Sosa Prado Ka Sosa Pajero? Amp Nauk Osan Povu Nian Atu Hariku An....

LENO

2

Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Sosa Prado ho Single Source

Nakonu ho Lia Falsu Zevonia VIEIRA, Danu FREITAS

P

arlamentu Nasional sosa kareta luxu Toyota Prado, liu husi orsamentu Jeral Estadu 2008 (OJE), atu atende servisu membru Parlamentu Nasional nian iha baze. Toyota Prado ne’e halo estudante sira hamriik hodi kritika maka’as lala’ok Parlamentu Nasional ne’e, liu husi manifestasaun, to’o polísia sira kaptura estudante hamutuk ema na’in 50 no hatama sira iha sela Kaikoli. Iha entrevista ho Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama de Araujo iha fulan hirak liu ba dehan katak tenki sosa

“Prosesu hola kareta ba deputadu sira la los. Prezidente Parlamentu Nasionál, Fernando Lasama no Vice Prezidente PN, Vicente Guterres halo kontratu ne’ebe la tuir lei. Kazu sira hotu ami presiza hetan evidénsia forte. Presiza hatama iha PDHJ, hodi bele haruka ba Prokuradoria Jerál da Republika tanba tuir lolo’os la bele la’o hanesan ne’e, ” tenik Fernanda Borges. kareta ba membru Parlamentu atu tulun deputadu sira halo fiskalizasaun iha baze. “Tenki hola lalais kareta tanba emerjénsia. Entaun uza single source,” katak Prezidente Parlamentu Nasional ne’e iha Uma Fukun PN, wainhira hatan ejizensia manifestasaun husi estudante sira. Tuir Lei, single source ne’e tenkiser rápidu, maiz ou menus fulan ida nia laran sasán ne’e tenki prontu no bele uza ona. Maibé realidade hatudu katak tama ona fulan 8 nia laran kareta prado sira ne’e seidauk to’o mai iha Dili. Ida ne’e hamosu polemika bo’ot iha

públiku katak kareta sira ne’e sosa duni ka lae? Se la sosa, orsamentu ba kareta Toyota Prado ho total $ 1.400 milloens (Veíkulus ba Parlamentu Nasionál) ne’ebe aprova iha debate Orsamentu Rektifikativu iha fulan Jullu 2008 ne’e ba loos ne’ebe? Responde ba kareta prado sira ne’ebe to’o agora seidauk to’o no prosesu ne’ebe la klaru ba deputadu sira, Prezidente Partidu Unidade Nasionál (PUN), Fernanda Borges hateten katak ida ne’e problema boot. “Tanba ida ne’e maka Transparénsia Internasionál (TI) hamenus fatin iha korrupsaun ninian ne’e. Timor-Leste tun to’o 145 besik ona 180. Ida

ne’e perigozu tebes. Timor-Leste nasaun ne’ebe korruptu maka’as. Ida ne’e ita tauk,” esplika Fernanda Borges. Fernanda hatutan tan katak governu AMP uza single source barak. Prosesu hola kareta ba deputadu sira ne’e la los. Prezidente Parlamentu Nasionál, Fernando Lasama no Vice Prezidente PN, Vicente Guterres halo kontratu ne’ebe la tuir lei. Dehan lolo’os, kazu sira hotu ami presiza hetan evidénsia forte. Presiza hatama iha Provedoria de Direitu Humanus e Justisa (PDHJ), hodi bele haruka ba Prokuradoria Jerál da Republika tanba tuir lolo’os la bele la’o hanesan ne’e,” tenik Fer-

Hakarak Fo Kontribuisaun Hau hakfodak tebes bainhira le (sani,red) edisaun kla’ak online, furak no kapas tebes. Hau hanoin oin-sa atu kontribui intelektualmente ba hariku publikasaun ida ne’e. Abele University of Western Australia +61430279XXX

Redasaun: Obrigado ba ita nia apresiasaun mai kla’ak. Ita bele kontribui kla’ak ho opiniaun ka informasaun nebe kla’’ak bele publika.

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liu husi nomeru telefone 7363738 (No.foun) ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan (dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen.............. Bele mos liu husi E-mail: [email protected] ka [email protected]

LENO 3

Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

nanda Borges. “...Transparénsia Vice Xefi Bankada Fretilin, Internasionál (TI) Francisco Branco mos kestiona hamenus fatin iha prosesu sosa kareta ne’ebe la’o korrupsaun ninian la lo’os. “Guvernu uza single sourne’e. Timor-Leste ce maibé la tuir prosesu nortun to’o 145 besik ona 180. Ida ne’e mal,” afirma Branco. perigozu tebes. Branco hatutan liu tan katak Timor-Leste nasaun Prezidente Parlamentu, Fernando ne’ebe korruptu Lasama de Araujo wainhira koalia maka’as. Ida ne’e iha povu nia Uma Fukun katak ita tauk.” single source ne’e prosesu diak -Fernanda liu atu luta kontra korrupsaun. Borges “Hau hanoin ida ne’e grave tebes. Ita fo mensajen ba povu no mundu internasional katak ita hakarak kontratu sira ne’e atu fo benefisiu ba nia an. legaliza buat ne’ebe la los no la transpa- Ida ne’e maka tenki evita,” Fernanda afirma. rente,” esplika Branco ba jornalista kla’ak Fretilin no PUN oras ne’e dau-daun sei buka informasaun atu hetan dadus sira. Tanba iha Uma Fukun PN foin lalais ne’e. Branco hatutan tan katak sira hotu iha bankada rua ne’e hakarak lia loos. Eis Ministra Financas iha guvernu tranzientendimentu ida katak single source taka dalan ba transparénsia no ema hotu enten- tóriu iha tempu UNTAET ne’e ba jornalista kla’ak ho lia fuan kritika dehan ida ne’e osan de katak ida la permite iha lei. “Iha aprovizionamentu, maibé la’os atu uza sistema- povu nian, laos ema ida ninian. “Se individual tikamente ba sosa kareta, ro, halo projeitus nian, bele halo konforme nia hakarak. Wainfizikus. Ne’e hatudu momos ba ema hotu hira halo sala ona, lakohi transparénsia, la katak la iha prosesu transparénsia,” Branco fo informasaun ba ema hotu atu hatene. Hau hakfodak oituan tan kazu hola kareta. konklui. Prezidente PUN mos husu ba PN atu es- Jovens Universitariu hamutuk 51 tama iha plika didiak konaba prosesu single source kadeia. Tanba deit ema balu halo sala. To’o agora sala ida ne’e ami sei eziji,” “Hau hanoin ida informa Fernanda Borges. Ferne’e grave nanda Borges hatutan liu tan katebes. Ita fo tak iha tempu ida buat sira ne’e mensajen ba sei loke hotu. “Hau fiar katak iha povu no mundu tempu badak, ami sei hetan ininternasional formasaun ne’ebe konkretu hodi katak ita habele fo sai. Hodi nune’e nasaun karak legaliza ne’e bele lao ba dalan los,” dehan buat ne’ebe la los no la transnia. parente,” Vice Xefi bankada Fretilin, Francisco Branco, mos husu ba - Francisco Prezidente PN atu fo autorizasaun Branco atu hetan asesu ba informasaun. “Asesu ba atende transparénsia. Kontratu kompañia rasik. “Uza sistema ida ne’e laos katak tenki la tuir prosesu legal. Ida ne’e sala bo’ot. ida ne’ebe? Kontratu ne’e halo hori bainPelumenus kompañia ne’ebe fa’an kareta hira? Prosesu lalaok atu hola kareta ne’e ka hola kareta tenki kompañia tolu. Hodi to’o iha ne’ebe? Ida ne’e ami nia direitu nune’e bele hili ne’ebe maka diak liu. Laos fundamental ne’ebe Konstituisaun fo direitu tanba single source , ita bolu amigu no entrega kontratu ba nia,” Iha fulan Outubru nia kestiona Fernanda Borges. laran kareta Ita tama ona fulan Outubru, komesa tau iha hela fulan 1 ka 2 orsamentu tenki ro. Iha fulan ezekuta hotu. Problema maka Novembru ne’e, kareta sira ne’e iha ne’ebe? kareta sei to’o Osan gasta ona no selu ba komiha Dili. pañia ne’ebe? Bainhira maka kareta sira ne’e to’o? Se maka asina - Kim Jungwoo (Diretor komkontratu ne’e tenki nakloke ba púpania Midori bliku,” husu Fernanda Borges ba Motors) Prezidente Parlamentu Nasional atu esplika ba publiku. Fernanda hatutan liu tan katak PUN rasik husu dala barak ona maibé Par- ba informasaun. Laos deit nudár reprezenlamentu no Ministra Financas taka informa- tante povu iha Uma Fukun, maibé hanesan saun. Ho kestaun ida ne’e PUN komesa he- sidadaun, ami iha direitu ba informasaun tan faktus no tempu badak sei hato’o ba ne’e. Ami eziji kleur ona maibé to’o ohin povu saida maka verdade. “Atu hola kareta loron ami seidauk hetan,” esplika Branco. To’o agora deputadu sira seidauk haba deputadu ka Prezidente Republika tenki halo tuir lei no halo tuir aprovizionamentu tene klaru nia prosesu la’o oinsa. Karik ida nia regras. Ema ida la iha direitu atu uza ba pajina 4

foto: almerio alvarez

Kuidadu!

Hemu Lanu Labele Lori Kareta ka Motor Polisia Nasional Timor-Lorosaé hamutuk ho diresaun Transportes i Terrestres sempre avizu sai ba publiku katak wain-hira lori kareta ka motor, labele hemu tua, tanba bele hetan dezastre nebe bele mos fo perigu ba ema barak nia moris. Maibe realidade ida ne’e ita la haree. Dezastre ema monu ho motor ka xoke malu ho kareta akontese bebeik iha estrada publiku iha Dili laran, tanba ema barak la kohi rona sira nia konxiensia rasik. Laos deit ida ne’e, kareta no motor mos xoke malu bebeik tanba ema la kohi respeita simbolu trafiku Polisia Tranzitu nian. Iha fotografia, ema monu ho motor iha parte Mandarin nian, tanba motorista iha kondisoens lanu hela. Dezastre ne’e akontese iha Sabadu kalan foin lalais ne’e.

Numeru 32/03 Outubro 2008

“...Sofrementu ne’ebe akontese iha mundu, labele kompriende didiak, kuandu sira be terus ne’e maka labarik inosente sira” - Albert Camus

.

.

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak : Kolektiva 1. Responsavel Jeral: nuno RODRIGUEZ 2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA 3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, olegario de JESUS, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES 4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

5. Duru foto: ze’sopol 6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA) 7. Banati & Illas Nain: Zeloy. 8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES 9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS 10.Karikatura : bayu, zecoro, 11 Habelar : noolok CARMO, basilio 12.Fafahek : noolok CARMO Pintor logo Resposavel

: Alit Ambara online: atero

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-Leste Email: [email protected] Númeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain (Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati & Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar (Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

4 LENO

Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Kompañia Midori Hola Pajero Mitsubishi,

Lasama Hakarak PRADO zevonia VIEIRA, danu FREITAS

B

azeia ba dokumentu orsamentu retifikativu ne’ebé guvernu AMP aprezenta ba Uma Fukun, ita haré katak guvernu hakerek iha pájina 39 (Kuadru 5.6), katak Parlamentu Nasionál kuran 1.400.000,00 tan hodi sosa kareta. Se Parlamentu Nasionál hatene ona katak sira kuran osan tan 1.261.000,00, tanba sira asina tiha ona kontratu atu hola kareta molok aprova ka diskute orsamentu retifikativu, tanba sá mak Parlamentu Nasionál husu 1.400.000,00 hodi hola veíkulu ba Parlamentu Nasionál? Osan restu hamutuk $ 139.000,00 Parlamentu Nasionál uza atu halo sáida? Osan ne’e ba ne’ebé? Kuandu buka tuir didiak kontratu atu sosa kareta ba membru Parlamentu Nasional, guvernu tenki selu ba dala uluk osan hamutuk $ 910.000 no ba dala ikus $ 1.261.000. Nune’e mós guvernu tenki selu $2.171.000 ba kompañia Midori hodi hetan kareta hamutuk 65. Ida ne’e signifika katak kada kareta ida kusta $ 33.400. Se osan resin hanesan $ 139.000 ida ne’e signifika katak tuir lolos Parlamentu Nasional hola kareta 69 envés de 65. Ita hotu hatene katak númeru 69 númeru ida ne’ebé di’ak tebes. Tanba ita bele fila surat tahan, ta’u nia oin iha nia ain, ka nia ain iha nia oin, ita sempre hetan númeru 69, ida ne’e signifika katak ita nia Parlamentu Nasionál mak “de pernas para o ar (ain iha leten, ulun maka iha kraik)” Tuir observasaun jornalista kla’ak nia haree katak apoiu juridiku ba Parlamentu Nasionál, la hatene oinsa los sira nia servisu? Haree husi dokumentu kontratu entre Parlamentu Nasionál no Kompañia Midori hodi hola kareta hanesan dokumentu estudu ida. Iha Parlamentu Nasionál ita hetan jurista sira barak. Balun sei nurak, balun foin sa’e husi eskola, balu esperiénsia la dun makás, balun makás, maibé buat ida ne’ebé nunka hanoin ne’ebé bele mosu mak kontratu sala hanesan sala ne’ebé ita hetan iha kontratu entre Parlamentu Nasionál ho kompañia Midori. Uma Fukun, nudar instituisaun kolektiva ida ho númeru identidade fiskál 020101, ho sedé iha rua Formosa, Dili, Timor-Leste, reprezentadu hosi Diretór, João Rui Amaral, ne’ebé, hetan kna’ar husi Na’i ulun Prezidente Parlamentu Nasionál atu sosa sasán ba Uma Fukun, sosa na’in, ba oin bolo “outorgante dahuluk” ho Kompañia Midori Motors. Ins-

Sosa Prado....

Kontroversia hola kareta luxu ba membru Parlamentu Nasional seidauk ramata. Kompañia Midori dehan hola Pajero Mitsubishi. Lasama dehan hola Prado. Ne’ebe maka los? No osan restu sosa kareta ba deputadu sira ne’e, atu tama se nia bolsu?

tituisaun ho reprezentasaun singular, ho númeru rejistu 09323/MD/I/2007, ho sedé iha Aimutin, Comoro, Dili, hetan reprezentadu husi Diretor, Kim Jungwoo, ho kna’ar hodi fa’an. Fa’an na’in, ba oin temi “outorgante daruak”. Wainhira jornalista dada lia ho Diretór Kompania Midori Motors, Kim Jungwoo konaba kontratu ne’e asina iha fulan saida, Kim Jungwoo hateten, “ami asina kontratu iha loron 11 Juñu 2008. Maibe iha kontratu asina iha fulan 8 Maio 2008. Ida ne’e hatudu katak la iha komunikasaun entre Parlamentu Nasionál ho kompañia ne’ebe refere ka oinsa? Ba jornalista kla’ak Kim hateten katak iha fulan Novembru kareta hamutuk 27 sei to’o iha Dili. Restu ne’e fulan Dezembru mak sei to’o iha Dili. Kim Jim Jungwoo hateten ba jornalista kla’ak esplika katak husi nia parte sei hola kareta pajero Mitsubishi. “Ami sei hola kareta pajero Mitsubishi tanba Timor oan gosta sae Pejero,” afirma Jim Jungwoo. Planu Kim Jim Jungwoo hola kareta pajero Mitsubishi diferente ho planu husi Prezidente Parlamentu Nasional. “Ami hola prado ba deputadu Parlamentu Nasional,” afirma Lasama. Iha kontratu rasik ne’ebe jornalista kla’ak hetan mak, iha kontratu ne’e hakerek nune’e: “Simu ona ortogrante

husi pajina 2

ne’e konfidensiál. Tan ne’e públiku la bele hatene prosesu ne’e? Tansá maka iha segredu maka’as? Hatan ba perguntas konaba buat balun ne’ebe sei iha konfedensial, Fernanda Borges esplika katak estadu nia osan laiha konfidensiál. “Se uza osan privadu bele konfidensiál. Estadu nia osan nunka bele sai konfidensiál ba povu,” hatutan Fernanda Borges. Husi partidu opozisaun hanesan PUN no Fretilin sei eziji nafatin konaba prosesu atu sosa kareta ne’e la’o to’o iha ne’ebe ona. Problema mak, kareta Toyota Prado 26 ne’ebe atu sosa ba Komisaun husi Orsamentu Jeral Estadu mos to’o agora sedauk to’o. Razaun saida maka sasán sira ne’e seidauk to’o? Ida ne’e preokupasaun bo’ot Partidu Unidade Nasional no Frente Revolucionaria do TimorLeste Independente.

Maske nune’e, Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) mantein nafatin sira pozisaun. Prosesu hola kareta liu husi dalan normal ka lae, ida ne’e la’os importante. Importante mak kareta to’o iha TimorLeste, hodi nune’e deputadu sira bele uza hodi hala’o fiskalizasaun ba programa guvernu nian. Deputadu bankada CNRT, Cecilio Caminha ba jornalista kla’ak iha PN esplika katak problema akontese iha ezekusaun Orsamentu Jeral. “Hau la hatene rezultadu hola kareta to’o iha ne’ebe. Maibe tuir informasaun katak kareta hola tiha ona. Kompañia ne’ebe maka hetan projeitu ne’e trata dadauk ona. kareta hamutuk 26 iha dalan ona atu mai Timor-Leste,” esplika Cecilio semana kotuk liu ba. Hatan perguntas jornalista kla’ak konaba preukupasaun projetu sosa kareta ne’ebe

darua (fan nain-red) kareta marka Toyota, Land Cruiser Prado, LJ120 R/ L GKMEE 3.OD, 4-Cylinder, 5 Door, Tranzmisaun Manual, hamutuk 65 iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál tuir prazu ne’ebe Ministériu Finansas estabelese tuir akordu ho kompañia Midori Motors. Hola kareta ba Parlamentu Nasionál, Kompañia Midori Motors hala’o mesak projetu ne’e. La iha kompañia seluk maka kolabora ho sira. Husi projetu ne’e hatudu katak Parlamentu Nasionál uza single source. Wainhira jornalista konfirma ba Kim Jungwoo kona ba presu kareta, Kim hateten kontratu ne’e konsidera hanesan segredu. “Ida ne’e segredu. Hau labele hateten fo sai ba públiku. Ida ne’e segredu entre governu Timor-Leste ho ami deit,” konfesa Kim Jungwoo.

“Ami sei hola kareta pajero Mitsubishi tanba Timor oan gosta sae Pejero.”

uza sistema single source, Cecilio hateten katak problema falla oituan iha ezekusaun. “Projetu ne’e bele dehan single source tanba situasaun emerjénsia. Hau la hatene ho razaun saida maka ne’e konsidera single source. Maibe osan ezekuta ona, ami hein bainhira maka kareta to’o mai hodi nune’e deputadu sira bele uza,” tenik nia. Wainhira jornalista kla’ak konfirma ba iha Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama de Araujo kona ba bainhira los maka kareta Prado ne’e to’o. Fernando Lasama hateten, tuir informasaun ne’ebe husi nia parte simu katak iha rohan ba fulan Outobru nia laran kareta to’o ona iha Dili. “Hau simu katak akhir fulan Outubru mai ona. Kareta primeira faze hamutuk kareta 27,” esplika Lasama. Hatan ba perguntas kompañia ne’ebe maka sosa no hatama kareta ba Parlamentu Nasional, Lasama hateten katak nia la hatene kompañia ne’ebe maka sosa kareta. Lasama hatene deit katak kareta atu mai ona. Wainhira jornalista kla’ak halao konfirma-

- Kim Jungwoo Diretór Kompania Midori Motors

saun ba Diretór kompañia Midori Motors, Kim Jungwoo, ne’ebe mak hatama kareta ba PN esplika dehan iha fulan Outubru nia laran kareta komesa tau iha ro. Iha fulan Novembru kareta sei to’o iha Dili. Kareta luxu ba Parlamentu Nasional ne’ebe mak iha fulan hirak liu ba sai polemika iha sosiedade nia le’et ne’ebe ikus mai guvernu uza forsa PNTL hodi kaptura estudante hamutuk 50-resin ne’e, to’o agora sei rai problema barak. Wainhira estudante TimorLeste hala’o demonstrasaun, Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama no Vice Prezidente Parlamentu esplika ba jornalista sira katak prosesu hola kareta ba deputadu sira ne’e uza single source. Tansá agora Prezidenta Parlamentu Nasional hateten nia la hatene kona ba prosesu sosa kareta? La hatene ka lakohi fo informasaun los? Publiku eziji resposta kona ba povu nia osan ne’ebe uza la iha transparénsia. Tempu maka sei koalia, to’o ohin loron osan povu nian uza oinsa?