Cont Ex To 37

ornal DE GALICIA

S U PL E M E N TO D O M I N I C A L

2 3 D E AG O S TO D E 2 0 0 9. N Ú M E R O 37

CONTEXTO NACHO GÓMEZ

06

EL RAMADÁN EN GALICIA Más de 5.000 musulmanes comienzan este fin de semana su fiesta más grande, el Ramadán

EFE

08

O SAL

Un almacén de Ribadeo manda sal para leiteiras, conserveiras e, no inverno, tamén para as estradas

CASTELEIRO

10

OS DESERTORES DA SIDA Dous mil especialistas de todo o mundo defenden a teoría de que o VIH non é a causa da sida

DESERTORES DO ASFALTO Cinco ‘emigrantes’ do País Vasco, Cataluña e Valencia e un galego de Gundivós explican por que deixaron a cidade e optaron polo campo para vivir

AP

2 CONTEXTO I EN FOCO

XORNAL DE GALICIA

23 de AGOSTO de 2009

Dous de cada tres galegos pensan que vivir no campo é moito mellor que vivir na cidade. Enrique e Flor, Pasión e Félix, Elías e Lidia son seis casos diferentes pero todos eles están convencidos de que a volta ao rural desde o asfalto ten máis vantaxes que inconvenientes.

o encanto de Vivir nunha aldea unha REPORTAxE de marcos sueiro/natalia arias FOTOS flor fernández/nacho gómez/óscar dacosta

Unha muller agarda a que ferva a pota que ten ao lume, nunha cociña de leña

L

onxe quedan aqueles tempos nos que o rural era só para os que levaban boina ou pano na cabeza. A tranquilidade e o contacto coa natureza que proporciona a vida no campo deixou de ser un tópico. E non o din os interesados, senón un informe que presentou esta semana o conselleiro de Medio Rural, Samuel Juárez. O estudo revela que dous de cada tres galegos consideran que no medio rural vívese mellor ou incluso moito mellor que nas cidades. Os resultados sorprenden porque, quen máis e quen menos, pensa que as condicións de vida na aldea son máis difíciles: sen moitas tendas para encher a neveira, cos hospitais moi lonxe e cos invernos duros de Galicia, poucos dirían que no campo se está moito mellor. Iso é precisamente o que pensan os protagonistas desta reportaxe: Enrique Pérez e Flor Fernández viñeron desde Bilbao,

Pasión tivo que aclimatarse ao tempo, moi distinto ao da súa Sevilla, e Lidia Apariçi chegou de Valencia. Todos eles deixaron as súas cidades para poder vivir nun ámbito máis pequeno e máis en contacto coa natureza. Elías, pola súa banda, é galego, pero preferiu seguir no pobo dos seus pais que imitar os seus compañeiros e ir traballar a Lugo, Ourense ou Santiago. Son catro exemplos convencidos de que vivir no campo, hoxe en día, é unha boa opción. O informe que presentou esta semana Medio Rural sorprendeu a máis de un. De feito, o conselleiro cualificou os resultados de “sorprendentes e favorables”. Desde o seu punto de vista, o feito de que dous de cada tres galegos pensen que se vive mellor na aldea indica un cambio con respecto á percepción que tiña a sociedade hai uns anos. Non queda tan lonxe o tempo en que

a maioría consideraba que vivir no ámbito rural “era sinónimo moitas veces dunha vida de calidade inferior á das cidades”. Curiosamente, o estudo desmente por completo esta idea. Samuel Juárez destaca que “a poboación non ten unha idea preconcibida negativa do medio rural”. A enquisa realizouse entre xente tanto do ámbito urbano como do rural e, en concreto, o 43,5% dos participantes opina que é mellor vivir no campo que na cidade, e o 23,5% incluso pensa que moito mellor. O 12% pensa que é igual. Os urbanitas galegos parecen estar en franca decadencia: só o 2% dos que responderon ao cuestionario pensan que na aldea estase moito peor. Hai quen, con pano ou sen pano, elixe algunha aldea galega para reorientar a súa vida ou para cambiar de actividade, tamén para quitar o estrés. Enrique Pérez é vas-

co de Bilbao. Traballaba nunha imprenta e era o encargado das grandes contas. A súa dona e compañeira, Flor Fernández Santamarina, foi fotoxornalista pero en seguida comezou a coquetear con outras artes como a escultura e a literatura infantil. En Bilbao tiñan todas as comodidades imaxinables. Vivían nunha boa zona e traballaron arreo para labrarse un bo futuro. Flor, que non para de remexer, buscou no seu pasado, e atopou un nome: Estevesiños, un lugar da comarca de Monterrei. Alí naceu a súa nai, pero con ese dato ela non se conformaba e decidiu indagar máis. De tanto furgar, decidiu poñerse mans á obra e construír na súa aldea materna unha casiña cunha horta e cunha poza de auga cerca. O seu compañeiro quedou encantado coa nova residencia en Galicia. E, pouco despois, Enrique xa non quería saber nada de

XORNAL DE GALICIA

EN FOCO I CONTEXTO 3

23 de AGOSTO de 2009

ÓSCAR DACOSTA

imprentas, nin de comidas de negocios, nin da cidade. Agora só pensa en erguerse ás seis da mañá e patear os montes de Monterrei sen rumbo pero cun compás. Mentres tanto, Flor segue a facer escultura, nunha especie de galpón habilitado e aproveita para decorar o seu fogar coas súas obras feitas de material reciclado. Enrique confesa que, ao principio, lle chocaba “moito a ausencia de ruídos, de coches e de ter todo o día libre”. Foi raro aclimatarse, confesa, “pero agora todo iso levántame dor de cabeza”, recoñece. Pola súa banda, Flor goza coa súa fusión coa natureza e cos paisanos. No campo, o día estírase porque “ninguén ten présa” e iso “é impagable”, afirma. O ritmo do seu traballo márcano eles mesmos. A través do teléfono resolven todos os asuntos pendentes. A escultora

concerta exposicións, contacta con artistas galegos, iníciase en novas aventuras. Mentres tanto, Enrique fixa as estratexias para pechar a maior operación económica na súa particular conta de resultados. Agora mesmo, a súa principal conexión co mundo urbano é a súa filla María, que vive en Berlín, quizais para colocar o contrapunto na vida dos seus pais. Pero Flor e Enrique non son os únicos que decidiron deixar o asfalto e marchar para o rural. Félix e Pasión tamén dobraron o mapa para chegar ata Galicia. Desde Cornellá de Llobregat ás Barredas, no concello de Monforte de Lemos. Este foi o recorrido que fixeron, non hai moito, para quedarse. Félix ten as súas orixes nesta aldea da parroquia de San Xillao de Tor pero as súas lembranzas resumíanse en pequenos contos do seu avó.

A súa vida transcorreu case por enteiFélix quería virse hai tempo. Estaba canso ro na provincia catalana de Barcelona. Alí de soportar ruídos, de veciños, de aglomeatopou Pasión, unha andaluza de Sevilla, racións, pero Pasión non o tiña tan claro, que tivo que emigrar a Galicia, ao princi- escusábase nas xeadas do inverno e na népio non moi convencida. En contra do que Enrique Pérez é vasco. Deixou a imprenta na puidese parecer, adapque traballaba en Bilbao para vir coa súa dona, touse rápido as temperaturas do val de Flor, fotoxornalista, a Estevesiño. “Aquí ninguén Lemos. ten présa e iso é impagable”, comenta. O proceso de namoramento comezou coas súas visitas esporádicas a un lugar “encantado” pero boa persistente do clima galego. Ao final, a recoñece que a casa tivo moito que ver. O muller concedeulle unha oportunidade á seu fogar, xa rehabilitado, está construí- aldea. “Mestureime coa paisaxe e coa xendo con bloques de pedra grandes, perpia- te”, afirma ela mesma. Hoxe, nin un nin o ños case perfectos, que protexen do frío e da calor e que, sobre todo, fan esquecer a Continúa na páxina seguinte >> Barcelona máis urbana.

4 CONTEXTO I EN FOCO

outro, lembran as contas de resultados, do departamento de compras da farmacéutica. Pasión, moi coqueta, xa ten perruquería favorita en Monforte de Lemos. Os casos de emigrantes doutras zonas de España que decidiron buscar o paraíso en Galicia son bastante habituais. No Saviñao, en Lugo, hai outro. Chámase Lidia Apariçi, ten 36 anos e deixou Valencia para vir vivir a San Vicente. “Vin a Galicia hai 18 anos e encantoume”, explica na tranquilidade da súa vivenda. “Sempre tiven claro que quería unha casa para restaurar no campo”, lembra. A pesares da súa educación urbana, está convencida dos privilexios de vivir no rural. “Tes máis tranquilidade e calidade de vida”, asegura. Tamén atopa algúns inconvenientes. “O único problema son os desprazamentos, pero nestes anos houbo moitos cambios”, recoñece esta valenciana, que non ten problema ningún en falar en galego. Cunha nena, a escola tamén é un tema que hai que resolver. “Despois de case tres anos vai haber unha gardería en Escairon, son vinte quilómetros, pero é subvencionada e sae por unha miseria”, conta.

XORNAL DE GALICIA

FLOR FERNÁNDEZ

ÓSCAR DACOSTA

Ourense ou Santiago, decidiu quedar na aldea dos seus pais. O primeiro que fixo foi crear o seu fogar. Para iso, comprou unha antiga reitoría que converteu nunha casa rural de aspecto impoñente. Ademais de domicilio, a súa morada tamén é o lugar onde traballa e fai cerámica para vender. Elías sostén que vivir no medio rural non é sinónimo de vivir illado: “Para iso están as novas tecnoloxías, internet, o móbil...”. Efectivamente, unha ollada á súa casa demostra que a relación co desenvolvemento tecnolóxico non é algo propio dos que viven na cidade, porque a televisión de plasma, o Mac e o MP4 chegaron a Gundivós. Parece que a súa situación, cando menos á primeira ollada, non lle ten nada que envexar á de ninguén. “Se quero ir ao cinema, collo o coche e vou ata Ourense, que me queda preto”, afirma resolto. vantaxes e desvantaxes

Segundo o informe elaborado por Medio Rual, agora os galegos asocian vivir no ámbito rural cunha “vida tranquila e en contacto coa natureza”, as principais vantaxes de deixar o asfalto. Pero tamén advirten desvantaxes, como a carencia de servizos

pediatra e teléfono

As marabillas da vida rural tenas máis que claras, pero non todo é tan bonito como o pintan as cifras: “Hai algúns problemas; só para ter un teléfono na casa podes ter que esperar dous anos”. A atención médica en San Vicente tampouco é todo o boa

Os amigos de Elías viven en Lugo, Ourense ou Santiago. El preferiu quedar na aldea dos seus pais onde ten plasma e internet

Non todo son marabillas. “Para ter un teléfono, podes ter que esperar dous anos”, di Lidia Apariçi, valenciana no Saviñao que Lidia Apariçi quixera. “Tamén teño unha nena e temos pediatra só dous días á semana; se non hai que ir a urxencias e aténdete un médico de cabeceira, aínda que din que iso é por falta de especialistas”, comenta. As distancias son máis largas que nas cidades e, por suposto, o transporte non existe ou ten moita menos frecuencia. “Desprázaste para todo, ata para mercar unha caixa de mistos hai que coller o coche, acabas comprando dez e iso telo que saber”, explica esta lucense de adopción. A pesares das pequenas incomodidades ás que se enfrontan todas as semanas, cada día son máis os que os imitan. “Coñecemos máis persoas que se viñeron coma nós ao rural –asegura convencida–, unha rapaza que é mestra de francés que vive aquí ao lado, por exemplo”. O seu futuro está claramente no rural. “Empezamos unha gandería porque cando mercamos a casa viña coas terras e agora temos case 50 vacas –lembra Lidia Apariçi–; empezamos moitos proxectos aquí e pensamos quedar porque temos un investimento de moitos cartos”. Un galego en gundivós

Entre tantos valencianos, vascos ou cataláns case parece raro atopar un galego que optase polo campo para establecer a súa residencia. Elías é un deles. Ten 35 anos e vive en Gundivós. Lonxe de imitar os seus compañeiros de quenda, que viven en Lugo,

23 de AGOSTO de 2009

Enriba, Flor Fernández, utilizando o seu portátil na casa que ten en Estevesiño, en Monterrei. Abaixo, Lidia Apariçi coa súa filla, en San Vicente, O Saviñao.

básicos e de postos de traballo, o avellentamento da poboación e o escaso número de mozos. O “transcorrer lento do tempo e un certo grao de aburrimento” son tamén algúns dos puntos destacados coma inconvenientes da vida no rural. Un dos obxectivos que buscaba o estudo encargado pola Xunta era dilucidar cal é o nivel de coñecemento dos galegos sobre os programas comunitarios de axudas para o desenvolvemento do medio rural, impulsados desde as administracións autonómicas e europeas. O resultado é que tan só o 15% dos que responderon á enquisa sabe que existen, polo que a conclusión que se desprende é que o coñecemento dos plans é realmente escaso. Neste sentido, a metade dos enquisados opina que a mellor estratexia para contribuír ao desenvolvemento do medio rural sería frear o envellecemento da poboación. As solucións para conseguilo pasarían por fomentar as actividades económicas novas por enriba das tradicionais, como a agricultura e a gandería, aínda que tamén sería necesario garantir o abastecemento dos servizos adecuados, as comunicacións e a diversificación económica. O conselleiro de Medio Rural, Samuel Juárez, admitiu que é necesario divulgar máis os programas de acción no rural, algo que, segundo adiantou, poderá facerse coas partidas orzamentarias que inclúen estes plans destinados á poboación. Flor, Pasión, Félix, Enrique, Lidia e Elías son seis exemplos entre outros moitos de habitantes do rural convencidos. Viven doutro xeito porque é a súa opción. Pero eles din que no son tan diferentes: “Ao cabo, do que se trata é de vivir”. n

XORNAL DE GALICIA

EN FOCO I CONTEXTO 5

23 de AGOSTO de 2009

NACHO GÓMEZ

Enriba, Félix e Pasión, a carón da maceira da súa casa de Monforte de Lemos. Vivían en Cornellá de Llobregat pero estaban cansos dos ruídos e aglomeracións. Ela é andaluza pero aclimatouse rápido a Galicia. Abaixo, unha muller coas vacas; á dereita, un grupo botando as patacas e unha muller coidando os animais, en Doncos, no concello das Nogais, na provincia de Lugo.

ÓSCAR DACOSTA

ÓSCAR DACOSTA

ÓSCAR DACOSTA

6 CONTEXTO I MUSULMANES EN GALICIA

XORNAL DE GALICIA 23 de AGOSTO de 2009

EMPIEZA EL RAMADÁN

UN MES PARA HABLAR CON DIOS En Galicia viven alrededor de 5.000 musulmanes. Ayer, con la puesta del sol, comenzaron su fiesta grande. Hassane Moctar en Cangas, la familia Salem en Lugo y Mohamed Sifouh en Santiago explican cómo viven aquí la celebración UN REPORTAJE DE VÍCTOR SARIEGO/EVA FUENTES FOTOS BERNARDO RODRÍGUEZ/FERMÍN CABANILLAS/SALVADOR SAS/CASTELEIRO

L

a aparición en el firmamento de la Luna creciente, ayer por la noche, marcó el inicio oficial del Ramadán, la festividad grande de la comunidad musulmana. En Galicia hay alrededor de 5.000 fieles que practican esta religión y que celebran este mes el fin del ayuno o Aíd al-Fitr. El joven africano Hassane Moctar, pescador de profesión, afronta su cuarto ramadán en Galicia marcado esta vez por la “suerte y la satisfacción”, comenta con entusiasmo. Su felicidad se debe a haber logrado, gracias al apoyo de cientos de vecinos de Cangas, que los juzgados de Pontevedra retiraran en marzo una orden de extradición, concediéndole un tiempo para encontrar un trabajo que él apunta que “está a punto de conseguir” y “con muchas ganas de empezar”. Este mauritano de 24 años cumplirá con el dictamen del Corán, como muchos de los musulmanes que no son árabes. África es otro continente, junto con Asia y la zona de Oriente Medio, donde viven y practican esta religión millones de personas. En su caso lo celebrará solo, ya que su familia aún no ha podido venir a Galicia, “exceptuando los viernes” comenta satisfecho y en un perfecto castellano –el gallego tampoco se le da mal– que es cuando puede desplazarse a la mezquita de Marín, en Pontevedra. Allí, al igual que el resto de la semana durante los 29 días que dura este año el Ramadán, se dedicará a “rezar mucho, leer el Corán y hacer buenas obras” explica.

A pesar de los inconvenientes, en estos cuatro años que lleva en tierras gallegas asegura estar “de maravilla” y “muy arropado, apoyado y respetado”. “Todos me ayudan muchísimo”, confiesa. LA FAMILIA SALEM DE LUGO

Hassane Moctar no es el único que festeja este mes en Galicia. Alí Mohamed Salem y Amal Hassan, junto con sus dos hijos Mohamed y Rami, celebrarán juntos el Ramadán, aunque sin más familiares, ya que el resto de sus parientes reside en Jordania, Palestina y otros países árabes. Alí lleva cerca de cuarenta años como médico en Galicia. Su mujer “un

“Aquí disponemos de menos tiempo libre, porque en nuestros países se trabaja menos estas fechas”, explica Amal

Durante los próximos días, Hassane se dedicará a “rezar mucho, leer el Corán y hacer buenas obras” Éste es uno de los preceptos básicos que los musulmanes deben cumplir “todo el año, pero especialmente en este tiempo” dando limosna o “ayudando a los enfermos o a quien lo necesite”. “Voy a rogar en mis oraciones que mis amigos, mi familia de Mauritania y la de Galicia estén bien, que tengan salud y prosperidad”, comenta Hassane . Aunque pida también por un trabajo, “depende en gran parte de mí y de mi esfuerzo, tengo que luchar y aguantar”, asegura. Durante estos días, este mauritano va a levantarse a las cinco de la mañana para realizar “la única comida de todo el día hasta las ocho o las nueve de la tarde” intentando compaginar las exigencias del Ramadán –ayuno, oración, tiempo para los demás– con la nueva sociedad en la que vive, “ya que en los países musulmanes es tiempo de descanso normalmente”.

Oraciones en el Centro Cultural Islámico de Madrid, más conocido como la Mezquita de la M-30

poco menos”, explica, casi 28, compartidos en su mayoría con su marido, básicamente en Lugo, a donde han regresado en 2009, después de pasar ocho años en Burela. Amal comenta que la duración de Ramadán “depende de la Luna y sus ciclos, por eso en esta ocasión es de 29 días”. Saben el día exacto en que deben empezar gracias a la tecnología. “Lo podemos consultar en la televisión árabe o vía Internet”, explica aunque nunca han tenido problema en ese sentido. “Estamos habitualmente en contacto con nuestros familiares o con la mezquita de Madrid, que centraliza toda la información para los musulmanes de España”, para que todo se asemeje lo más posible a los ritos religiosos que celebran en los países árabes. De todas formas, hay algunas diferencias. “Aquí disponemos de menos tiempo libre para el Ramadán porque en nuestros países se trabaja menos en estas fechas”, se lamenta esta musulmana. Además, se da la particularidad de que, “en verano, en España es un poco más duro, el ayuno es más prolongado, pues no podemos comer nada hasta que oscurezca y aquí la hora solar es diferente y el día más largo”. Amal explica que éste será un “mes muy religioso y sacrificado”, en el que predomina la religiosidad, el recogimiento y la voluntad espiritual. No solo se trata de ayunar durante todo el día y no mantener relaciones sexuales. “Vamos a leer mucho el Corán, rezar y ayudar a toda aquella persona que podamos”, especialmente dando limosna. La caridad es “un principio del Corán que debe realizarse todo el año”, aunque se potencia en estas fechas –probablemente igual que sucede con

XORNAL DE GALICIA

MUSULMANES EN GALICIA I CONTEXTO 7

23 de AGOSTO de 2009

CASTELEIRO

la Navidad cristiana– con la Sacá, una aportación obligatoria que cada miembro de la familia tiene que dar a los pobres según sus posibilidades”. mohamed sifouh, de santiago

Mohamed Sifouh tiene 27 años y es de Marruecos. Vive en Santiago y en esta epoca está “de bajón” y echa mas de menos a los suyos. “Es una época familiar”, y ésta es la quinta vez que lo celebra sin sus parientes. “En primer lugar, el Ramadán se hace para sentir lo mismo que la gente pobre, la que no tiene nada; os que tenemos dinero no sabemos cómo es ese sentimiento”, explica. “Segundo, también es algo espiritual –añade–, para lavar todos los pecados del año y tercero, para acercarnos a Dios, para pedirle cosas porque es el mes de rezar; también se conmemora que éste es el mes en el que bajan los ángeles a la tierra para estar cerca de los humanos y ayudarlos”. “Dios es muy generoso, el sabe que nosotros no somos malos y en este mes nos da una oportunidad”, aclara Sifouh. Aunque muchos de sus compañeros musulma-

MÉRITO

Sifouh prefiere el Ramadán de Santiago. “Si te pasas el día durmiendo, no tiene valor”, dice EXENTOS

Niños, mayores, enfermos y mujeres embarazadas no tienen por qué seguir el precepto del ayuno

Arriba, a la izquierda, un grupo de musulmanes reza en la mezquita de Lepe (Huelva), que ha logrado estar terminada para la celebración. A la izquierda, bajo en donde se ubica la mezquita de Arteixo, en A Coruña. A la derecha, Hassane Moctar, un pescador que celebra su cuarto Ramadán en Galicia, después de todo el apoyo que le prestaron sus amigos de Aldán para lograr que un juzgado de Pontevedra retirase la orden de extradición que pesaba sobre él.

nes creen que en los países occidentales es más difícil seguir la tradición, para él tiene más mérito. “Es mejor estar trabajando durante el Ramadán, porque te esfuerzas más –comenta–; si te pasas el día durmiendo, no tiene valor”. Mohamed Sifouh reconoce que, el resto del año, tampoco es demasiado religioso pero “cada uno es libre de hacer lo que le da la gana”. Entre Galicia y Marruecos, percibe “muchas diferencias, porque allí lo hace todo el mundo. “Lo sientes más y vas a la mezquita; hay gente que reza toda la noche” “En Ramadán toda la familia está junta y si alguno está enfadado, se hablan”, comenta. revelación del libro sagrado

Este mes es “especial porque se considera que en este mes Dios reveló a Mahoma el libro sagrado del Islám”, asegura la doctora en Filología Árabe y profesora de la Universidad Autónoma de Madrid, Luz Gómez. Desde entonces, rezar cinco veces al día, profesar la fe, dar limosna, peregrinar al menos una vez en la vida a La Meca y ayunar en

Ramadán son los cinco preceptos que deben cumplir los musulmanes. Este ayuno con “carácter purificador” se realiza durante las horas diurnas, que se definen, popularmente, como “el tiempo que va desde que se puede distinguir un hilo blanco de un hilo negro –sin ayuda de luz artificial– hasta que no se puede distinguir”, ha señalado Gómez. La fiesta tiene una parte importante de afirmación de la comunidad. Por ello, la comida de la noche se hace de forma colectiva y “suele avisarse con un cañonazo desde la parte más alta de las ciudades”, ha apuntado Gómez. Además de los niños, tampoco están obligados a ayunar las personas mayores, enfermos crónicos, mujeres embarazadas, en periodo de lactancia o de menstruación, y las personas con enfermedades temporales. “No se debe poner en peligro la salud; los días perdidos se recuperan en otro momento, los mayores o enfermos pueden aportar una limosna diaria para los necesitados, y los niños aprenden del ayuno familiar”, puntualiza Said Bouzra, que trabaja en el Instituto Halal de Madrid. n

8 CONTEXTO I FOTOGRAFÍA

XORNAL DE GALICIA

23 de AGOSTO de 2009

RETRATOS Dos almacéns de sales del sur

cen anos de sal en ribadeo Un negocio familiar distribúe o tesouro mineral dende o norte de Lugo, que protexe tanto o peixe como as estradas FOTOS Casteleiro

O

sal que protexe as estradas das placas de xeo no inverno, o que condimenta as sempre socorridas xoubas en lata, ou o que envellece o coiro dos bolsos nace no Mediterráneo e gárdase, como un tesouro mineral, nos almacéns de Sales del Sur, en Ribadeo (Lugo). Cando o século XX aínda non tiña dentes, en 1902, Juan S. Leiras montou unha empresa de almacenaxe na parroquia de Porto. Traballaba con distintos produtos, pero a estrela do negocio era o sal, tanto que máis de cen anos despois a súa familia aínda vive do cloruro sódico, esas pequenas xemas básicas na nosa gastronomía. Sen moverse nunca do sitio, a empresa trocou o seu nome por Hijos de Juan S. Leiras e Juan Casteleiro & Cía, ata que nos últimos anos se asociou con Sales del Sur, con sede en Vigo, pero nunca cambiou a súa función comercial, segundo explica Juana Casteleiro, unha das propietarias do salgado negocio. Nos seus almacéns caben ata 1.800 toneladas de sal, que chega por barco dende a costa mediterránea e se custodia en

Ribadeo, de onde sae en envases de 1.000 quilos ou en camións rumbo á central de Vigo, onde se comercializan as cantidades máis pequenas. “É alí onde teñen a maquinaria especializada”, di Casteleiro. Os clientes directos do almacén son, sobre todo, empresas que consomen grandes cantidades de sal, como conserveiras, curtidoras, ou leiteiras. Conservas Albo ou La Gira son algunhas das máis coñecidas, aínda que tamén traballan para a rede de estradas, proporcionando o sal que se sementa en previsión de xeadas. No último inverno, o sal ribadense cubriu os viais de toda Galicia e do norte de Portugal, ata Porto. Porén, con tan lonxeva traxectoria, o negocio familiar atesoura tamén unha boa lista de clientes minoristas, como restaurantes e panadarías, aos que tamén lles despacha o seu produto. Tendo o Cantábrico tan preto, prefiren o cloruro sódico do Mediterráneo porque a súa pureza é maior, e del sae “o mellor sal do mundo”, moito máis rendible que o das outras masas de auga que arrodean a Península. n

4

Foto 1: Jorge, un dos empregados do almacén de Sales del Sur en Porto (Ribadeo) recolle cunha pa hidr outra empregada, á entrada dun dos almacéns. Foto 3: Os envases nos que chega e marcha o sal, destin que lle queda tras o envasado. Foto 5: Os barcos traen 3.500 toneladas de sal, e algún fica almacenado

XORNAL DE GALICIA

FOTOGRAFÍA I CONTEXTO 9

23 de AGOSTO de 2009

1

2

3

ráulica unha presa de sal para os grandes envases que alí se distribúen. Foto 2: Jorge e Juana, nados a grandes industrias. Foto 4: Sal do Mediterráneo, sen tratamento previo e sen a cor branca no porto. Foto 6: O sal que esvara da gran montaña de 1.800 toneladas que enche o edificio. 5

6

10 CONTEXTO I VINTE E CINCO ANOS DUN ENIGMA

XORNAL DE GALICIA 23 de AGOSTO de 2009

AP

En 1984, Robert Gallo xunto á ministra de sanidade, Magaret Heckler, anuncia o descubrimento do VIH

CÚMPRENSE 25 ANOS DENDE A HISTÓRICA ROLDA DE PRENSA NA QUE ROBERT GALLO PRESENTOU O VIH AO MUNDO ENTEIRO

VIH-SIDA: UN BINOMIO QUE CAMBALEA Máis de dous mil especialistas de todo o mundo afirman na actualidade que o VIH non é o causante da SIDA UNHA REPORTAXE DE MARÍA ABELLEIRA FOTOS XAN XIADAS/ XDG

D

espois de 25 anos de que a noticia do descubrimento do VIH coma “probable” causa da SIDA dese a volta ao mundo, a comunidade científica internacional aínda non atopou o consenso en torno aos motivos de tantas e tantas mortes por inmunodeficiencia. A incerteza rodea o contexto e o VIH afógase nun mar de dúbidas. Contra as teses oficiais, cada vez son máis as voces que negan que o virus da inmunodeficiencia humana sexa o causante da Síndrome de Inmunodeficiencia Adquirida. A principios dos anos 80, certos grupos da poboación norteamericana –na súa maioría homosexuais– víronse azoutados pola aparición de patoloxías pouco frecuentes que denotaban grave inmunodeficiencia e que, en moitos casos, tiveron a morte como consecuencia. Os especialistas do Centro

MORTES POR INMUNODEFICIENCIA

A principios dos 80 apareceron patoloxías en certos grupos da poboación dos EUA ROLDA DE PRENSA DE 1984

Robert Gallo anuncia o descubrimento do VIH coma “probable” causa da SIDA

para o Control e a Prevención de Enfermidades (CDC) de Atlanta comezaron a especular sobre unha causa infecciosa–un “posible virus”– e a trasladar a hipótese á opinión pública, desatando o alarmismo xeralizado arredor dunha nova epidemia. Pouco e pouco, ás patoloxías anteriores fóronselle sumando outros problemas que despuntaban non só entre a comunidade gai, senón tamén entre prostitutas, drogodependentes e as capas sociais máis baixas, canalizándoas todas baixo unha causa común, entón descoñecida. Parte destas doenzas xa se viñan arrastrando dende a década anterior, xa que, tal e como indican as estatísticas sanitarias dos Estados Unidos (EAU), esa foi unha época na que o consumo de drogas, as enfermidades de transmisión sexual e a consecuente alza

na venda de medicamentos, adquiriron o seu punto máis alto. Ante a psicose colectiva e co goberno de Ronald Reagan inmerso nunha intensa campaña electoral, o 23 de abril de 1984, a ministra de Sanidade, Margaret Heckler, en compañía do doutor Robert Gallo, apresurouse en convocar unha multitudinaria rolda de prensa na que anunciou que o virólogo do Instituto Nacional do Cáncer (NIH) conseguira “illar un virus que é a probable causa da SIDA”. A isto seguiu a promesa de acadar un test de detección nun período de dous anos e unha vacina no prazo de catro, capaz de facer fronte a un virus ao que Gallo daquela denominou VLTH-III pero que, finalmente, pasou á historia coma VIH. Ao día seguinte da rolda, The New York Times, ao unísono cos demais medios de comunicación norteamericanos, proclamaba

VINTE E CINCO ANOS DUN ENIGMA I CONTEXTO 11

XORNAL DE GALICIA 23 de AGOSTO de 2009

XAN XIADAS

1

2

3

4

1. Manolo Garrido, médico galego disidente e seropositivo dende 1987, fundador da asociación Superando el SIDA. 2. Peter Duesberg, biólogo molecular da Universidade de Berkeley en California e autor da primeira refutación da hipótese oficIal VIH-SIDA. 3. Luc Montagnier, codescubridor do VIH e Premio Nobel en 2008. 4. Imaxe do filme ‘And the Band Played On’ sobre as primeiras investigacións sobre a SIDA, dirixida en 1993 por Roger Spottiswoode. 5. O Nobel de Química de 1993 e disidente, Kary Mullis.

o VIH coma a causa irrefutable da SIDA. A noticia do descubrimento callou cunha mestura de forza e sorpresa entre a comunidade científica, pola inexistencia de publicacións previas sobre o achado nin ningunha reunión de expertos que avalase o mesmo. De forma paralela e tras a publicación un mes máis tarde das supostas fotos do virus illado por Gallo, o Instituto Pasteur de París, encabezado polo profesor Luc Montagnier, impulsaba unha denuncia contra o norteamericano por “apropiación indebida”, acusándoo de utilizar unhas mostras do suposto virus que eles mesmos lle facilitaran e de rebautizalas co nome de VIH; ademais de ter a habilidade de rexistrar a patente só unhas poucas horas antes da famosa rolda. Así comezou unha guerra científica e mediática dende ambas beiras do Atlántico pola paternidade duns tests que carrexarían beneficios millonarios e que se saldou en marzo de 1987 cun acordo entre os presidentes Reagan e Chirac, dentro dos muros da Casa Blanca, que establecía Gallo e Montagnier como codescubridores do virus e que pactaba un reparto do 50% entre

APROPIACIÓN INDEBIDA

O Instituto Pasteur demanda a Gallo por apropiarse do traballo de Montagnier DISIDENTES

En 1987, Peter Duesberg publica a primeira refutación da hipótese VIH-SIDA

ambos gobernos nos beneficios xerados pola “gran peste do século XX”. A OLLADA DISIDENTE

Xa dende 1985, a comisión da Academia Nacional de Ciencias dos Estados Unidos enrolárase no proxecto de deseñar un plan para a loita conta a SIDA a nivel mundial, esgrimindo coma única hipótese a do VIH, e que culminaría en 1986 coa publicación do libro Confronting AIDS. Porén, as dúbidas e as posturas discrepantes comezaron a sucederse cando o biólogo molecular da Universidade de Berkeley, Peter Duesberg, definido anos antes polo propio Gallo coma “a persoa que máis sabe de retrovirus na terra, de honestidade inusual e un sentido crítico pouco común”, publica en 1987 Cancer Research, poñendo en dúbida que o VIH fose o único causante do conxunto de enfermidades da SIDA. No momento da publicación, Duesberg estaba a gozar dunha bolsa como “premio ao investigador destacado”, da que só se beneficiaban dúas ducias de científicos en todos os Estados Unidos. A comunidade científica esixiu-

5

lle que se retractase nas súas teorías e, ante a negativa deste, a beca foille retirada. En 1989, a biofísica do Hospital Royal Perth de Australia Eleni Papadopulos arremetía cunha segunda impugnación científica contra o VIH argumentando que nas fotos publicadas catro anos antes en Science “o virus non foi illado [identificado no sangue fresco ou tecidos sen cultivar] de ningún ser humano”, polo que era “imposible demostrar a súa existencia”. O propio Montagnier chegou a confesar nunha entrevista televisiva en 1997 realizada polo ávido xornalista Djamel Tahi: “Repítolle, non purificamos [por Gallo e por el] o virus”, a pesar de ser unha das condicións indispensables para identificar un virus, establecidas polo propio Instituto Pasteur a principios dos 70. José Domingo Pedreira, vicepresidente do Comité Organizador do Congreso Nacional da SIDA e doutor no Complexo Hospitalario da Coruña asegura que “na actualidade, o virus xa tivo que ser purificado, aínda que non podo Continúa na páxina seguinte

>>

12 CONTEXTO I VINTE E CINCO ANOS DUN ENIGMA

dar o nome nin a data na que se levou a cabo; porén, as teorías disidentes, a día de hoxe, están totalmente fóra de contexto”. O caso é que en 1991 se creaba en Amsterdam o Grupo Internacional para a Reavaliación da Hipótese VIH-SIDA, de cuxa unión naceu un documento titulado Rethinking Aids e que foi enviado ás principais revistas científicas a nivel internacional, obtendo como única resposta o silencio xeralizado, a excepción da publicación liderada por Harvey Bialy, Biotechnology. O grupo de disidentes que agora engloba máis de 2.000 investigadores a nivel mundial especializados en diferentes ramas da bioloxía e a medicina, á marxe da discusión en torno á suposta existencia do virus, coinciden na afirmación de que a SIDA é a causa dun cúmulo de factores “tan vellos coma o ser humano”, principalmente a desnutrición, as drogas, os medicamentos e outros factores físicos e psicolóxicos –medo, estrés, depresión– que “producen no ser humano un estrés inmunolóxico”. En 1990, o propio Montagnier formulaba a “hipótese dos cofactores”, na que aseguraba que “o VIH non pode por si só matar célula ningunha”, achegando a lista de factores anteriormente numerada polos disidentes. Gallo acusou o seu colega de “venderse aos negacionistas” pero a realidade deulle un golpe nos fociños cando en 2008 o Premio Nobel polo descubrimento do VIH ía parar unicamente ás mans de Montagnier, prescindindo del. A nova hipótese comeza a coller peso cando en 1993 Duesberg volve aparecer en escena coa obra Sida adquirido por consumo de drogas e outros factores de risco non contaxiosos, avalado por un prólogo do Premio Nobel de Química de 1993, Kary Mullis, e considerada por Harvey Bialy, de Biotechnology, como “a mellor refutación xamais feita da visión oficial”. As teorías disidentes comezaron tamén a espallarse por Galicia de mans do médico Manuel

XORNAL DE GALICIA 23 de AGOSTO de 2009

O AZT foi prohibido na década dos sesenta como tratamento para o cancro polo seu alto nivel de toxicidade. Porén, na década dos oitenta, comezouse a introducir en enfermos da SIDA. A propia caixa dá aviso de que se trata dun produto tóxico

tóxico”. Porén, vinte anos máis tarde era aprobado para ser usado en enfermos de SIDA. Garrido aclara que “a partir de 1996 introduciuse o chamado cóctel antiviral, no que se reduciu algo a toxicidade, pero que seguía incluíndo o AZT. Un macroestudo gobernamental realizado conxuntamente por Gran Bretaña e Francia en 1994, denominado Concorde, no que se estudou durante catro anos un total de 1.750 adultos seropositivos, demostrou que había “un maior número de mortes no grupo tratado por AZT que no que non había tratamento, demostrando que “non tiña efectos na prevención da SIDA” e que era “totalmente ineficaz”. Pola súa banda, Duesberg sentenciou que “o AZT é a SIDA por prescrición médica, xa que o seu único fin é matar células”. Outra das grandes polémicas xurdidas en torno ao VIH é a que cuestiona a efectividade dos test para identificar a infección do virus. “Os test detectan anticorpos, non Montagnier proclama que o VIH por si identifican o virus”, recalca o disidente galego Manolo Garrido, só non pode causar a SIDA, avalando as “e os anticorpos son unha reacción do noso organismo ante un teses das voces disidentes estrés do sistema inmunolóxico que pode ser causado por difeGarrido, diagnosticado seropositivo en 1987. rentes motivos”. Aquí comeza a controversia “Despois duns anos de abandono tras o fatal dos “falsos positivos” nos resultuados dos test, diagnóstico, comecei a ter noticias das ideas di- que a xornalista científica Cristine Johnson sidentes e emprendín unha intensa carreira de numerou, xuntando máis de 60 factores que documentación. Nunca tomara antivirais por- poderían causar un equivocado diagnóstico que, como médico, sabía que eran incompati- do VIH, algúns tan comúns como a tubercubles coa vida a medio prazo e que ademais por si lose, a insuficiencia renal, vacinas contra da mesmos producen inmonudeficiencia; decatei- gripe ou tétanos, herpes simple, transfusións me que o fin da SIDA non era inexorablemente sanguíneas, sexo anal receptivo e un longo a morte, tal e como se lle di aos afectados, senón etcétera. En España úsanse dous test, un “de que se trata de corrixir o cúmulo dos vellos fac- detección”, o denominado ELISA, e outro “de tores que producen inmunodeficiencia”. Deste confirmación”, chamado Western Blot, xa que xeito, Garrido creou en 1998 a asociación galega un gran número das persoas que dan positivo Superando el SIDA para “achegar unha infor- no primeiro acadan un diagnóstico negativo mación distinta das teses oficiais e que lle debe no último. Xa dende 1992, o Goberno britáo seu nome ao estudo homónimo de principios nico prohibiu o Western Blot tachándoo de dos 90 realizado por Michael Collins entre “su- “pouco fiable”, usando únicamente o ELISA perviventes da SIDA de larga duración [máis que é o que dá máis diagnósticos positivos. de cinco anos] que demostrou que a práctica Porén, mentras que Reino Unido calcula uns totalidade non usaran antivirais ao tempo que 30.000 seropositivos entre a poboación tomodificaran substancialmente o seu estilo de tal, en España as cifras ascenden a 120.000. vida”, explica Garrido. Manuel Garrido explica que a causa do paradoxo reside en que “cada estado modifica FÁRMACOS ALTAMENTE TÓXICOS ao seu antollo o umbral de reacción”. Xa o O AZT, comercializado co nome de Retrovir, di o kit de instucións do ELISA, comercialifoi un fármaco investigado a mediados dos 60 zado entre outras pola farmacéutica Abbot: para ver a súa posible utilidade no tratamento “De momento non hai un estándar recoñecide cancro e que foi descartado inmediatamente do para establecer a presenza de anticorpos polas autoridades sanitarias por ser “demasiado anti VIH no sangue humano”. 

O INFORME CREWDSON SENTOU GALLO NO BANCO DOS ACUSADOS

Un Pulitzer para afrontar unha investigación controvertida

A

historia emerxe menos heroica do que se adoita presentar, pero non menos espectacular; datos falseados e experimentos secretos, virus fantasma e xenes desaparecidos, resultados irreproducibles e notas de laboratorio embrolladas, cultivos sen etiquetar e fotografías manipuladas. É a historia dun científico influente e intimidador que perseguiu un virus erróneo durante mais dun ano para logo emerxer cun irmán virtual xeneticamente xemelgo do virus que fora realmente descuberto polos seus rivais de París. O que ocorreu no laboratorio de Robert Gallo é un misterio que quizais non será nunca aclarado. Pero a evidencia abafadora é que houbo ou un accidente ou un roubo”. Estas son as palabras do xornalista do Chicago Tribune e Premio Pulitzer en 1981, John Crewdson, recollidas no traballo The Great AIDS Quest (A gran indagación da SIDA), máis coñecido como informe Crewdson, que viu a luz no ano 1981, despois de vinte meses de indagacións que lle permitiron demostrar que Robert Gallo usara as mostrar do francés do Instituto Pasteur, Luc Montagnier, para os seus experimentos e a posterior proclamación do descubrimento do VIH ante a opinión pública. Crewdson valeuse de 5.000 páxinas de documentos gobernamentais e das entrevist as realizadas a máis de 150 científicos e especialistas, tanto dos Estados Unidos coma doutros países, para acabar cuspindo en 50.000 palabras espalladas ao longo de 16 páxinas os re-

sultados dunha investigación que acadou o seu fin o 19 de novembro de 1989. A hipótese oficial de que o VIH existe e que é a causa da SIDA ten a súa base nos artigos que o doutor Robert Gallo publicou o 4 de maio de 1984 na revista Science. Porén, tras a publicación do Informe Crewdson, os experimentos realizados por Gallo e os seus colegas do Instituto Nacional do Cáncer (NIH), nos cales se sustentan estes artigos, quedaron inundandos polas dúbidas, cando o Senado e o Ministerio de Saúde ratificaron as conclusións do xornalista do Chicago Tribune e descualificaron o traballo de Gallo. A pesar dos numerosos esforzos do doutor por frear Crewdson durante a investigación e para desprestixialo tras a mesma, non houbo marcha atrás; o dano xa era irreversible. Finalmente, Gallo admitiu en 1991 que o virus obtido procedía da mostra francesa, aínda que se defendeu alegando unha contaminación accidental no canto dunha apropiación indebida. A fraudulenta carreira de Gallo foi obxecto de catro informes elaborados por institucións oficiais. O último deles, datado a finais de 1994 e impulsado polo Congressional Inquiry, conclúe: “As afirmacións do illamento do VIH non eran certas e sabíase cando as proclamas foron feitas; o experimento de febreiro de 1984 –que se di que proba que o VIH causa a SIDA– foi tan defectuoso e é tan cuestionable en tantos aspectos, que pouca ou nula confianza se podese depositar nel”. O xornalista John Crewdson, Premio Pulitzer en 1981

XORNAL DE GALICIA

OPINIÓN I CONTEXTO 13

23 de AGOSTO de 2009

RE VIR AVOLTA S

María M. Val [email protected]

NO PUBLICAR, NO SER lo que no se publica, no existe. triste, pero real. Y eso lo saben bien los políticos de turno, y por eso, en Galicia, el gobierno de Núñez Feijóo está promoviendo ‘apagones informativos’. Se cuenta poco, o nada, o cuando interesa, y de aquella manera. Claro que a veces no transmiten porque quizás no tengan claro cómo justificarlo. ¿Cuánto se ha gastado la Consellería de Educación en realizar y analizar las encuestas del gallego en la enseñanza? ¿Y cuánto Traballo en el cambio de imagen de las Galescolas a la Galiña Azul? ¿Por qué no se enseñan los informes jurídicos en contra del decreto éolico? ¿Se van a separar a los niños en la escuela según la lengua? ¿Qué fusión van a apoyar, la de las dos cajas gallegas o

L atitud media 42º 35’ N.

José Vicente Domínguez [email protected]

Oposición a remolque

Cando en Galicia goberna a dereita parece que a oposición perde folgos e se limita a seguir de remolque. É como se as dúas forzas de esquerdas tivesen medo de alporizar os votantes da dereita. Algo así coma un complexo de “non vaia a ser que...” pero sen decatarse de que os votantes conservadores fieis non hai quen os mova dos seus predicamentos e, os votantes de dereitas máis moderados que mudan segundo cren que convén en cada caso, queren ver un partido firme e seguro das súas ideas e non que vaia de remolque ou preocupado de pequenas cousas que amosan, en lóxica consonancia, o pequechos que son os seus respectivos liderados. E así, deste xeito, por mor dunha política pusilánime, semella que os partidos da oposición teñen certa falla de identidade, co que non conseguirán atraer ninguén máis aló dos seus fieis incondicionais. “¡Todas las fuerzas vivas del país están muertas!”, deixou dito Valle-Inclán citando o Marqués de Alhucemas. Pois agora semella que a frase mesmo está de actualidade. Ante decisións ou intentos de actuacións do goberno do PP, temos unha oposición e unhas forzas vivas á espera. Á espera do que poidan decidir sobre a división dos alumnos por razóns idiomáticas; á espera dos danos pola anulación das concesións eólicas; agardando a ver que sucede co novo Plan de Acuicultura; mirando de esguello o proxecto da nova Lei de Pesca; facéndolle o caldo gordo ao

la absorción de Caixa Galicia por Caja Madrid? ¿Qué va manos al bipartito a pesar de que la información que ofrecía a pasar con las consultas sanitarias por las tardes? Es- sobre los incendios llegaba casi al minuto. Podemos matar o tos son solo algunos de los grandes misterios de la nue- callar previo pago al mensajero, pero no hay peor sospecha que la ausencia de luz y taquígrafo. va era popular. El hermetismo también alcanza a los incendios forestales. El conselleiro de Medio Rural sostiene que es mejor no hablar que salga publicado tampoco es prueba de que de ellos, que “da aire” a los pirómanos. El argumento parece exista. La segunda parte de otra política informativa estar en la misma línea que el recurrente sobre la educación utilizada a menudo por los políticos, y que el Partido Popular, en este caso sexual: mejor no explicarles a los jóvenes de qué va eso ni facilitarles Esta nueva era popular en Galicia no es tan el de Madrid, ha bordado este verano, es condones, no vaya a ser que quieran renovadora. Los ‘apagones informativos’ de los la creación de cortiprobar y los usen. En este caso, la tenue línea divi- años Fraga se retoman sin pudor nas de humo, que es lo que parecen ser las soria entre la transparencia del deacusaciones de escupartamento de Samuel Juárez y la no comunicación se sitúa exactamente en las veinte hectáreas chas ilegales a dirigentes populares por parte del Ejecuquemadas. Si es menos, silencio, y si es más, ya veremos. En- tivo de José Luis Rodríguez Zapatero. Hasta que presenten pruebas y se lleven ante la Justicia, y tre el 19 y el 21 se juega el saber o no saber. Disculpen mi ignorancia en psicología incendiaria, pero de momento todo apunta a que no existe ninguna intención soy perra vieja y recuerdo veranos de tierras cenizas con los de hacerlo, se reparten los espacios informativos entre las supopulares al frente del Ejecutivo y con la orden de aplicar el puestas maldades del PSOE y las maldades del PP investigalema de “ojos que no ven, corazón que no siente”. Ver no se das por los jueces. Los socialistas, que también son grandes veía, pero el olor a chamusquina estaba ahí, en el ambiente, expertos en esto del manejo de la comunicación, han amenaaunque no en el papel ni en la pantalla del televisor. También zado con acusarles formalmente de un delito de calumnias. viví con lágrimas en los ojos cómo el fuego se le fue de las Pero tampoco se les ve con muchas ganas de cumplirlo. l

goberno do PP coas loitas e discrepancias da oposición entre eles mesmos na imprescindible modificación do Estatuto... É unha pena a falla de liderado e protagonismo dos dous partidos da oposición. Por suposto, fallan as persoas, que non os ideais de cada grupo político, sempre por enriba de conxunturas de liderados circunstanciais. A conto desta falla de liderado vénme á cabeza o que dicía don Manuel: “Da política, o que me interesa é mandar”. Así é, e non o tomen coma unha boutade. Os partidos sen mandos firmes e con autoritas recoñecida, só serven para mal gobernar ou para facerlle o caldo gordo, desde a oposición, aos gobernantes de turno. Así o deixou dito don Manuel... Estoulles a falar de Don Manuel Azaña, por suposto. l

tribuna

Xosé Currás [email protected]

O Apóstolo, illado o cabido da catedral de santiago de Compostela vén de tomar algunhas medidas para evitar o contaxio da gripe A H1N1 a través dos elementos que os fieis tocan, usan e abrazan nas súas

bo e x en eroso

ANTÓN LEZCANO

manifestacións de profesión de fe católica. Xa non vai ser sobada unha e outra vez a estatua loira (máis ou menos) dun galileo (ou cananeo, ou samaritano, ao que podemos maxinar vendo os actuais xudeos: de pelo preto, en xeral), chea de pedras preciosas e ouro, como corresponde a un discípulo do que dixo: “Deus deunos a elección; podemos optar por ter un Deus como Noso Señor ou o diñeiro coma un Deus, mais non ambos e dous a un tempo (Marcos 10-24)”. Por unha vez, unha decisión catedralicia compostelá debe ser ben acollida: evitar contaxios pode ser bo. Como evitar que se contaxiase o descreimento cando hai 50 anos (ano arriba ou abaixo) pecharon a todo correr as escavacións nas Quintanas, cabo da Porta Santa. Poderían descubrir o que se di en www. unispain.com/Santiago_CompostelaCity-Information-esp.htm, que copio literalmente: “Gracias a excavaciones arqueológicas, sabemos que la antigua ciudad de Santiago de Compostela fue un pueblo Romano hasta el Siglo XVII. Pero no fue hasta el Siglo IX que se formó la ciudad que existe hoy en día”. Tanto andar na procura de Prisciliano e dos seus discípulos e da Raíña Lupa e da orixe do panteísmo galaico e resulta que o Imperio Romano durou até o século XVII da Era Común en Compostela. Fan ben en prever o contaxio da gripe: no século XXXIV, cando cheguen a Compostela seguindo o calendario dos autores da páxina, van telo cru os virus: xa estaremos preparados. E os imos amolar. E se queren evitar contaxios e doenzas, que os peregrinos sigan percorrendo o antigo camiño gremial, no procura da Fin do Mundo, dos limpos ventos, do lugar no que se vía afogar o sol no mar para logo velo volver, polas costas, cos ollos postos nunha terra cha arredor da que daba voltas o sol. Berobreo, no Morrazo, ou Fisterra, dan para moito máis que para un cabaleiro matamouros. l

14 CONTEXTO I VIDAS ANÓNIMAS

XORNAL DE GALICIA 23 de AGOSTO de 2009

Fotografías coas que Esther Cortés Fernández lembra os seus anos de xuventude

UNHA VOCACIÓN DE ARTISTA TRUNCADA

A ALEGRE LENDA DA PACHANGA Cunha vida repleta de anécdotas no fío do ilegal, a historia de Esther Cortés quedará para sempre na memoria dos miles de homes que encheron as pequenas aldeas do sur de Ourense para traballar na construción do encoro UNA REPORTAJE DE MARCOS SUEIRO FOTOS VÍTOR NIEVES

T

ras unha dura e prolongada posguerra os anos 60 inciáronse con certas doses de prosperidade nun país sombrío e marcado pola tutela dunha dictadura controladora. Neste contexto e no concello de Vilariño de Conso (Ourense) iniciouse a obra do embalse das Portas. Unha infraestructura que marcou unha época dende o punto de vista económico e social no conxunto da provincia ourensá. Máis de 3.000 persoas traballaron para pór en marcha esta obra civil que xenerou un movemento poboacional sen precedentes na zona. Entre toda esta xente atópase a Pachanga. Esther Cortés Fernández, A Pachanga, naceu un 7 de xuño de 1934 no lugar de Carracedo… Dende moi nova tivo vocación de artista pero estaba predestinada a levar un vida dura. A Pachanga non se sentíu nunca querida e ela púxolle “o mal tempo boa cara”. Empeñouse en desafiar o establecido e pronto comezou a estar nas linguas daquela Galicia

MALOS TRATOS

D e u c u n e n xe ñ e i ro alemán pero “só sabía beber” e, aínda por riba, pegáballe CATUXA

Unha veciña de Vilariño de Conso coidaa con pena e nostalxia. “Está perfecta”, asegura

conventual e de sacristía. Botárona da casa e saíu cun vestido curto, cheo de flores e “alegre”. Co ánimo alegre, como os seus vestidos, enfronteuse á vida. EN BARCELONA

Viaxou ata Barcelona e confesou sentirse máis libre ca nunca porque viviu o mundo mundano da vida alegre… era o que quería e para a que “naceu”. Sen luces de neón ou polos menos máis disimulados ca hoxe, sentiuse artista, libérrima, muller e mundana…Como tantos outros que marchan, voltan porque para iso marcharon Sempre rexeitou os cánones aínda que, cando voltou, buscou fortuna no amor, botándose nos brazos dun enxeñeiro alemán das Portas. “Só sabía beber e meterme na cama e aínda por riba dábame unhas marimbas…”, laiase aínda hoxe quen dice ser unha artista “alegre”. Tropezou co abismo e levouna a súa rabia a ir máis alá e traspasar o límite do legal, o dar morte a quen a fería.

Os seus institintos máis primitivos por feros e violentos non lle impediron cumprir coa tradición protestante “ e darlle terra oito días máis tarde”. Coñeceu o cárcere e recibiu por gracia caudillesca a liberdade. A vida alegre nunca a abandonou e a Pachanga tampouco se separou desa “alegre vida”. Fundou unha cantina, El Ranchito, con aspecto de casino decadente, para saciar sedes insaciables. “Dinlle calor a todas as Portas”, lembra. Coñeceu amores aos que non se entregaba, placeres aos que renunciaba pero o que nunca deixou foron os seus vestidos curtos e de cores. “Eu son alegre”, insiste. Deixou “a vida” cando enfermou e a caridade ben entendida púxoa nas máns da Catuxa, unha veciña que a coida e que certifica coa autoridade da sabiduría do pobo: “Está perfecta”. Catuxa, a quen mira a Pachanga mentres fala, recorda con pena e nostalxia o que se dixo e que se pudo dicir pero non se escandaliza. Só se escandalizan os escandalosos. 

XORNAL DE GALICIA

VIDAS ANÓNIMAS I CONTEXTO 15

23 de AGOSTO de 2009

Arriba, varias recreacións de como foi a vida desta muller. Á esquerda, un dos seus vestidos, unha carta de amor que recibiu dun home e a súa silueta na actualidade

Xornal de Galicia

SSUUPPLLEEM MEEN NTO TO DDO EM L IDNOI C MAI N L GO

10 D2E3 N DOV E AG IEM OB S TO R E D E 2 0 0 9. 8 . N Ú M E R O 37 00

Director: Jose Luis Gómez Coordinadores: María Val, Xabier R. Blanco e Doda Vázquez Maquetación: María Sabarís Redacción: Rúa Galileo Galilei, 4B Polígono Industrial A Grela. 15008 A Coruña Teléfono: 981100 650 [email protected]

INTERNACIONAL

La ciudad peruana de Pisco fue la más afectada por el devastador terremoto que sacudió la zona en el año 2007. Dos años después, todavía hay más de 10.000 familias que siguen viviendo en condiciones precarias

VIVIR EN DONDE RUGE LA TIERRA UN REPORTAJE DE ABEL GILBERT FOTO XDG

T

odavía nadie supera el dolor”, dice José Luis Casas, sobre un pasado que amenaza ser presente eterno. Habla de Pisco, Chincha e Ica, las tres ciudades del sur peruano que se derrumbaron en tres minutos y medio el 15 de agosto de 2007. El terremoto de 7,9 grados en la escala Ritcher mató a 519 personas y dejó a 300.000 sin sus hogares. “Después de dos años, todo sigue igual, reconoció el expresidente de Perú Cámaras, Alan Kessel. Y Casas lo sabe como pocos: él trabaja en el cementerio pisqueño, donde los ataúdes continúan al descubierto sobre los escombros. Fue en Pisco donde la tierra desató su mayor ferocidad. De los 130.000 habitantes que tiene actualmente la ciudad, el 65% perdió sus viviendas. El alcalde, Juan Mendoza, aseguró que 10.000 familias siguen pasando sus días en casuchas de estera o calamina. Si las cosas siguen así, advirtió Kessel, “para volver a la normalidad habrá que esperar 40 años”. FALTA DE AYUDA DEL GOBIERNO

El peligro de convulsión social flota en el aire. El primer anuncio de la impaciencia lo dieron los pobladores de Pisco, Chinca e Ica el pasado sábado cuando bloquearon la carretera Panamericana para pedir que se reactiven la entrega de bonos de ayuda estatales y se aceleren las tareas que permitan cambiar el rostro de las ciudades. “¿Dónde fueron a parar las donaciones y los ofrecimientos del Gobierno?”, quiso saber el dirigente vecinal Catalino García. “¿Será que a nadie le importamos?”, le preguntó Allison Granda a su madre, Evelyn Herencia. Ellas aún viven en la playa, una de las zonas más afectadas por el terremoto. Pocos días después del seísmo, el Gobierno creó el Fondo de Reconstrucción del Sur (Forsur). De su presupuesto de 209 millones de euros, apenas gastó un 23% y lo hizo muy mal. Los alcaldes dicen que no recibieron ni un peso de Lima. El presidente Alan García responsabilizó sin embargo a las autoridades locales de tamaña ineficiencia e insinuó actos de corrupción. “Deberían usar los recursos que tienen, antes de criticar”, afirmó. Gender Llember Hernández Prado fue conocido en los días que siguieron a la tragedia colectiva como Tripita o el Payasito Terremoto. A pesar de la muerte de once de sus familiares, decidió vestirse de clown para levantarle el ánimo a los niños, que ni siquiera comían. Todavía usa su peluca amarilla y la nariz

Los habitantes de los lugares afectados viven aún en condiciones lamentables

LOS EFECTOS

La catástrofe natural mató a 519 personas y dejó en total a más de 300.000 sin hogares LAS RECLAMACIONES

Las familias afectadas piden que se reactive la entrega de bonos de ayuda estatales

de plástico. Hernández Prado ha logrado reconstrir su casa gracias a los bonos del Estado. El payaso dice que los pisqueños no han aprendido las lecciones y les falta sentido de comunidad. De otra manera no se entiende que los albañiles hayan triplicado el precio de su trabajo. Pisco nunca fue un pueblo esplendoroso a pesar de su potencial pesquero, agrícola, turístico, ecológico e industrial. Hoy hay un Pisco fantasmal y otro que se levanta en paralelo en un terreno de 25 hectáreas. El Molino era antes una zona baldía, de relleno sanitario, un lugar de extracción de arena y, también, un cementerio de carros viejos. Allí iba a parar lo que no servía. Ahora viven 1.500 familias en casuchas de madera o estera. DOS NÚCLEOS URBANOS

El Nuevo Pisco, como lo llaman, ya tiene un trazado precario, con calles sin nombre, alumbrado y hasta agua potable. La limpieza y seguridad corre por cuenta de los vecinos. “Lo hicimos solos, sin la ayuda de nadie”, le contó al diario La República Armando Legua Sueldo, presidente de la asociación vecinal.

Los pobladores necesitan con urgencia un dispensario médico, un colegio, cloacas y un puesto policial. Pero, para que todo eso suceda, deben dejar primero de ser “invasores” y convertirse en “propietarios”. En Pisco había veinte centros de salud. Solamente tres se han levantado en dos años. Estaba la iglesia de San Clemente, que se derrumbó con sus feligreses dentro mientras se celebraba una misa de difuntos. En ese espacio no hay nada aún. La seguridad de la ciudad es muy precaria. La nueva comisaría de Pisco costó 95.000 euros pero tendrá que ser demolida porque se hizo sin estudiar previamente la vulnerabilidad sísmica. “Se ha observado un nivel freático a solo dos metros y medio de profundidad y hay componentes del suelo de extremadamente agresivos con el cemento, situación que no fue tomada en cuenta por el Servicio Nacional de Capacitación para la Industria de la Construcción”, revelaron autoridades regionales. “Para no creerlo”, dijo el diario El Comercio. Toda una verdadera metáfora del desatino. 