Cong Viec Lam Tho

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ (In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc - 1984)

5

6

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

7

SÛÅ TRONG SAÁNG CUÃA TIÏËNG VIÏÅT TRONG THÚ

Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Thi noái: “Vùn Truyïån Kiïìu cuãa Nguyïîn Du nhû laâm bùçng aánh saáng”. Möåt nhaâ phï bònh naâo laåi noái: “Thú Kiïìu nhû coá võ mêåt ong”. Mêåt ong thò cuäng laâ aánh saáng kïët tinh laåi thöi, mêåt ong trong; úã miïìn Nam noái: àoã ong, vaâng ong, “ong” tûác laâ trong saáng nhû nhòn xuyïn qua àûúåc. Thú Nguyïîn Du vûâa ngoåt ngaâo nhû mêåt, vûâa ong nhû aánh saáng. Khi noái chuyïån vïì tiïëng Viïåt, Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá hún möåt lêìn nhù’c àïën: Long lanh àaáy nûúác in trúâi, Thaânh xêy khoái biïëc, non phúi boáng vaâng. Theo yá töi, àoá laâ hai cêu thú trong saáng nhêët giûäa mêëy nghòn cêu thú trong saáng cuãa Truyïån Kiïìu. Trong àöi saáu taám naây, Nguyïîn Du àaä duâng caái vùn vöën àaä trong saáng cuãa mònh àïí maâ taã aánh saáng, aánh saáng cuãa muâa thu trong vù’t, noá tù’m lêëy têët caã; aánh mùåt trúâi cuãa muâa thu saáng toã vaâ khöng gay gù’t phöëi húåp vúái khöng khñ yïn lùång ñt buåi bùåm dûúái trúâi thu laâm nöíi roä àûúâng neát, maâu sù’c vaâ xa gêìn cuãa caãnh vêåt: cöåt khoái biïëc trong trïn thaânh cöí, nuái xa phúi mònh nhû daát vaâng, trúâi nûúác

8

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

in nhau; nïëu taách àûáng riïng ra, thò àêy laâ hai cêu thú taã caãnh; nhûng àïí vaâo trong maåch vùn, thò súã dô caãnh trong saáng àûúåc àïën thïë, coân laâ vò Thuác Sinh sau khi vïì thùm vúå laâ Hoaån Thû “cho phaãi àaåo”, thò àaä àûúåc treâo lïn lûng ngûåa maâ “Roi cêu vûâa doáng dùåm trûúâng”, quêët ngûåa, chó roi, trúã laåi vúái naâng Kiïìu, coá thïë thò caãnh múái phúi phúái àïën nhû thïë chûá! Noái húi daâi vïì hai cêu thú, vò àêy coá thïí coi nhû àiïín hònh cuãa sûå trong saáng cuãa lúâi thú, caãnh thú, tònh thú, cho ta möåt khaái niïåm rêët roä vïì sûå trong saáng cuãa ngön ngûä. Vaâ àûa Truyïån Kiïìu lïn trûúác, cuäng laâ àïí gúåi lïn thïë naâo laâ sûå trong saáng cuãa Tiïëng Viïåt trong thú. Tiïëng Viïåt ta giaâu àeåp, trong saáng. Baâi thú laâ möåt töí chûác úã trònh àöå cao cuãa ngön ngûä, möåt töí chûác chùåt cheä, tinh tïë cuãa ngön ngûä, khöng löån xöån röëi rù’m, khöng phñ phaåm lúâi noái, khöng nhêìm lêîn nghôa chûä; thú choån caách noái ngù’n nhêët maâ giaâu àeåp nhêët, döìn chûáa nhiïìu chêët lûúång nhêët, maâ cêu thú vêîn cûá trong saáng nheå nhoäm, ung dung! Giaä nhaâ àeo bûác chiïën baâo, Theát roi cêìu Võ aâo aâo gioá thu! Cêu thú Chñnh phuå ngêm noái rêët nhiïìu trong taám tiïëng. Ngûúâi ài àaánh giùåc thúâi trûúác, khi àaä tûâ biïåt vúå con röìi, thò lïn àûúâng rêët khêín trûúng, vûâa khoaác aáo giaáp vaâo ngûúâi, laâ àaä nhaãy lïn ngûåa phoáng qua cêìu söng Võ, roi quêët gioân giaä vun vuát àïën nöîi nhû theát, trong khi àoá thò gioá thu nöíi dêåy aâo aâo, tinh thêìn nhanh nhû chúáp, ngûåa nhanh nhû gioá, trong tiïëng gioá coá tiïëng roi, trïn thên cêìu coá tiïëng voá ngûåa döìn dêåp. Theát roi cêìu Võ aâo aâo gioá thu, hònh aãnh, nhõp àiïåu, êm thanh, têët caã ài nhû

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

9

möåt muäi tïn bù’n! - Àoá cuäng laåi laâ möåt vñ duå khaá àiïín hònh vïì sûå chêët chûáa trong saáng cuãa ngön ngûä trong thú. Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc phêën àêëu. Trong vaâ saáng dñnh liïìn nhau; tuy nhiïn, cuäng coá thïí phên tñch ra àïí cho àûúåc roä nghôa hún nûäa. Theo töi nghô, saáng laâ saáng suãa, dïî hiïíu, khaái niïåm àûúåc roä raâng; thûúâng thûúâng khaái niïåm, nhêån thûác, suy nghô (tû duy) àûúåc roä raâng, thò lúâi diïîn àaåt ra cuäng àûúåc minh baåch; tuy nhiïn, nhêët laâ trong thú, coá rêët nhiïìu trûúâng húåp yá nghô saáng röìi, dïî hiïíu röìi, nhûng lúâi diïîn àaåt coân thö, chûa àûúåc trong, chûa àûúåc goån, chûa àûúåc chuöët, do àoá, töi muöën hiïíu chûä saáng laâ nùång vïì noái nöåi dung, noái tû duy, vaâ chûä trong laâ nùång vïì noái hònh thûác, noái diïîn àaåt (vaâ cöë nhiïn laâ nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn); cho nïn phaãi phêën àêëu cho àûúåc saáng nghôa, àöìng thúâi laåi phaãi phêën àêëu cho àûúåc trong lúâi, àùång cho cêu thú, cêu vùn trong saáng. Hùéng chó kïí trong lônh vûåc thú, muöën àaåt túái trònh àöå trong saáng cuãa ngön ngûä nhû Truyïån Kiïìu, Chinh phuå ngêm, thú Höì Xuên Hûúng ... laâ phaãi traãi qua möåt quaá trònh lõch sûã phêën àêëu haâng mêëy thïë kyã. Noái chung, ca dao laâ ngön ngûä cuãa quêìn chuáng, nïn baãn thên noá gêìn vúái sûå trong saáng, búãi quêìn chuáng vêîn thñch möåt löëi diïîn àaåt dïî lônh höåi, cho duâ phong phuá àïën thïë naâo; mùåt khaác, thïë têët phaãi coá rêët nhiïìu cêu ca dao dúã luön luön sinh ra, nhûng ca dao laâ truyïìn khêíu, khöng saáng taác trïn baãn thaão, khöng cheáp vaâo giêëy mûåc, cho nïn dúã laâ mai möåt luön, khöng dïî nhúá dïî hiïíu, dïî thuöåc, laâ chùèng ai nhúá, ai hiïíu, ai thuöåc, ai truyïìn, bõ àaâo thaãi maâ chùèng lûu bùçng chûáng dêëu tñch gò laåi; búãi vêåy, muöën töìn taåi

10

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àûúåc, thò ca dao phaãi gêìn vúái sûå trong saáng. Coá nhûäng võ hoåc giaã trûúác àêy baão rùçng: tûâ thúâi kyâ Hai Baâ Trûng khúãi nghôa àaánh àuöíi Tö Àõnh, dûång cúâ àöåc lêåp, laâ àaä truyïìn ài cêu ca dao: Nhiïîu àiïìu phuã lêëy giaá gûúng, Ngûúâi trong möåt nûúác phaãi thûúng nhau cuâng nïëu giaã thuyïët àoá laâ àuáng, thò cêu ca dao trong saáng àeåp àeä naây àaä coá tûâ trïn 2.000 nùm. Cuå Nguyïîn Traäi coá hai cêu thú: Lên cêån nhaâ giaâu no bûäa cöëm, Baån beâ keã tröåm phaãi àau àoân roä raâng laâ hai cêu êëy àaä ruát ra tûâ hai cêu tuåc ngûä: ÚÃ gêìn nhaâ giaâu àau rùng ùn cöëm, ÚÃ gêìn keã tröåm öëm lûng chõu àoân, vaâ nhû thïë, chuáng ta coá bùçng chûáng rùçng àêy laâ hai cêu tuåc ngûä àaä coá ñt nhêët laâ tûâ àúâi Nguyïîn Traäi, caách àêy hún nùm thïë kyã; qua vñ duå naây, thò ngön ngûä cuãa tuåc ngûä àaä trong saáng tûâ rêët lêu àúâi. Trúã laåi vúái thú do nhûäng cêy buát saáng taác. Nhûäng cêy buát nhû Nguyïîn Traäi sinh ra trûúác àêy 586 nùm, viïët bùçng tiïëng meå àeã, phaãi coá tinh thêìn dên töåc cao, phaãi thu huát àûúåc tinh hoa cuãa tiïëng Viïåt, phaãi gêìn guäi vúái quêìn chuáng, àïí coá àûúåc tñnh nhên dên trong thú; chao öi! Múã Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam ra, phña trïn Nguyïîn Traäi, khöng coá lêëy möåt cêu naâo tiïëng nöm! Tûâ nùm 1380 trúã ài, múái coá Quöëc êm thi têåp cuãa Nguyïîn Traäi; quñ biïët ngêìn naâo! Àöåt ngöåt nhû caái cöåt lúán àêìu tiïn khù’c tiïëng Viïåt sûâng sûäng dûång úã giûäa trúâi, maâ trong saáng àûúåc nhû thïë naây, àöëi vúái chuáng ta thêåt laâ kyâ diïåu!

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

11

Noái vïì àêët nûúác, caãnh vêåt Tùçm öm luác nhuác thuyïìn àêìu baäi Haâo chêët so le khoám(1) cuöëi laâng Nûúác biïëc non xanh thuyïìn göëi baäi Àïm thanh nguyïåt baåc khaách lïn lêìu. Noái vïì chñ khñ, tiïët thaáo cuãa ngûúâi trûúång phu cûúng trûåc “maâi chùèng khuyïët, nhuöåm chùèng àen”, khoá khùn chöìng chêët chó caâng laâm cho ngûúâi êëy lúán thïm: Nûúác caâng tuön àïën, bïí caâng caã Àêët möåt truâng thïm, nuái möåt cao; boån tiïíu nhên lêm thúâi coá thïí thù’ng thïë: Phûúång nhûäng tiïëc cao, diïìu haäy lûúån Hoa thò hay heáo, coã thûúâng tûúi nhûng duâ ngûúâi cûúng trûåc êëy khöng ai hiïíu cho Nguyïåt xuyïn haá dïî thêëu loâng truác caái àûác saáng cuãa ngûúâi êëy cuäng khöng thïí naâo tiïu diïåt àûúåc, nhû doâng nûúác chaãy duâ muöën àêíy cho boáng nuái tröi phùng, thò boáng nuái vêîn cûá im maäi xuöëng loâng söng: Nûúác chaãy êu khön xiïët boáng non diïîn àaåt tû tûúãng àûúåc nhû hai cêu naây, lúâi thú thêåt sêu sù’c lúán lao, vaâ trong saáng. Tuy nhiïn, muöën loåc ra àûúåc nhûäng thaânh tûåu nhû trïn àêy, Nguyïîn Traäi cuäng àaä phaãi vêåt löån vúái ngön ngûä trong 254 baâi cuãa Quöëc êm thi têåp, phaãi chõu nhiïìu cêu cöåc löëc, gêåp ghïình, khoá hiïíu, thiïëu trong saáng; tiïëng Viïåt cuãa ta úã thúâi êëy, vaâo trong thú coân vêët vaã lù’m! Nhû baâi (1) Khoám (chûä cöí): xoám.

12

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thú söë 47, coá àûúåc hai cêu ba, böën trong saáng, thò phaãi hai cêu nùm, saáu lúâi chûa àûúåc öín, vaâ caác cêu khaác thò khoá lônh höåi: Coá thên thúâi cöåc(1) khaá laâm sao, Lûãng vûãng cöng hû tuöíi taác naâo. Ngûúâi aão hoáa khoe thên aão hoáa, Thuãa chiïm bao thöët sûå chiïm bao. Rûâng thiïìn ù’t thêëy nïn àêìm êëm, Àûúâng thïë naâo núi chùèng thêëp cao? Ai rùçng mai hoa thanh hïët têëc(2) Laåi chùng àûúåc cheáp khuác Ly tao. Nhûäng cêu nhû “than lûãa hoaâi chûng thûúng vêåt nêëu” - “vêån trõ cuâng loaân chùèng àïëm thò”, chûa roä raâng thoaãi maái, haäy coân nhiïìu. Sau khi Nguyïîn Traäi mêët (1442), phaãi àïën nûãa thïë kyã múái laåi thêëy thú tiïëng Viïåt: lêìn naây thú tiïëng Viïåt xuêët hiïån möåt caách núã röå vúái höåi Tao Àaân coá 28 höåi viïn maâ Lï Thaánh Töng laâ tao àaân nguyïn suáy (1495). ÚÃ àêy ta khöng so saánh caác têm höìn thi sô; möåt têm höìn thi sô nhû Nguyïîn Traäi khöng phaãi ai cuäng coá àûúåc; Lï Thaánh Töng coá têm höìn thú, nhûng khöng thïí bùçng ÛÁc Trai tiïn sinh; nhûng àûáng vïì ngön ngûä, möåt têåp thú nhû Höìng àûác quöëc êm thi têåp coá àïën 328 baâi tiïëng Viïåt, laåi laâ cuãa nhiïìu taác giaã, laâ caã möåt vûúân hoa àaánh dêëu möåt bûúác rêët quan troång trïn àûúâng trûúãng thaânh cuãa vùn hoåc vaâ ngön ngûä ta. Nhòn chung, tiïëng Viïåt úã thú naây àaä saáng suãa vaâ trong treão, phêìn lúán caác baâi àïìu coá nhûäng cêu töët, vaâ nhiïìu baâi coá nhûäng cêu hay. (1) Cöåc: biïët. (2) Hïët têëc: hïët sûác, rêët mûåc.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

13

Võnh nuái Thêìn Phuâ: Muöëi pha baäi baåc söng sêu hoaáy Chaâm nhuöåm cêy xanh nuái tuyïåt muâ Lêëy vñ duå mêëy baâi võnh Nù’ng muâa heâ, coá nhûäng cêu thú hiïån thûåc rêët quñ, thêåt gêìn vúái chuáng ta nay, tûúãng àêu nhû laâ thú Nguyïîn Khuyïën; töi yïu vaâ quyá biïët bao nhûäng cêu thú bònh dên coá tûâ nùm trùm nùm cuä: Goåi võt(1) tûâ nghe úã ngoån tre, Múái hay tiïët àaä baáo sang heâ. Nûúác nöìng sûâng sûåc àêìu rö tröîi, Ngaây nù’ng chang chang lûúäi choá leâ... Nhûäng vêåt thûúâng lïì trïn àêët nûúác Viïåt Nam àûa vaâo thú rêët trong saáng coá duyïn: Àêåu laá voä vaâng con bûúám bûúám ÊËp cêy gêìy guöåc caái ve ve... Caái baâi thú rêët phöí biïën, töi thuöåc loâng tûâ ngaây coân nhoã, bù’t vêìn e rêët Viïåt Nam, nöm na maâ thanh tuá, nay xem laåi thò hoáa ra laåi laâm tûâ àúâi Höìng Àûác: Cuäng thò àêët chúã cuäng trúâi che, Noáng naãy laâm chi bêëy húäi heâ? Khù’c khoaãi àaä àau loâng caái quöëc, Bùn khoùn thïm tûác ngûåc con ve. Ngûúâi nùçm trûúáng voác böì höi mûúát, Keã haái rau têìn nûúác boåt se... Trong phaåm vi thú thêët ngön, töi phaãi dûâng laåi úã àêy, khöng xuöëng àïën Nguyïîn Bónh Khiïm úã thïë kyã 16, súå lan man quaá. (1) Chim “goåi võt”, tiïëng goåi nghe nhû “vñt võt võt”.

14

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Vïì thú luåc baát, laâ thïí thú rêët dên töåc vaâ àaåi chuáng, sûå trong saáng cuãa ngön ngûä cuäng laâ möåt quaá trònh phêën àêëu qua lõch sûã. Töi khöng noái àïën nhûäng thïë kyã ca dao vaâ thú kïí chuyïån àaä kïët tinh àïën Truyïån Kiïìu cuãa Nguyïîn Du. Töi haäy xin lêëy tûâ quyïín Thiïn nam ngûä luåc, vò noá laâ baâi diïîn ca lõch sûã cöí nhêët cuãa ta saáng taác vaâo cuöëi thïë kyã 17 àúâi Lï, vaâ noá cuäng laâ baãn vùn vêìn daâi nhêët cuãa ta (8.136 cêu). Taác giaã àaä taã Hai Baâ Trûng vúái möåt con mù’t nhòn khaá àùåc biïåt, vûâa àeåp theo löëi vùn thú cöí àiïín (laäng uyïín, Hùçng Nga), nhûng thêåt ra nùång vïì caái àeåp theo löëi tranh dên gian, theo quan niïåm dên gian; Nguyïîn Àònh Chiïíu sau naây taã Luåc Vên Tiïn “àêìu àöåi kim khöi” cuäng laâ theo buát phaáp êëy. Tö Àõnh ra àûáng giûäa quên trung, Thêëy hai tûúáng gaái àaä xöng àïën gêìn... Dung nhan diïån maåo phûúng phi Toát vúâi laäng uyïín, khaác gò Hùçng Nga. Miïång cûúâi hún húán núã hoa, Da tûåa trûáng gaâ, maá tûåa phêën yïn(1) Chiïën baâo Thuåc gêëm veã in, Lûng àeo àai ngoåc, chên xuyïn hoa haâi, Trïn àêìu buái toác veán mai, Hoa caâi taã hûäu, thoa caâi trûúác sau...(2) Thiïn nam ngûä luåc coá nhiïìu àoaån thi võ nhû thïë; àöìng thúâi, taám nghòn cêu thú cuäng daâi doâng quaá chó riïng trong (1) Da nhû trûáng gaâ boác, maá tûåa phêën yïn chi. (2) Theo taác giaã Thiïn nam ngûä luåc thò Baâ Trûng chuã trûúng àaánh thù’ng giùåc röìi múái àïí tang cho chöìng, àùång cho ba quên khoãi mêët nhuïå khñ, vaâ cöë yá: “Vêåy nïn trang àiïím phûúng phi - Noá quen sù’c duåc noá thò nïí nang - Vêåy nïn binh noá trïî traâng”...

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

15

phêìn noái vïì Hai Baâ Trûng, cuäng cêu trong chen giûäa nhiïìu cêu àuåc, khöng roä nghôa, hoùåc luãng cuãng, hoùåc duâng tûâ khöng chñnh xaác, coân xa sûå trong saáng: - Nhêín nha àïí noá túán lïn, Thò caânh liïìn heáo ta toan cho böìi -... Quen thên tñnh khñ tûå kiïu Nûúác naâo thêët nghiïåp laâm rïu chuã nhaâ! - Quên Ngö mêët vña chaåy ngay, Àõnh beân mêët vña mònh rêìy thaáo ra - Trûng vûúng khön kheáo quaá û! Khiïën ngûúâi beân cùéng cù’m cúâ cûãa dinh... Khoaãng 150 nùm sau. Àaåi nam quöëc sûã diïîn ca cuãa Lï Ngö Caát àûúåc soaån ra vaâ hoaân thaânh vaâo khoaãng 1858 - 60, vïì sau laåi àûúåc Phaåm Àònh Toaái àem nhuêån sù’c vaâ coân ruát ngù’n hún nûäa vaâ cho xuêët baãn nùm 1870 úã Haâ Nöåi. Cuäng àoaån noái vïì Hai Baâ Trûng êëy, khöng phaãi möåt khu cêy cöëi rûúâm raâ vïì tûå nhiïn nûäa, maâ laâ möåt caãnh vûúân coá trñ tuïå sù’p xïëp cuãa con ngûúâi; mêët phêìn ngêy thú, höìn nhiïn, nhûng àûúåc phêìn goån gaâng, trong saáng cuãa ngön ngûä, vaâ cuäng doäng daåc, laåi nïn thú: Baâ Trûng quï úã Chêu Phong Giêån ngûúâi tham baåo, thuâ chöìng chùèng quïn. Chõ em nùång möåt lúâi nguyïìn, Phêët cúâ nûúng tûã thay quyïìn tûúáng quên. Ngaân têy nöíi aáng phong trêìn, ÊÌm êìm binh maä xuöëng gêìn Long Biïn. Höìng quêìn nheå bûúác chinh yïn, Àuöíi ngay Tö Àõnh, deåp tan Biïn thaânh. Àö kyâ àoáng coäi Mï Linh. Lônh Nam riïng möåt triïìu àònh nûúác ta

16

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Ba thu gaánh vaác sún haâ Möåt laâ baáo phuåc, hai laâ baá vûúng...

Vùn lõch sûã diïîn ca nhû àoaån trñch trïn àêy phaãi coi laâ möåt thaânh tûåu àaáng yïu mïën (Àoaån tiïëp theo khöng hay bùçng, maâ laåi coân sai). * *

*

Sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt trong thú laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh phêën àêëu lõch sûã, trïn thúâi gian. Sûå trong saáng êëy trong thú coân laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc lao àöång nghïå thuêåt gù’t gao. Nguyïîn Cöng Trûá noái: “Dúã duyïn vúái rûúåu khön tûâ cheán - Troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi”; duyïn vúái rûúåu thò ta khöng cêìn, coân núå cuâng thú thò laâm thïë naâo maâ khöng lao àöång nghïå thuêåt, khöng lao àöång ngön ngûä àûúåc? Thú Phaáp úã thïë kyã 17 noái: “- Laâm thïë naâo maâ vaâng roâng phuát böîng hoáa chò àen?” Khöng cêín thêån, chó nhoaáng möåt caái, trúã baân tay, thò lúâi rêët trong àaä hoáa thaânh lúâi rêët àuåc, thú rêët hay àaä biïën thaânh thú rêët dúã,- Àoá laâ àiïìu töi muöën chûáng minh vúái ba baãn Chinh phuå ngêm. Baãn Chinh phuå ngêm maâ vêîn àûúåc truyïìn tuång àïën hiïån nay, nhû ta àaä biïët, àaä thuöåc, laâ baãn cho túái bêy giúâ àûúåc coi laâ cuãa baâ Àoaân Thõ Àiïím(1) (dõch thú chûä Haán cuãa Àùång Trêìn Cön). Nïëu chó kïí vïì khña caånh trong saáng cuãa ngön ngûä úã àêy, thò Chinh phuå ngêm cuäng khöng (1) Theo sûu têìm nghiïn cûáu cuãa giaáo sû Hoaâng Xuên Haän úã Pari, thò baãn truyïìn tuång naây lúâi cuãa dõch giaã Phan Huy Ñch. X.D (2-1982).

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

17

nhûúâng Truyïån Kiïìu. Theo yá töi, ngön ngûä cuãa noá cuäng toaân bñch nhû Kiïìu, tûâ cêu àêìu àïën cêu cuöëi, khöng gúån, khöng gûúång, khöng àuåc, chùèng vö duyïn, thêåt laâ “noái nùng phaãi lúâi”. Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä thú úã Chinh phuå ngêm thûúâng laâ biïët choån caách noái àún giaãn nhêët, theo möåt trêåt tûå xuöi thuêån dïî hiïíu: AÁo chaâng àoã tûåa raáng pha Ngûåa chaâng sù’c trù’ng nhû laâ tuyïët in. khi thò laâ veã mïìm maåi chuyïín tiïëp cuãa tiïëng, chûä, húåp vúái nöåi dung cuãa caãnh trñ: Hònh khe thïë nuái gêìn xa, Àûát thöi laåi nöëi, thêëp àaâ laåi cao. thûúâng thò bïn caånh sûå trong saáng cuãa chûä nghôa, laåi coá sûå trong saáng cuãa êm thanh, nhaåc àiïåu; nhaåc thú rêët coá duyïn, laåi nhiïìu dû ba: Khaác naâo aã Chûác, chõ Hùçng, Bïën Ngên suâi suåt, cung trùng chöëc moâng. Nhûng khen nhûäng àûác tñnh cuãa möåt aáng thú hay, nhiïìu luác cuäng vêîn cûá haäy coân trûâu tûúång! May sao, bïn caånh baãn Chinh phuå ngêm àûúåc truyïìn tuång, coân coá hai baãn (haäy chó kïí chûâng êëy) khöng àûúåc truyïìn tuång, coá thïí noái laâ àaä bõ àaâo thaãi. So ba baãn vúái nhau, múái thêëy têìm quan troång cuãa sûå hiïíu biïët ngön ngûä, cên nhù’c chûä nghôa, choån lûåa caách viïët, thöng thaåo êm àiïåu, lao àöång nghïå thuêåt. Tûâ möåt nguyïn vùn chûä Haán maâ ra, möåt bïn laâ vaâng mûúâi, hai bïn nûäa laâ chò, chò! Ngoâi àêìu cêìu nûúác trong nhû loåc Àûúâng bïn cêìu coã moåc coân non

18

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àûa chaâng loâng rûúâi rûúåi buöìn Böå khön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn.

Böën cêu múã àêìu “Buöíi tiïîn àûa” naây, coá thïí noái laâ úã trong moåi trñ nhúá. Ngoâi àêìu cêìu röìi laáy laåi Àûúâng bïn cêìu, böë cuåc nùm dêëu “huyïìn” rêët ngoåt ngaâo; nûúác trong nhû loåc röìi laåi coã moåc coân non, baâi trñ saáu êm “o” cuäng rêët ngoåt; lúâi thú trong saáng, nhaåc thú trong saáng, vaâ töi muöën àoåc “loâng rûúâi rûúåi buöìn” theo möåt baãn Chinh phuå ngêm töi àaä hoåc tûâ nhoã, khöng theo àuáng bùçng trù’c, nghe ïm aái tûå nhiïn vaâ tònh caãm hún laâ “loâng rûúåi rûúåi buöìn ”. Muöën thêëy rùçng khöng phaãi töi taán vaâ bõa, thò haäy xem baãn thûá hai maâ öng Hoaâng Xuên Haän àaä phaát hiïån: Àêìu cêìu duïình nûúác trong veo, Bïn duïình coã moåc xanh ïu àêìy àûúâng. Àaä thêëy chûa? Nhûäng caái àeåp àeä ban naäy, coá coân gò nûäa àêu!- Xanh ïu! “Ïu” phaãi chùng cuâng möåt êm thanh goåi choá? Coã moåc maâ àêìy àûúâng phaãi chùng laâ coã reã ruáng àaáng nhöí vûát ài? Thêåt chùèng bò vúái coã moåc coân non. Tñ nûäa úã dûúái seä noái tiïëp laâ coã êëy thúm kia maâ! Coã thúm tho bïn dûúái, maâ úã trïn laåi moåc xanh ïu àêìy àûúâng, haânh vùn nhû vêåy laâ chùèng coá yá tûá gò caã. Cuäng baãn thûá hai êëy viïët: Neão phên trònh àûa chaâng tûâ àêëy Loâng thiïëp xui ngay ngaáy lo sêìu. Thêåt àaä döng daâi. Àoaân Thõ Àiïím chó cêìn noái: “Àûa chaâng loâng rûúâi rûúåi buöìn” (hoùåc laâ dùåc dùåc buöìn) laâ àuã! Vaâ Àoaân Thõ Àiïím noái tiïëp theo goån trong taám chûä: “Böå khön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn” thò baãn thûá hai laåi phaãi duâng àïën hai cêu, maâ laåi coân luãng cuãng chûä Haán, vaâ bñ vêìn:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

19

Böå trònh hiïìm chùèng nhû cêu, Thuyã trònh hiïìm chùèng nhû chu àûa chaâng. Baãn Àoaân Thõ Àiïím àaä kheáo leáo àûa nhõp thú 7 chûä vaâo àuáng ngay chöî nöåi dung thñch húåp: Loâng thiïëp tûåa boáng trùng theo doäi Daå chaâng xa tòm coäi Thiïn san. Trùng theo doäi bù’t vêìn trù’c vúái tòm coäi Thiïn san, nhaåc àiïåu múã ra xa; trong khi àoá thò baãn thûá ba (maâ Hoaâng Xuên Haän ngúâ laâ cuãa Nguyïîn Khaãn) laåi cûá ngêy thú duâng àiïåu luåc baát, úã trûúâng húåp naây nhaåc àiïåu khöng phoáng ra xa bùçng thú song thêët: Theo chaâng loâng thiïëp tûåa trùng, Loâng chaâng muön dùåm tïn bùng non trúâi. Baãn Àoaân Thõ Àiïím laåi duâng tiïëp hai cêu song thêët, böë trñ ba tïn ngûúâi vaâ möåt tïn àêët vaâo chöî then chöët nhêët trong nhaåc àiïåu thú song thêët, khiïën cho cêu thú vang lïn: Sùn Lêu Lan rùçng theo Giúái Tûã Túái Man Khï baân sûå Phuåc Ba trong khi àoá thò baãn thûá hai cuäng mù’c sai lêìm nhû baãn Nguyïîn Khaãn (?), duâng nhaåc àiïåu luåc baát khöng thïí nöíi bêåt bùçng, vaã laåi ngûä phaáp vúái tûâ ngûä laåi coân luãng cuãng: Rùçng theo ai, deåp Lêu Lan, Man Khï món túái, tranh baân Phuåc Ba Búãi vò sûå trong saáng cuãa ngön ngûä nùçm úã ba khêu: úã chûä, tiïëng, úã ngûä phaáp, vaâ úã phong caách, daáng vùn, caã nhõp vùn, nhaåc vùn nûäa. Trong Baãn Àoaân Thõ Àiïím, ngûúâi tûúáng quên Muáa gûúm rûúåu tiïîn chûa taân thò àaä

20

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Chó ngang ngoån giaáo vaâo ngaân hang beo, maåch vùn chuyïín rêët nhanh; coân Baãn Nguyïîn Khaãn (?) thò laåi viïët: Àùåt li böi long tuyïìn dêåy muáa Ngang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang, duâng àiïåu song thêët, hai vêìn trù’c úã àêy khöng coá taác duång gò; coân Àoaân Thõ Àiïím duâng ba êm “ang” tiïëp nhau, möåt nùçm ngay úã giûäa vêìn: chó ngang - vaâo ngaân - hang beo, phoáng túái trûúác theo möåt àûúâng thùèng; cêu thú Nguyïîn Khaãn (?) cuäng coá ba êm “ang” nhû thïë, nhûng chó laâ möåt sûå ngêîu nhiïn löån xöån, chûa töí chûác thaânh nhaåc àiïåu, cho nïn Ngang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang khöng phoáng thùèng túái trûúác, huöëng chi àaä duâng chûä vúân öí, “vúân” thò coân phoáng theo àûúâng thùèng thïë naâo àûúåc nûäa! Chó múái kïí sú qua mêëy àoaån Chinh phuå ngêm laâm vñ duå, muöën àaåt túái sûå trong saáng cuãa ngön ngûä (trong thú), coá thïí bùçng vaâo sûå may ruãi, tûå nhiïn nhi nhiïn, maâ àûúåc sao? * *

*

Àang àaâ noái vïì thú cöí àiïín, àïí laâm toã thïm caái khaái niïåm “trong saáng” cuãa tiïëng Viïåt, töi laåi mûúån thú cöí àiïín àïí biïíu dûúng nhûäng tiïëng thuêìn nöm úã trong thú. Trong thú, ta caâng duâng àûúåc thuêìn tiïëng ta, thò thú caâng trong saáng. Chuáng ta cuäng biïët rùçng tuy cuäng cuâng möåt nghôa, nhûng tiïëng nöm húåp vúái tai chuáng ta hún tiïëng Haán - Viïåt, dûúâng nhû tiïu hoáa vaâo maáu cuãa têm höìn ta nhanh hún. Tûâ bao nhiïu àúâi, caác cuå nhaâ nho hay laâ chñnh quyïìn phong kiïën thñch àùåt nhûäng tïn Haán -

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

21

Viïåt (chûä Haán àoåc theo êm thanh Viïåt) cho àêët, cho nuái, cho söng, cho laâng xaä v.v..., nhûng bïn trïn àùåt, thò bïn dûúái laåi chûäa; tûâ nhûäng êm thanh Haán - Viïåt daáng àiïåu vuöng vûác gaäy goác, quêìn chuáng nhên dên àaä goåt troân caác goác caånh ài, chûäa thaânh êm thanh nöm, ta, mïìm maåi hún, nheå hún, trong hún. Töi vïì thùm xaä Hoaâng Chung, huyïån Lêåp Thaåch, tónh Vônh Yïn, hoãi àöìng baâo, thò àöìng baâo àaáp: - Laâng Choong! Laâng Choong!(1). Cuäng nhû thïë, laâng Möåc Quan Nhên thaânh laâng Moåc, nuái Baân Àöå úã Haâ Tônh thaânh hoân ruá Àoå, cheán nûúác traâ thaânh cheán nûúác cheâ. Ngûúâi laâm thú khöng thïí khöng chuá yá àïën khña caånh êm thanh êëy. Quan troång hún êm thanh, àöëi vúái chuáng ta, tûâ mêy, tûâ trùng húåp hún, gêìn guäi hún tûâ vên, tûâ nguyïåt; ta nghe non nûúác hay hún sún thuãy: àöëi vúái ta, chûä sún thuãy thûúâng chó gúåi àïën tranh sún thuãy, coân chûä non nûúác thò gúåi àïën nuái söng, tònh tûå, thïì thöët. Húäi ai goác biïín chên trúâi Nghe mûa ai coá nhúá lúâi nûúác non? Taãn Àaâ

chuáng ta noái lúâi nûúác non, thïì non nûúác chûá khöng ai noái “thïì sún thuãy”, mùåc duâ coá chûä “thïå haãi minh sún”. AÁp duång nhûäng nhêån xeát trïn àêy vaâo thú, ta seä àem cên nhù’c hai baãn thú cöí nöíi tiïëng; Chinh phuå ngêm khuác vaâ Cung oaán ngêm khuác. Chinh phuå ngêm cuãa (1) Cuäng coá nhiïìu trûúâng húåp tïn nöm àùåt trûúác, röìi tïn chûä chûäa traåi tiïëng Nöm ra thaânh tiïëng Haán - Viïåt, cûáng nhù’c hún. Möåt thñ duå khaá buöìn cûúâi, laâ cêìu Doumer, bònh dên ta cûá goåi tûå nhiïn laâ cêìu Àume, nhûng caác quan úã Huïë nghe êm thanh êëy laåi súå laâ bêët kñnh àöëi vúái quan toaân quyïìn, nïn trïn giêëy túâ, hoå àöíi laâ cêìu Àö Myä (!) - bêy giúâ laâ cêìu Long Biïn cuãa ta.

22

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Àoaân Thõ Àiïím laâ dõch tûâ nguyïn vùn chûä Haán, coân Cung oaán ngêm khuác cuãa Ön Nhû Hêìu thò saáng taác thùèng bùçng tiïëng Viïåt; êëy thïë maâ Chinh phuå ngêm rêët nöm, lúâi leä trong saáng, nhaåc àiïåu ngoåt ngaâo maâ thanh nheå; coân Cung oaán ngêm khuác khöng phaãi laâ khöng coá ûu àiïím, nhûng löín nhöín nhûäng tûâ Haán - Viïåt: AÁng àaâo kiïím àêm böng naäo chuáng Khoáe thu ba dúån soáng khuynh thaânh - Muâi tuåc luåy lûúäi tï tên khöí Àûúâng thïë àöì goát röî kyâ khu - Hònh möåc thaåch vaâng kim öë cöí Sù’c cêìm ngû uã vuä ï phong Khöng thïí bò àûúåc vúái nhûäng cêu song thêët cuãa Chinh phuå ngêm, trong saáng, coá duyïn laå luâng: Gaâ eo oác gaáy sûúng nùm tröëng Hoâe phêët phú ruã boáng böën bïn... Nhûäng cêu thú Cung oaán hêìu hïët àïìu gúån, nhû laâ ngûúâi khoe mònh thöng thaái thñch noái chûä; cho nïn cêu thú nùång, àuåc, do àoá daáng thú khöng thoaãi maái, chùèng treã trung; sûå thiïëu trong saáng úã àêy do mûúån nhiïìu tûâ nûúác ngoaâi àaä bõ phaåt: ngûúâi ta ñt biïët Cung oaán hún Chinh phuå. Bêy giúâ laåi bònh giûäa hai baâi thú thêët ngön luêåt Àûúâng cuãa hai nûä thi sô: Baâ huyïån Thanh Quan vaâ Höì Xuên Hûúng. Chuáng ta khöng heåp hoâi, khöng chuã trûúng chó coá möåt vaâi löëi nêëu nûúáng trong bûäa tiïåc thú, cho nïn ta vêîn thêëy ûu àiïím cuãa thú Baâ Thanh Quan: trang nhaä, mùåc dêìu cöë yá ra veã àaâi caác, coá höìn thú, vaâ coá suy nghô.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

23

Möåt baâi thú nhû Thùng Long hoaâi cöí, phaãi nhêån laâ vaâo haång thú hay. Taåo hoáa gêy chi cuöåc hñ trûúâng Àïën nay thêëm thoaát mêëy tinh sûúng Löëi xûa xe ngûåa höìn thu thaão, Nïìn cuä lêu àaâi boáng tõch dûúng. Àaá vêîn trú gan cuâng tuïë nguyïåt, Nûúác coân cau mùåt vúái tang thûúng. Nghòn nùm gûúng cuä soi kim cöí, Caãnh àêëy ngûúâi àêy luöëng àoaån trûúâng. Hai cêu ba, böën liïåt vaâo nhûäng cêu thú thêët ngön hay nhêët tiïëng Viïåt. Tuy nhiïn, taác giaã dûúâng nhû bõ chûä Haán naây löi keáo chûä Haán noå, àûa mònh ài trong möåt dêy taám chûä Haán cuöëi cêu khöng thïí rûát ra: hñ trûúâng, tinh sûúng, thu thaão, tõch dûúng, tuïë nguyïåt, tang thûúng, kim cöí, àoaån trûúâng. Chûä “hñ trûúâng” khöng phaãi laâ chûä thöng duång, chûä “luöëng àoaån trûúâng” húi kiïíu caách; chûä “tuïë nguyïåt” nùång nïì; hai cêu tuïë nguyïåt vaâ tang thûúng bõ löëi noái khêíu khñ. Ûu àiïím vaâ nhûúåc àiïím cuãa baâi naây coá tñnh caách àiïín hònh, giûäa loaåi thú thêët ngön baát cuá. Ta tiïëc rùçng baâi thú vêîn bõ noái chûä nhiïìu, thiïëu caái trong treão; nïëu sûåc nhúá àïën con söë taám chûä Haán úã cuöëi taám cêu thò ngûúâi ta khoá chõu. Baâi thú Chiïìu thu laåi hay theo möåt löëi khaác, möåt phong caách khaác: nöm. Thaánh thoát taâu tiïu mêëy haåt mûa, Khen ai kheáo veä caãnh tiïu sú. Xanh om cöí thuå troân xoe taán, Trù’ng xoáa traâng giang phùèng lùång túâ. Bêìu döëc giang sún say chêëp rûúåu,

24

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tuái nen phong nguyïåt nùång vò thú. Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó, Ai thêëy ai maâ chùèng ngêín ngú.

Vùn àaân baão giaám cho laâ cuãa Baâ Huyïån Thanh Quan vaâ Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa) cuäng àöìng yá. Khöng biïët sûå thêåt lõch sûã laâ thïë naâo; nhûng trong khi chúâ àúåi sûå thêåt chñnh xaác, thò töi àöìng yá vúái nhûäng baãn cho laâ cuãa Höì Xuên Hûúng. Baâ Huyïån Thanh Quan, duâng tûâ nöm sinh àöång úã caái mûác “Lom khom dûúái nuái tiïìu vaâi chuá - Laác àaác bïn söng chúå mêëy nhaâ” chêëm phaá lú thú vaâ coá phêìn chiïëu lïå; coân Xuên Hûúng thò phaãi cao àöå, chöìng chêët, àaä xanh om cöí thuå laåi phaãi troân xoe taán, àïën hai têìng chûä, rêët söëng, rêët diïîn taã. Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó! Caái thêåt laâ tûå nhiïn úã àêy laåi laâ möåt saáng taåo lúán, coá baåo tay múái daám xuêët saáo phaá lïì thoái vùn hoa, àïí àûa lúâi noái sinh àöång vaâo. Baâi Chiïìu thu trong vaâ saáng hún baâi Hoaâi cöí úã trïn. Xuên Hûúng laâ mêîu mûåc rêët cao, nïëu khöng noái laâ cao nhêët cuãa viïåc dên töåc hoáa, quêìn chuáng hoáa möåt thïí thú vay mûúån cuãa nûúác ngoaâi; tûâ thïí thêët ngön baát cuá luêåt Àûúâng taám cêu nùm vêìn àöëi àaáp chônh chïå, khuön daáng thú vöën thöng thaái vaâ cûáng, Xuên Hûúng àaä laâm nïn nhûäng baâi thú thuêìn nöm, trong saáng, biïën hùèn chêët cuä cuãa nguyïn àiïåu sang möåt chêët múái: bònh dên vaâ Viïåt Nam. Cêìu bù’c thïnh thïnh àöi vaán gheáp, Nûúác trong leo leão möåt doâng thöng. Coã gaâ luán phuán leo quanh meáp, Caá giïëc le te laách giûäa doâng... Võnh Giïëng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

25 *

*

*

Muöën phêën àêëu àïí laâm cho trong saáng ngön ngûä cuãa thú, cêìn phaãi thûúâng xuyïn, kiïn trò, hoåc têåp ngön ngûä quêìn chuáng, hoåc têåp ca dao tuåc ngûä möåt caách saáng taåo. Cêìn phaãi bù’t chûúác caái trong saáng cuãa ca dao: Laå luâng anh múái túái àêy Laå thung laå thöí anh nay laå nhaâ Ba cö anh laå caã ba, Böën cö laå böën, biïët laâ quen ai? - Quen cö muån aáo vaá vai, Baác meå kheáo vaá hay taâi vaá nïn? Nhaác nom muån aáo coá duyïn, Hoãi rùçng aáo êëy úã miïìn àêu ta? ÚÃ gêìn hay laâ úã xa, Caách tónh, caách huyïån, hay laâ caách söng? Xa xöi caách mêëy caánh àöìng, Àïí anh boã viïåc boã cöng ài tòm! Mêëy cêu lêìn àêìu tiïn töi múái cheáp úã Hûng Yïn trûúác Tïët vûâa röìi, maâ caãm thêëy nhû àaä quen, àaä thuöåc tûâ lêu vaâ tûâ úã àêu êëy. Thêåt àaáng yïu, thêåt coá duyïn! Tuy nhiïn, cuãa ca dao, ta hoåc têåp têët caã: hoåc caác khúáp xûúng cuãa cêu rêët thoaãi maái, khöng bõ bïånh thêëp khúáp, hoåc tûâ giaãn dõ, hoåc ngûä phaáp tûå nhiïn, hoåc phong caách nhû nûúác ngoåt, nhaåc àiïåu maát nhû gioá nöìm nam... nhûng ta khöng hoåc sûå taäi lúâi, mûúâi hai cêu daâi quaá! Khöng ngûâng úã möåt trònh àöå nöng nghiïåp giaãn àún naâo àoá, khöng suy tön baãn nùng, caãm tñnh, maâ coân phaãi thêëy caái vai troâ rêët quan troång cuãa trñ tuïå; thú cuãa ta seä cuäng trong saáng

26

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhû ca dao trong saáng, nhûng phaãi vûúåt lïn, hay hún ca dao. Búãi vêåy coân phaãi hoåc têåp nhûäng nhaâ thú lúán, nghôa laâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi àaä hoåc têåp ca dao maâ laåi nêng thú cuãa mònh cao hún ca dao nhiïìu nûäa. Muöën cho lúâi thú trong saáng, baãn thên cêìn phaãi suy nghô thêåt chñn, phaãi chiïëm lônh àûúåc nöåi dung: àiïìu gò nghô ngúåi àûúåc saáng roä, thò diïîn àaåt ra seä àûúåc saáng toã. Mònh rêët tñch cûåc àoáng goáp vaâo sûå phong phuá vaâ sûå trong saáng cuãa ngön ngûä chung, vaâ àöìng thúâi mònh cuäng cuâng tiïën vúái trònh àöå chung cuãa ngön ngûä xaä höåi. Khi noái giûä gòn sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt, thò cuäng cuâng möåt luác noái phaát huy. Giûä caái cöët, caái lïì, nhûng khöng khû khû öm chùåt. Ngay baãn thên ca dao cuäng vêåy. Trong thúâi gian, lõch sûã dên töåc ta diïîn biïën qua haâng mêëy chuåc thïë kyã, thò trong khöng gian, laänh thöí nûúác ta cuäng tûâ Bù’c múã röång vaâo Nam; trïn cú súã ca dao miïìn Bù’c laâm göëc, ca dao miïìn Nam àaä phaát huy, vêîn laâ ca dao Viïåt Nam, nhûng mang theo nhûäng tñnh chêët múái: nöåi dung xöëc vaác hún, phaãn khaáng maånh hún, thïm nuái söng múái, thïm caãm xuác vaâ nghô suy múái, sûå hoâa tröån giûäa caác dên töåc cuäng khaác: dên töåc Kinh úã Bù’c hoâa tröån vúái caác dên töåc miïìn nuái Viïåt Bù’c, Têy Bù’c, vaâo Nam laåi hoaâ tröån vúái caác dên töåc miïìn nuái Têy Nguyïn vaâ dên töåc thöí ngûúâi Khúme; vïì hònh thûác, múái àoåc qua, tûúãng nhû ca dao miïìn Nam khöng ïm aái bùçng ca dao miïìn Bù’c: Hoân Con Anh Anh

àaá cheo leo con ngûåa treâo con ngûåa trúåt, trêu treâo con trêu àöí, thûúng em lao khöí, tûå cöí chñ kim; thûúng em khoá kiïëm khoá tòm,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

27

Cêy kim luöìn qua súåi chó, sûå bêët àù’c dô phu múái lòa thï; Nïn hay khöng nïn, anh úã em vïì, Àûâng giao, àûâng kïët, àûâng thïì maâ vûúng! Lúâi ca dao miïìn Nam khöng tröi ài dïî daâng, maâ laåi nhû coá nhiïìu khuác mù’c; nhaåc ca dao miïìn Nam thñch thoaát ly xa hún àiïåu luåc baát, thñch duâng nhiïìu vêìn trù’c, quanh queáo lñu lùng. Nhûng haäy hoãi ngûúâi bònh dên úã Nam, Ngaäi, Bònh, Phuá: hoå thuöåc nhûäng cêu ca dao êëy nhû àaä chaãy vaâo maáu cuãa hoå! - Nhû thïë laâ phaát huy. Lêëy àöi chuát vñ duå úã phong traâo goåi laâ “Thú múái” 1932 - 1945. Noái chung, cêu thú cêìn goån gaâng. Nhaâ thú Thïë Lûä àaä coá mêëy cêu thú múã àêìu baâi Tiïëng chuöng chuâa: Sûúng lam gieo nöîi buöìn mïnh möng trïn àöìng vù’ng. Nù’ng chiïìu xuên rung rinh trong caãnh trúâi yïn lùång. Thúâi êëy (1935), laâ möåt sûå caách tên àöëi vúái nhûäng löëi thú “vùn uyïín” teã ngù’t saáo röîng trïn baáo chñ àûúng thúâi. Caánh hai cêu thú múã ra daâi röång, húåp vúái nöåi dung muöën diïîn taã. Nhûng khi in Mêëy vêìn thú lêìn thûá hai, Thïë Lûä dûúâng nhû caãm thêëy thúâi kyâ caách tên àaä qua, àïën luác cêìn phaãi “phaãi chùng” hún, àaä chûäa laåi thaânh hai cêu thú goån gaâng: Sûúng lam gieo buöìn mïnh möng trïn àöìng vù’ng. Nù’ng chiïìu rung trong caãnh trúâi yïn lùång. Thêåt laâ chùåt ngù’n mêët caánh daâi röång cêìn thiïët cuãa hai cêu thú; khöng phaãi goån, maâ laâ cuåt.- Nhûng Thïë Lûä àaä chûäa höå taâi tònh cho baâi thú Vúái baân tay êëy cuãa Xuên Diïåu gûãi àïën toaâ baáo.

28

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nguyïn vùn: Möåt töëi voâm trúâi chùèng gúån mêy, Cêy tòm nghiïng xuöëng nhaánh hoa gêìy, Hoa nghiïng xuöëng coã, trong khi coã Nghiïng xuöëng laân rïu: - möåt töëi àêìy Nhûäng lúâi huyïìn bñ böëc lïn trùng...

Vaån vêåt àïm êëy àang tòm hiïíu nhau; cêy nghiïng xuöëng hoa, hoa nghiïng xuöëng coã, coã nghiïng xuöëng rïu; “voâm trúâi chùèng gúån mêy” yá muöën cho trùng trong veo saáng vù’t àêëy; nhûng nhû thïë thò trúâi quï möåt mònh, trúâi chùèng tûåa möåt caái gò caã, cêu àêìu leã loi khöng tûúng xûáng vúái sûå song soáng cuãa ba cêu dûúái, Thïë Lûä àaä chûäa höå cho cêy buát treã: Möåt töëi bêìu trúâi àù’m sù’c mêy, Cêy tòm nghiïng xuöëng nhaánh hoa gêìy... Chuyïín sang caái thïë böën caãnh giao hoâa trong böën cêu: trúâi coá àöi vúái mêy; trúâi àaä “àù’m sù’c mêy”, thò àêy laâ mêy trù’ng, maâ coá ñt thöi chûá khöng nhiïìu, vaâ mêy böng àûúåc aánh trùng doåi saáng! Trong baâi Tûúng tû chiïìu, töi àaä coá hai cêu: Gioá lûúát thûúát keáo mònh qua coã röëi; Vaâi miïëng àïm, u uêët, lêín trong caânh. Cêu dûúái bõ dû luêån phï bònh laâ “têy”. Khi Thú thú in lêìn thûá hai, muöën khoãi “têy”, töi àaä chûäa ài cho mïìm maåi: Àïm bêng khuêng àöi miïëng lêín trong caânh. Nhûng vúái “àïm bêng khuêng”, lúâi thú trúã thaânh lûúâi, bùçng phùèng, “àïm bêng khuêng” chaã noái caái gò caã, maâ àaánh mêët hai chûä “u uêët”, húåp vúái “vaâi miïëng àïm” löî àöî àoång súám trong nhûäng taân cêy. Sau àoá, möåt mùåt töi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

29

nguyïån vïì sau àûâng viïët cêu “têy” nûäa, mùåt khaác, caái cêu àaä troát viïët röìi, thò töi phaãi phuåc höìi noá laåi, búãi noá àaä diïîn taã àuáng yá nghô cuãa töi. Noái chung, thú cêìn phaãi ïm tai. Tuy nhiïn, coá trùm nghòn caách ïm tai, rêët sinh àöång, biïën hoáa, chûá chùèng phaãi luác naâo cuäng phaãi böë cuåc caác êm thanh trù’c bùçng nùång nheå, dêëu huyïìn vúái khöng coá dêëu cho àiïìu hoaâ ngoåt tai theo möåt kiïíu quen tai dïî daäi. Töi rêët yïu, rêët kñnh phuåc hai cêu thú Nguyïîn Traäi: Tuöíi cao, toác baåc, caái rêu baåc, Nhaâ ngùåt, àeân xanh, con mù’t xanh. Nhaâ ngheâo ngùåt, àïm khuya ngoån àeân chong suöët saáng, ÛÁc Trai tiïn sinh ûu quöëc aái dên khöng hïì nhù’m mù’t àûúåc, rêu toác cuãa cuå maâu baåc phú doåi aánh àeân xanh.Möåt lêìn, thñch quaá, bònh trûúác cöng chuáng, töi àaä muöën cho hai cêu thú êëy vaâo àûúåc nhanh trong sûå thöng caãm cuãa ngûúâi nghe, nïn töi àaä àoåc chûäa laåi cho ïm tai hún: Tuöíi giaâ, toác baåc, caát rêu baåc. Mêëy höm sau nghô laåi, töi giêåt mònh! Töi tûúãng nhû nùçm möång thêëy Nguyïîn Traäi hoãi töi: “Töi giaâ bao giúâ maâ anh baão rùçng töi tuöíi giaâ? Tuöíi töi cao chûá, cao vi nhiïìu nïn chöìng chêët thaânh cao, vaã laåi ”giûäa trúâi caânh laá cheo leo, ai maâ chõu reát thò treâo vúái thöng!" cao nhû thïë àêëy, hoãi ai treâo nöíi? Töi chûa bao giúâ tûå haå cho mònh chûä tuöíi giaâ!" Töi laåi suy nghô thïm, vaâ caâng thêëy hay. Àaáng leä, àuáng theo bùçng trù’c, thò phaãi: Tuöíi cao, toác baåc, choâm rêu baåc, Nhaâ ngùåt, àeân xanh, cùåp mù’t xanh.

30

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

“Choâm rêu baåc” vaâo àêy thò buâi nguâi ngay, vuöët rêu xuöi tay, an phêån; “Caái rêu baåc”, thò àúä lêëy rêu maâ lù’c àêìu! Caái àêìu naây cûáng lù’m. Coá cûáng nhû thïë thò chuáng noá múái àem ra chùåt chûá. Bõ tru di tam töåc laâ do “caái rêu baåc” àaáng bùçng maâ àùåt trù’c êëy!- Mùåt khaác, cùåp mù’t xanh, chûä trù’c vaâ dêëu nùång vaâo àêy thò àuåc lù’m, àoá laâ cùåp mù’t caá úã dûúái chên! Con mù’t xanh àaáng trù’c maâ àùåt bùçng, thò sêu thùm thùèm! Caái sêu cuãa ûu aái, cuãa têm höìn!- Phaãi chùng àêy laâ möåt baâi hoåc vïì viïët khöng nïn “ïm tai” möåt caách maáy moác, lûúâi biïëng, nöng caån? Vaâ cuäng chñnh Nguyïîn Traäi àaä viïët rêët saáng taåo, rêët laå: Phú phú àêìu baåc öng cêu caá, Leo leão doaânh xanh con mù’t meâo. Doaânh nûúác xanh maâ nhû con mù’t meâo! Caách nhòn thêåt múái, thêåt khaám phaá, nhûng cuäng coá thïí coá ngûúâi laåi cho laâ ... “têy”! Vaâ sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt úã trong thú khöng coá nghôa laâ lúâi cûá chaåy trûúác yá, thoaãi maái àïën mûác cûá tröi phùng tuöìn tuöåt; vïì tûâ, chûä, ngûä phaáp, phong caách khöng coá gò chï traách àûúåc, duy chó chï traách laâ ngheâo nöåi dung! Nhû thïë laâ möåt thûá “trong saáng” hònh thûác chuã nghôa. Trïn àêy chó laâ mêëy yá nghô bûúác àêìu, coân rúâi raåc, chó múái coá tñnh caách tûå gúåi yá cho mònh chung quanh “sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt trong thú”. Tiïëp nhêån nhûäng truyïìn thöëng, nhûäng thaânh tûåu töët àeåp nhêët cuãa nïìn thú dên töåc tûâ lêu àúâi, thú caách maång, thú xêy dûång chuã nghôa xaä höåi vaâ chöëng Myä, cûáu nûúác, àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ cuãa chuáng ta hiïån nay àang úã trïn möåt àaâ lúán lao maånh meä. Thú ta àang chiïëm lônh möåt nöåi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

31

dung phong phuá, kiïn cûúâng nhêët cuãa thúâi àaåi chuáng ta. Chiïëm lônh nöåi dung múái ûu tuá àïën àêu, àöìng thúâi phêën àêëu nêng cao hònh thûác, reân giuäa ngön ngûä, trau döìi lúâi thú àïën àoá. Chuáng ta phaãi nhùçm vaâo sûå diïîn àaåt nöåi dung múái, caách maång, àïí nhêån thêëy nhûäng tiïën böå vaâ thaânh tûåu cuãa hai mûúi nùm thú hiïån àaåi. Trong baâi naây chûa àùåt vêën àïì: “Laâm thïë naâo àïí thú àêëu tranh cuãa chuáng ta hiïån nay àûúåc trong saáng”. Chuáng ta chûa àaåt túái caái maâ chuáng ta àoâi hoãi: möåt sûå trong saáng cöí àiïín múái, nhûng chuáng ta àang tiïën lïn vaâ möåt ngaây möåt nhñch gêìn muåc tiïu êëy. 20 thaáng 2 nùm 1966

32

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

QUY LUÊÅT CUÖÅC SÖËNG VAÂ QUY LUÊÅT TAÁC PHÊÍM TRONG THÚ

Caái ûu viïåt cuãa nïìn vøn hoåc hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa chuáng ta laâ gù’n liïìn vúái àúâi söëng thûåc tïë vaâ vúái quêìn chuáng nhên dên, bùçng möåt lêåp trûúâng Àaãng. Caái sung sûúáng tuyïåt vúâi cuãa nhûäng nhaâ vùn theo chuã nghôa xaä höåi, so vúái caã nhûäng nhaâ vùn lúán nhêët trong nhûäng thúâi àaåi trûúác, laâ trñ tuïå chuáng ta nay coá chuã nghôa Maác - Lïnin. Nadim Hitmeát noái: “Haånh phuác kyâ diïåu xiïët bao laâ àûúåc hiïíu - Hiïíu caái gò ài vaâ caái gò àang túái”. Hiïíu! Hiïíu qui luêåt cuãa cuöåc söëng, trûúác hïët laâ qui luêåt cuãa xaä höåi, àûa qui luêåt cuãa cuöåc söëng, trûúác hïët laâ qui luêåt cuãa xaä höåi vaâo trong trung têm cuãa vùn hoåc: tûác laâ laâm cho vùn hoåc taách nöí nhû nguyïn tûã! Laâm cho vùn hoåc tûå giaác caãi taåo thïë giúái. Trong viïåc tûå àaâo taåo mònh, caác nhaâ vùn chuáng ta trûúác hïët hoåc àúâi söëng, tòm hiïíu caái quy luêåt vô àaåi cuãa noá úã trong thúâi àaåi cuãa chuáng ta, laâ tiïën lïn chuã nghôa xaä höåi; sûå hoåc têåp chñnh trõ, hoåc têåp thûåc tïë vaâ quêìn chuáng naây laâ vö cuâng têån. Vùn hoåc cuãa chuáng ta laâ möåt loaåi phaãn aánh cuãa thûåc tïë, vaâ àoá laâ caái cöët loäi vûäng chù’c cuãa noá; - vaâ khi noái phaãn aánh thûåc tïë, chuáng ta khöng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

33

nghô àïën caái phûúng thûác phaãn aánh chêåt heåp cuãa möåt têëm gûúng; vùn hoåc chuáng ta xuêët phaát tûâ thûåc taåi vaâ laåi trúã vïì taác àöång àûúåc vaâo thûåc taåi. Trong möåt taác phêím vùn hoåc, caái maâ ngûúâi ta yïu trûúác hïët, laâ cuöåc söëng. Chên lyá cuöëi cuâng vaâ cao nhêët cuãa nghïå thuêåt, laâ cuöåc söëng. Nghïå thuêåt khöng thïí naâo laâ möåt thïë giúái riïng úã ngoaâi àúâi. Nhûäng tranh trûâu tûúång chuã nghôa úã phûúng Têy bõ cöng chuáng ngoaãnh lûng laåi, vò khöng coá gò cuãa hoå úã trong êëy hïët. Chuáng ta noái laåi maäi khöng hïì chaán, nhêën maånh maäi vêîn cûá hay, vïì möëi liïn hïå sinh tûã cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt àöëi vúái hiïån thûåc xaä höåi vaâ vúái quêìn chuáng nhên dên. Nhaâ vùn nghïå cêìn phaãi tù’m mònh trong caái nguöìn hiïån thûåc vaâ quêìn chuáng, luön luön nhù’c nhúã mònh vaâ thónh thoaãng laåi tûå kiïím tra mònh vïì àûúâng hûúáng àuáng àù’n hay chïåch sai. Trong baâi naây, chuã yá töi muöën noái thïm vïì möåt phêìn nûäa cuãa sûå saáng taác. Cuâng vúái caái chên lyá nïìn taãng trïn àêy, chuáng ta muöën coá taác phêím hay, thò coân phaãi biïët àïën möåt chên lyá thûá hai nûäa: laâ qui luêåt cuãa nghïå thuêåt, qui luêåt cuãa taác phêím. Chuáng ta cêìn biïët rùçng vùn hoåc nghïå thuêåt chó coá thïí phaát huy taác duång coá thêåt cuãa noá, laâm caái chûác nùng cêìn thiïët cuãa noá thöng qua nhûäng taác phêím. Khöng coá nhûäng taác phêím cuå thïí, àuáng töët vaâ laåi hay, xûáng àaáng vúái caái tïn êëy, thò noái cho cuâng, noái möåt caách boác trêìn ra, vùn hoåc nghïå thuêåt khöng coá thïí thi thöë taác duång cuãa mònh vúái cûúng võ laâ vùn hoåc nghïå thuêåt. Nhiïìu khi, caái maâ ta tûúãng laâ taác duång cuãa möåt aáng vùn, thûåc ra, múái laâ taác duång coá thêåt cuãa möåt baâi xaä luêån, hay cuãa möåt baãn vùn vêìn, nhûäng taác duång àoá coá

34

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khi laâ rêët lúán nûäa kia;- taác duång cuãa nhiïìu baâi baáo, cuãa möåt söë tin tûác, v.v... cuäng laâ rêët lúán, - nhûng chûa nhêët thiïët àaä phaãi laâ taác duång cuãa vùn hoåc. Àïën giai àoaån phaát triïín hiïån nay cuãa vùn hoåc, chuáng ta khöng nïn vaâ khöng thïí noái àïën vùn hoåc maâ khöng noái àïën taác phêím, vaâ khi noái àïën taác phêím maâ laåi laâm thinh vïì qui luêåt cuãa taác phêím. Khöng noái àïën taác phêím, tûác laâ chó noái chung chung, röìi “lù’m möëi töëi nùçm khöng”; noái chung chung coá thïí rêët chên thaânh, rêët nhiïåt tònh; chuáng ta rêët caãm kñch, rêët quñ troång chên thaânh vaâ nhiïåt tònh; nhûng coá khi hai caái àoá cuäng che àêåy möåt sûå lûúâi biïëng hoùåc ngaåi nguâng giaãi quyïët nhûäng vêën àïì thiïët thên, cuå thïí cuãa möåt ngaânh nhû laâ vùn hoåc. Trong viïåc thûåc hiïån nhiïåm vuå chung cuãa caách maång, ngaânh ngên haâng chùèng haån, dûåa trïn nhûäng àûúâng löëi lúán vïì chñnh trõ, cêìn phaãi vêån duång nhûäng qui luêåt cuãa cöng viïåc ngên haâng, vaâ ngaânh cêëp dûúäng thò phaãi laâm nhiïåm vuå chñnh trõ cuãa mònh, maâ quan thiïët àïën caái daå daây vaâ caái lûúäi... Khi ngûúâi ta thiïëu chuá yá àïën nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím thò thêåt ra, caác qui luêåt cuãa taác phêím vêîn cûá taác àöång. Vñ duå möåt söë “baâi vùn” trong saách giaãng vùn cuãa nhaâ xuêët baãn Giaáo duåc, chó chuá yá àïën caái àïì taâi dñnh saát vúái thúâi sûå maâ khöng chuá yá àuáng mûác àïën giaá trõ vùn hay, qua möåt söë nùm, bêy giúâ, vúái sûå trûúãng thaânh cuãa khiïëu thêím myä trong thaây giaáo, hoåc sinh, vaâ trong quêìn chuáng hoåc vùn hoáa, möåt söë baâi vùn khöng hay êëy coá thïí noái laâ àaä bù’t àêìu trú caái cöët göî: söë baâi vùn khöng coá giaá trõ vùn hoåc àoá àaä goáp phêìn àaáng kïí vaâo viïåc laâm cho nhiïìu hoåc sinh khöng coân caãm thêëy yïu vùn hoåc nûäa, àoá laâ chûa kïí rêët nhiïìu thaây giaáo àaä quaá khöí têm phaãi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

35

giaãng giaá trõ vùn hoåc cuãa nhûäng baâi vùn maâ tuyïåt nhiïn hoå khöng thêëy laâ hay: möåt söë “baâi vùn” daåy hoåc êëy àaä chùèng phaãi laâ chûáng toã: khi ngûúâi ta khöng àïëm xóa àïën nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím vùn hoåc, thò nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím êëy choáng chêìy seä quêåt trúã laåi, hay sao? Nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím laâ coá thêåt. Trong nghïå thuêåt noá laâ caái chên lyá thûá hai; tûå noá, noá khöng laâ caái gò hïët, nïëu khöng coá caái chên lyá thûá nhêët, laâ chêët cuãa cuöåc söëng. Nhûng khi àaä coá caái chên lyá thûá nhêët röìi, maâ khöng coá caái chên lyá thûá hai, thò àoá laâ chêët cuöåc söëng úã ngoaâi àúâi, trïn cöng trûúâng, trong xûúãng maáy, ngoaâi àöìng ruöång húåp taác, trong cûãa haâng mêåu dõch, naâo phaãi àêu laâ chêët cuöåc àúâi maâ laåi úã trïn sên khêëu, úã trong baãn nhaåc, úã trong baâi vùn! Töi xin noái heåp laåi úã trong phaåm vi cuãa Thú. Thú trûúác tiïn laâ cuöåc àúâi, laâ hiïån thûåc. Vaâ thú coân laâ thú nûäa. Möåt taác phêím thú phaãi thoãa maän nhûäng qui luêåt cuãa cuöåc söëng, vaâ thoãa maän nhûäng qui luêåt cuãa thú. Tûâ trûúác àïën nay, cuäng chûa coá ai àaä xöng vaâo àõnh nghôa “thú laâ caái gò”; cuäng vñ nhû àöëi vúái “àiïån” chûa coá ai àõnh nghôa “àiïån laâ caái gò”, nhûng ngûúâi ta biïët khi naâo coá àiïån chaåy, vaâ khi “nguöåi àiïån”. Cuäng nhû thïë, thûúâng thûúâng chuáng ta biïët möåt baâi thú coá thú, ñt hoùåc nhiïìu, vaâ möåt baâi thú khöng coá thú. Cuäng nhû caác taác phêím vùn nghïå khaác, taác phêím thú, theo yá töi, àûúåc sinh ra do sûå quyïån xe cuãa thûåc taåi khaách quan vúái têm höìn, trñ tuïå con ngûúâi; vaâ úã trong thú trûä tònh, sûå quyïån xe àoá rêët têåp trung, nêng lïn cao àöå. thú laâ möåt saãn phêím cuãa têm höìn, trñ tuïå con ngûúâi; maâ têm höìn, trñ tuïå àoá coá àûúåc laâ do coá thûåc taåi khaách

36

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

quan; vaâ mùåt khaác, têm höìn, trñ tuïå àoá coá möåt taác àöång trúã laåi vaâo thûåc taåi. Ngûúâi ta àoåc thú, muöën rùçng thú phaãi xuêët phaát tûâ thûåc taåi, tûâ àúâi söëng, nhûng phaãi ài qua möåt têm höìn, möåt trñ tuïå; vaâ khi ài qua nhû vêåy, têm höìn, trñ tuïå êëy phaãi in dêëu vaâo àoá caâng sêu sù’c, caâng caá thïí, caâng àöåc àaáo caâng hay. Thú laâ tiïëng goåi àaân, laâ sûå àöìng thanh tûúng ûáng, àöìng khñ tûúng cêìu cuãa nhûäng con ngûúâi lao àöång, phêën àêëu, suy nghô, yïu thûúng, trong caái phêìn cao nhêët, sêu nhêët cuãa hoå, tûác laâ têm trñ. Ngûúâi àoåc thú muöën àûúåc ngûúâi laâm thú bêëm vaâo khuy àiïån cuãa têm höìn, trñ tuïå mònh. Khöng phaãi bêëm bùçng tay, hay choåc bùçng möåt caái que, maâ lêëy têm höìn, trñ tuïå àùång bêëm vaâo têm höìn, trñ tuïå. Khöng xuêët phaát tûâ thûåc taåi, thò thú chaán pheâo, nhaåt thïëch, khöng coá chêët söëng, vú vêín, hoáa thaânh ma thú, vaâ tûå thuã tiïu; coá thûåc taåi, maâ ngûúâi laâm thú chûa tiïu hoáa caái thûåc taåi êëy qua têm trñ mònh, thò theo yá töi, hiïån tûúång thú cuäng chûa saãn sinh; ngûúâi ta àoåc thú bùçng têm trñ, chúá khöng àoåc bùçng con mù’t thõt, khöng thïí lêëy que maâ choåc vaâo têm trñ àûúåc. Maâ hiïån tûúång thú chûa saãn sinh ra, thò cuäng chó múái laâ coá caái hiïån tûúång “vùn vêìn”. ÚÃ trong thú trûä tònh hún úã caác thïí vùn thú khaác, ngûúâi àoåc noái vúái ngûúâi laâm thú: “Thûåc taåi laâ thûåc taåi cuãa chuáng ta; chuáng ta àöí möì höi maâ nhaâo nùån noá thaânh ra êëm no, haånh phuác, vaâ àeåp àeä. Anh laâm thú, thò thûåc taåi àêëy, têm trñ anh haäy lêëy thûåc taåi laâm laá dêu xanh vö cuâng quñ baáu, thêëm huát vaâo, tiïu hoáa ài, saáng taåo thïm, caâng saáng taåo nhiïìu caâng hay, vaâ nhaã ra cho chuáng töi nhûäng súåi tú vaâng cuãa thú thúâi àaåi. Laâm àûúåc nhû vêåy, chuáng töi seä goåi anh laâ: thi sô. Chuáng töi rêët cêìn caái chêët

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

37

àoá, caái goåi laâ ”thú". Caái chêët goåi laâ “thú” àoá vöën vêîn coá vö haån trong cuöåc söëng, anh haäy loåc ra; noá coá trong têm trñ chuáng töi, anh haäy noái lïn lúâi höå; vaâ noá phaãi coá rêët nhiïìu úã trong têm trñ anh, àïí thûåc taåi ài qua têm trñ anh, thò àûúåc chuyïín hoáa thaânh thú. Hay muöën duâng möåt hònh tûúång khaác thò têm trñ anh laâ möåt thûá cöng cuå àùåc biïåt coá thïí ruát àûúåc thú úã trong cuöåc àúâi nhiïìu hún laâ chuáng töi ruát. Caã hai àiïìu êëy àïìu àuáng, nhûng anh nhúá: anh laâ chuáng töi". Coá leä caái qui luêåt quan troång trûúác tiïn cuãa taác phêím thú (cuäng nhû cuãa nhiïìu taác phêím nghïå thuêåt khaác) laâ nhû vêåy, laâ sûå cöång thïm vaâo thûåc taåi möåt têm höìn, möåt trñ tuïå, möåt tònh caãm, möåt saáng taåo. Têët caã nhûäng chêët liïåu trong thûåc taåi àïìu coá khaã nùng hoáa thaânh thú, nhûng khöng phaãi caái gò cuäng ötömatñch ra thú. Vêën àïì naây khaá tinh vi... Möåt nhaâ vùn, möåt nhaâ thú àûáng trûúác möåt chêët liïåu cuãa thûåc taåi, cêìn coá con mù’t tinh àúâi vaâ tinh nghïì, nhêån àõnh àûúåc laâ chêët liïåu naây húåp vúái tiïíu thuyïët hún hoùåc laâ vúái kõch hún, hoùåc vúái möåt thïí vùn caây vúä laâ thïí buát kyá, chûá khöng nhêët thiïët laâ cûá laâm thú; do vêåy, múái coá nhiïìu thïí loaåi vùn hoåc. Trong baâi thú daâi Àaá kheáp dûå cuöåc thi thú cuãa taåp chñ Vùn nghïå chùèng haån, taác giaã kïí laåi chuyïån úã möåt moã than, caác vóa than thu heåp dêìn vaâ than hïët; caã moã ngûâng laåi vò khöng coá than dûúái àêët nûäa; moåi ngûúâi àöí vaâo “chiïën dõch tòm than” sau cuâng nhúâ ài sêu vaâo nhên dên quanh vuâng, laåi phaát hiïån àûúåc than, vaâ moã laåi chaåy. Àoá laâ möåt thûåc taåi, möåt phêën àêëu, möåt thaânh tñch cuãa moã. Tuy nhiïn, baâi thú bõ khö: nhûäng sûå viïåc àaáng biïíu dûúng êëy, taåi sao àûa vaâo baâi, laåi khöng cho ngûúâi àoåc

38

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt khoaái caãm thú? Taåi taác giaã coá àûa sûå viïåc, nhûng khöng khai thaác khña caånh thú cuãa sûå viïåc; vaâ töi coân ngúâ ngúå: coá thïí taác giaã duâng nhêìm loaåi vùn chùng? Viïët truyïån, viïët kõch thò húåp hún chùng? Ngûúâi ta viïët truyïån bùçng thú khi naâo chêët liïåu vûâa húåp vúái truyïån laåi vûâa húåp vúái thú; nïëu khöng húåp vúái thú, thò nïn duâng vùn xuöi maâ viïët truyïån. Noái nhû vêåy àïí coân thêëy möåt khña caånh nûäa: khöng phaãi hïî cûá quyïån têm trñ tònh caãm cuãa mònh vaâo chêët liïåu cuãa thûåc taåi, laâ khù’c thaânh thú; maâ baãn thên caái chêët liïåu ta choån cù’t tûâ trong thûåc taåi kia phaãi húåp vúái thïí loaåi thú. Coá leä möåt qui luêåt thûá hai cuãa taác phêím thú laâ ruát lêëy tñnh chêët.- Caác baån àoåc coá àïí yá nhêån xeát àiïím naây úã ngay baãn thên mònh khöng? Nhiïìu khi, vö hònh trung, maâ caái trñ nhúá cuãa ta laâ möåt thûá loåc taác phêím rêët taâi tònh. Tûác laâ taác phêím hay thò ta nhúá, taác phêím khöng hay thò ta khöng nhúá, taác phêím hay vûâa thò ta nûãa nhúá nûãa quïn. Àöëi vúái caác phêìn, caác àoaån trong möåt taác phêím cuäng thïë. Nhû vêåy, laâ trñ tuïå cuãa ta, qua thúâi gian, àaä laâm caái viïåc ruát lêëy tinh chêët. Trong viïåc thûúãng thûác vùn nghïå, trñ tuïå ta coá möåt khaã nùng àaâo thaãi, tûúác boã nhûäng caái phuå, loåc lêëy nhûäng caái chñnh, gaåt phêìn chïët, lêëy phêìn söëng cuãa nghïå thuêåt: khaã nùng naây, úã möåt söë ngûúâi thaânh thaåo, saânh tinh, thò coá thïí thi thöë ngay, úã phêìn àöng chuáng ta, noá thi thöë qua thúâi gian dûúái hònh thûác nhúá caái gò vaâ khöng nhúá caái gò. Ngûúâi laâm thú trong khi laâm baâi thú cuãa mònh, phaãi tñnh àïën viïåc laâm cho ngûúâi ta nhúá, nhúá rêët lêu; thú cuãa caác thi haâo àûúåc caác thïë hïå truyïìn cho nhau maâ nhúá maäi. Muöën vêåy, ngûúâi ta phaãi ruát lêëy tinh chêët cuãa sûå vêåt, àïí gêy êën tûúång.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

39

Möåt baãn thú daâi nhû Truyïån Kiïìu, laâ möåt caái truyïån lêu trong mûúâi lùm nùm chûá khöng phaãi ñt; nhûng khöng phaãi viïët truyïån bùçng thú thò cûá rûúâm raâ nhû truyïån cuãa àúâi söëng; dêîu sao, thò truyïån daâi bùçng thú cuäng khöng thïí daâi theo löëi truyïån daâi bùçng vùn xuöi. Nguyïîn Du tûâng chùång sûå viïåc diïîn biïën, àïìu ruát lêëy caái tinh chêët; tûâ trong caái daâi, àaä ruát lêëy caái ngù’n; caái ngù’n naây gúåi lïn àûúåc caã caái daâi. Tinh chêët cuãa sûå vêåt laâ caái àêåp àûúåc vaâo sûå xuác caãm, sûå suy nghô cuãa con ngûúâi; noá khöng phaãi úã voã ngoaâi, maâ lùån úã bïn trong; tòm tinh chêët laâ tòm caái phêìn ngûúâi, caái phêìn nhên hoáa úã trong sûå vêåt. Sûå thûã thaách cuãa trñ nhúá thù’t söë baâi thú maâ ngûúâi ta àaä àoåc tûâ möåt voâng röång söë nghòn thaânh möåt voâng heåp söë trùm, röìi laåi ruát thaânh möåt voâng söë chuåc, àïën cuöëi cuâng nhûäng baâi thú naâo coá tñnh chêët thò múái coân laåi. Ngûúâi saáng taác thú cêìn reân luyïån möåt khaã nùng “ài trûúác àûúåc thúâi gian”, laâm caái cöng viïåc maâ trñ nhúá vêîn laâm, nhûng laåi khöng chúâ àïën nùm thaáng, hiïíu biïët àûúåc caái gò seä bõ thúâi gian ngoaåm vaâo vaâ tûúác boã, traánh cho ngûúâi àoåc phaãi laâm caái cöng viïåc tûúác boã êëy, maâ baãn thên phaãi lônh caái vêët vaã àoá vïì phêìn mònh. Chuáng ta cuäng thêëy rùçng: duâ ta muöën hay khöng muöën, trong vùn hoåc Viïåt Nam ta hiïån giúâ ngûúâi tiïu thuå thú, tûå giaác hay khöng tûå giaác, àaä yïu cêìu nhûäng ngûúâi laâm thú cêìn phaãi coá caá tñnh. Caá tñnh àêy khöng phaãi laâ nhûäng khuác khuyãu cuãa tñnh nïët caá nhên; caái löëi thöíi phöìng “caá tñnh” cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím trûúác àêy, chó laâ sûå àoâi hoãi möåt chuã nghôa caác nhên tû saãn. ÚÃ àêy chuáng ta muöën noái àïën caá tñnh cuãa sûå saáng taåo thú,

40

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

noá nùçm trong quy luêåt hiïån chûáng cuãa àúâi söëng, laâ caái chung phaãi thïí hiïån qua nhûäng caái riïng; riïng caâng sêu, thò chung caâng phong phuá. Ñt nhêët têm höìn caác nhaâ thú cuäng phaãi àûúåc nhû sûå giaâu coá cuãa giúái tûå nhiïn: trùm hoa, trùm hònh, trùm sù’c, trùm hûúng... Khöng àûúåc nhû vêåy thò thú “buöìn” lù’m! Thêåt ra hûúng sù’c têm höìn caác nhaâ thú coân phaãi caá thïí hoáa gêëp muön ngaân lêìn caác thûá hoa, chûá sao laåi bùçng vúái caác thûá hoa! ÚÃ trïn àúâi, khöng coá hai ngûúâi naâo caá tñnh giöëng nhau, duâ laâ hai anh em sinh àöi, mùåt muäi giöëng nhau, nhêån chung möåt sûå nuöi dûúäng vaâ giaáo duåc. Àêy laâ möåt àiïìu maâ khoa hoåc àaä xaác minh; àiïìu naây noái lïn caái quy luêåt cuãa sûå söëng cuå thïí cuãa con ngûúâi: laâ àöìng thúâi vúái sûå chung chïë àöå, chung lyá tûúãng chñnh trõ, chung tû tûúãng vö saãn, chung àaåo àûác cöång saãn... nhûäng con ngûúâi chuáng ta rêët caá thïí hoaá. Chuã nghôa Maác noái rùçng: trong caái xaä höåi maâ chuáng ta xêy dûång, sûå phaát triïín cuãa möîi ngûúâi laâ àiïìu kiïån phaát triïín cuãa moåi ngûúâi. Thú phaãi rêët söëng, thú phaãi caá thïí hoáa, thú khöng coá caái nhoån sù’c caá thïí hoáa cuãa sûå söëng thò ngûúâi ta chùèng yïu thú. Töi xin nhù’c laåi àêy caái vñ duå rêët tiïu biïíu cuãa nûä nghïå sô muáa balï trûá danh Liïn Xö: Ulanöva, daåy cho ngûúâi hoåc troâ treã tuöíi cuãa mònh, nûä nghïå sô Maximöva, àoáng vai vuä kõch Jiden (Giselle). Bêåc thêìy Ulanöva àaä àoáng vai chñnh Jiden möåt caách tuyïåt diïåu vö cuâng; nhûng chñnh baâ àaä daåy cho cö hoåc troâ cuãa mònh àûâng bù’t chûúác baâ möåt chuát naâo hïët. Vaâ Maximöva àaä chûáng toã caái àûác tñnh quñ nhêët cuãa möåt nghïå sô: laâ coá möåt caá tñnh maånh meä. Vaâ thêåt laâ kyâ dõ: thêìy vúái troâ àaä àoáng vai Jiden hêìu nhû laâ ngûúåc nhau; hai caách àoáng àïìu àûúåc taán thûúãng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

41

nhiïåt liïåt. Thuã vai naây, Ulanöva thu huát haâng nghòn con mù’t chñnh laâ úã caái veã khöng coá gò aánh choái, úã caái hònh daáng gêìn nhû laâ teã; úã giûäa nhûäng vai nûä khaác aáo quêìn löång lêîy, Ulanöva sù’c mùåt xanh xao, toác chaãi saát àêìu, mù’t cûá nhòn xuöëng. Nhûng khi nûä nghïå sô ngûãng lïn, thò moåi ngûúâi mï caái nhòn sêu thùèm xanh; khi àöi möi nhúåt heá möåt nuå cûúâi, thò nhû coá möåt aánh dõu daâng cuãa tònh ngûúâi soi doåi ra böën phña. Jiden do Maximöva àoáng laåi khaác hùèn. Àöi mù’t xanh raång ngúâi, múã ra nhòn àúâi möåt caách ham söëng, neát miïång ngêy thú, toác àen uöën toãa àêìy möåt sûác hêëp dêîn treã trung. Do Ulanöva àoáng thò Jiden thêëy úã möîi bûúác ài, möîi caái nhòn cuãa ngûúâi yïu laâ möåt leä söëng. Do Maximöva àoáng, thò möîi chùm soác nêng niu cuãa ngûúâi yïu laâ möåt niïìm vui sûúáng höìn nhiïn, pha chuát tinh nghõch cuãa Jiden cuãa Ulanöva rêët laâ thûåc vaâ cuäng laâ rêët tûúång trûng, àoá laâ saáng taåo cuãa möåt taâi nùng tuyïåt vúâi; Jiden cuãa Maximöva thò hoaân toaân laâ möåt ngûúâi rêët thêåt, nhaãy nhoát, vui sûúáng, ngêy thú. ÚÃ maân Jiden àiïn, vúái Ulamöva thò àoá laâ têën thaãm kõch cuãa sûå mêët hïët ûúác mú; vúái Maximöva thò àoá laâ nhûäng than thúã vaâ àaáng caãm thûúng cuãa möåt thiïëu nûä lêìn àêìu trong àúâi bõ tuãi cûåc...Töi kïí laåi húi kyä, vò cêu chuyïån àaâo taåo nhên taâi cuãa bêåc thêìy Ulanöva chuá yá trên troång phaát huy caá tñnh quñ baáu trong ngûúâi nghïå sô, thêåt laâ saáng suöët, phong phuá, àaáng kñnh phuåc, vaâ giaâu yá nghôa àöëi vúái caác ngaânh vùn nghïå. Trúã vïì vúái viïåc laâm thú, töi xin trònh baây thïm: cöë nhiïn khöng phaãi laâ nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta laåi ài tòm möåt thûá caá tñnh, möåt thûá àöåc àaáo giaã taåo vay mûúån, cöë tònh, löë bõch! Caá thïí hoáa hoaân toaân khaác vúái caá

42

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhên chuã nghôa: caá thïí hoáa khöng nïn laâ caái lo àêìu tiïn cuãa ngûúâi laâm thú, maâ caái lo trûúác hïët phaãi laâ caái lo “coá böåt múái göåt nïn höì”, coá chêët söëng. Ngûúâi yïu thú yïu nhûäng baâi thú, vaâ cuöëi cuâng àoâi hoãi coá nhûäng nhaâ thú àïí yïu: hoå àoâi hoãi nhûäng baâi thú coá hûúng sù’c têm höìn riïng cuãa nhûäng taác giaã, coá nhû vêåy, thú múái laâm cho ngûúâi ta nhúá àûúåc; nhûng coá hûúng sù’c têm höìn riïng naây phaãi laâ hûäu xaå tûå nhiïn hûúng, laâ möåt sûå chên thûåc chên thaânh. Möåt quy luêåt thûá ba cuãa taác phêím thú coá leä laâ: phaãi coá caá tñnh cuãa taác giaã. Thöng qua möåt têm höìn, möåt trñ tuïå, loåc lêëy caái tñnh chêët, vaâ cêìn phaãi coá caá tñnh cuãa taác giaã, theo yá töi laâ nhûäng àoâi hoãi khaách quan trong sûå saáng taác thú; nhûäng ngûúâi tiïu thuå thú, baån àoåc, àïìu tûå giaác hoùåc khöng tûå giaác àoâi hoãi caái àoá. Trûúác hún bêët cûá caái gò, hoå àoâi hoãi trong thú phaãi coá quy luêåt cuãa cuöåc söëng: phaãi phaãn aánh, trûåc tiïëp hay giaán tiïëp, cuöåc söëng àêëu tranh chöëng quên àõch, vaâ xêy dûång chuã nghôa xaä höåi; phaãi thoãa maän nhûäng yïu cêìu chñnh trõ, àuáng àù’n vïì chñnh trõ; phaãi gù’n vúái quêìn chuáng, vúái nhên dên... Vaâ àöìng thúâi, vúái nhûäng caái trïn àêy, khöng taách rúâi möåt phuát naâo, tûác laâ àöìng thúâi vúái viïåc thoãa maän loâng yïu àúâi cuãa hoå, hoå àoâi hoãi nhûäng baâi thú phaãi thoãa maän loâng yïu thú cuãa hoå. Nhûäng quy luêåt nhû: duâng suy nghô hònh tûúång, nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn, laâ chung cho caác ngaânh vùn nghïå, töi khöng noái àïën úã àêy. Vaâ ba àiïím töi àaä phên tñch trïn naây khöng phaãi laâ khöng aáp duång àûúåc cho nhûäng ngaânh vùn nghïå khaác; nhûng úã trong thú, nhêët laâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

43

thú trûä tònh, thò ba àiïìu êëy taác àöång möåt caách rêët têåp trung. Nhûäng àiïìu töi àaä phên tñch, töi khöng daám noái laâ töi àaä noái caån àûúåc nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím thú; nghô àûúåc àïën àêu, cûá maånh daån bûúác àêìu phaát biïíu, cuäng laâ möåt thaái àöå khöng giêëu döët. Gúåi yá cho caác baån treã múái laâm thú, àïí caác baån coá möåt khaái niïåm rùçng: taác phêím thú coân coá qui luêåt nöåi böå cuãa noá nûäa, nhû vêåy khöng phaãi laâ baây ra lù’m chuyïån, lù’m yïu cêìu, coá thïí dïî laâm naãn loâng nhûäng baån mï viïåc laâm thú; maâ nhû vêåy, theo duång yá cuãa töi, laâ muöën àúä búát sûå tiïu phñ “maáu xûúng” cuãa caác baån; thú laâ sûå höìn nhiïn, chên thûåc, traân àêìy voåt ra, nhûng laâm thú khöng nïn tûå nhiïn nhi nhiïn, maâ noá cuäng coá möåt thûá khoa hoåc naâo àoá cuãa noá. Nhiïìu baån treã chûa phên tñch àûúåc taåi sao möåt söë baâi thú cuãa mònh chûa thaânh tûåu, hoùåc laâ thêët baåi; cuâng vúái caái lyá do “khöng söëng”, nhûäng taác phêím àoá nhêët àõnh coân coá caái nhûúåc àiïím “khöng thú”. Hiïíu àûúåc nhûäng qui luêåt cuãa taác phêím thú, thò coá thïí tiïët kiïåm àûúåc möåt sûác lao àöång nghïå thuêåt àöí ra aâo aâo trïn haâng vaån baâi thú maâ nhû tïn bù’n chûa truáng àñch, coá thïí tùng àûúåc söë baâi thú thaânh tûåu trong phong traâo laâm thú daâo daåt cuãa ta. Viïåc naây nùçm trong phaåm vi tu dûúäng vïì nghïå thuêåt, vaâ viïåc tu dûúäng vïì nghïå thuêåt laâ ài theo sau, laâ nöëi bûúác vúái viïåc tu dûúäng vïì àúâi söëng. 5-1961

44

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

SÛÅ GIAÃN DÕ VAÂ PHONG PHUÁ TRONG THÚ

Nhûäng lúâi baân naây nhøçm caái yá muöën laâm cho thú ta hiïån nay àang àaánh Myä, cûáu nûúác coân coá thïí àaánh Myä coá hiïåu lûåc hún nûäa, búãi taác àöång vaâo cöng chuáng vaâ quêìn chuáng coá hiïåu lûåc hún nûäa (vò àûúåc hoå thñch yïu hún nûäa), xin chúá nïn hiïíu rùçng àêy laâ chó baân riïng leã chuyïån chuyïn mön vúái nhau. Àaä laâ lúâi baân, thò khöng tûå phuå àêy laâ chên lyá duy nhêët. Coá nhiïìu phong caách laâm thú; cuäng nhû caác dên töåc trïn thïë giúái coá nhiïìu phong caách nghïå thuêåt. Vñ duå: thùm ÊËn Àöå ba thaáng (1956) töi àaä thêëy, bïn caånh nhûäng kiïën truác to taát, úã àêy coá nghïå thuêåt chaåm tröí rêët tó mó, chaåm trïn caác mùåt höåp àöìng, chaåm trïn àaá cuãa möåt söë lêu àaâi, lùng möå, chaåm thûâa thaäi dû dêåt, vung vaäi sûác chaåm cuãa nhûäng baân tay ngûúâi; àöìng thúâi vúái chaåm êëy, thïu cuäng chöìng chêët caác mötñp; nghïå thuêåt úã àêy nhû möåt bûäa tiïåc coá nhiïìu moán quaá, vaâ cuäng àaä àaåt túái caái àeåp. Mùåt khaác, töi chûa àûúåc thùm Hy Laåp, nhûng àûúåc xem nhiïìu aãnh chuåp trong caác saách, vaâ thùm möåt söë viïån baão taâng, thò thêëy nghïå thuêåt cöí Hy Laåp coá möåt sûå giaãn dõ trong saáng rêët laâ töíng húåp. Caác lêu àaâi,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

45

caác bûác tûúång Hy Laåp cöí noái vúái têm trñ ngûúâi nhûäng lúâi nhû laâ thú. Trong nhûäng lúâi baân naây, töi hùéng riïng noái vïì caái phong caách giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú, nhûng biïíu dûúng, thêåm chñ àïën nhiïåt liïåt biïíu dûúng noá trong thú, töi vêîn khöng nghô rùçng phong caách naây loaåi trûâ nhûäng phong caách khaác khöng giöëng vúái noá. Nhûng úã thúâi àiïím naây cuãa sûå phaát triïín cuãa têm trñ töi, thò töi rêët giaác ngöå vaâ rêët têm àù’c vïì sûå giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú, cho nïn trònh baây möåt söë suy nghô caá nhên. * *

*

Taác phêím nghïå thuêåt bù’t àêìu naãy sinh ra khi coá möåt nöåi dung àûúåc chûáa àûång trong möåt hònh thûác. Nöåi dung lúán lao truâm têët caã nghïå thuêåt laâ baãn thên cuöåc söëng: baãn thên thïë giúái göìm coá vuä truå, thiïn nhiïn vaâ àúâi söëng xaä höåi cuãa loaâi ngûúâi. Hai qui luêåt lúán chi phöëi caác taác phêím nghïå thuêåt, laâ nöåi dung quyïët àõnh hònh thûác vaâ nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn. Nhêët àõnh cêìn phaãi coá möåt hònh thûác, maâ hònh thûác êëy nhêët àõnh cêìn phaãi chûáa möåt nöåi dung. Hònh thûác rêët laâ quan troång. Haäy xem Nguyïîn Du phaác hoåa taâi sù’c hai chõ em Thuáy Vên, Thuáy Kiïìu: Vên xem trang troång khaác vúâi. Khuön trùng àêìy àùån, neát ngaâi núã nang, thêåt laâ möåt caái àeåp “phuác hêåu”, noái möåt caách nöm na bònh dên, laâ cö Vên, “phinh phónh hai caái maá baánh àuác”. Cuâng möåt cha möåt meå àeã ra, cuâng laâ gaái, laåi àeã tiïëp nhau, cö Vên vúái cö Kiïìu hùèn laâ giöëng nhau trïn neát lúán cuãa khuön mùåt chûá; nhûng hònh thûác

46

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuå thïí cuãa möîi khuön mùåt khaác ài möåt chuát, Kiïìu caâng sù’c saão mùån maâ, Laân thu thuãy, neát xuên sún, neát maây cuãa Kiïìu daâi hún, thanh hún, mù’t Kiïìu trong hún, ûúát hún, thïë laâ - theo quan niïåm vaâ tònh hònh xaä höåi cuä phong kiïën, thò nöåi dung sù’c àeåp vaâ nöåi dung söë phêån cuäng khaác ài; vúái Vên: Mêy thua nûúác toác, tuyïët nhûúâng maâu da, chuáng noá keám xong, laâ chõu thua vaâ chõu nhûúâng, Vên chùèng bõ tai hoåa gò hïët. Coân vúái Kiïìu, do tûâ caái phaåm truâ trang troång toát vúâi maâ sang caái phaåm truâ sù’c saão mùån maâ àïën nöîi hoa ghen thua thù’m, liïîu húân keám xanh, thò boån naây keám xong seä ghen, seä húân, seä truâ eão vaâ baáo thuâ cho, cho àïën nöîi höìng nhan baåc mïånh. Chùèng leä Nguyïîn Du laåi viïët hai nöåi dung söë phêån khaác nhau maâ taã hai hònh thûác sù’c àeåp cûá giöëng nhau! Nhû vêåy khöng biïån chûáng. Nghïì “thú” cuäng lù’m cöng phu, laâng thú ta phaãi biïët cho àuã àûúâng. Bù’t chûúác Nguyïîn Du, chuáng ta noái vêåy. Coân Nguyïîn Cöng Trûá noái: Giúã duyïn vúái rûúåu khön tûâ cheán, troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi: duyïn vúái rûúåu thò ta cuäng chaã cêìn; coân “núå cuâng thú” thò coá caái haång thi haâo naâo maâ khöng phaãi laâ nhaâ kyä thuêåt lúán cuãa ngön ngûä? Cêìn phaãi tòm toâi vïì hònh tûúång thú, êm thanh, nhõp àiïåu thú, chûä nghôa thú v.v... Laåi khöng phaãi hoåc àïën mûúâi nùm trúã lïn aâ! Nhûng àiïìu töi muöën noái chuã yïëu höm nay laâ: têët caã nhûäng hoåc hoãi, tòm toâi vïì hònh thûác, vïì kyä thuêåt êëy chó àïí phuåc vuå cho nöåi dung, vaâ theo yá töi, khi nhaâ thú àaä chiïëm lônh àûúåc möåt mûác vûäng kyä thuêåt röìi, thò höìn vña, taâi tònh tinh hoa cuãa nhaâ thú laâ phaãi tòm toâi trong nöåi dung, tòm toâi trong baãn thên cuöåc àúâi, tòm toâi trong con ngûúâi, trong têm höìn, têm lyá.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

47

Vaâ töi muöën noái, theo quan niïåm riïng töi, thïë naâo laâ thûá thú lúán, thïë naâo laâ thûá thú beá. - Thú cuäng nhû ngûúâi, cuäng nhû treã em. Coá nhûäng treã em khön súám, nhûng laåi ài vïì möåt thûá khön maâ öng baâ ta goåi laâ “khön vùåt”; khöng coá söë maång gò àêu, nhûng nhûäng em êëy, nïëu cha meå vaâ nhaâ trûúâng khöng kõp thúâi vaâ liïn tuåc uöën nù’n höå cho, thò khoá maâ vûún túái möåt caái gò röång lúán daâi lêu àûúåc. Cuäng coá nhûäng treã em (vaâ nhûäng ngûúâi lúán) rêët khön, hiïíu theo nghôa thöng minh; theo töi nghô: dûúâng nhû caái khön thûá hai naây phaãi bao göìm möåt chuát daåi, trûúác kia, úã trûúâng, töi coá hoåc baâi thú, truyïìn laâ cuãa Tuá Xûúng: Thïë sûå àua nhau noái daåi khön Biïët ai laâ daåi, biïët ai khön? Khön nghïì cúâ baåc laâ khön daåi, Daåi chöën vùn chûúng êëy daåi khön... Nhûäng treã em (vaâ nhûäng ngûúâi lúán) coá caái thûá khön maãi miïët, theo àuöíi nhûäng mú möång lúán, hoùåc chuyïn chuá nhûäng suy nghô sêu, thò laåi coá àöi khi nhû ngûúâi “mêët höìn”, hoå “daåi” trong möåt söë chuyïån àúâi, ra àûúâng dïî bõ moác tuái, nhiïìu khi ngûúâi ta noái moác mònh maâ cuäng khöng biïët, cûá tûúãng ngûúâi àúâi ai cuäng töët, thaânh ra bõ lûâa cho, thïë laâ “daåi”. Nhûng töi yïu nhûäng thûá khön to bao göìm ñt nhiïìu “daåi” nhoã êëy. Thú cuäng vêåy! Chûa chi múái vaâo thú àaä “khön vùåt”, kyä thuêåt vùåt thò khoá maâ ài vaâo lúán röång daâi lêu. Trong Khaáng chiïën lêìn trûúác, coá möåt ca sô haát hay, nhûng trong caái gioång àiïåu cûá hay leâo laá, “vùn tûác laâ ngûúâi” thò haát cuäng tûác laâ ngûúâi, nhûäng leâo laá tiïíu xaão nghe thñch tai nhûäng ngûúâi khöng saânh laâ gù’n vúái tinh tònh leâo laá; anh nhaåc sô ta khöng ài nöíi troån con àûúâng khaáng chiïën vaâ àaä “dinh tï” lêìn thûá nhêët, röìi “di cû” lêìn thûá hai.

48

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Thûá thú lúán laâ thûá thú coá àêìy àuã kyä thuêåt, nhûng taác giaã khöng coi kyä thuêåt laâ chñnh, maâ troång chêët hún laâ hònh. Thûá thú lúán laâ thûá thú rêët coá chêët. Möåt lêìn, sau hoâa bònh, töi àûúåc dûå giaám khaão möåt cuöåc thi thú viïët vïì phuå nûä; möåt nûä àöìng chñ úã phuå vêån trung ûúng laâm chuã tõch ban chêëm thi; saáng taác vaâ phï bònh vùn hoåc khöng phaãi laâ chuyïn mön cuãa chõ, nhûng trong khi thêím bònh chïnh lïåch giûäa caác baâi vaâo chung kïët, töi rêët vui sûúáng thêëy sûå nhêån àõnh àuáng vaâ tònh cuãa chõ; giûäa hai baâi lúâi leä cuäng ngang trònh àöå vúái nhau, chõ àaä lêëy baâi coá nhiïìu chêët hún: xuác caãm nhiïìu hún, chên thûåc hún, suy nghô sêu hún, vaâ do àoá nïn vùn cuäng hún. Bùçng phûúng phaáp mù’t xanh àiïím huyïåt vaâo chêët vùn êëy, chõ àaä àûáng lïn trïn àûúåc caái múá rù’c röëi boâng bong taâi sù’c hún keám cuãa mêëy chuåc baâi thú vaâo chung kïët, vaâ yá kiïën cuãa chõ rêët xaác àaáng. Luác àoá töi àaä nghô: Cho hay chên lyá cuãa vùn hoåc laâ möåt chên lyá cho moåi ngûúâi. Thûá thú lúán laâ thûá thú coá nhûäng tònh caãm lúán vaâ suy nghô röång; tuy nhiïn cêìn noái chñnh xaác hún nûäa: thú cuãa ta hiïån nay nhòn chung, baâi naâo maâ chùèng noái àïën nhûäng tònh caãm lúán, tû tûúãng lúán cuãa nhên dên ta vô àaåi àang àaánh Myä; noái túái, àaã àöång túái chûa àuã, àïì taâi, chuã àïì, duång yá vaâ yá töët chûa àuã, maâ baâi thú phaãi coá chêët xuác caãm maånh meä, sêu sù’c vïì nhûäng tònh caãm tû tûúãng lúán cuãa nhên dên, thaânh ra tònh caãm, tû tûúãng cuãa chñnh ngûúâi laâm thú. Vaâ caách noái cuäng phaãi laâ möåt phong caách lúán, chûá khöng phaãi möåt phong caách beá. Phong caách lúán, buát phaáp lúán, theo yá töi, trûúác hïët lêëy chên thêåt laâm nïìn taãng, thú phaãi: Chên, chên, chên! Thêåt, thêåt, thêåt!

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

49

Thêåt laâ sûå coá thêåt úã trong cuöåc àúâi, úã trong sûå söëng: chên laâ tñnh coá thêåt úã trong loâng ngûúâi, têm höìn ngûúâi. Chaåm tröí àïën bao nhiïu cuäng phaãi chên thêåt, nghôa laâ coá mang tònh caãm cuãa con ngûúâi; chûá khöng àûúåc tóa toát kheáo leáo nhûäng khoáe tay vùåt. Vò vêåy nïn ngûúâi ta xûa nay vêîn phên biïåt àûúåc nhûäng chên thi sô nghôa laâ thi sô xuác caãm thêåt vaâo àïën têån ruöåt gan, rung àöång thêåt cho àïën têån chên tú keä toác mònh. Nïëu liïn hïå sang viïåc bù’t maåch trong àöng y maâ khöng súå nhêìm lêîn, thò ngûúâi thêåt khoãe maånh coá maåch maáu chaãy nhû muöën êíy ngoán tay ngûúâi thaây thuöëc; võ lûúng y àùåt kheä ngoán tay mònh lïn maåch, àaä thêëy maåch chaåy, nhêën xuöëng trung bònh cuäng thêëy maåch chaåy, vaâ êën maånh xuöëng àïën saát xûúng vêîn thêëy maåch chaåy; àoá laâ sûác khoãe rêët thêåt. Traái laåi, ngûúâi khöng khoãe thêåt, tröng phöíng phao phöìn vinh giaã taåo, thò võ lûúng y àùåt ngoán tay lïn maåch thêëy àêåp phuâ phuâ, nöíi lïn trïn, êën xuöëng trung bònh, thêëy sûác maåch chaåy rêët yïëu, êën saát xuöëng xûúng, khöng thêëy maåch chaåy gò caã, àoá thêåt ra laâ möåt thûá ngûúâi öëm, khöng öëm thò laâ cuäng yïëu. Xin baån àoåc àûâng cûúâi töi! Hònh tûúång bù’t maåch naây, theo töi nghô, coá thïí giuáp ta liïn hïå maâ bù’t maåch tònh yïu, xem sûác yïu thêåt àïën mûác naâo; bù’t maåch thú, xem sûác thú maånh thêåt àïën mûác naâo. Coá nhûäng thûá thú buát phaáp beá, rung àöång nöíi lïn trïn mùåt lúâi, vaâ coá nhûäng thûá thú buát phaáp lúán, xoaáy àûúåc sêu vaâo traái tim ngûúâi àoåc. Phong caách lúán, buát phaáp lúán, theo töi nghô, coân biïët àùåt chiïën thuêåt nùçm trong sûå bao truâm cuãa chiïën lûúåc, biïët bù’t chi tiïët phuåc toâng àaåi cuåc. Maâ cuåc diïån lúán, töi xin lùåp laåi, laâ úã möåt àïì taâi, möåt chuã àïì, möåt vêën àïì naâo àoá, thò tòm àûúåc nhûäng gò sêu sù’c nhêët trong thûåc taåi

50

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuãa sûå vêåt vaâ cuãa loâng ngûúâi maâ noái. Caái sûå thêåt lúán êëy chi phöëi caã toaân böå baâi thú, thêëm thaáp vaâo maåch vùn nhû möåt chêët ûúát chaåy khù’p toaân thïí, tûác laâ àeåp têët caã caái àaä, röìi múái àeåp chi tiïët, maâ chi tiïët khöng àûúåc tóa toát phònh lïn lêën caã àaåi cuåc. Ca dao miïìn nuái coá cêu: Yïu nhau thò nù’m möåt nù’m thoác cuäng dñnh - Khöng yïu nhau thò cêìm möåt nù’m cúm nïëp cuäng rúâi; phong caách lúán, buát phaáp lúán laâ tòm ra àûúåc caái chêët keo sún noá dñnh caã möåt nù’m thoác; caái chêët àoá laâ tònh yïu, caái chêët àoá laâ chêët tònh caãm trong thú, coá chêët àoá thò thú söëng vaâ lúán, thiïëu chêët êëy thò thú gêìy vaâ beá. Caái chêët êëy, tòm ra àûúåc thò laâm chiïën lûúåc cho baâi thú, laâm têm höìn cuãa baâi thú; caái chêët êëy quñ vö haån. Thûúâng trong viïåc laâm thú, cêìn àïì ra möåt muåc tiïu phêën àêëu: caã baâi hay, trong baâi, möîi àoaån cuäng hay; trong àoaån, möîi cêu cuäng hay; trong cêu, möîi chûä cuäng hay. Tuy nhiïn, àûâng nïn aáp duång caái muåc tiïu phêën àêëu êëy thaânh möåt phûúng phaáp thêím myä cûáng nhù’c, vaâ noái cho cuâng, nhû thïë laâ khöng hiïíu pheáp biïån chûáng cuãa sûå vêåt. Coá nhûäng ngûúâi thêëy nïu lïn nhû thïë, khi àoåc thú cûá chùçm chùçm tòm àoaån hay, cêu hay, tòm nhû thïë cuäng phaãi, tuy nhiïn sai úã chöî trûúác hïët khöng chõu xuác caãm toaân böå caái höìn baâi thú toaát ra, maãi tra xeát caác böå phêån maâ àiïëc muäi, nùång tai àöëi vúái caái tinh tuáy nhêët cuãa baâi thú. Thêåt laâ möåt hiïån tûúång phï bònh thú rêët àaáng àau khöí. Coá nhûäng baâi thú nhû ca dao noái: Hoa thúm thúm laå thúm luâng, Thúm göëc, thúm rïî, ngûúâi tröìng cuäng thúm! toaân böå hay, tûâng böå phêån cuäng hay. Nhûng cuäng coá rêët nhiïìu baâi thú, nïëu àem chùåt ra tûâng böå phêån möåt caách

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

51

khöng biïån chûáng, thò möîi böå phêån chûa hay gò caã; àem raáp nhûäng böå phêån chûa hay möåt mònh êëy trúã laåi thaânh möåt cú thïí duy nhêët, thò tûå nhiïn toaát ra möåt sûå söëng tinh vi, tïë nhõ, hêëp dêîn laå thûúâng! Cho nïn trong viïåc laâm thú, àoåc thú, chêëm thú, cêìn phaãi biïët möåt laåi phaãi biïët hai, phaãi biïët caã hai leä cuãa sûå vêåt, cuãa thú, nhû thïë múái laâ biïån chûáng. Khi coân ài hoåc, töi àûúåc àoåc möåt baâi thú tûá tuyïåt Trung Quöëc cöí (dõch) rêët laâ lyá thuá, tïë nhõ; nïëu àem chùåt ra tûâng cêu thò: Song the mûâng rúä múã thû phong cêu thú cuäng bònh thûúâng thöi. Maãnh giêëy àöi bïì thêëy trù’ng khöng cêu thú chó laâ möåt nhêån xeát àún giaãn vïì möåt túâ giêëy hai mùåt àïìu khöng coá chûä viïët, coá gò laâ saáng taåo? Hùèn yá chaâng khöng chi khaác caã möåt cêu thú diïîn yá, chùèng coá hònh tûúång gò. Yïu em coá noái cuäng khöng cuâng cêu naây tûúng àöëi àûáng möåt mònh àûúåc, coá thïí thuöåc loâng àïí toã tònh vúái ngûúâi yïu, nhûng chûa phaãi laâ möåt cêu tuyïåt diïåu. Àoá laâ àem rûát con bûúám ra laâm böën phêìn, thò nhû thïë! Nhûng nïëu ngûúâi àoåc àûâng laâm caái viïåc rûát baâi thú tûá tuyïåt ra nhû vêåy, thò caã böën cêu nhêët thöëng àaáng yïu biïët bao. Ngûúâi phuå nûä thúâi xûa, ngoáng àúåi tin chöìng ài rêët xa, giao thöng chêåm chaåp, àûúâng saá muön khoá khùn, àûúåc möåt laá thû chöìng gûãi vïì mûâng hïët lúán! Khöng ngúâ öng chöìng àaäng trñ àïën caái mûác thû àaä viïët boã úã ngoaâi, maâ túâ giêëy trù’ng chûa viïët laåi gêëp boã vaâo trong. Thaânh ra vúå mûâng huåt. Nïëu vúå bùèn tñnh thò

52

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

seä laâm thú caáu vúái chöìng - caáu úã àêy cuäng laâ möåt hònh thûác yïu thöi - tuy nhiïn sao bùçng caái hònh thûác yïu thûúng maâ ngûúâi vúå chñ tònh, thöng minh vaâ hiïìn hêåu naây àaä duâng! Chõ cêìm buát viïët ngay lïn caái túâ thû àaäng trñ cuãa chöìng baâi tûá tuyïåt sau àêy, vaâ laåi nhúâ giao thöng thiïn sún vaån thuãy àaánh àûúâng àûa àïën tay chöìng: Song the mûâng rúä múã thû phong, Maãnh giêëy àöi bïì thêëy trù’ng khöng. Hùèn yá chaâng khöng chi khaác caã: Yïu em coá noái cuäng khöng cuâng! Chùèng phaãi laâ saáng taåo cao hay sao? Chuyïín caái àaäng trñ àaáng giêån cuãa chöìng thaânh möåt sûå duång yá thêm thuáy cuãa chöìng! Chao öi, sao laåi coá àûúåc möåt ngûúâi vúå àaáng quyá àïën nhû thïë! Ngûúâi chöìng nhêån àûúåc baâi thú phuác àaáp trïn chñnh caái túâ giêëy coá töåi cuãa mònh, laåi chùèng bûát àêìu bûát tai tûå traách mònh àaáng noåc ra maâ àaánh, vaâ chùèng thûúng vúå, caãm ún vúå àïën chaãy nûúác mù’t ra hay sao? Baâi thú laâ möåt tûúng quan cuãa ngön ngûä, nhûng trûúác khi laâ ngön ngûä, noá laâ möåt tûúng quan cuãa tònh caãm. Búãi vêåy, baâi tûá tuyïåt trïn àêy noá hay vò trûúác hïët noá laâ möåt tûúng quan tònh caãm rêët hay giûäa vúå vúái chöìng. Vaâ ngön ngûä chó laâ àuã duâng àïí diïîn àaåt caái tûúng quan tònh caãm rêët hay êëy. * *

*

Bêy giúâ töi xin noái àïën àiïím thûá ba cuãa phong caách lúán, buát phaáp lúán trong thú, àïën caái tinh diïåu trong thú, àïën sûå giaãn dõ vaâ phong phuá trong thú. Nïëu duâng chûä

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

53

cuãa tön giaáo cho thïm sinh àöång cêu vùn, thò theo töi, sûå “tu luyïån” vïì thú coá thïí noái laâ àaä “àù’c àaåo” khi àaåt túái sûå giaãn dõ vaâ phong phuá. Phong phuá laâ rêët quyá, nhûng chûa giaãn dõ cuäng laâ chûa thêåt kyâ diïåu. Töi noái vïì àiïím “giaãn dõ - phong phuá” naây, khöng phaãi laâ àïí chùån àûúâng tòm toâi cuãa caác baån laâm thú, hay àïí bõt caác ngaã, chó chûâa möåt ngaã “giaãn dõ - phong phuá” cho thú chaåy vaâo; maâ chó giaäi baây caái têm sûå giaác ngöå cuãa mònh vïì trònh àöå kyâ diïåu cuãa thú, chuã yá laâ àïí laâm tham khaão cho caác baån thú treã. Caác baån thú treã thò phaãi daåt daâo ngöìn ngöån, thûâa thaäi sûác söëng, phaãi coá möåt sûå hoang phñ àïën mûác naâo àoá cuãa sûå saáng taåo, khöng thïí yïu cêìu mêîu mûåc cho böåt chaãy ngùn ngù’t vaâo khuön, khöng rúi, khöng vaäi. Coá thïí noái àoá laâ caái thiïn taâi cuãa tuöíi treã. Töi noái àêy laâ giuáp cho caác baån thú treã khaái niïåm àûúåc sûå “giaãn dõ - phong phuá”, noá laâ chuã nghôa cöí àiïín múái maäi muön àúâi, khaái niïåm àûúåc àùång maâ àaåt àûúåc túái noá sau khi traãi qua möåt con àûúâng daâi phêën àêëu. Caái àùåc àiïím àaáng mïën vaâ dïî hiïíu cuãa tuöíi treã laâ ham múái chuöång laå, rêët nhaåy caãm vúái nhûäng caái àöíi múái vïì hònh thûác ... Möåt söë baån treã trai - khi giùåc Myä chûa leo thang úã miïìn Bù’c, - gùåp nhau àaä chuá yá àïën kiïíu toác cù’t thïë naâo, theo nhû taâi tûã trong phim Tònh ca Baá Linh hay theo trong möåt phim nûúác ngoaâi naâo khaác? Möåt söë baån treã gaái, cuäng nhû thïë, gùåp nhau, chuá yá kiïíu aáo caánh cö baån cöí beã thïë naâo, tuái may thïë naâo, vaâ tra mêëy khuy. Àaåi khaái cuäng nhû thïë, nhiïìu baån treã laâm thú, khi àoåc thú chuá yá trûúác vaâ nhiïìu àïën nhûäng caái múi múái, laâ laå vïì hònh thûác, vïì caách noái, thêåm chñ caách khöng viïët hoa,

54

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

boã dêëu chêëm hay xuöëng doâng nhiïìu. Nhûäng caái chuá yá êëy chùèng coá töåi nùång gò caã, nhûng nïëu vò nhûäng caái chuá yá cuãa con mù’t êëy maâ töín haåi àïën viïåc tòm sêu vaâo caái hay cuãa chêët baâi thú, thò rêët coá haåi cho viïåc baãn thên mònh laâm thú. Thaánh Thaán khi bònh luêån vúã Têy sûúng kyá coá noái vïì baån Lyá Traác Ngö cuãa mònh, rùçng: Lyá rêët gioãi voä, nhûng ngaây thûúâng nhòn cûá hiïìn laânh nhû möåt cö con gaái; rêët hay chûä, nhûng ngûúâi khöng biïët cûá tûúãng laâ Lyá hoåc xoaâng; búãi Lyá chùèng phö trûúng gò caã; theo töi hiïíu, chñnh vò Lyá Traác Ngö àaä àaåt túái trònh àöå cao, nïn veã ngûúâi cûá “nhû khöng”; coân caái anh múái hoåc voä Øng lï thò ra àûúâng cûá thêëy khuyânh caánh tay lïn cho ngûúâi ta boáp vaâo bù’p thõt. Tuây Viïn khi noái vïì thú Thi Thoaåi coá noái rêët chñ lyá rùçng: Thú khöng thïí nhû ngûúâi quaã phuå, khöng coá trang sûác - Thú phaãi coá trang sûác. Nhûng trang sûác khöng phaãi laâ loâe loeåt, vaã laåi trang sûác cuãa thú khöng giöëng nhû kiïìng vaâng, chuöîi haåt, hoa tai, nhêîn kim cûúng cuãa ngûúâi àaân baâ nhaâ giaâu, tûác laâ àeåp maâ vö tri; trang sûác cuãa thú laâ hònh tûúång, laâ êm thanh, laâ tiïët têëu, laâ chûä nghôa... luön luön àïìu coá höìn. Nhûäng ngûúâi hònh thûác chuã nghôa trong thú cûá ài tòm caái “laå”. Baâi thú cuãa baån Bònh Minh Trong Sûúng (Vùn nghïå söë 238) do Vuä Tuá Nam àûa ra bònh luêån möåt caách rêët tinh, laâ àaåi diïån cho möåt kiïíu thú tòm toâi hiïån nay. - Noái maâ khöng coá vñ duå thò rêët khoá, vaâ dïî nhaåt, nïn töi phaãi lêëy möåt vñ duå cuå thïí: thú cuãa nûä thi sô Blaga Àimitröva. Chõ êëy àang coân söëng; thêåt ra khoá àaánh giaá cho àuáng ngay nhûäng thú àûúng thúâi vúái mònh; töi khöng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

55

noái chuâm thú cuãa chõ viïët vïì Viïåt Nam laâ àïën mûác tuyïåt vúâi gò, nhûng phaãi nhêån laâ möåt thûá thú àùåc biïåt. Viïët vïì nûúác baån chûá khöng phaãi vïì Töí quöëc mònh, laåi laâ möåt viïåc rêët khoá. Mùåc duâ thú dõch khöng vêìn (vaâ úã àêy, khi töi dõch boã vêìn, töi laåi thêëy thïë múái húåp àiïåu), rêët nhiïìu baån àoåc àaä thöng caãm sêu vúái chuâm thú êëy, vaâ àaánh giaá cao. Coá nhûäng ngûúâi biïíu dûúng quaá mûác möåt söë saáng kiïën nhoã trong möåt söë baâi thú maâ riïng töi xem, töi laåi cho laâ thûúâng, vò laâm thú nhû thïë, theo töi, laåi laâ maåch thú àang gaån. Thú Àimitröva laâ loaåi thú: Chên, chên, chên, Thêåt, thêåt, thêåt, loaåi thú àaä biïën sûå vêåt bïn ngoaâi thaânh ra nöåi têm, vaâ cöë gù’ng giaãn dõ, coi thûúâng nhûäng trang sûác: ... Lûúng têm yïn tônh laå luâng ÚÃ giûäa trêån cuöìng phong baäo taáp. ... Caác baån Viïåt Nam Caác baån traã giaá rêët cao, cao nhêët Cho haånh phuác Nhûäng chiïìu maâu hoa höìng nhaåt Chiïìu phêåp phöìng àêìy nhûäng chia ly Dûúái voâm laá coå sù’p àù’m vaâo àïm Nhûäng con mù’t noái lúâi tûâ biïåt... Caác baâi thú, trûúác tiïn, tù’m trong möåt khöng khñ têm tònh, àêìy xuác caãm chên thaânh, suy nghô sêu lù’ng chñnh caái gioång àiïåu têm sûå chung cuãa toaân baâi thú, cuãa caã chuâm thú, noái möåt caách tri êm hún, chñnh caái têm höìn àùåc biïåt cuãa Àimitröva chaåy vaâo trong nhûäng baâi thú, laâm cho nhûäng cêu giaãn dõ nhêët cuäng rung àöång.

56

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Töi thûúâng hay liïn hïå thú vúái tònh yïu. Ngûúâi hiïíu thêëp thú cuäng nhû ngûúâi hiïíu thêëp tònh yïu! Ngûúâi êëy thêëy möåt ngûúâi con trai, möåt ngûúâi con gaái ngöìi rêët xa nhau, im lùång hoùåc laâ nhêån thêëy hai ba thaáng trúâi hoå gùåp nhau khöng noái möåt cêu naâo, thò cho laâ hoå “chaã coá gò” vúái nhau. Traái laåi, vaâo vûúân hoa cöng cöång nhûäng núi tranh töëi tranh saáng, chúåt thêëy möåt àöi àang hön nhau, thò cho laâ hoå yïu nhau ghï gúám. Caái àöi löå liïîu naây coá thïí laâ yïu nhau ghï gúám thêåt maâ cuäng rêët coá thïí vaâi ba höm nûäa hoå boã nhau àêëy, búãi vò phaãi àïì phoâng Tinh hoa phaát tiïët ra ngoaâi Nghòn thu baåc mïånh möåt àúâi “tònh yïu”. Trúã laåi vúái caái àöi trïn kia. Baån phï bònh úi! Baån khöng biïët lù’ng nghe caái im lùång hay sao? Caái khöng gian giûäa àöi ngûúâi kia àêìy traân, nùång trôu nhûäng àiïån vö hònh hoå àaánh cho nhau; àïm nguã, hoå chiïm bao thêëy nhau maâ khöng thöët ra cho baån phï bònh biïët. Àêy laâ caái hònh thûác vö hònh cuãa sûå toã tònh yïu, baån phï bònh phaãi coá hai con mù’t vö hònh múái thêëy àûúåc caái thûá thú diïåu kyâ êëy chûá!- Töi khöng cêìn giaãi thñch sang thú nûäa, töi chó noái tiïëp vïì tònh yïu, laâ baån àoåc hiïíu thïë naâo laâ thûá thú sêu sù’c, tinh vi, tïë nhõ, thûá thú lúán!- Cuäng coá thïí coá nhûäng cö con gaái coân ñt tuöíi, chûa coá kinh nghiïåm cuöåc àúâi, tûúãng rùçng trong àaám ngûúâi àang tòm hiïíu vaâ àùåt vêën àïì vúái mònh, ngûúâi naâo noái hay nhêët, trûä tònh nhêët, nhiïìu hònh aãnh nhêët, laâ ngûúâi yïu mònh nhêët. Nhûng trong viïåc naây, thûúâng caác cö con gaái khöng lêìm. Trong àaám ngûúâi hay àïën nhaâ cö giaáo cêëp ba daåy gioãi, xinh àeåp, nïët na kia àang choån chöìng, ngûúâi thò khoe àaân haát hay, ngûúâi khoe thïí thao gioãi, ngûúâi khoe múái àöî töët

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

57

nghiïåp Lömönöxöëp, ngûúâi laåi ngêm thú oang oang... duy coá möåt anh kyä sû àõa chêët treã da ngùm ngùm baánh mêåt, àïën thò cûá ngöìi möåt goác, múã saách baáo ra xem, chùèng hay noái nùng, chó lêu lêu laåi phoáng àöi mù’t saáng nhòn cö chuã nhaâ. ÊËy thïë maâ cuöëi cuâng, cö giaáo laåi gaåt hïët caác bêåc taâi hoa nhanh nheån khaác, maâ lêëy caái anh ruåt reâ naây. Vò cö giaáo laâ möåt nhaâ phï bònh lúán, hiïíu àûúåc caái tinh diïåu cuãa thú, cö biïët àûúåc ai laâ ngûúâi Chên, chên, chên, Thêåt, thêåt, thêåt, giûäa nhûäng ngûúâi cuâng laâ töët caã, lao àöång gioãi caã, ai laâ ngûúâi yïu cö nhêët. Cö êëy hiïíu trong àúâi, cuäng coá nhûäng thûá tònh nhên yïu say mï sêu sù’c àïën nöîi súå diïîn taã ra thò haã mêët caái hûúng chên thaânh, hoå caâng thêëy coá keã noái nhiïìu quaá, kheáo quaá vïì tònh yïu, thò laåi caâng muöën àïí tònh cuãa mònh trong traái tim, ai mònh yïu thêåt, ai thêåt yïu mònh, thò seä àïën vúái nhau bùçng sûå caãm thöng tinh vi nhêët, kyâ diïåu nhêët. Phaãi hiïíu àûúåc caái im lùång trong tònh yïu, Phaãi hiïíu àûúåc caái im lùång trong thú. Thú Nadim Hitmeát duâng rêët nhiïìu im lùång. Trong thú Àimitröva cuäng coá caái im lùång. Caái im lùång êëy laâ sûå “giaãn dõ - phong phuá”. Trong höåi hoåa cöí truyïìn Trung Quöëc duâng rêët nhiïìu im lùång. Àoá laâ löëi veä phaác. Veä phaác laâ dòm búát nhûäng neát phuå, rûúâm raâ, àïí nöíi bêåt nhûäng neát chñnh. Ngûúâi xem tranh biïët rùçng caái khoaãng giêëy boã trù’ng úã giûäa nhûäng neát chñnh àoá laâ chûáa àûång nhûäng neát phuå khöng cêìn veä; chñnh do laâm nhû vêåy, maâ bûác tranh thïm höìn. Tranh Tïì Baåch Thaåch laâ buát phaáp lúán, tranh Thûúång Haãi laâ buát

58

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

phaáp beá. Tranh Thûúång Haãi tóa toát àuã caã, nhû daåy khoa hoåc tûå nhiïn vïì hoa cú, böi maâu loâe loeåt maâ laåi nhaåt nheäo. Tranh Tïì Baåch Thaåch àuáng laâ àù’c àaåo “giaãn dõ phong phuá”, ruát lêëy caái thêìn, caái höìn cuãa chim, hoa, laá, àaá. Ngûúâi laâm thú biïët duâng im lùång, tûác laâ biïët viïët möåt caách haâm suác. Nguyïîn Du duâng buát phaáp haâm suác, buát phaáp lúán möåt caách thiïn taâi. Cuöåc àúâi phong phuá cho àïën nöîi, bïn caånh nhûäng ngûúâi biïët nghe caái im lùång, laåi coá nhûäng ngûúâi chó biïët nghe caái öìn aâo. Phong phuá àïën nöîi, trong àúâi sao laåi coá nhûäng ngûúâi tûúãng caái tinh hoa cuãa cêy àeân nùçm úã caái chao luåa thïu rêët àeåp, úã dêy àiïån boåc nilöng rêët deão, vên vên... Trong khi àoá thò àiïån tù’t luác naâo hoå khöng biïët, khöng biïët rùçng tinh tuáy laâ úã doâng àiïån, noá sinh ra do sûå rung àöång cuãa vêåt chêët. Cha töi trûúác laâ möåt öng tuá nhaâ nho, hoåc àöng y, coá lêìn chûäa bïånh cho möåt ngûúâi coá àöi mù’t rêët àeåp, nhûng böîng nhiïn khöng nhòn thêëy nûäa. Cha töi luêån rùçng: nhòn àöi mù’t thêëy vêîn töët laânh, troâng mù’t, con ngûúi, mñ mù’t, löng mi vêîn nguyïn veån, maâ mù’t khöng nhòn àûúåc, thò cuäng nhû cêy àeân coá caã caác böå phêån àuã vaâ töët, nhûng thiïëu dêìu thù’p vaâ lûãa àöët. Cha töi beân cù’t thuöëc lêëy quïë laâm chuã yïëu, dêîn hoãa vaâo cho mù’t, vaâ àöi mù’t dêìn dêìn saáng trúã laåi, nhòn thêëy àûúåc. Tinh diïåu cuãa thú laâ caái lûãa àöët bïn trong êëy. Àïën àêy, töi xin maån pheáp caã nhûäng nhaâ thi haâo, maâ baân vaâo chêët thú vúái lúâi thú. Theo töi nghô suy vaâ sù’p xïëp, thò trong sûå saáng taåo cuãa nhaâ thú, thûá nhêët laâ saáng taåo chêët söëng, thûá nhò laâ saáng taåo chêët söëng, thûá ba, thûá tû múái àïën saáng taåo ngön ngûä. Vaâ töi daám nghô rùçng loaåi thú saáng taåo ngön ngûä quaá taâi gioãi cuäng chó múái laâ thú loaåi nhò.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

59

Trong khi dõch thú Nadim Hitmeát vaâ thú Vñchto Huygö, töi böîng nghiïåm thêëy rùçng thú Hitmeát tûúng àöëi dïî dõch, maâ thú Huygö rêët khoá dõch. Vichto Huygö laâ nhaâ àaåi thi haâo, búãi khöëi lûúång tû tûúãng vaâ tònh caãm cuãa nhên loaåi maâ öng àaä xaáo tröån túái vaâ diïîn taã ra thêåt laâ lúán röång, búãi öng àaä saáng taåo ra cú man naâo laâ hònh aãnh, êm thanh, nhõp àiïåu trong thú Phaáp. Tuy nhiïn, nhûúåc àiïím cuãa thú Huygö, laâ öng phuâ thuãy cuãa ngön ngûä êëy àaä quaá duâng ngön ngûä, nhûäng baâi thú trung bònh cuãa öng laâm cho ngûúâi àoåc phaãi mïåt, búãi sûå saáng taåo lúâi thûâa thaäi, quaá mûác cuãa öng quêìn ngûúâi àoåc dûä quaá, vaâ lù’m khi lúâi thú nhiïìu hún laâ chêët thú. Chñnh do àoá maâ thú Huygö, khi töi dõch, thêëy rêët khoá dõch. Vñ duå möåt baâi: Em beá Hy Laåp. Töi bù’t buöåc phaãi dõch cho hïët ngön ngûä cuãa Huygö trong baâi naây, vò caái hay cuãa nguyïn vùn nùçm chñnh trong saáng taåo ngön ngûä, thaânh ra caã caái tiïëng Viïåt cuãa töi cuäng phaãi bõ àöång vúái caái tiïëng Phaáp cuãa Huygö. Nhûng baâi: Ngûúâi gieo haåt cuãa öng thò tûúng àöëi dïî dõch hún baâi trïn, vò baâi naây haâm suác hún, khïu gúåi caãnh möåt cuå giaâ tay vaäi haåt giöëng luáa mò trïn caánh àöìng hoaâng hön, boáng àïm buöng múâ caã caác àûúâng neát caãnh vêåt, laâm cho neát tay gieo cuãa öng cuå àûúåc phoáng àaåi röång lïn cho túái caác vò sao... Thú úã ngoaâi lúâi nûäa, cho nïn dïî dõch.- Vúái möåt khöíng löì cúä Vichto Huygö maâ coân nhû thïë. Nadim Hitmeát laâ möåt nhaâ thú lúán. Khöng thïí noái Hitmeát àaä lúán bùçng Huygö. Tuy nhiïn, thú Hitmeát töi dõch dïî hún, búãi töi khöng phaãi dõch ngön ngûä, maâ cêìn chuyïín àaåt tònh yá, tûá thú; theo töi, nhûäng khña caånh tinh vi, tïë nhõ cuãa thú nguyïn vùn cuäng coá thïí àûa sang thú dõch àûúåc; súå nhêët laâ dõch nhûäng baâi thú àêìu tû vaâo ngön ngûä nhiïìu quaá!

60

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Aragöng vaâ Elua (Eluard) laâ hai nhaâ thú lúán thúâi nay cuãa Phaáp (Elua àaä mêët), àïìu laâ àaãng viïn cöång saãn. Nhûng hoå cuâng laâ lúán, maâ rêët nhiïìu ngûúâi àoåc phuåc thú Aragöng, búãi rêët taâi, vaâ yïu thú Elua hún, búãi giaãn dõ hún, ñt ngön ngûä hún, àaåt túái caái tinh diïåu cuãa thú hún. Vichto Huygö àaä àaåt túái caái “giaãn dõ - phong phuá” trong têåp thú “Ngêîm nghô” (Les Contemplations), chñnh yïëu noái vïì têm sûå cuãa mònh laâ ngûúâi cha coá àûáa con gaái yïu quñ nhêët cuãa mònh chïët. ÚÃ àêy, taâi ngön ngûä cuãa Huygö nhûúâng cho tònh caãm noái, vaâ nhûäng baâi thú kyâ diïåu nhêët úã àêy laåi laâ nhûäng baâi thú trêìn truåi nhêët, hêìu nhû khöng coá trang sûác; Con gaái töi húi xanh, nhûng nhòn kyä laåi höìng, Beá xñu thöi, maâ coá àöi mù’t lúán... Nhûäng cêu thú nhû vêåy coá thïí laâm cho ngûúâi ta ûáa nûúác mù’t. Nhaâ thú phaãi hoåc têåp ngön ngûä, nhû hoåa sô phaãi hoåc têåp luêåt xa gêìn, giaá trõ cuãa àûúâng neát, cên lûúång cuãa maâu sù’c... coá nù’m vûäng chuáng thò chuáng múái ngoan ngoaän vêng theo sûå àiïìu khiïín cuãa mònh, muöën duâng möåt nûãa mêìu cuäng àûúåc, möåt phêìn tû maâu cuäng àûúåc. Nhûng nhaâ thú chñnh yïëu phaãi tòm toâi bùçng traái tim, phên tñch àûúåc vaâ töíng húåp trúã laåi àûúåc nhûäng tònh caãm lúán, àöìng caãm cao àöå vúái ngûúâi meå hön con, vúái ngûúâi ài caây xeã àêët àïí nuöi anh böå àöåi, ngûúâi chiïën sô àûáng gaác àïm nhúá àïën “bêìm úi” cuãa mònh... Caái tinh lûåc chñnh cuãa nhaâ thú phaãi boã ra àïí hiïíu cho àûúåc cuöåc àúâi, tòm toâi röìi, laåi tòm toâi nûäa, vûâa tòm toâi maâ vûâa yïu mïën kia, möí xeã bùçng “con mù’t anh sù’c hún dao” chûá khöng phaãi bùçng con dao giaãi phêîu, maâ con mù’t sù’c naây laâm cho keã thuâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

61

phaãi súå, vaâ hoaân toaân laâm cho nhên dên mïën yïu. Àoá laâ caái tòm toâi thûá nhêët, tòm caái xûáng àaáng cho mònh diïîn taã trong têm höìn ngûúâi. Thûá hai múái àïën tòm toâi ngön ngûä àïí diïîn taã cho xûáng àaáng caái hay cêìn diïîn taã. “Coá böåt múái göåt nïn höì”, chûá “nûúác laä maâ vaä nïn höì” sao àûúåc; vaâ ñt böåt maâ göåt nhiïìu höì, thò höì phaãi loaäng, khöng daán dñnh àûúåc. Coá nhûäng ngûúâi laâm thú vêìy voâ àïën quùçn quaåi caã ngön ngûä; khaác naâo ngûúâi luyïån sù’c àeåp chó luyïån úã trûúác gûúng, xïëp maäi mön toác, nù’n maäi caái hoa tay... Nghïå thuêåt uöën toác, nghïå thuêåt may quêìn aáo cho àeåp, vên vên... laâ rêët quñ vaâ cêìn phaãi hoåc nhiïìu nùm caã. Tuy nhiïn, ngûúâi muöën cho mònh àeåp coân phaãi hiïíu trûúác tiïn laâ phaãi têåp thïí duåc cho thên thïí hoaâ àöëi, nhanh nheån, thò múái àeåp àûúåc, vaâ sau nûäa laâ phaãi luyïån àûác, biïët yïu thûúng ngûúâi àöìng loaåi, thò mùåt múái toãa ra caái àeåp thu huát loâng ngûúâi, chûá àeåp nhû trong xaä höåi cuä, thò coá nhûäng baâ hoaâng hêåu treã con tröng thêëy, súå, chaåy tröën!- Cho nïn noái àïën chöî cao nhêët, laâ muöën cho thú hay, thú lúán, trûúác hïët laâ phaãi luyïån àûác, luyïån chuã nghôa nhên àaåo. Chûá àêu coá phaãi möåt bïì ngöìi àoá maâ xïëp chûä, thûã chûä, thûã caách noái. Vaâ thú hay, àuáng cuäng nhû laâ ngûúâi thêåt àeåp, hoå àaä túái chöî giaãn dõ maâ phong phuá, bûúác ài rêët thoaãi maái, caác böå phêån phuåc tuâng àaåi cuåc, cuäng nhû úã trong thú nhòn caã ngûúâi cuäng àeåp, nhòn tûâng neát mùåt, tay, chên cuäng àeåp, nhûng khöng vûâa ài vûâa khoe àuâi, khoe möng, khoe vuá nhû caác cö àaâo chiïëu boáng Myä. Àaåt túái chöî tinh diïåu cuãa thú, theo töi, laâ nhû thïë... * *

*

62

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Gêìn àêy, nhiïìu baån laâm thú coá chuã yá töët, muöën laâm thú chûáa àêìy trñ tuïå, coá têìm cao cuãa tû tûúãng. Thú phaãi nhû thïë thêåt, chûá khöng nïn leåt àeåt. Tuy nhiïn, söë baån àoá hiïíu nhêìm thú trñ tuïå, thú tû tûúãng. Theo töi nghô, khöng phaãi cûá laâ thú noái nhûäng chuyïån tû tûúãng, töi suy nghô trûúác cuöåc àúâi nhû thïë naây, thò múái laâ thú cao, röång, xa. Cêìn nïn trúã laåi vúái caái tûâ quen thuöåc cuãa ta: “tñnh tû tûúãng” cao hay thêëp. Thú coá tñnh tû tûúãng cao khöng phaãi laâ thú trûâu tûúång, thú thuêìn lyá. Trûúác Caách maång, nhûäng nhaâ thú chuáng töi àaä úã trïn nuái cao siïu hònh; bêy giúâ, theo yá töi, khöng nïn coá thûá thú úã trïn nuái cao thuêìn lyá. Lyá luêån xaä höåi chuã nghôa àaä tûâng phaãi ài tòm giai cêëp cöng nhên àïí nhêåp thên vaâo, thò múái thaânh àaãng maác xñt; nhûäng tû tûúãng cöång saãn, xaä höåi chuã nghôa cuãa nhûäng nhaâ thú chuáng ta nay cuäng phaãi ài tòm thûåc taåi vaâ quêìn chuáng maâ nhêåp thên vaâo, röìi hoáa thaânh thú. Noái chêm ngön cöång saãn vûâa thöi, vò trong vùn nghïå, giaáo duåc giaán tiïëp hún laâ giaáo huêën trûåc tiïëp bùçng chêm ngön. Taåi sao vùn nghïå duâng tû duy hònh tûúång? Duâng hònh tûúång laâ àïí lêëy sûå söëng taác àöång vaâo sûå söëng, lêëy sûå söëng sinh ra sûå söëng, nhû thïë sûác hêëp dêîn múái maånh, sûác löi cuöën múái lúán. Cho nïn tû tûúãng úã trong thú chó nïn àïí möåt phêìn dûúái daång chêm ngön, noái trûåc tiïëp bùçng yá, coân phêìn lúán cuãa tû tûúãng trong thú phaãi àöíi ra thaânh maáu thõt cuãa cuöåc àúâi. Nhaâ thú àeã ra maáu thõt cuãa cuöåc àúâi, trong àoá mang tñnh tû tûúãng rêët cao. Baâi buát kyá Thaânh phöë con Quó Vaâng cuãa Macxim Gorki, tñnh tû tûúãng rêët cao. Nhûng tñnh tû tûúãng cuãa vùn hoåc, úã àêy, àaä thaânh ra nhûäng hònh tûúång àaã kñch àïë quöëc Myä rêët laâ cay àöåc. Nïëu Gorki chó noái: “Àïë quöëc

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

63

Myä àï maåt, bêìn tiïån, taân aác àïën têån cuâng bó öíi...”, thò, duâ cho duâng nhûäng tûâ boác trêìn baãn chêët cuãa noá nhêët, tñnh tû tûúãng cuãa baâi vùn cuäng chûa chù’c àaä cao. Caái àöìng höì àïí ào tñnh tû tûúãng cuãa baâi vùn, baâi thú khöng phaãi laâ chó àùåt trong baâi vùn thú, maâ coân phaãi àùåt vaâo trong cöng chuáng nghe, àoåc baâi vùn, baâi thú êëy. Nïëu khuêët phuåc cöng chuáng àûúåc maånh, sêu, löi cuöën quêìn chuáng àûúåc nhiïìu, röång, thò laâ coá tñnh tû tûúãng cao, bùçng khöng, thò laâ thêëp. Gorki àaä àaã kñch con quó vaâng Myä bùçng nhûäng hònh tûúång thêåt laâ hay... ÚÃ khu phña Àöng naây (East Side), khu lao àöång cuãa thaânh phöë Nûäu Ûúác: “Àûúâng phöë laâ nhûäng haâo sêu dêîn ngûúâi ta àïën möåt chöî naâo àoá thùm thùèm trong thaânh phöë. ÚÃ àoá tûúãng tûúång nhû coá möåt caái höë thêåt to, möåt nöìi húi hay möåt chiïëc vaåc àang chúâ àoán ngûúâi ta, vaâ röët cuöåc moåi ngûúâi seä rúi vaâo àoá vaâ bõ nêëu lïn àïí keáo ra Vaâng”. Àoaån dûúái, laåi noái: dûúái möåt cöåt àeân àiïån, thêëy möåt cöng nhên treã toác quùn, anh ta àûáng, thónh thoaãng lù’c àêìu möåt caái. Töi hiïíu röìi, anh ta muöën coá hai caánh tay thêåt daâi, thêåt khoãe, bay lïn trïn vaâ thoåc hai tay xuöëng boáp naát têët caã moåi caái, ngoái gaåch vaâ ngoåc quñ, thuãy tinh vaâ nhûäng thùçng triïåu phuá, cêy cöëi vaâ nhûäng nhaâ choåc trúâi àêìn àöån kia nhaâo thaânh möåt múá höîn àöån maåt haång... Con ngûúâi ta coá quyïìn traã thuâ...- Àoá laâ tñnh tû tûúãng cao cuãa baâi vùn Macxim Gorki. Noá nùçm trong tñnh chêët cuãa nhûäng hònh tûúång, noá nùçm trong maáu thõt cuãa baâi vùn. Thú cuäng nhû thïë. Ngûúâi àoåc àoâi hoãi nhaâ thú phaãi coá triïët lyá, vaâ laåi àoâi hoãi triïët lyá êëy phaãi thïí hiïån trong hònh tûúång, trong maáu thõt cuãa baâi thú, àoâi hoãi baâi thú triïët lyá phaãi thöng qua sûå söëng, qua viïåc àúâi, qua quêìn chuáng. Bûác tûúång tuyïåt

64

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àeåp Ngûúâi suy nghô (Le penseur) cuãa Röàanh laåi taåc möåt ngûúâi àaân öng khoãa thên, suy nghô têåp trung úã núi àêìu cuái xuöëng, nhûng laåi lêëy sûác cuãa tû tûúãng trong toaân thïí caác bù’p thõt cuãa thên mònh, möåt caái thên àaä lao àöång cêåt lûåc àïí töíng kïët thaânh tû tûúãng. Chuã àïì laâ “tû tûúãng”, maâ phaãi thïí hiïån qua vêåt chêët, qua maáu thõt, bù’p thõt cuãa ngûúâi lao àöång. * *

*

Nhêån xeát cho thêåt sêu, thò coá nhiïìu khi saáng taåo ngön ngûä quaá nhiïìu laåi laâ möåt caách gúä bñ, möåt caách che giêëu sûå ñt oãi cuãa chêët thú, tûác laâ chêët xuác caãm, tûác laâ lêëy chöî thûâa cuãa trñ thay vaâo chöî thiïëu cuãa têm. Nhêåt kyá trong tuâ cuãa Höì Chuã tõch coá rêët nhiïìu cêu thú giaãn dõ maâ phong phuá, caâng nghô caâng hay, caâng nghô caâng yïu mïën: Àêìy mònh àoã tñm nhû hoa gêëm Söåt soaåt luön tay tûåa gaãy àaân. Mùåc gêëm baån tuâ àïìu khaách quñ Gaãy àaân, trong nguåc thaãy tri êm. Saách xûa, saách cuä böìi thïm êëm, Chùn giêëy coân hún chùèng coá chùn, Nhûäng cêu thú Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, möîi lêìn àoåc, töi laåi nhû tù’m têm höìn trong nguöìn tònh caãm àön hêåu, trong laânh, nhuêìn nhõ maâ sêu sù’c: Con ài trùm nuái nghòn khe Chûa bùçng muön nöîi taái tï loâng bêìm

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

65

Con ài àaánh giùåc mûúâi nùm Chûa bùçng khoá nhoåc àúâi bêìm saáu mûúi... Tûâng cêu thú nhû laâ chùèng coá gò, búãi ngön ngûä rêët giaãn dõ; caã tònh caãm trong thú thò laâ noái vaâo gan ruöåt cuãa meå vaâ con. Nhaâ thú lúán phaãi viïët àûúåc nhûäng cêu thú hïët sûác löång lêîy, àöìng thúâi laåi viïët àûúåc nhûäng cêu thú tuyïåt vúâi giaãn dõ. Thú cuäng nhû moán ùn. Trïn cú súã coá chêët böí cho cú thïí, thò nêëu nûúáng húåp võ tûác laâ ngon, khöng phaãi luác naâo cuäng nhiïìu múä, nhiïìu àûúâng, cho beáo, cho ngoåt. Khöng phaãi haåt tiïu vò àù’t tiïìn maâ luön luön laâ quñ hún úát! Øn buán öëc, phaãi ùn vúái úát, maâ úát khö múái laâ ngon, cho haåt tiïu vaâo laâ möåt sûå “daä man”. Traái laåi, ùn buán chaã thò rù’c tiïu böåt vaâo laâ tuyïåt diïåu. Viïët thú cuäng nhû thïë, lúâi àùåt vaâo àuáng chöî laâ hay. Àïën möåt mûác phong phuá cao àöå cuãa nöåi dung thò nhiïìu khi lúâi thú chó cêìn àuã duâng, vaâ nhû vêåy laâ lúâi nhûúâng cho tûá möåt bûúác. Khöng nïn coá caái hiïån tûúång khi nghe àoåc baâi thú, ngûúâi ta phuåc caái taâi laâm thú, àoåc lêìn thûá nhêët, ngûúâi ta thêëy vùn nhiïìu saáng taåo, nhûng vïì nhaâ ngêîm laåi, hoùåc àoåc laåi lêìn thûá hai, ngûúâi ta thêëy keám hûáng, thu hoaåch àûúåc ñt cho têm, chêët thú, chêët tònh caãm ñt. Trong thú, phuåc phaãi ài liïìn vúái yïu. Nïëu nhaâ thú laâm cho ngûúâi ta phuåc taâi maâ khöng àûúåc ngûúâi ta yïu tònh, thò cuäng laâ möåt hònh thûác tinh vi cuãa sûå chûa àaåt. Dên töåc ta àang qua möåt thûã thaách rêët lúán lao trong lõch sûã cuãa mònh. Àêu àêu cuäng cùng sûác lûåc lïn, döìn vaâo àaánh Myä. Cùng thùèng nhûng laåi haâo hûáng, haâo huâng, vò biïët chuáng ta laâ keã chiïën thù’ng. Lêëy caái haâo hûáng lúán cuãa haâng triïåu ngûúâi êëy, lêëy caái àiïån chung cuãa

66

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

toaân dên töåc êëy maâ laâm nïìn cho têët caã nhûäng baâi thú cuãa chuáng ta. Vaâ laâm cho thú ta àaánh Myä caâng hiïåu lûåc hún nûäa, vò con àûúâng cuãa thú ài túái haâng triïåu ngûúâi àûúåc luön luön múã röång, àù’p vûäng, nöëi daâi. Àûâng coá bao giúâ tù’c ngheän caái con àûúâng yïët hêìu cuãa thú êëy! 22-11-1967

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

67

MÊËY YÁ NGHÔ VÏÌ THÚ TÒNH YÏU

Hiïån nay trong cöng chuáng caách maång cuãa ta, coá möåt àoâi hoãi: sau nhûäng thú vïì caác àïì taâi xêy dûång chuã nghôa xaä höåi, àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ, laâ yïu cêìu quan troång nhêët, ngûúâi ta àoâi hoãi coá nhûäng baâi thú noái vïì nhûäng thûúâng tònh cuãa con ngûúâi: tònh meå con, cha con, tònh baån beâ, tònh anh em, tònh thêìy troâ...; trong nhûäng thûúâng tònh êëy, tònh yïu coá möåt võ trñ àùåc biïåt. Àïën nay, sûå tiïën lïn cuãa Caách maång àoâi hoãi coá vûúân hoa; caác àö thõ àaä àùåt viïåc xêy dûång vûúân hoa vaâo trong kïë hoaåch nhaâ nûúác cuãa mònh. Cuäng nhû vêåy, nhûäng ngûúâi lao àöång caách maång hiïån nay àoâi hoãi coá thú tònh yïu bïn caånh nhûäng thú khaác. Trûúác Caách maång, úã trong thú, anh anh em em nhiïìu quaá, baâi hay ñt, baâi dúã thò nhiïìu, ûúát quaá thò hoáa ra suäng, ra luåt. Hún nûäa, khi àöåc lêåp cuãa dên töåc, tûå do cuãa con ngûúâi chûa giaânh laåi àûúåc, thò àïën vûúân hoa cuäng thaânh móa mai, thú tònh cuäng hoáa nhû möåt sûå hûäng húâ vúái thúâi cuöåc, àoá laâ chûa kïí tònh yïu trûúác kia nhiïìu khi àaä thaânh möåt núi tröën traánh, thoaát ly. Trong Khaáng chiïën quyïët liïåt, sûác buát cuäng nhû sûác ngûúâi, sûác luáa gaåo phaãi döìn cho cuöåc vêåt löån sinh tûã; tònh yïu thò khöng

68

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ngûâng laåi bao giúâ, vò nïëu giaã sûã tònh yïu ngûâng, thò cuöåc söëng cuäng ngûâng laåi, nhûng sûå diïîn àaåt tònh yïu luác àoá chûa phaãi laâ cêëp baách; chuáng ta àaä tûå bùçng loâng vúái möåt baâi thú tònh xö viïët tûâng nùçm trong àaáy bõ cuãa nhûäng Höìng quên àaánh Àûác quöëc xaä; ai àaä ào hïët taác duång cuãa möåt baâi Àúåi anh vïì (cuãa Ximönöëp, Töë Hûäu dõch), niïìm mong àúåi bïìn bó thuãy chung gù’n liïìn vúái hònh aãnh ngûúâi chöìng trúã vïì chiïën thù’ng, àaä àem laåi sûå tûúi maát, sûå nhuêìn thêëm cho têm höìn nhûäng ngûúâi khaáng chiïën chuáng ta? Chuáng ta hiïíu tònh hònh trûúác àêy. Nhûng hiïån nay khöng nïn coá sûå vù’ng veã thú tònh yïu trong saáng taác vùn hoåc cuãa ta. Töi àaä noái: tònh yïu khöng bao giúâ ngûâng laåi. Mùåt trúâi moåc, biïín thúã, chim bay, hoa núã, hoa àêåu traái, thò tònh yïu con ngûúâi cuäng laâ hiïån tûúång dô nhiïn, coá maäi. Nhûng con ngûúâi khöng nhûäng söëng, maâ muöën diïîn àaåt sûå söëng (bùçng vùn nghïå), khöng nhûäng yïu, maâ coân coá nhu cêìu diïîn àaåt tònh yïu: ngûúâi ta söëng tûå giaác hún, cao hún qua ngön ngûä, qua vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt: Thiïëp xa chaâng haái dêu quïn gioã, Chaâng xa thiïëp bûát coã quïn liïìm Xuöëng söng muác nûúác: gheâ(1) lùån gioáng tröi; Cûåc loâng àêy lù’m àoá öi, Kiïëm núi mö thanh vù’ng, chaâng ngöìi cho thiïëp phên. Ca dao (1) Gheâ: (tiïëng miïìn Trung vaâ miïìn Nam): caái chônh, caái voâ àûång nûúác.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

69

Em phaãi noái ra cho àûúåc tònh em vúái anh, khöng noái ra àûúåc thò êëm ûác, thò ruöåt ngêëu nhû tûúng. Trûúác hïët noái àêëu tranh chöëng àõch, noái phêën àêëu lao àöång, nhûng röìi cuäng cêìn noái yïu àûúng. Nùm 1953, àang khaáng chiïën dûúái möåt khu rûâng úã Nghïå An, ban àïm, trong möåt höåi nghõ töíng kïët phaát àöång giaãm tö, giûäa haâng ngaân caán böå tuå vïì, gùåp mêëy phuát nghó, Haãi Triïìu, luác àoá coân söëng, àaä keáo tay töi laåi saát gêìn mònh, maâ noái: “Cêìn phaãi laâm thú tònh yïu”. Töi coi Haãi Triïìu nhû möåt anh lúán cuãa töi trong Caách maång, töi rêët nhúá cêu noái àïm êëy cuãa anh. Nùm 1960, 15 nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, bïn nûúác baån Rumani àaä yïu cêìu Höåi Nhaâ vùn Viïåt Nam gûãi sang Rumani mûúâi lùm baâi thú tònh yïu àïí àoáng goáp vaâo “Tuyïín têåp thú tònh trïn thïë giúái” maâ caác baån laâm. Töi hiïíu sûå yïu cêìu xuêët caãng thú tònh Viïåt Nam àoá, laâ möåt sûå uãng höå chuáng ta rêët tïë nhõ. Thïë giúái àaä àûúåc nghe vaâ khêm phuåc tiïëng suáng “lûâng lêîy Àiïån Biïn chêën àöång àõa cêìu”(1) cuãa ta; nhûng thïë giúái coân muöën biïët nhûäng luác bònh thûúâng, con ngûúâi nöí suáng Àiïån Biïn Phuã êëy thöíi saáo thïë naâo cho ngûúâi yïu nghe... Nûúác baån muöën rùçng trong baãn hoâa têëu hoâa bònh kia, Viïåt Nam khöng thïí vù’ng gioång. Chuáng ta biïët ún Àaãng Maác - Lïnin àaä töí chûác chuáng ta laåi vaâ laänh àaåo chuáng ta àaánh giùåc giaânh laåi nûúác, caãi taåo thiïn nhiïn, vaâ xoáa boã nöng nghiïåp laåc hêåu, dûång àûúåc êëm no; àöìng thúâi chuáng ta cuäng caãm ún Àaãng Maác - Lïnin cho ta luêåt hön nhên vaâ gia àònh, Caânh tre nùm baãy caânh tre Phaãi duyïn thò lêëy, chúá nghe hoå haâng (1) Cêu thú Töë Hûäu (Ta ài túái).

70

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

tûâ raây khöng möåt baâ cö, baâ dò naâo hay bêët cûá ai phaá hoaåi àûúåc tònh duyïn chñnh àaáng cuãa àöi trai gaái. Khöng nhûäng caãm ún vò luêåt êëy, maâ coá thïí noái: caãm ún Àaãng Maác Lïnin vïì caái hön cuãa ta tùång ngûúâi yïu àûúåc nöìng àûúåm, vïì tònh ta yïu ngûúâi yïu ... Àúâi laâ möåt khöëi toaân diïån; cöng viïåc cuãa Àaãng Maác Lïnin cuäng laâ möåt khöëi toaân diïån, coá mùåt trûúác, coá mùåt sau, nhûng khöng thïí thiïëu mùåt naâo. Tònh yïu cuãa chuáng ta hiïån nay phaãi laâ tònh yïu cuãa thúâi àaåi chuáng ta. Con ngûúâi múái cuäng do nhûäng “ngûúâi trêìn mù’t thõt” chuáng ta àêëu tranh tiïën maäi maâ laâm ra. Tònh yïu cuãa thúâi àaåi cuäng do haâng triïåu nhûäng ngûúâi bònh thûúâng chuáng ta tûå nêng minh maâ laâm ra. Khöng nïn dung tuåc hoáa maâ cuäng khöng nïn thêìn thaánh hoáa. Theo sûå hiïíu cuãa töi, töi taåm thêëy tònh yïu cuãa thúâi àaåi chuáng ta coá mêëy àiïím chñnh: - Trûúác nhêët, àoá laâ tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång. Boån boác löåt thöëng trõ thò “Baâ chuáa ngên haâng möi àoã hoãn - Lêëy vua laái suáng mùåt chaâm höi”, taâi saãn lêëy nhau, quyïìn thïë lêëy nhau, tònh yïu laâ mua baán, tñnh toaán, laâ àöìng mûu, àöìng loäa. Nhûäng ngûúâi lao àöång trong xaä höåi xaä höåi chuã nghôa chuáng ta thò tònh yïu chên thêåt, trong saåch; xaä höåi chuáng ta taåo nhûäng àiïìu kiïån töëi àa àïí nhûäng ngûúâi yïu nhau tûå nghe roä loâng mònh khöng coá nhûäng yïëu töë vêín àuåc: Chuã nghôa xaä höåi em úi Laâ khi ngûúâi phuå nûä ta yïu dêëu Chùèng àoâi hoãi gò ta Khöng tiïìn baåc, vinh hoa Trûâ coá loâng chung thuãy Nadim Hitmeát

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

71

Vò cuâng laâ hai ngûúâi lao àöång cho nïn cuâng möåt lyá tûúãng, möåt àûúâng ài. - Trong tònh yïu cuãa thúâi àaåi chuáng ta, coá niïìm laåc quan caách maång. Laåc quan do caã chuã nghôa xaä höåi truyïìn sang. Laåc quan trong tònh caãm yïu mïën, xêy dûång. Tònh yïu laâ cuöåc àúâi, maâ cuöåc àúâi thò coá luác vui, luác buöìn, nhiïìu luác vui, àöi luác buöìn, àa söë trûúâng húåp vui tûúi, ñt nhiïìu trûúâng húåp àau khöí, nhûng bao giúâ cuäng laåc quan; thaãng hoùåc gùåp luác buöìn hay trûúâng húåp àau khöí trïn àûúâng tònh, vêîn khöng bi quan, ngûúâi chiïën àêëu vêîn laâ, hay caâng laâ ngûúâi chiïën àêëu; àang laâ lao àöång tiïn tiïën, thò vêîn giûä vûäng tiïìn tiïën, laåi coân phêën àêëu trúã thaânh chiïën sô thi àua, vaâ hún nûäa. - Nhòn ngûúâi mònh yïu vúái chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn, trên troång con ngûúâi trong àöëi tûúång mònh yïu, thêëy laâ möåt ngûúâi lao àöång, möåt baån àûúâng, möåt àöìng chñ. Trûúác Caách maång, vò caái thûá xaä höåi maâ “ngûúâi laâ choá soái àöëi vúái ngûúâi” àaä àem àöëi lêåp ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác, vò möîi ngûúâi dïî rúi vaâo möåt thûá anh huâng chuã nghôa, nïn coá nhiïìu trûúâng húåp coi àöëi tûúång mònh yïu nhû möåt caái cúá àïí tòm sûå say sûa, nhû möåt viïîn aãnh àeåp àeä àïí mònh vúái bù’t, nhû möåt tuyïåt àñch àïí mònh chiïëm lônh, hoùåc laâ xiïìng xñch ngûúâi yïu, hoùåc laâ tûå xiïìng xñch mònh, hoùåc laâ xiïìng xñch lêîn nhau... Tònh yïu múái cuãa thúâi àaåi chuáng ta tòm sûå giao hoâa, thêëy úã ngûúâi yïu “möåt caái vöën quyá nhêët” maâ mònh giuáp àúä phaát huy, khöng phaãi laâ àöëi tûúång àïí giaânh àoaåt maâ laâ àöëi tûúång àïí böìi àù’p, khöng phaãi tû kyã, ñch kyã, maâ coá mònh coá ta, vò mònh vò ta. - Búãi tònh yïu trong thúâi àaåi chuáng ta khöng phaãi laâ möåt chöî thoaát ly giaã taåo, maâ gù’n liïìn vúái xaä höåi, nïn

72

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

tònh yïu cuãa hai ngûúâi raâng rõt vúái ûác triïåu ngûúâi. Tònh yïu nêng têm höìn con ngûúâi lïn, vò yïu ngûúâi yïu, nïn muöën ngûúâi mònh yïu àûúåc coá haånh phuác, maâ muöën coá haånh phuác riïng, thò phaãi vun àù’p haånh phuác chung. Cuäng nhû àûáa con cuãa mònh laâ súåi dêy maáu thõt cuå thïí caâng nöëi mònh vúái xaä höåi chùåt cheä hún, ngûúâi mònh yïu laâ súåi dêy cuå thïí gù’n boá mònh sêu sù’c hún vúái haånh phuác cuãa xaä höåi. Tònh yïu laâ haånh phuác cuãa riïng mònh, tûå mònh lônh höåi lêëy, tri giaác lêëy caái tònh caãm àoá, nhûng àöìng thúâi noá khöng phaãi laâ möåt vûúng quöëc. Trong tònh yïu coá àoaân thïí, coá xaä höåi. Khi quyïìn lúåi lúán hún cuãa àoaân thïí, cuãa xaä höåi àoâi hoãi, thò coá thïí hy sinh; àïën tñnh maång khi cêìn thiïët cuäng hy sinh; tònh yïu cuäng nùçm trong sûå hy sinh êëy. Töi taåm nghô tñnh thúâi àaåi trong tònh yïu coá nhûäng àiïím nhû vêåy. Àöìng thúâi, nhû nhaâ thú xö viïët laäo thaânh Øngtökönxki luác sang thùm nûúác ta, coá noái trong khi chuyïån troâ thên mêåt vúái mêëy nhaâ thú Viïåt Nam: “nhûng maâ tònh yïu, tûác laâ tinh yïu chûá”, yá muöën noái: tònh yïu coân coá nhûäng qui luêåt riïng cuãa noá nûäa, nïëu khöng, noá seä laâ tònh khaác. ÚÃ baâi naây, töi khöng viïët vïì tònh yïu, maâ chó viïët vïì thú tònh yïu. Noái àïën tònh yïu, laâ àïí soi vaâo viïåc laâm thú tònh yïu. Töi nghô trong viïåc diïîn àaåt tònh yïu hiïån nay, ngûúâi ta coá thïí diïîn àaåt cuâng vúái sûå lao àöång, trong baâi thú coá noái àïën lao àöång; vaâ ngûúâi ta cuäng coá thïí laâm nhûäng baâi thú trong àoá khöng noái àïën viïåc lao àöång,- lao àöång noái trong nhûäng baâi khaác - nhûng laåi noái àïën tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång. Vaâ ngûúâi lao àöång tiïu biïíu bêy giúâ phaãi laâ möåt ngûúâi chñ tònh lao àöång, lao àöång coá khoa hoåc kyä thuêåt, möåt ngûúâi lao àöång coá trònh àöå vùn hoáa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

73

cao, möåt ngûúâi lao àöång coá thïí noái cho mònh caái cêu chêm ngön maâ Caác Maác àaä rêët ûa thñch: “Töi laâ ngûúâi, vaâ caái gò thuöåc vïì con ngûúâi àöëi vúái töi khöng xa laå”; ngûúâi lao àöång tiïu biïíu êëy, theo töi quan niïåm, lêëy caã kho taâng traái tim cuãa nhên loaåi xûa nay, trong phêìn sêu sù’c, thù’m thiïët, àeåp àeä nhêët cuãa traái tim, laâm cuãa caãi cho traái tim mònh; möîi ngûúâi lao àöång chuáng ta, vïì trñ tuïå, vïì khoa hoåc, vïì tònh caãm, phaãi úã mûác cao nhêët, chûá khöng úã mûác dung tuåc. Tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång cuäng nhû thïë. Tham khaão xem caác nhaâ thú - vaâ caác nhaâ thú lúán trïn thïë giúái hiïån nay, àaä laâm thú tònh yïu nhû thïë naâo, viïåc àoá cuäng laâ tûå nhiïn. Thêåt ra, töi coân muöën choån hún nûäa kia; tham khaão thú tònh yïu cuãa nhûäng nhaâ thú cöång saãn, hoå nhiïìu khi cuäng laâ nhûäng laänh tuå cöång saãn. Möåt ngûúâi duy nhêët khöng cöång saãn vaâ söëng trûúác thúâi àaåi chuáng ta maâ töi àïì dêîn laâ Petúphi, söëng oanh liïåt, chïët treã veã vang (1823 - 1849). Trûúác chuáng ta Petúphi àaä àûa ra möåt tûúng quan rêët laâ àuáng àù’n: Tûå do vaâ AÁi tònh Vò caác ngûúi ta söëng Vò tònh yïu löìng löång Töi xin hiïën àúâi töi Vò tûå do muön ngûúâi Töi hy sinh tònh aái. Trong thûåc tïë cuãa taác phêím àïí laåi, Petúphi àaä coá hai dêy tuyïåt diïåu trïn cêy àaân thú: möåt dêy caách maång, möåt dêy ên tònh, thú caách maång vaâ thú tònh cuãa Petúphi àïìu song song hay, àïìu song song lûu truyïìn. Möåt ngûúâi coá mûác têm höìn àïën àêu, thò tònh yïu cuãa hoå cuäng seä theo caái mûác chung cuãa têm höìn hoå. Caái têm höìn rêët àeåp

74

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuãa Petúphi àùåt tònh yïu rêët cao: xin hiïën caã tñnh maång cuãa mònh cho tònh yïu; nhûng caái maâ Petúphi quñ troång vö ngêìn àoá, Petúphi sùén saâng hy sinh noá vò lúåi ñch cuãa caách maång. Àoá laâ möåt tûúng quan àuáng àù’n, möåt tûúng quan cao caã. Nhiïìu nhaâ thú àöìng thúâi laâ chiïën sô cöång saãn úã thúâi àaåi chuáng ta àaä laâm nhû Petúphi. Nhaâ thú chiïën sô cöång saãn maâ töi nhúá trûúác tiïn laâ Nicöla Vapdaröëp (Nicolas Vaptzarov 1909 - 1942), nhaâ thú hiïån nay àûúåc thanh niïn Bungari ûa thñch nhêët, thú hiïån nay vêîn àaánh nhõp cho cuöåc àêëu tranh xêy dûång cuãa dên töåc Bungari. Laâm lñnh thuãy, laâm cöng nhên maáy, laâm thúå laái àêìu taâu... laâm thú, vaâ laâm caách maång chöëng Àûác quöëc xaä. Laâ ngûúâi giuáp viïåc cuãa Ban chêëp haânh Trung ûúng Àaãng Cöång saãn Bungari, Vapdaröëp àûúåc uãy cho möåt viïåc nguy hiïím: àûa bom mòn vaâo trong nûúác. Bõ Àûác quöëc xaä bù’t, àaä bõ tra têën cûåc hònh trong böën thaáng trúâi; khöng hïì cung khai; vêîn giûä vûäng tinh thêìn cho àöìng chñ trong tuâ. Bõ xûã tûã. Ngaây 23 thaáng 7 nùm 1942, chuáng Vapdaröëp ra bù’n. Trong luác boån àao phuã ra phaáp trûúâng, Vadaröëp àaä trao laåi àûúåc hai baâi thú ngù’n cuöëi cuâng, laâm cuâng möåt chïët.

noá àaä àem phaát xñt dêîn cho àöìng chñ luác trûúác khi

Möåt baâi nhan àïì: CUÖÅC ÀÊËU TRANH KHÖËC LIÏÅT ÀÏËN CUÂNG Taân aác, cuöåc àêëu tranh thêåt laâ khöëc liïåt Ngûúâi ta àaä noái, cuöåc àêëu tranh huâng kiïåt Töi ngaä. Ngûúâi sau seä àïën. Thïë thöi Khöng quan troång chi tïn cuãa möåt ngûúâi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

75

Bõ xûã bù’n - sau àoá, doâi ùn Têët caã chuyïån naây giaãn àún, lögñch. Nhûng trong baäo taáp Chuáng töi seä úã vúái ngûúâi maäi maäi Nhên dên úi! Búãi chuáng töi luön luön àaä yïu ngûúâi. 14 giúâ - ngaây 23-7-1942

Möåt baâi nûäa: BAÂI THÚ VÔNH BIÏÅT Tùång vúå töi

Àöi khi anh seä vaâo trong giêëc nguã em Nhû möåt khaách thùm bêët ngúâ vaâ xa ngaái... Em, em chúá àïí anh úã ngoaâi àûúâng caái Vúái anh, em àûâng chöët cûãa caâi then! Anh seä vaâo lùång yïn, vaâ anh seä ngöìi rêët kheä Àöi mù’t àùm àùm, xuyïn boáng töëi, nhòn em, Vaâ khi anh àaä ngù’m em àïën moân con mù’t Anh seä hön em, röìi thò - anh laåi ra ài. Àoåc hai baâi thú tuyïåt mïånh cuâng möåt lêìn, ngûúâi ta chó coá thïí noái: - Thêåt laâ cöång saãn! Àêëu tranh nhû thïë, thêåt laâ cöång saãn! Cuâng vúái àêëu tranh, yïu nhû thïë, thêåt laâ cöång saãn! Baâi trûúác: goån gaâng, neát cù’t nhû dao, goån àïí maâ quyïët chiïën: yïu nhên dên àïën hy sinh tñnh maång. Baâi sau: Anh yïu em, anh rêët yïu em, khi àaä qua àúâi, anh vêîn vïì ngù’m em àïën moân con mù’t; trùm nghòn vêën vûúng quyïën luyïën nhûng vêîn goån gaâng.

76

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU röìi thò - anh laåi ra ài

ngûúâi àaä chïët khöng laâm phiïìn ngûúâi coân söëng, caái giûä gòn deâ dùåt àoá cuäng laåi laâ cöång saãn; maâ thûúng yïu thò vö têån cuâng. Hai baâi thú sinh àöi, hai buát phaáp khaác nhau, hai khña caånh khaác nhau, cuãa möåt ngûúâi cöång saãn thöëng nhêët. Nhûäng thi sô chiïën sô cöång saãn khaác cuäng àaä nhû Vapdaröëp: ... Ngûúâi yïu kñnh nhên dên Ngûúâi kiïn cûúâng chiïën sô Laâ tuyïåt diïåu tònh nhên. Vö hònh trung, möåt söë ngûúâi hiïíu biïët möåt caách naâo àoá àaä laâm giaãm suát tònh yïu cuãa ngûúâi cöång saãn. Trong tònh yïu, taåi sao ngûúâi chiïën sô cöång saãn laåi phaãi nhûúâng Römïö, trong àöi lûáa vônh viïîn Römïö vaâ Juylieát? Taåi sûác yïu cuãa hoå keám hay sao? Taåi khi huyïët cuãa hoå khöng àoã thù’m nhû cúâ cuãa hoå hay sao? Ai àaä nghô ra möåt thûá tònh yïu nhúâ nhúâ nhû bïånh thiïëu maáu? Caái vêën àïì laâ úã chöî: khi cêìn thiïët, hoå àaä vò nhên dên maâ hy sinh tònh yïu. Töi nhêån thêëy trong thûåc tïë caách maång khöëc liïåt vûâa qua, úã bêåc laänh tuå cuãa Àaãng nhû Julius Fucik, laåi caâng nhên tònh sêu sù’c: Viïët dûúái giaá treo cöí laâ viïët khinh túãm cùm thuâ àõch Quöëc xaä vaâ viïët yïu dên töåc, yïu nhên dên, yïu cuöåc söëng, yïu ngûúâi yïu. Loâng ngûúâi chiïën sô cöång saãn khöng phaãi yïu Àaãng, yïu nhên dên thò gaác boã yïu ngûúâi yïu. Töi nghô àïën hiïån tûúång trong vêåt lyá: möåt caái bònh àûång caát àaä àêìy ù’p, nhûng roát nûúác nûäa vêîn huát àûúåc àêìy nûúác, vaâ trong nûúác êëy maâ hoaâ tan möåt chêët khñ, thò chêët khñ vêîn chûáa àûång àûúåc úã trong bònh. Chuyïån têm höìn

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

77

con ngûúâi coân tinh tïë hún vö ngêìn. AÁi tònh löìng vaâo trong tònh yïu nhên dên, yïu Àaãng. Töi ghô àïën àöìng chñ Nicöla Bïlöyanit (Nicolas Beloyannis) möåt laänh tûå cuãa Àaãng cöång saãn Hy Laåp, bõ chñnh quyïìn phaãn àöång Hy Laåp xûã tûã nùm 1952; caã thïë giúái àaä phêîn nöå trûúác töåi aác naây. Àöìng chñ Belöyanit bõ cêìm tuâ cuâng vúái vúå cuãa Henli Johannidov, vaâ vúå cuäng bõ kïët aán tûã hònh nhû chöìng, sau Henli àûúåc chuyïín thaânh tuâ chung thên. Hiïån nay Henli vêîn bõ giam úã nhaâ tuâ phuå nûä Casteros: baâ àaä àeã möåt àûáa con trai, sau möåt nùm, chaáu beá múái àûúåc àûa ra khoãi nhaâ tuâ; sau àoá chaáu chó àûúåc möîi thaáng möåt giúâ àïën thùm meå. Bïlöyanit àaä laâm tùång Henli hai baâi thú(1) , hai baâi thú naây àaä àûúåc nhaåc sô nöíi tiïëng phöí nhaåc. Coá thïí coá ngûúâi seä lêëy laâm laå:- Sao thú cuãa laänh tuå cöång saãn maâ cuäng noái tònh yïu nhû bêët cûá möåt tònh nhên say àù’m naâo - Têët caã nhûäng tònh nhên say àù’m trïn àúâi naây khöng phaãi àaä biïët laâm caách maång; nhûng nhûäng ngûúâi laâm caách maång thò biïët laâm möåt tònh nhên say àù’m. Hoå yïu nhû moåi ngûúâi vaâ coân hún moåi ngûúâi. Trong nhaâ tuâ, hoå laâm hai baâi thú: HENLI CUÃA ANH I Em àaä xuöëng àïën têån àaáy thùèm loâng anh Vaâ em àaä daåt daâo chaãy tûúái. Chûa coá Chuáa naâo àûúåc kñnh thúâ nhû thïë, (1) Helli Johannidov úã trong tuâ cuäng coá laâm ba baâi thú àaä dõch àùng Vùn nghïå söë 50 (7-1961).

78

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Mùåt trúâi, em vaâo giûäa àïm àen Vaâ roåi saáng bûâng lïn Em àaä cêìm tay anh, vaâ tûác khù’c Anh biïët em laâ möång àaä thaânh ngûúâi Anh tòm em tûâ rêët lêu röìi II Nhû muâa xuên vui nhêët trïn Traái àêët Traái tim anh àaä núã hoa àoán mûâng em. Chung quanh ta Têët caã dûúâng nhû àaä mùåc aáo ngaây Chuã nhêåt: Tûâ cêy hoa núi phöë ta úã Cho àïën àöi xaâ lim cuãa chuáng ta Trúâi naâo maâ chùèng moåc àêìy sao Búãi thêëy tònh yïu ta xaán laån(1)

(1) Dõch ra luåc baát: I Em vaâo àaáy thùèm loâng anh Tûúái cho daâo daåt tûúi xanh têëm loâng. Chuáa àêu àûúåc phuång thúâ bùçng; Mùåt trúâi - em àaä àïën bùng àïm daây, Chiïëu cho boáng rûåc thaânh ngaây; Vaâ em àaä àïën cêìm tay anh cuâng; Tûác thò anh biïët, möng lung Giêëc mú àaä hoáa vö cuâng thaânh em Lêu röìi, anh àaä tòm em. II Nhû xuên vui nhêët trïn àúâi Traái tim anh núã hoa ngúâi mûâng em. Quanh ta vaån vêåt triïìn miïn Nhû thay aáo múái àiïåu huyïìn vò ta: Tûâ cêy phöë cuä ra hoa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

79

YÁ nghôa cuãa cêu noái “nhûng tònh yïu, tûác laâ tònh yïu chûá” nùçm úã trong haâi baâi thú trïn àêy. Ngûúâi laänh tuå cöång saãn úã trong nhaâ tuâ cuãa àõch vêîn nhêån àêìy àuã caái pheáp laå cuãa tònh yïu: laâ thêëy bûâng saáng, thêëy höåi heâ, thêëy ngûúâi mònh yïu laâ giêëc mú hoáa thaânh ngûúâi, thêëy “chûa coá Chuáa naâo àûúåc kñnh thúâ nhû em àûúåc anh yïu”. ÚÃ àiïím naây, ngûúâi laänh tuå cöång saãn cuäng nhên tònh àún giaãn nhû moåi ngûúâi; chñnh sûå phúái phúái höìn nhiïn àoá laåi laâ möåt thaái àöå lúán lao àûáng trûúác sûå söëng; chñnh laâ nhaâ laänh tuå coá möåt sûác treã trung, möåt sûác yïu àûúng kyâ diïåu; caái sûác treã, sûác yïu àoá cuäng laâ möåt vúái caái sûác kiïn cûúâng chiïën àêëu chöëng keã thuâ. Nhaâ laänh tuå cho ngûúâi ta thêëy rùçng mònh cuäng laâm bùçng möåt thûá böåt vúái moåi ngûúâi khaác, caái lúán lao cuãa laänh tuå laâ saáng suöët têåp trung caái thöng minh cuãa quêìn chuáng, laâ rûå reân luyïån thaânh möåt chêët ngûúâi tuyïåt àeåp. Chuáng ta coá chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn, laâ chuã nghôa nhên àaåo hoaân bõ nhêët, kïët tinh têët caã nhûäng caái töët cuãa loaâi ngûúâi úã caác thúâi àaåi trûúác, vaâ laåi chuyïín sang möåt chêët lûúång múái, cao hún. Möåt öng vua töët cuãa nûúác Phaáp xûa kia, nhû Hùngri thûá tû (Henri IV) khi laâm cha, thò cuäng laâm cha nhû moåi ngûúâi; vua boâ böën chên dûúái àêët laâm ngûåa cho con cûúäi; àang löím ngöím nhû thïë, thò bêët àöì coá möåt sûá thêìn nûúác ngoaâi àïën; vua hoãi sûá thêìn rêët tûå nhiïn: “Ngaâi coá mêëy con? Ngaâi coá vui àuâa vúái con khöng?” - Sûá thêìn têu: “Coá aå!” - “Nhû thïë thò töi cûá tiïëp tuåc”, vaâ Hùngri thûá tû laâm ngûåa nöët mêëy voâng cho con chúi(1) . Phong kiïën laâ chuáa sô diïån, maâ Hùngri Àïën xaâ lim cuãa chuáng ta bêy giúâ Trúâi naâo chùèng moåc àêìy sao saáng Búãi thêëy tònh xaán laån àöi ta!

80

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thûá tû khöng sô diïån - Nhûäng laänh tuå cöång saãn cuãa chuáng ta nay khi laâm ngûúâi yïu, laâm chöìng, laâm cha coân trong saáng, chên thêåt hún thïë nûäa, vò mang caái chêët cuãa giai cêëp cöng nhên. Vaâ àêy laâ Pablö Nïruàa, nhaâ thi haâo vaâ laänh tuå cöång saãn cuãa nhên dên Chilï(1). Chuáng ta cuäng biïët Nïruàa laâ möåt baãn àaåi húåp xûúáng, àaåi huâng ca vïì thú; ngûúâi àaä tûâng bõ chñnh quyïìn phaãn àöång truy naä raáo riïët, nhûng khöng bù’t öng àûúåc, vò öng chan hoaâ sêu sù’c trong quêìn chuáng; ngûúâi ca ngúåi: “Àêët tïn goåi laâ Jùng”, yá noái: àêët tïn laâ quêìn chuáng; ngûúâi khöng tiïëc vuä khñ khi àaã kñch àïë quöëc Myä, Pablö Nïruàa chó trong voâng mêëy thaáng (nùm 1959) àaä cho ra liïìn hai têåp thú, trong àoá coá möåt têåp thú tònh yïu. Nadim Hitmeát coá cêu thú: Ngûúâi khöíng löì yïu möåt caách khöíng löì àêy khöng phaãi laâ khöíng löì anh huâng chuã nghôa, àêy laâ khöíng löì cöång saãn; Nïruàa laâm ngay möåt têåp Trùm baâi thú tònh àïí tùång naâng Mantit (Malthide), ngûúâi àaân baâ àaä àïën laâm saáng cuöåc àúâi nhaâ thú. AÁi tònh úã àêy múã cûãa vaâo thïë gian, vaâ tûúãng chûâng nhû caái voâng lúán yïu ûác triïåu ngûúâi keám thêåt hún, keám xaác àaáng hún nïëu noá khöng chûáa àûång caái voâng nhoã cuâng möåt trung têm, laâ tònh yïu Mantit. Àêy laâ baâi söë 2 trong möåt trùm baâi sönnï(2) Ngûúâi yïu húäi, phaãi bao nhiïu àûúâng saá Múái sau cuâng ài túái àûúåc caái hön (3) Vò mêíu chuyïån naây töi àoåc àaä lêu lù’m, nïn khöng baão àaãm caác chi tiïët, nhûng tinh thêìn thò nhû vêåy. (1) Nïruàa cuãa UÃy viïn Trung ûúng Àaãng Chilï. (2) Sonnet: möåt thïí thú cuãa chêu Êu, cöë àõnh trong 4 cêu.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

81

Phaãi bao nhiïu lûu laåc vaâ tï giaá Múái àûúåc coá em laâm baån têm höìn. ........ Nhûng anh vúái em àaä khùng khñt röìi Khùng khñt aáo quêìn àïën tûâ göëc rïî, Khùng khñt caã caãnh trúâi vaâ thên thïí, Àïën nöîi chó coân anh vúái em thöi. Thïë maâ àaä phaãi bao nhiïu nûúác chaãy qua cêìu Bao nhiïu àaá lùn dûúái doâng nûúác cuöån Caách xûá caách taâu àaä phaãi xa nhau! Àaáng leä àöi ta yïu nhau àaä tûâ lêu, Yïu tûå nhiïn, chan hoâa giûäa muön àöi lûáa, Trïn àêët naây chan chûáa tûúi núã giûäa böng hoa (Lûúåc dõch)

Nhaâ thú vaâ laänh tûå cöång saãn khöng quïn caái “cú súã vêåt chêët” cuãa tònh yïu: Khùng khñt aáo quêìn àïën tûâ göëc rïî Khùng khñt caã caãnh trúâi(1) vaâ thên thïí, nhûng trïn cú súã maáu thõt àoá, xêy dûång biïët bao cao siïu vaâ àeåp àeä! Vaâ cuäng khöng ngaåi noái caái sûå thêåt naây cuãa traái tim: khi chûa gùåp ngûúâi mònh yïu, thò, duâ laâ traái tim cuãa möåt laänh tuå, cuäng khöí nhû moåi ngûúâi: “Phaãi bao nhiïu lûu laåc vaâ tï giaá”. (1) Hai ngûúâi cuâng húåp yá nhau ngù’m nhòn möåt phong caãnh nhû thïë laâ “khùng khñt caãnh trúâi”.

82

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Möåt thi sô cöång saãn khaác, Rúnï àú Pïst’rï, ngûúâi àaão Haiti, nay laâ möåt chiïën sô cuãa caách maång Cuba, cuäng noái möåt àiïìu rêët sêu sù’c: Em aái ên höìi anh laåi möîi àïm Nhû möåt traái tim laåi höìi nhõp àêåp. Têët caã sûå thêåt khöng phaãi luác naâo cuäng àïìu nïn noái, vaâ cuäng khöng phaãi têët caã caác sûå thêåt àïìu nïn giêëu; noái aái ên maâ vêîn trong saåch, vò khöng phaãi laâ laåc thuá mua baán trong xaä höåi tû baãn, maâ aái ên naây laâ cuãa tònh yïu, vúái kñnh troång, trên troång, vúái caã möåt sûå biïët ún. Trong thú tònh yïu, töi cuäng rêët quñ caái chûäng chaåc cuãa nhaâ thú Bïniuác (Mihai Beniuc), viïån sô Viïån haân lêm nûúác Cöång hoâa nhên dên Rumani. Cuäng laâ möåt tònh yïu son sù’t giûäa hai vúå chöìng àöìng thúâi laâ hai baån chiïën àêëu, vaâ cuäng àïìu àaä coá tuöíi, maâ Aragöng thò vêîn cûá nhû chaâng Römïö, say nhû àiïëu àöí, vaâ Bïniuác thò tûâ töën, nhûng khöng phaãi laâ khöng thiïët tha; àoá laâ do “taång” cuãa hai thi sô khöng giöëng nhau. Bïniuác noái möåt caách àiïìm àaåm: Ai àaánh anh, laâ laâm em bõ thûúng Vaâ ai chaâ àaåp em Laâ giêîm lïn anh vaâ laâm anh àau àúán Trong vui buöìn, hai ta maäi maäi gêìn nhau. Vúå cuãa anh úi! Duâ caái chïët, cho duâ caái chïët Cuäng khöng bao giúâ coá thïí nhaåt phai Tònh cuãa àöi ta raång rúä, song àöi Nhû hai trang khöng rúâi trong quyïín saách Bïniuác muön vaân thûúng vúå vïì nöîi hai vúå chöìng khöng coá con:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

83

...Miïång thöíi keân àöìng àöi maá cùng, Thiïëu niïn tiïìn phong qua giûäa phöë, Buöìn vïì möåt nöîi khöng coá con Em nhõn nhû ve vuöët tuöíi son. Àûâng khoác em úi! Haäy giêëu chön Nöîi àù’ng cay kia trong àaáy daå; Vò àöi ta, bùçng moåi viïåc laâm Ru têët caã caác em beá khoác... Nhaâ thú Rumani àaä gùåp ngûúâi yïu cuãa mònh, trûúác àêy, trïn con àûúâng hoaåt àöång àêëu tranh; àöi thanh niïn trûúác kia cuâng coá möåt àoáa hoa cêím chûúáng àoã úã trïn ngûåc; bêy giúâ têëm lõch àúâi cuãa naâng àaä chó ngaây thûá nùm, têëm lõch àúâi cuãa chaâng àaä chó ngaây thûá saáu. Toác anh giúâ àaä lûa thûa Toác em yïu cuäng ngaã vûâa maâu tro... maâ àöi tònh nhên àöìng chñ êëy vêîn hûáa heån nhau; nïëu cêìn phaãi chiïën thù’ng phong ba, thò hoå seä taái sinh trúã laåi nhû thiïëu thúâi. - Nhaâ thú Aragöng, UÃy viïn Trung ûúng Àaãng cöång saãn Phaáp, vúái Enxa Triölï (Elsa Triolet) cuäng laâ sù’t son cuãa àöi vúå chöìng cöång saãn; Enxa vöën ngûúâi Nga Xö viïët, vaâ hiïån laâ möåt nhaâ vùn nöíi tiïëng cuãa nûúác Phaáp; àöi tònh nhên àöìng chñ êëy coân laâ baån thiïët cöët vùn chûúng. Nhiïìu hún Bïniuác ngoaåi mûúâi tuöíi, caái “taång” cuãa Aragöng thò luác naâo cuäng vêîn cûá coân yïu say àù’m Enxa; gêìn àêy nhêët, nghe tin Aragöng laåi coá möåt têåp thú múái, nhan àïì: Ngûúâi àiïn cuãa Enxa(1). Töi àaä coá dõp noái àïën yá nghôa (1) Le fou d’Elsa: chûä “fou” vûâa coá nghôa cöí: ngûúâi ài theo caác vua chuáa kia àïí böng àuâa giaãi trñ cho hoå; vûâa coá nghôa laâ yïu àïën

84

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

chñnh trõ, yá nghôa tû tûúãng cuãa caái gûúng Aragöng yïu Enxa tha thiïët, chung thuãy, mùån nöìng tûâ àêìu chñ cuöëi úã giûäa möåt xaä höåi tû saãn Phaáp kim tiïìn baåc beäo, cuöën chiïëu hïët nhên tònh; tònh yïu àoá tuyïn truyïìn cho ngûúâi cöång saãn, laâ ngûúâi coá têm höìn àeåp nhêët. Tònh yïu àoá coân coá möåt yá nghôa nhên àaåo rêët röång: noá chûáng toã traái tim con ngûúâi rêët coá thïí traánh àûúåc caái qui luêåt moân moãi do thaáng ngaây àem laåi; thêåt ra, thù’ng nhûäng gieâm pha, phaá röëi, nhûäng thaânh kiïën cuãa ngûúâi àúâi, chûa phaãi laâ thêåt khoá; thù’ng thúâi gian khoá hún; laâm thïë naâo saáu mûúi lùm tuöíi (Aragöng hiïån nay) maâ vêîn nhû trùng mêåt ban àêìu, sûå êëy thêåt laâ khoá. Tònh yïu cuãa Aragöng laâ khuác ca chiïën thù’ng cuãa tònh yïu, laâ tiïëng reo ca “bip bip” àêìu tiïn cuãa vïå tinh thûá nhêët thoaát khoãi xiïìng cuãa Traái àêët; coá leä xûa nay cuäng àaä tûâng coá nhûäng tònh yïu nhû vêåy, nhûng coá mùåt trong vùn hoåc loaâi ngûúâi vúái möåt thù’m thiïåt daâi dùåc chuyïn nhêët liïn tuåc ba chuåc nùm hún, thò coá thïí noái: möåt tònh yïu Aragöng - Enxa. “Ngûúâi kiïn cûúâng chiïën sô - laâ tuyïåt diïåu tònh nhên”, àoá laâ Aragöng. Nhên vuå biïën cöë Hungari 1956, boån phaãn àöång úã Phaáp àaä nheâ àaánh vaâo Aragöng nhiïìu nhêët, vaâ Aragöng cuäng àaä phaãn kñch maånh nhêët. Àöìng chñ êëy khöng phaãi laâ haång ngûúâi Töi khöng phaãi haång ngûúâi ùn gian cuâng vuä truå; Coá töi chen trong àoaân luä nhûäng con ngûúâi; Chûa ai thêëy töi khi döng töë laåi chuöìn lui; Möîi trêån chaáy, töi àûa tay ra dêåp lûãa... àiïn ngûúâi.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

85

Àöìng chñ êëy laâ nhaâ thú Khaáng chiïën lúán nhêët khi Àûác Hitle cûúáp nûúác Phaáp, àöìng chñ êëy laâm nhûäng baâi thú hay nhêët vïì Àaãng, laâ taác giaã baâi Saáng mù’t saáng loâng phöí biïën úã nûúác ta (do Töë Hûäu dõch); sau giaãi phoáng, ngoâi buát Aragöng laåi kiïn cûúâng chöëng Myä; ngûúâi êëy phaát huy raång rúä gia taâi vùn hoáa cuãa Töí quöëc v.v... vaâ khi laâm thú, thò Aragöng laâm thú tònh: Anh noái maäi cuäng thïë thöi, coá noái hoaâi cuäng thïë, Hoå tûúãng anh àùåt baây cho myä lïå, Hoå duâng röìi hoå boã nhûäng lúâi anh Vaâ àïí cho anh àûâng coá yïu em Hoå biïën em coá thêåt bùçng xûúng bùçng thõt Thaânh möåt pho tûúång tûúång trûng bùçng àaá Thaânh nhû laâ möåt Töí quöëc hiïíu ngêìm Lûúåc dõch

Thú Aragöng rêët giaâu tònh yïu nûúác; tuy nhiïn Aragöng khöng muöën khi àoåc nhûäng thú cuãa mònh, coá nhûäng keã laåi nghô: “Chù’c laâ nhaâ thú muöën noái ngêìm vïì Töí quöëc, vïì Àêët nûúác, v.v... chûá khöng phaãi laâ noái vïì Enxa”. Taåi thuã àö Matxcúva vûâa röìi àaä kyã niïåm long troång 10 nùm ngaây mêët cuãa nhaâ thú lúán cöång saãn Phaáp Pön Elua, maâ Ilia Erùngbua goåi laâ “nhaâ thú kyâ diïåu”, Nadim Hitmeát goåi “nhaâ thú lúán cuãa thúâi àaåi”. Pön Ïlua àaä vö cuâng àau khöí trûúác caái chïët cuãa Nuysú (Nusch): Àúâi ta em àaä laâm nïn, àúâi ta àaä lêëp Möåt súám àeåp thaáng nùm, thaânh phöë múái bònh minh

86

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àêët àaä kheáp chùåt baân tay trïn möëi ên tònh Loâng anh raång àöng mûúâi baãy nùm caâng ngaây caâng saáng Böîng caái chïët xöng vaâo anh nhû vaâo nhaâ tröëng. Lûúåc dõch

Nhúá Nuysú, Ïlua nhúá lyá tûúãng cuãa ngûúâi àaä khuêët: Em Em Em Em Em

àaä laâ lûúng têm xuác caãm cuãa thõt da anh maäi maäi anh yïu, em àaä taåo ra anh àoá khöng chõu àûúåc aáp bûác vaâ lùng maå àaä haát ca mú haånh phuác trïn àúâi mú ûúác àûúåc tûå do, vaâ anh tiïëp tuåc chi em.

Khi Ïlua laåi gùåp Àöminich (Dominique) trïn àúâi, vaâ thêëy àúâi mònh tûúãng àaä chïët ài nay höìi sinh trúã laåi, múái biïët khi mùåt trúâi cuãa tònh yïu àaä lùån laâ àau khöí àïën àêu cho traái tim, múái biïët may mù’n chûâng naâo khi mùåt trúâi cuãa tònh yïu moåc laåi: Anh bûúác túái em, anh bûúác maäi maäi vïì aánh saáng Àúâi coá thõt xûúng, hy voång àaä cùng buöìm Giêëc nguã traân trïì nhûäng möång: vaâ àïm Heån vúái raång àöng nhûäng caái nhòn tin cêåy Nhûäng caánh tay em khoaát múã sa muâ Miïång em ûúát nhûäng gioåt sûúng thûá nhêët Niïìm yïn nghó saáng tûúi thay chöî cho nhoåc mïåt Vaâ anh thúâ tònh yïu nhû thuúã thanh xuên Khuön khöí baâi viïët khöng cho pheáp töi coân àïí dêîn nhiïìu vïì thú tònh cuãa Nadim Hitmeát, ngûúâi àaãng viïn cöång saãn tûâ nùm 1923, àaä àûúåc àûáng gaác danh dûå bïn linh cûäu Lïnin, àaä úã tuâ hai àúåt, 16 nùm; thú Hitmeát laâ thú àaánh àõch, àaánh roä raâng, àaánh tinh vi, nhiïìu caách

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

87

àaánh. Vaâ àöìng thúâi nhûäng thú tuâ cuãa Hitmeát cuäng laâ thú gûãi ngûúâi yïu: noái vïì tûå do, noái vïì úã tuâ, vïì nhên dên, vaâ noái vúái ngûúâi yïu - Nïëu böîng nhiïn tûâ thuã àö Itstùngbun mïën yïu gûãi vaâo cho anh möåt caái hoâm khoáa chuöng, múã hoâm ra chuöng kïu reng reng, coá nhûäng thûá quaâ, vaâ coá em, giaã thûã coá em tûâ trong rûúng bûúác ra, anh seä múâi em ngöìi úã meáp giûúâng, Vui úi, anh ngêín nhòn em Trúâi! Sao em àeåp em xinh laå nhûúâng! Em cûúâi, trúâi nûúác soi gûúng Thuã àö trong mù’t yïu àûúng em nhòn Nïëu em cho pheáp vaâ anh daám Thò hûúng Thuã àö trïn maá em Nhûng àûâng em nheá, chúá chùng Àûâng, em! Chúá baão anh rùçng “àïën bïn” Tûúãng chûâng nïëu àuång lay em, Anh lùn àuâng chïët trïn nïìn bï töng. Chuáng ta nhêån ra gioång thú àuâa àuâa vaâ rêët sêu cuãa Hitmeát. Àoåc nhûäng thú trïn, ta suy nghô: Ngûúâi cöång saãn laâ ngûúâi thûúâng. Ngûúâi cöång saãn hún thûúâng, laâ chiïën àêëu. Ngûúâi cöång saãn khaác thûúâng, laâ hy sinh. Chuáng ta vêîn noái: söëng, laâm viïåc nhû möåt ngûúâi cöång saãn, chiïën àêëu hy sinh nhû möåt ngûúâi cöång saãn. Khi noái nhû vêåy, chuáng ta àaä bao göìm: yïu nhû möåt ngûúâi cöång saãn. Trong baâi noái chuyïån cuãa àöìng chñ Trûúâng Chinh taåi Àaåi höåi Vùn nghïå toaân quöëc lêìn thûá II (1957), coá möåt àoaån: “Haäy ca ngúåi nhûäng con ngûúâi múái cuãa chuáng ta, trong lao àöång vaâ tònh yïu, trong àúâi cöng vaâ àúâi tû, trong quan hïå cöng taác vaâ quan hïå beâ baån gia àònh, nhûäng con ngûúâi giaãn dõ, bònh thûúâng, nhûng cuäng rêët duäng caãm, àûúåc reân luyïån trong Caách maång, trong

88

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Khaáng chiïën vaâ ngaây nay àang àem hïët sûác mònh ra àïí laâm cho Töí quöëc chuáng ta ngaây thïm giaâu maånh, àêët nûúác chuáng ta ngaây thïm tûúi àeåp...”. Lúâi noái àoá soi saáng cho töi. Trong baâi naây, töi àaä khöng àïì dêîn ca dao vïì tònh yïu, vaâ thú cöí àiïín vïì tònh yïu, vò baâi naây noái àïën thú tònh yïu trong thúâi àaåi chuáng ta. Töi laåi hêìu nhû chó choån thú tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi cöång saãn. Thú tònh yïu, chó laâ möåt böå phêån trong vùn hoåc, möåt böå phêån nhoã, nhûng cêìn thiïët. Cêìn chuá yá àïën vêën àïì liïìu lûúång. Nhiïìu quaá khöng töët, laâm nhû àúâi chó coá viïåc êëy thöi. Ñt àïën mûác nhû laâ khöng, thò cuäng buöìn cûúâi: laâm nhû àúâi tuyïåt nhiïn khöng coá viïåc êëy! Töi cuäng nhêån thêëy coá nhûäng têm tònh tûå nhiïn, chñnh àaáng cuãa con ngûúâi, nhûng húåp vúái möåt khöng khñ thên mêåt êëm cuáng. Túâ baáo lúán haâng ngaây laâ möåt diïîn àaân cho haâng vaån ngûúâi hoåp cuâng möåt luác; ngûúâi ta khöng mêëy khi noái têm tònh yïu àûúng trong möåt cuöåc hoåp àöng ngûúâi. Túâ tuêìn baáo nhiïìu khi cuäng khöng tiïån àùng nhûäng thú têm tònh. Nhûng maâ quyïín saách, nhûng maâ têåp thú laâ möåt ngûúâi baån ngöìi chuyïån troâ vúái möåt ngûúâi baån: mua saách vïì àùåt trïn baân, bïn giûúâng, dûúái àeân, möåt mònh àöåc giaã àöíi trao vúái taác giaã: caác têåp thú coá thïí coá nhûäng baâi thú tònh thêåt sêu sù’c, ài vaâo têån àaáy têm tû, noái nhû vaâo ruöåt vaâo gan ngûúâi ta, giuáp cho möîi ngûúâi hiïíu mònh hún nûäa; hiïíu mònh tûå giaác, duâng nùng lûúång cuãa tònh yïu goáp vaâo nùng lûúång cuãa tû tûúãng, böìi àù’p cho möåt con ngûúâi toaân diïån àïí xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã miïìn Bù’c, àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

89 15-12-1962

90

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

CÊU CHUYÏÅN NHOÃ TRÛÚÁC CAÁC BAÅN VIÏËT VAÊN TREÃ (1)

Àûúåc múâi phaát biïíu yá kiïën trûúác caác baån viïët vøn treã, töi suy nghô vaâ sù’p xïëp trong têm trñ àaä mêëy höm nay maâ vêîn cûá löån xöån, vò tha thiïët muöën giuáp ñch nhiïìu nhêët cho caác baån. Thöi thò bêy giúâ xin noái vù’n tù’t vaâ thaânh thêåt, vaâ chó noái xuyïn qua kinh nghiïåm cuãa baãn thên mònh. Trûúác hïët töi xin coá möåt lúâi khuyïn. Caác baån vaâo viïët vùn (tûác laâ coá caã laâm thú) nïn àûáng ngoaâi caái khöng khñ maâ úã nhûäng núi àua sù’c àua taâi, vñ duå nhû úã trong laâng nghïå thuêåt thûúâng dïî coá. Àoá laâ sûå chêm choåc nhau vö ñch, chùåt haå lêîn nhau goåi nöm na laâ sûå noái xêëu lêîn nhau, tûúãng chûâng nhû baão rùçng ngûúâi kia keám, thò mùåc nhiïn giaá trõ cuãa mònh àaä tùng lïn röìi. ÚÃ caác “laâng” khaác cuäng coá sûå thûúâng tònh êëy - vñ duå nhû caác cö con gaái hay ghen nhau vïì sù’c àeåp - tuy nhiïn úã caái “laâng” nghïå thuêåt naây, caái khöng khñ ghen sù’c ghen taâi nhau khaá cùng thùèng. Vúä loâng hoåc lêëy nhûäng nghïì nghiïåp hay! Xin àûâng mù’c (1) Baâi phaát biïíu úã Höåi nghõ nhûäng ngûúâi viïët vùn treã lêìn II (25-6-1972).

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

91

vaâo caái nhûúåc àiïím naây, khöng nïn boã nhiïìu thò giúâ vaâo nhûäng cuöåc chuyïån troâ triïìn miïn maâ thûúâng thò ngûúâi vù’ng mùåt laâ keã bõ àûa ra hy sinh, àïí cho ngûúâi coá mùåt laâm àöëi tûúång chêm biïëm. Ngûúâi aác khêíu bõ haå thêëp xuöëng vò nhûäng lúâi noái cuãa mònh. Nùm 1960, ài xem Triïín laäm 15 nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, töi àùåc biïåt chuá yá àïën mö hònh giúái thiïåu nhaâ maáy àiïån Uöng Bñ, úã àêy caác öëng khoái àûúåc loåc hïët than buåi röìi múái toãa lïn trúâi, rêët saåch seä, rêët töët àeåp, töi àaä kïët luêån möåt baâi thú: Nhaâ khoái trù’ng, khöng nhaã khoái àen Riïng gò chêm ngön cho öëng khoái? Búãi töi nghô rùçng: trong àúâi söëng thûúâng ngaây, möîi ngûúâi chuáng ta cuäng nhaã khaá nhiïìu khoái àen ra bùçng ngön ngûä. - Haäy àem caái nùng lûúång tiïu cûåc êëy chuyïín àûa sang thaânh nùng lûúång saáng taåo! Haäy saáng taác bùçng miïång ñt ñt, haäy saáng taác bùçng buát nhiïìu nhiïìu ... Töi nghô rùçng hiïån nay caác taâi nùng treã coá trûúác mùåt mònh möåt con àûúâng thïnh thang, möåt hiïån trûúâng múã röång vö haån. Hiïån giúâ àaâi cuãa ta, baáo chñ cuãa ta, xuêët baãn cuãa ta àang thiïëu nhûäng vùn hay, thiïëu nhûäng ngûúâi viïët hay, ai coá thûåc taâi tha höì maâ muáa gêåy! Caác baån khöng nïn nghô rùçng ai dòm mònh, ai laâm oan cho mònh. Cuäng coá thïí, nhû hiïån tûúång ngûúâi àang cù’t keåo, gùåp luác khöng ai àïí yá, böëc vaâi chiïëc cho vaâo möìm mònh, nhûng töi nghô: nïëu giaã sûã nhû nhûäng ngûúâi biïn têåp caác baáo chñ vaâ nhaâ xuêët baãn coá tû tuái cho mònh chùng, thò cuäng khöng quaá nùm phêìn trùm! Nhûäng baån múái vaâo nghïì viïët nïn trong saáng trong têm, mònh coá taâi thò

92

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khöng ai dòm àûúåc mònh; caái duâi nhoån thò coá boåc nhiïìu lúáp vaãi, noá vêîn cûá choåc thuãng ra. Àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá khuyïn nhaâ vùn phaãi coá baãn lônh - baãn lônh úã àêy, töi hiïíu laâ cao hún caá tñnh. Caá tñnh thò hai con vêåt cuäng coá khaác nhau. Coân baãn lônh laâ thuöåc vïì baãn chêët möåt ngûúâi, chöî cuöëi cuâng cuãa baãn lônh laâ ài àïën núi, vïì àïën chöën, laâ tûå thïí hiïån mònh, tûå phaát huy mònh cho kyâ àûúåc àùng àoáng goáp vaâo cuöåc àúâi; thûåc chêët cuãa baãn lônh laâ yá chñ. * *

*

Töi xin noái sang àiïím thûá hai, laâ nghiïm ngùåt. Töi khöng thñch nõnh caác baån viïët treã, ngûúåc laåi töi cöë yá àoâi hoãi cao. Àoá laâ chiïën thuêåt, laâ phûúng phaáp cuãa töi àïí xêy dûång. Töi nghô: nïëu ca ngúåi chung chung caác nhaâ vùn treã, thò cuäng nhû laâ ca ngúåi thúâi gian, vò thïë naâo maâ tûúng lai noá chùèng hún hiïån taåi! Caái vêën àïì laâ giuáp àúä sao cho coá hiïåu quaã, hún laâ mõ chuáng, mõ nhau. Sûå nghiïm ngùåt cuãa töi khöng phaãi taåi vò töi khoá tñnh, maâ àêy laâ möåt àoâi hoãi khaách quan cuãa xaä höåi. Noái röång ra: Tònh yïu laâ nghiïm ngùåt Trùm nùm tñnh cuöåc vuöng troân Phaãi doâ cho àïën ngoån nguöìn laåch söng. Cö con gaái xinh àeåp, taâi gioãi vaâ àûác haånh khöng móm cûúâi vúái con trai möåt caách dïî daâng. Töi laåi coân nghô rùçng cö êëy cöë yá nhùn mùåt àïí xua nhûäng anh chaâng khöng coá thûåc loâng, maâ chó lún phún, laáng chaáng... Nhûäng ngûúâi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

93

naâo vûúåt qua àûúåc sûå nghiïm ngùåt cuãa cö, vêîn cûá tòm àïën vúái cö, luác êëy cö seä móm cûúâi vúái hoå rêët tûúi, vaâ cuöëi cuâng cö àïí loåt vaâo mù’t xanh chó coá möåt ngûúâi! Vaâ hai ngûúâi thaânh àöi naây nhêët àõnh laâ haâo hûáng, say mï, nhûng hoå vêîn nghiïm ngùåt, vò hoå quan niïåm tònh yïu rêët cao, vaâ hoå àùåt vêën àïì àïí cho suöët àúâi. Laâm caách maång, laâ nghiïm ngùåt. Ngaây trûúác, khi nhûäng ngûúâi thanh niïn ûu tuá lûáa Töë Hûäu vaâo Àoaân thanh niïn Cöång saãn, Àaãng noái vúái hoå “Laâm caách maång laâ cûúáp chñnh quyïìn, laâ cúm no aáo êëm, laâ haånh phuác”, vaâ àöìng thúâi Àaãng cuäng noái vúái hoå: “Nhûng laâm caách maång, nïëu àïí löå bñ mêåt, cuäng coá thïí maáu chaãy àêìu rúi”; hai mùåt êëy phaãi noái ngay caã hai àïí chuêín bõ tinh thêìn cho nhûäng àöìng chñ luác bõ bù’t khöng khai ra vúái àõch. Saãn xuêët laâ nghiïm ngùåt. Ban Chêëp haânh Trung ûúng Àaãng kïu goåi chuáng ta bêy giúâ àêy, yïu nûúác, yïu nhên dên, laâ phaãi laâm luång vúái hiïåu suêët cao nhêët. Vaâ saáng taác laâ nghiïm ngùåt. Noái cho thêåt sêu, thò ngûúâi àoåc (trong àoá bao göìm caã chuáng ta) àoâi hoãi, trong thú chùèng haån, phaãi laâ nhûäng thi sô tûâ cúä Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng trúã lïn àïën Nguyïîn Du, Vichto Huygö, Puskin... Chûá keám hún thò cöng chuáng àaä ra chiïìu nguáng nguêíy röìi àoá, nhêët laâ vúái sûå choån loåc cuãa thúâi gian. Tuy nhiïn, cöng chuáng cuäng biïët rùçng nhûäng Nguyïîn Du, Puskin... khöng coá nhiïìu, nïn hoå cuäng phaãi nhên nhûúång, nhêët laâ vúái nhaâ vùn àûúng thúâi vúái mònh. Nhûng thù’t laåi, thò cuöëi cuâng ai cuäng thñch vùn thú phaãi thêåt hay. Laâ vò moán ùn vêåt chêët chûa ngon, ngûúâi ta cuäng ùn vêåy, búãi khöng ùn thò àoái. Chûá moán ùn vùn nghïå, nïëu keám quaá, thò ngûúâi ta xin nhên sûå giaáo duåc

94

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trûåc tiïëp bùçng tû tûúãng chûá khöng cêìn ài qua caái chïë biïën keám coãi cuãa vùn nghïå; vaâ ngûúâi ta tòm nhûäng aáng vùn hay cöí truyïìn maâ àoåc àïí thoãa maän khiïëu thêím myä cuãa mònh. Cho nïn àoâi hoãi nhaâ vùn coá taâi laâ möåt quy luêåt khaách quan cuãa xaä höåi. Àaä vaâo laâng vùn thò phaãi tûå giaác vïì quy luêåt êëy, àïí mònh tûå nghiïm ngùåt trûúác vúái mònh, àoá laâ con àûúâng ài túái sûå hoan nghïnh cuãa cöng chuáng. Caâng ài con àûúâng nghiïm ngùåt, thò vùn taâi caâng naãy núã phaát huy. Nghiïm ngùåt, tûác laâ coá quan niïåm cao vïì vùn hoåc, laâ khaái niïåm àûúåc thïë naâo múái laâ möåt aáng vùn hay, maâ muöën laâm ra àûúåc nhûäng taác phêím nhû thïë, thò vúä loâng àaä phaãi tûå kheáp mònh vaâo möåt kyã luêåt söëng vaâ kyã luêåt lao àöång. * *

*

Àiïìu thûá ba, töi muöën noái chung quanh viïåc saáng taác. Töi coân nhúá nùm 1949, trong höåi nghõ Vùn nghïå Quên àöåi lêìn àêìu úã Viïåt Bù’c, töi coá têm sûå vúái möåt nghïå sô diïîn kõch, luác àoá laâ möåt diïîn viïn loaåi gioãi nhêët. Ban àïm, cuâng ngöìi trïn möåt nhaâ saân, töi coá san seã vúái anh àiïìu maâ töi nghô trong thêm têm àaä tûâ lêu: “Baâ meå phaãi hy sinh cho àûáa con cuãa mònh; ngûúâi nghïå sô chuáng ta phaãi hy sinh cho taác phêím, cho nghïå thuêåt cuãa mònh; phaãi coi sûå nghiïåp cöëng hiïën cuãa mònh laâ to lúán hún baãn thên ta; coá vêåy, múái tûå deåp búát mònh laåi vaâ àïí cho cöng trònh cuãa mònh phaát triïín ...”. Töi àaä hiïíu nhûúåc àiïím cuãa anh baån, laâ nhiïìu caá tñnh, tûå do chuã nghôa... Sau luác hoâa bònh, anh êëy àaä úã ngoaâi biïn chïë, vïì úã möåt àõa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

95

phûúng, vaâ hiïån giúâ thò khöng nghe ai noái àïën nhaâ diïîn kõch êëy nûäa. Töi khöng àiïìu tra xem nöng nöîi cuãa anh nhû thïë naâo, nhûng töi coá thïí noái: trong anh baån êëy, tñnh nïët con ngûúâi àaä khöng hy sinh cho diïîn viïn, cûá lêën aát ngûúâi diïîn viïn, vaâ cuöëi cuâng boáp chïët ngûúâi nghïå sô sên khêëu àaä tûâng àûúåc biïët tiïëng möåt thúâi! Nhûäng gûúng nhaän tiïìn nhû vêåy trong vùn nghïå cuäng khöng phaãi laâ hiïëm. Cho nïn muöën thaânh nhaâ vùn, thò phaãi chuêín bõ maâ hy sinh cho vùn phêím cuãa mònh! Möåt nhaâ vùn Liïn Xö coá taâi àaä noái: “Chuáng töi àaä boã vaâo vùn hoåc nhûäng nùm àeåp nhêët cuãa tuöíi àúâi”. Thêåt vêåy, nhaâ thi sô coá muöën “mú theo trùng vaâ vú vêín cuâng mêy” thò cuäng chó nïn ài chúi ngù’m trùng tûâ 8 giúâ töëi àïën 10 giúâ àïm laâ cuâng, túái giúâ thûá 11 thò seä vïì nhaâ ngöìi vaâo baân maâ lao àöång thú, thò múái coá thú àûúåc, duâ laâ thú vïì trùng cuäng thïë! Nïëu khöng chõu thûúng chõu khoá vò taác phêím, khöng mang nùång àeã àau noá, thò chùèng coá taác phêím àêu! Laâm viïåc gò cuäng phaãi coá hy sinh. Phaãi bõ viïåc êëy aám aãnh. Khöng thïí chó heån phûáa, röìi thò àïí chuöåi ài. Baãn thên töi muöën tûå àöëc thuác mònh phaãi laâm viïåc, töi thûúâng coá hai bûúác. Bûúác àêìu, ai àïën commùng baâi xem chûâng mònh coá thïí viïët àûúåc, thò nhêån lúâi vaâ heån; hoùåc tûâ mònh khúãi xûúáng hiïën vùn, ngûúâi ta nhêån tiïu thuå, thò mònh hûáa. Heån hoùåc hûáa röìi, thò phaãi thù’t laåi thaânh möåt thaáng möåt ngaây nhêët àõnh. Nïëu khöng ra haån nhêët àõnh, thò chó laâ noái chúi cho vui, cuäng nhû trai gaái coá yïu nhau chùng àêëy, maâ khöng coá töí chûác, cûúái xin thò cuäng chùèng nïn vúå chöìng con caái. Bûúác thûá hai, laâ àaä heån hûáa ngaây nöåp baâi röìi, thò trúã thaânh möåt aám aãnh, moåi viïåc àïìu phaãi phuåc tuâng caái ngaây heån nöåp baâi. Coá khi àïí hoãng

96

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhúä möåt söë viïåc búãi phaãi têåp trung vaâo baám lêëy baâi vùn, baâi thú maâ viïët. Töi laåi nhúâ: “Xin cêåu giuáp àúä mònh bùçng caách thuác baâi höå, khöng nïn nïí nang mònh; thuác nhiïìu, mònh chùèng giêån àêu, maâ laåi caãm ún”. Búãi töi biïët: moåi viïåc töët, viïåc phaãi trïn àúâi laâm àûúåc laâ nhúâ sûå tûå giaác kïët húåp vúái bù’t buöåc. Cûá àïí raânh ung dung thoaãi maái, thò chùèng coá taác phêím àêu, duâ laâ thú cuäng vêåy! Vúái laåi, ngûúâi ta khöng giuåc mònh àûa baâi nûäa, e mònh hïët sù’c hïët taâi röìi chùng? Mònh ïë röìi chùng? Àöång cú lúán xui töi viïët möåt söë baâi thú, laâ phuåc vuå caách maång, ca ngúåi cöng trònh sûå nghiïåp cuãa nhên dên, nhûng àöång cú trûúác mù’t, nhiïìu khi vò laâ muöën traã ún möåt sûå àaäi ngöå; Haåt cúm ùn cuãa baâ con Laâ tònh, laâ nghôa, laâ ún thêëm nhuêìn! Nhûäng luác ài têåp thïí möåt àoaân, möåt töí nhaâ vùn, thûúâng laâ khi vïì, chùèng ai viïët caã! Nïëu coá mang tiïëng thò laâ Höåi nhaâ vùn mang tiïëng! Coân ài möåt mònh thò ùn cúm, uöëng bia, huát thuöëc laá cuãa àõa phûúng, cuãa xñ nghiïåp röìi, khöng coân biïët àuân sûå viïët baâi cho ai! Cho nïn phaãi cöë gù’ng viïët àïí khoãi ngûúång, khoãi ï, àïí traã caái núå traái tim. Töi àaä viïët baâi thú Nuái Ba Vò vúái höì suöëi Hai àöång cú xa laâ ca ngúåi thaânh tûåu cuãa nhên dên ta úã miïìn Bù’c, àöång cú gêìn laâ vò tónh Sún Têy luác àoá àaä töën xe, töën eátxùng múâi töi ài tham quan Höì. Chao öi, nïëu khöng coá aám aãnh, thò coân gò sêu xa úã trïn àúâi nûäa? Taåi sao maâ cûá xa xoát “nhû bêng khuêng viïåc heån chûa laâm” (thú Töë Hûäu)! Caách àêy mêëy nùm, khi baáo Thuã àö Haâ Nöåi vaâ Thúâi múái saát nhêåp vaâo laâm möåt, thaânh túâ Haâ Nöåi múái, toâa baáo àaä múâi möåt bûäa cúm thên mêåt nhûng rêët laâ hêåu hô, töi coá

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

97

àûúåc dûå vaâo trong caãm tònh nöìng nhiïåt àoá. Vaâ, töi cûá aáy naáy maäi: mònh cöång taác baâi vúã gò àïí àïìn àaáp caái tònh caãm naây? Möåt nùm, hai nùm qua... Töi khöng yïn àûúåc trong loâng, khöng phaãi chó taåi úã bûäa cúm, maâ taåi úã thûåc chêët tònh caãm mònh nhêån maâ chûa traã! Maäi àïën vûâa qua, bêìu cûã Quöëc höåi khoáa Böën taåi Thuã àö, töi viïët àûúåc möåt höìi kyá vïì Töíng tuyïín cûã nùm 1946 úã Haâ Nöåi cho baáo Haâ Nöåi Múái, töi múái nheå àûúåc trong loâng! Àoá laâ chûa kïí toâa baáo anh em àoá àaä àaánh ötö cho töi ài thùm xñ nghiïåp nuöi ong úã Haâ Nöåi, hún möåt nùm nay, töi chûa coá thú! Chùèng biïët ùn noái laâm sao vúái caác àöìng chñ nuöi ong? - Vò sao töi laåi têín mêín tûå thù’t buöåc mònh àïën mûác nhû thïë? Laâ vò töi súå, àöëi vúái têm höìn mònh, mònh cûá theo tuöíi giaâ maâ haå thêëp búát maäi mûác yïu cêìu, thò cuäng nhû ngûúâi thù’p àeân, thêëy àêìu dêìn dêìn vúåi ài, beân vùån thêëp maäi bêëc àeân xuöëng. Vùån thêëp bêëc maäi thò àïën luác àeân seä phuåt tù’t, vaâ luác êëy thò töëi moâ. Vêën àïì laâ phaãi kiïëm thïm dêìu. Caác baån viïët vùn treã úi, chuáng ta phaãi tûå aám aãnh mònh, quyïët têm viïët ra baâi vúã. Búãi vò baâ meå laâ cuå thïí. Noái xa xùm baát ngaát àêu àêu, maâ khöng ài vaâo cuå thïí seä chùèng coá gò caã. Tònh yïu laâ cuå thïí. Töi coá ngûúâi baån tûâ nùm 1937, hiïån giúâ anh laâm cöng nhên cú khñ laânh nghïì caách Haâ Nöåi 25 kilömeát; trong luác gian khöí naây, nhòn mùåt nhau, loâng àaä hiïíu ngay laâ baån thiïëu chêët böí; thûúng nhau, thò tòm caách chia ngoåt seã buâi trong luác naây. Muöën cho töëi thûá baãy ngûúâi baån 34 nùm cuãa mònh vïì thùm mònh coá àûúåc miïëng thõt ùn thïm, tûâ saáng thûá nùm töi àaä suy nghô sù’p xïëp kïë hoaåch thïë naâo àïí töëi höm thûá baãy coá möåt vaâi laång thõt cuå thïí. Búãi vêåy muöën viïët baâi vùn cuå thïí, töi sù’p xïëp nöåi dung vùn àaä àaânh, maâ trûúác hïët thò phaãi sù’p xïëp àúâi

98

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

söëng, àùång coá thò giúâ viïët vùn. “Töi saáng taác, vêåy thò töi töìn taåi”, moåi chuyïån khaác trúã nïn thêëp hún, vaâ hoáa ra tûúng àöëi nhaåt nheäo; höìn vña cuãa nhaâ vùn laâ úã cêy buát, úã baâi vùn. Tûâ khi anh Nguyïîn Huy Tûúãng mêët, töi caâng rêët quyá troång thúâi gian. Thûúâng tònh ngûúâi ta mêët nùm àöìng baåc, thò ài than thúã phên bua cho caã cú quan, caã gia àònh biïët, nhûng àúâi con ngûúâi daâi nhêët coá möåt trùm nùm, laâ ba vaån saáu ngaân ngaây, thûúâng laâ 50 nùm, laâ möåt vaån taám ngaân ngaây, thïë maâ töi thêëy caác baån treã boã laäng phñ mêët dùm baãy höm cûá nheå nhaâng vui veã nhû khöng! Thò giúâ cuäng nhû têëm vaãi vêåy, àïí nguyïn mêëy meát, thò may àûúåc sú mi, aáo daâi, maâ cuäng ngêìn êëy vaãi, àem cù’t nhoã ra, thò chó may àûúåc muâi soa! Cù’t vuån thúâi gian ra, thò chêët lûúång thúâi gian thay àöíi. Ài àêu vïì, thûúâng ngûúâi ta thay aáo laâm hai chùång: cúãi aáo sú mi ra, khoaác vaâo chiïëc ghïë naâo àoá caái àaä, röìi sau múái ài àem treo noá vaâo chöî cuãa noá. Töi nhêån thêëy nhû vêåy laâ phñ thò giúâ vö ñch, nïn noá yá thûác ài àêu vïì, cúãi sú mi ra, duâ mïåt àïën àêu, töi vêîn àem treo noá ngay vaâo chöî cêìn thiïët; tiïët kiïåm nhû vêåy, àaåi khaái möîi ngaây coá thïí lúåi àûúåc nûãa tiïëng, saáu ngaây töi àaä coá ba tiïëng àöìng höì àïí vaâo cöng chuáng laâm möåt cuöåc bònh thú. Vaâ dô nhiïn, lúåi thò giúâ thò coá thïí tùng cûúâng viïët. Phaãi àuác thúâi gian laåi; phaãi àuác taâi nùng laåi. Mù’t múã lúán nhòn, tai múã röång nghe, oác àaâo sêu nghô, “hoåc, hoåc vaâ hoåc”, chûä hoåc hiïíu theo nghôa thêåt röång! Thu huát, goáp nhùåt boã vaâo têm trñ, tûúãng nhû laâ möåt caái kho ngöín ngang àêëy, nhûng kyâ thêåt laâ têm sûå thò coá vùn maâ duâng. Xin lêëy möåt vñ duå gêìn àêy nhêët cuãa töi: Töi àûúåc Böå Nöåi vuå yïu cêìu viïët möåt baâi nhên ngaây 27 thaáng 7 vïì liïåt sô vaâ thûúng binh. Bao nhiïu vùn thò àaä àûa ra tûâ àêìu vaâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

99

giûäa baâi, àïën khuác kïët thò àaä bñ. Töi nghô ra: kïët thuác bùçng sûå chiïën àêëu cuãa caác thûúng binh chöëng Myä, cûáu nûúác hiïån nay. Nhûng laâm thïë naâo àïí coá hònh tûúång? Böîng töi nhúá möåt baâi thú Triïìu Tiïn töi rêët yïu tûâ cuöåc khaáng chiïën trûúác (do Hoaâng Trung Thöng dõch) vaâ töi nhù’c laåi trong baâi cuãa mònh: “Töi àûáng trïn cöìn àêët quï hûúng, trûúác kia töi coá àuã hai chên, töi àûáng vûäng vaâng trïn xûá súã, nay àaánh Myä trúã vïì coân möåt chên, töi caâng àûáng vûäng hún nûäa trïn cöìn àêët quï hûúng...”; nhûäng anh thûúng binh cuãa ta coân möåt chên, vïì xaä, gûúng mêîu trong lao àöång, trong cöng taác, àöìng baâo noái: “Cûá theo anh êëy maâ ài”. Möåt baâi thú ngoát 20 nùm trûúác àaä giuáp vùn cho töi bêy giúâ... Caác baån viïët vùn treã yïu quñ! Töi hùéng xin goáp yá kiïën vúái caác baån chûâng êëy, Chuáng ta haäy haâo hûáng say sûa tin tûúãng tiïën lïn, kïët húåp vúái nghiïm ngùåt. Cha öng ta thûúâng khuyïn: “ùn úã phaãi coá hêåu”, tûác laâ phaãi nhòn kïët quaã töët vïì lêu vïì daâi. Tuåc ngûä ta laåi noái: “Mêët loâng trûúác maâ àûúåc loâng sau”, luác àêìu nghe cêu noái nhû laâ khoá chõu, nhûng vïì sau coá kïët quaã, thò laåi vui loâng. Hún laâ mònh cûá mún trúán luác khúãi àêìu, àïën khi ngûúâi ta khöng thaânh cöng, thò laåi àaánh tröëng laãng. Àúâi viïët cuãa möåt nhaâ vùn phaãi coá hêåu. Khi maá giaâ cuãa töi coân söëng, baâ maá khöng bao giúâ truát nhùén hïët cheâ hoùåc caâ phï trong loå ra, maâ khi hïët, vêîn cûá àïí laåi möåt nhuám trong loå, cho loå khoãi hïët hûúng laånh leäo. Nhuám cheâ, caâ phï àoá, khi coá thûá múái thò seä boã ài, nhûng noá àaä giûä cho caái loå àaä hïët cheâ vêîn êëm aáp thúm tho àïí chúâ àúåt múái.- Töi nghô: Viïët vùn, bêy giúâ àaä dûå trûä baâi vúã yá tûá cho nùm nùm sau, àûâng àïí àïën luác àoá thò

100

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khö kiïåt. Nghô cho coá hêåu nhû thïë, têm höìn ta thûúâng xuyïn mang chêët saáng, chêët tûúi... Töi xin kïët thuác bùçng böën cêu thú mêëy höm nay töi vûâa lêím nhêím nghô ra vïì phêìn mònh: Giaâ sao cho àûúåc maâ giaâ, Nöîi yïu muön thuúã ai maâ noái cho; Biïín àúâi ai thaã dêy ào, Nuái thûúng ai àù’p - maâ cho túá giaâ! 13-7-1971

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

101

TIÏËP NHÊÅN AÃNH HÛÚÃNG CUÃA THÚ TRUYÏÌN THÖËNG

Tûå noái røçng mònh vay mûúån, cuäng coá thïí laâ möåt caách tûå biïíu dûúng; trong vùn hoåc, vay mûúån cho àûúåc cuäng khöng phaãi laâ viïåc dïî; tûå mònh phaãi coá vöën trûúác. nhûng mùåt khaác, möåt nhaâ thú cuäng khöng nïn tûå khen nhû öng tûúáng úã trong ca dao: “cûúäi ngûåa möåt mònh, chùèng phaãi võn ai”. sûå saáng taåo àöåc àaáo àöìng thúâi cuäng laâ möåt sûå giao lûu, giao lûu trñ tuïå. Möåt nhaâ thú lúán Phaáp úã thïë kyã 19(1) coá cêu thú, noái: “Tröìng bù’p caãi, cuäng àaä laâ bù’t chûúác ai röìi”. Vïì phêìn riïng töi, nùm 1937, töi àaä tûå viïët: Àêy laâ quaán tha höì muön khaách àïën Àêy laâ bònh thu húåp trñ muön hûúng... Trñ laâ trñ tuïå, tûác laâ tñnh chêët cuãa muön hûúng. Àêy laâ möåt sûå ao ûúác, möåt tû thïë thu huát cuãa têm höìn. Höm nay töi muöën kïí laåi töi caãm ún ai, vò mònh àaä vay mûúån cuãa ai (tuy nhiïn nùm thaáng àaä qua nhiïìu röìi, nhúá laåi, nhêån laåi núå cuäng thêåt laâ khoá!) (1) Alfred de Musset.

102

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Möåt ngûúâi hoåc troâ ngaây trûúác, ài hoåc, laâ hoåc cöí àiïín, Ngaây nhoã, khoaãng 1930, têm trñ töi naãy mêìm laâm thú vaâ naãy giûäa vùn maåch cuãa dên töåc luác àoá, tûác laâ giûäa caác löëi thú, àiïåu thú truyïìn thöëng àùng trïn caác baáo, in trong caác saách àûúng thúâi. Cho nïn nhûäng baâi thú àêìu cuãa töi laâ thú thêët ngön baát cuá; ngoâi buát thú êëu àaä phaãi tûå gheáp mònh vaâo kyã luêåt gù’t gao cuãa ngön ngûä, cuãa vêìn àiïåu. Bêy giúâ àoåc laåi, caãm thêëy buöìn cûúâi: VÕNH CÛÃA BIÏÍN QUI NHÚN Gioá hêy hêy àöång mêëy haâng thöng, Cûãa biïín chiïìu höm àeåp laå luâng! Phùèng lùång ïm àïìm laân bñch thuãy Hù’t hiu vuân vuåt ngoån xuên phong... Gioá biïín laâ àaä vuân vuåt thò mùåt biïín laâm sao maâ phùèng lùång àûúåc? Tuöíi nhoã thûúâng coá nhûäng caái ngêy ngö nhû thïë. Möåt phêìn cuäng laâ vò bõ goâ gêîm trong bùçng trù’c vaâ àöëi àaáp. Tuy nhiïn, àûáng vïì têåp luyïån viïët vùn maâ noái, sûå biïìn ngêîu àoá, trong giai àoaån bûúác vaâo nghïì thú, laâ böí ñch: noá têåp cho ngoâi buát cên nhù’c êm thanh, phên loaåi caác tûâ, hiïíu biïët sûå tûúng xûáng, sûå pha maâu trong ngön ngûä; noá vúä loâng cho ngûúâi viïët vùn caái yá thûác nïìn taãng vaâ kyã luêåt cuãa ngön tûâ. Thuúã êëy, úã nhaâ trûúâng, öng giaáo daåy giúâ Annamite (tiïëng Annam) ra baâi cho caác hoåc sinh àiplöm(1) laâm phuá, vùn tïë. Töi àaä phaãi laâm caã möåt baâi phuá ca ngúåi ñch lúåi cuãa vùn hoáa, lêëy vêìn: AÊn voác, hoåc hay. Nùm 1934, vuâng nam Trung Böå bõ baäo rêët lúán, nhaâ àöí, cuãa mêët, ngûúâi (1) diplöme: bùçng töët nghiïåp (cao àùèng tiïíu hoåc).

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

103

chïët; töi theo àêìu baâi öng giaáo ra, viïët laåi baâi Vùn tïë àöìng baâo chïët naån baäo luåt; hònh thûác cuãa vùn tïë laâ phuá, vïë dûúái àöëi vúái vïë trïn, vaâ caã baâi chó lêëy möåt vêìn; töi coân nhúá cêu cuöëi cuâng baão àaãm àöëi rêët chónh: Loâng xoát thûúng mong àúåi úã ba kyâ(1) Daå thaânh kñnh uãi an cuâng chñn suöëi. Nhòn chung, vùn phuá vaâ vùn tûá luåc cho ngûúâi laâm thú vùn möåt yá thûác vïì nhõp àiïåu, tiïët têëu cuãa möåt cêu vùn; vùn tûá luåc àaä laâm khöí mêëy trùm nùm hoåc troâ chûä Haán röìi, ngûúâi àûúng kim boã noá ài; tuy nhiïn, boã maâ vêîn nghô: sûå cêëu truác cuãa noá àaä phaãi coá möåt àùåc àiïím gò khiïën cho ngûúâi ta mï hoùåc chûá?- Àöëi vúái treã em, caái nhaåc àiïåu, nhõp àiïåu cuãa ngön ngûä thaânh ra cêu thú laâ rêët quan troång: têm trñ caác em chûa àuã trònh àöå phaát triïín àïí caãm thêëu caái hay rêët tinh tïë cuãa thú tûå do; phaãi nhêåp mön cho caác em bùçng nhaåc àiïåu thú cöí truyïìn, thò caác em múái yïu thú àûúåc. Töi nhúá maäi khi töi coân nhoã, cha töi àaä cho töi hoåc möåt bûác thû “Gûãi baån” viïët bùçng vùn xuöi, nhûng kïët bùçng hai cêu naây: Chim àûa caá nhù’n, kïí sao cho xiïët nhúá thûúng! Giêëy vù’n tònh daâi, goåi coá chuát lúâi thùm hoãi... Cuöëi caái bònh thûúâng cuãa vùn xuöi, böîng àöåt khúãi lïn caái nhaåc àiïåu cuãa ngön ngûä coá töí chûác, tûác laâ hai cêu tûá luåc! Àöëi vúái têm trñ êëu thú cuãa töi, sûå ngù’n daâi, sûå lïn xuöëng cuãa cêu tûá luåc àaä cho töi möåt yá niïåm vïì nhaåc vùn, töi thêëy reáo rù’t tiïu tao vaâ nhúá maäi êën tûúång cho àïën bêy giúâ. Luác caái lûáa hoåc sinh àaä àöî “rime”(2) chuáng töi (1) Mong úã ba “xûá” Trung, Nam, Bù’c quyïn goáp giuáp àúä.

104

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

vûâa vaâo ngöìi trïn ghïë nùm thûá nhêët Cao àùèng tiïíu hoåc Qui Nhún, 1931, toác coân huái ngù’n, möåt öng giaáo ngûúâi Quaãng Ngaäi, ngay giúâ àêìu, beân múã àoåc cho luä 15 tuöíi chuáng töi Baâi tûåa Truyïån Kiïìu cuãa Chu maånh Trinh, do Àoaân Quò dõch: Giaã sûã ngay khi trûúác: Liïu dûúng caách trúã duyïn Chaâng Kim àûâng giúã viïåc ma chay; Quan laåi cöng bùçng, aán Viïn ngoaåi toã ngay tònh oan uöíng: thò àêu àïën nöîi: son phêën mêëy nùm lûu laåc, àem thên cho thiïn haå mua cûúâi; maâ àaä chù’c: biïn thuây möåt coäi nghïnh ngang, ai xui àûúåc anh huâng cúãi giaáp... Gioång Quaãng cuãa öng giaáo khaá nùång, nhûng vò yá vùn hay, nhaåc vùn thaánh thoát, nïn chuáng töi rêët yïu thñch àïën nöîi thuöåc loâng, vaâ töi coân thuöåc maäi àïën bêy giúâ. Coá ngúâ àêu, 26 nùm sau, khi cêìn phaãi múã röång cêu thú àïí diïîn àaåt nöîi cùm thuâ giùåc Myä xêm lûúåc, töi laåi nhúâ àûúåc vaâo nhõp àiïåu tûá luåc êëy, trong baâi Sûå söëng chùèng bao giúâ chaán naãn: Möì höi ta àöí, ruöång ta mún múãn luáa xanh Gioåt maáu ta rúi, àûúâng ta dñnh liïìn Nam Bù’c... Àiïåu thêët ngön cöí thïí, trong baâi Thùm maã cuä bïn àûúâng cuãa Taãn Àaâ Nguyïîn Khù’c Hiïëu, khaá uyïín chuyïín vaâ khoaáng àaåt, coá nhiïìu àoaån nhaåc thú xuêët aáo rêët saãng khoaái: Hay laâ thuúã trûúác khaách vùn chûúng Chen höåi cöng danh lúä laåc àûúâng Taâi cao phêån thêëp chñ khñ uêët, Giang höì mï chúi quïn quï hûúng (3) Primaire: àöî bùçng sú hoåa.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

105

Hún hai chuåc nùm sau khi àoåc baâi àoá, töi àaä coá dõp duâng thïí êëy àïí viïët 300 cêu thú cuãa baâi Myå Chêu Troång Thuãy: ... Ài laâm chi nûäa? Cha úi cha! Maâ biïët ài àêu? Nhaâ húäi nhaâ! Töåi thiïëp chêët àêìy, nûúác húäi nûúác! Chöìng húäi chöìng! Öi, ta húäi ta! Nhûäng baâi Maä Pò Leâng (1964), Choâm Cö Tö 17 àaão xanh (1963) töi laåi duâng thêët ngön cöí thïí, nhûng gheáp laåi thaânh tûâng khöí thú söë cêu àïìu nhau; trûúác kia ngûúâi ta gheáp 4 cêu, hoùåc 8 cêu; trong hai baâi naây, töi gheáp möîi khöí 6 cêu laâ vûâa: Maä Pò Leâng! Danh bêët hû truyïìn Söëng muäi ngûåa, nuái cao thùèng àûáng. Nuái àiïåp truâng nuái toãa böën bïn Àaá gan trêu gaäy chooâng àaá cûáng. Sûúng muâ dûúái vûåc vuát bay lïn Baåc lêîn maâu cêy múâ àónh dûång! Trïn àêy töi múái chó noái vïì aãnh hûúãng cuãa caác thïí thú, àiïåu thú cöí truyïìn, töi chûa noái àûúåc vïì sûå hoåc têåp caác nhaâ thú cöí àiïín lúán cuãa nûúác ta; thêåt ra, muöën hoåc têåp àûúåc höìn thú cuãa caác anh taâi dên töåc, töi phaãi coá möåt trònh àöå nhuêìn nhuyïîn cao, thò múái tiïëp nhêån àûúåc. Nïëu chó lêëy möåt vñ duå vïì taâi duâng chûä möåt caách maånh meä cuãa Höì Xuên Hûúng chùèng haån: Moãng daây chûâng êëy chaânh ba goác Röång heåp dûúâng naâo cù’m möåt cay thò töi rêët phuåc hai cêu naây. Ta haäy lêëy thú Xuên Hûúng so saánh vúái thú Xuên Hûúng:

106

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Chaânh ra ba goác da coân meáo Kheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa

hai àöång tûâ chaânh vaâ kheáp àùåt úã àêìu cêu thú, àaä maånh röìi, nhûng àïën hai àöång taác chaânh vaâ cù’m múái thêåt laâ hay àïën àiïím cao àöå; àang böën chûä àêìu bùçng phùèng chó coá tñnh caách àûa àêíy, böîng àöåt khúãi lïn chaânh ba goác; trïn kia: chaânh ra, kheáp laåi, chûä haäy coân keáo daâi; àïën àêy trêìn truåi chó möåt chûä chaânh, rêët cûúng quyïët; àïën nhû võ trñ cù’m möåt cay thò maånh meä laå thûúâng! Caái vùn êëy khöng dïî maâ bù’t chûúác àûúåc. * *

*

Thú cöí àiïín, laâ nhaâ trûúâng ngaây trûúác daåy; coân thú dên gian thò phaãi tûå hoåc lêëy. Maäi àïën sau Caách maång thaáng Taám, vaâo khaáng chiïën, töi múái biïët hoåc têåp ca dao. Ngaây xûa thi sô mú cöng chuáa, Mú khoái trêìm lïn cuöån myä nhên; Thi sô ngaây nay bïn ruöång luáa Muön lêìn ca ngúåi gaái nhaâ dên(1) . Phaãi traãi möåt quaá trònh quêìn chuáng hoáa, múái biïët thêëm thña caái àeåp dên gian, caái hay ca dao. Luåc baát cuãa töi ngaây trûúác coá àùåc àiïím cuãa noá, nhûng khöng phaãi úã trong húi hûúáng, laâng hoå cuãa ca dao: Khöng gian nhû coá dêy tú Bûúác ài seä àûát, àöång húâ seä tiïu. (1) Chõ Taå Thõ Kiïìu thùm vûúân hoa Thöëng Nhêët - Thú X.D.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

107

Ïm ïm chiïìu ngêín ngú chiïìu Loâng khöng sao caã, hiu hiu kheä buöìn Thú thú, 1938

Bïn caånh laân thú luåc nhû trïn, töi hoåc têåp àûúåc cuãa ca dao möåt laân thú luåc baát khaác. Thêåt ra, töi àaä hoåc têåp ca dao bù’c cêìu qua luåc baát cuãa Töë Hûäu; töi rêët yïu vaâ phuåc baâi Bêìm úi; trong thú chuyïn nghiïåp, baâi Bêìm úi cuäng nhû baâi Phaá àûúâng v.v... múã ra caã möåt maãng chên trúâi cho thú; Nguyïîn Traäi, Nguyïîn Du, Tuá Xûúng, Nguyïîn Khuyïën ... laâ thú cuãa nhûng ngûúâi àûúåc ài hoåc, nhûäng nho sô (bêy giúâ laâ nhûäng keã sô maácxit, nhûäng trñ thûác caách maång); ca dao ngaây trûúác laâ thú cuãa nhûäng ngûúâi ñt àûúåc hoåc hoùåc khöng àûúåc hoåc, dên gian; úã thúâi kyâ múái cuãa vùn hoåc chuáng ta Töë Hûäu àaä lêëy àûúåc úã nguöìn ca dao dên gian nhûäng daáng thú nhuêìn nhuyïîn trong saáng laå thûúâng nhû laâ maáu thõt cuãa têm höìn àaåi chuáng: Maå non bêìm cêëy mêëy àon, Ruöåt gan bêìm laåi thûúng con mêëy lêìn Mûa phuân ûúát aáo tûá thên, Mûa bao nhiïu haåt thûúng bêìm bêëy nhiïu 1947

Theo Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, töi cuäng phêën àêëu laâm nhûäng cêu luåc baát mang tñnh quêìn chuáng; trûúác giaãm tö vaâ caãi caách ruöång àêët, Baâ cuå muâ loâa: Meå muâ vò thuïë phaãi àeo Vò tö phaãi traã, laåi àeâo núå non. Möåt àúâi cuãa meå heáo hon Coá hai con mù’t chïët moân caã hai,

108

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Quanh nùm chó möåt àïm daâi. Saáng trúâi khöng thêëy mùåt ngûúâi thên yïu... 1953

Àêy laâ nhûäng cêu thú quêìn chuáng àêìu tiïn cuãa töi. Bêy giúâ, thò ta coi laâ sûå thûúâng, chûá nùm 1953, ñt nhêët àöëi vúái baãn thên töi, laâ möåt sûå rêët àaáng mûâng, möåt sûå àöíi thõt thay da cuãa têm trñ, noá múã cho töi möåt maãng chên trúâi lúán, noá saáng taåo cho töi möåt ngoâi buát nûäa, ngoâi buát mang húi thúã dên gian; caâng ài sêu vaâo quêìn chuáng hoáa, töi dêìn daâ hoåc têåp àûúåc ca dao, hoåc caái nhuêìn nhuyïîn trong saáng, caái húi thúã thoaãi maái dïî nhúá, dïî thuöåc; luåc baát cuãa töi vïì sau coá nhûäng baâi ài vaâo húi hûúáng naây: AÁo em thoang thoaãng hoa cau, AÁo em say àù’m möåt maâu trêìm hûúng. AÁo em ngaây nhúá àïm thûúng, AÁo em chñn nù’ng mûúâi sûúng anh chúâ. Cêìm tay - 1962

Baâi Ca khuác laâ möåt thûá baâi ca tònh tûå nhû úã Êu chêu laâ loaåi seáreánade, seáreánata: tiïëng haát phöëi húåp vúái saáo àaân, khúãi lïn ban àïm, úã ngoaâi trúâi, dûúái cûãa söí cuãa möåt ngûúâi, àïí tùång ngûúâi êëy. Trong têåp Cêìm tay (1961), baâi Baá Nha, Trûúng Chi cuäng chûáa àûång caái khaái niïåm êëy; möåt chaâng muåc tuã hiïån àaåi naâo àoá haäy coân thöíi saáo goåi ngûúâi yïu nhû thuúã xûa caác nam nûä muåc àöìng. .. Ngoån saáo ta vûâa chuöët trong lau Lù’ng nghe ngoån saáo tiïëng vi vu

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

109

Hai cêu naây àûa vaâo trong baâi thú nùm 1961, nhûng vöën laâ laâm tûâ trûúác Caách maång, vaâ cêu thûá ba vöën àaä viïët: “Ta laâ muåc tûã chùn cûâu möång”, nhûng nùm 1961 àaä thay ài.- Nùm 1967, caái yá muöën ca haát yïu àûúng laåi trúã laåi, vaâ töi àaä duâng luåc baát: CA KHUÁC 1 Saáo vi vu thöíi trong veo, Lïn non laâ gioá, qua àeâo laâ mêy; Nguã bïn doâng suöëi laâ cêy; Vûúng trong aánh mù’t laâ dêy tú höìng. Anh baån thú cuãa töi Khûúng Hûäu Duång thêëy àoaån 1 naây laâ duâng thïí hûáng cuãa ca dao; thïí hûáng laâ nhên thêëy möåt vêåt, möåt caãnh naây maâ gúåi caãm, gúåi nghô sang möåt vêåt, möåt caãnh khaác. 2 Saáo ngên nga maäi bïn loâng, Vûäng trú laâ àaá, thù’m höìng laâ son. Nuái cao choát voát chon von, Anh xêy, xêy maäi chûa troân tònh yïu. Baån Khûúng Hûäu Duång thêëy úã àoaån 2 thïí tó cuãa ca dao; tó laâ tó duå, vñ, saánh; nhûng trong nhûäng cêu naây kñn àaáo khöng duâng chûä nhû. 3

110

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Saáo nöìng àûúåm biïët bao nhiïu! Mún man vúái caãnh, thên yïu vúái ngûúâi, Quanh ta rñu rñt laâ àúâi, Bïn em ai haát ai cûúâi - laâ anh.

Àoaån 3 laâ thïí phuá cuãa ca dao. Phuá laâ noái trûåc tiïëp ra caác yá nghô, xuác caãm cuãa mònh. Thuúã ài hoåc, töi nghe möåt öng giaáo quï Quaãng Bònh àoåc thoaãng qua trong khi noái chuyïån: “Nuái cao choát voát chon von - Laâm trai anh nhû thïë núá, vúå con chûa tûâng”. Cêu dûúái bònh thûúâng, chûá cêu trïn thò töi yïu quaá, nuái cao àaä choát voát laåi chon von, thò cao vaâ leã biïët bao nhiïu! Töi thuöåc maäi àïën luác gùåp dõp thò töi cho vaâo thú mònh, maâ cuäng khöng cêìn phaãi xin pheáp öng taác giaã ca dao nûäa. * *

*

Nhûäng caách bù’t vêìn cuãa thú dên töåc cuäng phaãi traãi mêëy chuåc nùm múái thêëm dêìn vaâo töi. Nïëu ai chuá yá àïën vêìn trong Thú thú (1938), thò seä thêëy ngoaâi luåc baát ra, taác giaã hêìu nhû khöng duâng àïën yïu vêån (vêìn lûng), thú taám chûä cuãa töi chó duâng coá cûúác vêån (vêìn chên úã cuöëi cêu). Àïën têåp Gûãi hûúng cho gioá (1945), töi múái nhêåp têm nhûäng vêìn lûng trong haát noái (tûác ca truâ) vaâ àûa vaâo thú taám chûä: Tröng phöîng àaá laå luâng muöën hoãi Cúá laâm sao len loãi àïën chi àêy Nguyïîn Khuyïën

Trùng tûâ viïîn xûá Ài khoan thai lïn ngûå àónh trúâi troân.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

111

baâi Lúâi kyä nûä duâng nhiïìu vêìn lûng nhû thïë. Nhûng phaãi chúâ àïën ngoát hai mûúi nùm sau nûäa, do thuöåc vaâ ngêîm nhiïìu vïì thú dên gian, trong thú töi múái duâng nhiïìu vêìn lûng, möåt thûá vêìn àùåc biïåt laâ cuãa dên töåc ta, thú caác nûúác khöng hay duâng. Nhûäng ngûúâi àûúåc àïën trûúâng ài hoåc ngaây xûa, laâ hoåc chûä Haán. Sûã nhù’c laåi rùçng: Nguyïîn Thuyïn, àúâi nhaâ Trêìn, laâ ngûúâi àêìu tiïn lêëy àiïåu thi cuãa Trung Quöëc, àiïåu thú luêåt nhaâ Àûúâng phöí vaâo tiïëng nöm, laâm nhûäng baâi thú nöm àêìu tiïn theo luêåt Àûúâng, do àoá vua cho mang hoå cuãa Haân Duä, thaânh ra Haân Thuyïn. Tûác laâ nhûäng baâi thú nöm cuãa ta bù’t vêìn theo löëi thú Trung Quöëc: úã cuöëi cêu. Bûúác túái Àeâo Ngang boáng xïë taâ Coã cêy chen àaá, laá chen hoa Thú 5 chûä theo luêåt Àûúâng, vêìn úã cuöëi cêu: Leáp nheáp vaâi haâng toãi Lú thú mêëy luöëng khûúng Veã chi laâ caãnh moån Maâ cuäng àïën tang thûúng Ön Nhû Hêìu

Nhûng song song vúái thú thöng thaái cuãa sô nho, trong haâng mêëy nghòn nùm, dên gian Viïåt Nam àaä laâm ra ca dao, tuåc ngûä, caã möåt hïå thöëng thú khöng phoãng theo vêìn, luêåt cuãa thú Trung Quöëc, maâ theo vêìn luêåt riïng, ra tûâ àêët nûúác vaâ quêìn chuáng Viïåt Nam. Thú Trung Quöëc cù’t theo nhõp chùén trûúác leã sau: 4 + 3 vaâ 2 + 3; thú dên gian Viïåt Nam cù’t theo nhõp leã trûúác chùén sau: 3 + 4 vaâ 3 + 2; vïì vêìn, thò thú dên gian Viïåt Nam ngoaâi caác vêìn úã

112

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuöëi cêu, coân coá vêìn úã giûäa cêu nûäa; àoá laâ vêìn lûng, trong ba àiïåu thú àiïín hònh laâ luåc baát, song thêët luåc baát vaâ baát dùåm. ... Bêy giúâ em àaä coá chöìng, Nhû chim vaâo löìng, nhû caá cù’n cêu. Caá cùn cêu/biïët àêu maâ gúä Chim vaâo löìng/biïët thuúã naâo ra Rùng maâ ngûúâi khöng nghô: Keã caây cêëy/ tûá muâa Keã ài súám/ vïì trûa Nù’ng dêìm mûa/ phaãi chõu Mûa dêìm mònh/ phaãi chõu... Nïëu ta duâng möåt hònh tûúång: hai caái hònh troân, laâ vêìn vúái nhau, thò vêìn theo löëi Trung Quöëc (cuöëi cêu) laâ vêìn caâ phaáo, cuäng laâ troân àùåt trïn möåt àôa, nhûng khöng dñnh nhau; vêìn theo göëc dên gian Viïåt Nam (vûâa cuöëi cêu, vûâa úã giûäa lûng cêu) vaâ vêìn baánh tröi, noá dñnh lêëy nhau, lùng lñu vúái nhau. Khi ta àaä nhêån thêëy àiïím naây röìi, thò ta thêëy thú cuãa dên töåc Viïåt Nam ta rêët giaâu; noá coá hai nguöìn vêìn àiïåu, vaâ hai nguöìn êëy bêy giúâ àïìu laâ cuãa dên töåc ta caã; tuy nhiïn, nguöìn dên gian thò àaåi chuáng hún, vò vêåy maâ Nguyïîn Du múái duâng luåc baát viïët Truyïån Kiïìu. Höìi trûúác Caách maång thaáng Taám thò khaác, nhaâ trûúâng laâ cuãa “keã sô”, thú trïn saách baáo laâ thú cuãa “keã sô” (nhûäng ngûúâi àûúåc ài hoåc), thú êëy coân xa caách vúái dên gian, vúái bònh dên; cho nïn möåt ngûúâi laâm thú nhû baãn thên töi, maâ lêu sau khi Caách maång thaânh cöng, múái nhêåp têm àûúåc möåt phêìn tinh hoa cuãa ca dao. Töi nghô:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

113

bêy giúâ khaác, chuáng ta coá chñnh quyïìn nhên dên àaä 27 nùm röìi, nhûäng cêy buát thú treã hiïån nay nïn vúä loâng loát daå bùçng nhûäng vêìn àiïåu cuãa thú dên gian nhû ùn baát cúm cho chù’c buång; sau àoá tha höì nem cöng chaã phûúång ... tha höì thú tûå do coá vêìn vaâ thú tûå do khöng coá vêìn. Hoåc thú dên gian vaâ thú cöí àiïín cho vûäng chaäi nghïì thú, thaâ biïët rêët sêu, rêët thaåo röìi sau àoá khöng duâng khöng theo, vò mònh thêëy caái löëi múái cuãa mònh hay hún nhiïìu; khöng theo möåt caách tûå giaác, chûá khöng phaãi vò chûa hiïíu biïët. Trúã laåi vúái vêìn thú dên gian. Trong baâi Biïín (1961) töi àaä duâng nhiïìu vêìn theo löëi haát dùåm Nghïå Tônh: Búâ àeåp àeä caát vaâng Thoai thoaãi haâng thöng àûáng Nhû lùång leä mú maâng Suöët ngaân nùm bïn soáng. Àoaån trïn naây vûâa duâng vêìn lûng theo haát dùåm, vûâa duâng vêìn cuöëi cêu theo löëi giaán caách cuãa thú chêu Êu vaâng vúái maâng, àûáng vúái soáng. Àoaån dûúái àêy hoaân toaân duâng vêìn haát dùåm. Àaä hön röìi, hön laåi Cho àïën maäi muön àúâi Àïën tan caã àêët trúâi Anh múái thöi daâo daåt... Duâng nhiïìu vêìn haát dùåm trong nhûäng cêu thú chó ngù’n 5 tiïëng, dïî taåo ra möåt caãm giaác àún àiïåu, teã vaâ trún tuöåt, nhûng súã dô töi duâng úã àêy, laâ vò theo töi, rêët húåp vúái caái thïë soáng àïën hön vaâo giûäa lûng búâ, öm lêëy lûng búâ, àuáng laâ vêìn lûng.

114

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Töi thêëy thú Taây cuäng nhû thú Thaái hay duâng baãy tiïëng cù’t theo 4+3, maâ hai cêu trïn dûúái nöëi nhau bùçng vêìn lûng, taåo ra möåt nhaåc àiïåu rêët thñch (khaác vúái hai cêu baãy trong song thêët luåc baát tiïëng Kinh, cù’t theo 3+4 vaâ bù’t vêìn lûng). Vaâ nhêåp têm caái nhaåc cuãa thú miïìn nuái lù’m khi döìn nhiïìu vêìn trù’c, töi viïët trong baâi Möåt khöëi höìng, tûác laâ khöëi yïu mïën cuöåc àúâi: Möåt khöëi höìng àau àaáu trong tim Möåt nöîi niïìm nhù’n nhe êëp uã Noái bao nhiïu cuäng coân chûa àuã Noái maäi maäi vêîn laâ chûa hïët Noái àïën chïët vêîn haäy àang coân Nhûäng nùm gêìn àêy, töi laåi dêën sêu hún, vaâ giaác ngöå vïì vêìn àiïåu cuãa tuåc nguä. Ca dao vêìn cêu trïn vúái cêu dûúái, tuåc ngûä bù’t vêìn ngay trong möåt cêu, thaânh ra möåt thûá vêìn baãn lïì nhû caái caánh tay coá caái khuyãu nöëi liïìn àoaån sau vaâ àoaån trûúác: Xanh voã àoã loâng Àoã ngaânh xanh ngoån Mûa àaâng àöng vûâa tröng vûâa chaåy Ca dao Bònh Trõ Thiïn vêìn àaä nhiïìu; nhûng ca dao cöí úã Bònh Àõnh, quï cuãa maá töi, chúi vêìn coân giaâu hún, vui hún, coân dêåp döìn lùng lñu hún vêìn trong hoâ maái nhò cuãa Bònh Trõ Thiïn nûäa: Hoân àaá cheo leo con ngûåa treâo, con ngûåa trúåt, con trêu treâo con trêu àöí Anh thûúng em lao khöí tûå cöí chñ kim Anh thûúng em khoá kiïëm khoá tòm, Cêy kim luöìn qua súåi chó Sûå bêët àù’c dô, phu múái lòa thï

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

115

Nïn hay khöng nïn, anh úã em vïì Àûâng giao, àûâng kïët, àûâng thïì maá vûúng. Àoåc lïn, hoâ lïn, laâ coá möåt nöëi vui thuá vêìn àiïåu úã trong miïång! Xin thuá thêåt rùçng thêm têm töi vêîn coá möåt caái aám aãnh: thïë con àûúâng quêìn chuáng hoáa maâ töi àeo àuöíi bao lêu, bêy giúâ nêng cao, vò muöën cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi, mang nhiïìu trñ tuïå (àiïìu naây laâ àuáng), töi boã noá àêëy hay sao? Phaãi tòm caách thïë naâo nêng cao maâ khöng taách lòa vúái àa söë ngûúâi àoåc! Vïì hònh thûác, song song vúái sûå thñ nghiïåm, chiïëm lônh caác thïí thú tûå do, töi nghô sao tiïëp tuåc tòm kiïëm nhûäng hònh thûác maâ àa söë ngûúâi àoåc khaã dô yïu thñch, khaã dô coá thïí thuöåc vaâ ngêm nga. Àoaån múã baâi Con chim vaâ xaác chiïëc taâu bay Myä àaä mang möåt mêåt àöå vêìn cao nhêët cuãa töi; àoá laâ töi lêëy caái cêëu truác vêìn cuãa tuåc ngûä vaâ caác ca dao Liïn khu Nùm; töi nhúá àïën cêu ca dao Bònh Àõnh: “Con chim noá kïu tùçng lùng tñu lñu”, hoùåc nhúá àïën cêu ca dao Bù’c Böå: “Con chim noá kïu tïì lao xao xaác, tïì laâo xaâo xaåc”: Möåt con chim chñch chúâ tûâ trong vûúân bay qua àöìng röång Àang cún vui hoát chim roát tiïëng ca Nhû chuöîi ngoåc trai ai bûát dêy ra Tiïëng troân trõa àöí oâa trong khöng khñ Chim haát coá tònh, chim vui coá lyá Chim àang àù’c yá, mï sù’c trúâi xa Chim coân cêët böíng - chim böîng bay la Saâ xuöëng àêåu trïn xaác chiïëc taâu bay Myä! 1968

Trong baâi Ài thùm baäi tha ma taâu bay giùåc Myä (1965) thò caác vêìn laåi hoåc úã caái vña, caái höìn cuãa vêìn trong nhiïìu

116

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

baâi thú cöí àiïín. Caác cuå ta ngaây trûúác ûa duâng nhiïìu vêìn hiïím hoác, vaâ rêët hiïím hoác úã trong vêìn: àoá laâ nhûäng tûã vêån! Ai vaâo àoá maâ khöng àuã taâi thò chõu chïët! Bêåc thêìy laâ Höì Xuên Hûúng: Quaán Sûá sao maâ caãnh vù’ng teo Hoãi thùm sû cuå àaáo núi neo...? Nguyïîn Khuyïën: Ba gian nhaâ coã thêëp le te... ...Àöå dùm ba cheán àaä say nheâ? Töi nghô rùçng caác nhaâ thú ta hiïån nay àaánh giùåc Myä bùçng tû tûúãng, bùçng yá thú, vaâ cuäng nïn àaánh noá bùçng vêìn thú nûäa, nhû caác thi sô tiïìn böëi. Vêìn “e” gúåi möåt caái gò bõ àêåp beåp, bõ keáo ra, bõ àeâ: lï lûúäi, eâ cöí, nheâ (keáo daâi gioång). Vêìn “eo” coân hiïím hún, eo, laâ eo öi, eo laâ vù’ng teo, laâ hù’t heo, laâ chaán pheâo. Töi phöëi húåp hai vêìn e, eo vúái caái vêìn cuãa tïn thùçng giùåc Myä, àïí àaã kñch noá taâu bay bõ ta bù’n xeåp, àeâ beåp; nhêët àõnh laâ töi àaä nhúá chûä le te cuãa Nguyïîn Khuyïën, chûä seâ seâ cuãa Nguyïîn Du (seâ seâ nù’m àêët bïn àûúâng): Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñ Nhûäng thên hònh ma quó Myä nùçm queo Thêëy tro than, tûúãng nghe tiïëng chaáy xeâo Vïët seåo lûãa haäy coân àeo trïn caánh! * *

*

Vïì hoåc têåp truyïìn thöëng dên töåc (cöí àiïín vaâ dên gian) töi sú böå chó noái nùång vïì hònh thûác, vïì tinh thêìn cuãa caác hònh thûác. Vïì vay mûúån cuãa thú nûúác ngoaâi, nhêët laâ cuãa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

117

thú cöí àiïín Trung Quöëc vaâ thú Phaáp noái chung, töi àaä coá caái vinh dûå àûúåc mù’c moán núå veã vang; nhûng noái ra thò coân daâi, töi xin hûáa möåt dõp naâo khaác. 23-12-1972

118

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

SÛÅ LAO ÀÖÅNG CÊÅT LÛÅC CUÃA NHAÂ NGHÏÅ SÔ THIÏN TAÂI

Mikenløng (Michel Ange) laâ möåt nhaâ hoåa sô vaâ nhaâ àiïu khø’c vaâo cúä lúán nhêët cuãa nhên loaåi, àöìng thúâi laâ möåt nhaâ kiïën truác vaâ möåt nhaâ thú. Caác saách tûâ àiïín ghi tiïëp sau tïn tuöíi cuãa Mikenlùng (1475 - 1564) cêu naây: “Chûa coá ai theo kõp öng vïì sûå röång raäi, sûå àöåc àaáo, sûå maänh liïåt cuãa khaái niïåm nghïå thuêåt, vaâ caác taác phêím cuãa öng laâm cho ngûúâi ta ngaåc nhiïn vïì tñnh àa daång cuäng nhû vïì tñnh chêët huâng vô ...” Öng sinh ra úã nûúác YÁ. Öng laâ taác giaã cuãa bûác tûúång nöíi tiïëng Àavit (David), chaâng thiïëu niïn àaä àaánh ngaä tïn Khöíng löì, (bûác tûúång Àavit naây àaä àûúåc nhiïìu baáo chñ trïn thïë giúái nhù’c àïën vaâ vñ vúái dên töåc Viïåt Nam àaánh baåi àïë quöëc àêìu soã Myä). Vïì höåi hoaå, öng laâ taác giaã nhûäng bñch hoåa trûá danh trïn voâm nhaâ thúâ Xichtin (Sixtine) taåi La Maä. Cöng trònh kyâ vô naây, trong hún böën trùm rûúäi nùm nay, àaä àûúåc sûå thaán phuåc cuãa thïë giúái vïì giaá trõ nghïå thuêåt; nhûng úã àêy, töi chó noái àïën sûác lao àöång ghï gúám maâ Mikenlùng àaä boã ra àïí laâm nïn, töi muöën noái àïën khña caånh: “Thiïn taâi laâ möåt sûå kiïn nhêîn lêu daâi”, coá taâi röìi, nhaâ nghïå sô coân phaãi coá sûác nûäa, coân phaãi lao àöång cêåt lûåc àïí àuåc,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

119

àeäo, veä, tö... Nïëu khöng coá chñ, nïëu súå mïåt, thò cuäng khöng thaânh tûåu àûúåc taác phêím ... Cuäng nhû nûä nghïå sô muáa balï, cuâng vúái sûác diïîn taã cuãa caác àöång taác, caác daáng àiïåu, phaãi hao phñ möåt sûác lao àöång cuãa thên thïí maâ bònh thûúâng khoá chõu àûång nöíi. Àöëi vúái Mikenlùng, vêën àïì laâ thïë naây: trïn möåt caái voâm röång 520 meát vuöng, phaãi phuã lïn àoá nhûäng bûác höåi hoåa chêu tuêìn qui tuå chung quanh möåt chuã àïì trung têm duy nhêët. Mikenlùng àaä choån chuã àïì “Taåo thiïn lêåp àõa” theo nhû trong Kinh thaánh Cûåu Ûúác àaä gúåi ra, vaâ öng àaä àïí cho trñ tûúãng tûúång naãy lûãa cuãa öng tung hoaânh maånh meä. Vaâ àêy khöng phaãi laâ veä trïn bûác tûúâng àûáng phùèng, maâ phaãi veä lïn möåt voâm cong, nghôa laâ phaãi nùçm ngûãa maâ veä tûâ dûúái lïn trïn.- Mikenlùng vöën laâ möåt nhaâ àiïu khù’c, nhûng Giaáo hoaâng Julú thûá hai (Jules II) àaä yïu cêìu öng hoåa lïn voâm nhaâ thúâ Xichtin; Mikenlùng tha höì tuyïn böë rùçng mònh laâ nhaâ àiïu khù’c hún laâ nhaâ hoåa sô, Giaáo hoaâng vêîn ra lïånh cho öng veä. Vaâ ngaây 10 thaáng 5 nùm 1508, Mikenlùng treâo lïn trïn giaân giaáo àaä àûúåc dûång lïn úã trong nhaâ thúâ theo sûå hûúáng dêîn cuãa öng, vaâ bù’t àêìu veä, veä vúái sûå chùm chuá hoaân toaân vaâ cao àöå noá laâ baãn tñnh cuãa öng, vaâ veä nhû vêåy trong böën nùm dùçng dùåc. Dô nhiïn laâ trïn lûng chûâng cao êëy, öng chó coá möåt mònh, tûå nghô tûå veä, veä cho àïën kiïåt sûác. ÚÃ trong öng, coá möåt niïìm vui kyâ laå laâ quyïët vûúåt nhûäng khoá khùn hêìu nhû laâ quaá sûác mònh, nhû laâ möåt khuynh hûúáng muöën laâm nhûäng sûå nghiïåp quaá sûác con ngûúâi. Nhûng chñnh sûå cùng thùèng phi thûúâng êëy laâm cho öng söëng, àaä cho öng gêëp mûúâi tinh lûåc. Töi xin giúái thiïåu baâi thú maâ Mikenlùng àaä viïët vïì böën nùm nùçm ngûãa veä lïn trêìn êëy. Àoá laâ möåt hoaân caãnh

120

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àùåc biïåt, möåt tû thïë eáo le, noá laâm cho nhaâ hoåa sô thiïn taâi bõ thay àöíi caã daáng dêëp con ngûúâi; nhûäng con meâo úã thaânh phöë Milùng (YÁ) thò coá bûúáu úã núi cöí, coân hoåa sô thò coá bïìu; rêu, cuäng nhû cêy cöëi, coá khuynh hûúáng moåc thùèng lïn trúâi, cho nïn vïính ngûúåc; gaáy, luön luön phaãi aáp xuöëng trong luác tay phaãi cûã àöång cho nïn bõ luán vaâo trong lûng; töåi nghiïåp nhêët, laâ cêy buát veä roã nhûäng gioåt maâu tûâ trïn xuöëng dûúái theo luêåt sûác huát cuãa traái àêët, cho nïn mùåt cuãa hoåa sô hûáng lêëy, hoáa ra möåt têëm thaãm maâu; thêån loäm vaâo, maâ möng laåi baånh ra; möîi khi taåm thúâi rúâi khoãi giaân giaáo, xuöëng àêët, thò mù’t hoa, hoåa sô phaãi bûúác maâ khöng thêëy gò.- Tuy nhiïn têët caã döìn àïën möåt hònh tûúång àeåp biïët bao, möåt tû thïë cuãa con ngûúâi cùng vïì phña trúâi xanh, vïì phña lyá tûúãng: caã thên mònh hoåa sô nhû möåt chiïëc cung maâ möåt baân tay maänh liïåt naâo àang giûúng bù’n lïn trúâi! VEÄ NGÛÃA LÏN TRÊÌN Böën nùm veä ngûãa lïn trêìn Trûúác tiïn àûúåc bûúáu dûúái cùçm kyâ khöi Milùng meâo bûúáu - coân töi Möåt bïìu àeo cöí löi thöi tûác cûúâi. Rêu töi thò chöíng lïn trúâi Gaáy töi coá dïî luán röìi vaâo lûng. Buát maâu roã gioåt rûng rûng, Mùåt töi nhû têëm thaãm trûng lù’m maâu. Coá hai quaã thêån truäng sêu Song le, buâ laåi, möng bêìu baånh ra

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

121

Muöën ài nhûng cùåp mù’t hoa Chên töi tûå liïåu lêëy maâ bûúác thöi. Laå thay möåt caái voã ngûúâi Trûúác cùng muöën nûát, sau thúâi xeåp hung! Thên töi nhû möåt chiïëc cung Ai giûúng maånh meä àûúâng cong lïn trúâi. Nhên dên ta àaä noái “mang nùång àeã àau”, nhaâ nghïå sô phaãi mang nùång àeã àau ra taác phêím traân trïì sûác söëng! Nhûng sûå khöí cûåc cuãa Mikenlùng trong böën nùm àaä cöëng hiïën cho nhên loaåi nhûäng bñch hoåa vö song, àaä laâm nguöìn cho hûúãng thuå tinh thêìn cao àeåp trong 456 nùm nay, cho haâng triïåu ngûúâi trïn traái àêët. 7-2-1973

122

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

TÒM TÛÂ CHO MÖÅT BAÂI THÚ

Xaä höåi àùåt haâng, töi chù’c chù’n rùçng nhûäng ngûúâi laâm thú trong xaä höåi ta àïìu rêët vinh dûå vïì viïåc: thú rêët cêìn thiïët, rêët coá ñch cho cuöåc chiïën àêëu caách maång; vaâ do àoá cho nïn xaä höåi coá nhûäng moán àùåt haâng cho thú, cho nhaâ thú. Vaâ àaä àùåt haâng, thò laâ ài vaâo cuå thïí. Maâ muöën coá möåt caái gò cuå thïí úã trong khöng gian vaâ thúâi gian, thò phaãi thöëng nhêët tûå nguyïån vúái bù’t buöåc. Nhaâ thú rêët tûå nguyïån tûå giaác nhêån caái vinh dûå cuãa àún àùåt haâng, xong röìi thò phaãi laâm àïí cho ra, cho coá baâi thú, möåt baâi thú tûâ trung bònh trúã lïn. Nhaâ thú bù’t buöåc mònh thûåc hiïån cho àûúåc caái àiïìu mònh tûå nguyïån. Nghôa laâ ài vaâo lao àöång thú. Lao àöång thú, trûúác hïët laâ kiïëm tûâ. Nguyïîn Cöng Trûá ngaây trûúác noái: “Troát núå cuâng thú, phaãi chuöët lúâi”; nghe kïí giai thoaåi rùçng: thuúã öng cha ta àïí rêu cùçm, coá cuå tòm maäi möåt vêìn thú, maâ vùåt truåi caã rêu! Ngön tûâ, lúâi, chûä, vêìn rêët laâ quan troång, búãi thú laâ nghïå thuêåt cuãa ngön ngûä. Tuy nhiïn, àoá laâ caái quan troång thûá hai, maâ caái quan troång thûá nhêët, laâm rûúâng cöåt cho têët caã, laâ caái tûá thú, noá chuã àaåo caã baâi. Laâm thú, khoá nhêët laâ tòm tûâ.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

123

Vò sao? Búãi vò yá chûa phaãi laâ sûå söëng. YÁ laâ khaái niïåm vaâ suy nghô do tûâ sûå söëng maâ ruát ra àûúåc. YÁ laâ rêët quyá, búãi laâ chù’t loåc tûâ cuöåc söëng maâ ra; yá laâ do phaãn aánh cuãa cuöåc söëng vaâo trong trñ oác, trñ tuïå, thaânh ra suy nghô, khaái quaát vaâ nhêån àõnh; vaâ búãi con ngûúâi coá tñnh nùng àöång chuã quan, cho nïn yá kïët húåp vúái baãn lônh, nghõ lûåc maâ thaânh ra yá chñ. Vñ duå, töi nghô rùçng: nhûäng ngûúâi miïìn xuöi lïn xêy dûång miïìn nuái laâ rêët àaáng biïíu dûúng; àoá laâ möåt yá; tuy nhiïn, muöën cho caái yá êëy thaânh möåt baâi thú, thò töi khöng nïn cûá àûa yá êëy trûåc tiïëp vaâo thú, nhû vêåy seä noái vaâi cêu laâ hïët yá, nïëu noái daâi thò thaânh ra xaä luêån khö khan. Töi nïn ài theo möåt hònh ba goác: Tûâ cuöåc söëng maâ toaát ra yá, yá êëy muöën trúã vïì taác àöång trúã laåi vaâo cuöåc söëng, maâ taác àöång bùçng phûúng thûác thú, thò yá êëy nïn “àêìu thai” thaânh xuác caãm, tònh caãm, yá êëy nïn trúã thaânh tûá; àoá laâ tûá thú. YÁ thú chûa phaãi laâ sûå söëng, nhûng tûá thú thò àaä laâ sûå söëng röìi; yá laâ cuãa chung moåi ngûúâi, tûá múái laâ cuãa riïng cuãa möîi thi sô. Súã dô töi noái húi nhiïìu vïì sûå phên biïåt naây, laâ vò nhiïìu cêy buát treã hiïån nay muöën coá “trñ tuïå” trong thú, beân laâm thú bùçng yá nghô, bùçng suy nghô, laâm nhû thïë, tûúãng nhû laâ “cao” (do búãi vò khaái quaát hoáa, trûâu tûúång hoáa), nhûng sûå thêåt nhû thïë laâ dûâng laåi giûäa àûúâng, chûá khöng phaãi laâ àêíy suy nghô cho àïën sûå phaát triïín cuöëi cuâng cuãa noá, laâ trúã vïì vúái sûå söëng, hoáa thaânh sûå söëng. Noái möåt caách khaác, ngûúâi laâm thú bùçng suy nghô laâ múái chó ài coá hai bûúác cuãa quaá trònh: “Tûâ sûå söëng maâ ruát ra yá nghô”, chûá chûa ài veån caã ba bûúác hoaân chónh, tûác laâ tûâ nhûäng sûå kiïån cuãa sûå söëng maâ ruát ra yá nghô, röìi yá nghô êëy laåi hoáa thên

124

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thaânh sûå söëng úã möåt trònh àöå cao hún. Cuäng coá nhûäng baâi thú noái yá nghô maâ àaåt àûúåc trònh àöå hay, tuy nhiïn söë baâi êëy khöng nhiïìu, maâ phêìn lúán laåi rúi vaâo khö khan trûâu tûúång. Khi caái yá thú àaä thaânh tûá thú, thò tûác laâ àaä mang trúã laåi maáu thõt cuãa cuöåc àúâi, maâ maáu thõt naây khöng phaãi laâ maáu thõt úã giai àoaån thûá nhêët, maáu thõt laâm vêåt liïåu, maâ laâ maáu thõt úã giai àoaån thûá ba, àaä coá sûå nhaâo nùån saáng taåo cuãa trñ tuïå vaâ têm höìn con ngûúâi. Cho àïën trònh àöå cuãa khoa hoåc ngaây höm nay, thò con ngûúâi coá thïí lêëy khoa hoåc taác àöång vaâo sûå söëng, chûá chûa coá thïí lêëy khoa hoåc àeã ra sûå söëng, maâ muöën àeã ra sûå söëng, thò phaãi laâ möåt chêët söëng múái àeã ra chêët söëng àûúåc, vñ duå nhû: möåt tïë baâo tûå nhên ra thaânh nhiïìu tïë baâo. YÁ thú taác àöång vaâo sûå söëng, nhûng tûá thú múái bù’t àêìu àeã ra sûå söëng àïí taác àöång vaâo sûå söëng möåt caách tinh vi hún; maâ trong nghïå thuêåt, àeã ra sûå söëng (trong àoá coá tû tûúãng, tònh caãm) laâ àónh cao nhêët. Chao öi, töi noái röång ra nhû thïë naây, thò laâ àaä troát ài cao, ài xa lù’m; thïë maâ àïí röìi ài àïën noái vïì kinh nghiïåm cuãa baãn thên mònh, thò seä coá möåt sûå chïnh lïåch lúán giûäa caái àiïím cao mònh àûa ra, vúái caái vñ duå têìm thûúâng laâ trûúâng húåp cuãa mònh. Xin baån àoåc lûúång thûá cho! Nùm 1962, lêìn àêìu tiïn töi lïn Sapa. Caãnh vêåt, sûå vêåt thûúâng hay ûu àaäi nhûäng ngûúâi àïën vúái chuáng lêìn àêìu, búãi caác xuác caãm àïìu laâ múái meã. Àïën Sa Pa heâ nùm êëy, töi laâm àûúåc ngay baâi thú: Sa Pa heâ maát hún thu Chó laân khöng khñ cuäng ru dõu ngûúâi... ... Phùng Xi Pùng, biïët baác röìi! Baác xanh nhû thïë, àïën trúâi cuäng thua

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

125

Trûúâng thaânh sûâng sûäng hoang sú Liïn Sún coá hïët bao giúâ hoaâng liïn Rïî thöng nguã giêëc ngaân niïn Tay ngûúâi nêng dêåy cêët nïn hûúng lûâng. Heâ nùm sau, töi laåi lïn Sa Pa; àöìng baâo Sa Pa quyá mïën anh thi sô, baão: “Nùm nay baác laåi cho chuáng töi möåt baâi thú nûäa nheá!”. Töi gêåt gaâ gêåt guâ vaâ móm cûúâi, möåt nuå cûúâi hònh chûä nhêåt, nghôa laâ xaä giao vaâ khöng coá nöåi dung; búãi thêm têm töi tûå biïët rùçng: hïët röìi, nùm nay chùèng biïët noái gò nûäa. Laâ vò coá nhûäng gò múái laå àêåp vaâo töi, thò töi àaä noái trong baâi thú nùm ngoaái röìi! YÁ nùm nay thò vêîn giöëng vúái yá nùm ngoaái thöi. Töi thûã trùn trúã lêåt löån trong têm trñ mònh hoåa coá tòm àûúåc möåt baâi thú múái naâo chùng, thò vêîn cûá hoaân toaân chõu! Nhûng möåt höm sau, töi àïën chúi vúái mêëy anh kyä sû, baác sô treã tûâ Haâ Nöåi lïn àêy nghó maát theo tiïu chuêín, caác anh trñ thûác xaä höåi chuã nghôa treã êëy böîng nhiïn khaáo vúái töi: “Naây anh Xuên Diïåu, höm qua chuáng töi àaä lïn baãn Meâo, vaâ trïn êëy chuáng töi àaä gùåp thêìy giaáo Phuång!” Caác anh kïí nöîi vui mûâng cuãa thêìy giaáo Phuång gùåp caác anh êëy nhû thïë naâo, vên vên... Úrïka! tòm thêëy röìi! Töi tûå reo thêìm vúái mònh nhû thïë; töi àaä vúá àûúåc tûá thú röìi! Ngaây mai, baãn thên töi seä lùån ngoâi ngoi suöëi tûå ài lïn baãn Meâo àïí maâ Chaâo thêìy giaáo Phuång; àoá laâ tïn baâi thú múái cuãa töi úã taåi Sa Pa. Thêåt ra, nïëu àõnh nghôa chùåt cheä cho möåt baâi thú, thò möîi baâi thú phaãi laâ möåt àún võ söëng, nhû möåt tïë baâo thò coá möåt caái voã ngoaâi vaâ möåt caái nhên úã trung têm; tûá thú laâ nhên úã trung têm baâi thú, chi phöëi ra caã toaân baâi. Thûúâng thûúâng, ngûúâi laâm thú gùåp phaãi bñ, laâ bñ tûá, chûá

126

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khöng phaãi bñ yá hay bñ lúâi. Töi àaä tòm àûúåc tûá baâi thú múái röìi, thò laâm baâi êëy cuäng khöng coân khoá lù’m nûäa. Trong baâi múái naây, töi àaä gùåp àûúåc möåt thuêån lúåi laâ tûá thù’t laåi rêët chùåt. Muöën ca ngúåi àöìng baâo miïìn xuöi lïn xêy dûång miïìn nuái, maâ dûâng laåi úã yá thò seä noái chung chung, lan man, trûâu tûúång; tòm àûúåc tûá, ca ngúåi qua möåt thêìy giaáo ngûúâi Kinh lïn daåy úã quï hûúng múái, thò àaä dïî viïët hún, vaâ àùçm thù’m hún. Tuy vêåy, vêîn haäy coân khoá laâm, vaâ khoá hay, búãi vò haäy coân röång quaá. Bêy giúâ, do sûå gúåi yá cuãa àúâi söëng, coá möåt thêìy giaáo Phuång thêåt sûå úã trïn baãn Meâo thuöåc huyïån Sa Pa, vaâ töi seä thaânh têm cêët tûâng bûúác möåt tûâ Sa Pa lïn reão cao àïí tòm, àùång mang àïën cho anh giaáo viïn caái chaâo quyá troång, thò tûá thú cuãa baâi àaä thù’t laåi rêët cuå thïí: baâi thú naây xoay quanh àûúåc sûå chaâo, tiïëng chaâo, thò söëng hùèn lïn, thù’m hùèn lïn. Noái chung, khi tòm àûúåc khña caånh caâng cuå thïí, caâng nhoån sù’c, nghôa laâ thu heåp laåi, thò baâi thú caâng àon àaã vaâ dïî laâm, sûác söëng baâi thú àûúåc tùng lïn. Trong thûåc tïë, höm sau, töi àaä lïn thùm thêìy giaáo Phuång trïn baãn Meâo, vaâ nghiïng àêìu kñnh chaâo anh, ngûúâi Kinh duy nhêët lïn trïn cheo leo êëy àïí àûa aánh saáng vùn hoáa cuãa Àaãng túái. Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy, Tûå xa töi àïën núi naây chaâo anh, Ngang vai vúái nuái giùng thaânh, Song song vúái suöëi daâi quanh trù’ng ngêìn, Qua ngö, qua mña mêëy lêìn, Baãn cao tröng àeåp, àïën gêìn caâng xinh, Möåt maâu non nuái ngaát xanh, Cheo leo lù’m döëc, rêåp rònh nhiïìu cêy,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

127

Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy, Tûå xa töi àïën núi naây - chaâo anh! Sau khi noái cöng phu trên troång tòm thêìy giaáo àïí maâ chaâo, töi àûa àïën tiïëp theo ba lúâi chaâo dûúái ba khña caånh. Möåt chaâo anh lïn àêy “ba cuâng” vúái àöìng baâo Meâo: Chaâo thêìy giaáo Phuång tuöíi xanh Caách quï Tiïìn Haãi Thaái Bònh böën nùm; Baãn Meâo àêu coá xa xùm, Lïn àêy laâm luång, ùn nùçm, hoâa quen; Dûång trûúâng nhû ngoån lûãa nhen Traám mùng vúái nuái, saách àeân cuâng dên. Hai chaâo anh chõu khoá tranh thuã tûâng möîi hoåc sinh: Chaâo thêìy giaáo Phuång ên cêìn Trûúâng anh vaách göî, tònh thên nhû nhaâ; Saáu troâ àaä möåt lúáp ba; Taám em tuy vêåy cuäng laâ lúáp hai; Nuái xa ài möåt ngaây daâi Möåt ngûúâi àïën hoåc: bùçng ai cho vaâng. Ba chaâo caái khöng khñ cêìn mêîn daåy döî úã trong trûúâng lúáp cuãa anh: Chaâo thêìy giaáo Phuång mïën thûúng, Muâa àöng coáng quaá, dïî thûúâng nûúác àöng. Dên yïn nïn thêåt êëm loâng, Chûä trïn baãng viïët nhû doâng nûúác khe; “Trûúâng em coá baån Kim Lï Ngaây thúâi ài hoåc, töëi vïì tröng em”. Chaâo xong ba lúâi chaâo, laâ baâi thú àaä cùn baãn laâm xong. Chó coân kïët. Túái àêy, phaãi thuác laåi maâ nhòn chung: Tûâ xa töi múái lïn thùm Nghe thêìy giaáo Phuång, böën nùm baãn Meâo,

128

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Biïët anh nhû maãnh trùng àeâo Vûâa öm rûâng nuái, vûâa theo xoám laâng Àaâo Meâo thêëm võ quï hûúng, Cuäng àöìng vúái daå nhúá thûúng Thaái Bònh.

Heâ 1963, caác trûúâng úã huyïån Sa Pa lêìn àêìu tiïn daåy chûä Meâo, cho nïn trïn trang giêëy cuäng àoaân kïët dên töåc: Chûä Meâo cheáp lêîn tiïëng Kinh Nghe anh daåy hoåc möåt mònh úã àêy. vò nhûäng lyá do nhû thïë maâ: Ài qua thaác Baåc, cêìu Mêy Tûå xuöi töi àïën núi naây - CHAÂO ANH! Khöng nhûäng tûâ Sa Pa, maâ tûâ Haâ Nöåi, tûâ miïìn xuöi, töi àaä rù’p têm lûúát dùåm bùng ngaân lïn túái àónh naây chaâo anh àoá! * *

*

Vûâa röìi laâ trûúâng húåp bù’t gùåp àûúåc tûá thú, nhanh tay nhaåy höìn maâ vúá lêëy. Sau àêy laâ trûúâng húåp ài kiïëm ài tòm tûá àïí laâm thú. Nùm 1970, trong dõp kyã niïåm 15 nùm thaânh lêåp ngaânh, caác àöìng chñ úã Töíng cuåc Àõa chêët coá yïu cêìu töi giúái thiïåu thú àõa chêët, àöìng thúâi cuäng laâm möåt baâi thú vïì àõa chêët. Rêët vinh dûå àûúåc xaä höåi giao cöng viïåc vaâ àùåt haâng. Thïë laâ trong mêëy thaáng trúâi, töi búi trong thú àõa chêët, vaâ cuöëi cuâng àaä viïët àûúåc xong baâi giúái thiïåu. Nhûng coân caái viïåc thûá hai, saáng taác, thò thêåt laâ gay go! Àêy khöng phaãi laâ caái lao àöång trñ oác sûu têìm, nghiïn cûáu, choån loåc vaâ àïì dêîn, maâ chñnh laâ thûá lao àöång àùåc biïåt cuãa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

129

têm trñ: lao àöång sinh àeã ra taác phêím! Phaãi laâm thïë naâo àùång maâ tûâ khöng ra coá! Maâ caái coá êëy phaãi söëng, phaãi truyïìn caãm, phaãi laâ chêët vùn hoåc, laâ thú. Kñnh mïën ngaânh khoa hoåc àõa chêët, àoá laâ àiïìu kiïån têët yïëu, nhûng khöng phaãi laâ àêìy àuã àïí laâm àûúåc möåt baâi thú vïì àõa chêët! Töi gêåt guâ àêåp traán mònh vaâo khöng gian, lù’c lù’c rung rung àêìu, tûúãng nhû coá thïí ruát ra möåt caái gò xa xa gêìn gêìn thuöåc vïì àïì taâi àõa chêët ... Nhûng àõa chêët mïnh möng baát ngaát quaá, töi biïët noái gò? Tòm caái tûá cho möåt baâi thú àõa chêët thöi, möåt thöi, àïí àûâng phuå loâng mong moãi tin cêåy cuãa nhûäng àöìng chñ àõa chêët àaä gûãi gù’m vaâo mònh! Töi nhúá vaâ ön laåi nhûäng cuöåc töi àaä àïën thùm vaâ bònh thú phuåc vuå Àoaân àõa chêët 45, Cuåc Vêåt lyá àõa chêët, Àoaân àõa chêët 12... May quaá, tûâ böën nùm thaáng trûúác àêy, töi àaä àûúåc thùm möåt Viïån nghiïn cûáu cuãa Àõa chêët àùåt úã trong rûâng huyïån Àaåi Tûâ (Thaái Nguyïn); trong möåt phoâng thñ nghiïåm vïì cöí vi sinh vêåt, mêëy anh kyä sû treã troã cho töi xem mêëy mêíu àaá, vaâ cho biïët: caác anh àang tòm caách lêëy laåi nhûäng nhuyå hoa, phêën thöng àaä laã taã bay tûâ mêëy trùm triïåu nùm trûúác, nay coân giam haäm trong nhûäng mêíu hoáa thaåch naây. Caác anh nghiïìn àaá ra àïí loåc lêëy nhuyå phêën cöí! Nghe noái thïë, àöåt nhiïn töi rêët kyâ laå vaâ lyá thuá, tûúãng tûúång nhûäng muâa xuên cuãa Traái àêët úã kyã àïå tam; con ngûúâi àïën cuöëi kyã àïå tûá múái hònh thaânh, nhûng Traái àêët àaä quay tûâ bao giúâ röìi, cho nïn àaä coá böën muâa luên chuyïín; nhûäng àïm xuên thuúã êëy, nhûng con vêåt khöíng löì loaåi “thùçn lùçn sêëm” cao hai mûúi meát, daâi saáu mûúi meát, nùång 30 têën, maâ chaåy ài tòm nhau àïí yïu, thò chù’c laâ quêìn naát mùåt àêët! Trïn àûúâng vïì, töi àaä lêím nhêím:

130

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùm Thúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác, Phêën hoa bay vaâng, vaâ hûúng sûåc nûác Chûa coá con ngûúâi, nhûng taåo vêåt àaä coá muâa xuên Nhûäng àïm trùng, rònh rõch nhûäng bûúác chên Nhûäng con vêåt khöíng löì tòm nhau tònh tûå. Nhûäng súám mai êëy, bêy giúâ coân giûä Dûúái kñnh hiïín vi, nhûäng nhuyå sú sinh...

Mêëy cêu thú laâm trïn ö tö, röìi boã àêëy, haäy coân lûúm nhûúm trong oác, höm nay töi sûåc nhúá, gioã ra. Àêy laâ caái tïë baâo àêìu tiïn coá thïí laâ möåt baâi thú àõa chêët! Trong khi töi ài tòm tûá, thò caác anh àõa chêët giuáp àiïìu kiïån vaâ khöng khñ cho töi, bùçng caách cho töi mûúån quyïín “Trùm nghïì cuãa àõa chêët” dõch tûâ tiïëng nga, cuãa möåt nhaâ àõa chêët Liïn Xö soaån, Nhaâ xuêët baãn Thanh niïn cuãa ta in (chù’c laâ àïí gúåi hûáng thuá cho baån treã ài vaâo ngaânh àõa chêët naây). Möåt àoaån àaä àùåc biïåt hêëp dêîn töi: - Möåt triïåu nùm trûúác àêy, coá möåt con chim chó lúán bùçng con gaâ nûúác ài trïn möåt búâ biïín. Coá möåt àúåt soáng liïëm vïët chên cuãa noá, chim bay khoãi, thò möåt àúåt soáng khaác laåi mang àïën möåt ñt buân phuã vïët chên àoá. Nhûäng buân àoá hoáa àaá, vaâ ngaây nay biïín àaä ruát ài, nhûng dêëu vïët cuãa loaâi chim kia vêîn coân àûúåc giûä laåi.- Thêåt laâ diïåu kyâ! Töi laâm thaânh thú: Àaä noái triïåu nùm röìi, coá möåt con chim Bûúác qua laåi trïn möåt búâ biïín tñm, Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëm... (Chûä liïëm laâ lêëy ra tûâ nguyïn vùn cuãa quyïín saách khoa hoåc; vöën laâ àêìu tiïn töi viïët: möåt búâ biïín thù’m, thù’m laâ àùçm thù’m; nhûng caái vêìn liïëm úã dûúái, soáng liïëm rêët laâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

131

sinh àöång, töi beân thay vêìn trïn tûâ thù’m àöíi thaânh tñm; tñm laâ nûúác biïín nhuöåm theo maâu tñm cuãa möåt buöíi chiïìu hoùåc möåt buöíi súám trûúác luác bònh minh, tñm laâ maâu àêët búâ biïín tñm...) Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëm Vïët chên chim, nhû êu yïëm ngêy say Muöën toã tònh. Trong cuöën saách khoa hoåc, àöång tûâ liïëm chó coá tñnh caách diïîn taã möåt àöång taác cuãa soáng. Ngûúâi laâm thú khöng thïí duâng vêìn naây maâ laåi àïí cho biïín vö tònh! Töi beân nhúá laåi möåt quy luêåt khaá phöí biïën cuãa sûå àúâi, hêìu nhû àaä coá thïí töíng kïët: caái lúán ài tòm caái nhoã, caái khoãe ài tòm caái yïëu; chù’c hùèn laâ àïí böí sung cho nhau theo biïån chûáng cuãa sûå vêåt; vñ duå nhû ngûúâi àaân öng tûúång trûng cho caái khoãe thò ài tòm ngûúâi àaân baâ tûúång trûng cho caái maãnh mai; khi töi coân ài hoåc, thûúâng thêëy anh baån to thò hay tòm kïët thên vúái anh baån nhoã hún mònh, maâ anh nhoã thò thûúâng ùn hiïëp anh to, búãi anh to khöng núä naâo ùn hiïëp anh nhoã! Thêåt ra, töi coá nhêån xeát thêëy quy luêåt naây, thò múái coá thïí daám noái rùçng biïín lúán êu yïëm ngêy say möåt caái vïët chên chim, chñnh búãi vò vïët chên chim nhoã xñu quaá so vúái biïín vô àaåi! Cho nïn soáng múái kheä liïëm vïët chên chim àïí toã tònh! ... Muöën toã tònh.- Vaâ sau luác chim bay, Gúån soáng khaác mang ñt buân àïën phuã. Buân hoáa àaá dûúái lúáp nùm thaáng uã, Vaâ ngaây nay biïín àaä ruát xa ài, Múâ vïët chên chim giûä chùèng haån kyâ.

132

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhû thïë laâ töi àaä tòm hai àôa thûác ùn cho mêm cúm. Dô nhiïn laâ chûa àuã! Vaã laåi hai àoaån thú naây cuäng chûa dñnh lñu gò vúái nhau. Töi tiïëp tuåc ài tòm, ài tòm... Tòm trong thûåc tïë, thò töi àaä gùåp gúä, troâ chuyïån vúái caác anh àõa chêët röìi, caác anh àaä têm sûå vúái töi, giaãng nghïì nghiïåp cho töi thöng caãm. Coân möåt nguöìn nûäa, laâ saách! Trong nhûäng tuêìn lïî ài huát mêåt êëy, saách naâo coá dñnh lñu àïën àõa chêët laâ töi tòm. May sao, anh baån Huy Cêån cuãa töi coá mua möåt quyïín saách cho thùçng chaáu Haâ Vuä: Àúâi söëng Traái àêët, in bùçng tiïëng Viïåt úã taåi Liïn Xö. Lêåt nhûäng trang naây, töi rêët mûåc chuá yá àïën tranh veä: chên mûa (Tö Àöng Pha àúâi Töëng coá cêu thú: Mûa trù’ng gieo chêu nhaãy röån thuyïìn , gioåt mûa nhaãy nhoát), nhûng gioåt mûa rúi vaâ nhaãy trûúác àêy hai trùm triïåu nùm, àaä böëc húi ngay luác êëy röìi, maâ vïët chên mûa thò hoáa thaåch vêîn coân in maäi àïën ngaây nay. Vaâ chuáng ta noái: “phêån moãng caánh chuöìn”, nhûng tranh trong saách veä nhûäng caánh chuöìn chuöìn tûâ kyã caác bon caách àêy ba trùm triïåu nùm, vêîn coân in trïn àaá vöi, nhû àêåp caánh sù’p bay ra vêåy! Töi coân chúâ àúåi gò nûäa?

Vaâ nhûäng gioåt mûa rúi - trùm triïåu nùm vïì trûúác Àaä thêëm khö nhanh, choáng böëc húi röìi, Maâ trïn àaá haäy coân - nguyïn vïåt nûúác mûa rúi, Vaâ nhûäng caánh chuöìn chuöìn àiïín hònh moãng maãnh Ba trùm rûúãi triïåu nùm - vêîn haäy coân lêëp laánh Trïn àaá vöi bïìn bó nhù’c thúâi bay...

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

133

Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay. Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùm, thúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác... Vûâa laâm àûúåc àoaån thûá ba naây, àöìng thúâi töi laåi nöëi noá àûúåc vúái àoaån laâm àûúåc àêìu tiïn, búãi tòm àûúåc caái yá chuyïín maåch “Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay” àïí dêîn àïën nhûäng muâa xuên tiïìn sûã. Thïë laâ tûâ ba àoaån thú, àaä toaát ra möåt yá chung, möåt tûá chñnh: Anh àõa chêët cêìm trong tay nhûäng mêíu àaá àõa chêët, thò ba böën trùm triïåu nùm trûúác nhû xoáa ài maâ thaânh nhû ngaây höm qua: Öi! Khoaãnh khù’c àaä hoáa thaânh vônh cûãu Nhûäng mêíu àaá trong tay anh hêìu nhû xoáa thúâi gian. Vaâ nhû vêåy laâ, do cûá tòm, cûá laâm, vaâ lù’p gheáp laåi caác böå phêån laâm sao cho liïìn maåch vùn vúái nhau, chöî naâo khaác vùn maåch thò boã ài trong quaá trònh lao àöång töi àaä thêëy tûá chñnh cuãa möåt baâi thú mònh laâm vïì àõa chêët: khoa hoåc àõa chêët diïåu kyâ thêåt, vaâ nïn thú biïët bao! Thúâi gian vö biïn khöng coân thùm thùèm nûäa, maâ nhûäng ngaân triïåu nùm cuãa lõch sûã Traái àêët trúã thaânh thöng caãm, gêìn guäi, súâ noá àûúåc, nhòn thêëy àûúåc bêy giúâ. Do àoá maâ àùåt tïn baâi thú: Anh àõa chêët vaâ nhûng triïåu nùm, vúái caái tû tûúãng: àïì cao, ca ngúåi khoa hoåc. Khi tûá chñnh àaä hiïån roä àûúåc röìi, thò tûå noá àeã ra nhûäng tûá phuå àïí trang àiïím cho tûá chñnh, àïí ài hêìu tûá chñnh. Cuäng nhû anh lêm nghiïåp, anh àõa chêët rêët gian khöí, cêìn phaãi khen anh cho anh maát ruöåt chûá; trong thûåc tïë, cuäng coá thïí coá nhûäng anh àõa chêët quïn hoùåc phuå ngûúâi yïu nhû úã caác núi, nhûng “cûá trong yá tûá maâ suy”, anh àaä coi

134

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt vaâi trùm triïåu nùm laâ ngù’n, thò sûå chung tònh chúâ àúåi cuãa anh duâ coá mûúâi nùm, mûúâi lùm nùm, anh cuäng chùèng cho laâ daâi!- Vúái laåi, nhû sau khi laâm xong baâi thú naây lïn bònh cho caác Àoaân àõa chêët 50, Àoaân àõa chêët 55 nghe, töi àaä noái àuâa vúái caác anh úã têån Ngoâi Nhu, Khe Lïëch, Chiïìng Keng (Yïn Baái) êëy:- Mònh àeo ba lö ài xa xùm rùçng nuái maäi, mònh coá daám quïn ai trûúác àêu! Cho nïn mònh phaãi chuã àöång chung tònh trûúác: Töi nghô àïën tònh yïu Cuãa nhûäng ngûúâi àõa chêët Àaä yïu ai, chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ yïu chùåt! Höìn anh àõa chêët thúâi gian laáng lai Ba trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi. Caái àoaån nghô ra vïì cuöëi naây, töi àaä cho noá àoáng vai troâ àoaån múã àêìu baâi thú. Múã nhû thïë, àoáng laåi cuäng nhû thïë: Naây anh! Ai àoá àûúåc loâng anh nghô àïën Trïn àûúâng daâi tòm quùång suöët ngaây àïm. Chù’c úã xa xöi cuäng thêëy êëm ïm Vaâ thù’m thiïët nhû gêìn trong gang têëc. Anh àõa chêët yïu ai chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ yïu chùåt... Àoá laâ caái yá nhoã àeã ra do caái tûá chñnh “nhûäng triïåu nùm”. Coân nhû nhûäng cêu: Thuúã höìng hoang maâ nhû múái höm qua Traái àêët sú sinh nhû chuá beá oa oa ÊËy thïë maâ - anh coân nghe roä tiïëng laâ naãy ra do caái yá: nghiïn cûáu lõch sûã Traái àêët. Vïì sau, caái tïë baâo àêìu tiïn naãy ra trïn ötö àaä àûúåc trau chuöët laåi vïì ngön tûâ. Vaâ toaân baâi raáp laåi nhû sau:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

135

ANH ÀÕA CHÊËT VAÂ NHÛÄNG TRIÏÅU NØM Töi nghô àïën tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi àõa chêët Àaä yïu ai, chù’c hùèn yïu bïìn, hùèn laâ yïu chùåt Höìn anh àõa chêët thúâi gian laáng lai Ba trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi. Anh àõa chêët úi, töi tûúãng tûúång höìn anh súám chiïìu löång gioá Chim choác ra vaâo, mêy bay qua àoá Nuái non laâ bêìu baån cuãa anh luön Chên anh thûúâng qua laåi suöëi xanh tuön. Anh ài hoåc àêët, àêët caâng röång múã Lêåt tûâng trang quyïín saách àaá, anh xem. Anh kïí töi nghe àúâi traái àêët xa xùm Nhûäng nguyïn àaåi tñnh haâng trùm thïë kyã... Öi! Khoaãnh khù’c àaä hoáa thaânh vônh cûãu Nhûäng mêíu àaá trong tay anh hêìu nhû xoáa thúâi gian... * *

*

Àaä möåt triïåu nùm röìi, coá möåt con chim Bûúác qua laåi trïn möåt búâ biïín tñm. Möåt gúån soáng lùn tùn àïën gêìn kheä liïëm Vïët chêët chim, nhû êu yïëm ngêy say Muöën toã tònh. Vaâ sau luác chim bay Gúån soáng khaác mang ñt buân àïën phuã, Buân hoáa àaá dûúái lúáp nùm thaáng uã,

136

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Vaâ ngaây nay biïín àaä ruát xa ài Maâ vïët chên chim giûä chùèng haån kyâ. Vaâ nhûäng gioåt mûa rúi trùm triïåu nùm vïì trûúác Àaä thêëm khö nhanh, choáng böëc húi röìi Maâ trïn àaá haäy coân nguyïn vïåt nûúác mûa rúi. Vaâ nhûäng caánh chuöìn chuöìn, àiïín hònh moãng maãnh Ba trùm rûúãi triïåu nùm, vêîn haäy coân lêëp laánh Trïn àaá vöi bïn bó nhù’c thúâi bay... Vaâ phêën hoa xûa trong àaá coân lay... - Töi nghïëch muäi lïn trïn ba trùm triïåu nùm Thúã laåi nhûäng muâa hûúng trûúác, Nhûäng cêy cöëi to kïình nhuyå vaâng sûåc nûác Thaã phêën rúi trong nù’ng rûåc sù’c vaâng. Chûa coá con ngûúâi, nhûng taåo vêåt àaä coá muâa xuên Rêåm rõch bûúác chên - nhûäng con vêåt khöíng löì tònh tûå! Anh àõa chêët úi, nhûäng mêíu àaá cuãa anh chûáa thúâi tiïìn sûã, Thuúã höìng hoang maâ nhû múái höm qua... Traái àêët sú sinh nhû chuá beá oa oa ÊËy thïë maâ - anh coân nghe roä tiïëng! Naây anh! Ai àoá àûúåc loâng anh nghô àïën Trïn àûúâng daâi tòm quùång suöët ngaây àïm Chù’c úã xa xöi cuäng thêëy êëm ïm Vaâ thù’m thiïët nhû gêìn trong gang têëc. Anh àõa chêët yïu úi, chù’c hùèn yïu bïìn hùèn

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

137

laâ yïu chùåt, - Höìn anh àõa chêët thúâi gian laáng lai Ba trùm triïåu nùm chûa phaãi laâ daâi. 13-10-1970

Thûåc chêët, àêy laâ möåt baâi thú vïì khoa hoåc, vïì khoa àõa chêët hoåc vaâ cöí sinh vêåt. Roä raâng laâ khoa hoåc khöng mêu thuêîn vúái thú, maâ laåi múã röång àûúâng cho thú àïën chiïëm lônh nhûäng khu vûåc diïåu kyâ trong thúâi gian vaâ khöng gian maâ úã nhûäng thúâi àaåi trûúác, khi khoa hoåc coân haäy phöi thai, ngûúâi ta chûa coá thïí naâo tûúãng tûúång àûúåc * *

*

Tûá thú laâ tûâ yá nghô maâ nhêåp thên vaâo sûå söëng, cho nïn trùm hònh nghòn daång; möåt yá coá thïí toãa ra mûúâi tûá, trùm tûá... Baâi naây laâ trao àöíi kinh nghiïåm vúái caác baån laâm thú, mong àûúåc lûúång tònh vaâ hiïíu àuáng cho nhû thïë. 29-12-1971

138

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

NHÛÄNG SUY NGHÔ NHÊN HOÅC “ÀÛÚÂNG TÚÁI THAÂNH PHÖË”

Nhòn chung, caác têåp thú vaâo chung khaão lêìn tùång thûúãng 1980 naây coá ûu àiïím laâ àûa nhûäng neát söëng, neát thûåc tïë àang söi àöång vaâo thú. Nhûúåc àiïím cuäng laâ mùåt biïån chûáng bïn kia cuãa ûu àiïím: quy luêåt lúán cuãa thú laâ tònh caãm, laâ nhûäng thûåc tïë ngöìn ngöån kia xuác àöång thïë naâo vaâo möåt têm trñ, àïí röìi tûâ têm trñ, baãn lônh caá thïí hoáa àoá, taác àöång vaâo haâng triïåu têm trñ caá thïí hoáa khaác.Cho nïn nhòn chung, caác têåp thú vaâo chung khaão 1980 truyïìn caãm àûúåc ñt, rêët dïî bõ quïn, khöng baám àûúåc lêu vaâo têm tònh, tûác laâ trñ nhúá cuãa ngûúâi àoåc. Àûúâng túái thaânh phöë cuãa Hûäu Thónh, àêy laâ: têåp thú àiïín hònh hún caã vïì ûu àiïím: àûa thûåc tïë chiïën àêëu ghï gúám àaánh Myä - nguyå vaâo thú. Nöíi bêåt trong têåp laâ nhûäng neát cuå thïí chûáng toã taác giaã quan saát rêët sù’c caånh, diïîn àaåt trong nhûäng cêu goån ngù’n: Mûa trún quaá chên tuöìi ra khoãi deáp Lûãa beán vaâo tay coân dñnh húi xùng Nhûäng maái tön the le choaán hïët mùåt söng Soi rêët roä tûâng chiïëc khuy sûát meã Nhûäng cún khaát bêåm möi vaâo beå chuöëi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

139

Meå àang ài gaánh raå giûäa àöìng Raå chùèng nùång, nùång nhiïìu vò gioá. Coá khi taác giaã muöën diïîn taã caái cao àöå, caái têåp trung cuãa mïåt nhoåc vaâ gù’ng sûác: Nhûäng gioåt möì höi roâng nhû nïën chaãy theo töi hiïíu, súã dô viïët nhû vêåy, vò caái noáng nûåc vaâ sûå gù’ng sûác laâm cho da mùåt àoã au lïn nhû sù’c cêy nïën, àöí möì höi cuäng nhû quaánh laåi nûãa loãng nûãa àùåc nhû gioåt nïën chaãy, vaâ nïën chaãy vò nïën chaáy, gúåi lïn caái noáng phûâng phûåc úã trong ngûúâi. Noái thûåc tïë gian khöí vaâ phêën àêëu bïìn dai laâ chöî maånh cuãa thú Hûäu Thónh: ... Chuáng eáp anh tûâ hai phña chiïën trûúâng Anh ài haái rau vaâ àöi khi laåi vêëp, Anh coân laåi sau nhûäng lêìn thay quên sau nhûäng lêìn höí vöì sau nhûäng lêìn voi àuöíi sau bûäa canh nêëm àöåc caâo gan giùåc àöí quên vaâo hêåu cûá sû àoaân hêët anh qua biïn giúái... Caái quan saát tinh tïë cuãa taác giaã thöëng nhêët laâm möåt vúái caái doâ xeát tinh tïë cuãa ngûúâi xaå thuã trung liïn trïn àêy, sau khi bõ hêët sang bïn kia biïn giúái, ... anh xuöëng doâng Nêåm Khòn rûãa mùåt doâng Nêåm Khòn tûâ bïn Viïåt chaãy sang theâm voã sù’n lêåt mònh tröi dûúái àaáy biïët àöìng baâo bïn nûúác àoái no theâm möåt àêìu cuãi dúã, theâm möåt laân nûúác àuåc àïí lêìn ra tin tûác chiïën trûúâng

140

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûng doâng söng cûá mõt múâ cay àù’ng söng nhû laâ khöng biïët coá anh...

Hûäu Thónh laâm chuáng ta caãm àöång khi cho ta thêëy tònh yïu Töí quöëc cuãa ngûúâi chiïën sô, tûâng tònh thïë möåt, laåi cuå thïí hoáa möåt caách ghï gúám: anh quïn thú àïí nhúá göëc sim cùçn dùm baãy laá leâo teâo nhû mûåc rúát sim nhû laâ khöng coá cuäng khöng sao êëy thïë maâ chuáng anh thay nhau àïën àêy àïí maâ hy voång tûúãng khöng sim thò khöng caã àúâi mònh. trong luác maáy uãi cuãa quên thuâ “uãi röìi lêëp, bùçng chñnh àêët maâ chuáng vûâa chiïëm àûúåc”, möåt cêu hoãi àûúåc àùåt ra: trúâi úi, nïëu keã thuâ chiïëm àûúåc chó möåt göëc sim thöi, duâ chó göëc sim cùçn töí quöëc seä ra sao, Töí quöëc? Trïn chiïën trûúâng àang tranh chêëp, möîi cuåc àêët úã trïn mònh Töí quöëc àïìu àùåt ra möåt caách vö haån nhoån sù’c nhû thïë àöëi vúái ngûúâi chiïën sô. Trong chûúng ba cuãa trûúâng ca, Hûäu Thónh viïët vïì ba cuöåc hy sinh àïí laâm nïn chiïën thù’ng vïì sau, chiïën thù’ng “Túâ lõch cuöëi cuâng” cuãa chûúng böën. Baân àaåp cuãa ta úã vuâng Ninh Hoâa, Duåc Myä trong tónh Khaánh Hoâa taåm bõ chiïëm, laâ möåt àöi vúå chöìng: chõ nuöi anh dûúái àêët nùm nùm trúâi anh nhòn chõ trong àïm chõ gùåp anh maâ khöng hay anh öëm mêåp gùåp anh maâ khöng hay anh àen trù’ng ra sao chó nghe gioång anh möîi ngaây nùång xuöëng.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

141

chõ thò úã trïn mùåt àêët, phaãi tûå khai laâ goáa, phaãi cûúâi cúåt vúái thùçng chó àiïím, mûu lûúåc chöëng choåi vúái quên thuâ, cho àïën höm ta cù’m cúâ trïn dinh quêån trûúãng Ninh Hoâa, mûúâi tay suáng tiïën cöng döìn Duåc Myä, thò àöi lûáa êëy: chõ giú ra chiïëc aáo ngaây naâo anh thûúng chõ, khen vêîn vûâa y trûúác naây nïëp chaåy ngang, naây àûúâng söí doåc chõ ngûúång nguâng nhû thïí múái naâng dêu. chõ laâm anh sûäng súâ khoái bïëp anh hoãi hoaâi laâm chõ hay quïn anh hoãi hoaâi àïí àûúåc nghe chõ noái haâng tre thûa àem gioá rù’c lïn thïìm... nhûng anh àaä bõ keã thuâ bù’n leán vaâ hi sinh. Ngûúâi thûá hai laâ möåt böåc phaá viïn, vöën laâ möåt hoåc troâ gioãi toaán, àaä chiïën àêëu àïí “múã cûãa”, àïí taåo ra möåt cûãa múã, qua àöåt phaá khêíu êëy àöìng àöåi mònh ài qua vaâ lêåp chiïën cöng: àêy laâ têm tònh cuãa anh vaâ cuãa nhûäng ngûúâi thên cuãa anh: töi biïët coá laá thû anh vêîn chúâ mong àang àuöíi theo anh nhû àaám mêy àuöíi nù’ng Meå àang xïëp laåi cho anh böån bïì giaá saách nhûng nhúá thûúng thò biïët xïëp vaâo àêu nhûäng àiïím chñn, àiïím mûúâi khöng coân an uãi meå töi biïët vaãi àang àoáng cuâi àïí kõp daây vaâo haå tu huá kïu söët ruöåt búâ àï anh vêîn thñch ra cêët töm ngoaâi baäi trûa àem cúm, xêm xêím cûúäi trêu vïì.

142

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhûng trûúác cùn cûá Àöìng Du, “möå anh chó cho töi àûúâng vaâo thaânh phöë”... Nhên vêåt thûá ba laâ chiïëc xe tùng T54, möåt chiïëc xe tùng lûãa, lao vïì mùåt keã thuâ “voã àaån nhöìi thïm cún noáng dûä - chiïëc xe tùng thaânh möåt quaã bom húi”, ta chiïëm Xuên Löåc! T54 bõ chaáy, sau khi àaä laâm cho taám chiïëc M48 cuãa àõch lêåt buång chuác noâng. Hûäu Thónh àaä viïët vïì ngûúâi chiïën sô úã trong buöìng laái xe tùng noái chung: Em úi em, anh khöng sao viïët kõp möåt doâng thû thûúng nhúá laâ gò maâ anh mang nùång thïë buöìng laái xe tùng noáng bûác thïë naây em chùèng àïën àûúåc àêu, múã cûãa lïn vêîn noáng múã cûãa lïn laâ voâm trúâi cao röång em úã àêu trong thûúng nhúá cuãa anh em úã àêu àêët trúâi khöng búâ bïën cöí ta khö, sao nù’ng quaá vö tònh trong caáp nghe trùm tñn hiïåu voång vïì anh nghe roä nhûäng vò sao tñt tù’p... Trûúác caái àoaån thêåt ngöët úã trong xe tùng trïn àêy, taác giaã àaä coá nhûäng lúâi xaác àaáng rêët àaáng mïën yïu: ta seä vïì àuâa nhau trïn thïìm caát chaåy nhû àiïn cho boä luác úã rûâng cho boä luác neán cún ho trinh saát ta noái cûúâi, cuöëi biïín cuäng nghe ta ta seä uöëng cho nguöi trùm cún khaát tûâ àöi tay em gaái böí dûâa seä gùåp maá, ta seä laâm nuäng maá ra vûúân haái öíi haát ngu ngú. Sau möîi cuöåc hy sinh, taác giaã laåi viïët böën cêu luåc baát laâm lúâi Àêët ru, têët caã 12 cêu:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

143

...bïn böìi bïn lúã vïì àêu bïn trong bïn àuåc daâi lêu tònh àúâi coá anh trong möîi buöìn vui... ...àaá nöìng vñt maåch vöi xêy coá anh cho buáp ngoái naây tröng lïn àêy laâ nhûäng lúâi àaåo lyá chung chung maâ nhûäng ngûúâi laâm thú rêët hay viïët trong xaä höåi ta, noái caái chïët vaâ caái söëng, vên vên... coá thïí cho laâ saáo, mùåc dêìu phoáng tay viïët rêët tröi chaãy. Trêìn Àùng Khoa trûúác Hûäu Thónh, àaä duâng löëi “ru” naây trong Khuác haát ngûúâi anh huâng viïët vïì Maåc Thõ Bûúãi, vaâ àaä khöng àù’c thïë; nhûäng khöí luåc baát cuãa Hûäu Thónh rêët giöëng cuãa Trêìn Àùng Khoa, vaâ töi nhêån thêëy àûa vaâo àêy cuäng khöng àù’c thïë; hún nûäa, húi vùn, daáng vùn luåc baát naây khöng phaãi daång vùn thú tûå do cuãa Hûäu Thónh trong toaân böå baãn trûúâng ca, nhû laâ úã àêu laåc vaâo àêy. * *

*

Töi àaä àoåc baãn trûúâng ca túái baãy lêìn múái dêìn dêìn trñch àûúåc nhûäng àoaån trïn àêy, nhûäng àoaån nhoån sù’c cuäng nhû nhûäng àoaån caãm àöång. Baâi thú daâi coân möåt söë nhûäng cêu thú, àoaån thú khaác coá ûu àiïím nûäa. Bêy giúâ töi xin baân vïì möåt söë nhûúåc àiïím. Súã dô töi khöng cêìu an, “khöng muä ni che tai” àöëi vúái nhûäng non yïëu coá thêåt (bïn caånh nhûäng thaânh cöng rêët coá thêåt) cuãa thú chuáng ta hiïån nay, caái lyá do xa laâ tinh thêìn traách nhiïåm chung, laâ yá thûác xêy dûång, coân lyá do gêìn, laâ möåt lúâi cuãa nhaâ vùn

144

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

xö viïët Iuri Bonàariev (do Thuáy Toaân àïì àêìu vaâ dõch, trong baâi àùng úã baáo Nhên dên): “Nuå cûúâi tao nhaä tinh tïë cuãa chuã nghôa laåc quan giaã taåo àöi khi giêëu giïëm sûå àï maåt cuãa sûå baâng quan khöng suy nghô”. Thûúâng tònh phöí biïën, laâ trong möîi baâi tuyïn dûúng giaãi thûúãng hoùåc tùång thûúãng, chuã yïëu chó noái thaânh cöng; nhûng àêy töi viïët möåt baâi “àoåc saách”, vaã laåi khöng bù’t buöåc hïî tuyïn dûúng thò cûá coi nhû khaách. Nhaâ vùn úã àêët nûúác cuãa chuã nghôa xaä höåi thaânh cöng vaâ phaát triïín àaánh möåt àoân maånh vaâo “sûå àï maåt cuãa sûå baâng quan khöng suy nghô”, khiïën cho chuáng ta phaãi thaânh têm hún nûäa, thêåt thaâ hún nûäa, coi viïåc chung nhû viïåc cuãa nhaâ mònh, khöng chó noái àaäi böi chiïëu lïå. Trong tònh hònh chung cuãa caác têåp thú nùm 1980, vaâ so saánh vúái caác têåp thú vaâo chung khaão khaác, têåp Àûúâng túái thaânh phöë hoaân toaân xûáng àaáng vúái tùång thûúãng thú 1980. Bïn caånh àoá, cuäng nhû möîi con ngûúâi cuå thïí, möîi taác phêím cuå thïí coá nhûäng nhûúåc àiïím laâ chuyïån thöng thûúâng. Trong khi àoåc baãn trûúâng ca naây, töi nhêån thêëy àöëi vúái chuã quan töi, taác phêím coá phêìn “khoá vaâo”, töi àoåc phaãi gù’ng sûác. Chùèng leä chó taåi chuã quan mònh? Töi àoåc àïën lêìn thûá nùm, thûá saáu, thûá baãy, thò dûúâng nhû töi phên tñch àûúåc nhûúåc àiïím cuãa quyïín thú nùçm úã àêu: Nhûúåc àiïím cuãa taác phêím naây nùçm trong qui luêåt nöåi taåi cuãa thïí loaåi thú, thú laâ kyä sû têm höìn hún loaåi naâo hïët, laâ nöåi têm cuãa tònh caãm. Cuäng nhû qui luêåt giaá trõ laâ qui luêåt theáp úã trong kinh tïë, chaåy ài àêu, tröën ài àêu cuäng khöng thoaát àûúåc qui luêåt giaá trõ (phaåm truâ cûáu quöëc laåi coá nhûäng qui luêåt khaác), xuác caãm, tònh caãm, têm

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

145

höìn laâ qui luêåt cú baãn cuãa thú; laâm thú, sao laåi coi thûúâng nöåi têm; höåi hoåa laâ nhòn xem bùçng mù’t, maâ cuäng cêìn nöåi têm; àïën nghïå thuêåt baây hoa (ikebana) cuäng cêìn nöåi têm kia maâ. Laâm thú maâ coi thûúâng nöåi têm, thò seä bõ sûå thiïëu soát àoá noá quêåt laåi mònh; coá khi caäi nhau, thò möåt ngûúâi lêåp luêån naâo àoá thù’ng cuöåc, nhûng vúái thú, thò keã quyïët àõnh cuöëi cuâng laâ trñ nhúá: baâi thú, quyïín thú naâo àoá khöng úã laåi trong trñ nhúá. (Àêy laâ töi luêån chung vïì thûåc tïë vaâ thú). Àûúâng túái thaânh phöë àïí laåi cho têm trñ töi möåt caãm tûúãng húi röëi, vaâ töi thêëy lù’ng àoång laåi ñt. Töi àöìng yá vúái nhêån xeát cuãa ngûúâi baån thú viïët tûâ Saâi Goân ra: “Nïëu xeát vïì tyã lïå, phêìn hay vaâ keám trong têåp thú ngang nhau, coá khi phêìn tûå nhiïn chuã nghôa, baáo chñ, vùn xuöi... lêën hún”. Taác giaã coá nhûäng cêu viïët cho maånh, nhûng khöng àaåt: thú úi thú haäy ghò lêëy göëc sim maáy uãi hïët ngöåt ngaåt trïn möîi traái tim thú haäy àïën goáp möåt vaâi que cuãi àêët vuån naát trong bûäa tiïåc quay cuöìng cuãa theáp nhûäng cêu vö lyá: vaâ cöåt nhaâ haäy àúä meå thêåt ïm cöåt nhaâ àúä maái nhaâ, chûá sao laåi àúä meå àûúåc? thoác hoáa con àï ngùn caái chïët dêìn moân tûâ chöî thoác ngùn caái chïët maâ thoác hoáa con àï thò ài xa quaá Maáu anh böîng xuöëng nuái ngaân Àúâi anh treo möåt dêëu than giûäa trúâi cêu haát àoá coá thïí thaânh ra buöìn cûúâi.

146

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Luåc baát laâ thïí thú tûúãng nhû rêët dïî, nhûng thêåt laâ khoá viïët, vò viïët rêët khoá hay. Laâm sao cho giaãn dõ thanh thoaát vaâ khöng têìm thûúâng, dung tuåc. Coá thïí noái: nhiïìu cêy buát thú àaä bõ sa lêìy vaâo luåc baát. Riïng baãn thên töi rêët ñt viïët luåc baát, vò rêët súå noá; töi biïët mònh seä dïî thêët baåi. Huy Cêån duâng luåc baát cö àoång nhû thú luêåt Àûúâng: Sù’c trúâi tröi nhaåt dûúái khe Chim ài, laá ruång, caânh nghe laånh luâng Thu rûâng

Trong hún ba ngaân cêu thú Kiïìu, Nguyïîn Du khöng möåt lêìn naâo duâng àiïåu luåc baát biïën thïí; Töë Hûäu àaä duâng àù’c thïë àiïåu êëy, vò rêët húåp vúái caái khöng khñ quêìn chuáng trong baâi Phaá àûúâng: Nhaâ em con bïë con böìng Em cuäng theo chöìng ài phaá àûúâng quan Taác giaã Àûúâng túái thaânh phöë, ngoaâi 12 cêu Àêët ru trïn àêy, àaä hai lêìn duâng thïí thú luåc baát möåt caách thên mêåt tûå nhiïn quaá, hoáa ra taåo möåt khöng khñ thú dïî daäi; àaä viïët luåc baát maâ laåi coân khöng theo bùçng trù’c möåt caách nghiïm ngùåt, thò chñnh laâ dïî rúi vaâo sûå dïî daäi, sûå dung tuåc àïën hai lêìn: Ngaä ba ngaä baãy vïì àêu Caái ngaáng laâm cúá cho nhau chuyïån troâ caái ngaáng àaä ngang vïì êm thanh röìi, tiïëp theo Ngoån àeân boåc trong öëng bú cêu thú quaá tûå nhiïn. Böën mûúi cêu thú luåc baát múã àoaån Trûúâng sún trong vûúân, giaá viïët àöå 24, 28 cêu, thò lúâi chùåt cheä hún.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

147

muöîi bay töëi möåt goác rûâng lêìn theo muöîi gùåp chuâm sung, gùåp ngûúâi Ngoåt buâi dùm quaã chia àöi ba cêu trïn àaä àuã hïët yá röìi: cêu thûá tû laâ àöån cho àuã böën: Caái ngheâo caái khoá cho töi gùåp mònh vaã laåi àêy laâ cuâng ài khaáng chiïën àaánh Myä, cûáu nûúác, àêu coá phaãi laâ chuyïån bêìn cöë nöng gùåp nhau. Vúái 50 cêu luåc baát “Cêu chuyïån trong hêìm”, àöìng chñ Tû lïånh kïí chuyïån mònh cûúái vúå úã xoám Vûúân trêìu trûúác höm têåp kïët, muöën cho saát vúái tûå nhiïn, lúâi thú buöng lúi quaá vaâ àöån nhiïìu; ngûúâi vúå tuâ vïì, mù’c bïånh àöång kinh mònh nghe noái, chúá baã laâm thinh hoaâi hoaâi. àïí cho mònh àûúåc thaãnh thúi sûå thêåt laâ chuáng ta traánh caái húi vùn nhû vêåy khöng phaãi laâ khoá, nhûng taåi khöng àïí yá. êìm êìm bom cù’t ngang lúâi cuãa anh àaá bay neám cù’c trïn caânh àeân cêm ngoån bêëc hêìm thaânh möng lung hai cêu diïîn taã khaá àaåt hoaân caãnh; dûâng úã àêy thò vûâa xinh, nhûng cêy buát coân thûâa sûác tiïëp thïm hai cêu vö ñch vaâ saáo: chuyïån naây coá àêët nghe chung töi nhûúâng cho àêët kïí cuâng mai sau Taác giaã coân nhûäng cêu viïët trong caái thïë nhanh cuãa vùn töëc taã, vùn phoâng sûå, vaâ vò laâ trûúâng ca tñnh tûâng àoaån laâ chñnh, cho nïn khöng chuá yá àïën cêu; quên ta àaä vaâo Saâi Goân, àöìng baâo xuám quanh tròu mïën:

148

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hoå hoãi anh anh cûá thïë hoå keáo àïën anh cûá thïë

maâ khöng àúåi traã lúâi maâ miïn man àöng thïm maâ àêìy ù’p...

... anh tòm hoå nhûng anh khöng lïn buåc cûá caãm thöng chia seã giûäa nïìn àûúâng nhûäng cêu thú viïët buöng thaã. * *

*

Trûúâng ca Àûúâng túái thaânh phöë àùåt vêën àïì tûúng quan àïën àêu giûäa thûåc tïë vaâ taác phêím thú, vêën àïì sûác tiïëp nhêån, qui luêåt caãm thuå cuãa ngûúâi àoåc; cöng chuáng vaâ thúâi gian àúâi thuúã naâo cuäng vêîn laâ hai yïëu töë töíng húåp àõnh àoaåt giaá trõ cuãa nhûäng taác phêím.- “Phï bònh thò dïî, maâ nghïå thuêåt thò khoá”. Töi àaä laâm caái viïåc khaá vêët vaã, laâ bònh luêån, nhûng vêîn vö vaân dïî so vúái viïåc saáng taác baâi thú. Xin thöng caãm cho caái viïåc muöën viïët chên thûåc, chên thaânh. Töi yïu mêëy cêu thú múã àêìu têåp noái vïì “ngoån lûãa chiïën trûúâng”: Khöng biïët bùçng caách naâo lûãa àaä nhoám lïn nhû khöng phaãi cuãi rûâng àang chaáy caái gò àoá trong àöëm taân hoa caãi cûá bay lïn laâm nheå caã ngûúâi ngöìi 26-4-1981

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

149

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

Trong baâi noái chuyïån vúái vùn nghïå sô ngaây 6-2-1973, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng coá nhù’c laåi nhûäng yá, maâ trong nhûäng lêìn noái chuyïån nhûäng nùm trûúác kia, àöìng chñ cuäng àaä coá noái àïën - lêìn naây àöìng chñ Thuã tûúáng nhêën maånh hún: “...Búãi vò khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt, thò khöng thïí laâ taác phêím nghïå thuêåt àûúåc! Noá laâ con söë khöng! Chuáng ta àïìu phaãi hiïíu nhû vêåy”... “Búãi vò möåt taác phêím khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt laâ khöng coá nghôa gò hïët. Noá khöng phaãi laâ möåt saãn phêím”. Nguyïîn Cöng Trûá ngaây trûúác noái: “Troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi”. Khöng nhûäng “chuöët lúâi”, maâ coân phaãi chuöët loåc ngay tûâ trong nöåi dung, tûâ luác cêëu taåo tûá thú. Trong lônh vûåc kinh tïë, hiïån nay chuáng ta àang chöëng sûå laâm êíu, laâm döëi. Möåt xñ nghiïåp, nhû nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo chùèng haån, coá böå phêån O.T.K. (goåi tù’t theo tiïëng Nga) tûác laâ phoâng kiïím tra caác saãn phêím vïì mùåt kyä thuêåt. Tûâ tay ngang, ngûúâi thúå phaãi coá tay nghïì, vaâ tiïën túái laäo luyïån tay nghïì. Laâm thú cuäng khöng ra ngoaâi kyã luêåt lao àöång êëy! Sau cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghïå tûâ nùm 1965 1966, töi coá viïët: “Trong luác laänh àaåo tû tûúãng, caác nhaâ

150

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

maáy phaãi múã nhûäng höåi nghõ saãn xuêët, baân vïì saãn xuêët cuå thïí, thò múái ra àûúåc saãn phêím töët”, yá töi muöën liïn hïå vaâo thú, cuäng phaãi chuá yá, phaãi lo êu vïì viïåc laâm thú. Tuy vêåy, àïën cuöåc thi thú baáo Vùn nghïå nùm 1969 - 70, cuäng chûa tiïån noái caái chuyïån laâm thú àoá. Àïën cuöåc thi thú nùm 1972-73 naây, thò, theo töi nghô, noái àïën cöng viïåc laâm thú laâ chuyïån khöng thïí lú laâ àûúåc nûäa röìi. Cuöåc thi nùm 1969-70 coá mûúâi ba nghòn baâi thú dûå; cuöåc thi 1972-73 àaä coá àïën hai mûúi taám nghòn baâi thú dûå! Hai vaån taám ngaân baâi, maâ choån lêëy coá àûúåc khoaãng ba chuåc baâi cuãa mûúâi hai giaãi nhêët, nhò, ba, khoaãng mûúi baâi cuãa caác giaãi khuyïën khñch, viïåc naây cuäng laâm cho ta suy nghô, vaâ nhù’c ta nhúá àïën caái chên lyá úã trong nghïå thuêåt maâ töí tiïn ta àaä noái: quyá höì tinh, bêët quyá höì àa; caác cuãa caãi vêåt chêët coân taác àöång bùçng söë lûúång, chûá taác phêím vùn nghïå chó coá thïí taác àöång bùçng chêët lûúång, qua chêët lûúång, búãi vò “möåt taác phêím nghïå thuêåt khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt laâ khöng coá nghôa gò hïët”. * *

*

Caái ûu àiïím roä rïåt cuãa nhûäng baâi thú khaá nhêët, nhòn chung maâ noái, laâ möåt maâu xanh, möåt maâu xanh cuãa têm höìn nhûäng ngûúâi chiïën àêëu. Böå àöåi ta, thanh niïn ta giùng traãi, phuã truâm lïn sù’t theáp, bom àaån lïn nhûäng cuöåc taân phaá cuãa àõch, lïn nhûäng vïët àau lúã loái cuãa àêët nûúác, caái chêët xanh laåc quan, caái sûác söëng tin tûúãng cuãa hoå; nhanh hún caã caái taåo vêåt nhiïåt àúái vöën àaä luåc hoáa nhanh, trûúác khi nhûäng höë bom Myä hoáa thaânh giïëng,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

151

thaânh ao coá beâo têëm nöíi, thò têm höìn treã trung cuãa caái thïë hïå thanh niïn anh huâng ài àaánh giùåc naây àaä coá möåt sûác àùçm thù’m yïu thûúng khöng gò ngùn caãn àûúåc; hoå àaä luåc hoáa tûâng bûúác chên Trûúâng Sún cuãa hoå, hoå coá möåt sûác xanh têm höìn maånh meä vö haån!- Àoá laâ àiïìu têm àù’c sêu sù’c nhêët cuãa töi trong àúåt thi thú 1972-73 naây. Anh böå àöåi xù’n quêìn ài trong mûa Bêìy la theo rûâng giaâ, rûâng thûa .............. Nhûäng cêy nêëm nêu, maâu nêu giaâ Tûå dûng thûác dêåy bïn voâm laá .............. Tiïëng nhaåc trïn cöí la rung rung Àaä saáu nùm laâ baâi haát cuãa rûâng... Hoaâng Nhuêån Cêìm

Caái maái tùng vuöng cùng lïn giûäa rûâng trong möåt chùång nghó, àoá laâ “bêìu trúâi vuöng” rêët àiïín hònh: Thù’ng röìi, trêån àaánh thoåc sêu Laåi vïì vúái maái tùng - bêìu trúâi vuöng Suåc söi bom lûãa chiïën trûúâng Têm tû yïn tônh vêîn vuöng möåt vuâng... ...Trúâi troân coá luác rúi mûa Trúâi vuöng vuöng suöët böën muâa nù’ng xanh... Nguyïîn Duy

Nhûäng baâi thú cuãa Nguyïîn Àûác Mêåu noái trûåc tiïëp àïën chiïën àêëu, chiïën trûúâng: “Àún võ vaâo sêu - búát gaåo maâ mang thïm àaån - Ngaây naâo tù’c àûúâng thò ùn böën laång - Suáng no àaån diïåt thuâ, caái àoái cuäng quïn ài”; trong

152

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

baâi Àöi mù’t, cö thanh niïn xung phong laâm àûúâng, gaác àûúâng, bõ thûúng vaâo mù’t, ngöìi trong xe chúã thûúng binh, àöi mù’t bùng kñn, vêîn thuöåc vaâ goåi tïn tûâng chùång caái con àûúâng coá xûúng maáu cuãa mònh; Nguyïîn Àûác Mêåu khi Nùçm hêìm cuäng coá chung möåt têm höìn tûúi tù’n vúái caác beâ baån anh: Gioá luâa àom àoám rûâng sêu Trong hêìm nhêëp nhaáy coá bêìu trúâi riïng. Lêm Thõ Myä Daå noái vïì möåt phaåm vi khaác: nhûäng con àûúâng úã hêåu phûúng; töi rêët nhúá cêu kïët cuãa baâi thú chõ: Àûúâng gêìn laâ àûúâng cuãa baâ Àûúâng cao cuãa böë, àûúâng xa cuãa mònh. Giaãn dõ maâ yá võ; àûúâng gêìn : khi coân nhoã, cûá thûúâng chaåy vïì nhaâ baâ luön thöi, con àûúâng dïî daâng cuãa tuöíi thú chó biïët quyïën luyïën mïën thûúng, nhúá baâ cuäng àöìng thúâi laâ nhúá baánh nhúá keåo; àûúâng cao cuãa böë: àïën khi biïët suy nghô, ngêîm theo caái gûúng cuãa böë àaä chiïën àêëu hy sinh; àûúâng xa cuãa mònh: tuöíi coân treã, àúâi coân daâi, liïåu lêëy maâ tûå ài, maâ ùn laâm, maâ ùn úã, coá phaãi dïî àêu, vaâ khöng ai ài höå cho mònh àûúåc! Trong caác giaãi nhò, coá chuâm thú cuãa Anh Ngoåc; baâi Cêy xêëu höí cuãa anh àaä tûâ “phaãn aánh sûå vêåt” nêng lïn “cêëu taåo tûá thú”: Búâ àûúâng 9 coá luâm cêy xêëu höí, Chiïën sô ài qua ai cuäng móm cûúâi Taåi sao caác chiïën sô laåi móm cûúâi? Nghô gò maâ móm cûúâi? Caái móm cûúâi naây chùèng yá nhõ lù’m sao! Nhû thïë tûác laâ cêy xêëu höí, cuäng goåi laâ cêy theån, cêy trinh nûä, vûúåt quaá mûác àöå cêy cöëi röìi:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

153

Chiïën sô qua àêy ai cuäng bûúác rêët ïm Khi bêët chúåt thoaáng möåt baân chên laå Cêy vöåi vaä nhù’m nghòn con mù’t laá Nhûåa döìn lïn, caânh kheä ngaã nhû chaâo. chiïën sô qua röìi, maâ boáng daáng cêy haäy coân theo anh, Anh lñnh treã böîng quay àêìu tuãm tóm trong luác àoá, thò “cêy àaä heá nhûäng mù’t troân chuám chñm” maâ nhòn theo anh! Phuát laå luâng trúâi àêët trong veo Anh nghe coá tiïëng reo thêìm gùåp gúä Nghô cho kyä, thò thú laâ nhên nhûäng “lûúång thöng tin” cuãa sûå vêåt maâ phaát hiïån nhûäng phaãn aánh vaâ saáng taåo kyâ diïåu trong têm höìn ngûúâi. Baâi thú naây chûáng minh cho àiïìu töi noái vïì caái sûác luåc hoáa cuãa têm höìn chiïën sô ta; àêy laâ búâ Àûúâng 9, giûäa möåt vuâng lûãa chaáy bom rúi! Anh lñnh treã haái möåt caânh xêëu höí Ûúáp vaâo trong trang söí cuãa mònh Vaâ chuyïån naây chó cêy biïët vúái anh. Töi coân muöën biïíu dûúng nhûäng baâi thú cuãa giaãi nhò, giaãi ba nûäa; nhûng trong baâi naây, viïåc chñnh cuãa töi laâ baân vïì cöng viïåc laâm thú; cuäng coá thïí coá àöi ngûúâi khöng thêëu, cho laâ taåi sao töi laåi vaåch laá tòm sêu; thêåt ra, àêy laâ möåt thaái àöå chñ tònh. Coá àiïìu, nhêët àõnh nhûäng yá kiïën cuãa töi chó laâ theo chuã quan, töi baân baåc theo caái löëi nêëu nûúáng cuãa töi, theo caái maâu veã thêím myä cuãa töi. Tuy vêåy “cuäng nhên têm êëy, haá thiïn lyá naâo”, sao laåi chùèng coá möåt phêìn chung cho moåi yá kiïën? Nhûäng vñ duå àïí baân baåc sau àêy, töi lêëy ra khöng phaãi úã trong söë hai vaån taám

154

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ngaân baâi thú, maâ chó lêëy úã trong söë khoaãng dùm chuåc baâi hoùåc àûúåc giaãi hoùåc vaâo chung kïët. * *

*

Thú cuãa chuáng ta laâ thú cuãa sûå söëng, maâ sûå söëng laâ tûâ thûåc tïë, thûåc tiïîn; caái cöët loäi, maáu thõt cuãa thú chuáng ta laâ thûåc tïë chiïën àêëu vaâ saãn xuêët; mùåt khaác coá cöët laâ àïí coá höìn, höìn thú. Qui luêåt lúán cuãa thú laâ xuác caãm vaâ suy nghô, vaâ theo yá töi, suy nghô úã trong thú cuäng phaãi àïën mûác cao hún suy nghô, tûác laâ suy nghô trúã thaânh xuác caãm. Vaâ ngûúâi laâm thú cêìn phaãi àïëm xóa tñnh toaán àïën qui luêåt tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc thú. “Ngöín ngang trùm thûá” trong baâi, thò cuäng khoá maâ “nïn cêu tuyïåt diïåu”. Ngûúâi taác giaã phaãi nù’m lêëy sûå chuã àöång chûá àûâng bõ àöång, khöng nïn laâm möåt phoáng viïn maâ nïn laâm möåt thi sô khi viïët thú; khi àaä àoåc túái thú, ngûúâi àöåc giaã khöng thïí chêëp nhêån nhû khi hoå àoåc möåt phoáng sûå, möåt baâi phaãn aánh. Thûåc tïë phong phuá nhû vêåy, röìi sao nûäa? röìi xuác caãm, caãm nghô chñnh gò toaát ra tûâ baâi thú cuãa baån?- Vñ duå baâi “Cún baäo vaâo muäi Treâo” (Vùn nghïå söë 478); möåt söë caác baån thú treã, thûúâng tûâng àoaån, tûâng cêu thò coá nhûäng quan saát lyá thuá, nhûäng hònh aãnh sinh àöång: Caá chuöìn bay lïn ngûúåc gioá Àeã trûáng vaâo rau cêu Con ngûâ nhû lûúäi dao bêìu. Cheám laâ trïn lûng soáng... Hoùåc: Múâ mõt baäi búâ. Caát löìng löån böëc lïn nhû khoái.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

155

Hoùåc: Cún baäo nhû ngûúâi say, giúâ àaä nguã yïn. Nùçm xoaâi trïn bïën baäi. Búâ caát xöëp xaác xú coã daåi... Tiïëc thay, töi àoåc baâi “Baäo muäi Treâo” böën lûúåt, vêîn khöng thêëy àûúåc taác giaã sù’p xïëp sûå vêåt theo möåt hûúáng chuã yá naâo nöíi bêåt, thêëy coá rêët nhiïìu neát thûåc tïë, nhûng sûå nhiïìu neát naây laâm cho ngûúâi àoåc mïåt chûá khöng khoaái chaá, maâ ngûúâi àoåc àaä ngöët lïn, thò ngûúâi viïët mêët hïët! Theo töi nghô, thò chiïën lûúåc chung cuãa toaân baâi laâ quan troång söë möåt, nhûäng chiïën thuêåt, thuã thuêåt tûâng chöî nïëu khöng àoáng goáp cho caái hay cuãa toaân böå, thò cuäng nhû nhûäng cûãa söí àeåp nhûng khöng lù’p khúáp àûúåc vaâo toaân caãnh ngöi nhaâ. Thûåc tïë duâ phong phuá àïën àêu, taác giaã cuäng chó nïn lêëy nhûäng neát naâo cêìn thiïët cho möåt baâi thú cuå thïí, coân nûäa thò cho vaâo nhûäng baâi thú khaác, coân nûäa, khöng cho vaâo thú àûúåc, thò cho vaâo vùn xuöi, tiïíu thuyïët, kõch, vên vên... * *

*

Baâi Mñt Thanh Chûúng (Vùn nghïå söë 477), taác giaã noái theo löëi thêåm xûng cao àöå cuãa thú. Tuy vêåy, töi àaä tûâng ài laâm caán böå phaát àöång giaãm tö úã Thanh Chûúng (1953), nöíi tiïëng nhêët chñnh laâ “nhuát Thanh Chûúng, tûúng Nam Àaân”, tûâ nhuát (tûác laâ möåt thûá dûa mñt) chuyïín sang mñt, mñt chñn, laâ viïåc maâ ngoâi buát saáng taåo coá thïí laâm àûúåc; vaã laåi trong thú, coá thïí nêng sûå vêåt lïn möåt vaâi cêëp nûäa, lïn àïën cêëp cao. Tuy nhiïn, nhaâ thú cêìn coá caái tinh vi;

156

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trïn cú súã mñt chñn thúm rûåc caã laâng, coá thïí nhên àoá maâ noái àïën caái hûúng võ àùåc àiïím cuãa quï töi, huyïån Thanh Chûúng, vaâ cuäng chó nïn dûâng laåi àoá. Khöng nïn noái quaá, seä thaânh ra quaá quù’t. Thêåt ra, nïëu choån möåt thûá quaã thúm tho àïën mûác vûúåt caã möåt huyïån, möåt tónh, lan ra àûúåc àïën caã nûúác, àïën caã thïë giúái, thò àoá phaãi laâ möåt loaåi hûúng quaã ngoåt ngaâo maâ thanh thoaát nhû quaã dûáa chùèng haån (miïìn Nam goåi laâ traái thúm); mñt thúm quaá, coá ngûúâi khöng chõu àûúåc, kïu laâ laâm nhûác àêìu; cho nïn ca ngúåi mñt, nïn ca ngúåi vûâa phaãi! Àoá laâ vêën àïì tïë nhõ cuãa nhaâ nghïå sô vêåy.- Vïì caách laâm thú, àoaån múã àêìu àaä noái: Mêåt àoång vaâ moång muái Gioá laâo vïì, nù’ng nam tûác laâ keáo maân lïn, àaä thêëy mñt chñn, sao àoaån thûá hai laåi coân noái: Traái sai: bêìy lúån con Quêy troân àïën têån göëc Muáp muáp buá no troân Loåc hûúng trúâi sûäa àêët laåi trúã vïì luác mñt coân non? Viïët theo löëi quay phim nhû thïë cuäng rêët coá thïí, nhûng khöng húåp vúái trûúâng húåp naây, àang noái mñt chñn, laåi trúã vïì trûúác, noái mñt non àang buá. Vò mñt non coá nhûåa trù’ng, cho nïn noái laâ sûäa àêët thò àûúåc, nhûng laâm gò àïën mûác loåc hûúng trúâi ? Truyïån Kiïìu coá cêu: “Than öi, sù’c nûúác hûúng trúâi - Tiïëc cho àêu böîng laåc loaâi àïën àêy”, muâi mñt chñn laâ loaåi muâi nùång, muâi troåc, khöng bay quaá maái nhaâ, khöng thïí duâng chûä “hûúng trúâi” vaâo àêy àûúåc. Nghô cho kyä, cho àïën caã quaã dûáa ngaâo ngaåt kia, vaâ quaã na thúm thoaãng noå, cuäng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

157

khöng thïí lïn àïën mûác “hûúng trúâi” maâ vêîn dûâng laåi úã hûúng àêët maâ thöi; “hûúng trúâi” chó coá thïí laâ hoa chûá khöng thïí naâo laâ quaã, huöëng chi laâ quaã mñt. Bom truåi caânh, baåt göëc Vêîn baám àêët tröìi lïn Nhû àêët naây Voä Liïåt Àoã möåt maâu àoã riïng. Muöën ca ngúåi Xö Viïåt Nghïå An àêìu tiïn, khöng nïn viïët nhû thïë, nïëu xaä Voä Liïåt “àoã möåt maâu àoã riïng”, co bñu mònh laåi nhû vêåy, thò laâm thïë naâo chuã nghôa cöång saãn lan ra àûúåc? Chûä “àoã riïng” biïíu dûúng möåt xaä, laâm cho töi nhúá lúâi ca trong baâi haát biïíu dûúng möåt tónh: “Nghïå An Xö viïët vêîn laâ... Nghïå An”. Hai trûúâng húåp naây thûåc ra chó laâ sûå tuáng chûä, tuáng vêìn. * *

*

ÚÃ thúâi àaåi naâo cuäng thïë, trong vùn hoåc nghïå thuêåt, cêìn phaãi traánh sûå dung tuåc. Nhûäng cêu ca dao hay àïìu thanh thoaát, coá vêåy múái àuã caánh bay vûúåt thúâi gian, coân laåi àïën bêy giúâ. Thúâi àaåi naâo cuäng coá caái khaác nhau giûäa sûå coá duyïn vaâ sûå vö duyïn. Quêìn chuáng hoáa khöng phaãi laâ dung tuåc hoáa; ca dao miïìn Nam coá cêu: “Chim khön kïu tiïëng raãnh rang - Ngûúâi khön noái tiïëng dõu daâng dïî nghe”. Tiïëng Êu Chêu, tiïëng Phaáp coá chûä “gu” (goût), tûác laâ nùng khiïëu phên biïåt caái thanh vaâ caái tuåc, caái yá nhõ vaâ caái söî saâng; ùn mùåc coá “gu”, tûác laâ trang nhaä, chûá khöng loâe loeåt, khöng löë.

158

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Baâi thú vïì cö gaái vaâ hoa caâ phï (V.N.söë 503) laâ möåt baâi trong àoá ngûúâi con trai muöën àuâa thên mïën vúái nhûäng ngûúâi con gaái; àoá laâ theo luêåt tûå nhiïn phöí biïën thûúâng tònh cuãa taåo hoáa; nhûng coá leä taác giaã àaä khöng àiïìu khiïín àûúåc lúâi vùn cuãa mònh, nïn caã baâi coá möåt sûå dung tuåc: Hoa Anh Hoa Hay

caâ phï thúm lù’m húã em hoãi thïë cuäng buöìn cûúâi àêëy nhó khöng thúm sao em caâi àêìu nhiïìu thïë vö tònh hoa rúi xuöëng àoá thöi.

Àêy laâ sûå trïu gaái cöí àiïín muön àúâi; tuy nhiïn ngûúâi trïu phaãi laâm cho ngûúâi bõ trïu hoùåc àûúåc trïu quñ mïën. Múái nhêët kiïën, maâ Kim Troång àaä muöën xin naâng Kiïìu àaân cho mònh nghe, cho nïn noái raâo àoán: “Súå lêìn khên quaá, ra saâm súä chùng?”. Anh con trai trïu caác cö gaái nöng trûúâng caâ phï, trïu nhûng maâ phaãi troång ngûúâi ta chûá, àùçng naây múái múã miïång àaä baão: “Hoa khöng thúm sao em caâi àêìu nhiïìu thïë”, nhû thïë laâ chïë cö gaái naây khöng thanh: ngûúâi thanh thò chó lûa thûa vaâi caánh hoa trïn toác, ngûúâi tuåc thò ham, caâi caã àöëng hoa trïn àêìu; àaáng leä chó taán: “Hoa khöng thúm sao em laåi caâi àêìu: laâ vûâa. Àoaån sau, taác giaã hoãi cö cöng nhên nöng trûúâng caâ phï: Àïm nguã laán giûäa rûâng húi laånh thêëm lïn lûng Luác trùn trúã coá nhúá nhaâ khöng àêëy chûä àêëy laâ têìm thûúâng! Àaáng leä hoãi: “em coá nhúá nhaâ khöng?”, nhû Phaåm Tiïën Duêåt hoãi trong baâi Trûúâng Sún Àöng, Trûúâng Sún Têy; “Hïët rau röìi; em coá haái mùng khöng?” thò ên cêìn biïët bao. Thïm chûä àêëy vaâo thò laâ khinh nhau röìi! (Cöë nhiïn taác giaã bõ nhûäng tiïëng trù’c

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

159

tiïëng bùçng cêu thuác; nhûng àaä laâm thú thò phaãi khiïín caác chûä, chûá àûâng àïí caác chûä noá khiïín mònh). Àoaån sau: Phaát coã de thò àêìu em àöåi noán Quêìn huát coã löng may nhû nam chêm Ài qua coã löng may em phaãi xù’n cao quêìn... Noái chuyïån vúái phuå nûä lêìn àêìu, maâ àaä noái àïën “quêìn”, e khöng àûúåc trang nhaä chùng? Thûúâng thûúâng, úã caác àõa phûúng khaác, ngûúâi ta chó goåi laâ coã may; (baâi thú Coã may cuãa Anh Ngoåc dïî thûúng biïët bao: anh böå àöåi haânh quên) Àang ài cuái xuöëng ngúä ngaâng Gêëu quêìn àaä dïåt haâng haâng coã may, hay laâ úã àõa phûúng cuãa taác giaã baâi Hoa caâ phï naây, ngûúâi ta quen goåi laâ coã löng may? Nïëu àöìng baâo vuâng mònh coá goåi daâi ra nhû vêåy, thò nhaâ thú coá yá nhõ cuäng cûá ruát ngù’n laåi: chûä löng ài vúái chûä quêìn naâo coá thanh tuá gò! Tûâng chùång taác giaã cûá lùåp laåi caái gioång trïu cúåt dïî daäi: Tûå bao giúâ em kïí cho anh biïët Anh ngheâo naân khöng tûúãng tûúång nöíi àêu ................. ÛÂ anh hoãi cuäng laâ anh hoãi vêåy Khi múái ra ài ai chùèng nhúá nhaâ ................ Nghe em kïí, anh buöìn cûúâi biïët mêëy Buöìn cûúâi xong laâ àïën niïìm tin (!) ................

160

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Loâng bù’t nù’ng thò têm höìn khöng moåt (anh àöìng yá nhêån xeát naây cuãa em!) ................ Coân chuyïån gò em kïí anh nghe hïët Em úi em, àêy laâ chiïën trûúâng chi? ............... Hoa caâ phï thúm lù’m húã em Àûâng cûúâi nheá cö gaái nöng trûúâng àêët àoã

Hay laâ caái lûáa tuöíi nhû töi àaä quaá giaâ röìi? Thanh niïn nam nûä bêy giúâ ùn noái vúái nhau nhû thïë chùng? Cuãa cuâng möåt taác giaã, laâ baâi thú Buöíi súám úã muåc trûúâng: ...Möåt höìi keãng goä mau Àaân bï kïu oå oå Thûåc tïë coá bï kïu nhû thïë thêåt, nhûng coá ai bù’t mònh àûa têët caã thûåc tïë vaâo thú? Nhaâ thú coá quyïìn choån lûåa kia maâ! ...Ö kòa, mùåt trúâi lïn Àoã oi nhû àôa lûãa Gioáng chuöìng vûâa kõp múã Àaân boâ uâa chen nhau Con chöìm hai chên trûúác Con àaá hai cùèng sau Khöng ai yïu cêìu möåt thi sô laâm cöng viïåc cuãa möåt hoåa sô veä phim hoaåt hoåa. Thú coá cung caách cuãa thïí loaåi thú. ... Phña baäi coã àùçng kia Mêëy cö cöng nhên khaác Cö bù’t rêån cho boâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

161

caái vêìn khaác úã àêy e coá laâ möåt sûå “thêåt thaâ nhû àïëm” chùng? Àoaån kïët thuác cuäng úã trong caái khöng khñ dung tuåc cuãa toaân baâi, mùåc dêìu coá nhûäng tûâ “bao la” vaâ “baát ngaát”: Öi àöìng coã baát ngaát Öi àöìng coã bao la Chó nghe möåt tiïëng ca Àêëy: muåc trûúâng buöíi súám * *

*

Àïën àêy, töi xin noái àïën viïåc: viïët ra lúâi thú, cêìn phaãi coá yá tûá. Cha öng chuáng ta dùån “Øn xem nöìi, ngöìi xem hûúáng”, möîi àöång taác àïìu phaãi nhòn trûúác tröng sau. Viïët vùn cuäng vêåy. Baâi Àöi tay cöng nhên hoa quaã (V.N.söë 488) ca ngúåi caác chõ cöng nhên laâm àöì höåp hoa quaã, maâ àiïín hònh laâ dûáa höåp. Àöi tay laâm dûáa, dô nhiïn laâ thúm, vaâ theo yá taác giaã, thò “thúm suöët böën muâa”. Vaâ taác giaã viïët: Àöi tay boác ài chöî ung chöî thöëi Boác ài voã ngoaâi, boã xú, boã loäi Nêng niu tay giûä lêëy cuâi Röìi möåt ngaây vïì ta àûa lïn möi. Thú Kiïìu noái: “Rùçng sao chùèng yá tûá gò!” caái cêu “Nêng niu tay giûä lêëy cuâi” thêåt laâ khoá nghe, viïët nhû vêåy laâ vö yá tûá; àaáng leä noái theo vùn xuöi: “boã xú, boã loäi, chó giûä lêëy cuâi”, thò xuöi tai, àêy laâ con ngûúâi giûä, chuáng ta giûä, nhêån thûác giûä; nhûng tûâ àoá maâ laåi cho hai baân tay vaâo àêy chùçm chùçm “nêng niu tay giûä lêëy cuâi”, thò hoáa ra buöìn cûúâi vaâ thö! Cêu tiïëp theo: “Röìi möåt ngaây vïì ta àûa lïn möi”, àûa caái gò lïn möi? yá taác giaã muöën noái: ta àûa

162

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuâi dûáa lïn miïång, tûác laâ ùn; nhûng viïët nhû thïë, theo vùn phaåm, chó coá thïí hiïíu laâ àöång taác liïëm nhûäng ngoán tay coân vûúng chêët dûáa ngoåt! Baâi thú kïët thuác; anh böå àöåi vïì thùm röìi laåi ra ài, Gûãi laåi em böën muâa thiïn nhiïn Röìi anh laåi vïì trong muâi thúm tay em. caã möåt con ngûúâi maâ vïì trong möåt muâi thúm, thò muâi thúm êëy phaãi laâ khaá röång, ñt nhêët cuäng laâ vïì trong muâi thúm cuãa möåt caái aáo, caái aáo noá röång, noá phêët hûúng ra àûúåc; chûá laâm thïë naâo maâ vïì àûúåc trong muâi thúm cuãa tay? nhû thïë thò tay thúm phaãi huú, phaãi muáa trong khöng gian? Cuâng möåt taác giaã, trong baâi Giêëc nguã ngon, ba ngûúâi cöng nhên ngöìi trïn nhûäng bao xi mùng trïn möåt chiïëc xe taãi àang chaåy, hoå nguã, nguã rêët say, rêët ngon laânh. Tûâ àoá, maâ taác giaã ruát ra rùçng “lûúng têm hoå thanh thaãn”, laâ àiïìu maâ möåt thi sô nûúác ngoaâi (Blaga Àimitröva) cuäng àaä tûâng noái: úã bïn nûúác mònh, caãnh hoâa bònh, sao “giêëc nguã töi thûúâng chêåp chúân ngù’n nguãi”, maâ sao sang Viïåt Nam töi laåi nguã ngon? Laâ vò Lûúng têm yïn tônh laå luâng ÚÃ giûäa chöën cuöìng phong baäo taáp. Tuy nhiïn, chöî vö yá trong baâi Giêëc nguã ngon laâ thïm hai cêu kïët yá muöën noái “mònh àaä laâm chuã àúâi mònh”: Tûåa lûng vaâo cuöåc àúâi mònh laâm chuã Nguã rêët àaâng hoaâng, nguã rêët say... viïët nhû thïë, tûåa nhû thïë vaâ nguã nhû thïë, thò mêët cù’p luác naâo khöng hay, àoá laâ chûa noái mêët cao hún; mêët caãnh giaác caách maång!

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

163

Töi xin löîi baån àoåc, kïí vaâo àêy möåt sûå thiïëu yá tûá àïën nöîi nhû laâ möåt sûå cöë yá: baâi “Ca dao” dûå thi: Àïm nay phuåc kñch trïn àöìi Loâng anh böîng nhúá túái ngûúâi anh thûúng Giùåc coân chïënh chaáng bïn àûúâng Thûúng em àïí buång, anh giûúng suáng chúâ. Xin miïîn bònh luêån. Cuäng trong phaåm truâ chuá yá àïën cêu vùn, töi xin noái àïën sûå tinh tïë. Baâi Coã (V.N.söë 498) ca ngúåi trïn caác thaão nguyïn tûâ xûa coã cûá tha höì moåc, nhûng moåc maâ vö ñch; àïën nay, ta nuöi boâ sûäa trïn àoá. Vaâ tûâ àêy, trïn caác thaão nguyïn Dûúái mûa phuân ngoån coã moåc lïn Vaâ thêìm lùång maâu xanh laá coã Lêîn hûúng vaâo cöëc sûäa giûäa tay em trúâi àêët bêy giúâ laâ cuãa ta, coã, boâ, vaâ sûäa laâ cuãa ta, ta hên hoan ca ngúåi! Nhûng ca ngúåi àïën mûác trong cöëc sûäa maâ tay em cêìm uöëng, coá lêîn caái hûúng cuãa laá coã xanh, thò ngûúâi uöëng sûäa haäy coân laâ... con boâ hay sao? Sûäa phaãi thúm muâi sûäa, chûá sao laåi coân thúm muâi coã? Cuâng möåt taác giaã, coá baâi Hoáng gioá trïn caánh àöìng laâng. Nöng nghiïåp cuãa ta bêy giúâ àang tiïën böå lïn, coá “Voâi búm rung thúã trù’ng khoái muâ vöi”, coá phên lên, àaåm, vên vên, vaâ hai cêu kïët: Nghe chùng anh? Caái im lùång loâ thuác mêìm àang uã Möåt nïìn xanh nöng nghiïåp cuãa tûúng lai Chù’c laâ taác giaã muöën noái: nöng nghiïåp cuãa mai sau theo saãn xuêët lúán xaä höåi chuã nghôa, seä rêët xanh, rêët truâ phuá; nïëu vêåy thò nïn viïët “Möåt nïìn xanh cuãa nöng

164

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nghiïåp tûúng lai”. Trong cêu cuãa taác giaã “Möåt nïìn xanh nöng nghiïåp cuãa tûúng lai”, chûä nöng nghiïåp àaä thaânh tñnh tûâ, tûác laâ tûúng lai mang maâu xanh, nïìn xanh cuãa nöng nghiïåp. Theo töi hiïíu, tûúng lai cuãa ta phaãi laâ cöng nghiïåp hoáa chûá, nöng nghiïåp cuäng phaãi cú khñ hoáa, cöng nghiïåp hoáa. Chûä tûúng lai vaâ chûä nöng nghiïåp khöng ài vúái nhau. Hiïån nay, caác baån thú treã thñch duâng tiïëng laâ úã trong caác cêu thú; möåt caái “möët” chùng? (cuäng nhû trong khi noái, nhiïìu ngûúâi hiïån nay cûá àïåm mêëy tiïëng “coi nhû laâ” vaâo trong lúâi noái). Taác giaã cuãa trang thú dûå thi (Vùn nghïå söë 498), coá leä àaä àaåt mûác quaán quên vïì duâng tiïëng laâ: Cûá lêín lêín laâ tay cuãa baâ Tre baäi bom laâ tre cuåt ngoån Cuãa im lùång böën bïì laâ cao röång Quêîy nïn soáng laâ baân chên con gaái Bûúám bay qua laâ con bûúám thúâ ú * *

*

Töi chûa biïët liïåt nhûäng nhûúåc àiïím sau àêy vaâo loaåi naâo, xin xïëp vaâo loaåi “nhûúåc àiïím töíng húåp”. Baâi Àïm quïn nguã, thú mûâng Vên Têåp àaä àõnh canh, (Vùn nghïå söë 505) laâ cuãa möåt cêy buát treã miïìn nuái. Baån Vûúng Anh (dên töåc Mûúâng) trong giaãi nhò cuöåc thi thú Vùn nghïå 1969 - 1970, àaä viïët, mang maáng theo löëi noái cuãa nhûäng trûúâng ca Têy Nguyïn: Giùng ài, Giùng baãy daân chiïng ba úã cûãa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

165

Baây ài, Baây chñn lûáa chiïng nùm àêìu höìi Sau àoá, Vûúng Anh cuäng viïët: Húäi chiïng ba, tröëng baãy, moä mûúâi Trùm mûúâng trong, chñn chuåc mûúâng ngoaâi, Haäy nöíi lïn AÊn mûâng àêët nûúác. Taác giaã baâi thú Mûâng Vùn Têåp àõnh canh, cuäng viïët: Cöìng böå ba treo cûãa Mûúâng Àaánh cho xa gêìn àïìu biïët Chiïng böå böën treo giûäa Àaánh cho baâ con trong baãn nghe Àaánh ài... Roä raâng laâ lùåp laåi nhû thïë naây àaä laâ nhiïìu röìi. Töi nghô rùçng möåt söë cêy buát treã, coá leä taåi vò tûâ trûúác àïën nay ta bêån àaánh giùåc, thûúâng chó biïíu dûúng thú hay, thú khaá, maâ rêët ñt noái àïën thú keám, thú khöng hay, cho nïn möåt söë baån treã do thiïëu huêën luyïån, maâ laâm thú bêët chêëp caã nhûäng pheáp tù’c thöng thûúâng. Nhûäng pheáp tù’c naây, tûâ cöí chñ kim, tûâ Àöng sang Têy, nhûäng nhaâ thú coá taâi, coá nhiïìu saáng taåo vaâ àöåc àaáo nhêët cuäng khöng boã qua. Vò vûát boã pheáp tù’c àïën mûác naâo, cuöëi cuâng cuäng phaãi àïën thú hay hoùåc thú dúã. Möåt pheáp tù’c trong baâi thú, laâ àaä àùåt ra vêën àïì, thò phaãi giaãi quyïët; khöng giaãi quyïët trûåc tiïëp, maâ muöën “cao tay” hún, thò cuäng phaãi giaãi quyïët giaán tiïëp. Àaä tung ra, thò phaãi hûáng lêëy, khöng thò seä rúi toâm.- Baâi “Mûâng Vùn Têåp àõnh canh” coá möåt àoaån úã cuöëi nûãa trïn baâi: Xuöëng nuái xa caái nûúng caái rêîy Xa cêy cam trûúác ngoä quaã vaâng

166

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Xa cêy mñt quaã troân múã mù’t Àêìu baão ài, chên khöng muöën bûúác.

Trong möåt baâi thú, cuäng nhû trong möåt bûác tranh, têët caã caác neát àïìu phuåc toâng caái yá àõnh chung cuãa toaân baâi, àïìu úã trong möåt tûâ trûúâng maâ ngûúâi àiïìu khiïín laâ thi sô. Theo 4 cêu naây, thò caái caãnh söëng khi coân du canh trïn caác nuái, cuäng laâ khaá phöìn vinh. Nûãa trïn baâi nïu ra nhû vêåy, thò nûãa dûúái baâi phaãi giaãi quyïët chûá! Lúâi vùn thïë naâo, tuây theo taác giaã, nhûng phêìn dûúái thïë têët laâ phaãi toaát ra: àõnh canh coân sung tuác phöìn thõnh hún cam àang chñn vaâng, mñt àang chñn boái luác du canh nûäa kia. Nhûng phêìn sau chó thêëy noái “Nhaâ nhòn nhau êëm maái”, nhaâ gêìn nhau chûa baão àaãm laâ bïn trong giaâu no; chó noái “chù’c nhûäng ngûúâi àaä khuêët - cuöåc söëng con chaáu höm nay”, chung chung thïë thöi; chó coá nhûäng hònh tûúång laâ “con gaái ài tuêìn vïì”, “cuäng nhaãy vaâo cêìm duâi”, “chên vaáy xoâe àuöi cöng”, chùèng thêëy möåt hònh aãnh thoác chñn hay rau xanh naâo àïí cên laåi vúái cam, mñt àaä tung ra úã phêìn trûúác. Möåt chi tiïët: Tiïëng chiïng loåt tai rûâng Cuã maâi nghe àûúåc - yïn loâng Thaáng hai, ba khöng coân ngûúâi àaâo búái. Sûå vêåt àïìu phaãi qui tuå vaâo lúåi ñch lêu daâi cuãa con ngûúâi. Thaáng hai, ba, giaáp haåt maâ khöng àoái nûäa, àoá laâ àiïìu hay; nhûng theo töi nghô, duâ coá no ài nûäa, maâ cuã maâi úã trong rûâng cuäng khöng nïn boã vö ñch, cûá nïn àaâo, ñt nhêët cuäng àïí laâm võ thuöëc hoaâi sún; chó vúái àiïìu kiïån laâ: àaâo cuã àïën àêu, laåi tröìng thay thïë àïën àoá, àïí nùm

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

167

sau laåi coá thïí lïn rûâng thu hoaåch. Tûâng chi tiïët cuãa baâi thú phaãi coá lyá, phaãi lögñch. Baâi Buång ta àoã lûãa cuãa cuâng möåt taác giaã: Luä con gaái ngûåc nhû quaã nuái Luä con trai tuöíi daâi nhû chiïng goä... Khöng bù’t buöåc thú nay phaãi àöëi nhau ngùn ngù’t nhû kiïíu cuä, tuy nhiïn thú úã àúâi naâo thò cuäng phaãi coá möåt sûå tûúng xûáng lêîn nhau; àoá laâ möåt caái leä lúán trong nghïå thuêåt. Nïëu cêu trïn noái con gaái ngûåc nhû quaã nuái, thò cêu dûúái cuäng nïn tòm möåt sûå so saánh naâo cho phuâ húåp, chùèng haån noái con trai traán cao nhû voâm trúâi... phaãi vù’t oác ra maâ nghô, maâ tòm, sao cho húåp vúái thêím myä. Hay laâ úã àêy muöën thêåt xuêët saáo, cêu dûúái khöng dñnh lñu vúái cêu trïn thò cuäng àûúåc, nhûng thïë thò trong nöåi böå cuãa cêu thú dûúái, cuäng phaãi coá lyá chûá! Luä con trai chó tûâ 16 àïën 25, 30 tuöíi laâ cuâng, laâm gò coá tuöíi daâi nhû tiïëng chiïng goä àûúåc? Nïëu muöën cûá duâng “daâi nhû tiïëng chiïng goä”, thò phaãi viïët: Nhûäng cuå giaâ tuöíi daâi nhû chiïng goä. Öi nïìn saãn xuêët! Saãn xuêët thú nhû thïë naây û? Trïn àêy, töi coá noái vïì sûå dung tuåc. Trong baâi thú naây, nhûäng ngûúâi baãn dûúái, ngûúâi Mûúâng trïn cêìm xe rûúåu, uöëng chung, Uöëng röìi ta khaåc ra: Nhûäng ngaây xaách con leo nuái nhû mêy Nhûäng ngaây nhöí nhaâ chaåy Gùåp mûa rûâng, ngöìi khoác

168

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Uöëng rûúåu röìi thò khaåc nhöí, coá nïn khaåc nhû thïë chùng? Vaã laåi úã trïn àêy haäy coân laâ khaåc ra theo nghôa boáng, tiïëp theo: Ta khaåc ra Caã cuã khoai maâi, àoåt cêy mön Khaåc ra theo nghôa àen, ra khoai, ra mön, thò laâ mön mûãa mêët röìi! Tiïëp theo: Nûúác rûúåu loåt xuöëng saân Thaânh doâng Caá nùm biïín mûúâi söng Keáo nhau vïì kïët baån; Nûúác rûúåu loåt xuöëng saân Chim chñn baãn mûúâi mûúâng Bay vïì, ngöìi chaãi caánh cho nhau. Nûúác rûúåu loåt xuöëng saân, do rûúåu laâ chêët nûúác, nhên àoá noái caá keáo nhau vïì, thò cuäng àûúåc; chûá sao chim laâ giöëng bay trong khñ trúâi, maâ cuäng bay vïì trong nûúác rûúåu loåt xuöëng saân? Chim rêët coá thïí chïët ngaåt trong nûúác! Maâ úã dûúái nhaâ saân, chêåt chöåi nhû vêåy, chim laâ giöëng thñch khoaáng àaåt bay böíng, núä bù’t chuáng noá chui xuöëng dûúái êëy àïí ngöìi chaãi caánh laâm chi? * *

*

Bêy giúâ töi xin noái àïën: sûå tinh vi cuãa tònh caãm. Trûúác àêy mûúâi ba nùm (1960), trong baâi Vaâo trong bïëp nûúác cuãa Thú, bònh luêån vïì möåt baâi thú trong àoá coá noái àïën baân tay trong chiïën àêëu àaä bõ mêët mêëy ngoán:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

169

Anh nù’m àêìu tay cuåt nhúá thûúng Ngù’m nhòn vïët seåo giöëng huên chûúng, töi coá noái: taã kyä, nhòn kyä quaá möåt vïët thûúng, coá chuát gò bêët nhêîn chùng? Ngù’n nhòn vïët seåo trïn baân tay cuãa ngûúâi mònh thûúng yïu, kyä àïën nöîi thêëy noá giöëng huên chûúng; trong àúâi thûåc, coá ai laâm nhû vêåy khöng? Baâi Buöíi chiïìu anh trúã vïì (Vùn nghïå söë 496), ngûúâi vúå noái àïën caánh tay cuãa chöìng mònh àaä thaânh thûúng binh: Tay êëy mêët röìi Nhûng sao em nghô coân nguyïn Trong hai caánh tay em àêy Hai caánh tay con àêy Tay moåi ngûúâi Àang coá mùåt. Noái nhû vêåy laâ thiïët cöët vaâ àuáng vúái tònh caãm. Nhûng tiïëp theo: Maáu thõt anh nhû haåt giöëng laânh gieo xuöëng àêët Àïí moåc lïn maâu xanh Moåc lïn boáng maát Che caánh tay àaâo àêët xêy tûúâng Cho tay con ta àûúåc lúán lïn cêìm baánh àïën àêy, khöng phaãi laâ lúâi ngûúâi vúå nûäa röìi, maâ laâ lúâi cuãa möåt ngûúâi thûá ba, coá thïí laâ taác giaã cuãa baâi thú, coá thïí laâ möåt ngûúâi “lïn lúáp”, chûá nhêët àõnh vúå khöng noái nhû thïë. Vúå núä naâo coi caánh tay cuãa chöìng rúi àûát xuöëng àïí thaânh caái naây, àùång thaânh caái kia? Em hiïíu sûå hy sinh cuãa anh laâ cêìn thiïët, em chêëp nhêån sûå thûúng têåt cuãa anh vaâ thûúng anh gêëp böåi, em seä buâ àù’p cho anh;

170

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

vúå chó nghô, chó noái àïën thïë. Vaã laåi, vïì chñnh trõ maâ noái, con ngûúâi laâ möåt muåc àñch, laâ chöî ài túái, chûá con ngûúâi khöng phaãi laâ möåt phûúng tiïån. Laâm caách maång thïë têët phaãi coá hy sinh, hy sinh laâ cêìn thiïët, nghiïën rùng laåi maâ chêëp nhêån sûå hy sinh, quïn mònh trong haånh phuác tûúng lai cuãa moåi ngûúâi; vaâ khöng nïn àêíy xa àïën mûác coi maáu thõt ngûúâi laâ haåt giöëng laânh. Nghô kyä ra, àoaån thú trïn àêy laâ vùn chûúng, khöng húåp vúái têm tònh cuãa baâi thú. Cuäng trong vêën àïì tinh vi cuãa tònh caãm êëy, baâi Muâa giöëng (Vùn nghïå söë 493) noái vïì sûå hy sinh cuãa nùm thanh niïn Vônh Linh ài gùåt, bõ bom: Maáu cuãa nùm ngûúâi thanh niïn chaãy àoã Theo nûúác lan ra kñn têån chên búâ Caã thûãa ruöång thaânh laá cúâ Theo töi, maáu cuãa nhûäng ngûúâi hy sinh “theo nûúác lan ra àïën têån chên búâ”, noái nhû thïë laâ vûâa; àûa chûä “lan kñn” vaâo àêy, töi súå coá keáo gùng ra quaá khöng? nhû vêåy coá tñnh caách àöì àaåc vaâ chñnh xaác quaá maâ thaânh ra bêët nhêîn. Nùm àöìng chñ hy sinh naây àaä thaânh möåt laá cúâ, laá cúâ nïu gûúng duäng caãm vaâ thuác giuåc chiïën àêëu, duâng hònh tûúång vïì tinh thêìn nhû thïë thò àûúåc; chûá duâng laá cúâ úã àêy theo hònh tûúång vêåt chêët, caã thûãa ruöång àoã maáu thaânh möåt laá cúâ, töi e àöåc giaã khöng núä nhòn! Lù’m khi ngûúâi laâm thú àang hoáa thên vaâo möåt nhên vêåt trong baâi thú, nhûng nûãa chûâng laåi quïn khuêëy ài rùçng mònh àang àoáng vai ngûúâi vúå hoùåc ngûúâi chöìng maâ noái, böîng nhiïn buöng nhên vêåt ra àoá, vaâ trúã laåi nguyïn hònh laâ taác giaã, röìi noái theo löëi möåt taác giaã. Trong baâi Àûúâng caây múái thùèng, taác giaã àang laâ ngûúâi con trai nhúá laåi luác mònh daåy cho “em” caây:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

169

Luác nghó, anh àûáng nhòn “Àûúâng caây tröng àaä àeåp” nhûng tiïëp theo, “anh” laåi nhúá laåi caái caãnh naây: Em chó àöi chim chñch Trïn caânh thöng ven söng Chim àang àûáng róa löng Tröng sao vui mù’t laå! Theo töi àoåc, thò roä raâng laâ taác giaã baâi thú naây tûúãng tûúång ra àêëy thöi, chûá taác giaã chûa hïì daåy cho cö gaái naâo caây sêët caã! Vò trong àúâi thûåc, möåt ngûúâi con gaái coá giaáo duåc, coá yá tûá, coá sûå tïë nhõ, hún nûäa, möåt cö gaái quï, muöën toã tònh vúái ngûúâi con trai, laåi ài chó troã cho ngûúâi con trai thêëy àöi chim kia àang “chim” nhau hay sao? Ai laåi trú treän löå liïîu thïë. “Suy buång ta ra buång ngûúâi”, hoùåc giaã anh con trai coá löå liïîu thïë chùng? Löå liïîu nhû vêåy laâ “liïîu ngoä hoa tûúâng”, phai mêët caái thiïng liïng e êëp cuãa tònh yïu ban àêìu! * *

*

Vùn hoåc kyå “vùn chûúng”; chûä “vùn chûúng” úã daång tñnh tûâ laâ möåt nhûúåc àiïím, laâ sûå vùn hoa. Baâi Rûâng sau mûa (Vùn nghïå söë 466) coá nhûäng neát thên mïën: Trêån mûa lúán cho àoaân xe thay aáo Sún saáng lïn nhûäng neát treã khöng ngúâ Anh quên bûu vöåi vaä àûa thû Nghe xao xuyïën hai àêìu àoân gaánh...

170

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhûng àoaån múã àêìu cuãa baâi, thoaåt cho ngûúâi àoåc möåt caãm giaác xinh àeåp, ïm aái, maâ dûâng laåi àoåc cho kyä, thò hêìu nhû thiïëu nghôa: Sau trêån mûa laâ khoaãng caách tuyïåt vúâi Cuãa gioång hoâ xanh maâu noän chuöëi Cêy ruä saåch nhûäng choâm toác röëi Àem bêng khuêng mêìm baåc rù’c trïn caânh Rûâng cao su nghiïng vaån maái àêìu xanh Daáng thú treã nhû möåt cö thiïëu nûä... Hai cêu àêìu: yá chûâng taác giaã muöën noái “caái gioång hoâ gúåi lïn sûå cao röång, caái gioång hoâ mang caã khöng gian”, thïë thò sao laåi baão laâ khoaãng caách cuãa cêu hoâ? Caái gò caách vúái caái gò? Khoaãng caách thò phaãi úã giûäa hai caái gò àoá chûá!- “Gioång hoâ xanh” thò cuäng àûúåc, búãi tûâ “xanh” gúåi sûå tûúi treã noái chung, gúåi trúâi xanh; nhûng laåi thïm “xanh nhû noän chuöëi”, thò gioång hoâ khöng thïí dñnh lñu gò vúái noän chuöëi àûúåc. Cêu thûá ba coá nghôa; cêu thûá tû: Àem bêng khuêng mêìm baåc rù’c trïn caânh, thò ai laâ chuã tûâ cuãa àöång tûâ àem? Vaâ “mêìm baåc” laâ gò? yá muöën noái sûúng chùng? Gioåt mûa chùng? Cêy àaä “ruä saåch” röìi thò khöng thïí laåi àem mêìm baåc rù’c trïn caânh àûúåc nûäa. Hai cêu 5,6: Rûâng cao su coá thïí nghiïng vaån maái àêìu xanh coá daáng thú treã àûúåc; tuy nhiïn - àêy laâ tinh vi cuãa caãm xuác - taán laá cao su xanh maâ “thú treã nhû möåt cö thiïëu nûä”, thò cö thiïëu nûä naây toác xanh cuãa cö coá möåt caái gò àoá gêìn vúái laá cao su hay sao? Laá cao su thò coá nhûåa cao su, toác nhû thïë laâm cho ngûúâi ta húi rúån! * *

*

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

171

Baâi Ngoán tay coá mù’t (Vùn nghïå söë 494) noái vïì nhûäng ngoán tay cuãa nghïå sô àaân cêy àaân tñnh, taâi tònh, taâi hoa biïët bao: Caái ngoán tay ïm Nhû böng nhû mêy Khöng caánh maâ mûúåt... Ngoán tay biïët rung Ngoán tay biïët vuöët Caái hay tûâ höìn lan chaãy rêm ran... Thú nhû thïë laâ àaä diïîn àûúåc caái chñnh yïëu cuãa ngoán tay àaân röìi. Noá coá höìn. Tiïëc rùçng, khi kïët baâi thú, taác giaã búãi muöën noái cho cao àöå, cho saáng taåo hún nûäa, beân viïët: Ngoán tay coá mù’t! Ngoán tay gaãy àaân Vaâ tïn baâi thú cuäng laâ Ngoán tay coá mù’t. Ngoán tay coá mù’t laâ ngoán tay cuãa cö haái cheâ, sao tay haái khöng sai möåt buáp naâo, tay haái tinh thïë! Chûá ngoán tay cuãa nhaåc sô “coá mù’t” àïí laâm gò? Àïí bù’t caác nöët nhaåc û? Khaái niïåm “mù’t” àûa vaâo êm nhaåc khöng húåp. Vò vêåy nïn múái coá nhûäng nhaåc sô àaân rêët hay, rêët taâi, maâ muâ. Baâi naây cuäng coá cêu: Caái möëc tuyïåt vúâi laâ têìm nghïå sô, cêu thú naây “vùn chûúng”, nhûng caác chûä duâng khaá laâ tuây tiïån; Têìm laâ khoaãng, laâ cúä, laâ khöng chñnh xaác; coân möëc thò àoáng cöë àõnh, rêët chñnh xaác. Thïë thò “têìm nghïå sô” sao laåi laâ “möëc tuyïåt vúâi”? Cuäng nhû trong baâi Giêëc nguã ngon trïn kia, coá cêu: Têìm nghô suy thanh thaãn vö cuâng.

172

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cêu naây nghe “vùn chûúng”, nhûng chûä thanh thaãn laâ möåt têm traång, caái têìm coá thïí cao hay thêëp, chûá khöng coá thïí thanh thaãn! Trong baâi Ngoán tay coá mù’t, taác giaã cao hûáng viïët: Khi ba dêy tñnh ngên len Tiïëng cuãa cuöåc àúâi thaânh tiïëng suöëi nghe ra sêu sù’c, nhûng thêåt ra chûä “cuöåc àúâi” àûa vaâo àêy laâ thûá chûä àùåt vaâo àêu cuäng àûúåc, nhûäng chûä lûúâi. Àêy laâ nhûäng thûá chûä àöån, chûä cheân, cho àuã tiïëng trong cêu thú. Chùèng tin, töi xin kïí thïm möåt söë chûä “àúâi” khaác nûäa: Trong baâi Àöi tay cöng nhên hoa quaã: Hoa traái quï ta tay êëy àûa múâi Thúâi gian khaác röìi, hûúng àúâi thúm nguyïn vò nhaän, dûáa, vaãi àaä àûúåc àoáng höåp möåt caách kheáo leáo cho nïn vïì sau, múã àöì höåp ra, hûúng võ quaã vêîn nhû khi haäy coân àang muâa. Thïë maâ cho chûä hûúng àúâi vaâo àêy, thò úã àêu maâ chùèng cho “àúâi” vaâo àûúåc? Baâi Möåt mònh anh ài (Vùn nghïå söë 474): Cêìu Bo anh àaä qua röìi, Gùåp trong muâa öíi tònh àúâi chñn cêy Laâm thú thñch thêåt! Muöën noái thïë naâo thò noái. Trong khi laâm thú, nhaâ thi sô khoa trûúng, neám bù’t, tung hûáng, boáp vo, co giaän àïí thi thöë taâi nùng; nhûng caái taâi nhêët, laâ giûä sao cho vêîn khöng rúi vaâo “vùn chûúng”. Têìng thûúång (Vùn nghïå söë 496) laâ núi thûúâng bõ boã quïn, nay coá nhûäng cö gaái bù’n maáy bay lïn àùåt suáng, trûåc chiïën. Trïn têìng thûúång coá buåi xûúng röìng,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

173

Buåi xûúng röìng lù’m gai Yïu ngûúâi hoa núã àoã Trong baâi thú, buåi xûúng röìng àûúåc nhù’c ba lêìn. Lêìn kïët: Chuáng töi ài àêu, úã àêu Nhûng giúâ baáo àöång Vêîn quay mùåt nhòn vïì têìng thûúång Núi àoá, sûác maånh ngöi nhaâ àoã lûång bay lïn Vaâ àiïìu naây chù’c khöng ai tin Nhûäng chuâm gai xûúng röìng, Cuäng chôa lïn trúâi: àaánh giùåc. Chuâm gai xûúng röìng trïn têìng thûúång cuäng chôa lïn trúâi nhû muöën bù’n maáy bay giùåc, àêëy laâ möåt sûå nhên caách hoáa vaâo loaåi trung bònh, ta àûa vaâo àïí thïm möåt neát sinh àöång cho baâi thú, vaâ ngûúâi àoåc cuäng chêëp nhêån hònh tûúång êëy möåt caách bònh thûúâng. Giaá trõ khaách quan cuãa hònh tûúång naây àïën àêu, ta nïn dûâng laåi àïën àoá, vaâ nhû vêåy laâ coá “gu”, coá khiïëu thêím myä chù’c. Àem thêåm xûng lïn, khoa trûúng lïn àïën mûác kyâ laå, khöng ai tûúãng tûúång nöíi, “Vaâ àiïìu naây chù’c khöng ai tin”, gêy möåt caãm tûúãng khoá chõu cho ngûúâi àoåc, hoå cuäng thöng minh. * *

*

Noái àïën giaá trõ cuãa caác tûâ, thò ai cuäng nhêån thêëy laâ rêët quan troång. Duâng tûâ, cêìn chñnh xaác, cêìn àuáng nghôa, àùåt àuáng chöî. Theo töi quan niïåm, húåp thò laâ hay. Khöng coá caái múái laå tûå thên, khöng coá caái saáng taåo tûå taåi. Theo

174

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

y lyá cuãa Àöng Y, khöng coá thuöëc böí tuyïåt àöëi, maâ böí hay khöng böí laâ möåt tyã söë, laâ kïët quaã cuãa möåt tûúng quan. Nhûäng thûác ùn ngon maâ maát, coá dûúåc tñnh haân, laåi cho ngûúâi haân ùn, thò trúã thaânh àöåc haåi. Trong sûå nêëu ùn, cuäng húåp laâ ngon. Haåt tiïu thò àù’t tiïìn, quñ, nhûng coá chöî laåi khöng bùçng úát. Buán chaã cêìn ùn coá haåt tiïu. Nhûng cho haåt tiïu vaâo buán öëc thò töën tiïìn, maâ laåi laâ “thûåc bêët tri kyâ võ”. Buán öëc thò nöíi võ vúái úát, khöng phaãi úát tûúi, maâ laâ úát khö, úát böåt cho vaâo nöíi vaáng höìng trïn nûúác. Cuäng nhû vêåy, trong nöng nghiïåp, khöng coá phên töët tuyïåt àöëi, maâ phên naâo húåp vúái cêy naâo, vaâo thúâi kyâ naâo, thò phên êëy töët. Trúã laåi vúái thú, töi quan niïåm: nhaâ thú nïn boã cöng ài tòm nhûäng tûâ cho thêåt húåp vúái maâu sù’c suy nghô, hûúng võ xuác caãm cuãa mònh, khöng cêìu kyâ, khöng goâ gêîm, cöë laâm cho múái laå. Nhûäng vñ duå dûúái àêy khöng rúi vaâo chuã nghôa múái laå êëy. Töi chó àûa ra vïì mùåt chñnh xaác. Meå döî cho con nguã, àïí mònh ài laâm luång: AÂ úi, caái reát quùån loâng Nguã ngoan, àang buöíi, àûâng mong meå vïì. “àûâng tröng meå vïì” thò àuáng hún. Tröng laâ tröng ngoáng, thù’c thoãm chúâ vïì; coân mong laâ mong moãi, hy voång. “Àûâng chúâ mong”, laâ hïët hy voång röìi, Thú vui tùång con: Ûúác gò böë hoáa cêy àa Con thaânh thùçng Cuöåi göëc àa con ngöìi. Khi noái àïën Cuöåi, laâ phaãi thêån troång! Búãi ngûúâi ta vêîn baão: “noái döëi nhû Cuöåi”; goåi noá bùçng thùçng, tûác laâ khinh noá, tûác laâ gúåi àïën caái khña caånh noái döëi cuãa noá; úã

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

175

àêy, ngûúâi böë chó chuá yá àïën caái khña treã con àaáng yïu cuãa noá, nïn àöíi laåi thò hún: Con thaânh chuá Cuöåi göëc àa con ngöìi. Lêìn àêìu phaá bom tûâ trûúâng: Böën chuáng töi xïëp haâng ngang AÁo töi maâu xanh nguyïn nïëp Trûúâng Sún Cao thêëp khaác nhau, ngang bùçng yá nghô Vò àùçng trûúác noái cao thêëp khaác nhau vïì têìm voác, nïn sau duâng chûä ngang bùçng giöëng nhau vïì yá nghô, àïí caác tûâ tûúng xûáng vúái nhau. Nhûng úã àêy, chûä ngang bùçng laåi khöng ài àûúåc vúái chûä yá nghô; coá leä àaânh chó noái: “Cao thêëp khaác nhau, cuâng chung yá nghô” möåt caách àún giaãn vêåy chùng? Vinh àïm 1968: Boáng töëi Vinh nhaã ra doâng àiïån Chúã aánh saáng vûúåt söng Coâi xe tiïëng àuåc tiïëng trong. Hoâ maái nhò Huïë coá cêu: Möåt vuäng nûúác trong, mûúâi doâng nûúác àuåc Möåt trùm ngûúâi tuåc, möåt chuåc ngûúâi thanh roä raâng laâ trong xaä höåi cuä dûúái Phaáp thuöåc, trong duåc laâ noái vïì phêím chêët, vïì àaåo àûác, vïì tinh thêìn. Coân trong àïm khaáng chiïën chöëng Myä, caác thûá xe cuãa ta ài qua Vinh, boáp coâi. Àoá coá thïí laâ nhûäng tiïëng coâi tiïëng lúán tiïëng nhoã, hoùåc tiïëng cao tiïëng thêëp, hoùåc tiïëng gêëp tiïëng hoaän... chûá khöng nïn àûa phaåm truâ tiïëng àuåc tiïëng trong vaâo àêy. Baâi Núi giêëu xe (Vùn nghïå söë 477):

176

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Em múã vûúân nhaâ em Cho anh vaâo giêëu xe Giêëu dûúái haâng tre Hay bïn haâng chuöëi Caái àoá tuây anh Xe anh vaâo têån àêu em khöng roä Chó thêëy mui xe daây buåi àoã Mang àêët nhûäng miïìn quï khaác nhau Lúáp buåi rêët daây Chù’c anh vaâo rêët sêu.

Àöång tûâ vaâo àûúåc duâng ba lêìn. Nhûng noá àöíi tñnh caách tûâ luác naâo, taác giaã coá leä cuäng khöng àïí yá túái. Cho nïn àöåc giaã chuáng töi àoåc nhêìm lêîn, khoá hiïíu baâi thú. Trong àoaån àêìu, vaâo laâ múâi xe anh vaâo giêëu trong vûúân nhaâ em àïí traánh maáy bay. Trong àoaån sau, taác giaã cuäng cûá möåt maåch vùn nhû thïë, chùèng baáo hiïåu gò caã, cho nïn ngûúâi àoåc cûá theo vùn phaåm maâ hiïíu thöi; àang noái chuyïån vaâo vûúân nhaâ em, chûä vaâo thûá nhêët laâ vaâo vûúân, thò chûä vaâo thûá hai (Xe anh vaâo têån àêu em khöng roä), theo vùn phaåm, cuäng laâ vaâo vûúân, maâ chûä vaâo thûá ba, cuäng phaãi laâ vaâo vûúân! Àaáng leä sau àoaån àêìu, phaãi coá möåt cêu gò àoá, chùèng haån “Anh tûâ xa trong êëy trúã vïì”, xe anh vaâo têån àêu em khöng roä, thò chûä vaâo naây, sau khi vùn phaåm àaä chuyïín hûúáng, múái coá nghôa laâ vaâo phña hûúáng Nam àûúåc! * *

*

Trûúác àêy, trong möåt cuöåc troâ chuyïån vúái caác nhaâ vùn, àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá noái: “Vùn

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

177

khöng hay, taác phêím khöng àûáng àûúåc”. Phaãi chuá yá àïën sûå viïët vùn: laâm thú cuäng laâ möåt phaåm truâ saãn xuêët, phaãi lûu têm àêìy àuã túái nhûäng nhûúåc àiïím cuãa saãn xuêët, àïí maâ traánh. Cuäng coá nhûäng baâi thú, àoåc lûúát chung thò nhû laâ hay; àïën khi àoåc kyä, vaâ sau khi baâi thú chõu sûå thûã thaách cuãa möåt vaâi nùm thöi, thò baâi thú àaä “àöí”! Laâ vò cuäng nhû möåt toâa nhaâ, thoaåt nhòn thêëy àeåp; àeåp laâ do kiïën truác kiïíu nhaâ coá möåt sûå hoâa àöëi naâo àoá...; nhûng nïëu baãn thên vöi gaåch khöng töët, thò nhaâ seä àöí thöi. Cuäng nhû nhòn möåt bûác thïu, thoaåt thêëy coá caãm tònh, nhûng àïën gêìn, tröng kyä, thò chêët súåi dïåt vaãi vaâ chêët chó thïu nïn tranh keám quaá, bûác thïu choáng buåc. Kiïíu nhaâ, kiïíu thïu vöën laâ àeåp, maâ coân nhû thïë, nïëu thi cöng keám vaâ vêåt liïåu keám: huöëng chi laâ trûúâng húåp keám ngay trong quaá trònh cêëu taåo kiïíu nhaâ, kiïíu thïu. Thú phaãi hay tûâ trong chêët liïåu cuãa caã baâi, vaâ phaãi àûúåc viïët kyä tûâng àoaån, tûâng cêu, tûâng chûä. Sau khi cöng viïåc lao àöång thú khöng phaåm khuyïët àiïím cêíu thaã, döëi daá, tuây tiïån, sau khi cöng viïåc laâm thú coá “lûúng têm nhaâ nghïì” nhû saãn phêím cuãa ngûúâi thúå biïët tûå troång, tuy vêåy rêët nhiïìu baâi thú àaåt tiïu chuêín laâm kyä caâng êëy, vêîn chûa phaãi àaä laâ nhûäng baâi thú hay, maâ múái laâ nhûng baâi thú khöng phaåm khuyïët àiïím trong saãn xuêët. Ngûúåc laåi, coá thïí noái: tuyïåt àaåi àa söë nhûäng baâi thú hay, vûúåt àûúåc thúâi gian laâ khöng phaåm khuyïët àiïím trong saãn xuêët; dô nhiïn, coá trûúâng húåp nhûäng “trûúâng ca”, thò cuäng coá nhûäng àoaån rêët thaânh cöng, vaâ nhûäng àoaån khöng thaânh cöng; (trûúâng húåp Truyïån Kiïìu cuãa Nguyïîn Du, àûúåc ngûúâi thûác giaã khen laâ khöng coá

178

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cêu naâo non keám). Nhû vêåy laâ thú hay phaãi àaåt àûúåc tiïu chuêín goåi laâ “toaân bñch”. Búãi vêåy, nïn lûúång theo caái taâi cuãa mònh maâ viïët daâi àïën àêu; noái chung, nïn viïët ngù’n, nïn saáng suöët maâ co caái mùåt trêån cuãa ngön ngûä laåi, keáo daâi ra, rêët dïî moãng yïëu, sú húã. Vaâ cuöëi cuâng cuãa baâi thú, laâ àïí laåi êën tûúång trong ngûúâi àoåc. Nïëu taác phêím khöng lûu laåi àûúåc êën tûúång, thò “buöìn” quaá. Ca dao Liïn khu Nùm noái: “Anh vïì, anh nhúá möì höi cuãa naâng”, thêåt laâ baåo noái! Nhû thïë laâ naâng àaä àïí nhúá nhung laåi cho anh. Baâi thú cuäng phaãi nhû möåt con ngûúâi. Vaâ êën tûúång àïí laåi laâ do toaân böå cuãa baâi thú, do caái maãng maáu thõt, caái khöëi xuác caãm cuãa toaân baâi thú. Baâi thú nhû vêåy taác àöång bùçng nguyïn khöëi cuãa noá, bùçng caã chiïën lûúåc cuãa noá, khöng phaãi bùçng laáy luyïën, leâo laá, vï vuöët, chi tiïët, maâ bùçng toaân chêët. Dô nhiïn nhûäng ngûúâi àoåc thò theo nhên têm tuây thñch. Coá àiïìu nhûäng taác phêím naâo, àûúåc sûå boã phiïëu cuãa rêët nhiïìu ngûúâi traãi qua möåt thúâi gian daâi lêu, thò laâ nhûäng taác phêím àûáng àûúåc, truå àûúåc, vaâ trúã thaânh thûåc tïë khaách quan. Baâi thú hay kïët húåp àûúåc caãm vaâ nghô; caãm laâ xuác caãm vaâ tònh caãm; nghô, hiïíu theo nghôa röång laâ coá tñnh tû tûúãng, chûá khöng phaãi bù’t buöåc baâi thú cûá phaãi suy nghô, cöë maâ “suy nghô” àïën nöîi thaânh ra triïët lyá dïî daâng; trong xuác caãm, tònh caãm cuäng mang tñnh tû tûúãng. Baâi thú nïn àêìy nùång tû tûúãng, tuy nhiïn caái àiïìu noá phên biïåt möåt nhaâ tû tûúãng vúái möåt nhaâ thú, laâ nhaâ thú àêìy xuác caãm, diïîn àaåt bùçng xuác caãm, suy nghô qua xuác caãm; noái möåt caách khaác, àùåc àiïím cuãa nhaâ thú laâ xuác caãm; nïëu

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

179

khöng, thò thaânh möåt nhaâ triïët; nhaâ triïët coá thïí cao hún nhaâ thú, quñ baáu hún nhaâ thú, cêëp trïn cuãa nhaâ thú, nhûng khöng phaãi laâ nhaâ thú nûäa röìi. Coá nhûäng phaåm truâ cuãa xuác caãm, tònh caãm, tû tûúãng maâ nhên dên cêìn àïën möåt nhaâ thú, khöng phaãi laâ möåt nhaâ thú thò khöng àaáp ûáng àûúåc, khöng thoãa maän àûúåc. Nhûäng baâi thú cuãa Phaåm Tiïën Duêåt, kyâ thi trûúác, àaåt túái möåt trònh àöå khaái quaát, möåt trònh àöå têåp trung khaá cao; cuâng vúái möåt söë baâi khaác, töi rêët yïu baâi Trûúâng sún Àöng, Trûúâng sún Têy àaä àûúåc rêët nhiïìu ngûúâi yïu thñch; khi àûúåc phöí nhaåc, thú vaâ nhaåc quyïån vúái nhau; caái cöët loäi cuãa baâi thú laâ möåt tònh caãm cho nïn bïìn àoång: Anh lïn xe, trúâi àöí cún mûa Caái gaåt nûúác xua ài nöîi nhúá. Töi àoåc thú Anh Ngoåc kyâ thi naây, thêëy thú anh lûu laåi àûúåc cho ngûúâi àoåc nhûäng xuác caãm. Baâi Mûa trïn maái tön, viïët úã Cam Löå (Quaãng Trõ), nhûäng ngaây vûâa giaãi phoáng 1972: Mûa raâo raâo quêët xuöëng maái tön Ngù’t giûäa chûâng cêu chuyïån meå vaâ con Cuâng àûáng trûúác möåt thûåc taåi, nhaâ hoåa sô naãy ra tranh veä; nhaâ tû tûúãng naãy ra nhûäng suy nghô maâ öng phaát biïíu trûåc tiïëp; coân nhaâ thú trûúác hïët xuác caãm thêåt sêu caái tiïëng mûa trïn maái tön, tûâ àoá anh suy nghô vïì thùçng àõch úã trong vuâng noá taåm chiïëm; nhûng anh laâ möåt thi sô; anh khöng bao giúâ laåi boã mêët nhûäng xuác caãm, nhûäng maâu sù’c, nhûäng êm thanh noá taác àöång vaâo anh möåt caách vêåt chêët, àoá laâ têët caã hûúng võ cuãa sûå söëng kia maâ; anh viïët:

180

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Khöng phaãi tiïëng dõu daâng mûa rúi trïn maái raå Tiïëng thaánh thoát sum vêìy trong laá Mûa choang choang nhû buáa goä trïn àêìu Mûa rêìm rêìm nhû sù’t àaá va nhau:

ngûúâi ta quñ troång anh vò trònh àöå tû tûúãng cuãa anh, nhûng ngûúâi ta mïën yïu anh vò caái löî tai nghe, caái con mù’t nhòn, caái traái tim xuác àöång cuãa anh. Nhûäng maái tön choái chang nhû sa maåc Cûá suåt suâi trong möîi tiïëng mûa rúi... Anh Ngoåc àaä àïí laåi êën tûúång; anh laâ möåt thi sô. Anh coá mêëy cêu thú vïì caác em nhoã nhùåt coã may cho böå àöåi qua laâng: Möåt àaân em nhoã xinh xinh Tûâ àêu thoù’t àaä bïn mònh vêy quanh Tay mïìm ngoán ngoán àûa nhanh Nghõch thöi maâ saåch saânh sanh gêëu quêìn. Kïí ra, nïëu àaä thi thöë taâi nghïå ra, thò ai coá thua ai! Trïn àúâi naây nhiïìu ngûúâi coá taâi viïët, taâi noái, viïët rêët gioãi, noái rêët gioãi. Nhûng nghô laåi, giûäa nhûäng ngûúâi cuäng coá taâi diïîn taã vúái nhau, thò caái ngûúâi coá tònh caãm hún, ngûúâi êëy laâm cho ngûúâi ta mïën yïu hún, vaâ do àoá, ngûúâi êëy coá thûá “taâi” cao hún caái taâi. Trònh àöå viïët thú luåc baát chung, hiïån nay khaá cao; nhûäng cêu luåc baát thanh thoaát nheå nhaâng, hiïån nay khöng phaãi laâ ñt ngûúâi laâm àûúåc. Mêëy cêu luåc baát trïn àêy thoaát khoãi mûác thûúâng, vò phña sau coá tònh caãm, coá caái tûúng quan giûäa böå àöåi vaâ treã em, coá nhûäng em nhoã rêët dïî thûúng. Baâi Thung luäng tiïëng chim cuãa Lêm Huy Nhuêån cuäng àïí laåi möåt êën tûúång:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

181

Thung luäng naây laâ thung luäng tiïëng chim Tiïëng vuát têån caânh cao, tiïëng quêën coã mïìm Khöng phaãi tiïëng veáo von tûâng àöi thú treã Khöng phaãi tiïëng chuyïìn caânh choån töí... Tiïëng ma nñp nheå nhaâng cuãa àöåi thöng tin. Taác giaã nhû daåo cho ta nghe trong khöng gian, giûäa trúâi àêët, nhûäng thûá tiïëng chim thaánh thoát rñu rñt kyâ laå naây, noá giûäa gaâo vang cuãa chúáp giêåt sêëm rïìn, giûäa voâng bom toåa àöå B.52, vêîn hoát. Thung luäng naây laâ thung luäng tiïëng chim Raåo rûåc khöng gian möîi súám im lòm Tiïëng “taåch teâ” cuãa con chim chñch Cù’n chù’c haåt vaâng, suöët muâa chiïën dõch Tiïëng “tuát, tuát” cuãa con tu huá goåi heâ Rù’c hoa gaåo rûâng àoã khù’p loâng khe... Baâi Muâa xuên ài àoán cuãa Hûäu Thónh, caái maãng tûá chñnh cuãa anh laâ coã, anh cho ta êën tûúång thêëy coã non, coã xanh trûúác mù’t. Böå àöåi haânh quên ài suöët thaáng nay, röåp caã chên, Àïën àêy, kyâ laå chûa Khöng ai ra lïånh hïët Têët caã àïìu tuåt deáp Ûúám nheå lïn coã mïìm böå àöåi vöën hay troâ chuyïån huyïn thiïn öìn aâo baân taán, maâ trûúác coã, bêy giúâ: Chó nhòn nhau im lùång Chó im lùång nhòn nhau Muâa xuên hùèn bù’t àêìu Trïn quï mònh lêët phêët

182

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Mêëp maáy luáa chiïm lïn Coã àöi búâ thaã sûác...

Àaáng tiïëc laâ taác giaã khi laâm thú, chûa xûáng vúái caái khaám phaá àeåp àeä cuãa mònh; àaáng leä tòm àûúåc caái maãng chêët liïåu quñ naây, thò taác giaã tûå gheáp mònh vaâo möåt hònh thûác thú thêåt laâ chùåt cheä, vui loâng chõu möåt kyã luêåt thú thêåt nghiïm khù’c, cûá duâng àïìu àùån möîi àoaån thú chó coá àuáng böën cêu thöi, cho àïën caách bù’t vêìn cuäng chó nïn duâng möåt löëi, chñnh caái khuön maâ goái caâng chùåt, thò thú trong khuön múái rûát ra chûá, múái cho möåt caãm tûúãng thêåt giaâu chûá. Àùçng naây taác giaã laâm theo löëi “tûå nhiïn”, cûá “thoaãi maái” chen nhûäng àoaån hai cêu, àoaån saáu cêu vaâo vúái nhûäng àoaån böën cêu, vaâ tha höì thay àöíi caách bù’t vêìn, thaânh ra tuây tiïån, thêåm chñ “uâ xõa”, giaãm giaá baâi thú ài khöng ñt. Øng Ghen noái: “Tûå do laâ hiïíu cho àûúåc thêåt töët sûå cêìn thiïët”; thú laâ mêu thuêîn thöëng nhêët nhû thïë àêëy, chûá khöng phaãi “thoaãi maái” àêu! Mùåt khaác, úã àêy, àûáng trûúác taåo vêåt kyâ diïåu àïën mûác thiïng liïng nhû thïë, öi coã xanh, öi coã xanh, “muâa xuên cho coã biïëc - ài àoán ta doåc àûúâng”, àaáng leä toaân baâi tûâ àêìu chñ cuöëi phaãi thêåt trên troång. Oanh Oanh khi àïën thùm Quên Thuyå, Vûúng Thûåc Phuã viïët: “Thaânh têm tûâng bûúác, bûúác sang thû phoâng” thò taác giaã laåi chen nhûäng cêu böng àuâa: Möåt thaáng vaä haânh quên Hai chên phöìng röåp caã Quêën bùng vêîn coân àau Nhiïìu luác “ài bùçng àêìu”. ÚÃ Maxcúva, töi àaä thêëy möåt em beá ài theo meå, vaâo Viïån baão taâng Puskin, phoâng Ai Cêåp cöí àaåi, tûå nhiïn em beá im lùång vaâ ài roán reán möåt caách trên troång laå thûúâng;

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

183

anh böå àöåi trong baâi thú thò biïët “chó im lùång nhòn nhau”, coân taác giaã cuãa baâi thú thò laåi böng àuâa khöng phaãi chöî. Khi viïët bònh luêån vïì vúã Têy Sûúng Kyá, Thaánh Thaán tûå cho mònh laâ “chua phï caân rúä”; vaâo cêu chuyïån vïì cöng viïåc laâm thú, töi noái sa àaâ vaâ tó mó quaá; àêy chó laâ nhûäng lúâi laåm baân, xin caác taác giaã treã quñ mïën cuãa töi vui loâng lûúång thûá! Vaâ muöën àïí kïët thuác bùçng thú, töi xin nhù’c laåi baâi Khoaãng trúâi, höë bom cuãa Lêm Thõ Myä Daå, têm höìn ngûúâi phuå nûä nhên hêåu biïët bao! Töi nhòn xuöëng höë bom àaä giïët em Mûa àoång laåi möåt khoaãng trúâi nho nhoã... Em nùçm dûúái àêët sêu Nhû khoaãng trúâi àaä nùçm yïn trong àêët Àïm àïm, têm höìn em toãa saáng Nhûäng vò sao ngúâi choái, lung linh Coá phaãi thõt da em mïìm maåi trù’ng trong Àaä hoáa thaânh nhûäng laân mêy trù’ng? Vaâ ban ngaây khoaãng trúâi ngêåp nù’ng Ài qua khoaãng trúâi em, vêìng dûúng thao thûác Húäi mùåt trúâi! Hay chñnh traái tim em trong ngûåc Soi cho töi - bûúác tiïëp quaäng àûúâng daâi? Töi cuäng xin àïì dêîn laåi cuãa Hoaâng Nhuêån Cêìm mêëy cêu thú àaåi diïån cho lûáa treã anh huâng ài àaánh giùåc, hoå àaáng cho ta kñnh troång ngaân lêìn vaâ thûúng yïu vaån lêìn: Vaâo mùåt trêån luác muâa ve àang kïu Dêîu hoân bi lùn hïët voâng tuöíi nhoã Trong nhûäng ba lö kia, ai daám baão laâ khöng coá Möåt hai ba gioång haát chuá ve kim? 15-10-1973

184

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

SÛÅ TÛÚNG XÛÁNG TRONG NGÖN TÛÂ THÚ

Tiïëng haát ài àêy laâ möåt baâi thú hay cuãa Töë Hûäu àûúåc truyïìn tuång tûâ trûúác 1945. Sau khi Caách maång thaáng Taám thaânh cöng, Höåi vùn hoáa Cûáu quöëc Viïåt Nam lêìn àêìu tiïn xuêët baãn têåp Thú Töë Hûäu (1946), trong àoá coá baâi Tiïëng haát ài àaây. Töi coân nhúá roä: in úã Nhaâ in Lï Vùn Tên, thú xïëp chûä römanh cúä 12, in rêët saáng suãa trïn giêëy “taâu baåch”; súã dô nhúá kyä nhû thïë, vò mêëy cêu thú naây vêîn coân nhû in trong àaáy mù’t cuãa töi: Àûúâng qua mêëy phöë Qui Nhún Nhaâ sao tröng laåi yïu hún moåi lêìn Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên ÖÌ sao nhû laåi quen thên tûâ naâo? Töi àaä àoåc, àaä thuöåc, àaä ngêm theo baãn in nhû thïë, vaâ àaä nhiïìu lêìn àem ài trònh baây trûúác cöng chuáng nhû thïë. Caã möåt cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác, cho àïën sau khi hoâa bònh 1954, coá àïën mûúâi lùm nùm trúâi, nhûäng cêu thú trïn àêy cûá töìn taåi vaâ bay ài vúái caái cêu thûá ba: Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 1957 - 1958, töi ngöìi ngêîm nghô kyä vïì baâi thú, thò böîng nhêån thêëy rùçng caái cêu thûá ba noá ngang pheâ pheâ, tûác anh aách! Töi tûå baão mònh:-

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

185

“Sao anh Töë Hûäu laåi viïët thïë naây?” Thò ra cêu thûá ba àoá in sai! Möåt thi sô haå buát xuöëng, duâ saáng taåo xuêët saáo àïën àêu, cuäng khöng viïët Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên nhû thïë àûúåc. Nêëu nûúáng cuäng phaãi coá cung caách chûá; viïët cuäng vêåy; caác chûä ài tiïëp theo nhau, thò phaãi hûáng àúä lêëy nhau, tûúng xûáng vúái nhau. Hai chûä quêìn aáo goåi hai chûä gieáp daây, hoùåc nhû trong thú Nguyïîn Du: ngûåa xe nhû nûúác, aáo quêìn nhû nïm, àûúåc hai chûä ngûåa xe úã àùçng trûúác goåi; hoùåc laâ maây rêu nhùén nhuåi, aáo quêìn baãnh bao, àûúåc hai chûä maây rêu úã àùçng trûúác goåi; caác chûä trong thú ài tûúng xûáng vúái nhau, hûúãng ûáng lêîn nhau; nhûäng danh tûâ goåi nhûäng danh tûâ, nhûäng àöång tûâ goåi nhûäng àöång tûâ, vên vên... (Coân danh tûâ kïët liïìn vúái àöång tûâ, tñnh tûâ... laâ möåt viïåc khaác). Möåt thi sô nhû Töë Hûäu khöng bao giúâ úã dûúái viïët chen chên, maâ úã trïn laåi viïët quêìn aáo àûúåc. Thò ra vöën laâ Töë Hûäu viïët quêën aáo; ÖÌ! Coá thïë chûá. Ngûúâi ài quêën aáo chen chên Ngûúâi cöång saãn bõ nhöët bêëy lêu trong nhaâ tuâ Qui Nhún, nay noá àûa anh lïn xe, chúã anh ài àaây lïn xûá Cöng Tum, xe chaåy qua phöë xaá Qui Nhún, àöëi vúái con mù’t anh, sao maâ thên yïu thïë! ngûúâi ài trïn àûúâng phöë, aáo quêën vaâo nhau, chên chen vúái nhau. Chó coá thïë thöi, nghôa roä nhû ban ngaây; thïë nhûng chên lyá àaä phaãi ài àûúâng voâng möåt caách vö lyá; ngûúâi thúå nhaâ in in sai: quêìn aáo chen chên; töi, möåt ngûúâi laâm thú, maâ töi cuäng khöng súám phaát hiïån ra caái sai, cûá àïí quêìn aáo chen chên nhû thïë maâ ngêm nga trong 15 nùm. Bêy giúâ nghô laåi, töi haäy coân theån!

186

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Cêu thú cuãa Töë Hûäu àaä àûúåc in àuáng trúã laåi trong têåp Tûâ êëy (1959). Nhûng, àïën nùm 1973, khi Nhaâ xuêët baãn Quên àöåi nhên dên laåi in trong möåt quyïín thú Töë Hûäu khöí nhoã, thò caái sai lêìm laåi taái höìi nhû möåt thûá con ranh con löån úã trang 40; laåi Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên trúã laåi; àoåc àïën trang êëy, töi khöng tin úã hai mù’t mònh. Öi! Chên lyá khoá àïën nhû thïë naây hay sao? Möåt chûä in sai, maâ tûâ 1946 àïën 1973 sau khi chûäa àuáng röìi, laåi taái diïîn!- Nïëu ngûúâi cöng nhên xïëp chûä coá trònh àöå lúáp chñn, lúáp mûúâi, vaâ trong khi hoåc phöí thöng, úã giúâ quöëc vùn, anh àûúåc biïët möåt söë thûúâng thûác töëi thiïíu vïì pheáp viïët vùn, vïì ngön tûâ trong thú, vïì sûå tûúng xûáng trong nghïå thuêåt, thò chùèng bao giúâ anh laåi chûäa cêu thú cuãa Töë Hûäu thaânh ra möåt cêu thú dúã àïín caái mûác Ngûúâi ài quêìn aáo chen chên nhû vêåy! * *

*

Möåt pheáp tù’c lúán trong nghïå thuêåt, laâ sûå haâi hoâa. Sûå haâi hoâa khöng nhêët thiïët phaãi laâ sûå cên àöëi; coá sûå haâi hoâa cuãa nhûäng caái tûúng ûáng, vaâ coá caã sûå haâi hoâa cuãa nhûäng caái tûúng phaãn. Vïì caác võ ùn, coá nhûäng sûå phöëi húåp thêåt lyá thuá; coá moán sûúân saâo chua ngoåt; coá quaã ö mai chua mùån. ÚÃ Huïë, àöìng baâo nêëu cheâ àûúâng, nhiïìu luác cho möåt tyá muöëi vaâo, chó “thoaãng nhû möåt sûå nghi ngúâ”, àïí tùng caái ngoåt lïn; vïì maâu sù’c cuãa sûå may mùåc, trïn möåt böå quêìn aáo Êu phuåc, coá thïí thù’t möåt caái ca vaát theo sûå haâi hoâa tûúng ûáng (cuâng möåt loaåi maâu gêìn nhau, vñ duå ca vaát xanh sêîm trïn quêìn aáo maâu xaám), cuäng coá thïí àiïím möåt caái ca vaát theo sûå haâi hoâa tûúng phaãn (vñ duå möåt caái ca

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

187

vaát loaåi thù’m sêîm hay tñm sêîm trïn möåt böå quêìn aáo maâu xanh chai àêåm). Chuáng ta cuäng àaä thêëy trong möåt àiïåu muáa nhiïìu ngûúâi, ngûúâi muáa phña bïn phaãi lûúån tay theo möåt neát naây thò ngûúâi muáa phña bïn traái laåi coá möåt daáng hònh tûúng xûáng, vaâ àiïåu muáa biïën hoáa àïën àêu, laåi phaãi giûä gòn sûå tûúng xûáng haâi hoâa túái àoá. Vùn múái khöng theo löëi biïìn ngêîu nhû vùn xûa; nhaâ thú Lûu Troång Lû, trong buöíi àêìu cuãa phong traâo Thú múái 1932 - 1945, àaä tûâng chïë giïîu caái chuã nghôa hònh thûác theo àiïåu phong kiïën, nhêët àõnh cûá phaãi cên àöëi nhau theo caái kiïíu “con choá ài ra” àöëi vúái “con meâo ài vö”. Mùåt khaác, ta cuäng nïn hiïíu caái höìn cuãa sûå tûúng xûáng trong thú cöí àiïín; chñnh sûå tûúng xûáng cöí àiïín, khi thaânh cöng, àaä àûa chêët lûúång cuãa sûå diïîn àaåt lïn àïën àiïím cao nhêët, vaâ àuác töëi àa xuác caãm vaâo trong töëi thiïíu ngûä ngön; Nguyïîn Du àaä coá nhûäng cêu luåc baát thiïn taâi, maâ hay nhêët laâ nhûäng cêu baát, kheáo sûã duång sûå tûúng xûáng, hai àoaån tiïíu àöëi böën chûä tön lêîn nhau lïn, nhû khù’c, nhû êën vaâo sûå tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc: - Baåc phau cêìu giaá, àen rêìm ngaân mêy - Gioá cêy truát laá, trùng ngaân ngêåm gûúng - Dêîu lòa ngoá yá, coân vûúng lú loâng Chñnh vò sûå tûúng xûáng cuãa ngön tûâ giuáp cho ta noái àûúåc nhiïìu àiïìu nhêët trong möåt söë chûä ñt nhêët, nïn möåt nhaâ thú caách maång tiïu biïíu nhû Töë Hûäu cuäng àaä vêån duång sûå tûúng xûáng àoá àïí tùng sûác diïîn àaåt cuãa cêu thú mònh: - Hù’t hiu lau xaám, àêåm àaâ loâng son - Chaâm nêu thïm àêåm, phêën son chùèng nhoâa - Chim treo trïn lûãa, caá nùçm dûúái dao

188

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Trong thú Phaáp, töi nhêån thêëy nhaâ thú khöíng löì Vñch To Huygö (Victor Hugo 1802 - 1885) laâ ngûúâi àaä sûã duång àïën cao àöå sûå tûúng xûáng tûúng quan cuãa ngön tûâ; möëi tûúng quan àoá nhiïìu khi laâ möåt sûå tûúng phaãn, möåt sûå àöëi lêåp; nhúâ suy nghô bùçng haâi hoâa vaâ bùçng àöëi lêåp maâ Huygö àaä saáng taåo ra rêët nhiïìu tûá thú lúán, cêu thú hay; nïëu chuyïín sang caái ngön ngûä coá bùçng trù’c nùång nheå nhû chûä Haán, nhû tiïëng Viïåt, thò coá thïí Vichto Huygö laâ nhaâ thú viïët nhûäng cêu thú àöëi nhau taâi nhêët, khöng ai bò kõp; caã trong vùn xuöi cuãa öng, öng cuäng coá nhiïìu vïë àöëi nhau. Trong viïåc viïët thú, viïët vùn, khöng ai bù’t ai phaãi theo ai caã; töi nïu ra àêy àïí ta giuáp nhau tham khaão cho röång àûúâng hiïíu biïët maâ thöi. Chuáng ta coá thïí kïí cuãa Vichto Huygö haâng trùm vñ duå nhû àoaån thú sau àêy, nhaâ thú lúán duâng àïën sûå tûúng quan tûúng xûáng. Àêy laâ baâi thú Ngöi sao (Stella); baâi naây rêët àiïín hònh cho nghïå thuêåt vaâ tû tûúãng cuãa V.Huygö, vaâ àaä àûúåc àoåc lïn trong buöíi lïî kyã niïåm long troång lêìn thûá 100 ngaây sinh Vichto Huygö, töí chûác úã àiïån Pùngtïöng (Pantheáon), nùm 1902. Nhaâ thú úã trïn búâ biïín, luác ngaây sù’p sûãa thoaát ra tûâ àïm; ngöi Sao Mai tûúång trûng cho sûå àù’c thù’ng cuãa tû tûúãng; lúâi Sao Mai noái laâ lúâi tiïn tri vïì sûå xuêët hiïån caâng ngaây caâng maånh cuãa AÁnh saáng, cuãa Tûå do. Caã baâi thú duâng sûå tûúng phaãn vaâ sûå haâi hoâa: ...Haäy coân àïm, nhûng boáng töëi khöng thïí trõ vò: Bêìu trúâi raång lïn möåt nuå cûúâi tuyïåt diïåu. AÁnh kia nhuöëm baåc trïn cöåt buöìm nghiïng kheä, Thên taâu àen, maâ buöìm laåi trù’ng phau... Biïín àaåi dûúng, giöëng nhû quêìn chuáng, ài túái ngöi sao

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

189

Vaâ, khe kheä gêìm, biïín nhòn ngù’m ngöi sao tung aánh Vaâ dûúâng nhû biïín súå rùçng mònh laâm cho ngöi sao bay mêët, Möåt tònh yïu khön taã àêìy rêîy caã khöng trung Coã xanh dûúái chên töi run rêíy vò yïu mïën vö cuâng, Chim choác chuyïån cuâng nhau trong caác töí; Möåt àoáa hoa vûâa thûác giêëc noái cuâng löi: - “Àoá laâ ngöi sao, ngûúâi chõ cuãa em”. Trong àoaån tiïëp theo cho àïën cuöëi baâi thú, laâm lúâi Sao Mai noái, taác giaã àaä duâng àïën cao àöå sûå tûúng xûáng cuãa ngön tûâ: Ta laâ vò tinh tuá àïën àêìu tiïn Ta laâ keã tûúãng úã trong möì nhûng maâ laåi hiïån! Ta àaä doåi trïn nuái vônh hùçng, ta àaä doåi trïn non bêët diïåt; Ta laâ viïn soãi ngoåc, soãi lûãa maâ thûúång àïë tung xa Nhû nhùçm vaâo traán àen cuãa àïm töëi bao la: Ta laâ caái gò taái sinh khi möåt thïë gian bõ diïåt. Húäi caác quöëc gia! ta laâ höìn thú quyïët liïåt Ta àaä chiïëu trïn Möidú, ta àaä chiïëu trïn Àùngtú(1) Biïín sû tûã kia cuäng phaãi loâng ta. Ta àïën àêy. Àûác haånh, duäng caãm, tûúãng tin, haäy thûác! Nhûäng trñ lúán, haäy lïn trïn thaáp cao, àûáng gaác! (1) Mo ïse: Theo truyïìn thuyïët, laâ ngûúâi àaä dêîn dù’t dên töåc Do Thaái ngaây xûa ra khoãi voâng nö lïå; Dante: nhaâ thú lúán cuãa nûúác YÁ (1265 - 1321), taác giaã trûúâng ca Hñ kõch thêìn thaánh.

190

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhûäng mñ mù’t haäy bûâng! nhûäng troâng ngûúi haäy thù’p! Àêët, haäy xaáo lêåt raänh caây! àúâi, haäy naáo àöång tiïëng ca! Ai coân nguã mï, haäy àûáng dêåy!- búãi vò keã bûúác theo ta, Keã gûãi ta ài trûúác, baáo hiïåu tûâ xa Laâ àêëng thiïn thêìn Tûå Do! laâ võ khöíng löì AÁnh Saáng

Töi rêët tiïëc rùçng sûå phiïn dõch löî möî cuãa töi khöng hoaân laåi àûúåc nhûäng lúâi vaâ chûä ài soáng saánh vúái nhau, coá thïí noái laâ ài àöëi àaáp vúái nhau cuãa nguyïn vùn. Nhûng möåt vñ duå naây coá thïí cho ta khaái niïåm àûúåc rùçng: trong vùn hoåc cöí cuãa möåt söë nûúác AÁ Àöng maâ ngön ngûä coá bùçng trù’c nùång nheå thò àaä coá sûå tûúng xûáng àïën cao àöå cuãa ngön tûâ, laâ àöëi nhau; nhûng thêåt ra, pheáp tûúng xûáng laâ möåt leä rêët röång raäi noá bao truâm ngön tûâ thú cuãa têët caã caác nûúác; thú cuãa möåt nûúác Têy phûúng nhû nûúác Phaáp cuäng khöng loaåi boã sûå tûúng xûáng cuãa ngön tûâ; (dô nhiïn thú hoå khöng troái buöåc nhû baát cuá luêåt Àûúâng vaâ hoå khöng coá vùn biïìn ngêîu). * *

*

Töi khöng hïì tuyïn truyïìn trúã laåi cho sûå àöëi trong thú. Mùåt khaác, töi nghô rùçng: hiïíu biïët sûå àöëi trong thú truyïìn thöëng cuãa ta, cuäng cûá töët. Khöng nhûäng töët, maâ cêìn thiïët. Cuäng nhû caác nghïå sô muáa treã, cûá nïn tinh thöng caác bûúác vuä balï cöí àiïín ài, röìi ûáng duång àïën àêu laâ tuây hoaân caãnh, trûúâng húåp; töi nghô rùçng: caác baån laâm

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

191

thú treã, muöën xûáng àaáng laâ möåt thi sô, cuäng nïn tinh thöng caác pheáp laâm thú, tûâ cöí truyïìn àïën hiïån àaåi, nïn thuöåc thêåp baát ban voä nghïå cuãa thú röìi ûáng duång àïën àêu, caái àoá tuây; thêåm chñ hoaân toaân vûát boã hïët, cuäng àûúåc. Biïët maâ boã, chûá khöng phaãi taåi vò khöng biïët cho nïn boã.- Vaâ àiïìu naây cuäng hoaân toaân cêìn thiïët cho caác nhaâ nghiïn cûáu thú, bònh luêån thú, chuá thñch thú. Khöng biïët caái sai vïì viïåc in thú Nguyïîn Khuyïën sau àêy, àaä bù’t àêìu tûâ bao giúâ? Caái sai àaä traãi möåt trùm nùm hay chûa, töi khöng biïët. Nhûng cho àïën cuöëi nùm 1971, laâ khi têåp Thú vùn Nguyïîn Khuyïën cuãa Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc ra àúâi, thò nùm 1957, quyïín Vùn thú Nguyïîn Khuyïën do Böå Giaáo duåc xuêët baãn, vaâ Hoaâng Ngoåc Phaách, Lï Phûúác, Lï Trñ Viïîn giúái thiïåu, hiïåu àñnh, chuá thñch, àaä in baâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi nhû sau: Giaâ yïëu xa xöi bêëy àïën nay, Laâng chúi loaáng thoaáng laåi buöìn thay! Chuâa xûa úã lêîn cuâng cêy àaá Sû cuå nùçm chung vúái khoái mêy Dùåm thïë ngoä àêu têìng truác êëy Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy?... Nùm 1959, quyïín Nguyïîn Khuyïën, nhaâ thú Viïåt Nam kiïåt xuêët cuãa Vùn Tên (Nhaâ xuêët baãn Vùn Sûã Àõa) cuäng in baâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi y hïåt nhû trïn àêy, nghôa laâ vúái cêu thûá saáu: Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy Àïën nùm 1973, töi àûúåc àoåc trûúác baãn thaão quyïín Thú vùn Nguyïîn Khuyïën cuãa Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc, àïën baâi Nhúá caãnh Chuâa Àoåi, töi böîng nhêån thêëy rùçng: Sao maâ hai cêu 5 vaâ 6 laåi àöëi sai nhau? Cuå Nguyïîn Khuyïën

192

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

laâ bêåc thêìy cuãa ngön tûâ, sao cuå laåi àem hai chûä bïën àêu maâ àöëi vúái têìng truác? Àaä khöng àöëi thò thöi, àaä àöëi thò phaãi thêåt tûúng xûáng! Theo töi nghô, chù’c nguyïn vùn cuãa cuå Tam nguyïn Yïn Àöí phaãi laâ: Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy Töi goåi dêy noái àïën cho Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc trònh baây àiïìu àoá. Nguyïîn Khuyïën chó coá thïí àöëi têìng truác vúái bïën àêu, chûá khöng thïí khaác. Àöìng chñ biïn têåp quyïín saách, vaâi höm sau laåi goåi dêy noái, baão vúái töi: “Àiïìu phaát hiïån cuãa anh laâ àuáng!”. Vaâ anh cho biïët anh àaä tra cûáu baâi thú göëc chûä nho, maâ tûâ àoá cuå Yïn Àöí àaä tûå dõch ra thú nöm: Kyã têìng truác aãnh nghi vö löå Hûäu khaách tang gian lêåp àaäi thuyïìn Nghôa laâ: Boáng truác daây àïën mêëy têìng, tûúãng chûâng nhû khöng coá löëi ài; ÚÃ giûäa baäi dêu, coá khaách àang àûáng chúâ thuyïìn. Thïë laâ viïån àïën pheáp tûúng xûáng, maâ chûäa àûúåc möåt caái sai vö lyá keáo daâi khöng biïët àaä bao nhiïu nùm; may maâ thú chûä Haán coá àoá vúái chûä tang gian, “khoaãng trong dêu”, àïí chûáng minh laâ baäi dêu múái àuáng. Sau khi phuåc höìi àûúåc nguyïn taác, töi laåi thêëy thïm rùçng: ngoaâi sûå thiïëu tûúng xûáng: caái cêu Thuyïìn ai khaách àúåi bïën àêu àêy coân phaåm thïm hai khuyïët àiïím nûäa: möåt laâ lùåp chûä, cêu trïn àaä ngoä àêu, cêu dûúái laåi bïën àêu, trong möåt baâi thú 56 chûä, caác thi sô ngaây trûúác cöë hïët sûác traánh sûå lùåp laåi chûä. Hai laâ caái cêu saáu naây vö nghôa! Bïën àêu

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

193

àêy laâ “bïën úã àêu, bïën úã chöën naâo àêy?”; àaä coá chûä Thuyïìn ai nghôa laâ àaä coá möåt chiïëc thuyïìn cuå thïí röìi, thò thuyïìn têët àaä àöî úã möåt bïën cuå thïí röìi, taåi sao laåi coân hoãi theo löëi vúá vêín rùçng khöng biïët bïën úã núi naâo? Thêåt laâ mú möång theo löëi thêìn tiïn dúá dêín! Nhên noái vïì sûå àöëi yá, àöëi chûä trong thú phuá cöí truyïìn, vaâ cuäng nhên ngaây Tïët, töi xin cheáp laåi möåt àöi cêu àöëi àaä in vaâ baán Tïët nùm Quyá Sûãu (1973), maâ thaáng 12-1973 vêîn coân daán úã Quöëc doanh phaát haânh saách baáo: Phaáo goåi muâa xuên, Vang khuác nhaåc haâo huâng chiïën àêëu; Àöìng vui luáa múái, Ngaát trúâi xanh lao àöång hoâa bònh. (Lúâi cuãa Trêìn Quï, Nhaâ xuêët baãn Phöí thöng, giaá böën haâo) Coá ai bù’t chuáng ta nhêët thiïët phaãi laâm cêu àöëi Tïët, baán cêu àöëi Tïët? Nhûng àaä goåi laâ cêu àöëi, thò cêu phaãi àöëi nhau, àoá laâ caái yïu cêìu töëi thiïíu cuãa thûá haâng hoáa naây. Cêu àöëi in chûä to daán lïn tûúâng möîi chûä àïìu àêåp vaâo mù’t, chûá khöng phaãi cêu àöëi chó nùçm trong trang saách. Àaä Viïët vaâo giêëy daán ngay lïn cöåt thò phaãi Hoãi meå maây rùçng döët hay hay? Àöång tûâ àöëi vúái àöång tûâ, danh tûâ saánh vúái danh tûâ, tñnh tûâ àaáp laåi tñnh tûâ, thïë múái nhû laâ xûáng àöi vûâa lûáa, traánh àûúåc caái caãnh Chöìng thêëp maâ lêëy vúå cao - Nöìi troân vung meáo uáp sao cho vûâa! Luáa múái sao laåi àöëi vúái muâa xuên? Vang khuác nhaåc thò àöëi vúái ngaát bêìu trúâi chûá sao laåi cho chûä xanh vaâo ngang thïë! Haâo huâng laâ tñnh tûâ, maâ laåi àöëi vúái lao àöång laâ àöång tûâ, vên vên... Àoá laâ chûa kïí ngoaâi pheáp tûúng xûáng ra, caái vïë thûá hai laâ vö nghôa: Ngaát trúâi xanh lao àöång hoâa

194

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

bònh, thïë laâ lao àöång úã trïn trúâi û? Hay laâ muöën noái khñ thïë lao àöång bûâng àïën trúâi xanh? Àêy cuäng laâ nùçm trong caái tònh traång chung laâm êíu, khöng baão àaãm tiïu chuêín saãn xuêët. Trong thú Viïåt Nam ta, chù’c hùèn laâ khöng coá cêu luåc baát naâo maâ laåi cûá hai chûä laáy nhau cho àïën hïët troån caã cêu luåc baát mûúâi böën chûä, nhû cêu sau àêy: Nùm nùm thaáng thaáng ngaây ngaây Lêìn lêìn lûäa lûäa raây raây mai mai. Vïì nöåi dung thú cuäng hònh thûác, vïì hònh thûác thò cho ta möåt caái thuá võ vò àaä kheáo choån nhûäng tûâ àiïåp nhau ngùn ngù’t, sûå tûúng xûáng àûúåc baão àaãm àïí thaânh möåt trûúâng húåp cêu thú àùåc biïåt. Cêu trïn àêy àïí tiïëp theo: Coá ai ta cuäng thïë naây Khöng ai ta cuäng nhû ngaây coá ai Àêy laâ möåt baâi böën cêu luåc baát, nhûng khöng liïìn vêìn nhau àûúåc, vò nïëu liïìn vêìn thò seä haåi yá. Vaâ töi nghô rùçng: cêìn phaãi vêån duång àïën pheáp tûúng xûáng trong ngön tûâ thú, àïí giaãng nghôa hai cêu thú àeåp cuãa naâng Àiïím Bñch (baáo Vùn nghïå söë 527): Vùçng vùåc trùng mai aánh nûúác Hiu hiu gioá truác ngêm sïnh Muåc “Tû liïåu vùn hoåc” söë 527 viïët: “Baâi thú cuãa naâng Àiïím Bñch diïîn theo ngön tûâ hiïån àaåi thò nhû thïë naây: AÁnh trùng buöíi mai chiïëu xuöëng mùåt höì saáng vùçng vùåc; Gioá thöíi vaâo khoám truác khe kheä, nghe nhû tiïëng saáo, tiïëng àaân...” Nïëu giaãng nhû muåc Tû liïåu vùn hoåc naây, thò vö lyá quaá. Buöíi mai àaä moåc lïn, thò duâ coá coân thêëy mùåt trùng trïn trúâi ài nûäa, mùåt trùng êëy cuäng phaãi nhúåt nhaåt

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

195

thöi, maâ àoá laâ chñnh mùåt trùng nhúåt nhaåt, chûá aánh trùng thò chùèng coân möåt chuát naâo, búãi àaä coá aánh mùåt trúâi röìi, duâ mùåt trúâi naây coá bõ mêy khuêët ài nûäa. Thïë thò aánh trùng buöíi mai laâm gò coân chiïëu xuöëng mùåt höì vùçng vùåc àûúåc? Muöën giaãng cêu thú trïn, thò phaãi nhòn xuöëng cêu thú dûúái: Gioá truác nghôa laâ gioá thöíi qua cêy truác, thò trùng mai khöng thïí nghôa laâ “trùng buöíi súám mai”; möåt thi sô xûáng àaáng vúái tïn êëy khöng viïët ngang nhû thïë àûúåc.- ÚÃ àêy, ta haäy liïn hïå vúái thú Nguyïîn Du, khi naâng Kiïìu laâm àô trong lêìu xanh cuãa muå Tuá Baâ: Thúâ ú gioá truác mûa mai, Ngêín ngú trùm nöîi, duâi maâi möåt thên Mûa mai àûáng möåt mònh, coá thïí coá nghôa laâ “mûa buöíi súám mai”, nhûng àûáng trong cêu, trûúác noá coá chûä gioá truác, thò noá chó coá thïí hiïíu laâ “mûa rúi xuöëng cêy mai”, khöng coá nghôa naâo khaác. Nïëu Nguyïîn Du muöën noái laâ “mûa súám mai”, thò nhaâ thú seä viïët, chùèng haån: “Gioá chiïìu húâ hûäng mûa mai”. Ca dao Bònh, Trõ, Thiïn àaä viïët theo pheáp tûúng xûáng nhû vêåy, khi noái thiïëp nhúá chaâng, chaâng nhúá thiïëp: Ba trùng laâ mêëy mûúi höm, Mai nam vù’ng trûúác, chiïìu nöìm quaånh sau Caác chûä àaä liïn kïët khùng khñt vúái nhau nhû keo nhû sún, khöng thïí hiïíu khaác ài àùçng naâo àûúåc; buöíi mai cuäng nhû buöíi chiïìu, gioá nam cuäng nhû gioá nöìm, àùçng trûúác cuäng nhû àùçng sau, àïìu vù’ng quaånh búãi anh xa em, em xa anh! Phaåm Thaái trong Sú kñnh tên trang, cuäng duâng chûä “mai”:

196

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Thêëp thoaáng thoi oanh dïåt liïîu Phêët phú phêën bûúám döìi mai

Caác hònh aãnh, êm thanh, tûâ ngûä choån lûåa xinh àeåp tûúng xûáng biïët chûâng naâo! Chim oanh bay qua liïîu ruã, nhû thoi dïåt, phêën cuãa con bûúám rúi nheå xuöëng döìi cho mùåt cuãa hoa mai. Trúã laåi vúái thú naâng Àiïím Bñch: Vùçng vùåc trùng mai chó coá thïí hiïíu laâ trùng doåi vaâo cêy hoa mai saáng vùçng vùåc. Coân hai chûä aánh nûúác nûäa, thò cuäng khöng thïí giaãng nhû muåc Tû liïåu vùn hoåc laâ “chiïëu xuöëng mùåt höì saáng vùçng vùåc” àûúåc. Laâm gò coá möåt caái höì naâo trong böën cêu thú Àiïím Bñch naây! Phaãi nhúâ àïën pheáp tûúng xûáng; cêu dûúái: Hiu hiu gioá truác ngêm sïnh, nghôa laâ gioá nheå nhaâng thöíi qua cêy truác nhû ngêm lïn möåt tiïëng goä sïnh; (sïnh laâ möåt nhaåc cuå bùçng göî àïí goä nhõp); chûä ngêm cêu dûúái laâ möåt àöång tûâ, thò chûä aánh cêu trïn cuäng laâ möåt àöång tûâ; vaâ aánh nûúác úã àêy khöng phaãi laâ trùng aánh (chiïëu) xuöëng dûúái nûúác, maâ nghôa laâ trùng aánh lïn nhû nûúác. Vùçng vùåc trùng mai aánh nûúác nghôa laâ: boáng trùng doåi vaâo cêy mai saáng vùçng vùåc aánh lïn nhû döåi nûúác vêåy! Caách hiïíu àuáng àù’n naây cuäng laâ caách hiïíu àeåp nhêët. - Thïm möåt chi tiïët nûäa. Gioá truác ngêm sïnh khöng nïn giaãng laâ “gioá thöíi vaâo khoám truác khe kheä, nghe nhû tiïëng saáo, tiïëng àaân”, giaãng nhû vêåy khöng tûúng xûáng vúái thûåc tïë thanh êm. Gioá thöíi laâm cho truåc chaåm vaâo nhau, khöng thïí phaát ra nhûäng tiïëng cuãa khöng khñ nù’n rung nhû tiïëng saáo cuãa giêy tú rung nhû tiïëng àaân, maâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

197

chó àïën mûác göî àaánh vaâo nhau nhû tiïëng sïnh, maâ àaánh kheä thöi, cho nïn múái duâng chûä ngêm sïnh. * *

*

Vûâa röìi, chuáng ta àaä noái àïën sûå tûúng xûáng thù’t chùåt laåi, laâ àöëi; nhûng phaãi nghô àïën sûå tûúng xûáng múã röång ra, noá laâ caái leä lúán chi phöëi caã thú vaâ caác nghïå thuêåt khaác. Chñnh Phaåm Thaái àaä coá möåt cêu thú rêët hay, khi nhòn phong caãnh àêët Kim Sún: Maânh ruã liïîu, taán dûúng tuâng, Truác khua vaách àaá, lan löìng aáo tiïn Cêu luåc baát chia laâm böën àoaån, möîi àoaån àïìu laâ möåt àöång taác, vúái möåt àöång tûâ; trong luác liïîu ruã maânh cuãa noá xuöëng, thò tuâng dûúng taán cuãa noá lïn, trong khi àoá thò êm nhaåc laâ: truác kheä chaåm vaâo vaách àaá, khua, vaâ caác hoa lan trùm àoáa núã ra, nhû àang löìng aáo tiïn vaâo mònh; àêy khöng nhûäng laâ “trong thú coá tranh”, maâ coá caã möåt vuä khuác, möåt àiïåu muáa; têët caã laâ möåt sûå tûúng xûáng rêët àeåp. Hoâ maái nhò, maái àêíy úã Bònh Trõ Thiïn coá nhûäng tûúng xûáng àaåt túái mûác nghïå thuêåt cao, nhêët laâ úã trong hai cêu song thêët döi khöí, múã àêìu cho caã baâi ca dao böën cêu, maâ hai cêu dûúái laâ luåc baát döi khöí. Cêu sau àêy khöng cêìn àöëi caác tûâ vúái nhau, maâ laâ soáng saánh hai hònh tûúång vúái nhau: Soáng sêìm sõch lûng chûâng ngoaâi biïín bù’c; Gioåt mûa tinh tùng ró rù’c chöën haâng hiïn; Em muöën laâm lú ài maâ nguã, nguã cuäng khöng yïn;

198

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Súå mûa giaâ nûúác ngêåp, biïët tûåa con thuyïìn vaâo àêu.

Cö con gaái nhaâ thuyïìn khöng noái àïën mûa gioá úã möåt núi quanh chiïëc àoâ cuãa mònh, maâ khaái quaát caãnh gioá mûa tûâ tiïëng soáng sêìm sõch úã ngoaâi biïín àöng xa xa lûng chûâng vang voång laåi, àïën tiïëng nhûäng gioåt mûa maái tranh rñ rù’c tûâng haåt tinh tùng (ai àaä àïí yá nghe nhûäng gioåt mûa rúi xuöëng thuâng thiïëc hûáng, seä rêët yïu hai chûä tinh tùng naây); mûa thò àang ngêåp, maâ thuyïìn thò nöíi nïnh, yá naây dêîn dù’t sang yá kia rêët àù’t. Cuäng coá hai cêu àang ài song soáng vúái nhau, thò baâi hoâ maái nhò, phaá caái thïë truâng lùåp àún àiïåu, chuyïín sang möåt thïë cêu múái rêët thñch: Nûúác chaãy xuöi, con caá buöi noá löåi ngûúåc Nûúác chaãy ngûúåc, con caá vûúåc noá löåi ngang. Thuyïìn em xuöëng cûãa Thuêån An, Thuyïìn anh laåi trêíy lïn ngaân, anh úi! Nïëu laåi viïët “Con caá vûúåc löåi xuöi”, thò laâ duâi àuåc chêëm nûúác caáy; chûä ngang àûa vaâo bêët ngúâ, àuáng laâ caái tònh caãnh xa caách eáo le. Trong luác laâm thú, nhûäng thi sô àaä töën bao nhiïu cöng àïí àaåt cho àûúåc sûå tûúng xûáng. Baãn thên töi coá möåt baâi thú laâm tûâ 1939, àïën bêy giúâ vêîn coân hai cêu chûa giaãi quyïët àûúåc, chûa tûúng xûáng àûúåc. Baâi thú noái niïìm yïu cuöåc söëng: ... Tay ïm aái nhû nhûäng laân thên thïí Àaä öm àúâi vaâo ngûåc àïí mún ru Vaâ trong hai cêu tiïëp theo muöën vêåt chêët hoáa caái àaáng yïu mï cuãa àúâi, ngûúâi viïët àaä choån böën àoaån àïí noái vïì böën muâa:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

199

Thu biïëc toã, heâ nêu thúm võ quïë Xuên ngaát höìng, àöng xaám cuäng àêìy mú. Ngûúâi laâm thú choån möîi muâa möåt maâu sù’c; cêu trïn, hai muâa thu vaâ heâ, biïëc toã vúái nêu thúm nhû vêåy cuäng àûúåc; nhûng cêu dûúái, roä raâng laâ caån hïët saáng taåo röìi. Xuên ngaát höìng laâ lûúâi; àöng xaám cuäng àêìy mú laâ lêëp chöî tröëng cho àêìy cêu; biïëc cuãa thu coân toã, nêu cuãa heâ coân thúm, chûá höìng cuãa xuên vaâ xaám cuãa àöng thò chó coåc caåch! Cêu thûá tû chùèng tûúng xûáng gò vúái cêu thûá ba. Cho àïën höm nay baâi thú vêîn cûá sa lêìy, khöng vûåc caái baánh xe lïn àûúåc! Noái vïì sûå tûúng xûáng múã röång, töi xin baân thïm vïì möåt baâi thú coá nhiïìu ûu àiïím: Nuái Mûúâng Hung, doâng söng Maä, àaä àûúåc choån vaâo Tuyïín têåp thú 1945 - 60. Àêy laâ möåt baâi thú coá saáng taåo, baãn thên töi àaä nhiïìu lêìn àem bònh haâo hûáng trûúác cöng chuáng, àïí giúái thiïåu nhûäng cêy buát treã trong thú khoaãng 1960 - 61. Anh laâ nuái Mûúâng Hung Em laâ doâng söng Maä Söng nhiïìu rïu nhiïìu caá Nuái nhiïìu thuá nhiïìu mùng Chiïìu boáng anh che söng Súám mùåt em loáng laánh... Tûá thú múã àêìu cho àïën àoá, thêåt laâ thuá võ, coá thïí noái laâ hay! Vûâa laâ söng laâ nuái, vûâa laâ em laâ anh. Hai cêu: Chiïìu boáng anh che söng, Súám mùåt em loáng laánh, rêët thñch, rêët êu yïëm, saáng tûúi. ... Nïëu trúâi laâm em soáng nöíi, Anh ngaã mònh ngùn laåi luác phong ba sûå soáng àöi cuãa hònh tûúång vêîn giûä àûúåc. Sang àoaån thûá hai:

200

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Em laâ buáp böng trù’ng Anh laâ ngoån luáa vaâng Thi nhau lúán àeåp nûúng Toãa muâi thúm cuâng nghe chim hoát Em cûá vïì nhaâ trûúác Àúåi anh úã bïn söng Anh laâm no loâng Mûúâng Em laâm vui êëm baãn...

Àïën àoaån ba: Anh laâ rûâng thùèm Em laâ suöëi sêu Cêy rûâng anh laâm cêìu Bù’c ngang lïn doâng suöëi Hoa sim núã àoã choái Soi boáng xuöëng loâng em Nïëu huâm vïì, suöëi em thaânh thaác Nïëu soái vïì, rûâng anh seä thaânh chöng Coá àoåc xuöëng àoaån ba, múái thêëy àoaån hai laâ ài laåc. Àoaån möåt noái: “Anh laâ nuái Mûúâng Hung, em laâ doâng söng Maä”, àoaån ba noái: “Anh laâ rûâng thùèm, em laâ suöëi sêu”, thïë laâ vêîn cuâng möåt tûá thú, möåt chêët thú thöëng nhêët, vaâ àoaån ba tûå kïët laåi àïí kïët cho caã baâi: Suöëi em phaá tan boáng töëi Rûâng anh chùån laåi baäo döng Àïí anh lúán maäi thaânh nuái Mûúâng Hung Em ngoan chaãy thaânh doâng söng Maä. Nhû thïë laâ kïët ba laâm nöíi bêåt noái: anh laâ nuái, noái àêm ngang:

cêëu kheáo leáo. Nhûng ûu àiïím cuãa àoaån nhûúåc àiïím cuãa àoaån hai. Caã baâi àang laâ rûâng, em laâ söng, laâ suöëi, thò àoaån hai Em laâ buáp böng trù’ng - Anh laâ ngoån luáa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

201

vaâng, chùèng dñnh lñu gò vúái hònh tûúång bao truâm cuãa toaân baâi. Àoaån hai möåt mònh trong nöåi böå cuãa noá coá hay chùng nûäa, thò noá vêîn cûá laâm cho dúã caã toaân baâi. Phaãi chi taác giaã noái: Anh laâ chim rûâng - Em laâ caá suöëi chùèng haån, thò anh cuäng coân nùçm trong phaåm vi cuãa nuái, em cuäng coân úã trong phaåm truâ cuãa söng; àùçng naây Em laâ buáp böng trù’ng - Anh laâ ngoån luáa vaâng àïìu hoaân toaân laâ saãn phêím cuãa àêët! Nhû vêåy caã àoaån hai laâ laåc àiïåu, laåc àïì, laâ phaá sûå tûúng xûáng cuãa toaân baâi. Mùåt khaác, trong nöåi böå àoaån hai, caác cêu àang ài soáng àöi nhau, cêu buáp böng àöìng thúâi laâ em, cêu ngoån luáa àöìng thúâi laâ anh, thïë múái hay; böîng nhiïn chen vaâo hai cêu: Em cûá vïì nhaâ trûúác Àúåi anh úã bïn söng thò chó coân trú truåi coá em vaâ anh, chùèng keâm theo buáp böng vaâ ngoån luáa nûäa; hai cêu naây trúã thaânh coåc caåch, trú vú, nhû hai caái aáo àún chen vaâo möåt cuöåc àang trûng baây aáo keáp: àêy laâ hai cêu cheân, do bñ tûá maâ àùåt ra, vaâ àïí vaâo àoá cho liïìn bùçng trù’c, lêëy dïî àoåc. Sûå nhûúåc àiïím vïì cêëu truác cuãa baâi thú, sûå thiïëu nhêët quaán, sûå mêët tûúng xûáng trong toaân baâi àaä laâm giaãm giaá trõ cuãa baâi thú, vaâ khiïën cho noá khöng àuã gên cöët àïí vûúåt thúâi gian. Trûúác Caách maång thaáng Taám, Töë Hûäu àaä duâng hònh tûúång möåt caái vûúân àïí noái têm höìn cuãa mònh tûâ khi giaác ngöå chuã nghôa cöång saãn: ... Mùåt trùng chên lyá choái qua tim Höìn töi laâ möåt vûúân hoa laá Rêët àêåm hûúng vaâ röån tiïëng chim Trong phaåm vi thú tònh yïu, baâi Dêng (trong têåp Gûãi hûúng cho gioá, trûúác 1945) cuäng duâng hònh tûúång noái

202

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

têm höìn mònh laâ möåt caái vûúân; trong baâi naây, phaãi baão àaãm sûå tûúng xûáng tûâ àêìu chñ cuöëi; möîi cêu, möîi cuåm chûä, möîi tûâ àïìu phaãi thoãa maän hai nghôa: nghôa vûúân cêy coã hoa laá thêåt, vaâ nghôa vûúân têm höìn; nïëu bõ möåt cêu naâo chó coá nghôa möåt chiïìu, maâ khöng coá nghôa caã hai chiïìu, thò caã kiïën truác cuãa baâi thú suåp àöí; nhûäng tñnh tûâ diïîn taã têm tònh laåi ài theo nhûäng danh tûâ thuöåc vïì cêy cöëi: Àêy Àêy Àêy Àêy

chuâm thûúng nhúá, khoám yïu àûúng, nuå mú moâng àúåi aánh sûúng; laá bêng khuêng run trûúác gioá. em: caânh theån lêîn caânh thûúng.

Têët caã vûúân anh rêët àúåi chúâ. Búãi vò em coá ngoán tay thú, Àïën àêy em haái giuâm àöi löåc, Keão töåi loâng anh tuãi ûúác mú. Bûúác àeåp em vûâa ngûå túái àêy, Chim hoa rñu rñt, liïîu vui vêìy. Haäy laâm daáng àiïåu xuên öm êëp; AÁnh saáng ban tûâ möåt neát tay. Ngûúâi àang yïu àoáng vai möåt caái vûúân àang àúåi chúâ, thò ngûúâi maâ anh êëy yïu àoáng vai muâa xuên ài àïën. Cêu chuyïån tûúng xûáng trong ngön tûâ thú, xin taåm dûâng úã bûúác ngûå túái cuãa muâa xuên. 24-12-1973

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

203

BAÂN VÏÌ CHÊËT LÛÚÅNG CUÃA THÚ

Möîi ngaânh, möîi nghïì, möîi cöng taác trong nûúác Cöång hoâa xaä höåi chuã nghôa Viïåt Nam hiïån nay àïìu phaãi laâm vúái möåt tinh thêìn múái cuãa giai àoaån múái. Trûúác àoá töët röìi, nay coân phaãi töët hún nûäa; trûúác coân rúi rúát nhûäng nhûúåc àiïím gò, xuïì xoâa qua loa xong chuyïån, nay cêìn thaânh thêåt vaâ chñnh xaác phaát hiïån ra, nïu lïn, vaâ sûãa chûäa. Vò xêy dûång chuã nghôa xaä höåi maâ sûãa chûäa, vò haånh phuác cuãa nhên dên maâ sûãa chûäa, àiïìu chónh. Lúâi cuãa Lïnin vô àaåi, khi Caách maång Nga múái thaânh cöng, noái vúái nhûäng ngûúâi laâm cöng taác kinh tïë: - nïëu chó ba hoa möåt caách chung chung vaâ khöng thêåt thaâ, laâm ùn “theo löëi diïîn kõch” thò “khöng mang laåi kïët quaã”... - Lúâi noái êëy vêîn coá giaá trõ giaáo duåc àöëi vúái nhûäng ngûúâi viïët vùn, laâm thú, laâm cöng taác vùn hoåc, giuáp cho hoå tûå nghiïm ngùåt àöëi vúái ngoâi buát cuãa mònh, khöng viïët “theo löëi diïîn kõch”- nhêët laâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi viïët nhûäng baâi thú, laâ möåt thïí loaåi rêët dïî rúi vaâo caái löëi baâi trñ dïî coi, ra veã àeåp mù’t, ba hoa möåt caách chung chung, nhûng nù’n kyä möåt chuát thò àaä thêëy oåp eåp... Trong saáng taác vùn hoåc nghïå thuêåt, súå nhêët laâ caái löëi laâm: “phiïn phiïën”; trong ùn úã, àöëi xûã, rêët nïn chñn boã

204

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

laâm mûúâi,- “Thùçng êëy noá chûãi maây àêëy, maây aå!”- “Noá chûãi tao maâ tao khöng nghe thêëy, thò cuäng cêìm bùçng nhû noá khöng chûãi; vaã laåi noá chûãi luác naây, nhûng luác khaác noá nghô laåi, noá laåi mïën thûúng”. Trong ùn úã, rêët nïn dïî tñnh, chûá coân trong lao àöång, sao laåi dïî tñnh? Trong viïåc saãn xuêët ra caác thaânh phêím vêåt chêët maâ laåi dïî tñnh trïn lûng ngûúâi tiïu thuå aâ? Trong saãn xuêët nhûäng taác phêím vùn hoåc, maâ laåi dïî tñnh trïn lûng àöåc giaã, trïn lûng cöng chuáng aâ? - Chuáng ta têm thaânh vúái chuã nghôa xaä höåi laâ úã chöî naây. Ta nïn vò ngûúâi àoåc thú maâ xem laåi viïåc saãn xuêët thú cuãa chuáng ta, xem laåi viïåc chuáng ta bònh luêån thú, àaánh giaá thú... trùm nùm tñnh cuöåc vuöng troân - Phaãi doâ cho àïën ngoån nguöìn laåch söng, nïëu ngûúâi viïët khöng kñnh troång ngûúâi àoåc, thò ngûúâi àoåc cuäng seä coi thûúâng laåi ngûúâi viïët. Töi nghô rùçng: cöng chuáng àoåc vùn, àoåc thú, àoåc phï bònh vùn hoåc, xem kõch, nghe haát... cöng chuáng cuäng nhû nûúác (hay laâ nhû khñ quyïín), trong nûúác, coá nguyïn lyá Acsimeát (Archimede); thuyïìn sau khi haå thuãy, àaáng nöíi bao nhiïu, nûúác seä cho noá nöíi bêëy nhiïu, àaáng chòm, nûúác seä cho noá chòm; cöë nhiïn khi taác phêím vùn hoåc múái haå thuãy vaâo cöng chuáng, thò coá phêìn phûác taåp hún, noá coá thïí bõ chao àaão, choâng chaânh hoùåc laâ àûúåc cöng kïnh lïn möåt luác àêìu, nhûng sau röìi, cöng chuáng seä cho noá àaáng nöíi àaáng chòm möåt caách cöng minh thoãa àaáng. Cuöåc thi Thú gêìn àêy nhêët cuãa baáo Vùn nghïå àaä cöng böë kïët quaã röìi, àêu àaä vaâo àêëy möåt nùm röìi, thïë maâ töi vêîn coân xùm xùm àeâ neão gòn giûä vaâ àoåc laåi nhûäng baâi thú tûâ höìi haäy coân àûúåc àùng trang troång trong nhûäng trang baáo “Thú dûå thi”. Höm nay, trong möåt phêìn cuãa baâi viïët naây, töi seä lêëy ra

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

205

maâ baân laåi möåt söë nhûúåc àiïím cuãa nhûäng baâi thú, coá thïí coá nhûäng cêy buát treã cho laâ töi búái löng tòm vïët, khi xûa ai cêëm duyïn baâ, bêy giúâ baâ giaâ baâ cêëm duyïn töi, nhûng nïëu nghô laåi, caái ngûúâi maâ tûâ luác àoåc nhûäng baâi “thú dûå thi” àêìu tiïn àïën bêy giúâ, coá dïî àaä hai nùm, vêîn coân têm niïåm suy nghô, múã ra àoåc laåi, cên ài nhù’c laåi, ngûúâi êëy hùèn coá möåt têm thaânh chi àêy. Khöng coá têm tònh naâo khaác hún, laâ muöën saãn phêím thú cuãa chuáng ta àûúåc ngûúâi àoåc cöng nhêån hún nûäa, mïën yïu hún nûäa, coá taác duång vúái baån àoåc vúái cûúng võ laâ thú. Nhûng trûúác khi baân vïì viïåc viïët nhûäng baâi thú, töi hùéng noái vïì viïåc khen thú caái àaä. Vò viïët keám, viïët dúã, thò khöng àaáng vui, nhûng cuäng laâ viïåc thûúâng tònh, chûá coân àem nhûäng baâi, nhûäng àoaån viïët keám, viïët dúã àùåt lïn buåc, döåi àeân pha vaâo vaâ khen laâ hay, thò vêën àïì àaä khaác thûúâng röìi, àaä bù’t àêìu nùång lïn röìi. Àoá laâ sûå lêîn löån, sûå mú höì giûäa vaâng thêåt vaâ vaâng giaã, àoá trûúác hïët laâ sûå suy yïëu cuãa khiïëu thêím myä àoá thöi - tuy nhiïn nïëu múã röång vaâ keáo daâi sûå keám thêím myä naây, thò ài túái sûå thuã tiïu vùn hoåc, búãi cuöëi cuâng khöng coân biïët thïë naâo laâ vùn hoåc nûäa. * *

*

I. Viïåc khen thú Àûác tñnh trûúác tiïn cuãa möåt lúâi phêím bònh laâ sûå chñnh xaác, sûå xaác àaáng. Khi àoåc baâi laâm cuãa em hoåc sinh

206

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

lúáp 10 T.H.Q, àûúåc giaãi nhêët thi hoåc sinh gioãi vùn, töi coá goáp yá kiïën cuãa mònh vúái cú quan coá traách nhiïåm: 1. Rêët hoan nghïnh baâi cuãa T.H.Q., möåt hoåc sinh lúáp mûúâi viïët àûúåc nhû vêåy, khaá laâ khuác chiïët. Coá möåt vöën hoåc vïì lyá luêån vùn hoåc cuäng nhû vïì thêím myä taác phêím. Toã ra coá suy nghô nhiïìu. Trûúác nhêët, laâ möëi àöìng caãm cuãa lûáa tuöíi thïë hïå thanh niïn àaánh Myä naây; ngûúâi hoåc sinh Hoaâng Nhuêån Cêìm àaä ài àaánh giùåc, gêy möåt xuác caãm haâo huâng trong ngûúâi hoåc sinh sù’p hoaân thaânh hoåc cêëp ba, möëi àöìng caãm naây laâm cho thïë hïå nhûäng cha, chuá (nhû chuáng töi) rêët caãm kñch. Vùn viïët trong saáng, àûa dêîn nhûäng cêu dñnh kïët vaâo nhau. Möåt baâi vùn cuãa hoåc sinh lúáp mûúâi nhû thïë naây àaáng lêëy vaâo giaãi thûúãng. 2. Nhûng nïëu vûúåt hún möåt baâi hoåc sinh, vaâo àïën coäi röång hún cuãa chên lyá vùn hoåc, thò möåt vêën àïì khaác àùåt ra: Nhû vêën àïì möåt caái muä àöåi cho möåt caái àêìu cuå thïí. Caái muä vûâa àeåp tûå taåi, vûâa laåi àeåp ùn khúáp vúái caái àêìu àöåi noá. Nïëu caái muä húi röång àöëi vúái àêìu, hoùåc tuy tûå àeåp, nhûng laåi khöng húåp vúái khuön mùåt traái xoan hoùåc chûä àiïìn cuå thïí (huöëng chi àêy khöng phaãi laâ möåt caái muä laâm sùén, laâm tûâ trûúác, maâ laâ möåt caái muä vò coá caái àêìu êëy múái laâm ra) - thò tuy vùn viïët lêåp luêån sêu, raânh roåt goån gaâng,v.v... - nhûng trûúác hïët cuãa möåt baâi bònh luêån laâ phaãi chñnh xaác, baâi thú cuå thïí àûúåc àûa ra laâm àêìu àïì cho hoåc sinh bònh luêån (cuãa Hoaâng Nhuêån Cêìm) laâ möåt baâi thú àaåt túái möåt söë ûu àiïím naâo àoá, khöng phaãi laâ möåt baâi thú chêët lûúång coá thïí chõu àûång àûúåc vúái sûå

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

207

thûã thaách cuãa thúâi gian vaâ tranh àûúåc sûå thñch yïu cuãa möåt söë rêët lúán ngûúâi àoåc - nïëu biïíu dûúng quaá möåt mûác naâo àoá, thò ngûúâi biïíu dûúng hoáa thaânh tûå say lêëy nhûäng lúâi noái cuãa mònh. Möåt söë baâi viïët trïn baáo khen möåt söë baâi thú, àaä goáp möåt phêìn laâm cho sûå thêím myä cuãa baån àoåc sa vaâo tóa toát vaâ xa mêët thiïn chên. Maâ caái hay cuãa thú laâ thiïn chên, khöng súå sûå chòm nöíi nhêët thúâi, sûå thûã thaách cuãa nùm thaáng. Àoá laâ àiïìu “têm àù’c” maâ riïng töi muöën baân vúái taác giaã cuãa baâi naây. Viïåc naây vûúåt ngoaâi phaåm vi cuãa sûå chêëm cuãa möåt baâi thi". Töi àaä àoåc baâi giúái thiïåu têåp thú Böng Nù’ng àùng trong têåp san cuãa tónh X. Töi chûa àûúåc àoåc baãn thên Böng Nù’ng, nhûng ngûúâi viïët baâi giúái thiïåu àaä trñch khaá àêìy àuã nhûäng cêu thú, àoaån thú, àïí chûáng minh sûå àaánh giaá cuãa mònh. Theo yá töi, àêy laâ möåt baâi phêím bònh thú, möåt baâi khen thú viïët thêåt laâ tuây tiïån.- Kïí ra, khi àoåc röìi, töi cuäng coá thïí buöng xuöi mùåc kïå, viïåc naây khöng can gò àïën mònh, nhûng möåt khi àaä nhêån thêëy viïåc khöng àuáng, thò lûúng têm khöng àïí cho mònh yïn, thaânh ra töi cûá cêët maäi baâi giúái thiïåu vùn hoåc àoá, tûâ 1971 àïën bêy giúâ; trong nùm nùm àoá, thónh thoaãng töi laåi lêëy baâi êëy ra àoåc laåi, vaâ tûå kiïím tra yá kiïën cuãa mònh: hay laâ chñnh ta sai, chûá leä naâo viïët ra vaâ in lïn möåt baâi khen thú tuây tiïån àïën thïë naây? Chï thú maâ khöng àuáng, thò rêët coá haåi, laâm naãn ngûúâi viïët. Nhûng khen thú maâ khöng àuáng, thò cuäng rêët coá haåi, vò khuyïën khñch sûå viïët dúã, vaâ coá möåt caái gò nhû laâ quaãng caáo cho haâng khöng töët, ngoaâi sûå laâm sai laåc khiïëu thêím myä cuãa cöng chuáng, coân phaåm vaâo sûå chên thêåt, sûå thêåt thaâ.

208

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Taác giaã baâi phêím bònh thú àaä giúái thiïåu têåp thú Böng Nù’ng in nùm 1971, vúái tû thïë cuãa möåt ngûúâi xuyát xoa khen nûác núã, vûâa bùçng loâng quyïín saách, vûâa tûå bùçng loâng mònh, trong khi ngúåi ca taác phêím thò cuäng laâ tûå ngúåi ca mònh àaä biïët ca ngúåi. Mêëy cêu thú sau àêy laâ úã caái mûác trung bònh, in vaâo saách xong thò thêåt ra cuäng khöng laâm cho ai coân nhúá àïën nûäa: Àöìng chiïm xûa ngang trúâi soáng nûúác Àaân coâ bay löån cöí xuöëng àöìng Reáo öì öì nûúác vêy thuyïìn thuáng meå thïë maâ nhaâ phï bònh viïët: “Töi cûá muöën lêëy son maâ khuyïn nhûäng tiïëng ”löån cöí", “öì öì” úã àêy duâng rêët àaåt“. Töi nghô: Nûúác àaä reáo öì öì, thò têët laâ nûúác chaãy maånh tûâ möåt chöî cao àïën möåt chöî thêëp hún, hoùåc laâ nûúác xoaáy; chûä ”vêy" àùåt vaâo àêy gúåi caãnh nûúác rêët mïnh möng nhûng nûúác vêîn bùçng phùèng; thuyïìn àaä vaâo chöî nûúác reáo öì öì, thò thuyïìn phaãi vûúåt qua chöî êëy ài, chûá sao laåi dûâng laåi àoá àïí cho nûúác vêy? Möåt cêy buát treã viïët: Tónh giêëc àónh rûâng raâo raâo ngoån gioá Nïëm àêìu möi nghe võ mùån gioá nöìm cêu thûá hai laâm cho ngûúâi àoåc buöìn cûúâi, vò taác giaã noái quaá àaáng. Taác giaã úã trïn rûâng cao (Trûúâng Sún) thêëy gioá thöíi túái, maâ “nhúá biïín quï hûúng” vò nghô rùçng gioá nöìm àêy chù’c laâ tûâ biïín úã quï mònh thöíi túái. Nïëu noái nhû vêåy thò laâ vûâa phaãi; chûá duâ “höìn thú” laâ möåt thûá höìn àùåc biïåt àïën mêëy nûäa, cuäng khöng nïn baão rùçng: töi nïëm gioá vaâ nghe võ mùån, võ muöëi úã àêìu möi. Noái nhû vêåy laâ sang phaåm truâ noái khoaác, hoùåc laâ nheå hún, noái khöi haâi. Hai

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

209

cêu thú naây, theo tiïu chuêín úã nûúác naâo thò cuäng vêåy, ngûúâi ta cho laâ “khiïëu thêím myä keám” (mauvais goût). Vêåy maâ nhaâ phï bònh laåi biïíu dûúng rùçng: “tûâ möåt caãm xuác nhoã cuäng ngên lïn thaânh nhûäng êm thanh vang àöång”. Xeát kyä hún nûäa, trûâ phi taác giaã hai cêu thú naây quï úã miïìn Trung, gioá tûâ búâ biïín Trung Trung Böå hoùåc Nam Trung Böå thöíi lïn Trûúâng Sún, thò múái haá miïång ra nïëm gioá tûâ biïín Àöng thöíi lïn àûúåc, chûá nïëu têåp Böng Nù’ng xuêët baãn úã möåt tónh thuöåc àöìng bùçng Bù’c Böå coá búâ biïín, vaâ taác giaã cuäng quï úã tónh àöìng bùçng Bù’c Böå êëy, thò ngoån gioá tûâ “biïín quï hûúng” cuãa anh laâ tûâ hûúáng Àöng bù’c, maâ thöíi vaâo têån àïën Trûúâng Sún, àûúâng xa quaá vaâ quanh quêët lù’m, thò coân gò trong gioá nûäa maâ nïëm? Sûå vêåt coá caái lyá cuãa noá, caái thïë cuãa noá, maâ baâi thú cuäng phaãi vêng theo. Nhaâ phï bònh thú àaä dûâng laåi úã giûäa baâi, vaâ tûå ngêîm nghô: “Thêåt khoá maâ noái hïët nöîi vui sûúáng khi àûúåc àoåc nhûäng baâi thú nhuêìn nhuyïîn. Töi böîng nhúá àïën cêu noái cuãa möåt baâ cuå giaâ thöng thaái trong taác phêím cuãa Höria Lövinescö: ”Àiïìu àaáng quyá nhêët laâ sûå chûâng mûåc vaâ saáng suöët"... Nhû vêåy tûác laâ nhûäng baâi thú anh àang giúái thiïåu laâ thú nhuêìn nhuyïîn. Mùåt khaác, anh dêîn lúâi noái cuãa baâ cuå, nhûng anh coá hiïíu àêu, anh coá laâm theo àêu! Anh khöng chûâng mûåc vaâ anh khöng saáng suöët. Khi khen thú hay cuãa Nguyïîn Du, thò vò thú vûúåt quaá chûâng mûåc, cho nïn ta cuäng khen khöng tiïëc lúâi, coân khi thú chûa hay, thò nhaâ phï bònh nïn saáng suöët maâ lûåa lúâi bònh phêím sao cho xaác àaáng. Nhaâ phï bònh khen baâi Xoám thúå “coá nhûäng nheå nhaâng duyïn daáng rêët àaáng yïu”:

210

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ... Cún gioá quen ài sú taán lêu Nay trúã laåi ngêín ngú laåc löëi...

Nhaâ thú Nöng Quöëc Chêën coá viïët möåt baâi thú, noái nhûäng con chim muâa nùm trûúác vïì laâm töí úã möåt xoám nhaâ, àïën muâa nùm sau laåi vïì àõa àiïím êëy àõnh laâm töí, thò laå luâng búä ngúä quaá! Vò nhaâ àaä cêët laåi röìi, ngoái gaåch raång rúä khaác hùèn nùm àaä qua. Viïët vïì chim nhû vêåy hoaân toaân coá lyá. Chûá taác giaã baâi Xoám thúå viïët vïì gioá thêåt laâ tuây tiïån. Khi maâ àaä duâng chûä gioá, thò chûä êëy coá nghôa laâ têët caã caác thûá gioá; caái xoám thúå kia, quanh nùm àïìu coá gioá thöíi túái chûá, nïëu khöng gioá nöìm thò laâ gioá nam, nïëu khöng gioá àöng thò laâ gioá bêëc, caã gioá chûúáng nûäa. Gioá àaä thûúâng thöíi túái (thûåc tïë laâ nhû vêåy) thò sao noá laåi sú taán lêu ài àêu àûúåc? Muöën noái rùçng, gioá ài vù’ng lêu múái trúã laåi, thò phaãi choån, vñ duå cuå thïí laâ gioá xuên chùèng haån, giaáp chu kyâ möåt nùm, gioá xuên múái trúã vïì, “nay trúã vïì ngêín ngú laåc löëi”, vò nhaâ múái cêët nhiïìu quaá. Ngûúâi viïët thú àaä tuây tiïån, ngûúâi bònh thú cuäng tuây tiïån. Vaã laåi hònh tûúång “gioá quen ài sú taán lêu” laâ möåt cêu thú dúã. Nhaâ phï bònh khen baâi Xoám thúå: “Baâi thú nhû möåt phaác thaão thuöëc nûúác, neát veä tinh tïë, böë cuåc cên àöëi, maâu sù’c haâi hoâa, tûúi treã” vaâ tiïëp theo khen baâi Gian buöìng cuãa baån thò laåi laâ “möåt tranh sún dêìu. Sûå suy nghô cuäng göì ghïì nhû taãng maâu traát trïn nïìn vaãi”... Anh viïët tiïëp: “Töi yïu goác naây cuãa bûác tranh: Möåt goác buöìng laâ chiïëc tuã göî lim Maâu cuä kyä thúâi gian chaâ xaát Trïn mùåt tuã böån bïì nhûäng saách Gaáy saách lö xö nhû nhûäng luöëng caây Nhiïìu trang nhaâu muâi möì höi tay Phaãi chùng àoá laâ nhûäng tônh vêåt coá têm höìn?"

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

211

Roä raâng nhaâ phï bònh rêët say mï cho nïn hïët vñ thú vúái thuöëc nûúác, laåi vñ thú nhû sún dêìu. Tuy nhiïn, baãn thên trong nhûäng “cêu thú sún dêìu” kia, taåi sao saách laåi àïí trïn mùåt tuã? Nhû vêåy, caái tuã saách àaä àûúåc àùåt lûng nùçm xuöëng àêët, vaâ mùåt tuã tröng lïn trêìn nhaâ? Taåi sao tuã saách laåi khöng àùåt àûáng? Nïëu tuã saách àûáng, thò saách àïí trïn mùåt tuã seä rúi xuöëng àêët ngay! Sûå thêåt laâ saách àïí trong tuã, vaâ qua mùåt gûúng, thêëy böån bïì nhiïìu saách. Vaâ gaáy saách taåi sao laåi lö xö nhû nhûäng luöëng caây? Ai xïëp saách vaâo tuã, cuäng muöën cho noá coá thûá tûå, cuâng lù’m laâ caác gaáy saách so le nhau chuát ñt, chûá khöng thïí àïën mûác lö xö! Maâ lö xö nhû nhûäng luöëng caây, thò so saánh nhû vêåy chùèng àêu vaâo àêu caã. Taác giaã baâi thú trûúác àoá àaä viïët: ... Haåt giöëng gieo trïn nhûäng luöëng saách àang caây haåt chûä gieo trïn caánh àöìng húåp taác Nïëu yá muöën noái: “saách mang mêìm cuãa tû tûúãng cao, cuãa vùn hoáa àeåp, nhû mang haåt giöëng àïí gieo vaâo têm trñ ngûúâi àoåc”, thò àïën yá àoá nïn dûâng laåi, khöng nïn do vò àaä noái túái “gieo haåt giöëng” thò nhên àoá sùén àaâ, laåi nghô sang luöëng caây, vaâ àaä nghô àïën luöëng caây, thò tiïån thïí noái luön “luöëng saách àang caây”, böën chûä naây khöng coá nghôa gò caã! Cuäng nhû taác giaã nghô rùçng: caánh àöìng húåp taác sinh ra nhiïìu thoác luáa, thoác luáa laâ cú súã cho hoåc haânh, cho vùn hoáa, cho chuã nghôa, nhûng khi viïët thaânh cêu vùn, thò khöng nïn noái “haåt chûä gieo trïn caánh àöìng”, cêu vùn thò phaãi theo quy tù’c cuãa ngön tûâ, noái nhû vêåy khöng nghe àûúåc! “Gaáy saách lö xö nhû nhûäng luöëng caây” laâ möåt cêu thú rêët khoá chêëp nhêån! Nhaâ phï bònh laåi khen möåt taác giaã khaác laâ: “...sù’c saão, choån lûåa tûâng hònh aãnh, chù’t chiu tûâng chûä, gaån loåc tûâng lúâi. Baâi thú coá veã àeåp riïng:

212

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ... Àöng nhû muäi tïn Ghòm cùng thên naá Öi böng hoa luáa Daáng àoâng thùèng cao..."

Böën cêu thú àïì dêîn laâm vñ duå, coá xûáng àaáng vúái sûå khen chùèng tiïëc lúâi kia khöng? Theo yá töi, noái “àoâng luáa nhû muäi tïn” laâ vûâa, búãi khi ngûúâi viïët àaä lêëy muäi tïn ra laâm àöëi tûúång àïí so saánh, thò khöng ai laåi lêëy hònh aãnh möåt muäi tïn nùçm beåp gñ, maâ thïë têët àoá laâ möåt muäi tïn àûáng, muäi tïn giûúng, huöëng chi cêu thûá tû laåi coân noái daáng àoâng thùèng cao, thïë laâ quaá àuã, böën chûä ghòm cùng thên naá laâ thûâa, laâ noái quaá àaáng, búãi cho duâ àöìng luáa coá vûún thùèng àïën àêu, cuäng khöng àïën caái mûác êëy àûúåc! Nhaâ thú Phaáp Boalö (Boileau) úã thïë kyã 17, mùåc dêìu àaä cuä ba thïë kyã, vêîn noái rêët àuáng: “Ai khöng biïët tûå haån chïë mònh thò khöng bao giúâ biïët viïët vùn”, tha höì nhaâ thú coá thiïn taâi, nhûng cêu thú phaãi húåp. Trong caái khöng khñ ngúåi khen nhû vêåy, nhaâ phï bònh àaä lïn túái cao àiïím khi biïíu dûúng hai cêu thú naây, ruát trong baâi: Têån cuöëi doâng söng: ... Ta yïu lù’m cûãa söng mònh thù’m àoã suöët böën muâa phuâ sa Ngûúâi viïët thú àaä quaá vö yá tûá. Chao öi, cha öng ta tûâ xûa àaä cùn dùån “nhêët nghïå tinh, nhêët thên vinh”, nhaâ baác hoåc nguyïn tûã kia coá thïí quaá àaäng trñ, àïën nöîi àem bñt têët tay àõnh xoã vaâo chên, hoùåc muöën pha möåt cöëc nûúác chanh quaã maâ laåi lêëy muöëi hoâa vaâo, nhûng vaâo àïën khoa hoåc nguyïn tûã, thò öng tinh khön àïën mûác xuêët quó nhêåp thêìn: möåt nhaåc sô cúä Sube (Schubert) coá thïí ài ra àûúâng bõ keã gian moác tuái maâ khöng biïët, nhûng vaâo àïën

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

213

lônh vûåc êm nhaåc, giai àiïåu, thanh êm ... thò nhaåc sô àïí yá tûúâng têån àïën nhûäng chöî tinh vi nhêët, bêët ngúâ nhêët.Viïët vùn, laâm thú cuäng vêåy: viïët cêu cuöëi phaãi nhòn lïn cêu àêìu, viïët cêu múã àêìu, phaãi mang mêìm caái cêu úã khoaãng giûäa, viïët möåt cêu thò caác tûâ trong möåt cêu phaãi nhòn ngoá lêîn nhau. Ngûúâi cöng nhên cú khñ vùån möåt chiïëc bulöng cuäng vêåy, cuäng thêån troång nhû ngûúâi thúå chûäa àöìng höì nêng niu möåt dêy toác trong maáy àöìng höì. Ai àaä laâ ngûúâi Viïåt Nam, hiïíu ngön ngûä Viïåt Nam, têët cuäng biïët hai chûä “cûãa mònh” nghôa laâ caái gò; khi hai chûä “cûãa mònh” úã trong cuâng möåt cêu vúái hai chûä “thù’m àoã” thò laåi caâng phaãi chuá yá, phaãi vö haån yá tûá, khöng àûúåc pheáp vö yá tûá! ÊËy thïë maâ ngûúâi laâm thú noái vïì doâng söng, laåi haå möåt cêu Ta yïu lù’m cûãa söng mònh thù’m àoã thò anh êëy hoùåc laâ khöng biïët viïët vùn, hoùåc laâ àõnh trïu ngûúâi àoåc! ÊËy thïë maâ ngûúâi giúái thiïåu laåi lêëy riïng hai cêu thú àoá ra maâ giúái thiïåu vaâ khen laâ “tònh yïu cuäng laâm cho sù’c maâu thïm àêåm” (thêåt àaä kheáo àûa chûä “tònh yïu” vaâo chöî naây). Ngûúâi viïët giúái thiïåu kïët thuác baâi mònh: “Viïët àïën àêy àoåc laåi, töi caãm thêëy cûá bùn khoùn. Caái bùn khoùn thêëy ngoâi buát mònh bêët lûåc chûa diïîn àaåt nöíi àêìy àuã caái hay, caái àeåp maâ mònh caãm àûúåc!” Thò ra nhaâ phï bònh, khen nhû vêåy vêîn caãm thêëy chûa xûáng àaáng vúái caái hay cuãa nhûäng baâi thú. Khi rúâi têåp thú Böng Nù’ng anh coân nhêëc sûå ngúåi khen lïn möåt têìng nûäa: ... “vêîn coân biïët bao böng khaác khöng keám phêìn choái chang, rûåc rúä maâ mònh khöng àuã sûác thu hïët”. Töi xin miïîn viïët thïm vïì baâi “khen thú” naây. * *

*

214

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

II. Möåt quan niïåm thêím myä vúái hai khaái niïåm Trûúâng húåp baâi giúái thiïåu thú trïn àêy laâ quaá roä raâng, rêët dïî nhêån thêëy. Coân àöëi vúái möåt söë baâi bònh luêån thú khaác, thò vêën àïì rêët tinh tïë. ÚÃ àêy thuöåc vïì phaåm truâ thêím myä, phaåm truâ caái “goût”, phaåm truâ khiïëu thûúãng thûác. Trong phaåm truâ naây, töi maåo muöåi phaát biïíu mêëy yá kiïën, àïí cho baån àoåc ngêîm nghô suy xeát, chûá töi khöng khùèng àõnh. Caäi nhau úã chöî naây thò biïët caäi thïë naâo?- Nïëu khöng thêëu hiïíu nhau úã möåt quan niïåm chung, nhêån thûác chung, nïëu khöng thöng caãm vúái nhau vïì möåt chêët lûúång chung, maâ àiïím cao nhêët cuäng tinh diïåu nhû “mai cöët caách, tuyïët tinh thêìn”, nïëu daân quên ra vêåt nhau cho àöëi phûúng ngaä tûâng tïn, thò khöng ài túái chên lyá naâo caã. Súã dô töi àaä ài vaâo tûâng tûâ, tûâng cêu khi phêím bònh thú, laâ vò möåt söë àoaån thú àaä phaåm nhûäng khuyïët àiïím cuå thïí vïì cêu, vïì tûâ, vaâ vò “nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác”. Nhûng khi àaä giaãi quyïët nhûäng chöî êëy röìi, thò phaãi bao truâm nhòn toaân böå chêët liïåu cuãa baâi thú laâ thêëp hay cao. Theo töi nghô - trong vùn hoåc nghïå thuêåt, phaãi thöëng nhêët àûúåc hai mùåt. Möåt mùåt laâ thêëu hiïíu nghïì nghiïåp kyä thuêåt, biïët tûâng giaá trõ cuãa möîi maâu sù’c, möîi êm thanh, möîi tûâ ngûä... búãi nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác, àöíi hònh thûác thò cuäng àöìng thúâi àöíi caã nöåi dung cuå thïí cuãa taác phêím; möåt nûäa, khi àaä tinh thöng àûúåc kyä xaão röìi, thò phaãi vûúåt lïn cao hún, phaãi coá caái linh caãm cuãa nhaâ nghïå sô chên chñnh àïí phun àûúåc caái höìn vaâo cho caái thên, phaãi laâm cho caái höìn toaát ra àûúåc tûâ caái thên, phaãi coá caái linh nhaän àïí “con mù’t anh sù’c hún dao”, vaâ theo yá töi, con mù’t sêu laåi coân cao cûúâng hún con mù’t sù’c.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

215

Öi! Nhûäng nhaâ giaãi phêîu nghïå thuêåt, nhûäng nhaâ bònh luêån baâi thú coá thêëu chùng möåt àiïím àún giaãn naây, khi anh phên taách tûâng khúáp xûúng, tûâng cú thõt, thò baâi thú tinh xaão àïën nhû thïë àêëy, nhûng khi lù’p raáp laåi baâi thú, thò baâi thú vêîn yâ ra àoá thöi, giaá trõ töíng thïí cuãa noá cuäng khöng cao lù’m àêu. Coá möåt söë trûúâng húåp baâi thú giaá trõ chim bay, giaá trõ bûúám lûúån, giaá trõ caá quêîy cuãa noá laâ trung bònh thöi, maâ coá möåt söë ngûúâi bònh luêån, khi phên taách, giaãi phêîu àaä nêng cêëp lïn nhiïìu quaá! Vaâ sau khi àûúåc khen xong, baâi thú naâo vöën bay àûúåc, lûúån àûúåc, quêîy àûúåc, thò nhûäng baâi êëy bay, lûúån, quêîy, coân baâi thú naâo vöën laâ trung bònh, thò noá vêîn cûá yâ caái “gia tû nghô cuäng thûúâng thûúâng bêåc trung” cuãa noá ra. Töi nhêån thêëy möåt söë baâi bònh luêån thú àaä rúi vaâo tóa toát, giaâ nhên taåo maâ thiïëu thiïn chên... Bêy giúâ biïët caäi nhau thïë naâo? Chñnh trïn baáo Vùn nghïå cuäng àaä trñch dõch vaâ àùng nhûäng yá kiïën rêët sêu sù’c vïì thú. Ài túái cuöëi cuâng, thò vêîn nhû Mikhöenxú (1890 - 1948) möåt trong nhûäng nghïå sô biïíu diïîn nöíi tiïëng nhêët cuãa Liïn Xö phaát biïíu: “Têët caã moåi trûúâng húåp daåy nghïå thuêåt diïîn viïn maâ chuáng ta biïët àïën, chuá troång quaá nhiïìu àïën: húi thúã, gioång noái, giao lûu, chuá yá, tûå caãm... cuãa baån diïîn. Hoå daåy àuã thûá, nhûng laåi khöng daåy caách hiïíu kõch baãn vaâ chêët thú trong kõch baãn... Nhûäng thûá kyä thuêåt” àoá, caã chuá yá, caã giao lûu, v.v... moåi thûá àïìu cêìn thiïët, khöng thïí thiïëu àûúåc. Nhûng têët caã nhûäng thûá àoá chó laâ phûúng tiïån, phûúng tiïån maâ thöi! Caái chuã yïëu chuáng ta cêìn reân luyïån cho mònh, maâ chuáng ta khöng thïí hoåc àûúåc, àoá chñnh laâ caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng"(1). (1) Vùn nghïå söë 477, Àaâo Bñch Nguyïn dõch.

216

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Àaáng phuåc thay! Möåt nghïå sô sên khêëu àaä nù’m àûúåc caái tinh diïåu cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt. Nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta phaãi nù’m cho àûúåc àiïìu cao cêëp êëy; vûúåt trïn cêu, chûä, tiïëng, lúâi... ta cêìn chuã yïëu reân luyïån cho mònh “chñnh caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng”, nhaâ nghïå sô biïíu diïîn laåi noái: “Maâ chuáng ta khöng thïí hoåc àûúåc”, tûác laâ àêy thuöåc vïì linh khiïëu, thiïn chên, noái nhû vêåy khöng phaãi laâ thêìn bñ, duy têm àêu, àêy laâ möåt thûá nùng khiïëu coá thêåt úã con ngûúâi, cêìn phaát hiïån ra, vaâ reân luyïån, böìi dûúäng. Caác Maác noái: “möåt baãn nhaåc hay àïën àêu cuäng khöng coá nghôa lyá gò àöëi vúái möåt löî tai khöng biïët thêím êm”, Caác Maác cöng nhêån coá nhûäng nùng khiïëu thêím êm. Bêy giúâ nïn noái thïm nhû thïë naâo nûäa ... Xin cho pheáp töi dêîn lúâi cuãa nhaâ phï bònh Thaánh Thaán viïët vïì taác phêím Têy Sûúng kyá; thêåt ra baãn thên töi, tûâ nùm 1940, àaä àoåc Têy sûúng kyá vaâ àaä bù’t àêìu hoåc vïì phï bònh vùn hoåc úã Thaánh Thaán phï bònh Têy sûúng kyá. Thaánh Thaán daåy cho töi nhêån ra nhûäng loaåi taâi thú cêëp 1 vaâ nhûäng loaåi taâi thú cêëp 2, coá thïí noái laâ ngoaåi cêëp: “Ngûúâi viïët vúã Maái têy laâ thúå trúâi. Ngûúâi viïët vúã Tyâ baâ chó laâ thúå veä. Ngûúâi thúå veä coá thïí cûúáp àûúåc caái kheáo cuãa thúå trúâi. Nhûng thûåc ra thúå trúâi naâo coá kheáo àêu! Trùm giöëng hoa, trúâi sinh noá, àêët nuöi noá, ngûúâi ta thêëy noá, àem loâng yïu. Nhûng tòm xem caái kheáo úã chöî naâo, thò àöë tòm ra àûúåc. Coá leä laâ taåi ta khöng àuã thöng minh àïí tòm ra àêëy! Nïn biïët rùçng thúå trúâi vöën khöng kheáo, dêîu thêìn, thaánh cuäng khöng tòm ra caái kheáo êëy. Maâ ai tòm àûúåc àêu. Cûá thïë maâ suy, thò thúå veä kheáo cho mêëy nûäa, cuäng vêîn laâ haång keám ...

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

217

... Vúã Maái têy viïët coá kheáo àêu. Viïët kheáo thò thûåc khöng vúã naâo bùçng vúã Tyâ baâ. Ngûúâi viïët vúã Tyâ baâ thûåc àaä àem hïët taâi sûác maâ viïët. Vò ngûúâi viïët àaä cöë viïët cho thêåt kheáo, khöng coân àïí dû taâi sûác nûäa, nïn lúâi hïët thò yá hïët, maâ vùn àoåc xaác ra, khöng coân yá võ gò! Töi àaä tûâng öm cêy tyâ baâ maâ àaân vúã êëy chúi... Àaân möåt lûúåt thêëy daå buâi nguâi... Àaân hai lûúåt thêëy ngûúâi thöín thûác... Àaân ba lûúåt thò caái buâi nguâi, thöín thûác luác trûúác khöng coân thêëy coá nûäa! Taåi laâm sao vêåy? Coá leä taåi noá nhû thêåt nhûng chûa àûúåc thêåt, cho nïn khöng caãm sêu vaâo àûúåc loâng ngûúâi. Vò rùçng caái kheáo duâ àïën àêu nûäa, cuäng chó thêëm thña àûúåc àïën da ta, thõt ta, xûúng maáu cuãa ta. Cho nïn chó caãm ta àûúåc àïën thïë thöi... Coá lêëy gò laâm laå! Vúã Maái têy thò khöng thïë. Trong khoaãng trúâi àêët naây vöën coá nhûäng ngûúâi àaáng yïu nhû thïë. Hoå viïët vùn cuäng nhû thúå trúâi nùån muön loaâi, caái kheáo cuãa hoå ta khöng thïí tòm biïët àûúåc. Vaã chùng nhûäng keã thêåt biïët viïët vùn úã àúâi, ban àêìu naâo coá àõnh viïët vùn! Chó vò trong buång hoå coá möåt chuyïån laâ luâng... nïn loâng hoå coá möåt moán “khaåc chùèng ra cho, nuöët chùèng vaâo...” Xin caác baån boã qua nhûäng chûä nhû “khöng thïí tòm biïët àûúåc” (bêët khaã tri) v. v... baâi naây viïët trûúác chuáng ta mêëy trùm nùm. Caái àiïìu tinh diïåu lônh höåi àûúåc úã nhûäng yá kiïën trïn àêy, àïí ài vaâo thïë giúái cuãa thú, cuãa nhaåc, cuãa tranh... laâ reân luyïån cho àûúåc con mù’t xanh àïí phên biïåt caái thú kheáo leáo, noá laâ loaåi vùn haång nhò... àïí khöng súå nhûäng thûá khoa trûúng taâi nghïå nhû muáa gûúm hoa mù’t - chao öi, töi àêu coá muöën ài vaâo caái phaåm truâ rù’c röëi naây, nhûng trong viïåc àúâi, ai maâ chùèng cêìn phaãi coá con mù’t cêëp hai, cêëp ba àïí maâ nhòn ngûúâi,

218

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àaánh giaá ngûúâi, àaánh giaá sûå vêåt? Caái ngûúâi noái gioãi kia, trún tru kia, trau chuöët kia, thûåc chêët têm höìn vaâ tñnh tònh hoå thïë naâo? Nhêët laâ haânh àöång hoå thïë naâo? Khen cho con mù’t tinh àúâi... Xem àúâi thò phaãi tinh, xem Thú thò khöng cêìn phaãi tinh hay sao? vñ duå nhû noái sang chuyïån tònh yïu. Àaä yïu ai, thò coá caái nhu cêìu toã tònh. Tuy nhiïn ngûúâi khöng saânh, khöng tinh, thò cûá nghe úã lúâi noái hay, noái ngoåt cuãa ngûúâi kheáo taán... Têm höìn ngûúâi phuå nûä cao cûúâng thò coá ùng ten àïí bù’t àûúåc laân soáng ngù’n, hoå nghe àûúåc caái im lùång cuãa ngûúâi àïën toã tònh maâ khöng noái nùng gò caã. Coá ngûúâi vúå naâo xûáng àaáng vúái caái tïn êëy, maâ laåi khoe rùçng: “chöìng töi yïu töi kheáo lù’m”? Chöìng töi yïu töi chên thêåt lù’m, thuãy chung lù’m, hy sinh lù’m, chûá sao tònh yïu laåi “kheáo”?- Chên thaânh laâ caái chuêín trûúác nhêët àïí ào tònh yïu. Tònh yïu coá caái phêìn tinh diïåu, kyâ diïåu maâ ta biïët... Vúã Têy sûúng kyá kïët thuác úã chûúng Kinh möång: Trûúng Quên Thuyå, trïn àûúâng ài ra kinh àö thi, nùçm nguã núi quaán troå, mú thêëy Thöi Oanh Oanh chaåy theo tòm thùm mònh, tónh giêëc chiïm bao thò thêëy “trùng baåc chûa taân, sao mai múái moåc”. Trûúng vaâ hïì àöìng beân lïn àûúâng ài tiïëp, luác àoá, Quên Thuyå nhòn phong caãnh hai bïn àûúâng: Caânh dûúng tha thûúát buöng chuâng, Àoaái tröng thïm bêån têëm loâng höm mai. Nûúác khe roác raách chaãy xuöi Vùèng nghe coân tûúãng tiïëng ngûúâi khoác than... Nguyïn vùn viïët quyïën luyïën nhû vêåy, têëm loâng Quên Thuyå aái hoaâi mïën thûúng Oanh Oanh nhû vêåy. Nhûng trong sûå thêåt, thò vïì sau, Quên Thuyå laåi quïn, laåi boã

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

219

Oanh Oanh, khöng trúã vïì àïí lêëy Oanh oanh laâm vúå. Nhaâ phï bònh Thaánh Thaán beân chuá dûúái cêu thú “Caânh dûúng tha thûúát buöng chuâng” rêët vêën vûúng kia: “Tûâ àêy maâ ài, thò caânh dûúng laâ caânh dûúng chûá khöng bêån têëm loâng höm mai nûäa”, vaâ dûúái cêu “vùèng nghe coân tûúãng tiïëng ngûúâi khoác than”, Thaánh Thaán chuá möåt cêu: “Tûâ àêy maâ ài, thò nûúác khe laâ nûúác khe, chûá khöng phaãi tiïëng ngûúâi khoác than nûäa”- Ngûúâi laâm thú viïët nhû thïë, ngûúâi phï bònh thú hiïíu nhû vêåy, vúái trònh àöå cuãa baãn thên töi, töi rêët phuåc caã hai ngûúâi, vaâ taåm hiïíu nhû thïë naâo laâ vùn “thúå trúâi” chûá khöng phaãi laâ vùn “thúå veä”. Noái döng daâi nhû caã phêìn trïn àêy, àïí mong têm sûå vúái baån àoåc rùçng: cuäng nhû Nguyïîn Du khen bûác tranh tuâng cuãa Kim Troång, veä laá “Phong sûúng àûúåc veã thiïn nhiïn”, duâ taâi kheáo àïën mêëy, cuäng vêîn giûä àûúåc caái tûå nhiïn, höìn nhiïn cuãa taåo vêåt, cho nïn “caâng nhòn caâng tûúi”. Àoåc thú, vaâ nhêët laâ phï bònh thú, khöng nïn nùång vïì tóa toát, nhû vêåy seä ài àïën tiïíu xaão, mêët caái chên chêët noá laâ möåt caái àónh maâ nhûäng nhaâ thú taâi nghïå nhêët cuöëi cuâng àaä àaåt túái. Trong caác xaä höåi trûúác, caác xaä höåi coá giai cêëp, maâ cuöëi cuâng, saâng loåc qua thúâi gian vaâ qua thêím myä cuãa caác thïë hïå, nhûäng vùn phêím taâi tònh nhêët vêîn nöíi lïn àûúåc trïn doâng nùm thaáng, vaâ lûu truyïìn. Vùn hoåc cuãa xaä höåi ûu tuá ta nay laâ möåt nïìn vùn hoåc àang xêy dûång, coân mang nhûäng bïì böån têët yïëu, tuy nhiïn nhûäng ngûúâi coá traách nhiïåm, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ phï bònh vùn hoåc hiïån taåi cêìn coá con mù’t tinh àúâi, tinh vùn, tinh thú, àïí nïëu chûa coá àuã sûå luâi xa àùång choån àûúåc caác taác phêím hay nhêët liïåt àûúåc vaâo haång cöí kim àöng têy, thò cuäng àûâng gieo

220

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

rù’c sûå thêím myä keám, àûâng laâm cho lan traân möåt sûå quaá dïî tñnh àïën mûác xö böì. Nhên dên lao àöång coá quyïìn àûúåc hûúãng nhûäng vùn phêím hay, coá chêët lûúång cao; tuy chûa phên tñch àûúåc cho raânh roåt, nhûng hoå coá “con mù’t xanh” lù’m chûá; trûúác kia hoå choån loåc àûúåc nhûäng baâi ca dao hay vaâ loaåi dêìn nhûäng baâi ca dao xoaâng, bêy giúâ àöëi vúái thú, cuäng vêåy. * *

*

III. Trúã laåi vúái viïåc biïíu dûúng thú Nhûäng cêy buát bònh luêån thú khöng nïn quaá xö böì; hiïån nay caác nhaâ xuêët baãn, khi tñnh nhuêån buát, theo chïë àöå nhuêån buát cuãa ta, vêîn xïëp laâm ba haång vùn àêëy: haång A, haång B, vaâ haång C, thêåm chñ trong A coân coá A1 vaâ A2, trong B coân coá B1 vaâ B2 (xïëp àuáng loaåi hay khöng, laåi laâ vêën àïì khaác). Vaâ khi cöng chuáng phêím bònh caác vùn phêím, cuöëi cuâng hoå cuäng noái nhû Thaánh Thaán: coá caái “vùn thúå trúâi”, vaâ coá caái “vùn thúå veä”, nhêët laâ àöëi vúái thú. Möåt söë nhûäng baâi thú hiïån taåi cuãa chuáng ta nay, do hoaân caãnh lõch sûã cuãa cuöåc chiïën àêëu thêìn thaánh cuãa dên töåc ta trong ba chuåc nùm qua, àaä àûúåc sûå uãng höå cuãa thúâi àaåi lõch sûã, àaä àûúåc caái thúm lêy cuãa lõch sûã àù’p thïm vaâo cho. Àêy laâ möåt niïìm vui cuãa thú, möåt chöî àûúåc cuãa thú, chuáng ta haâo hûáng vúái sûå thúm lêy naây.Mùåt khaác, nhaâ bònh luêån thú cêìn phaãi “nhêët nghïå tinh”, phaãi laâm caái cöng viïåc cuãa mònh, biïët phên biïåt phêìn

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

221

naâo laâ phêìn cöång thïm chuã quan cuãa mònh àoåc vaâ cuãa baån àoåc, phêìn naâo laâ phêìn khaách quan thêåt coá cuãa baâi thú. Töi xin lêëy möåt vñ duå: LÚÂI QUÏ Mêëy bûäa ni röìi trúâi thiïëu nù’ng Chûâng chûa bûa luåt nûúác coân cao Khi höm böå àöåi haânh quên túái Trêën thuã dêìm phúi chêåt caã saâo Chõ úi! àem duäi ra ngoaâi ruöång Kiïëm ñt dam cua chuát cuãa àöìng Thïm àöi ba miïëng anh em àúä Cuãa nhaâ quï kiïëng buöíi thu àöng Búá anh nöåi vuå khoan ài chúå Xa ngaái àaâng trún bêëm cûåc chên Xuöìng bïn chõ Moát buön túi noán Anh nhaãy maâ ài àûúåc àúä chûâng Thûúng anh, noã coá- cêìu anh maånh Anh nïån thùçng Têy bïí soå dûâa Thûúng anh cú khöí maâ ngheâo quaá Thiïëu rúm loát öí laånh luâng khuya. 1950

Vïì nhûäng baâi thú nhû thïë naây, thêåt laâ khoá phaát biïíu. Àem ra maâ caäi nhau vïì giaá trõ vùn hoåc cuãa nhûäng baâi êëy, coá phêìn naâo bêët nhêîn. Trûúâng húåp laâ thú cuãa möåt liïåt sô àaä hy sinh úã tiïìn tuyïën, thò àêy laâ cao hún vùn hoåc, àêy laâ xûúng maáu, àêy laâ yá chñ chiïën àêëu diïåt thuâ.

222

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Trûúâng húåp thú nhù’c laåi möåt kyã niïåm khaáng chiïën, thò àêy laâ tònh caãm thiïng liïng, caái thuúã gian khöí nùçm gai nïëm mêåt. Àöëi vúái nhûäng baâi thú úã trong hai lônh vûåc êëy, baâi naâo thêåt hay thò ta khen hay, baâi naâo úã mûác trung bònh, thò ta noái rùçng ta rêët yïu mïën, vò àêy laâ thuöåc phaåm vi tònh caãm cuãa ta.- Chûá vúái baâi trung bònh, thò nïn traánh caái viïåc àem ra maâ àaánh giaá vïì mùåt vùn hoåc, nghôa laâ vïì phûúng diïån nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác, laâm ra nhû vêåy, ngûúâi caäi laåi rêët laâ khoá ùn khoá noái, maâ khöng caäi laåi, thò cuäng rêët khöí têm, vò roä raâng laâ ngûúâi àûa ra àaä lêîn löån hai phaåm truâ. Thú Trung Quöëc coá baâi thú cuãa ngûúâi vúå úã quï nhaâ gûãi ra cho chöìng úã sa trûúâng xa xùm keâm theo vúái chiïëc aáo êëm maâ mònh úã hêåu phûúng àaä dïåt, àêy laâ chiïën tranh cuãa caác vua chuáa phong kiïën, ùn cûúáp àêët lêîn nhau, khöng phaãi khaáng chiïën chöëng quên xêm lûúåc; böën cêu thûåc vaâ luêån thêëm thña biïët bao: ... Maãnh aáo hùçng nùm chaâng mùåc àoá, Súåi tú êëy chñnh thiïëp laâm ra, Keáo àûa ngang doåc buöìng gan heáo Thûa nhùåt àûúâng kim gioåt lïå hoâa.. Baâi thú rêët hay, khöng cêìn phaãi baân. Nhûng coân baãn thên caái aáo? Caái aáo êëy coá hai khaã nùng: möåt laâ rêët àeåp, hai: cuäng coá thïí tònh ngûúâi vúå sêu nhû biïín, cao nhû nuái, nhûng taâi nuöi tùçm, dïåt luåa, vaâ cù’t may aáo chó úã mûác trung bònh, caái aáo àeåp trung bònh. Trong trûúâng húåp thûá hai naây, nhaâ bònh luêån chó nïn ca ngúåi tònh caãm cuãa ngûúâi vúå, khen baâi thú, vaâ vúái caái aáo thò àûâng noái gò caã laâ tïë nhõ nhêët. Chûá àem caái aáo àeåp trung bònh ra maâ khen, thò chñnh ngûúâi khen êëy laâ khöng tïë nhõ, laâ bêët

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

223

nhêîn, búãi khen khöng xaác àaáng nhû vêåy, lúä coá ngûúâi caäi laåi thò sao? Theo yá töi, töi rêët yïu mïën caái chên tònh trong baâi Lúâi quï, töi coá thïí viïët möåt àoaån vùn daâi àïí gúåi laåi nhûäng têm tònh cuãa Khaáng chiïën chöëng Phaáp, loâng nhên dên yïu thûúng böå àöåi Cuå Höì, v.v... Nhûng khen baâi thú, thò töi chûâng mûåc, vò àêy laâ vêën àïì giaá trõ vùn hoåc, nghôa laâ vêën àïì nöåi dung vúái hònh thûác gù’n liïìn. Theo sûå thêím myä cuãa töi, thò àoaån múã àêìu laâ khaá hún caã, trong àoá cêu thûá ba “Trêën thuã dêìm mûa chêåt caã saâo” laâ möåt cêu thú hay. Nhûng vïì cêu thú naây, töi cuäng khöng viïët nhû ngûúâi bònh thú àaä viïët: “...chûä dêìm nghe thûúng sao! Coân tûâ ”chêåt" thò nhû hoåa lïn caã têëm loâng thûúng yïu bao la cuãa dên chuáng àöëi vúái böå àöåi. Cuäng laâ cêy saâo cuãa cö Têëm phúi aáo àêy, bêy giúâ chêåt caã aáo trêën thuã böå àöåi", vò àêy laâ möåt caái hay phaãi chùng, chûa phaãi laâ caái hay tuyïåt diïåu. Coân ba àoaån sau, thò theo yá töi, ngoaâi caái chên tònh, caái khöng khñ Khaáng chiïën úã Liïn khu Böën ra, àêy laâ ba àoaån thú nhaâng nhaâng. Nhaâ bònh luêån viïët: “AÂ, lúâi quï laâ lúâi thöët ra tûâ göëc têëm loâng nhû thïë, nhû hûúng cuãa hoa, nhû aánh saáng cuãa ngoån àeân”; anh gaåch àñt chûä lúâi quï, tûác laâ giaán tiïëp dêîn caái “Lúâi quï goáp nhùåt döng daâi” cuãa Nguyïîn Du, nhûng cêu cuãa Nguyïîn Du laâ noái nhuán nhûúâng laâm duyïn trïn nhûäng “lúâi lúâi chêu ngoåc haâng haâng gêëm thïu”, caái quï cuãa Nguyïîn Du laâ quï nhû thïë. Ngûúâi bònh thú nïu lïn caái chñ tònh cuãa “Hai chõ em ài duäi àïí kiïëm chuát cuãa àöìng, cho anh em böå àöåi haânh quên”, caái ên cêìn tong taã lo cho anh nöåi vuå ài chúå “xa ngaái àûúâng trún bêëm cûåc thên”. Töi hoaân toaân àöìng yá.

224

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhûng khi anh khen laâ “thú möîi chûä möîi tònh” thò töi nghô: chùèng qua taåi ngûúâi ta àùng baáo, in saách nhiïìu thú xoaâng, thú keám quaá, chûá coân àaä laâ thú in ra laâ phaãi hay, möåt baâi thú muöën àûúåc ngûúâi ta coân nhúá laåi, thïë têët laâ phaãi göìm nhûäng cêu vaâo loaåi “xa ngaái àûúâng trún bêëm cûåc chên”, coá gò àïën mûác phaãi khen quaá? Àïën nhû hai cêu: Xuöìng bïn chõ Moát buön túi noán Anh nhaãy maâ ài àûúåc àúä chûâng thò cêu trïn vö thûúãng vö phaåt, cêu dûúái ngön tûâ rêët êíu: “anh nhaãy vaâo xuöìng cheâo chöëng maâ ài”, laåi viïët: anh nhaãy maâ ài laâ möåt cêu thú dúã. Vïì 4 cêu thú kïët: “Chu têët àïën khöng coân chöî vaâo àêu àûúåc maâ coân thêëy thiïëu!... Àaä thûúng röìi laåi thûúng, thêåt laâ têìng têìng lúáp lúáp têëm loâng vaâng”; roä raâng laâ taác giaã biïíu dûúng loâng dên. Coân sang phaåm vi baâi thú, thò cuäng roä laâ chùèng coá chi laâ “ têìng têìng lúáp lúáp”. Trong nghïå thuêåt thú, nhaâ phï bònh vùn hoåc coân thêëy baâi thú naâo coân laâ úã mûác cuãa thúå thuã cöng, baâi thú naâo àaä laâ cöng nghiïåp hoùåc àaåi cöng nghiïåp, nïn phên biïåt thú hay úã mûác “nghïå nhên” vaâ thú hay àïën mûác “nghïå sô”, laåi àïën mûác àaåi nghïå sô. Cêìn phaãi xaác àaáng. Vñ duå nhû, theo töi nghô thò trong thú truyïìn thöëng Viïåt Nam ta, Nguyïîn Khuyïën laâ mûác nhaâ thú coá taâi, Tuá Xûúng laâ mûác nhaâ thú lúán, coân Höì Xuên Hûúng laâ nhaâ thú coá thïí vaâo cúä bêåc thêìy cuãa Tuá Xûúng... Baâi Nhúá cuãa Höìng Nguyïn laâ möåt baâi thú rêët àaáng quñ, möåt kyã niïåm thên yïu cuãa Khaáng chiïën chöëng Phaáp, hún nûäa laåi laâ thú cuãa möåt thi sô àaä khuêët. Tuy nhiïn,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

225

trong hai baâi bònh luêån, thò baâi cuãa Àaâo Bñch Nguyïn(1) gêìn vúái sûå thêåt hún. Baâi cuãa Nguyïîn Àûác Quyïìn, (ngûúâi viïët bònh luêån baâi Lúâi quï trïn àêy(2), vêîn coá nhûäng àiïím noái sa àaâ: Sau khi khen caác chûä om, chûä quúâ, chûä löåt, anh khen chûä àaánh trong cêu AÁo vaãi chên khöng Ài luâng giùåc àaánh. “... Höìng Nguyïn sûúáng nhêët chûä ”àaánh". Viïët àïën ài luâng giùåc"... röìi thò bñ, Luâng giùåc gò? Luâng giùåc Phaáp aâ? Cûá gò giùåc Phaáp. Giùåc Ên, àaánh! Giùåc Möng, giùåc Nguyïn, giùåc Minh, giùåc Thanh, àaánh! Giùåc Nhêåt, àaánh, giùåc Phaáp, àaánh! Giùåc Myä, giùåc gò nûäa, cuäng àaánh". Taåi sao anh biïët laâ Höìng Nguyïn “bñ”? Anh duâng thuã thuêåt neán xuöëng cho chùåt, àïí bung lïn cho maånh, anh tung lïn cho cao àïí hûáng cho gioãi, àoá thöi. Chûá khöng möåt thi sô naâo sau khi viïët ba chûä Ài luâng giùåc röìi thò “bñ” caã. Ai viïët àïën àêy cuäng viïët luön: Ài luâng giùåc àaánh, rêët thoaãi maái, rêët tûå nhiïn, vò caái thïë vùn úã àêy khöng cêìn phaãi coá möåt sûác maånh nghòn cên múái nhêëc nöíi caái àónh! Chùèng qua taåi nhaâ bònh luêån. Höìng Nguyïn viïët ài luâng giùåc àaánh, tûác laâ phaåm vi àöång taác, àöång tûâ, chùèng leä luâng giùåc àïí maâ vaái noá aâ? Thêåm chñ àïí maâ haâng noá aâ? Chó coá thïí àïí maâ “nïån noá bïí soå dûâa” nhû trong baâi thú lúâi quï, àïí maâ giïët noá, àïí maâ àuöíi noá, àïí maâ àaánh noá! (chûä àaánh laâ hún caã; möåt ngûúâi laâm thú khöng taâi nghïå lù’m, túái àêy, cuäng chùèng mêët nhiïìu cöng àïí choån lûåa). (1) Vùn nghïå söë 529 ngaây 21-12-1973. (2) Vùn nghïå söë 448 ngaây 12-5-1978.

226

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhûng tûâ phaåm vi àöång taác, àöång tûâ cuãa Höìng Nguyïn, ngûúâi bònh luêån àaä chuyïín sang phaåm vi àöëi tûúång, phaåm vi danh tûâ, thaânh ra “ài luâng giùåc naâo? ” àïí anh coá dõp kïí ra möåt lö giùåc trong lõch sûã nûúác ta. Anh bònh luêån rêët say mï vaâ huâng höìn nhûng anh àaä bêët chêëp caã nguyïn vùn. Dô nhiïn nïëu anh cûá giaãng theo nguyïn vùn “ài luâng giùåc àaánh” thò sau àoá anh cuäng seä coá thïí taán thïm vïì àaánh têët caã caác thûá giùåc xêm lùng, nhûng anh khöng muöën úã võ trñ baân thïm, vaâ muöën úã võ trñ khaám phaá. - Ngûúâi bònh luêån viïët tiïëp: “chûä àaánh haå xuöëng nhû seát: ”AÁo vaãi chên khöng ài luâng giùåc àaánh". Àêy laâ huyïët trong maåch chaãy ra chûá àêu coân laâ chûä nghôa". Mûác àöå ca ngúåi àaä túái cao vúâi, vaâ mûác àöå thiïëu xaác àaáng cuäng khöng phaãi laâ thêëp. Töi rêët caãm ún baån Trêìn Khöi àaä coá möåt sûå thêím myä saáng suöët. Baån Thaåch Quyâ (Vùn nghïå söë 543 ngaây 15-3-1974) cheáp sai möåt cêu Quan hoå cöí, thaânh ra: Ra vïì anh coá dùån rùçng Núi hún em lêëy, núi bùçng àúåi anh Trêìn Khöi àaä àñnh chñnh: àêy laâ tröí thûá nùm cuãa baâi haát quan hoå theo àiïåu “Ngûúâi úã àûâng vïì”: Ngûúâi vïì em dùån ngûúâi rùçng Àêu hún ngûúâi kïët, àêu bùçng àúåi em. Thaåch Quyâ khen chûä lêëy trong “Núi hún em lêëy”:- “Ai laåi noái àïën chûä lêëy! Vaã laåi, trong tònh caãm maâ noái àïën hún thiïåt, ngang bùçng thò thêåt laâ vuång.- ÊËy thïë nhûng caái vuång naây laåi àaánh chïët caái kheáo leáo tinh vi, tïë nhõ gò gò kia àêëy”. Trêìn Khöi nù’n laåi: “Lúâi haát Quan hoå cuãa chuáng ta noá trong saáng, àeåp àeä, vaâ hoaân chónh lù’m, chûá khöng ”vuång maâ tinh tïë" àûúåc àêu"; vaâ baån àoåc chù’c

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

227

cuäng thêëy rùçng: Àêu hún em ngûúâi kïët laâ vùn hoåc, laâ thú, coân Núi hún lêëy laâ cêu noái coåc caåch. Àoåc caã hai baâi cuãa Thaåch Quyâ vaâ Trêìn Khöi, töi thêëy coân möåt àiïím vïì thêím myä maâ Trêìn Khöi chûa noái àïën. Theo cêu dêîn sai, thò ngûúâi múã miïång noái, ngöi thûá nhêët, laâ Anh, ngûúâi con trai, Thaåch Quyâ bònh: “...Anh àaä hoaân toaân yïu em röìi, chó coân chúâ úã phña em nûäa thöi. Anh khiïm töën rêët mûåc vaâ vò thïë, cuäng chên thaânh rêët mûåc...” Theo cêu àuáng, thò ngûúâi múã miïång noái laâ Em, ngûúâi con gaái. Trong hai cêu, ngûúâi múã miïång noái àïìu àoáng vai keã dùån doâ, nhûng “Em dùån” thò lïî pheáp biïët bao: Ngûúâi vïì, em dùån ngûúâi rùçng chûä “ngûúâi” àûúåc lùåp laåi hai lêìn, em coi anh laâ bêåc quan troång. Coân “Anh dùån” thò cöåc löëc: Ra vïì anh coá dùån rùçng Àaáng leä noái “Anh vïì” thò trang troång hún, vûát chuã tûâ ài, laâ vö lïî. Àaáng leä noái “dùån em” laåi dùån vaâo tröëng khöng, vûát àöëi tûúång ài, cuäng laâ vö lïî; hún nûäa, anh “coá” dùån rùçng, töi coá dùån rùçng laâ nhù’c laåi möåt mïånh lïånh, caâng vö lïî hún; vaâ em dùån laâ àang giúâ phuát chia tay naây, coân anh coá dùån laâ thuöåc vïì quaá khûá. Nhên noái vïì sûå bònh luêån bêët chêëp, sûå bònh luêån lêëy àûúåc, töi xin pheáp nhù’c àïën möåt vñ duå coá liïn quan àïën mònh. Nùm 1967, baâi Baâ cuå muâ loâa cuãa töi àûúåc in trong têåp Thú ca khaáng chiïën 1946 - 1954 cuãa Nhaâ xuêët baãn Giaáo duåc. Trong baâi, coá cêu: Meå muâ vò thuïë phaãi àeo Vò tö phaãi traã, laåi àeâo núå non

228

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Vò boån àõa chuã thûúâng mua luáa non cuãa nöng dên rêët reã, röìi àïën ngaây muâa, chuáng cûá theo khïë núå maâ chùån lêëy thoác, nhû thïë laâ nöng dên phaãi baán luáa non, tûác laâ vay “núå non”. Nghôa chó coá thïë thöi, rêët giaãn dõ. Nhûng ngûúâi giaãng thú vaâ chuá thñch àaä viïët: Hai chûä “núå non”, taác giaã úã àêy quyïët khöng phaãi laâ vò bñ vêìn, maâ vò àïí diïîn taã nöåi dung: “núå cao nhû nuái, núå chöìng nhû non”. Dûúâng nhû súå ngûúâi ta nghe khöng thöng, ngûúâi bònh luêån laåi döìn thïm: “Cöë nhiïn trong ngön ngûä thûúâng ngaây, maâ caã trong vùn hoåc, chûa ai duâng nhû thïë. Nhûng àiïìu àoá khöng ngùn caãn viïåc nhaâ thú saáng taåo ra tûâ múái; duâ sûå saáng taåo àoá chó coá thïí duâng trong möåt vùn caãnh nhêët àõnh, nhû úã trûúâng húåp naây...” Taác giaã coá saáng taåo ra tûâ múái àêu; xin nhaâ bònh giaãng àûâng bïnh vûåc nhû thïë... IV. Trong viïåc laâm thú Thêåt ra trong phêìn àêìu cuãa muåc IV naây, töi xin baân vïì viïåc viïët thú, viïët nhûäng baâi thú, tûác laâ lúâi vùn, cêu keáo, chûä nghôa, trong möåt phêìn sau seä xin baân vïì töíng húåp viïåc laâm thú, trong àoá nùång vïì nöåi dung thú, höìn thú. Khi coá nöåi dung röìi, thò haânh vùn rêët laâ quan troång. Cêu vùn viïët khöng chñnh xaác, noá liïìn keáo nöåi dung theo noá maâ chêåp chúân. Chuáng ta àaä biïët rùçng chó coá chuã nghôa xaä höåi laâ giaãi quyïët àuáng àù’n nhêët, töët àeåp nhêët vêën àïì tûúng quan giûäa caá nhên vaâ xaä höåi; trong nhûäng xaä höåi coá giai cêëp vaâ coá aáp bûác boác löåt, nhû úã thúâi Puskin, Lecmantöëp chùèng haån, thò caá nhên àöëi lêåp vúái xaä höåi. Möåt nhên vêåt cuãa thúâi àaåi cuãa Lecmantöëp, baãn thên laâ quñ phaái, nhûng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

229

phuã àõnh xaä höåi cuãa Sa hoaâng v.v... Trong xaä höåi xaä höåi chuã nghôa, thò möîi caá nhên àoáng goáp vaâo têåp thïí xaä höåi vaâ xaä höåi chùm lo cho möîi ngûúâi, giuáp hoå tûå phaát huy, chêm ngön cuãa chuã nghôa xaä höåi nöåi dung laâ nhû vêåy (Un pour tous, tous pour un). Nhûng trûúác àêy khöng biïët ai àaä dõch chêm ngön êëy ra taám tiïëng: “Mònh vò moåi ngûúâi, moåi ngûúâi vò mònh”. Vïë trïn thò hay: “Mònh vò moåi ngûúâi”, chûá vïë dûúái “Moåi ngûúâi vò mònh” thò nghe ra dúã quaá! Thïë mònh laâ vua chuáa aâ? Do caãm thêëy vïë dûúái khöng öín, maâ trong khi diïîn thuyïët, coá nhûäng àöìng chñ boã hùèn vïë dûúái khoá chõu kia ài, vaâ noái: chuã nghôa xaä höåi laâ “Mònh vò moåi ngûúâi”. Nhû vêåy laâ Phêåt, laâ Chuáa, xaã thên àöå thïë, chûá àêu coân laâ chuã nghôa cöång saãn khoa hoåc nûäa! Trong nhûäng baâi phaát biïíu gêìn àêy cuãa àöìng chñ Lï Duêín, àöìng chñ Töíng bñ thû cuãa Àaãng ta àaä noái thoãa àaáng nhêët, troån veån nhêët: “Möîi ngûúâi vò moåi ngûúâi, moåi ngûúâi vò möîi ngûúâi”. Àoá laâ chêm ngön chñnh thöëng cuãa chuã nghôa xaä höåi.- Qua vñ duå naây, chuáng ta cuäng thêëy khöng thïí coi nheå lúâi vùn cêu vùn, duâ laâ trong khi dõch. Trong phaåm vi lúâi vùn cuãa baâi haát, töi xin nhù’c laåi vñ duå khaá laâ gay cêën. Chuáng ta rêët hoâa caãm vúái nhaåc sô àaä coá caái têm tònh rêët àeåp, diïîn àaåt trong nhûäng lúâi haát: Nïëu Nïëu Nïëu Nïëu

laâ laâ laâ laâ

hoa, töi seä laâ hoa hûúáng dûúng, chim, töi seä laâ chim böì cêu trù’ng mêy, töi seä laâ vêìng mêy êëm ngûúâi, töi nguyïån chïët cho quï hûúng.

Rêët nhiïåt tònh, tuy nhiïn nhiïåt tònh phaãi keâm theo khoa hoåc, khoa hoåc cuãa ngön ngûä. Giaã thuyïët töi laâ hoa, laâ chim, laâ mêy, thò àûúåc, chûá sao laåi haå mêëy chûä: “Nïëu laâ ngûúâi”? Khöng laâ ngûúâi, thò laâ caái gò khaác, con gò khaác

230

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

hay sao? Laâ ngûúâi, àoá laâ khùèng àõnh, khöng thïí nïëu gò nûäa caã! Sûå vö yá trong haânh vùn, sûå thiïëu yá thûác vïì möëi tûúng quan cuãa ngön tûâ dêîn àïën nhûäng caái giêåt mònh àaánh thoát maâ ngûúâi viïët chûa hïì ngúâ àïën. Hún nûäa, àûáng vïì yá vùn, thò nïn viïët sao cho yá nghô hoaân chónh hún. Laâ con ngûúâi, töi nguyïån söëng vò quï hûúng, vaâ nïëu Töí quöëc cêìn, töi nguyïån chïët cho quï hûúng. Möåt lúâi nhaåc khaác, möîi khi nghe haát àïën, thñnh giaã cûá ngúâ ngúå, caãm thêëy chûa thoãa àaáng: ... Duâ cho baäo nöíi mûa sa Nghïå An xö viïët vêîn laâ Nghïå An Ngûúâi nghe caãm thêëy khöng nïn noái nhû thïë - Trûúác hïët xeát cho thêåt tinh vi thò cuäng chùèng nïn noái, chùèng haån: (tónh) Thaái Bònh laâ (tónh) Thaái Bònh, hoùåc Nghïå An laâ Nghïå An, vò noái nhû vêåy, thò bó thûã àöëi vúái caác tónh khaác; mònh khöng laâ tónh kia, tónh noå, khöng nïn àùåt vêën àïì nhû vêåy, ngöå nhúä caác tónh khaác tûå aái thò sao? Chó nïn viïët caái yá, chùèng haån “Duâ hoaân caãnh naâo, Thaái Bònh vêîn laâ kiïn àõnh vûäng vaâng” vaâ viïët caái yá: “Nghïå An Xö viïët vêîn giûä nguyïn truyïìn thöëng Nghïå An xö viïët” thò nhaä nhùån hún laâ viïët “Nghïå An xö viïët vêîn laâ Nghïå An xö viïët”. Huöëng chi, trong lúâi haát trïn àêy, böîng nhiïn “Nghïå An xö viïët” chó coân laâ “Nghïå An”, tûác laâ chuã tûâ àaä thay àöíi röìi, chó coân möåt nûãa chuã tûâ! Ngûúâi nghe bõ hêîng. Coá thïí noái laâ cêu vùn vö nghôa. Nhên àang noái vïì lúâi baâi haát, töi xin thïm thïm möåt thñ duå vïì sûå möîi chuáng ta cêìn phaãi rêët coá yá tûá trong nghïì nghiïåp cuãa mònh. Àoá laâ troång ngûúâi tiïu thuå, tûác laâ troång nhên dên, vaâ cuäng laâ tûå toång mònh: töi khöng phaãi laâ haång ngûúâi laâm êíu. - Nghe haát Quan hoå úã Àaâi

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

231

phaát thanh, möåt lêìn kia töi böîng phaát ngûúång. Àoá laâ trûúâng húåp ca sô haát cêu: Xe chó (öë mêëy) khêu em ngöìi khêu. Khöí trûúác haát nhû vêåy laâ hay, ngêìn êëy tiïëng laâ vûâa; nhûng khöí tiïëp theo, ca sô àaä thïm “taâi hoa” cuãa mònh vaâo, ve vuöët laáy luyïën thïm, vaâ haát: Xe chó (öë mêëy) kim em luöìn vaâo kim! Khöng phaãi búãi vò thiïëu möåt tiïëng, cho nïn ca sô bù’t buöåc phaãi thïm vö caái tiïëng “vaâo” naây! Bùçng chûáng laâ khöí trïn 6 tiïëng vêîn haát hay; khöí dûúái, ca sô nhên coá chûä luöìn, beân thïm chûä vaâo thaânh ra 7 tiïëng! Êm thanh cuãa hai chûä “luöìn vaâo” haát lïn, àûúåc nhêën maånh, tö àiïím thïm, öi chao laâ thö tuåc! - Trong nghïì nghiïåp cuãa mònh, chuáng ta khöng àûúåc pheáp vö yá tûá. * *

*

Vúái trònh àöå àaä nêng cao cuãa chuáng ta höm nay, maâ ngoaái laåi àïí nghiïm khù’c vúái nhûäng chöî viïët non 25 nùm vïì trûúác, viïåc êëy cuäng khaá dïî laâm. Súã dô töi coân nhù’c laåi vñ duå sau àêy, vò noá khaá àiïín hònh cho caái löëi vùn hoa vñ von vúá vêín rêët dïî mù’c trong khi chuáng ta bêy giúâ viïët nhûäng baâi “ca dao”. Baâi ca dao naây àaä àûúåc in ra nhiïìu lêìn, coá caã àûúåc phöí nhaåc nûäa, vaâ cuäng khaá àûúåc truyïìn baá úã vuâng Khu Mûúâi (Phuá Thoå), khoaãng 1950. Nhûäng ngûúâi àoåc cuäng nhû ngûúâi haát möåt thúâi àaä thñch noá, vò thêëy noá àeåp àeåp, ïm ïm:

232

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Rûâng xanh ai nhuöåm maâ xanh Maá höìng ai nhuöåm maâ quanh nùm höìng Rûâng xanh lêëy nuái laâm chöìng Maá höìng em muöën lêëy chöìng thûúng binh Chöìng thûúng binh vúái hoa thiïn lyá Caã hai àùçng em quñ em yïu Yïu hoa chó coá möåt chiïìu Bïn kia em quñ, em yïu suöët àúâi Noái lúâi em giûä lêëy lúâi Gioá lêëy mêy trúâi, em lêëy thûúng binh. * *

*

Caã baâi haát rêët vùn hoa, lúâi rêët “àeåp” maâ khöng coá caái gò thêåt caã. Khöng coá caái gò àuáng lyá àuáng tònh. Rûâng xanh sao laåi lêëy nuái laâm chöìng! rûâng sao laåi laâm vúå cuãa nuái? Xin löîi taác giaã, coá phaãi laâ rûâng (tûác laâ cêy) moåc úã trïn nuái hay chùng? - Khi àûa ra möåt hònh tûúång, ñt nhêët cuäng phaãi coá möåt chuát sûå thêåt laâm cùn baãn. Khi anh böå àöåi trong khaáng chiïën chöëng Phaáp baão “suáng laâ vúå àaån laâ con”, caái tònh yïu quñ suáng àaån êëy coá thêåt. Maá höìng vaâ thûúng binh laâ hai ngûúâi coá thêåt, maâ laåi lêëy nhau nhû “rûâng lêëy nuái”, nghôa laâ lêëy vu vú! Röìi laåi vñ chöìng thûúng binh vúái hoa thiïn lyá, àaánh ngang haâng “caã hai àùçng”; röìi laåi goåi chöìng laâ “bïn kia”, sao maâ noái nheå tïnh nhû vêåy! - Vaã laåi, mùåc dêìu hoa súám núã töëi taân, nhûng nhû trong thú Baác Höì: “Hûúng hoa bay thêëu vaâo trong nguåc - Kïí vúái tuâ nhên nöîi bêët bònh” ngûúâi ngù’m hoa vêîn caãm thûúng nguâi ngêîm; caái con ngûúâi maâ “yïu hoa thò chó yïu coá buöíi chiïìu”, goån gaâng dûát khoaát nhû thïë, laåi coá thïí “Bïn kia (tûác laâ chöìng thûúng binh) em quñ, em

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

233

yïu suöët àúâi” hay sao? - Röìi baâi ca dao kïët bùçng möåt cêu xûáng àaáng: Gioá lêëy mêy trúâi, em lêëy thûúng binh, nghôa laâ lêëy... phêët phú, - Baâi naây giuáp cho ta hiïíu: thïë naâo laâ “thú tiïíu tû saãn”. A - Hònh tûúång: Sau cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghïå 1972 - 1973, töi àaä goáp trong baâi Baân vïì cöng viïåc laâm thú(1) nhûäng yá kiïën trïn nhûäng vñ duå cuå thïí vïì lao àöång nghïå thuêåt. Cuöåc thi thú nùm 1974 - 1975 coá nhûäng ûu àiïím, vaâ nhòn chung, chêët lûúång caác baâi thú khöng bùçng cuöåc thi trûúác. Vaâ trong viïåc laâm thú, têët nhiïn laåi cuäng coá nhûäng löîi cuãa saãn xuêët. ÚÃ àêy, töi chó baân vïì hònh tûúång trong thú, vïì sûå taãn maån trong thú vaâ nhaåc àiïåu trong thú. Hònh tûúång trong baâi thú laâ quan troång vaâo bêåc nhêët. Coá hònh tûúång töíng húåp bao truâm caã baâi thú, vaâ coá nhûäng hònh tûúång cuåc böå trong baâi thú. Hònh tûúång trûúác hïët phaãi thñch húåp, thñch húåp vúái sûå vêåt, vaâ phaãi lögñch, lögñch theo cuöåc söëng. Taác giaã baâi Mûa viïët vïì “Mûa tûâ dûúái biïín àûa lïn”, mûa laâm cho trù’ng caã trúâi, caã nûúác, soáng xö trù’ng caã baäi, caã ghïình, möåt con thuyïìn lïnh àïnh trïn söng, vaâ Giûäa trúâi nûúác trù’ng - buöìm nêu Chaáy lïn nhû möëi tònh àêìu cuãa anh. Trûúác hïët, vñ duå nhû trïn con söng xanh, dûúái trúâi trong, giûäa aánh chiïìu vaâng, thò möåt chiïëc buöìm nêu chaáy lïn, vò nhuöåm rûåc nù’ng - nhû thïë thò àûúåc, chûá mûa bay baâng baåc àïën nöîi “trù’ng” têët caã kia maâ, “trù’ng” àêy (1) Trong têåp saách naây, baâi trïn àêy thay àêìu àïì laâ Cöng viïåc laâm thú.

234

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thûåc chêët laâ àuåc, maâu àuåc cuãa mûa, khöng coá möåt tia mùåt trúâi naâo soi vaâo, thò laâm thïë naâo chiïëc buöìm nêu kia chaáy lïn àûúåc? Hònh tûúång húåp vúái têëm loâng, vúái trñ nhúá, vúái tûúãng tûúång, àaä àaânh, nhûng noá phaãi lögñch àöëi vúái con mù’t nûäa, noá khöng thïí chaáy lïn trong tûúãng tûúång, trong luác mûa múâ àuåc laâm cho mù’t khoá nhòn thêëy noá. Thûá hai: so saánh, liïn hïå phaãi húåp; vñ nhû caánh buöìm nêu coá nhû laâ chaáy lïn dûúái aánh nù’ng thêåt, thò taåi sao noá laåi chaáy lïn nhû möëi tònh àêìu cuãa anh? Cuâng lù’m laâ noá coá thïí chaáy lïn “nhû möëi tònh cuãa anh”, nhû vêåy cuäng àaä laâ khoá chêëp nhêån röìi, búãi vò nïëu caánh buöìm trù’ng maâ rûåc lïn dûúái nù’ng thò múái àeåp àûúåc nhû möåt möëi tònh nöìng chaáy, chûá maâu nêu cuãa buöìm, xón laåi, khöng tung toáe aánh saáng ra, maâ laåi coân noái “chaáy nhû möëi tònh àêìu” thò thêåt laâ tuây tiïån! Trong caánh buöìm “chaáy lïn”, khöng coá gò baão àaãm rùçng noá chaáy lïn nhû möëi tònh àêìu hay möëi tònh thûá tû, thûá nùm... caã. Muöën noái: chaáy nhû möëi tònh àêìu, hoåa chùng taác giaã coân phaãi àùåt thïm caánh buöìm vaâo trong aánh saáng súám mai, e chi múái laâ nghe àûúåc. - Thêåt ra, coá ùn nhaåt múái biïët thûúng meâo, nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta thöng caãm nöîi khöí cuãa nhau; phaãi chùng taåi caái “buöìm nêu” noá ài tòm möåt caái vêìn, vaâ noá gùåp “möëi tònh àêìu”? - Baâi thú Mûa noái anh böå àöåi haânh quên gùåp Mûa, nghô àïën caác böëi caãnh: Mûa tûâ trong nuái mûa ra, mûa tûâ dûúái biïín mûa lïn, Mûa tûâ laâng quï mûa túái, möîi böëi caãnh àïìu coá caái àeåp, caái àaáng mïën yïu, vaâ kïët: Cho duâ mûa coá àûúâng trún, Haânh quên loâng vêîn böìn chöìn àúåi mûa.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

235

Anh böå àöåi trong baâi thú noái úã ngöi thûá nhêët: “töi” haânh quên gùåp mûa, nhûng thûåc chêët laâ taác giaã baâi thú gùåp mûa; vò hoåa chùng chó laác àaác coá mêëy anh tên binh coân rêët treã thò múái ûúác ao chúâ àúåi mûa xuöëng trïn àûúâng haânh quên, vaâ cuäng chó hùng haái àúåi mûa “nïn thú” nhû thïë vaâi ba lêìn àêìu; chûá noái chung thò böå àöåi cuäng nhû ngûúâi thûúâng, nhû moåi ngûúâi; moåi sûå kinh doanh àïìu phaãi kinh tïë, (cöë nhiïn coá nhûäng trûúâng húåp phaãi traánh löëi “kinh tïë àún thuêìn”); moåi sûå ûa thñch àïìu phaãi trïn chiïìu hûúáng tiïën böå; moåi sûå lyá thuá àïìu trïn cú súã nùng lûúång, khöng thïí ûa thñch lêu möåt caái gò laâm töën sûác lûåc mònh, laâm khöí mònh. ÛÂ, àang haânh quên maâ lúä gùåp mûa, thò àaânh thïë, cûá laåc quan caách maång maâ tiïën bûúác, chûá sao laåi àïën mûác àang taånh raáo maâ laåi “böìn chöìn àúåi mûa”? Hoåa chùng chó coá möåt söë ngûúâi “laâm thú” múái mong ûúác nhû vêåy.

Viïët àïën àêy, töi caãm thêëy mònh laâm möåt viïåc rêët chi li phiïìn toaái, cûá thêëy ûu àiïím lúán vaâ chung coá phaãi vûâa àuáng, vûâa àúä mïåt hay khöng? Taåi sao töi tûå laâm khöí töi, hai nùm nay, mêëy thaáng nay, cûá àoåc ài àoåc laåi haâng trùm baâi thú dûå thi, sau khi caãm thêëy nhûäng chöî thú khöng öín röìi, laåi phaãi nghiïn cûáu phên tñch lyá leä vò sao maâ mònh caãm thêëy laâ khöng öín? - Taåi vò lûúng têm... Trong nghõ quyïët cuãa Àaåi höåi 4 cuãa Àaãng, coá viïët: “...Nêng cao khöng ngûâng trònh àöå thûúãng thûác vaâ nùng lûåc saáng taác nghïå thuêåt cuãa quêìn chuáng... Àûa caái àeåp vaâo àúâi söëng haâng ngaây, vaâo lao àöång saãn xuêët...” Muöën nêng cao khöng ngûâng vaâ muöën àûa caái àeåp thò khöng thïí noái chung chung.

236

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng àaä tûâng chuã trò nhûäng cuöåc hoåp àïí “Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt”. Noái thêåt ra, trong luác viïët vùn thú, ta haäy coân haânh vùn sú lûúåc, àaåi khaái, tuây tiïån. Nïëu nhêån thêëy nhûäng chöî nhûúåc àiïím maâ lúâ ài, àêu coá phaãi laâ trung thaânh? Huöëng chi nïëu cûá àoåc lûúát qua, thò cuäng chùèng thêëy gò caã. Trong hoåc thuyïët vïì giai cêëp, cêìn phaãi tûâ giai cêëp tûå taåi tiïën lïn giai cêëp tûå giaác; trong laâng thú, luác àêìu viïët theo tuây hûáng, theo baãn nùng, röìi phaãi tiïën lïn viïët rêët tûå giaác, vûâa giûä àûúåc sûå voåt ra höìn nhiïn cuãa tònh caãm, xuác caãm, vûâa hoaân toaân tûå giaác vïì ngön tûâ, cuá phaáp, cêëu truác, hònh tûúång, nhaåc àiïåu... ...Nhêëp nhö muön lûúån soáng àöi Coã non ngoåt möåt lúâi múâi thiïët tha Chên ài xa mù’t nhòn xa, Àêu ta cuäng gùåp loâng ta àûúng thò. Coã tú em noái nhûäng gò Mùåt trúâi àïën, mùåt trúâi ài khöng àaânh Höìn ngûúâi coã mêåt lïn xanh Muâa xuên àêåu giûäa loâng mònh - thaão nguyïn Hònh tûúång bao truâm baâi thú laâ Muâa coã - muâa xuên, nhû tïn baâi thú àaä àùåt. “Coã non xanh rúån chên trúâi”, phaãi thïë khöng, thûa cuå Nguyïîn Du? Thêëy coã xanh non trïn thaão nguyïn, maâ böîng muâa xuên traân túái trong loâng, nhû trong thú xûa cuãa Vûúng Xûúng Linh ngûúâi thiïëu phuå lïn lêìu “höët kiïën maåch àêìu dûúng liïîu sù’c”. Taác giaã baâi Muâa coã - muâa xuên cuäng àaä noái xuác caãm êëy lïn möåt caách trang nhaä: “Muâa xuên àêåu giûäa loâng mònh

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

237

- thaão nguyïn”, loâng ta laâ caã caánh àöìng muâa xuên, “Àêu ta cuäng gùåp loâng ta àûúng thò”. Àaä muöën noái caái àiïím têm tònh êëy, thò chó nïn choån möåt trung têm àïí qui tuå, tûác laâ con ngûúâi, mùåc dêìu àöìng coã naây laâ àïí cho trêu boâ ùn; nhûng taác giaã àaä “tham thûåc tïë”, choån möåt trung têm nûäa, laâ trêu boâ (àoaån 1): Àaä thay giöëng coã muöån mùçn Boâ nhai baä miïång, trêu nhùçn moãi rùng Úi naây chuá ngheá löng mùng Chúá ài ùn leã, laåc àaân nhû chúi. Múã maân ra laâ boâ, trêu, vaâ ngheá àang ùn coã. Vò thïë cho nïn, sang àoaån thûá hai, Coã non ngoåt möåt lúâi múâi thiïët tha, laâ coã múâi ai? ÚÃ cêu 3 vaâ cêu 4 cuãa àoaån naây, “chên ài xa, mù’t nhòn xa” laâ cuãa con ngûúâi, “loâng ta àûúng thò” cuäng laâ cuãa con ngûúâi, cho nïn theo maåch vùn, thò coã thiïët tha möåt lúâi múâi laâ múâi ngûúâi, múâi ngûúâi... ùn coã! Àaä hai trung têm, hai chuã thïí laâ trêu boâ vaâ ngûúâi, cho nïn àïën àoaån 3, hai chuã thïí êëy tranh nhau bêët phên thù’ng baåi. “Muâa xuên àêåu giûäa loâng mònh”, tûác laâ loâng ngûúâi; nhûng sao Höìn ngûúâi laåi coã mêåt lïn xanh? Sao coã mêåt laåi moåc xanh lïn trong höìn ngûúâi? Àoá laâ rêu ria rêåm rò chùng? Àoá laâ “luán phuán rïu” nhû trong thú Höì Xuên Hûúng chùng? - Taác giaã àaä chêåp hai baâi thú: möåt baâi vïì àöìng coã non trêu boâ ùn, möåt baâi vïì “höìn ta xanh rúån chên trúâi” vaâo vúái nhau; àêy laâ möåt vñ duå vïì thú “tham thûåc tïë”. Trong baâi Caây àïm, ngûúâi cöng nhên laái maáy caây, laâm cho “lûúäi caây xeá nhû lï àêm - àêët raâo raâo nhû mûa àöí”,

238

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

“phña sau anh nhûäng saá caây vöìng lïn”... Nghôa laâ anh àaä caây ruöång bùçng maáy. Àoaån thûá 5, taác giaã viïët: Khoái àaån tan röìi, baân tay treã laåi Trong têìng àêët nêu mïìm; Bao böìi höìi Trong caái nhòn têån mùåt quï hûúng... taác giaã phoáng tay viïët ra nhû thïë, “nhòn têån mùåt quï hûúng”, chûä nhêën xuöëng coá möåt sûác maånh; nhûng töi àoåc thò töi ngúâ ngúå vïì caái hònh tûúång naây. Hoaån Thû bù’t naâng Kiïìu: Bù’t quò têån mùåt, bù’t múâi têån tay; Nguyïîn Du viïët vùn rêët chñnh xaác; Hoaån Thû ngöìi, maâ Thuáy Kiïìu thò àûáng hêìu, nhû vêåy mùåt Thuáy Kiïìu cao hún àêìu Hoaån Thû; phaãi bù’t Thuáy Kiïìu quò xuöëng, thò mùåt Hoaån Thû múái cao hún mùåt Thuáy Kiïìu möåt chuát, vaâ Hoaån Thû nhòn àûúåc têån mùåt Thuáy Kiïìu möåt caách àù’c thù’ng, möåt caách haã hï. Nhòn têån mùåt ai, coá caái gò thiïëu lïî, bêët nhêîn àöëi vúái ngûúâi êëy. Thïë thò ngûúâi cöng nhên naây, nïëu laâ thúå tiïån, thúå nguöåi, thò àêu coá nhòn têån mùåt quï hûúng; vúái cûúng võ thúå laái maáy caây, anh múái nhòn “têån mùåt” quï hûúng nhû thïë, nhòn thêåt saát gêìn, thêåt roä rïåt, àïí röìi caây... caây lïn mùåt quï hûúng û? Chao öi, viïët vùn khöng cên nhù’c kyä, dêîn àïën nhûäng caái bêët nhêîn nhû thïë... Trûúâng húåp naây, duâng chûä “quï hûúng” vaâo àêy laâm gò? Chó nïn noái laâ caây ruöång, khöng cêìn ài xa hún nûäa... Àöi mù’t laâ caái giaác quan trñ tuïå hún caã, trñ thûác hún caã, chiïëm lônh sûå vêåt hún caã; hònh tûúång àêåp vaâo mù’t, àêåp vaâo tri thûác, trñ tuïå, cho nïn rêët maånh. Vò vêåy phaãi choån cho àuáng, cho húåp àaä àaânh, coân phaãi choån cho trang nhaä, khöng nïn thö kïåch, dung tuåc. - Trïn möåt trang,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

239

àùng saát nhau hai baâi thú cuãa cuâng möåt taác giaã. Baâi Trïn nöng trûúâng mña, viïët: Bïn suöëi röån raâng ngûúâi boác sûãa Cöí tay nhoån mña sûác troân cùng... Baâi Àiïån vïì laâng, in ngay kïì àoá, viïët: Töi bûúác dûúái nhûäng haâng öëng sûá Rêët trù’ng troân nhû cöí tay em... Àïìu laâ hai hònh tûúång cöí tay. - Cöí tay úã baâi trïn laâ cöí tay cuãa ngûúâi boác sûãa voã mña, hay laâ cöí tay cuãa chñnh cêy mña, cöí tay ngûúâi hay cöí tay mña cuäng àïìu sûác troân cùng? Nïëu hiïíu laâ cöí tay cuãa mña, thò thûåc ra thên cêy mña cuäng troân trônh nhû möåt cöí tay phuå nûä àoá thöi, chûá mña thò coá cöí tay úã trïn ngoån mña hay úã dûúái göëc mña? Cho nïn àûa cöí tay mña vaâo àêy, khöng húåp. Maâ nïëu hiïíu laâ “em” àang boác voã mña, “cöí tay nhoån mña” cuãa em sûác troân cùng, thò caái cöí tay nhoån nhû mña êëy chó laâm cho ngûúâi ta súå! Coân nhûäng caái öëng sûá trù’ng troân nhû cöí tay em thò coá xinh khöng? So saánh nhû vêåy coá laâm vinh dûå cho thiïëu nûä, coá tön caái àeåp cuãa thiïëu nûä lïn khöng? Ngûúâi con gaái naâo maâ laåi thñch cöí tay cuãa mònh àeåp nhû öëng sûá mù’c dêy àiïån? öëng sûá êëy trù’ng vaâ troân, nhûng cûáng nhù’c vaâ trú treän lù’m. Baåch Cû Dõ ngaây xûa ca tuång da thõt cuãa myä nhên “nhû múä àöng” kia maâ, trù’ng àeåp nhûng khöng chïët cûáng nhû caái öëng sûá, maâ tinh tïë àïën nöîi phaã húi noáng vaâo thò coá thïí tan ra... So saánh, hònh tûúång phaãi húåp. Baâi thú Traái viïët cho caác chaáu úã caác tónh phña Nam: Traái dûa vaâo chúå Tïët Nïn noá quêën khùn rùçn

240

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Chuöëi xïëp haâng ngùn nù’p Coá phaãi sù’p haânh quên?

Noái “traái thúm (dûáa) mùåc aáo giaáp”, rêët húåp. Quaã dûa hêëu ngaây Tïët, noá coá soåc, noá quêën khùn rùçn: húåp vaâ thöng minh. Nhûng naãi chuöëi? Ai quan saát nhûäng traái chuöëi, cuäng thêëy: coá thïí liïn hïå noá vúái nhûäng ngoán tay chûá khöng thïí nghô àïën ngoán chên cuåt thun luãn. Tiïëng Phaáp cuäng noái: Une main de banane, laâ möåt naãi chuöëi, nhû möåt baân tay; ngaây xûa dûúái thúâi Phaáp thuöåc, caác hoåc sinh súå bõ taát búãi baân tay öng Àöëc Têy coá nhûäng ngoán tay to nhû quaã chuöëi. Cho nïn khöng thïí duâng hònh tûúång naãi chuöëi haânh quên, bùçng baân chên, ngoán chên. Vaã laåi chuöëi coá ngùn nù’p trêåt tûå, nhûng noá khöng xïëp haâng, maâ noá uöën cong laåi nhû nhûäng ngoán tay öm vêåy. Duâng tûâ àïí phuåc vuå cho möåt hònh tûúång, nghôa laâ möåt so saánh, thò tûâ êëy phaãi húåp cho caã hai bïn, laâm thaânh caái tûúng quan tûác laâ caái hònh tûúång. ... Noán che chung trúâi mûa löí àöí Àöi möi hûúng sêëu chñn dõu chua Trúâi löí àöí mûa, che chung möåt noán, giuáp cho hai caái àêìu gêìn nhau, cho nïn “àöi möi hûúng sêëu chñn...” thïë laâ nïn thú quaá röìi. Chûä hûúng húåp vúái sêëu chñn vaâ cuäng húåp vúái àöi möi, nhûng thïm dõu chua vaâo thò hoãng to! Sêëu chñn vûâa ngoåt dõu vûâa chua, nhû thïë noá vêîn cûá ngon vaâ caâng ngon. Nhûng hai tiïëng “dõu chua” chó duâng àûúåc cho sêëu chñn maâ thöi, khöng thïí duâng àûúåc cho àöi möi, àöi möi maâ chua, thò laâ ngûúâi àang öëm mïåt hoùåc laâ... chûa suác miïång! - Cao hún möåt bêåc nûäa, nhêët nghïå tinh nhêët thên vinh, laâm nghïì gò phaãi cao cûúâng vïì nghïì êëy; trûâ phi laâ vùn traâo phuáng, chûá trong vùn trûä tònh, nïn

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

241

traánh àûâng àïí chûä möi gêìn bïn chûä chua, vò “chua” coân coá nghôa laâ chua ngoa, möi em ùn noái chua ngoa quaá... Thú laâ trïn cú súã phöí cêåp maâ nêng cao lïn, nêng dêìn lïn àïën trònh àöå cuãa xaä höåi xaä höåi chuã nghôa phaát triïín. Cho nïn thú vûâa dïî lônh höåi, thêëm hiïíu àûúåc cho nhûäng triïåu ngûúâi, vûâa tinh tïë, tinh vi. Phaãi xuêët phaát tûâ nïìn taãng laâ: têm höìn cuãa nhên dên lao àöång, àûúåc phaát huy àuáng hûúáng, àûúåc huêën luyïån trang troång, laâ rêët vùn minh, rêët àeåp. Nhûäng àïì taâi cuãa khaáng chiïën voä trang, cuãa lao àöång hoâa bònh, cuãa viïåc nêng cao vùn hoáa, cuãa sûå xêy dûång têm höìn... chuáng ta cêìn khai thaác laâm thaânh nhûäng baâi thú coá chêët lûúång cao vïì nöåi dung vaâ vïì nghïå thuêåt. Chuáng ta traánh xa caái thûá tinh tïë cuãa nhûäng keã ùn dûng hûúãng thuå ngöìi “cheã súåi toác ra laâm tû”, àöìng thúâi chuáng ta quñ troång sûå nhaåy caãm, nhaåy caãm vïì chñnh trõ, nhaåy caãm vïì nghïå thuêåt. Baâi haát cuãa ngûúâi thúå xêy (Vùn nghïå söë 609 ngaây 5-7-1979) laâ möåt baâi thú coá nhõp àiïåu, coá nhaåc àiïåu, noái nhûäng ngûúâi “Con gaái höåi Lim ài böën phûúng trúâi - Tröån vöi tröån vûäa”, laâm thúå xêy dûång, vûâa xêy nhaâ vûâa haát, laâm nïn nhûäng thaânh phöë tûúng lai... Vaâ, theo baâi thú, dô nhiïn laâ trong khi xêy cêët, hoå haát “Söng Cêìu nûúác chaãy lú thú”, haát Quan hoå: ... Rùçng úã laåi àêy, em vïì anh nhúá Nhûäng ngöi nhaâ coân àang xêy dúã Cûãa söí àaä xanh cêu ca quan hoå... Theo xuác caãm, linh khiïëu cuãa töi, àiïím tinh vi laâ úã chöî naây. Töi nghô: nhûäng naâng thúå xêy dûång quï úã Lim thñch haát lïn nhûäng àiïåu quan hoå cuãa quï hûúng, nhûng hoå haát quan hoå trong nhûäng giúâ giaãi lao, nhûäng buöíi liïn

242

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

hoan, nhûäng ngaây chuã nhêåt, thò töi thêëy húåp hún laâ baâi thú àïí cho hoå haát quan hoå ngay trong khi tröån vûäa, xêy tûúâng... Töi chûa àïën nhûäng cöng trûúâng dûång nhaâ àïí nghiïn cûáu trïn thûåc àõa xem caác nûä cöng nhên coá haát quan hoå trong khi xêy cûãa söí hay khöng? vò haát nhû vêåy coá tùng hay laâ giaãm nùng suêët? Nhûng khiïëu thêím myä cuãa riïng töi thêëy taác giaã àaä quyïån quan hoå Bù’c Ninh vaâo vúái cöng viïåc xêy dûång möåt caách “nhuêìn nhuyïîn” quaá: Quan hoå chuáng mònh: bêåc möåt, bêåc hai liïìn anh, liïìn chõ Bïn àêëy, bïn àêy Tûâ cöng trònh naây Vaâ tiïëp nöëi nhûäng cöng trònh khaác Em seä xêy vaâ em seä haát “Söng Cêìu nûúác chaãy lú thú!” àûa caã nhûäng tûâ “liïìn anh, liïìn chõ” rêët cöí kñnh vaâo trong luác tröån vöi tröån vûäa, trong luác xêy dûång nhûäng nhaâ lù’p gheáp, caái nhõp àiïåu nöng nghiïåp vaâ dïåt vaãi, chùn tùçm vaâo àêy, coá húåp khöng, coá thûåc tïë khöng? - Töi khöng khùèng àõnh, maâ chó gúåi yá nïu vêën àïì. Coân àiïìu naây thò töi chù’c chù’n hún, laâ noái vïì khi baâi thú múã àêìu: Luáng liïëng con thuyïìn, luáng liïëng aánh trùng Con caá búi, con caá löåi thung thùng... Cêu haát chao nghiïng, Em àûáng úã mùåt bùçng Xêy nïn têìng möåt; Laâ thúå xêy nïn em hay haát “Ngûúâi úi...”

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

243

Àêy laâ ngön ngoaåi cuãa vêën àïì, àêy laâ vêën àïì úã ngoaâi lúâi noái. Baâi thú, yá nghôa cuãa lúâi vùn thò noái xêy dûång nhaâ cûãa, thaânh phöë, vûâa xêy dûång vûâa haát quan hoå; coân nhõp àiïåu, nhaåc àiïåu cuãa caã baâi thò gúåi möåt caãm giaác lù’c lû nhû ngûúâi ta àûa qua àûa laåi caái àêìu, luác say mï, vúái nhûäng àoaån ngù’t tûâng 4 tiïëng (cheáp trïn àêy) vaâ nhûäng àoaån laáy ài luyïën laåi: - Rùçng em vïì em úã laåi àêy Rùçng mai àêy, em vïì anh nhúá Àûâng khen tay em àeåp nhû daáng muáa Cho em böëi röëi maåch vöi Caã caái caãm giaác àaánh nhõp, lù’c lû cuãa baâi thú laåi àûúåc truâm lïn úã àêìu bùçng “Luáng liïëng con thuyïìn, luáng liïëng aánh trùng” - àuáng laâ húåp vúái caái “ngön ngoaåi” cuãa baâi; luáng liïëng laâ möåt biïën thïí cuãa lù’c lû, tinh tïë hún, ghï gúám hún, àoá laâ sûå àûa ài àûa laåi cuãa hai con mù’t, àoá laâ sûå chuám chñm cuãa hai luám àöìng tiïìn úã àöi bïn cuãa caái miïång cûúâi. Nhû thïë thò rêët àeåp, rêët mï chûá sao; rêët coá thïí àùåt úã möåt baâi thú noái ca nhaåc, noái vùn chûúng, nhûng àùåt múã àêìu cho möåt baâi thú noái xêy dûång thò khöng húåp võ, khöng àuáng chöî. Cêu thûá ba tiïëp theo: Cêu haát chao nghiïng àïí röìi cêu thûá tû, thûá nùm àoán lêëy: Em àûáng úã mùåt bùçng Xêy nïn têìng möåt Trong caã caái khöng khñ, caái nhõp àiïåu luáng liïëng chao nghiïng êëy, maâ em “àûáng úã mùåt bùçng” thïë naâo àûúåc, “xêy nïn têìng möåt” thïë naâo àûúåc! mùåt bùçng êëy cuäng lù’c lû mêët thöi! Caã baâi thú 39 cêu lù’c lû nhû vêåy, thò gúåi ra

244

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt caái nhaâ 5 têìng àang rung rinh luáng liïëng chao nghiïng, coân ai daám úã! - Cho nïn nhõp àiïåu vaâ nhaåc àiïåu möåt baâi thú coá thïí tûå noá rêët thuá võ, nhûng nïëu khöng phuåc tuâng yá nghôa chñnh cuãa baâi thú, thò caã baâi thú cuäng àöí theo. - ÚÃ àêy töi àaä noái röång hún hònh tûúång röìi àoá, maâ àaä sang àïën boáng hònh, vang boáng, daáng dêëp, húi hûúáng cuãa möåt baâi thú. B - Sûå taãn maån Bêy giúâ xin noái àïën sûå taãn maån cuãa möåt söë baâi. Chuáng ta úã àêy khöng laâm “thú siïu thûåc”, nhû úã möåt söë nûúác tû baãn phûúng Têy, khöng khai thaác caái khña caånh “nïn thú” cuãa löëi noái àêìu Ngö mònh Súã, caái “bêët ngúâ” cuãa rêu öng noå cù’m cùçm baâ kia, caái “ngaåc nhiïn lyá thuá” cuãa àêìu cua maâ tai nheo, v.v... Chuáng ta vö haån yïu mïën “Caái im lùång úã giûäa caái tûâ” (Le silence entre les mots) nhû nhaâ thú Töë Hûäu coá lêìn àaä noái trong möåt cuöåc toåa àaâm vúái nûä thi sô Phaáp Mireille Gansel. Coá dõp, chuáng ta seä noái àïën caái huyïìn diïåu êëy cuãa thú, àiïìu maâ caác thi sô cöí truyïìn úã AÁ Àöng vaâ Viïåt Nam goåi laâ “thi taåi ngön ngoaåi”. Höm nay, töi gúåi àïën möåt loaåi nhûúåc àiïím: sûå taãn maån trong thú. Gúát (Goethe) noái: “Phaãi haânh àöång”, vaâ lúâi Lïnin noái böí sung: “Cêìn möång mú”; coá möåt phêìn khöng nhoã cuãa thú giuáp cho ta mú möång, mú möång cuäng böìi dûúäng têm trñ ta lêëy thïm sûác múái àïí haânh àöång; nhûng khöng vò vêåy maâ thú “tú lú mú”! Khöng nïn chaåy tûâ hònh aãnh naây sang hònh aãnh khaác möåt caách ngêîu nhiïn tuây hûáng, khöng nïn noái taãn maån.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

245

Baâi thú Têm höìn thúå àaá, coá àoaån töi àoåc àïën mûúâi lêìn maâ vêîn khöng hiïíu. Nhûäng ngûúâi thúå àaá duâng mòn phaá nuái maâ lêëy àaá - nhûng sao laåi Tiïëng mòn coá mù’t? mòn “coá mù’t” àïí phaá àaá cuäng laâ nhiïìu röìi, tiïëng cuãa noá cuäng coá mù’t nûäa sao? - sau khi mòn nöí vaâ tung rúi thò “quaã nuái nhoã ài tröng thêëy”, vaâ: Ai biïët àêu daå àaá Coá muâi baánh àuác nöìng thúm phiïn chúå laâng mong nhúá Coá laá trêìu khöng meå thûúâng haái ùn trêìu Coá buöìng hoa cau tûá muâa thúã muâi hûúng ngêåy quaá Coá baãy sù’c cêìu mêy àang vù’t ngang àêìu... Àaá nöí tung rúi, trong loâng àaá, ruöåt àaá coá nhûäng hònh tûúång baánh àuác... laá trêìu... hoa cau... nghôa laâ? Hay laâ taác giaã muöën noái xa xöi: vò loâng yïu quï hûúng trong àoá coá muâi baánh àuác úã chúå, laá trêìu khöng cuãa meå, buöìng hoa cau trong vûúân... maâ ngûúâi thúå àaá laâm cho daå àaá phaãi nöí ra, àïí lêëy àaá xêy dûång...? Noái lan man vaâ tuây hûáng nhû vêåy, ngûúâi àoåc khöng hiïíu, khöng thïí thöng caãm. Chung quanh caái khaái niïåm Àêët, ngûúâi ta coá thïí laâm haâng chuåc baâi thú, caã möåt têåp thú 50 baâi chùèng haån... Nhûng noái baâi thú maâ àïì taâi laâ “àêët” phaãi coá möåt chuã àïì tû tûúãng, möåt trung têm tònh caãm, möîi möåt baâi thú laâ möåt àún võ, möåt caá thïí, hún nûäa, möåt sinh vêåt, möîi baâi thú laâ möåt con ngûúâi phên biïåt vúái nhûäng ngûúâi khaác, coá möåt têm höìn. Baâi thú Àêët laâ möåt chuâm haåt giöëng, nhûäng cêu thú cuäng coá möåt söë xuác caãm, nhûng chuáng noá khöng dñnh gò vúái nhau:

246

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àêët caây vúä, coång nù’ng raåp cuöëi muâa vûúng haåt thoác Chim ngoái guâ nhñ nhaãnh ngoán chên son

Hai cêu naây ài möåt yá, chim ngoái bûúác trïn raänh caây coân nhûäng coång rúm... Nhûng àïën cêu thûá ba: Löåi ruöång buân da thõt ta caãm nhêån àêët àai söng caån àaá moân thò laåi sang möåt tûá thú khaác; “löåi ruöång ta coá möåt caãm giaác vïì àêët, nhûng ngay trong cêu naây, taåi sao laåi chaåy sang caái caãm giaác ”söng caån àaá moân"? hay laâ taác giaã muöën noái “chên cûáng àaá mïìm”? Ngay trong möåt cêu, cuäng àaä taãn maån. Cêu thûá tû (hay laâ cêu àêìu cuãa àoaån thûá hai?) Àêët àöí möì höi Àaá àöí möì höi coá phaãi chùng tiïëp theo caái yá “söng caån àaá moân” trïn àêy? Cêu thûá nùm: Mùåt trúâi moåc nhû nuå hön êëm aáp khöng dñnh gò vúái caác cêu thú khaác. Cêu thûá saáu: Mù’t em nêu maâu àêët thêåt thaâ Roä raâng laâ taác giaã xïëp sù’p mêëy yá thú ài song song vúái nhau, thïë thöi. Àoaån thûá ba noái sang: Àêët coá ngöi nhaâ úã; noái sang: Con àûúâng àêët chaåy ngoùçn ngheâo - höìi tûúãng meå àaä tiïîn ta ra ài. Àoaån thûá tû noái sang àêët ruöång nûúng tröìng troåt.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

247

Àoaån cuöëi: Àûúâng giao liïn buân son nñu laåi ÊËm nöìng laá muåc Trûúâng Sún Möåt doi caát cuäng traân trïì nù’ng súám Nhõp cêìu qua söng Thûúng bïn lúã nhúá bïn böìi Coá ba tûá thú trong 4 cêu naây: Àûúâng giao liïn Trûúâng Sún, Möåt doi caát nù’ng, Nhõp cêìu qua söng... Àïìu laâ nhûäng tûá nïn thú, möîi cêu thú coá xuác caãm, nhûng taåi sao 4 cêu thú laåi gùåp nhau trong möåt àoaån? Taåi sao caác àoaån naây laåi gùåp nhau trong möåt baâi? - Töi khöng daám phên tñch nhiïìu, súå ài àïën caái caãm tûúãng laâ taác giaã coá nhûäng cêu leã khaá nïn thú, vaâ göåp laåi noái chúi cho vui... Baâi Mùåt trúâi cuãa biïín cuãa cuâng möåt taác giaã cuäng tûâ yá naây nhaãy sang yá kia nhû vêåy. Ngûúâi viïët thú noái nhûäng ngûúâi dên chaâi àaánh caá trïn thuyïìn giûäa biïín, àïën àoaån thûá 5 laâ cao àöå cuãa sûå taãn maån: Choái loåi mùåt trúâi sau cún döng vöåi Caá raâo raâo ùn sêëm thaáng ba Tiïëng tuâ vaâ giuåc vaâng lûúái buãa Nù’ng xoaáy àûúâng vên maâu öëc nêu ngaâ àang noái thöíi tuâ vaâ trïn biïín, taåi sao nhûäng cêu tiïëp theo laåi noái: Àùçm thù’m ta nghe tiïëng àêët trêìm vang voång Doâng thaác tung boåt trù’ng muâa heâ Taãng àaá muåc vúä rung tiïëng sêëm Àêët úã nguöìn söng, söng taãi vïì xuöi àang àaánh caá trïn biïín, sao laåi noái sang tiïëng àêët trêìm röìi noái sang thaác àöí, àaá vúä, àêët tröi? Chuáng ta khöng thïí hiïíu. Böën cêu kïët coân laâm ta kinh ngaåc hún, chùèng coân

248

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

dñnh lñu gò vúái àaánh caá trïn biïín nûäa, maâ ngang nhiïn noái hùèn laâ àang úã trïn àêët liïìn: Maäi laå luâng con àûúâng àêët ta ài Thaãm coã non, chên khöng núä àaåp Chuá kiïën nêu cêìn cuâ tha àêët Giaãn dõ trong ta tònh yïu vûäng bïìn Coá khaác naâo trong möåt caái nhaâ, laåi cêët lïn möåt caái nhaâ khaác nhoã hún? Àêy roä rïåt laâ möåt con àûúâng àêët coá coã moåc, coá möåt chuá kiïën boâ: möåt baâi thú biïåt lêåp! - Phêìn trïn baâi thú laâ khöng khñ chiïën àêëu vúái biïín: Maån vaán chöng chïnh nghiïng leâo trúã gioá, vaâ Mêy chúåt vïì chúáp loáe àùçng àöng, vaâ Chim baáo baäo úi! Nghôa laâ coá baäo, àïí kheáp laåi bùçng cêu: Núi ta truá baäo laâ sûác ngûúâi àaánh caá bïìn gan Phêìn cuöëi cuãa baâi thú laâ khöng khñ yïn bònh trïn àêët, àoáng laåi bùçng cêu Giaãn dõ trong ta tònh yïu vûäng bïìn. Ngûúâi ta baão “Chên noå àaá chên kia” laâ vêåy àêëy! Töi nghô: nhûäng baâi thú dúã thò cuäng nhû nhûäng thên thïí con ngûúâi thiïëu cên àöëi, mùåt maây vö duyïn, ài àûáng vö duyïn... Nhûng vêîn laâ con ngûúâi. Coân nhûäng baâi thú àêìu Ngö mònh Súã taãn maån, thò nhûúåc àiïím nùång hún: nhû nhûäng bêët-thaânh-nhên-daång. C - Nhaåc àiïåu Dûúâng nhû nhûäng ngûúâi laâm thú chuáng ta hiïån nay khöng chuá yá àuáng mûác àïën nhaåc àiïåu baâi thú, cêu thú; ngûúâi àoåc rêët kïu vïì àiïìu naây! Chuáng ta àang saáng taåo möåt xaä höåi rêët vùn minh, coá vùn hoáa cao, xaä höåi ta bêy giúâ khöng phaãi nhû hai, ba chuåc nùm vïì trûúác; vúái trònh àöå hiïån nay, àaä goåi laâ “cöng trònh nghïå thuêåt” maâ khöng

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

249

muöën töën cöng vò noá, thò thêåt laâ khöng phaãi. Nêëu nûúáng phaãi coá cung caách. Vñ duå nhû möåt baâi thú: Trïn nöng trûúâng mña (VN söë 608 ngaây 28-6-75) àêy laâ thú thêët ngön, vêåy thò taác giaã phaãi tûå giaác ngay tûâ àêìu, laâ thú thêët ngön cöí thïí hay laâ thú thêët ngön Àûúâng luêåt. Thêët ngön theo luêåt Àûúâng, thò nhû baâi Quï meå cuãa Töë Hûäu, yá tònh rêët múái, nhûng nhaåc àiïåu thú vêîn theo “bùçng bùçng trù’c trù’c, trù’c bùçng bùçng”, “trù’c trù’c bùçng bùçng, bùçng trù’c trù’c”, theo caái àiïåu truyïìn thöëng noá àaä traãi qua vaâ àûúåc thûã thaách haâng ngaân nùm: ... Tiïëng haát àêu maâ nghe nhúá thûúng! Maái nhò man maác nûúác söng Hûúng Haâ úi, tiïëng meå ru nheâ nheå Cay àù’ng bao nhiïu nöîi àoaån trûúâng! ... Thaáng Taám vuâng lïn Huïë cuãa ta Quaãng, Phong úi Hûúng Thuãy Hûúng Traâ Phuá Vang Phuá Löåc àoâ lïn Huïë Àoã ngêåp doâng söng röån tiïëng ca... Trong baâi naây, úã ba chöî, Töë Hûäu cù’t cêu thú thêët ngön theo nhõp 3+4 vaâ 2+3+2, coân thò theo nhõp 4+3; mùåt khaác, Töë Hûäu theo rêët àuáng niïm, tûác laâ sûå dñnh nhau cuãa caác cêu thú; trong möîi khöí 4 cêu, cêu thûá hai bù’t àêìu vúái hai tiïëng “bùçng bùçng”, thò cêu thûá ba cuäng bù’t àêìu vúái hai tiïëng “bùçng bùçng” (hoùåc bù’t àêìu vúái hai tiïëng “trù’c trù’c” thò cuäng nhû vêåy), àùång cho ngûúâi àoåc thú, ngûúâi nghe thú coá möåt caãm giaác liïìn dñnh trong nöåi böå 4 cêu, khöng coá caãm giaác lòa àûát. Chó coá möåt lêìn, Töë Hûäu cöë yá thêët niïm:

250

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Chñ ta nhû nuái Thiïn Thai êëy Àoã rûåc chiïìu höm dêåy caánh àöìng Loâng ta nhû nûúác Hûúng Giang êëy Xanh biïëc loâng söng nhûäng boáng thöng...

vò taác giaã muöën cho hai cêu 3 vaâ 4 cuäng cêëu truác y nhû hai cêu 1 vaâ 2, khöng nhûäng hònh tûúång nuái Thiïn Thai vaâ nûúác Hûúng Giang ài song soáng nhau, maâ sûå phên böí caác êm bùçng trù’c trong hai cùåp cêu thú cuäng song soáng lùåp nhau. - (Dô nhiïn, nhûäng thú baãy chûä khaác cuãa Töë Hûäu coân coá nhûäng cêëu truác khaác, vñ duå nhû trong baâi thú daâi Theo chên Baác, phêìn giûäa, coá rêët nhiïìu àoaån, nhiïìu cêu cù’t theo nhõp 3+4: ... Nguyïîn AÁi Quöëc. Öi tïn tha thiïët Cuãa àúâi ta. Ngûúâi úã phûúng naâo? Gioá úi gioá, úi chim coá biïët Möåt ngûúâi tuâ cêët caánh bay cao? ... Baác Höì thûác. Nùm canh khöng nguã Nghe phong ba gaâo theát àaá ghïình Vûäng tay laái. Öi ngûúâi thuãy thuã Àaä tûâng quen böën biïín lïnh àïnh... Nhaåc àiïåu cuãa nhûäng cêu thú 7 chûä naây, ta coá thïí coi nhû nhûäng cêu song thêët trong thïí thú song thêët luåc baát. Coân baâi thú Baác úi, thò cuäng nhû baâi Quï meå, nhaåc àiïåu theo thïí thêët ngön luêåt Àûúâng; trong baâi naây, khöng möåt lêìn naâo Töë Hûäu àïí cho thêët niïm, búãi maåch caã baâi thú cêìn phaãi liïìn dñnh. Töi nghô rùçng: trong nghïå thuêåt, cuäng nhû trong chñnh trõ, noái nhû Øngghen, “tûå do laâ nhêån thûác àûúåc töët sûå têët yïëu”, tûå do khöng phaãi laâ tûå do chuã nghôa, nhaâ thi sô hoaân toaân tûå giaác vïì caác thuã

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

251

phaáp cuãa nghïå thuêåt, caác qui tù’c cuãa ngön ngûä, vaâ anh cuäng nhû ngûúâi àêìu bïëp, nêëu nûúáng coá cung caách. - Taác giaã laâm thú thêët ngön, coân coá thïí choån thïí thú “thêët ngön cöí thïí” khöng gheáp vaâo niïm luêåt bùçng trù’c theo luêåt Àûúâng, nhû baâi Thùm maã cuä cuãa Taãn Àaâ, viïët trûúác Caách maång: Chúi lêu nhúá quï vïì thùm nhaâ, Àûúâng xa ngûúâi vù’ng, boáng chiïìu taâ. Möåt daäy lau cao laân gioá chaåy Mêëy cêy thûa laá sù’c vaâng pha. Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoã, Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ... Trúã laåi vúái baâi Trïn nöng trûúâng mña, töi khöng caãm thêëy roä caái “cung caách nêëu nûúáng” cuãa taác giaã. Nïëu laâ thêët ngön cöí thïí, thò nïn phoáng tuáng hún nûäa trong nhaåc àiïåu, nhû trong baâi Thùm maã cuä, khi Taãn Àaâ noái vïì möåt “khaách vùn chûúng” trong xaä höåi phong kiïën. ... Taâi cao, phêån thêëp, chñ khñ uêët, Giang höì mï chúi quïn quï hûúng, Caái khoaái chaá cuãa ngûúâi àoåc úã àiïåu “cöí thïí” naây, chñnh úã nhûäng chöî nhaâ thú ài xa luêåt Àûúâng möåt caách coá lyá, húåp võ, nhû chuáng ta thêëy trong hai cêu thú àêy: cêu trïn uêët ûác, döìn nùm tiïëng trù’c (nhêët laâ ba dêëu sù’c trong “chñ khñ uêët”), cêu dûúái lang baåt phiïu du, toaân tiïëng bùçng (nhêët laâ nùm chûä liïìn khöng coá dêëu huyïìn). Phêìn lúán caác àoaån vaâ cêu cuãa baâi Trïn nöng trûúâng mña theo àiïåu thêët ngön luêåt Àûúâng: ... Khe suöëi moãm àöìi son àoã quaåch Mña vaâo chua baåc böîng nïn xanh

252

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhûäng triïìn bom döåi àau loâng àêët Mña àïën, mêåt lïn laåi ngoåt laânh...

cho nïn möåt söë cêu, söë chûä sai luêåt bùçng trù’c khöng àuã nhiïìu àïí thaânh thú “cöí thïí” tûå giaác khöng theo luêåt Àûúâng maâ laåi theo möåt sûå hoâa àöëi phoáng khoaáng cuãa êm thanh, àoåc nghe vêîn ïm tai, lyá thuá; do àoá nhûäng chöî ‘tûå do" trong baâi thú trúã thaânh nhûäng chöî êm thanh chïåch choaåc: Caã möåt khöng gian thúm muâi mêåt Möåt vuâng àêët múái hûúng baát ngaát thanh “bùçng” (muâi) vaâo chiïëm võ trñ cuãa nhûäng thanh “trù’c”, cuäng nhû thanh “trù’c” (baát) vaâo chiïëm võ trñ cuãa thanh bùçng, thaânh ra khoá nghe Nhêët laâ cêu AÁo sûåc thuöëc sêu, miïång mùån chaát thò khoá nghe quaá. Hai cêu thú phaá thïí cuãa Taãn Àaâ: “Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoã” vaâ “Taâi cao phêån thêëp chñ khñ uêët” cuäng döìn ba thanh trù’c úã cuöëi, maâ àoåc nghe laåi lyá thuá, vò àûúåc hai cêu dûúái tiïëp theo àoán àúä phöëi húåp möåt caách taâi tònh; hún nûäa, theo yá töi, coá thïí vò nöåi böå cuãa baãn thên hai cêu thú êëy bù’t àêìu bùçng hai thanh bùçng, àêìu cêu nheå, àïën cuöëi cêu nùång; coân hún thïë nûäa, theo yá töi, khöng phaãi chó ngêîu nhiïn maâ Taãn Àaâ àïìu bù’t àêìu hai cêu thú êëy bùçng möåt dêëu huyïìn: Ngoaâi xe trú möåt àöëng àêët àoã Taâi cao phêån thêëp chñ khñ uêët theo töi hiïíu, caái linh tñnh thi sô cuãa Taãn Àaâ caãm thêëy cêìn hai dêëu huyïìn úã àoá thò nhaåc àiïåu cêu thú múái hay. Nghïì thú cuäng lù’m cöng phu...

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

253

Töi lêëy baâi Trïn nöng trûúâng mña àïí gúåi yá rùçng nhaåc àiïåu cuãa baâi thú laâ möåt àiïìu rêët quan troång; thêåt ra, chó möåt vêën àïì naây thöi, cuäng àaä phaãi baân luêån khaá daâi; úã àêy, chó noái sú lûúåc. D - Toaân baâi Nhûäng cêy buát treã laâm thú trong xaä höåi chuáng ta têm rêët töët, têm höìn hoå àêìy nhûäng tònh caãm lúán cuãa thúâi àaåi, cùm thuâ quên xêm lûúåc Myä, luä nguåy, cùm giêån keã boác löåt aáp bûác, tin yïu Töí quöëc, yïu thûúng vö haån nhên dên lao àöång, yïu mïën gia àònh... têm höìn nöìng thù’m êëy khiïën hoå laâm thú, vaâ nhiïìu baâi thú cuãa nhûäng taâi nùng múái àaä àoaåt nhûäng giaãi thûúãng cuäng nhû àûúåc sûå yïu mïën cuãa ngûúâi àoåc. Àiïìu töi muöën goáp vúái möåt söë cêy buát treã, laâ cuâng vúái nhiïåt huyïët laâm thú, cêìn phaãi coá khoa hoåc laâm thú, nghïì nghiïåp laâm thú, àïí baâi thú hoaân chónh vïì tû tûúãng, tònh caãm, hoaân chónh vïì nghïå thuêåt. Trong caác baâi àùng úã muåc “Thú dûå thi”, töi xin lêëy möåt baâi àïí baân bao quaát vïì caã möåt baâi thú. BAÂ Baâ úi baâ! Cêy luáa coá tûâ àêu maâ thên luáa suöët àúâi mïìm maåi laá luáa uöën nhû thúâi baâ con gaái? Gioá bêëc ài qua àúâi luáa moãi moân xú xaác gêìy haâng cêy luáa cuä daáng luáa coâng nhû daáng baâ xûa chõu khöí maâ cuöåc àúâi coá àuã no àêu

254

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àêët maâu nêu da baâ cuäng maâu nêu baâ nuöi meå röìi baâ nuöi chaáu nïëp nhùn nhiïìu nhû mùåt luáa khö queo giúâ cêy luáa àöíi muâa àöíi haåt baâ úi, baâ coá treã thïm? Àêët nûúác vui qua moåi nöîi niïìm riïng maái toác baåc cho chaáu nhiïìu tiïëng haát cho maâu àen toác chaáu thêîm toác baâ baâ àûa chaáu qua con àûúâng nho nhoã àïí bêy giúâ chaáu cêìm suáng chù’c hún! Chaáu ài qua àûúâng moân giûäa Trûúâng Sún muâa àöng àêìm êëm uã cho chaáu laâ rûâng cêy àùçm thù’m phaãi tay baâ quaâng àïën sau lûng? Con gaái thûúng baâ, nûúác mù’t rûng rûng con trai thûúng baâ, biïët gò maâ noái thaânh böå àöåi röìi, baâ xoa àêìu, böëi röëi chaáu gheá vaâo baâ, baâ cûá baão treã con. Bûng baát cúm chaáu cûá nghô vïì baâ daáng lûng coâng nhû cêy luáa quï ta thûúng chuáng chaáu, baâ nhû laâ cêy luáa Truát haåt cho àúâi, gieo maäi nhûäng muâa xa... 1974

Taác giaã baâi Baâ vò quaá vö yá maâ phaåm phaãi nhiïìu lêìn vö lïî (úã trong thú) àöëi vúái baâ. Theo töi hiïíu, sau àêy laâ caái loäi göëc noá chi phöëi caã baâi thú: Àaáng leä taác giaã phaãi xuêët phaát tûâ baâ nöåi, baâ ngoaåi cuå thïí cuãa mònh, hoùåc tûâ möåt ngûúâi baâ cuå thïí cuãa baån, maâ mònh cuäng coi nhû baâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

255

cuãa chñnh mònh, trong têm tûúãng phaãi nhòn thêëy möåt baâ cuå àaáng kñnh àaáng troång, coá thêåt úã trong àúâi söëng, tûâ baâ cuå coá thêåt êëy, maâ khaái quaát lïn, coá thïí thïm búát àïí taåo ra hònh tûúång baâ cuãa mònh vaâ baâ cuãa têët caã moåi ngûúâi chaáu: Baâ ngoaåi úi, baâ ngoaåi coá chïët àêu, Baâ ngoaåi tiïëp tuåc úã trïn àúâi, àïí cho muön lûáa chaáu àúâi àúâi tiïëp nöëi “Chaáu ngoaåi thûúng daåi thûúng döåt, chaáu nöåi chûa vöåi gò thûúng”, Baâ ngoaåi laâ ngûúâi thûá nhêët cuãa quï hûúng. Vò taác giaã khaái niïåm möåt ngûúâi Baâ chung chung, cho nïn caã baâi thú cho ta möåt caãm tûúãng laâ “baâ êëy” chûá khöng phaãi “baâ mònh”. Taác giaã thûã nghô laåi xem, nïëu trong luác viïët baâi thú, anh nghô àïën baâ nöåi, baâ ngoaåi cuãa anh thêåt, thò bao giúâ anh laåi noái vúái baâ mònh nhû thïë kia. Thú laâ caái núi xuác caãm vaâ ùn noái rêët tïë nhõ; theo töi nghô, möåt ngûúâi chaáu nïn noái vúái baâ: “Baâ úi, thúâi treã cuãa baâ”, thò trang troång hún laâ “thúâi baâ con gaái”; mùåt khaác, so saánh thên luáa uöën mïìm maåi nhû thên baâ thúâi con gaái, töi e coá kïåch cúäm hay khöng? Ngöìi tûúãng tûúång laåi 40 nùm vïì trûúác, baâ nöåi (hoùåc ngoaåi) cuãa mònh thên hònh mïìm maåi nhû laá luáa, àïí laâm gò? Baâ cuãa mònh, chûá coá phaãi bêët cûá möåt phuå nûä, möåt thiïëu nûä naâo khaác àêu! Töi nghô rùçng ñt nhêët cuäng úã AÁ Àöng, úã Viïåt Nam ta, vúái vúå, vúái ngûúâi yïu, thò múái àïí yá àïën thên thïí, chûá vúái baâ, vúái meå, chó nhòn vaâ nhúá mùåt baâ, mùåt meå àïí mïën thûúng, vaâ thêåt ra cuäng chùèng nhêån xeát mùåt baâ, mùåt meå mònh vïì phûúng diïån taåo hònh àeåp hay khöng àeåp, àêy laâ baâ cuãa töi, laâ meå cuãa töi, thïë laâ àuã cho töi thûúng mïën vö cuâng, nhúá tûúãng vö haån.

256

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Taác giaã baâi Baâ laåi vö lïî, khi haå buát viïët: “daáng luáa coâng nhû daáng baâ xûa chõu khöí”; taác giaã múã àêìu: “Baâ úi baâ”, tûác laâ noái vúái ngöi thûá hai, trïn àúâi naây, coá àûáa chaáu naâo maâ laåi noái vúái baâ mònh rùçng: “baâ úi baâ, lûng baâ coâng”? Roä raâng laâ taác giaã tûúãng tûúång ra möåt baâ cuå giaâ naâo àoá, cho nïn múái lêîn löån ngöi thûá hai vúái ngöi thûá ba. Mùåt khaác: “coâng nhû daáng baâ xûa chõu khöí”, baâ xûa laâ baâ tûâ bao giúâ? Trong baâi Bêìm úi cuãa Töë Hûäu, viïët nùm 1948, “Con ài àaánh giùåc mûúâi nùm - Chûa bùçng vêët vaã àúâi bêìm saáu mûúi”, tûác laâ trûúác Caách maång thaáng Taám 1945, baâ bêìm cuãa anh böå àöåi àaánh giùåc Phaáp 57 tuöíi, coân “Baâ” cuãa anh böå àöåi ài àaánh giùåc Myä nguåy nùm 1975, thò trûúác thaáng Taám 1945, nghôa laâ hún ba mûúi nùm trûúác, baâ cuå cuäng laâ 50 tuöíi thò múái coá chaáu, nghôa laâ nùm 1975 “baâ xûa chõu khöí” laâ möåt baâ cuå àaä 80 tuöíi röìi, nhû vêåy khöng àiïín hònh, khöng àaåi diïån cho nhûäng ngûúâi baâ coân söëng hiïån nay, coá chaáu 20 tuöíi ài àaánh giùåc Myä. - Vaã laåi vúái möåt baâ cuå àaä quaá tuöíi “cöí lai hy”, àaä 80 tuöíi, maâ coân nhù’c “laá luáa uöën nhû thúâi baâ con gaái” thò bêët nhêîn, vò baâ cuå àaä gêìn àêët xa trúâi röìi. Taác baâ nöåi, cöåc löëc cuãa baâ theo:

giaã laåi viïët: Àêët maâu nêu, da baâ cuäng maâu nêu, baâ ngoaåi àêu coá phaãi laâ möåt chiïëc êëm àêët maâ noái nhû vêåy; anh laåi vöî lïî khi noái vúái baâ rùçng: mùåt “nïëp nhùn nhiïìu nhû mùåt luáa khö queo” vaâ tiïëp

giúâ cêy luáa àöíi muâa àöíi haåt baâ úi, baâ coá treã thïm? Nïëu chaáu coá hiïëu, thò chaáu cûá khùèng àõnh: “cêy luáa àöíi muâa àöíi haåt, baâ cuãa chaáu tröng cuäng treã thïm ra”,

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

257

chûá theo töi nghô, hoãi nhû taác giaã hoãi, laâ xêëc laáo àöëi vúái baâ. Àoaån thûá tû, cêu keáo xöåc xïåch. Maái toác baåc cho chaáu nhiïìu tiïëng haát, yá taác giaã muöën noái: do cöng lao baâ laâm luång vaâ lo nghô àïën nöîi toác choáng baåc, maâ chaáu múái àûúåc ca haát nhiïìu hún; nhûng yá muöën noái laâ möåt chuyïån maâ cêu vùn vêåt chêët viïët ra laâ möåt chuyïån khaác; cêu thú trïn àêy nghe khöng öín. Àïën nhû hai cêu baâ àûa chaáu qua con àûúâng nho nhoã àïí bao giúâ chaáu cêìm suáng chù’c hún, thò yá cêu trïn coá liïn quan gò túái yá cuãa cêu dûúái? taåi sao àûa chaáu qua “con àûúâng nho nhoã” chûá khöng qua “con àûúâng lúán lúán” hoùåc “röång röång”? Thêåt laâ viïët tuây tiïån. Muöën dêîn túái caái yá chaáu cêìm suáng caâng chù’c tay hún thò bïn trïn phaãi tòm kiïëm möåt yá naâo cho xûáng àaáng, chùèng haån nhû baâ àaä tiïîn chaáu vúái vö haån yïu thûúng..., nhûng ngûúâi viïët àaä khöng muöën töën cöng hún nûäa. Àoaån thûá 5. YÁ thú noái: Cêy úã àûúâng moân Trûúâng Sún uã cho chaáu àêìm êëm giûäa muâa àöng, nhûng sao taác giaã laåi haå möåt cêu tiïëp theo. phaãi tay baâ quaâng àïën sau lûng? chao öi, taåi ngûúâi viïët viïët quaá û vö yá tûá, chûá khöng phaãi taåi töi muöën sinh chuyïån! Àaáng leä coá thïí noái, chùèng haån: “êëm aáp nhû têëm loâng cuãa baâ vêîn theo chaáu maâ êëp uã”, chûá chaáu trai àaä lúán röìi, 19, 20 tuöíi, coá thïí noái: baâ mûâng rúä quaá öm chêìm lêëy chaáu, chûá sao laåi viïët tó mó: baâ quaâng caánh tay qua sau lûng? Àoaån thûá 6. Chaáu gheá vaâo baâ, baâ cûá baão treã con, töi caãm thêëy cêu naây gúån gúån. Coá thïí hiïíu laâ “chaáu nghiïng mònh gheá àêìu vaâo baâ, baâ baão laâ nuäng nõu nhû treã con”

258

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

chùng? Hay laâ yá taác giaã muöën noái: chaáu trïn àûúâng haânh quên, taåt vïì laâng thùm baâ, taåt vïì nhaâ baâ? Trong hai caách hiïíu, mêëy chûä “gheá vaâo baâ” àïìu khöng öín. Trong àoaån kïët laåi noái “daáng lûng coâng” cuãa baâ. Àoaån kïët naây giuáp cho chuáng ta thïm thêëy roä caái linh tinh cuãa tûá thú; “thûúng chuáng chaáu”, tûác laâ thûúng caái lûáa chaáu noái chung, cho nïn “baâ” úã àêy cuäng laâ nhûäng baâ cuå noái chung coá chaáu, thïë maâ múã àêìu baâi thú, ba tiïëng “baâ úi baâ” nuäng nõu biïët bao, nhû möåt ngûúâi chaáu cuå thïí noái vúái baâ nöåi, baâ ngoaåi ruöåt thõt cuãa mònh. Caã baâi thú xöåc xïåch, xiïu veåo vaâ suåp àöí. Khuyïët àiïím chñnh laâ khöng coá möåt caái nhòn töíng quaát caã baâi, khöng phên biïåt roä lêëy ngöi thûá hai maâ cêëu truác, hay laâ lêëy ngöi thûá ba àïí cêëu truác. * *

*

Chuáng ta phaãi àaåt túái nhûäng àónh cao cuãa khoa hoåc kyä thuêåt, cuãa vùn hoáa. Cho nïn moåi têåp quaán, taác phong laâm “phiïn phiïën”, hoåc “phiïn phiïën”, viïët “phiïn phiïën”... laâ khöng àuáng. Trong khi saãn xuêët àang phaãi phuåc höìi, àúâi söëng kinh tïë coân khoá khùn, möåt mùåt chuáng ta giûä sûå tiïët kiïåm, sûå giaãn dõ trong tiïu thuå, àöìng thúâi möåt mùåt khaác, ta phêën àêëu nêng cao chêët lûúång saãn phêím, caâng ngaây caâng töët hún nûäa, saãn phêím phaãi àaåt tiïu chuêín quöëc tïë; baán ra nûúác ngoaâi, thò möåt àiïëu thuöëc laá cuäng phaãi àaåt tiïu chuêín quöëc tïë. Töi nghô rùçng cuâng vúái ài sêu yïu mïën, phaát huy êm nhaåc truyïìn thöëng cuãa dên töåc, möåt ngûúâi Viïåt Nam coá

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

259

vùn hoáa úã thúâi àaåi chuáng ta rêët nïn coá caái ham muöën àûúåc nghe chùèng haån baãn nhaåc Appastonnata, nghe àïí ñt nhêët cuäng biïët rùçng noá coá úã trïn àúâi naây, vaâ hoåc àïí thêëm dêìn dêìn caái hay, caái àeåp cuãa baãn nhaåc Bettöven êëy, àùång maâ hiïíu taåi sao Lïnin àaä rêët mûåc yïu baãn nhaåc êëy, àïën nöîi “muöën mún man caái àêìu cuãa nhûäng ngûúâi söëng trong möåt àõa nguåc ghï túãm maâ coá thïí taåo ra baâi àeåp àeä dûúâng naây”. Chuáng ta xuêët thên tûâ quêìn chuáng cöng nöng, “nhûäng baân chên tûâ than buåi lêìy buân” vêët vaã lam luä tûâ dûúái höìi Phaáp thuöåc, nhûng “ àaä bûúác dûúái mùåt trúâi caách maång” hún ba chuåc nùm nay, vaâ hiïån giúâ àang xêy dûång chuã nghôa xaä höåi àïën thaânh cöng. Nhûäng saãn phêím vùn hoåc, saãn phêím thú cuãa chuáng ta phaãi trïn cú súã phöí cêåp maâ nêng cao àïën mûác thêåt phong phuá, vaâ tinh tïë. Chuáng ta rêët caám ún àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng, cuâng vúái giaáo duåc tû tûúãng, àaä kiïn trò giuáp caác nhaâ vùn sûãa chûäa möåt thûá bïånh êëu trô. Trong böën baâi noái chuyïån, raãi ra gêìn 10 nùm, nùm 1960, nùm 1962, nùm 1963, nùm 1968, àöìng chñ àaä nhù’c nhúã nhûäng yá kiïën: Viïët vùn thò phaãi coi troång vùn. Ngûúâi ta khöng thïí àöìng tònh vúái möåt nhaâ vùn viïët cêíu thaã. Trong caác taác phêím vùn hoåc, vùn coá hay, taác phêím múái coá giaá trõ. Àûâng tûúãng coá yá töët, thò vùn muöën viïët thïë naâo, taác phêím vêîn töët àêu. Nöåi dung tû tûúãng coá töët ài nûäa, nïëu khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt, thò khöng thaânh möåt taác phêím nghïå thuêåt. Nöåi dung tû tûúãng rêët quan troång, nhûng àöìng thúâi giaá trõ nghïå thuêåt cuäng rêët quan troång. Ta àoâi hoãi hai mùåt àoá àïìu phaãi töët möåt trùm phêìn trùm... Töi noái húi xa xöi, vaâ àïì dêîn cöng phu, vò nhên cêu chuyïån vïì toaân thïí cuãa möåt baâi thú, töi sù’p sûãa ài vaâo

260

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt chöî khoá nhêån thêëy, möåt chöî maâ nïëu lûúát qua ài, thò “cuäng àûúåc thöi”; tuy nhiïn, nïëu xeát vïì mùåt tinh tïë cuãa con ngûúâi, thò trong Liïn khu Nùm cuä vaâ úã caác tónh phña Nam, àöìng baâo ta àaä tûâng tûå phuå rùçng mònh tinh tûúâng àïën mûác “con ruöìi bay qua, töi cuäng biïët laâ con ruöìi àûåc hay con ruöìi caái” kia maâ! Möåt baâi thú phaãi nhêët quaán; möåt baâi thú phaãi coá möåt thïí thöëng nhêët trong nöåi böå cuãa noá. Coá thïí bïn caånh möåt söë baån àoåc rêët tinh nhêån thêëy nhûúåc àiïím cuãa baâi thú khöng nhêët quaán, thò cuäng coá möåt söë baån àoåc khöng àïí yá thêëy caái löîi saãn xuêët àoá; nhûng vïì phña nhûäng ngûúâi saãn xuêët, mònh vêîn phaãi coá àêìy àuã lûúng têm nhaâ nghïì; huöëng chi, baâi thú khöng nhêët quaán, giaá trõ nghïå thuêåt cuãa noá keám ài, thò hiïåu quaã phuåc vuå cuãa noá cuäng giaãm ài. Sau àêy laâ hai vñ duå cuãa baãn thên töi, cuäng laâ hai thu hoaåch trong viïåc laâm thú, möîi khi nhúá túái, laåi tuãm tóm móm cûúâi têm àù’c. Möåt àïm thaáng 10 nùm 1959, tûâ trïn gaác nhaâ töi úã àûúâng Cöåt Cúâ (sau àöíi tïn laâ àûúâng Àiïån Biïn Phuã), rêët khuya, trúâi reát cùm cùm, töi àang nguã, laånh quaá, chúåt thûác giêëc, nhòn xuöëng dûúái àûúâng phöë phña sau nhaâ, laâ àûúâng Trêìn Phuá, trûúác cûãa cú quan Böå Töíng tû lïåch (luác êëy coân àoáng úã núi àêy), thêëy möåt àöìng chñ böå àöåi àûáng gaác; trong luác töi nguã trong chùn êëm, thò anh àaä àûáng gaác tûå bao giúâ, giûäa àïm muâa àöng khuya khoù’t reát nhû cù’t ruöåt: töi naãy ra caái yá thú: caã thaânh phöë Haâ Nöåi àaä nguã caã, im phùng phù’c, duy coá àöìng chñ böå àöåi àûáng gaác laâ thûác àïí canh giûä cho nhên dên, cho cú quan, anh canh giûä caã cho Caách maång:

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

261

Anh böå àöåi àûáng gaác trong àïm khuya, Laá vöng àöìng ruång quanh anh têìm taä; Gioá bêëc thöíi tûâng höìi nhû cù’t daå, Anh böå àöåi àûáng gaác trong àïm khuya, Cöíng mïnh mang, àûúâng vù’ng chùèng ai vïì... Khuya rêët khuya. Caã böën bïì lùång ngù’t. Khöng ai thûác, ngoaâi anh trong àöi mù’t. Thaânh phöë im nhû khöng möåt cûãa nhaâ, Chiïëc muä sao anh àöåi thêëm sûúng sa, Àïm úã quanh vai, reát daâi theo gioá, Àêìu vêîn thùèng, anh möåt mònh àûáng àoá Canh giûä, laâm troân nhiïåm vuå vö danh. Àoaån thûá ba àûa àïën caái tûá thú: vò möåt mònh anh thûác àïí canh gaác, cho nïn mònh anh chõu traách nhiïåm têët caã, anh àaãm nhiïåm, anh phuå traách têët caã: Reát lay mònh chúåt thûác giûäa nùm canh, Töi nhòn thêëy àùçng xa, anh böå àöåi Vêîn àûáng tûå bao giúâ trong àïm vúâi vúåi, Mù’t toã, tai nghe tiïëng àöång böën bïì, Nhû mònh anh phuå traách caã àïm khuya. Anh phuå traách caã nuái söng trúâi àêët. Trong têm trñ cuãa töi, trong àúâi thêåt, caái giúâ àïm khuya laånh giaá êëy, nhòn hònh aãnh anh böå àöåi, töi böîng vuåt nghô rùçng: - Öi! anh böå àöåi àûáng gaác naây àaä taåc theo hònh aãnh cuãa Cuå Höì. - Vaâ cûá theo caái chên thûåc coá thêåt êëy, töi àûa vaâo viïët tiïëp baâi thú, möåt caách höìn nhiïn, tûå nhiïn: Töi böîng nghô: anh böå àöåi lùång yïn, trêìm tônh Àaä taåc theo hònh aãnh cuãa Cuå Höì,

262

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àaä taåc theo hònh aãnh Baác vö tû, Höì Chñ Minh kiïn trinh, ngûúâi lñnh cuä.

Cú àöëc giaáo baão rùçng: con ngûúâi laâ taåc theo hònh aãnh cuãa Chuáa. Nhûng chuáng ta nghô möåt caách gêìn guäi, êëm aáp: möîi ngûúâi Viïåt nam chuáng ta àaä taåc theo hònh aãnh Baác Höì: Töi laåi nghô: trong loâng ta Baác núã Chuáng ta mang Höì Chuã tõch trong mònh Baác àaä cho ta khuön mêîu boáng hònh Àaä taåc maäi suöët àúâi theo aãnh Baác, Àoaån kïët baâi thú noái lïn möåt ûúác nguyïån, möåt quyïët têm: Àoá laâ gûúng saáng trong vùçng vùåc, Àoá laâ hònh àeåp nhêët cuãa ta. Nguyïån hy sinh phêën àêëu xöng pha Taåc theo Höì Chñ Minh vô àaåi. 9-10-1959

Sau àoá khöng lêu, àûúåc gùåp àöìng chñ Töë Hûäu, töi àoåc baâi thú cho anh nghe; baâi thú àaä àûúåc àùåt tïn laâ Taåc theo hònh aãnh Cuå Höì. Nghe xong baâi thú, Töë Hûäu noái: Töi tûúãng baâi thú cuãa anh àaä ngûâng úã caái chöî “Anh phuå traách caã nuái söng, trúâi àêët” röìi chûá. Cêu phaát biïíu cuãa Töë Hûäu khaá laâ àöåt ngöåt àöëi vúái töi. Töi ghi lúâi noái cuãa anh vaâo trñ nhúá, nhûng haäy coân mú mú maâng maâng chûa hiïíu roä. Möåt tuêìn sau, àem baâi thú cuãa mònh ra lêím nhêím àoåc laåi, töi múái nhêån thêëy àiïìu naây: noá laâ hai baâi thú chûá khöng phaãi möåt baâi thú. Baâi thú trïn laâ: “Anh böå àöåi àïm khuya àûáng gaác”; khi àïën caái tûá cao traâo nhêët: “Nhû laâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

263

anh phuå traách caã àïm khuya vaâ nuái söng, trúâi àêët”, thò baâi thú àaä tûå troån veån lù’m röìi; túái àoá laâ noá tûå kïët thuác. Nhûng taåi vò töi cûá theo “tûå nhiïn nhi nhiïn”, theo nguyïn xi yá nghô coá thêåt cuãa töi, cho nïn töi khöng hiïíu rùçng túái àêy nïn ngûâng buát, maâ laåi tiïëp theo laâm sang baâi thûá hai: “Anh böå àöåi vaâ chuáng ta àaä taåc theo hònh aãnh Cuå Höì”. Àêy laâ hai baâi thú, thöng lûng nhau nhû hai anh em sinh àöi àaä dñnh lûng (freâres siamois), nhûng möîi baâi coá möåt tûá riïng, möåt haåt nhên khaác. Haäy xem yá thú cuãa böën cêu kïët: “Baác Höì laâ têëm gûúng saáng trong, àeåp nhêët”, yá naây khöng dñnh gò vúái yá thú múã àêìu baâi: “anh böå àöåi àûáng gaác giûäa böën bïì lùång ngù’t àïm khuya”. Nhêån thûác àûúåc nhûúåc àiïím cú cêëu cuãa baâi thú mònh, trong loâng töi thêìm caãm ún nhaâ thú Töë Hûäu. Baâi thú Trúã vïì viïët thaáng taám 1948 vaâ àùng taåp chñ Vùn nghïå söë muâa xuên 1949, diïîn àaåt loâng yïu mï cuöåc söëng dûúái möåt viïîn tûúãng: sau khi àaä “trùm tuöíi” vaâ rúâi khoãi cuöåc àúâi naây lêu röìi, “möåt súám mai höìng töi seä lïn àûúâng trúã laåi”, vïì giûäa thïë gian... Nùm 1956, úã thuã àö ÊËn Àöå Niu Àïli, vúái sûå giúái thiïåu cuãa àöìng chñ töíng laänh sûå cuãa ta, nhên àïën thùm nhaâ thú Xiri àöìng thúâi laâ àaåi sûá cuãa Xiri úã ÊËn Àöå, töi àaä àûa baãn dõch baâi thú Trúã vïì ra tiïëng Anh cho thi sô êëy. Rêët thên tònh, nhû möåt ngûúâi baån vaâ nhû möåt àöìng nghiïåp, nhaâ thú Xiri baão: - Phaãi chùng baâi thú cuãa baån, àïën khoaãng giûäa, àaä chuyïín thaânh möåt baâi thú khaác? Höm êëy, vïì khaách saån, àoåc laåi baâi thú cuãa mònh, töi phaãi nhêån baån àöìng nghiïåp ngûúâi Xiri, vêîn laâm thú bùçng tiïëng A Rêåp êëy, laâ möåt thi sô rêët tinh vi! Phêìn trïn laâ

264

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

húi thú laäng maån chuã nghôa, coá gò phaãng phêët àiïåu thú Tago khi Tago noái vïì thiïn nhiïn... ... Töi seä trúã vïì, chên vui roán reán Nhû hûúng ài nhûäng àïm xuên hoâ heån, Nhû mù’t yïu len leán Nhû tay vuöët quen quen; Nhû àûáa treã con nhay(1) vuá meå hiïìn Trong loâng àúâi töi laåi vïì naáo àöång. Baâ meå àúâi du dûúng tay múã röång Töi nùçm troân laâm möåt gioåt sûúng hoa, Hoãi coã cêy: mònh coá nhúá thûúng ta? Ta rêët nhúá thûúng mònh, nïn trúã laåi. - Vò àang söëng, töi vêîn coân söëng maäi Vò coân yïu, töi laåi muöën yïu thïm; Vò mù’t töi no àuã boáng ngaây àïm, Tai àêîy tiïëng, hay möi mïìm caãm giaác, Höm nay vêîn nhúá thûúng àúâi bûäa khaác, Nhû àûáa con vûâa buá meå möåt bïn Möåt bïn kia vêîn mún vuá meå hiïìn. Phêìn thûá hai chuyïín sang möåt buát phaáp khaác hùèn, buát phaáp hiïån thûåc àoá chùng? Khi noái àïën nhûäng caãnh mai hêåu seä gùåp thêëy trong coäi àúâi, thò khöng coân gò cuãa caái aánh trùng xanh, caái hûúng àïm khuya thúm trong phêìn trûúác: ... Nhû möåt súám trïn àûúâng vang tiïëng guöëc Nhû möåt trûa chim choác reáo muâa heâ Tiïëng giuäa reân àêåp nù’ng nhaãy vaâng hoe, Tiïëng tia saáng muáa vúân quanh chiïëc buáa; (1) Nhay (tiïëng miïìn Nam): lêëy rùng nhêëm khe kheä.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

265

Nhûäng baánh xe quay, nhûäng guöìng maáy luåa, Nhûäng baân chên giêåm, nhûäng caánh tay nhanh Tiïëng cêët nhaâ, trúâi àêët! göî lanh canh Kïu thaánh thoát trong khi thaânh cûãa söí! Nhûäng toa maáy phò phò àang têåp thúã Nhûäng con taâu àêîy sûác ruác huyïn thiïn: - Töi phaãi vïì nghe dûå nhaåc àoaân viïn Nhên loaåi múái noái cûúâi nhû treã nhoã... Baâi thú nhû möåt bûác trûúáng trïn vaâ dûúái laâm bùçng hai chêët vaãi, hai chêët súåi, löëi thïu khaác nhau... Nhû vêåy thò coân gò laâ sûå thöëng nhêët, sûå nhêët quaán cuãa taác phêím. Möåt taác phêím nghïå thuêåt phaãi vêng theo qui luêåt cuãa cuöåc söëng vaâ coân phaãi vêng theo qui luêåt cuãa taác phêím nûäa. Cuöåc söëng diïîn ra nhû möåt doâng söng chaãy, nûúác dñnh liïìn nhau vaâ ài. Nhûng möåt bûác tranh höåi hoåa laâ möåt khung vaãi tônh. Chó coá quay phim, àiïån aãnh múái chúáp àûúåc sûå söëng trong sûå di àöång cuãa noá, coân bûác tranh thò phaãi lêëy caái àûáng yïn maâ diïîn àaåt caái chuyïín di, chó hoaân toaân lêëy khöng gian maâ diïîn àaåt thúâi gian. Nïëu muöën diïîn àaåt nhûäng cêu chuyïån, thò phaãi veä tranh liïn hoaân, phaãi veä nhiïìu bûác tranh kïë tiïëp nhau; nhûng möîi bûác tranh liïn hoaân êëy àïìu phaãi coá qui luêåt riïng cuãa noá, nghôa laâ phaãi coá möåt trung têm tònh caãm, caãm xuác, möåt sûå hoaân chónh vïì hònh thïí; vûâa nöëi dñnh vúái bûác tranh bïn caånh, vûâa phaãi tûå troån veån trong nöåi böå cuãa mònh. Baâi thú cuäng vêåy; nïëu cêìn kïí chuyïån, thò laâm theo thïí loaåi thú kïí chuyïån; coân thò möîi baâi thú laâ möåt traái àún, chó coá möåt haåt, nhû traái xoaâi, chûá khöng phaãi laâ möåt traái mñt noá laâ traái keáp, thûåc chêët laâ nhiïìu traái úã chung trong möåt caái voã. Nhiïìu khi, ngûúâi laâm thú vò tham noái nhiïìu chuyïån khaác nhau

266

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trong möåt baâi thú (búãi thûåc tïë phong phuá quaá), cho nïn laâm ra xoaâi nhiïìu haåt, döìn hai ba baâi thú trong möåt baâi. Nhûng laâm nhû vêåy traái vúái quy luêåt thûúãng thûác cuãa ngûúâi àoåc thú; maâ khi ngûúâi àoåc thú khöng chêëp nhêån, khi ngûúâi àoåc àaä ruát hïët caái “lûúång thöng tin” trong baâi thú röìi, vaâ hoå boã ra, thò hoå cuäng khöng duâng laåi möåt lêìn thûá hai nûäa àêu, búãi àêy chûa phaãi laâ möåt taác phêím; vò möåt taác phêím, möåt baâi thú hay, thò nhû lúâi àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái, “möåt cuöën saách coá giaá trõ, haâng chuåc vaån ngûúâi àoåc, nùm naây qua nùm khaác, àoåc maäi, thïë hïå naây àoåc, thïë hïå khaác àoåc”. Trúã laåi vúái chuyïån nhêët quaán cuãa baâi thú, àöëi vúái töi, hai chuåc nùm nay sûå goáp yá cuãa Töë Hûäu vaâ cuãa nhaâ thú Xiri àaä giuáp cho töi nhiïìu, trong sûå luyïån cho tinh hún nûäa caái giaác quan thú, noá laâ thûá giaác quan tinh tïë, rêët mûåc tinh tïë. Trong hai baâi thú trïn àêy, töi cuäng àaä phaåm möåt khuyïët àiïím nhû taác giaã baâi Muâa coã - muâa xuên, laâ laâm hai baâi thú trong chung möåt baâi; nhûng töi thò àïí cho hai baâi nöëi lûng nhau nhû “hai anh em sinh àöi Xiïm” (freâres siamois) coân taác giaã Muâa xoã - muâa xuên thò chêåp hai baâi thú laåi laâm möåt, nhû hai hònh veä chêåp lïn nhau trïn trang giêëy. V. Tñnh chêët cuãa thú Töi àaä àûúåc hên haånh úã trong Ban chêëm thi cuöåc thi thú Vùn nghïå 1974 - 1975; tûâ luác àoåc nhûäng baâi thú cho àïën höm nay, coá möåt söë yá kiïën vêîn “canh caánh bïn loâng”, thêëy coá böín phêån laâ phaãi trung thaânh phaát biïíu. Vaâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

267

khöng thïí phaát biïíu vïì têët caã caác thú àùng baáo, cho nïn lêëy vñ duå trong möåt söë “thú dûå thi” laâ vò vêåy. Tuy nhiïn, töi laåi sù’p ài vaâo möåt trûúâng húåp nûäa, khoá hún nhûäng vñ duå trïn kia. Àêy khöng úã trong phaåm truâ chên lyá, àuáng hay sai, maâ úã trong phaåm truâ thêím myä, trong phaåm truâ caái goût, caái Tinh khiïëu thûúãng thûác. ÚÃ àêy cêìn phaãi rêët bònh têm tônh trñ, vaâ khöng úã trong phaåm truâ chên lyá, nïn khöng thïí duâng sûå chûáng minh; úã àêy, trûúác hïët chuáng ta phaãi tin nhau laâ nhûäng thiïån chñ, nhûäng ngûúâi ngay thùèng chên thêåt; röìi thò baân vúái nhau, laâm cho nhau thöng caãm dêìn. Viïët vïì baâi thú daâi Khuác haát ngûúâi anh huâng cuãa Trêìn Àùng Khoa, baån Hoaâng Ngoåc Trò àaä têåp trung rêët nhiïìu lúâi khen ngúåi (Vùn nghïå Quên àöåi 7-1975), nhû tùång taác giaã möåt boá hoa lúán; bêy giúâ töi laåi ài ngûúåc lïn ngoát hai nùm àïí ruát búát hoa trong boá hoa lúán àoá hay sao? Àoáng vai troâ êëy thêåt chùèng dïî coi gò. Nhûng töi àaânh chõu mang tiïëng laâ deâ seãn lúâi khen, tiïët kiïåm huên chûúng, v.v... búãi nhêån thêëy maâ khöng noái ra, laåi laâ möåt nöîi khöí têm khaác, rêët dai dùèng; “chên lyá laâ möåt quaá trònh liïn tuåc àiïìu chónh”, saáng taác vùn hoåc traãi qua chónh lyá, thò phï bònh vùn hoåc cuäng traãi qua chónh lyá, laâ leä àûúng nhiïn. Sau khi nhaâ phï bònh khen “baãn trûúâng ca Ài àaánh thêìn haån àaánh dêëu möåt thaânh cöng”, Chiïëc phñch hoa laâ “... vúái sûå thaânh cöng cuãa truyïån thú naây”, nhaâ phï bònh viïët vïì Khuác haát ngûúâi anh huâng: “àaánh dêëu möåt bûúác tiïën múái cuãa thú Trêìn Àùng Khoa. Thaânh cöng cuãa anh laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh lêu daâi v.v...”, ba thaânh cöng liïn tuåc. Ñt ai àaä döìn nhiïìu lúâi khen ngúåi nhû trong baâi naây. “... Cuâng vúái viïåc diïîn taã nhûäng neát

268

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àöåc àaáo cuãa nöåi têm, Trêìn Àùng Khoa coân choån loåc, laâm bêåt nöíi nhûäng chi tiïët ngoaåi hònh mang nhiïìu yá nghôa xaä höåi vaâ giaá trõ thêím myä cuãa hònh tûúång”; “... Nhúâ coá sûå kïët húåp khaá nhuêìn nhuyïîn giûäa hai mùåt khaái quaát hoáa vaâ caá thïí hoáa, nhúâ coá sûác caãm hoáa maånh meä cuãa nhûäng sù’c thaái dên töåc, hònh tûúång Maåc Thõ Bûúãi... àaä löi cuöën hêëp dêîn ngûúâi àoåc bùçng têët caã sûác maånh cuãa hònh tûúång àiïín hònh...” (Ngûúâi nûä anh huâng Maåc Thõ Bûúãi, nhû têët caã caác anh huâng àaä thaânh liïåt sô cuãa ta, laâ nhûäng ngûúâi àeåp àeä tuyïåt vúâi, àaáng ca àaáng khoác, coân hònh tûúång vùn hoåc veä vïì ngûúâi êëy thò coá thïí àaåt nhiïìu hoùåc àaåt ñt, àêy laâ hai phaåm truâ). Vaâ nhûäng cêu biïíu dûúng nêng lïn cao àöå: Cuå Àònh trûúác khi bõ giùåc giïët laâ “... hònh aãnh coá têìm voác hoaânh traáng cuãa nhûäng anh huâng trong trûúâng ca cöí àaåi”; “taác giaã luön luön nêng cao àûúåc sûác taác àöång thêím myä cuãa caác hònh tûúång trong thú thöng qua nhõp àöå vêån àöång phaát triïín cuãa chuáng”; “Dûúâng nhû àoaån thú taã caãnh naâo cuäng coá nhûäng tûá thú bêët ngúâ gêy nïn möåt sûå biïën àöíi àöåt ngöåt trong quaá trònh thûúãng thûác vaâ do àoá laâm maånh meä vaâ phong phuá thïm sûác lay àöång cuãa hònh tûúång thú”; “anh àaä phaát huy àïën cao àöå sûå tinh nhaåy cuãa caác giaác quan àïí dûång lïn haâng loaåt bûác tranh àa daång trong böë cuåc vaâ phong phuá tinh vi trong maâu sù’c vaâ àûúâng neát” v.v... Bêy giúâ töi biïët noái thïë naâo àêy? Àaáng leä töi traánh vêën àïì naây ài, nhûng laåi cûá xöng vaâo caái chöî rêët khoá. Theo yá töi, ngûúâi phï bònh thú tùång huên chûúng möåt caách quaá röång tay; Nhaâ nûúác ta coá huên chûúng Àöåc lêåp, röìi àïën caác huên chûúng Höì Chñ Minh, röìi àïën huên chûúng Sao vaâng; trûúác àêy, Quöëc höåi Viïåt Nam àaä xin

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

269

tùång Höì chuã tõch huên chûúng cao nhêët laâ huên chûúng Sao vaâng, nhûng Baác xin hoaän. Töi àûúåc nghe kïí laåi rùçng àöëi vúái nhûäng baâi viïët khen thú Baác, Baác baão: Noá coá thïë naâo thò noái thïë êëy. Trong sûå khen chï, töi khöng chuã trûúng möåt caách chung chung laâ “phaãi coá chûâng mûåc”; àoá laâ möåt sûå chiïët trung rêët cêìu an; töi nghô rùçng phaãi cöë gù’ng nhêån xeát, cên nhù’c xem taác phêím “noá coá thïë naâo”, noá àïën àêu, têët caã vêën àïì cuãa sûå àaánh giaá laâ phaãi xaác àaáng. Chï phuä phaâng, chï vuâi dêåp laâ khöng nïn àöëi vúái möåt nïìn vùn hoåc múái, coân treã tuöíi; mùåt khaác, noái khuyïët àiïím maâ àuáng huyïåt vaâ chñ tònh, coân laâm cho möåt taác giaã coá baãn lônh khoaái vaâ caãm àöång hún laâ möåt lúâi khen quaá thùång lïn nhû möåt caái aáo röång, thêåm chñ möåt caái aáo thuång, tiïëng “khen” nhû gioá thoaãng ngoaâi... Baâi àoåc saách cuãa Baâng Sô Nguyïn, àùng úã tuêìn baáo Vùn nghïå (söë 613 ngaây 2-8-1975) laâ möåt caái aáo mùåc vûâa ngûúâi hún baâi trïn. “Ngûúâi viïët tûå biïët khaã nùng mònh, sûã duång àûúåc súã trûúâng quan saát cuãa mònh, vúái caách nhòn, caãm, nghô khaá àöåc àaáo”; “Ngûúâi viïët cuäng àaä coá vöën ngön ngûä riïng cuãa mònh àïí miïu taã caác caãnh vêåt, thïí hiïån nhûäng caãm xuác”; “Nïëu biïët boã qua möåt söë cêu, chûä húi saáo, húi öìn hoùåc dïî daäi, chung chung, thò rêët àaáng chuá yá caái khaã nùng taã caãnh cuãa Trêìn Àùng Khoa”... Töi àaä àoåc Khuác haát ngûúâi anh huâng àïën böën, nùm lêìn; àoåc kyä nhû vêåy, chñnh vò noá coá möåt vêën àïì laâm cho töi suy nghô vaâ tòm caách “nhêån chên”, nhêån cho ra sûå thêåt laâ úã àêu; àaä coá lêìn Nhaâ xuêët baãn Phuå nûä töí chûác cho töi vïì Haãi Dûúng noái vïì quyïín thú naây, coá nhûäng diïîn giaã khaác noái vïì nhûäng vêën àïì phuå nûä, àïën phêìn thò

270

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

giúâ cuãa töi, thò töi duâng möåt nûãa söë thò giúâ êëy àïí noái vïì taâi nùng cuãa caác thi sô phuå nûä Viïåt Nam trong thú truyïìn thöëng; phêìn sau töi noái àïën nûä anh huâng Maåc Thõ Bûúãi qua têåp Khuác haát ngûúâi anh huâng. Vò töi vö haån caãm phuåc nûä anh huâng Maåc Thõ Bûúãi, nhûng töi thêëy rêët khoá biïíu dûúng baâi thú daâi cuãa Trêìn Àùng Khoa, búãi töi caãm thêëy taác giaã àaä ài vaâo caái kheáo röìi, taác giaã rêët kheáo leáo. Thêåt laâ khoá àõnh nghôa thú laâ caái gò; tuy nhiïn ai caãm thêëy caái kyâ diïåu cuãa tònh yïu, thò cuäng coá thïí bùçng caách tûúng àûúng liïn hïå, maâ lônh höåi àûúåc caái kyâ diïåu thú. Tònh yïu vaâ Thú laâ hai phaåm truâ maâ trong àoá caái tuyïåt vúâi thöng minh kïët húåp vúái caái tuyïåt diïåu ngêy thú, thêåm chñ coá khi “töi khúâ khaåo lù’m, ngu ngú quaá” laâ hûúng àùåc biïåt cuãa möåt söë têm höìn thi sô vaâ tònh nhên. Nhaâ àaåi thi haâo Vñchto Huygö, söëng àïën 83 tuöíi, àaä àûúåc khen laâ coá möåt têm höìn cuãa treã con, nhúâ vêåy maâ caái trñ tuïå thöng minh lúán lao sêu sù’c cuãa nhaâ thú vêîn gêìn guäi hêëp dêîn vaâ laâm cho ngûúâi ta mïën yïu, vò noá kïët húåp vúái loâng trung hêåu vaâ tñnh höìn nhiïn. Riïng töi, töi nghô têët caã caác nhaâ thú lúán cuãa nhên loaåi cöí kim àöng têy, duâ taâi hoa, taâi nghïå, taâi tònh àïën bao nhiïu, àïìu dûång cêët trïn nïìn taãng cuãa sûå höìn nhiïn, höìn nhiïn nhû khñ trúâi, nhû nûúác uöëng; khöng coá caái nïìn àoá, thò khöng caãm àöång àûúåc loâng ngûúâi àûúåc àêu. Chñnh baáo Vùn nghïå (thaáng 3-1975) àaä àùng lúâi cuå Lï Quñ Àön: “Thú phaát khúãi tûå trong loâng ngûúâi ta. Ba trùm baâi thú Kinh Thi phêìn nhiïìu laâ cuãa nöng dên, phuå nûä laâm ra, maâ coá nhûäng baâi vùn sô àúâi sau khöng theo kõp àûúåc, nhû thïë laâ vò noá chên thêåt”. Baáo Vùn nghïå cuäng àùng lúâi cuãa Caitxin Kulieáp (thaáng 11-1972): “Thú laâ con àeã cuãa loâng thaânh

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

271

thêåt, vò thiïëu caái àoá, thò thi phêím khöng coân àuã sûác söëng. Laâ tiïëng kïu goåi cuãa traái tim vaâ lûúng têm, thú bao giúâ cuäng thùèng thù’n...”. Trong nhûäng xaä höåi coá giai cêëp, tûâ nhûäng ngaân nùm, nhûäng trùm nùm vïì trûúác, nhûäng thi sô xûáng àaáng cuãa nhên loaåi, àaä giûä caái chên chêët cuãa têm trñ vaâ taâi nùng mònh, nhû möåt caái phao nöíi trïn doâng thúâi gian, àùång vûún túái nhûäng mai hêåu xa xùm vaâ raång rúä; nhûäng mai hêåu êëy, laâ thúâi àaåi cuãa chuáng ta ngaây nay, chuã nghôa xaä höåi caâng ngaây caâng thù’ng thïë trïn àõa cêìu; nhûäng ngûúâi xaä höåi chuã nghôa tuyïåt vúâi thöng minh, vö haån taâi nghïå, nhûng hoå coá têm höìn nhû treã con, höìn nhiïn, chên chêët, baáo hiïåu cho “nhên loaåi múái noái cûúâi nhû treã nhoã”, chûá têm höìn hoå khöng kheáo leáo. Coá möåt phuå nûä traã lúâi cho möåt ngûúâi àïën “toã tònh” vúái mònh: - “Thûa anh, ban naäy àïën giúâ, anh àaä töën bao nhiïu cöng sûác, anh àaä noái nhûäng lúâi àeåp àeä nhêët, lúáp lang trònh tûå nhêët, duâng tûâ chñnh xaác nhêët, nhaåc àiïåu vang ngên nhêët, hònh tûúång thêm thuáy nhêët, tuy nhiïn em khöng nghe loåt àûúåc cêu naâo, vò em nghe bùçng traái tim chûá khöng nghe bùçng löî tai, maâ anh thò noái bùçng taâi nghïå chûá khöng noái bùçng traái tim”. Baâi thú daâi cuãa Trêìn Àùng Khoa coá rêët nhiïìu ûu àiïím cuãa ngön ngûä. Tuy nhiïn, töi khöng thêëy nhû baån Hoaâng Ngoåc Trò rùçng noá “àaánh dêëu möåt bûúác tiïën múái cuãa thú Trêìn Àùng Khoa”, maâ töi laåi thêëy ngûúåc laåi, laâ úã àêy ngoâi buát vaâ ngön ngûä cuãa taác giaã àaä phaát triïín thïm nhiïìu, nhûng thú, chêët thú thò suát ài khöng ñt. (Dô nhiïn, àúâi viïët vùn cuãa möåt taác giaã coá nhûäng tröìi suåt laâ chuyïån thûúâng, vaâ Trêìn Àùng Khoa coân löìng löång thaáng nùm àïí vûún lïn nûäa). Tûå nhiïn lúâi cuãa Thaánh Thaán trúã

272

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

laåi trong trñ töi: “Vúã Maái Têy viïët coá kheáo àêu. Viïët kheáo thò thûåc khöng vúã naâo bùçng vúã Tyâ Baâ”; töi àaä àûúåc àoåc vúã Tyâ Baâ trûúác, (do Mai Nhaåc Àoaân Tû Thuêåt dõch, Taãn Àaâ nhuêån sù’c), röìi sau nhiïìu nùm, múái àûúåc àoåc vúã Maái Têy. Àuáng nhû lúâi Thaánh Thaán phêím bònh, vúã Tyâ Baâ “coá leä taåi noá nhû thêåt nhûng chûa àûúåc thêåt, cho nïn khöng caãm sêu vaâo àûúåc loâng ngûúâi. Vò rùçng caái kheáo duâ àïën àêu nûäa, cuäng chó thêëm thña àûúåc àïën da ta, thõt ta, xûúng maáu ta. Cho nïn chó caãm ta àûúåc àïën thïë thöi ...” Trêìn Àùng Khoa viïët coá kheáo àêu, àoá laâ àaåi böå phêån nhûäng baâi thú trong caác têåp Tûâ goác sên nhaâ em, Goác sên vaâ khoaãng trúâi; àoá laâ Lûa thûa vaâi haåt mûa ngoaâi haâng cêy; Nghe trúâi trúã gioá heo may Saáng ra vaåi nûúác ruång àêìy hoa cau, lêëy möåt neát hoa cau ruång trù’ng vaâ thúm maâ toám laåi caã nhûäng saáng súám mai nïn thú cuãa nöng thön miïìn Bù’c: àoá laâ Àaä nguã trûa húã trêìu Tao àaä ài nguã àêu Maâ trêìu maây àaä nguã? Baâ tao vûâa túái àoá Muöën xin mêëy laá trêìu - Tao, khöng phaãi ai àêu Àaánh thûác maây àïí haái... noái caái ên cêìn lo êu cuãa chuá beá àöëi vúái cêy trêìu, súå ban àïm khöng àaánh thûác noá dêåy röìi múái haái laá, thò noá ruåi ài; àoá laâ AÂ thöi ... maây àûúåc! Beá Giang döî daânh

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

273

- Meâo theâ lûúäi àoã Liïëm vaâo rùng nanh noái caái àöå lûúång cuãa con ngûúâi - Beá gaái Giang chúi àaánh tam cuác vúái meâo, con meâo tham, àaä thua röìi maâ khöng chõu laâ thua, thò beá gaái nhûúâng cho meâo àûúåc vêåy, thïë laâ meâo ta khoaái, vò noá laâ loaâi vêåt. Nhûng àïën Khuác haát ngûúâi anh huâng, thò Trêìn Àùng Khoa viïët thêåt laâ kheáo. Baån Hoaâng Ngoåc Trò cho rùçng “vúái têåp naây, Trêìn Àùng Khoa àaä phaát huy àûúåc nhûäng chöî maånh trong nùng khiïëu thú maâ anh àaä coá tûâ niïn thiïëu...”, töi thò laåi thêëy khöng nhû thïë; chöî maånh cuöëi cuâng cuãa möåt nùng khiïëu thú, laâ laâm caãm àûúåc höìn ngûúâi, loâng ngûúâi àïën cao àöå; coân nhûäng “nùng lûåc quan saát tinh tïë, nhên caách hoáa, vêåt caách hoáa höìn nhiïn vaâ taáo baåo, khaã nùng liïn tûúãng döìi daâo, caách duâng tûâ choån loåc v.v...” thò rêët àaáng quñ, nhûng cuäng nhû chuáng ta àaä trñch dêîn cuãa nghïå sô Xö viïët Mikhöenxú úã phêìn àêìu baâi naây, “têët caã nhûäng thûá àoá chó laâ phûúng tiïån, phûúng tiïån, phûúng tiïån maâ thöi”! Trêìn Àùng Khoa vúái têåp Khuác haát ngûúâi anh huâng àaä khöng phaát huy àûúåc chöî maånh cuãa thú anh khi coân tuöíi thiïëu niïn, “àoá chñnh laâ caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng” (Mikhöenxú), maâ anh àaä ài vaâo kyä xaão, anh àaä viïët rêët kheáo. Chuáng ta khùèng àõnh caã baâi thú daâi naây laâ möåt thiïån chñ: ca ngúåi nûä liïåt sô anh huâng úã vuâng quï hûúng mònh; àêy laâ möåt quyïín saách rêët töët, rêët coá ñch, viïët rêët cöng phu. Tuy nhiïn hoãi quyïín thú êëy coá phaãi chùng laâ thú hay, thò theo yá riïng töi, àêy khöng phaãi laâ möåt quyïín thú hay nhû baån Hoaâng Ngoåc Trò ca ngúåi. Taåi sao chuáng ta phaãi nhên quyïín Khuác haát ngûúâi anh huâng maâ baân chuyïån “thú hay”, baân chuyïån chêët lûúång cuãa thú? Töi cho àêy laâ

274

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt vêën àïì quan troång, möåt vêën àïì nïìn taãng. Sau khi àaä coá tû tûúãng àuáng, töët röìi, vaâo kinh tïë thò phaãi theo nhûäng qui luêåt kinh tïë, vaâo vùn hoåc, phaãi theo nhûäng qui luêåt cuãa vùn hoåc, nghôa laâ phaãi àïëm xóa túái nhûäng qui luêåt cuãa têm höìn con ngûúâi (úã àêy laâ nhên dên lao àöång) khi hoå duâng àïën vùn hoåc, tiïëp xuác vúái caác taác phêím vùn hoåc. Coá chïë àöå xaä höåi töët röìi, muöën cho nhûäng chuyïën taâu hoãa àïën àuáng giúâ úã ga, thò phaãi phêën àêëu cuå thïí trïn vêën àïì êëy, phaãi àöí möì höi, söi maáu oác àïí trõ caái bïånh lïì mïì, tuây tiïån vö kyã luêåt, thiïëu traách nhiïåm v.v... Cuöåc söëng múái, têm höìn múái cuãa chuáng ta àêìy chêët thú; tuy nhiïn, chêët thú cuäng coá thïí cûá úã ngoaâi àúâi, maâ khöng vaâo trong caác baâi thú, nïëu chuáng ta laâm thú möåt caách naâo àoá. Trong lõch sûã vùn hoåc thïë giúái, àaä tûâng coá haâng thïë kyã cuãa möåt nûúác, cuãa möåt dên töåc maâ khöng coá nhûäng baâi thú hay, khöng coá möåt nhaâ thú chên taâi. Vñ duå nhû thïë kyã 18 cuãa nûúác Phaáp, phaát vïì vùn, coá nhûäng àaåi vùn haâo nhû Ruátxö, Vönte (Jean Jacques Rousseau, Voltaire), nhûng thú thò nhaâng nhaâng loaåi nhò, loaåi ba, vaâ nhaâ vùn lúán Vönte, trong saáng taác thú, laâ möåt thi sô trung bònh. Chuáng ta cuäng biïët rùçng vùn hoåc cöí truyïìn Trung Quöëc coá àúâi Àûúâng laâ thúâi àaåi hoaâng kim cuãa thú, sang àïën thú Töëng, thò khöng thïí àõch ngang vúái Àûúâng thi àûúåc; àïën caác àúâi Nguyïn, Minh, Thanh, trong 6 thïë kyã, thò vùn hoåc laåi phaát vïì kñ kõch vaâ tiïíu thuyïët, caác taác phêím lúán trûá danh, nhûäng Àêåu Nga oan, Têy Sûúng kyá, Tam quöëc chñ, Thuãy Hûã, Têy du, Liïu trai chñ dõ, Höìng lêu möång... laâ trong hai thïí loaåi hñ kõch vaâ tiïíu thuyïët, maâ thïí loaåi thú múâ ài trong saáu trùm nùm. Nhù’c laåi trong lõch sûã vùn hoåc thïë giúái àaä qua, àïí nhûäng ngûúâi laâm thú, ngûúâi yïu thú hiïån nay àûâng tûúãng rùçng tûå nhiïn nhi nhiïn, möåt thïí loaåi vùn hoåc cûá thuêån theo àaâ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

275

tiïën böå maâ phaát huy lïn maäi möåt caách chù’c chù’n. Triïët hoåc daåy chuáng ta vïì caái têët yïëu vaâ caái ngêîu nhiïn; têët yïëu laâ trong xaä höåi xaä höåi chuã nghôa cuãa chuáng ta, moåi sûå vêåt àïìu trïn möåt àaâ tiïën böå phaát triïín chung khöng ngûâng; tuy nhiïn, nïëu khöng chuá yá àêìy àuã túái caác nhên töë cuå thïí cuãa möåt ngaânh naâo àoá chùèng haån, thò vñ duå nhû taâu hoãa coá thïí keáo daâi tònh traång àïën sai giúâ coân lêu nûäa. Àöëi vúái thïí loaåi thú, töi nghô rùçng nïëu chuáng ta khöng àïì cao “caái caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng”, khöng àoâi hoãi chêët êëy àöëi vúái nhûäng ngûúâi laâm thú; nïëu caác “traåm thu mua” laâ caác toâa soaån baáo vaâ taåp chñ hoùåc laâ vò quaá dïî tñnh, hoùåc laâ vò baãn thên nhûäng biïn têåp viïn thiïëu möåt trònh àöå thêím myä vïì thú, hoùåc laâ vò thiïëu baâi, cêìn phaãi àùng nhiïìu thú àïí lêëp chöî tröëng cho àêìy hai trang thú vúái “saáu cöåt (thú) khen ai kheáo kheáo tröìng” v.v... thò chêët thú seä úã trong cuöåc söëng múái bïn ngoaâi àêìy thú, chûá vaâo rêët ñt hoùåc khöng vaâo trong caác cöåt baáo àùng thú, caác trang saách in thú. Trúã laåi vúái Khuác haát ngûúâi anh huâng. Baâi thú daâi rêët àuáng vïì tû tûúãng vaâ rêët cöng phu êëy dûúâng nhû àaä laåc mêët àûúâng thú; baâi thú viïët rêët nghïì, nhûng cho riïng töi möåt caãm giaác khoá chõu thïë naâo êëy. - Ai laåi ài lêëy thiïn taâi cuãa Nguyïîn Du àïí maâ àêåp chuáng ta; tuy nhiïn ta cuäng nïn hoåc kinh nghiïåm cuãa Tiïn Àiïìn; Truyïån Kiïìu laâ möåt baâi thú vaâ möåt quyïín tiïíu thuyïët viïët vïì 15 nùm àúâi cuãa naâng Kiïìu; ai cuäng thêëy laâ höìi höìi lúáp lúáp cuãa Truyïån Kiïìu laâ nhûäng chuyïån àúâi rêët phong phuá, coá caã “chiïën tranh vaâ hoâa bònh”, nhûng taác giaã cuäng chó duâng 3254 cêu luåc baát. Trêìn Àùng Khoa duâng ngoát 1300 doâng thú àïí viïët cuöåc chiïën àêëu cuãa liïåt sô Maåc Thõ Bûúãi, e coá

276

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

gùng ra quaá daâi khöng? (Cöë nhiïn, nhûäng bi kõch cöí àiïín Phaáp bùçng thú cuãa Cooácnêy, Raxin (Corneille, Raciene) viïët theo luêåt “tam nhêët”(1), chó lêëy sûå viïåc trong möåt ngaây 24 tiïëng àöìng höì thöi, vêîn daâi haâng nghòn cêu thú vaâ rêët hay; nhûng àoá laâ thïí kõch thú, diïîn taã têm lyá vaâ tñnh caách xö xaát nhau, rêët têåp trung). Vò muöën laâm “trûúâng ca”, cho nïn Trêìn Àùng Khoa keáo caác àoaån ra quaá daâi; coá leä úã àêy nïn hoåc buát phaáp cuãa Vñchto Huygö kïí chuyïån bùçng thú trong têåp anh huâng ca Truyïìn thuyïët cuãa nhûäng thïë kyã (La leágende des sieâcles), Huygö ngûâng laåi úã mûác kïí chuyïån chûá khöng ài àïën viïët tiïíu thuyïët, àùång giûä baâi thú laåi úã trong phaåm truâ thú. Biïët bao tiïíu thuyïët bùçng thú àaä thêët baåi trong vùn hoåc thïë giúái! - Búãi keáo daâi ra, cho nïn Trêìn Àùng Khoa phaãi taã tó mó, àaáng leä möåt chi tiïët nïn noái möåt cêu, thò taác giaã noái àïën hai ba cêu - nhû vêåy laâ àaä sai vúái caái nguyïn lyá thuöåc vïì baãn chêët cuãa thú röìi: laâ haâm suác, haâm suác, laâ veä phaác hún laâ veä hïët, laâ khïu gúåi hún laâ phö baây. Rêët nhiïìu baâi thú leã àaä phaåm vaâo nhûúåc àiïím naây, trong àoá coá nhûäng baâi thú cuãa baãn thên töi, tuy nhiïn nhûäng baâi thú leã böën nùm chuåc cêu thò laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc ngù’n hún, coân baâi thú haâng nghòn cêu thò laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc daâi hún nhiïìu. Cuå Nguyïîn Du cuãa ta vúái 3254 cêu thú Kiïìu àaä chuá yá khöng laâm bûåc mònh ngûúâi àoåc. Trong thú cuäng nhû trong àúâi, coá nhûäng nhûúåc àiïím cuãa ûu àiïím; trong àúâi, noái lûu loaát laâ möåt ûu àiïím, nhûng lûu loaát quaá mûác thò khiïën ngûúâi ta nghi ngúâ loâng (1) Bi kõch cöí àiïín cuãa Phaáp, viïët bùçng thú úã thïë kyã 17, àaä tuên theo luêåt “ba nhêët”: trong voâng möåt ngaây, úã möåt àõa àiïím, coá möåt sûå kiïån chñnh duy nhêët.

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

277

thaânh thûåc cuãa mònh; trong xaä höåi cuä, noái tröi chaãy kheáo leáo quaá, nhiïìu khi bõ àöìng baâo liïn hïå vúái “ngûúâi rao baán dêìu baåc haâ trïn taâu hoãa”. - Maxim Gooácky noái: “Vùn hoåc laâ nhên hoåc”, nghiïn cûáu vïì con ngûúâi; maâ àaåi baãn doanh cuãa con ngûúâi laâm têm trñ, têm höìn; diïîn taã lúâi ùn, tiïëng noái, cûã chó, sù’c mùåt, quêìn aáo, thêåm chñ möì höi vaâ muâi cuãa möåt nhên vêåt, laâ mûúån ngoaâi maâ taã trong, taã tñnh tònh, tñnh caách, tû tûúãng. Hún caác thïí loaåi vùn hoåc khaác, thú diïîn àaåt xuác caãm, tònh caãm, têm höìn, têm trñ, diïîn àaåt thïë giúái bïn trong, nöåi têm; nïëu thú quaá chuá yá àïën ngoaåi thïí thò thú hûúáng ra bïn ngoaâi, àoá laâ àiïìu maâ ngûúâi àoåc khöng chúâ àúåi úã thú. Taåi sao töi thaão luêån laåi vúái baån Hoaâng Ngoåc Trò? Nùm 1975, chuáng ta úã trong nùm thûá 30 sau Caách maång thaáng Taám thaânh cöng: têët caã thú cuãa ta àïìu phaãi phuåc vuå, àiïìu naây khùèng àõnh röìi; vaâ phuåc vuå thöng qua khoaái chaá cuãa ngûúâi àoåc, thöng qua nhu cêìu thêím myä cuãa nhiïìu ngûúâi àoåc tûâ nùm 1975 trúã ài. Nïëu ca ngúåi nhû baån Hoaâng Ngoåc Trò, lêîn löån thú kheáo vúái thú hay, thú rêët hay, töi cho laâ khöng laâm lúåi cho phong traâo thú, töi cho laâ vö tònh maâ khuyïën khñch thú ài vaâo caái kheáo leáo. Trong baâi “trûúâng ca” naây, taác giaã Trêìn Àùng Khoa rêët thöng minh, rêët xïëp àùåt. Ngay tïn caác khuác cuäng àaä baâi trñ: Khuác möåt - Khuác múã àêìu; Khuác hai - Khuác thûúng àau; Khuác ba - Khuác àêët àoã; Khuác böën - Khuác nûúác lûãa; Khuác nùm - Khuác vö cuâng. Töi caãm thêëy giaâ nhên taåo àaä aát mêët caái thiïn chên, nhêët laâ phêìn thûá nùm, phêìn cuöëi, göìm hai àoaån “Haát rùçng”, 14 cêu noái caái yá vïì quï hûúng, vaâ 18 cêu noái ngûúâi liïåt sô coân söëng maäi,

278

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhûäng cêu luåc baát trung bònh, noái nhûäng tûá thú rêët quen thuöåc àöëi vúái chuáng ta, maâ àùåt möåt caái tïn böë trñ quaá. Töi coá caãm tûúãng taác phêím naây chuá yá àïën tûâng bûúác ài, tûâng neát mùåt, tûâng neát nuái àûúâng söng, khung caãnh, tûâng àöång taác, tûâng àöëi thoaåi, nhiïìu àoaån coá thïí duâng àoåc song song vúái diïîn xuêët muáa röëi hoùåc chiïëu phim hoaåt hoåa: àuáng nhû baån Hoaâng Ngoåc Trò viïët: “Àïën trûúâng ca naây, anh àaä phaát huy àïën cao àöå sûå tinh nhaåy cuãa caác giaác quan àïí dûång lïn haâng loaåt bûác tranh àa daång trong böë cuåc vaâ phong phuá tinh vi trong maâu sù’c vaâ àûúâng neát”, taác giaã nhòn thêëy rêët roä rïåt - tuy nhiïn khöng phaãi laâ chêët thú! Àöìn Cooác mùåt tñm bêìm Ria nhaåt maâu hung Giêåt lïn dûä döåi Àöåi Mêu àûáng nghiïm Nhû möåt dêëu chêëm than(!) Viïët vöåi Caái tai cuåt Khuêët trong goác lïåch muä nöìi... Taác giaã rêët chñnh xaác, nhûng theo yá töi, cuäng khöng phaãi laâ chêët thú: Nhû con meâo giaâ, hù’n (Cooác) nheå nhaâng lïn gaác Tiïëng can àen quay laâ êm thanh duy nhêët Vuâ vuâ nhû ong trong trûa hanh hao (tiïëng can maâ quay, thò dô nhiïn laâ kïu vuâ vuâ, nhûng khöng nïn àem tiïëng ong trûa rêët àaáng yïu maâ vñ vúái tiïëng can àen cuãa thùçng giùåc xêm lûúåc Phaáp). Tûâng àöång

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

279

taác taã rêët trònh tûå, tó mó, húåp vúái thïí loaåi muáa röëi vaâ tranh hoaåt hoåa: Nhû thoái quen Hù’n (Cooác) quay àiïån thoaåi Röìi hù’n ngaã têëm lûng daâi khoan khoaái Nghe böën phña dêåp döìn giai àiïåu mooácchiï... ...Lïåch meáp cûúâi gùçn Hù’n nêng kñnh ngù’m Caái àêìu muáp rung rung, hù’n cheáp miïång khaâ khaâ Taác giaã àaä àêíy caái ûu àiïím quan saát tinh tïë cuãa mònh khi coân laâ thiïëu nhi, thiïëu niïn quaá lïn thaânh nhûúåc àiïím úã àêy, búãi chuã yïëu cuãa thú khöng phaãi laâ quan saát ngoaåi hònh, ngoaåi caãnh, maâ laâ coá àöi con mù’t vö hònh àïí quan saát sêu sù’c nöåi têm, hiïíu biïët tinh tïë têm höìn. Con chim xanh biïëc bay qua Cùåp chùåt ngoán chên àoã choát Böîng àêåp caánh bay lïn thaãng thöët Röìi mêët huát Trong da trúâi moãng tanh. Con mù’t nhòn thêëy roä rïåt caác sù’c maâu vaâ cûã àöång, thêåt àaáng khen vï phûúng diïån êëy; tuy nhiïn, chó nïn duâng thónh thoaãng àöi chuát thöi, búãi thú coá phaãi laâ quay phim maâu vïì caãnh vêåt àêu; àoåc “da trúâi moãng tang” coá ngûúâi khen laâ gioãi, laâ taâi, maâ cuäng coá ngûúâi caãm thêëy khoá chõu, vò kheáo quaá vaâ thiïn vïì ngoaåi hònh; theo töi nghô, thú maâ “taã chên” laâ möåt thûá buát phaáp khöng cao; chñnh caã àïën höåi hoåa maâ veä tóa “taã chên”, cuäng laâ möåt buát phaáp thêëp; Truyïån Kiïìu noái: “Ngûúâi buöìn caãnh coá vui àêu bao giúâ”; Cung oaán ngêm khuác noái: “Tònh trong caãnh êëy, caãnh bïn tònh naây”; caãnh úã trong thú laâ àïí liïn quan

280

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

vúái nöåi têm; nghô cho cuâng, thú khöng cêìn noái àïën mûác da trúâi moãng tanh hay laâ daây cöåp. Vaâ ûu àiïím cuãa thú thuyïët minh cho phim coá thïí laåi laâ nhûúåc àiïím àöëi vúái thú trûä tònh: Lùång im Lùång im Lùång im Ngoaâi luäy tre xanh Hiïån dêìn Hiïån dêìn Hiïån dêìn Noâng suáng giùåc! Cuöëi àoaån thú naây, cuäng löëi viïët êëy: ... Röìi hù’n suåc bûâa göëc cêy, àöëng raå Thuöën caái thuöën daâi Thuöën caái thuöën daâi Thuöën caái thuöën daâi... Thú muöën àõch vúái quay phim, thò thú thua. Vaã laåi khöng ai yïu cêìu thú boã caái xûá súã cuãa mònh, úã trong àoá thú laâ vö àõch: thïë giúái têm höìn (cuãa nhên dên lao àöång). Taác giaã quaá duâng sûå thöng minh cuãa mònh; àöåi Mêu àûáng nghiïm nhû möåt dêëu chêëm than viïët vöåi (!), àöìn àõch vúä, luä lñnh chïët vaâ bõ thûúng: “Chuáng nùçm ngûãa nghiïng - Nhû nhûäng dêëu trûâ (-) trïn mùåt àêët”; nghïå thuêåt kheáo quaá, àïm àïm tiïëng chaây giaä gaåo àïí àoán böå àöåi: Rung àöång vaânh trùng moãng nhû laá luáa vaâ khi coân àêíy sûå kheáo lïn nûäa, thò

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

281

Nhûäng vêìng trùng moãng theo tiïëng haát cheâo, trúã thaânh vùn hoa, vaâ gêìn nhû vö nghôa. Nhûäng cêu thú nghïå thuêåt quaá àïën nöîi cêìu kyâ: Gioá naát tûúáp vaâ xuâ tung Bêìn bêåt bùng qua dêy theáp gai daây àùåc... Gioá naát tûúáp, xuâ tung, búãi bùng qua dêy theáp gai; cêìu kyâ nhûng chêëp nhêån àûúåc; chûá coân bêìn bêåt? muöën cho gioá “bêìn bêåt” àûúåc, thò gioá phaãi bay qua súåi dêy theáp khöng coá gai maâ cùng rêët mûåc nhû möåt dêy àaân bêìu chùèng haån, nhû laâ gioá gêíy lïn dêy àaân bêìu êëy, thò múái bõ “bêåt” lïn; chûá gioá qua dêy theáp coá gai, àaä naát tûúáp, xuâ tung ra röìi, thò theo luêåt vêåt lyá naâo maâ coân bêìn bêåt àûúåc nûäa? Huöëng chi dêy theáp gai laåi coân “daây àùåc”, thò lêëy àêu ra möåt tñ khöng gian àïí maâ “bêåt”, nghôa laâ vùng ài? Giaâ nhên taåo, maâ aát caã caái höìn nhiïn, caái thiïn chên cuãa thú. Cuå Àònh nghe tiïëng khoác úã nhaâ bïn nêëc lïn vò tang toác do giùåc Phaáp gêy ra, cuå àau àúán vaâ cùm thuâ giùåc: Cuå Àònh rung àöång toaân thên Xoâe baân tay vuöng, baåc trù’ng vïët chai sêìn Cuå böîng noái möåt gioång trêìm rêët laå: - Baâ Chanh úi! Chuáng noá thõt ngûúâi mònh nhiïìu quaá Hai cêu trïn laâ àûúåc, àïën cêu thûá ba, töi nghô rùçng chó nïn viïët: Cuå böîng noái : - Baâ Chanh úi v.v... laâ àuã; caái bi traáng trêìm huâng úã ngay trong tònh thïë; úã àêy, vùn caâng giaãn dõ caâng hay; thïm cho cuå Àònh noái bùçng “möåt gioång trêìn rêët laå”, taác giaã laâm nhû trong nhaåc kõch diïîn úã trïn sên khêëu; maâ àaä thaânh diïîn viïn trong

282

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

öpïra, thò khöng phaãi laâ trong cuöåc àúâi nûäa röìi: trong tònh thïë àoá, chó cêìn diïîn àaåt têm tònh, coân gan ruöåt naâo maâ chuá yá àïën caái gioång trêìm rêët laå! Coá leä taác giaã cuäng caãm thêëy baâi thú daâi thiïn vïì ngoaåi hònh cuãa mònh cêìn phaãi thöng húi, múã nhûäng cûãa söí, nïn taác giaã àaä rêët kheáo leáo chen vaâo nhûäng àoaån “tûá tuyïåt” bùçng luåc baát, laâm lúâi gioá haát, soáng haát, sûå im lùång haát, maái nhaâ tranh haát, sûå thêåt haát, caã caái lö cöët haát, caái cöåt troái haát v.v... Coá nhûäng cêu hay, duâng buáp phaáp haâm suác, khïu gúåi, coá nhiïìu cêu giaáo huêën chung chung, vaâ cuäng coá nhûäng cêu noái àaåo lyá dïî daäi; Nhûäng quên ûác hiïëp ngûúâi ta Thò àúâi noá cuäng chùèng ra troâ gò Daáng dêëp thú tûúãng nhû sêu xa, nhûng taåi sao laåi noái nhûäng chuyïån quaá dô nhiïn khöng cêìn phaãi noái: Soáng söng thò vöî vaâo búâ Ngûúâi trung thò àïën bao giúâ cuäng trung Caái coân thò seä coân nguyïn Caái tan thò tûúãng vûäng bïìn cuäng tan. Trêìn Àùng Khoa, taác giaã nhiïìu baâi thú hay maâ baãn thên töi àaä hai lêìn viïët baâi giúái thiïåu vaâ bònh luêån, laâ nhaâ thú 10 tuöíi nùm 1968, maâ töi àaä sung sûúáng hûúáng dêîn àoaân Vö tuyïën truyïìn hònh Phaáp vïì quay phim “Thïë giúái nhoã cuãa em Khoa” taåi xaä Quöëc Tuêën - Haãi Hûng; töi coân laâ ngûúâi àêìu tiïn dõch thú Trêìn Àùng Khoa ra tiïëng Phaáp, àûa cho nûä àöìng chi Madeleine Riffaud. Chõ Riphö vïì àùng lïn baáo Nhên àaåo (Humaniteá ) cuãa Àaãng cöång saãn Phaáp; sau àoá töi laåi dõch caã möåt têåp thú Khoa ra Phaáp vùn, tûâ àoá giúái thiïåu thú Trêìn Àùng Khoa dõch ra nhiïìu thûá tiïëng trïn thïë giúái, laåi giúái thiïåu vaâ giuáp àúä

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

283

nhaâ thú Cuba Feálix Pita Rodriguez dõch ra tiïëng Têy Ban Nha, vaâ töi àaä bònh hai baâi thú Mûa vaâ Em kïí chuyïån naây úã rêët nhiïìu núi trïn miïìn Bù’c, úã Saâi Goân vaâ caác thaânh thõ phña Nam (1975 - 1976); töi chù’c chù’n rùçng taác giaã hiïíu caái thiïån chñ cuãa töi trong phêìn thaão luêån naây àöëi vúái baâi cuãa baån Hoaâng Ngoåc Trò. Nïëu àûúåc troâ chuyïån chên tònh vúái baån àoåc, thò töi xin kïí chuyïån: Hai chuáng töi goåi nhau laâ chuá vaâ chaáu, nhûng töi coi Trêìn Àùng Khoa laâ baån saáng taác; töi àaä viïët thû baân baåc vúái taác giaã, noái yá riïng cuãa töi vaâ kïí laåi yá kiïën cuãa möåt nhaâ thú maâ töi xin khöng noái tïn: “Trong têåp thú naây, Khoa laâm xiïëc àêëy”; Trêìn Àùng Khoa àaä viïët thû àaáp laåi, rùçng mònh “tûå móm cûúâi möåt mònh khi àoåc thû vaâ ngêîm nghô vïì nhûúåc àiïím cuãa baâi thú”. Vaâ cêu viïët tiïëp sau àêy toã rùçng Trêìn Àùng Khoa laâ möåt ngûúâi coá baãn lônh: “Tuy nhiïn, chuá Xuên Diïåu úi, laâm thú chên chêët khoá lù’m!” Taác giaã biïët quñ thú chên chêët, vaâ cöë gù’ng laâm thú chên chêët. Chên chêët múái thêåt laâ caái tinh chêët cuãa thú. VI. Nêng cao chêët lûúång Trong nhûäng phêìn viïët trïn àêy, laâ nhên möåt söë baâi thú cuå thïí maâ baân vïì chêët lûúång cuãa thú, búãi nöåi dung gù’n liïìn vúái hònh thûác, vaâ búãi úã trong saáng taác, “nghòn trang giêëy luêån vùn chûúng” cuöëi cuâng cuäng phaãi ài àïën taác phêím cuå thïí vúái nhûäng ûu khuyïët àiïím cuå thïí, trong tûâng phêìn, tûâng àoaån möåt. Laâm ùn thêåt thaâ, vaâ chöëng löëi laâm cêíu thaã. Búãi haâng ngaây, trong xaä höåi luön luön coân saãn xuêët ra nhûäng baâi thú keám vaâ nhûäng baâi thú viïët thiïëu lûúng têm nhaâ nghïì; töi cho rùçng thú keám laâ

284

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ài möåt leä; thú keám cuäng nhû möåt caái maáy loaåi ba, loaåi böën, khöng phaãi loaåi nhêët, loaåi thûúång haång; tuy nhiïn caái maáy loaåi böën noá keám vò baãn chêët kim loaåi laâm ra noá khöng cao, thiïët kïë cuãa noá chûa taâi diïåu, nhûng noá khöng lù’p raáp, khöng vùån buâ loong döëi. Cêìn phaãi khù’c phuåc caã hai thûá nhûúåc àiïím, khuyïët àiïím êëy cuãa thú. Trong quaá trònh viïët baâi naây, chó múái tuêìn trûúác àêy, töi àaä àoåc trong möåt baãn dûå thaão saách Hoåc vêìn cho thiïëu nhi möåt baâi thú maâ úã dûúái baâi töi àaânh phaãi coá gan thaânh thêåt viïët nhêån xeát maâ YÁ sai vaâ vùn dúã: Khi buöët giaá Khi mûa tuön Khi gioá döìn Khi nù’ng chaáy Em àïìu thêëy Chuá böå àöåi Ài haânh quên Tiïëng bûúác chên Hoâa tiïëng haát Nghe baát ngaát Möåt chên trúâi Töi àaä viïët tiïëp: - Trûâ phi nhûäng trûúâng húåp phaãi thûåc hiïån möåt kïë hoaåch quên sûå trong möåt chiïën dõch hoùåc trong möåt trêån àaánh khöng thïí trò hoaän àûúåc, thò böå àöåi phaãi xuêët phaát bön têåp bêët kyâ thúâi tiïët naâo, hoùåc laâ àang haânh quên giûäa àûúâng laåi gùåp thúâi tiïët xêëu, maâ thò giúâ àïën àõa àiïím têåp trung khöng thïí thay àöíi thò múái phaãi ài giûäa gioá, giûäa mûa...; chûá nïëu chûa cêìn àïën mûác nhû vêåy, taåi sao cêëp chó huy laåi cûá nheâ nhûäng khi buöët giaá, mûa tuön, gioá döìn, nù’ng chaáy thò àûa böå àöåi ra ài úã trïn àûúâng! Cêëp chó huy naâo laåi thiïëu khoa hoåc vaâ khöng biïët

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

285

thûúng lñnh nhû thïë? Mùåt khaác, nïëu ài giûäa nù’ng chaáy, thò khö caã nûúác boåt, laâm sao haát àûúåc? maâ nïëu ài giûäa gioá döìn, thò gioá thöíi baåt mêët tiïëng haát, ài giûäa mûa tuön, thò mûa truâm chuåp lêëy tiïëng haát, laâm thïë naâo maâ nghe baát ngaát àïën têån möåt chên trúâi cho àûúåc? Nhûng thú keám, thú xoaâng thò trong àúâi luön luön xaãy ra, vaâ àùng thú keám, thú xoaâng lïn baáo, thò cuäng laâ viïåc thûúâng coá; caái vêën àïì cêìn phaãi chuá yá nhêët, baão vïå nhêët, laâ ngûâng laåi àûâng khen möåt söë baâi thú trung bònh hoùåc laâng nhaâng laâ thú hay, cuäng nhû trong àúâi coá nhûäng ngûúâi keám, xoaâng, laâ chuyïån thûúâng; vêën àïì laâ àûâng àûa nhûäng ngûúâi naây vaâo cêëp uãy. * * * Möåt àiïím thûá hai, phaãi thêëy cho minh baåch: Trûúác àêy, moåi chñnh saách laâ cuöëi cuâng àïí cho Khaáng chiïën choáng thaânh cöng; hiïån giúâ, trong xêy dûång chuã nghôa xaä höåi, cêìn phaãi nêng cao chêët lûúång vïì moåi ngaânh, moåi mùåt, thò ta thûåc hiïån chñnh saách maâ khöng mêu thuêîn gò vúái nùng suêët lao àöång, vúái chêët lûúång saãn phêím. Cêìn phaãi àùåc biïåt khuyïën khñch giuáp àúä caác taâi nùng treã (vïì vêën àïì naây töi mong coá dõp seä àûúåc phaát biïíu yá kiïën). Mùåt khaác, xaä höåi ta àang phêën àêëu àïí ra khoãi tònh thïë “haânh chñnh cung cêëp” maâ ài vaâo qui luêåt giaá trõ xaä höåi chuã nghôa; qui luêåt giaá trõ khöng súå ngûúâi giaâ; maâ cuäng khöng súå ngûúâi treã, ai cuäng phaãi theo qui luêåt giaá trõ. Theo töi nghô, àùåc biïåt giuáp àúä caác taâi nùng treã, tûác laâ ên cêìn chùm soác hoå trong khi hoå lao àöång; vñ duå trong möåt cuöåc thi nêëu cúm chùèng haån, ngûúâi giaâ àaä nhiïìu kinh nghiïåm, chó cho pheáp nêëu möåt lêìn thöi, coân vúái ngûúâi treã, thò cho nêëu thûã àïën ba lêìn, cho hoå gêëp ba cuãi, gêëp ba gaåo; nhûng àïën khi

286

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

chêëm cúm, thò phaãi theo giaá trõ khaách quan cuãa cúm àaä nêëu, chûá chùèng leä vúái ngûúâi treã thò cúm söìn söìn (tiïëng miïìn Nam) laåi cho laâ cúm chñn? Chuáng ta nïn thûåc hiïån caác chñnh saách khuyïën khñch bùçng caách taåo àiïìu kiïån cho ài thûåc tïë nhiïìu hún, dûå caác lúáp hoåc nhiïìu hún, thêåm chñ traã lûúng cao hún, v.v...; nhûng giaã sûã nhû taác phêím laâ vaãi chùèng haån, thò chùèng leä vúái ngûúâi naây chiïìu daâi möåt meát laâ 100 centimeát, vúái ngûúâi khaác möåt meát laâ 85 centimeát; cöë nhiïn khöng quaá cûáng nhù’c, cuäng coá thïí vúái möåt söë trûúâng húåp àùåc biïåt, taåm thu nhêån vúái möåt meát laâ 90 centimeát, nhûng khöng nïn ruát ngù’n thûúác ào lûúâng hún nûäa, vaâ nhûäng trûúâng húåp tñnh möåt meát laâ 90 centimeát khöng nïn lùåp laåi quaá nhiïìu. Vò sao? Vò ngûúâi phaãi “chiïëu cöë” cuöëi cuâng laâ öng thêìy cuãa chuáng ta, laâ nhûäng ngûúâi laâm nïn àúâi söëng, laâ quêìn chuáng tiïu thuå, hoå coá söë rêët àöng vaâ coá têët caã thúâi gian àïí laâm ngûúâi thanh tra, ngûúâi ngûå sûã cuöëi cuâng. Trong nghiïåp àoaân nhûäng ngûúâi viïët vùn thú vúái nhau, ta noái chuyïån chêm chûúác cho nhau, àoá laâ tònh, àoá laâ chñnh saách, tuy nhiïn khöng nïn vûúåt quaá möåt söë phêìn trùm naâo àoá. Chuáng ta, nhûäng ngûúâi biïn têåp vúái nhau chêm chûúác àùng thú cho nhau àïí khuyïën khñch ngûúâi treã, tuy nhiïn, khuyïën khñch cuäng laâ àïí cuöëi cuâng taåo nïn nhûäng àöåi nguä coá taâi nùng àùång cho nhûäng ngûúâi naây thoãa maän möåt caách rêët cao nhûäng yïu cêìu tû tûúãng vaâ thêím myä cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång xaä höåi chuã nghôa. Àûáng vïì mùåt lyá luêån vaâ mùåt thûåc tiïîn, nhûäng ngûúâi lao àöång coá chõu àûång àûúåc lêu viïåc àùng nhûäng taác phêím keám chêët lûúång hay khöng? Cho nïn, theo töi nghô, lyá luêån cùn baãn cuãa vêën àïì khuyïën khñch ngûúâi viïët (treã hay giaâ, nam hay nûä, caác thaânh phêìn, v.v...) laâ taåo têët caã

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

287

nhûäng àiïìu kiïån ûu tiïn cho hoå trong quaá trònh lao àöång vaâ àïën khi thu nhêån thaânh phêím thò coá chêm chûúác, nhûng phaãi doâ xem yá kiïën ngûúâi phaãi gaánh caái chêm chûúác êëy, laâ cöng chuáng, hoå chõu àûång àûúåc túái àêu. Vúái trònh àöå cuãa xaä höåi ta hiïån nay, khi baân àïën chêët lûúång cuãa thú, ta phaãi thêëy coá möåt nhu cêìu khaách quan coá thêåt trong xaä höåi; nhûäng ngûúâi lao àöång yïu cêìu caác taác phêím vùn nghïå phaãi àuáng, tûác laâ khöng sai, thuöåc phaåm truâ chên lyá; töët, tûác laâ khöng xêëu, thuöåc phaåm truâ àaåo àûác; hay, tûác laâ khöng dúã, thuöåc phaåm truâ thêím myä; phaåm truâ “hay” bao göìm: àeåp àeä, hêëp dêîn, thoãa maän caái nhu cêìu vïì tònh caãm, xuác caãm, nhûäng khaát hao vaâ nhûäng mú möång... Khi Jönxún neám bom miïìn Bù’c, töi ài vïì möåt xaä khaá xa vù’ng, möåt thñm nöng dên baão vúái töi: - Baác coá nhûäng thûá gò àeåp thò cho “chaáu” xem vúái, nhûäng thûá vaãi gò àeåp, vêåt gò àeåp... Töi hiïíu rùçng chñnh caái nhu cêìu êëy khiïën cho baâ con nöng dên ta thñch ài xem “haát”, coá aáo thïu röìng phûúång, muä maäng laå mù’t, nghe àaân ngoåt haát hay... Nhên dên lao àöång yïu cêìu caác nhaâ thú giaáo duåc hoå xuyïn qua caái àeåp, caái tònh caãm rung àöång, caái xuác caãm sêu sù’c, hoå coá möåt maãng cuãa têm höìn maâ hoå yïu cêìu thú thoãa maän cho mònh. Baác Höì noái: “Muöën coá chuã nghôa xaä höåi phaãi coá nhûäng con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa”; nhûäng con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa êëy àoâi hoãi giaáo duåc àaåo àûác cho hoå qua caái àeåp cuãa têm höìn; àaåo àûác xaä höåi chuã nghôa laâ cêìn thiïët, laâ böí ñch vaâ coá giaá trõ cao vïì thêím myä, àaåo àûác xaä höåi chuã nghôa laâ rêët àeåp. Vò vêåy baân luêån vïì viïåc nêng cao hún nûäa chêët lûúång cuãa thú, khöng phaãi laâ do sûå khoá tñnh, sûå khe khù’t cuãa

288

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt ai, maâ laâ möåt àoâi hoãi khaách quan trong xaä höåi. Nhûäng ngûúâi laâm thú coá thïí cûá yïn têm maâ laâm kyä nhûäng baâi thú hay. Chuáng ta cêìn phaãi nhaåy caãm vïì àiïím naây: söë ngûúâi laâm thú, thñch laâm thú thò tùng lïn, nhûng cuäng rêët coá thïí do chêët lûúång cuå thïí cuãa nhûäng baâi thú, söë ngûúâi àoåc thú, thñch àoåc thú, yïu mï thú, thò giaãm xuöëng. Caái hiïån tûúång möåt söë nhaâ xuêët baãn ngaåi in thú, traánh in thú, töi nghô laâ chùèng leä “Öng Nguyïåt ghen chi khaách maá höìng!”, khöng phaãi hoaân toaân do ûa vúái khöng ûa chuã quan cuãa caác nhaâ êëy. * *

*

Chuáng ta thûã ön laåi möåt söë yá kiïën cuãa cha öng chuáng ta baân vïì thú (do Hoaâng Trung Thöng sûu têìm). Trong xaä höåi phong kiïën cuä, Phaåm Àònh Höí (1768 - 1839) than vïì àúâi Lï: “... Nhûäng keã chuöång cöng danh luác bêëy giúâ thò chó theo àoâi hoáng gioá, lùåt lêëy nhûäng chûä baä mña cuãa tiïn nho, têåp laâm caái thûá vùn chûúng hoa hoeát, chûá khöng coá cùn baãn gò caã”. Àïën dûúái triïìu Nguyïîn, thò caái tïå lêåu thñch hû vùn, rêët laâ nùång nïì. Cao Baá Quaát (1808 - 1854) àaä tûâng than vïì chuã nghôa hònh thûác lan traân úã thúâi öng söëng: “Baân vïì thú, tuy coá phaãi chuá troång vïì qui caách, nhûng baâi thú thò phaãi göëc úã tñnh tònh. Nïëu viïåc naâo cuäng bù’t chûúác cuä, cêu naâo cuäng hoåc theo ngûúâi, àêìu thön taåm biïåt, àaä haát cêu ”Cheán rûúåu Dûúng Quan", xoám caånh qua chúi, àaä ngêm cêu “Tiïëng gaâ àiïëm coã”... Vñ nhû hoåc viïët chûä, cûá theo lïì löëi, khöng biïët biïën hoáa, thò tuy coá giöëng hïåt àûúåc

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

289

caái mùåt ngoaâi cuãa löëi chûä Lan àònh, cuäng chùèng ai theâm kïí vaâo àêu". Nguyïîn Vùn Siïu (1799 - 1972) cuäng viïët vïì caái tïå tûâ chûúng dûúái triïìu Nguyïîn: “Ngûúâi vùn nhên hiïån nay trûúác hïët yá nghô vïì lúåi löåc chêët trong loâng, boã saách khöng chõu àoåc, baân luêån khöng coá göëc. Hùçng ngaây duâng nhûäng lúâi saáo cuä, goáp nhùåt viïët thaânh vùn, duâ biïët roä laâ vö nghôa lyá, hoå cuäng cam loâng theo àuöíi, àïí cho àù’t vúái àúâi. Laåi coá möåt haång ngûúâi tûå biïët khöng àuã laâm cho ngûúâi ta phuåc, liïìn duâng löëi vùn quaái gúã, töëi tùm àïí che àêåy caái hoåc nöng caån löî möî cuãa mònh”. Thêìn Siïu vaâ Thaánh Quaát àïìu cuâng möåt nhêån àõnh vïì caái vùn chûúng suy àöën àûúng thúâi cuãa mònh. Àêy laâ möåt caái mùåt tiïu cûåc cuãa vùn chûúng, ta cêìn tham khaão. Cao Chu Thêìn laåi noái trong baâi thú Luêån vïì thú: “Phaãi coá maâi giuäa trùm ngaân lêìn múái goåi laâ hoåc, nïëu chó biïët möåt phêìn, hiïíu dúã chûâng, thò chûa goåi laâ vùn chûúng”. Nhaâ thú rêët coá taâi êëy liïn hïå caái chên chêët cuãa thú vúái nghïå thuêåt uöëng cheâ: Uöëng cheâ khöng nïn ûúáp hoa! Ûúáp hoa seä mêët chên võ cuãa cheâ... ...Thûúãng thûác hûúng thúm cöët thanh vaâ thûåc Khöng àïí caác muâi thúm khaác laâm mêët baãn chêët. Trong quyïín Thûúång kinh kyá sûå , Haãi Thûúång Laän Öng Lï Hûäu Traác (1720 - 1790) viïët: “Thú cöët úã yá; yá coá sêu xa, thú múái hay. Phaãi laâm cho ngûúâi àoåc suy nghô... thò múái hay. Khöng phaãi bêët cûá àiïìu gò cuäng phaãi noái ra bùçng lúâi. Nhû thïë múái laâ thú coá giaá trõ”. Trong Phuã biïn taåp luåc, Lï Quñ Àön coá ghi bûác thû cuãa Nguyïîn Cû Trinh (1716 - 1767) traã lúâi cho Maåc

290

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Thiïn Tñch, trong àoá coá viïët: “... Toám laåi nghïì laâm thú khöng ngoaâi viïåc cùn baãn phaãi trung hêåu, yá nghôa phaãi haâm suác, vaâ phaãi coá caái hay úã chöî giaãn dõ. Coân viïåc trau döìi cho vùn hoa àeåp àeä, reân luyïån cho kheáo leáo laå luâng, àoá chùèng qua laâ viïåc laâm thïm maâ thöi”. Ngö Thò Nhêåm (1746 - 1803) coá möåt quan niïåm cao vïì viïåc viïët vùn: “Xûa nay, saáng taác vùn chûúng àûúåc goåi laâ taác gia àaä khoá. Àûúåc goåi laâ àaåi taác gia, caâng khoá. Àaåi taác gia phaãi laâ nhûäng ngûúâi khuön thûúác trong nghïì, thò múái goåi àûúåc”. Nhûäng ngûúâi saáng taác vùn hoåc, “Têët caã àïìu àûúåc ghi chung laâ taác gia. Nhûng trong àoá, loaåi coá khaã nùng gêy hûáng thuá xuác caãm cho ngûúâi ta, thò khöng gò bùçng thú. Cho nïn, vïì thú, laåi àûúåc goåi laâ thi gia”. Hai lêìn, öng nhù’c àïën caái thêìn trong vùn thú: “... Lúâi vùn oáng aã, cêu vùn mûúåt maâ, song caái thêìn diïåu laâ cöët úã têëm loâng”; “... haäy xuác àöång höìn thú, àïí ngoån buát coá thêìn”. Trong caái chên lyá cuãa vùn hoåc, cuãa thú, nhûäng têm trñ sêu sù’c nhêët, nù’m àûúåc caái tinh chêët cuãa thú hún caã, “àù’c àaåo”, têm àù’c vïì thú hún caã, úã Àöng cuäng nhû úã Têy, böí sung cho nhau trong loâng yïu mïën cuöåc söëng, trong tònh chên thêåt àöëi vúái cuöåc àúâi: “Chó cêìn nhaâ thú mêët loâng tin vaâo cuöåc àúâi, taâi nùng seä chïët, vò anh ta khöng coân nghe àûúåc doâng nûúác ngêìm cuãa thi hûáng... Vò thú laâ tûâ con ngûúâi laâm ra, vaâ àïí phuåc vuå cuöåc söëng con ngûúâi” (Catxin Kulieáp). Möëi liïn quan êëy giûäa têm vaâ taâi, Nguyïîn Du cuäng noái theo saách cuãa öng: “Chûä têm kia múái bùçng ba chûä taâi”; khöng cûá bùçng ba hay bùçng bao nhiïu: caái yá quan troång nhêët laâ àïì cao caái têm àöëi vúái cuöåc söëng. Maâ caái àûác tñnh trûúác nhêët cuãa têm, laâ thùèng thù’n, laâ chên thaânh, vò vêåy nïn, theo töi nghô, nhaâ thú trûúác hïët phaãi coá têm chên thûåc thò múái sûã duång, phaát huy àûúåc caái taâi cuãa

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ

291

mònh. Laåi trúã laåi vúái nhûäng yá úã àêìu baâi naây töi àaä trñch cuãa Thaánh Thaán viïët vïì Têy sûúng kyá. * *

*

Caái chêët thú, nghôa laâ caái “caãm giaác coá tñnh chêët thú àöëi vúái cuöåc söëng” (nghïå sô biïíu diïîn Xö viïët Mikhöenxú) khi vaâo trong caác ngaânh nghïå thuêåt khaác (vñ duå nhû vaâo kõch baãn vaâ vaâo trong nghïå thuêåt biïíu diïîn) thò àem caái höìn cuãa sûå söëng, caái thêìn cuãa sûå söëng laâm cho nhõp nhaâng, laâm cho sêu sù’c, cho tûúi raång caác ngaânh nghïå thuêåt khaác; vò chêët thú cuäng nhû laâ nûúác vaâo trong thaânh phêìn cuãa caác thûåc vêåt, sinh vêåt, khöng coá nûúác thò seä khö caån heáo hon. Nhûng caác ngaânh nghïå thuêåt khaác nhû tiïíu thuyïët, kõch baãn, tiïíu luêån... vaâo trong thïí loaåi thú, thò nïn àûa vaâo coá chûâng mûåc, àûa vaâo àïí tön thú thïm lïn, khöng nïn àûa vaâo àïí àöíi thïí loaåi thú trûä tònh sang möåt thïí loaåi khaác. Vaâ khöng cêìn cûá nhêët àõnh phaãi laâm thú. Nïëu thêëy viïët möåt thïí loaåi khaác húåp hún, thò khöng cêìn phaãi tùng söë lûúång nhûäng baâi thú nhû laâ möåt sûå giaãm giaá. Töi xin pheáp chûa viïët vïì möëi tûúng quan giûäa thûåc tïë vaâ thú, chûa viïët vïì vêën àïì tûâ nhûäng baâi thú rêët nhiïìu, tûâ phong traâo thú röång lúán àûa àïën kïët tinh vaâo nhûäng thi sô caá biïåt. Baãn thên töi coân phaãi suy nghô hoåc hoãi thïm nhiïìu nûäa, múái coá chêët àïí viïët trïn caác vêën àïì êëy. Caách maång àaä chuyïín sang giai àoaån xêy dûång chuã nghôa xaä höåi, chuáng ta khi cêìn viïët nhanh àïí ûáng chiïën, chuáng ta ûáng chiïën möåt caách haâo huâng vaâ coá chêët lûúång;

292

TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àöìng thúâi chuáng ta biïët “nghïì thú cuäng lù’m cöng phu”; cuöåc thi thú cuãa baáo Vùn nghïå 1974 - 1975 àaä coá trïn vaån baâi thú cuãa hai ngaân cêy buát, söë ngûúâi laâm thú àaä lïn rêët nhiïìu, vaâ trònh àöå ngûúâi àoåc thú àaä àoâi hoãi rêët cao; töi xin taåm kïët bùçng lúâi dùån doâ cuãa möåt tiïn nho, Ngö Baá Sô (1788 - 1867); - “Coá khi ba nùm múái nghô àûúåc möåt cêu, mûúâi nùm múái laâm thaânh baâi thú. Sao ngûúâi ta laåi tûå mònh laâm khöí mònh nhû vêåy? Búãi vò khi viïët vùn, do yá nghô ra, lêëy lúâi maâ diïîn àaåt yá. Khöng thoãa maän vïì lúâi thò phaãi xeát laåi yá; khöng thoãa maän vïì yá thò phaãi doâ laåi thêìn; khi naâo thêìn troån, yá àuã, múái coá thïí viïët thaânh baâi vùn. Cho nïn nhaâ thú khöng thïí khöng khöí têm rêët mûåc vêåy”. 1977