Anadolu Selcuklu Donemi Kervansaraylari.pdf

ANADOLU S E L Ç U K l^U D Ö N EM İ K E R V A N S A R AY.il A RI

ife '

•'

'• . :'■' '■■■ •*

'•-' 'i >

•

%ı

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

E d itö r

Hakkı Acun

< ^ l>

T.C KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI Si ^ ^

..

İHiilÎSItSİl

®T.C. KULTUR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 3101

SANAT ESERLERİ DİZİSİ 466 ISBN 978-975-17-3273-6 www.kulturturizm.gov.tr eposta: yayimlarrakülturturizm.gov.tr

Anadolu Selçuklu dönemi kervansarayları / Ed. Hakkı Acun.- Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007. 559 s.: hrt., rnk. res.; 31 cm.- (Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; 3101. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü sanat eserleri dizisi; 466) ISBN 978-975-17-3273-6 I. Acun, Hakkı. II. Seriler. 725.8042561

Yapım MN Tanıtım Pazarlama Limited Şirketi (0312) 384 41 27

Grafik Uygulama Ali Çınkı

Kapak Fotoğrafı Abdullah Karacağ Avanos Sarı Han

Birinci Baskı 2000 Adet Baskı: Öncü Basım Yayım Tanıtım Ltd. Şti. Kazım Karabekir Cad. Ali Kabakçı ¡ş Hanı No: 85/2 iskitler / Ankara T: (0312) 384 31 20

Baskı Yeri, Tarihi Ankara-2007

- i - ^ Æ rİK -., .i w ı • • - * » ; , \ . ‘t

^ 'i** î ^ » *“WS3C? ■ i— ' ^

^

'»■^V

f '*

*N "i ^ -I*'» ‘■ ''T ~ f >

i

M

\ c r r jr : ^ ^ ^ > * '•

X

* -ı-T '••>%.

; ‘ r-s-,

c ^ > .^ j • I'''» -1

? ■-

*‘**i

-r« -.

■N ^ * '•« ’ ■* V . •> • ' »

'V * S ¿

.

Önsöz

Yeryüzünde h ü k ü m s ü r m ü ş sayılı uygarlıkların k ü ltü r e l mirasına sahip ülkemiz, aynı zamanda insanlığın ortak mirası olan bu de ğe rle rin gelecek kuşakla ra aktarılm asına da büyük önem v e r ­ mektedir.

Günümüzde iletiş im in sağladığı hızlı gelişm e ile birlikte s ü r d ü r ü le b ilir k ü ltü r e l kalkın m anın yolu, kültü rel dışa açılm a pro g ra m la rın d a n geçm ekted ir. K üreselle şm e, k ü ltü r e l ka lkın m anın öncelikli konumunu daha da g ü ç le n d irm iş tir. Kültür, sanat, edebiyat ve bilim alanındaki ge lişm e le rin öne­ mini kavrayabilen, ku ru m la rın ı bu doğru lt uda yenileyebilen to p lu m l a r uygarlığın ş ekille nm e s in d e de rol oynayabileceklerdir.

Türk yayıncılığının evrensel düzeyde rekabet ed eb ilir hâle gelm esi; ancak değişim in gücünün kav­ ranması ve özel yayıncılığın s e k tö re l bir güç olmasıyla sağlanacaktır. Bu anlayışla yayın p ro g ra m ı­ mızı yeniden yapıla ndırarak yolumuza devam ediyoruz. Ülkemizin zengin tarihf, k ü ltü re l ve s a n a t­ sal birikim ini koru m ak, yaşa tm a k ve ta n ıtm a k için bir yandan dışa açılma pro je le rini yoğun b iç im ­ de yürütü rken; diğe r yandan k ültü r, sanat ve edebiyatımıza ilişkin özgün ve nitelikli eserle ri okurla buluşturmayı sürd ürüyoruz.

Anadolu Selçuklu uygarlığından bize m ira s kalan han, ham am, cami, medrese, im aret, köprü gibi eşsiz m im a ri ve sanat ş ah ese rle rinin en ön e m lile rin d e n biri şüphesiz ki kervansaraylardır. T a rih f ipek Yolu’ nun Anadolu coğrafyasındaki güzergâhları üzerinde belli a ra lıkla rla k uru la n ve d ö n e m i­ nin âdeta beş yıldızlı otelleri gibi hizmet sunan kervansaraylar; başta kon aklam a ve barınma olm ak üzere beslenme, sağlık, bakım, onarım, re h b e rlik ve ibadet donanımına sahip olan sosyal yardım ve kültü r kuruluşlarıydı.

Yaklaşık 150 kadarı g ü nü m üze ulaşmış olan kervansaraylarımızı, m im a ri öze llikle rin den, k ü ltü re l ve sosyal boyutlarına ve tic are t hayatında oynadıkları role kadar her yönüyle ele alan derli toplu, prestij nitelikte bir başvuru kaynağının dilimizde bulunmayışı, bu çalışm anın yapılmasını zorunlu kılmıştır. "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları" adlı bu yayınımızın, T ürk k ü ltü rü n e özgü anıtsal yapıların ulusal ve evrensel düzeyde tanıtılmasına katkı sağlaması ve bu konuda yapılacak başkaca çalışm aları teşvik etm esi en büyük dile ğim izdir. Özverili çalışmalarıyla eserin ortaya çık­ masını sağlayan de ğerli hocalarımıza ve emeği geçen herkese t e ş e k k ü r ediyorum.

E rtuğrul GÜNAY K ü l t ü r v e Turizm Bakanı

içindekiler

GİRİŞ ■ Giriş

13

Prof. Dr. Hakkı Acun

■ Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

19

Prof. Dr. Refik Turan - Dr. Güray Kırpık

KLASİK PLANLI HANLAR ■ Alay Han

51

Prof. Dr. Bekir Deniz

■ Altunapa Hanı

77

Prof. Dr. Remzi Duran

■ Konya Kızılören Hanı

89

Prof. Dr. Haşim Karpuz

■ Hekim Han

105

Yrd. Doç. Dr. Nurşen Özkul Fındık

■ Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı

123

Doğan Demirci

■ Aksaray Sultan Hanı

U1

Prof. Dr. Aynur Durukan

■ Çardak Han

161

Doç. Dr. Kadir Pektaş

■ Tuzhisar Sultan Hanı

175

Doç. Dr. Yıldıray Özbek

■ Zazadin Han (Sadeddin Köpek Kervansarayı)

195

Arş. Görv. Mustafa Önge

■ Avanos Sarı Han

211

Dr. Abdullah Karaçağ

■ Eğirdir Han

237

Yrd. Doç. Dr. Rüstem Bozer

■ Tokat-Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı

255

Arş. Görv. Sarkan Sunay

■ Susuz Han

273

Ydr. Doç. Dr. A. Şevki Duymaz

■ Ak Han (Goncalı Hanı) Doç. Dr. Ahmet Ali Bayhan

287

■ incir Hanı

305

Prof. Dr. Rahmi Hüseyin ÜnaL

■ Ağzıkara Han

321

Prof. Dr. Bekir Deniz

■ Obruk Hanı

347

Prof. Dr. Ali Baş

■ Karatay Hanı

359

Prof. Dr. Mustafa Denktaş

■ Ebû'l-Mücahid Yusuf Hanı

381

Prof. Dr. Mehmet Özkarcı

YALNIZ KAPALI KISIMDAN OLUŞAN HANLAR ■ Şarapsa(Serapsu) Han

393

Yrd. Doç. Dr. Z. Kenan Biliçi

■ İğdır/Serafeddin Ejder Kervansarayı

403

Prof. Dr. Hamza Gündoğdu

YALNIZ AVLUDAN OLUŞAN HANLAR ■ Evdir Han

419

Doç. Dr. Osman Eravşar

MÜNFERİT PLANLI HANLAR - Eshab-ı Kehf Hanı

437

Prof. Dr. Mehmet Özkarcı

ANADOLU SELÇUKLU KERVANSARAYLARINDA SÜSLEME

451

Yrd. Doç. Dr. Nermin Şaman Doğan Yrd. Doç. Dr. Muhammet Görür

ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ KERVANSARAYLARI KATALOGU

473

Yrd. Doç. Dr. Muhammet Görür

ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ KERVANSARAYLARI GENEL BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ Yrd. Doç. Dr. Muhammet Görür

533

V

V f t v s f ', ,

îi^'.'''\

.

*

^

GİRİŞ

Prof. Dr. Hakkı Acun*

Kültürve Turizm Bakanlığı'nca 2004 yılında, iki ciltlik Osmanlı Uygarlığı ve 2006

* Gazi Üniversitesi, Fen-Edb. Fak. Sanat Tarilıi Bölümü

Kasım’ında da iki c'M Ik Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı adU iki ki­ tap yayımlanmıştır. Bu başarılı çalışmaların gördüğü ilgi, bu tü r projelere ilham kaynağı olmuş ve buna benzer konularda bir prestij kitabı hazırlamanın faydalı olacağı düşünülmüştür. Bu sebeple Anadolu Selçuklu uygarlığının en görkemli eserleri olan kervansaraylar hakkında, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayla­ rı adlı bir proje hazırlanarak bu ihtiyacın karşılanmasına karar verilmiştir. Türkçe ve İngilizce olarak ayrı ayrı yayımlanması plânlanan tek ciltlik bu kitapta, Anadolu Selçuklu Kervansarayları tüm yönleriyle ele alınacak, hem alanın uzman­ ları ve ilgili konularda uzmanlaşan Üniversite öğrencileri, hem de meraklı okuyu­ cu kesimi için güvenilir bir başvuru kaynağı ortaya konulacaktı. Ortaya konulmaya çalışılan bu kaynak, bol fotoğraf ve çizimlerle desteklenerek görsel malzemeyle daha açıklayıcı bir hale getirilecekti. Elinizdeki bu kitap söz konusu olan özelliklere sahip prestij kitabıdır. Bu kitapta 26 ilim adamının hazırladığı giriş, tarihçe ve 23 kervansaray yer almaktadır. Kervansa­ raylar tipolojilerine ve önemlerine göre seçilmiştir. Yalnız kapalı kısımdan, yalnız açık kısımdan, hem açık kısmı hem kapalı kısmı olan klasik plânlı ve münferit (iç av­ lulu) plânlı kervansaraylar ile tarihi bilinen ilk kervansarayla, ortasında köşk mesci-

D icle K öprüsü IH. A cu n l

Anadolu Selçuklu Dönem i K ervansarayları

u

di olan kervansaraylar seçilm iştir. Bu seçimde yol güzergâhları da göz önünde tutulm uştur. Ayrıca kervan­ saraylarda yer alan süslemelere de değinilmiş, kervansarayların genel bir katalogu hazırlanmıştır. Editör olarak biz. yazarların vermiş olduğu kervansaray metinlerinin içeriği de­ ğiştirmeyerek, yalnız şekil yönün­ den bütünlük oluştursun diye m ü­ dahalelerde bulunduk. Orta Cağ’da doğu ile batıyı b irle şti­ ren dünya ticareti iki yolla yapıl­ maktaydı. Bunlardan birincisi Ba­ harat Yolu, diğeri ipek Yolu idi. Ba­ harat yolu bizim sınırlarım ız dışından, Karadeniz'in kuzeyinden geçerek giderdi ve dünya ticaretinin çok azını üzerinde taşırdı. Diğer bir yol ise, ipek Yolu idi ki, dün­ ya ticaretinin büyük bir kısmını üzerinde taşırdı. Bunun da nedeni ipek Yolu'nun geçtiği ü lke le r döneminin en zengin ülkeleri idi. ipek Yolu, Çin'in Sian kentinden başlar. Doğu Türkistan, Moğolistan, Kazakistan. Özbekistan, Kırgızistan, T ürkm e­ nistan gibi tüm Türk ille rin i kat ettikten sonra ve İran üzerinden, bir kolu S uri­ ye'nin Lazkiye Limanına ulaşır, diğer bir büyük kolu ise, Anadolu topraklarına gi­ rerdi. Anadolu'da önceki dönemlere ait Kral Yolu ile Roma ve Bizans dönemlerine ait yolların yanı sıra ipek Yolu da önem li bir rol oynadı. Anadolu'daki ipek Yolu üzerine bugüne kadar sağlıklı bir çalışma yapılmamasına rağmen bu yol, Anado­ lu'ya üç koldan ; Güney'de Cizre - Hasankeyf, ortada Doğubayazıt - Erzurum, Er­ zincan, Sivas, kuzeyde de Kars - Trabzon yoluyla girerdi. Anadolu Selçuklu döne­ minin önemli kentleri olan doğuda Erzurum, Sivas, E ğ ri K ö p rü IH. A c u n l

Sivas, Kayseri ve Konya'da düğüm oluşturan bu yo lla r kuzeyde Sinop, güneyde Antalya'ya kadar uzanırdı. Adeta, doğu-batı, kuzey-güney yönünde Anadolu'yu hiçbir ülkede o lm a­ dığı kadarıyla bir ağ gibi dolaşırdı. Bu yol şe­ bekesinin yayıldığı güzergâhları takip eder­ ken Kervansarayların yanında eski köprüleri de göz önünde bulundurm ak gerekir. Yolların Anadolu'da bu kadar yayılmasının nedeni, yolların güvenliği, merkezi otoritenin kuvvetliliği ve zamanın bazı sultanlarını da m isafir edebilecek beş yıldızlı ote lle r gibi hiz­ met veren ticaret yapısı kervansarayların var­ lığı idi. K ervansaraylar yalnız M üslüm an

-

■i»;"

‘T

• ■*:'

_

.

T ürklere değil ticaretle uğraşan tüm yabancı­ lara da hizmet vermekteydi.

Giriş ve Yol Haritası

15

Sivas, E ğ ri K ö p rü IH. A c u n l

Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra Anadolu içlerine doğru yayılan Türk boyları kısa zannanda yolların güvenliğini ve merkezi otoriteyi sağlamış, adeta bir harabe durumunda bulunan şehirlerde, özellikle XIII. yüzyıl içinde eşine az ra stla ­ nır bir im ar faaliyetine girm işti. Bunun sonucu olarak varlıklarını hâlâ sü rdürebi­ len kervansaraylar gibi eserler şehircilik bakımından bu yıllarda Anadolu'nun a l­ tın bir çağ yaşadığını gösterm ektedir. Köklerini Asya'daki Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu gibi Türk ille rin in Rıbat'larından alan Kervansaraylar, yo lla r üzerinde kurulan ve kamu yararına çalı­ şan ticaret yapılarıdır. Kervansaraylar genelde bir deve yürüyüşü ile 7- 8 saatlik mesafelere kurulurlardı ki, bu da yaklaşık olarak 35-40 km. lik bir mesafeye teka­ bül ederdi. Bu mesafe yolun önemine göre a rta r veya azalabilirdi. Örneğin Sivas Kayseri yolu bugün 195 km. dir. Bu yol üzerinde, Sivas şehri içindekilerle birlikte 24 kervansaray bulunmaktaydı. Türk illerinden başka kü ltürlerde olmayan bu yapı türü Anadolu Selçuklu kültürünü, güç ve kuvvetini en iyi aksettiren yapılardı. Ço­ ğunlukla Sultan, vezir ve büyük devlet adamları tarafından yapılan kervansaraylar, kale gibi sağlam, abidevi kesme taştan yapılmış, döneminin süs­ leme özellikleriyle bezeli, kitabeli veya kitabesiz ticaret, sos­ yal yardım ve bir kü ltü r müesseseleri idi. Bu yapılar içe risin ­ de veya yanında zamanın, insan ve hayvanlarının her türlü ih ti­ yacı karşılayacak: yiyecek içe­ cek, bol su, mescit, hamam, kü­ tüphane, baytar, doktor, berber, her çeşit ta m ir ustası, rehber gibi donanıma sahip idi. Kervan­ saraylarda yazın kapalı mekân­ larda hayvanlar açık m ekânlar-

A n a d o lu Selçuklu Dönemi K e rv a n s a ra y la rı

16

Sivas, Kesik Köprü [H. A cu n!

da insanlar ve arabalar kalırdı. Kışın ise, ticari sirkülasyonun azalmasına rağmen kapalı yerde insanlarla hayvanlar aynı mekânı paylaşırlardı, insanlar yüksek olan sekilerde, hayvanlar daha aşağıda olan bölümlerde kalırdı. Kapalı alanların aydın­ lanması içeri doğru genişleyen dışarı doğru daralan mazgal pencereler ile orta bölümdeki aydınlık açıklığından aydınlanırdı. Orta bölümün içten kubbe dıştan kü­ lâhlı bir şekilde yükseltilmesi, kervansarayların aydınlatılması ve havalandırması­ nın yanında dıştan daha uzaklardan görünmesini ve dama çıkan gözcülerin daha uzağı görmesi için yapılmıştır. Tüm Selçuklu yapılarında olduğu gibi kervansaray­ ların üzeri de düz dam şeklinde toprakla örtülü idi. Bunun için bu yapılarda dama çıkış merdivenleri bulunmaktadır. Bu yapıların ısıtılması ise bazı kervansaraylar­ da bulunan, tandır, ocaklar ve hayvan dışkısından çıkan ısı ile olurdu. Kervansaraylar kesme taştan veya bazen de yer yer kullanılmış devşirme taştan yapılmış büyük boyutlu kale gibi sağlam yapılardır. Yapının büyüklüğü ve plânı ile ilgili olarak ya içinde veya yanında hamamları vardır. Ayrıca mescitleri ise ya giriş üzerinde, ya bir odada veya avlu ortasında köşk mescit gibi yer alır. Bol su kaynağı M alabadi Köprüsü İH. A cu n l

ise içinde bulunan kuyu veya çeşme­ den sağlanırdı. Bu yapılarda süsleme döneminin özelliğini gösteren giriş veya kapalı mekân taç kapılarında ve çörtenlerde karşımıza çıkar. Yapıların kullanımına gelince. Evliya Celebi’nin belirttiğine göre ; kervansaraylara ge­ len kervanlar akşam Ezan'ı okunm a­ dan yani hava kararmadan içeri gir­ mek zorundalar dı. Bazen başlarında bulunan rehberleri tanıdıksa içeri alı­ nabilirdi. Sabah Ezan’ı okunmadan yani hava aydınlanmadan da dışarı çı­ kamazlardı. Dışarı çıkmadan önce o r­ taya bir tellal çıkar kervanların eksik ve yitik bir şeylerinin olup olmadığı sorulur, eğer bir eksiklik veya yitik varsa, kapılar bu eksiklik giderilme-

Giriş ve Yol Haritası

M a la b a d i K ö p rü s ü İH. A c u n l

den veya yitik bulunmadan açılmazdı. Kervansaraylarda her tü r m illetten insan ka­ lırdı. Kervansarayın büyüklüğüne göre bu kişiler veya kervanlardan üç ila yedi gün hiç para alınmazdı. Bazı kervansaraylarda ise her zaman para alınırdı. Büyük prog­ ramlı bu yapılarda sultan, vezir veya özel m isafirlerin kalacağı özel odalar da bulu­ nurdu. Bu odaların bazılarında su ve helâ mekânları dahi vardı. Kervansaraylar barış zamanında ticaret yapısı, savaş zamanında da askeri am aç­ lar için kullanılırdı. Ayrıca Derbent ve Posta Teşkilatı’na da hizmet verdiğini dü­ şünmekteyiz. Anadolu Selçuklu yapılarında önemli bir yere sahip olan kervansaraylar, XII. yy.'ın son çeyreğinden sonra yapılmaya başlanmış Selçukluların yıkılışına kadar devam etmiştir. Bu yapıların. Beylikler ve Erken Osmanlı dönemine kadar azalarak yapımı devam eder. A frika’nın Ümit B urnu’ndan dolaşarak Batı’dan Doğu’ya veya Doğu’dan Batı’ya gidiş gelişler keşfedilince, ipek Yolu yavaş yavaş önemini kaybetmiş, kervan­ saray yapımı azalmaya başlamıştır. Bu ticaret yapılarının, Osmanlı dönemiyle b ir­ likte yollar üzerinde yapılmak yerine şehir merkezlerinde inşasına devam edilmiş, bununla birlikte işlev ve plânları da değişime uğramıştır. Artık kervansaraylar yer­ lerini Şehir Hanları, Bedestenler ve daha sonra Menzil H anlan’na bırakmıştır. Bilenenlerin yanı sıra yeni yapılan a raştırm alar sonrasında günümüze kadar ge­ len kervansaray sayısı 250 yi aşmıştır. Bunların bir kısmı tem el seviyesinde, bir kısmı yıkık epey bir kısmı da sağlam durum dadır. Kervansaraylar üzerine bugüne kadar yapılan derli toplu tek çalışma Kurt Erm an’ın yaptığı üç c iltlik Almanca ki­ tabıdır. Ayrıca, 0. Aslanapa, Halil Edhem, M.K. Özergin, i. ilter, H. R. Ünal, C. Güran, A. Yavuz, A. Baş gibi ilim adamlarının da m ünferit çalışmaları vardır. Bu yapılarla ilgili sonuç olarak şunu söylemek m üm kündür; Anadolu Selçuklu kültürünü en iyi şekilde yansıtan bu abidevi yapılar hakkında derli toplu, iyi kalite­ de baskılı ve fotoğraflı bir çalışma yoktur. Amacımız Türk Kültüründen başka k ü l­ türlerde bulunmayan bu yapıları, Türk ve yabancı, profesyonel ve am atör araştır­ macılara tanıtm aktır. Bu amaçla da Türk turizm in gelişmesine katkı sağlam aktır.

I

I <

i t

\

if

Í*' H ' 1 -"

-

I

-rT '

SELÇUKLU DÖNEMİ TÜRKLERDE SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT

Prof. Dr. Refik T U R A N * Dr. Güray K IR PIK **

Selçuklu Devrinde Türk Sosyal Hayatının Unsurları Sivil ve Resmi Hayatta Aile S e lç u k lu a ile y a p ısı b ü y ü k ö lç ü d e O rta A s y a T ü r k a ile g e le n e ğ in e u y m a k ta d ır . A ile , b ir m ille t in t e m e l k u r u m la r ın d a n b ir is id ir . B u d u n ve b o y d a n s o n r a t o p lu ­ m un en k ü ç ü k ç e k ird e ğ i o la n " a ile " M ille t i a y a k ta tu ta n en t e m e l ö ğ e le r d e n d ir .

* G.Ü. Gazi Eğitim F akültesi Tarih Eğitim i A n ab ilim Dalı, rturan iag azi.ed u.tr " G.Ü. Gazi Eğitim F akültesi Tarih E ğ iti­ mi An ab ilim Dalı, g u ray0 ga zi.ed u.tr

B ir m ille t in s iy a s i, s o s y a l ve h u k u k i d u r u m u n u a n la m a k iç in ö n c e o m ille t in k ü ­ ç ük b ir n ü v e s i o la n a ile y e b a k m a k la z ım d ır.

A v ru p a lI s o s y o lo g la rd a n b a z ıla rı G re n a rd in 'in , " T ü r k is ta n 'd a T ü r k a ile s i p e d e rş a ­ h id ir" ifa d e s in d e b ir le ş m iş le r d ir . Ç e ş itli to p lu m la r d a g ö rü le n p e d e rş a h i a ile ile

Foto.: H. Acun

20

’ Köymen, A lp A rsla n ve Zamanı, II, s, 3 07 ; D ilaver Cebeci, "T ü rk A ile sin in Bazı Ü z e llikle ri",T a rih i Akış içe risind e T ü rkle rd e A ile Yapısı S em pozyum u B ild i­ rile ri, Erciyes Ü niversitesi Yayınları, Kay­ seri, 17 Mayıs 1991], s. 33 2 Emin Işık, "T ü rk Aile Yapısında isla m i Dönem ", Tarihi Akış içe risind e T ü rkle rd e Aile Yapısı S em pozyum u B ild irile ri, s.25

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

pederi aiLe arasında ayrıLıklar vardır. Pederşaiıi ailede, pederlata, aga) olan k i m ­ senin m u tla k hakimiyeti söz konusudur. Selçuklu dönem in de de aile reisi, ç o c u k ­ la r ve ka dınla r üzerinde tartışm asız bir hakimiyete sahiptir. Öte yandan pederi ai­ lede baba ile anne eşit haklara sah ip tirle r. Bu ailede kadına son derece önem ve­ rilir. Anne ve baba tarafından akrabalık esası vardır. Dilimizdeki "soy-sop" k e lim e ­ si anne ve baba tarafından akrabalığa verilen önemi ifade etm ekte dir.'

^ Ayşe E rdoğan."Türk Kadını ve Edebi­ yat", K astam onu'da ilk Kadın M iting in in 75. Y ıldönüm ü U lu s la r arası S em pozyu­

mu, A ta tü rk A ra ştırm a m erkezi, Ankara 1996, S.165

Kayn akların ve a r a ş tı r m a la r ı n verdiğ i bilgiye göre; eski T ü r k le r d e ve S e lç u k lu ­ larda aile yapısı, o d e v irle rin Cin, Hint, İran, Mısır, Yunan ve d iğ e r k avim le rd e g ö rü le n aile yapıla rınd an farklı bir ö ze llik g ö s t e r m e k t e ve daha s a ğ la m bir ya­ pıya sahip b u lu n m a k ta d ır . Hiç ş üphesiz bu yapı, gü cün ü tö re ve töreye dayalı inanç ve te la k k ile r d e n alm aktayd ı. Eski a t a e r k il t o p lu m la r d a g ö r ü ld ü ğ ü gibi, T ü r k le r d e kadın, h iç b ir hakka sahip olm aya n ve ç o ğ u n lu k la ho rla n a n bir varlık değildi. Aksin e evin direği, erke ğin can yoldaşı, k a d e r arkadaşı, en yakın de s­ tek çis i ve yardım cısıydı. "Yuvayı dişi kuş y apar" T ü r k atasözü, aile içinde kadı­ nın yerini ve ö n e m in i b e lirle m e k te d ir.^ Aile çatısı erk e ği ve ç o cu kla rıyla beraber, o to p lu m u n bin le rce yıl gerid en gelen ''ta rih "\n \ bünyesin de ta ş ır "g e le c e ğ i" de O, inşa eder. T ü r k kadını ve ailesi geç­ m iş y üzyıllardan, yaşa dığımız çağa k a d a r bu gö re v le rin i başarıyla yap ara k g e l­ m iş tir . İngiliz d ü ş ü n ü r ü S tu a rt Mili, " B i r uygarlığın seviyesini ö lç m e k isterseniz d e r h a l kad ınla rın ın hayatına bakınız." d e m e k te d ir . Kısaca " M i lle t l e r in uygarlık seviyeleri de, kadına verdiğ i de ğ e rle o r a n t ı l ı d ı r . S e l ç u k l u ailesi içinde kadın kocasının en önde gelen vekili ve y ard ım cısıdır. Bey a ile sind e dahi bu halin böy­ le old u ğu g ö r ü lm e k t e d ir . Hatta tahta ge çm e k o n us u nd a valide hatun belirleyici o l a b ilm e k te d ir . Örneğin T erken H a tu n 'u n M e likş a h 'ın ve fatından sonra üstle n-

E rzu ru m , Ç ifte M in a re /H. A c u n l

S e lçu klu D önem i T ü rk le rd e S osyal ve E ko n om ik Hayat

21

E r z u r u m , Ç ifte M in a r e ll-l. A c u n ]

diği r o l b u n u g ö s t e r m e k t e d i r , ib n F a d L a n ' d a h a t u n u n

B u lg a r h a n ın ın ya n ın d a

o t u r m a s ı ve h a n g ib i O 'n a a y rı h e d i y e l e r t a k d i m e d i l m e s i ve ib n Fa d l a n h i la t i h a ­ tu n a g i y d i r d i k t e n s o n r a d i ğ e r k a d ı n l a r ı n h a t u n ü z e r i n e g ü m ü ş p a r a l a r s a ç m a ­ la r ın d a n b a h s e t m i ş t i r / B u d u r u m u n T ü r k h a l k ı i ç i n d e g e n e l b i r h a l o l d u ğ u " s a ç ı s a ç n n a k ” ve “ d a n s ı b a ş ı n a " g ib i d e y i m l e r i n o d ö n e m l e r d e n b u g ü n e k a d a r bu g e ­ le n e ğ in g e l d i ğ i n i g ö s t e r m e s i b a k ı m ı n d a n ö n e m l i d i r .

Aile İçerisinde Kadının Konumu İ s la m i y e t Ö n c e s i T ü r k a i l e s i k a r ş ı l ı k l ı s e v g i ve s a y g ı e s a s ı n a d a y a n m a k t a y d ı .

¡bn F a dlan , S e y a h a tn a m e ’s in d e b a h s e t­ tiğ i sacı s a ç m a a d e ti g ü n ü m ü z d e A n a d o -

Ana ba b a ve ç o c u k l a r a r a s ı n d a k i i l i ş k i y i h i m a y e , s e v g i ve s a y g ı t a y i n e t m e k t e y ­

Lü’da b irç o k yö re d e g ö rü le n saçı sa çm a

di. T ü r k a ile h u k u k u n a g ö r e b a b a d a n s o n r a a i l e y i a n n e t e m s i l e d e r d i . E s k i T ü r k ­

a d e tin in ne k a d a r ö n c e le re daya nd ığın ı

le r d e a n n e y e " ö g " d e n m e k t e y d i . A n n e n i n , a i l e d e k i y e r i b a b a n ı n d i ğ e r a k r a b a l a ­

m e . İs ta n b u l 1975, s .48; Eröz, T ü rk A ile ­

r ın d a n d a h a ö n c e g e l m e k t e y d i . B a b a n ı n ö l ü m ü

h a lin d e , m ira s a n n e y e d ü şe r,

ç o c u k la rın v a s is i de A n n e o lu r d u . T ü r k t a r i h i n d e k a d ı n l a r ı n h ü k ü m d a r l a r ı n n a i ­

g ö s te rm e k te d ir(İb n F a dlan , S e y a h a tn a ­ si, s. 28). ® B a h a e d d in Ö gel, T ü rk K ü ltü rü n ü n G e­ liş m e C a ğ la rı, M .E .B . Y a yın la rı, İs ta n b u l

bi o l a b i l m e s i de b u n u d o ğ r u l a y a n b i r u y g u l a m a d ı r . =

1997, s. 169 ^ B a h a e d d in Ö g e l,"T ü rk A ile s in d e K a-

T ü rk le r, ka d ına a n n e liğ in y a n ın d a k u t s a llı k t a a t f e t m i ş l e r d i r . A n n e le r in i, " A n a m

d ın ",T e rc ü m a n K adın A n s ik lo p e d is i c.1. İs ta n b u l 1984, s. 76-78

t u ğ lu k u t l u a ğ a " d iy e a d l a n d ı r a n U y g u r l a r e s k i ş i i r l e r i n d e a n n e y i t u ğ l u l u k ve k u t l u l u k ü n v a n l a r ı y l a o n u r l a n d ı r m a k t a y d ı l a r . T ü r k a n l a y ı ş ı n d a e v in s a h i b i k a d ı n idi. Ev k a d ı n ı iç in s ö y l e n e n e n y a y g ı n s ö z " e v c i " d i r . G ö k t ü r k l e r b u a n l a m d a k a ­ dın iç in " e ş " s ö z c ü ğ ü n ü

k u lla n ırk e n

Ç ağatay T ü r k le r i

"e v lik "

d e m e k te y d ile r.

T ürk d ü ş ü n c e s in d e "a na ha kkı T an rı h a k k ı" ö n e m li y e r tu tm a k t a d ı r . D ede K o rk u t ’ta " A n a y a e l k a l k m a z ve s ö z s ö y l e n m e z " . Ç ü n k ü a n a h a k k ı n ı n y a n ı n d a T a n r ı ( T e n g r i) h a k k ı v a r d ı r . ‘

S/Vas Ç ifte M in a re li Sahip 5 e m s e d d in M e h m e d Cüveyni M e d re se si 1271 (A li Ç ınkıj

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonom ik Hayat

Kadının aile içinde çoc u ğu n terbiyesi, çadırın k u r u lm a s ı, keçe pişirm e , çorap örme, süt sağm a, peynir ve tereyağı yapm a ve elbise d ik m e gibi iş le rle m e ş g u l olduğu b ilin m e k te d ir , itib a r sahibi olan T ü r k kadınının m u h a re b e d e d ü ş m a n eline geçmesi büyük zille t sayılm akta ydı.

23

D ilave r Cebeci, a.g.m ., s.35 « A li G üler, "ilk Yazılı T ü rkçe M e tin le rle A ile ve U n s u rla rı” , S o s y o -K ü ltü re l D eği­ şim S ürecinde T ü rk A ile si, c .l, T.C. B aş­ b aka nlık A.A.K., A nka ra 1992, s.75 ’ E flâki, II, S.494

Türk kültüründe kadına verilen değerden dolayı "ana-baba, kan-koca” denirken "anne" ismi "baba"dan önce gelmekteydi. Göktürklerde "anne" sözü "baba"dan önce kullanı­

Ayşe A fet İnan, A ta tü rk ve T ü rk Kadın H akla rının Kazanılm ası Ta rih Boyunca T ü rk Kadınının Hak ve G örevleri, M.E.B,,

lırdı, "Annenin öğüdünü al, babanın da sözünü dinle" veya Uyguryazıtında, "Anne ve ba­

İsta n b u l 1968, s.28

banın gönlünü oğlu ve kızı almaz" deyişlerinde hep "anne" önce söylenmekteydi.'

" A li G üler, a .g .m ,,s.75

Evlilik Müessesesi

'2 Taneri, s.69-70 ibn Fadlan. S eyahatnam e, s.¿2

Kadının evlilik esnasında ve daha sonra aile içindeki d u r u m u n a b a kaca k o l u r ­ sak, bazı u s u lle rin o d ö n e m d e n g ü n ü m ü z e kaldığını g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . Ö r­ neğin, kız çeyiz h a z ırla m a k z oru nd adır. Kızın ge tird iğ i çeyize "y u m u ş " d e n m e k ­ teydi. Erkeğin aile sind e m evki s a ğ la m a k için çeyiz çok ön em liy di. Kadının eşi üzerinde h a k la n o lm a k la b irlik te , e rke ğe tabi o lm a k zorundaydı. Aile içinde ekonomik görevi olan T ü r k kadını ev işleri, çocu k bakımı yanı sıra s e rb e s t p a ­ zar yerlerine gidip m a l alıp s ata bilm ekteydile r.« S e lç u k lu T ü r k kadını, sosyal hayata kapalı değildi. Kadın evinde, çadırında, ara basın da, atı ü ze rin de hep e r ­ kekleriyle b e rab erdi.’ Hak ve m e s u liy e t le r p a yla şılm ış olup, m il le t b ü tü n lü ğ ü n ü ve devlet otorite sin i kadın erke ği ile b e ra b e r t e m s il e tm e k te y d i.'“ Erkek savaşa gittiğinde evin reisi kadın olm ak tay d ı. Devleti yöneten kağan ö lm ü ş ve yerine geçen kağan k üçü k yaşta ise hatun devleti y ö n e tm e hakkına s a h ip ti." Selçuklu evleri iki katlı olup alt katta ahır, m utfak, a m b a r ve hizmetçi odaları, üst katta da ev sahiplerinin o tu rm a ve yatmasına m ahsus da ire le r vardı. Odalar bir so ­ fanın etrafına yapılırdı. Selçuklu evlerine bir avludan g ir ilir ve ekseriya tahta bir merdivenle bu katlara çıkılırdı. Şehirle rde dam şeklin de evler b u lu n m a kta idi.'^ Selçukluda da evli eşlerin ayrı bir evde veya çadırda k alm ala rı adettendi. Kubbeli çadırlar daha sonra yerli m im a rid e de üslubun belirleyici öğesi olm uştu. Evlenmek, günü m üzde old u ğu gibi, eski T ü r k le r d e de sosyal bir görevdi. B e k a r ­ lık ayıp sayılırdı. Evlenmede v e lile rin rızaları yanı sıra ev len ecek e r k e k ve kızın rızası da aranır ve alınırdı. Evlenecek de likanlı, kız tarafına "ka lın " v e rm e k mecburiyetinde idi. "kalın, kalıng, k a lım " ş e k ille rin d e bütün T ü rk le h ç e le rin d e rastlanan bu müessese, karşılıklı bir akitti. Yeni e v le n e n le rin in hayatlarını t a n ­ zim etm eleri için yapılan b ir t ü r yardım dı. Kadın, e ğ e r boşanıp baba evine g i d e r ­ se, "kalın" olara k v erile n m a l iade e d ilirdi. A nca k boşanm aya koca sebep o l­ muşsa, yani ocak e rk e k yüzünden s ö n m ü ş s e "ka lın" iade edilm ezdi.'* Evlilik konusunda Kutadgu B il ig 'd e geçen şu m ısra hangi t ü r d e n kadınla evlenilmesi gerektiğ in i tavsiye ed er n ite lik te d ir: "Sakınuk tile sen kisi ay bügü Sakınuk bo lunsa b o lu r törtegü"'^

'* M ehm et Eröz, T ü rk A ile si, s .15. M e h m et Kara, B ir Başka Açıdan Kutadgu B ilig, s.52:IEy a kıllı kim se sen, takva sahibi olan kadın iste, h e r d ö rt şey onda b irle ş iri.

lU

’ ‘ ibn Fadlan, O ğuzlar Bahsi, S.38-A5; ElCâhız, s.75

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Bu ş e k ild e de vam eden aile hayatiyeti s o n ra k i d ö n e m le r d e de g ü ç le n e r e k ve t e ­ k a m ü l ed e re k g e liş m iş , M ille t bilin cin in de a rtm a s ın a katkı sa ğ la m ıştır.

” Köymen.Alp A rsla n ve Zam anı, s.303-

30i '« El-Câhız, S.78

Millet (Budun) ve Boy Kaşgarlı M a h m u d Divan'm da M ille t k e lim e s i y erine "b u d u n " ta b irin i k u l la n m ı ş ­ tır. S e lç u k lu budunu de d iğ im iz d e b irç o k tabi m i l l e t l e r d e ğil T ü r k le r akla gelir. T a rih te aynı zam a nd a devlet k u r m u ş b irç o k T ü rk budunu old u ğ u n u s ö y le y e b ili­ riz. Mesela K a r a h a n lıla r b ir budun iken S e l ç u k l u la r da b ir budun olm a yolunda id ile r ve aynı z am a nd a G azn e lile r de budun sahibi bir devlet id iler, ibn F a d la n ’ ın b e lirttiğ in e göre, T ü r k le r kendi ü lk e le r i dışındaki m il le t le r d e n o la n la r d a n a l a ­ caklarını t a z m in d e bir m il le t ayrım ı gö ze tm e zle rd i. B udun iş le rin in k o n u ş u ld u ­ ğu m e c lis e ''tirn e k " adı v e rilm e k te y d i. B ud u n u n yaşadığı alan d ü ş m a n d a n emin olu n an y u r t idi ve k a lele r, ş e h ir s u r la r ın ın içi savaş z a m a n la rın d a sığınm a a l a n ­ ları idi. Budun çoğu zam an bu k o rk u ve savaş hayatına hazır o lm a k d u r u m u n d a idi.'‘ Bu da T ü r k b u d u n u n u n k a r a k te r in in a tik ve h a re k e tli bir yapıda olm asını sağ la m aktaydı. Boy, bu dundan daha kü ç ü k m il le t u n s u ru olup T ü r k budunu K a ş g a r lı’ nm kay­ dından 24 boy old u ğu a n la ş ılm a k ta d ır . B u n la r d a n h e r birin e " b a t ın ” adı da v e ­ r i l m e k t e d i r . S e l ç u k l u l a r bu boyları b ir arada tu ta n bir idari te ş k ila t o l u ş t u r ­ m u şla rd ı. Bazı boyla r büyük ve devlet sahibi bir budun haline g e le b ilm iş k e n ba­ zıları da kabilelboy] seviyesinde k a lm ış la rd ı r . B ir m anada a ş ir e tlik te n d e vle tliğe y ü k s e le m e m iş le r d ir . T ü r k k ü ltü r ü n d e İsla m iyet öncesi v ar olan ö z e llik le r d e n olan Vatan sevgisi S e l­ ç u k l u la r zam anında da g ö r ü lm e k t e d ir . Câhız'ın ifadesiyle " T ü r k l e r A ra p la rd a n başka diğ e r m i l l e t l e r içinde de vatan sevgisi k o n usu nd a d iğ e r m il le t le r d e n daha hassas ve daha k ö k lü " b ir gele neğe sahiptir.'®

Sosyal Tabakalar S e lç u k lu d ö ne m i T ü r k halkı t e m e l o la ra k iki ta b akad an olu ş m a k ta yd ı. B e y le r ve K ara B udun. Yani y ö n e te n le r ve y ö n e tile n le r d e n m ü te ş e k k ild i. Bu halde be yler de kendi a r a la rın d a büyük beyle r ve k ü ç ü k beyler, halk ise kendi içinde m eslek, zanaat s a h ip le ri ve f a k ir le r, iş s iz le r o lm a k üzere çeşitli ta b a k a la r a ayırm ak m ü m k ü n d ü r . Büyük S e lç u k lu beyleri için bü yükten küçü ğe do ğru şu sıfa tla r k u lla n ılm a k ta y d ı; Hakan ve Han, Yuğruş(vezir), Yabgu(Öge), inal, T arhan. Küçük bey ve m e m u r l a r için bir t a k s im a t ya p m a k z o rd ur. A nc a k dizdar, şahne, dihkan, âm il, t a h s ild a r gibi g ö re v lile r b u lu n m a k t a idi. B u n la rın yanısıra "ta r ıg ç ıla r ", " e t m e k ç ile r " , "e tç ile r " , "koy sağkuçı(koyun südü sağıcılar], k u l la r (köleler) ve kadın kölele r(cariye) de bu lu nm aktayd ı. Şarap s a t ­ mayı m e s le k e d in e n le r e " t im ç i" , t e r z ile r e "yiçi", ayakkabıcıla ra "e tü k ç i", d e r ic i­ le re " e rü k le y ic i" , silah ve d e m ir im a li ile u ğ ra ş a n la ra " t e m ü r ç i ” , ok yapan u s ta ­ lara "okçı", yay k u r m a işiyle u ğ r a ş a n la ra "k u rg u ç ı" adı v e rilm e k te y d i. At s ü r ü ­

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

■

25

Sivas A h i E m irA lrim e t T ü rb e s i [A li Çınl<ıl

cü kim selere "at s ü r g ü ç i", k oru ve m ezra a b e k ç ile rin e "ç o ru g k ı" adı v e r i l m e k ­ teydi. ilaç yapan ve ha lka v e re n le re "e m ç i" adı verilnnekte idi. Z e n a a t k a r la r a r a ­ sında kap kaçak im a la tçılı ğıy la u ğ ra ş a n la r a "ayakçı", k u m a ş do ku y a n la ra "k ö zek" adını v e rm e k te y d i.” S e lç u k lu çağında t ic a re tle uğraşa n ö n e m li bir p a z a r­ cılar sınıfının da o lu ş tu ğ u n u söyleyebiliriz.

Kültür Adamları Selçuklu çağı m ü v e r r ih le r i ve coğ rafyacıla rın ın ifadesine göre, T ü r k le r diğe r kavimler içinde bir karınca kolo n is in d e S ü le ym a n 'ın o rd u s u n d a n k o ru n m a la r ı için reh be rlik yapan karıncaya b e n z e tilm e k te d ir . Bunu bilim ve k ü l t ü r hayatına verdikleri ön em le elde e t m iş l e r d i r . “ Her ihtiyaçla rını k e n d ile ri y a p a b ilm e i l m i ­ ne sahip oldu kla rı için d ü ş m a n la r ın d a n da bir ç e k in c e le r i o lm a m ış tır . Büyük S elçu klu la rın devlet k u rd u ğ u yer, esas itib ariy le M a v e ra ü n n e h r ve H o r a ­ san'dı. B u ra la rda daha ön ce le ri K a ra h a n lıla r, G a z n elile r ve S a s â n ile r büyük bir medeniyet k u rm u ş la rd ı. Selçuklu beyleri diğe r M ü s lü m a n m i l l e t l e r gibi İslâ m m e d e n iye tin in g e lişm e si için büyük g a y re tle r harcad ılar. Yaptırdıkları m e d re s e le r, k ü t ü p h a n e le r ve r a ­ sathanele rle İslâ m k ü ltü r ü n ü in k iş af e t t ird ile r. Büyük S e lç u k lu la r d a İslâ m k ü l ­ türünün ge lişm e sin e en çok N i z a m ü ' l- m ü lk çalıştı. Pek çok yerde m e d rese

K asgarlı M ah m ut. Divanü L û g a ti'tTü rk, Cev: B. Atalay, A nkara, 2006; R. Genç. K aşgarlı M a h m u t'a Göre XI. Yüzyıl­ da T ü rk Dünyası, A nka ra . 1997, s.3 1 1313 “ El-Câhız. S.92

26

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

yaptırdı, bu nlara, kendi adına nisbeten "N iz a m iye " m e d re s e le ri adı verild i. Niz a m ü T - M ü lk başta Bağdat o lm a k üzere Isfahan, Basra, Nişabu r, Herat, Merv, Belh, M u s u l ve T a b e ris ta n 'd a k u r d u r m u ş , b u ra la rd a ders veren m ü d e r r is l e r ve ö ğ r e n c ile r için, h e r yıl 600.000 d in a r para h a rcan m asını e m r e tm i ş ti r . S ö y le n ti­ le re göre yalnız B a ğ d a t’taki Nizamiye m e d re s e s in i y a p tırtm a k için 60.000 d in a r s a rf etm işti. Ana do lu S e lç u k lu la rın ın zirve d ö ne m i sulta nı Alâ eddin Keykubat şair, ressa m ve yam an b ir oymacı idi. Okumayı ve ilm P k o n u ş m a la r ı çok severdi. Bu sebepten b ilg in le re büyük saygı g ö s te rird i. A lâ ed din K e y k u b a fın b ilim s e v e rliğ in i işiten b ilg in le r T ürkiy e'y e g e ld ile r ve ondan büyük saygı g ö rd ü le r. B u n la rın n a m lıla rı : S u lta n ü T - U le m â

Bâhaeddin, oğlu

Divan-ı

K ebir sahibi

Mevlâna

Celâleddin

Rumi, ö ğ ren cis i B u rh a n e d d in M u h a k k ik - i T ir m iz f v e N e cm e d d in Dâye idi. " B ü ­ yük Seyh" lakabıyla m a r u f m utasavvıf M uhyid din Arabf, I. Alâ eddin Keykubat za ­ m anın da A na do lu 'ya geldi, Konya, Sivas ve Erzincan t a r a fla r ın a gid e re k b u r a ­ larda Vah de t-i vücu t fels e fe s in i yaydı. Muhyid din A ra b i'n in en büyük eseri Konyalı Sadreddin gibi büyük bir şeyhi ye ­ t iş t ir m e s i d ir . Sad red din Konevf, birç ok b a k ım la rd a n k e n dis ind en önce yetişen İslâ m filo z o fla rın d a n a y rıla ra k yeni bir o k u l açmaya m uva ffa k olan büyük bir T ü r k mutasavvıfıdır. Sadreddin Konevf, f ik ir l e r in i ve g ö r ü ş le r in i Nüsus, Fükuh ve R is a le tü 'l- V ü c u t adlı e s e rle rin d e ortaya koy m u ştu . Mevlâna Celâ leddin R u m f de Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fih -i Ma Fih ve M e k tu b a t'ı ile bütün İslâ m dü nya s ı­ nın kalbin i fethe diy o rdu . Yine A lâ ed din Keykubat devri b ilg in le r in d e n M ir s a d ü 'libad fi M ebde-i ile 'l Miad eseriy le N e c m e d d in Dâye, m a n t ı k v e ke lâ m a d a ir y a z dığı M e ta liü 'l-E n v a ' adlı eseriy le Kadı Sira ceddin , S e lç u k lu la rın büyük k o m u ­

Ç a n d ırS a h S u lta n H a tu n T ürb e si İH. A c u n l

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonom ik Hayat

tanlarından olup felsefe, fıkıh ve şiirde üstad olan K e m a le ttin Kâm yar'ı ö n em li

27

K afesoğlu, T ü rk M illi K ültü rü , s.371375;

kültür adam ları içinde g ö r m e k te y iz . 2' “ Uluçay, s.298

Anadolu S elç uk lu h ü k ü m d a r ı I. Gıyaseddin Keyhüsrev, F a rsç a 'd a n başka R u m ­ ca ve Latince de b ilm ekte y di. Güzel Farsça ş i i r l e r yazardı ve t a rih e de m e ra k lı idi. Hüküm darın T arih e karşı sevgisini bilen M e h m e t bin Ali Ravendi, "K ita b-ı Rahatu's-Sudur ve A y e tü 's - S ü r ü r " adlı t a r ih in i bu su lta n adına yazm ıştır. Kadı Burhaneddin AnevPde, " E n is ü 'l- K u lû b " adlı Farsça t a r ih in i I. izzettin Keykâvus adına kaleme a lm ıştır. Ana do lu S e lç u k lu t a rih in in en de ğe rli kayn a kla rın d a n b i­ risi olan ve İbn Bibi S e lç u k n a m e s i diye ün kazanan E l-E v a m ir ü 'l-A lâ iy e fi U m û ri’l-Alaiyye adlı eseri de il. M e s 'u t adına M a h m u d oğlu Hatip M e h m e t yazm ıştır. III. Alâeddin Keykubat adına. H orasanlı Hoca D e hh ani'n in yazdığı Farsça m a n ­ zum Selçuknam e ile ş a ir Nâsın "nin , Ahi M e h m e t adına 1299 yılında yazdığı Fütüvvetname, ö n em li edebi ve ta rih i m a h s u l le r d ir . “ Selçuklularda, b ilim d e k i g e liş m e daha ziyade h u z u r ve rah at d ö n e m le r in d e o l ­ muş, Kösedağ Meydan Sava şı'n dan sonra M oğol istilası esnasında bu d u r u m hızını kaybetm iştir. Bu d ö n e m d e y e r yer k ü l t ü r a d a m la rın ın ç a lış m a la rı devam etmişse de bir b ir ik im old u ğ u n u s ö y le m e k gü ç tür.

Sosyal Hayatın Unsurları Doğum, Çocuk Eğitimi ve Bayramlar Selçuklu içtimai düzeni içinde "ç o c u k " ö n e m li b ir neşe kaynağı ve ayrı b ir aile statüsü getiren öge o la ra k g ö r ü lü r d ü . Doğum yapan b ir kadın ile baba olan bir erkek sevinçlerinin bir nişanesi o la ra k m u ş t u l u k l a r v e r ir le r, ş e n lik l e r d ü z e n ­ lerlerdi. Çocuğun aile içindeki e ğ itim in d e de kız çocuğu anneye yakın ve onu ö r ­ nek alan, oğlan da babaya yakın ve onu ö rn e k alan b ir eğ itim ö ğ r e tim s ü r e c in ­ den geçerdi. Bazı d u r u m la r d a çocuğa doğduğu yerin adı kon u rd u . Ö rneğin S u l­ tan Sancar bir se fe r sırasında S in ca r ş e h rin d e doğduğu için bu adın kon du ğu r i ­ vayet edilm ektedir.

Selçuklularda dini b a y ra m la r yanısıra ba ha r ba yramı o la r a k g ü n ü m ü z d e de kutlanm akta olan Nevruz bayramı gibi b a y r a m la r da kutla nırdı. Bu hem resm i hem de halk arasında k u tla n a n bayram ve k u tla m a t ü r le r in d e n idi. B unun yanısıra çocuğu doğan baba ve hatuna da t e b ri k m aksa dıyla k u tla m a ziya re tle ri d ü ­ zenlenmekteydi. Bundan başka sü n n e t ş ö le n le ri, d ü ğ ü n le r, zafe r k u t la m a la r ı ve yeni bir devlet büyüğünün a ta nm asın b ir e r m e ra s im ve aynı zam a nd a t e b r ik le ş me vesilesi olm aktaydı.

Sosyal Hayat İçinde Eğlence Kültürü Selçuklu dönem i T ü r k t o p lu m u içinde birç o k yarış t ü r le r i ve o y u n la r b u lu n m a k ­ ta idi. B un la rd a n avcılık ve atıcılık, at bin iciliği, gü reş, at koşusu ve deve g ü r e ­

^ Hüseyni' A h b a ru 'd -D e v le ti's -S e lç u k iy ye, Cev. N. Lugal, s A i.

28

Köymen, Alp A rsla n ve Zamanı, III,

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

şi, cirit, çögen(çevgen) oyunu, top kap m a oyunu, satran ç, koşu yapma, yol y ü r ü ­

s.337-338; Köym en, Alp A rsla n ve Za m a ­ nı, II, s.352-354

me yarışı, dağdan kayma, dağa çıkm a ve inm e yarışı gibi o y u n la r ve e ğ le n c e le r

^ Süleym an er-Râvendı“. R a h a tu 's-S u d û r

sayıla bilir.« Ravendi ö z e llik le s a tra n ç ve tavla oyu nlarının nasıl oynandığını

ve  yetü’s-S ü rû r, II, Cev. A.Ates, s.373-

izahlı şekild e a n l a t m a k t a d ı r . B u n l a r d a n birçoğu g ü n ü m ü z e k a d a r g e lm iş t ir ve

3 8 i,

de vam e t m e k t e d ir . D ikkat edecek o lu r s a k birç o k oyun ve eğle nce bir yarışm a “ Kaşgarlı M ahm ut, Divan, Cev. B. A tala y III. s.61, 74, 83, 96, 119, 188, 276, 306, 363, 365, 379, 130; R. Genç, K aşgarlı

ş e k lin d e d ir. Bu d u r u m oyun ve eğ le n c e n in b ir e ğ itim ve hayata hazırlık safhası o la ra k g ö rü ld ü ğ ü n ü de ortaya koyar. Öte yandan bu o y u n la r ço c u k la rın z ek a sı­

M ahm ut'a Göre XI. Yüzyılda T ü rk Dünya­

nı g e liş tir e n ve onla rı iyi bir er ve a s k e r olm aya hazırlayan m a n tık oyunu o l d u ­

sı, s.152-165 ” Agacanov, O ğuzlar, s .140; R.Genc, Kaşgarlı M ahm ud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, s.362 Taneri, S elçuklu K ü ltü r Hayatı, s .67-68 "Eline doğanı alıp, küheyiana binip dağ keçisine e riş ir/ Geyik avlar, tazıyı salıve­ rip tilkiyi ya ka la r" K aşgarlı, B. Atalay, C.l, S.421

ğu k a d a r aynı zam a nd a beden gü cü isteyen oyunlardır. Divanü L û g a t i 't - T ü r k ’te geçen Münğüz Münğüz, Kara gu m , CenğIİ MenğIİ, Aşık Oyunu, Halay (Büzüşm ek), K ö ç ü rm e Oyunu, Ütüş, Tepük, Ceviz, Kayak, ÇelikOom ak ve Bebek oyunları XI. Yüzyıl T ü rk ç o c u kla rın ın ve g e n ç le rin in g ü n lü k h a ­ yatının parçası idi. Yarışmayı çok seven g e n ç le r en çok at yarışı, güreş, çevgân, yuvm a k (to p oyunu), ok atm a yarışı, yay k u r m a genel bir ilgi g ö r m e k te y d i.“ Bu oyun ve e ğ le n c e le rd e n bazıları vardı ki öz e llik le ileri gelen devlet ad a m la rı ve halkın da katılım ıy la g e r ç e k le ş t ir ilir d i. Avcılık b u n la rd a n biri idi. T ü r k m e n le r avcılık sanatını çok iyi b ilm e k te y d ile r . Derisi pahalı olan kırmızı t i l k i l e r ve diğe r k ü r k hayvanla n avcıların gözdesi idi. Av ve avcılığın Oğuz T ü r k m e n le ri için bir e k o n o m ik yönü de olduğu m u h a k k a k tır. B irç o k kişi şa hin ve pelikan be sle yerek avcılık yap arlardı. Bu ş a h in le r arasın da en iyi olanına "b a la b a n " veya "ite lg i" d e ­ n ilm e k te idi. Av için şah in in yanı sıra köpek de k u lla n ı lm a k t a idi. En m e ş h u r av köpeği tü r ü "b a ra k " idi. Ö zellikle f a k ir O ğu zla r arasında av­ cılık büyük b ir ge çim kaynağı idi.^' M em luk

Sulta nı

Bayb ars

Kayse-

ri'ye geld iğ i sırada ken disin i k a r ş ı ­ la yan la rın

e ğ le n c e le rin e

belli

bir

hadde ka d a r m üs a ad e etm iş , s a ­ rayda kendi hu zu ru n a çıkacak olan saze nd e ve

h a n e n d e le r in

y a p m a la rın a

m üsa ad e e tm e m iş ti.

bu

işi

Müzisyen ve m u d r ib le r in büyük bir kısmı gayri müsl,im tebadan o l u ş ­ m a k t a y d ı . A n c a k yerli g e le nekte n gelen Orta Asya eğle nce k ü l t ü r ü ­ nün ü s tü n lü ğ ü m u h a k k a k tı. Kaşgarlı,

av ge le neğim

şu

gü zel

beytiyle ö z e tle m e k te d ir: "Çağrı alıp arkun m ünüp a r k a r y e t e r Avlar keyik taygan ıdhıp tilkü tutar"^’ K a y s e ri D ö n e r K ü m b e t

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

Selçuklu Türklerinde Ölüm, Yas ve Ecdada Saygı

29

S elçuklu öncesi T ü rkle rd e ölün ü n e ş­ yası ile d e fn ed ilm esi adeti a rtık S elçuklu dön em in de kalkm aya b a şla m ıştı[ibn F a l­

B ir y a k ı n ı n ı k a y b e d e n kiş i belLİ b ir s ü r e e ğ l e n c e d e n u z a k k a l a r a k , k e n d i s i n e t a ­ ziye Içın g e l e n l e r i k a b u l e d e r d i. K o n n ş u la r ve y a k ı n l a r ç e n a z e n in o l d u ğ u eve h e r tü rlü yardınnı y a p a r l a r d ı . T ü r b e , m e z a r ü z e r in e in şa e d ile n ç a tılı veya k u b b e l i yapılara d e n ir. T ü r b e l e r , d ö r t g e n , ç o k g e n veya d a i r e s e l b ir p lâ n ü z e r in e in şa edilirler.™ T ü r b e l e r d e d a h a ziy a d e d m ve d e v le t b ü y ü k l e r i y a t a r l a r . T e k o l a r a k ya ttıkla rı gibi a il e l e r i ile de y a t t ı k l a r ı g ö r ü l ü r . B ö y le z a t l a r ı n ü s t ü a ç ık m e z a r l a ­ rına da t ü r b e d e n ir . Co ğ u y e r d e bu ü s t ü a ç ık t ü r b e l e r e y a t ı r da d e n m e k t e d i r .

G ü n üm ü zd e a l ı ş k a n l ı k dışı o l a r a k g ö r ü l e b i l e c e k b ir t a r z d a , m e v l e v i l e r i n c e n a z e m e r a s im i g ö s t e r i ş l i ve g ü r ü l t ü l ü idi. M e v l a n a ’ nın e m r i y l e h a lif e s i ve r e f ik i Seyh S e la h ü 'd - d in 'in c e n a z e s i n d e b e ş a r e t ve n e k k a r e c i l e r b u l u n m u ş t u . C e n a z e n in önünde k a la b a lı k b ir g ijy e n d e g r u b u ( m u k n ' yani o k u y u c u l a r g ru b u ) i l e r l e m e k ­ teydi. Bu k o n u d a A h i l e r a k s im s a v u n a r a k c e n a z e d e g ü r ü l t ü y a p m a m a y a öze n g ö s t e r m e k te y d ile r .

Cenazede a ğ la y ı c ı l a r da b u l u n m a k t a idi. İ M e v la n a 'n m c e n a z e t ö r e n i n e T ü r k l e r , Arapla r, H r is t iy a n ve Y a h u d i l e r d e n k a t ı l a n l a r o l m u ş t u . C e n a z e y e saygı g ö s t e r ­ gesi o la r a k ö n ü n d e k a s k e t ve b a ş l ı k l a r ç ı k a r ı lı r d ı . Ö l ü m ü n ü n 40. g ü n ü n d e y e ­ mekli b ir t o p la n t ı d ü z e n l e n m e s i a d e t t e n d i . Ölü h e lv a sı p i ş i r i l i p d a ğ ı t ı lm a s ı g e ­ leneği de g ü n ü m ü z e k a d a r d e v a m e d e n b ir S e l ç u k l u g e le n e ğ i o l d u ğ u m u h a k -

kaktır.32 Genel o la r a k S e lç u k lu t ü r b e l e r i n e t o p a r l a k veya t ü m s e k a n l a m ı n d a k ü m b e t d e ­ nir. Eski t ü r b e l e r i n ü s t ü k u b b e l i o l d u ğ u n d a n b ö yle d e n i l m i ş t i r . S e l ç u k l u t ü r b e ­ le rin in k u b b e l e r i s i v r id ir , ş e k e r c i k ü la h ı n a b e n z e r . M a r u f t ü r b e l e r ş u n l a r d ı r :

Divriğ i'de S itte M e l ik T ü r b e s i 1166, K o n y a ’da K ı l ı ç a r s l a n T ü r b e s i 1210, A k ş e ­ hir'de Seyyid M u h i t t i n T ü r b e s i 1224, K a y s e r i' d e D ö n e r K ü n b e t 1272, A m a s y a 'd a T u r u m t a y T ü r b e s i 1278.

Dini Hayat Dini Eğitim ve Anlayış S e lç u k lu la r d ö n e m i n d e h a lk ı n ç o ğ u n l u ğ u it ik a d i o l a r a k s ü n n i İ s la m t e b a s ı n d a n o lu ş m a k t a idi. T ü r k l e r a r a s ı n d a S ü n n i m e z h e b i n y a y ı lm a s ı n d a ş ü p h e s i z M â t u ridi ve i m a m H a n e fi g ib i İ s la m a l i m l e r i n i n e t k is i o l m u ş t u . D i ğ e r y a n d a n A b b a s i H a lif e le r in in de T ü r k l e r l e aynı m e z h e p t e n o l m a l a r ı i l i ş k i l e r i n d a h a s ıc a k s ü r ­ m es in d e b ir s e b e p o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . H a tta S e l ç u k l u S u l t a n l a r ı b a ş la n g ı ç t a n itib a re n B a ğ d a t A b b a s i h a l i f e s i n i n a s k e r i b a k ı m d a n k o r u y u c u s u ve d e s t e k ç i s i olm a k o n u s u n d a t it iz d a v r a n m ı ş l a r d ı r . A b b a s i h a l i f e l e r i M e m u n ve M u t a s ı m z a ­ m a n ın d a n bu yana d e v a m e d e n a k r a b a l ı k i l i ş k i l e r i de S e l ç u k l u l a r z a m a n ı n d a a rt a r a k s ü r m ü ş t ü r .

dan, Seyahatnam e, s.40 31 Taneri, s.58-59 EfLâkı, II, s .164-165, Taneri, s.61-62.

30

Kafesoğlu, T ü rk M illi K ü ltü rü , s.364; K afesoğlu, "is la m i T ü rk D e vletlerinde K ü ltü r ve T e şkila t" T ü rk Dünyaşı El K ita ­ bı, C.l, S.367; S. Kara, S e lçu klu la rın Dini Serüveni, s.616. “ Turan, S e lç u k lu la r Zam anında Türkiye, Ş .U 5

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S e l ç u k l u la r çağı ilim ve f i k i r e ğ itim in d e ö n e m li bir t e m e l havza o lu ş tu ğ u n u söy­ le m e k m ü m k ü n d ü r . Söyle ki, iş la m il im le r i olan fıkıh, hadiş, kelam , t e f s ir b il­ g in le r in d e n birçoğu S e lçu k lu h a kim iy e ti dö n e m in d e ortaya çıkm ıştı. Risale-i K u şe yriy e ’ nin şahibi E bu’ l- K a ş ım E l-K u ş e y r i( ö lm . 1 072) T u ğ r u l Bey ve A lp a rs la n d ö n e m in d e yaşamıştı. Şafii fakih ve Bağdat Nizamiye m ed rese si ho calarından Ebu ishak S i r a z i ( ö l m . l 083) ve E b u T -is h a k C ü v e y n ilö lm . l085), Nizam iye m e d r e ­ sesi baş m ü d e r r is liğ i( r e k t ö r lü ğ ü ) yapm ış olan ünlü ke la m a lim i H ü c c e tü T - is lam G a z z a li(ö lm .1 111), ''¡kinci Şafii" o la r a k la k a p la n d ırıla n F a h r ü 'l - is la m Abd ü 'l- V a h id ( ö lm . l 108), g ü n ü m ü z d e bile ta n ın m ış ve kitap la rı o k u n m a k ta olan a l im le r d ir . Sulta n S an ca r d ö n e m in in m e ş h u r " E l - m ile l v e 'n - N ih a l" yazan Muh a m m e d E ş -S e h ris ta n i(ö lm . 1153), A ra p la ra Arapça nahiv ve sarfını öğ reten bir T ü r k bilgin olan "K e şş af" sahibi Z e m a h ş e r i( ö lm . 1 1-43), T e fs ir- i K eb ir'in yazarı M üfessir

F a h re d d in

E r - R a z i( ö lm .l2 ü 9 ) ,

astron om

b ilg in i

K u tb e d d in

Ş ira -

zi(ölm.1320) ve b u n la r gibi birç o k ilim adamı S e lçu klu dö n e m i ü le m a s ın d a n d ır.” S e lç u k lu s u lta n la r ı ve halkı gayri m ü s lim ha lka karşı dostane b ir tavır ile y a k ­ la ş m a k ta idiler. Sulta n Alp A rs la n ve M elik ş ah gibi Ana do lu S e lç u klu s u l t a n l a ­ rında I. Kılıç A rs la n ve I. Gıyaseddin Keyhüsre v Hristiyan te b a la rın y a rd ım la rın a y e tiş m iş le r , onla rı zor z a m a n la r d a k o ru m a ya gayret g ö s t e r m iş le r d i r . “

Konuşma ve Yazışma Dili S e lç u k lu la r d a , sarayda, orduda ve halk arasında T ü rk ç e k o n u ş u ld u ğ u halde o devrin m odasına uyu la rak, devletin r e s m f dili ve ilim dili Arapça, edebi dili ise Farsça idi. Ana do lu S e lç u k lu la rı, Arapça'yı r e s m f divan yazışma dili o la ra k Hülâgû Flan zam anına k a d a r ku lla n d ıla r, Flülâgû zam anında Farsça r e s m f divan dili oldu. Fakat 1277 sen esinde K a ra m a n o ğ lu M e h m e t Bey, Konya'yı z a p t e t tik ­ ten sonra devletin r e s m f dili o la r a k T ürkçe'yi ilân etti. Ana do lu S e lç u k lu su lta n la rı, y ü k se k İslâ m terbiyesi g ö rm ü ş , aydın kim s e le rd i. Bazıları Arapça'yı iyi biliyordu. Fakat hepsi de Farsça biliyo rla r, yazıy o rlar ve kon uşu yo rla rd ı. Ana do lu S e lçu klu h ü k ü m d a r la r ı gibi, yü kse k devlet ad am ları, b ilg in le r ve ş a i r le r de bu d ille r d e n ya biris in i veya ikisini de b iliyo rla rd ı. A n a d o ­ lu'da y erleşe n O ğu zla r öz T ü rk ç e kon u ş u yo rla rd ı. Flalk Farsça yazılan ş iir le r d e n a n la m ıy o rd u . Yükse k tab akan ın Farsça yazdığı ş iirle re "Divan Edebiyatı" d e n iliy o rdu. "Divan Edebiyatf'nın beşiği İran'dır. Bu edebiyata bu isim , ş a i r le r yazdıkları ş ii r kita p la rın a "Divan" d e d ik le rin d e n d o la ­ yı v e r i lm iş t ir . Divan edebiyatında ş iir ve k a s id e le r aruz vezninde ve Farsça yazı­ lırdı. Divan Edebiyatının nam lı ş a ir le r i Gazne ve Büyük S e lç u k lu la rın s a r a y la rın ­ da y e tiş m iş tir . A n a d o lu 'n u n en büyük tasavvuf şairi, Mesnevi, Divan-ı Kebir ve daha birç o k e s e rle ri ile dünya çapında ş ö h re t kazanan C e la lettin R u m f i le Ferganalı Seyfettin M e h m e t 't ir . Mevlana C e la lettin R u m i'n in T ü rkçe ş iir le r i de b u ­ lu n m a k ta d ır . Oğlu Sulta n Veled T ü rkçe ese r v e r m iş tir . A n a d o lu 'n u n ilk divan şairi ise Floca Dehhâni de Florasanlıdır ve XIII. yüzyılda T ürkiy e'y e gelip y e r le ş ­ m iş tir. Farsça yazılm ış bir S elçuk Ş eh na m esi vardır. T ürkçe ş iir le r i de çoktur.

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonom ik Hayat

31

Sivas, Göi< M e d re s e 1271 S a hib A ta F a h re ttin A li

Divan Edebiyatının T ü r k diliyle e s e r le r ve rm e s i daha ziyade XIV. yüzyıldadır. Bu

Kaşgarlı M ahm ut, Divanü L û g a ti’tT ü rk, Cev: B. A talay, TTK A nka ra 1985

devirde be ylikler k u r u lm u ş , o z a n la r ve T ü r k ş a ir le ri beyle r ta ra fın d a n k o r u n ­ muştur. Bu devirde yetişen nam lı T ü r k ş a ir le r i Gülşehıri, Aşık Paşa, Kul Mesut, Hoca Mesut ve A h m e d f d i r .

ve TDK. A nka ra , 2006. “ Fuat K öp rü lü , T ü rk Edebiyatında ilk M utasavvıflar, s.217, 235, 2A1; Ham di M ert. Hoca A h m e t Yesevi Hayatı F ik irle ri ve H izm eti, A nka ra , s.40-^2

Büyük S elçuklula r, devrinde, T ü rk ç e e s e r yazımına da old u k ç a ön em v e r i l m i ş ­ tir. Kaşgarlı M ahm ut, 1072 de B a ğ da t'ta yazdığı "D ivan-ı L ü g a t ü 't - T ü r k " adlı eserini, M üs lüm an halk arasın da T ü rk ç e ö ğ re n m e y i k o la y la ş tır m a k am acıyla kaleme alm ıştır. Bu ba kım dan sö zlü k aynı zam a nd a d ö n e m in sosyal b ir e ğ itim ihtiyacına da cevap v e r m e k te olduğu gibi aynı zam a nd a iki d ilin k a r ş ı la ş t ı r ı lm a ­ sı bakımından da önem ta şım a kta yd ı. 3= ilk büyük T ü rk m utasavvıfı XII. yüzyılın başında yetişen A h m e t Y e s e vfdir. A h m e t Yesevfaynı z am a nd a YesevTtarikatınm kurucusudur. A h m e t Yesevf yeni k u rd u ğ u ta rika tı yaym a k için pek çok ş iir yaz­ mış, bu suretle T ü rk tasavvuf edebiyatının da k u ru c u s u o lm u ş t u r . O'nun T ü rk tekke hayatı ve m i l i f tasavvuf edebiyatı üze rin de de büyük t e s ir le r i o l m u ş t u r . “ Mahmut oğlu Edip A h m e t Y ü k n e ki'n in " A ta b e tü 'l-H a k a y ık ", A li'n in "Yusuf ve Züleyha" adlı eserini de bu n la ra ilâve e t m e k lâzımdır. Anadolu'ya gelen Oğuzlar, T ü rk ç e yazılmış B a tta ln a m e ve D a n iş m e n tn a m e 'y i okuyorlardı. Oğuzlar, ana d ille rin d e n başka dil b ilm e d ik le r in d e n Divan ş i i r l e r i n ­ den anla m ıyorla rdı. Bu yüzden kendi d ille riy le ş ii r le r söyleyen ozanlara karşı büyük sevgi ve saygı gö ste riyo rla rd ı. Ozan adı verile n Oğuz halk ş a irle ri, e l l e r i n ­ de kopuzlarıyla de de le rin in k a h r a m a n lı k de stanlarını, halk to p la n tıla rın d a ve aske rle r arasında oku yara k on ları heyecana g e tiriyo rla rd ı. T ü rk halkı arasında

32

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

-4 ,-

:^ •w 5ÍS ^ - K Ö >t-{ ''i

wr*-^ı*:5^A S y ; j^ i a ^ a - - ^ ; ' :■:

n.: Î

«MMeıvipr)«,». .'.i ' i ' l i p ı ■?

. FJ •; 1*5

,

î II I « ^jîiry '''nik*-ı,.ı CJ

■^-,

i

'i- .5 d

i t e

1. -i ‘i

S/vss $ifa lye M e d re s e s i izze ttin K eykavus Z am a n ı 1217 lA li Çınl<ıl

t a s a v v u f c e re y a n ı k u v v e t l e n d i k t e n s o n r a b ir t a k ı m d e r v iş ş a i r l e r , h a l k t a rz ı n d a İ l â h i l e r y a z a r a k T ü r k m e n l e r d e d i n f h e y e c a n y a r a t t ı l a r . B ö y le c e A n a d o l u ' d a m i l I f h a l k e d e b iy a t ı n ı n d o ğ m a s ı n ı s a ğ l a d ı l a r . A n a d o l u ' d a k i e d e b iy a t a m i l l f b ı r ç e h ­ re v e r d i r e n s e b e p l e r ş u n l a r d ı r : O rta A s y a 'd a

M o ğ o lla rla a n la ş a m a y a n

Oğuz

b o y la r ı n ı n A n a d o l u ' y a g ö ç e t m e s i ve T ü r k i y e ' d e T ü r k n ü f u s u n u n a r t m a s ı , yeni g e le n g ö ç m e n l e r i n A n a d o l u ’ya d e s t a n l a r ı , t ü r k ü l e r i , ata s ö z le r i , h a lk h ik â y e l e ­ ri, ö z e t le m i l i r d i l l e r i ve k ü l t ü r l e r i y l e g e l m e l e r i , XIII. y ü z y ıld a M o ğ o l l a r ı n A n a d o ­ l u ’yu is t ilâ e t m e s i , h a lk a z u l ü m ve i ş k e n c e y a p m a l a r ı , A n a d o lu S e l ç u k l u h ü ­ k ü m d a r l a r ı n ı n T ü r k ve M ü s l ü m a n h a lk ı k o r u y a m a m a s ı , h a lk ı n bu y ü z d e n t e k k e ­ le r i n ve ş e y h l e r i n e t r a f ı n d a t o p l a n m a l a r ı , b a b a l a r ı n ve ş e y h l e r i n d in i T ü r k ç e o l a r a k bu h a lk a a n l a t m a s ı , bu s u r e t l e m i l l f t a s a v v u f e d e b iy a t ı n ı n b a ş la m a s ı , A n a d o l u ’ da b e y lik k u r a n a ş i r e t b e y le r in in T ü r k ç e ’de n b a ş k a d il b i l m e m e l e r i , bu

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

yüzden b e y le r in d e n İh s a n ve m ü k â f a t a l m a k is t e y e n s a i r l e r i T ü r k ç e ş i i r l e r y a z ­ maya b a ş la m a s ı d ı r .

Ha lk e d e b iy a tın ın A n a d o l u ’ d a k i l id e r i Y u n u s E m r e o l m u ş t u r . Y u n u s E m r e de, halk ş ii r l e r i t a r z ı n d a ya zdığı İ l â h i l e r i y l e A n a d o l u h a lk ı n ı n h â t ı r a s ı n d a y ü z y ı l l a r boyunça y a ş a ya n b ü y ü k b ir h a l k ş a ir i o l a r a k k a l m ı ş t ı r .

B i r Sosyal K uru m O la ra k Cam i M ü s l ü m a n la r ı n ib a d e t e t t i k l e r i b in a l a r ı n en b ü y ü ğ ü ç a m i d ı r . A r a p l a r ilk z a m a n ­ larda c a m i l e r e m e s ç i t d e r l e r d i , d a h a s o n r a ç a m ı k e l i m e s i n i k u l l a n m ı ş l a r d ı r , ilk m e scit, M e d i n e ’de H a z r e t - i M u h a m m e t , ilk c a m i K a h i r e ’de M ı s ı r f a t ih i A m r ib n ü ’ l-As, ilk m in a r e de K a h i r e ’d e k i A m r İ b n ü ’ l - Â s C a m i ’ ine M e s l e m e t a r a f ı n d a n y a p tırılm ış tır .

Bundan

so n ra

bu

ib a d e th a n e le r,

M ü s lü m a n

m e m le k e tle rin in

başlıça ya p ıla rı o l m u ş t u r .

Büyük S e l ç u k l u l a r d a n f a r k l ı o l a r a k A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı , İ r a n l I l a r d a n ve A r a p lardan ayrı, nevi ş a h s ı n a m ü n h a s ı r b i r S e l ç u k l u s a n a tı m e y d a n a g e t i r m i ş l e r d i . 1071 den s o n r a A n a d o l u ’yu f e t h e b a ş la y a n ve 1 0 7 5 ’te b i r d e v le t k u r a n A n a d o lu S e lç u k lu la r ı n ın d a h a d o ğ r u s u T ü r k l e r i n o g ü n d e n b u g ü n e k a d a r A n a d o l u ’da m eyd ana g e t i r d i k l e r i s a n a t e s e r l e r i n i n S e l ç u k l u s o s y a l hayatı ve e k o n o m i s i y l e yakından a la k a lı o ld u ğ u m u h a k k a k t ı r .

S e lç u klu ç a m i l e r i d e n ilin c e y a n ıs ıra m e d r e s e y i, h a f ı z lı k o k u l u n u , h a t i p l i k o k u l u ­ nu ve aynı z a m a n d a v a k ıf ve k ü lliy e y i b ir b ü t ü n o l a r a k h a t ı r l a m a k g e r e k i r . C a m i ­ nin r e s m i yö nü de b u l u n m a k t a d ı r . H ü n k a r m a h f i l i n d e n t u t u n da s u l t a n c a m i l e ­ rindeki g ö re v y a p a n h a t i p l e r i n s u l t a n ı n is t e ğ in e g ö r e d e ğ i ş e b i l m e s i n e k a d a r ç o k yönlü b ir c a m i t ip in d e n b a h s e d e b ilir iz . Ö r n e ğ in , S u lt a n I. A l â e d d in K e y k u b a t k e n ­ di iste ğiyle B a h a e d d ın V e l e d ’i c a m i d e h a t i p l i k y a p m a k ü z e re ç a ğ ı r m ı ş t ı .

A nadolu ’ya gelen O ğuzların, k e n d ile rin e has C a m i ’de de b ir m i m a r f v e sos y a l ü s l û ­ bu meydana g e t ir m e le r i se bepsiz d e ğ ild ir . O ğuzlar, A n a d o l u ’yu, H ris tiy a n olan B i­ zanslIlardan fe t h e t m iş le r d i . S e lç u k lu la r , A n a d o l u ’ya, T ü r k - A r a p - i r a n m e d e n iy e t le r i­ nin karıştığı Orta A s ya ’dan g e lm i ş le r d ir . B u h a r a ve S e m e r k a n t , d e v irle r in in en g ü z e l sanat ö r n e k le r in i s in e le rin d e sa k lı y o rla rd ı. A n a d o lu ise. Etiler, F rig yalıla r, Lid yalılar, iyonlar. Yunanlılar, P e rs le r, R o m a l ıl a r ve B iz a n s lIla r d a n ka lm a , y e r altın da ve ü s t ü n ­ de bulu nan bir ço k m i m a r f e s e r le r le b ir s a n a t a lb ü m ü m a n z a ra s ın ı arz ediyord u. An a d o lu ’nun güneyinde, S u r iy e ’de E m e v ile re, I r a k ’ta A b b a s ile re , kuzey batıda ise B i­ zans'a ait ş a h e s e r a n ı t la r ve t a r i h f y a p ıla r b u lu n u y o r d u . A n a d o l u ’yu f e th e d e n S e l­ çuklula r, bu m ille t le r in e s e rle r iy le karşı karşıya g e ld ile r. F aka t b u n la rın t e s irin d e n ayrılarak o rijin a l bir sa n a t ü s lû b u n u m eyd a n a g e t ird ile r . M ü s l ü m a n O ğuzlar, ib adet yapmak için c a m ile r, m e s c it ve zaviyeler, ç o c u k la rı n a d in le rin i ö ğ r e t m e k için m e d ­

reseler, h a stalarını tedavi için d a r ü ’ş - ş if a la r , t e m i z l e n m e k için h a m a m l a r ve ç e ş ­ m e le r y a p m a k z o ru n d a id iler, işte bu ih t iy a ç la rd ı r ki, S e lç u k lu la r ı , b e ylikle ri ve Os­

manlIları A n a d o lu ’yu i m a r e tm e ye ve g ü z e lle ş t ir m e y e zorladı. Böylece A n a d o l u ’da sosyal ve k ü l t ü r e l b a k ım d a n b ir t e k a m ü l e t m iş m ed e n iy e t ortaya çıktı.

■

33

E flâki, 1, 198; S.Kara, s ,612

34

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

^ B a tu ta , S.194, 224 ve 270.

S e lç u klu c a m ile ri d e r in liğ in e ve ge niş liğ in e dö rtg e n bir plân üzerin e yapılırdı.

3’ Eflâki, II, S.555

Catı ve ku b b e le ri a y a k la r tu ta r. S e lç u klu c a m ile r in in çoğu t o p ra k ö rt ü lü d ü r .

“ S.Kara, s.626 Köymen, Alp A rsla n ve Zam anı II. s.376-378.

Kubbe yo ktu r, k u b b e le r s o n ra la rı yapılm aya ba ş la n m ıştır. En m e ş h u r S elç uk lu c a m ile ri ş u n la r d ı r : Kayseri'de Ulu Cami 1 UO, D iv riğ i’de H işa r Camii 1180, K o n ­ y a ’da A lâ ed din Camii 1220, D iv r iğ i’de Ulu Cami 1228, A m a s y a ’da B u r m a lı M in a ­ re Camii 1237 -1247, Kon ya’da Sahip Ata Camii 1259.

Birer Sosyal Kurum Olarak Mezhepler, İbadet Yerleri, Kitabe ve Dualar S e l ç u k l u la r da, d iğ e r M ü s l ü m a n la r gibi, cami, m escit, nam azgah ve te k k e le r d e ibadet e d e rle rd i. Cam id en daha kü ç ü k ve m in a re s iz olan ib a d e th a n e le re m e s ­ cit de nir. M e s c itle r daha ziyade ş e h ir ve k as a ba la rın m a h a lle ara la rın d a ve a h ­ şaptan yapılırdı. M e s c itle rd e Cum a namazı kılınmazd ı. Bazılarında m in a re de b u lu n u r d u . Ş e h irle r in dışında ve kervan yolla rı üzerin de binasız, açıkta na maz k ılm a k için y ü kse k çe bir set ü z e rin deki d ü z lü k le re nam azgah denir. Kıbleyi gö steren b ir m ih r a p taşı vardır. Etrafında a ğ a ç la r d ik ilid ir, abdest a lm a k için de yanında ç e ş m e b u lu n u r. Tekke ve zaviyele r S e lç u k lu d ö n e m in in dini hayatının genel g ö r ü n tü s ü içinde ö n e m li bir yere sahip ti. Büyük S e lç u k lu la r d a ve Ana do lu S e lç u k lu la r ın d a sivil sosyal m ü e s s e s e le rin en yaygın ola n la rın d a idi. Zaviyele r g e n ç le rin dini e ğ itim g ö r m e le r in d e , esnafın e ğ itim in d e ve ö ğ re tim in d e , y a r d ım la ş m a d a ve zor za­ m a n la rd a b ir lik ve b e ra b e rliğ i s a ğ la m a d a ö n e m li bir m e rk e z oluşturmaktaydı.^» Doğu'da Belh şe h rin d e n batıda B a lk a n la r a ve Kırım 'a k a d a r yayılmış olan bu sosyal k u r u m u n a h ilik le alakalı o la ra k ele a lın ab ile ceğ in i de be lirtm e liyiz. D e rv iş le rin , b ir şeyhin id aresin de, t a r ik a tla rı n ı n esasla rın a göre muayyen ş e k i l­ de ib adet e t m e k ve z ik ir y a p m a k için t o p la n d ık la rı y e rle re de tekke, hankâh, de rgâh, âsitane ... vb. de nm e kte ydi. M ezar ve Cami kit a b e le ri ç o ğ u n lu k la eserin adı, yapılış ta rih i, kim tarafınd an yaptırıld ığı, ayet, hadis, hu le fa -yı raşid in in is im le ri ve d u a la rd a n oluşm a kta ydı.

Selçuklu Üniversiteleri ve Nizamiye Medreseleri T ü r k ve M ü s lü m a n ü lk e le r in d e ö ğ re n im yapılan o k u lla r a v erile n isim m e d r e s e ­ ler, bir avlu ç evresin de yapılan o d a c ıkla rd a n meyd ana ge lir. A vlu nun üstü açık ya da kapalıdır. Ufak k u b b e le r in altında ö ğ r e n c ile r in yatıp k a lk m a s ı için od alar vardır. T a le b e le re "s u h te " veya "so fta", ö ğ r e t m e n le r in e " m ü d e r r i s " de nirdi. A n a d o lu 'd a k i m e d re s e le r d e ders veren ö n e m li ilim a d a m la rı arasın da S a d re d ­ din Konevi Konya ince M in a re li Medresede, Mevlana da yine Konya'daki m e d r e ­ selere iş tira k etmekteydi.*" ilk S e lçu klu m e d r e s e le r i 1040 yılla rın da N iş a b u r da T u ğ ru l Bey tarafından k u ­ r u l m u ş t u r . A lp a s la n d ö n e m in d e de 1 067 de Bağdat da Nizam iye M edreses i(M e d r e s e tü 'n - N iz a m iy e ) adıyla ö n e m li k u r u m l a r açılm ıştır.*'

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

Medrese ve c a m i b in a la r ı da b i r b i r i n i n f o n k s i y o n l a r ı n ı g ö r e b i l m e k t e y d i . Bazı b i ­ nalar h e r iki i s i m l e de a n ı lı y o r d u . C a m i l e r d e k i ö ğ r e t i m y e ri ile m e d r e s e l e r d e k i öğ re tim yeri a r a s ı n d a ö n e m l i f a r k l a r v a r d ı r . C a m i l e r d e k i ayrı ayrı h a l k a l a r ,

35

“ George M akdisi, (The Rise of Colleges, E dinburg, 1981) Çev: A. Hakan CavuşoğLu-H. Tuncay Basoğlu, O rtaçağda Yüksek Ö ğretim İslam Dünyası ve H ristiyan Batı, İsta n b u l 2004, s .152-153

m e d r e s e le rd e a h e n k l i b ir ç a l ı ş m a ş e k li h a lin e d ö n ü ş ü y o r d u . M i m a r l ı k a ç ı s ı n ­ dan da c a m i l e r m e d r e s e l e r e d e ğ il, m e d r e s e l e r c a m i l e r e ye n i ş e k i l l e r v e r m i ş ­ lerdir. M e d r e s e l e r i n a s ıl m e m l e k e t i , H o r a s a n ve M a v e r a ü n n e h i r b ö l g e s i d i r . N iz a m ü l - M ü l k 't e n ö n c e bu b ö lg e d e k i o k u l l a r G a z n e l ile r , K a r a h a n l ı l a r ve S e l ç u k ­ lu la r t a r a f ı n d a n d e s t e k l e n i y o r l a r d ı .

N i z a m ü l - M ü l k , S e l ç u k l u l a r ı n d i r a y e t l i b i r d e v le t a d a m ı ve v e z ir i idi. P e k ç o k m e ş h u r a lim iç in m e d r e s e l e r y a p m ı ş t ı r , a y r ı c a h e m e n h e r m e d r e s e y e z e n g in va k ıfla r b a ğ l a n m ı ş m ü d e r r i s l e r i n ve ö z e l l i k l e ö ğ r e n c i l e r i n d e v le t e ve S ü n n i g ö r ü ş le r e

b a ğ la n m a s ı

iç in

p a r a , y i y e c e k ve g iy e c e k y a r d ı m ı

s a ğ la n m ış tır.

M e d r e s e le r d e v le t g i r i ş i m i ve d e v le t p a r a s ı ile y a p t ı r ı l m ı ş t ı r . Bu d u r u m N ı z a m ü l - M ü l k ' ü n h e m b i r b a ş b a k a n h e m de e ğ i t i m b a k a n ı g ib i ç a lı ş t ı ğ ı n ı g ö s t e r ­ m e k te d ir .

Nizamiye M e d r e s e le r i, t a r i h t e " e ğ i t i m d e ş a n s ve f ı r s a t e ş i t l i ğ i " s a ğ l a m a n ı n m ü ­ kem m el ö rn e k le rin d e n birid ir. G z a m a n la r y ü k s e k ö ğ re tim m addi p ro b le m i o l­ mayan, ko la yca k it a p s a tın a l a b i l e n ve ç e ş it li y e r l e r d e a r a ş t ı r m a y a p a b i l e n l e r i n hakkıydı. Devlet, m e d r e s e y i " y a tılı ve b u r s l u " b ir e ğ i t i m k u r u l u ş u h a lin e g e t i r ­ m ekle ö ğ r e t i m d e i m k a n ve f ı r s a t e ş i t l i ğ i n i s a ğ l a m a ç a l ı ş m a l a r ı n a g i r i ş m i ş o l u ­ yordu. Bu m e d r e s e l e r e b a ğ la n a n z e n g in v a k ı f la r , o n l a r ı n

b ü t ü n ih t iy a ç la r ı n ı

karş ıla ya c a k s ü r e k l i b ir g e l i r ka y n a ğ ı o l u y o r d u . M ü d e r r i s ve ö ğ r e n c i l e r i n b ü ­ tün ih tiy a ç la rı k a r ş ı la n ı n c a , o n l a r d a k e n d i l e r i n i k a y ıts ız c a b i l i m e ve ö ğ r e n ­ meye v e r e b ili y o r la r d ı . B i r ç o k ş e h i r d e N iz a m iy e M e d r e s e s i ' n i k u r m a n ı n bir başka a m a c ı d e v le t m e m u r u y e t i ş t i r m e k t i .

Se lç u klu M e d r e s e s i m ü d e r r i s - ö ğ r e n c i i l i ş k i l e r i n d e b i r y e n i l i k g e t i r ­ m e m iş ti a m a ö ğ r e n c i s t a t ü s ü n d e bazı y e n i l i k l e r o l m u ş t u : Bu, m e d ­ rese ö ğ r e n c i l e r i n i n b ü y ü k b ir k ı s m ı n ı n ya tılı o l m a s ı ve bu a ra d m ed re s e v a k f ı n d a n b u r s a l a b i l m e l e r i y d i . G e r e k S e l ç u k l u l a r g e r e k se bunun a r k a s ı n d a n g e le n b e y l i k l e r z a m a n ı n d a A n a d o l u da S e l ­ çuklu g e le n e ğ in d e p e k ç o k m e d r e s e k u r u l m u ş t u r .

Öğrencilerin m ü d e r r i s l e r d e n d e r s g ö r d ü ğ ü oda dah a b ü y ü k ve yüksekçe k u b b e li o lu r d u . B ü y ü k m e d r e s e l e r i n b i t iş ik le r in d e öğ re n cile rin n a m a z k ılm a s ı için m e s c i t b u l u n u r d u . D e r s h a l ­ kalarında h e r ö ğ re n c in in o tu ra c a ğ ı y e r ö ğ r e n c in in b a şa rıs ın a göre d eğişirdi. Başarılı o la n ö ğ r e n c i l e r m ü d e r r i s e en yakın halka ö ğ re n c is i o l u r l a r d ı . “ Şü p h e s iz , B ü y ü k S e l ç u k ­ lu la r devrin d e N i z a m ü ’l - M ü l k ' ü n y a p tırd ığ ı " N i z a ­ miye M e d r e s e le r i" en t a n ın m ış ı idi. B u n la r ı n da en ünlüsü B a ğ d a t 't a k i N iz a m iy e M e d r e s e s iy d i. A n a d o ­ lu S e lç u k lu la r ı z a m a n ın d a ya p ıla n m e d r e s e l e r i n en ö n e m lile r i ş u n la r d ı r : N ik s a r'd a Yağıbasan m e d r e -

Sivas, GüdiJI< t rin a r e T ü rb e s i il-i. A c u n l

36

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

se si 1157, K o n ya ’da S ırça lı nnedrese 1243, K onya'da K a ra ta y m e d re s e s i 1252, Konya'da ince m in a re li D a rü 'l-H a d is M e d re se si 1258, Sivas'da B uruciyye m e d re ­ s e s i 1275, T oka t'ta Gök m e d re se 1275, S ivas'ta Gök m e d re se 1275.

Selçuklularda Gaza Geleneği, Gazilik ve Şehitlik T ü rk le r İslamiyet’e girmeye başladıkları Talaş savaşından sonra İslamiyet’in gerek doğu ve gerekse batı yönünde bayraktarlığını yapmaya başlamışlardı. Bu çerçevede Kara hanlılar ve Gazneliler döneminde Orta Asya ve Hindistan’daki seferler sayılabilir. S elçuklula r döneminde de Anadolu gaza yönü olarak te m a ­ yüz etmiş, hatta Anadolu Selçuklu Devleti başlangıçta Büyük S elçuklu’nun uc beyliği hüviyetinde 1071 Malazgirt sonrasında tezahür etmişti. 1075 yılında Uc Devleti durum una geldiğini söyleyebileceğimiz bu "Gazi Devlet" başındaki T ü r k ­ men gazi beylerinin öncülüğünde akın ve s eferler düzenlemekteydi. Bu sırada bölgedeki Hristiyan halkla oldukça sıcak iliş kiler ge liştirilm iş ve dostane bir münasebet k urulm uştu. T ü rkm e n le r sefere çıkarken "ya gazi olm ak yada şehit düşmek" inancı ile hareket ederler idi. Anlaşılan T ü rk le r İslamiyet öncesi yaptıkları akınları ve alplik vasıflarını islamiyeti kabul ettikten sonra daha da güçle ndirerek s ürd ürm ü şle rd ir. Karahanlı ve Gazneliler zamanında Orta Asya, Cin ve Hindistan üzerine yapılan seferler İs­ lam dinini yaymaya yönelik birer gaza hareketidir. S elçuklula r da bu faaliyeti çeşitli bakımlardan s ü rd ürm ü şle rd ir. Ancak Onlar daha çok Batı tarafına gaza yapmışlardır. Ayrıca Sü Büveyhoğulları ve Haçlılara karşı savaşta da S elçuklu­ ların hem Anadolu hem de Doğu Akdeniz'de savaştıklarını görmekteyiz.

Selçuklularda Sosyal Kurumlardan Vakıflar ve Ahilik Selçuklu Vakıf Teşkilatının Ehemmiyeti Selçuklu dönemi sosyal hayatının temelinde iki kurum bulunmaktadır. B u n la r­ dan birincisi vakıf teşkilatı, İkincisi ahiliktir. Bunlardan her ikisi de çeşitli sos­ yal k u ru m la n n oluşmasında etkili olmuş, devletin bu alanlardaki yükünü o ldu k­ ça hafifletmiştir. Vakıf teşkilatına bağlı olarak ülke genelinde kervansaray, has­ tane, zaviye, ribat, çeşme, köprü ve yollar yapılmıştı. Bütün Seiçuklu ülkesinde kervansaray vardı. Bilhassa Anadolu ’da çok düzenli bir şekilde kervansaray bu­ lunmaktaydı. Kervansaraylar yolcu ve tüccarların her türlü ihtiyaçlarını karşıla­ makta, can ve mal güvenliği sağlamaktaydı. Yine buralarda nalbant, terzi ve doktor gibi sosyal ihtiyaçları karşılayan gö revliler de vardı. Anadolu ’daki ke r­ vansaraylarda her yolcu m üslim veya ga yrim üslim 3 gün süreyle bedelsiz ola­ rak kalabilirdi. Yine vakıflara bağlı olarak kurulan Selçuklu hastanelerine "bim aristan", "d a ru ’ş-şifa" yada "d a ru ’s-sıhha" adı verilmekteydi. Devlet ileri ge­ lenleri ve zengin şahıslar kendi adlarına vakıf k u ra bilir ve bir heyete bu vakfı bağışlayabilirdi.

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonom ik Hayat

Hastaneler, Bakımevleri ve Daru’ş-Şifalar (Bimaristan)

37

“3 W ill D urant, Isla m M edeniyeti, Tere. 0. Bahaddin, Te rcü m a n 1001 T e m e l Eser, Istan bu lIT a rih sizl.

İslâm'ın, "insanların en hayırlısı in sanlar için en faydalı olandır." prensibi uyarınca İs­ lâm dünyasında birçok sosyal yardım müesseseleri ortaya çıkmıştır. Bunların en önemlilerinden biri de fıastanelerdir. İslâm tarihinde, temeli vakıflara dayanan has­ taneler "Darij'ş-Şifa, Darü's-Sıhha, Darü'l-Afiye, Bimaristan, Bimarhane Maristan, Daru't-Tıb ve Şifaiyye" gibi isimlerle anılırlar. İslâm tarihinde tıpla ilgilenmeyi Hz. Peygamber devrine kadar gö türm ek m üm kü nse de tam teşkilatlı ilk hastanenin hiçr f8 8 (M.707) tarihinde Şam'da Emevf halifesi Velid b. A bdülm elik tarafından tesis edildiği bilinmektedir. Bununla beraber İslam hastanelerinin en parlak devri daha sonra, Abbasiler döneminde gerçekleşmiştir. Nitekim Harun er-Reşid'in, yapılan her caminin yanında bir hastanenin açılması için e m ir verdiği rivayetler arasındadır. Will Durant, A b b a s f de vrin deki sağlık h iz m e tle ri ve h a s ta n e le r hakkında bize şu bilgileri v e r m e k te d ir: "O devirde İsla m dünyasında 34 hastane vardı. B ild iğ im iz en eski hastane Bağ da t'ta Harun er-R e şid ta r a fın d a n k u r u lm u ş t u . X. yy.'da beş hastane daha açıldı. 918 yılına ait bir kaynakta, Bağdat h a s ta n e le ri m ü d ü r ü n ­ den bahis vardır, İslam â le m in in en büyük hastanesi ise 706'da Şam 'da k u r u l ­ muştur. 978 yılında bu hastanede ça lış a n la rın sayısı 24 idi. Tıp ö ğ r e tim i daha çok hastanele rd e yapılıyordu, im tih a n d a n geçm eyen ve devlet ta ra fın d a n v e r i­ len diplomaya sahip olm aya n kim s e asla h e k im lik yapamazdı. Eczacılar, kırık çıkık işleriyle u ğ r a ş a n la r da devle tin k o n tro lü altın dayd ılar. H e k im - v e z ir Ali b. İsa 931 yılında tedavi için şeh ird e n şehre d o la ş m a k m aksadıyla , özel bir d o k t o r ­ lar birliği k u r m u ş tu . 931 yılında Bağ da t'ta 860 d ip lo m a lı h e k im v a rd ı."“ Abbasiler döne minde gelişen ha stane le r daha sonra hemen hem en h e r ta r a f t a va­ kıf olarak ortaya çıktı. S e lç u k lu la r zamanında da ge lişm esin i devam ettiren bu hastanelerden Sam, Bağdat, M usu l ve M a rd in ’de inşa edile nleri pek m eşh urd ur. Hastaneler, S e lçu klu la r devrinin önemli sosyal yardım m üessese le ridir. Anadolu Selçukluları XII. yy. dan itibaren hastane yapmaya ba ş la m ışla r ve bu sağlık k u r u ­ luşlarına Daru'ş-şifa, Daru's-sıhha, Bim aris tan, M aristan gibi is im le r v e r m i ş le r ­ dir.“ Selçuklu hastaneleri başlangıçtan itibaren tıp ö ğ ren c ile rin e teori ve pratiği beraber gösteren tıp fak ü lte le ri gibi çalışm ışla rdır. Mesela, Kayseri'de Gevher Nesibe tarafından 602/1205'de, Sivas'ta İzzeddin Keykavus tarafından 614/1217'de yaptırılan hastaneler, bitişiğindeki tıp m e d rese le ri ile yekpare bina la r olarak hiz­ met görm üşle rdir. S e lç u k lu la r dönemin de Anadolu'da yapılan önemli D a ru 'ş-ş ifa lar şunlardır: Kayseri'de Gevher Nesibe (1206), Sivas'ta izzeddin Keykavus Sifahanesi (1217), Divriği'de Turan Melik Darü'ş-Sifası (1228), Konya Darü'ş-Sifası (12191236)“ , Çankırı'da Atabey Ce maleddin Ferruh Darü'ş-Sifası (1235). ik tis a dfve k ü l­ türel bakımdan çok ileri bir d u ru m arzeden Selçuklu Devleti'nde tababet o d e r e ­ ce ehemmiyet kazanmıştı ki, hemen her şeh ir ve kasabada mevcut hastanelerde tedavi meccani olup, her birinin büyük vakıfları vardır. "Selç uklular, sağlık h iz m e tle rin i y ü r ü t m e k için sadece hastane yapmayı yete rli gö rm e m iş le r, ne rede sıcak ve şifalı bir su kaynağı b u lm u ş la r s a orayı d e r h a l im ar ederek bu su la rd a n istifadeyi d ü ş ü n m ü ş le r d ir . "

“ E flâki, II, S.560 '*5 Pervane M u in e d d in ’den kaçan Tuğracı M ü za ffe rü dd in Konya D a ru ’ş-Ş ifa 'sm a sı­ ğ ın a ra k burayı b ir kale gibi ku lla nm aya ka lkm ıştı [Aksarayi, M ü sa m e re tü lT -A h bar, s.200).

38

“ M¡ka¡l Bayram, Ah¡ Evren ve Ah¡ T e şki­ latının K uruluşu, 1990, ş.130

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

B ü y ü k S e l ç u k l u l a r d a v a k ı f l a r a bağlı o l a r a k k u r u l a n S e l ç u k l u h a s t a n e l e r i n e " b im a r i s t a n " adı v e r iln n e k t e y d i. A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı n d a b u n u n adı " D a r u ' ş - S i f a "

® Turan, S e lç u k lu la r Zam anında Türkiye, İstanbul, 1998, s. 619. “ Cahen, "ilk A h ile r Hakkında", B elleten, Cilt:L, Sayi:197, 1986, s.591-593. Taeschner, " İslam Ortaçağında Futuvva" İ.Ü. iktisa t Fak. Mecm., İstanbul, 1954, C.15, s.5-10.

ve " D a r u ' s - S ı h h a " o l m u ş t u r . Bazı y e r l e r d e bu g ö re v i " D a r u ’ l- Â f iy e " ad ıyla b i l i ­ nen h a s t a n e l e r y a p m a k t a y d ı . Yine h a s t a n e l e r d e h e r ç e ş it y o lc u ırk, d in ve k i m ­ liğ e b a k ı l m a k s ı z ı n te d a v i e d i l m e k t e y d i . A y r ıc a a k ı l h a s t a l a r ı iç in " T ı m a r h a n e " ad ıy la b ilin e n y e r l e r k u r u l m u ş , i n s a n l a r ı n h u z u r u iç in h e r t ü r l ü t e d b i r a l ı n m ı ş ­ tı. B u n d a n b a ş k a o r d u iç in d e s e y y a r h a s t a n e l e r b u l u n m a k t a y d ı ki, b u n l a r 200 c iv a r ın d a b i r deve k a t a r ı n ı n s ı r t ı n d a t a ş m a b i l m e k t e y d i . Bu s o s y a l t e s i s l e r d e n

Uluçay, ilk M üslüm an Tü rk D evletleri Tarihi, A nkara, 1975, s.282-284. Pıtcher, Osmanlı Devleti'nin Tarihi

b a ş k a y a ş l ı l a r ve y e t i m l e r iç in b a k ı m e v l e r i b u l u n m a k t a y d ı . Y a ş lı la r ı n b a rın d ığ ı bu e v le r e " D a r u T - A c e z e " y e t i m l e r i n k a ld ığ ı y e r l e r e de " D a r u ’ l - E y t a m " adı v e r i l ­

Coğrafyası, İstanbul, 1999, s.56.

m e k t e y d i. S e l ç u k l u l a r tıb b a ç o k ö n e m v e r m i ş l e r , b i r ç o k h a s t a n e y a p m ı ş l a r d ı r .

® ibn Batuta, Seyahatname, s .194-195

B u n l a r ı n en ö n e m l i l e r i :

El-Câhız, FezâilüT-E trak, s .60

K a y s e r i D a r ü ’ş - S if a s ı “ Eflâki" M e n a kıb u T -A rifin lA rifle rin M en­ kıbeleri), 1995, 11/184-187 ve 11/488-491

1205, S iv a s ’da I. iz z e t t in

K e y k â v u s D a r ü ’ş - S if a s ı

1217,

K o n y a 'd a üç D a r ü ’ş - S if a 1 2 1 9 -1 2 3 3 , D iv r iğ i D a r ü ’ş - S if a s ı 1235, K a s t a m o n u M a r ı s t a n ' ı 1 272, T o k a t D a r ü ’ş - S if a s ı 1 275, A m a s y a D a r ü ’ş - S if a s ı 1308. A n a d o lu S e l ç u k l u l a r ı , b a ş k a d a h a b i r ç o k ç e ş m e , h a m a m , i m a r e t h a n e , k ö p r ü ve t e r s a n e ­ l e r y a p t ı r m ı ş l a r d ı r . Ü n lü t e r s a n e l e r A lâ iy e ile S in o p 't a in şa e d i l m i ş t i r .

Selçuklular ve Ahilikteki R olleri A h i l i ğ i n o rt a y a ç ı k m a s ı n d a S e l ç u k l u l a r ı n iç in d e b u l u n d u ğ u siy a si d u r u m u n z a ­ yıflığı ve b u n u n s o n u c u n d a a h â l i n i n k e n d i k e n d in e ö r g ü t l e n m e ih tiy a c ı e t k i l i o l ­ m u ş t u r . “ Kezâ g â z i l i k ve a l p l i k g e l e n e ğ i n e en u y g u n m ü e s s e s e y in e a h i l i k gibi a k t i f b i r m ü e s s e s e o l a b i l i r d i . i l k a h f b i r l i ğ i n i n m â h iy e t i ve h a n g i k u r u m l a n n e t ­ k is iy le o l u ş t u ğ u k e s i n l i k k a z a n m ı ş o l m a m a k l a b e r a b e r , a h i l i k T ü r k i y e S e l ç u k ­ lu l a r ı d ö n e m i n d e A h f E vren ile O rta A n a d o l u ' d a g ö r ü l m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . Öte y a n d a n XI. y ü z y ıld a K u z e y Batı İ r a n ' d a " A h f adını ta ş ıy a n k i ş i l e r e r a s t l a n m a k t a d ı r . “ A h i l i ğ i n f ü t ü v v e t t e ş k i l a t ı y l a b e n z e r l i k l e r i o l m a s ı n a r a ğ m e n bazı y ö n l e ­ r iy le T ü r k k ü l t ü r ü n ü n ö z e l l i k l e r i n i t a ş ı m a s ı b a k ı m ı n d a n f ü t ü v v e t m ü e s s e s e s i n den a y r ı l m a k t a d ı r . D o la y ısıy la b ir T ü r k m ü e s s e s e s i o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . " A h f t e ş k i l â t ı A n a d o l u ' y a y o ğ u n T ü r k m e n g ö ç ü n ü n o ld u ğ u y ı l l a r d a y u r t e d i n m e u s u l ü n ü n s o n u c u o l a r a k o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . “ A n a d o l u ' d a b a ş ta K ı r ş e h i r o l m a k ü z e re K a y s e r i, Konya, N iğ d e , A n k a r a , A n t a ly a , B u r d u r , İ s p a r t a , M ila s , B u r s a , B a lı k e s ir , B ir g i, T ir e , L a d ik , A k s a r a y , Sivas, G ü m ü ş h a n e , B a y b u r t, E r z in c a n , E r ­ z u r u m , M u d u r n u , K a s t a m o n u , B o lu , A m a s y a , S in o p , G e re d e , Geyve, B e r g a m a , M a n is a , G ö lh ı s a r , M a r a ş ve E s k i ş e h i r a h f t e ş k i l a t ı n ı n ya yıld ığı g ö l g e l e r idi. A h f le r in B e y l i k l e r d ö n e m i n d e A n k a r a m e r k e z o l m a k ü z e re b ir s ü r e b a ğ ım s ı z o l ­ d u k l a r ı ve O s m a n lı D e v le ti z a m a n ı n d a B a lk a n l a r d a da t e ş k i l a t l a n d ı k l a r ı g ö r ü l ­ m e k t e d i r . ='

A h i l e r A n a d o l u ' n u n s o s y a l ve k ü l t ü r e l y ö n d e n k a l k ı n m a s ı n d a b ü y ü k paya s a h f p tirle r.

ibn

B a tû ta 'n ın

if a d e s in d e n ,

a h ile rin

m i s a f i r p e r v e r l i k ve y a r d ı m l a ş m a

ö z e l l i ğ i n i n ç a ğ ın a g ö r e h a y r a n l ı k d e r e c e s i n d e y ü k s e k o ld u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . “ Cahız da bu f i k r i t e y it e t m e k t e d ir . “ E f l â k f D e d e M e n â k ı b n â m e s i ' n e g ö re a h f r e is le r i ile C e l e b i l e r a r a s ı n d a r e k a b e t g ö r ü l m e m e k t e d i r . “ A n c a k C la u d e C ahen,

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

A h f b i r l ik le r in in b i r b i r l e r i y l e t a r t ı ş m a i ç e r i s i n d e o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n d e d i r .55 Bu

39

® Cahen, O sm anlI'dan Önce A nadolu'da ilk T ü rk le r, İstanbul, 1994, s .200-201.

d u ru m C a h e n 'in T ü r k l e r d e k i m i s a f i r p e r v e r l i k g e l e n e ğ i n i y a k m e n t a h l i l e d e m e ­ “ Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bılig, s .795

miş o lm a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . Ç ü n k ü C a h e n , A h f b i r l i k l e r i n i n

“ Ivlisafiri

kendi z a v iy e le rin e g ö t ü r e b i l m e k iç in b i r b i r l e r i y l e k a v g a e t m e l e r i " h a d is e s in e daya narak bu s o n u c a v a r m ı ş t ı r . Öte y a n d a n m i s a f i r ve m i s a f i r e i k r a m e t m e n i n adabından b a h s e d e n Y u s u f H a s H a c ib şu t a r z d a k i b i r ç o k b e y tiy le bize d a h a ö n ­

E flâ k ri9 9 5 :ll/1 8 4 ; Turan, S e lç u k lu la r Z am anında Türkiye, 1998, s .588-589 ve 592-595 G. Kırpık, T a rih i G elişim içinde A h ilik ve Lonca M üessesesi, A h ilik A ra ş tırm a ­

celerden ışık t u t m a k t a d ı r .

ları D ergisi, K ırşehir, 2004, S ayı:l, s.85

"Bütün k o n u k la r ı n s o f r a d a n d o y a r a k k a l k m a s ı için Yiyecek ve içe ce ğ i o l a b i l d i ğ i n c e iyi ve t e m i z h a z ı rla Yemekte k o n u ğ u n iç e c e ğ in i e k s i k e t m e Biri b it e r b it m e z d iğ e r i h a z ı r b u l u n s u n Yemeğin ya n ınd a iç e c e k de h a z ı r o lm a z s a O y e m e k y iy e n le r iç in z e h i r o l u r " “ Ahilik, lo nca adı v e r i le n e s n a f t e ş k i l a t ı n d a n f a r k l ı l ı k l a r a rz e t m e k t e d i r . " K o r p o rasyon ( C o r p o r a t io n ) " B iz a n s e s n a f t e ş k i l a t ı o lu p , t a m a m e n r e s m i n i t e l i k t e idi. Doğrudan i m p a r a t o r a bağlı h a r e k e t e d e r, b a ş la r ı n d a k i ş a h ı s l a r B iz a n s sa ra yı tara fından tayin e d ilir d i. O s m a n l I ’d a k i l o n c a l a r ise a h i l i ğ i n d e v a m ı d ı r . A h i l i k teşkila tının, d e v le t d e n e t i m i n e g i r m e s i y l e " lo n c a y a g e ç iş " b a ş l a m ı ş t ı r . Öte y a n ­ dan, O s m a n lI 'd a k i l o n c a l a r ı n B iz a n s t e s i r i y l e o l u ş t u ğ u n u s ö y l e m e k ise y ü z e y s e l bir y a k la ş ım o l a r a k g ö r ü n m e k t e d i r . Ç ü n k ü , B iz a n s lo n c a l a r ı n ı n ç ık ış n o k ta s ı, e k o n o m ik g e r e k ç e l e r e d a y a n m a k t a d ı r . A h f b i r l i k l e r i ise i k t i s â d f y ö n l e r i n i n y a ­ nında, so sy a l h iz m e t , e ğ i t i m ve a s k e r i b a k ı m l a r d a n f a r k l ı l ı k l a r a rz e tm e k te d ir .s ?

Derece Yamak

2 -3

11]

D e b b â ğ , N a lb a n t , Bıça kç ı,...

Çırak

3-A

13

D e b b â ğ , N a lb a n t , Bıç a kç ı,...

Kalfa

3

1 6 -1 7

D e b b â ğ , N a lb a n t , Bıça k çı,...

Usta

-------

1 9 -2 0

D e b b â ğ , N a lb a n t , B ıç a k ç ı,...

Tablo: A h i te ş k ila tın a g ire n b ir g e n c in g e ç tig i a ş a m a la r ve s ü r e le r i

Selçuklu Dönemi Ekonomi İşleyişi, Ekonominin Kaynağı ve Unsurları S e lç u k lu e k o n o m i s i d e n i l i n c e a k la şu t e m e l u n s u r l a r g e l i r : T a r ı m , h a y v a n c ılık , t ic a re t ve s a n a y i. O rta As ya T ü r k s o s y a l h a y a tı n d a g ö ç e b e b ir h a y a t ta rz ı s ü r e r ­ ken z a m a n la T ü r k l e r y e r l e ş i k h a y a ta da g e ç m i ş l e r ve S e l ç u k l u ç a ğ ın a g e l i n d i ­ ğ inde a r t ı k y e r l e ş i k h a y a tın s a h ip o ld u ğ u u n s u r l a r S e l ç u k l u t o p l u m u n d a b u l u n ­ m a k ta y d ı. U y g u n la r d a n i t i b a r e n bu u n s u r l a r ı g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . T ü r k l e r İ s l a ­

40

EL-Câhız, Menakıbu C undu'l-H uLefa' ve FezâiLu’l-E tra k, s,42

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

m i y e t ' i k a b u l e t t i k l e r i n d e b ir k ı s ı m h a lk y e r l e ş i k b ir k ıs m ı da k o n a r - g ö ç e r b ir ş e k i l d e h a y a tl a r ı n ı i d a m e e t t i r m e k t e y d i l e r .

^0 El-Câhız,

S .6 8

Kasgarlı, B. Atalay, i, s.48

Hayvancılık

İbn Batuta "dünyanın en lezzetli kavu­ nu Harezm Kavunu’d ur" d e m e kte dir[İb n Batuta, S.25Ó) Agacanov, s. 143

Ö z e l l i k l e T ü r k m e n b o y la rı k o n a r g ö ç e r b ir yapıyı ç o ğ u n l u k l a s ü r d ü r m e k t e y d i l e r . T ü r k m e n l e r b a ş la r ı n d a boy b e y le r i o l m a k ü z e re k e n d i h a y a t l a r ı n d a n h i ç b i r t a ­ viz v e r m e k s i z i n , d e v le t e de b e y le r i v a s ı t a s ıy la bağlı o l a r a k y a ş a m a k t a y d ı l a r . Bu h a ya t ta rz ı n ı en u y g u n ü r e t i m ş e k li h a y v a n c ı lı k t ı . Bu b a k ı m d a n T ü r k m e n l e r i n en ö n e m l i a m a ç l a r ı s ü r ü l e r i n i n o t l a k ve b e s l e n m e i h t iy a ç la r ı y la ilg ili a ra y ış iç in d e b u l u n m a l a r ı y d ı . Bu h a ya t ta rz ı t a r ı m l a u ğ r a ş a n l a r a u y g u n d e ğ ild i. C a h ı z ’ ın a n ­ l a t t ı ğ ın a g ö re T ü r k l e r i n y e r l e ş i k y a ş a y a n l a r ı ile k o n a r g ö ç e r l e r i a r a s ı n d a da b ü ­ y ü k b ir d il ve k ü l t ü r b i r l i ğ i söz k o n u s u idi.=’

T ü r k l e r h a y v a n l a n e h l i l e ş t i r m e k t e m a h i r id ile r . C â h ız 'ı n b i l d i r d i ğ i n e g ö re , B i r ­ çok

av ha y va nın ı

e ld e

b e s liy o rlar,

yabani

ku şla rı

e ğ ite b iliy o rla rd ı.

B e y g ir e

" h ö s t " , d işi de v e y e " o h h " , e r k e k deveye " ı h h " k a t ı r ve e ş e ğ e " d e h , ç ü ş " d e n d i ğ i zaman

h a y v a n l a r k e n d i l e r i n e s e s l e n i l d i ğ i n i a n l a y a r a k bu se s i t a n ı r l a r ,

it a a t

e d e r l e r d i . T ü r k atını k e n d is i y e t i ş t i r i r , ha y va n h e n ü z ta y ik e n on u is m iy le ç a ğ ı r ı r ve t e r b iy e e d e r d i. A t ı n ı n adını s ö y l e r s e at o n u t a k i p e d e r, k o ş a r s a atı da k o ş a r ­ dı.“ K a ş g a r lı at için " A t T ü r k ' ü n k a n a d ı d ı r " der.*'

B e s le n e n h a y v a n la r g e n e l lik le koyun, keçi, sığır, at, deve, ku ş gibi h a y v a n la rd a n ib a re tti. Canlı h a yv a nların ihracı ö n e m li g e lir le r d e n sayılırdı. Devlete v e rg is i v e rile n bu t ü r ü r e t im fa a liy e t le ri icabında savaş s ebebi o la c a k b ü y ü k lü k te ve ö n e m d e idi.

Z iraat T a r ı m y e r l e ş i k haya t g e r e k t ir e n b ir hayat tarzı o ld u ğ u için, g ö ç e r le r in böyle b ir ü r e ­ t im f a a liy e tin e k a t ı lm a d ı k la r ı s ö y le n e b ilir. T a r ı m la u ğ r a ş a n la r a B ü y ü k S e lç u k lu Devleti z a m a n ı n d a "Ta rıgc ı" d e n ilm e k t e y d i. Z ira a t a la n la r ı n d a n elde e d ile n ü r ü n l e r a ra s ın d a b u ğ d a y (aşlık), a rp a, m ı s ır (darı, tarıg), kaba yonca (yurinca), s u s a m (yag ag u ri) ve p a m u k gibi ü r ü n l e r yanısıra meyve t ü r l e r i kayısı (sarık), e ri k , e lm a (alma), a r m u t , kavun (ba la k)“ ve sebze t ü r l e r i havuç (keşur) g e lm e k t e y d i. “ M e yv e le rin ü r e ­ t i m in in a rd ın d a n dış p a z a rla r a da ç e ş it li iş l e m l e r d e n g e ç ir i le r e k g ö n d e r ild iğ i b i l i n ­ m e k t e d ir . Meyve k u r u la r ı ve su la rı bu ç e rçe v e d e sa y ıla b ilir . S e lç u k lu ü lk e s in in ö n e m li t a r ı m havzala rı M a v e r a ü n n e h ir bölg e si ve ö z e llik le F erd a n a havzası idi. De vle tin batıya d o ğ ru g e n iş le m e s iy le yeni t a r ı m a la n la rı da buna d a h il o l m u ş t u r . H o rasa n , H a r e z m ve Ira k bölg e si bu ç e rç e v e d e sa yıla b ilir . M e r v ovasında açıla n s u ­ la m a k a n a lla rı ve C e yhun n e h r in in su la rıy la s u la n a n M a v e r a ü n n e h ir ovaları t a r ı m için en e lve rişli a ra z ile r d i. T ü r k m e n l e r A n a d o lu 'y a geld iğ i sırada ü lk e b ir ç o k iç sı­ kıntı ve g a ile le r le b o ğ u ş m a k t a y d ı. Biz a n s im p a r a t o r lu ğ u , e k o n o m ik s ı k ı n t ıl a r i ç in ­ de k ıvran ıyo rdu , ü lk e d e para darlığ ı vardı. A n a d o lu halkı y o k s u ld u .

S e l ç u k l u l a r ı n A n a d o l u ’yu f e t h e t m e s i de b ü y ü k k a r ı ş ı k l ı k l a r a s e b e p o ld u . T ü r k ­ le r in B iz a n s ş e h i r ve k a s a b a l a r ı n ı a lm a s ı , A n a d o l u ’da k u r u l a n b e y l i k l e r i n i b i r -

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

k\

[eştirmeye uğ ra şm a la rı, Haçlı S efe rle ri ve B iz a n ş lıla rla savaşın devam etmesi,

“ Heyd, Yakındoğu T ica re t Tarihi, A n k a ­

Anadolu'nun bu sıkıntılı d u r u m u n u daha da kötiJ hale soktu.

Ira k 'ta k i Faaliyetle ri ve T e s irle ri", U lu s ­

ra, 1975, s.158-160; G. Kırpık, "H a çlıla rın la ra ra sı İkin ci O rtadoğu S em ine ri B ild iri­ le ri, 2006 [Elazığ 27-29 Mayıs 20041, C.ll,

Özellikle birinci, ikinci ve üçüncü Haçlı S e fe r le r in in A na do lu ü z e rin den y a p ıl­ ması, Türk şehir, kasaba ve köyle rin in yakılıp yıkılması, halk ının sağa sola d a ­ ğılması, yeni k u ru la n S e lç u k lu Devletini çok k r it ik bir d u r u m a dü şürd ü. Fakat III. Haçlı S e fe rle rin d e n sonra, H r is tiy a n la n n yol d e ğ iş tir m e s i üzerine, Selçuklu h ü k ü m d a rla rı ziraatin , sanayinin ve t ic a r e tin g e liş m e s in e gayret s a r fettiler.“ Dağılan halkı ve ç iftç ile ri y e rle r in e g e tird ile r, nüfusu az olan b ö lg e le ­ re göçmen y e rle ş tird ile r. Böylece A n a d o lu 'd a rah atlı k, düzen k a lk ın m a devri başladı. Ziraate büyük ön em verild i. Ü rü n ü n iyi olm asına , ka lite li hayvan y e t iş ­ tirilmesine dikkat edildi.

Ticaret Bütün dünya ülk ele rin de eko no m iy e h a re k e tlilik ge tirip, y e n ilik le r yapan başlıca unsur ticarettir. Zaten tic a re tin yer almadığı e k o n o m ile r in ge lişm e ve yaşama şansı olmamıştır, ipek yolu vasıtasıyla eski yılla rda n beri t ic a r e tle tan ış m ış olan Türkler İslam dünyasında tica ri hayata yeni b ir h a r e k e tlilik ve s istem k a z a n d ır­ dı. Daha S elçuklula rda n önceki M ü s lü m a n d e v le tle r tic a re te fevkalade önem vermişler, bu konuda oldukça hassas da v ra n m ışla rd ır. 1016 yılında Çağrı Bey'in batıya yaptığı seferde Gazneli Sultan M a h m u t dönüşte Çağrı Bey'i takip e ttirm iş , ancak Çağrı Bey kendisini ve mahiy etini b ir t ic a re t kervanı kılığına s okunca k u r ­ tulabilmiştir.“ Ticaretin ön em ini daha devleti k u rm a d a n anlayan S e lç u k lu la r devletin ilerleyen z a m a nlarında tic ari hayata tanıd ık ları bir takım im tiy a zla rla tüccarları destekle diler. Ülke ge nelinde t ü c c a r l a r büyük bir itibara sahip olup, dokunulmazlıkları vardı. En ö n em li bir y en ilik o la ra k tü c c a rla rın m a lla rın ın s i­ gorta ve temin kapsam ında g ö r ü lm e s i idi. Bu ta k d ird e bir saldırıya uğrayan veya ticaret sırasında b e k le n m e d ik zara rla rı olan esnafın zara rla rın ın taz m in i yoluna gidilmekteydi. Bu uygulam a bilhassa Anadolu S e lç u k lu la rın d a dü zenli o la ra k ya ­ pılmaktaydı. Bu yönüyle Türkiy e S elçuklu h ü k ü m d a r la rı tic ari n ite lik te a m a çla rı olan seferlere de çıkarak ecd atla rın a nazaran o ldu kça ileri bir noktaya u la ş m ı ş ­ lardır. Selçuklu to p ra k la rın d a doğudan batıya ve kuzeyden güneye o lm a k üzere dört yönde ilerleyen tic a re t gü zerg ahları b u lu nm aktayd ı. Bu y o lla r C in -T ü rk is ta n -H a re z m -ira n -A z e rb a y c a n -ira k -S u riy e -A n a d o lu is tik a m e tin d e İpek yolu ve Suğdak, Sinop gibi Karadeniz lim a n la rın d a n Sûr, Akka gibi Doğu Akdeniz li m a n ­ larına uzanan kuzey-güney tic a re t yolu idi ki bu y o lla r Doğu A kde niz'd e baharat yoluna kavuşarak büyük bir tic a re t havzasına ba ğlanm ış olm a kta yd ı.“ Selçuklu ticaretini kesen Haçlı k o n tlu k la rı dışında Doğu A kdeniz'd e b i r t i c a r i engel b u lu n ­ mamaktaydı. Ziraatin gelişm esi, tic a re t ve sanayiin inkişafına sebep oldu. B il­ hassa, Haçlıların Suriye ve F ilistin'e y e rle ş m e s in d e n sonra kervan yollarının Anadolu'dan geçm esi, Alanya, Antalya ve Sinop gibi ö n e m li lim a n la rın alın ması o zamana kadar iç A nadolu 'da bulu nan T ü rk le r e denizle rd e p e n c e re le r açmış, Türklerin dışarıyla m ü n a s e b e tle rin i çok k olayla ş tırm ıştır. Bunu Venedikli ve Kıbrıslı t ü c c a rla rla yeni tic a re t an la ş m a la rı kovalayınca m e m le k e t t e büyük bir f e ­

S .4 U -4 1 5 .

Köym en, Büyük S e lçu klu Tarihi, “ Agacanov, s .148-149

k İ

Nasır-ı Hüsrev, S efernam e, s .143-145;

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

rah lık başladı. Böylece yerli m a lla rın dış pazarlarda sa tılm ası s ağ la nm ış oldu.

Köymen, T u ğ ru l Bey ve Zam anı, s.122123.

A n a d o lu 'n u n güneyin deki Alanya ve Antalya ö n em li tic a re t üssü o lm u ş tu . Ayrıca

“ S.Kara, s.666

T ars us havalisi de bu am a çla k u lla n ıla b ilm e k te y d i. Bu tic a re t yolları üzerinde

“ Aydın Taneri, Türkiye S e lçu klu la rı K ü l­ tü r Hayatı, Konya, 1977, s.92-93 Claude Cahen, 13. yüzyılın başlarında Anadolu'da tica re t, cogito, sayi:29, ş.137.

bulu nan ş e h ir le r çabucak ge lişm e g ö s t e r m iş le r ve bu pa raleld e nüfusla rı da artm ıştı. B u n la rd a n Kaşgar, Belh, Merv, İsfahan, Tebriz, Meşhed, Erzuru m , E r­ zincan, Kemah, Sivas, Kayseri, Konya ve A nka ra gibi ş e h ir le r tic a re tin buna bağ­ lı ola ra k sosyal k ü l t ü r e l yapının geliştiğ i m e r k e z le r o lm u ş tu . Nasır-ı Hüsrev, İs­ fa h an'da k i t ü c c a r sınıfını a n la tırk e n şehrin çarşıla rın ın göz alıcılığından, birçok çarşı bu lu n d u ğ u n d a n kapalı ç a r ş ı( s a r ra fla r çarşısı) ve te m iz ko n a k la m a m e k a n ­ larından yani han ve k e rva nsa ray la rda n b a h s e tm e k te d ir. Dem ek ki S e lç u k lu la r ha kim o ldu kla rı bütün m e m le k e t le r d e genel bir ş e h ir ve m edeniyet nizamı o l u ş ­ t u r m u ş l a r d ı . " Bu d u r u m T u ğ ru l Bey zam anından itib aren başla mış ve Anadolu S e lç u k lu la rı zamanında da a r t a r a k devam e tm iş tir. Bazı ş e h irle r d e u l u s la r a r a ­ sı p a za rla r bile vardı. Kayseri ve y ak ın la rınd aki Yabanlu pazarı bu pazarların ba­ şında g e lm e k te y d i.“ Ticari hayatın t e m e l direği olan esnaf bilhassa Ana do lu 'd a A h ilik adı altında te ş k ila tla n m ış tı. Ahi t e ş k ila tla rı esnafın h e r t ü r lü hu k uk i m e ­ selele rin i düzenliyor, onla rın ye tişm e sin i sağlıyor, ayrıca bir sosyal y a rd ım la ş m a birliği o la ra k görev gö rüyordu. Bu bakım dan A n a d o lu 'd a ki T ü rk k ü ltü r ü n ü n g e ­ li şm esin e büyük katkı sağ la m ıştır. Ö zellikle I. A lâ ed din Keykubat zamanı, A n a d o lu 'n u n refah ve saadet devri oldu. A lâ ed din Keykubat, dış t ic a r e te büyük ön em verdi. Yeni y o l la r yaptırdı. K e rv a n ­ la rın ve t ü c c a rla rı n rah atç a gelip g i t m e le rin i s a ğ la m a k için y o l la r üzerin e h a n ­ la r ve K e rv a n s a ra y la r inşa ettird i. T ü c c a r la ra pek çok im tiy a z la r verdi. Hattâ m a lla r ı kaybolan t ü c c a rla rı n m a l b e d e lle rin i ödemeyi üze rin e aldı.« Bu d u r u m , Kösedağ Savaşı ye n ilg is in d e n sonra t e k r a r bo zuldu. Düzen ortad an kalktı, sanayi ve z ira a tte g e r ile m e başladı. Fakat biraz sonra t e k r a r sanayide ve t ic a r e tt e a r tm a g ö rü ld ü . A na d o lu 'yu e lle r in e ge ç ire n İlha nlılar, Akdeniz m i l l e t ­ le riy le t i c a r f m ü n a s e b e tle r e g i r i ş t i l e r . Bu sebepte n A na do lu t r a n s it m erke zi ha line geldi. Sivas, A n a d o lu 'n u n en büyük t ic a r e t borsası halini aldı. Fakat İl­ hanlIların, devlet teşkilâtını bo zm aları, vergi s is te m in i d e ğ iş tir m e le r i, salm a şe k lin d e v e r g ile r a lm a la rı, A na do lu S e lç u k lu la rın ı m an en ve m a d de te n çok sarstı. Bundan başka Haçlıla rın Suriye ve F ilis tin 'e y e r le ş m e le r i, A kde niz t ic a ­ r e tin in Haçlı la rın elin e geçm esi, Ceneviz ve V e n e d ik lile rin , Ege adalarını ve kı­ yıları z a p te tm e le ri. Papanın, H ris tiy a n la rın S e lç u k lu la rd a n m a l alm asını yasak etm esi, A vru p a 'd a t ic a r e tle uğraşa n burjuva sınıfının m e y d a n ^ g e lm e s i, ve n i­ hayet F la n d e r v e İn g ilte re 'd e d o k u m a e n d ü s tris in in g e lişm e si, S e lç u k lu la r ın t i ­ caret, zira at ve sanayi ba k ım ın dan büyük z a r a r ve f e lâ k e t le r e u ğ r a m a la rın a s e ­ bep oldu. Cahen'e göre, 1220 yılında yapılan b ir A na do lu S e lç u klu tic a r e t a n la şm a sın d a Ven ed ik li t a c ir le r e S e lç u k lu la r ın sağladığı k o la y lık la r arasın da m a lla r ın d e niz­ de zayi olm ası d u ru m u n d a ta z m in i ve cinayet dışında S e lç u k lu la r la V e n e d ik lile r arasında çıkacak a n la ş m a z lık la r d a Venedik li y a rg ıç ların bakm ası im kanının bile tanındığı bilinmektedir.™

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

Selçuklu Ticaretinin Unsurlarından Kervansaray ve Hanlar Eskiden, bugün oLduğu gibi o t e lle r y oktu, s ü r a t li taşıt a ra ç la r ı da m e v c u t d e ğ il­ di. Bu yüzden t ü c c a r l a r ke rvan halin de, y ü z le rc e k iş ilik k a f ile le r ş e k lin d e se y a ­ hat ederlerdi. An a d o lu , A kd e n iz ile İran ara sın d a b u lu n u y o r d u , ö n e m li y o ll a r d a n çoğu A n a d o lu 'da n ge ç iy o rd u . Sinop ve A lâ iy e 'n in a lın m a s ın d a n so n ra yeni yeni yollar ve k ö p r ü le r e s k ile r e ilâve edild i. K onya'd an d o ğ u - b a t i; kuzey - g üney is ­ tik ametinde y o lla r inşa edildi. Bu y o lla r ü ze rin d e deve y ü rü y ü ş ü y le b ir g ü n lü k mesafeler d a h ilin d e h a n la r yapıldı. H a n la rın b ü y ü k le rin e k e rv a n s a ra y denir. Genellikle hanla r, ke rvan ve t ü c c a r la r ı n , eşya, hayvan, a raba v e s a ir e s in i m u h a ­ fazaya yarar, ahır, depo, ve ya ta c a k y e rle r i va rd ır. Bu b in a la r k a im d u v a rla r la çevrilmiştir, s o yu lm a sı g ü ç t ü r . B ü y ü k k e rv a n s a r a y la rd a eşya ve hayva nla rın muhafaza edildiği y e r l e r başka, in s a n la rın y a ta c a k la r ı o d a la r başka b ö l ü m d e ­ dir. Han ve k e rv a n s a r a y la rın o rta s ın d a şadırvan veya ç e ş m e ile m e s c it de b u l u ­ nur. Büyük k e rv a n s a r a y la rın m u h a fız la rı vard ır. B u r a la r a

kerv a n s a ra ya izin

vermeden g ir m e k ve ç ı k m a k yasaktır.

Selçuklular devrinde yapılan han ve kervansarayların m eşhurlan şunlardır: A n ­ talya civarında K ırk g ö z hanı 1136, A n ta ly a 'd a E v d ir h anı 1219, K o n y a -A k s a ra y arasında S u lta n hanı 1229, K a y s e ri-S iv a s y o lu ü z e rin d e S u lta n hanı 1229, To­ kat'ta Pazarköyü y a n ın d a H a tu n hanı 1239, A lâ iy e 'd e S e re fza hanı 1236 -12 4 5 , Kayseri ya kın ınd a K a ra ta y hanı.

Sanayi ve Üretim Selçuklu ü lk e s in d e h a m m a d d e s i hayvancılığa ve t a r ı m a dayalı b ir sa nayi k u ­ rulm u ştu . Ö ze llik le k o y u n d a n eld e e d ile n y ü n lü g iy im k u ş a m b ir g e le n e k t i. Yün sadece giy e c e k eşyası d e ğ il evin ç e ş it li y e r l e r in d e k u lla n ı la n e ş y a la rın da h am m addesiydi. Ö rn e k o la ra k , k ilim , keçe, heyve, aba, to rb a ...vs . e şy a la rın temeli yün idi. Yünün y a n ısıra d o k u m a c ı lı k t a p a m u k , ipek, deve tü yü ve keçi kılı da k u lla n ı lm a k t a y d ı .

Ö z e llik le T ü r k is t a n

şe h irle rin in

y ü n lü ,

p a m u k lu ,

ipekli k u m a ş la r ı , B u h a r a 'n ı n s e c c a d e le r i, H o r a s a n 'ı n s a p a n la r ı çok ü n lü yd ü . Yine S e m e rk a n d 'ı n g ü m ü ş iş le r i, T a ş k e n t ' in e y e r t a k ı m l a r ı çe vre ü l k e le r d e çok t u t u lu y o r d u . Kö k e n i Çin o la n çin iyi İs la m d ü n y as ın a t a n ı t a n l a r S e l ç u k l u ­ la r o lm u ş l a r d ı r . T ü m b u n la r ı n y a n ıs ıra T ü r k l e r i n ö te d e n beri b a ş a rılı o l d u k l a ­ rı bir sanayi kolu da m a d e n c ilik t i. T ü r k l e r b il h a s s a s ila h y a p ım ın d a bü yü k şö hre t k a z a n m ı ş la r d ır . Ö z e llik le F e r g a n a 'd a s ila h yapım ı çok g e l i ş m iş t i. Yapı­ lan sila h la r , Biz ans s ın ır b o yla rın a k a d a r g ö n d e r iliy o r d u . T ü r k s ila h la r ı n ı n ü s ­ t ü n lü ğü Câhız'ın d ik k a t in d e n k a ç m a m ı ş t ı r . B u n u n s e b e bi de T ü r k l e r d e n h e ­ men h e rke s in kendi s ila h ve sava ş a le t le r in i y a p m a b ilg is in e sa h ip o lm a s ı gibi bir geniş k ü l t ü r l e izah e d i l e b i l i r . B u d ö n e m k a lı n t ı la r ı n d a n a n la ş ıld ığ ı k a d a ­ rıyla S e lç u k lu m i m a r i s i n d e k u lla n ı la n boyacıl ık da g e l i ş m i ş t i ve mavi, kırm ızı d e se n le r a ğ ırlı kta yd ı. K ö m ü r m a d e n in i de ç ı k a r a r a k y a kıt o la r a k k u lla n a n S e lç u k lu la r d ı.

■

4-3

El-Câhız, Fezâilu'l-E trâk, s.^

uu

Anadolu Selçuklu Dönem i Kervansarayları

S/Vas Ç ifte Iv lin a re li Sahip S e m se d d in M e h m e d Ç üveyni M e d re s e s i 1271 lA li Ç ın kıl

ibn BıTîi, I, S .102, 115, 134, 139, UO, 150, 167, 20 6, 228, 298, 30 5. ve C .ll.'de, 5 .2 6 ,3 8 ,4 0 , 43. 65. 80. 82. 92. 9 6 ,1 2 4 ,

162, 202, 242; T uran. S e lç u k lu la r ve İs la ­ miyet, 5.69-91

T ü r k le r , kısa zam a nd a A n a d o lu 'n u n t a b if v e e k o n o m ik ş a rtla rın a uydular. Halı, k ilim , ipekli, sof ve yünden k u m a ş la r yapara k, Avrupa pa zarlarına y o lla d ıla r. Ü rü n le rin i, k u ru m e yve le rini ve k e r e s te le r in i k o m ş u m e m l e k e t le r e g ö n d e rd ile r. Bu arada de m ir, tuz, şap ve ba kır gibi m a d e n le r i iş le t m e k sure tiyle , dış t ic a r e ­ tin a rtm a sın ı, ve sanayinin ka lkın m a sın ı s a ğ la dıla r. S e l ç u k l u la r a s k e r P b ir dev­ let k u rd u k la r ın d a n , o r d u n u n ihtiyaçla rını karşıla yan silâh, zırh ve benzeri gibi savaş ara ç la rın ı yaparak, bilh assa bu ala nda büyük özen g ö s te rd ile r.

Devlet Gelir ve Giderleri Gümrük Gelirleri, İkta Sistemi, Ticaret Ehlinden Alınan Vergiler: Devletin g e ne l g e lir kay n akları arasın da t ü c c a r la r d a n alınan verg ile r, k e r v a n ­ lardan alm an g ü m r ü k v e rg ile ri, tabi d e v le tle rd e n alm an verg ile r, hayvancılıkla uğraşa n k o n a r g ö çe r Oğuz boyla rın dan alm an v e r g ile r ve ikta g e lir le ri b u lu n ­ m aktaydı. Ö zellikle devle t g e lir le r in d e başlıca g e lir kaynağını ikta s is te m i o l u ş t u r m a k t a y ­ dı. M a lu m old u ğu üzere devlet kendi his sesin e düşen topra ğı çeşitli ha nedan üyele ri ve ileri gele n devle t a d a m la rı arasın da b e lirli m ik t a r l a r d a m ir i arazi o l a ­ rak da ğıtm aktaydı. Bu a ra z ile re "A ra z i-i E m iriye" adı v e r ilm e k t e olup bu gü nkü a n la m d a aslı devlete ait olan hazine a ra z ile ri o la ra k a d la n d ı r ı la b ilir ki bu o d e ­ virde "devle t ta ra fın d a n kiraya ve rile n t o p r a k " d e m e k ti, ibn Bibi birç o k yerde ikta t a k s im a tın ın şe k lin d e n b a h s e tm e k te d ir . ” Araziyi ku lla n a n t o p ra k sah ip le ri is te r a s k e r sınıfından olsun is te r m e m u r la r d a n olsun elde e ttik le r i g e lirle r d e n

Selçuklu Dönemi Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat

45

beLli bir kısmını devlete vergi o la r a k v e r m e k te y d ile r . N i z a m ü l m ü lk ikta s a h ip le ­

” N iz a m ü lm ü lk , s .187

rinin nasıl d a v ra n m a la rı g e re k tiğ i ile ilgili tav siy e le rde b u lu n a ra k on la rın de v­

" E flâki 1, S.556.

leti t e m s il d u ru m u n d a o ld u k la rın ı iş a ret e t m e k t e d ir . ” Sultan S ancar zam a nınd a Belh o tla k la r ın d a k i O ğu zla r saray m utfa ğ ın a yıllık yirmi dört bin koyun vergi v e r m e k te y d ile r. M e likşa h d ö n e m in d e de vlete bağlı eyalet m e r k e z le r in d e n gelen vergi ge liri 210 m ilyon dinara ula şm ıştı. G e lir le r bakımından S e lç u klu m e m l e k e t le r in d e n ö z e llik le A n a do lu büyük bir g e liş m e gösterm işti. 13. yy. ortasın da 27 m ilyon altın ge liri b u lu n a n A n a do lu 'ya karşılık aynı zamanda F ransa 'n ın 3 m ilyon, İn g ilte r e 'n in 4 m ilyon g e lir le r i göz önüne alındığında S elçuklu ü lk e s in d e k i refahın düzeyi a n la ş ılm a k ta d ır . Eflaki'nin kaydına göre T ürk iy e S e lç u k lu la r ı zam a nınd a çarşı ve pazar f iy a t la r ı ­ na baktığımızda, iki c il t l ik bir kitap 40 d ir h e m , h ü k ü m d a r m a c u n u 1.000 s u l t a ­ ni altın ı,^< bir ba ttaniye 22 dinar, bir te sti 1 dinar, b ir ö ğ re tm e n in bey oğlu na v e r ­ diği özel de rs ücreti 2 d ir h e m old u ğ u n u g ö r m e k te y iz .” S e lçuklula r yaklaşık o la ra k kendi çağına k a d a r geçen 250 yıllık T ü r k - is l a m t a ­ rihi içinde ve kendi çağında, en g e liş m iş devlet ve t o p lu m s is t e m in e sahip idi. Doğuda ve Batı'da Büyük S e lç u k lu D e v le ti'n in ü ze rin de bir siyasi güç o l m a m ı ş ­ tı. Bu ü s tü n lü k S e lç u k lu la r ın sa hip old u ğu m ü e s s e s e le r ve e k o n o m ik düzey için de söylenebilir. B ir ta ra fta Doğu Roma (Bizans) gibi bir siyasi devi deviren S e l­ çuklular, başta tic a re t güvenliği ve yolcu ba rın m asını sağlayan k e rva nsa rayla rı ve halkın sağlık m e s e le le r in i devrin en ileri b ilim ve u y g u la m a la rıy la çözm e is ­ tidadındaki ha sta n e le riyle e m s a lle r in in çok ötesin de bir g e liş m iş liğ in s a h ib iy d i­ ler. Onlar k e n dile rini, sadece hâ z in e le rin e t o p la n a n paranın ç o k lu ğ u savaş m eydanlarında galip gelen o rd u la rın ın g ü ç le riy le is p a tla m ıy o rla rd ı. O zam anın dünyasında S e lçu k lu deyince bilim , k ü ltü r , sanat, adalet, gü v e n lik ve sağlık hiz ­ meti akla geliyordu. S e lç u k lu ülkesi güç ve zen g in liğ in yanı sıra sosyal m ü e s ­ seselerin refahın ve m u t lu lu ğ u n ülkesiydi. Bu yüzden S e lçu k lu s u lta n la rın ın ölüm üne M ü s l ü m a n la r gibi pek çok gayri m ü s l im de yas t u t m u ş t u . S e lç u klu d ö ­ nemi siyasi ola ra k sona e rd ik te n sonra, m ü e s s e s e le riy le , ge le n e k le riy le , uygu­ lamalarıyla devam etti. Flatta Dünya'nın en büyük üç devle tinde n birisi olan Os­ manlI Devleti de bir S e lç u k lu m ira sçısı o la ra k do ğacaktı.

E flâki, 11, S .523; Taneri, s.94

4 -6

■

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

Bibliyografya

AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Oğuzlar, Cev: Ekber N. Necef ve Ahm et Annabardiyev, İstanbul,

2002. Ahmet Etlâkf, M enakıbu'l-ArifinlA riflerin Menkıbeleri), MEB, Ankara, 1995, l-ll. AksarayC M üsâmeretü'l-Ahbar, Cev.: M. Öztürk, Ankara, 2000. BAYRAM, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, 1990. CAHEN, Claude, "ilk Ahiler Hakkında", Belleten, Cilt:L, Sayi:197, 1986. CAHEN, Claude, 13. Yüzyılın Başlarında Anadolu'da Ticaret, Cogito, Sayi:29. CAHEN, Claude, OsmanlI’dan Ünce Anadolu'da ilk Türkler, İstanbul, 1994. CEBECİ, Dilaver, "Türk Ailesinin Bazı Özellikleri",Tarihi Akış içerisinde T ürklerde Aile Yapısı Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri,17 Mayıs 1990, El-Câhız, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin FaziletlerilMenakıb Cund El-Hulefa ve Fezâilu'l-Etrâk], Cev: R. Seşen, Ankara 1967. ERDOĞAN, Ayşe, "Türk Kadını ve Edebiyat", Kastamonu'da ilk Kadın Mitinginin 75. Yıldönümü Ulusla r arası Sempozyumu, Atatürk Araştırma merkezi, Ankara 1996. ERÖZ, Mehmet, Türk Ailesi, MEB, İstanbul, 2000. GENÇ, Reşat, Kaşgarlı Mahmud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, TKAE, Ankara 1997. GÜLER, Ali, "ilk Yazılı Türkçe Metinlerle Aile ve Unsurları", Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, c.1, T.C. Başbakanlık A.A.K., Ankara 1992. HEYD, W., Yakındoğu Ticaret Tarihi, Ankara, 1975. İŞIK, Emin, "Türk Aile Yapısında islami Dönem", Tarihi Akış İçerisinde Türklerde Aile Yapısı Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri,17 Mayış 1990, Hüseynf, Ahbarü'd-Devleti's-Selçukiyye, Cev.: N. Lugal, Ankara, 1999. İbn Batuta, SeyahatnamelTuhfetu'n-Nuzzar fi Garaibi’l-Emsar), Tam Metin, C.l-ll, İstanbul, 1993. ibn Bı"bi, El Evamirü'l-Alaiye fi Umuri'l-Alaiye,!-!!, Cev.: M. Öztürk, Ankara, 1996. İNAN, Ayşe Afet, Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, M.E.B., İstanbul 1968. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1991. KAFESOĞLU, İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul, 1972. KARA, Mehmet, Bir Başka Açıdan Kutadgu Bilig, Ankara, 1990. KARA, Seyfullah, Selçukluların Dini Serüveni, İstanbul, 2006. KIRPIK, Güray, Tarihi Gelişim içinde Ahilik ve Lonca Müessesesi, Ahilik Araştırmaları Dergisi, Kırşehir, 2004, S a y i:l.

S e lç u k lu D ö n e m i T ü r k le r d e S o s y a l ve E k o n o m ik H aya t

Kaşgarlı İMalnmut, Divanü L i j g a t i’t - T ü r k , Cev.: Be s im Atalay, 4 Cilt, T D K A n k a ra , 1985 KÖPRÜLÜ, Fuat, T ü r k Edebiyatında il k Mutasavvıfla r, A n k a r a 1993. KÖYMEN, jvlehmet Altay, Alp A r s la n ve Zamanı, C.ll, A n k a ra , 1983. KÖYMEN, Melnmet Altay, Alp A r s la n ve Zam anı, C.lll, A n k a ra , 1992. KÖYMEN, M e h m e t Altay, Bü y ü k S e lç u k lu Tarih i, A n k a ra , 1999. KÖYMEN, M e h m e t Altay, T u ğ r u l Bey ve Z amanı, İstanbul, 1976. MERT, Hamdi, Hoca A h m e t Yesevi Hayatı F ik irle r i ve Hiz m eti, A n k a ra lT a rih s iz ], Nasır-ı Hüsrev, S e fe rn a m e , MEB, İstanbul, 1994. Nizam ülm ülk, Siy a s e tn a m e ( S iy e rü 'l-M ü lû k ), Cev: N. B a y b u rlu g il, İstanbul, 1998. Süleyman er-Râvendf, R a h a t ü 's - S u d û r ve  y e t ü 's - S ü r û r , Cev.: A. Ateş, A n k a ra , 1999. ÖGEL, Bahaeddin, T ü r k K ü lt ü r ü n ü n G e lişm e Cağları, M.E.B. Yayınlan, İs ta n b u l 1997. ÖGEL, B a h a e d d in ,'T ü rk A il es ind e K a d ın " ,T e rc ü m a n Kadın A n s ik lo p e d is i c . l , İ s ta n b u l 1984. Pıtcher, Osmanlı Devle ti'nin Tarih i Coğrafyası, İstanbul, 1999. TAESCHNER, Franz, '' İsla m Ortaçağında Futuvva" I.IJ. İk tisat Fak. M ecm ., İstanbul, 1954, C.15. TANERİ, Aydın, T ürkiye S e lç u k lu la r ı K ü l t ü r Hayatı, Konya, 1977. TURAN, Osman, S e lç u k lu la r ve İs la m iyet, İstanbul, 1998. TURAN, Osman, S e lç u k lu la r Z am a n ın d a Türkiye, İstanbul, 1998. TURAN, Refik, T ürkiye S e lç u k lu la r ı n d a H ü k ü m e t M eka n iz m a s ı, MEB D ü ş ü n c e E s e rle ri Dizisi, İstanbul, 1995. ULUÇAY, M. Çağatay, İlk M ü s lü m a n T ü r k Devle tle ri Tarihi, A n k a ra , 1975. UZUNCARSILI, I. Hakkı, O sm anlı Devlet Teş k il atın a Medhal, A n k a ra , 1988. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Cev.: Reşit R a h m e ti Arat, A n k a ra 2006.

■

4 -7

i

.

'

..

...........: , .

. . . , . '/ J ^ w

» r^ -

' ' t

'

ALAY H A N

Prof. Dr. Bekir Deniz *

A ksaray-N evşe h ir karayolu üzerinde, adıyla anılan köyün 2-3 km. d o ğu s un d a ki Han Yaylası m e vk m d e d ir. A ksa ra y'a 40, Nevşel^ir'e 35, A ğzıkara Han'a 18, Öre-

' P ro f. D r., Ege Ü n iv e rs ite s i, E debiyat Fa­ k ü lte s i, S a n a t T a rih i B ö lü m ü Ö ğ re tim Ü yesi. 3 5 1 0 0 -B o rn o v a -IZ M İR .

sun Han'a 12 km. u za klıktad ır. T arihi k ay n ak larda Pervane Kervansarayı', g ü ­

e .m a il: b e kirde n iz2O O 3 0ya ho o .co m .

nümüzde de Alay Han, Alayhan is im le riy le b i li n m e k te d ir (Foto: 1).

' Ib n -i B ib i ICev. M. N .G e n co sm a n j, Ana­

dolu S e lç u k iD e v le tle ri Tarihi, A n ka ra , 1941, s. 8 8 -2 7 2 : K e r im -ü d -d in M a h m ud

Dağ yamacında, e ğ im li b ir arazi üzerinde bulu na n yapının güneybatı yönünde, bugün mevcut kısmının 25-30 m. güneybatısında, yolun alt tarafında, ta rla la rın içinde b irta kım yapı kalıntısı m e v c u ttu r. K u rt E rd m a n n 'd a yapının batısında "yan h iz m e tle r için k u lla n ıla n b ir binanın va rlığ ın d a n " söz etm ektedir^. Tüm bunlardan da, d önem inde, külliye h âlin de yapıldığı a n la ş ılm a k ta d ı r (Foto:1)

A k s a r a y f ICev. M. N. G e n co sm a n - Önsöz ve N o tla r F. N .U z lu k ), Selçuki'D evletten

Tarihi, A n k a ra , 1943, s.207 vd. ^ K u r tt E rd m a n n , Das Anatolische Kara-

vansaray Des 13 Jahrhunderts, T e il 1, B e rlin 1961, p. 81.

(Sek,l-2l, Kervansaray g ü n ü m ü z d e m e t r u k vaziyettedir: Avlusu yık ık tır (Şek.3) (Foto:2-3). Avlu üzerinden, 2005 yılına kadar, eski A k s a ra y -N e v ş e h ir karayolu g e ç m e k te y ­ di: 1955-60 Yıllarında yapılan bu yol 2005 yılına ka d a r çalışmış, 1995-2002 y ılla ­ rı arasında K ü ltü r Bakanlığı, B ayındırlık Bakanlığı ve V a k ıfla r Genel IMüdürlüğü'ne defalarca yaptığım ız başvuru sonra sın d a yol güzergâhı d e ğ iş tirilm iş , h a ­

F oto. 1: A la y h a n - G ü n e y b a tı'd a n g ö rü n ü ş ü .

52

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S e kil 1: A la y H an k a d a s tro d u ru m u ve k o ru m a alanı.

3 K urt Erdm ann, a.g.e.. T e il 1, B e r­ lin. 1961, p. 81; i. H. KonyalI, A ksa ra y Ta­ rihi. C. I, İst. 1974, s . l l O r de 4 1 .5 x 3 9

m. ebadında oldu ğ un u yazar.

nın gü ney tarafına, b u gü nkü yapının yaklaşık beşyüz m e tre ön tarafına a lın m ış ­ tır. Ancak, eşki yol halen çevre deki köylere ulaşım yolu o la r a k k u lla n ılm a y a d e ­ vam e t m e k t e d ir (Foto:1-3). Bu gün hanın sadece kapalı b ö lü m ü n ü n b ir kısmı m e v c u ttu r ; bunun da iki yan duvarı ile güneye bakan ana cephesi ayaktadır. A rka cephesi ve bu cepheye ya ­ kın yan d u varları ve bu d u varları ayakta tu ta n payandala rın büyük bir b ö lü m ü yı­ kılm ış tır. Cephedeki taç kapı ile, taç kapının sağ ta ra fın d a k i du var yarı yıkık v a ­ ziyettedir. Kapının sol yanında kalan duvarı da ç ö k m e k üzeredir, içerid e ise, üst ö rtü yık ılm ış tır. 1994 Yılına kadar, yalnızca giriş in sağ yanında bulu nan, üzeri be şik tonoz ö rtü lü , iki gözlü bir revak ayakta iken, k ö y lü le rin verdiği bilg ile re göre, hazine arayıcıları t a r a ­ fından, aya kla rın içinde altın b u lu n d u ­ ğu iddaasıyla, çelik hala t takılı b ir tır kam yo nu yla ç ö k e r t i l m i ş t i r (Foto:4). K esm e taşla bina edilen yapı avlusu ve kapalı kısmı bu lunan, iki b ö lü m lü k e r ­ v a n s a r a y la r d a n d ı r

(Şek.3-4):

Bugün,

üz e rin den yol ge çtiği için, avlu d u v a r ­ ları t o p ra k altında k a lm ış t ı r (Foto:2). K urt Erdmann avlun un 26 x 38 m. ö l­ ç ü l e r in d e S e kil 2: Alayhan, vaziyet planı, rölöve ve çizim .

olduğunu

s ö y le m e k te d ir^ .

E rd m a n n 'ın verdiğ i plânda avlu kare

cl)

şe klin d e

b e lir t il m iş t ir .

Batı köşe sine

Alay Han

53

Foto. 2: A layhan , a v lu ü z e rin d e n y o l g e ç irilm e d iğ i d ö n e m le rd e .

yakın bir yerde de bir çıkm a izi g ö r ü lm e k t e d ir . Gerek E r d m a n n yayınladığı, g e ­

^1. H. KonyalI, a.g.e., s. 1102'de ’..han te rk e d ild ik te n sonra içine ve dışına asa­

rekse 1930- 1935 yılların a ait ya y ın la n m a m ış eski f o t o ğ r a f la r d a çıkm a izi b e lli­

la k halinde evler, o d a la r yapıldığı d uvar­

dir (Sek.3) (Foto:2). 2002 Yılında yaptığ ım ız kazı sırasında bu izi te s b it ettik. Söz-

larına oyulan sü tu n y e rle rin d e n a n la şıl­

konusu çıkma m u h te m e le n bu yöndeki revak kalın tısına a ittir. K u rt E r d m a n n m

sözünü e ttiğ i izle rin, g eçm işte ev ya pıl­

verdiği fo to ğ ra fla rd a da revak veya oda t e m e l iz le rin in kalın tıları taç kapının h e ­

m a k ta d ır" diye yazar. Sayın Konyalı'nın m ış olsa bile tonoz izle ri oldu ğ un u ta h ­ m in ediyo ru z.’

men yakınından ba ş lıy o rm u ş gibi b ir iz lenim v e r m e k t e d i r (Foto:5-7). ®F otoğraf için bkz. O.Aslanapa, Türk Sa­ natı, C. II, ist.1973, s. U 5 .

Kapalı kısım d e r in le m e s in e d ik d ö r tg e n plânlıdır. Ancak, nasıl bir örtüye sahip olduğu belli d e ğ ild ir ($ek.4-5). Ancak, e s e rin yakın ç ev re s in eki Ağzıkara Han, Sultan Hanı gibi yapılara ba karak,

bir ö rtü şekli b e lir le m e k m ü m k ü n d ü r . 1995

yılına kadar yapının yan du varları ayakta iken, anılan yılla rda güne yba tı köşe duvarı da ç ö k m ü ş tü r (Foto:8). Yıkılan ta ş la rın bir kısmı k ö y lü le r ta ra fın d a n t a ­ şınmıştır. Yaptığımız s a ğ la m la ş t ı r m a ç a lış m a la rı sırasında duvarın bir kısmı takviye ed ilm iştir. Yan d u va rla rd a ise, b ir ta k ım tonoz izleri g ö r ü l m e k t e d i r . Kapalı kısmın taç kapısı, k a yn aklarda yayınlanan 1900 yılından önce ç e k ilm iş fotoğraflara göre, o d ö n e m le r d e kısm en s a ğ la m vaziyetteydi=: 1930-35 Yıllarına ait resim le rd e ise büyük bir b ö lü m ü n ü n yıkıldığı g ö r ü l m e k t e d i r (foto:2). G ü n ü ­ müzde sağ ve sol yan k a n a tla rın to p u k la r ı ile, ka n a tla rın yaklaşık 2 m. y ü k s e k ­ liğe kadar olan büyük bir b ö lü m ü n ü n taşla rı d ö k ü lm ü ş , du va rla rın ın et k ı s ım la ­ rı ortaya çıkmıştır. Üstte ka lan k s ı m la n da, çok kısa bir s ü re sonra, ta m a m e n çökecekmiş gibi g ö r ü n m e k te d ir. Yapının taç kapısı dışında sü s le m e s i y o ktu r: S e lçu klu d ö n e m in in erken dönem yapılarındaki g e le n e k s e l taç kapıları tarzında yapılan taçkapı (Sek.6) s ü s le m e açısından çok sadedir: Eski f o to ğ r a fla r ın d a n girişin iki yanındaki s ü tu n c e le r le taşınıyorm uş gibi v erile n taçkapıda ilk çerçeve s ü s le m e s iz d ir (Foto:3) (Sek.7). iç

54

AnadoLu Selçuklu Dönem i Kervansarayları

Foto. 3: Cephe g ö rü n ü ş ü , kazı h a ­ z ırlık ç a lış m a la rı.

‘ T açkapılar ve Alay Han’ nın kapalı kıs­ mının taçkapı p ro fil kesiti ve sü sle m e le ri

içe ü ç g e n le rd e n m eydana gelen zikzak şe k illi g e o m e trik d e se n le rin ard ın dan

hakkında geniş b ilg i için bkz. R. H. Ünal,

başlayan ikinci kuşakta, içteki sekiz k ollu b ir yıldızdan gelişen, yine iç içe g i r ­

Osmanlı Ö ncesi A na d o lu -T ü rk M im a ri­ sinde Taçkapılar, İzm ir, 1982, s. 91, 104. Sek. 7, 150.

m iş s e k iz g e n le rin meydana ge tird iğ i bir s ü s le m e yer a lır ($ek.8). Kavsaraya doğru m e yille n e n içteki k uşa kta (m ail kuşak) ise, e ş k e n a rd ö rt g e n le r in m e y d a ­ na g e tirdiği, g e o m e tr ik b ir s ü s le m e g ö r ü l ü r (Sek.9). M u k a rn a s do lg u lu kavsara k e m e ri, üçü nc ü s ü s le m e kuşağına benzer şekild e, yine g e o m e tr ik g e çm eli d e ­ s e n le r le be z elidir (Sek.10). Kavsara k e m e ri üzerin de, iki köşeye y e r l e ş t ir il m iş b ir e r gü lb ezek vardır, iç le ri 12 y apraklı b ir çiçe k le sü slü g ü lb e z e k le r in k e n a r çerçevesi de yine bitki d e se n le riyle k u ş a t ılm ı ş t ır (Sek.11). Taçkapının saçağı üzerin de yer alan kuşağın düz yüzü ve m a il çerçevesi de (içe kıvrılan çerçeve), kavsara k e m e r ku şa ğ m d a k in e benzer bir desenle s ü s lü d ü r . Aynı s ü s le m e batı ü z e rin deki ilk pe nc e re n in le nto taşında da g ö rü lü r. M u h te m e le n arta n s ü s l e ­ m e l e r bu t ü r y e r le rd e d e ğ e r le n d i r ilm iş olmalıdır*. Kapı ke m e ri kilit taşı üzerin de, kavsaraya geçişi sağlayan, taçkapının üçüncü kuşa k s ü s le m e le r in e benzer şek ild e bezen m iş bir k uşa k g ö r ü l ü r (Şek.9). Kilit taşı hizasında, kuşağın he m en üstünde, tek başlı ve çift gövdeli b ir a rs la n f i g ü ­ rü m e v c u ttu r; arka ayakları üzerin e otu ra n a s la n la r poz v e r ir şekild e i ş l e n m i ş ­ tir. K uyru kla rı arka ayakla rın ın arasın dan gövde üzerine d o la n ır ve sırtında sona e r m e k t e d i r (F oto,10) (Sek.12). Bu taş 2000 yılına k ad ar s a ğ Iş m d u r u m d a iken. Anıla n yılda ta rih i ese r kaça kçıla rı ta ra fın d a n yerind en s ö k ü le r e k ç a lın ­ m a k is ten m iş , m u h te m e le n h ırsızla r süslem e yi s a ğ la m çıka ra m a ya c a kla rın ı anlayınca, yerinde b ıra k m ış la rd ır . Nevarki bu esnada sağ ve sol alt köşele ri t a h rip e d ilm iş ve ça tla m ış tır. 2002 Yılında ta rafım ızd an arka kısmı kapatılıncaya k a d a r köydeki ja n d a r m a k a ra k o lu ta ra fın d a n taşın çevresi betonla sıvanarak ka p a tılm a k s u re tiy le k o ru m aya a lın m ış t ı r (F oto.10-11) (Sek.13). B unun sağ ve sol yanındaki m u k a r n a s sü s lü m o tifin yan ta ra fla rın d a . B u rs atipi k e m e r içine alın m ış iki gü lb ez ek m e v c u tt u r (Sek.14).

Alay Han

Taçkapmm sağ üst köşesinde, kavsara kenneri ile saçak arasında, taş üzerine kabartılarak yazıinnış, iki satırlık bir kitabe vardır: Kitabe bugün okunannayacak derecede silik ve bozuktur. Sanki taş üzerine kazılan yazılar zamanla kavlayıp

55

’ K itap tan bizi h a b e rd a r eden ve kü tü p ­ han esin d en fa y d a la n m a m ızı sağlayan sa­ yın Prof. Dr. H a $im K a rp u z a te ş e k k ü r e d e rim .

dökülm üş veya sonradan üzeri harçla kapatılmış gibi bir izlenim verm ektedir.

® G afa r, A k s a ra y V ilayeti D a h ilin d e T ürk

Bu nedenle yapım tarihi belli değildir. Ayrıca, kitabe taşı orta yerinden, verev

Konya. 1930, s. 105.

şekilde çatlam ış vaziyettedir. Kitabenin üzerindeki küçük taşlardan (hedik) san­

’ Yazı E. Ü. Edebiyat Fak ü ltesi T arih Bö­

ki bir dönemde onarım g örm ü ş gibidir (Foto.12).

E s e rle ri. A rg ıt Hanı İlk M e k te p M uallim i.

lü m ü Ö ğ re tim üye lerin d en sayın Prof. Dr. A kif E rdo ğru ta ra fın d a n , aslın d an g ü n ü ­ m ü z T ü rk ç e s in e çev rilm iş ve eks ikleri

Yapıyla ilgili, 1930 tarihli, Gafar isim li biri tarafından kaleme alınmış, ancak ya­

b e lirle n m iş tir. Y a rd ım la rın d a n dolayı k en d isin e te ş e k k ü r ed e rim .

yınlanmamış bir kitap m e v c u ttu r. Burada, "Kapı üzerinde kitabesinin üç k e li­ mesi o kun a bilm e kte d ir" denilip, fotoğraf veya ıstampaj olmaksızın kitabenin el

Sayın a ra ş tırm a c ı yazıyı, kitabenin a k ­ sine, te rs n u m a ra la n d ırm ıs tır. Ayrıca

yazısı ile yazılışı verilmektedir». Sözkonusu kitabenin aslı ve Türkçe okunuşu

gaza nisanı. H as Bey. S e m seddin gibi

şöyledir:

S anki bir başka yapının kitabesiyle k a rış ­

is im le r kita b en in orijin alin d e yoktur.

tırılm ış gibi bir izlen im v e rm e k te d ir.

c 1-

H a y ır

sahibi Has Bey’in gaza nişanı

2- Mehmed oğlu Semseddin tarfından yapıldi’û. Sözkonusu kitabe ilk kez sayın i. H. Konyalı tarafından fa rk e d ilm iş tir; Sayın KonyalI, "kendisine gelinceye kadar kimsenin görm ediğini söylediği bu iki satır-

foto, â: Kapalı kısım. Güneydoğu köşedeki kalıntılar.

56

Anadolu Selçuklu Dönemi K e rv a n s a ra y la rı

Foto. 5: G ü n e y b a tı k ö ş e d e k i a v lu te m e l iz le r i.

L H. Konyalı, a.g.e., C. I. s.1101.

ilk Arapça yazının usta kitabesi olduğu nu, yapının Ahlatlı bir usta tara fın dan ya Sayın L Konyalı kitabenin Arapça yazı­ lısını ve Türkçe okunuşunu vermiş ancak transkripsiyonunu vermemiştir. Trans­ kripsiyon sayın Prof. Dr. Akif Erdoğru ta­ rafından yapılmıştır. Yardımı için kendisi­ ne teşekkür ederim.

pıldığını, kitabede yaptıranın ve Ahlatlı m i m a r ı n adları ve yapıldığı tari h okuna maz hale g e l m i ş t i r " diye a ç ı k la r ve kitabeyi de şu şekilde o k u r " :

Sayın Konyalı ilk satırdaki inşa edildi (amelel kelimesini tamir edildi (ammere) şeklinde yazmış, ama anlatırken "inşa edildi” şeklinde anlatmıştır. İkinci satır­ daki el-Hılatrkelimesini de "Ahlatlı" şek­ linde yorumlamaktadır. Biz bunun el-Ahlatfşeklinde okunmasının daha doğru ol­ duğunu düşünüyoruz. Sayın Konyalı'nm okuduğu kitabenin, bu­ günkü kitabeye göre, daha doğru olduğu görülmektedir. Ayrıca, kitabede tarih yoktur. Ancak, ikinci satır yapının tarihini veren ebced hesabı gibi bir izlenim ver­ mektedir.

1- 'A m er e h a z e 'l- ha n e l - m u b a r e k el. 2- El - A h l a t r ( E n - n e c c a r ) ....... 1- Bu m ü b a r e k h a n .....t a m i r edildi .... 2

Sönmez, Başlangıcından 18. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-lslam Mimarisinde Sanatçılar. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Ya­ yınlan VI. Dizi-Sa.30, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 1989, s. 184-185.

-

Ahlatlı (el- Hilatıl u s t a .......

Sayın Zeki Sön me z eserinde, m u h t e m e l e n i. H. Konyalı'dan aldığı sözkon usu ki tabeyi sanatçı kitabesi ol ar a k y o r u m l a m a k t a ve Arapça yazılışını ve ayrıntılı fo toğrafını v e r m e d e n şöyle okumaktadın<:

Alay Han

1- 'Amere h a z - e l -h a n el m ü b a r e k el. 2 -

el-H ılâ ti (en n e c c a r i ........

Sayın Sönmez, "Eğer adı geçen kitabede "el -Hılâti"den sonra gelen kelime g e r ­ çekten marangoz, ağaç işleri ustası anlamına gelen "en Neccar" ise bu sanatçının XII. Yüzyılın ikinçi yarısında Konya'da çalışan ve Alâeddin Camisi'nin H. 550 / M. 1155 tarihli ahşap m inberini yapan Üstâd el-Hac M en gü m be rti el -H ıl â tf o l m a s ı ih­ timali vardır. Bu ihtimali kuvvetlendiren bir nokta da, Ahlatlı ustalar arasında ah ­ şapta çalışan tek sanatçının Üstâd el-Hac Mengümbeti olmasıdır. Şüphesiz bu görüş yalnızca bir t a h m in d e n i b a r e tt ir ve Alay Han'ın Ahlatlı m i m a ­ rının adı, ancak kitabenin ta m o l a ra k o k u n a b i lm e s iy l e ö ğ r e n il e b il e c e k t ir " diye belirtir'5. Eser, Sanat T ar ih ç il er e göre, (i. Kılıçaslan devrinde (1 155-1 192) veya XIII. yy. m ilk çeyreği içinde inşa edilmiştir'*. Tarihi k a y n a k la r da yapının I. Alâed din Key-

kubat'tan önce yapıldığına işaret e d i l m e k t e d i r '^ N ite k im , Ak s a ra y la ilgili m a ­ halli kaynaklarda da " D a n iş m e n d O ğ u lla rın d a n Y a ğ ıb a s a n Bey in oğlu Z a h ü r id din Pervane tara fından y a p tırılıp , ism in e de P erv a n e Kervansarayı d e n il m i ş o l a ­

bileceği" b e lirtilm e k te d ir'8 .

57

Z. Sönmez, a. g. e., s. 184-185. 1* M. Kemal Özergin, "Anadolu Selçuklu Ker­ vansarayları” , İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. C. XV. S. 20. Mart 1965. s. US'de "..Sultan 1. Alâeddin Keykubâd'ın (1219-12361 eseri olmalıdır" diye belirtir: Ok­ tay Aslanapa, Türk Sanatı, İst.1973.C. il. s.U4 ve K. Erdmann, a.g.e., p, 81’ de "II. Kılıçaslan devrinden olabileceğini" yazar; S. Ögel, Ana­ dolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, An ka­ ra,1966, s.7, dipnot 2'de "II. Kılıçaslan devrin­ de inşa edilmesinin muhtemel olduğunu, ar­ kaik gruba ait dekorasyonlarının da bunu gös­ terdiğini" söyler. Yine s. 7, dipnot 2’de "ALaeddin Keykubat devrine ait olabileceğini" ifade eder; Aynı yazar "Selçuklu Sanatında Çift Göv­ deli Aslan Figürü", Belleten, C. 26, Ankara 1962, s. 533’de " Alay Flan’ın Kılıçaslan II tara­ fından yaptınimış bir Sultan Han- ve böylece Anadolu'da Sultan Hanları diye anılan büyük kervansarayların ilki- olması ihtimali kuvvetli­ dir" der ve dipnot 20’de " Kılıçaslan ll'nin Ak­ saray civarında kenyansaraylar yaptığı Selçuk­ lu tarihlerinde kayıtlıdır. Alay Han için düşü­ nülebilecek en geç tarih 1220ye kadardır. Tezyinatının Kayseri'deki Cifte Medrese (1204-/5) ve Anatalya civarındaki Evdir Han (1217-19), Divrik'teki Sitti Melik türbesi (1180) ile benzerliği onu bu 1220'ye kadar süren arkayık Selçuk eserleri grubuna sokar" diye be­ lirtir; İsmet İlter, "eserin I. Alâeddin Keykubat zamanında yapıldığını" söylerken (I. İlter, Ta­ rihi Türk Hanları. Ankara, 1969, s. 21); İ. H. KonyalI, a.g.e., s. 1106’da "..Biz Pervane Hanı’nın İkinci Kılıçaslan zamanında adını tesbit edemediğimiz bir pervane tarafından yapıldı­ ğını kabul etmek istiyoruz. Mimarının Ahlatlı bir sanatkâr olduğu anlaşılıyor" diye iddia eder; T. Özgüç - M. Akok.,"Alayhan, Öresun Han ve Hızır llyas Köşkü (İki Selçuklu Kervan­ sarayı ve Bir Köşkü)", Belleten, C.XXI. s. 81. 1957, ş.U^'de "...XIII. yy. eserlerinden olduğu­ nu. Z. Sönmez, a. g. e., s. 184-185'de " Alay Han'ın Selçukluların Anadolu'da inşa ettirdik­ leri ilk han olduğunu belirtir ve kitabesi olma­ dığı için Sultan II. Kılıçaslan zamanına (11551192) yerleştirilmesine sebep olduğunu" ya­ zar ve taç kapı üzerindeki kitabeye dayanarak, kitabede adı geçen ustanın. Konya Alâeddin Camisinin H. 550/ M. 1155 tarihli minberini yapan Üstad el-Hac Mengümberti el-Hılâtf olabileceği" ihtimalini belirtir. ’’ A. Gabriel (Cev.A. A.Tütenk). Niğde Tarihi. Ankara,1962. s. 66'da "...Alâeddin Keykubat (l)’in 1219 yılında hapis bulunduğu Minşare Kalesi'nden çıktıktan sonra. Kayseri üzerin­ den Pervane Kervansarayına (Alay Han) gelip, AksaraylIlar tarfından karşılandığını ve Aksa­ ray’a geldiğini" yazar; I. H. Konyalı. a.g.e., s. 1104'de "Pervane Hanı’nın Sultan Birinci Alâed-din Keykubad tarafından yaptırılmasına ih­ timal yoktur. Çünkü yuka^'ida yazdığımız gibi O Kayseri'de Selçuklu tahtına hükümdar seçil­ dikten sonra Konya’ya giderken AksaraylIlar onu Pervane Kervansarayı yanında karşıla­ mışlardır. Yani han o vakit var idi" diye yazar, s. 1102-1103'de "..İbn-i Bibi’den naklen bilgi­ ler aktardıktan sonra."İbn-i Bibi’nin bu haberi Pervane Kervansarayının Hoca Mes’ud'un Agzıkarahanı’ndan ve Sultan Alâ-ed-din'in kendi yaptırdığı Sultan Ham'ndan daha evvel varolduğunu gösteriyor" diye belirtir.

Foto. 6: A v lu , G ü n e y b a tı k ö ş e s i, te m e l iz le r i

Mehmet Hamzakadı.,"Tarihi Yönden Aksa­ ray", Hasandağı Gazetesi. 1966, s. 2; Mehmet Hamzakadı., "Aksaray’ın Tarihi Önemi ve Tu­ ristik Durumları". Devrim, Mart 1965. s. 6.

58

Anadolu S e lçuklu Dönemi Kervansarayları

İbn-i Bibi, I. ALaeddin Keykubat döne­ 5ekil 3: Alay Han-plan, İK.Erdmann'danJ

miyle ilgili

b ilg ile r verirken,

pervane

Kervansarayı dediği Alay H an’ın Sultan Hanı (Alâeddin Kervansarayı) ve Ağzıkara Han’dan [Hoca Mes’ud Kervansarayı) daha evvel yapıldığını söyLer^ A ksaraylI K erinn-üd-din Mahmud M oğollar döne­ minde Aksaray'da geçen olayları anla­ tırken aynı yapıdan Pervane Kervansa­ rayı diye bahseden“.

’ ’ ib n Bibi, I. A lâ e d d in K e y k u b a t'la ilg ili b ilg ile r v e r ir k e n " ...s u lta n a s k e r le r in in d in le n m e s i, v ila y e te n a ib ta y in e d ilm e s i ve h a lk ın ın d u r u m u n u n d ü z e lm e s i iç in b irk a ç gün K a y s e ri'd e k a ld ık ta n s o n ra a rk a d a ş ı şa n s , y o ld a ş ı ve b ü y ü k lü k , d o s ­ tu başa rı o ld u ğ u h a ld e ra b b a n i b ir d e s ­ te k le , g a rip s a tih le r in sığ ın a ğ ı, g ö n lü z e n g in f a k ir le r in m e s k e n i o la n z a fe r m e rk e z i (d â rü z -z a fe r) A k s a ra y 'a h a r e k e t e tti, ya n ın d a ç o k sa yıd a m e lik ve a s k e r i

Hanın kimin tarafından yaptırıldığı, ne­ den ve ne zaman ALay Han-Alayhan adı­ nı aldığı belli değildir. Bu konuda kay­ naklar," ALayhan’ın ismini yakınında bu­ lunan köyden aldığını, köyün adının Ka­ nuni ve III. Murad devri tapu d e fte rle rin ­

ile. ş iir;

de ALayPşeklinde geçtiğini, bu kelimenin

"Ö yle b ir a la y (m e v k ib ) ki o n u n ih tiş a m ı n ­

daha sonraları Alay şeklini aldığını ve

dan ye ryü zü b a şka b ir c e n n e te d ö n d ü . Öyle b ir k a file ki k a ld ırd ığ ı to z d a n g ö k başka g ö k o ld u Öyle b ir a la y ki e n in in b o y u n u n u z u n lu ğ u hesaba s ığ m a z . Ö yle b ir k a file ki ih tiş a ­ m ın d a n y e r g ö k t i t r e r ” , ş e k lin d e t a r if e d i­

yakınındaki hana nisbetle Alayhan de­ n ild iğ in i” belirtm ektedir. Yine, aynı kay­ nağa göre bu köy Aksaray ve Taptuk Köyü’ndeki bazı hayr eserlerinin vakfıdır ve Alâeddin Keykubat ile hiç bir ilgisi b u lu n m a m a k ta d ır” 2 i.

le b ile c e k b ir k a file ile P e rv a n e K e rv a n s a ra yı’ na v a rın c a S u lta n ın c ih a n ı s ü s le y e n yü zü n ü s a m im iy e tle ö z le y e n . O’ n u n d e v ­ le tin i a ra ya n b ir s u s u s z a b e n ze ye n A k s a ­ ray h a lk ı” ...diye y a z a r (B k z .İb n B ib i (E lH ü se yin B .M u h a m m e d B .A ü E l-C a 'fe ri

Selçuklu döneminin sonlarında yaşayan ve daha çok M o ğ o lla r’ın A nadolu’yu is­ tilası ve Moğolların Aksaray'da yaptığı z u lü m le ri anlatan AksaraylI tarihçi Kerim -ü d -d in Mahmud A ksra ra yP ve yine. Selçuklu dönemi tarihçilerinden İbn-i

E r-R u g a d i) (Haz. M ü rs e l Ö z tü rk I, E l E v a m ir ü 'l- A ia 'iy e F /7 - U m u r n 'l- A ia 'iy y e (S e lç u k n a m e ), A n k a ra , 1966, s. 231). A k s a ra y lI K e rim e d d in M a h m u d (Cev. M. N u ri G e n c o s m a n Ö n sö z ve n o t la r y a ­ zan: F, N. U z lu k ), S e lç u k r D e v le t le r i T a r i­ hi, A n k a ra , 1943, s. 2 0 7 'd e " ...K ız ıl H a m id 'in A k s a ra y ta ra fla r ın d a v u r u p k e s tiğ i s ıra la rd a şe h za d e (K o n k u rta y ) da E y ü p h isa r) a y e tiş m iş , (pervane K e rvansarayı) na in m iş ti....’’ diye ya z a r. i. H. K o nyalı, a. g. e., s. 1104. 22 A k s a ra y lI K e rim e d d in M a h m u d , a. g.e., s .137; İbn. B ibi, a. g. e. s, 131.

Foto. 7: Avlu. Güneydoğu köşesi, döşeme ve duvar.

Bibi, bugün A lay Han diye isim lendirdiğim iz yapıdan Pervane Ribatı (Kervansa­ rayı) diye söz ederler^^. Alay Han-Alayhan adını hiç kullanm azlar. Muhtemelen köyün adına izafeten yapıya sonradan Alay Han-Alayhan denilm iş ve günümüze kadar böyle anılagelm iştir. Ancak, günümüz araştırm acıları A lay Han ve Perva-

A la y H an

ne Kervansarayı’nı ayrı yapılarmış gibi takdim etmektedir^ i. H. Konya­ lI da haklı olarak, şözkonusu yapının "isminin Alay Han değil. Pervane Kervansarayı olduğunu, AlayP Hanı, AlayrKervansarayı, AlayCRibatı adla­ rının Selçuknamelerde, arşiv vesika­ larında Sultan Birinci Alâ-ed-din ta­ rafından yaptırılan ve şimdi yaşayan adı (Sultan Hanı) olan Kervansaray için kullanılmıştır" diye belirtir“ . 1972 yılından bu yana Aksaray'da sürdürdüğümüz çalışmalarımızda, çeşitli zamanlarda görme fırsatı bul­ duğumuz yapıyı, Aksaray'da "Darp­ hane" diye tanınan Melik Mahmud Gazi Hangâhı'nda kazı yapmamız ne­ deniyle, 1993 yılından buyana, tekrar tekrar inceleme fırsatı bulduk. 1997-98 yıllarında yeniden yerinde inceleyip, rölövesini çıkardık. 2001 yılında da, birkaç kez, tekrar ziyaret ettik. 2002 yılında da kazı ve sağlamlaştırma çalışması yaptık^s.

59

$ekit 4: Alay Han, kapalı kısım, röleve ve çizim.

M. K. Ü zergin, a. g. e., s .U S 'd e Alay Han h a k kında b ilg ile r v e rd ik te n sonra. s.159'da "...K a y s e ri-A k s a ra y yolunda Tam y e ri b e lli d e ğ il. K ayseri ile D am sa Cayı vadisi ara s ın d a o lm a lı. H akkında fazla b ilg im iz y o k tu r" diye ya za r IB unun

1996 yılı Eylül ayında, Karayolları Genel Müdürlüğü'nce, yol genişletmek ama­ cıyla mevcut kapalı kısmının, taçkapısı da dahil, büyük bir bölümünü içine alan.

b ir d a lg ın lık sonu cu yazıldığını d ü ş ü n ­ m ekteyiz). “ i. H. KonyalI, a. g. e., s .1 104-1105, 1111; A ksa ra ylI K e rim e d d in M ahm ud. a. g. e., s, 40, 299, 304, 307. Deniz, "A layhan Kazısı ve S a ğ la m ­ la ş tırm a Ç a lış m a s ı- 2002", IX. O rtaçağ ve T ürk D ö n e m i K a z ıla rı ve S a n a t T a rih i A ra ş tır m a la r ı S e m po zyum u , 2 1 -2 3 N isa n 2005 E rz u ru m , A ta tü rk Ü n iv e rs ite s i FenEdebiyat F a k ü lte s i S anat T a rih i B ö lü m ü Yayını, E rz u ru m 2005, s. 203-216

Foto. 8: Alay Han, Güneydoğu cephesi sağlamlaştırma çalışması.

60

0 1 2 3 4 5

Anadolu S elçuklu Dönemi Kervansarayları

lOm. Sekil 5: Alay Han, kapalı kısım, taç kapı ve tonozun kesiti.

s ın ır taşLan d ik ild iğ in i g ö rd ü k . Bu ta ş la r ın ile r id e y a p ıla c a k g e n iş le tn n e ç a lış ­ m a la rı iç in h a z ırla n d ığ ı, s o n ra k i y ılla rd a da h a n ın ın tam a nnen o rta d a n k a ld ır ıla ­ cağı ç o k aç ık b ir ş e k ild e g ö rü lm e k te y d i. Yine aynı y ılk i te s b itle rim iz d e , han ın m e v c u t k a p a lı k ıs m ın ın g ü n e y d o ğ u k ö ş e s in in ç ö k tü ğ ü n ü de fa r k e ttik . 2002 y ılı­ na g e lin c e y e k a d a r da, h an ın ta ç kapısı ve d u v a rla rı y ık ılm a y a deva m e tti.

Yapıyı, 1997 yılı A ğ u s to s ve E y lü l ayında ik i kez z iy a re t e ttik :

H a nın k a p a lı k ıs ­

m ın d a b u lu n a n m e v c u t re v a k ın ç ö k tü ğ ü n e ve ta ç k a p ı k ilit ta ş ı ü z e rin d e b u la n a n a s la n f ig ü r le r in in ta h r ip e d ild iğ in e ta n ık o ld u k . K a palı k ıs ım d a k i ik i ayağın ta ş ı­ dığı re v a k ç ö k tü ğ ü iç in ta ç k a p ıy ı tu ta n sağ yan d u v a rla r da y ık ılm ış tı. T aç k a p ı bu d u v a ra daya ndığ ı iç in d e s te k s iz k a la c a k ve pek y a k ın d a o da ç ö k e c e k m iş gibi g ö rü n m e k te y d i [F oto . 4). Yapının bu k a d e rin e te r k e d ilm iş liğ i h a z in e a ra y ıc ıla rı ve ta r ih i e s e r k a ç a k ç ıla rın ın da k u rs a ğ ın ı k a b a rtm ış o la c a k ki, k im liğ i b ilin m e ­ yen k iş ile r c e , ta ç kapı ü z e rin d e k i a s la n fig ü r ü n ü y e rin d e n ç ık a rm a k iç in ç a lış ­ m a la r y a p ılm ış , fig ü r ü n g e ris in d e k i d e s te k taşı y e rin d e n s ö k ü lm ü ş tü . F ig ü rlü ta ş ç ık a rtm a k iç in z o r la y a n la r k ırm a y a k ıy a m a m ış o la c a k la r ki, ta ş ü z e rin d e ç a tla m a la r m e y d a n a g e lm iş ti (Foto. 10).

Sekil 6: Taç kapı profili, röleve ve çizimi. Sekil 7: Taç kapı yan kanadı üzerindeki ilk süsleme.

Alay Han

03.09.1996 ta rih in d e , m a l sahibi Va-

61

$ e k il 8: Taç kapı, geniş k e n a r lik in ç i k u ş a k ! süslem e.

l<ıf[ar Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n e b ir d ile kçe göndererek, k on un un v e h a m e tin i dile getirdik ve “ Kara yolla rı Genel M ü d ü r lü ğü’nün 1960 yılla rın da yapının a v lu ­ su ortasından ge çird iğ i kara yolu y e t ­ m iy o rm uş gibi, g ü n ü m ü z e g e le bilen kısmına da göz d ik m iş ç e s in e , m evçu t kısmının geri kalanını da y ık m a k üze­ re, sınır taşla rı d iktiğin i, bu k a tlia m ın d u rdu rulm a sın ı, ge re kiyo rsa d i le k ç e ­ mizin

K a ra y o lla rı

G en el

M ü d ü rlü -

ğü’ne g ö n d e r ilm e s in i" istedik. Vakıf­ lar Genel M ü d ürL üğü’ nün 21 Kasım 1996 gün ve 5743/1996 sayılı cevabi yazısında "K o n u n u n

Konya

K o ru m a

Kuruluna yazıldığı an cak cevap a lın a ­ madığı" be lirtilip , da ğıtım ve gereği için N e vş e h ir K o r u m a K u r u lu 'n a b i ld i r ild i­ ği, bilgi için de V a k ıfla r Bölge M ü d ü r lü ğ ü 'n e ve bize yazı g ö n d e rild iğ i b e l i r t i l i ­ yordu. Bunun üzerine, aynı yılın s o n la rın da, (Aralık 1996) K ü l t ü r B akanlığ ı'na gittik. Dönemin M ü s te ş a r Yardımcısı Sayın A lâ ed din K o rk m a z ile gö rüşü p, o l a ­ yın önemini ve hanın k o r u n m a s ı g e re k tiğ in i an la ttık . Ö nc e likle h a n ’ m içinden geçen yol güzergâhının d e ğ iş tirilm e s in i, yapının acile n kazısının yapılm ası ve onarılması g e re k tiğ in i söyledik. D ile k çe m izi alıp b ir y e rle r e havale ettile r. Bizi de, dönemin A n ıtla r ve M ü z e le r Genel M ü d ü rü Sayın Dr. A kif Işık’a g ö n d e rd ile r. Ona da aynı şeyleri a n la ttık. Sayın Genel M ü d ü r bize, "şu anda A k sara y'd a bir kazı yapıyorsunuz, ikinci b ir kazı verem eyiz. Ancak, yüzey a r a ş tır m a s ı izni v e r e ­ biliriz" de d ile r ve ard ın dan da yine d ile k ç e m iz i b ir y e rle re havale ettile r. A radan bir yıl geçtiğ inde V a k ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü ile K ü l t ü r Bakanlığ ın a iki defa verFoto. 9: A la y Han, G üneydoğu k öş e n in s a ğ la m la ş tırılm a s ın d a n .

62

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

d igim iz diLekçeLerin A ksa ra y V a lilig i’ nde topLandıgmı ve top un A ksa ra y ValiLiği'ne atıldığını gördük. V a kıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n c e , A n ka ra 'd a , 1 - 7 A ra lık 1997 tarih ilerin de dü z en le n en XV. Vakıf Haftası'nda, "Alay Han ve B u g ü n kü D u r u m u " başlıklı bir b ild iriy le konuyu yeniden g ü n d e m e ge tird ik. Dö ne m in V akıfla r Genel M ü d ü rü Sayın M ustafa Keten pek lıeyecanlandı. $ekil 9: Taç kapı, üçünçü ku şak Im a il çerçeve] s ü slem e

K o n uş m a m ızın ardın dan bizi t e b rik edere k, Karayolla rı Genel M ü d ü r ü n ü te le fo n la arayıp, yolun d e ğ iş tir te c e ğ ini ve m u tla k a hanı onartacağını söyledi. Daha sonra bu konuyu g ö r ü ş m e k üzere bizi A n k a ra 'ya davet etti. S e m ­ pozyum dan iki hafta sonra (1997 yılı a ra lık ayı s o n la r ın ­ da) Sayın Genel M ü d ü rle g ö r ü ş m e k üzere, kendi i m ­ k a n la r ım la A n ka ra 'ya g ittiğ im iz d e , ran de vusuz g e ld iğ i­ mizi bahane edere k, bizim le g ö rü ş m e d i. 1998

yılı başla rında, bu se fe r rande

di im k a n la r ım ız la , yeniden V a kıfla r Genel M ü d ü rü Sa­ yın M ustafa Keten ile g ö rü ş m e ye gittik . Alay Han ve ö n e m in i b ir kez daha anla ttık. Yine pek heyecanlandı.

Sekil 10: Taç kapı, kavsara k a m e ri süslem e si.

Sayın Dr. Sadi B a y ra m 'ın da hazır b u lu n d u ğ u t o p la n tı ­ da bana, "o n a rım için kaç lira is tiyo rs un ?" diye sord u. Ben de,- "iki m ily a r ve rirseniz, biraz da A k sara y V a liliğ i'n in desteğini alır, t a ­ m a m la r ı z " dedim , "iki m ily a rın lafımı olur, ben size beş m ily a r ve riyo ru m , d e r ­ hal başlayın" dedi. Am a, aradan çok g e çm ed en g e ne l m ü d ü r değişti... A k sa ra y Valiliği, V a k ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü , V a kıfla r Konya Bölge M ü d ü rlü ğ ü , Karayolla rı Genel M ü d ü rlü ğ ü , K ü l t ü r Bakanlığı, N e vşe h ir K ü ltü r ve Tabiat V a r ­ lıkla rını K o ru m a K u r u lu M ü d ü r lü ğ ü ara sın da ki yazışm aların ardın dan K a ra y o l­ ları Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n ü n yol güzerg âhın ın d e ğ iş tirile c e ğ in e iliş k in bir yazısını ve de ğiş im i gö ste re n k ro kisin i, 1997 yılında, A ks a ra y V aliliğ i'n d e bu ld uk. Çok i l ­ g i n ç t ir ki, Kara yoları Genel M ü d ü rlü ğ ü Konya V a kıfla r Bölge M ü d ü r lü ğ ü 'n e g ö n ­ de rdiği bir yazıda, hanın üze rin den geçecek yol g e n iş le tm e ş e r itle r i iş a r te le n m iş ancak, d ü ştü ğ ü bir notta da ısrarla "p la n da g ö r ü ld ü ğ ü gibi hanın dış duva­ rı k a m u la ş tı r m a içinde kalıy or g ö rü n ü y o rsa da yol ge nişliği ve şevin hana bir zararı y o k tu r" diye iddia ed iliyordu. H alb uki yol zaten 50 yıld a n,bu yana hanın içinden g e ç m ekteyd i. Mevcut kısım da yoldan geçen ara b a la rın sarsıntısıyla d u r m a d a n salla n m a kta y d ı. 1997 yılında A n ı t la r ve M ü z e le r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n e ba şv u ra ra rk , Alay Han'ın kazı ve res tora sy on çalış m a sın a izin v e rilm e s i hu susu nd a başvuruda b u lu ndu k. A n ı t la r ve

M ü z e le r

Genel

M ü d ü r lü ğ ü 'n ü n

20.03.98 ta rih

ve 01839 sayılı,

07.07.1998 ta rih ve 06443 sayılı yazılarıyla A k sara y Müze M ü d ü rlü ğ ü B aşka nlığı'nda katılım lı kazı yap m am ıza izin verild i. Ancak, "kazı fin a ns kaynağı" is t e n ­ m ekteydi. A ks ara y'd a 10 yıl boyunca yaptığım ız kazılara hiç katkıda b u lu n m a ­

Alay Han

yan ve kazıyı nasıl yapıyorsun diye sormayan Kültü r Bakanlığı, Alay Han'ın onarımı için "finans kaynağı göster"

diye ısrar etti. Biz finans kaynağı için belge

bulmaya çalışırken, biryan dan da Vakıflar Genel M üdürlüğü'ne de kazı izni için başvuruda bulunduk, ilgili genel müdürlü kten, 28.05.1998 tarihli, "Aksaray Nevşehir yolu üzerinde bulunan Alayhan İpek Yolu kapsamında Restore Et-iş-

63

“ B. Deniz, "Alay Han'ın (Aksarayl Hika­ yesi", Uluslararası Sanat Tarihi Sempoz­ yumu, Prof. Dr. Gönül Öney'e Armağan, 10-13 Ekim 2001, B idiriler, İzmir, 2002, s. 229-246. ” B. Deniz, Alayhan Kazısı ve Sağlamlaş­ tırm a Ç a lışm a sı-2002, s. 203-216.

let Devret modeline göre de ğerlendirile cek olup, 15.06.1998 de ihale edilecek­ tir" şeklinde bir yazı aldık. Bizim yapıyı kurtarm a hayallerimiz de suya düştü. Sonuçta, aynı kurumdan, 12.08.1998'de "bu projenin gerçekleşmediği ve genel müdürlükçe yapılacak bir protokolden sonra, hazırlayacağımız projenin Nevşe­ hir Koruma Kurulunca kabul edilmesinin ardından m üm kün olabileceğini" be­ lirten bir yazı daha aldık. 1998 yılında Nevşehir Kültü r ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna başvura­ rak Alay Han'da sağla m laştırma çalışması yapmak istediğimizi bildirdik. A m a ­ cımız, hanın kapalı kısmın taç kapısının bulunduğu sağ tarafındaki yıkılan du­ varı, kendi malzemesiyle, te k ra r eski hâline getirmek, düşen taşları yeri­ ne koymak, duvarı arkadan destekleyen tonozu yeniden yapmaktı; kendi imkanlarımızla bir proje hazırladık. Bu sefer de Koruma Ku­ rulu projemizi kabul etmedi . 1999 yılında, yeniden evrak düzenleyerek, Anıtlar ve Müzeler Ge­ nel Müdürlüğü'nden, onarım çalışması için izin talep ettik. Nev­ şehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'na da yeniden proje hazırladık. Kurul 9 Haziran 1999'da yıkılan kısımların onarımı projesini kabul etti. Fakat bu sefer de onarabilecek para bu­ lamadık... Kültür Bakanlığı'da 09.1 1.2000 tarihli yazısında bu iş için yeniden "başvuru ve finans" gösterilmesini talep etti. Vakıflar Genel Müdürlüğü, 04.04.2000 tarihli yazısında, "Aksaray-Nevşehir Karayolu üzerinde bulunan ve mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürülüğü'ne ait Alayhan'ın yıkılan kısımlarının acilen onarılması işi, Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün yatırım programı çerçevesinde değerlendirile­ cektir" şeklindeki bir ifadeyle konuyu başından savdı. 2001 yılında da, ben­ zer bir ifadeyle yeni yıkılan kısımların onanmına bile taraftar olmadı“ . 28.02.2000 tarihinde Karayolları Genel M üdürlü ğü'ne de bir bir yazı gönderdik, 50 sene önce yaptıkları ayıbı kapatabilmek için, 1996 yılında yaptıkları plânı uygulamaya koyup, yapının önünden geçen yolu değiştirmele ri ve onarımı için para vermelerini" istedik. Olumlu ya da olumsuz hiç bir cevap alamadık... 2002 yılında. Kültür Bakanlığı ve Aksaray Valiliği'nin de isteğiyle, Alayhan'da kazı ve sağlamlaştırma çalışması yapmaya karar verdik; Aksaray Müzesi Başkanlığı'nda, bilimsel danışman olarak görev aldığımız kazı için Vakıflar Genel Müdürlüğü'nden izin aldık. Kazıyı ve sağla m laştırma çalışmasını 1 Ağustos-20 Eylül 2002 tarih le ri arasında da ge rçekleştirdik; Kültü r Bakanlığı'nm verdiği 9 milyar lirayı işçi ve usta parası olarak kullandık. Aksaray Valiliği'nin verdiği 3 milyar lira ile de da taş aldık^^.

Sekil 11: Taç kapı, gülbezek, çizim.

64-

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S e kil 12: Taç l
Foto. 10: Taç kapı, te k b a ş lı ik i g ö v d e li a s la n fig ü rü .

Ala yhan kazısı çalışn nalarma çevrede yüzey a ra ş tırm a s ı y ap ara k başladık. H a­ nın ç e v re s in deki ta r la la rd a , N e o litik devirden g ü n ü m ü z e k a d a r uzanan, a m o r f n ite lik li çok sayıda s e r a m ik parçası bu ld uk. Ö zellik le ilkçağ ve S e lçu k lu d ö n e ­ mi s e r a m ik le r in in t a r la la rı n yüzeyine da ğılm ış vaziyette o ld u ğ u n u gö rdü k. Yine k ö y lü le r le yaptığım ız g ö rü ş m e le r d e , hanın d o ğ u sun dak i t a r l a l a r içinde, bugün g ir iş le r i to p ra k la t a m a m e n ka p a tılm ış vaziyette m a ğ a r a la r b u lu n d u ğ u n u , b u n ­ ların hanın altına doğru devam eden yeraltı şehri şe k lin d e uzandığını öğre ndik. Yine doğu yönünde, bu gün üze rin den yeni yo lun geçtiği, eski yolun karşı t a r a ­ fındaki tepede, ilkçağ m e z a r kalın tılarına te s a d ü f ettik. Ayrıca, hanın kuzey d o ­ ğusunda, y ak laşık 100 m. uzaklıkta eve be nze r bir yapı te s b it ettik. Yaptığımız a ra ş tırm a d a , an ılan yerd e bazı t e m e l izleri ve S e lç u k lu d ö n e m in d e n ka lm a çok sayıda ka lite li çini ve s e r a m ik p a rçaları topla dık . Bu yapının bir S e lçu klu köşkü o lab ile ceğ i ko n u s u n d a k i ü m i tl e r im i z i halen koru m aktayız. Yüzey a r a ş tır m a s ın ın yanı sıra, hanın alanını b e lir le y e b ilm e k ve çevre siyle b i r ­ lik te 5 x 5 m .Tik k a r e le re a y ıra b ilm e k için A k sa ra y Kad astro M ü d ü r lü ğ ü ve A k ­ saray B e led iy es i'n de n y ard ım aldık. Hanın V a kıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n e ait t a ­ pulu alanını te sb it ettik. Sadece hanın bu lu n d u ğ u , k ad as trod a 1843 n u m ara y la kayıtlı, 1800 m 2 ’ lik alanla, yolun alt tarafınd a kalan ( m ü ş te m ila t] 1501 n u m a r a y ­ la kayıtlı, 1200 m 2 .'lik ara zin in V a kıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n e ait old u ğ u n u ancak, du var d ip le rin e ka d a r şahıs malı haline g e ld iğ ini gördük. Ayrıca, yolun alt t a r a ­ fında kalan, kü lliye n in parçası d u r u m u n d a k i kalın tıların da t a r l a j a r içinde k a l­ dığını ve ş ah ısla ra v e rild iğ in i öğ ren dik . Köy m u h ta rın ın aracılığıyla hanın m e v­ cut kısmı ile, yolun alt tarafınd a kalan avlu ve m ü ş t e m ila t a ait kalın tıların b u ­ lu n d u ğ u yerd eki t a r la la r ı n s a h ip le riyle g ö rü ş tü k . K e n d ile rin d e n bu a la n la rd a da kazı y a p m a k için izin tale p ettik. Hiç bir is teğ im iz i geri ç e v irm e d ile r. T a r la la r ı n ­ da kazı yap m am ıza da izin v e r d ile r (Sek. 2). Hanın m evcu t kısmının b u lu n d u ğ u alanı, önünden geçen yolu ve yo lun alt t a r a ­ fında kalan k alın tıların ta m a m ın ı içine alaca k şekilde, 5 x 5 m . 'lik k a re le re ayır­ dık. Kazı yap a b ile c e ğ im iz alan la rı b e lirle d ik . Çevreyi

te m iz le d ik . T a ş la n bir

Alay Han

65

yere topladık. İç kısım da, çöken ton ozun m o lo zu n u kaldırdık. Toprağı ayıkla ya­ rak, tonoz to p u k la rın ı ortaya çık a rd ık (Foto. A], B ir yandan da, röleve ç a lış m a ­ larına başladık (Şek. A]. Yapının d e ğişik y e r le rin d e ve taç kapıda b u lu nan s ü ş le melerin e s ta m p ajla rını alıp ç iz im le r in i yaptık (Şek. 6 - U ) . 2002 yılı kazısında am a cım ız han ile hanın ön ijn d e n geçen k a r a y o lu n u n alt t a ­ rafında kalan hana ait avlu duvarını te sb it ed e b ilm e k , a v lun un t e m e l d u v a r la r ı ­ nı ortaya ç ık a rtm a k , hanın m ev cu t kısm ının güneydoğu köşe sin de y e r alan yıkık duvarını s a ğ la m la ş t ı r m a k t ı. Böylece hem B ayındırlık B a k a n lığ ı’ na yolun geçtiği yer de dahil tü m alanın hanın bir parçası old u ğ u n u g ö s te rm e k , bö y le likle yolun buradan kaldırılm asını ta le p e tm e k , hem de yıkılan duvarın ta şla rın ı yerine koy­ mayı am a çla m ıştık. Bu nedenle kazıyı hanın m ev cu t kısm ının cephesi yö nünde (güney), sadece te m e lin b u lu n d u ğ u a la n la rd a g e ç e k le ş tir d ik . Daha so n ra k i y ıl­ larda izin v e r ilm e m e ih tim a lin i d ü ş ü n e r e k ki son uçta da öyle oldu, hanın ve av­ lunun iç kısmına d o k u n m a d ık . Hanın giriş cephesinin (güney) doğu ve batı yönünde yaptığımız ç alışm a la rd a, 11-G, H ve 11-K, L, M ve N k a re le rin i kazdık (Şek. 2): Flanın güneydoğu c ep he­ sine yol açma çalışm a la rı sırasında t o p ra k yığıldığı için bu b ö lü m bir tepe g ö r ü ­ nümündeydi (Foto. 5). Kazıya H - I kare sin den başladık, 1 1 - G yönüne doğru i l e r ­ ledik. ilk 40 c m . ’ nin ardın dan güneydoğu duvarı bitim in d e n itib aren, kesm e t a ş ­ lardan yapılmış duvar t e m e lle r i çıkmaya başladı. 50 cm .T ik d e rin liğ e in d iğ im iz ­ de duvar ta m a m e n belli oldu. Beyaz ren kli ta ş la r la yapılm ış olan duvar taşları, m uhtemelen yolun yapıldığı 1960Tı yıllarda ki k ö y lü le r ta şla rın s ö k ü lü p k ırıld ık ­ tan sonra

m ıcır ola ra k kullanıld ığını ifade ettiler, yer yer sö k ü lü p dağılsa da

düzgün bir s ırala nm a g ö ste rm e k te yd i. Köşeye geld iğ im iz de, güneydoğudan g e ­ len duvarın köşe ile birle ş m e d iğ in i, ayrı yapıldığını fa rk e ttik . Ü s te lik bu duvar yaklaşık 1 m. ge nişliğin de ve ahır m ekâ nınn duvarından daha inceydi. Güney doğu köşede ise te m e lle rin e kad ar s ö k ü lm ü ş , yine kesm e taşla yapılm ış payan­ da tem elle ri ortaya çıktı. M u te m e le n duvar ince yapıldığı için köşeden d e s t e k le ­ me gereği d u yulm uştu. Ancak, t e m e l taşla rın ın bile s ö k ü lm e s i hanın çok tah rip

Foto. 11: G iriş kapışı, iç kısım , k a v a s a ra n ın ö rü ld ü .

66

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 12: Taç kapının doğu y a n ın ın ü s t kösesi.

edildiğ in i gösternnekteydi. Bu b ö lü m d e k i t e m e l izlerin den ve hanın eski r e s i m le ­ rin den bu yönde avlu revakının yer aldığını fik rin i akla g e tirm e k te y d i (Foto. 5-6). 11 - G karesi üzerin de y er alan duvarı gü ney yönüne doğru ile rle tt iğ im iz d e önce yıkılm ış vaziyette kesm e taş p a rçalarıyla karşıla ştık. B e lliki duvar s ö k ü lü rk e n p a rça la n a n veya ç ü r ü k b u lu nan t a ş la r a tılm ış veya işe y a r a r n ite lik te b u lu n m a ­ dığı için yerind e bırak ılm ıştı. Toprağı yaklaşık 70 cm. d e rin le ş t ir d iğ im iz d e du va ­ rın devamını bu ld uk. Hanın avlu duvarının, yolun altına doğru il e rle d iğ in i g ö r ­ dük. Duvarın yol ile birle şe ce ğ in i d ü ş ü n e re k , daha fazla ile r le m e d e n kazıyı d u r ­ d u r m a k zoru nd a kaldık (Foto. 5-6). Yolun üst yanında kalan, 11- G, H ka re sin d e b u ld u ğ u m u z duvarın yol altında ile rle d iğ in i k a b u l ederek, yolun alt tarafında, güneydoğu y önünde b u lu nan 18 G, H k are sin i açtık. Gayet düzgün kesm e t a ş la r la yapılm ış avlu duvarının g ü n e y ­ doğu k öşesin in t e m e lin i bu ld uk. Avlu davarının burada m evcu t kapalı kısm a p a ­ r a le l uzandığını te sb it ettik. Bu duvarın devam ında da avlu kapısının ortaya çı­ kacağını t a h m in ettik. Ancak, b ir s o n ra k i yıl kazıya izin verilm e y e c e ğ i ve ç ık a ­ cak b ö lü m le r in t a h rip ed ile ceğ in i de d ü ş ü n e re k kazıyı d u r d u r d u k (Foto. 6). B u ­ gün ne k a d a r isabetli b ir k a r a r v e rm iş o ld u ğ u m u z u d ü ş ü n ü y o ru m . Hanın gü neybatı köşesin de, yıkılm ış olan duvarın k alıntılarını k a ld ı r m a k a m a ­ cıyla yaptığımız t e m iz lik çalışm ası sırasında, y aklaşık 30 cm. d e rin lik te , d ö şe­ me taşla rın a ra stla dık. T a ş la n te m izle y ip f o t o ğ r a f la m a k is te d iğ im iz d e duvar t e ­ m e lle r i belirdi. Bu yönde ilerid e t a m ir a t yapıla bileceği düşüncesiy le, zem in t a ş ­ larına z a r a r v e r m e m e k adına, fo to ğ ra fla rım ız ı çekip, çizim için ö lç ü le r im iz i a l­ dıktan sonra, ge le cek yılla rda daha detaylı ça lış m a k m aksadıyla kapattık.

Bu­

rada b u ld u ğ u m u z taş te m e lle rd e n , he r ne k a d a r yapıla cak k apsam lı bir kazıda ortaya çıkacaksa da, bu b ö lü m ü n revaksız, dükkan , tuvalet, banyo gibi kapalı m e k â n l a r halin de dü z e n le n d iğ in i d ü ş ü n ü y o ru z (Foto. 2-7).

Alay Han

67

2002 yılı ALayhan kazısı ve sağla m la ştırma çalışmasında, yapının avlulu bir han

olduğunu; açık ve kapalı iki bölümden meydana geldiği, Aksaray-Nevşehir yol yapımı sırasında yolun avlu üzerinden geçirildiği ve avlunun yıkılarak yola dahil edildiği, avlu tem elle rinin yolun altında ve yolun dışındaki alanlarda sağlam bir vaziyette günümüze kadar geldiği sonuçlarına ulaştık. Bunla r belki bilinen so­ nuçlardı ama teyyid edilm emiş bilgilerdi. Böylece kesin bir sonuç ortaya çıktı. Kazı çalışmaları devam ederken, bir yandan da, hanın kuzeydoğu ve doğu yö­ nündeki yıkık duvarının sağlamlaştırılması için çalıştık. Önceki yıllarda Nevşe­ hir Koruma Kurulunca onaylanan sağla m la ştırm a projemizi uygulamaya koy­ duk. Usta bulmakta çok zorlandık. Kayseri, Nevşehir çevresinde, mevsimin yaz olması nedeniyle usta bulamadık. Hatay ve Gaziantep'ten getirttiğ im iz ustaların işi yapamayacaklarını söylemeleri, bazılarının da sadece duvarı örmek için, sa­ dece ustalık bedeli olarak 60 milyar lira gibi bir para istemesinin ardından Bay­ burt'tan usta istedik. Kazıyı durdurup sağla m la ştırm a çalışmasına başladık: Sağlam ve dayanıklı taşlara dokunmadık. Yere dökülm üş olan taşaları toplayıp, kullanılabilecek dü rüm dakileri bir tarafa ayırdık. Hanın içinde bulunan yıkık ey­ vanın bulunduğu yeri temizledik, seki topuklarını ortaya çıkardık. Tonozu taşı­ yan ayakların tem elle rini bulduk. Tonozu meydana getiren taşla r yıkılırken üst üste düştüğü için büyük taşların neredeyse tamamı parçalanmış vaziyetteydi. Kullanılabilecek dü rüm dakileri ayırdık (Foto. 4). Hanın mevcut kapalı kısmının güneydoğu köşesi 1995 yılında yıkılmıştı. Köylü­ lerin verdiği bilgilere göre hazine arayanlar, "tonoz ayakları içine yapıyı ta m ir etmek için para saklandığı düşüncesiyle", tonozun ayaklarını, getirdikleri tır kamyonuna çelik halat bağlayıp yıkmış, bir şey bulamayınca da bırakıp g itm iş ­ lerdi. Hanı önemli kılan ve taç kapıyı ayakta tutan duvar ve duvarı destekleyen tonoz yıkılınca kapı da yıkılma tehlikesi arz etmeye başlamıştı. Özellikle yoldan geçen ağır yüklü kamyonların yaptığı sarsıntı nedeniyle de han gerçekten yıkıl­ ma tehlikesi göstermekteydi. Ayrıca, hırsızlar tarafından hanın giriş kapısı ke­ meri üzerindeki kabartma tekniğiyle yapılmış, tek başlı çift gövdeli aslan fig ü ­

5 e k il 13: Kapalı kısım, taç kapının a rka kısmı, röleve.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

rün ü ç a lm a k için, fig ü rü n arka tarafınd a b u lu nan t a ş la r da y erind en ş ö k ü lm ü ş vaziyetteydi. M u h te m e le n s ö k ü lm e sırasında k a b a r tm a z a ra r g ö r m ü ş , yan y ü z­ le rde taş üze rin de ç a tla k ve k a v la m a la r meydana g e lm iş ti. B ir de Bayındırlık Bakanlığı yolu g e n iş le t m e k için taç kapı ve avlu üzerine s ınır taşla rı d ikin ce o r ­ tadan kald ırılm a y a hazır hale g e t ir ilm iş ti. 1996 yılında N e v şe h ir K o ru m a K u ru lu n a s u n d u ğ u m u z ve k u ru lu n kab ul ettiği s a ğ la m la ş t ı r m a p ro je sin e uygun o la r a k kuzeydoğu köşesini, içi k ırm a taş d o l­ gulu, dışını kesm e taş ile ö r e r e k doğu duvarı ile bağladık. Kayse ri'de n g e t i r t t i ­ ğim iz t a ş la r la köşe kısmını, param ızın yettiği oranda, yarı yerine k a d a r s a ğ la m -

S e k il 14: Taç kapı kavsara b a s la n ıc m d a k i s ü s le m e .

la ştırdık. Batı duvarına bakarak, doğu duvarı üzerin e de tonoz başla ngıç t a ş la ­ rı y e r le ş tird ik . Aynı şekild e, doğu duvarını, birin ci payandaya ka d a r s a ğ la m la ş ­ tırdık. Ne yazıkki tonoz örtüyü y a p tırta m a d ık . Ne yapacak usta b u la b ild ik ne de para? Y apabiliriz d iy e n le r de, sadece tonozu ö r m e k için o dö n e m d e 60 m ily a r lira para is ted ile r. Dolayısıyla tonoz kaldı am a duvarı kısm en mufaza ed eb ild ik (Foto. 9). Yapının içinde tonoz ay a k la n ve bunları b ir b irin e ba ğlayan k e m e r le r i yeniden yapmayı da dü şü n d ü k. B u ld u ğ u m u z u s ta la rd a n h içbiri k e m e ri y a p m a y a ya n a ş ­ madı. T aş la rın çok büyük oldu ğ u n u , yerine koym anın m ü m k ü n olam ayacağını a n cak m akina , te çh iz a t b u lu r s a k y a p a b ile c e k le rin i ifade ettile r. Bizim in şaat f i r ­ ması olm adığ ım ızı, dolayısıyle böyle b ir donanım ı k e n d ile r in in s ağ la m as ını if a­ de e ttikse de ikna e d em e dik . Sonuçta k e m e ri değil ama yerinin kayb olm a t e h ­ lik es in i ö n le m e k am acıyla, k e m e r ayaklarını bir m e tre k a d a r y ü k s e lt t ir d i k ve o haliyle bıraktık. T açk ap m m giriş kapısı üze rin de b u lu nan tek başlı çift gövdeli aslan f ig ü rü n ü n arka ta ra fın d a k i t a ş la r y erind en s ö k ü lm ü ş vaziyetteydi. Yine aynı yıllarda. Alay-

Alay Han

Foto. 13: S e ra m ik b u lu n tu , b a skı te k n ik li.

han köyü ja n d a r m a k a ra k o lu t a ra fm d a n , önLem o lm a k üzere, fig ü r ü n arkası b e ­ ton harçla sıvanarak kap atılm ıştı. Hem f ig ü rü k o ru m a y a a lm a k , hem de s ö k ü ­ len taşla rın yerini k a p a ta b ilm e k am acıyla çalışm aya başladık: K e m e r kavs a rasını alttan d e s te k le m e k üzere, iki yan ta r a fta k i yuvala rın içine y e r l e ş t ir il m iş a h ­ şap kalıntısından h a re ke tle , a ltta n, m u h te m e le n b ir ahşap k iriş le d e s te k le n m iş olabileceğini ta h m in ettik. Mevcut ahşap kiriş parçasına d o k u n m a d ık . Onu ye ­ rinde bırakıp, oyuğun ölç ü s ü n e uygun (U) p ro fil d e m ir y e r le ş t ir d ik . K üçü k t a ş ­ larla, figü rün bu lu n d u ğ u taşa d e ğ m e m e k üzere, bir sıra d e stek duvarı yap tırdık. Figürle de stek duvarı arasın da kalan b ö lü m ü de, harçsız,

k ırm a ta ş la rla d o l­

durttuk. Yüzeyini de, eski r e s im le r in e ba karak, aslına uygun şek ild e ö r d ü r d ü k (Foto. 11) (Sek. 13). Giriş kapısının basık k e m e r in i taşıyan batı yön ün de ki ayağı yok o lm u ş vaziyet­ teydi. K em e r he r an çö k m e te h lik e s i arze diyordu . K em e ri ayakta t u t a b ilm e k amacıyla, ayağı yeniden yaptırdık : Bu b ö lü m d e açtığım ız 60 cm. b ir ç u k u r s o n ­ rasında kapı eşiğini bu ld uk. Kalın bir taştan yapılan eşik te m e li üze rin e ayağı yerleştirip, yukarıda kapı k e m e r başla ngıcına ka d a r yü k s e lttik . Taçkapı kavsarasının batı y ö n ün de ki m u k a r n a s ı meydana ge tire n blok taşla rın bir kaçının yerinden k o p m a k üzere old u ğ u n u ve acile n s a ğ la m la ş t ı r ılm a s ı g e ­ rektiğim gördük. Ancak, usta ların bunu yeniden yerine koym ak, s a ğ la m hale

Foto. 14: S ırsız k a n d il parçası.

69

70

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

“ B kz.B , Deniz Alayhan Kazısı ve Sağla m la ştırm a Ç alışm ası- 2002 , s. 203-

g e t ir e b ilm e k için teçh iz at g e re k tig in i s ö y le m e le ri üzerine g e r ç e k le ş tir e m e d ik .

2 16 ,

Zaten k u ru la s u n d u ğ u m u z s a ğ la m la ş t ı r m a pro je le ri içinde bu çalış m a yoktu.

^

a

a

j

3

v

-k

Bu nedenle de ısrarcı olm ad ık. Param ız b ittiğ in de kazı ve on a rım çalışm asın a, ge le cek yılı devam e tm e k üzere, 20 Eylül 2002 t a rih in d e çalışmaya ara verdik. Kazıda, büyük bir b ö lü m ü a m o r f n ite lik li o lm a k üzere, çok sayıda sırlı ve sırsız s e ra m ik , k a n d il parçası, kama, bıçak ş e k illi m adeni b u lu n t u la r ve iki adet bakır para ele geçti. S e ra m ik le r d e n 126 tan esin i e tü tlü k , 15 adet s e ra m iğ i ise envant e r li k değerde b u ld u k ve bir r a p o r ekinde A ksa ra y İMüzesi'ne te s lim ettik^®. Env a n t e r lik n ite lik te g ö r d ü ğ ü m ü z e s e r le r aşağıda g ö s te rild iğ i gibid ir: Alayhan-1 en va n te r nu m a ra sıy la kayıtlı b u lu nan ese r sırsız b ir s e r a m ik p a rç a ­ sıdır. K re m re n k li to p ra k ta n yapılan b u lu n tu baskı te k n ik lid ir . Üzeri yan yana y e r l e ş t ir il m iş e ş k e n a r d ö r tg e n şe k illi g e o m e tr ik d e s e n le rle s ü s lü d ü r. 5 x 3.5 cm. ö lç ü le r in d e d ir . S eçu klu d ö n e m in d e n k a lm a d ır (Foto. 13). Ala yhan - 2 e n ­ v a n te r n u m a ra lı ö rn e k b ir kasenin taban kısm ına aitir. Kırmızı re n kli kilden ya ­ pılm ıştır. 6

X

7.5 cm. ö lç ü le rin d e d ir. Sıraltı te k n ik lid ir . Tek re n k yeşil r e n k lid ir

ve kazıma te k n iğ i ile s ü s le n m iş t ir . S e lçu klu d ö n e m in e aittir. Ala yhan - 3 e n van­ t e r n u m a ra lı ö rn e k yayvan bir tab ak parçasına a ittir. 2.4 x 5 cm. ö lç ü le rin d e d ir. Sıraltı te k n ik lid ir . D e s e n le r siyah r e n k lid ir ve firuze re n kli bir sırla k a p la n m ı ş ­ tır. B irka ç parça halin de ele g e ç m iş tir . S e lç u k lu d ö ne m ine aittir. Alayhan - 4e n v a n te r nu m a ra sıyla kayıtlı s e r m a m ik parçası beyaz re n kli bir h a m u r d a n ya­ pılm ıştır. 7 x 7 cm. ö lç ü le rin d e d ir. B ir vazo nun boyun kısmına aittir. Sırsız ve b a rb u tin (k ab artm a) te k n ik lid ir . S e lçu k lu d ö n e m in e aittir. Alayhan - 5 en van te r n u m ara sıy la kayıtlı ö rn e k bir k a n dilin ağızlık kısmına aittir. Kırmızı re n k li kilden yap ılm ıştır. 6.5 x 5.2 cm. ö lç ü le r in d e d ir. Yeşil ren k sırlıdır. S e lç u k lu dö ne m in e aittir. Alayhan - 6 e n v a n te r n u m a ra lı bu lu n tu yine bir kandile a ittir. Anca k k a n ­ dil sırsız ve tek ağızlıdır. Kırmızı kilden yapılan ö r n e k 5 x 5.5. cm. ö l ç ü le r in d e dir. M u h te m e le n üç ağızlı ve kaideli iken, diğ e r ağızları k ırılm ış tır. Bu ne denle tek ağızlı gibi g ö rü n m e k t e d ir . S e lç u k lu d ö n e m in d e n k a lm a d ır (Foto. 14). A la y ­ han -7 e n v a n te r nu m a ra s ıyla kayıtlı s e r a m ik bir tabağın k e n a r kısmına aittir. Kırmızı kilden yap ılm ış ve tek re n k yeşil ile boyanm ıştır. Sıraltı te k n ik li s e r a m ik kazıma te k n iğ i ile, g e o m e tr ik d e s e n le r le s ü s le n m iş t ir . 6 x 4.5 cm. ö lç ü le r in d e ­ dir. S e lç u k lu d ö n e m in e aittir. Ala yhan - 8 e n v a n te r n u m a ra lı ö rn e k bir kasenin taban kısm ına aittir. Kırmızı bir kil ile yapılan kase 9 x 8 cm. ö lç ü le r in d e d e d ir. Dışı sırsız içi, tek ren k yeşil r e n k lid ir . Alayhan - 9 e n v a n te r n u m a ra lı ö rn e k bir vazonu n parçası gibi g ö r ü n ­ m e k te d ir. Beyaz re n kli kilden y ap ılm ış tır. Sırsız ve baskı t e k n ik lid ir . Üzeri z ik ­ zak ş e k illi ve yu v a rla k d e s e n le r le s ü s lü d ü r. 5.5 x 4 cm. ö lç ü le r in d e k i ö rn e k S el­ çuklu d ö n e m in e a ittir. Alayhan - 10 e n v a n te r n u m a ra lı ö rn e k bir k a n d il p a r ç a ­ sıdır. Kırmızı kilden yapılm ıştır. Tek veya üç ağızlı gibi g ö r ü n m e k t e d ir . Anca k bir ağzı m e v c u ttu r. Düz k a ide lid ir, içi ve dışı tek re n k yeşil sırlıdır. 7.5 x 4 cm. ö l­ ç ü le rin d e k i ka n d il S e lçu klu d ö n e m in d e n kalm a d ır. Alayhan - 11 en va n te r n u ­ m ara lı ö rn e k bir k a n dilin ağızlık kısm ıdır. Yeşil ren k sırlı k a n dilin kırmızı kilden yapıldığı a n la ş ılm a k ta d ır . 6 x 3

cm. ö lç ü le r in d e d ir. S elçuklu dö ne m in e aittir.

Alay Han

71

Foto. 1 5 :1. G ıyaseddin Keyhıüsrev [1204-12111 dönem i.

Alayhan - 12 en v an te r n u m a ra lı ö rn e k yine bir k a n dilin ağızlık parçasıdır. Koyu yeşil renk sırlıdır. Kırmızı kilden yap ılm ıştır. 5 x 3 çm. ö lç ü le r in d e d ir . XII. yy.'dan kaldığını ta h m in ediyoruz.

Ala yhan - 13 e n v a n te r n u m a ra lı ö rn e k bir k a n d ilik

2’ I. Gıyaseddin K eyhüsrev'in I. S altanatı dön em in e a ittir. Yazılar sayın G ültekin Teom an ta rafınd a n o k u n m u ş tu r. K en d i­ sine y a rd ım la rın d a n dolayı te ş e k k ü r ede­ rim .

tutmaç (kulaklık) kısmına aittir. Kırmızı re n k li kilden yap ılm ıştır. 4 x 4 cm. ölcülerindedir. S e lçu klu d ö n e m in e a ittir. Alayhan - U e n v a n te r n u m a ra lı ö rn e k bir kase parçasıdır. Kırmızı re n kli kilden yapılm ıştır. H a rda l r e n k li b ir sırla k a p ­ lıdır. Sıraltı te kn iğ iyle yapılmış, kazıma te k n ik li g e o m e tr ik d e s e n le rle s ü s l e n ­ miştir. Alayhan - 15 e n v a n te r nu m a ra sıyla kayıtlı ö rn e k b ir kase tabanına aittir. Kırmızı ren kli kilden ya p ılm ış tır. 8 x 4 cm. ö lç ü le r in d e d ir . Dış kısmı sırsız içi tek renk yeşil r e n k lid ir. Orta y erind en darbe gö rd ü ğ ü a n la ş ılm a k ta d ır. S e lç u k lu d ö ­ nemine aittir. Kazıda b u ld u ğ u m u z p a r a la r çok y ıp ra n m ış ve o k s itle n m iş vaziyetteydi. Ancak, üzerindeki yazı ve t a r i h l e r kitabe nite liğ i taşıyacağı için çözmeye çalıştık: P a ra ­ ların eksik y e rle ri t a m a m l a n m a k s u re tiy le o ku n d u ğ u n d a S e lç u k lu d ö n e m in e ait olduğunu gördük. 1. paranın ön yüzünde (Foto. 15-a): E s - S u l t a n ' ü l a z a m G y a s e d d ü n y a i V e d d i n l K e y h ü s r e v bin Kılıças la n'^’^

Arka yüzü (Foto. 15-b): (Silik vaziyette) Sağa doğru i l e r le r şekild e r e s m e d ilm iş bir süvari fig ü rü r e s m e d il m iş t ir (Bunun üst tarafınd a da e l - m i n n e t e l i l l a h yazı­ sı yer alm ası g e r e k m e k te d ir. Anca k sil iktir). 2. paranın ön yüzü (Foto. 16-a): E l - i m a m E l - Z a h i r bi - e m r i l l a h e m i r ' ü l m ü ­ m in i n^°

Arka yüz (Foto. 16-b): E s - S u l t a n ' ü l m u a z (.. alaeddünya veddin Keykubad bin Keyhüsrev) yazısı o k u n a b ilm e k te d ir .

I. A lâeddin Keykubad.

72

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

F o to . 1 6 : 1. A la a d d in K e y k u b a t [1 2 1 9 -1 2 3 6 ] d ö n e m i.

K. Erdm ann, a. g. e., s. 81'de 26 x 38 m.; M, K.Üzergin, a. g. e.. s . U 5 ’ de 41.50 X 39 m.; T. Özgüç-M . Akok, a. g. e..

s.139-141'de 26 x38 m.; I. H. Konyalı, a.

ALay Han A n a d o lu 'n u n en e rke n t a r ih li ke rv a n s a ra y la rın d a n b iris id ir. Daha XX. yy. b a şla rın dan itib are n kad e rin e te r k e d ilm iş , 1930-35 yılla rın da da büyük ö l ç ü ­ de yıkılm ıştır. 1955-60 y ıllla rın d a da, avlu s u n u n ortasın dan A k s a r a y -N e v ş e h ir

g. e., S .1 101' de 41.5 x 39 m. ebadında o l­ duğunu yazar.

karayolu g e ç ir ile r e k ta m a m e n elden çık a rtılm ış tır.

S elçuklu dönem i taç kapıları için bkz. R. H. Ünal, a.g.e. Ögel, a.g.e., s. 7; M. 0. A rık, "B a ş­ langıç Devri A n a d o lu -T ü rk M im a rfT e z y inatının K arakte ri", M a la zg irt A rm a ğ a nı'ndan Aynbasım , T ü rk Tarih K urum u Başımevi, A nkara, 1972, s. 173-177; 0.

Yapı plân ba kımından, açık ve kapalı kısmı bu lunan, iki b ö lü m lü k e rv a n s a ra y ­ la rd a n d ır: Ançak, g ü n ü m ü z d e henüz kazısı t a m a m la n m a d ı ğ ı için

avlu için k e ­

sin bir şey sö y le m e k doğru değild ir. Yapının eski hâlini gören a ra ş tır m a ç ıla r ın verdiğ i ö l ç ü le r bile b irb irin i tu tm a m a k ta d ı r ^ '. A n ç a k , 1930-35 yılla rın da ç e k ilm iş

Aslanapa, Türk Sanatı, s. 146; R. H. Ünal,

eski r e s im le r in d e n avlunun iki yanında bu lu n a n revak veya odaların t e m e l izle­

a.g.e., s. 91.

ri g ö rü lm e k t e d ir . Kazı sıarasm da da taç kapının doğu yanında t e m e l ve döşem e

Ögel, a.g.e., s. 7; 0. A slanapa, Türk

izleri ortaya çıkm ıştır.

Sanatı, s. 146; R. H. Ünal, a.g.e., s. 91.

Yapının g ü n ü m ü z e g e le bilen taç kapısının s ü s le m e le r i d ö ne m i hakkında bilgi ve re b ile c e k niteliktedir^^: ¡Ik çerçevesi e rke n t a r ih li S e lç u klu devri ta çka pıla rı gibi, boş bir satıhla başlar^^. Divriği Sitte M elik T ü rb e s in in (1196) g e o m e tr ik t i ­ riz le rin i h a tırla ta n zikzak ş e k illi d e s e n le r le sü s lü ikinçi k uşa k Amasya Halifet Gazi T ürbe si (XII-XIII. yy.l ve Kayseri Cifte M e d re s e 'n in (1205/12061 taç kapısının s ü s le m e le r in e benzer. Bundan sonra y e r alan firiz ve m a il ç erçe ven in s ü s l e m e ­ leri yine Divriği Sitte M elik T ürbe si s ü s le m e le r i ile, kaynağı Orta Asya T ü rk e s e rle rin d e , ö z e llik le K ırgızis tan 'd aki, XI. yy.'ın başla rın da yapılan, Özkent (Uzgend) T ü r b e le rin in taç kap ıla rınd a g ö rü le n tuğ la ile yapılm ış, g e o m e tr ik g e ç ­ m eli, b irb irin i kesen s e k iz g e n le rin m eydana g e tirdiği s ü s l e m e le r ve d ö r tlü d ü ­ ğ ü m le r hâlindedir^'*. Yapının taçkapısın da, giriş kapısının kilit taşı hizasında b u lu nan tek başlı, çift gövdeli aslan f ig ü r ü çok ilg in ç tir . A n a d o lu 'd a kale, cam i, han, saray, köprü gibi yapıla rla, para ve ç eş itli el sanatı e s e rle ri üzerin de aslan f ig ü rü g ö r ü lü r. Cok de ğişik ş e k ille r d e ta s v ir edilen bu fig ü r ü n tek başlı ve çift gövdeli verild iğ i tek

Alay Han

örnek Alay Han'da karşım ıza çıkar^^. K a r a h a n lı la r d ö n e m in d e yapılan ve XI-XII.

73

Bu konudaki ayrıntılı ç a lış m a la r için bkz. S. Ögel, "S e lçu klu Sanatında Çift

yy.'a ta rih le n e n T e r m e z - T ir m iz sarayında, alçıdan yapılm ış, te k başlı, çift gö v­

Gövdeli A slan Fig ü rü", B ellete n. C. 26, S.

deli, arka ayakları üzerin e o t u r m u ş aslan f ig ü r le r i b u lu n m a k ta d ır . Yüz şekli ba­

535-5361: G. Öney, "A nadolu S elçuk M i­

kımından Ana do lu S e lçu klu d ö n e m in in taş üze rin de g ö rü le n aslan f ig ü r le r in e

101-104, A nka ra 1962, s. 529- 538 lA lm . m a risin d e A slan Figürü, Lion Figures in A n a tolian S eljuk A rc h ite c tu re ", A na d olu

benzeyen bu f ig ü r le r i n sarayı yaptıran h ü k ü m d a r ı t e m s il ettiği veya sarayı k o ­

(Anatolia), S. XIII, 1969, T ü rk Ta rih K u ru ­

ruyan, tılsım lı y a ra tık la rı ifade ettiğ i d ü ş ü n ü le b ilir . Alay Han'da g ö rü le n aslan

S .1- 41 lin g .43-64).

mu Basım evi, A yrıbasım , Ankara 1971,

fig ü rle rinin de aynı a m a ç la rla yapıldığını s ö y le m e k m ü m k ü n d ü r . “ A slan fig ü rle ri ve se m b o lik a n la m la rı konusunda bkz. G. Öney, a.g.e. s. 1-64.

Aslan fig ü rü ilk çağ la rd a n beri, h e r k ü ltü r d e ve bu arada Ortaasya ve Anadolu Türk m ito lo jisin d e kuvvet, kud ret, h ü k ü m r a n lı k se m b o lü o la ra k k u lla n ılm ış tır ^ ^

Ögel, "S e lçu klu Sanatında Cift Göv­ deli A slan F ig ü rü", s. 530, 533; G. Öney, a.g.e.. s. 22.

Anadolu'da taş, m e r m e r , alçı, ahşap, halı, k ilim , m in y a t ü r vb. h e r t ü r m a lz e m e üzerinde g ö rü lü r. G ün üm üzd e de he m en he m en aynı a m a ç la rla ku lla n ılm a y a devam e tm e k te d ir. Ancak, çift gövdeli aslan figü rü, k ayn akların da iş a ret ettiği gibi, kuvvetin iki katına çıkışını ifade ediy or olm a lıd ır. T ir m iz Sarayı'nda bu lu nan aslan fig ü rle rin in , ö z e llik le başla rın ın Alay Ha n'da ki aslan fig ü r ü n ü n baş k ıs ­ mıyla benzerliğ i çok açıktır. Ayrıca, T ir m iz S arayı'n daki aslan f ig ü r le rin in b u ­ lunduğu alanda y er alan payeler ü z e rin deki g e o m e tr ik d e s e n le r de Alay Han'ın taç kapısının geniş ç e rç e vesinde ki s ü s l e m e le r l e b e n z e rlik g ö s te rir. Aşağı y u k a ­ rı, aynı ta rih le rd e , K a r a h a n lı la r ve A na do lu S e lç u k lu la rın d a g ö rü le n f ig ü r le r in benzerliği çok d ik k a t çekicidir^^. Yapının, bu günkü m evcu t kapalı kısm ın ın taç kapısı üzerin de, taç kapının sağ üst köşesinde, d ik d ö r tg e n şe k illi bir taş üzerin e yazılmış, iki s a tırlık bir k it a b e ­ si mevcuttur. M u h te m e le n usta adını ve ren kitabe o k u n a m a y a c a k derece de s i­ lik ve bozuktur. Kitabeden, g ü n ü m ü z e k a d a r sad ece üç kaynakta b a h s e d ilm iş ­ tir. Ancak, anılan k a y n aklarda fa rk lı ş e k ille r d e o k u n m u ş tu r . Bu nedenle anılan kervansarayın, t a r ih ç ile r in verd iğ i b ilg ile r ve kazı b u lu n tu la rın a dayanarak, I. Alâeddin Keykubat d ö n e m in d e n önce yapıldığını sö y le m e k ş im d ili k daha doğru gibi gö rü n m e k te d ir. Han, S e lç u k lu la r dö n e m in d e Pervane Ribatı (Kervansarayı) adıyla an ılm ış tır. Kaynakların ifadesine göre, Alay Han-Alayhan ismi, m u h te m e le n , yakınında b u ­ lunan köyden dolayı, daha sonra v e r ilm iş t ir . G ü n üm üzd e de aynı is im le b i lin ­ mektedir. 1970 y ılla rın da n bu yana, hanın ç evresin de y e r l e ş m e l e r ba şla m ıştır. Bu mevkiye de g ü n ü m ü z d e Han Yaylası d e n ilm e k te d ir . Alayhan'da yaptığımız kazıla rda b a rbu tin ve baskı te k n ik li s e r a m ik le r in b u lu n ­ ması çok ilgin çtir. B en zer e s e r le r A k s a ra y - M e lik M a h m u d Gazi Hangâhı (D a rp ­ hane) kazısında da ele g e ç m iş tir . Suriye ve Güneydoğu Ana do lu Bölgesi k ö k e n ­ li olduğu bilinen bu ö r n e k le r in yine bu bö lg e le rd e n g e ld iğ ini dü şün üyo ru z. S era m ik le rin büyük bir kısmı sıraltı te k n ik li ve tek re n k yeşil re n kli ve kazıma tekn ik lid ir. Elegeçen k a n d ille r içinde tek ren k firuze r e n k li o la n la r da vardır. Kandillerin uzun ağızlı, tek ren k yeşil sırlı ö rn e k le r i S e lçu klu d ö ne m i klâ s ik ka ndilleri g ib id ir (en no: 5,11,12,13). Ancak, m u h te m e le n üç ağızlı ve ayaklı o l ­ duğunu ta h m in ettiğ im iz , ama g ü n ü m ü z e ayaksız ve tek ağızlı im iş gibi, kırık

74-

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

halde ulaşabilen ö rn ek ler (en no: 6, 101 hem Selçuklular'da hem de BizanslI­ lar da kullanılan seram ik le re benzemektedir. Özellikle Aksaray-Melik Mahmud Gazi Hangâhı (Draphanel kazısında benzer çok sayıda örnek çıkmıştır. Sayın Doç. Dr. Sacit Pekak'ın Nigde-Aktaş Köyü Kilisesi’nde de benzer örn ekler bu­ lunduğunu konuştuğumuz değişik zamanlarda ifade etmiştir. Kazıda bulduğumuz am o rf nitelikli pa ralar yapının tarih le ndirilm e si için yeterli değilse bile, şim d ilik kazıda ele geçen ilk iki iyi örnektir; ikinci paranın ön yü­ zündeki Es- Sultan’ül azam Gıyaseddünya yazısı (Veddini Keyhüsrev bin Kılıçaslan şeklinde tamamlandığında paranın (1204-12111 yıllarında hü küm süren I. Gıyaseddin Keyhüsrev, üçüncü paranın ise I. Alâeddin Keykubad (1219-1236) döneminden kaldığı anlaşılmaktadır. I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminden ka­ lan para, yapının inşa tarihiyle ilgili mevcut en erken tarih li buluntu olması ba­ kımından, önem arzetmektedir.

Sonuç olarak, yapı kendisinden daha önce inşa edilmiş bir yapının yerinde ve külliye hâlinde yapılmıştır. Ancak, günümüzde harabe hâlinde olduğu için çev­ resindeki yapıların du rum u belli değildir. Bugün mevcut kapalı kısmın taçkapısmın sağ üst köşesinde bir kitabe vardır. Ancak, yazı iyi okunamam aktadır. Muhtemelen I. Alâeddin Keykubaftan (1219-1236) evvel yapılmıştır. Sanat ta ­ rih çile r II. Kılıçaslan (1 155-1 192) döneminden kaldığını iddia etmektedir. Biz de aynı görüşü paylaşıyoruz; Selçuklu kaynaklarına göre Ribat-ı Alaı" Han-ı âzami

AlayP, Han-ı AlayP, Alayr(AlârHanı), AlayPKervansarayı, AlayPKibatı gibi is im le r I. Alâeddin Keykunbat’ın yaptırdığı Aksaray Sultan Hanı (1228-29) için kulla nı­ lan isim le rdir. Alay Hanı ise. Pervane Ribatı veya Pervane Kervansarayı is im le ­ riyle anılmaktadır. Bilinmeyen bir tarihte de, yakınındaki aynı isimli köye izafe­ ten Alay Han-Alayhan adı verilm iştir. Yapının en önemli özelliklerinden birisi taçkapıda, giriş kapısı kemeri üzerinde bulunan tek başlı, çift gövdeli aslan figürüdür. Kökeni Karahanlı dönemine ait Tirm iz-Termez sarayında görülen, alçıdan yapılmış, aslan figürle rine kadar gö­ türülebilecek bir geleneğe dayanmaktadır. Anadolu’da, bugüne kadar bilinen, benzer bir başka örneği de yoktur. Yapı Selçuklu döneminde, m uhtemelen XII. yy.’da inşa edilmiş, açık ve kapalı kısmı bulunan, iki bölümlü kervansa raylar­ dandır. Avlusu üzerinden yol geçtiği için bugün sadece kapalı kısmı ile, m üşte­ milata ait bazı kalıntıları günümüze gelmeyi başarmıştır. Yapılan kazı sonrasın­ da yolun altında kalan avlunun kuzey doğu yönündeki tem el duvarları ortaya çı­ kartılmıştır. 2002 yılında yapının yıkılan kuzeydoğu duvarı, doğu duvarının birin ­ ci payandaya kadar uzanan bölümü ile, girişin doğu yönü iç sövesi, yine girişin batı yönü kem er ayağı ve aslan figürünün arkasında kalan kem er kavsarası sağlamlaştırılmıştır. 2002 yılında yaptığımız kazı ve sağla m laştırma çalışması ardından, 2003 yılında da kazı ve restorasyona yönelik bir çalışma yapılabileceğini umut ediyorduk. Bu amaçla 2002 yılında, restora tör ve m im a r arkadaşlarımız tarafından çalışma­ lar yapıldı. Hatta, restorasyona yönelik çalışabileceğimizi düşünerek, 2002 yılı

Alay Han

kazı çalışması sonunda bol miktarda kireç alıp, yapının doğu yönüne açtığımız bir kuyuda söndürdük. Ancak, mal sahibi Vakıflar Genel M ü d ü rlü ğ ü ’ nden bir herhangi bir tak d ir ya da devamı için teşvik beklemedik ama, Kültü r Bakanlığı bizden kaynak gö stermemizi istedi. Dösim ’den kaynak alabileceğimizi söyledik­ se de bunu yeterli gö rmedile r. Bizim maaşımız da bu işe yetmeyeceği için, kay­ nak yokluğundan dolayı 2003 yılı için izin alamadık. Yaptığımız çalışm ala r da ya­ rım kaldı... Hanın içinden geçen Aksaray-Nevşehir yol güzergâhının değiştirilm esi konu­ sunda başarılı olduk: 1995 yılından itibaren. Kültü r Bakanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Bayındırlık Bakanlığı ve Aksaray Valiliği arasındaki yazışmalar ve ilgili Bakanlık ve Genel M üdürlü kle ikili gö rüşm e le rim iz sonrasında (2002 yılın­ da kazı bitiminde hazırladığımız bir raporu Bayındırlık Bakanlığına götürdük, il ­ gili m üşavirle rle görüştük). Bayındırlık Bakanlığı’ nm, Nevşehir ve Aksaray ta ra ­ fından gelen otobanın Alayhan’a gelip dayandığında, 2004 yılı boyunca süren ıs­ rarına rağmen, 2005 yılında bugünkü güzergâhına alınmıştır. Böylece handa büyük arabaların sarsıntısından ve yol geçen hanı^® olm aktan ku rtu lm u ş tu r. Han bugün yıkık ve m etruk bir hâldedir. Kazısı yarım kalmıştır. Dileğimiz kazı­ sının tam am lan arak onarımının yapılması ve Türk Kültürüne yeniden kazandı­ rılmasıdır.

■

75

“ Türkiye Gazetesi,

ıı

Ağustos

2004 .

-ir-'

' Selçuk Üniversitesi. Fen Edebiyat Fakültesi. Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyesi. ’ i. H. Konyalı. hanın asıl adının "Altunba" olduğunu ancak halkın zamanla bunu "Altun Apa- Altun Kapa Hanı" sekline çevirdiğini söylemektedir [Konyalı 1964:1026).

ALTUNAPA HANI

Prof. Dr. Remzi DURAN*

Konya-Beyşehir karayolunun 17. kilometresinde, Başarakavak yoluna sapıldıktan yaklaşık 1 km. sonra, 1960 yılında tam am lanan Altınapa Baraj Gölü sahası içeri­ sindedir. Asıl adının "Altunba Hanı"' olduğu ileri sürülse de (Konyalı 1964:1023, 1026) adını banisi olan dönemin önemli devlet adamlarından Semseddin A ltunaba’dan^ a lm a k ta d ır. Bulunduğu mevki mevcut vakfiyeye göre Selçuklu döne­ minde (1202 yılında) "Arkıt" adını taşımaktadır*. Konya-Beyşehir-Antalya kervan yolunun Selçuklu döneminde bilinen mevcut ilk durağıdır (Foto. 1). Yapı, 26 Şubat 2005, 25 Şubat 2007 tarihlinde ince len m iştir. 13. yy. başına tarihi­ lendirilen hanın Recep 598 /M a rt-N isa n 1202 tarih li (Turan 1947: 197-221) bir vakfiyesi vardır.

^ Kervansarayın banisi olarak kabul gören Semseddin Altun-aba (günümüz kaynakları­ nın bir kısmında "Altınapa" seklinde yazılıdır) Kaynakların verdiği bilgilere göre Sultan II. Kılıç Arslan (1155-1192) ve Rükneddin Süleymanşah (1196-1204) döneminde devrin "sipehsâlârlanndandır [Turan 1947:197-198: Alptekin 1988:300). Devrin önemli kaynakla­ rından İbn Bibi de Sultan I. Alaaddin Keyku­ bat (1220-1237) ve oğlu II. Gıyaseddin Key­ hüsrev dönemlerinde "çaşnigfr". "atabeg" ve "beylerbeyi" ünvanlarıyla yer almaktadır. Sul­ tan II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde (1237-1246) "atabeg" olarak hizmet veren Altun-aba, dönemin bir başka devlet adamı Sadettin Köpek tarafından öldürtülm üstür (İbn Bibi [Öztürk]1996:C.I.310-311.385-413, C.ll. 20-21.25-26: Turan 1947:197-199: Alpte­ kin 1988:300; Uzunçarşılı 1988:75; SevımYücel 1989:166-167). 0. Turan, Semseddin Altun-aba'nın 634/1236-7 veya 635/1237-8 tarihlerinde altm ış veya yetmiş yaslarında ölm üş olabileceğini ve vakfiyesinden vakıfı için mütevelli olarak divan katibi olan İplikcı evladından Necibeddin Ayaz'ı ve nazır olarak ta azadlı kölelerinden Ruzbeh sş-Semsfyi belirlemesinden dolayı da çocuğunun bulun­ madığına hükm etmektedir (Turan 1947:200202). M. Bayram, vakfiyenin hazırlandığı tarihlerde eğer öm rü çok uzun değil ise vak­ fiyenin tarihiyle ilgili bir çelişki olduğunu, istinsah tarihinin hatalı olabileceğini ileri sür­ m ektedirler (Bayram 1983:59). Elimizde mev­ cut olan 598/1201-2 tarihli vakfiyesinden Konya ve çevresinde pek çok hayrı bulunduğu anlaşılm aktadır (Turan 1947 :197-221). ^ K. Erdmann. hanın 1200TÜ yıllarda Kon­ ya'da ikamet eden Tebrizli tüccar Hacı Bahti­ yar ibn Abdullah tarafından yaptırılmış olabi­ leceğini ve Altınapa isminin de sonradan verilm iş olmasının m ümkün olduğunu söyle­ m ektedir (Erdmann 1961:31). Vakfiyede geçen "Arkıt" adı, vakfiyeyi ilk defa değerlendirerek yayınlayan 0. Turan' göre bugünkü Ilgın ile Akşehir arasında yer alan ve Argıthanı olarak bilinen yerdir (Turan 1947:207). Ancak I. H. Konyalı "Başvekalet arşivinde 399 numa­ rada kayıtlı Kanuni devrine aid Tapu defterin­ de Arkıd Köyünün Konya sahra nahiyesine bağlı ve Altunba medresesinin vakfı olduğu yazılmaktadır. O vakit köyün elli mükellef erkek nüfusu vardı. Bu ad m uhtelif vesikalar­ da (Arkıt. Arkıd. Arkut) şekillerinde yazılır. Bunun Ilgın civarındaki Arkıdhanı ile hiçbir münasebeti yoktur" demektedir (Konyalı 1964:1026), Biz de bu görüse katılıyoruz. ^

M Mevcut Olanlar 1. Altınapa Han/ 2. Kuruçeşme Hanı 3. Kızılören Hanı 6. Toi Han

H Mevcut Olmayanlar 4. Yunuslar Hanı 5. Küçükavsar Hanı Foto. 1: Konya-Beyşehir Kervan Yolu Haritası

78

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 2: A ltınapa Hanı, g e n e l g ö rü n ü ş İK .E rd m a n n 19611

®i. H. KonyalI, 1.00 X 0.30 m. ölçülerindeki kitabe tasının kınlıp yok olduğunu ve kitabeyi daha önce gören birinin kendisine kitabe üzerinde Arapça ' altıyüz" yazan bir parçası­ nın kaldığını söylediğini belirtm ektedir (Kon­ yalI 1964:1025). * Bu hanların kitabelerinde yapının türü ola­ rak "Rıbat" adı geçmektedir. Muhtemelen Altınapa'nın yok olan kitabesinde de aynı ibare geçmekteydi. Bu da yapının in$a edildiği dönemde Konya-Beyşehir-Antalya güzerga­ hında taşıdığı güvenlik önemine işaret etmektedir.

Kitabesi bulu nmayan^ han 598/1202 t a r ih li vakfiye d ikk a te a lın a ra k S e lçu k lu Sultanı II. Süleynnan S a h ’ ın (Rükneddin Süleynnanşah) tahta çıktığı yıllarda (Turan 1947 :197; T uran 1971: 408; A lp te k in 1988: 260, 300) d ö n e m in devlet a d a m la rı arasın da y e r alan Sennseddin A ltınapa tara fın d a n inşa e t t ir il m iş t ir . Konu üze rin e yapılan a r a ş t ı r m a l a r da aynı ta r ih le r i işa ret e t m e k t e d ir (Konyalı 1964: 1026; E r d m a n n 1961: 31; Özergin 1965:145; A kok 1973: 7; D e m ir 1990: 2527). Konya ç evre sin de aynı d ö n e m le r d e n K o n ya -B e y ş e h ir-A n ta ly a kervan yolu ü z e rin deki Kızılören Hanı ve K u r u ç e ş m e Hanı (603/1206) ile K o n y a -A k ş e h ir k e r ­ van y o lu n d a ki Dokuzun Ham 'n a (607/1210)‘ m a lz e m e , tekn ik , plan şem ası b a k ı­ m ında n yakın b e n z e rlik te d ir. A n a do lu S e lç u k lu la r ın ın g e n e llik le 12.-13. yüzyıllarda inşa e d ilm iş avlulu ve kapalı kısmı b u lu nan h a nlarının e rk e n ö r n e k le r in d e n d ir . A ltınapa Ham'nın, d o ğu -batı d o ğ ru ltu d a , avlu ve kapalı kısmı he m en he m en eşit ö lç ü le r d e inşa e d ilm iş o ld u ğ u n u eski yayınla rdan ö ğ re n m e k te y iz . G ü n üm üze ulaşan kısım ları ile kapalı kısım dıştan dışa 24,00 X 17,60 m. ö lç ü le rin d e d ir. A nca k kapalı kısmın d o ğ u s u n d a k i avlulu kısm ın doğu kanadı büyük ö lçüd e yıkılm ış o ld u ğ u n d a n

Foto. 3: A ltın a p a Hanı b a ra j s u la rı içinde

Foto. 4: A ltın a p a Hanı b a ra j s u la n içinde

İH asim K a rp u z -19851

lA li BasI

Altunapa Hanı

79

Foto. 5: Altınapa Harıı, genel görünüş IR. Duran-26 $ubat 20051

uzu nluk Ö lçüsünü ta m o la ra k v e r e m e m e k te y iz ^ G en iş lik o la ra k kapalı kısım la

^E rd m a n n , yapının kapalı kısım ic ö lçü ­ le ri için 14,50 X 20.50 m. açık avlulu

dıştan dışa aynı ö lç ü le r d e d ir .

kısım g e n iş lik ö lçüsü için ise 16,21 m. ve i. H. KonyalI ise g e n işlik ö lçü le rin i ve r­ m e m e kle b erab er açık kısm ın içten

Doğu batı doğru ltusun da uzanan hanın taçkapısı avlulu kısmın doğusunda yer

23,10 m. uzunluğunda ve kapalı kısmın

almaktaydı. Ancak, şimdi ta m a m e n yok o lm u ş olan bu giriş bö lü m ünü n nasıl bir

da içten içe 20,70 X 15,00 m. ölçülerind e

dü zenleme gö sterdiğini bilemiyoruz. Eski yayınlardan da bu girişin d u ru m u ha kkın­ da sıhhatli bilgiye ulaşamıyoruz. Hanla ilgili yayınlarda yer alan resim le rd e ve çizim lerd e bu kısım ta m a m e n yıkılmış olarak g ö r ü n m e k te d ir (Foto. 2-6./Cizim 1-2).

S e k il h A ltm -A p a Han P lanı İK. E rd m a n n -19611

v e rm e k te d ir lE rd m a nn 1961: 30 ; Konyalı 1964:10251. M.K. Özergin ise kapalı kısım için 17,00 X 24,00 m. ve açık avlulu kısım için 17,00 X 23,00 m. ö lçü le rin i ve rm e k­ te d ir lÜ zergin 1965: 1451.

80

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 6: Altınapa Hanı, doğudan genel görünüş İR. Duran-26 $ubat 20051

Aynı güzergahta bulunan eş zamanlı benzer örneklerin de bu kısma ait taçkapıları günümüze sağlam gelememiştir. Kapalı kısımlarının taçkapıları ise Altınapa Han'ında olduğu gibi genellikle sivri kemer tonozlu kavsaralıdır. Anadolu Selçuk­ lu dönemi sultan hanlarında genellikle avlu ve kapalı kısmın taçkapıları aynı şekil­ de düzenlenmiştir, istisnaları bulunmakla beraber benzer örneklerde olduğu gibi Altınapa Ham'nın avlu taçkapısının da sivri kemer tonozlu kavsaralı olduğunu düşünüyoruz. Girişin iki yanında görevlilere ait birer oda bulunduğu ileri sürü l­ mektedir (Konyalı 1961: 1023). Genellikle bu dönem hanlarda gördüğümüz bu uygulama Erdmann ve Akok'un çizimlerinde (Çizim 1-2) açıkça görünmektedir. Ançak plan şemasındaki ahenksizlik nedeniyle bu kısımlar girişe sonradan eklen­ miş izlenimi vermektedir.

Sekil 2: Altm -Apa Han Planı ¡M ahm ut A ko k- Orhan Sem erci -3 Tem m uz 196 İ l

Altunapa Hanı

Foto, 7: A ltım p a Hanı, a vludan g ö rü n ü ş IK. E rd m a n n 196II

81

Foto. 8: A ltın a p a Hanı, a v ludan g ö rü n ü ş İR. D u ra n -2 6 $ u b a t 20051

Eski resimLerde hanın güneydoğu köşesinde yer aLan fevkani m escit de m aale­ sef tam am en yıkılm ış bulu nm a kta d ır (Çizim 3). 1961 ve 1964 yıllarına ait re s im ­

®Bu plan sem alarından M. A kok-0. S e m e rc iy e a it olan daha s a ğ lık lıd ır

lerde kısmen ayakta olan m escit kısmı 1980 sonrası re sim le rd e g ö rü n m em e k­ ted ir (Foto. 2). Bu ta rih le rd e m uhtem elen barajın da etkisiyle tam am en yıkıl­ m ıştır. K. Erdmann, M. Akok ve i. H. Konyalı m escide ilişkin b ilg ile ri ölçü le riyle b irlikte ve rm e kte d irle r. Ancak, Erdmann ile A ko k’un ve rd ikle ri plan şem aları b irbirini tutm am aktadır«. Eski re s im le rin e göre b irb irin e sivri ke m e rle rle bağlı dört ayak üstünde oturan m escidin üzeri beşik tonoz ö rtü lü d ü r. E rdm ann’ ın çizim inde güney duvarında yarım daire planlı m ihrap nişi ve doğu duvarında da küçük bir m azgal pencere bulunan m escit, batısındaki tonozlu b ir m ekanla da bağlantılı g ö rü n m ekte d ir (Çizim 1).

Foto. 9: Altınapa Hanı, avludan görü­ nüş İR. Duran-25 Şubat 2007İ

82

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 10: A ltın a p a Hanı, gün eydoğud an g ö rü n ü ş İR. D u ra n -2 5 5 u b a t 20071

Hanın avlu bölünnü doğu-batı doğrultuda dikdörtgen bir şema gösterm ektedir. Bu bölüm ün duvarlarının batısındaki kapalı bölüm le birleşm e yerlerinde açıkça dilatasyon görünm ektedir. Kapalı bölüm ile avlulu bölüm iki ayrı blok gibi olup avlu kısmının sonradan eklendiği anlaşılm aktadır. Beden duvar kalınlıkları da kapalı bölüm ile aynı olmayıp, avlu duvarları daha ince tu tu lm u ş tu r (Çizim 2-3,5). Ortadaki avlunun kuzey ve güneyinde doğu-batı doğrultuda boydan boya uzanan ve alttan sivri takviye kem erleri ile desteklenen b ire r tonozlu mekan b u lu nm a k­ Sekil 3: A ltm -A p a Han Planı ¡M ah­

tadır (Foto. 6-9, 11-12). Günümüze büyük bir kısmı yıkılarak gelebilen bu m ekan­

m u t A k o k 'ta n b u g ünkü d u ru m a

lardan kuzeydekinin güney duvarı ortasında avluya açılan tek bir kapısı ile dört

d üze nlene rek!

t ^ -i__I— I__i---------------

Altunapa Hanı

83

S e k il 4: A ltın -A p a Han, avlu enine k e s it İM a h m u t A k o k 'ta n bug ünkü d u ru m a d ü z e n le n e re k l

adet mazgal penceresi bulunduğunu eski çizim ve resim lerden öğreniyoruz (Çizim 1-2,5. / Foto 5,11 -12). Büyük ölçüde yıkık olan güneydeki bölüm ün revak şeklinde beş kem er gözlü olarak düzenlendiğini ve güney duvarında da dışarıya açılan üç mazgal penceresi bulunduğunu eski çizim lerde görm ekteyiz’ . Kapalı bölüm günüm üze büyük ölçüde sağlam g e le b ilm iş tir. Evvelce sivri

’ i. H. Konyalı bu b ö lü m le rle ilg ili olarak

kem er tonozlu kavsaraya sahip bulunan g irişi m aalesef oldukça tahrip o lm u ş ­

ö rtü lü içten içe 23.10 m. boy ve 3.50 m.

tur. Selçuklu geleneğinde, öne doğru dikdörtgen prizma şeklinde çıkma yapan

"B u ra da sağlı so llu beser k e m e rli tonoz eninde iki kanat va rd ır" seklinde bilgi v e rm e k te d ir [Konyalı 1964: 10251.

taçkapı blokunun esas g iriş açıklığı ve üzerinde evvelce kitabesinin de yer a ld ı­ ğı kapı alınlığı tam am en yıkılm ıştır. Taçkapı niş kem erinin üzengi seviyesine kadar da toprak d o lm u ş tu r (Foto.7-8 / Çizim 4). Hanın kapalı kısmı, iki sıra dörder ayakla, ortadaki daha geniş ve yüksek olm ak üzere doğu-batı doğrultuda tonoz ö rtü lü üç şahına a y rılm ış tır (Çizim 1-2,6 / Foto. 13-16). Üst örtü her şahında a lttan dö rd e r sivri takviye kem eri ile destek-

Foto. İ h A ltın a p a Hanı, a vlunun ku z e y in d e k i b ö lü m ü n iç g ö rü n ü ş ü İM. A k o k - 1961İ

Foto. 12: Altınapa Hanı, avlunun kuzeyindeki bölümün iç görünüşü IR.Duran-$ubat 20051

84

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S e kil 5: A ltm -A p a Han, avlu boyuna k e s it İM alın nut A k o k Orhan S e m e rc i-3 T em m uz 1961İ

A - A ' kesicinin devamı

Konyalı, ke m e r a ra ların ın 3.30 m. ve ke m e r y ü kse klikle rin in de 2.45 m. o ld u ­ ğu b ilg isin i ve rm e k te d ir IKonyalı 1961:10251

[enm ektedir. iç kısım, ke m e rle ri taşıyan ortadaki ayakların yer yer üzengi sevi­ yesine kadar moloz d o lm u ş tu r'“. Üst örtüde de yer yer ç ö kü n tü le r o lm u ştu r. Ancak orta şahın tonozunun ortasındaki açıklığın b ir çöküntü mü yoksa genel­ likle Selçuklu hanlarında gördüğüm üz türden b ir ışıklık -kubbe fe n e ri- mı o ld u ­ ğu anlaşılam am aktadır. Bazı a ra ştırm a c ıla r bu kısmın altının geleneksel olarak insanların oturm a se kile ri olarak bırakıldığını ve çevresinin de hayvanların barınm alarına ayrılm ış olduğunu incelem e yaptıkları dönemde kalan izlerden dolayı ileri sü rm e k te d ir (Akok 1973: 6-7; D em ir 1990: 25). Bugün bu izleri g ö r­ mek m üm kün değildir. Kapalı kısmın kuzey duvarında b ir ve güney duvarında iki adet m azgal pencere bulunm aktadır. Anadolu Selçuklu dönemi yapılarında

-tü rb e le r hariç- süsleme genellikle dış

cephede, taçkapıda toplanm ıştır. Altınapa Hanı, süslem enin olması gereken taçkapısından maalesef yoksundur. Esas taçkapısının süslem e programı hakkında bilgim iz bulunm am akla beraber benzer örneklerin de oldukça sade, süslemesiz

Foto. 13: A ltm apa Hanı, kapa lı kısım içten g ö rü n ü ş İK .E rd m a n n 19611

Foto. 14: Altmapa Hanı, kapalı kısım içten görünüş [R.Duran-Subat 2005İ

Altunapa Hanı

85

oldukları bilinmektedir. Hanın kapalı kısmının taçkapısında niş kemerinin ön yüzünde ve hem niş hem de kapı kemerinin oturduğu yastıkların silmeleri dışın­ da süslemeli unsur bulu nm am aktadır (Foto. 7-8,13-14). Bu kısmın içinde de kare ayakları birbirine bağlayan sivri kem e rle r ile tonoz örtüyü destekleyen sivri ta k ­ viye kemerlerinin oturduğu yastıkların ve devşirme taşıyıçılarm kendi dönem le ri­ ne ait silmeli süslemeleri kısmen estetik bir görünüm vermektedir. Yapının ana inşa malzemesi genellikle bu dönem Selçuklu yapılarında sıklıkla kullanılan taş, m e r m e r ve devşirme malzemedir. Duvar örgülerinde kullanılan moloz taşla r köşe kısımlarda duvarın daha düzgün çıkması için yerini kesme taşlara bırakm ıştır (Foto. 7-10). Duvar örgülerinde yer yer yakın çevrelerdeki eski harabelerden toplanmış devşirme taş ve m e rm e r malzeme de k ulla n ılm ış­ tır. Genellikle kem e r örgülerin de kullanılan kesme taşların görünen kısımları düzgünce yontulm uş üst kısımları ise öylece bırakılmıştır. Kem erle rin o tu rd u ­ ğu ayakların yastıkları ve kapalı kısımlarda tonozları destekleyen takviye kemerlerinin ayaklan tek parça devşirme m e rm e rle rd e n d ir (Foto.

13-15).

Kapalı kısmın girişinde ve iç kısımdaki bazı kem erle rin örgülerinde de devşir­ me m e rm e r parçalar göze çarpmaktadır. Ayakların örgü malzemesi tamamen kesme taştır. Yapıda tonoz örgülerde kullanılan moloz taşla r düzgün veya düzeltilm iş yüzleri aşağıya gelecek şekilde dikey olarak yan yana d izilm işle r ve aralarında kalan boşluklar dönemin harcı ile dold urulup sağla m laştırılm ıştır. Kullanılan harcın niteliği tam olarak anlaşılmasa da oldukça uzun bir zaman tabiat şartlarına ve

Foto. 15: Altınapa Hanı, kapa içten görünüş ÎR.Duran-Subi

86

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 16: Altınapa Hanı, kapalı kısım yan sahınlar içten görijnüs IR.Duran-$ubat 20051

baraj sularına karşı direnm esinden basit k ü llü - k illi b ir harç olmadığı a n la ş ıl­ m aktadır. S elçukluların bu dönemde yapılm ış han-kervansaray yapılarının tip ik inşa m a l­ zemesi ve te kn ik ö z e llik le rin i taşım aktadır. Sonuç olarak, 13. yüzyıl başlarından günümüze kadar geçen zaman içerisinde karşılaştığı doğa ve insan tahribatına direnen avlulu hanların Selçuklu dönem i­ nin önem li ö rn e kle ri arasında yer alan A ltın-apa Hanı, K onya-Beyşehir-Antalya kervan yolunun ilk duraklarından olması nedeniyle de ö n e m lid ir. Döneminin tip ik m im a rlık ve inşaat ö ze llikle rin e sahip olan yapının baraj gölü içerisinde bulunm ası nedeniyle ş im d ilik onarım ı m üm kün g ö rü n m em e kte d ir. Ancak günümüze büyük ölçüde sağlam ge le bilm iş olan kapalı kısmının tonoz ö rtü le ri oldukça zayıflam ıştır. Bu sebeple acil olarak alttan takviye g e re ktirm e kte d ir.

S e k il 6: A ltm -A p a Han, kapa lı kısım enine ke s it IM a h m u t A k o k 'ta n bug ü n kü d u ru m a d ü z e n le n e re k l

Altunapa Hanı

Bibliyografya

Akok 1947: Mahmut AKOK, "Kçnya’da Üç Tarihi ve Mimari Eser (Altıapa Kervansarayı, Hasbey Darülhuffazı ve II. Selim İmareti” , Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: XX-I, Ankara, 1973, s. 5-36. Alptekin 1988: Coşkun ALPTEKİN, "Türkiye Selçukluları", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.8, İstanbul 1988, s. 207-406. Bayram 1983: Mikail BAYRAM, "Sadru’d-din Konevi ile Ahi Evren Seyh Nasiru'din Mahmud’un Mektuplaşması", S.Ü.Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Yıl: 1983, Sayı: 2, Konya 1983, s. 51-79. Demir 1990: Ataman DEMİR, "Anadolu Selçuklu Hanlan-Altınapa Han", ilgi, Sayı: 61, ilkbahar 1990, İstanbul, s. 24-27. Erdmann 1961: K. Erdmann, Das Anatolische Karavanxaray Des 13. Jahrunderts, l-ll, Berlin, 1961. ibn Bibi [Öztürk] 1996: ibn Bibi (Hazırlayan Mürsel ÖZTÜRK), El Evamirü'l- Ala’iye Fi’l-Um uri'lAla’iye [Selçuk Name) l-ll, Ankara, 1996. Konyalı 1964: İbrahim Hakkı KONYALI, Konya Tarihi, Konya, 1964 Özergin 1965: M. Kemal ÖZERGİN, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, V. XV, Sayı: 20, Mart 1965, İstanbul, 1965, s. 141-170. Sevim-Yücel 1989: Ali SEVİM-Yaşar YÜCEL, Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989. Turan 1947: Osman TÜRAN, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri I.-Semseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı", Belleten, C. XI, Sayı: 42, Nisan 1947, Ankara, s. 197-221. Uzunçarşılı 1988: İsmail Hakkı UZUNCAR5ILI, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988

■

87

:-;2Är* ■sT. íi¿^-v^;^:-;,-ür.^.^'-_.; .^' ■

"u--'’ “

S.iflW 'pfi ^ i .5 ■

■ -

'■^’ L

V -:'

^IV ^ :

-y. '

- éT

‘

■ rel="nofollow">

'"

-á f * ,

<•' / .O-

"11

KONYA KIZILÖREN HANI

Prof. Dr. Haşim KARPUZ* * S e lç u k Ü n ive rsite si, Fen Edebiyat F a k ü lte s i Ö ğ re tim Üyesi.

Kızılören Hanı, Konya'nın m e rk e z M e ra m ilçesin e bağlı Kızılören K öyü’ nün yakınında yer a lm a k ta d ır . Hanın k u r u ld u ğ ,u yer t a rih i tic a r e t yolu, ipek y olun un Konya, Beyşehir, Antalya güzergâhı üze rin de b u lu n m a k ta d ır . Açık avlu (serviş) bölümü, kapalı (barınak) b ö lü m ü olan h a n la r g u ru b u n a g ir m e k t e d ir . Kitabesine göre 1206 yılında I. Gıyaseddin Keyhüsrev zam a nınd a " E m i r K utlu ğ veya Kandemir" tarafından y a p tırılm ış tır. Köy ve han "Kızıl" is m in i y öre nin taş ve t o p ra k ren gin d e n a lm a k ta d ır. Han, köyün 4 km. batışında yer a lm a k ta d ır . Han yakın la rınd a b u lu nan

Kızılören

Höyüğünde yapılan a r a ş tı r m a la r d a N e o litik ve T unç çağı b u lu n tu la rı ele g e ç ­ m iş tir (Bahar, Koçak, 2004: 50). Ayrıca in le r m evkiind e eski bir Bizans y e r l e ş ­ mesi b u lu n m a k ta d ır. Kervansarayın ön ün de n geçen yol 12 km . batıda ta rih i Asarkale (B alkaya’ nm) yanından g e ç m e k te d ir . Kale üze rin de yapılan a r a ş t ı r m a ­ lar, Hitit, Bizans ve S elçu klu , yapı katla rın ı g ö s t e r m iş t ir . Bu da Kızılören ha nı­

Foto. 1: K ız ılö re n H a nı'n ın hava fo to ğ ra fı, a rk a s ın d a K ü ç ü k Han.

90

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

nın cok eski bir yerleşinn yakınında ve yol agı üzerin de b u lu n d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir (Çiz. 1). Kervansarayın 350-400 m. doğusundaki "K ü çük Han"ın fonksiyonu ta rtışılm ıştır (Ünal, 1992: 134). Sonunda, yapı­ nın kervansarayla birlikte 13. yüzyılın başlarında, "M enzil - Postacı Hanı" olduğu kabul e d ilm iş tir (Yavuz, 2001: 34). Bu yapıda m etnin sonunda kısaca tanıtılacaktır. Kızılören Hanı üzerin de 19. yüzyıl seyyalnlarmm ve yakın zam an a ra ş tır m a c ıla rın ın gözlemleri ve yayınlan bulu n­ maktadır. S e kil 1: Kızılören i-tam ve ç e vresin deki yapıla rı g ö s te re n k ro k i II. M. M im iro ğ lu 'd a n ]

1880'lerde bölgeyi gezen S te rr e t Kızılören Ham'nı ve yakının daki K üçük Han'ı g ö r m ü ş t ü r (Sterret, 1888: 187-188). Ayrıca Svvoboda İn le r ve A s a r Kale ç a lış m a la rın d a hıanlardan da söz e t m iş t ir (Svvoboda, 1935: 105-108). Yapıyı Remzi Oğuz Arık 1941 T e m m u z u n d a b ir bilim heyetiyle ziyaret e tm iş tir. Yapılan yayında yapım t a rih i oku n a n kit a b e s in in detay b ir foto ğ ra fın a yer v e r il­ m i ş t ir (Arık, 1956: 13). i. H. Konyalı yapıyı 1944'de in cele m iş , hanı K a n d e m ir Yazıönü Hanı o la ra k ad la n d ırm ış, K u r u ç e ş m e Ham'nı ise Kızılören Han olarak kitabına a lm ış t ı r (Konyalı, 1964: 1035-1038). Yazar ayrıca t a k m a adla bu iki hanı ta n ıt m ış t ı r (N a lb a nd oğ lu ,

1951: 570). K urt E r d m a n n yapıyı de fala rc a (1953,

1955, 1957, 1958) ziya ret e t m iş t ir ve kitabında ayrıntılı bir ş ekild e ta n ım la m ış tır (Erdm a nn , 1961: 45-48).

M. K e m a l Özergin do kto ra tezinde yapıdan kısaca söz

e t m iş t ir (Özergin, 1959: 1 14). Foto. 2: K ızılö re n H a n ı'n ın g e n e l g ö rü n ü ş ü

Daha sonra A ta m a n D e m ir S e lç u klu Kervansa-

fo t o . 3: A v lu d a n b atıya b akış

rayları üzerinde hazırladığı bir dizi inceleme yazısında Kervansarayın 1980Tİ yıl­ lardaki du rumunu b e lirle m iş tir (Demir, 1986: 9-12). Biraz sonra da Ali Baş hanın önemi ve mim ari durum unu ele alm ış tır (Baş, 1998: 68-69). Zeynep Alp Karaoğlu, 1995-1996'da yapıyı ayrıntılı incelemiş, ölçüm le m iş tir. Karaoğlu’nun çalışması Prof. Dr. Ayşıl Tükel Yavuz’un yönetiminde gerçekleştirilen bir yüksek lisans tezi olup yapılan çalışmaların en ayrıntılısı olup, plan, cephe ve kesit çizimlerine de yer ve rm iş tir (Karaoğlu, 2001: 461-474). Yapıyı yerinde incele m e­ lerimizde verdiği detaylı bilg ile r için Prof. Dr. Ayşıl Tükel Yavuz’a, çizimlerinden yararlandığım Zeynep Alp Karaoğlu ’na, kitabe metnini kontro l eden Prof. Dr. Mikail Bayram’a, fotoğrafların büyük kısmını çeken Doç. Dr. Osman Eravşar’a teşekkür ediyorum. Kervansaray bugünkü Konya Beyşehir karayolunun 45 km'sinde ve hemen yolun güneyinde yer almaktadır. Doğu-Batı doğrultusunda dikdörtgen bir alan üzerine kurulmuştur. Esas cephesi batıdadır. Önünden tarlalara giden yol kıyısında bir de kuyusu bulunmaktadır (Foto. 1). Konya-Beyşehir Karayolunun 40. k m ’deki Kuruçeşme Flanı, 1207 tarihinde yap­ tırılmıştır. Anlaşıldığına göre, 13. yüzyıl başlarında bölgede ticari faaliyetler a r t ­ mıştır. Belki de 4 km. mesafedeki iki han aynı anda inşa edilmiştir.

Foto. 4: A vlu kapısı ü z e rin d e k i iş le ­ m e li le n to ve k e m e r

Kervansarayda ku lla n ıla n taş m a lz e m e yakın çevredeki o c a k la rd a n t e m in e d il­ miş, kırm-ızı ren k li, tü f taşıdır. Cok az da şpolyen m alz em e, m e r m e r k u l la n ı l­ m ıştır. Du varla rın bazı k ısım la rın d a ahşap ha tılla ra y e r v e r ilm iş t ir . Foto. 5: A vlu d a n m e scid e çıkan m e rd iv e n a ltın d a k i su te s is i

Batıya y ö n e lm iş esas cephede düzgün yonu taş, d iğ e r c e p h e le ­ rin de ise sıralı yon u taş k u lla n ılm ış tır . Dış du var kalınlığı 1.45 m. olup iç d u var kalınlığı 0.85 m. d u va rla rd a bağlayıcı o la ra k kireç harcı k u lla n ılm ış tır . Yapının g iriş cephesi iki katlı o la ra k t a s a rl a n m ış t ı r ve belirli m esa fe de n sonra öne çıkm a y a p m a k t a d ır (Foto. 2). Cephenin ortasında giriş eyvanı, kuzeyinde ç eş m e yapısı, batısında ise kapalı b ir görevli odası b u lu n m a k ta d ır . Giriş eyvanı, be şik ton oz­ la ö rt ü lü olup, avlu iç du var yüzünde kapı açıklığı bırakılm ıştır. Çeşm e revağı L b iç im li iki bağımsız ayağa s a h ip tir ve b ir çapraz tonozla ö r t ü l ü d ü r (Önge, 1997: 7, Foto. 1). Doğu duvarının orta-

Konya Kızılören Hanı

93

sındaki su tesisi hem dışa hem içeriye su ç an akları yard ım ıyla su t e m in e d iy o r ­ du. Avludan girile n kuze ydeki görevli odası be şik tonozla ö r tü lü olup, cephede mazgal bir penceresi b u lu n m a k t a d ı r İCİz. 2-3). Avlunun batıdaki g iriş cep he sin e baktığım ızda ortada kapı açıklığını g ö rü rü z (Foto. 3). Yuvarlak kapı k e m e r in in içinde de rin bir niş şe klin d e bir açıklığı sivri bir tahfif k em e ri k u ş a tm a k ta d ır . Kapının le nto taşı üzerin de kazıma yoluyla geçme taş taklidi y a p ılm ış tır (Foto. A], Kapının kuzeyinde m escide çıkan m e r d i ­ ven ve onun altında su tesis i yer alır (Foto. 5). Güneyde ise üst katta birb irin e bağlı iki odaya çıkan m erd iv en b u lu n u r. Bu m e r d iv e n le rin olm u ştu r.

her

M escide

ikis i

çıkan

de t a h r i p m e r d iv e n in

başında lentosu s ü s le m e li bir kapı v a rd ır (Foto. 6). Kare

planlı

m e s c id in

gü ney

duvarı ortasında bir niş ş e k lin d e m ih rabı bulu nm aktadır (Foto. 7). B o r d ü r l e r le çev­ rili taş m ih rapta

orta

b o r d ü r üzerin de

yarım yıldız dizisine y er v e r ilm iş t ir . M ih ­ rap kavsarası istiridye m otif i ş e k lin d e d ir. Ayrıca aşı boyasıyla b o r d ü r le r b e l i r t i l m i ş ­ tir (Foto. 8). Mescidin kuzey köşesin de çatı galerisine çıkan bir m erd iv en b u lu ­ nur. Mescidin beşik tonozla ö rt ü lü old uğu

Foto 7: Ivlihrabın esi
Foto. 6: M e s c id in i
r rel="nofollow">

i

•41 '

# 4

i: -’ ^»1 İ İ

i» » r # * ■?:»-

w

4^-

■!(«

(

......: tl

1^; K ’*■

» » ii ».

ÄÄ♦Vs

■;-Âtv-

«>«

'; ^ ' -Ï te'. 'r*' M

•İL •î^ ı Ä :

S ? ,^ ••►•I

i

.

s

Konya Kızılören Hanı

95

$ e k il 2: K ız ılö re n Hanı p lanı (K. E rd m a n n 'd a n I

--a

anlaşılmıştır. Mescidin cepheye açılan yu va rla k k e m e r li penceresi, m ih ra b ı ve üst örtüsü define kazıcıları ta ra fın d a n t a h rip e d ilm iş tir . Üst katta güneydeki iki oda cephede k üçü k d ik d ö r tg e n ve kare f o r m lu p e n c e re le re s a h ip t i r le r ve bir kapıyla birbirine ba ğlıd ırlar. Beşik tonozla ö r t ü lü

olan bu odaların gü ne yin d e-

kinden de çatı ga le risin e çıkan bir m e rd iven e s a h ip tir (Foto. 9-10). Hanın giriş cephesin in iki katlı oluşu, yakın k e rv a n s a ra y la rd a n Zazadin (1236) ve Obruk Han'la (13. yüzyıl ortaları)

b e n z e rlik g ö s ­

term ektedir. Her iki handa da m escid cephede kap ı­ nın üzerinde ç ö z ü m le n m iş t ir . O bruk Han'ın ayrıca giriş eyvanının beşik tonoz ö rt ü lü olması ve ü z e r in ­ deki m ekânla b irlik te cepheden öne çıkm a yapması benzerdir (Karaoğlu, 2001: Lev: 6). Avlunun boyut o la r a k kapalı b ö lü m d e n büyük o l d u ­ ğu g ö rü lü r. Avluda

k a rş ılık lı

o la r a k

d ö rt

eyvan

bu lu n u r (Foto. 11). Sivri be şik to n o zla ö r t ü l ü d ü r l e r ve tonoz k e m e r le r i de sivri olup, cephede üst üste iki k e m e r ş e klin d e d ü z e n le n m iş le r d i r . Kapalı b ö lü ­ mün avluya b irle ş tiğ i k ö ş e le rd e d i k d ö r tg e n planlı

Foto. 8: M ih ra b ın ta h rip e d ilm iş h a li

Foto. 9: İk in c i k a tta k i çatıya çıkışı ş a ğlayan g iriş

***, .-v-

96

Anadolu S elçuklu D önem i K ervansarayları

Foto. 10: Hanın cep hesind eki ik in c i kat odalarının g e nel g ö rü n ü şü

T*:, I -W Foto. 11: Avlu cephesindeki eyvanlar

. --^

Konya Kızılören Hanı

97

iki odaya yer ve rilm iştir. Bu odalar bitişik eyvanların dogu duvarlarına açıl­ mıştır. Bunların, sonradan ilave edildiği malzem e ve duvar işçiliğinden a n la ­ şılmaktadır. Barınak bölümüne öne doğru taşmış sade bir taç kapı ile g ir ilir (Foto. 12). Kapı nişi sivri kemerli bir tahfif kemerine sahiptir. Kemer içindeki alanının ortasın­ da kitabesi bulunuyordu. Yuvarlak kem erli kapı açıklığı ve üzerindeki kitabe alınlığı günümüzde bütünüyle tahrip edilmiştir. Kapalı barınak bölümü iki sıra halinde beşerli ayak dizisi ile üç şahına ayrılm ış­ tır (Foto. 13). Bu dikdörtgen kesitli ayaklar doğu batı doğrultusun da b irb ir le r i­ ne ve yan duvarlara sivri kem e rle rle bağlanmıştır (Foto. U -1 5). Kem e rle r üst üste iki kemer şeklindedir. Orta şahın yan sahınlara göre biraz geniş ve daha

------- 1— İT r V

1

-

2._

s

5

•T: U

‘

N f - n

Cl i

1

i

. '-

4'

/ i

r a r-T '

t

.n J

\/ • 1

> /... JL.İ

N □* 1x 1 Vl. — t3- u

s

«

nU

Í

- .ji

i 5

Şek/l 3: Kızılören Hanı planı İZ. K araoğlu'danI

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S e k il 4: K ız ılö re n H a n ı g ö r ü n ü ş ve k e ş if le r i IZ. K a r a o ğ lu 'd a n I

yüksektir. Her üç bölümün üzeri de sivri beşik tonozlarla örtülüdür. Orta şahın da tonoz (bugün tamamen yıkılmış) izlerinden anlaşıldığına göre beş sivri kemerle takviye edilmiştir. Yan sahınların tonozları ise ikişer takviye kemerine sahiptir. F oto. 12: B a rın a k

Son yapılan araştırm alara göre barınak bölü­

b ö lü m ü n ü n ta ç k a p ış ı

• 'T -

mü üç sahmiı olan hanlarda orta şahın seki olarak de ğe rle n d irilm iş tir (Yavuz, 1992: 253284). Yan sahınlar ise hayvanların bağlandığı ahır bölümüdür.

Kapalı bölümün güney ve

kuzey cephelerinde ikişer mazgal penceresine sahip olduğu görülmektedir. ,Yan duvarlarda kandil koymak için taş konsolla r bulunur. Günümüze gelen kalıntılar arasında bir taş tekne

parçası

bulu nm aktadır.

Bu teknenin

hayvanların yemlenmesi veya sulanmasında kullanıldığı sanılmaktadır. Hanın esas batı cephesine önem verildiği aşikâr­ dır. Bunu taş işçiliğinde, iki katlı bölümün kenar-

Foto. 13: B a rın a k b ö lü m ü y ık ıim ış o rta şahın

[ardan içe çekilerek uygulanmasıyla ve köşe kuleleriyle anlıyoruz. Ögel köşe k u le ­ lerinin fonksiyondan ziyade sultana ait veya iznini gösteren sim gele rden olabilece­ ğini söylemiştir (Ögel, 1994 : 76). Avlu bö lü m ünü n dıştan güney ve kuzey cepheleri ortadan birer dikdörtgen payanda ile de stekle nm iş tir. Kalın taş duvarlar üzerinde sivri kem e rle r ve beşik tonozla r o tu rtu lm u ş tu r. Örtüde tavanla r üzerine geçirimsiz çorak toprakla kaplanmıştır. Damın güney ve kuzeye eğimli olduğu a n la ş ılm a k ta ­ dır. Ancak saçak detayı ve ç ö rte n le r günümüze g e lm e m iş tir (öiz. 4). Yapı s üslem e bakım ın dan s a d e d ir ve sadece avluya bakan m e s c it kapısının le ntosunda ve m ih ra p nişi çevresin de ise g e o m e tr ik s ü s l e m e le r göze çarpar. Bütünüyle k oru m asız olan yapı de fine kazıcılarının, c ah il in s an la rın ve tabiatın tahribatıyla karşı karşıyadır, iki katlı ön b ö lü m d e çe ş m e n in su tesisatı, m escit mihrabı ve ö rtü sü b irb irin e bağlı iki oda geniş ölçüd e t a h rip e d ilm iş tir . Kapalı bölümün taç tapısı 1980'li yılla rda k u ş a tm a k e m e r in in içe ris in i kapsaya cak şekilde s ö k ü lm ü ş ve bu sırada kitabesi ka y b o lm u ş veya çalın m ıştır. Yine kapa-

100

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 14: B a rın a k b ö lü m ü k e m e r le r i

lı b ö lü m ü n orta şahını bü tü n ü y le yıkıktır. Ayrıca orta şahına doğudan duvarın ortasın dan bir geçit aç ılm ıştır. B ü tü n ü y le ba kıldığında yapı çok t a h rip o lm u ş k e r v a n s a r a y la r g u ru b u n a g i r m e k ­ tedir. Kısa s üre de r e s to re edilip k o r u n m a z s a m im a r i ö z e llik le r in d e n çok şey kayb ed ece ktir. Yapının kaybolan k itab esinin o k u n a b ile n re s m in i R. Oğuz A rık yayınlamış, Kon­ yalI da m e tn in i v e r m iş tir . Dört s a tırlık bu kitab ed e hanın S e lç u k lu Sultanı Gıyaşeddin Keyhüsrev zam a nınd a H. 603/ivl. 1 206 yılında E m ir K u tlu k tarafından inşa edildiğ i a n la ş ılm a k t a d ı r (Foto. 16). Hanın dö rt s a tırlık kita b e sin in oku n u ş u ve T ü rk ç e s i şöyledir: Fi eyyamı Sulta n el Muazzam Sahinşah el a'zâm seyyidu's s e l â t in i'l- A r a p v e ’ l Acem E b u 'l- H a r is Keyhüsrev ib n f K ı lı ç A rs la n N a siru e m i r i' l m ü m in in E m ere binahu e l - E m ir K a n d e m ir fi M u h e r re m sene selâse ve site mie "B ü y ü k Sultan, en büyük şehin şah A rap ve Acem S u l t a n l a r ’ ının efendisi k a h ra ­ man, E m ir - ü l M ü m in 'u n yardım cısı. Kılıç A rs la n oğlu Keyhüsrev zamanında E m ir K a n d e m ir 603 yılının M u h a r r e m ayında yapılm asını e m r e tt i. " Han'ın ana cep he s in d e yolun ü z e rin deki kuyu da eskidir. Kuyu 25 m. d e r in liğ in ­ de olup ağzında d i lim li bir m e r m e r bile zik vardır. Eskiden sere n li bir kuyu idi.

Konya Kızılören Hanı

101

Foto. 15: B a rın a k b ö lü m ü k e m e rle ­ rin d e n de ta y

Bunu eski fo to ğ ra fla rd a n ö ğ ren iy oru z. Sim di ağzı - yalak la rı betonla ka p la n m ış ve üzerine d e m ir b ir m a ka ra k o n u l m u ş t u r (Çiz. 5). Kuyuyu da hanla b ir lik te 13. yüzyıla ta rih le y e b iliriz . 13. yüzyılın başla rın da A na do lu S e lç u klu de vle tinde s iy a s f o to rite n in g ü ç le n m e ­ sine, fetih le rin a rtm a s ın a p a ra le l o la ra k ipek yolu ü z e rin deki tica ri fa a liy e tle r de artm ıştır. Bu ge lişm e ye p a ra le l o la ra k ba şk en t Konya'yı çevre ş e h irle r e ve uzak lim a n la ra bağlayan y o lla r üze rin de y o lc ula rın, t ü c c a rla r ı n ihtiyaçlarını karşılayan k e rv a n s a ra y la r yap ılm ıştır. Tanıtmaya çalıştığım ız Kızılören

Han

bunlar içerisinde avlu ve kapak b ö lü m le rin d e n oluşa n ö n e m li bir ö r n e k tir . D ile ­ ğimiz bir an önce koru nu p, re s to re e d ile re k yaşa tılm a sıdır. Han'ın 300 m. doğusunda K üçü k Han, posta - m e n z il hanı b u lu n m a k ta d ır. Bu yapıdan da kısaca söz e t m e k y erind e olacaktır.

102

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 16: H anın ka yb o la n k ita b e s i İR .O .A n k 'ta n I

Kızılören Küçük Han Cephede m u n ta z a m yonu taş, y an la rda sıralı m oloz taş duvarlı, iki sahınlı bir han yapısıdır. Hana kuzey cephede dışarıya taşan taç kapı ile g ir ilir. Taç kapı dıştan sivri k e m e r li, ‘ içten yu v a rla k k e m e r li b ir e r k e m e re sa h ip tir. Kuzey-güney d o ğ r u ltu s u n d a b ir b irin e sivri k e m e r le r l e b a ğ la n m ış üç ayak, yapıyı iki şahına ayırır. S ahınla rın üzeri beşik ton ozla ö r t ü lü d ü r . T ono zla rın kuzeydoğu kısmı yık ılm ıştır. Batı sahnın gü ney köşe sin deki m ih ra p , yapının bir ara [19-20. yüzyıl) cam i o la ra k kulla n ıld ığın ı g ö s t e r m e k t e d ir . Sahınla rı örten to n ozla r, orta ayağa dayanan iki takviye k e m e riy le taşınır. S a h ın la r doğu ve batıdan iki pence re ile a y d ın la n m a k ta d ır. Taç kapıdan girin ce he m en doğudan başlayan b ir m e rd iv e n ­ le çatıya ç ık ılm a k ta d ır. Kızılören H a m ’ na m a lz e m e , te k n ik bakım ın dan benzeyen yapının fonksiyonu t a r tış ılm ış tır . Bu konuda en ge çe rli g ö rü ş A.T. Yavuz'a a ittir. Ayşil T ü k e l Yavuz bu yapının b ir posta m e n z il hanı o ld u ğ u n u ileri s ü r m ü ş t ü r (Yavuz, 1906: 34).

Konya Kizitören Hani

Bibliyografya

ARIK, R.O., (1956) Ankara-Konya-Eskişehir-Yazılıkaya Gezileri, Ankara. BAHAR, H.- KOÇAK, Ö., (2004) Eskiçağ Konya Araştırmaları 2, Konya. BAS, A., (1998) "Anadolu Selçuklu Dönemi Konya Kervansarayları", Sanatsal Mozaik, Sayı: 33, İstanbul, s. 60-69. BAS, A., (1996İ "Konya-Hatunsaray-Seydişehir Kervanyolu Üzerine Düşünceler", V. Milli Selçuk­ lu Kültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri [25-26 Nisan 1995İ, Konya, s . U I - 1 6 7 . DEMİR, A., (1986) "Anado[u Selçuklu Hanları Kızılören Ham", ilgi, Sayı: 46, İstanbul, s. 8-13. ERDMANN, K., (1961) Das Anatoliache Karavansaray des 13 Jahrhunderts, I, II, Berlin. KARAOĞLU, A. Z., (2001) "Konya Yakınlarındaki Kızılören Han'ın Tanıtımı ve Değerlendirilmesi", I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü r v e Medeniyeti Kongresi, C iltıl, Konya, s. 461-4-74-. KARAUGUZ, G.- KUNT, i.H., (2004İ Eskiçağ Kaleleri, Konya. KONYALI, i.H., (1964İ Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya. STERRET, J.R., [1888İ An Epiçraphical Journey in Asia Minör, Boston. SWOBODA, H.-KNEİL, H.- KNÜLL, F., (1935) Denkmäle r Aus Lykaonien, Pamphyüen und Isaurien, Wien. ÖGEL, S., (1994) Anadolu'nun Selçuklu Cehresi, İstanbul. ÜNAL, R.H., (19921 "Kızılören Yakınındaki Yapının işlevi Hakkında Gözlemler", Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, Sayi:6, İzmir, s. 129-136. YAVUZ, A.T., (1992İ "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-işlev İlişkisi İçinde Savunma ve Barınma", IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, s. 253-284. YAVUZ, A.T., (19961 "Anadolu Selçuklu Dönemi Hanları ve Posta-Menzil-Derbent Teşkilatlan", Prof. Dr. Doğan Kuban'a Armağan, İstanbul, s. 25-38.

■

] Q3

ie

HEKİMHAN

Yrd. Doç. Dr. Nurşen Özkul Fındık*

Hekimhan, Malatya'nın kuzey batısında ¡1 merkezine 80 km. mesafededir. Doğu­ sunda Arguvan, güney doğusunda Yazıhan, güneyinde Akçadağ, batısında Kuluncak ve kuzeyinde Sivas'ın Kangal ilçesi bu lunm aktadır. Osmanlı egem enliğin in başla n­

*Yrd. Doç. Dr. Gazi Ü niversitesi Fen-Edebiyat Fakülte si Sanat Tarihi Bölünnü

gıcında Keban'a bağlı bir köy, dahıa sonra Akçadağ'a bağlı bir nahiye olara k g e liş­ miş, 1922 yılından itibaren ilçe statüsü ile Malatya'ya bağlanmıştır. Halen, yaklaşık 51.000 nüfusa sahip ilçenin altı belde, 53 köy ve 84 adet mezrası vardır. Doğudan gelen tic a r e t yolu üze rin de yer a lm a sın a bağlı o la ra k H e k im h a n ve çevresi ön em ini y üzyıllarca

s ü r d ü r m ü ş , çe şitli d ö n e m le r d e t ic a r e tin ge tirdiği

im kanla rdan y a r a r la n m a k isteyen d e v le tle r arasın da s ü re k li el d e ğ iş tirm iş tir. Malatya-Sivas karayolu üzerinde Kuruçay vadisinin kıyısında sarp bir kayalık alanın meydana getirdiği dar bir geçit üzerinde gelişmiş bir yerleşim olan Hekimhan'ın tarihsel geçmişini, çok eski dönem le re kadar indirebilm ek m ü m k ü n o la m a m a k ta ­ dır. ¡içe merkezine ait elimizdeki en eski tarih sel belge, 1218yılında Tabib Ebu Salim bin Ebül-Hasan el Malati tarafından yaptırılan ve ilçeye de adını veren Hekimham'nın

M D

L _ l [= 1

"1 t—

J

r a f

=

=

II___1IL_J l l _ J

\

1^ Çizim i : l~lei
uO

A rşivinden ],

106

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 1: A v lu n u n g ü n e y dış d u v a rla rı

' Bölgede y e rle şim M.Ö.5000-3500 yılla n arasında Geç K a lk o litik devirden itib aren başlamış, m a ğ a ra la r ve h öyükler, y e rle ­ şim in Eski Tunç devrinde ve daha so n ra ­

Ermenice, Süryanice ve Arapça olarak yazıinnış inşa kitabesidir. Ancak bölgede yapı­ lan gezi ve incelemeler, Hekimhan ve çevresinde tarih öncesi çağlardan itibaren yerleşim ve k ijlt ü r kalıntılarının mevcut olduğunu ortaya k o y m u ş tu r.

ki d önem lerde de varlığını s ü rd ü rm ü ş ­ tü r. Bkz. Oğuz 1985: 123. ^A yrıntılı bilgi için bkz. H o ningm ann

M e zo p o ta m y a ’yı Orta A n a d o lu ’ya bağlayan ta rih i yol şeb ek e sinin bazı hatla rının bölgeden ge çm esi, ö z e llik le

1993:226. 3 Bkz. Aytaç 2002: 858.

Malatya yakın la rınd a

F ıra t’a bağlanan Tohma,

Kuru ç ay v.d. ak a rs u ve d e re le r in o lu ş t u r d u ğ u nispete n ak a rs u aşındırm asıyla taşım acılığa uygun hale d ö n ü ş m ü ş ırm a k kıyısındaki h a t la r üze rin de kısa a r a ­ lık la rla t ü c c a rla rı n k o n a k la m a s ı için yap ılm ış han kalın tılarının tespiti, bölgenin ta rih boyunca hem en h e r dö n e m d e ön e m in i k o ru d u ğ u n u k a n ı t l a m a k t a d ı r . B ö l­ gede yapılan b ilim s e l ç a lış m a la r sayesinde

M a la ty a ’dan çevre ille r le b a ğlantı­

lı bazı kervan y o lla rın ın varlığı te s p it e d ilm iş tir . B u n la r Malatya-Sivas, MalatyaKahta, M a la ty a -E lb is ta n , M a latya-D iv riğ i, M a la ty a - H a rp u t yollarıdır^. H e k im ­ han, M alatya-Sivas kervan yolu üze rin d e d ir. S e lçu k lu s u lta n la rı ile r ü tb e li dev­

Ç izim 2: H e k im h a n P lanı İK u r t E rd m a n 'd a n 19611

35m

H

Hekim Han

107

Foto. 2: A v lu g ü n e y g iriş kapısı

^ Ayrıntı için bkz. Turan 1972: 471.

let ad amları tic a r e t yolla rı üze rin de yal
5 Ayrıntı için bkz. Aytaç 2002: 858. ^ Kervansaraylar. tüççarLann her tü rlü güve nliğ inin sağlanm ası, konaklayan yo l-

pit edilmiştir^. A m a ç ö z e llik le fe th e d ile n b ö lg e le rd e tica ri fa a liy e tle rin e m n iy e t ­ le devamlılığını sağla m aktır*.

çu ların ko na kla dıkla rı yeme, içm e, din­ lenm e. tica re t, sağlık ve dini gibi her tü rlü ih tiyaçların ı sağlayan önem li bina­ la rd ır. Posta te şkilatın ın işleyişinde de

Tarihi belg ele rde H e k im h a n ’ ın adına ra s t la n m a m a s ı n ı n en ö n e m li nedeni ise

ö ne m li ro l ü s tle n m iş le rd ir. B ilgi için bkz. T uran 1972: 479; Yavuz 1995: 25-38;

bir yerleşim yeri o la ra k çok geç ta r ih le r d e ortaya çıkm ış olm asıdır. 1218-1220

Özergin 1965: 141-143.

yılları arasında yapılan S e lç u k lu hanının bö lgede he rh a n g i b ir y e r le ş im o lu ş tu -

’ Bkz. A ksüt 1998: 29.

ramadığı ya da oluştuysa bile varlığını s ü r d ü r e m e d iğ i d ü ş ü n ü le b ilir . H e k im ha n, tüm ortaçağ boyunca hem tic a ri k e rv a nları hem de savaş d ö n e m le rin d e ordu sevkiyatının yapıldığı ö n e m li bir y ol çizgisi üzerin de b ir ge çit noktasıdır. A n a d o ­ lu Selçuklu Devleti d ö n e m in d e k e r v a n s a r a y la r ve yo lla ra v erile n ö n em in bir parçası ola ra k 1218 t a r ih li hanın k u r u lm a s ı şaşırtıcı o lm a m a lıd ır. H e kim ha n Oşmanlı D ö n e m i’ nde de Siv as-M ala tya, M a la ty a - E lb is ta n -K a y s e r i, Erzin canMaraş arasın daki tü m g e ç iş le rd e yol ü s tü n d e d ir. Osm anlı yol s is te m in d e Orta Kol (Üsküdar - Gebze - İznik - Bolu - Tosya - M erzifo n - Tokat - Sivas - (Alacahan. Haşan Celebi, He kim ha n) Malatya - H a rpu t - D iyarba k ır - M u s u l - Bağdat) H e kim ha n’dan g e ç m e k t e d ir . Yollar üzerinde m e n z ille r, d e r b e n t le r y a p ıla ra k o rd u n u n k o n a k la m a s ı ve ih ti­ yaçların g id e rilm e s i sağla nırdı. Bu ba ğla m d a A la c a h a n -M a la ty a arasında tesp it edilen ya da varlığ ın dan söz ed ilen b irço k han da t ü c c a rla rı n k o n a k la m a la r ı amacına yön elik o la ra k inşa e d ilm iş tir . H e k im h a n ’ ın b i r y e r l e ş i m yeri o la ra k g e lişm e si Osmanlı D e vleti’ nin D u ra k la m a Dönemi sa d ra z a m la rın d a n K ö p rü lü M e h m e t P aşa’ nın, Ana do lu S e lç u k lu la rı Dönemı’ nde y ap tırılm ış olan hanın harabesin i onartıp, yeni e k le m e le r le k u lla -

108

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 3: A v lu g iriş lo p ış ın ın yul
“ Ayrıntı ¡çin bkz. Y in anç-E übüyük 1983: 524-527.

nıma açm ası ve çe vreden bazı T ü r k m e n a ile le rin i, k aled eki a s k e r le rin ve y o lc u ­ ların ih tiyaçla rını k a r ş ı la m a k üzere buraya y e r le ş t ir m e s in d e n sonra g e rç e k l e ş ­ m iş tir. Kanuni Sulta n S üleym a n D ö n e m i’ nde yapılan 1560 ta r ih li t a h r i r i içeren d e f te r ­ de H e k im h a n y e rle ş im i ve kasaba içindeki Ana do lu S e lç u klu hanına herhangi b ir atıf söz k onusu d e ğild ir. A nca k bu t a h r i r d e fte ri Osm anlı Devle ti'n in son z a m a n la rın a ka d a r kulla n ıld ığı için K ö p rü lü Vakfı'n m k u r u lm a s ı ve s o n r a s ın d a ­ ki d ö n e m le r d e e k le n m iş k ayıtla r m e v c u ttu r. Yenilenen han, cami, pa lanka ve k u ru la n d ü k k a n la r la b u nların m a s ra fla rı için bağlanan çevre köylerin g e lirle ri adı geçen d e fte rin d e r k e n a r ve e k le rin d e yer almaktadır®. 1516'dan so n ra ki O sm anlı-Sa fevi m ü c a d e le le r i sırasında da Malatya ve çevresi ön e m in i k o r u m u ş t u r . İran'a giden y o lla rd a n biri de S iv a s - M a la ty a - H a rp u t üze­ rin den g e ç m e k te idi. O sm a n lIla rın doğuya y ön elik s e fe rle r in d e H e k im h a n üze­ rin den de g e ç ilm iş tir . S e f e r le r sırasında o rd u n u n geçtiğ i ve t ü c c a rla rın k u l la n ­ dığı y o lla rd a Osmanlı öncesi d ö n e m le rd e n itib are n gü ven lik sağ la nm ası ve ih ti­ yaçların rah at k a rş ıla n m a s ı için " D e r b e n f ' l e r k u r u lm u ş t u r . Osm anlı D e v le ti'n in XVII. yüzyıl öncesinde H e k im h a n 'ı d e rb e n t o la ra k k u lla n d ı­ ğına d a ir h e rha ngi bir kayıt m evcu t değild ir. A nca k coğrafi yapısı itib ariy le ve kasabadaki Ana do lu S e lç u k lu Dönemi hanının varlığı, buranın da d e rb e n t ola­ rak k u lla n ı lm ı ş olab ile c e ğ in i d ü ş ü n d ü r m e k t e d ir . A n a d o lu 'd a etkili olan Celali isyanları sırasında Osm anlı D e vle ti'nin kırs al a la n ­ larında büyük b ir kaos y aş a nm ış tır. XVI. yüzyıl so n la rın d a n XVII. yüzyıl s o n la rı­ na ka d a r devam eden bu karı ş ı k lı k la r sırasında A n a d o lu 'd a k öy ler basılmış, t a r ­ la la r iş le n e m e m iş t ı m a r s is te m i b o zulm uş, k ö y lü le rin asayiş ve güvenlik ihti-

Hekim Han

109

Foto. 4: K a palı b ö lü m g iriş in in y u k a rıs ın d a k i ü ç d ild e inşa k ita b e s i

yaçlan k a r ş ı la n a m a m ı ş tı r . Bu s ü re ç te A n a d o lu ’ daki d e rb e n t te ş kila tı da iş le ­ yemez d u rum a g e lm iş t ir. Geçim ini d e rb e n tte n , yo lç u la rın ih tiyaçla rına yön elik ticaretle s a ğ la y a n la r zor d u ru m a d ü ş m ü ş t ü r . D e r b e n tle r e bağlanan zirai a l a n ­ lar da iş lenem ediğ i için e k o n o m ik sıkıntı daha da a r tm ış tır. Devlet d e rb e n t s is ­ temin yeniden d ü z e n le n m e s i için çeşitli y ö n t e m le r u y g u la m ış tır'“.

’ A yrıntı için bkz. Akdağ 1995; 94. D erbent te sisle ri m ü stahkem yerlerde d ört tarafı duvarla çe vrili küçük b ir kale se klin de yapılırdı. Yanına b ir han. cami, m e ktep ve d ü k k a n la r yapılarak bu k u ru m la rın çalışan la rı ile küçük b ir kasaba ş e klin i alm aktaydı. Ayrıntı için bkz. Halaçoğlu 1994: 162.

1656’da sadrazam olan K ö p rü lü M e h m e t Paşa A n a d o lu ’daki Celali F etretin i önleme ç alışm a la rı kap s am ınd a

Bkz. G ökbilgin 1993: 892-908.

H e k im h a n 'd a k i harap d u r u m d a k i S e lç u klu

hanını on artmış, cami, dü kkan , h a m a m ve pala nka y a p tıra ra k o lu ş t u r d u ğ u de rbente çevreden T ü r k m e n le ri de y e r l e ş t ir e r e k k ü ç ü k b ir İskan m a h a lli o l u ş t u r ­ m uştur ". 1560 T ahrir Defterine daha sonra yapılan e k le rd e K ö p rülü Vakfının s ı n ır la n ile il-gili verilen bilg ile rd e n Hicri 1071 (M. 1660) sen es inde H e k im h a n ’ ına g e lir le ri

Foto. 5: K a palı b ö lü m g iriş eyvanı

o

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

íSíKSiSa'as'aws-

Foto. 6: A v lu g ü n e y e y v a n l a r ı

Bkz. Yinanç-Elibüyük 1983: 524-527. Evliya Celebi 2001: 10-1 1. Helmuth von Moltke 1835: 183. Ayrıntı için bkz. Tozer 1881: 202. Ünal 1983: 106 Hekimin Hanı, Yurttaş 1988: 245 Hekim Hanı ya da Taş Han , Erdmann 1961: 63 ve Bektas 1999: 130 Hekim Han, Aytaç 2002: 860 Hekimhan olarak yayınlarında bahsetmişlerdir. Yapıdaki kitabeleri ilk defa Dietrich oku­ muş ve Erdmann (1961: 65-66] tarafından 1961 yılında yayınlanmıştır. Daha sonra Hüseyin Yurttaş'ın makalesinde günijmüz alfabesiyle yer almıştır. Aşağıda Ermenice, Arapça ve Süryanice kitabeler Erdmann’dan, Süryanice ve Ermenice günü­ müz harfleriyle yazılımları Yurttaş’tan alınmış (1988: 245). yapıdaki Arapça bütün kitabelerin transkripsiyonu Tahsin Fındık tarafından yapılmıştır. Ermenice: "Ermeni takvimiyle 667 yılında bu hanı büyük yardımlarla yaptırdım. Buraya girip konaklayanlara inayet oLsun, Ve şunu söy­ lemeyi unutmasın: yerin ve göğün Tanrısı, MalatyalI Hekim Ebu Hasan’ın oğlu büyük başhekim Ebu Salim'e inayet etsin’’ Arapça : "FİT- eyyamü'd-devleti’s-sultanüT-galib el muazzam $ahinşahüT-azam MeliküT-rikab el-ümem seyyidü’s-selatinüT alemmüsrif(.,) ed-din[..) El azizi?) meliküT berr veT-bahr izzüddünya ve'd-din nasrüT-islam veT

bağlanan y e r le ş i m yer le ri arasında H e k im h a n Merkez, Sarıkız, Güvenç, Yenice, Çerzi, Ar dahan, Germane, Z or be -H a n, Haregü, l^özengird, Eğin-i Atik ve Sultan Hanı a d l a n z ikred ilmiş tin^ . Evliya Çelebi H. 1065 (M. 1655)’de Me lek A h m e t Paşa e m r i n d e k i ordu ile Van üzerine gi der ken Sivas-Malatya yo lu nu n k u l l a n ı l ­ dığını bel ir te re k , yol üzerinde g ö r d ü k l e r i m a k t a r m ı ş tı r . H. 1065 (1655) yılında H e k i m h a n ’da s a ğ la m bir kale ile bir ceph ane li ği n ol duğ un u, üç yüz a s k e r ve kale dizdarının, M a la ty a - U la ş arasında yol cu la rın g ü v e n li k le r in d e n s o r u m l u oldu kl arı nı belirtin^. Bu g ö r e v le r karşılığında halkının h er t ü r l ü vergiden m ua f ol du ğu nu v u r g u la r . Ayrıca, bir cami, h a m a m ve yüz adet dükka nın gün geçtikçe kasabayı gel işt ir di ği bil di ri li r. H e k i m h a n ’dan h ar ek e tl e

varılan H a s a n b a d n k

(Fethiye)’ın yüz haneli, cam il i ve hanlı bir ye r olduğu, fak at halkının Celali ba s­ kısından ve ağır vergi yü k ün de n dolayı t o pr ak la rı nı t e r k edip dağlara göç ettiği be lirtilir. Moltke ise 16 Mart 1838 tarihinde He kimhan'a gelmiş ve bir geceyi burada geçirm işt in^ Moltke buranın içinde han, cami, h a m am ve birkaç düzine kulübenin yer aldığı duvarlarla çevrili bir palanka olduğunu belirtir. Bölgeyi 1881 ’de ziyaret eden bir diğer seyyah Henry Fanshawe Toze r’din^. Bazı seyyahların bahsettiği kaleyi görmediğini, "dokt or un Hanı” olarak bilinen, kervanyolu üzerine inşa edilen hanın daha sonra evlerle çevrilerek kasabanın oluştuğunu ve kasabada büyük yapı ola­ rak sadece hanın yıkılmış duvarları olduğunu ifade eder.

Müslimin tacüT mülük ve's-selatin şan(?) Ai-i Selçuk ebuT

İlçe m e rk e z in d e yer alan ve şehr e adını veren eser, doğudan batıya doğru hafif

Feth Keykavus bin Keyhüsrev bin Kilıçarslan burhan-ı emir

meyilli bir araziye y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . Bazı yayınlarda banisinden dolayı " H e k im in

El müminin izzihu Allah ensare emr-i bi imaret-i haza

H a m ” , bazı yayınlarda iki k e li m e b i r l e ş t i r i l e r e k ‘‘ H e k im ha n" , halk arasında ise " T a ş h a n ” diye ad l a n d ır ıl m ı ş tı n ^

El -hanüT mübarek el abid el zaif el muh­ taç ala rahmetuUahi Teala Ebu Salim bin EbuT Haşan el $emmas (?) El Hekimi?) el Malati fi Tarih min şühur sene hamseti aşer site maetihi

Yapının, kapalı kısım kapı açıklığı yukar ısındaki kitabesine^^ göre ilk haliyle H. 615/M. 1218 yılında MalatyalI heki m Tabib Ebu Salim bin E bü l- Ha san el Malati ta rafından inşa et tirildi ği; avlu kapı açıklığı yukar ısındaki ikinci kitabeye göre^^

H ekim Han

de K e y h ü s r e v ' i n o ğ l u K e y k u b a d d ö n e m i n d e ( 1 2 2 0 - 1 2 3 7 ) bu k ı s m ı n (avlu) ilave edildiği"

o r t a y a ç ı k m a k t a ve h e r iki k i t a b e d e n ç o k f a z l a b i r s ü r e g e ç m e d e n

av lu nu n t a m a m l a n d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r (Foto. 4-3).

Günümüzde büyük ö lç ü d e s a ğ la m vaziyette b u lu n m a k la birlikte , beden d u v a r ­ larının bazı k ı s ı m l a r ı n ı n m u h t e l i f d ö n e m l e r d e t a h r i b a t a u ğ r a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a ­ dır. Kapalı k ı s ı m p o r t a l i d o ğ u d u v a r ı n d a k i o n a r ı m k i t a b e s i n e “ g ö r e , 17. yüzy ıl o r t a la r ı n d a

esaslı

bir

onarım

geçirdiği

b e lirle nebilm ektedir.

Ese r,

Vakıflar

Genel IV lü dürlüğü a r ş i v i n d e n e d i n d i ğ i m i z b e l g e l e r e ^ ' g ö r e 1958 ve 1983 y ı l l a r ı n ­ da b i r e r o n a r ı m d a h a g e ç i r m i ş t i r . H a l e n f a r k l ı ş a h ı s l a r a ai t

özel m ü lk iy e t o la ­

rak depo iş l e v i y le k u l l a n ı l m a k t a d ı r .

Yapı, k ü t l e t e r t i b i i t i b a r i y l e bi ri k u z e y - g ü n e y a k s ı n d a u z a n a n d i k d ö r t g e n p l â n l ı kapalı ( b a r ı n a k - k ı ş l ı k ) k ı s ı m ile d i ğ e r i b u n u n g ü n e y i n e b i t i ş t i r i l m i ş y a k l a ş ı k k a r e

Süryanice: "Bu han 1 EyLüL'ünde doktor ve din adamı Malatya'lı Ebu Haşan oğlu, doktor ve din adamı Ebu Salim tarafından tamamlanmış­ tır, O, bu hanı hayırlı oğlu Hasan'tn geçimini sağlaması için. O’na olan sevgisinin bir hediyesi olarak ve bütün rahmetli ölmüşleri için yaptırdı. Bu yazıtı kim okursa onlar için bir dua okusun” [Yurttaş 1988:245-246). Bu kitabede, üç farklı dilde yapının inşa tarihi ve banisi belirtilmesine rağmen, her biri birbirinden değişik ifadeler taşımaktadır, Arapça kısımda Selçuklu sultanına methi­ yeler yapıldıktan sonra yaptıranın adı ve yapım yılı verilmiştir. Süryanice kısımda yapıyı yaptıranın hekimliğin yanı sıra din adamı olduğu ifade edilerek, eserin geçim­ lerini temin etmesi amacıyla yapıldığı bek­ lentisi anlaşılmaktadır, Ermenice kısım ise hanı yaptıran MalatyalI Hekim Ebu Hasan’ın oğlu Ebu Salim’in ağzıyla yazılmış olup, hanı büyük yardımlarla yaptırdığı belirtilerek konaklayanlara ve kendine tan­ rının yardım etmesini temenni etmektedir.

plânlı açı k b i r a v l u d a n m e y d a n a g e l m e k t e d i r ve t e k k a t lı b i r k u r u l u ş a s a h i p t i r Avlu giriş kapısı yukarısındaki kitabe

(Çiz. 1). Ka palı k ı s ı m a v lu y a g ö r e d a h a d a r ve y ü k s e k b i r k ü t l e y e s a h i p t i r . Ü s t ü

"(El-Rıbat)ü'l - m ü b a re k fi eyyam-ı devlet

orta sahnı k ı r m a , yan s a h m l a r d ü z çatı ile ö r t ü l ü d ü r . A v l u ve ka p a lı k ı s ı m g ü n e y

(Es-Sultan)el-azam a'lae'd-dünya ve’d-

duvar a k s l a r ı n a y e r l e ş i k k o n u m l a b i r e r p o r t a l m e v c u t t u r .

din Keykubad bin Keyhüsrev

M a lz e m e m o l o z t a ş ve d ü z g ü n k e s m e t a s t ı r . M o l o z ta ş, s a d e c e g ü n e y c e p h e d e

^’ Yurttaş, Ağzıkara Han gibi bazı Anadolu Selçuk hanlarında benzeri uygulamala­

görülürken binanın d iğ e r k ıs ım la rın d a düzg ün k e s m e taş örgü h a k im d ir.

rın, yani önce kapalı kısım yapılarak sonra ihtiyaca göre bir avlu eklendiğini, dolayısıyla bu yapının da bu şekilde yapıl­

Hanın kapalı b a r ı n a k k ı s m ı , k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d i k d ö r t g e n p l a n l ı o lu p ,

mış olabileceğini ifade etmektedir. Bkz. 1988:246.

doğuda e k s e n d e y e r a l a n

basık k e m e r li

bir açıklıkla giriş s a ğ la n m ış tır.

Bu 2° Bugün yerinde olmayan Arapça onarım kitabesi Erdmann tarafından gö rülm ü ş­ tü r 1961: 66. "Haza ribat-ı atik bi-ismi be-Hanü’l Hekim El M uam m er Mehmed Paşa El vezir fi eyyamü’l -devletü's-sultan ibnü’s -Sultan Es-Sultan Mehmed Han ibn (Ibr)ahim Han fi M uharrem sene 1071 El m utem il Haşan Ağa." 1983 yılındaki onanm la ilgili olarak bkz. VGM arşivi 223 nolu dosya.

Foto. 7: Avlu g iriş eyvanı

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

b ö lljm iki sıra ha lin deki, d ikd ö rtg e n planlı, iki ka d e m e li be şer ayakla üç şahına a y rı lm ı ş t ır (Foto. 12). Ayaklar, b ir b irin e ve dö rt yöndeki d u v a rla ra k e m e r le r le b a ğ la n m a k ta d ır. Uzun k e n a r la ra p a ra le l uzanan k e m e r le r y uva rla k; dik uzanan k e m e r le r ise sivri b i ç im li d ir . Ayrıca sivri k e m e r le r , orta şahında karşılıklı o la ­ rak ve uzun k e n a r la r d a da p ro filli s ilm e le r e sa hip üzengi k o n s o lla rın a o t u r t u l ­ m u ş t u r. Orta şahın daha ge niş ve yü k se k t u t u l m u ş t u r (Foto. 11). S a h ın la r plâna uygun d o ğ r u ltu d a sivri be şik tonoz ö r t ü lü d ü r . Avlu kare planlı olup, dö rt yönden eyvan biç im i m e k a n la r la ç e v r ilid ir (Foto. 9). Eyvanlar yayvan b ir e r sivri k e m e r le avluya a ç ılm a k ta d ır. Güney ve batı d u v a r l a r ­ da eksene y e r l e ş t ir il m iş b ire r giriş b u lu n m a k ta d ır. Doğu, batı ve gü neydeki eyva nlar eşit uzu n lu kta , batıdaki eyva nlar ise bu nla ra göre daha kısadır. K öşe­ le rd e k i m e k a n l a r kapalı yap ılm ıştır. Kapalı kısma bitiş ik k ö ş e le rd e k i m e k a n la r doğu -batı d o ğ r u ltu d a d ik d ö r tg e n plana sahip o lm a k la beraber, kuzey-güney d o ğ r u lt u lu bir duvarla y aklaşık eş bo y utla rda iki b ö lü m e a y rıla ra k bu duvarın kuzey ucuna açılm ış bir kapı ile irtib a tla rı s a ğ la n m ış tır. Güneydoğu ile gü ne y­ batı kö şe le re y e r le ş ik ve bu kısm a h a k im k o n u m lu kare planlı alanda, ana a k s ­ lara ö rü le n d u v a r la r la b irb ir in d e n fa rk lı ö lç ü le re sahip d ö r d e r hücre t e ş k il e d il­ m iş tir. Du varla rın m e rk e z d e k i b u lu ş m a no kta la rın a yakın k o n u m la y e rle ş tir ile n b ire r açıklık h ü c r e le r in bağlantısını s a ğ la m ış tır. Avlu nu n güneydoğu ve gü ne y­ batı k ö ş e le rin d e k i m e k â n la r, g iriş eyvanına p a r a le l uzanan du va rla rın ın kuzey ke n a rla rın a açılan b ir e r kapıyla g iriş eyvanı ya nındaki eyva nlara ir t ib a t la n m a k -

L C , .i«:

* ■Mİ-

Foto. 8: A v lu n u n b a tıs ın d a k i m u h d e s kapı

Hekim Han

13

Foto. 9: A v iu dogu eyvanları

'--ş.

tadır. Her iki m ekânının da avLuya yönelen kö şe le ri içe g ir in tili yap ılm ıştır. A v lu ­ daki m e ka nlarda n esaş g iriş eyvanının he m en iki ya nındaki ik iş e r b ö lü m kuzeygüney; d iğ e rle ri işe doğu -batı yönünde beşik tonoz ö r t ü lü d ü r .

^ O rijinalde kapalı kısımda, kuzey duvar­ da olduğu gibi s im e trik biçim de güney

Cepheler masif bir görün üş s e rg ile m e k le birlikte, az sayıdaki pencere ve kapı açıklıkları, çö rte n le r ve payandalar bu kütle selliği nispeten hafifle tm ekted ir. B in a­ nın kuzey duvarında üst seviyelere aynı hizada ve yaklaşık eş m esafe le re y e rle ş ti­ rilmiş üç adet; kapalı kısım güney duvarında da po rta l yukarısına açılmış bir adet olmak üzere halen mevcut dört penceresi vardır^^. Batı duvar, dıştan eş aralıkla ra sahip kare planlı üç payanda ile de s te kle n m iş tir. Duvarın üst seviyelerinde beş adet çörten bu lunm aktadır. Güney duvarda eksendeki giriş açıklığı ve onun üst kısmındaki pencere dışında he rhangi bir açıklık g ö rü lm e m e k te d ir.H a n m üst ö r t ü ­ sü halen çimento harcı ile sıvanmış vaziyettedir. Kapalı kısımda belirli aralıkla rla açılmış, küçük kare planlı havalandırm a delikleri dikkat çekm ekte dir. Avlu kütle sin in batı cephe sin d e eksende m u h d e s b ir kapı açıklığı v a rd ır (Foto. 8). Bu kapı lentolu ale la de yap ılm ıştır. Yapının esas g iriş kapısı güney cephe eksenindedir (Foto. 1). E r d m a n n ’ ın 1961 yılında yayınladığı r e s im le rd e bu ana giriş kapısının moloz ta ş la r la ö r ü le r e k kapatıldığı görülmektedir^^. Ayrıca hanın planında batısındaki m u h d e s kapının yanısıra doğuda bu gün olm ayan başka bir açıklık g ö r ü lm e k t e d ir (Ciz. 2). Han, C u m h u riy e t d ö n e m in d e de m u h te lif o n a n m lar geçirdiğ inden olasılıkla doğudaki m u h d e s açıklık k a p a tıla ra k güneydeki esas giriş kapısı yeniden açılm ıştır. Ana giriş kapısı d ik d ö rtg e n planlı olup, duvar yüzeyinden dışa taşkın ve daha yüksek y a p ılm ıştır (Foto. 2). Düzgün k es m e taş m a lz e m e li kapı çok sade dü zen-

duvarda m azgal p en cerelerin va r olduğu izlerden anla şılm a ktad ır. “ Erdm ann 1965: Teil 1, Abb. 82.

1U

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Lenmiştir. Kapı üç yönden sırasıyla düz, içbükey, pahlı ve kavaL s il m e le r le k u ş a ­ tılm ış tır. Giriş açıklığın ın basık k e m e ri iki yanda kava l ve iç bükey s ilm e le r le h a r e k e t l e n d ir i lm iş k o n s o l la r üzerin e o tu rm a k t a d ı r . Basık k e m e r li giriş açıklığı yuka rısın da bir kitabe yer alm ış tır. Kitabe enine d ik d ö r tg e n beyaz bir levhadan h a z ırla n m ış tır, ince p r o fille r le ç e rç e v e le n m iş üç s a tır halinde d ü z e n le n m iş tir . Kırık vaziyetteki k itab en in son satırı o k u n a m a y a c a k derece de t a h rip e d ilm iş tir . Kapalı ve açık b ö lü m le re g ir iş le r eyvan şeklin de d ü z en le n m iş tir. Güneydeki avlu giriş eyvanı ile barınak kısmı girişi önündeki eyvan daha geniş ve yüksek yapılm ış ­ tır. Avlu giriş eyvanın doğu ve batı duvarlarında, kuzeye kaymış sivri k em e rli birer niş v ard ır (Foto. 7). Avlunun uzun k o rido r şeklin deki giriş eyvanının kuzey du varın­ daki m e rd iv en le rle çatıya çıkılmaktadır. Avlu zem ini düzgün döşem e taşlarıyla kapla nmıştır. Kuzey ve güney duvarlarında beşik tonozla örtülü, giriş dahil üçer eyvan b u lu n m a k ta d ır (Foto. 5-6). Doğu ve batı duvarlarda da beşik tonozlu dörder eyvan yer almış, bunların ortalarına b irer takviye kem e ri y e r le ş t ir ilm iş t ir (Foto. 9]. Eyvanların yayvan sivri k e m e r alınları cepheye göre girin tili ö rü lm ü ş tü r . Arazinin doğudan batıya doğru eğim li olm asından dolayı batı duvardaki eyvanlar dışında bütün eyvanlara b irer basam akla giriş sağla nmıştır. Avlu içinde cep he le r dışa çıkıntılı s il m eli saça kla rla sonla ndırılm ıştır. Açık avlun un batı c e p he sind eki ekse n d e ki eyvan duvarı yıkıla ra k m u h d e s kapı t e ş k il e d ilm i ş t i r (Foto. 10). Bu açıklık çarşı m e rk e z i ile d ir e k t bağlantıyı sağ la­ m a k amacıyla y ap ılm ış o lm alı d ır.

Foto. 10: Avlu kuzeybatı eyvanları

Hekim Han

115

Köşelerde t a m a m e n fa rk lı d ü z e n le m e le r g ö r ü lm e k t e d ir . Köşe m e k a n la rı d ire k t avlu ortasına a ç ılm a m ış tır . Güneydoğu ile güne yba tı k ös e le deki d ö rd e r hücre basık ke m e rli kü ç ü k a ç ık lık la r la b ir b ir le r iy le ba ğlantılıdır. Kapalı b ö lü m e bitişik m ekanlar dışında h e r b ir hü cre d e ve eyvanda b ir e r ocak nişi b u lu n m a k ta d ır . Bu ocaklar genel o la ra k cephe yüzeyinden taşıntılı, iki yandaki dışa çıkıntılı k o n s o l­ lar üzerine otu ra n y u v a rla k k e m e r lid ir le r . Bu b ö lü m dışa çıkıntılı düz s ilm e li saçakla son la n d ık ta n s on ra bazıları yukarı d o ğru d a r a la ra k de vam eden bir davlumbaza s a h ip tir (Foto. 13). O c a k la r düzgün kesm e ta ş la r la yap ılm ıştır. Bugün eyvanların hepsi çerçe veli c a m la k a p a tılm ış tır. Gerek ba rın ak kısmı gerekse avludaki eyva nlar özel şah ısla ra kiraya v e rild iğ i için bu m e k a n la rın büyük kısmı depo o la r a k kapalı t u t u lm a k t a , çoğuna g i r ile m e m e k te d ir . Avlu kuzey ekse ninde kapalı kısm ın g iriş eyvanı ve po rta li vard ır. Eyvanın iki yanında 45 cm. y ü k s e k liğ in d e seki b u lu n m a k ta d ır . Avlu giriş eyvanında olduğu gibi doğu ve batı d u v a rla rın d a güneye kaymış sivri k e m e r li b ir e r niş v a rd ır (Foto. 11). Kapı açıklığının basık k e m e ri iki yanda s il m e le r le h a r e k e t l e n d ir i lm iş k o n ­ sollar üzerine o t u rm a k t a d ı r . Kapalı kısım girişin d e inşa ve o n a rım o lm a k üzere iki kitabe m e v c u ttu r. Basık kemerli kapı açıklığının yuka rıs ın d a k i kitabe, 60 x 115 cm . ö lç ü le rin d e enine dikdörtgen blok taş üze rin de Arapça, Süryanice, E rm e n ic e o lm a k üzere üç farklı dilde yazılm ıştır. Farklı d i lle r ya da s a tır a r a la rın d a he rh a n g i bir çerçeve bu lu nm am a kta dır. Ortada Arapça dokuz, batıda E rm e n ic e onyedi yatay s a tır ve doğuda taş levha üzerin de yer kalm adığ ı için Süryanice dikey biç im d e altı satır yazılmıştır. Onarım kitabesi p o rta lin in doğu duvarında y er a lm a k ta d ır . Arapça yazılmış dört s a tırlık

bu kitabede

e se rin 1660 yılında Sulta n M e h m e t Han

zamanında Köp rülü M e h m e t Paşa ta ra fın d a n m im a r Haşan Ağa'ya on artıldığı

Foto. 11: A v lu g ü n eydoğu köşe

116

Vakıflar Genel Müdürlüğü, 580 numa­ ralı defterin 127 sayfası ve 77 sırasında kayıtlı bu vakfiyeye göre Osmanlı Devleti’nin Duraklama dönemi sadrazamların­ dan Köprülü Mehmet Paşa'nın, Anadolu Selçukluları Döneminde yaptırılmış olan hanın harabesini onartıp, yeni ekleme­ lerle kullanıma açılması, bir cami ve palanka inşa ettirerek, çevredeki bazı Türkmen aileleri, kaledeki askerlerin ve yolcuların ihtiyaçlarını karşılamak üzere buraya yerleştirilmiştir. Cami, Palanka ve Hanın masrafları için on dükkan, bir fırın ile çok sayıda köy vakfedilmiştir. Vakfiyeyle ilgili olarak. Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapılan 1560 tarihli tahriri içeren defterde Hekimhan yerleşi­ mi ve kasaba içindeki Anadolu Selçuklu hanına herhangi bir atıf söz konusu değildir. Ancak bu tahrir defteri Osmanlı Devletinin son zamanlarına kadar kulla­ nıldığı için Köprülü Vakfı'nm kurulması

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

İfade ediLmektedir. Yapının onannnıyla ilgiLi o l a ra k Kö prü lü M e h m e t Paşanın H. 1071/M. 1660 yılına ait vakfiyesinden hanla ilgili b il g il e r elde edilmektedir^^ Kanuni Sultan Sü ley m an zamanında yapılan, 1560 ta ri hl i ta h r ir i içeren defterde ise Kö prü lü Vakfı'nm k u r u lm a s ı ve son ra sı nd a ki d ö n e m le r d e e k l e n m iş kayıtlar mevcuttur^^ Bu b ö lü m gen el o l a ra k k ar an lı k bir me k an o l m a k l a birlikte, kuzey duvarda her şahın eksen ind e ve güney duvarda sadece orta şahında ma zga l ş ek li nd e p e n c e r e le r yer al mıştır . Ayrıca her bir tonoz sırtına açı lmış kare bi çim li

a çı kl ı kl a r la

nispeten

mekan

aydınlatılmaya

çalışılmıştır.

Kuzeyde,

sadece orta şahında duvara bitişik o l a ra k y ü k s e l t i l m i ş bir p la t f o r m vardır. Burada eks en den güneye kaydırılmış bir ocak nişi m ev c u t tu r . Ocak cephe yü ze ­ yinden taşıntılı, iki yandaki dışa çıkıntılı k o n s o ll a r üzerine otur an yuvarlak kemerlidirler.

Kapalı kısmın zemini za m an la t o p r a k dolgu ile y ü k s e l m i ş ti r .

A y a k la r üzerine

kuzey -g ün ey d o ğ ru lt u d a atılan y uva rl ak k e m e r l e r oldukça

basıktır (Foto. 12). Doğu-batı d o ğ ru lt u d a atılan sivri k e m e r l e r ise hem yüksek hem de daha geniştir. Bu b ö l ü m d e k e m e r l e r i n i n o tu r d u ğ u ko ns o l s il m e l e r i dışında her hangi bir s ü s ­ leme b u l u n m a m a k t a d ı r .

Foto. 12: K a p a l ı b ö l ü m a y a k l a n ve k e m e r l e r

Kapalı kısmın içi ve dışı t a m a m e n düzgün ke s m e taş-

Hekim Han

iarla kaplıdır. Kesme taş yüzeylerinde bazı taşçı iş a re tl e ri dik kat çekmektedir^^ Avlu içi ve güney duvarı hariç dışı t a m a m e n ke sm e taş kaplıdır. Güney dış duvar moloz taş örülü olup üze rindeki izlerden t o p r a k sıvalı olduğu a n l aş ılm ak ta dı r. Fakat açık kısmın

güneybatı

köşesinde ve kuzeydoğuda

hana

bitişik olan

117

ve sonrasındaki dönemlerde eklenmiş kayıtlar mevcuttur. Yenilenen han. cami, palanka ve kurulan dükkanlarla bunların masrafları için bağlanan çevre köylerin gelirleri adı geçen defterin derkenar ve eklerinde yer almıştır. Ayrıntı için bkz.Yinanç- Elibüyük 1983: 524-527.

hamamla duvarların bi rleştiği yerde alt seviyelerde büyük k e s m e taş k a p l a m a ­ ların varlığı bu cephenin orij ina lde t a m a m e n ke s m e taşla kaplı olabileceğine işaret etmektedir. Genel bir d e ğ e r l e n d i r m e yaptığımızda; H e k im h a n t a r i h ç e b ö l ü m ü n d e de a n l a ­ tıldığı gibi M al at y a’ nın d i ğ e r il ç e l e ri n d e n çok sonra, bir y e r le ş i m m e rk e z i h a l i ­ ne gelmiş, asıl g e l iş m e K ö p rü lü M e h m e t Paşa d ö n e m in d e (1660) g ö r ü l m ü ş t ü r . Han öncesine ait he rh a ng i bir adın tes pit e d i l e m e m e s i de bu yüzde ndir. Bu dönemde hanın doğ us un a arada bir yol m esa fe si bı ra k ıl a ra k cami, kuzeydoğu duvarına bitişik h a m a m inşa e d i le r e k b i r y a p ı t o p l u l u ğ u haline g e t ir il m iş , b u n ­ ların çevresine

kale s u r la r ı inşa e d i le re k ö n e m i biraz daha artmıştır^^ K a le ­

26 K.Erdmann'dan 1961:65. 1660 tarihli Köprülü Mehmet Paşa Vakfiyesinde, 1560 Tahrir defterinde hamamla ilgili herhangi bir bilgi bulun­ mamaktadır. Bölgeyi ziyaret eden Evliya Celebi bir hamamdan bahsetmektedir. Celebi bir cami, hamam ve yüz adet dük­ kanın gün geçtikçe kasabayı geliştirdiği ifade edilmektedir. Hamamla ilgili henüz ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır, genel olarak küçük ölçekli, kare planlı, kubbeli soyunmalık, sıcaklık bölümleri ile tonoz­ lu mekanlardan oluşmaktadır. Kale Kapısı Çeşmesiyle ilgili ayrıntılı bilgi için Özkul Fındık 2006: 104-105.

den günümüze h iç b ir iz k a l m a m a k l a birl ikt e, seyyahların ve yaşl ıların a n l a t ı ­ mına göre 1950’ lere k a d a r s u r d u v a rl a r ın d a n bazı k a l ın t ı la r b u l u n m a k t a y m ı ş . Bunlar sö kü le r e k ü z e r le ri n e evler inşa edi lm iş, inşa m a lz e m e s i o l a r a k da t a ş ­ ları kullanılmıştır. Yine yaş lıların an la t ım ın a göre kale kare bi ç im de olup, s u r içinde az sayıda [yaklaşık 10-15) ev b u l u n m a k t a y m ı ş . Kalenin kuzeydeki giriş kapısı yanında bul una n Kale Kapısı ç e ş m e s i hala s a ğ l a m o l a r a k g ü n ü m ü z e ulaşmıştır^s.

Hekimhan ve çevresindeki T ü r k d ö n e m in e ait e s e r le r arasında en erke n t a r i h ­ lisi. ilçeye de banisinin ismini v e rd ir en H e k im h a n [Taş Han)dır. Anadolu S e lç u k ­ lu dönemi hanlarının bir gr ub u avlulu ve avlusuz h a n l a r ol ar a k iki ana grupta ele alınmaktadır. Bu hanlar da avlu etrafı r e v a k la r ve oda la rl a çevrili, kapalı kısım ise sahınlardan o l u ş m u ş t u r . He k im ha n, plan o l a ra k kapalı ve açık b ö l ü m ­ den oluşan k a r a k t e r i s ti k Se lç uk lu kerv ans ara yla rıyla be n ze rl ik g ö s t e r m e k te d ir . Farklı dillerde yazılı inşa kitabesi ve on a rım kitabesiyle, usta iş ar et le ri yle ze n­ gin bir yapıdır. Kapalı kısmı üç sahınlı, orta şahın daha geniş ben zer plana sahip d iğ er ha n la r arasında Toka t-P aza r yolunda Ma hperi Hatun Hanı, K e s ik k ö p rü (Cacabey Hanı), Kırşehir-Aksaray yolunda Kö tün ün Hanı, Eğret Han, Ak Han, Altınapa Han, Kızılören Han, Dokuzun Han bulunmaktadır^?. Malatya ve çevresinde ise kapalı bölüm ve büyük bir avludan oluşan han planına sahip yapılar arasında H e k i m ­ han'ın güneyinde Kü llüce Han, Eski M a la t y a ’da Çingene Han, Sivas-Divriği Dumluca köyü yakınında Kara Han bulunmaktadıp«. Bölgede (Doğu Anadolu'da) bu t ü r üç sahınlı, avlulu

han larda n, Ul ukışla'nın

15km. güneybatısında 13. yüzyıla ta ri h ie n e n K a m e r e d d in Han bulunur^’ . Ayrıca üç sahınlı, tonozla ör tülü, Horozlu han. Kadın Han gibi kla sik S e lç uk lu pl an ın ­ da, küçük ölçekli ha nl ar la karşılaşmaktayız.

2’ Planlarla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. İlter 1969: 40. 50. Hekimhan'ın güneyinde Kesikköprü Tren istasyonunun 1 km. doğusunda tren raylarından 55 m. içeride Hacı Maksud Kınıka ait arazi içinde yer alan Küllüce Han, doğu-batı doğrultusunda dikdört­ gen planlı üç sahınlıdır. Orijinalde arzi sahibinin ifadesine göre önünde avlusu mevcutmuş, fakat demiryolu inşası sıra­ sında hanın taşları kullanılmıştır. Mak­ sud Kınık ev yapmak üzere araziyi temiz­ lerken yapının bir kısmı ortaya çıkarıl­ mış. ev han üzerine inşa edilmiş olup, hanın açığa çıkarılan kısmı ahır olarak düzenlenmiştir. Diğer yapılar için bkz. Ünal 1983: 115-117; Tuncer 1991: 31-34. Kapalı ve açık bölümlerin olması, tonozlarla örtülü her şahının payeler hizasında destek kemerleriyle destek­ lenmesi, süslemenin olmayışıyla Hekim­ han'a benzemektedir. Ayrıntı için bkz.Ünal 1983:106-109; Tuncer 1991: 3132.

18

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto 13: A vlu güneybatı köşe m e ka n la rın d a n b ir ocak

Farklı olarak bunlarda orta satımda kubbeli aydınlık feneri bulunmaktadır. Planları için bkz.ilter 1V69: 55, 58. Rahmi Hüseyin Ünal'da Osmanlı döne­ minde avluda yapılan onarım lar sırasın­ da bu m ekanların eklenm iş olabileceğini ileri sürm ektedirler. Ayrıntı için bkz. 1983: 109. “ Susuz Han, Dokuzun Derbent Han, Kızılören Hanın yakınındaki handa oldu­ ğu gibi ısınmak amacıyla sekilere belirli aralıklarla tandır ye rle ştirilm iştir. Ayrın­ tılı bilgi için bkz. A,Tükel Yavuz 1995: 184.

Mahperi Han avlusu kare planlı, barınak kısmı avluya göre daha dardır. Farklı olarak barınak kısmında eyvanların yer almasıdır. Aksaray-Konya yolu üzerin­ deki Obruk Han (1230), Kayseri-Aksaray yolundaki Sarı Han (1238) geniş kare planlı, revaklı avlu ve dar, dikdörtgen planlı barınaktan oluşur“ . Barınak kısmı­ na göre daha büyük kare planlı avluya sahip hanlar arsında Zile-Kırşehir yolun­ da Cekereksu han, Eğridir-Denizli yolunda Çardak han da sayılabilir. Selçuklu hanlarında avluya giriş tek kapılı ve eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Portal süs­ lemesi Hekimhan gibi olmayan yapıların yanı sıra çok yoğun olan hanlar da mevcuttur. Selçuklu hanlarının barınak giriş duvarında revak ya da eyvan düzenlemesi yok­ tur. Genel olarak, Hekimhan'ın kapalı barınak ve eyvanlarla çevrili avlu planı, Konya Aksaray yolundaki Sultan Han (1229), Kayseri-Sivas yolu üzerindeki Sul­ tan Han (1232), Kayseri-Aksaray yolundaki Ağzıkara Han (1231), Malatya-Kayseri yolundaki Karatay Han (1240) gibi Selçuklu hanlarının planlarında te k ra r­ lanmıştır. Hekim han'ın eyvanlı avlusundaki en önemli sorun barınak duvarına bitişik üç eyvanın varlığıdır. Bu eyvanlar avluyu üç yönden çevreleyen eyvanlar­ dan daha kısa ve daha küçüktür. Ayrıca giriş eyvanı, kapalı kısma giriş kapısı yukarısında bulunan mazgal açıklığın büyük kısmını kapatmaKta, çok az kısmı dışarıdan görülebilm ektedir, izler 1660 yılında çok ayrıntılı onarımın yapıldığına işaret etm ektedir” . Kapalı kısımda yüksek bir seki üzerindeki ocak ile avluyu çevreleyen m ekanlar­ daki diğer ocaklar hanla ilgili problem lerden diğeridir. Bilindiği gibi Selçuklu hanlarında ısınma ihtiyacı tandırlarla sağlanm ıştır“ . Hekimhan'ın kapalı bölü­ mün batı duvarında 1.20 cm. yüksekliğindeki seki üzerinde bir ocak bulunm ak­ tadır. Ayrıca avluyu çevreleyen mekanların büyük bölümünde de birer ocak yer

H ekim Han

almıştır. Hanlarda ocak ve buna bağlı olarak baca kullanımı Beylikler dönemiy­ le birlikte başlamış Osmanlı dönemi hanlarında yaygınlaşmıştır^^. Hekimhan (Taş Han) da kapalı ve açık kısımlarda yer alan ocaklar Osmanlı dönemindeki onarımlar sırasında inşa edilm iş olmalıdır. Hanın duvarlarında görülen taşçı usta işaretleri

birçok Selçuklu

hanında

görülmektedir. Aksaray Sultan Han, Kayseri Sultan Han, Karatay Han, Sivas Alaca Han ile Ertokuş Han, Çardak Han, Ağzıkara Han, Horozlu Han, Sarı Han, Karatay Han, Kırkgöz Han, Alara Han, Alay Han, Sadeddin Han gibi hanlarda birbirine benzer ya da farklı usta işaretleri bulunmaktadır^«. Hekimhan diğer Selçuklu hanlarında olduğu gibi barınak ve avlusu tek g iriş li­ dir. Avlunun güneydeki ikinci giriş muhdes olup, çarşı içiyle doğrudan bağlan­ tı sağlamak amacıyla sonraki dönemlerde açılmıştır. Sonuç olarak, Hekimhan Osmanlı döneminde baştan aşağıya büyük bir onarım geçirmiş, yeni m im ari öğeler ve bölüm ler (ocak, kapı, mekan gibi] eklenerek planında önemli değişiklikler olm uştur. Bu değişiklikler dikkate alınmadığında Hekimhan (Taş Han) m im ari özellikleriyle, karakteristik Selçuklu han planına sahiptir.

® B eylikler dönemine ocak ve baca sis­ tem inin kullanımmı, Ali Baş, Türk m im a­ risinde önem li bir yenilik olarak değer­ lendirm ekle, Beylikler dönemi menzil ve şehir ici hanlarında yaygın kullanıldığını belirtm ektedir. Ayrıntı için bkz.2002: k k . Ayrıca bölgede Osmanlı Döneminde inşa edilen Eski Malatya Silahtar Mustafa Paşa Hanı İ1638) ve Eski Malatya-Harput yolu üzerindeki Köm ür Hanın (1634İ kapalı bölüm ve odalarında ocak, çatıda ise bacalar bu dönemde yaygın kullanı­ ma dikkat çekmektedir. Ayrıntılı bilgi için Aytaç 1988: 249-264. “ Aytıntı için bkz. Acun 1994: 2380; Erd­ mann 1961: 53-186.

20

■

Anadolu S elçuklu D önem i K ervansarayları

Bibliyografya

Acun 1994: H. Acun,"Sivas-Kangal Alacahan Menzilhan" X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. 5, Ankara 1994, s. 2369-2389. Akdağ 1979: M. Akdağ, Türkiye'nin iktisadi ve Içtinnai Tarihi, Cilt 1, İstanbul 1979. Akdağ 1995: M., Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, İstanbul 1995. Akozan 1963: F. Akozan, "Türk Han ve Kervansarayları", Türk Sanatı Araştırma ve İncelemele­ ri, S. 1, İstanbul 1963, s. 133-137. Aykut 1984: N. Aykut, "İV M ura t’ın Revan Seferi Menzilnamesi" Tarih Dergisi, Prof. Dr. Sahabet­ tin TEKİNDAĞ Hatıra Sayısı, S. 34, İstanbul 1984, s. 183-246. Aksüt 1998: H. Aksüt, Hasançelebi (Malatya) ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998. Aytaç 1988: i. Aytaç, "Köm ürhan" Vakıflar Dergisi, XX, 1988 s. 248-264. Aytaç 1996: I. Aytaç, "Malatya-Elbistan Kervanyolu Güzergahı ve Kurttepe Han'ı" VI. Milli Selçuk­ lu K ü ltü r v e Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1996, s. 35-47. Aytaç 2001: i. Aytaç "Selçuklu Döneminde Malatya-Kahta Kervanyolu ve Kervansarayları" I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 2001, s. 49-59. Aytaç 2002: i. Aytaç, "Selçuklu Kervansarayları" Türkler, C. 7, 2002, s. 854-864. Baş 2002: A. Baş, "B eylikler Dönemi Hanları" Türkler, C. 8, 2002, ş. 38-45. Bayram 1993: M. Bayram,"Selçuklu lar Zamanında Malatya’ da İlmi ve Fikri Faaliyetler" l-ll Milli Selçuklu K ü ltü r v e Medeniyeti Semineri Bildiriler, Konya 1993, s. 119-124. Bektaş 1999: C. Bektaş, Selçuklu Kervansarayları, Korunmaları, Kullanımları Üzerine Bir Öneri, The Proposal Recarding The Selçuk Caravanserais Their Protection And Use, İstanbul 1999. Cantay 1989: G. Cantay, "T ürkiye’de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi" IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt III, Ankara 1989, s. 1381-1397. Erdmann 1961: K. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13 Jahrhunderts, Berlin 1961. Evliya Celebi 1999: Evliya Celebi Seyahatnamesi, 4. Kitap, İstanbul 1999, s . 10-11. Güran 1976: C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, Ankara 1976. Halaçoğlu 1991: Y. Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda OsmanlIlarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991, s.137-162. Honigmann 1993: E. Honigmann, "Malatya" İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, s. 232-239. itle r 1969: I. İlter, Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969. Kuban 2002: D. Kuban, "Kervansaraylar" Selçuklu Cağında Anadolu Sanatı, İstanbul 2002, s. 227-250. Kuyulu 1996: i. Kuyulu, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme" Eğe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, VIII, 1996, s. 67-79.

H ekim Han

Oğuz 1985: M. Oğuz, Başlangıcından OsmanlIların Fethine Kadar Malatya Tarihi (M.Ö. 5500-M.S. 15161, İstanbul 1985. Orhonlu 1967: C. Orhonlu, Osmanlı im paratorluğunda Derbent Teşkilatı, İstanbul 1967. Orhonlu 1987: C. Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskanı, İstanbul 1987. Özergin 1965: M. K. Özergin, "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları" İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. XV, S. 20,1965, s . U I - 1 7 0 . Özkul-Fmdık 2006: N. Özkul-Fındık, Hekimhan Çeşmeleri" Sanat, A tatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S.9, 2006, s. 99-116. Sannan 1995: N. Saman, "Karma Tipte Hanların Bir Çeşitlemesi Üzerine Görüşler" 9. Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler, 0. 3 Ankara 1995, s. 299-308. Tuncer 1991: 0. Ç. Tuncer, "Kara Han ve Eski Divriği Kangal Kervan Yolu" Türk Etnografya Der­ gisi, 0. XIX, 1991, s. 31-39. Tuncer 1995: O.Ç. Tuncer, "Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız" Vakıflar Dergi­ si, XXV, 1995, s. 9-34. Turan 1972: 0. Turan, "Selçuk Kervansarayları" Belleten, C.X, S.39, 1972, s. 471-496. Ünal 1979: M.AIİ Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara 1989. Ünal 1983: R.H. Ünal, "Doğu Anadolu'da Bilinmeyen Üç Selçuklu Ham" Arkeoloji ve Sanat Tari­ hi Dergisi, C.2, 1983, s. 106-118. Yavuz 1995: A.T. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi" IV. Milli Sel­ çuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Semineri Bildiriler, Konya 1995, s. 183-198. Yavuz 1996: A.T. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Hanları ve Porta-M enzil-Derbent Teşkilatla­ rı" Doğan KUBAN'a Armağan, İstanbul 1996, ş. 25-38. Yetkin 1962: S. K. Yetkin, "Selçuklu Kervansaraylarının Özellikleri" I. Milletlerarası Türk Sanatı Kongresi, Ankara 1962, s. 408-410. Yinanç-Elibüyük 1983: R. Yinanç - M. Elibüyük, Kanuni Devri Malatya T ahrir Defteri (1560), Anka­ ra 1983. Yinanç 1991: R. Yinanç, "Sivas Abideleri ve Vakıfları" Vakıflar Dergisi, XXII, Ankara 1991, s. 1544. Yurttaş 1988: H. Yurttaş, "Sivas-Malatya Kervan Yolu" İnönü Üniversitesi II. Battal Gazi ve Malat­ ya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu , İstanbul 1988 ,s. 243-247.

■

121

.

.

.....

0 É fm

:’( rel="nofollow"> ■

i S

m

’Ä

. ...... ^^..

i #

■7 > ^ -

-

ï

:

■ .i^ ' .-■'. • - 'íf e ...- '

iip€»ıii?pp;i;ş

Ç lîip f

?Sii^

r.', • 1 ^ '? ^ ír 'íÍI’0 # ^ 5

:■:=>-ríms":‘mm^m

,AÏÂivï^

^

0 ^

MÜBARİZEDDÎN ERTOKUŞ KERVANSARAYI

Doğan DEMİRCİ*

Kervansaray; E ğ ird ir - K o n y a Karayolu üze rin d e d ir. E ğ ir d ir il ç e s i’ nden 35 km. ileride, Gelendost ilçesin e ya kla ş ık 20 km . m e sa fe d e d ir. Karayolu ile E ğ ird ir Gölü arasında. K ara yolunu n he m en 200 m. aşağısında E ğ ir d ir Gölü kenarında

' A rkeolog, İsparta Müze M üdürlüğü ' Böcüzade 1983: 59 2 A ksu 1936: 20

yer alır. Gelendost ilçesi, Yeşilköy sınırla rı içeris in de, k ö y lü le rc e 'H a n ö n ü ' de ­ nilen mevkidedir. Burada Yeşilk öy'ü n s o n rad an o l u ş m u ş b ir m a h a lle s i vardır.

^ Sam an Doğan 1993: 21 1

Kervansaray E ğ ird ir Gölüne do ğru e ğ im li bir arazi üzerin e inşa e d ilm iş olup, Eğirdir-Konya K a ra yo lu 'n d a n r a h a tlık la g ö r ü le b ilm e k t e d ir . Kervansarayı'nm

adı yayınla rda,

Gelendost Hanı, E rtoku ş Han veya Kudret Hanı O la rak geçer. Bazı kaynaklarda Dadil Hanı ya da Ala eddin Hanı ola ra k ta ba h se d ilir.' Civar yerleşim y e r le r in d e k o n u ­ muyla ilgili olarak, Yeşilköy K e r ­ vansarayı denildiği de g ö r ü l m e k ­ tedir. Kervansarayın adı, E rto k u ş V a k fi­ yesinde Dadil (ya da d iğ e r o k u n u ­ şuyla Zazill Köyünde M ü b a riz e d din Ertokuş'un yaptırdığı han o l a ­ rak geçm ektedir. A nca k Dadil Köyü’nün adına, Fehmi A k s u 'n u n İs­ parta ili Y e ra dlari 2 is im li kitabının dışında başka h iç b ir yerde r a s t ­ lanmamıştır.^ Osman Turan, M übarizeddin

E rtoku ş Vakfiyesinde

adı geçen

Dadil Köyü'ne

olarak

k e rv a n s a ra y ın ,

iliş k in

bugünkü

U lubo rlu ’ nun ( S e lç u k lu la r z a m a ­ nındaki

B o rg u lu /B o rlu 'n u n )

ya­

Levha 1: K e rva n sa ra yın p la n ı

kınlarında old u ğun u s ö y le m e k te ­

^

dir. Vakfiyede; vakıf g e lirle rin d e n

ğ \

Iç iz lm : M im a r T. N u r l-lünüi<'ten dü z e ttile r e k l

124

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 1: K e rva n sa ra yın 190 7'deki fo to ğ ra fı [G e rtru d e B e ll'd e n l

‘ Turan 1947: 415-429

bir kısmının bu kervansaraya bağlandığı, bugün bölgede Dadil (Zazil) adlı bir k ö ­ yün olmadığını, yakın ge ç m iş te de bu adda bir köyün varlığının tesp it e d ile m e d i­ ği, bu köyün s on rak i zam anda te r k ed ild iğ in i s ö y l e r / Elimizdeki t ü m verile re göre Dadil Kervansarayı, G ele ndost yakınında. K ud ret Hanı diye bilinen ve üze­ rin de yine E r t o k u ş ’a ait kitabe bu lu nan kerva nsa ray bu olm alıdır. K erva nsa ray A r a lık 2003-M ayıs 2004 ayları iç e ris in d e k i te m iz l ik kazılarında yaklaşık b i r e r ay boyunca in c e le n m iş , fo to ğ r a fla r ı ç e k ilm iş , ayrıntılı tasviri ya­ pılm ıştır. B u n la rın dışında de ğişik t a r ih le r d e çizim i, planı ve rölövesi ç ı k a r t ıl­ m a k üzere m i m a r l a r tarafınd an , k ervansarayın k o n s trü k s iy o n u ile ilgili a yrıntı­ lı ö lç ü le r alın m ıştır. Kervansarayın iç p o r ta lin in basık k e m e r li kapısı üze rin de inşa kitabesi b u lu n ­ m a k ta d ır. M e r m e r üzerin e k a b a r tm a o lara k, s ü lü s yazı ile yazılm ış kitabe dört satırda n o lu ş m a k ta d ır . Satır ara la rı pafta ile b ö lü n m ü ş le r d ir . Kitabede, yapının M ü b ariz e dd in E rtoku ş ta r a fın d a n H. 620 / M. 1223 yılında yaptırıldığı yazılıdır. Söz kon usu k it ab en in Arapçası, t ra n s k r ip s iy o n u ve t e r c ü m e s i aşağıdaki gibidir;

Kitabenin Arapçası 1-

2-

3-

Í-

^yLLdJl

Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı

Es-Sultani Am erehü fi Sebili Rabb El-alem in M ü b a r iz e 'd - d in Ertokuş fi-s e n e iş rin ve s itte m i ’e

125

5 Kıyıcı 1995: 108-1 10 ‘ Turan 1947: 415-429 Turan 1947: 415-429 » T u ra n 1947:415-429

Sultan adına A lem le rin Rabbı için (A le m le rin Ra bbinin yoluna) M üb a riz e d d in E rto k u ş t a r a f ı n ­ dan 620 (1223) sen esinde y a p tırılm ıştır. (vlübarizeddin E r t o k u ş ’ un ö lü m ü n d e n sonra, yazıldığı an la şıla n b ir vakfiye b u ­ lu nmaktadır. İsparta, Merke z, H a lil Ham ıt Paşa K ü tü p h a n e si eski m ü d ü r ü M e rfıum M ah m ut Kıyıcı; Vakfiyenin aslının İ s ta n b u l in kila p Müzesin de ve t o m a r h a ­ linde olduğu, iyi m uhafaza edildiğ i yalnızca baş ta ra fın d a b u lu nan t e s c il k ıs m ı­ nın koptuğunu b e lirtm e k te d ir.^ Vakfiyenin g e lir k ısım ları hariç, sadece g iriş bö ­ lümü Arapça o la ra k Osm an T uran ta ra fın d a n da yayınlanmıştır.» Ertokuş’a ait vakfiye, k e n dis in in hayatta m ü te v e lli tayin ettiğ i azadlı kölesi Hacı Arm ağan Sah’ ın ö lü m ü n d e n (H. 638/M. 1240’tan) sonra, H. 669/M. 1270-71 yı­ lında Antalya'da d ü z e n le n m iş t ir. Vakfiye onu, hayatta iken t a k r ir i n e şah it o l a n ­ ların ifadelerin e dayanır. B u n la r vakfiyede z ik r e d ilm e k t e d ir . Vakfiye ö lü m ü n d e n çok sonra yapılm ış o ld u ğ u n d a n o lm a lı d ır ki vakıf ş a rtla rı hakkında detaylı a ç ık ­ lam ala r m a a le se f m evcu t d e ğ ild ir . ’

Vakfiye, to p la m 16 sayfadan ib are t olup, A rapça o la r a k yazılm ıştır. İsta n b u l in ­ kılap Müzesinde iyi b ir d u r u m d a m uh afaz a e d ilm iş tir . Yalnız baş tarafınd a b u ­ lunan tesc il kısmı kop m uştur.» Vakfiyenin orjın ali ilk defa O sman T uran t a r a f ı n ­ dan yayınlanmıştır.

Foto. 2: K e rvan sara yın g e n e l g ö rü n ü m ü l2 D 0 4 y ılı]

12 6

A nadolu S e lç u klu D önem i K erva n s ara yla rı

Foto. 3: Kervansarayın kuzey cephesi

E r t o k u ş V a kfiy e si' n in a lt k ış m ın d a ; v a k fiy e n in yazıldığı t a r ih t e ş a h it lik yapan ’ Kıyıcı 1995: 108-109 Kıyıcı 1995: 108

to p la m 36 şa h id in iş im le r i ile, b u n la rın ş a h a d e tin i k a le m e alan ş a h ısla rın her b ir is in in is im le r i y e r a lm a k t a d ı r . Vakıf g e lir le r in in m ü t e v e lli A r m a ğ a n Sah a ilesin e, m ü d e r r i s le r e , y e te n e k li öğ ­ r e n c ile r e , G e le n do st K e rv a n s a ra y ı'n m bakım ve t a m ir in e ö b ü r h u s u s la ra hangi o ra n la r d a b ö lü ş t ü r ü le c e ğ in i b e lir te n g e n iş le t ilm iş b ir E r to k u ş Vakfiyesi b u lu n ­ m a k t a d ı r . Bu v a k fiy e n in a lt yazısından an la şıld ığ ın a göre, padişah f e rm a n ı ge ­ reği, 16. yüzyıla ait Evkaf-ı Der Livayı Ha m id adlı ve 566 n u m a r a lı d e fte rin 0459-60. s a y fa la rın d a n kopya e d ile re k , s iy akat yazısı ile dü zg ün b ir b iç im d e y e n i­ den k a le m e a lın m ış tır . V akfiy enin aslı halen Tapu K a d a s tro Genel M ü d ü rlü ğ ü a rşiv in d e s a k la n m a k t a d ı r . ’ Buna göre, M. 1284 ta rih in d e kopya edile n vakfiy e­ nin, Siyakat yazısı ile yazılan d iğ e r b ir kopya sının ise 16. yüzyıldan k a lm ış o ld u ­ ğu a n la ş ı lm a k t a d ı r . P adiş ah'ın bu s u re t in ç ık m ası için şahsen e m i r v e r m e s i (Fermanı) o ta rih t e Er­ t o k u ş Vakfı ü z e rin d e ö n e m li b ir k o n u n u n b u lu n d u ğ u n a iş a re t s a y ıla b ilir . Vakfi­ ye m e tn in d e , ayrıca vakfın g e lir k a yn a k la rı ile b u n la rd a n ne m ik t a r d a g e lir sağ­ lanacağı kesin r a k a m la r la a ç ı k la n m a k t a d ı r . ' “ Vakfiye sayesin de A g r o s ve ç e v re s in in o g ü n k ü sosyal e k o n o m ik , t a r ı m s a l d u ru ­ mu, n ü fu s u y a k la ş ık o la r a k s a p t a n a b ilm e k t e d ir . Ş üphesiz S e lç u k lu d ö n e m in d e ­ ki sosyal ve e k o n o m ik d u r u m O s m a n lı la r d ö n e m in d e büyük ö lç ü d e d e ğ iş tiğ in ­ den asıl vakfiye'ye göre bu yeni v a k fiy e sin d e z a m a n a uygun b ir kısım d ü zenle­ m e l e r y a p ılm ıştır.

M ü b a r iz e d d in Ertol
127

Aynı d e f t e r d e A r m a ğ a n Sahı'ın e v l a t l a r ı n d a n 41 k iş i n i n o l d u ğ u b e l i r t i l m i ş t i r . Bu

" E rd m a n n 1961: 51

d e fte rd e sö zü e d ile n y e r l e r ile b u r a l a r a y a p ı la n t a h s i s a t ı n , E r t o k u ş V a k f iy e s i ile

'2 S a m a n D oğan 1993: 192

bire b ir ö r t ü ş t ü ğ ü a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

" Y a v u z 1997: 5

K e rv a n s a ra y ın y a p ı m t a r i h i n e

il i ş k i n

o la ra k ; a ra ş tır m a c ıla r d a n

K. E r d m a n n ,

avlu ile p a y a n d a la r ı n , y a p ın ın in ş a s ı n d a n s o n r a Xll l. y ü z y ı l i ç e r i s i n d e k i b i r z a ­ man d i l i m i n d e y a p ı l m ı ş o l a b i l e c e ğ i n i b e l i r t m e k t e d i r . " D i l a t a s y o n l a r d a n a v lu n u n ve p a y a n d a la r ı n yapıya s o n r a d a n e k l e n d i ğ i a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u n a g ö r e y a p ın ın açık a vlu s u ve k a p a lı k ı s m ı, iki f a r k l ı d ö n e m d e in şa e d i l m i ş l e r d i r .

Kerva n sara y, k u z e y - g ü n e y y ö n ü n d e u z a n m a k t a o lu p , S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y l a r ı ­ nın p la n ına u y g u n o l a r a k y a p ı l m ı ş t ı r . D i k d ö r t g e n p la n lı d ı r . A ç ı k a v lu s u b u l u n a n k a rm a tip k e r v a n s a r a y d ı r . A y n ı z a m a n d a d i ğ e r b ir g r u p l a m a y a g ö r e k a p a lı b a ­ rınağı b u lu n a n t e k y ö n d e s i m e t r i k h a n l a r g u r u b u n a g ir e r .'^ A v lu k ı s m ı k a p a lı k ı ­ sım dan dah a g e n i ş t i r . Yıkık p o r t a l d e n g i r i l i n c e s i m e t r i k o l a r a k a vlu ya a ç ı la n iki to n ozlu oda, d a h a il e r i d e iki t a r a f ı n d a d ö r d e r k e m e r l i r e v a k ile a vlu u z a n m a k ­ tadır. Revak t o n o z l a r ı a v lu y a p a r a l e l d i r . Ü s tü k a p a lı o la n b ö l ü m d a h a d a r y a p ı l ­ mıştır. K e r v a n s a r a y y a k l a ş ı k 1200 m . ^ T i k a la n a o t u r u r . Bu h a liy le o r t a b ü y ü k -

Foto. 4: Açık avlu ve revaklar

I28

» S a m a n D o ğ a n 1 9 9 3 :1 9 3

Erdmann 1961:52

■

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

[ü kte b ir S e lç u k lu lıanıdır. Kapalı b ö lü m ü n dış c e p h e s in d e altı adet üçgen biç im li payanda v a rd ır. Yapının kapalı b ö lü m ü n ü n doğu ve batı c e p h e le r in d e e k ­ senin g ü n ey ind e ü çgen olan p a y a n d a la r k ö ş e le rd e ç if t e r o ld u ğ u n d a n , planda, d ik d ö rt g e n b iç im in d e g ö r ü n m e k t e d ir . (Levha-1) Avlu, kapalı kıs m a p a r a le l o la r a k u z a n m a k t a olup, doğu ve batı c e p h e le r d e k a ­ palı b ö lü m d e n 1.85 m e t r e dışa ta ş k ın d ır. Kapalı b ö lü m ü n g ir iş kapısının d ış ın ­ daki üç c e p h e s in d e b ir e r m a z g a l p e n c e re y e r alır. Doğu ve batı c e p h e le r in in g ü ­ neyin d eki p e n c e r e le r s o n ra d a n e k le n e n p a y a nd a la ra k a rş ı lı k g e ld iğ in d e n k a ­ p a n m ı ş la r d ır . Güney cephe e k s e n in d e k i dışa ta şk ın p o rta ld e n , açık avluya g ir ilir . A v lu n u n g ü ­ neyinde e kse n d e ku zey g ü n ey d o ğ r u lt u s u n d a g ir iş eyvanı ile doğuda fa rk lı d o ğ ­ r u l t u la r d a iki, gü n eyd o ğ u köşede ka re pla nlı bir, batısında yin e fa rk lı d o ğ r u l t u ­ la rda d ik d ö r t g e n planlı üç m e k a n y e r alır. Doğu duvarı e k s e n in d e ; yine m a z g a l b ir p e n c ere b u lu n a n g ü n ey d o ğ u köşe m e k a n ın ın d i ğ e r le r in d e n fa rk lı o la ra k k a re planlı ve k u b b eyle ö r t ü l m ü ş o lm ası, fa rk lı b ir işlevde k u lla n ı lm ı ş o l a b ile ­ ceğin i d ü ş ü n d ü r m e k t e d ir . « K u rt E r d m a n n , civarda y a ş a y a n la r t a ra fın d a n h a ­ m a m o la ra k n ite le n d i r ile n bu m e k a n ın a slında m e s c it o la b ile c e ğ in i, m ih ra b ın ın da alçı o lm a s ın ın m u h t e m e l o ld u ğ u n d a n b a h s e d e r . K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n ­ da d ik d ö rt g e n planlı g a l e r i l e r d o ğ u - b a tı y ö n ü n d e atıla n d e s te k k e m e r le r i ile üst ö rtü d e d ö rt b ö lü m e a y rılm ış tır. Kuzey yönü e ks e n in d e kapalı b ö lü m e g ir iş i s a ğ ­ layan dışa ta ş kın p o r t a l b u lu n u r . P o r t a l çıkıntısı ile iki ya n d aki d u v a r payeleri ara sın d a d ik d ö r t g e n b ir e r niş m eyd a n a g e t i r i l m i ş t i r . Giriş b ö lü m ü n ü n e t r a f ı n ­ daki m e k a n la r , açık a v lu d a k i doğu ve batı eyvanları, revaklı de v e lik k ıs ım la r ı ve kapalı

b ö lü m sivri t o n o z la r la , g üney d o ğ u d a k i

m e s c it o la b ile c e k kı sı m ise

t r o m p l a r l a ge ç ile n , ku b b eyle ö rt ü lü d ü r . Kerva n sara yd a üst ö rtü d u v a r la r la ve a y a k la rla t a ş ı n m a k t a d ı r . B u n u n dışında yapıda t e k il o la r a k taşıyıcı b u lu n m a m a k t a d ı r . Yine a n ıts a l b ir p o rta ld e n g ir ile n kapalı b ö lü m , iki sıra h a lin d e k i d ö rt adet d i k ­ d ö rtg e n planlı ayak ile kuzeyd e d u v a r a ya k la rın a k u ze y -g ü n e y d o ğ r u lt u s u n d a atıla n sivri k e m e r l e r l e o rta d a k i daha geniş olan üç ga le riy e a y rılm ış tır. A y a k la ­ rın iç y ü z le rin e b itiş ik d ik d ö r t g e n ş e k illi p a y e le r ile dış y ü z le rin e b itiş ik ü s tte k i k o n s o lla r a o tu ra n d o ğ u - b a tı d o ğ r u lt u s u n d a k i d e s te k k e m e r le r i üst ö rtü y ü üç b ö lü m e ayırır. O rta d a ki g a le rid e t o p r a k b ir p o d yum (seki) y e r alır, Kapalı k ı s ı m ­ da üst ö rtü b ir im i to n o z d u r. Son y ılla rd a ke rv a n sa ra y ın r e s t o r e e d ilm e s i am a cıy la Ç e k ü l Vakfı t a ra fın d a n b a ş la tıla n ç a lı ş m a la r d a , ke rv a n s a ra yın r e s titü s y o n ç iz im i y a p ılm ış tır . (Levha-2) K e rva n sara yın ana g ir iş kapısı bü tün S e lç u k lu c a m i ve m e d r e s e le r in d e g ö rü le n taç kapının aynıdır. Taç kapısı s im e t r i aksı ü ze rin d e b u lu n u r . Kapalı b ö lü m ü n ü n de taç kapısının b u lu n m a s ı, kapalı b ö lü m ü n g e re k t iğ in d e b it m iş b ir yapı gibi h iz m e t e t m e s in in d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n ü k a n ıtla r. Dıştaki taç kapısı s ö k ü le r e k yok

M ü b a r iz e d d in E rto k u ş K e rv a n s a ra y ı

29

Foto. 5: K u b b e li m ekan, m a z g a l p e n c e re ve tro m p la r

e d ilm iş t ir , içte , g i r i ş i n iki y a n ı n d a k i m e k a n l a r k ı s m e n y ı k ı l m ı ş t ı r . B u n a k a r ş ı l ı k kapalı k ısm ı d a lıa s a ğ l a m g ö r ü n m e k t e d i r .

Açık avluya a ç ı la n t a ç k a p i; iki k a lı n a ya k a r a s ı n d a iç e r iy e g i r g i n o l a r a k g e ç m e ta ş la rla y a p ı lm ı ş t ı r . S e l ç u k l u h a n l a r ı n d a g e n e l l i k l e t a ş s ü s l e m e y ö n ü n d e n z e n ­ gin o la n ve k i t a b e s i n i n de y e r a ld ığ ı p o r t a l k ı s m ı n d a n g e r iy e s a d e c e ü s t ü b a s ık k e m e r ile g e ç i l m i ş g i r i ş b o ş l u ğ u k a l m ı ş t ı r . Bu b o ş l u ğ u n iki y a n ı n d a b u l u n a n d u ­ var k a lı n t ı la r ı , b ir ç o k S e l ç u k l u h a n ın d a b e n z e r i n e r a s t l a d ı ğ j m ı z t a ç k a p ı n ı n dışa doğru çıkıntı y a p a n k ü t l e s i n e a it o lu p , b u n u n d ış ın d a t a ç k a p ı n ı n m i m a r i k o m ­ po z is y o n un u a ç ı k l a y a c a k b a ş lı c a b ir e l e m a n k a l m a m ı ş t ı r .

A n c a k G e r t r u d e B e l l t a r a f ı n d a n 1 9 0 7 ’de ç e k i l e n f o t o ğ r a f k e r v a n s a r a y h a k k ı n d a daha fazla f i k i r v e r m e k t e d i r . ' * F o t o ğ r a f t a t a ç k a p ı n ı n b a s ık k e m e r i ü z e r i n d e k i ­ tabe b o ş lu ğ u n a b e n z e y e n b ir b o ş l u k gö ze ç a r p m a k t a d ı r . Kapı ü z e r i n d e k i bu k ı ­ sım b ir k it a b e n i n g i r e c e ğ i k a d a r y ı k ı lm ı ş , h a t t a d a h a b ü y ü k b i r b o ş l u k o rta y a ç ı k m ış tır . A r a ş t ı r m a l a r d a g ü n e y d e b u l u n a n bu t a ç k apı ü z e r in d e b a ş k a b ir k i t a ­ be o lu p o lm a d ı ğ ı t e s p i t e d i l e m e m i ş t i r . Ü s t t a r a f ı y ı k ı l m ı ş o la n g ü n e y d e k i a n a g i ­ rişi s a ğ la y a n t a ç kapı ile k a p a lı k ı s m a g i r i ş i s a ğ la y a n ta ç kapı b e n z e r l i k g ö s t e r ­ m e k t e d ir . Bu n e d e n le a ç ı k a v lu y a g ir iş i s a ğ la y a n t a ç k a p ı n ı n da t o n o z k a v s a r a lı o la b ile c e ğ i s ö y l e n e b i l i r . ( F o t o . 1]

' ‘ B e ll 1907: 250 S a m a n Doğan 1993: 194

130

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

K e r v a n s a r a y y a p ı s ı n d a a n t i k t a ş l a r ı n - g e n e l l i k l e B iz a n s m a l z e m e - ve f r a g m a n ­ la r ın s ı n ı rlı o lu ş u , dahıa ö n c e c iv a r d a c id d i b ir a n t i k yapı o lm a d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k ­ t e d ir . T aç ka pısı ve k u b b e ö r t ü l ü m e k a n s ü s l e m e s i z d i r . D u v a r l a r ı d ö n e m i n h e ­ m e n t ü m a n ı t s a l y a p ı la r ı n d a o l d u ğ u gib i k e s m e t a ş dış y ü z lü , iç in d e m o l o z ta ş ve k i r e ç h a rc ı d o l g u l u ' s a n d ı k d u v a r ’ ö r g ü t e k n i ğ i n d e y a p ı l m ı ş t ı r . D u v a r ö r g ü ­ s ü n d e y e r y e r ç o k d a h a b ü y ü k b o y u t l u t a ş l a r ı n da k u l l a n ı l m ı ş o l d u ğ u g ö r ü l m e k ­ t e d i r . K e m e r ve t o n o z l a r d a d a h a k ü ç ü k k e s m e t a ş k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Ka p a lı k ı s ı m ­ da, o r t a t o n o z u n ü s t ü b e ş ik t a ş ça tı ile ö r t ü l ü d ü r . Bu t o n o z u n y ü k s e k l i ğ i avlu c e p h e s i n d e t a ç kapı ile g i z l e n m i ş t i r . Dış c e p h e d e ise bu y ü k s e k l i k f a r k ı k a l k a n du va rla g iz le n m iş o lm a lıd ır. K ervansarayın

c e p h e d u v a r l a r ı da, t o n o z l a r ı ve

m e s c i t k u b b e s i n i g i z l e m e k iç in y ü k s e k t u t u l m u ş t u r . Bu n e d e n le , k u b b e ile ö r ­ t ü l ü m e k a n ı n t r o m p g e ç i ş l i k u b b e s i , d ı ş a r ı d a n ça tı y ü k s e k l i ğ i n i a ş m a m a k t a d ı r . (Foto. 2)

Ö zg ü n ö r t ü s i s t e m i o l a r a k m u h t e m e l e n t o p r a k d a m o l m a s ı g e r e k i r . Ç ü n k ü b u ­ n u n d ı ş ı n d a t a ş k a p l a m a ö r t ü s i s t e m i d u v a r l a r a ç o k d a h a fa z la y ü k b i n d i r e c e ­ ğ in d e n yapıyı bu d u r u m u y l a s t a t i k a ç ı d a n o l d u k ç a z a y ı f la t a c a ğ ı k e s i n d i r .

T e m e l l e r y in e d ö n e m i n e ö z g ü o l a r a k , ü z e r i n d e y e r a la n d u v a r d a n d a h a g e n iş o lu p , z e m i n s e v iy e s in d e t o p u k y a p m a k t a d ı r . İ s p a r t a M ü z e M ü d ü r l ü ğ ü ’ n c e 2004 y ılı n d a y a p ı la n - y a p ı n ı n r e s t o r a s y o n u n a d ö n ü k - t e m i z l i k k a z ı la r ı n d a ; a ç ı k a v l u ­ d a ki r e v a k l a r ı n a y a k la r ı ile k a p a lı m e k a n d a t o p r a k p l a t f o r m u (s eki) ç e v r e le y e n d u v a r l a r ı n z e m i n i n d e o rt a y a ç ı k a n t o p u k k ı s ı m l a r ı bu d u r u m u d o ğ r u l a m a k t a d ı r .

Foto. 6: K e rvan sara yın k ita b e s i

Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı

Güney c e p h e s a ç a k s e v iy e s in d e n it i b a r e n y ı k ı l m ı ş t ı r . Bu y ö n d e d u v a r ı n ü z e ri daha a lç a k g ö r ü n m e k t e d i r . Bu n e d e n le ya p ın ın g ö r ü n ü ş ü k a d e m e l i o l a r a k y ü k ­ s e lm e k t e d ir .

Kuzey c e p h e n in ü s t b ö l ü m ü de y ı k ı l m ı ş d u r u m d a d ı r . B u r a d a da k a d e m e l i b ir görüntü o lu ş m u ş tu r . Kuzey c e p h esi e k s e n in d e b ir p e n c e re o ld u ğ u a n la ş ı lm a k ­ tadır. Ku ze y c e p h e n i n ü s t t a r a f ı y ık ık o l d u ğ u n d a n b u r a d a n b a k ı ld ığ ı n d a , m a z g a l p e n c e r e n in d u v a r d a k a la n a l t k ı s m ı ile o r t a g a l e r i d e k i t o n o z u n i ç e r is i r a h a t l ı k ­ la g ö r ü l m e k t e d i r . (Foto. 3)

Yapının dış c e p h e s i n d e ; t a ç k a p ı s ı n d a n s o n r a en ö n e m l i m i m a r i ö ğ e l e r i o la n p a ­ yanda k u l e l e r i a lt ı a d e t t i r . C e p h e l e r d e k i p a y a n d a l a r b e d e n d u v a r l a r ı b o y u n c a y ü k s e l m e k t e d i r . S t a t i k o l a r a k d u v a rı g ü ç l e n d i r m e n i n yanı s ır a , y a p ı la r a g ü ç lü bir ka le g ö r ü n ü m ü v e r e n bu k u l e l e r i n s i m g e s e l n i t e l i k l e r i n i n y a n ı n d a , s u r b u r ç ­ la rın da o ld u ğ u g ib i h a n d a y a p ı l a c a k b ir s a v u n m a d a y a r a r l ı o l a c a k l a r ı da a ç ı k t ı r . Payanda k u l e l e r i k e r v a n s a r a y ı n

beden d u v a rla rın a y a p ış tırılm ış d u ru m d a d ır.

Yani ü ç g e n p a ya n d a y ı m e y d a n a g e t i r e n t a ş l a r , k e r v a n s a r a y ı n dış d u v a r l a r ı y l a b ir b i r in e g e ç m e l i d e ğ i l d i r . Bu n e d e n d e n do la y ı p a y a n d a l a r z a m a n l a d u v a r d a n a y r ı lm ı ş la r d ı r . D o la y ıs ıy la ü ç g e n p a y a n d a l a r ı n y a p ı m t e k n i ğ i n i n d ış ın d a , k e r v a n ­ sarayın k a p a lı k ı s m ı n ı n y a p ı m t a r i h i n d e n d a h a s o n r a k i b i r t a r i h e a it o ld u ğ u s ö y ­ le n e b ilir. Ü ç g e n p a y a n d a la r ı n ü s t k ı s ı m l a r ı n ı n , p la n a u y g u n b i ç i m d e ş e k i l l e n d i ­ r ilm i ş b ir k ü l a h l a b it t i ğ i n e d a i r e l i m i z d e b i r v e r i y o k t u r .

Doğu ve batı c e p h e l e r b e n z e r ö z e l l i k l e r g ö s t e r i r l e r . Bu c e p h e l e r d e e k s e n i n g ü ­ neyini avlu , k u z e y in i k a p a lı b ö l ü m ü n c e p h e l e r i o l u ş t u r m a k t a d ı r . Batı c e p h e n in güneyi s a ğ ı r d ı r . D o ğ u c e p h e n i n g ü n e y i n d e ise d i k d ö r t g e n b i ç i m l i b i r p e n c e r e vard ır. P a y a n d a l a r a r a s ı n d a k i m a z g a l p e n c e r e l e r d ı ş a r ı d a n d i k d ö r t g e n b i ç i m i n ­ de g ö r ü n m e k t e d i r . P e n c e r e l e r i n g ü n e y i ile batı c e p h e n i n g ü n e y i n d e b i r e r ç ö r ­ ten b u lu n u r .

K e r v a n s a r a y , k a lı n t a ş d u v a r l a r ı n k e m e r l e r l e d e s t e k l e n m e s i s o n u c u ç o k fa z la t a h r ip o l m a m ı ş t ı r . Yapı, h a f i f yapı o l a r a k n i t e l e n d i r i l e m e z , a n c a k k a lın t a ş d u ­ v a rları s a y e s in d e r i j i t l i ğ i s a ğ l a n m ı ş t ı r . K e m e r l i ve k u b b e l i b ir ya p ıd a b ü t ü n e l e ­ m a n l a r b a s ı n ç k u v v e t iy le z o r l a n ı r l a r ; h i ç b i r e le m a n a ç e k m e k u v v e ti g e lm e z . B u n d a n dola yı s ı k ı ş t ı r m a t e k n i ğ i ile o l u ş t u r u l m u ş k e m e r k i r i ş l e r d e h e r h a n g i b ir t a h r ib a t söz k o n u s u o l m a m ı ş t ı r . Ya pıd a b u r u l m a y a s e b e b i y e t v e r e b i l e c e k b ir d u r u m y o k t u r . Ç ü n k ü s i m e t r i k d ü z g ü n d i k d ö r t g e n p l a n d a n o l u ş m a k t a d ı r . Y ığ m a y a p ıla rd a , s ö n ü m ö z e lliğ i

k u l l a n ı l a n b lo k e l e m a n l a r ile b a ğ la y ıc ı m a l z e m e a r a ­

sın d aki s ü r t ü n m e d e n do la yı o l u ş a c a k o la n e n e r ji kaybı ile s a ğ la n d ı ğ ı n d a n , y a p ı ­ da y e r y e r ç a t l a k l a r o l u ş m u ş , a n c a k t ü m d e n b i r y ı k ı m g ö r ü l m e m i ş t i r .

K u r t E r d m a n n , a ç ı k a v lu y a g i r i ş t e , t a ç k a p ı a r k a s ı n d a k a r e p la n lı , f e v k a n i b ir m e k a n o la b i l e c e ğ i n i s ö y le r . E r d m a n n ’a g ö r e bu m e k a n z a m a n l a y a ğ m a c ı l a r ve d e fin e a v c ıla rı t a r a f ı n d a n m u h t e m e l e n y ı k ı lm ış t ı r . '» Yani bu id d ia ya g ö r e a ç ık a v ­ luya g i r i ş b ö l ü m ü iki k a t lı o l m a l ı d ı r . A n c a k bu b ö l ü m t a m a m e n y ı k ı ld ı ğ ı n d a n ü s t yapısı h a k k ı n d a h e r h a n g i b ir f i k i r y ü r ü t m e k o l d u k ç a z o r d u r .

■

“I 3 1

E rd m a n n

i96i:

53

132

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 7: K a palı m e k a n iç e ris in d e k i to p ra k p la tfo r m [s e k il

” A rseven , T ü rk k e rv a n s a ra y m im a r is in ­ de; g iriş kap ısın ın y an ın d a ki g eçidin h e r iki yanında, b e k ç ile re ve hanı id are e d e n ­ le re ko n u t h iz m e ti'g ö re n k ü m b e fü o d a la r old uğunu söyler, A rseven 1984 :/74

A v l u n u n d o ğ u ve batı t a r a f l a r ı n d a d ö r d e r g ö z lü b i r e r r e v a k o lu p , kapı g i r i ş i n i n İner iki y a n ı n d a , b e k ç i l e r e ve fıanı i d a r e e d e n l e r e a it ü s t ü t o n o z ö r t ü l ü k a r ş ı l ı k l ı k ü ç ü k b i r e r oda vardır,'» (Foto. A]

A ç ı k a v lu ya g i r i ş i s a ğ la y a n t a ç k a p ı n ı n e t r a f ı n d a k i bu k u b b e l i ve t o n o z l u o d a l a ­ rın d o ğ u s u n d a ve b a t ı s ın d a ; k a p ı d a n y a k l a ş ı k b e ş m e t r e ile r id e , a v lu d a k a r ş ı l ı k ­ lı s i m e t r i k o l a r a k y e r a la n , g i r i ş l e r i k a r ş ı l ı k l ı a v lu y a b a k a n , s iv r i k e m e r l i , eyva n o l a r a k n i t e l e n d i r i l e b i l e c e k iki a d e t m e k a n v a r d ı r . K e m e r g e n i ş l i k l e r i y a k l a ş ı k ü ç e r m e t r e d i r . T o n o z b a ş la n g ı c ı n a k a d a r t o p r a k l a d o lu o la n d o ğ u e y v a n ın ın ü s t b ö l ü m ü y ı k ı l a r a k s a ç a k s e v iy e s in d e k a d e m e l e n m e o l u ş m u ş t u r . B a t ı d a k i e y v a ­ nın h e r üç y ö n d e k i d u v a rı da a y a k t a d ı r . Ö r tü s i s t e m i ise b ü y ü k ö l ç ü d e y ı k ı l m ı ş ­ tı r. Y a ln ız c a batı d u v a r ı n ı n ü s t b ö l ü m ü n d e t o n o z k a v i s l e r i a l g ı l a n a b i l m e k t e d i r .

A ç ı k a v lu y a g i r i ş t e a ç ı k k ı s m ı a vlu ya b a k a n batı e y v a n ın ın h e m e n ö n ü n d e b u l u ­ na n iki b ü y ü k b l o k ta ş , b u r a d a n b i r m e r d i v e n v a s ı t a s ıy la d a m a ç ı k ı ld ı ğ ın ı g ö s ­ te rm e k te d ir.

200 4 y ılın d a y a p ı la n E r t o k u ş K e r v a n s a r a y ı t e m i z l i k k a z ı s ı n d a ; g'rrişte, a ç ı k a v l u ­ n u n s a ğ ı n d a b u l u n a n , y ö n ü a vlu ya b a k a n e yva n ın ö n ü n d e p e k ç o k n a l ç iv is i ve b in e k hayvanı ile b ü y ü k b a ş h a y v a n l a r a a it n a l p a r ç a l a r ı ele g e ç m i ş t i r . Bu n e ­ d e n le s a ğ d a k i bu eyvan m u h t e m e l e n n a lb a n d a a it o l m a l ı d ı r .

A ç ık a v lu d a k i e y v a n la rın d e v a m ı n d a , yin e a v lu n u n d o ğ u ve batı y ö n l e r i n d e d ö r d e r k e m e r d e n o lu ş a n 'd e v e li k ' t a b i r e d ile n re v a k lı ve ü s t ö r t ü s ü k e r v a n s a r a y ın d i k ­ d ö r t g e n p la n ın a p a r a l e l o la r a k b o y la m a s ı n a u za n a n k a r ş ı lı k lı s i m e t r i k b ö l ü m l e ­ rin t o n o z o la n ü s t ö r t ü l e r i , iç te n t u ğ la k e m e r l e d e s t e k l e n m i ş t i r . Üst ö rt ü y ü içten d e s t e k l e y e n bu t u ğ la k e m e r a t k ı l a r t o n o z l a r ı n b in d iğ i ö z e n gi h iz a la r ı n d a n it ib a r e n

M ü b a r iz e d d in E rto k u s K e rv a n s a ra y ı

ç ıkm a y apan b lo k ta ş k o n s o l l a r ü z e r in e o t u r t u l m u ş t u r . A n c a k t u ğ la k e m e r a t k ı ­ ları civ a rd a i k a m e t e d e n ş a h ı s l a r t a r a f ı n d a n s ö k ü l e r e k g ö t ü r ü l m ü ş t ü r . B e lk i de bu ndan dolayı ö z e llik le batı y ö n ü n d e k i t o n o z ö r t ü t a m a m e n y ı k ı lm ış t ı r .

133

Saman Doğan 1993: 195 Ö rn eğ in K a ra ta y H an'ın h am a m ı, dört m e k a n ve su deposu kü lh an ın d an o lu ş ­ m a k ta d ır. D u v a rla r içerisind e y e r y er h a ­ m a m ı ısıtan c e h e n n e m lik sistem in in k ü n k le rin e ra s tla n m a k ta d ır. Bu ham am

Develik k ı s ı m l a r ı n d a k i T b i ç i m l i p a y e le r in iç te siv r i, d ış ta k a d e m e l i s iv r i k e m e r ­ le r le b a ğ la n d ı ğ ı g ö r ü l ü r . B a t ı d a k i d e v e lik k ı s m ı n ı n t o n o z u b ü y ü k ö l ç ü d e y ı k ı l ­

planı K ayse ri-S iv a s yolu üzerin d eki S u l­ tan H a n ı’nın h a m a m b ölüm ü ile b en zer d ü ze n d e d ir.; K uban 2002: 248

m ıştır. Bu t o n o z u n k u z e y t a r a f ı a y a k t a k a l a b i l m i ş t i r . Batı t o n o z u n t a ş l a r ı y e r y e r Kuban 2002: 273; D o kuzun D erb en t

d ö k ü l m e k t e d i r . E şik t a ş l a r ı sev iy e o l a r a k , a v lu d a k i d ö ş e m e t a ş l a r ı n d a n 5 c m . daha y ü k s e k t i r .

Hant ve A la ra H an 'd a ö rn e k le ri vardır. 23 Kıyıcı 1995: 1 0 8 -1 1 0 ; T u ran 1 9 4 7 :4 1 5 429

Giriş k ı s m ın ı n h e r iki y a n ı n d a k i ç a p r a z t o n o z l a r s i m e t r i k t i r . G ir iş in d o ğ u ve batı d u v a rla r ı ile b u n l a r ı n b i t i ş i ğ i n d e k i d i k d ö r t g e n m e k a n l a r ı b i r b i r i n d e n a y ı ra n d u ­ v a r l a r da y ı k ı l m ı ş t ı r . Bu n e d e n le k ö ş e m e k a n l a r ı n d a d ü z e n s i z a ç ı k l ı k l a r o l u ş ­ m u ş t u r . B i r b i r i n e a ç ı la n iki k ü ç ü k - ç a p r a z - t o n o z ile g ü n e y - d o ğ u d a , ü s t ö r t ü s is t e m i k u b b e o la n b i r o d a ya g e ç i l i r . G ü n e y - d o ğ u k ö ş e d e k i bu m e k a n ı n d o ğ u d u v a rı n d a k i z e m i n d e n b ir m e t r e k a d a r y ü k s e k l i k t e b u l u n a n p e n c e r e s iv r i k e ­ m e r l i d i r . Bazı k a y n a k l a r d a , işle v i t a r t ı ş m a l ı o la n bu m e k a n d a batı ve k u z e y d u ­ v a rla rı ile b i t i ş i ğ i n d e k i m e k a n ı n d o ğ u d u v a r ı n d a z e m i n s e v iy e s in d e n y a k l a ş ı k 50 cm. y u k a r ı d a y e r a la n b o ş l u ğ u n k ü n k yu vası o la b i l e c e ğ i n i , bu n e d e n l e bu m e k a ­ nın h a m a m o l a b i l e c e ğ i n i b e l i r t i l m e k t e d i r . “ M u h t e m e l e n d u v a r d a kapı b o ş l u ğ u ­ na k a d a r b o y d a n boya y e r a la n ve b ir k a la s ı n s ı ğ a b i l e c e ğ i bu b o ş lu k , a h ş a p b ir s ü rg ü y e ait o l m a l ı d ı r . E ğ e r bu b o ş l u k t a k ü n k d ö ş e li o ls a y d ı d u v a r d a n d o la ş a n bu s i s t e m i n d u v a r i ç e r i s i n d e k a la n p a r ç a l a r ı n a u la ş ı lı r d ı . A y r ıc a b ir h a m a m y a ­ pısında ıs ı t m a s i s t e m i n i de b e r a b e r i n d e d ü ş ü n m e k g e r e k i r .

K e r v a n s a r a y la r d a k i su t e s is i k o n u s u t a m o l a r a k a ç ı k lı ğ a k a v u ş a b i l m i ş d e ğ ild ir . Ama bu n a k a r ş ı l ı k k e r v a n s a r a y i ç e r i s i n d e k i m e k a n l a r d a a h ş a p h a t ı l veya s ü r ­ g ü le rin k u l la n ı ld ı ğ ı b ir g e r ç e k t i r . 22 Yani kapıya d o ğ r u d u v a r a p a r a l e l o l a r a k y a ­ p ılm ış bu y u v a la r , a h ş a p h a t ı l y u v a s ı d ı r . A h ş a p s ü r g ü l e r i n , d u v a r ı n h e r iki t a r a ­ fında y e r a l m a k t a ve ka p ıya d o ğ r u i t i l m e k t e o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u n u n l a b ir lik te ,

E r t o k u ş K e r v a n s a r a y ı ' n m v a k f iy e s in d e h a m a m ve h a m a m c ı y a a it ka yıt

da b u l u n m a m a k t a d ı r . 23 D u v a r l a r d a k u l l a n ı l a n a h ş a p h a t ı l l a r ise, h e r h a n g i b ir d e p r e m d e veya s a l l a n t ı d a d u v a r a e s n e k l i k v e r m e k t e , d u v a rı o l u ş t u r a n t a ş l a r ı n b ir b i r in d e n a y r ı lm a s ı n ı d o la y ıs ıy la d u v a r ı n ç a t l a m a s ı n ı e n g e l l e m e k t e d i r .

Yukarıda b a h s e t t i ğ i m i z , k u b b e l i m e k a n ı n d u v a r ı n d a m i h r a p n iş in e r a s t l a n ı l m a ­ m ıştır. A n c a k XII. y ü z y ıl s o n l a n ile XIII. y ü z y ıl b a ş l a r ı n d a t u ğ l a ve t a ş ü z e r in e alçı sıva ile y a p ı lm ı ş m i h r a p l a r ı n o l d u ğ u b i l i n m e k t e d i r . 24 Bu tip alçı u y g u l a m a l a r ı n ­ da alçı k a r ı ş ı m ı n i ç e r i s i n e m e r m e r to z u ilave e d i l m e k t e d i r . K ir e ç ise d o n m a y ı g e c i k t i r d i ğ i n d e n alçıyı b o z m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e k a r ı ş ı m ı n i ç e r i s i n d e k i r e ç b u ­ l u n m a z . 25 K u b b e li m e k a n ı n k a z ı s ı n d a sıva p a r ç a l a r ı n a r a s t l a n ı l m ı ş t ı r . Sıva p a r ­ ç a la rı g e n e l l i k l e d u v a r k e n a r l a r ı n d a ele g e ç t i ğ i n d e n , m e k a n ı n z e m i n i n i n d e ğ il de, d u v a r l a r ı n ı n sıva ile k a p lı o ld u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

K a r a h a n lı , G a zn eli ve B ü y ü k S e l ç u k l u K e r v a n s a r a y l a r ı n d a b ir o d a n ı n m e s c i d e a yrıld ığ ı t e s p i t e d i l m i ş t i r . A n a d o l u S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y l a r ı n ı n b a z ı la r ı n d a k i,

“ Eskici 2 0 0 1 :3 0 9 25 Eskici 2 0 0 1 :9

134

“ Cezzar 1977: 182 ^’ S elçu k lu m im a ris in d e k u b b e, ö z e l b i­

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

m u h t e m e l e n s u l t a n l a r ı n n a m a z k ı l m a l a r ı iç in y a p ı l m ı ş o la n k ö ş k m e s c i t , K a r a ­ ta y K e r v a n s a r a y ı n da g i r i ş i n s a ğ k ö ş e s i n d e y e r a la n h a m a m A n a d o l u S e l ç u k l u ­

rim ve m e k a n la rın ö rtü s ü d ü r. K u b b en in işlevi ö n c e lik le m ih ra p b irim in i v u rg u la ­

l a r ın ı n b in a n ın d ışın a t a ş m a d a n k e r v a n s a r a y a y a p t ı k l a r ı b i r ila v e o l d u ğ u b i l i n ­

m ak tır; K uban 20 0 2: 285

m e k te d ir.“ A ncak, buna

2« D e m ir 1990: 2 2 -2 5

çoğu handa o lm a d ığ ı te s p it e d ilm iş tir . O d ö n e m d e nam azı açıkta, b ir lik te k ıl­

” K uban 2002: 236.

m a k k a r a k t e r i s t i k t i r . 2? Yine, bazı a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n da, m i h r a p n iş i b u ­

3» A rseven 1984: 75

k a r ş ı lı k , y a p ı la n a r a ş t ı r m a l a r d a

m e s c it b ö lü m ü n ü n

l u n m a d ı ğ ı iç in bu m e k a n ı , h a n ın m e s c i d i o l a r a k k a b u l e t m e n i n b i r h a y li z o r o l ­ d u ğ u ifa d e e d i l m i ş t i r . “

K e r v a n s a r a y l a r d a ; b ü y ü k k e r v a n y o l c u l a r ı n a iç e c e k su d ış ın d a b a n y o ve t u v a l e t o la n a ğ ı s a ğ l a m a k sö z k o n u s u o l m a m ı ş t ı r . Ç ü n k ü b ö y le b i r d ü z e n l e m e ols a y d ı, bu b ö l ü m l e r i n ç o k b ü y ü k a l a n l a r iş g a l e t m e s i g e r e k i r d i . A ç ı k ç a bu g e r e k s i n m e ­ le r k e rv a n s a r a y dışından k a r ş ı l a n m ı ş t ı r . B u d u r u m a g öre; E rto k u ş K e rv a n s a ­ ra yın a u ğ r a y a n y o l c u l a r b a n y o ih tiy a c ın ı, h e m e n y ü z m e t r e a ş a ğ ıd a b u l u n a n E ğ ird ir G ö lü ’nden k a rş ıla m ış o lm a lıd ırla r.

K u b b e li m e k a n d a ü s t ö r t ü n ü n b i r k ı s m ı y ı k ı l m ı ş t ı r . K u b b e y e g e ç iş in s a ğ la n d ı ğ ı k ö ş e le rd e k i tr o m p la r ı s ü s le d iğ i a n la şıla n tu ğ la la rın ta m a m e n s ö k ü ld ü ğ ü gö z­ l e n m e k t e d i r . (Foto. 5)

Sözü e d ile n d o ğ u y ö n ü n d e k i k u b b e l i oda ile batı y ö n ü n d e k i b ü y ü k t o n o z l u o d a ­ da y e r a la n , z e m i n s e v iy e s in d e n y a k l a ş ı k b i r m e t r e y ü k s e k l i k t e k i , kapı k e n a r l a ­ r ı n d a k i a ğ a ç s ü r g ü l e r s ö k ü l m ü ş t ü r . Aynı ş e k i l d e ; a ç ı k a v lu y a g i r i ş t e k i t a ç kapı ile k a p a lı m e k a n d a k i k a p ı n ı n h e r iki y a n ı n d a , y a n i g ü n e y d u v a r l a r d a y e r a la n a ğ a ç s ü r g ü l e r de y e r l e r i n d e n s ö k ü l e r e k g ö t ü r ü l m ü ş t ü r . Bu n e d e n le , s ö k ü l e n bu ağaç s ü rg ü le rin y e rle rin d e büyük b o ş lu k la r o lu ş m u ş tu r.

A ç ı k a v lu y a g ü n e y c e p h e d e k i a n ı t s a l p o r t a l d e n g i r i l i n c e ; b a tıd a b u l u n a n k u b b e ­ li g e n iş b i r m e k a n ı n s i m e t r i ğ i n d e , m u h a f ı z o d a sı o l a r a k d ü ş ü n ü l e n , k a r e p la n a ya k ın , y in e k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a t o n o z ö r t ü l ü , b i r o d aya g i r i ş s a ğ la n ı r . B a t ı d a k i k ü ç ü k o d a l a r ı n ü s t ö r t ü s ü o la n ç a p r a z t o n o z l a r t a m a m e n y ı k ı l m ı ş d u ­ r u m d a d ı r . S a d e c e t o n o z l a r ı n b in d iğ i k o n s o l l a r ile ya n d u v a r l a r a y a k t a k a l a b i l ­ m i ş t i r . B u n a k a r ş ı l ı k d o ğ u d a k i t o n o z ö r t ü l e r ise a y a k t a d ı r . M e s c i t o l a b i l e c e k m e k a n ı n d e v a m ı n d a y e r a la n , y ö n ü a ç ı k a v lu y a b a k a n eyva n ve r e v a k lı d e v e lik b ö l ü m l e r i , s i m e t r i k o l a r a k m u h a f ı z o d a s ın ı n d e v a m ı n d a da t e k r a r l a n m ı ş t ı r .

K a p a lı b ö l ü m ü n g i r i ş ka p ısı ü s t ü n d e d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e s iy le b ü y ü k b ir c ü m l e k a p ısı v ü c u d a g e t i r e n b ü y ü k s iv r i k e m e r y ü k s e l i r . Bu T ü r k m i m a r i s i n d e k u l l a ­ n ı lm a s ı g e l e n e k h a lin e g e l m i ş c ü m l e ka p ısı t i p i d i r . “ D ış ta n d i k d ö r t g e n b i r ç e r ­ çe ve ile k u ş a t ı ld ı ğ ı a n l a ş ı l a n k a p a lı k ı s ı m p o r t a l i n i n ü s t b ö l ü m ü ile b a tıs ın ın z e ­ m i n d e n y a k l a ş ı k üç m e t r e l i k b i r k ı s m ı y ı k ı l m ı ş t ı r . A v lu z e m i n i n d e n y a k l a ş ı k üç m e t r e y ü k s e k l i ğ i n d e k i , b a s ık k e m e r l i k a p ı n ı n ü z e r i n d e d ö r t s a t ı r l ı k s ü l ü s ya zı­ nın b u l u n d u ğ u d i k d ö r t g e n b i ç i m i n d e k i t a b e l i k y e r a lı r. (Foto. 6)

K a p a lı b ö l ü m e g i r i ş t e k i a n ı t s a l p o r t a l i n s iv r i k u ş a t m a k e m e r i , d ik d ö r t g e n b iç i­ m i n d e k i p a y a n d a l a r ü z e r i n d e b u l u n a n k a d e m e l i b a ş l ı k l a r a o t u r m a k t a d ı r . Kapı

Mübarizeddin Ertol
içten s iv ri k e m e r l i n iş iç in e a ç ı l m ı ş b a s ı k k e m e r l i d i r . K a p a lı b ö l ü m d e k i p a y e le r

135

K a ra ta y K erv a n s a ra y ı'n d a kapalı kıs­ m ın sağ ve sol ze m in le rin d e y aklaşık 55-

sivri k e m e r l e r l e b i r b i r l e r i n e b a ğ l a n m a k t a d ı r . Y a ln ız c a k u z e y b a t ı d a k i paye ile

60 cm . y ü k s ekliğ in d e s e k ile r vardır. Bu

kuzey d u v a r ı n d a k i d u v a r p a y e s in e a t ı la n s iv r i k e m e r ise k a d e m e l i d i r . D o ğ u ve

yan b ir d u ru m d u r. Kuban 2002: 246

d iğ e r k e rv a n s a ra y la rd a pek ra s tla n ılm a ­

batı d u v a r ı n d a k i p e n c e r e l e r d i k d ö r t g e n b i ç i m i n d e d i r . K u z e y d u v a r ı n d a k i p e n c e ­ M a n a g e ld i K e rv a n s a ra y ı’nm ku b b e le ­

re z e m i n d e n it i b a r e n y a k l a ş ı k üç m e t r e y ü k s e k l i k t e d i r . Ü s t k ıs m ı y ı k ı lm ı ş o la n p e n c e r e n in d i k d ö r t g e n

b i ç i m i n d e ve m a z g a l t i p i n d e o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

rinde ayd m iık için ahşap bir fen e rlik , to ­ noz ö rtü lü k ıs ım la rın d a ise aydınlık d e ­ lik le ri vardı. C e z z a r 1977; 187

Kapalı k ı s m ın o r t a s ı n d a t o p r a k b ir p l a t f o r m , y a n i s e k i v a r d ı r . K e r v a n s a r a y l a r d a , y o lc u la r s e k i ü z e r i n d e y a t m a k t a ve b u r a d a g ü v e n ç e r i s ı n d e g e c e l e m e k t e d i r l e r . B e r a b e r le r in d e g e t i r d i k l e r i h ıayvanla r ise bu s e k i e t r a f ı n d a d u v a la r a ç a k ı l m ı ş olan, s ik k e t a b i r e d ile n d e m i r k a z ı k l a r a b a ğ l a n m a k t a d ı r . A n c a k bu d ü z e n pek çok k e r v a n s a r a y d a r a s t l a n ı l m a y a n b ir d u r u m d u r . 3' (Foto. 7)

2003 yılı E r t o k u ş K e r v a n s a r a y ı k a z ıs ın d a bu s e k i n i n dış t a r a f l a r ı n d a , d u v a r d i p ­ le rin de hayvan y e m l i k l e r i n i n k a l ı n t ı l a r ı b u l u n m u ş t u r . H a y v a n y e m l i k l e r i m o n o lit (tek p a rç a taş) d e ğ i l d i r . B i r k a ç p a r ç a d ü z g ü n t a ş ı n b i r a ra y a g e t i r i l m e s i y l e o lu ş tu ru lm u ş tu r.

Y o lc u la rın e ş y a la r ı y la b e r a b e r g e ce yi g e ç i r d i k l e r i k a p a lı b ö l ü m ü n ü s t ö r t ü s ü k e m e r t o n o z l u o lu p , iki yan ve b i r o r t a g a l e r i y l e t o p l a m üç g a le r iy e a y r ı l m ı ş t ı r . O rta daki t o n o z ö r t ü d i ğ e r i k is in e g ö r e y ü k s e k t i r . Y ü k s e k o la n o r t a d a k i t o n o z u n m e r k e z in d e ışık f e n e r i b u l u n m a k t a d ı r . İşık f e n e r i n i n o ld u ğ u b o ş l u k z a m a n l a a şı n dığ ın d a n , f e n e r i n e t r a f ı n d a k i t a ş l a r ı n d ö k ü l m e s i n e d e n iy l e bu b o ş l u k b ir hayli a ç ı lm ı ş t ı r . Işık f e n e r i m u h t e m e l e n a h ş a p ile ö r t ü l m ü ş o lm a l ı y d ı . A h ş a p f e ­ n e rlik iç e riy e y a ğ m u r ve k a r ı n g i r m e s i n i ö n le y e c e k , f a k a t ışığa da e n g e l o l m a ­ yacak ş e k ild e y a p ı lm ı ş , y a n l a r d a k a f e s li ü s t t e n k a p a lı ila v e b ir f o n k s i y o n d u .

Levh a -2 : K e rvan sara yın re s titü s y o n u (çizinn: Ç e kül Vakfıj

13 6

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Ka p a lı k ı s ı m d a ; s e k iz a d e t a y a ğ ın ta ş ıd ığ ı, m e r k e z i y ü k s e k t o n o z ile, iki y a n d a d a h a a l ç a k o la n t o n o z l a r ka b a i ş ç i l i k l e ö r ü l m ü ş t ü r . B u n l a r a k a r ş ı lı k , k e m e r l e r ­ de d a h a it in a lı iş ç i l i k g ö r ü l m e k t e d i r .

Ka p a lı m e k a n d a o r t a d a k i y ü k s e k t o n o z u d e s t e k l e y e n a tk ı k e m e r l e r i n i n a y a k l a ­ rı b ü y ü k b lo k t a ş l a r d a n y a p ı l m ı ş t ı r . Bu b lo k t a ş l a r d i k d ö r t g e n k e s i t l i d i r l e r . A n ­ c a k, k u l l a n ı l a n b lo k t a ş l a r d o ğ a l y a p ı la r ı g e r e ğ i k il d a m a r l a r ı n d a n do la yı ç a t l a ­ y a r a k e r i m e y e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . H a t t a k e m e r a y a ğ ın d a k i bazı t a ş l a r y e r l e r i n d e n s ö k ü l m ü ş ç e s i n e k a y b o lm a y a yüz t u t m u ş t u r .

K a p a lı b ö l ü m d e ; batı g a l e r i n i n batı d u v a r ı n d a bir, d o ğ u g a l e r i n i n d o ğ u d u v a r ı n ­ da b ir ve k u z e y d u v a r ı n d a b i r a d e t o l m a k ü z e r e e k s e n e s i m e t r i k t o p l a m üç a d e t m a z g a l p e n c e r e y e r a lır.

A ç ı k a v l u n u n t a b a n d ö ş e m e s i d ü z g ü n ve b ü y ü k b lo k t a ş t ı r . A v l u n u n o r t a s ı n d a s e k iz g e n b ir h a v u z v a r d ı r . Ha vu z a ir t i b a t l ı a v l u n u n d o ğ u y ö n ü n e p a r a l e l su t a h ­ liye k a n a lı o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . Su t a h liy e s i s t e m i g ü n ü m ü z d e h a le n ç a l ı ş ı r d u r u m ­ d a d ır . ( F o t o . 8)

K a p a lı b ö l ü m ü n d o ğ u ve batı g a l e r i l e r i n i n t a b a n d ö ş e m e l e r i ise k ü ç ü k b o y u tlu yassı t a ş l a r d ı r . B u n l a r z a m a n l a s ö k ü l m ü ş o lu p , g ü n ü m ü z e d ö ş e m e h a k k ı n d a f i ­ k i r v e r e b i l e c e k ç o k az b i r p a r ç a s ı k a l m ı ş t ı r .

K e r v a n s a r a y ı n ıç a v l u s u n d a k i r e v a k l a r ı n da ü z e r in e o t u r d u ğ u k e m e r a y a k l a n ile dış y ü z e y le r d e , d u v a r ı n t a ş ö r g ü s ü n d e k i ka b a i ş ç i l i k n e d e n iy l e h e r h a n g i b i r s ü s ­ l e m e b u l u n m a m a k t a d ı r . A n c a k k a p a lı k ı s m ı n batı g a l e r i s i n d e ,

b a t ı d a k i to n o zu

d e s t e k l e y e n k u z e y y ö n d e k i , en so n t u ğ l a k e m e r a t k ı n ı n o t u r d u ğ u b i r k o n s o l ç ı k ­ m a s ı n d a a n c a k ç o k d i k k a t l i b a k ı ld ı ğ ı n d a g ö r ü l e b i l e n , a l ç a k k a b a r t m a t e k n i ğ i n ­

Foto. 8: A ç ık a v lu d a k i se kizg e n havuz

Mübarizeddin Ertokus Kervansarayı

de y a p ı lm ı ş , s t iliz e b i t k i s e l b ir s ü s l e m e gö ze ç a r p a r . K o n s o l o l a r a k k u l l a n ı l a n bu p a rça B iz a n s d ö n e m i n e ait d e v ş i r m e m a l z e m e d i r . A n c a k s ü s l e m e , z a m a n l a

137

E rd m a n n 1961; 53 3^^ B ra n n in g 2002: 1; 12.02.2007 tarih in d e yapılan in c e le m e d e ise, yazarın bu ya n ­

ta b ia t ş a r t l a r ı n d a n do la y ı s i l i n m i ş t i r .

lışlığı dü zelttiğ i, sayfayı y en ileyerek k e r­ v a n saraya ait yeni b ilg ile r ve re s im le r ekle d iğ i g ö rü lm e k te d ir.

B u n u n d ış ın da K u r t E r d m a n n ' ı n k it a b ı n d a b a h s e t t i ğ i ve k e rv a n s a r a y ı z i y a r e t i n ­ de g ö r d ü ğ ü n ü id d ia e t t iğ i, a n t i k t e n bu ya n a b a z e n ta ş ç ı u s t a l a r ı n ı n t a ş l a r ı n ü z e ­ rine ç iz d i k l e r i ta ş ç ı i ş a r e t l e r i n e E r t o k u ş K e r v a n s a r a y ı ' n d a r a s t l a n ı l m a m ı ş t ı r .

ö z e llik le , K a t h e r i n e B r a n n i n g k e r v a n s a r a y d a n sö z e d e r k e n ' D e k o r a s y o n ' b a ş l ı ­ ğı a lt ın d a p e k ç o k g e o m e t r i k d e s e n l i t a ş ı n ve ö z e l l i k l e de a n t i k b ir b ü s t ü n i k i n ­ ci k u l l a n ı m o l a r a k c e p h e d u v a r ı n d a y e r a ld ığ ın ı s ö y l e m e k t e d i r . K e r v a n s a r a y ı n ne dış c e p h e s i n d e ne de i ç e r i s i n d e bu t ü r s ü s l e m e l i veya f i g ü r a t i f f r a g m a n l a r k u lla n ılm a m ış tır. K a th e rin e B ra n n in g 'in

sözünü

e t t iğ i d e v ş i r m e m a l z e m e l e r

ve a n t ik b ir b ü s t ; İ s p a r t a ' n ı n A t a b e y i l ç e s i n d e k i E r t o k u ş M e d r e s e s i ' n i n c e p h e d u v a r la r ı n d a y e r a l m a k t a d ı r . “

E r t o k u ş K e r v a n s a r a y ı ' n d a s ü s l e m e l i bu tip t a ş l a r ı n ik in c i k u l l a n ı m o l a r a k f a z ­ laca y e r a l m a m a s ı n ı ; y a k ı n l a r ı n d a b i r a n t i k k e n t k a lı n t ı s ı n ı n b u l u n m a m a s ı , b u ­ nun y e rin e , s a d e c e b ir k ı r s a l k ilis e k a lı n t ı s ı n d a n f a y d a l a n ı l a b i l e c e ğ i ş e k l i n d e a ç ı k la y a b iliriz .

K e r v a n s a r a y ın k it a b e s i, XIII. y ü z y ıl ilk y a r ı s ı n ı n t i p i k b ir ö r n e ğ i o la r a k , b a ğ ım s ı z levha ş e k l i n d e y ü ze y e k a t ı l m a k t a d ı r .

K e r v a n s a r a y ın c e p h e l e r i n d e ; t a ç kapısı, p a y a n d a k u l e l e r i , m a z g a l p e n c e r e l e r i ve yan c e p h e d e k i ç ö r t e n l e r d ış ın d a m i m a r i e t k iy i y a n s ı t a n b a ş k a b ir öge y o k t u r . D u v a r l a r d a k i y a lı n t a ş k a p l a m a n ı n b e z e m e s e l b ir ö z e lliğ i y o k t u r . Ç ö r t e n l e r de h iç b ir s ü s l e m e i ç e r m e y e n d i k d ö r t g e n b i ç i m l i y e k p a r e t a ş t a n y a p ı lm ı ş t ı r .

Yapıda s ü s l e m e n i n ç o k az b u l u n m a s ı , d ö n e m i n ö z e l l i ğ i d i r . XIII. yü zy ılı n ilk ç e y ­ r eğ in d e y a p ı la n k e r v a n s a r a y l a r ı n p e k a z ın d a s ü s l e m e y e r a s t l a n m a k t a d ı r .

Yapıda m o l o z ta ş, k e s m e ta ş , t u ğ l a ve h a r ç k u l l a n ı m ı g ö r ü l ü r . M o lo z ta ş ö rg ü m a l z e m e s i o l a r a k c e p h e l e r d e , a v lu d a k i g a l e r i l e r i n k e m e r a y a k l a n ile ü s t k ı s ­ mında, a ç ık avlu ya g i r i ş i n iki y a n ı n d a k i b i r i m l e r i n d u v a r l a r ı n d a ve t ü m b i r i m l e ­ rin ö rtü s is t e m i n d e k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r . D o ğ u ve batı c e p h e l e r i n d e k u l l a n ı ­ lan m o l o z t a ş l a r y a k l a ş ı k eş b o y u t l a r d a o lu p , d a h a d ü z e n l i b i r t e k n i k t e u y g u l a n ­ m ı ş la r d ı r . A v lu d a k i g a l e r i l e r i n k e m e r a y a k l a r ı n d a m o l o z t a ş l a r ı n b ir s ıra b ü y ü k ve b ir sıra k ü ç ü k o l a c a k b i ç i m d e m ü n a v e b e l i o l a r a k y in e l e n d i ğ i g ö r ü l ü r . Ka p a lı b ö lü m ü n o r t a g a l e r i s i n d e de k ü ç ü k b o y u t l u m o l o z t a ş l a r ı n y e r y e r b ü y ü k b o y u t ­ lu t a ş la r a ç e r ç e v e o l u ş t u r d u ğ u d i k k a t i ç e k m e k t e d i r . K e s m e t a ş k a p l a m a m a l ­ ze m e s i o l a r a k k u z e y ve g ü n e y c e p h e l e r d e , d o ğ u c e p h e n i n k u z e y in d e , c e p h e k ö ­ ş e le rin d e , p a y a n d a la r d a , p o r t a l l e r d e , avlu ve k a p a lı b ö l ü m ü n p a y e le r i ile k e ­ m e r l e r i n d e k u l l a n ı l m ı ş t ı r . A y r ıc a o r t a g a l e r i n i n t o n o z u n u d e s t e k l e y e n d e s t e k k e m e r l e r i n i n ö r g ü s ü n d e de k e s m e t a ş k u l l a n ı m ı g ö r ü l ü r .

X!li. yüzyılın 2. y arısından sonra beze­ m en in b ü tü n le ş m iş bir parçası haline getir. K u b a n 200 2 : 317

I3 8

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

T u ğ la , k a p a lı b ö l ü m d e d o ğ u ve b a t ı d a k i g a l e r i l e r i n t o n o z u n u d e s t e k l e y e n t a k v i ­ ye k e n n e r le r in d e yapı m a l z e m e s i o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

D estek k e m e rle rin d e

k u lla n ıla n tu ğ la m a lz e m e büyük ö lç ü le rd e d ir. S e lç u k lu d ö n e m in d e k u lla n ıla n tu ğ la

b o yu tların ın g e n e llik le daha

k ü ç ü k ö l ç ü l e r i n d e o lm a s ı n e d e n iy l e , bazı

a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n t a k v iy e k e m e r l e r i n i n

O s m a n lı d ö n e m i n d e y a p ı lm ı ş

o la b ile c e ğ in i b e lir tilm e k te d ir .

Yapıda beyaz k i r e ç h a rc ı k u l l a n ı l m ı ş t ı r . O ld u k ç a s e r t d o k u l u o la n h a r c ı n b i l e ş i ­ m i n d e k ü ç ü k t a ş ve k u m p a r ç a c ı k l a r ı b u l u n m a k t a d ı r .

A ç ı k a v lu y a g i r i ş i n s a ğ la n d ı ğ ı p o r t a l i n s a ğ ı n d a k i k u b b e l i m e k a n d a , k u b b e y e g e ­ ç iş

öğesi

o la n

tro m p la rd a ,

d e k o ra tif

o la ra k

tu ğ la

k u lla n ılm ış tır.

T uğ la la r,

t r o m p l a r d a y u v a r l a k k e m e r b i ç i m i n d e k a v is y a p t ı ğ ı n d a n m e k a n ı n k ö ş e l e r i n d e d e k o r o l u ş t u r m u ş t u r . A n c a k b u n l a r ı n s ö k ü l d ü ğ ü ya d a z a m a n l a y o k o l d u ğ u , k ö ­ ş e l e r d e k a la n b i r k a ç t u ğ l a p a r ç a s ı n d a n a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B u r a d a k i t u ğ l a m a l z e ­ m e n i n e ğ ik is t if d e n i l e n t a r z d a k u l l a n ı l a r a k d e k o r o l u ş t u r d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . K u b b e n in o r t a s ı n d a k i b ü y ü k b o ş l u k b u r a d a b ir a y d ı n l ık f e n e r i n i n o l d u ğ u d ü ş ü n ­ c e s in i d o ğ u r m a k t a d ı r .

A ç ı k a v l u n u n b e d e n d u v a r l a r ı k e s m e t a ş ve m o l o z t a ş l a r d a n y ı ğ m a o l a r a k inşa e d i l m i ş t i r . Eşit y ü k s e k l i k t e k i t a ş s ı r a l a r ı g e n e l l i k l e p o r t a l d e ve a v lu d a k i r e v a k ­ l a r d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . K e s m e t a ş l a r ı n k u l l a n ı l d ı ğ ı d i ğ e r d u v a r l a r d a , t a ş b o y u tla r ı f a r k l ı o lu p , t a ş l a r y a t a y o l a r a k s ı r a l a n m ı ş t ı r . T aş s ı r a l a r ı n ı n y ü k s e k l i k l e r i b ir b i r iy le aynı o l m a d ı ğ ı gib i, t a ş b o y u t l a r ı da b i r b i r i n i n aynısı d e ğ i l d i r . A ç ı k a v lu d a k i s e k iz g e n h a v u z u n d ış ın d a , su ile ilg ili o l a b i l e c e k h e r h a n g i b i r b i r i m b u l u n a m a ­ m ı ş tı r .

H e r h a n g i b i r ş e k i l d e y a p ın ın dış d u v a r, eyva n ve p o r t a l g ib i y e r l e r i n d e k e n e t k u l ­ l a n ı l m a m ı ş t ı r . D u v a r k ö ş e l e r i n d e iki y a n d a n g e le n t a ş s ı r a la r ı , b ir a t l a y a r a k d i ­ ğ e r k ı s m a b a ğ l a n m ı ş t ı r . Yani, y a p ıd a k ö ş e l e r i n a ç ı l m a m a s ı iç in d a h a f a z la ö n ­ le m a l ı n m ı ş ve k ö ş e l e r d e k i t a ş l a r ile t o n o z b a ğ l a n t ı l a r ı n d a k i t a ş l a r g e ç m e l e r l e b i r b i r i n e b a ğ l a n m ı ş t ı r . A tk ı k e m e r l e r i , ö z e n g i s e v iy e s in d e n it i b a r e n b ir b a şlı k üze rin e o tu rm a k ta d ır .

Mübarizeddin Ertokuş Kervansarayı

Bibliyografya

Aksu 1936: F. Ak su, İs parta ili Yer Adla rı, İs parta 1936. Arseven 1984: C. E. Arseven, T ü r k Sanatı, İstanbul, 1984. Bakır 1988: i. Bakır, K o n ya -A n ta ly a A ra s ın d a k i S e lç u k lu H a n la rın ın K o r u n m a s ı ve Yeniden K u l­ lanma O la nakları, Anta lya S e lç u k lu S e m in e ri, Antaly a 1988. Bell 1907: G. Bell, « w w w .g e rty .n c L a c .u k » , (23.12.2005). Branning 2002: K. B ra n n in g , «w w w . t u r k s h a n . G r g / p la n t y p e s . h t m » , (24.01.2006). Böcüzade 1983: S.S. Böcüzade, K u r u lu ş u n d a n B u g ü n e K a d a r İs p a rta Tarih i, İs ta n b u l 1983. Cezzar 1977: M.Cezzar, A n a d o lu Öncesi T ü r k le r d e Ş e h ir ve M im a r lı k , İ s ta n b u l 1977. Demir 1990: A. D e m ir,

A n a d o lu S e lç u k lu Hanları, E r to k u ş Han, ilgi De rgisi, Sayı 60, İ s ta n b u l

1990. Doğan Saman 1993: , N. Sa m a n Doğan, İs parta ve Çev res ind e ki S e lç u k lu B e y lik le r D ö n e m i Ya­ pıları, Do ktora Tezi, A n k a r a 1993. Erdmann 1961: K. E r d m a n n , Das A n a to lis c h e Ka ra va n sa ra y Des XIII J a h r h u n d e r t s , B e rlin 1961. Eskici 2001: B. Eskici, A n k a r a M ih ra p la rı, A n k a r a 2001. Kıstır ve H ü n ü k 2004: M. R. Kıs tır ve T . N. H ü n ü k, Dayanıklılığı Sağlaya n K r i t e r l e r Ba ğ la m ın d a Ertokuş K e rva n sara yı'nm in c e le n m e s i. Batı A k d e n iz M im a r lı k De rgisi, Antalya 2004. Kıyıcı 1995: M. Kıyıcı, Çevre T a rih i içinde Ata bey ve iz B ır a k a n la r , A n k a ra 1995. Kuban 2002: D. Kuban, S e lç u k lu Cağında A n a d o lu Sanatı, İ s ta n b u l 2002. Özkan 2001: S. H. Özkan, S e lç u k lu la r ve H a m id o ğ u lla r ı D ö n e m in d e İsparta ve K ü lt ü r e l Yapıları, İsparta'nın Dünü B u g ü n ü Yarını S e m p o z y u m u , Cilt. III, İsparta 2001. Turan 1947: 0. Tura n , S e lç u k Devri Vakfiy e le ri II, M ü b a riz e d d in E r - T o k u ş ve Vakfiyesi, B e lle te n 11/43, A n k a r a 1947. Yavuz 1997: A. T. Yavuz, A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i Ke rv a n s ara y la rı Üze rin de Ç a lı şm a la r, B il g i­ ler, Bulg u la r, 1997, «w w w . a k m b . g o v . t r / t u r k c e / b o o k s » , (16.02.2006).

■

139

__ _ > ^iv ïv «#■

î ! p i .*'<:-v-

ğ im » v ïg r ^ :^ î :

h 'û : f . ^ h

t j- i

i^ 2 É ^

AKSARAY SULTAN HANI

' H a c e tte p e Ünv. Ed. Fak. S an at Tarihi Böl. Ennekli Ö ğ re tim Üyesi

Prof. Dr. Aynur DURUKAN*

' Ksl. N a u m a n n 1896: 17; S a rre 1896, 7588. lev. 3 1 -3 8 ; S a la d ın 1907: a 0 . 4 5 0 4 5 1 ,4 5 5 . lev. 3 3 2 -3 3 4 ; G iese 1903; H a lil E d h e m 1 9 1 5 -1 6 : 186; Diez 1917: 120; M ü lle r 1920: 33, lev, 27; G lück ve Diez

A n a d o lu S e l ç u k l u ş e h i r dışı h a n l a r ı n ı n ( k e r v a n ş a r a y l a r ı n ı n ) en a n ı t s a l ö r n e ğ i

1925: 4 3 ,2 3 0 -2 3 1 ; G ab rie l 1929: 262, lev. 48,1; K ü h n e l 1929: 427, lev. 4 2 9 -4 3 0 ;

ola n S u l t a n Ha n . K o n y a - A k s a r a y y o l u n d a , K o n y a ’ya 9A k m . ve A k s a r a y ’a 40 k m . u z a k lı k t a , a n a y o l u n 4 k m . g ü n e y i n d e k i S u l t a n Ha n ı k a s a b a s ı n d a y e r a l m a k t a ­ d ır (Foto. 1). Yapı ç e ş i t l i y a y ı n l a r d a k i t a b e l e r i , o n a r ı m l a r ı , m i m a r i ve s ü s l e m e ö z e l l i k l e r i y l e t a n ı t ı l m ı ş t ı r ' . K a r m a t i p t e k i " h a n " . a v lu t a ç k a p ı s ı n d a k i t e k s a t ı r l ı k s ü l ü s yazılı k it a b e s i n e g ö r e R e c e p 6 2 6 / M a y ı s 1 2 2 9 ’da S u l t a n I. A lâ e d d i n K e y k u -

G a b h e l 1931: 93. lev. 2 8 -3 0 ; Jerphanion 1931; A rseven 1939: 60. res. 107-109; C o m b e -S a u v a g e t ve W iet XI 1941-1 9 4 2 : 3 -5 , no. 4 0 0 6 -4 0 0 8 . XII 1943: 2 4 3 - 244, no. 4 764; A ksa ra y lI 1943: 336; Diez 1946: 103, lev. 76; T u ran 1946; Ü lg en 1954; Y et­ kin 1954, 1 5 1 -1 5 3 , lev. 174 -1 7 6 , res. 7475; D iez ve A sla n a p a 1955: 88,95, res.

b a d 'ı n e m r i y l e y a p ı l m ı ş t ı r . S u l t a n ü m n n e t le r in

d iz g in le r in i e lin d e

k it a b e s i n d e ,

tutan,

Arap

" U l u S u lt a n ,

ve A c e m

Yüce S e h in $ a h ,

su lta n la rın ın

e f e n d is i,

A l l a h ' ı n b e l d e l e r i n i n s u lt a n ı , A l l a h ' ı n k u l l a r ı n ı k o r u y a n , d in ve d ü n y a n ı n y ü c e s i,

1 6 8 -1 7 1 ; E rd m a n n 1955: 15, res. 15; H o lz m e is te r-H o lz m e is te r ve F a h rn e r 1955. lev. 1 0 5 -1 1 2 ; F a h rn e r 1957: res. 35; E rd m a n n I 1961: 8 3 -9 0 , lev. 1,3, II, lev. XI, res. 1 1 9 -1 4 1 ; E rd m a n n ve E rd m a n n III

f e t i h l e r b a b a s ı, n n ü ' m i n l e r i n e n n ir in in ( H a l i f e ’ nin) b u r h a n ı " t ü m c e l e r i y l e t a n ı t ı l ­ m ı ş t ı n . A v lu t a ç k a p ı s ı n d a , k apı k e m e r i n i n g ü n e y i n d e k i iki p a r ç a lı ç o k g e n y a z ı t ­ tan, y a p ı n ı n s a n a t ç ı s ı n ı n S a m lı M u h a m m e d o ld u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r ^ . Yapının v a k f iy e s i g ü n ü m ü z e g e l e m e m i ş t i r . K a p a lı b ö l ü m ü n t a ç k a p ı s ı ü z e r i n d e k i k i t a b e ­

1976. 1 7 -1 8 ,2 4 -2 5 .3 0 -3 2 ,3 4 -3 9 ,4 9 ,5 4 ,5 6 5 9 ,6 2 ,6 4 -6 5 ,7 1 -7 3 ,7 5 -7 6 .7 8 -8 5 ,8 7 ,9 0 9 2 ,9 5 .9 8 -1 0 3 .1 0 8 ,1 1 -1 1 2 ,1 1 4 ,1 1 6 1 1 8 ,1 2 0 1 2 4 -1 3 0 ,1 6 5 ,1 6 7 -1 9 8 ,2 0 4 , lev. 1137; ille r 1969: 2 4 -2 6 II plan, 8 resim ); A s la n a p a 1973: 1 5 0 -1 5 5 , res. 2 7 İC -2 7 6 ;

de, y a p ı n ı n 6 6 7 / 1 2 6 8 - 6 9 y ılın d a . S u l t a n ili. G ıy a s e d d in K e y h ü s r e v z a m a n ı n d a ,

K onyalI 1974: 1 1 1 0 -1 1 3 7 12 plan, 37

H ü s e y in o ğ lu S i r a c e d d i n A h m e d e liy le y e n i l e n d i ğ i yazılıdır*. Bu v e r i d e n , o n a n ı­

647, III: Ciz. 1 1 6 -1 1 9 , res. 3 6 8 -3 9 1 ; B e k ­

re s im i; V u ra l 1980; P a rla II 1997: 6 31-

m ın y ö n e t i c i l i ğ i n i E m i r S i r a c e d d i n A h m e d ' i n ü s t l e n m i ş o ld u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

tas 1999: 1 4 0 -1 4 5 II p lan. 11 re s im i; K ub an 2002: 2 4 2 -2 4 3 |1 plan, 2 resim ).

A y rıca , K a r a m a n o ğ u l l a n ’ n m S u l t a n H a n ’a s ı ğ ı n a n b ir asiyi ele g e ç i r m e k için 2 Y ap ım k ita b e le ri için ksl. G iese 1903:

h a n ın ön c e p h e s i n d e k i iki b u r c u h a r a p e t t i k l e r i , il h a n l ı h ü k ü m d a r ı G azan H a n ’ ın

202; C o m b e -S a u v a g e t ve W ie t XI 19411942: 3 -5 , no. 4 0 0 6 -4 0 0 8 ; Konyalı 1974: 1 120-1 121,1 124. 3 Ksl. KonyalI 1974: 1124; S ö n m e z 1989: 221; B a y b u rllu o ğ lu 1993: 1 41-142. ‘ C o m b e -S a u v a g e t ve W ıet XII 1943: 2 43244, no, 4 764; K onyalI 1 9 7 4 :1 1 2 4 .

Foto. 1: A k s a ra y S u lta n Hanı, g ü n e y d o ğ u d a n g ö rü n ü m i 1998}

142

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a r a y la r ı

Foto. 2: A k s a ra y S u lta n Hanı, doğu cephe I I 9961

(1 2 9 4 -1 3 0 5 ) y a r l ığ ı u y a r ı n c a A k s a r a y lI K e r i m ü d d i n ' i n v a k ıf y ö n e t i c is i o la r a k bu b u r ç l a r ı o n a r t t ı ğ ı b il i n m e k t e d i r ^ . O s m a n lı d ö n e m i n e e k o l a r a k 20. y ü zy ıld a b ir ­ ç o k kez V a k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ' n c e o n a r t ı l a r a k ö z g ü n l ü ğ ü n ü k ı s m e n y it ir m iş o la n yapı s a ğ l a m d u r u m d a ve z iy a r e t e a ç ı k t ı r .

K a r m a t i p t e k i h a n , d o ğ u d a k i a ç ı k a v lu lu ve b a tıs ın a b i t i ş i k k a p a lı b ö lü m d e n o l u ş m a k t a d ı r (Giz. 1)‘ . Ya p ın ın d o ğ u c e p h e s i o r t a s ı n d a dışa t a ş k ı n ve iki yanda 5 A k sa ray lI 1 9 4 3 :3 3 6 .

b e d e n d u v a r ı n d a n y ü k s e k t u t u l m u ş t a ç k a p ı y e r a l m a k t a d ı r (Foto. 2). (ki y a n d a ­ ki s ü t u n c e l e r e o t u r a n ü s t b ö l ü m ü y ık ık s iv r i k e m e r l i t a ç k a p ı n işi o n ik i sıra

^ Yapı k u zey d o ğ u -g ü n ey b atı ak sın d a b u lu n m a k la b irlik te , a n la tım d a ko laylık s a ğ la m a k için g iriş in ye r a ld ığ ı ön yüzü doğu cep h e o la ra k ta n ıtıla c a k tır.

m u k a r n a s k a v s a r a l ı d ı r (Foto. 3). M u k a r n a s l a r ı n a lt ı n d a , n işi üç y ö n d e dolaşan k it a b e k u ş a ğ ı b u l u n m a k t a d ı r . T a ç k a p ı iki y a n d a n b e ş e r s ü s l e m e ş e r i d i ile ku ş a ­ t ı l m ı ş t ı r . T a ç k a p ı n ı n y a n y ü z l e r i n d e , üç y ö n d e n b i r e r s ü s l e m e k u ş a ğ ı ile ç e v r il­ m i ş b e ş e r c e p h e l i ve d ö r d e r s ır a m u k a r n a s k a v s a r a lı s iv r i k e m e r l i b i r e r niş g ö r ü l m e k t e d i r (Foto. 4). T a ç k a p ı n ı n iki y a n ı n d a k i d i k d ö r t g e n k e s it li p a y a n d a la ­ rın d o ğ u y ü z l e r i ü ç e r k a lı n k a v a l s i l m e ile h a r e k e t l e n d i r i l m i ş t i r . K ö ş e le r d e ise s e k iz g e n k e s i t l i b i r e r p a y a n d a y a y e r v e r i l m i ş t i r .

A v l u n u n k u z e y ve g ü n e y c e p h e l e r i n d e k i b e ş e r p a y a n d a d a n batı k ö ş e d e k i l e r d ik ­ d ö r t g e n , d o ğ u d a n b i r i n c i ve ü ç ü n c ü l e r y u v a r l a k , d i ğ e r l e r i ise s e k iz g e n k e s it li­ d ir . K a p a lı b ö l ü m ü n k u z e y ve g ü n e y c e p h e l e r i n d e k i d ö r d e r p a y a n d a d a n d o ğ u d a ­ k i l e r y u v a r l a k , batı k ö ş e d e k i l e r d ik d ö r t g e n , a r a l a r d a k i l e r s e k iz g e n k e sit lid ir . K a p a lı b ö l ü m ü n batı c e p h e s i n d e k i e k s e n e s i m e t r i k b i r e r p a y a n d a ise d ik d ö r t ­ g e n k e s i t l i d i r . T ü m p a y a n d a l a r b e d e n d u v a r l a r ı y l a aynı y ü k s e k l i k t e d i r . Avlu nun g ü n e y c e p h e s i n e s e k iz , k a p a lı b ö l ü m ü n k u z e y ve g ü n e y c e p h e l e r i n e eksene s i m e t r i k ik iş e r , batı c e p h e s i n e ise e k s e n d e b ir m a z g a l p e n c e r e a ç ı lm ı ş t ı r . Pen­ c e r e l e r i n t ü m ü d ı ş t a n d i k d ö r t g e n b i ç i m l i d i r . K a p a lı b ö l ü m ü n m e r k e z i n d e k i ku b ­ be d ı ş t a n s e k iz g e n k a s n a k lı ve p i r a m i d a l k ü la h l ı d ı r .

Yapıya, d o g u c e p h e s i o r t a s ı n d a y e r a la n t a ç k a p ı n işi i ç in d e k i k u z e y ya rısı ayak­ ta o la n b a s ık k e m e r l i k a p ı d a n g i r i l e n k a r e y e y a k ın d i k d ö r t g e n p la n lı ve haç

A k s a r a y S u lta n H a n ı

ton ozla ö r t ü l ü g i r i ş eyvanı ile a v lu y a g e ç i l m e k t e d i r (Foto, 5], D o ğ u - b a t ı d o ğ r u l ­ tu s u n d a d i k d ö r t g e n p la n lı a vlu d o ğ u d a n k u z e y - g ü n e y y ö n ü n d e d i k d ö r t g e n p l a n ­

U3

’ T u n c e r 1971: 14'te , h a lıd a k i ilk m e k a n ın m u tfa k , o rla d a k in in y e m e k h a n e , d o ğ u d a kinin ise k ile r işleviyle k u lla n ılm ış o lduğu ka n ıs ın d a d ır.

lı ik iş e r, g ü n e y d e n b a t ı d a k i ü ç ü n ü n s e r v i s m e k a n l a r ı ’ o ld u ğ u d ü ş ü n ü l e n k u z e y güney y ö n ü n d e

s e k iz

d ik d ö rtg e n

p la n lı

m e k a n la

doğuda

b ö lü m lü h a m a m » , k u z e y d e n ise ç if t s ı r a lı d i k d ö r t g e n

ve e k s e n d e

üçer

k e s i t l i p a y e le r e k u z e y -

güney y ö n ü n d e a t ı l m ı ş k a d e m e l i s iv r i k e m e r l e r l e o l u ş t u r u l m u ş on b ö l ü m l ü ç i f ­

» S a rre 1896: 79 'da . g ü n ü m ü z e g e le m e ­ m iş b ir s a rn ıc ın b u lu n d u ğ u m e k a n g ru p ­ la rın ın " h a m a m " o ld u ğ u n u ö n e s ü rm ü ş ve bu g ö rü ş a ra ş tırm a c ıla rın büyük bir b ö lü m ü ta ra fın d a n da k a b u l e d ilm iş tir.

te g a le r iy l e k u ş a t ı l m ı ş t ı r (Ciz. 2; F oto. 6). G a l e r i n i n ön s ı r a s ı n d a d o k u z , a r k a

H a m a m la rın , k u z e y -g ü n e y a k ş ın d a b irb i­

sırasında on pa ye y e y e r v e r i l m i ş t i r . T ü m b i r i m l e r i n ö r t ü s ü s iv r i t o n o z d u r . D o ğ u ­

d ö rtg e n p la n lı b ire r m e k a n d a n o lu ş tu k ­

rin e b itişik ü ç e r m e k a n la b atıd aki d ik ­

da, k uzey k ö ş e o d a sı d ı ş ı n d a k i m e k ö n l a r ile g ü n e y k a n a t t a k i y e d i m e k a n b i r e r kapıyla a v lu y a ,

h a m a m ve s e r v i s b i r i m l e r i ile b a t ı d a n ü ç ü n c ü oda b i r e r k a p ıy la

yan m e k a n l a r a a ç ı l m a k t a d ı r . G ü n e y d o ğ u k ö ş e d e k i " t u v a l e t " m e k a n ı n a a ç ı la n basık k e m e r l i kapı d ı ş ı n d a t ü m k a p ı l a r d ü z s i l m e l e r l e d ı ş t a n k u ş a t ı l m ı ş s iv ri k e m e r li ve ç ö k e r t m e a lı n lı k lı , d ö r d e r s ır a m u k a r n a s k a v s a r a l ı d ı r . G ü n e y d o ğ u köşede b u l u n a n y i r m i a l t ı b a s a m a k l ı m e r d i v e n l e ça tıy a ç ı k ı l m a k t a d ı r . A v lu n u n o rta s ın d a k i k ö ş k m e s c i t , k ö ş e l e r d e k i “ L" k e s i t l i p a y e le r e a t ı l m ı ş k a d e m e l i s iv ri

la rı d ü ş ü n ü le b ilir. G üneydoğu kö şed eki m e k a n da " tu valel" işleviyle k u lla n ılm ış o lm a lıd ır. ’ T u n c e r 1971: U te, yapının g ü n ey c e p ­ h e s in d e n b a şlayan ve g ü neyd oğu k ö ş e ­ s in d e k i m e k a n ın g ü n e y b a tıs ın d a n içeriye g ire n b ir " le m iz su k ü n k ü ' n den söz e d i­ lir. Bu k ü n k, o d anın doğu d u v a rın d a k i iki m e n fe z le d ışarı ç ık m a k la ve m e k a n ın doğu d u v a rın ın ö n ü n d e b ir k a n a l u z a n ­ m a k la d ır. Bu v e r ile r çerç e v e s in d e , bu

k e m e r li ve h a ç t o n o z l a ö r t ü l ü b a l d a k e n k u r u l u ş ü z e r i n d e y ü k s e l m e k t e d i r (Foto. 5). M e s c id in c e p h e l e r i , k ö ş e d e k i l e r b e z e m e s i z üç ş e r i t ile k u ş a t ı l m ı ş t ı r . D o ğ u ve

m e k a n ın a s lın d a "tu valet" o la ra k işlev g ö rd ü ğ ü k e s in lik k a z a n m a k la d ır.

kuzey c e p h e l e r d e , s iv r i k e m e r l i n iş iç in d e y e r a la n b i r e r l e n t o l u p e n c e r e g ö r ü l ­ m e k t e d ir (Foto. 7). G ü n e y c e p h e d e p e n c e r e y e r i n e , b e z e m e l i d i k d ö r t g e n b i r ç e r ­ çeve b u l u n u r ( R e s im 8). Batı y ü z d e k i ç if t t a r a f l ı o n i k i ş e r b a s a m a k m e r d i v e n l e çıkılan, s iv ri k e m e r l i ve d o k u z s ıra m u k a r n a s k a v s a r a lı n iş i ç e r i s i n d e y e r a la n le n to lu b ir k a p ıy la (Fo to . 9) g i r i l e n k a r e p la n lı m e s c i d i n ö r t ü s ü y ık ık o l m a k l a

<

t ‘ IT;

2

,

5 P.mmirn

V

Foto. 3: A k s a ra y S u lta n Hanı, a v lu taç k a p ıs ı I I 9961

U4

A n a d o lu S e lç u k lu Dönenni K e r v a n s a r a y la r ı

S e k ii 1: A k s a ra y S u lta n H anı rö lö v e p la n ı IP a rla III 1997. çiz. 1161

Aksa r a y Sultan Han, rölöve plan; ,1995) Rölöve: Canan Parla-Erol Altınsap,ıt)-Uıişad Kırcı Çizen : Canan Parla-Hülya Çetir,1995)

b irlik te , kuzeydoğu ve kuzeybatı k ö ş e le rin d e k i d ö rt sıra m u k a rn a s d o lg u lu tro m p k a lın tıla rın d a n a slın da kub be yle ö rtü lü o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır. M escidin güney duvarı o rta s ın d a k i m ih ra p , d ışta ki d ik d ö rtg e n ve iç te k i üç yüzlü ç ift n iş li ve ü ç e r sıra m u k a rn a s ka v s a ra lıd ır, iç n işin iki yan yüzü nd e de b ire r yarım yu v a rla k k ü çü k niş b u lu n u r (Foto. 10). Kapının ku ze yin d e ki d ik d ö rtg e n kapıdan iki b a sa m a kla m e rd ive n sa h a n lığ ın a u la ş ılır; burada doğuya dönen beş b a sa ­ m a kla a slın da m e s c id in g ü n ü m ü ze u la ş a m a m ış çatısın a çık ılm a k ta y d ı. B a tıd a ki kapalı b ö lü m ü n doğu cephesi o rta s ın d a k i avluya ta şkın ve dıştan iki s ilm e a ra s ın d a k i b ir s ü s le m e ş e rid iy le k u ş a tılm ış ta ç k a p ı,"b ü tü n c e le r ü ze rin d e y ü kse le n b e zem e li siv ri k e m e rli ve dokuz sıra m u k a rn a s k a v s a ra lıd ır (Foto. 11). K avsaranın a ltın d a k i kita b e kuşağı, avlu ta çka p ısın d a o ld u ğ u gibi üç yönde d o la ş m a k ta d ır. T açkap m m iki yan yüzünde b e şe r c e p h e li ve ü ç e r sıra m u k a rn a s kavsa ra lı b ire r niş y e r a lm a k ta d ır (Foto. 12). B asık k e m e rli kapıyla g irile n do ğ u batı d o ğ ru ltu s u n d a d ik d ö rtg e n p la n lı kapalı b ö lü m , d ö rt sıra lı s e k iz e r payeye â n in e a tılm ış s iv ri k e m e rle rle dokuz b irim e a y rılm ış ve orta d a , ekse ne s im e trik p a ye le r ü ze rin d e yü kse le n d o ğ u -b a tı yön ün de siv ri k e m e rle rle bo yla m asına b ir b irim o lu ş tu r u lm u ş tu r (Foto. 13). Daha ge niş ve yü k s e k tu tu lm u ş o rta b irim in \T

kareye d ö n ü ş tü rü lm ü ş m e rke zi b ö lü m ü tro m p g e ç iş li b ir kubbe, d iğ e r tü m b ir im le r siv ri to n o z la rla ö r tü lü d ü r (Foto. U ) . O rta b ö lü m ü n ton ozu, iki yanda k o n s o lla ra

o tu ra n

sivri k e m e rle rle

d e s te k le n m iş tir. O rta

b irim in

d ö rt sıra

m u k a rn a s d o lg u lu tro m p la rı ara sın d a ekse ne y u v a rla k k e m e rle rle ç e rç e v e le n ­ m iş b ire r m azg al, tro m p e k s e n le rin e ise üç ya p ra k lı yonca b iç im li b ire r p e n ce ­ re a ç ılm ış tır. Kapalı b ö lü m ü n d u v a rla rın d a k i m a zg a l p e n c e re le r d ik d ö rtg e n b iç im lid ir ve y u v a rla k k e m e rle rle ta ç la n d ın lm ış la rd ır. Yapı tü m ü y le kesm e ta ş k a p la m a d ır. D u v a rla r ve p a ya n d a la r s a n d ık la m a te k n i­ ğinde m oloz taş d o lg u lu d u r. Doğu cephede, ta çka p m m s im e triğ in d e k i pa yan da -

A ksaray S ultan Hanı

U 5

[arın kaval s ilm e le rin d e yuva rla tılm ış taşla ra yer v e rilm iş tir. Ayrıca, kapının

'"Y apının süslem eleri için bkz. Ögel

üzerinde ve taçkapm m iki yanındaki nişlerde beyaz ve siyah ren kli m e rm e rle r

m ann 1976; Schneider 1980; Ünal 1982;

dönüşüm lü olarak geçme tekniğinde ku lla n ılm ıştır. O narım ların en belirgin

1966: 16-21,130-131; Erdm ann ve Erd­ Schneider 1987.

özelliği ise, m alzem e farklılığın a g id ilm iş olm asıdır. N itekim , avlu m ekanlarının kapıları ile köşk m escidin kapı ve pencereleri tuğla ö rg ülüdü r. Mescidin tro m p ­ larında ise beton kullanım ı gö rü lü r. Yapıda, avlu ve kapalı bölüm taçkapıları, avlu revaklarının ve köşk m escidin kem erleri, köşk m escidin cepheleri ve m ihrabında süslem eye yer v e rilm iştir'". Avlu taçkapısını dıştan kuşatan bezem eli silm e le rd e n İkincisinde bitkisel, diğer silme ve ş e ritle rd e g e om e trik d ü zen lem e le r gö rü lü r. A ltta da devam eden dış­ taki ilk şe ritte düz ve ters dö rtlü okuçları ve köşelerde gam alı haçlarla o lu ş tu ­ rulm uş ça rk-ı felek, ikinci dar şe ritte kırık ç izg ile rle b içim le n m iş altıgen, üçün­ cü dar şe ritte m eander, içteki kaval silm ede yatay zikzak b in d irm e li balık sırtı, düz silm ede yatay pa lm e tler, boyutları ve süslem e program ı taçkapmm en dikkat çekici bezem esini içeren en geniş şe ritte

kırık çiz g ile rle

biçim le n m iş

farklı yıldız ve ö ze llikle de on a ltı-o n iki kollu y ıl­ dızların egem en olduğu

kom pozisyon,

içteki

şeritte üst d ilim le ri yivli yatay m ukarnas düzen­ lemesine yer v e rilm iş tir (Foto. 15). S ütunçelerin kaidelerinde yatay palm et, gövdelerinde kade­ meli zikzak ve başlıklarında üç kadem eli ka t­ m erli p a lm e tler; üzerindeki düz silm ede kırık çizgilerle

b içim le n m iş

p a lm e tle r ve aralarda

dört yapraklı yon calar dikkati çeker, iki sıra m ukarnaslı kon sollara oturan kem e r yüzeyinde karşılıklı dikey ve yatay zikza klarla b içim le n m iş bir düzenlem e gö rü lü r. Kavsara köşe liklerinde yer alan madalyon ve panolarda da ge om e trik ve bitkisel bezem eler dikkati çeker. A ltta ki m ad al­ yonlarda kırık ç izg ile rle o lu ş tu ru lm u ş altıg enaltı kollu yıldız, üze rle rind eki m adalyonlarda sapları ortada sekiz kollu yıldız o luştura n dört pa lm e t-lo tus,

ü ze rle rin d e ki yatay dikdö rtg en

panolarda kırık ç izg ile rle g e n iş le tilm iş altıgenbeşgenler, üstteki yatay dikdörtgen panolarda kırık çizg ile rle b içim le n m iş sekizge n-dö rt kollu yıldızlar, kem er kö şe likle rin d e ki altıgen pano­ larda ise çark-ı felek düzenlem eleri yer alır. Kavsaranın en a ltta ki m ukarnas dizisinden d ö r­ dü b itkise l Iru m i-p a lm e t) d o lg ulu du r. A ltta ki kapı sövelerinde çift yönlü kırık çizg ile rle sekiz­ gen ke sitle ri ve kem e r yüzeyinde bu düzenlem e-

Foto. 4: A ksaray Sultan Hanı, avlu taçkapısı, güney niş ¡19961

U6

Anadolu S elç u klu D önem i K e rva n s ara yla rı

Foto. 5: A ksaray Suttan Hanı, avlu, batıya bakış IH. Acun-19961

ye ek olarak üstte s p ira lle r içinde karşılıklı ru m ile r; kem e r köşe liklerinde oku çla ri; üstte b itkise l (rum i-p a lm e t) dolgulu yatay kitabe şeridi ile üzerindeki yatay şe ritte yine b itkise l Iru m i-p a lm e t) dolgulu çokgen-yıldız ke sitle rin e yer verilnniştir. Benzer düzenlenneler içeren yan nişlerde ge om e trik bezeme ege­ m endir. Ü stteki yatay panoda ve nişi üç yandan kuşatan şe ritte altı kollu yıldız kom pozisyonları gö rü lü r. Kem er kö şe likle rin d e "Zengi düğüm ü"; kavsaranm altındaki yatay şe ritte çift yönlü ru m i-p a lm e t düzenlem esi; niş yüzeylerinde altıg e n le r ile d ö rt-b e ş -a ltı kollu yıldızla r dikkati çeker. Cift sü tu ncelerin yatık "U" başlıkları geçm eli daire ve kesitleriyle, d ışta kile rin gövdeleri kadem eli bak­ lava m o tifle riyle bezelidir, içteki sü tu n ce le rin gövdeleri ise burm alıdır. Kade­

Foto. 6: A ksaray Sultan Hanı, avlu, kuzeydeki cifte g a le ri 119961

A k s a ra y S u lta n H a n ı

m eli ç ift b a ş lık la r "K o rin t ü s lu -

U7

Foto. 1: A k s a ra y S u lta n Hanı, k ö ş k m e s c it, k u z e y ce p h e 119921

bu"nu a n ım s a ta n k a tm e rli p a lm e tle rle b e z e n m iş tir. Kapalı

b ö lü m

ta ç k a p ıs ın ın

ta çka p ısı, daha

y a lın

avlu b ir

ç e ş itle m e s id ir. D ıştaki düz s il­ me ze n ce re k m o tifle riy le be ze­ lid ir.

D ıştan

s e k iz g e n

k e s itli

dendanla ve iki yandan ze n ce re k-d ü ğ ü m

m o tifli

s ilm e le rle

ku şa tılm ış g e n iş ş e ritte

kırık

ç iz g ile rle

çok­

o lu ş tu r u lm u ş

gen ç e ş itle m e le ri

a ra s ın d a k i

egemen d ü z e n le m e

on

y ıld ız la rd ır. Y ıld ız la rın

k o llu iç in d e

ise g ü lb e z e k le r y e r a lır (Foto. 16). içte ki pahlı s ilm e , g e ç m e li b a k la v a -d ü ğ ü m

m o tifle r iy le

s ü s le n m iş tir. Kavsara k e m e ri, ru m ile rle ta ç la n d ırılm ış kıvrık d a lla rın çerçe ve o lu ş tu rd u ğ u k a tm e rli p a lm e tlerle b e ze lid ir. K avsara k ö ş e lik le rin d e k i m a d a ly o n la rın d o lg u s u n d a g e o m e trik süslem e e g e m e n d ir. A ltta k i m a d a ly o n la rd a on k o llu yıldız; ü z e rin d e k i m a d a l­ yonlarda g e ç m e li la le be nze ri ü çlü d ü z e n le m e le r; ü s tte k i m a d a ly o n la rd a n a lttakilerd e on k o llu yıldız, ü s tte k ile rd e ise g e ç m e li d a ire ve k e s itle ri ile o rta d a a ltı kollu yıld ızla ra y e r v e r ilm iş tir. K avsa ran m m u k a rn a s d o lg u s u n d a g ü lb e z e k le r ve a ltı-s e k iz -o n k o llu y ıld ız la rla bezeli m a d a ly o n la r d ik k a ti çe ke r. Kapı k e m e ri ve söveleri ze n c e re k d o lg u lu d a r ş e ritle rle k u ş a tılm ış tır ve kapı kem erinin k ö ş e lik le rin d e k i m a d a ly o n la rd a n gü ne yde ki on k o llu y ıl­ dız, kuzeydeki ise g ü lb e z e k d o lg u lu d u r. Yan n iş le ri dıştan b e ze m e ­ li bir ş e rit ku ş a tır, iç te k i se kizg e n k e s itli dendan da üç yönde d o la ­ nır. Kavsara k ö ş e lik le rin d e k i m a d a ly o n la rd a n ba tıd aki gü lb ezek, doğudaki ise sekiz k o llu yıld ızla s ü s lü d ü r. N iş yü ze yle ri, avlu ta ç k a pısındakilerden fa rk lı o la ra k b e ze m e sizd ir. Köşk M escid'in a lt ka t k e m e rle rin in a lt k a d e m e si, iki yandan y u v a r­ latılm ış ve ortası siv ri dendan; ü st ka d e m e si ise d a ire -a ltıg e n düzenlem esi iç e rir. K ö ş e lik le rd e k i m a d a ly o n la rd a n b iri a ltı k o llu yıldız-yürek, d iğ e ri o n iki k o llu yıldız b e z e m e lid ir. C e p h e le ri dıştan kuşatan ince ş e rit d a ire k e s itli g e ç m e le r; içte n doğu ve b a tıd aki geniş ş e r itle r a ltıg e n -s e k iz k o llu y ıld ız -y a n la rd a n d a ra ltılm ış uzun altıgen g e ç m e le r, kuzey ve g ü n e y d e k ile r a ltıg e n -s e k iz k o llu y ıld ız ­ larla s ü s le n m iş tir; a ltıg e n ve y ıld ız la rın için d e de g ü lb e z e k le re ye r v e rilm iş tir. Batı ce p he de ki kapı ve doğu ce p h e d e ki p e n ce re n in sütunce gö vd e le ri kıvrık d a l-ru m i, g e n iş ş e rit on k o llu y ıld ız la rla bezelidir ve dıştan sekizge n k e s itli dendan kuşa ğıyla s m ırla n d ın l-

Foto. 8: A k s a ra y S u lta n Hanı, k ö ş k m e s c it, g ü n e y cephe, a y rın tı I I 9961

U 8

Anadolu S e lç u klu D önem i K erva n s ara yla rı

m ıştır (Foto. 5,9). Kuzey ceplnedel
\W \

yanda yuva rla tılm ış siv­

ri uçlu ve doğuda yarım yuvarlai< dendan l
bağlayan ana yolun m erkezinde yer alm aktaydı. Bu yolun

Sivas'tan güneydoğuya ayrılan bir kolu, M ala tya -D iya rb a kır-M a rd in -M u su l üze­ Foto. 9: A ksa ray S ultan Hanı, avlu, doğuya bakış ve köşk m escidin batı cephesi 119981

rinden Bağdat ve Basra'ya ulaşm aktaydı". S e lç u k lu la r zamanında ö ze llikle ital-

A k saray S u ltan Hanı

ya, Mısır, Suriye, İran, Irak ve K ırım 'ın dışında U z a kdoğu ile de çok y oğun tiç a ri ilişkiler k u ru lm u ş t u r'^ . Odak n o k tas ın ı b a ş k e n t K o n ya'n ın o lu ş t u r d u ğ u geniş kapsamlı tic a r e t e t k in liğ in i g e r ç e k l e ş t i r e b i l m e k için, A n a d o lu 'n u n ç e ş it li m e r ­ kezlerinden gele n halı, k ilim , A n k a r a so fla rı, yün, deri, ip ekli d o k u m a , k u ru

U9

" A k d a ğ 1 99 5: 3 0. '2 Ksl. Turan 1946: 4 74-476: Özergin 1965: 141-144; Heyd 1975: 141-478.596617; T uran 1 9 9 0 :8 5 -1 3 2 . '3 K$l. Heyd 1975: 612: Akdağ 1995: 29.

meyve, k e re ste , zift ve şap An ta ly a ve Alanya l i m a n l a n ara cılı ğ ıyla batı ve doğu ülkelerine g ö n d e r ilir d i. Bu na k a rşılı k, batıdan lü k s k u m a ş , d o k u m a , s ır m a i p li­ ği ve silah; do ğ ud a n ise yine lü k s k u m a ş ve d o k u m a n ı n yanı sıra b a h ara t, kete n ve şeker alınıyordu'^. Özellikle s e f e r le r s ıras ın d a a s k e ri n it e lik le r i ön pla na ç ı k m a k la b ir lik te , başta Sultan hanla rı o lm a k üzere t ü m ş e h ir dışı h a n la rı daha çok tic a r e t ve k o n a k la ­ ma işlevli y a p ıla r o la r a k g ö r ü l m e l i d i r . O rta çağ t ic a r e t in in en ö n e m li od a k n o k ­ talarından bir in i o lu ş t u r a n A n a d o lu 'd a , 12. yüzyılın s o n la rı n d a n b a ş la y a ra k S e l­ çuklu ların devlet ve dolayısıyla e k o n o m i p o lit ik a la r ı n ı n v a z g e ç ilm e z b ir öğesi fıaline gelen h a n la r, kısa s ü re d e ya rım a d a yı d ö rt yönde kat eden ö n e m li t ic a re t yollarının en ö n e m li ya pıla rı k o n u m u n a g e l m i ş l e r d i r . T a c ir le r in h e r t ü r g e r e k ­ sin im le rin in ve g ü v e n l ik le r in in

k a rş ı la n m a s ı n ı a m a ç la y a n

bu y a p ıla r yalnız

mimari ö z e llik le r iy le değil, s ü s le m e le r iy le de S e lç u k lu s a n a tın ın baş y a p ı t la r ı ­ dır. Se lç u klu ş e h ir dışı h a n la rı, belki de en a n ıts a l ve zengin p r o g r a m lı ö r n e k -

Foto. 10: A ksa ray Suttan Hanı, köşk m escit, içten m ihraba bakış (19981

150

Anadolu S elçuklu D önem i K ervansarayları

Foto. 71: Aksaray Sultan Hanı, kapalı bölüm taçkapısı 119971

’* Sultanın kitabeler ve diğer kay­ naklar aracılığıyla belirlenen yapıları arasında 6 ic kale. 5 saray, 3 şehir dışı hanı, 2 cami. 2 hamam. 2 ic kale burcu, 2 kule, 2 köprü, 1 mescit. 1 medrese, 1 darüşsifa, 1 hankah. 1 imaret, 1 dıs kale, 1 ahmedek. 1 tersane. 1 çeşme ve 1 türbe sayıla­ bilir. Bkz, Durukan 2006: U 1. Keykubad'ın siyasal ve sanatsal kişiliği için kşl. Fahrner 1957; Parla l-li 1997; Durukan 2001: 60-63; Uyumaz 2003. ibn Bibi 19İ1: 91'de, sultanın mim arlık, marangozluk, oymacılık, saraçlık ve ressam lıktaki m ahare­ tinden söz edilir. Ayrıca bkz. ibn Bibi 1996; 247. Sultan'ın yapım e tk in lik ­ lerine katkısı konusunda bkz. ibn Bibi 1941: 99-100,135; ibn Bibi 1995: 272-273,363; Fahrner 1957: 193; Bayburtluoğlu 1993: 18; Parla I 1997:39-53; Durukan 2001: 60-61; 1 Durukan 2001: 249-250,255-257. Ayrıca, sultanın Antalya Yivli Minare deki kitabesinde, "resm " ünüyle doğrudan tasarıma katkısı bulundu­ ğu anlaşılmaktadır. Bkz. 1 Durukan 2001:257.

lerin çoğunun sultan yapısı oinnası nedeniyle, dönennin sanat anlayışının hemen tüm boyutlarıyla algılanabildiği eserlerdir. Sultan Han’ın kurucusu I. Alâeddin Keykubad (1220-37), farklı işlevlerde 34 örnekle en çok yapıya damgasını vurmuş ve Selçukluların en parlak çağını yaşatmış bir sultan ve kurucu olarak ayrı bir konuma sahiptir». Sultanın sana­ tın çeşitli dallarıyla ilgilendiği ve tasarımda da söz sahibi olduğu bilinmektedir's.

’M Durukan 2001: 252-254.

Yapının sanatçısı Muhammed, sultanın Konya’daki en önemli eseri olan Alaeddin Camisi'nin batı bölümünün de ustasıdır. Sultanın önde gelen iki yapım etkinliğine imzasını atmış olan Muhammed’in, 1219-1229 yıllan arasında sara­ yın baş mimarı olarak görev yaptığı düşünülebilir». Alâeddin Camisi’nden fark­ lı olarak. Sultan Ham’nın kitabelerinde yapım yöneticisinden söz edilmemekte­ Sekil 2: Aksaray

Aksa ray Sultan Han, A-A röleve kesidj(1995) Rölöve: Canan Parla-Erol A l t ı n s a pan -Di lş ad Kırcı Çizen : Canan Parlc(1995)

A k s a r a y S u lta n H a n ı

151

dir. Bu d e n li b ü y ü k p r o g r a m l ı b i r y a p ı n ı n k i t a b e l e r i n d e y ö n e t i c i s i n i n a d ın ın g e ç ­

” 42 k a rm a tip te k i han için bkz. E rd ­

m em e si, bazı y a p ı l a r ı n t a s a r ı m ı n a d o ğ r u d a n k a t k ı s ı n ı b i l d i ğ i m i z s u l t a n ı n , han

den K ırkg ö z ve K arg ı h a n la rı yaln ız a v lu ­

m im a r is in e y e n i l i k l e r de g e t i r e n k u r u c u l u ğ u y l a y a p ın ın y ö n e t i c i l i ğ i n i ü s t l e n m i ş o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r . A k s i t a k d i r d e , s u l t a n ı n e g e m e n l i ğ i n i n on y ılı n d a

m a n n 1961. Y a z a r e s e rin d e , bu ö r n e k le r ­ dan o lu ş a n h a n la r o la ra k e le a lm ış tır. B kz. 1 7 9 -1 8 4 . Bu ö rn e k le re , S a n lıu rfa B o z o v a -K a n lıa v s a r-B ü y ü k h a n IC a rm e lik l K ö yü 'n d eki 1 2 3 0 ’la ra ta rih ie n e n harap

yapım e t k i n l i k l e r i n e m i m a r b a ş ı o l a r a k k a t k ı s ı o l d u ğ u n d a n k u ş k u d u y m a d ı ğ ı m ı z M u h a m m e d , s u l t a n ı n d i r e k t i f l e r i d o ğ r u l t u s u n d a y a p ı n ı n y ö n e t i c i l i ğ i g ö r e v in d e de b u l u n m u ş o l a b i l i r . Y a p ım y ö n e t i c i s i s a p t a n a b i l e n k İ S e l ç u k l u y a p ı s ı n d a n 3 'ü,

d u ru m d a k i H a n .

13. yüzyıla A rtu k lu la ra

m a l e d ile n E la z ığ -E s e n k e n t teki avlusu y ık ılm ış H an İb ra h im S ah ile DivriğiK e m a h y o lu n d a k i 13. yüzyıl M en g ü cekli yapısı o la ra k k a b u l e d ile n ve avlusu kıs­

sanatçısı b e l i r l e n e b i l e n 33 ö r n e k t e n A k s a r a y S u l t a n H a n ' la b i r l i k t e 5'i, k a r m a tipte h a n la r d a n d ı r . Bu v e ri, S e l ç u k l u d e v l e t i n i n ik t is a d i p o l i t i k a s ı n d a n s o y u t l a ya m a y a c a ğ ım ız s a n a t ç ı s ı ve y a p ı m y ö n e t i c i s i b i l i n m e y e n

h a n la rın , d o ğ ru d a n

saray m i m a r l ı k ö r g ü t ü n ü n e s e r l e r i o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r .

m e n a y a k ta o la n B u rm a H an e k le n e b ilir. B ü yü kh an Köyü H an ı için bkz. G ü re ş s e v e r 1977: 1 3 -1 7 , p la n 1, re s . 1-2 1 ; K ü rk Cüoğlu 1999: 1 6 -1 8 (4 re s im ]; G ündüz 1999: çiz. 1 6 0 -1 6 6 , re s . 4 4 5 -4 5 9 ; H an İb ra h im Sah için bkz. O D T Ü M im a rlık F a k ü lte s i R e s to ra s y o n B ö lü m ü 1967: 4 4 47 11 p la n , 2 k esit, 9 re s im ); B u rm a H an

Aksa ra y S u lt a n H anı, A n a d o l u ' d a S e l ç u k l u l a r z a m a n ı n d a in ş a e d i l m i ş k a r m a tipte ki 45 h a n ın ilk ö r n e ğ i o l m a m a k l a b i r l i k t e , g ü n ü m ü z e g e l e b i l m i ş en a n ı t s a l u y g u la m a s ı d ı r ” . S e l ç u k l u l a r ı n d i ğ e r b i r ç o k ş e h i r dışı h anı g ib i, “ s u l t a n y a p ıs ı" olan ö r n e ğ i m i z de, ç e ş i t l i i ş l e v l e r l e d o n a t ı l m ı ş b i r i m l e r i n e d e n iy l e , b ü y ü k p r o g ­ ram lı k ü l l i y e l e r i n veya s a r a y t o p l u l u k l a r ı n ı n , k e r v a n l a r a y e t e r l i h i z m e t i v e r e b i l ­ m ek için t e k ya p ıd a t o p l a n d ı ğ ı b i r ç e ş i t l e m e s i o l a r a k g ö r ü l e b i l i r » . A y r ıc a , A k s a ­

için bkz. S a k a o ğ lu 1971: 2 0 4 -2 0 6 ; T ü k e l Yavuz 1984: sek. 1 - 6 , r e s . 1-9. D u ru k a n 1 9 9 8 :3 0 . " B kz. D u ru k a n 1998: 2 9 -3 0 . K ita b e le rin ­ de "ribat" o la ra k b e lirtile n ö rn e k le r a r a ­ sın d a 1 2 0 7 -1 0 T a ra y e rle ş tirile n K u ru ç e ş ­ m e . 1210 ta rih li D o ku zu n D e rb e n t, 1 2 1 8 19 ta rih li H e k im , 1230 ta rih li Ç a rd a k ,

ray S u lta n H a n ı 'n d a o l d u ğ u g ib i, bu y a p ı l a r ı n ç o ğ u n u n ç e v r e s i n d e z a m a n l a y e r ­ l e ş im le r o l u ş m u ş t u r . B a ş t a ö r n e ğ i m i z o l m a k ü z e r e bu y a p ı la r ı n ç o ğ u k i t a b e l e ­

1 2 3 7 -4 6 y ılla rı a ra s ın d a y a p ılm ış K ırkg ö z H an sa y ıla b ilir.

rinde " h a n " , b i r b ö l ü m ü ise " r i b a t " o l a r a k a d l a n d ı r ı l m ı ş l a r d ı n ’ . O s m a n lı d ö n e m i ''m e n zil h a n l a r ı " , ya da d a h a d o ğ r u b ir d e y i m l e " m e n z i l k ü l l i y e l e r i " , S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y la r ı n ı n d a h a b ü y ü k ö l ç e k l i ç e ş i t l e m e l e r i o l a r a k g ö r ü l e b i l i r .

Farklı b i ç i m s e l ö z e l l i k l e r g ö s t e r e n ve ö z e l l i k l e t a ç k a p ı n ı n iki y a n ı n d a k i l e r i n k ü t ­ lesel c e p h e l e r e h a r e k e t k a t m a y ı , b e lk i de k a p ı n ı n e t k i l e y i c i b e z e m e l e r i y l e u y u m sağ la m a yı a m a ç l a y a n e s t e t i k k a y g ı ­ la rla

yapıyı

k u le v a r i

d ö rt

yönden

ku şa tan

p a y a n d a la rıy la

d ıştan

y u m u ş a t ı lm ı ş k a le g ö r ü n ü m ü v e r i l e ­ rek, A k s a r a y S u lt a n H a n ı 'n ı n k o r u n ­ malı ve aynı z a m a n d a k ı s m e n a s k e r i n it e lik li b ir yapı o l d u ğ u da v u r g u l a n ­ m ak i s t e n m i ş t i r . Ayn ı ö z e l l i k , b e n z e r ya da

fa rk lı

ço ğ u nd a

ta s a rım la rla

ka rşım ıza

çıkar.

h a n la rın B u n u n la

b ir lik te , A k s a r a y S u l t a n H a n ı 'n ı n en yakın b e n z e r l e r i , y in e S u l t a n I. A l a eddin K e y k u b â d 'ı n e s e r i o la n 1 2 321236 t a r i h l i K a y s e r i- S iv a s y o l u n d a k i Su lt a n Hanı ile b ir " e m i r y a p ıs ı" o la n K a y s e ri-M a la ty a C ela le d d in ta r ih li

y o lu

ü z e rin d e k i

K a ra ta y 'ın

1230-1240

K aratay

H a n ı 'd ı r .

En

büyük Foto. 12: A k s a ra y S u lta n Hanı,

ö lç e k li S e l ç u k l u h a n l a r ı a r a s ı n d a y e r

k a p a lı b ö lü m taçkapısı, g ü n e y n iş ¡19961

152

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

aLan ve o l a s ı l ı k l a b ir " t a c i r y a p ı s ı " o la n A k s a r a y - K a y s e r i y o l u n d a A k s a r a y y a k ı ­ n ı n d a k i 1 2 3 1 - 1 2 4 3 t a r i h l i A ğ z ı k a r a Han, yapıya e g e m e n b e z e m e l i t a ç k a p ı s ı n a ka rşın , dıştan

daha

k ü tle s e l b ir g ö rü n ü m

ya n sıtm a kta d ır.

B ü y ü k lü -k ü ç ü k lü

k a r m a t i p t e k i t ü m ü y l e g ü n ü m ü z e g e l e b i l e n h a n l a r d a , d ı ş t a k i yapıya e g e m e n t a ç k a p ı n ı n , iç te k a p a lı b ö l ü m g ir iş i o l a r a k h e m m i m a r i s i , h e m de s ü s l e m e l e r i y ­ le b ü y ü k ö l ç ü d e y i n e l e n d i ğ i g ö r ü l ü r , A k s a r a y S u lt a n H a n ’ ın k a p a lı b ö l ü m t a ç k a pısı d ış ın d a , a n ı t s a l l ı k l a r ı ve b e z e m e l e r i ile d i k k a t i ç e k e n ö r n e k l e r a r a s ı n d a K a y s e ri-T u z h is a rı

S u lt a n

Hanı, A ğ z ı k a r a

Han,

K a ra tay

H an, A k s a r a y - K o n y a

y o l u n d a A v a n o s ’ un d o ğ u s u n d a k i k e s in t a r i h i b i l i n m e y e n Sa rı Han, D e n iz li y a k ı ­ n ı n d a k i 1 2 5 3 - 5 4 y ı lı n d a Va li K a r a S u n k u r t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l a n A k H a n s a y ı la b i­ lir . Bu t i p i n d a h a y a lın u y g u l a m a l a r ı a r a s ı n d a

ise K o n y a - A k s a r a y y o lu n d a k i

E m i r ve S a r a y M i m a r ı S a d e d in K ö p e k ’ in k u r u c u l u ğ u n u ve b e lk i de y ö n e t i c iliğ in i ü s t l e n d i ğ i 1 2 3 5 - 1 2 3 8 t a r i h l i Z a z a d in Hanı ve a v lu s u b ü y ü k ö l ç ü d e y e n i l e n m i ş A k ş e h i r - A f y o n k a r a h i s a r y o lu n d a , is h a k lı ilç e s i n d e b u l u n a n ve S a h ip A ta F a h ­ r e d d in A li t a r a f ı n d a n 1 2 4 9 - 5 0 y ılın d a y a p t ı r ı l m ı ş o la n Han y e r a lı r. Y a ln ız ka p a lı, b ö l ü m ü t a ç k a p ı s ı y la b i r l i k t e g ü n ü m ü z e g e l e b i l e n ö r n e k l e r d e n S u lt a n II. Kılıç A r s l a n z a m a n ı n a ( 1 1 5 5 - 1 1 9 2 ) a it A la y Han, " s u l t a n y a p ı s ı " o la n ve 1 2 3 8 - 3 9 y ı lı n ­ da II. G ıy a s e d d in K e y h ü s r e v t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l m ı ş o la n A n t a l y a - B u r d u r y o l u n ­ d a k i i n c i r Ha n , y in e aynı s u l t a n z a m a n ı n a ( 1 2 3 7 -1 2 4 6 ) a it aynı y o ld a k i S u s u z Han ile y a lın ö r n e k l e r i a r a s ı n d a . S u l t a n II. iz z e d d in K e y k a v u s ' u n (1 2 4 6 -1 2 4 9 ) a t a b e ­ Foto. 13: A k s a ra y S u lta n Hanı,

yi o la n ve bu d ö n e m d e ö l d ü r ü l e n E s e d e d d in R u z b e ’ n in y a p t ı r t t ı ğ ı K o n y a y a k ı n ı n ­

ka p a lı bö lü m , iç te n o rta b ö lü m ü n kuzeyi, doğuya bakış I I 9961

d a k i H o r o z l u H a n ile A k ş e h i r - A f y o n k a r a h i s a r y o lu n d a , Ca y ilç e s i n d e k i b i r k ü l l i -

A k s a ra y S u lta n H a n ı

53

yenin p a r ç a s ı o la n ve 1 2 7 8 - 7 9 'd a O r d u K u n n a n d a n ı E b û ' l - M ü c a h i d Y u s u f t a r a f ı n ­ dan o l a s ı lı k la b a t ı s ı n d a k i M e d r e s e ’ nin s a n a t ç ı s ı O ğ u l b e ğ ' e y a p t ı r ı l m ı ş o la n Han b e lirtile b ilir.

A k s a ra y S u lt a n H a m 'n d a , a v l u n u n d o ğ u k a n a d ı n d a , g i r i ş e yv a n ın ın iki y a n ı n d a k i m e k a n la r ı n , d i ğ e r b i r ç o k k a r m a t i p t e k i h a n d a o ld u ğ u g ib i, id a r i i ş l e v l e r l e ve m a l la r ı n

d e p olan m a sı

iç in

k u lla n ılm ış

o ld u ğ u

d ü ş ü n ü le b ilir.

Buna

k a rşılık

güney k a n a t t a , h a m a m ve s e r v i s m e k a n l a r ı d ı ş ı n d a k i o d a l a r ı n b a r ı n m a iş le v li o ld u k la r ı n a k u ş k u y o k t u r . Bu o d a l a r a v lu y a b i r k a p ıy la ve dışa b i r e r m a z g a l p e n c e r e y le a ç ı l ı r l a r . K u z e y k a n a t t a k i ç if t e g a l e r i ise, d i ğ e r g a l e r i l i h a n l a r d a da o ld u ğ u gib i, yazın i n s a n l a r ı n b a r ı n m a s ı , m a l l a r ı n d e p o l a n m a s ı ve h a y v a n l a r için k u l l a n ı l m ı ş t ı r . O la s ı lı k la g a l e r i n i n a r k a b ö l ü m ü . K a y s e r i S u l t a n Hanı ve S u lt a n II. G ıy a se dd in K e y h ü s r e v z a m a n ı n d a

(1 2 3 7 - 1 2 4 6 ) A l a n y a - K o n y a y o l u n d a in şa

e d ilm iş k ü ç ü k ö l ç e k l i K a r g ı H a m ’ n d a k i g ib i, a h ı r iş le v i g ö r m ü ş o l m a l ı d ı r . D iğ e r b ir ç o k h a n d a n f a r k l ı o l a r a k A k s a r a y S u lt a n H a m 'n d a , g i r i ş eyva nı d ı ş ı n d a eyva n k u lla n ı m ı g ö r ü l m e z . E y v a n la r a g e r e k s i n i m d u y u l m a m a s ı n ı n n e d e n i, ç if t e g a l e -

Foto. 14: A k s a ra y S u lta n Hanı, k a p a lı b ö lü m , iç te n o rta bölüm , doğuya b akış 119961

154

“ Bazı ö rn ek le r için bkz, Önge 1987. 2' Ağzıkara Han için bkz. Erd m an n I

Anadolu S e lç u klu D önem i K erva n s ara yla rı

r in in varl ığ ıyla a ç ı k la n a b il ir kanısındayız. B u n u n la b ir lik te , yalnız a vlu s u n u n k u z e y d o ğ u s u n d a k i dışa çıkıntılı bölünn çif te g a le rili olan Zazadin ve batı kanadı

1961; 101; B urm a Han için bkz. T ü kel Yavuz 1 984:349.

çift g a le rili K a ra ta y hıanlarda da b e n z e r u y g u la m a d ik k a ti ç e ke r. Bu na ka rş ılık, a v lu n u n kuzey kanadı çift g a le rili olan Kayseri S u lt a n Ha n'da, a ks iy a l o lm a s a bile g ir iş ka n a dın d a k ü ç ü k b ir eyvan y e r alır. Ayrıça, te k ya da iki yandan boydan boya g a l e r il e r le s ı n ı r la n d ı r ı lm ı ş K u r u ç e ş m e , O b ru k ve D u ra k h a n la rd a da g ir iş dışında eyvan k u lla n ı m ı g ö r ü lm e z . A k s a r a y S u lta n Han ı'n d a o ld u ğ u gibi, 7 h a n ­

Foto. 15 : A ksaray Sultan Hanı, avlu taçkapısı, kuzey kana t 119981

da da h a m a m la k a rş ıla ş m a k ta y ız . E ğ r id ir - G e le n d o s t A k ş e h ir yolu ü ze rin d e k i 1223 yılında Ata b e y ve S a h ille r E m ir i

M ü b a r iz e d d in

E rto ku ş

ta ra fın d a n

y a p t ı r ı la n

H an'da g ir iş eyvanının d o ğ u s u n d a k i üçlü m e k a n g ru b u , K a y s e r i- T u z h is a r ı

S u lta n ,

K a ra tay,

Avanos

Sarı

ve

Denizli y a kın ınd a ki Ak h a n la rın d a a v lu n u n g ir iş kanadı k ö ş e s in d e k i m e k a n g ru p la r ı h a m a m o la r a k y a p tırılm ış olmalıdır^». Ayrıça Ağ z ık a ra Ha n'da, a v lu n u n g ü n e y d o ­ ğu k ö ş e s in d e k i m e k a n ın . B u r m a H a n'da g ü n e y d o ğ u d a ­ ki m e s ç id e batıdan b itiş ik iki m e k a n ın h a m a m o la b ile ­ ceği b elir tilir^'. H a n la rd a k i h a m a m sayısının azlığı ilk ba k ışta

o ld u k ç a

ya d ırg a tıcı

g ö rü n m e k te d ir.

An c a k,

yu k a rıd a v u rg u la n d ığ ı gibi m e v c u t k a r m a t ip te k i h a n ­ la r d a n 2 4 'ü n ü n , kısaca yarıdan fazla sının a v lu la rın ın t ü m ü y le ya da b üyük ö lç ü d e yıkık o ld u ğ u , b ir b ö l ü m ü n ­ de ise h a m a m ı n yapının dışında ye r aldığı u n u t u l m a ­ m alıd ır. A n a d o lu S e lç u k lu d ö n e m i k a r m a t ip te k i ş e h ir dışı h a n ­ la rın ın 18'inde fa rk lı k o n u m d a m e s c itle k a r ş ı l a ş m a k ­ tayız,

Bu

sayının

g ö re c e li

o la r a k

az o lm a s ı n ı n

en

ö n e m li nedeni, h a m a m k o n u s u n d a o ld u ğ u gibi, h a n la ­ rın ya rıs ın d a n ç o ğ u n u n a v lu s u n u n t ü m ü y le ya da büyük ö lç ü d e

yık ık

o lm asıd ır.

K o n y a - B e y ş e h i r y o lu n d ak i,/

1 2 0 7 -1 0 'la ra t a r ih ie n e n K u r u ç e ş m e ve K a ra tay han la rı gibi ö r n e k le r d e g ir iş eyvanı yanında, Z aza din Hanı

vq

Av anos Sarı H an'da avlu ta ç k a pıs ın ın ü z e rin d e ya d^ K o n y a - B e y ş e h ir y o lu n d a k i

1205 yılında

E m ir K u tlu ğ

Bey t a ra fın d a n y a p t ı rı lm ı ş Kızılö ren H a n 'da g ö rü ld ü ğ ü gibi

d ış ta n

k e m e rle y o lu n d a k i

taçkapm m

a ç ı la n

y a n ınd a

b irim in

kuzeydeki

ü z e r in d e ,

üç yana

K onya-A ksaray

13. yüzyıl 2. ç e y re ğ in e y e r l e ş t ir ile b ile c e k

O b ru k H a n'da g ü neybatı kö şe d ek i m e k a n ın üst k a t ı n ­ da, K ırkg ö z H a n 'da a v lu n u n kuzeydoğu k ö ş e sin d e. Vali N u r e d d in C e b ra il'in k u r u c u lu ğ u n u - y a p ı m yö n e tic iliğ in i ü s t le n d iğ i K e s ik k ö p r ü H a n'da ve ke sin t a r ih i b i l i n m e ­ m e k le b ir lik t e 13, yüzyıl M e n g ü c e k li eseri o la r a k k a b u l edile n D iv r iğ i- K e m a h y o lu n d a k i B u r m a H an'da kapalı b ö lü m ü n

avlu

ce p h e s in in

g ü n ey kö şe sin d e,

benzer

A k s a r a y S u lta n H a n ı

b iç im d e D e n iz li y a k ı n ı n d a k i A k H a n ' d a k a p a lı b ö l ü m ü n a v lu c e p h e s i n i n k ö ş e s in d e ü s t k a t t a ,

1 2 0 1 - 0 2 y ı lı n d a

Ordu

batı

c e p h e n in g ü n e y k ö ş e s i n d e ü s t k a t t a y e r a lı r . A y r ıc a , B o y a b a t - V e z i r k ö p r ü y o l u n ­ daki V e z ir M u i n e d d i n S ü l e y m a n t a r a f ı n d a n M i m a r G e v h e r b a ş ' a 1 2 6 5 - 6 6 y ılın d a y a p t ı r ı lm ı ş D u r a k H a n ' d a g i r i ş e yv a n ın ın y a n ı n d a k i m e k a n l a r d a n b ir i n i n . S u lt a n I. A lâ e d d in K e y k u b a d 'ı n eşi M a h p e r i H a t u n t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l m ı ş T o k a t - Z i l e y o lu n d a P a z a r y a k ı n ı n d a k i H a t u n H a m 'n d a g i r i ş k a n a d ı n ı n k u z e y d o ğ u k ö ş e s i n ­ deki m e k a n ı n , k i t a b e l e r i b u l u n m a m a s ı n e d e n iy l e k e s in y a p ı m t a r i h l e r i b i l i n e ­ K o n y a -D o ğ a n h is a r y o lu n d a k i

E lik es ik

H a n 'ın g ü n ü m ü z e

d a r a l t ı l a r a k g e l m i ş a v l u s u n d a , K o n y a - A k s a r a y y o l u n d a k i A k b a ş H a n ile K o n y a A k ş e h ir y o lu n d a K a d ı n h a n ı i l ç e s i n d e y e r a la n ve " D e v l e t H a t u n " u n v a n ı y la t a n ı ­ nan S u lt a n I. G ıy a s e d d in K e y h ü s r e v ' i n eşi Raziyye H a t u n t a r a f ı n d a n 1223 y ılın d a y a p t ı r ı lm ı ş H a n 'ın , 1230 y ı lı n d a Va li Aya z e ş - S e h a b f n in y a p t ı r t t ı ğ ı Den iz l i - D i n a r y o lu n d a k i Ç a r d a k H a n 'ın , M a l a t y a lI h e k i m ve p a p a z Ebu S a l i m t a r a f ı n d a n 1 2 1819 yılında y a p t ı r ı l m ı ş M a l a t y a - S i v a s y o l u n d a k i H e k i m H a n 'ın ve

i n c i r H a n 'ın

yık ılm ış a v l u l a r ı n d a k i m e k a n l a r d a n b i r i n i n , K a y s e r i - T o m a r z a y o l u n d a k i

Sarı

Han'ın k a p a lı b ö l ü m ü n ü n g ü n e y d o ğ u k ö ş e s i n d e k i y ı k ı l m ı ş m e k a n ı n , A n t a l y a B u r d u r y o l u n d a k i S u l t a n II. G ıy a s e d d in K e y h ü s r e v z a m a n ı n d a ( 1 2 3 7 -1 2 4 6 ), b e l ­ ki de e m r i y l e y a p t ı r ı l m ı ş m e k a n ın a s lı n d a

K ırkgöz

H a n 'ın

“ E rd m a n n I 1961: 4 0 ,4 2 -4 3 , 50, 61, 65, 73. 110, 138, 180.

K u m a n d a n ı S e m s e d d i n A lt u n a p a

t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l m ı ş K o n y a - B e y ş e h i r y o l u n d a k i A l t ı n a p a H a m 'n d a ön (d o ğ u l

m eyen ö r n e k l e r d e n

155

a v lu s u n u n

kuzeydoğu

kö şe s in d e k i

m e s c it o la b ile c e ğ i öne s ü rü lm e k te d ir« . A v lu n u n

o rta sın d a

köşk m e s c i d i n b u l u n d u ğ u d ö r t ö r n e k b i l i n m e k t e d i r ve b u n l a r ı n ilk i A k s a r a y S u l ­ tan Ha m, İ k in c is i ise y in e S u l t a n I. A lâ e d d i n K e y k u b a d 'ı n y a p t ı r t t ı ğ ı K a y s e r i - T u z hisarı S u lt a n H a m 'd ı r . D i ğ e r iki ö r n e k ise, s u l t a n ı n ö l ü m ü n d e n s o n r a t a m a m l a ­ nan A ğ z ı k a r a H a n ile 1 2 4 9 - 5 0 t a r i h l i is h a k lı H a n ' d ı r . A v lu d a y e r a l m a m a k l a b i r ­ likte, y u k a r ı d a s ö zü e d ile n K ı z ı lö r e n H a n ' d a ön (ba tıl c e p h e d e üç ya n a k e m e r l e açılan b i r i m i n ü z e r i n d e k i m e s c i t , b e lk i de a v lu o r t a s ı n d a y e r a la n k ö ş k m e s c i t ­ lerin b i r y a n d a ( d o ğ u l c e p h e d e n s o y u t l a n a m a m ı ş k ü ç ü k ö l ç e k l i ve b e z e m e s i z ön ö rn eği o l a r a k g ö r ü l e b i l i r , i l k u y g u l a m a l a r ı S u l t a n I. K e y k u b a d 'ı n iki y a p ı s ı n d a g ö rü le n b e z e m e l i k ö ş k m e s c i t l e r i n t a s a r ı m ı n d a n s u l t a n ı n s o r u m l u o ld u ğ u ve kendi g ü c ü n ü s i m g e l e y e n b i r e r yapı o l a r a k in şa e d i l d i k l e r i k a n ı s ı n d a y ı z . K e y k u bad'ın ö l ü m ü n d e n s o n r a y a ln ı z iki h a n d a d a h a s a d e b i r a n la y ı ş t a y a p ı la n k ö ş k m e s c i t l e r S u l t a n ' ı n t a s a r ı m ı n ı n u z a n t ı la r ı o l m a l a r ı n ı n yanı s ır a , k u r u c u l a r ı n ı n maddi ve k o n u m s a l g ü ç l e r i y l e i l i ş k i l i g ö r ü l e b i l i r .

S e lç u k lu h a n l a r ı n d a k a p a lı b ö l ü m , A k s a r a y S u l t a n H a m 'n d a da o ld u ğ u g ib i a h ır, m a l la r ı n d e p o l a n m a s ı ve y o l c u l a r ı n b a r ı n m a s ı iç in k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Bu ö z e l l i k l e r i g ö s t e r e n en ö n e m l i ö ğ e l e r d e n b ir i, ç o k azı g ü n ü m ü z e g e l e b i l m i ş s e k i l e r d i r “ . A k s a r a y S u lt a n Han, e n l e m e s i n e d o k u z ş a h ı n d a n o l u ş a n iç d ü z e n i ve o r t a a k s ın daha g e n iş t u t u l m u ş o l m a s ı y l a d i ğ e r t ü m ö r n e k l e r d e n a y r ı lı r . N i t e k i m , b o y u t o la ra k 2. sırayı a la n K a y s e r i S u l t a n H a n ' d a b ile eş b o y u t l u yedi s a h n a y e r v e r i l ­ m iş t ir . A k s a r a y S u lt a n H a n d ış ın d a , o r t a s a h n ı n g e n iş t u t u l d u ğ u ik in c i ö r n e k e n le m e s in e ye di s a h ı n lı K a r a t a y H a n ' d ı r . B u n u n l a b i r l i k t e , ö r n e ğ i m i z e d ü z e n l e ­ me a ç ı s ı n d a n en ç o k y a k l a ş a n y a p ı l a r d a n b ir i, s e k iz s a h m y l a O b r u k H a n ' d ı r . Cay Taş Ha n ise, ç if t y ö n l ü ş a h ı n d ü z e n i y le t ü m ö r n e k l e r d e n a y r ı l ı r ve y a ln ız k a p a lı b ö l ü m d e n o l u ş a n h a n l a r iç in d e A k s a r a y - N e v ş e h i r y o lu ü z e r i n d e k i k e s in t a r i h i

^ B u ko nud a ay rın tılı bilgi için bkz. T ü k e l Yavuz 1992: 8 -1 2 ; T ü k e l Yavuz 1997: 84.

156

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e r v a n s a r a y la r ı

Foto. 16: A k s a ra y S u lta n Hanı, ka p a lı b ö lü m taçkapısı, g ü n e y k a n a tta k i g e n iş ş e rit, a y rın tı 119981

“ S c h n e id e r 1980 ve 19 8 9 'd a b e z e m e öğ ele ri ve d ü z e n le m e le r i ç e rç e v e s in d e yapılan g ru p la m a la r , A k s a ra y S u lta n Hanı nın S e lç u k lu s ü s le m e c iliğ in d e k i, ö ze llik le de ta s s ü s le m e d e k i ye rin in som u t g ö s te rg e le rid ir.

bilinmeyen harap durumdaki Öresun Han’la büyük benzerlikler gösterir. Kub­ besiz örneklerde ise, farkı sayılarda sahm düzeniyle yalnız boylamasına yöneliş g ö rü lü r ve tüm ü orta ya da küçük ölçekli hanlardır. Karma tipteki hanlardan yalnız büyük ve orta ölçekli 9 örnekte, Aksaray Sultan Han'da olduğu gibi orta birim, buna karşın enlemesine 6 sahınlı Ağzıkara ve Zazadin hanlarda 4. birim kubbeyle örtülüd ü r; geçiş öğelerinden Obruk Han'da da 6. birimin aslında kub­ beyle örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Aksaray Sultan Han yalnız mimarisiyle değil, süsleme özellikleriyle de ayrı bir konuma sahiptir. Dış ve iç bezemeleriyle örneğimize en yaklaşan yapı, aynı kuruçunun eseri olan Kayseri Sultan Ham'dır. Ağzıkara Han, Karatay Han, Ava­ nos yakınındaki Sarı Han gibi örne kle r de farklı süsleme programlarına karşın benzerlik gösteren yapılar arasında sayılabilir. Aksaray Sultan Han'da olduğu gibi, geometrik bezemenin tüm süsleme programına büyük ölçüde egemen olduğu iki örnek Kayseri Sultan Han ve Ağzıkara Han'dır. Diğer örneklerde bit­ kisel bezemenin de önemli yeri vardır. Bununla birlikte, Selçuklu süslemesinin en tem el öğelerini bünyesinde toplayan düzenlemeleriyle Aksaray Sultan Han, diğer tüm hanların, hatta küçümsenmeyecek boyutta diğer Selçuklu yapılarının süsleme programlarının öncüsü konumundadır“ . Hatta uzantılarını Beylikler döneminde, özellikle Karamanoğulları eserlerinde de bulmak mümkündür. Yapının diğer birçok özelliğinde olduğu gibi, süsleme programında da kurucu­ sunun katkısını göz ardı etm emek gerekir. Yapının tasarımı, yapım evreleri ve süslemelerinden sorum lu olduğundan kuşku duymadığımız Samlı Muham-

A k s a r a y S u lta n H a n ı

med'i de ekol k urm uş ve etkilerini Türk sanatında uzun süre hissettirm iş bir sanatçı olarak görm ek gerekir. Öyle anlaşılıyor ki, Muhammed, 1219-29 yılları arasında saray m im a r teşkilâtının uygulayıcı ve en azından yapım etkinliklerin in denetleyicisi olarak başında bulunan kişidir. Kendisinin ŞamTı olması, daha çok

157

Konya A lâed d in C am is i'n in kuzey tackap ısın d a ve A k s a ra y S u ltan H am 'n ın yan n iş le rin d e g ö rü le n "Zengi d ü ğ ü m ü"nün yine aynı k u ru c u n u n yapısı olan Kayseri S u lta n M ani'nin p en c e re alın lığ ın d a, 1 2 2 8 -2 9 ta rih li M e n g ü c e k li eseri olan D ivriği U lu C am is i'n in doğu taçkapısında,

Suriye etkili olarak görülen

ö z ellikle rin ona bağlanmasına yol açmıştır.

Muham med'in yapılarında, onun üslubuna

maledilen özelliklerin

başında,

"Zengi düğümü" denilen, Aksaray Sultan Ham'nda yan nişlerde küçük ölçekte karşımıza çıkan ve ilk dikkat çekici uygulaması çift renkli taşla Konya Alâeddin

K a ra ta y H an 'ın eyvan k e m e ri a lın lığınd a, 1 2 5 1 -5 2 ta rih li Konya K aratay M ed resesi ta ç k a p ıs ın d a ve fa rk lı b ir y o ru m la da olsa U . yüzyılın 2. ç eyreğ in e y e rle ş tirile n A k s a ra y Z in ciriye M e d re s e s i eyvan k e m e ri k ö ş e lik le rin d e g ö rü lm e s i bile

Camii kuzey cephesindeki taçkapının üzerinde görülen geometrik örgü düzen­

san a tç ın ın ü s lubunun e tk ile rin in ne denli

lemesidir. Ancak ilginç olan, bu düzenlemenin benzerlerinin tek ve çift renkli

g ö s te rg e le ri o la ra k kab u l e d ilm e lid ir.

taş üzerine birçok yapıda s ü rd ü rü lm ü ş olmasıdır^^. Cift renkli taş kullanımının

“ Kısa b ir d e ğ e rle n d irm e için bkz. D u ru ­

Selçuklu döneminde ve özellikle de Beylikler zamanında Anadolu'nun hemen her bölgesindeki yapılarda karşımıza

çıkması

rastlantı olmasa gerektir.

Muhammed'in üslubunun, bu kısa makalede üzerinde duramayacağımız uzan­ tılarının mimariden süslemeye kadar çok boyutlu olduğunu belirtm ekle yetineceğiz2‘ .

Aksaray Sultan Han'da karşımıza çıkmayan tek süsleme türü figürlü bezeme­ dir. Buna karşılık, karma tipteki hanların ilk örneği olan ancak günümüze yal­ nız kapalı bölümü gelebilen Alay Han'ın taçkapısında, Çardak Han'ın taçkapısı ile kapalı bölüm payelerinde, Karatay Han'ın avlu taçkapısında, güney cephe­ sinde, eyvan kemerinde ve türbenin üst bölümünde, İncir Hanın taçkapısında, Denizli yakınındaki Ak Han'ın doğu cephesi, avlu taçkapısı ve avlu eyvanının konsollarında. Cay Han'ın kapı kemeri üzerinde figürlü süslemeye yer v e rilm iş ­ tir. Ayrıca, Kadın, Zazadin, ishaklı ve Ak hanlarda figürlü devşirme malzeme kullanımı da görülür. Sonuç olarak; Aksaray Sultan Hanı, hem konumu, hem ölçeği, hem de mimari ve süsleme özellikleriyle Selçuklu mim arisin in baş eserlerindendir. Etkisi yal­ nız han mimarisinde değil, diğer mimari ürünlerde de dönemi içinde ve sonra­ sında belirgin bir biçimde görülmektedir. Her yönüyle Türk mimarisinde özel bir konuma sahip sağlam durum daki yapının, mekanlarının özgün nitelikleri de canlandırılarak müze olarak işlev görmesi gerektiği kanısındayız.

uzun b ir s ü re c e ve bölgeye yayıldığının

kan 2 0 0 1 :2 5 0 -2 5 4 .

158

■

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Bibliyografya

Akdağ, M. 1995 Türkiye’nin iktisadfve içtinnafTanhi, 1 (12A3-U53), İstanbul. AksaraylI, K.M. 1943 SelçukfDevletleri Tarihi, çev. M.N. Gencosman, Ankara. Arseven, C.E. 1939 L'Art Turc depuis son origine jusqu’à nos jours, İstanbul. Aslanapa, 0. 1973 Türk Sanatı, II, İstanbul Bayburtluoğlu, Z. 1993 Anadolu'da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum. Bektaş, C. 1999 Selçuklu Kervansarayları. Korunmaları, Kullanımları Üzerine Bir Öneri/A Pro­ posal Regarding the Seljuk Caravanserais, their Protection and Use, İstanbul Combe, E.-Sauvaget, J. ve G. Wiet 1941-1943 Répertoire Chronologique d'Épigraphie Arabe, XIXII, Le Caire. Diez, E. 1917 Die Kunst der islamischen Völker, Berlin. Diez, E. 1946 Türk Sanatı. Başlangıcından Günümüze Kadar, İstanbul. Diez, E. ve 0. Aslanapa 1955, Türk Sanatı, İstanbul. Durukan, A. 1998 "Niçin Kervansaray", Vakıf ve Kültür, 1/1 (Mayıs), 29-35. Durukan, A. 2001 "Anadolu Selçuklu Dönemi Kaynakları Çerçevesinde Baniler", Sanat Tarihi Defterleri, é: 43-132. 1 Durukan, A. 2001 "Anadolu Selçuklu Döneminde Bani-Sanatçı ilişkileri", Prof.Dr. Zafer BAY­ BURTLUOĞLU Armağanı. Sanat Yazıları, Kayseri: 247-278. Durukan, A. 2006 "Baniler", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, ed. A.U. Peker -K . Bilici, 2, Ankara, 137-171. Erdmann, K. 1961 Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, l-ll, Berlin. Erdmann, K. ve H. Erdmann 1976 Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, III, Ber­ lin. Fahrner, R. 1957 "Alâeddin Keykubad", Robert Boehringer. Eine Freundesgabe, Tübingen: 193231. Gabriel, A. 1929 "Les Antiquités Turque d'Anatolie", Syria, 10: 257-270. Gabriel, A. 1931 Monuments Turcs d'Anatolie, I, Paris. Giese, F. 1903 "Die Inschrift aus dem Hauptportal des Sultan Han's bei Konjah", Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft, 57: 202-207. Glück, H. ve E. Diez 1925 Die Kunst des Islam, Berlin. Gündüz, S. 1999 "Büyükhan (Carmelik) Köyü Ham", Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova ilçeleri ile Rumkale'deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, ed. A. Durukan, Ankara: 318-324. Güreşsever, G. 1977 "Urfa'da iki Kervansaray", MTRE Bülteni, 3/9-10: 12-27. Halil Edhem (Eldemj 1915-16 "Anadolu'da SelçukPHanlan", Türk Yurdu, 14/106: 183-188. Heyd, W. 1975 Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, çev. E.Z. Karal, Ankara. Holzmeister, C.-Holzm eister G. ve R. Fahrner 1955 Bilder aus Anatolien: Höhlen und Hane in Anatolien, Wien. ibn Bibi 1941 Anadolu SelçukfTarihi, çev. M.N. Gencosman, Ankara.

Aksaray Sultan Hanı

ibn Bibi (el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca'feri er-Rugadi) 1996 El-Evam irü’l-Ala'iye fi'lU m uri'l-Ala'iye (Selçuk Name), Haz. Mürsel Öztürk, I, Ankara. (iter, (. 1969 Tarihi Türk Hanları, Ankara. Jerphanion, G. de 1931 "Le Sultan Khan de Palas", Mélanges de l'Université Saint Joseph, VIII/15: 283-286. Konyalı, İ.H. 1974 Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, I, İstanbul. Kühnel, E. 1929 Die islamische Kunst, Leipzig. Kürkçüoğlu, C. 1999

"Güneydoğu Anadolu'da Tanınmamış İki Selçuklu Kervansarayı: Car

M elik-Han-El Ba’rür", Vakıf ve Kültür, 2/5 [Ağustos 1999): 16-20. Müller, K. 1920 Die Karawanserai im Vorderen Orient, Berlin. Naumann, E. 1896 "Seldschukische Baudenkmaeler in Kleinasien". Süddeutsche Bauzeitung, 6:1-18. ODTÜ M im arlık Fakültesi Restorasyon Bölümü 1967 Doomed by the Dam, Ankara. Önge, Y. 1987 "Die Bäder der seldschukischen Karawansereien in Anatolien", Ars Turcica. Akten des VI. Internationalen Kongresses fü r Türkische Kunst, München 3-7 September 1979,1, München: 281-285. Özergin, M.K. 1965 "V\nadolu'da Selçuklu Kervansarayları", Tarih Dergisi, XV/20, 141-170. Parla, C. 1997 I. Alâeddin Keykubad Dönemi Yapılarında Biçim ve Estetik, Hacettepe Üniversite­ si, Sosyal B ilim le r Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 3 cilt, Ankara. Sakaoğlu, N. 1971 Türk Anadolu'da Mengücekoğulları, İstanbul. Saladin, H. 1907 Manuel d'Art Musulman. I. L'Architecture, Paris. Sarre, F. 1896 Reise'in Klelnasien-Sommer 1895-Forschungen zur seldschukischen Kunst und Geographie des Landes, Berlin. Schneider, G. 1980 Geometrische Bauornamente der seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden. Schneider, G. 1989 Pflanzliche Bauornamentik der seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden. Tuncer, Q.C. 1971 "Niğde-Aksaray Sultan Handa Bazi İzlerin Değerlendirilmesi", Önasya, VI/72: 15-16. Turan, 0. 1946 “ Selçuk Kervansarayları", Belleten, X/39: 471-496. Turan, $. 1990 Türkiye-italya ilişkileri. I. İstanbul Tükel Yavuz, A. 1984 "Burmahân", Suut Kemal Vetkin'e Armağan, Ankara: 253-284. Tükel Yavuz, A. 1992 "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-işlev ilişkisi içinde Savun­ ma ve Barınma", IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 2-4 Aralık 1991, Ankara: 253-284. Tükel YâvwfeA 1997 “The Concepts that Shape Anatolian Seljuq Caravanserais", Muqarnas, 14: 8 0 -9 5 .-2 .^ .

U y u m a z .lfe p fe S u lta n I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti SiyasPTarihi (12201 2 3 7 ) '. A ^ .

Ülgen, A.S. 1954 “AksaraySultan Hanı", Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 145: 10-13. Ünal, R.H. 1982 Osman^ Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir. Vural Maggy. P. 1980 "Sultan Hanı", Türkiyemiz, 12/32; 8-16, 37-39 (İngilizce özet). Yetkin, S.K. 1954 Islâm Mimarisi, Ankara.

■

"j 5 9

1'

.

r?/-’ ’f% .

- J*

^

f-^

<«•

.

f

^ T

ií.íí . .:t« ■-•,.

r S

Î

.

ÇARDAK HAN

Doç. Dr. Kadir PEKTAŞ^

Denizli İL nnerkezinin 55 km. d o ğ u s u n d a k i Ç a rda k 'ta, D e niz li-Afyon k a r a y o lu n ­ dan yaklaşık 5ID0 m. k a d a r içerde yer alan yapı Hanâbad ya da Hanbat adlarıyla

* P a m u k k a le Ü n iv e rs ite s i, F e n -E d e b iy a t F a k ü lte s i S a n a t T a rih i B ö lü m ü KınıkLı K a m p u s ü - D E N İZ L İ

da ta n ın m a k ta d ır. Çardak ilçe m e rk e z in d e k i Saray m a h a lle s in d e , m ezarlığın ' U z u n ç a rş ılı 1V29: 210.

yanında bulu nan Çardak Hanı (Foto. 1), bugün bakımsız d u ru m d a d ır. 2 E r d m a n n 1 9 6 1 :5 9 .

I. Dünya Savaşı ve K u r t u lu ş Savaşı yılların da zahire deposu, bir süre sonra halk

^ E rd m a n n 1961: 61; Ü z e rg in 1965: U 6 U 7 ; llt e r 1969: 81; A s la n a p a 1990: 282.

tarafından ağıl' o la ra k k u lla n ı lm ı ş tı r . E rdm a nn , yapının 1920’ li y ılla rda o n arım geçirdiğini ve 1953 yılında tah ıl am b arı o la ra k kullanıld ığını k a y d e t m e k t e d ir .

‘ D e m ir 1989: 21.

Mülkiyeti V ak ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n d e b u lu nan Çardak Han'da, Denizli M üz e­ si tarafından 2006 yılında t e m iz lik ve kazı ya p ılm ış tır. Yapı g ü n ü m ü z d e boş tutulm a ktadır. Çardak Han, Denizli'yi D inar üze rin den E ğ ird ir'e ^ oradan da Ana do lu S elçuklu başkenti Konya’ya* bağlayan kervan yolu üze rin de yer a lm a k ta d ır . Yapı, Deniz ­ li'yi Eğirdir'e bağlayan yol üzerin de, A k h a n 'd a n s o n ra k i k o n a k la m a noktasıdır. F o to . b ö lü m

1: Ç a r d a k H a n , a v l u ve k a p a l ı

162

^ Gözetleme yapısının Arap akmlanna karşı yapıldığı ve bölgenin Bizans döne­ minde biri güneydoğu yönde uzanarak Akdeniz'e, diğeri Orta Anadolu’ya uzanan yolun kesişme noktası olduğu be lirti l­ mektedir. Barnes- Whittow, 1998: 355356.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Doğudan Acı Göl. kuzeyden ilçe merkezinin kuzey yönünde uzanan tepelerle çev­ relenen geniş Hanbat Ovası, önceden beri Batı Anadolu'yu iç Anadolu'ya bağlayan bir geçiş güzergâhı o lm uş tu r. Bu nedenle, Çardak çevresindeki yüksek tepelerden birinin üzerine, BizanslIlar tarafından daha IX. yüzyılın başlarında, ovayı kontr ol altında t u t m a k amacıyla küçü k bir gözetleme yapısı inşa edilmiştirs.

^ Esedüddin Ayaz Bin Abdullah, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve 1. Alâaddin Keyku­ bad zamanlarında önemli mevkilere geti­ rilmiş, dönemin önemli şahsiyetleri ara­ sında yer almıştır. Honaz valisi ve ordu komutanlığı gibi görevler üstlenen Ese­ düddin Ayaz, kitabelerde ’Atabeğ" ve ■'Mütevelli” gibi Unvanlarla karşımıza çık­

âJj j

maktadır. 1215 yılında Sinop Kalesinde, 1219-1220 yılında Konya Alâaddin Camli'nöe, 1228-129 yılında Antalya Bali Bey Çeşmesi'Döe. 1230 yılında Çardak Hanında ve son olarak 1231 yılında Mutbel Ham'nda adı geçmekle Esedüddin Ayaz’ın en azından, Anadolu Selçuklu döneminde 1215'ten 1231 yılına kadar 16 yıl inşa faaliyetlerinde aktif rol oynadığı

^

t ij b

c U u

^ .A İ

âI 1111^. fi'j

^(4^11 4Utj4 £. < j L û <İ u j j

jL( ¿hijJîj

^4-u î 4j j lo ¿ jL â a j

^

^

anlaşılmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Uzunçarşılı 1929: 210-21 1; Diez-Aslanapa 1955: 96; Erdmann 1961: 61; Baykara 1969: 50; Baykara 1994: 156; Cahen 1979; Sönmez 1989: 220-223; Sönmez 2000: 169-177; Turan 1993: 335,348; Bay­ burtluoğlu 1993: 197-199; Durukan 2001: 249-252; Kunduracı 2002: 541-544.

Kapalı b ö l ü m ü n giriş kapısının üzerinde, iki yanında aslan he yk ell eri bulunan kitabeden yapının Sultan I. Alâad din Keykubad zamanında, Esedüddin Ayaz Bin Ab du ll ah Eş-Sihabi tarafından^ H. 627 (Ramazan]/M. 1230 ( Te m mu z- Ağ ust o s) ta ri hi n de inşa e t ti ri ld iğ i a n l a ş ı lm a k t a d ı r. Basık k e m e r l i kapı açıklığının üst kıs­

^Bakıre r 1996: 40, 47-48. ®Geniş bilgi için bkz. Köprülü 1942: 267268; Aslanapa 1993: 737-738.

mına y e r le ş t ir i le n sivri k e m e r li m e r m e r levha şek li nd ed ir . Bu levha üzerine Se lç uk lu s ül üs üy le yazılan^ yedi sa tırlık Arapça kitabede yapı, Ribats o l a ra k ge ç­ m ek te d ir :

’ Uzunçarşılı, kitabenin beşinçi satırının sonunun '‘esedü'l-mille" olabileceğini belirtmektedir. Bkz. Uzunçarşılı, 1929:

Es-sultânP

211.

Emer e bi binâi hâ z e 'r - R ib â t fPey yâm f devleti mevlâna Seyyidinâ e s - s u lt â n e l - ' â d i l 'A lâ ü 'd -d ü n y â v e ’d- dm Eb u’ l- fe th Keykubad bin Keyhüsrev nâsır e m f r u ' l - m u ' m i n f n Eka ll-i 'a b d u h u ' l - e c e l e l - e ş r e f mevlânâ r e ş f d u ' l - m i l l e ’ Ve’d-dev lete v e ’d-dPn Ayâz bin ‘A b d u ll a h e ş - S i h â b f Ff ş e h r i ' U m u ' a z z a m Ramazan sene seb'a ışrme ve site mie

Foto. 2: Ç ardak Han, gü ne y cephe

Ç ardak Han

163

Foto. 3: Ç a rd a k Han, g iriş eyvanının y a n ın d a k i m e s c id ve h a m a m b ö lü m le r in in göriJnüşiJ

Kitabenin T ür kç e karşılığı şöyl edi r: "Bu Ribatın yapıl ması, d o s t u m u z ve e f e n d i ­

B enzer uygulam a M utbel Hanı |1231|. Zazadin Han (1237), D urak Hanı (1266) ve

miz, adil sultan, din ve dünyanın en büyüğü, fetih babası, m ü m i n l e r i n e m i n ,

K esik Köprü Hanı [1268rnda da g ö rü l­

Keyhüsrev oğlu Keykubad z ama nı nda e m r e d i l m i ş t i r . Şerefli k u l l ar ı n en küçüğü,

m e k te d ir. E rdm ann 1961: 72-77, 102-

mevlana, din, devlet ve m i l l e t i n o l gu nu A bd ul l a h Şihabi oğlu Ayaz (tarafından)

544, Çizim 5-6.

107, Taf.VIII, XIV; Kunduracı 2002: 541-

altıyüz yi rmi yedi yılı, m u a z z a m Ramazan ayında (yaptırılmıştfr).

Yapılan kazı ça lışm ala rı hakkında bilgi ve doküm an ve rere k çalışm am ıza destek sağlayan Denizli Müzesi M üdürü

Doğu-batı yönünd e inşa edi l en han, kuzeyden güneye hafif al ça l an bir alana

H.Hüseyin Baysal ve U zm an N esrin Karabay'a d eğ e rli k a tk ıla rı nedeniyle

inşa edi lmi şt ir. Açık ve kapalı b ö l ü m d e n meydana gelen hanın kapalı b öl ü m ü

te ş e k k ü r borçluyum .

(barınak), açık b ö l ü m ü (servisler) t a m o r t a l a m a m a k t a d ı r ° . Anadolu Sel çukl u d ön em i hanl ar ını n çoğund a ol duğu gibi burada da g e r e k inşa mal zemel er ini n farkl ı ol uşu g e re ks e d uv ar l a r d a k i d il at as yon l ar dan, kapalı ve açık bö l ü ml e r i n f ar kl ı z a m a n l a r d a inşa edildiği a nl a ş ı l m a k t a d ı r . Buna göre üz e­ rinde kitabe yer alan kapalı b ö l ü m önce yapıl mış, açık b öl ü m buraya kısa bir süre sonra ilave e d i l m i ş ol mal ıdır .

y v

i) z r

t

:— t r

....il //

n ....

n i; ... ■ Ü “ ■■

İ t

n il

Ç izim h Ç a rd a k Han, kazı

10 m.

s o n ra s ı p la n (C em B ilg in p e rk J

164

A n a d o lu S e lç u k lu Dönenni K e rv a n s a r a y la r ı

Foto. 4: Ç a rd a k Han, h a m a m

S elçu k lu h a n la rı içinde, h a m a m la r ın girişin sağına alın d ığ ı u yg u la m a ya yg ın ­ dır.

Ya p ın ın k a p a lı b ö l ü m ü n is b e t e n s a ğ l a m d u r u m d a ik e n a ç ı k b ö l ü m d u v a r l a r ı A-5 sıra h a l i n d e k e s m e t a ş c e p h e ş e k l i n d e g ü n ü m ü z e u l a ş m ı ş t ı r (Foto. 2).

D e n iz li M ü z e s i t a r a f ı n d a y a p ı la n k a z ı l a r s o n u c u h a n ın , ö z e l l i k l e a ç ı k b ö l ü m ü n ­ d e k i m e k â n l a r ı n (Ç iz im 1] ö n e m l i b i r k ı s m ı a ç ığ a ç ı k a r ı l m ı ş " ; s o n d u r u m u n a göre y e rin d e y a p m ış o ld u ğ u m u z

i n c e l e m e l e r l e y a p ın ın b ir r e s t i t ü s y o n

planı

h a z ı r l a n m ı ş t ı r (Ç iz im 2).

A ç ı k b ö l ü m ü n y a k l a ş ı k 3 m. y ü k s e k l i ğ e s a h ip g ü n e y c e p h e s i n d e , o r t a d a üçgen ş e k l i n d e b ir k u le y le d e s t e k l e n e n d u v a r l a r boz r e n k l i k i r e ç taşı ile k a p la n m ı ş t ı r . H e r h a n g i b ir k u le y e r a l m a y a n a v l u n u n k u z e y d u v a r la r ı , t e m e l s e v iy e s in in üze ­ r in d e g ü n ü m ü z e u l a ş a b i l m i ş t i r .

H a n ın a ç ık b ö l ü m ü n e , d o ğ u c e p h e d u v a r ı n ı n o r t a s ı n a y e r l e ş t i r i l e n ve bugün y ı k ı l m ı ş o la n k a p ı d a n g e ç ile n e y va n la g i r i l m e k t e d i r (Foto. 3).

’

Y a p ıla n k a z ı d a n e ld e e d ile n v e r i l e r d e n , a v l u n u n k u z e y y ö n d e k i u z u n ke n a rın d a ç e ş i t l i a m a ç l a r l a k u l l a n ı l a n m e k â n l a r a , g ü n e y k e n a r ı n d a da r e v a k l a r a y e r v e r i l diğ i a n l a ş ı l m a k t a d ı r . A v lu d a ka zıyla o r t a y a ç ı k a r ı l a n m e k â n l a r d a ve a ç ık b ö lü ­ m ü k u ş a t a n d u v a r l a r d a in ş a m a l z e m e s i o l a r a k d ü z e n s i z d i z i l m i ş ka b a yonu k e s m e t a ş ın k u l l a n ı l d ı ğ ı d i k k a t i ç e k m e k t e d i r .

G ir iş e y v a n ın d a n g e ç i l d i k t e n s o n r a , k a p ı n ı n s a ğ ı n a d e n k g e le n k u z e y y ö n ü n d e k i m e k â n l a r ı n (Foto, i ] m i m a r i d ü z e n l e m e , m e k â n l a r ı n ı n i ç i n d e k i su k ü n k l e r i ve

Çardak Han

165

kuzey d u v a r ı n d ış ın d a o r t a y a ç ı k a r ı l a n k ü ç ü k su d e p o s u y la ya p ın ın h a m a m b ö l ü m ü o ld u ğ u s o n u c u ç ı k m a k t a d ı r ' ^ . H a m a m ı n m e k â n l a r ı n ­ da, d u v a r la r ı n ü s t b ö l ü m ü n d e k i k a lı n t ı l a r d a n ü s t ö r t ü d ü z e n l e m e l e r i a n la ş ıla b ilm e k te d ir.

H a m a m a ait m e k â n l a r d a n

ilk i, d i k d ö r t g e n

p la n lı ve b e ş ik t o n o z l a

ö r t ü le n s o ğ u k l u k t u r . S o ğ u k l u ğ a , inanın a v l u s u n a b a k a n , batı d u v a ra a ç ılm ış

kapıdan

g irilm e k te d ir.

S o ğ u k lu ğ u n

doğu

d uvarına

a ç ı la n

d iğ e r k a p ıd a n , ü z e r i y in e b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı la n - d a lı a d a r t u t u l m u ş ılıklığa, b u r a d a n da t r o m p g e ç i ş l i b i r k u b b e ile k a p a t ı l m ı ş [Fo to . 5), kareye ya k ın d i k d ö r t g e n p la n lı s ı c a k lı ğ a g i r i l m e k t e d i r . B u n u n g ü n e y ­

sıc a k lık k u b b e s in d e tro m p

batı d u v a rı n ı n k ö ş e s i n d e k i b a ş k a b i r kapı ile de, k u z e y in e d i k d ö r t g e n p la n lı b ir kü lh a n y e r l e ş t i r i l m i ş

o la n y ı k a n m a

m ekânına

g i r i l m e k t e d i r '^ .

B e ş ik t o n o z l a

ka p a tı la n k ü l h a n d a , k a z a n y e ri h a lâ b e lli o l m a k t a d ı r .

Dış c e p h e d e y e r a la n , o l a s ı l ı k l a s o ğ u k su d e p o s u o la n b i r i m d e n , d u v a r ı n a l t ı n ­ dan g e ç e r e k h a lv e t e u la ş a n k ü n k l e r y e r a l m a k t a d ı r (Foto. 6). Aynı k ü n k l e r e

'3 P alas Köyü S u ltan H anı, K aratay Hanı, A ğ zık a ra h a n , S arı H an ve A khan. h a m a ­

sıc a klı k d u v a r l a r ı n d a da r a s t l a n ı l m a k t a d ı r .

m a y e r verile n d iğ e r bazı A nadolu S e l­ çu klu çağı h a n la rıd ır. E rd m an n 1961: 6771. 9 0 -1 0 2 .1 1 7 -1 2 4 ; Onge 1995: 185-190,

H a m a m d a , h a n ın a ç ık b ö l ü m ü n d e k i d i ğ e r b i r i m l e r d e o l d u ğ u g ib i ka b a yo n u ke s m e taş, s ı c a k lı ğ ı n ü z e r i n i ö r t e n k u b b e y e g e ç iş s a ğ la y a n t r o m p t a t u ğ l a m a l ­

2 0 9 -2 2 0 , 2 2 1 -2 2 8 ; Yavuz 1995: 186. B e n z e r u yg u lam a Tuz H isarı S ultan H anı (1 2 3 2 -1 2 3 6 İ, A ğ zık a ra Han

ze me k u l l a n ı l m ı ş t ı r .

11231.1237), Z azad in H anı I1237)'d a g ö rü lm e k te d ir. E rd m a n n . a.g .e ., s. 9 0 -

H a m a m ın batı y ö n ü n d e , a v lu y a a ç ı la n k a p ı l a r d a n g i r i ş l e r i s a ğ l a n a n iki h ü c r e ile b u n la rın d e v a m ı n d a , h e m e n h e m e n aynı b o y u t l a r d a üç h ü c r e d a h a b u l u n m a k ­

107, Taf. XIV. T e m iz lik ç a lış m a la rı ta m a m la n d ık ta n so n ra Z azadin H a n ’ın d e ğ e rle n d irm e s i için bkz. Baş 2001: 101109, 5 4 5 -5 5 6 .

ta d ır (Foto. 7). A n c a k h a n ın k a p a lı b ö l ü m ü n e k a d a r u z a n a n bu üç h ü c r e n i n avluyla b a ğ la n t ı s ı , d o ğ u

k e n a r d a k i h ü c r e y e a ç ı la n t e k ka p ıy la s a ğ l a n m a k t a ,

d iğ e r le r in e ise b i r b i r l e r i n e a ç ı la n k a p ı l a r l a g i r i l m e k t e d i r ' “. Y a p ıla n ka zıd a b u r a ­ da bol m i k t a r d a k ü l l ü t o p r a k ve s e r a m i k k ı r ı k l a r ı ele g e ç t iğ i k a y d e d i l m e k t e d i r .

Foto. 6: Ç a rdak Han, h a m a m ın su deposu

166

K a y s e ri-S iv a s y o lu n d a k i P a la s K ö y ü 'n d e b u lu n a n S u lta n H a m 'n m a ç ık b ö lü m h ü c r e le r in in ö n ü n d e re v a k la r a y e r v e r ilm iş tir . B k z . E r d m a n n 1961; 9 0 -9 7 , Taf.X ll,

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayla

Ka p a lı b ö l ü m ü n d u v a r ı n d a h a lâ g ö r ü l e b i l e n k u z e y - g ü n e y y ö n ü n d e k i k e m e r izi ve y ı k ı l m ı ş o la n d u v a r l a r d a t a k i p e d i l e b i l e n t o n o z d ö n g ü l e r i , bu h ü c r e l e r i n b e ş ik t o n o z l a r l a k a p a tı ld ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k t e d i r .

H a n l a r d a a v lu y a t e k k a p ıy la a c ı la n bu m e k â n l a r ı n , h a m a m ya d a m u t f a k gibi s e r v i s b ö l ü m l e r i o la b i l e c e ğ i d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . B u r a d a h a m a m b ö l ü m ü o rta y a ç ı k t ı ğ ın a

g ö re ,

bah sed ilen

d i ğ e r üç m e k â n ı n

m utfa k

o l a b i l e c e ğ i a k la yakın

g ö r ü n m e k t e y s e de bu k o n u d a k e s in b i r y a rg ıy a u l a ş m a k iç in d a h a fa z la ip u c u na ih t iy a ç o l d u ğ u n u da b e l i r t m e k g e r e k m e k t e d i r .

M u t f a k o l m a o la s ı lı ğ ın ı s ö y l e d i ğ i m i z m e k â n l a r l a h a m a m a r a s ı n d a k a la n d iğ e r iki h ü c r e d e kazı s ı r a s ı n d a y in e b o l m i k t a r d a kü l, y a n ı k a h ş a p p a r ç a l a r ı ve y a n ­ m ış b ü y ü k h a t ı l l a r o rt a y a ç ı k a r ı ld ı ğ ı b e l i r t i l m e k t e d i r . Bu m e k â n l a r , y a p ın ın han o l a r a k k u l l a n ı l d ı ğ ı so n d ö n e m l e r i h a t ı r l a y a n l a r ı n v a r l ı ğ ı n d a n b a h s e t t i k l e r i fırın b ö l ü m ü o l a b i l i r . Bu m e k â n l a r ı n ilk y a p ı m ı n d a k i k u l l a n ı m a m a c ı n ı k e s in o l a r a k b i l e m e s e k de en a z ı n d a n , so n d ö n e m l e r d e fırın o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş o ld u ğ u n u d ü ş ü n e b iliriz .

A vlu n u n

k u z e y in d e k i k a p a lı m e k â n l a r ı n ö n ü n d e aynı h iz a d a d i z i l m i ş ta ş la r ,

b u r a d a b ir r e v a k a iş a r e t e t m e k t e d ir '^ . Z e m i n d e ç ı k a n t a ş l a r d a n iki u ç t a k i l e r d a h a g e n iş o l u ş u y l a o r t a d a k i l e r d e n f a r k l ı l ı k g ö s t e r m e k t e d i r . B u n l a r d a n doğu u ç t a k i n i n s o ğ u k l u k d u v a r ı n a , batı u ç t a k i n i n k a p a lı b ö l ü m d u v a r ı n a u z a k l ı k l a r ı ­ nın e ş it o l u ş u (3.60 m.), bu y ö n d e r e v a k l a r ı n v a r l ığ ı ve k e m e r a ç ı k lı k ö lç ü le r i h a kkında f ik ir v e rm e k te d ir.

A n c a k b ö y le b i r r e v a k ı n v a r l ığ ı n ı k a b u l e t t i ğ i m i z t a k t i r d e , a h ı r b ö l ü m ü n ü n doğu c e p h esind e ki

y a rım

y u v a rla k

k u le le rd e n

kuzeydekini

ka p a tm ış

o la c a ğ ı

ve

s ü t u n l a r ı n b u l u n m a s ı g e r e k e n y e r l e r d e - g ü n e y y ö n d e o l d u ğ u g i b i - b u n u n l a i lg i­ Foto. 7: Ç a rda k Han, h a m a m ın h iz a s ın d a k i d iğ e r m e k â n la r

Foto. 8: Ç a rdak Han, a vlunun g ün ey b ö lü m ü

li y e t e r l i v e r iy e u l a ş ı l a m a m a s ı , a ç ı k b ö l ü m ü n i l k y a p ı m ı s ı r a s ı n d a b u r a d a bir r e v a k ı n t a s a r l a n m a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r . B u r a d a k i r e v a k l a r a d a i r iz le rin ,

Çardak Han

167

güney c e p h e d e o ld u ğ u gib i d a h a sonral
o lm a lıd ır

d ü ş ü n c e s in i

ta şım a kta yız.

Yine

de

bu

konuda k e s in b i r y a r g ı y a u l a ş a b i l m e k için , bu k ı s ı m l a r d a s o n d a jla r y a p m a k g e r e k m e k t e d i r .

Dıştan av lu y a

g irild ik te n

so n ra

sağdaki

mekân,

E rd-

m an n 'ın da t a h m i n e t t iğ i g ib i m e s c i d d ir '* . K u z e y - g ü n e y yönünde d i k d ö r t g e n p la n lı m e s c i d i n , b e ş ik t o n o z l a k a p a ­ tıldığı k a la n

iz l e r d e n a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

(Mescidin g ü n e y

duvarının o r t a s ı n d a s a d e b ir m i h r a b nişi y e r a l m a k t a d ı r .

Av lu n u n g ü n e y c e p h e s i n d e k i k a z ı la r d a , d u v a r d a n 10 m. iç e rd e

1 m.

g e n iş liğ in d e ,

a ra la rı

d ü zensiz

ta ş la rla Foto. 9: Ç a rda k Han, a vlunun

d ö ş e n m iş , 3.50 m . a r a y la d i z i l m i ş paye a l t l ı k l a r ı o rta y a ç ı k a r ı lm ı ş t ı r . B u n l a r A n a d o l u S e l ç u k l u

gü n eydoğu d u v a rın d a k i k e m e r

h a n l a r ı n ı n a ç ık

k a lın tıs ı

b ö l ü m le r in d e g ö r m ü ş o l d u ğ u m u z r e v a k l a r a a it i z l e r o l m a l ı d ı r (Foto. 8). B u n l a ­ rın 3.50 m. k a d a r g ü n e y i n d e , bu kez d a h a k ü ç ü k , d a h a s ık ve d ü z e n s i z a r a l ı k l a ­ ra d iz ilm iş 5 a d e t t a ş o rt a y a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . Aynı t a ş d ü z e n l e m e l e r i , a vlu ya b a k a n paye a lt l ı k l a r ı n ı n iç y ü z e y l e r i n d e de g ö r ü l m e k t e d i r .

Av lu n u n bu y ö n ü n d e ,

ka zıla rla ze m in

i n d i r i l d i ğ i n d e o r t a y a ç ı k a n d u v a r la r ı n ,

kaba yo nu k e s m e t a ş m a l z e m e ile y a p ıld ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r . M e s c id in , ya p ıya g ir iş s a ğ la y a n l
Elde e d ile n t ü m bu v e r i l e r a v l u n u n g ü n e y b ö l ü m ü n d e iki s ıra paye ile t a ş ı n a n

s o lu n a y e r le ş tir ild iğ i ö r n e k le r A ltın a p a

re va k la ra y e r v e r i l d i ğ i n i o rt a y a k o y m a k t a d ı r . A v lu y a a ç ı la n k e m e r l e r i d ik e y o l a ­

A la ra H a n ’d ır. B u n la rd a n son ik is in d e

H anı, K u ru ç e ş m e H anı, K ız ılö re n H an ve

rak k e s e n g ü n e y d o ğ u d u v a r d a k i k e m e r izi (Foto. 9) ile, b u n u n l a aynı h iz a d a y e r

m e s c id ü s t k a tta d ır . B kz. E rd m a n n 1961:

alan ka p a lı

XXXII; A s la n a p a 1990: 272, 280 -2 8 1 .

2 9 -3 1 , 3 3 -3 5 , 4 5 -4 8 , 1 84-186, T a f.l, III,

b ö lü m ü n

doğu

duvarında

g ö rü le b ile n

k e m e r iz in d e n

a n la ş ı ld ığ ı

(i)

Ç izim 2: Ç a rda k Han. re s titü s y o n p lanı

68

" E r d m a n n 19 61: 8 3 -8 9 , 9 7 -1 0 1 , 117124, 13 0 -1 3 4 , T a f. XI, X III, XVII, XX; Yavuz

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a r a y la r ı

kadarıyLa p a y e le r b i r b i r i n e k e m e r l e r l e b a ğ l a n m ı ş , r e v a k l a r a v lu y a b i r e r k e m e r ­

1995: 1 89 -19 1 .

le a ç ı la n b e ş ik t o n o z l a r l a k a p a t ı l m ı ş t ı . Paye a l t l ı k l a r ı n ı n k e n a r l a r ı n d a ve r e v a ­

' “ Yavuz 1992: 2 5 3 -2 8 4 .

kın iç t a r a f ı n d a o r t a y a ç ı k a r ı l a n k ü ç ü k t a ş l a r da, ilk r e v a k l a r ı n b ir ş e k i l d e y ı k ı l ­ m a s ı ya d a z a r a r g ö r m e s i ü z e r in e , b ir a z d a h a b a s it ç e y a p ı la n s u n d u r m a y a ait i z l e r o l d u ğ u a k la g e l m e k t e d i r .

A ç ı k ve k a p a lı b ö l ü m d e n m e y d a n a g e le n A n a d o l u S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y l a r ı i ç i n ­ de b u r a d a o l d u ğ u g ib i, a ç ık b ö l ü m ü n b i r t a r a f ı n d a h ü c r e l e r ile b u n u n k a r ş ı s ı n ­ da r e v a k l a r d a n m e y d a n a g e le n d ü z e n l e m e A k s a r a y S u lt a n Hanı, A ğ z ı k a r a h a n , K a r a t a y Hanı, Sarı Han, K a rg ı H a n ve A k H a n ’da k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r ^

A n a d o l u S e ç u k l u d ö n e m i h a n l a r ı n ı n v a z g e ç i l m e z e l e m a n l a r ı a r a s ı n d a k i ka p a lı b ö l ü m ’® ( b a r ı n a k ), b u r a d a a ç ı k b ö l ü m ü n batı y ö n ü n d e y e r a l m a k t a d ı r . Sarıya ç a la n k a h v e r e n g i k e s m e t a ş l a r l a , a ç ık b ö l ü m e g ö re d a h a d ü z g ü n i ş ç i l i k g ö s t e ­ re n k a p a lı b ö l ü m ü n (ahır) d u v a r ( a r ı , batı d u v a rı d ış ın d a k u l e l e r l e d e s t e k l e n m i ş ­ t ir . K u l e l e r d e n g i r i ş k a p ıs ın ın iki y a n ı n d a k i l e r y a r ı m d a ire , k u z e y d u v a r d a k i l e r ü ç g e n , g ü n e y d u v a r d a k i l e r b e ş g e n p la n lı d ı r . D ü z g ü n ve s a ğ l a m b ir b lo k h a lin d e Foto. 10: Ç a rda k Han, a vlu n u n güneydoğu kö şe sin d e n kapa lı b ö lü m g iriş ceph e sin e bakış

Ç a rd a k H an

i 69

Foto. 11: Ç a rd a k Han, g iriş kapısı ü z e rin d e k ita b e ve a s la n h e y k e lle ri

y ü k s e le n k a p a lı b ö l ü m ü n k u z e y ve g ü n e y d u v a r l a r ı n ü s t b ö l ü m ü n d e , ü ç e r d e n to p la m altı ç ö r t e n y e r a l m a k t a d ı r .

” Ü n a l 1982: 35, 47, 53. Lev.lX, Sek. 17. Lev. XCIX, Res. 30. “ Ö n e y 1 9 7 1 :2 . R .2 a .b .

Kapalı b ö l ü m e g i r i ş s a ğ la y a n t a ç k a p ı , d o ğ u c e p h e n i n o r t a s ı n d a y e r a l m a k t a d ı r (Foto. 10). Kapı, 6 m . y ü k s e k l i ğ i n d e o lu p c e p h e d e n 1.20 m . dışa t a ş ı n tı y a p m a k ­

E rd m a n n 1961: 6 0 ’da ic ö lç ü le ri 22.60 X 2 7.10 m o la ra k v e rm e k te d ir.

tadır. Sivri k e m e r l i b i r n iş ş e k l i n d e d ü z e n l e n e n k a p ı d a " , k e m e r i n a lt k ı s m ıy la basık k e m e r l i kapı a ç ı k lı ğ ı n ı n a r a s ı n a k it a b e y e r l e ş t i r i l m i ş t i r (Foto. 11). K i t a b e ­

Foto. 12: Ç a rda k Han, k a p a lı b ö lü m

nin iki y a n ın d a , m u k a r n a s l ı k o n s o l l a r ü z e r in e o t u r t u l m u ş a s la n h e y k e l l e r i n e y e r

k apısın ın ik i y a n ın d a k i g e o m e trik

v e r i l m i ş t i r . A y a k la r ı t a h r i p o la n a s l a n l a r ı n b a s it ç e i ş l e n m i ş b a ş la r ı n d a , h a f if

k o m p o z is y o n la r

d o lg u n y a n a k l a r ı n o r t a s ı n d a k i a ç ı k a ğ ı z la r ı n a r a s ı n d a n dışa ç ı k m ı ş d i l l e r i d i k ­ kati ç e k m e k t e d i r “ .

Üst kıs m ı y ı k ı lm ı ş o la n t a ç k a p m m y a n l a r ı n d a , s i l m e l e r l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş iki b o rd ü r ü n iç in d e g e o m e t r i k k o m p o z i s y o n l a r i ş l e n m i ş t i r (Foto. 12). B u n l a r d a n dıştan içe d o ğ r u ilk i d ö r t l ü d ü ğ ü m , d i ğ e r i s i l m e l e r l e b e l i r t i l m i ş ü ç g e n l e r d e n m e yd a n a g e l m i ş t i r .

O n a r ı m l a r s ı r a s ı n d a h a n ın k a p a lı b ö l ü m ü n ü n z e m i n i n e b e t o n d ö k ü l m ü ş , d u v a r ­ ları beyaza b o y a n m ı ş t ı r . D o ğ u - b a t ı y ö n ü n d e d i k d ö r t g e n b ir a la n ı k a p la y a n k a p a ­ lı b ö lü m , 22 X 25.80 m. ö l ç ü l e r i n d e , 5.450 m . y ü k s e k liğ in d e d ir ^ '. Ü z e ri b e ş ik t o n o z l a r la k a p a t ı la n b e ş s a h ı n l ı ve d e r i n l e m e s i n e p la n lı k a p a lı b ö l ü m d e o r t a şahın, yan s a h m l a r a g ö r e d a h a g e n iş t u t u l m u ş t u r . D o ğ u - b a t ı y ö n ü n d e u z a n a n sivri k e m e r l e r l e b i r b i r l e r i n e b a ğ l a n a n d ö r t s ıra h a l i n d e k i b e ş e r paye, y in e aynı

170

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 13: Ç a rd a k Han, ka p a lı b ö lü m ü n o rta sahm

y ö n d e d ü z e n l e n e n b e ş ik t o n o z l a r ı t a ş ı m a k t a d ı r (Foto. 13). Ü s t ö r t ü , p a y e le r e ve y a n la rd a

d u v a rla ra yasla n a n

kuzey-güney yönünde

u z a n a n s iv r i

k e m e rle rle

t o n o z h iz a s ı n d a d e s t e k l e n m e k t e d i r . K a p a lı b ö l ü m , t o n o z l a r ı n o r t a s ı n a açıla n ka re ış ık lık la rla a y d ın la tılm a k ta d ır.

İç m e k â n , m e v c u t z e m i n d e n y ü k s e k l i ğ i 0.35 m . o la n s e k i l e r l e k u ş a t ı l m ı ş t ı r . Müze ta ra fın d a n köşedeki

k a p a lı

m erd ive n

b ö l ü m d e k i bazı p a y e le r in

b a ş la n g ı c ı n d a y a p ı la n

k e n a r ı n d a ve g ü n e y doğu

s o n d a j l a r d a , s ı k ı ş t ı r ı l m ı ş t o p r a k la

o l u ş t u r u l a n o r i j i n a l z e m i n i n , g ü n ü m ü z d e k i b e t o n z e m i n d e n 0 .3 0 - 0.35 m . daha a ş a ğ ıd a o l d u ğ u k a y d e d i l m e k t e d i r . Bu b i l g i l e r e g ö r e Ç a r d a k H a n 'ın k a p a lı b ö lü ­ m ü n d e s e k i l e r i n z e m i n d e n y ü k s e k l i ğ i 70 c m . 'y i b u l m a k t a d ı r .

S e k i l e r ü z e r i n e o t u r t u l a n p a y e le r , bu s e k i l e r d e n i t i b a r e n 2.20 m . y ü k s e k l i k t e k i s iv r i k e m e r l e r l e b i r b i r l e r i n e ve d u v a r l a r a b a ğ l a n m ı ş t ı r .

Ya p ın ın g ü n e y d o ğ u k ö ş e s i n d e d a m a ç ı k ı la n m e r d i v e n l e r e y e r , v e r i l m i ş t i r .

A n a d o l u S e l ç u k l u d ö n e m i n d e in şa e d ile n h a n la r , g ö s t e r i ş l i m i m a r i d ü z e n l e m e ­ l e r i n i n y a n ı n d a s ü s l e m e l e r i y l e de ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . F i g ü r l ü s ü s l e m e b u n la r a r a s ı n d a ö n e m l i b i r y e r e s a h i p t i r . Ç a r d a k Han, kapı ü z e r i n d e k i kitabes+n-in iki y a n ı n d a k i a s la n h e y k e l l e r i n i n y a n ı s ı ra k a p a lı b ö l ü m d e k i f i g ü r l ü s ü s l e m e l e r i ile de d i k k a t i ç e k m e k t e d i r .

K a p a lı

m ekânda

orta

şahında

sağdaki

p a y e le r d e n

üçünün

b a ş lı ğ ın d a ,

orta

s a h n a b a k a n y ü z e y le r d e , ç i z g i s e l ü s l u p t a y a p ı lm ı ş k a b a r t m a t a s v i r l e r b u l u n ­

Ç a rd a k Han

m a k ta d ır » . Bazı a r a ş t ı r m a c ı l a r ,

k a b a rtm a la rın d e v ş irm e o ld u ğ u n u

ile r i s ü r ­

171

22 Gündoğdu 1979: 198-199; Aslanapa, a .g .e ., 1990, s .282; G lerü chs 1996: 153-

m ü ş s e d e “ b u l u n d u k l a r ı y ü z e y l e r d e k i t a ş l a r l a u y u m u ve bu b a ş l ı k l a r l a d i ğ e r

154, T af.5, Fig. 2.3,4.

b a ş lı k la r a r a s ı n d a h i ç b i r f a r k o l m a m a s ı g ib i n e d e n l e r l e f i g ü r l e r i n , h a n ın in şa

“ U z u n ç a rş ılı 1929: 210; D e m ir 1989: 21.

e d ild iğ i d ö n e m d e y a p ıld ığ ı d ü ş ü n c e s i n i t a ş ı m a k t a y ı z .

« Ö n e y 1970: 98. ^ Öney 1968: 142. R.9, Fig,9.

G ir iş ten s o n r a s a ğ d a k i ilk p a y e d e k i b a ş lı k ü z e r i n d e boğ a başı k a b a r t m a s ı y e r a l m a k t a d ı r “ . Bo ğ a k a b a r t m a s ı n ı n y ü z ü , b a d e m ş e k l i n d e k i g ö z le r i, y a s s ı - u z u n t u t u la n b u r n u ve s a r k ı k y a n a k l a r ı y l a in s a n a b e n z e t i l m i ş t i r . Y u k a r ı ve o r t a k ı s m a

B u lu t 2000: 24, R . l l . 2’ E rd m a n n 1961: 61.

do ğru u z a n a n b o y n u z l a r ı n a lt ı n d a s iv r i k u l a k l a r g ö r ü l m e k t e d i r .

Aynı s ı r a d a k i ü ç ü n c ü p a y e n in b a şlı ğ ı ü z e r in d e , a r a l a r ı n a b i r ta ş ç ı iş a r e t i n i n y e r ­ le ş t ir ild iğ i, k a r ş ı l ı k l ı o l a r a k y e r l e ş t i r i l m i ş iki b a lı k f i g ü r ü y e r a l m a k t a d ı r ^ . B a ş ­ la n y u k a r ı d a

g ö s te rile n

fig ü rle rd e

boyun

çizg ile ri, y u v a rla k

g ö z l e r ve ağız

b u lu n m a k ta d ır. K u y ru k kıs m ın a d o ğ ru d a ra la n vü cu t, y a n la rd a n ü ç e r s o lu n g a ç ­ la s ı n ı r l a n m ı ş t ı r . S o l u n g a ç l a r ve k u y r u k u ç la r ı s iv r i o l a r a k d ü z e n l e n m i ş t i r .

Aynı y e r d e k i

dördüncü

p a y e n in

b a şlı ğ ı

ü ze rin d e

in s a n

başı

ka b a rtm a sı yer

almaktadır^*. Ç e n e n in a şağı d o ğ r u u z a m a s ı y la ü ç g e n ş e k l i n i a la n b a ş ta , y a n l a ­ ra aşırı t a ş m ı ş k u l a k l a r d ış ın d a h e r h a n g i b ir a y rın tı g ö r ü l m e m e k t e d i r .

Yapıda d e v ş i r m e

m alzem e

pek g ö rü lm e m e k le

b irlik te

k a p a lı

b ö lü m ü n

batı

duvarı ile çatı h iz a s ı n d a p r o f i l l i ve o r t a s ı o y u k bazı t a ş l a r g ö r ü l m e k t e d i r . B u g ü n bir kı sm ı b a d a n a a lt ı n d a k a ld ığ ı için f a r k e d i l e m e y e n E r d m a n n ' ı n g ö s t e r m i ş old u ğ u ta ş çı i ş a r e t l e r i n d e n başka ^’ a ç ık b ö l ü m ü n g ü n e y d o ğ u d u v a r ı n d a kazıda ortaya ç ı k a r ı la n k e m e r k a l ı n t ı s ı n d a b ir ta ş ç ı i ş a r e t i d a h a d i k k a t i ç e k m e k t e d i r .

Foto. 14: Ç a rda k Han, k apa lı b ö lü m d e k i p a y e le r ü z e rin d e k i ba lık k a b a rtm a la rı ve taşçı iş a re ti

72

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Bibliyografya

A s la n a p a 1990: Oktay Asla n a p a , T ürk Sanatı l - l l B a ş la n g ıcın d a n B e y lik l e r D e vrin in So n u n a Kadar. A n k a ra , 1990. A s la n a p a 1993: Oktay Asla n a p a , "Rib a t", İ s la m A n s ik lo p e d is i, 9, İstanbul, 1993, s. 737-738. B a k ı r e r 1996: Ö m ü r B a kıre r, "A n a d o lu S e lç u k lu Dö n e m i Yapı K it a b e le ri" , V.Mİlli S e lç u k lu ve K ü l t ü r M e d e n iy e ti S e m in e r i B ild ir ile n , Konya, 1996, s. 37-51. Ba rnes - Whittow, 1998: Hugh B a r n e s - M a r k Whittow, 'T h e Survey of Medieval Castles of Anatolia (1992-96)'', A n c ie n t A n a to lia , (Edit. Roger M atth e w s), Lon do n 1998, s. 347- 358. Baş 2001: Ali Baş, "Yeni B u l u n t u l a r (şığında Zazadin Hanının D e ğ e r le n d ir m e s i" , l . U lu s la r a ra s ı S e lç u k lu K ü l t ü r ve M e d e n iy e ti K o n g r e s i B il d i r ile r - l . Konya, 2001, s. 101-109, 54-5-556. B a y b u r tlu o ğ lu 1993: Z a fe r B a y b u r tlu o ğ lu , A n a d o lu 'd a S e lç u k lu D ö n e m i Yapı Sanatçıları. E r z u ­ r u m , 1993. Baykara 1969: T u n c e r Baykara, D e n iz li Tarih i İ k in c i Kısım 1070-1429. İstanbul, 1969. Baykara 1994: T u n c e r Ba yka ra, "De n iz li", D.I.A.. 9, İstanbul, 1994, s. 155-159. B u lu t 2000: Lale B u lu t, "A n a d o lu S e lç u k lu Sanatında M aske S e klin d e İnsan Başı T a s v ir le ri ve i k o n o g ra t ik Kaynağı Üzerin e D ü ş ü n c e le r" , S a n a t Tarih i De rgisi, X, İzmir, 2000, s. 21-41. Cahen 1979: C.Cahen, O s m a n lI la r d a n Ünce A n a d o l u ’da T ü r k l e r İstanbul, 1979. D e m ir 1989: A t a m a n D e m ir , "A n a d o lu S e lç u k lu Hanla rı Ç a rd a k Han", İlgi, Sy. 58, İstanbul, 1989, s. 20-23. D ie z -A s la n a p a 1955: E .D ie z -0 .A s la n a p a , T ürk Sanatı, İstanbul, 1955. D u ruka n 2001: A y n u r Du ruka n , "Anadolu Selç u klu D ö n e m in d e Bani-Sanatçı İlişkile ri", Prof. D r Z a f e r B a y b u r tlu o ğ lu A r m a ğ a n ı S a n a t Yazıları, Kayseri, 2001, s. 247-278. E r d m a n n 1961: K u r t E r d m a n n , Das A n a t o lis c h e K a r a v a n s a r a y des 13. J a h r h u n d e r t s , Berlin, 1961. G ie rlic h s 1996: J o a c h im Gie rlichs, " M it t e la lt e r lis c h e T ie r r e lif s İn A n a to lie n und N o r d m e s o p o ta m ie n ", I s t a n b u le r F o r s c h u n g e n , Band 42, Tüb in g e n , 1996. G ü ndoğdu 1979: Ham za Gündoğdu, T ürk M im a r is in d e F ig ü r lü Ta$ Pla stik, İs ta n b u l Üniversitesi B a s ı lm a m ı ş D o kto ra Tezi, İstanbul, 1979. ilt e r 1969: is m e t (iter. Tarih i Türk Hanları, A n k a ra , 1969. K ö p rü lü 1942: Fuat K ö p rü lü , "Vakfa Ait Tarih i İs tıla h la r: Ribat", V a kıfla r Dergisi, ((, A n k a ra , 1942, s. 267-268.

Çardak Han

Kunduracı 2002: Osman Kunduracı, "Kubadabad-ALanya Arasındaki Selç uklu Kervanyolu İJzerine Yeni A r a ş t ı rm a la r- ll" , VI. Ortaça ğ ve Türk D ö n e m i Kazı S o n u ç la n ve S anat Tarihi S e m p o z yu m u Bildiriler, (08-10 Nisan 2002), Kayseri, 2002, s. 537-550. Öney 1968: G önül Öney, "A n a d o lu S e lç u k Sa natında Balık F ig ü rü (The Fısh M o tif in A n a to lia n Seljuk A r t j" , S a n a t Tarih i Yıllığı, II, (1966-1968), İstanbul, 1968, s. U 2 - 1 6 8 Öney 1970: Gönül Öney, “A n a d o lu S e lç u k lu M im a r is in d e Boğa K a b a r tm a la r ı ( B u ll Reliefs in A n a ­ tolian Se lju k A r c h it e c t u r e " , B elleten, C.XXXIV, A n ka ra , Ocak, 1970, s. 83-120. Öney 1971: Gönül Öney, "A n a d o lu S e lç u k M im a r is in d e A r s la n F ig ürü (Lion F ig u re s)", A n a d o lu lAnatoUal XIII, (1969), A n k a ra , 1971, s. 1-64. Önge 1995: Yılmaz Önge, A n a d o lu 'd a XII.-XIII. Yüzyıl T ürk H a m a m la r ı , A n k a ra , 1995. Özergin 1965: M . K e m a l Özergin, " A n a d o lu 'd a S e lç u k lu K e rv a n s a ra y la rı", Tarih Dergisi. S. 20, İstanbul, 1965, s. U 1 - 1 7 0 . Sönmez 1989: Zeki Sönmez, B a şla ngıcından 16. Yüzyıla K a d a r A n a d o lu T ü r k - is la m M im a r is in d e Sanatçılar, An kara, 1989. Sönmez 2000: Zeki Sö nm ez, "A n a d o lu S e lç u k lu la r ı n d a Ata b e ylik, A tabey Es ededdin Ayaz ve 13. Yüzyıl M im a r is in e K a tkıla rı", E m in B ilg iç H a tıra Kitabı, İs ta n bu l, 2000, s. 169-177. Turan 1993: O sm an T uran, S e l ç u k l u l a r Z a m a n ı n d a Türkiye, İstanbul, 1993. Uzunçarşılı 1929: i.Hakkı U zunçarş ılı, K it a b e le r II, İstanbul, 1929. Ünal 1982: R.Hüseyin Ünal, O s m a n lı Ö n ce si A n a d o l u - T ü r k M im a r is in d e Taçka pılar, İzm ir, 1982. Yavuz 1992: Ayşil T üke l Yavuz, A n a d o lu Selç uklu Kervansaraylarında M ekâ n -iş le v ilişkisi içinde Savunma ve Barınak", IX. Vakıf Haftası Kitabı, A n k a ra , 1992, s. 253-284. Yavuz 1995: Ayşil T ü k e l Yavuz, "A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n sa ra yla rın ın Tip o lo ji si" , IV. M illi S e lç u k lu K ü l t ü r v e M e d e n iy e ti S e m in e r i B ild irile r i, (25-26 Nisan 1994), Konya, 1995, s. 183198.

■

]7 3

* ^

I

'¿ 'k

TUZHİSAR SULTAN HANI

Doç.Dr.Yıldıray Özbek*

Eser K a y s e r i- S iv a s y o l u n u n 46. k i l o m e t r e s i n d e b u l u n a n T u z h i s a r k a s a b a s ı n d a

■ Erciyes Ü niv e rs ite s i. F en -E d eb iyat F a k ü lte s i, S a n a t T arih i B ölü m ü-K A YSER İ

yer a l m a k t a d ı r . Bu y o l u n R o m a l ı l a r z a m a n ı n d a da k u l l a n ı l d ı ğ ı b e l i r t i l i r . A r a p coğrafyacı ibn Sa id K a y s e r i - S i v a s a r a s ı n d a İ h k e r v a n s a r a y o l d u ğ u n u b e l i r t i r s e

' Ö zerg in 1958: 7 8 -7 9 .

de^, bu sa yın ın 190 k m . l i k b i r m e s a f e iç in a b a r t ı lı o l d u ğ u , a n c a k bu g ü z e r g â h

2 T u ra n 1 9 4 6 :4 9 5 .

arasında ç o k sa y ıd a k o n a k l a m a t e s is i o la b i l e c e ğ i k a b u l e d i l e b i l i r .

^ Ö zerg in 1965: 152. ; A slanapa 1984: 175.

Eser, 21. 06. 2006 t a r i h i n d e i n c e l e n m i ş t i r .

Eserin g ü n ü m ü z e u l a ş a b i l m i ş b i r k i t a b e s i y o k t u r . K a p a lı m e k â n ı n t a ç k a p ı s ı n ı n ü stü nd e ki yazı k u ş a ğ ı n d a b i r t a r i h o ld u ğ u b e l i r t i l i r s e de^ bu yazı k u ş a ğ ı g ü n ü ­ müzde n e r e d e y s e t a m a m e n o k u n a m a y a c a k k a d a r t a h r i p o l m u ş t u r . Foto, h K a y s e ri-S iv a s S u lta n h a n ı g e n e l g ö rü n ü ş ü .

176

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 2: Kayseri-S ivas S ultanhanı kuzeybatı kösed eki ku le n in görünüşü.

i b n - i B ib i, E l - E v a m i r ü ' [ - A l a ' i y e F İ’ [ - U n n u r i' [ - A L a ’ iye ( S e lç u k Nanne) a d lı e s e r i n ­ de A l â e d d i n K e y k u b a d 'ı n A k s a r a y ' d a y a p t ı r d ı ğ ı h a n d a n K e y k u b a d K e r v a n s a r a y ı adı ile b a h s e d e r k e n , T u z h i s a r S u l t a n h a n ı n d a n b a h s e t m e z . K it a b ı n d a b a h s e t t i ğ i d i ğ e r h a n la r ı da b u l u n d u k l a r ı m e n z i l i s i m l e r i y l e d e ğ il, b a n i l e r i n i n a d ıy la t a n ı m ­ lar*.

‘ ib n -i Bibi 19 9 6 :1 2 3 -1 2 4 . H u r a n 1 94 8:1 7 -1 6 9 .

S e l ç u k l u d ö n e m i h a n l a r ı n a a it üç v a k f iy e d e n ö z e l l i k l e K a r a t a y H a n a a it olanı^, k e r v a n s a r a y ı n iş le y iş i h a k k ı n d a ç o k ö n e m l i b i l g i l e r i ih tiv a e t m e k t e d i r . T u z h i s a r S u lt a n H a n ı 'n m g ü n ü m ü z e u l a ş m ı ş v a k f iy e s i y o k t u r . A n c a k t a r i h i k a y n a k l a r d a ­ ki b i l g i l e r y a p ın ın b i r v a k f i y e s i n i n o l a b i l e c e ğ i n i a k la g e t i r m e k t e d i r . 1277 yılı n d a M e m l û k S u lt a n ı

B a r b a y s 'ı n A n a d o l u

s e fe rin e

k a t ı la n

M uh yid d in

ib n A b d ü z -

Z a h i r ' i n a n l a t ı m l a r ı k e r v a n s a r a y ı n iş le y iş in i d ü z e n l e y e n b i r v a k f i y e s i n i n o l a b i l e ­ c e ğ in i

d ü ş ü n d ü rtm e k te d ir.

B a y b a r s ve

m aiyeti

K a y s e r i'y e

g e lirk e n

K aratay

H a n 'd a , d ö n e r k e n de S u l t a n H a n ı n d a k a l m ı ş l a r d ı r . M u h y id d in ib n A b d ü z - Z a h i r S u lt a n H a n ı n ın m e k â n l a r ı n ı t a n ı m l a m a m a k l a b i r l i k t e bu y a p ın ın K a r a t a y K e r -

T u z h is a r S u lta n H a n ı

177

v a n s a r a y m d a n d a h a b ü y ü k ve v a k ı f l a r ı n ı n d a h a z e n g in o l d u ğ u n u b e l i r t e r e k , k e r ­ v a n s a r a y ç e v r e s i n d e v a k f a b a ğ lı o l a r a k h a n d a k a l a c a k l a r ı n y iy e c e ğ i ç o k sayıda k o y u n b e s l e n d i ğ i n i * if a d e e d e r .

Ya pının k a p a lı b a r ı n a k k ı s m ı t a ç k a p ı s ı n d a k i k i t a b e s i t a ş l a r ı n z a m a n iç in d e e r i ­ m e s i y le g ü n ü m ü z e u l a ş a m a m ı ş t ı r . M e h m e t C a y ı rd a ğ , k i t a b e n i n s o n u n d a " b u r ­ ha n e m i r e l - m ü ' m i n i n " i b a r e s i n i n b u l u n d u ğ u n u ve b u n u n d ö n e m k i t a b e l e r i n d e y e r a ld ı ğ ın ı b e l i r t i r ’ . E s e r le i l g ili ilk a r a ş t ı r m a l a r ı y a p a n A l b e r t G a b r i e l yapıyı Foto 3- K ayseri-S ivas Sultanhanı

h ic r i 7. a s r ı n o r t a la r ı n a » , K . E r d m a n n ise A l e a d d i n K e y k u b a d d ö n e m i n e y e r l e ş t i ­

kuzeyb atı k ö s e d e k i k u le y e r alan

r i r ’ . Öte y a n d a n M u h y i d d i n ib n A b d ü z - Z a h i r ' i n , B a y b a r s ’ ın K a y s e r i ' d e n d ö n ü ş ü ­

san a tç ı kitabesi.

nü a n l a t ı r k e n k u l l a n d ı ğ ı " .....A l e a d d i n K e y k u b a d H a n ı 'n m y a k ı n ı n d a b i r k o n a ğ a in d i" if a d e s i n d e n y a p ı n ı n A l e a d d i n K e y k u b a d t a r a f ı n d a n in ş a e t t i r i l m i ş o l d u ğ u s o n u cun a v a rıla b ilir. A yrıca ta r ih in i

b ild iğ im iz

K a r a t a y H a n ı 'n m

( 1 2 3 6 -1 2 4 1 )

b e z e m e l e r i ve ö z e l l i k l e h a m a m ı n ı n t a s a r ı m ve ü s t ö r t ü l e r i n d e k i b e n z e r l i k l e r d ik k a t e a l ı n d ı ğ ı n d a n bu e s e r l e r d e aynı u s t a l a r ı n ç a l ı ş m ı ş o ld u k la r ı '» k a b u l e d i ­ l e b ilir . K a r a t a y H a n ı 'n m k a p a lı b a r ı n a k k ı s m ı n ı n A l e a d d i n K e y k u b a d z a m a n ı n d a ya pıld ığı k i t a b e s i n d e n

b ilin d iğ in e göre, S u lta n

H a n ı 'n m

in ş a s ı n ın

b itim in d e n

s o n ra aynı u s t a l a r ı n bu y a p ıd a ç a l ı ş m ı ş o l a b i l e c e k l e r i ç o k t u t a r l ı g ö r ü n m e k t e ­ dir. H a n ın , A l e a d d i n yoğunlaştırdığı

K e y k u b a d 'ı n

1 2 3 0 - 1 2 3 4 y ı lla r ı

K a y s e r i ve ç e v r e s i n d e k i i m a r f a a l i y e t l e r i n i a ra sın d a

in şa

e d ilm iş

o ld u ğ un u

s ö y le m e k

m üm kü n d ü r.

‘ S ü m e r 1985: 91.

’ C ayırdağ 2 0 0 1 :3 5 .

S u lta n Hanı g ü n e y d e n k u z e y e d o ğ r u ç o k az m e y i l l e n e n b ir a r a z iy e in ş a e d i l m i ş ­ » G a b rie l 1931: 98

tir. Han, y o lc u , y ü k ve h a y va n ü ç l ü s ü n ü n k o n a k l a m a s ı e s n a s ı n d a ih t i y a ç l a r ı n k a r ş ı la n a c a ğ ı b a r ı n a k ve s e r v i s m e k â n l a r ı n ı k a p s a y a n iki k ü t l e o l a r a k t a s a r l a n ­

’ E rd m a n n , 1 9 6 2 :9 6 -9 7 .

m ı ş tı r (P la n 1; F oto. 11. B u n l a r d a n k u z e y t a r a f t a k i b ö l ü m a vlu k ı s m ı o lu p g ü n e y

' “ Ö nge 1995: 210; Yavuz 2 000: 256.

Foto. 4: K a yseri-S ivas S ultanhanı a v lu ta çkapısının g e n e l g örünü şü.

178

" ibn-i Bibi 1996.

Anadolu S e lç u k lu Dönenni K erva n s ara yla rı

ta r a f t a k i kapalı b a rın a k b ö lü m ü n d e n daha b üyük o la ra k t a s a r la n m ı ş tı r . Yapı, y ü k s e k ve fa rk lı b iç im d e payanda ve k u le le r l e d e s t e k l e n m iş d u v a rla rıyla adeta k ü ç ü k b ir kale k im liğ i arz e t m e k t e d ir , ib n -i B ib i’ nin A k s a r a y S u lt a n H a m 'n d a g eçen k u ş a t m a ve m u h a r e b e l e r e iliş k in ve rd iğ i b ilg ile r d e n h a r e k e t le " o la ğ a n ­ üstü d u r u m l a r d a yapının b ir kale o la r a k ku lla n ıld ığ ı k a b u l e d ile b ilir . K e r v a n s a ­ rayın g ir iş in in b u lu n d u ğ u kuzey cephede, ta ç ka p ın ın iki yanında s ilin d ir ik k e s it ­ li ve b ir b i r in e b it iş ik d e m e t paye b iç im in d e t a s a r la n a n pay a nd a la r, h em duvarı d e s t e k l e r h em de b u g ün büyük b ö lü m ü y ıkılm ış olan avlu ta ç k a pıs ın a çe rçeve o lu ş t u r u r l a r . Kuzeydoğu ve kuzeybatı k ö ş e le rd e k i k u l e l e r yıldız k e s it lid ir . A v lu -

Foto. 5: Kayseri-Sivas S ultanhanı avlu taçkapısının gen el görünüşü.

T u zh is a r S ultan Hanı

179

Foto. 6: Kayseri-S ivas Sultanhanı avlu taçkapısı kavsara köşeliğinde b itk is e l bezeme bakiyesi.

Ö Îf *|i.

'İ M '- '

■-

■• î : ■t v

; | p ç - ş ^

î

J

3

nun yan d u v a rla r ın d a b ir er, ka palı b a rın a k kıs m ın yan d u v a rla r ın d a ik iş e r d e s ­ tek payandası veya k u le ye r a lm a k t a d ı r . Ön c e p h e d e k ile r in dışında bu d e s t e k l e ­ rin çokg en ve y a rım d a ire ş e k lin d e t a s a r la n d ı k la r ı ve ü z e rle r in in k o n ik b ir e r külahla kapatıldığı g ö z le n irk e n , g ir iş c e p h e s in in k ö ş e s in d e k i le r d e n ka la n b a k i­ yelere göre bu k u le le r i n s a ç a k s eviyesin de başla yan m u k a r n a s l a r l a g e n iş le y e ­ rek y ü k s e ld ik le r i d ik k a ti ç e k e r (Foto. 2). Kuzeyd oğu ve kuzeyb atı kö ş e d e k i k u l e ­ lerin üst k ıs m ın d a t ü m yüzeyi d o la şa n k u ş a k ta iki ş e rid in g e ç m e le r yap m a s ıy la oluşan d ö rt k o llu yıldız g e ç m e le r le d a ir e s e l d ü ğ ü m l e r yapan ş e r i t l e r in o l u ş t u r ­ duğu g e o m e t r ik be z e m e y e r alır. Kuzeybatı k ö şe d e ki k u le n in o rta kısm ın d a yüzeyden ç ö k e r t i l m i ş d ik d ö r t g e n b iç im li k a r t u ş için de taşın e r im e s iy le t a h rip olduğundan dolayı ta m o k u n a m a y a n b ir yazı y e r a lm a k t a d ı r . B u r a d a k i yazının " a m e l- i Ya d ig a r (?)" ib a re le r in i iç e r d iğ in d e n (Foto. 3) bu is m in k e rv a n s a ra y ın m im arı old u ğ u ileri s ü r ü l m ü ş t ü r ^ . Du v a r yü z e y le rin d e n çıkıntı yapan bu d e s t e k ­ lerin iç m e k â n d a k i h iç b ir k e m e r i h iz a la m a m a la r ı o ld u k ç a ilg in ç t ir . Dış c e phede duvar yüzeyini h a r e k e t le n d ir e n ö n e m li u n s u r la r d a n biri o la r a k s tiliz e a rs la n başı şe k lin d e d ü z e n le n e n ve d ö n e m için de çok sayıda yapıda ö r n e k le r in i g ö r d ü ­ ğümüz ç ö r t e n le r d ir . Kervansaraya kuze y c e p h e n in bir az d o ğ u s u n a kayd ırılm ış'^ olan ve d u v a r yüze yinden p r o f i ll e n d ir ile r e k içe d o ğ ru y e rle ş t ir ile n '* ta ç ka p ıd a n g ir ilm e k t e d ir . Taç-

B ayburtluoğlu 1993: U 6 - U 7 . '3 G abriel 1931: 95. ' ‘ Ü nal 1982: 43. şekil: 19.

180

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 7; K ayseri-S ivas S u lta n h a m avlu taçkapısı zıvanalı kapı k e m e r i­ nin g örünü şü.

kapıyı ç e r ç e v e l e y e n s iv r i k e m e r i n ü z e n g i t a ş ı n d a n s o n r a k i ü s t k ı s m ı t a m a m e n y ı k ı l m ı ş t ı r (Fo to . 4). 1 9 7 0 ’d e n s o n r a y a p ı l m ı ş o n a r ı m l a r d a t a ç k a p ı d u v a r ı n ı n t a ş ­ la r ı b ü y ü k o r a n d a d e ğ i ş t i r i l m i ş , o r i j i n a l b e z e m e l i p a r ç a l a r d a n b a z ıla rı d u v a r ü z e r i n d e b ı r a k ı l m ı ş t ı r . T a ç k a p ı , y a n l a r d a n ve ü s t t e n g e n i ş l i k l e r i f a r k l ı üç b o r d ü r l e k u ş a t ı l m ı ş t ı r . A y r ı c a üç b o r d ü r de t a ç k a p ı k e m e r i n i ç e r ç e v e l e m e k t e d i r . B o r d ü rle r in ta m a m ın d a k a b a rtm a o la ra k ya p ılm ış g e o m e tr ik bezem e g ö r ü l­ m e k t e d i r (Fo to . 5). T a ç k a p ı n işi ü z e r l e r i o r i j i n a l i n d e b e z e m e l i o l d u k l a r ı a n l a ş ı ­ la n z a r b a ş lı k lı s ü t u n c e l e r l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . S ü t u n c e b a ş lı ğ ı ü z e r i n d e k i b i t ­ k is e l b e z e m e li b a k iy e le rd e n kavsara k ö ş e lik le r in in b itk is e l k o m p o z is y o n la rla

Foto. 8: K a yse ri-S iva s S u lta n h a m av lu s u n u n doğ u revağı.

Tuzhisar Sultan Hanı

181

P la n 1: K a y s e ri-S iv a s S u lta n h a n ı P lâ n ı lA s la n a p a 1984: 1751

d o l d u r u l m u ş o l a b i l e c e ğ i a n l a ş ı l m a k t a d ı r (Foto. 6). T a ç k a p ı n ı n y a n l a r d a k i y ı ğ m a s ö vele re o t u r a n b a s ık k e m e r i , iki r e n k l i t a ş ı n d ö n ü ş ü m l ü o l a r a k a r a l a r a y e r l e ş ­ t ir ile n s i l i n d i r i k b i ç i m l i t a ş l a r l a zıv a n alı ş e k i l d e ö r ü l m e s i y l e o l u ş t u r u l m u ş t u r (Foto. 7). Bu k e m e r i n ü z e r i n d e k i k o r n i ş i n yü z e y i g e o m e t r i k k o m p o z i s y o n l a s ü s ­ le n m iş , t a ç k a p ı n işi de d o k u z s ır a m u k a r n a s l a ö r t ü l m ü ş t ü r . T a ç k a p ı ya n n i ş l e ­ ri üç c e p h e l i o l a r a k d ü z e n l e n m i ş o l u p üç s ır a m u k a r n a s l ı k a v s a r a y a s a h i p t i r . K a v s a r a n m ü z e r i n d e s iv r i k e m e r l e ç e r ç e v e l e n m i ş y ü z e y e ve bu yü z e y i k u ş a t a n k e m e r in m e y i l l e n d i r i l m i ş a ln ı n a g e o m e t r i k b e z e m e l e r i ş l e n m i ş , k e m e r k ö ş e l i k ­ le r in e de altı y a p r a k l ı r o z e t l e r k a b a r t ı l m ı ş t ı r .

T a ç k a p ıd a n a vlu y a g e ç iş i s a ğ la y a n d i k d ö r t g e n p lâ n lı h o lü n ü z e r i yıld ız ç a p r a z to n oz la ö r t ü l m ü ş t ü r . Bu h o l ü n a v lu y a b a k a n c e p h e s i n d e k i s iv r i k e m e r d u v a ra g ö m ü lü ve k e n g e r y a p r a k l a r ı y l a b e z e n m i ş y a s t ı k l a r a o t u r m a k t a d ı r .

A v lu n u n d o ğ u ve batı c e p h e s i y le , k u z e y c e p h e d e g i r i ş e y v a n ın ın iki y a n ı n d a k i m e k â n la r a s im e tr ik d ü z e n le m e g ö s te r ir le r . A v lu n u n doğu cephesi, h e r sırada ik iş e r d e n t o p l a m 12 y ı ğ m a a ya ğ a a t ı l m ı ş s iv ri k e m e r l e r l e ye di g ö z lü b i r ç if t e

Foto. 9: K a yseri-S ivas S u ltanhanı b a tıd a k i m e k â n la rd a n b irin in p e n c e re düzeni.

182

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 10: K a yse ri-S iva s S u lta n h a m batıdaİKİ m e k â n la rd a n b irim d e k i konso l uygulam ası.

r e v a ğ a s a h i p t i r (Foto. 8). H e r bölünn, d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u d a d e r i n l i ğ i o la n ve s iv ri t o n o z l a ö r t ü l ü m e k â n l a r o l a r a k t a s a r l a n m ı ş t ı r . B ö y le c e a v lu d a y o lc u ve h a y v a n ­ la r ı n b a r ı n a b i l e c e ğ i k ı s m e n k a p a lı d a h a g e n iş b ir m e k â n o r t a y a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r .

A v l u n u n batı c e p h e s i , a lt ı y ı ğ m a a y a ğ a k u z e y - g ü n e y y ö n ü n d e a t ı la n s iv r i k e m e r ­ l e r l e yedi b ö l ü m l ü b i r r e v a k la , r e v a k a r k a s ı n d a k i k a p a lı m e k â n l a r d a n o l u ş u r . Bu c e p h e d e , b i r b ö l ü m ü i ş g a l e d e n h a m a m d a n b a ş k a b i r b i r i n d e n ayrı üç m e k â n g ö r ü l ü r . B u m e k â n l a r d a n g ü n e y k ö ş e d e k i l e r a r a d u v a r l a r ı n a a ç ı la n b ir k a p ıy la ir tib a tla n d ın lm ış do ğ u-b a tı d o ğ ru ltu d a

d ik d ö rtg e n

ş e k lin d e

b i r s iv r i t o n o z l a

ö r t ü l m ü ş iki o d a d a n o l u ş m a k t a d ı r . H a m a m ı n g ü n e y i n d e y e r a la n m e k â n a d o ğ u

Foto. 1 h K a yseri-S ivas S u lta n h a m h a m a m ı sıca k lık m e kâ n ı ü s t ö rtü s ü

T u z h is a r S u lta n H a n ı

183

Foto. 12: K a y s e ri-S iv a s S ultanhanı h a m a m ı k ü lh a n b ö lü m ü .

Foto. 13: K a y s e ri-S iv a s S u ltanhanı h a m a m k ü lh a n ın ın do ğ u duva rında­ k i künk.

c e p h e d e k i t e k k a p ı d a n g ir i l n n e k t e d i r . B u r a d a ik is i d o ğ u - b a t ı , b ir i k u z e y - g ü n e y d o ğ ru ltu d a

tasarlanmış

d i k d ö r t g e n b o y u t l u ve b i r b i r i n e g e ç i l e b i l e n üç m e k â n

g ö r ü l m e k t e d i r . B u n l a r d a n g ü n e y d e k i o d a n ı n batı d u v a r ı n a a ç ı la n ve b i r b i r i n e ç a p r a z o l a r a k y e r l e ş t i r i l e n p e n c e r e o l d u k ç a i l g i n ç b i r t a s a r ı m d ı r (Fo to . 9). Bu m e k â n l a r h e r h a l d e h a n a g e le n ve k a l a b a l ı k m a i y e t l e r i o la n s u l t a n veya bey gib i d e v le t a d a m l a r ı n a ya da z e n g in t ü c c a r l a r a t a h s i s e d i l m e k t e y d i . K im i h a n l a r ı n b ir d e v le t d a i r e s i o l a r a k ö n e m l i g ö r ü ş m e l e r e ev s a h i p l i ğ i y a p tığ ı b i l i n m e k t e d i r ^ . O r t a d a k i t e k m e k â n ı n g ü n e y , k u z e y ve batı d u v a r l a r ı n ı z e m i n d e n y a k l a ş ı k o l a ­ r a k 1,5 m . y ü k s e k l i k t e d o l a ş a n k o r n i ş b u r a d a b i r a s m a k a t d ü z e n l e m e s i n i n o l a ­ b ile c e ğ in i a k l a g e t i r m e k t e d i r (Foto. 10).

A v lu n u n k u z e y c e p h e s i n d e , batı t a r a f t a h a m a m ı n k ü l h a n b ö l ü m ü d ı ş ı n d a iki d i k ­ dörtgen m e k â n g ö rü lm e k te d ir. B u n la rd a n doğu ta ra fta k i m e k a n d o ğ u -b a tı d o ğ ­ r u l t u d a d i k d ö r t g e n b i r m e k a n o lu p , g ü n e y ve k u z e y d u v a rı o r t a s ı n d a n ç ık ın tı yapan

a ya k la ra

ku zey-güney

d o ğ ru ltu d a

a tılm ış

ke m e rle

iki

m ekan

o la ra k

d ü z e n l e n m i ş t i r . Bu m e k â n l a r d a n b a t ı d a k i s iv r i, d o ğ u d a k i b e ş ik t o n o z l a ö r t ü l m ­ üştür.

B atıdaki

m ekâna

güneydoğu

k ö ş e sin e

a ç ı la n

kapıdan

g irilm e k te d ir.

D o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u d a d i k d ö r t g e n p lâ n lı bu m e k â n ı n ü z e r i de s iv r i t o n o z l a ö r t ü l ­ m ü ş o lu p , batı d u v a r ı n a s o n r a d a n a ç ı la n b i r k a p ı y la h a m a m ı n k ü l h a n k ı s m ıy l a irtib a tla n d ın lm ış tır.

A vlu n u n

kuzey

c e p h esinin

m e k â n da g ü n e y - k u z e y d o ğ r u l t u d a d i k d ö r t g e n kö şe eyva nı o l a r a k

d ü z e n le n m iş tir.

doğu

ta ra fın d a

b u lu n an

iki

m e k â n l a r o lu p , d o ğ u d a k i b ir

H e r iki m e k â n ı n

ü z e r i de s iv r i t o n o z l a

ö r t ü l m ü ş t ü r . A v l u n u n iç c e p h e s i n d e s a ç a k s e v iy e s in d e d ö r t y ö n d e n d o la ş a n m u k a r n a s l ı k o r n i ş d i k k a t i ç e k e r . A v lu k u z e y c e p h e s i n i n batı d u v a r ı n a b it iş ik o la r a k y a p ı la n m e r d i v e n l e h a n ın d a m ı n a ç ı k ı l m a k t a d ı r .

'5 Yavuz 1999: 7 5 9 -7 6 0 .

184

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a r a y la r ı

' ‘ Yavuz 1995; 186. D e n k ta ş 2 00 0; 158.

K e r v a n s a r a y ı n h a m a m ı n a batı c e p h e n i n k u z e y c e p h e s i n e a c ı la n b a s ık k e m e r l i

” D en ktas 2000: 1 5 8 -1 5 9 .

k a p ı d a n g i r i l m e k t e d i r . H a m a m t e k m e k â n l ı o l a r a k d e ğ il, s o y u n m a , s o ğ u k l u k , s ı c a k lı k , su d e p o s u ve k ü l h a n b ö l ü m l e r i n d e n o l u ş m a k t a d ı r * . H a m a m ı n ü s t ö r t ü s e viy e s i ısı y a lı t ı m ı g ö z e t i l e r e k h a n ın g e n e l ü s t ö r t ü s ü n d e n d a h a a ş a ğ ıd a t a s a r la n m ış tır ^

H a m a m ı n s o y u n m a l ı k b ö l ü m ü y a k l a ş ı k k a r e ö l ç ü l e r d e b ir m e k â n

o lu p ü z e r i d o ğ u - b a t ı y ö n ü n d e u z a n a n s iv r i t o n o z l a ö r t ü l m ü ş t ü r . M e k â n batı tara fta dam

d ö ş e m e s in in

ü s t ü n e a ç ı la n m a z g a l p e n c e r e ile a y d ı n l a t ı l m ı ş t ı r .

S o y u n m a l ı ğ ı n g ü n e y c e p h e s i n i n batı k ö ş e s i n e a ç ı la n k a p ı d a n s o ğ u k l u ğ a g e ç i l i r . Y a k la ş ı k k a r e ö l ç ü l e r d e k i bu b ö l ü m ü n ü z e r i ü ç g e n b i n g i l e r l e g e ç i l e n k u b b e ile ö r t ü l m ü ş t ü r . K u b b e ü z e r i n e a ç ı la n üç a d e t y u v a r l a k ışık gö zü ile m e k â n a y d ı n ­ la t ı l m ı ş t ı r . S ı c a k lı k m e k â n ı n a s o ğ u k l u ğ u n batı d u v a r ı n ı n g ü n e y k ö ş e s in e a ç ı la n k a p ı d a n g e ç i l m e k t e d i r . K a r e ö l ç ü l e r d e k i m e k â n ı n ü z e ri t e k n e t o n o z l a ö r t ü l -

Foto. 14: K a yse ri-S iva s S u lta n h a m Köşk M e scid in in kuze y ce p h e sin in g ö rü n ü şü .

Tuzhisar Sultan Hanı

185

Foto. 15: Kayseri-S ivas Sultanhanı K ö şk M escid in in batı cephesinin g örü n ü şü .

________ . Î ? r 3 İ w lS İ

-

1

'■ f ' r : - ^ ¡ía J / .^1-' ; r - ; i . ^ , I , L ....İ:V te

i W

i-

i

■ ''S í « -

i -1

m ü ş t ü r . T o n o z ü z e r i n e y e r l e ş t i r i l e n a y d ı n l ık f e n e r i y l e (Foto .

11] a y d ı n l a t ı la n

s ıc a k lık m e k â n ı n d a t ü m c e p f ı e l e r d e b i r e r m u s l u k l u ayna ta şı b u l u n u r . K u r n a y o k tu r. K u z e y d u v a ra a ç ıla n p e n c e r e ile su d e p o s u i r t i b a t l a n d ı n l m ı ş t ı r . S ı c a k l ı ­ ğın k u z e y t a r a f ı n d a ü z e ri b e ş ik t o n o z l a ö r t ü l ü d o ğ u - b a t ı y ö n ü n d e d i k d ö r t g e n b ir m e k â n o l a r a k d ü z e n l e n e n su d e p o s u b u l u n m a k t a d ı r . Su d e p o s u n u n k u z e y in d e h a m a m ı n k ü l h a n ı y e r a l ı r (Foto . 12]. K ü l h a n ı n b u l u n d u ğ u g ü n e y - k u z e y yö n d e d i k d ö r t g e n m e k â n ı n batı d u v a rı n a o r i j i n a l d e a ç ıla n kapı g ü n ü m ü z d e k a p a t ı l m ı ş ­ tır. Bu m e k â n ı n d o ğ u d u v a r ı n a a ç ıla n ka p ıy la d o ğ u d a k i d i k d ö r t g e n m e k â n l a i r t i ­ bat s a ğ l a n m ı ş t ı r . Bu d u v a r iç in d e n g e ç e n su k ü n k l e r i n i g ö r m e k m ü m k ü n d ü r (Foto. 13). D o la y ıs ıy la bu d u v a r iç in d e n k ü n k g e ç t i ğ i n e g ö r e o r i j i n a l i n d e b u ra d a kapı y o k t u ve k ü l h a n b ö l ü m ü n e b a tıd a b u g ü n k a p a t ı l m ı ş o la n k a p ıd a n g i r i l m e k ­ teydi.

186

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto.: K ayseri-S ivas S u lta n h a m Köşk M e sciti Ayrıntısı IH. A c u n l

'® Ö g el 1 9 8 7 :3 2 . M ü la y im 1 9 8 2 :3 2 .

A v lu o r t a s ı n d a , A ğ z ı k a r a h a n , A k s a r a y S u l t a n Hanı ve is h a k lı H a n g ib i ö r n e k l e r i

” M ü la y im 1982: 32

a r a s ı n d a en s ü s l ü s ü o l a r a k n it e le n e n '« ve L b i ç i m i n d e d ö r t y ı ğ m a a y a ğ a a t ı lm ı ş d ö r t s iv r i k e m e r l e f e v k a n i o l a r a k d ü z e n l e n e n m e s ç i t y e r a l m a k t a d ı r . K e m e r a ç ı k l ı k l a r ı d o ğ u ve batı c e p h e l e r d e e ş it ik e n , k u z e y c e p h e k e m e r a ç ıklı ğ ın ın g ü n e y c e p h e d e n d a h a d a r o ld u ğ u g ö z l e n m e k t e d i r . M e s c i d i n a lt k a t ı n ın ü s t ö r t ü ­ sü ç a p r a z t o n o z o lu p b u r a d a b i r ç e ş m e veya h a v u z o lu p o lm a d ı ğ ı n a d a i r h e r ­ h a n g i b i r k a lı n t ı y o k t u r . Y a p ı la c a k b ir kazı bu s o r u l a r ı o r t a d a n k a l d ı r a b i l i r . M e s ­ ç it ib a d e t m e k â n ı n a , k u z e y c e p h e d e iki k a n a t l ı o l a r a k d ü z e n l e n e n 11 a d e t b a s a ­ m a k l ı m e r d i v e n l e ç ı k ı l m a k t a d ı r (Foto. U ) . M e s c i d i n k u z e y c e p h e s i n d e k i taşıyıcı k e m e r i n y ü ze y i d i ğ e r l e r i n d e n f a r k l ı o l a r a k y a lı n b ı r a k ı l m ı ş t ı r .

B a s a m a k la r ı n

b i r l e ş t i ğ i s e v iy e n in a l t k ı s m ı n a k ı r ı k ç iz g i s i s t e m i n d e n g e l i ş e n 10 k o llu yıldız b e z e m e s i n i n iş l e n d i ğ i d a i r e s e l m a d a l y o n k a b a r t m a s ı y a p ı l m ı ş t ı r . D i ğ e r üç c e p ­ h e d e o ld u ğ u g ib i k u z e y d u v a r, k e n a r l a r d a n ve ü s t t e n d o la ş a n iki s ıra b o r d ü r le ç e r ç e v e l e n m i ş t i r . D ı ş t a k i in c e b o r d ü r y ü ze y e o y u l m u ş y a r ı m yıld ız d iz is in d e n , g e n iş b o r d ü r ise iğ b i ç i m i n d e k a p a lı ş e k i l l e r ve y a t a y ve d ü ş e y g e ç m e l e r yapan kırık ç iz g ile rin

o lu ş tu rd u ğ u

s ü s le n m iş tir '’ . A ra la rd a

sonsuz k a ra k te rli

o lu ş a n

se k iz g e n le rin

b ir g e o m e t r i k y ü z e y in e

k o m p o z is y o n la

s e k iz y a p r a k lı

çiçek

k a b a r t m a s ı i ş l e n m i ş t i r . D u v a r y ü z e y in d e m e s c i t k a p ı s ı n ı n e ş iğ i h iz a s ın d a b u l u ­ n a n d a i r e s e l m a d a l y o n l a r d a n d o ğ u d a k i n i n yü z e yi r u m i - p a l m e t l i b it k is e l, b a tıda k in in yüze yi b e ş g e n l e r ve k ı r ı k ç i z g i l e r d e n o l u ş a n g e o m e t r i k k o m p o z is y o n la

Tuzhisar Sultan Hanı

187

h a re k e tle n d irilm iş tir. Ayrıca duvar ke n a rla rı yüzeyi örg ü lü g e çm e le r yapan ş e ritle rle sü s le n m iş s ü tu n c e le rle sın ırla n m ıştır. M escit kapısı, iki b o rd ü rle üç yönden ku ş a tılm ış tır. Dıştaki b o rd ü r yarım yıldız dizisini, içte ki kalın b o rd ü r ise kırık çizgi siste m in d e n gelişen 16 ko llu yıld ızla ­ rın yarım ö rn e k le rin d e n oluşan g e o m e trik be zem e leri iç e rir. Yandan sü tu n ce le rle çerçe velene n kapı nişi beş sıra m u ka rn a sla kap atılm ış, b ir sivri ke m e rle de k u ş a tılm ış tır. Üst köşe le rde yine b ire r d a ire se l m adalyon kab artm ası yer a lm a kta d ır. M escidin batı cephesinde ke m e r alnı iki kuşak o la ra k bö lü nm üş, üstte kin e d ü ğ ü m lü g e ç m e le r yapan ş e ritle rle meydana g e tirilm iş g e o m e trik bezeme, a lttakin e ise yüzeye o yu lm u ş yarım yıldız dizisi iş le n m iş tir. Cephe ortasın a ta s a r­ lanan ve b içim itib a riy le b ir kapıyı andıran pencere ise yarım yıldız ve fa rk lı b iç im le rd e s e k iz g e n le rle o lu ş tu ru lm u ş g e o m e trik bezem eli iki b o rd ü rle k u şa ­ tılm ış tır. P encere nişi d ö rt sıra m u k a rn a s lı kavsaraya s a h ip tir. P encere atkı taşının yüzeyine a ltıg e n şe klin d e b ir m adalyon ve kö şe le rd e d a ire s e l p ro filli ş e ritle rin o lu ş tu rd u ğ u ge çm e li d ü ğ ü m le rin ye r aldığı sü sle m e ya p ılm ıştır. Güney cephe sa ğ ır b ıra k ılm ış tır. K e m e r yüzeyi, doğu cephe k e m e riy le aynı ta rz ­ da tezyin e d ilm iş olup, iki kuşağa b ö lü n m ü ş tü r. Üst k u ş a k la r batı cephe k e m e ­ riyle aynı kom p ozisyonu p a yla şm a kta , a lt ku şa kta ise gövdesi düz ve te rs S ş e k ­ linde k ıv rım la r yapan iki e jd e r b e tim le n m iş tir. K e m e r k ilit taşına, p ro fild e n b ir ­ birin e b a k a r ta rzd a işle n e n e jd e rle r k u la k lı, badem gözlü, çenesi açık ve d iş le ­ ri b e lirg in o la ca k ş e k ild e ta s v ir e d ilm iş le rd ir (Foto. 16). Doğu cephe o rta s ın d a k i pe nce re, dıştan yarım yıldız dizisi, içten kırık çizgi ve kapalı g e o m e trik b iç im le rle m eydan ge le n sekiz k o llu y ıld ız la rd a n olu şa n geo-

.

i

Foto. 16: K a y s e ri-S iv a s S u lta n h a m K ö ş k M e s c id i e jd e r k a b a rtm a s ı

i.

» *

. *

-n.

..

k

"V V

v:\ ?V -i

1

I <■

i^ V

I .

lÉ:

\M

\

.^ v !

- ■ W ''

v'

^’i'.

■^-1

İI&:

IV

‘ V .I

í if

■•?,

’ i S

İ-:

«IÄ V

»■J» swt;^ #

í¡? ;i/

iliii

— ¿ - V

1 * ^ 1

r*j< « .I

#;t

,

*

s

l\»

i

«.»

Ï rel="nofollow"> t ‘ í H

:»t ? t u

- ''^ f

»

Tuzhisar Sultan Hanı

189

Foto. 18: Kayseri-Sivas Sultanham kapalı barınak bö lü m ü taçkapısı.

m etrik b ezem eli iki b o rd ü rle ç e rç e v e le n m iş tir. P e n cere le n to su yatay ve dikey eksende a lt ve üst g e ç m e le r yapan ş e ritle rin o lu ş tu rd u ğ u g e o m e trik b ezem ey­ le sü sle n m iş, pen çe re nişi d ö rt sıra m u k a rn a s lı kavsara yla ö rtü lm ü ş tü r. Mesçidin kuzey duva rının batı ta ra fın d a d u va r için e y e rle ş tirile n ve ezan o k u ­ mak için dam a çıkışı sağlayan m e rd ive n ye r a lm a k ta d ır. Güney duvarı o rta sın a y e rle ş tirile n m ih ra p beş ce p h e li o lu p b iri ya rım yıldız d iz ili, d iğ e ri k ırık çizgi s is ­ tem inden g elişe n 12 yıldız ö rn e k le rin in ya rısın ın ta tb ik e d ild iğ i g e o m e trik k o m pozisyonlu

iki b o rd ü rle

ç e rç e v e le n m iş tir (Ç izim

1). T e p e lik

u ygu la m asının

olmadığı m ih ra b ın nişi beş sıra m u k a rn a s lı ka vsara yla ö rtü lü d ü r. M ihra p a lın ­ lığı, ru m i ve p a lm e tle r taşıyan k ıv rım d a lla rd a n o lu şa n g rift b itk is e l k o m p o z is ­ yonla s ü s le n m iş tir. A lın lık bezem esi ya rım k a lm ış tır. N iş için d e ye r a lan ik in c i

Foto. 17: K ayseri-S ivas S ulta n h a m Köşk M escit m ih ra b ın ın gö rün ü şü .

190

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

niş

ÜÇ

sıra nnukarnas kavsaralı olup alınlıkta kaval silm ele rin meydana ge tirdi­

ği düğümlü yüksek kabartm a bezeme yer alm aktadır (Foto. 17). Kervansarayın kapalı barınak kısmına avlunun güney duvarından dışa taşırılmış olan taç kapıdan g irilm e k te d ir (Foto. 18). Taçkapı, avlu taçkapısındaki gibi üç bordürle çerçevelenmiştir. Her iki taçkapıda da birinci ve üçüncü bordürün kompozisyonları her iki yana T şeklinde çıkıntılar yapan mea ndırlarla süslen­ miştir. ikinci bordürün yüzeyi ise kırık çizgiler ve düzgün ongenlerin meydana getirdiği on kollu yıldızlarla süslenm iştir. Bu bordürlerden sonra eğimlenen yüzeyi yarım yıldız dizisinin oluşturduğu bir bordür kuşatmaktadır. Taçkapı sivri kemerinin yüzeyi üç kuşağa ayrılmış, birinci ve üçüncü kuşakla r yarım sekiz­ genlerin geçm eler yapmasıyla meydana gelmiş dört kollu yıldızlarla süslen­ miştir. Ortadaki bordür ise yarım yıldız dizisini içerm ektedir. Taçkapı kavsarası dokuz sıra m ukarnastan oluşm akta, kavsara köşeliği ise yatay ve dikey eksen­ de dizilen gamalı haçların meydana getirdiği geom etrik kompozisyonla bezen­ m iştir. Taçkapı yan nişlerinin kavsara köşe liklerinde sekizgenler, kapalı geo­ m etrik şekille r ve kırık çizgilerden oluşan geometrik bezeme yer almaktadır. Kapalı barınak kısmı, 24 bağımsız yığma ayağa ve duvarlara doğu batı do ğru l­ tuda atılmış sivri kem e rle rle girişe paralel yedi sahınlı olarak düzenlenmiştir

Çizim 1: Kayseri-Sivas S ultanhanı Köşk M escidi M ihrap çizim i. lEylem Y urdakul'dan]

Tuzhisar Sultan Hanı

191

(Foto. 19). Diğerlerinden daha dar tutulan orta şahın güneykuzey, diğerleri doğu-batı do ğrultuda atılmış sivri tonozla ö r t ü l m ­ üştür. Orta sahnın ortası bir kubbeyle ö rtü lm ü ş tü r. Kubbeye pan­ dantifle geçilmiş, pandantifler kabartma birer rozetle sü sle n m iş ­ tir. 1968 yılında yıkılmış olduğu görülen kubbenin^» kasnağına açı­ lan dört pençere yuvarlak açıklıklı olup içten sekiz dilim li mazgal şekilde düzenlenmiştir. Kasnakta pencerelerin bulunduğu hizada yüzeysel olarak kabartılm ış dekora tif kem e r dizisi dikkati çeker. Bu kuşağın üzerinde Fetih suresinin ilk dört ayetinin işlendiği yazı bordürü^', onun üzerine de üç sıra m ukarnastan oluşan bir kuşak bulunmaktadır (Foto. 20). Kapalı bölümde orta kısmın iki yanındaki koridorlarda zeminden 50-60 çm. yü k s e ltilm iş sekile r yer alm aktadır.

Karatay’daki

örneklere bakılarak burada da var olduğunu düşündüğümüz ta ş ­ tan oyma yalak şeklindeki y e m lik le r günümüze ulaşamamıştır. Foto. 19: Kayseri-S ivas Sultanham kapalı barınak bölüm ünden görünüş

Süsleme taş malzemeye bağlı olarak kabartma ve oyma teknikle riyle yapılmış­ tır. Yukarıdaki paragraflarda bahsedildiği gibi bezemeler, taçkapılarda, iki köşe kulesinde ve Köşk Mescitte toplanmıştır. Taçkapıların geometrik bezemelerin yanı sıra, özellikle avlu taçkapısında kavsara köşeliğinin bitkisel bezemeli old u ­ ğunu gösteren bakiyeler taşıdığı dikkati çekmektedir. Öte yandan avlu saçağını dolaşan mukarfias korniş örnekleri içinde özel bir yer tutar. Yapının bezeme yönünden en yoğun kısmı Köşk Mescididir. Dış cephede ağırlıklı olarak ge om e t­

“ Akok 1969: 21. Cayırdağ 2001: 36.

Foto. 20: Kayseri-Sivas Sultanham kapalı barınak b ölüm ü orta sahnın kubbesinden görünüş.

192

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto.: K a y s e ri-S iv a s S u lta n h a n ı ç ö r te n i İH. A c u n !

“ Öney 1969: 174-175. 23Ü g e l1 98 7:3 3 “ Akok 1969:8-9.

rik b e z e m e le r le d a ire s e l r o z e tle r ve k e m e r yüzeyinde e jd e r fig ü r le r i g ö rü lü r . B o llu ğu, y a ğ m u r la r ve dolayısıyla be rek e ti sim g ele y en « e jd e r fig ü rle rin d e n dolayı fig ü r lü b e zem e nin y e r aldığı ilk kerva n s a ra y o la ra k n i t e le n ir e Mescit mihırabında ise kavsara köşeliği t a m a m l a n m a m ı ş g ir ift bir b itk is e l k o m p o z is ­

“ Bu yazının hazırlanm ası sırasında foto ğ ra fla rı çeken d o stla rım Ç e lil A rsla n ve N ihat Karakaya'ya ve S ultanhanı Köşk

yonla s ü s le n m iş t ir . Sonuç o la ra k yapının b e zem e sin d e g e o m e trik ,

bitkisel,

fig ü r a tif, m u k a r n a s ve yazı gibi pek çok örn e ğ in yapının fa rk lı y e r le r in d e k u l l a ­

M esçidi'nin m ihra p fotoğrafını k u lla n m a ­ ma izin veren Eylem Y urda kul'a te ş e k k ü r

n ılm ış o ld u ğ u n u sö y le m e k m ü m k ü n d ü r .

ederim .

Yapının beden d u v a rla rın d a o ldu kç a düzgün ke sm e taş k u lla n ılm ış tır . Duvar ara sın da y er y e r k ire ç h a rçla b ir lik t e m o lo z ta ş dolg u kulla n ıld ığı yıkılan bazı b ö lü m le r d e n a n la ş ılm a k t a d ı r (Foto. 10). D e r z le r çok m u n ta z a m olup, "akçe g e ç m e z " t a b ir o lu n a n “ b ir yapı g ö s te r ir le r . Köşk M escidin güney cep he sin d e yer y e r beyaz m e r m e r d e n y a m a la r göze ç a r p m a k t a d ır. Avlu taç kapısın da bej ve k ahverengi taşın d ö n ü ş ü m lü k u lla n ım ıy la ö r ü lm ü ş k e m e r d ikka t çeker®.

Tuzhisar Sultan Hanı

Bibliyografya

Akok, Mahmut, "Kayseri’de Tuzhisarı Sultanhanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescit Diye Tanılan Üç Selçuklu Mimari Eserin Rölvesi", Türk Arkeoloji Dergisi, S.17/2, Ankara, 1969, s. 5-41. Aslanapa, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul, 1984. Bayburtluoğlu, Zafer, Anadolu Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993. Cayırdağ, Mehmet, Kayseri Tarihi Araştırmaları, Kayseri, 2001. Denktas, Mustafa, Kayseri'deki Tarihi Su Yapıları (Cesmeler-Hamamlar), Kayseri, 2000. Erdmann, Kurt, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, II. Berlin, 1962. Gabriel, Albert, Monuments Turcs DAnatolie. Kayseri-Nigde, c.l, Paris, 1931. ibn-i Bibi, El-EvamirüT-Ala'iye Fİ'l-UmuriT-Ala’iye (Selçuk Name), 2 cilt, (Cev: Mürsel Öztürk), Ankara, 1996. Mülayim, Selçuk, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler. Selçuklu Cağı. Ankara, 1982. Ögel, Semra, Anadolu Selçukluları’nm Taş Tezyinatı, Ankara, 1987. (2. Baskı) Öney, Gönül, "Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri. Dragon Figures in Anatolian Seljuk Art", Belleten, C.XXXIII, S.13Ü, Ankara, 1969, s. 171-216. Önge, Yılmaz, XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara,1995. Özergin, Kemal, Anadolu Selçuklu Cağında Anadolu Yollan, (İ.Ü.Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1959. Özergin, Kemal, "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları", Tarih Dergisi, S. 20, İstanbul, 1965, s. 141-170. Sümer, Faruk, Yabanlu Pazarı (Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar), İstanbul, 1985. Turan, Osman, "Selçuklu Kervansarayları", Belleten, C. X, S. 39, Ankara, 1946, s. 471-496. Turan, Osman, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri: III. Celâleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri", Bel­ leten, C. XLV, Ankara, 1948, s. 17-169. Yavuz, Ayşıl Tükel, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi", IV. Millf Selçuklu Kültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 25-26 Nisan 1994, Konya, 1995, s. 183-198. Yavuz, Ayşıl Tükel, "Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use As State Houses", 10e Congres international d'Art Turc, Geneve, 1999, s. 757-765. Yavuz, Ayşıl Tükel, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Üzerinde Çalışmalar, Bilgiler, Bulgular-1997", Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. 4-7 Kasım 1997, Ankara, 2000, c. 2, s. 239-259.

■

193

ï--.Î<-.7."'!Vr: VirV-i

ZAZADİN HAN (Sadeddin Köpek Kervansarayı)

Arş. Görv. Mustafa Önge*

Zazadin Han, 1236-1237 y ılla rın da ya p tırılm ış, avlu etrafınd a s e r v is le r ve b a rı­

■ Çankaya Üniversitesi M im arlık Fakültesi

nak kısım larınd an oluşan b ir A n a d o lu S e lç u k lu kerva nsa rayıdır. Konya ş e h ir

' Prof. Dr. H aşim Karpuz, bu ilk ka lıntı­

merkezinin 22 km. k a d a r ku zeydoğusunda, A n k a ra -K o n y a kara y o lu n u n ise 5 km. doğuşundaki T ö m e k köyü ya k ın la rın d a yer alan han; ken disin i çevrele yen boş

nın etrafınd a b u ld u kla rı çin i parçaları ve k ü nk p arçala rın a dayanarak bunun bir S e lçu klu yapısı olab ile çe ği ih tim a li üze­ rind e d u rm a kta d ır. Karpuz 1998: 56.

arazinin ve t a r la la r ı n ortasında, yalnız bir yapı iz le n im i v e r m e k t e d i r (Foto. 1). Günümüze, d u varları büyük ö lçüd e sa ğ la m , üst ö r tü s ü ise kısm en yıkılm ış o la ­

2 Karpuz 1998: 55.

rak u la ş a b ilm iş tir . Ancak, b u lu n d u ğ u alan yakından in cele nd iğ ind e, yapının

^ Yapıya d a ir e lim izde ki ilk fo to ğ ra fla r

çevresinde, bitki ö rtü s ü yüzü nd en çok z o r f a rk e d ile b ile n bazı yapı k alın tılarının

y a yın la nm ıştır. Bunu 1928'de R. H art-

mevcut olduğu g ö r ü l m e k t e d i r . B u n la rd a n ilki hanın 300 m. kuze ybatısında, İkincisi ise 250 m. k a d a r kuzeyin de iki t a rla n ın a r a s ın d a d ı r (Foto. 2). ilk yapı

H a lil Ethem Bey tarafından 1918 de m ann tarafınd a n yayınlanan seyahat n ot­ la rı ve fo to ğ ra fla r. 1955 de 0. H olzm eiste r tarafınd a n yayınlanan fo to ğraf a lb ü ­ m ü takibe de r. Zazadin Han 1913'de Bela

kalıntısı, yer yer t o p ra k la k a rış m ış bir taş yığını h a lin d e d ir; diğe ri ise zem in seviyesine k a d a r yık ılm ış b ir du v ar ve bu du varın bir başka duvarla b i r l e ş i m i n ­ den o lu ş m a k ta d ır. Hanın 30 m. k a d a r kuzeyin de ise b ir yüzey y e r le ş im in e ait pişmiş to p ra k kap p a rç a la rın d a n o luşa n izle r vardır^.

H orvath tarafından ziyaret edilm işse de kitabında yapı hakkında detaylı b ilgi yok­ tur. H a lil Ethem 1918: 183. 186; H artm ann 1928: 111, 112; H o lzm e iste r 1955; H orvath 1997:32. ‘ U ğ ur 1936.

Zazadin Han ile ilgili a r a ş tı r m a la r ı n ge ç m iş i 1900'lü yılla rın başına dek u z a n ­ maktadır. Bu zam a na k a d a r yapıdan bahseden kayn ak lar, yapı ha kkında d e ta y ­ lı bilgi v e rm e m e k te d irle r^ . Yapı ha kk ında ilk detaylı çalış m a, m e r h u m Ferit Uğur'un Konya d e rg is in d e 1936 yılında yayınladığı m akale dir*. Han ha kkında bir diğer ö n em li kaynak ise. K urt E rd m a n n ta r a fm d a n h a z ırla n m ış olup 1961 yılm -

Foto. 1: Z aza din H a n 'a güneyden b akış İM. Önge a rş iv i!

196

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervanvansarayları

Foto 2: H anın k u z e y in d e k i yapı kalıntısı. A rk a p la n d a h a n ın k u ze y cep h e si g ö r ü lm e k te d ir İM. Önge a r ş iv il

5 E rdm ann 1961: 102-107.

da ba sılan ve pek çok S e lç u k lu kerva nsa rayının yanı sıra, bu yapıya da içinde

‘ KonyalI 1964: 1050-1061; Ö n d e r 1962:

geniş yer v e r i lm iş olan kita p tır^ Yine bu yılla rda ba sılan ve Konya çevre sin deki

442,449.

k ü l t ü r v a r lık la rı ha kkında de ğe rli b ilg ile r sunan, i. Hakkı Konyalı ve M. Önder'in

' Karpuz 1998; Bas 2001; Yavuz 2000.

k ita p la rın d a da bu yapıdan genişçe bahsedilm ektedir». Yapının k o ru n m a s ı g e r e ­

® Önge 2004.

ken k ü l t ü r varlığı o la r a k ge le çe k n e s ille r e in tik a l e t t ir il m e s i k o n usu nd a Prof. Dr. Ha şim K arpuz ve Doç. Dr. Ali Baş b a şkan lı ğınd aki kazı ve t e m iz lik ekibi ö n e m li ro l oynam ış, 1996 yılında g e r ç e k l e ş t ir il e n kazı ve t e m iz l ik çalışm a sı b u l­ g u la n daha so n ra k i yılla rd a ilgili yayın la rla b ilim cam iasına d u y u r u lm u ş t u r ^ Yapının m im a r is i ha kkında h a z ırla n m ış olan en son ve en detaylı çalışm a , yazar ta ra fın d a n ODTÜ M im a r lı k F a kü lte s i Resto rasyon Yüksek Lisans P ro g ra m ı'n d a 2004 yılında t a m a m l a n m ı ş olan ve yapının, rölöve, r e s titü sy o n ve restorasyon p ro je le rin i içeren y. lisans tezidir®. Zazadin Han, yazar ta ra fın d a n bu çalışma m ü d d e tin c e pek çok defa ziyaret e d ilm iş tir. Zazadin Han'ın ü ze rin de hale n m ev cu t olan iki ad et kitabe, Han'ın inşa ta rih i ve s ü re c i ha kkında ö n e m li b ilg ile r v e r m e k te d ir . Bu k it a b e le rd e n biri yapının güney cep he s in d e yer alan avlulu kısım taç kapısın da, diğeri ise ba rın ak kısmın ın taçkapısında y e r a lm a k ta d ır . A v lu lu kısım taçka p ısın d a ki kitabe, ilk ikisi o k u n m a z hale g e lm iş dö rt satırdan o lu ş m a k ta d ır. O k un abile n kısmı ve T ü rk ç e 'y e çevirisi aşağıdaki ş e kild e d ir:

J lk L

Jt-Üp'yi ^LkLJl Üji ^LJJ -r ¿^3^1

j^ \

j L»j <*-U1 j

j

^

j j ^

^I

ijjjt ^ -r

I 1_a.A.ıi? 11 JujJ t ■” i o

dL^

-û

Zazadin Han

197

Foto. 3: A v lu n u n iç in d e n kuzeyd o­ ğuya bakış. İM. Önge a rş iv i!

"Fa zile t ve b e r e k e t ç o ğ a lı p , h a r e k e t e g e ç i p de b u d u r u m

E m ir 'İ J l M ü m i n ' i n

g ö re v v e r d i ğ i m i l l e t l e r i y ö n e t e n b ü y ü k s u l t a n , f e t i h l e r k a z a n m ı ş o la n K e y k u b a d oğlu, d ü n y a ve d i n i n s ı ğ ı n a ğ ı K e y h ü s r e v d ö n e m i n i n t e m i n m e r h a m e t i ve n u r l u d e v le tin in c ö m e r t l i ğ i ve ih s a n ı ile b i n le ş in c e z a y ı f k u l l ^ u h a m m e d o ğ l u K ö p e k ta ra f ı n d a n 634 y ı lı n d a b u e s e r y a p ı l d ı . "

I

j 1 i l j j J i I* J U jJ I

1—ILUUmsJI [j-O tJ l]

j

o

I

ö

o u J ^ \

y>

I dJUL.

¿y.

LoJ

J

i j

^ ~^

ö lk L J l - r JJİ

~

i

Barınak kısnnmın taçka p ısın d a ki kitabe de d ö rt satırda n o lu ş m a k ta d ır .

’ H e r ¡ki kitabe de Prof. Dr. M ika il Bay­ ra m tarafınd a n Türkçeye çe vrilm iş tir. Baş 2001: 105.

Bu kitabenin T ürkç ey e çevirisi ise şu ş e k ild e d ir: S u lta n a a it ; E m i r ' ü l m ü m i n ’in g ö r e v v e r d i ğ i f e t i h l e r k a z a n m ı ş d ü n y a ve d i n i y ü c e l t e n K e y ­ h ü s r e v o ğ lu K e y k u b a d ’ın s a l t a n a t g ü n l e r i n d e , A l l a h ’ın r a h m e t i n e m u h t a ç z a y ı f k u l M u h a m m e d o ğ l u K ö p e k [ A l l a h ö m ü r l ü k ı l s ı n ] t a r a f ı n d a n 6 3 3 y ı lı n ı n a y l a r ı n ­ da iş bu e s e r y a p ı ld ı ^

198

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervanvansaraylan

F o to 4: D o ğ u k a n a d ın ın ç a tıs ın d a n a v lu y a b a k ış . İM . Û n g e a r ş iv i}

H ic ri"633 yılı E kim 1235 ve A ğ u s to s 1236 la r ilıle r i a ra s ın a d e n k d ü ş m e k te d ir. Öte ya nd an h ic n '6 4 4 yılı ise E y lü l 1236 ile T e m m u z 1237 t a r ih le r i a ra s ın ı k a p s a ­ m a k ta d ır. U n a t 1959: 44.

Bu kitabelerden edindiğimiz bilgilere göre Zazadin Han, "Muhammed oğlu Köpek" isimli bir kişi tarafından yaptırılmış; barınak kısmının inşaatı, 1236 yılın­ da Sultan Alâeddin Keykubad döneminde, avlu ve servisler kısmının inşaatı ise 1237 yılında Sultan 11. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde tamamlanmıştır’”.

" D olayısıyla, "Z a z a d in " is m i de "S adeddin "in d e fo rm e o lm u ş h a li o lm a lıd ır. K e n d isin d e n " E m ir S i'k a r" I av k ö p e k ­ le ri, doğ an , a tm a c a vs. av k u ş la rın a bakan ve h ü k ü m d a r ava g ittiğ in d e b e r a ­ b e rin d e b u lu n u p h iz m e t ede n d a ire n in e m iril o la ra k b a h s e d ilm e k te d ir, lib n - i B ı'b ri9 9 6 : 3631 Yaptığı is le r i d ik k a te a la ­ ra k. p ro to k o l is le ri b a k a n lığ ı g ib i b ir g örevi y ü rü ttü ğ ü veya z a m a n iç e ris in d e k a riy e rin d e y ü k s e ld iğ i d ü ş ü n ü le b ilir. A n a d o lu S e lç u k lu D e vle ti ta r ih i h a k k ın d a b irk a ç ö n e m li e s e rd e n b iri o la n "S e lç u k n a m e " lE l E v a m irü 'l A la 'iy y e F i'l- U m u riT „A la iy e l de k e n d is i h a k k ın d a p a rça p arça b ilg ile r v e rild iğ i için b e lir li b ir s ü r e k lilik y a k a la m a k g ü ç tü r. '3 K om an 1940: 11. “ ilg ili m e tin d e S a d e dd in K ö p e k ten, 'te rc ü m a n ' o la ra k b a h s e d ilm e k te d ir. Ib n -i B ib f 1996: 361 " .n ite k im bazı k a y n a k la rın a çıkça ifa ­ d e le rin e g o re G ıyaseddin K e yh ü srev, S adeddin K opek in m a h ira n e o y u n la rı ve babasını z e h irle m e s i s u re tiy le ta h ta ç ık ­ m ış tır. A lâ e d d in K e yku b â d 'ın , K e yh ü sre v ve S. K öpek ta ra fın d a n z e h ir le tild iğ in i A n o n im S e lç u k -n a m e , Kadı A h m e t ve H a m d u lla h Kazvı'nCaçıkça y a z a rla r. Bu s e b e p le b irin c i ve ik in c i ka y n a k ona z a lim sıfatı v e rir." T u ra n 1971: 456.

Zazadin Han'ın kitabesinde, hanın banisi olarak adı geçen "Muhammed oğlu Köpek", Anadolu Selçuklu Devleti'nin tarihindeki önemli devlet adamlarından birisi olan Sadeddin Köpek'tir". Kaynaklardan, kendisinin, anlaşmalarda önem­ li rol oynayan bir tercüman, kendisine bağlı kuvvetleri idare eden bir komutan, yapı işlerini organize eden bir organizatör ve çevirdiği entrikalarla ünlenmiş bir kimse olduğu anlaşılmaktadır". Doğum tarihi ve doğum yeri ise bilinmemekte­ dir. Bazı kaynaklarda, kendisinin Amasya'daki köklü bir aileyle ilişkili olabilece­ ğine işaret eden ve babasının vakıf oluşturmuş varlıklı bir kimse olduğundan bahseden parça parça bilgiler mevcuttun^. O dönemi anlatan kaynakların ifade­ lerine göre, 1238'deki ölümüne kadar, Selçuklu Devleti'nin en güçlü ikinci adamı olmayı başarmıştır. Sadeddin Köpek, Sultan Alâeddin Keykubad (1219 - 1236) ve oğlu Sultan 11. Gıyaseddin Keyhüsrev'in (1236 - 1246) saltanatı sırasında görev yapmıştır. Kay­ naklardan her iki sultana da yakın, onların güvenini kazanmış bir kişi olduğunu anlıyoruz. Nitekim, ibn-i BıTsî Sadeddin Köpek'in Sultan Alâeddin Keykubad tarafından yazılıp imzalanmış bir 'ahidname'yi Erzincan Meliki Alaeddin'e tes­ lim ettiğinden bahsetmektedir’“. Öte yandan, yukarıda bahsedilen devlet adamı kişiliğinin ötesinde, yok edici ve sinsi bir karakter olarak tarih kitaplarında yeri­ ni almıştır. Bazı kaynaklar Sultan Alaeddin'in 1237'de verdiği bir ziyafet sonra­ sında tuhaf bir şekilde ölümünden, onu ve sultanın oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev'i sorumlu tutmaktadır’^. Adeta bu savı destekler nitelikte olmak üzere, Sadeddin

Zazadin Han

199

K öpek'in, Sulta n A lâ e d d in Keyku ba d'ın ölün nünden sonra da k o n u m u n u m u h a ­

ib n -i B ı'b fl9 9 6 : 20.

faza ettiğ i ve II. Gıyaseddin K ey h üsre v'in ta h ta g e ç ir ilm e s in d e ö n e m li ro l oyna­

" i b n - i 8 ^ -1 9 9 6 : 27.

dığı g ö r ü l m e k t e d i r * . Sulta n A lâ eddin , üç oğ lu n d a n izzeddin K ılıçars la n'ı velia h t

'» ib n -i B ı'bn 99 6 : 29.

ilan e tm e s in e r a ğ m e n E m ir S a d ed din 'in yard ım ıyla Gıyaseddin tah ta o t u r t u l ­

' ’ ib n -i B |-b n 9 9 6 :2 3 .

muş, daha son ra da ve lia h t ve annesi S ulta n Gıyaseddin'in e m r iy le ö l d ü r ü l m ü ş ­ t ü r ’ . ib n -i BıİJi"nin if a d e le rin e göre, Sadeddin, S ulta na istediğ i h e r şeyi y a p t ıra ­

“ ib n -i B ı'b ri9 9 6 :3 5 .

bilm e kte d ir» . Bu sayede pek çok d e ğ e rli devlet adam ını ö l d ü r tm ü ş , d iğ e r v e z ir ­ leri k o r k u tu p s in d ir e r e k , göz d iktiğ i S e lç u k lu tah tına o t u r m a k için güç k a z a n ­ mıştır. Onun iftirası s o n u çu n d a H a rz e m ş a h o r d u s u n u n k o m u ta n ı Kayır Han'ın hapsedilip ö l d ü r ü lm e s i, S e l ç u k l u la r ve H a r z e m ş a h la r arasın da savaşa neden o l m u ş t u r ’ . Sadeddin K ö p ek'in içinde y er aldığı veya bizzat sebep o ldu ğu bu olayla r so n u cu n d a . Sulta n A lâ e d d in Keyku ba d'ın k u r m u ş o ldu ğu ba rış ve b irlik ortam ı

b o z u lm u ş , t e c r ü b e li devle t a d a m la rın ın

ö lü m ü

ile devlet, y aklaşan

Moğol te h lik e s i karşısında gü ç k a y b e tm iş tir . Sadeddin K ö p ek'in s o n u n u g e tire n de sahip o ldu ğu ik t id a r hırsı o l m u ş t u r , ib n-i BıTafye gö re. Sulta n II. Gıyaseddin, Sadeddin Köp ek'in tah ta göz d ik tiğ in i geç de olsa fa r k etm iş , Sivas subaşısı E m ir C a n d a r H ü s a m e d d in K ara c a 'd a n onu o r t a ­ dan k a ld ı r m a k üzere ya rd ım is t e m iş tir . 1238 yılında, Kubad Abad Sara yı'n da düzenlenen b ir şölen son ra sın d a Sadeddin Köpek, H ü s a m e d d in Karaca ve diğ e r saray h iz m e t k â r la r ı ta ra fın d a n öldürülmüştür^». Sadeddin

K ö p ek'in

Sulta n

A lâ ed din

Keyku ba d'ın

ik tid a rın d a

yapı

iş le rin d e

önemli r o l l e r ü s tle n d iğ i a n la ş ılm a k t a d ı r, ib n-i BıİDfye göre. Sultan, Sadeddin

■

■

M

■

«I

■ T ■

'«

■-

J á

m m

Ç iz im 1: Z aza din H a n in p la n ve boyuna k e s itle ri. İM. Ö nge a rş iv il

i

200

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervanvansaraylan

Foto. 5: A vlunun güneybatısında, m escide çıkan m e rd ive n le r. İM. Önge a rş iv il

Mayer, "Islam ic A rchitects and Their Works" adlı eserinde Sadeddin Köpek ten m im ar olarak bahsetm ektedir IMayer 1956: 831. i b n j BıTıı" tarafından yazılan "Selcuknam e"nin çevirisinde de kendisinden bahsedilirken “ m im ar" söz­ cüğü geçm ektedir lib n -i B ib ri9 9 6 : 3631. inşaat işlerinden anladığı veya bu işleri organize edebildiği söylenebilir. Öte yan­ dan, tasarım yapıp proje çizdiğine, m im arlık yaptığına dair daha net bir b il­ giye rastlanm am ıştır. Kubad Abad'da biri büyük biri küçük iki saray yapısı ve başka tesisler mevcuttur. Büyük Saray ın kita ­ besine göre 1235 veya 1236 yılında yapıl­ mıştır. A rık’a ve referans verdiği Ütto Dorn'a göre bunlardan biri Sultan a diğeri ise Sadeddin Köpek'e a ittir. Arık 2000: 60. “ Yavuz 2/1995

Köpek’e Beyşehir yakınlarında Kubad-abad denilen yerde bir saray yaptırması­ nı em retm iş ve sarayın çizim lerini yaparak tarif etm iştir. Sadeddin Köpek, bura­ nın ve çevresinin düzenlenmesini sağlayarak kısa bir zamanda, sultanın isteği­ ne uygun, güzel bir saray kompleksi yaptırmıştır^'. Bu saray haricinde kendisiy­ le doğrudan ilgili olduğunu bildiğimiz bir başka yapı da kendi adıyla anılan ker­ vansaraydır. Sadeddin Köpek Hanı, ya da bilinen adıyla Zazadin Hanı, barınak kısmı ile avlu etrafında dizili çeşitli büyüklükte kapalı ve yarı açık mekânlardan oluşan bir avlu ve servisler kısmından oluşm aktadır (Çizim 1). Anadolu Selçuklu Kervan­ sarayları tipolojisi bağlamında "barınak ve servisleri olan", "lineer düzenlen­ miş" plan tipine örnektir^. Bu anlamda, Aksaray Sultan Han, Tuzhisarı Sultan Hanı, Karatay Han, Ağzıkara Han (Hoca Mesut Kervansarayı), Alay Han, Obruk Han, Avanos Sarı Han, Hatun Han, Çardak Han gibi yapılar ile aynı kategoride

“ Sadeddin Köpek Hanı, Prof. Kurt Erdmann ın planlarını yayınladığı ve toplam taban alanlarını, payandalar ve taçkapıların taban alanları dışında, yaklaşık ola­ rak verdiği kervansaraylar arasında, bu makalenin yazarı tarafından ölçülen 2747m^'lik taban alanıyla. 2680m^ lik Ağzıkara Han’dan biraz daha büyüktür. Erdmann 1961. “ Önge 2004.

yer alır. Bu yapıların en büyüklerinin Aksaray Sultanham, Tuzhisarı Sultanham, incir Hanı ve Karatay Han olduğu düşünüldüğünde, Ağzıkara Han’a yakın taban alanı olan Sadeddin Köpek Hanı orta büyüklükte bir k e r v a n s a r a y d ı r ^ . Cephe uzunluğu itibariyle Aksaray Sultan Ham'ndan sonra ikinci en uzun cepheye ve tüm kervansaraylar arasında en uzun giriş cephesine sahiptir«. Sadeddin Han ile aynı plan tipine sahip pek çok Anadolu Selçuklu kervansarayı, planı bağla­ mında düşünüldüğünde, ilk bakışta, avlu etrafındaki servisler ile barınak kısmı­ nın tam ortasından geçen bir aksa göre sim etrik dış hatlara sahip oldukları izlenimi veren yapılardır. Sadeddin Han için böyle bir şey söylemek son derece güçtür. Batıdan doğuya gidildikçe, kuzey kanadından dışarıya doğru kademeli

Zazadin Han

201

olarak genişleyen, dış ö lç ü le r i (25,17B x 99.90K x 36,87D x 98,09G) olan plan biçimi ile b e n z e r le rin d e n ayrılır. Yapıya, 96 m. u z u n lu ğ u n d a k i güney cep he sin d e y e r alan, avlu ve s e r v is le r kısmı taçkapısından g i r i l i r ve buna bağlı g iriş ho lü n d e n g e ç ile re k a vlun un batı ucuna ulaşılır. Yapının o rtas ın da y er alan avlu, 16,89 x 53,27 m. eb a tla rın d a olup, e t r a ­ fındaki tü m m e k â n la ra d o ğ ru d a n ya da dolaylı yo ldan ulaşımı s a ğ la r (Foto. 3, Foto. A], A v lu nu n kuzey ve güney d u va rla rın ın batısında b a s a m a k la rın ın çoğu avlu duvarına a n k a s t r e o la r a k yapılm ış, sadece ze m in d e n itib are n b irkaç ba sa ­ mağı sağ la m k a la b ilm iş olan, iki m e rd iv e n b u lu n m a k t a d ı r . B u n la rd a n ilki a v lu ­ dan 6,40 m. y ü k s e k lik t e k i çatıya İkincisi ise g ir iş h o lü n ü n üze rin d e ki avludan 4,93 m. yü k s e k te giriş h o lü n ü n ü stü n d e yer alan m esc ide ulaşım ı s a ğ la r (Foto. 5). Yarı açık m e k â n la rın tonoz a ç ık lık la rı ve kapalı m e k â n la r ın ka p ıla n ile d e lin ­ miş, bo ş lu klu b ir yapıya sahip olan avlu du varları, üstte, bugün y e r y e r k a lın tı­ ları m evcut olan b ir s ilm e y le sona e r m e k te d ir . Avluya açılan yarı açık m e k â n ­ lar, b irb irle r in d e n çift m e rk e z li sivri k e m e r li a ç ık lık la r la ayrıla n ve çift m e r k e z ­ li sivri k e m e r p ro filli ton ozla ö r tü lü , b i r b ir in e p a ra le l n e tle rd e n o l u ş u r la r . Yapı­

Foto. 6: P rof. Dr. H. K a ra m a ğ a ra ü 'n ın o b je k tifin d e n m e s c id in 195 0'lerdeki, y ıld ız tonozu k ıs m e n y ık ık hali. ¡Prof. Dr. H. K a ra m a ğ a ra lı a rş iv il

202

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervanvansarayları

Foto. 7: B a rın a k kısm ı, o rta n e fte n batıya bakış. İM. Önge a r ş iv il

da, avluLu kısm ın kuzey ve gü ney k a n a tla rın ın batı ve doğu b ö lü m le r in d e yer Prof. Dr. A. Yavuz a g öre, A nadolu S e l­ çuklu ke rva n sa ra yla rınd aki bu tü r üçlü m e kâ nla r, ö ne m li k iş ile rin ko na kla m a sı için g ün üm üzü n su it oda la rına ben zer b ir

alan, t o p la m d ö rt ad et y an açık m e kâ n m e v c u tt u r (bkz. Çizim 1). Güney k a n a ­ dın batısındaki yan açık m e kâ n iki, kuzey kanadın batısındaki m e k â n üç, he r iki kan adın doğu b ö lü m ü n d e k i le r ise d ö r d e r ad et neften o lu ş u r. Giriş holü hariç,

işleve sahip o la b ilirle r. Sadeddin Köpek Ham 'nda bu m e kâ n la rd a n iki adet b u lu n ­ ması d ikkat çe kicid ir. Yavuz 1/1995: 758.

t ü m yarı açık m e k â n la rın z e m in le r i s e k ile r le avlu z e m in in d e n y ü k s e lt ilm iş tir . B ugün d ö ş e m e le ri y erind e olm aya n bu s e k ile rin a lın la rı y ü k s e k lik le r i hakkında b ir f i k i r v e r m e k te d ir . Diğer yan açık m e k â n la ra göre daha de rin olan kuzey kan adın d o ğ u s u n d a k i m e kâ n , hanın en çok t a h rip o lm u ş b ö lü m ü d ü r . Buradaki n e tle rin avluya yakın olan b ö lü m le r i yıkık ha ld edir, ve zem in d e de bu tah riba tın k alın tıları iz l e n e b i lm e k t e d ir (bkz. Foto. 3|. Buna ra ğ m e n , z em ind e s e k ile rin kıs­ m en m ev cu t old u ğu ve m ekâ nın z e m in in iki kotta dü zen le n d iğ i g ö r ü lm e k te d ir. Kapalı m e k â n la r, tek kapalı m e k â n l a r ve üçlü kapalı m e kâ n g ru p la r ı o la ra k iki ş e k ild e d ü z e n le n m iş t ir . Genelde d ik d ö rtg e n planlı ve çift m e rk e z li k e m e r p ro fi­ line sahip b ir ton ozla ö r t ü lü m e k â n la r d ır . Kapalı m e k â n la rın , he m e n he psinde b u lu nan , kapıla r, ç oğunda m ev cu t olan p e n c e r e le r v e bazılarında to n oz la rın üst kısm ın da b u lu n a n k ü ç ü k a ç ı k lı k la r h a ric in d e kayda de ğ e r b ir m im a r i eleman b a r ın d ırm a d ık la rı g ö r ü lü r . Handa, g iriş h o lü n ü n h e r iki yanında b ir e r adet, kuzey ve güney k a n a tla rın orta b ö lü m ü n e b ire r adet, doğu kanadının kuzeyinde iki, hanın güneydoğu köşe s in de bir ad et tek kapalı m e kâ n b u lu n m a k ta d ır. Hanın güneydoğu köşe s in d e k i m ekâ nın üzeri, d iğ e r kapalı m e k â n la rın aksine b ir haç to n oz la ö r t ü l m ü ş t ü r . Güney kan adın orta b ö lü m ü n d e k i bir ve doğu kanadının kuzeyin deki iki m e ka n ha riç t ü m kapalı m e k â n la rın kapıları avluya a ç ılm a k ta d ır. Bu üç m ekâ nın kapıları ise, ö n c e k ile rin te rsin e, k en disin e komşu olan yan açık m e k â n la r a a ç ılm a k ta d ır . Üçlü kapalı m e k â n g r u p la n , li n e e r d iz il­ miş, b ir orta m e kâ n ile buna açılan kapıları olan iki yan b ir im d e n o luşm a kta dır. O rta daki m ek â nın kapısı ise avluya açılır. Bu g r u p la r , biri kuzey kanadın batı­ sında ba rın ak kısmın ın yanında, diğe ri üzere iki adettir®.

ise doğu kanadının ortasında olm ak

Foto. 8: G ün ü m ü zd e y ık ık d u ru m d a o la n ku b b e n in , m u k a rn a s lı g e ç iş k ısm ı. (M. Ö nge a rş iv i!

204

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervanvansarayları

Foto. 9: B a rın a k kısm ın d a , s e k ile r ve g e çit. (M. Önge a r ş iv il

B a h s e d ilm e s i ge re ke n bir d iğ e r kapalı m e kâ n ise g iriş h o lü n ü n ü stü n d e yer alan 'm e s c id ' dir. 3,18 x 3,18 m. eb a tla rın d a kare p la n lıd ır ve üst ö rtü s ü t a m a ­ m en yıkıktır. Güney duvarında d ik d ö r tg e n çerçeveli, yarım sekizgen planlı bir m ih r a p y er alır. M ih rabın üstü yıkıktır, üze rin d e k i s ü s l e m e le r ise hava ş a r t la r ı ­ nın t e s iriy le

b o z u lm u ş

o ld u ğ u n d a n

z o r lu k la

o k u n a b ilm e k t e d ir .

Hanın

eski

f o to .ğ r a fla r m d a n , m escidin , m e rd iv e n in bittiğ i noktada kapısı ve yanında bir ad et d ik d ö rtg e n b iç im li pe nce resi olan, yıldız ton ozla ö r t ü lü b ir m e k â n olduğu a n la ş ıl m a k t a d ı r “ (Foto. 6). Bu m escid, yapı iç inde ki k o n u m u ve ulaşım biç im i it i ­ bariyle Avanos y a kın la rın d a k i Sarı Han'ın m e s c id in e benzer. Yapının en büyük kapalı m ekâ nı olan ba rın ak kısmı avluya göre batıda yer alır. B a rın ak kısmı taçka p ıs ın d a n g ir ile n m e kâ n ; orta kısım da d o ğ u -batı d o ğ r u l t u ­ sunda uzanan çift m e rk e z li k e m e r p ro filin e sahip, neredeyse t a m a m e n yıkılm ış “ Bahsi geçen fo to ğ ra fla r, 1950'li y ılla r­ da Prof. Dr. H aluk Karannağaralı ve Prof. Dr. K urt Erdm ann tarafınd a n ç e k ilm iş tir. K aynaklar: H. K aram ağ aralı fo to ğ ra f arşivi, E rdm ann 1961.

tonozu olan b ir nef ve ona kuzeyden ve güneyden dik o la ra k bağlanan, benzeri p ro fild e to n o z lu üst örtüye sahip, fa k a t daha alça k a ltış a r ad et yan neften o l u ­ ş u r (Foto. 7). Bu altı nefin a ra la rı hem kuzeyde hem de güneyde, ik iş e r adet k e m e r li a ç ıklık la b ö lü n m ü ş t ü r . Orta nefin tonozu, doğudan üçü n c ü yan nefin hizasında kesintiy e u ğ rar. Burada, bugün ayakta olm aya n, d ü ş m ü ş parçaları d ik k a te alındığında, dışı p i r a m id a l içi yarım daire ş e k lin d e çift cid arlı olduğu a n la şılan kubbeyi t a ş ım a k için ya pılm ış, k ö ş e le rin d e içi m u k a r n a s lı t r o m p la r a sahip bir geçiş b ö lü m ü yer a lır (Foto. 8). Bu ge çiş b ö lü m ü n ü n t r o m p la r ı n ı n a r a ­ sında kısm en t a h rip o lm u ş d ö rt ad et m a z g a l pence re m e v c u ttu r. Bu p e n c e re le r ha ric in de , doğudan ikinci, d ö rd ü n c ü ve altıncı yan n e fle rd e b ir e r ad et olm a k üzere, m e ka n a ışık ve hava giriş i sağlayan altı m a z g a l pence re daha m e vc u ttu r. Barın ak kısmı z e m in in in üç ayrı kotta dü zen le n d iğ i a n la ş ılm a k ta d ır. En üst kot, orta kısım da y er alan ve batı duvarına b itişik olan sekid ir. Sekiden aşağı kotta, onu üç b ö lü m e ayıran ve plan itib ariy le 'T' ha rfini an dıran d a r bir geçit b u lu n ­ m a k t a d ı r (Foto. 9). En alt kotta, p la t f o r m u kuzeyden, gü neyden ve doğudan çev­ releyen ahır kısmı yer alır.

Zazadin Han

in şaat ş ü re ci d e ğ e r le n d ir ild iğ in d e , a vlulu bölünnün ve ba rın ak b ö lü m ü n ü n k it a ­ be le rind en ve yapıdaki izlerden, yapının iki etapta inşa edildiğ i a n la ş ılm a k ta d ır . Barınak kışmı 1236 yılında Sulta n A lâ ed din Keykubad dö n e m in d e , avlulu kışım işe 1237 yılında Sulta n Gıyaseddin K eyhüşrev d ö n e m in d e t a m a m l a n m ış t ı r . Yapı­ nın b u g ü n k ü d u r u m u , yapım te k n iğ i ve m a lz e m e s i ha kkında çok de ğe rli b ilg ile r

205

” Konya civarında ’Gödene taşı’ olarak b ilin ir. Doğu ve güney cephelerinde devşirme m alze m e nin , ince yonu taş o larak k u lla ­ nıldığı ve pseu do -işod om ic örgü benzeri b ir d üzenlem e ile. iki şıra geniş b ir şıra d a r taş sıra la rı o la ra k b ir araya g e tiril­ m iş oldu ğ u g ö rü lü r. Kuzey ve balı cephe­

su n m a k ta d ır.

le rin d e ise. d evşirm e m alzem e, bu denli hassas b ir düzenlem e kaygısı g üd ülm e ksizin, kaba yonu taş duva rla rd a kine ben­

Sadeddin Köpek H a nı’ nın t ü m b ö lü m le r i, birk a ç istis na dışında t a m a m e n taştan inşa e d ilm iş tir . Yapının inşaatında, k u lla n ıla n ta ş la rın ş e k ille r in d e n , ü z e r le r i n ­

zer şekild e ku lla n ılm ış tır. Bkz: Bai^ırer 1995: 169.

deki h a ç la rd a n ve k ita b e le rd e n , bu t a ş la r ın çoğ un un . Roma ve Bizans y e rle ş k e le rin den t e m in edildiğ i a n la ş ıl m a k t a d ı r (Foto. 10). K u lla n ıla n ta ş la rın tü rü , bej renkli t r a v e r t e n 2^ koyu k a h v e re n g i- g ri re n k li v o lk a n ik tüf, beyaz m e r m e r ve gri m e r m e r ’dir. Taş m a lz e m e , k e s m e taş, kaba yonu taş ve m o lo z taş o la r a k k u l ­ la nılm ıştır. Taşın duvarda k u lla n ılış b iç im in in , du v ar kalın lığının ve t e k n iğ in in yapının b ö lü m le r in e göre d e ğ i ş ik li k le r g ö s te rd iğ i g ö r ü lü r . Yapının dış d u v a r la ­ rının kalınlığı 1.60 ile 1.40 m. ara sın da d e ğ iş m e k te iken, iç d u v a rla rın ka lın lığ ı­ nın bazı y e rle rd e 0.75 m e tre ye k a d a r indiği g ö r ü lü r . Duvar tekn iğ i. Roma m i m a ­ risindeki iki yüzü ke s m e taş, ortası m o lo z taş ve harç d o lg u lu "o pu s c a e m e n ticum " t e k n iğ in e b e n z e m e k te d ir. Yapının b ö lü m le r in e göre bu t e k n iğ in bir yüz kesme taş d iğ e r yüz m o lo z taş o lm a k üzere d e ğ iş ik lik le r e uğradığı da g ö rü lü r . Moloz taş yüzlü d u v a rla rd a d e rz le r, du varla he m yüz olac a k ş e k ild e sıvalıdır. Moloz taş ve kaba yonu taş k u lla n ıla n k ıs ım la rd a derz harcının, ta ş la rın ü z e r i­ ni kısm en ö r t t ü ğ ü g ö rü lü r . Yapının t ü m k e m e r le r i ve du v ar y ü z le rin in çoğu ke s m e taşla yuka rıd a izah e t t i ­ ğimiz biçim d e inşa e d ilm iş tir . Bu b a ğlam da dış m e k â n d a doğu ve güney (giriş) ce p h e le rin d e ki d u v a r iş ç iliğ in in çok özenli, kuzey ve batı c e p h e le r in d e k i duvar işçiliğinin ise daha özensiz o ldu ğu görülün®. Aynı fark, özensiz iş ç ilik le yapılmış.

Foto. 10: G üney ceph e s in d e ba rın a k kıs m ın a a ç ıla n m a z g a l p e n c e re le r­ den İk in c is i. D e ğ iş ik d ö n e m le re a it d e v ş irm e taş m a lz e m e n in , yapıcının zev k in e g ö re le n to ve söve o la ra k k u lla n ıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir. İM. Ûnge a rş iv il

206

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervanvansarayları

Foto. 11: Ç a tın ın g ü n e y d o ğ u k ö ş e ­ s in d e n ça tıy a ve a v lu y a b a k ış . Ç a tıyı k a p la y a n to p r a k ve b it k i ö r tü s ü n ü n a ra s ın d a y e r y e r ü s t y a p ıy ı o lu ş t u ­ ra n to n o z la rın s ı r t la r ı g ö r ü n m e k t e ­ d i r İM . Ö nge a r ş iv il

2’ S ad e dd in K öp e k Hanı ile ya kın t a r ih ­

yan açık ve kapalı mekânların iç duvarları ile, daha özenli yapılmış avlu duvar­ ları ve barınaktaki nefleri ayıran duvarlar arasında da mevcuttur.

le rd e inşa e d ilm iş o la n A ğ z ık a ra H an ve T u zh isa rı S u lta n H an ın ç a tıla rın ın ke s m e ta ş ka p lı lA k o k 1969: 71. A k s a ra y S u lta n H a n 'ın ça tış ın ın ise s ık ış tırılm ış to p ra k ka plı o ld u ğ u ISn. Doç. Dr. E m re M a d ra n 'd a n sö z lü b ilg i) b ilin m e k te d ir. Hanın ça tısın ı ka p la ya n b itk i ö rtü s ü te m iz le n m e d e n daha ke sin b ir ya rg ıya v a rm a k m ü m k ü n d e ğ ild ir. ™ G ün ü m ü ze u la ş a b ilm iş A n a d o lu S e l­ ç u k lu k e rv a n s a ra y la rı a ra s ın d a bu d ü z e n le m e n in en yo ğ u n o la ra k k u lla n ı l­ dığı yapı S a d e dd in K ö p e k H a m 'd ır. A vlu da ve b a rın a k kısm ı s e k is in d e ke s m e ta ş d ö ş e m e k a p la m a la rın k a lın tı­ la rı m e v c u ttu r. Ö nge 2004: 89. N ite k im . 1996 y ılın d a k i kazı ve te m iz lik

Moloz taş ve kaba yonu taş, yapının duvarlannın iç yüzleri ve mekânların üst örtülerinde yoğun olarak kullanılmıştır. Avlu ve servislerin bulunduğu kısımda kapalı mekânları birbirinden ayıran duvarlar, üst örtüyü oluşturan tonozların üçü hariç tümü, moloz taşla inşa edilmiştir. Bu istisnalardan ilk ikisi, kesme taştan yapılmış olan giriş holü tonozu ve mescidin günümüzde yıkık durumda olan yıldız tonozudur. Avlu ve servisler kısmının güneydoğu köşesinde yer alan kapalı mekânın, tuğla kullanılarak inşa edilmiş olan haç tonozu ise bir diğer istisnadır. Moloz taşla inşa edilmiş olan tonozların hemen hepsinin iç yüzeyle­ rinde kaba ve ince sıva kalıntıları mevcuttur. Hanın çatısı, benzeri örneklerden ve yapıdaki izlerden anlaşıldığı kadarıyla, toprak ya da kesme taş kaplıdır” (Foto. 111.

ça lışm a sı ö n c e s in d e yapıyı ö ğ r e n c ile ri ile b e ra b e r ziy a re t ede n P ro f. D r. H a kkı A cun , g iriş h o lü n ü n d o ğ u ş u n d a k i ka p a lı m e ka n ın ö n ü n d e h a ç v a rf b iç im li b ir ç in i­ ye a it p a r ç a la r b u ld u ğ u n u b e lir tm iş tir . Sn. P ro f. Dr. H a kkı A c u n 'd a n sö zlü b ilg i.

Sadeddin Köpek Ham'nda iki renkli taşla almaşıklı olarak inşa edilmiş öğelere sıkça rastlanır. Hanın avlulu kısım ve barınak taçkapıları, güneydoğu köşesin­ deki sekizgen planlı köşe payandası, kemerlerinin çoğu ve tonoz alınları alma­ şıklı olarak inşa edilmiştir^“ (Foto. 12, Foto. 13). Yapının avlu ve iç mekân döşemelerinin çoğunlukla kesme taş oLduğu anlaşılmaktadır^'. Bunun yegâne istisnası, bannak kısmında 1996 yılındaki kazı ve temizlik çalışmalarında, barınak kısmında bulunan altıgen biçimli döşeme tuğ­ lalarıdır. Hanın içinde yer yer küçük çini parçalarına da rastlanılmaktadır. Fakat bu parçaların yapıya ait olduğuna ilişkin herhangi bir ize rastlanılmamış­ tı

Zazadin Han

M alzem e k u lla n ım ın ı g e ne l o la ra k d e ğ e r le n d i r m e k g e re k irs e ; s im g e s e l an la m ı olan e le m a n la r ın , güney cepiıesi, doğu cephesi ve avlu c e p h e le ri gibi ö n e m li c e p h e le rin ve s t r ü k t ü r e l açıdan k r it ik ön e m e sahip aya kla rın ve k e m e rle rin , özenli b ir iş ç ilik le , ke sm e taştan inşa e d ild ik le r i g ö r ü l m e k t e d i r . Ö zellik le ta ç k a -

207

Z ira bu l
pılarda ve g ü n e ydo ğud ak i köşe payandasında a lm a ş ık lı k e s m e taş örgü k u l l a ­ nıla rak bu e le m a n la r ın v u r g u la n m a y a çalışıldığı iz le n im i d o ğ m a k ta d ır. M a lz e ­

ğu yatay ku vvetle rle payandalar ve d u v a rla r üzerinde oluşacak yü kle ri a zalt­ maya ça lışm ış o la b ilir.

me k u lla n ım ın d a en ö n e m li ö z e llik le rd e n biri, bir tek m e k â n a m a h s u s o lm a k üzere, üst yapıda tu ğ la k u lla n ım ıd ır . Hanın güneydoğu köşe sin d e ki bu kapalı m ekânın haç to n o zu n d a d iğ e r to n o z la rın a ks ine tu ğ la k u lla n ı lm ı ş o lm asının statik n e d e n le re dayandığı

d ü ş ü n ü lm e k t e d ir ^ ^

Zazadin Han, ölçeği d ik k a te alındığında, s ü s le m e ba kım ın dan mütevazı sayıla ­ bilecek bir yapıdır. A lm a ş ık lı taş k u lla n ım ın ın sağladığı g ö rs e l z e n g in lik dışın­ da, tasv irli, zengin s ü s le m e öğ e le ri g ö r ü lm e z . S ü s le m e u n s u r la r ı ağ ırlık lı o la ­ rak ta ç k a p ıla rd a t o p la n m ı ş t ı r (Bkz. Foto. 12, Foto. 13). Her iki t a ç k a p m m ve kitabenin ç e r ç e v e le rin d e z e n c e re k m o tifle r i, soyut b itk is e l b e z e m e le r ve g e o ­ m e trik b e z e m e le r yera lı r. B u n un h a ric in d e ba rın ak kısm ın da bugün yıkık olan kubbenin k asn ağ ın da ve avlu duvarının üzerin i çepeçevre dolaştığı anla şılan silm ede ta ç k a p ıd a k in e be nze r

g e o m e tr ik b e z e m e le r m e v c u ttu r. M ih rap ve

merdiven b a s a m a k la rı ise d iğ e r s ü s le m e li u n s u r la r d ı r . H e r n e k a d a r hava ş a r t -

Foto. 12: H anın g ü n e y c e p h esinde y e r alan, a v lu ve s e r v is le r kısm ı ta ç k a p ıs ı İM. Ö nge a rş iv il

208

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervanvansaraylan

Foto. 13: B a rın a k k ısm ı ta çka p ısı İM. Û nge a r ş iv il

Lanyla t a h rip o lm u ş s a da m ih ra b ı çevrele yen g e o m e tr ik b e z e m e le r ve s üs lem e ö rg ü le r i içeren köşe s ü t u n ç e le r i d ik k a tle bakıldığında fa r k e d ile b ilm e k te d ir . M erdiv en b a s a m a k la rın ın ise, s a ğ la m kalan ö r n e k le r in d e n , b a s a m a k la rın a l t l a ­ rının m u k a r n a s benzeri b ir dizgede o y u lm u ş o ld u k la r ı g ö r ü lm e k t e d ir . A n la ş ıl­ dığı kadarıyla bu dizge, he r iki b a sa m a kta bir d e ğ iş e re k m e rd iv e n boyunca t e k ­ r a r e tm e k t e d ir . Öte yandan, d e v ş irm e taş ö ğ e le rin in d u var yüzlerin de , iş lem eli kısım la rı dışa g e le cek ş e k ild e s ü s le m e u n s u ru o la r a k k u lla n ıld ığı g ö r ü lü r . Dış c e p he lerd e, p e nce re le n to la rın ın bazıları süslü p a r ç a la rd a n s e ç ilm iş , ha çla r ve k it a b e le r barın dıran p a r ç a la r d u var y ü z le rin d e k u lla n ılm ış tır .

Zazadin Han

■

Bibliyografya

Akok 1969: M. Akok, "Kayseri’de Tuzhisarı Sultanhanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescid Diye Tanılan Üç Selçuklu Mimari Eserin Rölövesi", Türk A rk e o lo ji Dergisi, Sayı: XVII-2, Ankara, 1969. Arık 2000: R. Arık, Kubad Abad, İstanbul, 2000. Baş 2001: A. Baş, "Yeni Buluntular Işığında Zazadin Ham'nın Değerlendirilmesi", /. U lu sla ra ra sı S e l­ çu klu K ü ltü rv e M edeniyeti Kongresi. 11-13 Ekim 2000, B ild irile r I, Konya, 2001, s: 101-109.

Bakırer 1995: Ö. Bakırer, "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yapı Malzemeleri", IV. M illÎS e lç u k lu K ü ltü r ve M edeniyeti S e m in e ri B ild irile ri, 25-26 N isan 1994, Konya, 1995, s: 165-181.

Demir 1986: A. Demir, "Zazadin Han", İlgi, Yıl:20, Sayi:44, İstanbul, 1986, s: 26-31. Erdmann 1961: K. Erdmann, Das A n a to lisch e Karavansaray Des 13. Ja h rh u n d e rts, Teil 1, Berlin, 1961. Erdmann 1976: K. Erdmann, H. Erdmann, Das A n a to lisch e K aravansaray Des 13. Ja h rh u n d e rts, Teil 2-3, Berlin, 1976. Halil Ethem 1918: Halil Ethem (Eldem), "Anadolu'da SelçukP Hanları", Türk Yurdu, U/106, 1918, s. 183-188. Hartmann 1928: R. Hartmann, İm Neuen A n a tolien Reiseeindrücke, Leipzig, 1928. Holzmeister 1955: C. Holzmeister, B ild e r aus A natolien, W\en, 1955, Horvath 1997: B. Horvath, Ana d o lu 1913 IT ü rk iy e ’n in K albinde A na d o lu 'da 2300 K ilo m e tre l, İstanbul. 1997. ibn-i Bib ri9 9 6: ibn-i Bibf, El E va m irü 'l-A la 'iye F i'l-U m u h 'l-A la iy e ISelçuknam el, (Çeviren: Mürsel Öztürk), Cilt l-ll, Ankara, 1996. Karpuz 1998: H. Karpuz, "Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma Merkezi Tarafından Konya’da Yapı­ lan Kazı ve Restorasyon Çalışmaları", Sanat T arihi Dergisi, IX, I. Ortaçağ ve Türk D önem i Kazılan Sem pozyum u, 9-11 N isan 1997 İzm ir, İzmir, 1998.

Koman 1940: M. Koman, F. Uğur, C elalüddm Karatay, Sayı: 10, Konya, 1940. Konyalı 1964: İ. H. Konyalı, A b id e le ri ve K ita b e le ri ile Konya Tarihi, Konya. 1964. Mayer 1956: L. A. Mayer, Isla m ic A rch ite cts an d Their Works, Cenevre, 1956. Önder 1962: M. Önder, Mevlana Ş e h ri Konya, Konya, 1962, Önge 2004: M. Önge, R estoration o f Zazadin Han A 13th C entury S e lju kid Caravanserai N e a r Konya, Basılmamış Y. Lisans Tezi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Tarihi Anıtların Restorasyonu ve Korunması Y. Lisans Programı, 2004. Turan 1971: 0. Turan, S e lç u k lu la r Zam anında Türkiye, İstanbul, 1971 Uğur 1936: F. Uğur, "Selçuk Kervansaraylarından Zazadin Hanı", Konya. Sayi:1, Konya, 1936, s: 35-39. Unat 1959: F. R. Unat, H ic ri T a rih le ri M ila d i Tarihe Çevirm e Kılavuzu, Ankara, 1959, s: 44. Yavuz 1995: A. Yavuz, “Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use as State Houses", lOth In te rn a ­ tional Congress o f Turkish A rt, S e p te m b e r 17-23, Geneva, Cenevre, 1995, s: 757-765

Yavuz 1995: A. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları Tipolojisi", IV. M illf S elçu klu K ü ltü rv e M ede­ niyeti S e m in e ri B ild irile ri, 25-26 N isan 1994, Konya, 1995, s: 183-198.

Yavuz 2000: A. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları Üzerinde Çalışmalar, Bilgiler, Bulgular 1997", U lu sla ra ra sı D ördüncü Türk K ü ltü rü K o n g resi B ild irile ri, 4 -7 Kasım 1997, Ankara, Cilt:ll, Ankara, 2000, s: 239-259.

209

s n^-%ùé^^i

'

^

'

O

/

'

-İÎS i*^'^

• r * ^ ;- : '',

:

<'■"

AVANOS SARI HAN

Dr. Abdullah KARAÇAĞ-

Avanos Sarı Han, K a y s e ri-A k s a ra y yoLu üzerin de, Ü rg ü p 'ü n 6 l<m. kuzeyinde Damsa çayı vadis in de y e r alır. R o m a lıla r zam a nınd an 19. yüzyıla k a d a r bu yolun

* G.Ü Fen E d e b iy e t F a k ü lte s i, S a n a t T a r i­ hi B ö lü m ü

bazı d e ğ iş ik le rle , he m en he m en aynı güzergahı (K a y s e ri-A k sa ra y -K on ya) takip

’ Ö z e rg in 1959: 80

ettiği b i l i n m e k t e d i r .

^ Y o lla r H k. a y rın tılı b ilg i iç in : Ö z e rg in

A na do lu S e lç u k lu la r ı z am a nınd a çok sayıda hanın inşa

edildiği bu yol güzergahı g ü n ü m ü z d e de f o n k s iy o n u n u kaybetm em iştir^.

1 9 5 9 :8 0 -8 1 ,1 6 0 ; T u n c e r 2006. 4 1 9 -4 3 3 . ^ Ö z g ü ç - A k o k 1956:382.

Kervansarayda, birisi avlu diğeri barın ak ta ç k a p ıla rın d a o lm a k üzere iki kitabe yer a lm a k ta d ır. Yapının o n a r ı m la r ön cesine ait fo to ğ ra fla rın d a n , k ita b e le rin her ikisinin

de yapılan

o n a n m la rla

b ir lik t e

yapıya

koyu ld uğu

a n la ş ılm a k ta d ır.

^ Y apıyla ilg ili y a y ın la rd a b ir b ilg iy e r a s t­ la n m a m a s ın ın yanı sıra , ya p ın ın r e s to ­ ra s y o n u ile ilg ili B a k a n lığ ın k u r u l ra p o r ve k a r a r la r ın d a da h e rh a n g i b ir b ilg i y o k ­ tu r.

Bugün ba rın ak taçkapısın da yer alan kitab en in , yapı harap haldeyken, A. Rıza Önder ta ra fın d a n taçka pının ö n ün de k i d ü ştüğü yerd en alınıp, Ürgüp o r t a o k u l u ­ na te s lim edildiğ i bilin m ektedir^.

Avlu taç ka pısın da ki k it ab en in ise yapıya ait

olup olmadığı, nered en g e t ir ild iğ i ve hangi g e rek çe y le yapıya y e rle ş t ir ild iğ i h a k ­ kında h e rha ngi bir bilgiye r a s tla n a m a m ış tır*.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

212

Yapının ba rın ak kısmının kapısı üze rin de k e m e r iç e r i­ sinde yer aLan kitabede "ELşükrüLiLlalı" k e lim e s i yaz­ m a k t a d ı r (Foto. 1). Bu k e lim e d e n yola çıkıla ra k yapı t a r il ıl e n d ir i lm e y e çalışılm ışsa da son uç vermemiştir®. ..

.

A v lu nu n taçkapısı üzerin de yer alan üç sa tır olarak g ö rü le n

^

l \ Î f _ 4 ) ,^

u

î

k it ab en in (Foto. 2), yapıya y e r le ş t irilm e d e n

^

önce ç e k ilm iş fo to ğ ra fın d a n , esasen dö rt satırdan

i.

o lu ş tu ğ u a n la ş ılm a k ta d ır.(F o to . 3|‘ ; Kitabenin ;

Foto. 1: Avanos S arı Han B a rın a k Taçkapısı Ü z e rin d e Yer A ta n K ita b e

"....El a l e m u ’ l-.... Gıyased-dünya v e ’d -d in E bu 'l feth Keyhüsrev bin Keykubad E l - m ü 'm i n in fi e v a il........................ " Kısımları o k u n a b ilm iş t ir . Kitabenin ilk satırı, ikici satı­ rının

başlangıcı ve üçüncü satırın sonundaki tarih

olması gereken b ö lü m le r okunam ayacak durum dadır. Avanos Sarı Han'ın ba hsedilen iki kitab ed en başka, yapım t a r ih in i gö s te re n g ü n ü m ü z e u la ş m ış herhangi Foto. 2: A va nos S arı Han A vlu Taçkapısı Ü z e rin d e k i K ita be

b ir bilgi ve belge yoktur«. Kitabenin, yapının özgün kitab esi olup olm adığ ın ı sö y le m e k m ü m k ü n g ö rü n ­ m e m e k te d ir . Adı geçen Sulta n II. Gıyaseddin Keyhüs­ rev'in salta na tı 1237-1246 yılla rın a r a s t la m a k t a d ır ’. T arih i bilinen d iğ e r h a n la rla olan plan m im a r i ve süs­ le m e b e n z e r lik le rin d e n yola çıkılarak, Avanos Sarı hanın 13. yüzyılın ilk yarısında yapıldığı k ab ul edil­

------------------ -----------------------

m ekted ir» . II. Gıyaseddin K eyhüsrev'in s a lta n a t yılları(1237-12461 da aynı zam an d ilim in in iç e risin d e kal­ m aktad ır. S e lç u k lu dö ne m i hanlarının pek ço ğunda olduğu gibi, Avanos Sarı Han'ın vakfiyesi g ü n ü m ü z e u la ş a m a m ış ­

L lî*^ ¡¿¿tu

^^^«(nikjKİ

Foto. 3: Avanos San Han A vlu Taçkapısı Ü ze rindeki Kitabenin Eski G örü nüm ü

tır. S e lç u k lu d ö ne m i ha nlarına ait g ü n ü m ü z e ulaşabi­ len

sad ece

b ir k a ç

v a k fiy e d e n

ö z e lli k le

Karatay

Ham 'n ın vakfiy e si" ha nların işleyişi hakkında önemli b ilg ile r e d in m e m iz i sağ la m ıştır. ®Yerinden düşen kitabeyi Ü rgüp Orta Okuluna götüren A. Rıza Ö nder'in "E lş ü k rü lilla h " ifadesinin ebced hesabına

Sarı Han doğu -batı d o ğ r u ltu s u n d a uzanan, doğudaki açık avlulu b ö lü m ve batısına bitişik barın aktan olu­

göre, H.616 |M .122 0 -21 |tarih ini ve rd iğini, yapının bu ta rih te yapıldığını b elirten T.Üzgüç ve M. A kok A. E rzi'nin görüşüne dayanarak bu kitabenin ebced fo rm ü lü y ­ le izahına im kan olm adığını ifade e d e r­ ler. ÖZGÜC-AKOK 1956: 382. Bu kitabe on a rım la r sırasında yerine ko yulm uştu r.

şan iki b ö lü m lü bir kerva nsa ray o la ra k ta s a rla n m ış tır (Çizim 1 - 2 )' 2 . Doğuda yer alan kareye yakın d ik d ö rt­ gen planlı ön kısım, avlu ve servis m ekanlarından o luşu r.

Batısındaki

kareye yakın d ik d ö rtg e n

planlı

Avanos San Han

213

Çizim- 2: Nevşehir/Avanos Sarı Han'ın Planı i T.Özgüç-M.Akok'danj

^ Fotoğrafın aslı, N evşehir Korum a k u ru ­

lunda bulunan yapıya a it dosyadadır. ^ Kitabeyi okuyan. Prof. Dr. H alit C alve Yrd. Doç. Dr. M. Zeki İb ra h im g il’e te ş e k ­ k ü r ederim . ^ Buna rağm en bazı yayınlarda bilgi ve belgeye dayanm aksızın kesin ta rih le r ifade e dild iğ i g ö rü lm e k te d ir. C. Bektaş, h erhangi b ir açıklam a getirm e ksizin yapının "1238’ de yapıldığı s a n ılm a ktad ır" şe klin d e ifade e tm e kte d ir. B ektaş 1999; 110. Ayrıca yapının üzerine 1249 ta rih in i b e lirte n b ir levha a sılm ış durum dadır. ’ Koca 1997: 121. ’ O Özergin 1959:81; Ö zgüç-Akok 1956: 383; Önge 1969: 10. Turan 1948: 17-171.

bölüm ise üstü kapalı b a rınak kısm ın d a n ib a re t olup, avlu lu b ö lü m e göre daha ’ 2 E rdm ann 1955:13

küçüktür. Doğal ta h rib a tın dışında, yapının duva rla rın ın dış kaplam a ta ş ların ın özel­

Büyük ölçüde ta h rib a ta uğrayan kervansaray^^ g e r ç e k le ş tir ile n b ir dizi o n a r ım ia bu günkü g ö r ü n ü m ü n e k a v u ş t u r u l m u ş t u r ’^ (Foto. 4). Dış c e p h e le rin e oranla iç kısım ları daha iyi k o r u n a b ilm iş yapının, o n a r ı m la r sırasında dış c e p h e le rin in neredeyse ta m a m ı yeniden k a p la n m ış tır. H er iki ta ç kapının yıkılm ış olan üst kısımları ta m a m la n m ış , beden du va rla rı ise y ü k s e lt ilm iş tir . Yapı, y ü k s e k beden

lik le s ö k tü rü ld ü ğ ü ve köprü yapım ında ku lla n ıldığı b ilin m e k te d ir. Özgüç-Akok 1956: 379, ; Yavuz 1994: 39, 1986-87'de başlayan V.G.M onanmLarı ve bunu izleyen ö z e llik le taçkapı ve g iriş eyvanı onarım ı.

duvarları ve bu du v a rla rı de s te kle y e n fa rk lı b iç im le r d e k i payandaları ile adeta bir kale g ö r ü n ü m ü n d e d ir . A vlulu b ö lü m ü n , taçk a p ın ın da yer aldığı doğu cepheFoto. 4: Avanos Sarı Han Genel Görünüşü

2 U

Foto. 5: Avanos San Han Dogu lö n l Cephesi

Foto. 6: Avanos San Han Kuzey Cephesi

Foto. 7; Avanos San Han Güney Cephesi

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Avanos Sarı Han

215

Foto. 8: Avanos San Han Batı Cephesi

Sİ

köşelerinde ve kuzeybatı köşesinde altıgen kesitli birer payanda yer alır

(Foto. 5). Aynı bölümün güneybatı köşesindeki payanda ise dikdörtgen kesitlidir. Kuzey (Foto. 6) ve güney (Foto. 7) beden duvarları, ortalarına yerleştirilen dik ­ dörtgen kesitli birer payanda ile destekle nmiştir. Barınak bölümünün kuzey ve güney cephe duvarlarının ortalarında dikdörtgen kesitli birer payanda yer almaktadır. Barınak bölüm ünün batı cephesindeki, eksene sim e trik iki payan­ da ise üçgen kesitlidir. Aynı cephenin kuzeybatı köşesi altıgen, güneybatı köşe­ si ise dikdörtgen kesitli birer payanda ile destekle nm iş tir (Foto. 8|. Yapının batı cephesinde yer alan üçgen kesitli iki payanda beden duvarından daha kısa olup.

Foto. 9: A vanos S arı Han K u b b e li B ö lü m ü n D ıştan g ö rü n ü ş ü

Ü stle ri p a h l a n a r a k s o n la n d ı r ı lm ı ş t ı r . D i ğ e r p a y a n d a la r ı n t a m a m ı b e d e n d u v a r ­ ları ile aynı y ü k s e k l i k t e d i r l e r . K e rva n s a ra yın a v lu lu b ö l ü m ü n ü n ku z e y c e p h e s in d e altı, b a r ı n a k b ö l ü m ü n ü n kuzey ve g ü n e y c e p h e le r i n d e ise ü ç e r m a z g a l p e n c e r e b u l u n m a k t a d ı r . T a m a m ı d ü şey d i k d ö r t g e n b i ç im in d e ve y u v a r la k k e m e r l i d i r . B a r ı n a k b ö l ü m ü n ü n m e r k e ­ Foto. 10: Avanos Sarı Han A v lu

z in d e k i k u b b e d ış ta n s e k iz g e n k a s n a k lı ve p i r a m i t k ü l a h l ı d ı r (F oto. 9). D o ğ u batı

Taçkapısı

d o ğ r u lt u s u n d a u z a na n y ü k s e k s a h n ı n t o n o z ö r t ü s ü , batı b e d e n d u v a r ı y ü k s e l t i ­ le r e k d e s t e k l e n m i ş t i r .

A v lu lu b ö l ü m ü n k u z e y ve g ü n e y c e p h e l e r i n e a ltış a r,

b a r ın a k b ö lü m ü n ü n aynı c e p h e le r i n e ise d ö r d e r ç ö r t e n y e r l e ş t i r i l m i ş t i r .

K e rv a n s a ra y ın do ğu c e p h e s in i n o r t a s ı n d a , dışa t a ş k ı n ve b e d e n d u v a r l a r ı n d a n y ü k s e k t u t u l m u ş , avluya g ir iş i s a ğ la y a n

t a ç k a p ı y e r a l m a k t a d ı r (F oto. 10). ¡ki

y a n d a k i z a r b a ş lık lı, g ö v d e le r i g e o m e t r i k s ü s l e m e l i s ü t u n c e l e r e o t u r a n sivri k e m e r li ta ç k a p ı nişi altı sıra m u k a r n a s k a v s a r a l ı d ı r . M u k a r n a s l a r ı n a l t ı n d a yer alan g e o m e t r i k b e z e m e li k u ş a k nişi üç y ö n d e d o la ş ı r . T a ç k a p ı n ı n ü ç y ö n d e n , a l t ı ş a r b o r d ü r ile k u ş a tıld ığ ı, iki y a n d a k i

özgün k a la b ilm iş k ıs ım la rd a n a n la ş ıl­

m a k t a d ı r . Dıştan ik in c i b o r d ü r , dışa d o ğ r u y a r ı m d a ir e p r o f i l l i ve ü z e r i y a t a y z i k ­ z a k l a r la iş l e n m i ş olu p , d i ğ e r b o r d ü r l e r ise d ü z y ü z e y li ve g e o m e t r i k b e z e m e l i ­ dir. S ü t u n c e b a ş lı k la r ın ın ü z e r in d e k e m e r b a ş l a n g ı c ı n d a k i iz l e r d e n ik i li g e ç m e

Foto. 1 h Avanos S an Han A vlu Taçkapısı Yan Yüzünde Yer A la n N iş

218

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 12: Avanos S a n Han G iriş Eyvanı

zencirekLİ b ir süsLeme ş e rid in in old u ğu a n la ş ılm a k ta d ır. T a ç ka p m m ijst kısmın­ da y atay d ik d ö rtg e n üç sa tırlık bir kitabe yer a lm a k ta d ır . T aç kap m m yan yüzle­ rinde, biri g e o m e tr ik bezem eli ü ç e r b o r d ü rle ç e rç e v e le n m iş , beşer cepheli b ir e r niş b u lu n m a k ta d ır. N iş le rin üst kısım ları d ilim l e r e ay rılm ış istiridye kabu­ ğu g ö r ü n ü m ü n d e olup, iki yan la rın da s ü t u n c e l e r yer a lm a k ta d ır . N işle ri çerçe­ veleyen g e o m e tr ik be zem eli b o r d ü r ile nişin ü s tü nde kalan yüzey geometrik b e z e m e lid ir (Foto. 11). K ervansaraya, dogu c e p h e s in in o rtas ın da y er alan taçkapı nişi içerisindeki basık k e m e r li kap ıdan g ir ilir . Yığma s öv e le re o tu ra n basık kem e r, re n k li taşla-

Avanos Sarı Han

219

Foto. 13: A vanos Sarı Han Ç eşm e Eyvanı

Ö zgüc-A kok 1956: 381; Çökek köylüle ­ rin in bu çeşm ede kö ylü le r tarafından kırılm ış b ir aslan lıeykelinin varlığını A. Rıza Ö n d e re n a k le ttik le rin i ifade ede r­ ler. ' ‘ Yavuz 1995: 186, Yavuz 2006: 440. Yavuz 2006: 440.

nn d ö n ü ş ü m lü o la ra k b i r b ir in e g e ç m e li b iç im d e ö r ü lm e s i y le m eydana g e t i r i l ­ miştir. Kapıdan, başık tonoz ö r t ü lü d ik d ö rtg e n planlı g iriş eyvanı ile avluya g e ç ilm e k te d ir (Foto. 12). Geçiş aynı zam a n d a ü s tü n d e k i m e s c id in p l a t f o r m u d u ru m u n d a d ır. Eyvanın kuzey ve gü ney d u v a rla rın d a karş ılıklı , sivri k e m e r li birer niş y e r a lm a k t a d ır . Kuzey du v a rın d a ki nişin iç e ris in d e yer alan basık .-m .,

kem e rli kapı, kuzey güney d o ğ r u lt u s u n d a uzanan, tonoz ö r t ü lü d ik d ö r tg e n bir mekana g iriş i

s a ğ la m a k t a d ı r. Bu m e k a n ın avluya bakan k ü ç ü k bir pe nce resi

m evcuttur. Giriş eyvanının gü ney duvarına

bitişik , avluya açıla n b ir başka

eyvan yer a l m a k t a d ı r (Foto. 13). K e m e r yüzeyi g o m e t r ik bezem eli, sivri tonoz örtülü eyvanın z e m in i avlu z e m in in d e n b ir b a s a m a k o lu ş t u r a c a k ş e k ild e daha yükse ktir. Eyvanın doğu duvarına düşey d ik d ö r tg e n ş e k lin d e b ir niş y e r l e ş t i r i l ­ miştir. K en arları g e o m e tr i k be z em e li iki b o r d ü r le ç e r ç e v e l e n d ir il m iş nişin iç e ­ risinde su k a n a lla r ın a ait k a lın t ıla r g ö r ü l m e k t e d i r . K ü n k le r le o l u ş t u r u l m u ş su kanalla rının du var içinden, doğu batı yön ün de yatay o la ra k yapının dışına ve eyvan içine çıktığı, dü şey o la r a k aşağıya gittiğ i a n la ş ı l m a k t a d ı r [Foto. U ) . Su kanalları dış c ephede t a ç k a p m m

güney yanm a isabet e tm e k t e d ir.

Bu k a lın tı­

ların kerva nsa rayın ç e ş m e s in e ait olduğu'^, yapının içinde (eyvanda) ve yapının dışında, iki ta ra flı k u lla n ı la b ile n sırt sırta iki çe ş m e o la r a k tasa rla n d ığ ı kab ul edilm ektedir'* , iç e ris in d e çe ş m e olan, A ğ zık a raha n, O bruk Hanı, A la ra Han ve Foto. 14: A vanos Sarı Han Çeşmeye

Hatun Ha nı'nda aynı te s is a tta n y a r a r la n ı la r a k , hanın dışında da bir çeşm e ya p ılm ış tır'’ .

a it su k a n a lla rı

2 20

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

F oto. 15: A v a n o s S a n H a n A v lu n u n G e n e l G ö rü n ü ş ü

R e sto ra syo n ö n c e s in e a it re s im le r d e bu ş e k ild e b ir havuza iş a re t eden h e r­ h angi b ir iz g ö r ü lm e m e k te d ir .

K e r v a n s a r a y ı n a v l u s u , d o ğ u batı y ö n ü n d e d i k d ö r t g e n p l a n lı d ı r . Z e m in i düzgün t a ş l a r l a k a p l a n m ı ş a v l u n u n o r t a s ı n a o n a r ı m l a r s ı r a s ı n d a s e k i z g e n p la n lı f ıs k i­ y eli b i r h a vuz y a p ı l m ı ş t ı r (Foto. 15)'». A v lu n u n g ü n e y ve k u z e y c e p h e l e r i b ir b i­ r in d e n f a r k l ı t a s a r l a n m ı ş t ı r . K u ze y c e p h e d e yan y a n a s ı r a l a n m ı ş m e k a n l a r yer a l ı r k e n (Foto. 16), g ü n e y c e p h e c if t e r e v a k la k u ş a t ı l m ı ş t ı r (F oto. 17). Revakla r ç if t s ı r a lı k a r e k e s i t l i y ı ğ m a a y a k l a r l a , k u z e y g ü n e y y ö n ü n d e a t ı lm ı ş , kad em e li s iv r i k e m e r l e r l e o l u ş t u r u l m u ş o lu p , yed i b ö l ü m l ü d ü r (F oto. 18). Ön sırasında beş, a r k a

Foto. 16: A v a n o s S a n H a n A v lu n u n Kuzey C e phesi

sırasınd a

altı a ya ğa y e r v e r i l m i ş t i r . T ü m

b irim le rin

ö r t ü s ü sivri

Avanos Sarı Han

221

Foto. 17: A vanos S arı Han A v lu n u n G üney C e phesi

tonozdur. A v lu n u n kuzey c e p h e s in d e ise beşi b i r e r kapıyla avluya açıla n fa rk lı bü yüklükle rde , tonoz ö r t ü l ü sekiz m e ka n sırala nnnıstır. Bu m e k a n la r ı n d ış a rı­ ya açılan b i r e r m a z g a l p e n c e re le r i m e v c u ttu r. Yalnız ce p h e n in orta s ın a isabet eden m eka nın pe nc e resi, dış beden du va rın d a ki payanda s ebebiy le avluya a ç ı l­ mıştır. Aynı m e k a n ın kapısı da avluya d e ğil d o ğ u s u n d a k i b itiş ik m e ka n a a ç ıl­ maktadır. B itiş ik te k i bu m e k a n ise aynı zam a n d a hanın en k ü ç ü k iki m ek a nına basık k e m e r li b ir e r kapıyla b a ğ la n m ış olup, bu d ö rt m e k a n d a n başka, diğ e r Ö zgüç-A kok 1956: 381.

m e ka n la r ara sın da b i r b ir in e geçiş y o k tu r. T. Ö zgüç-M . A kok, in c e le m e le r i s ı r a ­ sında bu m e k a n la rın en k ü ç ü k ola nın da, k u r n a la r ı ve su y o lu n u te s p it e t t i k l e ­ rini ifade ederek, bu m e k a n ın h a m a m o ld u ğ u n u ile ri s ü r m ü ş l e r d i r " .

A vlu n u n

batı k an adın daki ik inci m eka nın üç duvarı boyunca çıkıntı t e ş k il eden taş k o n ­ sollar, bu rada ahşap bir as m a katın o la b ile c e ğ in i akla g e t ir m e k t e d ir (Foto. 19)2". Bu m eka nın doğu yan ında ki b ir im in batı duvarının da be n z e r ş e k ild e konsollu olduğu g ö r ü l m e k t e d i r . Batı uçta ki ilk m eka nın d u va rla rın d a biri d i k d ö r t ­ gen diğeri sivri k e m e r li iki niş y e r alır. Üçü ncü sırada k i m eka nın d u v a r la r ı n d a ­ ki n iş le rin ikisi de sivri k e m e r lid ir . A vlu n u n kuzeydoğu k öş e sin de y er alan

Ö zgüç-A kok 1956: 381.

222

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 18: Avanos San Han A vludaki Çifte Revaklardan

mekana, dama çıkışı sağlayan asma merdiven basamaklarının altındaki, dik­ dörtgen bir kapıdan girilir. Bahsedilen servis mekanlarının avluya açılan kapı­ larının beşi de iyi k oru nm u ştu r. Bunlardan kuzeydoğu köşede merdiven altın­ daki, sivri kem erli bir niş içerisinde dikd ö rt­ Foto. 19: Avanos San Han Mekan içerisinden [K on so lla rj

gen şeklinde sade bir kapıdır. Batı yönünde ikinci ve üçüncü sıradaki kapılar diğer kapı­ lara göre daha

büyük ve b irbirinin

aynı

şekilde düzenlenm iştir. Dikdörtgen şeklin ­ deki

kapı açıklıklarının

g e om e trik

bezemeli

kenarları

bo rdü rle rle

düz ve çerçeve­

lendirilmiş, beşer m ukarnas dizisinden olu­ şan kavsa ralar geom etrik bezemeli sivri süs kem e rle ri

ile taç la n d ın lm ış la rd ır.

köşelikleri alçak

kabartma

Kemer

gülbezeklerle

s ü s le n m iş tir (Foto. 20). Taçkapmm kuzeyinde, avlunun doğu cephesi yüzeyinde, karşılıklı iki kola ayrılarak yükse-

Avanos Sarı Han

■

223

len, asm a taş m erd iv en y e r a lm a k ta d ır . M erdiv enin kuzeye yönelen kolu L ş ek lin d e, hanın dam ına, d iğ e r kolu ise giriş eyvanı ü z e rin de y e r alan m es cide çıkışı s a ğ la r (Foto. 21). Mescidin kapısı avluya b a km a k ta d ır. Kapı ö n ün de ki m erd iv en sahanlığı balkon şe k lin d e olup, o n a r ı m la r sırasında m e r d i ­ venlerle b irlik t e d e m ir k o r k u lu k la r l a ç e v r ilm iş t ir . G e o m e trik bezemeli b o r d ü r le r l e ç e r ç e v e le n m iş m e s c id in kapı nişi, dö rt sıra m u k a r n a s lı kavsaraya sa h ip tir. Kavsara iki yanda zar başlıklı s ü t u n c e le re o t u rm a k t a d ı r. Kare planlı m esc ide girişi sağlayan kapının basık k e m e rin in , so n ra d a n beton ile ya p ıld ı­ ğı a n la ş ılm a k ta d ır (Foto. 22). Aynı m a lz e m e y le m e sc id in k u b ­ besi de y e n ile n m iş tir . Kubbeye geçişi sağlayan t r o m p l a r dö rt sıra m u k a r n a s d o lg u lu d u r . T. Ö zgüç-M . Akok, r e s t o r a s y o n la r öncesinde in c e le d ik le r i m escidin , çok harap d u r u m d a k i ö r t ü ­ sünde, m u k a r n a s lı t r o m p l a r la d ö rtte n sekize geçen köşe le rin bulu nuşunun, tavana sekiz köşeli t o n o z la rla b ir nevi d ilim li yıldız m anzarası verd iğ in i ifade ederek, yapının k u b be s in in Ağzıkarahan

m e s c id in in

üst

ö r tü s ü n e

be n ze rliğ in e

d ikka t

çekmektedirler^'. Mescidin m ih ra b ı (Foto. 24] iki sıra g e o m e t ­ rik be zemeli b o rd ü r le ç e r ç e v e le n m iş tir, (ki yanda y er alan s ütu nceler zar başlıklı ve gövdele ri

z ik z a k la rla

bezelid ir.

Sütunce b a ş lıkla rın ın ü z e rin den y ü ks e le n g e o m e tr ik bezeli şerit üç sıra m u k a r n a s ta n oluşa n kavsarayı süs k e m e ri ş e k ­ linde ta ç la n d ır m a k ta d ır . M u k a r n a s la r ile beş cep he li m ih ra p nişi arasında g e o m e tr ik be zem eli bir b o r d ü r yer a lm a k ta d ır . Foto. 20: A va nos S arı Han Avluya A ç ıla n M e k a n la rın Kapısı

Ö zgüç-A kok 1956: 380.

Foto. 21: A va nos Sarı Han M e s ç it ve D a m a Çıkış M e rd iv e n le ri

224

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 22: A va nos S a n Han M e s c id in Kapısı

Mescidin kuzey duvarında bu lu n a n k ü ç ü k d ik d ö r tg e n kapıdan, d a r taş ba sam aklı m e rd iv e n le yapının dam ın a çık ılm a k ta d ır. San Hanın batıdaki ba rın ak b ö lü m ü n ü n taçkapısı, doğu cep he sin in ortasında y er a lır (Foto. 23). Avluya taşkın taçkapı, beden d u v a rla rın d a n daha yüksek t u t u l m u ş t u r . Sivri ton oz lu kavsarasından yukarısı y e n ile n m iş tir. Kavsara t o n o ­ zu iki re n k li t a ş la rla ö r ü lm ü ş olup, dışa çıkıntı yapan m u k a rn a s lı üze ng ile re o t u r t u lm u ş t u r . Kavsara k ö ş e lik le r in d e g e o m e tr ik bezem eli iki m ad alyon yer

Foto. 23: A vanos S a rı H an B a rın a k B ö lü m ü n ü n Taçkapısı

Foto. 24: Avanos S an Han M escidin M ihrabı

w

Foto. 25: Avanos S an Han B a nnak Bölüm ünün İçerisinden Görünüş

almaktadır.

Girişin basık kem erinin üstünde bir kitabe bulunur. Taçkapı geo­

m etrik bezemeli ve düz bordürle rle çerçevelenmektedir. Yanlarda yer alan zar başlıklı sütunçelerin

gövdeleri geom etrik

bezemelidir. Taçkapmm

iki yan

yüzünde birer niş yer almaktadır. Beş cepheli ve beş sıra mukanas kavsaralı niş, iki sıra geom etrik bezemeli bordürle rle çerçevelenmektedir. Nişin iki yanında yer alan zar başlıklı sütunçelerin yüzeyleri yatay zikzaklarla bezenmiş­ tir. Sütunçelerin üzerinde yükselen geom etrik bezeli alçak kabartma kuşakla, süs kemeri o lu ştu ru lm u ştu r. Her iki nişte aynı düzenleme görülür.

Yığma

sövelerin üzerinde, birbirine geçmeli olarak iki renkli taşla örü lm üş basık kemerli kapı açıklığından barınak bölümüne girilm ekte dir. Barınak bölümü doğu batı doğru ltusunda kareye yakın dikdörtgen planlıdır. Gnaltı bağımsız yığma ayağa ve duvarlara, güney kuzey yönünde atılmış kademeli sivri kemer­ lerle beş şahın o lu ş tu ru lm u ştu r. Sahmlar aynı yönde sivri tonozlarla örtülmüş­ tür. Bu sahmları doğu-batı doğru ltusunda [giriş ekseninde] uzanan daha darve yüksek tu tu lm u ş bir şahın kesm ekte dir (Foto. 25].

Bu sahnın yüksek ve sivri

tonoz örtüsü, her kestiği şahında bir takviye kemeri atılarak desteklenmiştir Takviye kem erle ri zarif silm eli konsollara oturm aktadır. Bu şahının kareye dönüştü rülm üş, merkezi bölümü pandantif geçişli bir kubbeyle örtülm üştür Kubbe kasnağına dört yönden yuvarlak kemerli dikdörtgen pencereler açılmış­ tır. Kubbede kasnak pencerelerine göre şaşırtmalı olarak açılmış, küçük dört

Avanos San Han

227

B a r ı n a k b ö l ü m ü n ü n yan k o r i d o r l a r ı n ı n z e m i n i

“ Y u k a rıd a k i p a ra g ra fla rd a s ü s le m e le rin

ile o r ta k ı s m ın z e m i n i a r a s ın d a y a k l a ş ı k 4 0 - 5 0 c m . lik k o t f a r k ı ile s e k i l e r o l u ş ­

te k r a r a d ü ş m e m e k a m a cıyla bu b ö lü m d e

t u r u l m u ş t u r (F oto. 27).

le n d ir ilm e s i ya p ılm a ya ç a lış ılm ış tır.

a ç ık lık g ö r ü l m e k t e d i r (Foto. 26).

y e r a ld ığ ı b ö lü m le rd e n b a h se d ild iğ in d e n , m o tif ve k o m p o z is y o n la rın to p lu d e ğ e r­

Yapı t ü m ü y l e k e s m e ta ş k a p l a m a d ı r . S ö k ü le n dış k a p l a m a t a ş la r ı o n a r ı m l a r l a y e n i l e n m i ş t i r . D u v a r l a r ve p a y a n d a la r s a n d ı k l a m a t e k n i ğ i n d e m o l o z ta ş d o l g u ­ lu d u r . A v lu lu b ö l ü m ve b a r ı n a k k a p ı la r ı n ı n b a s ık k e m e r l e r i n d e , d ö n ü ş ü m l ü ve b ir b ir i n e g e ç m e l i o l a r a k iki r e n k l i t a ş k u l l a n ı l m ı ş t ı r . B a r ı n a k t a ç k a p ı s ı n ı n k a v ­ sara t o n o z u n d a ve iç k ı s ı m d a k i bazı k e m e r l e r d e de d ö n ü ş ü m l ü o l a r a k iki r e n k li taş k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . Y e n ile n e n b ö l ü m l e r d e k u l l a n ı l a n t a ş a ç ık r e n k to n u y la f a r k e d i l m e k t e d i r . Yapının a h ş a p a k ş a m ı n a a it g ü n ü m ü z e u la ş a n h i ç b i r şey y o k t u r .

Sarı H a n ’ ın, av lu ve b a r ı n a k t a ç k a p ı la r ı n d a , a vlu y a a ç ıla n m e k a n l a r ı n k a p ı l a r ı n ­ da, m e s c i d in kapısı ve m ih r a b ı ile ç e ş m e n i n b u l u n d u ğ u niş ve eyvan k e m e r i n d e s ü s l e m e y e y e r v e r i l m i ş t i r “ . A v lu n u n k u z e y c e p h e s in d e k i , iki m e k a n ı n k a p ı l a r ı ­ nın k a v s a r a k ö ş e l i k l e r i n d e y e r a la n g ü l b e z e k l e r i n dışın d a , b i t k i s e l b e z e m e y e

F o to . 2 6 : A v a n o s S a rı H a n B a rın a k B ö lü m ü n ü n M e rk e z in d e k i K u b b e

228

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylar

Foto. 24: A vanos S a rı H an B a rın a k B ö lü m ü n ü n Taçkapısı

Ç izim 3 a

Ç izim 3 b

Ç izim 5

r a s tla n m a z (Foto. 28). Yapıda g ü n ü m ü z e ulaşan s ü s le m e u n s u rla r ın ın t a m a m ı ­ nı m u k a r n a s la r ve g e o m e tr ik b e z e m e le r o lu ş t u r m a k ta d ı r . M u k a rn a s la r, Avlu ­ nun taçkapı kavsarası, m e s cid in m ih r a p ve kapı kavsarası, ile kubbeye geçişi sağlayan t r o m p la r ı n d a yer alır. Yapının s ü s le m e içeren b ö lü m le rin d e , uyg ulan­ dıkla rı yerin b iç im in e göre düz veya p ro fil o lu ş tu r a n fa rk lı g e n iş lik le r d e k i bor­ d ü r le r ve yüzeyle rin be ze m e le rin d e , g e o m e tr ik m o t if ve k o m p o zisy o n la rın t e r ­ cih edildiğ i g ö r ü lü r.

Ç izim 6 ç

Ç izim

7a

Ç izim 7 b

Avanos San Han

229

Ç izim 8: K ırık ç iz g ile rin m eydana g e tir d iğ i y ıld ız ve ç o k g e n le r

Yapıdaki g e o m e tr ik b e z e m e le r b ir bijtü n o la ra k ele alındığında kom p ozisyon

^ Yazımızda ku lla nıla n m o tif ve ko m p o ­ zisyonların ç iz im le ri S chn e ide r’den a lın ­

kurg uları

bakım ın dan ;

bir eksen

ü ze rin de sad ece

iki yönde çoğ a ltıla b ile n

ö rn ek ler (Çizim: 3,4,5,6, 7 )23, yatay- düşey ve çapraz e k s e n le rd e he r yöne ç oğ altılabilen ö r n e k l e r o la ra k (Çizim: 8,9,10) iki t e m e l ö ze llik g ö s t e r ir le r “ .

m ıştır. Bkz. S chn e ide r 1980. “ Anadolu S elçuklu Dönemi geo m e trik sü sle m e le ri hakkında geniş bilgi için: S chneider 1980; M ülayim 1982.

ilk gruba ait olan, bir eksen üze rin de iki yönde ç o ğ a ltıla b ile n ö r n e k l e r g e n e lli k ­ le kenar ve çerçeve b o r d ü r le r in in b e zem e sin d e karşım ıza çık m a k ta d ır. Kendi

Ç izim 9 a: S e k iz g e n le rin m eydana g e tir d iğ i kom p o z is y o n

içerisinde m o tif ve f o rm ba kım ın d a n ; b ir b ir in i kesen veya üst üste -y a n yana sıralanan ş e r itle r d e n o lu ş a n la r (Cizir^' 3-a,b), çap raz şekild e b ir b ir in i kesen şeritlerden o l u ş a n la r (Çizim 4), m e a n d e r fo r m u n a benzer ve ondan t ü r e m iş yatay okları içeren ş e r i t l e r (Çizim 5), d a ire s e l k ıv r ım la rla kesişen ş e ritle r d e n olu şa nla r (Çizim 6-a,b,c) ve y arım yıld ızla rın o lu ş t u r d u ğ u f o r m l a r (Çizim 7-a,b) olmak üzere alt çeşitle riyle , yapıda u y g u la n d ık la rı g ö r ü lm e k t e d ir .

Ç izim 9 b: O n g e n le rin m eydana g e tir d iğ i k o m pozisyon

230

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Çizim 9 c: S e l
ikinci g ru bu o lu ş tu r a n ö r n e k l e r ilkin e gö re daha gelişnniş k o m p o z is y o n la r ve fa rk lı o l u ş u m la r l a karşım ıza ç ık m a k ta d ır. Geniş yüzeyle rin b e zen m es in de daha çok t e rc ih e d ild ik le ri g ö r ü lü r. Bu s ü s le m e k o m p ozisyonlarını; Kırık çiz g ile rin meydana ge tird iğ i k o m p o z is y o n la r (Gizim 8). Düzgün veya düzensiz ç o k g e n le ­ rin meydana g e tird iğ i k o m p o z is y o n la r (Gizim 9-a,b,c,d,e) M erke z de ki çok kollu y ıld ız la r ve yıldız

k o lla r ı n d a n

m eydana

gele n

k o m p o z is y o n la r

(Gizim

10-

a,b,c,d,e) şe k lin d e g r u p l a n d ır m a k m ü m k ü n d ü r , iç e r d ik le ri ç o k g e n le r ve yıldız­ ların biç im in e ve dü z e n le n iş ş e k lin e gö re ise kendi iç le rin d e ç e ş itlilik g ö s t e r ­ m e k t e d ir le r .

Çizim 9 d: A ltıg e n le r ile ya ta y ve çap­ raz e ksen lerde y e rle ş tirile n düz ş e ritle rin m eydana g e tird iğ i yıldız ve çokge nlerden oluşan kom pozisyon

Yapının b e z e m e le rin d e alt ç e ş itle m e le r i ile b irlik te kulla nıld ığını g ö rd ü ğ ü m ü z bu m o t if ve ko m p o z is yo n la ra , S e lç u k lu D ö n e m i'n in cam i, m ed rese , tü rb e gibi he m en h e ry a p ı tip in d e r a s t la n m a k ta d ı r . Aynı g e o m e tr ik d ü z e n le m e le r in , Ağzı­ kara ha n başta o lm a k üzere Karatay Hanı, Kayseri Sulta n Hanı, Susuz Han, A k sa ra y Sulta n Hanı, Ak Han gibi d ö n e m in h a nlarında yaygın bir u yg ulam a alanı bu ld u ğ u n u gö rüyo ruz.

Çizim 9 e: A ltıg e n le r ile düzensiz ç o k­ gen lerin m eydana g e tird iğ i yıldız ve çokgenlerden oluşan kom pozisyon

Foto. 27: Avanos San Han B annak B ölüm ü nde n S ekinin Görünüşü

Avanos San Han, Anadolu Selçuklu döneminde inşa edilmiş kervansarayların, açık avlulu bölüm ve kapalı (bannakj bölümden oluşan (karma) günümüze ulaşan anıtsal örneklerinden birisidir.

plan tipiyle^s

Dönemin en önemli ticaret

yolunun Konya-Aksaray- Kayseri güzergahında yer almaktadır. Yapıya aidiyeti hakkında kesin bilgi bulunmayan, onarım lar sırasında avlu taçkapısına yerleştirilen kitabede II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in adı geçmektedir. Mimari ve bezeme özellikleri ile dönemin diğer kervansaraylarıyla paralellik

Kervansarayların tipolojisi hk. Erd­ mann 1961; Erdmann 1976; Yavuz 1995: 183-198.

Çizim 10 a: Merkezdeki beş köşeli yıl­ dız ve kollarından meydana gelen çok­ genlerin oluşturduğu kompozisyon

Çizim 10 b: Merkezdeki sekiz köşeli yıldız ve kollarından meydana gelen çokgenlerin oluşturduğu kompozisyon

232

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 28: A vanos S a n Han A vluya A çıla n M ekanın K a pısından D e tay

“ Bkz. Yavuz 1992: 8-12

gö s te re n yapının, II. Gıyaseddin Keyhüsre v zam anında, 1237-124-6 t a r ih le r i a r a ­ sında yapıldığı d ü ş ü n ü le b ilir. Ben zer diğ e r ha nla rd a olduğu gibi. Sarı Han'ın giriş eyvanının kuzey t a r a f ı n d a ­ ki iki m eka nın idari am açlı, açık avlun un kuzey kanadında yer alan h a m a m ve servis m e k a n la rı dışındaki od aların ise b a rın m a a m a çlı k u lla n ıld ık la r ı d ü ş ü n ü ­ le bilir. Güney ka n a tta k i çifte revaklı b ö lü m ise m a lla r ı n de p o la n m a sı ve yaz aylarında in san ların ve hayvanların ba rın m ası için k u lla n ılm ış tır. Kervansarayın kapalı (barınak) b ö lü m ü d iğ e r S e lç u k lu h a n la rn d a olduğu gibi ahır, in sa n la rın barın m ası ve m a lla r ın de p o la n m a s ı için k u lla n ı lm ı ş tı r. Bu f o n k ­ siyonun s a ğ la n m a s ın d a yard ım c ı olan en ö n e m li un sur, kot farkı o lu ş tu ra n s e k i le r d ir .

Günümüze

u la ş a n

ö rn ekle ri

a z d ır “ . K e r v a n s a r a y la r ın

ba rın ak

b ö lü m le r in d e k i s a h m la r sayı ve d ü z e n le m e o la ra k fa r k lı lı k g ö s te rm e k te d ir. Avanos Sarı Han'a ba rın ak b ö lü m ü b a k ım ın dan en çok b e n z e rlik gösteren ö r n e k le rd e n birisi, s a h m la r m düzeni ve sayısı ve kareye yakın planıyla Susuz Han'dır.

Çizim 10 ç: M erkezdeki sekiz kö şe li yıldız ve kollarından meydana gelen beş köşeli yıldızlar ile çokgenlerin oluşturduğu kompozisyon

Avanos San Han

233

Kervansarayla rda h a m an nla nn iki t ü r lü tasa rla n d ığ ı g ö r ü lü r . B u n la r d a n ilki

2’ Yavuz 1995: 186.

yapının yakınında olan fa k a t içinde yer alm a y a n fıa m a m la r d ı r . Ağzıkarahıan,

28 Yavuz 1995: 186

inçir Hanı, ishıaklı Hanı, A la ra Hanı gibi hıanlann h a m a m la rı bu ş e k ild e d ir. İk in ­ cisinde ise h a m a m kervansarayın içerisin dedir^^ Avanos San Han'da h a m a m ın yapının

iç e risin d e

oldu ğu,

a v lun un

kuzey kan ad ın da ki

en

küçük

m eka nın

hamam o la r a k k u lla n ıld ığı b ilin m e k t e d ir. Giriş eyvanına bitişik ik inci eyvanın iç e ris in de (doğ u duvarında) sırt sırta d ü z e n ­ lenmiş, yapının içinden ve dışından, iki ta ra flı k u lla n ıla b ile n ç e ş m e s i y e r a l m a k tadır. Ç e şm enin hanın içinde old u ğu ö rn e k le rd e , aynı te sis a tta n y a ra rla n ıla r a k

Çizim 10 d: M erkezdeki on köseli yıldız ve kollarından m eydana gelen beş kö se li yıldızlar ve çokgenlerin o lu ş tu r­ duğu kom pozisyon

hanın dışına da b ir çe ş m e yapıldığı g ö rü lü r . B en zer ş e k ild e Ağzıka raha n, Obruk Hanı, Ala ra Hanı ve Hatun H a n 'la rın d a sırt sırta ç e ş m e le r vardın*. Avanos Sarı Han'ın m e scid i g iriş eyvanının ü ze rin de ve taçka pının iç e risin d e yer alm aktadır. Zazadin (Sadettin), Kızılören ve A ltınapa H a n 'la rın ın m e s c itle r i. Sarı Han'a benzer şekild e taçka pının yanında veya

üze rin de y e r alan ö r n e k le r d e n -

l i

İl

iftii

Ç izim 10 d: M e rk e z d e k i on ik i k ö s e li y ıld ız ve k o lla rın d a n m e y d a ­ na g e le n beş, dokuz, on, on b ir k ö ş e li y ıld ız la r ve ç o k g e n le rin o lu ş ­ tu rd u ğ u k o m pozisyon

234-

»önge 1969: 9-11

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

d i r ’ . A k sa ra y Sulta n Hanı, Kayseri T uzhisarı S ulta n Hanı, A ğzık a raha n ve ish a k lı H a n 'la rın d a m e s c i t l e r avlun un o rtasın dad ır. Yapının s ü s le m e p ro g r a m ın a bü tü n ü y le g e o m e tr ik bezem e nin ha kim olduğu g ö r ü lm e k t e d ir . G e o m e trik bezem e nin h a kim iy e ti, m o t if ve kom p o z is yo n la rın k u lla n ı m la r ı b a kım ın dan ; Ağzıka raha n, A ks a ra y Sulta n Hanı, Karatay Han, Ava­ nos Sarı H a n ’a p a r a le llik gö s te re n yapıla rdır. Sonuç olara k, Avanos Sarı Han, dö ne m in in , m im a r i, t a s a rım ve s ü s le m e ö z e l­ lik le r in i en iyi ş e k ild e yansıttığı kab ul edilen A na d o lu S e lç u k lu k e rv a n s a r a y la r ı­ nın, g ü n ü m ü z e u la ş a b ilm iş ö n e m li ö rn e k le r in d e n birisid ir.

Avanos San Han

Bibliyografya

BEKTAŞ 1999:

Bektaş, C., Selçuklu Kervansarayları Korunmaları Üzerine Bir Öneri, istan-

bul.1999. ERDMANN 1955: "Notizen zum inneranatolishen Karavansaray" Beobachtungen auf einer Reise im juli 1953, Kunst des Orients, II (19551, 5-29. ERDMANN 1961; Erdmann, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, l-ll, B e r­ lin, 1961. ERDMANN 1976: Erdmann, K.-Erdmann, H., Das Anatolische Karavansaray des 13. Ja h rh u n ­ derts, III, Berlin, 1976. KOCA 1997: Koca, S., Sultan I. izzeddin K eyka vusll21 1-12201, Ankara, 1997. MÜLAYİM 1982: Mülayim, S., Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslem eler-Selçuklu Cağı, Ankara, 1982. ÖNGE 1969: Önge Y., "Anadolu Türk Mimarisinde Köşk-Mescit Geleneği" Önasya, V/52, (Aralık 1969], 9-11. ÖZERGİN 1959: Özergin, Kemal M., Anadolu Selçuklu Cağında Anadolu Yolları, İstanbul, 1959. ÖZGÜC-AKOK 1956: Özgüç T.-Akok, M., "Sarıhan" Belleten, XX, Ankara,[1956İ s. 379-383. SCHNEÎDER 1980: Schneider, G., Geometrische Bauornam ente Der Seldschuken in Kleinasien, Weisbaden, 1980. TUNCER 2006: Tuncer, O.C., "Kervan Yollan", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygar­ lığı, (Ed: Kenen Bilici-A.Uzay Peker) Ankara, 2006, 419-434. TURAN 1948: Turan, 0., "Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiye­ leri" Belleten, XII/45, Ankara, 17-171. YAVUZ 1994: Yavuz, Ayşıl T., "Anadolu Kervansarayları ve Vakıflar" XI. Vakıf Haftası Kitabı, Anka­ ra, 1994, s. 39-46. YAVUZ 1995: Yavuz A. T., "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarının Tipolojisi" IV. Milli Selçuklu Kül­ tü r ve Medeniyet Semineri Bildirileri,Konya 25-26 Nisan 1994, Konya, 1995, 183-198. YAVUZ 2006: Yavuz, A. T., "Kervansaraylar", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlı­ ğı, (Ed: Kenen Bilici-A.Uzay Peker] Ankara, 2006, 435-446.

■

235

; .Ivî/.:-':' . - i

e ğ ir d ir h a n

Yrd. Doç. Dr. Rüstem Bozer*

T arih i yapı, t a r i h y a d i g â r ı gibi ifad eleri, is t e r s a ğ la m is ters e harap olsun, pek

çok yapı için k ulla n ırız . Bazı yap ıla r ha kkında ise, bu ifa d e le rd e n öteye söz söy-

• Yard. Doç. D r , Ankara Ü niversitesi, Dil ve T a rih-C oğrafya Fakültesi. Sanat Tarihi B ölüm ü

le nem em iş veya çok sınırlı b ilg ile r le y e t in m e k d u r u m u n d a k a lın m ış tır. Zira son derece harap o l m u ş la r ; ne k im l ik b ilg ile ri ne de harabeye dönüş hikâye le ri k a l­ mıştır. E ğ ird ir'd e k i han da yakın zam ana k a d a r bu yap ıla rd an biriydi; şim d i ise o gruptan çıkm a şansına k a v u ş m u ş tu r . Bu yazı hanın yenid en kazandığı k im lik bilgilerini a n la tm a k için k a le m e a lın m ış tır. İsparta'nın E ğ ird ir ilçesi sın ırla rı içindeki han, b u g ü n k ü E ğ ird ir-K o n y a yolun un üzerinde, ilçe m e rk e z in in 3 km. gü neyinde. Yeni M a h a lle 'd e y er alır. Göl kıyısın­ daki bina, batısında bu lu n a n A k p ın a r sıra da ğlarının göle uzanan ete k le rin d e , meyilli bir araziye inşa e d ilm iş tir . B ugün do ğ u s u n d a n ş e h ir le r a r a s ı kara yolu, kuzey ve batısından ilçe m ezarlığı, gü ne yin d en ise g ü n ü m ü z yapıla rınd an o l u ­ şan bir site ile k u ş a t ılm ı ş t ır (Foto. 1). Zamanımıza son derece harap b ir vaziyette ulaşan han, Konya'dan ge le re k güneyde Antalya'ya, batıda Denizli'ye giden S e lç u k lu devrin in ö n e m li kervan

E ğ ir d ir H an

238

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 2: E ğ ird ir Han, gün eybatıda n g ö rü n ü ş

yolu g ü z e rg â h la rın d a n birin d e b u lu n m a k t a d ı r . B ir dö ne m bura da k u ru la n pazar sebebiyle P m a r p a z a n H a n ı ’ o la r a k da a d la n d ırılm ış tır.

' ö zergin 1965: 159.

Boyutla rı itibarıyla de vrin in en büyük d ö rd ü n c ü büyük hanı olan bina, doğu-batı yön ün de uzanan avlu ve kapalı b ö lü m d e n m eydana gelir. Harap o lm a k la birlik­ te, kapalı b ö lü m ü n d u varları büyük ölçüd e ayaktadır. Örtü ve taşıyıcı sistemler ise t a m a m e n orta d a n k a lk m ış ; bu b ö lü m uzun y ılla r ta rla o la ra k kullanılm ıştır (Foto. 2). Avluda ise kara yolu ta ra fın d a k i doğu d u var yıkılmış, kuzey ve güney

Eğirdir Han

du varlar ile güney kanatta sıralanan mekânların bazı duvarları kısmen günümüze ulaşmıştır. Bütün duvarlarda kesme taşla r sökülmüş, bu nedenle duvarlar bir hayli in celmiştir. Açıkta kalan moloz taş örgünün içine sızan yağm ur ve kar suları ile bunlardan kaynaklanan buzlanma sonucu meyda­ na gelen dö k ülm ele r incelen duvarların günden güne yıkılıp yok olmasına sebebiyet vermektedir. Bir ara pazar alanı, göçerlerin konak yeri, tarla, kamu kuruluşlarının deposu gibi çok değişik a m a ç­ larla kullanılan bu han, bazı bilinçli tahribatlara da maruz kalmıştır. Kendi haline terk edilen pek çok yapıda karşılaştığımız türden, definecilerin kazarak veya dinamit patlatarak verdikleri zararların yanı sıra, binanın içinden şehir kanalizasyonu ve su kanalı geçirm ek için duvarları yıkılmış, göçük taba­ kaları altüst edilm iştir. Yaklaşık kuzey-güney hat­ tında uzanan kanalizasyon boruları avlunun doğu yarısından geçirilmiş,

bu sırada duvarlar temel

seviyesinde kepçeyle delinmiştir. Hanın güneyine inşa edilen kooperatif evlerini batıdaki dağlardan gelen yağm ur ve kar sularından korumak için açı­ lan kanal ise avlunun güney kanadından geçirilmiş, bu sırada kapalı bölümden taşıntı yapan batı duvar, burada sıralanan

m ekânların

bazı duvarları ve

nihayet doğu cephede kısmen kalabilen duvar par­ çası kepçeyle yıkılmıştır (Foto. 3). Bir müddet sonra ağaçların ve bitki örtüsünün kapladığı bu bölüm adeta dere yatağına dönüşerek toprak altındaki seramik, metal vb. küçük eşyaya da çok büyük z ara rla r vermiştir. Han ile ilgili erken bilgiler 20. yüzyılın başına kadar uzanmaktadır.

Kendisi

Eğirdir'li olan Süleyman

S ükrü'nün ilk olarak 1907 yılında Petersburg'da OsmanlIca basılan, yakın zamanda da günümüz Türkçesine çevrilen S e y a h a t ü 'l- K ü b r a adlı eserin­ de çeşitli rivayetlere yer verilm iş ve binanın "Lid kavmi" zamanında puthane olarak inşa edildiği b e lirtilm iş tir. Süleyman Şükrü handan "... Yaptıkları en büyük p u th a n e E ğ ir d ir 'in c e n u b u n d a b u lu n a n K e r v a n s a r a y n a m h h a ra b e idi. S e lç u k lu la r de vrin d e han ve çarş ı h a lin e k o n u lu p s o n r a la r ı duva rın ın y ü z ü n d e bulunan süs ta ş la rı s ö k ü ld ü ğ ü için e l' a n d iş le s o y u lm u ş h ıya r g ib i esik eşik görü nen bu a z a m e t li bina ..." diye bahseder. Verilen bu bilgiden hanın 20. yüz­

yılın başlarında da çok harap olduğu ve günümüzdeki gibi kervansaray diye anıldığı anlaşılmaktadır.

239

- Süleyman Şükrü 2005: 59,

240

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 3: E ğ ir d ir l~ian, a v lu n u n g ü n e ­ yin d e k i m e k â n la rd a n g e ç irile n s u k a n a lı

3 Erdm ann 1961: 125-126.

B ug ün e k a d a r hanın m im a r is i ha kkında en ge niş bilgiyi 1953 ile 1958 yılları ara­ sında yapıya dö rt kez uğrayıp incele yen K. E r d m a n n v e rm iş i; daha so nra konuy­ la ilg ile n e n a r a ş t ı r m a c ı la r g e n e llik le bu b ilg ile r i k u lla n m ı ş tı r . Erd m a nn hazır­ ladığı planda avlun un m evcu t halini g ö s te r m iş , kapalı b ö lü m ü n ise restıtüsyonunu yapm ış ; ayrıca binanın t a r ih le n d i r m e s in e yö n e lik ö n e r ile r d e bu lu n m u ştu r Ona göre, s u lta n hanları şem a sın a uygun bir plana sa hip olan kapalı bölümde, d o ğ u -b a tı d o ğ r u lt u s u n d a uzanan ve bir aydınlık kub b e sin e sa hip orta şahın ile buna iki yandan dik uzanan yedi şahın yer alır. Kapalı b ö lü m e g irin ce güneyde kalan b irin ci şahın dışındaki bü tün s a h m la rm cephe d u v a rla rın d a b ire r mazgal pence re vardır. Bu b ö lü m ü n beden d u varları dıştan k ö ş e le rd e kare, cephelerde ise d ik d ö r tg e n planlı ik iş e r payanda ile d e s t e k le n m iş t ir . Avluda ise, güney ka n a tta k i m e k â n la r ın o güne kala b ile n du va rla rın ı iş le m e k le yetinmiş, asli d u r u m u ha kkında h e rh a n g i b ir öneri g e t ir m e m iş t ir . Avluda k öş e le rde yine kare, kuzey ve güneyde üç, doğu ce phede ise iki d ik d ö rtg e n planlı payandaya yer ver­ m iş tir . Bu planda dikk ati çeken bir hu sus avlu ve kapalı b ö lü m duvarlarının bir­ le ştiği ye rle rd e , h e r ikis in in de aynı z am a nd a inşa ed ild iğ in i gösteren organik

Foto. 4: E ğ ird ir Han, a v lu ­ nu n g ü n e y in d e k i m e k â n la r

Eğirdir Han

bütünlüğün doğru bir şekilde verilmesidir. Erdmann, ilce merkezindeki Dündar

241

‘ Arık 1 9 9 4 :1 -2

Bey Medresesi ile Hızır Bey Camii arasındaki kale kapısında bulunan bezemeli taşların hana ait olabileceğini be lirtm iş ve bunların Aksaray Sultan Hanı ile benzerliğine dayanarak, hanı Alaaddin Keykubad zamanına tarih le m iştir. Gözlem ve inceleme dışında herhangi bir arkeolojik kazı ve sondaj çalışması yapılmayan handa. Başkanlığını Prof. Dr. Rüçhan A n k ’ın yaptığı G ö lle r B ö lg e s i A rl< e o lo jil< -K ültü re l- T u ris til< A r a ş t ı r m a ve D e ğ e r le n d ir m e Projesi^ kapsamında,

1993 yılında ilk kez tarafımızdan kazı çalışmaları başlatılmıştı. O yıl avlunun ve kapalı bölümün 1/4'ü kazılmış ve çalış m ala r bir sonraki yıl devam etm ek üzere bırakılmıştı. Ancak ertesi yıl üst proje için ve dolayısıyla han kazısı için maddi destek sağlanmayınca çalış m ala r yarım kalmıştı. 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü hanı ku rta rm a k için harekete geçtiğinde kazı çalışmalarımız yeni­ den başlamıştır. 1993 ve 2006 kazı çalışmaları hem avlu hem de kapalı bölümde yürü tü lm ü ştü r. Öncelikle avludaki mekânlara ve göçük tabakasına büyük zarar veren su kanaFoto. 5: E ğ irdir'de D ündar Bey M edresesi, Kale Kapısı, Hızır Bey C am ii

242

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 6: E ğ ird ir, K a le Kapısı

|£ 5 ^ 1 2

- 7 ^ 1

,

*» • rel="nofollow">

Lı yapının dışına a lın m ış ve kazıya burad an ba ş la n m ış tır. 2006 sezonu sonunda he r iki b ö lü m ü n ya kla ş ık 2 / 3 ’ ü kazılm ış, geri ka lan a l a n la r ve dıştaki ç a lış m a ­ la r yeni sezona b ıra k ılm ış tır. Avluda doğu b ö lü m ile orta alan he nüz kazılm a m ıştır. Dolayısıyla bu kısım la ra ait m im a r i v e r i le r elim izd e yo k tu r. Bu nedenle ç a lış m a m ız d a , d u ru lm a m ış

kazısı t a m a m l a n m a y a n

ve ş im d ili k

asli

hali

yapının

ha kkında

m im a ri

ay rın tıla rı

ta h m in le rd e

üstünde

b u lu n u lm a m ı ş tı r .

B unun y erine elde ed ilen s o n u ç la rı g e ne l ba tla rıyla s u n m a k ve yapının t a r ih le n ­ d irm e s in e y ö n e lik ö n e m li bir te s p itim iz i b ilim â le m iy le p a y la ş m a k istiyoruz. Kapalı b ö lü m d e kim i y e rle rd e 2 m e tre y i bula n to p r a k dolg u kaldırıldığında g e n e l o la ra k d u v a rla rd a k i ke sm e ta ş la rın t e m e l seviyesine k a d a r soyulduğu, aya kla rın ise t e m e le k a d a r yok e d ild iğ i g ö r ü l m ü ş t ü r . Ortaya çıkan m im a r i bul­ g u la r E r d m a n n 'ın planını ş em a o la r a k d o ğ r u la r n ite lik t e d ir . Buna k a rş ılık kazı önçesi b ilin m e s i m ü m k ü n olm aya n s e k i le r b u lu n m u ş t u r . Bu s e k ile r in de kesme taş la rı alın m ış , kim i y e r le r d e bu ta ş la rın yuvaları ortaya ç ık a r ılm ış tır . Bu te sp it­ le re göre se k in in orta sahnı U şe k lin d e dolaştığı anla şılır. Avlunun güney kanadında y er alan 7 m ekân büyük ölçüde t e m iz le n m iş tir (Foto. 4). Söz konusu m ek â nların g e nişlik lerin de f a r k lılık la r g ö rülür. B un la rdan doğudan itibaren üçüncü ve altıncı mekânın içten b irer duvarla ikiye bölü ndüğü anlaşılmış­ tır. Bu m ekâ nların işlevleri konusunda yoru m yapm ak henüz erkendir. Ancak diğer büyük sultan hanlarındaki gibi m ekâ nların bir kısmının b irbirleriy le ilişkilendirild iği de söylenebilir. Avlu nun kuzey kanadında yapılan kazıda ortaya çıkan ayak te m e lle ri bu kısmın iki sıra revaklı olduğunu gö s te rm iştir, içte kalan 8 ayak teme­ line karşın avluya bakan güneydeki ayak sayısının 7 olması ve doğu uçta bir aya­ ğın eksikliği avlunun doğu kanadında, giriş eyvanının kuzeyinde m ekâ nların bulu­ nabileceğine işaret sayılabilir. Gerek m ekâ nların duvarlarındaki, gerek revak ayaklarındaki kesm e t a ş la r da tem ele k adar soyu lm u ştu r.

E ğirdir Han

Foto. 7: Kazıda ele ge çe n taşın ta ç k a p ıd a k i y e n

Erd m a n n ’ ın planında da g ö s te rild iğ i gibi, avlu ve l
243

lUU

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

da aynı eksen üze rin de b u lu n d u ğ u n u t a h m in etm ekteyiz . Bu t a ç k a p ıla r ile d u v a rla rd a n alınan ke s m e t a ş la rın ın akıbeti hakkında çeşitli y o r u m l a r yapılm ış ­ tır. B u n la r d a n en yaygın ve d iğ e r pek çok yapı için s öy le n e b ile c e k olanı, handa­ ki bu m a lz e m e le r in alınıp başka y e r le r d e d e ğ e r le n d irild iğ id ir . Daha özel bir söylem ise. E ğ ird ir ilçe m e r k e z in d e k i D ü n d a r Bey M edresesi, Kale ve Hızır Bey C a m ii’ nde k u lla n ı ld ı k la r ıd ır ki, bu g e ne l o la ra k doğru bir t e s p ittir. Çünkü sözü edilen yapıla rda hana ait olm ası m u h t e m e l m a lz e m e ile ka rşıla şm aktayız. Bu m a lz e m e le rin en be lirg in o lan la rı Kale kapısın daki düzensiz y e r le ş t ir ile n beze­ m eli t a ş la r ile D ü n d a r Bey M e d r e s e s i’ nin ta ç k a p ıs ıd ır (Foto. 5).

Foto. 8: H a n'ın D ü n d a r B ey M e d re s e s i'n d e k i taçkapısı.

E ğirdir Han

Erdmann Kale kapısın daki ta ş la rın E ğ ird ir Ha nı’ nın taçka pıs m a ait o ldu ğun u

■

245

5 E rd m a n n 1976; 1 3 0 -1 3 4 , Levha 39-4 7 .

kabul ed ere k ç iz im le rin i v e rm iş i; buna ka rş ılık m e d re s e d e k i taçkapıya değinm em iştir. Sözü ed ilen ta ş la rın hanın t a ç k a p ıla rm d a n birin e ait olm ası kuvvetle m u h te m e ld ir (Foto. 6). A nca k henüz bunu d o ğ ru la y a ca k a rk e o lo jik v e r ile r e u la ­ şılmış değild ir. T açkap ıla rın b u lu n d u ğ u kısım ların kazısı t a m a m la n d ığ ın d a bazı ipuçlarına u la ş a b ile c e ğ im iz i ü m it etm ekteyiz . Dündar Bey M e d r e s e s i’ nd eki taçkapı bir kitabe taşır. Kitabe II.Gıyaseddin Key­ hüsrev tarafınd an 1237-38 yılında inşa e ttirile n bir handan söz eder. M ed re se -

Foto. 9: Han 'm D ü n d a r Bey M e d re s e s i'n d e k i taçkapısı

246

‘ Sarre 1896: U 7 ; U zunça rşılıo glu 1929: 228-229; E rdem 1934: 108-109; Köseoğlu 1937: 47; E rten 1940: 79; Ü zergin 1965: 150; Turan 1971: 266; Yiğitbaşı 1972: 25, 134; Böcüzade Süleym an Sam i 1983:

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

nin ana eyvanındal
105. ' Erten 1940: 79-80; Özergin 1965: 151, 159; ilte r 1969: 85, 88; Yiğitbaşı 1972: 26. “ Sözen 1970: 166-169.

Yapı hakkında bilgi veren pek çok yayında ge ne ld e m im a r lı k tarifli, özelde ise T ü r k m im a r is i ve bilfıa ssa m e d re s e yapıla rının g e ne l k a r a k te r i d ikka te a lın m a ­ dan sadece k ita b e le re b a ka ra k yapılan en yaygın y o ru m , binanın ilk olarak

’ Aslanapa 1973: 160, 196.

1237-38 yılında han o la r a k inşa edildiğ i, 1301-1302 yılında da m ed rese ye çevril­

' “ Uysal 1994: 77,

diği yönündedir*. 19. yüzyılın s o n la rın d a n itib are n dile g e tirile n ve genel bir

” Sözen 1972 : 130-131.

kab ul gören bu bakış açısı, S e lç u k lu de vrin de E ğ ir d ir'in iki fıana sahıip olduğu so n u c u n u da b e ra b e rin d e g e t ir m iş t ir '. Yapıyı 1956 ve 1962 y ılla rın da inceleyen

'2 Uysal 1992: 13, 38.

İM.Sözen binanın handan m e d res e ye çe vrild iğ in i g ö s te re n h iç b ir m im a r i veri te s p it e d e m e d iğ in i b e lirte re k , k a b u l gören bu y o ru m a ilk kez karşı çıkm ış ve farklı ö n e r ile rd e bulu nm uştur» . Birinc i ö n erisi bu ra d a ki hanın yıkılıp, ayakta kalan taç kapısın ın a rka s ın a m e d r e s e n in inşa e d ilm iş o l a b ile c e ğ id ir ki, taşların y e r le ş t ir iliş in d e k i bazı u y u m s u z l u k la r nedeniyle kendisi de bunu zayıf bir ih ti­ m a l o la r a k d ü ş ü n m e k t e d ir . Asıl sav u nd uğ u ve daha ge çe rli saydığı ikinci öneri­ si ise; çok yakınında büyük b ir han b u lu n u r k e n s u r la r ı n dibinde, kent içi dene­ cek b ir yerde ikinci b ir han in şasının uygun olm adığ ın ı b e lirte re k , konumuzu t e ş k il eden handa düzgün ve bezem eli h iç b ir taşa ra stla nm a y ışını da dikkate alara k, taçka pının bu handan ta ş ın m ış ola b ile ce ğ id ir. Bu yöndeki düşünceyi 0. A s la n a p a ’ ve A. 0. Uysal'“ da dile g e t ir m iş t ir . M. Sözen ö n e r ile r in in g e rekç e le ­ rinde, ta ç k a p ı la n n s ö k ü lü p t a ş ın a ra k yeni b ir yapıya y e r l e ş t ir il m e le r in in ra stla ­ nır bir d u r u m , im k â n la rı sınırlı b ir beyliğin daha önceki y ap ıla rd an malzeme d e v ş irm e s in in de doğal o ld u ğ u n u ; b e y lik le r devri yapıla rının çoğunda devşirilm iş m a lz e m e n in bu yüzden bol b u lu n d u ğ u n u ifade e d e r ve yüzyıl geçmeden böyle büyük bir kervansarayın yıkılm aya yüz tu tu p - tu tm a y a c a ğ ı s o r u s u n u sorar. Öncelikle taçkapının şehrin dışındaki handan sö kü le re k medresede kullanıldığı, aşağıda açıklandığı üzere, doğru bir ta h m in d ir. Ancak, bir yapının taçkapısının sökülü p başka bir yapıda yeniden kuru lm ası, bilinen Örta çağ örn ekleri içinde sıradan ve hatta ra stla n ır bir d u ru m değildir. M. Sözen’in verdiği Kırşehir'deki Melik Gazi Medresesi taçkapısının kaledeki Alaaddin Camii'nde kullanılm ası ise, en azından Eğirdir'deki taçkapının taşınmasına bir em sa l te ş k il etmez. Zira ken­ disinin de belirttiğ i gibi Alaaddin Cami 1893 tarih in de yap tırılm ıştır". Beylikler dev­ rinde devşirm e m alz em en in bolca k ulla nılm ası da doğru olm a k la birlikte, biryapının bir ünitesinin tam am ın ın taşınması, sıradan bir devşirm e m alz em e kullanımıy­ la izah edilecek kadar olağan değildir. Çünkü duvar taşının, sütu nun ya da bir söve taşının devşirilm esiyle taçkapının ya da m ih rabın sö kü le re k yeni baştan bütünleş­ t irilm e s i aynı kapsam da d e ğ e rle n d irilm e m e lid ir. Afyon'daki Kale Cami'nin 13. yüz­ yıla ait çini mozaik mihrabının 17. yüzyıldan sonra Mısri Cami'ne taşınmasn^da bu tarz bir uygulamaya daha geç ta rih li bir örn ektir. Dolayısıyla B eylik le r devrinde bir ünitenin tam am ın ın taşınması yaygın ve olağan g ö rü lm e m e lid ir. Hiç şüphe yok ki, eldeki v e r ile r ışığında doğru t a h m in le r d e b u lu n s a k bile yeter­ li bilgi, belge ve kanıt o lm a d a n bunları is p a tla m a k he r zaman m ü m k ü n değil-

E ğirdir Han

247

Foto. 10: H a n 'ın D ü n d a r B ey M e d ­ re s e s i'n d e k i taçkapısı, çerçeve b o rd ü rle ri.

dir. Handa 1993 yılında yaptığım ız kazı ç a lış m a la rın d a sözü ed ilen konuyu aydınlatacak ö n e m li b ir kanıt ele g e ç ir il m iş t ir " . Bu kanıt g e o m e tr ik bezem eli bir taş pa rçasından ib a r e ttir . Kendisi küçü k, faka t ortaya koyduğ u son uç ba kı­ mından büyük b ir ön em arz eden bu taş, g e re k Ortaçağ arke o lo jis i, gerekse Ortaçağ T ü rk Sanatı açısından de ğe rli bir k e ş iftir. Büyük boyutlu bu S elçuklu hanında, m im a r i s ü s le m e y e d a ir be zem eli taş yok de ne cek k a d a r az sayıda b u lu n m u ş tu r . Nered eyle k ı r ık la r halin de çıkan bu t ü r ta ş la rın içinde bahse konu parça, s ü s le m e s iy le d ik k a tim iz i ç e k m iş tir . Çünkü D ü n d a r Bey M e d r e s e ­ si'ndeki taç kapının bu hana ait olm a ih tim a li y ü k s e k ti ve in c e le m e le r im iz s ı r a ­ sında s üs le m e y i de etkileyen çeşitli kırıkla rın

mevcudiyeti te sp it ed ilm iş ti.

B uradan h a r e k e tle b u ld u ğ u m u z taşı taçka pıdaki

k ırık la r la

k a rşıla ştırırke n ,

* B ozer 1994: 97-9

248

” Kofoğlu 1995:307. '=Kofoğlu 1997:471. '‘ Turan 1971: 635.

Anadolu Selçuklu Dönemi Ken/ansarayları

umut ettiğimiz Ineyecan verici sonuca ulaştıl<. Buluntumuz, taçkapının batı yıjzündeki yan nişin çerçeve bordijründe bulunan kırığa hem formu hem de süslemesiyle tam olarak oturmuştu (Foto. 7, Çizim 1). Böylece bir asra yakın süre farklı değerlendirmelere neden olan bir konu aydınlatılmış ve Dündar Bey Medresesi'ndeki taçkapının ilçe merkezinin dışındaki hana ait olduğu şüpheye yer vermeyecek şekilde kanıtlanmıştır. Hemen belirtmeliyiz ki, bu taçkapının hanın avlusuna mı, yoksa kapalı bölümüne mi ait olduğu henüz belli değildir. Kazı tamamlandığında, hiç değilse temel izlerindeki ölçülere bakarak bu konu­ nun aydınlatılacağını ümit etmekteyiz. Taçkapının kaidesiyle birlikte tamamen sökülerek medreseye taşınması, handaki duvar ve ayaklardaki kesme taşların da temele kadar sökülme gerekçesine bir nebze açıklık getirmektedir. Babası ilyas Bey'in ölümünden sonra Hamidoğulları Beyliği'nin başına geçen Dündar Bey, ticari ve askeri açıdan önemli bir güzergâhta bulunan Eğirdir'i yeniden imar ederek beyliğin merkezini Uluborlu'dan buraya taşımıştır'^, inşa ettirdiği medresede, taçkapının yanı sıra hanın başka malzemesini de kullanmıştır. Hanın taşları medrese inşası için gerekenden fazladır. Bu nedenle artan mal­ zeme kale ve diğer yapılarda değerlendirilmiş olmalıdır. Buna dair emareler kalenin surlarında yer yer görülmektedir. Burada üstünde durulması gereken bir başka konu, bu hanın gözden çıkarılma sebebidir. Fonksiyonunu sürdüren sağlam bir yapının başka binalar inşa etmek için tahrip edilmesi akla yatkın değildir. Beylik merkezini önemli bir ticari güzergâhtaki şehre taşıyan ve burayı imar eden yöneticinin, ticaret hayatı için gerekli olan, üstelik devrinin büyük hanlarından birini gözden çıkarması bek­ lenmemelidir. Öyleyse Dündar Bey'in imar faaliyetleri sırasında, yani 1301-1302 yılından önce, bu hanın bir şekilde fonksiyonunu kaybettiği ve beyliğin imkanla­ rıyla üstesinden gelinemeyecek şekilde zarara uğradığı ihtimali üstünde dur­ mak gerekir. Başka bir deyişle yapı, inşa edildiği 1237-38 yılı ile malzemesinin taşındığı 1301 -1302 yıllan arasında geçen 64 yıllık süre içinde ciddi bir tahriba­ ta maruz kalmış olmalıdır. Bunun gerekçesini bilmiyoruz. Eğirdir'in deprem kuşağında yer alması sebeplerden biri sayılabilir. Ayrıca, Moğol istilasından sonra bölgede kargaşa meydana geldiği ve Karamanoğlulları ile bölgedeki Türkmenlerin başkaldırılarına karşılık Selçuklu ve Moğol ordularının bu isyan­ ları bastırmak için onlarla savaştıkları bilinmektedir. Özellikle II. Mesud'un yar­ dıma çağırdığı Geyhatu Han önce Karaman topraklarında, ardından da Eşrefoğlu bölgesinde Beyşehir ile Hamidoğulları yöresinde Eğirdir, İsparta ve kısmen de Burdur'da tahribat ve katliamda bulunmuştur'^. Bu sıralarda Eğirdir'deki han da hasar görmüş olmalıdır. Kazı çalışmalarında hem avlu hem de kapalı bölümde yoğun bir kül tabakasına rastlanması, hanın, bu savaş ve kargaşa döneminde zarar gördüğüne bir işaret sayılabilir. Nitekim büyük hanların, fonk­ siyonları gereği korunaklı yapılar oldukları için yaşanan mücadeleler sırasında bir nevi savunma yapısı olarak da kullanıldıkları ve hasar gördükleri, Aksaray Sultan Han'da yaşanan olaylardan açık bir şekilde öğrenilmektedir*. Taçkapı ilçe merkezindeki Dündar Bey Medresesi'nin güney cephesinde yer alır (Foto. 8-9). Cepheden taşıntı yapan ve yan yüzleri yalın bırakılan yaklaşık 8,75

Eğirdir Han

249

Foto. 11: Han'ın uur d a r B ev M e d resesi'ndeki taçkapı 51. çe rçe ve b o rdüden. m. e n in d e ve 10,80 m . b o y u n d a k i bu a n ıts a l ta ç k a p ı, m u k a rn a s k a v s a ra lıd ır. A na n iş d ış ta n içe d o ğ ru k a d e m e le n e n 4 ç e rç e v e b o rd ü rü y le k u ş a tılm ış tır , ilk ü ç ü n ­ de s o n s u z k a r a k te r li g e o m e trik k o m p o z is y o n la r, d ö rd ü n c ü s ü n d e ise h an ın inşa k ita b e s in i ta şıya n yazı y e r a lır (Fo to . 10). N iş i ü s tte n k u ş a ta n ya ta y b o r d ü r le r , ta ç k a p m m bu k ıs m ı h a ra p o ld u ğ u için b o z u lm u ş ; re s to ra s y o n la rd a bu k ısım b e z e m e s iz ta ş la r la ta m a m la n m ış tır . Aynı s ü s le m e y i ta şıya n b irin c i ve ü ç ü n c ü b o r d ü r le r a ltta k i ya ta y b o r d ü rle b ir le ş ir ve ana n işe y ö n e le re k yan n iş le r in a lt ın ­ dan g e ç tik te n s o n ra b a sık k e m e r li kapı a ç ık lığ ın ı da k u ş a tır (Foto. 11|. N iş in k ö ş e le rin d e k i g e o m e trik b ir ö rg ü ile s a rıla n s ilin d ir ik gövdeye sa h ip s ü tu n c e le -

250

Kitabenin Arapça m etni için bkz. Yiğ it­ başı 1972: 24-. Kitabenin tra n s krip s iyo n u ­

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

rin akantus yapraklı çift kademeli başlıklarında, bugün için kısmen tahrip

nu yapan ve Türkçeye çeviren Dr, Kem al

olmuş aslan başları vardır. Bu başlıkların üstünde yükselen geom etrik örgülü

Tuzcuya te şe kkü r ederim.

kavsara kuşatma kemeri, yine geom etrik süslemeye sahiptir. Kemerin içinde

18 Kofoğlu 1995:307.

birinci sıra m ukarnas hizasında bitkisel süslem eli b irer rozet, kem er kö şelikle­ rinde ise geom etrik süslem eli ikişer rozet yer alır. Taçkapının iç yan y ü zle rin ­ deki nişler de m ukarnas kavsaralıdır. B ir sıra bordür ile çerçevelenen ve köşe sütuncelerine sahip olan nişlerin kem er kö şelikleri b irer rozet ile dolgulanmıştır. Bu nişlerin üstünde geom etrik örgülü bir pano, üç sıra m ukarnas dizisi ve nihayet yine geom etrik bir kuşak yer a lır (Foto. 12). Taçkapıdaki inşa kitabesi şöyledir": Emare bi-'imâreti hâza'l-Hân el-Mubarek Es-Sultân el-A'zam şâh'en-şâh elİMu’azzam mâliku rikâ b i’l-Umam seyyidu Sultani selâtfni’l-Ârab ve’l-Âcem, S u ltânu'l- b erreyn v e ’l-bahreyn, zu 'l- ka rn e yn i’z-Zemân, sâhibu

husrevi'l-

Ezmân, iskenderu's-sânP, sultânu selâtini'l-âlem, el-Mu'eyyed mine's-semâ'i, el-muzaffer âle'l-A'dâ'i, ecibû m uharrizme'l-muvahhidm, k â h iru ’l-Kefereti’ ve'l-muşrikm, kâmi'u'z-zenâdikati ve'l-m utem erridfn, kâli'u'l-havârici ve'lbâgfyn, 'um detu’l-hakki ve 'uddetu'l-halki, m u’inu haliTeti’llâh, mugisu hâlifeti'llah, Sultânu bilâdi’r-Rûm ve'l-Ermen ve'ş-Sâm ve D iyâribekr ve'l-efrenc tâcu Âli Selçijk, Giyâsu'd-dunya ve'd-dm ebu'l-ferh Keyhüsrev bin Keykubad İbn’s-Sultân es-Sa'fd Kflıçarslân bin Mes’üd bin Kilıçarslân, Kasfmu emPri'lmu'minm, hailede Allâhu m ulkehu fP m eşâriki'l-arz ve megaribihi fP seneti hamsin ve selasine ve sittimi'e. Bu mübarek (kutlu) hanın yapımını, büyük sultan yüce şâhenşâh ümmetlerin d izginlerinin sahibi, Arab ve Acem sultanlarının sultanının efendisi iki kara ve iki denizin sultanı, zamanın zu'l-Karneyni, bütün zam anların hükümranı, ikinci İskender, dünya sultanlarının sultanı, gökyüzünden desteklenen, düşmanlarına karşı muzaffer m uvahhidlerin koruyucularına yardımcı olan, kâfirleri ve müş­ rik le ri kahreden, zındıklan ve dik başlıları ezen, (ehlisünnet yolundan dışarı çıkan) h aricileri ve azgınlan kökünden söküp atan, adaletin dayanağı, halkın güvenci, Allahın halifesinin yardımcısı, Rum, Ermeni, Sam, Diyar-i Bekr ve Frankların Sultanı, Selçuk ailesinin tacı, dünya ve dinin yardımcısı, fetih babası Keyhüsrev bin Keykubad bin mutlu Sultan Kılıçarslan bin Mesud bin Kılıçarslan, Halifenin ortağı, Allah yeryüzünün doğusunda ve batısında mülkünü kalıcı kıl­ sın. 635 senesinde emretti. inşa kitabesinin çerçeve bordürlerinden birine yerleştirilm esi yaygın olmayan bir uygulam adır ve bu yönüyle ilgi çekicidir. Bu kitabenin yeni taşındığı binada da mevcut haliyle korunması, üstünde durulm ası gereken bir konudur, imar ettiği yeni beylik m erkezinin adını kendi lakabından hareketle Felekabad olarak değiştiren'« Dündar Bey, banisi olduğu medreseye taşınan taçkapıdaki kitabeye hiç dokunmadığı gibi, kendi kitabesini de içeri almış, ana eyvana yazdırmıştır, isteseydi taçkapıdaki kitabeyi kazıtabilir ya da kendi kitabesini ona nispet cep­ hede başka bir yere koydu ra bilirdi. Dündar Bey'in bu yaklaşımını Selçukluya ve

Eğirdir Han

■

251

Foto. 12: H a n in D ü n d a r Bey M e d ­ re s e s i'n d e k i taçkapısı.

onların bu anıtsal eserine bir saygı ifadesi olarak yorum lam ak gerekir. Kitabe­ lerin konumları, taçkapının medresenin inşası sırasında taşındığının da göster­ gesidir. Selçuklu devrinde inşa edilen hanlardan beşi; Evdir Han, Aksaray Sultan Han, Alara Han, Tuz Hisar Sultan Han ve incir Han sultanlar tarafından yaptırılm ıştır” . Ele aldı­ ğımız bina, bir sultan tarafından yaptırılan altıncı handır. Eserimiz plan ve boyut bakımından Aksaray ve Tuz Hisar'daki hanlardan sonra Sultan Han denen prototi­ pe uyan^" üçüncü örnektir.

’ Yavuz 2006: 439. " Yavuz 2006: 439.

252

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 13: H a n 'd a e le ge ç e n s ırs ız s e r a m ik le r

Bu kazıdan öğrendiklerim iz sadece taçkapı ve lıanın kim liği ile sınırlı değildir. Aynı zamanda, Ortaçağ'dan günümüze kadar toprak altında korunmuş, günde­ lik kullanım eşyası sayılan sırsız seram ikler başta olmak üzere pek çok küçük buluntu hakkında da fik ir edinmemizi sağlam aktadır (Foto. 13). Yukarıda ulaşılan sonuçlar, Ortaçağ'a yönelik kent arkeolojisinin önemi bir yana, tek yapı ölçeğinde yapılan/yapılacak ciddi ve sistem li kazıların bile ne denli önemli olduğunu ve çok değerli sonuçlar verdiğini göstermektedir.

E ğ ird ir Han

■

253

Bibliyografya

Arık 1994: R. Arıl<, "Göller Bölgesi Arkeolojik, Kültürel, Turistik Araştırma ve Değerlendirme Projesinin Tanı­ tımı ve Gelişimi", Göller Bölgesi Arkeolojik-Kültürel-Turistik Araştırma ve Değerlendirme Projesi, Anka­ ra, 1994, s. 1-27. Aslanapa 1973: 0. Aslanapa, Türk Sanatı II, Anadolu Selçuklularından Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, 1. Basılış, İstanbul, 1973. Bozer 1994: R. Bozer, "Eğirdir Hanı 1993 Yılı Kazı Çalışmaları", Göller Bölgesi Arkeolojik-Kültürel-Turistik-Ara$tırma ve Değerlendirme Projesi, Ankara, 1994, s. 95-103. Böcüzade Süleyman Sami 1983: Böcüzade Süleyman Sami, Kuruluşundan Bugüne Kadar İsparta Tarihi, Cilt l-ll, (Çeviren: Suat Seren), İstanbul, 1983. Demir 1989: A. Demir, "Anadolu Selçuklu Hanları, Eğirdir Taş Medrese”, ilgi. Yıl: 23, Sayı: 59, İstanbul, s. 24-27. Erdem 1934: T. Erdem, "Eğridirde Dündar Bey Medresesi”, Ün, Cilt:l, Sayi:7, İsparta, 1934, s.106-109. Erdmann 1961: K. Erdman, Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts, I, II, Berlin, 1961. Erdmann 1976: K. Erdman-H.Erdman, Das Anatolische Karavansaray Deş 13. Jahrhunderts, III, Berlin, 1976. Erten 1940: S. F. Erten, Antalya Vilayeti Tarihi, İstanbul, 1940. ilter 1969: i. ilter, Tarihi Türk Hanları, Ankara, 1969. Kofoğlu 1995: S. Kofoğlu, "Feleküddin Dündar Bey", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 12, İstanbul, 1995, s. 307-309. Kofoğlu 1997: S. Kofoğlu, "Hamidoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 15, İstanbul, 1997, s. 471-476. Köseoğlu 1937: N. Köseoğlu, "Eğridir Kitabeleri ve MezarTaşlan", Ün. Cilt: 3, Sayı: 34, İsparta, 1937, s. 475478. Özergin 1965: M. K. Özergin, "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları", İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 20, İstanbul, 1965, s. 141-170. Sarre 1896: F. Sarre, Reise in Kleinasien. Berlin, 1896. Sözen 1970: M. Sözen, Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri. Cilt: I, İstanbul, 1970. Sözen 1972: M. Sözen, Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri. Cilt: II, İstanbul, 1972. Süleyman Şükrü 2005: Karçmzade Süleyman Şükrü, Seyahatü'TKübra - Büyük Seyahat, (Eski Yazıdan ve Osmanlıca'dan Çeviren: Salihı Sapçı], Eğirdir, 2005. Turan 1971: 0. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971. Uysal 1992: A. 0. Uysal, Afyon'da Üç Eser, Ankara, 1992. Uysal 1994: A. 0. Uysal, "Konya-Eğirdir Güzergahında Bazı Kervansaraylar”, III. M illi Selçuklu K ültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 1994, s. 71-83. Uzunçarşılioğlu 1929: i. H. Uzunçarşılıoğlu, Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, isaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, İsparta, Atabey ve Eğirdir'deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Mente­ şe, inanç, Hamit Oğulları Hakkında Malumat, İstanbul, 1929. Yavuz 2006: A. T. Yavuz, "Kervansaraylar", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2. (Editörler: Ali Uzay Peker-Kenan Bilici), Ankara, 2006, s. 435-445. Yiğitbaşı 1972: S. S. Yiğitbaşı, Eğirdir-Felekabad Tarihi. İstanbul, 1972.

TOKAT-PAZAR MAHPERİ HATUN KERVANSARAYI

Arş. Görv. Serkan Sunay*

Jeopolitik bakımdan öneme haiz Anadolu topraklarını kateden tarihi kervan yol­ ları güzergâhına birer menzil mesafeyle inşa edilen Anadolu Selçuklu kervan­ sarayları, döneminin zengin ticaret mallarını taşıyan kervanlarına barınak nite­ liğindeki aşir fonksiyonunun yanında, sağlam beden duvarlarına sahip masif birer kale görünüşleriyle gerektiğinde savunma ve güvenliğe’ yönelik ihtiyaçla­ ra da cevap verebilen anıtsal binalardır. iki yüzü aşkın sayılarıyla bu eserler, sanat ve mimarlık tarihine katkılarının yanında, Anadolu Selçuk döneminin fiziki, iktisadi ve içtimaf hayatıyla yakından ilgili tarihi gelişmelere^ ışık tutan birer belge değerine sahip olmaları ile de önemli ve çeşitli yönleriyle aydınlatılması gereken bir yapı türüdür. Samsun-Ladik-Amasya-Turhal-Zile-Kırşehir-Aksaray veya Turhal'dan Sivas’a kadar uzanan ticaret yolu^ üzerinde, Samsun-Amasya arasında Cakallı Han,

1 Kervansarayların döneminin siyasi çekişm elerine, hatta iktidar mücadelele­ rine tanıklık ettiği bilinm ektedir. Bkz., ibn Bibi, iCev. ve Haz.Mürsel Öztürk), El Evam irü’l-Aia'iye F i'l-U m u ri’l-Ala'iye İSelçuk Name] II, Ankara 1996, s. U6, 150, 160, 164; 0. Turan, a.g.m., s. 477. 2 Mahperi Hatun iPazar] Hanı ve Ezine Pazar Hanı gibi kervansarayların isim le­ rinden buralarda b irta k ım pazarların ve bunun sonucunda bazı yerleşim birim le­ rinin meydana geldiği kabul edilebilir, Bkz., 0. Turan, a.m.,s. 488. ^ Selçuklu devri Anadolu'daki kervan yol­ lan üzerine yapılmış sistem li bir çalışma için bkz., Bozkurt Ersoy, "Osmanlı Önce­ si Anadolu Kervan Yolları ve Üzerlerinde­ ki Kervansaraylar", Kültür ve Sanat, S. 25, Ankara 1995, s. 22-26,

Foto. 1: M a hperi H atun (Pazarj Hanı genel g ö rünü ş

256

* Eserle ilgili bilgiler veren yayınlar için bkz., ¡.Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet. Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler. İstan­ bul 1927, s.74-77; Guillaume de Jerpha­ nion, Mélanges d’Archéologie Anatolienne Monuments Préhelléniques. GrécoRomains, Byzantins et Musulmans de Pont, De Cappadoce et de Galatie, Bey­ routh 1928, 5.62, Fig.10; Albert Gabriel, Monuments Turcs d’Anatolie, Tome Deuxieme Amasya-Tokat-Sivas. Paris 1934, s.115-116; G.Wiet-J.Sauvaget-vd., Réper­ toire Chronologique D’epigraphie Arabe. Tome Onzième Premier Fascicule. Caire MCMXLI, 5.103-104; Kurt Bittel, Kleina­ siatische Studien, Istanbuler Mitteilun­ gen Herausgegeben Von Der Abteilung İstanbul Des Archäologischen Institutes Des Deutschen Reiches Heft 5, Istanbul 1942, s.45; Kurt Erdmann. a.g.e,, s.135139; Ismet İlter. a.g.e., s. 40-41; M.K.Özergin, a.g.m., s,157; Semra Ögel. Anadolu Selçukluları’nm Taş Tezyinatı, Ankara 1966. s.37-38. ®Han tapu kaydına göre, Pazar İlçesi. Köyaltı Mevkii, H.36.b.21.b pafta, 1743 no.Tu parseldedir ve mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne aittir.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Amasya-Zile arasında Dazya Han, Z ile’de Muhliseddin Hanı, Zile-Kırşehir ara­ sında Cekereksu Han, TurhaL-Sivas menzilinde Yeni Han ve Maiıperi Hatun Hanı tespit edilmiştir. Bu güzergâhta önemli bir menzil konumundaki Tokat-Pazar Mahperi Hatun (Pazar) Kervansarayı* yazımızın konusunu teşkil etmekle birlik­ te, mimari ve süsleme özellikleri tanıtılarak görüş ve düşüncelerimiz etraflıca açıklanacaktır. Eser, Tokat-Pazar yolunun 29. km.'sinde, Pazar ilçesine yaklaşık 1 km. mesa­ fede, yolun güneydoğusundaki kuzeybatıya meyilli bir araziye inşa edilmiştin (Foto. 1). Avlu ve kapalı kısım portallerindeki dörder satırlık sülüs hatlı kitabelerine* göre, (Foto. 2-3) H. 636-M. 1238 yılında Alâeddin Keykubâd'm zevcesi ve II.Gıyaseddin Keyhüsrev'in validesi Mahperi Hatun tarafından yaptırılmıştır. Her iki kitabe de m etinleri bakımından çok az fa rklılık göstermekle birlikte, aynı bâni ve yapım yılını kaydeder. Bu sayede kitabelerin eksik veya okunama­ yan bölümleri diğerinin yardımıyla tamamlanabilmektedir. Kitabelerin trans­ kripsiyonu ve günümüz Türkçesi ise şöyledir:

* Kitabeler, Uzunçarşılı, Gabriel, G.WietJ.Sauvaget, Erdmann tarafından okun­ muş ve Arap harfleriyle yayınlanmıştır. Bkz., ¡.Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s.74.75; Albert Gabriel, a.g.e., s.115,116; G.WietJ.Sauvaget-vd., a.g.e., Tome Onzième Premier Fascicule, s.103-104; Kurt Erd­ mann, a.g.e., s.139.

JPS

Foto. 2: Avlu portali kitabesi

M ahperi Hatun Kervansarayı

257

F o to . 3 : K a p a lı k ıs ım p o r t a li k ita b e s i

Avlu kapısı y u k arısın dak i kitabe ..................................................................... el-azam ........................................................................ ed-din ebu'l-feth Keyhüsrev bin es-sultanüs-sa'id Keykubad kası^mu em iri'l- m ü m in in [!] el-meliketi'l-hayr Safvetü'd-dünya ve'd-din vaiıdetü's-sultanü's-selatin l^ a h p e ri l-tatun ft’'s e n e ti

’ Hanın 1828 senesindeki metruk vaziyeti Erdmann'ın von Serristori nin üç sayfalık raporundan aktardığı bilgilerden anlaşıl­ m aktadır Bkz.. Kurt Erdmann. a.g.e.. s. 136.

Kapalı Kısım kapısı yukarısın daki kitabe

» Uzun bir süre boş ve bakımsız kalan bina içerisinde defalarca ateş yakıldığı, bazı mekanlarının define avcıları tarafın­ dan tahrip edilmesinin yanında, çevre sakinleri tarafından üst seviyedeki kesme taslarının devşirildiği anlaşılmak­ tadır.

Emere bi innaretı hâzihi'l-han el m übarek fi eyyam i d e v le t’üs s u lta n ü 'l azam

’ Bkz. Kültür Bakanlığı, Kayseri K.T.V.K.K. 19.3.1999 ve 2406 no.'lu karar.

sitte ve selasin ve sıttem ie

zil'lu lla h i Fil-âlem Gıyasu'd-dünya ve'd-din ebu'l feth K e yh ü s re v bin es-sultanü's-said Keykubad kasCmu em irü 'l- m ü m in in ........................................... Validetü's-sultanü's-selatin safvetü'd-dünya ve'd-din m e lik e ti... ffs e n e s itte ve selasin ve sittem ie Bu m übarek hanın inşasını d evletin u lu sultanı, fe tih le r babası, A lla h 'ın yeryüzündeki gölgesi, dünyanın ve dinin koruyucusu, m ü m in le rin em iri, h a y ırla r sahibi, s u lta n la rın s u lta n ın ın a n n e si M a h p e ri l~latun, K eykubad oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev'in g ü n le rin d e 636 senesind e em retti.

Kısmen harap vaziyetteki’ eser, planı bakımından asif karakterini büyük ölçüde korumakla beraber, insan eliyle gerçekleşen tahribatlardan" nasibini alarak, bazı örtü ve taşıyıcı sistem yapı elemanlarından yoksun bir halde günümüze ulaşabilmiş, (Foto. 4) 1999 yılında adımları atılan restorasyon çalışmaları yakın zamanlarda tamamlanarak tekrar ihya edilmiştir (Foto. 5).

258

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 4: Kapalı kısmın 1982 yılındaki harap vaziyeti livlehmet Tunçel Arşi­ vinden!

Kapalı kısım ve avludan meydana gelen hanlar arasında, Karatay Han 11219-1236/1240-1241), Aksaray Sultan Han [12291, Eğirdir II. Gıyaseddin Key­ hüsrev Hanı (1238-12391, Cinçinli Han (1239-12401, Ağzıkara Han (1242-12431, Avanos San Han (13.yy. ilk yarışıl, ishaklı (Sahip Atal Hanı (1249), Cay Han (127812791 ilk akla gelen eserlerdendir. " Eserin planı bazı araştırmacılar tarafın­ dan neşredilmiş, ayrıca V.G.M. tarafından restitüsyon planı hazırlanmıştır. Burada aktaracağımız plan. V.G.M.Abd.Yp.iş.Arşv. 60.07.03 no.Tu dosyasındaki rölöve esas alınıp, yaptığımız yerinde incelemeler sonucunda tarafımızca hazırlanmıştır. Yayınlanmış planlan için bkz., Guillaume de Jerphanion. s.62, Fig.10; Albert Gabriel, a.g.e., Tome Deuxieme Amasya-TokatSivas. s.113. Fig.73; Kurt Erdmann. a.g.e., Band II İKatalog.Abbildungen), Taf.XXI. '2 Kapalı kısım içten içe yaklaşık 25.5 m. x 16 m., avlu ise 35.7 x 35.5 m. boyutlarındadır ve beden duvarları ve payandalar hari­ cinde 1675 m^Tik bir alanı kaplamaktadır. Tespit edilebilmiş Anadolu Selçuklu ker­ vansarayları arasında orta büyüklükte bir yapı olarak kabul edebiliriz.

Foto. 5: Restorasyon sonrası avluya kuzeybatıdan bakış

Kervansaray, kapalı kısım ve avludan meydana gelen'" muntazam dış hatlar ile çerçevelenmiş iki ayrı mekân teşekkülüne rağmen, ilk bakışta tek bir yapı bütü­ nünde algılanan, yüksek ve masif beden duvarlarıyla iki katlı bir yapı etkisi bırakır. Malzeme, az miktarda moloz taş, esasen düzgün kesme taşlardan meydana gelmektedir. Aslf unsurların, sarı renkte, gözenekli bir yapıya, restorasyon malzemesinin ise çok daha açık tonlara sahip olduğu ve örtü sisteminin taş lev­ halarla kaplandığı görülmektedir. Bina plânı" itibariyle, güneydoğu-kuzeybatı aksından bir miktar kuzeye kaydırıl­ mış dikdörtgen biçiminde bir kapalı kısım ile bunun kuzeydoğusuna bitişik kare biçimindeki avludan meydana gelmekle'^ birlikte, iç mekân teşekkülü bakımın­ dan ana batlarıyla sim etrik bir düzenleme gösterir. Esas kapısı, kuzeybatı cep­ hesi ortalanarak yerleştirilm iş dışa taşıntılı bir portâl kuruluşu ile sağlanmıştır [Plan 1).

260

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Cepheler, sade b ire r görünüş sergilem ekle birlikte, iri blok taşlarla teşkil edil­ miş ve payandalarla pekiştirilm iş masif etki, kuzeybatı cephedeki dışa taşkın dekoratif portal kurulu şu ve pencere açıklıklarıyla nispeten hafifletilm iştir. Cephelerin üst seviyesine yaklaşık eş a ra lık la rla çö rtenler yapıldığı anlaşılm ak­ tadır« (Foto. 6). Kapalı ve açık kısım beden duvarları payandalarla desteklen­ mektedir. Bunlardan giriş cephesindeki ikisi hariç hepsi de kareye yakın birer dikdörtgen biçiminde plana sahiptin^ D iğerleri ise kare biçiminde planlı prizmatik b ire r kaideye ait üst köşelerin pahlanarak sekizgen gövdeye dönüşme­ sinden ibaret yedi cepheli bir görünüştedir^^. Pencereler, yukarı seviyeye eş a ra lıkla rla ye rle ş tirilm iş b ire r mazgal açıklığı h alindedir 2 i (Foto. 7). Kapalı kısımda uzun k e n a rla r boyunca ka rş ılıklı altışar Foto. 9: Girişin yukarısındaki mekâ­ na irtibatı sağlayan merdivenler

adet ve avlunun kuzey ve batı köşelerine ye rle ş tirilm iş m ekânların beden duvarlarına açılmış b ire r adetten toplam on dört tanedir^s. Kuzeybatı cephe, kervansaray portalinin taşıntılı kütlesi ve bunun kuzeydoğu tarafına yakın konum la beden duvarına ye rle ş tirilm iş bir çeşme kuruluşundan dolayı diğer cephelerden daha h areketli ve dekoratif bir görünüme sahiptir.

Cörtenlerin restorasyon sırasında yenilendiği fark edilmekle birlikte, o riji­ nal olanını tespit edemiyoruz.

Çeşme, T ürk Sanatı bakımından ejder başlı bir çift lülesiyle23 m eşhurdur ve cephe hizasından bir m iktar içerlek ö rü lerek tertip lenm iş sathi bir niş içerisine

Bu tarz payanda kullanımı Evdir Han 11210-1219), Hekim Han (1218/19-36). Sarafsa Han (1236-1245). İncir Han'da 11238-1239) görülmekle birlikte, pek cok eserde yaygın olarak karsımıza çıkmak­ tadır. Kızılören Han'da 11204) da benzer bir uygulama söz konusudur. Kervansaraylarda pencereler, bilhassa kapalı kısım veya avlu çevresindeki mekânlar için düzenlenmiş küçük boyut­ lu birer mazgal açıklığı halinde karsımı­ za çıkmaktadır. Avanos Sarı Han (13. yy. ilk yarısı), ALay Han (1219-1236), Eğirdir Han (1238-39), Karatay Han (12191236/1240-1241) gibi birçok handa bu uygulamayı görmek mümkündür. i. İlter, a.g.e., s. 40'da verilm iş resti­ tüsyon planında avlu revaklarının her bir tonozu aksında birer mazgal pencere işlendiği görülüyor. Çeşmenin ejder başlı lüleri için bkz.. Yılmaz Önge. "Anadolu'da Ejder Başlı Madem"Çeşme Lüleleri", Selçuklu Araş­ tırmaları Dergisi I 1969. Ankara 1970. s.183-185; Hakkı Acun. "Tokat-Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesinin Ejder Basil Lülesinin Bulunuşu". Prof.Dr.Yılmaz Önge Armağanı, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırm aları M er­ kezi. Ankara 1993, s. 263-265.

Foto. 10: Avlu portali genel görünüş

' ■

s t i*

^^‘ '

;

■ '

'V C' \

1

f

^" .--i-.*

m »'

1

.i", -.L:;-,!" f~

V - "^

S '■ t-

^ s ;-r

^

.,'-1

If V r

'1 Ó

''O

1' . i --

.

M

.

-

¿‘İ m ..

•

Mahperi Hatun Kervansarayı

261

Foto. 11: Portaiin diyagonal bordüründen geometrik süslemeler

ye rle ş tirilm iş tir. Yalak ve lüLeri gibi birtakım a slf unsu rla rın ı yitirdiği^^ a n la şıl­ makla birlikte, kenarları p rofilli yapılmış ve üst kısmı yarım sekiz kollu yıldızla taçlandırılm ış sivri kem erli bir görünüştedir (Foto. 8). Kitabesi^^, sülüs hatla alt alta iki sa tır halinde hazırlanm ıştır. Çeşmenin ye r aldığı kısmın arka tarafında hazneye dair herhangi bir işaret bulunmamaktadır^^ (Foto. 9). G enellikle k e r­

Yalak ve lülelerin 1969 senesinde harap vaziyetiyle mevcudiyeti yanı sıra halk tarafından çimentolu bir harçla onarıldığı Yılmaz Önge’nin çalışmasından anlaşılmakla birlikte, lülelerden birinin 12.12.1977 tarihinde satın alma yoluyla Yozgat Nizamoğlu Konağı Müzesi'ne kazandırıldılarak 350 numara ile envanterlendiği, yalağın ise Ekim 1992’de mev­ cut olmadığı Hakkı Acun’un makalesin­ deki fotoğraftan tespit edilebiliyor. KrşL Y.Önge, a.g.m. s, 184, Resim 2; H. Acun, a.g.m. s. 263, 25 Cesme kitabesi için bkz. İ. H. Uzunçarsılı, a.g.e., s. 75; Y. Önge. a.g.m., s. 184. Kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir;

vansaraylarda beden duvarlarına ye rle ş tirilm iş bir çeşme bulunduğunda^? aynı

İ m a r e t - i h ıa zit)i'l e s -s ik a y e

tesisattan ya ra rla n ıla ra k diğer yüze de bir çeşme tasarlandığı bilinmeklere b ir­

y a p ılış ı A lla tı'ın te v fik ve h id a y e tiy le d ir)

B i te v fik A U ah v e 'l tiid a y e (B u ç e ş m e n in

likte, Hatun Han çeşmesi için böyle bir uygulamayı tespit edemiyoruz.

Çeşme haznesi muhtemelen bina güneyindeydi ve hazneden künklerle lülelere taşınmaktaydı.

Portal kütlesi, beden duvarlarından daha yükselici bir karakterde cepheden dışa taşkın yapılm ıştır. Kuzeybatı cephesi aksına dış tarafa sivri kem erli geniş­ çe. iç kısma is e ya kla ş ıkb u n u n yarısı k a d a rb ir yüksekliğe sahip daha dar tu tu l­ muş segment kem erli bir kapı açıklığı ye rle ş tirilm iş; ayrıca sivri kem er karnı beden duvarı hizasına kadar bir tonoz gibi devam e ttirile re k küçük bir eyvan meydana getirilmiştir^? (Foto. 10]. Portaiin dıştaki yan cepheleri, duvar örgüsünden ibaret sade bir görünüştedir.

Çeşmesi tespit edilebilen kervansaray­ lar arasında, Kızılören Han İ1204) Alara Han (1231), Ağzıkara Han [1242-1243], Obruk Han (13. yy. ilk yarısı), Avanos San Han [13. yy. ilk yansı). Ak Han [1253-54] sayılabilmektedir. Ayşıl Tükel Yavuz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi", IV. Milli Selçuklu Kültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri [25-26 Nisan 1994], Konya 1995, s. 186.

Ön yüzde ise, her iki tarafa da m utlak bir sim etri ile ye rle ş tirile n içe doğru kadem elendirilm iş sade görünüşlü b ire r bordür vardır. İçte kalan ve portal kem erini üç yandan kuşatan daha enli bir bordürle, sivri kem erin yukarısında kem erle aynı forma sahip diğer bir bordür yanı sı ra kem er alnı yüzeyleri de süs­ leyici ka ra kte rle riyle tezyinatı teşkil ederken cepheyi kısmen hareketli bir tasa­ rıma kavuşturm uştur.

Mukarnaslı bir kavsara yapmak yerine böyle bir düzenlemeye gidilmesinin ben­ zer uygulamalan bulunmaktadır. Zazadin veya Sadeddin Han [1235/1236] avlu portalinde, Kadın Han [1223] ve Karatay Han [1247] kapalı kısım portalinde, Kırkgöz Han (1236-46) avlu portaliyle bu bakım­ dan benzer bir düzenleme arz eder.

262

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 12: K u zeydoğu s ü tu n c e d e n detay

Foto. 13: G üneybatı sü tu n c e d e n detay

Geniş bordürde, altı koLLu yıldızların kenarlarından hareketlenen kırık çizgilerin birbiri içerisine geçmesiyle meydana getirilm iş geom etrik bir kompozisyon, düz satıhlı rölyef olarak işlenm iştir. Bordürün alt seviyesindeki taşın alt kısmı boş bırakılarak kendi içerisinde sonsuza kadar devam ettirileb ilecek bu tezyinat her iki yandan sınırlandırılm ıştır. Bu bordürün iç tarafında daha dar diyagonal bir ™ Selçuk Mülayim. Anadolu Türk Mima­ risinde Geometrik Süslemeler-Selçuklu Cağı-, Ankara 1982, s. 32-33.

bordür vardır. Yüzeyine b irb irle rin i alttan ve üstten katederek dolaşan kıvrımlı ve kesintisiz hatların oluşturduğu örgü m otiflerinden meydana gelen geomet­ rik bir kompozisyon yapılm ıştır (Foto. 11). Sivri kemeri üstten çevreleyen bor­ dürde ters ve düz ye rle ştirilm iş farklı boyutlardaki yarım altıgenler, enine geli­ şen açık bir kompozisyonla birbiri içerisine geçirilerek nöbetleşe sıralanmıştır. Kemerin alnını teşkil eden taş yüzeylerinde stilize b irer palmet motifi, alt kısım ları kıvrım lı b irer üçgen çerçeve ile kuşatılm ış ve bu motif kem er kavsi boyunca te k ra r edilerek geom etrik bir süsleme teşkil edilm iştir. Kompozisyo­ nun başlangıcında ve bitişindeki m otiflerin diğerlerine göre daha küçük boyut­ ları dikkati çekmektedir. Kem erin her iki yanında bir sıra kesme taştan meydana gelen bir platform üze­ rine ye rle ştirile n s ilin d irik gövdeli sütunceler dekoratif b irer unsur olarak kar­ şımıza çıkmaktadır. Gövdesi "Y" biçiminde tabir edilen™ m otiflerin teşkil ettiği geom etrik bir kompozisyonla süslenm iştir. Başlıkları gövdesinden dışa taşkın üst üste iki “C" kıvrımı halinde kesit veren biçim leriyle korint tarzına benze­ mektedir. Başlık yüzeylerinde eğri kesim karakteristiğini yansıtan stilize edil­ miş kıvrım dallardan ibaret süslem eler m evcuttur (Foto. 12). Güneybatı tarafta­ ki sütunce başlığının yukarı seviyesine diğerinden farklı olarak bir adet üzüm salkımı motifi yapılm ıştır (Foto. 13).

Mahperi Hatun Kervansarayı

263

Portalin iç yan yüzlerine birer mihrabiye yerleştirilm iştir. Sivri kemerli görünü­ şe sahip nişler, beş cepheli birer girintiden ibarettir ve etrafı da sade, fakat içe doğru profillenerek kademelenen birer bordür ile kuşatılmıştır. Kavsaraları beşer sıra mukarnas dizisi ile teşkil edilmiştir. Sivri kemerleri, yüzeyleri kuzey­ doğu mihrabiyede ok ucu, güneybatıdakinde ise halat motifi şeklinde süslenmiş silindirik birer profille çerçevelenmiştir [Foto. U). Kuzeydoğudaki mihrabiyenin yukarısına, birbirlerini alttan ve üstten kateden kırık çizgilerle meydana getirilmiş sekiz kollu yıldızlar ve çokgenlerden oluşan

Foto. 14: Güneybatıdaki p orta l m ihrabiyesi

264

Anadolu S elçuklu Dönemi Kervansaraylari

F o to . 15: M ih r a b iy e y u k a r ı s ı n d a k i g e o m e t r ik s iJ s le m e le r

Aynı karakterdeki süslemeyi Aksaray SuLtan Han portalinde görmekteyiz. Bu tarz kemer form una Selçuklu çağında bilhassa kitabelerde yaygın ola­ rak rastlanır. Horozlu Han Mescid kapısı yukarısında, Sarafşa Han [1236-1245) mescidinde. Ağzıkara Han [1242-1243] kapalı kısım portalinde ve Sahip Ata'nın yaptırdığı ligm'dakı kaplıcası (1267) ile, Konya'daki hanekâhı [1269-1270) kitabe­ lerinde üç d ilim li sivri kemer ku lla n ıl­ mıştır. Kitabenin üst kısmının tahrip olduğu, restorasyon sırasında tamamlandığı fark

g eom etrik kom pozisyon düz satıhlı rölyef halinde işle n m iş tir. Güneybatıda ise aynı biçim de yapıldığı anlaşılan yine k ırık ç izg ile rin kesişm esiyle oluşm uş asma ya p ra kla rın a b enzer g e o m e trik süslemeler^', alt tarafta açık, üstte ise kapalı bir kom pozisyon

meydana g e tirm e k te d ir (Foto. 15). H e r iki cephede üçer sıra

m ukarn as dizisinden ib aret ta şın tılı b ir bölüm vardır. A ltta k i dizide, çıkıntılı ya p ıla ra k iç bükey k a vis le n d irilm iş ve dar tu tu lm u ş yedi adet m uka rn as a rası­ na, küçük boyutta te rtip le n m iş s ivri k e m e rli sathi n iş le r nöbetleşe bir düzenle y e rle ş tirilm iş tir. Kuzeybatıya doğru beşinci n iş le rin yüzeyine b ire r çarkıfelek motifi, d iğ e rle rin e ise sade b ire r rozet çiçeği k a b a rtılm ış tır.

edilmektedir.

P o rta l kitabesi üç d ilim li b ir s ivri kemere^^ sahiptir^^. K em erin kavsi boyunca, yarım d aire biçim indeki m otifler, yan yana iki sıra halinde, b irb irle rin i alttan ve üstten kated erek g e o m e trik b ir süslem e o lu ş tu rm a kta ve kitab enin üst kısmını ç e rç e ve le m e k te d ir (Foto. 2). Segm ent kem eri meydana g e tiren ta ş la rın yan y ü ze yle rin e b irb irle rin i ka rşıla ­ yacak ve ta şla rı b ir arada tutacak şekilde yarım daire biçim inde b ire r yuva ve b ire r dış yapılm ıştır. Kapı s ö ve le rin e ke m e rin üzengi hattına yakın konumla k a rş ılık lı y e rle ş tirilm iş ön yüzü düz alt yü ze yle ri "G-S" p ro filli b ir çift taş söve hizasından taşıntı yapm aktadır.

Mahperi Hatun Kervansarayı

265

Foto. 16: A v lu ve k u z e y d o ğ u d a k i m e k â n la r

Eserin VGM. Abd. ve Yp. İş. Arşv.'ndeki fotoğraflarında kapı açıklığına yan yana çakılmış ahşaplardan basit birer kapı yapıldığı görülmektedir. Mevcut kapı kanatlan restorasyon sırasında hazırla­ tılmış ve yerine takılmıştır.

Kapı açıklığı için kullanılan bir çift kanat“ ahşap olmakla birlikte, yüzeyleri iri prizmatık başlı mıhlarla tutturulan ince demir levhalarla kaplanmıştır. Güney­ batıdaki kanadın alt seviyesinde segment kem erli küçük bir açıklık halinde enikli kapı yer almaktadır. Hanın avlusu, dış hatlarına uygun bir dikdörtgen biçimindedir. Zemini, resto­

Ayrıca basamakların önüne boydan boya birer ızgara sistemi yapılmıştır. Avlunun aslfhalinde basamaklı bir düzenlemenin var olmadığını düşünüyo­ ruz. Havuzun ortasına bir de fıskiye yerleş­ tirilmiştir. Restorasyon sırasında ekle­ nen bu havuz, Anadolu Selçuklu kervansaraylanndan daha çok Osmanlı dönemi sehir-içi hanlannda karşımıza çıkmakta­ dır.

rasyon sırasında kapalı kısma doğru üç yerde basamaklarla yükseltilerek kademelendirilmiş ve düzgün kesme döşeme taşlarıyla kaplanmıştır^^. Avlu ortasına ise sekizgen planlı, kısa prizmâl gövdeli bir havuz yapılmıştın" [Foto. 5).

(

P la n 1: M a h p e ri H atun K ervansarayı P la n R ölövesi

266

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Avlunun kuzeybatı tarafındaki m ekânlara ait duvar yüzeyleri hanın genel karak­ terine uygun masif bir görünüş s erg ile r (Foto.16). Giriş eyvanı ve kuzeydoğu­ sundaki diğer eyvana ait sivri beşik tonozlar avluya yönelm iştir. Avlunun kuzey ve batı köşesindeki m ekânlar ise avluya birer kapı açıklığı ile bağlanmıştır. Kuzeydeki mekânın kapı açıklığı, yekpare taştan hazırlanm ış çift m erkezli t eğ etli sivri kem erlidir (Foto. 17-18). Batı köşede yer alan mekânın kapı açıklığı­ na ise restorasyon sırasında aslf halini yansıtmayan bir kem er formu yapılm ış­ tır (Foto. 19). Giriş eyvanının kuzeydoğusundaki eyvanın beden duvarı cephesi­ ne yerle ştirilen on dört basamaklı bir merdivenle portalin üstündeki mekâna ulaşılır. Restorasyon sırasında bu mekân bütünüyle yeniden inşa edilmiştir. Mekânın avluya bakan duvarında dikdörtgen biçiminde bir pencere açıklığı var­ dır (Foto. 16). Avluya yönelen cephelerde re vaklar hareketli bir görüntü verm ekle birlikte, kuzeydoğu revakının doğu bölümü haricinde neredeyse tümünün restorasyon şırasında yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Revak kem erleri cephelerinden bir m iktar içe çekilerek örülm üştür (Foto. 20). Avlunun güneydoğusunda kapa­ Foto. 17: A v lu n u n kuze y k ö ş e s in d e k i m e kâ n a bakış

Foto. 18: Avlunun kuzey köşesindeki m ekândan avlu revakı

lı kısma ait cephenin sadece portal çevresindeki bölümü sağlam kalabilmiş, restorasyon sırasında da sadece sağlam duvarların üzerine beşer sıra taş dizi-

Mahperi Hatun Kervansarayı

267

Foto. 19: A v lu n u n doğ u k ö ş e s in d e k i m e k â n a bakış

Sİ

Ö rülerek cephe bilhassa tam am lanm am ıştır. Cephe aksına y e rle ş tirile n

kapalı kısım portali, cephe hizasından taşıntı yapmayan, b ilakis içe doğru p ro ­ filli b o rd ü rle rle sathi b ir niş g ö rünüm üne sahip sade b ir d üzend ed ir (Foto. 21). Dıştan içe doğru

biçim inde b ir bordürden sonra yu ka rı seviyeye iç içe iki

sivri ke m e r y e rle ş tirilm iş , b unlard an içtekinin tepesi yarım sekiz ko llu yıldızla ta ç la n d ırılm ış tır. Dıştaki kem erin kö şe liklerin e, yü ze yle rin d e sekiz ko llu yıldız ko lla rın d a n h a re ke tle n e n k ırık ç iz g ile rle meydana g e tirilm iş g eo m etrik kom po­ zisyo n la r bulunan daire biçim inde b ire r rozet ka b a rtılm ış tır. Bu ro ze tlerd en başka dıştaki bord ürü n kısa kenarı ortasın ın biraz yu ka rısın a on iki d ilim li b ir rozet kabartm a o la ra k işle n m iştir, içteki k e m e r iç e ris in e dikdö rtgen biçim inde kitabe taşı y e rle ş tirile re k etrafı p ro filli b ir friz ile ç e rç e v e le n m iş tir (Foto. 3). Kapı açıklığı segm ent k e m e rlid ir ve ke m e ri b ir arada tu tm a k m aksadıyla, kesm e ta ş la rın yan yü ze yle ri, yanındaki d iğ er ta ş la rla uyum sağlayacak şekilde, ortasından dik açıyla k a d e m e le n d irile re k b ir nevi basit b ir geçme sistem i uyg u ­ lanm ıştır.

268

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 20: Avlu revaklarından

Kapı kanatlan, bir çift halinde ahşap malzemeden hazırlanm ıştır ve yüzeyleri iri prizm atik başlı m ıhlarla tuttu ru la n yatay konumlu ince dem ir levhalarla kaplanmıştır^’. Kapı kanatlan, avlu kapısındakller gibi yakın zaman önce gerçekleşen restoras­ yonda yaptırılmıştır.

Kapalı kışım zemini, avludaki gibi, restorasyon sırasında üç yerde basamaklar­ la yükseltilerek kadem elendirilm iş ve düzgün kesme döşeme taşlarıyla kaplan­ mıştır. Beden duvarları dışında diğer yapı elem anlarının restorasyonda nere­ deyse tümüyle yenilendiği anlaşılmaktadır. Örtü sisteminde ise orta sahnın tonozu taş malzeme yerine, şeffaf polikarbonat malzemeyle yapılmıştır. Vaktiy­ le ortadaki tonozu desteklemek amacıyla takviye kem erlerinin yapıldığı anlaşıl­ makla birlikte, takviye kem erleri te k ra r inşa edilmemiş, sadece oturduğu kon­ sollar hazırlanm ıştır (Foto. 22). Sonuç olarak, Ivlahperi Hatun Kervansarayı, kapalı ve avlu kısım larından mey­ dana gelen ve büyüklüğü bakımından Selçuklu kervansarayları arasında orta ölçekte nitelendirilebilecek önemli eserlerden biridir. Gerek planı ve mekân taksimatı gerekse süslem eleri bakımından döneminin diğer kervansaraylarıyla m üşterek hususiyetler yansıtmakla beraber, çeşmeye dair ejder başlıklı bir çift

Mahperi Hatun Kervansarayı

■

269

Foto. 21: Kapalı kısım portali

lülesiyle bugün Anadolu Selçuklu kervansarayları arasında ayrı bir önenne sahiptir. Mahperi Hatun'un aynı güzergâhta daha başka kervansarayların da banisi olması, bir imar hareketi mevcudiyetinin belgelenmesinin yanında, bu dönemde Karadeniz limanlarının önem kazanarak ticaret potansiyelinin arttığı şeklinde yorumlanabilir. Mahperi Hatun (Pazar) Hanı ve Ezine Pazar Hanı gibi kervansarayların isimlerinden buralarda bir takım pazarların ve bunun sonu­ cunda bazı yerleşim birimlerinin meydana geldiği kabul edilmektedir^». Bu hususun devrin fiziki, iktisadi ve ekonomik hayatına tarihi birer gelişme olarak yansıdığını kabul edebiliriz.

Foto. 22: Kapalı kısm ın genel görünü şü

2 7 0

■

Anadolu Selçuklu Dönemi K ervansarayları

B ib liy o g ra iy a

ACUN, Hakki., "Tokat-Pazar M a h p e ri Kervansarayı Çeşm esinin E jd e r Başlı Lülesinin Bulunuşu", Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları

Merkezi, Ankara 1993, s. 263-265. AKOZAN, Feridun., "Türk Han ve Kervansarayları" Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve Inçelemeleri I, İstanbul 1963, s. 133-137. BITTEL, Kurt., Kleinasiatische Studien, Istanbuler Mitteilungen Herausgegeben Von Der Abtei­ lung İstanbul Des Archäologischen Institutes Des Deutschen Reiches Heft 5, İstanbul 1942. ERDMANN, Kurt., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil l-ll, Berlin 1961. ERSOY, Bozkurt., "Osmanlı Öncesi Anadolu Kervan Yolları ve Ü zerlerindeki Kervansaraylar", Kültürve Sanat, S. 25, Ankara 1995, s. 22-2b. GABRIEL, Albert., Monum ents Turcs d'AnatoUe, Tome Deuxieme Amasya-Tokat-Sivas, Paris 1934. GENC, Mehmet., "17-19. Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret M erkezi Olarak To/of, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986) Sempozyuma Sunulan Bildiriler, Anka­ ra 1987, s. 145-169. İBN BİBİ., (Cev. ve Haz. Mürsel Öztürk), El Evamirü'l-Ala'iye Ei'l-Umuri'l-Ala'iye (Selçuk Name] l-ll, Ankara 1996. İLTER, ismet.. Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969. JERPHANİON, Guillaume de.. Mélanges d'Archéologie Anatolienne Monuments Préhelléniques, Gréco-Romains, Byzantins et M usulm ans de Pont, De Cappadoce et de Galatie, Beyrouth 1928. KARAMAĞARALI, Haluk., "Anadolu Selçuklu Kervansarayları" , Önasya, C.VI, S. 61-62, Ankara 1970, s. 4-5. MÜLAYİM, Selçuk-, Anadolu Türk Mim arisinde Geom etrik Süslem eler-Selçuklu Çağı-, Ankara 1982. ÖGEL, Semra., Anadolu Selçuklulan'nm Taş Tezyinatı, Ankara 1966. ÖNGE, Yılmaz., "Anadolu'da Ejder Başlı M adenf Çeşme Lüleleri", Selçuklu Araştırmaları Dergi­ si I 1969, Ankara 1970, s. 183-185. ÖZERGİN, M.Kemal., "Anadolu'da S elçuklu K ervansarayları" , İst. Üniv. Ed. Fak. Tarih Dergisi, C.XV, S. 20, İstanbul 1965, s.141-170.

Mahperi Hatun Kervansarayı

ÖZTÜRK, Nazif., "Selçuklu-Osmanh Dönemi Ulaşım Sisteminde ve Ticaretinde Tokat'ın Yeri', Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986) Sempozyuma Sunu­ lan Bildiriler, Ankara 1987, s. 71-80. ROGERS, J.Michael., "Royal Caravansarays and Royal Inscriptions in Seljuk Anatolia", Atatürk Üniv. Ed. Fak. Araştırma Dergisi (Prof.Albert Louis Gabriel Özel Sayısı), Ankara 1978, s. 397432. TURAN, Osman., "Selçuk Kervansarayları", Belleten, C.X, S.39, Ankara 1946, s. 471-496. UZUNÇARŞILI, ¡.Hakkı., Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından Tokad, N iksar Zile, Turhal, Pazar Amasya Vilayet, Kazâ ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler İstanbul 1927. V. G. M. Abd. Yp. iş. Arşv. 60. 07. 03 no.'lu dosya. WIET,G-SAUVAGET,J.-vd., Répertoire Chronologique D'epigraphie Arabe, Tome Onzième Pre­ m ier Fascicule, Caire MCMXLI, s.103-104. YAVUZ, A.Tükel., "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının TipolojisT, IV. Milli Selçuklu Kültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1994), Konya 1995, s.183-198. YÜCEL,Yaşar-SEVİM, Ali., Türkiye Tarihi I. [Fetihten OsmanlIlara Kadar 1018-1300], Ankara 1990.

■

271

p ïiiv  ^ S iÎ lÂ Ï i t;i: r ;.^

- W i •• î•’.:

mSêÊMmM::?:

■

•'''¡y

I

susuz HAN * Yrd. Doç. Dr., S. D. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Ta rihi Bölümü Öğretim IJyesi. ' Erdm ann 1976:49, Ayrıca, Erdmann

Yrd. Doç. Dr. A. Şevki DUYMAZ*

1961: 111, 113'de, bu ism in bir su kayna­ ğından ya da köyde bulunan bir çeşme­ den aldığını ifade etm ektedir. Han’ı ziya­ ret ettiği zaman etrafının bugünkü gibi açık olduğunu ifade etm ektedir. 2 Lanckoronski 1890-92: 187-188. A raş­

Burdur İLİ Bucak İLçesi sınırLarında, Bucak-AntaLya karayolunun yaklaşık 8. kilo­ metresinde, ana yolun solunda ve 1.4 km. içeride. Susuz köyünde yer alan han yerleşim mekânlarından bağımsız bir şekilde bulunmaktadır (Foto. 1). Yapıyı,

tırm acı, bölgede 1884 yılından itibaren çalışm alar başlatır. ^ Cuinet 1890-95: 845. Burdur'da yer alan dört handan bahsedip isim vermez.

Susuz Han adıyla ilk defa zikreden K. G. Lanckoronski olmuştun. Aynı zamanda köyden ve köyün arkasında yer alan dağlardan da bu adla söz edilmesi Hanın isim kaynağının nerden geldiği hakkında bize fikir vermektedir.

‘ S arre 1998: 83, 99. = Erten 1940: 77. ‘ R iefstahi 1941: 55-56.

Susuz Han, Anadolu Selçuklu Döneminde Antalya-Isparta-Konya Kervanyolu üze­ rinde yer alan Evdir ve Kırkgöz Han'dan sonraki üçüncü menzil noktasıdır. Susuz Han ile ilgili en eski bilgileri, 1890-1892'de, Pamfilya ve Pisidya antik bölge­ sindeki araştırma gezisi sonuçlarını iki cilt halinde yayınlayan K.G. Lanckoronski vermiştir. Lanckoronski eserinde, Antalya’dan Ağlasun güzergâhındaki yolculuğu sırasında Selçuklu yapısı üç han adından söz eder. Bunlar; Evdir Han, Susuz Han ve incir Han’dır. Ayrıca, Susuz Han'da da konakladıklarından bahseder^. 1890'da V. Cuinet^, 1895'de F. Sarre\ 194-0’da S. F. Erten= ve R. RiefstahL gibi yöreyi gezen araştırm acılarda hanla ilgili b ilg iler verir. Bu bilgilerin hiçbiri hanı tam olarak tanıtmaz. Han’ın tam olarak incelenmesi ve tanıtılması, 1953'den

Foto. 1: S u s u z Han, Havadan G örü­ n ü m İG oogle Earth, 2007İ.

274

Anadolu Selçuklu Dönemi

K e rva n s a ra yla rı

Foto. 2: Susuz Han, Genel Görünüm. Güney Cephe.

aralıklarla 1960 yıllarına kadar Anadolu’yu dolaşan, Türkiye’de yer alan ker­ vansaraylar üzerine araştırma ve incelem eler yaparak bunu bir yayın haline ? Erdmann 1961; Erdmann 1976. Araştır­ macı. yapı planlarını Lanckoronski. Riefstahi ve Erten'den nakledip bu araş­ tırmacıların da yapı ile ilgili olarak çok önemli olmayan bir çalışma yaptıklarını ifade eder. Öyle ki yapının planlan bir taslak şeklinde çizilmiştir. Planlar üzennde, yerinde yapmış olduğumuz incele­ me ve gözlemler neticesinde, hatalar göze çarpar. En önemli hata, pencere sayıları yanlış verilmiştir. Bu durum, yapıda titiz bir çalışma sergileyen Erdmann'ın büyük bir zafiyeti olarak nitelen­ dirilebilir. ®Bu çalışmalara, Çaycı 2002; 76,103; Demir 1988: 15-19 ; Duymaz 2005; İnal 1971; 153-184; Öney 1969; 171-192 örnek verilebilir. Ayrıca, mimari açıdan detaylı bir şekilde yapıyı ele alan çalışma ise, Konya Selçuk Üniversitesi Mimarlık Bölümünün yaptığı geniş kapsamlı res­ torasyon proje çalışmasıdır. Bu bölüm hocalarından Yrd. Doç. Dr. İbrahim Bakır'ın çalışmamıza, planlar noktasın­ da, yardımlanndan dolayı teşekkür ede­ riz. ’ Ünal 1993: 404; Duymaz 1996: 29-30, not; 8.

getiren Kurt Erdmann adlı araştırmacı olm uştur’. Bu dönemden sonraki çalış­ malar, ikinci el kaynak niteliğinde, yapı üzerindeki sanat tarihi ve mimari yön­ den ele alan çalışmalar olm uştur“. Yapının en son kullanım ıyla ilgili b ilgiler mevcut değildir. Ancak, yapı ile aynı dönemde inşa edilen ve aynı bölgede yer alan incir Han ve Kırkgöz Han ile ilgi­ li bilgilerin mevcudiyeti, Susuz Han ile ilgili bilgilerin de zamanla ortaya çıkma­ sını sağlayacaktır’. Yapının inşa kitabesi yoktur. Ancak, Evdir Han ve Ağzıkarahan taçkapılarıyla mimari kompozisyonlarının benzeşmesi göz önüne alınırsa, portaiin günümüzde yıkılmış olan en üst kısmında yer alan taş sırası içerisinde olması muhtemeldir'“. İnşa özelliklerine bakıldığında tam bir XIII. yüzyıl kervansaray mimarisi özellik­ lerini yansıtır. Muhtemelen, Bucak’ta yer alan aynı dönem içerisinde inşa edi­ len İncir Han'la eşzamanlı yapılmış olmalıdır". Bu zaman, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246) dönemidir^. Bu dönem içerisinde inşa edilen diğer hanlar; incir Han, Kırkgöz Han, Şarapsa Han, Kargı Han, Eğirdir Keyhüsrev Han, Hatun Han, Ağzıkara Han, Zazadin Han, Cincinli Sultan Han, Gekereksu Han’dır'“.

Susuz Han

275

Foto. 3: Susuz Han. iç mekân. Doğu-Batı Yönü. Ana Şahın

Portal nişinin sağ ve solunda yer alan mihrabiyeler üzerindeki ejder motifinin, I. Alâeddin Keykubad dönemi yapısı, Kayseri-Sivas yolu üzerinde bulunan Sultan Han'ın köşk mescidini taşıyan kemer alınlıklarında da yer alması bu dönem yapısı olmasına ya da baba-oğul döneminde yaşamış aynı usta elinden çıkma ihtimalini daha da güçlendirdiği ifade e d ilir’^

Erdmann 1961: 113-114 ; Demir 1988: 18. Erten ve Riefstahi gibi araştırmacı­ larda kitabe olmadığına dair benzer görüşleri vardır, Erdmann 1976: 68; Erdmann 1961: 114. Aynca, Ögel 1987: 43'de portaiin süsleme özelliklerine göre 1240-1250 yıllarına tarihlendirmektedir, 12Turan 1993: 620-629,

Susuz Han, beden duvarları, örtü sistemi, taçkapısı (portal) gibi belirgin mima­ ri öğeleri halen mevcut olup yüzeylerdeki doğal ve insan eliyle oluşturulm uş çok az tahribatı saymaz isek günümüze kadar gelebilen önemli Anadolu Sel­ çuklu yapılarındandır. Susuz Han, kapalı bölüm ve avludan oluşan kervansaray grubunda yer alıp Sultanhan türünde yapılmıştır. Bu tür, doğu kaynaklı bir mimari üslup olarak

’3 Duymaz 1996: 19 Demir 1988: 18. Ancak, belli bir süsle­ me özelliğine bakarak yapının tarihlendi­ rilmesi yapılacak olursa diğer süsleme­ lerin, yapının insa tarihini daha geriye gitmesine yol açabilir. Bu durum, döne­ min beğenisi ya da süsleme tarzını orta­ ya koyan geleneksel süsleme özellikleri olarak açıklamak daha uygun olacaktır.

276

Foto. 4: Susuz Han, iç Mekân, P ayeler

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Susuz Han

277

Foto. 5: S u s u z Han, iç M ekân, S e ki

"* li-t. '

-A *.

.,

'= Erdmann 1961: 111. '* Erdmann 1961: 112 : Aslanapa 1989: 181.

yorurmlanır'5. Yaklaşık 35 m. x 35 m. boyutlarıyla kare bir mekân tasarımmda, düz bir arazi üzerine inşa edil­ miştir (Çizim 1). Yapıdan günümüze sadece kapalı bölü­

~j----L _ i _ _

r \ ı

mü ulaşabilm iştir (Çizim 3 a/b). Yapıya bağlantılı ya da 1

yakında yer alan mescit, lıamam, tuvalet v.b. m ekânlar

i

i

1 —^-----------L

mevcut değildir. Yapı, plan ö zellikleri açısından büyük

r

r\ -- V

ölçüde Horozlu Han’la benzeşmektedir.

— ------------! 1

1^ Taçkapmm bulunduğu beden duvarlarının

i

başlangıç

noktasında yer alan duvar kalıntıları; Han’ın önce kapa­ lı bölümünün inşasının tamamlandığını daha sonra avlu

V

! 1

y

^

kısmının inşasına başlandığını ancak bilinmeyen bir )

nedenle bu kısmın inşasının bitirilem ediği kanaatini

1

1

— !----------- 1— 1 1

c

i

uyandırmaktadır*. Taçkapmm sağ tarafında ortada bulunan ve kapalı bölüme bitişik olarak inşa edilen diğer bir duvar kalıntısının da işlevselliği hakkmdaki görüş, muhtemelen burada yer alan farklı bir bölümü

L /

C :

............ J _____L

işaret etmektedir. Bu tü r mimari bağlantı noktaları ola­ rak algılanılan duvar parçalarının benzer örneklerine

Çizim 1: Susuz Han, Plan (İbrahim B akır 2007İ.

278

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

■'¿i i'v ^ K r

.

Foto. 6: S u suz Han, K ubbe d ıştan g ö rü n ü m .

Konya-Akşehir yolundaki Horozlu Han ve Kadın Han'da da rastlanır. Bu durum, hanlarda, kapalı bölüm ve avlu kısmının mevcudiyetine, daha sonraki dönemde de avlu kısmının ortadan kalkmış olması tahm inini g üçlend irir” .

" D e m ir 1988: 16. Poligonal ve dairesel biçimde yer alan payandalar, iki sıra kesme taş kaide üze­ rinde pahlı bir biçimde yer almaktadır.

Yapının dış-kalm beden duvarlarının, yüzeyi düzgün kesme taş, içi moloz dolgu taş malzemeden inşa ve adeta bir savunma yapışı gibi tahkim edilm iştir (Foto. 2). Kuzey, güney ve doğu duvarlarda poligonal (5 cepheli), dairesel ve kare formda oluşturulm uş toplam 6 payanda yer almaktadır. Ayrıca bunlara ek ola­ rak doğu beden duvarlarının köşelerinde adeta köşe kulesi formunda oluştu­ rulm uş 2 poligonal (7 cepheli) tipte payanda yer almaktadır». Yapı, doğu-batı yönünde 5 sahna bölünm üştür (Foto. 3) Sivri kem erli geçişler­ den oluşan tonozlu üst örtüyü, 16 tane, kare formdaki payeler taşımaktadır (Foto. 4). Payeler arasında kalan açıklıkların bir kısmı yaklaşık 80-90 cm. yük­ seklikte düzenlenmesi, yolcu ve eşyalar için ayrılm ış bir birim olarak kullanım ı­ nı sağlar (Foto. 5).

Susuz Han

279

Foto. 7: S u s u z Han. K ubbe içte n g ö rü n ü m .

” Erdmann 1961: 112.

iç mekânın orta kısmında, kasnağı pahlı ve kule biçiminde yükselen, içten dai­ resel dıştan 8 cepheli (oktogon) biçimde, kesme taştan inşa edilmiş kubbe yer almaktadır. Kubbenin üst kısmı yıkılm ış tır (Foto. 6). Kubbe üzerinde ışık ve hava sirkülasyonunu sağlamaya yarayan açıklıkla r yer alm aktadır (Foto. 7). Kubbe­ nin, bir çadır formuna benzediği ve bu özelliğinden dolayı yapılış tarzı olarak diğer hanlardan farklı bir görünüm arz ettiği ifade edilin». Benzer kubbe form u­ nu, Kayseri Sultan Han ve Karatay Han'da görmek mümkündür. Yapıda, iç mekânın aydınlatılması ve hava sirkülasyonunu sağlamak için güney (5 tane), kuzey (5 tane) ve doğu (1 tane] beden duvarlarında mazgal tipte toplam 11 pencere yer almaktadır. Üst örtüdeki yağm ur ve kar sularını tahliye etmek için, güney cephe (4 tane) ve kuzey cephede lA tane) toplam 8 çörten yer alır. Yapıda düzgün kesme ve moloz taş malzeme kullanım ı görülm ektedir. Kesme taş kaplama, moloz taş ise dolgu malzemesidir. Beden duvarları, dolgu duvar tekniğinde inşa edilm iştir. Taş sıraları düzgün, derz kalınlığı dıştan belirsiz ve bağlayıcı malzeme kireç harcıdır. Usta ve taşçı işaretine rastlanmaz. Devşirme malzeme görülmez^». Yapıda, geometrik, bitkisel ve figürlü süsleme yer almaktadır. Yazı, sadece giriş bölümün solunda kem er yayının başladığı noktada, neshi karakterde tek satır olarak göze çarpar. Süslem elerin tamamı, yapının en etkileyici bölümü ve m er­ merden yapılmış ana giriş kapısı olan portal üzerinde yer almaktadır.

“ Erdmann 1961: 113. Araştırmacı, ¡c mekânda, dübel delikleri olarak nitelen­ dirdiği yerlerde Roma dönemini çağrıştı­ ran devşirmeler olduğunu ifade eder.

280

Foto. 8: Susuz Han. Portal.

Anadolu SeLçuklu Dönemi Kervansarayları

Susuz Han

281

Foto. 9: Susuz Han, Portal, Kavsara Bölümü, Süslem eler

Portal, Anadolu Selçuklu m im arisinin geleneksel taç kapı formunu yansıtır biçimde, dışa taşkın, anıtsal ve yüzeyi tamamen bezeli bir şekilde inşa edilm iş­ tir. Taçkapı, yüzey bezemesiyle öne çıkıp bu özelliği dolayısıyla da diğer hanlar içerisinde bir ölçüde ayrıcalıklı yere sahip olm uştur (Foto. 8). Portal yüzeyi, iç içe daralan profilasyonlarla oluşturulm uş muhteşem taş beze­ me örneklerine sahiptir. Bezeme dıştan içe doğru dört ana şerit halinde düzen­ lenmiş ve geom etrik bezeme hâkimdir. Bundan sonra, sivri kem erle o lu ş tu ru l­ muş giriş kem erinin yüzey bezemeleri yer alır. Bu kısımda iki ayrı bezeme şeri-

282

Foto. 10: Susuz Han. Portal, Mihrabiye

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Susuz Han

283

di şeklinde yer alıp arabesk motif diyebileceğinniz rum i ve palm etlerin iç içe

2’ Sarre 1998: 83.

geçtiği süsleme öğeleri mevcuttur. Sivri kem erli yüzeyin altında, portaiin anıt-

Susuz Han portalinde yer alan beze­ meler için bkz.: Ögel 1987: 43; Öney 1969: 171-192; inal 1971: 153-184; Çayçı 2002: 76; Schneider 1980: Table: 90, 115, 118, 124, 150, 299, 4U. 439; Ünal 1982: 107.

sallığının ana parçası gibi duran m ukarnaslı kavsara kısmı yer a lır (Foto. 9). Sivri kem erli yüzey kısmı ile süsleme ş e ritle rin in birleştiği noktanın sağ-ında ve solunda, yüzeyi geom etrik formda bezenmiş ajurlu kabaralar yer almaktadır. Portal yüzeyinden ana mekâna geçişten önce yer alan nişli bölümün her iki yanında,

gövdesi geom etrik bezeli ve akantus başlıklı sütünceler ile yüzeyinde

bitkisel ve figürlü bezemelerin yer aldığı m ihrabiyeler yer alm aktadır (Foto. 10). Girişin iki yanında yer alan m ihrabiyelerin üst köşe kısım larında yüzeyi tahrip olmuş kabartma m elek fig ürleri ve kem er bordürlerinde ejder figürleri yer alm aktadır (Foto. 11). Portal nişinin sağında ve solunda, m ihrabiyelerin kem erlerindeki kilit taşında yer alan, figürlü süslem elerden ağızları açık iki ejder motifi, kabartma ş eklin ­ de ve kıvrım ları kem er kaidesine kadar uzanır. Ejder başlarının arasına güneş formu ya da insan başı (tahrip olduğu için tam anlaşılamayan] olarak nitelendi­ receğimiz bir arma yer alır. Bu figürün ikonografik anlamı; bolluk ve bereket, ikonografik kökeni ise Orta Asya Türk kültürü, Qin Kültürü ve Uzakdoğu m ito­ lojisine kadar uzandığı bilinir. Yine portal nişindeki m ihrabiyelerde yer alan melek figürü ise semavi dinlerle alâkalı olarak Cebrail ve A zrail'i tasvir ettiği ifade edilin'. Yüklendiği anlam tam olarak çözülememiştir^^. Sonuç olarak; Anadolu Selçukluları, Anadolu'yu yurt edinmesi sonrasında dev­ letin gelişmesi ve kalkınm ası amacıyla ülkenin dört bir yanında im ar faaliyetle­ rine girişm işlerdir. Bu faaliyetler doğrultusunda, ekonomik alanda ticareti can­ landırmak ve devamlılığını sağlamak için ticaret yolları üzerinde kervansaray­ lar inşa ettirm işlerdir. Anadolu Selçuklularının, ekonomi alanındaki bu anlayı­ şı, diğer ülkelerle olan ticari iliş kile ri yanında siyasal ve kü ltü re l iliş kile rin in de gelişmesine yol açmıştır.

Ç izim 2: S u suz Han, Cephe Rölövele r i ve K e s itle r ¡İb ra h im B a k ır 20071.

BATI CEPHESİ ROLOVESİ

GÜNEY CEPHESİ RÖLÖVESİ

DOGU CEPHESİ RÖLEVE:

Ö: 1 / 100

0 :1/100

284

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 11: S u suz Han, P o rta l, M ihrabiye süslem e si.

Susuz Han'da bu bağlamda, Anadolu Selçuklu Döneminin ekonomik canlılık ve sos­ yal refahının bir kanıtı olarak günıjmüze kadar gelmiş mimari örneklerden biridir. M ülkiyeti Vakıflara ait olan Susuz Han, günümüzde kullanılm am akta ve adeta kaderine terkedilm iş bir durumdadır. Yapının, Antalya-Burdur ve İsparta kara­ yolu üzerinde bulunm asının getirdiği bir avantaj açısından, kültür ve turizme kazandırılm ası yolundaki düşüncelerden hareketle değerlendirilm esi son dere­ ce önemli olacaktır.

Susuz Han

Bibliyografya

Aslanapa 1989: Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1989. Bakır 2007: İbrahim Bakır, S. Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü , Susuz Han Projesi. Cuinet 1890-95: Vital Cuinet, La Turguie d’Asie; geographie, administrative, statistique descrip­ tive et raisonnee de chaque province de l’Asie Mineure I, Paris 1890-95. Cayci 2002: Ahmet Cayci, Anadolu Selçuklu Sanati'nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara, 2002.

Demir 1988: Ataman Demir, ’’Anadolu Selçuklu Hanları Susuz Han", ilgi, Sayı 55, İstanbul, 1988, s.15-19. Duymaz 1996: A. Şevki Duymaz, Isparta-Antalya Arasında Yer Alan Anadolu Selçuklu Hanların­ dan "incir Han", (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1996. Duymaz 2005: A. Şevki Duymaz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Ekonomik Ortamına, BurdurBucak'tan Mimari Bir Örnek: Susuz Han", I. Burdur Sennpozyumu, 16-19 Kasım 2005. Erdmann 1961: Kurt Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil 1, Berlin 1961. Erdmann 1976: Kurt Erdmann-Hanna Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahr­ hunderts, Teil 2 und 3, Berlin 1976. Erten 194-0: Süleyman Fikri Erten, Antalya Vilayeti Tarihi, İstanbul, 1940. inal 1971: Güner inal, "Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV İstanbul, 1971, s. 153-184. Lanckoronski 1890-92: Kari Grafen Lanckoronski, Staedte Pamphiliens und Pisidiens II., PragWien 1890-92. Ögel 1987: Semra Ögel, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara, 1987. Öney 1969: Gönül Öney, "Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri", Belleten, Cilt XXXIII, Sayı 130, Ankara, 1969, s. 171-192. Öney 1992: Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara, 1992. Riefstahi 1941 : R. Riefstahi, Cenubu Garbi Anadolu’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1941. Sarre 1998: Friedrich Sarre, Küçükasya Seyahati,1895 Yazı, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğraf­ yası Üzerine Araştırmalar, (Cev.: Dârâ Colakoğlu), Pera Turizm ve Tic. A. S., İstanbul,1998. Schneider 1980: Gerd Schneider, Geometrische Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden, 1980. ^ Turan 1946: Osman Turan, "Selçuk Kervansarayları", Belleten, Cilt X, Sayı 39, Ankara, 1946. Turan 1993: Osman Turan, "Keyhüsrev II", İslam Ansiklopedisi, Cilt VI, İstanbul, 1993, s. 620629. Ünal 1982: Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taç Kapılar, İzmir, 1982. Ünal 1993: Rahmi Hüseyin Ünal, "Burdur-Bucak incir Han'ında, Temel Araştırmaları ve Temiz­ lik Çalışmaları (Eylül 1992)", X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, 1993.

■

285

' " ^ ' ií •W'V

í ^

f-

: .\-ÍAÍ’á

I

Î ' .^ :

- r. 'A ■ rW.

i

. r . '‘. -v..i.

■*✓.. ,5' i

*^^'S

#

t- : 'V V• ^

í£. ■ *

rel="nofollow">■ rfïïl

-*' \ L

AK H A N (GONCALI H A N I)

Doç.Dr. Ahmet Ali B AYH AN *

Ak Han, D enizli - Çardak yolunda, m erkeze yaklaşık 7 km. m esafede Akköy Beldesi'nin girişinde, Afyon ve İsparta'ya giden devlet karayolu ile G ökpınar (Lycus) Cayı'nın kesiştiği noktada b u lu n m a k ta d ır (Foto. 1). Anadolu S e lç uklu dö nem in­ de bu g üzergâ hta ki son d ura k ko num undaki' han, eskiden Akhan Köyü'nün doğusundaki komşu y e rle ş im le rin d e n

b iris i olan

Goncalı

Köyü'ne nispetle

'Goncalı Hanı' veya 'Boz Han'^ adıyla da b ilin m esin e karşın, k u lla n ıla n açık re n ­ kli yapı m alzem esinden dolayı yaygın o la ra k 'Ak Han'^ ş eklind e anılm aktad ır. Yapı, M a rt 2007 ta rih in d e in cele nm iştir.

* Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzu­ rum. ^ Denizli'ye ulaşan kervan yollan ile ilgili olarak bkz. Tuncer 2006: 425, 429, Yavuz 2007: 134-135. 2 1826 yıLında Denizli’ye gelen F. V. J. Arundell, yapıdan 'Boz Han' olarak bah­ setmektedir. Arundell 1834: 161-162. K. Erdmann ve S. Eyice de buna dayanarak Ak Han’a 'Boz Han' da denildiğini ifade etmektedir. Erdmann 1961: 67, Eyice 1989: 236.

aşamada bina edildiği a n laşılm aktad ır. K ita b e le r ta h rip olduğu için inşa ta rih i

^ T. Baykara, 1522 civarında A k Karbansarayı' olarak anıldığını belirtmektedir. Bkz. Baykara 1969: 50.

ile ilg ili fa rk lı y a k la ş ım la r söz konusudur. Erdm ann, kapalı bölüm ün, taç kapı­

^Erdmann 1961: 71-72.

Anadolu S e lç uklu S ultan ı il. İzzeddin Keykavus d evrine (1238-1278) ait hanın iki

sındaki kitabeye göre K a ra s u n g u r b. A b dullah tarafından Receb 651 / E ylü l 1253'de yaptırıldığını, daha sonra hol kısm ının önüne, po rta lin d eki yazıta göre aynı kişi tarafından C e m â ziye lâ h ir 652 / Tem m uz-Ağustos 1254'te avlu kısm ının

F o to , h D e n iz U -A k H a n 'ın Yoldan G ö rü n ü ş ü

288

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 2: D e n iz li-A k H a n in G enel G ö rü n ü ş ü

®Özergin 1965: 144, ‘ Ünal 1982: 15. 'Aslanapa 1984: 183.

inşa edildiğini ileri sümektedir.* lv|. K. Özergin=, R. H. Ünal‘, 0. Aslanapa^ A. Durukan», C. Bektaş ve M. Beyazıt’ hanın yapım tarihi ve sırası konusunda Erdmann'ı referans almaktadır.'» Öte yandan A. T. Yavuz, Erdmann'ın görüşlerini

«Durukan 1993: 143. ’ Beyazıt 2002: 68-70, Beyazıt 2007: 155.

desteklem ekle birlikte, i. A. Mocan'ın Yüksek Lisans Tezi'ne" dayanarak, mes­ cidin bulunduğu iki katlı mekânın Anadolu Selçuklu öncesinden olduğunu ve

'»Bektaş 1999: 146.

Osmanlı devrinde de hanın diğer bazı kısım larında birtakım m üdahaleler yapıl­

" Mocan 1972:84-85.

dığını ile ri sürm ektedir.'2 S. Eyice, bunların aksine, önce öndeki avlulu bölümün

'2 Yavuz 2007: 133, 140.

yapıldığını, daha sonra buna daha dar olarak ikinci kısmın eklendiğini ifade etm esinin yanı sıra portallerdeki iki kitabeyi de yapının inşasının başlangıç ve

'3 Eyice 1989: 236. Uzunçarşılı 1929: 193.

bitiş tarihi olarak yo ru m la m a k ta d ır.i. H. U zunçarşılı“ , F. Uğur-M. Koman'=ve F. A. Akça ise her iki bölüm için de H. 650/M. 1252-53 tarihini önermektedirler.'*

'5 Uğur-Koman 1940: 72-80.

Buradan hareketle kitabeler dışında hanın yapım evrelerinin belirlenebilmesi-

'‘ Akçakoca Akça: 1937: 64.

nin, ancak burada gerçekleştirilecek arkeolojik bir ameliye sonucu mümkün

” Uzunçarşılı 1929: 193-194, Erdmann 1961: 69-70. Eyice 1989: 236, Yılmaz 2002: 212, Şahin 2002: 686. 688, 691-692. Yavuz 2007: 133, Beyazıt 2007: 152-154. Diğer taraftan Denizli Ulu Camii nin 2002 yılı Haziran ayında gerçekleştirilen yıkımı esnasında ortaya çıkan kitabe parçasın­ da da Karasungur'un adının var olabile­ ceği sanılmaktadır, ince 2006: 210-211. Uzunçarşılı 1929: 192, Erdmann 1961: 71. '’ Sarre 1896: 10, Erdmann 1961: 69, Demir 1989: 11.

olabileceğini söylemek gerekir. Yapının banisi olan ve Atabey Celaleddin Karatay'ın kardeşlerinden birisi olan ve Denizli civarında valilik yapmış Emir Seyfeddin Karasungur'un ismine, Antalya kalesindeki tam ir (1225), bugün Denizli Müzesi'nde sergilenmekte olan Hacı Eyüplü Hanı'nın yapım (1235), Denizli Ulu Camii'nin XX. yüzyıl başında iyileştirilmesi esnasında ortaya çıkan bir çeşmenin yapım (1247) ve Denizli merkezde, yerinde şimdi vakıf hanı bulunan Yeni (Karasungur) Han'ın, eskiden Müftü Camii'nin güney duvarında tespit edilen yapım (1249-50) kitabelerinde de rastlanır.'® Yapı üzerinde iki tane kitabe mevcuttur. Ancak bunlar neredeyse okunamayacak derecede tahrip olm uşlardır. Uzunçarşılı'nın VVİet'e dayandırdığı okuma­ sından sonra Erdmann, kitabeleri detaylı bir şekilde etüt etm iştir.” Biz de bu son değerlendirm eyi esas kabul ettik. Kitabelerden birisi kapalı bölüm taç kapı­ sının üzerindedir. Beş satırlık Arapça kitabe şöyledir:

Ak Han

289

^ IL U I

^UaLuıİI

(jLiJI ^lÜÎl jJİ (jj-^ lj

4-jj^ ¿ îll 4 - û ^ j ^ 1

ûjLac. ^aJâc.'^l

( j; iL û j^ l ^ H a ^ l

( jj

L _ L l * - J a î l J L « J l ^ L û J j u J j ( j j a ı i^ - ^ J

i S

- ^ \

¿)J j i i o l l j â ei-Sultânf 'Imâretü hâzâ'[-hân el-mübârek ff eyyâmi's-Sultân el-a'zam 'ızze'd-dünyâ ve’d-dm Ebu'l-Feth Keykâvus Bin Keyhüsrev kasfmü EmPrü’L-Nü’minm fTtârıTı âhiri Receb sene ihdâ ve hamsme ve sittem ieh el-’abdü'l-za’ff el-muhtâc ilâ rahm eti’l-Lâhi Te’âlâ Karasungur bin 'Abdullah el-Sultânf, bu kutlu hanın yapımı altı yüz elli bir senesinin Receb ayının sonla­ rında, m üm inlerin em irinin ortağı, Keyhüsrev’in oğlu, büyük sultan, izze’ddünya ve’d-din Ebu’l-Feth Keykavus’un günlerinde, zayıf kul, yüce A lla h ’ın ra h­ metine muhtaç Abdullah oğlu Karasungur (eliyledir). ikinci kitabe ise avlu portali üzerindedir. Arapça olarak yazılmış kitabe şöyledir:

(JJi ( j j

jjj jila ılj3

(jUnİJuıSI j j l

aîll

^

( j j - i l ) j

l^ J iİl j c .

ı_ L i* jJ a ]!

öjLoc. ^ L x il

^

iiıl

4Û L û1 ujj Foto. 3: D e n iz li-A k H a n in G iriş Cephesi

290

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Ç izim 1: A k H a n 'ın P lanı ( D e m ir ve B e k ta ş 'd a n !

'Imâretü hâzâ'l-hân ff eyyâmi’s-SuLtân el-a'zam zıllu ALLâhi ffl-'âlem ‘ızze'd-dünyâ ve'd-dm Ebu'l-Feth Keykâvus bin Keyhüsrev KasPmü EmPrü'l-MO'minm fTtârılı ğurrati CennâzıyeLâhireti sene isnâ hamsm Ve sittemieh el-'abdü'l-za'ff el-muhtâc ilâ rahmeti’l-lâhi te alâ Karasungur bin 'Abdullah (el-Sultânıl Bu hanın yapımı altı yüz elli iki senesinin Cem âziyelâhir ayının başlarında, m üm inlerin em irinin ortağı, Keyhüsrev'in oğlu, büyük sultan, Allah'ın yeryüzündeki gölgesi, izze'd-dünya ve'd-din Ebu'l-Feth Keykavus'un günlerinde, zayıf kul, yüce Allah'ın rahm etine muhtaç Abdullah oğlu Karasungur (eliyledir). iki bölümlü Anadolu Selçuklu hanları tipindeki yapı, kuzeybatı-güneydoğu isti­ kametinde toplam 1.100 m^'lik bir alana yerle ştirilm iş durumdadır. Kapalı bölüm içten içe 16 X 17 m. ölçülerinde olup, iç yüzey alanı 270 m^, 19.10 X 18.31 m. ebatlarındaki dıştan dışa alanı ise 360 m^'dir. Avlu kısmı içten içe 25 X 25 m. boyutlarında olup, iç yüzey alanı 625 m^, 28.60 X 28.30 m. ölçülerindeki dıştan dışa alanı ise 750 m^'dir (Çizim 1). Bu küçük ölçekli yapı XIII. yüzyılın ilk yarısının sonunda, Kösedağ Savaşı'nm ardından kendini toparlayamayan ve gittikçe Anadolu Selçuklularının zayıfladı­ ğı bir sürecin başlangıcına ait olup, farklı bakış açılarından dikkat çeker. Plan­ lama açısından en ilginç yanı, kapalı ve avlu kısım larının birbirine oransız olma­ larıdır. Kapalı bölüm alışılm adık bir biçimde küçük tutulm uş ve mütevazı bir tertibata sahipken, çok da büyük olmamasına rağmen avlu kısmı hamam, mes­ cit, eyvan ve birkaç kapalı mekânla zengin bir şekilde donatılmıştır.

Ak Han

Taşıntılı taç kapının ortaladığı iki köşe kuleli yapısıyla avlu giriş cephesi, XIII. yüzyıl ortaları için Anadolu Selçuklu eserlerindeki cephe düzenine uygun bir

291

“ Erdmann 1961: 69-70, Ünal 1982: 107. Demir 1989: 11.

form sergilem ektedir (Foto. 2-3). Cepheyi iki uçtan sınırlandıran köşe kuleleri silind irik şekillidir. Ayrıca avluyu kuşatan yan duvarlar da b irer kule ile destek­ lenmiştir. Güneybatı taraftaki beşgen, diğeri de kare şekilli olan bu kulelerin tam sim etrik olarak ye rle ş tirilm e d ik le ri görülm ektedir. Kapalı bölüm portali ile aynı eksende bulunmayan avlu taç kapısı, 1.30 m. derinliğinde, alınlığında içe doğru çöküntüsü olan sivri kem erli bir nişten iba­ rettir. 7 m. genişliğindeki portal, öne doğru 1.50 m. taşıntı yapm aktadır ve üst kısmı ise taşıntısızdır, ama eskiden beden duvarlarından 1.00 m. kadar daha yüksek olm alıdırl (Foto. A], Taç kapının süslemesi, çeşitli geom etrik şekiller, hayvan fig ü rleri ve bitkisel m otiflerin b irlikte kullanıldığı bir kompozisyon halin­ de, Anadolu Selçuklu taş süsleme sanatının en güzel örneklerinden birini oluş­ turm aktadır. Kitleyi çevreleyen bordürlerden en ilginç olanında, birbiri ardınca sıralanan gamalı haçlardan ve bunların arasında kalan 0.12 X 0.12 m. ö lçülerin­ deki kare boşluklara ye rle ştirilm iş kuş, karaca, yabani keçi ve aslan gibi yaba­ ni hayvanlar ile stilize edilmiş çiçekler, çift başlı kartal ve ejder m otifleri yanı sıra sfenks vb. çeşitli hayali yara tıklar ile kim liği tam olarak belirlenemeyen figürler dikkat çekm ektedir.“ Buradaki figürlü süslem eleri sırasıyla aşağıdan

Foto. 4: D e n iz li-A k H a n'ın A v lu P o rta li

292

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 5: D e n iz li-A k H a n 'ın A v iu P o r ­ ta lin d e k i K a rta l ve K o ç B a şlı K a n a tlı Hayvan F ig ü r le r i

yukarıya inceleyecek olursak, sağ tarafta; en altta yarım m eandır ile başlayan Foto. 6: D e n iz li-A k H a n 'ın P o rta lin ­

kuşağın yedinci karesinde, tahrip olmuş ve başını geriye doğru çevirmiş kanat­

d e ki Yaban K e çisi

lı bir aslan veya köpek, sekizinci karede çift boynuzlu, burun d elikleri ve oyuk gözleri ile üçgen başlı ve sakin duruşlu bir boğa, onuncu karede profilden yü rü r vazıyette bir kanatlı aslan, on üçüncü karede ön ayakları yukarı kalkmış sıçra­ ma pozisyonunda, sivri kulaklı ve geniş kanatlı bir aslan, on dördüncü karede iki yana açık kanatlarıyla bir tek başlı kartal (Foto. 5], on altıncı karede koçbaşlı, kanatlı bir hayvan (Foto. 5), on sekizinci karede geniş kulaklı ve rum i kanatlı

2' Erdmann 1961: 70, Gündoğdu 1979: 230-234, Ogel 1987: 44, Durukan 1993:

bir hayvan, yirm inci karede dalgalı ve iki yana dökülen saçlarıyla kaş, göz ve

144-146, G ierliche 1996: 167-169.

ağzı belirgin ve önden bağlamalı bir elbise giymiş bir insan portresi, yirmi

“ Ünal 1982: 85.

beşinci karede çökmüş vaziyette çift boynuzlu bir boğa başı, sol tarafta ise; ikinci karede bir rozet, ikinci karede başını 90° geriye çevirmiş, koşar halde, uzun boynuzlu bir geyik, beşinci karede başı dik y ü rü r durumda bir aslan (Foto. 7), yedinci karede boynuzları vücudunu dolanarak bir palmetle sonuçlanan ince belli bir yaban keçisi (Foto. 6), dokuzuncu karede başını geriye çevirmiş b itkiler içerisinde yürüyen, sivri kulaklı ve kısa kuyruklu bir karaca, on birinci karede ne olduğu tam anlaşılamayan bir efsanevi hayvan, on beşinci karede kıvrık dal motifi ile serçeye benzeyen bir kuş, on yedinci karede başını geriye çevirmiş açıkağızlı bir köpek, on dokuzuncu karede sivri gagalı bir kuş, yirm i birinci karede diğer yöndekine benzer bir insan portresi (Foto. 8) gibi fig ü rle r tespit edilebilm ektedir.2' Bunlara benzer aklımıza gelen ilk örnek, Karatay Hanı’nın çeşitli hayvanları barındıran kuşağıdır. Bu frizin dışında ve iç tarafında geomet­ rik m otiflerin meydana getirdiği üç sıra su, taç kapıyı kuşatmaktadır. Bunlardan geniş kuşakta, keskin kırık hatlar çizerek ilerleyen kaytanlardan bazılarının, belli aralarla bir yay çizdikleri, böylece, yıldız m erkezler etrafında, dairesel bir izlenim bırakan tali m erkezler o luşturdukları g ö rü lü r. Y ü k s e k sivri kemeri oluşturan taşların alınlarında geom etrik m otiflerden teşekkül etmiş bir başka su, taşların alt kenarlarında da yivlerden ibaret basit bir bezeme yer alm akta­ dır. Kemer köşeliklerinde ise kırılm ış yarım küre şeklinde birer kabara dikkat çekmektedir. Sivri kem erin üzengi taşları güvercin kabartm aları ile süslenmiş olup, geom etrik m otiflerle bezenmiş köşe sütuncuklarma oturmaktadır. Sütun-

Ak Han

293

Foto. 7; D e n iz li-A k H a n'ın P o rta lin d e k i A s la n

çeler yivli olup, çarkıfelek şeklindeki rozetlerle tezyin edilmiş zar biçimli kaide­ lere oturm aktadır ve çanak şeklindeki başlıkları bir dizi akantuş yaprağı ile şüşlenmiştir. Giriş boşluğunun iki yan yüzünde, portal kem erini taşıyan m ukar­ nas sıralarının altındaki bölümlerde, istiridye yivli bir kavsaraya sahip sivri kemerli b irer mihrabiye yer almaktadır. Zikzaklarla hareketlendirilm iş olan köşe sütuncuklarında dış köşedekilerde olduğu gibi benzer başlık ve a ltlık la r görülebilm ektedir.

Kem er kö şelikleri de b ire r gülbezek ile doldurulm uş

durumdadır. M ihrabiyelerin hemen üzerinde de girift bitkisel bezem elerle ara­ besk tarzda tezyin edilmiş ters damla motifi şeklinde bir levha mevcuttur. 2.80 m. genişliğindeki basık kem erli kapının kem er taşları ak ve boz renkli ve geç­ melidir. Daha da üstte iki yandaki sarm al sütuncelere oturan üç dilim li kem er­ le çerçevelenmiş ikinci bir kitabe yer almaktadır. Portalden ulaşılan avlu, dikey dikdörtgen şekilli olup, sol taraftaki m ekânlar 1.00 m. kadar daha geniş tu tu lm u ş tur (Foto. 9). Ak Han’da avlunun ıkı yanına

Foto. 8: D e n iz li-A k H a n'ın P o rta lin d e k i İnsan P o rtre s i

294

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

23 Yavuz 2006: 442.

dizilm iş m ekânlar yasam ya da servis m ekânları olmalıdır. Bu tü r odalara

“ Yavuz 2007: 137-138.

Alara, Aksaray Sultan, Kayseri Sultan, Karatay, Avanos Sarı, Ağzıkara ve Zaza­ din Hanları gibi büyük boyutlu yapılarla, orta ölçekli Obruk Han ve Birinci Kızılören Ham’nda r a s t l a n m a k t a d ı r . 2 3 Avlu zemini pek çok handaki gibi, taş döşemelidir. Fakat zemin eğiminin fazla­ lığından dolayı m eyilli döşemeye iki, çok aralıklı ve az yüksek, basamak eklen ­ miştir. Taçkapının arkasında biraz göçük bir sahanlık oluşturulm uş ve burada toplanan yağm ur suyu eşiğin alt kısmına açılmış bir delikle dışarı atılm aktadır.« Giriş [güneydoğu) yönünde herhangi bir odanın bulunmadığı avlunun kuzeydo­ ğu kenarında, ortada bir eyvan ile iki yanında ikişer mekân yer almaktadır. Bun­ lardan avlunun taç kapısına en yakın konumda olan ve iki katlı düzenlenen m ekânların altındakiler, hanın içteki hamamına ait olm alıdır [Foto. 10). Duvar­ larının ve üst örtüsünün önemli bir kısmı yıkık olan hamamın bazı kullanım değ işikliklerine uğradığı anlaşılmaktaysa da örtü ve diğer kalıntılarından belirlenebildiği kadarıyla dört odadan ibarettir. Kuzeybatıda dış duvara yaslanan ve iç duvarı yıkılm ış olan ince, uzun bölme su deposudur ki, içte ve dışta tuğla ile örülmüş külhanın bakiyeleri görülebilm ektedir. Deponun kuzeybatıda eyvana açılan kem erli bir açıklığı ve dış duvarında da bir penceresi vardır. Önündeki mekânın zemin kotu yükse ltilerek yeniden taşla kaplanmıştır. Bu mekânın kuzeybatı duvarında kurnaya su getiren künkün ağzı hala görülm ektedir. Doğu köşedeki iki mekândan dış duvara yaslananı, pandantifler üzerinde yükselen basık profilli bir kubbe ile örtülm üştür. Bu mekânın duvarlarının ortasında k u r­ nanın yerine işaret eden su d elikleri bulunmaktadır. Bu mekân bir kapı ile kuzeybatı kenarından su deposunun önündeki mekâna, güneybatı duvarından

Foto. 9: D e n iz li-A k IHan'ın A v lu s u

Ak Han

295

Foto. 10: D e n iz li-A k H a n'ın A v lu s u n d a k i H a m am

ise bir diğer l
Bu tarzda hamamların benzer örneklerine,

başta en yakın m enzil konumundaki Çardak Han’da olduğu gibi (yalnız burada bir oda fazla olduğu anlaşılır) başka Selçuklu hanlarında da rastlanmaktadır. Ayrıca hamamın ılıklığı ile bitişikteki eyvanın duvarında tespit edilen künk, duvarın avluya bakan yüzeyinde bir çeşmenin varlığına işaret olarak kabul edil­ mektedir.2» Benzer uygulama Karatay Hanı’nda da karşımıza çıkmaktadır. Hamamın üzerinde iki dikdörtgen planlı oda yer almaktadır. Aralarındaki ortak duvarın ön kısmı ile beşik tonoz şeklindeki ö rtü lerinin bir bölümü yıkık olan bu odalara, bir m erdivenle çıkılması gerekir. Ancak şu anda, tahribattan dolayı bu merdivenin konumunu açıklamak pek imkân dâhilinde değildir, iki odanın da

“ Yavuz 2007: 138. “ Erdmann 1961: 68, 71. 2’ Yavuz 2006: ÎÎ2, Yavuz 2007: 138. 29 Yavuz 2007: 138.

296

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

.....

-i -

Öîin"i'.VPl,‘--A t-

_____ Foto. 11: D e n iz li-A k l- la n in A vlusu, S o l K a n a t

...~A

..'■'i"

■ '■ ■li.i

: .vra«ı

- y

dış duvarında b irer şevli pencere açılmıştır. Burada ikinci katta m ekânların Yavuz 2007: 138.

mevcudiyetini hanın oturduğu arazinin eğiminin fazlalığına bağlayabiliriz.

“ Erdmann 1961:68-69. Beyazıt 2007: 156.

Bu m ekânların hemen yanında, biraz sağa kaymış durumda büyük bir eyvan yer almaktadır. Beşik tonozla örtülü eyvanın kem er üzengi taşları, b irb irle rin e bakan aslan başlı taş konsollar şeklinde düzenlenm iştir. Sadece başları işlen­ miş bu aslanlar bir kaide üzerinde y ü k s e lirle r ve ağız, göz, burun ve yeleleri de belirgin bir şekilde verilm iştir. Eyvanın sol tarafındaki son iki yüksek hacimli mekân kapalıdır ve avludan b irer kapı ile bu odalara ulaşılmaktadır. Kapıların arasındaki bölümde konsollar üzerinde yükselen on dört (aslen on altı) basa­ maklı m erdivenle çatıya ulaşılmaktadır. Avlunun sağ tarafındaki son oda d ik­ dörtgen şekilli bir nişe sahiptir ve arka duvarında, sol kısımda bugün kapatıl­ mış olan 1.20 m. yüksekliğinde yuvarlak kem erli bir kapı izi vardır. Üstelik de çerçevede kullanılan taşların büyük bir kısmı devşirme malzemedir. Avlu ta ra ­ fındaki duvarda açılan bir pencere ile aydınlatılan bu mekâna galiba dışarıdan da girilebiliyordu. Her iki oda da dış duvara doğru yerle ştirilm iş tonozlarla ö rtü­ lüdür. Avlunun sol kanadı Erdm ann’ın yayınladığı resim lerde yıkık vaziyettedir. Sade­ ce dış duvarlar ile tonoz başlangıçları ayaktadır. Buna göre iki tonoz üç destek kemeri üzerinde dış duvara paralel olarak uzanmaktadır. Dışarısının genişliği 3.70 m., içerisinin genişliği ise 2.65 m.dir. Kem er dizisinin genişliği 4.60-4.80 m. olup, sadece ilki 3.70 m.dır.^» 1970'li yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tara­ fından restore edılmış3- olan bu bölümde, dört sivri kem erle orta kısma açılan eyvanlar ve onların arkasına yerle ştirilm iş hacimlerden ibaret biryapı sergilen-

Ak Han

297

mekte olup o rijinal yapılan büyük oranda kaybolm uştur.32 Bu bölüm bu yapısıy­

Demir 1989: 11.

la bir açık barınak olarak n ite le n d irile b ilir (Foto. 11). İçeride bazı yerlerde bulu­

^ Yavuz 2007: 138.

nan seki kalıntıları bunu doğrulamaktadır.^^ Avlunun sol kanadındaki son

“ Erdmann 1961: 69, 71, Demir 1989: 11.

mekân da yine iki katlıdır. Zemin katta arka kısımda çok da derin olmayan bir

35 Yavuz 2007: UO.

kapı kemeri nişi bulunmaktadır. Buradan tonozu dış duvara doğru uzanan d ik­ dörtgen şekilli bir odaya geçilmektedir. Kapalı bölümün giriş cephesinin solun­

“ Yavuz 2007: U l.

daki kapıdan birinci evresi dokuz, ikinci aşaması beş basamaklı 'L' şekilli bir merdivenle dar bir platforma, buradan da küçük bir kare mekâna ulaşılm akta­ dır. Oldukça kaliteli bir biçimde profillend irilm iş çerçevesi devşirme olan dik­ dörtgen şekilli bir kapıyla girilen bu mekân, güneybatı kenarında yer alan dış­ tan dikdörtgen, içeriden ise sivri kem erli iki pencere ile aydınlatılm aktadır ve üzeri de basık üçgen pandantiflere oturan bir kubbe ile örtülü olm alıdır (Foto. 12). Eski resim lerinden kubbenin ilk taş sırası belirlenebilm ektedir. Belki kub­ benin üzerinin de dışarıdan piram idal bir külahla kapatılmış olduğu kabul edil­ melidir. 4.40 X 4.40 m. ölçülerindeki mekânın han aksından yaklaşık olarak beş derece kaydırılm ası dikkate alındığında (Altınapa Hanı'nda da olduğu gibi) burasının bir mescit şeklinde düzenlendiği düşünülm ektedir.“ Ancak A. T. Yavuz, merdiven kovasının alt ve üst kısım larında kullanılan taşın çeşitliliği, mescit denilen mekânın altındaki odanın zemin kotu ile avlu zem ininin kotu arasındaki 1.10 m.lik fark ile hem altta hem de üstte yer alan m ekânların g ir­ işlerinde insitu halinde tespit edilen ve Bizans devrine ait olan devşirme m alze­ m eler dolayısıyla bu kısmın Anadolu Selçuklu devri yapısı olmadığını iddia etm ektedir.35 Böylece servis m ekânları açısından Anadolu Selçuklu hanlarının pek çok özel­ liğini bünyesinde barındıran Ak Han'da devlethane olarak kullanılabilecek düzen ve m ekânların var olduğunu söylemek de olasıdır.“

Foto. 12: DenizU-Ak H an'ın M escidi

298

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

3’ Ö g e l 2 0 0 2 : 3 2 6 .

Kapalı bölüme geçmeden hanın avlu portalinde ve eyvanda karşımıza çıkan

3» Durukan 1993: 151-152.

figürlü şüşlem elerin

ikonografik anlam ları üzerinde de durm ak gerekir.

Asya'da T ü rk le r arasında yaygın olan Şamanizm doğa güçlerine insan ve hay­ van şekilleri verir. Yerle gök arasında oluşan tanrısal varlıklar, resim sanatına girm em ekle beraber, sim gesel işa retler olarak kalıcı olmuş ve Anadolu'ya gel­ m işlerdir. Samanın gök yolculuğunda ona yol gösteren kartaldır. Evrenin ekse­ ni kutsal hayat ağacı, yerle gök arasındaki bağlantıdır. R uhlar kuş şekline girer, güneşi, ayı, gezegenleri ro zetler simgeler, güneş ve ışık tem silcisi aslan ve kimi zaman karanlık güçleri, kimi zaman da iyi güçleri tem sil eden ve bereket geti­ rici olan ejder -bu ikisi de hayat ağacının koruyucusudur- Ak Han'da olduğu gibi Anadolu taş süslemesinde ye rle rin i b u lu r la r . A k Han'ın süsleme repertuarını bir bütün olarak değerlendirdiğimizde, burada dört yöne egemen olma anlayı­ şını simgeleyen gamalı haçlara ilaveten, genellikle dengenin ve birliğin, bütün­ lüğün simgesi olarak görülen ka re le r içinde ta svirle rin yer alması, tüm v a rlık ­ larıyla beraber teklik içinde çokluğun, yani evren içinde tüm canlı ve cansız yaratıklarıyla b irlikte bir bütünlüğün ve kaçınılmaz bir dengenin egemen oldu­ ğunun ve bu va rlık la rla b irlikte ancak evrenin var olabileceğinin bir göstergesi olabilir.™ Dışarıdan kapalı bölüm daha yüksektir. Kuzeybatı cephesinde üst seviyede küçük dikdörtgen şekilli bir pencere açılmışken, belki de arazinin m eyilli olma­ sından dolayı ihtiyaç duyulmadığı için kuleye yer verilm em iştir. Fakat kuzeydo-

Foto. 13: D e n iz li-A k l- la n in K a palı K ısım P o rta li

Ak Han

299

Foto. 14: D e n iz li-A k H an'ın Kapalı Kısm ı, O rta Sahm

ğu ve güneybatı kenarlan ikişer beş yüzeyli kule le rle desteklenm iştir. Ayrıca kuzeydoğu yönde iki tane de pencere açılmıştır. Kapalı bölüm portali 1.00 m. derinliğindeki sivri kem erli bir niş ile onun içeri­ sindeki basık kem erli açıklıktan ibarettir. Duvardan yaklaşık 1.00 m. öne doğru taşıntı yapan taç kapının iki kanadından sağdaki 1.60 m., soldaki ise 1.90 m. genışliğindedir. Tamamının genişliği 7.00 m.'yi bulan portalin üzerinde eskiden 1.00 m etrelik bir taşıntının olduğu sanılmaktadır. Buradaki yegâne süsleme niş kem erinin başlangıcında, iki yana doğru uzanan ve rozet işlemeli gamalı haçlar içeren m erm er levhalardır. Beyaz ve boz renkli taşlardan geçmeli olarak yapıl­ mış olan 2.30 m. genişliğindeki basık kapı kem erinin hemen üzerinde yüzeysel sivri kem erli bir çerçeve içerisinde yapım kitabesi yer almaktadır. Nişin iç eri­ sinde m ihrabiyelere yer verilm em iştir. Portalin sol tarafına bitişik 0.75 m. genişliğindeki basık kem erli kapı, mescidin

m erd ivenlerine açılm aktadır

(Foto. 13). Sıra dışı olan kapalı bölüm her bir sırada üçer tane olmak üzere iki sıra paye ile uzunlamasına üç sahna ayrılm ıştır. B unların tonozları da kem erler üzerinde dikey olarak arkaya doğru uzanır. Orta sahm, yan sahınlara göre daha geniş ve daha yüksek tu tu lm u ş tur (Foto. U). Tonozlar, daha geniş b irer kaide üzerinde yükselen ve her kenarı 1.10 m. olan kare şekilli payelere dayanan sivri kem er­ le r üzerindedir. 0.60 m. genişliğindeki kem erler farklı şekilde profillendırilm iş konsollara oturm aktadır (Foto. 15). Kemer açıklıkları önden arkaya doğru 3.25,

300

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

3’ Erdmann 1961: 68.

3.55, 3.70 ve 3.50 m.dir. Kapalı kısımda aydınlatma oldukça zayıftır. Orta sahnın

“ Dem ir 1989: 12.

arka duvarında üst seviyede bir, sağ taraftaki sahnın da ikinci ve üçüncü kem er

Yavuz 1995: 185, Yavuz 2007: 136.

aralığında b irer tane olmak üzere toplam üç pencere açılmıştır. Erdmann orta sahnın zemininin ikinci ve üçüncü gözde, diğer alanlara göre daha yüksek oldu­

« Yavuz 2007: 136,

ğunu söylerken^’, A. Demir mekânın herhangi bir şekilde yükselti (seki) ihtiva « Uzunçarşılı 1929: 193. “ Erdmann 1961: 71.

etmediğini ifade etm ektedir.“ A. T. Yavuz, burada seki şeridinin iki yanında b irer ahır şeridinin yerle ştirilm e si ile ahır-seki-ahır şemasının oluştuğunu ileri s ü re­ rek Erdmann'ı desteklem ektedir.“' içeride yem lik-suluklardan günümüze hiçbir

« Yavuz 2007: 135.

şey gelm em iştir. Kapalı kısmın meyli arazinin eğimi ve yapının yönü aynı tu tu ­ larak çözülmüştür. Arazinin eğiminden (yapının en aşağıdaki doğu köşesi ile en yüksek noktası olan batı köşesi arasındaki yaklaşık yükseklik 7 m.) dolayı holün içerisindeki zeminin mayili oldukça fazladır. Holün taş olması gereken döşe­ mesi mevcut değildir. Ancak mekânın avlu kısmı ile ortak duvarının güneydoğu köşesinde, bir tem izlik deliği bulunmaktadır. Bazı hanlarda rastladığımız hava­ landırma d eliklerine ise burada rastlanm am aktadır. Fakat bunların zamanla kapatılmış olm aları da m uhtem eldir.“ L H. Uzunçarşılı, hanın yanında bir hamam kalıntısının bulunduğundan söz eder«,

Erdmann yapının etrafında böyle bir kalıntının mevcut olmadığını b e lir­

tirse« de hanın dışında, kuzeydoğu cepheye birkaç metre mesafede (içerideki hamamın bulunduğu kısmın arkasında), Denizli Müzesi'nin yakın bir tarihte yaptığı tem izlik çalışması esnasında ortaya çıkarılan bir hamamın kalıntıları bulunmaktadır.«

Hanın içerisinde yolcuların ve m isafirlerin yıkanma ihtiyaçları­

nı karşılayabilecek bir yıkanma bölümü hâlihazırda belirlenebilm ektedir. Dışa-

Foto. 15: D e n iz li-A k l-lan'ın K a palı Kısm ı, A ya k D iz is i

Ak Han

301

Foto. 16: D e n iz li-A k H a n'da K u lla n ı­ la n M eduza B a ş lı D e v ş irm e Taş

m m

“ Turan 1948: 17-171.

rıdaki bu yapı kalıntısı da belki Karatay Hanı’nm vakfiyesinde belirtilen şekilde yakın çevredeki insanların da kullanım ına sunulm uş küçük bir hamam olabilir.“ Anadolu Selçuklu devri hanlarının pek çoğunda çok meşakkatli biçimde ve uzak mesafelerden su sağlanırken, Ak Han Gökpmar (Lycus) Cayı'nın kenarında inşa edildiği için bu çok büyük bir problem oluşturm am ıştır. Dış duvarlar içerisi dolgulu çift yüz kaplamalı olup, yaklaşık 1.25 m. kalmlığmdadır. Kaplama taşlan hem içeride hem de dışarıda büyük boyutlu ve farklı büyüklüklerdedir. Bu taşların büyük bir kısmı yakın çevredeki antik yerleşim olan Laodicaea harabelerinden getirilm iş devşirme malzemedir. Spolien de denilen bu taşların giriş cephesi dışında hanın hemen her yerinde kullanıldığı tespit edilm iştir. Devşirme taşların büyük oranda ters çevrilerek kullanıldığı düşünülmekle birlikte bezemeli kısım ları dışa bakacak şekilde ye rle ş tirile n le ­ re de rastlanm aktadır. Avlunun yola bakan sol cephesinde, medusa başlı dik­ dörtgen bir taş (Foto. 16) ile onun alt tarafındaki dönemi belirlenem eyen ve muhtemelen bir aslan başı olduğu sanılan bir kaide taşı bunlardandır. Ayrıca kapalı bölümün giriş duvarında, içlerinde yazılı olanları da bulunan antik ya da Bizans devri m alzem elerin kullanıldığı görülm ektedir.« Arka ve sağ yan cephe­ le r daha az itinalıdır. Cephelerde taşlar birbirini takip edecek biçimde derzlenmiştir. Mescit kubbesi ile eyvan tonozu kesme taştan, diğer ö rtü le r ise kırma taştan yapılm ıştır. Avlunun sağ tarafındaki odalarda duvarlar alt kısımda kesme taş, üst bölümlerde ise kırma ve moloz taslarla örülmüştür.

Erdmann 1961: 70.

302

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Bibliyografya

A. Altun, "Türkiye Selçukluları Mimarlığı", Türkler, Cilt; 7, Ankara 2002, s. 826. A. Demir, "Anadolu Selçuklu Hanlan-Akhan-Denizii", ilgi. Yıl: 23, Sayı: 57, İstanbul 1989, s. 9-13. A. Durukan, "Ak Han’ın Süsleme Programı", Sanat Tarihinde ikonografik Araştırmalar, Güner inal'a Armağan, Ankara 1993, s. 14-3-160. A. T. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi", IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1994), Konya 1995, s. 185. A. T. Yavuz, "Kervansaraylar", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Ed. A. U. Peker-K. Biliçi), Cilt: 2, Ankara 2006, s. 435-445. A. T. Yavuz, "Akhan", Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler, Cilt: 2, Denizli 2007, s. 133-144. C. Bektaş, Selçuklu Kervansarayları, Korunmaları, Kullanımları Üzerine B ir Öneri, İstanbul 1999, s. 146-148. F. Akçakoca Akça, Laodikya, Denizli 1937, s. 62-68. F. Akçakoca Akça, Küçük Denizli Tarihi, Denizli 1945, s. 26-31. F. Sarre, Reise In Klein-Asien, Berlin 1896, s. 10-11. F. Uğur-M. Koman, Celalüddin Karatay İle Kardeşlerinin Hayratı ve Eserleri, Konya 1940, s. 72-80. F. V. J. Arundell, Discoveries İn Asia M inör London 1834, s. 161-162. G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimarisinde Antik Devir Malzemesi, Ankara 1970. Flalil Edhem, "Anadolu'da Selçuklu Hanları", Türk Yurdu, Yıl: 7, Cilt: 14, Sayı: 6, İstanbul 1334, s. 183-184. H. Gündoğdu, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik ((. Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölü­ mü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1979, s. 229-235. i. A. Mocan, The Akhan Caravansarai in Denizli [OOTÜ Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Bölümü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1972. i. H. Uzunçarşılı, Kitabeler İstanbul 1929, II, s. 192-196. J. Gierliche, Mittelalterliche Tierreliets In Anatolien Und Nordmesopotamien, Tübingen 1996, s. 167-169. K. ince, "Denizli Ulu Camii Hakkında", Sanatta Anadolu Asya ilişkileri, Prof.Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan, Ankara 2006, s. 208-21 1. K. Müler, Die Karavvanserai im Vorderen Orient, Berlin 1920, s. 31. K. Müler, "Yakındoğu Kervansarayları", Yeni ipek Yolu, Konya IV (Özel Sayı), 2001, s. 133. K. Erdmann, Das AnatoUsçhe Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin 1961, s. 67-72.

Ak Han

L. Yılmaz, Antalya 116. Yüzyılın Sonuna Kadar], Ankara 2002, s. 112. M. Beyazıt, Denizli'de Çardak Han ve Ak Han (Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitü­ sü Basılmamış Lisans Tezi, Denizli 2002, s. 68-70. M. Beyazıt, “Seyfeddin Karasungur: Anadolu Selçuklu Ucunda Bir Vali ve imar Faaliyetleri’’, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler, Cilt: 2, Denizli 2007, s. 151-158. M. K. Özergin, "Anadolu Selçuklu Kervansarayları", Tarih Dergisi, Sayı: 20, İstanbul 1965, s. Ul-170. M. K. Şahin, "Denizli/Pamukkale (Flieropolisi Müzesi’nde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Yazıtlar”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 20021 Bildiriler, Kayseri 2002, s. 679-694. 0. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1984, s. 183. 0. C. Tuncer, ’’Kervan Yollan", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Ed. A. U. Peker-K. Bilici), Cilt: 2, Ankara 2006, s. 419-432. 0. Turan, "Selçuk Devri Vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri", Belleten, XII/45, Ankara, 17-171. 0. Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1971, s. 93-116. 0. Turan, "Selçuk Kervansarayları", Türkler, Cilt: 7, Ankara 2002, s. 755-765. R. H. Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk /Mimarisinde Taçkapılar, İzmir 1982, s. 15, 85, 107. S. Eyice, "Akhan", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 2, İstanbul 1989, s. 236. S. Ögel, Anadolu Selçukiulan'nın Tas Tezyinatı, Ankara 1987, s. 43-44. S. Ögel, "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Taş Süsleme", Selçuklu Cağında Anadolu Sanatı (Ed. D. Kuban), İstanbul 2002, s. 326. T. Baykara, Denizli Tarihli, İstanbul 1969.

■

303

£.-*

h

| | : í'H - ; p iií: %

V 'IliM r " ' ■ s ..w:t^r^

i -

a. JI -*.’«5

in c ir h a n i

Prof. Dr. Rahmi Hüseyin Ünar

Konumu ve Yakın Çevresi İncir H anı’nm üzerind e y e r aldığı An ta [ya-Eğ ird ir kervan yolu, Doğu-Batı yö n ü n ­ de A nadolu'yu baştan başa kateden ana kervan yoluna, E ğ irdir'd e bağ lanm ak­ taydı. Bu yol, D e n izli'n in biraz batısından başlayıp Doğubeyazıt'ta Anadolu'yu te rk eden ana kervan yoluna Kuzey'den ve Güney'den bağlanan tali y o lla rın en iş le kle rin d e n ve en ö n e m lile rin d e n biriydi. S e lç u klu D e vle tin in üç dört lim a n ın ­ dan biri olan A n ta ly a ’yı, Anadolu iç le rin e ve başkent Konya'ya bağlamaktaydı^. Yaklaşık olarak, bugün A n ta ly a ’yı B u rd u r’a bağlayan kara yo lun u n güzergahını izleyen bu yol. Antalya çıkışında. Kepez m evkiinde, Toros D a ğ la n ’nın e te k le rin e kadar uzanan b ir düzlüğe ulaşm aktadır. A n ta ly a ’yı kuzeye ve batıya bağlayan eski kervan yolu, m uhtem elen önce kuzeybatıya yö nelm ekte ve Antalya kentinin 18 km. kuzeybatısında, bugün A n ta lya - K o rku te li yolu üzerind e y e r alan Evdir

*Ege Üniversitesi Fen-Ed. Fak. Sanat Tarihi Bölümünden emekli. ’ Selçuklu hanları ile ilgilenen meslektaşları­ mın tamamına yakını. Türkçenin kurallarını hiçe sayan bir alışkanlıkla, hanları, “han" keli­ mesine " " tamlama takısını koymadan. Altınapa Han, Alay Han. Çardak Han vb. şekilde adlandırmaktadırlar. Bu adlandırma şekli. Sarı Han. Kızıl Han, Çukur Han gibi, hanı betimle­ yen bir özellik nedeniyle verilmiş isimler için elbette doğrudur. Ancak. Çardak ilçesi içinde yer alan ve bu nedenle aynı adla anılan han'ın, Çardak Han şeklinde adlandırılması doğru olmasa gerektir. Türkçenin kurallarına uyma­ yan bu adlandırma şeklinin nedeni, kanımca. Türk sanatıyla, dolayısıyla Türk mimarisiyle ilk ilgilenenlerin, batıLı araştırmacılar oluşudur. Batı dillerinin çoğunda mevcut olmayan, ve hiçbir batı dilinde bizdeki gibi bir harfle temsil edilmeyen 'T' sesini, bir batılının telaffuz etme­ si oldukça güçtür. Bu nedenle bu yabancı araştırmacılar, tamlamadan 'T' takısını atarak telaffuzu basitleştirmeye çalışmış olmalıdırlar. Onların yetiştirdiği yem araştırmacı nesil de, bu adlan duydukları şekilde tekrarlamışlar ve ne yazık ki bu yanlış adlandırma dilimize yerleşip gitmiştir. i

^ Bilindiği gibi, Anadolu Selçuklu Devleti, Ana­ dolu'nun önemli bir kısmına egemen olmasına karşın, bir sahil devletinden çok bir kara devle­ tiydi. Anadolu Selçukluları, Akdeniz'de iki lÂntalya, Alanya), Karadeniz'de de iki (Sinop ve Samsun] önemli limana sahiptiler. Buna karşı­ lık, Ege sahillerinde hiç limanlan yoktu. Güney sahillerindeki limanlar, Mısır, Kıbrıs ve Vene­ diklilerle; Kuzey sahillerindeki iki liman da, Rusya ve kuzey ülkeleri ile ticarette çok önem­ liydi, Antalya'yı Eğirdir üzerinden Konya'ya bağ­ layan yol, güney ülkelerinden gelen malların başkente ulaşmasını sağlamaktaydı. Antal­ ya'nın Selçuklu ticaret hayatındaki yeri ve önemi için bk. [Durukan 1989)

L

'i

•

t* ’

Foto, h İncir Hanı. Ahırın güneydoğudan görünüşü. [R. Bozerj

306

^ Plan bakımından hiçbir Selçuklu hanına ben­ zemeyen Evdir Hanı (plan için bk. K, Erdmann 2/1961, Taf. XXIX), pek az kapalı mekânı olan, cephe kanadı muhtemelen bazı değişiklikler geçirmiş, bugünkü haliyle planı tam olarak algılanamayan bir yapıdır, ^Plan için bk. ay. es., Taf. XXX. Üst örtüsü dahi sağlam olan bu han, kitabesine göre, Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev [1237-12^^6) tarafından inşa ettirilmiştir. Hiç onarım gör­ mediği halde, iyi durumda günümüze ulaşabil­ miş birkaç Selçuklu hanından biridir. ^Plan için bk. ay. es., Taf. XVl/2. (Bu kaynakta, XVI numaralı levhada yer alan 2 plandan biri Horozlu Han'a, diğeri de Susuz Han'a aittir. Planları birbirine çok benzeyen bu hanların adlarında bir karışıklık olmuş, 2 numaralı Susuz Han'ın planı, 1 numara olarak işaretlen­ miştir.) 1991 yılında, Susuz Han'ın onarımı, İncir Hanı ile birlikte. Vakıflar Genel Müdürlü­ ğü tarafından, bir müteahhide ihale edilmişti. Hanın yıkık avlusunun temelleri dahi belli değildi. Müteahhit, yapının temellerini ortaya çıkarmak amacıyla, avlunun bulunduğu alanın doğu yarısını iş makineleri ile kazdırmış ve temellerin üzerine oturtulduğu devşirme mal­ zeme tahliyelere kadar ne bulduysa boşaltmış­ tır. Neyse kı bugün avlunun batı yarısını işgal eden mezarlığın bulunduğu alana dokunulma­ mıştır. İleride bu alanda yapılacak bir bilimsel kazı, avlunun hiç değilse bu kesiminin düzeni hakkında bir fikir verebilecektir. Susuz Ham'nın planı, olasılıkla İncir Ham'nın daha küçük ölçekte bir tekrarıydı. Avluda kullanıldığı anlaşılan tabliyelerin de İncir Ham'ndakilere benzemesi, iki yapının birbirine yakın tarihler­ de, belki de aynı sultan tarafından inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir, ^ Önceleri Dereköy adını taşıyan köye, Han'ın adından esinlenilerek İncirdere Köyü adı verilmiştir. Bk. Konu 2(300: 29. ’ incir Hanı tam olarak güneydoğu-kuzeybatı yönünde uzanmaktadır. Anlatımda kolaylık sağlamak amacıyla bundan böyle, güneydoğu kenarı güney, kuzeybatı kenarı kuzey, kuzeydoğu kenarı doğu, güneybatı kenarı da batı olarak adlandınlacaktır. ®Hanın cephe duvarına paralel olan antik yol kalıntısı, arazinin doğal yapısına uygun bir şekilde, doğudan batıya alçalarak devam etmektedir, D. French, Anadolu'daki Roma yolları ile ilgili çalışmasında, biri Bucak'ın kuzeybatısında, Seydiköy'de, imparator Severus ve imparator Caracalla dönemine tarihlenen bir mil taşı (French 1/1988:108), ile Burduryolu üzerinde. Çel­ tikçi Köyü'nde. İmparator Galerius’un adını taşıyan iki mil taşı saptamıştır (ay. es: 104-).

Anadolu S elçuklu Dönem i Kervansarayları

H anına ulaşm aktaydı. Cok harap d urum d aki bu han, Antalya'dan h a re ke t eden ke rva n la rın ilk m enziliydi. Hem E ğ ird ir yönüne, hem de K o rk u te li yönüne giden ke rva n la ra

hizm et ve rm ekte yd ik A n ta lya - E ğ ird ir yolunda ikinci m enzil olan

Kırkgöz Hanı, Çubuk B eli girişinde, büyük b ir su kaynağının ya kın ın d a d ır“. Kırkgöz Hanı'ndan hem en sonra Çubuk B eli'ne tırm anm aya başlayan yol, T o ro s la r üzerind e Bucak düzlüğüne ulaşır. Bucak'a yakla şık 12 km. kala. Susuz Köyü içinde y e r alan üçüncü m e n zil Susuz Han'ın avlusu, tam am en ortadan kalkm ış durum dadır^ B ugünkü karayolu, Bucak ilç e sin in 3 km. kad ar batısından geç­ m ektedir. Bucak sapağından az sonra sola, Kestel yoluna sapıldığında, önce batı sonra kuzey yönünde ile rle y e n b ir yolla, yakla şık 3 km. u z a k lıkta k i in c ir Ham'na u laşılm aktad ır. Han ile aynı adı taşıyan incirdere*- köyüne yakla şık 3 km. uzaklıktad ır. in c ir Ham, 1125 ra k ım lı Kocadağ'ın eteğinde, düz b ir arazi üzerind e y e r a lm a k ­ tadır. Güney kesim inde' daha alçak te p e le r y e r alm aktadır. Avlu taçkapısı ö nün­ de iz le ri g ö rü le b ile n ve Batı'ya doğru 20-30 m. kadar devam eden, düzensiz ta ş ­ la rla inşa ed ilm iş A rn a vu t ka ld ırım ı yolun, Roma dönem ine ta rih le n e b ile c e ğ i düşünülm ektedir». Hanın ö ze llik le Batı tarafında, ta rla s ın ırla rı üzerinde, yan yana d izilm iş çok sayıda m im ari m alzem e b ulunm a ktad ır. Ç oğunluğu iri kesm e taş b lo kla rd an oluşan bu m alzem e arasında, sü sle m e li parçalara da ra stla n m a kta d ır. D e v ş ir­ me m alzem enin bu denli bol oluşu, burada a n tik b ir kent ö re n in in b u lu n a b ile ­ ceğini hatıra g e tirm e k te ise de, Antalya K ijltü r ve Tabiat V a rlıkla rın ı Koruma

K u ru lu n c a g ö re v le n d irile n A li Harmankaya tarafından d üzenlenen raporda, han ya kın la rın d a yapılan sondajlarda h iç b ir tem ele rastlanm adığı b e lirtilm e k ­ te d ir’. S. M itc h e ll'“, "Antik Cremna kentinin yaklaşık 20 km. batısında, Bucak'a

6 km. uzaklıktaki, XII. Yüzyıla [?l tarihlenen in c ir Hanı'nm duvarlarından birin-

’ Selçuklu dönemi öncesine tarihlenebilecek bir yerleşim izine rastlamak ümidiyle, hanın doğusundaki tepelerde yaptığımız yüzey araştırması sırasında, Kocadağ'ın batı yamacında, belli belirsiz temel kalıntı­ larına ve kabaca yontulmuş bir taş blok üzerine kazınmış. F (fi) ve K (kappa) harfle­ rinden oluşan bir yazıta rastladık. Bu araş­ tırma sırasında, I, Constantinus dönemine tarihlenen bir de sikke bulduk. Bk. Ünal 1996: 126. 10 Mitchell 1995: 57-58. Hanın ahırının güney duvarı üzerindeki kesme taş kaplamalardan biri üzerinde, iki satır halinde ...TEXHED... ve ...EMTATİAV... yazıları; ahır içinde, batı kesimdeki yan şahın kemerlerinden biri üzerinde de ...ROVİNCİAE...yazısı okunmaktadır.

Foto. 2: İncir Hanı. A h ır taçkapısı. İR. Bozerj

İncir Hanı

307

Foto. 3: İn c ir Ham. A h ır taçkapısı cep hesind eki b itk is e l bezem eli ik i gülbezekten soldaki. İR. B ozerj

,

.: i,-.-: s

;■

.•

de", C re m n a F o r u m u n u n kitabesine ait b ir parça görüldüğünü; Bucak'm güne­ yindeki handa (Susuz Han) olduğu gibi, burada da Roma dönemine tarihienen başka taşlar bulunduğunu; S elçukluların Cremna ö re n le rin i b ir taş ocağı gibi kullandıklarını... "söylemektedir'^.

Hanın 20-30 m. kadar doğusunda, son yıllarda eklerle genişletilmiş bir binanın hemen arkasında, binayı 90’lı yılların başında kullanan şahsın yaptığı temel kazısı sırasında, bir mezara rastlanmıştır". Bu mezar kalıntısından yaklaşık 5 m. uzaklıkta, sözıjnıj ettiğimiz yapının yan tarafında, iki adet su kanalı vardır. Yan yana yerleştirilm iş bu kanallardan biri pişmiş toprak künk, diğeri ise kay­ rak taşlar ve harçla inşa edilmiş bir kanaldır.Yaklaşık güneydoğu-kuzeybatı doğrultusunda yönlendirilmiş olan bu kanallar, muhtemelen hanın avlusunda­ ki çeşmeye su getirmekteydi'*.

'2 Hanın ahınnda. çapraz şahının batısında­ ki yan sahmları birbirinden ayıran kemer­ lerden birinin kuzey yüzünde de, bir Latince kitabe parçası daha vardır '3 Bu mezarın baş kısmından yaklaşık 50 cm.lik keşimi sağlam kalabilmiş, gerisi tamamen tahrip olmuş durumdaydı. Bir sandukanın varlığına işaret sayılabilecek bir iz yoktu. Mezarın üzeri, iki yana eğimli bir çatı benzeri, büyük boy çatı kiremitleri ile örtülmüştü. Hanın doğusundaki küçük yükselti üzennde de çatı kiremidi parçaları­ na rastladık. Bu kiremitlerin de bir yapıda değil, han yakınındaki mezarlarda kullanıl­ mış olabileceği akla gelmektedir. '* Hanın güneydoğusunda, handan yaklaşık 300 m. uzaklıkta, küçük bir soyunmalık, bir sıcaklık ve bir su deposundan oluşan üc birimli bir hamam mevcuttur [bk. Erdmann 1/1961:110i. Harap durumdaki bu hamama bitişik yan yana iki çeşme, halen çalışır durumdadır. Hanın doğusundaki su kanal­ ları muhtemelen bu çeşmelerin kaynağın­ dan beslenmekteydi.

308

Anadolu S elçuklu Dönemi K erva n sa ra ylar

Foto. 4: in c ir Hanı. A h ır taçl
Ahır: Hanın ahır duvarları ve tonozlarında, yer yer önemli yıpranma ve göçükler olasına rağmen, planı ve ilk şekli büyük ölçüde saptanabilecek durumdadır. Ahır duvarlarının iç ve dış yüzeyleri, tonozların iç yüzeyleri, payeler ve kemerler düzgün kesme taşlarla kaplıdır. Duvarlar, dışta ve köşelerde, farklı profilde payandalarla desteklenmiştir. Dışta, doğu cephesindeki iki payandadan güney­ deki silindir, kuzeydeki ise yarım sekizgen kesitlidir. Yağmur suları ile Kocadağ

Hanın onarımmı üstlenen müteahhit. 1992 yılı yaz aylarında, bu cephedeki incir ağaçlarını kestirerek cephenin te m izle n ­ mesine başlamış ve cepheyi kaplayan kesme taşların önemli bir bölümünü numaralayarak söktürmüştü. Yapının

yamaçlarından sürüklenen toprak, bu cephede yaklaşık 3 m.'lik bir dolgu oluş­ turmuştur. Bu cephe üzerinde, toplam yedi adet mazgal pencere vardır. Tonoz­ lar üzerine düşen yağmur sularının akıtıldığı çörtenlerden sağlam kalabilen

rölöve ve restorasyon projelerinin bulun­ madığı gerekçesiyle onarım, Antalya Kül­ tü r ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu kararıyla durdurulm uş, avlunun kazıs yapılıp gerekli projeler hazırlandıktan sonra onanma başlanabileceği vurgulan­

malar arasında yeşeren incir ağaçları, bu cephede önemli bozulmalara neden

mıştı. Ege Üniversitesi, Edebiyat Eakültesi. Sanat Tarihi Bölümü'nün öğretim ele­ manları denetiminde, 1992, 1993 ve 2000 yıllarında yapılan kısa süreli çalışm alar sonunda, avludaki toprağın sadece yarısı boşaltılabilm iştir. Kazıya devam edilebil­ mesi için Vakıllar Genel Müdürlüğü'ne yapılan başvurular, ne yazık ki sonuçsuz kalm ıştır

birkaçı, bu cephe üzerindedir. Ahırın arka cephesinde ve köşelerde yer alan dört payandanın dördü de silindir kesitlidir. Çatı üzerinde ve kesme taş kapla­ olmuştur'=. Arka cephede mevcut tek mazgal pencere, ortadaki iki payanda ara­ sında yer almaktadır. Batı cephesinin üst kesiminde yıpranma ve dökülmeler görülmesine karşın, duvarların alt kesimi oldukça sağlam kalabilmiştir. Avlunun kuzeybatı köşesin­ deki payanda ile bu cephede yer alan iki payanda, dikdörtgen kesitlidir. Doğu cephesindeki gibi bu cephede de, yedi adet mazgal pencere mevcuttur.

in c ir Hanı

Ahır taçkapısının üst kesimi tamamen tahrip oLmuş durumdadır. Taçkapı cep­ hesinde yer alan süsleme şeritleri ve silm eler sadedir. Taçkapı çerçevesinin en dışında, antik dönemin menderes motifini andıran bir geçme örneği görülmek­ tedir. Silmelerden biri üzerinde, yüzeysel işlenmiş bir başka geometrik geçme mevcuttur. Ana niş köşelerindeki sütunçelerin üzerini kaplayan, basit palmet örneklerini anımsatan geçme de yüzeysel işlenmiştir. Sütunçelerin yıpranmış başlıkları, iri bitkisel bezemelere sahiptir. Kavsara başlangıç kemerinin ayak­ ları hizasında, karşılıklı yerleştirilm iş iki güneş ve arslan figürü'* çok yıpranmış durumdadır". Ana niş sütunçe başlıklarının üst kesiminde yer alan iki gülbezek, dairesel düzende yerleştirilm iş palmet-lotus örneği ile süslüdür. Ana nişin yan yüzleri üzerinde, üst kesimleri yıpranmış birer mihrabiye vardır. Çeyrek küre şekilli kavsaralara sahip mihrabiyelerin, köşe şütunçeleri dışında süslemeleri yoktur. Mihrabiyelerin üst kısmında, ana niş köşe sütunçelerinin başlıkları hizasında, bitkisel örnekli enlice bir şerit göze çarpmaktadır. Hayli yıpranmış durumdaki bu iki şerit, fazla enli oluşları ve şeridi oluşturan bitkisel unsurların yerleştirilişi açısından, Selçuklu dönemi mimarisinde görülen bitki­ sel süslemelerden farklıdır».

309

Anadolu Selçuklu Mimarisinde arslan figü­ rünün kullanımı ve anlamı konusunda bilgi için bk. Öney 1971. Buradaki arslan ve güneş figürlerinin, Sel­ çuklu sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in arması olabileceği öne sürülmüştür [Öney 1971: 39). Bu sultan adına bastırılan sikkele­ rin ön yüzünde de, aynı figürlerin tekrarlandı­ ğı görülür. Sarre, "sikkeler üzerine portresini koydurmasının dinsel açıdan sakıncalı oldu­ ğunun sultana söylendiğini; güneş'in belki de, bir Gürcü prensinin kızı olan eşini temsil etti­ ğini" belirtmektedir (Sarre 1998; 84). ’®S, Mülayim bu panolardaki rumilerin, Karatay Hanı avlu taçkapısındaki rum ilerle benzerliğine dikkat çekmekte ve üsluplanmış ejder başlarını temsil ettiklerini ifade etmek­ tedir. Bk. Mülayim 1993: 68; Mülayim 1996: 73-78.

Taçkapı ana nişi dip duvarı üzerinde yer alan dört satırlık Arapça kitabenin Türkçe'ye çevirisi şöyledir: "Bu m übarek Han'ın inşa edilmeşini, en büyük Sultan, Ulu Sehinşah, üm m etle­ rin Efendisi, Arap ve Acem sulta n la rının Efendisi, karanın ve ik i denizin Sultanı,

Foto. 5: İn c ir Ham. A h ır taçkapıs: cephesinde g e o m e trik örn e kti bezeme şeridi. İR. B ozerl

310

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 6: İ n c i r l-lanı. A i ı ı r ta ç k a p ı s ı an a n i ş i iç i n d e k i m i h r a b i y e l e r d e n s o ld a k i. İR. B o z e r j

Bilindiği gibi hicrryıllar, milâdryıUara tam olarak denk gelmemektedir. Örneğin 636 hicnyılı, 1238 milâdfyılı Ağustos ayının U. günü başlamakta ve 1239 yılı Ağustos ayının 2. günü son bulmaktadır. Kitabenin tarih kıs­ mında ay belirtilmediğine göre yapının inşaa­ tı, 1238 yılının son yansı veya 1239 yılının ilk yansı içinde tamamlanmış olabilir. Bu nedenle, kitabelerin tarih kısımlannda ay belirtilmemişse, hicrfyılın hem başladığı hem de bittiği milâdfyılın birlikte verilmesi gerek­ mektedir. İncir Ham'nı tanıttığımız ilk kazı raporunun yayımlandığı makalede, hicrftari­ hin milâdftahhe çevrilişinde bir hata yapılmış ve milâdrtarih 1239-40 olarak verilmiştir. Doğrusu 1238-39 olacaktır (Ünal 1993: 4021. Kenan Bilici, kitabenin birler hanesindeki sitte kelimesinin altındaki bir noktaya dikkat çekerek bu kelimenin seb’a seklinde de oku­ nabileceğini, o zaman tarihin 636 değil 637 olacağını ifade etmektedir (Bilici 2002: 179|. Ancak kelimenin seb’a okunabilmesi için, başında veya ortasında bir ayın harfine ihtiyaç olduğu açıktır. Oysa kelimenin ne başında ne de ortasında ayın'a benzer bir harf görülme­ mektedir.

za m a n ın Zü lk a rn e y n 'i , i k i n c i İskender, S e l ç u k l u ha nedanının tacı, H a l i f e ’nin ortağı, dünyanın ve dinin yardımcısı, E b u 'l fe th K e y h ü s re v bin K e ykub ad bin Key­ hüsrev, 63611238-39]

Kitabenin Arapça metni ve Aimancaya çevi­ risi, ilk olarak Sarre tarafından yayımlanmış­ tır (Sarre 1998: 107-109). Erdmann (Erdmann 1/1961: 107-110Î, kitabenin Répertoire'da yayımlanan şekline atıfta bulunmuş (Réper­ toire 1931: No. 4162] ve Fransızcaya çevirisi­ ni vermekle yetinmiştir. S. F. Erten’in yayım­ ladığı Arapça metin (Erten 1940: 78) ile Erten'in metnini aynen nakleden A. Demirin yayımladığı metinde (Demir 1989: 11), bazı küçük hatalar ve eksiklikler vardır. Nitekim F. Erten, kitabenin üçüncü satırı sonlanndaki el-sânPkelimesinin ön takısını atlamış; dör­ düncü satır ortalanndaki banPadının da sade­ ce birinci kelimesi olan Keyhüsrev’i kaydet­ miştir. "Bin Keykubad bin Keyhüsrev" keli­ meleri Arapça metinde yer almamaktadır. Bânfadından hemen sonra gelen kasım keli­ mesindeki (Y) harfi de unutulmuştur.

yılında e m r e t t i ^ .

K i t a b e d e n , y a p ı n ı n a h ı r k ı s m ı n ı n , S e l ç u k l u S u l t a n ı II. G ı y a s e d d i n K e y h ü s r e v t a r a f ı n d a n i n ş a etti ril diğ i^' v e 1 2 3 8 - 3 9 y ı l ı n d a t a m a m l a n d ı ğ ı ö ğ r e n i l m e k t e d i r . A h ı r t a ç k a p ı s ı g i r i ş a r a l ı ğ ı n ı n s a ğ s ö v e s i i j z e r i n d e , iki s a t ı r l ı k b ir b a ş k a A r a p ç a k i t a b e m e v c u t t u r , ilk s a t ı r ı n d a kât ib e l - ' l m â r e t e l - m ü b â r e k ( e l k e l i m e l e r i o k u ­ n a b i l e n bu k i t a b e n i n i k i n c i s a t ı r ı , n e y a z ı k ki o k u n a m a m a k t a d ı r ^ ^ . T a ç k a p ı a n a nişi içi ne a ç ı l a n b a s ı k k e m e r l i b ir gi r iş a ç ı k l ı ğ ı n d a n a h ı r a g i r i l m e k t e ­ dir. içte, s ö v e l e r i n h e m e n a r k a s ı n d a , k a r ş ı l ı k l ı iki s ü r g ü de liğ i gö rü lm ek ted ir^ ^ , i n c i r H a n ı a h ı r k ı s m ı n ı n pla nı, S e l ç u k l u d ö n e m i 'çapraz sahınlı a / ı / r ' l a r m m “ plan ş e m a s ı n ı a y n e n t e k r a r l a m a k t a d ı r . Giriş c e p h e s i n e dik u z a n a n ç a p r a z ş a h ı n t o n o ­

Selçuklu hanlarının kitabelerindeh edindi­ ğimiz bilgilere göre avlulu hanlarda, önce ahır kısımlan tamamlanarak han hizmete sokulmakta, bu arada da avlunun inşaatına devam edilmekteydi (bk.Tükel 1995: 187). Nitekim, hem avlu hem de ahır taçkapılan üzerindeki kitabelerini koruyabilmiş Selçuklu hanlarından Ağzıkara Hanı’nın ahınnın inşaatı 1231 yılında, I. Alaaddin Keykubad dönemin­ de; avlusunun inşaatı ise. 1237 yılında. II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde tamamlan­ mıştır (bk.Sourdel 1969: 76). Karatay Hanı’nda da, ahır kısmı I.Alâaddin Keykubad (1220-1237) döneminde, avlu ise 1240-41 yılında, II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde tamamlanmıştır Ibk. Erdmann 1/1961: 122).

zu, iki y a n d a k i s a h m l a r ı ö r t e n t o n o z l a r d a n d a h a y ü k s e k t i r . B i r b i r i n e p a r a l e l iki sıra h a l i n d e d i z i l m i ş , a l t ı ş a r a d e t pa ye ü z e r i n e o t u r m a k t a d ı r , iki y a n d a , y a n s a h m l a r ı ta ş ı y a n p a y e l e r l e b ir li k te , a h ı r d a t o p l a m y i r m i d ö r t p a y e m e v c u t t u r . Ç a p r a z ş a h ın ın t o n o z u , p a y e l e r h i z a s ı n d a d e s t e k k e m e r l e r i ile d e s t e k l e n m i ş t i r . Bu t o n o z u n or ta k e s i m i ile iki uc u; a h ı r ı n g ü n e y d o ğ u ve g ü n e y b a t ı k ö ş e l e r i n d e y e r a l a n y a n şa h ın t o n o z l a r ı n ı n , d o ğ u ve batı d u v a r l a r ı n a y a k ı n k e s i m l e r i g ö ç m ü ş t ü r . Ç a p r a z şa h ın ü z e r i n d e , g i r i ş t e n i t i b a r e n ü ç ü n c ü ve d ö r d ü n c ü p a y e l e r a r a s ı n d a k a l a n y a k l a ş ı k k a r e ş e k ill i a l a n ı n , b e n z e r p la n ş e m a s ı n a s a h i p a h ı r l a r d a o l d u ğ u gibi, k ü ç ü k bir k u b b e ile ö r t ü l ü o l d u ğ u k a l a n i z l e r d e n a n l a ş ı l m a k t a d ı r . D u v a r l a r ı n iç y ü z e y l e r i n i n

incir Hanı

3

'

Foto. 7; İn c ir Hanı. A h ır taçkapısı ana n işin in so l köşesindeki sütunçe başlığı. İR. B ozerj

“ Erdmann (bk. Erdmann 1/1961:1101, bu küçük kitabenin ilk kelimesini kânel şeklinde okumuş ve bu yanlış değerlendirmeye bağlı olarak da. kitabenin bir onarım kitabesi olabi­ leceğini ileri sürmüştür. Ancak, ilk kelimenin kâtib seklinde okunması gerektiğinden hiçbir kuşkumuz yoktur. Bu nedenle, kitabenin okunamayan ikinci satırında, Erdmann’ın tahmin ettiği gibi bir tarih değil, bir kişi adının bulunması beklenir. Bu durumda, kâtib unva­ nını taşıyan kişinin yüklendiği görev merak konusu olmaktadır. Saptayabildiğimiz kadarı ile kâtib, "inşaat sırasında kayıtlan tutmakla görevli kişi" (Köymen 1975: 89) veya “bir kurumun kayıtlarından sorumlu memur’du (Köprülü 1942: -469). Ancak, "kâtib" unvanını taşıyan bir görevlinin adının yazıldığı bir kita­ beye, hanlarda ilk kez rastladığımızı da belirtmek isterim. ^ Hanların ahır girişlerinde, içte, burada olduğu gibi sövelerin hemen arkasında, aynı hizada, dikdörtgen profilli karşılıklı iki delik dikkati çeker. Duvar içinde devam eden bu deliklerden birinin derinliği 50-60 cm. kadar­ dır. Diğer deliğin derinliği ise. karşılıklı iki delik arasındaki mesafeden en az 60-70 cm. daha fazladır. Akşam yolcular içeri alınıp kapı kapatıldıktan sonra, kapının dıştan zorlanma­ sı olasılığına karşı bir önlem olmak üzere, kapıyı arkadan sürgüleme gereği duyulmuş­ tur. Bu dikdörtgen profilli delikler içine, rahatça ileri geri hareket edebilecek bir kütük yerleştirilmekteydi. Kütük gündüzleri, derinliği fazla olan deliğin içine itilmekte ve kapı kanatlan açılmaktaydı. Gece ise. delik­ ten dışarı çekilen kütüğün ucu. karşı duvar üzerindeki deliğe sokulmakta ve kapı arka­ dan sürgülenmekteydi.

t a m a m ı , p a y e l e r , d e s t e k k e m e r l e r i ve t o n o z l a r , d ü z g ü n k e s m e t a ş l a r l a k a p lı d ı r . Ah ır ın g ü n e y d o ğ u k ö ş e s i n d e k i y a n ş a h ı n ı ö r t e n t o n o z u n t e p e s i n d e , in s a n y ü z ü t a s ­ viri i ç e r e n bi r d e v ş i r m e bi r p a r ç a g ö r ü l m e k t e d i r .

Avlu’da Yapılan Arkeolojik Kazı Çalışmalarının Sonuçlan A v l u l u S e l ç u k l u h a n l a r ı n ı n t i p i k b i r ö r n e ğ i o l a n i n c i r H a n ı ’n m a v l u s u , E r d m a n n ' m h a n ı z i y a r e t e t t i ğ i 1 9 5 0 ’li y ı l l a r d a n ç o k ö n c e t a h r i p o l m u ş d u r u m d a y d ı . Lanckoronski'n\r\

1892 yılından

önce

ziy are t ettiği

H anın

ahır

cephesinin,

b u g ü n k ü n d e n p e k f a r k l ı o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r ' ^ 1 9 9 2 y ı l ı n d a a v lu d u v a r ı , a v l u n u n batı k e n a r ı n d a ve k ı s m e n c e p h e d e i z l e n e b i l m e k t e y d i “ . Bu n e d e n l e , E r d m a n n ' ı n k a b a c a dış h a t l a r ı n ı çi z d iğ i a v l u n u n b o y u t l a r ı g e r ç e ğ e y a k ı n d ı r . 1 9 9 2 , 1 9 9 3 v e 2 0 0 0 y ı l l a r ı n d a , h a n ı n a v l u s u n d a y a p ı l a n a r k e o l o j i k ka zı ve t e m i z -

Selçuklu hanlannın vazgeçilmez unsuru olan ahır (veya bazı araştırmacıların adlandır­ dığı gibi bannak (bk. Yavuz 1992: 260; Yavuz 1995:184 vd.)], genellikle 1. 3 veya 5 sahınlı bir kapalı mekândır, Avlusuz hanlarda doğru­ dan dışarıya, avlulu hanlarda ise avluya acı­ lan tek kapısı vardır. Sahınlardan bazılan içinde, yolcuların üzerinde geceledikleri seki­ ler bulunmaktadır. (Ahırlar hakkında aynntılı bilgi için bk. Yavuz 1992: 260-264). Ahırlann üzeri tonozlarla örtüdür. Üç sahınlı ahırlann hemen hemen tümü, ahır cephesine dik yönde, birbirine paralel üç tonozla örtülüdür. Ahır cephesine dik dört destek sırasına sahip ahırlarda tonozlar, nadiren birbirine paralel­ dir, [Çardak Hanı (Erdmann 2/1962: Taf.V) ve ishaklı Ham'nda (ay. es.: Taf. XXXIII) olduğu gibi]. Geriye kalan örneklerin hemen hepsin­ de. taçkapı ekseninde cepheye dik uzanan bir tonozun iki yanına, cepheye paralel, ortadaki tonoza dik tonozlar görülür. Çapraz Sahınlı Ahırlar olarak adlandırdığımız bu gruba dahil örneklerin çoğunda, çapraz (orta) şahının ortalarına, bir küçük kubbe yerleştirilmiştir. 25 Bk. Lanckoronski 1892: 187. Yapının K. Erdmann tarafından yayımlanan planı, çok aynntılı olmamakla birlikle ana batlarıyla doğrudur (Erdmann 11/1961 •. Taf. XV). A. Demirin monografisinde verilen plan da Erdmann’dan alınmıştır (Demir 1998: 12).

312

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 8: İn c ir Hanı. A h ır taçkapısı ana n is i içinde, s a ğ d a k i m ih ra b iy e ­ nin ijs t k e s im in d e k i b itk is e l be ze ­ m e li pano. İR. B o z e rl

Ahırın içinde birikmiş toprağın, 1980'li yılların sonlarında, iş makineleri ile kal­ dırıldığı söylenmektedir. Rampa, bu

lik ç a lış m a la rı ön cesinde ve son rasınd a yapılan ö lç ü m le r , avlun un ahırd an biraz daha geniş o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir .

temizlik işlemi şırasında oluşturulmuş olmalıdır.

Avluda b irikm iş olan kalın top ra k tabakası, ahırın avluya bakan güney cephesini kısmen kapatm aktadır. Ahır taçkapısı önündeki toprak, ahıra girişi kolayla ştırm a k amacıyla kaldırılmış, avludan ahıra doğru eğim li bir rampa oluşturu lm uştur^^ Cephenin doğu ucuna yakın bir kesimde, üst sırada yerinde ka la b ilm iş iki kesme taş bloğu, bir tonoz başlangıcına işaret etm ekte dir. Cephenin batı kesim in de de, bir tonoz başlangıcı net olara k a lg ıla nab ilm e ktedir. Tonoz kavsinin izlenebildiği kesme taşlar, cephenin iki yanında da aynı seviyededir. Ancak, her ikisi de doğubatı yönlü ton ozla rla örtülü oldukla rı anlaşılan bu m e ka nlarda n batıdakinin, doğu-

Foto. 9: in c ir Hanı. Ç apraz şahının

da kinden belirgin bir şekilde daha geniş olduğu g ö rü lm e k te d ir. Bu

güney yönü nde g örünü şü. İR. B o ze r]

d u rum , avlunun doğu kenarında hücrelerin , batı kenarında da çift destekli bir revakın uzandığını d ü ş ü n d ü rm e k te d ir. in c ir Ha m 'n ın ta m a m e n top ra ğa g ö m ü lü d u r u m d a k i av lusunun batı ve gü ney du va rla rın ın t e m e l le r i üzerine, yakın z a m a n la rd a , bir k uru d u var ö r ü lm ü ş t ü . Harçsız m oloz t a ş la r la inşa e d ilm iş olan bu duvarın y ü k s e k liğ i yer y er 150 cm .'yi bu lm a k ta y dı. Avlu da ki top ra k kabaca tesviye e d ilm iş ve bu alan tarla ya d ö n ü ş tü r ü lm ü ş t ü . Hanın d o ğ u su n d a ki Koca Dağ'ın y a m a ç la rın d a n inen sel s ularının taşıdı­ ğı top ra k, doğudan batıya doğru in cele n kalın b ir tab aka halinde avluyu ta m a m e n ö r t m ü ş t ü 1992 yılı Eylül ayı içinde g e r ç e k le ş t ir ile n kazı ç a lış m a la rın a a v lu ­ nun gü ne yin d en başlandı. Güney duvarının dış yüzeyinde yapılan t e m iz l ik son uc u taçka pının yeri b e lir le n m iş ve içeride, güneybatı köşesinde, avlu gü ney duvarına pa ralel, yaklaşık 5 m. ge nişliğ in d e bir alanda avlu z e m in in e ulaşılm ıştı. Bu alanda, avlu cephe duvarı ü z e rin deki payan da la rd an soldan İkincisi hizasında, bol m ikta rd a k ö m ü r p a r ç a la n ve kül tab akasına r a stla n m ıştı. Bu d u r u m burada.

in c ir Hanı

313

Foto. 10: in c ir Hanı. Taçkapı ana n iş i iç in d e k i in şa kitabe si.

devamlı ateş yal<ılmasmı g e r e k t ir e n bir iş yap ılm ış o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te y d i.

2» Bk. Ünal 1993: 403; Ünal 1996: 121.

Dolgu t o p ra k içinde, he r seviyede ra s tla n a n at ve öküz na lla rı ile nal çivileri,

” Bk. Ünal 1996: 124.

d e rm e ç atm a m a lz e m e ile inşa e d ilm iş bir na lb a n t atöly esini düşündürmüştü^». 1993 yılında da devam eden kazı ç a lış m a la rı sonunda, avlun un bu ke s im in d e ve güneydoğu köşesin de, iri blok t a ş la rla m eydana g e t ir ilm i ş k uru du varlara r a s t ­ la nm ıştır. Avlu cephe duvarına p a r a le l ve dik d o ğ r u lt u la r d a uzanan bu d u v a rla ­ rın, hayvan ağılı o la ra k k u l la n ı lm a k üzere o l u ş t u r u ld u k la r ı d ü ş ü n ü lm ü ş tü r . 1992 ve 1993 ç a lış m a la rı sonunda, avlu ze m in in e in ilm iş ve cephe duvarının tam am ı ile doğu ve batı du va rla rın ın ce pheden itib are n 10’a r m e t r e l ik b ö lü m le ­ ri ortaya ç ıkarılm ış tı. Z e m in d e bir t e m e l izine ve cephe duvarı ile yan d u v a r la ­ rın iç ç e p e rle rin d e , h e rha ngi b ir du v ar dişin e ra s tla n m a m a s ı, avlu cephesine bitişik kapalı m ek a n b u lu nm ad ığ ı şe k lin d e y o ru m la n m ış tı^’ . Ancak, 2000 yılı çalışm a la rı sırasında, t o p ra k üzerin de kuzeye doğru devam ettiği gö rü le n giriş eyvanı doğu duvarının, 9 0 ° 'lik bir açıyla doğuya y ö n e lm e s i ve te m e l le r i n A m. kadar devam e ttik te n sonra kaybolm ası, avlu z em in seviyesinin altına i n ilm e s i­ ni g e re k tird i. Avlu zem in ko tu n u n y ak laşık 50 cm. k a d a r altında ra s tla n a n t e m e l izlenerek, cephe duvarına bitişik bir m e kâ n ; hem cephe hem de doğu duvarına bitişik iki m e kâ n ; sad ece doğu duvarına bitişik iki m ekâ nın t e m e l le r i ortaya çıkarıldı. Aynı ş ek ild e avlu zem in ko tu n u n altına in ile r e k yapılan sondaj sonucu , avlunun güneybatı köşe sin de de cepheye bitişik b ir hü cre ve b ir eyvan[?) ile, hem cepheye hem de batı duvarına bitişik bir h ü c re n in te m e l le ri n e rastla ndı. 2000 yılındaki kazı ç a lış m a la rın d a elde ed ilen bu s o n u ç la r, avlunun doğu k e n a ­ rı boyunca

h ü c r e le r in

sırala ndığını

kesin

o la ra k

k a n ıtla m a k ta d ır.

Avlu nun

güneybatı k öşe sin deki iki hücre ile bir eyvanın t e m e lle rin e , kuzeyden bitişen bir başka t e m e le ra s tla n m a m a s ı da, avlunun batı kenarında çift d e stekli bir revak

3 U

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a r a y la r ı

Sekil 1: in c ir Hanı. 1992, 1993 ve 2000 yılı kazılarında, avlun un güney ve doğu kesim in de ortaya çıkarılan te m e lle r ¡Rölöve ve çizim E.DasI

F

G

H

I

I

i 1W2-I9* rel="nofollow">3 kazılarında onaya çıkarılan avlu duvarları ‘ 2000 ka/jsmda onaya (ikm-ılan teınelk-r

incir Hanı'nm avlusundaki kazı ve tem izlik çalışmaları ne yazık ki ta m a m ­ lanmamıştır. Kazının tamam lanm ası için Vakıflar Genel Müdürlüğü ilgililerin e yap­ tığım çeşitli başvurular ne yazık ki sonuçsuz kalm ıştır. Hanın bugünkü karayolundan biraz içeride kalmaşı, ona­ rıldıktan sonra tu ristik am açlarla ku lla ­ nımını biraz zorlaştırm aktadır. Sanırım bu sakınca, hanın onanmına "gelir g e tir­ mesi m ümkün olmayan b iry a tın m " ola­ rak bakılmasına neden olm uştur. Avlu­ nun yeniden ayağa kaldınim ası pek çok verinin eksik olması nedeniyle mümkün d e ğ ild ir Ancak, Konya yakınlarındaki Horozlu Han'da yapıldığı gibi, avlu duvarlannın ve avlu içindeki mekânların tem elleri bir m ikta r yükseltilerek kaybol­ maları önlenebilir ve böylece avlunun planı hakkında bir fik ir edinilebilirdi. Ahır kısmında ise verişi eksik olan tek unsur, çapraz şahın üzerindeki kubbedir. Onun dışında kalan tüm eksiklikle r tam am la­ nabilecek durum dadır (R.H.Ü.). 3' Ünal 1993: 124.

b u lu n d u ğ u fik r in i ta m o la ra k ka n ıtla m a s a bile, bu varsayım a ciddi bir destek o lu ş tu rm a k ta d ır . Avlu nu n güneybatı kö şesind eki hücre ile b itiş iğ in d e k i eyvanın to p la m g e n iş liği 10 m.'ye yakındır. A h ır ce ph esinin batı ucunda varlığ ınd a n söz e ttiğ im iz ve b ir revak tonozu o la b ile ce ğ in i b e lir tt iğ im iz to no zun d e rin liğ i de, 10 m .'n in ü ze rin d e d ir. Böylece, g iriş eyvanının batısındaki h ü c re n in kuzey d u v a rın ­ da son bulan bir revak, avlu planını ta m a m la m a k ta d ır^ “. 1992 ve 1993 yılların da g e r ç e k le ş tirile n ç a lı ş m a la r sırasında, açığa çıkarılan avlu d uva rla rın ın iç ç e p e rle rin d e herha ng i b ir d uva r dişine r a s tla n m a m a s ı, yukarıda da d e ğ in d iğ im iz gibi, avlu cephesine b itişik h e rha ng i b ir m ekâ n b u lu n ­ madığı ş e k lin d e yoru m la nm ıştı^'. Ancak, avluda y e r alan kapalı m e k â n la rın d u va rla rın ın , avlu d uva rla rın a b a ğ la n m a m ış o la bilece ğ i olasılığı d ik k a tim iz d e n kaçmıştı. N ite k im , 2000 yılı ç a lış m a la rı sırasında a vlunun doğu, batı ve güney k e n a rla rın a b itişik h ü c r e le re ait t e m e lle r in ortaya çıkm ası, S e lç u k lu ya p ıla rın ­ da sıkça r a s tla n m a y a n b ir olguyu g ö z le r önüne s e r m iş tir . H anlarda, m e d re s e ­ lerde ve plan yönünden b en zer yapılarda, dış d u va rla ra b itişik kapalı m e k â n la ­ rın d uva rla rın ın , dış d u v a rla rla k a yna ştırılm a sı, yapının s a ğlam lığ ı açısından

Bu parçalardan bazılan ile taçkapının m uhtemel profillerinin ve bezemelerin çizim leri. yakında tamamlamayı um du­ ğum 2000 yılı kazı raporunda yayımlana­ caktır İR.H.Ü.).

adeta te k n ik b ir z o r u n lu lu k tu r , in c ir Hanı avlu sun da bu z o ru n lu lu ğ a u y u lm a d ı­ ğı; avlu d u va rla rın ın inşaatının ta m a m la n a r a k , iç ve dış yü zeylerinin kesm e ta ş ­ larla kaplandığı ve avludaki kapalı m e k â n la rın , bu iş le m le r ta m a m la n d ık ta n so nra inşa edildiği a n la ş ılm a k ta d ır , içteki m e k â n la rın sta tiğ in i büyük ölçüde etkileyen bu inşa y ö n te m in in n e d e n le rin i a n la m a k g ü ç tü r. N ite k im , aşağıda te k r a r d e ğ in e ce ğ im iz gibi, yapının o ld ukça e rke n b ir ta rih te harap olduğunu ta h m in e ttiğ im iz a vlu s u n d a ki m e k â n la rın duva rla rı, te m e l hizasına k a d a r s ö k ü lerek, bu alan b ir hayvan pazarı o la ra k k u lla n ılm ış tır . 2000 yılı ç a lış m a la rı sırasında, g iriş eyvanının d oğ u su n d a ki h ücren in içinde bulu n a n bezem eli ve s ilm e li ke sm e ta ş la r, m u h te m e le n , bugün sadece te m e li ka lm ış olan avlu taçkapısına a it tir “ . 1992 yılı ça lışm a la rı sırasında, avlu ta çka-

incir Hanı

pısı d o ğ u y a n k a n a d ı n ı n d o ğ u y ü z ü n d e , y e r i n d e k a l a b i l m i ş b ir b e z e m e l i k e ş m e taş, ta ç k a p ı yan k a n a t la r ın ın yan y ü z le rin in de b e z e m e li o ld u ğ u n u g ö s t e r m i ş tir33. K a z ı d a e l e g e ç e n b e z e m e l i k e ş m e t a ş l a r ü z e r i n d e k i b e z e m e l e r i n t ü m ü g e o m e trik örneklidir. 1 9 9 2 yılı ç a l ı ş m a l a r ı n d a , a v l u n u n batı d u v a r ı n ı n g ü n e y u c u n d a , a v lu z e m i n i s e v i ­

315

Selçuklu dönemi taçkapıları içinde yan yüzleri de bezenneli olan örnekler olduk­ ça azdır. Bu örneklerin hemen hepsi. XIII. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir. ilk akla gelen örnekler 1271 tarihli Sivas Gök Medrese taçkapısı. XIII. yüzyı­ lın son çeyreğine tarihienen Erzurum Cifte Minareli Medrese taçkapısı ve 1310-11 yılına tarihienen Erzurum Ya ku­ fiye Medresesi taçkapısıdır.

y e s i n d e , b ir k e s m e t a ş b l o ğ u n u n e k s i k o l d u ğ u g ö r ü l m ü ş t ü “ . 1 9 9 3 yılı ç a l ı ş m a ­ 3'^Ünal 1992:403

ları s ı r a s ı n d a , b o ş l u ğ u n b ir k e s m e t a ş d e r i n l i ğ i ile s ı n ı r l ı k a l m a d ı ğ ı , d u v a r k a l ı n ­ lığı b o y u n c a d e v a m e t t i ğ i görüldü^®. D e l i ğ i n d ı ş a r ı d a k i a ğ z ı n ı t ı k a y a n d o l g u t a b a ­ kası k a l d ı r ı l d ı ğ ı n d a , b u n u n b ir t a h l i y e k a n a l ı o l d u ğ u a n l a ş ı l d ı . K a n a l ı n d ı ş a r ı y a d o ğ r u b e l i r g i n b ir e ğ i m e s a h i p o l m a s ı ve z e m i n i n i n h a r ç l a s ı v a n m ı ş o l u ş u bu kan ıyı d e s t e k l e m e k t e y d i . O yıl e l d e e d i l e b i l e n v e r i l e r e g ö r e , a v l u n u n bu k e s i ­ m i n d e z e m i n e u l a ş ı l m a s ı n a r a ğ m e n , d u v a r l a r ı n iç ç e p e r l e r i n d e h e r h a n g i bi r d u v a r d i ş i n e r a s t l a n m a m ı ş o l m a s ı , bu k ö ş e d e a v l u d a n t e c r i t e d i l m i ş b ir m e k â n d ü ş ü n ü lm e s in i z o r la ş tır ır n ite likte g ö r ü l m ü ş t ü r “ . 2000 yılında ortaya çık a rıla n t e m e lle r , av lu n u n gün eybatı kö şesinde, m u h t e m e le n bitişiğindeki eyvana a ç ı­ lan , y a k l a ş ı k k a r e ş e k i l l i b i r m e k â n ı n y e r a l d ı ğ ı n ı g ö s t e r m i ş t i r . Bu m e k â n i ç i n ­ de, m e k â n ı n g ü n e y d u v a r ı n a y a s l a n a n 2 v e y a 3 h e l a b u l u n d u ğ u t a h m i n e d i l e b i l m e k t e d i r 3 ^ M e k â n ı n b i t i ş i ğ i n d e k i e y v a n ı n da. S a n Han ve A l a r a /-/a n/’ n d a k i gibi bir ç e ş m e e y va n ı o l d u ğ u dü ş ün ü l e b il i r^ s . i n c i r H a n ı a v l u s u n d a y a p ı l a n k a z ı ve t e m i z l i k ç a l ı ş m a l a r ı s ı r a s ı n d a ç o k s a y ı d a s i k k e e l e g e ç m i ş t i r . 1 9 9 2 y ı l ı n d a b u l u n a n 21 a d e t s i k k e d e n 1 3 'ü ; 1 9 9 3 y ı l ı n d a b u lu n a n 97 s ik k e n in de 26 ad edi, t a m o la r a k te ş h is e d ilm iş tir. 2 0 0 0 yılında ele g e ç e n s i k k e l e r ü z e r i n d e k i ç a l ı ş m a l a r da , n e y a z ı k ki h a l â t a m a m l a n a m a m ı ş t ı r , ikisi a l t ı n , ö n e m l i b i r k ı s m ı g ü m ü ş , k a l a n ı da b a k ı r o l a n bu s i k k e l e r d e n 2 a d e d i S e l ç u k l u s i k k e s i , üç a d e d i batı ü l k e l e r i n e ai t s i k k e l e r , g e r i y e k a l a n l a r ise

35 Ünal 1993: 123. Ay. yer. Helalar Anadolu Selçuklu kervansa­ raylarının, hakkında en az bilgi sahibi olduğumuz unsurudur. A. T. Yavuz, hela­ ların ahır [barınak] kısmına yerleştirildi­ ğini, hela hücrelerinin, bugün ortadan kalkmış ahşap malzemeden inşa edilmiş olabileceğini ifade etmektedir. Ancak, araştırmacının örnek olarak verdiği Aksaray Sultan Hanı'nda olduğu gibi, hem ahırda hem de avluda helalar bulunduğunu düşünmek daha mantıklı görünmektedir. Kargı Hanı ve Evdir Hanı nın avlusundaki helalara eklenen bir diğer örnek olan İncir Hanı avlusun­ daki helalar da. bunu desteklemektedir. Araştırmacı. Aksaray Sultan Hanı’nın doğu kanadında yer alan iki hücre gru­ bundaki mekânlardan avluya yakın olanı­ nın hela olarak kullanıldığını, yan yana dizilmiş diğer iki mekânın da hamam olabileceğini düşünmektedir. Ancak, aynı handa, bu şemanın bir kez daha tekrar­ lanmış olması kendisini tereddüde düşürmüş olmalı ki. bu hamamlardan birini Sultana, diğerinin de erkanına ait olabileceğini ileri sürm üştür [bk. Yavuz 1995: 186-187). Oysa bu gruplanmış hüc­ relerin, hac mevsiminde kadın hacı aday­ larına. birlikte seyahat eden bir tüccar grubuna veya bir aileye tahsis edilmek üzere planlanmış olması daha akla yakın gelmektedir. Nitekim, mükellef bir hamama sahip olan Karatay Hanı'nda, aynı kanat üzerinde yer alan benzer bir hücre grubu, kanımca bu savı destekle­ mektedir. Hanlarda çeşme sorunu hakkında kısa bilgi için bk. Yavuz 1995; 186

Foto. 11: İn c ir ¡-fam. Ahırın batı ke sim in d e ki yan sahm lar. (R. Bozerj

316

»’ S.Faroqhi, "Orta Anadolu k e n t l e r i n in , lüks mal gereksinimlerini, İran, Osmanlı, Venedik, Fransız ve İngiliz tüccarlarının sık sık uğradığı uluslar arası bir Pazar olan Halep kentinden sağladıklarını" tah­ min etmektedir [Faroghi 1993: 681. Yabancı tüccarların. Selçuklu döneminde de önemli ticari faaliyetlerde bulunduk­ ları ve kendi ülkelerinin gümüş paraları­ nı döviz olarak kullandıkları bilinmekte­ dir. Anadolu dışından gelen bu paralar da, yabancı tüccarların Anadolu'da bırak­ tıkları dövizler olmalıdır.

A nadolu S e lçu klu D önem i K e rvan sa ra yla rı

O s m a n lI s i k k e l e r i d i r , iki S e l ç u k l u s ik k e s i n d e n b iri II. G ıy a s e d d in K e y h u s r e v e (1 2 3 7 -124 6), d i ğ e r i de II. iz z e d d in K e y k â v u s 5 ( 1 2 4 6 -1 2 4 9 ve 1 2 5 7 -125 9) a i t t ir . A lt ı n s i k k e l e r i n ik is i de K a n u n i S u l t a n S ü l e y m a n in d ir . B iri A m a s y a ' d a , d i ğ e r i de N o v a B e r d e ' d e d a r p e d i l m i ş t i r . Üç a d e t batı k ö k e n l i g ü m ü ş s i k k e d e n b iri F r a n ­ sa

K ra lı

XIV.

L o u is y e

(1660 t a r ih li) ,

b iri A v u s t u r y a - M a ç a r i s t a n

im p a ra to ru

I . L e o p o l d u s a (1698 t a r ih li) , b iri de R o d o s S a i n t - J e a n ş ö v a ly e le r i n d e n R o g e r de P in s 'e (13 55 -1 3 6 5 ) aittir^». G ü m ü ş a k ç e l e r d e n ve m a n g ı r l a r d a n o l u ş a n O s m a n lı s ik k e l e r i .

Y ıld ırım B e y a z ıt d ö n e m i n d e n

(1 3 8 9 -140 2) A b d ü l m e c i t (18 39 -186 1)

d ö n e m in e k a d a r u z a n m a k ta d ır.

N e r e d e y s e k e s i n t is iz o l a r a k b ü t ü n O s m a n lı s u l t a n l a r ı n ı n t e m s i l e d ild iğ i bu s i k ­ k e l e r , s t r a t i g r a f i k b i r s ıra d a h i lin d e ele g e ç m i ş t i r . A b d ü l m e c i t ' i n s ik k e s i en ü s t t a b a k a l a r d a . Y ıld ır ım

B e ya z ıt'ın s ik k e s i ise en a l t t a b a k a l a r d a b u l u n m u ş t u r .

S i k k e le r , a v lu d a , y e r y e r 3 m e t r e y i a ş k ın t o p r a k t a b a k a s ı iç in d e b u l u n d u k l a r ı n a g ö re , b u r a d a d o la ş a n veya b u r a d a n g e ç e n k i m s e l e r t a r a f ı n d a n d ü ş ü r ü l m ü ş o l m a l ı d ı r l a r . A n c a k , avlu b i r y o l g ü z e r g â h ı n d a d e ğ i ld i r . H a na en y a k ın y e r l e ş i m y e ri o la n i n c i r d e r e Köyü ise, y a k l a ş ı k 3 k m . u z a k lı k t a d ı r . K aldı ki, a v lu d a b u l u ­ nan s i k k e l e r i n , b u r a d a n g e lip g e ç e n k i m s e l e r t a r a f ı n d a n d ü ş ü r ü l m ü ş o l a m a y a ­ ca ğ ın a b i r b a ş k a k a n ıt da, ele g e ç e n iki a ltı n li r a ile batı k ö k e n l i üç g ü m ü ş p a r a ­ dır. Kazın ın d e v a m e t t iğ i üç s e z o n b o y u n c a , a v l u n u n y a k l a ş ı k 40 0 m ^ si k a z ı la b i l m i ş t i r . Bu k a d a r k ü ç ü k b i r a la n d a , bu m i k t a r d a p a r a n ın , s a d e c e g e lip g e ç e n ­ l e r t a r a f ı n d a n d ü ş ü r ü l m ü ş o l m a s ı olası d e ğ i ld i r . O s m a n l ı s u l t a n l a r ı n ı n b i r p r e s ­ tij s im g e s i o l a r a k b a s t ı r d ı k l a r ı b i lin e n a l tı n p a r a l a r , yaygın b i r ş e k i l d e t e d a v ü l ­ de b u lu n a n p a r a l a r d e ğ i ld i r , ik i a l tı n lir a n ı n b u r a d a d ü ş ü r ü l m ü ş o l m a s ı , bu a la n d a ,

yüklü

m ik ta rd a

d ü ş ü n d ü rm e k te d ir.

F oto. 12: in c ir H anı. A h ır y a n s a h ın la rın d a n d o ğ u -b a tı y ö n ü n d e b ir g ö r ü n tü . İR. B o z e rl

p a ra

a lış v e r i ş in i

g e re k tire n

b i r t i c a r e t y a p ıld ığ ın ı

in c ir Hanı

317

$ e k il 2: in c ir Hanı. 2 0 0 0 yılında y a p ıla n kazı s o n u ç la n ışığında re s titü s y o n planı. IR ölöve ve ç iz im E. D aşI

Değişik t a r ih li çok sayıda sik ke n in , s t r a t ig r a f ik ve k ro n o lo jik bir sıra dahilin de ele g e ç m iş olması, hanın, inşa edildiğ i XIII. yüzyıl o rta la rın d a n , XIX. yüzyıl o r t a ­ larına k a d a r uzanan bir zam an d ilim i içinde, k esintis iz o la r a k bir insan t r a f i ğ i ­ ne sahne o ld u ğ u n u k a n ıtla m a k ta d ır. B ir ik in ti t o p ra k tab akasının he m en hem en her seviyesinde ra s tla n a n kü ç ü k baş hayvan k e m i k le r i de bu savı d e s t e k le m e k ­ tedir. Yukarıda da d e ğ in d iğ im iz gibi. Yıldırım Beyazıt d ö n e m in d e n ba şlayarak, neredeyse k es intis iz de vam eden s ik k e le rin , kazılan ala nın h e r ke s im in d e b u lu nm ası, a vlun un o ld u k ç a erk e n b ir ta r ih te (XIV. yüzyıl ilk yarısı?) t a h rip o l d u ­ ğunu d ü ş ü n d ü rm e k t e d ir . Yöre halkı, hanın kuzeydoğusundaki hafif dü zlü ğün "Pazar Ç u k u ru " adıyla anıld ı­ ğını ve yaşlıların h a tırla y ab ild ik le ri bir tarih e k ad ar burada pazar ku ru ld u ğ u n u n a kle tm e k te dir. Bu pazarın, hanın inşasından hem en sonra o luştuğ un u d ü ş ü n e ­ biliriz. Kervanların k onakladıkla rı y erlerde ticare tin canlandığını, k e rva ns a rayla ­ rın civarının kü çü k bir tic a re t m erke zi haline geldiğini kaynaklardan öğreniyoruz. 0.Turan, Karatay Hanı’nm vakfiyesinden ed inilen bilg ile re dayanarak, hanın in şa­ sından sekiz yıl sonra, etrafında " 75 d ü kkân ve k ira g e tire n evler" inşa edildiğini ifade e tm e k te d ir “ . A raştırm acı, Tokat ile Zile arasında yer alan P az a rv e Ezinepaz ar kasabalarının, bu ralarda m evcut hanların etrafında k uru la n pa zarlar nede­ niyle bu a d la rla anıldığını, bugünkü y erleşim y e rlerin in bu pa zarlar etrafında

’ Turan 1946: 487-8

318

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 13: İn c ir Hanı. 2000 y ılı k a z ı­ sında, a vlu n u n g ü n e yd o ğ u k ö s e s in ­ de o rta ya ç ık a rıla n te m e lle r.

Sivas'ın Yildızeli (Yenihani ilçesi içinde, bugün sadece çok küçük bir kesimi kala­ bilmiş 1329-30 tarihli hanı ikiye bölen, arasta benzeri karşılıklı dükkanlar dizisi, hanlarda m al takasının canlılığına bir

o lu ş tu ğ u n u belirtnnektedir'” . S. Faroqhi de, Osmanlı dönemin de, y e rle şim yerleri dışında k u ru la n pa zarlarla ilgili ola ra k şu g ö rijş le ri öne s ü rm e k te d ir :

Yerleşim

ala n la rının dışındaki k e rv a n s a ra y la r ve d e rb e n t k ö y lerin de Pazar k u r u ld u ğ u sık

başka örn e ktir A.Gabriel tarafından planı yayımlanmış olan bu handa. 36 adet dükkân vardı (Gabriel 1934: 1681

sık g ö rü lü rd ü . Taşıma m a s r a fla r ı y ü k s e k olduğundan, t ü c c a r l a r y iy e c e k le rin i yol ü s tü n d e k i p a z a rla rd a n a z a r a z a r a lm a k z oru nd a kalırla rd ı....B u n u n yanı sıra,

“ Faroqhi 1993: 75-76,

m a lla rın ı uzak y e rle r e taşıyan tücca rlar, m a lla rın ın b i r kısmını y ol ü s tü n d e k i

“ Faroghi 1978: 79.

pa za rla rd a sa ta ra k cir o la rın ın a r t t ı r m a k isterlerdi"^^.

** 121 numaralı ve 929/1522 tarihli "Tapu Tahrir Defteri", s, 307,

Yöre lıalkının in c ir Hanı civarında varlığ ın da n söz ettiği P a z a r y e r i ile ilgili o la ­

“ Kâtip Celebi 1144: 639, Bu kayıttan

rak yazılı ka yn a k la rd a pek az bilgiye ra s t la n m a k ta d ı r . S.Faroghi, "XVI. Yüzyılda,

beni haberdar eden Sayın Prof, Dr, Zeki Arıkan'a teşekkür borçluyum.

H a m it S an ca ğ ı’ ndaki idarP b i r im le r d e b u lu n a n p a z a rla r" arasında, bu yöreye y e r l e ş t ir ile b ile c e k b ir pazara r a s tla n m a d ığ ın ı b e lir tm e k te d ir « . Ancak, Prof. Dr. Z e k i A r ı k a n ’ ın "O sm an lı A rş iv i"n d e te sp it ettiğ i bir kayda göre«, "In c irlü M ezra s/"nın 10.000 a k ç e lik bir ge liri b u lu n m a k t a d ı r ve bu g e lirin 1200 akçesi "M ukataa'yı ba c-ı b a za r-ı i n c i r " adıyla k a y d e d ilm iş tir . Ayrıca, Kâtip Çelebi, H a m id L iv a s in ın kazaları arasında, in c i r Pazarı nm da adını z ik re tm e k te , an cak a y rın ­ tılı bilgi v e r m e m e k te d ir « .

Foto. 14: İn c ir Hanı. 2000 y ılı k a z ı­ sında, a vlu n u n g ü n e yb a tı k e s im in d e o rta ya ç ık a rıla n te m e lle r

i nci r Hanı

■

Bibliyografya

D e m ir 1989: A. D e m ir , "A n a d o lu S e lç u k lu Hanları, in c ir Han", ilgi. No. 56, 1989, s. 8-12.

Erdmann 1/1961: K. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, Katalog: Text, Berlin 1961. Erdmann 2/1961 : K.Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, Katalog: Abbil­ dungen, Berlin 1961. Erten 19^0: S.F. Erten, Antalya Tarihi, İstanbul 1940, s. 78. French 1998: D.French, "Roman Roads and Milestones of Asia Minor", British institute of Archaeology at Ankara, Monograph No. 9, i, 1988. Faroqhi 1978: S. Faroqhi, "16. Yüzyılda, Batı ve Güney Sancaklarında Belirli Aralıklarla Kurulan Pazarlar (İçel, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın ve Menteşe), Türkiye iktisat Tarihi Üzerine Araştırm a­ lar. Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı. Faroqhi 1993: S.Faroqhi, Gsmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul 1993. Gabriel 1934: A.Gabriel, Monuments Turcs d ’Anatolie, (Amasya, Tokat, Sivas), t.II, Paris 1934. Kâtip Celebi 1144: Gihannüma, İstanbul 1 144 (1731-32). Konu 2000: H.Konu, Gğuzhandan Doğan Şehir, İstanbul 2000. Köprülü 1942: M.F. Köprülü, "Jean Sauvaget'nin, Les Caravansérails Syriens du Hadjdj de Constantinople Adlı Makalesinin Tanıtımı", Vakıflar Dergisi, sayı II, Ankara 1942. Köymen 1975: M.A.Köymen, "Alp Arslan Zamanında K ültü r Müesseseler! I” , Selçuklu Araştırmaları Dergi­ si, sayı IV, Ankara 1975. Lanckoronski 1892: K. von Lanckoronski, Städte Pamphyliens und Pisidiens, Band II, Prag ve Wien, 1892. Mitchell 1995: S.Mitchell, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and in War, London 1995. Mülayim 1993: S.Mülayim, "Selçuklu Toplumunun İkonografik Hafızası", Antalya IV. Selçuklu Semineri (Bil­ diriler), Antalya 1993, s. 68 Mülayim 1996: S.Mülayim, "in c ir Hanı Rumilerinde Asiyatik Bir Unsur", V. M il lfS e lç u klu Kültü r ve Medeni­ yeti Semineri Bildirileri, s. 73-78. M üller 1920: K.Müller, "Yakındoğu Kervansarayları" (Çeviren: A. 0. Öztürk, S-Uzluk), Yeni ipek Yolu (Konya Ticaret Odası Dergisi), IV Özel sayı, Konya Aralık 2001, s. 123-166. Répertoire 1931: Répertoire Chronologique d'Épigraphie Arabe, Yayımlayan., E. Combe, J. Sauvaget, G. Wiet ve diğerleri, 16 cilt., Cairo, 1931-64. Sarre 1998: F.Sarre, Küçükasya Seyahati, 1895 Yazı. Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine A raş ­ tırmalar, (Cev.D.Colakoğlu), İstanbul 1998. Sourdel 1969: J. Sourdel-Thomine, "Les Dates de Construction de l'Agzikara Han d'Après ses inscripti­ ons", Forschungen zur Kunst Asiens ((n M em oriam Kurt Erdmann), s. 74-78 Turan 1946: G.Turan, "Selçuk Kervansarayları", Belleten, X(1946), sayı 37-40, Ankara, s. 471-496. Ünal 1975: R. H. Ünal, Diyarbakır (li'ndeki Bazi T ü rk -isla m Anıtları Üzerine Bir inceleme, Erzurum 1975. Ünal 1993: R. H. Ünal, "B u rd u r/B u ca k incir Ham’nda Temel Araştırmaları ve Temizlik Çalışmaları", X. Vakıflar Haftası Kitabı, Ankara 1993, s. 399-422. Ünal 1996: R. H. Ünal, "in c ir Hanı 1993 Çalışmaları", Sanat Tarihi Dergisi, sayı VIII, İzmir 1996, s. 117-129. Ünal 1999: R. H. Ünal, " L ’Apport des Fouilles d ’lncir Khan à Notre Connaissance des Caravansérails Seldjoukides" Art Turc/Turkish Art, lOè. Congrès International d’Art Turc, Genève, 1999, s. 695-705. Yavuz 1992: A.T. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-işlev ilişkisi içinde Savunma ve Barınma” , IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1992, s. 253-284. Yavuz 1995: A.T. Yavuz, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi", IV. M illfS elç u k lu Kültü r ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1995, s. 183-198.

319

AĞZIKARA HAN

Prof. Dr. Bekir D ENİZ^

A k s a ra y -N e v ş e h ir kara y o l u ’ nun eski güzergâhı üzerinde, A k s a r a y ’a 15 km. uzaklıkta, adıyla an ılan köyün içeris in de, yol kenarınd ad ır. Eskiden A k sara yNevşehir yolu köyün içinden geçerke n, 2004 yılında yapılan yeni yo lun köyün yaklaşık iki k ilo m e t r e dışına alın m ası son ucu ana yolun dışında k a lm ış tır. T a r i­ hi kaynaklarda Hoca Mes’ud Ribatı adıyla da b ilin ir (Foto. 1).

*Prof. Dr. Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi. ' M. Akok-T. Özgüç. "Ağzıkara Han", Yıl­ lık Araştırm alar Dergisi, C. I. 1965, s. 97; E. Diez-0. Aslanapa, Türk Sanatı, İstan­ bul. 1955, s. 88; Niğde İl Yıllığı-1973, Ankara, 1973, s. 124.

Yapı doğu yön ün de ki ” H ö y ü k -A s a r" diye bilinen tep enin eteğinde, do ğu-batı yönlü hafif e ğ im li, d ü z le ş ti r ilm iş bir arazi üze rin de k u r u lm u ş t u r . Kesm e taşla inşa e d ilm iş tir . Kare plânlı b ir avlu ve bunu n etrafına d iz ilm iş o d a la r ve re v a k ­ la r ile, d ik d ö rtg e n plânlı b ir kapalı m e k â n d a n meydana g e lm e k te d ir. Avlu nun bulu nduğu bö lü m dışa doğru taşkıntılı yap ılm ış ke n, kapalı kısım d e r in le m e s in e dik dö rtg en bir plâna s a h ip t i r v e kuze y-gü ney is tik a m e tin d e u z a n m a k ta d ır (Şek. 1) (Foto. 1). Girişi avlulu b ö lü m ü n yan tarafınd an , batı duvarı orta sın d a n v e r i lm iş t ir . Bu değişik g ö r ü n ü m ü n d e n dolayı XIII. yy. S e lç u klu hanları arasın da ayrı b ir ö z e lli­ ğe s a h ip tir' (Foto. 1) (Sek. 1-2). Taç kapı iki yandan sekizgen ş e k illi iki payanda ile takviye e d ilm iş tir. Payandalar, köşe le ri pahlı, kare prizm a ş e k illi b ir e r kaide üzerinde y ü k s e lm e k te d ir. K u le le r in arasında, saçak a ltın dad aki seviyede b ire r

Foto, h A ğ z ık a ra h a n -ç e v re s i ile b irlik te ü s tte n g ö rü n ü ş ü .

. m

322

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

tane ç ö rte n y er a lm a k ta d ır . Ç ö r te n le r uzun boyunlu ve b a ş la n aşağı doğru d ö n ü k hald e v e r i lm iş t ir . Bazıla rında ş ü ş le m e b u lu n m a s ı arta kalan m a l z e m e ­ le rin de d e ğ e r le n d ir ild iğ in i g ö s t e r m e k t e d ir . Ç ö r te n le r daha çok aslana be nzer bir hayvan başını a n d ırm a k ta d ır . Sağ yandaki payanda ile taç kapı arasında, ç ö r te n in a lt hizasında, yerd en y a k ­ la şık bir m e t r e k a d a r y ü k s e k lik t e b ir çe ş m e kalıntısı m evcuttur^ (Foto. 2) (Sek. 3). G ü n üm üz d e harap vaziyette b u lu nan ç e şm e "0.20 x 1.01 m. ebad ında ve 0.23 m. d e r in liğ in d e ta şta n oyma b ir su haznesi ve bu nun altında b ir kenarı kap la m a içinde kalm ış, yekp are b ir y a la k ta ş ın d a n " m eydana g e lm e k te d ir . Hazne, g ü n ü ­ Foto. 2: A ğ zıka ra Han, batı cephesi, gü n e y batıda b u lu n a n çeşm e.

m üzde kırık tır. Sağ üst köşe s in de 0.20 x 0.20 ö lç ü s ü n d e b ir oluk ve bu nun g e r i­ sin de de bu oluğa bağlı, g ü n ü m ü z d e iç ta r a fta n g ö rü le b ile n , çeşm eye su g e t i­ ren, çift çid arlı (içiçe y e r l e ş t ir il m iş ) p ö h re n k (pişm iş t o p ra k t a n yap ılm ış o lu k künk) b u lu n m a k ta d ır. B ugün cephe sip eri k ırılm ış olan yalak d ik d ö r tg e n ş e k i l­ li, 2.04 m. u z u n lu ğ u n d a ve 0.10 m. kalınlığında, y e k p are b ir ta şta n yap ılm ıştır. Devrinde, ze m in e yakın d u v a r k a p la m a la r ı arasın a sıkıştırılan yalak, zam anla ç e v re sin dek i ta ş la rın eriyip, ufa la n m a sı son uc u ortaya ç ıkm ıştır. Ancak, yalağın ileri doğru taşkıntılı yapıldığı için, m u h te m e le n ku lla n ılm a d ığ ı yakın bir z a m a n ­ da kırılm ış, sanki du var içine y e r l e ş t ir il m iş d e v ş irm e b ir taş parçası gibi k al-

' Y. Önge, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997, s. 4 5 -İ6 .

Foto. 3: A ğ zıka ra Han, ü s tü açık kısm ın taçkapısı, detay.

Ağzıkara Han

323

Fofo. 4; A ğ z ık a ra Han, avlu kısm ı taç kapısı, b irin c i kuşak.

“

^ ''■■ ■■■

_____

^ ^

__

W,

m m

lifli

*_

m

m

V-

j’ V

mıştır. M u h te m e le n bu nedenle de Sayın Yılmaz Önge 'A ğ z ık a ra h a n Çeşm esi adıyla yayınlayıncaya ka d a r da k im s e n in d ik k a tin i ç e k m e m iş t ir . Sayın Önge bu

» Y. Önge, Su Yapıları, s. i6 . ‘ M. Oluş Arık, "Başlangıç Devri Anadolu-Türk MimarrTezyinatının Karakteri".

yalak taşının yen ile n d iğ i düşüncesindedir».

Malazgirt Armağanı'nından Ayrıbasım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 1972, s. 173-177; R. H. Ünal. L'Etude Du

ileri doğru fırlayan taç kapısı an ıtsa l bir g ö r ü n ü m e s a h ip tir (Foto. 3) (Sek. 4).

Portail Dans L’Arçhlteçture Pre-Otto-

Üzeri g e o m e tr ik d e s e n le r le bezelid ir: Dıştan içe doğru üçü düz, biri m a il o lm a k

l'université d’Ege No:4, İzm ir 1982, Pl.

üzere dört ku ş a kla s ü s le n m iş t ir . En dışta b u lu nan kuşa k on k ollu yıldızların meydana g e tirdiği kü ç ü k m a d a ly o n la rın etra fınd a gelişen g e o m e trik b e z e m e ­ le rle s ü s lü d ü r (Foto. 4) (Sek. 5). ikinci ku şa k erke n t a r ih li S e lç u klu dö ne m i taçkapıla nna özgü, yarısı s ü s le n m iş , yarısı yatık (V) şe k illi g e o m e tr ik ge çm eli m o tifle rle bezelidir^ (Sek. 6). Üçüncü geniş kuşa k on ve oniki k ollu yıld ızla rd an gelişen g e o m e tr ik d e s e n le r le s ü s lü d ü r . A ra la rın d a da dokuz kollu d e s e n le r gö rü lü r. Bunu takip eden ve zem in s ü s le m e le r in e geçiş kuşağı o la ra k k u l la n ı ­ lan m a il çerçeve ise g e o m e tr ik g e ç m e le r d e n m eydana gelen b ir s üs lem e ye sahip tir. Tüm bu s ü s l e m e le r yukarıda, saça k üze rin de de devam eder. Kavsara ile saçak arasında ka lan b ö lü m ü n orta y erind e m e r m e r üzerin e yazılmış, d i k ­ dörtg en şekilli, iki s a tırlık b ir kitabe b u lu n u r (Foto. 5). Kitabenin sağ ve sol y a n ­ larında kalan boş, s ü s le m e s iz a l a n la r b e ş er adet gü lb e z e kle s ü s le n m iş t ir . K ita ­ benin

iki ta ra fın d a k i

g ü lb e z e k le rin

s ü s le m e le r i

b o z u lm u ş tu r .

Sol yandaki,

k e m e r ile s ü s le m e kuşağı arasında, kalan ilk gü lb ezek güneş ş e k illi b ir d e s e n ­ le, d iğ e r g ü lb e z e k le r ise sekiz k o llu yıld ızla rda n gelişen m o t if le r le be zelidir. Sağ yanda ka lan g ü lb e z e k le rd e n k e m e r ile s ü s le m e kuşağı arasında yer alan en altta ki, b o z u lm u ş vaziyetteki g e o m e tr ik de se n le ri andıran b ir s ü sle m e ye s a h ip ­ tir. B un un ü z e rin de bulu nan gülb ezek sekiz k ollu yıldızdan gelişen bir de senle

man. Editions de la Faculté des Letre de LXX, fig. 162.

324

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 5: A ğ zıka ra Han, ü stü açık k ısm ın ta ç kapısı, kita b e

® 0. Aslanapa, Türk Sanatı, Anadolu Sel­ çuklularından Beylikler Devrinin Sonunan Kadar, C. 11, İstanbul, 1973, s. 157.

s ü s lü d ü r . Diğer iki gü lb ezek ise, ortası daire s e k ili b ir de senin etrafında gelişen sekizgen m o tifle ş e k i l l e n d i r i l m i ş t i r (Foto. 5). Kavsaranm içi iki b ö lü m d e d ü z e n le n m iş t ir : B irin cis i kapıda t ü m dikkati üzerine çeken m u k a r n a s la r , İkincisi ise bunu n iki yan tara fınd a bulu nan, kavsaranm içini d o ld u ra n (Yİ veya [T] ş e killi s ü s l e m e le r d ir (svastika kom pozisyonu). Dokuz diziden m eydana gelen m u k a r n a s la r ı n iki yanında kalan a la n la r, başka kervan­ s a ra yla rın taç k a p ılarınd ak i gibi boş b ıra k ılm a m ış , “ İra n 'd a ki Büyük Selçuklu d ö n e m in d e n k a lm a Flarrekan (Karagan) K ü m b e t le r in in (1067-68 ve 1093) sağır k e m e r a lın lıkla rı

içini d o ld u ra n

svastika

kom p o zisy o n u n u

hatırla tan, sathi

iş le n m iş kıvrım m o t if le r iy le (m e a nd rj bezenm iştir''^ (Foto. 5). Fler iki süslem e de, t o p u k la r ın zem in seviyesinden itib aren, b u r m a lı bir s ü tu n c e şeklin d e yüks e­ len ve sanki kavsarayı t a ş ıy o rm u ş gibi gö rün en, s ü tu n c e l e r üzerin e oturan düz b ir s ilm e ve iç bükey kavisli (mail) yap ılm ış b u rm a lı bezeme ile kuşa tılm ıştır. Taçkapının orta yerin d e k i giriş kapısı hafif sivri k e m e r li v e r ilm iş t ir , iki renkli t a ş la r la b ir b ir in e te s te r e dişi ş e klin d e ken e tle n e n ke m e rin kilit taşı g ü n ü m ü z ­ de, b o z u lm u ş vaziyettedir. K e m e r adeta ç ö k e c e k m iş gibi bir g ö rü n ü m arzetm e k te d ir . Aynı şekild e k e m e r üzengi n o ktala rın ı meydana ge tiren t a ş la r da e r i­ m eden dolayı, yakın zam a nd a yıkılacak gibi g ö rü n m e k t e d ir . K e m e rin üst t a r a ­ fında, taç kapının m u k a rn a s ı ba şlangıcında, kilit taşının üze rin deki sivri k e m e r ­ li k ü ç ü k panonun iki yan tarafında. Bursa tipi k e m e r içine alın m ış , içerisi geo-

Ağzıkara Han

325

Foto. 6: A ğ z ık a ra Han, a v lu lu kısm ın güneydoğu kö se sin d e ki merdiven.

m e trik d e s e n le r le d o lg u la n m ış b ir e r kü ç ü k gü lb ez ek g ö r ü lü r. B u n la r d a n sol yandaki onaltı kollu yıldızdan, sağ t a r a f t a k i ise sekiz kollu yıldızdan gelişen bir süslemeye safıip tir. Bu g ü lb e z e k le r in iki yanında da adeta m e k a r n a s b a ş la n g ı­ cı izlenm ini veren, so ld a k in in

içeris i z in c ir şe k illi

g e o m e tr ik d e s e s e n le rle

bezenmiş, sağdaki ise s ü s le m e s iz bırakılm ış, üçgen ş e k illi b ir e r m o tifle s ü s ­ lenm iş tir. Giriş kapısının iki yanında b i r e r tane m ifırabiye b u lu n m a k ta d ır . Üçgen şe k illi birer niş halinde yapılan m ih r a b iy e le rin üze rin de yine hafif sivri k e m e rli b ire r kavsara b u lu n m a k ta d ır . Kavsara içleri de, taç kapının kendisi gibi, m u k a rn a s do lg ulu du r. M ih ra b iye le rin , k a lın tıla rd a n anla şıldığı kadarıyla, iki yandan, vazo şekilli b ire r başlığı b u lu nan s ü t u n c e le r le ta ş ın ır gibi verild iğ i g ö r ü l m e k t e d i r [Şek. 7). S ü tu n c e le rin üzerin i de, kavsara k e m e r in i kuşatan, g e o m e tr ik sü s le -

S e k il 1: A ğ z ık a ra Han, re s titü s y o n ç iz im i İM. A k o k 'd a n j

326

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 7: A ğ zıka ra Han, k ö ş k m e s c it cepheden g ö rü n ü ş ü İH. A c u n j

m e l e r dola nır. Kavsaranın iki tarafınd a ise m ihrabiyeyi çevre leyen, yine sekiz k ollu yıld ızla rın m eydana g e tird iğ i g e o m e tr ik b ir s ü s le m e y e r alır. Dalıa üstte de yan yana y e r l e ş t ir il m iş , sivri k e m e rli, içleri g e o m e tr ik d e s e n le rle süslü, sa ğ ır k e m e r şekilli, beş tane s ü s le m e g ö r ü lü r . B unun da üzerin de, dikdö rtg en bir çerçeve içine alın m ış , sekiz k ollu yıldızla rın etrafınd a gelişen sekizgen s ü s ­ l e m e le r b u lu n u r. Taç kapının sol yanında, taç kapı ile köşe k u le le ri a ra sın da ki m esafe daha kısa­ dır. Belki bu nedenle, sağ yan ta ra fta kalan b ö lü m e göre, bu alanda bir tane çö rte n y e r a lm a k ta d ır . B urada da, sağ yandaki b ö lü m gibi h e rha ngi b ir açıklık yoktu r. Cephenin kapalı kısm ına ait duvarı üze rin de kare ş e k illi üç kule yer a lm a kta d ır. Bu k u l e le r arasında, h e r biri k u le le r e daha yakın v e rilm iş , kapı yön ün de ki k u le ­ nin birer, iki kule arasın da sol yanda b ir tane o lm a k üzere, m a zg a l şekilli, t o p ­ la m üç tane pence re m e v c u ttu r. Yine h e r kule arasında, saçak seviyesinde birer tane de çö rte n b u lu n m a k ta d ır . Yapının kuzey tarafı sa ğ ır t u t u l m u ş t u r . Düz bir d u v ar h a lin de dir. H iç b ir açıklık yoktu r. A razinin k o n u m u n d a n dolayı du v ar g ü n ü m ü z d e yarı yerine k a d a r to p ra k yığınıyla d o lm u ş vaziyettedir.

Ağzıkara Han

327

Kapalı m ekâ nın doğu yönü, kare kesitli, üç tane payanda ile takviye e d ilm iş tir. Bu payan da la rd an kuzey batı köşede n itib are n, iki kule arasında iki açıklı k m e v ­ cuttur. Diğer iki kule arasın da da, gü ney doğu yöndeki ku le n in sağ ve s ol ya n ın ­ da b ire r m a zg a l pencere g ö r ü lm e k t e d ir . Yine saçak altı hizasında, h e r payanda arasında b ir e r ç ö rte n b u lu n m a k ta d ır . Yine yapının bu yönü de a ra z in in k o n u m u nedeniyel d u varları yarı yeri yerine k a d a r to p ra k la d o lu d u r. Avlulu m ekâ nın doğu yönü, ikisi kare, güneydoğu köşedeki sekizgen ş e k illi üç payanda ile takviye e d ilm iş tir . B u n la rd a n kuzeydoğu ta r a fta k i kare ş e k illi ilk iki payanda arasın da iki, sekizgen ş e k illi ayak ile kare ş e k illi ayak arasın da ise biri gü n ü m ü z d e ö r ü le r e k k a p a tılm ış üç pencere b u lu n m a k ta d ır . Yapının güney y önünde köşedeki iki sekizgen payanda arasında kare şe k illi iki tane payanda m e v c u ttu r. P aya nd ala r arasın da hiç bir açıklık yo ktu r. Kervansa raya avlulu m ekâ nın taç kapısı o rta sın d a ki basık k e m e rli kapısından içeri girild iğ in d e , üzeri beşik tonoz ö r t ü lü uzunca b ir hold en kare plânlı b ir avlu Foto. 8: A g z ık a ra h a n -k ö ş k m escit, h a rim , m ih ra p ve tonozu.

328

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

$ e k il 2: A ğ zıka ra Han, p lâ n İM. A k o k 'd a n I

I V4-

‘ i. H. Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, C. II. Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul, 1974, s. 1078.

-«Hi

ve bu avLuya açılan oda ve re v a k la rın b u lu n d u ğ u m e kâ n a ulaşılır. 40 x 37 m. bü y ü k lü ğ ü n d e k i bu m e kâ n üzeri açık avlulu ve üç eyvanlı b ir plâna s a h ip tir (Şek. 2). Girişin b u lu n d u ğ u çephede, eyvanın sağ yanında önü açık ve avluya bakan, üzeri be şik tonoz ö r t ü lü üç tane h ü cre vardır. Sol yanında ise iki sıra halinde d iz ilm iş b ir revak d ik ka ti ç e k e r (Şek. 8). Bu re v a k la r gü ney yön ün de de devam eder. Batı revakı içinde, üçü nc ü gözde, dışarıya çıkışı olan b ir kün k (pöhrenk) m e v c u ttu r.

Dışarıdaki çe ş m e n in haznesin e su girişin i sağlayan bu künkün

önün de de b ir yalak taşı yer a l m a k t a d ır [Foto. 2). A vlu nu n güney batı köşe sin de dam a çıkışı sağlayan bir m e rd iv en mevcuttur. Kayn akların

" g ö z e tle m e

kulesi m e rd iv e n i"

diye tanım la dığı* bu m erd ivenin

altında da, g ü n ü m ü z d e sivri k e m e r li bir a ç ıklık la avluya açılan üstü kapalı bir m e k â n g ö r ü l ü r (Foto. 6). Bu m e kâ n düz tavanlı bir k o r id o r h a lin de dir. K o r id o r ­ dan g e ç ile re k köşedeki, doğu duvarı ü z e rin deki son odaya ulaşılır. Köylülerin "h ancın ın odası o ld u ğ u n u s ö y le d ik le ri" bu odadanın gü ney batısında, tabanda, m u h te m e le n yeni ortaya ç ık a r tılm ış bir t a n d ır kalıntısı m e v c u ttu r. Sözkonusu bu odanın kuzeyinde ikinci bir oda ve bunu n devam ında doğu eyvanı yer alır (Sek. 2), Sözkonusu he r iki odanın girişi sivri k e m e r lid ir . K e m e r le r iki yandan balık sırtı d e s e n le rle süslü b ir e r s ü tu n c e ile ta ş ın ıyo rm u ş gibi v e r ilm iş t ir .

A ğ z ık a ra H a n

329

Doğu eyvanı derin b ir beşil< tonozla ö r t ü lü d ü r . Girişi sivri k e m e r lid ir . K e m e r iki yandan s ü t u n c e le r le ta ş ın ıy o rm u ş gibi v e r ilm iş t ir . S ü tu n c e le rin başlıkla rı eşken a rd ö rtg e n ş e k i lli d ir (Sek. 2, 8). Eyvanın sol tarafında, tek kapıyla g irild ik te n sonra fıe rb irin e ait ayrı giriş kap ı­ şı b u lu nan üc tane oda m e v c u ttu r: Ana m ekâ nın giriş kapısı basık k e m e r l i d i r v e iki yandan yivli gövdeli s ü t u n c e le r le ta ş ın ıy o rm u ş gibi v e r ilm iş t ir . K e m e r üz e n ­ gi n o k tala rı ise üç saçakla süslü gibi v e r ilm iş t ir . B en zer s ü s l e m e le r içteki o d a­ lara açılan basık k e m e r li kap ıla rd a da g ö rü lü r . A vlu nu n ortasında kare plânlı ve bald aken ş e k illi b ir m e s c it yer a lır (Foto. 7) (Sek. 9). iki taçkapının a k s la rın a uyacak şekild e inşa edilen m escid k u r u lu ş açı­ sından A k sa ra y Sulta n Hanı'n m m e s cid in e benzer. A nca k yapıyı taşıyan aya k la r ara s ın da k i k e m e r sövele ri onun k a d a r süslü değild ir. Girişi kuze ydeki kapalı m ekâ nın kapısına b a k m a k ta d ır.

Mescide g ü n ü m ü z d e yarıdan fazlası e rim iş

vaziyetteki, iki yönlü taş m e rd iv e n le rle u la ş ılm a k ta d ır. M e rd iv e n le rin alt yüzü m u k a r n a s la n a r a k gövdeye k a y n a ştırılm ıştır. Giriş kapısı d ik d ö r tg e n ş e killi bir çerçeve içme a lın m ıştır. Çerçevenin içte kalan kısım la rı taç kapıla ra benzer ş ekild e yatık (V) ş e k illi d e s e n le rle s ü s le n m iş t ir . Basık k e m e r li bir kapıyla da içeri g i r ilm e k t e d i r (Foto. 7). Mescid kare p lâ n lıd ır (Şek. 9). iç e risi doğu ve batı y ön ün de b u lu n a n kare ş e k i l ­ li b i r e r k ü ç ü k pe nce reyle a y d ın la tılm a k ta d ır. K a yn ak larda , batıdaki pe nce re n in

Foto. 9: A ğ z ık a ra Han, k ö ş k m e s c id ve kapa tı k ıs m ın taçkapı.

330

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto.: A ğ zıka ra Han k a p a lı k ısım IH. A c u n l

' i, H. Konyalı, Aksaray Tariiıi, C. II, s. 1076.

" m i n a r e o la r a k k u lla n ıld ığ ı" iddia e d ilm e k t e d i r ’ . P e n c e re le r in pervazları ve saça k k o r n iş le r i s ü s lü d ü r . Kuzeydoğu köşe de ki pencereyi taşıyan, üst t a r a f ı n ­ da m u k a r n a s lı t r o m p u n y e r aldığı bir kapıyla da da m a çıkışı sağla yan m e r d i­ v e n le re u la ş ı lm a k ta d ı r . Üzeri, s an ki g e ç iş le r i m u k a r n a s lı t r o m p l a r l a taşınıyorm u ş gibi g ö rü n e n , sekiz d ilim l i yıldız to n o zla ö r t ü l ü d ü r . G ü n ü m ü z d e harap d u r u m d a b u lu n a n tonoz san ki yakın b ir zam a nd a ç ö k e c e k m iş gibi g ö r ü n m e k ­ te d ir. T r o m p l a r ı n m u k a r n a s b a ş la n g ıç la rın d a , ortad a, ta m köşe ü ze rin de bir m u k a rn a s , iki t a ra fın d a da, m u k a r n a s kavsarası içinde ki g ü lb e z e k le re benze­ yen am a

B u rsa Tipi

K e m e r içine alın m ış ,

b i r e r gü lb e z e k

b u lu n m a k ta d ır .

M u k a rn a s la r ı n , k ö ş e le rd e ka lan b a şla ngıç n o k ta la rı ise yine m u k a r n a s la r la s ü s l e n m i ş t i r (Foto. 8). M escidin gü ney tarafınd a beş d ilim li b ir m ih r a p nişi b u lu n m a k ta d ır. M ih rap dik bir d ik d ö rtg e n ş e k lin d e d ir ve tavana k a d a r y ü k s e lm e k te d ir. Ortada kalan üç d ilim üze rin e hafif sivri k e m e r li b i r e r niş y e r l e ş t ir il m iş t ir . B unun da üzerinde d ö rt sıra halin de y e r l e ş t ir il m iş m u k a r n a s dizisi g ö rü lü r . Kavsara içinde, birisi m u k a r n a s te p eliğin de , ikisi yan la rd a ka lan üç ad et gü lb ez ek m e v c u ttu r. G ülbe­ ze kle rin içini d o ld u ra n b e z e m e le r ç a rk ıfe le k m o tifin e veya papatyaya benzeyen b ir s ü s le m e örneği g ö s t e r m e k t e d ir . M ih rap Ken ar s u la n ise g e o m e tr ik d e sen­ le rle s ü s lü d ü r , ilk kuşak, ta ç k a p ıla rın s ü s le m e le r in i h a t ır la t ır şekild e, (V) ş e k il­ li s ü s le m e le r e benzeyen b ir desenle bezelid ir. Aynı s ü s le m e le r yukarıda da devam ed er ve en üstte sivri k e m e r şe k lin d e sona e r e r (Foto. 8).

Ağzıkara Han

S e k il 3: A ğ z ık a ra Han çeşm esi,

Kapalı bö lü m e, a v lun un kuzey t a r a ­ fında b u lu nan m e k t e d ir

bir taçkapıyla

(Foto.

9]

(Sek.

cephe g ö rü n ü ş ü ve plânı,

g iril­

10).

331

I Y. Ö nge'den !

B ir

kütle halinde dışarı doğru taşan taç kapı dıştaki taç kapıya gö re daha küçük ve daha az s ü s le m e lid ir . S ü s ­ le m e

b a k ım ın d a n

K a r a ta y

Flan'ın

(1240-41) içteki taçkapısın a benzer«. Sivri k e m e rli kapı eyvan ş e k illid ir. Yan k an atla rı üç ku şa k la ç e rç e v e ­ le n m iş tir. Birinci kuşa kta, A k sara y S ulta nh an ı'nm içteki taçkapı s ü s l e ­ mesine benzeyen, z in c ir şe k illi bir sü s le m e g ö r ü l ü r , ikinci kuşa k taç

•

kapıların e rke n ö r n e k le r in e benzer şekilde yatık (Vj ş e k illi d e s e n le rle süslü d ü r. Üçüncü kuşa k dıştaki taçkapının dış kuşağında da yer alan, sekiz

® 0 . Aslanapa, Türk Sanatı, C. II. s. 157.

kollu y ıldızla rın -iç in i d o ld u ra n k ü ç ü k g ü lb e z e k le r ve b u nların etrafına y e r l e ş t i­

’ S. Ögel, Anadolu Selçukiulan'nın Taş

rilen ongen ş e k illi g e o m e tr ik d e s e n le r le be z e lid ir (Sek. 11). D ö rdü nc ü kuşa k ise

Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu Yayınların­

m ail bir çerçeve h a lin d e d ir; z in c ire benzeyen d e s e n le r veya kırık h a tla rın b i r b i­

Basımevi, Ankara, 1966. s. 29.

dan VI. Seri. s. 6. Türk Tarih Kurumu

rini ke s m e s in d e n m eydana gelen bir de sen le s ü s lü d ü r . Bu s ü s le m e de, şekil açısından, A k s a ra y - S e lim e Köyü T ürbesi (XIII. yy.) c e p he sind eki ikinci kuşak s ü s le m e le r in e b e n z e m e k te d ir. Kavsarayı k uşa tan k e m e r in içi yine g e o m e tr ik de sen le rle b e z e n m iş t ir (Sek. 12). Saçak ile kavsara arasın da kalan a l a n la r ise k e m e r kilit taşı üze rin de bir, yan kö şe le rd e ü çe r tane gü lb ez ek ile d o l d u r u l ­ m u ş tu r. içleri g e o m e tr ik d e s e n le rle d o lg u la n a n bu g ü lb e z e k le rd e n ü s t t e k ile r büyük, d iğ e r le r i daha k ü ç ü k tü r. Ancak, kö ş e le rd e k a la n la r daha da k ü ç ü k t ü r (Foto. 10). Eyvan k e m e r in i çevre leyen ku ş a k te rs üçgen veya r u m f y e benzeyen b ir s ü s l e ­ me ile b e z e n m iş tir. K e m e rin üzengi taşla rı da dışa doğru ta ş ır ıla r a k m u k a r n a s ­ larla s ü s le n m iş t ir . Ayrıca, üzengi taşarı köşe le rden , y u va rla k gövdeli s ü t u n c e ­ le rle ta ş ın ıy o rm u ş gibi v e r ilm iş t ir . Boynuna b ir halka g e ç ir ilm iş gibi görü n en sütu nce başlıkla rı iki yön lü v e r i l m i ş ­ tir

ve

e şke na rdörtg en

Ü z e rle ri

g e o m e trik

ş e k illid ir. k a ra k te rli

d esenle re be zelidir (Sek. 13). Giriş kapısının iki yanında b ir e r m i h ­ rabiye

m e v c u tt u r .

Günümüzde

üç

yönden b u rm a lı s il m e le r le çe rç e v e ­ lenen

m ih r a b i y e l e r

be şgen

ş e k illi

niş ha lin de dir. Yüzeyleri düz ve s ü s ­ le m es iz d ir. A nca k kavsara m u k a r ­ nas d o lg u lu d u r .

M u k a rn a s dışında

kalan a l a n la r ise g e o m e tr ik desen-

S e k il 4; A ğ z ık a ra Han, a v lu taçkapı p r o f ili [R. H. Ü n a l'd a n l

332

K. Erdmann, Das Anatolische Karavan­ saray Des 13 Jahrtıunderts, Erster Teil, Kataolg-Text, Verlag Gebr. Mann. Berlin, 1961, pp. 97-102; M. K. Özergin, "Anado­ lu Selçuklu Kervansarayları", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Taritı

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

$ e k il 5: A ğ z ık a ra H a n -A v lu kısm ı,

$ e k it 6: A ğ z ık a ra H an a v lu k ısm ı, ta ç k a p ı

ta ç k a p ı, b ir in c i k u ş a k s ü s le m e s i.

s ü s le m e s i, ik in c i k u ş a k s ü s le m e s i.

lerLe s üs lü b ir e r g ü lb e z e k le b e z e n m iş tir. M u k a rn a s la r ın üst tarafınd a da sanki perde şe k lin d e d ü z e n le n m iş . Bursa tipi k e m e r içine a lın m ış b ir g e o m e tr ik s ü s ­ lem e g ö r ü lü r. Bu bezeme, k e m e ri m eydana g e tire n ve m ihrabiyeyi kuşa tan yivli y u v a rla k s il m e le r gibi yerd en b a ş la m a k ta d ır. K e m e rin iki yanında b ir e r g ü lb e ­

Dergisi, C. XV, S. 20. Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul. 1965, s. 152.

zek b u lu n u r. G ü lb e ze k le rd en biri ç a rkıfe le k , diğeri de papatya şekli b ir d e s e n ­ le s ü s lü d ü r . Bu m o t if le r in daha ü stü n d e de yine d ik d ö rtg e n çerçeve içine a lın ­ mış g e o m e tr ik bir s ü s le m e b u lu n m a k t a d ı r (Foto. 11). Eyvan içinde, saçak a ltı n ­ da, çift re n k li ta ş la rla , yap ılm ış üç d ilim li b ir k e m e r içine y e r l e ş t ir il m iş , beş s a tırlık b ir kitabe b u lu n m a k t a d ı r (Foto. 12). K e m e r kilit taşının iki yanında da b ire r gü lb ezek m e v c u ttu r. Giriş kapısı basık k e m e r lid ir . K üçük bir eyvan h a lin de k i g iriş kapısının iç t a r a ­ fında, le nto taşının iki yan tarafınd a bu lu nan , ta ş ta n y ap ılm ış m en g e n e yuva la ­ rından, d ö n e m in d e iki kanatlı ahşap b ir kapısının b u lu n d u ğ u n u d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d ü r . Ayrıca, yine d ö ne m in d e, kapının iki yan sövesi ü z e rin dek i o y u k la r ­ dan, kapının arka d a n ahşap bir s ü rg ü ile d e s te k le n d iğ i d ikk a ti ç e k m e k te d ir. K e m e r üzengi taşla rı m u k a r n a s s ü s lü d ü r . Bugün s ü r t ü n m e nedeniyle e rim iş vaziyetteki iki ba sam a klı bir m e rd iv e n le y ü ks e k bir sekiye u la ş ılm a k ta buradan da yapıya g i r ilm e k te d ir . Kapalı kısım k u ze y -gü ney yönlü, dik b ir d ö k d ö rtg e n şekilli, d e r in le m e s in e beş sahnın meydana g e tird iğ i b ir plâna s a h ip tir (Şek. 1-2). 26 x 30 m. b ü y ü k lü ğ ü n dedir'". E n le m e s in e dört, d e r in le m e s in e beş sıra h a lin de ki 20 ayağın taşıdığı bu m ek â n oldu kça lo ş tu r. Tüm s a h m la rm üzeri beşik tonoz ö rt ü lü d ü r . Diğer s ahin lara göre ge niş ve y ü k se k tu tu la n orta şahın üzerin de sekiz kenarlı b ir kasnak üzerin e otu ra n ve ge ç işle ri m u k a rn a s lı t r o m p l a r la sağlandığı kalın tılarından a n la şılan bir kubbe yer alır. Ancak, kubbe g ü n ü m ü z d e yıkık vaziyettedir. Kubbe kasnağı üze rin de de d ö rt yöne açılan b ir e r m a z g a l pencere b u lu n m a k ta d ır.

A ğ z ık a ra Han

rnMmmmmmmmm

333

Foto. 10: Ağzıkara Han, kapalı kısm ın taç kapısı, detay.

Pencereler ¡ceriden yuvarlak kem e rlid ir (Foto. 12). Ayrıca içerisi duvarlarda, saçak altına inşa edilm iş mazgal pencerelerle de aydınlatılmaktadır. Günümüzde yapı içinde yanlardaki ilk sahınlar, kare şekilli beşer tane kalın ayak tarafından taşınan beşik tonozla ötülüdür. Orta sahnın iki yanında kalan sahınlar, duvar diplerindeki sahmlarla, orta şahnın toprağı alındığı için orta ve yan sahınlara göre daha yüksektir. Döneminde de hu sahnın yüksek tutulduğu, sahınları birbirinden ayıran iri ve yüksek taş bloklardan anlaşılmaktadır. Bu sahnın diğerlerinden yüksek tutulması oturm a ve yatma yeri olarak kullanıldı­ ğını akla ge tirm ek ted ir (Foto. 14). Döneminde m uhtemelen hayvanların bağlan­ dığı ve taş ya da ahşaptan yapılmış yem lik le rin bulunduğunu düşündüğümüz duvar dibindeki sahınların, giriş duvarı haricinde, yapıyı üç yönden kuşattığı görülmektedir.

S ekil 7: Ağzıkara Han, Avlu ksm ı taçkapısı, köse sütuncesi süslemesi.

334

A nadolu S e lçu klu D önem i K e rvan sa ra yla rı

F oto. İ h A ğ z ık a ra H a n, k a p a lı k ıs m ın ta ç k a p ısı, k ita b e .

" M. H am zakadı, "Aksaray'ın Tarihi

H a n ın g ü n e y in d e , d ış a rıd a , b i r h a m a m

k a lın tıs ı m e v c u t t u r " (Foto. 15). 1970

Önemi ve Turistk D u ru m la rı", Devrim . İstanbul. 1965, s. 6; Oğuz D e m ir Tüzün, Aksaray'ın Vilayet Yapılm ası için 1964 Yılında T. B. M. M .'ne sunulan Ö nerge Raporu; i. H. Konyalı, Â bideleri ve K ita­ beleri ile Niğde Aksaray Tarihi, C. II. İstanbul. 1974, s. 1797; Y. Önge, A nado­ lu'da X II-XIII. Yüzyıl T ü rk H a m a m la rı,

y ı lı n d a n ö n c e k a l ı n t ı l a r ü z e r in e Hacı Fevzi i s i m l i b i r ş a h ıs t a r a f ı n d a n b i r ev inşa e d i l m i ş t i . H a tta , bu ev y o k k e n , H. 1300 s e n e s i n d e y a p ı la n a n c a k g ü n ü m ü z d e y ı k ı l m ı ş b u lu n a n e s k i c a m i n i n bu y a p ıd a n d e v ş ir il e n t a ş l a r l a bina e d ild iğ i k a y ­ n a k la r d a b e l i r t i l m e k t e d i r ^ . Y ir m i s e n e ö n c e s i n e k a d a r m e v c u t o la n bu ev y ı k ı l ­ dığ ın d a h a m a m o rt a y a ç ı k m ı ş t ı r . D ü z g ü n k e s m e t a ş k a p l a m l ı d u v a r l a in ş a e d i­

V ak ıflar G enel M üdürlüğü Yayını, Ankara. 1995, s. 221-228.

le n h a m a m g ü n e y t a r a f ı n d a , d o ğ u - b a t ı y ö n lü u z a n a n , ü z e r i b e ş ik t o n o z ö r t ü l ü ,

'2 i. H. KonyalI, Aksaray Tarihi, C. II. s.

d i k d ö r t g e n p lâ n lı b i r su d e p o s u ve b u n u n g ü n e y y a n ın d a b u lu n a n b i r k ü l h a n ile

1797.

su d e p o s u n u n p a r a l e l i n d e y e r a la n k u z e y y ö n ü n d e k i b e n z e r b i r od a ve bu o d a ­ l a r a r a s ın d a k a l a n d ö r t k e r e m e k â n d a n m e y d a n a g e l m e k t e d i r (Şek. U ) . G ü n ü ­ m ü z d e ç e v r e s in d e ve ü z e r in d e b u lu n a n e v l e r y ıkıld ığ ı iç in k ü l h a n k ıs m ı a ç ık ç a g ö r ü l e b i l m e k t e d i r . O cağın s iv r i k e m e r l i y a p ıld ığ ı ç o k a ç ık b i r ş e k i l d e b e l l i d i r (Foto. 16). A y rıc a , a r a d a k a l a n m e k â n l a r d a n h e r b i r in i n ü z e r in in , d ö n e m i n d e g e ç i ş l e r i p a n d a n t i f l e r l e s a ğ la n a n b i r e r k u b b e ile ö r t ü l ü o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Siv ri k e m e r l i b i r e r kapı ile b i r b i r i n e b a ğ l a n a n bu o d a l a r d a n , su d e p o s u n a b ir p e n c e r e ile a ç ı l m a k t a d ı r . B u g ü n h e r h a n g i b i r s ü s l e m e s i y o k t u r .

H a lk a r a s ın d a k i riv a y e tle rd e de h a m a m ı n s u y u n u n k ü n k le r le , b u g ü n 2 k m . k u z e y ­ d o ğ u s u n d a b u lu n a n , a n t ik d ö n e m k a lın tıla rın ın da y e r aldığı, " H ö y ü k - a s a r " d e n i­ len t e p e n in a rd ın d a n g e t ir ild iğ i, bu k ü n k le r in o bö lg e d e b u lu n a n t a r la la r d a n g ü n ü ­ m ü z d e bile çıktığı s ö y l e n m e k t e d i r . Hana g e le n bu su 1970 yılla rın d a . Devlet T o p r a k - S u id a re s i ta r a fın d a n , be ton k a n a l l a r içine a lın a ra k , köye iç m e suyu o la r a k

Ağzıkara Han

335

S e k il 8: A ğ z ık a ra l-ian kuzey-gün ey k e s iti ve ceph e g ö rü n ü ş ü İM. A k o k 'd a n I

A 'A K E S İT İ

YAN

CEPHE

-M U -

g e tirilm iş tir. Yine kaynaklarda ha m am ın "Se lç uklu dönem in e ait olduğu", "XIX.

i. H. KonyalI, Aksaray Tarihi, C. II. s.

yüzyıl sonu ile XX. yüzyıl başlarında t a m ir edildiğini" ifade edilm ektedir«. ■

1797; i. H. KonyalI, Aksaray Tarihi, C. I, 1080.

Ham am ile ilgili ilk bilg ile r A k sa ra y ’da yayımlanan m ah alli gazeteler ve çeşitli

ve Turistik Durumları, s. 6; Oğuz Demir

k u r u m la r a sunulan ra p o rla r ve yöre tarih kitaplarında dile ge tirilm işs e de“ , ilk

Tüzün, Aksaray'ın Vilayet Yapılması için

ciddi a ra ştırm a Sayın Yılmaz Önge tarafından yap ılmış ve 1995 yılında plânı ile b ir­

ge Raporu; i. H. Konyalı, Aksaray Tarihi,

M. Hamzakadi, Aksaray'ın Tarihi Önemi

likte yayınlanmıştır. Kitabesi m evcut değilse de adı geçen araştırm acı tarafından, inşa m alzem esind eki benzerlik, kubbe köşe bingileri ile kapı kemeri gibi m im a ri

1964 Yılında T. B. M. M.'ne sunulan Öner­ C. II, s. 1797. '5 Y. Önge, Anadolu'da XÜ-XI1I. Yüzyıl Türk Ham am ları, s, 222.

özellikle re dayanarak, "Ağzıkarahan ile birlikte veya hanın ta m a m la n m a s ın d a n hemen sonra hanı yaptırtan Mesud bin Abdulla h tarafından 1240 yıllarında yahut, XIII. yüzyılın ilk yarısının sonlarında yapıldığı" ka bul ed ilm e kte d ir'^ Yapının biri dıştaki taç kapısı, diğe ri de iç teki taç kapısında b u lu n m a k üzere iki kitabesi vardın*. İb r a h im Hakkı K on yalı'nm haklı olara k, " ilk kez kendisi t a r a f m ­ dan düzgün o la ra k o k u n d u ğ u n u " büyük bir övünçle söylediği dıştaki taç kapı üzerin de b u lu n a n A rapça kita b e b e n in yazılışı ve g ü n ü m ü z h a r fle r iy le oku n u şu şu şekild edir'^ (Foto. 5):

¿r. 3

y .\c j L-

'* K. Erdmann sadece avlu taç kapı kita­ besinin Arapça yazılışını ve transkripsi­ yonunu verm ektedir Bkz. K. Erdmann, a. g. e., p. 102. i. H. Konyalı, Aksaray Tarihi, C. I, s. 1074.

336

Kitabenin okunuşu ve tarnskripsiyonu

A n a do lu S e lçu klu D önem i K e rvan sa ra yla rı

1- Fi e y y a m - ı d e v l e t i ' s - s u l t a n i ' l - a z a m z u U u ' l - l a h f i ' l - a l e m i g i y a s i' d - d ü n y a v e ’d-

sayın ¡. Hakkı Konyalı, A ksaray Tarihi; C. I., s. 1074 isim li eserinde yoktur. Sadece

din e b u ' l - f e t i ı K e y h ü s r e v bin K e y k u b a d

Arapça yazılışı ve Türkçesi verilm iş tir. Kitabe bu Arapça yazıya istinaden sayın Dr. R. Y. Balata tarafından okunup tra n s ­

2 -K a sım

e n n i r ü ' l - m ü m i n i n a 'la 'L - la h u ş a n e h u ve eyede su L ta n e h u e l - a b d ü ' l -

kripsiyonu yapılm ıştır. Yardım ı için k e n ­ disine te ş ek kü r ederim . i, H. KonyalI, Aksaray Tarihi, C. I, s.

n n uh ta c ile r a h m e t i ’ L-Lahi ta a la M e s ’ ud bin A b d u l l a h fi a ş ir i ş a b a n s e n e t i seba ve s e l a s m ve s itte m ie '»

1076-1077. ® Sehriyar; "hüküm dar", Hiccet kelim esi ise "yıl" a nlam ında k u lla n ılm ış tır |i. H. Konyalı, a. g. e., C. I. s. 1077).

" B u han 637 yılı Ş a b a n ayının o n u n d a A ll a h ü T e â l â ’ nın r a h m e t i n e m u h t a ç k u lu A b d u l l a h o ğ lu M e s 'u d E m i r - ü l - m ü ’ m m m ' i n (A bb asi Fla lifesi) o r t a k ç ı s ı , din ve d ü n y a n ı n y a r d ım c ı s ı , â l e m d e A l l a h ’ ın g ö lg e s i, f e t ih ba ba sı K e y k u b a t o ğ lu yüce Ş u lta n

K e y h ü s r e v ’ in

h ü k ü m d a rlık

g ü n le rin d e

ya p ıld ı.

A lla h

(O’ n u n j

şanını

y ü c e lt s in s a l t a n a t ı n ı te yid e t s in " .

Kapalı k ıs m ın ta çka p ısı ü z e rin d e de, d e v rin in s ü l ü s ü ile A r a p ç a y a z ılm ış o la n k it a ­ be nin A ra p ç a yazılışı ve g ü n ü m ü z T ü r k ç e s iy le o k u n u ş u şu ş e k i l d e d i r " (Foto. 11):

_

o

1 - E m e r e b i in ş a - i h a z - e l - h â n i l - m ü b a r e k 2-Fİ e y y a m - i d e v l e t - i s - s u l t a n - i l - a ’z a m 3 - Ş e h r i y a r - i l - â l e m s u l t a n - ü s s e l â t in a l - e d - d ü n y â v - e d - d i n 4 -E b -ü l-fe th

Keykubad

ib n - i

Keyhüsrev

K â s im -i

E m i r - i l - m ü ’m in m

A ’ llâ h ü

ş â n e h ij ve eyyede s u l t a n e h û 5 - M e s ’ ud ib ni A b d u l l a h ş a b a n - i h i c c e t - i ş e m a n e ve iş r in ve s it t e m iy e

" B u m ü b a r e k h a n ın y a p ı lm a s ı n ı b ü y ü k s u l t a n , â l e m ’ in ş e h r i y a r ı “ , s u l t a n l a r ı n s u lta n ı , din ve d ü n y a n ı n y ü c e s i, f e t ih ba ba sı, e m i r - i l - m ü m i n i n (A bb asi Flailfes i ' n i n l o r t a k ç ı s ı , A ll a h ş a n ın ı ve y ü c e s a l t a n a t ı n ı m ü e y y e d k ı l s ı n - K e y h ü s r e v oğ lu K e y k u b a d ’ ın h ü k ü m d a r l ı k g ü n l e r i n d e A b d u l l a h o ğ lu M e ş ’ ud 628 yılı Ş a b a n ın d a e m re tti".

Ağzıkara Han

337

S e k il 9: A ğ z ık a ra l-lan -K ö ş k M e ş c id , cephe g ö rü n ü ş ij, k e s it ve planı.

. i.

CEPHE

A /A KESİTİ

MESCİT PLANI

ALT KISIM PLANI

u r r

/fjr

Yine, yapı içinde, g ü n ü m ü z d e m ad en i bir levha üzerin e yazılm ış b ir kitabe v a r ­

K. Erdmann, a. g. e., p. 102; 0. Aslana­

dır. Kitabede ş u n la r yazılıdır: “ A k s a ra y -K a y ş e ri yolu üze rin de b u lu nan A ğzık a­

pa, Türk Sanatı, C. II, İst. 1973, s. 157; M.

rahan S e lç u k lu eşeri olup, S u l ta n h a n la r t ip in d e d ir. Han yazlık ve kışlık kışmı

Turistik Durumları, s. 5; M. K. Özergin. a.

o lm a k üzere açık ve kapalı kısım dan m eydana g e lm e k te d ir . Kışlık kışmı I. Ala eddin Keykubat zam a nınd a 1232, yazlık kısmı ise 1239 yılında II. Gıyaseddin

Hamzakadi, Aksaray’ın Tarihi Önemi ve g.e., s. 152. M. Akok-T. Özgüç. a. g. e., s. 97; K. Erdmann. a. g. e., p. 102; i. H. Konyalı,

Keyh üsre v’ in h ü k ü m d a r lığ ı sırasında t a m a m l a n m ış t ı r . Hanın iki kitabesi vard ır. Kışlık kısmı üze rin d e ki kitabeye göre A b d u lla h ta ra fın d a n y a p ılm ıştır".

Aksaray Tarihi, C. I, s. 1074, 1076-1077, M. Özergin. a. g. e., s. 152; Ö. Aslanapa, Türk Sanatı, C. II, s. 157’de bu tarihi H. 634 İM. 12371 olarak belirtir.

Tüm bu k ita b e le r d e n eserin Hoca Mes'ud bin A bdullah ta r a fın d a n yaptırıldığı; kapalı kısm ın ın 1. A lâ ed din Keykubat zam anında, H. 628 (M. 1231) yılında, in ş a ­ sına başlandığı^', avlulu kısmın ın ise H. 637 (1239-1240) senesinde, I. Alâ eddin K e y k u b a fı n oğlu II. Gıyaseddin K eyhüsrev'in salta na tının ilk y ılların da t a m a m ­ landığı anlaşılmaktadır'2.

338

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

F o to .12: A ğ zıkarahan , k a p a lı kısım taç kapısı, d o ğ u d a k i m ih ra p .

“ Y. Önge, Su Yapıları, s. ¡15.

Yapının h a m a m ve çe ş m e s in e ait bir kitabe m evc u t d e ğild ir. K ayn aklarda Çeş­ m e n in han ile b irlik te , hanın banisi olan Hoca Mes’ud bin A bdullah tarafından, H. 637 (M. 1239) yılında yapıldığı kab ul e d ilm e k t e d i r “ . Kervansara yın g ü n ü m ü z e g e le b ilm iş bir vakfiyesi yoktu r. Kaynaklarda, k e r v a n ­ sarayın karşısında bu lu nan alanda 50-60 d e k a rlık bir vakıf arazisi b u lu n d u ğ u ­ nu, 1970 yılların a k a d a r A k s ara y'd a ik a m e t eden Nesip Hamzakadı is im li bir

Agzikara Han

şahıs ta ra fın d a n işlene n bu top ra ğın k ö y lü le r ta r a fın d a n m afık em e ye yapılan

339

“

i. H. K o n y a lı, A k s a ra y T a rih i, C. II, s.

it ir a z la r s on ras ınd a köy c a m i'in e vakıf arazisi o la ra k kaydedildiğ i n a k le d il m e k ­ ® I. H. K o n y a lı, A k s a ra y T a rih i, C. II, s.

t e d ir “ .

1 61 2 -1 3 .

Kervansaray, m u fıte m e le n , XIX. yy.’dan itib are n k u lla n ılm a z hale g e lm iş ve kendi ka d e rin e t e r k e d il m i ş t i r . Anılan yılla rd a n itib are n, A k s a ra y 'd a k i bazı yap ı­ ların o n a r ım m d a k u lla n ıla n t a ş la r burad an s ö k ü le r e k g ö t ü rü lm e y e b a ş la n m ı ş ­ tır. N ite k im , "P adiş ah II. A b d - ü l - H a m i d ’ in S e rk a rin i Orta köylü (Aksaray) Haci Ali Paşa, H. 1312 (1894) ta rih in d e , A ksa ra y m e rk e z d e b u lu nan D e b b a ğ la r K ö p rüs ü ’ nü [Büyük B ölcek M a h alle si Köprüsü) t a m i r e ttir ir k e n , on a rım d a k u lla n ıla n ta ş la rın A ğz ıka ra h a n 'ın üst k ıs ım la rın d a n s ö k ü lm e k s u re tiy le g e t ir ild iğ i" kay­ na kla rda rivayet edilmektedir^®. Yapıda ö z e llik le avlu b ö lü m ü n d e batı duvarı ü z e rin d e k i beşik tonoz ö rt ü lü m e k â n la r d a , d o ğu da ki o d aların c e p h e le rin d e , güney batıdaki reva la rın a y a k la ­ rında o n a rım

izleri g ö r ü l m e k t e d i r .

Kapalı kısım da ise cephe duvarının alt

k e s im le r i ile kuzey duvarının onarıld ığ ı d ik k a t ç e k m e k te d ir . Ayrıca, avlu içinde de m u h te m e l e n o r ijin a l ta ş la r a b a k ıla ra k d ö ş e n m iş büyük dö şe m e ta ş la rı b u lu n m a k t a d ı r . T üm

bu o n a r ı m la n n V a k ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü ta r a fın d a n

1970-75 yılla rın d a n t a m i r e t t ir il d iğ i ha lk ara sın da rivayet e d ilm e k t e d ir . G ü n ü ­ m üzde m ü lk iy e t i V a k ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü 'n e aittir. Aynı köyde yaşayan v a ta n ­ d a ş la r ta ra fın d a n , adı geçen k u r u m d a n k ir a la n m a k su re tiy le , hem t u r is t ik am a çla ziy aret edilen, hem de t u r i s t i k eşya satıla n b ir m e k â n ş e k lin d e k u l l a ­ n ılm a k ta d ır. Hanın adıyla an ılan köyün ne zam a n k u r u ld u ğ u belli d e ğild ir. Kayn akların ifa ­ de sine göre, "N iğ d e 'n in M elen diz B u ca ğı'nda n gele n Hanlı Hüseyin is im li bir şahsın m e t r u k Hoca M e s ’ ut hanı içine o tu rd u ğ u , gelip geçen yo lc u la rın hanı ziyareti sıras ınd ak i v e r d ik le r i para ile g e ç im in i t e m in ed e rke n Manisa, K este l ve

S e k il 10: A ğ z ık a ra H a n -k a p a lı kısım , taç k a p ı p r o f ili İR. H. Ü n a ll

340

“

i. H. K o n y a lI, A k s a ra y T a r ih i, C. II, s.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

$ e k it 11: A g z ik a ra Han, k a p a lı k ısım

S e k il 12: A g z ık a ra h a n -k a p a lı kışım

ta ç kapı, ü ç ü n c ü k u ş a k s ü s le m e s i.

taç kapı, k e m e r k a v s a ra s ı s ü s le m e s i.

D a ren de'de n gelen halkın han etrafına ye rle ş tiğ i ve b u gü nkıj köyün k u r u ld u ğ u "

1797.

b e lir t il m e k t e d ir “ . A ğzıka raha n köyü 1960 y ılların da 87 hane ve 600 n ü fu s lu iken, Y. Ö nge, Su Y a p ıla n , s. 46. S. E yice, " Iz n ik 'd e B ü y ü k H a m a m ve O s m a n lı D e v ri H a m a m la r ı H a k k ın d a B ir D e n e m e ", İs ta n b u l Ü n iv e r s ite s i E d e b iy a t

2007 yılında, A k sa ra y ve Avrupa ü lk e le r in e yapılan g ö ç le r s on rasınd a 15 hane ve 100 n ü fu s lu bir köy haline g e lm iş t ir . Eskiden içinden geçen A k s a r a y - N e v ş e h ir k a ra y o lu n u n bu gün köy dışına alınm asıyla ö n e m in i daha da y i t i r m i ş t i r (Foto. 1).

F a k ü lte s i T a r ih D e rg is i, İ s ta n b u l E d e b iy a t F a k ü lte s i M a tb a a s ı, is ta n b u . E y lü l 1960, s. 9 9 -1 2 0 . Y. Ö nge, A n a d o lu ’ da X II-X III. Y ü z y ıl T ü r k H a m a m la r ı, s. 222.

Yapı çeşm e ve h a m a m ile b irlik te külliye halin de inşa e d ilm i ş t i r (Foto. 1-2). Çeşm e ke rv a n sa ra y dışında bıra k ıla ra k, m u h te m e le n g e lip -g e ç e n le r in ya da hayvanların su içm esi için yap ılm ış o lm alıd ı^'^ Bug ün e k a d a r b ild iğ im iz benzer bir başka örneği yo ktu r. H a m a m ise, Osm anlı Dönemi k lâ s ik h a m a m p l â n la r ı ­ na be n ze m e ye n “ , daha çok bir kerv a n sa ra y için yapılmış, an cak S e lç u k lu d ö n e ­ m in in e rke n k a r a k te r in i yansıtan bir h a m a m plânına sa h ip tir. Sayın Yılmaz Önge haklı olara k, ö z e llik le "s o ğ u k lu k ve sıcaklı k m a h a lle ri için, f o n k s iy o n la r ı ­ nın g e r e k tird iğ i ölçü ve te rtip , henüz bu plânda g ö rü lm e d iğ i için, bu plân tipini k lâ s ik T ü r k H a m a m la r ın ın pro tip in i XIII. yüzyılda yaşatan b ir ö rn e k " o la ra k k a b u l e t m e k t e d ir 2’ (Foto. 15-16). K ervansaray kapalı (kışlık) ve açık (yazlık) kısım o lm a k üzere iki b ö lü m d e n m e y ­ dana g e lm e k t e d ir (Sek. 1-2). Belki bu nedenle yapıya, A n a d o lu 'd a erk e n t a r i h ­ le rde inşa ed ilen büyük p r o ğ ra m lı k e rv a n s a ra y la rd a söz g elim i A fş in 'd e k i (K ah­ r a m a n m a ra ş ) Eshâb-ı Kehf Ribatı (1215), K o n y a -B e y ş e h ir yo lu n d a k i K u r u ç e ş ­ me Hanı (1 207), M alatya-Sivas y o lu n d a k i H e k im Hanı (1218 ), K o n ya-A ksa ray a ra sın da ki Sulta nh an ı (1229), K a y se ri-M alaty a ara sın da ki T uzhisarı S ulta nhanı (1232-1236) ve A n t a ly a - B u r d u r yolu ü z e rin dek i Kırkgöz H a m 'm d a (1236-46) o lduğu gibi, belki k itab esinde yazdığı şekliy le başla ngıçta Ribat adı v e r ilm iş t ir . Hatta, S e lç u k lu la r ın A n a do lu 'y a y e rle ştiğ i ve k e rv a n s a ra y la r inşa etm eye b a ş ­ ladığı yılla rda t ü m yapılara Orta Asya'daki gibi Ribat denildiği, bu kelim e n in , zam an içinde, yerini k erva nsa ray k e lim e s in e bıraktığı g ö rü lm e k t e d ir.

Ağzıkara Han

341

Foto. 13: Ağzıkara Flan, kapab kısım, orta şahın üzerin deki kubbeye geçiş.

Orta Asya'da, Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu döneminde kervansarayla­ ra Ribat denilmekteydi. İpek yolu güzergâhında bulunan ve içinde ribatın güven­ liğini sağlayan askerlerin de bulunduğu bu yapılar, bölgenin malzemesinden dolayı kerpiç veya tuğla ile inşa edilmekteydi. Kale gibi sağlam yapılardı. Zaman içinde, adıgeçen Türk devletlerinin bölge hakimiyetini ellerinde bulundurdukla­ rı XI-XIII. yy. içinde güvenlik ile ilgili problem kalmadığı zamanlarda ribatlar daha bir farklı kullanılmaya ve belki bu nedenle de inşasına başlangıçtaki kadar özen gösterilmemeye başlanmıştır; Önceleri sadece bir giriş kapıları varken, zamanla iki kapısı bulunan örneklere de inşa edilmiştir. Yine önceleri sadece kare bir mekândan meydana gelen, ortasındaki bir avlu etrafında dizilen odala­ rın yer aldığı bir yapı ya da üstü açık avlu etrafında gelişen dört eyvanlı ve eyvanların etrafına dizilen odalardan meydana gelirken, yine üstü açık avlulu ama iki bölümlü veya ön taraftaki mekânın üzeri açık avlulu ve dört eyvanlı, arkada kalan mekânı Anadolu'daki hanlar gibi, derinlemesine düzenlenen, üç veya daha fazla mekânlı yapılar halinde inşa edilmişlerdipo. Yine başlangıçta konaklama ve savunma mekânı olarak kullanılan ribatlar zamanla ipek yolunun t

önemini yitirmesi sonucu daha çok içinde dervişlerin barındığı, ama yine de gelip-geçen yolcuların misafir edildiği hılvethâne (zaviye-hanikâh) şeklinde kul­ lanılmaya başlamıştır^!. Yapının kitabesinden inşasına I. Alâeddin Keykubat zamanında, H. 628 (M. 1231) yılında başlandığı ve oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev devrinde H. 637 (1239-1240) senesinde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Kaynakların ifadesine göre, banisin­ den dolayı kervansaraya da Hoca M es’ud Kervansarayı, Ribat-ı Hoca M es’ud, Kervansaray-P Hoca M es’ud denilmiş, ibn-i Bibi'de belki bu nedenle yapıdan

i. Kuyulu, Anadolu Selçuklu Kervan­ sarayları İle Orta Asya Kervansarayları­ nın Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Dene­ me", Sanat Tarihi Dergisi-VIII, Ege Üni­ versitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Bornova-İzmir, 1996, s. 51-78; Y. Sayan, Türkmenistan'daki Mimari Eserler [XIXVI. yy). Kültür Bakanlığı Yayını, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 218219; Y. Sayan, "Türkmenistan'da Karahanlılar’a Maledilen Mimari Eserler Hak­ kında Yeni Görüşler", Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney e Armağan, 10-13 Ekim 2001, Bildi­ riler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayını, İzmir, 2002, s. 515-519. i. Kuyulu. 'Anadolu Selçuklu Kervansa­ rayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme", Sanat Tarihi Dergisi-VIII, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Bornovaİzmir, 1996, s. 51-78. M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Yayını, İstanbul, 1977, s. 170-2U.

342

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Ribat-ı Hoca Mes’ud şe klin d e bahşetm ekte dir®. II. Gıyaseddin Keyhüsre v d ö n e ­ mi Ana do lu S e lç u k lu Devle tin in s iy a s f açıdan yıkıldığı b ir d ö n e m in e de nk g e l­ m e k te d ir . Bu dö ne m de, 1243 yılında S e l ç u k l u la r

Kösedağ Savaşı’nda M o ğ o lla -

ra y e n ilm iş ve devlet zor bir d u ru m a d ü ş m ü ş t ü r . Bunu ta k ip eden y ı lla r ise hem A na do lu S e lç u k lu Devleti hem de hanın y e r aldığı A ks a ra y halkı için açlık ve sefa le t yılları ba şla m ış tır. Aksara ylI T a rih çi o yılları an la ta n

Kerimüddin Mahmud-i Aksarayf nin

Müsameretü’l-Ahbâr is im li e s e rin de bu zor g ü n l e r ve ta rih i

o la y la r ayrıntılı b ir şekild e a n la tılır^. Bugün bile h a lk arasın da, k e r v a n s a r a y ’ ın yapıldığı za m a n d a k i kıtlık ve y o k s u llu k , "sarı s a m a n l a r yakıldı, Ağzıka raha n yapıldı" şe k lin d e b ir ata t e k e r l e m e ş e k lin d e s ö y le n m e k te d ir. S e k il 13: A ğ zıka ra H a n - ka p a lı k ısım taç kapısı, m ih ra b iy e

Ağzıka raha n taş m a lz e m e y le bina edildiğ i için bü tün A na do lu K erva nsa rayla rı

s üsle m e si.

gibi kale se k lin d e bir g ö r ü n ü m e sa h ip tir. N ite k im kayn aklarda , yapının belki de Kon ya-Ka yseri yol güzergâhı üze rin de b u lu n m a s ın d a n dolayı, savaş z a m a n l a ­ rında o rd u la r ın burad an g e lip -g e ç tiğ i, çevrede g e rç e k le ş e n soy g u n la rd a da üs o la r a k kulla n ıld ığı şe klin d e b ilg i le r m e v c u tt u r “ . Yapı plân açısından A k sa ra y çevresin de b u lu nan K o n ya-A k sa ray kara yolu üze­ rin de ki O bruk Hanı (XII. yy. sonu), S ulta nhanı (1229), Alay Han (II. Kılıçaslan d ö ne m i: 1 156-1 192) ve K ayse ri-M a la ty a yolu üze rin de b u lu n a n Tuzhisarı köyü

® I. H. KonyalI, Aksaray Tarihi, C. I, s. 1071.

içindeki S u l ta n h a m ’ na (1232-36) benzer. Yine, II. Gıyaseddin Keyhüsrev z a m a ­ nında ta m a m l a n a n B u rd u r - A n ta ly a ara sın d a ki in c ir Han (1236-46) ile A n ta ly a -

Kerfmüddin Mahm ud-i AksarayflCev. M. ÖztürkI, Müsâm eretüT-Ahbâr, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, s

K o rk u te li arasın da

kalan

Kırkgöz

Hanı (1236-46)

ile b e n z e r lik le r gö s te rir.

Onla rdan ayrıla n tek yönü belki de a ra zin in veya yo lun k o n u m u n d a n dolayı g i r i ­

97-101, 204-206. 246-250.

şi kapalı b ö lü m ü n taç kap ısm m ın b u lu n d u ğ u cepheden değil, yan ta r a fta n v e r i l ­

“ I. H, Konyalı, Aksaray Tarihi. C. I, s.

m e s id ir.

1072-73.

Foto. 14: A ğ zıka ra Han, ka p a lı kısım , o rta sa h n ın doğ u su n d a n g ö rü n ü ş .

Ağzıkara Han

343

S e k il 14: A ğ z ık a ra Han h a m am ı plânı, (Y. Ö nge'den].

Ağzıka raha n'ın avLusu ortasında b u lu nan Köşk Mescid A na do lu K e rv a n s a ra y la ­

R. H. Ünal, a. g. e., pp. 77-78, 88-95.

rı arasında T uzhisarı S ulta nhanı, A ks a ra y Sulta nh an ı, A k ş e h ir- Ç a y yolu ü z e r in ­ de b u lu nan isaklı Han (1249) y a p ıla rd a kin e be nze r ş e k ild e dö rt ayak ta rafınd an taşınır ş ekild e inşa e d ilm iş tir . Adıgeçen yapıla rda da iki yönlü m e rd iv e n le rle çıkılan söz kon usu köşk m esc id in o n la rd a n ayrıla n yönü, m e rd iv e n altla rın ın m u k a r n a s la r la s üslen ip , yapının gövdesine k ayn aş tırılm as ı ve üzerin in sekiz kenarlı yıldız ton ozla ö r t ü l m e s id ir . Yine m escid giriş kapısı da t a ç k a p ı la r ta zın ­ da yapılıp, e rke n t a r ih li k e rv a n s a ra y la rın t a ç k a p ıla rın d a g ö rü le n yatık (V) ş e k i l­ li g e o m e tr ik d e s e n le r le b e z e n m iş tir. B e n ze r s ü s le m e içeride m ih ra p yan ve üst kuşak s ü s le m e le r in d e de t e k r a r e d ilm iş tir . A ğzıkarahan ın ta çka p ıla rın d a b u lu nan g e o m e tr ik k a r a k te r li s ü s le m e le r d e XIII. yy. Ana do lu S e lç u k lu dö n e m i ta ç k a p ıla rın a benzer bir bezem e hakimdin®. ÖzelFoto. 15: A ğ zıkara Han, gün ey cephede b u lu n a n h a m a m 'ın batıd an görü n ü ş ü .

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e r v a n s a r a y la r ı

3 a

F o to . 16: A ğ z ık a r a H a n , h a m a m , k ü lh a n , g ü n e y y ö n ü n d e n g ö r ü n ü m .

Likle dıştaki ta çkapıda ku lla n ıla n b e z e m e le r A k ş a ra y 'd a k i S u lta n h a n ı'n m içteki taçkapı ş ü ş le m e le r in e benzemektedir^*, içteki ta çkapının b ez e m e leri ise Alay­ han ve Karatay Han'ın içteki taç kapışının ş ü ş le m e le r in i t e k r a r e der gibidir. Bu s ü s le m e g elen eğ ini daha II. Kılıçaslan d ö n e m in d e n başlayıp, II. Alâeddin Key­ “ R. H. Ünal, a. g. e.. Pl. LX, fig. 129-130. 3’ M. O luş A rık, a. g. e., ş. 173-177. S. Ögel, A nadolu S e lç u k lu la rın ın Taş

ku ba t zam anına ka d a r sü re n b ir s ü s le m e p ro ğ ra m ın ın g elen eğ ine bağlam ak m ü m k ü n d ü r . Ö ze llikle her iki kapıda da ku lla n ıla n s ü s le m e s iz b ir şekilde baş­ layan ve yatık (V) ş e k illi desene benzeyen s ü s le m e le r erke n dönem Selçuklu

Tezyinatı, s. 27.

taçkapı b e z e m e le rin i a nd ırm a kta d ır^ ’ . Aynı s ü s le m e yakın çevrede bulunan Bkz. S. Ögel, s. 27-30; S. M ülayim , A nadolu T ü rk M im a risin d e G e o m e trik S ü şlem eler, S elçuklu Cağı, K ü ltü rv e

Alayhan ve A ks a ra y S u lta n h a m ile Tuzhisarı S u lta h n ı'n m ta çkapı s ü s le m e le r in ­ de, A n a d o lu ’da ise A fş in 'd e k i Eshâb-ı Kehf Ribatı'nda (1215), E ğ rid ir-D en izli

T urizm Bakanlığı Yayınları: 503, Sanat E şerleri Dizisi:1, Ankara, 1982, s. 33; R. H. Ünal, a. g. e. pp, 88-98, PI.L PI.LXXXI.

a ra sınd a ki Goncalı A kh a n 'd a da (1253) g ö r ü lü r. Kavsara içini süsleyen bezem e­ le r ise ka yna kla rda "b e ce riksiz ce yapılm ış, olgun bir şema g ö ste rm e ye n s ü s le ­ m e le r " o la ra k ka b u l edilips. Sekiz, oniki ve onaltı ko llu yıldızlardan gelişen

K. Erdm ann. a. g. e., p. 217; M. K. Ö zergin. a. g. e., s. 165. A. T ü ke l Yavuz. “A n adolu'da Eşodaklı

b e z e m e le r ise XI-XIII. yy. boyunca S e lç u k lu la rın A n a d o lu 'd a yaptığı ke rva nsa ­ ray, cami vb. tü m yapıların va zge ç ilm ez s ü s l e m e l e r i d i r ’ .

S e lçu klu H anları ". O.D.T.Ü. M im a rlık F akü ltesi Dergisi, C. II. S. 2. A n kara 1976, s. 187-204; A. T ü k e l Yavuz, "A n a d o ­ lu S e lçu klu K e rva n sa ra yla rın d a M ekân, işlev iliş k is i içinde S avunm a ve B a rın ­ m a", IX. Vakıf H aftası Kitabı, T ü rk Vakıf M edeniyetinde Hz. M evlânâ ve M evlevfh ân e le rin Yeri ve Vakıf E se rle rd e Yer Alan T ü rk -is lâ m S a n a tla rı S e m in e rle ri 12-4 A ra lık 1991 A n kara ], V a kıfla r Genel

A n a d o lu -S e lç u k lu ke rva n sa ra yla rı g e n e llik le kendi içinde "Kapalı B ir B ö lü m ­ den (kışlık) Meydana Gelen K e rv a n s a ra y la r (avlusuz), Biri Açık Diğeri Kapalı iki B ö lü m d e n (yazlık ve kışlık) Meydana Gelen K e rvansaraylar, Avlunun Yapıya H akim Giduğu K e rv a n s a ra y la r (avlulu)“ ve "Eş Odaklı K e rva n sa ra yla r" denilen«' d ö rt ayrı tipte inşa e d ild ik le ri g ö rü lü r. A r a ş tır m a c ıla r bun la rın dışında alt g ru p ­

M ü d ü rlü ğ ü Yayını, A n kara 1992, s. 253-

la r b u lu n d u ğ u n u b e lir tt ik le r i gibi, işlev açısından da fa rklı g r u p la m a la r yap­

284.

m aktadır«.

Ağzıkara Han

345

Foto. 17; A g z ik a ra Han kapa lı m e k â n ı İH. A c u n l

Sonuç o la ra k ; A ğzıkarahan, ana taçkapının sağ yan duvarında b u lu nan ç e ş m e ­ si ve gü ney kısmın da, yapının dışında b u lu n a n ha m a m ı ile b ir lik te külliye h a lin ­ de inşa e d ilm iş tir . Biri Açık, Diğeri Kapalı iki B ö lü m d e n (yazlık ve kışlık) M eyda­ na Gelen K e r v a n s a ra y la r g ru b u n d a n d ır. Başka b ir deyişle, S u lta n h a n la r tip inde inşa e d ilm iş tir . Açık kısm ın ortasın da ba ld aken tarzında yap ılm ış bir Köşk M e s ­

“ Geniş bilgi için bkz. A. Yavuz. "Kervan­ saraylar". Anadolu Selçukluları ve Bey­

cidi vardır. Girişi, d iğ e r k e r v a n s a r a y la r d a k i a lış ılm ış şekliyle cepheden değil,

likler Dönemi Uygarlığı (M imarlık ve

yandan v e r ilm iş t ir . B irisi ana giriş, diğeri kapalı m ekânın taçkapısı üzerin de

Sanat], C. II, Ed. A. U. Peker - K. Bilici, T.

bulu nan iki kitabesi vardır. Bu k it a b e le r göre. Hoca ivles’ ud bin A b d u lla h t a r a ­

Ankara, 2006, s. 438-439.

C. Kültür ve Turizm Bal
fından ya p tırılm ış tır. Kapalı kısmın ın inşasına I. A lâ ed din Keykubat zamanında, H. 628 (M. 1231) b a ş la n m ış “ , avlulu kısmı ise H. 637 (1239-1240) senesinde, I. Alâ eddin K e y k u b a fı n oğlu II. Gıyaseddin K eyh üsre v'in salta na tının ilk yıllarında t a m a m l a n m ı ş t ı r “ . Ö zellik le g iriş c e p he s ind ek i taç kapı ile kapalı b ö lü m ü n taç-

“ 0. Aslanapa, Türk Sanatı, C. II, İst. 1973, s. 157; M. Hamzakadi, a, g. e., s. 5; M. K. Özergin, a.g.e., s. 152.

kapısı çok s ü s lü d ü r . Diğer y e r le r in d e s ü s le m e yo k tu r. Yapı s ü s le m e b a k ım ın ­

“ M. Akok-T. Özgüç, a. g.e., s. 97; K.

dan erken t a r ih li s a yıla bile ce k ö z e llik le r e s ah ip tir. G ün üm üzde kısm en sağ la m

Aksaray Tarihi, C.

d u ru m d a d ır.

Erdmann, a. g.e., p. 102; I. H. Konyalı,

I , s. 1074, 1076-1077,

M. Özergin. a. g. e., s. 152; O, Aslanapa, Türk Sanatı, C. II, s. 157’de bu tarihi H. 634 İM. 1237] olarak belirtir.

1 ,' ;i*«ti?*

*••'

r:;* •.., ¿-..■■..-"--■r

::;'í a í rel="nofollow">'.— î i ï ï ;

\ 'n ■'•- f.~.^ •-

fM

,

( ‘- W

,;í «

H

t . . i y > r • f ' i l |. /,'*-;r, ' ^ > ^

..‘ •.í

İte !

5i1i;:-vSVv; '■ :■ ■ ■ ■ --t

>.uV- •'.•.A ij.'jT

iî w m '? :à ■■.'k•. ', İ - . • i" ^ -‘ :,v ■:,:-.->v'-'^>J!>v ■■■ ■••^•■•>^'/'-,--'-V->'î^ '

• •-•f--/

OBRUK HANI

Prof. Dr. Ali BAŞ*

Konya’nın yaklaşık 75 km. doğusunda, bugünkü Konya-Aksaray yolunda bulunan Kızören beldesinden k km. içeride, Obruk köyü girişindedir (Foto. 1). Güzergâhta

■s. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Konya.

Selçuklu dönemine ait bir önceki mevcut eser Zazadin Hanı, sonraki eser ise Sul­

' ibn Bibi I: UO, 232.

tan Hanı'dır. Yapının hemen doğusunda halk arasında "obruk" denilen krater gölü

2 ibn Bibi II: 81.

bulunur.

n u r a n 1993:395.

Yapı, Ağustos 1996, Ekim 2005, Kasım 2006 tarihinde incelenmiştir. Yapının inşa tarihini gösterir herhangi bir yazılı belge mevcut değildir. Obruk mevki 13. yüzyılda Konya-Aksaray yolunun önemli bir bölgesidir. Selçuklu tarih in ­ de adı sık geçen Obruk mevki ile ilgili bilgiler ibn Bibi'de geçmektedir. Alâeddin Keykubat'ın tahta çıkmak üzere Kayseri'den Konya’ya gelişi sırasında "Obruk" ve "Obruk Mevki" gibi adlandırılan yerde karşılanması, burada han olup olmadığı konuşunda kesin biryargıya varmayı güçle ştirmektedir. Fakat Kösedağ savaşının hemen sonrasında Sahip Semseddin'in Suriye'den Konya'ya dönüşü sırasında Obruk Menzili'nde karşılanarak kendisine vezirlik fermanı verilmesi sırasında "Obruk Menzili" ifadesinin kullanılması bu tarihlerde Obruk Hanı'nın mevcut ola­ bileceğini düşündürm ektedir. 1261 yılında Baycu Noyan'ın Konya'ya hareketi sıra­ sında "Obruk Hanı" ifadesinin geçmesi yapının bu tarihlerde kesin olarak var oldu­ ğunu gösterir. Yapının inşa tarihi ile ilgili olarak kabul gören görüş 13. yüzyılın

"t

|V

f-

T

.

\

n}

■:=ıCi / —1 p ■ P""

)/ ■ ■* V? r = i

i

u

u

m.

Ç\z\m h Obruk Hanı plan. ¡Konya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivil.

348

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

ortalarına doğru yapıinnış olabileceği yönündedir. Erd­ mann 12A0'lı yılların başında*, M. Kemal Özergin 13. yüz­ yılın ortalarında^, i. ilter 1230'da‘ inşa edildiğini belirt­ mektedirler. Ataman Demir ise 13. yüzyılın ilk yarısında mevcut olduğunu, fakat inşa yılının kesin olarak bilinme­ diğini söyler, i. Hakkı Konyalı herhangi bir belge öne sür­ meden yapının 2. Kılıçarslan’ın veliahtlığı zamanında yapıldığını ifade ed er. Yukarıdaki bilgiler ve Konya-Aksaray güzergâhında bulunan ve tarihi kesin olarak bilinen kervansarayların 13. yüzyılın 2. çeyreğinde yapıldığını göz 1- Horozlu hlan 2-Zazadin Hanı 3-ObrukHm 4 Aksaray Sultan Hanı

önünde bulundurarak eserin aynı çeyrek içerisinde yapıl­ dığını söylemek mümkün görünmektedir.

Foto. 1: Konya-Aksaray Kervanyolu.

Anadolu Selçuklu kervansarayları arasında en çok tercih edilen plan şeması olan kapalı ve açık -avlu- kısmı bir arada bulunduran ve avlusu kapalı kısımdan daha geniş olan grup içerisinde değerlendirilen yapı Obruk köyünün girişinde, anıtsal mimarisiyle dikkati çeker. Avlu bölümü payandalar dahil dıştan dışa 36,90x39,50 “ E rd m a n n 1961: 129.

m. kapalı kısım ise 38,40x26,80 m. ölçüsünde olup, bu grup yapılar arasında büyük

® Ö zergin 1965: 158.

ölçekli sayılabilecek özellikte bir eserdir (Çizim 1, Foto. 2).

‘ İlte r 1969: 55.

Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen eserin girişi batı cephede yer alır. Her geçen ’ D e m ir 1986: 12.

8 KonyalI 197A: 1093. ’ S a rre 1998: 90.

sene biraz daha tahrip olan yapı, 1895 yılı haziran ayında yapıyı gören F. Sarre'nin ifa­ desiyle o tarihlerde de harabe halindedir (Foto. 3). Yapının içerisi yaklaşık 1-1,5 m. kadar dolmuştur (Çizim 2). 1996 yılında S. Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezince baş­ latılan temizlik ve onarım çalışmalarıyla kapalı kısım büyük ölçüde temizlenmiş, acil onarım gerektiren alanlarda da geçici çözümlere başvurulmuştur. Yapının iç kısmı gibi cepheleri de büyük oranda tahrip olmuştur. Bu tahribatta özellikle yakın çevredeki insanların yapıyı hazır taş ocağı gibi görmeleri büyük rol oynamıştır.

'■■t

M? Çizim 2: O bruk Hanı Boyuna Kesit. (Konya Vakıflar B ölge ¡vlüdürlüğü Arşivil.

Obruk Hanı

349

Foto. 2: Obruk Hanı. Genel Görünüş.

Batı cephe özellikle bir kale şeklindeki düzenlemesiyle ilginç bir görünüm sergi­ ler. Yapıda girişin bulunduğu batı cephesinin üst kısmı, bir bölümü günümüze kadar ulaşabilen ve genellikle kale ve burçlarda gördüğümüz mazgal ve siperlik şeklinde elemanların yerleştirilmesiyle özellikle vurgulanmış, köşelerdeki kule­ lerle birlikte yapıya bir kale görünümü kazandırılmıştır [Foto. 4). Bu özelliği ile kervansaraylarda fazla karşılaşmadığımız bir görünüm sergiler. Bunun yanı sıra girişin bulunduğu kısım cepheden biraz öne taşırılmıştır. Ayrıca bu kanat diğer kanatlardan farklı olarak iki katlı planlandığından girişin anıtsallığı daha da belir­ ginlik kazanmıştır. Üzeri beşik tonozla örtülü giriş eyvanı cepheye göre biraz içe­ riden başlatılmış, ön kısma ise eyvanın tonozundan daha yüksekte tutulan ve

r

r

Çizim 3: O bruk Hanı Güney Cephe. İKonya Vakıflar Bölge Ivlüdürlüğü Arşivil.

Çizim 4: Obruk Hanı Güney ve Kuzey Cephe Reştoraşyon Projeşi. İKonya Vakıflar Bölge M üdürlüğ ü Arşivil.

350

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 3: O bruk Hanı. G enel G ö rü n ü ş IF. B a rrel.

köşele re yerle ştirile n b ire r sütuna o tu rtu la n sivri k e m e r yerle ştirile re k, cephe çift ke m e rli bir g ö rü n ü m alm ıştır. S ütunla rın üzerine yerle ş tirile n s ilm e li m im a ri pa r­ ç a la r başlık şeklin de kulla n ılm ıştır. Kem e rin hemen üst kısmında yan yana sıra­ la nm ış ve devşirme antik pa rçalarla o l u ş t u r u lm u ş üç pencere yer alır. Girişin bu lunduğu çıkıntının hemen güneyinde, ze m ine yakın b i r y e r d e bulu nan boşluğun şu sis tem i ile ilgili olduğu anlaşılırsa da, boşlu ğun arkasındaki sis tem ile ilgili b il­ gim iz yo k tu r (Foto. 5). A vlu nun yan cepheleri ortasında ve köşele rinde b irer adet payanda b u lu n m a k t a ­ dır. Kare kesitli payandalar kesm e taş işçilik gösterir. Kapalı kısmın cepheleri ise yalın t u tu lm u ş , bu yalınlık duvarların üst kısım larına yerle ştirile n m azgal pence­ re lerle giderilm eye çalışılm ıştır (Gizim 3, Foto. 6). Oldukça derin olan giriş eyvanından avluya geçilir. Giriş boşlu ğundan sonraki bö lü m avluya doğru ta ş ın lm ış olduğundan, avlu tarafında daha da r tutu la n ikinci bir eyvan o lu ş m u ş tu r. Kapalı kısma göre daha geniş bir alanı kaplayan avlunun kuzey kanadı kısmen tah ri p olm uş, bugünkü g ö rü n ü m ü y le Kızılören Hanı'nda olduğu gibi üzeri beşik tonozla örtü lü eyvan şeklin deki beş bölü m halinde düzen­ le n m iş t ir (Foto. 7). Söz konusu b irim le rin avlu tarafındaki cepheleri tam am en yıkıldığı için bu kanadın benzeri plan şem asına sahip olan birçok Selçuklu kervan­ sarayında olduğu gibi bağımsız m ekâ n la rd a n oluşup oluşmadığını ifade etmek ş im d ilik zordur. Fakat batı taraftaki mekânın diğer m ekânla ortak olan ve yakın z am a nlara kadar kısmen sağ la m olara k ulaşabilen duvarının g ö rü n ü m ü buradaki

Foto. 4: O b ru k Hanı. G iriş C e p h e si 119961

Obruk Hanı

351

Foto. 5: O bruk Hanı. Avlu Girişi.

birimlerin kapalı birer mekândan çok, eyvan şeklinde yapıldığını düşündürm ekte­ dir (Foto. 8). Bu bölümde yapılacak olan kazı ve temizlik çalışmaları sonucunda ortaya çıkacak veriler çerçevesinde bu kanadın orijinal özelliklerinin belirlenebileceği düşüncesindeyiz. Avlunun güney kanadı ise beş bölümlü revak şeklinde düzenlenmiş, her bir bölü­ mün üzeri kuzey güney doğrultusunda beşik tonoz ile örtü lm ü ş tü r (Foto. 9). Giriş kanadı daha önce de belirtildiği gibi iki katlı olarak programlanmıştır. Kapalı kısma geçit veren girişin bulunduğu cephe ise tamamen yıkılmıştır. iki katlı olan batı kanadın zemin katında, giriş eyvanının her iki tarafında da ikişer oda bulunmaktadır. Kuzeydekine göre daha sağlam olan güneydeki odalardan giriş eyvanına yakın olanı diğerine göre daha küçüktür. Üzeri ise yine diğerinin aksine doğu-batı doğrultusunda beşik tonozla örtülüdür. Odanın girişi avludan sağlanmakta olup, batı duvarda dışarı ile bağlantılı bir adet mazgal penceresi mevcuttur. Diğer oda ise belirgin bir dikdörtgen şema arz etmekte olup üzeri kuzey-güney yönde beşik tonozla örtülm üştür. Girişin bitişiğindeki revağa açılan oda aynı zamanda bir kapı vasıtasıyla diğer oda ile de bağlantılıdır. Bu odanın batı

Foto. 6: O bruk Hanı. Güneyden Görünüş. İKonya Vakıflar Bölge M üdürlüğ ü A rş iv il

352

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 7: O b ru k Hanı. A vlu n u n K u zey Kanadı.

Foto. 8: O bruk Hanı. A vlu n u n Kuzey K anadından D e tay 11996İ.

ve güney duvarında b ire r adet pencere bu lu nm aktad ır. Giriş eyvanın kuzey tarafı da güneydeki gibi bir küçü k ve bir büyük oda şeklin de d ü zen le n m iş olm a k la birlikte, bu kısım büyük ölçüde tah rip olduğu için bazı detayları iz lem ek m ü m k ü n o la m a m a k ta ­ dır. Batı kanadın üst katı

büyük ölçüde tah rip oldu ğundan, bu

bö lü m dek i bazı izleri takip e tm ek oldukça zordur. Ancak mevcut kalıntılara göre burada dört mekânın olduğu, bunlardan güneydekinin, güney duvarda yer alan basit m ih ra p nişi sebebiyle m escit olara k kullanıldığı an la ş ılm aktadır. M ihrap nişinin iki yanında ise b irer adet k üçü k mazgal pencere bulunmaktadır. Ayrıca batı duvarında da bir adet m azgal pencere daha bulunur. Mescit diğer m e k â n la rd a n bağımsız olara k düzenlenmiş, bu ra­ ya çıkış ise güneydeki revak içerisinden sağla nm ıştır. Üst ö rtü ­ sü ç ö k m ü ş olm a kla birlikte, kalan izlerden kuzey-güney yönde beşik tonoz ile örtü lü olduğu anla şılm aktadır.

Diğer üç m ekâ­

nın üst ö rtü le ri ta m a m e n çökm üş, ara duvarları kısmen, kuzey­ deki iki mekânın avluya bakan duvarları ise ta m a m e n yıkılmıştır (Foto. 10). Kalan izlerden bu m ekâ nların da üzerinin beşik tonozla ö rtüldü ğü anla şılm aktadır. Söz konusu bu üç mekân birbiriyle bağlantılı olm alıdır. Günkü bu bölü m e geçit veren tek bir çıkış vard ır ki, o da girişin güneyinde yer a lm a k ta d ır ve orta­ daki mekâna geçit verir. Kuzeydeki mekânın kuzey duvarında iki

Obruk Hanı

353

Foto. 9: O b ru k Hanı. Revak.

batı duvarında ise bir adet m azgal pencere bulu nur. Köşe k u lele rin den güneydekinin içi dolu, kuzeydekinin işe içi boş t u t u lm u ş olup, bitişiğindeki m ekânla bir kapı ile bağlanmıştır. Kapalı kışma geçit veren kapının bu lu ndu ğu kanat ta m a m e n yıkılmış ve b u lu n m a ­ sı gereken duvar kalıntıları veya t e m e l izleri de dolgu altında kalm ıştır. Aynı ş e k il­ de kapalı kısma geçit veren girişin de kon um u ve özellikle ri hakkında da bir şey söylemek zord ur. Bu b ö lü m ü n yapılacak kazı ve te m izlik çalışm ala rıyla aydınlatı­ lacağı kanaatindeyiz. Kapalı kısım, boyuna düzenlenen bir orta sahm ile buna dik olarak bağlanan sekiz adet yan şahından oluşur. Yan sahınların düzenlenmesinde orta şahında yer alan

Ç izim 5: O b ru k H anı G iriş G ephesi R e ş to ra ş y o n P ro je s i. İKonya V a kıflar B ö lg e M ü d ü rlü ğ ü A rş iv il.

354

Anadolu Selçuklu Dönem i K ervansarayları

Foto. 10: O b ru k Hanı. A v lu n u n G iriş (B a tıl Kanadı.

ayaklar ile beden duvarları arasında kare kesitli birer ayak yer almış, bu ayaklara bağlanan k e m e rle r ile dönemin birçok büyük ölçekli kervansarayında olduğu gibi iki k e m e r gözlü bir düzenlemeye g id ilm iş tir (Foto. 11). Sahınların üzeri beşik tonoz ile ö rtü lm ü ş tü r. Fakat orta sahnın örtü sistemi ta m a m e n çökm ü ş olm akla birlikte, günüm üze kadar ulaşabilen iki k e m e r arasında kalan bölümde, tro m p ile ilgili kalın­ tılara rastlanılması buranın üzerinin kubbe ile örtülü olabileceği izlenimini verirse de, mevcut sistemin bir kubbe ve onunla bağlantılı olarak külahı taşıyıp taşıyamaya­ cağı sorusu akla g e lm e kte d ir (Foto. 12). Orta sahnın diğer bö lü m le rinin beşik tonoz ile örtüldüğü anlaşılır. Beşik tonozun takviye kem e rle ri ayakların yüzeyi;ne yerleşti­ rilen yassı devşirme sütunla ra o tu rtu lm u ş tu r. Orta sahnın doğudaki son bölümünün yan tarafları kapatılarak eyvan şekline d ö n ü ş tü rü lm ü ş olup, bu şekliyle kervansa­ raylarda alışık olmadığımız bir düzenleme g ö sterir (Foto. 13). Kapalı kısmın kuzey ve güney duvarlarında her bir yan şahına denk gelecek şekilde büyük nişle r o lu ştu ru l­ muş, her niş içerisine de birer adet mazgal pencere y erleştirilm iş tir. Aynı şekilde doğu duvarda da mazgal pencerele r yer alır.

Foto. 11: O b ru k Hanı. K a p a lı K ışım Yan Sahm.

Obruk Hanı

355

Kapalı kısım, yapının kervansaray olara k kulla nım ın a yönelik fonksiyonunu kaybetm esinden sonra da kulla nılm ış, bu k u lla n ı­ ma bağlı olara k bazı d e ğ iş iklikle re gid ilm iş ve özellikle zeminde bu lunm ası gereken seki sis tem i büyük ölçüde tah rip ed ilm iştir. Yapıda s ü r d ü r ü le n te m iz lik çalış m ala rı sonuçlandığında bugün bazı noktala rda izleyem ediğim iz seki s is tem inin ta m a m e n o rt a ­ ya çıkabileceğini düşünmekteyiz. Mevcut izler ve seki sis tem inin takip edilebildiği ö r n e k le r dikkate alındığında, bu radaki sekinin orta sahnın kuzey ve güney tarafla rında kalan b ö lü m le rd e o ld u ­ ğunu, buna bağlı olara k da doğu bö lü m hariç diğer duvarların yanla rındaki kısım ların do laşım alanı olara k kullanıldığını t a h ­ min etm ekte yiz '“. Kapalı kısmın üst örtüsü de yine ön em li ö lç ü ­ de tah rip o lm u ş tu r . Özellikle orta şahın ö rtü s ü n ü n bazı izler dışında ta m a m e n yıkılması, burada uygulanan s is tem in orijinal durum unu şahında

kesin olara k belirlemeyi g ü ç le n d irm e k te d ir. ö r ta

trom p

geçişli

kub be nin

b u lu n d u ğ u

iz lenim i veren

bölü m de ge rçekten bir kubbenin olup olmadığı sorusuna da cevap b u lm a k ş im d ilik zordur. Yapıda S e lç u k lu d ö n e m in e ait he rh a n g i bir s ü s le m e m evcut

Foto. 12: O bru k Hanı. K a palı K ıs ım ­ da Trom p.

değild ir. B ilin d iğ i üzere S e lç u k lu d ö ne m i k e r v a n s a ra y la rın d a s ü s le m e taç kap ı­ larda ve m e s c itte y o ğ u n la ş m ış olup, b u n la rın dışında fazla s ü s le m e g ö r ü l m e ­ m e k te d ir . O bruk H a nı’ nda avlu g iriş in d e s ü s le m e y o k tu r. Yalnız kapalı kısım g iriş in in t a m a m e n o rta d a n k a lk m a s ı sebebiy le bu b ö lü m d e s ü s le m e olup o l m a ­ dığını s ö y le m e k z o rd ur. Hanın m e s c id in in m ih r a b ı g ü n ü m ü z e k a d a r sağ la m ola ra k u l a ş a b ilm iş t ir . Mih rabı da d iğ e r kıs ım la rı gibi s ü s le m e s iz olup, nişin etrafı ba sit s il m e le r le ç e v r e le n m iş t ir (Foto. U ) . A. D e m ir kaba iş ç ilik ve s ü s l e ­

Yapıda S. Ü. Selçuklu Araştırm aları Merkezi'nin girişimleriyle 1995 yılında tem izlik ve restorasyon çalışmalarına başlanılmış, fakat bazı bürokratik engel­ ler yüzünden söz konusu çalışm alar tam am lanam am ıştır. Bkz. Karpuz-Bas 1999.

m en in olmayışı sebebiy le e se rin "S u lta n Hanı" olm adığ ın ı b e lir t ir " . " Dem ir 1986: 12.

Foto. 13: O b ru k Hanı K a p a lı K ıs ım ­ da Eyvan.

356

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 14: O bruk Hanı. M ihrap. İKonya Vakıflar Bölge M üdürlüğ ü A rşivil

Yapıda bol m iktarda devşirme antik m alzeme kullanılm ış olup bunların birçoğu Foto. 15: Obruk Hanı. Devşirm e A ntik Malzeme.

süslem eli parçalardır. Bu parçalar yapının hem içinde hem de dışında olmak üzere farklı bölü m le rde dikkati çeker. B unla r arasında yapıda genellikle taşıyı­ cı sistem olarak kullanılan ve üzerleri farklı şekilde işlenmiş yassı sütu nla r ile duvar örgüsünde kullanılan haç işaretli parçalar, kitabeler özellikle dikkati ç ekm e k te dir (Foto. 15). Yapımında yoğun bir şekilde devşirme antik malzeme kullanılan yapıda, genelde kesme taş, kaba yonu ve büyük blok taşlar dikkati çeker. Duvarlar moloz taş ve kireç harcı kullanılarak örülmüş, söz konusu duvarlar hem dışta hem de içte daha düzgün malzeme ile kaplanmıştır. Kaplama malzemesi olarak dış cephelerde sıralı kaba yonu taş kullanılmış, bu malzemeler arasında devşirme parçalar da yer almıştır, iç kısımda duvarlarda ve üst örtüde daha çok kaba yonu taş ile moloz taş kullanılmış, kem erle r ise düzgün yonu taş ile örülmüştür. Yine benzer şekilde içe­ ride, özellikle kapalı kısımda yoğun bir şekilde devşirme antik malzemeye de yer verilmiştir. Devam eden tahribatın her geçen gün biraz daha yok ettiği Obruk Ham'nda bir an önce bu tahribatı engelleyecek çözüm le r üre tilm elid ir. Özellikle iç kısımda duvarların ve destek sistem lerin in zayıflamış olması sebebiyle, kısa süre içeri­ sinde büyük bir tahribatın olacağı kaçınılmaz görülm ektedir. Vakıflar Genel Müd ürlüğü tarafından yapının rölöve, restitüsyon ve restorasyon (temizlik çalış­ malarına bağlı olarak çıkacak verile r doğru ltusunda düzeltilm ek kaydıyla) pro­ je le rinin

hazırlanmış olması eserin

önemli bir adımdır (Çizim 4,51.

kurtarılm asın a yönelik olarak atılmış

O bruk Hanı

Bibliyografya

Demir 1986: Ataman DEMİR, ''Anadolu Selçuklu Hanları Obruk Han", ilgi, S. A5 (1986), s. 10-U. Erdmann 1961: Kurd ERDMANN, Das Anatolische Karavansaray des 13, Jahrhunderts, l-ll, Ber­ lin, 1961. ibn Bibi 1996: ibn Bibi, El Evamirü’l- Ala'iye Fi'l-Umuri’l-Ala’iye [Selçuk Name] l-ll (Hazırlayan Mürsel ÖZTÜRK), Ankara, 1996. ilter 1969: ismet ilter. Tarihi Türk Hanları, Ankara, 1969. Karpuz-Baş 1999: "S. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Tarafından Konya'da Yapı­ lan Kazı ve Restorasyon Çalışmaları", Yeni ipek Yolu Konya IV, Ed. Yusuf Küçükdağ, Konya, 2001, s. 191-200. Konyalı 1974: i. Hakkı KONYALI, Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, İstanbul, 1974. Özergin 1965: M. Kemal Özergin, "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları", i. Ü. Edebiyat Fakül­ tesi Tarih Dergisi, C.15, S. 20, s. 141-170. Sarre 1998: F. Sarre, Küçükasya Seyahati (Cev.Dârâ Colakoğlu), İstanbul, 1998. Turan 1993: Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993.

■

357

karatay h a n i

Prof. Dr. Mustafa DENKTAŞ*

' Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat

Karatay Hanı K a y s e ri’ye -40 km. m e s a fe d e k i Karatay (Karadayı) köyü 'n de yer a lm a k ta d ır (Foto. İ l. Han, ¡ç A n a d o lu 'y u Doğu ve Güneydoğu A n a do lu 'ya b a ğ la ­

Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü-Kayseri ” Bu m akalede kullanılan plan ve çizim-

yan K a y s e r i- K a h r a m a n m a r a s yolu ü z e rin de b u lu n m a k ta d ır**. Hanın b ir diğ e r

lerin tam am ı Yüksek M im ar Tuğba SEVİ-

özelliği 13. yüzyılda k u r u la n ve u lu s la ra r a s ı f u a r n ite liğ in d e olan Yabanlu Paza-

teşekkür ediyorum.

n ’nm çok yakınında b u lu n u y o r o l m a s ı d ı r . Han b a nisin in is m i ile a n ılm a k ta d ır.

LAY tarafından çizilmiştir. Kendilerine

'S ü m e r . 1985:21-22.

Eser, 03.05.2006 ta r ih in d e in c e le n m iş tir . Karatay H a m 'n d a k i h e r iki taç kapıda da b ir e r ad et kitabe yer a lm a k t a d ır . Avlu taç kapısındaki k itabede; "(viülk A lla h 'ın d ır. Bir, baki ve da im olan A lla h 'tır. En ulu sultan, h ü k ü m d a r l a r h ü k ü m d a r ı, â le m d e A lla h 'ın gölgesi, dünya ve dinin yardımcısı, fetih babası, e m i r ü l m ü 'm i n i n k a s im i (rızık dağıtanıl Keykubad oğlu Keyhüsrev (zam anında 1, h ic re tin 638 (M. 12401 ta r ih in d e (inşa e d ilm iş i old u ğ u " yazılıdır (Foto. 21. Diğer kitabe kapalı kısm ın taç kapısında, koyu re n k li bir taş ü z e rin de yer alm aktad ır. Kitabede;

O A l l a h ’tır. M ülk, da im ve baki olan A lla h 'ın d ır. En ulu Foto. 1: K a ra ta y Hanı

360

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

sultan, hanların hanı, üm m e tle rin sahip ve

Çizim 1: Taçkapı

mutasarrıfı, âlemdeki sultanların efendisi, dünya ve dinin yücesi, fetih babası, Key­ hüsrev oğlu Keykubad"^ yazılıdır (Foto. 31. Selçuklu dönemi hanlarına ait üç adet vak­ fiye

b u lu n m a k ta d ır.

birin cisi A ltu n -A b a

Bu

vakfiyele rden

K e rva n sa ra y ın a

ait

olup bu vakfiyede de yalnızca kervansara­ ya gelen fak ir yolcuların ısınması ve hanın aydınlatılması için gereken odun, bezir ve hancıya verilecek ödenek hakkında çok kısa bilgi verilmektedir^.

ikinci vakfiye

Mübarizeddin Ertokuş'un vakfiyesidir. Bu vakfiyede Mübarizeddin Ertokuş'un med,

■ > > . ' .

rese, mescit ve kervansaray gibi inşa e ttir­ diği yapılardan ba hse dilmekte ise de, han ve işleyişi hakkında hiçbir bilgi ve rilm e ­

m e k te d ir . Üçüncü vakfiye olan Karatay Hanı'nm vakfiyesinde, gerek bu han gerekse Selçuklu dönemindeki bütün hanların işleyişi hakkında çok önemli bil­ gilere u la ş ılm a k ta d ır. Barbays'ın Anadolu seferinde yanında bulunan Muhiddin Bin Abdüzzahir'in

Karatay Han'la ilgili olarak anlattığı bilgiler, dönemin en

önemli çağdaş kaynaklarından birisi olarak kabul edilen el-Om ari ve Kalkaşandi tarafından aktarılm aktadır. Kalkaşandi hanı,

"Hanın surları ve surları üze­

rinde, köşelerde, kuleleri olup büyüklüğü ve yüksekliği dolayısıyla en güzel Edhem lEldeml .1331 IH.I: 516; Turan,

binalardan biridir. Duvarları yontma ve cilalı m e r m e r gibi kırmızı taşlardan

M8: 51.

yapılmış olup üzerlerinde, kalemle emsalini resm e tm e k imkânsız olan, nakış­

Turan. I, 1947: 197-235.

lar vardır. Kapısının dışında, iki kapı arasında kaldırımla döşenmiş rabaz gibi

Turan. II. 1947:415-429.

bir yer vardır ki burada d ü kkân la r bulunur. Hanın kapıları en iyi

Turan. III. 1947: 17-169; Turan. 2002: 55-765.

Foto. 2: Taçkapı Kitabesi

demirden

yapılmıştır, içerisinde yazlık köşkler ve kışlık m ek â nlar vardır. Bunun güzelliği-

Karatay Hanı

361

Foto. 3: K a palı B ö lü m K ita b e s i

ni oradan g e ç m e d ik ç e t a s v ir e t m e k m ü m k ü n d e ğild ir. Yazın ve kışın içinde he r şey b u lm a k m ü m k ü n d ü r . K erva nsa rayda h a m a m , h a s tane (bim aris tan ), ilaçla r, yatak ve ye m e k t a k ı m la r ı ve a h ı r l a r vardır. Her yolcu orada, de re ce sin e göre, m is a fir e d ilir. Sulta n, yani Baybars, bu ra d a n g e ç e rk e n kerva ns a rayda m is a fir kaldı. Buna ait büyük v a k ı f la r v a r d ır ki b u n la r e trafınd a ve d iğ e r b e ld e le rd e bu lu n u r. Hanın, g e l i r v e m a s r a fla r ı n a b a k m a k için, d a ire le ri, m e m u r v e k â t ip le ­ ri m e v c u ttu r. T a t a r la r bunu n r e s im le r in d e n h iç b ir şeye d o k u n m a d a n eskisi gibi iş le m e s in i b ıra ktıla r."*

c ü m l e le r i ile a n la tm a k ta d ı r . Bu b ilg ile r e d a y an ılarak

hanın m im a r is i ve işleyişi ha kkında da ö n e m li f i k i r l e r e d in ilm e k te d ir . 1247 yılında d ü z en le n en vakfiy ede hanın ve handa çalış an g ö re v lile r in m a s r a f ­ larını k a r ş ı la m a k için pek çok g a y r im e n k u lü n v a k fe dil diğ i, hanın işleyişini idare ve k o n t ro l e t m e k için m ü te v e lli, m ü ş r i f (m üfettiş ) ve nazır'd an o luşa n bir heye­ tin tayin e d ild iğ i a n la ş ılm a k t a d ı r. Yukarıda b e lir t ile n g ö re v lile rin dışında handa; ha m am cı, im a m , müezzin, baytar, na lb ant, aşçı, ayakkabıcı, yo lc u la rın k o n a k ­ lama işini yapan muzif, erzak ve a m b a r m e m u r u n u n çalıştığı te s p it e d ilm e k t e ­ dir. Ayrıca vakfiyede handa çalışan g ö r e v lile r in aldığı m a a ş la r ha kkında da detaylı b ilg ile r yer a lm a k t a d ır . Vakfiyede, vakıf g e lir in in a rtm a s ı d u r u m u n d a g ö r e v lile r in m a a ş la rın ın a r tır ılm a s ı ve han için g e lir kaynağı olaca k yeni m ü lk ve aka rın satın alın m ası ş a r t kılı nm ış tır. Hana gele n M ü s lim , gayri M ü s lim , h ü r - k ö le he r yolcuya g ü n lü k bir kilo ekm e k, 250 g ra m p iş m iş et ve bir ta b a k ta y e m e k v e r ilm e s i, ayrıca h e r cu m a akşa m ı bal helvası yap ılara k bütün y o lc u la ra dağıtılm ası da ş a rt k o ş u lm u ş tu r . Handa ne ka d a r yo lc u n u n kaldığı kesin o la r a k te s p it e d ile m e m e k le b irlik te ; vakfiyede

‘ Kalkasendi. 1987: 173-174.

362

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

mutfakta

kullanılm ası

için, satın alınması

istenen elli

büyük kâse çanak, yirmi bakır tabak, yüz büyük tahta çanak, elli tahta tabak ve yine bakırdan m am ü l on büyük, beş orta, beş küçük tencere, iki büyük kazan ve iki büyük leğen bizlere bu konuda biraz da olsa f ik ir vermektedir. Yine vakfiyeden; handa kalan insanların ayakkabılarının ta m ir edildiği, fakir yolculara yeni ayakkabı verildiği, hasta olan fakir yolcuların ilaçlarının karşılanarak tedavi s üre­ since

handa

k a lm ala rın ın

sağlandığı, f a k ir yolcuların

handa ölm ele ri duru m unda defin m asraflarının vakfiyeden ödendiği anlaşılmaktadır. Handa kalan yolcuların ihtiyaçları yanında hayvanların nal­ lanması için bir nalbant ve hastalandıklarında bakımlarını yapmaları için bir baytar görevlendirilm iştir. Ayrıca hay­ vanların yemeleri için lazım olan arpa ve saman da vakfi­ yede b e lirtil m iş tir. Bu hizmetlerin yapılabilmesi için he ryıl ihtiyaç nispetinde deri ve sahtiyan ile hayvanların nallan­ ması için çivi ve nal, hanın ve mescidin aydınlatılması için gerektiği kadar yağ (zeyt) ve mum, ısınması için odunun alınması vakfiyede şart koşulm uştu r. Vakfiye, hanın içinde bir hamamın bulunduğundan bahsedil­ miyor. Yalnız ek vakfiyede hanın dışında, köyde bir hamamın vakfedip kervansaraya gelen yolcuların, köy halkı ve başka yabancıların burada yıkanacakları belirtilmektedir.

Tarihlendirme Kapalı kısmın kapısındaki ilk kitabede Sultan Alaaddin Keykubat'ın ismi yazılıdır. Alaaddin Keykubat 1219-1236 tarih le ri arasında sultanlık yapmıştır. Avlu kapısındaki H. 638 / M. 1240-41 tarih li olan ikinci kitabe Alaaddin Keykubat'ın oğlu

II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in adınadır. Açık ve

kapalı avlu planında inşa edilen hanların ilk önce kapalı kısımları inşa edilm iş olduğu daha sonra da avlulu bölü­ mün eklendiği bilin mektedir. Karatay Hanı'nda da önce kapalı kısmın Sultan Alaaddin Keykubat'ın saltanatı döne­ minde muhte m elen de ölümünden hemen önce inşa edil­ diği, daha sonra da oğlu II. Gıyasseddin Keyhüsrev zama­ nında

avlulu bölümün inşaatının

tamamlandığı anlaşıl­

maktadır.

Çizim 2: Çeşme Eyvanı Hayvan F ig ü rle ri

Karatay Ham'yla ilgili olarak Aksarayf nin aktardığı bilgiler oldukça önemlidir. "A n la tırla r ki: Zemendu vilayetinde,

Karatay Hanı

363

Foto. 4: G üneybatı Köşe P a yandalarında n G enel G örünüş

Elbistan caddesi ü ze rin de yaptırdığı k ârv a n s a ra y ta m a m la n d ığ ı zam a n yapıyı g ö r m e k için K a y s e ri’ den yola çıkm ış tı. Z em e n d u 'y a yakın b ir yere ge lince p iş ­ man o la r a k geri döndü. Ce la lüd din , bu g ö r k e m li yapıyı g e zerke n belki içine bir b ü y ü k le n m e duygusu g e le ceğini ve bu yüzden ka z a n m ış o ldu ğu sevaptan m a h ­ r um kalacağını d ü ş ü n m ü ş t ü . Yeryüzünde b ir eşi olm a ya n bu kârv a n s a ra y iyice t a m a m la n d ı k ta n s on ra da gidip g ö rm e d i. Yapının m a s r a f d e f te r le r in i ön üne koydukları zam an, o k a d a r çok para s a rf e d ilm iş ve birç o k alaca k lı h e s a p la r k a lm ış o lm a s ın a ra ğ m e n b ü tün d e f te r le r in yakılm a sın ı e m r e tt i. Çünkü b o rçlu çıkacak olan m u t e m e t le r l e usta ve a m e le y e b o rç la rın d a n dolayı za h m e t v e r i l­ m e m e s in i ve k e n d ile r in d e n b ir şey geri a lın m a m a s ın ı arzu e t m i ş t i " ’ . Bu bilgiden de anla şılacağı üzere; S e lç u k lu d ö n e m in d e de O smanlı d ö n e m in d e old u ğu gibi yapıların in şaat d e f te r le r in in b u lu n d u ğ u ve yapılan bü tün h a rc a m a la rı n m u t e ­ m e t le r ta r a fın d a n ba hse dilen d e fte re kaydedildiğ i a n la ş ılm a k ta d ır . Karatay Hanı, g e n e l o la r a k

iki

k ü tle d e n

m eydana g e lm e k te d ir.

B u n la rd a n

kuzeydeki, beş sahınlı o la ra k d ü z e n le n m iş olan b ö lü m , kapalı ba rın ak m e k â n ı ­ dır. Kapalı b ö lü m ü n gü neyin de ise avlu ve servis m e k â n la rı b u lu n m a k t a d ı r (Plan 1-21. Kervansara yın dış d u varları o ldu kç a yü k s e k yapılıp âdeta k ü ç ü k bir kale g ö r ü ­ n ü m ü n d e d ir. Kervansarayın g iriş in in b u lu n d u ğ u gü ney c e p he nin du varları, ikisi köşe le rde, b i r e r tanesi de taç kapının doğu ve batı ta ra fın d a b u lu n a n k u le le r le d e s t e k le n m iş t ir . Bu k u le le r d e n k ö ş e d e k ile r yıldızvari b ir ta s a rım a sahip ken, taç kapının doğu ve b a tıs ın d a k ile r duvardan üç ka d e m e li (birin cisi s ilin d irik .

’ AksaraylI Kerimeddin Mahmud. 1943: 133.

364

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 5: Güney Cephenin B atısınd aki Çörten

*Öney. 1970:85

İkincisi düz profilli üçüncüsü üzeri geçmeli örgü desenli) olarak çıkıntı yapan kulevari payandalarla de stekle nm iş tir (Foto. U], Kervansarayın doğu cephesin­ de ise avlunun kuzeydoğu köşesinde altıgen biçimli köşe kuleleri, giriş cephe­ sinin köşesi ile avlu köşesi arasında kalan duvar yüzeyinde de dairesel kesitli ve yıldız silin dir birle şim li payandalar bulunur. Avluya göre daralan kapalı bölü­ mün doğu cephesinde sırayla yarım altıgen, dikdörtgen ve köşede kare biçimli destek payandaları gö rülmektedir. Kervansarayın doğu ve batı cepheleri sim et­ rik olarak dü zenlenmiştir. Kuzey cephede ise köşe payandalarının dışında duvarın orta kısmında iki adet dikdörtgen payanda yer almaktadır. Avlu kısmı­ nın doğu cephesinin güney ucuna kaydırılan kem erli açıklık ise kervansarayın hamamının külhan bölümüdür. Tüm cephelerde payandalar arasına gelecek şekilde birer adet çörten yerleşti­ rilm iş tir. Güney cephesi batı kısmında taç kapıya yakın olan çörten Anadolu Selçuklu m im aris in deki en ilginç ve etkileyici çörtenlerden birisidir. Bu çörtenin ön yüzünde o tu ru r vaziyette bir insan figürü, batı cephesinde boğa figürü, doğu cephesinde ise diğerinden farklı olarak boğa figürünün başı cepheden verilmiştir® (Foto. 5). Bu cephede taç kapıya daha uzak olan ikinci çörten yeleli arslan şeklinde tasa rlanmıştır. Avlu taç kapısının yüksekliği 12.70 ila 13.00 metre arasındadır. Genişliği ise yaklaşık 8.00 m etred ir (Gizim 1). Gepheden dışa doğru çıkıntısı yaklaşık 2.50 m e tre d ir (Foto. 6). Taç kapı ge nişlikleri birbirinden farklı dört bordürle kuşatıl-

Karatay Hanı

365

Plan 1: K aratay Hanı

mıştır. Bu bordürle rin taçkapıyı üstten de çerçevelediği düşünülm ekte dir. 13 cm. genişliğindeki birinci bordür, dairesel profilli bir şeridin düz ve ters T yapa­ cak şekilde meandırlar meydana getirdiği bir geom etrik kompozisyonla bezeli­ dir.

68 cm. genişliğindeki ikinci bo rdürün yüzeyinde ise, kırık çizgi sis te m in ­

den gelişen ve sonsuz karakte rli olan 9 ve 10 kollu yıldızlardan meydana gelmiş ge ometrik kompozisyon uygulanmıştır. Bezemeyi oluşturan şeritlerin yüzeyi içbükey olarak yivlendirilm iştir.

11 cm. genişliğindeki üçüncü bordürün yüzeyi

ise dairesel profilli üç şeridin meydana getirdiği üçlü geçmelerden m üteşekkil ge ometrik bezemeyle süslenm iş tir. Dördüncü bordür 28 cm. genişlikte olup, düz profilli şeritlerin geçme yapmasıyla ortaya çıkmış yarım yıldız desenleriyle süslenmiştir.

Bu bordürle rin tamamının orijinalde taç kapıyı üstten de kuşat­

tığı düşünülm ektedir. Bordürlerde taçkapının genelinde olduğu gibi e rim ele r gözlenmektedir. Bunlardan sonra içe doğru sivri kem e r ve m ukarnasla rla b ir­ likte dikdörtgen cepfıe yüzeyinden ana nişe doğru bir kademelenme mevcuttur.

366

Anadolu Selçuklu Dönemi Ken/ansarayları

Foto. 6: Taçkapının Genel G örünüşü

Taçkapı kem erinin üzerinde üst kısmı dilim li alt kısmı dikdörtgen şeklinde dü zenlenmiş kitabe bulunmaktadır. Duvar yüzeyinden ç öke rtilm iş bir alana ye rleştirilen beyaz m erm e rden kitabe yuvasının etrafı iç içe geçm eler yaparak dairele r oluşturan şeritlerle bezenmiş bir kuşakla çerçevelenmiştir. Taç kapı kemerinin yüzeyi kapalı geom etrik biçim le rin oluşturduğu geometrik kompo­ zisyonla süslenm iş tir. Taçkapı nişini yanlardan sınırlandıran sütuncelerin zar tipi başlıklarından doğudakinde arslan batıdakinde güvercin kabartması yer alm aktad ır (Foto. 7). Sütuncelerin üzerinden başlayan bord ür ise aralarına yer yer insan, boğa vs. fig ü rle rinin de serp iştirildiğ i rumi ve palmet örgülerinden meydan gelmiş bir bitkisel kompozisyonla bezenmiştir. Süsleme alçak kabart­ ma olarak işlenm iştir. Taçkapının mukarnaslı kavsara alınlığında köşelere, yüzeyleri geom etrik süslemeli bir rozet yerle ş tirilm iştir. Taç kapı kavsarası yedi sıra mukarnas dizisinden oluşmaktadır. Avlu taç kapı mih rabiyeleri sekiz kollu yıldız kompozisyonu ile sü slenmiş bordürle üç yönden çerçevelenmiş olup niş­ leri dört sıra m ukarnaslı kavsaraya sahıiptir. Avluya 13.00 metre uzunluğundaki giriş eyvanından geçilir. Giriş eyvanı batı yanında çeşme eyvanı olarak adlandırılan bölümün kemerinin üst ve yan kısım-

Karatay Hanı

367

Çizim 3: M escit ı^e Giriş Eyvanının K e siti

lanna ye rleştirilen süslenne panosu üzerinde geometrik, bitkisel ve figürlü s ü s­ le m ele r yer alm aktad ır (Foto. 8). Çeşme eyvanı, dış kenarlarda kem e r ba şlan­ gıç seviyesinden başlayıp, üç yönde dolaşan mukarnaslı bir kuşakla çevrelen­ miştir. Yanlardaki m ukarnasla rın ara yüzeyleri ge çm eler yapan kıvrım dallarla dold urulm uşken, üstteki m ukarnas aralarına (nayvan fig ü rle ri y e rleş tirilm iş tir. Üstteki mukarnaslı çerçeve kuşağı 17 bölümden oluşm akta olup dış yanla rın­ daki birer adet mukarnaslı bölü m le ri bos bırakılmış, kalan 15 mukarnasm içle­ rine ise değişik hayvan fig ü rle ri işlenm iştir. Kuzeyden güneye doğru; kuş, ejder, köpek, tavşan, boğa, kaplan, arslan, fil, arslan, geyik, kuş, kuş, çakal (kurt), karaca? ve ağzında balık olan kuş fig ü rle ri sırala nm ıştır (Çizim 2, Foto. 9). Mukarnaslı kuşaktan sonra iki yazıdan başlayarak üç yönde eyvan kemerini kuşatan geniş bordür düzeninin işlendiği geometrik bezeme görülmektedir. Eyvan kemerinin yüzeyi iki kuşak olarak bö lü m le n m iş olup, üst kuşağın yüzeyi­ ne yarım sekizgenlerin kesişmesinden oluşan dört köşeli yıldızlarla, alt kuşak ise düz ve ters olarak işlenmiş üç yapraklı pa lmet dizisiyle süslenm iştir. Giriş eyvanının batısında muhte melen yönetici odaları, L planlı bir bölüm ile gü nümüzde türbeye d ö nü ş tü rülm ü ş eyvandan oluşan mekân yer almaktadır.

Foto. 7: Taç Kapıdan Detay

Karatay Hanı

369

Ç izim 4: K a p a lı K ısım Taç Kapısı

Türbenin o ldu ğu eyvanın üst ö rtü s ü iki b ö lü m d e n o lu ş m a k ta d ır . Öndeki bö lü m

’Turan, 1999: 443.

beşik tonoz, batıdaki b ö lü m yıldız to n o zd u r. M u h te m e le n ö s m a n lı d ö n e m in d e

'"Yavuz, 2006: 527.

türbeye d ö n ü ş tü r ü le n bu m ekâ n d a k im in yattığı te s p it e d ile m e m e k te d ir . Batı kanattaki d iğ e r b ö lü m le r in ta m a m ın ın üzeri sivri beşik t o n o z la rla ö r tü lü d ü r . Sultan Rükne ddin

Kılıçarsla n,

Perva ne M üine ddin,

E rm e n i kralı

H e tu m ve

İlhanlI kadısı Karatay Ha nı’ nda b ir araya g e le re k a n la ş m a im z a la m ı ş la r d ı r ’ . Yavuz yuka rıd a kısaca a n la tıla n ve Karatay H anı’ nda yapılan an la ş m ay ı ö rn e k gö ste re re k hanın g ir iş in d e k i bu m e k â n l a r ile revaklı avlun un do ğu su n d a k i m e kâ n la rın yabancı devlet b a ş k a n la rın ın m is a f i r e d ilm e s i ve a n la ş m a la r y a p ıl­ ması için devlet dairesi görevini ü s t le n d iğ in i ve h a nların devle th an e o la ra k da ku lla n ılm ış o la b ile c e ğ in i ileri sürm ekte dir'« . Giriş eyvanının doğu kanadında ise m escit, h a m a m ve m e s c id in güneyinde m u h te m e le n görevli odası o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z b ir m e k â n yer a lm a k t a d ır (Foto. 10). M escit kapısı kuzey cephede yer a lm a k ta olup üç yönden iki b o r d ü rle k u ş a t ıl­ m ıştır. Duvar yüzeyinden taş ırılan b irin ci b o rd ü rd e saç ö rg ü s ü ş e k lin d e k i g e ç ­ m ele rd e n oluşan g e o m e tr ik bezem e yer a lırke n, daha geniş t u t u la n ikinci b o r ­ dürde kırık çizgi s is te m in d e n gelişen on k ollu yıldız d ü z e n le m e le rin in y er aldı-

370

Anadolu Selçuklu Dönem i K ervansarayları

Foto. 8: Ç e şm e Eyvanından D e ta y

ğı g e o m e tr ik s ü s le m e d ikka ti çeker. B e ze m en in alça k k a b a rtm a o la ra k yapıldı­ ğı g ö r ü lm e k t e d ir . Sivri fo r m d a dü ze n le n e n kapısının k u ş a tm a k e m e rin in alnı alça k k abartm a m e s c it tarzınd a iş le n m iş m e a n d e r la r la h a r e k e t l e n d ir i lm iş t ir . E ğ im le n d ir ilm iş k e m e r k arn ın da ise d ü ğ ü m lü g e ç m e l e r yapan ş e r itle r in m eydana ge tirdiği ge o­ m e t r ik s ü s le m e y er alır. Her iki bezem e kuşağı da k e m e ri üç yönden d o la ş m a k ­ tadır. K e m e r köşeliği boş yer bıra k m a y a c a k şekild e, alç a k k a b a r tm a tekn iğ in d e iş len­ m iş basit kıvrım d a lla r ve r u m i y a p ra k la rd a n m eydana gele n b itk is e l sü s le m e y ­ le bezenm iş , k ö ş e le r d e k i d a ire s e l m a d a ly o n la rın yüzeyinde ise kufi yazı tarzın­ da iş le n m iş A llah yazısı y e r a lm a k ta d ır. Kapı beş sıra m u k a r n a s lı ka vsarayla ö r t ü l m ü ş t ü r . Basık k e m e r li kapıdan g e ç ile r e k g irile n m escit, 5.27 x 5.30 m. ö lç ü le rin d e olup kubbe k ö ş e le rd e m u k a r n a s lı t r o m p l a r üze rin e o t u r t u lm u ş t u r . Mescit kubbesi-

Karatay Hanı

ne geçişi sağlayan trom plard an batıdakinde iç yüzeyi bezeyen mukarnasların

371

" D e n kta s. 2000: 169

birinci sırasındakilerin aralarında yüzeyleri kol sayıları farklı yıldızların işlendi­ ği dairesel madalyonlarla süslenm iş tir. Bu düzenleme kuzeydoğu köşedeki trom pta da tekrarlan m aktadır. Doğudaki trom pu n yüzeyini dolduran m uka rnasların birinci sırasında bitkisel bezemeli dairesel rozetler yer almakta, aynı düzenleme kuzeybatıdaki trom pta da te kra rla n m ıştır (Çizim 3). Duvar yüzeyinden çıkıntı yapmayan ve yarım daire niş olarak düzenlenen m ih ­ rap, üç sıra mukarnaslı kavsarayla ö rtü lm ü ş olup, niş yüzeyi üç düşey şeritle bölü m le ndirilm eye çalışılmıştır. Mescidin güneyinde giriş eyvanından geçilerek girilen dikdörtgen mekânın üzeri sivri beşik tonozla örtülüdür. Muhtemelen bu mekân handa çalışanlara tahsis edilm iş bir odadır. Hamama, mescidin doğusundaki üzeri beşik tonozla örtülü dar koridorun doğusu­ na açılan sivri kemerli büyük nişin içerisindeki kapıdan geçilerek girilmektedir. Karatay Hanı hamamı, soyunma, soğukluk, iki adet halvetten oluşan sıcaklık, su deposu ve külhandan ibarettir. Isı kaybını önlemek için hamamın olduğu bölümün tamamı, kervansarayın diğer hacimlerinden daha basık tu tu lm u ş tu r” . Hamamın soyunmalığı 2.60 x 2.60 m. ölçülerinde olup üzeri de ğirmi bir tonozla örtülm üştür. Bu bölümün aydınlatılması tonozun tepesine açılan çintemani (üç benek) form undaki bir ışıkla sağlanmıştır. Soğukluk bölümüne, soyunmalığın güney duvarının doğu köşesine açılan kapı­ dan girilm ekte dir. 2.70 x 2.67 m. ölçülerindeki soğukluğun üzeri m ukarnaslı bir kubbeyle ö rtü lm ü ştü r. Bu bölümün aydınlatılması kubbenin tepesine açılan beş adet yuvarlak fo rm lu ışık gözüyle sağlanmıştır. Soğukluğun güney duvarı orta-

Foto. 9: Çeşme Eyvanındaki l-layvan F igürlerind en F il Figürü

372

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. W: Avlunun Güney, Doğu ve Batı Cephelerinden Genel Görünüş

sında, tek delikli bir m us luk yeri bulunm aktadır. Bu mekânın tahrip edilen duvarları içerisinde 0.12 m. çapında kün k le r görülmektedir. Halvetlere, soğukluğun kuzey ve doğu köşelerine açılan iki kapıdan ge çilm e k­ tedir. Doğudaki halvet 2.80 x 2.80 m. ölçülerinde olup, üzeri köşelerde yarım çapraz tonozlarla duvara oturan bir nevi aynalı tonozla ö rtü lm ü ştü r. Halvetin aydınlatılması, tonozun tepesindeki yukarı doğru daralan fenerin yan yüzleri ve tepesine açılan yuvarlak fo rm lu ışık gözleriyle sağlanmıştır. Bu fenerin çevresi yatay ve dikey eksenlerde kesişen ş eritlerin meydana getirdiği geom etrik beze­ meyle tezyin edilm iştir. Batı cephesi hariç diğer cephelerinin ortalarında m us­ luğun bağlandığı tek de likle r görülmektedir. Kuzey doğu köşedeki halvet 2.78 x 2.82 m. ölçülerinde olup, üzeri köşelerde mukarnaslı trom plara oturan bir kub­ beyle ö rtü lm ü ş tü r. Bu mekân, kubbenin tepesinde bir, yanlarda iki adet olmak üzere toplam üç adet ışık gözüyle aydınlatılmıştır. Bu halvetin doğu duvarı o rta­ sında bulunan açıklık ile su deposu irtibatlandırılm ıştır. Fakat bu açıklığın çev-

Plan 2: Karatay Hanı A-A Kesiti

A -A KESİTİ

Karatay Hanı

373

Foto. 11: Giriş Eyvanının Avluya Bakan C ephesindeki Ejderin Genel G örünüşü

resi zamanla tahrip edildiği için günümüzde kapıya d ö nü ş tü rülm ü ştür. Halvetin güney ve batı duvarları ortalarına gelecek şekilde konan tek delikli ayna ta ş la ­ rı görü lm ektedir. Doğu duvar içerisindeki künklerden bu cephede de ayna taşı­ nın olma ih timali yüksektir. Erdmann, halvetin kuzey duvarına sonradan açılan ve kuzeydeki sivri tonozlu mekânla bağlantısını sağlayan kapıyı orijinal kabul ederek bu mekânın hamama dâhil olabileceğini ileri s ü r m ü ş tü r ’^. Adı geçen mekânın hamamla bir bağlantısının olduğu kabul edilemez. Çünkü bu mekân ile halvet arasındaki kapı orijinal değildir. Ayrıca bu mekânın duvarları iç e ris in ­ de su kü nkle rin in bulunmayışı ve adı geçen mekânın ölçüle rin in diğer m e k â n ­ lara bakılarak çok büyük tu tu lm u ş olması da adı geçen mekânla hamamın hiç­ bir bağlantısı bulunmadığını ortaya koymaktadır. Her iki halvette bulunması gereken kurna ve sekile r günümüze ulaşam am ıştır". Su deposu 2.58 x 1.25 m. ölçülerinde olup, üzeri sivri bir tonozla örtülüdür. Ancak bu tonozun kuzey köşesinin yaklaşık 0.55 m etrelik bölümünün üzeri açıktır. Su deposunun doğusunda bulunan külhanın sivri kem erli ocak ağzının içerisi m olozlarla dolm uştur. Kayseri Sultan Hanı ile Karatay Hanı hamamları her iki hanın plan kompozis­ yonları içerisindeki yerleri açısından benzerlik göstermektedir. Önge, her iki hamamın taş işçiliği ve plan bakımından birbirleri ile olan benzerliklerinden dolayı iki hanın da aynı ustala r ya da aynı m im a r tarafından yapılmış olabilece­ ğini ileri sürm ektedir«. Karatay Kervansarayı'nm 1958-1962 yılları arasında VGM tarafmdan yapılan onarımla rmda hamam da kısmen elden geçirilm iştir. Bu onarımlarda dam örtüsünün sal taşları tam am en yenilenmiş, soğukluk, sıcaklık halvetlerinin kilit taşları ile fenerleri değiştirilm iş tir. Bu hamamın diğer en önemli özelliklerinden birisi de halen köyün su ihtiyacını karşılayan orijinal su kaynaklarına sahip olmasıdır. Karadayı Köyü’nün A km.

'2 Erdm ann. 1961: 123. Denktas. 2000: 170. “ Önge. 1995 :2 1 0 .

374

’ 5 D e n k ta ş , 20 00 : 171.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

kuzeyin deki Elbaşı Köyü y a kın la rın d a n çıkan su, üzeri sal taşla rıyla k ap atılm ış su ka n a lla rıyla köye g e t ir ilm i ş t i r . Bu kanalın 4.00 m . lik kısmı çökm e ye b a ş la ­ m ıştır. Hem köyün hem de hanın su ihtiyacı bu k a n aldan k arşıla nm a kta dır® . H a m a m ın g iriş kapısının güneyin de yer alan d ik d ö r tg e n m ekâ nın üzeri de sivri tonozla ö r t ü l ü d ü r . Bu m ek â nın da hangi a m a ç la r için kulla n ıld ığı tam ola ra k te s p it e d ile m e m i ş ti r . A nc a k t a r ih f k a y n a k la r d a geçen b im a r is t a n b ö lü m ü n ü n bu m e kâ n olm ası akla yatkın g e lm e k te d ir . Çünkü bu m e kâ n d iğ e r b ö lü m le rd e n bir nevi t e c r it e d ilm iş vaziyettedir. H a sta la rın daha ayakaltında bir m ek â n d a değil de d iğ e r m e k â n la r d a n biraz s o y u tla n m ış bir m ek â n d a tedavi e d ilm iş olması d ü ş ü n ü le b ilir.

Yine ka yn a kla rd a geçen eczane b ö lü m ü n ü n de h a m a m ın giriş

kapısı ile b im a ris t a n o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z en gü neydeki m e kâ n arasında kalan k ü ç ü k m ek â nın olab ile ce ğ i k a b u l e d ilm e k t e d ir . Ç ünkü bu k a d a r k ü ç ü k bir m e k â n ın başka b ir a m a ç la k u lla n ılm a s ı m ü m k ü n d e ğild ir. M u h te m e le n s a ğ lı k ­ la ilgili h e r iki b ö lü m de b i r b ir l e r in e yakın o la r a k p la n la n m ış ve inşa e d ilm iş tir . Giriş eyvanının avluya bakan cephesi ya n la rd a n b ir e r s ilm e kuşağıyla s ı n ı r la n ­ d ırılm ış tır. Bu s i l m e l e r üs tte zengi d ü ğ ü m lü bir k e m e r le n ih a y e tle n m e k te d ir. K e m e r k ö ş e lik le r in e vü c u tla rı c epheden b ir yarım , üç ta m daire ş e k lin d e b ir b i­ rine d o la n m ış o la r a k iki ad et e jd e r f ig ü r ü s im e t r i k o la r a k iş le n m iş tir . Her iki e jd e r de sivri dişli ve k ü ç ü k k u la klı o la ra k t a s v ir e d ilm iş tir . Bu e j d e r le r A n a d o ­ lu S e lç u k lu s a n a tı'n d a k i en büyük e jd e r fig ü r le r i olm ası b a k ım ın dan dikkat ç e k ic id ir ( Foto. 11).

Foto. 13: K a palı H o l B ö lü m ü n ü n Taç Kapısı ve Ü st Ö rtü s ü n ü n G enel G örü n ü şü

Karatay Hanı

375

Foto. 12: Avlunun Kuzey. Batı ve Doğu C ephelerinden Genel Görünüş

Giriş eyvanından geçilen avlunun güneybatı cephesindeki duvara t u ttu ru lm u ş olarak yapılan 2U adet taş basamaklı merdivenle hanın çatısına çıkılmaktadır. Avlunun doğu ve batı tarafları as im etrik bir düzenlemeye sahiptir. Batı tarafın­ da ikişer sıra halinde toplam 12 adet yığma taş ayağa atılmış sivri kem erle rin oluşturd uğu ve üzeri sivri tonozla örtülü bir revak düzeni yer alır. Buna karşılık avlunun doğu tarafında üzeri sivri tonozla örtülü altı adet oda bulu nm aktadır (Foto. 12). Bütün odalara basık kem erli kapılardan girilm e kte dir. Kuzeyden güneye doğru ikinci kapıdan iki ayrı mekâna geçilm ektedir. Bu mekânların hangi am a çla r için kullanıldıkları bugünkü bakiyelerden anla şılamamaktadır. Kapalı kısma yine bir taç kapı ile girilir. Taç kapının yüksekliği 11.20 metre, genişliği ise 7.20 metredir. Cephe duvarından dışa doğru 2.35 m etrelik bir çıkın­ tı yapar (Çizim 4, Foto. 13). Taçkapı genişlikleri ve bezemeleri farklı altı b o rdü r­ le çerçevelenmiştir. Taçkapıyı en dışta kuşatan dar yüzeyli bordür bezenmeden sade bırakılmıştır, ikinci bordürün yüzeyi dairesel profilli şeritlerin ikili alt-üst geçme yapmasıyla meydana gelmiş zencereklerle bezemelidir. Diğer ikisinden daha geniş tutulan üçüncü bordürün yüzeyinde herhangi bir süsleme bulunmaz. Dördüncü bordürde yarım yıldız desenleri tatbik edilmiştir. Taçkapının en geniş bordürü olan beşinci bordürün yüzeyinde kırık çizgi sisteminden gelişen ve on kollu yıldızlar meydana getiren ge ometrik kompozisyon görülmektedir. Yüzey­ den eğimlendirilen son bordürde ise farklı büyüklükte dairesel dü ğü m le r mey­ dana getiren iç bükey kesitli şeritlerin yer aldığı süsleme dikkati çeker. Taçkapıyı yanlardan sınırlayan sütuncelerin gövdeleri yalın bırakılmıştır. Taçkapı kemeri üstte kırık çizgi ve kapalı formda geometrik biçimlerin meydana getirdi­ ği altı kollu yıldızlarla bezenmiştir. Altta ise üsttekinden daha geniş bırakılan yüzeye yarım yıldız desenleri oyulmuştur. Kemer köşeliğinin batı tarafındaki dai­ resel rozetlerin birinin yüzeyinde sekiz, diğerinin yüzeyinde ise altı kollu yıldız deseni işlenmiştir. Doğu taraftakilerde de aynı yıldızların farklı tarzda tatbik edildiği gözlenir. Ortadaki rozet tamamen tahrip olmuştur.

376

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. U : K a p a lı H o l Taç K a pısından D e tay

Taç kapı nişini ö rte n ton ozun m u k a r n a s la r l a h a r e k e t l e n d ir i lm iş k o n s o lla ra o tu rd u ğ u g ö z le n m e k te d ir . Giriş kapısının basık k e m e ri ü ze rin de ana taç kapıd a kin e be nze r b iç im d e d ü z e n le n m iş kitabe y e r a lm a k t a d ır . Kitabe, alt kısmı t a h rip olan yarım yıldız d e s e n le r in in iş lend iğ i ince bir b o r d ü rle ç e r ç e v e le n m iş ­ tir. A nca k burada kitabe m e r m e r değil, küfe ki taşm a iş le n m iş tir .

Taç kapının

b o r d ü r t a ş la rın ın büyük b ö lü m ü n ü n y e n ile n m iş o ld u ğ u g ö z le n m e k te d ir . T açkapı nişin de üçü k itab en in üstü nde , ikisi altında t o p la m beş ad et roze t y er alır. Üstte o rta d a k i rozetin yüzeyi kırık çizgi s is te m in d e n ge lişe n sekiz k ollu yıldız deseniy le bezenm iş , iki yandaki r o z e tle r ise on iki yap raklı çiç e k ş e k lin d e t a s a r ­ la n m ış tır. A ltta k i iki rozet o rta d a k iy le aynı ş e k ild e d ü z e n le n m iş t ir (Foto. U ) . Taç kapı yan nişi üze rin d e k i d ik d ö rtg e n panoda kırık çizgi s is te m in d e n gelişen g e o m e tr ik bezeme y e r a lm a k ta d ır . Kapalı b ö lü m k u ze y -g ü n e y d o ğ r u lt u s u n d a uzanan, ortad a d ö rt sıra ayağın beş sahna ayırdığı d ü z e n le m e ye s a h ip tir. Her ayak sırasında a ltı ş a r ad et o lm a k üzere üst ö rtü t o p la m 24 ayak ta ra fın d a n t a ş ı n m a k ta d ı r (Foto. 15). Orta sahnın ortasına kubbe o t u r t u lm u ş , d iğ e r b ö lü m le r sivri to n o z la r la ö r t ü l m ü ş t ü r . Orta şahın, k u ze y -gü ney d o ğ r u lt u s u n d a sivri ton ozla ö r t ü lü iken, ik iş e rli yan sahınla r d o ğu -batı d o ğ r u lt u s u n d a sivri t o n o z la rla ö r t ü lü d ü r . Kubbe, ortada o l u ş t u r u ­ lan kare tab and an ü ç g e n le rle sekizgen gövdeye g e ç ile rek, sekizge nde n p a n­ d a n t if le r le kub be ye g e ç ilm e k t e d i r (Foto. 16). Kubbe dıştan p r a m id a l b ir külah ile ö r t ü lü d ü r . Bu b ö lü m doğu ce phede dö rt adet, batı cephede üç adet mazgal pence re ve kubbe kasnağına açılan dö rt ad et pe nce reyle aydınla tılm aya ça lışıl­ m ıştır. Fakat içeris i old u k ça k a r a n lık tır . Hanın batı c ep he sin in en kuze yindeki m a z g a l pe nce re n in üst b ö lü m ü n d e n başlayan ha va la n d ırm a bacasının çatıya

Karatay Hanı

kadar devam ettiği gö rülmektedir«. Yapılan son onarımlarda bu baca ile diğer

377

« Yavuz. 2006: 437.

bütün bacaların üzeri betonla sıvanarak kapatılmıştır. Hol bölümünde yer alan sekile r ortalama olarak 0.55-0.60 m. yüksekliktedir. Bu sekilerin bazılarına bitişik olarak taştan oyulmuş hayvan y em lik le ri y erleş ­ tirilm iş tir. Üst örtüyü taşıyan ayaklarda ve yem lik olarak oyulmuş taş y alakla r­ da hayvanları bağlamak için açılmış delikleri görmek m üm kündür. Karatay Ham'nda süsleme tamamıyla taş malzemeyle b iç im le nd irilm iş olup, alışıldığı şekilde taç kapılarda toplanmıştır. Ayrıca çeşme, eyvan kemeri ve mescit kapısı da bezenmiş öğelerdendir. Genişlikleri farklı bordü rle rle çerçevelenen avlu taç kapısında, geom etrik ve bitkisel düzenlerin yanı sıra aralara serp iştirilm iş boydan insan kabartmaları ile hayvan başları dönemin s os yo -kültü rel eğ ilim le rini de yansıtması bakımın­ dan dikkat çekicidir. Çeşme eyvanının bezemelerinde, daha çok küresel örtü elemanı olarak taçkapı ve mih raplarda gördüğüm üz mukarnasın yüzeyi sınırlayan bir bordür beze­ mesi olarak kullanılması ilgi çekicidir. Mukarnas nişleri arasına kabartm a ola­ rak işlenen hayvan tasvirlerin in sayısının 12'den fazla olması ve 12 Hayvanlı Türk Takvimi'nde yer alan bazı hayvanların burada yer almaması ise bu bağlan­ tıları gü çleştirm ektedir. Öte yandan eyvan kemerinin avluya bakan cephesine işlenen ve döneminin en büyük tasvirleri olan ejderlerin girişi koruyan bekçi sembolüyle Asyatik anlayışları yaşattığı gözlenir. Kapalı bölüm taç kapısında geom etrik bezemeli silme kuşakları ve bordürlerin yanı sıra daha çok yüzeyi geometrik bezemeli rozet kabartm aları yer alır.

Foto. 15: Kapalı Hol Bölüm ünün içten G örünüşü

378

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Foto. 16: K a palı H o l B ö lü m ü K u b b e sin in G enel G ö rü n ü şü

^

n

:4t

Handa bezeme açısından d ikka ti çeken b ir d iğ e r u n s u r da ç ö r t e n le r d ir . Aslan, boğa başı gibi ö r n e k le r in yanı sıra, in s a n -b o ğ a n ın b ir lik t e ele alındığı ç a lış m a ­ la rın da o ldu ğu bu u y g u la m a la r üç boyutlu ta s a rım la rıy la heykel fo r m u n a y a k­ laşan d e ta y la r o la r a k k a b u l e d ile b ilir. Sadece ana taç kapı kita b e s in d e m e r m e r , hanın beden d u v arları ve üst ö r t ü ­ sün de ke s m e taş m a lz e m e k u lla n ı lm ı ş tı r. T e m e l b ö lü m ü n d e k i t a ş la r daha büyük ö lç üd e t u t u l m u ş t u r . Hanın g e ne l o la ra k dış d u v arları f a r k lılık g ö s t e r ­ m e k le b ir lik t e o r t a la m a iki m e tr e kalın lı ğınd ad ır. H a m a m b ö lü m ü n d e k i d u v a r­ la r daha ince o lm a k la b ir lik t e d iğ e r od aların d u v arları da dış cephe d u v a r la r ı n ­ dan ince t u t u l m u ş t u r . O rijin a lin d e hanın üst ö r tü s ü n ü n t o p ra k olduğu, 19581962 y ılla n ara sın da V a k ıfla r Genel M ü d ü r lü ğ ü ta ra fın d a n yapılan o n a rım la rd a ke s m e taş m a lz e m e y le kaplandığı a n la ş ılm a k ta d ır . Hanın bü tün du va rla rı S e lç u k lu d ö n e m i yap ıla rınd a sıkça g ö rü le n dolg u duvar te k n iğ i k u lla n ı la r a k inşa e d ilm iş tir . G ü n ü m ü zd e üst ö rtü d e k i yalıtım ın yeterli o lm a m a s ı sebebiyle dış cephe d u v a rla rın d a y er yer t u z la n m a la r ve d e fo r m a s y o n la r g ö r ü lm e k t e d ir . XIII. yüzyıl A n a d o lu s u n d a k i bütün s ü s le m e r e p e r t u a r la r ı n ı n [g e o m e trik , bitkisel, f ig ü r a t if ve m u k a r n a s gibi) ele alındığı ve iş leyiş ine göre vakfiy e sin in b u lu n m a ­ sı açısından Karatay Hanı d ö n e m in in en ö n e m li yapısıdır.

Karatay Hanı

Bibliyografya

Ahmed bin Aü El Kalkaşendi, Sübhü-l A’şa, C. XIV, Beyrut, 1987. AksaraylI Kerimeddin Mahmud, SelçukfDevletleri Tarihi (Müsameret-al-Ahbar), (Çeviri: M. Nuri Gencosman), Ankara, 1943. Denktaş, Mustafa, Kayseri’deki Tarihi Su Yapıları (Çeşmeler-Hamamlar), Kayseri, 2000. Erdmann, Kurt, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, II. Berlin, 1962. Halil Edhem (Eldemj ’’Anadolu’da İslami Kitabeler (Karatay Hanı)", Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası (TOEM) No: 33, Ağustos 1331 (H.l, s. 513-523. Öney, Gönül, "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları", TTK Belleteni, XXXIV/133, Anka­ ra, 1970, s. 83-120. Önge, Yılmaz, XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara,1995. Sümer, Faruk, Yabanlu Pazarı [Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar), İstanbul, 1985. Turan, Osman, "Selçuklu Kervansarayları", Belleten. C. X, S. 39, Ankara, 1946, s. 471-496. Turan, Osman, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri: I Semseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı", Belle­ ten, C.XLII, 1947, s. 197-235. Turan, Osman, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri: II Mübarizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi", Belleten, C.XLIII, 1947, s. 415-429. Turan, Osman, "Selçuklu Devri Vakfiyeleri: III. Celaleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri", Bel­ leten, C. XLV, Ankara. 1948, s. 17-169. Turan, Osman, "Selçuk Kervansarayları", Türkler, C. 7, Ankara, 2002, s. 755-765. Yavuz, Ay$ıl, "Kervansaraylar", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ankara, 2006, 435-445.

■

379

..

rt-

s

J- 5

;. ’ ; - í V '^ * '- ; : : t - V .

¿

■" • M t ' - - Ï '. - ^ '- . S - ; î -•- ■ í ^ : ! -

■ : v í ( '. '^ '< . ; . •' i;i- ", y ,j. .:

.í'íí' «an-'i T4i=tÿ

■ ■ ^ v 'Ä -S ,.:-.-;% í >^'• '. • i ^ t i S * ^ S S e ^

i

l

"■'S <■•

'

-

■!_ j .

i -,

lí . ' ■

M

m

MS''■'Í.>':' ■ -rS'r /X c

'■ .ú i '
EBÛ’L-MÜCAHİD YUSUF HANI

Prof. Dr. M ehmet ÖZKARCI*

Afyon - Cay i içesi’nin Vakıflar Mahıallesi, Selçuk Sokak’ta yer alan yapı, Eylül 1982 - Ağustos 1994 tarihlinde incelenm iştir.

'S ü t ç ü im a m Ünv, ilahiyat F akültesi Ö ğ re tim Üyesi. ’ C. H u a rt. hanın 657 H ./ 1299 M. yılında inşâ e d ild iğ in i b e lirtm iş tir. Bkz. H u art

Hanın inşâ kitabesi, kapalı kısmın taçkapısında bulunm aktadır. Kavsaranm üstün­ de yer alan 0.50 x 2.00 m. ölçülerindeki m erm er kitabe, sülüs hat ile iki satır ola­

1978; 72, ^ E rd m a n n 1961: U 7 ; Ö zergin 1965; 148U 9 ; İlte r 1969: 51; G ö n çer 1971: 292.

rak yazılmıştır. Üç bölümden oluşan m erm er levhanın ortasına bir rozet, yanlara

T ü rk iy e ’de V akıf A b id e le r ve Eski E s e rle r

ise kitabe işlenm iştir. Rozetin üzeri, ” m ühr-ü Süleym an” ve geom etrik m otiflerle

1989: 304.

1983; 159; A sla n a p a 1984: 167; S önm ez

bezenmiştir. E m ere b i- im â re t-i h a z e 'l-h â n fÎe y y â m i's -S u ltâ n i'l-a 'z a m gıyâ su'd-dü nyâ ve'd-din K eyhüsrev bin Kıtıç A rs la n h a lle d a 'llâ h u D evletehu e l-'a b d u 'z -z a ff Yusuf bin Yakûb g a fa ra 'llâ h u zün ûb eh u bi-târı'h sene seb'a ve seb 'İn s itte m i'e.

[Bu hanın yapılmasını, dünya ve dinin gelişmesine yardım eden Kılıç A rslan’m oğlu büyük Sultan Keyhüsrev’in hükümdarlığı zamanında -A llah onun saltanatını uzun kılsın- zayıf kul Yakub’un oğlu Yusuf -A lla h onun günahlarını affetsin- 677 H./ 127879 M. senesinde emretti.]

Foto. 1: E b û 'i-M ü c a h id Y usuf Hanı, k uzeyb atı ta ra fta n g ö rü n ü ş (V.G.M., 19651.

382

Anadolu S elçuklu D önem i K ervansarayları

Ç iz im 1: E b û 'l- M ü c a h id Y u s u f H a n ı,

Han inşâ kitabesine göre, 677 H./ 1278-79 M.

r ö lö v e p la n ı

yılında Eb û'l-M üca h id Yusuf bin Yakub ta rafın­ dan y a p tırılm ış tır. Bu yapı

bazı yayınlarda;

"Çay Hanı",

"Taş

Hanı" ve "E bû 'l-M ü c ah id Yusuf Hanı" olarak geçmektedir^. Han,

E b û'l-M üc a h id Yusuf Külliyesi'n in

bir

yapısı olarak inşâ e dilm iştir. Anadolu Selçukluları'nm son küUiyelerinden olan yapı to p lu ­ luğu; medrese, türbe, çeşme, han ve bugün hiçbir izi kalmayan ham am dan oluşmaktadır^. Külliyeyi inşâ ettiren "E bû 'l-M ü c ah id Yusuf bin Yakub" un, Anadolu Selçuklu Sultanı III. Gıya^

E b û 'l-M ü ca h id Yusuf K ü lliyesi hakkında

daha geniş bilgi için bkz. Özkarcı 1996.

seddin Keyhüsrev'in (1264-1283) büyük k o m u ­

Hanın gün üm ü ze gelen b ö lü m le rin d e

tan ve önem li devlet adam larından biri olduğu

^

usta kitabe si yo ktu r. Kapalı kısm ın ta ç -

anlaşılm aktadır. Medresenin taçkapısında yer

kapısında biçim ve yapım te k n iğ i b a k ı­ m ından m e d resenin taçka p ısın d a kiy le

alan usta kitabesine göre, diğer külliye yapıla­

aynı olan "p a rs ” veya "a s la n ” fig ü rü

rı ile beraber, hanın da m im a r "Oğulbeğ bin

b u lu n m a k ta d ır. H e r iki yapıdaki fig ü rü n aynı sanatçı ta ra fın d a n yapıldığı k o n u ­

M ehm ed" tarafından yapıldığı a n la ş ılm a k ta ­

sunda b ir şüp h e m iz yo ktu r. Ayrıca han ve m edrese inşâ k ita b e le rin e göre. ” E b û 'lM ücahid Y usuf bin Y a kub” ta ra fın d a n 677 H./ 1278-79 M. yıiında y a p tırılm ış tır. H er iki yapı aynı şahıs ta ra fın d a n aynı t a r ih ­ le rde inşâ e ttirild iğ in e göre, hanın da m edrese gibi ” O ğulbey bin M e h m e d ” tara fın d a n yapıldığı a n la ş ılm a k ta d ır. ^ M ayer 1956: 127; Sönm ez 1989: 304;

d ır. imzasını "a m e l-i Oğulbeğ bin M ehm ed" şeklinde atan m im a r, Anadolu Sel­ çuklu m im a rfsin de adını, inşâ ettiği yapının üzerine kaydeden son sanatçı o lm u ş ­ t u r . M im a r Oğulbeğ'in, m im a r fü s lû b u nedeniyle Konya'da yetiştiği, özellikle Kon­ ya'daki Karatay ve ince M inareli m edre sele rd en önem li ölçüde etkilendiği anlaşıl­ m aktadır.

B a yb u rtlu o ğ lu 1993: 152. * Ebû’l-M ü c a h id Yusuf Hanı, Konya,

Han, Anadolu S e lçuklu la rı'n ın batıya uzanan önem li kervan yollarından biri olan

A k ş e h ir ve Afyon is tik â m e tin d e uzanan Anadolu S e lçu klu kerva n yo lu n u n ü z e rin ­ dedir. Konya'dan yola ç ıka ra k; H o rozlu (R uz-Apal Hanı (1246-49), Dokuzun D e r­

"Konya-Afyon" güzergâhı üzerindeki Afyon'un Cay ilçesi'nde yer a lı r . Çay ilçesi. Batı Anadolu'yu Orta Anadolu'ya bağlayan önemli bir yerleşim yeridir.

bent Hanı (1210). Hacı Hafız Hanı (Yıkıl­ mış), Kadın Hanı (1223), Ilgın [Sahip Ata) Hanı (1267-68; Yıkılm ış), A rg ıt Hanı (1201-2). A kşe hir, İshaklı (Sahip Ata) Hanı (1249) ve E b û 'l-M ü ca h id Yusuf Ham 'na ula şılır. Buradan da A fyo n ’a g id i­ lir. Bkz. E rdm ann 1966: 12-13. ^ T ü rk iy e ’de Vakıf A b id e le r ve Eski E se rle r 1983: 161.

F o to . 2 : E b û 'l- M ü c a h id Y u s u f l-la n ı, k u z e y ta ra fta n g ö rü n ü ş .

Çeşitli o n a rım la r görerek sadece kapalı kısmı günüm üze ulaşan hanın, avlu kısmı yıkılmıştır. Günümüzde Çay Belediyesı'nin deposu olarak kullanılan hanın, avlu kıs-

Ebû'l-M ücahid Yusuf Hanı

383

mm m ne zaman yıkıldığını bilemiyoruz. Yapı 1940'lı yıllarda bakımsız lıâlde bu lu n u yo r­

^

muş; 1940 ve 1965 tarih le rin d e onarım g ö r m ­ üştür. Bu t a m ir le r d e taçkapının yıkılmasını ö n le m e k

için yan t a ra fla rın a

%

%

k

M

^

pa ya n d a la r

M

yapılmıştır. 1965 yılında çekilen fotoğrafta, kapalı

b ö lü m ü n

orta

kısmını

Ç izim 2: Ebû '[-M ü c a h id Yusuf Ham,

örten tuğla

kubbe yıkılınca, aydınlık feneri gibi etrafı pen­

o 1

tfapalı i
3

i

5 ra.

IV.G.M.I

cereli, üzeri kire m it kaplı bir çatıyla kapatıldı­ ğı gö rülm e kte d ir. Son on arım la rda ise d e m ir çerçe veli

c a m e k â n la

ö rtü lm ü ştü r.

Ayrıca

kapalı kısmın beşik tonozları üstten sıkıştırıl­ mış top ra k tabakayla örtülüyken, son onarım la rda kurşun çatıyla kap atılm ıştır. Ebû 'l-M üca hid Yusuf Hanı, açık ve kapalı kısım ların b irle şm e s in den oluşan Anadolu S e lç u k lu

ha nları

g ru b u n a

g ire r.

2

3

4

5 m.

Ç izim 3: E b ij'l-M ü c a h id Yusuf Ham. k a p a lı k ıs m ın boyuna k e s iti IV.G.Ivl.l

Kuzey-

güney do ğru ltu su n d a y e rleş tirilen yapı, bugün mevcut olmayan avlusuyla beraber yaklaşık 1780 m.^ lik bir alan üzerine inşâ e d ilm iştir. Sultan hanlarında olduğu gibi bu yapıda da avlu, güney duvarındaki kalıntılara göre, kapalı kısımdan daha geniş tu tu lm u ş t u r . Ayrıca bu han, üzerinde inşâ kitabesi olan Anadolu Selçuklu ha nları­ nın s onuncusu olması bakımından da ayrı bir özelliğe sahiptir. Yapının inşâsında oldukça zengin m alzem eye yer verildiği gö rülür. Kapalı kısmın taçkapısında iki renkli ince yonu taş; k e m e r ve ayaklarda ince yonu taş; beşik tonoz, duvar ve payandalarda moloz taş; kubbe ve k e m e r köşe likleri ile mazgal pe ncerele rde tuğla; inşâ kitabesinde ise m e r m e r m alzem e kulla nılm ıştır.

Foto. 3: E b ij'l-lv tü c a fiid Yusuf Hanı, kuzeyb atı ta ra fta n g ö rü n ü ş .

384

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 4: E b û 'l-M ü c a h id Y u suf Hanı, k a p a lı k ıs m ın g ü n e y cephesi.

i

® G ö n ç e r 1971: 294. » E rd m a n n 1961: 148, Ö z e rg in 1965: 149.

A ‘ * § ^ '" 'İS İW S » W

Hanın kapalı kısmının cephe duvarları, Anadolu Selçuklu hanlarının bir özelliği ola­ rak oldukça masif tu tu lm u ş tu r. Yapının hantallığı doğu, batı ve güney cephelerinde

" ilt e r 1969: 51.

duvarların üst kısmında açılan top la m beş mazgal ve sekiz payanda ile g id e r ilm e ­

'2 E rd m a n n 1961: 148,

ye çalışılmıştır. Duvarla r dıştan uçları sivri, köprü m ah m uzu şeklinde üçgen payan­ dalarla takviye edilerek, han bir kale gö rünüşünü almıştır. Yapının doğu ve batı cep­ helerine ikişer, güney cephesine de dört payanda y e rle ştirilm iş tir. Kapalı kısmın cephe duvarları, dışa hafif çıkıntı yapan kesm e taş kornişle nihayetlenm ektedir.

Foto. 5: E b û 'l-M ü c a h id Y usuf Hanı, k apa lı k ısm ın taçkapısı.

Hanın avlusunu çevreleyen duvarlar, avludaki m e k â n la r ve avlu taçkapısı

tam am en

yıkılm ıştır;

sadece

güney tarafta

kapalı kısma bitişik olan duvar kalıntıları gü n ü m ü ze ge lm iş tir. Avlunu yan duvarları, kapalı kısm ın doğu ve batı cephe duvar­ la rından yanlara s im e tr ik olara k 2.10 m. çıkıntı ya pmaktadır; avlu, kapalı kısımdan daha geniş t u t u lm u ş t u r . Mevcut kalıntı­ lara göre avlunun iç ta ra fta n genişliğ i 27.00 m. dir. K ay n aklar­ dan ö ğ re n diğ im iz e göre avlu kısmının taçkapısı yıkılmadan önce, m e d res e nin taçkapısıyla aynı hizada bulunmaktaymış®. Ayrıca hanı 1953 yılında inceleyen K. Erdmann, avlunun yıkıl­ dığını, fakat te m e l izlerin in belli olduğunu kaydederek eninin 28.00 m., boyunun ise 34.00-36.00 m. arasında bulu nduğunu b e lir t m e k t e d ir ’ . M.K. Özergin ise, avlunun yıkık ve 31.00 x 38.00 m. ö lçü le rin d e old u ğun u kaydetmiştir'». Bu bilgile r ışığında avlunun içten yaklaşık 27.00 x 36.00 m. ö lçüle rin de olduğu an la şılm aktadır. L ilte r'in bazı kalıntılara dayanarak çizdiği plânda, avlu taçkapısının dışa çıkıntı yaptığı ve doğu cephe duvarında kare kesitli payandaya yer verdiği g ö r ü lm e k t e d ir ” . Aynı şekilde K. Erdmann da, avlunun doğu

Ebû'[“ Mücahid Yusuf Hanı

385

cephe duvarında dö rtgen biçim in de bir payanda l^aLıntısı o ldu ğun u

b e lir tm e k te d ir ^ .

göre avlu duvarlarının kare kesitli destekle ndiğ i

a n la şılm aktadır.

Bu

bilg ile re

payandalarla

Burada

m im a rın ,

hanın m on oto n lu ğ u n u g id e rm e k için avlu du v a rla ­ rında kare, kapalı kısımda ise üçgen kesitli payan­ dalara yer verdiği ortaya çıkmaktadır. K. Erdm ann, avlu taçkapısının te m e l izlerine daya­ narak bu kapının, kapalı kısmın taçkapısından biraz daha geniş olduğunu ifade etm ektedir^. Daha önce de be lirttiğ im iz gibi avlunun taçkapısı, medre senin taçkapısı ile aynı hizada bu lu nm aktaym ış ; bugün han ile m edrese nin arasından geniş bir yol geç­ m ektedir. Avlu taçkapısının nasıl bir biçime sahip olduğunu b ilm e m e k le beraber,

Foto. 6: E b û 'l-M ü c a tlid Y usuf Hanı, taçkapının kavsarası.

m edresenin taçkapısı gibi m u k a rn a s kavsaralı olduğunu dü şü n m e k m ü m k ü n d ü r. Çünkü aynı düzle m üzerine y e rleş tirilen he r iki yapının taçkapısının b ü tünlük gös­ t erm esi ıçın, küUiyenin m im a rı tarafından aynı şekilde yapılma ih tim ali daha bü yüktür. Ayrıca o dönem de inşâ edilen hanların avlu taçkapıları, bir-iki örnek dışında genelinde m u k a rn a s kavsaralıdır. Günümüze hiçbir kalıntısı ulaşmadığı için avlunun nasıl bir plân şemasına sahip olduğunu bilemiyoruz.

« E rd m a n n 1961: U 8 .

Hanın kapalı kısmı içten 23.00 x 23.40 m. ölç üle rin ded ir; duvar kalınlığı ise 1.30 m. dır. Ana dolu Selçuklu m im a rfsinde önem li bir yeri olan kapalı kısmın taçkapısı, kuzey cephenin ortasına y e rle ş tir ilm iş tir . 5.75 x 7.30 m. ölçüle rin deki taçkapı, yarım kubbe biç im in de kavsaraya sahiptir. Taçkapı cepheden 1.80 m., yukarı ise yaklaşık 0.50 m. çıkıntı ya p m a k ta

ve

cep he ye

oranı

1/4.7'dir. iç m ekâna 2.60 x 2.80 m. ö lç ü le r in d e

basık

k e m e r li

esas

giriş kapısından girilm e kte d ir. E b û ’ l- M ü c a h i d

Yusu f

H a n ı'n m

kapalı kısmı, d iğ e r A n a do lu S e l­ çu k lu

h a n la rın a

gö re

f a r k lı

b ir

plânda y a p ılm ış tjr. Kare ş e k l in d e ­ ki

iç

mekân,

plân

b a k ım ın d a n

Anadolu S e lç u k lu han m im a r fs in de tek ö rn e k sayılır. S im e tr i k bir plân

ş e m a s ın a

s a h ip

o lan

iç

mekân, dö rt sıradan oluşan to p - ■ lam onaltı (16) taş payeye bo yla­ masına

atılm ış

sivri

k e m e r le r l e

kuz e y-gü ney yönünde dikine uza­

Foto. 7: E b û 'l-M ü c a h id Yusuf Hanı,

nan beş sahna ayrılm ıştır.

taçk a p ın ın doğ u nisi.

Orta

386

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 8: E b û 'l-M ü c a h id Y usuf Hanı, tacl
sahm d iğ e r le rin d e n daha geniş ve yıJksek t u t u l m u ş t u r . Sahınla r, doğu -batı d o ğ­ r u ltu s u n d a uzanan çapraz bir şahınla ortad an kesilere k, iç m ekâ nın ta m o r t a ­ sında kare plânlı b ir alan o l u ş t u r u lm u ş t u r . S ahınla rın üzeri sivri beşik t o n o z la r ­ la, orta kısım d aki kare plânlı alan ise T ü r k ü ç g e n le riy le ge çile n 4.60 m. ç a p ın ­ da tu ğ la kubbeyle ö r t ü l m ü ş t ü r . Kubbe, dö rt yü züne hafif sivri k e m e r li b ire r k ü ç ü k pence re açıla n sekizgen plânlı kasnağın üzerin e o t u r m a k t a d ı r . Tuğla kubbe bu gün m evcu t olmayıp açıklık d e m ir çerçeveli c a m e k â n la ö r t ü lm ü ş , k a s ­ n a k tak i p e n c e re le r de içten tu ğ la ile k a p a tılm ış tır. Kubbeli orta b ö lü m ü n dört kenarı boyunca, beden du va rla rın a k a d a r uzanan be şik t o n o z la r ile " h a ç v a r f plân o l u ş t u r u lm u ş t u r . K öşe le rde ise yan yana ve u z u n la m a s ın a y e r le ş t ir ile n ik i­ ş e r to n o z lu b ö lü m b u lu n m a k ta d ır . Böylece haçın ko lla rın ın y a n la rın d a k i k ıs ım ­ la rda y e r alan beşik ton ozlu sekiz b ö lü m ile hanın plânı t a m a m la n m a k t a d ı r . Haçın kolla rın ı örte n ton ozla r, d iğ e r b ö lü m le r i n to n o z la rın d a n daha geniş ve yü k s e k tu t u la r a k , " h a ç v a r f plân" daha da b e lir g in le ş m e k te d ir .

Foto. 9: E b û 'l-M ü c a h id Y usuf Hanı, k a p a lı b ö lü m d e n g ö rü n ü ş Iku ze y-g ü n e y l.

Ebû'UMücahid Yusuf Hanı

387

Haçın kollarını oluş tura n s ah m la rm genişliği 4.75 m., d iğ e rle rinin ki ise 3.60 m. dir.

“ A ynı ş e k ild e in c ir H a n ı'n ın lA n ta ly a -

Ayrıca lıaçın kolları b irer takviye kem eriy le de s te kle n m iş tir. Orta kısımda kubbeyi

rü , A n a d o lu S e lç u k lu S u lta n ı II. G ıyased-

taşıyan taş payeler haç şeklinde, diğerle ri ise kare kesitlidir, iç mekânın aydınlığı;

Is p a r ta / 1238] ta ç k a p ıs ın d a k i a s la n fig ü ­ d in K e y h u ş re v 'in a rm a s ı o la ra k iş le n m iş ­ tir . B kz. Ö ney 1988: 3 8 -3 9

kubbe kasnağında dört, güney duvarında üç, batı ve doğu duvarlarında b irer adet o lm a k üzere top la m dokuz pencereyle sağlanmıştır. Bugün kapalı kısmın içinde ocak ile yolcuların ikâm et etm e le ri için yapılan s ekile r yoktur. Bu elem anla rın , han fonksiyonunu yitirince o n a r ım la r sırasında ortadan kaldırıldığını düşünm ekteyiz. E bû 'l-M üca hid Yusuf Hanı’ nda kapalı kısmın plân düzenle m esin de m e r k e z fp lâ n a doğru bir gidiş vardır. Bu handa ge rçe kle ş tirile n plân şeması. Sultan hanlarının ilen aşamasıdır.

Süsleme Ebû’l-M ü cahid Yusuf Hanı’ nda dikkâti çeken bezeme, kapalı kısmın taçkapısında görü lür. Kapalı bö lü m ün iç kısmı sade o lm akla beraber, orta kısmın üzerini örten kubbe ve kesme taştan yapılan sivri k e m e r le r in köşe likleri tuğladan örüle rek, iç mekânın m on oton lu ğ u hafifle tilm eye çalışılmıştır. Ayrıca payelerin üst kısmı ve ke m e rle rin üzengi taşları profilli s ilm e le rle h a re k e tle n d irilm iş tir.

Foto. 10: E b û 'l-M ü c a h id Yusuf Hanı, İKapab b ö lü m d e n g ö rü n ü ş Id o ğ u -b a tıl.

Taçkapı Kapalı kısm ın taçkapısın ın kavsarası, biçim y ö n ü n ­ den A na do lu

S e lç u k lu

m im a r fs in d e özel bir yere

sahip tir. Taçkapı, dış k ö ş e le rd e n iç köşe s ü t u n c e le rine doğru da ra la n üç p ro filli s ilm e y le h a r e k e tl e n d i­ r ilm iş t ir .

S ilin d ir ik

köşe s ü t u n ç e le r i

zar ş eklin d e

k aide le rin üzerine o t u r u r la r . K a ide le rin yüzeyle rin e b irer baklava m otif i iş le n m iş tir . Sütu nce başlıkla rı, y a p r a k la n ince y iv lerle ç iz ik le n m iş a ka n tu su andıran b itkisel s ü s le m e y le d e k ore e d ilm iş tir . üze rin e

ise y a rım

k ub be

S ü tu n ç e le rin

ş e k l in d e k i

k a v s a r a n ın

kem e ri is tin a t e tm e k te d ir. Kavsara k e m e r in in ü s t ü ­ ne, enine d ik d ö rtg e n şe k lin d e olan iki s a tırlık m e r ­ m e r inşâ kitabesi y e r l e ş t ir il m iş t ir . Kavsara yarım kubbe b iç im in d e olup iki r e n k li taş iş çiliğ in e

s a h ip tir .

Kavsaranın

m e r k e z in d e yarım

yuvarla k taş yer alır. M erkezde, taştan a tla m a lı o l a ­ rak y e r l e ş t i r i l e n

m erm e r

k a lit e s in d e

kırm ızı

ve

beyaz ke s m e t a ş la r ışmvari bir ş ekild e ge nişle y e re k etrafa ya yılm a kta d ır. Kavsara altta n p ro filli sil m e yle s ın ır la n d ır ılm ış tır .

Köşelerden kavsaraya iki büyük

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

Foto. 1 h E b û 'l-M ü c a h id Y usuf Hanı, kapalı b ö lü m d e k i o rta m e k â n ın ö rtü s is te m i.

Üçgenle g e çilm iştir. IJçgenlerin üzeri, iki renkli taştan kaset şe klin de ge o m e trik b ö lü m le re ayrılmıştır. IJçgen geçişle rin arasında, basık kapı k e m e rin in üstünde, daire içine alınmış ve taşa alçak kab artm a olarak işlenm iş "p ars" veya "a slan" fig ü rü yer alır. Bu f ig ü ­ rün benzeri EbCı’l-İMücafıid Yusuf

M ed rese si’nin taçkapısına da işlenm iştir. Sola

doğru ilerleyen aslan figürü başını sertçe geriye ç evirm iş tir. Figürün üst kısmı tahırip o lm akla be rab er vücut hatları belli olm aktadır. Kuyruk yukarı kıvrıldıktan sonra vücuda yatay olara k uzanmakta ve sırt kısmının ortasında t e k r a r y u k a r ı kıv­ rıla ra k dam arlı yarım palm et biç im in de s o n uçlanm a kta dır. Sivri kulakla rı ve açık ağzı b e lirtilm iş olan fig ü r daire içine alınmış olup 0.34- x 0.34 m. ölçüle rin ded ir. Bu fig ürle r, Anadolu Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsre v’in (1264-1283) a r m a ­ sı olarak yapılmış olabilir. Aslan çeşitli devir ve k ü ltü r le rd e daima kuvvet ve k u d ­ ret sem b olü olara k g ö r ü lm ü ş tü r . Büyük ih tim a lle aynı zamanda a rm a olara k da d ü ş ü n ü lm ü ş tü r ” . Esas giriş açıkLığının basık kemeri, "g eç m e" tekniğ inde iki renkli taştan yap ılm ış­ tır. K e m e r profilli konsolla rın üzerine o tu rm a k tadır. Kapı girişinin iki yanına s im e trik olarak 0.50 x 0.90 x 1.85 m. boyutlarında birer niş (mihrabiye) ye rle ş tirilm iştir. Dikdörtgen çerçeve içerisine alınan n işle r üçer yüzey­ li olup, istiridye kabuğu şeklinde kavsarayla son uçlanm akta dır. Köşelerinde bugün tahrip o lm akla beraber, yuvarlak gövdeli sütu ncelerin varlığı belli olm aktadır. Taçkapının kavsarasındaki bezem eleri aynı şekilde başka taçkapıla rda gö re m iyo ­ ruz. Kavsaradaki iki renkli taş süsle m e le r. M e m lû k sanatının ö ze llik le rin i yansıt­ maktadır. Aynı şekilde taçkapının yan niş le rinde gö rülen istiridye yivli kavsara lar da güneyli ö ze llikle r olara k karşımıza ç ıkm aktadır. Ayrıca taçkapının dış yüzleri sade tu tu lm u ş t u r . Bu d u ru m Anadolu Selçuklu taçkapılarında geriye doğru bir gidiş olarak g ö rü lü rs e de. B eylik le r dö nemi m im a rfsin in önem li öz e llikle rin den birisi olan "taçka p ıla n n sad eleşm esi"ne zemin ha zırlamış olması bakımından d ik ­ kât çekicidir.

E b û 'l-M ücahid Yusuf Hanı

Bibliyografya

Gönçer 1933: S. H. Gönçer, "Üç Türk M im a r ve Eserleri: Oğul Bey", Taşpınar Dergisi. 1/ 9 (1933), s. 207-218. Mayer 1956: L. A. Mayer, Islam ic A rch ite cts and Their Works, Geneve, 1956. Erdmann 1961: K. Erdmann, Das A natolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, Berlin, 1961. Özergin 1965: M. K. Özergin, “ Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları", İstanbul Ü niversitesi Ede­ biyat F akülte si Tarih Dergisi, XX (1965), s. 14.1-170. Erdmann 1966: K. Erdmann, "Selçuklu Kervansarayı", Cev. F. Tunçdağ, Önasya, 11/ U (1966), s. 12-13,21. Afyon il Yıllığı 1967, İstanbul, 1968. ilter 1969: i. ilter. Tarihi Türk Hanları, Ankara, 1969. Gönçer 1971: S. Gönçer, Afyon İli Tarihi, I, İzmir, 1971. Huart 1978: C. Huart, M evlevfler B elde si Konya, Cev.: N. Uzel, İstanbul, 1978. Türkiye'de Vakıf A b id e le r ve Eski Eserler, i, ikinçi Baskı, Ankara, 1983. Aslanapa 1984: 0. Aslanapa, Türk Sanatı, II, İstanbul, 1984. Öney 1988: G. Öney, A nadolu S elçuklu M im a ri S üslem esi ve El Sanatları, ikinci Baskı, Ankara, 1988. Sönmez 1989: Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla K adar A nadolu T ü rk-islâ m M im arisinde Sanatçılar, Ankara, 1989. Bayburtluoğlu 1993: Z. Bayburtluoğlu, Anadolu'da S elçuklu D önem i Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993. Özkarcı 1996: M. Özkarcı, Afyon - Çay'da E bû 'l-M üca hid Yusuf Külliyesi, Ankara, 1996.

■

389

'■ ■ m

Í Î •r .

S r-

İ '% i

--İİ

.: 'íí/-y-.

M;'?:-

...... \

■. -;

.C 4iT.¿7.^

:■ri'i^ 0 2 ñ

ŞARAPSA (SERAPSU) HAN

Yrd. Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ'

Alanya ilçesi Konaklı beldesi s ı n ır l a n içinde ve Al a n y a - A n ta ly a devlet k a r a y o l u n u n ke narında k ü ç ü k bir tepe üz e rin d e y e r alan han (Foto. 1), bazı yayınlara "Şarapsa"',

* Ankara Üniv. DTCF Sanat Tarihi Böl. Öğretim Üyesi

"Sarabsa"^, "Sarafşa"^ ya da "Sarafsa"^ adlarıyla geçmiştir^; b ugü n m a h a l l in d e

1 Lloyd-Rice 1989: 49.

"Serapsu Hanı" diye de tan ınma ktad ır* .

2 KonyalI 1946:362. 3 Erdmann 1961/1: 171.

Bina, do ğu -b a tı d o ğ r u l t u s u n d a uzanan m ü t e m â d i bir sivri beşik ton o z u n ö r tt ü ğ ü ve bu haliyle d i k d ö r tg e n planlı tek b ir m e k â n ha linde t a s a r l a n m ı ş kapalı barınak b ö lü m ü ile buna doğu k e n ar ın d a n bitişen ve k u z e y -g ü n e y yö n ün d e uzanan sivri

^ Yavuz 1992: 256. ® Erdmann. Otto von Richter tarafından binaya "Akhan" adının verildiğini de belirtir. Erdmann 1961/1: 171. ^ Buna karşılık, onarımından sonra lokanta olarak isletilmek üzere bir müstecire kiralanan binanın girişindeki tabelâda "Ali Han Kervansaray" yazılı olduğu dikkati çeker. Bu yetmezmiş gibi, hanın taçkapısı önünde, iğreti bir kaide üzerine ye rleştirilm iş ve belli ki bir hancı tasvirini çağrıştırması beklenen heykel de, tarih rm ekâ nla rın düzenlenmesinde özen ve yaratıcılıktan ne denli uzak oldu­ ğumuzu göstermektedir. Diğer taraftan, mutfak, depo, tuvalet ve soyunma odala­ rı, hattâ dans pisti ile idare ve muhasebe katlarını içeren hanın, bugün restaurant olarak hizmet veren yemek salonu bölü­ mü, lüzumsuz yoğunluktaki kırmızı ren­ kli ağır kadife perdeleri, plastik koltu kla ­ rı ve he ry erd e tekrarlanan Osmanlı tuğ­ raları ile zevkten ve görgüden uzak bir görünüm sunar.

Foto. 1: Şarapsa Han Güneyden Görünüş

Sekil 1: Şarapsa Han ZKB

394

A n ad o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

’ Hanın uzun kenarları boyunca birbirine yaklaşık 6 m. aralıkla sıralanan toplam 22 payanda vardır. ®Hanın güney cephesinde, her bir payan­ danın arasındaki duvar yüzeyinin ortası­ na tesadüf edecek seklide ve dıştan ince uzun düşey dikdörtgen açıklıklar halinde izlenebilen birer mazgal pencere yer alır; sözkonusu cephenin doğu ucunda yer alan mescidin mihrabı, burada pencere açılmasını imkânsız kılmıştır. Binanın doğu ve batı cephelerinde yer alan maz­ gal pencereler de, her iki cephenin orta­ sında yükselen üçgen payandaların iki yanına yerleştirilmiş ince uzun düşey dikdörtgen açıklıklardır; iç mekâna doğru genişlerler. Buna karşılık, binanın kuzey cephesinde, bu yöne açılan hiçbir pencerenin bulunmaması, kuzey rüzgârı kadar Toroslar'dan eğimli olarak gelen ve günlerce devam eden şiddetli yağmu­ run dikkate alındığını düşündürür. Hâl beyleyken, sözkonusu cephe bazen maz­ gal pencereli olarak da gösterilmiştir. Bkz; Lloyd-Rice 1989: 50-Res.22. ’ Kötü bir onanma maruz kalan bu dendanlar, bugün beton harpuştalı çirkin birer kütle halindedir. Hanın inşaatında düzgün kesme ve kaba yonu taslar kullanıldığı halde, dendanların moloz tas örgülü olması dikkat çekicidir. Yapı malzemesindeki bu farklı­ lık ve iğreti işçilikleri dolayısıyla, sözko­ nusu dendanların özgünlüğü kanımca tartışmalıdır ve muhtemelen çok sonra­ ları binaya ilâve edildiklerini düşündürür. Diğer taraftan, dendanların, savunmaya yönelik ihtiyaçların karşılanması amacıy­ la yapılmış olabilecekleri akla yatkın gel­ mekle birlikte, binanın çatısına ulaşımı sağlayan herhangi bir donatı izi bulun­ madığı için, bunların işlevsel olmaktan çok. binaya etkileyici bir plastik görünüm kazandıran dekoratif bir katkı olarak değerlendirilmesi gerekir. Zira, sözkonu­ su dendanların 70 cm.yi bile bulmayan bir yükseklikte olmaları, binaya yönelik bir saldırıda "savunma" imkânını orta­ dan kaldırdığı gibi, esasen, hanın, "savunma" yapılabilecek karmaşık ve teşkilâtlı bir plana sahip olmadığı da düşünülmelidir. Bu husus. Yavuz’un da dikkatini çekmiş; esasen, Şarapsa Ham’ndaki dendanların, binanın savun­ masında bir işlev taşımadıklarını düşü­ nerek, bu ve buna benzer bazı örneklerin "aslında yaygın biçimde silme gibi bir duvar bitirme öğesi olduğu kanısını" uyandırdığını vurgulamıştır. Bkz; Yavuz 1992: 259. Taçkapının üst kenarı, cepheye açılan sivri kemerin kilit taşı hizasında kesil-' mektedir. Bugün, ince bir şerit halinde boydan boya uzanan beton bir damlalıkla tümlenmiş durumdaki cephenin üst bölü­ münün, özgününde, tıpkı yan ve alt kenarlarda olduğu gibi, kesme taştan profilli bir silme ile çerçevelenecek şekil­ de vaktiyle en az iki taş sırası daha yük­ seldiği iddia edilebilir.

Foto. 2: Ş a ra p sa H an G üneyden G ö rü n ü s -P a y a n d a la r

beşik tonozla örtülü mescitten oluşan yaklaşık 11,50 x 71,00 m. boyutlarında tek bir kütle halinde inşa edilmiştir (Sekil 1). Binanın kuzey ve güney cepheleri (Foto. 2), birbirlerine eş aralıklarla’ dizilen ve çatı seviyesine kadar yükselen dikdörtgen prizmal payandalar ile desteklenmektedir»; doğu ve batı cephelerinin ortasında ise mahmuz şeklinde çıkıntılı birer üçgen payanda yer alır (Foto. 3). Çatı seviyesinde yerleştirilmiş ve üst kenar boyunca bir parapet halinde binayı çevreleyen dendanl ar , dıştan, âdeta kale görünümü veren etkileyici bir fasat oluştururlar». Hanın kuzey cephesinin ortasında ve beden duvarını da aşarak kesme taş örgü­ lü prizmal bir kütle halinde cepheden dışa doğru çıkıntı yapan taçkapı" (Foto. 4-1, yanlardan sade birer profilli silmenin sınırlandırdığı sivri kemerli bir açıklık şek­ linde düzenlenmiştir. Taçkapının her iki kenarındaki enli silmeler, 90° dönerek kapı kütlesini alt kottan çevrelediği gibi, aynı kotta te kr a r dikaçısal bir dönüş yaparak bir seki halinde ke m e r ayağında da devam edip nihayetlenir. Taçkapının kavsarası, alnı yarım daire profilli bir kemer halinde cepheye açılan ve kemerin içine doğru daralan bir küresel bingiden ibarettir (Foto. 5); alt köşelerin­ de, profilli konsollar üzerinde yükselen yuvarlak kemerli birer küçük tromp yer alıp 2. Kavsaranın ortasında, etrafı beyaz mer m erl er le çevrili sathi bir niş içinde sivri kemerli beyaz bir m e r m e r levha üzerine yazılmış beş satırlık Arapça inşâ kitâbesi bulunmaktadır^ (Foto. 6) .

Transkripsiyonu 1-.Es-Sultan 2- El-Â'zâm Şâhen-şâh 3- El-mu'azzam Zıllûl-lâh-ı ff-l Âlemin 4- Gıyâsu’d-dunya ve'd-din Ebû'l-Feth Keyhüsrev bin Keykubad 5- (Kazınmış)“

Ş a ra p s a Han

Türkçesi: "Yüce Sultan, Ulu Sahinşah, dünyada A lla h ’ın gölgesi, Din ve D ünya’nın Yardımcısı, Fetih Babası, Keykubad oğLu K eyhüsrev”

395

B in a d a ki tek s ü s le m e öğesi, tro m p la ­ rın o tu rd u ğ u p r o filli ko n s o lla rın a lt ken a­ rı boyunca uzanan yarınn yıldız kesitli g e o m e trik kom p o zisyo n la rd ır.

Taçkapı kavsarasının altında, kapalı barınak b ö lü m ü n e dahiL olunan basık k e m e r ­ li kapı açıklığı yer alır; üzengi taşları p ro filli b ire r konsol halinde d ü ze n le n m iştir^.

’ 3 KonyalI 1946: 366; Lloyd -R ice 1989: 73. K ita b e n in son sa tırın ın hangi sebeple kazındığı b e lli d e ğilse de, m evcut izler, bunda b ir kasıt a ra n a b ile ce ğ in i d ü ş ü n d ü ­

Bugün Lokanta ola ra k ku lla n ıla n barınak, tek bir sivri beşik tonozun ö rttü ğ ü k e sin ­

rü yor. N ite k im 1953 yılında kitabeyi

tisiz bir m e kâ n d ır^ İFoto. 7]; tonoz, uzun k e n a rla r boyunca dış ceph ele rde belli

g ö ren Lloyd da, kitab e için "so n s a tır d ik ­ k a tle k e s ile re k k a ld ırılm ış tır." der.

a ra lık la rla dizilen payandalarla aynı aks üzerinde ve karşılıklı ola ra k y e r le ş tir ilm iş düzgün kesm e taş ö rg ü lü k e m e r le r le içten de d e s te k le n m iş tir.

L lo yd -R ice 1989: 73. 1946 ta rih in d e ç e k ile n foto ğ ra fın d a k o n s o lla r g ö rü lm e z . Konyalı 1946: 363.

Binanın doğu kanadında, barınak b ö lü m ü n d e n bir duvarla yalıtıldığı gibi dıştan da, daha yüksek tu tu lm u ş beden duvarları ile v u rg u la n a n m escit yer a lm a k ta d ır [Foto. 8). Mescide, kuzey cephesindeki, iki payanda’’ arasına y e r le ş tir ilm iş basık k e m e r ­ li bir kapı ile dah il olunun^ (Foto. 9). Üç basa m a kla çıkılan kapı kütlesi, dıştan, s a t h f b ir niş meydana g etiren üç d ilim li bir k e m e r içine a lın m ış’’ : m e rke zdeki sivri k e m e r gözüne de aynı fo rm d a m e r m e r bir kitabe yerleştirilm iştir^« [Foto. 10). Bütün kapı kom pozisyonunu, en dışta, yalın b ıra kılm ış içbükey profilli d a r bir silm e yanlardan ve üstten ç e vre le m e kte d ir.

Ne yazık ki, yakın tarihlerde geçirdiği ağır onanm ve üstlendiği yeni işlev dolayısıyla bina­ nın asirhaÜ büyük ölçüde değişikliğe uğramış; 1953 yılında tesbit edilen ve planına işlenen "...döşeme seviyesinden 30 cm. kadar yüksekte yapılmış b ir sıra toprak setler de zamanla ya da onarım sırasında ortadan kaldınimıştır. Bkz: Lloyd-Rice 1989: 49, 50-Res. 22. Bu toprak "s e k ile r, hic şüphe yok ki geç dönemlerde ilâve edilmiş unsurlardır. Nitekim, daha önce binayı tetkik eden Riefstahl’in ic mekân fotoğ­ rafında sözkonusu sekiler görülmez. Bkz: Riefstahi 1931: Res.l2. Diğer taraftan, bugün, tonoz sırtında belli aralıklarla açılmış ve iç mekânın aydınlatmasına yardımcı olan kare formlu ışıklıkların da. özgün oldukları söylene­ mez. 1946 ve 1953’de binayı gören Konyalı ve Lloyd’un tasvirlerinde bunların varlığına ilişkin bir tesbit yoktur. 1952. 1954 ve 1955 yıllarında bina üzerinde çalışan Erdmann'ın çizdiği plan­ da islenmiş olmalarına bakılırsa, bugünkü ışıklıkların ya daha önceki araştırmacılar tarafın­ dan dikkate alınmadığını ya da 1950’li yıllar içinde yapılmış oldukları akla geliyor. Erdmann 1961/2: Taf.XXVIII-Fig.l. Kapıyı yanlardan sınırlandıran her iki payan­ danın üst kotunda, hemen hemen aynı seviye­ de, spo//e olarak kullanılmış bazı mermer sütun ve arsitrav parçalarına tesadüf edilmek­ tedir. Sözkonusu yapı malzemelerinin, yakın çevredeki Roma cağına ait bina harabelerinden getirildiğine şüphe yoktur. Sözkonusu kem er ile üstündeki kitabe lev­ hası arasında, geçmeli taşlarla örülmüş bir lento bulunur. Kapının basık kemeri ile bunu çevreleyen dilimli kemerin üzengi taslan, profilli birer konsol halinde düzenlenmiştir. Kitabe, "Allah'ın mescidleriniancak Ona ve âhiret gününe iman edenler yaptırırlar" anla­ mına gelen bir âyeti ihtiva etmektedir. Bkz: KonyalI 1946: 366; Lloyd-Rice 1989: 74,

Foto. 3: Ş a ra p sa H an B atı Cephe

396

Anadolu S e lçuklu Dönem i Kervansarayları

Foto. 4: Şarapsa Han Taçkapı

Lloyd. her ne kadar, mescidin "ç a p ra z tonozla ö rtü lü " olduğunu söylemekteyse de,

verdiği planda, örtünün sivri beşik tonoz olduğu görülür. Bu. belki de bir tercüme hatasıdır. Bkz: Lloyd-Rice 1989: 49. 22 1930’lü yılların başında binayı tetkik eden Riefstahl, bu tür "konaklama” yapıları için en temel ihtiyaç olan su konusunda "binaya s u sağlayan h e rh a n g i b ir kayna k bulam adığım "

söyler (Riefstahl 1931: 62). 30 yıl aradan sonra bina üzerinde çalışan Erdmann da. benzer bir tesbitle, su tesisatı görmediğini ve suyun yakınlardaki tepelerden getirilmiş ola­ bileceğini belirtir (Erdmann 1961/1: 173). Doğrusu istenirse, binanın doğu ucunda yer alan ve kapalı barınma bölümünden bir duvarla yalıtılmış mescidin, konumu itibariy­ le, esasen, bu tür bir ihtiyaca cevap vermek üzere vaktiyle sarnıç olarak yapılmış olup olmadığı sorgulanabilir. Bu bağlamda, doğu cephesindeki üçgen payandanın durumu ilgi çekici bulunabilir. Âdeta mahmuz gibi dışa çıkıntı yapan üçgen formlu bu destek elema­ nı. Alanya Kalesi ndeki sarnıçların neredey­ se tümünde, suyun basıncını yanlardan kar­ şılamak üzere sıkça kullanılmış bir mimari eleman olarak, bu tür su yapılarının karakte­ ristiğidir. Bu husus, şimdiki mescit bölümü­ nün, belki de başlangıçta, çatıda biriken yağ­ mur suyunu toplayarak hanın su ihtiyacını karşılayan bir sarnıç işlevi gördüğünü ve zamanla çevresinde bir yerleşme teşekkül ettikçe şimdiki ibadet mekânına dönüşmüş olabileceğini de akla getirmekle birlikte, bunu doğrulayabilmenin elbette imkânı yok­ tur.

Yaklaşık 4.50 x 9.00 m. ebadındaki iç mekân (Foto. 111, kapıyla aynı aks üzerinde uzanan bir sivri beşik tonozları örtülüdür; ortada, profilli konsollar üzerinde yük­ selen düzgün kesme taş örgülü bir kemerle içten de d e s t e k l e n m e k t e d i r 2 2 . Mekânın güney duvarının ortasında kesme taş örgülü mihrap bulunmaktadır; dört sıra mukarnas kavsaralı ve derinliği duvar içinde kalan beş kenarlı basit bir niş

2^ İnşaatında moloz ve kaba yonu taş kulla­ nılmış bu ilgi çekici binanın, han ile birlikte inşa edildiğine şüphe yoktur. Şaşırtıcıdır ki. Alanya ile ilgili geçmişte yapılmış önemli bir monografide hanla ilgili bazı bilgiler varken sözkonusu yapıya ilişkin en ufak birtesbite rastlanmaz. Bkz: Lloyd-Rice 1989:49-51.

şeklindedir. Kavsaranm üzerinde, yatay durumda duvarın içine yerleştirilmiş bir

Dıştan 6,30 x 4.00 m. ölçülerindeki binanın doğu cephesi bugün yıkık durumdadır.

la örtülü tek bir mekândan 2^ ibaret bir kalıntı halinde günümüze ulaşabilen bina­

25 Riefstahl1931: 61. 2* KonyalI 1946:364.

mermer arşitrav parçası dikkati çeker. Hanın batısında ve sadece birkaç metre uzağında bir bina daha bulunmaktadır^^ [Foto. 12). Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı ve sivri beşik tonoz­ nın aslf hali ve işlevi tartışmalıdır. Riefstahl, binanın " k a r e p la n l ı b i r g ö z e tle m e k u le s i" işlevi gördüğünü, " d e n iz i g ö z e t l e m e k ve aynı z a m a n d a b e l k i de iş a r e t v e r ­ m e k a m a c ıy la " yapılmış olabileceğini düşünmüştür 2s. Konyalı da benzer düşünce­

dedir; yalnız ona göre bina g ö z e t le m e k u le s in e b en z e ye n b i r m in a r e " idi; “ b u ra d a Erdmann 1961/1: 173. Verdiği bilgiler­ den de anlaşılıyor ki. Erdmann gördü­ ğünde de, binanın durumu bugünkü halinden pek farklı değildi. Diğer taraftan kalıntının batı kenarındaki bazı izler, üst kata çıkışın, büyük bir ihtim alle bu yönde bulunan bir merdivenle sağlandığını düşündürür.

h e m ezan o k u n u r , h e m de ic a b ın d a d e n iz g ö z e tle n ir d i" ^ \ Erdmann da, Riefstahl'e adadığı ünlü kitabında, onun sözkonusu bina için daha önce önerdiği “ g ö z e tle m e k u le s i" fikrini tekrarlar; ilk defa han ile birlikte planını çizdiği bu bina, ona göre, “ ü ç k a tlı o la r a k " düzenlenmiştir ve ne yazık ki " k a t l a r a ra s ın d a b a ğ la n tı s a ğ la ya n m e r d i v e n l e r d e n b u g ü n g e r iy e h i ç b i r iz k a lm a m ış tır" ^ ^ Yavuz'un da bu görüşlere

Şarapsa Han

397

28 Yavuz 1992: 260. 2» E rd m a n n 1961/2: Abb. 319. Sözkonusu fo to ğ ra f, R ie fs ta h i’in arşivinden a lın m ış ­ tır. Bu husus, g ü n ü m ü ze u lasan tonozlu k alın tın ın kuzey cephesin de b ir p encere b u lu n m a m a s ıy la da d o ğ ru la n a b ilir. Kaldı ki, a lt katın tonoz eğrisi dolayısıyla da. s ö zkonusu p en ce re n in şim d iki m ek â n a â it o la m ayacağ ı açık tır. D olayısıyla, d en d a n la rın çevrelediği bu a la n ın , g e ç m iş te âd e ta "belvedere" gibi d e ğ e rle n d irilm iş b ir üst kat o la ra k a lg ı­

Foto. 5: Ş a ra p sa H an Taçkapı - K avsara

la n m a m a s ı g e re k ir. K on yalı’nın, bina için "gözetleme kule­ sine benzeyen minare" d em esi, hiç şü phe yok ki, fan teziye kaçan b ir y o ru m ­ d u r ve g e rç e k le ilişkisi yoktur.

katıldığı "...bu ku le n in b ir gözetlenne k u le s i old u ğ u ve de nizi g ö re b ile ce k uygun b ir kon um d a oldu ğu k e sin d ir" dem esinden anlaşılıyor; ona göre "k a re p la n lı ve zem in katı kuze y-gü ney yönde b e şik tonozlu" olan yapının "ş im d i yıkık olan ü s t katına, b e lk i de katla rın a, d u va r ka lın lığ ı içinde ye ra la n b ir m e rd ive n le çıkılm aktaydı"^. Binanın, yıkılmadan önce, 1926 yılında ç e k ilm iş bir fotoğrafın dan” , handan ayrı ve kulevari m ü s tâ k il bir kütle halinde “ çok k a tlı” olarak inşa ed ilm iş olduğu g ö r ü l­ m ektedir. Öyle anlaşılıyor ki, g ü nü m üze ulaşabilen ve belli ki vaktiyle zemin kat olarak kulla n ılm ış bugünkü tonozlu kalıntının yıkılan doğu duvarında, mekâna bu yönden giriş sağlayan dik dö rtg en bir kapı b u lu n m a k ta y ­

Foto. 6: Ş arap sa Han - Kitabe

dı; binanın kuzey cephesinin ortasında düşey dikdörtg en bir açıklık halinde izlenebilen pencere ise, m u h a k k a k ki, alttaki tonozlu mekâ nın üzerinde yer alan bir kata aittir^“. En ü s t t e y e r a la n d e n d a n la ris e , handa olduğu gibi, m u h ­ tem elen alt katın, ton ozunu çatı seviyesinde g izle m e kteydilep'. Günümüze kalıntı halinde ulaşabilen binanın, geçmişte, denizden gelecek te h ditle re karşı "g ö ze tle m e kulesı'^^ işlevi gördüğü iddiası, birçok yönden ka bul ed ile bilir nitelikte değildir. Hanın bulu nduğu yere, denizden bir tehdit g e le bilm esi

imkânı yoktu r; zirâ, bu civardaki

bütün sahil kayalıktır ve en yakında Alâiyye dışında ö r t a çağ g e m ile rin in girebilm esi için uygun başka bir liman

i

i 1

m i ■ ^.

i

398

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylar!

V

■

? - - .

S :,.*. W rel="nofollow"> -'.y

w . \ 'i^

^ Foto. 7: Şarapsa Han - İç Mekân

Doğrusu istenirse, tarih fb in a la n n ilk inali ile işlevleri, zamanın akışı içinde ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar ve kullanım ­ lar nedeniyle değişmiş ya da bozulmuş­ tur. Bu, Selçuklu çağına ait binalar için fazlasıyla böyledir; bu çağa âit binalar, çoğunlukla, sonraki devirlerde de k u lla­ nılmaya devam etmiş; onarım, işlev fa rk ­ lılığı ya da eklentiler sonucunda büyük ölçüde değişikliğe uğramışlardır. Bu bağlamda, Şarapsa Hanı'nın batısındaki bina kalıntısının aslfhalini ve işlevini tayin etmek pek mümkün görünmüyor. Buna karşılık, binayı " k u le - k o n u t " olarak nitelendirmemiz, hiç şüphesiz, hanın bugünkü planının, yük ve hayvanlar ile yolcular dışında kalan daimi görevlilerin hep birlikte barınmasına imkân verecek bir düzene sahip olmaması ile ilişkilidir.

■'

-■

-

-'V

Foto. 8: Şarapsa Han - Doğu Kenarındaki Mescit

da y o k tu r . Kaldı ki, d e n iz in g ö ze tlen nn es i d ü ş ü n ü l m ü ş o lsa bile, b u n u n , h a n d a n ayrı o la r a k ç o k katlı b ir bina inşa e d ilm e s in i g e r e k t i r m e s i şa rtı y o k tu r ; ç ü n k ü , g e ç ­ m iş t e o ld u ğ u gibi b u g ü n de b ir te p e ü z e r in d e y e r a la n hanın b u l u n d u ğ u y e rd e n denizi ç ıp la k gözle g ö r e b i lm e k za ten m ü m k ü n d ü r .

Bu, hiç ş ü p h e yok ki, h a n la ç a ğ d a ş ve b e lk i de han ın g ö r e v lile r i için " k u l e - k o n u t " o la r a k t a s a r l a n m ı ş b ir bina olmalıdır^^.

H a n ın da iç in d e y e r a ld ığ ı S e l ç u k l u ç a ğ ın a â it b in a l a r ı n p e k azı için ilk ta s a rım la rın a

i l iş k i n

b ilg i v a r d ı r ya

da b in a d a n g e le n iz le r in d e ğ e r l e n ­ d i r m e s i s o n u c u b i r ç ı k a r s a m a y a p ı­ l a b i li r ; ç o ğ u n l u k l a b ir b in a n ın in ş a a t a ş a m a la rı,

pek

çok

y ö n ü y le

h â lâ

b ilin m e z liğ in i k o ru m a k ta d ır. Ş a ra p ­ sa Hanı için de d u r u m f a r k l ı d e ğ il d ir ; g e r ç i, b u g ü n k ü g ö r ü n ü m ü y l e , m e v ­ c u t b in aya , b i t m i ş b ir e s e r g ö z ü y le b a k m a m a k için h i ç b i r n e d e n y o k tu r . H a ttâ ,

b in a n ın ,

h ayli

r ijit

o lm a k la

b i r l i k t e , çağı iç in d e s ık t e k r a r la n d ı ğ ı a n l a ş ı la n p la n ın ın , b ir y ö n ü y le . S e l ­ ç u k lu ç a ğ ın d a Konya ile A lâ iy y e a r a ­ s ın d a k i t i c a r e t i n h a c m i ile i l i ş k i l i b ir b o y u tu o ld u ğ u da d ü ş ü n ü l e b i l i r ; hiç ş ü p h e y o k ki, bu t i c a r e t , d e n iz y o lu ile A lâ iy y e lim a n ı n a g e le n m a l l a r ı n Foto. 9: Şarapsa Mescit Taçkapısı

K o n ya 'ya i n t i k a l i n i de i ç e r m e k t e y d i .

Şarapsa Han

399

Foto. 10: Ş arap sa M e s c it - Kitabe

D iğer ta ra fta n , çağdaşı oLan d iğ e r İnanlarla mul
“ M u kayese için bkz: E rd m an n 1961/2: Taf. XXX. P lan İçin bkz; K un duracı 2001: 4 9 0 C izim

dığı da s ö y le n e b ilir; ge rçekte, k e m e r ç e ş itle ri ve tonoz gibi e ğ r is e l ö r t ü le r in b e lirleyici o ldu ğu bir çağda, bu yapı e le m a n la rıy la ç eş itli "m o d ü le r d ü z e n le m e ­

A. Aynı ilişki, yine D e reb u cak'taki

O rta p a y a m Hanı planı ile de k u ru la b ilir IB kz; K u n d u racı 2001: 4 9 0 -C iz im 61.

le r ya p ıla b ilm e s i im kâ nı vard ır. N ite k im , Kırkgöz Hanı'n m kuzey kanadın daki kapalı ba rın a k b ö lü m ü n ü n planı da Şara psa Ham 'n a b e nz e r "m o d ü le r" bir uyg ulam a o la ra k d ikk a ti ç e k iy o r“ . Diğer t a ra fta n , D e r e b u c a k -T o l Han ile Ş a ra p ­ sa Hanı arasın da plan be nze rliğ in i de aşan b ir s t r ü k t ü r e l iliş ki k u r u l a ­ bilm es i, h e r iki hanın da aynı b â n f ta r a fm d a n aynı m im a r a ya p tırılm ış o ld u ğ u n u

düşündürür^®.

Bu

bağ­

lamda, Ş e lç u k lu çağında, sözgelişi, A ltm ap a Ha nı'n m avlu yan k a n a t la ­ rında g ö rü le c e ğ i şekild e , d i k d ö r t ­ gen bir m ekâ nın, içten k e m e r le r l e d e s t e k le n m iş ş e k ild e tek b i r t o n o z la ö rt ü lü o ldu ğu çeşitli ö lç e kte bina ve/veya bina b ö lü m ü old u ğu gibi, bu t e m e l "m o d ü le r" b irim in , k e m e r gözle ri a ç ıla ra k ç o ğ a ltılm ış re o tip "[e r\ de b u lu n a b ilir . u y g u la m a la rın , tip in e

özgü

Ö yle sine kapalı

he rh a n g i

o lm a d ığ ı

ki.

ba rın a k

"s te -

Bu t ü r b ir yapı

an la şılıy o r.

Ş a ra p s a b ö lü m ü n e

H a m 'n ın benzer

Foto. 11: Ş arap sa M e s c it - iç M ekân

4-00

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 12: Ş arapsa Hanın B a tıs ın d a k i B in a K alın tısı

Plan için bkz: Lloyd-Rice : Res.15. Nitekim "$arab-sâlâr" ünvânma, yine bu çevrede. Manavgat ilçesine bağlı Sırtköy'de bir evin duvarı üzerinde yer alan ve esasen Eynif Ovası'ndaki "Tol Han'a ait olduğu düşünülen 1231 tarihli bir kitabede de tesadüf edilmiştir. Bkz: Bil­ gin 1985: 267-268. Bu konuda dikkat çekici bir tesbit. M.A.Hacıgökmen tarafından yapılmıştır [Bkz; Hacıgökmen 2004: 441-445). Tol Han a ait kitabede Ayaz'ın adı "Ayaz Sarab-sâlâr" olarak geçmektedir. Bkz: Kunduracı 2002: 543. Diğer taraftan, Esededdin Ayaz’a ilişkin bir makalede, onun 1229'dan biraz önce öldüğü iddia edilmiştir (bkz: Sönmez 2000: 177). Oysa, Denizli-Cardak Han’daki kitabede adı geçen Esededdin Ayaz, 1230 yılında henüz hayattaydı. Hacıgökmen 2004: 443-444.

b ir pLan, Alanya İ ç k a le s i’ ndeki “ Koğuş" diye bilinen yapıda^^ karşım ıza ç ık a b ild i­ ği gibi, esasen, Alanya T e rsa n e si bile, bu t ü r b ir u y g u la m a n ın , to n o z la rın yan yana

b irb irin e

u la n m a s ıy la

o lu ş t u r u lm u ş a n ıts a l ö r n e k le r in d e n

biri

ola ra k

ra h a tlık la k a b u l e d ile b ilir. Öyle anlaşılıyor ki, bugün çeşitli ş e k ille rd e söyleniyor olsa da, esasen binanın adı, bânfsinin k im liğ in i aydınlatacak bir ipucu o lu ş tu rm a k ta d ır; Şarapsa ya da benzeri söyleyişler, hiç şüphe yok ki, Selçuklu sarayındaki “ $ a r a b h â n e - i S u l t a n i d e n s o ru m lu bir kişi ola ra k “ Şsr ab- sâl âr " ünvânı ile iliş k ilid ip ^ Bu ünvânı kullan an ve binayı yaptıran kişinin, bu çevredeki d iğ e r hanları da yaptırm ış olması m u h te m e l

Şarapsa Hanı'nm, bütün bir Selçuklu çağı içerisinde kendine özgü, hattâ sıradışı sayılabilecek bir plana sahip olması­ nın makûl açıklamaları yapılsa bile, bu husus, hanın inşaatına ilişkin bazı tered­ dütler duyulmasına yine de engel değil­ dir. Bu bağlamda, bugünkü binanın bulunduğu arsa üzerinde, aslında daha büyük bir inşaatın tasarlandığı, belirle­ nen yapı alanı içinde, çağının diğer bir­ çok örneği gibi, öncelikle kapalı kısmın inşaatının tamamlandığı ve fakat avlunun inşaatına hiçbir zaman başlanamadığı, dolayısıyla, bugünkü binanın ilk tamam­ lanan kapalı barınak kısmı olarak günü­ müze ulaşabildiği de varsayılabilir. Bu, abartılı biryorum gibi görünse de, kita­ benin son satırının "bilinçli" bir şekilde kazınarak silinmiş olması, bu yönüyle, inşaatın da tamamlanmamış olabileceği­ ni açıklayabilir. Bu. Selçuklu çağında da rastlanan tipik bir "damnatio memoriae" örneğidir.

"$ a r a b -s â lâ r " EmPr Esededdin Ayaz olduğu iddia edilmiştir^s. Eğer bu doğruysa, onun, kendi adına yaptırdığı Şarapsa Hanı'nm inşa kitabe sind e­ ki, m u h a k k a k ki son satırda yazılm ış olan adının bilinçli ola ra k kazınıp s ilin m e s in ­ de, çeşitli ünvânlarla geçm işte birçok S e lçuklu Sultanının hizm etinde bulunduğu halde, yine S e lçuklu ailesine yönelik bir te rtip yüzünden 1238 baharında siyâseten katliyle sonu çla n a ca k hadiselere karışması^? ro l oynamış olm alıdır^. Gerçekten de, kitabede, s ilin e re k sonsuza kada r u n u ttu r u lm a k istenen'^’ b â n f adından, geriye sadece son ünvânmı çağrıştıran küçük bir hatıra ka la b ilm iş tir. Bu du ru m d a , kitabesine göre, S e lçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev dön em i­ ne ait olduğu anlaşılan Şarapsa Hanı’nm da, Sultan'ın tahta çıktığı 1237 yılı ile "Ş a ra b -s â lâ r" Esededdin Ayaz'ın ö ld ü rü ld ü ğ ü 1238 yılı arasında ta m a m la n m ış olması çok m u h te m e ld ir.

Ş a ra p s a H an

Bibliyografya

Bilgin 1985: i. Bilgin, "Selç uklular ve Beylikler Devrine Ait Yayınlanmamış Üç Kitabe", Vakıflar Dergisi, XIX, Ankara. 1985, s. 267-270. Erdmann 1961/1: K. Erdmann, Das A natolische Karavansaray des T3. Jahrhunderts. Erster Teil, Katalog-Text, Berlin. 1961. Erdmann 1961/2: K. Erdmann, Das A natolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Erster Teil, Katalog-Abbildungen, Berlin. 1961. Hacigökmen 2004: M. A. Hacigökmen, "Sarabsa Ham ve Banisi", Alanya Tarih ve K ü ltü r S em i­ n e rle ri İli, 2004, s. 441- 445. Konyalı 1946: i. H. Konyalı, Alanya lAlâiyyel, İstanbul. 1946. Kunduracı 2001: 0. Kunduracı, "Kubadabad-Alanya Arasındaki Selçuklu Kervanyolu Üzerine Yeni A raştırm ala r-I", ¡.U luslararası Selçul
■

4-01

iğ d ir

/ ŞERAFEDDİN EJDER KERVANSARAYI

Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU*

İğ dır’ ın 31 km. k a d a r güneyinde, Igdır ya da Serafeddin Ejder Kervansarayı o la ­ rak a n ılm a k ta , eski ke rvanyolu güzergahı ü zerin d e b u lu n m a k ta d ır. Yapı, ivlayıs, Eylül 2006 ta rih in d e in c e le n m iş tir . K e rvan saray XIII. yüzyıla ta r ih le n m e kte , kitabe ve vakfiyesi b u lu n m a m a k ta d ır. Batılı d e v le tle r ve t o p l u m l a r ta ra fın d a n XI. yüzyıl so nu nd an itiba re n h ızlan dırı­ lan T ü r k le r i ve Ivlüslüm anları A n a d o lu ’dan H ıris tiy a n la rc a k u ts a l sayılan to p ­ ra k la rd a n a tm a g ir iş im le r i so nunda sü re n uzun s a v a ş la r dönem i, ta rih te "Haçlı S e fe r le r i” o la ra k b ilin m e k te d ir. XII. yüzyıl boyunca d ü z e n le n e b ile c e k herhangi bir Haçlı Seferi endişesi ve h er savaşın sonucu Anadolu halkının f a k i r l e ş m e s i ­ ne, y o k s u lla ş m a s ın a yol a ç m ıştır. Bu d ö n e m d e A n a d o lu ’ nun çeşitli yö re le rin i elinde b u lu n d u ra n S e lç u k lu la r ve Atab eyle ri, A n a d o lu 'd a b e lirli m e rk e z le rd e te k tü k g ö rü le n e s e r le r dışında, fazla b ir k ü lt ü r varlığı ortaya k o y m a m ış la rd ır .’ Savaşlar sona erip, An ad o lu b ir liğ in in sağlandığı ve m e rke zi Konya olan S e lç u k ­ lu D evle ti'n in o lu şm a s ıyla , XIII. yüzyıl başından itiba re n A n a d o lu ’da im a r fa a li­ ye tle rin e g ir iş ilm iş , dini, sosyal ve profan yapılara hız v e rilm iş tir.^

* Erzurum Atatürk Ünlv. Fen-Ed. Fak. Sanat Tarifli Böl. ' Malazgirt Zaferi’nden 11071) sonra Ana­ dolu'nun büyük bir kısmı Türklerin eline geçmiş, 1078 yılında İznik merkez olmak üzere Anadolu Selçuklu Devleti kurul­ muştur. Orta ve Doğu Anadolu'da ise Danişmentliler İ1092-1178), Saltuklular (1092-202), Mengücekliler |1118-1252) ve Artuklular 11098-1234) Büyük Selçuklu­ lar adına bölgeyi yöneten Atabeylikler olmuşlardır Bunların çabalarıyla yaptırı­ lan tarihi ve kültür yapıları dışında aktif bir yapılanma görülmemektedir. Bu döneme ait eserler konusunda bkz. 0. Aslanapa, Türk Sanatı, II, İstanbul 1973. 2 XIII. yüzyıl başından itibaren merkezi Konya olan Anadolu Selçuklu döneminde başta kervansaraylar, camiler, türbeler, medreseler, zaviyeler, hamamlar olmak üzere bir çok yapı yaptırıldığına tanık olunmaktadır. Bunların geneli için bkz. 0. Aslanapa, Türk Sanatı, II, İstanbul 1973.; İ.H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikle­ ri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1969.; C. E. Arseven, Türk Sanatı, İstanbul 1970.

Foto. 1: Kervansarayın güneydoğudan görünüşü.

404

A n ad o lu S e lç u k lu Dönenni K e rv a n s a ra y la rı

Çizim 1: Doğubayazıt-Erzurum ara­ sındaki kervan yolu ve alternatif yol.

^

r' .X^AZERBAYCAN

Hanak \) Hozapin

"a » 'C G o lu . Arpaçay

DİLİCAN

GÜMRÜ

Akyaka,.'

Susuz

E R M E N

İ (S T A N ERİVAN

Narman Tortum

kS

(

Pasinler II,ca

Balık G.

^ ö p r ü k ^ v ''- . . . , . Nebi Hanı *

ERZURUM

Karayazı

• Çilli G e çid im i ^ Taşlıçay . Hamur* ' ' '

~n 'U :

"

r

Tutak

Tekman

^ Ğ D IR

^ ,

• Hints

• Patnos

Çaldıran

MAKLl'

\

İ R A N

1

CamiLer, mescitler, türbeler, imaretler, ha mamlar, zaviyeler, te kk e le r vb. gibi ^ 0. Aslanapa. "Ortaçağ’da Türklerin Bir Sosyal Yardım Müessesesi: Kervansaray­ lar” . Türk Kültürü, S. 5. Mart 1963. s. 2630.; İ.H. Konyalı, Erzurum Tarihi. İstanbul 1960.; C.E-Arseven, Türk Sanatı, İstanbul 1970.

k ü lt ü r varlıklarının yanında, bu dönemde yaptırılmış önemli bir yapı grubunu da Kervansaraylar teşkil etmektedir.^ Kervansaraylar geçmişte Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu la r'dan iti­ baren Anadolu Selçuklularıyla profan m imari nin en önemli yapı türlerinden birini o lu ş t u r m u ş t u r . 4 Pekin’den Karadeniz. Akdeniz ve İstanbul'a oradan da

^ 0. Aslanapa. Türk Sanatı, I. İstanbul 1972.: K.Erdmann-H.Erdmann; Das Ana­ tolische Karavansaray des XIII. Jahrhun­ derts. l-ll, Berlin 1962.; M.K. Özergin " Anadolu Selçuklu Kervansarayları” Tarih Dergisi. Sayı 20, İstanbul 1965. s. 169 vd. ®0. Aslanapa," Türklerin.... s. 36.; E. Esin."Burkan ve Manı Dinleri Çevresinde Türk Sanatı iDoğu Türkistan ve Kansu'da)" İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. C.ll, Kısım la, İstanbul 1972.; Ö. L. Barkan, " Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler", Vakıflar Dergisi. II. Ankara 1942. s. 354 v.d. ^ Söz konusu güzergah üzerinde seyahat edenlerden bazıları Seyahatnamelerinde geçtikleri yollar ve ülkeler, şehirler, top­ lumlar hakkında ilginç bilgiler vermekte­ dirler. Bunları Marco Polo, Ruj Gonzeles de Clavijo, M. Kiepert vb. olarak sırala­ mak mümkündür. Aşağıda seyyahları ve eserlerine yeniden değinilecektir.

İtalya'ya, hatta Ispanya'ya ve Portekiz’e kadar doğu-batı ekseninde gidip gelen kervanların, ticaret kolonilerinin, seyyahların, misyonerlerin ana güzergahı olan İpek Yolu üzerinde yeme, içme, yatma, dinlenme, hayvanlara bakım anla­ mına çeşitli hizmetleri yürüten bir güvenlik ağı oluşturan Kervansaraylar, Orta­ çağ boyunca insana hizmetin zirvesine ulaşmış vakıf kuruluşlarıdır.^ Pekin'den, Şanghay'dan Batıya hareket eden kervanlar, Hazar Denizi'nin kuzey­ batısında Demirkapı yoluyla A n a do lu ’ya, öte yandan Hazar Denizi’nin güneyin­ den, İran Azerbaycanı yoluyla Hoy, Muradiye, Bend-i Mahi, Erciş üzerinden Erzurum, veya Urfa, Gaziantep üzerinden Akdeniz'e, ya da Denizli'ye Ege Denizi'ne kadar ulaşan güzergahları takip ederek Anadolu ile doğu arasında ticari anlamda bağlantıları güvenlik içinde sağlıyorlardı.^ Hazar

Denizi’nin

kuzeyinden,

güneye

yönelerek

Demirkapı'dan

geçen

ve

İğdır/Erzurum yoluyla batıya bağlanan güzergah üzerinde bulunan bir kervansarayın, İğdır yakınlarında olması nedeniyle bu yapı, bazı kaynaklarda İğdır Kervansaraya,

’ R. H. Ünal. " İğdır Yakınlarında Bir Sel­ çuklu Kervansarayı ve DoğubayazıtBatum Kervanyolu Hakkında Notlar” Sanat Tarihi Yıllığı. III, İstanbul 1970, s. 7-15. ^ H. Buyruk. Tarihi ve Kültürel Varlıkla­ rıyla İğdır, İğdır 2006.

banisinin adından dolayı da Serafeddin Ejder Kervansarayı», olarak tanınmaktadır. İğdır’ın 31 km. kadar güneyinde. Kervansaray Köyü'nün batısındaki düzlük bir arazide y e r a lan bu kervansaray (Foto. 1) aynı zamanda Güngörmez, Kızılkule ve Asma köylerinin de yol kavşağında b ulu nm ak tad ır (Çizim 1).

Ş erafeddin E jder Kervansarayı

J\. ÎT

■TL n

r r

II \|i

\ ^

Çizim 2: İğ d ır Kervansarayı İR. H. Ünal, işlenerel
îT T

I*

! •! '

J

405

I»

•*

il

İt

II ti

II

I

t{

•'

I, ' “ 7

f

i

n

/

j;ı I I II :ı ü i lı ^ ‘j <1 / rel="nofollow">' Ji L i L j i

II

l|

1*

I|

İl

İt

İl

İl

J —

a!

•i

İL-JL »i

Ji

V

V

n İl

ii

.

K V — v;

M ila tta n ö n ce le ri VII.-VI. yüzyıllarda İğ d ır’a gelip ye rle şe n o zannani
’ H. Geylkoğlu. Selçuklulardan Safevilere Sâ'd Çukuru, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1998 IBurada Sürmeli Çukuru Aras'ın güneyindeki İğdır'ın da içinde bulunduğu Türkiye toprakları, Sa'd Çukuru ise Irmağın karşısındaki Erme­ nistan topraklarına verilen isim olarak belirtilmiştir.; H. Buyruk, a.g.e., s. 48. 135-; E. Konukçu, "Aras Boyunda Bir Ortaçağ Şehri: Sürmeli" Türklük Araştır­ maları Dergisi (Prof. Dr. Coşkun Alpte­ kin’e Armağan), S.12, İstanbul 2002, s. 187-193. H. Buyruk, a.g.e., s. 2 2 i.; R.H. Ünal, a.g.m., s. lA.

Kervansarayla ilgili ilk ciddi a ra ş tır m a ve yayın, Prof. Dr. Rahmi Hüseyin Ü n a l’a a it tir .'2 Ünal, bu a ra ş tırm a s ın d a , b ir Rusça dergide'^ adına rastladığı k e rv a n s a ­ rayın, M. Oluş A r ı k ’ ın b a s ılm a m ış d o ç e n tlik tezinde de te zyinat yönünden ele

" R.H. Ünal, a.g.m., s. U.; H. Buyruk, a.g.e., s. 22A. R.H.Ünal, a.g.m, s, 7-15.

a lınm ış o ld u ğ u n u ifade e tm e k te d ir. ü zün y ılla r kendi halinde, d eğ e rin d e n b irço k şey kaybe de re k ayakta kalm aya d iren e n bu yapı, 2006 yılında İğ dır V a liliğ i’ nin de çabalarıyla V a kıfla r Genel M ü d ü rlü ğ ü ta ra fın d a n p ro g ra m a a lın a ra k resto rasy o na g ir iş ilm iş tir . E rz u ru m K ü ltü r ve Tabiat V a rlıkla rın ı K o ru m a Bölge K u r u l u ’ nca rölöve, r e s ti­ tüsyon ve resto rasyo n p ro je le ri onaylanan K e rv a n s a ra y ’ m ç ö k m ü ş olan orta ve yan n e tle rin in te m iz le n m e s i ve H a n ’ ın t e m e lle r in in ortaya çıka rılm a sı, 2006 yaz so nların da ta m a m la n m ış , 2007 yılında da resto rasyo na b aş lan aca ktır. Plan yö nünden; 23x55 m. b oyutlarında, d oğ u-ba tı d o ğ ru ltu s u n d a d ik d ö rtg e n bir alana o t u r t u lm u ş olan K e rv a n s a ra y ’a giriş, doğu cephe orta sın da n s a ğ la n m a k ­ ta dır (Çizim 2). Taçkapı, bu cephede ileri taşıntı yapmadığı gibi içe g ir in tili üç sıra s ilm e d e n oluşan yan p ro fille re sahip ve üstte, orta sı fazlaca s iv riltilm iş , g eniş ku ş aklı b ir sivri k e m e rle s o n u ç la n m a k ta d ır (Foto. 2). Cephenin iki köşe-

Bu derginin adı Christinoski Vostok [Vol. III, IV, Petrograd 1914-1925İ olarak verilm iştir Bkz. R.H.Ünal, a.g.m., s.7.; Ayrıca M.O. Ank'ın Anadolu Selçuklula­ rında Erken Devir Mimari Tezyinatı [Ankara Üniv. D.T.C. F. Basılmamış Doçentlik Tezi, Ankara 19661, başlıklı tezinde de bu yapının süsleme unsurları­ na değinilmiştir Is. 97|.

406

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Sİ, d ö n e m in d iğ e r Ana do lu S e lç u k lu k e rv a n s a ra y la rın d a olduğu gibi y u v a rla k takviye kulesi ile t a h k im e d ilm iş tir . Bu k u le le r in güney ve kuzeye bakan uzun cephe o rta la rın d a üçer, kuzeybatı ve güneybatı k ö ş e le rin d e de b ire r o lm a k üzere sayıları t o p la m 10’u b u lm a k ta d ı r (Foto. 3). Güney duvarın ö n e m li b ir kısmı ile batı du varın üst b ö l ü m ü ­ nün yıkık olm a sın a r a ğ m e n , bu c e p h e le rd e yıkın tıla rın orta d a n k a ld ı ­ rılm ası son ucu , b u ra la rd a da takviye pa y andala rının varlığı k e s i n le ş ­ m i ş t i r (Foto. 4). K e r v a n s a r a y ’ ın 2.20 m. g e n iş lik te k i kapısı, içte ortada, kare planlı bir hole a ç ılm a k ta d ır . 7.50 x 7.50 m. bo yutla rın da, p a n d a n tifle r üzerine o t u r t u l m u ş m a n a s t ı r tonozuyla ö r t ü lü olan holü n, sağında ve solunda b u lu nan daha kü ç ü k d ik d ö r tg e n m e k a n la r a ve ah ır b ö lü m ü n ü n orta nefin e açılan b ir e r girişe sahip o ldu ğu g ö r ü lü r . Tonozun ortası, haçvari şekild e d ü z e n le n m iş re n k li ta ş la rd a n bir k ilit taşı ile k a p a tılm ış tır. Bu kilit taşla rın ın , iç e rin in ha va la n d ırılm a sı ve ayd ınla tılm a sı için yan h ü c r e d e k ile r le b ir lik te g e r e k tiğ in d e a ç ı la b ilir ş e k ild e [seyyar) inşa Foto, 2: K e rvan sara yın

e d ild ik le ri d ik k a t ç e k m e k t e d i r [Foto. 5).

taçkapısı.

H olü n sağ ve s o lu n d a k i odalar, enin e d ü z e n le n m iş olup 7.50 x 5.50 m. bo yutla X III. yüzyıla ta rih ie n e n b irço k k e rv a n ­

r ın d a d ırla r. Bu od aların birin in hancıya, d iğ e rin in ise y o lc u la r a ait o ld u k la r ı

sarayda y o lc u la rın İb a d e tin e m a h su s köşk m e sc it b u lu n m a k ta d ır. A n ca k bu küçük ib ad et y a p ıla rın ın avlu lu tip le rd e avlu o rtas ın d a, ya da girişin ü z e rin d e ye r ald ık la rı b ilin m e k te d ir. B u ra d a işe giriş m ek an ın ın ü stü n d e, te ra s b içim in d e d ü ze n le m iş böyle b ir b irim in b aşka bir örneğini b ilm iy o ru z. Bu b a k ım d a n çok sayıda yaz a y ların d a b u ra n ın y o lc u la rın y atm a ve ib ad et yeri o la r a k y a p tırılm ış olduğu d ü ş ü n ü le b ilir. K rs. K. E rd m a n -H . E rd m a n n , a .g .e, C .l-ll.; M .K . Ö ze rg in , " A nadolu S e lç u k lu K e rv a n s a ra y la rı,'' T a rih

a n la ş ılm a k ta d ır . S a ğ da kin in üzeri orta d a n b ir k e m e r le takviye e d ilm iş basit bir beşik ton ozla ö r t ü l ü d ü r . Holü n sağındaki odanın duvarında b u lu n a n bir m e r d i ­ ven ise, b u rad an çatıya çıkışı s a ğ la m a k ta d ır . Çatıda kuzeye bakan k o r u n a k lı bir kapı, aynı zam a nd a sıcak havalarda y o lc u la r ın çatıda ba lk on sefası y a p ıla b ile ­ cek şek ild e ya da ib adet am acıy la d ü z e n le n m iş teras a geçit v e r m e k t e d i r . “ Giriş ho lü nün , s a ğ - s o l h ü c re le r in üst k ıs ım la rın ın dıştan düz, etrafının 40-50 cm. y ü k s e k lik t e bir du varla s ın ır la n m ış o lm a s ın ın sebebi de burayı te ra s o la r a k k u l ­ la nıla n y o lcu la rın , g e re k tiğ in d e ve ya ttık la rı zam a n aşağıya d ü ş m e le r in i e n g e l­

D erg isi, S, 20, İs ta n b u l 1965,; 0 . A s la n a ­ pa. T ü rk S an a tı, l-ll., İs ta n b u l 1972, 1973,

le m e k iç in d ir [Foto. 6). B irç o k kerv a nsa ray da g ö rü lm e y e n bu öz elliğin. Doğu A n a d o lu 'n u n so ğ u k ik lim in e ,

- ö z e llik le yazları daha sıcak a l te r n a tif ik l im e -

sahip olan İğdır ve civarı için d ü ş ü n ü lm ü ş olm ası da o ldu kç a a n la m lıd ır . B u ra -

Foto. 3: B a tı c e p h e d e k i takviye p a y a n d a la r

Şerafeddin Ejder Kervansarayı

407

Foto. 4: iç e ris i te m iz le n d ik te n sonra k e rv a n s a ra y ın gün eybatı köşesi.

sının sıcak zannanlarda yo lc u la rın ib adetin e tah s is o lab ile c eğ i de d ü ş ü n ü le b ilir . Bu, başka K e rv a n s a ra y la rd a k i köşk m e s c id in bir varyantı o lab ilir. Ho lün s o lu n d a k i oda, sağ da ki ile aynı ö lç ü le re sahip, an cak örtü bakım ından f a r k lılık g ö s t e r m e k t e d ir . Giriş h o lü n ü n üst ö rtü s ü y le b e n z e rlik gö ste re n s o ld a ­ ki (güneydoğu) hücreyi örte n m a n a s t ı r tonozu, m u h te li f ş e k ille r d e k e s ilm iş r e n ­ kli t a ş la r d a n meydana g e lm iş t ir . K e m e r b a ş la ngıçla rı ise b ir e r m u k a r n a s ş e r i­ di ile d e ğ e r le n d ir ilm iş , bu da iç m ek a n d a h a re k e tliliğ i sağ la m ış tır. O rtadaki kilit taşı s ö k ü lü p - t a k ı la b ile n b ir d ü ze n le m e g ö s te rir. Her iki odanın iç e ris in d e doğu duvarda y e r alan, ü z e r le ri z arif yu va rla k parçalı k e m e r c ik le r le sü s lü nişle rin, k a n d illik o la b ile c e k le r i a n la ş ılm a k t a d ı r (Foto. 7). Foto. 5: G iriş h o lü n ü n s o lu n d a k i

Giriş h o lü n ü n batı duvarı o rta s ın d a k i 2.20 m. g e n iş lik te ri bir kapı ile de ah ır kısm ın a g e ç il­ m e k te d ir.

Aynı

g e n iş liğ e

sah ip

dış

kapıda

old uğu gibi bu kapıda da çerçeve, yu va rla k silm e le rd e n

olu şm a kta d ır.

k e m e ri, y a n la r d a k i

p r o filli

İJs tteki s ilm e

siv ri

m eydana

ge tirir. Sivri k e m e r li alın lıkta, dış kapı ç e r ç e ­ ve s in d e k i

g e o m e trik

s ü sle m e

b u lu n m a z

(Foto. 8). Ah ır kısmı, ortası daha geniş ve yüksek, y a n ­ ları daha basık ve dar, üç neften o lu ş u r. N e f ­ leri, d ik d ö r tg e n kaideli iki sıra sivri k e m e r dizisi b ir b irin d e n ayırır. Z am an la ta m a m e n ç ö k m ü ş olan

orta

nefin

g e niş liğ i

8.10 m.,

bunun sağındaki (kuzey) 4.50 m., s o lu n d a ki ise 4.75 m . 'd ir (Foto. 9). Nef ü z e rle rin in , içten

h ü ç re n in ü s t ö rtü s ü .

408

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

F o to . Ó: T e ra s a a ç ıla n k a p ı ve t e r a s ın d u r u m u .

uzun beşik to n o z la rla , dıştan ise iki yana hafifçe e ğ im li bir çatı ile ö rtü lü o ld u ­ ğu a n la ş ılm a k ta d ır. Payeler b ir b ir le r in e sivri k e m e r le r le b a ğ la n m ış la rd ır. N e f­ Issız Han ve plan özellikleri konusunda bkz. E, H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul 1966, s. 526-530.; O,Aslanapa, v.d.. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), İstanbul 1977., U. Sceratto " An Early Ottoman Han Near Lake Apolyont", Atti del Secondo Congresso Internationale di Arte Turco, Venezia 1963, s. 221-234.; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London 1971, p. 87-88.; Türkiye'da Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara 1986, s. 385. R. H. ÜnaL " Erzurum ili Dahilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir incele­ me", Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Araştırma Dergisi, S. 6, Erzu­ rum 1973, s. 116. vd. ” H. Gündoğdu, "Köprüköy Hanı", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 4, Erzurum 1998, s. 79-90.; Ay. mlf., " Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar," Sehr-i Mübarek Erzu­ rum, Ankara 1988, s. 204. H. Gündoğdu, " Aşkale Yakınlarında Karası (Aşveyishan) Hanı", Vakflar Dergi­ si, XXII, Ankara 1991, s. 289-300.; Ay. mlf-, ” Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar" Şehri Mübarek Erzurum, Ankara 1988, s. 205.

leri ö rte n beşik to n o zla r, içten se kize rd e n 24 k e m e rle takviye e d ilm iş tir . Orta nefin k e m e r le r in in başlangıç kısım ları b ir e r m u k a rn a s şeridi ile s ü s lü d ü r. Ö zellikle yaz aylarında çevrenin sıcaklığına rağ m e n , kışları hayli soğuk geçen K e rvansaray'ın, U lu b a t'ta k i Issız Han (1394-) gibi Osm anlı kervansarayı planına b e n zerliğ i d ik k a t çekicidir.'® Bu nedenle başta bu ke rva nsa ra y o lm a k la b irlik te yöredeki b irç o k kerva nsa ra yda avlu b ö lü m ü n e yer v e r ilm e m iş tir . Buna y ö re d e ­ ki S e lç u k lu d ö n e m in e b ağlanan E r z u ru m - A ş k a le ya kın la rın d a k i H a cıb e kir Kerv a n sa ra y ı’ ni'i (XIII], E r z u ru m - H o r a s a n a ra sınd a k i K ö prü köy K e rva n sa ra yı’ nı” (XIV. yy.j, A şka le y a kınla rın d a, O sm anlı d ö n e m in d e y a p tırılm ış Karasu (Aşveyishan) Hani'® (XVII. yyI’ nı da k a tm a k m ü m k ü n d ü r . 2006 yaz sezonunda İğdır Kervansarayı’nm iç kısım ları, Kars Müze M üd ürlüğ ü'nce te m iz le n e re k m evcut d u ru m ortaya çıkarılm ıştır. Ahır kısmında sağ ve sol nefi meydana getiren payelerle bu payeleri b irleş tiren k e m e rle rin alt kısmında, yerden 35-40 cm. kadar yükseklikte, boylu boyunca iki seki ortaya ç ık a rılm ış tır (Foto. 10). Bu sekilerin, payelerin iki yanma da ta şırılm ış yolcuların yatm alarına mahsus şekilde düze nlen m iş olm aları, dikkat çekicidir. Hayvanların ise kuzey ve güney duvar diplerine bağlanarak soğuk havalarda onların ısısından yararlanm ayı esas alan bir düzenlemeye sahip olduğu anlaşılm a ktad ır. Bu se kile r yine üç nefli bir düzenlemeye sahip olan Ulubat yakınlarındaki Issız Han'da (1394) orta nef boyun­

” Bkz. 15 numaralı dipnotta gösterilen yerlerde. ™ Bkz. 18 numaralı dipnotta gösterilen yerlerde.

ca uzuyor, ayrıca tu ğla bacalı iki ocakla da içerinin ısıtılması sağlanıyordu.'’ Ben­ zeri bir uygulama, Aşkale yakınlarındaki Karasu H am'nda,“ dış duvar diplerindeki se k ile r üzerinde çok sayıda ve sıralı biçimde açılmış ocaklarda da görülm ekte dir.

Serafeddin Ejder Kervansarayı

Kerva nsa ray d u v a r la r ı n d a - m a z g a l tıjr ü de oLsa-hiçbir açıklığa y er v e r i lm e m i ş oluşu, yöreye çok k a r yağm asıyla izah e d ile b ilir. Olasılıkla A hır'ın içerisi, giriş in sağ ve s o lu n d a k i od alarda olduğu gibi, ge niş orta netin tonoz ö rtü s ü üzerin de açılm ış aydınlık m e n fe z le rin d e n ışık alıyordu.

409

s.

ö g e l, A n ad o lu S e lç u k lu la rın ın Taş

T ezyin atı, A n k a ra 1966,; M. O lu ş A rık " B a ş la n g ıç D e v ri A n a d o lu - T ü rk M im a riş i T e z y in a tın ın K a r a k te r i" , M a la zg irt A rm a ­ ğan ı, A n k a r a 1972 s. 173-1 7 7 ,; R.H. Ünal, O s m a n lı Öncesi A n a d o lu -T ü rk M im a ri­ sin d e T a ç k a p ıla r, İz m ir 1982.

Kerva nsa ray'ın s ü s le m e le r i, ö z e llik le doğu cephe o rta s ın d a k i taç kapıda y o ğ u n ­ la şm ıştır. 23 m. u z u nluğa sahip cep he nin iki ucu, s il in d ir ik gövdeli takviye k u l e ­ le riy le s a ğ la m la ş t ı r ılm ış olup, cephe t a m a m iy le düzdür. Cephede, iki re n k li taş k u ş a k la r d a n başka, süs u n su ru yo ktu r. Taç kapı ortada dışarı çıkıntı y a p m a ­ m aktad ır. Taç kapının iki yanı, dıştan içe doğru g id e re k in celen iri üç s ilm e ile s ın ır la n d ır ılm ış tır . Bu s ilm e le r , kapı üst seviyesinden itib are n içe yö n e le re k kapının hafif y ü ks e k sivri k e m e r in i o l u ş t u r u r la r . S ilm e le rin dışını genişçe bir g e o m e tr ik bezeme kuşağı çevre le r. Ortada sekiz ve on iki k ollu yıldızla rın çev­ resind e uzayıp giden kapalı f o r m l a r meydana ge tiren bu ge niş bezeme b o rdü rünü, dışta ince ok ucu b iç im in d e dışa ta ş ı n lm ı ş , derin oyma ş e k ille r le , b u n la r arasın da yine yatay ş e k ild e o y u lm u ş dış b o r d ü r s ı n ı r la r (Foto. 11). Kalan iz le r ­ den anla şıldığı ka darıyla k e m e r le s ın ırla n m ış alın lı kta, a l tıg e n le rin k e s iş m e s in ­ den meydana gelen altı kollu y ıld ızla r ve a ra la rd a oluşan e ş k e n a r d ö rtg e n le r, alınlığı d o lg ula yan u n s u r l a r d ı r (Çizim 3). A na do lu S e lç u k lu d ö n e m in e ait birçok cami, kervansaray, türbe , hankah v.b. yapıla rın kapı, pencere çerç e velerin de , benzeri t ü r d e n s ü s le m e ö r n e k le r i g ö rü lü r.

Foto. 7: Yan h ü c re le rd e k i k a n d illik le rd e n b iri.

410

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

Çizim 3: Taçl
Taç kapının içe bakan yüzü, düz ve sade olup alınlık da oldukça yalındır (Foto. 12). Giriş holün de n a h ır b ö lü m ü n e geçit veren kapının ö lç ü le ri dış kapı ö lç ü le ri ile aynı boyut ve ö ze llikte olduğu halde, burasını çevreleyen üçlü s ilm e , daha sade ve dışta olduğu gibi, sivri k e m e rle s o n u çla n ır. A lın lık ta sü sle m e ye yer v e r ilm e ­ m iş tir. Bu kapının orta nefe bakan yüzü ise ta m a m e n d ü z d ü r (Foto. 8). Burada sadece kapı açıklığını sınırlayan y ekpare taş s ö veler b u lu n m a k ta d ır. K e rvansaray'ın g iriş h olü n ü n üzeri, kö şelerd en çıkan yelpaze b iç im li d o lg u la r üzerine o turan haçvari d ü ze n le m e li tonoz örtüye s a h ip tir. Orta kısmı çö km ü ş olan tonozun yine de güzel b ir g ö r ü n ü m ü vardır.

Foto. 8: A h ır bölüm ünün g iriş kapısı.

S erafeddin E jder Kervansarayı

H olün iki yanındaki o d a la rda n sağda olanı (kuzeyi, o rta da n b ir k e m e rle ikiye a yrılm ış beşik tonoz ö rtü y le daha sade b ir g ö r ü n ü m e s a h ip tir. Burası ola sılıkla hancı odası idi. A n cak s o ld aki oda, k ö ş e le rd e n ve k e n a r o rta la rın d a n gelen haçvari d ü z e n le m e li b ir m a n a s tır tonozu ile ö r tü lü d ü r . Haçvari d ü z e n le m e li ta v a n ­ da hacın d ö rt k o lu n u n o lu ş tu rd u ğ u köşe b o ş lu k la rın d a d ö rt adet, altı ko llu y ıl­ dızdan o luşan k ilit taşına y e r v e r ilm iş tir . B u n la rd a n ikisi ç ö km ü ş, ikisi yerinde d u r m a k ta d ır . Aslında bu ta ş la rın yaz s ıca klarınd a açılıp ka p a tıla b ile n ve iç e r i­ nin a y dın latılm a sını ve h ava la nd ırılm a sın ı sağlayan seyyar k a p a k la r olduğu a n la ş ılm a k ta d ır. B u n la rın b e n z e rle rin e , buraya yakın b ir y ö r e olm ası nedeniyle, Doğubayazıt ishak Paşa Sarayı^^ ve Ani “ yapılarında da rastla m a kta yız. D oğubeyazıt'taki ishak Paşa Sarayı'nm (1784) e n d e ru n kısm ının tavanı kendi içinde dokuz b ö lü m lü olup, k ilit ta ş la n r e n k li ve s ü s le m e li u n s u rla rd a n o lu ş ­ m u ş tu r. Keza aynı Saray'ın m u tfa k kısmı da o rta d a k i fe ne ri taşıyan haçvari d ü z e n le n m iş m a n a s tır tonozu b iç im in d e k i a lt yapıya d aya n m a kta d ır. Öte y a n ­

41

H. Gündoğdu. Doğubayazıt ishak Paşa Sarayı, Ankara 1991.; Y. Bingöl, ishak Pasa Sarayı, Ankara 1998. Bu konuda pek çok yayın vardır. Burada başlıca iki esere işaret edinmekle yetinilmiştir. Ani yapılarının Selçuklu dönemine ait olanlarında özellikle tavanlarda benzer uygulamalar görülür. “ Bu cami 2007 yılında Kültür Bakanlığı'nca restorasyon programına alınmış olup Selçukluların Aniyi fetihlerinden sonra ortaya koydukları eserlerdendir Bkz. H. Gündoğdu, "Kültürlerin Buluştu­ ğu Bir Ortaçağ Şehri: Ani,“, Güzel Sanat­ lar Enstitüsü Dergisi, S.17, Erzurum 2006, s. 51 -84.; Ay. Mlf,, " Ani Ören Yerindeki Kültür Varlıkları," Kars Beyaz Uykusuz Uzakta [adlı kitapta], İstanbul 2006, s. 229-274.; M.F. Kırzioğlu, Ani Şehri Tarihi, Ankara 1982, s. 55. IKonu ile ilgili yerli yabancı pek çok kaynakta bilgi bulmak mümkündür].

dan A n i'd e k i XI. yüzyıl sonuna ta rih ie n e n M a n u ç e h r C a m ii“ son c e m a a t yeri ve iç m ekânını ö rte n to n o z la rd a da çok iri, re n k li ta ş la rın meydana g etirdiğ i k ilit ta şlarınd a , b en ze r ö z e llik le r g ö r ü lü r. B u nla rın dışında g e re k g iriş m ekanında, g ere kse a h ır b ö lü m ü n d e n e tle ri sta tik b akım dan ayakta tu ta n k e m e r b aşlan gıçla rınd a , m u k a rn a s la başlayan k o n s o l­ la r d ik k a t ç e k ic id ir (Foto. 10). Kervansaray'ın tü m ü n d e gri ren kte, düzgün, k e sm e küfeki taşı ku lla nılm ıştı^içten ve dıştan ka p la m a o la ra k k u lla n ıla n taş a ra la rın d a ise, m oloz taş harçlı

Foto. 9: Tem izlem e esnasında o rta ­ ya çıl
412

■

A nadolu S e lçu klu D önem i K e rvan sa ra yla ri

Foto. 10: T e m iz le m e e s n a s ın d a o rta y a ç ık a n s e k ile n

R .H . Ü n a l, a .g .m ., s . U - 1 5 B u y r u k , A .g .e ., s. 23 4.

d o lg u y a y e r v e r i l m i ş t i r . Bu m a l z e m e ve in şa şel
H. G ü n d o ğ d u , " K ö p r ü k ö y H a m " , 7 9 - 9 0 .

M . K ie p e r t, " E tu d e s u r l'i t i n e r a i n e d e l'A s ie O c c id e n ta le d e P e g o lo t t i" , H is to rié Cl d e r B e r lin e r A k a d , 1 8 8 1 , s. 901 vd. P e g o lo t t i’y e d a y a n a r a k K le p e r t t a r a f ı n ­ d a n y o r u m la n a n b u g ü z e r g a h İç in b k z . R .H . Ü n a l, A .g .m ., s. 15 v d .; B k z . B.

A s lı n d a P rof. Dr. R. H. İJnaL’ ın m a k a l e s i n d e

bu K e r v a n s a r a y ’ ın, D o ğ u b a y a z ıt-

A ğ n - E r z u r u m güzergahıı y e r in e , T e b r i z - D o ğ u b a y a z ı t b a ğ la n t ı lı , D o ğ u b a y a z ı t't a n sonra

ku z e ye y ö n e l e r e k

İ ğ d ır ü z e r in d e n

K a rs -A rd a fıa n -B a tu m 'a ,

do la yısıyla

K a r a d e n iz ' e a ç ı la n e s k i ip e k Yolu ü z e r in d e o l d u ğ u v u r g u l a n m ı ş t ı r . »

P e g o lo tti, La P r a tic a d e lla M e r c a t u r a | Yay. E v a n s , C a m b r id g e 1 9 3 6 , s. 2 8 - 2 9 .

A n c a k bu K e r v a n s a r a y 'ı n b e l i r t i l e n gü zerg a ln ın b i r fıayli g ü n e y in d e ( İ ğ d ı r 'd a n 31 ® W . H e y d , H is to rié du C o m m e r c e du L evant au M oyen A ge, A m s te rd a m

19 59 ,

C . ll. s . 116.

Y o r u m la r iç in b k z . R. H. Ü n a l, a .g .m ., s. 15 v .d .; H. G ü n d o ğ d u , " K ö p r ü k ö y . .. '', s. 8 9,90 ,

km .) y e r a l ı y o r o l m a s ı , bizi bu g ü z e r g a h ı n D o ğ u b a y a z ı t - A ğ r ı - E r z u r u m g ü z e r g a ­ hına a l t e r n a t i f ik in c i k e rv a n y o lu o l m a k a n a a t i n e g ö t ü r m ü ş t ü r . Ş öyle ki, Ü n a l'ın da b e l i r t t i ğ i gibi D o ğ u b a y a z ı t - E r z u r u m g ü z e r g a h ı , d a h a ö n c e k i b i r m a k a l e m i z ­ de d e “ ifad e e t t i ğ i m i z gibi, D o ğ u b a y a z ıt - D iy a d in - T a ş lı ç a y - A ğ r ı - E l e ş k i r t H o r a s a n - K ö p r ü k ö y - P a s i n l e r - S o ğ u k Ç e r m i k - N e b i H a n la r ı (D e v eb oy nu ) ve E r z u r u m b a ğ la n t ı lı o la n y o l d u r . Bu g ü z e r g a h , M. K ie p e r t'in ^ ’ d e ğ e r l e n d i r m e s i y le ve P e g o l o t t i 'n i n g e ç t iğ i, g e ç e r k e n de iş a r e t e t t iğ i e s k i y e r l e ş i m l e r ve k e r v a n ­ l a r ın u ğ r a k y e ri o la n m e r k e z l e r i e s a s a l m ı ş t ı r . Bu m e r k e z l e r D o ğ u b a y a z ıt'ta n batıya d o ğ r u ; W. Heyd tarafından^» S c a r a c a n t i (K a r a k e n t) , S o t t o l a r c o n e a (Tepeü ştü ), D iyadin, T re C h e s e (Üç K ilis e = T a ş lıç a y ), C a la r e s t i ( K a r a k ö s e = Ağrı), E le ş ­ k ir t , A g g ia (T ahir), S e r m e s s a C a lo ( H o ra s a n ), P o l o r b e c h ( K ö p r ü k ö y ) , P a s in le r, B a n g n i ( A r z e r o n e V e r s o = S o ğ u k Ç e r m ik ) , E r z u r u m o l a r a k v e r i l m i ş t i r .

XIII. ve XIV. y ü z y ı ll a r d a ç o k a k t i f o l d u ğ u a n la ş ı l a n bu g ü z e r g a h ı n , D o ğ u b a y a z ı t't a n s o n r a İğ d ır'a u ğ r a m a d a n K e r v a n s a r a y 'a , o r a d a n da A r a s kıyısını iz le y e ­ r e k K a ğ ı z m a n 'a , K a r a k u r t ' a , H o r a s a n 'a ve E r z u r u m ' a b a ğ la n a n a l t e r n a t i f yol o ld u ğ u k a n a a t i n d e y iz (Ç izim 1).

Şerafeddin Ejder Kervansarayı

413

B atum güzergahının çok dışında, İğdır’ın 31 km. güneyinde bulu nan Kervanşaray'ın, B atum yolu için fazla içerde ve g ü z e r­ gah dışı olduğu, bölgenin coğrafi ve topografık d u ru m u n d a n da anlaşılabilir. Bize göre Doğubayazıt’tan geçiş için, kervanların Ağrı

Dağı'nın

gü neybatısındaki

Çilli

Geçidi'ni

k u lla n m a la rı

g e re k m e k te d ir. A lt e rn a tif yolu tercih ed en le r Çilli Geçidi nden şonra İğdır'a varm adan, günebatıya doğru yaylaları ge çerek Kervansaray’a, Kervansaray'dan sonra da Aras'ı takip ederek, güzergah üzerindeki Köroğlu Kalesi'ne ulaş m a k ta d ırla r. Eski bir y e rleş im in bulu nduğu Köroğlu Kalesi;™ Ejder Kervansarayı’nın batısında. A r a s a kavuşan direkt yol üzerinde, korunm aya m üsait bir noktada bu lu nm aktad ır. Köroğlu Kalesi'nden sonra da Aras'ı takiben Kağızman'a, K a ra kurt'a ve Horasan üzerinden de E rzu ru m 'a ula şılm akta dır.

Foto. 12: A h ıra açıla n kapının ç e r­ çevesi liç te n l.

Sonuç o la ra k XIII. yüzyıl o r ta la rın d a , ipek Yolu tra fiğ in in daha canlı olduğu d ö n e m le r d e yaptırıld ığı anla şılan S e ra fettin Ejd er Kervansarayı, m ü k e m m e l m im a r is iy le d ikk a t çeken b ir e s e r olup, Doğubayazıt - Ağrı - E r z u r u m g ü z e r g a ­ hının kuzeyinde, Doğubayazıt - Çilli Geçidi - Köro ğlu Kalesi - Kağızm an - Karak u rt - Hora san - E r z u r u m güzergahını o lu ş tu ra n a l te r n a tif yolun üze rin de inşa e d ilm iş tir . A nca k İğdır'ın b u lu n d u ğ u alanın g e ç m iş te b a ta klık ve g ü n ü m ü z d e de

™ Bu K ale A ra s ’ın g eçtiği d a r b ir vadide çevreye h akim b ir n o ktada ve K ervan sara y ’dan y aklaşık 30 km . k a d a r batıda b u lu n m a k ta d ır. K ü ltü r ve T a b ia t V a rlık la ­

yer altı s u la rın ın yüzeye çok yakın olm ası d ikk a te alındığında, k e rva nların b u r a ­ ya u ğ ra m a d a n , uzaktan ge ç e re k Kerva nsa ray güzergahını te rcih e t m e le r i için de bir sebep t e ş k il e tm e k te d ir . Çünkü daha sığ ve ba tak lık bir İğdır yerine Çilli G eçid i'nden sonra ke rv a n la rın K erva nsa ray'a k a d a r hafif engebeli ve s a ğ la m bir zem ine sahip olan güzergahı iz le m e le ri m a n tık lı g ö rü n m ekted ir.^ '

rını K o ru m a E rzu ru m B ölge K u ru lu ’nca te s c illi e s e rle rd e n d ir. Kervan sarayın ta n ıtım ın a ait fo to ğ ra f­ la r E rz u ru m V a k ıfla r B ölge M ü d ü rlü ğ ü g ö re v lile rin d e n Sn. B ah attin A ta ç ’tan te m in e d ilm iş tir. Kendisine yaptığı y a r­ d ım la rd a n dolayı te ş e k k ü r ed erim .

Foto. 11: G iriş kapısın ın ç e rç e v e s in ­ d e k i g e o m e trik bezem e.

4-14-

■

A nadolu S e lçu klu D önem i K e rvan sa ra yla rı

Bibliyografya

Arık, M. 0., "Başlangıç Devri Anadolu-Türk Mimarisi Tezyinatının Karakteri", Malazgirt Armağa­ nı, Ankara 1972, s.173-177. Arık, M. 0., Anadolu Selçuklularında Erken Devir Mimari Tezyinatı, Ankara Üniversitesi, D.T.C.F., Basılmamış Doçentlik Tezi, Ankara 1966. Arseven, C. E., Türk Sanatı, İstanbul 1970. Aslanapa, ,CLr-"£).rtaçağ'da Türklerin Bir Sosyal Yardım Müessesesi: Kervansaraylar” , Türk Kül­ türü, S. 5, Mart 1963, s. 26-30. Aslanapa, 0., Türk Sanatı, l-ll. İstanbul 1992, 1993. Aslanapa, O.-v.d., Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14.. Yüzyıl), İstanbul 1977. Barkan, Ö.L., "Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler", Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 279-386. Bingöl, Y., ishak Paşa Sarayı, Ankara 1998. Buyruk, H., Tarihi ve Kültürel Varlıklarıyla İğdır, İğdır 2006. Erdmann, K.-Erdmann, H., Das Anatolische Karavansaya des XIII. Jahrhunderts, C.l - II, Berlin 1962. Esin, E., "Burkan ve Mani Dinleri Çevresinde Türk Sanatı (Doğu Türkistan ve Kansu'daj", Islamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, C.ll, Kısım la, İstanbul 1972. Evliya Celebi, Seyahatname, C. II, s. 219-224. Geyikoğlu, H., Selçuklulardan Safevilere Sa’d Çukuru, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens­ titüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1998. Clavijo, Ruj Gonzales de. Embassy to Tamerlane, (Cev. G.L.Strange], London 1928. Goodwin, G., A History of Otoman Architecture, London 1971, p. 87-88. Gündoğdu, H., "Ani Ören Yerindeki Kültür Varlıkları", Kars Beyaz Uykusuz Uzakta (adlı kitapta), İstanbul 2006, s. 229-274. Gündoğdu, H., "Aşkale Yakınlarında Karasu (Aşveyishan) Ham", Vakıflar Dergisi, XXII, Ankara 1991, s. 289-300. Gündoğdu, H., "Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar", Sehr-i Müba­ rek Erzurum [adlı kitapta], Ankara 1988, s. 137-240. Gündoğdu, H., "Köprüköy Hanı", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.4, Erzurum 1998, s. 79-90. Gündoğdu, H., "Kültürlerin Buluştuğu Bir Ortaçağ Şehri : Ani", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergi­ si, S. 17, Erzurum 2006, s. 51-84. Gündoğdu, H., Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara 1991. Heyd, W., Historie du Commerce du Levant au Moyen Age, C.ll, Amsterdam 1959.

Ş erafeddin E jder Kervansarayı

Kırzioğlu, M.F., Ani Şehri Tarilıi, Ankara 1982. Kiepert, M., Etude sur l'ltin eraire de l'Asie Decidentale de Pegolotti", Historie Cl der Berline r Akad, 1881. Konukçu, E., "Aras Boyunda Bir Ortaçağ Şehri: Sürmeli", T ürklü k Araştırmaları Dergisi (Prof. Dr. Coşkun A lp te kin ’e Armağan), S. 12, İstanbul 2002, s. 187-193. Konukçu, E., Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992. Konukçu, E., Tarihte ve Günümüzde Hasankale (Kitabında bölüm), (tsiz), s. 3-228. Konyalı, I.H., Erzurum Tarihi, İstanbul 1960. Ögel, S., Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara 1966. Özergin, M. K., "Anadolu Selçuklu Kervansarayları’', Tarih Dergisi, S. 20, İstanbul 1965, s. U l 170. Pegolotti, B., La Practica della Mercature, (Yay. A.Evans), Cambridge 1936. Sceratto, U., ”An Early Ottoman Han Near Lake Apolyont” , Atti del Secondo Congresso Interna­ tionale di Arte Turco, Venezia 1963, s. 221-234. Tournefort, M., A Voyage into the Levant, London 1741. Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV., Ankara 1986, s. 385. Uzunçarşılı, i. H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1969. Ünal, R. H., ’’Erzurum ili Dahilindeki islami Devir Anıtları Üzerine Bir inceleme", Atatürk Üniver­ sitesi, Edebiyat Fakültesi, Araştırma Dergisi, S. 6., Erzurum 1973, s. 116. Ünal, R. H., "İğdır Yakınlarında Bir Selçuklu Kervansarayı ve Doğubayazıt-Batum Kervanyolu Hakkında Notlar", Sanat Tarihi Yıllığı, III, İstanbul 1972, s. 7-15. Ünal, R. H., Osmanlı Öncesi Anadolu -Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir 1982.

■

4-15

lE ?

« T -M .

.

t il

. ¿ rel="nofollow">'1í ^ ■'fe' «*'A yw-^"^¿l . .\W *'. 1-. ,J ï 'f l « p« ^ *' r § # „ _ L Í , I' h j.

í

■■äAf4

'1

i;W

!*«< "'J.» > '£ *

■* ^-V-î

» Ä S S S ä SS^

e v d ir

HAN

Doç. Dr. Osman ERAVŞAR*

Antalya'nın 18 km. kuzey batısında, A n t a ly a - B u r d u r yolu üze rin d e d ir. A n t a l­

‘ S e lç u k Ü niv e rs ite s i, F e n -E d e b iy a t

ya'dan çıkışta ilk m enzil, ilk d u ra k tır. A n t a ly a - B u r d u r K a ra y o lu 'n d a n yaklaşık

Ü yesi, Konya.

olarak iki km. k a d a r iç e ride dir. K ie p e rt'in ha rit asınd a yapının is m in in yanında

F a k ü lte s i, S a n a t T a rih i B öl. Ö ğ re tim

' K ie p e rt 1 9 0 2 -1 9 0 6 .

Ebria Han is m i de y a z ılm ış tır (H). Yine aynı haritada, Evdir ve Kırkgöz hanlarını bir b irle r in e ba ğlayan ta rih i bir yol güzergâhı da iş le n m iş tir . Evdir Han'dan bir

2 T e x ie r 2002: 427.

sonraki han o la r a k Kırkgöz Han g e lm e k te , bu handan sonra ise T c h ib u k Hanı

3 D e m ir 1988:15.

olarak K ie p e rt'd e geçen ancak g ü n ü m ü z e g e lm e m iş başka bir han daha b u lu n ­

‘ A n o n im , 1983: 580.

maktadır.

* D e m ir, a n tik ken tin ism ini Lageo n o la ­

Kiepert'in haritasında hanın arkasındaki dağın adı Gülik Dağı'd ır. Texier bölgenin

‘ M itc h e ll 1993: 196.

ra k v e rir. D e m ir 1988: 14.

tarihi ve coğrafyasını anla tırken handan Gülik Han olarak da bahseder. Ayrıca Evdir Han'ın T erm eso s kentinde kuru ld u ğ u n u ve bir kervansaray ile sarnıçtan başka bir şey bulunmadığını da a n la tm ı ş t ır . Texier'in de bahsettiği bu yapı, hanın hemen girişi yakınında bulunuyordu^. Bazı ara ştırm a la rd a bu yapıdan ha m am o la­ rak bahsedilir*. Gün ümüzde üzeri ta m a m e n bitkile rle kap anmıştır. (Foto. 2) Hanın k u ru ld u ğ u alanda a n tik b ir kent bulu nm aktadır^. Hanın bazı b ö lü m le r i bu antik kentin t e m e l le r i üzerin de k u ru lm u ş tu r * . A n tik kentin yapı m a lz e m e le ri, hanın inşası sırasında d e v ş irile r e k k u lla n ılm ış tır .

H a rita h E v d ir H anı ve Foto. 1: E v d ir H anı G üney ve D ogu C e p h e s in in G örü nüşü.

Ç e v re s in in H a rita s ı (R .K İe p e rtl

420

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 2: E v d ir H anı Taç Kapısı

Han, kuzey güney d o ğ r u lt u s u n d a hafif e ğ im li b ir arazide, kuzeye doğru hafifçe e ğ im li o la ra k yap ılm ıştır. Yapı, 26.12.2005 t a r ih in d e in c e le n m iş tir .

’ Erten 1940: 76

1940 yılında taç kapısı üzerinde bulunan kitabe, Fikri Erten tarafından yayınlanmış­ t ır . Kitabe daha sonra yerinden sökülerek Yeşil Bayır Köyü’nde bir okulun bahçesine

® E rd m an n . 19Ó1: 178

g ö tü rü lm ü ş tü r“. Fikri Erten tarafından okunup yayınlanan kitabenin, bazı bölümleri okunamamıştır. Kitabeden yapının Sultan izzeddin Keykavus’un saltanatı zamanında H. 608-616 M. 121 1-1220 yılları arasında yapıldığı anlaşılmaktadır. Kitabede geçen 1 rakamı (aşere) 10 olarak okunur. Sultanın hüküm sürdüğü tarih le r dikkate alındığın­ da, yapının H. 610-H. 616 yılları arasında yapılmış olabileceği ortaya çıkar. Bu d u ru m ­ da yapı, lvl. 1215-1219 yılları arasında yaptırılmış olmalıdır.

Evdir Han

421

Ç iz im t: E v d ir l-lanı Planı. (Çizen Iv lim a r S e rd a r Ö zkul, M im a r M e h ­ m e t A k ış l

Foto. 3: E v d ir i-lanı G üney Çephesi.

¿jLlaLuı (JJaH

Qjıj\S^ ...J jİiC .

___ ( j j - a j - a J I J ^ l

j

(jL la lu ıl i

J jjl

Lalljc. .... 3JjJ AjİC.

(jIA J J

jJ jo O u S

¿yi

Yapının g ü n ü m ü z d e kitabesi kayıptır. F. Erten ta ra fın d a n o k u na n kitabe yayın­ lanm ıştır’ . Kervansaray'ın bilin en bir vakfiyesi yo ktu r. Kitabenin bir b ö lü m ü o k u n a m a m ış o lm as ına karşılık, Sultan I. izzeddin K eyka­ vus saltanatı yılla rın da inşa e d ilm iş tir . Sulta n izzeddin Keykavus, babası I. Gıyaseddin K ey h ü sre v ’ in A la ş e h ir yakınla rında yaptığı savaşta şehit olunca, H. 60£

'E r t e n 19A0: 76

422

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

F o to . 4 : E v d ir l-la n ı T a ç K a p ıs ı

' “ Turan, 1996: 320.

M. 1211 yıLmda babasının yerine Kayseri'd e s u lta n o lm u ş t u r , izzeddin Keyl
" A ntalya ilk o la ra k 1. G ıyaseddin Key­ hüsrev zam anında fe th e d ilm iş tir. A ncak su lta n ın ö lü m ü ü zerin e k e n t K ıbrıs kralı, kenti 1212 yılında te k ra r ele g e ç irm iş le r ­ dir. Bu h â k im iy e t yakla şık d ö rt yıl s ü r ­ m üş, so nrasında 1. izzeddin Keykavus kenti te k ra r fe th e tm iş tir İM, 12161.

g e liş tiric i b ir ta k ım ö n l e m l e r aldı. Yolların ıslah e d ilm e s i bu ça lış m a la rın başın­ da g eliyordu. Geçit n o kta la rın ın güvenliği için k a le le rin o na rılm aş ı, a karsula rın kö prü ile g e ç ilm e s i gibi te s is le rin yapım ına önem v e r m iş tir " . S e lçu klu devleti­ nin u lu s la r arası tic a re tte ye r a im ası için a n l a ş m a la r d a y a p a n 1. izzeddin Keykavus, A n ta lya 'n ın fe th i" ile b ir lik te bu yöredeki kervan yollarını da yenileyip

" T u r a n 1996: 304,

iş le r hale g e tir m iş olmalıdır'^. 1. İzzeddin Keykavus ile Kıbrıs kralı arasında '3 T uran 1996: 312

tic a re t a n la ş m a la rı yapıldığı bilinm e kted ir'^. Bu a n la ş m a la r ve m e k tu p la ş m a ile

' ‘ Turan, 1998: 109-1 19

iki ülke arasında tic a re tin

ko la y la ş tırılm a s ın ın sağlandığını g örüyoruz'^ Bu

E vd ir H an

423

Foto. 5: Evdir Hanı Taç Kapı Det¿

a n la şm ala rd an sonra her iki tarafın tü cc arlar ı h e r­ hangi bir kısıtlama olmada n tica re t yap ac ak lar ve ü lke le r içinde

izin almada n

rahatça

do laşımları

sağ lanmıştır. A nta ly a’nın M. 1216 tarih in de S elç uk­ lu to p ra kla rın a

katıldığı

göz önüne alındığında,

Evdir Hanı’ nm en geç 1216 ta rihind e yaptırılmış ola­ bileceği ileri sü rüle bilir. Ortada geniş bir avluya yönelen dört eyvanın şeki llen ­ dirdiği bir planda inşa edilen yapı, Selçuklu KervansaW

M

rayları içinde kendine has bir plana sahiptir. (Plan 1) Yapının çevresinin zaman içinde ağ aç lar ve m a kilik b itkilerle

ç e vril d iğ i

için

dışarıda n

algıla nm a sı

oldukça zordur. Cephelerde yer yer taş düşmesi ve taşlarının alınmasına bağlı olarak yüzeyler soyul­ m u ştur. (Foto. 3 ) (Plan 2) Kimi yerlerde duvar içlerinden çıkan bitk ile r yapının bütün duvarlarını kap la­ mıştır. Güney cephe. Kervansaraya girişin sağlandığı cephedir. Cephenin ortasında yer alan taç kapı düzgün yonu taştan yapılmıştır. Taç kapının her iki tarafında, revak kemeri aksında bire r payanda duvara destek verir. Payanda taşları nen­ deyse zemine kadar soyu lm uş tur. Taç kapı hanın en gö sterişli bölümün ü olu şturu r. (Foto.

A]

Taç kapının üst kıs­

mında dikdörtg en çerçevesinin köşeleri, duvar ör güsün ün yıkılması sebebiyle

kU

Fofo. 6: E v d ir l-ianı Taç Kap! Detayı.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

E v d ir H an

form un u

kayb e tm iştir.

Cepheden

425

dış arı

do ğru y aklaşık o la r a k 2 m. k a d a r ta şa n taç kapı, şivri k e m e r l i bir niş ş e k lin d e d ir. K e m e r nişinin

içi

i stir id ye

m e rk e z d e

birle şe n ve yüze yle ri

k abuğ u ş e k lin e g e t i r i l m i ş

m u kar­

na sla d o ld u r u l m u ş t u r . (Foto. 5-10) Taç kapı dıştan içe do ğru ha fifçe kavisli b o r ­ d ü r l e r l e ş e k i l l e n d i r i l m i ş t i r . En dışta b ir diş sıra sının ç erçeveled iği b ö lü m ha fif bir k a v is ­ le, y a r ım

y ıld ız la rd a n

o lu ş a n

b ir

b o rd ü r e

b a ğ la n m ış tı r. (Foto. 6] Taç kapının en g ö s t e ­ rişli b o rd ü r ü m e rk e z d e k i 12 ko llu yıldızlara bağlanan

ge om etrik

çerçeve

o luş turur.

Yüzeyden ha fifçe o y u la ra k p l a s t ik l i k de ğeri a rtı rı la n bu b o rd ü r, te r s U ş e k lin d e bü tü n taç kapıyı d o la şıy or o lm a lıd ır . (Foto. 7) G e o m e tr ik çe rçe veli b o r d ü r d e n son ra k ö ş e ­ lerd e s ü t ü n c e l e r l e taç kapı nişi içe do ğru kıv­ rılır. (Foto. 8) S ü tü n c e l e r i n üç taş sırası ü ze­ rind e başlayan ta ç kapı k e m e ri, sivri p r o f i l l i ­ dir. K e m e r i n yüzeyi S e lç u k lu ta ş s ü s l e m e ­ sinde ço k alışık o lu n m a y a n kö şe le ri d ü ğ ü m ­ lü p a ra le l k e n a r l a r ile b u n la rın da üz e rinde b i r b i r l e r i n e a ks la r ın d a d ü ğ ü m l e r l e ba ğlan an d a ir e le r in ş e k i l l e n d i r d i ğ i b ir ko m p o zis yo n ile de kore e d il m i ş ti r . (Foto. 9) K e m e rin h e m en üze rin de b ir ki ta b e sin in o ld u ğ u daha önce bö lgey e

g e le n

a ra ş tırm a c ıla r

tarafından

b e l i r t i l m i ş t i r ’5.

Foto. 7: Evdir Hanı Taç Kapı Mihra biye Nisi.

Taç kapının iç yüzeyinde ü s tl e ri iki sıra kavsaralı, k ü ç ü k b i r e r m ih r a b iy e ye r alır, jvlihra biyeler yalın ve he rh a n g i bir s ü s l e m e o lm a d a n yap ılm ış tı r. K ervans ar ay' ın doğu cep he si g ü n ü m ü z d e bü yük or anda yıkılm ış tı r. Cephede be lirli bir sıra d â h ilin d e y e r l e ş t i r i l m i ş üç payanda sıra la nır . Pay an dala rdan güneyde olanının alt kıs mın a k ü ç ü k b ir ka n a l ş e k lin d e a çıl m ış bir de li k y e r le ş ­ ti r i l m i ş t i r .

Diğ er iki payanda da he rh a n g i bir b o ş lu k ya da de li k b u lu nm a z .

Kervansarayın kuzey cep he si nerdey se t e m e l seviyesine ka d a r yık ılm ış tır . C ep­ hede be li r li a r a l ık l a r l a y e r l e ş t i r i l m i ş iki payanda ye r alır. P a ya n d a la r z em in de belirsi z bir biç im d e g ö r ü l m e k t e ve k a p la m a ta ş la rı t a m a m e n s ö k ü lm ü ş t ü r . C eph enin or ta sın d a k ü ç ü k bir ka n a l bin ada n dışarı do ğru açılır. Bu kanalın su kanalı mı yoksa pis su kanalı mı o ldu ğu belli d e ğ ild ir? Cep hen in güneye doğru hafif e ğ im li olm a sı, ka nalın pis su am açlı o la r a k yap ıl m ış olab ileceğin i gö ste ri r.

'5 S p ra tt, F ob es, 1857 I: 226, E rte n 1941 76

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

426

£ t

' “ i

f f ' i

V r : " . '

-:,:f y/*.

Foto. 8: E vd ir Hanı Taç Kapı ü z e rin ­ d e k i g e o m e trik s ü s le m e le r.

Kervansarayın batı c e p he sin d e de dogu c e p he sin d e o ldu ğu gibi üç payanda b u lu n u r . Paya nd ala rın cephe k a p la m a la r ı büyük oranda s o y u lm u ş tu r . Bu cep­ hede yapının d iğ e r c e p h e le ri gibi büyük oranda h a s a r g ö r m ü ş t ü r . Cephenin gü ney b ö lü m ü n d e d u v a r la r üst örtüye k a d a r g ö r ü lü r k e n , kuzey ta ra fta duvar ö rg ü s ü t e m e l seviyesine k a d a r s ö k ü lm ü ş tü r . Gün eydeki taç kap ıdan g e ç ild ik te n sonra d ö rt t a r a fta n re v a k la rla çevrili avluya g ir ilir. (Foto. 11] R e va k la r g ü n ü m ü z d e büyük oranda t a h rip o lm u ş t u r . Avlunun giriş kanadı olan güney ta ra fın d a revak ayakla rı ve k e m e r l e r iz le n e b ilir. (Foto. 12) A n c a k d iğ e r k a n a tla rd a revak ayakla rı büyük oranda yık ılm ış tır. Güney kan atta avlu ta r a fın d a k i birin c i sırada y e r alan aya kla rdan , üç tanesi yıkıktır. Doğu kanatta, kuzey ve güney k öşedeki k e m e r ayakla rı dışında, avlu ta ra fın d a ­ ki ayak ve k e m e r sırası t a m a m e n yık ılm ışke n , d u va r ta ra fın d a k i ayak ve k e m e r ­ le r s a ğ la m d ır. Kuzey kanat, doğu köşedeki b irin ci ve ikinci k e m e r ile ayak sıra ­ ları dışında ta m a m e n yıkıntı ş e k lin d e d ir . (Foto. 13) Bu kanatta, dış duvarların sad ece t e m e l izleri s e ç ile b ilm e k t e d ir . Batı kanadında, duvara yakın k e m e r ve ayak sırasınd an sa dece güney ta ra f t a k i iki ayak ve k e m e r sırası g ü nü m üze g e le b ilm iş t ir . [Foto. U ) Bu kan atta dış du varın sadece eyvandan so n ra k i güney b ö lü m ü m e v c u ttu r. Avluya açılan dö rt eyvanlı m e rke z i m e kâ n plan tip in d e inşa ed ilen yapının eyvan d u v a rla rın d a n güneydeki t a m a m e n , batıd aki ise kısm en yıkıktır. (Plan 3) En s a ğ la m eyvan güneydeki g iriş eyvanı ile doğuda olanıdır. (Foto. 15-16] Güneyde­ ki eyvan, revak k e m e r in in hafifçe g e n iş le t ilm e s i s u re tiy le yapılm ış tır. Kuze yde­

Evdir Han

427

Foto. 9: E v d ir l-lanı Taç Kapı M u k a r nas K u ru lu ş u .

ki eyvan ise tannamen yık ılm ıştır. E rdm a nn , bu ra d a ki eyvanın g ir iş eyvanı gibi revaklı o la r a k yapıldığını ileri sürer'*. A nca k eyvanın bu şekild e yapıldığını g ö s ­

E rd m a n n , 1961: 176 ” E rd m a n , 1961: 176, D e m ir, 1988: 15.

teren he rh a n g i bir iz yoktu r. Avlu d ö rt ta r a fta n iki sıra revak ile ç e v r i lm iş t ir . [Foto. 17) R e vakla r sivri beşik to n ozla rla avluya d o ğru y ö n le n d i r ilm i ş t i r . Fler b ir ayak, dış du vara p a ra le l bir biçim de sivri

k e m e r le r l e tonoz seviyesinde b irb irin e

b a ğ la n m ış ke n , avluya

doğru yönelen to n o z la rla aynı d o ğ r u ltu d a da a y a k la r daha a lç a k b ir seviyede birb irin e bağlıdır. Böylece avluyu d ö rt b ir t a r a fta n çeviren revak ayakları, yatay ve dikeyde b i r b ir le r in e bağlı b ir şekle g e t ir ilm i ş t i r . Taç kapının d o ğ u s u n d a k i k e m e r li b ö lü m ü n içi taş b ir d u va r ile d o ld u r u l m u ş t u r .

Foto. 10: E v d ir Hanı G iriş Eyvanı.

Bazı a r a ş tı r m a c ı la r bu dolg uyu daha s o n ra k i d ö n e m le r d e yapılm ış, özgün olmaya n bir ek o la r a k d e ğ e r le n d i r m i ş le r d ir " . A nc a k taş d u v ar ö r g ü s ü n d e k i

Foto. 11: E v d ir Hanı A v lu n u n Batı Kanadı.

428

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Foto. 13: E v d ir H anı A v lu n u n G üney D oğu Köşesi.

Foto. 12: E vd ir Hanı A v lu n u n D o gu Kanadı.

m u n ta z a m iş ç ilik d ik ka te alın ırşa , bu du varın yapının özg ün ün de m evc u t o l d u ­ ğunu t a r t ı ş m a k m ü m k ü n d ü r . Yapıda en çok d ik k a ti çeken b ö lü m , doğu kan atta payandanın içinde yer alan k ü ç ü k h o ld ü r. (Foto. 18) D öşem e ta ş la rı bir biri üzerin e çap raz bir biçim d e y e r ­ l e ş t i r ilm i ş ve a ltta dışarıya d o ğru b ir k an al a ç ılm ış tır. Bura şı kü ç ü k bir tuvale t şe k lin d e d ü z e n le n m iş t ir ,

S e lç u k lu m im a r is in d e çok az ra s tla n a n bir tuvale t

örn eğ i olm ası b a kım ın dan ö n e m lid ir . K e r v a n s a r a y ’ ın d o ğ u d a ki

eyvanı

b e lirg in

o la ra k

seç ilir, iki revak sırası boyunca avluya doğru y ü k ­ sek b ir tonoz açıklığı ile yön eldiğ i a n la şılan eyvanın GÜNEY CEHPE

tonozu t a m a m e n yıkılm ış tır. Eyvanın içinde d e vşir­ me m a l z e m e l e r halen iz le n e b ilm e k te d ir . B u n la r ­ dan ö z e llik le k e m e r üzengi taşı seviyesinde o la n la r p la s te r li b ir biçim d e yap ılm ıştır. Kervansarayın m e s c id in in neresi old u ğu k o n u s u n ­

KUZEY CEHPE

da R ie fsta h l bir f i k i r ileri s ü r m ü ş t ü r .

Doğudaki

(R ie fs ta h l’e gö re uzun ta ra fta k i) eyvan cam i olarak hiz m e t v e r m iş o lm a lıd ır. A nca k sadece yön iliş k i­ sin de n yola ç ık ıla ra k böyle bir tes p itin yapılm ası doğru d e ğild ir. Kerva nsa ray üze rin de g ü n ü m ü z d e he rh a n g i b ir m ih r a p kalıntısı b u lu n m a m a k ta d ı r . DOĞU CEPHE

K e r v a n s a r a y ’ da

h a le n

seki

i z l e n e b i lm e k t e d ir .

(Foto. 19) R e vakla rdan avluya bakan kısım da olanı s e k ilid ir. Seki yaklaş ık iki taş sırası n o r m a l avlu ze m in in d e n y ü k s e k te d ir . Girişten b a ş la y arak eyva­ na k a d a r de vam eden seki, eyvanla b irlik te k e s in ti­ ye u ğ rar. Eyvandan sonra aynı düzende başlayarak, d iğ e r eyvana k a d a r devam eder. BATI CEHPE Çizim 2: Evdir Hanı Cepheler. IÇİzen M im ar Serdar Özkul, M im ar Mehmet Akışl

Evdir Han

429

Ç izim 3 - E v d ir H anı K e s itle r IC İzen M im a r S e rd a r Özkul, M i ma M e h m e t A k ıs I

A-A KESİTİ

B-B k e s it i

Riefstahi, giriş in şağında çatıya çıkan bir m e rd iv e n in va rlığ ın a iş a re t etmiştin®. Günümüzde kayıp olan bu m erd iv en in , çatıya ç ık m a k için k ulla n ıld ığın ı ileri

R ie fs ta h i, 1931: plan 5, fig. 2. " E rd m a n . 1961: 176.

sürer. Taç kapının batısındaki payandanın içine açılan b ir kapıyla sarnıca b a ğ ­ lantının old u ğ u n u E r d m a n n belirtin». Diğer t a r a fta n kervansarayın doğu t a r a f ı n ­ daki payandanın içinde de benzeri bir kapının o ldu ğu d ik ka te alınırsa, bu b ö lü ­ mün helâ o la b ile ceğ in i göz önün de t u t m a k g e re kir. Yapının inşasında fa rk lı tü r d e m a l z e m e l e r k u lla n ı lm ı ş tı r . Yapının inşasında genel o la ra k taş m a lz e m e k u lla n ılm ış tır . Geçirdiğ i o n a r ı m la ra bağlı o la ra k fa rk lı tü r d e taş yapı m a lz e m e n in , fa rk lı bo yu tla rd a k u lla n ı lm ı ş

Foto. 14: E v d ir H anı D o ğ u d a k i Eyvan.

430

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

^ |/1

“ S pratt, F orbes, 1857: 175. E rd am an , 1961: 175. 22 E rdm a n n , 1961: 175.

2)

X l w rel="nofollow"> ' LLL ¥ 1- -n "z-, X o

o ld u ğ u n u gö rüy o ruz. Yapının cep h e le rin d e , d u va rla rd a ve taç kapı da k ulla n ıla n tra v e r te n n ite liğ in d e k i s e r t t a ş la r daha çok t e m e ld e yada t e m e le yakın b ö lü m ­ lerde iz le n m e k te d ir . T e m e le yakın b ö lü m d e aşağıdaki t a ş la r daha büyük ö lç ü ­ dedir. Revak a lın lık la rın d a , d u v a rla rd a ve k e m e r le r d e düzgün yonu taşı k u l la ­

2“ E rdm an , 1961: 177.

nılm ış tır. A nc a k üst ö rtü d e to n o zla rın t a m a m e n kaba yonu taştan yapıldığı iz le n m e k te d ir. Yapının ç eş itli y e r le r in d e spolyen m a lz e m e çok m ik t a r d a k u lla n ılm ış tır . Spratt ve Forbes yapıda yakındaki a n tik ke n tte n g e t ir ilm i ş çok sayıda spolyen m a lz e ­ me kulla n ıld ığın ı b e l i r t m i ş t i r 2 ». Spolyen m a lz e m e n in ö z e llik le eyvanda yo ğ u n ­ laştığı, E r d m a n n ’ ın da d ik k a tin i ç e k m iş tir . E rd m a n spolyen m a lz e m e n in k u l la ­ nımında r e s im li t a r a f iç kısm a ge le c e k ş e k ild e y e r l e ş t ir ild iğ in i s ö y le r 2 '. Ancak, günümüzde

bu ş e k ild e y ap ılm ış

b ir r e s im li taşa

r a s t la n ı lm a m a k t a d ı r .

En

ö n e m li spolyen m a lz e m e o la ra k b ir m e d u s a başına iş a re t eden Erdm a nn , s a r ­ nıçta da bol m ik t a rd a taş k u lla n ım ın ın o ld u ğ u n u b e l i r t i r 2 2 .

Foto. 15: E v d ir H anı G iriş Eyvanı.

Evdir Han

431

Foto. 16: E v d ir Hanı A vlunun G üney B a tı Köşesi.

S pra tt ve Forbe s'in gezi ve a r a ş tı r m a la r ı şırasında çok sayıda taşçı işareti t e s ­ pit e d ilm iş tir . Bu taşçı iş a r e tle rin e ilave o la ra k E rd m a n n 'd a , S p ra tt ve Forbes'in b e lir le m e d ik le r i bazı yeni taşçı iş a r e tle rin i te sp it e tm iş tir . G ün üm üzde taşçı iş a r e t le rin in b ir kısmı m e v c u ttu r. A nca k b ir kısmı defin e a r a ­ yıcıları ta ra fın d a n t a h rip e d ilm iş tir . Kerva nsaray, S e lç u k lu d ö ne m i yapıla rında sıkça ku lla n ıla n dolgu duvar tekniğ i k u lla n ı la r a k inşa e d ilm iş tir . Bu te k n ik te , iki sıra duvar arasına taş yada harç d o ld u r u la r a k duvarın ö r ü lm e k t e d ir . Kervansarayın d u varları ve aya kla rın da düzgün bir taş d u v ar ö rg üsü dikkati çeke rken , üst ö rtü d e tonoz inşasında taş işçiliği biraz daha basit k alm ış tır. T ono zla rda

kaba

yonu

ta ş la rın

b elirli b ir s ıra la m a y la inşa e d ild i­ ğini gö rüyo ruz. Tonoz s ırtla rın ın özgün yapısı g ü n ü m ü z d e b o z u l­ m u ş tu r . A nc a k üst örtü Kırkgöz Flanı'nda old u ğu gibi k ir e m it ile k apatılm ası olasıdır. A n a d o lu 'n u n S e lç u k lu la r ın eline geçtiği ilk ta rih olan 1 2 U y ılın ­ dan

itib are n,

bölg edeki

kervan

yolları ıslah e d ilm iş tir . Fetihten s on ra

S e lç u k lu

b a ş k e n ti

Kon­

ya'nın u l u s l a r a r a s ı tic a re te ba ğ ­ la n m a s ın d a olan Antalya,

ön em li

k e r v a n s a r a y la r la b a ğ la n m ı ş t ır .

b ir

lim a n

kervan yolla rı ve iç

k e s i m le r e

A n a d o lu

k erva n

yolla rının son aya kla rın dan birisi

Foto. 17: E v d ir Hanı D o ğ u d a k i Helâ.

432

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylar!

Foto. 18: E vd ir Hanı R evak A ra s ın d a Köşede S e k i B a şlang ıcı.

olan bu güzerg âh üze rin de inşa edilen y a p ıla r plan ba k ım ın dan da de ğ işik lik arz eder, ilk ö r e k le rin i Orta Asya'da g ö r d ü ğ ü m ü z m e rk e z i m e kâ n plan düzenindeki d ö rt eyvanlı k u r u lu ş bu yapıda da t e k r a r l a n m ış t ı r . A n a d o lu 'd a bilinen tek dört eyvanlı m erke zi m ekâ n ö rn e ğ id ir. A nca k inşa edildiğ i d ö ne m de tek ö rn e k o lm a ­ dığı da s ö y le n e b ilir. Orta Asya'da K arahanlı, Gazneli ve Büyü k S e lç u k lu d ö n e m ­ le rin d e inşa edilen Day Hatun, Ribat-ı iMahi gibi k e rv a n s a ra y la rd a g ö rülen m e r ­ kezi m ekâ n f o r m u . Evdir Han'ın planıyla ö z d e ş le ş m e k te d ir . M e m lu k lu dönemi kervan yapılarıyla olan plan be zerliğ i de d ikk a ti çeker. Evdir Hanı, ö lç ü le r i b a kım ın dan S u lta n H anla rıyla da kıyasla na bilir. Sonuçta Evdir Han da bir s u lta n yapısıdır.

Evdir Han

Bibliyografya

Anonim, Val<ıf Abideleri, 1, Ankara, 1983, 525-528 Armağan, L., XVI. Yüzyılda Teke Sancağı (Tapu-Tahrir Defterleri'ne göre), Ankara, 1996 (A. IJ. Basılmamış Doktora Tezi] Demir, Ataman, "Anadolu Selçuklu Hanları Evdir Han", ilgi, 53, 1988, 13-17. Durukan, A., "ALaeddin Keykubat Döneminde Antalya", Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri, Antalya, 1986, 29. Erdmann, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I, II. Berlin, 1976. Erdmann, K., "Turkische Baukunst Seldschukischer und Osmanischer Zeit", ¡stanbuller Mitteilungen, 8, 1958, 3 Karaca, B., XI. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Samsun, 1997, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi] Kiepert, R., Karte von Kleinasien, Berlin, 1902-1906 Mitchell, Stephen,Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, Oxford, 1993 Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor, London, 1961. Riefstah, R., Cenubi Garbi Anadolu ’da Türk Mimarisi, (Cev. C.Berktin], İstanbul, 1941 Riefstahl, R.M., Turkish Architecture in Southwestern Anatolia, Cambridge, 1931. Spratt, T. A. B., Forbes, E., Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis: In Company With The Late Rev. E. T. Daniell, London, 1857 Texier, Charles, Asie Mineure : description géographique, historique et archéologique des pro­ vinces et des villes de la Chersonnèse d'Asie, Paris,1862, s. 467 Turan, 0., “ Mübarizeddin Ertokuş ve Vakfiyesi", Belleten, XII,/45, 1948, 415-429 Yavuz, A.T., "The Concepts That Shape Anatolian Seljuq Caravanserais", Muqarnas, 14, 1997, 80-95 Yılmaz, L., Antalya Bir Ortaçağ Türk Şehrinin Mimarlık Mirası ve Şehir Dokusunun Gelişimi, Ankara, 2002

■

4-33

.s'A'-i'à-î' ■^•■'>¿

S -N

». I Is-i

ESHAB-I K EH F HANI

’ Sütçü İmam Ünv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi. ’ Hanın inşâ kitabesi. Eshab-ı Kehf Camii'nin cümle kapismın üst kıs­ mında yer almaktadır, M.H. Yinanç, bu kitabenin 1320 H./ 1902-1903 M. tarihindeki tamirat esnasında duva­ rın içinde bulunup yeniden inşâ olu­ nan Eshab-ı Kehf Takyesi’nin kapı­ sının üzerine yerleştirildiğini belirt­ mekte ve tekye ifadesinden, camiyi kastettiği anlaşılmaktadır. M.H, Yinanç 1341: 93.

Prof. Dr. Mehmet ÖZKARCI*

Bazı araştırmacılar, Eshab-ı Kehf Camii’nin kapısında yer alan kitabeyi camiye ait olduğunu sanarak, hanın inşâ kitabesinin kayıp olduğunu belirtmişlerdir. Bu araştırmacılar hanın yapım yılı olarak. 1215-1234 yılları arasında değişen farklı ta rih­ ler ileri sürmüşlerdir. Bkz. Özgüç Akok 1958:87; Erdmann 1961; 188; Özergin 1965: U 9 ; Tükel 1969: A57Karamağaralı 1970: 5; Aslanapa 1984: 157; Gündoğdu 1986: 67; Yinanç 1989: 123; Tükel Yavuz 1991: 51; Müderrisoğlu 1991: 13.

EyLüi 2005 tarihinde incelenen han. Kahrannannnaraş - Af şin ’in 7 km. kuzeybatısın­ da bulunan Eshab-ı Kehf Külliyesi’nin bünyesinde yer alır. Yapının inşâ kitabesi, han tahrip olmaya başlayınca ona rımlar sırasında Eshab-ı Kehf Camii'nin cüm le kapısının üst kısmına yerleştirilmiştir. Kitabe, 0.40 x 0.80 m. ölçülerindeki m e r m e r levha üzerine nesih hat ile üç satır olarak yazılmıştır.

Halbuki bu kitabede yapıdan "ribat" olarak bahsedilmekte ve Türk mimarisinde ribat terimi daha çok han ve kervansaraylar için kullanıl­ mıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıy­ la cami ve mescitler için ribat ismi­ ne yer verilmemiştir. Anadolu Sel­ çukluları döneminde yapılan hanlar­ dan 10 (on) tanesinin kitabesinde yapılardan ribat şeklinde bahsedil­ mektedir. Ayrıca Eshab-ı Kehf Külliyesi'nin odak noktasını oluşturan zaviyenin inşâ kitabesinde de bu yapıdan "ribat" olarak bahsedil­ mekte ve külliyede yer alan han ile zaviyenin ribat olarak zikredilmesi dikkât çekicidir.

Emere b i- 'im â r e ti'r - r ib â î fCeyyâmi e s -S u ltâ n i'i-m u a z z a m A lâ ü'd -d ünyâ ve'd-dıTı Ebu'l-feth Keykubat bin Keyhüsrev nâsıru e m iri'l-m ü 'm in in ala e m ri m e liki'l-ü m e râ Nusretü'd-din Haşan bin İbrahim e'azzellâhü ensârahû f f seneti selâsin ve sitte mi'e. [Bu ribat (han); dünya ve dini yücelten büyük sultan, büyük fatih, m üm in le ri n e m i­ rinin yardımcısı Keyhüsrev'in oğlu Keykubafın saltanatı zamanında. İbrahim'in oğlu Emfr Nusretüddın Haşan -A ll ah onu yüceltip şereflendirsin- tarafından 630 yılında yaptırıldı.]

Foto. T: E sh a b -ı K e h f H anı (V.G.M.. I960!.

Ç izim 1: E sh a b -ı K e h f Hanı rölöve pla n ı

10 m.

438

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervan saraylar!

Foto. 2: E sh a b -ı K e h f Hanı (V.G.M.. 19601.

2 Eshab-ı Kehf, Bizans devrinde olduğu gibi, SelçukLular'ın fethinden sonra da Hıristiyanlar ve Müslüm anlar tarafından kutsal bir mekân kabul edilerek önemli bir ziyaret yeri olmuştur. Türkçede mağara arkadaşları, mağara yaranı ve

mağara dostlan anlamına gelen Eshab-ı Kehf, iki kelimeden oluşan Arapça bir tamlamadır. Eshab-ı Kehf, Hıristiyanlar tarafından y e d /uyu r/a ra d ı ile b ilinm ek­ tedir. Terim olarak da; putperest Roma imparatorunun zulmünden kaçarak bir mağaraya sığman ve burada All ah ’ın izniyle yıllarca uyuyup, te kra r Allah ta ra ­ fından uyandırıldıktan sonra, te kra r vefat eden Yemlihâ, Mislina, Mekselinâ, Mer-

Kitabeye göre han. Anadolu Selçuklu hükümdarı Alâeddin Keykubat m Enerlerin­

nûş, Debernûş, Saznûş, Kefestatyûş isimlerinde inançlı yedi genç ile köpekle­ ri Kıtmir'i ifade etmektedir. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. VVeinsinck 1988: 371-373; Sümer 1989; Ersöz 1V91:

den Nusretüddin Haşan Bey tarafından 630 H./ 1232-33 M. yılında yaptırılmıştır.

465-467,

çilerin ihtiyaçlarının karşılanması ve konaklamalarının sağlanması için Anadolu

3 V.G.M. Arş.. Defter Nu.: 590, Sahife: 107, Sıra Nu.: 98.

S e l ç u k i u la n ’nın Maraş Emfri Nusretüddin Haşan Bey tarafından 1215-1234 yılları

^ M.H. Yinanç 1341: 93.

arasında ribat (12151. cami (1215-1234) ve handan (1232-33) oluşan külliye inşâ

^ Bas 1996: 135.

ettirilmiştir. Daha sonra külliyeye Dulkadir Beyliği döneminde medrese (1480-

Han, Eshab-ı Kehf Külliyesi’nin bünyesinde yer alır. Kutsal mağaraya gelen ziyaret­

1492) ve kadınlar mescidi (1500). Osmanlı Devleti zamanında ise paşa çardağı (1531) ilâve edilerek büyütülmüştür.

Yapı topluluğu Antik Cağ’dan beri kutsal sayılan

’‘Eshab-ı Kehf” veya "Eshabü’l-

Kehf'’ adıyla tanınan kayalık bir tepenin yamacındaki mağaranın çevresine yapıl­ mıştır. Mağaranın içinden çıkan su. ziyaretçiler tarafından zemzem ayarında kutsal kabul edilerek içilmektedir. Eshab-ı Kehf Bizans devrinde olduğu gibi, Selçuklu­

Çizim 2: E shab-ı K e h f Ham Boyuna K e s it [V.G.M.. 1963i. 0 1

2

3

5m.

AshabH Kehf Hanı

439

la r 'ı n f e t h i n d e n s o n r a da H ı r i s t i y a n l a r ve M ü s l ü n n a n l a r t a r a f ı n d a n da k u t s a l b ir

m ekân

o la ra k

kabul

e d ile re k ,

ö n e m li b ir ziy a re t yeri o lm u ş tu r^ .

G ünüm üze

ç e ş itli

o n a rım la r

g ö re re k

g e le n h a n , o r i j i n a l ö z e l l i k l e r i n i k ı s m e n koru m a kta dır. o n a rım ı

K ü U iye n in

D u lk a d ir

B e y liğ i

b ilin e n

ilk

hüküm da rı

A lâ ü d d e v le Bey (1480-1515] z a m a n ın ­ da

o lm uştu r^.

T e s p it

e d e b ild iğ im iz

k a d a r ı y la k ü lliy e , 1320 H . / 1902 M .‘ ve 1328 fvl./ 1910 M .5 y ı l l a r ı n d a da t a m i r g ö rm ü ş tü r.

Bu

o n a rım la r

sırasın d a

m u h t e m e l e n h a n ın da t a m i r g ö r d ü ğ ü ­ nü s a n m a k t a y ı z . ta rih li

H a le b

V il â y e t i

handan

kısaca

Eshab-ı

Kehf

y e r a ld ığ ı,

1318 M . / 1900-1

S a ln â m e s i'n d e

b a h s e d ile re k m a ka m ın ın

100 z i r 'a

M.

y a p ın ın ;

b itiş iğ in d e

[ y a k l a ş ı k 52 m .] Foto. 3: Eshab-ı Kehf Hanı (V.G.M., 19601.

u z u n l u ğ u n d a o l d u ğ u , i ç in d e 12 od a ile 300

hayvanı

a la c a k

b u l u n d u ğ u ve b u r a d a

b ü y ü k lü k te

a h ırı

p a n ayır k u ru ld u ğ u

b e l i r t i l m e k t e d i r * . Yin e M. H a l i l Y in a n ç ,

Eshab-ı K e h f K ü lliy e s i'n d e k i ya p ıla rın g e n e l d u r u m la r ı k o n u s u n d a kısaca b ilg ile r

1318 Tarihli Haleb Vilâyeti Salna­

v e r e r e k b i l i m d ü n y a s ı n ı n d i k k â t i n i ç e k m i ş ve h a n ın h a r a b e b i r d u r u m d a o l d u ğ u n u

mesi: 357.

b e l i r t m i ş t ¡ r ^ T a h s in Ö z g ü ç 1 9 4 7 'd e y ö r e d e i n c e l e m e l e r d e b u l u n m u ş ve h a n ın h a r a -

’

M ,H .Y İn a ç l3 /ı1 :9 2 -9 3 :M ,H ,

Yinanç 1945: 226. « Özgüc 1948: 229. ’ Özgüç - Akok 1958: 77.

Foto. 4: Eshab-ı Kehf Hanı (V.G.M., 19601.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

MO

Foto. 5: E sh a b -ı K e h f Hanı ve R ibatı İV.G.M., 19631.

'" V .G .M . A rş ., D osya N u .: 4 6 .0 2 .0 1 /0 1 .

be o ld u ğ u n u ve yapının y ık ıla ra k ta ş la rı n ı n A fşin deki b in a la rın y a p ım ın d a k u lla n ıl

" M .H . Y in a n ç 1341: 91; A ltın ö z 199 5: 8 4 -

dığını

zik re tm iş tir » . 1957 yılında k ü lliy e d e t e k r a r a r a ş t ı r m a l a r yapan T ah s in Özgüç

85.

ve M a h m u t Ako k, hanın çok h a ra p b ir vaziyette o lm a s ın a r a ğ m e n plân ö z e llik le r i­

'2 1 3 1 8 T a r ih li H a le b V ilâ y e ti S a ln a m e s i: 357.

nin a n la ş ı la c a k d u r u m d a o ld u ğ u n u ve ta ç k a p ıs ın ın da yıkıldığını ifade e t m i ş l e r d i r ’ .

’ ^ Y a b a n lu P aza rı iç in bkz. S ü m e r : 1985.

Hanın 1910’da s a ğ la m o la r a k f o n k s iy o n u n u s ü r d ü r d ü ğ ü ve daha s o n ra f o n k s iy o n u ­ nu ka y b e de re k, t a h r ip o lm a ya başla dığı a n la ş ılı y or. Han, 1960 yılında V a k ı f la r Genel M ü d ü r lü ğ ü ta ra f ı n d a n o n a rı m p r o g r a m ı n a a lı n a ra k , 1963’te r e s t o r e s i t a m a m l a n ­ m ıştır. O n a rım d a n önce bazı m e k â n la r ı n d u v a rla r ın ın 0.30 m. - 1.00 m. kot seviye­ sin e k a d a r yıkıldığı t e s p it e d ilm iş t ir . Daha s o n ra han 1980, 1982, 1999 ve 2003 yıl­ la rın d a da bazı o n a r ı m l a r g ö r m ü ş t ü r . Bu o n a r ı m l a r s ırasın d a ; a h ır dış ındaki bütün m e k â n l a r r e s t o r e e d ile r e k d u v a rla r , avlu ve m e k â n la r ı n z e m in i k e s m e taş ile ka p ­ la n m ış, ta çk a pı ye n id e n inşâ e d ilm iş ve ö rtü s is t e m i beton m o z a ik le k a p la n m ı ş t ı r '“.

Bazı a r a ş t ı r m a c ı l a r hanın, k ü lliy e d e k i k u t s a l m ağ a ra yı ve rıbatta (zâviye) kalan din a d a m la r ı n ı z iy a rete g e le n le r in k o n a k la m a la r ı için y a p ılm ış o lm a s ı g e re k t iğ in i ifade e t m i ş l e r d i r . Aynı z a m a n d a , ana k e rv a n y o lu n u n ü z e rin d e b u lu n m a m a s ı da hanın

Ç izim 3: E sh ab-ı K e h f Hanı E n ine K e s it İV.G.M., 19631. O

1

2

3

4

5 rn,

Ashab-ı Kehf Hanı

441

Foto. 6: Eshab-ı Kehf Ham, Avludan Görünüş. (V.G.M., 19631.

t ic a r f f o n k s iy o n d a n u z a k o ld u ğ u te z in i g ü ç l e n d i r m i ş t i r . F a k a t k ü U iy e n in , t a f ı r ir d e f ­ t e r l e r i n d e k i k a y ı t la r a g ö re a yrı b ir s t a t ü y e tâ b i t u t u l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . A r ş iv b e l ­ g e l e r i n d e , E s h a b - ı K e h f ' d e p a n a y ı r ve p a z a r k u r u l d u ğ u

b e l i r t i l e r e k , b u r a d a k ıs t- ı

b a z a rv e b â c -ı f a a z a r v e r g i l e r i n i n u y g u l a n d ı ğ ı k a y ı t l ı d ı r " . A y n ı ş e k i l d e 1 3 1 8 H . / 1 9 0 0 1901 M. t a r i h l i H a l e b V i l â y e t i S a l n â m e s i ' n d e d e h a n d a p a n a y ı r ı n k u r u l d u ğ u b e l i r t i l m iş tir'2. Bu d u ru m

E s h a b -ı K e h f'in tic a re t b a k ım ın d a n

c a n lı o ld u ğ u n u b e lg e l e m e k ­

te d ir.

D iğ e r ta ra fta n

E s h a b -ı K e h f H a n ı, H a le p 'te n

b a ş la y a ra k G ö y n ü k ü z e ri E lb is ta n -

K a y s e r i ve o r a d a n d a S i v a s ' a g i d e n a n a k e r v a n y o l u n a d a u z a k d e ğ i l d i r . A y r ı c a h a n , S arız - P ın a rb a ş ı ü z e r in d e n K a y s e r i'y e g id e n ik in c i d e r e c e d e ö n e m li b ir y o l ü z e r i n ­ de o l u p A f ş i n ' d e k i Ç a v lı ( Ç o ğ u l ) H a n ı (XIII. y ü z y ı l ı n i k i n c i ç e y r e ğ i ) v e K u r u H a m ' n a (XIII. y ü z y ı l ı n i k i n c i ç e y r e ğ i ) d a y a k ı n b i r m e s a f e d e b u l u n m a k t a d ı r . B u h a n l a r , S e l ­ ç u k lu

d ö n e m in in .u lu s la ra ra s ı

fu a rı

d u ru m u n da ki

Y a b a n lu

P a z a r ı'n a

g id e n

yol

g ü z e rg â h ı ü z e r in d e y e r a lm a s ı y la da d i k k â t ç e k m e k t e d i r " .

B ü t ü n bu b i l g i l e r E s h a b - ı K e h f H a m ' n ı n , h e m

k u t s a l m a ğ a r a y ı ve d i n a d a m l a r ı n ı

z iy a r e te g e le n le r in k o n a k l a m a l a r ı iç in , h e m de t i c a r f m a k s a t la b u ra y a u ğ r a y a n k e r ­ v a n l a r i ç i n i n ş â e d i l d i ğ i n i g ö s t e r m e k t e d i r . M u h t e m e l e n h a n i l e r i b a t (z â v iy e ) a r a s ı n ­ d a k i m e y d a n d a p a z a r ve p a n a y ı r ı n k u r u l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

H a n , r i b a t ı n 6 0 . 0 0 m . k a d a r g ü n e y d o ğ u t a r a f ı n a ve k ü U i y e n i n g i r i ş i n e y e r l e ş t i r i l m i ş ­ t i r . Y a p ı, d o ğ u - b a t ı d o ğ r u U u s u n d a e ğ i m l i k a y a l ı k a l a n ı n d ü z l e n m e s i y l e o l u ş t u r u l a n

“ Bazı araştırmacılar hanın sahip olduğu plân şemasından dolayı, orijinalinde "medrese - misafirhane" olarak yapıldı­ ğını ileri sürmüşlerdir. R. Yinanç, kay­ naklarda zikredilen medresenin külliyenin neresinde olduğunun kesin olarak bilinmediğini, fakat kervansarayın (han) medrese olarak kullanılmış olmasının muhtemel olduğunu ifade etmiştir. Yinanç 1988: 313; Baş 1996: 125-126; Sümer 1989: 43, 45, 48. Fakat külliyede yer alan medrese, Dul­ kadir Beyliği hükümdarı Alâüddevle Bey (1480-15151 tarafmdan ribatın (zâviye) üst katına tuğladan inşâ ettirilen yapıdır. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. Özkarcı 2001:153-170.

kkl

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Fofo. 7; E s h a b -ı K e h f H a n ı, G e n e l G ö rü n ü ş .

b i r z e m i n ü z e r i n e in ş â e d i l m i ş t i r . B u n d a n d o la yı h a n ın batı ve g ü n e y c e p h e l e r i k ı s ­ m e n t e p e n i n iç in e o y u l a r a k y e r l e ş t i r i l m i ş t i r .

C e p h e d u v a r l a r ı n d a , t a ç k a p ı d a , ka p ı s ö v e l e r i n d e , e y v a n la r ı n t o n o z l a r ı n d a , a h ı rı n t a k v iy e k e m e r l e r i ile z e m i n d ö ş e m e s i n d e in c e y o n u t a ş ; a h ı r ile o d a l a r ı n d u v a r ve ö rtü s is te m in d e m o lo z taş m a lz e m e k u lla n ılm ış tır . Ö nceden ö rtü s is t e m l e r i üstten t o p r a k t a b a k a s ı y l a k a p lı y k e n , o n a r ı m l a r s ı r a s ı n d a b e t o n m o z a i k l e k a p l a n m ı ş t ı r .

K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a in ş â e d i ­ le n ve d ı ş t a n 2 7.60 x 3 4 .4 0 m. ö l ç ü l e ­ r i n d e o la n h a n , eş o d a k lı p lâ n ş e m a ­ sın a s a h i p t i r « . A v lu e t r a f ı n a y e r l e ş t i r i ­ le n eyva n ve k a p a lı m e k â n l a r l a , b iç im in d e k i

a h ırd a n

h a lk a lıd ır,

fa k a t

o lu ş a n

s im e trik

"L"

yapı

üç

d e ğ ild ir.

A v lu y u d ö r t y a n d a n k u ş a t a n h a c i m l e r b arın a k

ve

servis

te s is e d ilm iş tir . d ik d ö rtg e n

h a n ın

sadece

m azgal

üst

o la ra k

H a n ın d o ğ u c e p h e s i

k e s itli

d e s te k le n m iş tir.

d u v a rın ın

m e k â n la rı

dö rt D ış a

a h ır

k ıs m ın ın

kıs m ın d a

pencereye

paya nd a yla k a p a lı

yer

b ir

o la n güney küçük

v e rilm iş tir.

Y a p ın ın m o n o t o n l u ğ u d o ğ u c e p h e d e k i pa y a n d a la rla , kuzey c e p h ed e taçkapı ve iki ç ö r t e n l e g i d e r i l m e y e ç a l ı ş ı l m ı ş ­ tır. K u z e y c e p h e d u v a rı, d o ğ u c e p h e

F oto. 8: E s h a b -ı K e h f H anı, Taçka pı.

du va rın d a n

1.00

d u va rın d a n

0 .6 0

tu tu lm u ş tu r.

m. m.

ve

batı

daha

cephe yüksek

Ashab-ı Kehf Hanı

443

F o to . 9: E s tia b -ı K e h f Hanı, G ü n e y T a ra fta n G ö rü n ü ş .

F oto. 10: E s h a b -ı K e h f Hanı, A v lu d a n G ö rü n ü ş .

Hana g ir iş , k u z e y d u v a r e k s e n i n i n 2.20 m . d o ğ u t a r a f ı n a y e r l e ş t i r i l e n ve g i r i ş e y v a ­ nına a ç ı la n t a ç k a p ı d a n s a ğ l a n ı r . Ö n c e d e n t a m a m e n y ı k ı k o la n t a ç k a p ı , 1 9 6 0 ’ d a k i o n a r ı m l a r s ı r a s ı n d a y e n id e n y a p ı l m ı ş t ı r . S a d e b i r ş e k i l d e in ş â e d ile n 4.85 x 7.10 m. b o y u t l a r ı n d a k i t a ç k a p ı , c e p h e d e n 0.7 2 m ., y u k a r ı ise 0.75 m . ç ık ın tı y a p m a k t a d ı r . B a s ık k e m e r l i g i r i ş a ç ı k lı ğ ı , ü s t t e n s iv r i t a h f i f k e m e r i y l e k u ş a t ı l m ı ş t ı r . T a ç k a p ı n ı n o r i j i n a l i n d e n a s ı l b i r ö z e l l i ğ e s a h ip o l d u ğ u n u b i l e m i y o r u z . F a k a t h a n ın k a r ş ı s ı n d a y e r a la n r ib a t ı n (zâviye) t a ç k a p ı s ı m u k a r n a s k a v s a r a lı o lu p , o l d u k ç a z e n g in b i r s ü s ­ le m e y e s a h i p t i r . B i r i h t i m a l d a h i l i n d e h a n ın t a ç k a p ı s ı n ı n da, r i b a t ı n k i g ib i m u k a r n a s k a v s a ra lı o l d u ğ u n u d ü ş ü n e b i l i r i z .

B e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l a n g i r i ş eyvanı 4.40 x 5.10 m . ö l ç ü l e r i n d e o lu p , d o ğ u ve batı d u v a r l a r ı n a s i m e t r i k o l a r a k b i r e r ka pı a ç ı l m ı ş t ı r . D o ğ u d u v a r ı n d a k i k a p ı d a n 4.25 x 5.70 m. b o y u t l a r ı n d a ve s iv r i b e ş i k t o n o z l a k a p a t ı l a n m e k â n a (h a n c ı od a s ı) , d i ğ e r k a p ıd a n ise a h ı r k ı s m ı n a g e ç i l m e k t e d i r . H a n ın o r t a s ı n d a y e r a la n ve iki b a s a m a k l ı m e r d i v e n l e i n i l e n t a ş d ö ş e li a v lu , 8.20 x 2 0 .25 m . ö l ç ü l e r i n d e d i r .

D i k d ö r t g e n p lâ n lı a v lu d ö r t t a r a f t a n eyvan ve o d a l a r l a k u ş a t ı l m ı ş t ı r . A v l u n u n d o ğ u ve batı k a n a d ı n a b i r e y v a n - b i r od a ve b i r e y v a n - i k i od a ş e k l i n d e s i m e t r i k o l a r a k b e ş e r (5) h a c i m y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . E b a t la r ı 3 .3 8 x 4 .0 5 m . ilâ 3.43 x 4.50 m . a r a s ı n d a d e ğ iş e n e y v a n l a r d a n k u z e y b a t ı k ö ş e d e k i ç a p r a z t o n o z l a , d i ğ e r l e r i de s iv r i b e ş ik to n o z l a k a p a t ı l m ı ş t ı r . B a s ı k k e m e r l i b i r e r k a p ı y la a v lu y a a ç ı la n alt ı oda ise siv r i b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l m ı ş ve b o y u t l a r ı 2.80 x 3.10 m . ilâ 3.35 x 3.60 m . a r a s ı n d a d e ğ i ş m e k t e d i r . Batı k a n a d ı n g ü n e y k ö ş e s i n d e k i o d a n ı n batı d u v a r ı n d a a h ı r ile b a ğ ­ lantıyı s a ğ la y a n b i r ka p ı d a h a b u l u n m a k t a d ı r . Ö r i j i n a l i n d e k a p ı n ı n y e r i n d e , a h ırı k o n t r o l e t m e k iç in b i r p e n c e r e o l a b i l e c e ğ i n i de i h t i m a l d a h i l i n d e d ü ş ü n e b i l i r i z .

A v lu n u n g ü n e y k a n ş d ı n d a ; g i r i ş eyvanı ile aynı e k s e n ü z e r i n d e y e r a la n 4.76 x 5.78 m. ö l ç ü l e r i n d e ve s iv r i b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l a n a n a e yvan ile e y v a n ın d o ğ u ve batı t a r a f l a r ı n a s i m e t r i k o l a r a k y e r l e ş t i r i l e n iki od a b u l u n m a k t a d ı r . B a s ı k k e m e r l i b i r e r k a p ıyla

eyva n a

a ç ı la n

o d a la rd a n

batı t a r a f t a k i

ku ze y-güney yönünde,

d i ğ e r i de

d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a s iv r i b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l m ı ş t ı r . K a p a lı h a c i m l e r i n b o y u t ­ ları 3.90 X 4.05 m . ve 5.00 x 5.35 m . dir .

A v l u n u n batı k a n a d ı n d a k i h a c i m l e r k u z e y - g ü n e y y ö n ü n d e " L " p lâ n lı a h ı r ile k u ş a t ı l ­ m ı ş t ı r . A h ı r a , g i r i ş e y v a n ın ın batı d u v a r ı n d a a ç ı la n b a s ı k k e m e r l i 1.30 x 2.20 m. ö l ç ü ­ l e r i n d e k a p ı d a n g i r i l i r . A y r ıc a batı k a n a d ı n g ü n e y k ö ş e s i n d e y e r a la n o d a n ı n batı d u v a r ı n d a da a h ı r ile i r t ib a t ı s a ğ la y a n 0.94 x 1.70 m . b o y u t l a r ı n d a b i r a ç ı k l ı k dah a

'5 Ö z g ü ç -A k o k 1958:84, Özgüç - Akok 1958: 84.

444

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

F oto. 1 h E s h a b -ı K e h f H anı, E yva n ve O d a la r.

b u l u n m a k t a d ı r . A h ı r ı n k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a u z a n a n k ı s m ı 5.50 x 3 1 .20 m. ö l ç ü l e r i n d e o lu p , d ö r t t a k v iy e k e m e r i y l e d e s t e k l e n e n s iv r i b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l m ı ş ­ tı r. iç m e k â n a g i r i ş i s a ğ la y a n d i ğ e r b ö l ü m ü n s iv r i b e ş ik t o n o z u da b i r t a k v iy e k e m e ­ r iy le d e s t e k l e n m i ş ve ö r t ü s i s t e m l e r i v e r e v b i r l e ş m e k t e d i r . A h ı r ı n a y d ın lığ ı, t o n o z u n s ı r t ı n d a a ç ı la n iki ı ş ı k lı k ve g ü n e y d u v a r ı n ı n ü s t k ı s m ı n d a y e r a la n b i r m a z g a l p e n ­ c e re yle s a ğ la n m ış tır.

R e s t o r a s y o n d a n ö n c e h a n d a i l k i n c e l e m e y i y a p a n T. Ö z g ü ç ve M. A k o k ' u n ç iz m iş o l d u k l a r ı p lâ n d a a v l u n u n d o ğ u ve batı k a n a d ı n d a k i h a c i m l e r s i m e t r i k o l a r a k y e r l e ş ­ t i r i l m i ş ve h e r k a n a t t a e y v a n - o d a ş e k l i n d e a t l a m a l ı o l a r a k d e v a m e d e n üç eyva n ve iki oda b u l u n m a k t a d ı r . K ö ş e l e r e y e r l e ş t i r i l e n d ö r t eyvan ç a p r a z t o n o z l a , o r t a d a k i iki e yvan ve o d a l a r ise s iv r i b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l m ı ş t ı r . A y r ı c a batı k a n a d ı n o r t a s ı n d a ­ ki eyva n ile g ü n e y k ö ş e d e k i e y v a n ın batı d u v a r l a r ı n d a a h ı r l a b a ğ la n t ı y ı s a ğ la y a n b i r e r ka p ıy a y e r v e r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r ' ^ . "

T ü k e l 1969: 4 3 0 -İ9 1 ; Ü n a l 1979: 952-

968; T ü k e lY a v u z 1991: 41-55.

B ö y le c e T. Ö z g ü ç ve M. A k o k ' u n ç iz m iş

o l d u k l a r ı p lâ n ile h a n ın b u g ü n k ü d u r u m u n d a bazı f a r k l ı l ı k l a r o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . S ö yle ki, bu a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n p lâ n ı n d a d o ğ u ve batı k a n a t l a r ı n g ü n e y k ö ş e l e r i n d e ye r a la n ç a p r a z t o n o z l u e y v a n la r , b u g ü n b e ş ik t o n o z l a k a p a t ı l a n od a ş e k l i n d e d i r . A y r ı ­ ca T. Ö z g ü ç ve M. A k o k , to n ozla

k a p a t ı ld ı ğ ı n ı

d o ğ u ve batı k a n a d ı n k ö ş e l e r i n d e k i e y v a n la r ı n ç a p ra z

b e lirtm iş le r,

fa k a t g ü n ü m ü z d e

sadece

kuzeybatı

köşedeki

e yvan ç a p r a z t o n o z l a ö r t ü l ü d ü r ; bu d u r u m s i m e t r i y i b o z m a k t a d ı r . D i ğ e r t a r a f t a n bü a ra ş tırm a c ıla r,

batı k a n a d ı n o r t a e y v a n ın d a a h ı r ile b a ğ la n t ı y ı s a ğ la y a n

üçüncü

k a p ıya y e r v e r m i ş l e r , f a k a t g ü n ü m ü z d e m e v c u t d e ğ i l d i r .

D a h a ö n c e de b e l i r t t i ğ i m i z g ib i h a n ın a h ı r k ı s m ı h a r iç , d i ğ e r b ö l ü m l e r ö n e m l i ö l ç ü ­ de y ı k ı l m ı ş d u r u m d a y d ı . H a n y e n i l e n i r c e s i n e t a m i r e d i l m i ş o lu p , bu o n a r ı m l a r s ı r a ­ s ı n d a o r i j i n a l d o k u s u n u ö n e m l i ö l ç ü d e k a y b e t m i ş ve b i r ç o k i z l e r de o r t a d a n k a l k ­ m ı ş t ı r . B u n d a n d o la y ı h a n ın aslP d u r u m u n u t e s p i t e t m e m i z b ir a z z o r l a ş m a k t a d ı r .

Ashab-ı Kehf Hanı

445

F oto. 12: E s h a b -ı K e h f H anı, A h ır

O n a rı m y a p ı l m a d a n ö n c e h a n d a i lk a r a ş t ı r m a y ı y a p a n T. Ö z g ü ç ve M. A k o k y a p ın ın h arabe b ir d u ru m d a

b u lu n d u ğ u n u

b e l i r t m i ş l e r ve t e s p i t e d e b i l d i k l e r i ç e r ç e v e d e

y a p ının p lâ n ı n ı ç i z m i ş l e r d i r ' * . Bu a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n , h a r a b e h â ld e o la n ya p ıd a b e l i r l i k a z ı la r y a p ı l m a d a n o r t a y a k o y d u k l a r ı p lâ n ı n ne k a d a r s a ğ l ı k l ı o l d u ğ u n u da b i l e m i ­ y o ru z . V a k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ' n ü n r e s t o r a s y o n y a p a r k e n d a h a t it iz d a v r a n a r a k g e r e k li b i l i m s e l ç a l ı ş m a l a r ı y a p t ı ğ ı n ı ve m e v c u t p lâ n ş e m a s ı n ı n o r i j i n a l d u r u m u n a daha y a k ı n o l d u ğ u n u d ü ş ü n e b i l i r i z .

Ha n s a d e b ir ş e k i l d e in ş â e d i l m i ş t i r . de y a r ı m y ıld ız b i ç i m i n d e

F a k a t t a ç k a p ı n ı n a l t k ı s m ı n ı n az b i r b ö l ü m ü n ­

iş le n m iş b o rd ü r s ü s le m e s i g ö rü lm e k te d ir.

O n a rım la r

s ı r a s ı n d a t a ç k a p ı y e n id e n y a p ı l ı r k e n , o r i j i n a l o l d u ğ u n u s a n d ı ğ ı m ı z bu b e z e m e l i t a ş ­ la rın da k u l l a n ı l d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . T a ç k a p ı n ı n ş i m d i k i g ib i s a d e o l m a y ı p o r i j i n a ­ lin de, k a r ş ı s ı n d a y e r a la n r i b a t ı n t a ç k a p ı s ı gib i, ç e ş i t l i m o t i f l e r l e d e k o r e e d i l d i ğ i n i d ü ş ü nm e kte yiz.

E s h a b - ı K e h f Ha n ı, e $ od aklı p lâ n ş e m a s ı n a s a h i p t i r . A n a d o l u S e l ç u k l u ha n m i m a r f s in d e t e s p i t e d e b i l d i ğ i m i z k a d a r ı y la s a d e c e , T e r c a n M a m a H a t u n K e r v a n s a r a y ı (XII. y ü zy ılı n s o n u ) , D iv r iğ i M i r ç i n g e Hanı (1230), A la n y a A l a r a Han (12 3 1 -3 2), M a la ty a S e v s e r e k H a n (XIII. y ü z y ılın i lk yarısı) ve E r z in c a n Y e r h a n (Xlli. y ü z y ılın ilk y a n s ı j ’ da

4 4 -6

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

JL'v

---------

^

s(S£Sr«K^ Foto. 13: E s h a b -ı K e h f H a nı, in ş â K ita b e s i

"e$odai
E ş o d a k lı h a n l a r ı n ç o ğ u n l u ğ u n d a b a r ı n a ğ ı n ya nı s ır a s e r v i s l e r d e b u l u n m a k t a d ı r . Bu t ip h a n l a r d a a v l u n u n y a ln ı z c a y o l c u l a r a a y rıld ığ ı, e t r a f ı n d a y o l c u l a r ı n g ü n d ü z ve g e c e k u l l a n ı m ı n a a y r ı l m ı ş eyva n ve o d a l a r d a n b a ş k a m e k â n l a r ı n o l m a d ı ğ ı g ö r ü l ­ m e k t e d i r . B e l k i de bu ö z e l k u l l a n ı m n e d e n i y l e a v l u l a r n i s p e t e n k ü ç ü k ve b a z ıla rı da k a p a lı d ı r .

E ş o d a k lı

h a n l a r d a k i o d a - e y v a n s a y ısın ı d i ğ e r h a n l a r l a

k a r ş ı la ş t ı r ı n c a ,

y o l c u l a r ı n k o n f o r o n a ve m a h r e m i y e t i n e d a h a ç o k ö n e m v e r i l d i ğ i n i d ü ş ü n e b i l i r i z . E ş o d a k lı h a n l a r d a n A l a r a Han h a r iç , d i ğ e r l e r i n i n s e r t i k l i m e s a h i p b ö l g e l e r d e inşâ e d i l d i k l e r i g ö r ü l m e k t e d i r . Bu t ip h a n l a r ı n en ö n e m l i o r t a k ö z e l l i k l e r i n d e n b ir i de i k l i m e t k e n l e r i n e d a h a k a p a lı , k o r u n m u ş y a p ı l a r o l m a s ı d ı r .

A shab-ı Kehf Hanı

■

Bibliyografya

V.G.M. A r$ „ D e fte r Nu.: 590, Safı ite: 107. Sıra Nu.: 98. V.G.M. Arş.. Dosya Nu.: 46.02.01/01. 1318 T arifıli Haleb Vilâyeti Salnamesi. M.H. Yinanç 1341: M.H. Yinanç, " M a r a ş E m i r l e r i ” , Türl< T arifli E ncüm eni Ivlecmuası, Sene: 15, Nu.: 8 (851, İsta n bu l, 1341, s. 85-100. M.H. Yinanç 1945: M,H. Yinanç, " E lb is t a n ” mad., İslâm A nsiklopedisi. IV, İstanbul, 1945, s. 223-230. Özgüç 1948: T. Özgüç, "Elb istan Ovası'ndaki T etkik Gezileri ve Ka ra h öyü k Kazısı", Belleten. XII/ 45 [1948], s.

226-232. Özgüç - A k o k 1958: T. Özgüç - M. Akok, "Afşin Yakınındaki Eshab-ı Kehf KüUiyesi” , Yıllık A ra ş tırm a la r D er­

gisi. II (19581, s. 77-92. E r d m a n n 1961: K. E rd m a n n , Das A natolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. I, Be rlin , 1961. Özergin 1965: M.K. Özergin, "A n a d o lu 'd a S e lç u k lu Ke rv a n s a ra yla rı", İstanbul Ü niversitesi Edebiyat F akül­

tesi Tarih Dergisi. XV/ 20 (1965İ, s. 141-170. T ü k e l 1969: A. Tükel, "Ala ra Han'ın T an ıtılm a sı ve D e ğ e rle n d ir ilm e s i " , Belleten. XXXIII/132 (1969), s. 430491. Karamağaralı 1970: H. Karamağaralı, "Anadolu Selçuklu Ken/ansara yla n” , Önasya, IV/61-62 (1970), s. 4-7,1 2-13. Ünal 1979: R.H. Ünal, "S e vs e re k Hanı [ M a la ty a - P ö tü rg e ] ve Yerhan [E rzin ca n -R e fa iy e l H akkında B ir in c e ­ le m e " /. T ürkoloji K ongresi Tebliğleri, İstanbul, 1979, s. 952-968. A s la n a p a 1984: 0. Asla n a p a , Türk Sanatı. II, İstanbul, 1984. Sü m e r 1985: F. Sümer, Yabanlu Pazarı, -S elçuklular Devrinde tviilletlerarası Büyük B ir Fuar-, İstanbul, 1985. G ü ndoğdu 1986: H. G ündoğdu, D u lk a d ir B eyliği M im arisi, Ankara, 1986. VVeinsinck 1988: A.J. VVeinsinck, " E s h a b ü 'l- K e h f " mad., İslâm A nsiklopedisi, IV, İstanbul, 1988, s. 371-373. Yinanç 1988: R. Yinanç, "E s h a b -ı Kehf Vakıfla rı", Vakıflar Dergisi, XX (1988), s. 311-319. Yinanç 1989: R. Yinanç, D u lk a d ir Beyliği, A n ka ra , 1989. S ü m e r 1989: F. S ü m e r, E s h a b ü 'l-K e h f (Yedi Uyurlar}, İstanbul, 1989. T ü ke l Yavuz 1991: A. T ü k e l Yavuz, "M ir ç in g e Han ve An a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i Eşodaklı Ke rva nsarayla rı A r a ­ sındaki Yeri" O.D.T.Ü. M im a rb k F akülte si Dergisi, XI/ 1-2 (1991), s. 41-55. M ü d e rris o ğ lu 1991: M.F. M ü d e r ris o ğ lu , "Afşin Eshab-ı Kehf KüUiyesi Ham", K ü ltü rv e Sanat, X (19911, s. 12-15. Ersöz 1991: I. Ersöz, "A s h a b -ı Ke h f" mad., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm A nsiklopedisi. III, İstanbul, 1991, s. 465-467. Altınöz 1995: i. Altınöz, D u lk a d ir B eylerbeyliği'nin Teşekkülü ve Gelişmesi. İ s ta n b u l Üniv., Sosyal B i l i m l e r E n stit ü s ü , Y a y ın la n m a m ış Y ü k se k L is a n s Tezi, İsta n bu l, 1995. Baş 1996: Y. Baş, Z ulka dir Beyliği ve Osmanb Devleti Zamanında Elbistan ve Eshab-ı Kehf Vakıfları, Harran Üniv., Sosyal B il im le r Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa, 1996. Özka rcı 2001: M. Özkarcı, "Afşin Eshab-ı Kehf Ribatı ve M e d re s e s i" , /. U luslararası Selçuklu K ü ltü r ve

M edeniyeti Kongresi B ild irile ri n 1-13 Ekim 2000 - Konya}, II, Konya, 2001, s. 153-170.

4-4-7

m m m s.

'■ 'i

•

►i,-. *

jj. .* . '

.

•'

^

- '

»

‘ f

'■

. »

- ıs .’ * ■

»

Ây; v

..

- A ‘ •

. »*

* ..;

r.i-

« • »

Æ

’*■» ' r*

^

#• # '

■ ♦« ‘' t ' .

ANADOLU SELÇUKLU KERVANSARAYLARINDA SÜSLEME Yrd. Doç. Dr. Nermin ŞAMiW DOĞAN* Yrd. Doç. Dr. Muhammet GÖRÜR**

A n a d o lu S e l ç u k l u d ö n e m i s iv i l / s o s y a l m i m a r i ö r n e k l e r i iç in d e t i c a r e t ve k o n a k ­ la m a y a p ıla rı ö n e m l i b ir g r u b u o l u ş t u r u r . Ş e h i r iç in d e k i t i c a r e t y a p ı la r ı n ı n yanı sıra ş e h i r d ış ın d a k o n u m l a n a n h e m t ic a r e t , h e m de k o n a k l a m a iş le v li k e r v a n s a ­ r a y l a r d ö n e m i n en a n ı t s a l ö r n e k l e r i d i r . Bu ç a lı ş m a d a ş e h i r dışı k e r v a n s a r a y l a r ı ­

' Hacettepe Üniversitesi Edebiyat F a kül­ tesi Sanat Tarihi B ölüm ü Beytepe /ANKARA " Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakül­ tesi Sanat Tarihi B ölüm ü 06500 Beşevler /ANKARA.

nın s ü s l e m e p r o g r a m ı ele a lı n a c a k t ı r .

K e r v a n s a r a y la r la ilg ili b u g ü n e k a d a r y a p ı la n ç a l ı ş m a l a r ı , g e n e l, m o n o g r a f i k ve s ü s le m e y e y ö n e l i k y a y ı n la r o l m a k ü z e re üç g r u p t a d e ğ e r l e n d i r e b i l i r i z . G e n el y a y ı n la r iç in d e 0 . T u r a n (19 4 6 )’ m " S e l ç u k l u K e r v a n s a r a y l a n '' n ı k o n u a la n m a k a ­ le sin i, K . E r d m a n n (1961)'ın b ü t ü n h a n la r ı n k a t a l o g u n u iç e r e n 2 c i l t l i k k ita b ını, M.K. Ö z e rg in (1965)'in " A n a d o l u ' d a S e l ç u k l u K e r v a n s a r a y l a r ı " m a k a l e s i ile i . i l t e r 11969)’ in " T a r ih i T ü r k H a n la r ı " k it a b ın ı v u r g u l a m a k g e r e k i r . M o n o g r a f i k y a y ı n la r iç in d e A . T ü k e l Yavuz (1969, 1976, 1992, 1993) ve R . H . Ü n a l (1973, 1978, 1979)'ın A n a d o lu S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y la r ı n ı k o n u a la n b ir dizi ç a lı ş m a s ı n ı ö r n e k v e r e b i ­ liriz. H e r iki a r a ş t ı r m a c ı d a işlev, t ip o lo ji ve m i m a r i ö ğ e le r e y ö n e l i k ç a l ı ş m a l a r ı y ­ la bu a la n a ö n e m l i k a t k ı l a r d a b u l u n m u ş l a r d ı r .

A g z ik a ra han dış p o rta i s ü s le m e ayrın tısı

452

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

K ervansarayLardaki H .E rdm ann

(1976)'ın

s ü s le m e y i 3.

c ilt

in c e le y e n

o la ra k

K.

E rdm ann-

ya yım la d ıkla rı

ve

G.

S c h n e i d e r (1980, 1 9 8 9 )’ in g e o m e t r i k ve b i t k i s e l b e ze m e yi iç e r e n k it a p l a r ı bu k o n u d a k i en a y rı n t ı lı ç a l ı ş m a l a r d ı r . Yapı­ larda

yer

a la n

ko m p o zisyo n

sü s le m e le rin

ö z e llik le rin e

bazı h a n l a r ı n s ü s l e m e

a y rı n t ı lı

g öre

ç iz im le ri

y a p ı la r a k

g r u p l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . Ayrıca

p r o g r a m ı n ı ele a la n ç a l ı ş m a l a r d a

b u l u n m a k t a d ı r ( in a l 1971: 1 53- 182; Ro u x 1972: 3 7 1 -3 9 7 ; A k a lı n 1989: 5 4 - 61; D u r u k a n 1993; 14 3 - 160; G ü n d ü z 2002: 2 9 1 - 306; B e y a z ıt 2006: 6 7 - 89). Bu y a y ı n la r ı n d ış ın d a s ü s l e ­ m e y i t ü r , m a l z e m e ve m i m a r i ö ğ e l e r e g ö r e in c e le y e n bazı ç a l ı ş m a l a r d a da k e r v a n s a r a y l a r d a k i b e z e m e l e r s ın ırlı o l a ­ rak in c e le n m iş tir.

K e r v a n s a r a y l a r d a m o l o z ta ş , k e s m e taş, m e r m e r , t u ğ la ve d e v ş i r m e m a l z e m e k u l l a n ı l m ı ş t ı r . B e z e m e d e k e s m e ta ş ile m e r m e r o y m a , k a k m a t e k n i k l e r i n i n yanı sıra r e n k ve m a l z e ­ m e a lm a ş ı k lı ğ ı da o l u ş t u r u r . D e v ş ir m e m a l z e m e ö z e llik le ön c e p h e d e iş le v s e l ö z e l l i k l e r i n i n yanı sıra b e z e m e li p a r ç a la r t e r c i h e d i l e r e k e s t e t i k a m a ç l a da k u l l a n ı l m ı ş o lm a l ı d ı r .

A n a d o lu

S e lçu klu

k e rva n sa ra yla rın ın

b e z e m e le rin d e

bani,

s a n a tç ı , y a p ın ın k o n u m u , p la n tip i, m a l z e m e s i ve d ö n e m in b e ğ e n is i e t k ili o l m a k t a d ı r . B a n i o l a r a k s u lt a n , s u lt a n e şle ri, A k Han taçka p ı a yrın tı

ve zir , a ta be y , e m i r , h e k im , t a c i r ve d i ğ e r d e v le t a d a m la r ı ka rşım ıza

çıkm akta d ır.

B a n in in s o s y a l s t a t ü s ü ,

p o lit ik ve

e k o n o m i k g ü c ü y a p ın ın pla nı, b o y u tla r ı ile ö z e l l i k l e b e z e m e s in d e k e n d in i g ö s t e ­ rir . S ö z g e lim i s u l t a n l a r t a r a f ı n d a n in şa e d ile n ve " S u l t a n H a n " o l a r a k i s i m l e n d i ­ r ile n y a p ı la r p la n t a s a r ı m ı , ö lç e ğ i ve b e z e m e p r o g r a m ı n ı n ç e ş i t l i l i ğ i ve z e n g i n l i ­ ği ile d i ğ e r ö r n e k l e r d e n a y rılır . Bu h a n l a r d a k a p a lı b ö l ü m / b a r ı n a k ile ona e k l e m l e n e n b ü y ü k b o y u tl u avlu d ü z e n l e m e s i iki ayrı k ü t l e o l a r a k dışa yansır.

- '

■

J .•V

A la y Han ta çka p ı a s la n fig ü rü

- L

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

453

A k s a ra y S u lta n Han dıs kapı ayrın tısı

B ü y ü k öLçüde dışa k a p a ü o la n bu y a p ı la r ı n c e p h e l e r i d i k d ö r t g e n , y a r ı m y u v a r la k , ço k c e p h e li, d i l i m l i , ü ç g e n ve yıld ız k e s it li p a y a n d a la r la h a r e k e t l e n d i r i l m i ş t i r . Ö z e llik le ön c e p h e l e r i n k ö ş e l e r i n d e ve t a ç k a p ı n ı n s i m e t r i ğ i n d e k o n u m ­ la n a n p a y a n d a l a r / k u l e l e r s ü s l e m e p r o g r a m ı n ı n ö n e m l i b ir p a rç a s ı d ı r. Bu na k a r ş ı n y a ln ız c a b i r avlu ç e v r e s in d e k i r e v a k l a r ile m e k a n l a r d a n o lu ş a n / avlu ve k a p a lı b ö l ü m l e r i n i n t e k b ir k ü t l e o l a r a k dışa yansıdığı k ü ç ü k b o y u tl u h a n l a r d a ise s ü s l e m e d a h a azdır.

A n a d o lu S e l ç u k l u k e r v a n s a r a y l a r ı n d a s ü s l e m e t a ç k a p ı (dış- iç], köşe k u le le r i , p a y a n d a la r , s a ç a k s i l m e l e r i , ç ö r t e n l e r , k ö ş k m e s c i t , m e s c i t, h a m a m , ç e ş m e , se b il, t ü r b e , eyva n d u v a r la r ı ve k e m e r l e r , avlu r e v a k ­ ları, k o n s o l, m e r d iv e n gib i öge ve m e k a n l a r d a g ö r ü l m e k t e d i r . A n ı t s a l b o y u t l a r d a k i t a ç k a p ı l a r ile v a r s a k ö ş k m e s c i t l e r y ö n l e n d i r i c i i ş le v le r i ve k u r g u l a r ı n ı n yanı sıra s ü s l e m e n i n y o ğ u n l u ğ u y l a da d i k k a t i ç e k e r .

Bu y a p ı la r d a g e o m e t r i k , b it k is e l, yazı, f i g ü r l ü ve m i m a r i f o r m l a r o l m a k ü ze re beş t ü r s ü s l e m e t e r c i h e d i l m i ş t i r . G e o m e t r i k s ü s l e m e ç e ş i t l i l i ğ i ve ya ygın k u l l a n ı m ı d ış ın d a yıld ız ö r g ü l e r i n h a k i m o ld u ğ u g ü ç lü e v re n im g e s i y le h a n la r ı d i ğ e r ö r n e k l e r d e n " ö z e l " k ıla r. B i t k i s e l s ü s l e m e az sayıda ya p ıda ve s ın ırlı b ir y ü z e yd e k a r ş ı m ı z a ç ı k a r. Yazı y a p ı m / o n a r ı m ve s a n a tç ı k i t a b e l e r i n d e f a r k l ı b i ç i m d e k i l e v h a la r d a s ü l ü s h a tlı o la r a k k a rş ı m ı z a ç ı k a r. B i r g r u p h a n d a yaygın o la n f i g ü r l ü s ü s l e m e O r ta ç a ğ in s a n ın ın d ü ş / f a n t a s t i k d ü n y a s ın ı o rt a y a k o y a r. Y e r l e ş i m m e r k e z l e r i n ­ den u z a k k o n u m u g e r e ğ i k o r u n a k l ı o l a r a k in şa e d ile n h a n la r ı n ö z e l l i k ­ le c e p h e l e r i n d e , t a ç k a p ı l a r ı n d a ya da g ir iş eyvanı ç e v r e s in d e y o ğ u n l a ­ şan ha y va n f i g ü r l ü

b e z e m e l e r baniyi ve y apısını n a za ra , t e h l i k e l e r e

k a rş ı k o r u m a l a r ı a m a c ı y la y a p ı lm ı ş o l m a l ı d ı r l a r . M i m a r i f o i ' m l a r d a n

A k s a ra y S u lta n Han taçkapı g ü n e y ­ d e k i niş.

454

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

A la ra Han, ta çka p ı k ita b e p a n o su

m u k a r n a s f a r k l ı y ü z e y le r d e , n iş le r d e ,

k o n s o l l a r d a y a ra t t ı ğ ı d e r i n l i k e t k is iy le

bezemeyi z e n g in le ş tirir.

A n a d o lu S e l ç u k l u m i m a r i s i n d e g e o m e t r i k s ü s l e m e l e r i ; b a s it g e o m e t r i k d ü z e n ­ l e m e l e r (tek ya da b ir d e n ç o k ö g e ile y a p ıla n ), ş e r i t l e r l e y a p ı la n d ü z e n l e m e l e r ( g e ç m e l e r ve ö r g ü l e r ) o l a r a k iki a n a g r u p t a in c e l e y e b i l i r i z ( B a k ı r e r 1981: 174198).

Ç a lış m a m ız d a

k e rv a n s a ra y la rd a

yoğun

o l a r a k g ö r ü l e n ş e r i t l e r l e y a p ıla n g e ç m e ve ö rg ü s i s t e m l e r i t a n ı t ı l a c a k t ı r . Ö r g ü le r i ç in d e yıld ız k o m p o z i s y o n l a r ı en ç o k k u l ­ la n ı la n

s ü s le m e le rd ir.

Yıldız

s is te m le ri

k ı r ık ç i z g i l e r i n iç içe g e ç m e s iy le , k e s iş ­ m e s i y le ya da g e o m e t r i k ş e k i l l e r i n kare, b e ş g e n , a lt ı g e n , s e k iz g e n , o n g e n ve o n ik ig e n gib i ç o k g e n l e r i n k e s i ş m e s i ya da içi içe g i r m e s i y l e b i ç i m l e n e n f a r k l ı sayıdaki k o l l a r d a n o l u ş u r . A yrıc a bu k ı r ık ç iz g ile r ve g e o m e t r i k ş e k i l l e r i n b i r l i k t e o l u ş t u r d u ­ ğu yıld ız s i s t e m l e r i de m e v c u t t u r (Ögel 1966: 8 6 - 88; E r d m a n n - E r d m a n n 1976; S c h n e id e r

1980;

M ülayim

1982; Sa m a n

D o ğ a n 2002: 3 9 7 - 413). H e r iki g r u p t a da aynı m o t i f i n s ü r e k l i t e k r a r ı y la s o n s u z lu k A vanos, Sarı Han, m e s ç it m ih ra b ı

ilk e s i n i n u y g u la n d ı ğ ı g ö r ü l ü r .

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

455

Ç a rd a k Han, taçkapı asla n fig ü r le ri

A n a d o lu S e lç u k lu k e r v a n s a r a y l a r ı n ı n t a ç k a p ı l a r ı n d a g e o m e t r i k s ü s le n n e n in d i z i ­ lim i o r t a k ö z e l l i k l e r y a n s ıtır . Ç o ğ u n l u k l a d ı ş t a k i t a ç k a p ı , iç t e k i t a ç k a p ı d a n a n ı t ­ sal b o y u tla rı, k u r g u s u , s ü s l e m e l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u ve ç e ş i t l i l i ğ i ile a y rılır . S ö z g e ­ lim i bazı ö r n e k l e r d e d ı ş t a k i t a ç k a p ı l a r m u k a r n a s k a v s a r a lı ike n , i ç t e k i l e r to n o z k avsara lı d ü z e n l e n m i ş t i r . T a ç k a p ı l a r d a d a h a d a r o la n dış b o r d ü r l e r k a d e m e l i s i l m e l e r l e h a r e k e t l e n d i r i l e r e k d ö r t g e n , e ş k e n a r d ö r t g e n , d a ire , yıldız k e s i t l e r i n ­ den o lu ş a n ve d ü ş e y o l a r a k u z a n a n ş e r i t l e r l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . Ö r n e k o l a r a k Zazadin (1235- 1237), i n c i r (12 3 8 - 1239), S u s u z (12 4 4 - 1246), h a n la r ı t a ç k a p ı la r ı v e r ile b ilir . Bazı ö r n e k l e r i n dış b o r d ü r l e r i n d e k a r ş ı lı k lı içe ve dışa y ö n l e n d i r i l e n o kucu m o t i f l e r i n i n k u l l a n ı m ı d ik k a t ç e k e r . K a p ı la r d a ç o ğ u n l u k l a en g e n iş o la n b o r d ü r yıldız k o m p o z i s y o n l a r ı n a a y r ı l m ı ş t ı r . Yıldız ö r g ü l e r b ir m e r k e z d e n d a ğ ı ­ Çay, Tas Han, g iriş kapısı

lan, b ü y ü k y ı ld ı z la r d a n k ü ç ü k y ı ld ı z la r a d o ğ r u y a yıla n d a i r e s e l b ir d ö n ü ş y a n s ı t ı r l a r (Ögel 1986: 9 3 - 100; Ö g e l 2006: 4 8 3 - 484). Yıldızların o r t a l a r ı bazı ö r n e k l e r d e d a ir e b iç i m l i , yüzeyi ç a rk ı f e le k ve ç iç e k m o t i f l e r i y l e b e ze li r o z e t l e r l e v u r g u l a n ı r . Ö r n e ğ in oniki k o llu yıldız k o m p o z i s y o n l a r ı ç o ğ u n l u k l a A v a n o s Sarı (123036], A ğ z ı k a r a (1231- 37), E ğ i r d i r (1237- 38) ve K a r a t a y (1235- 40) h a n la rın ın dış. K a y s e ri S u lt a n 1 2 32- 37) ve S u s u z (12 4 4 - 46) h a n ­ la rının iç t a ç k a p ı la r ı n ı s ü s l e r . T a ç k a p ı la r d a en g e n iş b o r d ü r l e r de y e r a la n m e r k e z d e k i o n ik i k o llu yıld ızın ç e v r e s in e d i z i l m i ş içten dışa d o ğ r u o n ik i, o n b ir , on, d o k u z , beş (Avanos Sarı, E ğ i r ­ d ir h a n la r ı ] ve o n ik i, on, d o k u z , beş (A ğ z ık a ra ve K a r a t a y h a n l a ­ rı) k o llu y ı ld ı z la r d a ir e

o lu ş tu rm a k ta d ır (E rdm ann-

Erdm ann

1976: lev. 47, 62, 72, 77, 109, 1 19). O niki k o llu y ı ld ı z la r d a o d a k l a ­ san d a i r e s e l b i r d ö n ü ş , b ir d e v in im

h â k i m d i r (Ş a m a n

Do ğan

ü z e rin d e k i a rs la n fig ü rü

456

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

2002: 4-02). iç te n dışa d o ğ r u yı ld ız k o l la r ı n ı n a z a lm a s ı y la ya da yıld ız k o l l a r ı n d a n k a d e m e l i o l a r a k y a yıla n , aza la n ışık

d e m e tle riy le

S e lç u k lu

s o n s u z lu k

d ö n e m in in

en

ilk e s i

p a rla k

v u rg u la n m a k ta d ır.

zam anında,

yü k s e lm e

d e v r in d e 1. A l â e d d i n K e y k u b a d (1220- 37) t a r a f ı n d a n inşa e t t i r i l e n A k s a r a y S u lt a n Han dış t a ç k a p ı s ı ile K a y s e r i S u l ­ t a n Han K ö ş k m e s c i d i k a p ıs ın d a o n a lt ı k o llu yı ld ız k o m ­ p o z is y o n u d ik k a t i ç e k e r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 26, 30, 88). D ö n e m i n i n en b ü y ü k b o y u tlu yapısı o la n A k s a ­ ray S u lt a n H a n 'd a d ı ş t a k i ta ç k a p ı y a h â k i m o la n en g eniş b o r d ü r d e , m e r k e z d e o n a lt ı ç e v r e s in d e o n ik i, on, sekiz, altı k o llu s a y ıs a l o l a r a k b i r b i r l e r i y l e ili ş k i l i y ı ld ı z la r b u l u ­ n u r ( Ş a m a n D o ğ a n 2002: 4 0 2 - 403) . A yrıc a o n ik i k o llu y ı l­ d ı z la rı n

a lt ı g e n

(12 / 6), on

k o llu

y ı ld ı z la r ı n

b e ş g e n le r

(10/5) iç in d e o l u ş m a s ı da s a y ı s a l u y u m u t a m a m l a m a k t a ­ dır. A d e t a yapı ç e ş it li yıld ız s i s t e m l e r i n i n k u lla n ı lm a s ı y la da I. A l â e d d in K e y k u b a d d ö n e m i n i n g ü c ü n ü , p a rla k lığ ın ı, r e fa h ın ı ve z e n g i n l i ğ i n i y a n s ı t m a k t a d ı r ( Ş a m a n

Doğan

2002: 4 0 2 - 403). Y a p ı la r d a k i g e l i ş m i ş yıld ız s is t e m l e r i n i n k u rg u s u n d a

I. A l â e d d in

K e y k u b â d ’ ın im a r c ı

k iş iliğ in in

yanı s ıra ibn B i b i ’ nin de b e lit t iğ i gib i m i m a r l ı k , m a r a n ­ g o z lu k , s a r a ç l ı k ve r e s s a m l ı k t a o ld u k ç a y e t e n e k li o l m a ­ E vd ir Han, taçi^apt a yrın tı

s ın ın

da

k a tk ıs ı

b ü y ü k tü r

(İbn

Bib i

1941:

91). Ayrıca

ö r n e k t e s ü s l e m e n i n y o ğ u n l u ğ u n u n d i ğ e r b ir n e d e n i de y a p ın ın b a ş k e n t K o n y a - A k s a r a y - K a y s e r i- Siv as y o l g ü z e r g â h ı n d a , b ir başka d e y iş le u l u s l a r a ra s ı t i c a r e t y o lu ü z e r in d e k o n u m l a n m a s ı d ı r .

İn c ir Han, taçl^apı a s la n ve gü n e ş fig ü rü

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

457

İn c ir l-lan, taçl
Taçkapılarda öze llikle m u k a rn a s lı kavsara ya da k u şa tm a k e m e rin in k ö şe lik leri yaygın ola ra k kabara, daire, çokgen, ve yıldız gibi çeşitli b iç im le rd e k i le n d ir il ir . yüzeyi

r o z e tle r le

K ab ara

ve

ç o ğ u n lu k l a

hareket­ r o z e tle r in

yıldız,

bazı

örn e kle rd e ise hem yıldız, hem de b itk is e l

m o tifle rle

Ö r n e k le r

b e z e n m iş t ir .

a ra s ın d a

A ğzıka ra,

Aksara y Sultan, Eğirdir, Kara tay

h a n la r ın ın

s a y ı la b ilir

(E rdm ann-

in cir ve

ta ç k a p ı la r ı Erdm ann

1976: Lev. 47; D urukan 1998: Res. 3, 5-

6,

10; T u n c e r 2006:

434;

Yavuz 2006: 444). Ağzıkara Han'ın taçkapısı k e m e r köşe liğ in e k a d e ­ meli olara k y e r le ş tir ile n yüzeyi y ıl­ dız, geçme, örgü, dü ğü m ve ç a r k ı ­ felek m o tifle riy le bezenm iş ro z e t­ ler bir devinim o l u ş t u r u r la r . Ayrı­

İn c ir Han, taçkapı ayrın tı

ca taçkapıyı veya yan nişle ri sınırlayan s ü tu n c e le r in gövde­ leri s ilm e le r le b iç im le n d ir ile n yatay ya da dikey kırık ç iz g i­ ler, ge çm e le r, z en c ire k ve okucu m o tifle r i ile s ü s le n m iş tir . Aksaray Sultan H a n ’ ın taçkapı nişinde gövdeleri zikzak / kırık çiz g ile r ile yan nişle rd e yer alan çifte s ü tu n c e le rd e n dıştaki b irbiri ile kesişen kırık çizgiler, içteki bu rm alı, Ağzı­ kara H a n ’da zen c ire k ve okucu. Ak H a n ’da ise okucu ve z ik ­ zak be zemeli s ü t u n c e le r dikkati ç e k e r (E rd m a n n - Erdm a nn 1976: lev. 28, 56, 130). Bazı ö rn e k le rd e taçkapı ve yan n iş le rin k u ş a tm a k e m e r le ­ rinin yüzeyi/köşeliği ge çme, örgü ve dü ğü m

m o tifle riy le

v u rg u la n m ış tır. Aksara y S ultan H a n ’ ın yan n iş le rim ku şatan beyaz ve m o r d a m arlı m e r m e r le r l e b iç im le n d irile n sivri kemeri dü ğü m m otifiy le son la nara k, k e m e r köşeliği yatay ve dikey ola ra k kesişen g e ç m e le r le s ü s le n ir (E rd m a n n Erdmann 1976: 28). Örnekte çift ren kli m e r m e r, geçm e ve dü ğü m

m o tifle rin in

k u lla n ı m ı

yapının

m im a r ı

Sam lı

(vluhammed’ in e tkis i/b eğ en is i ola ra k d e ğ e r le n d ir ile b ilir ( inal 1982: 85; Eser 2000: 235). (vlimarın Konya’daki Alâeddin Camii gibi diğe r e s e rle rin d e de aynı dü ze n le m e n in olması dikkat çekicidir. Avanos Sarı H a n ’ ın taçkapı yan nişleri kuşatma k e m e rle rin d e de benzer dü ğü m m o tifle r i vard ır (E rdm a nn - E rdm a nn 1976: lev.72).

458

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

K a ra ta y Han, dış taç kapı

K e r v a n s a r a y l a r d a k ü t l e s e l o la n c e p h e l e r i d ı ş ­

k u ş a tm a k e m e r yü ze yi

ta n v u r g u l a y a n

p a y a n d a ve k ö şe k u l e l e r i n d e

de b e z e m e l e r g ö r ü l ü r . Bu ö ğ e l e r h e m k u r u ­ lu ş la r ı , h e m de b e z e m e l e r i ile ö n e ç ı k a r la r . A k s a r a y S u lt a n , T u z h is a r ı S u lt a n ve K a r a t a y h a n la r ı n ı n ön c e p h e l e r i n d e d i l i m l i , yıld ız k e s i t ­ li p a y a n d a l a r y e r a lı r. Ö z e llik le K a r a t a y H a n 'd a ta çka p ın ın k e s it li

s im e triğ in d e k i

payandanın

ortası

d ilim li

ve

ze n c ire k

yıld ız

m o t if iy l e

b e z e n m i ş t i r (G ü n d ü z 2002: 2 9 2 - 293, Res. 1).

K ö ş k m e s c i d i o la n h a n l a r d a ö z e l l i k l e s e r b e s t d e s te k le ri

b a ğ la y an

(b a ld a k e n

k u ru lu ş lu )

k a d e m e li

k e m e rle rin

y ü z e y i,

k ö ş e lik le ri,

c e p h e k ö ş e l e r i , b o r d ü r l e r , kapı ve m ih r a p l a r ı bezenerek

bu

b ö lü m le rin

fa rk lı

k u r u l u ş ve

iş l e v l e r i b e l i r l e n i r . A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u l ­ t a n H a n la r ı k ö ş k m e s c i t l e r i en s ü s l ü ö r n e k ­ l e r d i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 2 0- 21, 8 3 - 90). A k s a r a y S u lt a n Han k ö ş k m e s c i d i n i n c e p h e s i n d e k i b o r d ü r l e r d e n d ı ş t a k i y a r ı m d a i­ r e l e r i n içi içe g e ç m e s i y l e b i ç i m l e n e n g e çm e ,

'■ M

g e n iş b o r d ü r d e ise k ı r ı k ç i z g i l e r ve s e k iz k o llu y ı ld ı z

k o m p o z is y o n la rı

g ö rü lü r.

Kadem eli

k e m e r i n yü z e yi iç te d a ir e ve yıld ız k e s it le ri, d ış ta ise y a t a y ve d ik e y k ı r ı k ç i z g i l e r i n

k e s iş m e s iy le s e k iz g e n le r o lu ştu ru r.

K e m e r k ö ş e l i k l e r i n d e k i r o z e t l e r d e , s p i r a l l e r ve k ı r ı k ç i z g i l e r l e b i ç i m l e n e n altı ve o n ik i k o l l u yıld ız m o t i f l e r i b u l u n u r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 2 0 - 21). T u z h is a r ı k ö ş k m e s c i d i n d e c e p h e k ö ş e l e r i n d e k i b o r d ü r l e r d e n d ı ş t a k i n d e yıldız k e s it li, i ç t e k i n d e k a r e ve d i k d ö r t g e n b i l e ş i m i k a p a lı f o r m l a r l a o l u ş a n s e k iz g e n ­ l e r y e r a lı r. Ön c e p h e d e k i r o z e t l e r , b e ş k o l l u yıld ız ın k o l l a r ı n d a k i d ü ğ ü m l ü d a i­ re le r

ve

on

k o llu

y ıld ız la rla

b e z e n m iş tir.

R o z e t l e r d e n b ir i s p i r a l l e r l e b i ç i m l e n e n z e n c i­ rek

m o tifiy le

k u ş a tılır

(E rdm ann-

Erdm ann

1976: lev. 8 3 - 86). Bu k ö ş k m e s c i t l e r k ü ç ü k ö lç e k li o lm a la rın a ra ğ m e n m ih ra p s ü s le m e ­ le r i o l d u k ç a y o ğ u n d u r . A k s a r a y k ö ş k m e s c i ­ d in d e b e ş c e p h e l i ve m u k a r n a s k a v s a r a lı m i h ­ ra p , d ı ş t a n üç m u k a r n a s s ır a s ı ve o n ik i ko llu y ı l d ı z l a r l a b e z e li k e m e r l e r l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m ı ş ­ tır. K a v s a r a k ö ş e l i k l e r i ve m u k a r n a s b a ş l a n ­ gıcı r o z e t l e r l e s ü s l e n m i ş t i r ( E r d m a n n - E r d ­ m a n n 1976: lev. 25). T u z h is a r ı ö r n e ğ i n d e aynı k u r g u d a k i m i h r a b ı , d ışta d a ir e ve yıld ız k e s i t ­ li, iç te ise y a r ı m o n a lt ı k o l l u y ı l d ı z l a r v u r g u la r . K a ra ta y Han, in şa n çö rte n

K avsara

k ö ş e liğ in d e k i

k a d e m e li

s ilm e le r

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

459

K a ra ta y Han, tü rb e eyvan s a ç a ğ ın d a k i fig ü r le r

e k s e n d e ve k ö s e l e r d e d ü ğ ü m m o t i f l e r i m e y d a n a g e t i r i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 89).

K e r v a n s a r a y la r d a b i t k i s e l b e z e m e n in k u l l a n ı m ı d a h a s ı n ı r lı d ı r . T a ç k a p ı d a , s ü t u n b a ş lı k la r ı n d a , r o z e t le r d e , k ö ş k m e s c i t c e p h e l e r i ve m i h r a p l a r ı n d a

k ıv r ık dal,

r u m i, p a lm e t , l o t u s ve ç o k y a p r a k lı ç iç e k m o t i f l e r i f a r k l ı k o m p o z i s y o n l a r l a k a r ­ ş ımıza çık a r.

Ö r n e k le r d e n A k s a r a y ve K a y s e r i S u lt a n , K a r a ta y , S u su z , G o n c alı A k ve i n c i r h a n ­ la rın ın t a ç k a p ı l a r ı n d a b i t k i s e l b e z e m e g ö r ü l ü r . A k s a r a y S u lt a n H a n ’ ın t a ç k a p ı sında d ış ta n b e ş in c i b o r d ü r ü n yüzeyi p a l m e t d iz is i, K a r a t a y H a n ’da k u ş a t m a k e m e r in i yüzeyi k ıv r ık dal, r u m i ve p a l m e t , i n c i r H a n ’da s a r m a l o l u ş t u r a n kıv rık d a l ve r u m i k o m p o z i s y o n u d ik k a t i ç e k e r ( E r d m a n n - E r d m a n n

1976: lev. 115;

M ü la y im 1999: 169). Ö z g ü n ü n d e E ğ i r d i r H a n ’ ın t a ç k a p ı s ı n d a k i iç b o r d ü r ü n r u m i le rin ç e r ç e v e o l u ş t u r d u ğ u p a l m e t l e r l e s ü s l e n d i ğ i g ö z l e n i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976:

lev.

47).

Susuz

H a n ’da

ta ç k a p ı

k u ş a t m a k e m e r i n i n yü ze yi, y a n n iş in ü z e ­ r in d e k i y a ta y p a n o ve m u k a r n a s b a ş l a n g ı ­ cı s a r m a l o l u ş t u r a n

k ıv r ık d a l ve r u m i,

k a vs a ra k ö ş e liğ i ise b i r b i r l e r i n e b a ğ la n a n r u m ile rle

b e z e n m iş tir

(E rdm ann-

E rd­

m a n n 1976: 119- 1 2 0 ] . A k H a n t a ç k a p ı ş ı n da s p i r a l o l u ş t u r a n e yv a n da ki r u m ile r

kıv rık d a llı r u m i l e r ,

k o n s o l y ü z e y in d e yer

a lır

(E rdm an n-

ise

sa rm a l

E rdm ann

1976: lev. 71). B i t k i s e l b e z e m e s ü t u n c e b a ş lı k la r ı n d a ve r o z e t le r d e d a h a y a y g ın -

K a ra ta y Han, ç ö rte n

460

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

K a y s e ri Tuzhizan, iç ta çka p ı

dır. S ü t u n c e b a ş lı k la r ı A k s a r a y S u lt a n , S u s u z, A k ve i n c i r h a n la r ı ta ç k a p ı la r ı n d a çif t, A k s a r a y 'd a f a r k l ı o l a r a k d ı ş t a k i s ü t u n c e üç k a d e m e l i d ü z e n l e n e r e k a k a n tu s y a p r a k l a r ı y l a b e z e n m i ş t i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 28, 114, 123).

Bazı h a n l a r d a b i ç i m l e r i d a ire , ç o k g e n , yıldız, d ilin nli ve d a m l a g ib i ç e ş i t l i l i k g ö s ­ t e r e n r o z e t le r , b i t k i s e l b e z e m e l e r i ç e r ir . G e n e l l i k l e m e r k e z l e r i beş, altı, yedi, s e k iz ve o n ik i k o llu y ı ld ı z la r la b e l i r l e n e n r o z e t le r , yıldızın k o l l a r ı n a d ö n ü ş ü m lü d iz ile n p a l m e t , l o t u s ve r u m i m o t i f l e r i y l e s o n la n ı r . Ö r n e k o l a r a k A k s a r a y Sultan ve i n c i r h a n la r ı t a ç k a p ı s ı n d a d a ir e b i ç i m l i r o z e t l e r i n yüzeyi s e k iz k o llu yıldızdan ç ık a n l o t u s l a r ı n k u ş a t t ığ ı p a l m e t m o t i f l e r i ile s ü s l e n m i ş t i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: 31, 1 15). A k H a n 'd a ise yan n iş in ü z e r in d e k i d a m l a b i ç i m l i ro z e t, altı kollu y ıld ızın ç e v r e s in d e k i r u m i ve p a l m e t m o t i f l e r i y l e d a ir e o l u ş t u r u r . K a r a t a y Han'ın ta ç k a p ı s ı n d a beş, a ltı, yedi, ve s e k iz k o llu y ı ld ı z la rı n k o l l a r ı n a b i r le ş e n rum i, r u m i - p a l m e t ve r u m i - p a l m e t - l o t u s b e z e m e li r o z e t l e r b u l u n u r . E ğ i r d i r Han'ın r o z e t l e r i n d e o n ik i k o llu yıld ızın k o l l a r ı n d a b i ç i m l e n e n p a l m e t - l o t u s dizisi va rd ır ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: 42, 110- 111). Bazı r o z e t l e r i n yü z e yin i ç o k y a p ra k lı ç iç e k le r sü sle r.

Bu ö r n e k l e r i n d ış ın d a T u z h is a r ı S u lt a n H a n 'ı k ö ş k m e s c i d i n i n c e p h e l e r i ve m i h ­ rabında b itk is e l b e z e m e le r g ö rü lü r . C e p h e le rin k ö ş e le rin d e s e k iz g e n le rin o r ta ­ s ına d iz ile n ç o k y a p r a k l ı ç i ç e k l e r , m i h r a b ı n k a v s a r a k ö ş e l i ğ i n d e ise kıv rık d a l ­

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

461

K a y s e ri Tuzhizarı, S u ltan l-ian, l<öşl< m e s c it l< em e ryüze yi

la r d a n ç ık a n ve s p i r a l o l u ş t u r a n r u m i l e r b ü t ü n yüz e y i k a p l a r ( E r d m a n n - E r d ­ m a n n 1976: 89). A y r ıc a m i h r a p t a k i m u k a r n a s m a lt s ı r a s ı n d a da aynı k o m p o z i s ­ yon y i n e l e n i r .

B ü y ü k b o y u tlu k e r v a n s a r a y l a r ı n b a z ı la r ı n d a f i g ü r l ü s ü s l e m e k u l l a n ı m ı ya y g ın d ır. G e n e l lik le a s la n , at, ba lı k, boğa, e jd e r, fil, geyik, g ü v e r c in , in s a n , ko y u n , k ö p e k , m e le k , s ir e n , t a v ş a n , k a r t a l, k u ş gib i f i g ü r l e r t a ç k a p ı , k ö ş k m e s c i t , eyvan, ç ö r ­ ten, k o n s o l ve k a n d i l l i k gib i b ö l ü m l e r d e k a r ş ı m ı z a ç ı k a r. F i g ü r l e r t e k li, ik ili, ü ç lü ya da t e k b a ş lı - ç ift g ö v d e li, ç if t b a ş lı - t e k g ö v d e li, başı ve g ö v d es i f a r k l ı o la r a k g r u p l a n d ı n l a b i l i r . Bazı ö r n e k l e r d e y a ln ız c a baş veya g övde b e t i m l e n i r k e n , b a z ı­ la rın d a ç e ş it li f i g ü r l e r b ir a ra d a k u l l a n ı l a r a k k o m p o z i s y o n l a r z e n g i n l e ş t i r i l m i ş ­ tir. F ig ü r lü b e z e m e l e r i ya p ın ın k o n u m u , b a n is i ve d ö n e m i n d in i in a n ç la r ı , siyasi, so s ya l ve k ü l t ü r e l o r t a m ı i r d e l e n e r e k a ç ı k l a m a k o la s ı d ır . Y e r l e ş i m m e r k e z i n i n dışında ıssız b ir a l a n d a in şa e d ile n k e r v a n s a r a y l a r k o n u m l a r ı n d a n k a y n a k la n a n y a ln ı z lı k la r ı n ı s ü s l e m e l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u , ç e ş i t l i l i ğ i ve f a r k lı lı ğ ı ile g i d e r m e y e ç a lı ş ı rla r . Ö z e llik le f i g ü r l ü b e z e m e l e r i a ra c ı lı ğ ı ile k u l l a n ı c ı l a r ı n a ç e ş it li m e s a j ­ la r s u n a r l a r . F i g ü r l ü s ü s l e m e A la y (1 2 2 0 - 1225), A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u lt a n , A la r a (1229- 1230], Ç a r d a k (1230), S u s u z, K a ra ta y , A k ( 1 249- 1254], i n c i r ( 12381239], K e s i k k ö p r ü (1268- 1269) ve Cay (1278) h a n la r ı n d a k a r ş ı m ı z a ç ıka r.

Bu ö r n e k l e r d e n K a r a t a y ve A k h a n l a r s ü s l e m e l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u ve k o m p o z is y o n ç e ş it liliğ i a ç ı s ı n d a n d i ğ e r y a p ı la r d a n a y rılır . A yrıc a b e t i m l e n e n f i g ü r l e r i n g e r ç e ­ ğe dah a ya kın s u n u l m a l a r ı da bu y a p ıla rı f a r k l ı k ıla r. H e r iki ö r n e k t e de b ir dizi f i g ü r ü n s u n u l m a s ı o r t a k t ı r . K a r a t a y H a n 'ın t ü r b e e y v a n ın d a m u k a r n a s a r a l a r ı n ­ da d iz ile n a n t ilo p , a s la n , b a lık, boğa, e jd e r, fil, k a p la n , k ö p e k , k u r t , kuş, pars , ta v şa n ve t i l k i f i g ü r l e r i v a r d ı r (Roux 1972: 3 8 7 - 391 ; A k a lı n 1989: 5 4 - 55; G ü n d ü z 2002: 300). A k H a n 'ın t a ç k a p ı s ı n d a d ış ta n ik in c i b o r d ü r d e g a m a lı haç m o t i f l e r i ­ nin k o lla r ı n ı n ç e r ç e v e o l u ş t u r d u ğ u k a r e p a n o l a r iç in d e in s a n b ü s t ü , boğa, k a r ­ tal, s f e n k s , k a n a tlı a s la n , k ö p e k , ku ş, ta v ş a n , ke çi, g e y ik ve b e li r l e n e m e y e n bazı f i g ü r l e r d i k k a t i ç e k e r . S ü t u n c e b a ş lı ğ ın d a y a n d a n g ö s t e r i l e n b ir k u ş f ig ü r ü , a v l u ­ da eyva n k e m e r l e r i n i n b ir in d e a s la n başı k o n s o l v a r d ı r . Bu h a y v a n la r ı n aynı b o r -

462

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

S u suz Han Taçkapı. Yan N is K e m e r Yüzeyindeki E jd e r f ig ü r le r i ve in s a n M askı

d ü r d e s ır a lı v e r i l m e s i ik o n o g r a f i k a n l a m l a r ı a ç ı s ı n d a n t a r t ı ş ı l m a k t a d ı r . A r a ş t ı r ­ m a c ı l a r d a n A. D u r u k a n (1993: 151 - 152) t ü m bu f i g ü r l e r i n g a m a lı f ı a ç l a r ve k a r e ­ le r l e s u n u l m a s ı n ı e v re n t a s a r ı m ı y l a a ç ı k l a m a k t a d ı r . K a r e n in e v re n i, g a m a lı h a ç ­ la r ın d ö r t y ö n e e g e m e n o l m a a n la y ış ın ı s i m g e l e d i ğ i n i ile r i s ü r e r . K a n ı m ı z c a bu y a k l a ş ı m d ö n e m in s a n ı n ı n m e v c u t f i g ü r l e r l e e v re n a lg ıs ın ı c a n l a n d ı r m a k t a d ı r . Bu f i g ü r l e r i n han gib i k u lla n ı c ı s ı ç o k o la n b ir y a p ın ın t a ç k a p ı s ı n d a y e r a l m a s ı da z i y a r e t ç i l e r i n e v r e n d e k i y e r i n i s o r g u l a m a s ı n ı ve f i g ü r l e r i i n a n ç la r ı y la b a ğ d a ş t ı r a ­ r a k h a n d a d a h a g ü v e n l e b a r ı n m a l a r ı n ı s a ğ la r .

H e r iki ya p ıda da ç o k sayıda f i g ü r ü n k u l l a n ı l m a s ı T ü r k - Cin t a k v i m h a y v a n la r ı ve b u rç la rd a n

e s in le n e re k

s ü s le m e n in

y e n id e n

y o ru m la n d ığın ı

g ö s te rm e k te d ir

(T u r a n 1941; Ü n a l 1982: 102; Ö g e l 1987: 91). T a k v im ve b u r ç h a y v a n l a r ı n ı n yanı sıra f a r k l ı f i g ü r l e r i n d e t e r c i h e d i l m e s i bu g ö r ü ş ü d e s t e k l e r .

S e lç u k lu d ö n e m i n i n en ç o k i m a r f a a liy e t in d e b u lu n a n v e z ir i C e lâ le d d in K a ra tay t a r a f ı n d a n in şa e t t i r i l e n K a r a t a y Han k o n u m u , planı ve b e z e m e le r iy le öne ç ık a ra k b a n in in p re s t iji n i , siyasi ve e k o n o m i k g ü c ü n ü o rta ya ko ya r. D ö n e m in en ih tiş a m lı yapısını inşa e t t ir e n bani C e lâ le d d in K a r a t a y ’ ın e s e rin i g ö r m e y e bile g it m e y e r e k m ü t e v a z i b ir t u t u m s e r g il e d iğ i a r a ş t ı r m a c ı l a r ta r a f ı n d a n b e l i r t i l m e k t e d i r (Ögel 1986: ). Yapı, d ö n e m in K a y s e r i- M a la ty a yo lu ü z e r in d e k o n u m l a n a r a k Orta, Doğu ve G ü n e y d o ğ u A n a d o lu b ö lg e le r in i b ir b i r l e r i n e b a ğ la r. K e r v a n s a r a y d a taçkapı, p a y a n d a la r ve ç ö r t e n l e r i n k u r g u s u ve b e z e m e le r i ön ce p h eyi t a ç la n d ı r ı r . T a ç ka p ıda z a r tip i s ü t u n c e b a ş lı k la r ı n d a a s la n ve ku ş, k e m e r y ü z e yin d e b it k is e l b e z e m e y ­ le k a y n a ş tı r ı lm ı ş in s a n ve boğa başı, ç ö r t e n l e r d e in sa n v ü c u d u - boğa başı ve aslan başı d ik k a t i ç e k e r . B i t k i s e l b e z e m e y le k a y n a ş tı r ı lm ı ş in s a n ve hayvan b a ş la rı bazı a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n v a k v a k ağacı o la r a k t a n ı m l a n m a k t a d ı r (And 1998: 291285 ). Av lu y a h â k im o la n ve iç te k i t a ç k a p ıy a y ö n le n d i r ile n g ir iş eyvanının k e m e r k ö ş e lik le r in d e , k a d e m e li s i l m e l e r l e d ü ğ ü m l e n e n iki ş e rit, o rta d a d ü ğ ü m m o tifi

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süslenne

463

o lu ş tu ra r a k karşılıklı ¡ki ejd e r başıyla sonlanır. Ejd e rle r ağzı d iş le n gö rü n e ce k kadar açık, sivri b u ru n la rı yukarı kıvrık, sivn kulaklı ve boyun kısmı pullu ola ra k tasvir e d ilm iş le r d ir ( E r d m a n n - E rd m a n n 1976: lev. 106).

Susuz Han ta çk a pısın d a insan, m e le k ve e jd e r fig ü r lü k o m p o z is y o n la r önem taşır. Taçkapı yan niş k u ş a t m a k e m e r in in yüzeyinde, gövd eleri yü re k b iç im li s p i­ r a lle r o lu ş t u r a n iki e jd e r f ig ü rü y e r alır. Karşılıklı y e rl e ş t ir ile n e jd e r fig ü r le r in in açık olan ağızla rının ara sında b ir insan m askı, k e m e r kö ş e liğ in d e ise ka rş ılıklı b ir b irle r in e yönele n iki m e le k f ig ü rü vardır. E jd e r le r ağızları açık, b u ru n la r ı yukarı kıvrık, ka natlı ve iki ayaklı o la ra k b e t i m l e n m i ş t i r (in al 1971: 153- 182; Erdm a n n - E r d m a n n 1976: lev. 119). Ö rneğin ta çka pısın d a yıldız b iç im li rozet içinde ka rşılıklı o tu ra n iki asla n f ig ü rü de b u lu n u r .

Tuzhisarı S ultan Han kö şk m e s c id in d e de Susuz H a n ’daki e jd e r ko m p o zis yo n u y in e le n m iş tir . Ö rne kte fa rk lı ola ra k, e jd e rle r in ayak ve k a n a tl arı olm adığı gibi açık olan ağızları ara sın d a da insan başı yo k tu r. E jd e rle rin açık olan ağızlarında dişleri, ç e k ik gözleri, sivri k u la k la rı ile b o y u nların d a p u lla rı ayrıntılı o la ra k iş le n ­ m iş t ir ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 84). Aynca, yapının ç ö r t e n le n de aslan başı b iç im in d ed ir . F igürlü be ze m e n in g ö rü ld ü ğ ü d iğ e r b ir ö rn e k K e s ik k ö p rü H a n ’d ı r Ön cephede iki ejd e r ara sında b ir boğa başı, ta çka pın ın iki yanında h a re k e t ha lin d e b ir e r aslan fig ü rü vardır. E jd e r le n n d ü ğ ü m lü g ö vdelen, boğa başının ağzında son b u lu r (Öney 1969: 176- 177; in al 1971: 158; E r d m a n n - E rd m a n n 1976: lev. 132; Dönmez 1995: 62). A s la n la n n b a ş la n önden, g ö v d elen yandan v e n im i ş tı r . Uzun, geniş gövdeli, kısa, kalın bacaklı a s la n la n n k u y r u k la n b a c a k la n n ın a rasından geçere k b ir e jd e r başı ile s o n la n ır (D önm ez 1995. 61).

Kayseri Tuzhizarı, Sultan Han. köşk m e s c it k e m e r yüzeyi

464

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Çardak

Han

yanında

y e r a la n

ta çka pısın d a

kita b e

k o n so lla rın

panosunun

ü z e r in d e

asla n ,

k a p a lı b ö l ü m paye b a ş lı k la r ı n d a b a lı k, boğa ve k o y u n f i g ü r l e r i b u l u n u r . A s la n , b a lık çift, boğa ve koyun

te k

fig ü r

o la ra k

b e tim le n m iş tir.

B a lık

f i g ü r ü n ü n k u l l a n ı m ı s ı n ı r lı d ı r . Bu ö r n e k dışında A k s a r a y S u lt a n H a n 'ın iç t e k i t a ç k a p ıs ın d a y e r a la n iki r o z e t t e b a lık f i g ü r ü g ö r ü l ü r . R o z e t le rin b ir in d e k a r ş ı lı k lı ç ift, d iğ e r i n d e d a ir e o l u ş t u r a n üç b a lık f i g ü r ü v a r d ı r ( D ö n m e z 1995: 69; G ie rlic fıs 1996: lev. 5).

Alay, A la r a , i n c i r ve Cay h a n l a r ı n d a a s la n f ig ü r ü y e r a lı r. A la y Han t a ç k a p ı s ı n d a m u k a r n a s b a ş ­ la n g ı c ın d a

ay n a lı

k e m e rli

n iş

iç in d e t e k

başı

ö n d e n ç if t g ö v d e s i y a n d a n g ö s t e r i l e n . Cay Han t a ç k a p ı s ı n d a ise d a ir e b i ç i m l i r o z e t in y ü z e yin d e başı g e riy e d ö n ü k y ü r ü y e n a s la n f i g ü r ü d ik k a ti ç e k e r ( D ö n m e z 1995: 60; G ie r l ic h s 1996: lev. 22). A la r a Han t a ç k a p ı s ı n d a k it a b e l i ğ i n iki yanında b ir e r ,

iç te ise k a n d i l l i k

sa y ıd a

a s la n

başı

o la ra k

b iç im in d e

k u lla n ıla n konsol

çok

g ö rü lü r

(Öney 1971: 8 -1 0 ; D ö n m e z 1995: 58; G ie rlic h s 1996: 154--155). i n c i r Han t a ç k a p ı s ı n ı n iki y a n ı n ­ d a k i a s l a n l a r , g ü n e ş b e t i m l e r i n i n a lt ı n d a y ü r ü r ­ k e n g ö s t e r i l m i ş t i r . B a ş la r ı t a h r i p o l m u ş a s l a n ­ la r ın

g ö v d e l e r i y a n d a n v e r i l m i ş t i r (Ögel 1987:

28; D ö n m e z 1995: 61; G ie r l ic h s 1996: 158- 159; Çaycı 2002: 1 0 6 ,1 7 6 -1 77 ). G ü n e ş l e b i r l i k t e s u n u ­ la n a s la n f i g ü r l e r i d a h a ç o k b u r ç t a s v ir l e r iy le

S u suz Han. Taçkapı. Yan N iş

i l i ş k i l e n d i r i l m e k t e d i r (Çaycı 2002: 1 0 6 ,1 76- 177). A y rıca , y a p ının b a n is i o la n II. G ıy a se d d in K e y h ü s r e v ' in s i k k e l e r i n d e de bu k o m ­ p o z is y o n u n g ö r ü l m e s i , a r m a o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş o la b i l e c e ğ i n i de d ü ş ü n d ü r m e k ­ t e d i r ( G ü le r 1992: 218).

B u n l a r ı n d ış ın d a h a n l a r d a d e v ş i r m e o l a r a k k u l l a n ı l a n f i g ü r l ü s ü s l e m e l i m e r m e r / t a ş e s e r l e r d e y o ğ u n d u r . Ö r n e k o l a r a k a s la n f i g ü r l ü p a r ç a l a r D o k u z u n D e r b e n t (1210), A k s a r a y S u lt a n ve A v a n o s Sarı, k a d ın f i g ü r ü Ka dın (1223), in s a n başı incir, m e d u s a başı Ak, f i g ü r l ü m e z a r s t e l l e r i ise Z a z a d in h a n la r ı n d a k a r ş ı m ı z a ç ık a r (Öney 1 970: 24; D ö n m e z 1995: 36).

Yazı d a h a ç o k y a p ım , o n a r ı m ve s a n a tç ı k i t a b e l e r i n d e s ü l ü s h a tlı o la r a k k u l l a n ı l ­ m ı ş tı r . F a r k lı o l a r a k A k s a r a y S u lt a n H a n 'ın d ı ş t a k i ta ç k a p ı s ı n ı n k u ş a t m a k e m e ­ ri k ö ş e l i k l e r i n d e a lt ı g e n o l u ş t u r a n ç a r k ı f e l e k d ü z e n l e m e l i kûfi hatlı " A li" y a z ıla ­ rı b u l u n m a k t a d ı r . M i m a r i b e z e m e d e b a ş k a y a p ı la r d a da g ö r ü l e n " A li" yazıları d a h a ç o k Hz. A l i ' n i n k o r u y u c u l u ğ u n u s i m g e l i y o r o l m a l ı d ı r [ K a r a m a ğ a r a l ı 2006:

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

465

S u s u z Han. Taçkapı. Yan N iş K e m e r K ö ş e lik le rin d e k i M elek F ig ü r le r i

2 9 9 - 300). Bazı ö r n e k l e r i n t a ç k a p ı l a r ı n d a k i k it a b e le v h a la r ı da s ü s l e m e y e d â h il e d ilm iş tir.

A n a d o lu S e l ç u k l u y a p ı la r ı n d a o ld u ğ u gib i h a n l a r d a da m u k a r n a s , d o lg u ve s ü s ­ le m e m a l z e m e s i o l a r a k k u l l a n ı l m ı ş t ı r . M u k a r n a s g e n e l l i k l e t a ç k a p ı , m i h r a p ka vs a r a l a n , m e r d i v e n a ltı, k o n s o l, s a ç a k ve k u b b e y e g e ç iş e l e m a n l a r ı n d a k a r ş ı m ı ­ za ç ı k a r. Ö r n e k l e r a r a s ı n d a A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u lt a n h a n l a r ı n d a dış ve iç. A la y ve S u s u z h a n l a r ı n d a iç, Evd ir, A ğ z ı k a r a , is h a k lı (1249), K a r a ta y , ve Sarı h a n ­ la r ın d a dış t a ç k a p ı la r ı n ı s a y a b ilir iz ( E r d m a n n - E r d m a n n 1 976: lev. 3 , 5 , 8 - 1 1 , 1 7 , 3 6 - 37, 54, 6 3 - 66, 7 5 - 76, 82, 87, 94, 96, 99, 1 13). K a v s a r a la r d a k ı u y g u l a m a l a r d a d a h a ç o k y e d i , d o k u z , o n b ir , o n ü ç g ib i t e k l i sı ra la m a l a r y e ğ l e n e r e k d e r in li k y a r a ­ t ı lm ı ş t ı r . A y rıca A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u lt a n , A ğ z ı k a r a , K a r a t a y ve A k h a n la r ı n ı n d ı ş t a k i t a ç k a p ı l a r ı n d a k o n s o l o l a r a k te k , üç ya da beş şıra d iz ili m u k a r n a s l a r y e r a lır. Ö z e llik le A ğ z ı k a r a , T u z h is a r ı S u lt a n h a n la r ı g ib i k ö ş k m e s c i t l i ö r n e k l e r d e ik in c i ka ta ç ık a n m e r d i v e n b a s a m a k l a r ı n ı n altı m u k a r n a s s ı r a la r ı y la h a r e k e t l e n ­ d i r i l m i ş t i r ( E r d m a n n - E r d m a n n 1976: lev. 54, 83). Bu ö r n e k l e r i n d ışın da A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u lt a n , A ğ z ı k a r a , Z a z a d in ve K a r a t a y h a n la r ı ka p a lı b ö l ü m l e r i n d e y e r a la n a y d ı n l ık k u b b e l e r i n i n g e ç i ş l e r i de m u k a r n a s d o l g u l u d u r . Ç o ğ u n l u k l a y a ta y - d ik e y e k s e n l e r i v u r g u la y a n , yapıya ışık g i r m e s i n i ş a ğ la y a n ve y ö n l e n d i r i c i işlevi de b u l u n a n bu b i r i m l e r m u k a r n a s d o l g u l u g e ç iş ve k u b b e l e r i y l e d ik k a t i çe ke rle r.

in c e l e d i ğ i m i z bazı ö r n e k l e r d e b e z e m e r e n k a l m a ş ı k lı ğ ı ile y a r a t ı l m ı ş t ı r . Z a z a d in H a n ’ ın iç ve dış t a ç k a p ı s ı n d a beyaz ve k a h v e r e n g i taş, A k s a r a y S u lt a n H a n 'ın dış t a ç k a p ı s ı n d a beyaz ve m o r d a m a r l ı m e r m e r , A v a n o s Sarı H a n 'ın d ı ş / iç t a ç k a p ı s ın d a beyaz, sarı, gri taş, Çay Taş H a n 'ın iç t a ç k a p ı s ı n d a siyah ve beyaz t a ş la r ı n k u l l a n ı m ı r e n k a lm a ş ı k lı ğ ı o l u ş t u r u r .

466

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Z aza din l-fan. Dış Taçicapı. S ü s le m e B o rd ü rle r

A n a d o lu

S e lç u k lu

ta m a m la n a n

d ö n e m in d e yoğun

ke rva n s a ra y la rd a

o la ra k

d ö n em in

13. yü z y ılı n

d iğ e r

il k y a rı s ı n d a yapımı

e s e rle rin d e

g ö rü le n

bezeme

p r o g r a m ı y e ğ le n ir . M i m a r i s ü s l e m e d e 13. yü zy ılın ilk y a rı s ı n d a g e o m e t r i k , ikinci y a rı s ı n d a ise b i t k i s e l b e z e m e n in öne çı ktığı i z l e n m e k t e d i r . A n c a k yü zyılın ikinci y a rı s ı n d a az sayıda yapı in sa e d ild iğ i için b e z e m e p r o g r a m ı n ı n b ü y ü k ö lçüde d e ğ i ş m e d i ğ i / aynı k a ld ığ ı g ö z l e n m e k t e d i r . Ö r n e k l e r d e s ü s l e m e n i n

dağılımı,

t ü r ü , m o t i f ç e ş i t l i l i ğ i ve k o m p o z is y o n ö z e l l i k l e r i o r t a k t ı r . T a ç k a p ı (dış ve iç) beze­ m e l e r i n e " e v r e n " i m g e s i n i v u r g u l a y a n yıld ız k o m p o z i s y o n l a r ı h â k i m d i r . B u n la r iç in d e f a r k l ı d ü z e n l e m e l e r g ö r ü l m e k l e b i r l i k t e , en yaygını o n ik i k o llu yıldız s is ­ te m le rid ir.

B i t k i s e l b e z e m e y a p ı la r d a s ın ırlı y ü z e y le r d e ve b e n z e r ş e k ild e k a rş ı m ı z a ç ık ­ m a k t a d ı r . Ç o ğ u n l u k l a p a lm e t , p a l m e t - r u m i , k ıv r ık d a l- r u m i , k ıv rık d a l- p a lm e t r u m i gib i ç e ş i t l e m e l e r y a n s ı t ı r l a r . A k a n t u s y a p r a k l a r ı ise y a ln ız c a s ü t u n c e b a ş­ lı k la r ı n d a

b u lu n ur.

Bu ö r n e k l e r i n

d ış ın da g e o m e t r i k

m o tifle rle

k a y n a ş tırıla n

u y g u l a m a l a r da v a r d ı r . Beş, altı, yedi, s e kiz , on, o n ik i k o llu y ı ld ı z la r ı n ç e v r e s in ­ de ş e k i l l e n e n p a lm e t , r u m i ve lo t u s m o t i f l e r i de g ö r ü l ü r .

K e r v a n s a r a y l a r d a g e o m e t r i k s ü s l e m e k a d a r o l m a s a da, f i g ü r l ü b e z e m e k u lla n ı ­ mı da y a y g ın d ır . A s la n ve e jd e r f i g ü r l e r i d a h a ç o k t e r c i h e d i l m i ş t i r . K o m p o z is ­ y o n l a r d a t e k ya da ç o ğ u n l u k l a ç ift o l a r a k s u n u l m u ş l a r d ı r . D iğ e r yapı t ü r le r in d e de söz k o n u s u f i g ü r l e r i n b e n z e r ş e k ild e g ö r ü l m e l e r i d ö n e m i n b e ğ e n iş in i ortaya

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

467

Z aza din ¡-lan. iç Taçkapı. Kitabe

koya r. S u s u z H a n 'd a u y g u la n a n ç if t e j d e r - in s a n m a s k ı - ç ift m e l e k f i g ü r l ü k o m ­ pozisyon d ü z e n l e m e s i t e k t i r . Ö r n e k l e r d e n K a r a t a y ile A k hıanla rında f i g ü r l e r i n d ü şe y ve ya ta y s ır a lı d i z i l m e s i / ç o k sayıda f i g ü r ü n b u l u n m a s ı ö n e m ta ş ır. S u l ­ tan, vezir, e m i r , t a c ir , bey gibi f a r k l ı b a n i l e r t a r a f ı n d a n inşa e t t i r i l e n e s e r l e r d e bu f i g ü r l e r y a p t ı r a n ı n siy a s i ve e k o n o m i k g ü c ü n ü o rta y a k o y m a n ı n dışın da , ya p ıla rı nazara ve d i ğ e r t e b ı lik e le re k a rş ı k o r u m a k a m a c ı y la da k u l l a n ı l m ı ş o lm a l ı d ı r .

K o n u m u z u o l u ş t u r a n f ı a n la r d a b e z e m e p r o g r a m ı n ı e t k ile y e n f a k t ö r l e r d e n biri de e s e r le r in k o n u m l a r ı d ı r . T ic a r i y a ş a m ı n / u l u s l a r a ra s ı t i c a r e t ağının y o ğ u n o l d u ­ ğu b ö l g e le r d e y e r a la n A k s a r a y ve T u z h is a r ı S u lt a n , A ğ z ı k a r a ,

Ka ra ta y , Ak,

Susuz, i n c i r v e E v d ir h a n la r ı n ı n b e z e m e p r o g r a m ı n d a k i z e n g i n l i k bu g ö r ü ş ü d e s ­ te k le m e k te d ir.

i n c e le d iğ im iz k e r v a n s a r a y la r d a s ü s l e m e m i m a r ı ö z e l lik le r in i v u rg u la y a c a k b i ç i m ­ de t a s a r la n m ı ş t ı r . Dıştan k a le v a ri ve dışa kapalı b ir iz le n im ya n s ıta n bu ya pıla r, b e z e m e le r iy le v u r g u la n a n t a ç k a p ı la r ı a ra cılığ ı ile dışa a ç ı la r a k k u lla n ı c ı la rı k a r ş ı ­ lar. B u g ü n ço ğ u k a d e r le r in e t e r k e d i l m i ş o la n k e r v a n s a r a y la r ilg ıy e / k u lla n ıl m a y a m uhtaçtır.

4-6 8

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

B ib liy o g ra fy a

Acun 1993: H. Acun, " E jd e r M otif li Kapı T o k m a k la r ı ve Değiş ik Ö r n e k le r " Sanat T a r ih in d e ik o n o g ra f ik A r a ş ­ t ı r m a l a r G ü n e r i n a l a A r m a ğ a n , A n k a r a 1993, 1-19. Akalın 1987: 5. Aka lın , "A n a d o lu S e lç u k lu K e rv a n sa ra y la rın d a Köşk M e s c itle r " , Sanat Tarih i A ra ş tırm a la rı Dergisi, 111987], 3- 7. Akalın 1989 1: S- Akalın, "K a ra ta y Ha n'ın B e r e k e t ve N a z a r B o n c u k la n " T ü rk iy e m iz , 19/59 (1989), 18- 29. A k a lı n 1989 2: S- A k a lın ," K a r a ta y Han'ın Ç e ş m e Eyvanını Ku şa ta n Hayvan F ig ü r le r i ile ilgili Bazı Y o ru m la r " Sa nat Tarih i A r a ş t ı r m a la r ı Dergisi, 2/5(1989), 5A- 61. And 1998; M. And, M in y a t ü r le r l e O s m a n lı - is la m Mitologyası, İ s ta n b u l 1998 B a k ı r e r 1976: Ö. Ba k ıre r, S e lç u k lu Öncesi ve S e lç u k lu D ö n e m i A n a d o lu M im a r is in d e Tuğla Kulla nım ı, I, A n k a r a 1981. Beyazıt 2006: M. B e y a z ı t " Ak Han B e z e m e le rin in Orta Asya K ü lt ü r ü ile B a ğ l a n t ı s ı ", Sanatta A n a d o lu - Asya iliş k ile r i Prof. Dr. Beyhan K a ra m a ğ a r a lı'y a A rm a ğ a n , A n k a ra 2006, 67- 89. . D u r u k a n 1993: A. D u ru k a n , "Ak Ha n'ın S ü s le m e P r o g ra m ı", Sanat T a r ih in d e ik o n o g ra f ik A r a ş t ı r m a la r G ü n e r in al'a A r m a ğ a n , A n k a r a 1993, 14-3- 160. D u r u k a n 1998: A. D u ru k a n , " Niç in Ke rva n sa ra y ", Vakıf ve K ü ltü r , 1/1 [1998], 29- 35. E r d m a n n 1961: K. E r d m a n n , Das A n a to lis c h e Ka ra v a n sa ra y des 13. J a h r h u n d e r t s , l- ll, B e r lin 1961. E r d m a n n - E r d m a n n 1976: K. E r d m a n n - H. E rd m a n n , Das A n a to lis c h e Ka ra v a n s a ra y des 13. Ja h rh u n d e rts , III, B e r lin 1976. Eser 2000: E. Eser, 11- U . Yüzyılla r A n a d o lu -S u riy e Sanat iliş k ile r i (Cephe M im a r is in d e Suriye Etkileri], H a c e ttep e Ü n iv e rsit es i Sosya l B i l i m l e r En s tit ü s ü Y a y ım la n m a m ış D o kto ra Tezi, A n k a ra 2000. Gie rlich s 1996: J. Gierlichs, M itte la lt e rlich e T ie rreüefs in Anatolie n und N o rd m e so p o ta m ie n , Tübingen 1996. G ü le r 1992: 0. Güler, "A n a d o lu S e lç u k lu H ü k ü m d a r la r ı n ı n Tasvir li S ik k e le r i ve Kays eri S e lç u k lu D a rpha­ nesi", S e lç u k lu De vr in de K ü l t ü r v e Medeniye t, Kayseri 1992, 209- 221. Gündüz 2002: S. Gündüz, " K a r a ta y Han P o r t a lle ri S ü s le m e P r o g ra m ı ik o n o g ra fis i" , O rta ç a ğ 'd a Anadolu. Prof. Dr. A y n u r D u r u k a n 'a A r m a ğ a n , A n k a ra 2002, 291- 306. ibn Bibi 1941: ibn Bibi, A n a d o lu Selç u k i Devleti Tarih i, (Cev. M.N. G e n ç o s m a n -F . N. Uzluk], A n k a r a 1941. ibn Bibi 1996: ibn Bibi, El E v a m ir ü ’ l-A la 'iy e F i'l - U m u r i ' l - A l a i y e (S e lç u k n a m e , (Cev. M. Ö ztürk], An k a ra 1996. i lt e r 1969: i. ilte r. T a rih i T ü r k Hanla rı, A n k a r a 1969. inal 1971; G. inal, ” Susuz H a n 'da ki Ejderli K a b a r tm a n ı n Asya K ü l t ü r Çevresi için d e k i Yeri ", Sanat Tarihi Yıllığı, IVÎ1971], 153- 182. in a l 1982: G. inal, " Orta C a ğla rd a A n a d o lu 'd a Çalışan Suriye ve M ez o p o ta m y a lı S a n a tç ıla r ", Sanat Tarihi Yıllığı, XI 11981], 83- 94. K a r a m a ğ a r a lı 2006: N. K a r a m a ğ a r a lı, " A n a d o lu S e lç u k lu M im a r is in d e Hz. Ali ik o n o g ra fis i ", Sanatta A n a ­ dolu - Asya iliş k ile r i Prof. Dr. Beyhan K a ra m a ğ a r a lı'y a A r m a ğ a n , A n k a r a 2006, 297- 315. M ülayim 1999: S. Mülayim , Değişim in Tanıkları. Ortaçağ T ü r k Sanatında Süsle m e ve ikonografi. İstanbul 1999. Ögel 1962; S. Ögel " S e lç u k lu Sa natında Cift Gövdeli Asla n F ig ü rü " B e lle te n , XXVI/103(19621, 528- 538. Ögel 1972; S. Ögel "O rta ça ğ Çe rçeve sin d e A n a d o lu S e lç u k lu Sanatı" M a la z g ir t A rm a ğ a n ı, An k a ra 1972, 131- 138.

Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme

■

Ögel 1986: S. Ögel, A n a d o lu S e lç u k lu Sanatı Üzerin e G ö rü ş le r, İ s ta n b u l 1986. Ögel 1987: S. Ögel, A n a d o lu S e lç u k lu la r ı n ın Taş Teyzinatı, A n k a r a 1987. Ögel 1994: S. Ögel, A n a d o lu 'n u n S e lç u k lu Cehresi, İ s ta n b u l 1994. Ögel 2006: S. Ögel, " T a ç k a p ı la r ", A n a d o lu S e lç u k lu la r ı ve B e y lik l e r D ö n e m i Uygarlığı, 2, (Ed. A. U. P e ke rK. Bilici), A n k a r a 2006, 469- 487. Öney 1969: G. Öney, " A n a d o lu S e lç u k lu Sanatında Ejd er F ig ü r le r i ", B e lle te n , XXXIII/130 (1969), 171- 191. Öney 1970: G. Öney, " Anadolu Selç uklu Sanatında Boğa Ka b a rtm a la rı" , Belleten, XXXIV/133 (1970), 83- 100. Öney 1971 : G. Öney, " A n a d o lu S e lç u k lu M im a r is in d e A s la n F ig ü rü " , A n a d o lu (An atoliaj, XII, (1971), 1- 64. Özergin 1965: M. K. Ö z e rg in ," A n a d o lu 'd a S e lç u k lu K e r v a n s a r a y la r ı" T arih Dergisi, 15/20 (1965), 141- 170. Roux 1972: J. P. Roux, "Le Dé co r a n im é du Caravansé rail de Karatay en Anatolie", Syria, XLIX [1972], 371-3 97. Roux 1992: J. P. Roux, "La S c u lp t u r e F ig urativ e de é An a to lie M u s u lm a n e " Turc ic a , XXIV (1992), 27- 90. Schneider 1980: G. Schneider, Geometrische B a u o rna m e n te der Seldschuke n in Kleinasien, Wiesbaden 1980. Sch n e id e r 1989: G. Sc h n e id e r, P fla n z lic h e B a u o r n a m e n t e d e r S e ld s c h u k e n in K le in asie n, W iesbaden 1989. Saman Doğan 2002: N. S a m a n Doğan, " A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i G e o m e t r ik S ü s le m e le r in e (Yıldız K o m ­ pozisyo nlarına) Yü kle n e n A n l a m l a r ", O rta ça ğ 'd a A n a d o lu Prof. Dr. A y n u r D u r u k a n 'a A r m a ğ a n , An ka ra 2002, 397- 413. T un ce r 2006: 0. C. T un ce r, " Kervan Yolları ", A n a d o lu S e lç u k lu la r ı ve B e y lik le r D ö n e m i Uygarlığı, 2, (Ed. A. U. P e k e r- K. Bilici), A n k a r a 2006, 419- 434. T uran 1941: 0. T uran, Oniki Hayvanlı T ü r k Tak vim i, İs ta n b u l 1941. T uran 1946: 0. T ura n , " S e lç u k lu K e r v a n s a r a y la n ", B e lle te n , X/39 (1946), 471- 496. T üke l 1969: A. Tükel, "Ala ra Han'ın Tan ıtılm a sı ve D e ğ e r le n d ir ilm e s i" , B elleten, XXXIII/132 (1969), 429- 460. T üke l Yavuz 1976: A. T ü k e l Yavuz, "A n a d o lu 'd a Eşodaklı S e lç u k lu H a n la n ", ODTÜ M im a r lı k F akü lte si D e r ­ gisi, 2/2 (1976), 187- 206. Tükel Yavuz 1992: A. T ü k e l Yavuz, "A n a d o lu S e lç u k lu Ke rva n s a ra y la rın d a M e k â n - iş le v ilişkisi içinde S avun­ ma ve B a r ın m a " , IX. Vakıf Haftası Kitabı, A n k a ra 1992, 253- 284. Tükel Yavuz 1993: A. T ü k e l Yavuz, " M ir ç in g e Han ve A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i Eşodaklı Kervansarayla rı A ra sın da ki Yeri", ODTÜ M im a r lı k F a k ü lt e si Dergisi, 1 1/1- 2 (1993), 41- 55. Ünal 1973: R. H. Ünal, "Deux C a rava n se ra is Peu Co n n u s d e l ’ Epoque P re -O t t o m a n e au Sud de K a ra m a n (Konya)'' A r t and A r c h e o lo g ic a l R e s earc h Papers. No.3, Lon do n 1973, 59- 69. Ünal 1978: R. H. Ü n a l,'"O s m a n lı Öncesi Devirden Y a yın la n m a m ış B ir k a ç Han Ü zerin de B ir in c e le m e " A t a ­ t ü r k Üniv ersitesi A r a ş t ı r m a Dergisi, A n k a ra 1978, 453- 483. Ünal 1979: R. H. Ünal, "S e v s e re k Hanı ( M a la ty a -P ö tü rg e ) ve Yerhan (Erzin can -R e fa h iye) Ha kkında B ir in c e ­ le m e " I, T ü r k o lo ji Kon g res i T e b liğ le r i 1971, İ s ta n b u l 1979, 952- 968. Yavuz 2006: A. Yavuz, " K e r v a n s a r a y la r ", A n a d o lu S e lç u k lu la r ı ve B e y lik le r Dönem i Uygarlığı, 2, (Ed. A. U. P e ke r- K. Bilici), A n k a ra 2006, 435- 445.

4-69

‘ t iíí

m

-

-İ--Î '

rel="nofollow">*K t-'3-

1

I-

3* 'S‘T«>vtiS Â^lCriic

* ^

< '■

A N A D O L U SE LÇ U K LU D Ö N E M İ K E R V A N SA R A YLA R I K ATA LO Ğ U

Yrd. Doç. Dr. Muhammet Görür*

■ Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakül­ tesi Sanat Tarihi Bölüm ü 06500 Besevler/ANKARA. ' Katalog bölüm ünde yer alan yapılar bugün ayakta ya da kısmen ayakta olan örneklerden oluşm aktadır. Planlardan altında atıf bulunm ayanlar K. Erdmann (19611'dan alınm ıştır.

AĞLASUN H ANI An ta ly a - İsparta

Yeri Tarihi

13. y. y.

Banisi Sanatçısı Kla s ik (K a rm a ) (Kapalı Bölü m +Avlu )

Plan Tipi M esc it

■

Hamam

■

-

Çe şm e

■

-

Tanımı

■

B u r d u r ' u n A ğ la su n

Tuğla fa b rik a s ın ın batısındadır.

ilç esin e 7 km.

uzaklıkta,

Özgüneş

Bu g ü n o ld u kç a hara p olan yapıdan kalan

iz le rden. Doğu - batı d o ğ ru lt u s u n d a d ik d ö rtg e n planlı üç sahınlı kapalı b ö lü m ile t a m a m e n yıkılm ış avludan o lu ş tu ğ u g ö rü lm e k t e d ir.

kik

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

AĞZIKARAHAN (HOCA MESUT KERVANSARAYI) Yeri

Aksaray-N evşehir

Tarihi

1231,1239-1240

Banisi

Hoca Mesut bin Abdullah

Sanatçısı Plan Tipi

Klasik lKarma)(Kapalı Bölüm+Avlu)

Mescit

Var

Ham am

Var

Ceşnne

■

-

Tanınnı

■

Yapı, Kareye yakın dikdörtgen planlı kapalı bölüm ve bunun

güneyindeki kare planlı avludan oluşur. Kapalı kısmı I. Alâeddin Kaykubat dönem inde 1231 (H. 628), avlusu ise II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde 1237 (H. 637) ta m a m la n m ıştır. Avluya giriş batı cephede yer alan taçkapıdan sağla­ nan hanın avlusunun ortasında köşk mescidi bulu nmaktadır, iki taçkapısı, köşk mescidi ve kapalı bölü mün orta şahmının ortasını örten sekizgen kasna­ ğa oturan içten kubbe dıştan pra m id a l külahlı düzenlemesi ile sultan hanlara benzemektedir.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Katalogu

AKBAŞHANI (D İBİD ELİKH AN) Yeri

Aksaray-K onya

T a rih i

13.y.y.

B a n is i

-

Sanatçısı

-

Pla n Tipi

K la s ik ( K a rm a ) (Avlu + Kapalı B ö lü m )

M e s c it

-

Hamam

-

Çeşme

-

T an ım ı

B u g ü n o ld u k ç a h a ra p o la n yapıdan k a la n iz le r d e n üç sa hınlı

ka p a lı b ö lü m ile a v lu d a n o lu ş t u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . G ü n ü m ü z e kapalı b ö lü m ü n b ir duvarı ile sivri t o n o z b a ş la n g ı ç la r ı g e l e b i l m i ş t i r .

I

5

::e d :

475

476

Anadolu S e lçu klu D önem i K ervan saraylan

AKHAN Yeri

■

Aksaray-Konya

Tarihi

.

13.y.y.

Banisi

■

-

Sanatçısı

■

-

Plan Tipi

■

Klasik (Karma) (Avlu + Kapalı Bölüm)

Mescit

■

-

Ha mam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Günümüze sadece bir duvar köşesi gele bilm iştir.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

AK H AN (B O ZH AN ) Yeri

Den iz li - E ğ ir d ir

T a rih i

1 2 5 3-54 (1238-1278)

Ba n is i

Vali Se yfe d d in K a r a s u n g u r bin Abdulla(n

Sanatçısı Klasil< ( K a rm a ) (Avlu + Kapalı B ö lü m )

Pla n Tipi (vlescit

V ar

(Hamam

Var

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

Yapı,

l
(<areye ya kın

d ikdörtgen

p la n lı

üz e ri

sivri

t o n o z l a r la ö r t ü l ü üç s ahınlı ka palı b ö lü m ile b u n u n g ü n e y in d e daha bü yü k b o y u tlu k a re pla nlı a v lu d a n o lu ş u r . S u lt a n hanı pla n k u r u l u ş u n a u y m a k la b e ra b e r , dah a k ü ç ü k b o y u tla r d a d ı r. A v lu n u n ku ze yin d e, h a m a m ile ü z e r le r i to n o z la ö r t ü l ü b ir eyvan ve iki katlı o d a la r b u lu n u r . Batıda avluya a ç ıla n re v a k lı b ö l ü m l e r ve kapalı b ö lü m e b it iş ik t o n o z lu b ir m e k a n ve b u n u n ü z e rin d e m e s ­ çit v a rd ır. A v lu n u n ku ze y in d e y e r a la n eyvan ve eyvanın y a n ınd a b u lu n a n iki katlı o d a la r, ilk kez bu yapıda g ö r ü lü r . Dış ta ç k a p ı ü z e rin d e , k a re p a n o l a r iç in ­ de in sa n ve hayvan f i g ü r l e r i y e r alır. Köpek, boğa, k a n a tlı a s la n , k a rta l, at, ka n a tlı a s la n , in sa n b ü s tü ve boğa f ig ü r l e r i b u lu n u r . S old a geyik, a s la n , dağ keçisi, tavşan, a s la n , kuş, kö p e k , k u ş f ig ü r l e r i v a rd ır. A v lu n u n k u z e y in d e k i eyva nda, k e m e r i n iki y a n ınd a a s la n b iç im i k o n s o l l a r y e r alır. Yapının ç e p h e s i n de, d e v ş ir m e o la r a k k u l l a n ı l m ı ş b ir d e m e d u s a başı va rd ır.

477

478

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansaraylan

ALARA HAN Yeri

A n ta ly a - A la n y a (Eski Yol)

T a rih i

1231-32

Ba n is i

I. A lâ e d d in K e y k u b a t

Sanatçısı PLan Tipi M e s c it

E ş o d a klı (M ü n fe rit) Var

Hannann Çeşme

Var

T an ım ı

Yapı, A n a d o lu S e lç u k lu k e rv a n s a r a y la r ı a ra s ın d a , fa r k lı plan

k u r u l u ş u ile d ik k a t i ç e k e r. K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n p la n lı ya pı­ ya, iki y a n ınd a b i r e r d i k d ö r t g e n p a yanda b u lu n a n dışa t a ş k ın o lm a y a n b ir ta çka p ıd a n g i r i l m e k t e d i r . O r ta d a k i ka p a lı a v lu n u n

iki yanına eyvan ve kapalı

m e k a n l a r s ı r a la n m ı ş t ı r . Yapının g iriş i ile o r t a d a k i ç e k i r d e k b ö lü m a ra sın d a ki g ir iş m e k a n ı n ı n a ç ık b ı ra k ı lm a s ı y la k ü ç ü k b ir iç avlu o l u ş t u r u l m u ş t u r . Yapının h a y v a n la r a a y rıla n b ö l ü m l e r i , o r t a d a k i b ö l ü m ü üç t a r a f t a n ç e v r e le m e k t e d i r . G ir iş in

doğusunda

k a la n eyvanı a n ı t s a l b ir ç e ş m e

o la r a k d ü z e n l e n m iş t ir .

B u n u n ü z e rin d e b ir m e s c i t b u l u n m a k t a d ı r . Han y a p ıla rı iç in d e m e k a n düzeni a ç ısın d a n ilk ve son u y g u la m a

ola ra k g ö rü lm e k te d ir.

Yapının b a sık k e m e r li

kapısının ü z e rin d e , k it a b e n in iki y a n ınd a a s la n başı b iç im in d e k o n s o l l a r g ö r ü ­ lü r. A yrıca yapı iç in d e k i g a l e r il e r d e , k a n d i l l i k o la r a k k u lla n ı la n y a k la ş ık 60 a s la n başı k o n s o l v a rd ır.

lYavuz 20001

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

ALAY HAN (II. KILIÇARSLAN H A N I) A k sa r a y - N e v ş e h ir - K a y s e r i

Yeri T a rih i

1 155-1192 (1 1781

B a n is i

II. K ılıç a r s la n

Sanatçısı K la s ik ( K a rm a ) (Avlu + Kapalı B ö lü m )

Pla n Tipi M e s c it

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

A la y Hanı, b il in e n en e r k e n t a r ih li s u lt a n h anıd ır. II. K ılıç a r s -

lan (1 155-1 192) t a r a f ı n d a n inşa e t t i r i l m i ş t i r . K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d i k ­ d ö rt g e n pla nlı yedi sahınlı ka palı b ö lü m ile b u n u n g ü n e y in d e k a re p la n lı a v l u ­ su, s u lt a n hanı pla n k u r u l u ş u n u n k ü ç ü k b o y u tl a r d a k i b ir ö n c ü s ü d ü r . K e r v a n ­ sarayın avlu b ö lü m ü y ık ılm ış , g ü n ü m ü z e g e l e m e m i ş t i r . Kapalı b ö l ü m ü n ce p h e ve yan d u v a r la r ı n ın b ir b ö l ü m ü a y a kta d ır. Kapalı b ö lü m , ü z e r le r i sivri t o n o z ö r t ü lü yedi s a h m ve o rt a d a bu s a h ın la r ı ke s e n d aha y ü k s e k b ir sivri t o n o z lu şa h ınd a n o l u ş m a k t a d ı r . Orta şa h ının o r ta s ın ın d a ku b b e ile ö r t ü l ü o ld u ğ u s ö y­ le n m e k t e d ir . Kapalı b ö lü m ü n m u k a r n a s k a v s a ra lı ta ç k a p ıs ın d a , kapı a ç ık lı k k e m e r in in k ilit taşının ü z e rin d e çif t gö v d eli t e k başlı b ir a s la n f ig ü r ü y e r a lm a k t a d ı r .

f'

T

[

.

i

-.r \

i c

t

L !

\

1

rr 1^

jt-'" “ i

u

-

1*

-'T- ;

]

) "'S

o _ j_

r'i

1 ^

'

479

480

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

ALTUNAPA HANI (SELÇUKHANI) Yeri

Konya-Beyşehir

1201-02

Tarihi Banisi

■

Sipehsalar Semseddin Altun-Apa.

Sanatçısı

■

-

Plan Tipi

■

Klasik (Karma) (Avlu + Kapalı Bölüm)

Iviescit

■

Var

H am am

■

-

Cesme

■

-

Tanımı

■

Yapı bugün, Altınapa Barajının suları altında kalmıştır. Kita­

besi yoktur, bilgiler, vakfiyesinden alınmıştır. Doğu-batı doğrultu sunda aynı büyüklükte üç sahınlı kapalı bölüm ve avludan oluşmaktadır. Avlunun güne­ yinde revaklı bir bölüm ile kuzeyinde dikdörtgen planlı

kapalı bir bölüm,

güneydoğu köşesindeki eyvanın üzerinde merdivenle rle çıkılan mescidi vardır. Mekanların üzeri sivri tonozlarla ö rtü lm ü ş tü r.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Katalogu

ARGIT (ALTUNAPA) HANI Konya-Akşe hir

Yeri Tarihi

1201-02 (H. 598)

Banisi

SipehsaLar Semseddin Altun-Apa.

Sanatçısı Klasik (Karma) (Avlu + Kapalı Bölüm)

Plan Tipi Mescit

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Kuzey-güney doğru ltusunda dikdörtgen planlı yapı, payeler

üzerine atılan k e m e rle rle üç şahına ayrılmış kapalı bölüm ile bunun kuzeyin­ deki avlu bölü münden olu şmaktadır. Yapı bugün, oldukça harap durumdadır.

48 1

482

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı

BOR HANI Yeri

■

Ürgüp - Ereğli

Tarihi

■

13. y.y.

Banisi

■

-

Sanatçısı

■

-

Plan Tipi

■

Kapalı

Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Dikdörtgen planlı yapı, üzeri beşik tonozlarla örtülü dikdörtgen payelerle ayrılan üç şahından oluşmaktadır. Yapı oldukça harap durum ­ dadır.

A nadolu S elçuklu Dönenni K ervan sarayları K atalogu

483

BURMAMAN Divrig i-Kemah-Erzinca n

Yeri Tarihi

13. y.y.

Banisi Sanatçısı Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm+Avlu)

Plan Tipi Mescit

Var

Hamam

Var

Ce$me

Var

Tanımı

Bir tepe üzerinde yer alan han, doğu-batı doğru ltusunda d ik ­

dörtgen planlı üç sahınlı kapalı bölüm ile avlu'dan olu şmaktadır. Üzeri sivri tonoz örtülü üç sahınlı kapalı b ölü m ün orta şahını diğ erlerine göre daha geniş t u tu lm u ş tu r.

Kapalı bölümden daha büyük olan avlu, güneye doğru genişle ­

t ilm iş tir . Avlunun kuzeyinde beş bölü m lü revak yer alır. Bunlardan beşincisi­ nin çeşme eyvanı olduğu söylenmektedir. (Yavuz 1984: 348). Doğuda biri daha büyük iki eyvan ve köşelerde kuzeydeki dikdörtgen planlı sivri tonoz örtülü , güneydeki kare planlı üzeri kubbe ile örtülü

iki meka n vardır.

Güneydeki

mekanın batısında kare planlı üzerleri aynalı tonoz örtülü iki kare planlı bölümden oluşan küçük ham am bulu nmaktadır. Ham am batı cephesinin güneyindeki kapı ile dışa açılmaktadır. Avlunun doğu ve güney kısmları bugün y e rleşim in altında kalmıştır.

")

i

il

!i H

,1;

! i ii

i

n 1 l 1 ” Jn* - - U --- Irr*

1

I:

\f

t»

1

J! 1!

lYavuz 19841

484

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

ÇAKALLI (ÇAKAL) HAN Yeri

■

Sam sun-H avza

T a r ifli

■

13. y. y.

B a n is i

■

-

Sa n a tçısı

■

K la s ik ( K a rm a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

Pla n Tipi [vlescit

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

T an ım ı

■

Yapı, k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla n lı üç s a h ın-

lı ka palı b ö lü m ile d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla nlı a v lu d a n o l u ş ­ m a k t a d ı r . B u g ü n o ld u k ç a (la ra p o la n hıandan g ü n ü m ü z e a v lu n u n g ü n e y d u v a r ­ la rın ın t e m e l l e r i ile kapalı b ö l ü m ü g e l e b i l m i ş t i r . Kapalı b ö l ü m ü n üzeri sivri t o n o z l a r la ö r t ü lü d ü r . .

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

ÇARDAK HAN (H ANABAD H A N I) Yeri

Den iz li - E ğ ir d ir

T a rih i

1230

Ba n is i

E s e d e d d in Ayaz bin A b d u lla h e ş - Ş e h a b f

S anatçısı Pla n Tipi

K la s ik (K a rm a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

M e s c it Hamam Çeşme T an ım ı

■

Yapı, d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a d i k d ö r t g e n pla n lı beş sahınlı

k apalı b ö lü m ve k a re p la n lı a v l u ’d an o l u ş m a k t a d ı r . G ü n ü m ü z e a v lu n u s a d e c e d u v a rla r ı k a lm ı ş t ı r . A v lu d a n daha k ü ç ü k kapalı b ö l ü m ü n üzeri sivri t o n o z l a r la ö r t ü l ü d ü r . Orta s a h m , d aha g e n iş ve y ü k s e k t u t u l m u ş t u r . Kapalı b ö lü m t a ç k a pısında, g ir iş kapının ü z e r in d e k i k it a b e n in iki yanında, m u k a r n a s l ı k o n s o l l a r ü z e rin d e b i r e r a s la n f ig ü r ü g ö r ü l ü r . Ayrıca, o rta şa h ının ku z e y in d e k i p a y e le rin b a ş lı k la rı ü z e rin d e

boğa, b a lı k ve k o y u n f ig ü r l e r i v a rd ır.

485

486

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

ÇAY ( EBÛL MÜCAHİT YUSUF) HANI Ç a y - K ü ta h y a

Yeri T a r ih i

1278-79

Ba n is i

E b û l M ü c a h it Y u s u f bin Yakup O ğ u lb e y bin Muhannnnet

Sanatçısı

K la s ik İKarnna) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

Pla n Tipi M e s c it

■

-

(Hamam

■

-

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

Yapı, m e d r e s e , t ü r b e , ç e ş m e ve h a m a m d a n o lu ş a n b ir yapı

t o p l u l u ğ u iç in d e y e r alır. K a re p la n lı ka palı b ö lü m ve k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u ­ s u n d a d ik d ö r t g e n p la n lı a v lu d a n o lu ş a n yapının a v lu s u g ü n ü m ü z e g e l e m e m i ş ­ tir. Ka palı b ö lü m , ü z e r le r i sivri to n o z ö r t ü l ü beş ş a h ı n d a n o lu ş m a k t a d ı r . Sa h ın ları o rt a d a k u b b e li b ir ş ahın k e s e r. Ka palı b ö lü m t a ç k a p ıs ın d a , kapı k e m e r i ü ze rin d e , m a d a ly o n iç in d e b ir a s la n f i g ü r ü g ö r ü lü r .

A n a d o lu S e lç u k lu D ö n e m i K e rv a n s a ra y la rı K a ta lo g u

CEKEREKSU HANI Yeri

Yozg at - Zile

T a rih i

1239-40

Ba n is i

V a lid e S u lt a n M e lik e M a h p e r i H a tu n

Sanatçısı

-

Pla n Tipi

K la s ik [K a r m a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

M e s c it

-

Hannann

-

Çeşme

-

T an ım ı

■

Yapı, k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla nlı üç s a h ı n -

lı kapalı b ö lü m ile k a re p la n lı a v lu d a n o lu ş m a k t a d ı r . G ü n ü m ü z e kapalı b ö l ü ­ m ü n d u v a r la r ı ile a v lu n u n g ü n e y in d e k i d u v a r la r ı n b ir k ısm ı g e l e b i l m i ş t i r . K ala n iz le r d e n kapalı b ö lü m ile a v lu n u n g ü n e y in d e k i r e v a k la r ı ü z e r le r in in sivri to n o z ö r t ü l ü o ld u ğ u a n la ş ı lm a k t a d ı r .

487

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

ÇINÇINLI (CİMCİMLİ) SULTAN HANI (SARAYKÖYÜ (SARAYÖZÜ) HANI) Yeri

Yozgat - Zile

Tarihi

1239-40

Banisi

Valide Sultan Melike Mahperi Hatun

Sanatçısı Plan Tipi

Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm+Avlu)

Mescit

■ -

H am am

■ -

Çeşme

■ -

Tanımı

■ Bugün oldukça harap olan yapı, kareye yakın dikdörtgen

planlı enle mesine beş sahınlı kapalı bölüm ile kareye yakın dikdörtgen planlı kapalı bölümden daha büyük bir avludan olu şm aktadır. Kapalı bölümde enle­ mesine sahmları ortada dikey bir şahın kesmektedir. Avlunun kuzey ve güne­ yinde kare planlı m e k a n la r bulunduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Katalogu

ÇİFTLİK HAN Yeri

Tokat - Sivas

Tarihi

1238-40

Banisi

Mahperi Huand Hatun (?)

Sanatçısı Plan Tipi

Kapalı

Mescit

■

-

H am am

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Yapı, kuzey-güney doğru ltusunda dikdörtgen planlı üç sahın-

lı kapalı bölümden olu şmaktadır. Ortadaki sahm diğ erlerinden daha geniş t u tu lm u ş tu r. Doğu ve batı cephelerde ikisi köşelerde biri eksenin güneyinde duvar payeleri vardır.

489

490

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

DOKUZUN (D O K U ZU N DERBENT) HANI Yeri

K o n ya -C a y

T a rih i

1210

Ba n is i

E m i r Hacı İ b r a h im bin E b u b e k ir O s m a n bin  b d u r r a h m a n

Sanatçısı

K la s ik [ K a r m a ! [Kapalı B ö lü m + A v lu l

Pla n Tipi M e s c it

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

K u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n p la n lı o la n yapı, orta

b ö lü m d iğ e r le r in d e n daha g e n iş üç sahınlı ka palı b ö lü m ve a v lu d a n o l u ş m a k ­ t a d ır. b u g ü n avlu kısm ı y ık ı lm ış t ı r . Üç s ahınlı ka palı b ö lü m ü n üzeri beşik t o n o z l a r la ö r t ü l m ü ş t ü r .

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

DOLAY (TİL) HANI Yeri

Ü r g ü p - E r e g li

T a r ih i

1210-1220

Ba n is i

-

Sanatçısı

-

Pla n Tipi

K la s ik ( K a rm a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

M e s ç it

-

Hamam

-

Çeşme

-

T a n ım ı

Yapı, ka re y e ya kın d ik d ö r t g e n p la n lı kapalı b ö lü m ve b u n u n

k u z e y in d e b u g ü n yıkıln nıştır avlu k ı s m ın d a n o lu ş u y o r. Kapalı b ö lü m d e ü z e r le r i b e ş ik t o n o z l a r la ö r t ü l ü e n le m e s in e beş şa hın e k s e n d e d ik e y b ir ş a h ın la k e s i l ­ m e k t e d ir . Ka palı b ö l ü m ü n d e ku z e yd o ğ u kö ş e s i ile g ü n e y d u v a rla r ı yıkıktır.

N Ü .......

:q :

= 'İ

i

491

492

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

DURAK HAN (PERVANE SÜLEYMAN HANI, DURAĞAN) B o y a b a t - V e z ir k ö p r ü

Yeri T a rih i

1266

B a n is i

P e rv a n e M u i n e d d in Süleynnan bin Ali

Sa n a tçısı

■

-

Pla n

■

K la s ik iK a r m a ) (Kapalı B ö l ü m + Avlu)

M e s c it

■

-

Hamam

■

-

Ç eşme

■

-

T a n ım ı

■

Yapı, k u z e y - g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla n lı üç s a h ın-

lı kapalı b ö lü m ile, d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a daha b ü y ü k b o y u tlu d o ğ u s u ve k u z e y in d e

r e v a k la r , b a tısın da ise g ir iş eyvanı ile f a r k lı b o y u tla r d a d ik d ö rt g e n

m e k a n la r ı n b u lu n d u ğ u d i k d ö r t g e n b ir a v lu d a n o lu ş u r . A vlu ya g ir iş batı cephe e k s e n in d e , ka p a lı b ö lü m e ise ku ze y c e p h e d e e k s e n d e y e r a la n t a ç k a p ı la r d a n s a ğ l a n m a k t a d ı r . M e k a n la r ı n ü ze ri sivri t o n o z l a r la ö r t ü l ü d ü r .

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansaraylan Katalogu

EĞRET HAN Yeri

■

C a y - K ü ta h y a

T a r ih i

■

1267

B a n is i

■

-

Sanatçısı

■

-

Plan Tipi

■

Kapalı

M e s c it

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tan ım ı

■

D o ğ u -b a tı

d o ğ ru ltu su n d a

d ik d ö r t g e n

p la n lı yapı,

ü z e rle r i

sivri to n o z la ö r t ü l ü üç ş a h ın d a n o lu ş u r , Orta s a h m d i ğ e r le r in e g ö re daha g e n iş t u t u l m u ş t u r . Batı da e k s e n d e dışa t a ş k ın t a ç k a p ı y e r alır.

493

494

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

EĞİRDİR HAN Yeri

■

E ğ ir d ir

T a r ih i

■

1237-38 I. A lâ e d d in K e y k u b a t

Ba n is i Sanatçısı Plan

K la s ik ( K a rm a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

M e s c it

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

Yapı, d o ğ u - b a t ı d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n p la n lı e n le m e s in e

yedi s a h ınlı kapalı b ö lü m ile k a re p la n lı a v lu d a n o l u ş m a k t a d ı r . Ö rtü seviy esin e k a d a r d u v a rla r ı aya k ta o la n ka palı b ö lü m d e e n l e m e s in e s a h ı n la r ı o rta d a dikey b ir s a h m k e s m e k t e d i r . K a la n iz le r d e n m e k a n l a r ı n sivri t o n o z l a r la ö r t ü l ü o l d u ­ ğu a n l a ş ı lm a k t a d ı r . O rta şa h ın ın o rt a s ı n d a ise k u b b e n in b u lu n d u ğ u d ü ş ü n ü l ­ m e k t e d ir . A v lu n u n g ü n e y in d e de k a la n iz le r d e n yedi d ik d ö r t g e n pla n lı m e k a n ı n b u lu n d u ğ u a n la ş ı lm a k t a d ı r .

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

ELIKESIK HAN K o n y a - E g ir d i r

Yeri Tarilni

13. y.y. 1. yarısı

Ba n is i Sanatçısı K la s ik ( K a r m a l (Kapalı Bölünn + Avlu]

P la n Tipi M e s c it Hannann Ceşnne Tanınnı

■

D o ğ u -b a tı d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla nlı ka palı bölünn ile

b u n u n batısına ekle n n niş k u z e y - g ü n e y d o ğ r u lt u s u n d a d ik d ö r t g e n p la nlı k ü ç ü k b ir a v lu d a n o lu ş u r . A v lu n u n k u z e y d o ğ u s u n d a k ü ç ü k b ir m e k a n ile batısında kuzeyi s a ğ la m ba ş k a b ir m e k a n y e r alır. Ka palı b ö lü m o r t a d a k i daiıa ge n iş o l m a k ü ze re üç sa iı ın lı d ır. S a lıın la r ın üzeri sivri t o n o z l a r la ö r t ü l ü d ü r .

/i

I .....

: i

r - - İ

m m /',

P

İTİ

p i

495

496

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

ERTOKUŞ HAN (GELENDOST, SELÇUK, KUDRET H A N I) Yeri

■

K o n y a - E g ir d i r

T a r ih i

■

1223

B a n is i

■

A ta b e y (E m ir) M ü b a r iz e d d in E r t o k u ş

Sanatçısı

■

-

P la n Tipi

■

K la s ik ( K a rm a ) (Kapalı B ö lü m + A v lu )

M e s c it

■

-

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

T a n ım ı

■

Yapı, k uzey g ü n e y d o ğ r u l t u s u n d a d ik d ö r t g e n pla n lı üç s a h m -

lı kapalı b ö lü m ile b u n u n g ü n e y in d e aynı d o ğ r u lt u d a d ik d ö r t g e n p la nlı biraz g e n iş a v lu d a n o l u ş m a k t a d ı r .

Kapalı

b ö l ü m ü n o rta şahını d i ğ e r le r in e göre

dah a g e n iş t ir . A v lu n u n k u z e y in d e doğ u ve batıda s i m e t r i k d ö r d e r re v a k ile b u n ­ la rın g ü n e y in d e b i r e r eyvan b u lu n u r . G üney ce p h e d e e k s e n d e y e r a la n T a çk a pının d o ğ u s u n d a k a re ve d i k d ö r t g e n pla n lı iki k ü ç ü k m e k a n ile b u n la r ı n d o ğ u ­ s u n d a k a re pla n lı ü z e ri k u b b e ile ö r t ü l ü b ir m e k a n v a rd ır. Batıda ise d ik d ö r t ­ gen p la n lı ü z e r le r i

sivri t o n o z ö r t ü l ü üç m e k a n b u lu n u r . Kapalı b ö lü m d o ğu-

batı ve kuzey c e p h e s i n d e k ö ş e le r d e y e r d e steklen m iştir.

a la n ü ç g e n k e s it li d u v a r paye le riyle

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

ESHAB-I KEHF HAN

Yeri

(Afşin )- B e s n i- K a y s e r i

T a r ih i

1 2 1 5 - 1 2 1 6 -1 2 3 3 -1 2 3 4

Ba n is i

M a r a ş Valisi N u s r e t t i n Ha şa n bin İb r a h im

Sanatçısı Plan

E ş o d a klı (M ü n fe rit)

M e s c it Hamam Çeşme T a n ım ı

■

K a re ye yakın d i k d ö r t g e n

pla n lı

han, o r t a d a k i a v lu n u n

iki

y a n ınd a s ır a la n a n s i m e t r i k s e k iz eyvan ve a r a la r ı n d a k i m e k a n l a r ile b a tı s ın d a ­ ki ka palı a h ı r b ö l ü m ü n d e n o lu ş u y o r. M e k a n la r ı n üzeri sivri t o n o z l a r la ö r t ü l ­ m üştür.

497

498

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

EVDİR (ESKİ) HAN A n ta lya -Isp a rta

Yeri T arihi

1211

Banisi

I. izzeddin Keykavus

Sanatçısı Plan Tipi

Avlu

M esçit

■

-

Ham am

■

-

Cesme

■

-

Tanımı

■

Anadolu S elçuklu

hanları içinde başka b ir örneği yoktur.

Büyük kare bir avlunun etrafını çeviren, iki sıra revaktan oluşan ve h iç b ir kapa­ lı bölüm ü olm ayan kervansaray, ik lim s e l fa k tö r d ü şü n ü le re k yapılm ış bir tasa­ rım d ır ve başka örneği yoktu r. Alan açısından üçünçü büyük Anadolu S elçuk­ lu hanıdır [3800m^l. Fakat büyük b ir bölüm ü harap o lm u ş tu r. Taç kapısı kıs­ m en ayakta ka lm ıştır.

¡Yavuz 20001

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

EZİNE PAZAR HANI (İNE PAZAR, ÇAVUŞ H A N I) Yeri

A m asya-Tokat

T arihi

1238- 1246

Banisi

Valide S ultan M elike M ahperi Hatun

Sanatçısı Plan Tipi

Kapalı

M escit

■

-

Hannam

■

-

Çeşme

■

-

Tanım ı

■

D oğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı yapı, ortadaki

daha geniş üç şahından oluşan kapalı bölüm den o lu şm a kta d ır. Düzenli a ra ­ lık la rla içinde oca kla rın veya n işle rin açıldığı d u va rla r boyunca yolcula rın d in ­ le n m e le ri ve uyum aları için yapılm ış 1.50 m. yü kse kliğ in de s e tle r vardır. Hanın du varlarında k e m e rle rin başlangıç noktasına k a d a rta ş , k e m e rle rv e to n o z la r­ da ise tuğla k u lla n ılm ış tır. Taçkapısının

üzerine y e rle ş tirilm iş olan m e rm e r

kitabeden, hanın 1651 yılında onarıldığını öğreniyoruz.

A___A <

•. : i

o

5

M ** *»

i: H

10 I

;: N :

20

30

35m

—I--------- 1

499

500

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

HATUN (M AHPERİ HATUN-PAZAR) HAN Yeri

Tokat-A m asya

Tarihi

1238-39

Banisi

M ahperi Hatun

Sanatçısı KLasik (Karm a) (Kapalı Bölüm +Avlu)

Plan M escit

■

-

H am am

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Yapı, ortad aki daha geniş üç sahınlı kapalı bölüm ile daha

büyük boyutlu kareye yakın dikd ö rtg e n planlı avludan o lu şm a kta d ır. Avlunun kuzey ve güneyinde s im e trik

revaklar, kuzeyinde ise eksendeki taçkapıdan

g irile n g iriş eyvanı ile bunun iki yanında iki b ö lü m lü m e ka n la r b u lu nm aktad ır. M ekanların üzeri sivri to n o zla rla ö rtü lü d ü r. Dış duvarları oldukça sağlam oalan hanın kapalı b ö lü m ünü n çatısı ile avlunun bazı b ö lü m le ri yıkılm ıştır.

■

m

c •.a. . d /

)

Mi V

- U --------- LT 30

35m

A nadolu S elçuklu D önem i K ervansarayları K atalogu

HEKİM HAN (TAŞ HAN) Yeri

Eski Malatya-Sivas

Tarihi

1218-20, 1236

Banisi

Ebu Salim bin Ebil-Hasan el-Sammas el-Hekim el Malati

Sanatçısı Plan

Klasik (KarmaHKapalı Bölüm+Avlu)

Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Yapı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı üç sahınlı kapalı bölümü ile sonradan eklenmiş kare planlı avludan oluşmaktadır. Bu özelliği ile erken dönem özelliği gösterm ektedir. Avlu köşelere gelenler kapa­ lı, aralardaki mekanlar ise eyvan olarak düzenlenmiş sim etrik fakat farklı boyutlardaki mekanlardan meydana gelm iştir. Kapalı bölümü 1218'de avlusu ise 1236'da bitirilm iş olan bu yapı Arapça, Ermenice ve Süryanice kitabeleriy­ le ilgi çekici bir eserdir.

501

502

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

HOROZLU ( RUZBE) HAN Yeri

Konya-Akşehir

Tarihi

1246- 1249

Banisi

Emir Cemadaeseddüddin

Sanatçısı Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm+Avlu)

Plan Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Bugün Konya'nın içinde kalan bu han, Konya'ya giren sultan­

ların karşılandığı ya da çıkan sultanların uğurlandığı Ruzbe Ovası'nda inşa edilm iştir. Doğu-batı doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı enlem esi­ ne beş sahınlı kapalı bölümü ile batısındaki avludan oluşmaktadır. Ancak günümüze enlemesine sahmlarm eksende, ortasında pandantiflerle geçilen kubbesi bulunan dikey bir şahınla kesildiği kapalı bölümü gelebilm iştir. Meka­ nın orta bölümü bir sekiyle yanlardaki bölümden ayrılmıştır. Avlu'da yapılan kazılar sonucu çıkan tem eller belli bir seviyeye kadar yükseltilerek sağlam­ laştırılm ıştır.

i.;

•1 i'-

•i: ::

=i i: V'

^1°

■: ;; \

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

iğ d ir

503

(EJDER) HAN

Yeri

Dogu B e ya zıt-K a rs-B a tu m

T arihi

13. y.y. son la n

Banisi Sanatçısı Plan

Kapalı

M escit

■

-

Hannam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Yapı d o ğ u -b a tı

d o ğ ru ltu s u n d a

d ik d ö rtg e n

p la n lı

kapalı

bö lüm den o lu şm a kta d ır. Orta sahm d iğ e rle rin e göre daha geniş tu tu lm u ş tu r. Doğu cephe ekseninde yer alan taçkapıdan g irile n

kare planlı g irişin üzeri

aynalı yıldız tonozla ö rtü lü d ü r. Bu m ekanla b ire r kapı vasıtasıyla bağlantılı kuzeyinde ve güneyinde Tonoz ö rtü lü b ire r m ekan b u lu n m a kta d ır.

Yapının

kuzey ve güney ce p he lerind e s im e trik yarım daire duvar payeleri yer a lm a k ta ­ dır. Cepheden taşkın ve yüksek olm ayan taçkapı, dıştan g e o m e trik bezem eli iki sıra b o rd ü rle k u şa tılm ıştır. K adem eli kaval s ilm e le rle o lu ş tu ru la n kuşatm a kem e rind en sonra içte dikd ö rtg e n kapı yer a lm a kta d ır.

¡Aslanapa 1989:1861

504

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan

in c ir h a n Yeri

A n ta lya -Isp a rta

T arihi

1238- 1239

Banisi

II. Gıyaseddin Keyhüsrev

Sanatçısı K lasik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

Plan M escit Ham am Çeşme Tanımı

■

Yapı, kuzeydoğu-güneybatı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı

e n le m esin e yedi sahınlı kapalı bölüm ile kare planlı avludan o luşm a kta dır. Kapalı bölüm de en le m esin e yedi sahm ve bu sahınları dik o la ra k kesen ve ortasında bir aydınlık kubbesi olan dikey b ir sahm dikkati çeker. Yıkık olan avluda, 1992-93 ve 2000 yılla rın da yapılan kazılarla ortaya çıka rılm ış revaklar ve küçük boyutlarda, dikd ö rtg e n planlı b ö lü m le r g ö rü lm e k te d ir. Kapalı bölüm taçkapısı, istirid ye b iç im li yivli kavsarasıyla, d iğ e r kervansaray taçkapılarm dan ayrılır. Kapının iki yanında, sırtla rın d a güneş bulunan ha reke t halinde

aslan

fig ü rle ri vardır. Kapalı bölüm de, doğudaki ton ozla rın birinde, ortada devşirm e b ir insan başı g ö rü lü r.

in c ir l-lanı. 2000 yılında yapılan kazı s o nu çlan ışığında restitü syon planı. İRölöve ve çizim E. DasI

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

İSHAKLI HAN Yen

Afyon- Akşehıir

T arifli

1249

Banisi

Sahıipata Fahıreddin Ali

Sanatçısı Plan

K la sik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

M escit

Var.

Ham am

■

-

Çeşm e

■

-

Tanım ı

■

Yapı, doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı beş sahınlı

kapalı bölüm ve daha büyük boyutlu kare planlı avludan olu şm a kta d ır. Kapalı b ö lü m deki sah ınla rın üzeri sivri tonozla ö rtü lm ü ş tü r. Yalnızca orta şahının ortasında kubbe d ikka ti çeker. A vlunun ortasında dö rt paye üzerinde yükselen çift ta ra flı m e rd iv e n le rle çıkılan kare planlı üzeri kubbe ile ö rtü lü köşk m escit b u lu n u r. Kuzeybatısında çift sıra revak gö rle n avlunun güney bölüm ü büyük ölçüde yıkılm ıştır. A vlunun doğusunda eksende dışa taşkın ve cepheden yü k­ sek tu tu lm u ş taçkapısı b u lu n m a kta d ır.

u

iiv y h

!İ

505

506

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

KADIN HANI Yeri

Konya-Cay

Tarihi

1223

Banisi

Rukiye (Raziye) Hatun binti Mahmut

Sanatçısı Plan

Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm + Avlu)

Mescit

-

Hamam

-

Cesme

-

Yapı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı üç sahınlı Tanımı kapalı bölüm ile bunun doğusunda bugün mevcut olmayan daha büyük boyut­ lu bir avludan oluşmaktadır. Üzerleri sivri tonoz örtülü kapalı bölümün orta şahını diğerlerine göre daha geniş tutulm uştur.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

KALULAR HANI Yeri

Eski Malatya - Kayseri

Tarihi

13. y.y.

Banisi

-

Sanatçısı

-

Plan

Kapalı

M escit

-

Ham am

-

Çeşme

-

Tanımı

Yapı, kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı, üze rle ri

sivri tonoz ö rtü lü üç sahınlı kapalı bölüm den o lu şm a ka td ır. S ah m la r kare payelerle ayrılm a kta d ır. Hanın güney ve güneybatı bölüm ü büyük ölçüde y ık ıl­ m ıştır.

mam

*1

« • •*** . :

/î

•* î

i: . :

» •

I • I •

I •

• • î (

I

* A - "

Â

• • -

s\

:

507

508

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

KARATAY HAN Eski M alatya-K ayseri

Yeri T arihi

1219 - 1236/1240- 1241

Banisi

Atabey / E m ir / Vezir C elâleddin Karatay

Sanatçısı Plan

K lasik (Karm aKKapalı B ölüm + Avlu)

M escit

Var

Ham am

Var

Çeşme

■

-

Tanım ı

■

S ultan hanı plan k u ru lu şu n d a inşa edilen yapı, kuzey-güney

d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı kapalı bölüm ile bunun güneyindeki daha büyük boyutlu kare planlı avludan o lu şm a kta d ır. Avlu taçkapısı, içte yüksek bir eyvanla avluya açılır. Eyvanın batısında çapraz tonozla ö rtü lü bir türbe, doğu­ da g iriş i avludan sağlanan küçük b ir m escit vardır. M escidin köşesinde, dar bir dehliz ham am a geçit verir. Avlunun batısında, avluya açılan revaklı bö lü m ler, doğuda üze rle ri tonozla ö rtü lü o d a la r vardır. Yapının kapalı bölüm ü, en le m e ­ sine uzanan, ü ze rle ri sivri tonoz ö rtü lü yedi sahm ve bu sahınları ortada kesen dikey b ir şahından o lu şu r. Kapalı bö lü m ün ortasında, dışta külah lı aydınlık kubbesi b u lu n u r. Yapıda, avlu kapısında, b itk is e l bezeme içinde, insan fig ü rle ­ ri ve boğa, aslan fig ü rle ri yer alır. Kapının, sağ köşe sütu nu başlığında kuş fig ü rle ri g ö rü lü r. Kapı içinde, iki yanda b ire r hayat ağacı ile b irlik te ve rilm iş sire n fig ü rle ri yer alır. Türbe eyvanı üstünde, hayvan fig ü rlü b ir friz uzanır. Bu fig ü rle r kuş, köpek,kuş,boğa, aslan, fil. dağ keçidsi,aslan, boğa tavşan, aslan, e jde r ve kuş o la ra k b ir dizi o lu ş tu ru r. Yapının avluya açılan, g iriş eyvan kem e­ ri açıklığında, ka rşılıklı e jd e r fig ü rle ri vardır. Yapının cephesinde, insan-boğa ve insan yiyen yara tık o la ra k ş e kille n e n su o lu kla rı yer alır.

Yavuz 2000

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

KARGI H AN Yeri

A ianya -S eydişeh ir

T arihi

13. y.y.

Banisi Sanatçısı Plan

K lasik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

M escit

Var

H am am

■

-

Çeşme

■

-

Tanım ı

■

Han, doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı iki sahınlı

kapalı bölüm ile kare planlı avludan oluşu r. Kargı H an’m kapalı bölüm ü e n le ­ m esine iki sahınlı oluşuyla ve avlu kurg usu ile d iğ e r yapılardan ayrılır. A vlunun kuzeyinde kare planlı b ire r kapı ile dışa açılan m e k a n la r ile kuzeydoğu köşe­ sinde m escidi, batısında çift sıra revak vardır. Ö zellikle g irişin iki yanında d u va rla rla ayrılan h ü cre le rin avluya açık oluşu, bunların avludan yüksek seki şe klin d e d ö şem e leri, ik lim ko şu lla rın a bağlı o la ra k eyvan şeklind e konaklam a b ö lü m le ri o la ra k k u lla n ılm ış o la b ile c e k le rin i d ü şü n d ü rm e kte d ir. Bu bölgede­ ki hanların Konya’dan doğuya ve kuzeye giden y o lla r üzerindeki hanlara göre daha itinasız ve bezem esiz yapılm ış olm a la rı, bunların daha çok iç tica re tte , d iğ e rle rin in ise u lu s la r arası tica re te hizm et e tm e le riy le açıkla nm a katad ır.

509

510

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

KESİKKÖPRÜ (CACABEY ) HANI Yeri

■

K ırşe h ir-A ksa ra y

T arih i

■

1268 (H, 667)

Banisi

■

K ırşe h ir Valisi N ureddin C ebrail bin Caca Bey

Sanatçısı

■

-

Plan Tipi

■

K lasik (Karnna) (Avlu + Kapalı Bölünn)

[vlescit

■

Var

Hannann

■

-

Ceşnne

■

-

Tanınnı

■

D oğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı kapalı bölünn ile

doğusunda kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı avludan oluşu r. Bu nedenle avlu ile kapalı bölünn taçkapısı aynı eksen üzerinde yer alm az. Avlu kapısı güneyde, kapalı bölüm kapısı batıda b u lu n u r. Avlu taçkapısının batısın­ da b ir m escit, doğusunda tonozla ö rtü lü b ir oda vardır. Kuzeyde tonoz örtülü, dö rt b ö lü m lü b ir revak g ö rü lü r. Kapalı bölüm , orta şahın daha geniş olm ak üzere üç sahınlıdır. Yapının güney cephesinde ejde r-b oğ a; kapalı bölüm taçkapısının iki yanında ise aslan fig ü rle ri vardır.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

KIZILÖREN HAN Yeri

K onya-B eyşehir

Tarihi

1206

Banisi

E m ir Kandem ir-K utLuğ bin M ehm et

Sanatçısı PLan

KLasik (Karm a) (KapaLı BöLüm + AvLu)

M escit

Var

Hannann Çeşme

Var

Tanımı

Yapı, doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en pLanLı üç sahınLı

kapalı bölüm ile kare planlı avludan o lu şu r. Kapalı bö lü m ün üzeri sivri ton oz­ la rla ö rtü lü d ü r. A vlu lu b ö lü m ün kapısı ayrı b ir yapı g ib id ir ve iki katlıd ır. Üst ka tta ki üç odadan b irisi m e s c ittir. Handa, d iğ e r ha nlarda olm ayan kapalı bölüm yanında iki oda ve g irişte iki katlı bir g iriş bö lü m ünü n zem in katında bir te k açıklıklı b ir revak vardır. Üst kattaki m escit odasının a ltın daki bu haç tonoz ö rtü lü nnekanın bir çeşm e olduğu d ü ş ü n ü lm e k te d ir. Yapının 400 m. güney­ doğusunda, kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı, sivri tonoz ö rtü lü iki sahınlı b ir yapı daha vardır. Bazı a ra ş tırm a c ıla r bu yapı b ir cam i olduğunu s ö yle m e kte d irle r.

0 ....j

10

.

20

.

3.0

35m

511

512

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

KURUM AN B esni-K ayseri

Yeri T arihi

13. y. y.

Banisi Sanatçısı Kapalı

Plan M esçit H am am

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n

planlı han, üzeri

sivri tonoz ö rtü lü üç sahınlı kapalı bö lüm den olu şm a kta d ır. Yapıya, güneyde eksende yer alan kapıdan g irilm e k te d ir. G iriş büyük ölçüde yıkılm ıştır.

■

»

*

•

U .

N :: I

/

i i

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

KURU ÇEŞME HAN Yeri

■

K onya-B eyşehir

T arihi

■

1208

Banisi

■

-

Sanatçısı

■

-

PLan

KLasik (Karm a) (Kapalı BöLüm + AvLu)

M escit

■

-

Ham am

■

-

Çeşm e

■

-

Tanım ı

■

D oğu-batı doğruLtusunda d ikdö rtg en pLanLı yapı, sivri tonoz

örtüLü üç sabanlı b ir kapalı b ö lü m le ile aynı g e n işlikte ve neredeyse aynı bü yü klü kte b ir avlulu bö lüm den o lu şu r. A vlunun güneydoğu köşesinde m e s­ cidi b u lu n m a kta d ır.

0 ....Ş

10

,

2.0

,

30

35 m

513

5U

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

M AM A HATUN HANI Yeri

E rzincan- Tercan

T a rifli

13. y. y.

Banisi

Mam a Hatun

Sanatçısı Plan

Eşodaklı (M ünferit)

M escit Ham am

Var

Çeşme

■

-

Tanım ı

■

Han. tü rb e ve ham am dan oluşan yapı to p lu lu ğ u içinde yer

alan yapı, do ğu-batı d o ğ ru ltu su n d a kareye yakın dikd ö rtg e n plan lıdır. Doğuda eksende yer alan taçkapıdan g irile n doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n p la n ­ lı avluyu kuşatan revak ve sivri tonoz ö rtü lü m e k a n la r ile ah ır b ö lü m le rin d e n olu şm a kta d ır. A vlunun kuzey ve güneyinde revaklı a ltış a r m ekan ile bunların arka la rın d a

doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı a h ır kısım ları, batıda

eksendeki büyük üç eyvan ve yan la rın da tonoz ö rtü lü b ire r dikd ö rtg e n mekan, doğuda ise, taçkapıdan sonra gelen g iriş eyvanının iki yanında s im e trik d ik ­ dö rtg en m e k a n la r ile a h ırla ra geçişi sağlayan iki eyvan yer alır. Kuzeydeki ahır b ö lü m ünü n batısında güneydekinden fa rk lı olara k, kare planlı olan haç tonoz diğeri daha küçü k ve sivri tonoz ö rtü lü iki m ekan b u lu nur.

Ü n a l 1968

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

515

MİRÇİNGE HAN Yeri

D ivriğ i-K e m a h -E rzin ca n

T a riiıi

13. y. y.

Banişi Sanatçısı Plan Tipi

Eşodaklı (M ünferit)

M escit

■

-

(Hamann

■

-

Çeşm e

■

-

Tanım ı

■

(Handere köyünde yer alan yapı, kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a

d ikd ö rtg e n planlı kapalı bölüm den olu şm a kta d ır. Kapalı bölüm içte payeler üzerine atılan sivri k e m e rle rle o lu ş tu ru la n ve üzeri sivri tonoz ö rtü lü d ik d ö rt­ gen b ir bölüm ile bunu dö rt yönden kuşatan sivri tonoz ö rtü lü

korido rd an

o lu şm a kta d ır. Yapıya g iriş kuzeyde eksende yer alan kapıdan sa ğ la nm aktad ır.

Yavuz 2000

516

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

OBRUK HAN Yeri

A ksara y- Konya

Tarihi

1240

Banisi Sanatçısı Plan

Klasik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

(vlesçit

Var

Ham am

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Yapı, doğu batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı enlem esine

sekiz sahınlı kapalı bölüm ile bunun batısındaki daha büyük boyutlu kare p la n ­ lı avludan oluşu r. Kapalı bö lü m ün en le m esin e sahm ları eksende dikey bir şahınla k e s ilm e k te d ir. A vlunun kuzey ve güneyinde tek sıra revaklar, batısın­ da ise iki katlı g iriş bölüm ü vardır. A lt katta g iriş eyvanının iki yanında biri avlu­ ya diğeri revaka açılan kapısı bulunan b ire r m ekan b u lu n u r. Üst katında, avlu­ dan m erdiven ile çıkılan

odalardan en sağda yer alanı, m ihrabı ile Obruk

H an’ın m escit b ö lü m ü d ü r. M escidin yanında b irb irin e içten bağlı o d a la r vardır. O bruk H a n’ın kapalı bölüm ü oldukça haraptır.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

ORESUN HAN Yeri

■

A ksara y- N evşehir

T arihi

■

1270

Banisi

■

-

Sanatçısı

■

-

Plan

Kapalı

M escit

■

-

H am am

■

-

Çeşm e

■

-

Tanım ı

■

Kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı kapalı b ö lü m ­

den oluşan hanın, güney bölüm ü yıkıktır. Kapalı bölüm beş dikey şahının eksende, kuzeyde ve güneyde yatay sa h m la rla kesildiği haçvari bir plan gö ste­ rir. O ldukça yıpranm ış olm asına karşılık, p a n d an tifle geçilen

kubbesiyle ve

k a lab ile n b ö lü m le riy le m im a ri ö lç ü le ri ve işçiliğ i ile çok e tkile yicid ir. Kapalı bölüm duvarlarında bezem eli devşirm e m alzem e ku lla n ılm ış tır.

"TT

y

•i ;

n

TT

H/ H

..:v; — ..... ;:.rf • 10

H

II--.;., '

I

-I --------- ^

20

30

35m

517

518

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

PINARBAŞI HAN Egirdir-DenizLİ

Yeri Tarihi

13. y. y.

Banisi Sanatçısı

■

-

PLan

■

Klasik (Karnna) (Kapalı Bölünn + AvLu)

Mescit

■

-

Hannann

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Bugün mevcut olmayan hanın, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı üç sahınlı kapalı bölüm ile bunun kuzeyinde daha geniş bir avludan oluştuğu belirtilm ektedir (Erdmann - Erdmann 1976: lev. (V).

'//////^ ;I ! •

d i I

□ I •

i j

□

0 ]

□

I

□ (

I

1 !I

•

□ I

□ \

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

SADEDDİN KÖPEK HANI (ZAZADİN HAN) Yeri

Konya-Aksaray

Tarihi

1236

Banisi

■

Vezir Sadeddin Köpek bin Muhannmed

Sanatçısı

■

-

Plan

■

Klasik! Karma) (Kapalı Bölüm + Avlu)

Mescit

■

Var

Hamam

■

Var

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Doğu-batı doğrultusundaki yapı, enlemesine altı sahınlı kapalı bölümle ondan biraz daha geniş başlayıp, yarısında daha da genişleyen uzun bir avludan oluşmaktadır. Kapalı bölümde enlemesine sahınlar eksende dikey bir şahınla kesilmektedir. Orta sahınnın ortasında da sekizgen kasnağa oturan kubbe yer almaktadır. Avlu kapısı güneybatı köşededir. Taçkapının üze­ rinde mescit vardır. Kuleler ve taç kapı çıkıntısı dışında dıştan 2.575 m.^'dir. Avlu, kuzey yönünde biri diğerinden daha derin olmak üzere iki çıkıntı teşkil eder. Avlunun kuzey, güney ve doğu yönlerinde odalar, sivri kemerli, üstü tonozlu, avluya bakan tarafları açık, hayvanlara mahsus revaklar bulunm akta­ dır. Avlunun batı yönünde bulunan duvarın ortasında kapalı bölümün taç kapı­ sı bulunmaktadır. Kervansarayın güney-doğu köşesindeki sekiz köşeli ve güney yönündeki yuvarlak duvar payelerinden bazıları kare kesitlidir. Yapı bugün harap durumdadır. Hanın biri dış, biride iç portalde olmak üzere iki kitabesi vardır. Dış portaldeki parçalamış, iç portalinki ise daha iyi durum da­ dır.

l—1—î_

519

520

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

SARAFSA (ŞARAPSA) H ANI (SERAPSU H A N I) Yeri

Antalya - Alanya

T arihi

1236-37

Banisi

II, Gıyaseddin Keyhüsrev

Sanatçısı Kapalı

Plan

Var

M esçit Hamann

■

-

Cesme

■

-

Tanımı

■

Yapı, doğu batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı üzeri sivri

tonoz ö rtü lü te k sahınlı kapalı bölüm ile bunun doğusunda kuzey-güney doğ­ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlu üzeri sivri tonoz ö rtü lü m escit kısm ından o lu ş­ m aktad ır. Dıştan çok sayıda duvar payeleriyle desteklenen yapının taç kapısı ve m escidinde sülem e ile ka rşıla şılm a m a kta d ır.

_n ____ı-ı___ n ____r ^ v ;;jn ___ n .

T 20

30

35m

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Katalogu

S A R IH A N Yeri

■

K ayseri-E ski Malatya

T arih i

>

1220

Banisi

■

Sanatçısı

■

Plan Tipi

K lasik (K arm a llA vlu + Kapalı B ölüm )

M escit

■

H am am

■

-

Cesm e

■

-

Tanım ı

■

Doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı yapı, üç sahınlı

kapalı bölüm ile güneyinde üç revak, batısında ise eksendeki eyvanın iki yanın­ da kareye yakın dikd ö rtg e n planlı iki m ekan bulunan avludan olu şm a kta d ır. Yapıdan gü nü m üze sadece du varları g e le b ilm iş tir. Kalan izlerden m eka nların sivri to n o zla rla ö rtü lü olduğu a n la şılm a ka td ır.

521

522

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

SARI HAN Yeri

■

A ksaray-A vanos-K ayseri

T arihi

■

1249

Banisi

■

-

Sanatçısı

■

Klasik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

Plan M escit

Var

Hannann

Var

Ceşnne

■

-

Tanımı

■

Han, doğu-batı d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı enlem esine

beş sahınlı kapalı bölüm ile daha büyük ve kare planlı avludan o luşm a kta dır. Kapalı bölüm de en le m esin e sa h ın la r eksende dikey bir şahınla ke silm e kte d ir. O rtasında da kubbe yer a lm a kta d ır. Avlunun güneyinde çift sıra revak , kuze­ yinde d ikdö rtg en m e k a n la r b u lu n m a kta d ır. Batıda eksende yer alan dış taçka pıdan sonra gelen g iriş eyvanının güneyinde b ir eyvan, kuzeyinde ise iki d ik ­ dörtgen

iki m ekan vardır. Yapının ham am ı, g iriş kapısı üzerinde de m escidi

var.

n

L

a )

<

)

(

)

( 1

) > ) ) ) ) Yavuz 2000

D

■

'

-j—— -■ — 1— -T-l < 1

C /

) 2

,— — i

V

a

U..J. M U X .” T 1 !T ’T 7 L

TT"

_^

J

r a

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Katalogu

SIRAÇAKIL HANI Yeri

Aksaray - Eregli

Tarihi

1238-40

Banisi Sanatçısı Plan

Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm + Avlu)

Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Yapı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı enlemesine beş sahınlı kapalı bölüm ile bunun batısındaki kare planlı avludan oluşur. Kapalı bölümde üzerleri sivri tonoz örtülü enlemesine sahınları eksende daha geniş tutulmuş dikey bir sahm keser. Kapalı bölümün batısı ile avlunun neredeyse tamamı yıkılmıştır.

523

524

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

SULTAN HAN Yeri

■ A ksaray - Konya

Tarih i

■ 1229

Banisi

■ I. A lâeddin Keykubat

Sanatçısı

■ Havlan oğlu M uham m ed

Plan

■

K lasik (K arm al (Kapalı Bölüm + Avlu)

M esçit

■

Var

H am am

■

Var

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Anadolu S elçuklu döne m inin en büyük kervansarayı olan

yapı, kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a dikd ö rtg e n planlı en le m esin e dokuz sahınlı kapalı bölüm ile

kuzeyindeki

kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı

avludan olu şm a kta d ır. Kapalı bölüm , ü ze rle ri sivri tonoz ö rtü lü enlem esine sahm ları ortada kesen dikey b ir şahından olu şm a kta d ır. Bu şahının ortasında aydınlık kubbesi yer alır. A vlunun ortasında dö rt L paye ile taşınan kare planlı üzeri to rm p la rla geçilen kubbe ile ö rtü lü köşk m escit b u lu n m a kta d ır. A vlu su ­ nu, batıda üze rle ri tonozla ö rtü lü revaklı bir bölüm , doğuda tonozlu o d a la r çev­ re le m e k te d ir. Tonozlu

odaların olduğu

bölüm de b irb irin d e n

bağım sız iki

ham am b u lu n m a kta d ır. Yapı dıştan taçkapının iki y a n ın d a kile r d ilim li, köşe le­ re g e le n le r kare, a ra la rd a k ile r ise çokgen ke sitli payandalarla d e s te k le n m iş ­ tir. Hem iç hem de dıştaki taçkapısında m e rm e r ku lla n ıla n tek handır. Ayrıca, he r iki taçkapm m da m u ka rn a s kavsaralı olduğu iki su lta n hanından biridir. O ldukça an ıtsa l ve bezem eli olan ta çka pılarm d an içteki üzerinde yıldız kom pozisyonlu geniş b o rdü rdeki iki rozetden birind e ik ili diğe rind e üçlü olarak dü zen len m iş balık fig ü rle ri ile yer alır.

P arla 1997

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

SULTAN H AN (TUZHİSARI SULTAN H A N ) Yeri

Kayseri - Sivas

T arihi

1230-34

Banisi

I. Alâeddin Keykubat

Sanatçısı Plan

Yadigar Klasik (Karm a) (Kapalı B ölüm + Avlu)

M escit

Var

Hannann

Var

Ceşnne Tanımı

A ksaray Sultan H an’ından sonra Anadolu S elçuklu d ö n e m i­

nin ikinci büyük hanı olan yapı, kuzey-güney d o ğ ru ltu su n d a d ikdö rtg en planlı e n le m esin e yedi sahınlı kapalı bölüm ile kuzeyindeki doğu-batı d o ğ ru ltu s u n ­ da kareye yakın dikd ö rtg e n planlı avludan olu şm a kta d ır. Kapalı bölüm , ü ze r­ le ri sivri tonoz ö rtü lü en le m esin e sahınları ortada kesen dikey b ir şahından o lu şm a kta d ır. Bu şahının ortasında aydınlık kubbesi yer alır. A vlunun o rta s ın ­ da d ö rt L paye ile taşınan kare planlı üzeri to rm p la rla geçilen kubbe ile ö rtü ­ lü köşk m escit b u lu n m a kta d ır. Avlunun batısında, ö n le ri revaklı tonozlu oda­ la r ve kuzey-batıda ham am b u lu n u r. Doğudaki tonozlu re va kla r avluya a ç ılır­ lar. Yapı dıştan taçkapının iki ya n ın d a kile r d ilim li, köşe le re g e le n le r çokgen a ra la rd a k ile r üçgen ke sitli payandalarla d e s te k le n m iş tir. Her iki taçkapınında m u ka rn a s kavsaralı olduğu ikinci su lta n hanıdır. Köşk m escidin doğu ve güney yüzlerin de , k e m e rle ri çevreleyen çift ejde r fig ü rle ri vardır. Yapıda, batı yan cephede, bugün y e n ile n m iş alsam başlı yedi su olduğu g ö rü lü r.

525

526

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

SUSUZ HAN Yeri

AntaLya-Isparta

Tarihi

1237- 1246

Banisi

II. Gıyaseddin Keyhüsrev

Sanatçısı PLan

KLasik (Karm a) (KapaLı BöLüm + AvLu)

M escit

■

-

H am am

■

-

Çeşme

■

-

Tanım ı

■

Yapı, doğu-batı doğruLtusunda d ikdö rtg en pLanLı enLemesine

beş sahınLı kapaLı böLüm İLe avLudan oLuşur. Bugün avLu bölüm ü tam am en yıkılm ıştır. (Yapının kapalı bölüm ü ta m a m la n d ıkta n sonra, avlu bö lü m üne baş­ landığı ve tam am lan am ad ığ ı da d iğ e r b ir g ö rü ştü r.) Kapalı bölüm ,

üze rle ri

sivri tonozla örtüLü en le m esin e beş şahının, ortada dikey b ir şahınla k e s ilm e k ­ te d ir. Bu şahının ortasında aydınlık kubbesi b u lu n m a kta d ır. Kapalı bölüm taçkapısı yan n işle rin i, ağızlarında insan m askı bulunan ejde r fig ü rle ri çevreler, üze rle rin d e k a rşılıklı y e rle ş tirilm iş iki m elek fig ü rü vardır. Ayrıca, yıldız b içi­ mi ro z e tle r içinde küçük boyutlu aslan ve e jd e r fig ü rle ri g ö rü lü r.

t-yı ■■■■■

1* 1

•

1; 1 1

P ;;

•

pi

□

□

"ti;:.

rü N

î i -------T ■LJ"

10 -H -

20

.

30

3j5m

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Katalogu

TAHTOBA HANI Yeri

Sivas - Tokat

Tarihi

1238-46

Banisi

■

Melike Mahperi Hatun

Sanatçısı

■

-

Plan

■

Klasik (Karnna) (Kapalı Bölünn + Avlu)

Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı ■ Yapı doğu-batı doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen plan­ lı üç sahınlı kapalı bölüm ile doğusunda daha büyük boyutlu kare planlı avlu­ dan oluşmaktadır. Bugün oldukça harap olan yapının kapalı bölümü tamamen avlununda güneyi yıkıktır. Avlunun kuzeyinde revaklar, doğusunda ise giriş eyvanının kuzeyinde avluya bir kapı ile açılan dikdörtgen planlı bir. güneyinde küçük olanın diğerine kapı ile bağlandığı diğerininde bir kapı ile avluya açıldı­ ğı iki dikdörtgen mekan bulunmaktadır.

m

i

527

528

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

TOL HANI Yeri

Seydişehir - Alanya

Tarihi

1220- 1237

Banisi

I. Alâeddin Keykubat

Sanatçısı Klasik (Karma) (Kapalı Bölüm+Avlu)

Plan Mescit

■

-

Hamam

■

-

Çeşme

■

-

Tanımı

■

Yapı kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı üç sahın-

lı kapalı bölüm ile güneyinde daha büyük boyutlu doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı avludan oluşmaktadır. Yapı bugün oldukça harap durumda­ dır.

Parla 1997

Anadolu S elçuklu Dönem i K ervansarayları K atalogu

Foto.: Avanos San Han lAbdullah Karaçagl

529

'T '

V ’>'{

'7 ê ,

ANADOLU SELÇUKLU DONEMİ KERVANSARAYLARI GENEL BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ

Yrd. Doç. Dr. Muhammet GÖRÜR*

Acun, H.: "Tokat-Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesinin Ejder Başlı Lülesinin Bulunuşu", Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Selçuk Üniversitesi Selçuklu A ra ştır­ maları Merkezi, Ankara 1993, s. 263-265. Acun, H.: "Ejder M otifli Kapı Tokm akları ve Değişik Ö rnekler" Sanat Tarihinde iko­ nografik A raştırm ala r Güner inal'a Armağan, Ankara 1993, 1-19. Acun, H.: "Sivas-Kangal Alacahan Menzilhan" X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan B ildiriler, C. 5, Ankara 1994, s. 2369-2389. Agacanov, S.G.: öğuzlar, Cev. Ekber N. Necef ve Ahmet Annabardiyev, İstanbul 2002. Ahmed bin Ali El Kalkaşendi: Sübhü-l A'şa, C. XIV, Beyrut 1987. Ahmet Eflâkf: M enakıbu'l-Arifin (Ariflerin Menkıbeleri), l-ll.M EB, Ankara, 1995. Akalın, S.: "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Köşk Mescitler", Sanat Tarihi Araştırm aları Dergisi, I (1987), 3-7. Akalın,S.: Karatay Han'ın M im ari Tarihi içinde Değerlendirilm esi, İstanbul Üniver­ sitesi, Sosyal B ilim le r Enstitüsü, Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, İstanbul 1988. Akalın, $: "Karatay Han'ın Bereket ve Nazar Boncukları" Türkiyemiz, 19/59 (1989), 18- 29. Akalın, $.: "Karatay Han'ın Çeşme Eyvanını Kuşatan Hayvan Figürleri ile İlgili Bazı Y orum lar" SanatTarihi Araştırm aları Dergisi, 2/5 (1989), 54- 61. Akça, F.: Laodikya, Denizli 1937, s. 62-68. Akça, F.: Küçük Denizli Tarihi, Denizli 1945, s. 26-31.

534-

■

AnadoLu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Akdağ,M,: Türkiye'nin iktisadi ve İçtimai Tarihi, Cilt 1, İstanbul 1979. Akdağ, M.: Türk Halkının D irlik ve Düzenlik Kavgası, İstanbul 1995. Akok, M.: "Kayseri’de Tuzhisarı Sultanham, Köşk Medrese ve Alaca Mescit Diye Tanılan Üç Selçuklu M im ari Eserin Rölvesi", Türk Arkeoloji Dergisi, S. 17/2, Anka­ ra, 1969, s. 5-41. Akok, M,; "Konya'da Üç Tarihi ve M im ari Eser (Altınapa Kervansarayı, Hasbey Darülhuffazı ve ((. Selim İm areti", Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: XX-I, Ankara, 1973, s. 5-36. Akok ,M.: "ishaklı Kervansarayı", Türk Arkeoloji Dergisi, XXI/2(1974): 5-21. Akok, M.-T. Özgüç: "Ağzıkara Han", Yıllık A raştırm ala r Dergisi, (1965), s. 97 Akozan, F.: "Türk Hanları ve Kervansarayları", Türk Sanatı Tarihi Araştırm aları ve incelem eleri, ( (1963): 133-167. AksaraylI Kerim eddin Mahmud: S elçukf Devletleri Tarihi (M üsam eret-al-Ahbarj, (Çeviri: M. Nuri Gencosman), Ankara, 1943. Aksu, F.: İsparta ili Yer Adları, İsparta 1936. Aksüt, H.: Hasançelebi (Malatya) ve Çevresi Tarihi, Ankara 1998. Albek.A.: "Eynif Ovası ve Tol Han Hakkında Kısa Rapor", Anadolu Sanatı A raştır­ maları, II (19701: 55-59, Alptekin, C.: " Türkiye S elçukluları", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. C. 8. İstanbul, 1988. s. 207-406. Altınöz, L: D ulkadir Beylerbeyliği'nin Teşekkülü ve Gelişmesi, İstanbul Üniv., Sos­ yal B ilim le r Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995. Altun, A . : " Türkiye Selçukluları M im arlığı". T ürkler. 7. C.. Ankara, 2002: 820 - 827. And, M.: M inyatürlerle O sm anlı-islam Mitologyası, İstanbul 1998. Anonim: 1318 Tarihli Haleb Vilâyeti Salnamesi. İstanbul 1318. Anonim: Afyon İl Yıllığı 1967, İstanbul, 1968. Anonim: Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, İkinci Baskı, Ankara, 1983. Anonim: Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler. IV.. Ankara 1986. s. 385. Arık, R.O.: Ankara-Konya-Eskişehir-Yazılıkaya Gezileri, Ankara. 1956. Arık. M.O.: Anadolu S elçuklularında Erken Devir M im ari Tezyinatı. Ankara Üniver­ sitesi, D.T.C.F., Basılmamış Doçentlik Tezi, Ankara 1966,

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Arık. M. 0.: "Başlangıç Devri Anadolu-Türk MimarPTezyinatınm K arakteri", Malaz­ girt Amnağam’ndan Ayrı Basım. Türk Tarih Kurum u Basımevi. Ankara, 1972. s. 173-177. Arık, R.: "G öller Bölgesi A rkeolojik. K ültürel. T uristik A raştırm a ve Değerlendirm e Projesinin Tanıtımı ve G elişim i". G öller Bölgesi A rke o lo jik-K ü ltü re l- T uristik A raş­ tırm a ve Değerlendirm e Projesi. Ankara, 1994, s. 1-27. Arseven, C.E.: Türk Sanatı, İstanbul 1970. Arseven, C. E.: Türk Sanatı. İstanbul. 1984. Arundell, F.V.J.: Discoveries İn Asia Minör, London 1834, 161-162. Aslanapa, O,: "Selçuklu Devlet Adamı Mübarüziddin Ertokuş Tarafından Yaptırılan Abideler", İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1-4 (1956-58): 97-111. Aslanapa, 0.: "O rtaçağ’da T ürkle rin B ir Sosyal Yardım Müessesesi: Kervansaray­ lar", Türk Kültürü, S. 5, Mart 1963, 26-30. Aslanapa, 0.; Aslanapa, Türk Sanatı II, Anadolu Selçuklularından B eylikler Devri­ nin Sonuna Kadar, 1. Basılış, İstanbul 1973. Aslanapa, 0,-V.D.: Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl). İstanbul 1977. Aslanapa, 0.: Türk Sanatı l-ll, , Ankara, 1984. Aslanapa, 0.: Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul. 1989. Aslanapa, 0.: Türk Sanatı l-ll Başlangıcından B eylikler Devrinin Sonuna Kadar, Ankara, 1990. Aslanapa, 0.: Aslanapa. Türk Sanatı, l-ll. İstanbul 1992. 1993. Aslanapa, 0.: "Ribat", İslam Ansiklopedisi. 9, İstanbul 1993, s. 737-738. Ayiter.K.: "Anatolische karavvansereien in seldschukischer und osm anischer Zeit", Südosteuropa M itteilungen, XVI/1- 3(1976): 52-58. Aykut. N.: "IV. M urat'ın Revan Seferi M enzilnam esi" Tarih Dergisi, Prof. Dr. Saha­ bettin Tekindağ Hatıra Sayısı. 34 (1984 ). 183-246. Aytaç, i.: "K öm ürhan" Vakıflar Dergisi. XX. 1988 s. 248-264. Aytaç, i.: "M alatya-Elbistan Kervanyolu Güzergahı ve Kurttepe Han'ı" VI. M illi Sel­ çuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Semineri B ild irile ri, Konya 1996, s. 35-47. Aytaç, i.: "Selçuklu Döneminde Malatya-Kahta Kervanyolu ve Kervansarayları" I. Uluslararası Selçuklu K ültürve Medeniyeti Semineri Bildirileri. Konya 2001, s. 49-59.

■

535

536

■

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansaraylan

Aytaç, L: Aytaç,“Selçuklu Kervansarayları” Türkler, C. 7, Ankara 2002, 854-864. Bahar, H. - Bahar Ö.: Eskiçağ Konya Araştırnnalan 2, Konya 2004. Bakır, L: Konya-Antalya Arasındaki Selçuklu Hanlarının Korunması ve Yeniden Kullanm a Olanakları, Antalya Selçuklu Semineri, Antalya 1988. Bakır, i.: “ Konya- Antalya Arasındaki Selçuklu Hanlarının Korunması ve Yeniden Kullanılm a O lanakları", Antalya 5. Selçuklu Sem ineri B ild irile r ve Seçkinler, (ed. Musa Seyirci- Gürbüz Aydın- Naci Özcan], Antalya İl K ü ltü r M üdürlüğü Yayınları, Antalya, 1998. Bakırer, Ö.: On üç ve On dördüncü Yüzyıllarda Anadolu M ihrapları, Türk Tarih Kurum u Basımevi, Ankara 1976. Bakırer, Ö.: Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu M im arisinde Tuğla Kul­ lanımı, I, Ankara 1981. Bakırer, Ö.: “Anadolu Selçuklu M im arisinde Yapı M alzem eleri", IV. M illfS e lçu klu K ü ltü rv e Medeniyeti Semineri B ild irile ri. 25-26 Nisan 1994, Konya. 1995, s. 165181. Bakırer, Ö.: "Anadolu Selçuklu Dönemi Yapı K itabeleri", V. M illi Selçuklu ve K ültür Medeniyeti Sem ineri B ild irile ri, Konya, 1996, 37-51. Barkan, Ö.L.: “ Osmanlı im paratorluğunda Bir iskan ve Kolonizasyon Metodu Ola­ rak Vakıflar ve T em likler", Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942. 279-386. Barnes, H. - Barnes, M.: “The Survey of Medieval Castles of Anatolia (1992-96)", Ancient Anatolia, (Edit. Roger Matthews), London 1998, s. 347- 358. Baş, A.: “ Konya-Hatunsaray-Seydişehir Kervanyolu Üzerine Düşünceler", V. M illi Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Semineri B ild irile ri (25-26 Nisan 1995), Konya, s. 141-167. Bas, A.: "Anadolu Selçuklu Dönemi Konya Kervansaraylan". Sanatsal Mozaik, Sayı; 33 (1998), 60-69. Baş, A.: "Yeni B ulun tu lar Işığında Zazadin Hanının Değerlendirm esi", I. U lusla r­ arası Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Kongresi B ild irile r-l. Konya. 2001, 101-109, 545-556. Baş, A.: "B eylikler Dönemi H anlan" T ürkler. C. 8, Ankara 2002, s. 38-45. Bayburtluoğlu, Z.: Anadolu'da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçılan, Erzurum 1993. Baykara. T.: Denizli Tarihi İkinci Kısım 1070-1429, İstanbul, 1969.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Baykara, T.: "Alâeddin Keykubâd’ın im a r Faaliyetlerinde Antalya ve Alaiye'nin Yeri", Antalya 2. Selçuklu Eserleri Semineri 26-27 A ralık 1987, (ed. Musa Seyirci), T.C. Antalya Valiliği Yayınları, Antalya, 1988: 7-10. Baykara, T.: "Denizli", D,i.A., 9, İstanbul, 1994, s. 155-159. Bayram, M.: "Sadru’d-din Konevi ile Ahi Evren Seyh N asiru’din M ahm ud’un Mek­ tuplaşm ası", S. Ü. Fen - Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, Yıl: 1983, Sayı: 2, Konya 1983, s. 51 - 79. Bayram, M.: "S e lçuklular Zamanında Malatya'da ilm i ve Fikri Faaliyetler" l-ll M illi Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Sem ineri B ildiriler, Konya 1993, s. 119-124. Bektaş, C.: Selçuklu Kervansarayları, Korunm aları ve Kullanılm aları Üzerine Bir Öneri, İstanbul: Yem Yayınları, 1999. Bell, G.: «www.gerty.ncLac.uk», (23.12.2005). Beşe, H.K.: "Tarihte Kervan Yolculuğu ve Türk Kervansarayları", Türkiye Turing ve Otomobil Kurum u Belleteni, 86 (1949): 7-9. Beyazıt, M.: " Ak Han Bezem elerinin Orta Asya K ültürü ile Bağlantısı" Sanatta Anadolu - Asya ilişkile ri Prof. Dr. Beyhan Karam ağaralı'ya Armağan, Ankara 2006, 67- 89. Beyazıt, M.: "Seyfeddin Karasungur: Anadolu Selçuklu Ucunda B ir Vali ve im ar Faaliyetleri", Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve K ültür Sempozyumu B ild iri­ ler, Cilt 2. Denizli 2007, s. 151-158. Bilgin, i.: Bilgin, "S e lçuklular ve Beylikler Devrine Ait Yayınlanmamış Üç Kitabe", Vakıflar Dergisi, XIX, Ankara. 1985, s. 267-270. Bıttel, K.: Kleinasiatische Studien, Istanbuler M itteilungen Herausgegeben Von Der Abteilung İstanbul Des Archäologischen Institutes Des Deutschen Reiches Heft 5, İstanbul 1942. Bingöl, Y.: Bingöl, ishak Paşa Sarayı, Ankara 1998. Bozer, R.: "E ğirdir Ham 1993 Yili Kazi Çalışm aları", G öller Bölgesi A rkeo lo jik-K ü ltü re l-T u ristik-A ra ştırm a ve Değerlendirm e Projesi. Ankara, 1994, s. 95-103. Böcüzade, S. S.: Kuruluşundan Bugüne Kadar İsparta Tarihi, İstanbul 1983. Branning, K.: «w w w .turkshan.O rg/plantypes. htm», (24.01.2006). Bulut, L.: "Anadolu Selçuklu Sanatında Maske Şeklinde insan Başı Tasvirleri ve ikonografik Kaynağı Üzerine Düşünceler", Sanat Tarihi Dergisi, X ( 2000 ), 21-41.

■

537

538

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Buyruk, H.: Tarihi ve K ültü rel Varlıklarıyla İğdır, İğdır 2006. Cahen, 0.: O smanlIlardan Önce Anadolu'da Türkler, İstanbul 1979, Cahen, C.; "ilk A h ile r Hakkında", Belleten, L/197 (1986). Cahen, C.; Osm anlI’dan Önce Anadolu'da ilk Türkler, İstanbul, 1994. Cahen, C,: "13. Yüzyılın Başlarında Anadolu’da Ticaret", Cogito, 29 (2001) 132-U 4. Cantay, G,: "Türkiye'de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi" IX.Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan B ildiriler, Cilt III, Ankara 1989, s. 1381-1397. Cebeci, D.: " Türk Ailesinin Bazı Ö zellikleri", Tarihi Akış İçerisinde Türklerde Aile Yapısı Sempozyumu B ild irile ri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 17 Mayıs 1990, Cezzar, M.: Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve M im arlık, İstanbul 1977. Cezar, M.: " Türk Tarihinde Kervansaray", VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan B ild irile r, II, Ankara 1981: 931-940. Clavijo, R. G. De: Embassy to Tamerlane, (Çev. G.L.Strange), London 1928. C om be.É.- Sauvaget.J.-W iet.G, ve d iğ e rle ri: R épertoire d'Épigraphie Arabe, Yayımlayan.. 16 cilt.. Cairo. 1931

C hronologique

Combrey.R. de: Caravasaray. Alone in Moslem Places, Garden- City, New York 1978. Cuinet. V.: La Turguie d'Asie; geographie. adm inistrative, statistique descriptive et raisonnee de chaque province de l ’Asie Mineure I. Paris 1890-95. Çaycı, A.: Anadolu Selçuklu Sanatı'nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara. 2002. Cayırdağ. M.: Kayseri Tarihi A raştırm aları. Kayseri. 2001. Denktaş, M.: Kayseri’deki Tarihi Su Yapıları (Ceşm eler-Ham am lar), Kayseri. 2000. Demir. A.: "Anadolu Selçuklu H anlan” . ilgi. 42 (1985): 2-7. Demir. A.: "Anadolu Selçuklu Hanlan. Zazadin Han- Sadeddin Köpek Hanı", ilgi, 44 (1986): 26-31. Demir. A.: "Anadolu Selçuklu Hanlan. Obruk Han", İlgi, 45 (1986): 10-14. Demir. A.: "Anadolu Selçuklu Hanlan. Kızılören Hanı", ilgi, 46 (1986): 8-13.

Anadolu Selçuklu Dönemi Ken/ansaraylan Genel Bibliyografya Denemesi

Demir, A.: ''Anadolu Selçuklu Hanları. Konya-Beyşehir Arasında Kuruçeşme Hanı", İlgi, k İ (1986): 2 k - l l Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları. Kadın Han", ilgi, 48 (1987): U -1 7 . Demir. A.: "Anadolu Selçuklu Hanları. Horozlu Han", ilgi. 49 (1987): 24-28. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları. Şarapsa Han", ilgi, 50 (1987): 24-28. Demir 1987-4: A. Demir. "Anadolu Selçuklu Hanları Alara Han". İlgi, 51 (1987): 18-23. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları, Kargı Han", ilgi, 52 (1988İ: 8-11. Demir. A.: "Anadolu Selçuklu Hanları Evdir Han", ilgi, 53, 1988, 13-17. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları. Kırkgöz Han", ilgi. 54 (19881: 17-20. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları Susuz Han", ilgi, 55, [1988İ, 15-19. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları, in çir Han", ilgi, 56 (1989 ), 8-12. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu H anları-A khan-D enizli", ilg i,57(19891, 9-13. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları Çardak Han", ilgi, 58, (19891, s. 20-23. Demir, A.: "Anadolu Selçuklu Hanları, E ğirdir Taş Medrese", İlgi. Yıl: 23, Sayı: 59, İstanbul, s. 24-27. Demir, A.: Anadolu Selçuklu Hanları, Ertokuş Han, İlgi, 60(1990); 22-25. Demir, A,: "Anadolu Selçuklu Hanlan-Altınapa Han", ilgi, 61 (1990İ, İstanbul, s. 2427. Deniz ,B.: "Alay Han'ın (Aksarayi Hikayesi", Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyu­ mu, Prof. Dr. Gönül Öney'e Armağan, 10-13 Ekim 2001, B idiriler, İzmir, 2002, s. 229-246. Deniz, B.: "Alayhan Kazısı ve Sağlam laştırm a Çalışması- 2002", IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi A raştırm aları Sempozyumu, 21-23 Nisan 2005 Erzurum , Erzurum 2005. s. 203-216. Diez E. - Aslanapa, G: Türk Sanatı, İstanbul, 1955. Dilaver, S.: "Anadolu'daki Tek Kubbeli Selçuklu M escitlerinin M im arlık Tarihi Yönünden Önemi", Sanat Tarihi Yıllığı 4 ( 1971) 17-28. Dora, R.: " Osmanlı Öncesi Türk Han ve Kervansarayları", ilgi, 16/33 (1982İ: 8-15.

■

539

540

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Durukan, A.: "Alâeddin Keykubat Dönenninde Antalya". Antalya 1. Selçuklu Eser­ leri Sennineh, Antalya. 1986. 29. Durukan, A.; "Alâeddin Keykubad Dönenninde Antalya", Antalya 2. Selçuklu Eser­ leri Semineri 26-27 A ralık 1987, (Ed. Musa Seyirci). T.C. Antalya Valiliği Yayınları. Antalya. 1988: 26-41. Durukan. A.; "Selçuklu Döneminde Ticaret Hayatı Ve Antalya” . Antalya 3. Selçuk­ lu Sem ineri B ild irile ri 10-11 Şubat 1989, (Ed.Musa Seyirci), Antalya V aliliği Yayınlan. İstanbul. 1989: 50-59. Durukan. A.; "Ak Han’ın Süslem e Program ı". Sanat Tarihinde İkonografik A ra ştır­ m alar Güner İnal’a Arm ağan, Ankara 1993. 143- 160. Durukan, A.: " Niçin Kervansaray ". Vakıf ve K ültür. 1/1 (1998). 29- 35. Durukan. A.: Aynur Durukan. "Anadolu Selçuklu Döneminde Bani-Sanatçı İlişkile ­ r i” , Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Arm ağanı Sanat Yazılan. Kayseri, 2001. s. 247278. Duymaz, A.: "Anadolu Selçuklu Dönemi Ekonomik Ortamına. B urdur-B ucak'tan M im ari B ir Örnek: Susuz Han” . I. B u rd ur Sempozyumu, 16-19 Kasım 2005. Egemen, A.: " Kayseri'de Sultan Han” . Yapı Teknik. 11/9 (1957): 2. El-Câhız,: H ilafet Ordusunun M enkıbeleri ve T ürkle rin Faziletleri (Menakıb Cund El-H ulefa ve FezâiluT-Etrâk). Çev: R. Seşen, Ankara 1967. Elisséeff. N.: "K han” . Encyclopédie de l'Islam , Nev^ed. IV. Leiden 1978:1042-1049. Erdem. T.: "Eğridirde Dündar Bey M edresesi” , Ün.1/7 (1934). 106-109. Erdoğan A.: " Türk Kadını ve Edebiyat", Kastamonu'da İlk Kadın M itinginin 75. Yıl­ dönümü U luslararası Sempozyumu. A tatürk Araştırm a Merkezi, Ankara 1996. Erdmann, K.: "D er Kargı Han bei Alanya". Kunst des Orients, 11(1955): 5-29. Erdmann, K.: "Notizen zum inneranatolischen Karavansaray: Beobachtungen auf einer Reise im Ju li 1953", Kunst des Orient, 2(1955): 1-29. Erdmann, K.: "Turkische Baukunst seldschukischer und osm anischer Zeit", istan bu lle r M itteilungen, 8. 1958. 3 Erdmann, K.: Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I. B erlin 1961. Erdmann, K.: "Das Selschukische Karavansaray” , Z eitschrift fü r Kulturaustausch. 12(1962): 163-169.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Genel Bibliyografya Denemesi

Erdmann, K.: "B ericht über den Stand der Arbeiten über das anatolische Karavan­ saray des 13. Jahrhunderts", Atti del Seconde Congresso Internazionale di Arte Turca, Venezia 26-29 Septembre 1963, Napoli 1965: 73-81. Erdmann, K.; " Selçuklu Kervansaraylan", çev. F. Tunçdağ, Ön Asya, 1 3 -U (1966): 1 0 - 1 1 ,2 1 .

Erdmann, K.- Erdmann, H.: Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, ll-lll, Berlin 1976. Eren , N.: "The İncir Han", ilgi, 13/27(1979): 18-23. Ergene, M.B.: "Ağzı Kervansarayı ve Büyük Han", Türkiye Turing ve otom obil Kurum u Belleteni, 282(1965): 1 1. Eröz, M.: Türk Ailesi, MEB, İstanbul, 2000, Ersoy, B,: "Osmanlı Öncesi Anadolu Kervan Yolları ve Ü zerlerindeki Kervansaray­ lar", K ültü r ve Sanat, S,25, Ankara 1995, 22-26, Ersöz, i.: "Ashab-ı Kehf" mad,, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, III, İstan­ bul, 1991, s, 465-467, Erten, S.F.: Erten, Antalya Vilayeti Tarihi, İstanbul 1940, Eser, E.,: 11- 14, Yüzyıllar Anadolu-Suriye Sanat ilişkile ri (Cephe Mim arisinde Suriye Etkileri), Hacettepe Üniversitesi Sosyal B ilim le r Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2000. Esin, E.: "Burkan ve Mani Dinleri Çevresinde Türk Sanatı (Doğu Türkistan ve Kansu'da)", islam iyetten Önce Türk K ü ltü r Tarihi, C, II, Kısım la, İstanbul 1972, Eskici, B,: Eskici, Ankara Mihrapları, Ankara 2001, Evliya Celebi: Seyahatname, C, II, s, 219-224, Evliya Celebi: Seyahatnamesi, 4, Kitap, İstanbul 1999, s, 10-11, Eyice. S.: “ iznik'de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Ham am lan Hakkında Bir Deneme", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1960, 99-120. Eyice, S.: "iznik'de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Ham am ları Hakkında Bir Deneme", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1960, 99-120. Eyice, S.: "ishaklı Han", Türk Ansiklopedisi, XX (1972): 287.

■

54-1

54-2

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Eyice, S.: "Akhan", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt; 2, İstanbul 1989; 236. Faroqhi, S.: "16. Yüzyılda, Batı ve Güney Sancaklarında B elirli A ralıklarla kurulan Pazarlar (İçel, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın ve Menteşe), Türkiye ik ti­ sat Tarihi Üzerine A raştırm alar, Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı. Faroqhi, S.: OsmanlI'da Kentler ve Kentliler, İstanbul 1993. Ferrero, D.: "II caravanseraglio di Ak Han presso Denizli", Palladio, lll-IV (1959): 21-36. Fersan, N.A.: The Çardak Kervansarayı in Denizli, O.D.T.Ü., Fen B ilim le ri Enstitü­ sü, Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara 1974. Fırat, N. İ.: "Kervansaray ve Hanların Otel Olarak D eğerlendirilm esi", K ü ltü rv e Sanat, 11/7(19901:46-52, 91-92. French, D.: "Roman Roads and M ilestones of Asia M inor", B ritish institute of A rc­ haeology at Ankara, Monograph No.9, I, 1988. Gabriel, A.: Monumens Turcs d' Anatolie,I- II, Paris, 1931. Gabriel, A.: Monuments Turcs D'Anatolie. Kayseri-Nigde, c .l, Paris. 1931. Gabriel, A,: Monum ents Turcs d'Anatolie, Tome Deuxieme Amasya-Tokat-Sivas, Paris 1934, Gafar: Aksaray Vilayeti Dahilinde Türk Eserleri, Argıt Hanı ilk Mektep M uallim i, Konya 1930, Genç, R,: "17-19, Yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat". Türk T ari­ hinde ve K ültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temm uz 1986) Sempozyuma Sunu­ lan B ildiriler, Ankara 1987, s. 145-169. Genç, R.: Kaşgarlı M ahmud'a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, TKAE, Ankara 1997. Geyikoğlu, H.: Selçuklulardan Safevilere Sa'd Çukuru. A tatürk Üniversitesi, Sosyal B ilim le r Enstitüsü, Basılm am ış Doktora Tezi, Erzurum 1998. Gierlichs, J.: "M ittelalterlische T ierre lifs in Anatolien und Nordm esopotam ien", Istanbuler Forschungen. Band 42, Tübingen, 1996. Gierlichs, J.: M ittela lterliche T ierreliefs in Anatolien und Nordmesopotamien, Tübingen 1996. Goodwin, G.; A History of Otoman Architecture, London 1971 . Gönçer, S.: "Üç Türk M im ar ve Eserleri: Oğul Bey", Taşpınar Dergisi, 1/ 9 (1933), 207-218. Gönçer, S.: "ishaklı Kervansarayı", Taşpınar, 159(1948): 474-476.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Gönçer, S.: Afyon ili Tarihi. I. İzmir, 1971. Güler, 0.: "Anadolu Selçuklu H üküm darlarının Tasvirli Sikkeleri ve Kayseri Sel­ çuklu Darphanesi". Selçuklu Devrinde K ü ltü rv e Medeniyet. Kayseri 1992. 209-

221. Güler. A.: "İlk Yazılı Türkçe M etinlerle Aile ve U nsurları". Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi. I. T.C. Başbakanlık A. A. K.. Ankara 1992. Gündoğdu, H.: Türk M im arisinde F igürlü Taş Plastik, İstanbul Üniversitesi Basıl­ mamış Doktora Tezi, İstanbul, 1979. Gündoğdu, H.: D ulkadir Beyliği M im arisi, Ankara, 1986. Gündoğdu, H.: "Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar". Sehr-i M übarek Erzurum (adlı kitapta), Ankara 1988: 137-240. Gündoğdu, H.: "Aşkale Yakınlarında Karasu (Aşveyishan) Hanı", Vakıflar Dergisi. XXIK 1991), 289-300. Gündoğdu, H.: Doğubayazıt ishak Paşa Sarayı, Ankara 1991. Gündoğdu, H.: "Köprüköy Hanı", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 4, Erzurum 1998, s. 79-90. Gündoğdu, H.: "Ani Ören Yerindeki K ültü r V arlıkları", Kars Beyaz Uykusuz Uzakta (adlı kitapta), İstanbul 2006, s. 229-274. Gündoğdu, H.: "K ü ltü rle rin Buluştuğu B ir Ortaçağ 5ehri: Ani". Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 17, Erzurum 2006, s. 51-84. Gündüz, S.: "Karatay Han P ortalleri Süsleme Programı İkonografisi". Ortaçağ’da Anadolu. Prof. Dr. Aynur Durukan'a Armağan. Ankara 2002, 291- 306. Güran. C.: Türk Hanların Gelişim i ve İstanbul Hanları M im arisi, Ankara. 1978. Gürdal, M.: "Alanya Selçuklu H anları” . Antalya 1. Selçuklu Eserleri Sem ineri 2223 Mayıs 1986. Antalya. 1986: 49-54. Güreşsever. G.: "U rfa'da İki Kervansaray” , MTRE Bülteni. 3/9- 10(1977); 12-27. Güreşsever. G.; "Two Newly Discovered Caravanserais of U rfa” . Fifth International Congress of Turkisch Art, 21-26 Septem bre 1975, Budapest 1978: 407. Hacıgökmen. M.A.: "Sarabsa Ham ve Banisi” , Alanya Tarih ve K ü ltü r Sem inerleri Ni. (Ed. Faruk Nafiz Koçak], 1. Baskı, 2004: 441-445.

■

543

S4-4-

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Halaçoğlu, Y.: XIV-XV1I. Yüzyıllarda O smanlIlarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991. s. 137-162. Halil Edhem (Eldem): "Anadolu’da İslam i Kitabeler (Karatay Hanı)", T arih-i Osmani Encümeni Mecmuası (TOEM) No: 33, Ağustos 1331 (H.), s. 513-523. H alil Ethem (Eldem): "Anadolu’da SelçukP Hanları", Türk Yurdu, U /106, 1918, s.183-188. H alil Ethem (Eldem): "Die seldschukischen Hane in A natolien” , Herausgegeben vom "Osmanischen Lloyd", 1918: 1-4. Hamzakadi, M.: "Aksaray’ın Tarihi Önemi ve T uristik D u rum la rı” , Devrim, Mart 1965, s. 6. Hamzakadi, M.: Tarihi Yönden Aksaray", Hasandağı Gazetesi, 1966, s. 2. Hasol, D.: Ansiklopedik M im arlık Sözlüğü, İstanbul, 1995 Hartm ann, R.: İm Neuen Anatolien Reiseeindrücke, Leipzig, 1928. Heyd, W.: His­ torie du Com merce du Levant au Moyen Age, C.ll, Am sterdam 1959. Holzm eister, C.- Holzm eister, G. -F a h rn e r R.: B ilder aus Anatolien: Höhlen und Hane in Anatolien, Wien, 1955. Honigmann, E.: "M alatya” İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, 232-239. HorvathB.: Anadolu 1913 (Türkiye’nin Kalbinde A nadolu’da 2300 Kilom etre), İstan­ bul, 1997. Huart, C.: Mevlevıler Beldesi Konya, Cev.: N. Uzel, İstanbul, 1978. Hüseyni: A hbarü'd-D evleti’s-Selçukiyye, Çev.: N.Lugal, Ankara, 1999. Işık, E.: "Türk Aile Yapısında islam i Dönem", Tarihi Akış içerisinde Türklerde Aile Yapısı Sempozyumu B ild irile ri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 17 Mayıs 1990. İbn Batuta: Seyahatname (Tuhfetu’n-Nuzzar fi Garaibi’l-Emsar), Tam Metin, C. l-ll, İstanbul., 1993. ibn Bibi: Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman- F.N.Uzluk), Ankara 1941. ibn Bibi: El Evam irü’l-A la ’iye Fi’l-U m u ri’l-Alaiye (Selçukname, (Çev. M. Öztürk), Ankara 1996.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

ilter, i.: Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969. inal, G.: " Susuz Han'daki Ejderli Kabartmanın Asya K ültü r Çevresi içindeki Yeri ", Sanat Tarihi Yıllığı, IV (1971), 153- 182. inal, G.: '■ Orta Cağlarda Anadolu'da Çalışan Suriye ve Mezopotamyalı Sanatçılar", Sanat Tarihi Yıllığı, XI (1981), 83- 94. inan, A. A.: A tatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, M.E.B., İstanbul 1968. ince, K.: "Denizli Ulu Camii Hakkında” , Sanatta Anadolu Asya ilişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karam ağaralı'ya Armağan, Ankara 2006, s. 208-211. ipekoğlu, B.: "Anadolu Selçuklu Dönemi B irleşik işlevli Yapıları için B ir Değerlendime Yöntem i” . I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü r ve Medeniyeti Kongresi, cilt I. Konya, 2001:407-423. islim yeli, N.: Sanat T erim leri Ansiklopedisi, cilt 2, Ankara, 1976. Jerphanion, G.de: Mélanges d'Archéologie Anatolienne M onum ents P réhelléni­ ques, Gréco-Romains, Byzantins et M usulm ans de Pont, De Cappadoce et de Galatie, Beyrouth 1928. Jerphanion, G.de: "Le Sultan Khan de Palas” , Mélanges de l'U niversité Saint Joseph, VIII/ 15 (1931): 283-286. Kafesoğlu, ¡.: Selçuklu Tarihi, İstanbul, 1972 Kafesoğlu, i.: Türk M illi Kültürü, İstanbul, 1991. Kara, M.: B ir Başka Açıdan Kutadgu Bilig, Ankara, 1990. Kara, S.: Selçukluların Dini Serüveni, İstanbul, 2006. Karaca. B.: XI. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Basıl­ mamış Doktora Tezi, Samsun, 1997. Karamağaralı, H.: " Anadolu Selçuklu Kervansarayları" , Önasya, VI/ 61-62 (1970): 4-5. Karam ağaralı, N.: " Anadolu Selçuklu M im arisinde Hz. Ali ikonografisi ” , Sanatta Anadolu - Asya ilişkile ri Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan, Ankara 2006, 297- 315.

■

545

54-6

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan

Karaoğlu, A.Z.: "Konya Yakınlarındaki Kızılören Han'ın Tanıtımı ve D eğerlendiril­ mesi", I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü rve Medeniyeti Kongresi, Cilt: 1, Konya, 2001, 461-474. Karauğuz, G.-Kunt, İ.H.: Eskiçağ Kaleleri, Konya. 2004. Karpuz, H.: "Sahip A ta’nın Yaptırdığı ishaklı (Sultandağı) Hanı", Antalya 3. Selçuk­ lu Sem ineri , 10-11 Şubat 1989, "B ild irile r", İstanbul, 1989: 82-90. Karpuz, H.: "Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırm a Merkezi Tarafından Konya’da Yapılan Kazı ve Restorasyon Çalışm aları", Sanat Tarihi Dergisi, IX, I. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları Sempozyumu, 9-11 Nisan 1997 İzmir, 1998. Karpuz, H.: "Konya Yakınlarında Bulunan Selçuklu Kervansaraylarının Koruma P roblem leri", Antalya 5. Selçuklu Sem ineri B ild irile r Ve Seçkinler, (Ed. Musa Seyirci- Gürbüz Aydın- Naci Özcan), Antalya il K ü ltü r M üdürlüğü Yayınları, A ntal­ ya, 1998: 47-58. Karpuz, H.-Baş, A.: "S. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Tarafından Konya’da Yapılan Kazı ve Restorasyon Çalışm aları", Yeni ipek Yolu Konya IV, Ed. Yusuf Küçükdağ, Konya, 2001, s. 191-200. Kasgarlı Mahmut: Divanü Lügati't-T ürk, Çev.: Besim Atalay, 4 Cilt, TDK. Ankara, 1985. Kâtip Celebi: Cihannüma, İstanbul 1144 (1731-32). Kayademir, M.: R estoration Project of ishaklı Caravanserai in Sultandağı, O.D.T.Ü., Fen B ilim le ri Enstitüsü, Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara 1974. Kıntak, T.: Antalya Kargı Han, (Yayınlanmamış Lisans Tezi) Hacettepe Üniversite­ si, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Ankara, 1987. Kırpık, G.: Tarihi Gelişim içinde A hilik ve Lonca Müessesesi, A hilik Araştırm aları Dergisi, Kırşehir, 1(2004), . Kırzioğlu, M.F.: Ani Şehri Tarihi. Ankara 1982. Kıstır, M.R.- Hünük, T . N.: "Dayanıklılığı Sağlayan K rite rle r Bağlamında Ertokus Kervansarayı’nm incelenm esi". Batı Akdeniz M im arlık Dergisi, Antalya 2004. Kıyıcı, M.: Çevre Tarihi içinde Atabey ve İz Bırakanlar, Ankara 1995. Kiepert, M.: Etüde sur l’ltineraire de l’Asie Decidentale de Pegolotti", Historie C1 der B erline r Akad, 1881. Kiepert, M.: Karte von Kleinasien, Berlin, 1902-1906.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Kleiss, W.: "Anatolische und iranische Karavanserails in seldschukisher Zeit” , X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan B ildiriler, III, Ankara 1991: 945-950. Kofoğlu, S.; "Feleküddin Dündar Bey", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt; 12, İstanbul, 1995, s. 307-309. Kofoğlu, S.: "H am idoğulları", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 15, İstanbul, 1997, s. 471-476. Konukçu, E.: S elçuklulardan Cumhuriyete Erzurum , Ankara 1992. Konukçu, E.: "Aras Boyunda B ir Ortaçağ Şehri: S ürm eli", T ürklük Araştırm aları Dergisi (Prof. Dr. Coşkun A lptekin'e Armağan), S. 12, İstanbul 2002, s. 187-193. Konukçu, E.: Tarihte ve Günümüzde Hasankale (Kitabında bölüm), (tsiz), s. 3-228. Koman, M.- F. Uğur, Celalüddm Karatay, Sayı: 10, Konya, 1940. Konu, H.: Oğuzhandan Doğan Şehir, İstanbul 2000. Konyalı, İ.H.: Alanya (Alâiyye), İstanbul. 1946. Konyalı, İ.H.: Erzurum Tarihi. İstanbul 1960. Konyalı. İ.H.: Konya Tarihi. Konya, 1964 Konyalı, İ.H.; Abideleri ve Kitabeleri İle Niğde Aksaray Tarihi I. İstanbul Fatih Yayınevi Matbaası, 1974. Konyalı, İ.H.: "Hatuniye Medresesi ve Danişm endoğullan Kayseri'deki Eserleri". Konya. (1984): 86. Köprülü. M.F.: "Jean Sauvaget'nin, Les Caravansérails Syriens du Hadjdj de Constantinople Adlı M akalesinin Tanıtım ı” . V akıflar Dergisi, sayı II. Ankara 1942. Köprülü. M.F.: "Vakfa Ait Tarihi Istılahlar: Ribat". Vakıflar Dergisi. II. Ankara, 1942.

s. 267-268. Köprülü. F.: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara 1993. Köseoğlu, N.: "E ğ ridir Kitabeleri ve M ezarTaşlan". Ün, 3/34(1937), 475-478. Köymen, M. A.: "Alp Arslan Zamanında K ültü r Müesseseler! i", Selçuklu A ra ştır­ m aları Dergisi, sayı IV, Ankara 1975. Köymen, M, A.: T uğrul Bey ve Zamanı, İstanbul, 1976. Köymen, M. A.: Alp Arslan ve Zamanı, C.ll, Ankara, 1983.

■

54-7

54-8

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Köymen, M.A.: ALp Arslan ve Zamanı, C.lll, Ankara, 1992. Köymen, M. A.: Büyük Selçuklu Tarihi, Ankara, 1999. Kuban, D.: Selçuklu Cağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002. Kuban, D.: "Kervansaraylar" Selçuklu Cağında Anadolu Sanatı, İstanbul 2002, s. 227-250. Kunduracı, 0.: "Kubadabad-Alanya Arasındaki Selçuklu Kervanyolu Üzerine Yeni A raştırm ala r-I", I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Kongresi, B ildiriler, II, Konya. 2001, s. 53-59. Kunduracı, 0.: "Kubadabad-Alanya Arasındaki Selçuklu Kervanyolu Üzerine Yeni A raştırm alar-H ", VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçlan ve Sanat Tarihi Sem­ pozyumu, B ildiriler, Kayseri. 2002, s. 537-550. Kunter, B.: " Karatay Kervansarayı", Ülkü, ll / U (1948): 17-19, 32. Kuyulu, i.: "Anadolu Selçuklu Kervansaraylan ile Orta Asya Kervansaraylarının K arşılaştınim asına Yönelik B ir Deneme" Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, VIII (1996); 51-78. Lanckoronski, K. G., Staedte Pam philiens und Pisidiens II., Prag-Wien 1890-92. Mandel Khan, G.: I Caravanserragli Turchi, Bergamo 1988. Mayer,L. A.; Islam ic Architects and T heir Works, Cenevre, 1956. Mert, Hamdi: Hoca Ahm et Yesevi Hayatı F ikirleri Ve Hizmeti, AnkaralTarihsiz). Mocan, İ.A.: The Akhan Caravansarai İn Denizli (ODTÜ M im arlık Fakültesi, Resto­ rasyon Bölümü, Basılm am ış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1972. M itchell, S.: Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and in War, London 1995. M itchell, S.: Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, Oxford 1993. M üderrisoğlu, M.F.: "Afşin Eshab-ı Kehf Külliyesi Ham", K ültü r ve Sanat, X (1991), s. 12-15. Mülayim, S.; Anadolu Türk M im arisinde Geometrik Süslem eler. Selçuklu Cağı, Ankara, 1982. Mülayim, S.; "Selçuklu Toplum unun ikonografik Hafızası", Antalya IV. Selçuklu Semineri (B ildiriler), Antalya 1993, s. 68. Mülayim, S.: "in c ir Hanı Rum ilerinde Asiyatik B ir Unsur", V. M illfS e lçu klu K ültür ve Medeniyeti Sem ineri B ild irile ri, s. 73-78.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Mülayim, S.: Değişimin Tanıklan. Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi. İstanbul 1999. Müler, K.: Die Karavvanserai İm Vorderen Orient, Berlin 1920. Müler, K.: "Yakındoğu Kervansaraylan", Yeni İpek Yolu, Konya IV (Özel Sayı], (20011: 123-166. Nalbantoğlu, A . : " Konya - Beyşehir Yolunda İki Selçuklu Hanı", Tarih Hâzinesi, l/ll (1951): 564-570. Nasır-I Hüsrev: Sefername, Meb, İstanbul, 1994. N izam ülm ülk: Siyasetname (Siyerü'l-M ülûk), Cev: N. Bayburlugil, İstanbul, 1998. Oğan, A.: "Kervansaraylar." "Akhan"", İnanç, 94-95 (1944): 4-5. Oğan, A.: "Türkün Medeni ve İçtim ai yapılarından Han ve Kervansaraylar", Türkiye Turing ve Otom obil Kurum u Belleteni, 38 (1945): 24-26. Oğuz, M.: Başlangıcından O smanlIların Fethine Kadar Malatya Tarihi (M. Ö. 5500M. S. 1516), İstanbul 1985. Orhonlu, C.: Osmanlı İm paratorluğunda Derbent Teşkilatı, İstanbul 1967. Orhonlu, C.: Osmanlı İm paratorluğunda A şire tlerin Iskanı, İstanbul 1987. Ögel, B.: "Türk Ailesinde Kadın",Tercüman Kadın Ansiklopedisi C. 1, İstanbul 1984. Ögel, B.: Türk Kültürünün Gelişme Cağları, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1997. Ögel, S.: “ Selçuklu Sanatında Cift Gövdeli Aslan Figürü" Belleten, XXVI/103 (1962), 528- 538. Ögel, S.: “ Ortaçağ Çerçevesinde Anadolu Selçuklu Sanatı" M alazgirt Armağanı, Ankara 1972, 131- 138. Ögel, S.: Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, İstanbul 1986. Ögel, S.: Anadolu S elçuklularının Taş Teyzinatı, Ankara 1987. Ögel, S.: Anadolu'nun Selçuklu Cehresi, İstanbul 1994. Ögel, S.: "Anadolu Selçuklu M im arisinde Taş Süsleme", Selçuklu Cağında Anado­ lu Sanatı (Ed. D. Kuban), İstanbul 2002, s. 326. Ögel, S .:" Taçkapılar ", Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 2, [Ed. A. U. Peker- K. Bilici), Ankara 2006, 469- 487.

■

54-9

550

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Önder, M.: Mevlana 5ehri Konya, Konya. 1962, Öney, G.: "Anadolu Selçuk Sanatında Balık Figürü (The Fish M otif in Anatolian Sel­ ju k Art)", Sanat Tarihi Yıllığı, II. (1966-1968) U2-168. Öney, G.: " Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder F igürleri ", Belleten, XXXIII/130 (1969), 171- 191. Öney, G.: " Anadolu Selçuklu Sanatında Boğa Kabartm aları", Belleten, XXXIV/133 (1970), 83- 100. Öney, G.: Anadolu Selçuklu M im arisinde Antik Devir Malzemesi, Ankara 1970. Öney, G.: " Anadolu Selçuklu M im arisinde Aslan Figürü", Anadolu (Anatolia), XII, (1971), 1- 64. Öney, G.: Anadolu Selçuklu M im ari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara, Türkiye iş Bankası K ü ltü r Yayınları, 1982. Önge, Y.: "Anadolu Türk M im arisinde Köşk- Mescit Geleneği", Önasya, V/52 (1969): 9-11. Önge, Y.: "Anadolu'da Ejder Başlı MadenfÇeşm e Lüleleri", Selçuklu A raştırm ala­ rı Dergisi I 1969, Ankara 1970, s. 183-185. Önge, Y.: "Die Baeder der seldschukishen Karaw/ansereien in A natolien” , Ars T ur­ cica, Atken des VI. internationalen Kongresses fü r Turkische Kunst, München 3-7 Septem ber 1979, I, München 1987: 281-285. Önge, Y.: Anadolu'da XII.-XIN. Yüzyıl Türk Ham am ları, Ankara, 1995. Önge, Y.: Türk M im arisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönem lerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurum u Basımevi, Ankara, 1997, 45-46. Önge, M.: Restoration of Zazadin Han A 13th Century Seljukid Caravanserai Near Konya, Basılm am ış Y. Lisans Tezi, ODTÜ M im arlık Fakültesi Tarihi Anıtların Res­ torasyonu ve Korunması Y. Lisans Programı, 2004. Özbek, Ö.: The Ertokuş Caravanserai in E ğridir (Eğridir: Ertokuş Hanı), O.D.T.Ü., Fen B ilim le ri Enstitüsü, Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara 1972. Özbek, Ö.: "E ğ ridir Mübarizüddin Ertokuş Kervansarayı", Vakıflar Dergisi, Xl(1976): 293-311. Özbek, S.: "Güney- Batı Anadolu Selçuklu Kervansarayları". Sanat Tarihi Yıllığı 1969-1970, İstanbul, 1970: 271.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylan Genel Bibliyografya Denemesi

Özdemir, T.: Anadolu Selçuklu Kervansaraylarındaki Köşk M escitler (Yayınlanma­ mış Lisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Ankara, 2001. Özdoğan, K.: "Selçuklu Kervansarayları", Yeni Erciyes, 118 (1955): U l-1 7 0 , (1956): 9-10. Özergin,M.K.: Anadolu Selçuklu Çağında Anadolu Yolları, (İ.Ü.Yayınlanmamış Dok­ tora Tezi), İstanbul, 1959. Özergin,M.K.: "Anadolu'da Selçuklu Kervansarayları" Tarih Dergisi, 15/20 (1965), U 1 - 170. Özgüç,T.: "Elbistan Ovası'ndaki Tetkik Gezileri ve Karahöyük Kazısı", Belleten, XII/ 45 (19481, s. 226-232. Özgüç,T - Akok, M.: "Sarı Han", Belleten, XX(1956): 379-383. Özgüç,T - Akok, M.: "Ağzıkara Han", Yıllık A raştırm ala r Dergisi, 1(1957): 93-104. Özgüç,T - Akok, M.: "Alayhan, Öresun Han ve Hızır İlyas Köşkü (iki Selçuklu Ker­ vansarayı ve B ir Köşkü)", Belleten, XXI(1957): 81-144. Özgüç,T - Akok, M.: "Afşin Yakınındaki Eshab-ı Kehf Külliyesi", Yıllık A raştırm ala r Dergisi, II (1958): 77-92. Özkan,H.: S elçuklula r ve H am idoğulları Döneminde İsparta ve K ültü rel Yapıları, İsparta'nın Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu, Cilt. III, İsparta 2001. Özkarcı, M.: Afyon - Çay'da Ebû'l-M ücahid Yusuf Külliyesi, Ankara, 1996. Özkarcı, M.: "Afşin Eshab-ı Kehf Ribatı ve Medresesi", I. Uluslararası Selçuklu K ü ltü rv e Medeniyeti Kongresi B ild irile ri (11- 13 Ekim 2000 - Konya), II, Konya, 2001,153-170. Özkul- N.Fındık: Hekimhan Çeşm eleri" Sanat, A tatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 9(2006): 99-116. Öztürk,N.: "Selçuklu-O sm anlı Dönemi Ulaşım Sisteminde ve Ticaretinde Tokat'ın Yeri", Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986) Sem­ pozyuma Sunulan B ildiriler, Ankara 1987, s.71-80. Parla, C.: 1. Alâeddin Keykubad Dönemi yapılarında Biçim ve Estetik , Hacettepe Üniversitesi, Sosyal B ilim le r Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: 1997. Pegolotti, B.: La Practica della Mercature, (Yay. A.Evans), Cambridge 1936.

■

551

552

■

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları

Pitcher, M.: Osmanlı Devleti'nin Tarihi Coğrafyası, İstanbul, 1999. Rice, T. T.: The Seljuks in Asia Minor, London, 1961. Riefstahi, R.: "New Types of Seljuk Hans in Anatolia", Parnassus, 1/3(1929): 21-29. Riefstahl, R.: Turkish A rchitecture in southwestern Anatolia. Cambridge. 1931. Riefstahl. R.: Cenubu Garbi Anadolu'da Türk M im arisi. İstanbul. 1941. Rogers. J. M.: "Royal Caravansarays and Royal Inscriptions in Seljuk A natolia” . A ta tü rk Üniv. Ed. Fak. A raştırm a Dergisi (Prof.Albert Louis Gabriel Özel Sayısı). Ankara 1978. s. 397-431. Roux ,J. P.: ” Le Decor anim é du Caravansérail de Karatay en A natolie” , Syria. XLIX(1972l.371- 397. Roux .J. P.; "Le Caravansérail Seldjoukides d'Asie M ineure” . Archeologia. 139(1980): 28-40. Roux ,J. P.: "La Sculpture Figurative de é A natolie M usulm ane" Turcica. XXIV(1992), 27- 90. Sarre, P.: Reise in Kleinasien, Berlin. 1896. Sarre, F.: Küçükasya Seyahati, 1895 Yazı, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üze­ rine Araştırm alar, (Cev.: Dârâ Colakoğlu). Pera Turizm ve Tic. A.

İstanbul. 1998.

Sayan, Y.: T ürkm enistan'daki M im ari E serler (XI-XVI. yy). K ü ltü r Bakanlığı Yayını. Türk Tarih Kurum u Basımevi, 1999. Sayan, Y.: "Türkm enistan'da K arahanlılar'a M aledilen M im ari Eserler Hakkında Yeni G örüşler", U luslararası Sanat Tarihi Sempozyumu. Prof. Dr. Gönül Öney’e Arm ağan. 10-13 Ekim 2001, İzm ir 2002.519 Sceratto. U.: "An Early Ottoman Han Near Lake Apolyont” , A tti del Secondo Con­ gresso internationale di A rte Turco. Venezia 1963, s. 221-234. Schneider, G.: Geometrische Bauornam ente der Seldschuken in Kleinasien, W ies­ baden 1980. Schneider. G.: Pflanzliche Bauornam ente der Seldschuken in Kleinasien. W iesba­ den 1989. Schneider. G.: Türk M im arisinden Çizim ler. Istanbul 2000. Sevim, A-Yücel. Y.: Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve B eylikler Dönemi, Ankara, 1989.

Anadolu Selçuklu Dönenni Kervansarayları Genel Bibliyografya Denennesi

Sourdel, J.-S ourdel,T.: "Les Dates de Construction de l'Agzikara Han d'Après ses inscriptions", Forscinungen zur Kunst Asiens (in Mem oriam Kurt Erdmann), s. 7478. Sönmez, Z.: Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu T ürk-İslam M im arisinde Sanatçılar, Ankara, 1989. Sönmez, Z.: "Anadolu Selçuklularında Atabeylik, Atabey Esededdin Ayaz ve 13. Yüzyıl M im arisine Katkıları", Emin Bilgiç Hatıra Kitabı, İstanbul, 2000, s. 169-177. Sözen, M.: Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve B eylikler Devri, Cilt: I, İstanbul, 1970. Sözen, M.: Anadolu M edreseleri, Selçuklu ve B eylikler Devri, Cilt: II, İstanbul, 1972. Spratt, Forbes: Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis: İn Company w ith the Late Rev. E. T. Daniell, London, 1857 Sterrett, J. R. S.: An Epicraphical Journey in Asia Minor, Boston. 1888. Sterrett, J. R. S.: " A Ruined Seljuk Khan Compared w ith Anatolian Khans of To­ day", Am erican Journal of Archeology, Second series, V(1901): 8-9. Swoboda, H. - Kneil, H..- Knoll, F.: Denkm äler Aus Lykaonien Pamphyüen und Isaurien, Wien. 1935. Süer, T.: The Kırkgöz Han in Antalya, O.D.T.Ü., Fen B ilim le ri Enstitüsü, Yayınlan­ mamış Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara 1974. Süleyman Er-RâvendT: R ahatü's-Sudûr Ve Âyetü's-Sürûr, Çev.: A. Ateş, Ankara, 1999. Süleyman Şükrü (Karçmzade): Seyahatü'l-Kübra - Büyük Seyahat, (Eski Yazıdan ve Osmanlıca'dan Çeviren: Salih Sapçı), Eğirdir, 2005. Sümer, F.: Yabanlu Pazarı (S elçuklular Devrinde M illetlerarası Büyük B ir Fuar), İstanbul, 1985. Sümer, F.: Eshabü'l-Kehf (Yedi Uyurlar], İstanbul, 1989. Şahin, M. K.: "D enizli/Pam ukkale (Hieropolis) Müzesi'nde Bulunan Anadolu Sel­ çuklu Dönemine Ait Yazıtlar", VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002) B ildiriler, Kayseri 2002, s. 679-694. Sapolyo, E. B.: " Türk Kervansarayları", Önasya 11/ 24 (1967): 12-13. Saman Doğan, N.: İsparta ve Çevresindeki Selçuklu Beylikler Dönemi Yapıları, Doktora Tezi, Ankara 1993.

■

553

554-

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Saman Doğan, N.: " Karma Tipte Hanların B ir Çeşitlem esi Üzerine Görüşler", 9. M illerlerarası Türk Sanatları Kongresi B ild irile r, T.C. K ültü r Bakanlığı Yayınları, Ankara. 1995: 299-308. Saman Doğan. N.: "Konya'dan Antalya- Alanya'ya Uzanan Kervanyolları Hakkında Bazı G örüşler", Alanya Tarih ve K ü ltü r S em inerleri 1992-1993-1994-1995, (Ed. Faruk Nafiz Koçak), Antalya, 1996: 381-385. Saman Doğan, N.: " Anadolu Selçuklu Dönemi G eom etrik Süslem elerine (Yıldız Kompozisyonlarına) Yüklenen A nlam lar", Ortaçağ'da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan'a Armağan, Ankara 2002, 397- 413. Taeschner, F.: " İslam Ortaçağında Futuvva" İ.Ü. iktisat Fak. Mecmuası., 15 (1954),. Taneri, A.: Türkiye S elçukluları K ü ltü r Hayatı, Konya, 1977. Taşkıran, Z. F.: "Antalya Çevresinde Yer Alan Selçuklu Hanlarından Evdir Han ve Kırkgöz Han", Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri, 22-23 Mayıs 1986, Antalya 1986: 21-29. Texier,C.: Asie M ineure: Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnèse d'Asie, Paris 1862. Totaysalgir, G.: " Konya ve Sultan Hani", Konya, 120-121 (1948): 34-36. Tournefort,M .: A Voyage into the Levant, London 1741. "N iğd e-A ksa ray Sultan

Hanında Bazı İzlerin

D e ğ e rle n d irilm e si", Önasya ,

Vl/72(1971): 15-16. Tuncer,O.C.: "Bitlis-Van Karayolu ve Üzerindeki Hanlar", Sanat Tarihi Yıllığı, IXX(1979-80): 317-352. Tuncer,O.C.: "Kara Han ve Eski Divriği Kangal Kervan Yolu" Türk Etnografya Der­ gisi, XIX(1991): 31-39. Tuncer,O.C.: "D iyarb akır-B itlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız" Vakıflar Dergisi, XXV(1995): 9-34. Tuncer,O.C.: " Kervan Yolları ", Anadolu S elçukluları ve B eylikler Dönemi Uygarlı­ ğı, 2, (Ed. A. U. Peker- K. Bilici), Ankara 2006, 419- 434. Turan, 0.: Oniki Hayvanlı Türk Takvimi. İstanbul 1941. Turan, 0.: "Selçuklu Ker­ vansarayları", Belleten, X/39 (1946), 471- 496.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Turan, 0.: "Selçuklu Devri Vakfiyeleri I.-Semseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Haya­ tı". Belleten. C. XI. Sayı: k İ , Nisan 1947, Ankara, s. 197 - 221. Turan. 0.: "Selçuk Devri Vakfiyeleri II, Mübarizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi", B elle­ ten. 11/43(1947): 415-429. Turan, 0.: Selçuk Devri Vakfiyeleri II, Mübarizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi, B elle­ ten. 12/45, Ankara 1948.415-429 Turan, 0.: "Selçuklu Devri Vakfiyeleri: III. Celaleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiye­ le ri". Belleten, C. XLV, Ankara, 1948, s. 17-169. Turan, 0.: S elçuklula r Zamanında Türkiye, İstanbul, 1971(1998). Turan, 0.: S elçuklula r ve İslamiyet. İstanbul 1971(1998). Turan, 0.: S elçuklula r Zamanında Türkiye. İstanbul, 1993. Turan, 0.: "Keyhüsrev H", İslam Ansiklopedisi, Cilt VI, İstanbul, 1993, s. 620-629. Turan, 0.: "Selçuk Kervansaraylan", T ürkler, C. 7, Ankara. 2002, s. 755-765. Turan. R.: Türkiye S elçuklularında Hüküm et Mekanizması, MEB Düşünçe Eserle­ ri Dizisi, İstanbul. 1995. Tükel. A.: "Alara Han'ın Tanıtılması ve D eğerlendirilm esi", Belleten, XXXIII/132 (1969), 429- 460. Tüzün, 0. D.: Aksaray’ın Vilayet Yapılması İçin 1964 Yılında T.B. M. M.'ne sunulan Önerge Raporu; Ankara 1964. Uğur, F.: " Selçuklu Kervansaraylarından Zazadin Hanı", Konya, 1936: 35-39. Uğur. F.: " Horozlu Han (Ruzbe Hanı)", Konya, 1936: 100-104. Uğur. M. F. ve M. M. Koman.: Celalüddin Karatay İle Kardeşlerinin Hayratı ve Eser­ leri, Konya 1940, s. 72-80. Uğur, M. F. ve M. M. Koman.: " Karatay Kervansarayı", Konya, 35 (1941): 30263033. Uluçay, M. C-: İlk M üslüm an Türk Devletleri Tarihi, Ankara. 1975. Unat, F. R.: Hiçri T arihleri Miladi Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1959, s. 44. Uysal, A. 0.: Afyon'da Üç Eser, Ankara, 1992.

■

555

556

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Uysal, A. 0.: "K onya-E girdir Güzergahında Bazı Kervansaraylar". III. M illi Selçuk­ lu K ü ltü rv e Medeniyeti Sennineri B ild irile ri, Konya. 1994, s. 71-83. Uzunçarşılı, Í. H.; Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kazâ ve Nahiye M erkezlerindeki Kitabeler, İstanbul 1927. Uzunçarşılı, İ. H.: Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin. Cay. isaklı. Manisa, Birgi, Muğla, Milas, Peçin, Denizli, İsparta, Atabey ve E ğirdir’deki K itabeler ve Sahip. Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Ham it Oğulları Hakkında M alumat, İstanbul 1929. Uzunçarşılı, İ. H.; K itabeler II, İstanbul, 1929. Uzunçarşılı. I. H.: Anadolu B eylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Anka­ ra 1969. Uzunçarşılı. I. H.; Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara. 1988. Ülgen, A. S.: " Aksaray Sultan Ham". Türkiye Turing Ve O tom obil Kurum u Bellete­ ni. U 5 (1954): 10-13. Ülken, H. Z.: " Kervan ve Kervansaray". Türkiye Turing ve O tomobil Kurum u B el­ leteni, 93 (19491: 9-11. Ünal, M. Ali: XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara 1989. Ünal, R. H.: "İğdır Yakınlarında B ir Selçuklu Kervansarayı ve Doğu Beyazıt - Batum Kervanyolu Hakkında N otlar", Sanat Tarihi Yıllığı, 111(1969-70): 7-15. Ünal, R. H.: "Deux Caravanserais Peu Connus del'Epoque Pre-O ttom ane au Sud de Karaman (Konya)" A rt and Archeological Research Papers.No.3, London 1973, 59- 69. Ünal, R. H.: "Erzurum ili Dahilindeki İslam i Devir Anıtları Üzerine B ir İnceleme", A tatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Araştırm a Dergisi, S. 6., Erzurum 1973, s. 116. Ünal. R. H.: Diyarbakır İlindeki Bazı T ürk-İslam Anıtları Üzerine B ir İnceleme, Erzurum 1975. Ünal. R. H.: "Osmanlı Öncesi Devirden Yayınlanmamış Birkaç Han Üzerinde Bir incelem e " A tatürk Üniversitesi A raştırm a Dergisi, Ankara 1978, 453- 483. ÜnaL R. H.: "N otes su r l'ancien réseau ro u tie r entre Malatya et Diyarbakır” , Fifth International Congress of T urkish A rt, Budapest 21- 26 Septem ber 1975, Buda­ pest 1978:881-889.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

ÜnaL, R. H.: "Sevserek Hanı (Malatya-Pötürge) ve Yerhan (Erzincan- Refahiye) Hakkında B ir incelem e" I. T ürkoloji Kongresi Tebliğleri 1971, İstanbul 1979, 952968. Ünal, R. H.: Osmanlı Öncesi Anadolu Türk M im arisinde Taçkapılar, İzm ir 1982. Ünal, R. H.: L'Etude Du Portail Dans L'A rchitecture Pre-Ottom an, Editions de la Faculté des Letre de l'université d'Ege No: 4-, İzmir, 1982. Ünal, R. H.: "Doğu Anadolu’da Bilinm eyen Üç Selçuklu Hanı" Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, C. 2, 1983, s. 106-118. Ünal, R. H.: "Kozak ve Sertavul Hanları (Karam an-M ut)" Konya, Haz. F. Halıcı, Ankara 1984; 59-64. Ünal, R. H.: "Notes sur quelques khans inconnus de l’epoque seldjoukide en Anato­ lie Orientale", Ars Turcica, Atken des VI. Internationalen Kongresses für Turkische Kunst, München 3-7 September 1979,1, München 1987: 343-350. Ünal, R. H.; "Osmanlı Öncesi Dönemden Yayınlanmamış Üç Menzil Hanı", Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi. V(1990): 181-191. Ünal, R. H.: "Kızılören Yakınındaki Yapının işlevi Hakkında Gözlemler", A rkeolojiSanat Tarihi Dergisi, Sayı: 6, İzmir, s .129-136. Ünal, R. H.: "B u rdu r/B u cak İncir Hanı’nda Tem el A raştırm aları ve Tem izlik Çalış­ m aları", X. Vakıflar Haftası Kitabı, Ankara 1993, 399-422. Ünal, R. H.: "in c ir Hanı 1993 Çalışm aları", Sanat Tarihi Dergisi, VIII, (1996), 117129. Ünal, R. H.: "L ’Apport des Fouilles d 'In cir Khan à Notre Connaissance des Cara­ vansérails Seldjoukides" Art Turc/Turkish Art, lOè. Congrès International d'Art Turc, Genève, 1999, s.695-705. : V.G.M. Arş., Defter Nu.: 590, Sahife: 107, Sira Nu.: 98. ; V.G.M. Arş., Dosya Nu.: 46.02.01/ 01. : V.G.M. Abd.Yp.İş.Arşv. 60.07.03 no.’lu dosya, Vural, P. Maggy: " Sultan Hanı" Türkiyemiz, 12, 32, 1980: 8-16. VVeinsinck, A.J.: "Eshabü’l-K ehf" mad., İslâm Ansiklopedisi, IV, İstanbul, 1988, s. 371-373.

■

557

558

■

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları

Wiet.G. -,J.Sauvaget.-vd.,: Répertoire Chronologique D'epigraphie Arabe, Tome Onziénne P rem ier Fascicule, Caire MCMXLI, s. 103-104. Yazar, T.: "Kargihan" , Alanya Tarih Ve K ültü r Sem inerleri lıı, (Ed.Farul< Nafiz Koçak), 1. Baskı, 2004: 446-447. Yavuz, A. Tükel. "Anadolu'da Eşodaklı Selçuklu Hanlan", ODTÜ M im arlık Fakülte­ si Dergisi, 2/2 (1976), 187- 206. Yavuz, A. Tükel: "Burmahan", Suut Kemal Yetkin'e Armağan, Ankara 1984, 347-365. Yavuz, A. Tükel: "Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında M ekân-işlev ilişkisi içinde Savunma ve Bannm a", IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1992, 253- 284. Yavuz, A. Tükel,: "M irçinge Han ve Anadolu Selçuklu Dönemi Eşodaklı Kervansa­ raylan Arasındaki Yeri", ODTÜ M im arlık Fakültesi Dergisi. 11/1- 2 (1993), 41- 55. Yavuz, A. Tükel.: "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylannın T ipolojisi” , IV. M illi Selçuklu K ültü r ve Medeniyeti Semineri B ild irile ri, (25-26 Nisan 1994], Konya, 1995, s. 183-198. Yavuz, A.: "Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use as State Houses", 10th International Congress of Turkish Art, September 17-23, Geneva, Cenevre, 1995, s. 757-765 Yavuz, A.: "Anadolu Selçuklu Dönemi Hanlan ve P osta-M enzil- Derbent T eşkilat­ ları", Prof. Dr. Doğan Kuban'a Arm ağan, İstanbul, 25-38. Yavuz, A. T.: Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Üzerinde Çalışmalar, B il­ giler, B ulgular, 1997, «w w w .akm b.gov.tr/turkce/ books», (16.02.2006). Yavuz 1997: A. T. Yavuz, "The Concepts That Shape Anatolian Seljuq Caravansera­ is", Muqarnas, 14, 1997, 80-95 Yavuz, A. Tükel,: "Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use As State Houses", lOe Congres international d'A rt Turc, Geneve, 1999, s. 757-765. Yavuz, Ayşıl Tükel, "Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Üzerinde Çalışma­ lar, B ilgiler, B ulgular-1997” . Uluslararası Dördüncü Türk K ültürü Kongresi B ildi­ rileri. 4-7 Kasım 1997, Ankara, 2000, c. 2, s. 239-259.

Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Genel Bibliyografya Denemesi

Yavuz, A. Tükel; "Kervansaraylar” , Anadolu S elçukluları ve B eylikleri Uygarlığı, II, Ankara 2006, A35-446. Yavuz. A. T.; "Akhan". Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve K ü ltü r Sempozyu­ mu B ildiriler, Cilt: 2, Denizli 2007, s. 13 3-U 4. Yetkin, S. K .:" Selçuklu Kervansaraylarının Ö zellikleri", M illetlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi. 19-24 Ekim 1959, Ankara. 1962; 408-410. Yetkin, S. K.: Türk M im arisi, Bilgi Yayınevi,1. Baskı, Ankara, 1970. Yılmaz, L.: A ntal­ ya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar), Ankara 2002. Yılmaz, L.: Antalya B ir Ortaçağ Türk Şehrinin M im arlık Mirası ve Şehir Dokusunun Gelişimi, Ankara 2002. Yiğitbaşı, S. S.:: Eğirdir-Felekabad Tarihi. İstanbul, 1972. Yinanç. M. H.: "M araş E m irleri", Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, Sene; 15. Nu.: 8(85). İstanbul, 1341. s. 85-100. Yinanç, M, H.; "Elbistan" mad., İslâm Ansiklopedisi. IV. İstanbul, 1945, s. 223-230. Yinanç. R.: "Eshab-ı Kehf Vakıfları” . Vakıflar Dergisi. XX (1988), s. 311-319. Yinanç, R. .; D ulkadir Beyliği. Ankara, 1989. Yinanç, R.: "Sivas Abideleri ve Vakıfları” Vakıflar Dergisi. XXII, Ankara 1991, s. 1544. Yinanç, R, - M. Elibüyük; Kanuni Devri Malatya T ahrir Defteri (1560), Ankara 1983. Yurttaş. H.; "Sivas-Malatya Kervan Yolu" İnönü Üniversitesi II. B attal Gazi ve Malatya Çevresi Halk K ültürü Sempozyumu, İstanbul 1988, 243-247. Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. Çev.; Reşit Rahmeti Arat, Ankara 2006. Yücel, Y. - A. Sevim,: Türkiye Tarihi I. (Fetihten OsmanlIlara Kadar 1018-1300), Ankara 1990.

■

559

^

K Û O T İIR ^ N A T ESER LER İ

'^ Ü U rÜ R V E T ^ İ Z M ,,

^

B A K A N L IĞ I Y A Y IN L A R I '

-

'‘V"

ANADOLU SELÇ U K L KERVANSARAYLARI K ervansaraylar Anadolu SelçukLu k ü ltü rü n ü , güç ve k u w e tin i ^ akse ttire n, zamanın beş yıldızlı o te lle riydi. Ç oğunlukla Sultan, vezir büyük devlet adam ları tarafından yapılan kervansaraylar, kale gibi sağ-^ lam, abidevi kesm e taştan ya p ılm ış,'d ö n e m in in süslem e ö ze llikle riyle bezeli, ticare t, sosyal yardım ve b ir k ü ltü r m üe ssese leri idi. Bu yapılar içerisinde zamanın, in s a a v e lıayvanlannm her tü rlü ihtiyacı karşıla ya­ cak; yiyecek İ£ecgJı,__bol su, cam i, ham am , kütüphane, baytar, doktor, berber, her çeşit ta m iF lŞ ta s v .re h b e r gibi donanım a sahip idi. Kervan­ sara yla r yalnız M üslüm an T ü rkle re de ğil tic a re tle uğraşan tüm yaban­ cılara da hizm ej verm ekteydi. ■plinizdeki bu-_k4âPf Ana’dolu İe tç u k lu Dönem i K ervansaraylarını tüm yönleriyle ele atafı’: hem ala'hm uzm şn la rı ve iig ili kon ularda u zm a n la ­ şan ünivçrsAt© ö ğ re n cile ri, hem de'm erakU -okuyucu kesim i için güve­ n ilir isir-b-g^vurö kayOağı M arak ortaya k o n u lrfc y a p lış ı lm ı ş b ir kaynak -ese rdir; '

s I