Amp Duni Sai Vendedores Kik Sira

6 LENO

Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Governu ‘Dasa’ Mos 3 Roda, Povu Laiha Osan Sosa Foz Agusto Nia Oan Labele Kontinua Estudu To’o Universidade Tan Governu Dasa Sai Ona 3 Roda Sira gerson abel GEMCY

V

endedores kiik ne’ebe bai-bain bolu tiga roda ita la haree ona sira fa’an sasan iha estrada ninin. Seguransa sivil hamutuk ho Polisia Nasional Timor Lorosa’e (PNTL) halao programa ‘dasa sai’ tiga roda iha Dili laran. Wainhira jornalista kla’ak hakat liu ba iha tasi ibun Pantai Kelapa, povu kiik-kiak sira komesa la fa’an ona sira nia sasan tiga roda iha tasi ibun. Guvernu liu husi Administrador Distritu Dili, dasa mos tiha maluk tiga roda sira husi sidade Dili. Razaun katak hakarak para Dili ne’e kabér no mos hodi nune’e wainhira ema estranjeirus mai iha Timor karik, sidade Dili ne’e mos. Vendedor kiik ida, Agusto da silva (58) fa’an ikan, katupa, no na’an manu tunu iha tasi ibun Pantai Kelapa durante tinan barak nia laran ona. La iha servisu seluk, ne’ebe mak diak liu ba Agusto da Silva atu halo. “Batar ami sosa iha Loes ho fulin 5 $ 1. 00. Dala ruma ami lori $ 40.00 atu ba kompras iha Loes osan selu trasnporte Dili ba mai Loes hamutuk $ 9.00. Sosa batar $ 31.00. Agusto Laos deit faan batar nurak, maibe faan mos ayam potong, ikan no katupa. Maske rendimentu kiik liu no dalaruma osan inan (modal) la fila maibe sira kontinua halao servisu ida ne’e tanba la iha servisu seluk ba sira atu hatutan familia nia moris. Maibe Agusto konfesa liu tan kuandu guvernu komesa dasa sai ona tiga roda sira, buka tan servisu iha ne’ebe. “Guvernu bandu ona ami atu la bele fa’an tan sasan iha estrada ninin, ami buka tan servisu iha ne’ebe? Se hanesan ne’e, ami nia oan sira sei la bele kontinua sira nia estudus hanesan ema seluk,” katak Agusto. Agusto imajina tiha ona katak nia oan feto nain rua sei labele kontinua ona sira nia estudu to’o universidade tanba guvernu bandu

tiha ona sira atu labele fa’an tan estudu to’o iha universidade tanba sasan iha Pantai Kelapa. “Agora la iha osan atu selu oan sira nia hau nia oan sira ne’e ejiji atu kon- eskola. “Ami hetan osan oituan liu tinua sira nia estudu, maibe hau husi fa’an batar tunu, ayam potong, nu’udar aman la bele halo buat ida ikan tunu, no katupa da’an, maibe tanba la iha kbiit atu trata sira nia ida ne’e so uja deit hodi sosa hahan uma laran nian. dala ruma atu eskola,” afirma Agusto. Ho sasan nia folin iha merkadu hola sasan uma laran nian deit ne’ebe mak ‘kesi maka’as’ tiha mos la to’o tan,” konfesa Filomena ona populasaun nia kakorok, Agus- ne’ebe nia laen rasik sai nu’udar to rasik la hatene atu hetan osan cleaner, nu’udar dasa foer iha esiha ne’ebe los hodi sosa hahan. trada ninin. Ho kondisoens haneTanba foz nia folin iha merkadu san ne’e, Filomena husu ba gosa’e maka’as tebes. Ho kondisoens vernu atu hatun folin foz nian. hanesan ne’e, Agusto husu ba “Nune’e ami nu’udar povu kiik bele guvernu atu halo planu ba vende- sosa foz,” dehan nia. Nudar sidadaun ida, Filomena dores sira atu fa’an sira nia sasan. Filomena da Costa (45) nia husu ba guvernu AMP atu gasta hamutuk ema nain 12 la iha dalan osan tuir dalan no responde neseseluk atu buka servisu ka husu sidade povu kiik-kiak sira iha area servisu ba Estadu. “Hau nia servisu remotas. “Durante ne’e ami moris mak hola batar depois mai tunu la depende ba guvernu. Maske sano fa’an fali ba ema seluk. Maibe san iha merkadu karun, maibe dau-daun ne’e, guvernu bandu ona ema lideransa ida la mosu mai iha atu fa’an sasan iha tasi-ibun. Ami ami nia le’et atu ajuda ami,” konatu buka tan servisu iha ne’ebe,” fesa Filomena ba jornalista kla’ak kestiona Filomena wainhira dada iha tasi ibun area Pantai Kelapa. lia ho jornalista kla’ak iha Pantai Kelapa, Dili. Seguransa Sivil Wainhira haree sira atu hola fali ba futuru oan sira, ikan? Karik Filomena haklaken liu Lae, tanba iha tan katak husi nia parte, nia rasik labele haloron ne’e ruka nia oan sira atu programa AMP kontinua sira nia es“dasa” mos 3 kola, tanba kbiit la roda iha dalan to’o atu dudu oan sira ninin hahu. Dili to’o hetan sira nia futuru rasik. “Hau so sai mos, lao rai bele fo han deit ba sira, elite sira no oan sira. Maibe ba ema riku sira sai nesesidade seluk, hau kontenti. Maibe nia kbi’it la to’o. Dala ruma sorte diak mak problema sei be-le sosa netik ropa mosu iha ema tahan ida ba oan sikiik nia let. ra,” konfesa Filomena. Triste, labarik Filomena da Costa balun sei hasoru iha oportunidade ne’e haktuir ba kla’ak kabikan mamuk tak nia oan sira ne’eiha sira nia be mak foin lalais uma kain . ne’e akaba sira nia foto: almerio alvarez eskola, sira rasik la bele kontinua sira

Aksaun “dasa” mos 3 roda husi dalan ninin, hatudu katak, elite poitika sira, kuandu hasai desizaun politika kona-ba ema kiik nia moris, sira (elite hirak ne’e) sempre hasai desizaun tuir sasukat moris elite no ema riku sira . Sira nunka hatene i sente katak, iha diferensia nebe boot entre ema kiik (kiak) ho ema riku. Inan husi oan nain 12 ne’e, sente lakon ona kampu servisu ida ne’ebe nia rasik buka durante ne’e estabelese. Iha tempu indonezia kedas, Filomena hahu fa’an ikan, ayam potong, katupa iha tasi ibun, Pantai Kelapa. Filomena fa’an sasan iha tasi ibun atu sustenta familia ninia nesesidade. “Servisu ne’e ami halo atu buka deit osan ba han no hemu. Problema sasan folin sae, naha boot no todan ida ne’ebe aumenta fali ami nia kanoruk. “Oan sira mos balun la bele kontinua

ona sira nia estudu iha banku universidade, tanba osan la iha atu eskola,” aumenta Filomena. Durante ne’e, Filomena gasta osan atu sosa ayam potong, ikan, batar loron ida bele hasai $ 20 to’o $ 30 (dolar rua nulu to’o dolar tolu nolu) hanesan ne’e. “Dala ruma la iha rendimentu diak, maibe ami atu servisu tan iha ne’ebe,” kestiona Filomena. Wainhira jornalista kla’ak husu Saida maka nia hakarak husi governu AMP, Filomena la fo komentariu konaba ida ne’e, tanba dala barak bo’ot sira koalia mak barak liu, duke tulun povu kiik sira. Konaba nesesidade baziku ne’ebe mak sae maka’as iha merkadu, liliu foz Filomena konfesa ba kla’ak katak dala ruma nia ho ninia familia sira la bele han etu tan osan la iha atu sosa foz. Iha parte seluk, Ameu de Jesus (12), estudante ida husi eskola Primaria Remexio ne’ebe mak dadaun ne’e tur iha klase VI ne’e iha tempu feriadu fa’an sasan mai to’o Dili mos konfesa ba kla’ak katak labele fa’an ona tanba seguransa sivil hamutuk ho polisia la autoriza atu fa’an sasan iha dalan ninin. Ameu fa’an forai da’an ne’e nia rasik hola tutan husi ema seluk. Loron ida Ameu bele hetan osan $ 5. 00 centavus deit. Ameu fa’an forai hahu husi dader tuku 6.00 dader to’o tuku 8.30 kalan maka foin fila ba uma. “Hau fa’an forai tanba hakarak ajuda inanaman no buka osan hodi selu alin sira nia eskola. Durante fa’an forai semana rua nia laran, Ameu hetan ona osan hamutuk $ 80.00. Osan sira ne’e, hau uza hodi hola kadernu no lapijeira wainhira tama fali eskola,” hakotu Ameu iha dada lia ho jornalista kla’ak iha Hali-Laran, Balide foin lalais ne’e. Administrador Distritu Dili, Ruben Braz iha Parlamentu Nasional foin lalais ne’e deklara katak husi nia parte, la iha tan dialogu ho populasaun sira ne’ebe mak fa’an sira nia sasan iha iha estrada ninin, tanba iha tiha ona karta konesementu husi guvernu lokal ba komunidade sira atu la bele fa’an tan sasan iha estrada ninin.