gióp n−íc, dï s¸t thùc tÕ còng bÞ h¹n chÕ ë nh÷ng s¸o ng÷ nh− gi¶m h×nh ph¹t, bít thuÕ khãa, khuyÕn n«ng tang, th«i gi¸p binh, r¨n xa hoa, dông hiÒn tµi v.v, thiÕu néi hµm s©u s¾c. §iÒu ®ã vÒ c¬ b¶n lµ thÝch øng víi ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ x· héi t−¬ng ®èi yªn æn cña mét v−¬ng triÒu h−ng thÞnh. Trong t×nh h×nh ®ã, quan niÖm “høng ký” trong th¬ v¨n vµ “v¨n dÜ minh ®¹o” tuy ®· ®Ò xuÊt còng vÉn n»m ë giai ®o¹n t−¬ng ®èi h− kh«ng phï phiÕm, ý nghÜa kh«ng ®−îc râ rµng chÝnh x¸c. Sau lo¹n An - Sö, sù biÕn ®æi kÞch liÖt cña h×nh thÕ chÝnh trÞ vµ sù giao thoa cña nhiÒu m©u thuÉn n¶y sinh ®· ®Èy v¨n nh©n sÜ phu vµo gi÷a vßng xo¸y cña cøu vong ®å tån, b¾t buéc hä ph¶i ®èi mÆt víi hiÖn thùc vµ suy ngÉm t×m lèi tho¸t. T− trµo t«ng nho tõ luËn bµn nh©n chÝnh ®øc trÞ mét c¸ch v¨n hoa thêi kú ®Çu, chuyÓn sang nãi vÒ nh÷ng c¶i c¸ch x· héi cô thÓ. §ã lµ thêi kú c¶i c¸ch t− t−ëng s«i næi ch−a tõng thÊy. Tõ n«ng nghiÖp ®Õn c«ng th−¬ng, tõ vËn t¶i ®Õn lµm muèi, tõ tµi chÝnh thuÕ khãa cña quèc gia ®Õn viÖc kiªm tÝnh cña t− gia, tõ phiªn trÊn c¸t cø ®Õn trung −¬ng tËp quyÒn, tõ øc chÕ ho¹n quan ®Õn dÑp trõ bÌ 78

®¶ng, tõ chÊn h−ng Nho häc ®Õn sa th¶i t¨ng ni, c¸c vÊn ®Ò hÇu nh− ®Òu ®−îc th¶o luËn c¶, h¬n n÷a cßn kh«ng bã hÑp ë viÖc th−¬ng th¶o cã tÝnh chÝnh s¸ch, mµ s¶n sinh nh÷ng tr−íc t¸c chuyªn m«n giµu s¾c th¸i lý luËn kiÓu nh− Phong kiÕn luËn cña LiÔu T«ng Nguyªn, Nguyªn ®¹o cña Hµn Dò, Thiªn luËn cña L−u Vò TÝch. Cã thÓ nãi, viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò liªn quan tíi x· héi tõ TÇn H¸n trë ®i, ngoµi kho¶ng thêi gian gi÷a T©y H¸n trë vÒ tr−íc, ®Õn nay ch−a triÓn khai réng r·i ®Õn nh− vËy. ViÖc thÞnh hµnh c¶i c¸ch t− t−ëng t¹o thµnh hai cuéc vËn ®éng m¹nh mÏ trªn chiÕn tuyÕn v¨n häc: mét lµ cuéc vËn ®éng T©n Nh¹c phñ (thùc chÊt lµ cuéc vËn ®éng th¬ ca m« t¶ hiÖn thùc) cã ®Çu mèi ph¸t sinh tõ §ç Phñ, Nguyªn KÕt vµ thµnh l−u ph¸i nhê Nguyªn ChÈn, B¹ch C− DÞ, Tr−¬ng TÞch, V−¬ng DiÔn v.v; hai lµ cuéc vËn ®éng cæ v¨n do Hµn Dò, LiÔu T«ng Nguyªn khëi x−íng vµ lµ tËp ®¹i thµnh, mµ tinh thÇn “høng ký” vµ “nguyªn ®¹o” còng do ®ã mµ ®¹t ®Õn møc ph¸t huy ®Çy ®ñ. Trë xuèng ®Õn V·n §−êng, cïng víi cao trµo c¶i c¸ch tù cøu vÒ chÝnh trÞ qua ®i, néi hµm cña t− trµo t«ng nho còng dÇn co hÑp. Lý Cao trong Phôc tÝnh th− lÇn ®Çu tiªn ®Ò xuÊt thuyÕt kiÕn t©m minh tÝnh, trë thµnh ®iÒm b¸o t− t−ëng Nho gia tõ chó träng sù c«ng chuyÓn sang bµn vÒ ®iÒm triÖu tÝnh lý. Mét sè sÜ phu v¨n nh©n ®Çu ãc t−¬ng ®èi tØnh t¸o, tuy vÉn quan t©m ®Õn quèc sù nh−ng còng kh«ng ®Ò ra ®−îc ph−¬ng ¸n tÝch cùc nµo cã thÓ thi hµnh. Hä kh«ng ph¶i x−íng ng«n phôc cæ, ¶o t−ëng söa l¹i chÕ ®é qu©n ®iÒn, phñ binh v.v ®· tan vì, chÝnh lµ ®em nguy c¬ chÝnh trÞ quy kÕt cho vÊn ®Ò ®¹o ®øc, göi g¾m hy väng vµo sù tù hoµn thiÖn cña tÇng líp thèng trÞ. “LÞch l·m tiÒn hiÒn quèc gi÷ gia, thµnh do cÇn kiÖm ph¸ do xa.” (Xem kh¾p viÖc n−íc viÖc nhµ cña bËc hiÒn nh©n ®êi tr−íc, thµnh lµ do cÇn kiÖm, b¹i lµ do xa hoa.) [Lý Th−¬ng Èn: VÞnh sö]. PhÈm h¹nh c¸ nh©n cña kÎ thèng trÞ quyÕt ®Þnh vËn mÖnh cña quèc gia, hoµng ®Õ tèt, quan l¹i tèt trë thµnh lý t−ëng cao nhÊt; Chñ tr−¬ng “hiÒn nh©n chÝnh trÞ” nÐ tr¸nh nh÷ng m©u thuÉn trong ®êi sèng hiÖn thùc vÒ c¨n b¶n ®· sa vµo kh«ng t−ëng duy t©m. So s¸nh víi thêi kú tr−íc, t− t−ëng Nho gia trong l·nh vùc c¶i c¸ch x· héi ®· më mang nhiÒu h−íng vµ tung hoµnh ngang däc, th× khÝ l−îng cña Nho gia thêi kú nµy tá ra nhá hÑp ®¸ng th−¬ng biÕt bao. Sù suy gi¶m thµnh phÇn “høng ký” trong v¨n häc V·n §−êng vµ xu h−íng h− kh«ng cña truyÒn thèng “minh ®¹o”, lµ ®iÒu nhÊt trÝ víi biÕn ®æi lÞch sö kÓ trªn. 79

B©y giê nãi vÒ sïng tÝn PhËt, L·o. PhËt vµ §¹o vèn lµ hai hÖ t− t−ëng kh¸c nhau, vµ gi÷a §¹o gia vµ §¹o gi¸o l¹i cã sù sai biÖt. Nh−ng trong ý thøc cña ng−êi ®êi §−êng, ph©n biÖt nh÷ng c¸i ®ã tùa hå nh− kh«ng quan träng. Ng−êi bµi xÝch cè nhiªn liÖt chóng vµo “dÞ ®oan” råi c«ng kÝch kÞch liÖt, ng−êi tÝn phông th× th−êng th−êng chØ thÊy mµu s¾c sÆc sì, c¸i g× còng lµ tèt ®Ñp, bÊt gi¸c nãi tíi “kh«ng”, “v«”, nh−ng l¹i kh«ng cã m©u thuÉn g× víi ¨n mÆc, luyÖn ®an. VÒ ¶nh h−ëng cña nã tíi s¸ng t¸c v¨n häc, th× c¶ PhËt, §¹o ®Òu cã chç thèng nhÊt, v× thÕ chóng t«i bµn luËn chung. PhËt gi¸o truyÒn vµo Trung Quèc tõ thêi §«ng H¸n, diÔn tiÕn qua Ngôy TÊn, Nam B¾c triÒu ®Õn ®êi §−êng th× më ra côc diÖn míi. §−êng HuyÒn Trang “t©y hµnh thñ kinh” vµ tæ chøc dÞch kinh trªn quy m« lín lµ viÖc cã ý nghÜa lín trong lÞch sö PhËt gi¸o. Sù nç lùc ®Ò cao cña tÇng líp thèng trÞ cµng khiÕn cho nã phæ cËp tíi c¸c tÇng líp x· héi tõ v−¬ng c«ng quý thÝch ®Õn tiÖn d©n tr¨m hä. D−íi tiÒn ®Ò ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, PhËt gi¸o ®êi §−êng s¶n sinh ra kh¸ nhiÒu t«ng ph¸i, ngoµi ph¸p t−íng t«ng chñ yÕu kÕ thõa triÕt lý cña ph¸i Du-giµ cña Ên §é x−a ra, th× cßn l¹i nh− Thiªn Thai, Hoa Nghiªm, TÞnh Thæ, ThiÒn T«ng v.v ®Òu cã thÓ kÕt hîp ®Æc ®iÓm cña Trung Quèc, h×nh thµnh gi¸o nghÜa cña m×nh. §Æc biÖt lµ ThiÒn T«ng, trªn c¬ së cña ThiÒn häc Ên §é , ®iÒu hßa t− t−ëng cña Nho, PhËt, §¹o, t¹o nªn lo¹i tÝn ng−ìng t«n gi¸o thÝch hîp víi khÈu vÞ cña sÜ phu v¨n nh©n, tõ gi÷a ®êi §−êng vÒ sau ®−îc truyÒn b¸ rÊt réng r·i. NÕu nh− nãi, thÕ lùc cña PhËt gi¸o phæ cËp d©n chóng tÇng d−íi, th× sù l−u hµnh cña §¹o gi¸o tùa nh− lÊy th−îng tÇng x· héi lµm chç dùa. §¹o gi¸o t«n Lý NhÜ lµm tæ s−, ®ång thêi t«n «ng ta lµ «ng tæ cña v−¬ng thÊt nhµ §−êng, do ®ã lät vµo m¾t xanh kÎ thèng trÞ, ®Þa vÞ chÝnh trÞ th−êng cao h¬n PhËt gi¸o. §¹o gi¸o nãi tíi thÇn tiªn, cÇu tr−êng sinh, nªn cµng cã thÓ tháa m·n nhu cÇu h−ëng l¹c bÊt tËn cña kÎ quyÒn thÕ. C¸c vÞ vua triÒu §−êng ®Òu t«n sïng §¹o gi¸o. Thêi Cao T«ng, truy t«n Lý NhÜ lµ “Th¸i Th−îng HuyÒn Nguyªn Hoµng §Õ”. Thêi §−êng HuyÒn T«ng, t«n sïng HuyÒn häc, liÖt 4 cuèn s¸ch L·o tö, Trang tö, LiÖt tö, V¨n tö lµm kinh ®iÓn, lÖnh sinh ®å tông ®äc, theo thÓ lÖ minh kinh, cö hµnh thi cö. ViÖc ®Ò x−íng §¹o gi¸o ®· nh©n ®Êy mµ xóc tiÕn viÖc l−u truyÒn vµ nghiªn cøu t− t−ëng §¹o gia, cã t¸c dông nhÊt ®Þnh ®èi víi t©m th¸i cña v¨n nh©n ®êi §−êng. 80

Sù thÞnh hµnh cña t− trµo PhËt L·o cã ¶nh h−ëng nhiÒu mÆt tíi s¸ng t¸c th¬ ca. C¸c nhµ th¬ ®êi §−êng vÒ thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña PhËt L·o. Ch¼ng h¹n nh− Lý B¹ch sïng tÝn §¹o gi¸o; TrÇn Tö Ngang, Nguyªn KÕt t«n sïng Hoµng L·o; V−¬ng Duy, LiÔu T«ng Nguyªn, B¹ch C− DÞ mé PhËt. Nh÷ng vÝ dô trªn ®Òu ®Ó l¹i dÊu Ên râ rµng trong t¸c phÈm cña hä. C¸c nhµ th¬ V−¬ng Phµn ChÝ, Hµn S¬n, ThËp §¾c, L· Nham v.v trùc tiÕp dïng th¬ ®Ó ®µm HuyÒn thuyÕt PhËt th× cµng kh«ng cÇn ph¶i nãi. Xung ®éng cña PhËt L·o cßn lan sang c¶ ®Ò tµi vµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña s¸ng t¸c. TruyÒn thuyÕt thÇn tiªn cña §¹o gi¸o vµ kinh dÞ chÝ qu¸i cña nhµ PhËt, ®· kÝch thÝch m¹nh mÏ trÝ t−ëng t−îng cña thi nh©n lµm phong phó h×nh t−îng vµ s¾c th¸i th¬ ca. Nh÷ng ®iÓn cè trong §¹o t¹ng, PhËt kinh ®−îc sö dông réng r·i. Kh¸ nhiÒu thñ ph¸p tu tõ cña PhËt ®iÓn nh− ngô ng«n, b¸c dô, tr−¬ng khoa, c¸ch ®èi v.v ®· trë thµnh nh÷ng tÊm g−¬ng cho nh÷ng ®æi míi thi phong tõ Trung §−êng trë vÒ sau. Cßn sù l−u hµnh lo¹i v¨n thÓ kÖ tông th× l¹i thóc ®Èy ng«n ng÷ th¬ ca th«ng tôc hãa vµ nghÞ luËn hãa. Nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu lµ sù thùc mµ mäi ng−êi ®Òu thÊy. Tuy nhiªn, t¸c dông phæ biÕn vµ l©u dµi cña t− trµo PhËt L·o ®èi víi s¸ng t¸c th¬ ca ®êi §−êng vÉn ë chç, nã lµm cho ph−¬ng thøc t− duy vµ høng thó thÈm mü cña mäi ng−êi ph¸t sinh sù chuyÓn biÕn nhÊt ®Þnh, tõ ®ã mµ thay cò ®æi míi, t¹o nªn quan niÖm mü häc vÒ th¬ ca cña ng−êi ®êi §−êng. VÊn ®Ò nµy cÇn ph¶i chó träng nghiªn cøu. Ng−êi ta th−êng nãi, thãi quen t− duy cña truyÒn thèng d©n téc Trung Hoa cã mét ®Æc ®iÓm quan träng ë vÊn ®Ò ®èi xö víi thÕ giíi vµ nh©n sinh, gäi lµ “thÓ dông nhÊt nguyªn”, tøc lµ kh«ng ph©n c¾t b¶n thÓ vµ hiÖn t−îng cña sù vËt, th¸o dì lµm nhiÒu m¶nh, mµ nh×n sù vËt nh− mét chØnh thÓ liªn hÖ lÉn nhau, hµm chøa lÉn nhau, thÓ nghiÖm ngay tøc kh¾c, nguyªn vÑn hoµn chØnh. §iÒu ®ã thËt râ rµng trong thêi gian dµi t− t−ëng Nho gia chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ. Nho gia b¾t ®Çu tõ Khæng Tö chñ tr−¬ng “kÝnh quû thÇn nhi viÔn chi” (kÝnh ng−ìng quû thÇn nh−ng tr¸nh xa nã) [LuËn ng÷ - Ung d·], ®em thiªn mÖnh kh«ng thÓ l−êng ®−îc ®Æt ë gi÷a sù tån nghi, hÕt lßng hÕt søc vµo viÖc x©y dùng lÔ gi¸o lu©n th−êng cña hiÖn thùc tu, tÒ, trÞ, b×nh. S¸ch DÞch truyÖn tuy ®· xuÊt hiÖn “h×nh nhi th−îng gi¶ vÞ chi ®¹o, h×nh nhÞ h¹ gi¶ vÞ chi khÝ” (c¸i h×nh nhi th−îng th× gäi lµ ®¹o, c¸i h×nh nhi h¹ th× gäi lµ khÝ) [HÖ tõ th−îng], nh−ng “®¹o bÊt ly khÝ” (®¹o kh«ng 81

t¸ch rêi khÝ) vÉn lµ tÝn ®iÒu nhÊt qu¸n, v× thÕ mÖnh ®Ò “Lôc kinh giai ®¹o” (Lôc kinh ®Òu lµ ®¹o) còng cã thÓ chuyÓn hãa lµ “Lôc kinh giai khÝ” hoÆc “Lôc kinh giai sö”. Cho ®Õn Lý häc ®êi Tèng, Minh vÒ sau, do chÞu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng PhËt L·o, míi chó träng biÖn luËn mèi quan hÖ gi÷a Lý vµ KhÝ, “nghÜa lý chi tÝnh” vµ “khÝ chÊt chi tÝnh”. Còng nh− thÕ, nã kh«ng ph©n c¾t r¹ch rßi c¸i Lý cña thÕ giíi vµ c¸i KhÝ cña thÕ giíi, Lý tøc tån t¹i trong sù biÕn hãa vËn hµnh cña KhÝ, nh©n lu©n th× thÓ hiÖn Thiªn Lý. §iÒu ®ã chøng tá, trong quan niÖm cè h÷u cña d©n téc Trung Quèc, thÕ giíi lµ sù nhÊt nguyªn hãa cao ®é, b¶n thÓ vµ hiÖn t−îng thµnh nhÊt phiÕn, b¶n thÓ Èn chøa trong hiÖn t−îng, nh−ng kh«ng cÇn v−ît qua ph¹m vi nh©n lu©n hµng ngµy t×m tßi b¶n nguyªn cña thÕ giíi ®éc lËp tù t¹i nµo. §Þnh thÕ t− duy nh− vËy lµ cã kho¶ng c¸ch víi c¸ch lµm ph©n chia giíi h¹n râ rµng gi÷a Th−îng ®Õ vµ con ng−êi, tinh thÇn vµ tù nhiªn, “vËt tù thÓ” vµ hiÖn t−îng trong hÖ thèng t«n gi¸o, triÕt häc ph−¬ng T©y. Trong truyÒn thèng t− t−ëng cña Trung Quèc, còng cã nh÷ng häc thuyÕt t−¬ng ®èi nh×n th¼ng vµo sù kh¸c nhau gi÷a thÓ vµ dông, §¹o gia lµ mét tr−êng hîp. TriÕt häc §¹o gia nhËn ®Þnh, bªn trªn v¹n vËt trong thiªn h¹ tån t¹i mét b¶n nguyªn - gäi lµ “®¹o”. B¶n tÝnh cña ®¹o lµ “v«”, mµ b¶n tÝnh cña v¹n vËt lµ “h÷u”, h÷u sinh ë v«, l¹i quay trë l¹i v«, h÷u v« t−¬ng sinh cÊu thµnh vßng tuÇn hoµn lín cña vò trô. Nh− vËy, thÕ giíi mµ chóng ta ph¶i ®èi mÆt ph¶i lµ thÕ giíi hiÖn thùc tÇng thø ®¬n nhÊt, mµ h×nh thµnh kÕt cÊu song tÇng ®èi lËp thèng nhÊt thÓ dông nhÞ nguyªn. Ch¼ng h¹n, viÖc mæ xÎ cña c¸c ph¹m trï m©u thuÉn nh− thÓ dông, b¶n m¹t, h÷u v«, h×nh thÇn, ®Õn HuyÒn häc thêi Ngôy TÊn trë thµnh tho¹i ®Ò nãng báng. Sù truyÒn nhËp cña PhËt gi¸o cµng s©u thªm xu h−íng nµy. PhËt gi¸o lÊy h− kh«ng lµm ch©n nh− PhËt tÝnh, tiÕn ®Õn ®em thÕ giíi v¹n sù v¹n vËt tÊt th¶y tiªu gi¶i lµm h− kh«ng. Mµ ®Ó gi¶i thÝch mét c¸ch hîp lý sù tån t¹i cña thÕ giíi hiÖn t−îng, ph¸i quan häc trong §¹i thõa lÊy Long Thô lµm ®¹i biÓu l¹i ®Ò xuÊt thuyÕt “trung ®¹o” thèng nhÊt nhau gi÷a “gi¶ h÷u” vµ “ch©n kh«ng”, chÝnh lµ cho r»ng tÊt c¶ sù vËt hiÖn t−îng ®Òu cã nh©n duyªn, kh«ng thÓ tån t¹i bÊt diÖt, v× thÕ, c¸i gäi lµ “h÷u”, ch¼ng qua lµ ¶o ¶nh, “kh«ng” míi lµ b¶n tÝnh ch©n thùc cña thÕ giíi. Nh−ng “kh«ng” còng tån t¹i trong mu«n v¹n c¸i h÷u “h− gi¶”, v× kh«ng cã thÓ sinh s¾c, tõ s¾c cã thÓ ngé kh«ng, kh«ng cã nhÊt nh−, bÊt chÊp nhÊt thiªn, míi cã thÓ cÊu thµnh sù n¾m b¾t t−¬ng ®èi toµn diÖn vÒ thÕ giíi. 82

Quan ®iÓm ®ã ®−îc truyÒn b¸ rÊt réng r·i trong thÕ giíi PhËt häc Trung Quèc. Nã ®em ý thøc nhÞ trïng thÕ giíi mµ HuyÒn häc L·o Trang më ra, ®Èy ®Õn mét tÇm cao míi. §−¬ng nhiªn, bÊt kÓ lµ “h÷u v« t−¬ng sinh” cña §¹o gia hay “kh«ng h÷u nhÊt nh−” cña PhËt gi¸o, ®Òu vÉn n¾m gi÷ m©u thuÉn song ph−¬ng dùa vµo nhau cïng tån t¹i vµ m« thøc chuyÓn hãa, ®ång thêi kh«ng ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph©n ly tuyÖt ®èi gi÷a “thÕ giíi bªn nµy” vµ “thÕ giíi bªn kia” trong triÕt häc, t«n gi¸o ph−¬ng T©y, v× thÕ chØ cã thÓ coi lµ sù ph¸t triÓn vµ bæ sung t− t−ëng “thÓ dông nhÊt nguyªn” truyÒn thèng, mµ kh«ng thuéc vµo sù phñ ®Þnh vµ xa rêi tÝnh c¨n b¶n. ViÖc khai th¸c tÝnh nhÞ trïng cña thÕ giíi nh©n sinh, thÕ tÊt yÕu ph¶n ¸nh ®−îc quan niÖm nghÖ thuËt cña con ng−êi, xóc tiÕn sù thay ®æi ph−¬ng thøc t− duy nghÖ thuËt cña con ng−êi, sù s¸ng t¹o cña h×nh t−îng th¬ ca th× lµ sù biÓu hiÖn tËp trung cña nã. Sù manh nha lý luËn h×nh t−îng nghÖ thuËt Trung Quèc cã thÓ truy ng−îc lªn c¸ch nãi “lËp t−îng dÜ tËn ý” (lËp t−îng ®Ó thÓ hiÖn ý nghÜa) [DÞch - HÖ tõ], nã tuy nãi lµ liªn hÖ gi÷a “qu¸i t−îng” (t−îng quÎ) vµ “qu¸i nghÜa” (nghÜa quÎ), nh−ng do míi ®Çu bµy tá tÝnh thèng nhÊt néi t¹i cña “t−îng” vµ “ý”, còng thai nghÐn viÖc truy cÇu tÝch cùc cã quan hÖ tíi ý t−îng nghÖ thuËt cña hËu thÕ. Nh−ng ph¶i thÊy r»ng, trong c¸ch nãi “lËp t−îng dÜ tËn ý”, gi÷a “t−îng” vµ “ý” th× mÆc dï tån t¹i sù ph©n biÖt gi÷a “h×nh th−îng” vµ “h×nh h¹”, th× néi hµm song ph−¬ng ng−îc l¹i cña chóng ®−îc coi lµ cã thÓ bao hµm lÉn nhau mµ nhÊt trÝ ngang nhau, t−îng ®Ó ®¹t ý, “ý tËn t−îng trung”, ®ã chÝnh lµ sù øng dông trùc tiÕp quan niÖm “thÓ dông nhÊt nguyªn” cña Nho gia, thÓ hiÖn tr×nh ®é t−¬ng ®èi Êu trÜ vµ th« s¬ cña ho¹t ®éng t− duy h×nh t−îng thêi kú ban ®Çu. Ngôy TÊn vÒ sau, cïng víi sù h−ng khëi cña t− trµo HuyÒn häc vµ sù ra ®êi cña thêi ®¹i v¨n häc tù gi¸c, nhËn thøc cña con ng−êi vÒ quan hÖ ý t−îng cã nh÷ng ®ét ph¸ míi. V−¬ng BËt trong cuèn Chu DÞch l−îc lÖ - Minh t−îng ph¸t huy mÖnh ®Ò “lËp t−îng dÜ tËn ý”, ng−îc l¹i dÉn ®Õn kÕt luËn “®¾c ý t¹i vong t−îng, ®¾c t−îng t¹i vong ng«n” (®−îc ý khi quªn t−îng, ®−îc t−îng khi quªn lêi). Tu©n S¸n cïng thêi kú ®èi víi vÊn ®Ò truyÒn thèng nµy còng chÝnh diÖn bµy tá khóc m¾c, tuyªn bè “sù vi diÖu cña lý, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c¸i biÓu hiÖn cña vËt t−îng”, tõ ®ã mµ ®Ò xuÊt kh¸i niÖm míi “t−îng ngo¹i chi ý” (ý ngoµi t−îng), “hÖ biÓu chi ng«n” (lêi bÒ ngoµi mèi quan hÖ) [Xem Tam quèc chÝ - Ngôy chÝ 83

Tu©n Ho¾c truyÖn]. Nh÷ng c¸ch nãi ®ã cña hä, trªn thùc tÕ lµ ®em chñ tr−¬ng cña L·o Trang cã quan hÖ ®Õn “ng«n bÊt tËn ý” (lêi kh«ng thÓ hiÖn ®−îc hÕt ý), “®¾c ý vong ng«n” (®−îc ý quªn lêi) suy ra ®Õn quan hÖ ý t−îng, dïng “t−îng bÊt tËn ý”, “ý t¹i t−îng ngo¹i” ®Ó thay thÕ “lËp t−îng tËn ý”, næi lªn m©u thuÉn gi÷a ý vµ t−îng, cã ¶nh h−ëng cùc kú s©u xa ®Õn sù ®æi míi t− duy nghÖ thuËt. V¨n t©m ®iªu long - Èn tó nãi “Èn chi vi thÓ, nghÜa sinh v¨n ngo¹i” (Èn lµ thÓ, nghÜa sinh ra ë ngoµi lêi v¨n), Chung Vinh trong Thi phÈm tù nãi “v¨n dÜ tËn nhi ý h÷u d−, høng d·” (lêi ®· hÕt mµ ý vÉn cßn, ®ã lµ høng vËy), chÝnh lµ kh¼ng ®Þnh tÝnh nhÞ trïng cña m©u thuÉn nµy tõ gãc ®é phª b×nh v¨n häc, cã thÓ xem lµ kÕt qu¶ cña t− biÖn HuyÒn häc thêi kú nµy. Nh−ng bÊt kÓ lµ “Èn” trong “Èn tó” hay “høng” trong phó, tû, høng, ®Òu chØ cã thÓ coi lµ mét c¸ch trong lµm th¬, vÉn kh«ng cã tÝnh bao trïm phæ biÕn, ®iÒu ®ã l¹i nãi râ lý luËn míi vµ thùc tiÔn s¸ng t¸c tiªu biÓu, cuèi cïng vÉn ch−a ph¸t triÓn ®Õn b−íc thµnh thôc ®Çy ®ñ. Sù h−ng thÞnh cña t− trµo PhËt L·o ®êi §−êng, ®Æc biÖt lµ sù l−u hµnh réng r·i cña häc thuyÕt ThiÒn t«ng cña PhËt gi¸o, lµm cho sù biÕn ®æi cña ph−¬ng thøc t− duy nghÖ thuËt ®−îc thùc hiÖn toµn diÖn. NghÜa tinh vi cña häc thuyÕt ThiÒn t«ng kh«ng chØ ë quan niÖm b¶n thÓ “kh«ng h÷u nhÊt nh−” cña nã, mµ cßn ë ph−¬ng ph¸p tu hµnh trùc chØ t©m nguyªn, ®èn ngé thµnh PhËt cña nã. §iÒu thu ®−îc cña nh©n nh− PhËt tÝnh vµ kh«ng cÇn cÇu bªn ngoµi tån t¹i trong lßng cña mçi c¸ nh©n: “Nh−îc khëi chÝnh ch©n ban nh−îc quan chiÕu, nhÊt s¸t na gian, vâng niÖm c©u diÖt; nh−îc thøc tù tÝnh, nhÊt ngé tøc chÞ PhËt ®Þa” (NÕu khëi tõ sù quan chiÕu cña B¸t nh· ch©n chÝnh, th× trong kho¶ng kh¾c s¸t na, suy nghÜ cµn bËy ®Òu mÊt hÕt; nÕu nhËn biÕt ®−îc tù tÝnh, th× khi ®èn ngé lËp tøc ®Õn ®−îc ®Êt PhËt.) [Lôc tæ ®µn kinh - ThuyÕt Ma kha B¸t nh· Ba la mËt m«n]. V× thÕ, ThiÒn t«ng kh«ng gièng t«ng ph¸i PhËt gi¸o kh¸c chØ chó träng truy cÇu gi¸o nghÜa vµ gi÷ g×n giíi luËt, mµ nhÊt t©m hÕt søc gîi më ngé tÝnh cña con ng−êi, ph−¬ng ph¸p quen dïng lµ dùa vµo nh÷ng sù vËt hiÖn t−îng sèng ®éng trong cuéc sèng th−êng ngµy ®Ó ¸m thÞ, th«ng qua ®«i c¸nh liªn t−ëng ®Ó ®¹t ®Õn sù ®èn ngé kiÓu trùc gi¸c. C¸i gäi lµ “Thanh thanh thóy tróc, tËn thÞ ph¸p th©n; óc óc hoµng hoa, v« phi ban nh−îc” (Tróc xanh biªng biÕc, ®Òu lµ ph¸p th©n; hoa vµng rùc rì, chÝnh lµ B¸t nh·.) [C¶nh §øc truyÖn ®¨ng lôc - QuyÓn nhÞ thËp b¸t lôc TuÖ H¶i ThiÒn s− ng÷], chÝnh lµ chØ con ®−êng t− duy ®éc ®¸o, dïng c¸i cã 84

thÓ c¶m biÕt ®−îc ®Ó hiÓn thÞ c¸i kh«ng thÓ c¶m biÕt ®−îc. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng t− t−ëng kiÓu “môc kÝch ®¹o tån” (m¾t thÊy th× ®¹o cßn), ®· kh¸c víi “lËp t−îng tËn ý” cña Nho gia truyÒn thèng, còng kh«ng hoµn toµn gièng víi “®¾c ý vong t−îng” cña HuyÒn häc L·o Trang, dïng lµm h×nh t−îng sù vËt chØ chøng, ®ã lµ ®iÒu n»m trong quan hÖ m©u thuÉn mµ l¹i thèng nhÊt. Ng−êi ta muèn th«ng qua sù vËt hiÖn t−îng h÷u h¹n ®Ó gîi më vµ thÓ nghiÖm c¸i ý ngoµi t−îng v« h¹n phong phó, s©u réng, thÕ lµ gi÷a ý vµ t−îng ®· h×nh thµnh mét c¸i khung t− t−ëng chuyÓn sang tÇng s©u mµ l¹i trßn trÞa qu¸n th«ng. §iÒu ®ã kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a, cã t¸c dông xóc t¸c quan träng ®èi víi sù ra ®êi vµ thµnh thôc cña thÕ giíi nhÞ trïng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt. Trong s¸ng t¸c th¬ ca ®êi §−êng, kh«ng nh÷ng th¬ ®iÒn viªn s¬n thñy cña V−¬ng Duy, M¹nh H¹o Nhiªn, Vi øng VËt, LiÔu T«ng Nguyªn v.v s©u s¾c tíi møc huyÒn bÝ trong ®ã, mµ kh¸i qu¸t lý luËn tõ ¢n Phan cho ®Õn H¹o Nhiªn, T− Kh«ng §å v.v vÒ “høng t−îng”, “c¶nh t−îng”, “t−îng ngo¹i chi t−îng”, còng ®Òu nhê tÊm g−¬ng kinh nghiÖm vÒ mÆt nµy, nã ®¸nh dÊu ph−¬ng thøc ho¹t ®éng t− duy cña nghÖ thuËt th¬ ca cæ ®iÓn b−íc vµo giai ®o¹n lÞch sö míi. ThÝch øng víi sù biÕn ®æi cña ph−¬ng thøc t− duy nãi trªn, høng thó thÈm mü cña ng−êi ®êi §−êng, d−íi ¶nh h−ëng cña t− t−ëng PhËt L·o, còng x¶y ra nh÷ng biÕn ®æi râ rÖt. BiÓu tr−ng bªn ngoµi cña Nho gia truyÒn thèng vÒ c¸i ®Ñp lµ lÊy v¨n chÊt t−¬ng xøng lµm môc tiªu. C¸i ®iÒu mµ Khæng Tö nãi “ChÊt th¾ng v¨n t¾c d·, v¨n th¾ng chÊt t¾c sö, v¨n chÊt b©n b©n, nhiªn hËu qu©n tö” (ChÊt tréi h¬n v¨n th× quª mïa, v¨n tréi h¬n chÊt th× kh«ng ch©n thËt, v¨n chÊt hµi hßa, th× sau ®ã míi ®−îc coi lµ qu©n tö.) [LuËn ng÷ - Ung d·], tuy nãi ®Õn ®¹o tu th©n, nh−ng ®· ®Æt nÒn t¶ng cho hËu thÕ b×nh luËn v¨n häc. Trong quan hÖ v¨n chÊt, chÊt ®−¬ng nhiªn lµ gèc cña sù vËt, lÊy v¨n diÖt chÊt hoÆc chó ý v¨n mµ bá chÊt lµ ®iÒu mµ Nho gia kh«ng t¸n thµnh. Nh−ng Nho gia coi träng dïng lÔ nh¹c ®Ó gi¸o hãa, kh«ng thõa nhËn sù hiÓn hiÖn cña c¸i chÊt do trêi sinh, tøc ®ñ ®Ó cÊu thµnh c¸i ®Ñp, ng−îc l¹i t¨ng c−êng nhÊn m¹nh t¸c dông tu søc cña v¨n sau khi sinh; ®Õn møc dÉn tíi phª b×nh “phån v¨n nhôc lÔ” (V¨n mµ lße loÑt th× lµm h¹i ®Õn lÔ). Cã thÓ thÊy c¸i ®Ñp mµ nã thõa nhËn, trªn thùc tÕ, thiªn vÒ mÆt ®Ïo gät cña con ng−êi, mµ thÕ giíi ®iªu kh¾c −a nh×n ®−îc thÓ hiÖn trong ®å ®ång, tranh

85

lôa, t−îng, tõ phó v.v thêi Chu, TÇn, L−ìng H¸n, chÝnh lµ sù thÓ hiÖn cña quan niÖm mü häc nµy. §ång thêi víi ®iÒu ®ã, §¹o gia Tiªn TÇn mµ l·o Trang lµ tiªu biÓu, ng−îc l¹i ®Ò xuÊt mét lo¹t lý t−ëng thÈm mü t−¬ng ph¶n râ rµng. §¹o gia chñ tr−¬ng “ph¸p tù nhiªn” (thuËn theo tù nhiªn), vÒ ý vÞ nghÖ thuËt còng −a chuéng høng thó ch©n thùc tù nhiªn, ch¸n ghÐt sù khÐo lÐo gi¶ dèi do con ng−êi t« vÏ, cã lóc thËm chÝ ®i ®Õn cùc ®oan phñ nhËn tÊt c¶ thanh luËt mµu mÌ. Nh−ng nh×n kü, nã kh«ng hÒ muèn bµi xÝch mét c¸ch tuyÖt ®èi viÖc h−ëng thô c¸i ®Ñp. Kh«ng kÓ n¨m ngµn lêi tõ nghÜa tinh diÖu trong L·o Tö, th× s¸ch Trang Tö cµng lµ ¸ng v¨n næi tiÕng thiªn h¹, tøc bµn luËn vÒ “§¹i x¶o th× tùa nh− vông vÒ, ®¹i biÖn th× tùa nh− Êp óng” [L·o Tö - Ch−¬ng thø 45], “§· ®Ïo l¹i gät, nh−ng vÉn quay trë vÒ thuÇn ph¸c” [Trang Tö - S¬n l©m], quan hÖ biÖn chøng cña §¹o gia vÒ cÆp m©u thuÉn khÐo lÐo vµ vông vÒ, ®Ïo gät vµ thuÇn ph¸c vÉn lµ cã nhËn thøc t−¬ng ®èi râ rµng. Nã chØ yªu cÇu khÐo lÐo vµ ®Ïo gät cña con ng−êi ph¶i phô thuéc vµo sù vông vÒ vµ thuÇn ph¸c cña tù nhiªn mµ th«i. Tuy nhiªn quan niÖm mü häc lÊy tù nhiªn lµm n¬i h−íng vÒ ®ã còng x¸c thùc ngoµi c¸i ®Ñp tu søc lêi v¨n mµ Nho gia truyÒn thèng ®Ò x−íng ra, ®· më réng gãc ®é thÈm mü míi, lµm phong phó kinh nghiÖm thÈm mü cña d©n téc. Tuy nh− thÕ, lý t−ëng mü häc cña L·o Trang tr−íc TÇn H¸n h×nh nh− ch−a n¶y sinh hiÖu øng x· héi thùc tÕ. Tõ Ngôy TÊn vÒ sau, sù −a chuéng t«n sïng tù nhiªn míi më réng ra héi häa cña Cè Kh¶i Chi, th− ph¸p cña cha con V−¬ng Hy Chi, V−¬ng HiÕn Chi, th¬ v¨n cña Kª Khang, NguyÔn TÞch vµ §µo Uyªn Minh, tiÓu phÈm th¬ s¬n thñy cña LÞch §¹o Nguyªn, thu ®−îc h×nh mÉu vÒ nghÖ thuËt. Nh−ng sù tù gi¸c cña v¨n häc Lôc triÒu ng−îc l¹i l¹i mang ®Õn cho th¬ ca xu h−íng coi träng kü x¶o vµ c¸i ®Ñp h×nh thøc, ë mét tr×nh ®é t−¬ng ®èi ®· ¸p chÕ sù −a thÝch c¸i ®Ñp tù nhiªn. §Æc biÖt lµ sau khi b−íc vµo thêi kú Nam B¾c triÒu, “v¨n quý h×nh tù” (v¨n ch−¬ng coi träng m« t¶ c¶nh vËt gièng nh− thËt), “c«ng t¹i mËt phô” (c«ng lao quy c¶ vÒ sù s¸t hîp cña v¨n tù) [V¨n t©m ®iªu long - VËt s¾c], thi nh©n ®−îc sù trî gióp cña c¸c biÖn ph¸p nh©n t¹o ®Ó kú väng kh¾c häa sù vËt mét c¸ch cïng h×nh tËn t−íng, nh−ng cuèi cïng kh«ng tr¸nh khái th−¬ng tæn ®Õn vÎ ®Ñp ch©n thùc, lý t−ëng cña L·o Trang cuèi cïng kh«ng ®−îc thùc hiÖn. 86

Ng−êi ®êi §−êng tiÕp thu bµi häc nµy, hä hÊp thu trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn thµnh qu¶ v¨n häc cña thêi Lôc triÒu, g¹t bá t− t−ëng chØ ®¹o cña ng−êi Lôc triÒu chuyªn lÊy “trÇm t−” (suy t− s©u s¾c), “hµn t¸o” (lêi v¨n ®Ñp ®Ï ®iÓn nh·) lµm c¸i ®Ñp (xem Tiªu Thèng: V¨n tuyÓn tù), ra søc quay trë l¹i tù nhiªn. “Gi¶ vËt bÊt nh− ch©n t−îng, gi¶ s¾c bÊt nh− thiªn nhiªn” (VËt gi¶ ch¼ng b»ng vËt thËt, s¾c gi¶ ch¼ng b»ng thiªn nhiªn.) [V¨n KÝnh bÝ phñ luËn - Nam quyÓn - LuËn v¨n ý], quan niÖm nµy lµ cã tÝnh tiªu biÓu ë ®êi §−êng. “Thanh thñy xuÊt phï dung, thiªn nhiªn khø ®iªu søc” (Hoa sen në trong lµn n−íc trong, thuËn theo vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, bá t« vÏ.) [Lý B¹ch: Kinh lo¹n ly hËu Thiªn ©n l−u D¹ Lang øc cùu du th− hoµi tÆng Giang H¹ Vi Th¸i thó L−¬ng TÓ], ®−îc xem lµ miªu t¶ ®iÓn h×nh t©m th¸i thÈm mü cña ®êi §−êng. Dï thêi Trung §−êng trë vÒ sau, phong khÝ chuéng rÌn giòa t¹o t¸c cña con ng−êi trong s¸ng t¸c th¬ ca ngµy cµng næi lªn, vÒ c¨n b¶n còng kh«ng lay ®éng lý t−ëng mü häc −a chuéng høng thó ch©n thùc tõ tù nhiªn. ThÕ giíi nghÖ thuËt “ch©n thùc ë t×nh c¶m, chuéng ë t¸c dông, kh«ng chó träng ng÷ tõ hoa mü, nh−ng phong l−u tù nhiªn” ®−îc nªu lµm tÊm g−¬ng trong Thi thøc cña H¹o Nhiªn, vµ c«ng phu rÌn luyÖn “thñ c¶nh chi thêi, tu chÝ nan chÝ hiÓm, thñy kiÕn kú có, thµnh thiªn chi hËu, quan kú khÝ m¹o, h÷u tù ®¼ng nhµn bÊt t− nhi ®¾c.” (khi chän c¶nh, nªn thËt khã thËt hiÓm, míi thÊy c©u l¹; sau khi thµnh bµi, xem xÐt khÝ chÊt diÖn m¹o, thÊy tùa nh− nhµn nh· kh«ng cÇn ph¶i suy nghÜ th× ®−îc.) [Xem c¸c môc V¨n ch−¬ng t«n chØ, Thñ c¶nh], chÝnh lµ muèn ®iÒu hßa hai mÆt nh©n t¹o vµ tù nhiªn, xuÊt ph¸t tõ sù ch©n thùc cña t×nh c¶m, qua suy ngÉm kü cµng, ®Ïo gät tinh x¶o, mµ l¹i quay trë vÒ tù nhiªn ch©n thùc. ViÖc truy cÇu thÈm mü ®ã, trªn lµ tiÕp nèi ý cña Trang Tö “®· ®Ïo gät l¹i quay trë l¹i thuÇn ph¸c”, d−íi lµ më ph¸p m«n “c¸i chç cuèi cïng cña t−¬i ®Ñp lµ t¹o ®−îc sù b×nh ®¹m” cña ng−êi ®êi Tèng(4), ®ã lµ ®iÒu høng thó kh¸c nhau so víi t¸c phong chØ phiÕn diÖn nhÊn m¹nh c¸i ®Ñp ®Ïo gät tu søc lêi v¨n trong s¸ng t¸c th¬ v¨n ë tr−íc ®êi §−êng. Mét ph−¬ng diÖn n÷a, sù thÞnh hµnh cña ThiÒn t«ng ®êi §−êng còng t¨ng thªm s¾c ®iÖu míi cho t©m lý thÈm mü cña ng−êi ®êi §−êng. ë trªn ®· nãi, c¸ch nãi cña ThiÒn t«ng kh«ng sö dông luËn chøng chÝnh diÖn theo ®uæi suy lý, mµ chó träng gîi më, dÉn d¾t, rung chu«ng gâ mâ bªn ngoµi, uyÓn chuyÓn linh ho¹t, v× thÕ ng«n ng÷ cña ThiÒn gia kh«ng nh÷ng h¹ bót thµnh ch−¬ng, ho¹t b¸t sinh 87

®éng, mµ cßn muèn lÊy Ýt nãi nhiÒu, lµm cho ng−êi ta ph¶i ngÉm nghÜ kü. Cuèn s¸ch Cæ t«n tóc ng÷ lôc cã ghi chÐp mét ®o¹n v¨n Nam Nh¹c Hoµi Nh−îng thiÒn s− chØ b¶o M· Tæ, dïng c©u “mµi g¹ch h¸ thµnh ®−îc kÝnh” ®Ó tû dô “täa ThiÒn h¸ cã thÓ thµnh PhËt”, l¹i dïng c©u “ruæi xe cÇn ph¶i ®¸nh ngùa” ®Ó nãi râ c¸i lÏ tu ThiÒn cÇn ph¶i luyÖn t©m, ®Òu cã søc m¹nh ®Æc biÖt ®Õn møc ®iÕc còng nghe thÊy, mét lêi tróng ®Ých(5). Mµ chÝnh ph−¬ng ph¸p t− t−ëng cña ThiÒn t«ng gîi më t− duy nghÖ thuËt cña ng−êi ®êi §−êng, mµ phong c¸ch ng«n ng÷ ®ã cña nã còng l©y lan sang s¸ng t¸c th¬ ca. Chóng ta xem lêi lÏ biÓu ®¹t cña §−êng thi, mÆc dï xuÊt ph¸t tõ thiªn nhiªn, giµu høng thó ch©n thùc, ng−îc l¹i kh«ng gièng víi viÖc t¶ thùc nçi lßng, béc lé t×nh c¶m trùc tiÕp cña mét bé phËn cæ thi thêi H¸n Ngôy, mµ cµng cã xu h−íng th©m trÇm s©u s¾c, tÕ nhÞ uyÓn chuyÓn, ë ®©y hiÓn hiÖn râ rµng dÊu tÝch cña ThiÒn häc. C¸i gäi lµ “ngé chi phØ th©m, tøc chi dò hy” (gÆp kh«ng ph¶i l©u, tøc th× cµng tèt), “ng÷ bÊt dôc ph¹m, t− bÊt dôc si” (lêi kh«ng muèn sai ph¹m, suy t− kh«ng muèn si mª) [T− Kh«ng §å: NhÞ thËp tø thi phÈm - Xung ®¹m vµ Ch©n mËt], ®· biÓu hiÖn mét c¸ch tèt nhÊt phÈm c¸ch mü häc kh«ng chÆt kh«ng láng, võa ch©n thùc võa h− ¶o vÒ mÆt biÓu hiÖn cña ng«n ng÷ §−êng thi, ®ã lµ kÕt qu¶ cña viÖc trªn c¬ së ch©n thùc tù nhiªn, l¹i thªm rÌn giòa cña con ng−êi, ®· cÊu thµnh ®Æc tr−ng quan träng cña §−êng thi cã kh¸c víi c¸c lo¹i th¬ ca kh¸c. Bèn t− trµo HiÖp, Nho, PhËt, §¹o qu¸n xuyÕn x· héi ®êi §−êng ®· bµn luËn ë trªn. Chóng ph©n biÖt nhau ë c¸c ph−¬ng diÖn phong cèt, høng ký, høng t−îng, v¨n tõ v.v. Nh−ng cÇn ph¶i thÊy, bèn t− trµo nµy kh«ng tån t¹i mét c¸ch ®éc lËp hoÆc tËp hîp mét c¸ch gi¶n ®¬n, gi÷a chóng cßn cã quan hÖ rèi r¾m phøc t¹p. So s¸nh mµ nãi, Nho, HiÖp trong tæng thÓ t− trµo x· héi chiÕm vÞ trÝ cµng næi bËt. T«ng Nho vÒ ®¹i thÓ chØ râ ph−¬ng h−íng chÝnh trÞ cña ng−êi ®êi §−êng. NhËm hiÖp th× tá râ cµng nhiÒu tinh thÇn nh©n c¸ch cña ng−êi ®êi §−êng. Nho - HiÖp t−¬ng ph¶n mµ l¹i t−¬ng thµnh, cïng nhau tæ hîp thµnh nßng cèt t− t−ëng ®êi §−êng. VÒ nguyªn t¾c xö thÕ lËp th©n, Nho vµ HiÖp t×m ®−îc ®iÓm nhÊt trÝ c¬ b¶n. Nho chñ tr−¬ng “dông chi t¾c hµnh, x¶ chi t¾c tµng” (dïng ®Õn m×nh th× ra lµm quan, kh«ng dïng ®Õn th× vÒ lui vÒ Èn dËt) [LuËn ng÷ - ThuËt nhi], hoÆc gäi lµ “cïng t¾c ®éc thiÖn kú th©n, ®¹t t¾c kiªm tÕ thiªn h¹” (khi cïng khèn th× gi÷ g×n phÈm chÊt cña b¶n th©n, khi thµnh ®¹t th× cøu gióp thiªn h¹.) [M¹nh Tö: TËn 88

t©m th−îng], mµ hiÖp sÜ th× bÊt kÓ cïng hay ®¹t ®Òu muèn cøu ®êi. Sù kÕt hîp gi÷a Nho vµ HiÖp lµm cho mÆt “tÕ th−¬ng sinh, −u x· t¾c” (gióp ®ì chóng d©n, lo cho ®Êt n−íc) trong truyÒn thèng Nho gia ®−îc bæ sung triÓn khai, cßn hµnh vi t− t−ëng nhËm hiÖp còng thu ®−îc kÕt qu¶ lµ tÇm m¾t t−¬ng ®èi më réng, ®iÒu ®ã cã Ých lîi lín ®èi víi viÖc m« t¶ cuéc sèng con ng−êi, xem xÐt nçi khæ cña d©n trong s¸ng t¸c th¬ ca. Nh−ng vÒ mÆt th¸i ®é ®èi xö víi nh©n c¸ch c¸ tÝnh, Nho vµ HiÖp l¹i h¬i cã sai biÖt. Nho gia tuy kh«ng phñ nhËn danh dù cña c¸ nh©n, nh−ng nã nhÊn m¹nh quy ph¹m lÔ gi¸o lu©n th−êng, ®ßi hái nh©n c¸ch c¸ tÝnh lÖ thuéc vµo quy ph¹m nµy, cßn tinh thÇn hiÖp ng−îc l¹i lµ lÊy gi¸ trÞ cña c¸ nh©n vµ tÝnh chñ ®éng cña c¸ thÓ lµm xuÊt ph¸t ®iÓm, thËm chÝ kh«ng tiÕc trËt tù x· héi nhiÔu lo¹n hiÖn tån ®Ó nªu cao ý chÝ cña c¸ nh©n. M©u thuÉn ®ã gi÷a Nho vµ HiÖp cã søc bµnh tr−íng ®Æc biÖt trong n¬i s©u th¼m cña t©m linh ng−êi ®êi §−êng, khiÕn cho hä lu«n rêi xa quy ph¹m ®¹o ®øc lu©n lý phong kiÕn, béc lé râ khuynh h−íng ph¶n nghÞch chèng l¹i sù bã buéc cña lÔ gi¸o, giµnh lÊy tù do c¸ tÝnh, mang l¹i cho t¸c phÈm th¬ ca khÝ ®iÖu kh¶ng kh¸i bÊt b×nh vµ nhiÖt t×nh hµo m¹i phãng kho¸ng. Tãm l¹i, träng sù c«ng vµ träng c¸ tÝnh, cã thÓ nãi lµ kÕt tinh t− t−ëng cña hai trµo l−u lín Nho, HiÖp va ch¹m lÉn nhau, thÈm thÊu lÉn nhau, chóng kÕt hîp nhau, ®¶m b¶o cho c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng trong viÖc ®iÒu hßa mèi quan hÖ gi÷a x· héi vµ c¸ nh©n, dµnh ®−îc sù c©n b»ng t−¬ng ®èi, ®ã lµ t©m lý x· héi riªng cã cña thêi ®¹i ®ang lªn, thêi ®¹i ®æi míi, mµ t©m th¸i v¨n hãa ®êi §−êng trë thµnh h×nh th¸i t− t−ëng ra ®êi vµ tr−ëng thµnh b×nh th−êng nhÊt, lµnh m¹nh nhÊt trong thêi kú lÞch sö phong kiÕn Trung Quèc, nguyªn nh©n chÝnh lµ ë ®ã. T¸c dông cña t− t−ëng PhËt gi¸o ®−¬ng thêi th× t×nh h×nh cµng phøc t¹p. VÒ chÝnh trÞ quan, lý t−ëng x· héi “thanh tÞnh v« vi” cña Hoµng L·o tõng dÉn ®Õn sù céng h−ëng trong mét bé phËn nh©n sÜ, nh−ng toµn bé mµ nãi, rèt cuéc kh«ng gi÷ vµi trß quan träng nµo. VÒ ph−¬ng diÖn nh©n sinh quan, triÕt häc trèn ®êi cña PhËt L·o còng cã søc hÊp dÉn t−¬ng ®èi lín. Chóng t¹o cho nguyªn t¾c “®éc thiÖn” cña Nho gia mét c¸i vá bäc bªn ngoµi t− biÖn tinh vi, còng t×m ®−îc cho tinh thÇn tù do cña nhËm hiÖp mét c¬ chÕ céng h−ëng, ®èi víi nh÷ng phÇn tö trÝ thøc bÊt ®¾c chÝ, buån bùc, th× nã lµ thø thuèc an thÇn, xoa dÞu. Nh−ng xÐt vÒ ý nghÜa tÝch cùc vµ tiªu cùc th×, PhËt L·o ë ®êi §−êng ®Òu chØ cã thÓ coi lµ sù bæ 89

sung cña t− t−ëng Nho - HiÖp, chø kh«ng thÓ thay thÕ ®Þa vÞ chñ ®¹o cña Nho HiÖp ®−îc. Cèng hiÕn chñ yÕu cña t− t−ëng PhËt L·o cßn ë chç thóc ®Èy sù biÕn ®æi t− duy truyÒn thèng vµ høng thó thÈm mü. Nã ®−a n¨ng lùc t− biÖn vµ ý thøc thÈm mü cña d©n téc Trung Hoa n©ng lªn tÇng cao míi, cã t¸c dông kÝch thÝch kh«ng nhá ®èi víi sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i v¨n hãa nh− triÕt häc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt, v¨n häc v.v. B−íc nh¶y vät lín lao vÒ t©m lý thÈm mü vµ ph−¬ng ph¸p t− t−ëng ®ã, ®óng lµ ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch toµn diÖn ë ®êi §−êng, nãi râ ng−êi ®êi §−êng giái hÊp thu chÊt liÖu t− t−ëng kh¸c nhau ®Ó lµm phong phó tinh thÇn thêi ®¹i cña m×nh. V× vËy, lÊy Nho - HiÖp lµm trôc däc, lÊy PhËt L·o lµm sîi ngang, bèn t− trµo kÕt thµnh nÒn t¶ng v¨n hãa hoµn chØnh. Sinh tr−ëng ë trªn nÒn t¶ng ®ã, ¸nh x¹ hiÓn hiÖn c¸c yÕu tè phong cèt, høng ký, høng t−îng, v¨n tõ th¬ ca cña bèn t− trµo nµy, còng giao kÕt, dung hßa víi nhau mét c¸ch tù nhiªn, ng−ng kÕt thµnh mét thÓ phøc hîp vÒ chÊt cña §−êng thi. §−¬ng nhiªn, t©m th¸i v¨n hãa x· héi vµ kÕt cÊu t− t−ëng l¹i kh«ng ph¶i lµ thø ng−ng kÕt bÊt biÕn, bèn t− trµo th−êng n»m ë trong sù biÕn hãa l−u ®éng c¸i nµy tiªu tan c¸i kia ph¸t triÓn, tô t¸n ly hîp, thÕ lµ chÊt tè vµ chÊt th¸i cña §−êng thi còng kh«ng thÓ æn ®Þnh l©u dµi ®−îc. Th«ng th−êng mµ nãi, sù ph¸t triÓn cña bèn t− trµo Nho, PhËt, §¹o vµ HiÖp tr−íc thêi kú ThÞnh §−êng t−¬ng ®èi hµi hßa c©n b»ng, tinh thÇn nhËm hiÖp ph¶n chiÕu cµng m·nh liÖt, ph¶n ¸nh ë s¸ng t¸c th¬ ca, sù kÕt hîp cña c¸c yÕu tè phong cèt, høng ký, høng t−îng, v¨n tõ còng t−¬ng ®èi viªn m·n, trong ®ã phong cèt chiÕm ®Þa vÞ hµng ®Çu. B¾t ®Çu tõ gi÷a ®êi §−êng, trong cuéc ®¹i biÕn lo¹n x· héi, c¸c t− trµo ®i vµo ph©n dßng, biÕn ®æi ngµy cµng xa nhau. Nho gia th©m nhËp vµo c¶i c¸ch chÝnh trÞ x· héi, xóc tiÕn sù ph¸t huy réng lín cña thµnh phÇn høng ký trong §−êng thi; nhËm hiÖp chuyÓn h−íng sang lµm kh¸c thãi th−êng, khiÕn cho s¸ng t¸c th¬ ca còng t¨ng thªm ý khÝ kÞch liÖt bÊt b×nh vµ s¾c mµu chãi lßa sÆc sì; PhËt L·o cµng ®i vµo ®iÒm ®¹m Èn tho¸i, sinh ra c¶nh giíi thanh h− vµ t×nh ®iÖu nhµn thÝch trong th¬. B−íc vµo V·n §−êng, tinh thÇn Nho HiÖp suy kiÖt, phong khÝ phãng tóng hµnh l¹c vµ t− t−ëng suy ®åi tiªu cùc kÕt hîp nhau thµnh mét lo¹i t©m th¸i x· héi riªng biÖt, mµ sù suy gi¶m phong cèt vµ høng ký trong s¸ng t¸c th¬ ca, sù phiÕn diÖn −a chuéng ng«n tõ hoa mü vµ thanh luËt, råi h− kh«ng cña høng t−îng hãa lµm vËn vÞ kh«ng linh, th× ®Òu hiÓn hiÖn sù khóc x¹ t©m th¸i ®Æc thï ®ã. Qu¸ tr×nh 90

diÔn biÕn cña §−êng thi t−¬ng th«ng mËt thiÕt víi sù chuyÓn chiÕt bæng trÇm cña c¸c trµo l−u t− t−ëng x· héi, ë ®©y cã thÓ ®−îc chøng minh. III. Nguån gèc v¨n häc cña §−êng thi §êi sèng x· héi vµ t©m th¸i v¨n hãa cña nã quyÕt ®Þnh chiÒu h−íng vËn ®éng cña lÞch sö s¸ng t¸c v¨n häc, nh−ng ®iÒu ®ã vÉn kh«ng ®ñ ®Ó cÊu thµnh ®iÒu kiÖn ®Çy ®ñ cña hiÖn t−îng v¨n häc biÕn ®æi xuÊt hiÖn c¸i míi. V¨n häc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, ngoµi bÞ chÕ −íc bëi tån t¹i x· héi ra, cßn cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña b¶n th©n nã, cã quan hÖ kÕ thõa tr−íc sau trong ph¹m vi truyÒn thèng v¨n häc cña nã. §iÓm nµy kh«ng thÓ kh«ng chó ý. Nh− ¡ng-ghen trong bøc th− göi SmÝt ®Ò ngµy 27 - 10 - 1890 viÕt: “§èi víi mét sè l·nh vùc ®Æc biÖt nh− triÕt häc vµ v¨n häc, ¶nh h−ëng cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ (th−êng th«ng qua m«i giíi trung gian lµ chÝnh trÞ, ph¸p luËt, ®¹o ®øc v.v), tuy cã t¸c dông chi phèi cuèi cïng, nh−ng l¹i lÊy vËt liÖu t− t−ëng hiÖn cã mµ nh÷ng c¸i ®i ®Çu cña mét sè l·nh vùc lµm tiÒn ®Ò. Kinh tÕ ë ®©y kh«ng s¸ng t¹o míi bÊt cø c¸i g×, nh−ng nã quyÕt ®Þnh viÖc c¶i t¹o vËt liÖu t− t−ëng hiÖn cã vµ ph−¬ng thøc ph¸t triÓn h¬n n÷a” [Xem M¸c - ¡ng ghen tuyÓn tËp - TËp 4, tr. 468, Nh©n d©n XuÊt b¶n x·,1966]. §ã chÝnh lµ nãi, viÖc thóc ®Èy ®êi sèng x· héi cè nhiªn lµ mét ®éng lùc cã tÝnh c¨n b¶n, nh−ng nã kh«ng thÓ chuyÓn hãa trùc tiÕp thµnh h×nh th¸i v¨n hãa míi, cßn ph¶i th«ng qua sù kÕ thõa phª ph¸n cña b¶n th©n v¨n häc ®èi víi truyÒn thèng vµ sù thay cò ®æi míi th× míi cã thÓ xuÊt hiÖn. V× thÕ, sau khi kh¶o s¸t nguån gèc x· héi vµ t− t−ëng cña §−êng thi, chóng ta cÇn ph¶i ®i s©u h¬n n÷a vµo l·nh vùc quan hÖ nguån gèc s©u xa cña v¨n häc, xem xem c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng rèt cuéc lµm thÕ nµo th«ng qua chän lùa vµ c¶i t¹o ®èi víi truyÒn thèng v¨n häc ®Ó h×nh thµnh diÖn m¹o míi cña s¸ng t¸c th¬ ca, ®ång thêi, nguån gèc x· héi vµ t− t−ëng nãi trªn chøng tá mét c¸ch cô thÓ thÕ nµo søc m¹nh chi phèi cña m×nh trong qu¸ tr×nh kÕ thõa ph¸t huy cña v¨n häc. Ng−êi ta th−êng nãi, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· s¸ng lËp nªn mét phong khÝ míi, ®iÒu ®ã kh«ng t¸ch rêi viÖc hä hÊp thu trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn truyÒn thèng v¨n häc −u tó ®· cã. Qu¶ lµ nh− vËy, nh−ng ë ®©y cã hai vÊn ®Ò liªn quan nhau cÇn ph¶i khu biÖt ®Ó suy ngÉm. 91

§iÓm tr−íc tiªn cÇn ph¶i thÊy, di s¶n v¨n häc mµ ng−êi ®êi §−êng tiÕp thu ®−îc lµ t−¬ng ®èi phong phó. Kh«ng nãi ®©u xa, chØ tÝnh tõ Thi kinh, th× th¬ ca cæ ®iÓn ®Õn ®êi §−êng ®· cã h¬n 1700 lÞch sö. Th¬ thêi Tiªn TÇn cã Thi vµ Tao rÊt giµu tinh thÇn hiÖn thùc vµ cã phong khÝ l·ng m¹n, chóng cïng nhau cÊu thµnh hai ngän nguån lín cña dßng s«ng dµi lÞch sö th¬ ca Trung Quèc. Thêi kú L−ìng H¸n, nh¹c phñ t¨ng thªm thµnh phÇn tù sù, cæ thi ®i s©u thªm chøc n¨ng tr÷ t×nh, tÊt c¶ ®Òu ph¸t huy ¶nh h−ëng s©u xa ®èi víi c¸c t¸c phÈm th¬ ca sau ®ã. Sau thêi kú KiÕn An, c¸c nhµ th¬, nhµ v¨n xuÊt hiÖn ®«ng ®¶o trªn v¨n ®µn, tÝnh tù gi¸c trong s¸ng t¸c cña thi nh©n cµng ®−îc n©ng cao, nghÖ thuËt th¬ ca thêi kú Ngôy, TÊn, Nam B¾c triÒu cµng thÓ hiÖn côc diÖn s«i næi ch−a tõng thÊy. VÒ mÆt néi dung, chÝnh trÞ, x· héi, ®iÒn viªn, s¬n thñy, biªn t¸i, cung ®×nh, vÞnh hoµi, vÞnh sö, huyÒn ng«n, du tiªn, vÞnh vËt, diÔm t×nh, hÇu nh− c¸c ®Ò tµi quan träng cña s¸ng t¸c th¬ ca ®êi sau, nã ®Òu tiÕp xóc ®Õn. VÒ mÆt h×nh thøc, ngò ng«n cæ thi qua thêi kú l©u dµi diÔn tiÕn mµ ®i tíi thµnh thôc, thÊt ng«n ca hµnh tõ B·o ChiÕu vÒ sau l−u hµnh phæ biÕn, luËt, tuyÖt, cËn thÓ tõ thêi TÒ L−¬ng b¾t ®Çu còng dÇn dÇn ra ®êi, c¸c thÓ tµi th¬ ca cæ ®iÓn trong giai ®o¹n nµy ®· b¾t ®Çu h×nh thµnh. VÒ mÆt kü x¶o vµ phong c¸ch v¨n häc, phong cèt H¸n Ngôy, thanh luËt TÒ L−¬ng, mµu s¾c thiªn nhiªn cña d©n ca, thñ ph¸p ®Ïo gät cña th¬ v¨n nh©n, còng nh− nh÷ng −u ®iÓm vÒ diÖn m¹o thÓ th¸i cña c¸c t¸c gia nh− “thanh t©n”, “tuÊn dËt”, “phong hoa”, “l·o thµnh” v.v, kh«ng thÓ kh«ng ®−îc c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng coi träng vµ häc tËp, ®−îc hä hÊp thu ®Çy ®ñ. Kh«ng cã hµng lo¹t sù chuÈn bÞ cña tiÒn nh©n th× khã mµ xuÊt hiÖn cao trµo th¬ ca ®êi §−êng. Kh«ng nh÷ng thÕ, §−êng thi cßn hÊp thu dinh d−ìng trong truyÒn thèng v¨n häc ngoµi th¬ ca. V¨n chÝnh luËn, sö truyÖn thêi Tiªn TÇn, L−ìng H¸n; ®¹i phó ®êi H¸n vµ tiÓu phó sau nµy; biÒn v¨n, tiÓu phÈm tr÷ t×nh vµ du ký s¬n thñy thêi Lôc triÒu; tiÓu thuyÕt bót ký chÝ qu¸i, chÝ nh©n tõ Ngôy TÊn vÒ sau, cho ®Õn cæ v¨n, truyÒn kú, biÕn v¨n, tõ khóc v.v ®êi §−êng ph¸t triÓn song hµnh cïng víi §−êng thi, ®Òu l−u l¹i nh÷ng dÊu Ên hoÆc n«ng hoÆc s©u trong t¸c phÈm cña thi nh©n ®êi §−êng. §iÒu ®ã còng chøng tá sù s©u s¾c phong phó cña truyÒn thèng v¨n häc mµ §−êng thi tiÕp thô ®−îc. Nh−ng ®ã chØ lµ mét mÆt cña vÊn ®Ò, tøc truyÒn thèng v¨n häc ®· cung cÊp ®èi t−îng cã thÓ kÕ thõa cho s¸ng t¸c v¨n häc thêi ®¹i míi, mµ chØ dùa vµo 92

ph−¬ng diÖn nµy th× ch−a ®ñ ®Ó n¾m v÷ng toµn bé quan hÖ kÕ thõa. Chóng ta ®Òu biÕt, vÒ mÆt tÝch lòy truyÒn thèng v¨n häc, nãi chung lµ viÖc hµng ®Çu sau nµy, nh−ng kh«ng gièng víi nãi thµnh qu¶ s¸ng t¸c cña ®êi sau tÊt nhiªn cao h¬n ®êi tr−íc. C¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· kÕ thõa truyÒn thèng phong phó, ®ã lµ ®iÒu kiÖn tÊt yÕu cho sù phån vinh h−ng thÞnh cña th¬ ca ®êi §−êng. Nh−ng ng−êi ®êi Tèng tõ truyÒn thèng kÕ thõa cña ng−êi ®êi §−êng, mµ s¸ng t¹o thªm n÷a; ng−êi ®êi Minh Thanh tõ truyÒn thèng kÕ thõa cña ng−êi ®êi Tèng l¹i s¸ng t¹o thªm n÷a, ng−îc l¹i ch−a ch¾c th¬ ®êi Tèng h¼n ®· hay h¬n th¬ ®êi §−êng, th¬ ®êi Minh Thanh cµng ch−a ch¾c ®· hay h¬n th¬ thêi Tèng. TiÕn hãa luËn dung tôc lµ ®iÒu râ rµng kh«ng thÝch øng ë ®©y. Nguyªn nh©n v× sao? Dï l×a bá c¸c nh©n tè kh¸c, chØ nãi trong ph¹m vi kÕ thõa tiÕp nèi v¨n häc, th× còng lµ v× quan niÖm nãi trªn chØ chó ý ®Õn ®èi t−îng ®−îc kÕ thõa tiÕp nèi, mµ coi nhÑ sù tån t¹i cña chñ thÓ kÕ thõa. Quan hÖ kÕ thõa nèi tiÕp vÒ v¨n häc kh«ng ph¶i lµ mét tiÕn tr×nh tiªu cùc, bÞ ®éng ®¬n thuÇn do sù h¹n ®Þnh cña ®èi t−îng kÕ thõa nèi tiÕp, mµ lµ mét qu¸ tr×nh chän lùa vµ gia c«ng mét c¸ch n¨ng ®éng m¹nh mÏ cña tÝnh chñ thÓ. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i truyÒn thèng cho c¸i g× lµ hËu nh©n bÌn nhËn c¸i Êy, mµ lµ ng−êi thêi ®¹i míi c¨n cø vµo nhu cÇu cña m×nh, chän lùa, tiªu hãa, c¶i t¹o, lÊy bá tõ trong truyÒn thèng mét c¸ch cã ý thøc ®Ó h×nh thµnh diÖn m¹o v¨n häc ®éc ®¸o thÝch hîp khÈu vÞ cña thêi ®¹i m×nh. V× thÕ, kh¶o s¸t quan hÖ kÕ thõa tiÕp nèi, kh«ng nh÷ng cÇn ph¶i hiÓu ®èi t−îng mµ chñ thÓ ®èi mÆt, tøc truyÒn thèng cña tiÒn nh©n cung cÊp nh÷ng g× cã thÓ lùa chän, mµ cßn ph¶i chó träng xem xÐt chñ thÓ ®èi øng (t−¬ng øng) víi ®èi t−îng, b¶n th©n ng−êi kÕ thõa tiÕp nèi ¸p dông ph−¬ng ch©m lùa chän vµ gia c«ng nh− thÕ nµo ®èi víi nh÷ng truyÒn thèng ®ã. Ph−¬ng diÖn sau nµy, ®Æc biÖt lµ nguyªn nh©n then chèt cña vÊn ®Ò kÕ thõa tiÕp nèi, kh«ng dÔ dµng bá qua vµ coi nhÑ. VËy c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng rèt cuéc cã th¸i ®é nh− thÕ nµo ®èi víi truyÒn thèng v¨n häc? VÒ mÆt tæng thÓ, chóng ta cã thÓ dïng hai c©u trong th¬ cña §ç Phñ ®Ó kh¸i qu¸t: “BiÖt tµi ngôy thÓ th©n phong nh·, chuyÓn Ých ®a s− thÞ nh÷ s−.” (BiÖn biÖt vµ c¾t bá nh÷ng g× kh«ng cÇn thiÕt, chuyÓn c¸i së tr−êng cña nhiÒu bËc thÇy cæ nh©n thµnh c¸i cã Ých cho m×nh) [Hý vi lôc tuyÖt có - bµi 6]. §ã lµ §ç Phñ tù thuËt kinh nghiÖm s¸ng t¸c cña m×nh, còng lµ tiªu biÓu cho ng−êi ®êi §−êng. C¸i gäi lµ “biÖt tµi ngôy thÓ” chÝnh lµ muèn c¾t bá nh÷ng c¸i 93

kh«ng hîp lý, kh«ng thÝch hîp, tiÕn hµnh lùa chän vµ tiÕn hµnh gia c«ng mét c¸ch cã nguyªn t¾c ®èi víi truyÒn thèng; cßn c¸i gäi lµ “chuyÓn Ých ®a s−” th× lµ muèn ®ét ph¸ sù h¹n chÕ cña mét nhµ mét ph¸i, tËn kh¶ n¨ng häc tËp vµ thu n¹p mét c¸ch réng r·i tÊt c¶ nh÷ng g× h÷u dông. Hai ph−¬ng diÖn nµy l¹i dùa vµo nhau cïng tån t¹i vµ chÕ −íc lÉn nhau; bá ®iÒu tr−íc th× “chuyÓn Ých ®a s−” sÏ thµnh vËt ch¾p v¸ lung tung kh«ng thÓ theo ®−îc; cßn tho¸t ly c¸i sau, “biÖt tµi ngôy thÓ” còng dÔ dÉn ®Õn con ®−êng hÑp hßi, bÕ t¾c. C¸c nhµ th¬ ®êi §−êng chÝnh lµ do tõ thùc tiÔn cña b¶n th©n m×nh, lÜnh héi ®−îc tÝnh tÊt yÕu biÖn chøng thèng nhÊt cña hai c¸i, tæng kÕt ra nguyªn t¾c ®¹i thÓ cÇn ph¶i tu©n theo ®ã, míi khiÕn cho hä khai th¸c ®−îc tËn t×nh vµ hîp lý nguån nguyªn liÖu cña truyÒn thèng, trªn c¬ së tËp ®¹i thµnh, ®· ®¹t ®−îc môc ®Ých v−ît qua c¸c bËc hiÒn nh©n ®êi tr−íc, x©y dùng nªn diÖn m¹o míi, kinh nghiÖm lÞch sö ®ã ®¸ng ®Ó noi g−¬ng. “TÞ thôc tùu sinh” (tr¸nh c¸i quen thuéc, t¹o lËp c¸i míi), hay “lÊy cò lµm míi” cña ng−êi ®êi Tèng vÒ vÊn ®Ò ®èi xö víi truyÒn thèng, tuy ý lµ më riªng con ®−êng hÎm, kh«ng dÉm lªn dÊu ch©n cña tiÒn nh©n, nh−ng kh«ng tr¸nh khái tËt bá con ®−êng lín khang trang mµ ®i vµo con ®−êng hÎm ngo»n ngoÌo, khã cã thÓ nªu lªn vµ bµn luËn cïng víi khÝ ph¸ch réng lín thu n¹p s−u tÇm réng r·i cña ng−êi ®êi §−êng. §Õn nh− thi nh©n thêi Minh Thanh, phÇn nhiÒu chØ loanh quanh ë t«ng §−êng, t«ng Tèng, t«ng S¬ ThÞnh, t«ng Trung V·n, cho ®Õn t«ng Lý - §ç, t«ng V−¬ng - M¹nh, nh·n quang kh«ng qua næi giíi h¹n v¨n häc cña mét nhµ, mét ph¸i, mét triÒu ®¹i, nh− thÕ cµng bÞ ¸p ®¶o bëi g¸nh nÆng b¾t ch−íc, kho¶ng c¸ch ngµy cµng xa so víi tinh thÇn khai th¸c “chuyÓn Ých ®a s−” cña ng−êi ®êi §−êng. §ã chÝnh lµ mét lý do quan träng v× sao th¬ ca cña thêi Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh, mÆc dï cã di s¶n v¨n häc phong phó h¬n c¶ §−êng thi, nh−ng ch−a ¾t cã thÓ giµnh ®−îc tÝnh s¸ng t¹o to lín nh− §−êng thi. §−¬ng nhiªn, viÖc ph¸t huy cao ®é ý thøc chñ thÓ cña ng−êi ®êi §−êng trong vÊn ®Ò kÕ thõa tiÕp nèi v¨n häc còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu chñ quan tïy tiÖn, mµ ph¶i liªn quan mËt thiÕt víi h×nh thÕ lín cña x· héi ®êi §−êng. Trªn ®· nãi, ®êi §−êng ë vµo thêi kú ®Ønh thÞnh cña x· héi phong kiÕn, sù biÕn ®æi cña quan hÖ giai cÊp x· héi ®· thóc ®Èy sù t¨ng cao phæ biÕn cña s¶n xuÊt vËt chÊt vµ v¨n hãa tinh thÇn, lµm cho c¶ ®êi sèng x· héi hiÓn hiÖn ra bÇu kh«ng khÝ bõng bõng khÝ thÕ, tõ ®ã t¹o thµnh t©m lý thêi ®¹i cëi më, s«i næi giµu tù tin. Sù kÕt hîp 94

nhau gi÷a “chuyÓn Ých ®a s−” vµ “biÖt tµi ngôy thÓ”, vµ quan hÖ kÕ thõa tiÕp nèi v¨n häc chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh trùc tiÕp t©m lý thêi ®¹i ®ã, quy kÕt ®Õn gèc rÔ lµ chÞu sù chi phèi cña sù biÕn ®æi cña ®êi sèng x· héi. Tõ ®êi §−êng trë vÒ sau, x· héi phong kiÕn xuèng dèc. Ng−êi thêi Tèng ph¶i ®èi mÆt víi dÇu s«i löa báng cña néi −u ngo¹i ho¹n, mµ l¹i kh«ng t×m ®−îc lèi ra ®óng ®¾n, chÝnh x¸c, th−êng th−êng trèn vµo thÕ giíi nhá hÑp cña c¸ nh©n, dùa vµo ®äc s¸ch d−ìng tÝnh, ®µm thiÒn luËn ®¹o, ®Êu ®¸ tµi thó ®Ó cÇu mong ký th¸c tinh thÇn, s¸ng t¸c th¬ ca còng tù nhiªn nhi nhiªn dÇn dÇn xa rêi cuéc sèng réng lín cña con ng−êi vµ chñ l−u v¨n häc truyÒn thèng, ®i theo con ®−êng nhá khã kh¨n nªn ph¶i khÐo lÐo, biÕn ®æi míi l¹. Thêi ®¹i Minh Thanh, chÕ ®é phong kiÕn cµng ngµy cµng kh« cøng, v¨n nh©n sÜ phu b×nh th−êng kh«ng më ra ®−îc c¶nh giíi cuéc sèng míi, t©m th¸i ngµy cµng bÕ t¾c, b¾t ch−íc cæ nh©n liÒn trë thµnh phong khÝ cña x· héi. Do ®ã cã thÓ thÊy, s¸ng t¸c v¨n häc cña mçi mét thêi kú ®èi víi viÖc kÕ thõa vµ c¸ch t©n truyÒn thèng cè nhiªn thuéc ph¹m vi cña b¶n th©n v¨n häc, nh−ng l¹i kh«ng t¸ch rêi sù chÕ −íc cã tÝnh c¨n b¶n cña x· héi ®èi víi v¨n häc. T¸c dông quyÕt ®Þnh cña ®êi sèng x· héi chÝnh lµ mèi liªn hÖ néi bé trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc mµ thÓ hiÖn ra. §Ó ®i s©u vµo vÊn ®Ò bµn luËn ë trªn, ®Ó m−êng t−îng ®−îc tiÕn tr×nh lÞch sö cña §−êng thi, chóng ta quan s¸t cô thÓ mét chót con ®−êng mµ ng−êi ®êi §−êng ®· ®i qua trong viÖc kÕ thõa phª ph¸n truyÒn thèng v¨n häc. Còng nh− hoµn c¶nh tù nhiªn ®· cung cÊp tµi nguyªn thiªn nhiªn cho con ng−êi, cïng víi sù n©ng cao cña n¨ng lùc s¶n xuÊt cña con ng−êi mµ tõng b−íc khai triÓn, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng khai th¸c vµ sö dông ®èi víi nguån tµi nguyªn v¨n häc cã sù thay ®æi theo nhu cÇu cña thùc tiÔn s¸ng t¸c. ThÕ lµ mèi quan hÖ gi÷a §−êng thi víi truyÒn thèng v¨n häc liÒn béc lé râ sù kh¸c biÖt cã tÝnh giai ®o¹n. VÒ ®¹i thÓ, “hiÕn ch−¬ng H¸n Ngôy, thñ tµi Lôc triÒu”, “dÜ v¨n vi thi, b¸c cùc kú thó”, “thi tõ hîp l−u, biÒn luËt hç thÈm”, cã thÓ xem lµ mÊy tiªu chÝ cã tÝnh giai ®o¹n cña §−êng thi trong diÔn tiÕn cña mèi quan hÖ vÒ mÆt nµy. Trong h¬n 100 n¨m h−ng thÞnh cña ®êi §−êng, §−êng thi ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh lÞch sö tho¸t thai tõ th¬ ca Lôc triÒu mµ ra, trong mét giai ®o¹n rÊt dµi, nã cßn c¶m nhËn mét c¸ch thiÕt thùc bãng rîp to lín cña thi phong Lôc triÒu. ChÝnh v× thÕ mµ nh×n nhËn truyÒn thèng thêi Lôc triÒu thÕ nµo, trë thµnh vÊn ®Ò s«i næi 95

cña thi ®µn ®−¬ng thêi. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý lµ, mÆc dï c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®Òu chÞu lÔ röa téi cña v¨n häc Lôc triÒu, nh−ng ho¹t ®éng cña hä vÉn lÊy phª ph¸n lµm xuÊt ph¸t ®iÓm. M©u thuÉn −? §óng nh− vËy, nh−ng viÖc ®ã lµ cã nguyªn do, nã ph¶n ¸nh nguyÖn väng bøc thiÕt cña ng−êi ®êi §−êng ®èi víi viÖc ®æi míi thi phong. Nh− trªn ®· nãi, Lôc triÒu lµ thêi ®¹i v¨n häc tù gi¸c, cã nh÷ng ®ãng gãp trªn c¸c ph−¬ng diÖn më réng ®Ò tµi vµ ®a d¹ng hãa h×nh thøc cña th¬ ca. Tuy nhiªn v¨n häc Lôc triÒu qu¶ còng tån t¹i khuynh h−íng thiªn vÒ h×nh thøc vµ kü x¶o, thËm chÝ ph¸t triÓn ®Õn h− kh«ng, trôy l¹c vÒ néi dung vµ thÊp bÐ vÒ c¸ch ®iÖu. Trµo l−u v¨n häc nh− vËy hiÓn nhiªn lµ kh«ng hßa hîp ®−îc víi tinh thÇn thêi ®¹i hõng hùc ®i lªn cña x· héi ®êi §−êng. Phª ph¸n nh− vËy, kú thùc còng chÝnh lµ sù lùa chän vµ c¶i t¹o cña §−êng thi ®èi víi truyÒn thèng v¨n häc, ®Ó hoµn thµnh nhiÖm vô nµy, c¸c nhµ th¬ ®êi §−êng ®· tiÕn hµnh mét c¸ch nç lùc kh«ng mÖt mái. Nh÷ng n¨m ®Çu cña v−¬ng triÒu §−êng, sù phª b×nh ®èi víi v¨n häc Lôc triÒu vÉn cßn kh¸ lµ «n hßa. Tïy th− - V¨n häc truyÖn tù cña Ngôy Tr−ng vµ Chu th− - V−¬ng bao D÷u TÝn truyÖn luËn cña LÖnh C« §øc PhÇn khi nãi ®Õn t×nh h×nh diÔn biÕn cña v¨n häc Lôc triÒu, ®Òu kh¼ng ®Þnh ®èi víi nh÷ng thµnh tùu v¨n häc cña c¸c thêi kú. Cuèn s¸ch tr−íc bµn vÒ “L−¬ng tù §¹i ®ång chi hËu, nh· ®¹o lu©n khuyÕt, tiÖm quai ®iÓn t¾c, tranh tr× t©n x¶o.” (§êi L−¬ng tõ sau niªn hiÖu §¹i §ång, nh· ®¹o trÇm lu©n khiÕm khuyÕt, dÇn dÇn tr¸i ng−îc ®iÓn t¾c, tranh ®ua ®uæi theo c¸i míi l¹ khÐo lÐo.), cuèn s¸ch sau th× chØ ra “Tö S¬n chi v¨n, ph¸t nguyªn vu Tèng m¹t, thÞnh hµnh vu L−¬ng quý, kú thÓ dÜ d©m phãng vi b¶n, kú tõ dÜ khinh hiÓm vi t«ng, cè n¨ng khoa môc xØ vu hång tö, ®·ng t©m dò vu TrÞnh VÖ” (V¨n cña Tö S¬n, b¾t nguån tõ cuèi L−u Tèng, thÞnh hµnh ë cuèi thêi L−¬ng, thÓ cña nã lÊy d©m dËt phãng tóng lµm gèc, lêi cña nã lÊy khinh hiÓm lµm môc ®Ých, v× thÕ t« vÏ mÆt mµy lße loÑt h¬n c¶ mµu ®á tÝa, lßng d©m ®·ng cßn v−ît c¶ TrÞnh VÖ.), c¶ hai cuèn s¸ch ®Òu nh»m vµo giai ®o¹n cuèi cña v¨n häc Lôc triÒu vµ c¸c biÓu hiÖn cùc ®oan cña nã, song ch−a ®Ò cËp ®Õn xu h−íng tæng thÓ cña nã. Ph−¬ng ch©m “dung hîp v¨n phong Nam B¾c” ra ®êi d−íi sù chØ ®¹o cña t− t−ëng nµy, trªn thùc tÕ lµ muèn c¶i tiÕn thªm trªn c¬ së tiÕp thu Lôc triÒu, mµ kh«ng yªu cÇu thay ®æi ®−êng lèi s¸ng t¸c vÒ c¨n b¶n. D−

96

phong Lôc triÒu trªn v¨n ®µn ®êi §−êng vÉn cã thÓ chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ, ®ã lµ ®iÒu ¨n khíp víi nhËn thøc ®ã. Tuy nhiªn kh«ng l©u sau, cïng víi xu thÕ m¹nh dÇn lªn cña cuéc ®Êu tranh trªn mÆt trËn t− t−ëng v¨n häc, th× cuéc c«ng kÝch víi v¨n häc Lôc triÒu còng râ rµng t¨ng lªn, tõ TÒ L−¬ng, TÊn Tèng, dÇn dÇn ng−îc lªn H¸n Ngôy råi ®Õn Së Tao. C¸i gäi lµ “Gi¶, M· t−¬i t¾n h−ng thÞnh ®· kÐm víi Nh·, Tông; Tµo, V−¬ng næi lªn cµng kÐm so víi Phong Tao” [D−¬ng Quýnh: V−¬ng Bét tËp tù], ®· cïng nhau nÝu kÐo L−ìng H¸n. NÕu “KhuÊt, Tèng kh¬i nguån ë tr−íc, Mai, M· nªu cao phong khÝ ®¾m ®uèi vÒ sau” [V−¬ng Bét: Th−íng L¹i bé Bïi ThÞ lang kh¶i] vµ “kÞp ®Õn tao nh©n than thë xa xØ; D−¬ng, M· ®ßi hái diÔm lÖ; Ban, Tr−¬ng, Th«i, S¸i, Tµo, V−¬ng, Phan, Lôc, gi−¬ng buåm næi giã, biÕn ®æi Phong Nh·, Tèng TÒ L−¬ng Tïy, phãng tóng m·i mµ kh«ng quay trë l¹i.” [Gi¶ ChÝ: C«ng bé ThÞ lang Lý C«ng tËp sù], kÐo tõ KhuÊt Nguyªn trë ®i th¼ng ®Õn ®êi L−¬ng Tïy thµnh mét sîi d©y, sù vâ ®o¸n, hÑp hßi cña nã ®Õn møc kh«ng thÓ h¬n ®−îc n÷a. ThÕ nh−ng vÉn ph¶i thÊy, trong lêi lÏ qu¸ khÝch ®ã còng bao hµm sù thÊu hiÓu, chøng tá ng−êi ta ®· kh«ng dõng l¹i ë viÖc b×nh luËn v¨n häc Lôc triÒu mét c¸ch vôn vÆt, mµ xem nã lµ c¶ mét t− trµo x· héi do −a chuéng mµu s¾c ®Ñp ®Ï mét c¸ch phiÕn diÖn mµ dÉn ®Õn ®¾m ®uèi xa xØ, phãng ®·ng. ViÖc x©y dùng nh·n quang chiÕn l−îc cã tÝnh tæng thÓ nh− vËy ®· cÊu thµnh khëi ®iÓm ch©n thùc cña ng−êi ®êi §−êng biÕn ®æi thi phong thêi Lôc triÒu, c«ng lao cña nã trong lÞch sö kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ thÊp ®−îc. Tõ kÕ thõa Lôc triÒu ®Õn phñ ®Þnh Lôc triÒu, ®ã lµ b−íc ®¹i nh¶y vät vÜ ®¹i vÒ mÆt lùa chän truyÒn thèng, nh−ng vÉn kh«ng gi¶i quyÕt mét c¸ch ch©n chÝnh vÊn ®Ò ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn cña §−êng thi. Tõ bá ®−êng lèi c¬ b¶n cña v¨n häc Lôc triÒu, rèt cuéc ng−êi ®êi §−êng lÊy truyÒn thèng nµo lµm nÒn t¶ng xuÊt ph¸t cña m×nh? VÒ mÆt lý luËn, ®· phª ph¸n ®èi víi Lôc triÒu, th¼ng mét m¹ch ng−îc lªn ®Õn KhuÊt (Nguyªn), Tèng (Ngäc), thø cßn l¹i cã thÓ lÊy lµm chç dùa, chØ cßn cã Thi kinh. “§¹i Nh· cöu bÊt t¸c, ng« suy c¸ch thïy trÇn” (V¨n ch−¬ng nh− §¹i Nh· ®· l©u kh«ng tr−íc t¸c, ta suy råi th× cã ai kÕ tôc ph« trÇn.) [Lý B¹ch: Cæ phong - Bµi 1], qu¶ thùc cã kh«ng Ýt nhµ th¬ tù nhiÖm b»ng phôc h−ng truyÒn thèng cña Thi kinh, nh−ng ®ã ch¼ng qua lµ ý muèn chñ quan. Thi kinh lµ t¸c phÈm nÒn t¶ng cña v¨n häc cæ ®iÓn n−íc ta, qu¶ ®· tõng nu«i d−ìng tèt cho 97

th¬ ca hËu thÕ. Nh−ng nã l¹i ra ®êi ë thêi kú xa x−a, néi dung t−¬ng ®èi ®¬n thuÇn, h×nh thøc còng kh«ng ®a d¹ng l¾m, hiÓn nhiªn lµ kh«ng thÝch øng ®èi víi viÖc biÓu hiÖn cuéc sèng x· héi ®êi §−êng phong phó ®a d¹ng nh− thÕ nµo. Kh«ng chØ cã vËy, viÖc l−u truyÒn Thi kinh ë ®êi sau l¹i g¾n liÒn víi Thi gi¸o, viÖc t«n sïng Thi kinh cña ng−êi ®êi §−êng còng kh«ng tho¸t khái h¹n chÕ cña quan niÖm gi¸o hãa. NÕu §−êng thi thùc sù b−íc trªn con ®−êng dïng th¬ ®Ó gi¸o hãa, th× ch¾c ch¾n ngµy nay, nã kh«ng thÓ cã ®−îc thµnh tùu huy hoµng vµ vÜ ®¹i nh− vËy. Sù thùc th×, viÖc quay vÒ Phong Nh· cña ng−êi ®êi §−êng chØ lµ giäng ®iÖu trªn lêi nãi, hä kh«ng thÓ c¾t ®øt truyÒn thèng tõ KhuÊt (Nguyªn), Tèng (Ngäc) trë l¹i, ®−¬ng nhiªn còng kh«ng thÓ g¸n ghÐp cµnh l¸ cña §−êng thi vµo gèc rÔ Phong Nh· ®−îc. Tõ t×nh h×nh thùc tÕ mµ xÐt, ng−êi ®êi §−êng sau khi tr¶i qua mét thêi gian lÇn mß, cuèi cïng ®· t×m thÊy ngän nguån gÇn gòi thÝch hîp nhÊt víi sù ph¸t triÓn th¬ ca cña thêi ®¹i m×nh, ®ã chÝnh lµ v¨n häc s¶n sinh ë thêi KiÕn An vµ ChÝnh Thñy còng thuéc ph¹m vi cña Lôc triÒu, sù tù gi¸c cña v¨n häc Lôc triÒu chÝnh lµ do hai giai ®o¹n nµy g©y dùng. Ch¼ng qua so s¸nh víi diÔn tiÕn cña t− trµo v¨n häc sau nµy, hai giai ®o¹n nhá nµy cã ®Æc ®iÓm cña b¶n th©n m×nh, chóng mÆc dï −a chuéng mµu s¾c ®Ñp ®Ï, nh−ng vÉn ch−a sa vµo tÝnh phiÕn diÖn mµu mÌ phï phiÕm. Ng−îc l¹i, do sù tan vì cña triÒu ®¹i L−ìng H¸n nhÊt thèng vµ sù suy vi cña Nho häc thèng trÞ, t− t−ëng con ng−êi ®−îc gi¶i phãng, s¸ng t¸c v¨n häc còng tõ c«ng cô cña gi¸o hãa chuyÓn sang ®èi mÆt víi nh©n sinh, biÓu hiÖn c¸ tÝnh, h¬n n÷a sù kÝch thÝch cña thêi ®¹i lo¹n l¹c, sù thÓ nghiÖm cuéc sèng t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña nhµ v¨n, t− t−ëng t×nh c¶m kÝch thÝch m¹nh mÏ, néi dung vµ khÝ thÕ cña v¨n ch−¬ng ®· sai khiÕn ®−îc lêi v¨n. Ng−êi ®êi sau nãi: “Th¬ KiÕn An lêi hay mµ kh«ng hoa mü, chÊt mµ kh«ng th«, phong ®iÖu cao nh·, c¸ch ®iÖu khÝ thÕ hïng tr¸ng v.v, cã ®−îc c¸i khÝ cèt cña Phong Nh· Tao nh©n” [Ph¹m ¤n: TiÒm Khª thi nh·n], lµ ®· ®iÓm ®−îc ®óng huyÖt. Thi phong cña KiÕn An vµ sau nã lµ ChÝnh Thñy, v× thÕ mµ trë thµnh mÉu mùc vÒ s¸ng t¸c cña ngò ng«n cæ thi. M·i ®Õn niªn hiÖu Th¸i Khang thêi T©y TÊn trë vÒ sau, cïng víi viÖc x¸c lËp ®Þa vÞ thèng trÞ cña sÜ téc m«n phiÖt, tinh thÇn chñ thÓ cña thi nh©n bÞ ¸p chÕ, chøc n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña th¬ ca míi dÇn dÇn h¹ thÊp, phong khÝ nghiªng vÒ c¸i ®Ñp h×nh thøc míi b¾t ®Çu lan réng, tr¶i qua c¸c thêi 98

Tèng, TÒ, L−¬ng, TrÇn th× ngµy mét thÞnh hµnh. V× thÕ sù phª ph¸n Lôc triÒu cña ng−êi ®êi §−êng, tuy ®«i lóc cã tËt v¬ ®òa c¶ n¾m, nh−ng mòi dïi mµ nã chÜa vµo phÇn nhiÒu ë sau ®êi TÊn, Tèng ®Æc biÖt nÆng ë ®êi TÒ, L−¬ng, cßn ë thêi KiÕn An, ChÝnh Thñy l¹i lÊy lµm ®ång ®iÖu. Tr×nh bµy râ rµng nhÊt quan ®iÓm nµy chÝnh lµ t¸c phÈm D÷ §«ng Ph−¬ng T¶ sö Cï Tu tróc thiªn tù cña TrÇn Tö Ngang mµ chóng t«i ®· trÝch dÉn ë ch−¬ng tr−íc. Trong ®ã c¸ch ®Æt vÊn ®Ò “Phong cèt thêi H¸n Ngôy, ®Õn thêi TÊn, Tèng kh«ng ®−îc truyÒn”, chÝnh lµ ®· v¹ch mét ®−êng ranh giíi râ rµng, chÝnh x¸c gi÷a s¸ng t¸c v¨n häc cña thêi KiÕn An, ChÝnh Thñy vµ sau nµy, do ®ã n¶y ra chñ tr−¬ng v−ît qua TÊn, Tèng, kÕ thõa H¸n Ngôy. §ç Phñ trong bµi th¬ Hý vi lôc tuyÖt có nãi r»ng: “Tóng sö L« V−¬ng thao hµn mÆc, liÖt vu H¸n Ngôy cËn Phong Tao” (MÆc dï ®em c¶ Tø kiÖt v¨n ch−¬ng gép l¹i, còng kÐm mét chót so víi v¨n ch−¬ng thêi H¸n Ngôy tiÕp cËn ®−îc tíi Phong, Tao), l¹i nãi “ThiÕt phan KhuÊt Tèng nghi ph−¬ng gi¸, khñng d÷ TÒ L−¬ng t¸c hËu trÇn” (Trém nghÜ nªn vin theo KhuÊt Nguyªn, Tèng Ngäc cïng rong ruæi; nªn c¶nh gi¸c trë thµnh ng−êi kÕ thõa v¨n phong phï phiÕm thêi TÒ L−¬ng), tuy ch−a tá râ t«n sïng H¸n Ngôy, song lÊy ®ã lµm m¹ch chÝnh cña Phong Tao, khu biÖt víi TÒ L−¬ng, th× ý nghÜa cña nã còng ®· rÊt râ rµng s¸ng tá. ¤ng còng nh− Hµn Dò trong bµi th¬ TiÕn sÜ tr¶i qua mÊy lÇn biÕn ®æi th¬ ca, tõ Thi kinh lu«n lu«n nãi tíi “KiÕn An n¨ng gi¶ thÊt, tr¸c l¹c biÕn phong th¸o” (Thêi KiÕn An cã b¶y nhµ th¬ tµi n¨ng lµ ThÊt hiÒn, hä xuÊt chóng biÕn ®æi phong ®é khÝ ph¸ch th¬ ca), ®Òu kh«ng ph¶i lµ lêi ch©m biÕm, d−íi n÷a ®Õn: “ñy di ®Ó TÊn Tèng, khÝ t−îng nhËt ®iªu hao” (Vßng vo ngang víi ®êi TÊn, ®êi Tèng; khÝ t−îng ngµy cµng ®iªu tµn hao tæn), “TÒ L−¬ng cËp TrÇn Tïy, chóng t¸c ®¼ng thiÒn thao” (Tõ ®êi TÒ, L−¬ng ®Õn ®êi TrÇn, Tïy; t¸c phÈm nhiÒu tùa nh− ve kªu), th× cµng nãi cµng kh«ng kh¸ch s¸o n÷a. Cã thÓ thÊy, ng−êi ®êi §−êng ®èi víi truyÒn thèng v¨n häc Lôc triÒu trong t©m trÝ lµ cã sù ph©n tÝch, cã sù khu biÖt. Bãc t¸ch v¨n häc thêi KiÕn An, ChÝnh Thñy tõ toµn bé v¨n häc Lôc triÒu ra søc ph¸t huy tinh thÇn cña phong cèt vµ høng ký trong v¨n häc thêi kú ®ã, lÊy Thi Tao ë xa, lÊy L−ìng H¸n ë gÇn, nh− vËy, ng−êi ®êi §−êng ®· t×m thÊy cöa ®ét ph¸ biÕn ®æi thi phong Lôc triÒu, quÐt s¹ch con ®−êng cho sù tr−ëng thµnh cña §−êng thi.

99

Sù t×nh ®· kÕt thóc ë ®©y hay ch−a? VÉn ch−a kÕt thóc ®−îc. ViÖc t×m ra ®ét ph¸ khÈu biÕn ®æi thi phong Lôc TriÒu chØ lµ n¾m v÷ng ®−îc b−íc thø nhÊt xuÊt ph¸t tiÕn c«ng, chø kh«ng thÓ b¶o ®¶m më réng chiÕn qu¶ mét c¸ch kh«ng ngõng. §−êng thi muèn t¹o ra luång giã míi cña thêi ®¹i, cè nhiªn ph¶i kÕ tiÕp vµ coi träng tinh thÇn v¨n häc tõ Thi Tao cho ®Õn H¸n Ngôy, song l¹i kh«ng thÓ gi÷ kh− kh− truyÒn thèng cña H¸n Ngôy trë vÒ tr−íc. Nãi nh− vËy chØ cã thÓ quay vÒ H¸n Ngôy, mµ kh«ng cã s¸ng t¹o míi cña ng−êi ®êi §−êng. VÒ vÊn ®Ò nµy, b¶n th©n TrÇn Tö Ngang còng ®©u ph¶i kh«ng thiªn vÞ. ¤ng ®· nh×n nhËn qu¸ tuyÖt ®èi hãa ranh giíi gi÷a H¸n Ngôy vµ TÊn Tèng vÒ sau, khiÕn cho «ng ®ång thêi víi viÖc ra søc ®Ò x−íng phong cèt vµ høng ký H¸n Ngôy, l¹i tá ra cè ý l·nh ®¹m víi truyÒn thèng v¨n häc tõ TÊn Tèng trë l¹i, tõ ®ã mµ h¹n chÕ kh¸ nhiÒu sù më réng ®Þa h¹t th¬ ca cña m×nh, còng nh− sù ®æi míi vÒ h×nh thøc, kü x¶o, t¹o thµnh mét bé phËn th¬ ca “chÊt” cã thõa mµ “v¨n” cßn thiÕu. Sau nµy Nguyªn KÕt vµ c¸c nhµ th¬ ThiÕp trung tËp còng nh− c¸c nhµ th¬ V·n §−êng nh− Vu PhÇn, Tµo NghiÖp, T« Chöng, L−u Gi¸ v.v, vÒ ®¹i thÓ ®i theo con ®−êng nµy, ngoµi Nguyªn KÕt thµnh tùu kh¸ cao ra, th× nh÷ng ng−êi kh¸c ®Òu ch−a cã ¶nh h−ëng nhiÒu l¾m, hä chØ t¹o thµnh mét vßng xo¸y trong trËp trïng nh÷ng con sãng c¶ cña v−¬ng quèc th¬ ca ®êi §−êng. Kh¸c víi hä, phÇn lín c¸c t¸c gia thêi kú ThÞnh §−êng l¹i µo ¹t bµy tá nçi lßng, trªn c¬ së gi÷ v÷ng nguyªn t¾c phong cèt vµ høng ký, ®èi víi v¨n häc Lôc triÒu hä tiÕn hµnh phª ph¸n vµ g¹n ®ôc kh¬i trong tõ ph−¬ng diÖn khuynh h−íng c¬ b¶n, kh«ng chót do dù lùa chän trong ®ã tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cã thÓ dïng ®−îc, lÊy lµm chç dùa cho sù ph¸t triÓn h¬n n÷a cña s¸ng t¸c th¬ ca. Trong truyÒn thèng v¨n häc tõ thêi TÊn Tèng trë l¹i, bÊt kÓ lµ th¬ vÞnh sö cña T¶ T−, th¬ du tiªn cña Qu¸ch Ph¸c, t×nh thó ®iÒn viªn kiÓu §µo Uyªn Minh, c¶nh vËt s¬n thñy cña NhÞ T¹, t×nh yªu ®«i løa trong Nh¹c phñ Nam triÒu, t×nh c¶m hµo s¶ng n¬i biªn ¶i cña c¸c nhµ th¬ B¾c triÒu, hoÆc lµ ca hµnh t¹p thÓ cña B·o ChiÕu, “tø thanh b¸t bÖnh” cña ThÈm ¦íc, biÒn ngÉu cña Tõ (L¨ng), D÷u (TÝn), ®Ïo c©u gät ch÷ cña ¢m, Hµ, nh÷ng thµnh qu¶ tÝch cùc cña nã ®Òu ®−îc cñng cè vµ ph¸t triÓn trong th¬ ca ThÞnh §−êng. Kh«ng cã tÊm g−¬ng nhiÒu mÆt nh− thÕ, thñ ph¸p vµ chøc n¨ng biÓu hiÖn cña §−êng thi kh«ng thÓ ®¹t ®Õn tr×nh ®é hoµn bÞ vµ hiÖu qu¶ nh− thÕ.

100

Tuy nhiªn, ng−êi ®êi §−êng l¹i kh«ng thÓ nh×n nhËn b×nh ®¼ng ®èi víi viÖc häc tËp Lôc triÒu vµ ph¸t huy tinh thÇn H¸n Ngôy. Phôc h−ng H¸n Ngôy lµ ph¶i gi÷ v÷ng ph−¬ng h−íng cña nã; häc tËp Lôc triÒu th× l¹i ph¶i chó ý cµng nhiÒu tíi h×nh thøc vµ kü x¶o cña nã. TiÒn nh©n lÊy “noi g−¬ng H¸n Ngôy mµ lùa chän chÊt liÖu ë Lôc triÒu” ®Ó b×nh luËn §ç Phñ [Xem Nghiªm Vò: Th−¬ng Lang thi tho¹i - Thi b×nh], thËt hîp ®Ó nãi râ quan hÖ kÕ thõa tiÕp nèi hîp lý cña toµn bé §−êng thi ®èi víi hai truyÒn thèng v¨n häc lín ®ã trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña m×nh. §øng ch©n ë H¸n Ngôy (bao gåm Thi Tao), chÝnh lµ ë nhu cÇu “biÖt tµi ngôy thÓ”; cßn lùa chän chÊt liÖu ë thêi Lôc triÒu mét c¸ch réng r·i chÝnh lµ biÓu hiÖn cña “chuyÓn Ých ®a s−”. KÕt hîp hai ph−¬ng diÖn nµy æn tháa víi nhau, dïng H¸n Ngôy c¶i t¹o Lôc triÒu, l¹i dïng Lôc triÒu bæ sung H¸n Ngôy, th× thµnh tùu mµ §−êng thi giµnh ®−îc tù nhiªn sÏ v−ît lªn trªn c¶ hai thø. Cuèn Hµ Nh¹c anh linh tËp tËp luËn cña ¢n Phan dïng “®· nhµn t©n thanh, l¹i hiÓu cæ ®iÖu, v¨n chÊt chia ®«i, Phong Tao hai nöa, nãi khÝ cèt th× KiÕn An ®−îc truyÒn, luËn cung th−¬ng th× Th¸i Khang kh«ng kÞp”, ®Ó kh¸i qu¸t §−êng thi sau khi tr¶i qua thùc tiÔn mét thêi gian dµi vµ th¨m dß trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, cuèi cïng ®· më ra mét côc diÖn tËp ®¹i thµnh cña th¬ ca ®êi tr−íc nh− vËy ë thêi kú ThÞnh §−êng, ph¶i nãi lµ ®iÒu phï hîp víi sù thùc. ThÞnh §−êng lµ cao trµo cña §−êng thi, chø kh«ng ph¶i lµ chung kÕt cña nã. chç ®¸ng quý cña thi nh©n ®êi §−êng, lµ ë chç hä kh«ng dÉm ch©n t¹i chç tr−íc thµnh tÝch vÜ ®¹i cña th¬ ca ThÞnh §−êng, mµ tiÕp tôc b−íc tiÕp hµnh tr×nh cña m×nh, ®iÒu ®ã tù nhiªn còng lµ bëi sù thóc ®Èy cña cuéc sèng thêi ®¹i. Lo¹n An Sö bïng næ gi÷a ®êi §−êng vµ do ®ã dÉn ®Õn ®éng lo¹n liªn tôc trong ®êi sèng chÝnh trÞ x· héi, tÊt nhiªn sÏ ®−îc ph¶n ¸nh vµ thÓ hiÖn trong s¸ng t¸c th¬ ca, khiÕn cho thi phong ThÞnh §−êng víi thanh ©m t−¬i ®Ñp, høng t−îng lung linh dÇn dµ bÞ gi¶i thÓ, tè chÊt néi t¹i cña §−êng thi ph¸t sinh biÕn ®æi vµ t×m tßi sù kÕt hîp míi. §iÒu ®ã ®· ®Æt ra vÊn ®Ò nghiªm ngÆt cho c¸c nhµ th¬ ®−¬ng thêi, ®ßi hái hä ph¶i cã sù lùa chän míi: hoÆc ra søc b¶o vÖ duy tr× vµ kh«i phôc l¹i truyÒn thèng huy hoµng cña th¬ ca thêi kú ThÞnh §−êng, hay b−íc qua thêi ®¹i, më réng con ®−êng míi? Mét nhãm t¸c gia víi ®¹i diÖn lµ “§¹i LÞch ThËp tµi tö” ®· lùa chän con ®−êng tr−íc, tuy hä dµnh ®−îc sù tung h« “tiÕp vò” (tiÕp b−íc) cña thi phong ThÞnh §−êng, nh−ng cuèi cïng kh«ng thÓ v·n håi ®−îc xu 101

thÕ ®i xuèng, chøng tá cø kh− kh− gi÷ truyÒn thèng lµ kh«ng thÓ cã lèi tho¸t. NhiÒu nhµ th¬ th× dòng c¶m ®èi mÆt víi sù th¸ch thøc cña cuéc sèng thêi ®¹i, tù gi¸c g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ s¸ng t¹o c¸i míi. ThÕ nh−ng, s¸ng t¹o c¸i míi l¹i ph¶i b¾t ®Çu tõ ®©u? Thùc tiÔn cuéc sèng míi ®· cung cÊp néi dung s¸ng t¸c míi, néi dung s¸ng t¸c míi ®ßi hái h×nh thøc thÓ hiÖn míi, nh−ng s¸ng t¹o h×nh thøc míi vÉn kh«ng t¸ch rêi khái viÖc kÕ thõa vµ c¶i t¹o ®èi víi chÊt liÖu v¨n häc s½n cã. TruyÒn thèng ng«n chÝ thuËt hoµi, tøc c¶nh sinh t×nh trong s¸ng t¸c th¬ tõ H¸n Ngôy ®Õn TÒ L−¬ng, mµ §−êng thi chó träng hÊp thu trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ë giai ®o¹n tr−íc, râ rµng lµ kh«ng ®ñ. ThÕ lµ c¸c nhµ th¬ thêi ®¹i míi më réng l·nh vùc t×m kiÕm, kh«ng nh÷ng tõ KiÕn An ng−îc lªn Tiªn TÇn, L−ìng H¸n, mµ cßn më réng ra ®Õn nhiÒu h×nh thøc v¨n häc vµ phi v¨n häc nh− kinh sö, b¸ch gia, cæ v¨n, tõ có, bót ký, ch©m minh, chÝ qu¸i, PhËt ®iÓn, §¹o tµng, kÖ tông, biÕn v¨n v.v, lÊy chóng lµm chç dùa s¸ng t¹o thi phong míi. Xu thÕ nµy, nãi mét c¸ch tæng qu¸t, lµ “bÊt thi chi vi thi” (®−a c¸i kh«ng ph¶i lµ th¬ vµo ®Ó lµm nªn th¬), hoÆc gäi lµ “dÜ v¨n vi thi”(6), nã ®ét ph¸ rµo c¶n vèn cã cña th¬ ca tõ ThÞnh §−êng trë vÒ tr−íc phÇn nhiÒu lÊy t×nh vµ c¶nh lµm trung t©m m« t¶, lµm phong phó rÊt nhiÒu cho néi dung vµ thñ ph¸p biÓu hiÖn cña s¸ng t¸c th¬ ca. Lµm cho diÔn biÕn cña §−êng thi b−íc vµo mét giai ®o¹n lÞch sö míi. CÇn ph¶i nãi râ, “dÜ v¨n vi thi” mµ chóng t«i ®· nãi ë ®©y kh«ng ph¶i lý gi¶i theo nghÜa hÑp, tøc kh«ng ®¬n thuÇn nh×n nhËn vÊn ®Ò theo kiÓu có ph¸p, ch−¬ng ph¸p cña t¶n v¨n b−íc vµo th¬. Nãi theo nghÜa réng, phµm ®· ®−a vµo t¸c phÈm th¬ ca chÊt liÖu vµ thñ ph¸p tr−íc ®ã ch−a tõng vµo th¬ hoÆc cho lµ kh«ng nªn vµo th¬, ®Òu cã thÓ gäi lµ “dÜ v¨n vi thi”. HiÖn t−îng “dÜ v¨n vi thi” còng kh«ng ph¶i tõ gi÷a ®êi §−êng míi b¾t ®Çu. Ca hµnh tr−êng thiªn cña “Tø kiÖt” thêi S¬ §−êng ®· häc tËp h×nh thøc biÓu hiÖn cña thÓ phó; mét bé phËn ngò ng«n cæ thi cña TrÇn Tö Ngang cã thµnh phÇn triÕt häc HuyÒn ng«n rÊt nång ®−îm. Ngay Lý B¹ch, ng−êi b−íc lªn ®Ønh cao cña th¬ tr÷ t×nh ThÞnh §−êng còng ®· viÕt nh÷ng c©u kiÓu lo¹i t¶n v¨n hãa nh−: “N·i tri binh gi¶ thÞ hung khÝ, Th¸nh nh©n bÊt ®¾c dÜ nhi dông chi” (Míi biÕt ng−êi dông binh lµ hung khÝ, Th¸nh nh©n bÊt ®¾c dÜ mµ ph¶i dïng ®Õn.) [ChiÕn thµnh Nam]. ThÕ nh−ng dÊu tÝch cña nh÷ng hiÖn t−îng ®ã chØ l¸c ®¸c Èn hiÖn, ngÉu nhiªn lé ra chç nµy chç

102

kh¸c, trong nh÷ng ®ît sãng dµo d¹t tr÷ t×nh hãa cao ®é cña toµn bé th¬ ca, chóng cã khi chØ Èn mµ kh«ng hiÖn. “DÜ v¨n vi thi” trë thµnh ®éng h−íng vµ g©y sù chó ý cña mäi ng−êi, cÇn ph¶i tÝnh tõ §ç Phñ. Th¬ §ç Phñ vÒ c¨n b¶n kh«ng tho¸t ly khái truyÒn thèng ng«n chÝ thuËt hoµi, song qu¶ thùc ®· cã chuyÓn biÕn lín. T¸c phÈm tiªu biÓu ch¼ng h¹n nh−: Tù Kinh phã Phông Tiªn huyÖn vÞnh hoµi ngò b¸ch tù vµ B¾c chinh, c¶ xóc c¶m thêi sù, ký hµnh vµ thuËt hoµi ®Òu chung mét lß, trong khi ghi chÐp diÔn biÕn cuéc hµnh tr×nh th× n¶y sinh liªn t−ëng, khi c¶m kh¸i thêi sù, béc lé nçi lßng, th× l¹i xen nghÞ luËn vµo, h×nh thµnh thÓ chÕ kÕt cÊu më tung hoµnh ngang däc, x« ®«ng d¹t t©y, trong lÞch sö th¬ ca, cã thÓ nãi lµ ch−a tõng thÊy tr−íc ®ã(7). NÕu chóng ta chØ bã hÑp ë truyÒn thèng th¬ vÞnh hoµi hoÆc kû du ®Ó t×m hiÓu ngän nguån cña chóng, th× sÏ nhÇm lÉn cho lµ v« c¨n cø; nh−ng nÕu më réng ph¹m vi t×m tßi, th× kh«ng khã t×m ra bµo thai nu«i d−ìng sinh ra nã tõ con ®−êng cña B¾c chinh phó [Ban B−u], §«ng chinh phó [Ban Chiªu], cho ®Õn ThuËt hµnh phó [Th¸i Ung]. Nh÷ng ng«n ng÷ thuËt kÓ trong ®ã m« pháng c¸ch viÕt cña sö gia, nh÷ng luËn thuyÕt lín tùa nh− tÊu nghÞ, m« t¶ chi tiÕt sinh ®éng mang ý vÞ cña tiÓu phÈm bót ký, lo¹i ph« bµy c¶nh vËt tÇng tÇng líp líp cïng ký du s¬n thñy th× l¹i tá râ tµi n¨ng vµ chÝ h−íng häc réng hiÓu nhiÒu cña t¸c gi¶. Tõ vÝ dô ®iÓn h×nh nµy, cã thÓ thÊy, “dÜ v¨n vi thi” ®Õn tay §ç Phñ ®· kh¸c víi thµnh phÇn t¶n v¨n hãa, ®· biÕn ®æi mét c¸ch toµn bé côc diÖn cña th¬, më toang ®Þa h¹t cña th¬. Lý §«ng D−¬ng ng−êi ®êi Minh nãi: “H¸n Ngôy trë vÒ tr−íc, thi c¸ch ®¬n gi¶n, nh÷ng viÖc phøc t¹p nhiÒu lêi ë thÕ gian, ®Òu kh«ng thÓ hiÖn ®−îc, t×nh h×nh ®ã l©u ngµy th× dÇn ®Õn chç tËn cïng. Th¬ §ç Phñ xuÊt hiÖn ®· t−¬ng ®èi réng më, ngâ hÇu cã thÓ biÓu ®¹t hÕt sù t×nh cña thiªn h¹. TiÕp theo ®Õn Hµn (Dò), T« (§«ng Pha), thÕ lµ t×nh vµ sù kh«ng thÓ kh«ng ®−îc biÓu hiÖn hÕt. Nh−ng th¬ hä thµnh thi c¸ch, th× còng dÇn dÇn trë nªn th« vông.” [Hoµi Léc §−êng thi tho¹i]. §ã chÝnh lµ sù ph©n tÝch biÖn chøng ®èi víi c«ng lao lÞch sö vµ h¹n chÕ cña “dÜ v¨n vi thi”. Sau §ç Phñ, xu thÕ “dÜ v¨n vi thi” ngµy cµng më réng ph¸t triÓn, t¹o thµnh dßng ch¶y chÝnh trong s¸ng t¸c th¬ ca thêi kú Trung §−êng. §iÒu ®ã cè nhiªn do nhu cÇu ph¶n ¸nh ®éng lo¹n cña thêi ®¹i vµ thay ®æi cña x· héi, song còng liªn quan mËt thiÕt víi sù thµnh thôc cña phong trµo cæ v¨n, tiÓu thuyÕt truyÒn kú 103

vµ sù l−u hµnh cña c¸c thÓ lo¹i v¨n häc nh− biÕn v¨n, kÖ tông v.v. D−íi t¸c dông nhiÒu mÆt cña c¸c nh©n tè, th¬ ca gi÷a ®êi §−êng ®· xuÊt hiÖn d¸ng vÎ tranh ®Êu h¬n thua, thiªn biÕn v¹n hãa. Ch¼ng h¹n, Nh¹c phñ ®Ò míi ®Ò cò tõ Tam l¹i tam biÖt cña §ç Phñ ®Õn Nguyªn (KÕt), B¹ch (C− DÞ), Tr−¬ng (TÞch), V−¬ng (KiÕn), th−êng lùa chän vµ miªu t¶ nh÷ng sù kiÖn, c¶nh t−îng cã tÝnh ®iÓn h×nh ®Ó nãi râ mét khÝa c¹nh nµo ®ã xÊu xa cña x· héi, cã thÓ gäi ®ã lµ th¬ kiÓu v¨n häc b¸o c¸o; Tr−êng hËn ca, T× bµ hµnh cña B¹ch C− DÞ, Liªn x−íng cung tõ, Méng du xu©n cña Nguyªn ChÈn, víi ngßi bót uyÓn chuyÓn, sinh ®éng m« t¶ viÖc bi hoan ly hîp cña con ng−êi, ®−îc gäi lµ th¬ kiÓu tiÓu thuyÕt truyÒn kú, Lung −ng tõ, Chi « tõ, Phãng gi¸ c« tõ cña LiÔu T«ng Nguyªn, Tô v¨n dao, Phi dùc th¸o, B¸ch thiÖt ng©m cña L−u Vò TÝch, m−în ng«n ng÷ cña loµi vËt khóc x¹ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ con ng−êi, ch©m biÕm tËp tôc, thuéc th¬ kiÓu lo¹i ngô ng«n, t¹p v¨n; S¬n th¹ch, YÕt Hµnh Nh¹c miÕu to¹i tóc Nh¹c Tù ®Ò m«n l©u cña Hµn Dò, Du Ngé Ch©n tù cña B¹ch C− DÞ, ghi chÐp râ rµng rµnh m¹ch theo thø tù thêi gian nh÷ng g× tr¶i qua khi du l·m, cã thÓ gäi lµ th¬ kiÓu lo¹i du ký; T¸i l« tö, L−u hoa m«n, nh»m chØ ra sù lîi h¹i, ®−îc coi lµ th¬ kiÓu lo¹i chÝnh luËn; Hý vi lôc tuyÖt có, TiÕn sÜ nghiªng vÒ gi·i bµy nghÖ thuËt th¬ ca, th× lµ th¬ phª b×nh v¨n häc; “TrÇm chu tr¾c b¹n thiªn phµm qu¸, bÖnh thô tiÒn ®Çu v¹n méc xu©n” (ThuyÒn ch×m bªn bê ngµn c¸nh buåm l−ít qua, c©y môc ®µng tr−íc v¹n cµnh l¸ ®ua t−¬i), “Ph−¬ng l©m t©n diÖp th«i trÇn diÖp, l−u thñy tiÒn ba nh−îng hËu ba” (Rõng xanh l¸ míi giôc l¸ cò rông, n−íc ch¶y sãng tr−íc nh−êng sãng sau) [Xem Thï L¹c Thiªn D−¬ng Ch©u s¬ phïng tÞch th−îng kiÕn tÆng vµ Th−¬ng Vi Chi, §«n thi, Hèi thóc cña L−u Vò TÝch), ®· dung nhËp triÕt lý nh©n sinh trong khi tr÷ t×nh t¶ c¶nh, trë thµnh ®Çu nguån nãi vÒ lý thó cña ng−êi ®êi Tèng; Nam s¬n thi, Lôc Hån s¬n háa cïng víi Thµnh Nam liªn có, §Êu kª liªn có cña Hµn (Dò), M¹nh (Dao), ph« tr−¬ng qu¸ møc, ch÷ nghÜa kú bÝ, l¹i râ rµng l−u gi÷ dÊu Ên cña H¸n phó. §Õn nh− nh÷ng bµi th¬ ng¾n: ChØ Tõ Khanh mÞch qu¶ tö tµi, Hùu vu Vi Xø khÊt ®¹i Êp t− uyÓn cña §ç Phñ, §ång thñy bé Th−¬ng Viªn ngo¹i tÞch Khóc Giang xu©n du ký B¹ch nhÞ thËp nhÞ x¸ nh©n cña Hµn Dò, VÊn L−u ThËp Cöu cña B¹ch C− DÞ, xuÊt khÈu thµnh th¬, h¹ bót nªn ý, b¾t ®Çu nh÷ng ©m thanh ®Çu tiªn dïng th¬ thay lêi gi¶n dÞ; cßn gièng nh− L¹c xØ, Trµo han thôy cña Hµn Dò, NguyÖt chóc thi, Tiªu tr¹ch nhÞ tam tö tÆng ®¸p thi cña L« §ång, 104

hoÆc t¶ viÖc lÆt vÆt ®¸ng c−êi trong cuéc sèng hµng ngµy, hoÆc thÓ hiÖn t− t−ëng kú qu¸i hoang ®−êng h− ¶o, cµng gÇn víi v¨n du ký cña thÓ th¬. Nh÷ng t¸c phÈm nµy mÆc dï thµnh tùu kh«ng nh− nhau nh−ng ra søc nèi kÕt mèi liªn hÖ chiÒu ngang gi÷a th¬ ca vµ c¸c h×nh thøc v¨n häc kh¸c, dùa vµo ®ã mµ më réng lÜnh vùc biÓu hiÖn cña th¬ ca, ph¸t huy hÕt së tr−êng ®æi míi th¬ ca, th× ®ã lµ khuynh h−íng chung. DiÔn tiÕn cña §−êng thi ®Õn b−íc nµy, ch¼ng nh÷ng lµ tËp ®¹i thµnh cña th¬ ca thêi ®¹i tr−íc, ®ång thêi còng lµ tËp ®¹i thµnh cña toµn bé truyÒn thèng v¨n häc. Nh−ng cÇn chó ý, “dÜ v¨n vi thi” kh«ng gièng víi ®−a nh÷ng thµnh phÇn bªn ngoµi vµo th¬ mét c¸ch ®¬n gi¶n, t¹o thµnh hiÖu qu¶ xÊu ch¼ng ra th¬ ch¼ng ra v¨n hoÆc lÊy v¨n thay th¬. “DÜ v¨n vi thi” lµ ph¶i häc tËp ý nghÜa vµ bót ph¸p cña v¨n ®Ó lµm th¬, kh«ng ®−îc vøt bá t×nh thó, sinh mÖnh cña th¬, ®iÒu ®ã ®· mang l¹i kh¶o nghiÖm míi cho mäi ng−êi, ®ßi hái hä ph¶i c«ng phu tæng hîp vµ c¶i t¹o mét c¸ch ch¨m chØ, vÊt v¶ khi tiÕp nhËn hai truyÒn thèng v¨n häc kh¸c nhau. VÒ vÊn ®Ò nµy, ng−êi ®êi §−êng cã kinh nghiÖm thµnh c«ng, còng cã c¶ bµi häc thÊt b¹i. Hµn Dò lµ ng−êi biÓu hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt vÒ mÆt nµy. ¤ng thÝch t¹o ra tõ ng÷ míi, dÉn dông nhiÒu kiÓu c©u vµ ch−¬ng ph¸p t¶n v¨n hãa v¨n th¬, cã lóc tõng g©y Ên t−îng m¹nh mÏ kh¸c ng−êi, míi mÎ ®¸ng mõng víi mäi ng−êi, song còng th−êng lµm tæn th−¬ng ®Õn vÎ ®Ñp ý c¶nh vµ vËn luËt cña th¬ ca. Ch¼ng h¹n phÇn më ®Çu cña Ta tai §æng Sinh hµnh: Hoµi Thñy xuÊt §ång B¸ch s¬n, §«ng tr× dao dao, thiªn lý bÊt n¨ng h−u. Ph× Thñy xuÊt kú tr¾c, BÊt n¨ng thiªn lý, b¸ch lý nhËp Hoµi l−u. Thä Ch©u thuéc huyÖn h÷u An Phong, §−êng Trinh Nguyªn th×, HuyÖn nh©n §æng Sinh chiªu nam Èn c− hµnh nghÜa vu kú trung. Thø sö bÊt n¨ng tiÕn, Thiªn tö bÊt v¨n danh thanh, t−íc léc bÊt cËp m«n. M«n ngo¹i duy h÷u l¹i, NhËt lai th«i t« c¸nh s¸ch tiÒn. Ta tai §æng Sinh! 105

Triªu xuÊt canh, d¹ quy ®éc cæ nh©n th−. TËn nhËt bÊt ®¾c tøc, HoÆc s¬n vu tiÒu, hoÆc thñy vu ng−. ... ... (S«ng Hoµi xuÊt hiÖn nói §ång B¸ch, Ruæi xa xa vÒ phÝa ®«ng, ngµn dÆm vÉn ch−a døt. S«ng Ph× ë bªn c¹nh, Kh«ng ®Õn ngµn dÆm, chØ tr¨m dÆm th× ®æ vµo s«ng Hoµi. HuyÖn Thä Ch©u cã An Phong, Niªn hiÖu Trinh Nguyªn ®êi §−êng, §æng Sinh ng−êi huyÖn Êy xuèng phÝa nam hµnh nghÜa ë ®ã. Quan Thø sö kh«ng tiÕn cö, Thiªn tö kh«ng nghe ®−îc danh tiÕng, T−íc léc kh«ng ®Õn ®−îc nhµ. Ngoµi cöa chØ cã quan l¹i, Hµng ngµy thóc nép thuÕ vµ ®ßi tiÒn. ¤i! Anh chµng hä §æng! S¸ng ®i cµy cÊy, ®ªm vÒ ®äc s¸ch cña cæ nh©n. C¶ ngµy kh«ng ng¬i nghØ, HoÆc lªn nói kiÕm cñi, hoÆc xuèng s«ng b¾t c¸...)

§ã ®¬n thuÇn lµ v¨n ch−¬ng b¾t vÇn, nãi g× ®Õn thi ý. ChÝnh bµi Nam s¬n thi kh¸ næi tiÕng cña «ng, d»ng dÆc ch÷ng ch¹c h¬n ngµn lêi, tõ vÞ trÝ ®Þa lý, khÝ thÕ réng lín, c¶nh vËt bèn mïa, m«i tr−êng xung quanh cña Nam S¬n, m« t¶ trùc tiÕp mª ®å vµ nh÷ng nçi nguy hiÓm hai lÇn vµo nói tr−íc ®©y gÆp ph¶i, còng nh− c¶m quan lÇn gÇn ®©y nhÊt trÌo lªn ®Ønh nói, ng¾m nghÝa toµn c¶nh, mÆc dï khÝ thÕ réng lín, ch−¬ng ph¸p s¸ng sña chÆt chÏ, ph« bµy l¾m vÎ, kh¾c häa tinh tÕ, thÓ hiÖn ®Çy ®ñ së tr−ëng phong c¸ch cña cæ v¨n vµ tõ phó, thÕ nh−ng søc hÊp dÉn cña th¬ ca cuèi cïng vÉn cã chç khiÕm khuyÕt, dÉn ®Õn chuèc lÊy ®¸nh gi¸ võa khen võa chª cña ng−êi ®êi sau. Nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ giíi h¹n cña v¨n vµ th¬ rèt cuéc kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc. VÒ mÆt nµy, Hµn Dò còng ®· cã nh÷ng thÝ nghiÖm t−¬ng ®èi thµnh c«ng. Ch¼ng h¹n bµi th¬ S¬n th¹ch, b¾t ®Çu tõ lóc hoµng h«n vµo chïa tró ngô qua ®ªm, tiÕp ®Õn lµ c¶nh t−îng x−a cò chÊt 106

ph¸c cña chïa miÕu, c¶nh thanh v¾ng khi ®ªm ®· vÒ khuya, råi chuyÓn ®Õn nãi vÒ thó ®ång quª khi trêi võa s¸ng, mét m×nh thong th¶ d¹o b−íc ra ng¾m c¶nh tù nhiªn ngoµi chïa, cuèi cïng kÕt thóc ë c¶m hoµi nh©n sinh l©m tuyÒn l¹c thó. Suèt c¶ bµi th¬ kh«ng qu¸ 20 c©u nãi, viÕt ra mét c¸ch gi¶n dÞ tù nhiªn, cã vÎ nh− l¬ ®Ônh mµ thùc t×nh thùc c¶nh nh− hiÓn hiÖn ra tr−íc m¾t. ¢m ®iÖu trong s¸ng chÊt ph¸c ®ã qu¸n xuyÕn tõ ®Çu chÝ cuèi, qu¶ ®em l¹i cho ng−êi ta ý vÞ thuÇn hËu bëi “h×nh t¸n mµ thÇn kh«ng t¸n”. §ã hoµn toµn gäi ®−îc lµ lo¹i th¬ t¶n v¨n hãa, nã ®· cã t×nh thó, ý hµm sóc cña th¬, mµ l¹i cã c¸i thó vÞ tù nhiªn cña t¶n v¨n, chøng tá con ®−êng “dÜ v¨n vi thi” lµ con ®−êng th«ng nÎo. §−¬ng nhiªn, “dÜ v¨n vi thi” quyÕt kh«ng dõng l¹i ë c¸ch côc ®ã. Bµi th¬ §iÖu Tr−¬ng TÞch cña Hµn Dò phª ph¸n ph¶n b¸c sù nh¹o b¸ng cña ng−êi ®−¬ng thêi ®èi víi Lý, §ç, t¸n d−¬ng cao ®é thµnh tùu v¨n häc cña hai «ng, ®iÒu ®ã vèn thuéc ®Ò môc cña v¨n ch−¬ng lý luËn, nh−ng bµi th¬ viÕt ®−îc ý t−ëng t©n kú, khÝ thÕ phãng kho¸ng, nhiÖt t×nh s«i næi, lêi v¨n sinh ®éng, qu¶ lµ bµi th¬ hay cã søc l«i cuèn nghÖ thuËt. Bµi BÖnh trung tÆng Tr−¬ng ThËp B¸t cña «ng ®· m« t¶ mét c¸ch míi mÎ s¸ng t¹o cuéc tranh luËn, cã ý l−îc bít néi dung tranh luËn cña hai bªn, cè g¾ng miªu t¶ nh÷ng tr¹ng th¸i diÔn biÕn trong qu¸ tr×nh tranh luËn, còng ®Çy thó vÞ. §Õn nh− so s¸nh, Tr−êng hËn ca cña B¹ch C− DÞ víi Tr−êng ca truyÖn cña TrÇn Hång, ®èi chiÕu ký sù h÷u quan trong M¹i th¸n «ng vµ ThuËn t«ng thùc lôc, ®Òu cã thÓ ph¶n ¸nh nh÷ng cè g¾ng lµm ®−îc vµ thµnh qu¶ thu ®−îc cña thi nh©n gi÷a ®êi §−êng khi lùa chän chÊt liÖu ngoµi th¬ ca ®Ó s¸ng t¸c th¬ ca(8). §−êng thi cã thÓ trë thµnh réng lín nh− vËy mµ kh«ng cã sù th©u nhËp nhiÒu thµnh phÇn míi Êy, th× ®ã lµ ®iÒu khã t−ëng t−îng næi. VËt cùc tÊt ph¶n, th¬ ca ph¸t triÓn ®Õn cuèi ®êi §−êng ®· kh«ng tiÕp tôc b−íc men theo con ®−êng “dÜ v¨n vi thi”, mµ l¹i quay vÒ b¶n th©n nã. Th¬ v¨n V·n §−êng, ®Æc biÖt lµ chñ l−u cña th¬ v¨n V·n §−êng do ph¸i ¤n (§×nh Qu©n), Lý (Th−¬ng Èn) lµm ®¹i diÖn, ®· chó träng béc lé t×nh c¶m chñ quan cña con ng−êi, c©u v¨n tinh tÕ ®Ñp ®Ï, ý tø uyÓn chuyÓn khóc chiÕt, phong c¸ch tÕ nhÞ, kh«ng nh÷ng høng thó rÊt kh¸c víi thi phong Trung §−êng hïng hËu réng lín, mµ so víi khÝ t−îng ThÞnh §−êng hån hËu ch©n thµnh, còng tá ra nhá hÑp vÒ c¶nh giíi, ®Ïo gät phÝ c«ng. §ã chÝnh lµ biÓu hiÖn nguy c¬ chÝnh trÞ cña v−¬ng triÒu §−êng ngµy cµng nÆng nÒ, m«i tr−êng sèng cña v¨n nh©n cã xu h−íng co 107

hÑp, t©m th¸i v¨n hãa cña x· héi chuyÓn h−íng sang tù xem xÐt b¶n th©n. D−íi sù chi phèi cña t©m tr¹ng hÑp mµ s©u ®ã, thi nh©n V·n §−êng tù nhiªn c¶m thÊy kh«ng tiÖn cÇm c−¬ng ®iÒu khiÓn ®èi víi c¸c d¹ng thøc v¨n häc tÇm nh×n réng, ph¹m vi lín nh− cæ v¨n, tõ phó, ngay viÖc nghiªng vÒ béc lé nçi lßng day døt nh− cæ thi H¸n Ngôy, còng sÏ c¶m thÊy nh÷ng vÊn ®Ò ®éng ch¹m ®Õn qu¸ nÆng nÒ, ng«n tõ qu¸ vông vÒ, kh«ng ®−îc ®iÓn nh· t−¬i ®Ñp, linh diÖu rÊt mùc. §Ó cã thÓ thÝch øng víi nhu cÇu cña thêi ®¹i trong t×nh h×nh míi, ch¼ng ph¶i ®iÒu g× kh¸c, vÉn cø lµ truyÒn thèng cña v¨n häc Lôc triÒu mµ c¸c t¸c gia ®êi §−êng ®· cè g¾ng g¹n bá, c¸i gäi lµ “th¬ bµy tá t×nh c¶m nh−ng mµu mÌ lße loÑt” [Lôc C¬: V¨n phó], l¹i chuyÓn thµnh t− t−ëng chØ ®¹o cña s¸ng t¸c thêi kú nµy. Lý Th−¬ng Èn trong t¸c phÈm HiÕn ThÞ lang Cù Léc C«ng kh¶i ®· nãi ®Õn phong khÝ cña thi ®µn ®−¬ng thêi lµ “Èn c− rõng nói th× chuéng c©u kh« khan tÞch mÞch; vin rång nÐp ph−îng th× −a bµi kiªu xa, diÔm lÖ. T«n sïng Lý, §ç th× nhiÒu o¸n hËn phóng thÝch, b¾t ch−íc ThÈm, Tèng th× mµu mÌ lße loÑt l¾m”. MÆc dï ®èi lËp nhau, nh−ng vÉn cã thÓ thÊy −a thÝch mµu mÌ diÔm lÖ ®· trë thµnh høng thó quan träng cña x· héi. §Õn H−¬ng Xa tËp tù cña Hµn èc ë cuèi §−êng th× nãi: “Xa nhí cung thÓ, song ch−a h¹ thÊp ngîi ca v¨n ch−¬ng s¾c bÐn cña D÷u TÝn; ng−îc l¹i chª bai Ngäc ®µi, nh−ng hµ tÊt nhê Tõ L¨ng viÕt tùa? Míi l©m vµo tr¹ng th¸i bÖnh ho¹n, may mµ kh«ng thÑn g·y r¨ng.” Cµng cho thÊy râ dông t©m tiÕp nèi TÒ L−¬ng. §éng h−íng quay l¹i Lôc triÒu ®ã, kh«ng nh÷ng gi¶m sót nç lùc më réng kh«ng ngõng ph¹m vi tiÕp thu, “chuyÓn Ých ®a s−” cña c¸c nhµ th¬ qu¸ khø, ®ång thêi còng xa rêi t«n chØ “biÖt tµi ngôy thÓ” kiªn tr× nhÊt qu¸n trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña §−êng thi. Xu h−íng ®i vµo suy ®åi cña thi phong V·n §−êng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi viÖc thay cò ®æi míi cña nã vÒ vÊn ®Ò ®èi xö víi truyÒn thèng v¨n häc. Tuy nh− thÕ, V·n §−êng còng kh«ng ph¶i lµ sù trë l¹i gi¶n ®¬n cña Lôc triÒu. Kinh nghiÖm phong phó mµ b¶n th©n §−êng thi tÝch lòy h¬n 200 n¨m qua, kh«ng thÓ kh«ng l−u l¹i dÊu Ên trong t©m linh c¸c nhµ th¬ V·n §−êng. Hai h×nh th¸i v¨n häc song song tån t¹i víi th¬ ca V·n §−êng lµ tõ khóc vµ biÒn v¨n còng ph¸t sinh ¶nh h−ëng giao thoa lÉn nhau víi s¸ng t¸c th¬ ca. Chóng cïng nhau t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc s¸ng t¹o c¸i míi cña th¬ V·n §−êng, khiÕn nã n©ng truyÒn

108

thèng “béc lé t×nh c¶m hoa lÖ phï phiÕm” lªn mét ®é cao míi. Chóng t«i xin ph©n tÝch s¬ l−îc quan hÖ v¨n häc ë ph−¬ng diÖn sau nµy. Víi t− c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc míi næi, khëi nguyªn cña tõ khóc h¬i sím, nh−ng thµnh tùu b−íc ®Çu cña nã th× ph¶i m·i ®Õn V·n §−êng, Ngò §¹i míi cã. Tõ khóc V·n §−êng, Ngò §¹i phÇn nhiÒu dïng lêi ca tiÕng nh¹c cña kü n÷ ca móa trong ®µi t¹, néi dung kh«ng tho¸t khái diÔm t×nh, lêi lÏ ch¾c ch¾n −a hoa mü, ®iÒu ®ã khiÕn nã tiÕp nèi mét c¸ch tù nhiªn th¬ cung thÓ thêi L−¬ng TrÇn. “Tõ cung thÓ thêi Nam triÒu, qu¹t luång giã ca x−íng cña B¾c Lý.” [¢u D−¬ng Quýnh: Hoa gian tËp tù] ®· nãi râ nguån gèc tõ ®©u tíi cña nã. ThÕ nh−ng so s¸nh tõ khóc víi th¬ cung thÓ, rèt cuéc cã bèi c¶nh x· héi vµ ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt kh¸c nhau cña nã. Th¬ cung thÓ chñ yÕu lµ béc lé thÕ giíi tinh thÇn h− kh«ng, trôy l¹c cña quý téc cung ®×nh hËu kú Nam triÒu, cßn tõ khóc, tuy còng thÓ hiÖn t×nh thó cuéc sèng h−ëng l¹c, suy ®åi cña v¨n nh©n sÜ phu V·n §−êng, nh−ng trong béc b¹ch tù ng· kiÓu phong l−u l·ng tö ®ã, vÉn chøa ®ùng biÕt bao buån khæ vµ truy cÇu cña hä ®èi víi cuéc sèng hiÖn thùc. Ch¼ng h¹n, nçi mong chê “Qu¸ tËn thiªn phµm giai bÊt thÞ, tµ huy m¹ch m¹ch thñy du du” (Ngµn c¸nh buåm qua hÕt ®Òu kh«ng ph¶i, ¸nh tµ d−¬ng soi däi dßng n−íc l÷ng lê tr«i.), nçi mong nhí “Ng« ®ång thô, tam canh vò, bÊt ®¹o ly t×nh chÝnh khæ” (C©y ng« ®ång, m−a suèt ba canh, kh«ng nãi ly t×nh ®ang ®au khæ.), nçi nhí th−¬ng “ChiÕu hoa tiÒn hËu kÝnh, hoa diÖn giao t−¬ng ¸nh” (Soi hoa kÝnh tr−íc sau, hoa vµ mÆt ng−êi ¸nh x¹ nhau.), nçi buån b· “Hoa l¹c tö quy ®Ò, lôc song tµn méng mª” (Hoa rông tö quy kªu, song xanh tµn giÊc méng.) [Xem lêi tõ cña ¤n §×nh Qu©n trong c¸c bµi Méng Giang Nam, Canh lËu tö, Bå T¸t Man], mÆc dï vÒ ®Ò tµi kh«ng v−ît ra khái ph¹m vi t×nh c¶m trai g¸i, nh−ng t×nh ý ch©n thùc thiÕt tha, lêi gÇn ý xa, tù nhiªn cuèn hót lßng ng−êi. §iÒu ®ã kh«ng thÓ bµn luËn ®ång ®¼ng víi th¬ cung thÓ chØ biÕt dïng nh·n quang cña kh¸ch lµng ch¬i ®Ó ®ïa cît phô n÷, thiÕu sù thÓ nghiÖm t×nh c¶m th©m trÇm vµ h¬i thë d¹t dµo cña cuéc sèng. Phong c¸ch nghÖ thuËt cña tõ khóc, cã thÓ nãi lµ t−¬ng øng víi th¬ V·n §−êng nh− trèng víi dïi. Do ¤n §×nh Qu©n, ng−êi s¸ng lËp ph¸i th¬ ¤n - Lý còng lµ «ng tæ cña Hoa gian tõ, nªn hai h×nh thøc v¨n häc ®ã thêi V·n §−êng vÒ c¬ b¶n lµ cïng b−íc ®i, rÊt khã nãi ai ¶nh h−ëng ®Õn ai tr−íc, chØ cã thÓ xem lµ 109

cã mèi quan hÖ ®ång c¶m t−¬ng øng, thÈm thÊu lÉn nhau. VÒ tæng thÓ, diÖn cuéc sèng mµ th¬ ca V·n §−êng ph¶n ¸nh ®−¬ng nhiªn réng h¬n nhiÒu so víi tõ khóc, kh«ng chØ bã hÑp ë viÖc vÞnh t¶ diÔm t×nh hoÆc nh÷ng nçi o¸n giËn. Nh−ng chÝnh thÕ giíi nghÖ thuËt s©u s¾c ®Ñp ®Ï mµ ®Ò tµi vÒ ph−¬ng diÖn ®ã khai th¸c ®· t¹o nªn ®Æc s¾c quan träng vÒ mÆt s¸ng t¹o cña th¬ ca V·n §−êng, ®iÒu ®ã hiÓn nhiªn cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi viÖc l−u hµnh réng r·i cña tõ khóc. Xem xÐt thùc tiÔn s¸ng t¸c cña c¸c t¸c gia cô thÓ, ¤n §×nh Qu©n lµm th¬ còng s¸ng t¸c tõ, thi phong vµ tõ th−êng cã sù t−¬ng th«ng. Ch¼ng h¹n bµi th¬ T−¬ng cung nh©n ca cña «ng: Tr× ®−êng ph−¬ng th¶o thÊp, D¹ b¸n ®«ng phong khëi. Sinh lôc häa la b×nh, Kim hå tr÷ xu©n thñy. Hoµng phÊn Së cung nh©n, Ph−¬ng phi ngäc kh¾c l©n. Quyªn quyªn chiÕu ®µi chóc, BÊt ng÷ l−ìng hµm tÇn. (Bê ao cá xu©n mäc xanh um, Nöa ®ªm giã ®«ng phe phÈy. Mµu xanh sèng ®éng in trªn b×nh phong lôa, Lä vµng ®ùng n−íc xu©n. Cung nh©n n−íc Së mÆt hoa da phÊn, H×nh l©n kh¾c ngäc ®ang bay. Lung linh ¸nh ®uèc chiÕu trªn ®µi, §«i m«i nµng mÝm chÆt ch¼ng nãi g×.)

S¾c mµu t−¬i ®Ñp vµ t×nh c¶m u o¸n ®ã thËt gÇn gòi víi nhiÒu bµi tõ cña «ng. Lý Th−¬ng Èn cïng thêi cã th¬ nh−ng kh«ng cã tõ, nh÷ng bµi th¬ v« ®Ò hÊp dÉn ng−êi ®äc giái sö dông h×nh ¶nh sù vËt ®Ñp ®Ï tinh tÕ ®Ó truyÒn ®¹t ý c¶nh m«ng lung, so víi tõ, vÉn kh«ng tr¸nh khái cã chç gß Ðp thiÕu tù nhiªn, Ýt nhiÒu hiÖn ra ranh giíi “th¬ trang träng, tõ t−¬i ®Ñp” [V−¬ng Hùu Hoa trong Cæ kim tõ luËn dÉn lêi cña Lý §«ng Kú], thÕ nh−ng, ®Õn bµi th¬ nhá trong H−¬ng Xa tËp cña Hµn èc, ®· ®¶ ph¸ hoµn toµn giíi h¹n nµy, hßa thi c¶nh vµ tõ c¶nh 110

lµm mét. Miªu t¶ kiÓu nh− “Kiªu kiÒu ý tù bÊt th¨ng tu, nguyÖn û lang kiªn vÜnh t−¬ng trø (T×nh ý kiªu sa yªu kiÒu kh«ng ng¨n næi thÑn thïng, muèn dùa vai chµng m·i ch¼ng th«i) [Ý tù], “T−ëng ®¾c na nh©n thïy thñ lËp, kiªu tu bÊt kh¼ng th−íng thu thiªn” (T−ëng t−îng ra ng−êi Êy ®øng bu«ng tay, kiªu sa e thÑn kh«ng chÞu ng−íc nh×n trêi thu) [T−ëng ®¾c], “Ph©n minh song h¹ v¨n tµi tiÔn, sao biÕn lan can cè bÊt −ng” (D−íi cöa nghe râ tiÕng c¾t may, l¸ch c¸ch kh¾p lan can vÉn ch¼ng −ng) [Ỷ tóy], “TiÓu ®iÖp hång tiªn th− hËn tù, d÷ n« ph−¬ng tiÖn tèng khanh khanh” (Mét l¸ th− nhá viÕt ch÷ hËn, ®−a cho ng−êi hÇu göi tíi chµng) [NgÉu kiÕn], t« vÏ ©m thanh h×nh ¶nh, ngät ngµo l©m ly, linh ho¹t thanh tho¸t lµ nô h«n cña tõ. §Õn nh− bµi th¬ L¹i khÊu ®Çu, tªn kh¸c lµ bµi tõ Sinh tra tö, s¸ch Lôc ng«n tam thñ kh¶o ®o¸n lµ biÕn thÓ cña TrÝch tiªn o¸n nh−ng tr−êng ®o¶n có trong Tam øc, Ngäc ®µi, Kim L¨ng, th× ®−îc coi lµ ®iÖu s¸ng t¹o cña tõ khóc [Xem §−êng ngò ®¹i tõ hiÖu ký cña L©m §¹i Thung dÉn lêi cña V−¬ng Quèc Duy], ®ã chÝnh lµ ngay thÓ chÕ cña thi tõ còng ch¼ng ph©n biÖt cÊu th«ng ®−îc. Do ®ã xem ra, tõ ¤n, Lý ®Õn Hµn èc , hiÖn t−îng tõ hãa cña th¬ ngµy cµng râ rµng, cuèi cïng ®i ®Õn b−íc thi tõ hîp l−u, ®iÒu ®ã ph¶i nãi lµ mÊu chèt quan träng trong diÔn biÕn cña th¬ V·n §−êng. Mét khuynh h−íng c¬ b¶n kh¸c cña th¬ V·n §−êng lµ t¨ng c−êng mèi quan hÖ giao l−u víi v¨n ch−¬ng thÓ lo¹i biÒn ngÉu. V¨n ch−¬ng biÒn ngÉu vµo gi÷a ®êi §−êng sau khi chÞu sù c«ng kÝch cña phong trµo cæ v¨n, ®Õn V·n §−êng ®· xuÊt hiÖn côc diÖn “phôc h−ng”, ®iÒu ®ã thÝch øng víi t− trµo chó träng c¸i ®Ñp h×nh thøc l−u hµnh trªn v¨n ®µn. ThÕ nh−ng v¨n ch−¬ng biÒn ngÉu V·n §−êng còng kh«ng hoµn toµn −a chuéng t« vÏ mµu mÌ, t¸c gia −u tó nh− Lý Th−¬ng Èn, th−êng th−êng trong tæ chøc c©u v¨n tinh tÕ chÆt chÏ cña thÓ lo¹i biÒn ngÉu, cã tham b¸c thªm thµnh phÇn b¹ch miªu, t¹o nªn sù ®Òu ®Æn khi th−a khi dµy, khÝ vËn tù nhiªn, tù sù uyÓn chuyÓn mµ l¹i giµu t×nh c¶m, thu ®−îc hiÖu qu¶ “trong bi ai cã tr¸ng lÖ, khiÕn ng−êi ta c¶m ®éng” [Phµn Nam gi¸p tËp tù]. §èi øng víi xu thÕ thi hãa biÒn v¨n nµy, th¬ ca V·n §−êng còng xuÊt hiÖn hiÖn t−îng biÒn v¨n hãa, tiªu chÝ râ rµng cña nã lµ sù tµn t¹ cña cæ phong vµ sù h−ng thÞnh ®Æc biÖt cña luËt thi. LuËt thi vèn lµ kÕt qu¶ mµ thi ca Lôc triÒu thai nghÐn, nu«i d−ìng vµ sinh ra khi tiÕp nhËn ¶nh h−ëng cña biÒn v¨n, mµ nay ®−îc sù thóc ®Èy míi trong phong khÝ v¨n ch−¬ng biÒn ngÉu h−ng thÞnh l¹i, lµ ®iÒu hoµn 111

toµn hîp t×nh hîp lý. LuËt thi V·n §−êng kh«ng nh÷ng sè l−îng nhiÒu, mµ vÒ h×nh thøc, kü x¶o còng cã tiÕn triÓn vÒ chÊt. VÒ vËn dông ®èi mµ nãi, thi nh©n S¬ ThÞnh §−êng ®¹i ®Ó −a ®èi chØnh nh−ng cã thÓ biÕn hãa, kh«ng lé dÊu tÝch cøng nh¾c, ch¾p v¸. Ch¼ng h¹n nh÷ng c©u thÕ nµy “Håi nhËt l©u ®µi phi gi¸p tr−íng, khø thêi quan kiÕm thÞ ®inh niªn” (Lóc trë vÒ Trµng An, cung ®iÖn lÇu g¸c ®· kh«ng cßn d¸ng vÎ thêi H¸n Vò §Õ n÷a; khi ®éi mò ®eo kiÕm phông mÖnh ®i sø Hung N« vÉn cßn trai trÎ) [¤n §×nh Qu©n: T« Vò miÕu], “Thö nhËt lôc qu©n ®ång tró m·, ®−¬ng thêi thÊt tÞch tiÕu Khiªn Ng−u” (Ngµy Êy quan qu©n cïng dõng ngùa, tr−íc ®ã vµo ngµy thÊt tÞch cßn c−êi Khiªn Ng−u) [Lý Th−¬ng Èn: M· Ng«i], th× thuéc ®èi chØnh, c©u d−íi tinh tÕ x¸c thiÕt th× kh«ng cÇn ph¶i nãi, ®Æc biÖt khÐo lÐo lµ ë sù linh ®éng gi÷a liªn trªn vµ liªn d−íi, tho¸t khái lèi ph« bµy trùc tiÕp, cã thÓ tõ c¶nh t−îng tr−íc m¾t mµ ng−îc trë l¹i nh÷ng sù viÖc x¶y ra trong qu¸ khø, th«ng qua ®èi s¸nh x−a nay ®Ó göi g¾m c¸i ý c¶m kh¸i hoÆc phóng thÝch, t¨ng c−êng dung l−îng vµ søc m¹nh biÓu hiÖn cña th¬ ca. B¶n lÜnh sö dông linh ho¹t ®èi mµ kh«ng bÞ nã trãi buéc lµ së tr−êng riªng cña thi nh©n V·n §−êng. L¹i ch¼ng h¹n nh− viÖc vËn dông ®iÓn cè, trong th¬ V·n §−êng còng rÊt ®Æc s¾c. Lý Th−¬ng Èn cã bµi th¬ LÖ: VÜnh h¹ng tr−êng niªn o¸n û la, Ly t×nh chung nhËt t− phong ba. T−¬ng Giang tróc th−îng ng©n v« h¹n, NghiÔn Thñ bi tiÒn s¸i kû ®a? Nh©n khø tö ®µi thu nhËp t¸i, Binh tµn Së tr−íng d¹ v¨n ca. Triªu lai B¸ Thñy kiÒu biªn vÊn, VÞ ®Ó thanh bµo tèng ngäc kha. DÞch nghÜa: [Giät lÖ cña] ng−êi cung n÷ bÞ giam trong cung cÊm l©u ngµy, o¸n th¸n cho cuéc sèng lôa lµ cña m×nh, [Giät lÖ cña] t− phô trong khuª c¸c sèng biÖt ly lo l¾ng cho ng−êi chång vÒ b−íc ®−êng gian nan phÝa tr−íc. [Giät lÖ cña] hai ng−êi vî vua ThuÊn lµ Nga Hoµng vµ N÷ Anh khãc th−¬ng chång ®Ó l¹i nh÷ng vÕt ngÊn trªn th©n tróc bªn bê s«ng T−¬ng,

112

[Giät lÖ cña] b¸ch tÝnh tr−íc tÊm bia trªn nói NghiÔn Thñ ghi c«ng D−¬ng Hç, vÞ quan ®· ®Ó l¹i nhiÒu ©n huÖ cho hä. [Giät lÖ cña] V−¬ng Chiªu Qu©n khi ph¶i dêi xa Kinh thµnh v−ît qua cöa ¶i ®Õn vïng sa m¹c lµm vî Hung N«, [Giät lÖ cña] T©y Së B¸ V−¬ng H¹ng Vò khi ®¹i b¹i, trong tr−íng ®ang ®ªm nghe thÊy bµi h¸t d©n ca n−íc Së. [Cßn ta] s¸ng ra ®Õn bªn cÇu b¾c qua s«ng B¸ Thñy so s¸nh nh÷ng giät lÖ ®ã víi nçi ®au khæ cña m×nh, Th× ch¼ng giät lÖ nµo ®au xãt b»ng giät lÖ cña kÎ ®Þa vÞ thÊp hÌn nh− ta ph¶i hÇu h¹ kÎ quyÒn quý.

S¸u c©u ®Çu dïng liÒn 6 ®iÓn cè liªn quan ®Õn n−íc m¾t lµ H¸n cung, u khuª, nga n÷, D−¬ng Hç, Chiªu Qu©n, H¹ng Vò, ph« bµy tÇng tÇng líp líp, t« ®Ëm nçi buån ®au tèng biÖt bªn cÇu ë c©u th¬ kÕt, c¸ch viÕt nh− vËy râ rµng cã nguån gèc tõ HËn phó, BiÖt phó trong thÓ lo¹i v¨n biÒn ngÉu thêi Lôc triÒu. Bµi th¬ kh¸c cã tªn lµ MÉu ®¬n, 8 c©u dïng 8 ®iÓn cè, h×nh dung hoa mÉu ®¬n tõ c¸c ph−¬ng diÖn nh− h×nh tr¹ng, d¸ng vÎ, s¾c th¸i, sù bãng bÈy, h−¬ng khÝ, sù hÊp dÉn v.v, còng khiÕn ng−êi ta nghÜ tíi tiÓu phó vÞnh vËt cña c¸c t¸c gia thêi Lôc triÒu. Mµ ®Ó tr¸nh ph« bµy nh¹t nhÏo v« vÞ sù thùc x−a cò, c¸c nhµ th¬ cßn s¸ng t¹o mét lo¹t thñ ph¸p nh−: lµm sèng l¹i ®iÓn cè ®· chÕt, dïng ng−îc l¹i chÝnh ®iÓn, sö dông h− hãa ®iÓn cè thùc, sö dông phèi hîp c¸c ®iÓn cè ph©n t¸n, ph¸t huy mét c¸ch ®Çy ®ñ viÖc sö dông khÐo lÐo ®iÓn cè trong th¬, nh÷ng chç nh− vËy cã thÓ coi lµ häc tËp kinh nghiÖm s¸ng t¸c cña biÒn v¨n. Tãm l¹i, t×nh s©u ý hay cña tõ khóc kÕt hîp víi sù chÝnh x¸c ®iÓn nh· cña biÒn v¨n, ®· t¹o thµnh phong c¸ch träng vËn vÞ, thÝch ®Ïo gät cña th¬ ca V·n §−êng, tõ ®ã lµm cho ®Æc ®iÓm “béc lé t×nh c¶m hoa lÖ mµu mÌ” cña v¨n häc Lôc triÒu ®−îc ph¸t huy vµ th¨ng hoa h¬n mét b−íc. Thi phong V·n §−êng trong xu thÕ tµn t¹ vÉn cã thÓ dµnh ®−îc mét sè tiÕn triÓn, ®ã lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu. Nh×n mét c¸ch th«ng suèt, s¸ng t¹o cña §−êng thi tõ “noi theo H¸n Ngôy, lÊy chÊt liÖu ë Lôc triÒu” më toang c¸nh cöa lín, kho¶ng gi÷a tr¶i qua sù biÕn ®æi s¸ng t¹o “dÜ v¨n vi thi, më réng hÕt møc høng thó th¬ ca”, cuèi cïng b−íc vµo thêi kú V·n §−êng “thi tõ hîp l−u, biÒn luËt thÈm thÊu lÉn nhau”, còng qu¶ lµ b−íc tíi ®o¹n cuèi sinh mÖnh cña m×nh. Søc s¸ng t¹o cña v¨n häc nghÖ 113

thuËt, vèn lµ nhÊt trÝ víi n¨ng lùc khai th¸c, lîi dông, gia c«ng, tiªu hãa cña nã ®èi víi c¸c chÊt liÖu truyÒn thèng. B©y giê cã thÓ kh¸i qu¸t nh÷ng ®iÒu bµn luËn cña c¶ ch−¬ng. Chóng ta nghiªn cøu ®iÒu kiÖn h×nh thµnh cña §−êng thi, chØ ra ba nguån gèc lín cña nã, ®èi víi viÖc lý gi¶i nguyªn nh©n h×nh thµnh cña §−êng thi, ®ã ®Òu lµ nh÷ng ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu, kh«ng thÓ coi nhÑ. Nh−ng quan hÖ gi÷a ba nguån gèc lµ kh«ng thÓ ®Æt ngang nhau. §−êng thi së dÜ lµ §−êng thi, nguyªn nh©n c¬ b¶n cña nã lµ ë cuéc sèng thêi ®¹i, chÝnh nh÷ng biÕn ®æi trong quan hÖ giai cÊp x· héi ®êi §−êng vµ nh÷ng thay ®æi cña ph−¬ng thøc sèng cña ng−êi ®êi §−êng do nã mang l¹i, ®· t¹o nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng cña lÞch sö cho sù phån vinh h−ng thÞnh cña s¸ng t¸c th¬ ca, mµ kh«ng cã nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng ®ã, th× kh«ng thÓ ra ®êi ®−îc §−êng thi - luång giã míi cña thêi ®¹i. V× thÕ nãi, nguån gèc x· héi míi lµ b¶n nguyªn ch©n chÝnh cña sù ph¸t triÓn cña §−êng thi, c¸c nh©n tè kh¸c ®Òu ph¶i chÞu sù chÕ −íc cña ®iÒu kiÖn x· héi. ThÕ nh−ng cÇn ph¶i thÊy, thùc tiÔn cuéc sèng x· héi kh«ng thÓ tù ®éng biÕn thµnh t¸c phÈm v¨n häc, mµ ph¶i th«ng qua t¸c dông trung gian cña ý thøc chñ thÓ cña nhµ v¨n, sù chiÕt x¹ t©m linh ®ã, kú thùc còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh lªn men, ch−ng cÊt, hun ®óc vµ thµnh khu«n mÉu cña chÊt liÖu cuéc sèng. V× thÕ mµ t©m th¸i v¨n hãa x· héi do bèn trµo l−u t− t−ëng HiÖp, Nho, PhËt, §¹o kÕt hîp nhau t¹o nªn, cuèi cïng ng−ng kÕt l¹i thµnh ®Æc tÝnh æn ®Þnh cña §−êng thi. ThÕ nh−ng, tè chÊt nhÊt ®Þnh l¹i ph¶i dùa vµo diÖn m¹o v¨n häc cô thÓ mµ thÓ hiÖn ra, cßn cÊu tróc cña diÖn m¹o l¹i kh«ng thÓ t¸ch rêi chÊt liÖu v¨n häc ®· cã. ThÕ lµ truy nguyªn nguån gèc cã quan hÖ tíi §−êng thi còng kh«ng thÓ kh«ng kh¶o s¸t quan hÖ kÕ thõa vµ ®æi míi cña thi nh©n ®êi §−êng ®èi víi nh÷ng truyÒn thèng v¨n häc. Tõ cuéc sèng x· héi kh¸ch quan chuyÓn vµo t©m th¸i chñ quan, l¹i tõ t©m th¸i bªn trong chuyÓn h−íng ra hiÖn t−îng v¨n häc bªn ngoµi, ®ã chÝnh lµ con ®−êng “phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh” mµ chóng ta ®· ®i qua khi nghiªn cøu nguyªn nh©n h×nh thµnh cña §−êng thi. Hy väng th«ng qua con ®−êng nµy, sÏ gióp cho viÖc v¹ch ra ngän nguån ch©n thùc cña §−êng thi, ®−a ra lêi gi¶i ®¸p t−¬ng ®èi s¸t thùc ®¸ng tin cËy vÒ vÊn ®Ò §−êng thi v× sao l¹i cã thÓ trë thµnh §−êng thi.

114

---------------------------

Chó thÝch: 1. Nghiªm Vò: Th−¬ng Lang thi tho¹i - Thi b×nh: “HoÆc cã c©u hái: §−êng thi v× sao h¬n (th¬ cña) triÒu ta? §êi §−êng dïng th¬ chän kÎ sÜ, v× thÕ phÇn lín cã c¸i häc chuyªn s©u, th¬ cña triÒu ta v× thÕ kh«ng b»ng vËy”. Ng−êi ®êi sau còng th−êng nãi t−¬ng tù nh− vËy. 2. Dï ®iÓm nµy còng kh«ng thÓ nãi tuyÖt ®èi hãa. Theo s¸ch vë ghi chÐp, néi dung thi tiÕn sÜ khoa ®Çu ®êi §−êng chñ yÕu lµ s¸ch vÊn, thêi VÜnh Long thêi §−êng Cao T«ng míi thi thªm hai bµi t¹p v¨n, trong ®ã cã thÓ bao hµm thi phó, sau mét thêi gian l¹i bá, ®Õn nh÷ng n¨m Khai Nguyªn, Thiªn B¶o ®êi §−êng HuyÒn T«ng, thi th¬ phó míi thµnh quy chÕ æn ®Þnh. Qu¸ tr×nh nµy c¬ hå ®ång bé víi qu¸ tr×nh §−êng thi dÇn dÇn b−íc tíi cao trµo, cã thÓ thÊy b¶n th©n “dÜ thi thñ sÜ” chÝnh lµ mét biÓu hiÖn cña sù phån vinh h−ng thÞnh cña s¸ng t¸c th¬ ca mµ lËp thµnh chÕ ®é, sau ®ã quay trë l¹i thóc ®Èy sù ph¸t triÓn h¬n n÷a cña s¸ng t¸c th¬ ca. §ã lµ quan hÖ nh©n qu¶ kh«ng thÓ nhÊn m¹nh mét c¸ch ®¬n ph−¬ng t¸c dông quyÕt ®Þnh cña khoa cö. 3. HiÖp, Nho, PhËt, §¹o nãi ë ®©y kh«ng ph¶i chØ tÊt c¶ quan niÖm lý luËn thµnh hÖ thèng, mµ lµ chØ t©m th¸i v¨n hãa vµ khÝ chÊt tinh thÇn mµ chóng ®¹i diÖn, v× thÕ gäi chóng lµ t− trµo. 4. S¸ch Tróc Pha thi tho¹i cña Chu Tö Chi dÉn lêi cña T« Thøc: “Phµm lµ v¨n ch−¬ng, ph¶i lµm cho khÝ t−îng chãt vãt, ngò s¾c s¸n l¹n, dÇn dÇn l·o luyÖn thµnh thôc, th× thµnh gi¶n dÞ tù nhiªn”. Nãi t−¬ng tù thÕ nµy th× Mai Nghiªu ThÇn tr−íc kia vµ Hoµng §×nh Kiªn sau nµy còng ®· nãi. Trªn thùc tÕ, c¸c t¸c phÈm th¬ ca cña thi nh©n ®êi Tèng rÊt Ýt bµi cã thÓ ®¹t tíi c¶nh giíi nµy, thÕ nh−ng nã vÉn kh«ng mÊt ®i môc tiªu mü häc mµ thi nh©n ®êi Tèng muèn ra søc theo ®uæi. 5. Xem s¸ch Cæ T«n Tóc ng÷ lôc, quyÓn 1, §¹i gi¸m h¹ nhÊt thÕ: “M· Tæ ë Nam Nh¹c truyÒn ph¸p viÖn, mét m×nh ë trong miÕu, chØ tËp täa ThiÒn, phµm cã ng−êi ®Õn th¨m ®Òu kh«ng tiÕp, S− (Hoµi Nh−îng) ®Õn, còng kh«ng ra tiÕp. S− nh×n ng«i miÕu thÇn cña «ng ta thÊy l¹, nhí ngay lêi sÊm cña Lôc Tæ, bÌn t×m mäi c¸ch dô «ng ta. Mét h«m, s− ®em g¹ch ra mµi tr−íc ng«i miÕu, M· Tæ còng kh«ng tiÕp, song s− cø ngåi mµi g¹ch, bÌn hái r»ng: ThÇy lµm g× vËy? S− ®¸p: mµi g¹ch lµm kÝnh. M· Tæ nãi: Mµi g¹ch mµ thµnh kÝnh ®−îc sao? S− ®¸p: “Mµi g¹ch ®· kh«ng thÓ thµnh ®−îc kÝnh, vËy täa ThiÒn cã thÓ thµnh PhËt ®−îc sao? M· Tæ dêi chç ngåi hái: Lµm thÕ nµo th× ®−îc? S− ®¸p: VÝ nh− bß kÐo xe, nÕu xe kh«ng ch¹y, ®¸nh bß th× ®−îc chø ®¸nh xe sao ®−îc? L¹i nãi: Nhµ ng−¬i häc täa ThiÒn, hay häc täa PhËt. NÕu häc täa ThiÒn, ThiÒn ®©u ph¶i ngåi hay n»m; nÕu häc täa PhËt, PhËt ®©u ph¶i ®Þnh t−íng, do kh«ng tró ngô ë ph¸p nªn kh«ng cÇn ph¶i lÊy bá. Ng−¬i nÕu täa PhËt, tøc lµ giÕt PhËt; nÕu nh− kh− kh− täa t−íng th× kh«ng ®¹t ®−îc lý. M· Tæ nghe xong tá ra hèi hËn, bçng nhiªn tØnh ngé”. Khi ®èi ®¸p ®Çy c¬ trÝ s¾c s¶o, ®ã chÝnh lµ phong c¸ch ®Æc thï cña ThiÒn gia. 6. “DÜ v¨n vi thi” hoÆc “BÊt thi chi vi thi” cã nguån gèc tõ ph©n tÝch b×nh phÈm cña ng−êi ®êi Tèng, ®êi Kim ®èi víi thi phong Hµn Dò. HuÖ Hång trong L·nh Trai d¹ tho¹i dÉn lêi cña ThÈm Qu¸t: “Th¬ cña Tho¸i Chi lµ v¨n b¾t thµnh vÇn, tuy kháe ®Ñp dåi dµo, nh−ng rèt cuéc ®©u ph¶i th¬.” TrÇn S− §¹o trong HËu S¬n thi tho¹i còng nãi: “Tho¸i Chi lÊy v¨n lµm th¬, Tö Chiªm lÊy th¬ lµm tõ, nh− ®iÖu móa cña L«i §¹t Sø gi¸o ph−êng, tuy rÊt khÐo lÐo trong thiªn h¹, nh−ng kh«ng cã b¶n s¾c.” TriÖu BØnh V¨n ng−êi ®êi Kim th× nãi: “§ç L¨ng biÕt th¬ lµ th¬ chø ch−a biÕt c¸i kh«ng ph¶i th¬ lµ th¬. Cßn Hµn Dò ®em sù réng lín cña cæ v¨n mµ lµm th¬, sau ®ã cæ v¨n biÕn ®æi hÕt c¶.” ý kiÕn cña hä hoÆc chª hoÆc khen, nh−ng ®iÒu

115

mµ hä chØ ra l¹i t−¬ng ®èi hÑp, ë ®©y më réng dÉn dông ®Ó kh¸i qu¸t sù biÕn ®æi míi cña thi ca trong kho¶ng tõ §ç Phñ ®Õn nh÷ng n¨m thuéc niªn hiÖu Nguyªn Hßa. 7. ThÈm §øc TiÒm trong §−êng thi biÖt tµi b×nh bµi th¬ B¾c chinh r»ng: “H¸n Ngôy trë l¹i, ch−a cã thÓ nµy, ThiÕu L¨ng lµ ng−êi më ®Çu, lµ t¸c phÈm lín sè mét cña nhµ th¬.” Thi Bæ Hoa trong NghiÔn Dòng thuyÕt thi th× cho r»ng: “Bi phÉn thi cña Th¸i Viªm, ThÊt ai (Lé phïng c¬ phô nh©n - Bªn ®−êng gÆp ng−êi ®µn bµ ®ãi kh¸t) cña V−¬ng X¸n, Trïng ®¸p L« ThÇm t¸c cña L−u C«n, ®· khai t«ng ph¸i cña ThiÕu L¨ng, sù thay ®æi cña phong khÝ nµy, ¾t tr−íc tiªn ph¶i cã sù tÝch tô hµng mÊy tr¨m n¨m.” Hai ý kiÕn ®Òu cã lý cña m×nh. Nh−ng xem xÐt kü th× mÆc dï Bi phÉn thi lµ gÇn nhÊt víi thÓ m¹o th¬ §ç Phñ, còng chØ lµ c¶m quan kÕt hîp tù thuËt trùc tiÕp hµnh tÝch cña m×nh, cßn ch−a h×nh thµnh c¸i khung cã tÝnh khai phãng x©u chuçi nhiÒu mÆt, gËp ghÒnh trÇm bæng trong th¬ VÞnh hoµi ngò b¸ch tù, B¾c chinh (cña §ç Phñ). 8. Tr−êng hËn ca truyÖn cè nhiªn ®−îc tr−íc t¸c sau Tr−êng hËn ca, nh−ng c©u chuyÖn mµ truyÖn nµy dùa vµo ch¾c ®· ®−îc l−u hµnh tõ tr−íc, v× thÕ viÖc s¸ng t¸c ca tõ vÉn cã vÊn ®Ò hÊp thu vµ c¶i t¹o ®èi víi h×nh thøc c©u chuyÖn.

116