Abkhazian_georgian_grammar

Ufjnvsb{!hwbodfmb[f ! !

bgyb{vsj!eb!rbsUvmj!fofcjt!! TfntxbwmfmUbUwjt!

2! {еимураз Гванцела9е

Аoсшəеи аsырzшLеи р}ара зzаху рзы

0

ИУНЕСКО ИУНЕСКО АУСrKА rЫР{ТKЫЛАТKИ АМИЛА{ТK КОМИССИА rЫР{ТKЫЛАТKИ АНАУКАrKА РАКАДЕМИА АРН. ЧИrОБАВА ИХЬЫ8 ЗХУ АБЫЗШKАДЫРРАТK ИНСТИТУТ

{ЕИМУРАЗ ГВАНЦЕЛА8Е

АnСШKЕИ АrЫР{ШKЕИ А|АРА З{АХУ РЗЫ

АКТKИ АТОМ

АnСУА БЫЗШKА АГРАММАТИКАТK ОЧЕРК АnСУА-rЫР{УАТK АЖKАР

Аредактор — акад. rеzеван Ломzаzи9е

АшLqLыzыжьырzа "rарzули Ена" АшLqLыzыжьырzа "Интелеsти" rарz 2003 2

iunesko saqarTvelos respublikis iuneskos saqmeTa erovnuli komisia saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis instituti

Ufjnvsb{!hwbodfmb[f!

bgyb{vsj!eb!rbsUvmj!fofcjt! TfntxbwmfmUbUwjt! qjswfmj!upnj!

afxazuri enis gramatikuli mimoxilva afxazur-qarTuli leqsikoni redaqtori _ akad. qeTevan lomTaTiZe

gamomcemloba `qarTuli ena" gamomcemloba `inteleqti" Tbilisi 2003 3

UNESCO GEORGIAN NАTIONАL COMMISSION FOR UNЕSCO ARN. CHIKOBAVA INSTITUTE OF LINGUISTICS AT THE ACADEMY OF SCIENCE OF REPUBLIC OF GEORGIA

TEIMURAZ GVANTSELADZE

ABKHAZIAN AND GEORGIAN LANGUAGES FOR THE LEARNERS

VOLUME I

ABKHAZIAN GRAMMAR MANUAL ABKHAZIAN-GEORGIAN DICTIONARY

Editor — academician KETEVAN LOMTATIDZE

"Kartuli Ena" "Intelekti" Tbilisi 2003 4

ЮНЕСКО НАЦИОНАЛЬНАЯ КОМИССИЯ ПО ДЕЛАМ ЮНЕСКО РЕСПУБЛИКИ ГРУЗИЯ ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ ИМ. АРН. ЧИКОБАВА АН ГРУЗИИ

ТЕЙМУРАЗ

ГВАНЦЕЛАДЗЕ

ДЛЯ ИЗУЧАЮЩИХ АБХАЗСКОГО И ГРУЗИНСКОГО ЯЗЫКОВ

ТОМ ПЕРВЫЙ

ГРАММАТИЧЕСКИЙ ОЧЕРК АБХАЗСКОГО ЯЗЫКА АБХАЗСКО-ГРУЗИНСКИЙ СЛОВАРЬ

Редактор — акад. Кетеван Ломтатидзе

Издательство "Картули Эна" Издательство "Интелект" Тбилиси 2003 5

naSromis pirveli tomi Sedgeba qarTul enaze dawerili afxazuri enis mokle gramatikuli narkvevisa da afxazur-qarTuli leqsikonisagan (leqsikonSi Sedis daaxloebiT 3300 sityva). wigni daxmarebas gauwevs, erTi mxriv, afxazuri enis Seswavlis msurvel qarTvel mkiTxvels, meore mxriv, qarTuli enis Seswavlis msurvel afxaz mkiTxvels. Aусумzа актLи атом шьаsLгылоуп sырzшLала иNу аoсуа бызшLа иааркьаmу аграмматикатL очерки аoсуа-sырzуатL ажLари рыла (ажLар иалоуп 3300-sа ажLак). АшLqLы ацхыраара рнаzап, ганкахь ала, аoсшLа а}ара зzаху аsырzуа oхьаNцLа, даwа ганк ала, аsырzшLа а}ара зzаху аoсуа oхьаNцLа.

© Teimuraz gvancelaZe

© gamomcemloba `qarTuli ena" © gamomcemloba `inteleqti" ISBN 99940-718-8-2

6

avtorisagan ori tomisagan Semdgari winamdebare naSromi daiwera da qveyndeba iuneskos egidiT (kontraqti # 4500005265). naSromi Sesrulebulia saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis institutis mTis iberiul-kakasiur enaTa ganyofilebaSi. naSromis pirvel tomSi Sedis qarTul enaze dawerili afxazuri enis gramatikuli mimoxilva da mcire afxazur-qarTuli leqsikoni, mere tomSi ki warmodgenilia afxazur enaze dawerili qarTuli enis gramatikuli mimoxilva da mcire qarTul-afxazuri leqsikoni. naSromi gankuTvnilia, erTi mxriv, im qarTveli mkiTxvelisaTvis, visac surs Seiswavlos afxazuri ena, meore mxriv, im afxazi mkiTxvelisaTvis, visac surs qarTuli enis Seswavla. avtors swams, rom aseTi mkiTxvelebi arcTu ise cotani iqnebian da es naSromi did daxmarebas gauwevs maT. winamdebare naSromi aris rogorc samecniero, ise praqtikuli xasiaTisa, amitom afxazuri da qarTuli enebis gramatikul mimoxilvebSi ar SevxebivarT im sadavo sakiTxebs, romelTa Sesaxebac specialur literaturaSi azrTa sxvadasxvaobaa. amave mizezis gamo SevecadeT rTuli da specifikuri lingvisturi sakiTxebi martivi terminologiiT gagveSuqebina. naSromSi Sesuli oTxi nawilidan sami saerTod pirvelad aris Sesrulebuli, kerZod, dRemde arasodes dawerila da gamocemula afxazuri enis gramatikuli mimoxilva qarTul enaze, qarTuli enis gramatikuli mimoxilva afxazur enaze da qarTulafxazuri leqsikoni. rac Seexeba afxazur-qarTul leqsikons, aseTi leqsikoni pirvelad Seadgina da 1954 wels gamosca soxumSi moRvawe qarTvelma lingvistma bagrat janaSiam. meored didi afxazur-qarTuli leqsikoni Seadgina afxazma enaTmecnierma vladimer kaslanZiam XX saukunis 80-iani wlebis bolos, mag7

ram Semdgom afxazeTSi momxdarma movlenebma xeli SeuSala am marTlac fundamenturi wignis gamoqveynebas. mesamed mcire afxazur-qarTuli leqsikoni Cven SevadgineT da gamoveciT 2000 wels, romelic garkveuli cvlilebebiT Sevida winamdebare krebulSi. naSromze muSaobisas yovelnairad xels gviwyobda saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis institutis direqcia, risTvisac gulwrfel madlobas movaxsenebT institutis direqtors, saqarTvelos mecnierebaTa akademiis wevr-korespondents, profesor guCa kvaracxeliasa da institutis direqtoris moadgiles, profesor vaJa Sengelias, agreTve afxazuri enis udides mkvlevars, akademikos qeTevan lomTaTiZes.

8

Автор иqнытL M-томкны ишьаsLгылоу абри аусумzа иагьNуп иагьzыжьхоит ИУНЕСКО аегидала (аконтракт №4500005265). Уи наг9оуп rырzzLылатLи АнаукаsLа ракадемиа Арнолд Чиsобава ихьы9 зху АбызшLадырратL институт акавказтL бызшLаsLа аqLшаmы. Аусумzа актLи атом шьаsLгылоуп sырzшLала иNу аoсуа бызшLа аграмматикатL очерки аoсуа-sырzуатL иааркьаmу ажLари рыла, аNбатLи атом — аoсышLала иNу аsырzуа бызшLа аграмматикатL очерки аsырzуа-аoсуатL ажLари рыла. Аусумzа рызкуп, ганкахь ала, аoсшLа а}ара зzаху аsырzуа oхьаNцLа, даwа ганк ала, аsырzшLа а}ара зzаху аoсуа oхьаNцLа. jгLы иаанагоит арz иреиoшу аoхьаNцLа имаyны иыqа9ам kLа. Ари аусумzа урz зегьы ацхыраара ду рнаzоит. Ари аусумzа анаукатL qазшьа мацара ама9ам, уи апрактикатL }акы (хыsLкы) амоуп, абри аqнытL аoсшLеи аsырzшLеи рграмматикатL очеркsLа рmы ишьzых9ам аспециалтL литератураm еимактLуп kLа иoхьа9оу аз}аараsLа. Иара уи амзыз иахqьаны иуадаNу, испецификатLу аз}аараsLа имариоу терминологиала kахцLажLоит. Аусумzа иалоу oшь-хLzак рахьтL хoа раoхьа9а иNуп, хьы9kLала, уажLраан9а иkама9амызт sырzшLала иNыз аoсуа бызшLа аграмматикатL очерки, аsырzуа-аoсуатL ажLари, аoсышLала иNыз аsырzуа бызшLа аграмматикатL очерки. Аoсуа-sырzуатL ажLарsLа ракLзар, раoхьа9атLи аoсуа-sырzуатL ажLар еиsLиршLаны 1954 шыsLсазы иzижьит АqLа инхоз аsырzуа лингвист Баграт Oьанашьиа. А-ХХ-тLи ашLышыsLса а-80-тLи ашыsLсsLа рын}Lамzазы аoсуа-sырzуатL ажLар ду еиsLиршLеит аoсуа лингвист Владимир Каслан9иа, аха нас иqалаз ахzысsLа "рыбзоурала" ари ифундаменттLу ашLqLы zрымжьыцт. АхoатLи аoсуа-sырzуатL иааркьаmу ажLар еиsLkаршLны иzkажьит kара 2000 шыsLсазы. Ари аусумzа аNраан ацхыраара зегьы рыла kарzон rырzтLылатLи АнаукаsLа ракадемиа Арн. Чиsобава ихьы9 зху АбызшLадырратL ин9

институт адирекциа, убри аsнытL гLык-oсык ала иzабун kLа раkkLоит Аинститут адиректор, rырzтLылатLи АнаукаsLа ракадемиа ачленкорреспондент, апрофессор Гуча Кварацхелиа, адиректор ихаzыoуаNы, апрофессор Важа Шенгелиа, иара убас аoсуа бызшLа иду99оу аz}ааNы, академик Кеzеван Ломzаzи9е.

10

От автора Настоящий двухтомник написан и опубликован под егидой ЮНЕСКО (контракт №4500005265). Работа выполнена в отделе кавказских языков Института языкознания им. Арн. Чикобава АН Грузии. В первом томе работы входят грамматический очерк абхазского языка, написанный на грузинском языке и краткий абхазско-грузинский словарь, во втором же томе — грамматический очерк грузинского языка, написанный на абхазском языке и краткий грузинско-абхазский словарь. Работа предназначена, с одной стороны, для грузинских читателей, желающих изучить абхазский язык, а с другой стороны — для абхазских читателей, желающих изучить грузинский язык. Автор уверен, что таких читателей окажется не мало и работа окажет им большую услугу. Предлежащая работа имеет как чисто научные, так и практические цели, поэтому в грамматических очерках абхазского и грузинского языков мы не затрагиваем те спорные вопросы, по которым в специальной литературе имеются разногласия. По тем же причинам мы постарались освещать сложные и специфические лингвистические вопросы с использованием простой терминологии. Из четырех частей работы три выполнены впервые, а именно, до настоящего времени никем еще не написаны и не изданы грамматический очерк абхазского языка на грузинском языке, грамматический очерк грузинского языка на абхазском языке и грузинско-абхазский словарь. Что же касается абхазско-грузинского словаря, то такой словарь впервые был составлен и издан в 1954 году грузинским лингвистом, уроженцем Абхазии Багратом Джанашиа. К концу 80-х годов ХХ века большой абхазско-грузинский словарь был составлен абхазским лингвистом Владимиром Касландзиа, однако последовавшие после события в Абхазии помешали изданию этой фундаментальной книги. Третий по счету краткий абхазско-грузинский словарь был составлен и 11

издан нами в 2000 году. Во время работы над двухтомником нам всячески помогала дирекция Института языкознания им. Арн. Чикобава АН Грузии, за что выражаем сердечную благодарность директору Института, членукорреспонденту АН Грузии, профессору Г. Ш. Кварацхелиа, заместителю директора, профессору В. Г. Шенгелиа, величайшему исследователю абхазского языка, академику К. В. Ломтатидзе.

12

Preface This work consisting of two volumes is published according to UNESCO project (contract № 4500005265). The work has been done in the Department of Caucasian languages of Arn. Chikobava Institute of Linguistics at the Academy of Science of Republic of Georgia. The first volume contains the grammar survey of the Abkhazian language in Georgian and brief Abkhazian-Georgian dictionary. The second volume consists of the grammar survey of the Georgian language in Abkhazian and brief Georgian-Abkhazian dictionary. The work is designed for the Georgian readers wishing to study Abkhazian and for the Abkhazians wishing to study Georgian. The author hopes that the number of such readers is large and the work will help them. The work is not purely academic, it has practical aims as well. Thus, controversial queshions concerning the survey of Georgian and Abkhazian grammar are avoided. The complicated and specific thems are explained in simple, comprehensive way. The three of the four existing chapters is the work are elaborated for the first time. No survey has been made or published about Abkhazian grammar in Georgian or Georgian grammar in Abkhazian and there has been no Georgian-Abkhazian dictionary yet. As for Abkhazian-Georgian dictionary, it was first compiled and published in 1954 by Bagrat Janashia, Georgian linguist working in Sukhumi. The second person to compile the Abkhazian-Georgian dictionary was Vladimir Kaslandzia, Abkhazian linguist, although the publication of this fundamental work failed due to the tard political background of 1980-s. The third person to compile and publish the brief Abkhazian-Georgian dictionary in 2000 is the author of there lines. The work process was assisted by Professor Gucha Kvaratskhelia, the director of Arn. Chikobava Institute of Linguistics and Professor Vazha Shengelia, the deputy of director. We’d lake to thank sincerely the great specialist of the Abkhazian language academician Ketevan Lomtatidze.

13

afxazuri anbani, misi qarTuli samecniero transkrifcia da transliteracia Аoсуа нбани, уи аsырzуатL наукатL транскрипциеи, транслитерациеи afxazuri anbani

qarTuli transkrifcia

qarTuli transliteracia

afxazuri anbani

qarTuli transkrifcia

qarTuli transliteracia

аoсуа нбан

аsырzуатL транскрипциа

акырzуатL транслитерациа

аoсуа нбан

акырzуатL транскрипциа

акырzуатL транслитерациа

a b v g g½ go R R½ Ro d do e J´ J Jo z Z Zo ~|i k k½

a b v g g~|gi gE|gv R R~|Ri RE|Rv d dE|dv e magari J rbili J Jv z Z Zv ~|i k k~|ki

Аа Бб Вв Гг Гь гь ГL гL tu tь uь tL uL Дд ДL дL Ее Жж Жь жь ЖL жL Зз 89 8L 9L Ии Кк Кь кь

КL кL rs rь sь rL sL pq pь qь pL qL Лл Мм Нн Оо Пп no Рр Сс Тт ТL тL {z {L zL Уу Фф

ko q q½ qo y y½ yo l m n o p f r s t to T To E|u F

kE|kv q q~|qi qE|qv y y~|yi yE|yv l m n o p f r s t tE|tv T TE|Tv E|u F 14

Хх Хь хь ХL хL jk jL kL Цц ЦL цL |} |L }L Чч xy v w

15

x x½ xo h ho c co w wo C W C´

x x~|xi xE|xv h hE|hv c cv w wv rbili C rbili W magari C

l m Шш Шь шь ШL шL Ыы

MN O Q Oь Qь ь L

W´ S´ S Sо H

9 j´ j ~ о

magari W magari S rbili S Sv rus.ы, inglis. L, Turq. ı ve|~u magari j rbili j _ _

Аsырzуа нбани уи аoсуатL транскрипциеи qarTuli anbani da misi afxazuri transkrifcia

аsырzуа нбан qarTuli anbani

аoсуатL транскрипциа afxazuri transkrifcia

аsырzуа нбан qarTuli anbani

аoсуатL транскрипциа afxazuri transkrifcia

a

Аа

s

Сс

b

Бб

t

Тт

g

Гг

u

У у | уы

d

Дд

f

no

e

Ее

q

rs

v

Вв

R

tu

z

Зз

y

pq

T

{z

S

Шь шь

i

И и | иы

C

Чч

k

Кк

c

Цц

l

Лл

Z

89

m

Мм

w

|}

n

Нн

W

xy

o

Оо

x

Хх

p

Пп

j

Oь Qь

J

Жь жь

h

jk

r

Рр

16

qjswfmj!obxjmj! !

bgyb{vsj!fojt!hsbnbujlvmj!njnpyjmwb!

!

АКТKИ АХK{А

АnСУА БЫЗШKА АГРАММАТИКАТK ОЧЕРК

17

Sesavali afxazuri ena (аoсуа бызшLа, аoсшLа) Sedis iberiul-kavkasiur enaTa Crdilo-dasavlur anu afxazur-Cerqezul enaTa jgufSi abazur, yabardoul, adiReur da ubixur enebTan erTad. am enaTagan afxazuri yvelaze axlos dgas abazurTan, romelTanac mas imdeni da imgvari saerTo niSnebi moepoveba, rom wminda lingvisturi TvalsazrisiT SesaZlebelia am ori erTeulis erT enad miCneva (aseve faqtobrivad erTi da imave enis, Cerqezuli enis variantebia yabardouli da adiReuric). afxazur enaze molaparake afxazebi amJamad or did kompaqtur jgufad cxovroben saqarTvelos Crdilo-dasavleT nawilSi, afxazeTis avtonomiur respublikaSi, afxazTa mcire jgufi cxovrobs agreTve aWaris avtonomiur respublikaSi (qalaq baTumsa da mis axlomdebare soflebSi). afxazTa gacilebiT didi raodenoba binadrobs TurqeTSi, mcire jgufi saxlobs siriaSic. afxazeTis avtonomiuri respublikidan migrirebuli afxazebi gafantulni arian ruseTis federaciasa da sxva postsabWour qveynebSi, xolo TurqeTidan migrirebulni _ dasavleT evropis saxelmwifoebSi (yvelaze metni germaniaSi cxovroben). afxazur enas ori ZiriTadi dialeqti aqvs: abJuuri da bzifuri. maT Soris sxvaobas ZiriTadad fonematuri struqtura (bzifur dialeqtSi 9 fonemiT metia warmodgenili, vidre abJuurs moepoveba), fonetikuri procesebi, mciredi morfologiuri Tavisebureba da leqsika qmnis. dasaxelebuli ori dialeqtis garda calke gamoyofen baTumel afxazTa metyvelebasac, romelic narevi xasiaTisaa. rac Seexeba TurqeTsa da siriaSi mcxovreb afxazTa metyvelebas, igi jerjerobiT samecniero TvalsazrisiT sustadaa Seswavlili da ar moipoveba zusti cnobebi am metyve18

lebis dialeqturi dayofis Sesaxeb. abJuuri dialeqti, romelic gavrcelebulia oCamCiris raionSi, kilokauri TvalsazrisiT ZiriTadad erTgvarovania, bzifur dialeqtSi ki, romelic gudauTis raionSia gavrcelebuli, akad. q. lomTaTiZis klasifikaciiT, sami kilokavi gamoiyofa: oTharisa, lixnisa da aacisa. sxvaobas am kilokavebs Soris sxvaobas qmnis bzifuri dialeqtisaTvis specifikur sisin-SiSina TanxmovanTa da xaxismier spirantTa met-naklebi daculoba. am TvalsazrisiT yvelaze rTuli oTharis kilokavia, romelmac bolo dromde Semoinaxa bzifuri dialeqtisaTvis damaxasiaTebeli yvela, cxrave specifikuri fonema, yvelaze martivia aacis kilokavi, xolo lixnis kilokavi gardamavalia oTharisa da aacis kilokavebs Soris. afxazuri enisaTvis damwerlobis Seqmnis pirveli cda rusi kavkasiologis, general p. uslaris mier 1862 wels Sedgenili anbani iyo. pirveli saanbano wigni gamoica TbilisSi 1865 wels, romelic rusuli grafikis safuZvelze Seadgina afxazuri anbanis Semqmnelma komisiam general i. barTolomeis xelmZRvanelobiT d. furcelaZisa da v. trirogovis SemadgenlobiT. SemdgomSi afxazurma anbanma ramdenjerme ganicada cvlileba. rusuli grafikis safuZvelze Sedgenili anbanis ramdenime saxeoba ixmareboda 1926 wlamde, 1926-1938 wlebSi gamoiyeneboda jer akad. n. maris mier Sedgenili e. w. analizuri anbani laTinuri anbanis safuZvelze, xolo Semdeg n. iakovlevis mier laTinur grafikazeve dafuZnebuli anbani. 1938-1954 wlebSi ixmareboda qarTul grafikaze damyarebuli anbani, xolo 1954 wlidan dRemde moqmedebs isev rusuli grafikis safuZvelze Seqmnili anbani. afxazuri samwerlobo ena Tavidan fonetikur-fonologiurad ufro rTul bzifur dialeqts emyareboda, magram SemdgomSi moxda ufro martiv abJuur dialeqtze TandaTanobiTi gadasvla. 19

originaluri afxazuri literatura saTaves iRebs 1912 wlidan, roca TbilisSi daibeWda afxazuri literaturis fuZemdeblis dimitri gulias nawarmoebTa pirveli krebuli. manamde afxazur enaze ibeWdeboda mxolod Targmnili sasuliero da sameurneo xasiaTis wignebi. amJamad afxazur enaze arsebobs da viTardeba literatura, qveyndeba gamokvlevebi mecnierebis TiTqmis yvela dargSi, mimdinareobs swavleba skolasa da universitetSi, arsebobs saxelmwifo Teatri, gamodis Jurnal-gazeTebi, ewyoba radio da telegadacemebi da a. S. afxazur enaze Targmnilia msoflio literaturis mravali klasikuri nawarmoebi. sakmaod srulad aris Targmnili qarTuli klasikuri da Tanamedrove literaturac `SuSanikis wamebidan" dawyebuli, vidre Tanamedrove avtorebamde. magaliTad, afxazur enaze arsebobs `vefxistyaosnis" ori sruli poeturi, agreTve mokle prozauli Targmanebi...

afxazuri enis kvlevis mokle istoria calkeuli afxazuri sityvebi da frazebi sxvadasxva dros CauweriaT Turq mogzaurs evlia Celebis (XVII saukune), frang vaWarsa da mogzaurs Jan gambas (XIX saukunis I naxevari) da sxvebs, magram maT Canawerebs sizuste aklia, radgan afxazuri masalis Casawerad iyenebdnen arabul da laTinur anbanebs yovelgvari damatebiTi niSnebis gareSe, rac ar iZleoda saSualebas srulad asaxuliyo afxazuri enis fonematuri simdidre. afxazuri enis pirveli mokle mecnieruli aRwera mocemulia germaneli enaTmecnieris georg rozenis naSromSi "Ossetische Sprachlehre nebst einer Abhandlung über das Mingrelische, Suanische und Abchasische", romelic berlinSi daibeWda 1846 wels. g. rozens am naSromSi mravali sayuradRebo mosazreba aqvs gamoTqmuli, Tumc 20

aqa-iq Secdomebic gahparvia. afxazuri enis pirveli sruli gramatikuli aRwera ekuTvnis petre uslars, romelsac didi Rvawli miuZRvis mravali iberiul-kavkasiuri enis Seswavlis saqmeSi. p. uslaris monografias "Этнография Кавказа. Языкознание. I. Абхазский язык", romelic TbilisSi gamoqveynda liTografiuli wesiT 1862 wels, xolo xelmeored daibeWda 1887 wels, dResac ar daukargavs mecnieruli Rirebuleba. am wignSi vrclad aris aRwerili afxazuri enis fonetikur-fonologiuri sistema, saxelisa da zmnis morfologia, mocemulia calkeul sityvaTa etimologia da erTvis mokle leqsikoni. pirvelad swored p. uslarma miaqcia yuradReba imas, rom afxazuri ena did msgavsebas amJRavnebs kavkasiis mraval adgilobriv enasTan, maT Soris qarTulTan. p. uslarma am enaTa naTesaobis dasabuTebac scada ramdenime saerTokavkasiuri fuZis magaliTze. afxazuri enis qarTulTan naTesaobis problemas eZRvneba cnobili qarTveli pedagogisa da mecnieris petre Waraias gamokvleva "Об отношении абхазского языка к яфетическим" (peterburgi, 1912 w.), romelSic bevri sayuradRebo sakiTxia dasmuli da warmatebiT gadaWrili. avtors mravali saerTo fuZe aqvs daZebnili, romlebic naTelyofen, rom afxazuri da qarTuli enebi axlomonaTesave enebia. sazogadod, p. Waraias didi Rvawli miuZRvis aramarto afxazuri enis, aramed afxazuri folklorisa da eTnografiis Seswavlis saqmeSic. man pirvelma gamoaqveyna gazeT `iveriaSi" (1888 w.) afxazuri andazebi qarTuli TargmaniTurT, aqveynebda werilebs, romlebSic uSualod damkvirveblis TvaliT aris aRwerili uZvelesi afxazuri adaT-wesebi da rwmena-warmodgenebi. swored p. Waraias naSromma aRuZra interesi afxazuri enisadmi akad. niko mars, romelmac mTis iberiul-kavkasiur enaTagan yvelaze meti naSromi am enis kvlevis sakiTxebs uZRvna (ix. misi 21

afxazuri enisa da istoriisadmi miZRvnili naSromebis krebuli "О языке и истории абхазов", М.-Л., 1938 w.). afxazuri enis mokle gramatikuli mimoxilva ekuTvnis cnobil germanel kavkasiologs adolf dirs. es mimoxilva Sesulia kavkasiur enaTa kvlevis sakiTxebisadmi miZRvnil mis ganmazogadebel naSromSi "Einfürung in das Studium der kaukasischen Sprachen" (laifcigi, 1928 w.). afxazuri enis fonetikisa da morfologiis mniSvnelovan sakiTxebs ganixilavda anatoli genko abazur enasTan mimarTebiT. qarTvel mkvlevarTagan p. Waraias Semdeg warmatebiT ikvlevda afxazuri enis sakiTxebs cnobili istorikosi da enaTmecnieri, akad. simon janaSia. masve aqvs Cawerili mravali sayuradRebo folklorul-dialeqtologiuri teqsti (ix. misi `Sromebi", t. III, IV, V, VI). SemdgomSi afxazuri enis Seswavlis saqme ganagrZo cnobilma qarTvelma enaTmecnierma, akad. qeTevan lomTaTiZem, romelic 30iani wlebidan mokidebuli dRemde nayofierad ikvlevs am enis urTules sakiTxebs. ar arsebobs afxazuri enis arcerTi cotad Tu bevrad mniSvnelovani sakiTxi, q. lomTaTiZes rom ar gamoeTqvas mis Sesaxeb sayuradRebo mosazreba. Tu dRes afxazuri ena mTis iberiul-kavkasiur enaTa Soris erT-erT yvelaze ukeT Seswavlil enad iTvleba, es swored q. lomTaTiZis mravalricxovani naSromebis Sedegic aris. ucxoel mkvlevarTagan sagangebo aRniSvnis Rirsia frangi kavkasiologis JorJ diumezilis didi damsaxureba afxazuri enis kvlevis saqmeSi. misi wyalobiT mecnierTaTvis xelmisawvdomi gaxda TurqeTSi mcxovreb afxazTagan Cawerili sayuradRebo folklorul-dialeqtologiuri teqstebi. afxazur enas didi warmatebiT ikvleven afxazi mecnierebic. afxazuri enis kvleva afxazeTSi dimitri guliam daiwyo, romelmac ramdenime sayuradRebo naSromic Seqmna am dargSi. afxaz 22

mkvlevarTa naSromebi exeba afxazuri enis fonetika-fonologias, morfologias, sintaqss, leqsikas, leqsikografias, dialeqtologiasa da sxva kardinalur sakiTxebs. isini gamosacemad amzadeben dargobriv, TargmniT da ganmartebiT leqsikonebs. didi yuradReba eqceva saliteraturo enis normebis dadgenis sakiTxebsac. afxazuri enis kvlevis dargSi sayuradRebo naSromebis avtorebi arian cnobili afxazi enaTmecnierebi, afxazeTis saxelmwifo universitetisa da d. gulias saxelobis afxazeTis enis, literaturisa da istoriis institutis TanamSromlebi lidia Wkadua, SoTa arisTava, konstantine Sayrili, xuxuti bRaJvba, valentina konjaria, saria amiWba, valentina amiWba, raisa gublia, Tamar Sayrili, elene Sayrili, neli arSba, vladimer kaslanZia, taras halbadi, oTar ZiZaria, anatoli xecia, ema kilba, lili hagba, boris jonua, viaCeslav bganba... afxazuri enis dialeqtologiisa da sintaqsis sakiTxebs ikvlevda soxumSi moRvawe qarTveli mecnieri da poeti mirian cikolia (mirneli). gamoqveynebuli leqsikonebidan aRsaniSnavia n. maris mokle `afxazur-rusuli leqsikoni", b. janaSias `afxazur-qarTuli leqsikoni", avtorTa koleqtivis `rusul-afxazuri leqsikoni", agreTve dargobrivi da terminologiuri leqsikonebi. gamocemulia agreTve ortomeuli `afxazuri enis leqsikoni" (I t. _ 1986 w., II t. _ 1987 w.), romelic am enis pirvel ganmartebiT leqsikons warmoadgens. afxazuri enis sistemur kvlevas CvenSi Tbilisis saxelmwifo universitetis daarsebisTanave mieqca yuradReba. am mizniT akad. iv. javaxiSvils ganzraxuli hqonda, moewvia afxazuri enis kursis wasakiTxad p. Waraia, magram am ukanasknels ar dascalda, gardaicvala. 1922-1924 wlebSi Tbilisis universitetSi am enis kurss kiTxulobda d. gulia, Semdeg ki 30-iani wlebis meore naxevramde _ akad. s. janaSia, romelsac 1937 wlidan Seenacvla akad. q. lomTaTiZe. q. lomTaTiZem aRzarda afxazuri enis mravali 23

afxazi, qarTveli da ucxoeli specialisti. afxazuri enis praqtikuli kursi ekiTxebodaT 80-ian wlebSi agreTve Tbilisis SoTa rusTavelis sax. Teatraluri institutis dramisa da kinos msaxiobTa fakultetis afxaz studentebs. afxazur enas sxva iberiul-kavkasiur enebTan mimarTebaSi ikvleven Tbilisis saxelmwifo universitetis kavkasiur enaTa kaTedrasa da saqarTvelos mecnierebaTa akademiis arn. Ciqobavas sax. enaTmecnierebis institutis mTis iberiul-kavkasiur enaTa ganyofilebaSi. ucxoeTSi afxazur enas ikvlevdnen da ikvleven g. deetersi, k. bouda, v. aleni, a. kuipersi, k. pari, g. SaraSiZe, j. hiuiti, a. spruiti, v. lukaseni da sxvani. 2000 wlidan afxazuri enis kursi ikiTxeba iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis soxumis filialis filologiis fakultetze, 2001 wlidan ki _ amave universitetis zugdidis filialSic.

24

Tavi I. fonetika da fonologia∗ 1. afxazuri enis bgeriTi Sedgeniloba afxazuri ena Zalze mdidaria fonemebiT anu sityvaTganmasxvavebeli da formaTganmasxvavebeli damoukidebeli bgerebiT. saliteraturo afxazur enas amJamad moepoveba 64 fonema, e. i. TiTqmis orjer meti, vidre qarTul saliteraturo enaSi gvaqvs. afxazuri saliteraturo enisagan gansxvavebiT bzifur dialeqtSi damatebiT gamoiyeneba kidev 9 specifikuri fonema, xolo abJuuri dialeqtis matarebelTa ufrosi Taobis metyvelebaSi SeiniSneboda kidev erTi Taviseburi _ kbilbagismieri mkveTri spiranti f fonema. afxazuri saliteraturo enis fonemaTa aRsaniSnavad amJamad moqmed anbanSi rusuli anbanidan ucvlelad aris gamoyenebuli 23 aso-niSani, rusuli anbanisave 8 aso-niSani garkveuli cvlilebiT aRniSnavs afxazuris rva damoukidebel fonemas, xolo xuTi aso-niSani nasesxebia sxva anbanebidan, an gamogonilia. afxazur anbanSi TiTo grafemiT aRiniSneba 49 fonema, xolo danarCeni fonemebis gadmosacemad gamoiyeneba wyvilwyvili niSani, maTgan fonemaTa labializaciis (bagismierobis) aRmniSvnelia saerTaSoriso transkrifciidan nasesxebi L niSani, xolo fonemis palatalizebis (silbos) aRmniSvnelia rusuli silbos ь niSani. rac Seexeba и da у grafemebs, isini xan sruli i da u xmovnebis aRmniSvnelia, xan ki ~ da E naxevarxmovnebisa. xmovani fonemebi. afxazur saliteraturo enas amJamad yvela is xuTi xmovani moepoveba, rac qarTul saliteraturo enasa aqvs. esenia: а, е, и, о, у. damatebiT afxazurs aqvs ы xmovani, anu e. w. neitraluri xmovani. am eqvsi xmovnidan ZiriTadia а da ы xmovnebi, danarCenebi ki difTongebs warmoadgenen da SedarebiT axali warmoSobisani arian. magaliTad, е xmovani xSirad mi∗

naSromis qvemoT warmodgenili nawilis werisas ZiriTadad vemyarebodiT akad. q. lomTaTiZis gamokvlevebs.

25

Rebulia иа an аи kompleqsebisagan: ецы ← иацы `guSin", дцеит ← дцаит `igi (adam.) wavida"... и xmovani miiReba иы an ыи kompleqsebisagan: ицеит ← иыцеит `isini wavidnen", дыскит ← дыскыит `me igi (adam.) daviWire"... о xmovani miiReba уа an ау kompleqsebisagan: оха ← уоха ← уаха `amaRam", дыбзиоуп ← дыбзиауп `igi (adam.) kargia"... xmovani у miiReba ыу an уы kompleqsebisagan: апату ← апатыу `pativi, pativiscema; avtoriteti", ус ← уыс `ise"... afxazuri а xmovani dabali aweulobis viwro xmovania, igi qarTul a xmovanTan SedarebiT nakleb Riaa da ufro winac warmoiTqmis. gvxvdeba yvela poziciaSi _ sityvis TavSic, SuaSica da boloSic: ан `deda", аб `mama"..., абас `ase", анапы `xeli"..., агра `nakli", абар}а `aivani; winkari"... aseve sityvis yvela poziciaSi gvxvdeba ori а xmovanic: ааигLа `axlos", аанда `Robe", абаа9а `sveli", абаагLара `cixe-simagre", ахьаа `tkivili", ауаа `adamianebi; xalxi"... dasaxelebul (da sxva mraval) SemTxvevaSi ori а xmovani miRebulia amosavali Dа marcvlisagan. zogjer ori а nasesxeb sityvebSic dasturdeba: аблаам `balRami", амаамын `maimuni", аqLраан `yvavi"... zog SemTxvevaSi Teoriulad mosalodneli sami da oTxi а xmovnis nacvlad mudam ori а xmovani dasturdeba: аанда ← *а-аанда ← *а-Dанда `Robe", даагоит ← *д-аа-аа-гоит ← *д-Dа-Dа-гоит `Cven igi (adam.) mogvyavs"... xmovani е wina warmoebis saSualo aweulobis fonemaa da gvxvdeba sityvis nebismier poziciaSi. igi afxazuri warmoSobis sityvaformebSi meoreulia (ix. zemoT), xolo axlad nasesxeb sityvebSi zogjer ucvlelad aris SenarCunebuli: асовет `sabWo", адрес `misamarTi"... SedarebiT adre da Zvelad nasesxeb sityvebSi sxva enaTa е xmovani Secvlilia а xmovniT: wesi → а}ас, Celti → ачалт... Tu е xmovnis win gamsesxebel enaSi g, q, k, R, x, y Tanxmovnebi dgas, maSin afxazurSi е xmovnis palatalizacia gadaece-

26

ma Tanxmovans da viRebT гь, sь, кь, uь, хь, qь Tanxmovnebs, romelTac mosdevs а xmovani: saxe → асахьа, sarke → асаркьа... xmovani и wina warmoebis zeda aweulobis fonemaa. martivi saxiT afxazur zepir metyvelebaSi igi TiTqmis ar gvxvdeba da gamoTqmaSi difTongis saxe aqvs. xmovnis bunebas igi dagrZelebis SemTxvevaSi iZens: исzиит `gavyide", диит `igi (adam.) daibada". Tu gamsesxebel enaSi i xmovani mosdevs g, q, k, R, x, y Tanxmovnebs, afxazurSi xdeba am TanxmovanTa palatalizeba da гь, sь, кь, uь, хь, qь Tanxmovnebis Semdeg Tavs iCens neitraluri ы xmovani: adgili → адгьыл `adgili; miwa", kibe → акьыба... danarCen TanxmovanTa mezoblad и xmovani afxazurSi icvleba ы xmovniT: baliSi → абалышь, brinji → абрынQь... xmovani о saSualo aweulobis ukana warmoebis fonemaa. igi SeiZleba Segvxvdes sityvis nebismier poziciaSi: оха `amaRam", дызбоит `me mas (adam.) vxedav", ицо `isini midian ra..." nasesxeb sityvebSi о xmovani daiSleba уа(Ea) kompleqsad da Tu mis win dgas labializaciisaken midrekilebis mqone Tanxmovani, у(E) segmenti iqceva wina Tanxmovnis labializebis momentad, а xmovani ki xSirad SenarCundeba: megr. dial. oxvame → afxaz. ауахLама `eklesia", rus. закон → afxaz. азакLан `kanoni"... damatebiTi labializaciisaken midrekilebis uqonel TanxmovanTa Semdeg о xmovani, Cveulebriv, а xmovniT icvleba: foni → аoан, soli → асал... (am ukanasknel SemTxvevaSi mosalodneli iyo sol fuZis cvla afxazurSi *ашLал (a-Sоal) formiT, magrams, Cans, es sityva axali nasesxebi unda iyos, raki `ver moaswro" sesxebis kanonTa mixedviT Tanmimdevrulad Secvla). xmovani у ukana warmoebis zeda aweulobis fonemaa. и xmovnis msgavsad, martivi saxiT ufrosi Taobis metyvelebaSi isic iSviaTad dasturdeba, raki difTonguri buneba aqvs. nasesxeb sityvaTa maxviliani у xmovani afxazurSi zogjer ucvleli rCeba: megr. uRu → afxaz: аýuL|ауыuL `uReli", uro → аура|ауыра... nasesxeb

27

sityvebSive у xmovani iwvevs labializaciis midrekilebis mqone TanxmovanTa labializebas da Tanxmovnis Semdeg ы xmovnis gaCenas: duqani → адLsьáн ← *адLыsьáн, megr. zunTxi → afxaz. ажLы́нzхь `zuTxi"... sxva TanxmovanTa momdevno poziciaSi ki у xmovani icvleba ы xmovniT: xaWapuri → ахаyапы́р, rus. капуста → акапы́́ста... xmovani ы ufro viwro xmovania, vidre а xmovani. igi TiTqmis ar gvxvdeba sityvis TavSi, magram xSiria sityvis Sua da bolokidura poziciaSi: ахыза `sabani", ахаoыц `kbili", а9ы `wyali", ахы `Tavi"... xSirad ы xmovani а xmovnisagan aris miRebuli: Sdr. abazuri Bа _ afxaz. а-хы `Tavi"... neitraluri xmovani ver Zlebs k(h) Tanxmovnis gverdiT da mas enacvleba а xmovani. naxevarxmovnebi. naxevarxmovani и(~) Suaenismieri fonemaa da dasturdeba nebismier poziciaSi: иара (~ara) `is, igi" (mamak. an aragonieri sagani), аkаиуан (aha~Ean) `pirutyvi", аба99еи (abaZZe~) `mamamZuZe, mordu". naxevarxmovani у(E) wyvilbagismieri bgeraa da isic yvela poziciaSi dasturdeba: уара (Eara) `Sen" (mamak.), уа}Lы (EawоH) `xval", дааиуеит (daa~Ee~t) `igi (adam.) modis", иудыруоу? (iEHdHrEoE?) `Sen (mamak.) raRac Tu ici?"... Tanxmovani fonemebi. afxazur saliteraturo enaSi sul 56 Tanxmovani fonemaa, e. i. zustad orjer meti, vidre qarTul saliteraturo enaSia. isini iyofa xSulebad, afrikatebad, spirantebad da sonorebad. x S u l i Tanxmovnebia: б, o, п; д, z, т; дL, zL, тL; г, s, к; гь, sь, кь; гL, sL, кL; q, qь, qL. a f r i k a t i Tanxmovnebia: 9, ц, }; 9L, цL, }L; Qь, ч, y; Q, w, m. s p i r a n t i Tanxmovnebia: в, ф; з, с; ж, ш; жь, шь; жL, шL; u, х; uь, хь; uL, хL; kL; N. s o n o r i Tanxmovnebia: м, н, л, р. xSuli da afrikati Tanxmovnebi qmnian sameulTa sistemas, spirantebi jgufdebian wyvileulebad, xolo sonorebi caleuli fonemebia. xSul, afrikat da spirant TanxmovanTa Soris qarTuli sada Tanxmovnebis identur fonemeb-

28

Tan erTad gamoiyofa specifikuri labializebuli, palatalizebuli da intensiuri (`magari") fonemebis rigebi. afxazuri enis 28 sada Tanxmovani _ б, o, п; д, z, т; г, s, к; 9, ц, }; Qь, ч, y; в, ф; з, с; жь, шь; u, х; k; м, н, л, р _ TiTqmis iseve gamoiTqmis, rogorc qarTuli enis Sesabamisi fonemebi, oRond met-nakleb sxvaobas qmnian q, u, х, k, л, р fonemebi, romlebic afxazurSi qarTulTan SedarebiT ufro `intensiurad" gamoiTqmis. wyvilbagismieri xSulebi afxazur sameulTa erTi rigiT aris warmodgenili: esenia sada wyvilbagismieri б, o, п Tanxmovnebi, romlebic warmoTqmis mxriv zustad emTxveva qarTulis Sesabamis sameuls. maTgan б mJReria, o _ yru fSvinvieri, xolo п _ yru mkveTri. isini gvxvdeba sityvebSi: абара `danaxva, xedva", абылра `wva", аoра `afra", аoара `xtoma", апа `wvrili", ауапа `nabadi"... enakbilismieri xSulebi TanxmovanTa ori sameulis rigiT aris warmodgenili: 1. s a d a enakbilismieri д, z, т sameuli iseve warmoiTqmis, rogorc qarTulis Sesabamisi Tanxmovnebi. es bgerebi aris sityvebSi: ада `ZarRvi", адыу `didi", аzаца `patarZali; rZali", аzауад `Tavadi", аты `bu", атыша `xrami, ufskruli"...; 2. l a b i a l i z e b u l i enakbilismieri дL, zL, тL sameuli rTuli bunebis bgerebia. maTi gamoTqma uaxlovdeba dv, Tv, tv kompleqsTa gamoTqmas. es fonemebi gvxvdeba sityvebSi: адLы `mindori", ардLына `SaSvi", аzLа `Tiva", `cacxvi", арыzLа `marwuxi", атLы `mona; yma; sakuTreba", атLара `dajdoma"... am ori rigis TanxmovanTagan mJRerebia д, дL, yru fSvinvierebi _ z, zL, xolo yru mkveTrebi _ т, тL. ukanaenismier xSulTa sameulebi sam rigs qmnian: 1. s a d a ukanaenismieri г, s, к fonemebi iseve gamoiTqmis, rogorc Sesabamisi qarTuli Tanxmovnebi. es fonemebi aris sityvebSi: агара `akvani", агра `nakli", аsыzа `sofeli", аkаs `amagi; madli",акакара `kakani", акы `erTi raRac"...; 2. l a b i a l i z e b u l i ukanae-

29

nismieri гL, sL, кL fonemebi, romelTa warmosaTqmelad unda gamoiTqvas daaxloebiT gv, qv, kv kompleqsebi, oRond erT fonemad warmoqmnili. es fonemebi aris sityvebSi: агLы `guli", агLырuьара `sixaruli", аsLа `wvima", амарsLа `maqo", акLа `ube", aкLадыр `unagiri"...; 3. p a l a t a l i z e b u l i ukanaenismieri гь, sь, кь sameuli, romelic daaxloebiT gamoiTqmis rogorc g~, q~, k~. am fonemaTa warmoTqma ufro win xdeba, vidre sada ukanaenismieri г, s, к sameulisa. isini dasturdeba sityvebSi: агьангьаш `cbieri; eSmaki, celqi", ацLгьа `cudi", аsьала `karavi", ацsьа `wminda, sufTa", акьакьа `magari, mtkice", акьыркьырра `Wixvini"... dasaxelebuli 9 fonemidan mJRerebia г, гL, гь, yru fSvinvierebi _ s, sL, sь, xolo yru mkveTrebi _ к, кL, кь. faringalur xSulTa sistema afxazurSi qarTulis msgavsad naklovania. am sistemaSi amJamad Sedis mxolod sada faringaluri mkveTri q, romelic qarTul y bgerasTan SedarebiT ufro intensiurad gamoiTqmis, agreTve labializebuli mkveTri qL da palatalizebuli mkveTri qь, romelic daaxloebiT gamoiTqmis rogorc y~ kompleqsi. am sameulebs aklia fSvinvieri da mJReri saxeobebi. dasaxelebuli bgerebi aris sityvebSi: аqаoшь `wiTeli", абаqа `Zegli", АqLа `soxumi", аqLыд `lobio", аqьара `qneva", аqьаqьа `brtyeli"... sisina afrikatebi afxazur saliteraturo enaSi sameulTa ori rigis saxiT aris warmodgenili: 1. s a d a sisina afrikatebi 9, ц, } qarTulis Sesabamisi Z, c, w Tanxmovnebis msgavsad warmoiTqmis. isini aris sityvebSi: а9а `nedli", а9ы `wyali", ац `niskarti", амца `cecxli", а}а `fskeri", а}ара `swavla"...; 2. l a b i a l i z e b u l i sisina afrikatebi 9L, цL, }L specifikuri rTuli fonemebia. maT warmosaTqmelad erT erTeulad unda warmoiTqvas Zv, cv, wv kompleqsebi erTgvari stvenis msgavsi efeqtis TanxlebiT. es fonemebi aris sityvebSi: а9Lы `erTi viRac", а9L9Lара `recxva", ацL `xari", ацLа `tyavi, kani", а}Lа `vaSli",

30

аиа}Lа `mwvane; lurji"... dasaxelebuli eqvsi fonemidan 9, 9L mJReria, ц, цL _ yru fSvinvieri, }, }L _ yru mkveTri. SiSina afrikatebic ori sameulis saxiT aris warmodgenili: 1. s a d a SiSina afrikatebi Qь, ч, y TiTqmis ise warmoiTqmis, rogorc Sesabamisi qarTuli Tanxmovnebi. isini aris sityvebSi: аQь `muxa", аQьам `sparseli", `jami", ача `puri", аччара `sicili", аyкLын `biWi", ахLыyы `patara; bavSvi"...; 2. m a g a r i anu i n t e n s i u r i SiSina afrikatebi Q, w, m specifikuri fonemebia. maTi warmoTqmisaTvis saWiroa wina ena aizniqos zemoT da odnavi dayovnebis Semdeg Rrmad miebjinos magar sasas. es sameuli aris sityvebSi: аQыр `foladi", аQыш `niori", аwы `cxeni", аwkLа `kera", аmы `piri", аmа `axali, norCi, axalgazrda"... dasaxelebul or sameulSi mJRerebia Qь, Q, yru fSvinvierebi _ ч, w, yru mkveTrebi _ y, m. kbilbagismieri spirantebidan afxazurs moepoveba mJReri в da ф fonemaTagan Semdgari wyvileuli. в Tanxmovani daaxloebiT iseve gamoiTqmis, rogorc qarTuli v Tanxmovani, xolo ф iseTive fonemaa, rogoric aris evropul enebSi f fonema. es fonemebi aris sityvebSi: авара `gverdi", аваныза `naRveli", афы `Weqa-quxili", афара `Wama"... winaenismier sada sisina з, с spirant fonemaTa warmoTqma zustad emTxveva qarTul Sesabamis TanxmovanTa warmoTqmas. am wyvileulidan з mJReria, с _ yru. es fonemebi aris sityvebSi: амза `mTvare; Tve", амазара `qoneba", асас `stumari", асыс `batkani"... winaenismieri SiSina spirantebi afxazurSi sami wyvileulis saxiT aris warmodgenili: 1. s a d a SiSina жь, шь spirantebi ufro `rbilad" gamoiTqmis, vidre Sesabamisi qarTuli Tanxmovnebi. es fonemebi dasturdeba sityvebSi: ажь `yurZeni", ажьа `kurdReli", aшьа `sisxli", аиашьа `Zma"...; 2. i n t e n s i u r i SiSina ж, ш spirantebi ufro `magrad" gamoiTqmis, vidre qarTu-

31

li J, S Tanxmovnebi. maTi warmoTqmisas wina ena energiulad aizniqeba magari sasisaken da mcire xniT yovndeba am mdgomareobaSi. intensiuri ж, ш aris sityvebSi: ажра `Txrili", абжа `naxevari", аша `mware", аршра `duReba"...; 3. l a b i a l i z e b u l i SiSina жL, шL spirantebi gamoiTqmis rogorc fonemad Serwymuli da odnavi minastvenis mqone Jv, Sv kompleqsebi. es fonemebi dasturdeba sityvebSi: ажL `Zroxa"; ажLра `sma", ашL `yveli", шLара `Tqven"... dasaxelebul sam wyvileulSi mJRerebia жь, ж, жL, xolo yruebi _ шь, ш, шL fonemebi. ukanaenismieri spirantebic sami wyvileuliT aris warmodgenili: 1. s a d a u, х ufro Rrmad gamoiTqmis, vidre qarTuli R, x Tanxmovnebi. isini gvxvdeba sityvebSi: аuа `mteri", абuа `zurgi", ахы `Tavi", ахара `moweva"...; 2. labializebuli uL, хL spirantebi gamoiTqmis rogorc erT fonemad Serwymuli Rv, xv kompleqsebi. isini dasturdeba sityvebSi: аuLы `ficari", аuLuLа `Zlieri, Ronieri"...; 3. p a l a t a l i z e b u l i uь, хь spirantebi gamoiTqmis rogorc erT fonemad Serwymuli R~, x~ kompleqsebi. es fonemebi aris sityvebSi: абuьыц `foToli; furceli", арuьа `marjvena", ахьы `oqro", ахьара `wvela"... dasaxelebuli eqvsi bgeridan mJRerebia u, uL, uь, xolo х, хL, хь yru fonemebia. laringaluri spirantebidan afxazurs sami fonema moepoveba: yruebi k da kL, mJReri N. s a d a k spirantis warmoTqmisas filtvebidan meti haeris nakadi moedineba, vidre qarTuli h Tanxmovnis gamoTqmisas modis. es fonema aris sityvebSi: аk `batoni; mTavari (mag., afxazeTisa); mefe", kара `Cven"... xSirad swored k TanxmovniT gadmoicema qarTuli x fonema. magaliTad: orxao → ауарkау `xaliCa", megr. dial. kalmaxa → акалмаkа... am fonemas ar moepoveba Tavisi rigis mJReri laringaluri Sesatyvisi fonema. l a b i a l i z e b u l i kL fonema daaxloebiT gamoiTqmis rogorc qarTuli hv da xv kompleqsebis Sualeduri

32

erTiani bgera (Sdr. qarT. xoxobi → аkLыkL `mtredi"). es fonema dasturdeba sityvebSi: аkLара `Tqma", аkLыс `xbo"... afxazuri enis l a b i a l i z e b u l i laringaluri N fonema specifikuria, romlis msgavsi qarTulSi ar dasturdeba. misi gamoTqma Sualeduria germanuli ö da franguli u fonemaTa warmoTqmisa. igi aris sityvebSi: аNы `Rvino", а}аNы `moswavle"... sonori bgerebidan м bagismier-cxvirismieria, н _ cxvirismieri da warmoTqmis mxriv ar gansxvavdebian qarTuli m, n Tanxmovnebisagan. isini aris sityvebSi: амра `mze", амба `lelo", ан `deda", анцLа `RmerTi"... n a r n a r a л, р Tanxmovnebi ufro intensiurad gamoiTqmis, vidre Sesabamisi qarTuli fonemebi. isini dasturdeba sityvebSi: ал `muryani", ала `ZaRli", ар `jari", сара `me"... oTxive sonori mJReri bgeraa.

2. ZirTa struqtura, marcvali da maxvili afxazuri sityvis Ziri istoriulad martivi iyo, rac xSir SemTxvevaSi amJamadac aris SenarCunebuli. kerZod, mravali sakuTriv afxazuri warmoSobis sityvis Ziri Sedgeba cali Tanxmovnisagan, romelsac axlavs а an ы xmovnebi (CV modeli), zogjer ki Ziriseuli Tanxmovani uxmovnodac aris warmodgenili (С modeli). magaliTad: а-}а `fskeri", а-га-ра `waReba, wayvana"... (CV modeli), а-к-ра `Wera", а-с-ра `cema, dartyma"... (С modeli). varaudoben, rom Tavdapirvelad yvela afxazuri sityva agebuli iyo Riamarcvlovani calTanxmovniani Zirebisagan, romlebic qmnidnen models Tanxmovani + xmovani (CV). amJamad am tipis ZirTa gverdiT dasturdeba daxurulmarcvliani Zirebic CVC (Tanxmovani + xmovani + Tanxmovani) modelisa. magaliTad: а-был-ра `wva"... afxazur sityvaTa fuZeebis didi nawili miRebulia ZirTa SeerTebiT (kompoziciiT) an gaorkecebiT da am dros maxvilis zemoqmedebiT miiReba TanxmovanTa kompleqsebi. kompleqsTa 33

warmoqmnisas mniSvneloba aqvs mezoblad moxvedril fonemaTa ragvarobas. afxazurisaTvis SeuTavsebeli kompleqsis dasaZlevad Tanxmovnebs Soris xSirad gaCndeba bgeraTgamyari ы xmovani (Cveulebriv, ori Tanxmovnis win an Semdeg). amJamad enaSi yvelaze gavrcelebulia TanxmovanTa iseTi kompleqsebi, romelTa pirveli komponentebia bagismieri б, o, м Tanxmovnebi: бз, бжь, бж, бu, б}, бN, oс, oшь, oш, oх, oхь, ok, okL, oч, oz, oр, мз, мu, мп, мжL, мр, мс, мт, мu, мqL, мшL, мч, мц, м9, м}, мy, мх, мN... rac Seexeba }q, yq, тq kompleqsebs, isini dasturdeba ZiriTadad qarTulidan nasesxeb sityvebSi. maxvilis Zlieri zemoqmedebis Sedegad fuZe SeiZleba Zalze Seicvalos da miviRoT ramdenime Tanxmovniani kompleqsic (аoсzkLа `Rrubeli", ал}шLа `gamosavali", адuрыжLа `namcxvris erT-erTi saxeoba"...), sadac xSirad aris spiranti an sonori Tanxmovani. maxvili afxazur enaSi intensiuri da moZravia, e. i. maxvili SeiZleba moudiodes sityvis nebismier poziciaSi mdgom xmovans: sityvis TavSi _ áжLа `sityva", áшьха `mTa"..., sityvis SuaSi _ ады́рра `codna", ашьáн}а `kaJi"... sityvis bolos _ а9ы́ `wyali", алабá `joxi"... zogjer erTsa da imave sityvaSi maxvili SeiZleba sxvadasxva adgilas iyos: а}áра|а}арá `swavla"... mravali omonimuri sityva erTmaneTisagan swored maxvilis adgilis mixedviT ganirCeva: áла `Tvali" _ алá `ZaRli", áuа `saberveli" _ аuá `mteri", ákLа `xmali" _ аkLá `Rori"... sityvaTa erT jgufSi zogi afiqsis darTva iwvevs maxvilis gadanacvlebas, magram imave afiqsTa darTva sxva sityvaTa jgufSi ar ucvlis maxvils adgils. aseT SemTxvevebSi raime kanonzomierebis dadgena Wirs. 3. fonetikuri procesebi fonetikur procesTagan afxazurSi yvelaze gavrcelebulia asimilacia, disimilacia, metaTezisi, substitucia da reduqcia. 34

maTgan SedarebiT ufro sistemuri xasiaTisaa asimilaciis procesi. asimilacia yvelaze metad xmovnebisa da difTongebisaTvis aris damaxasiaTebeli. aris rogorc progresuli, ise regresuli asimilaciis SemTxvevebi. procesi SeiZleba iyos sruli an arasruli, kontaqturi an distanciuri. progresuli kontaqturi asimilaciis dros winamavali bgeris gavleniT icvleba momdevno da mTlianad (iSviaTad), an nawilobriv emsgavseba mas. magaliTad: иа → ие → е: иахьа → иехьа → ехьа `dRes", иасымша → иесымша → есымша `yoveldRe"... уа → уо → о: уа}Lы → уо}Lы → о}Lы `xval", ауаNы → ауоNы → аоNы `adamiani"... шб → шo : уышбаqоу? → уышoаqоу? `Sen (mamak.) rogor xar?" дышбацеи? → дышoацеи? `igi (adam.) rogor wavida?"... рz → рд: ацLарzаuLы → ацLардаuLы `skamlogini"... regresuli kontaqturi asimilaciis dros winamavali bgera momdevno bgeris zegavleniT emsgavseba mas. magaliTad: аи → еи: сцаит → сцеит `wavedi", аизара → еизара `kreba"... сб → зб: аokLысба → аokLызба `qaliSvili", дысбоит → дызбоит `me mas (adam.) vxedav"... kontaqturi disimilaciis Sedegad kauzativis mawarmoebeli р- TavsarTis gavleniT zmnis mesame piris mravlobiTi ricxvis niSani р- icvleba д- niSniT (ukeT, ganemsgavseba kauzativis niSans): ирырqа}еит → идырqа}еит `maT mas (mamak.) raRac gaakeTebines"... distanciuri disimilaciis Sedegad uaryofiT brZanebiTSi uaryofis prefiqsi м- ganimsgavsebs uaryofisave -м sufiqss: иыумгам! → иыумган! `Sen (mamak.) is ar waiRo!"... metaTezisis dros bgerebi adgils ucvlian erTmaneTs. magaliTad: аsлаoад → аsалoад `winda", аzkамада → аzаkмада `moxuci, berikaci"... substituciis dros erT bgeras Caenacvleba meore. magali-

35

Tad: ашьамсиа → ачамсиа `qolga", ахьамzа → ахьанzа `mZime; fexmZime"... reduqcia afxazurSi Zalze gavrcelebuli procesia. reduqciis Sedegad maxvilis zemoqmedebis gamo uCinardebian xmovnebi. magaliTad: *амашы́н → амшы́н `zRva", агLáра → агLáр `Robe", áкалаz → áклаz `kalaTi"...

Tavi II. m o r f o l o g i a morfologiis TvalsazrisiT afxazur enas qarTulTan SedarebiT ufro martivi saxeli da gacilebiT rTuli zmna axasiaTebs. afxazuri saxelis simartive, upirveles yovlisa, brunebis sistemis uqonlobiT gamoixateba, rac kompensirdeba zmnuri warmoebis metismeti sirTuliT. afxazuri zmna TiTqmis mTlianad kisrulobs im urTierTobaTa gadmocemis funqcias, rac saxelTa brunebis mqone enebSi am ukanaskneliT gamoixateba. afxazurSi qarTulis msgavsad gamoyofen metyvelebis nawilTa 10 jgufs. esenia: arsebiTi saxeli, zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli, zmna (masdaris, absolutivisa da mimReobis CaTvliT), zmnisarTi, Tandebuli, kavSiri, nawilaki, Sorisdebuli. arsebiTi saxeli afxazuri enis arsebiTi saxeli ganarCevs gramatikuli klasis, ricxvis, zogadobis, gansazRvruloba-ganusazRvrelobis, kuTvnilebis, gardaqceviTobis, instrumentalisisa da uqonlobis morfologiur-semantikur kategoriebs. 1. gramatikuli klasis kategoria. gramatikuli klasis kategoria afxazuri enis umniSvnelovanesi morfologiur-semasiologiuri kategoriaa. aisaxeba arsebiT saxelebSi, ricxviT saxe36

lebSi, nacvalsaxelsa da zmnaSi (absolutivisa da mimReobis CaTvliT). arsebiTi saxeli ganarCevs gonierTa (anu adamianisa) da aragonierTa (anu nivTis) morfologiur-semasiologiur klasebs. gonierTa anu adamianis semasiologiur klasSi Sedis: 1. adamianis aRmniSvneli sazogado arsebiTi saxelebi: ауаNы `adamiani", аха}а `mamakaci; qmari", аokLыс `qali; coli", ахLыyы `bavSvi", асаби `Cvili", арoыс `Wabuki", аokLызба `qaliSvili", аzаkмада `berikaci", аoсы `micvalebuli", аk `batoni; mTavari; mefe", аамысzа `aznauri", анхаNы `glexi", агLыла "mezobeli"...; 2. adamianis sakuTari saxelebi da gvarsaxelebi: Мзауy, Арзаqан, Сааzбеи, Асида, Ахра, КLасzа, Пата, Камаyыy, Хьыма, xыма..., Агрба, Воуба, |LыQьба, Дадал-иoа, Барцыц...; 3. eTnonimebi: аoсуа `afxazi", аsырzуа `qarTveli", аиадыгь `adiReli", аqарач `yaraCaeli", анаNеи `noRaeli", ашLамахь|аерман `somexi", аурыс `rusi", аzырsLа `Turqi", аQьам `sparseli"...; 4. naTesaobis terminebi: ан `deda", аб `mama", аoа `vaJi, Ze", аokа `asuli", аиашьа `Zma", аиаkLшьа `da", анду `bebia", абду `babua, papa", а99еи `ZiZa", а99аахNы `naTlia"...; 5.xelobis saxelebi: ажьи `mWedeli", ахьча `mwyemsi",абрагь `yaCaRi", аuьыч `qurdi", ар}аNы `maswavlebeli"...; 6. anTropomorful arsebaTa da RvTaebaTa saxelebi: анцLа `RmerTi", аoааимбар `winaswarmetyveli, mociquli", аNысzаа `eSmaki", амаалыsь `angelozi", 9ызлан `ali"... yvela am saxels daerTvis kiTxva дарбан? `vin? romeli?" aragonierTa anu nivTTa semasiologiur klasSi Sedis danarCeni saxelebi, miuxedavad imisa, suliers aRniSnaven isini Tu usulos. magaliTad: аwы `cxeni", аwада `viri", арбаuь `mamali", арцына `dedali", аoсы9 `Tevzi", акLыбры `koRo", амаz `gveli", ардLына `SaSvi", аишLа `tabla", аNны `saxli", ажLNан `ca", амра `mze", амза `mTvare", `Tve", аиа}Lа `varskvlavi", ашьха `mTa", аwеира `sikeTe", ацLгьара `siave", аoсхLыра `qelexi", адунеи `qveyniereba", анышL `miwa", Аoсны `afxazeTi", rарz `Tbilisi", а}Lа

37

`vaSli", ахшыN `goneba", анасыo `bedi"... aragonierTa klasis saxelebs daesmis kiTxva иарбан? `ra? romeli?" qarTulis msgavsad da indoevropul enaTagan gansxvavebiT arc afxazurSi gairCeva arsebiT saxelTa gramatikuli sqesi. afxazurs saamiso sagangebo afiqsebi ar moepoveba. mdedrobiTi da mamrobiTi sqesis mqone cxovel-frinvelTa erTi jgufis sqesi aRiniSneba mxolod leqsikurad, kompoziciis (fuZeTa SeerTebis) gziT. Sdr. erTi mxriv, акLты `qaTami" ( zogadad) da, meore mxriv, акLтарцына `dedali" (zedmiwevniT `qaTam-dedali") _ акLтарбаuь `mamali" (zedmiwevniT `qaTam-mamali"), акамбашь `kameCi" (zogadad) da ажLкамбашь `furkameCi", ацLкамбашь `xarkameCi", аwы `cxeni" (zogadad) da аwан `Waki" (zedmiwevniT `cxen-deda"), аwаба `ulayi" (zedmiwevniT `cxen-mama")... arsebiT saxelebSi arc gramatikuli klasis kategoria aRiniSneba sagangebo morfologiuri niSnebiT, amitom es kategoria am SemTxvevaSi mxolod semasiologiuria, samagierod arsebiT saxelTa semasiologiuri gramatikuli klasi ganirCeva saxelTa kuTvnilebiTi formisa da zmnaTa pir-klasis aRmniSvneli prefiqsebiT (ix. qvemoT). 2. ricxvis kategoria. arsebiT saxelebs aqvT mxolobiTi da mravlobiTi ricxvis formebi. ufro zustad rom vTqvaT, saxelTa ricxvi morfologiurad gamoixateba mxolod mravlobiTSi, vinaidan mxolobiTi ricxvis formebi ricxvis mawarmoeblebs ar dairTaven, mravlobiTi ricxvis gamosaxatavad ki ixmareba ramdenime afiqsi. maTgan yvelaze gavrcelebulia gonierTa klasis arsebiT saxelTa mravlobiTobis mawarmoebeli -цLа sufiqsi da aragonierTa klasis arsebiT saxelTa mravlobiTobis mawarmoebeli -sLа sufiqsi. magaliTad: аyкLын-цLа `biWebi", а9uаб-цLа `gogonebi", аNыз-цLа `amxanagebi, megobrebi", агLыла-цLа `mezoblebi", астудент-цLа `studentebi", ашахтиор-цLа `meSaxteebi"..., а}ла-sLа `xeebi", аw-sLа `cxenebi", ажL-sLа `Zroxebi", амх-sLа `yanebi", 38

аoсы9-sLа `Tevzebi", ашьха-sLа `mTebi"... gonierTa klasSi Semavali zogi arsebiTi saxeli dairTavs mxolod aragonierTa klasis -sLа sufiqss: аkLса-sLа `qalebi", ахLLыy-sLа `bavSvebi"... zogierTi eTnonimi da satomo saxeli ki erTnairad dairTavs rogorc -цLа, ise -sLа sufiqsebs: аsырzцLа|аsырz-sLа `qarTvelebi", агыр-цLа|агыр-sLа `megrelebi", аурыс-цLа|аурыс-sLа `rusebi"... saxelTa mcire jgufi ganusazRvrel formaSi erTdroulad dairTavs orsave sufiqss: ха-цLаsLа-к `viRac kacebi", yкLын-цLа-sLа-к `viRac biWebi", 9uаб-цLаsLа-к `viRac gogonebi"... arsebiT saxelTa krebiToba gadmoicema -аа sufiqsis meSveobiT, romelic ZiriTadad gamoiyeneba gvarsaxelis, tomis warmomadgenelTa an warmomavlobis saxelTa krebiTi formis sawarmoeblad. magaliTad: абжьыу-аа `abJuelebi", бзыo-аа `bzifelebi", очамчыр-аа `oCamCirlebi", аqL-аа `soxumelebi", аoсу-аа `afxazni", yлоу-аа `Wlouelebi", лыхн-аа `lixnelebi", xан-аа `Wanbebi", Агр-аа `agrbebi", rацL-аа `qacvbebi"... amave sufiqsis meSveobiT iwarmoeba а-уа-Nы `adamiani" saxelis krebiT-mravlobiTis formac: а-у-аа `adamianebi, xalxi"1. krebiTobis mawarmoebelia agreTve rTuli *-ра-аа → -раа sufiqsi: Кама-раа `kama da misianebi", {орqан-раа `Toryani da misianebi"... mcenareTa saxelebisa da zogi sxva sityvis krebiTobas gamoxatavs agreve -ра sufiqsi: аQь-ра `muxnari", амза-ра `fiWvnari", аoса-ра `soWnari", *аmа-ра → аmар `axalgazrdoba", ажLла-р(а) `xalxi, eri". cxovel-frinvelTa naSierebisa an mcire zomis saganTa aRmniSvnel -с sufiqsian saxelebs mravlobiTSi -с Camoscildeba da mis adgilas daerTvis р(а) sufiqsi: aрoы-с `Wabuki" _ арoа-р(а) `Wabukebi", асы-с `batkani" _ аса-р(а) `batknebi", аkLы-с `xbo" _ аkLа-р(а) `xborebi", а}ы-с `Citi" _ а}а-р(а) `Citebi", анацLкьы-с `neki" _ анацLкьа1

aq CamoTvlil magaliTTa umravlesobaSi mosalodneli iyo sami а xmovnis Tavmoyra, magram momxdaria sami erTgvari xmovnis Serwyma or xmovnad (ix. zemoT).

39

р(а) `nekebi"... aseve iwarmoeba ашьы-шь ← *ашьы-с `goWi" da акLyы-шь ← *акLыт}ы-с `wiwila" saxelTa mravlobiTic: ашьар(а) `goWebi", акLyа-р(а) `wiwilebi". saxelebs, romlebsac mravlobiTSi -р(а) sufiqsi daerTvis, damatebiT SeiZleba -sLа an цLа sufiqsebic daerTos: арoа-р-цLа `Wabukebi", аса-ра-sLа `batknebi", аkLа-ра-sLа `xborebi", анацLкьа-ра-sLа `nekebi"... 3. saxelis zogadi, saleqsikono forma. arsebiT saxels aqvs zogadi, saleqsikono forma, romelsac а- prefiqsi awarmoebs. arsebiT saxelTa garda zogadi formebi aqvT agreTve zedsarTav saxelebs, masdars, erTi tipis mimReobebs, zmnisarTTa nawils. zogadi formis а- prefiqsi daerTvis rogorc Zireul, ise nasesxeb sityvebs. Tu sityvis fuZe iwyeba е, и, о, у xmovnebiT, и da у naxevarxmovnebiTa da TanxmovnebiT, maSin а- prefiqsi mudam ucvlelad iqneba warmodgenili: а-еzым|а-иаzым `oboli", а-ика `bibilo", а-област `olqi", а-у(ы)блаа `ubixi", а-уаNы `adamiani", аха}а `kaci; qmari", а-Nны `saxli"... а-бзиа `kargi", а-qаoшь `wiTeli", а-лада `qvemoT", а-Nада `zemoT", а-муча `muqTaxora", а-лала `irao (saqoneli)", а-qа}ара `keTeba", а-хLыцра `fiqri"... Tu sityva iwyeba fuZiseuli а xmovniT, maSin zogad formaSi xdeba fuZiseuli xmovnisa da prefiqsis Serwyma erT а xmovnad: *а-иаба → *а-аб → аб `mama", *а-иана → *а-ан → ан `deda", *а-иа-жLа → *а-ажLа → ажLа `sityva", *а-абаз → абаз `abazi, ockapikiani moneta", *а-абана → абана `abano", *а-автобус → автобус `avtobusi", *а-август → август `agvisto".... ori а xmovniT dawyebul fuZeebSic zogadi formis а- prefiqsi Seerwymis am ori fuZiseuli xmovnidan win mdgoms da sami а xmovnis nacvlad mainc ori а xmovani rCeba: аанда `Robe", аамzа `dro", аамысzа `aznauri", аа}Lа `tomara", аашьа `zarmaci", аашьышь `maCvi"... 4. gansazRvruloba-ganusazRvrelobis kategoria. zogadi formis а- prefiqsiani saxelebi iTavseben gansazRvrulobis gadmocemis funqciasac. amgvari saxelebi konteqstis mixedviT aR40

niSnaven gansazRvrul, mosaubrisaTvis cnobil sagansa Tu movlenas: ари а-уаNы `es adamiani", уи а-}ла `is xe", а-стол иsLу а-шLqLы `magidaze mdebare wigni"... igive а- prefiqsi gvxvdeba gvarsaxelebSic da am dros aRiniSneba dasaxelebuli gvaris erTi konkretuli warmomadgeneli: А-маршьан `marSanias gvaris (es) adamiani", АбuажLба `bRaJvbas gvaris (es) adamiani", А}LыQьба `wvijbas gvaris (es) adamiani", А-QьынQьал `jinjolias gvaris (es) adamiani"... zogi qarTveluri warmoSobis gvarSi es а- prefiqsi am gvaris warmomadgenelTa gaafxazebis aRsaniSnavad da TiTqosda araqarTuli warmomavlobis xazgasasmelad Seerwya fuZes da uprefiqsod TiTqmis aRar ixmareba: АQьынQьал ← jinjolia, Амoар ← meforia, АмsLаб|АнsLаб ← miqvabia, Аблыскьыр ← buliskeria... saxelTa ganusazRvreli forma iwarmoeba а- prefiqsis fuZisaTvis CamocilebiT. magaliTad: gansazRvr. ganusazRvr. а-уаNы `adamiani" (mosaubrisaTvis уаNы `viRac cnobili) adamiani" а-напы `xeli" (mosaubrisaTvis напы `romeliRac cnobili) xeli" а-шLqLы `wigni, werili" (mosaubri- шLqLы `raRac saTvis cnobili) wigni, werili" da a.S. wminda fuZiT warmodgenili ganusazRvreli saxelebi yvelaze xSirad andazebSi dasturdeba. magaliTad: лаoс ла иакуам `Zus ZaRli ar erCiso", Qьыкеи гLырNеи ин}Lом `marili da dardi ar gamoilevao", zLи млашьи еибадыруам `maZRari da mSieri erTmaneTs ver scnobeno"... gavrcelebulia ganusazRvrelobis gamoxatvis sxva xerxic, roca а- prefiqsis gareSe warmodgenil fuZes daerTvis `erTi" ricxviTi saxelis акы fuZisagan momdinare -к sufiqsi. magaliTad: уаNы-к `viRac, erTi adamiani", напы-к `romeliRac xeli", шLqLы-к `romeliRac wigni, werili", Маршьан-к `viRac marSania",БuажLба-к `viRac bRaJvba", OьынQьал-к `viRac jinjolia"... 41

zog saxelSi Tavkidura fuZiseuli а xmovani gadaazrianebis Sedegad zogadi formis а- prefiqsad gaigeba da ganusazRvrel formaSi fuZes Camoscildeba. magaliTad, ажLа `sityva" saxelSi Tavkidura а xmovani fuZis kuTvnilebaa (ажLа ← *аажLа ← аиажLа), magram am saxelis ganusazRvrel formaSi SeiZleba dadasturdes rogorc ажLа-к, ise жLа-к `romeliRac sityva" variantebi. aseTive viTarebaa rogorc Zireul, ise nasesxeb sityvebSi: ашLа `simRera", адгьыл ← adgili `miwa; adgili", адрес `misamarTi", афицар `oficeri"... 5. kuTvnilebis kategoria. saxelis kuTvnilebis kategoria afxazurSi saxelis wminda fuZeze nacvalsaxeluri warmoSobis prefiqsTa darTviT iwarmoeba. amgvarad miRebuli forma asrulebs qarTuli enis naTesaobiTi brunvis funqcias, Tumc brunva ar aris. kuTvnilebis gamomxatveli nacvalsaxeluri prefiqsebia: I piri II piri

III piri

mx. r. с(ы)у(ы)б(ы)и(ы)л(ы)а-

(mamak. klasi) (qalis klasi) (mamak. klasi) (qalis klasi) (aragon. klasi)

mr. r. k(а)шL(ы)-

р(ы)

am prefiqsTagan mxolobiTi ricxvis meore da mesame pirTa prefiqsebi ganarCeven mflobelis gramatikul klass. meore pirSi erTmaneTs upirispirdeba mamakacisa da qalis qveklasebi, xolo mesame pirSi _ mamakacis, qalisa da aragonierTa (arapirovnebaTa) qveklasebi. meore pirSi у(ы)- prefiqsi ganzogadebulia, igi gamoiyeneba mamakacTa da gapirovnebuli sagnis aRsaniSnavad qalis garda, xolo б(ы)- prefiqsi aRniSnavs mxolod mdedrobiTi sqesis adamianebs. kidev ufro konkretulia danawileba mesame pir42

Si: и(ы)- prefiqsiT aRiniSneba mamakaci da mamrobiTi sqesisad gagebuli anTropomorfuli arsebani (RmerTi, angelozi, winaswarmetyveli, eSmaki, qaji, tyis kaci...), л(ы)prefiqsiT aRiniSneba qali da mdedrobiTi sqesisad miCneuli anTropomorfuli arsebani (RvTismSobeli, ali, tyis qali...), xolo а- prefiqsi aRniSnavs yvela aragonier arsebasa da movlenas, miuxedavad imisa, sulieria mflobeli, Tu usulo. magaliTad: mx. r. mr. r. I piri сы-шLqLы `Cemi wigni" kа-шLqLы `Cveni wigni уы-шLqLы `Seni(mamak.) wigni" шLы-шLqLы `Tqveni II piri wigni" бы-шLqLы `Seni(q.) wigni" иы-шLqLы `misi(mamak.) wigni" III piri лы-шLqLы `misi(q.) wigni" ры- шLqLы `maTi а- шLqLы `misi(aragon.) wigni wigni" 6. gardaqceviTobis formebi. arsebiT saxelTa gardaqceviTobis formebi daaxloebiT asrulebs qarTuli enis viTarebiTi brunvis funqcias, Tumca brunva ar aris. igi iwarmoeba zogadobis а- prefiqsis gareSe warmodgenil wminda fuZeze -c sufiqsis darTviT. magaliTad: а-ха}а `mamakaci; qmari" _ ха}а-с `mamakacad; qmrad", а-}ас `wesi" _ }ас-с `wesad", а-бQьар `iaraRi" _ бQьар-с `iaraRad", а-уал `vali" _ уал-с `valad", а-ха}ара `vaJkacoba" _ ха}ара-с `vaJkacobad"... 7. instrumentalisi. instrumentalisis (iaraRobiTis) sawarmoeblad saxelis fuZes CamoSordeba zogadobis а- prefiqsi da daerTvis `sufiqsi" -ла. amgvari formebi daaxloebiT udris qarTuli enis moqmedebiT brunvas. magaliTad: а-напы `xeli" _ напы-ла `xeliT", а-шьапы `fexi" _ шьапы-ла `fexiT; qveiTad", а-oын}а `cxviri" _ oын}а-ла `cxviriT", а-wы `cxeni" _ wы43

ла `cxeniT", а-уардын `uremi" _ уардын-ла `urmiT"... mravlobiT ricxvSi mdgar saxelebTan -ла `damoukidebel fuZed" iqceva da dairTavs mravlobiTi ricxvis kuTvnilebiT ры- prefiqss, xolo arsebiTi saxeli warmodgenilia mravlobiTi ricxvis Cveuli formiT. magaliTad: а-напsLа ры-ла `xelebiT", а-шьапsLа ры-ла `fexebiT", а-oын}аsLа ры-ла `cxvirebiT", аwsLа ры-ла `cxenebiT", ауардынsLа ры-ла `urmebiT"... aseve formdeba ла elementi nacvalsaxelebTan da sakuTar saxelebTan erTad xmarebisas: сара сы-ла `CemiT, Cemi meSveobiT", уара уы-ла `SeniT, Seni meSveobiT", лара лы-ла `misiT, misi meSveobiT", Алиас иы-ла `aliasis meSveobiT", Камаyыy лы-ла `kamaWiWis meSveobiT"... 8. uqonlobis forma. uqonlobas -да sufiqsi gamoxatavs, romelic daerTvis saxelis wminda fuZes. magaliTad: а-хы `Tavi" _ хы-да `uTavo", а-м}LыжLNа `frTa" _ м}LыжLNа-да `ufrTo", а-wы `cxeni" _ wы-да `ucxeno"... amgvar formebs afxazurSi ufro xSirad zmnisarTuli mniSvneloba aqvT (`uTavod", `ufrTod", `ucxenod"...). 9. arsebiT saxelTa sityvaTwarmoebis ZiriTadi tipebi. afxazurSi arsebiTi saxelebi iwarmoeba kompoziciis (fuZeTa SeerTebis) an afiqsaciis gziT. kompoziciis dros erTmaneTs erwymis ori an meti fuZe da Sedegad miiReba axali rTulfuZiani saxeli. am dros zogadobis а- prefiqsi daerTvis mxolod axali rTuli sityvis (kompozitis) pirvel wevr fuZes. magaliTad: аихамNа `rkinigza"(аиха `rkina" + а-мNа `gza"), а-цLамаzLа `kavi"(а-цL `xari" + а-маzLа `sagani; samosi"), а-9лагара `wisqvili" (а-9ы `wyali" + а-лагара `fqva"), а-уасахьча `mecxvare" (а-уаса `cxvari" + а-хьча `mwyemsi; daraji"), а-жLцLеимаа `qalamani" (а-жL `Zroxa" + а-цLа `tyavi; kani" + аимаа `wuRa"), а-бласаркьа `saTvale" (а-бла `Tvali" + асаркьа `sarke; mina"), а-oсадгьыл `samSoblo" (а-oсы `suli", `micvalebuli" + а-дгьыл `miwa; adgili")... am tipis warmoebisas

44

xSirad kompozitis erTi wevri msazRvrelia, meore ki _ sazRvruli. zog kompozitSi fuZeebi erTmaneTs makavSirebeli и `da" elementiT uerTdebian:: аче-и-Qьыка `purmarili" (ача `puri" + и `da" + аQьыка `marili"), ацLе-и-жь `sxeuli" (ацLа `tyavi, kani" + и `da" + ажьы `xorci")... rTuli arsebiTi saxelis (kompozitis) wevrebad SeiZleba gamoyenebuli iyos arsebiTi saxeli, zedsarTavi saxeli (iSviaTad), ricxviTi saxeli (iSviaTad), masdari an zmnis wminda fuZe. bolo xans samecniero-teqnikuri progresis daCqarebam gamoiwvia kompoziciis gziT kalkirebul neologizmTa warmoqmnis gaaqtiureba, rac yvelaze mkafiod presis enaSi SeigrZnoba. afxazurSi sityvaTwarmoebiT afiqsTa erTi nawili dResac aqtiuri da produqtiulia, nawils ki ukve aRar ZaluZs axal sityvaTa warmoeba. aris naxevarafiqsebic, e. i. iseTi damoukidebeli sityvebi, romlebic zogjer afiqsebadac gamoiyeneba, zogi afiqsis warmomavloba ki amJamad specialur kvlevas moiTxovs. afxazurSi yvelaze gavrcelebulia Semdegi ZiriTadi sityvaTmawarmoebeli afiqsebi (maT Soris zogi naxevarafiqsia): a) ganyenebul, abstraqtul cnebaTa mawarmoebeli -ра sufiqsi: аха}а-ра "vaJkacoba," аoсуа-ра `afxazoba" (afxazi kacisaTvis damaxasiaTebel dadebiT TvisebaTa erToblioba), абеиа-ра `simdidre", агызмал-ра `eSmakoba", анасыoда-ра `uiRbloba"... b) profesiis, moqmedis aRmniSvneli -Nы sufiqsi, romelic adamianis aRmniSvnel Zirs emTxveva: ар}а-Nы `maswavlebeli", а}аNы `moswavle", анха-Nы `glexi", ашLqLыN-Nы `mwerali", а9са-Nы `mocurave", аныqLа-Nы `mogzauri", аoсах-Nы `moRalate"... g) Tvisebis, Cvevis, maneris an xerxis aRmniSvneli -шьа sufiqsi: ауаNы-шьа `adamianoba", аqаз-шьа `Tviseba, xasiaTi", аныqLа-шьа `mgzavrobis, siarulis manera", аoхьа-шьа `kiTxvis Cveva, manera", а9са-шьа `curvis xerxi", аsLoа-шьа `Widaobis manera, ileTi"... 45

d) samoqmedo sagnis an daniSnulebis -тL sufiqsi, romelic emTxveva а-тLы `sakuTreba" sityvis Zirs: аусу-тL `samuSao, gasakeTebeli ram", афа-тL `saWmeli", арыжL-тL `sasmeli, dasalevi", аzи-тL `gasayidi", аиzага-тL `saTargmni"... e) moqmedebis iaraRis aRmniSvneli -га sufiqsi: ахыс-га `sasroli (iaraRi)", аzаzыныжL-га `Cibuxi, yalioni", zedmiw.: `TuTunis dasalevi (mosawevi) iaraRi", ажы-га `bari" (`saTxreli iaraRi"), ар}а-га `saxelmZRvanelo (wigni)`... v) kninobiT-alersobiTi saxelebis mawarmoebeli -жL sufiqsi, romelic ukavSirdeba ажL `Zveli; beberi" sityvis fuZes: аzакLа-жL `dedaberi", алыга-жL `berikaci", ага9а-жL `briyvi, suleli", Манча-жL `manCaia"... z) familaruli mimarTvis -хеит sufiqsi, romelic mxolod adamianis sakuTar saxelebs daerTvis: Манча-хеит `Cemo manCa, manCajan", Алиас-хеит `Cemo alias, aliasjan"... T) naSierTa an mcire zomis saganTa mawarmoebeli -с sufiqsi: асы-с `batkani", а9ы-с `Tikani", аkLы-с `xbo", а}ы-с `Citi", арoы-с `Wabuki", анацLкьы-с `neki"... i) erTeulis, calis aRmniSvneli -к sufiqsi, romelic xSirad ganusazRvrelobasac gamoxatavs (ix. zemoT): wы-к `erTi cxeni", шLqLы-к `erTi wigni", хаkL-к `erTi qva", ха}а-к `erTi kaci", какан-к `erTi kakali"... erTeulis, calis aRmniSvneli -ц sufiqsi: ахаoы-ц `cali kbili", абuьы-ц `erTi foToli, furceli", ашьхы-ц `erTi futkari", ахLы-ц `Tmis Reri"... zogjer -ц da -к sufiqsebi erTadac gamoiyeneba: раса-ц-к `erTi cali Txili", ozа-ц-к `erTi fTila Rrubeli"... ц- SeiZleba prefiqsadac iyos gamoyenebuli oriode iseT saxelSi, romlebic bunebriv wyvils aRniSnaven: и-цнапы-к `misi (mamak.) cali xeli"... mis adgilas Tavisuflad ixmareba з- prefiqsic: и-з-напы-к `misi (mamak.) cali xeli"... k) simciris aRmniSvneli -ба sufiqsi, romelsac win Cveuleb-

46

riv simcirisave aRmniSvneli -с|→ з sufiqsi uZRvis: ала-с-ба `lekvi", арoы-з-ба `Wabuki", аokLы-з-ба `qaliSvili", аkLы-з-ба `dana"... l) eTnonimTa, tomis saxelTa an sadaurobis mawarmoebeli -уа sufiqsi, romelic emTxveva adamianis aRmniSvnel уа Zirs: аoсы-уа `afxazi", ашLы-уа `abaza", аsырz-уа `qarTveli", агры-уа `megreli", ашLаны-уа `svani", абзыo-уа `bzifeli", аса9-уа `saZi, jiqi"... m) gvarsaxelTa mawarmoeblad Tavdapirvelad а-oа `vaJi, Ze" sityvis kuTvnilebis prefiqsiani и-oа `misi (mamak.) Ze" forma daerTvoda ZiriTad saxels. es warmoeba ramdenime gvarsaxels amJamadac SemorCa: Инал-иoа `inalis Ze", 8аoшь-иoа `ZafSis Ze", Дадал-иoа `dadalis Ze", Патеиoа `pateis Ze"... SemdgomSi иoа elementi Seerwya winamaval sakuTar saxelebs, daikarga kuTvnilebis и- prefiqsi, xolo o- Tanxmovani gamJRerda. am gziT miviReT -ба sufiqsi, romelic afxazur gvarsaxelTa umravlesobas awarmoebs: rьец-ба, |LыQь-ба, ХынzL-ба, ШьынsL-ба, Ча}L-ба, jаг-ба... winadadebaSi, Tu -ба sufiqsian gvars mosdevs am gvaris warmomadgeneli mamakacis saxeli, maSin -ба sufiqsi uCinardeba: |LыQь Сиуарна, Ча}L ЧагL, ШьынsLыр Алхас... qalis aRniSvnisas ба sufiqsis nacvlad -okа `asuli" fuZe emateba gvarsaxelis ZiriTad nawils: rьец-okа, |LыQь-okа, ХынzL-okа, ШьынsLыр-okа, Ча}L-okа, jаг-okа... afxazuri warmoSobis ramdenime gvars awarmoebs krebiTobis -аа sufiqsic: АшLхLа}-аа, Бармышь-аа, АбuаQ-аа, АгLх-аа, Ашьхар-аа, Папц-аа, Аsырz-аа... sxva SemTxvevebSi ori а xmovniT gadmoicema qarTveluri warmoSobis gvarsaxelebi, romlebic qarTul saliteraturo enaSi -va daboloebiT gvxvdeba: xыzанаа ← WiTanava, Сыyынаа ← siWinava... n) adgilis aRmniSvneli -zа sufiqsi: агL-zа `Sua adgili, Suaguli", агLар-zа `qarTa, saqonlisaTvis SemoRobili adgili"... es sufiqsi xSirad gvxvdeba toponimebSic: Бзыo-zа `bzifis xeoba", Мyышь-zа `mWiSTa"... adgilis aRmniSvnelia agreve rTuli -р-zа, -с-zа, z-ра sufiqsebi: аусу-рzа `samuSao adgili, samsaxuri", ацLа47

рzа `sawoli", аoхьа-рzа `samkiTxvelo"... ашLах-сzа `naiarevi", амNахLа-сzа `biliki", амху-сzа `yana, sayane"... ажL-zра `boseli, saZroxe", аkLа-zра `saRore", аw-zра `Tavla", ау-zра `bostani".. o) toponimTa mawarmoebeli -рыoшь .sufiqsi, romelSic р Tanxmovani SesaZloa kuTvnilebis prefiqsi iyos, xolo oшь elementis raoba jerjerobiT garkveuli ar aris: ДL-рыoшь `durifSi", ЖLандL-рыoшь `zvandrifSi", ГLыл-рыoшь `gulrifSi", Цанд-рыoшь `candrifSi"... toponimebs awarmoebs agreTve rTuli -р-хLа `maTi gora, maTi borcvi" naxevarsufiqsi: Oьы-рхLа `jirxva", Блабы-рхLа `blaburxva", МгLы9ы-рхLа `mguZirxva", pLланы-рхLа `yvlanurxva"... oriode toponimSi dasturdeba agreve -ын|-ны sufiqsi: Аoс-ны `afxazeTi", Агыр-ны `samegrelo", ЗыхL-ны `jiqeTi", Бзыo-ын `bzifis afxazeTi"... p) naSromis, nakeTobis aRmniSvneli -мzа sufiqsi: аNы-мzа `naweri, Txzuleba", аусу-мzа `naSromi", аqа}а-мzа `nakeToba", арmиа-мzа `nawarmoebi"... J) mamrobiTi sqesis cxovel-frinvelTa aRmniSvneli -uь naxevarsufiqsi: арба-uь `mamali", ацLа-uь `kuro", аzы-uь `yoCi", абаuь `vaci"... igive elementi aris sityvaSi акLта-uь `kvercxi". r) sneulebis aRmniSvneli -хь naxevarsufiqsi, romelic ахьаа `tkivili" sityvis Zirs ukavSirdeba: ахы-хь `Tavis tkivili, Sakiki", амгLы-хь `muclis tkivili", агLы-хь `gulis tkivili"... s) vazis aRmniSvneli naxevarsufiqsi -жь, romelic ажь `yurZeni" sityvas ukavSirdeba: аkLыkLы-жь (zedmiw. `mtredyurZeni"), аoсуа-жь (zedmiw. `afxazuri yurZeni"), агры-жь (zedmiw. `megruli yurZeni"), а9ны-жь (zedmiw. `zamTris yurZeni"), а9ы-жь (zedmiw. `wyalyurZeni")... zedsarTavi saxeli afxazurSi qarTulis msgavsad ganirCeva viTarebiTi da mimarTebiTi zedsarTavi saxelebi.

48

1. viTarebiTi zedsarTavi pirveladi fuZea da ar aris miRebuli sxva metyvelebis nawilisagan. mas raime sagangebo afiqsi ar daerTvis. SesityvebaSi viTarebiTi zedsarTavi msazRvrelia da mosdevs arsebiTi saxeliT an sxva metyvelebis nawiliT gamoxatul sazRvruls, riTac emsgavseba Zveli qarTulis zedsarTavebs. magaliTad: ахаkL ду `didi qva", ашLqLы бзиа `kargi wigni", а}кы qаoшь `wiTeli kaba", ашьха kарак `maRali mTa", аzыokа oш9а `lamazi qaliSvili", Амшын ЕиsLа `Savi zRva"... aseT dros zedsarTav saxels ar daerTvis arc zogadobis prefiqsi. mravlobiT ricxvSi viTarebiTi zedsarTavi saxeli dairTavs mxolod -sLа sufiqss, miuxedavad imisa, winamavali arsebiTi saxeli adamianis klasisaa Tu aragonierTa klasisa. amasTanave aragonierTa klasis arsebiTi saxeliT gadmocemuli sazRvruli ar dairTavs mravlobiTi ricxvis sufiqss, gansxvavebiT adamianis klasis saxelebisagan, romlebsac daerTvis mravlobiTi ricxvis -цLа sufiqsi. magaliTad: ахаkL ду-sLа `didi qvebi" (zedmiw.: `qva didebi"), ашLqLы бзиа-sLа `kargi wignebi" (`wigni kargebi"), а}кы qаoшь-sLа `wiTeli kabebi" (`kaba wiTlebi"), ашьха kарак-sLа `maRali mTebi" (`mTa maRlebi")... Sdr.: аzыokа-цLа oш9а-sLа `lamazi qaliSvilebi" (`qaliSvilebi lamazebi"), аzаkмад-цLа qLыш-sLа `brZeni berikacebi" (`berikacebi brZenebi"), а}аN-цLа бзиа-sLа `kargi moswavleebi" (`moswavleebi kargebi")... viTarebiT zedsarTav saxelTa SedarebiTi xarisxis forma iwarmoeba aRweriT _ аиkа `metad, ufro", а}кьыс `ufro, vidre" damoukidebel sityvaTa kuTvnilebiTi formis damatebiT. am dros zedsarTavi saxeli formdeba statikuri zmnis saxiT: уи еиkа идууп `igi ufro didia", еиkа имариоуп `ufro iolia", Алхас сара са}кьыс дqLышуп `alxasi Cemze ufro Wkviania", а}кьыс иеиuьу `ufro kargi, umjobesi, ukeTesi".

49

viTarebiT zedsarTavTa aRmatebiT xarisxs awarmoebs intensivobis -9а sufiqsi an misi gaormagebuli -99а (iSviaTad) varianti: аду `didi" _ ду-99а `udidesi, Zalze didi", алас `msubuqi" _ лас-9а `Zalze msubuqi", аNажь `yviTeli" _ Nажь-9а `Zalze yviTeli, uyviTlesi"... am rigis zedsarTavTa didi nawili konteqstis mixedviT zmnisarTebis rolsac asrulebs. aRmatebiTi xarisxi aRweriTac, leqsikuri saSualebiTac gamoixateba. saamisod gamoiyeneba даара(9а) `Zalian", кыр9а `bevrad" sityvebi, romlebic daerTvis statikur zmnad qceul viTarebiT zedsarTav saxels: даара и-уадаNы-уп `Zalian Znelia, uZnelesia", кыр9а и-бзио-уп `Zalze kargia, gacilebiT ukeTesia"... Tvisebis intensiurobas, siZlieres gamoxataven agreTve viTarebiT zedsarTav saxelebze darTuli gaorkecebuli xmabaZviTi sufiqsebi -кLакLара, -qаqара, -}Lа}Lра, -kаkара, -шьшьыра, romlebic SeiZleba -9а sufiqssac dairTavdnen: аoш9а-кLакLара `Zalian lamazi, koxta", иqаoшь-какара-9а `Zalze wiTeli, uwiTlesi", аqLанда-шьшьыра `Zalze Tbili"... viTarebiT zedsarTavTa odnaobiTi xarisxi iwarmoeba цLыprefiqsiT: а-цLы-qаoшь `mowiTalo", а-цLы-хLа `monacrisfro, moruxo", а-цLы-хLашь `odnav mRvrie", а-цLы-Nажь `moyviTalo"... 2. mimarTebiTi zedsarTavi saxelebi afxazurSi ZiriTadad iwarmoeba metyvelebis sxva nawilTa fuZeebisagan. am mizniT gamoiyeneba daniSnulebis, kuTvnilebis aRmniSvneli -тL(ы)|-тLи sufiqsi, romelic ukavSirdeba а-тLы `sakuTreba" sityvis Zirs. ase miRebuli mimarTebiTi zedsarTavebi viTarebiT zedsarTavTagan gansxvavebiT win uZRvis sazRvruls. magaliTad: }ыoх-тLи аwаNра `SarSandeli mosavali", иахьа-тLи амш `dRevandeli dRe", }аqа-тLи ахаoыц `qveda kbili", ахаkL-тL гLара `qvis Robe, yore", асахьаркыра-тL литература `mxatvruli literatura", анаука-тL усзуNы `mecnieri TanamSromeli"..

50

ricxviTi saxeli 1. raodenobiTi ricxviTi saxeli. afxazurSi raodenobiTi ricxviTi saxeli ganarCevs or gramatikul klass _ adamianisa da aragonierTa klasebs. adamianis klass gamoxatavs zogadobis аprefiqsis gareSe warmodgenili ricxviTi saxelis fuZeze darTuli -Nы sufiqsi, xolo aragonierTa klasis aRmniSvnelia aseve zogadobis а- prefiqsis gareSe warmodgenil fuZeze darTuli -ба sufiqsi. gamonaklisia `erTis" aRmniSvneli ricxviTi saxeli, romelsac klasis niSnebi ki ar daerTvis, aramed adamianis klasSi iyenebs а9Lы `erTi (vinme)" fuZes, xolo aragonierTa klasSi -акы `erTi (rame)" fuZes. `oris" aRmniSvneli N(ы) Ziri aragonierTa klasSi formdeba am klasisaTvis niSandoblivi -ба sufiqsiT, xolo adamianTa klasis aRmniSvnelad iyenebs Tavisebur -Qьа sufiqss, romelic arcerT sxva ricxviT saxels ar daerTvis (Nба `ori ram", Nы-Qьа `ori vinme"). `sami" ricxviTi saxelidan mokidebuli adamianis klasis raodenobiT ricxviT saxelebs damatebiT erTeulis aRmniSvneli -к sufiqsic daerTvis. pirveli aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebia: aragonierTa klasi 1. акы 2. N-ба 3. х-oа ← *х-ба 4. oшь-ба 5. хL-ба 6. ф-ба 7. бжь-ба 8. аа-ба 9. жL-ба 10. жLа-ба

gonierTa klasi а9Lы Nы-Qьа хы-Nы(-к) oшь-Nы(-к) хLы-Nы(-к) ф-Nы(-к) бжь-Nы(-к) аа-Nы(-к) жL-Nы(-к) жLа-Nы(-к) 51

meore aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebi ase iwarmoeba: `aTis" aRmniSvnel жLа Zirs emateba sxva martivi saxelis Ziri, amasTanave aragonierTa klasis -ба sufiqsi aRar gamoiyeneba, xolo adamianis klasSi -Nы sufiqsis darTva aucilebelia. meore aTeulis raodenobiTi ricxviTi saxelebia: aragonierTa klasi gonierTa klasi 11. жLе-и-за жLе-и-за-Nы(-к) 12. жLа-Nа жLа-Nа-Nы(-к) 13. жLа-ха жLа-ха-Nы(-к) 14. жL-и-oшь жL-и-oщь-Nы(-к) 15. жLо-хL жLо-хL-Nы(-к) 16. жLа-ф жLа-ф-Nы(-к) 17. жL-и-бжь жL-и-бжь-Nы(-к) 18. жL-аа жL-аа-Nы(-к) 19. зе-и-жL зе-и-жL-Nы(-к) am aTeulis ricxviT saxelTa warmoebisas xdeba zogi fonetikuri cvlileba. kerZod: 1. `TerTmetis" aRmniSvnel ricxviT saxelSi gamoyenebulia `erTis" aRmniSvneli за Ziri, romelic amJamad damoukideblad aRar ixmareba; 2. `Tormetisa" da `cametis" aRmniSvnel ricxviT saxelebSi gamoiyeneba `orisa" da `samis" aRmniSvneli srulxmovniani Nа da ха Zirebi, romlebic damoukideblad xmarebisas klasis sufiqsTa zegavleniT ikvecen а xmovans (Sdr.: жLа-Nа `Tormeti" da *Nа-ба → N-ба `ori", *NаQьа → Nы-Qьа `ori"; жLа-ха `cameti" da *ха-ба → х-oа `sami", *ха-Nа → х-Nы `sami"); 3. `TerTmetisa" da `cxrametis" aRmniSvneli ricxviTi saxelebi materialurad erTi da imave elementebisagan Sedgebian (жLе-и-за ← жLа `aTi", и `da", за `erTi", зе-и-жL ← за `erTi", и `da", жLа `aTi"), oRond wyobaa sapirispiro; 4. `TerTmetis", `ToTxmetis", `Cvidmetisa" da `cxrametis" aRmniSvneli ricxviTi saxelebi Seicavs makavSirebel и `da" elements, sxva ricxviTi saxelebi ki mis gareSe arian warmodgenili. 52

`ocis" aRmniSvnelia NажLа ← Nа `ori" + жLа ``aTi", e. i. agebulia aTobiTi Tvlis sistemis safuZvelze. `ocis" Semdgom `ocdacxrametis" CaTvliT ricxviTi saxelebi iwarmoeba Semdegnairad: aRebulia `ocis" aRmniSvneli NажLа fuZe da emateba ricxviTi saxelebi `erTidan" `cxrametamde". `ocis" aRmniSvnel fuZesa da masze darTuli ricxviTi saxelis fuZes Soris CairTvis kavSiris и elementi, romlis gavleniTac `ocis" aRmniSvnel fuZes а xmovani ecvleba nawilobrivi asimilaciis Sedegad е xmovniT, an sruli asimilaciiT erwymis и elements: aragonierTa klasi gonierTa klasi 21. Nаж(е)и акы NажL(е)и а9Lы 22. NажL(е)и Nба NажL(е)и NыQьа 23. NажL(е)и хoа NажL(е)и хNы(-к) 24. NажL(е)и oшьба NажL(е)и oшьNы(к) 25. NажL(е)и хLба NажL(е)и хLNы(к) 26. NажL(е)и фба NажL(е)и фNы(к) 27. NажL(е)и бжьба NажL(е)и бжьNы(к) 28. NажL(е)и ааба NажL(е)и ааNы(к) 29. NажL(е)и жLба NажL(е)и жLNы(к) 30. NажL(е)и жLаба NажL(е)и жLаNы(к) 31. NажL(е)и жLеиза NажL(е)и жLеизаNы(к) 32. NажL(е)и жLаNа NажL(е)и жLаNаNы(к) 33. NажL(е)и жLаха NажL(е)и жLахаNы(к) 34. NажL(е)и жLиoшь NажL(е)и жLиoшьNы(к) 35. NажL(е)и жLохL NажL(е)и жLохLNы(к) 36. NажL(е)и жLаф NажL(е)и жLафNы(к) 37. NажL(е)и жLибжь NажL(е)и жLибжьNы(к) 38. NажL(е)и жLаа NажL(е)и жLааNы(к) 39. NажL(е)и зеижL NажL(е)и зеижLNы(к) oceulTa saxelebis warmoeba aseTia: `ormocs" aRniSnavs 53

Nы-н-NажLа ricxviTi saxeli (aragon. kl.) an Nы-н-NажLа-Nы(к) (adam. kl.), `samocs" aRniSnavs хы-н-NажLа (aragon. kl.) an хы-нNажLа-Nы(к) (adam. kl.), xolo `oTxmocs" _ oшьы-н-NажLа (aragon. kl.) an oшьы-н-NажLа-Nы(к). aRniSnul saxelebSi TavSi mdgomi Nы `oris" aRmniSvnelia, хы `samisa", oшьы `oTxisa", xolo maTi momdevno н Tanxmovani jerobis aRmniSvnelia, e. i. `ormoci" iTargmneba rogorc `orjer oci", `samoci" _ `samjer oci", `oTxmoci" _ `oTxjer oci". mesame (40-dan 59-is CaTvliT), meoTxe (60-dan 79-is CaTvliT) da mexuTe (80-dan 99-is CaTvliT) oceulebSi Semavali ricxviTi saxelebi iwarmoeba meore oceulis (20-dan 39-is CaTvliT) ricxviT saxelTa msgavsad, e. i Sesabamisi oceulis saxels emateba erTeulis saxeli. magaliTad: 49 _ NынNажL(е)и жLба, 77 _ хынNажL(е)и жLибжь, 99 _ oшьынNажL(е)и зеижL da a. S. `asis" saxelia шL-кы (aragon. kl.), шL-Nы(-к) (adam. kl.), sadac -кы gansazRvrulobis sufiqsia, xolo -Nы adamianTa klasis sufiqsi. 100_dan 199-is CaTvliT warmoeba am tipisaa: aRebulia `asis" saxeli uklasniSnod da emateba Sesabamisi ricxvis fuZe и makavSirebeli elementis meSveobiT _ шL-и акы (aragon. kl.), шLи а9Lы (adam. kl.) `as erTi", шL-и Nба (aragon. kl.), шL-и NыQьа (adam. kl.) `as ori" da a. S. aseulTa saxelebi qarTulis Sesabamis ricxviT saxelTa msgavsad iwarmoeba: Nы-шL (aragon. kl.), Nы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `orasi", хы-шL (aragon. kl.), хы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `samasi", oшьы-шL (aragon. kl.), oшьы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `oTxasi", хLышL (aragon. kl.), хLы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `xuTasi", фы-шL (aragon. kl.), фы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `eqvsasi", бжьы-шL (aragon. kl.), бжьы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `Svidasi", аа-шL (aragon. kl.), аа-шLNы(к) (adam. kl.) `rvaasi", жLы-шL (aragon. kl.), жLы-шL-Nы(к) (adam. kl.) `cxraasi". aTass aRniSnavs зsьы (aragon. kl.), зsьыNы(к) (adam. kl.). danarCen aTaseulTa saxelebi ase aigeba: 2000 _ Nнызsь (aragon.

54

kl.), NнызsьNы(к) (adam. kl.), 3000 _ хнызsь (aragon. kl.), хнызsьNы(к) (adam. kl.)... aq н Tanxmovani jerobis aRmniSvneli elementia. aTaseulebs Soris Tvla zustad iseve grZeldeba, rogorc aseulebs Soris: зsьи акы (aragon. kl.), зsьи а9Lы `aTas erTi" (zedmiw. `aTasi da erTi"), Nнызsьи акы (aragon. kl.), Nнызsьи а9Lы (adam. kl.) `ori aTas erTi" (zedmiw. `ori aTasi da erTi")... 2. krebiTi ricxviTi saxelebi. krebiTi ricxviTi saxeli iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze а- prefiqsis darTviT: ахLба `xuTive", а-жLаба `aTive"... magram ufro gavrcelebulia raodenobiT ricxviT saxelze а- prefiqsisa da -гьы `-c" nawilakis erTdrouli darTva: а-хLба-гьы `xuTive", а-жLаба-гьы `aTive", ахLNык-гьы `xuTiveni", а-жLаNык-гьы `aTiveni"... xSirad а- prefiqss enacvleba kuTvnilebis nacvalsaxeluri prefiqsebi: kахLNык-гьы `Cven xuTiveni", шLы-хLыNык-гьы `Tqven xuTiveni", рыхLNык-гьы `isini xuTiveni"... 3. rigobiTi ricxviTi saxeli. rigobiTi ricxviTi saxelic raodenobiT ricxviT saxelze dayrdnobiT iwarmoeba. amisaTvis erTdroulad gamoiyeneba а- prefiqsi da daniSnulebis -тLи sufiqsi: а-Nба-тLи `meore", а-хoа-тLи `mesame", а-oшьба-тLи `meoTxe"... rigobiTi ricxviTi saxelis sawarmoeblad TiTqmis mudam aragonierTa klasis -ба sufiqsiani raodenobiTi ricxviTi saxeli gamoiyeneba. afxazurSi, iseve rogorc qarTulSi, `pirveli"-saTvis sxva fuZe gamoiyeneba. saamisod aRebulia аoхьа `win, wina" zmnisarTi, romelsac daniSnulebis igive -тLи sufiqsi daerTvis: аoхьа-тLи `pirveli". am ricxviT saxels xSirad aqvs р-аoхьа-9а-тLи `maTgan uwinaresi, upirvelesi" forma. 4. miaxloebiTi ricxviTi saxeli. miaxloebiTi ricxviTi saxeli iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze аqара `toli, 55

odeni" sityvisagan momdinare -qа sufiqsis darTviT: Nба-qа `oriode ram", NыQьа-qа `oriode vinme"... igive mniSvneloba gadmoicema raodenobiT ricxviT saxelTa an miaxloebiT ricxviT saxelTa CamoTvliTac: Nба-хoа `ori-sami ram", NыQьа-хNык `orisami vinme", Nбаqа-хoаqа `oriod-samiod ram", NыQьаqа-хыNыкqа `oriod-samiod vinme"... 5. wilobiTi ricxviTi saxeli. Tu wiladis mricxveli `erTia", maSin mniSvnelis rolSi myof raodenobiT ricxviT saxels erTvis sityva р-ак `maTgan erTi, erTi maTgani": хoа-р-ак `erTi mesamedi", oшьба-р-ак `erTi meoTxedi", хLба-р-ак `erTi mexuTedi"... wilobiTi saxeli afxazurSi aRweriTac gadmoicema: NыQьара ишаны хLzак `erTi meoredi" (zedmiw:. `organ gayofilis erTi nawili"), хыQьара ишашы хLzак `erTi mesamedi", хыQьара ишаны NыхLzак `ori mesamedi" (zedmiw. `samgan gayofilis ori nawili")... naxevars aRniSnavs sityva абжа: а}Lа абжа `vaSlis naxevari, naxevari vaSli", килоки бжаки `kilonaxevari", жLба рыбжа `cxris naxevari"... calkeul SemTxvevebSi gamoiyeneba forma абжа-еиzабжа `naxevris naxevari, meoTxedi" (zedmiw. `naxevari _ isev naxevari"). 6. jerobiTi ricxviTi saxeli. jerobiTi ricxviTi saxeli iwarmoeba raodenobiT ricxviT saxelze rTuli -н-тL sufiqsis darTviT, romelSic -н jerobiTis sufiqsia, -тL ki daniSnulebisa, kuTvnilebisa: Nы-н-тL `orjer", хы-н-тL `samjer", шLы-н-тL `asjer"... `erTi" ricxviTi saxelisagan jerobis sawarmoeblad aiReba за `erTi" ricxviTi saxelis з elementi da erTvis -ны-к sufiqsebi: з-ны-к `erTxel". 7. jufTobis saxelebi. qarTuli `or-or"-is analogiurad iwarmoeba jufTobis ricxviTi saxelebi afxazurSic: ак-ака `TiTo-TiTo", Nба-Nба `or-ori ram", NыQьа-NыQьа `or-ori vinme", хoа-хoа `sam-sami ram", хNык-хNык `sam-sami vinme"... `TiTo-TiTod, 56

saTiTaod" iqneba акакала (aragon. kl.), а9Lа9Lала (adam. kl.), `ororad, wyvil-wyvilad" _ Nба-Nбала (aragon. kl), NыQьа-NыQьала (adam. kl.), `sam-samad" _ хoа-хoала (aragon. kl.), хNы-хNыла (adam. kl.) da a. S.

nacvalsaxeli afxazuri enis specifikidan gamomdinare am enaSi nacvalsaxeli gansakuTrebuli mniSvnelobis metyvelebis nawilia. gansakuTrebiT iTqmis es klasovan-pirovan da CvenebiT nacvalsaxelebze, romlebic afxazurSi damoukidebel sityvebad gvevlinebian, maSin rodesac kuTvnilebiTi da kiTxviTi nacvalsaxelebi am enas saerTod ar moepoveba da maT rols sxva warmoebebi asruleben. 1. klasovan-pirovani nacvalsaxeli. afxazur enas qarTuli da mravali sxva enisagan gansxvavebiT piris nacvalsaxelebi ara aqvs. mis rols asruleben klasovan-pirovani nacvalsaxelebi, romlebic erTdroulad gamoxataven rogorc gramatikul klass, ise pirsac. isini ganarCeven sam pirs, or ricxvsa da sam gramatikul klass. sul 9 klasovan-pirovani nacvalsaxeli gamoiyofa, romelTagan mravlobiT ricxvSi gamoyenebuli sami nacvalsaxelidan arcerTi ar gamoxatavs gramatikul klass, isini wminda piris nacvalsaxelebia, aseve ar gamoixateba gramatikuli klasi pirveli piris mxolobiT ricxvSi gamoyenebul nacvalsaxelSic. rac Seexeba danarCen 5 nacvalsaxels, isini klasovan-pirovani nacvalsaxelebia da ganarCeven rogorc gramatikul klass, ise pirebsac. meore piris klasovan-pirovani nacvalsaxelebi gamoxataven mxolod mamakacisa da qalis gramatikul qveklasebs, xolo mesame piris nacvalsaxelebi _ mamakacis, qalisa da aragonierTa qveklasebs. klasovan-pirovani nacvalsaxelebia:

57

I piri II piri III piri

сара уара бара иара лара иара

mx. r. `me" `Sen" (mamak. kl.) `Sen" (qalis kl.) `is" (mamak. kl.) `is" (qalis kl.) `is" (aragon. kl.)

kара `Cven"

mr. r.

шLара Tqven" дара `isini"

rogorc am cxrilidanac Cans, mxolobiTi ricxvis meore pirSi ar gamoixateba aragonierTa klasi, rac savsebiT bunebrivia, vinaidan II piri Tanamosaubres aRniSnavs, Tanamosaubred ki aragonieri arseba an sagani ar gamodgeba. am mizezis gamo iseT SemTxvevaSi, rodesac aucilebelia aragonier arsebaTa Tu saganTa personificireba (zRaprebSi, cxovel-frinvelTa datuqsva an qeba, emociur mdgomareobaSi myofi adamianis mimarTva raime sagnis an movlenisadmi...), xdeba erT-erTi qveklasis, am SemTxvevaSi mamakacis klasis ganzogadeba da gamoiyeneba уара nacvalsaxeli: арахь уабацо уара, ацL? `aqeT saiT mixval, xaro?" da a. S. rogorc Cans, am gziT aris miRebuli agreTve III piris mamakacis klasis nacvalsaxelisagan aragonierTa klasis иара `is" nacvalsaxelic. yvela klasovan-pirovani nacvalsaxeli SeiZleba gamoyenebuli iyos ufro martivi formiTac, roca sityvas Camoecleba -ра sufiqsi: са `me", уа `Sen" (mamak.), ба `Sen" (q.), иа `is" (mamak. da aragon.), ла `is" (q.), kа `Cven", шLа `Tqven", да `isini". amasTan да saxeoba yvelaze iSviaTad ixmareba. mravlobiTi ricxvis kара `Cven" da шLара `Tqven" nacvalsaxelebis gverdiT SedarebiT iSviaTad gamoiyeneba agreTve -z sufiqsiani kар-z `Cven" da шLар-z `Tqven" formebic, magram am oTxi nacvalsaxelis xmarebis kanonzomierebis dadgena amJamad Wirs. 2. niSnaven yofnas. martivi 58

CvenebiTi nacvalsaxeli. CvenebiTi nacvalsaxelebi aRmisaTiTebeli sagnis molaparakisagan axlos an Sors CvenebiTi nacvalsaxelebic SeiZleba Segvxvdes sruli an saxiT:

mx.r. mr.r. molaparakesTan axlos myofi _ абри|ари `es" абарz|арz `eseni" moSorebiT myofi da xiluli _ абни|ани `eg,is" абанz|анz `egeni, isini" Sors myofi da ukve xsenebuli_убри|уи `is,igi" убарz|урz `isini" CvenebiTi nacvalsaxelebi _ убри|уи `is,igi" убарz|урz `isini" xSirad enacvlebian mesame piris klasovan-pirovan nacvalsaxelebs. SesityvebaSi yvela CvenebiTi nacvalsaxeli msazRvrelia da win uZRvis sazRvruls. magaliTad: абри|ари аNны `es saxli", абни|ани аNны `eg saxli", убри|уи аNны `is saxli", абарz|арz аNнsLа `es saxlebi", абанz|анz аNнsLа `eg saxlebi", убарz|урz аNнsLа `is saxlebi". 3. kuTvnilebiTi nacvalsaxelis Sinaarsis gamoxatva. qarTuli enisagan gansxvavebiT, romelSic aris `Cemi", `Seni", `misi", `Cveni", `Tqveni", "maTi," `Tavisi", `TavianTi" kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi, afxazurSi ar aris amgvari damoukidebeli sityvebi da kuTvnilebiTi nacvalsaxelis rols asruleben e. w. ls rigis nacvalsaxeluri warmoSobis kuTvnilebiTi prefiqsebi: с(ы)-, у(ы)-, б(ы)-, и(ы)-, л(ы)-, а-, k(а)-|аk|k-, шL(ы)-, р(ы)-, romlebic daerTvis sazRvruli saxelis fuZes. magaliTad: I piri

mx.r. сы-Nны `Cemi saxli"

у-Nны `Seni (mamak.) saxli" II piri бы-Nны `Seni (q.) saxli"

и(ы)-Nны `misi (mamak.) saxli" III piri лы-Nны `misi (q.) saxli" а-Nны `misi (aragon.) saxli"

mr.r. kа-Nны `Cveni saxli" шLы-Nны `Tqveni saxli"

ры-Nны `maTi saxli"

59

aseT SemTxvevebSi winadadebaSi damatebiT klasovan-pirovani nacvalsaxelic an mkuTvnelis aRmniSvneli sityvac unda iyos gamoyenebuli: ла(ра)|аokLыс лы-}кы qаoщьуп `misi|qalis kaba wiTelia"... am dros nacvalsaxeli SeiZleba warmodgenili iyos rogorc sruli, ise martivi saxiTac. mesame piris mxolobiTi ricxvis kuTvnilebiTi а- prefiqsi materialurad gansxvavdeba aragonierTa klasis mesame piris иара `is" klasovan-pirovani nacvalsaxelis иа- Zirisagan. prefiqsi а- ikargvis, Tu sazRvruli sityvis win uSualod dgas am niSniT gadmosacemi msazRvreli sityva. materialuri sxvaoba gvaqvs agreTve mravlobiTi ricxvis mesame pirSi: дара `isini" nacvalsaxelis Zirs ar emTxveva amave pirisa da ricxvis р(ы)- kuTvnilebiTi prefiqsi. danarCeni nacvalsaxeluri kuTvnilebiTi prefiqsebi zustad emTxvevian Sesabamis klasovan-pirovan nacvalsaxelTa Tavkidura elementebs. afxazurSi kuTvnilebiTi nacvalsaxelis rolSi xSirad gvevlinebian kuTvnilebiTi nacvalsaxeluri prefiqsebiT gaformebuli а-тLы `kuTvnileba, sakuTreba" an а-хатLы `Tavisa, piradi" fuZeebi, romelTac eCrdilebaT amosavali mniSvneloba: mx.r. I p. са(ра) с-тLы `Cemi kuTvnili"

mr.r. kа(ра) k-тLы `Cveni kuTvnili"

II p. уа(ра) у-тLы `Seni (mamak.) kuTvnili" ба(ра) б-тLы `Seni (q.) kuTvnili"

шLа(ра) шL-тLы `Tqveni kuTvnili"

60

иа(ра) и-тLы `misi (mamak.) kuTvnili" III p. ла(ра) л-тLы `misi (q.) kuTvnili" иа(ра) (а)-тLы `misi (aragon.) kuTvnili"

да(ра) р-тLы `maTi kuTvnili"

I p. са(ра) с-хатLы `Cemi piradi"

kа(ра)k-хатLы `Cveni piradi"

II p. уа(ра) у-хатLы `Seni (mamak.) piradi" ба(ра) б-хатLы `Seni (q.) piradi"

шLа(ра) шL-хатLы `Tqveni piradi"

иа(ра) и-хатLы `misi (mamak.) piradi" III p.ла(ра) л-хатLы `misi (q.) piradi" иа(ра) (а)-хатLы `misi (aragon.) piradi"

да(ра) р-хатLы `maTi piradi"

4. kiTxviTi nacvalsaxelis Sinaarsis gamoxatva. afxazurs damoukidebeli sityvis saxiT arc kiTxviTi nacvalsaxeli moepoveba. mis rols asrulebs ба Ziri, romelic formdeba d-s rigis pirovan-klasovani nacvalsaxeluri prefiqsebiT: сарбан сара? `me romeli, vin (var)?" уарбан уара? `Sen (mamak.) romeli, vin (xar)?" барбан бара? `Sen (q.) romeli, vin (xar)?" иара? дарбан `is (adam.) romeli, vin (aris)?" лара? иарбан иара? `is (aragon.) romeli, ra (aris)?" 61

kарбан kара? шLарбан шLара? иарбан дара?

`Cven romeli, vin (varT)?" `Tqven romeli, vin (xarT)?" `isini romeli, vin (arian)?"

igive ба Ziri aris kiTxviT sityvaSi избан? `ratom? risTvis?" ба Ziri gauformebeli saxiT dasturdeba agreTve nawilakad CakiTxvis dros: — АдгLыр ажLеинраалаsLа иNуазаап! — АжLеинраалаsLа ба? `_ adguri Turme leqsebs wers! _ leqsebso?!" `vin" nacvalsaxelis mniSvnelobis gadmosacemad gamoiyeneba adamianis klasis kiTxviTi -да ← дарбан? `igi (adam.) romeli, vin (aris)?" sufiqsiT nawarmoebi formebi: сара сызус(zа) да? уара узус(zа) да? бара бзус(zа) да? иара дызус(zа) да? лара дызус(zа) да? иара (и)зус(zа) да? kара kазусzцLада?|kазусzsLада? шLара шLзусzцLада|шLзусzsLада? дара (и)зусzцLада?|(и)зусzsLада?

`me vin var?" `Sen (mamak.) vin xar?" `Sen (q.) vin xar?" `is (mamak.) vin aris?" `is (q.) vin aris?" `is (aragon.) romelia?" `Cven vina varT?" `Tqven vina xarT?" `isini vin arian?`

kiTxviT-kuTvnilebiTi `visi?" nacvalsaxelis mniSvneloba afxazurSi gadmoicema sakuTrebis aRmniSvnel тLы Zirze adamianis klasis kiTxviTi -да sufiqsis darTviT: сызтLыда? `me visi var?" узтLыда? `Sen (mamak.) visi xar?" бызтLыда? `Sen (q.) visi xar?` дызтLыда? `is (adam.) visia?" (и)зтLыда? `is (aragon.) visia?" 62

kазтLыда? шLызтLыда? (и)зтLыда?

`Cven visi varT?" `Tqven visi xarT?" `isini visi arian?"

`vin?" da `ra?" nacvalsaxelTa mniSvnelobiT ixmareba agreTve damxmare акLзаара `yofna" zmnis kiTxviTi kilos formebi: сара сзакLы(зе)и? уара узакLы(зе)и? бара бзакLы(зе)и? иара дзакLы(зе)и? лара дзакLы(зе)и? иара (и)закLы(зе)и? kара kзакLы(зе)и? шLара шLзакLы(зе)и? дара (и)закLы(зе)и?

`me vin, ra var?" `Sen (mamak.) vin, ra xar?" `Sen (q.) vin, ra xar?" `is (mamak.) vin, ra aris?" `is (q.) vin, ra aris?" `is (aragon.) vin, ra aris?" `Cven vin, rani varT?" `Tqven vin, rani xarT?" `isini vin, rani arian?"

5. gansazRvrebiTi nacvalsaxeli. gansazRvrebiTi nacvalsaxelebia: а-хаzа `TviT, TviTon", romelic icvleba klasebisa da piris mixedviT (с-хаzа `me TviTon", у-хаzа `Sen (mamak) TviTon", бхаzа `Sen (q.) TviTon", и-хаzа `is (mamak.) TviTon", л-хаzа `is (q.) TviTon", (а-)хаzа `is (aragon.) TviTon", k-хаzа `Cven TviTon", шLхаzа `Tqven TviTon", р-хаzа `isini TviTon"), дасу|доусы `yoveli", зегьы `yvela", иззегьы `yvela", аwа|даwа `sxva", егьы `sxva, meore"... 6. ganusazRvrelobiTi nacvalsaxeli. ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelebia: акы `raRac, rame" (ricxviTi saxelisagan), а9Lы `viRac, vinme" (ricxviTi saxelisagan), акыр `rame; ramdenime", а9Lыр `vinme, viRac", oыzк `ramdenime" (aragon.), oыzNык `ramdenime" (adam.), Qьоукы|шьоукы `zogi vinme"...

63

zmna afxazuri enis zmna urTulesi metyvelebis nawilia. igi qarTuli zmnis msgavsad winadadebis RerZia da SeuZlia awarmoos mravali iseTi specifikuri forma, romelTa Sinaarsis gadmosacemad sxva enebi metyvelebis sul sxva nawilebs iyeneben. xSirad afxazuri zmnis erTaderTi forma sxva enaTa mTel winadadebasac ki udris. 1. masdari. masdari zmnis upirklaso da dro-kiloTa kategoriebis armqone formaa. igi zogi niSniT axlos dgas saxelebTanac, gansakuTrebiT saxelTa abstraqtulobis formebTan, romlebTanac saerTo aqvs zogadobis а- prefiqsi da abstraqtulobis mawarmoebeli -ра sufiqsi. dinamikuri zmnis masdaris warmoebisas zmnis wminda fuZes daerTvis а- prefiqsi da -ра sufiqsi: а-qа}а-ра `keTeba", а-ба-ра `xedva, naxva", а-oа-ра `xtoma", а-ца-ра `wasvla", а-oс-ра `kvdoma", а-гLыргьа-ра `gaxareba"... Tu masdari statikuri zmnisagan iwarmoeba, maSin garda dasaxelebuli afiqsebisa zmnis fuZe dairTavs mdgomareobis xangrZlivobis aRmniSvnel -заа sufiqssac: а-ма-заара `qona, yola", а-qа-заа-ра `yofna, arseboba", а-кL-заа-ра `yofna"... masdars SeiZleba daerTos agreTve rogorc saxeluri, ise zmnuri sityvaTwarmoebiTi afiqsebi, Tandebulebi, zmniswinebi da sxv. zogjer masdari warmodgenilia zogadobis а- prefiqsis gareSe da asrulebs miznis garemoebis rols. aseT SemTxvevaSi mas Seesatyviseba Zveli qarTulisa da qarTuli enis mTis dialeqtebisaTvis damaxasiaTebeli -ad sufiqsiani masdaris (sawyisis) formebi. magaliTad: хьы9рацара дцеит `saxelis mosaxveWad (moxveWad) wavida", шLарыцара сыqан `sanadirod (nadirobad) viyavi". саб мmаагара сигеит `mamaCemma SeSis mosatanad (motanad) wamiyvana"... 2. statikuri da dinamikuri zmnebi. statikuroba-dinamikurobas afxazuri zmnisaTvis gadamwyveti mniSvneloba aqvs, vi64

naidan amazea damokidebuli misi uRvlilebac. afxazurSi zmnaTa erTi nawili statikuria, meore ki _ dinamikuri. mdgomareobis, qonebis aRmniSvneli zmnebi statikuria, moqmedebisa da moZraobis aRmniSvneli _ dinamikuri. dinamikur zmnas meti SesaZlebloba aqvs dro-kiloTa, sxva gramatikul da sityvaTwarmoebiT kategoriaTa sawarmoeblad, vidre statikur zmnas. statikuri zmna agebulebiT ufro martivia. statikuri zmnis fuZed yvelaze xSirad gamoiyeneba arsebiTi an zedsarTavi saxelis fuZe, romelsac Camoscildeba zogadobis а- prefiqsi da daerTvis dro-kiloTa, pir-klasisa da sxva kategoriaTa niSnebi. magaliTad: а-ха}а `mamakaci" — д-ха}о-уп `igi (adam.) mamakacia" а-wы `cxeni" — (и)w-уп `igi (aragon.) cxenia" а-oш9а `lamazi" — ды-oш9о-уп `igi (adam.) lamazia" (и)oш9о-уп `igi (aragon.) lamazia" а-qLыш `Wkviani, — д-qLыш-уп `igi (adam.) brZenia, brZeni" Wkviania"... statikuri zmnis fuZed gamoiyeneba agreTve damoukidebel saxelTa fuZeebisagan momdinare fuZe-windebulebi: Nна (Sdr. а-Nны `saxli") — ды-Nно-уп `igi (adam.) saxlSia, Sinaa"; шьа (Sdr. а-шьа-пы `fexi") — ис-шьо-уп `igi me fexT macvia"; ха (Sdr. а-хы `Tavi") — ис-хо-уп `igi me Tavze maxuravs" da sxv. -заа sufiqsiani masdarisagan statikuri zmnis warmoebisas es sufiqsi Zirs Camoscildeba. magaliTad: а-qа-заа-ра `yofna, arseboba" — сы-qо-уп `me var" а-ма-заа-ра `qona, yola" — исы-мо-уп `is me maqvs, myavs"... zogi statikuri zmna dinamikuri zmnis fuZisaganac iwarmoeba. amgvar statikur zmnas SedegobiTi Sinaarsi aqvs:

65

dinamik. statik. и-qа-с-}о-ит `me raRacas и-qа-}о-уп `igi gakeTebulia" vakeTeb" ис-к-уеит `me raRacas viWer" ис-к-уп `me raRac miWiravs"... amgvari warmoebis dros dinamikuri gardamavali zmna statikuri da gardauvali xdeba, vinaidan statikuri zmnebi mudam gardauvalia. zmnaTa erTi jgufis fuZeebi erTnairad gamoiyeneba rogorc dinamikuri, ise statikuri zmnebis sawarmoeblad. aseTebia:а-тLара `jdoma; dajdoma", а-гыла-ра `dgoma; dadgoma, adgoma", а-цLа-ра `Zili; daZineba, CaZineba" da sxvani. dinamikuri zmna sakuTriv dinamikur zmnaTa mawarmoebeli fuZeebis garda (а-ба-ра `xedva, naxva", а-ца-ра `wasvla", а-}а-ра `swavla", а-был-ра `wva"...) iyenebs nasaxelar statikur zmnaTa fuZeebsac. saamisod ramdenime saSualeba arsebobs: a) nasaxelar statikur zmnas erTvis gardaqceviTobis madinamikurebeli -ха sufiqsi: а-ха}а `mamakaci" _ statik. д-ха}о-уп `igi mamakacia"_ dinamik. д-ха}а-хе-ит `igi davaJkacda, dakacda"; а-qLыш `brZeni, Wkviani" _ statik. д-qLыш-уп `igi brZenia, Wkviania", dinamik. д-qLыш-хе-ит `igi dabrZenda, daWkvianda"... am gziT miiReba erTpiriani danamikuri zmnebi, romlebic qarTulis doniani vnebiTis Sesatyvisia da asec unda iTargmnos, Tumc maT Soris sxvaobac didia. bolo dros presisa da radio-televiziis enaSi SeiniSneba -хa sufiqsiani formebiT sxva enaTa vnebiTi gvaris formebis gadmocemis gaxSireba (TviT afxazurs gvaris kategoria saerTod ara aqvs). magaliTad: иqа}а-хо-ит `keTdeba", инаг9а-хо-ит `sruldeba" da a. S. -ха sufiqsiani dinamikuri nasaxelari zmnebi afxazurSi gardauvalia. b) gardamavali nasaxelari dinamikuri zmnis misaRebad gamoi-

66

yeneba daniSnulebis, sakuTrebis aRmniSvneli а-тLы sityvisagan momdinare -тL afiqsoidi, romlis win zmnis fuZeSi Cndeba subieqtis klasovan-pirovani preafiqsebi. magaliTad: а-бзиа `kargi, keTili" _ statik. и-бзиоу-уп `igi (aragon.) kargia" _ dinamik. и-бзиа-с-тL-ит `me igi (aragon.) karg ramed vaqcie, gavakarge"; а-бза `cocxali" _ statik. и-бзо-уп `igi (aragon.) cocxalia" _ dinamik. и-бза-с-тL-ит `me igi (aragon.) gavacocxle"... g) gardamavali nasaxelari dinamikuri zmnis sawarmoeblad gamoiyeneba agreTve madinamikurebeli р- prefiqsi, romelic igive kauzativis prefiqsia. magaliTad: а-иаша `swori; marTali" _ statik. и-иашо-уп `igi (aragon.) marTalia, sworia" _ dinamik. исы-р-иаше-ит `me igi (aragon.) gavaswore; gavamarTle"; а-кьаm `mokle" _ statik. и-кьаm-уп `igi (aragon.) moklea" _ dinamik. исы-р-кьаm-ит `me igi (aragon.) davamokle"... d) rogorc gardamavali, ise gardauvali dinamikuri zmnebis erTi jgufis misaRebad gamoiyeneba damoukidebel saxelTa fuZeebisagan momdinare fuZe-windebulebze darTuli Zir-sufiqsebi -}а, -х, -ла, -} (ufro dawvrilebiT ix. qvemoT.) magaliTad: а-sL-}а-ра `rameze dadeba": ашLqLы астол и-sLы-с-}е-ит `wigni magidaze davde" (gardamavali); а-sLы-х-ра `risame zedapiridan aReba": а}Lца астол и-sLы-с-хит `Wiqa magididan aviRe" (gardamavali); а-sL-ла-ра `rameze asvla": а}ла сы-sL-ле-ит `xeze avedi" (gardauvali); а-sL-}-ра `ramidan gadmosvla": аурдын са-sL-}-ит `urmidan gadmovedi" (gardauvali)... 3. piris, klasisa da ricxvis gamoxatva zmnaSi. piri, klasi da ricxvi zmnaSi saerTo, erTi da imave warmoSobis nacvalsaxeluri prefiqsebiT gamoixateba. afxazuri zmna ganarCevs or ricxvs _ mxolobiTsa da mrav67

lobiTs. zmnaSi gamoixateba agreTve gramatikuli klasi da piri. piri samia _ pirveli, meore da mesame. klasi mxolobiTi ricxvis meore pirSi oria _ mamakacisa da qalisa, mxolobiTi ricxvis mesame pirSi ki SeiZleba iyos ori kombinacia: adamianisa da aragonierisa, erTi mxriv, da mamakacis, qalisa da aragonierisa, meore mxriv. gardamaval zmnebSi gamoyenebuli klasovan-pirovani prefiqsebi mTlianad ar emTxveva gardauval zmnebSi gamoyenebul klasovan-pirovan prefiqsebs, ris safuZvelzec gamoiyofa klasovanpirovan prefiqsTa ori rigi _ d-s rigisa da l-s rigisa (am dayofis safuZvelia mx. r. III piris viTareba). gardauvali zmnis subieqti da gardamavali zmnis uaxloesi, pirdapiri obieqti aRiniSneba d-s rigis klasovan-pirovani prefiqsebiT, romlebic mx. r. III pirSi ganarCeven mxolod dapirispirebas adamianisa da aragonieris klasebis mixedviT, magram ar aRiniSneba qalisa da mamakacis qveklasebi. es prefiqsebia: I p.

mx. r. с-

mr. r. k(а)-

у- (mamak. kl.) шL-

II p. б- (qalis kl.)

д- (adam. kl.) и-

III p. и- (aragon. kl.)

gardamavali zmnis subieqtisa da rogorc gardamavali, ise gardauvali zmnis iribi obieqtis aRsaniSnavad gamoiyeneba l-s rigis klasovan-pirovani prefiqsebi, romlebic mx. r. III pirSi 68

ganarCeven mamakacis, qalisa da aragonieris klasebs. am rigis prefiqsebia: I p.

mx. r. с-| → з-

mr. r. k(а)-| → аа-

у- (mamak. kl.) шL-| → жL-

II p. б- (qalis kl.)

III p.

и- (mamak. kl.) л- (qalis kl.) и-|а-|на- (aragon. kl.)

р-| → д-

afxazuri zmnis forma SeiZleba iyos erTpiriani, orpiriani, sampiriani da iSviaTad oTxpirianic. amis mixedviT zmnaSi SeiZleba iyos erTi, ori, sami da iSviaTad oTxi pir-klasis niSani. zmnis formaSi klasovan-pirovan prefiqsTa adgilmdebareobas gadamwyveti mniSvneloba aqvs, rac gamowveulia am enis specifikiT(kerZod ki saxelTa brunvis kategoriis uqonlobiT. afiqsTa ganawileba zmnur formaSi asrulebs sxva enaTa brunvebis funqciasac). klasovan-pirovan afiqsTa ganawileba zmnaSi aseTia: 1) erTpirian zmnaSi gamoiyeneba mxolod d-s rigis prefiqsebi (garda а-кL-заа-ра `yofna" zmnisa, romelic erTpiriani, magram mainc l-s rigis afiqsebiT formdeba) da es niSnebi mudam sityvis absolutur TavSi dganan: с-цеит `wavedi", с-ан-ца `roca wavedi", у-хLыцуеит `Sen (mamak.) fiqrob", у-шoа-хLыцуеи? `Sen (mamak.) rogor fiqrob?"... 2) orpirian gardauval zmnaSi d-s rigis subieqtis niSani dgas sityvis absolutur TavSi, xolo Ziris win adgils iribi obieqtis l-s rigis niSnebi ikaveben: д-лы-цуп `igi (adam.) mas (q.) axlavs, mihyveba", д-ан-лы-цыз `roca igi (adam.) mas (q.) axlda, mihyveboda", д-а-шьzоуп `igi (adam.) raRacas kvalSi udgas, misdevs, 69

eZebs", д-ан-лы-шьzаз `roca igi (adam.) mas (q.) kvalSi edga, misdevda, eZebda..." da sxv. 3) orpirian gardamaval zmnaSi sityvis absolutur TavSi, pirvel adgilze dgas uaxloesi, pirdapiri obieqtis d-s rigis niSani, Ziris win ki subieqtis l-s rigis niSani: ды-л-боит `igi (q.) mas (adam.) xedavs", д-аны-л-ба `roca man (q.) is (adam.) dainaxa...", ды-л-к-ит `man (q.) igi (adam.) daiWira, Seipyro", д-аны-лкы `roca man (q.) igi (adam.) daiWira, Seipyro..." da a. S. Tu orpiriani gardamavali zmna zmniswiniania, maSin uaxloesi, pirdapiri obieqtis niSani dgas sityvis TavSi, zmniswinis win, xolo subieqtis niSani CarTulia zmniswinsa da zmnis Zirs Soris: д-аа-л-ге-ит `man (q.) igi (adam.) moiyvana", и-qа-л-}е-ит `man (q.) raRac gaakeTa"... 4) sampirian gardamaval zmnaSi uaxloesi, pirdapiri obieqtis d-s rigis niSani sityvis absolutur TavSi, pirvel adgilze dgas, meore adgili uWiravs iribi obieqtis l-s rigis niSans, xolo subieqtis l-s rigis niSani zmnis Ziris win dadgeba: и-с-а-л-kLе-ит `man (q.) me raRac miTxra", и-шoа-с-а-л-kLе-и? `man (q.) me raRac rogor miTxra?", и-у-с-zе-ит `me Sen (mamak.) raRac mogeci", ды-с-з-аа-и-zи-ит `man (mamak.) me igi (adam.) gamomigzavna" da a. S. 5) gardamavali zmnis subieqtis niSnad mx. r. III piris aragonierTa klasSi Cveulebriv gamoiyeneba на- prefiqsi, romelic zmnis Ziris win iWers adgils: и-qа-на-}о-ит ``igi (aragon.) raRacas akeTebs", и-у-на-zе-ит `man (aragon.) Sen (mamak.) raRac mogca"... cxrili #1 erTpiriani gardauvali zmna а-qа-заа-ра `yofna, arseboba" piri I p. II p.

mxolobiTi ricxvi сара сы-qо-уп `me var" уара уы-qо-уп `Sen (m.) xar"

mravlobiTi ricxvi kара kа-qо-уп `Cven varT" шLара шLы-qо-уп `Tqven xarT"

бара бы-qо-уп `Sen (q.) xar` III p.

70

иара ды-qо-уп `igi (ad.) aris" лара иара (и)ы-qо-уп `igi (aragon.) aris"

дара (и)ы-qо-уп `isini arian"

cxrili #2

orpiriani gardauvali zmna а-ма-заа-ра `qona, yola"

piri, klasi

Ip. сара `me"

obieqti

mxolobiTi ricxvi

I p. сара `me" IIp.уара `Sen(m.)" лара`is (q.)" бара`Sen (q.)"

у-сы-моуп б-сы-моуп `myavxar"

IIIp. иара `is(m)" лара `is (q.)" иара `is (aragon.)"

д-сы-моуп `myavs" и-сы-моуп `maqvs"

mravlobiTi ricxvi

I p.

k-уы-мо-уп k-бы-мо-уп `gyavarT"

kара `Cven" II p. шLара `Tqven" IIIp. дара `isini"

subieqti mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi III p. IIp.уара `Sen IIIp.иара`is I p. kара IIp. шLара дара (m.)`лара (m.)"бара `Cven" `Tqven" `isini" `is(q.)" `Sen(q.)" иара `is (aragon.)" с-у-мо-уп с-и-мо-уп с-ры-мос-шLы-мос-бы-мо-уп c-лы-мо-уп уп уп `gyavar" `vyavar с-а-мо-уп `gyavarT" `vyavar" maT" у-иы-мо-уп у-ры-моу-kа-моу-лы-мо-уп уп уп у-а-мо-уп б-ры-моб-kа-моб-иы-мо-уп уп уп `hyavxar б-лы-мо-уп `gvyavxar" maT" б-а-мо-уп `hyavxar" д-уы-мо-уп д-иы-мо-уп д-ры-мод-kа-мо- д-шLы-мод-бы-мо-уп д-лы-мо-уп уп уп уп `gyavs" `hyavT" д-а-мо-уп `gvyavs" `gyavT" `hyavs" и-у-мо-уп и-ры-мои-kа-мо- и-шLы-мои-бы-мо-уп (и)-иы-мо-уп уп уп уп `gaqvs" `aqvT" и-лы-мо-уп `gvaqvs" `gaqvT" и-а-мо-уп `aqvs"

шL-сымо-уп `myavxarT" и-сы-моуп `myvanan, maqvs isini"

и-у-мо-уп и-бы-мо-уп `gyvanan, gaqvs isini"

k-шLы-моуп `gyavarT"

k-иы-мо-уп k-лы-мо-уп k-а-мо-уп `vyavarT" шL-иы-мо-уп шL-лы-мо-уп шL-а-мо-уп `hyavxarT" (и-)иы-мо-уп и-лы-мо-уп и-а-мо-уп `hyavs, aqvs isini"

шL-kамо-уп `gvyavxarT" и-kа-моуп `gvyvanan, gvaqvs isini"

k-рымо-уп `vyavarT" шL-рымо-уп `hyavxarT"

и-шLы-моуп `gyvanan, gaqvT isini"

и-ры-моуп `hyavT, aqvT isini"

71

cxrili #3 orpiriani gardamavali zmna а-к-ра `daWera, dakaveba; Sepyroba"

piri, klasi, ricxvi

mxolobiTi ricxvi

subieqti

I p. сара `me" IIp.уара `Sen(m.)" бара`Sen (q.)" IIIp. иара `is(m)" лара `is (q.)" иара `is (aragon.)"

pirdapiri, uaxloesi obieqti mxolobiTi ricxvi mravlobiTi ricxvi III p. Ip. сара IIp.уара `Sen IIIp.иара`is I p. kара IIp. шLара дара `me" (m.)"бара (m.)`лара `Cven" `Tqven" `isini" `Sen(q.)" `is(q.)" иара `is (aragon.)" у-с-к-уеит ды-с-к-уеит и-с-кшLы-с-кбы-с-к-уеит и-с-к-уеит уеит уеит `giWer" `viWer mas" `me giWerT" `viWerT maT" с-у-кд-у-к-уеит и-у-кk-у-куеит и-у-к-уеит уеит кеит сы-б-кды-б-к-уеит и-б-кkа-б-куеит и-б-к-уеит уеит уеит `miWer" `iWer mas" `iWer `gviWer" maT" с-и-ку-и-к-уеит д-и-к-уеит k-и-кшL-и-к-уеит (и-)и-куеит у-л-к-уеит ды-л-к-уеит уеит уеит шLы-л-ксы-л-ку-а-к-уеит д-а-к-уеит и-л-кkа-л-куеит уеит б-и-к-уеит (и-)и-к-уеит уеит уеит шL-а-к-уеит с-а-кбы-л-к-уеит и-л-к-уеит и-а-кkа-на-к- `is giWerT" уеит и-а-к-уеит уеит б-а-к-уеит `miWers" `giWers" `iWers mas" `iWers уеит `gviWers" maT"

mravlobiTi ricxvi

Ip. kара `Cven" II p.

д-аk-к-уеит у-аk-к-уеит и-аk-к-уеит б-аk-к-уеит `giWerT Sen" `viWerT mas"

шLара `Tqven"

сы-шL-куеит `miWerT"

IIIp. дара `isini"

сы-р-куеит `miWeren"

ды-шL-к-уеит и-шL-к-уеит `iWerT mas" у-р-к-уеит бы-р-к-уеит `giWeren Sen"

ды-р-к-уеит и-р-к-уеит `iWeren mas"

шL-аk-куеит `Cven giWerT Tqven" kа-шL-куеит `gviWerT" а-р-куеит `gviWeren"

шLы-р-куеит `isini giWeren Tqven"

и-аk-куеит `viWerT maT" и-шL-куеит `iWerT maT" и-р-куеит `iWeren maT"

imis gamo, rom afxazurSi ar aris saxelTa bruneba, zmnaSi klasovan-pirovan afiqsTa ganlagebasTan erTad didi mniSvneloba aqvs winadadebis mTavar wevrTa _ qvemdebarisa (subieqtisa) da damatebaTa (obieqtTa) ganlagebasac, e. i. sityvaTa rigs. qvemdebaresa (subieqtsa) da damatebebs (obieqtebs) winadadebaSi Tavi72

anTi savaldebulo adgili aqvT. Tu winadadebaSi aris gardauvali zmna, maSin qvemdebarisa da damatebis ganlageba emTxveva zmnaSi saTanado afiqsTa ganawilebas, e. i. jer dgas subieqti (Semasmeneli), Semdeg ki iribi obieqti (iribi damateba). magaliTad: аyкLын сара д-сы-ц-уп `biWi me maxlavs" gardamavali zmnis Semcvel winadadebaSi pirvel adgilas subieqtis (qvemdebaris) aRmniSvneli saxeli dgas, xolo Semdeg obieqtebisa (sampirian zmnasTan jer pirdapiri obieqtis saxeli dgas, Semdeg iribi obieqtisa, xolo zmnis win _ subieqtisa), e. i. saxelTa ganlageba sapirispiroa zmnur formaTa saTanado afiqsebis ganawilebisa. magaliTad: orpiriani _ Алхас okLыс д-аа-и-ге-ит `alxasma coli SeirTo (moiyvana)"

sampiriani _ сара сыokа ак (и)-л-а-с-kLе-ит `me Cems asuls raRac vuTxari" Tu zmnaSi pirvel adgilas dgas mxolobiTi ricxvis III piris d-s rigis aragonierTa klasis и(ы)- prefiqsi an mravlobiTi ricxvis III piris и(ы)- prefiqsi da Sesabamisi saxelic uSualod win uZRvis zmnas, maSin zmnur formaSi и(ы)- niSani Camoscildeba. magaliTad: gardauv. _ ахLыysLа (иы-)хLмаруеит `bavSvebi TamaSoben" gardam. _ сара а}Lа (и-)с-фе-ит `me vaSli SevWame"... 73

4. zmnis gardamavloba-gardauvaloba. afxazurSi zmnis gardamavloba-gardauvaloba morfonologiuri saSualebebiT aris gamoxatuli. gardamaval zmnas gardauvalisagan zmnur formaSi klasovan-pirovan afiqsTa ganlageba ganarCevs (ix. zemoT), magram gardamavloba-gardauvalobis gasarCevad gamoiyeneba agreTve subieqtis klasovan-pirovan afiqsTa gamJRerebac mJReri TanxmovniT an sonoriT dawyebuli zmnis Ziris win. Tu gardamavali zmnis Ziri iwyeba б, г, гL, гь, д, дL, 9, 9L, N, у(E) mJReri bgerebiT, maSin subieqtis niSnebi с- (mx.r. I p.), аk-|k(а)- (mr.r. I p.) da шL- (mr.r. II p) icvleba Sesabamisad з-, аа-, жL- variantebiT. magaliTad: *ды-с-гоит → ды-з-гоит `me igi (adam.) mimyavs", *д-аk-гоит → д-аа-гоит `Cven igi (adam.) migvyavs", *ды-шL-гоит → ды-жL-гоит `Tqven igi (adam.) migyavT"... zogi (ZiriTadad rTulfuZiani) gardamavali zmnisTvis damaxasiaTebelia aragonierTa klasis subieqtis niSnad на- prefiqsis gamoyeneba. aseTi zmnebia: и-qа-на-}оит `igi (aragon.) raRacas akeTebs", и-аа-на-гоит `mas (aragon.) raRac moaqvs, mohyavs", и-с-на-руит `man (aragon.) me raRac gamakeTebina, Camadenina" da a. S. gardamaval zmnaTaTvis niSandoblivia dadebiTi brZanebiTis formaSi subieqtis mx. r.-is meore piris klasovan-pirovan prefiqsTa uqonlobac. magaliTad: gardam. д-у-бо-ит `Sen (mamak.) mas (adam.) xedav", magram д-ба! `dainaxe, naxe igi (adam.)!" Sdr. gardauv. у-цо-ит `Sen (mamak.) midixar", magram у-ца! `wadi!" subieqtis niSani SenarCunebulia imave gardamaval zmnaTa dadebiTi brZanebiTis mravlobiT ricxvsa da uaryofiT brZanebiTSi. magaliTad: gardam. д-ба! `naxe, dainaxe igi (adam.)!" magram ды-жL-ба! `Tqven igi (adam.) dainaxeT!" д-у-м-ба-н! `Sen (mamak.) igi (adam.) ar dainaxo!"

74

gardamaval zmnaTa damaxasiaTebeli Tvisebaa agreTve uaxloesi, pirdapiri obieqtis aucilebeli qona, vinaidan zmna mxolod maSin aris gardamavali, Tu mas pirdapiri obieqti Seewyoba. es yvelaze ukeT Cans e. w. labilur zmnaTa magaliTze. zogi afxazuri zmna sxvadasxva konteqstSi xan gardamavalia, xan ki _ gardauvali. ase, magaliTad, zmna а-9ах-ра `kerva" erT SemTxvevaSi SeiZleba niSnavdes zogadad `kervas" da gardauvali iyos, xolo sxva SemTxvevaSi igi SeiZleba niSnavdes `risame kervas", moepovebodes pirdapiri obieqti da srulyofili gardamavali zmna iyos. Sdr., erTi mxriv, gardauvalzmniani winadadeba _ аzаца ибзианы д-9ах-уеит `patarZali kargad keravs" (e. i. kerva kargad exerxeba) da, meore mxriv, gardamavalzmniani winadadeba _ аzаца а}кы (и-)л-9ах-уеит `patarZali kabas keravs"... gardamavali zmnis erT-erTi gamosacnobi niSani isic aris, rom misgan nawarmoeb absolutivis formaSi subieqtis klasovanpirovani niSnebi ar aris warmodgenili, garda im SemTxvevebisa, roca absolutivi emyareba ama Tu im drois formas (igulisxmeba -уан| → -он, -хьан sufiqsiani formebi): аwы к-ны иаазгеит `cxeni daviWire da (`daWeriT") moviyvane"; азна ка-zLа-ны азна узышьzыхуам `savses Tu daRvri (`daRvriT"), savses veRar aiReb"... 5. inversiuli zmnebi. afxazur zmnebSi klasovan-pirovani prefiqsebi SeiZleba pirdapiri wyobiTac iyos ganlagebuli da Sebrunebuli wyobiTac. pirdapiri wyobis dros gramatikuli subieqtis klasovan-pirovani prefiqsebiT realuri subieqti aRiniSneba, gramatikul obieqtTa niSnebiT ki _ realuri obieqtebi. Sebrunebuli anu inversiuli wyobis dros gramatikuli subieqtis niSnebiT aRiniSneba realuri obieqti, gramatikuli iribi obieqtis niSnebiT ki _ realuri subieqti. pirdapiri wyobis mqone zmnebi SeiZleba iyos gardauvalica da gardamavalic, inversiuli wyoba ki mxolod gardauval zmnas 75

aqvs. magaliTad, pirdapiri wyobis mqone gardauval zmnaSi д-сыцхраа-уеит `igi (adam.) me mexmareba, mSvelis" gramatikuli subieqtis д- niSniT gadmoicema realuri subieqti, e. i. is, vinc sinamdvileSi moqmedebs, vinc mexmareba, xolo gramatikuli obieqtis с- niSani gadmoscems realur irib obieqts, e. i. imas, visTvisac aris gamiznuli daxmareba. aseve, gardamaval zmnaSi и-qа-с-}е-ит `me raRac gavakeTe" gramatikuli subieqtis с- niSani realur subieqts, anu imas aRniSnavs, vinc sinamdvileSi imoqmeda, gaakeTa raRac, xolo gramatikuli pirdapiri obieqtis и- niSniT gamoxatulia realuri pirdapiri obieqti, e. i. is, rasac uSualod Seexo subieqtis moqmedeba. magram zmna и-с-гLаoхоит `me igi (aragon.) momwons" (zedmiw. `igi guls miTbobs") Sebrunebuli, inversiuli wyobis mqone zmnaa, vinaidan gramatikuli iribi obieqtis с- niSniT gadmoicema realuri subieqti, e. i. is, visac moswons, xolo gramatikuli subieqtis и- niSani gamoxatavs realur obieqts, e. i. imas, rac momwons. inversiulia ZiriTadad grZnoba-aRqmis, kuTvnilebisa da msgavsi Sinaarsis zmnebi. inversiul zmnebSi klasovan-pirovan prefiqsTa ganlageba zogjer formalurad emTxveva gardamaval zmnaTa klasovan-pirovan prefiqsTa ganlagebas, magram es moCvenebiTia, rac Tundac imiT gamoixateba, rom saTanado pirobebis arsebobis miuxedavad inversiul zmnebSi ar xdeba subieqtis niSanTa gamJRereba (magaliTad, и-с-гLа-oхо-ит `me igi (aragon.) momwons", Sdr. ды-з-бо-ит `me mas (adam.) vxedav"...). zogierT zmnur kategoriaSi pirdapiri wyobis mqone gardamavali zmnac SeiZleba gadaiqces inversiulad. potencialisis (SesaZleblobis), uneburobisa da zog sxva kategoriaSi yvela gardamavali zmna gardauvali da inversiuli xdeba, rac aisaxeba klasovan-pirovan prefiqsTa rigis SecvliT. magaliTad: gardam. и-qа-с}о-ит `me raRacas vakeTeb", magram Sdr. invers. potenc. и-с-зы-qа}о-м `me raRacas ver vakeTeb", gardam. и-у-с-zо-ит `me Sen (mamak.)

76

raRacas gaZlev", magram Sdr. invers. potenc. и-сы-з-у-zо-м `me Sen (mamak.) raRacas ver gaZlev, ver mogcem"... 6. zmnis finituri da infinituri warmoeba. afxazur enas ar moepoveba im tipis rTuli qvewyobili da rTuli Tanwyobili winadadeba, rac gavrcelebulia sxva enebSi da maT Soris qarTulSic. amitom sxva enaTa rTuli winadadebis Sinaarsis gadmocemas afxazurSi zmnis finituri (sruli) da infinituri (usruli) warmoebebi kisruloben. imisaTvis, rom winadadebas dasrulebuli saxe hqondes, afxazurSi aucilebelia winadadebaSi erTi finituri warmoebis zmna mainc iyos (gamonaklisia kiTxviTi winadadeba). finituri warmoebis zmna mTeli winadadebis birTvia da Cveulebriv Seesabameba sxva enaTa rTuli winadadebis Semadgeneli mTavari winadadebis Semasmenels, infinituri warmoebis zmna ki Seesatyviseba sxva enaTa damokidebuli winadadebis Semasmenelsac, agreTve gamoxatavs makavSirebel da sagaremoebo sityvaTa Sinaarssac specialuri afiqsuri elementebis meSveobiT. magaliTad: Нарz СасрыqLа иNызцLа д-аны-р-oыр} (infinit.) иNны даа-ит (finit.) "narTi sasriyva Tavis megobrebs roca daSorda, Sin movida" (Sdr. д-аны-р-oыр} `roca igi daSorda", д-аа-ит `igi movida"); аб асаламшLqLы и-N-ны (infinituri absolutivi) и9uаб и-ли-zе-ит (finit.) "mamam mokiTxvis werili dawera da Tavis asuls misca" (и-N-ны `dawera, ra, weriT, написав", и-л-и-zе-ит `man mas is misca"); с-ахь-не-и-уа (infinit.) и-у-а-с-kLо-м (finit.) "ar getyvi, sad mivdivar" (с-ахь-не-и-уа `me sadac mivdivar", и-у-а-с-kLо-м `me Sen (m.) mas ar getyvi"). da a. S. zmnis finituroba (dasrulebuloba) sagangebo afiqsebiT gamoixateba, romelTagan zogs oden finitobis aRamniSvnis funqcia aqvs, zogi ki erTdroulad gamoxatavs rogorc finitobas, 77

ise mimarTebas drosTan. oden finitobis mawarmoebelia -ит|→-т sufiqsi, xolo finitobasTan erTad drosac aRniSnaven -н da -п sufiqsebi. sufiqsi -ит| → -т gamoiyeneba dinamikuri zmnis TxrobiTi kilos Semdeg nakvTebSi: awmyoSi (с-цо-ит `mivdivar", и-qа-с-}о-ит `vakeTeb"...), namyo srulSi anu aoristSi (с-це-ит `wavedi", и-qа-с}е-ит `gavakeTe"...), namyo ukveobiTSi (с-ца-хье-ит `ukve wavedi", иqа-с-}а-хье-ит `ukve gavakeTe"...), meore myofadSi (с-ца-ш-т `waval", и-qа-с-}а-ш-т `gavakeTeb"...). igive sufiqsi dasturdeba agreTve koniunqtivis anu daSvebiTi kilos formebSi (д-цаа-ит `dae wavides", и-qа-и-}аа-ит `dae gaakeTos"...). sufiqsi -п gamoiyeneba statikur zmnaTa TxrobiTi kilos awmyos nakvTSi (сы-qо-у-п `var", у-гыло-у-п `dgaxar"...). igive –п gamoiyeneba agreTve dinamikuri da statikuri zmnebis pirveli TurmeobiTis formebSic (д-ца-заа-п `Turme wasula", и-qа-и-}азаа-п `Turme gaukeTebia"..., сы-qа-заа-п `vyofilvar", у-гыла-заа-п `Turme mdgarxar"...). finitobis -п sufiqsi drois gagebas iTavsebs dinamikur zmnaTa TxrobiTi kilos pirveli myofadis formebSi (с-ца-п `waval", и-qа-с-}а-п `gavakeTeb"). sufiqsi -н gamoiyeneba Semdeg nakvTTa formebSi: statikur zmnaTa namyo ganusazRvrelSi (сы-qа-н `viyavi", у-гыла-н `ideqi"...), dinamikur zmnaTa namyo ganusazRvrelSi (с-ца-н `wavedi da...", иqа-с-}а-н `gavakeTe da..."), dinamikur zmnaTa namyo winare warsulSi (с-ца-хьа-н `ukve wasuli viyavi", и-qа-с-}а-хьа-н `ukve gakeTebuli mqonda"...), dinamikur da statikur zmnaTa meore TurmeobiTSi (с-ца-заа-ры-н `wavidodi", и-qа-с-}а-заа-ры-н `gavakeTebdi"...), dinamikur zmnaTa pirvel kavSirebiTSi (с-ца-ры-н `wavidodi", и-qа-с-}а-ры-н `gavakeTebdi"...), meore kavSirebiTSi (с-ца-ша-н `wavidodi", и-qа-с-}а-ша-н `gavakeTebdi"...). rac Seexeba infinitur warmoebas, mas infinitobis sagangebo afiqsebi ara aqvs, samagierod dairTavs sxvadasxvagvar sagaremoebo

78

da nacvalsaxelur-samimarTebo elementebs (maT Sesaxeb ix. qvemoT). 7. mimarTebis prefiqsiani infinituri warmoeba. rogorc aRiniSna, afxazur enas ar moepoveba mimarTebiTi nacvalsaxelebi (`vinc", `rac", `romelic", `rogoric"...). `vinc` da `rac" nacvalsaxelTa funqcias asruleben infinituri warmoebis zmnur formaSi gamoyenebuli и(ы)- da з- samimarTebo prefiqsebi. zmnis amsufiqsebiani formebi nawilobriv Seesabameba qarTuli enis sasubieqto (`mkeTebeli", `wamsvleli"...) da saobieqto (`sakeTebeli", `wasasvleli") mimReobebs, oRond afxazur formebSi drois gageba ufro mkveTradaa gamoxatuli. samimarTebo и(ы)- da з- prefiqsebi zmnis formaSi enacvlebian. subieqtisa da obieqtis aRmniSvnel klasovan-pirovan prefiqsebs. es prefiqsebi ar ganarCeven arc pirs, arc gramatikul klass da arc ricxvs, samagierod amprefiqsebiani formebi iwarmoeben uklebliv yvela nakvTis (mwkrivis) formebs, rac ama Tu im zmnas SeuZlia awarmoos sazogadod. samimarTebo и(ы)- prefiqsi yovelTvis enacvleba d-s rigis klasovan-pirovan prefiqsebs. igi mudam pirvel adgilas dgas zmnuri formis dasawyisSive da gamoxatavs erTpiriani gardauvali zmnis subieqts, orpiriani gardauvali zmnis irib obieqts da gardamavali zmnis pirdapir obieqts. erTpiriani gardauvali statikuri zmna

I p.

finit. warm. mx.r. сара сы-qоуп `me var" уара уы-qоуп `Sen (mamak.) xar"

II p.

III p.

бара бы-qоуп `Sen (q.) xar" иара ды-qоуп `igi (adam.) aris" лара иара (и)ы-qоуп `igi (aragon.) aris"

infinit. warm.

(и)ы-qоу `vinc aris, rac aris, myofi"

79

I p. II p. III p.

mr. r. kара kа-qоуп `Cven varT" шLара шLы-qоуп `Tqven xarT" дара (и)ы-qоуп `isini arian" erTpiriani gardauvali dinamikuri zmna

I p. II p.

III p.

I p. II p. III p.

I p. II p.

80

mx. r. сара с-цоит `me mivdivar" уара у-цоит `Sen (mamak.) mixval" бара б-цоит `Sen (q.) mixval" иара д-цоит `is (adam.) midis" лара иара (и-)цоит `is (aragon.) midis"

и-цо `vinc midis, rac midis, mimavali, wamsvleli"

mr.r. kара k-цоит `Cven mivdivarT" шLара шL-цоит `Tvqen midixarT" дара (и-)цоит `isini midian" orpiriani gardauvali statikuri zmna mx. r. сара д-сы-моуп аNыза сара и-сы-моу аNыза `me myavs megobari" `megobari, romelic me myavs" уара д-у-моуп аNыза уара и-у-моу аNыза `Sen(mamak.) gyavs megobari" `megobari, romelic Sen (mamak.) gyavs" бара д-бы-моуп аNыза бара и-бы-моу аNыза `Sen(q.) gyavs megobari" `megobari, romelic Sen (q.) gyavs"

III p.

I p.

иара д-иы-моуп аNыза `mas(mamak.) hyavs megobari"

иара (и-)иы-моу аNыза `megobari, romelic mas (mamak.) hyavs" лара д-лы-моуп аNыза лара и-лы-моу аNыза `mas(q.) hyavs megobari" `megobari, romelic mas (q.) hyavs" [иара д-а-моуп аNыза] [иара и-а-моу аNыза] `mas(aragon.) hyavs megobari" `megobari, romelic mas (aragon.) hyavs" mr. r. kара д-kа-моуп аNыза `Cven gvyavs megobari"

II p.

щLара д-шLы-моуп аNыза `Tqven gyavT megobari"

III p.

дара д-ры-моуп аNыза `maT hyavT megobari"

kара и-kа-моу аNыза `megobari, romelic Cven gvyavs" шLара и-шLы-моу аNыза `megobari, romelic Tqven gyavT" дара и-ры-моу аNыза `megobari, romelic maT hyavT"

orpiriani gardamavali dinamikuri zmna I p.

II p.

mx. r. сара ды-з-боит ахLыyы oш9а сара и-з-бо ахLыyы дыoш9оуп `me vxedav lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac me vxedav, lamazia" уара д-у-боит ахLыyы oш9а уара и-у-бо ахLыyы дыoш9оуп `Sen(mamak.) xedav lamaz "bavSvi, romelsac Sen bavSvs" (mamak.) xedav, lamazia" бара ды-б-боит ахLыyы oш9а бара и-б-бо ахLыyы дыoш9оуп

81

III p.

I p.

II p.

III p.

`Sen(q.) xedav lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac Sen (q.) xedav, lamazia" иара д-и-боит ахLыyы oш9а иара и-и-бо ахLыyы дыoш9оуп `is(mamak.) xedavs lamaz `bavSvi, romelsac is(mamak.) bavSvs" xedavs, lamazia" лара ды-л-боит ахLыyы oш9а лара и-л-бо ахLыyы дыoш9оуп `is(q.) xedavs lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac is (q.) xedavs, lamazia" иара д-а-боит ахLыyы oш9а иара и-а-бо ахLыyы дыoш9оуп `igi(aragon.) xedavs lamaz `bavSvi, romelsac is(aragon.) bavSvs" xedavs, lamazia"

mr. r. kара д-аа-боит ахLыyы oш9а kара и-аа-бо ахLыyы дыoш9оуп `Cven vxedavT lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac Cven vxedavT, lamazia" щLара ды-жL-боит ахLыyы шLара и-жL-бо ахLыyы дыoш9оуп oш9а `bavSvi, romelsac Tqven `Tqven xedavT lamaz xedavT, lamazia" bavSvs" дара ды-р-боит ахLыyы oш9а дара и-р-бо ахLыyы дыoш9оуп `isini xedaven lamaz bavSvs" `bavSvi, romelsac isini xedaven, lamazia"

principulad orpirian gardamaval zmnaTa msgavsi viTarebaa sampirian gardamaval zmnebSic. magaliTad: и-у-а-с-kLаз (и-)умаkаит `Sen (mamak.) ar gaigone is, rac me giTxari"... samimarTebo з- prefiqsi gamoiyeneba mxolod orpirian da sampirian zmnebSi, magram ar ixmareba erTpirianebSi, vinaidan igi mudam enacvleba l-s rigis klasovan-pirovan prefiqsebs, es ukanasknelebi ki, rogorc zemoT aRvniSneT, ar gamoiyeneba erTpiri82

an zmnebSi. samimarTebo з- prefiqsi enacvleba orpiriani gardauvali zmnisa da yvela gardamavali zmnis subieqtis, agreTve gardamaval zmnaTa iribi obieqtis niSnebs. magaliTad: orpiriani gardamavali zmna finit. warm. infinit. warm. иара сара и-з-боит сара сы-з-бо `me vxedav mas (aragon.)" `vinc, rac me mxedavs, Cemi damnaxavi" иара уара и-у-боит уара у-з-бо `Sen(mamak.) xedav mas(aragon.)" `vinc, rac Sen(mamak.) gxedavs, Seni damnaxavi" иара бара и-б-боит бара бы-з-бо `Sen(q.) xedav mas(aragon.)" `vinc, rac Sen(q.) gxedavs, Seni damnaxavi" иара иара (и-)и-боит иара ды-з-бо `igi(mamak.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(adam.) xedavs, misi damnaxavi" иара лара и-л-боит лара ды-з-бо `igi(q.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(adam) xedavs, misi damnaxavi" иара иара и-а-боит иара (и-)з-бо `igi(aragon.) xedavs mas(aragon.)" `vinc, rac mas(aragon.) xedavs, misi damnaxavi" иара kара и-аа-боит kара kа-з-бо `Cven vxedavT mas(aragon.)" `vinc, rac Cven gvxedavs, Cveni damnaxavi" иара шLара и-жL-боит шLара шLы-з-бо `Tqven xedavT mas(aragon.)" `vinc, rac Tqven gxedavs, Tqveni damnaxavi" иара дара и-р-боит дара (и-)з-бо `isini xedaven mas(aragon.)" `vinc, rac maT xedavs, maTi damnaxavi"

83

orpiriani gardauvali zmna иара сара и-сы-моуп `me igi(aragon.) maqvs, myavs" иара уара и-у-моуп `Sen(mamak.) is(aragon.) gaqvs, gyavs" иара бара и-бы-моуп `Sen(q.) is(aragon.) gaqvs, gyavs" иара иара (и-)иы-моуп `mas(mamak) is(aragon.) aqvs, hyavs" иара лара и-лы-моуп `mas(q.) is(aragon.) aqvs, hyavs" иара иара (и-)а-моуп `mas(aragon.) is(aragon.) aqvs, hyavs" иара kара и-kа-моуп `Cven is(aragon.) gvaqvs, gvyavs" иара шLара и-шLы-моуп `Tqven is(aragon.) gaqvT, gyavT"

сара сы-з-моу `visac, rasac me vyavar" уара у-з-моу `visac, rasac Sen(mamak.) hyavxar" бара бы-з-моу `visac, rasac Sen(q.) hyavxar" иара ды-з-моу `visac, rasac is(adam.) hyavs"

лара ды-з-моу `visac, rasac is(adam.) hyavs" иара (и-)з-моу `visac, rasac is(aragon.) aqvs, hyavs" kара kа-з-моу `visac, rasac Cven vyavarT" шLара шLы-з-моу `visac, rasac Tqven hyavxarT" иара дара и-ры-моуп дара (и-)з-моу `maT is(aragon.) aqvT, hyavT" `visac, rasac isini aqvT, hyavT" Sdr. agreTve sampiriani gardamavali zmnis formebi: erTi mxriv, и-ры-з-zо `vinc, rac maT raRacas aZlevs"... da, meore mxriv, и-зы-р-zо `visac, rasac isini mas(aragon.) aZleven"... igive samimarTebo з- prefiqsi saxelTa kuTvnilebiT-samimarTebo formebSic gamoiyeneba da enacvleba kuTvnilebis l-s rigis prefiqsebs. magaliTad:

84

сара с-ыNны `Cemi saxli" уара у-Nны `Sen(mamak.) saxli" бара б-ыNны `Seni(q.) saxli" иара и-Nны `misi(mamak.) saxli" лара л-ыNны `misi(q.) saxli" иара а-Nны `misi(aragon.) saxli" kара kа-Nны `Cveni saxli" шLара шL-ыNны `Tqveni saxli" дара р-ыNны `maTi saxli"

з-ыNны `visi, risi saxli(c)"

am tipis з- prefiqsian saxelTa kuTvnilebis formebTan aucilebelia jer infinituri warmoebis, Semdeg ki finituri warmoebis zmnaTa erTdrouli xmareba. magaliTad: зы-Nны (и-)зы-здыргылаз (infinit.) аха}а дааит (finit.) `movida kaci, visac saxli auSenes"... 8. sagaremoebo elementiani infinituri warmoeba. afxazur enas ar moepoveba sxva enaTaTvis damaxasiaTebeli maqvemdebarebeli kavSirebi, ris gamoc maT funqcias zmnis infinitur formaSi CarTuli adgilis ахь-, drois ан-, viTarebis ш- da mizezis з- sagaremoebo prefiqsuli elementebi asruleben. es sagaremoebo elementebi gamoiyeneba uklebliv yvela nakvTis formaSi. adgilis sagaremoebo ахь- elementi asrulebs qarTuli enis `sad", `sadac" kavSirTa rols da CaerTvis zmnaSi pirvel adgilas mdgari klasovan-pirovani prefiqsebis Semdeg. magaliTad: с-ахь-цо `sadac mivdivar", д-ахьы-з-баз `sadac me igi (adam.) davinaxe"... amave ахь- elementian zmnas xSirad mizezis garemoebis mniSvnelobac SeeZineba. aseT SemTxvevaSi infinitur zmnas mosdevs xolme nawilakebi азы `Tvis, gamo", аqнытL `gamo, -gan". magaliTad: АдгLыр д-ахь-студентхаз азы даара сгLырuьеит `Zalian gamexarda, adguri rom studenti gaxda"... drois sagaremoebo ан- elementi aseve pirvel adgilas mdgari klasovan-pirovani prefiqsebis Semdeg CaerTvis. magaliTad: 85

с-аны-л-ба `roca man (q.) me daminaxa", с-ан-ца `roca wavedi"... imave adgils iWers viTarebis sagaremoebo ш- elementic: д-шы-з-баз `rogorc is (adam.) davinaxe", сы-ш-цо `rogorc mivdivar"... igive mdgomareobaa mizezis sagaremoebo з- elementis gamoyenebis drosac: сы-з-цо `risTvisac, ratomac, ris gamoc mivdivar", д-зы-з-баз `risTvisac, ratomac is (adam.) vnaxe"... sivrciT da droul mimarTebebs gadmoscemen agreTve rTuli agebulebis ахьы-н-тL- `saidanac" (с-ахьынтL-ааз `saidanac movedi"...), ахьы-н9а- `sadamdec" (с-ахьын9а-неиз `sadamdec mivedi"...), -аан9а `sanam, -mde" (с-ааи-аан9а `sanam movidodi, Cems mosvlamde"...), -ижьzеи `mas aqeT, rac" (с-аа-ижьzеи`mas aqeT, rac movedi"...), -на}ы `vidre" (с-гыло-на}ы `vidre vdgavar"...). am elementebTan funqciurad axdos dgas elementi -цыoхьа9а `imdenjer, ramdenjerac" (и-с-kLо-цыoхьа9а `ramdenjerac vityvi, yovel Tqmaze"...). 9. dro-kiloTa sistema. afxazur zmnas, iseve rogorc qarTuls, sami dro aqvs: axlandeli, warsuli da momavali. TiToeul dros ramdenime nakvTeuli Seesabameba. am TvalsazrisiT, e. i. nakvTeulTa raodenobis mixedviT erTmaneTisagan mkveTrad gansxvavdeba statikuri da dinamikuri zmnebi. dinamikuri zmna statikurTan SedarebiT ufro mdidaria nakvTeulebiT. yvela nakvTis formaSi ganirCeva finituri da infinituri saxeobebi. 10. statikuri zmnis nakvTTa warmoeba. statikur zmnas ZiriTadad ori nakvTis forma ewarmoeba _ awmyosa da namyo ganusazRvrelisa. awmyos finitur formas awarmoebs rTuli -у-п sufiqsi, romelSic -у drois mawarmoebelia, -п ki finitobisa. magaliTad: сыqо-у-п `var", ибзио-у-п `kargia", и-хаа-у-п `tkbilia", ды-oш9о-у-п `igi (adam.) lamazia"... awmyos infinitur formas oden -у sufiqsi awarmoebs. magaliTad: сахьыqо-у `sadac var", ишбзио-у `is rom 86

kargia", ихаа-у `rac tkbilia", ианыoш9о-у `roca lamazia"... statikuri zmnis awmyos warmoebisas fuZis bolokiduri а xmovani mezobeli -у(E) naxevarxmovnis zegavleniT о xmovnad iqceva: сыqо-у-п `var", ибзио-у-п `kargia"... magram Tu fuZe ori а xmovniT an kа marcvliT bolovdeba, maSin bolo а xmovani ucvleli rCeba: ихаа-у-п `tkbilia", ихаа-у `rac tkbilia", иеиkа-у-п `igi (aragon.) metia", иеиkа-у `rac metia"... namyo ganusazRvrelis finitur formas -н sufiqsi awarmoebs, romelic erTdroulad drosac aRniSnavs da finitobasac. misi darTvisas fuZes araviTari cvlileba ar mosdis. magaliTad: сыqа-н `viyavi", ибзиа-н `kargi iyo", дбеиа-н `mdidari iyo"... infinitur formaSi -н sufiqsis adgilas -з sufiqsi Cndeba da arc am dros xdeba raime fonetikuri cvlileba. magaliTad: сахьыqа-з `sadac viyavi", ишбзиа-з `kargi rom iyo", дышбеиа-з `mdidari rom iyo"... statikur zmnas SeiZleba daerTos diuratiulobis anu gangrZobiTobis -заа sufiqsi, rac qmnis SesaZleblobas dinamikur zmnaTa msgavsad zogi sxva nakvTis warmoebisa. magaliTad: awmyo: иыqа-заа-уеит `igi aris, myofobs" namyo usr.: иыqа-заа-уан `igi iyo, myofobda" myof. I: иыqа-заа-п `igi iqneba, imyofebs" myof. II: иыqа-заа-шт `igi iqneba, imyofebs" 11. dinamikuri zmnis nakvTTa warmoeba. dinamikur zmnas SeuZlia awarmoos Semdegi nakvTebi: awmyo, myofadi I, myofadi II, namyo usruli, namyo ganusazRvreli, namyo sruli anu aoristi, namyo ukveobiTi da namyo winare warsuli. awmyo. dinamikuri zmnis awmyos finitur formas awarmoebs rTuli -уа-ит → -уе-ит sufiqsi, sadac -уа drois mawarmoebelia, -ит ki finitobisa. Tu zmnis fuZe а xmovniT bolovdeba, maSin -уеит sufiqsi wina xmovanTan SerwymiT iZleva -оит saxeobas. magaliTad: с-ца-уа-ит → с-ца-уеит → с-цоит `mivdivar", из-ба-уа-ит → 87

из-ба-уе-ит → из-боит `vxedav"... Tu fuZe bolovdeba nebismieri TaxmovniT, и, у (~, E) naxevarxmovnebiT, аа xmovnebiT an kа marcvliT, maSin -уеит sufiqsi cvlilebas ar ganicdis. magaliTad: иzысх-уеит `me mas (aragon.) vxatav", с-неи-уеит `mivdivar, mival", и-у-уеит `ymuis", еилыскаа-уеит `mesmis, vigeb", сбаkа-уеит `vbarav"... awmyos infinitur formaSi zmnis fuZes oden drois aRmniSvneli –уа sufiqsi daerTvis, romelic erwymis fuZiseul а xmovans da iZleva о xmovans (а-уа → о). magaliTad: сахь-ца-уа → сахь-цо `sadac mivdivar", из-ба-уа → из-бо `rasac vxedav"... sxva SemTxvevebSi -уа ucvleli rCeba: иzысх-уа `rasac vxatav", сахьнеи-уа `sadac mivdivar", и-у-уа `rac ymuis", и-еилы-с-каа-уа `rac mesmis, rasac vigeb", дан-баkа-уа `roca baravs"... xSirad qarTulis msgavsad awmyos formas myofadis Sinaarsic aqvs. magaliTad: уа}Lы АqLа сцоит `xval soxumSi mivdivar, waval"... myofadi I. myofadi I gamoxatavs im moqmedebas, rac momavalSi ueWvelad unda moxdes. myofadi I-is finituri forma iwarmoeba zmnis fuZeze -п sufiqsis darTviT. am dros fonetikuri cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: с-ца-п `waval", дыз-ба-п `mas (adam.) vnaxav", и-zы-с-хы-п `davxatav", еилы-с-каа-п `gavigeb"... infinitur formaSi -п sufiqss enacvleba -ра an -лак|-лакь|-лаг sufiqsebi: санца-ра|санца-лак|санца-лакь|санца-лаг `roca waval"... myofadi II. am nakvTs momavlis ufro ganusazRvreli Sinaarsi aqvs. myofadi II-is finitur formas rTuli -ш-т ← -ша-ит sufiqsi awarmoebs, romelSic -ша → -ш momavali drois aRmniSvnelia, xolo -ит → -т finitobas gamoxatavs. am rTuli sufiqsis darTvisas fonetikuri cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: сцашт `waval", еилыскаа-шт `gavigeb"... myofadi II-is infinituri forma miiReba oden momavali drois aRmniSvneli -ша sufiqsis darTviT zmnis fuZeze. fonetikuri movlenebi arc am dros xdeba. magaliTad: санца-ша `roca unda wavide", иеилыскаа-ша `rac unda gavigo"... namyo usruli. namyo usrulis finituri forma emyareba 88

awmyos nakvTis -уа sufiqsian infinitur fuZes, romelsac damatebiT daerTvis droisa da finitobis erTdroulad gamomxatveli -н sufiqsi (Sdr. igive -н sufiqsi, romelic gamoiyeneba statikur zmnaTa namyo ganusazRvrelis finituri formis sawarmoeblad). Sedegad viRebT -уа-н sufiqss, romelic fuZiseul -а xmovanTan Serwymis Sedegad iZleva он daboloebas: с-ца-уа-н → сцон `mivdiodi", дыз-ба-уан → дызбон `mas (adam.) vxedavdi"... TanxmovnebiT, и, у naxevarxmovnebiT, аа da kа marcvlebiT damTavrebul fuZeebSi ucvlelad aris SenarCunebuli -уа-н daboloeba: иzысхуа-н `vxatavdi", снеи-уа-н `mivdiodi", еилыскаа-уа-н `mesmoda, vigebdi", сбаkа-уа-н `vbaravdi"... infinituri warmoebisas -уа sufiqss -н sufiqsis nacvlad infiniturobis -з sufiqsi erTvis. fonetikuri procesebis mxriv ki viTareba finitur formaTa msgavsia: сахьца-уа-з → сахьцоз `sadac mivdiodi", данызба-уа-з → данызбоз `roca mas (adam.) vxedavdi"..., иzысх-уа-з `rasac, visac vxatavdi", сахьнеи-уа-з `sadac mivdiodi", иеилыскаа-уа-з `rasac vigebdi, rac mesmoda", санбаkа-уа-з `roca vbaravdi"... namyo ganusazRvreli. namyo ganusazRvrelis finituri forma iwarmoeba zmnis fuZeze droisa da finitobis erTdroulad gamomxatveli -н sufiqsis darTviT. am dros fonetikuri cvlilebebi ar xdeba, garda imisa, rom Tanxmovnebs Soris ы xmovani gaCndeba. magaliTad: сца-н `wavedi da...", дызба-н `igi (adam.) davinaxe (da)...", иzысхы-н `davxate (da)...", снеи-н `mivedi (da)...", иеилыскаа-н `gavige (da)...", сбаkа-н `davbare (da)..." infinitur formaSi -н sufiqss infiniturobis -з sufiqsi enacvleba: санца-з `roca wavedi", данызба-з `roca igi (adam.) davinaxe", иzысхы-з `rac, vinc davxate", сахьнеи-з `sadac mivedi", иеилыскаа-з `rac gavige", санбаkа-з `roca davbare"... namyo sruli anu aoristi. aoristis warmoeba martivia. finituri formis sawarmoeblad zmnis fuZes daerTvis mxolod finitobis mawarmoebeli -ит sufiqsi, romelic zog Tanxmovanze

89

(л, р, с...) dasrulebul fuZeebTan marto -т Tanxmovnis saxiT SeiZleba iyos warmodgenili: издыр-т `gavige, viswavle", схал-т `maRla avedi"... cali а xmovniT damTavrebul fuZeebSi -ит sufiqsis и-s gavleniT а xmovani icvleba е xmovniT: сца-ит → сце-ит `wavedi", дызба-ит → дызбе-ит `igi (adam.) vnaxe"... TanxmovnebiT, у(E) fonemiT, аа, kа marcvlebiT damTavrebul fuZeebSi fonetikuri cvlilebebi ar xdeba. magaliTad: иzысх-ит `davxate", изу-ит `gavakeTe, vqeni", иеилыскаа-ит `gavige", сбаkа-ит `davbare"... и(~) fonemiT damTavrebul fuZeebSi erTi и ikargeba (ara yovelTvis): снеи-ит → снеит `mivedi", сааи-ит → сааит `movedi"... aoristis infinituri forma aRar dairTavs arc droisa da infiniturobis sufiqsebs, ris gamoc arc fonetikuri cvlilebebi xdeba. magaliTad: санца `roca wavedi", данызба `roca igi (adam.) vnaxe", иzысх(ы) `rac davxate", сахьнеи `sadac mivedi", иеилыскаа `rac gavige", санбаkа `roca davbare"... zogjer qarTulis msgavsad aoristis formas awmyo-myofadis mniSvnelobac aqvs. magaliTad: сцеит шьzа аNныqа `wavedi (=waval) awi Sin"... namyo ukveobiTi. am nakvTis finituri formis sawarmoeblad gamoiyeneba rTuli -хьа-ит → -хье-ит sufiqsi, romelSic -хьа sufiqsi ukveobiTobis aRmniSvnelia, -ит ki _ finitobisa. magaliTad: сца-хьеит `ukve wavedi", дызба-хьеит `ukve vnaxe", иzысххьеит `ukve davxate", снеи-хьеит `ukve mivedi", иеилыскаа-хьеит `ukve gavige"... namyo ukveobiTis infinitur formaSi gamoiyeneba ori sufiqsi. ufro gavrcelebulia rTuli -хьа-у → -хьо-у, sadac -хьа ukveobiTobas aRniSnavs, xolo -у igivea, rac dasturdeba statikur zmnaTa awmyoSi. namyo ukveobiTis infinitur formas SedarebiT iSviaTad awarmoebs oden -ц sufiqsic, romelic ukveobiTobis aRmniSvnelia. magaliTad: иqас}ахьоу|иqас}а-ц `rac ukve gamikeTebia", изба-хьоу|изба-ц `rac, vinc ukve minaxavs", иzысххьоу|иzысхы-ц `rac, vinc ukve damixatavs"... Zalze gavrcelebu-

90

lia amgvari gamoTqmebi: иqас}ац qас}оит `imasve vakeTeb, rac mikeTebia", изуzац иz! `Sen (mamak.) visTvisac migicia, (kvlav) mieci!" (es fraza monadireTa gavrcelebuli Txovnis formula iyo nadirobis RvTaeba aJveifSaas saxelze)... namyo winare warsuli. am nakvTis finituri formis sawarmoeblad gamoiyeneba fuZes darTuli rTuli -хьа-н sufiqsi, romelSic -хьа ukveobiTobas aRniSnavs, xolo -н namyo droisa da finitobis erTdroulad gamomxatvelia. magaliTad: сца-хьан `ukve wasuli viyavi", дызба-хьан `ukve menaxa, nanaxi myavda", иzысххьан `ukve daxatuli myavda", снеи-хьан `ukve misuli viyavi", иеилыскаа-хьан `ukve gagebuli mqonda"... amave nakvTis infinitur formaSi ori rTuli sufiqsi gamoiyeneba: -хьа-з da -цы-з.. -хьа da -ц ukveobiTobas aRniSnaven, xolo -з namyo drois aRmniSvnelia. dasaxelebuli ori rTuli sufiqsidan -цы-з umeteswilad zmnis uaryofiT formebSi dasturdeba. magaliTad: санца-хьаз `roca ukve wasuli viyavi", изба-хьаз `rac, vinc ukve nanaxi mqonda, myavda", иzысх-хьаз `rac, vinc daxatuli mqonda, myavda", саннеихьаз `roca ukve misuli viyavi", иеилыскаа-хьаз `rac ukve gagebuli mqonda"... Sdr. uaryofiTi formebi: санымца-цыз `roca jer kidev ar viyavi wasuli". исымба-цыз `vinc, rac jer kidev ar menaxa", иzсымх-цыз `vinc, rac jer kidev ar damexata", санымнеицыз `roca jer kidev ar viyavi misuli", иеилсымкаа-цыз `rac jer kidev ar (ver) gamego"... zogi mkvlevari damoukidebel nakvTad miiCnevs agreTve kategoriul myofadsac, magram igi wminda nakvTis forma ar aris, vinaidan iwarmoeba aRweriT, meSveli ауп `aris" zmnis daxmarebiT. am dros ZiriTadi mniSvnelobis mqone zmna warmodgenilia awmyos infinitur -уа sufiqsian anda aoristis infinitur usufiqso formebze damyarebuli pirobiTi kilos -р mawarmoebliani formiT. magaliTad: иqас}а-р ауп `unda gavakeTo" (zedmiw. `raTa, rom gavakeTo, aris"), иqас}а-р акLын `unda gamekeTebina" (zedmiw.

91

`raTa, rom gamekeTebina, iyo")... zogjer ZiriTadi zmnis pirobiTi kilos -р sufiqsis win Cndeba -за sufiqsi, romelic diuratiulobis, gangrZobiTobis mawarmoebelia. magaliTad: идыруа-за-р ауп `man (mamak.) unda icodes"... nakvTisa da kilos formas Soris gardamavalia TurmeobiTebis formebi. afxazur enas TurmeobiTis ori forma aqvs _ TurmeobiTi I da TurmeobiTi II, romlebic iwarmoeba rogorc statikuri, ise dinamikuri zmnebisagan. TurmeobiT I-s awarmoebs rTuli -заа-п, xolo TurmeobiT II-s aseve rTuli -заа-ры-н sufiqsebi. orive TurmeobiTi sayrdenad iyenebs zmnaTa wminda fuZes, awmyos -уа → -о daboloebian an ukveobiTis -хьа sufiqsian fuZeebs. magaliTad: сыqа-заа-п `Turme var, vyofilvar", дцо-заа-п `Turme midis", сыqа-заа-ры-н `Turme vyofilvar", дца-заа-ры-н `wasula", дца-хьа-заа-н `Turme ukve wasula", дца-хьа-заа-ры-н `Turme ukve wasuliyo"... 12. kilos kategoria. zemoT ukve ganxiluli nakvTebi erTobliobaSi TxrobiTi kilosTvis aris damaxasiaTebeli. garda TxrobiTi kilosa afxazurs moepoveba brZanebiTi, pirobiTi, mizan-pirobiTi, kavSirebiTi, natvriTi da moCvenebiTobis kiloebi, agreTve kilos kategoriasTan axlos mdgomi kiTxviTi formebi. TiTqmis yvela maTgans, TxrobiTi kilos gamoklebiT, aqvs kilos mawarmoebeli specialuri mawarmoeblebi. brZanebiTi kilo. brZanebiTi kilo ZiriTadad ewarmoebaT dinamikur zmnebs II piris orsave ricxvSi. saamisod gamoiyeneba zmnis wminda fuZe. Tu zmna gardauvalia, maSin zmna dairTavs uklebliv yvela pirisa da klasis niSans. magaliTad: у-ца! `Sen (mamak.) wadi!" б-ца! `Sen (q.) wadi!" шL-ца! `wadiT!" у-и-цхраа! `Sen (mamak.) mas (mamak.) daexmare!" у-лы-цхраа! `Sen (mamak.) mas (q.) daexmare!"... magram Tu zmna gardamavalia, maSin mxolobiT ricxvSi subieqtis klasovan-pirovani prefiqsebi arasodes iqneba warmodgenili. Sdr., magaliTad: TxrobiTi kilo _ и-qа-у-}оит `Sen ra92

Racas akeTeb", brZanebiTi kilo _ и-qа-}а! `gaakeTe!" TxrobiTi kilo _ д-аа-у-гоит `Sen is (adam.) mogyavs", brZanebiTi kilo _ д-аа-г! `moiyvane igi (adam.)!" samagierod mravlobiT ricxvSi subieqtis piris niSani mudam Tavis adgilzea rogorc gardauval, ise gardamaval zmnebSi. magaliTad: шL-ца! `wadiT!" и-qа-шL-}а! `gaakeTeT!" д-аа-жL-г! `moiyvaneT!" brZanebiTis formas xSirad daerTvis kategoriulobis, moTxovnis aRmniSvneli -и(шь) sufiqsi: у-це-и(шь)! `aba wadi!" у-гыл-и(шь)! `aba erTi adeqi!" иqа}е-и(шь)! `aba gaakeTe!"... statikur zmnaTa brZanebiTs Cveulebriv -з sufiqsi awarmoebs: у-qа-з! `iyav!" у-тLа-з! `ijeq!"... (uaryofiTi brZanebiTis Sesaxeb ix. qvemoT). brZanebiT kilosTan semantikurad Zalze axlos dganan koniunqtivis anu e. w. daSvebiTi kilos formebi, romlebic ganarCeven orsave ricxvsa da samsave pirs. am kilos awarmoebs sufiqsebi -ааит (dinamikur zmnebSi) da -з-ааит (statikur zmnebSi). а xmovniT dasrulebul fuZeebSi -ааит sufiqsis darTvisas mosalodneli sami а xmovnidan erT-erTi ikargvis: *д-ца-ааит → дцааит `dae wavides", *д-аа-и-га-ааит → дааигааит `dae moiyvanos"... aseve ori а xmovani rCeba mosalodneli oTxi а xmovnidan iseT fuZeebSi, romlebic ori а xmovniT bolovdeba. magaliTad: иеиликааит `dae man is gaigos" mosalodneli *иеиликаа-ааит formisa. amgvari ram ar aris mosalodneli da arc xdeba statikur zmnebSi -зааит sufiqsis darTvisas: дгыла-зааит `dae idges", ибаазааит `dae dalpes"... pirobiTi kilo. pirobiTi kilos sawarmoeblad gamoiyeneba zmnis fuZeze darTuli -р, -за-р, -з-z-гьы sufiqsebi, romelTagan -р sufiqsi ar gamoiyeneba statikur zmnebSi, xolo dinamikuri zmnis pirobiTi kilos -зар sufiqsiT warmoebisas sayrdenad gamoiyeneba sxvadasxva nakvTis mza formebi. magaliTad: д-ца-р `Tu wava", сыqа-зар `Tu var", д-аа-и-уа-зар `Tu mova", ды-qа-зzгьы `Tu aris kidevac"...

93

mizan-pirobiTi kilo. mizan-pirobiTi kilos sawarmoeblad gamoiyeneba pirobiTi kilos -р sufiqsiani forma, romelsac damatebiT daerTvis gardaqceviTobis -ц, -тL an -ны sufiqsebi. am dros xSirad pirobiTi kilos -р sufiqsi srulxmovniani, ufro Zveli -ра variantis saxiT aris xolme warmodgenili. magaliTad: сааи-раны `raTa movide", иqас}а-рц|иqас}а-ртL|иqас}а-раны `raTa gavakeTo"... amave kilos sawarmoeblad gamoiyeneba agreTve ра sufiqsian formaze darTuli азы `Tvis" Tandebuli: дызга-разы `raTa waviyvano, mis wasayvanad"... kavSirebiTi kilo. kavSirebiT kilos ori forma aqvs. kavSirebiTi I iyenebs -ра sufiqsiani pirveli myofadis formas, romelsac ekveceba sufiqsiseuli а xmovani da daerTvis -н sufiqsi (finitur warmoebaSi) anda -з sufiqsi (infinitur warmoebaSi): сца-рын `wavidodi", санца-рыз `roca wavidodi", иqас}а-рын `gavakeTebdi", иqас}а-рыз `rasac gavakeTebdi"... kavSirebiTi II emyareba -ша sufiqsian meore myofads da dairTavs imave -н sufiqss (finitur warmoebaSi) anda -з sufiqss (infinitur warmoebaSi): сца-шан `wavidodi", санца-шаз `roca wavidodi", иqас}а-шан `gavakeTebdi", иqас}а-шаз `rasac gavakeTebdi"... natvriTi kilo. am kilos formaTa sawarmoeblad gamoiyeneba zmnis sxvadasxva nakvTis fuZeze darTuli -нда|-ндаз sufiqsi. es -нда, rogorc varaudoben, qarTuli neta nawilaki unda iyos, -з ki namyo drois infinituri sufiqsia: сыqа-нда(з) `netavi viyo, mamyofa", сцо-нда(з) `netavi wavidode, wavsuliyavi", иqас}анда(з) `netavi gamekeTebina" da a. S. moCvenebiTobis kilo. es kilo iwarmoeba sxvadasxva nakvTis fuZeze -шLа nawilakis darTviT: избо-шLа `TiTqos vxedav", дцаз-шLа `TiTqos wavida", сыqоу-шLа `TiTqos var"... 13. kiTxviTi formebi. qarTulisagan gansxvavebiT afxazurisaTvis damaxasiaTebelia kiTxviTi formebis morfologiurad gamoxatuli, sagangebo afiqsebis gamoyenebiT warmoeba. afxazurs 94

SedarebiT iSviaTad axasiaTebs qarTuliseburi intonaciuri SekiTxva: уара иqау}еит? `Sen gaakeTe?" amgvari formebi ZiriTadad gamoiyeneba CakiTxvisas. aseve CakiTxvis an alternaciuli kiTxvis dros ixmareba agreTve zmnis infinitur fuZeze darTuli -у sufiqsic: дцо-у-дымцо-у? `wavida, Tu ar wasula?" CakiTxvis drosve gamoiyeneba agreTve kiTxviTi nawilaki ба: дцеит ба? `wavidao?" `maS wavida?" kiTxviTobis sagangebo afiqsebi gamoiyeneba yvela nakvTis formaSi da ganarCevs adamianisa da aragonierTa klasebs. adamianis klasis kiTxviTi formebi iwarmoeba дарбан? `vin? romeli?" sityvisagan momdinare -да sufiqsis darTviT nakvTis infinitur formaze: ицо дарбан? `vinc midis, vin aris?" → ицо-да? `vin midis?" am gziT aris miRebuli kiTxviTi formebi: иыqа-да? `vin aris?" иqаз}а-да? `vin gaakeTa?" дызба-да? `vin dainaxa?"... aragonierTa klasis kiTxviTi formebi iwarmoeba nebismieri nakvTis infinitur formaze kiTxviTi -и, -зеи, -зи sufiqsebis darTviT: иуге-и? `ra waiRe?" иуго-зеи? `ra migaqvs?" иуго-зи? `ra waiRe?" -да sufiqsiani kiTxviTi formebiT ZiriTadad irkveva subieqtis vinaoba, xolo -и, -зеи, -зи sufiqsiani formebiT _ obieqtTa vinaoba (raoba). zmniT gamoxatuli moqmedebis an mdgomareobis raoba irkveva -ма sufiqsiani kiTxviTi formebiT, romlebic aucileblad iTxoven pirdapir pasuxs: дцо-ма? `midis?" дыqоу-ма? `aris?" иqаи}а-ма? `gaakeTa?"... afxazurisaTvis specifikuria agreTve sagaremoebo elementebiT nawarmoebi kiTxviTi formebi, romlebSic drois ан-, adgilis ахь- da viTarebis ш- sagaremoebo prefiqsebs erTvis kiTxviTi ба elementi, ris Sedegadac viRebT анба- `rodis?" *ахьба→ ахьoа-|| → аба- `sad?" da *шба- → шoа- `rogor?" kiTxviT prefiqsebs, romlebic daerTvis nakvTTa infinitur fuZeebs. magaliTad: д-анба-цо? `rodis midis?" д-аба-цо? `sad midis?" ды-шoа-

95

цо? `rogor midis?" zog SemTxvevaSi zmnam SeiZleba erTdroulad dairTos rogorc kiTxviTi prefiqsebi, ise kiTxviTi sufiqsebic: д-анба-це-и? `rodis wavida?"... mizezis aRmniSvneli з- prefiqsiani kiTxviTi formebi Cveulebriv -и, -зеи, -зи kiTxviTobis sufiqsebs dairTaven: у-з-це-и? `risTvis, ratom waxvedi?"... 14. zmnis uaryofiTi formebi. gansxvavebiT qarTuli enisagan, romelic uaryofas calke sityvebad warmodgenili uaryofiTi nawilakebiT gamoxatavs, afxazurSi uaryofa zmnis formaSi CarTuli sagangebo uaryofiTi afiqs-nawilakiT gadmoicema. uaryofiTi formebi ewarmoeba zmnas masdaris, mimReobisa da absolutivis CaTvliT, zmnisarTTa did nawilsa da zogierT saxels (uaryofis gamomxatveli zmnisarTebi da saxelebi Cveulebriv nazmnaria). yvela am SemTxvevaSi uaryofas gadmoscems м afiqs-nawilaki, romelic xan prefiqsia, xan ki _ sufiqsi. м elementis adgilmdebareoba damokidebulia zmnis statikuroba-dinamikurobaze, finituroba-infiniturobaze, drosa da nakvTis formaze, zmnis fuZis agebulebaze. statikur zmnebSi uaryofis м nawilaki mudam Ziris Semdeg dgas yvela nakvTsa da sityvaTwarmoebiT kategoriaSi. aseve zmnis Ziris Semdeg iWers igi adgils dinamikur zmnaTa finituri warmoebis awmyos, myofadi I-is, myofadi II-isa da namyo usrulis formebSi: statik. finit. awmyo: сы-qа-м `ara var" n. usr.: сы-qа-мы-з-т myof. I: myof. II:

96

dinamik. finit. с-цо-м ← с-ца-уа-м `ar mivdivar" с-цо-мы-з-т ← с-ца-уа-мы-з-т `ar mivdiodi" с-ца-ры-м `ar waval" с-ца-ша-м `ar waval"

uaryofis м nawilaki mudam prefiqsia da Cveulebriv zmnis Ziris win dgas dinamikur zmnaTa finituri warmoebis namyo ganusazRvrelis, aoristis (namyo srulis), namyo ukveobiTis, namyo winare warsulis formebsa da imave dinamikur zmnaTa yvela nakvTis infinitur formebSi: dinamik. zmnis finit. warmoeba namyo ganus.: сы-м-ца-з-т `ar wavedi da..." aoristi: сы-м-це-ит `ar wavedi" namyo ukv.: сы-м-ца-ц-т `ar wavsulvar" namyo win. wars.: сы-м-ца-цы-з-т `ar viyavi wasuli" dinamik. zmnis infinit. warmoeba awmyo: с-ахьы-м-цо ← с-ахьы-м-ца-уа `sadac ar mivdivar" myof. I: с-ахьы-м-ца-ра `sadac ar waval" myof. II: с-ахьы-м-ца-ша `sadac ar waval" n. usr.: с-ахьы-м-цо-з ← с-ахьы-м-ца-уа-з `sadac ar mivdiodi" n. ganus.: с-ахьы-м-ца-з `sadac ar wavedi da..." aoristi: с-ахьы-м-ца `sadac ar wavedi" n. ukv.: с-ахьы-м-ца-ц `sadac ar wavsulvar" n. win. wars.: с-ахьы-м-ца-цы-з `sadac ar wavsuliyavi" uaryofis м aseve prefiqsia dinamikur zmnaTa Sesabamis uaryofiT-kiTxviT formebSi, TxrobiTis garda yvela kilosa da sityvaTwarmoebiT kategoriaSi. Taviseburia uaryofiTi brZanebiTis warmoeba, romelSic dinamikuri zmnis Ziris win dgas uaryofis м- prefiqsi, xolo zmnis Ziris Semdeg dgas -н sufiqsi, romelic uaryofis imave м nawilakisagan aris miRebuli: иу-м-га-м! → иу-м-га-н! `ar waiRo!" у-м-цам → у-м-ца-н! `ar waxvide!" gardamaval zmnaTa uaryofiT brZanebiT formebSi, gansxvavebiT dadebiTi brZanebiTisagan, yvela klasovan-pirovani afiqsi uklebliv aris warmodgenili.

97

15. zmnis sityvaTwarmoebiTi kategoriebi. afxazur zmnas moepoveba kauzativis, qcevis, potencialisis (SesaZleblobis), uneburobis, saurTierTo, instrumentalisis, ganmeorebadobis, gangrZobiTobis (xolmeobiTis), intensivobis kategoriebi. zog am sityvaTwarmoebiT kategoriaSi xdeba pirisa da klasis niSanTa raodenobis cvla (kleba an mateba), zogjer icvleba TviT zmnis statusic: gardauvali zmna gardamavali xdeba, an gardamavali zmna gardauval zmnad iqceva da a. S. kauzativis kategoria. kauzativis kategoria aRniSnavs, rom zmniT gamoxatuli moqmedeba iZulebiT, visime an risame CareviT xdeba. am kategoriis mawarmoebelia -р prefiqsi, romelic Cveulebriv zmnis Ziris win dgas: иусы-р-боит `me Sen (mamak.) raRacas giCveneb", дсы-р-тLеит `me is (adam.) davsvi"... kauzativis kategoria ar ewarmoeba statikur zmnebs, xolo dinamikuri zmnebi am kategoriaSi mudam gardamavalni arian: gardauval zmnas kauzativis kategoriaSi emateba erTi piri da gardamavali xdeba. magaliTad: gardauv. д-гылоит `igi (adam.) dgeba" _ gardam. kauzat. д-сы-р-гылоит `me mas (adam.) vayeneb"... uaryofis prefiqsuli warmoebisas kauzativis prefiqsi р- iWers adgils uaryofis prefiqssa da zmnis Zirs Soris: д-с-у-мы-р-ба-н! `Sen (mamak.) igi (adam.) ar damanaxo!"... mravlobiTi ricxvis mesame piris р- niSani kauzativis р- prefiqsis mezoblad aRmoCenisas iZleva д- variants: *и-ры-р-жLит → и-ды-р-жLит `maT mas (mamak.) raRac daalevines", *и-р-ры-р-боит → и-д-ды-р-боит `isini maT raRacas aCveneben"... zog rTulfuZian zmnaSi kauzativis р- prefiqsi Ziriswina poziciidan gadainacvlebs mTeli fuZis win subieqtis niSanTan erTad. magaliTad: и-qа-с-}оит `me raRacas vakeTeb", magram и-лсы-р-qа-}оит `me mas (q.) raRacas vakeTebineb"... qceva. qcevis kategorias afxazurSi ori saxeoba aqvs _ sasubieqto da saobieqto: a) sasubieqto qcevis warmoebisas adamianis sxeulis romelime nawilis aRmniSvnel Zirs, romelic CaerTvis

98

zmnis fuZeSi, erTvis gaormagebuli iribi obieqtis kuTvnilebisa da subieqtis niSnebi. sxeulis nawilTa aRmniSvnel ZirTagan yvelaze xSirad gamoiyeneba ха `Tavi", шьа `fexi", мпы| ← мqLы `xeli", ва `gverdi", Nы}ра `iRlia" da sxvani. magaliTad: и-с-шьа-с-}оит `fexT vicvam" (zedmiw.: `me Cems fexs raRacas vacvam"), и-с-Nы}рас-кит `raRac iRliaSi amovide" (zedmiw.: `raRac Cems iRlias davaWerine"), и-с-ха-с-}еит `raRac Tavze davixure" da a. S. ukuqceviTi moqmedebis gadmosacemad gamoiyeneba elementi wы `Tavi, sakuTari Tavi" (Sdr. rus. себя, -ся), romelsac mierTvis zustad igive niSnebi iribi obieqtisa, rac subieqtis niSnad aris warmodgenili zmnaSi. magaliTad: с-wы-с-}Lахит `davimale, Tavi davimale", л-wы-лшьит `man (q.) Tavi moikla"... b) saobieqto qceva maSin gvaqvs, roca zemoT dasaxelebul sxeulis nawilTa aRmniSvnel ZirebTan iribi obieqtis aRsaniSnavad gamoyenebuli klasovan-pirovani prefiqsebi ar emTxveva subieqtis niSnebs. magaliTad: и-л-шьа-с-}оит `me mas (q.) fexT vacmev raRacas"... saobieqto qceva Tavis mxriv or ZiriTad qvesaxeobas aerTianebs: Tu moqmedeba iribi obieqtis sasargeblod xdeba, zmnas daerTvis з- `Tvis" prefiqsi, xolo Tu moqmedeba iribi obieqtisagan gamomdinareobs, an misTvis `sazianod" xdeba, maSin zmnas daerTvis цL- prefiqsi. magaliTad: и-л-з-у-гоит `Sen (mamak.) misTvis (q.) raRac migaqvs" _ и-л-цL-у-гоит `Sen (mamak.) misgan (q.) raRac migaqvs; Sen mas raRacas arTmev", и-л-зы-qа-с}оит `me misTvis (q.) raRacas vakeTeb" _ и-л-цLы-qа-с-}оит `me misi (q.) nebis gareSe vakeTeb raRacas"... iseve rogorc kauzativis kategoriaSi, saobieqto qcevis warmoebisasac xdeba pirTa raodenobis mateba. qcevis orive _ sasubieqto da saobieqto saxeobaTa warmoeba aRweriTac SeiZleba kuTvnilebis prefiqsebiT gaformebuli а-зы `Tvis" Tandebulis gamoyenebiT: сара с-зы иqас}еит `CemTvis gavakeTe, gavikeTe" (sasubieqto qceva), уара у-зы иqас}еит `SenTvis gavakeTe, gagikeTe" (saobieqto qceva).

99

potencialisis (SesaZleblobis) kategoria. es kategoria gamoxatavs moqmedebis SesaZlebloba-SeuZleblobas. misi mawarmoebelia з- prefiqsi, romelic ufro xSirad zmnis uaryofiT formebSi dasturdeba da asrulebs qarTuli enis `ver" nawilakis funqcias. potencialisis kategoriaSi zmna mudam gardauvalia, xolo pirisa da klasis prefiqsebi Sebrunebuli wyobiT (inversiulad) aris ganlagebuli. Sdr. и-у-с-zоит `me Sen (mamak.) raRacas gaZlev", magram и-сы-з-у-zом `me Sen (mamak.) raRacas ver gaZlev, ver mogcem". am ukanasknel formaSi realuri subieqti (niSani с-) irib obieqtad iqca, xolo realuri iribi obieqti (niSani у-) _ gramatikul subieqtad. uneburobis kategoria. uneburoba ar iwarmoeba yvela zmnisagan. zmnebi am kategoriaSic mudam gardauvalia da klasovan-pirovani prefiqsebic inversiulad aris ganlagebuli. uneburobis mawarmoebelia амха- prefiqsi. Sdr., magaliTad: и-с-феит `me raRac SevWame", magram и-с-амха-феит `me raRac SemomeWama", ис-kLеит `vTqvi raRac", magram и-с-амха-kеит `me raRac uneburad vTqvi, wamomcda"... saurTierTo kategoria. es kategoria afxazuri enisaTvis Zalze specifikuri kategoriaa. igi qmnis sam qvesaxeobas: zogadad saurTierTos, saurTierTo-saTanaosa da saurTierTo-saormxrivos. a) zogadad saurTierTo qvesaxeoba iwarmoeba аи- → еиprefiqsiT. am dros zmnis subieqturi piri erwymis obieqturs, xdeba pirTa gaerTianeba da orive piri warmodgenilia mravlobiTi ricxvis piris saerTo niSniT. Sdr. magaliTad, с-л-ацLажLоит `me mas (q.) velaparakebi", magram k-аи-цLажLоит `Cven erTmaneTs velaparakebiT", д-сы-sLшLеит`igi (adam.) me Semxvda", magram k-аи-sLшLеит `Cven erTmaneTs SevxvdiT"... b) saurTierTo-saTanao saxeobas awarmoebs rTuli аи-ц → еи-ц- prefiqsi. Sdr. magaliTad, с-цоит `mivdivar", magram k-аиц-цоит `Cven erTad mivdivarT, erTmaneTs vaxlavarT", и-с-фоит `me raRacas vWam", magram

100

и-еиц-аk-фоит `erTad vWamT raRacas"... prefiqsi ц- damoukidebladac, Ziris msgavsad ixmareba da Tanxlebas gamoxatavs: с-лыц-уп `me mas (q.) vaxlavar", с-и-ц-цоит `me masTan (mamak.) erTad mivdivar, mivyvebi"... g) saurTierTo kategoriis saurTierTo-saormxrivo saxeobis mawarmoebelia rTuli аи-ба → еи-ба prefiqsi. Sdr., magaliTad, ды-л-боит `igi (q.) mas (ad.) xedavs", magram и-еиба-боит `isini erTmaneTs xedaven", ды-з-дыруеит `me mas (adam.) vicnob", magram k-аиба-дыруеит `Cven erTmaneTs vicnobT"... saurTierTo kategoriis samsave saxeobaSi pirTa raodenobis klebis gamo orpiriani gardamavali zmna erTpirian gardauval zmnad gadaiqceva. instrumentalisi. instrumentaliss afxazurSi ла elementi gamoxatavs, romelic funqciiT udris qarTuli enis moqmedebiTi brunvis -iT niSans, Tumca erTnairad gamoiyeneba zmnebSica da saxelebSic. magaliTad: wы-ла дцеит `igi (adam.) cxeniT wavida", magram аwы д-а-ла-цеит `igi (adam.) cxeniT wavida"... ganmeorebadoba. ganmeorebadobas afxazur zmnaSi аиzа- → еиzа- prefiqsuli nawilaki (`isev, xelaxla"), an kvlavobis gamomxatveli -х sufiqsi aRniSnavs. magaliTad: д-еиzа-цеит `isev, xelaxla wavida", д-ца-х-ит `kvlav wavida"... gangrZobiTobis (xolmeobiTobis) mawarmoebelia -ла sufiqsi, romelic Cveulebriv uSualod zmnis Ziris Semdeg dgas xolme. magaliTad: д-аа-и-ло-ит ← *д-аа-и-ла-уа-ит `modis xolme", ды-з-ба-ло-ит ← *ды-з-ба-ла-уа-ит `mas (adam.) vxedav xolme"... intensivobis gamosaxatavad gamoiyeneba -9а da -цLа sufiqsebi, romlebic Cveulebriv uSualod zmnis Ziris Semdeg dganan da yvelaze xSirad zmnis uaryofiT formebSi ixmareba. magaliTad: *с-неи-9а-уа-м → с-неи-9о-м `srulebiT, sulac ar mival", и-дуцLа-м `igi (aragon.) didi sulac ar aris"... 16. zmnur fuZeTa agebuleba. afxazuri zmnis fuZe SeiZleba iyos martivi an rTuli agebulebisa. martivi agebulebis

101

fuZe xSirad emTxveva zmnis Zirs. zmnis fuZe yvelaze sruli saxiT masdaris formaSia warmodgenili. zmnis fuZis dasadgenad sakmarisia masdars CamovaciloT zogadobis а- prefiqsi da masdaris mawarmoebeli -ра sufiqsi, rac darCeba, fuZea. afxazuri zmnis Ziri SeiZleba iyos: calTanxmovniani (а-к-ра `Wera", а-с-ра `cema", а-шь-ра `kvla"...), erTmarcvliani (а-га-ра `waReba, wayvana", а-фа-ра `Wama", а-9ах-ра `kerva"...), gaormagebuli anu reduplicirebuli (а-9L9Lа-ра `recxva", а-шш-ра `Robva; wvna", а-чча-ра `sicili", а-sыQьsыQь-ра `caxcaxi, kankali"...). fuZe SeiZleba garTuldes sxvadasxvagvari zmniswiniT. sakuTriv mimarTulebis aRsaniSnavad afxazurSi ZiriTadad oTxi zmniswini gamoiyeneba: аа- aRniSnavs mimarTulebas aqeT, molaparakisaken, на- aRniSnavs mimarTulebas iqiT, molaparakisagan, Nа- aRniSnavs mimarTulebas qvemodan zemoT, xolo ла- aRniSnavs mimarTulebas zemodan qvemoT. magaliTad: uzmniswino forma ды-з-гоит `me igi (adam.) mimyavs" ar ganarCevs mimarTulebas, magram Sdr. zmniswiniani formebi _ д-аа-з-гоит `momyavs aqeTken", д-на-з-гоит `mimyavs iqiTken", д-Nа-з-гоит `amyavs maRla", д-ла-з-гоит `Camomyavs dabla". garda sakuTriv mimarTulebis aRmniSvneli zemoT dasaxelebuli zmniswinebisa, afxazuri zmna dairTavs agreTve sxvadasxva saxelis fuZisagan momdinare zmniswinebs anu e. w. fuZe-windebulebs, romlebic lokalur mniSvnelobas sZenen zmnas. zogjer amgvari fuZe-windebulebi damoukidebel statikur zmnebadac gvevlinebian. magaliTad: а-Nны `saxli" sityvis fuZea gamoyenebuli statikur zmnaSi ды-Nно-уп `igi (adam.) saxlSia, Sin aris", а-}а `fskeri, Ziri" sityvis fuZea gamoyenebuli statikur zmnaSi д-а-}о-уп (аидара да}о-уп `mas (adam.) tvirTi hkidia, tvirTis qveS aris"), Tavis aRmniSvneli ха fuZea statikur zmnaSi и-хо-уп (ахылoа и-хо-уп `mas (mamak.) qudi axuravs, qudi Tavze aqvs") da a. S. afxazurSi aris zmnaTa erTi jgufi, romelTac damoukidebe-

102

li Ziri an fuZe srulebiT ara aqvT. am tipis zmnebi miRebulia lokaluri Sinaarsis mqone fuZe-windebulebze ла, }, }а, х Zir-sufiqsTa darTviT. dasaxelebul Zir-sufiqsTagan ла da } svlis, moZraobis Sinaarss iTavseben da gvxvdebian gardauval zmnebSi, xolo }а da х keTebis, qmnis semantikas iTavseben da awarmoeben gardamaval zmnebs. fuZe-windebulebisa da Zir-sufiqsTa erTad gamoyenebis dros isini xan а xmovniT gamoiyenebian, xan ki _ uamisod, rac garkveul kanonzomierebas emorCileba: а xmovniani fuZe-windebulebi da imave xmovniani ла da }а Zir-sufiqsebi iqiTa mimarTulebas gamoxataven, xolo ы xmovniani fuZe-windebulebi da uxmovno } da х Zir-sufiqsebi aRniSnaven aqeTa mimarTulebas. Sdr., magaliTad, zа da zы Zir-windebulTa kombinaciebi а da ы xmovnian Zir-sufiqsebTan: а-zа-ла-ра `rameSi Sesvla" _ *с-zа-ла-ит → с-zа-ле-ит gardauv. `Sig Sevedi" а-zы-}-ра `ramidan gamosvla" _ с-zы-}-ит `raRacidan gamovedi" а-zа-}а-ра `rameSi Cadeba" _

gardam.

*и-zа-с-}а-ит → и-zа-с-}еит `raRacaSi Cavde" а-zы-х-ра `ramidan amoReba" _ и-zы-с-х-ит `raRacidan amoviRe"

zmnis fuZe SeiZleba garTuldes Ziris win lokaluri Sinaarsis mqone fuZe-windebulTa da Ziris Semdeg mimarTulebis aRmniSvneli -аа (aqeTa mimarTuleba) an -ла (iqiTa mimarTuleba) elementTa erTdrouli darTviT. magaliTad, martivi agebulebis а-oыр-ра `frena" zmna mimarTulebas ar gamoxatavs, magram а-}oр-аа-ра `formaSi aRiniSneba qarTuli amo- zmniswinis semantika (`amofrena"), aseve а-9ах-ра `kerva" zmnaSi mimarTuleba ar aRiniSneba, magram аи-д-9ахы-ла-ра forma gamoxatavs raRaceebis erTmaneTze mikerebas da a. S. 103

17. absolutivi. absolutivi qarTul enas ar moepoveba, xolo afxazurSi igi gadmoscems im damatebiT moqmedebas an mdgomareobas, rac win uswrebs an azustebs winadadebis SemasmenliT (e. i. ZiriTadi zmniT) gamoxatul moqmedebas Tu mdgomareobas. am TvalsazrisiT afxazuri enis absolutivi zmnis infinituri formaa, emTxveva rusuli enis `deepriCastie"-s formas da iwarmoeba rogorc statikuri, ise dinamikuri zmnisagan. absolutivis funqciiT SedarebiT iSviaTad dasturdeba zmnis drokiloTa sufiqsebis gareSe warmodgenili fuZeebi. magaliTad: а-ма-заа-ра `qona, yola" zmnisagan aris nawarmoebi absolutivi сы-ма `myavda ra, mqonda ra" winadadebaSi _ сNызцLа сы-ма сааит `megobrebTan erTad movedi" (Sdr. "я пришел имев, имея, взяв с собой своих друзей"). ufro gavrcelebulia awmyos infinituri уа → -о daboloebiani, gardaqceviTobis -ны sufiqsiani da mxolod uaryofiTi formis absolutivebisaTvis damaxasiaTebeli кLа sufiqsiani formebi. magaliTad: д-гLырuьо (← *д-гLырuьа-уа) дааит`igi gaxarebuli movida" (Sdr. rusuli "радуясь пришел"), аурокsLа qа}а-ны ахLмарра сцеит `gakveTilebi movamzade (gavakeTe) da saTamaSod wavedi" (Sdr. rusuli "я пошел играть сделав уроки"), а}Lа имфа-кLа икаижьит `vaSli SeuWmelad gadaagdo" (Sdr. rusuli "он не сьев выбросил яблоко") da a. S. gardamavali zmnis fuZisagan nawarmoeb absolutivebSi subieqtis piri, klasi da ricxvi Cveulebriv ar aRiniSneba. 18. mimReoba. mimReobis rolSi afxazuri yvelaze xSirad iyenebs samimarTebo и(ы)- da з- prefiqsian zmnis infinitur formebs (ix. zemoT). garda amisa, aris `gauformebeli", zmnis wminda fuZis saxiT warmodgenili mimReobebic, romelTa udidesi nawili amJamad arsebiT saxelebad aris gadaqceuli. aseTebia: а-лала `irao saqoneli" (Sdr. а-ла-ла-ра `rameSi Sesvla"), а-м-дыр `uvici" (Sdr. а-дыр-ра `codna"), а-zак `pasuxi", а-м-у-ча `muqTaxora" (Sdr. а-у-ра `qmna", а-ча-ра `Wama, puroba", romelic amJamad 104

afxazurSi aRar ixmareba am mniSvnelobiT, magram SemorCenilia abazurSi)... mravali mimReoba iwarmoeba zmnis fuZeze moqmedi piris aRmniSvneli -Nы an samoqmedo sagnis aRmniSvneli -тL sufiqsTa darTviT. magaliTad: а-р-}а-ра `swavleba" → а-р-}а-Nы `maswavlebeli", а-}а-ра `swavla" → а-}а-Nы `moswavle", аиба-шь-ра `brZola" → аиба-шь-Nы `meomari"... а-qа-}а-тLы `gasakeTebeli" (Sdr. а-qа-}а-ра `keTeba"), а-ус-у-тL `samuSao" (Sdr. а-ус `saqme", а-у-ра `qmna")... aris agreTve amJamad araproduqtiuli -хьа, -ха, х sufiqsebiT nawarmoebi mimReobebi. magaliTad: а-mа-zа-хьа `aRTqma, piroba" (Sdr. а-mы `piri", а-zа-ра `micema"), а-kLа-хьа `naTqvami" (Sdr. а-kLа-ра `Tqma"), аа-за-хьа `buTxuza bavSvi" (Sdr. аа-9ара `aRzrda"), а-цы-бл-а-ха `namwvi" (Sdr. а-был-ра `wva"), а-ча-х `kvebuli, nasuqi" (Sdr. abaz. а-ча-ра `puroba, Wama"), а-х-}Lа-ха `monaWeri" (Sdr. а-х-}Lа-ра `moWra, wakveTa"), а-o}Lа-ха `nagleji" (Sdr. а-o-}Lа-ра `mowyveta, mogleja"), а-лы-oш-аа-х `amorCeuli; SerCeuli" (Sdr. а-л-oш-аа-ра `amorCeva"), а-ка-шLа-ра-х `migdebuli bavSvi" (Sdr. а-ка-шLа-ра `gadagdeba"), а-шLа-ра-х `nadiri" (Sdr. а-шLа-ра `nadiroba")... zmnisarTi zmnisarTebi afxazurSi ZiriTadad sam umTavres jgufSi erTiandebian: 1. adgilis zmnisarTebia: абра| → ара `aq", убра| → уа `iq", абна| → ана `mand" (romlebic kavSirSia nacvalsxaelebTan: абри| → ари `es", убри| → уи `is, igi", абни| → ани `eg"), ааигLа `axlos", аарцL `gamoRma", нырцL `gaRma", аNада `maRla, zemoT",алада `dabla, qvemoT"... zogi adgilis zmnisarTi iwarmoeba arsebiTi saxelis fuZeze -н sufiqsis darTviT: амNан `gzad", аsыzан `soflad"...; 2. drois zmnisarTebi sxvadasxva gziT aris nawarmoebi: иахьа| → ехьа `dRes", иацы| → ецы `guSin", уаха `amaRam", уа}Lы `xval", уа}Lашьzахь `zeg" (zedmiw.: `xvalis Semdeg"), алшыsLсанык `mTel weliwads", есымша `yoveldRe", усqан 105

`maSin", знык `erTxel", ашамzазы `ganTiadisas", }хыбжьон `SuaRamisas"...; 3. viTarebis zmnisarTebi: абас| → ас `ase, amgvarad", убас| → ус `ise", абанс| → анс `egre" (es zmnisarTebi adgilis ramdenime zmnisarTis msgavsad kavSirSia nacvalsaxelebTan: абри| → ари `es", убри| → уи `is, igi", абни| → ани `eg"), иаалырqьаны `moulodnelad, uceb", иаразнак `uceb", ирацLаны `blomad", хLыy9ак `mcired", хымoада `aucileblad"...

Tandebuli afxazurSi Tandebulebi SedarebiT cotaa. maTgan aRsaniSnavia: -ахь `-ken, -Si" (ашкол ахь `skolisaken, skolaSi"), аmы `-Si" (аsыzа-m `sofelSi"), -qа `-ken; -Si" (аNны-qа `saxlSi, Sin, Sinisaken"), -н9а `-mde" (аsыzа-н9а `soflamde"), -qны|-qын `-Tan" (сара с-qны `CemTan"), -шqа `-ken" (аклуб ашqа `klubisaken"), -нтL `-dan" (rарzы-нтL `Tbilisidan"), ам}ан `Ziras" (а}Lа}ла ам}ан `vaSlis xis Ziras, qveS"), -зы `-Tvis" (а}ара-зы `swavlisaTvis", сара с-зы `CemTvis"), -ла `-iT" (шьапы-ла `fexiT, qveiTad", wы-ла `cxeniT") da sxv. imis gamo, rom lokaluri urTierTobebi da mimarTuleba ufro xSirad zmnis formaSi CarTuli Sesabamisi elementebiT gamoixateba, saxelebSi Tandebulebic iSviaTad ixmareba. aris SemTxvevebi, roca mimarTuleba arc zmnaSia sagangebod aRniSnuli da arc saxelSi, magram mamarTulebis semantika mainc igulisxmeba. magaliTad: сара уа}Lы АqLа сцоит `me xval soxumSi mivdivar", сашьа Гагра дцеит `Cemi Zma gagraSi wavida"...

kavSiri afxazuri ena Raribia kavSirebiT. am enas Tavisi specifikis gamo saerTod ara aqvs maqvemdebarebeli kavSirebi, ris gamoc afxazurs ar moepoveba rTuli qvewyobili winadadeba. gamoiyofa kavSirTa sami mTavari jgufi: 1. maerTebeli kavSirebi, romle106

bic ufro nawilakuri bunebisaa da damoukidebel erTeulebs ar warmoadgenen. magaliTad: -и sufiqsi udris qarTulis `da" kavSirs da daerTvis winadadebaSi warmodgenil yvela sakavSirebel sityvas: саре-и, санду-и, Илико-и, Иларион-и `me, bebiaCemi, iliko da ilarioni". amave wesiT gamoiyeneba qarTuli -c nawilakis fardi -гьы kavSir-nawilakic: сар-гьы, уар-гьы, иар-гьы `mec, Senca da isic"; 2. macalkevebeli kavSirebia: иа `an", ма `an": иа сара, иа уара `an me, an Sen", ма а}Lа, ма аkа `an vaSli, an msxali"; 3. mapirispirebeli kavSirebia: аха `magram", амала `oRond", акLымзар|мамзар|макLымзар `Torem".

nawilaki afxazur enas nawilakebic mcire raodenobiT moepoveba. dadasturebiTi nawilakebia: аа, ааи, аиеи `ho, diax, ki"; uaryofiTi nawilakebia: мап, мамоу `ara, vera"; dananebas gadmoscems damoukideblad xmarebuli an zmnis formaSi CarTuli гLышьа `sawyali" nawilaki: дыoс-гLышье-ит `mokvda sawyali"; sxvaTa sityvis nawilakia а-kLа-ра `Tqma" zmnis Zirisagan momdinare -kLа sufiqs-nawilaki, romelic udris qarTuli enis meTqi, -Tqo, -o nawilakebs: саргьы сцоит-kLа, уасkLеит `mec waval meTqi, giTxari", саргьы сцоит-kLа, сызиаkL! `gadaeci (CemTvis uTxari) mas, mec waval-Tqo!" саргьы сцоит-kLа, сеиkLеит `mec wavalo, miTxra man".

Sorisdebuli Sorisdebulebia: gaocebis, mwuxarebis gamomxatveli унан `vaime, uime, ui", дида `dedi!" gamamxnevebeli аkаkаит, амарQьа, gaocebis Qьым-Qьым, risxvis gamomxatveli уут, ааит, siwynarisaken momwodebeli сишь, ашьшьыkLа `su, Cumad, wynarad", mimarTvisas saxmari о, уа, уаа `o, ho, he" da sxvani.

107

Tavi III. l e q s i k a 1. sakuTari da nasesxebi leqsika. afxazuri ena sakmaod mdidaria leqsikiT, romelic iyofa sakuTar da nasesxeb sityvebad. sakuTriv afxazuri warmoSobis sityvebiT aisaxeba adamianis rogorc Sinagani, ise mis irgvliv myofi samyaro, gadmoicema rogorc kerZo, konkretuli, ise zogadi, ganyenebuli cnebebi. unda aRiniSnos isic, rom swored sakuTriv afxazuri warmoSobis leqsemebi qmnian ZiriTad leqsikur fonds, romelsac ganekuTvnebian: nacvalsaxelebi (сара `me", уара, бара `Sen", иара, лара `is, igi", kара `Cven", шLара `Tqven", дара `isini", абри `es", убри `is"...), sxeulis nawilTa saxelebi (ахы `Tavi", агLы `guli", анапы `xeli", ашьапы `fexi", ахLда `kiseri", ажLNа `mxari", ахLы `Tma"...), RviZli naTesaobis aRmniSvneli terminebi (ан `deda", аб `mama", аoа `Ze, vaJiSvili", аokа `asuli", аиашьа `Zma", аиаkLшьа `da", анду `bebia", абду `babua"...), ricxviTi saxelebi (акы, а9Lы `erTi", Nба, NыQьа `ori", хoа `sami", жLаба `aTi", шLкы `asi"...), cxovel-frinvelTa saxelebis didi nawili (ацL `xari", ажL `Zroxa", аQьма `Txa", аkLа `Rori", аkLыс `xbo", а}ыс `Citi", арбаuь `mamali", ар}ына `dedali", абга `mgeli, tura", ацгLы `kata"...), bunebis movlenaTa saxelebi (аsLа `wvima", асы `Tovli", а}аа `yinya", амацLыс `elva"...), landSaftis aRmniSvnel sityvaTa didi nawili (ашьха `mTa", арха `veli", амшын `zRva", аoсzа `xeoba", а9мах `Waobi", ахра `klde", атыша `ufskruli"...), mcenareTa saxelebis nawili (а}Lа `vaSli", аkа `msxali", аkLаса `tyemali", амза `fiWvi", аQь `muxa", ахьа `wabli", аzLа `cacxvi", адLыкрын `ia"...), zmnaTa umetesi nawili (абара `xedva, danaxva", ахLыцра `fiqri", аzара `micema", акра `Wera", асра `cema", аччара `sicili"...) da a. S. ZiriTadi leqsikuri fondi afxazurs saziaro aqvs abazurTan, sxvaobas mxolod fonetiuri cvlilebebi iwveven. 108

sakuTriv afxazuri warmoSobis leqsikis erTi nawili kanonzomier bgeraTSesatyvisobaTa safuZvelze avlens materialur erTobas rogorc adiRur-Cerqezul da ubixur enaTa Sesabamis masalasTan, ise qarTvelur, naxur (CeCnur-inguSur) da daRestnis enebTan. magaliTad, saerTo afxazur-Cerqezuli leqsikis kuTvnilebaa sityvebi: са-ра `me" (Sdr. abaz. sa-ra `me", adiR.-yab. să `me", ubix. sH-Rоă `me"), уа-ра `Sen" (Sdr. imave mniSvnelobis abaz. Eara, adiR.-yabard. E–, ubix. EH-Rо–), шLа-ра `Tqven" (Sdr. imave mniSvnelobis abaz. Sоara, adiR. sˌоă, yabard. F–, ubix. sˌоH-Rоa, agreTve bzifuri dialeqtis sˌоa-ra), иа-ра `is" (Sdr. abaz. ~ara, adiR.-yabard.*~– sityvebSi ~a-zˈ|~a-zH `TviT, TviTon", ubix. *~a sityvaSi ~H-n– `es"), N-ба|Nы-Qьа `ori" (Sdr. abaz. Dо-ba|DоHj, adiR. tEH, yabard. tuE, ubix. tyо–), oшь-ба `oTxi" (abaz. fS-ba, adiR.-yabard. p«½H, ubix. p«H), хL-ба `xuTi" (abaz. xо-ba, adiR. TFH, yabard. TxÀоH, ubix. SxH), а-бз `ena" (abaz. bzH, adiR.yabard. bz–, ubix. bzˈ– `ena"), а-шьа-пы `fexi" (abaz. Sa-pH, adiR.-yabard. «À–, ubix. «À– `fexi"), а-шьа `sisxli" (abaz. Sa, adiR.-yabard. «ÀH, ubix. «À– `sisxli"), а-ла-са `matyli" (bzif. lasˌa) (Sdr. abaz. la-sa `matyli", adiR.-yabard. cH `matyli, Tma", ubix. d–-sEH `matyli"), ан `deda" (abaz. anH, adiR. nH, yabard. an–, ubix. n– `deda"), а-маkL `siZe" (abaz. mhоH, adiR. maxо«»–, yabard. ma«»x–, ubix. mHxH `siZe"), а-мш `dRe" (abaz. mS´H, adiR. maF–, yabard. max»о–, ubix. mHsˌо– `dRe"), а-лаkLа `yvavi" (abaz. lahоa `Wilyvavi", adiR. Thar˒Bо–, yabard. TharHyо–, ubix. daxо– `mtredi") da sxv. samwuxarod, saerTo iberiul-kavkasiuri fuZeebi mcire raodenobiT aris gamovlenili. amgvar fuZeTa yvelaze mkafio magaliTia gulis aRmniSvneli leqsemebi: qarT. gul-i, afx. a-gоH, abaz. gоH, adiR.-yabard. gоH, ubix. g½H, CeCn. dEog, da109

Restnis enaTa *rakE. aseTive zogadkavkasiur fuZeebad miiCneva agreTve: afxaz.-adiR. qarTvel. naxur-daRestn. *fsa *sul *sEa `suli` *daRE(a) *dayv *ral½E `idayvi" *c(a) `kbili" *cal `cali" *ca `erTi" *hE(a) `ZaRli" *xvad- `xvadi" *xEar `ZaRli" *cHRE(a) `Tagvi" *ciyv- `ciyvi" *ci«u `TriTina" *BE(a) *Ror*BEar `Rori" da sxvani. afxazur enaSi sxvadasxva epoqaSi mkvidrdeboda nasesxebi leqsikac im erTa enebidan, romlebTanac afxazebs didi xnis manZilze hqondaT mWidro kulturuli, ekonomikuri da politikuri urTierToba. am mizeziT aris ganpirobebuli afxazurSi Cerqezuli, qarTveluri, Turquli, rusuli da zogi sxva enidan Sesuli leqsikis sakmaod didi fenis arseboba. bunebrivia, sesxebis dros xdeboda da xdeba nasesxebi sityvebis fonetikuri adaptaciac da zogjer leqsikuri mniSvnelobis cvlac (gafarToeba an daviwroeba). magaliTad, adiReur-yabardouli (Cerqezuli) warmoSobisaa leqsemebi: а-sалoад `winda", а-sьабз `adaTi, Cveuleba", Чыдла fuZe sityvebSi Чыдла-ду `ianvari", Чыдла-хLыyы `Tebervali", а-sьакLа `ulayi", sLиz fuZe sityvebSi а-ха-sLиz-ра `Tavisufleba" da a. S. Turquli enis meSveobiT aris nasesxebi aramarto sakuTriv Turquli warmoSobis, aramed arabuli da sparsuli sityvebic. am jgufs ganekuTvneba leqsemebi: аQьал `bediswera", аzаzын `Tambaqo", а-дашьма `iataki", ачуkа `maudi", а-sьаф `qeifi", а-баuLаза "navmisadgomi," ахLаQьа `xoja", Qьанаz `samoTxe", Qьаkаным `jojoxeTi, jandaba", а-хазына `Zvirfasi", а-kаzыр `xaTri, 110

pativiscema", а-zуQьар `vaWari" da a. S. gansakuTrebiT didi raodenobis leqsika isesxa afxazurma bolo 150 wlis manZilze rusuli enis meSveobiT. esenia: а-закLан `kanoni", а-наука `mecniereba", афицар `oficeri", а-стол `magida", а-машьына `manqana", а-занааz `xeloba, profesia", а-oбласт `olqi", а-вожд `beladi", а-гигиена `higiena", а-крал `mefe", а-падеж `brunva" da a. S. qarTveluri ena-kiloebidan afxazurSi didi raodenobiT aris nasesxebi sityvebi. svanuri leqsika am enaSi amJamad ar SeiniSneba, Tumca ki mosalodnelia, rom igi unda yofiliyo Zvel afxazurSi. qarTuli saliteraturo enidan afxazurSi nasesxebia ZiriTadad religiurqristianuli, sazogadoebriv-politikuri urTierTobebis amsaxveli, marTvis, kulturisa da ganaTlebis, florisa da faunis, sameurneo-sayofacxovrebo saqmianobis terminebi. ufro farTod aris warmodgenili megruli dialeqtidan nasesxebi leqsika, romelic moicavs TiTqmis yvela metyvelebis nawils garda nacvalsaxelebisa, ricxviTi saxelebisa da Tandebulebisa. sayuradReboa, rom megrulidan nasesxebia aramarto sakuTriv megruli formebi, aramed megrelizebuli saliteraturo qarTulis, agreTve berZnuli, aRmosavluri da sxva warmoSobis sityvebi. maTi erTi nawili afxazurSi damkvidrebuli Cans substratuli fenis saxiT. zog SemTxvevaSi qarTvelizmebi saSualebas iZlevian, dazustdes afxazi xalxis istoriis sakvanZo sakiTxebic ki. magaliTad, qristianuli religiuri terminebis udidesi nawili afxazurSi an qarTveluri warmoSobisaa (а-сакLмал `sakmeveli", аQьар `jvari", а-галаба `galoba", а-зареба `ziareba", ГьаргLаба `giorgoba", КLыркLа `ivnisi, kvirikobisTve", а-уахLама `eklesia", а}qаркLыzхиа `wyalkurTxeva, naTlisReba", а-наzра `naTvla"...), anda TviT qarTvelur niadagze aris sxva enidan sesxebis Semdeg sa111

xecvlili fonetikis Tu semantikis mxriv (анаoар `anafora", акьалантар `kelaptari", А-мsамгариа `miqel-gabrieli", romelic afxazurSi niSnavs "pirutyvis mfarvel RvTaebas"...). mniSvnelovania isic, rom berZnuli warmoSobis an berZnulis gziT momdinare sxvaenovani (ebrauli) religiuri terminebi afxazurs mTlianad usesxebia ara uSualod berZnulisagan, aramed qarTul-megruli formiT (ГьаргLаба, кLыркLа, анаoар, акьалантар, Амsамгариа...), rac imisi maniSnebelia, rom afxazTa winaprebs qristianoba swored uSualod qarTvelTagan miuRiaT. istoriuli TvalsazrisiT (kerZod, afxazTa winaprebis Tavdapirveli samSoblos dasadgenad) faseulia isic, rom afxazurSi Tevzis sarewao jiSebis aRmniSvnel terminTa didi nawilic qarTveluria (а-жLынzkь `zuTxi", а-шLиаqь `kambala" (zedmiwevniT: `brtyeli svia"), а-калмаkа `kalmaxi", а-уалагLыр|а-млагLыр `oraguli", а-тоoра `tofoba"...). igive viTarebaa Waobiani da baris landSaftis amsaxvel, mecxoveleobisa da miwaTmoqmedebis terminologiaSic da a. S. 2. neologizmebi. afxazuri enis leqsikuri maragis Sevsebaganaxleba xdeba aramarto sesxebis gziT, aramed axal sityvaTa (neologizmebis) Camoyalibebis gziTac da am dros farTod gamoiyeneba sxva enis, kerZod, rusulis sityva-formaTa kalkireba. neologizmebis misaRebad gamoiyeneba afiqsuri sityvawarmoebac da kompoziciac (fuZeTa SeerTebac), zogjer ki orive xerxi erTdroulad ixmareba. sityvaTmawarmoebel afiqsTagan neologizmebSi yvelaze xSirad gamoiyeneba -ра, -Nы, -га, -рzа|-zра, -мzа, -дара, -тLра, -ркра sufiqsebi. am afiqsebiT nawarmoebi neologizmebia: аwеидсалара `Sepirapireba", аидырzLалара `SeduReba", ацLыргаsL}ара `gamofena", ахь9ыншьалара `miZRvna"...; амашьынаны112

qLцаNы `mZRoli", "memanqane," ашьа}аремонтqа}аNы `fexsacmlis SemkeTebeli", аsалаsьргылаNы `qalaqmSenebeli", амхаарыхNы `memindvre"...; ателербага `televizori", архьшLашLага `macivari", анефтмNангага `navTobsadeni", а(sLыр)шаkаzга `mindobiloba, mowmoba", ахLшьага `sazomi, sawyao"...; акрыфарzа `sasadilo", асасааирzа `sastumro", ачаирzа `Cais plantacia", аусkLарzа|аусбарzа `sammarTvelo"...; аусумzа `naSromi", аqа}амzа `nakeToba", анапNымzа `xelnaweri", алагаламzа `Senatani, wvlili"...; акапандара `uwonadoba", ацLаныррадара `ugrZnobloba", ахыsLкыдара `umiznoba", ашLарzадара `uSiSroeba"...; афымцатLра `eleqtrificireba", абQьардатLра `ganiaraReba", ашLарzадатLра `gauvnebleba", аoсабаратLра `gabunebriveba"...; ашьаzаркра `daarseba, safuZvlis Cayra", азеиoшыркра `ganzogadeba", амзызркра `ganpirobeba, motivireba", а}ааркра `gayinva" da mr. sxvani. kompozituri warmoebisas met-naklebi sixSiriT ixmareba fuZeebi: а-уаNы `adamiani", а-зoхьа `raRacis win", а-фымца `eleqtrodeni", а-хатL `Tavisi, piradi", а-зеиoш `zogadi, saerTo, sazogado", а-бжа `naxevari", а-бжьаратL `Sorisi, Suisa", зегьтLи `sayovelTao" da sxvani. magaliTad: амшынуаNы `mezRvauri" (`zRva+adamiani"), а}арауаNы `mecnieri" (`swavla+adamiani"), ама}урауаNы `mosamsaxure" (`samsaxuri+adamiani"), адLа9ауаNы `meyamire, yamireli" (`yamiri+adamiani")..., азoхьабара `winaswarganWvreta" (`win+xedva"), азoхьахыл}шьzра `wanamZRvari" (`win+warmoqmna"), азoхьаzоурых `winaistoria" (`wina+istoria")...; афымцалашара `eleqtroganaTeba" (`eldeni+sinaTle"), афымцастанциа `elsadguri" (`deni+sadguri"), афымцамчхара `eleqtroenergia" (`deni+Zala")...; ахатLгLаoхаратL `nebayoflobiTi" (`piradi+mowonebisa"), ахатLoса `TviTRirebuleba" (`Tavisi+fasi"),ахатLымчра `TviTmpyrobeloba" (`Tavisi+Zalaufleba"), ахатLусбара `TviTmmar113

Tveloba" (`Tavisi+saqme+xedva")...; азеиoшмилаzтL `zogaderovnuli" (`saerTo+erovnebisa"), азеиoшжLлартL `saerTo-saxalxo" (`saerTo+xalxisa"), азеиoшуаNытLыNсатL `zogadsakacobrio" (`saerTo+saadamiano")...; ахьчаNбжа `naxevarmcveli" (`daraji+naxevari"), ацLkLырабжа `naxevarudabno" (`udabno+naxevari"), адkLалабжа `naxevradmisabmeli" (`mibmuli+naxevari")...; адунеижLларбжьаратL "saerTaSoriso" (`samyaro+xalxi+Suisa, saSualo"), аиkабырабжьаратL `samTavrobaTSoriso" (`mTavroba, ufrosoba+Suisa, saSualo"), аsалаsьбжьаратL `saqalaqTaSoriso"(`qalaqi+Suisa, saSualo")...; rырzтLылазегьтLи `sruliad saqarTvelosi", АoснызегьтLи `sruliad afxazeTisa", жLларызегьтLи `saerTo-saxalxo"... 3. xatovani sityva-Tqmebi. afxazur leqsikaSi did jgufs qmnian xatovani sityva-Tqmebi: kompozitebad qceuli Sesityvebani, idiomaturi da frazeologiuri gamonaTqvamebi. magaliTad, sintaqsuri wyvili (msazRvrel-sazRvruli) myar gamonaTqvamad aris qceuli, amasTanave wyvilis wevrebs SeZenili aqvT gadataniTi mniSvneloba da kompozits warmoadgens Semdeg magaliTebSi: абду `babua, papa" (`didi mama"), анду `bebia, dideda" (`didi deda"), аkLшьаду `mamida" (`didi da"), абхLа `simamri, mamamTili" (`iribi mama"), анхLа `sidedri, dedamTili" (`iribi deda"), абгарым} `cicinaTela" (`mglebis buzi"), агLыжLпа `gulqva; sqelkaniani, usindiso" (`gulsqeli"), ажLеинраала `leqsi" (`erTmaneTTan Sexamebuli sityva,)" ажLoа `sibereSi SeZenili vaJi" (`siberis vaJi"), ажLokа `sibereSi SeZenili asuli" (`siberis asuli"), анапеимдахьа `saqorwino niSani" (`erTmaneTis xelSi gadacemuli"), абгахLыyы `melia" (`patara mgeli"), абзиабара `siyvaruli" (`kargad danaxva"), абнацL `xariremi" (`tyis xari"), агLабзиара 114

`janmrTeloba" (`gulis sikarge"), агLазыбылра `gulSematkivroba" (`masze gulis wva"), агLаoхара `mowoneba" (`gulis siTbo"), агLарабжьара `orRobe" (`Robes Sua"), агLашL `WiSkari" (`gulis, Sua kari"), агLкаkара `gulgatexiloba" (`gulis dacema, davardna"), агLыoжLара `gabrazeba, gacecxleba" (`gulis gaxeTqa"), агLымтLа `mousvenari" (`daujdomeli guli"), ажL}ыс `mercxali" (`Zroxis Citi"),а9рыжLра `wrToba (rkinisa)" (`wylis dalevineba"), а9zатLа `gube" (`Sig Camjdari wyali"), алахьын}а `iRbali, bediswera" (`Sublze dawerili"), алумгьал `didi zomis mWadi" (`dolabmWadi"), ам}ырбuьы `anwli" (`buzebis foToli"), амшLoштыла `mura, ruxi" (`daTvis feri"), анапын}а `davaleba" (`xelze dawerili"), анцLахLы `RvTaeba" (`RvTis wili"), анцLар}ыс `bulbuli" (`RmerTebis Citi"), аныхафара `tyuilze daficeba, tyuili fici" (`xatis Wama"), аoсымzL `gaumaZRari, msunagi; xarbi" (`auvsebeli suli") da mravali sxva. namdvil frazeologizmebs ganekuTvneba gamonaTqvamebi: иаб ихLы икит `Zalze Zviri daafasa" (`mamamisis fasi daado"), иаб а9ы дагахьеит|дашьхьеит `usufTaoa, dabana ar uyvars" (`mamamisi wyalma waiRo|mokla"), иаuLра иmы}ит `Tavs gauvida, aiSva, lagami waiyara" (`aRviri piridan gamouvarda"), иажLра шкLакLоуп `bednieri sibere aqvs" (`misi sibere TeTria"), иеиsLа ишьихит `uxeSad Tqva, uwmawurad Seigina" (`Sarvali Caixada"), иан лыхш иmырхит `gaawames, Savi dRe ayares" (`dedis rZe amouRes piridan"), иарuьажLNа дыsLиеит `moisvena, amoisunTqa, gulze moeSva, mizans miaRwia" (`marjvena mxarze wamowva"), аk иoсы иuроуп `mxdalia, mSiSaraa" (`batonis suli udgas"), аNсzаа диргLырuьоит `codvas Cadis, cudad iqceva" (`eSmaks axarebs"), абаа хижLом `sustia, uZluria, undilia" (`cixes ver daangrevs"), абат 115

даNызоуп `zantia, mSvidia, auRelvebelia; briyvia" (`zaqs hgavs"), аwнышьыбжьон абга даsLтLоуп `misi ndoba ar SeiZleba, sando ar aris, veragia" (`SuadRisas mgelze zis"), абга иoылт `gaumarTla, koWi alCuze daujda, bedma gauRima" (`mgeli Sexvda"), ибuа o}Lоуп `zarmacia, uqnaraa, welmowyvetilia" (`weli gawyvetili aqvs"), бысzаoха иmар}ом `gasaqans ar aZleven, cxovrebas urTuleben" (`Tbil Roms ar aWmeven"),игLа}Lа жLпоуп `uxeSi qceva aqvs; briyvia, moufiqrebelia" (`misi Tirkmeli sqelia"), игLыuра цыгL}ыхLахеит `imedi gaumtyunda, imedi gaucruvda, motyuvda" (`misi imedi katis kudad iqca"), игLы хтит `madaze movida, mada aReZra, Wama mounda" (`guli gaexsna"), игLы zбаауп `gulkeTilia" (`misi guli farToa"), дLыoсшLак иеиkLоит `gulsgareT esalmeba, zrdilobis gamo esalmeba" (`mindvris afxazurs eubneba"), ажьа шкLакLа иoылеит `ar gaumarTla, kovzi nacarSi Cauvarda" (`TeTri kurdReli Sexvda"), ижL атыша иzаkазшLа дгылоуп `ar icis, ra qnas; dabneulia; sacodavad dgas" (`ise dgas, TiTqos Zroxa xramSi Cauvarda"), ижLла лаганы ифеит `sagvareulo Searcxvina, gvars Tavi mosWra" (`Tavisi Tesli, gvari, jiSi dafqva da SeWama"), лкалz цLгьоуп `fexsusti qalia, msubuqi yofaqcevis qalia" (`misi kalTa cudia"), укLа дzоу}ап `uwyinari adamiania" (`ubeSi Caisvam"), qамчхLыла еибадырбо `sanaqebo qaliSvili an qali" (`masze maTraxis tariT aniSneben erTmaneTs"), сыoсы zихит `gamawama, suli amomxada" (`suli amomxada"), аублаа рныха даNызоуп `masTan frTxilad unda iyo; kacma ar icis, ra Sars mogdebs" (`ubixebis xats hgavs"), ахьы9 игеит `saxeli gaiTqva" (`saxeli waiRo"), цLала дцLажLоит `gulwrfelad ar laparakobs" (`kaniT laparakobs"), ачеиQьыка даuрагылеит `maspinZlis mimarT umaduroba gamoiCina, purmarils wixli aukra" (`purmarilze da116

abija"), аwада даsLтLеит `Tavi Seircxvina, Tavi moiWra" (`virze Sejda"), ашьха ифеит `mTaSi daisvena" (`mTa SeWama") da mravali sxva.

Tavi IV. s i n t a q s i 1. winadadeba Sinaarsis mixedviT. qarTulis msgavsad afxazuri winadadebac Sinaarsis mixedviT SeiZleba iyos TxrobiTi, kiTxviTi, Zaxilisa da brZanebiTi. TxrobiTi winadadeba ambis gadmocemisas adasturebs an uaryofs faqts. afxazuri TxrobiTi winadadebis ZiriTadi damaxasiaTebeli niSani is aris, rom masSi aucileblad unda iyos Tundac erTi finituri warmoebis zmna, raTa winadadebas dasrulebuli saxe hqondes. magaliTad: алыгажL иyкLынцLа иыманы ныqLара дцеит `berikaci vaJiSvilebiTurT samogzaurod wavida"; аешьцLа анс qар}еит, ас qар}еит, аха царzа уаkа рмоуит `Zmebi ase moiqcnen, ise moiqcnen, magram wasasvleli gza veRar ipoves". kiTxviTi winadadeba Tavisi struqturiT SeiZleba srulic iyos da usrulic. Tu igi usrulia, maSin winadadebaSi finituri warmoebis zmnaTa raodenobas infinituri warmoebis zmnaTa ricxvi erTiT mainc aWarbebs. kiTxva iSviaTad SeiZleba mxolod intonaciiT gamoixatos, magram ufro gavrcelebulia kiTxviTsityviani an kiTxviTformiani zmnis Semcveli kiTxviTi winadadebebi (ix. zemoT). magaliTad: уаб дабаqоу? аусура дцама? `mamaSeni sad aris? samuSaod wavida?" изсоумkLеи, схылoа сцLы9ит-kLа? `ratom ar miTxari, qudi 117

davkargeo?" Zaxilis winadadeba gamoxatavs gaocebas, aRtacebas, natvras, mwuxarebas, zizRs, dananebas. Zaxilis winadadebaSi xSirad gamoiyeneba nawilakebi, zmnis rogorc TxrobiTi, ise natvriTi da kiTxviTi formebi (kiTxvis intonaciis gareSe). magaliTad: kаи, шьыри, сыqанда сsыzа гLакьаm! `eh, netavi mamyofa Cems mSobliur sofelSi!" унан, ари избозеи?! `vaime, amas ras vxedav?!"... brZanebiTi winadadeba brZanebis an mowodebis gamomxatvelia da masSi zmna-Semasmeneli SeiZleba warmodgenili iyos brZanebiTi kilos dadebiTi an uaryofiTi formiT, an kidev koniunqtivis saxiT. magaliTad: усoыр} наq, уара ахLымга! `momwydi aqedan, Se uvargiso!" арахь имааиааит уNызцLа! `aq nu movlen (dae nu mosulan) Seni amxanagebi!"... 2. winadadebis wevrebi. afxazurSi winadadebis wevrebad ar gamodis nawilaki, Tandebuli, zogi kavSir-nawilaki da Sorisdebuli. winadadebis mTavari wevrebia Semasmeneli, qvemdebare da damateba-obieqtebi (pirdapiri da iribi), xolo winadadebis aramTavari wevrebia ubralo damateba, gansazRvreba da garemoeba. afxazuri winadadebis yvelaze mniSvnelovani wevri da winadadebis RerZia Semasmeneli, romelic zmniT gadmoicema. zmnis formaSi pirisa da klasis niSnebis ganlageba asaxavs winadadebis mTavar wevrTa urTierTobas, riTac nawilobriv xdeba enaSi saxelTa brunebis uqonlobis kompensireba. zogjer martivi winadadeba mxolod SemasmenliTac SeiZleba iyos warmodgenili. magaliTad: мwышан `kviradRe iyo", oхнуп `zafxulia"... calkeul SemTxvevebSi (ZiriTadad andazebsa da gamocanebSi) winadadebaSi 118

Semasmeneli SeiZleba sulac ar iyos warmodgenili. magaliTad: мам-гLыду — wыда шьапраkа `arasmqone guldidi ucxenod fexgawvdili [aris]". qvemdebaris rolSi Cveulebriv gamoiyeneba arsebiTi saxeli, nacvalsaxeli an gaarsebiTebuli sxva metyvelebis nawili. xSirad winadadebaSi qvemdebare ar aris, magram misi piri da klasi zmnaSi aucileblad iqneba gamoxatuli. magaliTad: уара убзиаразы даара сгLырuьоит `Zalian mixaria (maxarebs) Seni sikeTe". zmnis pirdapir da irib obieqtebs Seesabameba pirdapiri da iribi damatebebi, romelTa rolSi gamodis arsebiTi saxeli, nacvalsaxeli da gaarsebiTebuli metyvelebis nawilebi. pirdapiri da iribi obieqtebis piri da klasi aRiniSneba Sesabamisi prefiqsebiT, magram Tu zmnuri formis dasawyisSi mdgomi pirdapiri an iribi obieqtis klasovan-pirovani prefiqsi uSualod mosdevs Sesabamis pirdapir an irib damatebas, maSin zogjer es niSnebi Camoscildeba (ix. zemoT). magaliTad: сара а}Lа (и-)сымоуп `me vaSli maqvs"; саб а}Lа (и-)сзааигеит `mamaCemma vaSli momitana". gansazRvreba gadmoicema zedsarTavi saxeliT an masTan semantikiT axlomdgomi sxva metyvelebis nawiliT. winadadebaSi Tvisebis aRmniSvneli zedsarTavi saxeliT gadmocemul gansazRvrebas Cveulebriv win uZRvis sazRvruli sityva, xolo arsebiTi saxeliT gadmocemul gansazRvrebas mosdevs sazRvruli sityva. magaliTad: Амшын ЕиsLа `Savi zRva", аNын ду `didi saxli", а}кы oш9а `lamazi kaba"... ахьтLи мацLаз `oqros beWedi", ахаkLтL гLара `qvis Robe", 119

ара9ынтL маqа `vercxlis qamari"... garemoeba SeiZleba iyos adgilisa, droisa, miznisa, mizezisa, viTarebisa. garemoebis rols ZiriTadad zmnisarTi an masTan SinaarsiT gaTanabrebuli metyvelebis nawili asrulebs. 3. sintaqsuri urTierToba Sesityvebis wevrTa Soris. winadadebis wevrebi garkveuli wesiT ukavSirdebian erTmaneTs da qmnian Sesityvebebs (wyvilebs), romlebSic erTi wevri `gabatonebulia", mTavaria, meore _ masze damokidebuli. amis gamo afxazur enaSi Sesityvebad ar miiCneva Tanasworuflebian sityvaTa iseTi wyvilebi, romlebic makavSirebel -и sufiqss dairTaven da qarTul `da" kavSirian an umiso erTeulebs Seesabamebian: ани аби `deda da mama, ded-mama", ха}еи okLыси `qmari da coli, col-qmari", абхLеи анхLеи `simamri da sidedri, mamamTili da dedamTili"... aseve Sesityvebad ver CaiTvleba rTuli sityvebi (kompozitebi): ашLqLыNыра `mwerloba, wignwera", амрагылара `aRmosavleTi, mzis amosasvleli (adgili)"... afxazuri Sesityvebis wevrTa Soris SeiZleba arsebobdes sintaqsuri urTierTobis Semdegi saxeobebi: SeTanxmeba, mirTva da sityvaTa rigi. am enas ar axasiaTebs arc marTva da arc koordinacia. SeTanxmeba xdeba saxelebs Soris, an saxelsa da zmnas Soris klasSi, pirsa da ricxvSi. Sesabamisad aris SeTanxmebis ori saxeoba: 1. saxeli iTanxmebs zmnas klasSi da aCens masSi saTanado gramatikuli klasis niSans: уара у-хLмаруеит `Sen (mamak.) TamaSob", бара бы-хLмаруеит `Sen (q.) TamaSob", иара|лара ды-хLмаруеит `igi (adam.) TamaSobs, иара и-хLмаруеит `igi (aragon.) TamaSobs"... saxeli iTanxmebs saxels klasSi kuTvnilebis gamoxatvisas da am dros l-s rigis nacvalsaxeluri prefiqsebi daerTvis mkuTvnelis aRmniSvnel sityvas: уара у-шLqLы `Seni (mamak.) wigni", бара 120

бы-шLqLы `Seni (q.) wigni", иара и-шLqLы `misi (mamak.) wigni", лара лы-шLqLы `misi (q.) wigni", иара (а-)шLqLы `misi (aragon.) wigni"... SeTanxmebis am saxeobaSi klasis mixedviT SeTanxmebasTan erTad xdeba SeTanxmeba piris kategoriaSic. klasSi SeTanxmeba ar xdeba mxolobiTi ricxvis pirvel da mravlobiTi ricxvis samsave pirSi, aq mxolod pirebis mixedviT SeTanxmeba gvaqvs: сара сыхLмаруеит `me vTamaSob", kара kа-хLмаруеит `Cven vTamaSobT", шLара шLы-хLмаруеит `Tqven TamaSobT", дара (и-)хLмаруеит `isini TamaSoben"... сара сы-шLqLы `Cemi wigni", kара kа-шLqLы `Cveni wigni", шLара шLы-шLqLы `Tqveni wigni", дара ры-шLqLы `maTi wigni"... 2. saxeli iTanxmebs zmnas ricxvSi, Tu saxeli subieqti an obieqtia: сара с-цоит `me mivdivar" _ kара k-цоит `Cven mivdivarT", уара уцоит|бара б-цоит `Sen midixar" _ шLара шL-цоит `Tqven midixarT", иара|лара д-цоит, иара (и-)цоит `is midis" _ дара (и-)цоит "isini midian"... с-а-oхьоит ашLqLы `vkiTxulob wigns" _ с-ры-oхьоит ашLqLы-sLа `vkiTxulob wignebs"... ricxvSi SeTanxmeba xdeba saxelebs Sorisac (ara yovelTvis) atributul SesityvebaSi: ахLыyы цLиигк `celqi bavSvi" _ ахLыy-sLа цLиигк-sLа `celqi bavSvebi", аzаkмада qLыш `brZeni berikaci" _ аzаkмад-цLа qLыш-sLа `brZeni berikacebi"... afxazurSi saxelma SeiZleba SeiTanxmos damoukidebel sityvad warmodgenili Tandebuli klasSi, pirsa da ricxvSi erTdroulad: сара с-mы `CemTan", уара у-mы `SenTan (mamak.)", бара бmы `SenTan (q.)", иара и-mы `masTan (mamak.)", лара л-mы `masTan (q.)", иара (а-)mы `masTan (aragon.)", kара k-mы `CvenTan", шLара шL-mы `TqvenTan", дара р-mы `maTTan"... mirTva afxazur SesityvebaSi yvelaze metad gavrcelebuli da Zveli sintaqsuri urTierTobis saxea, rac gamowveulia am enaSi brunebis sistemis uqonlobiT. am dros sintagmis wevrebs 121

saerTo gramatikuli kategoriebi ara aqvT morfologiurad gamoxatuli. afxazurSi erTmaneTs mierTvis: a) zmna da afiqsiani saxeli: шьапы-ла дааит `fexiT, qveiTad movida"...; b) zmna da uafiqso sityva: Гагра дцеит `gagraSi wavida", абас иkLеит `ase Tqva"...; g) nasaxelari infinituri statikuri zmna da uafiqso sityva: зын9а ихLыyуп `Zalian pataraa"...; d) arsebiTi saxeli da zedsarTavi saxeli: а9uаб oш9а `lamazi gogona", ахьтLи мацLаз `oqros beWedi"... mirTvis dros arsebiT saxels mravlobiTi ricxvis niSani xan daerTvis, xan _ ara: аoа-цLа аиkаба-цLа `ufrosi vaJebi" (SeTanxmeba), magram а9бахL бзиа-sLа `kargi ambebi" (mirTva)... zog SemTxvevaSi atributuli msazRvrelis Semcveli Sesityveba TiTqos erT rTul sityvad (kompozitad) gaigeba da pirvel sityvas SeiZleba daerTos zogadobisa da kuTvnilebis prefiqsebi, meores ki mravlobiTi ricxvis sufiqsi. Sdr. magaliTad, erTi mxriv _ а-жьа шкLакLа "TeTri kurdReli", meore mxriv, а-жьа шкLакLа-sLа `TeTri kurdRlebi", с-жьа шкLакLа-sLа `Cemi TeTri kurdRlebi"... sityvaTa rigi afxazur SesityvebaSi am enis gramatikuli struqturis Taviseburebis gamo xSirad morfologiur-sintaqsur funqcias asrulebs. sityvaTa rigi ufro metad myaria, iSviaTad _ SedarebiT Tavisufali. sityvaTa rigis sintaqsuri funqcia yvelaze sagrZnobia atributul sintagmaSi, sadac msazRvrelis adgilmdebareoba damokidebulia imaze, Tu ra metyvelebis nawiliT aris igi warmodgenili. saerTod, atributul sintagmaSi msazRvrelis adgili fiqsirebulia da Warbobs misi prepozicia. ase, magaliTad, msazRvreli sityva pirvel adgilas dgas maSin, rodesac: a) arsebiTi saxeliT gamoixateba mkuTvneli: афырха}а и-ажLа `vaJkacis sityva", ахLыyы и-хLмарга `bavSvis saTamaSo"...; b) nacvalsaxeliT gamoixateba mkuTvneli: сара сы-Nны `Ce122

mi saxli", уара у-Nыза `Seni amxanagi"...; g) CvenebiTi nacvalsaxelis arsebiTTan erTad gamoyenebisas: ари а-шLqLы `es wigni", уи а-мхы `is yana"... magram Sebrunebulia wyoba, roca arsebiT saxels gansazRvravs zedsarTavi saxeli: абысzа oха `Tbili Romi", а9ы хьшLашLа `civi wyali"... msazRvrelad gamoyenebuli pirveli oceulis raodenobiTi ricxviTi saxelebi Cveulebriv arsebiTi saxelis Semdeg dganan: а}LцаsLа хoа `sami Wiqa", ашLqLыsLа жLаба `aTi wigni"..., magram igive ricxviTi saxelebi SeiZleba arsebiTi saxelis fuZes Seerwyas da rTul sityvaSi pirvel adgilas aRmoCndes: х-}Lыца-к `sami Wiqa", жLа-шLqLы-к `aTi wigni"... arsebiTi saxelis winac da momdevnodac daismis raodenobiTi ricxviTi saxelebi ocis zemoT da krebiTi ricxviTi saxelebi: NынNажLа qLардL|аqLардLsLа NынNажLа `ormoci skami", ахNы аишьцLа|аишьцLа хыNыкгьы `samive Zma"... winadadebaSi realuri subieqtis aRmniSvneli sityva Cveulebriv pirvel adgilas dgas, mas mosdevs iribi da pirdapiri obieqtis aRmniSvneli sityvebi, maSin rodesac zmnaSi SeiZleba saTanado klasovan-pirovani prefiqsebi imave an Sebrunebuli wyobiT iyos warmodgenili. magaliTad: S

S

erTpirian zmnasTan: ахLыyы д-}Lыуоит `bavSvi tiris".

S

Oir.

Oir. S

orpirian zmnasTan: Кама ашLqLы (и-)лы-моуп `kamas wigni aqvs" S

Op.

Op.

S

123

СасрыqLа адау д - и- шьит `sasriyvam devi mokla" S

Oir.

Op.

Op.

Oir. S

sampirian zmnasTan: анду АдгLыр а}Lа (и-) и- л - zеит `bebiam adgurs vaSli misca"... 4. winadadeba agebulebis mixedviT. afxazurSi winadadeba agebulebis mixedviT ZiriTadad martivi an Serwymulia, xolo maqvemdebarebel kavSirTa uqonlobis gamo rTuli winadadeba axlaRa iwyebs Camoyalibebas da Zalze gansxvavdeba qarTulis rTuli winadadebisagan. martivi winadadeba SeiZleba iyos gauvrcobeli an gavrcobili. gauvrcobeli martivi winadadebis wevrebi SeiZleba iyos: Semasmeneli, qvemdebare, damateba-obieqtebi; gavrcobil winadadebaSi damatebiT SeiZleba iyos: ubralo damateba, gansazRvreba, garemoeba. martiv winadadebaSi SeiZleba ori zmna gvqondes, romelTagan erTi infinituri formiT iqneba warmodgenili, meore ki _ finituri formiT. magaliTad: саб иwы саsLтLаны сцеит `mamaCemis cxenze Sevjeqi (Sevjeqi ra) da wavedi". xSirad qarTuli enis rTuli winadadebis rols sagaremoebo elementebiani infinituri warmoebis zmnis Semcveli martivi winadadeba asrulebs afxazurSi. magaliTad: сахьаауаз амNахLасzаm а9Lгьы дысoымлеит `bilikze, romliTac movdiodi, aravin Semxvedria". Serwymuli winadadeba afxazurSi ZiriTadad qarTulis msgavsia, magram infinituri warmoebis zmnis meSveobiT igi zogjer odnav gansxvavebul xasiaTs iRebs: ари ахLыyы Наokа КьагLа иеиoш дха}аuLuLаны, КLаuLаниа Абас иеиoш дыwqазаны, Ча}L ЧагL иеиoш длафkLаNны, БарганQьиа ГLыдиса иеиoш дуаNдырны дqалааит `es bavSvi nafha kiagvas msgavsad magari vaJkaci, abas koRonias msgavsad cxenosnobis ostati, Cagu Cawvbas msgavsad enamaxvili, gudisa barganjias msgavsad mcodne adamiani damdgariyos" (Targmani miaxloebiTia); ари даара9а гLырuьара дууп абри аzаацLараm 124

иааз изгьы, дыззааиз рызгьы `es Zalian didi sixarulia am ojaxSi momsvlelisTvisac (vinc movida, misTvisac) da visac mouvidnen (stumrebi), misTvisac"... rTuli winadadeba martivisa da Serwymulisagan imiT gansxvavdeba, rom mas erTis nacvlad ori, an meti predikatuli centri aqvs da damokidebul winadadebebSi gadmocemuli ambavi azustebs mTavari winadadebiT gadmocemul ambavs. magaliTad: зегьы даадыруан асахьа zызхыз, аха угыланы иkLа, уха}азар `yvelam vicodiT, vinc daxata suraTi, magram adeqi da Tqvi, Tu vaJkaci xar". am rTul winadadebaSi mTavari winadadebaa зегьы даадыруан асахьа zызхыз, romelic afxazurSi martivi ki aris, magram qarTulad rTuli winadadebiT iTargmneba afxazuri enis infinituri zmnis Taviseburebis gamo (`yvelam vicodiT, vinc daxata suraTi"), danarCeni nawilebi or martiv winadadebad iyofa (1. угыланы иkLа; 2. уха}азар), qarTulad ki erT rTul winadadebad iTargmneba (`adeqi da Tqvi, Tu vaJkaci xar"). afxazurSi maqvemdebarebel kavSirTa uqonlobis gamo rTuli winadadebis komponentebi (mTavari da damokidebuli winadadebani) erTmaneTs an mapirispirebeli аха `magram", амала `oRond", мамзар|акLымзар `Torem" kavSirebiT uerTdebian, anda ukavSiro SeerTebis gziT. zemoT dasaxelebul winadadebaSi gamoyenebulia аха `magram" kavSiri. ukavSiro SeerTeba gvaqvs winadadebaSi: быз}Lыуазеи, исkLаз еилбыргама? `ratom tiri (ra gatirebs), ver gaige, ra giTxari?"

125